БУТУН ДУНЁ ПРОЛЕТАРЛАРИ, БИРЛАШИНГИЗ!


КАРЛ
МАРКС
КАПИТАЛ


ЎЗБЕКИСТОН КП МК ҲУЗУРИДАГИ ПАРТИЯ ТАРИХИ ИНСТИТУТИ - КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИНИНГ ФИЛИАЛИ
ХАЛҚЛАР ДЎСТЛНГИ ОРДЕНЛИ «УЗБЕКИСТОН» НАШРИЁТИ


КАРЛ МАРКС
КАГЖТАЛ
СИЁСИИ ПҚТИСОД ТАНҚИДИ
БИРИНЧИ ТОМ
1- к и т 0 Б:
КАПИТАЛНИНГ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШ ПРОЦЕССИ
ТОШКЕНТ — 1983


11. 26
M 28
Таржима цилуечилар:
Р. АБДУРАҲМОНОВ, Ж. АЗИЗХОЕОВ, Л. МУРОДОВ, Ш. ТОЛИБОВ
А. АЮПОВ, М. АҲМЕДОВ, Э. БАДАЛОВ, Ғ. НЕЪМАТОВ. ZZ7. ТОЛИБОВ, Р. ШОКИРОВ
M 28 Маркс, Карл.
Капитал: Сиёсий иқтисод танқиди.— Т.: Ўзбекистон, 1983.
Сарл олдида: Ўзбекпстон КП МК ҳузуридаги партия тарихи ин-ти — КПСС МК ҳузуридаги марксизм-ленинизм ин-тининг фил.
T.I.K.I. Капиталнинг ҳосил қилиниш процесси. 863 б.
Маркс, Карл. Капитал: Критика политической эконо- мии. Т. I. Кн. I.
ББК 11.26+15.1 + 15.54-65.011+65.011.5+65.02+66.017+87.3
3K1 + 1М + 1МИ+33.04+33.041+33.049 + 1МИ+1Ф
№ 950-83
Навоий номли ЎзССР Давлат кутубхонаси


[ VII
КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
«Капитал» биринчи томининг ушбу нашри 1890 йилда Ф. Эн- гельс таҳрири остида чиққан немисча тўртинчи нашрининг таржи-» масидир. 1937 йилда чиққан русча нашри каби бу нашрга ҳам «Капитал»нинг И. И. Скворцов-Степанов таҳрири остидаги таржи- маси асос қилиб олинди ♦.
Бу нашрни тайёрлашда ўша таржимага анчагина аниқликлар ва тузатишлар киритилди. Немисча тўртинчи нашрида ўтиб кетган бир қанча матбаа ва қулёзма хатолари топилди ва тузатилди. Асар- да келтирилган барча цитата ва ҳаволалар, ракам ва фактик маълумотлар қайтадан солиштириб чиқилди.
«Капитал» биринчи томининг китобхонларга тақдим этилаётган янги нашрида редакция изоҳлари ҳамда цитата келтирилган ва тилга олинган адабиёт кўрсаткичи, цитата келтирилган ва тилга олинган китобларнинг мавжуд русча таржималари кўрсаткичи, исмлар ва предмет кўрсаткичлари берилди.
Томнинг охиридан жой олган редакция изоҳлари қавссиз ра- цамлар билан берилди, бундан фарқли ўлароқ авторнинг саҳифа ости изоҳлари эса кичик қавсли рақамлар билан белгиланди. Ре- дакция изоҳларининг озгина қисми саҳифа остидан жой олди ҳамда уларга юлдузча ва «Ред.» белгилари қўйилди. Энгельснинг саҳифа ости изоҳларига унинг инициаллари қўйилди ва катта қавс ичига олинди.
* Бу китоб К. Маркс ва Ф. Энгельс Асарларининг иккинчи нашрига мувофиқ босилди.


VIII КПСС МК ҲУЗУРИДАГИ МАРКСИЗМ-ЛЕНИНИЗМ ИНСТИТУТИДАН
Чет тиллардан олинган ибораларнинг редакция томонидан ди- линган таржимаси, асосан, шу иборалар билан ёнма-ён ва ўрта қавс ичида берилди. Редакция ўз изоҳларини беришпп зарур деб топган ибораларгина бундан мустаснодир. Бу ҳолда чет тиллардан олинган ибораларнинг таржимаси тегишли изоҳда берилди.
У қадар кўп бўлмаган таржима қилиниши цийин немисча сўз- лар таржимаси билан ёнма-ён оригинал тилида ҳам (ўрта цавс ичи- да) берилди.


11
(^Ьлькд i'A
э- M-^х: *д
қ'х**Цгм‘|^ А\( />*«у** %Y»^> ^Лй 'j^4*** о*^Л- ^»>Ц*^4.к ^Ч» Ls cf ^L"\^
5>_v д ^JJ ^'.OL
Ал_ {:,Ц
“—-'"r’l 1-f^~ (UcU
't u 7Л" T'^
o\j 4W,\ "
Л-- 4Vt UU. ^.xJk Ж' Д*5—Л қ^л-. (L'JUi чА*рх^, $^с.Ъ\
МАРКСНИНГ ЭНГЕЛЬСГА ЁЗГАН ХАТИ
1867 йил 16 август, кечаси соат 2.
Цадрли Фред!
Охирги (49) листнинг корректурасини ҳозиргина тамом цилдим. Қиймат форма- лари тўғрисида майда %арф билан босилган илова 1’А листни эгаллайди.
Сўз бошининг ҳам корректурасини ўдидим ва кеча юбордим. Демак, бу том тайёр. Бу фадат сенинг менга берган ёрдаминг туфайли мумкип бўлди! Сен менга фидокорона ёрдам бермаганингда, мен уч том устидаги бунчалик катта ишнинг хаммасини асло бажара олмас эдим. Сени қучиб, кўпдан-кўп ташаккуримни билди- раман!
Шу билан бирга икки тоза листни юбораман.
Ўн беш фунт стерлингни олдим, катта раҳмат.
Салом, цадрли, содиқ дўстим!
Дўстинг К. Маркс
Тоза листлар китобнинг цаммаси босилиб чи^андагина менга керак бўлади.


Унутилмас дўстимга,
пролетариатнинг дадил, содиц, олижаноб, илғор курашчиси
Вильгельм В о лъ ф г a
БАҒИШЛ AH АДИ
1809 йил 21 июнда Тарнауда туғилган. 1864 йил 9 майда Манчестерда цувғинда вафот этган


[ 5
БИРИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ 1
Биринчи томини ўқувчилар дивдатига тавдим қилаётганим бу асар менинг 1859 йилда «Сиёсий иқтисод танқидига доир» номи билан чиқарилган асаримнинг давомидир. Асарнинг бошланиши билан давоми ўртасида узоқ вақт ўтишига менинг кўп йиллар давом этган ва қайта-қайта ишимдан тўхтатиб қўйган касаллигим сабаб бўлди.
Юқорида кўрсатилган ва анча илгари ёзилган аввалги асаримнинг мазмуни шу томнинг биринчи бобида хулоса қилиб берилдп 2. Бун- дай қилишдан мақсадим фақат текшириш ишларини кўпроқ бир- бирига боғлаш ва тўлароқ қилиш учунгина эмасдир. Буида баён қилишиинг ўзи ҳам яхшиланди. Аввалги асаримда шунчаки қайд қилиб ўтилгап кўпгина фикрлар бунда текшириш предмети имко- еият берган даражада янада ривожлантирилди ва, аксинча, аввал- ги асаримда батафсил ишлаб чиқилган қоидалар бунда фақат қис- қача қайд қилиб ўтилди. Ўз-ўзидап маълумки, қиймат ва пул наза- риясинииг тарихий ривожланишига доир бўлимлар буида тамомила тушириб қолдирилди. Бироқ «Сиёсий иқтисод танқидига доир» аса- ри билан таниш бўлган ўқувчи шу асарнинг биринчи бобидаги изоҳларда мазкур назарияларнинг тарихига оид янги манбаларни топа олади.
Ҳар қандай ишнинг боши қийин,— бу ҳақиқатни ҳар бир фан тўғрисида айтиш тўғридир. Бу асарда ҳам биринчи бобни,— айниқ- са бу бобнинг товар анализини ўз ичига олган бўлимини тушуниш анча қийин. Айниқса циймат субстанцияси ва циймат миқцорини анализ қилишга келганда, мен уни мумкии қадар тушунарлироқ цилдим1). Пул формасида ўзининг тугал шаклига кирадиган


6
СУЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСУЗЛАР
циймат формаси мазмун жиҳатдан жуда содда ва оддийдир. Лекин шундай бўлишига қарамай, кишининг ақл-идроки 2 000 йилдан ошиқ вақт давомида қиймат формасини пайқаб олишга беҳуда ури- ниб келган, ваҳоланки, иккинчи томондан, у хийли мазмунлироқ ва мураккаброц формаларни ҳеч бўлмаганда тахминан анализ қи- лишга муваффақ бўлган. Бунинг сабаби нима? Бунинг сабаби шуки, ўсиб етишган танани ўрганиш тананинг ҳужайрасини ўрганишдан кўра осонроқ. Бунинг устига иқтпсодий формаларни анализ қил- ганда микроскопдан ҳам, химик реактивлардан ҳам фойдаланиб бўлмайди. Уларнинг ҳар иккаласининг ўрнида абстракция кучи ишга солиниши лозим. Лекин меҳнат маҳсулотининг товар фор- маси, ёки товар қийматининг формаси, буржуа жамияти иқтисодий ҳужайрасининг формасидир. Бу форманпнг анализи масаладан хабардор бўлмаган киши назарида шунчаки майда-чуйдалар устида фалсафа сотишдек бўлиб кўринади. Ҳақиқатан ҳам, бу — майда- чуйдалардир, лекин майда-чуйдалар бўлганда ҳам, масалан, микро- анатомия шуғулланадиган хилдаги майда-чуйдалардир.
Қиймат формаси тўғрисидаги бўлимни истисно қилганда, бу китобни тушуниш қийин эмас. Маълумки, мен бирон янги нарсани ўрганишни истайдиган ва, демак, мустақил равишда фикр қилишни истайдиган ўқувчиларни назарда тутаман.
Физика олими табиат процессларини улар энг яққол формада юз берадиган ва уларни қоронғилаштирувчи таъсирлар жуда оз бўлган жойда кузатадп, ёки, агар мумкин бўлса, процесснинг соф шаклда боришини таъминлаб берадиган шароитларда эксперимепт қилиб кўради. Бу асарда мен капиталистик ишлаб чиқариш усу- лини ва бу усулга мувофиқ келадиган ишлаб чиқариш ва айирбош- лаш муносабатларини текшириб чиқаман. Ҳозиргача ҳам шу ишлаб чиқариш усулининг классик мамлакати Англиядир. Мен чиқарган назарий хулосалар учун бу мамлакатнинг асосий далил бўлиши- нинг сабаби ҳам шу. Лекии агар немис китобхони инглиз саноат ва қишлоқ хўжалик ишчиларининг қандай аҳволга солиб қўйилга- нини кўргач, мунофиқларча ҳайроп бўлиб елкасиии қисар экап, ёки, Германияда аҳвол бунчалик ёмон эмас, деган хаёл билан оп- тимистларча ўз-ўзини юпатар экан, мен унга: De te fabula narratur! [Сенинг тарихинг эмасмп бу!]4— дейишим керак бўлади.
Бунда ran, ўз-ўзича, капиталистик ишлаб чиқаришнпнг табиий қонунларидан келиб чиқадиган ижтимоий антагонизмларнинг бир қаДар тараққиёт босқичига етганлигида эмас. Гап темирдек мустаҳ- кам варурият тақозоси билан ҳаракат қилиб, амалга ошиб туради- ган бу қонунларнинг, бу тенденцияларнинг ўзидадир. Саноат жи-
питалнинг тарихий характери ҳақидаги, ишлаб чиқариш муносабатлари билан иш- лаб чиқариш усуллари ўртасидаги алоқа ва ҳоказолар ҳақидаги қоидаларни менинг асарларимдан деярли айнан кўчириб олган экан ва ҳатто мен тузган терминологияни хам ишлатган, аммо буларни цайси манбадан олганлигини кўрсатмаган экан, бу, ал- батта, пропаганда мулоҳазаларига кўра шундай цилинган. Мен хусусий қоидалар ва уларнинг амалий татбиц цилиниши тўғрисида сўзлаётганим йўқ, албатта, чунки уларга менинг мутлақо алоқам йўд.


Das Kapital.
Kiitik der politischen Oekonomie.
Von
Karl Marx.
Erster Band.
Buoh I: Dtr ProduktlansproMss das KapHals.
Фм ЯаоМ йг UtberttUunj wild vortebaUcn.
Hamburg
Verlag von Otto Meissner. 1867.
Kew-Yorki 1« W. Schmidt. 24 BaitlapStrcct.
«Капитал» I томи биринчи немисча нашрининг титул варағи


БИРИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
9
ҳатидан кўпроқ тараққий қилган мамлакат камроқ тараққий қилган мамлакатга унинг келажакдаги манзарасини кўрсатиб беради, холос.
Лекин бугина эмас. Бизда, капиталистик ишлаб чиқариш тўла- тўкис барпо бўлган жойларда, масалан том маънодаги фабрика- ларда, биз айтган шароит Англиядаги шароитдан хийли ёмон, чун- ки бизда бунга қарама-қарши бўлиб турадиган фабрика қонунлари сингари нарса йўқ. Бошқа ҳамма соҳаларда эса биз, Ғарбий Евро- панинг бошқа континентал мамлакатлари сингари, фақат капита- листик ишлаб чиқаришнинг ривожланиб боришидангина эмас, балки унинг етарли даражада ривожланмаёттанлигидан ҳам азоб чекмоқдамиз. Бизни ҳозирги даврнинг офатлари билан бир цаторда ўтмишдан мерос бўлиб қолган бир қанча офатлар ҳам эзмоқда, бу офатлар эса жуда қадимдан қолган ва ўз ёшини яшаб бўлган иш- лаб чиқариш усуллари ва бу усулларнинг йўлдоши бўлмиш эскир- ган ижтимоий ва сиёсий муносабатларнинг ҳали ҳам судралиб кела- ётганлиги сабабли мавжуддир. Биз фақат тириклардангина эмас, балки ўликлардан ҳам азоб чекмовдамиз. Le mort saisit le vifl [Ўлик тирикни бўғмоқда!]
Германиядаги ва Ғарбий Европанинг бошқа континентал мам- лакатларидаги социал статистика Англиядагига қараганда аянч аҳволдадир. Лекин бу статистика ҳам пардани шу қадар очиб ташламоқдаки, натижада уиипг остидаги Медузанинг бошини пай- қаш мумкип бўлмовда. Агар биздаги ҳукуматлар ва парламентлар, Англияда қилипаётгани сингари, вақти-вақти билан иқтисодий ша- роитларни текшириш комиссиялари тайин этганларида, агар бу комиссияларга ҳақиқатни очиб бериш учун, Англиядаги каби, тўла ҳукуқ берилганда ва бу мақсад учун «Public Health» («Аҳоли соғлиғи») тўғрисида ҳисоботлар ёзадиган инглиз фабрика инспек- торларп ва ипглиз врачлари сиигари, шунингдек хотии-қизларни ва болаларни экспплуатация қилиш шароитларини, уй-жой, овқат- лаиишпинг аҳволи ва шу кабиларни текшириб чивдан инглиз ко- мпсспяларининг аъзолари сингари, ишнинг кўзини яхши биладиган, холисопа иш кўрадигаи дадил кишилар топилгапда эди, у вақтда ўзимпздаги аҳвол ўзимизни даҳшатга солган бўлар эди. Персей аждаҳоларпи ўлдиришга боргапда, кўзга кўринмаслик учун, боши- га сеҳрли қалпоқ кийган. Биз эса аждаҳолариииг борлигини инкор қилиш учун сеҳрли қалпоқ билан кўз-қулоғимизни бекитпб ол- моқдамиз.
Иллюзияга берилишиипг ҳожати йўқ. XVIII асрда Америкада мустакиллик учун бўлгаи уруш Европа буржуазияси учун бонг садосп бўлгани спигари, XIX асрда Америкада бўлган гражданлар уруши ҳам Европадаги ишчилар сиифига нисбатан худдп шундай роль ўйпади. Англияда тубдан ўзгариш процесси ҳозирданоқ та- момила сезиладигаи бўлиб қолди. Бу процесс маълум босқичга етгач, коптинентга ҳам кўчиши муқаррар. Бу процесс коитинент- да ишчилар синфининг ўзининг ўсиш даражасига қараб ё жуда
2—51G


10
СЎЗ БОШИЛАР ВА СУНГСЎЗЛАР
/ /
кескин формада бўлади ёки кўироқ инсоипарварлик фсфмасига киради. Шундай қилиб, ҳар қапдай анча юксак мацсадларга қара- май, ҳозирги вақтда ҳукмроплик қилаётган синфларнинг эпг муҳим маифаати ишчилар синфипинг ўсишига тўсқинлик цилаётган ва қонуп чиқариш йўли билан тартибга солиш мумкин бўлган ҳамма тўсиқларпи олиб ташлашни тақозо қилмоқда. Меи бу томда Лиглия фабрика қонунчилигининг тарихига, мазмунига ва натижаларига бу қадар катта ўрип беришимнипг сабаби ҳам жумладан ана шу- дир. Ҳар бир миллат бошқа мамлакатлардан ўрганиши мумкин ва ўрганиши лозим. Жамият ҳатто ўз тараққиётининг табиий қонуни изига тушган тавдирда ҳам,— менипг асаримнинг туб мақсади эса ҳозирги замон жамияти ҳаракатининг иқтисодий қопунини очиб беришдир,— таракқиётнинг табиий фазаларидан сакраб ҳам ўта олмайди, декретлар чиқарпш йўли билан уларни бекор ҳам қила олмайди. Аммо у туғиш тўлғоқларипииг дардини камайтира ва юмшата олади.
Ҳар қандай апглашилмовчиликлар бўлмаспн учун бир иеча сўз айтиб ўтайлик. Капиталистнинг ва ер эгасипинг циёфаспни мен асло бўяб-безаб тасвирламайман. Лекин бунда шахслр иқтисодий категорияларнинг жонли тимсоли бўлганлари учунгииа ва муайян синфий муносабат ҳамда манфаатларпинг намояндалари бўлганлари учунгина улар устида сўз боради. Мен иқтисодий-ижтимоий фор- мацияиинг ривожланишига табиий-тарихий процесс деб қарайман; шунинг учун айрим бир шахс ўзи туғилган шароитдан субъектив равишда нечоғлпқ юқорилаб кетса ҳам, социал маънода бу шароит- нипг маҳсули бўлиб қолаверади ва уни шу шароит учун, бошқа ҳар қаидай нуқтаи назарга қараганда менинг нуқтаи назаримда камроқ даражада, жавобгар деб ҳисоблаш мумкин бўлади.
Сиёсий иқтисод соҳасида эркин илмий текшириш фақат бошқа соҳа- ларда учрайдиган душманларгагина дуч келиб қолмайди. Сиёсий ицтисод иш кўрадиган материалнинг ўзига хос характери эркин илмий текширишга қарши инсон қалбининг энг ашаддий, энг қутурган ва жирканч, энг разилона эҳтиросларини—шахсий манфаат фурияла- рини кураш майдонига чақиради. Масалан, жуда та^водор инглиэ черкови ўз имон калимасининг 39 рукнидан 38 тасига ҳужум цил- ганларнинг гуноҳини кечирса кечиради-ю, аммо пул даромадининг х/39 қисмига ҳужум қилганларнинг гуноҳини асло кечирмайди. Ҳо- зирги замонда ҳатто атеизм мулкнинг традицион муносабатларини танқид қилишга қараганда culpa levis [арзимагаи гуноҳ] бўлиб цолди. Бироқ бунда ҳам прогресс бўлишига шак-шубҳа йўқ. Мисол учун мен кейинги ҳафталарда босилиб чиқцап «Correspondence with Her Majesty’s Missions Abroad, regarding Industrial Questions and Trades Unions; дегап Кўк китобни6 кўрсатишим мумкин. Англия қироллигинипг чл эллардаги вакиллари бу китобда очиқдан-очиц: Гермаиияда, Фраицияда,— хуллас Европа коптинентининг барча мадаиий давлатларида,— капитал билан меҳнат ўртасидаги мавжуд муносабатларда кескин ўзгариш худди Англиядаги сипгари сези-


БИРИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
11
ларли ва муқаррардир, демовдалар. Шу билан бир вақтда Атлаитик океаннинг нариги томонида Шимолий Америка Қўшма Штатлари- нинг вице-президенти жаноб Уэйд халойиқ олдида сўзлаб: қуллик бекор қилингандаи кейин капитал муносабатлари билан ер эгалиги муносабатларини тубдан ўзгартиш масаласи кун тартибига қўйил- моқда, дедп. Булар замопамизнипг довруқ солаётган ҳодисаларидир; ҳокимларнинг заррин либоси ҳам, руҳонийларнинг қора либоси ҳам бу ҳодисаларии кўздан яшира олмайди. Бундан, эртага мўъжи- за юз беради, деган маъно чиқмайди, албатта. Лекин бу ҳол ҳукм- рон синфлар ҳозирги жамият қаттиқ кристалл бўлмай, балки ўзгара оладиган ва доимо ўзгариш процессини кечириб турадиган орга- низм экаилигини ғира-шира сезаётганликларини кўрсатиб турибди.
Бу асарнинг иккинчи томи капиталнинг айланиш процесспга (II китоб) ва умуман капиталпстик процесс формаларига (III ки- тоб), охирги учинчи томи (IV китоб) —ицтисодий пазариялар та- рихига бағишланган.
Илмий танқид асосида билдирилган ҳар қандай фикрдан мен хурсанд бўламан. Жамоатчилик фикри деб аталадиган ва мен ҳеч қачон ён бермай келган хато фикрларга келганда, буюк флорен- цияликнинг мана бу сўзлари илгаригидек менинг шиорим бўлиб қолаверади:
Segui il tuo corso, e lascia dir le genti!8
Карл Маркс
Лондон, 1867 йил 25 июль.
2*


12]
/
ИККИНЧИ НАШРИГА СЎНГСЎЗ
Бу асарнинг биринчи нашри ўқувчиларига мен ҳаммадан аввал иккинчи нашрда киритилган ўзгаришларни кўрсатиб ўтишим ло- зим. Китобиинг янада анитфоқ структураси кўзга ташланиб туради. Қўшимча изоҳлар ҳамма жойда, иккиичи нашрига изоҳлар, деб кўрсатилди. Текстнинг ўзига келгапда, энг муҳим ўзгаришлар қу- йидагилардан иборат.
Биринчи бобнинг 1-бўлимида — ҳар қандай алмашув қпймати ифодаланган тенгламаларни аиализ қилишдаи қийматни хулоса цилиб чиқариш иши янада жиддийроц илмий асосда бажарилди, шунингдек қиймат субстанцияси билан қиймат миқдорининг ижти- моий зарур иш вақти орқали белгилаишпи ўртасида бўлган ва биринчи нашрда шунчаки қайд қилиб ўтилган алоқа бу нашрда явдолроқ ифодаланди. Бириичи бобиипг 3-бўлими («Қиймат фор- маси») бутунлай қайтадан ишланди: бундай қплиш шунинг учун зарур бўлдики, биринчи нашрда бу масала икки марта баёп килин- ган эди. Ўрпи келганда айтиб ўтиш кераккн, мепииг бупдай икки марта баён цилишимга ганноверлик дўстим доктор Л. Кугельман сабабчи бўлган эди. 1867 йилнипг кўкламида унинг олдига борга- нимда, асарнинг дастлабки оттисклари қараб чициш учун Гамбург- дан келган эди; Л. Кугельман меии циймаг формасини кўпчилик ўцувчилар учун, ^ўшимча равишда, кўпроц дидактик тарзда ту- шунтириб бериш зарурлигига ишоптирди.— Биринчи бобнинг «То- вар фетишизми ва ҳоказо» дегаи охирги бўлимипинг анча қисми ўзгартирилди. Учинчи бобнинг 1-бўлими («Қийматлар ўлчови») дицқат билан кайтадан ^араб чикилди, чунки биринчи нашрда бу бўлим пухта ишланмаган эди, унда ўцувчиларга «Сиёсий иқтисод танцпдига доир» деган (Берлин, 1859) асардаги баёнотга мурожаат қилиш тавсия этилган эди. Еттинчи боб, айницса унинг 2-бўлими, анчагина қайтадан ишланди.


ИККИНЧИ НАШРИГА СЎНГСЎЗ
13
сиздир. Бундай ўзгартишлар китобиинг ҳамма жойида бор. Бироц ҳозир китобнинг Парижда босилиб чиқадиган французча таржима* сининг текстини ^араб чиқаётганимда: немисча оригиналнинг баъ- зи қисмларидаги айрим жойларини тубдан т^айта ишлаш, айрим жойларини стилистик жиҳатдан тузатиш ёки тасодифан кўздан ўтиб кетган камчиликларни синчиклаб бартараф цилиш лозим, де- ган фикрга келдим. Лекин бунга вақтим йўқ эди, чунки фақат 1871 йилнинг кузида, бошқа зарур ишлар билан банд бўлган чо- ғимда, менга, китоб сотилиб бўлди ва энди иккинчи нашри 1872 йил- нинг январида босила бошлайди, деган хабар келди.
Нсмис ишчилар синфининг кенг доираларида «Капитал»нинг тез тушуниб олинаётганлиги менинг меҳнатим учун энг яхши му- кофотдир. Ицтисодий масалаларда буржуазия нуқтаи назарида турувчи, Веиа фабриканти жаноб Майер Франция-Пруссия уруши вақгида босилиб чиққан бир брошюрада 7: назарий фикрлашга жуда қобилиятли бўлиш немисларнинг илгаридан давом этиб келган фа- зилати ҳисобланар эди, Германияда ўқимишли синфлар деб ата- лувчи синфларда бутунлай йўқолиб кетган бу қобилият энди не- мис ишчилар сипфи ичида янгидан жопланмоцда, деб жуда тўгри кўрсатди 8.
Германияда сиёсий иқтисод ҳозирги вақтгача чет эл фани бўлиб келди. Густав Гюлих ўзининг «Geschichtliche Darstellung des Handels, der Gewerbe etc.» дегая китобида, апниқса бу асарнинг 1830 йил- да босилиб чиққап дастлабки икки томида бизда капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ривожлаиишига, демак, ҳозирги замон буржуа жамиятининг шаклланишига ҳам тўсқинлик қилиб келган тарихий шароитларпи аича ойдинлаштириб берган. Шундай қилиб, сиёсий иқтисоднинг вужудга келиши учуи у вақтда Германияда ҳаётий замин бўлмагап. Сиёсий ицтисод бу ерга Англия ва Фран- циядаи тайёр товар шаклида келтирилган; сиёспй иқтисод соҳаси- даги пемис профессорлари шогирдлар бўлиб қола берганлар. Ўзга бир воқеликнинг назарий ифодаси улар цўлида догмалар йиғинди- сига айланган эди ва улар бу догмаларпи теварак-атрофларини ўраб олган майда буржуа олами руҳида, яъпи бузиб изоҳлар эди- лар. Улар илмий соҳадаги ожизликларини ва ҳақиқатда ўзларига ёт бўлган соҳада ўқитувчилик ролини ўйнаш каби кўнгилсиз ишни бажаришлари лозимлигиии ҳис килар ва ўзларидаги бу ҳиснп боса олмасдан, адабпёт-тарихдан гўё жуда кўп илмни бпладиган олим эканликларини ёки камерал фанлар деб аталадиган ва масалага сира алоцаси бўлмаган соҳадан олипган материалии рўкач қплиш- га тиришар эдиларки, турли-тумаи маълумотлар бўтқаспдан иборат бўлган бу фанларнипг ўрганилиши — герман бюрократлари сафи- дап ўрин олишга жуда катта умид боғлаган ҳар бир киши ўтиши лозим бўлган 1$ил кўприк кабилидандир.


14
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
олимларимизга ҳали ҳам илгаридек шафқатсизлик билан боқмоцда. Улар сиёсий иқтпсод билан бегараз шурулланиш имкониятига эга бўлгап вацтда герман вокелигида ҳозирги замон иқтисодий муно- сабатлари йўц эди. Бу муносабатлар юзага келган вақтда эса шун- дай шароит мавжуд эдикп,, бу шароит энди буржуача онг билим доирасида туриб мазкур муносабатларни беғараз ўрганишга имкон бермас эди. Модомики сиёсий иқтисод буржуа сиёсий иқтисоди экап, яъни бу сиёсий иқтисод капиталистпк тузумга таракқиётнинг тарихан ўткинчи босқичи деб эмас, балки, аксинча, ижтимоий иш- лаб чикаришнииг абсолют ва охирига етган формаси деб қарар экан, у, фақат то синфий кураш яширин ҳолда бўлган ёки фақат айрим-айрим ҳоллардагина юз берадиган вақггача илмий бўлиб қо- лиши мумкин.
Англияни олайлик. Унинг классик сиёсий иқтисоди синфий кў- раш ҳали ривожланмаган даврга оиддир. Англияда классик сиёсий иқтисоднинг сўнгги буюк вакили бўлган Рикардо синфий манфаат- лар ўртасидаги, иш ҳақи билан фойда ўртасидаги, фойда билан ер рентаси ўртасидаги қарама-қаршиликни ниҳоят онгли равишда ўз текширишининг асосий нуцтаси ^илиб олади ва соддадиллик қилиб, бу қарама-қаршиликка, ижтимоий ҳаётнинг табиий қо- нуни, деб деб қарайди. Шу билан буржуа иқтисодий фани ўзинпнг охирги ва ўтиб бўлмайдиган чегарасига етди. Рикардо ҳали барҳаёт бўлган вақтда ва унга карама-қарши равишда Сисмонди майдонга чиқиб, буржуа сиёспй иқтисодини танқид қила бошлаган эди
Сўнгги даврда, 1820—1830 йилларда, Англияда сиёсий иқтисод соҳасида илмий жонланиш бошланди. Бу давр — Рикардо наза- риясини вульгарлаштириш ва ёйиш ҳамда шу билан бирга бу на- зариянпнг эски мактабга царши кураш даври эди. Ажойиб кураш- лар бўлпб ўтди. Бу вақтда экономистлар томонидан цилинган иш- лар Европа континентида оз маълум эдп, чунки мунозара кўпинча тарқок ҳолда бўлиб, улар журнал мақолаларида, тасодифий равиш- да чиқцан брошюраларда ва памфлетларда босилгап эди. Гарчи Рикардо назарияси айрим мустасно ҳолларда буржуа экоиомика- сига ҳужум қилиш учуп қурол сифатида ишлатилган бўлса-да, бу мунозара, ўша вақтнинг шароитига кўра, бегаразлик характерига эга эди. Бир томондан, йирик сапоатнииг ўзи эндигина болалпк ёшидан ўтаётган эди; бу нарса шу ҳолдан ҳам яққол кўриниб ту- рибдики, фақат 1825 йилги кризисдан бошлаб йирик саноатнинг ҳозирги замон ҳаётидаги вақти-вақти билаи бўладиган доиравий оборотлари бошланди. Иккинчи томондан, капитал билан меҳнат ўртасидаги синфий кураш орқага суриб ^ўйилган эди: бир томон- дан, Муқаддас союз атрофида тўплапган феодаллар билан ҳуку- матлар ва, иккинчи томондан, буржуазия раҳбарлик қилаётган халқ оммаси ўртасидаги нпзо-жанжал сиёсий соҳада синфий кураш-


ИККИНЧИ НЛШРИГА СЎНГСЎЗ
15
нн пардалаб қўйгаи эди; иқтисодий соҳада эса саноат капитали билап арпстократия ер мулки ўртасидаги пхтилоф синфий кураш- ни пардалаб қўйгап эди, Францияда парцелляр мулк манфаати би- лап катта ер эгалиги манфаатп ўртасидаги қарама-қаршилик бу пхтилофии хаспўшлаб қўйгап эди, Англияда эса бу ихтилоф ғалла қонуплари вақтидаи бошлаб очиқдан-очиқ сиртга отилиб чиққан эди. Англияпинг бу даврдаги иқтпсодпй адабиёти Францпяда док- тор Кепэ вафотидан кейип сиёсий иқтисод соҳасида юз бергап ал- ғов-далғов ва ҳужум даврини эслатади, аммо эслатганда ҳам эрта кузнинг қуёшли кунлари кўклампи қандай эслатса, худди шу маъ- подагина эслатади. 1830 йилда кризис бошланиб, бу кризпс ҳамма парсанп бирданига ҳал қилди.
Францияда ва Англияда буржуазия сиёсий ҳокимиятнп ўз цў- лига олди. Шу пайтдан бошлаб, синфий кураш амалий жиҳатдан ҳам, назарий жиҳатдан ҳам жуда яққол тусга ва даҳшатли фор- маларга киради. Шу билан бирга буржуа илмпй сиёсий иқгисоди- пинг ўлим соатп келиб етади. Шу вақтдан бошлаб энди ran қайси теореманинг тўғри-потўғрилиги устпда эмас, балки бу теореманинг капитал учун фойдалими ёки зарарлими эканлиги устида, қулайлиги ёки ноқулайлиги устида, полиция мулоҳазаларига тўғри келиш- келмаслиги устида боради. Беғараз текшириш ўрнини сотқин қалам- кашларнпнг жангу жанжали эгаллайди, беғараз илмий цидириш пшларииинг ўрпи тарафкашлик ва хушомадгўйлик бплан мақташ- ларга берилади. Шуниси ҳам борки, фабрикаптлардап Кобден ва Брайт бошчилигидаги Ғалла цонунларига қарши лига9 томонидан нашр этилгаи ғаразли трактатчаларнинг ер эгалпги аристократия- сига қарши қилгап мунозараларп, илмий жиҳатдан бўлмаса ҳам, лоақал тарихий жиҳатдан, ҳарҳолда, маълум даражада қизиқти- рарли эди. Лекин сэр Роберт Пиль замонидан бошлаб фритредер- лик қонуичилиги вульгар сиёсий иқтисодиинг бу сўнгги наштарипи ҳам суғуриб ташлади.
1848 йилдаги континентал революция Англияга ҳам таъсир қил- ди. Ҳали ҳам олимлик даъвосини цилпб юрган ҳамда оддий софист- лик ва ҳукмрон синфларга хушомадгўйлик қилиш роли билан қаноатланмаган кишилар капиталистларнинг сиёсий иқтисодини пролетариатнинг талабларига мослаштиришга уринар эдилар, чупки пролетариатнинг талабларини эътиборсиз қолдириш энди мумкин эмас эди. Сийқа синкретизм ҳам ана шундан келиб чиқади, бу синкретизмни энг яхши ифодалаб берган киши Жоп Стюарт Милл- дир. Бу эса, улуғ рус олими ва тапқидчиси Н. Чернишевский ўзи- нинг «Сиёсий иқтисоддан очерклар (Миллга асосан)» дегап асарида зўр маҳорат билан кўрсатиб берганидек, буржуа сиёспй иқтисоди- нипг разолатга юз тутишидир.


16
СУЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
у вақтда герман пролетариати герман буржуазиясига қараганда пазарий жиҳатдан анча равшан сиифий онгга эга эди. Шу тарзда, буржуа сиёсий иқтисодининг фан сифатида вужудга келишига им- кон берадиган шароит пайдо бўлиб улгурмасданоқ, бирдан унинг вужудга келпшп яна мумкин бўлмай қолди.
Бундай шароитда буржуа сиёсий иқтисодипинг вакиллари икки лагерга бўлиниб кетишди. Улардан баъзилари, тадбирли амалиёт- чилар, бойлик орттириш пайига тушган кишилар, вульгар иқтисод маддоҳлигининг энг разил ва шунинг учун ҳам жуда омади келган вакили Бастианинг байроғи остига тўпланди. Баъзилари, ўз илм- ларининг фазилати билан профессорларча гердайиб юрган кишилар эса, келиштирпб бўлмайдиган иарсани келиштиришга уринган Жон Стюарт Миллга эргашиб кетдилар. Немислар, буржуа сиёсий иқти- содининг классик давридаги сингари, унинг тушкунлик даврида ҳам чет элнинг оддий шогирдлари, мухлислари ва тақлидчилари ҳамда чет элдагп катта фирмаларнинг маҳсулотларини чаканалаб сотув- чи кишилар бўлиб қолдилар.
Шундай қилиб, герман жамияти тарихий тараққиётинииг хусу- сиятлари буржуа сиёсий иқтисодини қандай бўлмасин оригинал тариқасида ишлаб чиқишга имкон бермаса-да, лекин бу сиёсий иқтисодни танқид қилиш имкопиятини истисно қилмайди. Бундай танқид умуман маълум синфнинг фикрини ифода қилгани сабабли, у фақат ўзинпнг тарихий вазифаси бўйича капиталистик ишлаб чиқарпш усулпда тубли ўзгариш ясаш ва синфларни узил-кесил йўқ қилиш вазифасини бажарадиган синфнинг, яъни фақат про- летариатнипг фпкрини ифодалаши мумкин.
Герман буржуазиясинпиг олим бўлган ва олим бўлмаган вакил- лари мсшшг плгарироқ ёзилган асарларпм тўғрисида индамасдан ўтиргапларп сингари, бошда «Капитал» тўғрисида ҳам индамаслик- ка ҳаракат қплпб кўрдилар. Бу тактика энди замоннинг шароитига тўгри келмай қолгач, улар «буржуача виждонларини юпатиш» учун, менипг кптобимни танқид қилиш баҳонаси билан, матбуотда бир қанча маслаҳатлар бостириб чиқарсалар ҳам, ишчи матбуоти- да (масалан, «Volksstaat»ic^a Иосиф Дицгеннинг мацолаларига каралсип) пстеъдоди зўр мухолифларга дуч келиб ^олдилар, бу му- холифлар ҳозиргп кунгача жавоб кутсалар ҳам, улардаи жавоб бўлмаётир1).
‘) Герман вульгар сиёсий иқтисодининг гапни эплаб гапира олмайдиган вайсади- лари «Капитал»ш1нг услубпни ва ифода усулпни ёмопламоцдалар. Мен ўз асарим- «инг адабпй жпҳатдан камчилпкларппп бошца бпровлардан кўра яхшироц биламан. Шундай бўлса ҳам, бу жанобларга ва уларга эргашиб борувчи кишиларга пбрат ва завц бўлсин учуп, мен инглиз ва рус танцпдчпларинииг фикрпдан цитата олиб кўр- сатаман. Мснппг қарашларимга, шубҳасиз, душман бўлган «Saturday Review» асар- пинг бирпнчи немисча нашри тўғрисида «асарда ҳатто энг дуруд иқтисодий масалалар ҳам ўзига хос чиройли (charm) тил билан баён қилинган» дсб ёзадп. «Санкт-Петербургские ведомости» 1872 пил 8 (20) апрслдаги сонида жум- ладап бундай деб ёзади: «Унииг асари (баъзи жуда махсус қисмларини истисно қил- гапда) равшан услубда, ҳамма тушунадиган қплиб ёзилган ва предметпипг илмий жиҳатдан юксак бўлишига қарамай, ғоят даражада жонли баён дилинган. Бу жи- хатдан автор... ўз асарларини... оддий ўқувчиларнинг бошини оғритадиган ғализ ва қуруқ тилда ёзадпган кўпчилик немис олимларига ўхшамайди». Ҳозирги замон пемис миллип-либерал профессорлик адабиётпни ўқувчиларнинг боши эмас, бутунлай бошца бир жойи оғрийди.


lilllHTI.n.,
КРИТИКА ПОЛИТИЧЕСКОЙ экономги.
СОЧИНЕН1Б
КАРЛА МАРКСА.
ПЕРЕбО^Ъ С~Ь Н-ЬМЕиМАГО,
ТОМЪ ПЕРВЬЛЙ.
КНИГА I. ПРОЦЕССЪ ПРОИЗВОДСТНА КАПИТАЛА.
С-ПЕТ£Г£УРГЬ ИЗДАН1Е Н П ПОЛЯКОВА.
10*7 S*
«Капптал» I томи бирпнчи русча нашрининг титул варағи


ИККИНЧИ НАШРИГА СЎНГСЎЗ
19
1872 йил кўкламида Петербургда «Капитал»нинг русча жуда ях- ши таржимаси босилиб чиқди. Асарнинг 3 000 нусхадан иборат босилган бу нашри ҳозирги вақтда деярли сотилиб бўлган. Киев университетининг сиёсий иқтисод профессори жаноб Н. Зибер 1871 йилдаёқ ўзининг «Д. Рикардонинг қиймат ва капитал наза- рияси» деган асарида менинг пул, циймат ва капитал ҳақидаги на- зариямнинг асосий қоидаларини, Смит — Рикардо таълимотининг заруран янада ривожлантирилпшидир, деб кўрсатган эди. Ғарбий Европа ўқувчиси бу қимматли китобни ўқиганда, китобнинг бош- дан охиригача изчиллик бплаи давом эттирилган бир хилдаги соф назарий нуқтаи назар уни айниқса ҳайратда цолдиради.
«Капитал»да ишлатилган метод яхши тушунилмаган, шу метод ҳақида айтилган зидма-зид фикрлар буни исбот қплади.
Масалап, Парижда чиқадиган «Revue Positiviste» 11 журнали менга таъна қиладики, бир томондан, гўё мен сиёсий иқтисодга метафизикларча царар эмишман; иккинчи томондан эса — хўш, топинг-чи, нима дейди?— гўё мен мавжуд нарсаларпи танқидий суратда таҳлил цилиш билан чекланиб, келажак эҳтиёжлари учун рецептлар (контча рецептларми?) ёзиб бермаётган эмишман. Мени метафизикада айблаб таъна қилшплари тўғрисида профессор Зибер бундай дейди:
«Аслда ran назария устида борар экан, Маркс методи ииглиз мактаби- нинг бутунисига хос бўлган дедуктив методдир ва бу методпинг камчилик томонлари ҳам, яхши томонлари ҳам энг яхши экономист-назариячиларда учраб туради»12.
Жаноб М. Блок ўз брошюрасида—«Les Theoriciens du Socialisme еп Allemagne. Extrait du «Journal des Economistes», juillet et aodt 1872»— менинг методим аналитик метод эканлигини кашф қилиб, жумладан, бундай дейди:
«Жаноб Маркс бу асари билан энг атоқли аналптик ақл эгаларидан бири эканлигини исбот қилди».
Немис рецензеитлари, албатта, асарда гегелча софистика бор, деб бақирмовдалар. Петербургда чиқадиган «Вестник Еврошл» жур- нали «Капитал»нинг фақат методига бағишланган мақоласида (1872 йилги май сони, 427—436-бетлар)13 менинг текшириш мето- димни тамоман реалистик метод деб, баёнот методимни эса, бахтга царши, немисча-диалектик метод деб ҳисоблайди. Автор бундай деб ёзади:
«Сиртдан асарнинг баёнот формасига қаралса, Маркс катта идеалист-фи- лософ бўлиб, яна бунинг устига «немисча», яъни ёмон маъиодаги идеалист- философ бўлиб кўринади. Ҳақиқатда эса, у иқтисодий танқид соҳасида ўзи- дан илгари ўтган экономистларнинг ҳаммасидан ҳам бениҳоят реалистроқ- дир... Уни ҳеч бир ҳолда идеалист деб ҳисоблаш мумкин эмас».


20
СЎЗ БОП1ИЛАР ВА СУНГСУЗЛАР
мепинг асаримни ўцийдиган, лекин китобимнипг русча оригиналига тушуна олмайдиган ўқувчилардап кўплари учун анча қизиқарли бўлиши ҳам мумкин.
Автор мепинг «Сиёсий иқтисод танқидига доир» (Берлин, 1859) номлп асаримда ўз методимнинг материалистик асосини баён қил- ган сўз бошимдан (IV—VII бетлар)14 цитата келтирар экан, давом этиб бундай дейди:
«Маркс учун фадат бир иарса муҳимдир: у ҳам бўлса — упииг ўзи текшираётган ҳодисалариинг қопуиипи топишдир. Шу билан бирга унинг учуп муҳим бўлгаи қонуп — мазкур ҳодисалар маълум формага эга бўлиб тургапда ва улар ҳозирги вақтда кузатилаётгапдек ўзаро муиосабатда бўл- ганда, уларпи бошқариб турадигап ёлғиз бир қонун эмасдир. Бундан таш- қари. уипнг учун бу ҳодисаларппнг ўзгарувчанлиги, ривожланиши, яъни бир формадан иккинчи формага, бир тартибдаги ўзаро муносабатлардан ик- кинчи тартпбдаги ўзаро мупосабатларга ўтиши қопупи ҳам муҳимдир. У, бу қоиунни очгач, ижтимоий ҳаётда шу қонупнииг юз бериш рқибатлариии муфассалроқ қараб чидади... Шунга. мувофиқ Маркс фадат бир нарса тўғри- сида: ижтимоий муиосабатларпинг муайяп тартпблари зарурлпгппи апиқ илмий текшириш йўли билан исбот қилиш ва ўзи учун бошлаигич пуқта ва таянч бўлиб хизмат қиладигап фактларии мумкин қадар пухтароқ қайд цилиб кўрсатиш тўғрисида жон куйдиради. Агар у ҳозирги тартибнипг за- рурлпгини исбот қилиш билан бошқа бир тартибнинг, яъни кишиларнинг бу тўғрида ўйлаш-ўйламаслигидан, тушуниш-тушупмаслигидап қатъи назар, биринчп тартибдан албатта ўтилиши лозим бўлган иккинчи бир тартибиинг зарурлигини ҳам исбот дилган экан, шунинг ўзи унга тамоман етарлидир. Маркс ижтимоий ҳаракатга, табиий-тарихий процесс, деб қарайдп ва бу процессни бошқарадиган қонунлар кишининг иродасига, онгига ва истагига боғлиқ бўлиш у ёқда турсин, балки бу қонунларнинг ўзи кишининг ирода- сини, онгини ва истакларини белгилаб беради, деб ҳисоблайди... Агар онгли элемент маданият тарихида шундай тобелик ролини ўйнар экаи, демак, рав- шанкп, маданиятнипг ўзини ўз предмети қилибч олгаи танқид оигпипг бирон формасини ёки бирон натижасипи ўз асоси қйлиб ола олмайди. Яъни бу танқид учун идея эмас, балки ёлғиз ташқи ҳодисаларгина бошланғич иуқта бўлиши мумкин. Тапқид бирор фактни идея билан эмас, балки бошқа бир факт билан қиёс қилиб, таққослаб ва солиштириб кўришдан иборат бўлади. Тапқпд учун фадат шу нарса муҳимки, ҳар иккала факт мумкин қадар аниқроқ текширилган бўлсин ва ҳақиқатап улар тараққиётнинг турли бос- қичларини ифода этадиган бўлсин, япа шуписи ҳам муҳимки, бу тарақдиёт босқичлари юз берадигаи тартиб, изчиллик ва алода ҳам худди шундай апид текшприлган бўлсин... Бупда баъзи ўқувчининг фикрига мана бундай бир савол ҳам келиши мумкин... иқтисодий ҳаётнинг умумий донуплари ҳозирги ҳаётга ёки ўтмиш ҳаётга татбид қплипишидап катъп пазар, айпи бир хпл- даги қонунлар-ку? Лекин ran ҳам худди шупдакп, Маркс бупи эътироф қилмайди. Маркснинг фикрича, буидай умумий допуплар йўқ... Унипг фик- рича. аксинча, ҳар бир катта тарихий давриипг ўз допуплари бор... Лекип ҳаёт тараққиётиииг маълум даврини кечириб, бир босқичдап чидиб иккипчи иосқпчга киришп билаиоқ уни эндп бошда қопуплар бошдара бошлайдп. Қнсқаси, иқтисодий ҳаёт бундай ҳолда бпзга худди биологик ҳодисаларпипг бошка хилларида кўришимиз мумкпп бўлгап ҳодисага ўхшаб кўрпиадп... Эски экономистлар иқтисодий қонунларпиттг моҳиятипи тушупмагаплар, улар- шт физика ва химия қоиунлари билап бир хпл деб ҳисоблагаплар... Ҳоди- саларпи япада чуқурроқ анализ қилиш социал оргапизмлар орасидаги фарқ ўсимлик ва ҳайвонлар оргапизмлари орасидаги фарқдап қолишмаслигппи кўрсатди..; Шу организмларнипг тузилишидаги фарқ улар оргапларипипг ҳар турлп эканлигп, бу оргаплар яшайдпгап шароптларшгпг бир-биридап фарқ цилишй ва шу кабилар натижасида айни бир ҳодиса тамомаи турлича


ИККИНЧИ НАШРИГА СЎНГС^З
21
бўлгап қонунларга бўйсунишипи кўрсатди. Масалан, аҳолининг кўпайиши қопуни ҳамиша ва ҳамма ерда, ҳамма замон учун ва ҳамма жой учун айнан бир хилдир, деган фикрни Маркс эътироф қилмайди. Аксинча, у, таравдиёт- шшг ҳар бир босқичпнинг ўз униб-урчиш қоиуии бор, деб таъкидлайди... Ишлаб чиқарувчи кучлар тараққиёти даражасидаги фарқларга қараб, уларни тартибга солиб турадигаи муносабатлар ва қонунлар ҳам ўзгаради. Шундай қилиб, Маркс капйталистик хўжалик тартибини текшириш ва тушунтириб беришни ўз олдига мақсад қилиб қўйпб, иқтисодий ҳаётни аииқ текшириш мақсадини илмий равишда жиддий ифодалаб берган... Унинг асарининг илмий қиммати — мавжуд социал организмнинг пайдо бўлишипи, яшашини, ривожланишини, ўлиб кетишиии ва уиииг ўрнига бошқа, юқорироқ ижти- моий организм вужудга келишипи бошқариб турадиган хусусий қонупларни ойдиплаштириб беришдан иборат. Маркс китоби ҳақиқатан ҳам шундай қим- матга эгадир».
Автор меиипг ҳақиқий методим деб атаган нарсани жуда яхши тасвирлаш ва бу методпи татбиқ қилиш учун менииг томонимдан ишлатилган шахсий усулларга мойиллик кўрсатиш билан диалектик методпинг худди ўзини тасвирлаб берган.
Албатта, баён қилиш усули формал жиҳатдан текшириш усу- лпдан фарқ қилмасдан қолмайди. Текширишнинг вазифаси — ма- териалпи батафсил ўрганиб олиш, уни кенгайтиришдаги турли фор- маларни анализ қилиб чиқиш, бу формалариииг ички боғланишини кузатиб боришдап иборат. Ана шу иш тамом қилингандан кейингина ҳақиқий ҳаракатни тегишли равишда тасвирлаш мумкин бўлади. Бу иш бажарилган ва материалиинг ҳаёти идеяда акс эттирилган экап, биринчи қарашда кўз олдимизда априор конструкция тур- гандай бўлиб кўринади.
Менипг диалектик методим ўзипинг моҳияти жиҳатидан Гегел- пинг диалектик методидап фарқ қилибгииа қолмай, балки унга бутунлай цараманқаршидир. Гегель идея номи остида ҳатто муста- қил субъектга айлаитиргап тафаккур процесси, унинг фикрича, воқеликнииг демиурги*дир, воқелик эса уиинг ташқи кўриниши- дир, холос. Монинг фикримча эса, аксинча, идея кишининг мия- спга кўчиб, уида бошца шаклга кирган моддийликдан бошқа нарса Эхмас.
Гегель диалсктикасишшг мистикани тарғиб қилувчи томонини мен буидап қарийб 30 йил илгари, бу диалектика ҳали мода бўл- ган вацтда танқпд цилгап эдим. Ҳолбуки мен «Капитал»нииг бирипчи томи устида пшлаётгаи чоғпмда ҳозирги Германиянинг ўқи- мишли кишилари ўртасида пешволик қилаётгап бақироқ, дағдаға- боз ва анча цобилиятсиз эпигоплар15, бир вақтлар, Лессинг замо- иида, шоввоз Мозес Мепдельсоп Спииозаии «ўлик ит» деб сўкиб юргани сингари, Гегелни ҳам худди шундай сўкиб юришпи одат килиб олгаи эдилар. Шупипг учуп мен очиқдап-очиқ ўзимни шу улуғ мутафаккирнипг шогирдимап деб эълоп цилдим ва қиймат пазарпяси тўғрисидаги бобнипг баъзи ўрииларида ҳатто Гегелга хос пфодаларпи ҳам пшлатпб юбордпм. Дпалсктика Гегель қўлида — и/кодкор, яратувчи. Ред.


22
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
мистикалаштирилган бўлса ҳам, бу ҳол худди Гегель диалектик ҳаракатнинг умумий формаларини биринчи бўлиб тўла-тўкис ва онгли равишда тасвирлаб берганлигига асло халақит бермайди. Гегелда диалектика боши билан турибди. Мистик парда остидаги рационал мағизни очиб олиш учун бу диалектикани оёққа турғизиб қўймоқ керак.
Диалектика ўзининг мистикалаштирилган шаклида пемпсча мода бўлиб қолди; чунки бу диалектика гўё мавжуд ҳақиқат ҳолни шуҳ- ратга миндирар эмиш. Диалектика ўзининг рационал шаклида бур- жуазия ва унинг доктрипёр-идеологларини фақат ғазабга келтиради ва даҳшатга солади, чупки бу диалектика мавжуд нарсанинг пози- тпв тушунчасига унинг инкор қилийиши, унинг заруран ҳалок бўлиши тушунчасини қўшади, бу диалектика вужудга келган ҳар бпр формани ҳаракатда деб қарайди, демак шу билан бирга уни ўткинчи нарса деб ҳисоблдйди, бу диалектика ҳеч нимага сажда қилмайди ва ўз моҳияти бплан танқидий ва революцпондир.
Капиталистик жамият ҳаракатининг зиддиятларга тўла экан- лигини буржуа-практик ҳозирги замон саноати босиб ўтаётгап дав- рий циклнинг тебранишларида ва бу тебранишларнинг энг юқори чўққиси бўлган умумий кризисда ҳаммадан кўпроқ сезмоқда. Кри- зис, гарчи ҳали ўзининг бошланғич босцичида бўлса ҳам, яна босиб келмоқда ва бу кризис ўз таъсирининг ҳар томонламалилиги ва интенсивлиги туфайли ҳатто янги муқаддас прусс-герман империя- сининг чиллаки мансабдорларининг миясига ҳам диалектикани жойлайди.
Карл Маркс Лондон, 1873 йил 24 январь.


[ 23
(kxv CiAtH^rv СЦдлчлХи ?Cc<. ^лЯ^и
С/кид. с*-А< . *
5o^^S>v^ 5k vtW. C^w'X yiut^jih. ftv Лх^ЬмаЛмж^сХм^/^^Я tn U^u14a> ^^и^м^хл. •^смчСиЛк &av*ji «Cam (LCCmk,.
•Цк Л^Лми CHWaKkK^UfcuX ИЧ^СН^ ’^&ЛлСклп tuvjuCk W Лом-Лч ccvCW. ’ • J
^Чли CcAi Oi «М* 1нМл^мч^^<> 4 Ч!*аЛМ: Дх Ш Ik^^CVwA^i ЦчЯ Г<АЛ. йХл«Ач Л1Х 'V'сисллА UA.oU <i'U Оку^(ь4< au-K ССстЮтЛЛ^ imAi
ocvb*^ С. kcVm Ло yhirtvav, <1цо чАо^ CwuMih*
■auk ^\д/Цйлл ^\Ца*М
<Л CcimmAv k-^^Apt у^и^^а1қ«хв*А> слЛ4 Vnvn^usMt <уД ^Мм^лмхилА қи^|»Дс ^лСЙ.^«лД Г\(\ч»аА у* Д*хА ООс^дЬ ytKjiVk frwA/VJi.. *
6A Qo* ~^uewA*V<y Ccivta. шоЛ X ^uuk, tun jica t\»A 4о*А^^Ь^ Лучм»*мл лД уЧялилмЛ JLm ^idiil**>Y> vbuAi. X^<jo уо^ХЧсмАк *коод!к й$«& ХлЗ^Я 4^CUfc<-fi<x СяЛсЛхмЯ^^МХмсЯЧО^ -JtttvrnjA) ^mcaXAIaMV 4^Л Ak C^JaihA ytM^Xi н ^Амулх, 1<умЛч Хэ ЭяЛаМ ХЛ^ОМ.
^UwKX ^сЛл
-ЗЯиАмлКлАэ Ч)0л)фмЛЛ.
ШлЛХ.
«Капитал» I томи французча таржимасининг ношири бўлган Лашатрга Маркс томонидан ёзилган ва французча нашрига сўз боши тариқасида босилган хат


[ 25
ФРАНЦУЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ
Граждан Морпс Льшатрга.
Қадрлп граждан!
«Капитал»шшг таржимасини вацти-вакти билан чицадигаи бўлак- лар тариқаспда пашр қилиш тўғрисидагп фикрингпзнп маъқуллай- мап. Бундай формада асарнинг ишчилар синфига борпб етишп яна- да цулайроқ бўлади, бу эса менппг учун энг муҳпм мулоҳазадпр.
Масалашшг ижобий томони ана шу. Лекпн унинг салбий то- мопп ҳам бор: меп ишлатган ва ҳозиргача иқтисодий масалаларга татбиқ цплинмаган текшириш методи дастлабки бобларни ўқишпи жуда қийиплаштпради. Ҳамиша узил-кесил хулосаларни кўришга чпдамсизлик бплан интпладиган ва умумий принциплар уларпинг ўзлариип бевосита қизиқтпраётган масалалар билан цандай боғ- лапгагтлигини тездаи билишга иштиёқманд бўлган француз ўқув- чиларида, агар улар ўқишга киришгач дарҳол кптобнинг давомига ўта олмасалар, китобни қизпқиб ўқпшга ҳафсалаларп бўлмай цол- масмикан, дегап хавф бор.
Бунда меи фақат бир жиҳатдан ёрдам беришим мумкин, у ҳам бўлса шуки, меп ҳақпқатни тезроц билиб олишга иштиёқманд бўлгап ўқувчига бу цийинчиликни аввал бошданоқ кўрсатиб, уни огоҳлаптириб кўйишим мумкин. Фанда теп-текис қилиб цўйилган кенг йўл йўқ, шунинг учун ҳориш-толишдан қўрқмасдан фаниинг тошлоц сўцмоқларидан тиришиб-тирмашиб борадиган кишигина упииг порлоқ чўққиларига кўтарила олади.
Қадрли граждап, камол эҳтиромимни қабул цплгайспз.
Карл Маркс Лопдоп, 1872 йил 18 март.
516


26 ]
ФРАНЦУЗЧА НАШРИГА СЎНГСЎЗ
Жаноб Ж. Руа мумкин қадар айнан ва ҳатто сўзма-сўз тар- жима қилиб беришии ваъда қилган эди. У ўз вазифасини виждоп билан бажарган. Лекин унинг худди ана шу виждоп билан айпап таржима қилганлиги мени таҳрирни ўзгартишга ва шу тарзда тар- жимани ўқувчилар учун тушунарлироқ қилишга мажбур этди. Бу ўзгартишлар китобнипг айрим бўлаклари босилиб чиққанидан кейин киритиб борилди ва ҳамиша бир хилда пухталик билап бажарил- мади, бу эса услубнинг бир текисда равон чиқмаслигига сабаб бўлди.
Асарни текшириб чиқишга киришганимдап кейин, баъзи ўрин- ларпии соддалаштириш, баъзи ўрииларини кеигайтириш, қўшимча тарихий ёки статистик материаллар киритиш, танқидий мулоҳаза- ларии тўлдприш ва шу кабилар мақсадида бу ишни асл пусханипг асосий текстига (пемисча иккинчи нашрига) ҳам татбиқ қилишпи лозим топдим. Тақдим қилинаётгап французча нашрда қандай ада- бий камчиликлар бўлмасин, бу нашр асл нусха билан бир қаторда алоҳида илмий аҳамиятга эгадир, шунииг учун немис тилини била- диган ўқувчилар ҳам бу нашрдаи фойдаланишлари лозим.
Қуйида мен иемисча иккиичи нашрига ёзилган сўнгсўздап пар- чалар келтирамаи, бу парчаларда Германияда сиёсий иқтисоднинг ривожлапиши ва шу асарда пшлатилган метод ҳақида сўз боради.
Карл Маркс
Лопдон, 1875 йпл 28 апрель.


f 27
УЧИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
Бу учипчи нашрпп босмага тайёрлаш Маркснинг ўзига насиб бўлмади. Улуғворлиги олдида ҳозирги вақтда ҳатто душманлари ҳам бош эгадиган забардаст мутафаккир 1883 йил 14 мартда вафот этди.
Қирқ йилдан бери жуда қадрдон дўст бўлиб келганим ва сўз билан ифода қилиб бўлмайдиган даражада миннатдор бўлганим Марксдан жудо бўлганимдан кейин, энди биринчи томнинг бу учин- чи пашрипи ҳам, Маркс цўлёзма тарзида қолдирган иккинчи томни ҳам бостириб чиқариш бурчи менинг зиммамга тушди. Бу ерда мен шу бурчпмпинг биринчи қисмини цандай бажарганим ҳа^ида ўқувчиларга ҳисобот бераман.
Маркс даставвал биринчи том текстининг кўп ^исмини цайтадан ишлаб чициш, баъзи назарий қоидаларни яққолро^ ифодалаш, улар- га янги ^оидалар қўшиш, тарихий ва статистик материални то ҳо- зирги вақтгача бўлган янги маълумотлар билан тўлдиришни мўл- жаллаб юрган эди. Лекин касаллик ва иккинчи томни таҳрир қи- либ тамомлаш зарурлиги ^уни бу фикрдан воз кечишга мажбур қилди. Фақат энг зарур жойларини ўзгартиш ва ўша вақтда боси- либ чиедаи французча таржимадаги («Le Capital», par Karl Marx. Paris, Lachatre, 1872 —1875) қўшимчаларинигина киритиш билан чекланишга тўғри келди.
Марксдаи қолгап китоблар орасидан топилгаи «Капитал»нинг помисча нусхасининг баъзи жойларида тузатишлар ва фраицузча нашрпга ҳавола қилипгап ўринлар бор эди; шунипгдек китобнинг фрапцузча нусхаси ҳам топилган, бу пусхада Маркс янги иашрда фойдаланмоқчи бўлган ўринларнинг ҳаммаси аниқ белгилаб қўйил- ган эдп. Бошқа жойларга киритилгап баъзи ўзгаришларни ҳисобга олмагапда, бу ўзгартиш ва тузатишларшшг ҳаммаси китобпинг охирги цисмига — «Капиталнинг жамғарилиш процесси» деган


28
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
бўлимига оиддир. Бу бўлпшшнг тексти шу вақтгача китобпппг дастлабки ёзилишига ппсбатан жуда оз ўзгартирилди, ҳолбуки ки- тобнипг ундан илгариги бўлимларининг тексти асосли равишда цайтадап пшлапгап эди. Шу сабабдан китобнипг мазкур бўлими- иииг услуби упинг бошқа қпсмларига қараганда жонлпроқ, тўлиқ- роқ эди, лекип шу бплан бирга пишиқ ишлапмаган жойлари ҳам бор эдп: апглпцизмлар, баъзи ерларпда ноаииқликлар учрар эди, баёп қилишда баъзи ўриплар силлиқ бормас эди, чупки айрим му- ҳим момептлар шупчаки қайд қилиб ўтилган эди.
Услубга келганда шупи айтиш керакки, Маркснпнг ўзп баъзи бўлимларии днвдат билап қайтадан қараб чиқпб тузатгап эдп ва шу билан ҳамда бир талай оғзаки .кўрсатмалар билан мепга ппг- лизча техпика пфодалариии ва бошқа апглицизмларпи қай дара- жада бартараф қилиш лозимлиги тўғрисида мезоп бергап эди. Маркс, албатта, қўшпмча ва тўлдиришларни цайтадап ишлаб, сил- лиқ француз тили ўрнида ўзининг пхчам немис тпли билан пфо- далаган бўлар эди. Мен эса бу цўшимча ва тўлдиришларии кптоб- нппг тегпшлп ўринларпга кўчирпш билангпна кифоялапиппш ва уларпи китобнинг асосий текстп билан мумкин қадар кўпроқ мос- лаштиришга ҳаракат қилишим лозим эди, холос.
Шундай қилиб, бу учинчи нашрда мен авторипнг ўзининг туза- тишига катъий ишоич ҳосил қилмаган ўрпнларимда бир сўзни ҳам ўзгартмадим. Немис экономистлари ўзаро ишлатадиган жаргон тилпи, нақд пул бериб бировнинг меҳнатини сотиб оладигаи киши- ни иш берувчи [Arbeitgeier] деб, пул бараварига мехнати таланади- гап кишини эса иш олувчи [ArbeitneAme/ J деб атапдигап бу сафсата- ни «Капитал» га киритишни хаёлимга ҳам келтирганпм йўқ, албатта. Французлар ҳам кундалик турмушда «travail» [«меҳнат»] сўзини «машғулот» маъносида ишлатадилар. Лекии французлар капиталист- ни donneur de travail [иш берувчи] деб, пшчини эса — receveur de travail [иш олувчи] деб аташни хаёл қилган экономистни, албатта, тентак деб ҳисоблаган бўлардилар.


УЧИНЧИ НАШРПГА СЎЗ БОШИ
29
қадар ҳам ўз кучипи сақламоқда, апнпқса шунинг учунки, жаҳон бозорида тегишли муносабатлар деярли ўзгарган эмас. Сапоатшшг ҳал қилувчи тармоқларида — темирсозлик ва газлама сапоатлари- да — ҳали ҳам деярли фақат инглпз узуплик ва оғирлик ўлчов системалари ҳукм сурмоқда.
Охирида Маркснинг цитаталар олиш методи тўғрпсида бир неча сўз айтайлик, чуики бу тўғрида бирмупча тушунмовчилик бўлгап эди. Нуқул фактларни баёи қилпш ёки тасвирлаш учун цитаталар келтирилганда, масалан, инглизча Кўк китоблардан цитаталар кел- тирилганда, ўз-ўзпдан маълумки, тўгридан-тўғри ҳужжатларга асос- ланилади. Бошқа экономистлариинг иазарий қарашлари цптата қилиб олинганда эса бошқача йўл тутплди. Бундай ҳолларда цита- та иқтпсодий таълпмотларнинг ривожлаиишида муапян босқичдан иборат бўлгаи бирон фикрни бириичи марта равшаи қплвб, ким, қачоп ва қаерда айтганлигини анпқлаб берпшп лозим, холос. Буи- да фақат бир нарсани: экономистнинг бу қараши фап тарихи учун аҳамиятга эга эканлигиии ва унпнг бу қарашп ўз замопасидаги иктисодий шароитларнинг озми-кўпми адекват пазарий ифодаси экаплпгиии кўрсатиб бериш назарда тутилади. Лекин авториинг ўзи нуқтаи иазарпдан бу қарашнипг қандай бўлмаспп мутлақ ёкп писбий аҳамиятп борми ёхуд бу қараш уни фацат тарихий жпҳат- дан қпзпғдирадимп, деган масала бутуплай бпр чеккада қолиб ке- тади. Шу равишда, бу цитаталар пқтисодпй фап тарихидап олпн- гаи ва текстпи пзоҳлайдигап узлуксиз шарҳлардан пборат бўлиб, иқтисодий фан соҳасида эрпшилгап айрим ва эпг муҳпм муваф- фақиятларппнг вақтиии ва авторларинп анпқлаб берадп, холос. Бундай иш эса фанда айниқса зарур эди, чупки бу фаннинг тарих- чиларп ҳозиргача фақат нодопларча мансабпарастлик дағдағасинп килиб келдилар. Худди шунинг учуи ҳам Маркс, иккипчп иашрга ёзялгап сўпгсўзда айтплган фикрга мувофпқ, пемпс экоиомпстла- ридан жуда камдап-кам цптата келтиради.
Иккиичи томни 1884 йилда босиб чиқаршп мумкин бўлар деб умид қпламан.
Фридрих Энгельс
Лондоп, 1883 йпл 7 поябрь.


30 ]
ИНГЛИЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ
«Капитал»нииг инглизчага таржима қилиб чиқарилиши зарур- лигини исбот ^илиб ўтиришнинг ҳожати йўқ. Буиипг аксини айтиш тўғрироқ бўлар эди, бу китобда кенг баён қилинган назариялар Англияда ҳам, Америкада ҳам вақтли матбуот учун ва кундалик адабиёт учун бир неча йилдан буён доимо муҳокама, ҳужум, ҳимоя, гап-сўз ва бузиб кўрсатиш мавзуи бўлиб келаётганига қарамай, бу нашрни ҳозиргача пайсалга солиб келишнинг сабабини суришти- риш корак эди.
«Капитал»нинг автори 1883 йилда вафот этганидан кейин тез орада бу асарнинг инглизча нашрининг зарурлпги равшап бўлиб қолди, Маркснинг ва шу сатрларни ёзувчининг эски дўсти бўлгап, бу китобиииг мавзуи билан бошқа бирон кишига қараганда, эҳти- мол, кўпроқ таниш киши бўлган жаноб Самюэл Мур шу китобни таржима қилиб беришии ўз зиммасига олишга рози бўлди, Маркс- нинг адабий ворислари эса бу таржимани босиб чиқаришга ҳаракат цилдилар. Менинг вазифам — қўлёзмани асл нусхага солиштириб чиқишдап ва зарур деб ҳисобласам, ўзгартишлар киритишдан ибо- рат эди. Бироқ маълум бўлдики, мистер Мур ўзинипг асли касби билан баид бўлганлигидан таржимани биз ҳаммамиз кутганимиздек тез вақт ичида қилиб бера олмас экап. Шунипг учун биз доктор Эвелипгнииг бу ишнинг бир қисмини ўз зпммасига олиш тўғри- сидаги таклифини жон-дил билан қабул қилдик. Шу билан бир вақгда Марксиинг кичик қизи жаноб Эвелипг цитаталарии солиш- тириб кўришга ҳамда инглиз авторларидап ва Кўк китоблардан олипган ва Маркс немисчага таржима қилиб берган кўп парча- ларпинг оригинал текстипи тиклашга киришди. Баъзи бир муқар- рар ҳолатларни истисно қилганда, бу ишии у тўла бажарди.


ИНГЛИЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ
31
массаси); 2) VI бўлим (Иш ҳақи, XIX-XXII боблар); 3) XXIV бобнинг 4-бўлими (Жамғарма миқдорини белгилайдиган ҳолатлар ва ҳоказо)дап китобпйиг охиригача, XXIV бобпипг охирги қисми ҳам шу ҳисобга киради, XXV боб ва VIII бўлимнинг ҳаммаси (XXVI—XXXIII боблар); 4) авторпинг ҳар иккала сўз бошиси 17. Китобнинг қолгаи қисмининг ҳаммасипи жаиоб Мур таржима қил- ди. Шундай қилиб, ҳар бир таржимон фақат ўз қисмига жавобгар бўлиб, асарнинг бутуписи учуи умумий жавобгарлик эса тамоман менинг зиммамга тушади.
Бутун ишимизга асос қилиб олинган немисча учипчи пашриии мен 1883 йилда тайёрлаган эдим. Бу нашрни тайёрлаганимда мен автор қолдирган хотиралардан фойдаландим, бу хотираларида у иккинчи нашр текстипинг қайси қисмларини 1872—1875 йилларда нашр этилган французча текстдан1^ олинган парчалар билан ал- маштириш лозимлигини кўрсатган эди. Шу тариқа, иккинчи нашри- нииг текстига киритилган ўзгаришлар Маркснипг ўзи асарпинг инглизча таржимасига таклиф қилиб ўз қўли билап ёзиб берган бир ^анча кўрсатмаларидаги ўзгаришларга умумаи тўғри келади; асарни инглизчага таржима қилиш эса тахминап ўи йил илгари Америкада мўлжалланган эди, лекин муносиб таржимоп топилма- гаиидап, бу иш бажарилмай қолган. Мазкур кўрсатмалар қайд қи- лингап қўлёзмаии Нью-Жерси штатига қарашли хобокенлик эски дўстимиз Ф. А. Зорге бизга топширган эди. Бу қўлёзмада шуиинг- дек асариинг французча нашридан олингап бир неча қўшимча бор эди; лекин бу қўлёзма асарнинг учипчи пемисча нашри учуи Маркс томопидап берилган кўрсатмалардан бир неча йил буруи ёзилгап- лиги сабабли, меи айрим ҳоллардагина ва асосан маълум қийин- чиликларии бартараф қилишда упинг ёрдамп теккан вақтдагипа бу қўлёзмага мурожаат қилишим мумкип деб ўйладим ва шупдай қи- лишга ўзимни ҳақли деб ҳисобладим. Қийин жойларнинг кўпчили- гида французча текст ҳам бизга кўрсатма бўлдики, асарни фран- цузчага таржима қилгап чоқда оригипал текстипипг тўлиқ маъноси- дан бирон нарсани қурбон қилиш лозим бўлганда авторпинг ўзи ҳам уии қурбоп қилишдан қайтмагап.
Бироқ бир поқулайликдаи биз ўқувчини қутқаза олмадик. У ҳам бўлса шуки, баъзп терминлар фақат купдалик турмушда эмас, бал- ки оддий сиёсий иқтисодда ҳам ишлатиладиган маъподап фарқ қиладигап маънода ишлатилди. Лекип шупдай бўлиши тургаи ran. Фанда ҳар бир яиги пуқтаи назар унинг техника терминларида революция қилиб юборади. Химия бунга айниқса яхшп мисолдир, химияпинг бутун терминологияси тахминан ҳар йигирма йилда туб- дап ўзгариб туради, шуиипг учун бир иеча хил ном олмаган битта ҳам органик бирпкмани топиш мумкин бўлмаса керак. Сиёсий иқти- сод одатда савдо ва саноат ҳаётидаги термипларнп қандай учратган
х) «Le Capital», par Karl Marx. Traduction de M. J. Roy, entierement revisee par l’auteur.


32
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
бўлса, шу ҳолича олар ва шу ҳолича ишлатар эди, лекии бупииг натижасида шу терминлар билап ифодаланадиган тор маънодаги тушунчалар доирасида чеклатшб қолишини пайқамас эди. Масалап, классик сиёсий иқтисод фойда билан реита ишчп ўз соҳибкорига бериши лозим бўлган ва маҳсулотнинг тўланмаган цисмипинг фа- дат бўлинмалари, фақат ҳиссалари эканлигини (соҳибкор маҳсу- лотшшг бу қисминп фақат бириичи марта ўзиипки қилиб олса ҳам, лекин унипг охпргп танҳо мулкдори эмас) албатта билар эди. Би- роқ ҳатто классик сиёсий иқтисод ҳам фойда ва рента тўғрисида умум ўртасида расм бўлган қарашлар доирасидан чиқа олмаган ва маҳсулотнинг мазкур ҳақ тўланмаган қисмипи (Маркс қўшимча маҳсулот деб атаган цисмини) бир бутуп ҳолида ҳеч қачон тек- шпрпб кўрмаган. Шу сабабдан классик сиёсий пқтисод маҳсулот- нинг мазкур қисмининг келиб чиқишп ва табиатпни ҳам, унииг қийматпнинг кейинчалик бўладиган тақсимотипи тартибга солув- чи қонунларини ҳам ҳеч қачон равшаи тушуниш даражасига бориб етмаган. Худди шунпигдек, қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик- даи ташцари, ишлаб чиқаришнинг ҳаммаси суриштирмасдан ману- фактура термииига киритилади. Бупинг натпжаспда иқтисод тари- хининг тамоман бошқа-бошқа бўлган икки катта даври: қўл меҳиати тақсимотига асосланган асл мануфактура даври билан машиналар ишлатишга асосланган ҳозирги замоп саноат даври ўрта- сидаги тафовут йўқоладп. Шупинг учуи ўз-ўзпдан равшаики, ҳо- зирги замон капиталистик ишлаб чицаришпга кишилпк иқтисодий тарихининг фақат ўткипчи босқичи деб қаровчи назария бу ишлаб чиқариш формасипи абадпй ва узил-кесил форма деб қарайдиган авторларнипг оддий термипологиясидаи фарц қилувчи термипларни ишлатмогп лозим.
Авториипг цитата олпш методи тўгрисида бир печа сўз айтиб ўтсак ортиқча бўлмас. Кўп ҳолларда цитаталар авторга, одатда- гидек, текстда баён қилипган фикрларпи ҳужжатлар билан тасдик- лаш учун хизмат қилади. Бироқ кўп ҳолларда муайян бир фикрни биринчи марта ким, цачон ва қаерда равшан айтганлигини кўрса- тиш учун экономистларпинг асарларидан парчалар цитата цилиб олинади. Бу иш цитата қилиб олинадиган фикр ижтимоий ишлаб чи- қариш ва айирбошлашиинг маълум вақтда ҳукмрон бўлган шаро- итларини унча-мунча адекват равишда ифодалаган ҳоллардагина қилииади. Бундай ҳолда, айтилгап асосий фикр Маркснинг ўз фик- рига тўғри келиш-келмаслигидаи ёки, бошқача қилиб айтганда, унинг умумий аҳамияти бўлиш-бўлмаслигпдан тамоман қатъи на- зар, цитата олинаверади. Шундай қилиб, бу цптаталар фан тари- хидан йўл-йўлакай олинган изоҳлар билан текстни тўлатади.


ИНГЛИЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ
33
эса фақат 1887 йплнинг охприда босплпб чикпши мумкпп. Учппчп китобпинг немпсча оригинали босилиб чиққандан кейипгииа ҳар иккала китобпинг инглизча нашрини тайёрлаш тўгрпспда ўйлашга фурсат келадп.
Континентда «Капптал»ни кўпипча «пшчплар спифпнинг тав- роти» деб атайдилар. Ишчилар ҳаракати билаи тапиш бўлган киши- лардан ҳеч бпри «Капптал»да қплипгап хулосалар фақат Герма- пия ва Швейцарпядагпна эмас, балки Фраиция, Голлапдия, Бель- гия, Америкада ҳам ва ҳатто Италпя билаи Испаппяда ҳам куп сайин тобора пшчплар синфи буюк ҳаракатипинг асосий принцип- лари бўлаётганлигппи; ишчилар синфи ҳамма жойда бу хулосалар- ни ўз аҳволпнинг ва ўз орзу-умидларииинг энг апиқ ифодаси деб билаётганлигини ипкор қилмайди. Англияда ҳам худдп ҳозирги вақтда Маркс назарияси социалистик ҳаракатга зўр таъсир кўрсат- моқда, бу социалистпк ҳаракат эса «ўқимишли» кпшилар орасида худди ишчилар спнфи қаторларида ёйилгандек ёйилмоқда. Лекпи бугипа эмас. Англпянпнг пқтисодпй аҳволшш асосли равишда тек- шириш қатъий миллий зарурият бўладигаи вақт тезлик билаи яқпн- лашиб келмоқда. Бу мамлакат сапоат спстсмасининг ҳаракати,— иш- лаб чиқаришни муттасил ва тезлик бплап кенгайтирмасдаи туриб ва, демак, бозорларпи ҳам кепгайтирмасдан туриб илгарилаб кета олмайдиган бу ҳаракат,— бир жойда тўхтаб қолиш нуқтасига яқип- лашмоқда. Савдо эркинлиги ўз ресурсларинп тамом қилди; ҳатто Манчестер ҳам бир вақтлар шак-шубҳасиз деб ҳисобланган ўзи- нинг бу иқтисодий пижилидан шубҳаланмоқда °. Бошқа мамлакат- ларпипг тезлик бплап ривожланиб бораётган сапоати Англия ишлаб чицаришининг йўлида кўндаланг бўлиб турмоқда, шу билан бирга ҳимоя пошлиналари воситаси билан қўриқланадиган бозорлардагипа эмас, балки эркин бозорларда ҳам ва ҳаттокп Ла-Маишнипг бериги томопида ҳам шупдай бўлмоқда. Агар ишлаб чиқарувчп кучлар гсометрик прогрессия билан ўсаётган бўлса, бозорлар жуда дегапда арифметик прогрсссия билап кенгаймоцда. 1825 йилдан 1867 йил- гача доимо такрорланиб келаётган турғуплик, гуллаш, ортиқча иш- лаб чиқариш ва кризиснииг ўн йиллнк цпкли ҳақиқатан ҳам ўз йўлини тугаллаганга ўхшайди, лекип бунипг патижаси фақат шу бўладики, кейип у бизни нажот топиб бўлмайдпган ботқоққа — узлуксиз ва доимо бўлиб турадиган депресспя ботқогпга бутуилай тортиб кетади. Жуда интизор бўлиб кутилаётган гуллаш давря етиб келмоқчи эмас. Бу гуллашнинг яқиплашиб келаётгаплигидап гу- воҳлик берувчи аломатлар эндигина кўзимизга кўрина бошлагапда яна дарҳол кўздап ғойиб бўляпти. Ҳолбуки, ҳар бир қнш бошла- ниши билап олдимизда: «Ишсизларни иима қплиш ксрак?» деган


34
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
савол кўпдалапг бўлади. Лекин ишсизлар сони йил сайин ўсаёт- ганига қарамай, бу саволга ҳеч ким жавоб бера олмайди ва биз ишсизларнинг сабр-тоқати тугаб, улар ўз тавдирини ўз цўлларига оладиган пайт қачоп келишиии тахминаи ҳисоблаб чиқара оли- шимиз мумкин. Шубҳасиз, бундай пайтда шундай бир инсоннинг овози эшитилиши лозимки, бу инсоннинг назарияси унинг бутун умри давомида Англпянинг иқтисодий тарихи ва аҳволини ўрга- ниш иатижасидан иборатдир; бу ўрганиш уни лоақал Европада Апглия шундай бпрдан-бир мамлакатки, унда муқаррар социал ре- волюцияпи тамомила тинч ва легал воситалар билан амалга оши- риш имконияти бор, дегап хулосага олиб келди. Албатта, шу билан бирга бу инсон: Англиянинг ҳукмрон синфлари тинч ва легал су- ратда бўладиган бу революцияга «қулликни ҳимоя қилиш учун исён» кўтармасдан бўйсуниб туришларини кутиш мумкин бўлмаса керак, деб цўшиб цўйишни ҳам ҳеч қачон унутмаган 18.
Фридрих Энгельс 1886 йил 5 ноябрь.


[ 35
ТЎРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
Тўртинчи нашрида мен асариинг текстини ҳам, изоҳлариии ҳам мумкин қадар узил-кесил таҳрир килиб чиқишни лозим топдим. Бу вазифаии қандай бажарганимни қисқача кўрсатиб ўтамап.
Асарнинг французча нашри билаи Марксиииг ўз қўли билан ёзган қайдларини яна бир солиштириб чивданимдан кейии ундан пемисча текст учун бир неча яиги қўшимчалар олдим. Бу қўшим- чалар: 80-бетда (учпнчи нашрнинг 88-бети) [шу томпинг 126-127- бетлари], 458—460-бетларда (учинчи пашрпинг 509—510-бетлари) [шу томнинг 503—505-бетлари], 547—551-бетларда (учиичи нашр- нииг 600-бети) [шу томнипг 597—601-бетлари], 591—593-бетларда (учиичи пашрнинг 644-бети) [шу томнииг 640—642-бетлари] ва 596-бетда (учиичи пашрнииг 648-бети) [шу томнинг 645—646-бет- лари], 79-изоҳда. Бундаи ташқари, французча ва инглизча иашрла- рида бўлгани сингари, меп кон ишчилари тўғрисида текстга (тўр- тинчи пашрпинг 461—467-бетлари) узуп бир изоҳ кирнтдим [шу томнипг 506—511-бетлари] (учинчи пашрпипг 509—515-бетлари). Қолгаи майда-чуйда тузатишлар техпик характердаги тузатпшлар- дир.
Бундан ташқари, менипгча, ўзгарган тарихий шароптлар талаб қилган ўрипларда бир иеча қўшимча изоҳлар бердим. Бу қўшимча изоҳларнинг ҳаммаси ўрта қавсларга олинган ва охирида менинг исмим ва фамилиямнинг бош ҳарфлари қўйилгап *.
Асардаги кўп цитаталарни шу вақтда чиққап ипглизча пашр учун мукаммал суратда текшириш лозим бўлди. Цитаталарпииг кўпи инглизча асарлардан олингани сабабли, уларпи немисчадан инглизча- га цайтадан таржима цилиб бермасдаи, асли инглизча текстда ^андай бўлса, шу ҳолда бериш учун Маркспинг кичик қизп Элео- нора бу цитаталарнинг аслини излаб топиш каби кўп меҳнат талаб
* Бу нашрда ўрта қавслар ўрнига катта қавслар олинди. Ред.


36
СЎЗ БОШИЛАР ВА С^НГС^ЗЛАР
қиладигап ишни ўз устига олди. Шундай қилиб, мсн тўртинчи пашрда ана шу қайтадан тикланган текстни эътиборга олишим лозим бўлди. Бупипг устига баъзи ўринларда майда-чуйда хатолар топнлди: қисман дафтарлардан кўчириб ёзиш натпжасида, қисман асаршшг аввалги уч нашрида кўздан ўтган матбаа хатолари нати- жасида цптата олииган бетлар нотўғри кўрсатплган; қўштирноқ- лар ёкп айрим сўзларнипг тушириб ^олдирплганлпгини кўрсата- дигаи аломатлар ўз ўрнига қўйилмаган,— кўчирма дафтарлардан кўплаб цитаталар олинганда бундай майда-чуйда хатоларпинг бў- лишп тамоман муқаррардир; баъзи ҳолларда цитаталар таржима қилинган вақтда, айрим сўзлар унчдлик ўринли ишлатилган эмас эди. Баъзи цитаталар 1843—1845 йилларда, Маркс ҳали инглиз тилини бплмаган ва ииглиз экономистларпнинг асарларини фран- цузча таржимадан ўқиб юрган вақтларда Парижда тузилган эски дафтарлардап кўчириб олинган эди; баъзи цитаталарнинг икки мар- та таржима цилииишп патижасида цитатанипг маъпоси бирмунча бошқача бўлиб чпққап жойларда,— масалан, Стюарт, Юр ва бош- каларнинг асарларидан олинган цитаталар,— мен ииглизча текст- дап фойдаландпм. Бошқа майда-чуйда нуқсонлар ҳам шу хилдаги пуқсонлардир. Ўқувчп тўртинчи нашрни ўтган нашрлар билап со- лпштприб кўргач, кўп машаққат чекиб цилинган бу текширишлар- шшг ҳаммасп китобга диқкатга сазовор бўларлик ҳеч қандай ўзга- риш киритмаганига ишоич ҳосил қилади. Фақат бир цитатани, яъни Ричард Жодс асаридан олинган цитатани (тўртинчи нашр, 562-бет [шу томпинг 612-бети], 47-мзоҳни) топпш асло мумкин бўлмади. Маркс китобнинг номини тўғрп кўрсатмаган бўлиши эҳтимол19. Бош^а ҳамма цитаталариипг далил-исбот кучи тамоман сақланиб қолдп ёки ҳозирги аниқроц шаклида улариннг далил-исбот кучи ҳатто ошди.
Лекип бу ўрштда мен эски бнр воқеага қантишга мажбурман.
Маркс келтирган цнтаталардап фаггат бир цнтатапинг тўғрили- гига шубҳа билдприлгаплпгп шахсан мсига маълум. Лекии бу цита- та вовеаси Маркс вафотидан кейин ҳам кўтариб чиқилгаплиги са- бабли, менпнг бу тўғрида индамай ўтишим мумкпп эмас 20.


ТЎРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
37
ортиши... тамомила мулкдор сипфларга опддир» дегап жумладан ҳатто асар ҳам йўқ. «Гладстоппинг нутцида эса бундай жумла йўқ. Бу путцда худди унинг тескариси айтилгаи (сўнгра қора ҳарфлар билап): «Маркс бу жумлашшг шаклпнп ҳам, мазмунини ҳам ўзи- дан тўқиган».
Маркс «Concordia»пинг ўша сопипп май ойпда олгап ва имзосиз мацоланинг авторига «Volksstaat»ininr 1 июнь сопида жавоб берган эди. Маркс бу цптатани цайсп газетада босилган ҳисоботдап олган- лигиип эслай олмагапп учуп, ппглпзча пккп нашрдан мазмун жи- ҳатдап худди шуига ўхшаш цитаталарни келтирган эдп ва сўигра «Times»,4a босилган ҳисоботдап цптата олиб кўрсатиш билап чек- лангап эдп; бу ҳпсоботда Гладстоп бундап деган:
«Бойлпк нуқтап назарпдап мамлакатпмпзпипг аҳволп ана шуидай. Эъти- роф қилшпвм кераккп, бойлпк ва қудратнипг бундай ҳаиратда қолдирарлик даражада ортиши фақат мулкдор синфларга оид бўлишига ишонганимда, бу ҳол мени деярлп ташшипга солгаи ва рапжитган бўлар эди. Ҳолбукп, мав- жуд фактлар ишчи аҳолпсипинг аҳволи ҳакпда бпзга ҳеч қандан маълумот бермайди. Менинг фикрпмча, тамомап апиқ маълумотларга асослапиб, бой- лпкштпг ортипш ҳақпда боягпна меп сўзлаб ўтгаи ҳол бутунлай мулкдор сннфларга оиддир».
Шу тариқа, Гладстон бу ерда, аҳвол шундай бўлганида, мен ранжиган бўлар эдим, дейди, ҳақиқатда эса аҳвол худди шундай: қудрат ва бойликнииг бундай ортиши тамомила мулкдор синфларга оиддир; сохта-расмип ҳисобот бўлгаи «Hansard»ra келсак, Маркс япа бупдай дейдп: «Жаноб Гладстон Англпя хазииа капцлерп бўли- ши муносабати бплап ўз путқидаги унп шубҳаспз бадпом қиладиган бу сўзларни пайқаб олган ва ўз путқиникг юмалоқ-ясси қилпб ту- затган ксйпнги таҳриридап бу сўзларни чицариб ташлаган; шуниси ҳам боркп, бу асло тирмизак Ласкершшг Бебслга қаршп қаратилган нхтироси бўлмай21, балки Англияда одат бўлгап парламент тради- цпяспдпр».


38
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
лиги юқорида исбот қилингап мақоласипи «mala fides» [«поиисоф- лик»], «номуссизлик», «ёлғон далиллар», «бу ёлғои цитата», «ҳаё- сиз ёлғончилик», «бутунлай сохталаштирилган цитата», «бу сохта- лаштириш», «уятсизликнииг ўзгинаси» каби энг ҳақоратли сўзлар билаи бошлайди. Лекин шу билан бирга у мупозарали масалапи сездирмасдап, секиигина бошқа соҳага кўчиришга тиришади ва, «биз (яъни «ёлғон сўзламайдиган» имзосиз мақола автори) Гладстол сўзларинииг мазмупига кандай аҳамият беришимизии бошқа мақо- лада кўрсатампз», деб ваъда қилади. Унииг ҳеч кимпи цизиқтир- майдиган фикрииинг гўё масалага бирон алоцаси бордай! У айтган бошқа мақола эса «Concordia»да 11 июлда босилиб чиқди.
Маркс «Volksstaat» нинг 7 август сонида яна бир марта жавоб бериб, «Morning Star» ва «Morning Advertiser» нинг 1863 йил 17 апрель сонларидан тегишли ўринни цитата қилиб келтирган эди. Ана шу икки манбага кўра, Гладстон, бойлик ва қудратнинг ҳайратда қолдирарлик даражада ортиши фақат мулкдор синфларга оид, деб ишонганимда (classes in easy circumstances) бу ҳол мени ташвишга сол- ган бўлар эди, аммо бойлик ва қудратнинг бундай ҳайратда қолдирар- лик даражада ортиши фақат мулкдорлар синфига тегишлидир (entirely confined to classes possessed of property) деган; шупдай қилиб, Маркс гўё «ўзидан тўқиб чиқарган» жумла бу ҳисоботларда ҳам айнан такрорланади. Сўнгра Маркс «Times» ва «Hansard» текстла- рини солиштириб кўриш йўли билан яна бир марта шуни аниқлаб берадики, бир-бирига боғлиқ бўлмагаи уч газетанинг эртаси куни босилиб чиққан сонларидаги ҳисоботларнинг муайяп бандида ўша жумланинг айнан тўғри келиши унинг нотиқ томопидап айтилга- нини тамоман очиқ-ойдин исбот қилади, маълум «одат» га кўра по- тиқ томонидан қараб чиқилган «Hansard» ҳисоботида эза бу жумла йўц ва, Маркснинг ифодаси билан айтганда, Гладстон «бу жумлани кейинчалик ўғринча йўцотган»; ни\оят, Маркс, имзосиз мацола авто- ри билан бундан кейин ҳам мунозара қилиб ўтиришга менинг вақ- тим йўқ, дейди. Афтидан, имзосиз мақола автори анчагина таъзирини еган эди, буни лоацал шундан ҳам билиш мумкинки, «Concordia»- нинг сонларини Марксга энди юбормай қўйган эдилар.
Можаро шу билан бутуилай тамом бўлиб, упутилиб котгаидай эди. Тўғри, ўшапдап кейип Кембриж упиверситети билап алоқаси бўлгап кпшплардап бир ёки икки марта бизнппг қулоғимпзга шун- дай миш-миш гаплар келпб етгап эдики, Маркс «Капитал»да гўё жуда катта адабий хатога йўл қўйган эмиш; бироц, бу масала жуда диққат билан текшириб чиқилишига қарамасдап, бу тўғрида мутлақо ҳеч нимаии апиқлаш мумкип бўлмади. Бир вацт, 1883 йил 29 по- ябрда, Маркс вафотидан 8 ой ўтгандап кейип «Т1шо8»да Седли Тейлор имзоси бплап Кембрпждаги Трипити колледжпдап ёзплгап бир хат босплиб чпқди; оддийгина кооператорлик билаи шуғулла- пувчи шу одам бу хатида, пиҳоят, тўсатдан бизга фақат Кембриж- даги фисқ-фасодлар ҳацида хабар берибгина қолмасдан, ҳатто «Concordia »даги имзосиз мақола авторинипг кимлигинп ҳам билдпрди.


ТУРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ
39
Тринити колледжидаги мазкур киши бупдай деб ёзади:
«П1у нарса кишини жуда ҳайратда цолдир адики, ўша вактда Бреславлда» ҳозир эса Страсбургда кафедрани эгаллаб турган профессор Брентано Гладс- тон нутқпдан оливган дптатани Иптсрнационал (Таъсис) маяифестига кири- тишга шубҳасиз сабаб бўлган mala fides’ нп фош қилиб ташлашга муваффақ бўлгаи... Бу цитатани ёцлашга уринган жаноб Карл Маркс... бир зумда Брен- тапоппнг моҳирона зарбасига йўлпцпб, мағлуб бўлди, лекин кейинчалпк, ўлим талвасасида (deadly shilts), жаноб Гладстониинг нутқи 1863 йил 17 апрелда «Times» да айнан босилпб чпқцандан сўнг, жаноб Гладстон бу нутқини «Hansard» учун қайта тўқмб чиққан ва Англия хазина канцлери бўлганлиги ту- файли уни бадном қиладпган бпр ўрпннп ўз нутцидаи чиқариб ташлаган, деб айтишга журъат цилдп. Бреитано гекстларпи батафспл солиштириб кўриш йўли билаи «Times» ва «Hansard» ҳисоботлари бир- бирига тўғри келишини ва Маркс айрим цитаталарни юлпб-юлциб олиб Гладстон сўзларига берган маъно бу икки ҳисоботда мутлақо йўқлигпни исбот қилгач, Маркс вацти йў^лигини баҳона цплиб, мупозарани давом эттпппшдан бош тортди!»
«Ит бўлиб кўрипгаи дарвиш экан-да!»22. Жаноб Брептапоиинг «Concordia»;ia имзоспз хати билап бошлангаи кампапия Кембриж ишлаб чиқариш-кооператив фаитазиясида ана шупдай жуда ажойиб тусга кирган. Қарапг-а, немис фабрикантлари иттифоқининг паҳ- лавони Ғолиб Георгий қўлида қилич ўйнатиб23 «моҳирона зарба- лар» беради, «бир зумда мағлуб бўлган» жаҳаннам аждаҳоси Маркс эса «ўлим талвасасида» упинг оёқлари остида жои беради!
Лекин шундай бўлса хам, жангнинг Ариосто услубида бундай тасвир этилиши бизнинг Ғолиб Георгий найрангларини пардалаш учун қилинган ишдир, холос. Бунда энди «гўциб чиқарилган ёлғон», «сохталаштириш» тўғрисида ran йўц, аммо фацат «юлиб-юлциб цита- талар олиш» (craftily isolated quotation) тўғрисида сўзланади. Бутун масала бутунлай бошца соҳага кўчирилади, Ғолиб Георгий ва унинг кембрижли қуролбардори эса бу ишлар нима учун қилинаётганини жуда яхши билади.
Элеонора Маркс Тейлорга ойлик «То-Day» журналида (1884 йил февраль) жавоб берди, чунки «Times» унинг мацоласини кабул қил- маган эди. Элсонора Маркс бу мақоласида энг аввал мунозаранинг Маркс эслатиб ўтилган жумлани «тўциб чицарган»ми-йўқми? деган бирдан-бир мавзуини тиклади. Жаноб Седли Тейлор бунга жавоб бериб айтдики: менинг фикримча, Маркс билан Брентано ўртасидаги баҳсда
«бу жумлапинг Гладстон путқида борлпги ёки йўқлиги масаласи бу цитатани олишдан мақсад Гладстон сўзларипииг маъносини берпшми ёкй уларпи бузиб кўрсатпшми деган масалага нисбатап бутунлай иккипчи дара- жали роль ўйпайдн».


40
СЎЗ БОШИЛАР ВА СЎНГСЎЗЛАР
«Hansard» дан эмас, балки «Times» дан цитата келтиради, ҳолбуки, ўша Брентанонинг айтишича, «Times» да босилган ҳисобот «зарурият юзаси- дан палапартиш тузатилган». Бундан бошқа иложи бормиди? Мазкур машъум жумла «Hansard» да йўқ-да, ахир!
Элеонора Маркс «To-Day»niiHr худди ўша сопииипг саҳифаларп- дагп жавобида бу далилларни осоилик билаи чпппакка чиқарди. Иккпдап бпрп. Ё жаноб Тейлор 1872 йилги мунозарапи ўқигап, у ҳолда Тейлор ҳозпр «ёлғоп гаппрмовда», унинг бу ёлғони шуидаи ибораткп, у йўқ иарсани «тўқпб чпқариш» билангина қапоатланмас- дан, бор иарсани «ипкор» ҳам қилади. Ёкп бу муиозарани у мутла- қо ўқимаган, у ҳолда унииг огпз очишга ҳаққп йўқ эди. Нима бўлса ҳам, энди Тейлор ўз дўсти Брентанонинг, Маркс цитатани «тўқиб чиқарган» деган бўҳтонии ёқлашга журъат эта олмапди. Лксияча, Маркс эпди жумлани «тўқиб чиқарди» деб эмас, балкп бир муҳим жумлани олпб ташлабди, деб айбланмовда. Лекип ҳақиқатда эса бу жумла Таъспс Манифестининг бешинчп бетида, гўё «тўқилган» жумладап бпр неча сатр юқорида цитата қилиб кўрсатплгаи. Глад- стопнинг путқидаги «зиддияти»га келганда, худди Маркснинг ўзи «Гладстонпинг бюджет ҳақида 1863 ва 1864йилларда сўзлаган путқ- ларида доимий кескии зиддиятлар» борлигини айтади-ку! («Капптал», 618-бет, 105-изоҳ, учинчи нашр, 672-бет [шу томиииг 667-бети]). Лекин Маркс бу зиддиятларни Седли Тейлор а’1а либералларча нозик ҳиссиётларга цориштиришга уринмайди. Э. Маркс жавоби- нинг охирида хулоса қилиб бундай дейилади: «Ҳақиқатда Маркс диқ- цатта лойиқ ҳеч нарсани чиқариб ташлаган эмас ва асло ҳеч пар- сапи «тўқигап» эмас. Бироқ Гладстон иутқида шубҳасиз айтилгап, аммо нима учупдпр «Hansard» ҳисоботидап тушпб қолгап бпр жум- лапи Маркс тпклаган ва унитплиб кетишига йўл қўймагап эди».
Шундан кейин жаноб Седли Тейлорпинг ҳам дами чиқмай цол- ди. Йигирма йилга чўзилгаи ва икки буюк мамлакатга ёйплгап бутуи бу профессорлпк ҳужумининг натижасп шу бўлдики, Маркс- нинг адабий фаолпятидаги виждони соф эканлпгига даҳл қилишга кейипчалик ҳеч ким журъат эта олмади. Жаноб Брентаио «Нап- sard»niiHr попларча гуиоҳсизлигига ишончсизлик билап царагапи сингари, бундан кейин жаноб Седли Тейлор ҳам жапоб Брентано- нинг ўз галабалари ҳақидаги адабий ҳисоботларига худди шупдай ишончсизлик билан қарайди, деб ўйламоқ керак.
Ф. Энгелъс
Лоидоп, 1890 йил 25 июпь.


I 41
БИРИНЧИ КИТОБ
КАПИТАЛНИНГ ҳосил қилиниш ПРОЦЕССИ
4—51G


[ 43
БИРИНЧИ БЎЛИМ
ТОВАР ВА ПУЛ
БИРИНЧИ БОБ
ТОВАР
1. ТОВАРНИНГ ИККИ ФАКТОРИ: ИСТЕЪМОЛ ҚИЙМАТИ ВА ҚИЙМАТ (ҚИЙМАТ СУБСТАНЦИЯСИ, ҚИЙМАТ МИҚДОРИ)
Капиталистик ишлаб чиқариш усули ҳукм сураётгаи жамият- ларпинг бойлпги «жуда кўп товарлар йиғиндиси» бўлиб, айрим товар эса бу бойликнинг элементар формаси бўлиб майдонга чиқади. Шунипг учун бизнинг текширишимиз товарни анализ қилишдан бошлапади.
Товар энг аввал ташқи буюмдир, ўз хусусиятларига кўра, киши- пинг бироп-бир эҳтиёжини қондирадиган иарсадир. Бу эҳтиёжлар- пипг табиати,— бу эҳтиёжларнинг, масалан, ошқозондан ёки фаита- зиядан пайдо бўлишидан қатъи назар,— амалда ҳеч нимани ўзгарт- майди*  2). Шупингдек ran шу нарса кишииинг эҳтиёжини қаидай қопдиришида: тирикчилик воситаси сифатида, яъни истеъмол бую- ми сифатпда бевосита қондиришида, ёки ишлаб чиқариш воситаси сифатида бавосита қопдиришида ҳам эмасдир.
Ҳар бир фойдали парсага, масалап, темир, қоғоз ва шу каби- ларга икки пуқтаи назардан: сифат жиҳатдан ва миқдор жиҳатдаи цараш мумкин. Ҳар бир шундай нарса кўп хусусиятлар йиғинди- сидир ва шунинг учуп ҳам ўзининг турли томонлари билан фойдали бўлиши мумкии. Нарсаларнииг бу турли. томоиларини, демак, улар- ни истеъмол қилишиинг турли-туман усулларини ҳам очиб бериш тарихий тараққиётнинг ишидир3). Фойдали нарсаларнипг миқдор
*) Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 3-бет [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 13-бет].
2) 	«Истак эқтиёждан туғилади, истак руҳнинг иштаҳасидпр ва оч қолиш тан учун цанчалик табиин бўлса, у ҳам руҳ учун шунчалик табпийдир... нарсаларнпнг кўп цисми қийматга эга бўлишпшшг сабаби шунп, уиар руҳнинг эҳтпёжларпни қондирадп». Nicholas ВагЪоп. «А Discourse concerning Coining the New Money lighter. In Answer to Mr. Locke’s Considerations etc.». London, 1696, p. 2, 3.
3) 	«Нарсаларнинг ўз ички хусусияти (vertue — Барбоннинг истеъмол қипматига берган махсус номи ана шундай) бўлиб, бу хусусият ҳамма ерда ўзгармасдан довмий қолади; масалан, магнитнинг темирни тортиш қобилияти» (N. ВатЪоп, цитата келтирилаётган асар, 6-бет). Магнитнинг темирни тортиш хусусияти унинг ёрдами билан магнит дутби кашф этилгандан кейингина фойдали бўлиб цолди.


44
БИРИНЧИ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
томони учун ижтимоий ўлчовлар топиш тўғрисида ҳам худди шу нарсани айтмоқ керак. Товар ўлчовлари орасидаги тафовутлар цис- ман ўлчанадигаи буюмларнинг ўзларипинг турлича табиатда бўли- швдан келиб чиқади, қисман эса улар шартлидир.
Нарсаиинг фойдалилиги уни истеъмол қийматпга айлаптиради 4). Лекин бу фойдадилик ҳавода муаллақ бўлиб қолмайди. Товар жис- мипипг хусусиятларпга боғлиқ бўлган бу фойдалплик товар жисми- дап ташқарида мавжуд бўлмайди. Шу сабабдан товар жисмининг ўзи, масалаи, темпр, буғдой, олмос ва шу кабилар пстеъмол қий- матпдир, ёки неъматдпр. Товар жисмпиинг бу характсрп упипг ис- теъмол хусусиятларини ўзлаштириб олиш учун кпшипинг оз ёки кўп меҳнат сарф цилишига боғлиқ эмасдир. Истеъмол қийматлари текширилганда ҳамиша уларнииг миқдор жпҳатдан муанянлиги назарда тутилади, масалан, бир дюжина соат, бир аршип мата, бир тонна темпр ва ҳоказо. Товарларнинг истеъмол қпйматларини ало- ҳида бпр фан — товаршупослик ўрганади 5). Истеъмол қиймати фа- қат фойдалапишда ва истеъмол қилишда амалга ошади. Бойликиипг ижтимоий формаси қапдап бўлишидан қатъп назар, истеъмол Ций- матлари уилпг моддий мазмуиини ташкил этади. Бпз текшмриши- миз лозим бўлган жамият формасида эса истеъмол қийматлари шу билан бирга алмашув қийматининг моддий ҳомилларидир.
Алмашув киймати ҳаммадан аввал миқдор нисбати шаклида, бир хил истеъмол цийматларининг бошца хилдаги истеъмол қийматларига айирбошланиш пропорцияси шаклида6), — ва^т ва ўринга қараб до- имо ўзгариб турадиган нисбат шаклида юзага чиқади. Шунинг учун алмашув циймати қандайдир тасодифий ва соф нисбий бир нарса бўлиб кўрпнади, товарнинг ўзига хос ички алмашув қиймати (valeur intrinseque) эса қандайдир contradictio in adjecto [таъриф- даги зиддият]7), кабп кўзга ташланади. Масалага яқинроқдан царай- лик.
Маълум бир товар, масалап бир квартер буғдой х этик мойига, ё у ипакка, ёки z олтипга ва шу кабиларга, хуллас, ҳар турли про-
4) 	«Бирон нарсанппг табнпй ғлйматп [natural worth] шшш ҳаётпнпнг эҳтпежларини цондира олишидан ёни роҳат-фароғатнга хизмат қила олппшдан иборат» (John Lockc. «Some Considerations of the Consequences of the Lowering of Interest, 1691», in «Works». London, 1777, II, p. 28). Биз XVII асрдаёк пнглиз ёзувчпларпнпнг кўпиича истеъмол қий- матини «worth» сўзи билан ва алмашув нпйматпни «value» сўзи билан пфода цилганлик- ларпнп нўрамиз; бу — инглпз тилининг руҳига батамом мос келади, чунни бу тил бевосита мавгкуд бўлган нарсаларпп герман сўзлари бплан, рсфлеьслашган нарсаларнп ромаи сўз- лари билан лфодалашни яхпш кўрадп.
Б) Буржуа жамиятида шуидай fictio juris [юрпдик сохталпк] ҳукм сурадпки, гўё то- вар сотиб олувчп ҳар бир киши товаршунослик соҳасида энцпклопедпк билимга эга эмиш.
°) «Қиймат —- бир нарсанинг бошка бир нарсага, муайян мпкдордаги бир маҳсулот- нинг муайяп мицдордаги бошқа бир маҳсулотга айирбошланпш ппсбатидпр» (Lc Trosne. «De I’InterC-t Social», «physiocrates», ed. Daire. Paris, 1846, p. 889).
...7) «Ҳеч бир нарсанинг пчки қпймати бўлпши мумкин эмас» (N. Barbon, цптата келтири- лаетган асар, 6-бет, ёни, Батлер айтганидек:
«The value of a thing
Is just as much as it will bring»
[«Hapca цанча нафли бўлса, унинг киймати ҳам айпан шунча бўлади»/24.


I БОБ. — TOBAP
45
порциялардаги бошқа товарларга айирбошланади. Демак, буғдой яго- на бпр алмашув цийматига эмас, балки кўп алмашув қийматларига эгадир. Лекии модомики х этик мойп ҳам, у ипак ҳам, z олтпн ҳам ва шу кабилар бпр квартер буғдойиинг алмашув ^пйматинп ташкил этар экан, демак, х этик мойи, у ипак, z олтин ва шу каби- лар бир-бирининг ўрнини боса оладиган алмашув қийматлари, яъни тепг мицдорлар бўлмоғп лозим. Бундап шундай хулоса кслиб чиқадики, биринчидан, айнп бир товарнинг турлича алмашув қий- матлари қапдайдпр бир хилдагп нарсани ифодалайди ва, иккиичи- дан, умумаи алмашув циймати упипг ўзпдан фарқли бўлган қан- дайдир нарсанпнг фацат ифода усули, фақат «кўрпниш формаси» бўлиши мумкин, холос.
Энди икки товарни, масалан буғдой билап темирпи олиб қарай- лик. Уларнинг алмашув нисбати қандай бўлишпдап қатъи назар, бу нисбатни ҳамиша муайян микдордаги буғдойнп маълум мивдор- даги темирга тепг келадиган тенглама билап ифодалаш мумкин, масалан: 1 квартер буғдой = а центнер темирга. Бу тенглама бизга нимани кўрсатади? Икки хпл нарсада —1 квартер буғдойда ва а центиер темпрда — мпвдор жпҳатидан тенг бўлган умумий бир нарса борлигини кўрсатади. Демак, бу нарсаларнинг ҳар иккаласи учинчи бир нарсага тенг бўлиб, бу учинчи нарса эса ўз-ўзидан мазкур нарсаларнинг биринчиси ҳам, иккинчиси ҳам эмасдир. Шундай қилиб, бу икки нарсанинг ҳар бири алмашув қиймати бўлганлигидан, ана шу учинчи нарсадан иборат деб ҳисоблаимоғи лозим.
Буни оддий геометрпк мисол билан кўрсатайлнк. Ҳамма тўғри чизиқли фигураларнинг сатҳинп аниқлаш ва тавдослаб кўриш учунг уларнп учбурчакларга бўладилар. Учбурчакнинг ўзинп унинг юзада кўрииган фигураспдан тамомап фарқ қиладпган нфодага,— асос билан баландлик кўпайтмасинпнг ярмига теиглайдплар. Худди шу- ниигдек товарларпинг алмашув қийматларипп ҳам улар учун уму- мий бўлгап бпр парсага тепглаш кераккп, ана шу алмашув қий- матлари мазкур умумий нарсанинг кўп ёки кам миқдоридан иборат бўлади.
Товарларнппг геометрик, физпк, химпк ёки бошқа хилдаги та- биий хусусиятларн бундай умумий нарса бўла олмайди. Товарлар- нинг жисмопий хусуспятлари бунда эътиборга олинишппипг сабаби умумап фақат шуки, товарларнинг фойдалилпгп апа шу жпсмоний хусусиятларга боғлпқдир, яъпп бу хусуспятлар товарларпи истеъмол қпйматларига айлантиради. Иккиичпдан, равшаики, товарларнинг алмашув мупосабати худди уларшшг пстеъмол қпйматларидан чет- лашув йўли билан белгилаиадп. Алмашув муносабатп допрасида ҳар бпр маълум истеъмол қиймати, агар у тегишли пропорцияда бўлсаг бошқа ҳар қандай истеъмол қиймати билан тенг аҳамият қозовади. Ёки, кекса Барбон айтгаиидек:


46
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
хил даражада яхшидир. Алмашув қийматлари баравар бўлган нарсалар ора- сида ҳеч қандай фарқ ёки айирма йўқ»8).
Истеъмол қпнматлари сифатида товарлар эпг аввал сифат жиҳат- дан бир-биридан фарқ қилади, алмашув қийматлари сифатида эса улар фақат миқдор жиҳатдангипа бир-биридап фарқ қилиши мум- кии, демак, уларда заррача ҳам истеъмол қиймати йўқ.
Агар товар жисмларинииг истеъмол қийматидан кўз юмилса, уларда фақат биргина хусусият қолади, у ҳам бўлса шуки, улар меҳнатшшг маҳсулидирлар. Лекин бунда меҳнат маҳсулининг ўзи ҳам тамоман янги шакл олади. Дарҳақиқат, модомики биз унинг истеъмол қийматидан кўз юмган эканмиз, демак, шу билан бирга унииг товар жисмининг таркибий қисмлари ва формаларидаи ҳам, яъии упи истсъмол кийматига айлантирадиган таркибий қисм ва формалардан ҳам кўз юмган бўламиз. Эндиликда бу — стол, ё уй, ёки калава ип, ёхуд бошқа бироп фойдали нарса эмас. Унда ҳис билан идрок қилипадиган хусусиятларнипг ҳаммаси сўниб қолди. Худди шуиингдек энди бу — бирон дурадгор, ёки ип йигирувчи меҳнатининг, ёхуд умумаи бошқа бирон муайян унумли меҳнатнинг маҳсули эмас. Меҳнат маҳсулииииг фойдали характери билан бирга унда ифодаланган меҳнат турларининг фойдали характери ҳам кўз- дан йўқолади, демак, бу меҳнат турларииииг турли конкрет фор- малари ҳам кўздаи йўқолади; бу меҳпат турлари орасида энди фарқ қолмайди, уларнинг ҳаммаси кишининг бир хилдаги меҳнатига, ки- шинииг абстракт меҳнатига оид бўлади.
Энди меҳнат маҳсулотидап нима қолганлигипи қараб чиқайлик. Бу меҳпат маҳсулотидан фақат уларнииг ҳаммаси учун бир хил бўлган умумий буюмлик хусусияти, ҳар турли киши меҳнатидан соқит бўлган оддий йиғинди қолди, холос, яъни кишиларнинг иш ку- чи қандай формада сарфлапган бўлишидан қатъи пазар, умумап сарфланган киши меҳнати қолди, холос. Бу иарсаларнинг ҳаммаси эидиликда фақат шуии ифодалайдики, уларни ишлаб чиқаришда киши иш кучи сарфланган, киши меҳнати жамғарилган. Улар, ўзларининг ҳаммасига хос бўлган бу умумий ижтимоий суб- станциянинг кристаллари сифатида, қийматлардир, товар қий- матларидир.
Товарларнииг алмашув муносабатининг ўзида уларнииг алма- шув қиймати бизга уларнииг истеъмол қийматларига мутлақо боғ- лиқ бўлмаган бир нарса каби памоён бўлди. Агар биз меҳнат маҳ- сулотларипииг истеъмол қпйматидан ҳақиқатан кўз юмсак, у вақтда биз уларпинг ҳозиргина таърифлаб берилгап қийматини ҳосил қила- миз. Шундай қилиб, алмашув мупосабатида, ёки товарларнинг алма- 8) «Бир сортдаги товарларнинг алмашув қиймати бошқа сортдаги товарларнинг алмашув цийматига баравар бўлса, уларнинг иккаласи ҳам бир хил даражада яхшидпр. Алмашув қиймати баравар бўлган нарсалар орасида ҳеч цандай фарқ ёки айирма йўд. Юз фунт стерлинглик темир ёки дўрғбшин миқдорининг алмашув дий- мати цанча бўлса, ю» фунт стерлинглик кумуш ёки олтин миқдорининг алхмашув циймати ҳам шунчадир» (IV. ВагЪоп, цитата келтирилаётган асар, 53 ва 7-бетлар).


I БОБ. — TOBAP
47
шув қийматида ифодаланувчи умумий нарса худди уларпинг қий- матидир. Текширишимизнинг бундан кейинги давомида биз яна қиймат ифодасинипг, ёки унипг кўрииишиппнг зарур формаси бўл- гаи алмашув қийматига дуч келамиз; шундай бўлса ҳам, қиймат энг аввал бу формага боғлиқ бўлмаган ҳолда қараб чиқилмоғи ло- зим.
Демак, истеъмол цийматпнинг, ёки пеъматпинг қпйматга эга бўлишипинг сабаби фақат шуки, унда кишининг абстрактлашган меҳнати буюмлашгаи ёки моддийлашгап. Хўш, унинг қиймат миқ- дорини қандай ўлчамоқ керак? Равшанки, упга сарфлапган меҳ- натнинг, бу «қиймат яратувчи субстаициянинг» миқдори билан ўлчамоқ керак. Меҳпатнинг ўзииипг миқдори уиипг қапча давом этгаплпги билан, иш вақти билан ўлчаиади, иш вақтининг кўлами эса вақтнинг муайяи бўлакларида, масалап: соат, кун ва шу каби- ларда ифодалапади.
Модомики товарнипг қиймати товар ишлаб чиқариш давомида сарф қилинган меҳиат мивдори билан белгилапар экан, у вақтда шундай бўлиб кўриниши мумкинки, товар ишлаб чиқарувчи киши қанча дапгаса ва нўноқ бўлса, товарнинг қиймати ҳам шуича юқори бўлади, чупки товарии тайёрлаб чиқариш учун у кпшинипг шунча кўп вақг сарф қилиши керак бўлади. Лекин қийматларнинг субстан- цияспни ташкил цилувчи меҳиат айни бир хилдаги киши меҳнати- дир, кишиларпинг айни бир хилдаги иш кучининг сарф қилипиши- дир. Жамиятнинг товар дунёси қийматларида ифодалаиувчи бутун иш кучи, гарчи соп-саноқсиз ипдивидуал иш кучларидап иборат бўлса ҳам, бунда айни бир хилдаги киши иш кучп сифатида памоён бўлади. Ҳар кандай бошқа иш кучи сингари, бу индивидуал иш кучларининг ҳар бири айни бир хилдаги киши пш кучидир, чунки у ижтимоий ўртача иш кучи характерига эга бўлиб, худди шундай ижтимоий ўртача иш кучи спфатида амал қилади, демак, маълум бир товарни ишлаб чиқаришга фақат ўртача зарур иш вақти ёки ижтимоий зарур иш вакти сарф цилади. Ижтимоий зарур иш вақ- ти — ишлаб чиқаришнинг мавжуд ижтимоий нормал шароитида ва шу жамиятда меҳнат маҳорати ва интенсивлигинипг ўртача да- ражасида бирон истеъмол қийматини ишлаб тайёрлаш учун талаб қилинадиган иш вақтидир. Масалан, Англияда буғ кучи билан иш- лайдиган тўқимачилик станоги ишга солиигандап кейин маълум миқдордаги калава ипдап газлама тўқиш учуп, эҳтимол, илгари шу ишга сарф қилингаи мсҳнатпинг атиги ярми талаб қилинган бўлиши мумкин. Албатта, қўл билап ишловчи пнглиз тўқувчиси шундан кейии ҳам бу ишга илгаригича иш вақти сарф қилган, лекин энди уиинг индивидуал иш соати маҳсулотида ижтимоий иш соатининг фақат ярми ифодалангап, шунинг учуи ҳам бу маҳсулотнинг қий- мати икки баравар камайган.


z<8
БИРИНЧИ БЎЛИМ.- ТОВАР ВЛ ПУЛ
зарур пш вақти мпқдори билангина белгилаиади 9). Айни ҳолда ҳар бир айрим товар ўз жинсидан бўлгаи товарларнипг фақат ўртача пусхаси спфатида аҳамиятга эгадпр 10). Шунипг учуи тепг миқдор- даги меҳпатни ўз ичига олган ёкп айни бпр иш вақтида ишлаб тайёрлаиа оладиган товарларнинг қпймат миқдорп бир хилдпр. Бир товар қнйматинппг ҳар бир бошқа товар қийматига иисбати биринчи товарпи пшлаб чиқарпш учуп зарур бўлган иш вақтинииг иккипчи товарнп ишлаб чпқариш учун зарур бўлгаи пш вақтига писбати син- гаридир. «Қпймат сифатида ҳамма товарлар мужассамлашган иш вақтининг муайяп миқдорларидап пборатдир, холос» и).
Демак, агар товарни ишлаб чиқарцш учуи зарур бўлган пш вақ- ти доимий бўлганда эди, товариинг қиймат миқдори доимий бўлиб цолган бўлар эди. Лекин меҳиатнинг унумдорлик кучи ҳар сафар ўзгарнб турпши билап иш вақти ҳам ўзгариб туради. Меҳнатнииг упумдорлпк кучи турли шарт-шароптлар билан, жумладан ишчи маҳоратинпиг ўртача даражаси билан, фаннипг тараққиёт даражаси ва уиинг техиология жиҳатдаи татбиқ қилиппш даражасп бплан, ишлаб чиқариш процессининг ижтимоий комбипацияси билан, иш- лаб чиқариш воситаларипинг кўлами ва самаралилпги билап, та- биий шароитлар бплаи белгиланадп. Масалан, айпи бир миқдордаги меҳнат ҳосил яхши бўлган йили 8 бушель, ҳосил ёмон бўлган йпли 4 бушель буғдойда ифодаланади. Айпи бир миқдордаги меҳпат бой- лиги кам руда конларидагига қараганда бойлиги кўп руда конлари- да кўпроқ металл беради ва ҳоказо. Олмос ер остидап жуда кам- дан-кам топпладп, бипобарин, уни излаб топиш учуп ўртача кўп иш вақтп керак бўлади. Демак, кичкинагина ҳажмдаги олмосга кўп меҳнат сарф қилинган бўяади. Жейкоб олтин қачон бўлмасип ўзининг тўла қиймати билан тўланишига шубҳаланади25. Олмос тўғрисида япада кўпроқ асос билап шундай дейпш мумкип. Эш- вегенинг фикрпча, 1823 йплда Бразилия олмос конларида саксон йил давомпда қазиб олинган бутун маҳсулотнииг баҳоси Брази- лияпинг қанд ёкп кофе экиладигап далаларидан олпиган бир ярим йиллик маҳсулотпипг ўртача баҳосига етган эмас, ҳолбукп, олмос копларинипг маҳсулотида хийли кўпроқ меҳнат сарф қилинган ва, демак, хийли кўпроқ қиймат бор. Яна бойроқ конлар очилганида, айни шу мпқдордагп меҳнат билап кўпроқ миқдорда олмос топил- ган бўлар эди ва олмоснинг қиймати ҳам пасайган бўлар эди. Агар озроқ меҳпат сарф қилнб кўмирпи олмосга айлаптириш мум-
•) 2-нашрига изо^- «Улар» (истеъмол буюмларп) «бпр-бпрп бплан айирбошланганда, уларнинг цийматп уларни ишлаб чиқариш учун зарур бўладиган ва одатда ншлатиладнган меҳиат мицдорц билан белгиланади» («Some Thoughts on the Interest of Money in general, and particularly in the Public Funds etc.». London,, p. 36). Ўтган асрда номаълум юппи то- монидан ёзплган бу ажойиб асарнинг қачон нашр этилганлиги нўрсатплмаган. Лекпн унинг мазмунидан кўршшб турибдикп, v Георг II даврида, тахминан 1739 ёни 1740 йилда‘боси- либ чицқан.
,0) «Апни бир жннсдан бўлган ҳамма маҳсулотлар, аслини олганда, яхлит бир туркумни ташкил этади, бу яхлит туркумнинг баҳоси эса, жузъий ҳоллардан қатъи наэар, бутунлигича белгиланади» (Le Trosne, цитата келтирилаётган асар, 893-бет).
11) 	Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 6-бет [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 16-бетга қаралсин].


I БОБ. — TOBAP
49
кип бўлса эдп, олмоснипг цпймати ғпштнинг қийматидан ҳам паст- лашпб кетгаи бўлар эди. Умумаи, меҳнатнппг унумдорлик кучи қан- ча кўп бўлса, маълум буюмпи ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти шуича кам бўлади, бу буюмда кристаллашган меҳнат миқдори шунча кам бўлади, буюмнинг қиймати шунча кам бўлади. Акспнча, меҳнатпинг унумдорлик кучи қаича кам бўлса, буюмни ишлаб тайёрлаш учун зарур иш вақти шунча кўп бўлади, бугом- нинг қиймати шунча юцори бўлади. Шупдай қилпб, товарнинг қий- мат мивдори шу товарда мужассамлашган меҳнат мпқдорига нис- батан тўғри пропорционал равишда ва шу меҳнатнинг унумдорлик кучпга иисбатап тескари пропорционал равишда ўзгариб туради.
Нарса истеъмол циймати бўлишп мумкин-у, лекпн қиймат бўл- маслиги мумкип. Бу шундай вақтларда бўладики, нарсанинг киши учун фойдали бўлишида меҳпат пштирок этмайди. Масалап: ҳаво, қўрпқ ер, табиий ўтлоқлар, тўқайзорлар ва шу кабилар аиа шун- дай. Нарса фойдали бўлиши ва киши меҳнатипинг маҳсули бўлиши мумкин-у, аммо у товар бўлмаслиги ҳам мумкпн. Ўз меҳнатп маҳ- сул.оти билан ўзининг эҳтиёжини цондирувчи кишп товар ярат- майди, истеъмол қиймати яратади. Товар ишлаб чиқариш учун у кпши оддий истеъмол қиймати эмас, балки бошқалар учун истеъ- мол қиймати, ижтпмоий истеъмол циймати ишлаб чиқармоғп лозим. {Ишлаб чиқарганда ҳам фақат умумап бошқалар учун ишлаб чи- цармайди. Ўрта аср деҳқонп пшлаб чиқаргап ғаллаппнг бпр қисми оброк тариқасида феодалга, бпр қпсми эса ушр тариқаспда попларга бериларди. Лекин оброк тариқасида берилган ғалла ҳам, ушр тари- қасида берилган ғалла ҳам фақат бошқалар учунгина ишлаб чиқа- рилганлиги туфайли товар бўла олмас эди. Маҳсулот товар бўлиши учун ундан истеъмол қиймати сифатида фойдаланадиган кишининг цўлига айирбошлаш воситаси билап ўтмоғп лозпм11а).} Ниҳоят, нарса истеъмол буюми бўлмаса, циймат бўла олмайдп. Агар нарса фойдасиз бўлса, унга сарф қилинган меҳпат ҳам фойдасиздпр, бун- дай меҳнат — меҳнат деб ҳисобланмайди ва шунипг учун ҳам у ҳеч цандай цийматни вужудга келтирмайдп.
2. ТОВАРЛАРДАГП МЕҲНАТНИНГ ИККИ ЁҚЛАМА ХАРАКТЕРИ
Дастлаб товарни биз икки ёклама бир нарса сифатпда: истеъмол қпймати ва алмашув қиймати спфатида учратдик. Кейинчалик маъ- лум бўлдики, меҳпат ҳам, қийматда ифодалангаплпгпдан, истеъмол қийматлари яратувчи сифатида ўзига тегишли бўлган белгпларга энди эга бўлмайди. Товардагп меҳнатнинг бу икки ёқлама табпати- нп бпринчи марта танқпдий равишда мен исбот цплган эдим * 12). Бу иа) {4-нашрига изо%. Цавс ичига олинган сўзларни мен киритдим, чункп бу сўз- лар бўлмаганда жуда кўп вақт шундай англашилмовчилик папдо бўлар эдикп, гўё, Маркснинг фикрича, ишлаб чиқарган кишининг ўзи истеъмол цилмаган ҳар қаидан маҳсулот товар бўлар эмиш. Ф. Э }
12) 	Карл Маркс. «Сиёсий идтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 12, 13 ва бошқа бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 21, 22-ва бошца бетларга Царалсин].


50
БИРИНЧИ БУЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
нарса бошланғич нуқта бўлиб, сиёсий иқтисодни тушупиш шуига боғлиқ бўлгаплиги сабабли, бу ўринда упи батафсилроқ ойдинлаш- тириб бериш лозим бўлади.
Икки товарии, масалап, бир сюртук ва 10 аршин матани олиб қарайлик. Бориигки, сюртукнинг қиймати матаиинг қийматидап икки марта ошиқ бўлсии, масалан, 10 аршин мата = ш бўлса, сюр- тук = 2 w бўлсин.
Сюртук муайян эҳтиёжии қондирадигап истеъмол қийматидир. Уни тайёрлаш учуп маълум хилдаги ишлаб чиқариш фаолияти за- рур бўлган. Бу ишлаб чицариш фаолиятининг хили унинг ўз ол- дига қўйган мақсади билан, бажариладиган ишларининг характери билан, буюми билан, воситалари ва натижаси билан белгиланади. Шу равишда фойдалилиги ўз маҳсулотинииг истеъмол қийматида ифодалапгаи, ёки маҳсулоти истеъмол қийматидан иборат бўлгаи меҳиатпи бпз қисқача қилиб фойдали меҳнат деб атаймиз. Шу нуқ- таи назардап меҳнат ҳамиша ўзпиинг фойдали натижаси билан боғ- лангап ҳолда текширилади.
Сюртук билап мата сифат жиҳатдан бошқа-бошқа хилдаги истеъ- мол қийматлари бўлгаии сингари, улариипг мавжудлигига сабаб бўлувчи ишлар ҳам, яъии тикувчилик иши билап тўцувчилик иши ҳам, бпр-биридан фарқ қиладиган бошқа-бошқа хилдаги ишлардир. Агар бу парсалар сифат жиҳатдаи бошқа-бошқа хилдаги истеъмол қийматлари бўлмагапда эди ва, демак, сифат жпҳатдан бошқа-бош- қа хилдаги фойдали меҳиатнипг маҳсулотлари бўлмаганда эди, у вақтда улар товар сифатида умумаи бир-бирига рўпара бўла олмас эдилар. Сюртук сюртукка, маълум бир истеъмол қиймати худди шундай пстеъмол қийматига айирбошланмайди.
Турли хилдаги истеъмол қийматлари ёки товар жисмлари йиғин- дисида худди шу даражада турлича бўлгап ва худди шу даражада хилма-хил жиисларга, турларга, туркумларга, шаклларга ва нав- ларга бўлипган фойдали ишлар йиғиндиси юз беради, хуллас, иж- тимоий меҳнат тацсимоти юз беради. Ижтимоий меҳнат тақсимоти товар ишлаб чиқаришнинг мавжуд бўлиши учун шартдир, ҳолбуки товар пшлаб чиқариш, аксинча, ижтимоий меҳнат тақсимотииинг мавжуд бўлиши учуп шарт эмасдир. Қадимги ҳипд жамоасида меҳ- ғгат ижтимоий жиҳатдан бўлинган эди, лекии бу меҳпат маҳсулоти товар бўлмас эди. Ёки яқипроқдан мисол олайлик: ҳар бир фабри- када меҳнат системали равишда бўлинган, лекин бу бўлиниш шун- дай бир усул билан амалга ошириладики, бунда ишчилар ўз инди- видуал меҳиатларининг маҳсулотларини айирбош қилмайдилар. Фақат бир-бирига боғлиқ бўлмагаи мустақил хусусий ишларнинг маҳсулотларигина товар сифатида бир-бирига рўпара бўла олади.


I БОБ, — TOBAP
51
кирадиган жамиятда, яъпи товар ишлаб чиқарувчилар жамиятида, мустақил ишлаб чиқарувчиларнинг хусусий иши сифатида бир- биридан мустақил равишда бажариладиган фойдали меҳнат турла- рипинг бу сифат айирмаси ривожланиб, кўп ҳадли система шак- лига киради, ижтимоий меҳнат тақсимоти шаклига киради.
Шуниси ҳам борки, сюртукни ким кийса кияверсин, тикувчи- нииг ўзи киядими ёки тикувчига буюртма берган киши киядими, бунинг сюртук учун фарқи йўқ. Ҳар иккала ҳолда ҳам сюртук ис- теъмол қиймати бўлиш вазифасини ўтайди. Тикувчилик меҳнати- нинг айрим бир касб бўлиб, ижтимоий меҳнат тақсимотининг мус- тақил бир бўлаги бўлиб қолиши ҳам сюртук билан уии ҳосил қилувчи меҳнат ўртасидаги муносабатни ўзгартирмайди. Кийим-ке- чакка эҳтиёж бўлган ерда киши минглаб йиллар давомида тикувчи- лик билаи шуғулланиб, ниҳоят, у тикувчи бўлиб қолгаи. Лекин биз табиатда тайёр ҳолда топа олмайдиган сюртук, мата ва умумаи ҳар қапдай моддий бойлик элементи ҳамиша табиатдагп турли модда- ларии кишининг муайяи эҳтиёжларига уйғунлаштпрадигап махсус, мақсадга мувофиқ ишлаб чиқариш фаолияти воситаси билан ву- жудга келтирилмоғи лозим. Демак, истеъмол қийматларини яра- тувчи сифатида, фойдали меҳнат сифатида меҳнат — кишиларнипг яшаши учун ҳеч қандай ижтимоий формаларга боғлиқ бўлмаган шартдир, абадий табиий заруриятдир: меҳпат бўлмаганда киши билап табиат ўртасида модда алмашуви мумкин бўлмас эдп, яъпи кишининг ҳаёт кечириши мумкин бўлмас эди.
Истеъмол қпйматлари: сюртук, мата ва шу кабилар, хулласки, товар жисмлар икки элементнипг — табиат моддалари билан меҳ- натнинг бирга қўшилишидан иборат. Сюртук, мата ва шу кабилар-: даги турли фойдали иш турларииинг ҳаммаси чиқариб ташлангач, ҳамиша маълум моддий субстрат қоладики, бу моддий субстрат, кишипинг ҳеч қандай ёрдамисиз, азалдаи табиатда мавжуддпр. Ки- ши ишлаб чиқариш жараёнида фақат табиатпинг ўзи сингари иш кўра олади, яъни моддаларнинг фацат формаларипигина ўзгарта олади 13). Бугпна эмас. Киши моддаларни формага солиш учун аиа шундай меҳнат цилганида доимо табиат кучларининг ёрдамига тая- нади. Демак, меҳнат киши ҳосил қиладигаи истеъмол қийматлари- ппнг, моддий бойлпкиинг бпрдап-бпр маибап змасдир. Уильям Пет- ти айтганидек, меҳнат бойликнинг отасидир, ер унипг онасидир 26.
Энди истеъмол буюми сифатидаги товардап товар қийматига ўтайлик.
13) 	«Оламдаги ҳамма ҳодисалар, улар хоҳ нпши цўли билан яратилган бўлсин, хоҳ табиатнинг умумий конунлари асосида вужудга нелган бўлсин, бу ҳодисалар бпзга мате- риянинг ҳацпБий яратилпши тўгрисида идея бермай, балки унинг шаклан ўзгариши тўғ- рпсида идея бёрадплар. Ишлаб чиқариш идсясл анализ нилинганда, кипшнинг акл-идрони цўшплпш ва бўлинишдан иборат бирдан-бир элементларни юзага чи^арадп. Дийматни» (истсъмол нийматпни, ҳолбуни Верри физионратлар билан мунозара килганпда найси хил- даги ниймат тўғрисида сўзлаётганлигини ўзи ҳам яхпш билмайди) «ва бойликни йшлаб чи- цариш далаларда тупрон, ҳаво ва сув буғдойга айланган ҳолларга ҳам, ҳашаротларнинг епишцоц моддаси киши нўлида ипан газламага айлаигап ҳолларга ёни металлшшг айрнм варчалари бирлашган соат механпзми пайдо бўлган ҳолларга ҳам бирдск даражада хос- дир» (Pietro Verri. «Meditazioni sulla Economia politica» (биринчи марта 1771 йилда босил- ган) Италия интисодчилари асарларпнинг Кустоди нашри, Parte Moderna, t. XV. р. 21 22).


52
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
Бизнпиг фараз қилишимпзга кўра, сюртукшшг кипмати мата- нииг қийматидан пкки марта ошивдир. Лекин бу фақат мицдор фарқи бўлиб, бу фарқ ҳозпрча бизни ^изиқтирмайдп. Шуиппг учуп биз эслатиб ўтамизки, агар бпр сюртукнинг қийматп 10 аршии матанинг икки ҳпсса қийматига тенг бўлса, у вақтда 20 аршии матапииг қиймат миқдори бир сюртукнинг қиймат миқдорпга тепг- дир. Қпймат спфатпда сюртук билан мата айни бир субстапцпяга эга бўлгаи нарсалардир, бпр хилдаги меҳнатнинг объектив ифода- ларидпр. Лекин тикувчилпк билан тўқувчилик сифат жиҳатдан турли хилдаги меҳиатлардир. Бироқ шундай ижтимоий укладлар ҳам бўладикп, унда айии бир кишининг ўзи гоҳ тикади, гоҳ тў- кийди ва, демак, унда меҳиатпипг ботқа-бошқа бўлган бу ҳар икки тури турли индивидуумларнппг мустаҳкам равишда алоҳида-ало- ҳида шакл олгаи фупкциялари бўлмай, балки айни бир индивиду- умнипг меҳнат модификацияларидир, холос,— худди шунингдек, ти- кувчипппг бугуи тиккан сюртуги билап уиинг эртага тикадиган шими ҳам айпи бпр ипдпвидуал меҳнатпииг турли хплидир, холос. Сўнгра, кундалпк тажриба шуии кўрсатадикп, капиталистик жа- миятда меҳпатга бўлган талабнинг йўпалиши ўзгаришига қараб, ижтимоий меҳпатшшг маълум бўлаклари гоҳ тпкувчилик формаси- да, гоҳ тўқувчилик формасида галма-гал таклиф қилииади. Меҳнат формасипинг бу ўзгариши, албатта, маълум даражада тўқнашувспз юз бермайди, лскин бу ўзгаришпииг юз бериши муқаррар. Агар ишлаб чпқариш фаолиятинииг муайян характери ва, демак, меҳ- патпииг фойдалп характерп эътибордан сокит қилинса, у вақтда меҳнатда факат бир парса қолади, у ҳам бўлса шуки, меҳнат — киши пш кучшпшг сарф қилииишидир. Тикувчилик ва тўцувчилик каби пшлаб чиқариш фаолияти турлари орасида спфат жиҳатдан фарқ бўлпшига қарамай, тикувчплик ҳам, тўқувчилик ҳам киши мияси, мускуллари, первлари, қўлларп ва ҳоказоларининг унумли тарзда сарф қплипишидпр ва шу маънода уларнинг ҳар иккаласи ҳам кпшпнинг айпи бир хилдаги меҳиатидир. Бу — киши иш кучи сарфлаипшипипг фақат икки хил формасидир, холос. Албатта, ки- ши иш кучинииг ўзи бирор формада сарф қилинмоғи учун озмп- кўпми ривожлангап бўлпшп лозпм. Лекин товарпинг қийматпда фацат кпши меҳпати, умуман кпшп меҳиатининг сарфланиши ифо- даланган. Буржуа жамиятида геперал ёки банкир жуда катта роль ўйпаб, оддий кишп эса аяич роль ўйнаши сиягари 14), бу ерда киши меҳнатп ҳам худди шуидай аҳволдадир. Киши меҳнати махсус ри- вожланганлигп билан ажралиб турмайдиган ҳар бир оддий киши- пипг гавда органпзми эга бўлган ўртача оддий иш кучининг сарф этилпшпдир. Оддий ўртача меунат, гарчи турли мамлакатларда ва турли маданий даврларда турлича характерга эга бўлса ҳам, ҳар- ҳолда муайян жамият учун мавжуд бир нарсадир. Нисбатан мурак- каб меҳнат даражага кўтарилган ёки, анпқроғи, кўпайтирилган 14) Солиштирплсин: Hegel. «Philosophic des Rechts». Berlin, 1840, S/250, §190.


I БОБ. — TOBAP
53
оддий меҳиат демакдир, шунипг учун ҳам оз миқдордаги мураккаб меҳиат кўп миқдордаги оддий меҳнатга тепгдир. Тажрпба мураккаб меҳнатиинг оддий меҳнатга нисбат берилиши доимо юз бериб туришипи кўрсатадп. Товар эпг мураккаб меҳнатнипг маҳсули бў- лиши мумкин, лекин упинг циймати уни оддий меҳнат маҳсулига тенглаштиради ва, демак, упинг қийматинпнг ўзи фақат муайян микдордаги оддий меҳнатни пфодалайди15). Меҳнатнинг турли хилларини улар учун ўлчов бирлиги сифатида оддий меҳнатга нисбат берадиган турли проиорцияларни ижтимоий процесс белги- лаб беради, бундап эса ишлаб чпқарувчплар хабарспз қоладп ва шунниг учуи ҳам бу пропорциялар уларга доимий барцарор бўлган одат бўлиб кўринади. Соддароц бўлсин учун, бундан кейинги баё- нимизда биз ҳар қапдай турдагп иш кучини бевосита оддий пш кучи сифатида олнб қараймпз,— бу эса бпзпи ҳар бир айрпм ҳолда мураккаб меҳнатни оддий меҳнатга айлантириш ишини такрорлаш заруриятпдаи қутқазади.
Демак, сюртук билан матаиипг қийматларида уларнииг истеъ- мол қпйматлари ўртасидаги фарқ назардаи ғойиб бўлганп сингари, бу т^яйматларда ифодалаиган меҳнатда ҳам ушшг тикувчилик ва тўдувчилик каби фойдали формалари иазардан ғойиб бўлади. Агар истеъмол қийматлари бўлгаи сюртук билаи мата фақат мақсадга мувофиқ унумли фаолиятнииг мовут ва ип билаи қўшилишпдап пбо- рат бўлса, қийматлар сифатида сюртук бплан мата бир хилдаги меҳнатпипг бирикмасидап бошқа нарса эмас; худди шуниигдек, бу қийматларда гавдалангаи меҳнат сарфида ҳам аҳамиятга эга бўл- ган парса бу сарфнипг мовут ва ипга иисбатаи қапчалик унумли бўлганида эмас, балки фақат киши иш кучи сарфлапганлигидадир, холос. Тикувчилик ва тўқувчиликнинг сифат жиҳатдан бошқа-бош- ка хусусиятларп бўлганлиги учун, улар сюртук ва мата каби ис- теъмол қийматларпни яратувчи элементлардпр, улариинг алоҳида сифатлари эътибордан соқит қилиииши орқасидагипа, улар айни бир сифатга, киши меҳиати сифатига эга бўлганлари учунгпна сюртук билап мата қпйматининг субстаицпяси бўладилар.
Лекин сюртук • билан мата умуман қийматларгина бўлмай, бал- ки шу билан бирга муайян миқдордаги қийматлардир: бизнинг фа- раз қплишимизга кўра, сюртукпинг қийматп 10 аршип матанинг қийматпдан икки марта ошиқдир. Уларнинг қиймат мивдорида бун- дай фарқ борлигининг сабаби пима? Сабаби шуки, матадаги меҳ- пат сюртукдаги меҳнатпинг фақат ярмини ташкпл қилади, шупинг учуп сюртукни пшлаб чиқаришга матани ишлаб чиқаришга қара- ганда пкки марта ошиқ вақт давомида иш кучи сарф қилиш керак бўлади.
) "Ўқувчи шуни назарда тутмоғи лозимки, бу ўринда сўз ишчининг, масалан, бир иш куни учун оладиган иш ҳақи ёки циймати устида эмас, балки унинг пш куни буюмлашадиган товар қиймати устида боради. Баёнимизнинг бу босқичида иш Ҳаци категориясидан биз ҳали умуман сўз очмаймиз.


54
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
ТТТу сабабдан, товарнинг истеъмол қийматига писбатап ундаги меҳнатнинг фақат сифати аҳамиятли бўлса, қийматнинг мивдорига нисбатан меҳнатнинг фақат миқдори аҳамиятлидирки, бу меҳиат миқдори энди бундан кейинги ҳар қандай бошқа сифатдап холи ҳолда олинган киши меҳнатидан иборат бўлади. Биринчи ҳолда ran меҳнатнинг қай тариқа амалга ошуви ва унинг нима ишлаб чицариши устида боради, иккинчи ҳолда эса ran қанча меҳнат сарф цилиниши ва унинг қанча вақг давом этиши устида боради. Товар- нинг қиймат миқдори товардаги меҳнатнинг фақат мивдорини ифо- да этганлигидан, маълум пропорцияда олинган товарлар ҳамиша тенг баравар қийматлар бўлмоғи керак.
Агар, бир сюртукни ишлаб чиқариш учуи зарур бўлган ҳамма фойдали меҳнат турларининг унумдорлик кучи ўзгармасдан қолса, у вақтда сюртуклар цийматинииг миқдори уларнинг сопига про- порционал равишда ўсиб боради. Агар бир сюртукда х иш купи ифодаланса, у вақтда 2 сюртукда 2х иш куни ифодаланади ва ҳока- зо. Лекин, бир сюртукни ишлаб чицариш учун зарур бўлган меҳнат икки марта ошади ёки ярим баравар камаяди, деб фараз қилайлик. Биринчи ҳолда бир сюртукнинг қиймати икки сюртукнинг илгари- ги қийматига, иккинчи ҳолда эса икки сюртукнинг қиймати илга- риги бир сюртукнинг қийматига баравар келади, ҳолбуки, ҳар икка- ла ҳолда сюртукнинг кўрсатадиган хизмати ҳам, ундаги фойдали меҳнатпинг сифати ҳам ўзгармасдан қолади. Лекин сюртукпи иш- лаб чиқариш учун сарф қилингап меҳнат миқцори ўзгаради.


I БОБ. — TOBAP
55
дорда истеъмол қийматлари яратиб беради: уиумдорлик кучи ош- гаида кўп истеъмол қиймати, унумдорлик кучи пасайганда кам ис- теъмол қиймати яратиб беради. Унумдорлик кучининг ўзгариши меҳпатнинг самарадорлигини, шунинг учуп эса меҳнат яратиб бе- радигап истеъмол қийматлари массасини ҳам кўпайтириши билан бу ўзгариш, бииобарин, мазкур кўпайган масса қийматининг миқ- дорини камайтиради, чунки бу ўзгариш шу массани ишлаб чиқариш учуп зарур бўлгап иш вақти миқдорини қисқартиради. Ва аксинча.
Ҳар қандай меҳнат, бир томондан, киши иш кучининг физиоло- гик маънода сарф қилинишидир ва ўзининг аиа шу сифати жиҳа- тидаи бир хил бўлган ёки кишининг абстракт меҳнати бўлган меҳ- нат товарлариинг қийматини вужудга келтиради. Ҳар қандай меҳнат, иккинчи томондаи, киши иш кучипинг алоҳида мақсадга мувофиқ формада сарф цилинишидир ва ана шуидай конкрет фой- дали меҳнат сифатига эга бўлган меҳнат истеъмол қийматларини вужудга келтиради 16).
3. ҚИЙМАТ ФОРМАСИ ЁКИ АЛМАШУВ ҚИЙМАТИ
Товарлар истеъмол қийматлари ёки товар жисмлари формасида майдонга келади, масалан: темир, мата, буғдой ва шу кабилар. Бу — товарларпииг хонаки натурал формасидир. Лекип улар фақат икки ёқлама характерга эга бўлганлари учунгина, яъни айии бир вақтда улар ҳам истеъмол буюмлари, ҳам қиймат ҳомили бўлган- лари учунгипа товарга айланадилар. Демак, улар ана шуидай икки ёқлама формага, яъни иатурал формага ва қиймат формасига эга бўлгапларп учунгина товардир ёки товар формасига эгадир.
1в) 2-нашрига изоҳ. А. Смит «ҳаммавақт биз барча товарларнинг қийматларини бир- бирцга тадқослаб вўришимиз ва баҳолашимиз учун фақат меҳнат қатъий ва реал ўлчов эканлигинп» исбот килиш мақсадида бундай деб сзади: «Ҳаммавакт ва ҳамма ерда меҳнат- нинг бир хил миқдорлари ишчи учун бир хил кийматга эга бўлиши нерак. Нормал сор- саломатликка, куч ва фаолиятга эга бўлган, маҳорати ўрта даражада бўлган ишчи ҳа- мигпа ўз тинчлиги, эркинлиги ва бахт-саодатининг айни ҳпссасидан кечиши керак» («Wealth of Nations», v. I, ch. V). Бир томондан, A. Смит бу ерда (лекин ҳамма ерда эмас) қий- матни товарни ишлаб чпцарпшга сарф цилинган меҳнат миддори билан таърифлашни товар цийматларини меҳнатнинг ўз қиймати орқали таърифлаш билан аралаштиради ва шунинг учун ҳам, меҳнатнйнг тенг миқдорлари айни бир хилдаги цийматга эгадир, деб исбот ци- лишга уринади. Иннинчи томондан, у, меҳнат, товарлар қийматида ифодаланганлиги сабаб- ли, фацат иш кучининг сарфланишидан иборат, деб билади, лекин иш кучининг бу сарф- ланшпини у яна ҳалигидай тинчлик, эркинлик ва бахт-саодатдан кечиш деб тасвирлайди ва бу сарфланишда пормал ҳаётий фаолият ҳам борлигини нўрмайди. Тўрри, у ҳозирги замондаги ёлланма ишчини назарда тутади. А. Смитдан илгари ўтган бўлиб, 9- изоҳда асаридан цитата нелтирилган номаълум кшпи бу масалада хийли тузук муҳокама юргизиб бундай депди: «Бирон киши муайян пстсъмол буюмини ишлаб тайёрлаш учун бир ҳафта вадт сарф қилган... ва унга бу буюмни бошца бир буюмга айирбошлашни таклпф ки- лувчи киши, агар ўз буюмининг цанча миқдорига айни миддорда меҳнат [labour] ва вацт сарф цилганлигиии ҳисоблаб нўрса, у олмодчи бўлган ҳалиги буюмга муносиб энвивалент бўлишини хадомадан яхшироқ айта олади. Бунда ran шундан иборатки, маълум бир нар- саки игплаб'чицариш учун бир кпши томонидан маълум вацт мобайнида сарф қилпнган меҳнат богаца бир нарсани игилаб чицариш учуп бошца бир кшгш томонидан худди шу вацт мобайнпда сарф қилинган меҳнатга алмаштирилади» («Some Thoughts on the Interest of Money in general etc.», p. 39).
{4-нашрига илова- Инглиз тилининг устуилиги шундаки, меҳнатнинг пкки хилдаги бош- ца-бошқа томонларинп ифодалаш учун бу тилда икки хил сўз бор. Сифат жиҳатдан аниқ булган ва истеъмол цийматини вужудга нелтирадиган меҳнат labour’ra қарама-қарши ра- вишда work деб аталади; дийматни вужудга келтирадигац ва фақат миқдор жиҳатдан ўлчанадиган меҳнат эса, work’ra > қарама-қарпш равишда, labour деб аталади. Инглизча таржимага бсрилган изоҳга қаралсин, 14-бет [шу тохм, 44-бет, 4-изоҳга қаралсин]. Ф. Э.}


56
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
Товарлар ^ийматининг [Wertgegenstandlichkeit] бева Куикли хо- нимдан фарқи шуки, унга қандай ёндашишни билмайсан киши27. Товар жисмларининг ҳис килинадиган қўпол буюмлигига тамоман қарама-қарши ўлароқ, қийматга [Wertgegenstandlichkeit] заррача ҳам табиат моддаси кирмайди. Сиз ҳар бир товарни ушлаб кўришингиз ва уни истаган мақомга солишингиз мумкин, аммо унинг циймати [Wertding] сезилмасдан қолаверади. Лекин агар биз товарлар айни бир ижтимоий бирликнинг—киши меҳнатининг ифодаси бўлганлиги учун- гина қийматга [Wertgegenstandlichkeit] эга эканлигини, шунинг учун уларнинг циймати [Wertgegenstandlichkeit] нуқул ижтимоий характерга эга эканлигини эсга олсак, у вақтда бу қиймат худди бир товарнинг бошқа товарга бўлган ижтимоий муносабатидагина юз бериши мумкинлиги бизга ўз-ўзидан равшан бўлиб қоладп. Дар- ҳақиқат, товарларда яшириниб турган қийматнпнг изига тушиш учун, биз товарларнинг алмашув қийматига ёки алмашув муносаба- тига асосланиб иш кўрамиз. Энди биз қийматнинг ана шу намоён бўлиш формасйга қайтишимиз керак.
Ҳар бир киши — ҳатто у бошқа ҳеч нарсани билмаганда ҳам,— товарлар ўз истеъмол қийматларининг ранг-баранг натурал форма- ларидан кескин суратда фарқ қпладиган, уларнинг ҳаммаси учун умумий бўлган қиймат формасига эга эканлигипи, яъпи: қиймат- нинг пул формасига эга эканлигпни билади. Бупда биз буржуа сиё- сий иқтисоди бажаришга ҳатто уриниб ҳам кўрмаган бир ишни қи- лишимиз,— худди бу пул формасинииг келиб чпқпшиии кўрсатиб бермоғимиз лозим, яъни товарларнинг қиймат муносабатидан ибо- рат бўлгап циймат пфодасининг энг оддий, бплинар-бплипмас обра- зидаи тортиб тс кўз цамаштирадиган пул формаспгача рпвожла- нишини кузатиб бормоғимпз лозим. Шу билан бирга пулнпнг сир- асрори ҳам йўқ бўлади.
Энг оддий қиймат муносабати, афтидан, товарнинг қандай хил- дан бўлпшидан қатъи назар, бошқа хилдаги бпрон товарга бўлган қиймат муносабатидир. Шуидай қилиб, пкки товарпипг қиймат му- носабати маълум бпр товар қпйматининг эиг оддпй ифодасинп юза- га чиқаради.
А. ОДДИЙ, ЯККА, ЁКИ ТАСОДИФИЙ, ҚИЙМАТ ФОРМАСИ
х миқдордаги А товар = т/ миқдордаги В товарга, ёки: х миқдорда- ги А товар у миқдордаги В товар туради. (20 аршин мата = 1 сюр- тукка, ёки: 20 аршин мата бир сюртук турадп.)
1) 	Қиймат ифодаспнипг икки цутби: нисбий қиймат формаси ва эквивалент формаси
Ҳар қапдай қиймат формасининг сири ана шу оддий қиймат формасидадир. Шунинг учун ҳам энг катта цпйинчилик шу форма- ни анализ қилишдадир.


I БОБ. — TOBAP
57
Икки хил товар: А ва В товари, биз келтиргаи мисолда мата бплап сюртук, равшаики, бунда иккп хил роль ўйнайди. Мата ўз цийматини сюртукда ифодалайди, сюртук эса қийматнинг бу ифо- даси учун матерпал бўлиб хизмат цилади. Бпринчи товар актив роль, иккинчи товар эса пассив роль ўйнайди. Биринчи товариинг кпймати нисбий қиймат сифатида ифодаланган бўлади, ёки бу то- вар иисбий циймат формаспда бўлади. Иккинчп товар эквивалснт- лпк вазифасини ўтайди, ёки эквивалент формада бўлади.
Нисбий қиймат формаси билан эквивалент форма — ўзаро муно- сабатда бўлган, бир-бирини тацозо цплиб турадигаи, бир-бпрпдан ажратиб бўлмайдпган моментлардир, лекин шу билап бирга улар бир-бирипп истисно циладиган ёки бир-бирига царама-қарши бўл- ган пкки чекка томондир, яънп айпи бир қиймат ифодасининг қутб- ларидир; ҳамиша циймат восптаси билап ўзаро алоқадор бўлган турли товарларппнг ҳар бири шу қутблардан бирини ташкил этади. Масалаи, мен матанинг қпйматини матада ифодалай олмайман. 20 аршин мата = 20 аршгш матага деган ифода қиймат ифодаси эмасдир. Бу тенглама кўпроқ бушшг аксини кўрсатади: 20 аршин мата 20 аршии матадан бошқа нарса эмас, яъни у муайян миқдор- даги истеъмол қийматидпр — матадир. Демак, матанинг қиймати фақат писбий равишда, яъни бошқа товарда ифодаланиши мумкин. Шу сабабдап матанинг нисбий қиймат формаси қандайдир бошқа бир товар эквивалент формада унга рўпара бўлиб туришини талаб этади. Иккинчи томондаи, эквивалент вазифасини ўтайдиган бу бошца товар айни вақтда нисбий қиймат формасида бўла олмайди. Бу товар ўз қпйматини ифодаламайди. У фақат бошқа товар ций- матипи ифодалаш учун материал бўлиб хизмат қилади, холос.
Дуруст, 20 аршин мата = 1 сюртукка, ёки 20 аршин мата 1 сюр- тук туради, дегап ифоданинг 1 сюртук = 20 аршин матага, ёки 1 сюртук 20 аршип мата туради, дегап тескари муносабати ҳам бор. Лекии, шундай қилиб, меи сюртук қийматининг нисбий ифо- дасиии бериш учун мазкур тенгламани тескарисига айлантирмоғим керак бўлади ва меи бу ишни қилар экаиман, сюртук ўрнига мата эквивалент бўлпб қолади. Демак, айни бир товар айнп бир қиймат ифодасида худди бир вақтда икки формага кира олмайди. Бугпна эмас: бу формалар икки қутб сингари бир-бирини истиспо қилади.
Маълум товарнипг нпсбий қиймат формасида ёки бунга қара- ма-царши бўлган эквивалент формада бўлиш-бўлмаслиги унипг фа- цат шу қиймат пфодасидаги ўриига, яъни уиинг қпймати ифода- лападигап товарми ёки қиймат упинг ўзида ифодалападпган товар- ми экаплигпга боғлпқ.
2) 	Нисбий циймат формаси
а) Нисбпй циймат формаспнинг мазмуни


58
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
магап ҳолда олпб қарамоқ керак. Одатда эса худди бупипг теска- рпсиии қпладилар ва қиймат муносабатини фақат бошқа-бошқа хилда бўлган икки товарнипг муайяи миқдорини бир-бприга теиг- лаштпрпшдап иборат пропорция деб биладилар. Бунда, турли пар- салар бир хил бирликка солингандан кейингина, уларни миқдор жиҳатдан таққослаб кўриш мумкинлигпни унутадилар. Бир хил бирликнинг ифодаси сифатидагина улар иомдош миқдорлардир ва, демак, бир-бири билан ўлчовдош бўлган мпқдорлар бўла олади- лар 17).
20 аршпн мата хоҳ бир сюртукка, хоҳ 20, ёки х сюртукка тепг бўлсин, бошқача қилиб айтганда, муайян миқдордаги мата хоҳ кўп, хоҳ оз сюртукка арзисин, ҳарҳолДа шундай пропорциянинг мавжуд бўлпшининг ўзи ҳамиша шуни назарда тутадики, мата билан сюр- туклар қиймат миқдорлари сифатида маълум бирликиинг ифодаси- дир, айни бир хил табиатга эга бўлган нарсалардир. Мата = сюртук- ка, деган ифода тенгламаиинг асосидир.
Лекин сифат жиҳатидан бир-бирига тенглаштирплгаи бу пкки товар бир хил роль ўйнамайди. Фақат мата циймати ўз ифодасини топади. Хўш, қандай қилиб топади? Шу йўл билап топадики, сюр- тукнинг қиймати матага нисбатан унипг «эквлвалеити» бўлади, яъни мата айирбош қилина оладигаи бир иарса бўлади. Бу пис- батда сюртук қийматнинг мавжудлик формаси бўлиб, қийматпипг гавдаланиши [Wertding] бўлиб хизмат қилади, чунки сюртук фақат қиймат сифатидагина мата билан бирдайдир. Иккипчи томондан, бунда матанинг ўзининг қиймат борлиғи намоёп бўлади ёки мус- тақил ифодасини топади, чунки мата қиймат спфатпдагина ўзига тепг қийматли ёки унга айирбош қилина оладигап бир нарса бўл- миш сюртукка солиштирилиши мумкип. Масалан, мой кислотаси билан чумоли кислотасининг пропил эфири — бошқа-бошқа хилдаги моддалардир. Бироқ, уларнинг иккаласи ҳам айни бир хилдаги химпк субстанциялардан — углерод (С), водород (Н) ва кислород (0) дан иборат, шу билан бирга уларнинг процент нисбати ҳам айнан бир хилдир: С4Н8О2. Агар биз мой кислотасини^чумоли-про-. пил эфирга тенглаштирар эканмиз, айни тенгламада буиинг маъно- си шу бўлар эдики, биринчидан, чумоли-пропил эфир С4Н8О2 нинг фақат мавжудлик формасидир, холос ва, иккинчидан, мой кислота- си ҳам С4Н8О2 дан иборат. Шундай қилиб, чумоли-пропил эфирни мой кислотаспга тенглаштириш воситаси билан уларнинг физик формасидан фарқлп равишда уларнинг химпк субстапцияси ифода- ланган бўлар эдп.
17) Қпцмат формасини анализ қилган, масалан, С. Бейли кабп бир неча экономистлар хеч кандай натижага ксла олмаганлар, чунки, бир томондан, улар қиймат формаси билан кийматнинг ўзппи аралаттпрадилар, иккйнчи томондан, улар фацат ўз манфаатини кўз- ловчи буржуалар таъсирц остида бўлганларп учун, энг аввал бошданоц алмашув mvho- саоатинпнг фақат мивдор муайянлпгига эътиборни жалб киладилар. «Мицдор\стидан ҳокимлпк. . . қпйматни белгилайди» («Money and its Vicissitudes». London, 1837,‘ p. 11) . Авторп G. Бейлтт.


I БОБ. — TOBAP
59
Бпз: циймат сифатида товарлар кишп меҳнатпиинг оддий бирик- масидир, дегаиимизда, бизнипг анализимиз товарларни абстракт цийматдан пборат цилиб цўяди-ю, аммо бу товарларга уларнинг на- турал формасидап фарқ қиладигаи қиймат формасини бермайди. Бир товаршшг бошқа товарга қиймат нпсбатида аҳвол бундай змас. Бунда товарнинг киймат характери унинг бошқа товарга нисбати- да памоён бўладп.
Масалап, қиймат сифатида [Wertding] сюртук матага тенглаш- тирилгакда, сюртукдаги меҳнат матадаги меҳнатга тенглаштирил- гаи бўлади. Албатта, сюртукни тиккан тикувчииинг меҳнати мата- ии тўқиган тўкувчипинг меҳнатига цараганда бошца хилдаги копкрет меҳнатдпр. Лекин тикувчиликнинг тўқувчиликка тенглаш- тирплиши аслида тикувчиликни меҳнатпинг ана шу пкки турида ҳакицатан бир хил бўлган парсадап, яъни улар учун умумий бўлган киши мсҳиати характеридан иборат қилиб қўяди. Сўнгра ана шу парса: тўқувчилик ҳам, қиймат ҳосил дилганлиги учун, тикувчи- ликдап фарц қилмайди, демак, у ҳам кишинипг абстракт меҳнати- дир, деб бошқачароқ йўл билан тасдиқ қилинади. Қийматни вужуд- га келтирувчи меҳнатнпнг ўзпга хос характерини фақат турли хил- даги товарларнинг эквивалеитлик ифодасигина очиб беради, чун- ки бу эквивалентлик ифодаси турли хил товарлардагп турли хил мсҳпатпи ҳақиқатан ҳам улар учун умумий бўлган нарсадан, яъни умуман киши меҳнатпдан иборат қилиб қўяди 17а),
Бироқ, матанинг қпйматини ташкил этган меҳнатнинг ўзига хос характерини ифодалаш кифоя цилмайди. Ҳаракат ҳолатида бўл- гаи киши иш кучи, ёки киши меҳнати қийматни вужудга келти- ради-ю, аммо меҳнатнинг ўзи қиймат эмасдир. Меҳнат мужассам- лашган ҳолатда, яъни буюм формасида қиймат бўлади. Матанинг қийматипи кпши меҳнатинииг бирикмаси сифатида ифодалаш учун упи матапипг ўзидан жисман фарқ қиладиган ва, шу билан бирга, ҳам мата учун, ҳам бошца товар учун умумий бўлган махсус «пред- мотлик» сифатида ифодаламоқ лозим. Бу вазифа ҳал қилинди.
Матапинг сюртукка қиймат нисбатида сюртук сифат жиҳатдан мата бплан теиг бир нарсадир, яъни айни бир хилдаги нарсадир, чупки сюртук — қийматдан иборат. Сюртук буида қийматни намоён қилувчи нарса ролипи ўйиайди ёки бу нарса ўзининг сезилувчи патурал формасида қийматдан иборат бўлади. Албатта, сюртук — товар жисми бўлган сюртук — фақат истеъмол қийматидир. Би- рипчи дуч келган мата парчаси сингарп, сюртук ҳам ўзлигича қпй- лип п ~~пашРига изоҳ. Уильям Петтидан кейин қийматнинг табиатини бпринчи бў- «Стппп11^6 олган экономистлардан бири бўлган машҳур Франклин бундай дейди: нчпеч n?™4* бнр меҳиатпинг бошқа бир меҳнатга айирбош қилинишидан бошца ^лмаганлпгп сабабли, энг тўғриси ҳамма нарсалар қийматини мсҳнат билан D 267\ДИ?Т? <<The Works of В. Franklin etc., edited by Sparks». Boston, 1836, v. II, нат» пАпм ранклин шу нарсани тушунмаганки, ҳамма нарсаларнинг цийматини «меҳ- лапи ппЯт?Си билан ўлчаганида, шу билан у, меҳнатнинг айирбош қилинадиган тур- мехнятипп«да«п ФаРВДан четлашади — демак, уларни кишининг айни бир хилдаги равишпч inv»n0^aT ^илиб ИЎяди. Гарчи у буни билмаса ҳам, ҳарҳолда ихтиёрсиз тўгрисида Ж«и«деПди- у аввал <<бир мсх.нат>> тўғрисида, сўнгра «бошқа мехнат» «меҳнат» т^п«Лаб’ охиРида ҳамма нарсалар қийматининг субстанцияси бўлган ҳ туғрисида сўзлайди, лекин бунга ҳеч қандай таъриф бермайди.


60
БПРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
матни ифода этавермайдп. Лекии бу ҳол фақат шуни исбот қила- дикп, зар уқали сюртук кийган кўп кишилар бундай сюртук кийма- гаплардан юқори тургаии сипгари, сюртук ҳам ўзинипг матага қий- мат писбатидап ташқаридаги ҳолатига қараганда, бу қиймат нисба- ти доираспда уидан юқори туради.
Сюртукии ишлаб чиқаришда тикувчи меҳпати формасида ҳақи- қатан ҳам киши иш кучи сарф қилинган. Демак, сюртукда киши меҳиати жамғарилгаи. Бу жиҳатдан сюртук «қиймат ҳомилидир», лекин сюртукнииг бу хусусияти унинг тўқимаси орасидаи, гарчи упинг бу тўқимаси пақадар нозик бўлса ҳам, равшан кўрипмайди. Шунинг учун сюртук матага қиймат нисбатида ўзинпнг фақат аиа шу томони билан, яъни гавдаланган қиймат сифатида, қийматпинг жисми сифатида майдонга чиқади. Сюртук ҳамма тугмалари қадал- ган ҳолда майдонга чиқишига қарамай, мата упи кўрганда ўзига ҳамжинс бўлган цийматнинг ажойиб цалбини таииб олади. Лекин қиймат матанинг назарида сюртук формасига кирмаса, сюртук ма- танинг иазарида ^ийматдан иборат бўла олмайди. Масалап, А ин- дивидууми назарида В индивидууми олий ҳазрат жисми шаклига кирмаса, А индивидууми В индивидуумига олий ҳазрат деб қарай олмайди, сабабки, ҳар сафар мамлакатиинг ҳокпми ўзгарганда, унипг олий ҳазратга хос сиймоси, турқи, сочи ва бошқа кўп нарса- си ўзгаради.
Демак, сюртук матага эквивалеит бўладиган қиймат иисбатида сюртук формаси қиймат формаси ролини ўйнайди. Шу сабабдан мата товар қиймати сюртук товар жисмида, бир товарнинг қиймати бошқа бир товариинг истеъмол қийматида ифодалаиади. Истеъмол қиймати сифатида мата сюртукдаи сезиларли равишда фарқ қила- диган нарсадир; қиймат сифатида эса мата «сюртукспмон» бўлпб, тамоман сюртукка ўхшаб кўринади. Шундай қилиб, мата ўз иату- рал формасидан фарқ қиладиган қиймат формасига киради. Хрис- тианиинг қўпдек мулойим табиати ўзини гуноҳсиз қўзига ўхшатиш- да намоён бўлгани сингари, матанинг қиймат сифатидаги борлиги ҳам унинг сюртукка ўхшашида намоён бўлади.


I БОБ. — TOBAP
61
ган шевалар озмунча эмас. Масалан, немис тилидаги «Wertsein» [«қиймат, қиймат борлиғи»] сўзи, В товарнинг А товарга тенглаш- тирилиши А товарнинг ўз қийматининг ифодаси эканлигини роман тилидаги valere, valervaloir [арзимоқ] фзъли каби жуда яққол ифодаламайди. Paris vaut bien une messe!28
Шундай қилпб, B товарнинг натурал формаси қиймат муноса- бати воситасп билан А товарнинг қиймат формасига айланади, ёки В товарнинг жисми А товар қийматипинг кўзгуси бўлади 18). А то- вар В товарга қиймат жисми деб, киши меҳнатининг моддийлашуви деб қарагандагпна, В пинг истеъмол қийматини ўз қийматини ифо- далаш учун материал қила олади. Шу тариқа А товарнипг В товар- пипг истеъмол цийматида ифодаланган қиймати нисбий қиймат формасига эга бўладп.
Ь) Нисбий киймат формасининг миқдор муайянлиги
Қиймати ифодаланиши лозим бўлган ҳар бир товар муайян ис- теъмол буюмиипнг маълум мивдоридан, масалаи 15 шеффель буғ- дойдан, 100 фунт кофедан ва ҳоказодаи иборат. Бу маълум миқ- дордагп товарда кишининг муайян мивдорда меҳнати бор. Демак, қиймат формаси умуман қийматнигина эмас, балки миқдор жиҳат- даи муайяп қийматни ёкп қиймат мивдориии ифодаламоғи лозим. Шу сабабдан А товариинг В товарга, матанинг сюртукка бўлган қиймат мупосабатида сюртук шаклидаги умуман қиймат жисми то- вар сифатида мата билан фақат сифат жиҳатдаигииа бараварлаш- тирилмасдаи, балки муайяи миқдор матага, масалан 20 аршин ма- тага, муайян мпвдордаги қпймат жисми, ёки эквивалепт, масалап 1 сюртук, тепглаштирилади.
«20 аршин мата = 1 сюртукка ёки 20 аршин мата 1 сюртук ту- ради», деган тепглама 20 аршин матада қапча қиймат субстанцияси бўлса, бир сюртукда ҳам худди шуича қиймат субстанцияси бор- лигини, товарларнинг бу ҳар иккала миқдорига тенг меҳнат, ёки телг баравар иш вақти сарф цилинганлигппп кўрсатади. Лекин тикувчиликда ёки тўқувчиликда ҳар сафар меҳиатпинг унумдорлик кучи ўзгариши билаи 20 аршин мата ёки 1 сюртукии ишлаб чиқа- риш учун зарур бўлган иш вақти ҳам ўзгарадп. Энди биз қиймат миқдорининг нисбии ифодасига буидай ўзгаришнипг циладигап таъ- сиринп муфассалроқ текшириб чиқамиз.
I. 	Борингкп, сюртукнинг қиймати ўзгармасдан шупдайлигича қолган ҳолда, матанипг қиймати ўзгарсии 19). Масалан, зиғирпоя экиладиган ернипг ҳосилдорлиги камайиши натижасида мата иш- кУлппЯ°^™аъзп ™Пх.а™ардан товарга ўхшайди. Одам онадан туғилганда унинг ТУҒ1Xй^3тгутттум бўлмайдп ва у «мен - мепман» деган фихтечи философ бўлиб хам окчмт боГ а’п1?УГипбпбДаи энгаввал УЎз аксинп кўриш учун кўзгу ўрпига бошқа ган олпчтЦпон' Б р одам’ масалап ПетР> бошқа одамга, масалап Павелга, ўзига ўхша- ушшг л;чг д -ЯоцараганДагпна ўзини одам деб ҳпсоблап бошлайди. Шу билап бпрга НИЛПШ Форма^п б"чоладиам’ бУТУ“ жисмонпйлпги билаи> зотини намоё™
аа' isмҚ ш“кпоп ИЭ»™СИ 1очорида баъзи ўринларда ишлатилгани сингари, бу ўрин- учуц 11шлатилаРди Д муацян кийматни, яъни кпймат мивдорини ифодалат


62
БИРПНЧИ БЎЛПМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
лаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти икки марта ошса, мата- нинг кпймати ҳам икки марта ошади. У вацтда биз 20 аршнн мата = 1 сюртукка деган тенглама ўрнига 20 аршин мата = 2 сюртукка тепгламасипи кўрамиз, чунки энди 1 суюртукда 20 аршии матадаги иш вақтининг фақат ярми бўлади. Акспнча, масалан, тў- гашачилик станокларини мукаммаллаштирпш патижаспда матани ишлаб чмқарииг учун зарур бўлган иш вакти ярим баравар камай- са, матаиинг киймати ҳам ярим баравар пасаяди. Шунга мувофиқ энди биз 20 аршии мата = ]/г сюртукка тенгламаспни кўрамиз. В товар циймати ўзгармасдан қолган ҳолда, А товарнинг нисбий қий- мати, яъни унинг В товарда ифодалангаи қиймати А товарнинг қийматига тўғри пропорцнонал равишда ошиб ёки пасайиб боради.
II. Борингки, сюртукнинг циймати ўзгарганп ҳолда, матанмнг киймати ўзгармасдан доимийлигича қолсип. Агар бундай шароитда сюртукнп ишлаб чикариш учун зарур бўлган иш вахуги, масалан, жун қирциш иши кўигилдагидек бўлмагани натижасида, икки ба- равар ошса, у вацтда 20 аршин мата = 1 суюртукка теигламаси ўрнпга биз 20 аршин мата = сюртукка тенгламасини кўрамиз. Акспнча, агар суюртукнинг қиймати ярим баравар камайса, 20 аршии мата = 2 суюртукка тенгламаси ҳосил бўлади. А товарнинг қиймати ўзгармасдан колган ҳолда, унинг В товар ципматида ифо- далапган нисбий циймати В товар цийматининг ўзгаришига теска- ри нисбатда камаяди ёки ошадп.
I ва II мисоллардаги бошқа-бошқа ҳолларня таққослаб кўрган- да, биз нисбий циймат миқдоринипг айни бир хилда ўзгариши бир- бирига тамоман царама-царши бўлган сабаблардан келиб чиқиши мумкинлигини кўрамиз. Масалан, 20 аршин мата = 1 суюртукка деган тенглама ўрнига 20 аршин мата = 2 сюртукка деган тенглама ҳосил бўлиши мумкиплигининг сабаби шуки, ё матанинг қиймати икки баравар ошган бўлади, ёки сюртукнинг қпймати ярим бара- вар пасайган бўлади; иккинчи томондан, 20 аршин мата = V2 сюр- тукка деган тенглама ўрнига ўша дастлабки тенглама ҳосил бўли- шининг сабаби шуки, ё матанинг қиймати ярпм баравар пасаяди, ёки сюртукяинг қийматп икки баравар ошади.
III. Борингки, мата ва суюртукни пшлаб чиқарнш учун зарур бўлган меҳнат микдори бир вақгнинг ўзида бир йўналишда ва айни бир пропорцияда ўзгарсин. Бу ҳолда мазкур товарлардан ҳар би- рининг циймати нечоғлиқ ўзгарганда ҳам, 20 аршин мата = 1 сюр- тукка деган тенглама аввалгидек қолаверади. Бу товарлар кий- матпнинг ўзгаришини биз уларни циймати ўзгармасдан доимийли- гича 1\оладигап учинчи бир товар билан такқослаб кўргандагина топа оламиз. Агар ҳамма товарларпинг цийматп худди бир вақтда айии бир пропорцпяда ошганда ёки пасайганда эди, уларнипг нис- бий қийматлари ўзгармасдан қолган бўлар эди. Бу ҳолда товарлар кийматипинг ҳақикдтй ўзгариши фацат шундан иборат бўлар эди- ки, айни иш вақти мобайнида умуман, илгаригпга ^араганда, кўп ёки оз миқдорда товар пшлаб чиқарилган бўлар эди.


I БОБ. — TOBAP
63
IV. 	Борингки, мата ва суюртукни ишлаб чиқариш учун зарур булган иш вацти ва, демак, уларнинг қийматлари ҳам айни бир вақтда ва айни бир йўналншда, аммо турли даражада ўзгарсин, ёки бунинг аксича ўзгарсин ва ҳоказо. Бу хилдаги мумкин бўлган ҳамма комбинацияларнинг товарнинг нисбий цийматига таъсири I, II ва III мисоллардаги ҳолларни татбиқ қилиш билан белгилаиади, холос.
Кўриб турибмизки, қиймат миқдорининг ҳақиқий ўзгариши циймат миқдорининг нисбий ифодасида ёки нисбий қиймат миқдо- рида етарли даражада равшан ва тўлиқ акс этмайди. Товарнинг қиймати ўзгармасдан доимийлигича қолгани ҳолда, унинг нисбий қиймати ўзгариб туриши мумкин. Товарнинг қиймати ўзгаргани ҳолда, унипг нисбий қиймати ўзгармасдан доимийлигича қолиши мумкин ва, ниҳоят, қиймат миқдорининг ва бу қиймат миқдори нисбий ифодасининг айни бир вақгда ўзгариши бир-бирига ҳамма- вақт ҳам тўла мувофиқ келавермайди, асло 20).
3) 	Эквивалент форма
Биз кўрдикки, бирон А товар (мата) ўз қийматини ўзидап фарқ қиладиган В товарнинг истеъмол қийматпда (сюртукда) ифодалаганида, у шу билан бир вақтда бу товарга ўзига хос қий- мат формасини, эквивалент формасини берадп. Товар бўлган мата ўз қиймат борлиғини шунда кўрсатадики, сюртук ўз жисмий фор- масидаи фарқ қиладиган бопп^а ҳеч қандай қиймат формасига кир- масдап, матага бараварлаштирилади. Шундай қилиб, мата ўз қиймат борлиғпнп аслда шу билан ифодалайдики, сюртук уига бе- восита айирбош қилипа олади. Шунинг учун ҳам бпрон товарпинг эквивалепт формаси упипг бошқа товарга бевоспта айирбош қили- ииш формасидир.
Агар маълум турдагп товар, масалан сюртук, бошқа турдаги товарга, масалан матага, эквивалент бўлиб хизмат ^илганда ҳам, £Э) 2-нашрига изоу. Вульгар сиёсий пцтисод қиймат мпқдорп билан унпнг нисбий ифодасининг бир-бирига мувофиқ келмаслигидан фойдаланиш учун ўзининг одатдаги цочирим гапларини ишлатади. Масалан: «Фараз қилингки. Л нинг пасайишига сабаб у агирбош қилинадиган В нинг кўтарилишидир, аммо шуниси ҳам борки, А га ил- гаригидап кам меҳнат сарф цплинмайди, бииобарин сизнинг қиймат тўғрисидаги уму- мий принципиигиз чнппакка чиқадп.... Модомики биз, В га нпсбатан А қийматининг кўтарплпши орқасида А га иисбатан В қиймати пасаяди, деб фараз цилар эканмиз, бу билан Рикардонинг: товар қиймати ҳампша товарда гавдаланган мсҳпат мнқдори бплаи белгиланади. деган улуғ қоидаси қурилган замин яксоп цплингап бўлади. <уш-:и arap А нинг ишлаб чиқарпш харажатлари ўзгариши у айирбош қилинадпган в га нисбатан унинг ўз қийматини ўзгартиши билан бирга, гарчи В ни ишлаб, чиқа- риш учун зарур бўлган меҳнат миқцорида ҳеч цапдай ўзгариш юз берган бўлмаса-да, А га нисбатан В нинг қийматпни ҳам ўзгартирса, у вақтда, товаршгнг қиймати унга сарф қплпнган меҳнат мицдори билан тартибга солинади, деб ишонтпрувчи доктри- нагвна чпппакка чиқпб цолмасдан, балки, муайян товарпппг пшлаб чиқариш хапа- жатларп унинг қийматини тартибга солади, деган доктрина ҳам чиппакка чиқади» W. broadhurst. «Political Economy». London, 1842, p. 11, 14).
to/ фаноб Брод.херст худди шундай ҳақли равишда бундай дейишп мумкин эди: /.'о, ю/1По па шу кабп сон нисбатларига назар солпнг, 10 сони ўзгармасдан
5П4ЛА ва шУпДай бўлпшпга қарамай, унинг нисбпй мпқдори, унинг махраждаги 20, iuo ва шу кабпларга нисбатан миқдори доимо камайпб боради. Демак бутун сон- масалан Ю сошшинг, мицдори ундаги бирликлар е.онп бплан «тартибга соли- нади» деган улуғ припцпп чпппакка чицади.


64
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
шундай цилиб, агар сюртук характерли хусусиятга эга бўлгапда ҳам, яъни матага бевосита айирбош қилинадиган формада бўлган- да ҳам, бу ҳол ҳали сюртук билаи мата бпр-бприга айирбош килппадпган пропорцияпи асло кўрсатмайди. Матапинг қиймат мицдори маълум бўлганлигидан, бу пропорция сюртуклар қнймати- нпиг миедорига боғлиқ. Хоҳ сюртук эквивалент бўлиб, мата нисбий киймат бўлсин, ёки, аксинча, мата эквивалент бўлиб, сюртук нис- бий киймат бўлсин, ҳар қандай ҳолда ҳам суюртукнинг циймат миқдори упи ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти билан белгиланади, демак — унинг қиймат формасига боғлиц бўлмайди. Лекии модомики сюртук шаклидаги товар циймат ифодасида экви- валент ўрниии тутар экан, демак, упипг қиймат миқдори ўз ҳолича ҳеч цаидай ифодага кирмайди. Бугина эмас: сюртукнинг қиймат миқдори циймат тенгламасида муайян нарсанинг фақат маълум миқдори сифатидагина мавжуд бўлади.
Масалан: 40 аршии мата нимага «арзийди»? Икки сюртукка арзийди. Сюртук шаклидаги товар бунда эквивалент ролини ўйна- гаии ва истеъмол қиймати бўлган сюртук циймат жисми сифатида матага рўпара турганлиги сабабли, матанинг муайян миқдор кий- матини ифодалаш учуп муайян миқдор сюртукнииг бўлиши кифоя- дир. Шу сабабдан икки сюртук 40 аршип матанинг қиймат миқ- дорини ифодалай олади-ю, аммо ўз кийматинииг миқдорини, сюртуклариинг киймат миқдорини ҳеч қачои ифодалай олмайди. Бу фактни,— ^иймат тенгламасида эквивалент ҳамиша маълум нарсацинг, маълум истеъмол кийматининг оддий миқдори форма- сидагина бўлишипи,— тушунмаслик орқасида Бейли янглиш йўл- га кирган ва, ўзининг кўпгииа салафлари ҳамда издошлари син- гари, циймат ифодасига фақат миқдор нисбати деб ^арашдан бошқа илож юполмагап. Ҳақиқатда эса товариииг эквивалент формасида кийматпинг ҳеч цандай миқдор аницлиги йўқ.
' Эквивалент формани цараб чиққанда кўзга ташланадиган би- ринчи хусусият шундан иборатки, истеъмол қийматп ўз царама- царши томонининг, яъни қийматнинг намоён бўлиш формаси бўлади.
Товарнинг натурал формаси қиймат формаси бўлади. Лекин nota bene [яхшилаб диққат қилинг]: В товар (сюртук, ё буғдой, ёки темир ва шу кабилар) учун бу quid pro quo [бири ўрнига бош- қасининг пайдо бўлиши] бошқа ҳар қандай А товар (мата ва шу кабилар) муносабатда бўладиган қиймат нисбати доирасидагина, фақат ана шу муносабат доирасидагина амалга оширилади. Ҳеч капдай товар ўз-ўзига эквивалент бўла олмаслиги ва, демак,унинг табиий ташци кўриниши ўз цийматининг ифодаси бўла олмаслиги сабабли, у бошқа товарга эквивалент бўлмоғи, яъни бошқа товар- пипг табиий ташқи кўриншпини ўз циймат формаси қилиб олмоғи лозим.


I БОБ. — TOBAP
65
восита бўладпгап ўлчовлар мисолгтда тасвпрлаб кўрсатамиз. Фи- зик жисм бўлган калла каиднинг муайяп оғирлиги, вазни бор, лекин ҳеч бир калла қанд ўзининг вазпппи бевосита кўриш ва се- зиш имкониятипи бермайди. Шупииг учуп биз ўлчови илгаридап аниқлаб кўйилган бир неча темир парчасини оламиз. Калла қанд- иинг жисмий формас-и сингари, ўз ҳолича олиб царалган темир- нипг жисмий формаси ҳам асло оғирликпипг намоён бўлишфор- маси эмасдир. Шундай бўлса-да, калла қандпинг оғирлигини ифодалаш учун биз уни темир билан ўлчов нисбатита соламиз. Бу нисбатда темир оғирликдап бошқа ҳеч нарсани билдирмайдигап жисм бўлиб майдонга чиқади. Шу сабабдан темирнинг миқдори қандпинг вазни учун ўлчов бўла олади ва цапднннг физик жис- мига писбатан фақат оғирликнинг гавдаланишидан, яъни оғир- ликнпиг намоёи бўлиш формасидан иборат бўлади. Вазпи билин- моцчи бўлган ^анд ёки бошқа бирон жисм билан темир ўртасида боғланган муносабат доирасидагина темир шундай роль ўйнайди. Бу жисмларнинг ҳар иккаласи оғирликка эга бўлмаганда, улар бундай муиосабат боғлай олмас эди ва улардан бири иккинчиси- нипг оғирлик ифодаси бўла олмас эди. Уларни тарози палласига цўйгапимизда, оғирлик жиҳатдан уларнинг ҳар иккаласи ҳақиқа- таи айиан бирдай эканлигига ва, бинобарин, муайян пропорцияда олинганда уларнинг ўлчови баравар экаилигига ишонч ҳосил қи- ламиз. Жисм бўлган темир, ўлчов бирлиги сифатида, калла қандга нисбатан фақат оғирликдан иборат бўлгаии сингари, бизпинг қий- мат ифодамизда ҳам жисм бўлган стортук матага иисбатан фақат кийматдан иборат.
Бироқ ана шу ерга келганда аиалогия тамом бўлади. Калла қандшшг ўлчови ифодасида темир ҳар иккала жисм учун умумий бўлган табилй хусусиятдир, яъни оғпрликдир, ҳолбуки матаиинг қиймат ифодасида сюртук икки нарсанпиг табиий хусусияти эмас, балки уларнинг кнйматидир,— соф ижтимоий бир нарсадир.
Товарнинг, масалан матанинг, ипсбий киймат формаси унинг циймат борлиғини, яъни унипг жисмидан ва жисмий хусусиятла- ридан тамоман фарк киладиган бир парса каби, масалаи, «сюр- туксимон» бир нарса каби ифодалар экан, демак, аиа шу ифода- нинг ўзи унинг замирида капдайдир яширин ижтимоий муиосабат борлпгиии кўрсатади. Эквивалент форма эса тамоман қарама-қар- ши характерга эгадир. Эквивалеит форма худди шундан иборатки, маълум товар жисми, масалан сюртук, муайяп бир парса ўз ҳоли- ча қийматни ифодалайди, демак, ўз табиатига кўра, қиймат формасига эга бўлади. Дуруст, бу фикр шундай қиймат муносаба- ти допрасидагина тўғри бўладики, бу муносабатда товар бўлган мата товар бўлган сюртукни ўзига эквивалент деб бплмоғп ксрак 21 <
к ) Бундай нисбатдошлик таърифларининг умумап жуда ғалати хислати бор. "1асалап, бир кишишшг қпрол эканлигига сабаб фацат шуки, бошца кишилар унга нисбатан ўзларини фуқаро деб ҳис қиладилар. Ҳолбуки, улар, аксинча, ўзларининг 'РУҚаро бўлишларига сабаб у кишининг цирол бўлишпдпр, деб ўйлапдплар.


66
БИРИНЧЙ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
Лекип муайян бир иарсанинг хусусиятлари унинг бошқа нарса- ларга бўлгаи муносабатидап вужудга келмасдан, бундай муноса- батда фақат юзага чиқиши сабабли, бундан, сюртук худди ўз оғирлиги ёки хусусияти билан иссиқликни сақлаш қобилиятига азалдан эга бўлгани сингари, у ўзинипг эквивалентлик формасига ҳам, бошка товарларга бевосита айирбош цилиниш хусусиятига ҳам гўёки азалдан эга бўлиб туюлади. Эквивалент форманинг сир- асрори ана шуидан келиб чи^ади ва бу форма масалага буржуача- кўпол нуқтаи назардан қарайдиган экономист царшисида тайёр шаклда — пул шаклида гавдалангандагипа упи ҳайратда қолдира- ди. Шу вақтда экономист олтлн билан кумушнинг мистик харак- теридан цутулишга уриипб, улар ўрнига дабдабасп камроқ бўлган юварларни тиқиштиради ва ўз ва^тида товар эквиваленти ролини ўйнаган хашаки товарларнинг номларини тобора кўпроқ завқ би- лап санай бошлайди. Энди энг оддий қипмат лфодасигшнг ўзи: 20 аршин мата = 1 сюртукка деган тенглама эквивалепт форманинг сирнпи очпшга имкон беришинп у ҳатто хаёлига ҳам келтир- майди.
Эквмвалснт бўладиган товарпинг жисми ҳамиша кишипингаб- стракт меҳнатининг гавдаланишп бўлиб майдонга чиқади ва шу билаи бирга ҳампша муайян фойдали, конкрет меҳнатнинг маҳ- сулндир. Шундам килиб, бу конкрет меҳнат кишипинг абстракт меҳнат ифодаси бўладн. Масалан, агар сюртук фақат кишининг абстракт меҳиати мужассамлашган нарса бўлиб хизмат қилса, у вақтда унда ҳакицатан мужассамлашган тикувчп меҳнати ҳам фа- кат кишплннг абстракт мехнатининг мужассамлашув формаси бў- либ хпзмат қилади. Матанинг қиймат ифодаспда тикувчи меҳиа- тининг фойдалилигп бу меҳнатнинг кийим тайёрлаб беришида ва, демак, одамларпи ҳам тайёрлаб беришида * эмас, балки улариинг шундай парса пшлаб чпқаришидадирки, бу нарсада биз дарҳол квймат борлигипм, яъни матанипг цийматида буюмлагпгаи меҳнат- дап ҳеч капдай фарки бўлмаган меҳнат бирикмаси борлигини кў- рамиз. Қпйматнп акс эттирадиган бундап кўзгуни тайёрлаш учун тикувчилик ўз абстракт хусусиятидан, яъни умуман киши меҳна- ти бўлпш хусусиятпдан бошца нарсани ўзида акс эттирмаслиги лозим.
Тпкувчплпк формаспда ҳам, тўцувчилик формасида ҳам киши иш кучи сарф килинади. Демак, бу фаолиятнинг ҳар иккаласи ҳам умумпй К11ШИ меҳнати характерига эгадир ва баъзи маълум ҳол- ларда, масалаи киймат ҳосил қилишда, улар фақат ана шу нуқтаи назардап текишрилмоғи лозим. Бунда ҳеч қандан мистик нарса йўк. Лекип товарнипг қиймат ифодасида масала бошқача тусга кпради. Масалап, тўкувчплик ўзининг коикрст формасида эмас, балк-u умумап кмпш меҳнати бўлиш сифатида матапинг қийматини * Орпгпналда «К1оИ1<т inaction Lente» деган машҳур немпс маколи бошқачароқ ифода- ланган (айнан: «одамларии одам ^плгац , маъноси эса: «одамга либос, эшанка тў-
Гсд-


I БОБ. — TOBAP
67
вужудга келтирпшини ифодалаш учун матанинг эквивалеитиниву- жудга келтирувчи конкрет меҳнат бўлган тикувчилик, кишининг абстракт меҳнатининг якқол мужассамлашув формаси сифатида, тў^увчиликка карама-қаршп қплиб кўпилади.
Шундай қплиб, эквивалент формапинг иккинчи хусусияти шун- дан иборатки, конкрет меҳнат бупда ўз қарама-қаршисининг, киши- нипг абстракт меҳнатининг намоён бўлиш формаси бўлиб қолади.
Лекпн бу конкрет меҳнат, яъни тикувчилик бунда ҳеч қандай фарк-тафовутп бўлмаган киши меҳнатининг оддий ифодаси бўлиб майдоига чиқиши сабабли, у бошқа меҳнат билан тенглик форма- сига эга бўладп, матадагп меҳнат билан айнан бирдай бўлади; шуиинг учун бу конкрет меҳнат, товар ишлаб чиқарувчи бошқа ҳар капдай меҳнат сингари, хусусий меҳнат бўлишига қарамай, ҳарҳолда бевоспта ижтимоий формадаги меҳнатдир. Худди шунинг учуи ҳам бу меҳнат бошқа товарга бевосита айирбош қилиниш қобилшттига эга бўлган маҳсулотда ифодаланади. Шундай қилиб, эквмвалент форманинг учинчи хусусияти шундан иборатки, хусу- сий меҳнат ўз царама-қаршисинипг формаси бўлиб, яъни бевосита ижтимоий формадаги меҳнат бўлиб қолади.
Жуда кўп тафаккур формаларп, ижтимоий формалар ва табиий формалар билан бир қаторда биринчи бўлиб қиймат формасини ҳам анализ қилиб чпққан улуғ тадқидотчнга мурожаат дилсак, эквива- лент формаиинг бу сўнгги икки хусусиятн биз учун яна кўпроқ тушупарли бўлади. Мен Аристотелни пазарда тутамап.
Аристотель, ҳаммадап аввал, товарнинг пул формаси,— оддий киймат формасининг фақат янада ривожланпшидан, яъни бир то- вар цпйматининг бошқа бироп товарда ифодаланишининг янада ривожланишидан пборат зканлигинп тамоман равшан қилиб кўр- сатади; дарҳақиқат, у бундай дейди:
с5 каравот = 1 уйга («xZrvai nevxe avxi aixiac») дейиш
«5 каравот = фалон миқдор пулга»
(«xlrvai nevxs avn . . . оаои at nevre xkwai») дейигпдан <'фарц қилмайди».


68
БИРИНЧ1Г БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
«Лекин бу цадар хилма-хил бўлган нарсаларнинг ўлчовдош бўли- ши», яъни сифат жиҳатдан тенг баравар бўлиши «ҳациқатда мум- кин эмас» («тт] е pev ouv aZipeia aSuvarou»). Уларни бундай баравар- лаштириш нарсаларнинг асл табиатига ёт бир ҳол бўлиши мумкин, холос, бииобарин, «амалий эҳтиёжни қондириш учун суиъий усул» бўлиши мумкин, холос29.
Шундай қилиб, Аристотель ўз анализини давом эттиришга им- кон бермаган нарсани бизга ўзи кўрсатиб берадики, у ҳам бўл- са — киймат тушунчасининг йўқлигидир. Каравотларнинг қиймат пфодасида уйни каравотлар учун тимсол қиладиган ва улар учун баравар бўлган нарса, яъни умумий субстанция, нимадан иборат? Бундай парса «ҳақицатда бўлиши мумкпн эмас»,— дейди Аристо- тель. Нега? Уй ўзи учун ҳам, каравот учун ҳам ҳациқатда бир хилдаги умумий нарсапи ифодалаши сабабли каравотга тенг бўл- ган бир парсадир. Бу бир хилдаги умумий нарса — киши меҳна- тидир.
Лекии товар қпйматлари формасида меҳнатнииг ҳамма турла- ри айпи бир хилда бўлган ва, демак, тенг аҳамиятга эга бўлган кишн меҳнати спфатида ифодалаиишини эса Аристотель циймат формасииииг ўзидан ҳисоблаб чиқара олмас эди, чунки грек жа- мияти қуллик меҳнатига асосланган эди ва шуиинг учун кишилар орасидаги ва уларнивг иш кучи орасидаги тенгсизлпк бу жамият- 111шг таблпй базиси эди. Меҳнатнипг ҳамма турлари умуман киши меҳнати бўлганлигидан, уларнинг тенглигиии ва теиг аҳамиятга эга экаплигини — қиймат ифодасининг ана шу сирини одамларпипг тенг бўлпши идеясп халқ орасида мустаҳкам томпр ёйган вақтда- гина очиб бериш мумкин. Бу эса товар формаси меҳнат маҳсуло- тппинг умумий формаси бўлган, демак, кишиларнинг товар эгала- ри сифатида бир-бирига бўлган муносабати ҳукмрон ижтимоий муносабатдан иборат бўлган жамиятдагииа бўлиши мумкин. Арис- тотелиинг буюклпги худди шупда билиндики, у товарларнинг қий- мат ифодаспда тепглик мупосабати борлигипи кашф қилди. Арис- тотелнипг ўзи яшаган жампятнинг тарихий чегараларидап чиқа олмаганлигигииа унииг «ҳақиқатда» бу тепглик муносабати ни- мадап иборат экаплигини очиб беришига тўсциплик қилди.
4) 	Умуман оддий киймат формаси


I БОБ. — TOBAP
69
этади. Шу бобпштг Хошида биз умум кабул қилгаи ифодага асос- ланмб: товар — истеъхюл қиймати ва алмашув қийматидир, деган эдик, аслипи айтганда, д5ундай дейиш нотўғри эди. Товар — истеъ- мол цийматидир, ёки ис/Цъмол буюми ва «қийматдпр». Товарнинг кипмати ўзинипг натурал формасидан фарц киладпган унинг ўзига хос намоёп бўлпш формасига, яъни алмашув қиймати формасига кпрган чоқда, товар ўзииийг бу икки ёқлама табиатипи юзага чикаради, шуписп ҳам борки/^кка ҳолда олингаи товар ҳеч цачон бу формага эга бўлмайди, амж> бошқа хилдаги товарга нисбатан қиймат мупосабатпда, яъии алмагрув мупосабатпда бўлгапдагииа ҳа- мпша ана шу формага эга бўладй. Модомики биз буип эсда тутар эканмпз, юкорпда фойдаланилган иоаииқ ибора хатога олиб бор- масдан, балки фацат цисқача ифодалаш учун хпзмат циладп.
Бизивиг апализимиз киймат ва циймат мицдори қпйматнинг ал- машув киймати сифатида ифодаланиш усулидан келиб чиқмасли- гиии, аксппча товарппиг қпймат формасп ёкп қиймат пфодасп товар цпйматиппиг табиатидан келиб чиқишини кўрсатди. Лекин, мер- кантилистлар ва уларнинг Ферье, Ганиль ва шу каби ҳозирги замои муҳлислари 22) ҳам, уларнинг тамоман тескариси бўлган Бас- тпа ва шерпклари сингари ҳозирги замон эркин савдо коммивоя- жерлари ҳам худди шундай деб, яъни киймат ва циймат мицдори қийматнипг алмашув қиймати сифатида ифодаланиш усулиданке- либ чиқади, деб тасаввур қиладилар. Меркантилистлар асосий эътиборни қнймат ифодасининг сифат томонига, товарнинг ўз ту- гал ифодасини пулда топадиган эквивалент формасига царатадилар, ўз товаринп қандай қилиб бўлса ҳам сотишга тиришадигап ҳозир- ги замоп эркин савдо фидокорлари эса, аксинча, асоспй диққатни ппсбий киймат формаспнинг миқдор томонига қаратадилар. Демак, уларнппг фикрича, товарнинг циймати ҳам, т^иймат микдори ҳам фақат товарларшшг алмашув муносабатпда эрпшадпгап ифодаси- дагипа, яъни товарларнипг жорий прейскурант жадвалларидагина мавжуддир. Касбп Ломбардсгрит30 баикирларининг чалкаш тасав- вурларнпи мумкин қадар кўпроц олимона гаплар билан бўяб кўр- сатишдап пборат бўлган шотландиялик Маклеод хурофотчи мер- каптилпстлар бплап ўцимишли эркин савдо фидокорлари ўртасида ажойиб бир сиптсзпи ташкпл этади.
Л товарпинг В товарга бўлган қиймат муносабатида А товар- пинг қиймат пфодаспга яцпнроқдан қараганимизда бу муносабат допрасида А товарпипг натурал формасп истеъмол қийматппинг факат образп экаплигипи, В товарнииг натурал формасп эса фа- Қат цнймат формаси, ёки қиймат образи экаилигпни кўрдик. Шун- Дай цилиб, истеъмол қиймати билаи қийматнинг товардаги яши- рип H4KII қарама-қаришлпгп ташқи царама-қаршилик орцали ифо- ,22) 2-нагирига изоу. Ғ. L. A- Ferrier sous-inspecteur des douancs). «Du Gouvernemenet Ponsidrrc dans ses rapports avcc le commc(ce». Paris, 1805, ва Charles Ganilh* «Des Systfimes Qe 1‘ tconomie Politiqc», 2 erne ed, Paris, 1821.


70
БПРИНЧИ БУЛПМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
даланади,— икки товариинг муносабати орқалй ифодаланади; бу мупосабатда бир товар, яънп циймати ифодаланадиган товар бево- сита фақат пстеъмол қиймати ролиии ўйнайди, иккинчи товар, яъни ўзида қийматни ифодалайдиган товир эса — бевосита фақат алмашув киймати ролини ўйнайди. Дем4к, товарнинг оддий қий- мат формаси товардаги истеъмол! ^ийм/ти билан қиймат ўртасида- ги царама-қаршиликнинг оддий наморн бўлиш формасидир.
Ҳар қавдай жампятда меҳнат м/ҳсулоти истеъмол буюмидир, лекин тарақкиётнинг тарихан муа^ян бўлган бир давригииа меҳ- нат маҳсулотини товарга айлант^ради, яъни бу даврда фойдали нарса пшлаб чиқариш учун сарф қилингап меҳнат мазкур нарса- пинг «буюмлашган» хоссаси бўлйб, унинг киймати бўлиб майдопга чвқади. Бупдан чиқадиган хулоса шуки, товарнииг оддий қиймат формаси шу билап бирга меҳнат маҳсулотининг оддий товар фор- масидир, шунинг учун ҳам товар формасипинг ривожланиши кий- мат формасишшг ривожланиши билан мос бўлади.
Оддий кпймат формасининг, бу куртак форлмаспнииг етарли эмаслиги бирпнчи карашдаёқ кўзга ташланади, бу форма бпр қан- ча метаморфозалардап ўта бориш билангпна етилиб баҳо формаси- га киради.
А товар кийматининг бирон бир В товарда ифодаланиши A товарпинг гршматини унинг фақат ўз истеъмол кийматидан фарқ қилдпради, шунинг учуп А товар унииг ўзпдан фарқ қиладпгап бошца бирон якка товар билан алмашув муносабатига киради, хо- лос. Лекин бунда мазкур товарнппг бошқа ҳамма товарлар билап сифат жихатдап тенглпги ва миқдор жиҳатдан пропорционаллиги ифодаланмайди. Бир товарнпнг оддий нисбий қиймат формаспга бошқа товарппнг якка эквивалент формасп мувофиқ келади. Ма- салап, матанпиг нпсбий қийматп ифодасида сюртук фақат ана шу якка товарга (матага) писбатангина эквивалент формага, ёки бе- восита айирбош килиниш формасига эгадир.
Ҳолбукп, кпйматнинг якка формаси ўз-ўзича тўлпқроқ формага ўтади. Гарчи якка форма восптаси билан бир А товарпипг қиймати боитка турдап бўлган бир товардагипа ифодаланса ҳам, аммо бунда бу товар қандай товар: сюртукми, темирми, буғдоймп ва ҳоказо,— бупинг аҳамиятп йўк. Айни бпр товарнинг гоҳ бир турдаги, гоҳ иккинчи турдаги товар билан қпймат муносабатида бўлишига ка- •раб, упинг қийматинпнг турлн оддий ифодаларл пайдо бўлади22а). Унинг мумкии бўлган қиймат пфодаларииинг сони фақат уиипг ўзидан фарқ циладиган товар турларпнпнг соиига боғлиқ. Шундай қилиб, товар цпйматинииг айрим бир ифодаси унпиг қийматипппг бвр катор турли оддий ифодаларига айланадп, шуппсп ҳам борки, бу ифодалар қатори исталганча узайтирилиши мумкин.
22а) 2- нашрига изох. Масалан, Гомернинг асарларида бпр нарсаиинг қиймати бир цан- ча турли нарсаларда ифодаланади.


I БОБ. — ТОВЛР
71
В. ТЎЛШ^^КИ КЕНГАГ1ГАН, ҚИЙМАТ ФОРМАСИ z миқдор А товар = и Ҳшқдор В товарга, ёки = v миқдор С товар- га, ёки = w миқдор D трварга, ёки = х мицдор Е товарга, ёки = \ == ва ҳоказо.
(20 аршип мата = 1 сюртукка, 'ёкп = 10 фупт чойга, ёкп = 40 фунт кофега, оки = 1 квартер бугдойга, ёкп =\2 унцпя олтпнга, ёки = ]/г тонпа темирга, ёкп = ва ҳоказо.) \
1) 	Кенгайган нн^рий қиймат формаси
Маълум бир товарнинг, масалҚн матанпнг, киймати энди товар дупссипинг соп-сапоцсиз бошқа эйементларида ифодалапади. Ҳар бир бошца товар жисми мата қийматипинг кўзгуси бўлади23). Шун- дай қилпб, фақат эндигина бу қийматнинг ўзи ҳақиқатан фарқи ь;олмагаи кпши меҳнатининг бирпкмаси сифатида майдонга чиқа- ди. Чуики бу цийматни вужудга келтирган меҳнат эндиликда ҳар цандай бошца киши меҳнатига тенг бўлгаи меҳиат сифатида та- моман яьр\ол суратда ифодалангапки, бунда мазкур кпши меҳпати- шшг цандап натурал формага эга бўлишипипг ва ушшг сюртукда, буғдойда. темирда, олтинда ва ҳоказоларда буюмлашувининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Шу сабабдан, мата эндп ўз қийматп фор- масига кўра, фақат бошқа турдаги биргпна товар билан эмас, балки бутун товар дупёси билан пжтимопй муносабат боғлайди. Мата, товар сифатида, бу товар дунёсининг гражданпдир. Шу би- лап бирга товар қийматп пфодаларининг чексиз цатори шу товар циймати унинг ўзи иамоён бўладпгап ҳар қандай пстеъмол кий- матининг махсус формасига тамомап бефарқ царашпни кўрсатади.
Бирпнчп формада — 20 аршип мата = 1 сюргукка —- бу икки товариииг мпкдор жиҳатдан муайян иисбатда бир-бприга айпрбош кнлпна олнши тамоман тасодифий ҳол бўлпб кўринпши мумкин. Иккиичи формада эса, аксинча, упдаги яширин асос дарҳол аён бўладики, бу асос тасодифий намоёп бўлишдан аслда фарц ^илади ва уппнг аиа шундай намоёп бўлпшипи белгплаб беради. Мата- 2а) Шунинг учун ҳам мятапинг кийматинп сюртунда пфодалаганда, матанинг сюр- тун циймати деб, ғаллада нфодалаганда, матанинг ғалла қийматидеб сўзлайдилар ва хоказо. Ҳар бир шуидай ифода — сюртун, галла ва шу кабиларнпнг истеъмол қийматпда худди маташтг ғивмати намоёп бўлипшнп билдиради. «Модомикп, ҳар бир товарнинг цйймати унпнг алмашув нпсбатини бплдирар эьан . . . мазкур товарнпнг богпка ғ^андай товар бплап таь;косланпшлга нараб бцз унп. . . галла қиймати, мовут нвйматп ва ҳока- золар киймати дсб айта оламиз; шувдай килиб, мпнгларча хилма-хил ниймат турларп бор, каича товар бўлса, шунча ниймат турп бор ва улар бпр хил даражада.реал ва бир хил даражада помпналдпрлар» (A Critical Dissertation on the Nature, Measures, and Causes of Value; chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the Author of Essays on the Formation etc. of Opinions». London, 1825, p. 39). Ўз вацтпда Англияда кўп довруц солгап бу имзосвз асарнинг автори С. Бейли, айнп бпр товар цпйматпнинг бу надар ранг-баранг нйсбий ифодаларпнп ьўрсатиш бплаи циймат тушунчаспни таърифлаш пмпонилтларпнпиг ҳаммасппп пўн нплдпм, деб хаёл қилади. Рпкардо мактабпнинг, ма- сялан, «Westminster Review» да, Бейлига цаттиц ғазаб билан ҳужум цилганлиги, Бейли- шшс фякрп цанчалпк тор бўлишига царамай, у ҳарҳолда Рикардо цазариясининг заиф томбнларшш ‘топа бплгаплигппп пўрсатади.


72
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ /
-/
пиш циймати сюртукда, кофеда, темирда ва хбказоларда,— турли- туман кишиларга тегишли бўлгаи жуда хилма-хпл товарларда ифо- далапишидан цатъи пазар, ўз миқдори жиҳатидап апиан бир хцлда цолади. Икки индивидуал товар araciinimt тасодифий муносабати орадаи йўколади. Айирбошлаш товар кдхиматинииг миқдорини тар- тибга солмай, аксинча, товарнинг қиймат миқдори унппг алмашув муиосабатларшш тартибга солиши равшан бўлиб цолади.
2) 	Махсус эквивалент форма
Ҳар бир товар: сюртук, чой, буғдой, темир ва шу кабилар ма- танипг киймат ифодасида эквива^ент сифатида, шунипг учун ций- мат жисми сифатида майдонга ^иқади. Бу товарлардаи ҳар бири- нииг муайян натурал формаси /бошқа кўпгина товарлар билан бир қаторда энди махсус эквивалент формадап иборат. Худди шупинг- дек фойдали меҳиатнинг турли товар жисмларидаги хилма-хил муайяи, копкрет турлари ҳам эндиликда фақат умуман киши меҳ- натннинг амалга ошиш ва намоёи бўлишининг максус формалари бўлиб майдонга чикади, холос.
3) 	Тўлиқ, ёки кенгайган, қиймат формаспнинг камчиликлари
Биринчидап, тсвариинг нисбий қпймат ифодаси бу ўринда ту- галлапмасдан қолади, чунки унинг қийматшш ифодаловчи қатор- лар ҳеч қачон тамом бўлмайди. Ҳалкаларп қиймат тенгламалари- дан иборат бўлган занжирни яигидаи намоён бўладиган ва ций- матпипг япги ифодаси учуп материал берадиган ҳар бир товар туршш кўшипг йўли билан узайтира бориш мумкин. Иккиичидаи, бундай занжир тарқоқ ҳолда ва турли жинсдан бўлгаи қиймат ифодаларинипг ранг-барапг мапзарасиии ташкил этади. Ниҳоят, агар бу кеигайган формада ҳар бир товарнинг нисбий қиймати ифодаланса, шундай бўлиши муқаррар, у вақтда ҳар бир товар- нипг писбий қиймат формаси қиймат ифодаларининг чексиз қатори бўлиб, бу қаторлар бошқа ҳар қандай товариинг нисбий циймат формасинпнг ифодасидан фарқ қилади. Кенгайган ппсбий қиймат формаспнинг камчиликлари, айни вақтда, ўзига мувофиқ келади- гап эквпвалеит формага ҳам таъсир қилади. Ҳар бир айрим товар турииинг натурал формаси бунда, сон-саноқсиз бошқа махсус эк- вивалент формалари билан бир қаторда, махсус эквивалент фор- мадап иборат бўлгаплиги учун, умумап фақат чеклангап шаклдаги эквивалент формалар мавжуд бўлади ва бу формалардан ҳар бири бошка ҳамма цолганларини истисно киладп. Худди шунингдек, ҳар бир махсус товар эквивалентида бўлгап муайян, колкрет, фойдали меҳнат турп кпши меҳнатининг фақат махсус, демак, тугал бўл- магап намоён бўлиш формасидир, холос. Дуруст, кишп меҳнати бу махсус намоён бўлиш формаларинииг жамисида ўзпшшг тўлиқёки тугал намоён бўлиш формасига киради. Аммо шупдай бўлса ҳам, бунда у ягона иамоён бўлиш формасига эга бўлмайди.


I БОБ. — TOBAP
73
Зотан, кенгайгатҚппсбий қипмат формаси фақат бпринчи фор- мадаги оддпй нисбий\^иймат ифодаларииинг жамисидап ёки тенг- ламалардан иборат, масХлан:
20 аршии м\га = 1 сюртукка
20 аршпн мата = 10 фунт чойга ва ҳоказо.
Лекин бу тепгламаларшшг ҳар бирида у билан бирдай бўлган тескари тепглама ҳам бор: \
1 сюртук = 20 яршпн матага,
10 фунт чой = 20 аршин матага ва ҳоказо.
Дарҳақиқат: агар бирон киппҚўз матаспни кўпгина бошқа то- варларга айирбош қилса ва, демай, унинг қийматппи бир қанча бошқа товарларда ифодаласа, у ваь^тда, равшанки, кўпгина бошқа товар эгаларп ҳам ўз товарларини матага айирбош қилишлари, де- мак, ўзларпнинг турли хилдаги товарларннинг қийматини айни бир учпичи товарда, яънп матада ифодалашлари лозим бўлади. Шундай цилиб: 20 аршпн мата = 1 сюртукка, ёки = 10 фунт чой- га, ёки = ва ҳоказоларга деган қаторни тескарисига айлантирай- лик, яъни аслда ана шу қаторда бўлган тескари нисбатнигина ифо- далаб берайлик, у вақтда қуйидагича бўлиб чиқади:
20 аршин матага
i
I
С. ҚИГ1МАТНИНГ УМУМИЙ ФОРМАСИ
1 сюртук =
10 фунт чой =
40 фуит кофе =
1 квартер бхғдой =
2 унция олтин =
1./2 тонна темир =
х миқдор А товар =
ва ҳоказ о =
1) 	Қиймат формасининг ўзгарган характери
Эпди товарлар ўз кийматларини: 1) оддий равишда ифодалай- дилар, чунки улар ўз цийматларини ягона бир товарда ифодалай- дилар ва 2) бир тарзда ифодалайдилар, чунки улар ўз цийматла- рипи айни бир товарда ифодалайдилар. Улариинг қиймат формаси оддпйднр ва уларипнг ҳаммаси учун хосдир, демак умумийдир.
I ва II формалар фақат шу даражага егар эдикя, маълум бир товарнииг қиймати ўз истеъмол қийматидаи, яъни ўзипинг товар жисмидан фарқ қиладиган бир нарса спфатида ифодаланарди.
Бирпнчи форма мапа бупдай қиймат тенгламаларипи ҳосил қи- либ берардн: 1 сюртук = 20 аршин матага, 10 фупт чой=72 тон- на темирга ва ҳоказо. Сюртукнинг қиймати матага геиг бир нарса кабп, чойнпнг киймати темирга тенг бир нарса каби ифодаланади ва ҳоказо. Лекип мата билан темирга тенг бўлгап бу парсалар, сюртук билан чой цпйматининг бу ифодаларп, худди мата билан темирнииг ўзи сингари, бпр-бпридаи жуда фарц қилади. Равшанки,
6—516


74
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ /
практикада бу форма фақат айирбошлашнипг/бошлапғич шаклла- ридапша учрайди, чунки бу даврда меҳнат мйҳсулотлари айирбош- лашнинг фацат якка ва тасодифий ҳоллари/воситасидагииа товарга айланади. /
Иккинчи форма товаршшг қийматиш/унинг истеъмол қиймати- даи, биринчи формага цараганда, тўлёроқ фарқ қилади, чунки циймат, масалап, сюртукнинг қиймати/ сюртукнпнг натурал форма- сига жуда хилма-хил шаклларда рў1/ара бўлиб туради, яъни сюр- тукнпиг ўзидан бошқа ҳамма нарсдТа — матага, темпрга, чойга ва шу кабиларга тенгма-тепг бўлиб туради. Иккинчи томопдап, буида товарларнпнг қийматп мутла^о ҳвч қандай умумий равпшда ифо- далапа олмайдп, чунки ҳар бир айрим товарнииг қиймат ифодасида бошқа ҳамма товарлар факат вквивалептлар формасидагина май- допга чиқадп. Бирои меҳнат Маҳсулотп, масалан қорамол, эпди пстисно тарш\аспда эмас, балки одатдагича бош^а кўи товарларга айирбош килингандап-ша кенгайган циймат формаси ҳацпқатап би- рипчп марта учрайдп.
Бнз янгидан ҳосил кплган III форма товар дунёсинипг қий- матларини шу товар дунёсидан айириб олинган айни бир турдаги товарда, масалан матада, пфодалайди ва, шундай цплпб, барча юварларшшг қийматларини уларнинг мата билан тенглиги орқали пфодалайди. Ҳар бир товарнинг матага тенг бир нарса бўлганқий- матп эндплпкда фақат ўз истеъмол қипматидангина эмас, балки ҳар қандай истеъмол қийматидан ҳам фарц қилади ва шу ра- вишда мазкур товар билан бошқа ҳамма товар учун умумий бўл- гап иарсанп ифодалаб беради. Демак, факат ана шу формагина қийматлардаи иборат бўлган бошқа товарлар ўртасида ҳақиқатан муносабат ўрнатадп, ёки уларни бпр-бирига нпсбатан алмашув кийматлари бўлпб майдонга чиқишга мажбур қилади.
Илгаригп ҳар пккала форма ҳар бир товарнинг цийматини ё унипг ўзп билап жпнсдош бўлмаган биргина товарда, ёки ундан фар^ киладиган бир қанча товарларда ифодалайди. Ҳар икки ҳолда ҳам киймат формасини ҳосвл қилиб олмоқ айрпм товарнипг, ай- тайлик, хусусий ишидир ва айрим товар бу ишни қолгая бошқа товарларпинг ёрдамисиз бажаради. Қолган бошка товарлар уига нисбатан фацат пассив эквивалент бўлпш ролпни ўйнайдп. Қий- матнинг умумпй формаси эса, аксинча, бутун товар дупёсппипг фа- қат умумий iin.ni бўлиб юзага келадп. Маълум бпр товарпннг уму- мпй киймат ифодасига эга бўлпшпипнг сабаби факат шуки, у билан бир вацтда бутун бошца товарлар ўз қийматини айни бир эквивалептда ифодалайди ва янгпдан юзага келгаи ҳар бир то- рар ҳам худдп шу йўлдан бориши лозим. Шу билап бирга маълум бўладики, товарларшшг предметлик қвймати мазкур нарсаларнинг шуячаки «ижтпмовй борлиғи»дан иборат бўлганллги сабабли, у фақат уларнппг ҳар томоплама пжтпмоий муносабатп орқалигипа пфодалапиши мумкмв, шунинг учун ҳам уларнинг циймат форма- си ижтпмопй аҳамиятга эга бўлган форма бўлмоги лозпм.


I БОБ. — TOBAP
75
Ўзипииг матага ҳепг бўлиши формасида бутуп товарлар энди- ликда сифат жиҳатдаҚ тепг бўлиш билан, яъни умуман кпйматлар бўл(Ш1 билан блрга, мп^дор жиҳатдаи таққосланадиган қиймат миқдорларп ҳам бўладиҲар. Улар ўз киймат мицдорларини айни бир материалда — матада Ақс эттиришлари сабабли, бу қиймат миқ- дорлари ўзаро бири иккинчисида акс этади. Масалан, 10 фунт чой = 20 аршип матага, шунингдек 40 фунт кофе = 20 аршпн ма- тага. Демак, 10 фунт чой = 40 фунт кофега. Ёки: 1 фунт чойдаги кмймат субстанцпясп, яъни меҳпат миқдоринпнг фақат тўртдан биркгипа бир фунг кофеда гавдалапгапдир.
Товар дунёсининг умумий нисбпй қиймат формаси бу товар дунёспдан чицарилган эквнвалент товарга, яъни матага умумий экгш1.алент тусини беради. Матанинг ўз иатурал форАмаси бутун товар дунёси учун умумий бўлган қиймат образи бўлиб цолади, мата бошқа ҳамма товарларга бевосита айирбошлапиш қобилияти- га эга бўлади. Унипг жпсмий формаси ҳар қандай кишп меҳнати- нипг кўзга кўрпнадиган яққол гавдаланиши, умумпй ижтимоий иласли ролини ўйнайди. Тўкувчилик, яъии матани пшлаб чица- рувчи хусуспй меҳнат шу билан бир вацтда умумий ва пжтимоий формада бўлади, бошқа ҳамма меҳнат турлари билан теиглик фор- мада бўлади. Қнйматнинг умумий формасипи ташкил этувчи сон- саиоқсиз тенгламалар матада мужассамлашгап меҳнатни бошца ҳар бнр товарда бўлган барча меҳпат турларп билаи бирма-бпр тсиглаштиради ва шу билан тўқпмачиликни умуман киши меҳна- типиттг намоён бўлнш формасига айлантиради. Шундай қилиб, то- вар кийматида буюмлашган меҳнат ҳакиқий меҳнат турларининг ҳамма конкрет формалари ва фойдали хусусиятлари эътпбордан сокит кплпнган ҳолда олинган меҳнат сифатида салбий ифодага эга бўлшл билаи бпрга, уиинг ўз ижобий табяати ҳам яққол су- ратда майдонга чиқади. Бу меҳнатнинг ижобий табиати шундаки, барча ҳакиқий меҳиат турларига улар учун умумий бўлган кнши меҳпати характерн берилиб, умуман киши иш кучинииг сарфла- нишидан иборат қплиб қўйилади.
Меҳнат маҳсулотларини ҳеч қаядай фаркп бўлмаган киши меҳнатининг шуичакн бирикмаларп шаклпдан иборат қилиб кўр- сатадиган умумий қиймат формаси ўз тузилиши бплан товар дунё- ci-пишг ижтимоий ифодасп эканлигини кўрсатади. Шундай қилиб, бу форма мазкур товар дупёси доирасида меҳпатнииг умуминсоний характсрп меҳнатнинг ўзпга хос ижтпмоий характершш ташкпл этишиии кўрсатади.
2) 	Нисбий киймат формаси билан эквивалент форманянг ривожлашппи ўртасидаги муносабат
Нисбий қиймат формаспнииг ривожланшл даражасига эквива- лент форманииг рпвожланиш даражасп мувофиқ келади. Бироқ, шуин қайд қплпб ўтиш муҳпмки, эквивалент формаиипг рпвожла-


76 БИРИНЧИ БУЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ /
ниши нисбий қиймат формасининг ривожлан#1п ифодаси ва нати- жасидир, холос. /
Товарнипг оддий, ёки якка, иисбий қшИ*ат формаси бошқа бир товарни якка эквивалент цилиб кўяди. Хенга^ган нисбий циймат формаси,— товар квпматииинг бошқа ҳамма товарлардаги ана шу ифодаси,— бу товарларни хилма-хил махсус эквивалентлар форма- сига солади, Ниҳоят, товарнинг махсус бир тури умумий эквива- лепт формасига киради, чунки бош^а ҳамма говарлар ўзинингяго- на умумий қпймат формаси учун товарнинг шу айрим турини материал килпб олади.
Умуман қипмат формаси қай даражада ривожлапса, унинг ҳар иккала кутби ўртасидаги, яъни нисбйй қиймат формаси билан эк- вивалепт форма ўртасидаги қарама-царшилик ҳам худди шу да- рэжада рпвожланади.
Бпрпнчи формапинг — 20 аршпн мата — 1 сюртукка, деган формапииг ўзидаёк бу карама-қаршнлпк бор бўлса ҳам, лекинуии бу форма очпқ кўрсатмайди. Биз бу тенгламапп цаидай ўқиши- мпзга, яъип сўлдан ўнгга ёки ўнгдан сўлга ўқпшпмпзга қараб, иккала товар кутбининг ҳар бпри, мата ҳам, сюргук ҳам, галма- галига гоҳ нисбий қиймат формасида, гоҳ эквивалент формада бўлади. Буида икки 1\утб орасндаги царама-қаршиликни аниқлаш ҳалп анча қпйиндир.
JI формада бирон турдаги товар ҳар гал ўз нисбий кийматипи тамомила кенг пфода қила олади ва бу товарнипг ўзи, бошқа ҳам- ма товарлар упга эквивалент формада қарама-қарши тургани учуи- гина кенгайган нисбпй киймаг формасига эга бўладп. Бунда эпди киймат тепгламасининг умумий характерини ўзгартмасдап, уни тўлиқ циймат формасидап умумий циймат формасига айлаитир- масдап туриб, бу қиймат теигламасииинг ҳар иккала қисмининг, масалап, 20 аршип мата = 1 сюртукка, ё = 10 фунт чойга, ёки = 1 квартер буғдойга ва ҳоказо, деган циймат тенгламасининг ҳар иккала қисминипг ўрнини алмаштириб кўйиб бўлмайди.
Ниҳоят, сўпггл форма, яъни III форма, товар дунёсига умумий пжтимоий ппсбпй қпймат формаспни берадп, чупки бунда товар дунёсига маисуб бўлган турларнинг — биттасидан бошқа — ҳамма- си умумий эквивалент формадан чиқарилган бўладп. Бир товар, масалан мата, бошқа ҳамма товарларга бевоспга айирбош қилина ,олад11гап формада бўладп, яъни бевосита ижтимоий формада бў- лади, чупки колган бошца товарларнинг ҳаммасп бу формадабўл- майди 24\
2|) Умумпй бсвоспта айпрбошлапиш формаспга бпринчп қарашда, бу форма ҳам, магнптшшг мусбат қутби билан манфий цутбп сипгари, бевэсита бўлмаган айирбош- ланиш формаси билаи маҳкам боғлнц бўлган зидма-зид товар формасп экаплигини очиқ кўрсатмайди. Шунинг учун айни бир вақтда ҳамма товарларга бевосита айир- бошланиш тамғасини боспш мумкиилигиии хаёл қилпш — барча католикларни папа- ларга аплантирпш мумкинлигпни хаёл қилиш билан баравардир. Товар иш- лаб чиқаришни киши эркинлпгининг ва шахсий мустақиллигинипг nec plus ultra [чўққиси] деб билгаи майда буржуа учун бу форма бплан боғлиқ бўлган камчилпкларни, айниқса товарларнинг бевосита айирбошлана олмаслпкдан иборат камчиликларини бартараф қилиш жуда ҳам кўнгилдагидек бўлар эди, албатта. Пру-


I БОБ. — TOBAP
77
Умумий эквиг.алевт бўладигап товар эса, аксинча, товар дунё- сининг ягопа ва, демак, умумий нисбий қиймат формасидан ҳам маҳрумдир. Агар умумий эквивалент формасида бўлган мата ёки умумап бошқа бирон товар айпи вақтда умумий нисбий киймат формасида ҳам иштирок қиладиган бўлса, у ўзи учун эквивалеит бўлиши лозим бўлар эди. У вацтда биз: 20 аршин мата = 20 аршин матага, деган тенгламани ҳосил қилар эдиккп, бу — қийматни ҳам, киймат миқдорини ҳам ифодаламайдиган тавтология бўлар эди. Ўмумий эквивалентнинг нисбий циймат формасини ифодалаш учун биз, акспнча III формани тескарига айлантиришнмпз лозим. Уму- мий эквпвалент қолган бошқа товарларнинг ҳаммаси учун умумий бўлгаи нисбий қиймат формасига эга эмасдир, ушшг қпймати эса бошқа ҳамма товар жисмларпнипг чексиз цаторпда иисбатан ифо- даланади. Шу тариқа кенгайган нисбий қиймат формаси, ёки II форма, эквивалент товарнинг ўзига хос нисбий циймат формаси бўлади.
3) 	Қийматнинг умумпй формасидан пул формасига ўтиш
Умумий эквивалент форма умуман қиймат формасидир. Демак, бу форма ҳар қандай товарга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Ик- кинчи томондан, бирон товар фақат шу вактда ва шунга кўра уму- мий эквпвалент формада (III формада) бўладики, бунпнг учун, эквивалент бўладиган бу товарни бошца ҳамма товарлар ўз ора- ларидаи суриб чиқармоцлари керак. Айрим бир махсус товар тури бошқа ҳамма товарлар орасидан шу тариқа узил-кесил ажратиб чиқарилгандан кейин ва фацат ана шу пайтдаи бошлаб товар дунё- синпнг ягона писбий қиймат формаси объектив барқарорликка ва умумий ижтимонй аҳамиятга эга бўлади.
Натурал формаси ижтимоий равишда эквивалент форма билан бирпкиб кетадиган махсус товар турп пул товарга айланади, ёки пул вазифасини ўтайдиган бўлади. Товар дунёсида умумий экви- валент бўлиш ролини ўйнаш унинг ўзига хос пжтнмоий вазпфаси бўлиб қолади, демак, унинг ижтимоий моноиолияси бўлиб қолади. II формада матанипг махсус эквивалептларп бўлган, III формада эса ҳаммаси ўз нисбий қийматини матада ифодалаган товарлар орасида бу имтиёзли ўринни тарихан муайян бир товар, яъни ол- тин эгаллади. Шунинг учун III формада мата товар ўрпига олтин товарни цўямиз. Натижада цуйидагп тенглама ҳоспл бўлади:
дон социализми ҳам ана шу филистёрларча хомхаёлнп палапартиш бўяб кўрсатиш- дан иборатки-, бу социализмда, мен бошда бир ўринда кўрсатиб ўтганимдек31, ҳатто ҳеч дандай оригиналлик ҳам йўц, у, Грей, Брей ва бошқаларнпнг анча илгари ва жуда яхшп айтган сўзларпни фадат такрорлайди, холос. Бу ҳол ҳозирги кунда бундай до- нишмандликнинг маълум допраларда «фан» номи билан ёйилишига тўсқинлпк цил- майди. Ҳеч бир мактаб «фан» сўзига Прудон мактабп сингари даттид ёпишпб олган эмас, чунки
«Силлид сўзлар топилса боплаб — Маъносиз ҳам тузса бўлур ran»32.


78
БИРИНЧИ БУЛИМ — ТОВАР ВА ПУЛ
D. Пул формаси
20 аршин мата = 1 сюртук =
10 фунт чой =
40 фунт кофе = 1 квартер буғдой — х/2 тонна темир = х миқдор А товар =
2 унция олтпнга
I формадап II формага ва II формадан III формага ўтганда муҳим ўзгаришлар бўлади. Аксинча, IV форманинг III формадан фарқи шуки, энди мата ўрнига олтин умумий эквивалент формага эга бўлади. III формада мата қандай роль ўйнаса, IV формадаол- тин худди шу ролни,— умумий эквивалент ролипи ўйнайди. Бундаги прогресс факат шуидан иборатки, бевосита умумий айир- бошлапиш формаси, ёки умумий эквпвалеит форма, энди, ижтимоий одат такозосига кўра, олтин товарнинг ўзига хос патурал формаси билан узил-кесил бирикиб кетган бўлади.
Олтпниинг бошқа товарларга пул сифатида рўпара бўлиб тури- шишшг сабаби фақат шуки, у илгари товар сифатида ҳам уларга рўпара бўлиб турган эди. Бошқа ҳамма товарлар сингари, олтин эквивалент бўлиш вазифасини ҳам ўтаган эди: якка айирбошлаш ҳолларпда якка эквивалент, бошқа эквивалент товарлар билан бир қаторда эса — махсус эквивалент функциясини ўтаган эди. Аста-секип олтии унча-мунча кепг доирада умумий эквивалент •функцпясипп ўтай бошлайди. Товар дунёсининг қийматлари ифо- дасида олтпп шу ўриппи ўзига монополия қилиб олгандан кейин дархол пул товарга айланиб кетди ва олтип фақат ана шундай пул товарга айлаиган пайтдан IV форма III формадан фарқ кила бош- лайди, бошқача кплиб айтгапда, умумий қпймат формаси пул фор- масига айланадп.
Бпр товар, масалан мата, кийматининг эпди пул товар функ- циясини ўтаётган товардаги, масалан олтиндаги, оддий нисбий пфодасн — баҳо формасидир. Демак, матанинг «баҳо формаси» Mana бундай:
20 аршин мата = 2 унция олтинга,
ёки, агар 2 фунт стерлпнг иккп унцпя олтпннинг монета номи бўлса, у вақтда
20 аршин мата = 2 фунг стерлингга.


I БОБ. — TOB KP
7»
ташкил цилувчи элемент I формадир: 20 аршин мата = 1 сюртук- ка, ёки х мивдор А товар = у миқдор В товарга. Шу сабабдан од- дий товар формаси пул формасининг куртагидир.
4. ТОВАР ФЕТПШПЗМП ВА УШ1НГ СПРП
Биринчи царашда товар жуда оддий ва одатдаги бир нарса бў- либ кўрипади. Уни аналпз килиш шуни кўрсатадикн, товар — ажо- йибот-ғаройиботларга, метафизик нозикликларга ва теологик ҳий- ла-найрангларга тўла нарсадир. Товарни биз хоҳ ўз хоссалари би- лан кишн эҳтиёжпни қондириши нуқтаи иазаридан олиб царайлик, хоҳ бу хоссаларига у киши меҳнатининг маҳсули сифатида эга бў- лпши пуктаи назаридан олиб карайлик, истеъмол кппмати бўлган товарда ҳеч кандай сирли парса йўқдир. Ўз-ўзидал равшанки, ки- шп ўз фаолияти билан табиат моддаларипинг формаларини ўзига фопдали бўлган тарзда ўзгартпради. Масалан, ёғочдан стол ясал- гапда, ёғочипнг шакли ўзгаради. Шундай бўлса ҳам, стол ёғочлиги- ча — ҳис билан идрок қплинадиган оддий нарса бўлиб цолавера- ди. Лекин бу стол товар бўлган ҳамон ҳиссий-ўта ҳисспй нарсага айланади. Стол ўз оёцлари билан ерда туришдан ташқари, бошқа ҳамма товарлар олдида ўзини кўз-кўз цилиб боши билан ҳам тура олади ва унинг бу тахта калласи шундай ажойибот-ғаройиботларни туғдирадики, агар у ўз ташаббуси билан ўртада ўйинга тушса ҳам, бу қадар таажжубли бўлмас эди25).
Шундай қилиб, товарнинг мистик характери унинг нстеъмол қийматидан туғилмайди. Унинг бу мистик характери муайян 1\ий- матга эга бўлганлигидан ҳам туғилмайди. Чунки, бпринчидан, фойдали меҳнатнинг, яъни ишлаб чиқариш фаолиятинииг айрим турлари бир-биридан нечоғлиц фарқ цилса ҳам, физиологик томон- дап бу ҳарҳолда киши организмининг функциясидир ва бундай фуикцияпинг ҳар бири, унинг мазмуни ва формаси қандай бўли- шидан қатъи назар, аслда киши миясининг, нервларинипг, сезги аъзоларининг ва шу кабиларипинг сарф қилинишидир. Иккинчи- даи, циймат миқдорининг таърифига асос бўлган нарса, яъни ки- ши пш кучининг ана шундай сарф қилиниши цанча вақт давом этганлиги ёкп меҳнат мицдори меҳнат сифатидан мутлақо фарт^ кплади. Ҳар цандай жамиятда тирикчилик воситаларпни ишлаб чи- каришга сарф килинган иш вақти кишиларни, гарчи тараққиётнинг турли босцичларнда бир хил даражада бўлмаса ҳам, ҳарҳолда қи- зиқтприши муқаррар эди 26). Ниҳоят, модомикп кишилар бирор йў- спнда бир-бпрларп учун ишлар эканлар, демак, шу билан улар- шшг меҳнати ижтимоий форма касб этади.
;:) Эслатиб ўтайликки, Хитой ва столлар пақ ^олган дунёшшг бутунпси, афтидан-, тамоман осойишта турган вақтда pour encourager les autres [бошқаларни руҳланти- риш yuvH]— ўйинга туша бошлаган33.
2в) 2- нашрига изо^. Қадпмгп германларда бпр морген ернппг мпкдорц бир нунлик меҳнат билан ўлчанар эдп; морген деган ном ана шундан келиб чикқан: Tagwcrk (ёкй Tag- jvannc) (jurnale ёки jurnalis, terra jurnalis, jornalis ёнп djurnalis), Mannwerk, Mannskraft, Mannsmaad, Mannshauet ва бошқалар. Қаралспн: :Georg Ludwig ton Maurer. «Einleitung zur Ucschichte der Mark-, Hof-, u. s. w. Verfassung». Miinchen, 1854, S. 129 sq.


«0
БИРИНЧЙ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
Хўш, меҳиат маҳсулоти товар формасига кириши билаиоқ унипг сирли характери нимадан пайдо бўлади? Равшанки, шу фор- манинг ўзидан пайдо бўлади. Кишининг турли турдаги меҳнати- пинг тенглпги меҳпат маҳсулотларинипг бир хил бўлган предмет- лик қпйматпнинг буюм формасини олади; киши иш кучининг сарф килинпшнни унинг цанча вақт давом этганлиги билан ўлчаш меҳ- нат маҳсулотлари қпйматининг миқдори формасини олади; ниҳоят, ишлаб чиқарувчилар орасида бўлган ва улар меҳнатининг ижти- моий белгиларини юзага чиқарадиган муносабатлар меҳнат маҳ- сулотларининг ижтимоий муносабати форхчаспни олади.
Демак, товар формасининг сир-асрори фақат шупдан иборат- ки, бу форма кўзгудир, бу кўзгу кишиларнинг ўз меҳнатининг ижтпмоий характерини уларга меҳнат маҳсулотларининг ўзининг буюм характери сифатида, бу нарсаларга гўё азалдап хос бўлган ижтимопй хоссалар сифатида акс эттириб кўрсатади; шунинг учун ишлаб чпқарувчиларнинг жами меҳнатга бўлган ижтимоий муно- сабати ҳам уларга варсаларнинг ишлаб чиқарувчилардан ташқа- ридаги ижтимоий муносабати бўлиб кўринади. Ана шу quid pro quo [бирининг ўрнига иккинчисининг пайдо бўлиши] туфайли меҳ-» нат маҳсулотлари товар бўлиб, ҳиссий-ўта ҳиссий нарсалар, яъни ижтимоий иарсалар бўлиб колади. Масалан, нарсанинг кўз нерви- га киладиган ёруғлик таъсири кўз нервининг ўзининг субъектив таъсирланпши сифатида эмас, балки кўздан ташқарида бўлган иарсанинг объектив формаси сифатида идрок қилинади. Лекин кўз ■билап кўргапда ҳақиқатан ҳам бир нарса, ташқи буюм, бошқа бир нарсага. кўзга, ёруғлик беради. Бу— физик парсалар ўртасидаги физик муносабатдир. Ҳолбуки, товар формаспнинг ва шупингдек меҳнат маҳсулотларининг шу формани ифодаловчи қиймат муноса- батининг ҳам нарсаларнинг физик табиати билан ва нарсаларнинг шу табиатидан келиб чиқадиган муносабатл билан ҳеч қапдай алоқаси йўқ. Бу фақат кишиларнинг ўз ораларидаги муайян иж- тимоий муносабат бўлиб, бу муносабат уларнинг назарида нарса- лар ўртасидаги муносабатнинг фантастик формасига киради. Бунга .аналогия топиш учун бизга дин оламининг туманли соҳаларига ки- ришга тўғри келар эди. Бунда киши миясииинг маҳсуллари киши- лар билан ва бпр-бири билан муайян мупосабатларда бўлган ва ўз ҳаёти билан яшайдиган мустақил зотлар бўлиб кўринади. Киши :қўли билаи ишлаб чиқарилган маҳсулотлар ҳам товарлар дунёси- да худдп шундай ҳолда бўлади. Буни мен фетишизм деб атайман, бу фетпшизм товар сифатида ишлаб чикариладиган меҳиат маҳ- -сулотларига хосдир ва, демак, товар ишлаб чиқаришиипг ажрал- мас хоссасидпр.
Юқорида кплингаи анализ кўрсатиб бердики, товар дупёсииипг бу фетишпстик характери товар ишлаб чикарадиган меҳнатиинг ўзига хос пжтимоий характеридаи туғилади.


I БОБ. — TOBAP
81
ларшшг маҳсулотларидир. Бу хусусий меҳнатларнииг комплекси ясамиятнинг жами меҳнатини ташкил этади. Ишлаб чиқарувчилар ўз меҳнатларининг маҳсулотларини айирбошлаш йўлп билангина бир-бирлари билап ижтимоий алоцага кпришувлари сабаблп, улар- нинг ўз хусусий меҳнатларининг махсус ижтимоий характери ҳам фақат ана шу айирбошлаш доирасидагина юз беради. Бошқача ^илиб айтгаида, хусусий ишлар ҳациқатда жамп ижтимопй меҳ- натппнг бўғинлари сифатидагина амалга оширпладп,— амалга оши- рилганида ҳам, меҳнат маҳсулотлари орасида ва улар воситаси би- лан ишлаб чпқарувчпларнинг ўзлари орасида айирбошлаш ўрна- тадиган муносабатлар орқалигина амалга оширилади. Шу сабабдан, ишлаб чицарувчиларнинг ўз хусусий ишларининг ижтимоий му- носабатлари уларга худди ҳақиқатдаги ҳолича кўринади, яъни шахсларнинг ўз меҳнатларидаги бевосита ижтимоий муносабатла- ри тарзида эмас, балки, аксинча, шахслар ўртасидаги буюм муно- сабатлари ва нарсалар ўртасидаги ижтимоий муносабатлар тарзи- да кўринади.


82
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
мияс-и уларнинг хусусий ишларининг ижтимоий жиҳатдан фойдали характерини шундай формада акс эттирадики, бунда меҳнат маҳ- сулоти фойдалп бўлмоғи керак, лекин ишлаб чиқарувчининг ўзи учуп эмас, балки бошқа кишилар учун фойдали бўлмоғи лозим; ҳар хил турдаги меҳпатнинг тенглигидаги ижгпмоий характернп эса у шундай формада акс эттирадики, моддий жиҳатдан турлича бўлгаи бу нарсалар, яъни меҳпат маҳсулотлари — қийматлардан иборат бўлади.
Демак, кишиларнинг ўз меҳнат маҳсулотларини қиймат сифа- тида бир-бири билан таққослаб кўришларииинг сабаби бу нарса- ларни улар фацат бир хилдаги киши меҳнатининг моддий парда- лари деб билишлари эмасдир. Аксипча, кишилар айирбошлаш чо- ғида ўзларининг турли маҳсулотларини қиймат сифатида бир-бирига тенглаштиришлари билан ўзларипипг турли хилдаги меҳнатлари- ни кпши меҳнати сифатида бир-бирига тенглаштирган бўладилар. Улар буни англамасалар ҳам, лекин шундай қиладилар 27). Шундай қилиб, кийматнинг иима эканлпги унипг пешонасига ёзиб қўйил- маган. Бугина эмас: қиймат меҳпатнинг ҳар бир маҳсулотини иж~ тимоий иероглифга айлантиради. Кейинчалик кишилар бу иерог- лифппнг маъносппи билиб олишга, ўз ижтимоий маҳсулотларининг сиргзни пайқаб олишга ҳаракат киладилар, чуики, масалан, тил ки- шиларпинг ижтямоий маҳсули бўлгани сингари, истеъмол буюмла- ринп қийматлар деб белгилаш ҳам кишиларнинг худди шундай ижтимоий маҳсулидир. Меҳпат маҳсулотлари қийматлардан иборат бўлганлигидан, уларни ишлаб чицариш учун сарф қилинган кпши меҳнатинииг фақат буюмлашган ифодаси эканлиги тўғрисида ке- йинроқ килпнгаи илмий кашфиёт кишилик тараққиёти тарихида бир давргти ташкил этади, лекин бу кашфиёт меҳнатнпнг ижгимоий характерпнинг буюм шаклидаги кўринпшига асло барҳам бера ол- майди. Фақат ишлаб чнқаришнинг муайян махсус формаси учун, товар ишлаб чиқариши учун шу нарса ҳақиқатки, бир-бирига боғ- лиқ бўлмаган хусусий ишларнинг ўзига хос ижтимоий характери уларнппг умумап киши меҳнати сифатида бир-бирига тепг бўли- пшдан иборат ва у меҳнат маҳсулотларининг қиймат характери формасини касб этади. Ҳолбуки товар ишлаб чиқарпш муносабат- лари билан боғлиқ бўлган кишиларга товар ишлаб чи^аришппнг бу махсус хусусиятлари — юқорида кўрсатилган кашфиётдаи хоҳ ил- гари, хоҳ кейин бўлсин — умумий аҳамиягга эга иарсадай бўлиб туюлади, чуиопчи, фан ҳавоии асосий элементларига бўлиб ташла- ганига царамай, ҳавонинг хоссалари — упинг физик жисмий фор- масн — ҳамоп мавжуд бўлиб қолаётгани каби туюлади.
Ўз махсулотларини айирбошлайдиган шахсларии амалий ра- вишда энг аввал: ўз маҳсулоти эвазига ўзгаларнинг капча маҳсу- 27 2- нашрига игох. Шупинг учун Галиани: киймат инкп шахс орасидагп муносабатдир— «La Ricchezza ё una ragione tra due’persone», — деганица: буюм иардаспга ўралган mvho« сабатдир, деб қўшиб кўйиши нсрак эди (Galiani- «Della Moneta», 221- бет, III том, «Scritto rl Classic! Italian! di Economia Politica». Кустоди нашри. Parte Moderna. Milano, 1803).


I БОБ. — ТОВЛР
83
лотини олиш мумкинлмги масаласи цизиктиради, яъпи маҳсулотлар бир-бири билан қандай пропорцияларда айирбошланади?—деган масала қизи^тиради. Бу пропорциялар маълум даражада барқарор бўлганда ва шу сабабли одатдаги шаклга кирганда, улар меҳнат маҳсулотларинипг гўё ўз табиатидан келиб чиққандай бўлиб тую- лади. Масалан, бир тонна темир билан икки унцпя олтин ципмати- винг тенглиги, темир билан олтиннииг физик ва химпк хоссалари ўртасида фарқ бўлишига карамай, худди бир фуит олтин билан бир фунт темирнинг ўлчови баравар, деб тасаввур қилинади. Ҳа- кикатда эса, меҳнат маҳсулотларининг циймат характери уларнинг муайян мивдордаги қийматлар сифатида намоён бўлишп йўли би- лангина юзага чиқади. Қиймат миқдорлари, ўз маҳсулотларини айирбош қиладиган шахсларнинг истагига, олдиндан кўришпга ва фаолпятига боғлиқ бўлмаган ҳолда, доимо ўзгариб туради. Бу шахс- ларнинг назарида уларнкнг ўз ижтимоий ҳаракаглари нарсалар- нинг ҳаракат формасига киради ва улар бу ҳаракатни коптрол килиш ўрнига, ўзлари унинг контроли остида бўладплар. Тажри- банинг ўзидан: бир-бирига боғлик бўлмаган ҳолда бажариладиган, аммо табиий суратда ўсиб етишган ижтпмоий меҳнат такспмоти- иинг бўғинлари сифатида ўзаро ҳар томоплама боғлнқ бўлган ай- рим хусусий ишлар доимо ўз ижтимоий пропорционал ўлчовига солпниб турилади, деган плмий тушунча вужудга келпши учун та- момпла ривож топган товар ишлаб чиқариши бўлмоғи зарур. Бун- дай илмий тушунчанинг юзага келиши учун тамомпла ривож топган товар ишлаб чиқариши шунинг учун зарурки, маҳсулот ишлаб чиқариш учун ижтимоий зарур иш вақти хусусий меҳнат маҳсулотларинипг тасодифий ва доимо ўзгариб турадиган алмашув муносабатлари оркали, тартибга солувчи табиат қонуни сифатида фақат зўрлик билан ўзига йўл очиб олади, бу табиат цонуни худди кишипинг бошига уй цулаб тушган чоқда тортилиш қонунпнинг амал қилишидек амал қилади 28). Шу сабабдан циймат миқдорининг uni вақти билан белгиланиши нисбий товар қийматларининг кўз билан кўринадигап ҳаракати остида яширингап сирдир. Бу сир- нинг очилиши, меҳнат маҳсулотларининг циймат миқдори нуқул тасодифий равишда белгиланади, деган пллюзияни бартараф қила- ди, лекин қиймат миқдорини белгилашнпнг буюм формасини асло бартараф қилмайди.
Киши ҳаётининг формалари устида фикр юргизиш ва, демак, бу формаларни илмий аналпз қилиш ҳам, умуман бу формалариивг ҳакиқий ривожланишига қарама-қарши бўлган йўлни тутади. Бу фикр юргизпш post festum [ўтган вақт билан] бошланади, яъни тараққиёт процессинпнг тайёр натижаларига асосланади. Меҳнат 28) «Фанат вақти-вакти билан бўладиган революииялар орқали ўзпга йўл оча оладиган KOHVH тўғрисида нпма деб ўйлашимиз керак? Бу қонун бунда иштирокчпларнинг онгсиз равйшда ҳаранат цилишларига асосланган табиий қонуннинг худди ўзидир» (Фридрих Энгельс- «Спёсий интисод танқпдига доир м>’л0*а?а5.ар?; АРн°льд Руге ва Карл Маркс томонидан нашр килйнган <Deutsch-Fran76sisch^ Jabrbucher» деган журналда босплган. Париж, 1844 [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашри, 1- том, 561-бетга қаралсин]).


84
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
маҳсулотларига товар тамғасини босадиган ва шунинг учуп ҳам товар муомаласининг зарур шарти бўлган формалар ижтимоий ҳаёт- нинг мустаҳкам табиий формаларига кириб олгандан кейин, киши- лар бу формаларнинг тарихий характерини эмас,— бу формалар уларнинг назарида, эиди, аксиича, ўзгармайдигаи характер касб этган бўлади,— балки уларнинг фақат мазмупини эндигина бирин- чи марта тушуиа бошлайдплар. Шупдай қилиб, фақат товар баҳо- ларини апализ цилиш натижасидагина киймат миқдорлари белги- ланган ва факат товарларнинг умумий пул ифодасигина уларнинг қиймат бўлиш характерини кўрсатишга имкон берган. Лекин товар дунёсинипг тугалланган формаси — уиинг пул формаси — хусусий юмушчиларнпиг ижтимоий муносабатларини тамоман яққол қилиб кўрсатиш ўриига, хусусий ишларнинг ижтимоий характерини ва, демак, хусусий юмушчиларнинг ижтимоий муносабатлариии ҳам нарсалар пардаси билан бекитиб қўяди. Мен: кишпнинг абстракт меҳнатипинг умумий гавдаланишидан иборат бўлган сюртук, этик ва ҳоказоларнииг матага муносабати, дегаиимда бу гапнинг бемаъ- килиги дарҳол кўзга ташланади. Лекин сюргук, этик ва ҳоказолар- ни ишлаб чикарувчилар бу товарларни умумий эквивалент сифа- тида мата билан ёки — бунинг ҳеч қандай фарқи йўқ — олтин ва кўмуш билап тенглаштирганларида, уларнинг ўз хусусий ишлари- нинг умумий ижтимоий меҳнатга бўлган муносабати худди ана шу бемаъни формада кўрипади.
Еуржуа экономиясининг категориялари ҳам худди шу хил фор- малардап иборат. Бу — тарихий жиҳатдан муайян ижтимоий иш- лаб чиқариш — товар ишлаб чиқариш — усулининг ижтимоий му- иосабатлари учун ижтимоий аҳамиятга эга бўлган, демак, объектив бўлган фикрий формалардир. Шу сабабдан, товар дунёсининг мис- тицизми, товар ишлаб чиқариши ҳукм сурган човда меҳнат маҳ- сулотлариии туман каби буркаб олувчи мўъжизалар ва ажойибот- ғаройпботлар,— буларнинг ҳаммаси ишлаб чиқаришнинг бошқа формаларига ўтганимиз ҳамон дарҳол ғойиб бўлиб кетади.
Сиёсий иқтпсод робпнзоичпликни яхши кўрганлиги сабабли29) биз ҳам энг аввал Робинзонни ўз оролида деб тасаввур қилайлик. У, нақадар камгар яшашга одатлангаи бўлса ҳам, ҳарҳолда ўзи- нинг хилма-хил эҳтиёжларини қондирмоғи ва шунинг учун ҳам ҳар турли фойдали ишларни бажармоғи лозим: қуроллар ясамоғи, мебель тайёрламоғи, ёввойи туяни қўлга ўргатмоғи, балиқ тутмоғи, ов қилмоғи лозим ва ҳоказо. Биз ибодат ва шу кабилар тўғрисида сўзламай қўя қолайлик, чуики бизнинг Робинзон ибодатдан лаззат 2?) 2-иашрига изоқ. Ҳатто Рикардо ҳам ўзининг робпнзончилигисиз иш кўра ол- маган. «Рикардо ибтпдоий балшрш билан ибтидоий овчппи товар эгаларп сифатида балиқ билан қушни ана шу алмашув қийматларкда буюмлашган иш вақтига про- порцпонал равпшда айирбошлашга дарҳол мажбур қплади. У шу билан бирга анахро- нпзмга берилиб кетадикп, пбтидоий овчи билан ибтидоий балицчи ўз меҳнат дурол- ларинп хисобга олишда 1817 йилда Лондон биржасида қўлланилган йиллик процент тўловлари жадвалларидан фойдаланадилар. «Жаноб Оуэннинг параллелограммалари»34, афтпдан, у буржуа жампятп формасидан ташдари билган бирдан-бир жамият формаси бўлган (Карл Маркс. «Сиёспй иқтисод тандидига доир». Берлпн, 1859, 38, 39-бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 4G—47-бетларга қаралсин]).


I БОБ. — TOBAP
85
олади ва бу хил фаолиятни ҳордиқ чиқариш деб билади. Упинг иш- лаб чиқариш вазифалари хилма-хил бўлишига царамай, у булар- пинг ҳаммаси фақат айпи бир Робинзопнинг турли формадаги фаолияти эканлигини, демак, киши меҳнатииинг фақат турли шакллари эканлигипи билади. Зарурият тақозоси билан у ўз иш вацтини турли вазифаларга аниқ қилиб бўлиб чиқиши лозим. Унинг умумий фаолиятида бирон вазифанинг кўпми ёки озми вақт олиши уиипг маълухм бир фойдали натижага эришиш учун кўпми ёки озми қийинчиликни еига олишига боғлиқ. Буни у тажрибадан ўрга- нади, бииобарин кема ғарқ бўлаётганда соатни, гроссбухни, сиёҳ ва қалампи сацлаб цолган бизнинг Робинзон, ҳақиқий ппглиз сифа- тида, дарҳол ўз ҳисоботини юргиза бошлайди. Унпнг пнвептарь рўйхатида ўз ихтиёрида бўлган истеъмол буюмлари, буларни иш- лаб чиқариш учун қилинадиган турли зарур ишлар бирма-бир цайд қилинган, ниҳоят, маълум миқдордаги бу турли хил маҳсулотларни тайёрлаш учун унинг ўзи ўрта ҳисобда сарф қиладиган иш вақти кўрсатилган. Робинзон ҳамда унинг ўзи цўли билан яратган бойли- ги ўртасидаги мупосабат шу қадар оддий ва яққолки, буни ҳатто жаноб Макс Вирт ҳам миясига у цадар зўр бермай тушуна оларди. Аммо ҳарҳолда бу муносабатларда қийматнияг ҳамма муҳим таъ- рифлари бор.
Лекии энди Робинзоннинг ёркин оролини қўйиб, Европапинг цо- ронғи ўрта асрлар даврига ўтайлик. Энди бояги мустақил кишимиз ўрпига, бу ерда ҳаммалари царам бўлган кишиларии — крепостной- лар билан феодалларни, вассаллар билан сюзеренларни, жамоат би- лан попларни кўрамиз. Бунда шахсий карамлик моддий ишлаб чиқаришдаги ижтимоий муносабатларни ҳам, шу асосда қурилган ҳаёт соҳаларини ҳам акс эттиради. Лекин шахсий царамлик муно- сабатлари худди шу жамиятнинг асосини ташкил қилганлиги учун ҳам, меҳнат ва маҳсулотларга ўз реал борлиғпдан фарқ киладиган фаптастик формани олиш керак бўлмайди. Улар ижтимоий гирдоб- га натурал хизматлар ва натурал мажбуриятлар бўлиб кирадилар. Бунда меҳнатнинг бевосита ижтимоий формаси унинг натурал формасидан иборат бўлади, яъни товар ишлаб чиқариши асосида цурилган жамиятда бўлгаии сингари, унпиг умумиятидан эмас, балки хусусиятпдан иборат бўлади. Товар ишлаб чиқарувчи меҳ- пат сингари, баршчина меҳнати ҳам вақт билаи ўлчанади, лекии хар бир крепостной ўз хўжайинига хизмат қилганида ўз шахсий иш кучишшг муайян миқдорини сарф қилишини билади. Унинг попга берадиган ушри попдан оладиган дуою фотиҳасидан бекиёс даражада яққолроқ бир нарсадир. Шуидай қилиб, ўрта аср киши- лари бир-бприга нисбатаи кийиб чиқадиган характерли ниқобларга капдай баҳо берилмасин, ҳарҳолда шахсларнинг ўз меҳпати соҳа- сида.гц ижтимоий муносабатлари бунда нарсаларнинг, меҳнат маҳ- сулотларининг ижтимоий муносабатлари либосига бурканмайди, балки уларнинг худди ўз шахсий муносабатлари сифатида май- Донга чиқади.


86
БПРИНЧИ БУЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
Умумий, яъни бевосита умумлашган меҳпатни текширпш учун бутун маданип халклар тарихпнипг илк даврларида биз учратади- ган ибтидоип меҳиат формасига цайтишимизнинг ҳеч бир ҳожати йўқ30). Деҳқон оиласининг цпшлоқ патриархал ишлаб чиқариши бизга якқолроқ мисолдир; бу оила ўз истеъмоли учун ғалла, қора- мол етиштиради, ип, мата, кийим-кечак ва ҳоказолар ишлаб чи- каради. Бу турли нарсалар бундай оилага ўз оплавнй меҳнатипивг турли маҳсулотлари сифатида қарама-карши туради, аммо улар бир-бирига товар сифатида царама-қарши турмайдп. Бу маҳсулот- ларни вужудга келтирадиган турли ишлар: ерга ишлов бериш, корамолларни боциш, ип йигириш, тўкувчилик, тикувчилик ва ҳо- казолар ўз натурал формасида ижтимоий функциялардир, чункибу функциялар товар ишлаб чиқарпш сингарп, табиий суратда юзага кслган ўз меҳнат та^симотига эга бўлган оплаппнг бажарадиган пшларидир. Жияс ва ёш тафовутлари, шуилнгдек йил фасллари алмашиниши билан ўзгариб турадиган меҳнатнинг табиий шароит- лари оила аъзолари ўртасидагп меҳпат тақсимотини ва ҳар бир оила аъзосининг иш вақтини белгилаб туради. Лекин индивидуал иш кучларининг вацт билан ўлчанувчи сарфи аввал бошданоқ бу ишларнпнг ижтимоий таърифи бўлиб майдонга члқадп, чунки ин- дпвидуал иш кучлари энг аввалдан бошлаб бунда оиланииг жамм иш кучи органлари спфатидагина иш кўради.
Ниҳоят, яна бир мисол тариқасида, умумпй ишлаб чпқариш во- ситалари билан ишлайдиган ва ўз индпвидуал пш кучларини бир ижтимоий иш кучи сифатида планли равишда [selbstbewuBt] сарф киладиган эркин кишилар иттифоқини кўз олдимизга келтирайлик. Робинзон меҳнатининг ҳамма таърифлари бу ерда такрорланади, такрорланганда ҳам индивидуал миқёсда эмас. ижтимоий миқёсда такрорланади. Робинзоннинг бутун меҳнат маҳсулотлари фақат унинг ўз шахсий маҳсулоти эди ва, демак, унпнг ўзига тегишли бўлган бевосита истеъмол буюмлари эди. Эркин кишилар иттифо- кининг бутун меҳнат маҳсулоти ижтимоий маҳсулотдир. Бу маҳ- сулотнинг бир кисми янгидан ишлаб чиқариш воситалари бўлиб хизмат қилади. Бу қисм ижтимоий қисм бўлиб колаверади. Иккин- чи цисми эса иттифоқ аъзолари томонидан тпрпкчилик воситалари сифатида истеъмол қилинади. Шу сабабдан бу цисм улар ўртасида тацсим қилинмоғи лозим. Бу тақсимот усули ижтпмопй ишлаб чи- царишнинг ўз характерига ва ишлаб чиқарувчиларнинг тарпхий тарақций босқичига караб ўзгариб туради. Товар ишлаб чи^ариш 30) 	2-нашрига изо%. «Кейинги вақтда шундай кулгпли ва нотўғри фикр тарқал- дпки гўё ибтидоий жамоа мулк формаси славянларнинг ёни ҳатто фақат русларнинг ўзига хос бўлган форма эмиш. Бу форма — пбтидоий форма бўлиб, биз уни римликларда, гермапларда, кельтларда кўришимиз мумкин; бундаи формаларнпнг хилма-хпл на- муналари, ҳозир гарчи қисман вайрон ҳолда бўлса-да, ҳали ҳозиргача ҳам ҳиндулар орасида учраб туради. Осиёдаги, айниқса ҳипдулардаги жамоа мулк формалари яна- да диққат билан текширилганда эди, ибтидоий жамоа мулкининг тупли формаларидан унпнг турли формалардагп бузилиши қандай келиб чиқишини кўриш мухмкпн бўлар эди. Масалан, ҳинд жамоа мулкининг турли формаларига асосланпб, рим ва герман хусусий мулкининг турлича оригинал типлари белгиланиши мумкин» (Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 10-бет [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 20-бетга қаралсин]).


I БОБ. — TOBAP
87
билан фақат муқояса қилиб кўриш учунгипа биз, ҳар бир ишлаб чицарувчишшг тмрикчилик воситаларидаги ҳиссаси унинг иш вақ- in бвлап белгиланади, деб фараз қиламиз. Бундай шароитда иш вакти икки хпл роль ўйнаган бўлар эди. Унинг ижтимоий-планли тадсимоти турли меҳнат функциялари билан турли истеъмоллар орасида тегишлпча муносабат ўрнатади. Иккинчи томондан, иш вақтк шу бплан бирга ишлаб чиқарувчиларнинг жами меҳнатда ва, демак, бутун маҳсулотнинг индивидуал истеъмол қилинадиган қис- мида индивидуал иштирокининг ўлчови бўлиб хизмат қилади. Бун- да кишиларнинг ўз ишларига ва ўз меҳнат маҳсулотларига ижти- моий муносабатлари ишлаб чиқаришда ҳам, тақсимотда ҳам очиқ-ойдин бўлиб қолаверади.
Товар ишлаб чиқарувчилар жамиятининг умумий ижтимоий- ишлаб чикариш муносабатлари шундан иборатки, бунда ишлаб чицэрувчилар ўз меҳнат маҳсулотларига товар сифатида, демак, киймат сифатпда муносабатда бўладилар ва уларнинг айрим хусу- сий ишлари ана шу буюмлик формасида бир-бирига тенг киши меҳ- нати сифатида бараварлашади,— бупдай жамият учун энг муносиб дип формаси хрпстианлик ва унинг абстракт одамга сиғпнпшидир, айнидса христианликнинг буржуача кўрииишлари бўлгап проте- стантизм, деизм ва шу кабилардир. Қадимги Осиё, антик дунё ва шу кабиларда ҳукм сурган ишлаб чиқариш усуллари давридамаҳ- сулотпилг товарга айланиши ва, демак, кишиларнинг ишлаб чиқа- рувчилар бўлпшп қарамлик ролини ўйнайди, лекцн жамоа турмуш тарзи тушкунликка юз тутган сари бу роль тобора аҳамият қозона- веради. Савдогар бўлган халцларнинг ўзи Эпикур худолари сингари фацат қадим дупёпинг оламаро фазоларида35 ёки яҳудийлар синга- ри поляк жамияти тешикчаларида яшайдилар. Бу қадимги ижти- моий-ишлаб чиқариш организмлари буржуа ижтимоий-ишлаб чп- кариш организмига қарагаида беқиёс даражада соддароқ ва равшанровдир, лекин улар ё бошқа кишилар билан табиий уруғчи- лик алоцаларинн ҳали ҳам йўқотмаган индивидуал кишппипг етук бўлмаслигига ёки ҳукмронлик ва бўйсунувчилик ўртасидаги бево- сита муносабатларга асосланган. Уларнинг яшаш шароити шундан ибораткп, уларда меҳнатппнг ишлаб чиқарувчи кучлари тараққиёти паст даражада эди ва, шуига мувофиқ равишда, кишиларнинг му- иосабатларп моддпй ҳаёт ишлаб чпқарпш процессп доираспда ^екланган эди, демак, уларнинг бир-бирига ва табиатга нисбатан барча муносабатлари ҳам чекланган эди. Бу ҳақиқпй чекланганлик табкатга топипувчи цадимги дипларда ва халқ дпний эътицодларп- Да идеал суратда акс этади. Кишиларнинг кундалик амалий ҳаёти- даги муносабатлари уларпинг бир-бири билан ва табиат билан °чиқ-ойдин ва оқилона алоқаларида ифодаланган такдирдагппа ҳа- кикий дунёнинг диний инъикоси умуман йўқ бўлио кетпшп мум- киц. Ижтимоий ҳаёт процессининг, яъни моддпй пшлаб чпқариш процессининг тузуми кишиларнинг эркин ижтимоий иттифоқи Maxcyan бўлган ва кипшларнинг онгли планли контроли остида бўлган


88
БИРИНЧИ БУЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
тацдврдагипа ўз юзпдан мистпк туманли пардани олиб ташлайди. Лекин бунинг учун жамиятнинг муапян моддий негизи ёки яшаш- нинг бир қанча муайян моддий шароитларп бўлмоғи зарур, бу ша- роитлар эса узоқ давом этадиган ва азоб-уқубат бплап кечадиган тарэцциёт процессининг табиий равишда юзага келгаи маҳсулидан иборат бўлади.
Тўгри, сиёсий иқтисод қийматни ва циймат миқдорпни — гарчи етарли даражада бўлмаса ҳам 31)—аналпз цплиб, бу формалар ичи- да яшириниб ётган мазмунни очиб берди. Лекин сиёсий ицтисод: бу мазмуниинг бундай формага киришининг сабаби нима, бошцача цилиб айтганда, меҳнатшшг қийматда, меҳиатнинг сарф қилиниш муддати, яъни меҳнат ўлчови эса меҳнат маҳсулотининг циймат мицдорида ифодаланишининг сабаби нима?— деган саволни ҳатто бир марта ҳам ўртага ташламаган 32). Одам ишлаб чицариш процсс-
31) Қиймат миқдорипппг Рикардо томонпдан қплинган анализпнпнг етарли эмас- лиги,— ҳолбуки бу қиймат мпқдоринпнг энг яхшп авалпзпдир — шу асарнииг учпнчп ва тўртинчи китобларида кўрсатилади. Умуман цийматга келганда, классик сиёсий иқтисод қийматда ифодалаиадиган меҳнат билан маҳсулотнинг истеъмол қийматида ифодаланадиган худди шу меҳнатнинг фарқини ҳеч бир жой- да тамоман очиқ-ойдин ва оигли равишда ажратмайдп. Албатта, класспк сиёсий иқ- тисод ҳақиқатда бу фарцни ажратади, чулки бирпнчи ҳолда меҳнатнп мпцдор жиҳат- дан, иккпнчи ҳолда эса — уни сифат жиҳатдан текширади. Лекин меҳнат турлари соф миқдор жиҳатдан фарқ қплпши учун 'уларда сифат жиҳатидан бпрлик ёни тенг- лик бўлиши лозимлигини, демак, уларпи кпшпнинг абстракт меҳнатпдан иборат қи- либ қўйиш лозимлигини классик сиёсий иқтисод хаёлига ҳам келтирмайди. Масалан, Рикардонинг айтишича, у Дестют де Трасининг дуйидаги сўзларига қўшилади: «Биз- нинг жисмоний ва маънавий қобилиятларимиз бирдан-бир дастлабки бойлик эканлиги тамоман равшан бўлганлигидан, бу қобилиятларнинг ишга солиниши, яъни ҳар қандай хилдаги меҳнат бизнинг бирдан-бир дастлабки бойлигпмпздир. Бпз бойлнк деб атай- диган буюмларнинг ҳаммаси мазкур цобилиятларни ишга солиш натижасидагина ҳо- сил бўлади... Шунпси ҳам равшанки, бу буюмларнпнг ҳаммаси фақат уларни вужуд- га келтпрган меҳнатни ифодалайди ва агар уларнинг цпймати ёки ҳатто икки хил циймати бўлганда ҳам, бу қиймат мазкур буюмларни вужудга келтирган меҳ- нат қийматидан келиб чиқади» (Ricardo, «The Principles of Political Economy». 3rd ed. London, 1821, p. 334). Биз фақат шуни кўрсатпб ўтамизки, Рикардо бу масала ҳақидаги ўзининг янада чуқурроқ тушунчасини Дестютнинг фикри қилиб кўрсатади. Дуруст, Дестют, бир томондан, бизнинг бойлигимизни ташкил қилган нарса- ларнинг ҳаммаси «уларни вужудга келтирган меҳнатдан иборат», дейди, лекин, иккин- чи томондан, уларнннг «икки хил қиймати» (истеъмол қиймати ва алмашув қиймати) «меҳнатнинг қиймати»дан ҳосил бўлади, деб даъво қилади. Шу билан у, бир товарнинг (айни ҳолда меҳнатнинг) қийматини назарда тутиб, сўнгра бу қиймат воситаси билан бош- ца товарларпинг қийматини белгиламоқчи бўлган вульгар сиёсий иқтисоднинг бемаъни фикрларини такрорлайди. Рикардо эса унинг фикрпни: истеъмол цийматида ҳам, ал- машув цийматида ҳам меҳнат пфодаланган (аммо меҳнатнинг қиймати пфодалапгап эмас) деб билади. Лекин Рикардонинг ўзи худди икки хплда ифодалапган меҳнат- нинг икки ёқлама характерининг мутлақо фарқига бормайдп ва «Қиймат ва бойлик, уларни фарқ қиладпгап хоссалар» деган бобнинг бутун давомпда Ж. Б. Сэй каби жа- нобнинг бемаънп фикрларини келтиришга мажбур бўлади. Сўнггп патпжада Рнкардо: гарчи Дестют мен билан бирга меҳнатпи циймат манбап деб эътпроф қплса-да, шуига царамай, қиймат тушунчасига берган таърифида Сэй фикрига ҳам қўшпладп, деб ҳай- ратда қоладп.
32) Классик сиёсий иқтисоднпнг асосий камчпликларпдан бпри шукп, у товарви ва жумладаи товар қийматини апалпз цилишдан ҳеч вацт қиймат фэрмаспни чиқа- ришга муваффақ бўлган эмас, ҳолбуки, худди ана шу қиймат формаси товар қийма- тшш алмашув қийматига айлантпрадп. Классик сиёсий иқтпсод А. Смит ва Рпкардо каби ўзининг энг яхши вакиллари орқали қиймат формасига, товарнинг табиатига нис- батан тамоман бефарқ бўлган ва ҳатто ташқарида турадпган бпр нарса, дсб қарайди. Буиппг сабаби классик сиёсий иқтисод бутун диққатиип қиймат миқдорини анализ вилишга царатишидагина эмас. Бунинг сабабинпнг тагп япада чуқурроқдир. Меҳнат маҳсулотинппг циймат формаси — буржуа пшлаб чпқариш усулинпнг энг абстракт ва шу билан бирга энг умумий формаси бўлиб, бу форма мазкур буржуа ишлаб чпцариш усули ижтимоий ишлаб чиқаришнинг махсус типи эканлигипи кўр- сатади, кўрсатганда ҳам тарихий жиҳатдан кўрсатади. Буржуа ишлаб чиқариш усу- лига, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг абадий табиий формаси, деб қаралганда эса цийматнинг ўзига хос хусусиятлари ҳам, демак, товар формаспнпнг хусусиятлари ҳам, янада суриштириб борганда эса пул формасининг, капитал формасининг ва шу


I БОБ. — TOBAP
8!)
си устидан эмас, балки ишлаб чидариш процесси одамлар устидан хукмронлик диладиган бир ижтимоий формацияга мансублик там- ғаси босилгаи формулалар сиёсий ицтисоднинг буржуа тушунчаси- га ўз-ўзидан маълум бир иарса бўлиб, унумли меҳнатпинг ўзидай, жуда табиий ва зарур нарса бўлиб кўринади. Шунинг учун, черков иешволари христианликдан илгариги динларни қандай ерга урса- лар, сиёсий идтисод ҳам ижтимоий ишлаб чиқариш организмининг буржуазиягача бўлган формаларини тахминан худди шундай ерга уради * 33>.
каби бошқа формаларнинг хусусиятлари кўзга илинмасдан қолади. Шу сабабдан, ций- мат миқдори иш вақти билан ўлчанади, деб эътироф циладиган экономистларнинг пул хақидаги, яъни тўла тўкис бир шаклга кирган умумий эквивалент ҳақидаги тасаввурлари ниҳоятда турли-туман ва бир-бирига зид эканлигини қў- рамиз. Бу ҳол, масалан, банк ишини текшириб кўрганда айииқса очиқ-ойдин намоён бўладп, чунки унда пулга берилган оддий ва юзаки таърифлар билан иш кўриб бўл- майди.* Бунга карама-қарши равишда, цайтадан тикланган меркантилизм системаси (Ганиль ва бошқалар) юзага келдики, бу система қийматни фақат ижтимоий форма деб, ёки, тўғриси, бу форманипг ҳар цандай субстанциядан маҳрум бўлган сурати, деб’ билади.— Шупи қатъий қилпб айтиб қўямапки, классик сиёсий пқтисод деганда мен, У. Петтидан бошлаб буржуа ишлаб чицариш муносабатларинпнг ички боғлапиш- ларини текшириб келаётгап спёсий иқтисодни тушунаман. Классик сиёсий ицтисод- га қарама-қарши равишда вульгар сиёсий иқтисод фақат ташқи, зоҳирпй боғланишлар соҳасидагина овора бўлпб юради, илмий сиёсий иқтисод аллақачонлар ишлаб берган материалпи дайта-қайта чайиайди ва шу билап ицтисодий ҳаётдаги, айтайлик, энг дУпол ҳодисаларнп буржуазпяга маъқул бўладиган тарзда изоҳлашни ва уларни бўржуаларнинг уй-рўзғорпга мослаштириб беришпи ўз мақсади қилиб қўядп. Бошқа масалаларда эса, буржуа ишлаб чиқариш арбобларининг уларпинг ўз олами гўё олам- ларнинг энг яхшисп эканлиги ҳақида чайпалиб сийқаси чиққан, дабдабали тасаввур- ларини педантларча системалаштиради ва бу тасаввурларни абадий ҳақиқатлар д®б эълэн қилади.
33) 	«Экономпстлар жуда ғалати усулда муҳокама юргизадилар. Улар, фақат икки хпл тартибот: бири — сунъий тартибот, иккинчиси — табиий тартпбот бор, деб ўй- лайдилар. Феодал тартиботлар сунъий тартпбот эмиш-у, буржуа тартиботлари табиий тартибот эмиш. Бу жиҳатдан экономистлар теологларга ўхшайдилар, чунки теологлар ҳам, икки хил дин бор, деб даъво қиладилар. Бегона дипларнинг ҳаммаси одамлар ўйлаб чицарган динлар эмиш, аммо уларнинг ўз дини эса худонинг қудрати эмиш. Шундай цилиб, шу вақтгача тарих бор эди, энди эса тарих йўқ эмиш» (Карл Маркс. «Философия қашшоқлиги. Жаноб Прудоннинг «Қашшоқлик философияси»га жавоб», 1847, 113-бет [К. Маркс ва Ф. Энгсльс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 142-бетга қаралсин]). Қадимги грсклар ва римликлар фақат таловчилик билан кун кечирар эдилар, деб хаёл қилувчи жанаб Бастиа ҳақиқатан ҳам кулгили кишидир. Агар кишилар юз йил- лар давомида таловчилик билан кун кечирсалар, у вацтда, равшанки, ҳамиша талов қилиш мумкин бўлган бирон нарса бўлиб турмоғи лозим, бошқача қилиб айт- ганда, талов қилинадиган буюм ҳамиша такрор ишлаб чиқарилмоғи лозим. Шу сабаб- дан, греклар билан римликларда ҳам ишлаб чидаришнинг бирон процесси, бирон экономика бўлгап бўлиши ва, худди буржуа экономикаси ҳозирги дупёнинг базиси бўлганидек, 'бу экономика ҳам улар дунёсииинг моддий базиси бўлган бўлиши мум- кин, деб фараз қилмоқ керак. Ёки, эҳтимол, Бастиа қуллик меҳнатига асосланган иш- лаб чиқариш усулп шу билан таловчилик системасига ҳам асослангаи бўлади, демод- чп бўлар? Шундай бўлса, Бастиа хавфли йўлга киради. Аристотель каби жуда катта мутафаккир цуллик меҳпатига баҳо берганида хатога йўл қўйган экан, пима учун биз Бастна каби тирмизак иқтисодчи ёлланма меҳнатга тўғри баҳо беради, деб ку- тишимиз керак?— Мен шу фурсатдан фойдаланиб, бир немис-америка газетасида ме- нпнг «Сиёсий идтисод танқидига доир» (1859) номли асарим тўғрисида босилиб чиқ- Цац эътирозга цисқача жавоб бериб ўтмоқчиман. Менинг, муайян ишлаб чицариш усу- лп ва бу усулга мувофиқ келадиган ишлаб чицариш мупосабатларп, хуллас,— «жами- ятпинг иқтисодий тузилшли реал базисни ташкил этади, ҳуцудий ва сиёсий устқурма 1ЯУ реал базис устига қурилади ва ижтимоий онгнинг муайян формалари шу базисга мувофиц неладп», «моддий ҳаётнинг ишлаб чицариш усули умумаи соцпал, сиёсий ка маънавий ҳаёт процесспни белгилайди» [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-наш- Ри, 13-том, 6, 7-бетларга қаралсин] деган қарашим, газетанинг фикрича, моддий ман- Фаатлар ҳукм сураётган хозирги дунёга нисбатан тўғри эмиш-у, аммо уни католицизм Ҳукм сурган ўрта асрларга ҳам, сиёсат ҳукм сурган қадимги Афпна ёки Римга ҳам татбиқ қилиб бўлмас эмиш. Ҳаммадан аввал шуниси ғалатпки, ўрта асрлар ва антик ДУнё ҳақпда бу кўп тарқалган гапларни билмайдиган лоақал бпрон киши борлигини Фараз қила оладиган одамлар ҳали ҳам бор экан. Ҳарҳолда шуниси равшанки, ўрта асрлар католицизм билан, антик дунё эса сиёсат билан яшай олмас эди. Аксинча, Ўша даврларда тирикчилик воситаларини цўлга киритиш учун ишлатилган усул иима сабабдан бир ҳолда сиёсат, бошқа бир ҳолда католицизм энг асосий роль ўйнаганини
'—516


90
БИРИНЧИ БУЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
Алмашув цийматининг вужудга келиш процессида табиатнинг роли тўғрисида баъзи экономистларнинг кўнгилга тегадиган ва бе- маъни мунозараси ҳам товар дунёсига хос фетишизм ёки меҳнат- нинг ижтимоий ифодаларининг буюм шаклида кўриниши мазкур экономистларни қай даражада адаштиришини кўрсатади. Алмашув қиймати бирон нарсани ишлаб чиқаршпга сарф қилинган меҳнатни ифодалаш учун фақат муайян ижтимоий усул бўлганлиги сабабли, ўз-ўзидан маълумки, алмашув қийматидаги табиат моддаси, маса- лан, вексель курсидагидан ошиқ эмасдир.
Товар формаси буржуа ишлаб чиқаришининг энг умумий ва энг кам ривожланган формасидир, шунинг учун ҳам бу форма жу- да эрта пайдо бўлган, лекин шундай бўлса ҳам, у илгариги давр- ларда ҳозирги кундагидек ҳукмрон ва, демак, характерли форма бўлмаган, бинобарин, унинг фетишлик характерини нисбатан хий- ли осонлик билан билиб олиш мумкиндек кўринади. Лекин янада конкретроқ формаларда ҳатто бу зоҳирий оддийлик ҳам йўқ бўла- ди. Монетар система ҳақидаги иллюзиялар қаердан пайдо бўлади? Шундан пайдо бўладики, бу система олтин ва кумушнинг пул си- фатида ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларини ифодалашини, лекин ғалати ижтимоий хоссалари бўлган табиий нарсалар форма- сида ифодалашини кўрган эмас. Монетар системага осмондан қа- райдиган ҳозирги замон сиёсий иқтисодини олиб қаранг: бу сиёсий иқтисод капитални текшира бошлаган ҳамон унинг фетишизми дарҳол тамоман сегиладиган бўлиб қолмайдими, ахир? Физиократ- ларнинг, ер рентаси жамиятдан эмас, балки ердан униб чиқади, дегаи иллюзияларининг йўқолганига кўп бўлдими?
Лекин олдинга югуриб кетмаслик учун бу ўринда биз товар формасниипг ўзига тегишли бўлган яна бир млсол келтириш билан чекланамиз. Бордв-ю товарларнинг тили бўлгаида, улар бундай де- ган бўлар эдилар: бизнинг истеъмол қийматимиз, эҳтимол, киши- ларни қизицтнрар, аммо парсалар бўлган бизга унинг дахли йўқ. Лекин бизнииг буюмлик табиатимизга тегишли бўлган бир нарса борки, у ҳам бўлса — цийматдир. Бизнинг ўзимизнинг парсалар- товарлар сифатида муомалада бўлишимиз бунга энг яхши далил- дир. Бизпииг бир-биримизга бўлган муносабатимиз фақат алмашув қийматларининг муносабатидир. Эиди қулоқ солайлик-чи, товарнинг қалби экономистнинг тили билан цандай баён қилинар экан:
«Қиймат» (алмашув қиймати) «иарсаларнинг хоссасидир, бойлик» (ис- теъмол қиймати) «эса одамнинг хоссасидир. Шу маъиода диймат заруран айирбошлашни талаб этади, бойлик эса уни талаб этмайди»34). «Бойлик» (пстеъмол қиймати) «одамнинг атрибутидир, диймат эса товарпннг атрибу- изоҳлаб беради. Бундан ташдари, масалан, Рим республикасининг тарихидан жуда чудур хабардор бўлмасдан туриб ҳам, бу республика тарихининг сири ер эгалигидан иборат экапЛигини билиш мумкин. Иккинчи томондан, Дон-Кихот ҳам, жаҳопгашта бўлиб юрадиган рицарликни жамиятнинг ҳамма иқтисодий формалари билан бир хилда сиғиштириш мумкин, деб хаёл дилган эди ва бу хатоси учун даттиқ адабини еган эди.
s<) Observations on certain verbal disputes in political Economy, particularly relating to Value, and to Demand and Supply». London, 1.821, p. 16.


I БОБ. — TOBAP
91
тидир Одам ёки жамият бойдир; марварид ёки олмос қимматбаҳодир... Мар- варпд ёки олмоснпнг қпйматп уларнппг марварпд ёкп олмос бўлишидир» 35).
Хозиргача ҳеч бир химик марваридда ёки олмосда алмашув қий- матп борлиглпи кашф этган эмас. Бироқ чуцур тапцидий фикр қи- лпшни дағдаға этиб юрган ва бу «химик» моддани ихтиро цилган экономистлар, киймат нарсаларнинг ўзига хосдир, нарсаларнинг истеъмол киймати эса уларнииг моддий хусусиятларига боғлиқ эмас- дпр, деб ҳисоблайдилар. Мазкур экономистларни бунга қаттиқ пшонтирган ажиб ҳол шуки, нарсаларнинг истеъмол қиймати айир- бош килинмайди, яъни нарса бйлан киши ўртасидаги бевосита му- носабатда кишилар учун реализация қилинади, ҳолбуки қиймат фа- кат эйирбошлашда, яъни маълум ижтимоий процессда реализация қилинади. Тупги қоровул Сиколга 36 панд-насиҳат цилиб, «кўркамлик шароитга боғлиқ, ўқиш-ёзиш санъатини эса табиат яратиб беради» деган соддадил Догберини бу ўринда эсламасдан ўтиб бўладими, ахир 36).
а5) S. Bailey. «А Critical Dissertation on the Nature etc. of Value», p. 165.
36) «Observations» автори ва G. Бейли Рикардони айблаб айтадиларки, гўё Ри- КаРДо алмашув дийматининг нисбий характерини пайдамаган ва уни абсолют бир нарсага айлантириб қўйган эмиш. Ҳақицатда эса аксинчадир: бу нарсалар, масалан олмос, марварид, алмашув дийматлари сифатида эга бўлган сиртдан кўринган нис- оийликни Рикардо мазкур нарсаларнинг ана шу сиртди кўриниши замирида яшири- ниб ётган ҳақидий муносабатдан, киши меҳнатининг оддий ифодаларидан иборат Килиб қўйган. Рикардочилар Бейлига далил-исбот билан эмас, балки қўполлик билан жавоб берган эканлар, бунинг сабаби фадат шуки, улар диймат билан диймат фор- масц ёки алмашув диймати ўртасйда ички алоқа борлиги тўғрисида Рикардонинг ўзи- Дац тегишли кўрсатмалар тополмаганлар.


92]
ИККИНЧИ БОБ
АЙИРБОШЛАШ ПРОЦЕССИ
Товарлар ўзлари бозорга бориб айирбошлана олмайдилар, Демак, биз уларни сақловчиларга, товар эгаларига мурожаат цилишимиз лозим. Товарлар нарсадир, шунинг учун улар киши олдида ожиз- дирлар. Агар товарлар ўз хоҳишлари билан бормасалар, киши улар- га зўрлик ишлата олади, яъни уларни олиб кета олади37). Муайян нарсалар бир-бирларига товар сифатида муносабатда бўлишлари учун, товар эгалари ўз хоҳишлари билан ана шу нарсаларни та- еарруф киладигаи кишилар сифатида бир-бирп билан муносабатда бўлишлари лозим: шупдай қилиб, бир товар эгаси бошқа бир товар эгасипииг иродаси билангина, демак, улардан ҳар бири иккови учун муштарак бир хоҳиш битими воситасидагина, ўз товариии би- ровга бериб, бировнинг товарини ўзига олиши мумкин. Демак, улар бир-бирлариии хусусий мулкчи деб билишлари лозим. Формаси шартномадаи иборат бўлган бу ҳуқуқий муносабат иқтисодий му- носабатпи акс эттирадиган ирода мупосабатидир,— бу шартнома- нинг қонун йўли билан мустаҳкамлапган бўлиш-бўлмаслигинипг бунда ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Бу ҳуқуций муносабатга, ёки иро- да муносабатига иқтисодий муносабатнинг ўзи мазмун берган38).
”) Жуда тақводорликда ном чикарган XII асрда товарлар орасида кўпипча жуда ажойиб-ғаройиб нарсалар учраган. Часалан, ўша замондаги бир француз ёзувчиси Лан- ди ярмарнасидаги 37 товарлар орасида газлама, этик, кўн, цишлоқ хўжалик цуроллари, тери ва шу кабилар билан бирга «femmes folles de leur corps» [фоҳишалар] ҳам борлигини нўрсатади.
38) Прудон ўзининг абадий адолат, justice dternelle, ҳақидаги идеалини дастлаб товар ишлаб чиқаришга мувофиқ ксладиган юридик муносабатлардан олади ва, ўрни кел- ганда айтитп керакки, товар ишлаб чицариш фэрмаси ҳам адолат сингари абадийдир, деб шу билан бутуи филистёрларни жуда юпата оладиган далил-исботни нўрсатади. Сўнгра у, бунинг ансича, ҳақиқий товар ишлаб чиқаригани ва унга мувофиц келадиган ҳақиқий ҳуцуқни шу адолат идеали билан уйғунлаштириб, бошца шаклга солишга уринади. Агар- да бирон химия олими моддалар алмашувининг ҳақиқий цонунларини теншириш ва тулар асосида маълум вазифаларни ҳал цилиш ўрнига, моддалар алмашувини «абадий идеялар» га мувофиқ «naturalit6» ва «affinity» [«табиий хусусият» ва «уруғдошликка»] уйғунлашти- риб бошқа шаклга солмоцчи бўлганида, биз ундай химия олини тўғрисида нима деган бў- лар эдик? Бизга, судхўрлик «justice ёЬегпе11е»[«абадий адолатга»], «dquit6 6ternelle», «mutualite


II БОБ.— АЙИРБОШЛАШ ПРОЦЕССИ
93
Бунда шахслар бир-бирига нисбатан фақат товарларнинг вакилла- ридан, яъни товар эгаларидан иборатдир, холос. Текшириш давоми- да биз, умуман, шуни кўрамизки, шахсларнинг характерли иқтисо- дий ниқоблари — фақат иқтисодий муносабатларнинг гавдаланиши бўлиб, мазкур шахслар шу иқтисодий муносабатларнинг ҳомиллари сифатида бир-бирларига рўпара бўладилар.
Товар эгасини унинг товарларидан фарқ қилувчи ҳолат худди туки, бир товар учун бошқа ҳар бир товар жисм унинг ўз қийма- тининг факат намоён бўлиш формаси бўлиб хизмат қилади, холос. Туғма тенглаштирувчи ва беҳаё товар фақат жонини эмас, балки таиасиии ҳам ҳар қандай бошқа товар билан, ҳатто афт-ангори Ма- риторнесдан ҳам хунукрок бўлган товар билан ҳам айирбошлашга хамиша тайёрдир. Товарнинг бошқа товар жисмларидаги конкрет хусусиятларни идрок қилиш цобилиятининг йўқлиги ўрпини товар эгаси ўзининг беш ва ҳатто ундан ошиқ сезгилари билан тўлатади. Товар эгасининг товари унинг ўзи учун бевосита истеъмол қийма- тига эга эмасдир. Йўқса, товар эгаси ўз товарини бозорга чиқармас эди. Бу товар бошқалар учун истеъмол қийматига эгадир. Ўз эга- си учун товарнинг бевосита истеъмол қиймати фақат шундан ибо- ратки, бу товар алмашув қийматинипг ҳомилидир ва, демак, айир- бошлаш воситасидир 39). Шунипг учун ҳам товар эгаси ўз товарини истеъмол кийматига ўзи муҳтож бўлган бошқа товарларга айир- бошлашга ҳаракат қилади. Ҳамма товарлар ўз эгалари учун истеъ- мол циймати эмас, уларнинг эгаси бўлмаган кишилар учун эса истеъмол кийматидир. Демак, товарлар доимо цўлдан-қўлга ўтиб туришлари лозим. Лекии улариинг қўлдан-қўлга буидай ўтиб ту- риши уларшшг айирбош килииишидан иборат бўлади, айирбошқи- линганда эса улар бир-бирларига қиймат сифатида муносабатда бў- ладялар ва циймат сифатида реализация қилииадилар. Демак, товарлар истеъмол циймати сифатида реализация цилиниш имко- пиятига эга бўлишдан олдин циймат сифатида реализация цили- пишлари лозим.
Иккинчи томондан, товарлар қиймат сифатида реализация қи- липа олишдан илгари ўзларининг истеъмол қиймати борлигини исбот қилишлари лозим, чунки уларга сарф қилииган меҳнат бош- калар учун фойдали бўлган формада сарф қилииган тақдирдагина ҳисобга олинади. Лекин меҳнатнинг бошцалар учун ҳақиқатан фойдали-фойдали эмаслигини, меҳнат маҳсулоти бошқа бировнинг  * 38
<5terneile» [«абадий ҳациқатга», «абадий муҳаббатга»] ва бэшца «verit£s 6ternelles» [«абадий Ҳақиқатларга»] зиддир, деганларида, биз судхўрлик тўғрисида черков пеш- воларининг судхўрлцк «grace ёЬегпеПе», «fol ёЮгпеПе», «уо1оп1ё ёЬегпеИе de Dieu» [«абадий 1цафцатга», «абадий эътицодга», «худонинг абадий иродасига»] зиддир, деган сўзларидан лоацал андак бўлса ҳам ортицрод парсани биламизми, ахир?
38) «Чунки ҳар бир неъмат икки хил истеъмол қилинади». — Биринчиси нарсанинг узига хос бўлиб, иккинчиси хос эмасдир; масалан, сандални оёцқа кийиш ҳам мумкин, аиирбошлаш ҳам мумкин. Буларнинг ҳар иккаласи ҳам сандалнинг истеъмол цийматидир, чунки ҳатто сандални ўзи муҳтож бўлган бирон нарсага, масалан, овцатга айирбош дил- ган киши ҳам сандалдан фацат сандал сифатида фойдаланади. Лекин бу сандални истеъ- м°л цилишнинг табиий усули эмас. Чунки сандалнинг вазифаси айирбошлаш учун хизмат ^илиш эмасдир» (Aristoteles- «De Republican, I китоб, 9- боб).


94
БИРИНЧИ БЎЛИМ. — ТОВАР ВА ПУЛ
талабини ърпдира олиш-олмаслигипи фақат айирбошлашгина исбот килиб бера олади.
Ҳар бпр товар эгаси ўз товарини фақат упинг ўз эҳтиёжларини кондлра оладпган истеъмол қийматига эга бўлган товарларгагина айирбош килишни истайди. Бипобарин, айирбошлаш унипг учуп соф иидивидуал процессдан иборатдир. Иккинчи томоидан, ҳар бир товар эгасп ўз товариии қиймат сифатида реализация қилишни, яъни упнпг кўлидаги товар бошқа товар эгалари учуи истеъмол кийматига эга бўлиш-бўлмаслигидан цатъи назар, ўз товарипи худ- ди шундай цпйматга эга бўлган бошқа товарда реализация қилиш- ни истайди. Бинобарин, айирбошлаш унинг учун умумий ижтимоий процессдан иборат. Лекин айни бир процесснинг ўзи айни бир вацтда ҳамма товар эгалари учуи фақат ипдивидуал ва фақат уму- мий ижтимоий процесс бўлиши мумкин эмас.
Масалага кўпроқ диққат билан назар солсак, ҳар бир товар эга- си назарида бошца бировнинг ҳар қандай товари унинг товариучун махсус эквивалент ролини ўйнашиии, шунинг учун ҳам унинг ўз товари бошқа ҳамма товарлар учун умумий эквивалеит ролини ўйнашини кўрамиз. Лекин барча товар эгалари бунда айяи бир хил ҳолатда бўлганликларидан, товарларнинг биттаси ҳам умумий эк- вивалент бўла олмайди, бинобарин, товарлар т^иймат сифатида бир- бири билан айнан бирдай бўладиган ва қиймат мивдори сифатида бир-бирлари билан тенглаша оладиган умумий нисбий қиймат фор- масига ҳам эга бўлмайдилар. Шундай цилиб, товарлар умуман то- вар сифатида эмас, балки маҳсулот сифатида ёки истеъмол қиймат- лари сифатида бир-бирига қарама-қарши турадилар.
Бундай мушкул аҳволда бизнинг товар эгаларимиз Фауст синга- ри: «Дастлаб амал бўлган» 38 деб муҳокама қиладилар. Лекин улар муҳокама қила бошлашдан аввал амалда ишни қилиб қўйган бўла- дилар. Товар табиатининг қонунлари товар эгаларининг табиий инстпнктида намоён бўлади. Товар эгалари ўз товарпарини бошқа бирон товарга нисбат бериш йўли билангина, уларни умумий экви- валент бўлгап бошқа бир товарга қарши қўйиш йўли билангина бир-бприга қиймат сифатида, демак, товар сифатида тенглаштира оладилар. Товар анализи шуни кўрсатди. Лекин муайян бир товар фақат ижтимоий таъсир натижасидагина умумий эквивалентга ай- ланиши мумкин. Шу сабабдан бошқа ҳамма товарларнинг ижти- моий таъсври муайян бир товарни ажратиб чиқаради ва қолган товарлариинг ҳаммаси ўз қийматларини ана шу муайян бир товар- да ифодалайди. Шундай қилиб, бу товариинг нагурал формаси иж- тимопй жиҳатдан танилган эквивалент форма бўлиб қолади. Юқо- рида кўрсатилган ижтимоий процесс ёрдами билан умумий эквива- лент функциясп мазкур ажратилган товарнинг махсус ижтимоий фушшияси бўлиб колади. Бу товар эса пулга айланади.


II БОБ.—АЙИРБОШЛАШ ПРОЦЕССИ
95
мига ёинки упинг номини билдирадиган сонга эга бўлмаса, ундай киши на ^харид қила олади, на сота олади» (Апокалипсис) 39.
Пул кристали — турли меҳнат маҳсулотларининг амалда бир- бири билан тенглаштириладиган ва шу билан амалда товарларга айланадиган айирбошлаш процессининг зарур маҳсулидир. Айир- ■бошлашнинг кенгайиб ва чуцурлашиб боришидаги тарихий процесс товар табиатида истеъмол циймати билан қиймат ўртасидаги ғаф- латдан уйгонаётган царама-қаршиликни кучайтиради. Оборот учун бу қарама-қаршиликнинг ташқи ифодасини бериш эҳтиёжи товар кийматининг мустацил формасининг вужудга келишига олиб бора- ди ва товарни иккига: товар ва пулга ажратиш йўли билан бу ма- сала узил-кесил ҳал қилинмагунча бу эҳтиёж давом этаверади. Демак, меҳпат маҳсулотларининг товарга айланиши кандай тарзда амалга ошса, товарнинг пулга айланиши ҳам худдп шундай тарзда .амалга ошади 40).
Маҳсулотларнинг бевосита айирбошланиши, бир томондан, қий- иатнинг оддий ифода формасига эга бўлиб, иккинчи томондаи эса, у ҳали бундай формага эга эмасдир. Бу форма, юцорида кўргани- .миздек, мана бундай: х миқдордаги А товар = у мицдордаги В то- варга. Маҳсулотларнинг бевосита айирбошланиш формаси эса мана бундай: х миқдордэги А истеъмол буюми = у миқдордаги В истеъ- мол буюмига41). Бунда А нарса билан В нарса то айирбош қилин- гупча товар эмасдир, улар фақат айирбош цилиниш орқасидагина товарга айланади. Истеъмол буюмининг потенциал алмашув қийма- тига айланиши учун биринчи зарур шарт шундан иборатки, бунда мазкур истеъмол буюми ноистеъмол циймати сифагида мавжуд бў- лади, яъни унинг миқдори ўз эгасининг бевосита эҳтиёжларини ўтайдиган миқдордан ошиқ бўлади. Нарсалар ўз-ўзлигича кишидан ташқарпдаги буюмлардир, шунинг учун ҳам улар бошца бировлар- га берплиши мумкин. Бу нарсаларни бошқа бировларга бериш ўз- аро парса беришдан иборат бўлиши учуи кишилар бир-бирларига ппсбатан худди шу ўзаро бериладиган нарсаларнинг хусусий эгаси сифатида гап-сўзсвз муносабатда бўлишлари, шунинг учун ҳамбир- бирларига боғлиқ бўлмаган шахслар сифатида муносабат қилишла- ри керак, холос. Бироқ хоҳ патриархал оила, хоҳ цадимги ҳинд жамоаси, хоҳ инклар давлати 40 ва шу кабилар бўлсин, табиий ра- 40) Биз энди майда буржуа социализмининг найрангига муносиб равишда баҳо ^ера оламиз, майда буржуа социализми товар ишлаб чидаришни абадийлаштирпб Қўймоцчи ва шу билан бирга «пул билан товар ўртасидаги қарама-қаршплпкни» йў- Цотмодчи, яъни пулнинг ўзини йўд дилмодчи бўлади, чунки п\л ана шу дарама- Чаршпликнинг фадат таркибий қисми сифатида мавжуддир. Католицизмнп сақлаган Ҳолда папаии ҳам худди шундай йўқ дилишга уриниш мумкин эди. Бу тўғрида ме- пипг «Сиёспй ицтисод таицидига доир» деган асаримга царалсин,_61 ва упдаи кейин- ги бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 67 ва ундан кейинги оетлар].
_ 41) Кўпинча ваҳшийлар орасида учратганимиз сингари токи икки хил истеъмол
°Уюми айирбошланмасдан, бир истеъмол буюми эвазига жуда кўп ва ҳаддан ташцари хилма-хпл нарсалар эквивалент тариқасида таклиф цилинар экан, ҳатто маҳсулот- ларнинг бевосита айирбошланиши ҳам ҳали ўзининг бошланғич давридан илгарц кет- магац бўладп.


96
БИРИНЧИ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
вишда пайдо бўлган жамоа аъзолари ўртасида бундай ўзаро парса бериб-олиш мупосабати йўц. Товар айирбошланиши жамоа тамом бўлган жойда, бир жамоа бошқа жамоалар билан ёки бошқа жамоа- ларнинг аъзолари билаи рўпара келадиган жойларда бошланади. Лекин нарсалар ташқи муносабатларда товарларга айланган экан, улар тескари таъсир йўли билан жамоа ичида ҳам товар бўлиб қо- ладилар. Бу нарсалармииг миқдори жиҳатидап алмашув муиосаба- ти аввал бошда бутунлай тасодифий бўлади. Улар ўз нарсаларини бир-бирларига беришни истаган ўз эгаларининг хоҳитли билапгина айирбош қилипа оладилар. Шу билаи бирга бошқаларнипг истеъ- мол 'буюмларига бўлгап эҳтиёж секин-секин кучайиб, мустаҳкамла- ниб боради. Айирбошлашнинг доимо такрорлапиб туришп айирбош- лашни мунтазам ижтвмоий процессга айлаитиради. Шу сабабдан, вакт ўтиб бориши билан меҳнат маҳсулотипипг ҳеч бўлмагапда бир кисми атайин айирбош эҳтиёжлари учун ишлаб чиқарила бош- лайди. Шу пайтдап бошлаб, бир томондан, иарсапинг бевосита истеъмол учун фойдали бўлиши билан унипг айирбошлаш учун фойдали бўлпши ўртасидаги айирма кучайиб боради. Нарсанинг истеъмол квймати упинг алмашув қийматидаи ажралади. Иккиичи томондан, нарсалар айирбош қилипадиган ми^дор писбати бу нар- саларни ишлаб чиқаришга боғлиқ бўлиб қолади. Одат уларни қий- мат миқдорлари сифатида қайд цилиб қўяди.


II БОБ.—АЙИРБ01ПЛАШ ПРОЦЕССИ
97
ради. Умумип эквивалент форманинг худди цайси хилдаги товар билан бирикиб кетиши аввалида тасодифий бўлади. Бироқ, умуман ва бутуплигича бунда икки ҳолат ҳал килувчи роль ўйпайди. Пул формаси ё айирбошлаш йўли билан ташқаридан олинадиган ва ҳа- киқатап ҳам маҳаллий маҳсулотлар алмашув қийматииинг табиий равишда юзага келган намоён бўлиш формасидан иборат бўлган эпг муҳим буюмлар билан, ёки қўлдан-қўлга ўтувчи маҳаллий мол- мулкиипг эпг асосий элементи бўлган истеъмол буюми билан, маса- лап қорамол билан бирикиб кетади. Кўчманчи халқлар энг биринчи бўлиб ўз ораларида пул формасини ривожлантирадилар, чунки уларпинг бутун мол-мулки ҳаракатланувчи формада, демак, бево- сита кўлдан-қўлга ўтадигаи формада бўлади ва кўчмапчп халқлар- пипг куи кечириш тарзи ҳамиша уларии бошқа жамоа бплан алоқа қилншга ва шу йўл билаи маҳсулотларни айпрбошлашга ундайди. Одамлар кўп вагр’ кишининг ўзини цул ҳолатида дастлабки пул материалига айлаптиргаплар, аммо улар ерни ҳеч қачон пул мате- риалига айлантирган эмаслар. Бундай ғоя фақат тараққий топган буржуа жамиятидагина пайдо бўлиши мумкин эди. Бу ғоя фақат XVII асрнинг сўнгги учдан бир цисмида пайдо бўлди, бу ғояпи миллий миқёсда амалга оширишга биринчи марта орадан юз йил ўтгапдаи кейин, француз буржуа революцияси даврида уринибкў- рилган эди.
Товар айирбошлаш ўзининг тор маҳаллий доирасидан чиқа бор- гап ва шушгнг учун ҳам товар циймати ривожланиб умумаи киши меҳнатининг моддийлашган шаклини ола борган сари, пул форма- си, умумий эквивалепт бўлиш каби ижтимоий функцияни бажариш учуп, ўз табиатига кўра айниқса яроқли бўлган товарларга, яъни асл металларга кўчади.
«Олтин ва кумуш ўз табиатига кўра пул бўлмаса ҳам, лекин иул ўз табпатига кўра олтин ва кумуш» 42) экаилигинп бу металлар- нинг табиий хусуспятларп билан уларнинг пул функцияларининг уйғунлиги исбот қилади43)  *. Лекип ҳозирча биз пулиинг фақат бир фупкциясипи: товар қийматининг памоёп бўлиш формаси бўлиб, ёки товар кийматларининг миқдори ўзида ижтимопй ифода топади- ган материал бўлиб хизмат қилишини биламиз. Қийматнинг памо- ёп бўлиш адекват формаси, ёки абстракт меҳнатиинг ва, демак, бир хплдаги киши меҳнатининг материаллашган шакли — ҳамма нус- хаси бирдай сифатга эга бўлган матерпядап пборат бўлиши мум- кин. Иккипчи томоидан, қиймат миқдорларишшг тафовути ссф миқдор характерига эга бўлганлигпдап. пул товар ҳам соф мицдор тафовутларпга мос бўлиши лозим, яънп пул товар шуидай хосса- ларга эга бўлиши керакки, уни истаганча майда бўлакларга бўлиш ва сўнгра қайтадан бу қисмларнп бирга қўшиш мумкип бўлсин.
42) Карл Маркс- «Сиёсш! иқтпсод тапкицига доир», 135- бст [К. Марнс ва ф. Эпгсттьс. Асарлар, 2- пашри, 13-том, 137- бетга царьчсии]. «Асл металлар. . . ўз табиатига нўра пулдир» (Galiani. «Della МопЧа», Кустоди нашри. Parte Moderna, Ш том, 137-бет).
43) Бу тўғрида муфассалроц маълумот олиш учун менпиг боягина цигата олинган аса-
Римнинг «Асл мегаллар» деган бўлимига ьаралсин.


98
БИРИНЧИ БУЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
Олтин ва кумуш ўз табиий хусусияти билан ана шундай сифатлар- га эгадир.
Пул товарнииг истеъмол қиймати иккига ажралади. Товар си- фатида у эга бўлган ўзига хос истеъмол қиймати билан бир қа- торда,— масалан, олтиннинг тишни цоплашга хизмат қилгани, зеб- зийнат буюмлари ясаш учун хом материал бўлгани каби,— ўзининг махсус ижтимоий функцияларидан келиб чиқадиган формал истеъ- мол қийматини ҳам касб этади.
Бошқа ҳамма товарлар пулнинг фақат махсус эквивалеитлариг пул эса уларнинг умумий эквиваленти бўлганлигидан, улар махсус товарлар сифатида пулга нисбатан умумий товарга муносабат қил- гандек муносабат қиладилар 44).
Биз, пул формаси фақат бошқа ҳамма товарларнинг бир товарга бўлган муносабатининг шу товарда цотиб қолган инъикоси эканли- гини кўрдик. Демак, пулнинг товардан иборат бўлиш факти 45) пул- ни ҳозирги шаклида аиализ қплиш учун унинг ҳозирги тайёр формасини асос килиб оладпган кишигагина кашфиёт бўлиб кўри- ииши мумкин. Айирбошлаш процесси унинг ўзи пулга айлантира- диган товарга унинг қийматини бермайдп, балки фадат унинг мах- сус қиймат формасини беради. Бу икки таърифии бир-бири билап: алмаштириб юбориш окибати шу бўладики, олтин билап кумуш- нинг қийматшш хаёлий нарса деб ҳисоблай бошлайдилар46). Пул ўзинииг маълум функцияларида оддий пул белгилари билан алмаш- тирилиши мумкинлигидан бошқа бир хато, яъни, пул фақат белги- дан иборат, деган хато келиб чиқди. Иккинчи гомондан, бу хато фикрда бўлган кишилар, нарсаларнинг пул формаси уларнинг ўзи- дан чет нарсадир ва факат нарсалар замирида яшириниб ётгаи ки- ши муносабатларининг намоён бўлиш формасидир, деб аранг пай- кар эдилар. Бу маънода ҳар бир товар фақат белгидан иборат бўлар эди, чуики қиймат сифатида ҳар бир товар унга сарф қилин- 44) 	«Пул уннверсал товардир» (Verri, цитата нелтирилаётган асар, 16- бет).
46) «Биз пул металп деб умумии ном берипшмиэ мумкин бўлган олтин билан кумуш ўз- ўзлигича. . . товарлар бўлиб. . . уларнинг ниймати гоҳ ошмб, гоҳ тушиб туради. . . Пул металининг ғиймати, унинг оз микдорига мамлағатдаги деҳғончилин ёки саноат маҳсулоти- нинг нўп миғдорпни сотиб олиш мумкип бўлгандагина юнсакроц ниймат деб ҳисобланиши мумкин» вз ҳоказо ([,$. Clement-] «А Discourse of the General Nations of Money, Trade, and Exchanges, as they stand in relation each to other». By a Merchant. London, 1695, p. 7). «Хоҳ зарб килинган, хоҳ зарб килинмаган нумуш ва олтин, гарчи бошқа ҳамма нарсалар учун меъёр ўлчови сифатпда ишлатилса ҳам, ҳарҳолда улар худди вино, тамаки, мой, нийим-кечак ёки газлама сингари товарлардан асло цолигпмайдиган товарлардир» ([J. Child ] «А Discourse concerning Trade, and that in particular of the East-Indies etc». London, 1689, p. 2). «Киролликнинг капнтали ва бэйлигифшат пул билан чснланмайди, шунингдек олтии ва нумушни ҳам товарлар наторидан чинариб ташлаб бўлмайди». ([Th. РарШоп.] «The East- India Trad»* a most Profitable Trade». London, 1677, p. 4).
4C) «Олтин билан кумуш монета шанлида зарб нилинишдан илгари металл сифатида ўз нийматига эга бўлади» (Galiani, цитата нелтирилаётган асар). Лоьн бундай дейди; «Ки- ишлар умумий бир фиғрга ьелиб, нумутга шундай хоссалар берганларни, бу хоссалар уни циймат деб хаёл ьилинадигап пул ролини ўйнаш учун яроцли нилиб нўяди». Ло, ансинча, бундай дейди:’«Турли миллатлар кандай нилиб бирон бир нарсага хаёлий ниймат бера олдилар экан?. . ва қандай килиб бу хаёлпй қиймат сақланиб нолди энан?» Унинг ўзи масаланинг моҳиятини вацадар яхши тугпунмаслигини қуйидаги сўзлари нўрсатиб турибди: «Кумуш ўзи эга бўлган истеъмол ьиймати юзасидан, яъни ўзшшнг ҳациций цийиати юзасидан * айирбошланиб 1елди; ғумуш пул бўлиб хизмат килиш наби вазифа- га эга бўлганлигидан, яна қўшимча қийматга ҳам эга бўлди (une valeur additionnelle)» (Jean Law- «Considerations sur le numeraire et le commerce». Э. Дэрнинг: «Economistes Financiers du XV111 Biecle» нашрида, p. 469, 470).


II БОБ,— АЙИРБОШЛАШ ПРОЦЕССИ
99
Ган 'риши меҳпатининг фақат буюмлашган пардасидпр47). Лекин муайян ишлаб чиқариш усули асосида нарсалар эга бўладиган иж- тнмоий хусусиятларни, ёки шундай ишлаб чиқариш усули асосида мехпатппнг ижтимоий таърифларига эга бўладигап буюм формала- рипи оддий белгилар деб эълон қилиш билан уларни киши ақл- идрокпнииг ихтиёрий суратда яратган маҳсули деб эълон қилади- лар. XVIII аср маърифатчиларининг севиб ишлатадиган усули ана шундай эди, улар киши муносабатларидаги сирли формаларнинг ниқобини ҳеч бўлмаганда вақтинча олиб ташлаш учун шундай усулни ишлатар эдилар, чунки улар бу сирли формаларнпнг пайдо бўлиш сабабларини изоҳлай олмас эдилар.
Товарнинг эквивалент формаси ўз цийматинииг сон бплаиифо- далапган миқдорини ўз ичига олмаслиги тоқорида кўрсатиб ўтилган эди. Лгар биз олтин пул эканлигини, яъии уни бошқа ҳамма то- варларга бевосита айирбош қилиш мумкин эканлигини билсак ҳам, лекип биз ҳали, масалан, 10 фунт олтин қанча туришини асло билмаймиз. Ҳар қандай бошқа товар сингари, олтин ҳам ўз қиймат миқдорини факат нисбий тарзда, фақат бошқа товарларда ифода- лай олади. Олтиннинг ўз қиймати уни ишлаб чиқариш учун лозим бўлган иш вақти билан белгиланади ва ҳар цапдай бошқа товар- нинг худди шу қадар иш вақти кристаллашган миқдорида ифода- лапади48). Олтиннинг бу нисбий қиймат миқдори у ишлаб чиқари- ладигаи жойда, бевосита алмашув савдосида ҳат^иқатан аниқланади. Олтин пул сифатида муомалага кирганда унинг қиймати олдиндан белгилаб қўйилган бўлади. XVII асрнинг сўигги ўн йилларида пул- пи аиализ килиш натижасида пулпипг товар эканлпги аниқлапган
*’) «Пул уларнипг (товарларнинг) белгисидир» (V. de Forbonnais- «Elements du Commerce». Nouv. Edit. Leyde, 1766, t. II, p. 143). «Белги бўлганлиги учун пулни товарлар ўзларига тортадилар» (ўша жойда, 155-бет). «Пул — нарсанинг белгйси ва ванилидир (Montesquieu. «Esprit des I.oix». Oeuvres. London, 1767, t. II, p. 3). «Пул оддий белги эмас- дир, чунни пулнинг ўзи бойлиндир; пул нийматларнинг ванили эмас, балки ўзи циймат- дир» (Le Trosne), цитата вслтирнлаётган асар, 910- бст). «Биз қиймат тушунчасига эътпбор бергапимизда, нарсанинг ўзига факат белги деб ғаралади ва нарса бунда ўзлигича аҳа- миятга эга бўлмасдан, балки ўзининг арзипшга нараб аҳамиятга эга бўлади» (Hegel. «Philosophic des Rcchts». S. 100). Олтип оддий белгидир ва асл металларшшг фақат хаёлий вий- матидир, деган тасаввурни экономистлардан анча илгари юристлар ёйган эдилар, дирол* ҳокимиятига лагавбардорлик ғилиб турган бу юристлар ўрта асрларнинг бутун давомпда цмролларнинг қалбаьи моьета чш.аритпга ҳукуғи борлигини Рим имиерияси апъанала) м би лан ва панде! тларда 41 ғфодалапган пул тушунчалари билан асослашга уриниб нелдилар Мазкур юристларнипг содиц шогирди бўлган ‘Филипп Валуа 1346 йилдаги бир декретида бундай дейди: «Монета зарб килиш, пул билан таъмиилаш ва мопета тўғрисида ҳар нан- дай фармойншлар бериш ҳуцуқига, зарб нилипган монетани муомалага ьиритипг, кирит- ганда ҳам ўзимиз истайдиган ва ўзимизга мупосиб кўрган баҳо билан киритиш ҳуқудига фацат бпзлар ва бизнинг нирол олий ҳазратимиз эгадир». Имиератор пулнинг ғийматини декрст бнлан нонунлаштиради, деган даъво Рим хукукининг догмасп эди. Пулга нисбатан товарга килинган муомаладай муомала кнлшп катъиян такш.лапган эди. «Пулни ҳсч ким сотиб олмаслиги ьерак, чунки ҳамманинг фойдаланшпи учун таъсис этилган нул товар бўлмас- лиги лозим». Бу гўгрида яхшироц изоҳви нуйидагй асарцан царалсин: G. F Pagnini. «Saggio sopra il qiusto pregio d*1! le cost », 1751, Кустоди нашри, Parte Moderna, II том. Пань- ини хлсусан ўз асарининг икшшчи кнсмпда жаноб юрпстлар бплац мунозара килади.
48j «Агар бир бушель ғалла етшптиршп учун зарур бўлган пш вантини сарф қилиб, Перу нонларидан бир унция кумуш чицариб олиб Лондоига келтиршп мумкин бўлса, у ва^тда нумуш ғалланинг табиий баҳосини тапшпл этади; агарда янгп ва янада бойроц конлар очилигпи натижасида хрзиргп вақтда топилаетган бир упция кумуш ўрнига шун- дай осонлик билан икни унцйя кумуш тогппп мумкип бўлса, у вацтда caeteris paribus [богпқа шундай баравар шартлар мавжуд бўлганда] би р бушель ғалла илгари 5 шиллинг турган бўлса, эндиликда 10 шиллинг туради») Wiliam Peity- «А Treatise of Taxes and Contributions». London, 1667, p. 31).


100
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
экан, бу ҳарҳолда фақат бошланғич анализ эди, холос. Буидаги цийинчилик пулнинг товар эканллгини тушунишда эмас, балки то- варнииг қандай қилиб ва нима сабабдан иулга айланишини дниқ- лашдадир49). \
Биз, қийматнинг энг оддий ифодаси, яъни х миқдордаги А то- вар = у мицдордаги В товарга деган ифода, бошқа нарсанинг ций- мат миқдорипи ифодалайдиган нарса товарларнинг бу муиосабатига боғлиц 'бўлмаган ҳолда эквивалент формага эгадир ва бу формага у бирмунча азалдан ўзига хос бўлган ижтимоий хусусият сифатида эгадир, дегаи иллюзияни туғдиришини кўрдик. Биз бу иллюзиянинг қандай маҳкам ўрнашганлигини кузатиб бордик. Умумий эквива- лепт форма муайян товариинг натурал формаси билан бирикиб ёки пул формасида кристаллашиб кетганида, бу иллюзия энг юқори нуқтасига чиқканиии кўрдик. Бунда шундай бир таассурот туғи- ладики, гўё маълум бир товарнинг пулга айланишига сабаб бошқа ҳамма товарларнинг ўз қийматларини унда ифодалагапи эмас, бал- ки, аксинча, бошқа ҳамма товарларнинг ўз қийматларини унда ифода этишига сабаб уиинг пул бўлганлиги эмиш. Воситачилик қи- лувчи ҳаракат ўз натижасидан ҳеч бир асар қолдирмай йўқолиб кетади. Товарлар, ҳеч қандай ёрдам олмасдан, ўзларидан ташқари- да бўлган ва ўзлари билан бир ^аторда турган мавжуд товар жис- ми шаклида ўз қийматининг тайёр тимсолиии топади. Бу нарсалар олтвп ва кумуш — ер остидан чиққан шаклида ҳар қандай киши меҳнатининг бевосита гавдалаиишидан ҳам иборатдир. Пулнинг сеҳрли характери ҳам ана шундай келиб чиқади. Биз ҳозир ўрга- наётгап жамият тузумида кишиларнинг ижтимоий ишлаб чиқариш процессидаги муносабатлари нуқул атомистик муносабатлардир. Шунииг натижасида уларнинг ишлаб чиқариш муносабатлари улар- нинг вазоратига ва онгли индивидуал фаолиятига боғлиқ бўлмаган ҳолда буюм характерини олади. Бу нарса энг аввал шунда кўрина- дики, уларнииг меҳпат'маҳсулотлари умуман — товар формасига киради. Шундай килиб, пул фетишининг сири товар фетишининг кўзга ташланиб кслган, кўзни қамаштирувчи сиридир, холос.
4В) Профессор Рошер жаиоблари бпзга бундай деб ўргатмоқчи бўлади: «Пулга берил- ган нотўгри таърифларни икки асосий группага бўлиш мумкин: таърифларлинг бир груп- паси пулни товардан каттароц нарса дсб, иккинчи группаси эса пулни товардан ничин- роқ нарса деб ҳисоблайди». Шундан кейин, бу жалоб пул ҳанида езилган жуда нўп ҳар кил асарларни нўрсатадики, уларда пул назариясининг ҳакиций тарихини тугпунишдан ҳатто асар ҳам йўқ. Охирида, у булдай ласихатгўйлик нилади: «Аммо энг янги экономист- ларнилг кўичилиги пулни бошқа товарлардан фарц қиладиган хусусиятларга етарли эъти- бор бермаётганини илкор килиш мумкин эмас» (демак, пул, ҳарҳолда, товарга қараганда ё ничикроц, ёки каттароц бир нарса экан-да?). «. . .Шундай бўлса, Ганиль ва бошкалар- минг ярим меркантилистпк реакцияси бирмунча асосга эгадир» (Wilhelm Roscher- «Die Grun- dlaejcn der Nationalokonomie», 3. Aufl., 1858, S. 207—2i0). «Каттароқ-нпчинроц — ғтарли
эмас — шундай бўлгач бирмулча» эмшл’ Тағин бучи тушунчаларни таърифлаш д(б атай- дилар-а! Ана шундай энлснтпк ироф ссорона вайсакилинна жацоб Роппр камтарлик бллан сиёсий ицтисодиилг «алатомик-физиологик методи» деб ном нўйибди! Аммо фан ҳар ҳолда унинг бир вашфиётидан милнатдорнп, у ҳам бўлса: пул — «ёқимли товардир» дёган наш. фиётдир.


[101
УЧИНЧИ БОБ
ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
1. ҚИЙМАТ ЎЛЧОВИ
Мен бу асарнинг ҳамма жойида, содда бўлсин учуи, пул товар олтиндир, деб фараз киламан.
Олтиннинг биринчи функцияси — товар оламига цийматни ифо- далаш учун, яъни товарларнинг қийматларини сифат жиҳатидан баравар бўлган ва миқдор жиҳатдан солиштириб кўриладиган ном- дош миқдорлар сифатида ифодалаш учуи материал беришдан ибо- рат. Шундай қилиб, олтин қийматларнипг умумий ўлчови бўлиш функциясини ўтайди ва махсус эквивалент товар бўлган олтин ҳам- мадан аввал ўзипинг ана шу функциясига кўра пулга айланади.
Товарлариинг ўлчовдош бўлишига сабаб пул эмасдир. Аксипча. Худди ҳамма товарлар циймат сифатида буюмлашгаи киши меҳна- тидан иборат бўлганлиги ва, демак, улар ўз-ўзича ўлчовдош бўл- гаплиги сабабли, уларнинг ҳаммаси ўз қийматларини айни бирмах- сус товар билан ўлчай оладилар ва шу тариқа бу махсус товарпи бошқа ҳамма товарлар қийматларининг умумий ўлчовига, яъни лулга айлаитира оладилар. Қиймат ўлчови бўлгап пул товарларга хос имманент қиймат ўлчовининг, яъни иш вақтипинг зурурий на- моён бўлиш формасидир 50).
50) 	Нега пул бевосита иш вақтининг ўзини ифодаламайди, масалан, нега доғоз пул белгиси х иш соатларини ифодаламайди, деган савол шунчаки нега товар ишлаб чиқариш базисида меҳнат маҳсулотлари товар формасига киришлари лозим, чунки товар формаси товарларни — товарга ва пул товарга бўлиш зарурлигинп назарда ту- тади, деган саволдан иборат; ёки, нега хусусий меҳнатни бевосита ижтимоий меҳнат деб, яъни ўз карама-қаршисидан иборат деб ҳисоблаш мумкин эмас, деган савол/ ҳам худди шундай савол жумласига киради. Товар ишлаб чидариш асосида «пш пули» вужудга келтиришнинг сийда утопизм эканлигини мен бошца бир ўринда батафсил қараб чидданман («Сиёсий иқтисод танқидига доир», 61 ва ундан кейинги бетлар |К. Маркс ва Ф. Энгс.пьс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 67 ва ундан кеиинги бетларга да- ралсин]). Бу ўринда фадат шуни дайд цилиб ўтамапки, масалаи, театр бплстипинг «пул»га ҳсч қандай алоқаси йўқлиги сингари, Оуэннинг «иш пули»иинг ҳам «пул»га ҳеч қандай алоқаси йўддир, Оуэн бевосита умумлаштирилган меҳнатни, яъпч товар ишлаб чиқаришга тамоман қарама-қарши бўлган ишлаб чицариш формаси- ни назарда тутади. Иш квитанцияси фақат ишлаб чиқарувчипипг умумий меҳпатда шахсан иштирок қилишининг индивидуал ҳиссасипи ва уипнг умумий маҳсулотдан исътемол учун мўлжалланган қисмига бўлган индивидуал улушини ифодалайди, хо- лос. Лекин Оуэн товар ишлаб чидаришни назарда тутишни ва шу билан бирга унинг зарур шартларини пул найрангбозликлари воситаси билан бартараф дилишга ури- нишни хаёлига ҳам келтирмаган.


102
БИРИНЧИ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
Товар қийматининг олтинда ифодаланиши: х миқдордаги А то- вар = у мивдордаги пул товарга эканлиги товарнинг пул форма- сидир, ёки упипг баҳосидир. Энди темирнинг қийматиии ижтикопй аҳамиятга эга бўлган формада ифодалаш учун фақаг биргина т>енг- лама: 1 тонна темир •= 2 унция олтинга, деган тенглама етарли^ир. Эпдиликда бу тенгламанииг бошца товарларнинг киймат тенглама- лари қаторцда ёпма-ён цадам ташлаб боришига эҳтиёж йўқ, чункп зквивалеит товар, яъни олтин эндиликда пул харакгерига эгадир. Шу сабабдаи товарларнинг умумий нисбий қиймат формаси энди яна қайтадан ўзиппнг энг дастлабки шаклига — оддий, ёки якка писбий қиймат формасига қайтади. Иккинчн томондан, қпйматнинг кенгайган нисбий ифодаси, ёки қиймат нисбий ифодаларининг чек- сиз қатори, пул товарнинг махсус нисбий қиймат формасига айла- пади. Лекип бу қаторлар эндиликда ижтимоий йўсинда товар баҳо- ларида юзага чиққан бўлади. Ҳар қандай прейскураптдаги ёзувлар- ни ўнгдан чапга цараб ўқисангиз, ҳамма хилдаги товарларда пул кийматининг миқдори ифодаланганлигини кўрасиз. Лекин пулнинг ўзининг баҳоси йўқ. Бошқа товарларнинг ягона нисбий қиймат формасида иштирок этиш учун пулнинг ўз-ўзига нисбатан ўз экви- валенти сифатида муносабатда бўлиши лозим бўларди.
Товарларнинг ҳар қандай қиймат формаси сингари, уларнинг баҳоси ёки пул формаси ҳам уларнинг сезги билан идрок қили- надиган реал жисмоний формасидан фарқ қилувчи бир нарсадир, демак — фақат тасаввурдагина мавжуд бўлган фикрий формадир. Темир, мата, буғдой ва шу кабпларнинг қиймати, гарчи кўзга кў- ринмаса-да, бу нарсаларнинг ўзида мавжуддир; қиймат бу нарса- ларнинг олтин билан тенглигида, уларнинг олтипга нисбатида, уларниш , айтайлик, фақат миясида мавжуд бўлган нисбатда ифо- даланади. Шунинг учун товарларни сақловчи киши уларнинг баҳо- сини ташқи дунёга билдириш учун ўз тилини уларга бериши ёки уларга қоғоз ёрлиқ ёпиштириб цўйиши лозим бўлади51). Товар ций- матларининг олтиида ифодаланиши фикрий харакгорга эга бўлган- лигидан, бу ишда фақат фикран тасаввур қилинадиган олтинни, яъни хаёлдаги олтинни татбиқ килиш ҳам мумкин. Ҳар бир товар эгаси ўз товарларига баҳо формасипи ёки фикран тасаввур қили- падиган олтин формасини бериш билан, у ҳали ўз товарларини асло ҳақиқий олтипга айлантирмаганлигини ва миллион-миллион- 51) 	ваҳшийлар ва ярим ваҳшийлар бунда ўз тилларидан бирмунча бошқача фой- даланадилар. Капитан Парри Баффин кўрфазининг ғарбий қирғоғида, яшовчи аҳоли тўғри-сида бундай ҳикоя қилади: «Бундай ҳолда» (маҳсулотлар аиироошлаш чоғида) «...улар 6v нарсани» (айирбошлаш учун уларга таклиф цилинган нарсани) «икки марта ялайдилар, шундан кейин савдо битими муваффациятлп тузилдп деб ўйласа- лар керак»42. Шарқпй эскимослар орасида ҳам айирбошлаган кпши олган нарсасини ҳамиша ялар экап. Шундай қилиб, агар шимолда тил ўзлаштириш органи бўлса, жанубда қориншшг жамғариш органи деб ҳисобланиши ҳеч бир ажабланарли эмас- дир; масалан, кафлар бирон кишининг бойлпгига унинг қорнининг катталигига қа- раб баҳо берадилар. Кўриб турибсизки, кафлар жуда фаҳмлп халқ экан: Англия ҳу- куматининг 1864 йилги ҳисоботида ишчилар синфининг анча қисмида мой моддалари етишмаслигидан шикоят қилинган бўлса, худди ўша йилнинг ўзида Гарвей деган бир доктор (қоп аиланишини кашф этган Гарвей Эхмас) буржуазпя ва аристократия- га ёғ босишдан қутулиш чорасини кўрсатувчи товламачиликдан иборат рецептлар бериб шуҳрат қозонгап.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЕКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
103
ларга етадиган тоЕар кийматларини олтинда ифодалатп учун унга заррача ҳам реал олтин керак эмаслигини билади. Демак, пулқий- мат ўлчови функцпясини ўтайди, деб фақат фикран тасаввур қили- нади, ёки у фикрий пулдир. Ана шу сабабдап пул тўғрисида жуда бем^ъни назариялар пайдо бўлди 52\ Гарчи қиймат ўлчови функ- цпяуспни фацат фикран тасаввур цилинадиган пул ўтаса ҳам, баҳо тамомила реал пул материалига боғлиддир. Масалан, бир тонна те- мирнипг цийматл, яъни бир тонна темирдаги киши меҳнатининг миқдсри, худди шунча миқдорда меҳнат сарф қилинган пул товар- нпнг фикран тасаввур қилинадигаи микдорида ифодаланади. Демак, олтин, кумуш ёки мис киймат ўлчови бўлиб хизмат қилишига қа- раб, бир тонна темпрнинг қиймати ҳам тамоман турлича баҳолар- да, ёкп тамоман турли миқдордаги олтин, кумуш ёки мисда ифо- далапади.
Агар айни бир вақтда икки хил товар, масалан олтин ва кумуш, кпймат ўлчовп бўлпб хизмат қилса, у вақтда бутун товарларнинг баҳолари икки хил ифодага: олтин баҳоларига ва кумуш баҳолари- га эга бўлади; олтин билап кумушнинг циймати ўртасидаги нисбат ўзгармаса, масалан 1 : 15 бўлиб қолса, олтин баҳолари билан ку- муш баҳоларп тинчгппа ёнма-ён тураверадилар. Лекин қийматлар- нинг бу нисбатида юз берган ҳар қандай ўзгариш товарларнинг ол- тип баҳолари билап кумуш баҳолари ўртасида барқарор бўлган нисбатни бузади ва, шундай қилиб, қиймат ўлчовининг икки ёқла- малиги унинг функциясига зид келишини ҳақиқатда исбот қи- лади 53).
52) 	Қаралсин: Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир». «Пул ўлчов бир- лиги назариялари», 53-ва ундан кейинги бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 60-ва ундан кейинги бетлар|.
■-3) 2-натирига изоҳ. «Олтин билан кумуш цонуига биноан пул, яъни циймат ўл- чови функциясини бир хилда ўтайдиган жойларда, уларни айни бир материя деб хисоблашга ҳампша беҳуда уринадилар. Агар айни бир хил пропорцпядаги кумуш билан олтинда доим бир хил иш вақти буюмлашган бўлади деб фараз қилннар экан, демак аслида: кумуш билан олтин айни бир материядир ва қиммати камроқ бўл- ган муайян миқдор металл, яъни кумуш, муайян миқдор олтинпинг ўзгармас бўла- гини ташкил эгади, деган гумон туғилади. Эдуард III ҳукмронлик қилган даврдан то Георг II давригача Англияиинг пул муомаласи тарихида олтин қиймати ва ку- муш қиймати ўртасида конун бўйича белгиланган нисбат билан улар қийматлари- нинг ҳациқатаи тебраниб туриши ўртасидагп уйғуисизлик натижаснда кўп марта пул муомаласининг бузилиш ҳоллари юз берган. Гоҳ олтинга, гоҳ кумушга юцори баҳо иўйилган. Жуда паст баҳо қўйилган металл муомаладан чицарилиб, цайтадап эритплган ва қуймалар шаклида чет элларга чиқарилган. Бундай ҳолларда ҳар ик- кала металл қийматларининг нисбати яна қонуи чиқариш йўли билан ўзгартирилиб турилган, лекин эски номинал диймат сиигари, янгн номпнал циймат ҳам тез орада Иийматларнинг ҳақиқий нисбати билан тўцнашиб қолаверган. Бизнинг замонимизда Ҳиндистон ва Хитойда кумушга бўлган талаб натиэкасида кумушга писбатап олтин қийматининг хиёлгина ва ўткинчи пасайиб кетиши Францияда ҳам худди шундай ходисанинг жуда катта кўламда юз беришига сабаб бўлди. яъни кумуш четга чица- рилиб, уни олтин муомаладан суриб чиқара бошлади. 1855, 1856 ва 1857 йилларда Францияга келтирилган олтин Франциядан чиқарилган олтиндан 41 580 000 фунт стерлинг ортиқ бўлган, ваҳоланки Франциядан чиқарилган кумуш Францияга келти- рилган кумушдан 34 704 000 фунт стерлинг ортиқ бўлган. Аслида, ҳар иккала металл ионун бўйича қийматлар ўлчови қилиб қўйилган ва шу сабабдан тўловлар пайтида уларнинг ҳар иккаласи ҳам цабул қилиниши лозим бўлган — зотан ҳар бир киши ўз хоҳпшига кўра хоҳ олтин, хоҳ кумуш тўлаши мумкии бўлган мамлакатларда қий- мати ортиб бораётган металл лаж хусусиятига эга бўлади ва ҳар цандай бошқа товар сингари, у ҳам ўз баҳосини жуда юцори баҳо ^ўйилган металлда ўлчайди. вахоланки бахоси жуда баланд цУйилган ана шу металлнинг ёлғиз ўзи циймат ўлчови ваэифасини ўтайди. Бу соҳадаги бутун тарихий тажриба фацат шундан иборатки, қонунга биноан қиймат ўлчови функцияси икки товар зиммасида бўлиши белгилаб дўйилган жой-


104
БИРИНЧИ БУЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
Баҳолари аниқ бўлган ҳамма товарлар мана бундай формага киради: а миқдордаги А товар = х миқдор олтинга; Ъ миқдордаги
В товар = у миқдор олтинга; с миқдордаги С товар = z миқдор олтипга ва ҳоказо, а, Ь, с бунда A, В, С товарларнинг муайян мас- сасидир, х, у, z эса — олтиннинг муайян массасидир. Шундай циргиб, товар цийматлари турли миқдордаги олтиннипг фикраи тасайрур қилипадиган миқдорига айланди, яъни ўз товар жисмларипинг Жу- да хилма-хил бўлишига қарамай, номдош миқдорларга, олтин миқ- дорларга айланди. Булар турли миқдордаги олтин бўлишларига кўра, бир-бирлари билан солиштириб кўрилади ва бир-бири билан бир ўлчовга солинади, шу билан бирга буларнп муайян миқдорда- ги олтппга нисбат бериш, яъни бир ўлчов бирлигига солиш каби техник зарурият пайдо бўлади. Бу ўлчов бирлнгипинг ўзи япа му- айяи кисмларга бўлипиб бориши билан кеигайиб, масштабга айла- нади. Олтин, кумуш, мис, ҳали пулга айланмасдаи плгари, оғирлик таксимлари шаклида шундай масштабга эга бўдадп: масалан, агар ўлчов бирлиги фуитдан иборат бўлса, у вақтда, бир томопдан, бу фунт яна унцияларга ва бошқаларга бўлинади, иккинчи томоидан. фунтларпи бирлаштириш йўли билаи центнерлар ва шу кабилар ҳосил қилипади 54). Шу сабабдаи металл пуллар муомаласи шароп- тида иул масштабипинг, ёки баҳолар масштабининг дастлабки ном- лари ҳамиша оғирлик масштабииинг тайёр номларидан олинган бўлади.
Пул киймат ўлчови сифатида ва баҳо масштаби сифатида тамо- ман бошқа-бошқа икки функцияни бажаради. Киши меҳнатииинг ижтимоий гавдаланиши сифатида пул—қиймат ўлчовидир, муайян огирликдаги металл сифатида пул—баҳо масштабидир. Қиймат ўлчови сифатида пул чексиз равишда хилма-хил бўлган товарлар- ни баҳоларга, фикран тасаввур килинадиган олтии миқдорларига айлаптириш вазифас-ипи ўтайди; баҳолар масштаби сифатида пул ана шу олтпн миқдорларини ўлчовга солади. Қиймат ўлчови билан товарлар қиймат сифатида ўлчаиади; аксинча, муайяи миқдордаги олтипнинг қийматини унинг бошқа миқдорларининг оғирлиги би- лаи эмас, балки олтиннипг турли миқдорларипи унинг муайяп миқдори билан ўлчайди. Баҳо масштаби учун олтинпинг муайян оғирлиги ўлчов бирлиги цилиб олиимоғи лозим. Ном.дош миқдор- ларпинг ҳар қандай бошқа муайян ўлчовида оўлгаии сингари, буида ҳам ўлчовлар нисбатининг баркарорлиги ҳал қилувчи аҳа- миятга эгадир. Демак, айни бир миқдордаги олтин доимий равишда ўлчов бирлиги вазифасини ўтаб қанча ўзгармасдаи турса, баҳолар ларда бу функция ҳақиқатда ҳамиша бу товарларлдн фақат ^птаспга (Карл Маркс. «Сиёсий идтисод танқидига доир», 52, 53-бстлар [п. Маркс ва I. Эн- гел'с. Асарчар, 2-нашри, 13-том. 59, 60-бетларга каралспн]).
м) 2-нашри-а и?ох. Англияда бир унция олтинни пул мастптаби бпрлик қисмлари билан бутун сонда ифодалаш мумкин эмас, бу ғалати фактвппг сабабп куяидагидан иборат. «Биз- нйнг зарбхонамиз авпалбошда факат кумутп зарб дилшпга мослаштирилгап эди, niy са- бабли бир унцил нумугп маълум микдордаги бутун-бутун монсталарга қолдицсиз бўлиниши ҳамитпа мумнин эдй; олтин эса фақат кумуш зарб қилишга мослаштирплган системага ке- йинроц кирганлигидап, бир унция олтиндан бир бутун монета шаклида монеталар зарб қи- лигп мумнпн эмас эди» (Maclaren, «History of the Currency». London, 1858, p. 16).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЕКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
105
масштаби ўз функциясини шуича яхши бажаради. Олтиннииг қий- матГўлчови вазифасини ўташининг сабаби фақат шуки, унинг ўзи меҳ^ат маҳсулидир ва, демак, потенциал равишда ўзгарувчан
Ҳаммадан аввал шуниси равшанки, олтин қийматининг ўзга- рпши ҳеч бир ҳолда унинг баҳолар масштаби сифатидаги функ- циясида асло акс этмайди. Олтиипинг қиймати қанча ўзгарса ҳам, унинг муайян мивдорларининг қиймати орасидаги нисбат айнан бпрдайлигпча қолади. Агар олтиининг циймати ҳатто 1 000 марта тушгапда ҳам, 12 унция олтинпинг қиймати яиа илгаригидек бир унция олтиннинг қийматидаи ўн икки марта ортиқ бўлиб қола бе- ради, баҳоларни аниқлаганда эса ran ҳамиша турли миқдордаги олтипнииг бир-бирига нисбати устида боради, холос. Иккинчи то мопдан, олтиппинг қиймати пасайганда ёки ошганда, бир уиция ол- тиннинг оғирлиги ўзгармасдаи цолганлиги учун, унция қисмлари- пинг огирлиги ҳам ўзгармасдаи қолаверади; демак, олтиннинг қий- мати цанчалик ўзгаришига царамай, аниқлаб қўйилган муайян баҳо масштаби сифатида олтин ҳамиша ўз хизматини бирдай ўтайверади.
Олтин қийматининг ўзгаришп унинг ^иймат ўлчови функция- спни ўташига ҳам тўсқинлик қилмайди. Олтин қийматининг ўзга- риши айни вақтда ҳамма товарларга дахлдор бўлганидан, caeteris paribus [бошқа шартлар баравар бўлганда], товарлариинг қийматлари плгаригига нисбатан баъзан баланд, баъзан паст олтин баҳолари- да ифодаланса ҳам, уларнинг ўзаро нисбий цийматлари ўзгар- майди.
Бир товар фшмати бошқа бирон товарнинг пстеъмол қиймати- да ифодаланганда ҳам, товарларга олтин билаи баҳо қўйганда ҳам фацат бир нарса: муайян вақтда фалон мпқдор олтинни ишлаб чи- цариш учун фалон миқдор меҳиат сарф қилиигаилиги назарда тутилади. Умуман товар баҳоларининг ҳаракатига келганда эса, унга қийматиинг оддий нисбий ифодасининг юцорида баён қи- линган қонунларини татбиқ этиш мумкин.
Пулнинг циймати ўзгармай қолпб, товарларнинг циймати ош- ган тақдирдагина товарларнинг умумий баҳоси ошиши мумкпн; товарларнинг циймати ўзгармай цолгапда эса,— пулнипг қиймати пасайган тақдирдагина, товарларнинг умумий баҳоси ошиши мум- кин. Ва аксппча. Пулнипг киймати ўзгармай қолгаида, фақат то- вар цийматлари пасайган тақдирдагпна ҳамма товар баҳолари тта- сайиши мумкин; товар цийматларп ўзгармай қолганда эса, пул- пипг қиймати ошгап тақдирдагина ҳамма товарларпипг баҳоси ошиши мумкин. Бундан, пул қийматинипг ошпшп натпжасида ҳамиша товар баҳоларп пропорциопал равишда камайиб турадп,
65) 2-нашпига тох. Инглиз авторларипинг асарларпда «цпиматлар улчопп» (measure of value) билан «баҳолар масгитаби» (standard of value) тушунчалари аклга сиғмас даражада аралаштириб юборилгаи. Бу функцияларнинг узларп, демак, уларшшг номлари ҳам дои- мо бир-бири билан аралаштириб юборилади. 8—516


106
БЙРЙНЧЙ БУЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
/
пул қиймати пасайиши натижасида эса ҳамиша товар баҳоЛари пропорционал равишда ошиб туради, деган хулоса асло келиб /чиқ- майди. Бу хулоса фақат қиймати ўзгармасдан қоладиган товарлар- га нисбатан тўғридир. Масалан, қиймати пулнинг қиймати бцлан айни бир вақтда ва айни бир меъёрда ошадиган ҳамма това(рлар ўз баҳоларини ўзгартмасдан сақлаб қолади. Агар уларнинг қийма- ти пулнинг қийматидан секинроқ ёки тезроқ ошса, у вақгда улар- нинг баҳолари пасайиши ёки ошиши уларнинг ўз қиймати ҳара- кати билан пулнинг қиймати ҳаракати ўртасидаги фарқ билан белгиланади ва ҳоказо.
Баҳо формасини қараб чиқишга қайтайлик.
Бир қанча турли сабабларга кўра, металлнинг вазн жиҳатдан аниқ бўлган миқдорларинпнг пул номлари аста-секин ўзининг дастлабки вазн номларидан ажралиб боради. Бу сабаблардан тари- хий жиҳатдан ҳал қилувчилари цуйидагилардан пборат: 1) Тарақ- қиётнинг нпсбатан цуйи боскичларида турган халқларда чет эл пулларининг жорий цилиниши. Масалан, қадимгп Римда олтин ва кумуш монеталар дастлаб чет эл товарлари сифатида муомалада бўлганлар. Бу чет эл пулларининг номлари, албатта, маҳаллий вазн бирликларининг номларидан бошқача бўлган. 2) Бойлик ор- тиб бориши билан асллиги юқори металлар асллиги камроқ метал- ларни киймат ўлчови функциясиии ўташдан сиқиб чиқаради: маса- лаи, кумуш мисни, олтин кумушни сиқиб чиқаради, гарчи бу тартиб олтин ва кумуш асрларнинг шоирона хронологиясига43 қанчалик зид келса ҳам56), шундай бўлади. Масалап, фунт стерлинг ҳақиқатан бир фунт кумушнинг пул номи бўлган. Лекин олтип кумушни қиймат ўлчови вазифасидан сиқиб чикаргач, ана шу номнинг ўзи, олтин билан кумуш циймати ўртасидаги нисбат- нинг қандай бўлишига қараб, эҳтимол, Vis фунт ва ҳоказо миқ- дордаги олтинга татбиқ қилина бошлаган. Пул номи бўлган фунт билан муайян мпқдордаги олтиннинг одатдаги оғирлик ўлчови номи бўлган фунт бунда энди бир-биридан ажраган56  57). 3) Бир қанча асрлар давомида подшоҳлар муттасил сохта пул зарб қилиш билан шуғулланиб келганлар, бунинг натижасида монеталарнинг дастлабки ўлчовидан ҳақиқатан уларнинг фақат қуруқ номларп қолган, холос 58).
Ана шу тарпхлй процесслар натижасида металлнинг оғирлик микдорларининг пул номини уларнинг одатдаги оғирлик номлари- дан ажратпш халқлар орасида расм бўлиб қолади. Пул масштаби, 56) Зотан, бу хронология ҳам ҳамма халқларда учрайвермайди.
57) 2-нашрига изох. Масалан, инглиз фунти ўзининг дастлабки оғирлигининг 7з қисмидан озроғини ташкил этади, шотланд фунти қўшилиш арафасида44 ўзининг дастлабки оғпрлигининг атиги */зе цисмига, француз ливри — қисмига, испан ма- равейУ 1000 ^11Смига» португал рейси ундан ҳам намроқ қисмига тенг келади.
) 2- нашрига изоу. «Энди фақат фикран номлари қолган монеталар ҳар бир миллат- нинг эски монеталаридир, аммо 6vяарнинг ҳаммаси бир вантлар реал мопеталар бўлган, бинобарин, улар реал монеталар бЎлганлари сабабли шу монеталар асосида хисоб-нитоб юргизилган» (Galioni. «Della Moneta», р. 153).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
107
бир\ томондан, тамоман шартли бўлганлигидан, иккинчи томондан эса,\уни ҳамма эътироф цилиши лозим бўлганлигидан, бориб-бориб охирида у цонун йўли билан тартибга солинади. Муайяп оғирлик мпкдорида бўлган асл металл, масалан бир унция олтин, расмий равишда муайян қисмларга бўлинади ва уларга расмий суратда муайян номлар цўйплади, масалан: фунт, талер ва ҳоказо. Пул ўл- чов бпрлиги бўлган бу қисм ўз павбатида яна қисмларга бўлинади ва уларга қонун асосида шиллинг, пенни ва шу каби номлар қўйи- лади59). Ҳарҳолда муайяп оғирликдаги металл миқдорлари илга- ригича металл пулпииг масштаби бўлиб қолади. Бунда фақат ме- талл пулни қисмларга бўлиш ва уларга ном бериш усули ўзгарадп, хслос.
Шундай қилиб, баҳолар, ёки товарларнинг цийматларини фик- рап ифодаловчи олтин миқдорлари энди пул номларида, ёки олтин масштабининг цонунан белгиланган ҳисоб номларида ифодала- нади. Бир инглиз: бир квартер буғдой бир унция олтинга тенгдир, дейиш ўрнига, бир квартер буғдой 3 фунт стерлинг 17 шиллинг IOV2 пеннига тенгдир, дейди. Шундай цилиб, товарлар ўз пул ном- лари воситаси билан ўз баҳосини кўрсатади ва бирон нарсани кий- мат сифатида, яъни пул формасида ифодалаш лозим бўлгапида, пул ҳар сафар ҳисоб пул вазифасини ўтайди 60).
Бирон нарсанинг номи унинг табиати билан ҳеч қандай алоқа- дор эмасдир. Агар мен бирон кишининг номи Яков экапини бил- сам ҳам, бу билан мен у киши тўғрисида мутлақо ҳеч нарсани бил- майман. Худди шунингдек, фунт, талер, франк, дукат ва шу каби пул номларида ҳам қиймат муносабатларининг ҳар қандай изи ўчиб кетади. Бу сирли белгиларнинг пинҳоний маъноси устида катта чалкашликнинг юзага келишига сабаб шуки, пул номлари айни бир вақтда ҳам товарларнинг цийматини, ҳам муайян оғир- ликдаги металл қисмининг, пул масштабининг муайян қисмини ифодалайди 61). Иккинчи томондан, товарлар оламидаги турли-туман ва хилма-хил жисмлардап фарқли равишда, қиймат ривожланиб,
59) 2-нашрига изо%. Жаноб Давид Уркарт ўзининг «Familiar Words» дегаи асарида инглиз пул масштабининг бирлиги бўлган фунтнинг (фунт стерлингнинг) ҳозирги вақтда тахминан '/4 унция олтинга тснг келишини даҳшат (!) деб атайди. У бундай дейди: «Бу — ўлчов масштабини белгилаш эмас, балки ўлчовяи сохталаштиришдир». Уркарт фикрича, ҳамма срда бўлгани сингари, бунда ҳам олтиннинг оғирлигига бундай «ёлғон ном берилиши» цивилизациянинг қалбаки ишларидан биридир.
в0) 2-нашрига июу. «Анахарзисдан, эллинлар пулни нимага шплатадилар, деб сура- ганларида, у: ҳисоб учун ишлатадилар, деб жавоб берган» (Athenaeus.» Dcipnosopnistarum [libri quindecim]», I. IV, 49, V. II, cd. Scliweighauser, l«02 [p. 120).
61) 2-нашрига изоҳ. «Олтиннинг баҳолар масштаби сифатида худди товар баҳо- лари сингарп айни ҳисоб номлари билан майдонга чиқишп, масалан, опр тонйа те- мир сингари, бир унция олтиннинг ҳам 3 фунт стерлинг 17 шиллинг 10 /2 пеннида ифо- даланиши сабабли, олтнн номларини унинг монета оаҳоси део атадплар. Гўё олтин (ёки кумуш) ўз материалпда баҳоланади ва, бошқа товарларппнг ҳаммасидан Фарқ қилиб унинг қатъий баҳоси давлат томонидан белгиланади, деган ғалати тасаввур ҳам ана шундан пайдо бўлган. Олтиннинг муаияи оғирлик миқдорлари учун ҳисоб номлапи белгиланшпини олтиниинг шу оғирлик микдорлари учун циймат белгилаш деб билиб янглишадилар» (Карл Маркс. «Сиесий иқтисод танқидига доир», 52-бет [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 59-бетга қаралсин]).


108 БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
ана шу иррационал буюм формасига ва шу билан бирга соф ижти- моий формага кириши лозим 62). /
Баҳо — товарда буюмлашган меҳнатнинг пул номидир. Де^ак, номи товар учун баҳо бўлган пул миқдори билан товар орасидаги эквивалентлик тавтологиядан иборат, яна шуниси ҳам борки, то- вар қийматииинг умуман нисбий ифодаси айни вақтда икки товар- нинг эквивалентлигини ифодалайди 63). Лекин товар қиймати миқ- дорини кўрсатувчи баҳо шу билан бир вацтда унинг пулга бўлган алмашув нисбатини кўрсатар экан, бундан, товарнинг пулга бўлган алмашув нисбати муқаррар равишда қиймат миқдорини ҳам кўрса- тиши лозим, деган тескари хулоса асло келиб чиқмайди. Борингки, тенг миқдордаги ижтимоий зарур меҳнат 1 квартер буғдойда ва 2 фунт стерлингда (7г унцияга яқин олтинда) ифодаланган бўлсин.
2 фунт стерлинг бир квартер буғдой қийматининг пул ифодаси- дир, ёки унинг баҳосидир. Лекин шароит бу бир квартер буғдойга
3 фупт стерлинг баҳо қўйиш имкоииятини берса, ёки баҳоии 1 фунт стерлингга туширишга мажбур этса, у вақтда/ равшанки, 1 фунт стерлинг буғдойнииг қиймат миқдорииинг жуда кичик, 3 фупт стерлинг эса жуда катта ифодасидир,— шупга қарамасдан, 1 фунт стерлинг ҳам, 3 фуит стерлинг ҳам буғдойпинг баҳосидир, чунки, биринчидан, улар буғдойиинг қиймат формаспдир, яънп пулдир ва, иккпнчидан, буғдойнинг пулга бўлган алмашув нисба- тининг кўрсаткичларидир. Ишлаб чиқариш шароити ўзгармасдан қолганда, ёки меҳнатнинг унумдорлик кучи ўзгармасдан қолганда, бир квартер буғдой етиштириш учуп ҳар қаидай ҳолда бир хил миқдорда ижтимоий иш вақти сарф қилиниши лозим бўлади. Бу ҳол буғдой етиштирувчиларнинг ҳам, бошқа товар эгаларининг ҳам иродасига боғлиқ эмасдир. Шундай қилиб, товарнинг қиймат миқдори ижтимоий иш вақтига товарнинг зарур муносабатини, то- варнинг яратилиш процесспнинг ўзига хос имманент муносабатини ифодалайди. Қиймат миқдорп баҳога айланиши билан бу зарур муносабат маълум бир товарнииг ундан ташқаридаги пул товарга в2) Солшптириб кўрилсии: «Пул ўлчов бирл пги назариялари»«Сиёсий интисод танци- дига доир», 53 ва ундан кейинги бетлар [К. Ма рнс ва Ф. Эигельс. Асарлар, 2- нашри 13-том, 60 ва ундан кейинги б°тларга царалсин]. «Мопета баҳосинипг» опшши ёки паса- йшпи тўгрисидаги бутун фаптазиялар шундан иборатни, олтин ёки нумушиипг цонуп йўли билан белгиланган маълум оғирлик микдорларидан цонуп асосида бсрилган пул номла- рипи давлатнинг буйругй билан япада каттарэц ёки янада кичикроц оғирлик қисмларига нўчиришдир, масалан,* келажакда »/< унция олтипдан 29 пшллинг ўрпига 4 0 шиллинг мо- нета зарб цилшпдир. Агар бу фантазияларнинг ҳаммаси хусусий i редиторларга ва давлат нредиторларига карпш царатилгап шунчаки цўпол молиявий макр-ҳийла бўлмасдан, бал- ки бувдан маьсад «ҳамма дардга даво бўладигап» иктисодий чоралар излаб топиш бўлса , бу фантазияларнинг ҳаммасини Петти «Quantulumcunquc concerning Money. To the Lord Marquis of Halifax, 1682» номли асарида аллацачон жуда яхши тасвирлаб кўгсатган. Пет- ти бу масаланп niv қадар тўла-тўкис аналпз цилганкп, ундан авча ьейин пайдо бўлган издош- лари уёкда турспн, хатто увинг бсвосита ғорислари бўлган сэр Дадли Hope ва Жоп Лонн ҳам yiiiiur фикрини фа^ат сийкалапггириб кўйшплари мумнин эди. Нетти, жумладан, бундай д(‘йди: Агар давлатнинг бойлиги декрет ёрдамида Vh баравар оширилиши мум- кин бўлганда эди, у вақт бизнинг ҳокимларимиз бундай декретларни нега аллақачон- лар нашр этмаганлпги кишини таажжубда колдирган бўлар эди» (юқорпда тилга олипган асарда, 36-бет).
63) «Ё бир миллиои пул шу пулга тенг бўлган товарларнпнг цпйматидан ошиқ туради» (Le Trosne, цитата келтирилаётган асар, 919-бет). демак, «бир қиймат шу цииматнинг ўзига тенг бўлган бошқа қийматдан ошиқ туради, деб эътироф қи- лишга тўғри келади».


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
101>
нисбатан алмашув муносабатида юз беради. Лекин бу алмашув муносабатида товарнинг қиймат мивдори ҳам, мавжуд шароитда товар цўлдан цўлга ўтганида мазкур циймат миқдорига нисбатан юз берадиган плюс ёки минус ҳам ифодаланиши мумкин. Демак, баҳо билан циймат мивдорининг бир-бирига миқдор жиҳатидап мувофиқ келмай қолиши мумкинлиги ёки баҳонинг қиймат миқ- доридан чекиниши мумкинлиги баҳонинг ўз формасидаёқ мавжуд бўлади. Аммо бу мазкур форманинг камчилиги эмасдир, аксинча, худди ана шу алоҳида хусусият унп шундай ишлаб чиқариш усу- лпнинг адекват формаси қилиб қўядики, бунда қоида, фақат ўрта- ча рақамларнинг кўр-кўрона ҳаракат қилувчи қонунп сингари, тар- тибсизликлар орасидан ўзига йўл очиб бора олади.
Лекин баҳо формаси қиймат микдори билан баҳонинг, яъни қиймат миқдори бплан унинг пул ифодасииинг миқдор жиҳатдан номувофицлигига йўл қўйпши устига,— бундан ташқари, бу фор- мада яширин сифат зиддияти ҳам бўлиши мумкинки, бунинг нати- жасида, гарчи пул — товарларнинг фацат қиймат формаси бўлса- да, умуман баҳо энди қиймат ифодаси бўлмай қолади. Ўз-ўзлигича товар бўлмаган нарсалар, масалан виждон, номус ва шу кабилар, ўз эгалари учун сотиш буюми бўлиши мумкин ва, шундай цилиб, улар ўз баҳоси туфайли товар формасига кирпши мумкин. Демак, парса цийматга эга бўлмагани ҳолда, формал равишда баҳога эга^ бўлиши мумкин. Математикада маълум миқдорлар мавҳум миқдор- лар бўлгани сингари, бунда ҳам баҳонинг ифодаси мавҳум ифода- дир. Иккинчи томондан, баҳонинг мавҳум формаси, масалан, ииь ланмаган ернинг, яъпи киши меҳнати буюмлашмагапи сабабли қий- матга эга бўлмаган ернинг баҳоси ҳақиқий қиймат муносабатини ёки ундан ҳосил бўлган муносабатни ўзида яшира олади.
Умумап нисбий қиймат формаси сингари, баҳо ҳам, товарнинг, масалан бир тонна темирпинг, қийматини ифодалайди ва, шундай цилиб, муайян миқдордаги эквивалент, масалан бир унция олтин, ҳамиша бевосита темирга айирбошлана олади, лекин бундан, темир ҳам ўз навбатида бевосита олтинга айирбошлана олади, деган тес- кари хулоса асло келиб чиқмайди. Демак, товар алмашув ^иймати сифатида амалда майдонга чиқиши учуи ўз табиий жисмипи ўзидан четлаштириб, фикран тасаввур қилинадиган олтиндан ҳақиқий ол- тинга айланиши лозим ва, гарчп унинг бундай бошқа шаклга ай- ланиши, Гегель «тушунчаси» учуп заруриятдан эркинликка ўтиш- дан, цисқичбақанинг ўз қобиғидан чиқишидан, ёинки авлиё Иеро- пимпипг қўҳиа Одам Атони тарк этишпдаи 64) ҳам оғирроқ бўлса- да, у ана шундай бошқа шаклга айланади. Товар реал образга, С4) Иепонимнинг чўл-биёбонда гўзал хотинлагнинг суратлари бплан кураши кўр- сатганидек, агар у ёшлик чоғида ўз моддий нафсини кўпгипа кийинчилпклар билан тийган бўлса, вояга етган чоғида у ўз маънавий нафсини хам худди шундай зўр ци- йинлик билан тийган эди. У, чунончи, бундаи део ҳикоя қилади: «Мен хаёлимда махшар купи адолат қозиси олдида турибман». Ғойиодан овоз чиқди: «Кимсан?». «Мён хрпстиапман». «Ёлғон айтасан»,— ҳайқирди адолат қозиси, «сен фацат цице-- рончисап»46.


no
БИРИНЧИ БУЛИМ,—TOBAP ВА ПУЛ
масалан, темир образига эга бўлиш билан бир цаторда, баҳода қий- матнинг фикрий образига, ёкп олтиннинг фикран тасаввур қилина- диган образига эга бўлиши мумкин, лекии бу товар айни бир вацтда ҳам ҳациқпп темир, ҳам ҳақиқий олтин бўлиши мумкин эмас. Товарга баҳо кўпиш учун фикран тасаввур цилинадиган олтинни унга тенглаштпрпш кифоядир. Лекин бу товар ўз эгасига умумий эквивалент ролинп ўйиамоғи учун ҳақиқий олтин билан алмаштирилмоғи лозим. Масалан, темир эгаси бирон ҳашаматл^ товар эгаси билан учрашиб цолиб, темир баҳосининг ўзи пул фор- масидан иборат деса, унга авлиё Пётрнинг осмонда унинг олдида имоннинг моҳиятинп баён қилган Дантега айтган мана бу сўзлари билан жавоб беришган бўлар эдилар:
«Чақанпнг вазни-ю таркпбидан Топма қийиқ: бу ran сийқа, Айтчп, борми ҳамёнингда ўша чақа»45.
Баҳо формаси товарларнинг пул бараварига бошқа бировга берилишини ва шундай бошқа бировга беришнинг зарурлигини кўзда тутади. Иккинчи томондан, олтин қийматнинг фикрий ўлчо- ви вазифасиии ўташининг сабабп фақат шуки, алмашув процес- сида олтин энди пул товар сифатида муомалада қатнашади. Шун- дай қилиб, қийматларнинг фикрий ўлчовида жаранглама монета яширинган бўлади.
2. МУОМАЛА ВОСИТАСИ
а) ТОВАРЛАР МЕТАМОРФОЗАСИ
Биз, товарларнинг айирбошланиш процессида бир-бирига зид бўлган ва бир-бирини рад қиладиган муносабатлар борлигини кўр- дик. Товарнинг ривожланиши бу зиддиятларни бартараф қилмай- ди, балки уларнинг ҳаракати учун форма яратиб беради. Ҳақиқий зиддиятларни ҳал қиладиган метод ҳам худди ана шундап иборат. Масалан, бир жисмнинг доимо бошқа жисм устига тушиб туриши- да ва ундан доимо узоқлашиб туришида зиддият бор. Эллипсис — ҳаракат формаларидан бири бўлиб, ана шу формада бу зиддият айни бир вақтда ҳам юзага чиқади, ҳам ҳал килинади.
Айирбошлаш процессида товарлар қўлдан қўлга: улар ноис- теъмол қийматидан иборат бўлган жойдан истеъмол қийматидан 'Иборат бўлган жойга ўтпб турганлиги сабабли, бу процесс модда- ларнинг ижтимоий алмашинувидан иборатдир. Бир фойдали меҳиат тури маҳсулотп иккпнчи фойдали меҳнат тури маҳсулоти- -нинг ўрнини олади. Товар истеъмол қиймати бўлиб хизмат килади- ган нуцтаспга етгач, товар айирбошлаш соҳасидан чпқиб, истеъ- мол соҳаспга ўтади. Бунда бизни фақат биринчи соҳа қизпқтира- ди. Шунинг учун биз бунда бутун процессни фақат форма жиҳа- тидан қараб чиқампз, демак, товарларнинг фақат формаларининг ўзгаришини ёки моддаларнинг ижтимоий алмашинувига воситачи ‘бўладиган товар метаморфозасини қараб чиқамиз.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
111
Қийматни тушунишнинг ўзидаги ноаниқликни ҳисобга олмаган тақдирда ҳам, формаларнинг бундай алмашиниб туришини асло цаноатланарли равишда тушунилмасликнинг сабаби шуки, товар формасининг ҳар бир ўзгариши икки товарнинг: оддий товар би- лан пул товарнинг айирбошланиши орқали юзага чиқади. Фақат ана шу моддий ҳолатга, товарнинг олтинга айирбошланишига эътибор берилганда, ҳаммадан олдин кўзга кўриниши лозим бўлган нарса, яъни товар формасининг ўзида содир бўладиган нарса на- зардан цочирилади. Фацат товар сифатида олиб қараладиган олтин ҳали пул эмаслигини ва бошка товарлар ўз баҳолари воситаси би- лан ўзларини олтинга, яъни ўзларининг пул образларига нисбат беришларини назардан цочирадплар.
Товарлар айирбошлаш процесспга олтин сувпга бўялган шакл- да эмас, шакарга беланган шаклда эмас, балки онадан туғма шакл- да кирадилар. Айирбошлаш процесси товарни иккига: товар ва пулга ажратади, бу — ташқи царама-қаршилик бўлиб, бунда то- варлар истеъмол қпймати билан киймат ўртасидаги ўзларига хос имманент қарама-царшиликнп пфодалайди. Бу царама-қаршилик- да истеъмол киймати сифатида товарлар алмашув қиймати бўлган пулга рўпара бўладп. Шу билан бирга, бу қарама-қаршиликнинг у томони ҳам, бу томони ҳам товардир, яъни истеъмол қиймати би- лаи қийматнпнг бирлигидир. Лекин икки кутбнинг ҳар бирида та- фовутларнинг бу бирлиги қарама-қарши равишда юзага келади, шунинг учун ҳам бу бирлик айни вақгда уларнинг ўзаро муноса- батини ифодалайди. Товар — реал жиҳатдан истеъмол қиймати- дир; унинг киймат борлиғи унинг олтинга бўлган нисбатини ифо- далайдиган баҳосида фикран юз беради, холос, олтин эса товар қийматининг реал образи сифатида унга рўпара бўлади. Аксипча, олтин моддаси қийматни фақат моддийлаштириш ролипи, яъни пул ролини ўйнайди. Шу сабабдан олтин реал жиҳатдан алмашув қийматидир; олтиннинг истеъмол қиймати ҳозирча в;ийматнинг нисбий ифодалари қаторида фацат фикран намоён бўлади ва бу нисбий ифодалар воситасида олтин ўзига рўпара бўлиб турадиган товарлар билан ўз реал истеъмол формаларининг мажмуи сифатида муносабатда бўлади. Товарларнинг бу қарама-қарши формалари уларнинг айирбошлаш процессидаги ҳаракатининг ҳақиқий форма- ларидир.


112
БИРИНЧИ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
Таврот эса энди тўцувчининг уйига истеъмол буюми сифатида ки- ради ва бу ерда ибодат қилиш эҳтиёжини қондиради. Шундай қи- либ, товар айирбошлаш процесси бир-бирига царама-царши ва бир- бирини тўлдирувчи икки метаморфоза шаклида — товарнинг пулга айланиши ва пулдан яна товарга айланиши шаклида юз беради 65). Товар метаморфозасинипг ҳолатлари айни вақтда товар эгасининг савдо битимидан — товарни сотишдан, пулга айирбошлашдан ибо- рат бўлади; сўнгра сотиб олишдан, яъни пулни товарга айирбош- лашдан иборат бўлади, нпҳоят, бу икки муомаланинг бирлигидан: сотиб олиш учун сотишдан иборат бўлади.
Агар тўқувчи савдо битимининг фақат охирги натижасига эъти- бор бериб қараса, у мата ўриига тавротга эга бўлгаплигини, яъни ўзининг дастлабки товари ўрнига қиймати худди ўшандай, лекин бошқа жиҳатдан фойдали бўлган ўзга товарга эга бўлганлигини кўради. Тўқувчи ўзи учун зарур бўлган бошқа ҳамма тирикчилик воситаларипи ва ишлаб чиқариш воситаларини ҳам шуидай йўл билан ўзлаштиради. Унинг нуқтаи назаридан бу процесснинг буту- писи фақат уиинг ўз меҳнат маҳсулотини бошқа бировнинг меҳ- нат маҳсулотига айирбошлаш воситаси бўлиб, маҳсулотлар айир- ■бошлаш воситаси бўлиб хизмат қилади, холос.
Шупдай қилиб, товар айирбошлаш процесси формаларнинг цу- пидагича алмашиши шаклида юз беради:
Т овар — Пул — Т овар Т — П — Т
Бу ҳаракат ўз моддий мазмуни жиҳатидап Т — Т дан иборат, товарпинг товарга айирбошланишидан, ижтимоий меҳнат моддала- рипииг айирбошланишидан, моддаларнинг айирбошлапишидан ибо- ратки, бу айирбошланишнинг пировард патижасида процесснинг ўзи ҳам тугаб кетади.
Т — П. Товарпипг бирипчи метаморфозаси, ёки сотйш. Товар кийматилииг товар жисмидан олтин жисмига ўтиши, меп бошқа бир ўрипда айтиб ўтганимдек47, товарнинг salto mortale қилиши- дир. Агар бунга муваффак бўлинмаса, у вақтда товариипг ўзининг умидлари чигтакка чнкмаса ҳам, эгасипинг умидлари чиппакка чи- кадп. Товар эгасининг эҳтиёжлари каича ҳар томоплама бўлса, 'ижтимоий меҳпат тақсимоти унипг меҳнатипи шунча бир томоп- лама килиб қўяди. Худди шунииг учун ҳам, улинг маҳсулоти упинг ўзи учуп фақат алмашув қиймати бўлиб хизмаг қилади. Бу маҳ- сулот ижтимоий аҳамиятга эга бўлган умумий эквивалент формапи фацат пул ҳолатида касб этади, аммо пул бошца бировнипг чўнта-


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
113’


114
БИРИНЧИ БУЛИМ,— ТОВАР ВА ПУЛ
шунинг учун ҳам пул эгаси бу ҳолни жон-жаҳди билан бизнинг ошнамиз тўқувчига намойиш қилиб, турли рақобатчилари томони- дан қўйилган баҳоларни унга кўрсата бошлайди. Унинг бахтига карши, дунёда тўқувчи кўп. Ниҳоят, бозорда бўлган ҳар бир мата тўпи факат ижтимоий зарур иш вақтини ўз ичига олади, деб фараз килайлик. Лекин, шундай бўлишига қарамай, бу мага тўпларининг умумий йиғиндисида ортиқча сарф цилинган иш вақти бўлиши мум- кин. Агар бозорнинг меъдаси матанинг ҳамма миқдорини аршини 2 шиллинг ҳисоби билан нормал баҳода ҳазм эта олмаса, бу ҳол жамиятиинг бутун иш вактининг ҳаддан ташқари кўп қисми мата тўқиш шаклида сарф этилганлигини исбот цилади. Бунинг нати- жаси ҳам худди ҳар бир айрим тўқувчи ўз индивидуал маҳсулотига ижтимоий зарур иш вақтидан ошиқроқ иш вақти сарф килганидай бўлиб чиқади. Бунда: «Кемага тушганнинг жони бир» деган мақол тўғри келади. Бозордаги матанинг бутуниси бир бутун товар сифа- тида, уиинг ҳар бир тўпи эса шу бир бугун товарнинг фақат те- гишли қисми сифатида иш кўради. Ҳақиқатан ҳам, ҳар бир инди- видуал аршиннинг киймати ижтимоий жиҳатдан муайян мивдор- даги бир хил киши меҳнатининг фақат моддиплашганидир, холос *.
Биз кўрдикки, товар пулни севади, лекин «the course of true love never does run smooth»48. Ўзининг membra disjecta [тарқоқ қисмларини]49 меҳнат тақсимоти системасида кўрсатадиган ижти- моий ишлаб чиқариш организмнинг сифат структураси стихия- ли тасодифга асослангани сингари, унинг миқдор структураси ҳам худди шундай стихияли тасодиф асосида юз беради. Шундай қилиб, бизнинг товар эгаларимиз шуни кашф қиладиларки, уларни муста- қил хусусий ишлаб чиқарувчиларга айлантирган ўша меҳнат тацси- мотининг ўзи айни вақтда ижтимоий ишлаб чиқариш процессини ва ишлаб чиқарувчиларнинг бу процессдаги ўз муносабатларини ҳам уларнинг ўзига боғлиқ бўлмаган бир ҳолга айлантиради, шахс- лар бир-бирига қарам бўлмаган ҳолда, буюмлар бобида уларнинг ҳар томонлама царамлиги юзага келади.
Меҳпат тақсимсни меҳнат маҳсулотини товарга айлантиради ва шупинг учун ҳам товарнинг пулга айланишини зарур қилиб қўяди. Шу билан бирга меҳнат тақсимоти бу айланишнинг вужудга ке- лиш-келмаслигипи тасодифий ҳол қилиб цўяди. Лекин биз бунда ҳодисани соф ҳолвда олиб қарашимиз, демак, унинг нормал жараё- нини иазарда тутишимиз лозим. Бироқ, борди-ю умуман бу про- цесс юз берса, яъни товар сотилгап бўлиб цолса, у вақтда ҳамиша форма ўзгарган бўлади, аммо нормал бўлмаган ҳолларда форма- нинг бундай ўзгаришида субстанция — қиймат миқдори — камай- гап ёки ошган бўлиши мумкин.
* Маркс 1878 йил 28 ноябрда Н. Ф. Даниельсонга (Николай — онга) ёзган хатида бу жумлани қуйидагича тузатишни таклиф этган эди: «Ҳақиқатдан ҳам, ҳар бир инди- видуал аршиннинг қиймати аршинларнинг ҳамма миқдорига сарф қилинган ижти- моий меҳнатнинг фацат бир қадаргина қисмининг моддийлашганидир, холос». «Ка- питал» биринчи томи иккинчи немисча нашрининг Маркс шахсий нусхасига ҳам худди шундай тузатиш киритилган, аммо бу тузатиш Маркс цўли билан ёзилган эмас. Ред.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
115'
Бир товар эгаси учуп олтин упппг товарпиипг ўршпш оладиг бошқа товар эгаси учун эса товар унинг олтининииг ўрпини олади.. Ҳис билап идрок қилипадигап ҳодиса шундап пборатки, товар би- лан олтии, масалан, 20 аршии мата билан 2 фунт стерлинг қўлдап- қўлга ёки жойдан-жойга ўтади, яъни бир-бирига айирбош қилипа- ди. Хўш, товар иимага айирбош қилинадп? Ўз қийматининг уму- мий шаклига айкрбош килииадн. Хўш, олгин-чи? 'Ўз истеъмол цийматининг махсус шаклига айирбош қилинади. Олтиннинг пул сифатида матага рўпара бўлишининг сабаби нима? Бунинг сабаби шуки, матанинг баҳоси бўлган 2 фунт стерлинг, яъни унипг пул номи энди уиинг пул сифатида олинган олтиига мупосабатини ифо- далайди. Дастлабки товар формаси товаргш бошқа бировга бериш йўли билап ҳисобдан чиқарилади, демак, бу пайтда товарнинг истеъ- мол қиймати унинг баҳосида фақат фикран тасаввур этилган ол- тинни ҳақиқатан ўзига тортган бўлади. Шунинг учун баҳонинг реализация қилиниши, ёки товар қийматининг фақат фикрий фор- масининг реализация қилиниши, иккинчи томондан, пулнинг фақат фикрий истеъмол қийматининг реализация қилинишидир,— товар- нинг пулга айланиши айни вақтда пулнинг товарга айланишидир. Шундай қилиб, бу ягона бир процесс икки томоиламадир: унинг бир цутби товар эгасининг сотишидан, қарама-қарши қутби эса — пул эгасининг сотиб олишидан иборатдир. «Сотиш — сотиб олиш- дир», Т — П айни вақтда П — Т дир 66).
Ҳозиргача биз кишилар орасидаги фақат бир иқтисодий муноса- батни — товар эгалари муносабатини биламизки, бу муносабатда товар эгалари фақат ўз меҳнати маҳсулотини бошқа бировга бе- риш йўли билан бошқа бировнинг меҳнат маҳсулотини ўзиники килиб олади. Демак, бир товар эгасининг бошқа бир товар эгаси қаршисида пулдор сифатида чиқишининг сабаби фақат шуки, унинг меҳнат маҳсулоти ё аслда пул формасига эга бўлган бўлади, яъни пул материалидан, масалан, олтин ва шу кабилардап иборат бўла- ди, ёки уиипг товари ўз циёфасини ўзгаргган, ўзинипг дастлабки ис-теъмол формасини ташлаган бўлади. Олтин пул вазифасини ўташ учун, албатта, бирон жабҳада товар бозорига чиқиши лозим. Бу жабҳа олтин чиқариладиган жойда,— бевосига меҳнат маҳсулоти бўлгап олтин худди шундай қийматга эга бўлган бошқа меҳнат маҳсулотига айирбош қилинадиган жойда бўлади. Лекин, шу пайт- дан эътиборан, олтин доимий равишда товарларнинг реализация қилинган баҳоларини ўзида ифода эта бошлайди67). Агар олтиннинг чиқариладиган жойида товарга айирбошланиши бир ёққа қўйилса, у вацтда олтин ҳар бир товар эгаси қўлида унинг бошқа бировга бергаи товарининг ажралган образи бўлади, сотиш маҳсули, ёки то- вв) «Ҳар нандай сотиш айни вацтда сотпб олишдир» (Dr. Quesnay. «Dialogues sur le Commerce et les Travaux des Artisans». «Physiocrates», ed Daire, partie T, Paris, 1846, p. 170), ёки яна ўша Кенэ айтгавиден, «сотигп — сотиб олиш демандир»50.
®7) «Бир товарнинг баҳосини факат боггша бир товарнипг баҳоси билан тўлагп мумнин» (Mercier de la Riviere. «L’Ordrc Naturcl et Esstnticl d(s SocietCs Politiques», «Physiccrates», ed. Daire, partie II, p. 554).


116
БИРИНЧИ БУЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
вариипг бирипчи метаморфозаси бўлган Т — П ме гаморфозасининг маҳсули бўлади68). Олтиннинг тасаввурдаги пул, ёки қиймат ўлчови бўлишининг сабаби шуки, ҳамма товарлар ўз қиймагини олтин би- лан ўлчайдигап бўлди ва шундай қилиб бу товарлар олтинни ўз истеъмол формаларининг фикран тасаввур қилинадиган царама- дарши томонига, ўз цийматларининг образига айлантириб қўйди. •Олтитшинг реал пул бўлишининг сабаби шуки, товарлар ҳар то- монлама цўлдан-қўлга ўтишлари процессида олтинни ҳациқатан ўзларидан ажратиб қўйган ва ўзларининг бошқа шаклга киритил- ган истеъмол қийматига айлантирган, демак, ўз қийматларининг ҳақиқий образига айлантирган бўладилар. Қиймат образи бўлган товар ўзининг табпий суратда вужудга келгаи истеъмол қиймати- нинг ҳар капдай изини, уни яратган сифат жиҳатидан алоҳида фойдали меҳнатнинг ҳар қандай изиии ўзидаи сидириб ташлайди ва ҳеч цапдай фарц-тафовути бўлмаган киши меҳнатининг бир хилдаги нжтимоий йўсинда моддийлашган шаклига айланади. Қан- дай пав товар пулга айлаиганлигини пулнинг афтидан билиб бўл- майди. Пул формасцда бўлган ҳар бир товар худди шу формадаги бошқа товарга бутунлай ўхшаш бўлиб кўринади. 11ул гўнгдан ибо- рат бўлиши мумкин, ҳолбуки, гўнг асло пул эмасдир. Бизнипг боя- ги тўцувчимиз ўз товарини бериб, эвазига олган икки олтин бир квартер буғдойнинг бошқа тусга кирган формаси, деб фараз цилай- лик. Матанинг сотилиши, Т — П, айни вақтда унинг сотиб олини- ши, яъни П — Т демакдир. Лекин матапинг сотилиши жиҳатидан бу процесс мазкур муомаланинг қарама-қарши томони билан, тав- ротип сотиб олиш билан охирига етган ҳаракатни бошлаб беради; матани сотиб олиш жиҳатидан эса бу нроцесс мазкур муомаланинг қарама-карши томони билан — буғдойнивг сотилиши билан бошлан- ган ҳаракатни охирига етказади. Т — П (мата — пул), Т — П — Т (мата—пул — таврот) процессин'инг биринчи фазаси, айни вақтда П — Т (пул — мата) демакдир, яъни бошқа бир Т — П — Т (буғ- дой — пул — мата) процессининг сўигги фазасидир. Товариинг би- ринчи метаморфозаси, унинг товар формасидан пулга айланиши ҳа- миша айни ва^тда бошқа бир товарнинг иккинчи қарама-царши метаморфозасидан, бу товарнииг пул формасидан яна цайтиб то- варга айлапишидан иборат69).
П — Т. Товарнинг иккинчи, ёки энг охирги метаморфозаси — со- тиб олишдир. Пул бошқа ҳамма товарлариинг ўзларидан ажралиб чиққан образи ёки уларнинг умумий миқёсда цўлдаи-қўлга ўтиш маҳсули бўлганлиги учун, мутлақ равишда қўлдан-қўлга ўтибту- радиган товардир. Пул ҳамма баҳоларни тескари томондаи ўқийди ва, шу тариқа, ўзини товарга айлантириш учуи итоаткор материал бўлгап ҳамма товар жисмларида акс этади. Шу билан бирга баҳо- лар, яъии товарларнинг пулга ошиқона боқиши, пулнинг бошқа нарсага айланиб унда гавдаланиш кобилиятининг чегарасини, яъни 68) «Пулга эга бўлмоц учун аввал бир нарса сотмод керак» (ўша асар, 543-бет).
“) Юқорида айтиб ўтилганидек, дастлаб ўз маҳсулотини сотмасдан, уни айирбош қиладиган олтин ёки кумуш ишлаб чидарувчи бундан мустаснодир.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЕКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
117
унинг ўз миқдорини кўрсатиб беради. Товар пулга айлангандан кейин ўзининг товарлик ҳолатини йўқотиши сабабли, пулда ўз эга- синивг цўлига қандай тушганлигининг ва худди қандай нарсапул- га айланганлигининг ҳеч қандай изи қолмайди. Пулнинг келиб чиқиши цандай бўлмасин, non olet [ҳиди йўқ]51. Агар, бир томон- дан, пул сотилган товардан иборат бўлса, иккинчи томондан, пул сотиб олиш мумкип бўлган товарлардан иборат 70).
П-Т, яъни сотиб олиш айни вақтда сотиш, ёки Т — П демак- дир; бинобарин, маълум бир товарнинг сўнгги метаморфозаси айни вактда бошца бироп товарнинг бирипчи мегаморфозасидир. Бизнипг бояги тўкувчимиз нуқтаи назаридан унинг товарииинг ҳаёт йўли у қўлга киритган икки фунт стерлингга айирбош қилиб олган тав- рот билап охирига етади. Лекии тавротни сотгаи киши тўқувчидан олган икки фунт стерлингни араққа айлантиради. Т — П — Т (ма- та — пул — таврот) процессининг охирги фазаси бўлган П — Т айни вақтда Т — П демакдир, яъни Т — П — Т (таврот — пул — арақ) провессинипг биринчи фазасидир. Товар ишлаб чиқарувчи бозорга фацат бир томонлама маҳсулот чиқариши сабабли, бу маҳсулотини у одатда жуда кўп миқдорда сотади; ҳолбуки, унинг ҳар томонлама эҳтиёжлари уни реализация қилинган баҳони ёки қўлга тушган пул маблағиии кўп нарсалар сотиб олиш учун доимо майда-майда бў- лакларга бўлишга мажбур этади. Шундай қилиб, бир товарнинг сотилйши кўгггина турли товарларнинг сотиб олинишига сабаб бў- лади. Демак, бир товарнинг охирги метаморфозаси бошқа товарлар- нинг дастлабки метаморфозаларииинг жамини ташкил этади.
Эпди биз умумаи бирон товарнинг, масалан, матанинг метамор- фозасппи олиб қарасак, ҳаммадан аввал, бу метаморфоза бир-бири- га царама-қарши ва бир-бирини тўлдирувчи икки ҳаракатдан: Т — П ва П—Т ҳаракатларидап иборат эканлигинл кўрамиз. Товар- иинг бир-бирига қарама-қарши бўлган бу икки хил айланиши товар эгасипинг бир-бирига царама-қарши бўлгаи икки ижтимоий ҳара- катида юз беради ва товар эгасинииг бир-бирига қарама-қарши бўл- ган икки ицтисодий ролида акс этади. Товар эгаси сотиш муома- ласида вштирок этгани учун сотувчидир, сотиб олиш муомаласида иштирок этгани учун сотиб олувчидир. Лекин товар ҳар бир айла- нишида айни вақтда ўзининг фақат қарама-қарши қутбларда жой- лашгап ҳар иккала формасида — товар формаспда ва пул форма- сида — мавжуд бўлганлигидаи, айни бир товар эгаси сотувчи бўл- гаии учун, бошқа товар эгаси сотиб олувчи сифатида унга рўпара бўлади, ўша товар эгаси сотиб олувчи бўлганлиги учун, бошқа то- вар эгаси сотувчи сифатида упга рўпара бўлади. Худди айни бир товар кетма-кет икки марта бир-бирига царама-қарши шаклларга, яъни товардан пулга ва пулдан товарга айлангапи сингари, айии бир товар эгаси ҳам сотувчи ролини бажаришдан сотиб олувчиро- 70) 	«КЎлимиздаги пул — олмоцчи бўлган нарсаларимизни ва шу билан бирга шу пулга сотган нарсаларимизни ифодалайди» (Mercier be la Riviere, цитата келтирилаёт- ган асар, 586-бет).


118
БИРИНЧИ БЎЛИМ,— ТОВАР ВА ПУЛ
лини бажаришга ўтади. Демак, бу роллар барқарор бўлмай, балки товар муомаласи процессида доимо бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиб турувчи роллардан иборатдир.
Эпг оддий формадаги тўлиқ товар метаморфозаси тўрт қарама- карши нуқта ва уч personae dramatis [иштирок этувчи шахс] бўли- шиии пазарда тутади. Аввал бошда товар ўз қийматининг образи бўлгап пулга рўиара бўлади, «у томопда», бировнинг чўнтагида бўлгаи бу киймат образи эса сезиладиган нарса каби реалликка эга- дир. Демак, товар эгасига пул эгаси рўпара бўлади. Товар пулга айланган ҳамоп, пул дарҳол товарнинг бирпаслик ўткинчи эквива- лепт формаси бўлиб қолади, бу эквивалепт форманинг истеъмол киймати ёки мазмуни эса «бу томонда», бошқа товар жисмларида бўлади. Товарнинг биринчи айлапишипинг охирги яуцтаси бўлган пул айни вацтда товарнинг иккинчи айлапишининг бошланғич нуц- тасидан иборат бўлади. Демак, бу процесснинг биринчи муомала- сида сотувчи бўлган киши унииг иккинчи муомаласида сотиб олув- чи бўлади ва бунда учинчи товар эгаси сотувчи сифатида унга рўпара бўлади 71 \
Товар метаморфозасининг бир-бирига қарама-карши йўналишда бўлган бу икки фазаси доиравий оборотни ташкил этади: товар формаси, товарнинг ўз формасидан чиқиши, қайтадан товар фор- масига кириши. Ҳарҳолда бунда товарнинг ўзи қарама-қарши шаклда белгиланади. Товар ўзининг бошланғич нуқтасида истеъ- мол қиймати бўлмайди, ўзининг охирги нуқтасида эса у эгасиучун истеъмол қиймати бўлади. Худди шунингдек, пул аввал бошда қат- тиқ қиймат кристали сифатида майдонга чиқиб, товар шу кристалл- га айланади, сўнгра эса пул товарнинг бирпаслик ўткинчи эквива- лент формасига айланади.
Бир товарнинг тўлиқ доиравий оборотини ташкил этувчи икки метаморфоза айни вақтда бошқа икки товарнинг бир-бирига қара- ма-қарши бўлган айрим метаморфозаларидаи иборат. Айни бир товар (мата) ўз метаморфозаларининг каторини бошлаб беради ва шу билан бир вақтда бошқа товарнинг (буғдойнинг) тўлиқ мета- морфозасини тугаллайди. Бу товар ўзининг биринчи айланиши чо- ғида, сотиш муомаласида, ана шу икки ролни бажаради. Аммо бу товар олтии қўғирчоқ шаклига кириб, ҳар қандай товар жисми ўт- ган йўлни ўтар экан, шу билан у бирон-бир учинчи товарнинг би- ринчи метаморфозасини тугаллайди. Шундай қилиб, ҳар бир то- варнинг метаморфозалари қаторини айланиб ўтувчи доиравий оборот бошца товарларнинг доиравий оборотлари билан чамбарчас чирмашиб кетади. Процесснинг бутуниси товарлар муомаласидан иборат бўлади.
Товар муомаласи бевосита маҳсулот айирбошлашдан фацат фор- мал жиҳатдаигина эмас, балки моҳият жиҳатидап ҳам фарқ қилади. 71) 	«Шундай цилиб, бунда. . . тўрт қарама-қарши нуқта ва уч иштирок этувчи шахс бўлиб, булардан бири икки марта майдонга чиқади» (Le Trosne, цитата келти- рилаётган асар, 909-бет).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЕКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
119
Дарҳақикат, боягина тасвир этилган процессга яқиндан назар со- лайлик. Тўцувчи, шубҳасиз, матани тавротга, яъни ўз товарини бошқа бировнинг товарига айирбош қилган. Лекин бу ҳодиса фақат унинг ўз назарида шундай бўлиб кўринади. Баданни цизитадиган ичкиликни совуқ ибодатдан афзал кўрадиган таврот сотувчи унинг тавротига матанинг айирбош цилинишини асло ўйлаган эмас; шу- нингдек, тўкувчи ҳам ўзининг матасига буғдой айирбошланишини мутлако хаёлига келтирмаган ва ҳоказо. В шахс говари А шахс товарининг ўрнини олади, лекин А билан В товарларини ўзаро айирбош қилмайди. А билан В бир-биридан товар сотиб олиши каби воқеа ҳақиқатда бўлиши мумкин, лекин бундай тасодифий тўғри келиш товар муомаласининг умумий шарт-шароигидан асло келиб чиқмайди. Бир томондан, биз буида товар айирбошлаш бевосита маҳсулот айирбошлашнинг индивидуал ва маҳаллий чегараларини қандай емираётганини ва киши меҳнати моддаларининг айирбош- лэпишини ]^андай ривожлантираётганини кўрамиз. Иккинчи то- мондан, бунда ижтимоий алоқаларнинг бутун бир доираси ривож- ланиб боради, аммо бу алоқалар иштирок цилувчи шахсларнинг коптролидап ташқарида бўлади ва табиий равишда мавжуд бўлиб келган муносабатлар характерига эга бўлади. Тўқувчинииг матани сота олишига деҳцоннинг буғдойни сотиб қуйганлиги сабаб бўлади; арақ ичишни яхши кўрадиган киши тўқувчи матани сотиб қўйган- лиги учунгина тавротни сота олади, виночи ўзининг ўткир ичкили- гини фақат бошқа бир киши обиҳаёт сотиб қўйганлиги орқасида сота олади ва ҳоказо.
Шунинг натижасида муомала процесси ҳеч бир ҳолда, бевосита маҳсулот айирбошлаш сингари, истеъмол қийматлари ўз ўринла- рини ва эгаларини алмаштиргандан кейин дарҳол охирига етмайди. Пул бориб-бориб муайян товарнинг метаморфозалари қаторидан чиқиши билаи йўқ бўлмайди. Пул у ёки бу товар томонидан бўша- тиб берилган муомала процесси нуқгаларида ^айта-қайта тўплана- веради. Масалан, матаиинг умумий метаморфозасида, яъни мата, пул, таврот метаморфозасида даставвал мата муомаладан чиқади, пул унинг ўрнини олади, сўнгра таврот муомаладан чиқади ва пул унипг ўрнипи олади. Бир товарнинг ўрнини иккинчи товар олган- лиги натижасида пул товар учинчи шахснинг қўлида қолади72). Муомаладан доимо пул тери оқиб туради.
Ҳар бир сотиш айпи вақтда сотиб олиш ва vice versa [аксинча] бўлганлиги сабабли, товар муомаласи сотиб олиш билан сотиш ора- сида албатта мувозанат туғдиради, деган догматдан ҳам сийқароқ бирор нарсани тасаввур цилиш қийин. Агар бу билан, ҳақи^атда юз берган сотишларпинг сони сотиб олишларнинг сонига баравар- дир, демоцчи бўлсалар, бу бемаъни тавтологиядир. Бироц, бу дог- мат билан: сотувчи бозорга ўз харидорини эргаштириб келади, деб исбот қилмоқчи бўладилар. Икки қарама-қарши қутбда турган
72) 	2-нашрига изо%. Бу ҳодиса нечоғлик кўзга ташланмасин, кўп ҳолларда буни экономистлар, айнидса фритредер vulgaris кўришга ожиздирлар.


120
БИРИНЧИ БУЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
шахсларнинг, яъии пул эгаси билан товар эгасипинг ўзаро муно- сабати сифатида сотиб олиш билан сотиш айни бир муомаладан иборатдир. Лекин сотиб олиш билан сотиш айии бир шахснинг ҳа- ракати сифатида икки ^арама-қарши қутбдан иборат муомалани ташкил этади. Шундай цилиб, сотиш билан сотиб олиш орасидаги айният натижасида шуцдай ҳол юз бериши мумкинки, бунда товар фойдасиз бўлиб қолади, бу товар муомалапинг алкимия кўрасига ташлаигач, ундан пул шаклида чиқмайди, товар эгаси уни сота ол- майди, демак, пул эгаси уни сотиб олмайди. Сўнгра, бу айният шароитида, айирбошлаш процесси ҳатто юз берган тавдирда ҳам, у товар ҳаётида бир цадар узоққа чўзиладиган паузадир, маълум даврдир. Товариинг бириичи метаморфозаси айни вацтда сотиш ва сотиб олишдап иборат бўлганлигидаи, бу жузъий процесс айни вақтда мустацил процессии ташкил этади. Сотиб олувчида товар бор, сотувчида эса пул бор, яъни эртами-кечми ҳақиқатан яна бо- зорга чиқшпидан қатъи иазар, муомалага қобил формасиии сақлаб коладигаи товар бор. Сотувчииииг молини сотиб олувчи бўлмаса, ҳеч бир киши мол сота олмайди. Лекин агар бирон киши бирор нарса сотган экан, шу билап дарҳол бошқа бирон нарса сотиб олиш- га мажбур эмас. Товар муомаласи маҳсулот айирбошлашнинг за- мон, макон ва ипдивидуал чегараларини емиришининг сабаби худди шуки, ўз меҳнатииинг маҳсулини бошқа бировга бериш бараварига бошқа бировнипг меҳиат маҳсулипи олиш орасидаги бевосита ай- иият икки қарама-қарши муомалага — сотиш ва сотиб олиш муомала- сига бўлиниб кетади. Агар бир-бирига қарама-қарши ва тамоман мустақил бўлгаи процесслар маълум даражада ички бирликпи таш- кил этар экан, буиинг маъпоси худди уларнипг ички бирлиги таш- ци дарама-қаршиликлар ҳаракатида юзага келади демакдир. Ички жиҳатдап мустақил бўлмагап, яъпи бир-бирини тўлатадиган про- цессларнипг сиртдаи алоҳида-алоҳида бўлиб ажралиши маълум пуқтага етгач, уларнииг бирлиги зўрлик йўли билан — кризис фор- масида намоёп бўлади. Товарга хос бўлган имманент қарама-цар- шилик: истеъмол қиймати билап қиймат орасидаги царама-қарши- лик, айни вақтда бевосита ижтимоий меҳнатпи ҳам ўзида ифодалаши лозим бўлгаи хусусий меҳнат қарама-қаршилиги, айни вақтда фақат умумий абстракт меҳнат аҳамиятига эга бўлган ало- ҳида ва конкрет меҳнат қарама-қаршилиги, иарсаларнинг шахсларга ва шахсларнинг иарсаларга айлаиишидап иборат бўлгаи қарама- каршилик — ана шу иммапеит зпддият товар метаморфозасипинг қарама-қаршиликларида ўз ҳаракатининг ривожланган формалари- ни касб этади. Демак, бу формаларнинг ўзида ҳозирдаиоқ кризис- лар имкоиияти, лекин фақат имкоиияти бор. Бу имкониятнинг во- целикка айланиши шундай муносабатларнииг бугуи мажмуини талаб қиладики, бу муносабатлар оддий товар муомаласи доираси- да ҳали мутлақо мавжуд эмасдир 73).
73) 	Менинг Жемс Милль ҳақидаги мулоҳазаларим билан тацқослаб кўрилсин: «Сиёсий иқтисод танқидига доир», 74—76-бстлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар,


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
121
Товарлар муомаласи процессида воситачи бўлган пул муомала воситаси фупкциясига эга бўлади.
Ь) ПУЛ МУОМАЛАСИ
Меҳнат маҳсулотларининг моддий айирбошлапишини юзагачи- қарадиган формалар алмашинуви, Т — П—Т, айпи бир қиймат то- вар сифатида процесснинг бошланғич нуқтасиии ташкил қилгандан сўиг товар шаклида яна шу нуқтага қайтиб келишиии шарт килиб цўяди. Шундай қилиб, товарларпипг бу ҳаракати доиравий оборот- дап иборат бўлади. Иккинчи томондан, худди шу форманинг ўзи пул доиравий оборотини истисно қилади. Бу форма натижасида пул ўзининг бошланғич нуқтасига қайтмасдап, балки ундап доимо узоқ- лашиб боради. Товар сотувчининг қўлида ўзининг бошқа шаклга кирган ҳолида, пул шаклида бўлар экан, демак, бу товар ўзининг биринчи метаморфозаси босқичида туради, яъни у ўз муома- ласипинг фақат биринчи ярмини юзага чиқаргаи бўлади. Процесс— сотиб олиш учун сотиш — тамом бўлгач, пул ҳам ўз иавбатида ўзинмнг дастлабки эгаси қўлидан чиқиб кетган бўлади. Дуруст, агар тўкувчи тавротни сотиб олгандан кейип, япа мата сотар экан, у вақтда пул ҳам яна унинг цўлига қайтиб келади. Лекия. пул аввалги 20 аршин матанинг муомаласи натижасида қайтиб кел- майди, аксинча, бу муомала пулпи тўқувчи қўлидаи таврот сотувчи қўлига ўтказган бўлади. Пул фақат янги товар худди ўша муомала процессиии янгидан бошлагани ёки такрорлагани, бунинг патижа- си ҳам биринчи процесснинг натижаси сингари охирига етгани учунгииа қайтиб келади. Демак, товар муомаласи натижасида бе- восита пулга ўтадиган ҳаракат формаси пулпинг доимо бошланғич нуқтасидаи узоқлашувидап, унинг бир товар эгаси қўлидап иккин- чи товар эгаси қўлига ўтишидан, ёки пул муомаласидан [currency, cours de la monaie] иборат.
Пул муомаласи айни бир процесснинг доимо бир хилда такрор- лапишидпр. Товар ҳамиша сотувчи томопида, пул харид воситаси сифатида ҳамиша сотиб олувчи томонида бўлади. Пул, харид воси- тачиси вазифасини ўтаб, товар баҳосини реализация қилади. Лекин пул товарпннг баҳосини реализация қилиш билан товарни сотувчи цўлидан сотиб олувчи қўлига ўтказади ва айпи вақтда пулнинг ўзи
2-нашри, 13-том, 79—81-бетларга каралсин]. Бупда ицтисодий апологетпка методи учун икки фикр характерлидир. Бприпчидан, товар муомаласи билан бевоспта маҳ- сулот айирбошлаш орасидаги фарцлардан тўғридан-тўғри кўз юмиш йўли билан улар- ни айнан бирдай қилиб кўрсатиш. Иккинчидан, капиталистпк ишлаб чиқарпш прс- цессига хос зиддиятларни инкор қилишга уриниш; шу мацсад билап ишлаб чицарши- нинг капиталистик агентлари ўртасидаги ҳамма муносабатларни товар муомаласидан келиб чицувчи оддий муносабатлардан иборат қилиб цўядилар. Ҳолбуки, товар иш- лаб чиқариш билан товар муомаласи, гарчи буларнинг кўлами ва аҳамияти мутлақо бир хилда бўлмаса ҳам, жуда хилма-хил ишлаб чиқариш усулига хос бўлган ҳодиса- лардир. Модомики биз товар муомаласинииг ҳаммаси учун умумий бўлган абстракт категориялардан бошца нарсани бплмас эканмиз, демак, биз бу ишлаб чицариш усулларининг differentia specifica |характерли хусусиятлари) тўғрисида ҳам ҳеч ндр- са билмаймиз, улар тўғрисида ҳеч нарса дея олмаимиз. Сиесий идтисоддан бошқауҳсч бир фанда энг оддий умумий даъволар бундай дағдага билан эълон қилинмайди. Маса- лан, Жан Батист Сэй товар маҳсулот эканлигидан бошқа нарсани билмагашт ҳолда, нризислар тўғриспда фикр юргизмодчи бўлади.


122
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
сотиб олувчи кўлидэн сотувчи цўлига ўтади ва шу йўсинда айни шу процессни бошқа бирон товар билаи яна такрорлайди. Пул ҳа- ракатииинг бу бир томонлама формасининг товар ҳаракатинипг ик- ки томовлама формасидан вужудга келиши каби факт ниқобланган ҳолича цолаверади. Товар муомаласи табиатининг ўзи бу процесс ҳақида худди қарама-қарши юзаки кўринишни туғдиради. Товар- нинг биринчи метаморфозаси ўзининг сиртки кўриниши биланоқ фацат пулнииг ҳаракатидан иборат бўлиб қолхчай, шу билан бирга товарнинг ҳам ўз ҳаракатидан иборатдир; аксинча, товарнинг ик- кинчи метаморфозаси фақат пулнинг ҳаракати сифатида тасаввур цилинади. Товар ўз муомаласининг биринчи ярмида пул биланўрин алмаштиради. Шу билан бирга истеъмол қиймати бўлган товар муомала соҳасидан чиқиб, истеъмол соҳасига ўтади 74). Унинг ўрни- ни товар қийматининг образи ёки унинг пул ниқобини кийган шак- ли олади. Муомаланинг иккинчи ярмини товар энди ўз натурал шаклида эмас, балки олтин пардасига ўралган шаклида охирига етказади. Шундай қилиб, ҳаракатнинг узлуксизлиги фацат пулга хосдир: товар учуи икки қарама-қарши процессга бўлиниб кета- диган ҳаракатнинг ўзи пулнинг ўз ҳаракати сифатида ҳамиша ай- ни бир ироцессдан иборат бўлиб, бу процессда пул ҳаммавақт ян- гидан-янги товарлар билаи ўрин алмапгтириб туради. Шунинг учун аҳвол шундай бир тус оладики, товар муомаласининг натижаси, яъни бир товар ўрнини иккинчи товар олиши гўё унинг ўз форма- синипг бошқа шаклга киришидан эмас, балки пулнинг муомала воситаси функциясини ўташидан вужудга келади; гўё худди муо- мала воситалари ўз-ўзлигича ҳаракатсиз бўлган товарларни ҳара- катга келтиради, уларни истеъмол қийматига эга бўлмаган цўллар- дан истеъмол қийматига эга бўладиган цўлларга ўтказади ва шу билан бирга уларни пулнинг ўз ҳаракатига қарши йўналишда ҳара- катга келтиради. Пул доимо товарларни муомала соҳасидан узоқ- лаштириб, уларнинг муомалада тутган ўрнини ўзи олади ва шу би- лап ўзи ҳам ўз бошлаиғич нуқтасидан узоқлашади. Шу сабабдан, гарчи пулиинг ҳаракатида фақат товар муомаласи ифодаланса ҳам, сиртдаи қараганда товар муомаласи, аксинча, фақат пул ҳаракати- нинг натижасидан иборат бўлиб кўринади75).
Иккинчи томондан, муомала воситаси вазифасиии ўташ пулга хос бўлишипинг сабаби фақат шуки, пул товарларнинг ўзига мус- тацил бўлган цийматини ифодалайди. Шу сабабдап, муомала восп- таси бўлган пулнинг ҳаракати ҳақиқатда фақат товарнинг ўз формасининг ҳаракатидир, холос. Демак, бу ҳаракат пул муомала- сида кўзга кўрииадиган бир шаклда ҳам акс этиши лозим. Маса- лан, мата эпг аввал ўз товар формасини ўз пул формасига айлаити- 7<) Ҳатто товар қайта-қайта сотилиб тургаи тақдирда ҳам,— ҳозирча бпз бундай ҳодисани кўраётгапимиз йўқ,— ҳарҳолда у энг охирги марта сотилиш пайтидан бош- лаб муомала соҳасидан чиқпб истеъмол соҳасига ўтади ва бупда тирикчплик воси- таси ски ишлаб чиқариш воситаси бўлиб хизмат қилади.
75) 	«Унинг» (пулнинг) «маҳсулотлар томонидан унга берилган ҳаракатдан бошқа ҳаракати йўқдир» (Le Trosne, цитата келтирилаётган асар, 885-бет).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
123
ради. Матапипг бирпнчи метаморфозаси бўлгап Т — П метаморфо- засинипг иккинчи қутбп, яъии пул формаси, сўнгра матанинг сўнг- ги метаморфозаси бўлгап П — Т метаморфозасининг бириичи қутбига, упинг қайтадан тавротга айлаиишига ўтади. Лекип бу ик- кала форма ўзгаришпнинг ҳар бири товар билан пулнинг айирбош- ланиши йўлп билаи, улар бир-бирининг ўрпипи олиши йўлп билан амалга ошадп. Айпи пуллар товариинг ўзидап ажралгап образи спфатида сотувчининг қўлига киради ва товарнинг ўзидан бутунлай ажралган образ сифатида унипг қўлидан чициб кетади. Бу пуллар ўз ўрнипи икки марта алмаштиради. Матапипг биринчи метамор- фозаси бу пулларни тўқувчининг чўнтагига солади, унинг иккинчи метаморфозаси эса бу пулларпи тўқувчи чўитагидан яна чиқариб юборади. Шупдай қилиб, айни бир товарпипг ўз формасини бир- бприга қарама-қаршп равишда икки марга ўзгартириши пулнинг тескари йўпалиш билан икки марта ўрип алмаштиришида акс этади.
Аксипча, агар фақат бир томоилама товар метаморфозалари бўлса,— бунда ran оддий сотиб олиш муомаласи устида борадими ёки сотиш муомаласи устида борадими, барибир,— у вақтда айни бир пул ўз ўрпини фақат бир марта алмаштпради. Пулиипг иккин- чи марта ўз ўрнини алмаштириши ҳамитиа товарнинг иккипчи ме- таморфозасини, уиинг кайтадан пулга айланишини ифодалайди. Айпи бир пулиипг ўз ўрпини тез-тез такрор-такрор алмаштириб туришида айрим товарнииг бир қатор метаморфозаларигина аксэт- масдап, балки умуман бутун товар дунёсидагп сон-саноқсиз мета- морфозаларнипг бир-бири билап чатишиб-чирмашиб кетиши акс этади. Зотаи, ўз-ўзидан маълумки, буларпинг ҳаммаси фақат шу ўринда текширилаётган оддий товар муомаласипинг формасига оиддир.
Ҳар бир товар муомала процессида бириичи цадам ташлаши билан, ўз формасини бирипчи марта ўзгартипти билап муомала со- ҳасидап чиқади ва бу соҳада унинг ўрпини доимо яиги товар эгаллайди. Аксинча, муомала воситаси бўлгап пул доимо муомала соҳасида бўлиб, дсимо шу ерда ўралашиб юради. Шу сабабдап, бу соҳа узлуксиз равишда қапча пулни ўзига тортиши мумкип, деган савол туғилади.


124 БИРИНЧИ БЎЛИМ,— ТОВАР ВА ПУЛ


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
125
лаиадиган бўлгунча шундай бўлаверади. Баҳолариинг қийматлар билап буидай тенглашпш процессида товарлар бевосита асл метал- ларга айирбош қилпнган сари, асл металларпинг миқдори узлуксиз ошпб боради. Шу сабабдан, тузатилган бу янги баҳолар товарлар орасида нақадар ёйилса, ёки товарларнинг цийматлари, металлнинг иасайгап ва маълум нуқтагача пасайиб борадиган янги қиймати билан баҳоланса, демак, бу яиги баҳоларни реализация қилишучун зарур бўлган асл металларнинг қўшимча массаси ҳам шу қадар мавжуддир. Япги олтин ва кумуш конлари топилгандан кейин факт- ларпинг бир томонлама кузатилиши XVII асрда ва айниқса XVIII асрда, товар баҳоларининг ошишига сабаб жуда кўп миқдор олтпн ва кумушнипг муомала воситаси вазифасини ўтай бошлаши- дир, деган нотўғри хулосага олиб келди. Бундан кейин биз олтин- нинг қийматини муайян циймат деб ҳисоблаймиз, чунки баҳолар аниқланган пайтда олтиннинг ^иймати ҳақиқатан ҳам муайян қий- мат бўлади.
Демак, бундай фараз қилинганда муомала воситаларининг мас- саси реализация қилпниши лозим бўлган товар баҳоларининг сум- маси билан белгилапади. Сўпгра, агар биз, ҳар бир товар турининг баҳоси маълум, деб фараз қилсак, у вақтда товарлар баҳоларининг суммаси, афтидаи, муомалада бўлган товарларнинг мицдорига боғ- лиқ бўлади. Дарҳақиқат, arap 1 квартер буғдой 2 фунт стерлинг турса, у вақтда 100 квартер буғдой 200 фунт стерлинг, 200 квартер буғдой 400 фунт стерлинг туради ва ҳоказо, деган масалани тушу- ииш учун упчалик бош қотириб ўтириш лозим бўлмайди; демак, буғдой массаси ошиб бориши билан буғдойни сотганда у биланўрин алмаштирадиган пулнинг массаси ҳам опшб бориши лозим.
Агар, биз, товарларнинг массаси маълум, деб фараз қилсак, у вактда товар баҳоларининг ўзгариб туриши билан бирга муомалада бўлган пул миццори ҳам кўпайиб ва камайиб туради. Баҳоларнинг даражаси ўзгариши натижасида товар баҳоларининг суммаси оши- ши ёки пасайишига қараб, муомаладаги пул массаси ҳам ошиб ва иасайиб туради. Бунда ҳамма товарларнинг баҳолари айни вақтда ошиши ёки пасашшш шарт эмас. Муомалада бўлган барча товар- ларнинг реализация қилиш лозим бўлган баҳолар суммасини кўзга кўрпиарли даражада ошприш ёки пасайтириш учуи, демак, озми- кўпми пулпи муомала доирасига тортиш учун, бир неча етакчи то- варлар баҳосииинг бпр ҳолда ошпши, иккинчи ҳолда камайиши кифоядир. Товар баҳоларининг ўзгариши улар кийматининг ҳақи- катан ўзгаришини акс эттирадимп ёки бу ўзгариш бозор баҳолари- кинг оддий тебрапишидан иборат бўладими,— бунцан қатъп пазар, ҳар икки ҳолда ҳам муомала воситаларининг массаспга цилинади- ган таъсир айнан бпрдай бўлади.


126
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
варлг>рдан ҳар биринииг баҳоси 2 фунт стерлинг, демак, реализация қилиниши лозим бўлган баҳолар суммаси 8 фунт стерлипг бўлса,у вацтда 8 фуит стерлингга баравар бўлган пул массаси муомалага кириши лозим. Лекии агарда ўша товарларнинг ўзи биз юқорида текшириб кўрган метаморфозалар цаторининг: 1 квартер буғдой — 2 фунт стерлинг — 20 аршип мата — 2 фунт стерлинг — 1 таврот — 2 фунт стерлииг — 4 галлон арақ — 2 фунт стерлингдан иборат ме- таморфозалар қаторининг ҳалқаларини ташкил этса, у вақтда худди шу 2 фунт стерлингнинг ўзи бу товарларнинг ҳаммасини бирии- кетин муомалага киритиб, уларнинг баҳоларини бирин-кетин реа- лизация қилиб боради,— демак, бу, 2 фуит стерлияг 8 фунт стерлинг баҳосипинг суммасиии реализация қилади ва охирида арақ сотув- чининг қўлига тушиб, сацланиб колади. Бу 2 фунт стерлинг тўрт марта айланади, яъни оборот қилади. Айни бир пулнинг бупдай такрор ўрин алмаштириши товар формасининг икки хил ўзгариши- пи, тоЕарввнг икки қарама-қарши муомала босқичини босиб ўти- шини ва шу билан бирга турли товар метаморфозаларининг бир- бири билан чирмашиб кетишини ифодалайди 76). Бу процессиинг бир-бирига қарама-қарши бўлган ва бир-бириии тўлатадиган фаза- лари макон ичида ёима-ён юз бера олмайди, лекин улар замон ичи- да бир-бирииинг кетидан бориши турган ran. Шу сабабдан бу фа- заларнинг давом этиш муддати маълум вақтлар билан ўлчанади, яъни пулнинг муомала тезлиги айни пулнинг муайян вақт мобай- нидаги оборотлари сони билан ўлчанади. Борпнгки, юқорида кўр- сатклгаи гўрт товарнинг муомала процесси, масалан, бир кун давом этган бўлсин. У вақтда реализация қилиниши лозим бўлган баҳо- лар суммаси — 8 фунт стерлинг, бир кун ичида айни ўша пул бир- ликларининг оборотлари сони — 4 ва шу вақт ичида муомалада бўлгап пул массаси — 2 фунт стерлинг бўлади. Шупдай қилиб, шу вақт мобайнидаги муомала процесси учун:
TODap баҳоларининг суммаси
номдош пул бирликлари оборотларининг сони
= муомала
воситаси вазифасини ўтайдигаи пул массасига. Бу қонун умумий аҳамиятга эгадир. Муайян вақт мобайнида ҳар бир мамлакатнинг муомала процесси, бир томондан, тарқоқ бўлган, айни бир вақтда, маконда ёнма-ён юз берадиган бирталай сотиш (шунингдек сотиб олиш) муомалаларини, ёки жузъий метаморфозаларни ўз ичига оладики, бу метаморфозаларда айпи бир пул фақат бир марта ўрин алмаштиради, ёки фақат бир марта оборот қилади; иккинчи томои- даи, айии шу процесснинг ўзи қисмаи параллел суратда борадиган, қисмаи талайгина ҳалқалар воситаси билан бир-бирига чирмашиб кетадиган метаморфозаларнинг кўп бўғинли қаторлари мажмуини 76) 	«Айнап маҳсулотлар уни» (пулни) «ҳаракатга келтириб, муомалага киришга ундайди... Унинг» (пулнинг) «харакат тезлиги уиинг миқдорпнииг ўрнини босади. Пулга эҳтиёж туғилганда, пул бир минут ҳам тўхтамасдан, қўлдан-қўлга ўта бера- дп» (Ze Trosne, цитата келтирилаётган асар, 915, 916-бетлар).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
127
ўз ичига оладики, бу метаморфозаларда ҳам айни бир пул анчагина оборот қилади. Бироқ, муомалада бўлган ҳамма номдош пул бир- ликлари оборотларининг умумий сони айрим пул бирлиги оборот- ларишшг ўртача сонини, ёки пул муомаласининг ўргача тезлигини кўрсатади. Масалан, бир кунлик муомала процессининг бошлани- шида муомалага кирадиган пул массаси, албатта, айии бир вақтда ва макоида бир-бири билан ёнма-ён муомалада бўладиган товар ба- ҳоларининг суммаси билан белгиланади. Лекин процесс доирасида ҳар цайси пул бирлиги бошқа пул бирликларининг, айтайлик, жа- вобгарлигини ўтайди. Агар бу пул бирликларидан бири ўз муома- ласи суръатини тезлаштирса, натижада бошка пул бирлигининг муомала суръатини секинлаштиради, шуниси ҳам борки, бу иккин- чи пул бирлиги ҳатто муомала соҳасидан тамомила чиқиб кетиши ҳам мумкин, чунки бу муомала соҳаси фақат шундай миқдордаги олтии массасини ўз ичига оладики, бу мивдор масса ўз айрим-ай- рим элементлари оборотларининг ўртача сопига кўпайтирилгач, реализация цилиниши лозим бўлган баҳолар суммасига баравар бўлиши лозим. Шу сабабдан, агар пул оборотларининг сони ошса, пулнинг муомалада бўлгап массаси камаяди. Агар пул оборотла- рининг сони камайса, пулнинг массаси ошади. Муомаланинг ўртача тезлиги маълум бўлгач, муомала воситаси вазифасини ўтай ола- диган 11 ул массаси муайян бўлганлиги сабабли, муомалага муайян миқдордаги банкно1лар киритиб, масалан бир фунглик қийматга эга бўлтан банкнотлар киритиб, шу йўл билан худди шу миқдорда- ги олтин соверенларии муомаладан бемалол чиқариб олиш мум- кин,—бу эса ҳамма банкларга яхши маълум бўлган пайрангдир.


128
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
билап муомала доирасининг ҳамма нуқталарида лулнинг тобора сийракроқ пайдо бўлиб ва ғойиб бўлиб кета бошлашидек воқеа муомала воситаларипинг етарли миқдорда бўлмаслиги билан изоҳ- ланади 77).
Шупдай қилиб, ҳар бир муайян вақт мобайнида муомала вази- фасиии ўтайдиган пулнинг умумий миқдори, бир томондан, муома- лада бўлган ҳамма товар баҳоларининг суммаси билан, иккиичи томоидан эса, бу товарларнинг бир-бирига қарама-царши йўналиш- даги муомала процессларининг озми-кўпми тезлиги билап белгила- нади: баҳоларпипг умумий суммасидан қанча қисми айни шу пул бирлиги воситаси билан реализация. ^илина олиши ана шунга боғ- ликдир. Лекин товар баҳоларинииг бу суммасининг ўзи ҳар бир айрим товар турининг массасига ҳам, баҳосига ҳам боғлиқдир. Бу уч омил: баҳоларнинг ҳаракати, муомалада бўлган товарлар мас- саси ва пул муомаласининг тезлиги турли йўналишда ва турли пропсрцияда ўзгариши мумкин; шунинг учун реализация қилини- ши лозим бўлгаи баҳолар суммаси, демак, унпнг гацозоси билан вужудга келган муомала воситаларининг массаси ҳам жуда кўп комбинацияларга дучор бўлиши мумкин. Бу ўринда биз фацат товар баҳолари тарихида энг муҳим роль ўйнайдиган комбинация- ларнигина кўрсатиб ўтамиз.
Товар баҳолари ўзгармасдан цолганда, агар муомалада бўлган товарлар массаси кўпайса, ёки пул муомаласининг тезлиги камай- са, ёхуд бу ҳар иккала ҳол биргалашиб ҳаракат қилса, муомала воситаларининг массаси ошиб кетиши мумкин. Аксинча, агар то- варлар массаси камайса ёки уларнинг муомала тезлиги ошиб борса, у вақтда муомала воситаларининг массаси камайиши мумкин.
77) 	«Пул. . . олди-сотди учун умумий ўлчов бўлиб хизмат қилганлиги сабабли, со- тадиган нарсасига харидор тополмай юрган ҳар бир кишп, менинг ўз товарларимни сота олмаслигимга сабаб мамлакатда пулнинг етарли эмаслигидир, деб ўйлайдп, ва шундай қилиб, ҳаммаёқни пул етишмаслиги тўғрисидаги ҳасрат нолалари тутиб ке- тади. Лекин бу катта хато. . . Пул етишмайди, деб ҳасрат қилувчи кишиларга нима керак?.. Фермер зорланади... У, мамлакатда кўпроқ пул бўлганда, ўз маҳсулотла- римни яхши баҳога сотган бўлардим, деб ўйлайдп. . . Демак, бу фермерга пул злгас, балки сотмоқчи бўлиб, лекин сота олмасдан юрган ғалласи ва қорамолига яхши баҳо керак. Хўш, унпнг ўз молларини яхши баҳоға сота олмаслигининг сабаби нима?.. 1) Ё бунинг сабаби шуки, мамлакатда жуда кўп ғалла ва қорамол бор, бинобарин, бозорга келганларнинг кўпчилиги, унинг ўзига ўхшаб, маҳсулотларини сотишни ис- тайди, фадат озгинаси эса сотиб олишни истайди. 2) Ё бунинг сабаби шуки, бу маҳ- сулотларни чет элларга чиқаришнинг одатдаги миддори камайиб қолган... 3) Р бунинг сабаби шуки, истеъмол қисқариб кетган, кишилар камбағаллик орқасида рўз- ғорга илгаригига қараганда кам сарф дилганларида шундай бўлади. Деман, жарангдор монета миқцорининг кўпайиши эмас, балки бозор нархини тушириб юбораётган мана шу уч сабабни бартараф қилиш фермерга ўз товарларини сотишга ёрдам беради. Савдогар ва дўкондор ҳам худди шу маънода пулга муҳтождир, яъни бозорда талаб камайиб кетганлиги натижасида улар савдо қилаётган товарларини сота олмайди- лар. Бойлик қўлдан-қўлга ўтиб тургандагина, миллат яхшироқ тараққий қилади» (Sir Dudley North. «Discourses upon Trade». London, 1691, p. 11—15 passim). Херрен- шванднииг бутун фирибгарлик уйдирмалари шундан иборатки, гўё товарнинг ўз таби- атпдан пайдо бўладиган ва шунинг учун ҳам товар муомаласида юз берадиган зиддиятларни муомала воситалари миддорини кўпайтириш йўли билан бартараф ди- лиш мумкин эмиш. Лекин ишлаб чиқариш ва муомала процессидаги тўхтаб долиш ҳолларининг сабабипи муомала воситаларппинг етишмаслпгидан излаш фадат сий- қа хомхаёлдан иборат экан, у вадтда бу «regulation of currency» [«муомала восита- ларини тартибга солиш»] сокасидаги расмий ҳийла-найранглар натижасида муома- ла воситаларининг ҳақицатан' егишмаслиги тўхтаб қолиш ҳолларига сабаб бўлол- майди, деган маънони асло билдирмайди.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
129
Товар баҳолари умуман ошгапда, агар муомалада бўлган товар- лар массаси худди ўз баҳолари ошган нисбатда камайса, ёки пул муомаласипинг тезлиги баҳоларнинг ошувига пропорционал равиш- да ортса-ю, аммо муомалада бўлган товарлар массаси бирдек қола- верса, у вақтда муомала воситаларининг массаси ўзгармасдан цо- лиши мумкин. Агар товарлар массаси камайса, ёки муомала тезлиги баҳодан кўра тезроқ суръат билап ортиб борса, у вақтда муомала воситаларинипг массаси камайиши мумкин.
Товар баҳолари умуман пасайгапда, агар товарлар массаси ўз баҳоларипинг васайиши нисбатида ошса, ёки пул муомаласининг тезлиги худди баҳолар пасайиши нисбатида камайса, у вақтда муомала воситаларпнинг массаси ўзгармасдан қолиши мумкин. Агар товар массаси ошса, ёки муомала тезлиги товар баҳоларининг иасайишидан ҳам тезроқ камайса, у вактда муомала воситалари- иинг массаси ошпши мумкин.
Турли омилларнинг ўзгаришлари бир-бирининг ўрнини шу тари- ца тўлдириши мумкинки, уларнинг доимо ўзгариб туришига қара- май, реализация- килиниши лозим бўлган товар баҳоларининг уму- мий суммаси бирдек қолади, шунинг учул муомалада бўлган пул массаси ҳам ўзгармай қолади. Шу сабабдан, айниқса нисбатан узоққа чўзиладиган даврларни қараб чиққанда, ҳар бир мамлакат- да муомалада бўлгаи пул массаси дафъатан қараганда кутилиши мумкин бўлган бу ўртача даражадан хийли доимийроқ бўлади ва бу ўртача даражадан хийли камроқ четлашган бўлади; саноат ва савдо-сотиқ кризислари орқасида, ора-чора пулнинг ўз қийматининг ўзгаришлари орқасида юз берадиган қаттиқ ларзалар даври бун- дан мустаснодир.
Муомала воситаларининг миқдорпни муомалада бўлгап товар баҳоларинппг суммаси ва пул муомаласининг ўртача тезлиги бел- гилаб беради, деган қонун78) яна цуйидагича ифодаланиши мумкин:


<30
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
товарларнинг киймат суммаси ва уларнинг метаморфозаларилинг ўртача тезлиги муайян бўлганда, муомалада бўлган пул миқдори ёки пул материалининг мивдори шу пул материалининг ўз қийма- тига боғлиқдир. Шундай бир иллюзия борки, унингча, гўё бунинг худди тескариси бўлар эмиш, гўё товар баҳолари муомала восита- ларининг массаси билан, муомала воситаларининг массаси эса, ўз иавбатида, шу мамлакатда муомалада бўлган пул материали масса- си билан белгиланар эмиш79); бу иллюзия унинг дастлабки намоян- даларида ҳосил бўлган бўлиб, уларнинг бемаъни гипотезасига кўра, товарлар муомала процессига баҳосиз, пул эса қийматсиз кирар эмиш ва шундан кейин бу процессда товар цоришмасининг маълум цисми металл уюмининг тегишли қисмига айирбошланар эмиш * 79 80\
майди» («Wealth of Nations», b. IV, ch. I ). A. Смит шу тариқа ўз асарини ҳам ex officio меҳнат тақсимоти мадҳияси бллан бошлайдл, ўзининг давлат даромади манбалари тўғрисидаги сўнгги китобида эса меҳнат тақсимоти тўғрисидаги масалани фақат йўл-йўлакай қараб чиқади ва меҳнат тақсимотини қоралаш ҳақида ўз устозл бўлмиш А. Фергюсон фикрларини такрорлайди.
79) «Халқ орасида муомалада бўлган олтин ва кумуш миқдори кўпая борган сари, ҳар бпр миллатнинг товар баҳолари ҳам, албатта, ошиб бориши лозим; демак, муай- ян бир мпллат ихтиёрида бўлган олтин ва кумуш миқдори камайса, у вақтда ба- ҳолар ҳам пул мицдорининг шундай камайишига пропорцлонал равишда пасайишц лозим бўлади» (Jacob Vanderlinl. «Money answers all Things». London, 1734, p. 5). Вандерлинт асари билан Юмнинг «Essays» деган асарини янада пухтароқ солишти- риб чпқцандан кейин, Юм Вандерлинтнинг бу умуман жуда катта асарини бплган- лигига ва ундан фойдаланганлигига менда заррача ҳам шубҳа қолмади. Муомала воситаларинлнг массасл баҳоларнл белгллайдл, деган фпкр Барбон асарларида ҳам ва ундан ллгарлроқ ўтган авторларплнг асарларида ҳам учрайдл. Вапдерллнт бундай дейдл: «Чекланмаган савдодан ҳеч қандай ўнғайсдзллк пайдо бўллши мумкин эмас, у фақат жуда катта уступлик берлшл мумклн, чункл, агар блрон млллатнинг нақд пули эрклн савдо таъслри остида пасая бошласа, бу ҳолпл тақлқлаш йўли билан олдлнл олиш кўзда тутилган тақдлрда, пулнлнг мицдорп камайлб борадлган млл- латларда ҳамма баҳоларнлнг муқаррар суратда ошлб борлшл турган ran, чун- кл пул массасл ортиб борадл. Блзнлнг мануфактура лшлаб члқаришимизнлнг буюмлари ва бошқа ҳар қандай товарларнлнг баҳосл яқлн орада шу қадар пасайпб кетадлкл, натижада савдо балансл блзнлнг фойдамлзга ҳал бўладл ва шупдай қи- лпб пул қайтиб блз томонга оца бошлайдл (цлтата келтирллаётган асар, 43, 44-бетлар).
80) Уз-ўзидан равшанки, ҳар блр алоҳлда турдагл товарларнлнг баҳоси муомала- да бўлган ҳамма товар баҳоларл суммаслнлнг элементинл ташкил этади. Лекин, бпр- бири бплан’ ўлчовдош бўлмагаи лстеъмол қлйматларлнпнг умумий массаси маълум бпр мамлакатдагл олтлп ва кумуш массаспга қай тарлқа айлрбош қплииишига спра ақл етмайдл. Агар биз хаёл оламлда дадил парвоз қиллб, товарлар дунёсини ягона бир товар деб, ҳар блр айрлм товарнл эса бу товарнлнг теглшлл қлсмл деб тасаввур қилсак, у вацтда жуда қизиқ тенгламага эга бўламлз: ялпл товар=х центнер олтинга. А товар = ялпп товарнлнг маълум қлсмлга=х центнер олтлннлнг муайян қлсмлга. Монтескьё ҳам худди шундай дейди: «Агар биз дунёда бор бўлган ҳамма олтпн ва кумуш массаслга дунёда бор бўлган товарларнлнг суммаспни солпштириб кўрсак, у вақтда мана шу маҳсулотлар ёки товарларнлнг ҳар блрпга мавжуд олтлн ва ку- мушнинг муайян кисми тўғрл кетшши бизга равшан бўлади. Дунёда маҳсулотлар ёкл товарнннг фақат блр турл бор ёкл сотиладлган фақат блр тур бор ва бу блр тур ҳам пул сингари қисмларга бўлинадл, деб фараз қилайллк. У ҳолда шу товарнинг маълўм бир қлсмл пул массаслнлнг муайян блр қисмига мувофлқ келади: ҳамма то- варнлнг ярми ҳамма пулнлнг ярмлга мувофлқ келади ва ҳоказо... нарсаларнинг баҳо- сини белгллаш ҳамиша асос эътиборила нарсаларнинг жами билан пул белглларлнинг жами ўртаслдагл нлсбатга боғлиқдир» (Montesguieu, цитата келтприлаётган асар, III том, 12—13-бетлар). Бу назарлянл Рлкардо ҳамда уппнг шогпрдларидан Жемс Милль, лорд Оверстон ва бошқалар янада рлвожлантирганлар; бу тўғрида цуйидаги асарга қаралслн. «Слёспй лқтлсод танқлдлга долр», 140—146-бетлар ва 150 ва ун- дан нсйингл бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 140—146- бстлар ва 149 ва ундан кейинги бетлар].—Жаноб Жон Стюарт Мллль ўзпга хос эклектик логлка бплаи айнл бир вадтда ўз отасл Жемс Млллпинг фпкрларини ҳам ва унга тамомила қарама-қарши бўлган флкрларл ҳам блр йўла қабул циллш йўлинл тут- ган. Масалан, унинг «Principles of Political Economy» асарпнпнг тексти бллан ўзл- ни хозирги замон А. Смити қиллб кўрсатишга урлнган сўз бошисини (1-нашрлга сўз бошисини) солиштлриб кўрилса, у вақтда нимадан кўпроц таажжуб иилишни: бу кишининг соддадиллигиданми, ёкл унлнг сўзлга ишопиб, уни А. Смит ҳисоблаб юрган жамоатчлликштнг соддадиллигиданми таажжубланишни бллмай қоласан кпши; холбукл у билан А. Смит орасидагл нлсбат, тахминан. генерал Уильямс Карслпк бллан герцог Веллингтон орасидаги нлсбатга ўхшайди. Жаноб Жон Стюарт Миллнлнг


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
131
с) MO1IETA. ҚИЙМАТ БЕЛГИСИ
Пулнииг муомала воситаси сифатидаги вазифасидан пулнинг монета формаси вужудга келади. Баҳода фикран тасаввур этилган олтиннииг оғирлик қисми ёки товарларнииг пул номи муомала про- цессида олтиннинг номдош бўлаги сифатида, ёки монета сифатида бу товарларга рўпара бўлиши лозпм. Баҳоларнинг масшгабини аниклаш сипгари, моиета зарб ^илиш ҳам давлат қўлига ўтади. Олтин ва кумуш монета сифатида киядиган ва жаҳон бозорида пайдо бўлгач, яна ечиб ташлайдиган турли миллий либосларда товар муомаласининг ички ёки миллий соҳаси билан жаҳои бозо- рппявг умумий соҳаси ўртасидаги бўлиниш намоён бўлади.
Демак, олтин монета ва цуйма шаклдаги олтин фақаг ташқи кўриниши жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади, шунинг учун ҳам олтпн доимо бир формадан иккинчи формага айланиши мумкин*  81). Олтиннинг зарбхонадан чиқцандан кейин юрадиган йўли уни гшро- вард натижада эритиш қозоиига олиб боради. Сабабки, муомалада олтип монеталар ейплиб боради, бпри кўпроқ, бири озроқ ейилиб боради. Олтин монетанинг номи билан унинг олтин субстанцияси- нипг миқдори, унинг иоминал мазмуни билан реал мазмупи аста- секин бир-биридан фарц цила бошлайди. Номдош олтин монеталар энди турлича оғирликда бўлганлиги сабабли, уларнинг қиймати ҳам турлича бўлади. Муомала воситаси бўлган олтин баҳолар масштаби бўлган олтиндан узоқлашади ва шу билан бирга унинг ўзи баҳоларини реализация қилиши лозим бўлган товарларнинг ҳа- ЦПК1Ш эквивалентп бўлмай қолади. Бундай чалкашлик тарихи ўрта асрлар давомида ва to XVIII асргача бўлган янги замон тарихида ҳам монета зарб қилиш тарихинииг асосий мазмуни бўлиб келди. Муомала процесспнпнг монетанинг олтип борлиғини юзаки олтин- га айлаитпришга уриниши каби, яъпи монетани фақат унипг рас- сиёсий иқтисод соҳасидаги фикр доираси тор ва мазмуний жиҳатдан қашшоқ бўлган хусусий текширишларпнпнг бутуниси унинг 1844 йилда босилиб чиққан «Some- Unsettled Questions of Political Economy» деган брошюрачасидан пборат бўлган, холос. Локк очиндан-очик, олтин билан кумушда нийматнпнг йўнлиги уларнинг циймати уларнинг мпвдорида белгиланиши билан алодадордир, дейди. «Кишилар бир фикрга келиб, олтин ва нумушга хаёлий киймат бсришга ғагор қилганлар... бу металларнинг ички қий- матп—мицдордан бошца нарса эмас» («Some Considerations of the Consequences of the Lowering ofinterest, 1691». Wuorks, ed. 1777, vol. Il, p. 15).
81) 	Уз-ўзидан маълумки монста пошлинаси ва шу каби тафсилотларни қараб чи- қпш мутлацо менинг вазифамга кирмайди, «текшь>га монета зарблаб берувчи ипг- лиз хукуматининг «олижаноб саҳийлигига» қоппл қолган хаёлпараст сикофант Адам ‘Мюллсрга келганда52, сэр Дадли Норснинг қуйидаги сўзларини унинг сўзларига қарама-қарши қилиб қўйиш кифоядир: «Бошқа товарлар сингари, кумуш билан ол- тпн хам гоҳ кўпайиб, гоҳ камайиб турадп. Ислаппядан маълум миқдор кумуш олпнгандан кейин... бу кумуш Тауэрга юборплиб, унда зарб қилинади. Шупдан кейин орадан бир оз вацт ўтгач, чет элга чиқарпш учун олтин ёки кумуш қуймаларпга янгидан талаб бўлиши мумкин. Борди-ю, металлнинг ҳаммасп монета зарб қилпшга ишлатилиб, шу сабабдан цуйма шаклдаги металл бўлмай қолса, у вақтда нпма цпл- моц керак бўлади? Равшанки, у вақтда монеталарни қайтадан эрптпш керак бўлади; бу ишдаи зиён келмайди,— сабабки, металл эгалари учун монета зарб қилншдан осон иш йўқ. Бундан фақат миллат зарар кўрпб, ўз пулини кўкка совуриши лозим бўлади. Агар савдогарга (Норснинг ўзи Карл II замопидаги кат1а савдогарлардан бпрп эди) моиета зарб қплпш учун хирож тўлаш лознм бўлса эди, у жпддий бир сабаб бўлмасдан туриб, ўз кумушини Тауэрга юбормаган бўлар эди ва бундай ҳол- да зарб дилинган монетапипг киймати дуйма шаклдаги кумушнинг қпйматидан шуб- ҳасиз баландроқ бўлар эди» (North, цитата келтирилаётган асар, 18-бет).


132
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
мий металл мазмупининг символи қилиб қўйишга урипиши каби табиий тенденцияни ҳатто ҳозирги замои қопунчплиги ҳам эътироф цилган: ҳозпргп замон қонунчилиги металлнпнг ейилиб кетиш да- ражасини, монетани муомалага ярамайдигаи қилиб, яъпи монета- ликдан чиқариб қўядиган даражасини белгплайди.
Модомпкп пул муомаласипинг ўзи монеташшг реал мазмунини номинал мазмундан ажратар экан, унинг металл борлиғини уяинг фукционал борлиғидан ажратиб цўяр экан, демак, унинг замирида металл пулларнинг монеталик вазифасиии бошқа материалдан қи- лингаи белгилар билан, ёки оддий символлар билап алмаштириш учун имконият бор. Кумуш ва мис белгилар олтин монетаиинг ўринбосарлари бўлиш ролини ўйнашига тарпхий сабаблар бор, бу- нииг сабаби, бир томондан, жуда оз оғирликдагп олтин ёки кумуш- ни зарб қилишнинг техника жиҳатидан кийпплигидир, иккинчи томондан эса, бунинг сабаби ноасл металлар асл металлардан илга- ри — кумуш олтиндан илгари, мис кумушдан илгари — қиймат ўл- чови вазифасини ўтаб келганлиги, демак, асл металл уларни тахт- дан туширган пайтдаёқ пул сифатида муомалада бўлиб келганлиги- дир. Кумуш ва мис белгилар товар муомаласининг монета тезроқ айланиб юрадиган, демак, тезроқ ейиладиган соҳаларида, яъни со- тиб олиш ва сотиш муомалалари жуда кичик миқёсда доимо так- рорланиб турадиган соҳалардагина олтиннинг ўрнини босади. Олтиннинг бу йўлдошлари олтинпинг ўрнини эгаллаб олишига тўс- цинлик қилиш учун қонун йўли билан тўловларнинг энг паст че- гаралари белгпланади ва бу тўлов доирасида кумуш ва мис пул- ларни олтнн ўрнига қабул қилиш мажбурий бўлпб цолади. Турли хилдаги монеталар муомалада бўлган махсус соҳалар, албатта,. бпр-бири билан чатишиб кетади. Олтин монеталардан жуда майда қисмларнп тўлаш учун олтин билан бир қаторда майда монета гтайдо бўладп; олтин допмо бу чакана муомалага кириб туради ва майда монеталарга алмаштирилиш йўли билан яна ҳамиша бу co- ҳадан чиқарпб ташлангтб туради82).
Кумуш ва мис белгиларнпнг металл мазмунпни конун ўз иста- гича белгилайди. Муомалада улар олтин монетадан ҳам тезроқ ейилади. Шу сабабдан уларнинг монета вазпфаспии ўташи улар- нинг оғирлигига, яъни ҳар қандай қийматга ҳақпқатда мутлақо боғлиц бўлмай қоладп. Олтпннинг монета шаклидаги борлпғи унинг қиймат субстанциясидан узил-кеспл ажраладп. Шу туфай- 82) 	«Агар кумуш допмо фақат майда тўловлар учун зарур мпқдорда бўлса, у вацтда каттароқ тўловлар учун етарли мпцдорда кумуш тўплаш мумкпн бўлмайди... Олтппни катта тўловларга ишлатиш уни албатта чакапа савдога пшлатишга ҳам сабаб бўлади: кимда олтии монета бўлса, у майда-чуйда буюмлар сотнб олганда хам олтин монета тўлайди ва сотпб олган товари билан бпрга қайтпмига кумуш пул олади; шундай дплпб, акс ҳолда чакана савдогар нўлпда йиғилпб қолпши мум- кин -бўлган ортпқча кумуш унинг қўлидан чиқиб умумпй муомалага ёйплиб кетган бўлади. Лекин агар майда харидларни олтпн тўламасдап реалпзаппя дилиш учун ҳамиша старли мпкдорда кумуш бўлганда эди, у вацтда чанапа савдогар .майда харидлар-* учун фацат ьумугп' олган бўлар эди ва натпжада бу ьумуш албатта уцннг қўлида тўплапнб қолган бўлар эдп» {David Buchanan. «Inquiry into the Taxation and Commercial Policy of Great Britain». Edinburgh, 1844, p, 248,249).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
133
ли, нисбатан ҳеч цандай қийматга эга бўлмаган нарсалар, масалан цоғоз парчалар, олтин ўриида, монета вазифасини ўташ имкония- тига эга бўлади. Металл пул белгиларининг пуқул символ харак- терга эга бўлиши ҳали маълум даражада яширпнгаи бўлади. Kotos пулларда эса бу символлик характер тамомила очиқ-ойдип на- моён бўладп. Кўрамизки, се n’est que le premier pas qui coute [фа- цат биринчи цадамни цўйиш қийиндир].
Бу ўринда биз фақат мажбурий курс билан юрадиган давлат коғоз пулларини назарда тутамиз. ^Қоғоз пуллар бевосита металл иуллар муомаласидан вужудга келади. Аксинча, кредит пуллар шундай шарт-шароит бўлишини назарда тутадики, биз ҳозирча од- дий товар муомаласи доирасида туриб қолар эканмиз, бу шарт- шароит бизга ҳали мутлақо номаълумдир. Фақат ran орасида айтиб ўтамизкп, асли маънодаги цоғоз пуллар пулпинг муомала воситаси вазифасидан пайдо бўлгани сингари, кредит пулларнинг табиий илдизи пулнпнг тўлов воситаси вазифасини бажаришидан иборат 83\
Устида ўзларининг пул номлари, масалан, 1 фунт стерлинг, 5 фунт стерлинг ва ҳоказо деб ёзилган цоғоз парчалари муомала процессйга ташқаридан, давлат томопидан киритилади. Қоғоз пул- лар олтиннинг номдош суммалари ўрнида ҳақиқатан муомалада бўлишлари сабабли, улар ўз ҳаракатларида фақат пул муомаласи- нпнг қонунларини акс эттирадилар. Қоғоз пуллар муомаласининг ўзига хос цонуни фацат уларпинг олтинга бўлган нисбатидангина, улар олтиннинг вакили бўлганлари учунгина пайдо бўла олади. Бу цонун эса шундан иборатки, чиқариладиган цоғоз пулларнинг миқ- дорп унинг символик шарти бўлган олтиннинг (ёки кумушнинг) ҳақиқатан муомалада бўла оладиган миқдоридан ортиц бўлмаслп- гп керак. Дуруст, муомала соҳасига тортиладиган олтинпипг миқ- дори доимо тебраииб, маълум ўрта даражадан гоҳ юқорига кўтари- либ, гоҳ пастга тушиб туришп мумкин. Бироқ маълум бпр мамла- кат муомала воситаларининг массаси тажриба асосида белгилаш мумкпн бўлган муайян минпмумдан ҳеч қачон пастга тушмайдп. Бу мпнимал масса ўз таркибпй қисмларппи доимо ўзгартириб ту- ) Молия мандаршш Ban Мао-Ин Хптой давлат асснгнацияларипи майда банк- потларга аилантириш мақсадп билан юрак ютиб, тангрипинг ўғлига хаспўшланган шаклда бир лойиҳа тақдим қплган. Ассигнация комитетининг 1854 йил апрель ойц ҳисоботида бу лойиҳа учун унипг роса пўстаги қоқилган. Шу муносабат билан упга бамбук таеғи билан^неча калтак урплгаилиги хабар қилинмайди. Лекпн ҳисоботнинг охприда бундай дейиладп: «Комитет унинг лойихасипи дицқат билан чамалаб, кў- риб, ундаги фпкрларнинг ҳаммаси савдогарлар манфаатинп кўзлайди ва подшоликка ҳеч қандан фойда нелтирмайдп, деган қарорга кслдп» («Arbeiten dor Kaiserlich Russischen Gesandtschaft zu Peking fiber China». Aus dem Russischen von Dr. K. Abel und F. a Mecklenburg. Erster Band. Berlin, 1858, S. 47 sq. Олтин монеталарпинг муомалада бўлпши натшкасида ўз металидан бпр қпсминп допм йўкотпши тўгрисида Апглия банкинцнг Д11ректорларидап бпри гувох бўлиб лордлар палатаспнппг комиссиясига берган баёнотипя (оанк муомалалари масаласи тўғрисида) бундай дсган; «Ҳар йил янгидап-янги группадаги суверенлар» (сиёсий сувсренлар эмас, балки фунт стсрлппг номи бўлган «sovereign»*(назапттп тутилади53)» ўз оғирлпгини йўцотиб жуда епгил бўлпб цолмоцда. Булардан тегишшт оғирликда бўлгаплари йил давомида муомалада бўлгапи учун шу пацт ичида с Гпгтб v I оғцрлигипи шу қадар йўцотадпкп, келгусп йилда упппг оғпрлпги тарози палла сида жЛ» енгил нслиб қолади» (House of Lords' Committee 1848, № 429). >да


134
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
риши, яъни ҳар сафар олтиннинг бошқа-бошца ҳиссаларидан таш- кил топиши, албатта, упинг кўламига ва доимо муомала соҳасида бўлипшга заррача таъсир қилмайди. Шунинг учун олтин пуллар- нинг бу минимал массасини цоғоз символлар билан алмаштириш мумкип. Лекин агар биз бугун муомаланинг ҳамма каналларини қоғоз пуллар билан тамом тўлдириб юборсак, эртага товар муо- маласпда бирон-бир тебранишларнинг юз бериши орқасида муома- ла каналларининг ҳаммаси ҳаддан таш^ари тўлиб кетиши мумкин. Бундай ҳолда ҳар қандай меъёр бузилади. Лекин агар цоғоз пул- лар ўз меъёридаи ошиб кетса, яъни муомалада ҳақиқатан бўлиши мумкин бўлган номдош олтин монеталарнинг микдоридап ошиб кетса, у вақтда бу пулларнпнг умуман цадрсизланиш хавфи остида цолиши у ёвда турсин, улар энди товар олампда фақат умуман ўзлари ифодалай оладиган олтин миқдорининг вакиллари бўла ола- дилар, яъни товар оламининг имманент цонунлари белгилаб бера- диган олтин мивдорининг вакиллари бўла оладплар, холос. Маса- лан, муайян мивдордаги цоғоз пул ўз номи бнлан 2 унция олтин- ни ифодаласа-ю, аммо реал суратда 1 унция олтиннинг ўрнини босса, у вақтда ҳақиқатда, бир фунт стерлинг, чунончп, илгариги 74 унция олтин ўрнига, 7s унция олтиннинг пул номи бўлиб цола- ди. Бунинг натижаси ҳам худди олтиннинг баҳолар ўлчови вазп- фасини ўташидаги функциясини ўзгартиришдан келиб чиқадиган натижа сингари бўлади. Илгари 1 фунт стерлпнгга баравар баҳода ифодаланган цийматларпинг ўзи эндиликда 2 фунт стерлингга ба- равар баҳода ифодаланадп.
Қоғоз пуллар олтин белгиларидир, ёки пул белгиларидир. Қо- гоз пулларнинг товар қийматларига нисбати шундан иборатки, товар қийматлари коғоз пулларда ҳис билан пдрок қилинадиган символ ифодасига эга бўлган олтин миддорларида фикраи ифода- ланади. Қоғоз пуллар маълум мивдордаги олтпининг вакиллари бўлганлари учунгипа қиймат белгиларидирлар, бошқа ҳар қандай товарларнинг мицдори сипгари, олтиннинг мицдори ҳам айни вацт- да қиймат мицдоридир 84 7
Ниҳоят, олтиннинг ҳеч кандай ўз қиймати бўлмаган белгилари унинг ўрнини босишининг сабаби нима?— дегаи савол туғилади. Бироқ биз кўриб ўтгаиимиздек, олтип ўрпига қоғоз пулнипг кири- тилишига сабаб фақат шуки, олтин ўзининг монета вазифасинп ёки муомала воситаси вазифаспни ўташи билан ажралиб чиқиб 84) 2-нашрига изо$. Пул масаласи тўғрисида асарлар ёзгаи авторларнинг ҳатто энг лхшилари ҳам пулнинг турли функцияларини нақадар ноанпқ тушунишларига Фуллартониинг мана бу сўзлари мисол бўла олади: «Модомики ran бизнинг ички савдомиз устпда борар экан, одатда олтин ва кумуш монеталари ўтайдиган пул функцияларипииг ҳаммасини қонун асосида белгпланган олтишпшг эвази бўлмаган, фадат расмий ва шартли қийматга эга бўлган банк билетларп ҳам бемалол ўташи мумкин. Бу шундай бир ҳақидатки, мен буни ҳеч ким пнкор қилмаса керак деб ўй- лайман. Illy хилдаги қиймат ҳозирги вақтда тўла қийматли мопеталар ўтаётган эҳ- тиёжларни тамоман ўтаган бўлар эди ва ҳатто, агар муомала учун чиқариладигап банк билетлари миқдори ҳаддан ошиб кетмаса, қиймат ва баҳо ўлчови функциясини ҳам бажара олгап бўлар эди» (Fullarton. «Regulation of Currencies», 2 nd ed. London, 1845, pL 21).Дсмак, пул товар мумолада оддий қиймат белгиси билан алмаштприлиши мумкин бўлгаилигидан фацат ана шу сабабдан киймат ўлчови сифатида ҳам, баҳо масштаби сифа- тида ҳам унинг кераги йўц!


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
135
мустацилликка эга бўлади. Дуруст, бу вазифапипг алоҳида бўлиб қолиши, бу ҳол ейилган монеталарнинг ҳамон муомаладэ қолиши- да юз берса ҳам, айрим олтин монеталарга тегишли эмасдир. Ол- тин бўлакларп ҳақпқатан муомалада бўлган вақтдагииа фақат мо- нета ёки фақат муомала воситаси вазифасини ўтайди. Лекин ай- рим олтин монеталарга татбиқ қилиб бўлмайдиган нарса қоғоз пуллар билан алмаштирилиши мумкин бўлган минимал даражада- ги олтин массасига татбиқ қилиниши мумкин. Бу мииимал дара- жадаги олтин массаси доимо муомала соҳасида бўлиб, муттасил муомала воситаси вазифасини ўтайди ва шунинг учуп ҳам фақат ана шу вазифани ўтовчи сифатида мавжуд бўлади. Демак, бу ол- тин массасининг ҳаракати фақат шуидан иборатки, Т — П — Т шаклидаги товар метаморфозасининг қарама-қарши процесслари доимо бир-бирига айланиб туради ва бунда товарнинг ўз циймат образи унга рўпара бўлиб, шу ондаёқ яна ғойиб бўлади. Товар ал- машув қийматининг мустақил ифодаси бунда фацат ўткинчи ҳо- латдир. Бу ифоданинг ўрнини дарҳол бошқа товар эгаллаб олади. Шу сабабдан, пул бир қўлдан иккинчи цўлга ўтадиган процессда пулнинг нуқул символ шаклида мавжуд бўлиши кифоядир. Пул- нинг функционал борлиғи, айтайлик, унинг моддий борлиғига бар- ҳам беради. Пул — товар баҳоларининг ўткинчи объектив инъико- си бўлганлигидан, фақат ўз белгилари сифатида хизмат қилади ва шунинг учун ҳам уни оддий белгилар билан алмаштириш мумкин бўлади83  * 85). Пул белгиси ўз объектив ижтимоий аҳамиятига эга бўлса бас, шундан кейин цоғоз символи ҳам мажбурий курс ёрда- ми билан шундай объектив ижтимоий аҳамиятга эга бўлади. Дав- лат томонидан белгиланган бу мажбурий курс фақат шу давлат доирасидагина, ёки ички муомала соҳасидагина кучга эгадир, ле- кин фақат шундагина пул ўзининг муомала воситаси, ёки монета вазифасини тўла-тўкис бажарадиган бўлади ва, демак, сиртдан ўз металл субстанциясидан ажралган ва фақат соф функционал қо~ ғоз пуллар шаклида мавжуд бўлиш имкониятига эга бўлади.
3. ПУЛ
Қиймат ўлчовп вазифасини ўтайдиган ва шунинг учун ҳам бе- восита ёки ўз ўринбосарларп орқали муомала воситаси вазифаси- ни ҳам ўтайдиган товар — пулдир. Шу сабабдап, олтин (ёки кумуш) — пулдир. Олтин, бпр томондан, ўз олтин (ёки кумуш) жисмида, пул товар сифатида, майдонга чиқиши лозим бўлган ҳол- 83) 	Олтин ва кумуш моиета вазифасини, яъни фацат муомала воситаси вазифаси- ни бажариб, ўз-ўзларп учун белги бўлиб қолишлари сабаблн, бундап Николас Бар- бон, ҳукуматларнинг «to raise money» [«монетанинг қийматини оширишга»] ҳақла-
ри бор, яъни ҳозиргача чаца аталиб келган кумуш миқдорини бундан кейин йи- рикроқ миқдордаги кумуш номи билан, чунопчи, талер деб аташга ва, шундай қи- лпб, кредиторларга талер ўрнига чақа тўлашга хацлари бор, деган хулосани чиқа- ради. «Монета тез-тез қўлдан-дўлга ўтиб ейилади ва енгил бўлиб қолади... Кишилар савдо-сотиқ ишларида кумушнинг миддорига эмас, балки унинг номига ва зарбига
эътибор берадилар»... «Ҳукуматнинг обрў-эътпбори металл парчасини пулга айлан- тиради» (2V. ВагЪоп, цитата келтирилаётгаи асар, 29, 30, 25-бетлар).


136
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
ларда пул вазифасини ўтайдп, яъни унда олтин, қиймат ўлчови вазифасини ўташда бўлгаии сингари, соф идеал суратда эмас, муо- мала воситаси вазифасини бажаришда бўлганп сингари, ўз вакил- лари унинг ўрнини боса оладиган қандайдпр бир нарса спфатида эмас, балки ўз жисмида майдонга чиқиши лозим. Иккинчи томон- дан, олтин (ски кумуш) шундай ҳолларда пул вазифасини ўтай- дики, бунинг учун, унинг вазифаси — бу вазифани шахсан унинг ўзи бажарадими, ёки ўз ўринбосарлари орқали бажарадими, бари бир,— бирдан-бир қиймат образи ролини, ёкп фақат истеъмол қий- мати сифатида майдоига чицадиган бошқа ҳамма товарлардан фарқли равишда, алмашув цийматпнинг бпрдан-бпр адекват бор- лиғи ролини бажаришни унга мустаҳкамлаб бериши лозим.
а) ХАЗИНАЛАРИИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ
Икки қарама-қарши товар метаморфазасининг узлуксиз доиравий обороти, ёки ва сотиш сотиб олиш муомалаларининг доимий равишда алмашипиб туриши пулпинг тинмасдан давом этадиган муомаласида ёки пул муомаласининг perpetuum mobile [узлуксиз ҳаракат цилув- чи механизми] вазифасида юз беради. Метаморфозалар қатори узи- либ қолган ва сотишдан кейин дарҳол бевосита сотиб олиш келмай т^олган тақцирда, пул ҳаракатдан тўхтайди ёки, Буагильбер айтга- нидек, meuble [ҳаракатланувчи] лулдан immeuble [ҳаракатсиз]54 пул- га, моиетадан пулга айланади.
Товар муомаласи энг дастлабки куртаклпк вақтпдаёқ биринчи метаморфоза маҳсулотини, яъни товарнинг бошқа шаклга кирган формасини ёки унинг олтпн қўғирчоц шаклпни қўлда сацлаб қо- лиш каби заруратни ва унга цизғин интилпшни туғдпради 86). Бун- дай ҳолларда товарни сотпшдан мақсад — бошқа товар сотиб олиш бўлмай, балки товар формасини пул формаспга алмаштиришдир. Моддалар алмашинувида оддий воситачи бўлган форманинг бундай ўзгариши энди асл мацсадга айланиб қолади. Товарнинг ўзидан ажралгап формаси товарнинг ўзидан бутунлай ажраладиган фор- маси вазифасини ўташи ёкп товарнинг фақат ўткинчи пул формаси бўлиши йўлида тўс-қпнликка учрайдп. Бунинг натижасида пул ҳа- ракатсиз қолиб, хазина шаклига кпради, товар сотувчп ҳам хазина тўпловчи бўлиб қолади.
Товар муомаласининг худди бошланғич даврида пстеъмол кпй- 'Матларипинг фацат ошиқча кисми пулга айланади. Шу тарица ол- тин ва кумуш ўз-ўзпдап ошиқча нарсанинг ёкп бойликнинг ижти- моий ифодаси бўлиб қолади. Хазина жамғарпшнинг бу энг содда формаси шуидай халклар орасида абадий бўлиб цоладики, унда шахсий истеъмол мақсадини кўзлайдиган анъанавий пшлаб чиқа- риш усулига маҳкам ўрнашиб цолган эҳтиёжлар доираси мувофиқ еь) • бойлиги... пулга айЛантирилган маҳсулот бойлигидан бошқа нарса эмас-
дир» (Мегсгег de la Riviere, цитата келтирилаётган асар, 573-бст). «Маҳсулотдаги мавжуд қпимат фақат ўз формасини ўзгартган бўлади» (ўша асар, 486-бет).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
137
келади. Бу ҳолни биз, масалан, осиёликлар, айницса ҳиндулар ора- сида кўрамиз. Товар баҳоларини маълум бир мамлакатдаги олтин ва кумуш массасп белгнлайди, деб хаёл қилувчи Вандерлинт ўз- ўзига: Ҳиндистон товарлари нега бу қадар арзон?— деб савол бера- дп. Ўзи бу саволга жавоб бериб, бунинг сабабп шуки, ҳипдулар ўз пулларини ерга кўмадилар,— дейди. Вандерлинт айтадики, 1602 йплдан 1734 йилгача ҳиндулар дастлаб Америкадан Европага кел- тирплган 150 миллиои фунт стерлинг кумушни ерга кўмганлар 87). 1856 йилдан 1866 йплгача, яъни ўн йил мобайнида, Англия Ҳин- дистонга ва Хитойга плгари Австралия олтинпга алмаштириб олин- ган 120 миллион фунт стерлинг кумуш юборган (Хитойга экспорт' цилпб юборилган металлнипг ҳам кўпгина қисмп яна Ҳипдистонга кетади).
Товар ишлаб чиқарпш янада рпвожлапиб борганда, ҳар бир то- вар ишлаб чиқарувчи ўзига nexus rerum маълум «пжтимоий аҳа- миятга эга бўлгаи гаров» таъмии этпб олиши лозпм88). Упинг эҳтиёжлари доимо цайта-қайта ўзипи кўрсатпб турадп ва упи мутта- сил бошқа бировларнпнг товарларини сотиб олишга мажбур қила- ди, ҳолбуки, унинг ўз қўлидаги товарни ишлаб чиқариш ва сотиш эса вақт талаб цилади ва тасодифий ҳолларга боғлиқ бўлади. Бп- рон нарса сотмасдан нарса сотиб олиш учун у даставвал нарса со- тиб олмасдан нарса сотпши лозим. Афтидан, бу операция умумий қоида деб тасаввур этилар экан, ўз-ўзига карама-царшидай бўлиб кўринади. Лекин асл металлар ўзлари қазиб чпцариладигап жой- ларда бевосита бопп^а товарларга айирбош цплинадилар. Бунда со- тиб олмасдан (олтпн ёки кумуш эгалари томонпдан), сотпш (товар эгалари томонидан) ҳоллари юз бериб туради89). Кейипчалик эса, кетма-кет сотиб олиш ҳоллари бўлмаса ҳам, сотишлар фақат асл металларнинг ҳамма товар эгалари ўртасида янада бўлинишига во- ситачилик цилади, холос. Шу тариқа муомаланпнг ҳамма нуқтала- рпда жуда хилма-хил миқдорда олтин ва кумуш хазппалар жам- ғарплиб боради. Алмашув циймати сифатпда товарнп ёки товар сифатида алмашув цпйматини сацлаб қолиш пмкониятн билан бпр- га олтинга жуда қаттпк ҳирс пайдо бўладп. Товар муомаласи кенгайиб бориши бплан пулпинг, ҳаммавақт жанговар тарзда шай- лаппб турадигаи бойликпииг бу мутлақ ижтимоий формасииинг ҳукмронлиги ҳам кучайпб боради.
' «Олтин — ажойиб нарса! Кимнинг олтини бўлса, у кўнгли истаган пар- сага хўжайпндир. Олтпн ҳатто кпшипипг жоппнп жапнатга юбориш учуп йўл оча олади» (Колумб, Ямайкадап юборилган хат, 1503 йил).
Пулнинг ташци кўринишидап ниманинг пулга айланганлигини билиш мумкин бўлмайди-ю, аммо ҳамма нарса: товарлар ҳам, товар *7) «Худди ана шу практина туфайли уларпинг ҳамма товарларишшг баҳоси шу дадар паст» (Vanderlint, цитата нелтирилаётган асар, 95, 96- бетлар).
88) «Пул—гаровдир» (John Bellers. «Essays about the poor, Manufctuires, Frade, Plantations, and Immorality». London, 1699, p.13).
89) Чин маънодагп сотпб олпш олтип билан кумуш товарнипг бошца шаклига кирган формасидан иборат бўлпшини, яъни сотпладпган маҳсулот бўлишини тақэ- за қилади.
10-516


138
БИРИНЧЙ БЎЛИМ,—ТОВАР ВА ПУЛ
бўлмаган иарсалар ҳам пулга айлаиаверади. Ҳамма нарса олди-сот- ди предмети бўлиб қолади. Товар муомаласи жуда улкан ижтимоий ретортага айланиб, аввал ҳамма нарса унинг ичига тортилади, сўнг- ра, ундан пул кристали шаклида чиқади. Упчилик қўпол бўлмаган нарсалар res sacrosanctae, extra commercium liominum [кишиларнинг товар оборотидан чиқарилган муқаддас нарсалар] ҳали у ёқда тур- спн, ҳатто авлиёлар жасади ҳам бу алхимияга бардош бера олмай- ди90). Пулда товарларпинг ҳамма сифат тафовутларининг асари цолмаганлиги сингари, пул ҳам, ўз навбатида, қатъий текисловчи сифатида ҳар цандай тафовутларнинг асарпнп йўц цилиб ташлай- ди91). Лекин пулнинг ўзи товардир, ҳар қандай кишининг хусусий мулки бўла оладиган ташқи нарсадир. Шундай қилиб, ижтимоий куч хусусий шахснинг хусусий кучи бўлиб қолади. Шу сабабдан антпк жамият пулни ўз ҳаётининг ҳамма иқтисодий ва маънавий тузуми сотиладиган монета деб ерга уради92). Ҳали ёшлик чоғи- даёқ «Плутонни сочидан ушлаб ер тагидан тортиб чиқарган» 93) ҳо- зирги жамият олтинни ўзинипг энг сирли ҳаёт тарзининг порлоц гавдаланиши, деб табрик қилмовда.
Истеъмол қиймати сифатида товар қандайдир алоҳида эҳтпёж- ни қондиради ва моддий бойликнинг алоҳида элементини ташкпл 90) 	Франциянинг энг тақводор қироли Генрих III монастирлар ва бошқаларнинг муқаддас табаррукотларпни талаб олиб, кумушга айлантирар эди. Дельфи ибодат- хонасидаги хазинанинг фокидаликлар томонидан ўғирланганлиги Греция тарихида цандай роль ўйнаганлпги маълумдир. Қадимги халқларда товарлар худоси, маълум- ки, ибодатхоналарда яшаган. Бу ибодатхоналар «муқаддас банклар» ҳисобланган. Par excellence [асосан] савдо аҳли бўлган финикияликлар, пул барча нарсаларнинг улардан ажралган формасидир, деб ҳисоблаганлар. Шунпнг учун ҳам севги худоси байрамларида ажнабий кишилар билан ишқий алоқада бўлган қизлар мукофот учун олган монеталаринп севги худосига назр цплиб берганлпклари тамомила табипйдир.
91) 	«Олтин! металл
Ялтирод, қимматбаҳо, гўзал... Олтпн бўлса ҳамма нарса раво: Қорани оқ қилур, оқни қора, Ифлосни гўзал қилур, гуноҳни ҳақ-адолат, Разплларпи кўтарар, қўрдодда берар жасорат, Қарпларпи безатар, ёш-жувон қилиб кўрсатар, Ҳаммасига малоҳат, зиннат, латофат берар... Э, худолар, айтинг-чи, бунда нима ҳикмат бор? Нега сиз яратдингиз бу олтиннп, оллоҳлар? Шу олтинки, бандаларни даргоҳингпздан қувар, Шу олтинки, касалларнинг бошин ёстпқдан узар, У ялтпроқ малъундир: оздирар инсонларни, Бир онда ҳам тузади, ҳам бузади онтларни, Кишиларни тиз чўктирар энг ярамас бидъатга, Олчоқларни — разилларни миндирадп шуҳратга, Разилларга мансаб берпб тахт устпга миндирган, Тул кампирни ёш йигитга хотин қилиб олдирган... Эй лаънати дунё... йўдол энди кўзпмдан, Бу дунёга сотилгап эски фоҳишасан».
(Шекспир. «Афиналик Тимон ҳаёти»).
92) 	«Пул балодир: бошга солар фалокат, Пул устида шаҳарлар бўлар ғорат, Пул учун тарк қилади авлод ота юртини Пул ёт, ғариб ўлкага сарсон қилар уларпи Пул маъсум юракларни бузар, ахлоқспз қилар, Кишиларга ёмон хулц-у риёкорлик ўргатар».
(Софокл. «Антигона»).
•’) «Очкўзлпк Плутопнинг ўзпни сочидан утлаб ер тагпдан тортиб чиқаритнп умпд ?ел9ан:> <<DeiPn°s°Phistarum [libri quindecim», 1. VI, 23, v. II, ed. Schweighauser,


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
139
цилади. Лекин товарнинг қиймати моддий бойликнинг ҳамма эле- ментларига нисбатан ўз жозиба кучининг даражасини ўлчайди, демак, ўз эгасишшг ижтимоий бойлигини ўлчайди. Ваҳший ҳолда бўлган ибтидоий товар эгаси назарида, ҳатто Ғарбий Европа деҳ- қони назарида ҳам, қпймат ўзининг циймат формасидан ажрал- масдир, шунинг учун ҳам олтин ва кумуш сифатида хазина тўп- лаш унинг назарида қийматнинг жамғарилпшидпр. Тўғри, пулпипг киймати пулнинг ўз кпймати ўзгариши натижасида, ёкп товарлар- нинг циймати ўзгариши натижасида ўзгариб туради. Бироц, шуи- дай бўлишига қарамай, бу ҳол, биринчидан, 200 унция олтппда ҳаммавақт 100 унция олтиндагидан кўпроқ, 300 унция олтинда 200 унцпя олтиндагидан кўпроқ қиймат борлигига тўсқинлик қилмай- ди ва ҳоказо; иккпнчп томондан, муайян парсанпнг металл нату- рал формаси ҳамма товарларнинг умумий эквивалент формаси бўлпб, ҳар қапдай киши меҳнатпнинг бевосита пжтимопй гавдала- ниши бўлиб цолаверади. Хазина тўплашга интилиш ўз табиатига кўра беқиёсдир. Пул спфат жиҳатдан ёки ўз формасига кўра чек- сиздир, яъни моддий бойлпкнинг умумий вакилидир, чунки пул бевосита ҳар цандай товарга айланиши мумкин. Лекин шу билан бирга ҳар бир реал пул суммаси миқдор жиҳатдан чеклангандир, шунинг учун ҳам у чекланган кучга эга бўлган харид восптасидир. Пулнинг мивдор чегараси билан сифат чексизлпги ўртасидаги бу зпддият хазина тўпловчини Сизиф сингари цайта-қайта меҳнат ци- лпб хазина тўплашга ундайди. Унинг иши худди янги бир мамла- катни олиш билан факат янги чегарани ^ўлга кпритувчи жаҳон- гирнинг ишига ўхшайдп.
Олтинни пул спфатида, яъни хазина тўплаш элементи сифатида қўлда сақлаб цолиш учун унинг муомалага кпрпшига, харид воси- таси сифатида истеъмол воситалари орасига корилиб кетишига тўс- циплик қилмоқ керак бўлади. Бинобарин, хазпна тўпловчи ўз наф- сининг талабини олтин фетишига цурбон киладп. Ўз нафсини тпйпш тақвосига у жпддпй риоя қпладп. Лекин, пккнпчп томондан, у муомалага товар шаклпда нима берса, муомаладан ҳам пул шаклида фақат шуни чиқариб олиши мумкпн. У ь^анча кўп ишлаб чиқарса, шунча кўп сота олади. Демак, тпришқоклик, тежамкор- лик ва хаспслик унпнг асосий фазилатларидир; унинг бутуп сиё- спй пқтисоди кўпроқ сотиб, озрот^ сотиб олпшдан иборат94).
Хазинанинг бевосита формаси билан бир қаторда унинг эстетик формаси ҳам, яъни кишиларда олтин ва кумуш буюмларни қўлга киритиш ҳаваси ҳам кучаяди. Буржуа жамиятининг бойлиги орти- ши билан зеб-зийнат буюмлари тўплаш ҳаваси ҳам орта боради. «Soyons riches ou paraissons riches» [«Бой бўлайлик ёки бой бўлиб кўринайлик»] (Дидро)65. Шундай қилиб, бир томондан, олтин ва ку- муш учун тобора кенгайиб бораётган ва уларнинг пул вазифасини ®4) «Сиёсий иқтисоднпнг бутун тадбири ҳамма товар сотувчиларшшг сонини мум- кин цадар кўпроқ ошириш ва сотиб олувчилариинг сонппи мумкин қадар кўпроқ ка- майтириш керак, деган асосий масаладир» (Verri, цитата келтирилаётган асар, 52-бет).


140
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
ўташига боғлиқ бўлмаган бозор вужудга колади, иккинчи*т<шондан эса, пул таклифининг яширии манбаи вужудга келиб, бу манба иж- тимоий алғов-далғовлар даврида айниқса жадал авж олади.
Хазина тўплаш металл муомаласи шароитида турли вазифалар- ни бажаради. Унинг энг яқин вазифасп олтин ва кумуш монета- нинг муомала шароитидан келиб чиқаци. Биз кўрдикки, товар муомаласи кўламининг доимо ўзгариб туриши, баҳолар ва товар муомаласи тезлигининг ўзгариб туриши муомалада бўлган пул мас- сасининг узлуксиз камайиб ва кўпайиб туришини юзага келтиради. Демак, бу пул массаси кенгайиш ва торайиш қобилиятига эга бў- лпши лозим. Гоҳ пул монета сифатида муомала соҳасига тортили- ши, гоҳ монета пул сифатида муомала соҳасидан суриб чицарили- ши лозим. Ҳақиқатан, юриб турган пул массаси муомала соҳаси- нпнг тўла таъминланиш даражаспга доимо мувофиқ келиши учун ҳар бир мамлакатдаги олтин ва кумуш миқдори монета функцияси учун ҳар бир муайяп пайтда керак бўлган миқдордан кўпроқ бў- лиши керак. Бу шарт пулнинг хазинага айланиши орқасида ба- жарилади. Тўплаб цўйилган хазиналар айни вақтда муомаладаги пулларнинг оқиб кетиши ва қайтиб келпшп учун канал вазифаси- ни ўтайди; шунинг учун пул ҳеч қачон муомала каналларипи тўл- дириб ошириб-тошириб юбормайди 95).
Ь) ТЎЛОВ ВОСИТАСИ
Биз қараб чиққан товар муомаласининг бевосита формасида қийматнинг айни бир мивдори ҳамиша икки ёқлама: бир цутбда товар шаклида, қарама-қарши қутбда пул шаклида ифодаланган эди. Шунипг учун товар эгалари фацат мавжуд бўлган ўзаро эю вивалентларнинг вакиллари сифатида бир-бирлари билан муноса- бат боғлар эдилар. Бироц, товар муомаласи ривожлаииши бплан бирга шундай муносабатлар ҳам ривожланиб кетадики, бу мупоса- батлар туфайли товарларнинг бошқа бировга берилиши бу товар- лар баҳоларпнинг реализация чилинишидан вақт эътибори билан ажраладп. Бу ўринда ўша муносабатлардан фақат энг оддийлари- ни кўрсатпб ўтиш кифоядир. Товарларнинг бир турини ишлаб чи- қариш учун узоцроқ вақт, иккпнчи турпни ишлаб чиқариш учун 95) «Бир миллатнинг савдо-сотиқ қила олиши учун маълум миқдорда нацд пул бўлиши ва бу нақд пул шароитга қараб гоҳ кўпайиш, гоҳ камайиш йўли бплан ўз- гариб туриши зарур... Пулнинг бундай ўзгариб туриши, бундап кўпайиб ва камайпб туриши, ҳукуматнинг хар қандай аралашувидан ташқарп, ўзгариб турадигап шаро- птга ўз-ўзидан мослашади. Бунда челаклар галма-га^ пшлаб туради: пул оз бўлга- нпда, қуймалардан монета зарб қплинади, пул метали оз бўлганида эса, монета қайтадан қуймаган айлантирилади» (North, цитата келтирилаётган асар, постскрип- тум, 3-бет). Кўп вацт Ост-Ҳинд компанпяспда56 хизмат цттлган Жон Стюарт Милль айтадикп, Ҳиндистоида кумуш зеб-зийнатлар ҳалп ҳам бевоспта хазипа вазифаси- нп ўтайдп. «Процент даражаси баланд бўлганда кумуш зеб-зийнатлар... зарбхонага юборилади, процеит даражаси пасайганда, у яна аввалгп шаклпга киради» (Ж. Ст. Милль баёноти, «Reports on Bankacts 1857», № 2084 ва 2101). Ҳиндистонга олтин ва кумуш’ импортп ва Ҳпндистондан олтин ва кумуш экспорти57 тўғрисида 18G4 йилги бир парламент ҳужжатпга кўра, 1863 йилда олтин ва кумуш импортп экспортдан 19 367 764 фупт стерлпиг ошиқ бўлгап. 1864 йилдап аввалги саккиз йил мобайпида асл металлар пмпорти упинг экспортидан 109 652 917 фунт стсрлинг кўпайган. Ҳозирги аср ичида Ҳиндистонда 200 000 000 фунт стерлингдан ошиқроқ монета зарб қилингап.


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
141
эса цисқароц вақт талаб цилпнади. Турли товарлар ишлаб чиқариш йилнинг турли фаслларп билан боғлиқдир. Бпр товар ўзи сотила- дпган бозорнинг ёнгпнасида вужудга келади, пккинчи товар эса узоқ бозорга сафар қплиши лозим бўлади. Шу сабабдан бир товар эгаси сотиб олувчи сифатида майдонга чиқишидан олдинроқ бошқа товар эгаси сотувчи сифатида майдонга чиқиши мумкин. Айни шахслар ўртасида айнп бир хил олди-сотди ишлари тез-тез так- рорланиб турганда, товарларни сотиш шарт-шароити уларни иш- лаб чиқарпш шарт-шароити билан тартибга солинади. Икктшчи томондан, маълум турдаги товарлардан, масалан, уйдан фойдала- ниш ихтиёри маълум муддатга сотилади. Бундай ҳолларда тегиш- ли муддат ўтгандан кейингина сотиб олувчи товарнинг истеъмол цийматига ҳақиқатан эга бўлади. Шунинг учун у товарни унга пул тўлашдан олдинроқ сотиб олади. Бир товар эгасп мавжуд товарпи сотади, иккинчп товар эгаси эса, пулнинг шунчаки вакили сифа- тида, ёки келажакдаги пулнинг вакили сифатида сотиб олади. Со- тувчи кредитор, сотиб олувчи қарздор бўлиб қолади. Бунда товар метаморфозаси, ёки унинг қиймат формасининг ривожланиши ўз- гарганлигидан, пул ҳам бошқа вазифани бажарадиган бўлади. Пул тўлов воситаси бўлиб қолади 96).
Бунда кредиторлик ва қарздорлик роллари оддий товар муома- ласидан келиб чиқади. Оддий товар муомаласи формасининг ўзга- риши сотувчига ва сотиб олувчига ана шу янги тамғани босади. Бинобарин, дастлаб бу роллар ҳам, худди сотувчи билан сотиб олувчи ўртасидаги роллар каби, айни муомала иштирокчиларипинг галма-гал бажарадиган ва тез ўтиб кетадиган роллари бўлади. Би- роқ сотувчп билан сотиб олувчи ўртасидаги қарама-қаршилик бун- да аввал бошданоқ у қадар маъсум характерга эга бўлмасдан, яна мустаҳкамроқ кристаллашишга қобил эканлигпни кўрсатади97). Аммо худдп шу роллар товар муомаласига боғлиқ бўлмасдан ҳам пайдо бўлиши мумкин. Масалан, антик дунёда спнфий кураш асо- сан царздор билан кредитор ўртасидаги кураш формасида ўтдп ва Римда бунинг оқибатп шу бўлдики, қарздор плебей ҳалок бўлибу унинг ўрнинп цул эгаллади. Ўрта асрларда бу кураш қарздор фео- далнииг ҳалокати бплан тамом бўлди ва натижада феодал спёсип ҳокимиятнинг иқтисодпй базиспдан ажралиш бплан бирга, ўз сиё- сий ҳокимиятидан ҳам маҳрум бўлади. Бироқ бунда пул форма- си,— қарздорнпнг кредпторга муносабати эса пул муносабати фор- масига эгадир,— фақат чуқур плдиз отгап иқтисодпй ҳаёт шарои- тидагп антагонизмни ўзида акс эттиради, холос.
Bfj Лютер харид воситасп бўлгап пул билан тўлов восптасп бўлган пулни бир-бири- дан фарқ цилади. «Сен менга иккп ёқлама зарар етказасан — мсн бу ерда тўлай олмайман, у ерда эса сотиб ололмайман» (Martin Luther• «An die Pfarrlicrrn, wider den Wuchcr zu prcdigen». Wittembcrg, 1540).
®7) XVIII acpuimr бошларпда инглиз савдогарлари орасида карздорлар бллап креди- торлар ўртаспдаги муносабатлар тўғрпспда: «Бунда. Англипда. савдо аҳлп орасида шун- дай шафцатсизлпк хукм сурадпкп, бундай ҳол бошқа ҳеч бир пжтпмоий табақада ёкп ду- нёдаги бошқа бпр мамлакатда учрамайдп» («An Essay on Credit and the Bankrupt Act», London, 1707, p. 2).


142
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
Энди яна товар муомаласи соҳасига цайтайлик. Эквивалентлар, яъни товар билан пул, энди сотиш процессининг ^арама-қарши цутбларида айни бир вақтда пайдо бўлмайдп. Энди пул, биринчи- дан, сотиладиган товарнинг баҳоси аниқланганда, циймат ўлчови вазифасини ўтайди. Товарнинг ўзаро битишув йўли билан белги- ланган баҳоси сотиб олувчининг мажбуриятини ўлчайди, яъни со- тиб олувчининг муайян муддатда тўлаши лозпм бўлган пул сумма- сини ўлчайдп. Иккинчидан, пул фикран харпд воситаси бўлиб хиз- мат қилади. Гарчи пул сотиб олувчпнинг пул мажбурияти шакли- дагина мавжуд бўлса ҳам, товарни цўлдан-кўлга ўтказади. Фақат тўлов муддатн келгандан кейип тўлов воситаси ҳақиқатан муома- лага киради, яъни сотиб олувчи қўлпдан сотувчи қўлига ўтади. Муомала процесси биринчи фазада узилиб ^олганлигп натижасида, яъни товарнинг бошқа шаклга кирган формаси бўлган пул муома- ладан чиқариб олинганлиги натижаспда, муомала воситаси хазина- га айланган бўлади. Тўлов воситаси муомалага киради-ю, лекин кирганда ҳам фақат товар муомаладан чиқцандан кейип киради. Бунда энди пул процессга воситачплик қилмайдп. Пул энди алма- шув цийматининг мутлақ борлиғи сифатида, ёки умумий товар сифатида бу процессни мустақил равишда тугаллайди. Сотувчининг товарни пулга айлантиришдан мақсади — пул воситаси билан би- рон эҳтиёжни кондиришдир; хазина тўпловчинпнг бундан мақса- ди — товарни пул формасида сақлаб қўйишдир, насияга сотиб олувчипинг мақсади эса — қарзини тўлаш имкониятига эга бўлиш- дир. Агар у қарзиии тўламаса, унинг мол-мулкп мажбурий равишда сотилади. Демак, муомала процессининг ўз муносабатларидан келиб чицадиган ижтимоий зарурият тақозосига кўра, эндиликда, товар қийматининг образи — пул — сотишнинг асл мақсади бўлиб қолади.
Сотиб олувчи товарни пулга айлантиришдан плгари пулни қай- тадан товарга айлантиради, яъни у товарнпнг иккинчи метамор- фозасини унпнг биринчи метаморфозасидан илгарироқ юзага чи- царади. Сотувчининг товари муомалага кпрадп, лекпн муомалага кирганда, у ўз баҳосини пул олишга бўлгап хусусий ҳуқуций та- лаби шаклидагина реализация циладп. Бу товар пулга айланмасдан истеъмол цийматига айланади. Унинг биринчи метаморфозаси фа~ қат кейинроқ юзага чиқарилади 98).
Муомала процессининг ҳар бир муайян даврида тўлов муддати тўлган мажбуриятлар сотиш вақтида шу мажбуриятларни туғдир- гап товар баҳоларининг суммасидан иборат. Баҳоларнинг бундай 98) 2-нашрига изоҳ. 1859 йилда босилиб чиққан асаримдап олинган қуйидаги цита- та бу текстда нима сабабдан қарама-дарши форма эътиборга олинмаганлигини кўрса- тадп: «Аксинча, П—Т процсссида пул ҳақиқий харид воситаси сифатида бошқа бпровга берилишп мумкин, шундай қилиб, товар баҳоси ҳам, пулипнг истеъмол қий- матп рсализацпя қплинишидан илгари ёки товар бошқа бировга берилишидан илга- ри, реализация қплпниши мумкин. Бу ҳолни, масалап, олдпндан пул тўлапт каби одатдаги формада, ёкп Англия ҳукумати Ҳиндистон райятларпдан афюн сотиб оли- шп формаспда кўриш мумкин... Бироқ, бунда пул бизга маълум бўлган харид воси- таси формаспдагина амал қилади... Албатта, капптал пул формасида ҳам аванслаш- тприлади... Аммо бу пуцтаи назар оддий муомала доирасидан ташқарида амал ци- лади. («Сиёсий иқтисод танқидига доир». Берлин, 1859, 119, 120-бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгсльс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 122-бетга қаралсин]).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
143
суммасини реализацпя қилиш учун зарур бўлган пул массаси ҳам- мадан бурун тўлов воситаларинпнг муомала тезлигига боғлиқдир. Бу пул массаси икки ҳолатга боғлиқ: биринчидан, турли кредитор- лар билан царздорлар ўртаспдаги муносабатларнинг чатишиб кети- шига боғлиқ,— масалан, А ўз қарздори В даи пулни олиб, ўв кредиторп С га тўлайди ва ҳоказо, бу пул массаси, иккинчидатқ турли тўлов муддатлари орасидаги вацтпипг узоқ-яқиплигига боғ- лиқдир. Бирип-кетин келадиган тўловлар занжири, ёки кейинчалик бажариладиган биринчп метаморфозалар занжири биз илгари қа- раб чиққан метаморфозалар цаторларпнинг бир-бприга чирмашиб кетишидан тубдан фарц қилади. Муомала воситаларининг ҳарака- тида фақат сотувчилар билан сотиб олувчилар ўртасидаги алоқа- гина ифодаланмайди, бу алоқанинг ўзи фацат пул муомаласидан ва унинг билан биргаликда пайдо бўлади. Аксинча, тўлов восита- ларининг ҳаракатп унга қадар тайёр ҳолда мавжуд бўлган маълум ижтимоий алоқанп пфодалайди.
Сотиш муомалаларпнинг айпи бир вацтда ёнма-ён содир бўли- ши монеталарнинг муомала тезлигини кучайтириш йўли билан мо- неталар массасининг ўрнини қоплаш имкониятини чеклаб цўяди ва аксинча, худди ана шу ҳоллар тўлов воситаларини тежашнинг янги воситасини вужудга келтиради. Тўловлар айни бир жойда тўплана борган сари, тўловларни ўзаро узишиинг махсус муасса- салари ва методлари табиий равишда юзага чиқадп. Масалан, ўрта асрларда Лион шаҳридаги virements [қарзларни ўтказиш] худди шундай роль ўйнаган эди. А нинг В га, В нииг С га, С нинг А га ва шу кабиларга бўлган қарз талабларини бир-бирига солиштирпб кўриш биланоқ уларнинг мусбат ва манфий миқдорлари маълум доирада ўзаро узилиб кетади. Фақат қолган айирмани тўлашга тўғри келади. Тўловлар нацадар кўп тўпланса, бу қарзларнинг ба- ланси ҳам нисбатан оз бўлади, демак, муомалада бўлган тўлов во- ситаларининг массаси ҳам нисбатан оз бўлади.
Пулнинг тўлов воситаси бўлиш вазифасида бевосита зиддпят бор. Тўловлар ўзаро узилиши сабабли, пул фацат фикрап ҳисоб пули, ёки киймат ўлчови вазифасини ўтайди. Тўловларпи ҳацпқа- тап тўлаш лозим бўлганлигидан, пул энди муомала восптаси бў- лпб эмас, моддалар алмашувпнинг ўткинчи ва воситачи формасп- гина бўлиб эмас, балкп ижтимоий меҳнатнинг пндивпдуал гавда- лапиши бўлиб, алмашув қийматининг мустақил вужуди бўлиб, ёки абсолют товар бўлиб майдонга чиқади. Ишлаб чиқарпш ва савдо кризисларпнпнг пул кризиси деб аталадигаи пайтида эса бу зпд- дият айииқса явдол намоён бўлади99). Бу пул кризиси фацат би- рпн-кетин келадиган тўловлар занжири ва уларнинг ўзаро узили- 99) Асарнинг текстида ҳар қандай умумий ишлаб чиқариш ва савдо крнзисппинг махсус фазаси деб таърифланган бу пул кризисини кризиснинг махсус туридан фарц қилмои керак, бу кризпс ҳам пул кризиси деб аталади, лекип у сапоатга ва савдога фақат тескари инъпкос йўли билангина таъсир цилиб, мустақил равпшда юзага чиқиши мумкин. Бу шундай кризислардирки, уларнипг ҳаракат марказп пул капиталидан пборат бўлпб, бевосита юз бериш соҳаси эса баиклар, биржалар ва мо- лия соҳаларидан иборатдир. {3-нашрига Маркс изоҳи.}


144
БИРИНЧИ БЎЛИМ.— ТОВАР ВА ПУЛ
шииинг сунъий системаси тўла-тўкис ривожланган жойдагина юза- га чиқиши мумкпн. Нима сабабдан бўлса ҳам бу механизмнинг иш- лаши умумий равишда бузилганда, пул ҳисоб пулининг соф фик- рий образи бўлишдап чиқиб, бирданига ва бевосита жаранглама монетага айланади. Бундай ҳолда энди оддий товар пул эвазига ўта олмайди. Товарнинг истеъмол кийматп ўз қимматини йўқота- ди, товарнинг қпймати эса ўз қийматипинг формаси олдида ғойиб бўлади. Саноатнинг авж олиб таравдий кплпшидан маст бўлган буржуа ҳалп кечагина пулга маърифат философиясининг тумани орасидан караб, пулни цуруқ савлат деб эълон қилган эди ва: «Фа- цат товар — пулдир» деган эдп. Бугун эса худди ўша буржуалар- нинг ўзи жаҳон бсзорининг ҳар томонидан: «Фақат пул — товар- дир!» деб жар солмоқда. Кийик муздек сувга ташна бўлганидек, буржуазиянинг кўигли ҳам ҳозир пулга, ана шу бирдан-бир бой- ликка ташнадир 100). Кризис вақтида товар билан унинг қиймат об- рази ўртасидаги карама-қаршилик кучайнб, мутлақ зиддият дара- жасига бориб етади. Шу сабабдан бунда пулнинг намоён бўлиш •формаси ҳам фарксиздир. Тўловларнинг олтпн биланми ёки кредит пул биланми, масалан, банкнотлар биланми тўланишпдан қатъи назар, пул танқислиги ўз шиддатини ўзгартирмайди101).
Агар биз энди шу вақт мобайнида муомалада бўлган пулнинг умумий суммасинп кўздан кечирсак, у вақтда маълум бўладики, бу умумий сумма — муомала ва тўлов воситаларп муайян тезлик билан ҳаракат қплганда — реализация цилиниши лозим бўлган то- вар баҳоларининг суммаспга бараварлашиб, бунинг устига плюс муддати тўлган тўловлар суммаси, минус ўзаро узиладпган тўлов- лар ва, ниҳоят, мпнус айни бир пулнинг гоҳ муомала воситаси бўлпб, гоҳ тўлов воситасн бўлиб хизмат қплиш оборотпнинг сум- маспдап пборат бўлади. Масалаи, бир деҳқон ўз ғалласини 2 фунт стерлингга сотади ва шупдай қилиб бу пул муомала воситаси бў- либ хизмат қиладп. Тўлов муддатп яқпнлаша бошлагач бу деҳкон ҳалиги 2 фупт стерлингпи плгари сотиб олгап матаси учун тўқув- чига тўлайдп. Бу ҳолда ҳамон ўша 2 фунт стерлинг тўлов воситаси 1С0) «Кредит спстемасинипг монетар спстемага бупдай тўсатдан айлаппши назарпй қўрқувга амалий ваҳп.мани ҳам қўшади, пагпжада муомалада иштирок дилувчилар ўз муносабатларпнинг бу тагига етпб бўлмайдпгаи снри олдида қалтираб, ларзага келадплар» (Карл Маркс. «Сиёспй ицтпсод танцидига доир». Берлпн, 1859, 126-бет
[К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 128-бетга царалсин]). «Бойшшг нулп кам бўлгаплпги сабабли намбагалга иш беролмайдп ва камбағал ишсиз қо- дадп, вахолапки, уларшшг плгари эга бўлган тирикчплик воситалари ва кийим-ке- чак ишлаб чицариш учун ери ҳам ўша-ўша, қўли ҳам ўша-ўша; ахир, миллатларнинг ҳациқий бойлиги хам асло пулдан иборат бўлмай, балки худди ана шу нарсалардан боратдир» Hellers. «Proposals for Raising a College of Industry». London, 1696, p. 3).
101) Бундай пайтлардан «amis du commerce» [«савдо аҳллари»] маиа қандай фой- даланадилар: «Бпр кунп» (1839 йилда) «бпр очкўз банкпр» (Ситидан) «ўз кабпне- тида спидагп сандиғининг қопцоғини кўтариб, дўстига бир даста бапкнот чиқариб кўрсатгап ва, бу пул 600 000 фупт стерлингдан иборат, деб таптапали суратда унга намо.шш қилган: бу пулларни мен пулга муҳтожликни кескинлаштириш учун сақ- лаб қўйган эдим, мана бугун эса соат учдан кейин буларни муомалага чицазаман, деган» ([II. Roy.] «The Theory of the Exchanges. The Bank Charter Act of 1844». London, 1864, p. 81). Ярим расмий орган «The Observer» 1864 йил 24 апрелда бундай деб ёзади: «Банкнотлар танцислигини вужудга келтириш учун кўрилган чоралар тўгрисида жуда ғалати миш-миш гаплар юрибди... Ҳақиқатда бундай чоралар кўрилганлиги қанчалик 1цубҳали бўлмасин ҳархолда юқорида айтилган миш-миш гаплар шу қадар кенг ёйилиб кетдики, улар ҳақиқатан эслатиб ўтишга арзийди».


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
145*
вазифасини ўтайди. Сўнгра тўцувчи тавротни нақд пулга сотпб олади ва 2 фунт стерлинг яна муомала’воситаси вазифасини ўтай- ди ва ҳоказо. Шу сабабдан ҳатто баҳолар, пул муомаласининг тез- лиги ва тўловларни тежаш маълум бўлганда ҳам, ҳарҳолда муайян давр мобайнида, масалан, бир кун ичида муомалада бўлган пул массасп эпдп муомалада бўлган товарлар массасига мос келмай ко- лади. У вақтда, аллақачонлар муомала процессидап чиқариб олпн- ган товарларни ифодаловчи пул муомалада бўлади. У вақтда шун- дай товарлар муомалада бўладики, уларнинг пул эквивалеити фақат кейинчалик пайдо бўлади. Иккинчи томондап, ҳар куни ту- зиладиган ва ҳар куни тўлаб туриладиган тўлов мажбуриятлари мутлақо ўлчовдош бўлмаган миқдорлардан иборат 102).
Кредит пул — пулнпнг бевосита тўлов воситасп бўлиш вазнфа- сидан вужудга келадп, аммо сотилган товарлар учун берилган царз мажбуриятномалари, ўз навбатида, муомалага кириб, 1\арз та- лабларини бир шахсдаи иккинчи шахсга ўтказиб турадп. Иккин- чи томондан, кредит иши кепгайиб бориши билан пулнииг тўлов воситаси бўлиш вазифаси ҳам кенгайиб боради. Тўлов воситаси бўлиш вазифасини бажарувчи пул ўзининг мустақил мавжуд- лик формаларига эга бўлади ва бу формаларда у катта савдо-сотиқ битимлари соҳасида ўз ўрнини топади, ҳолбуки олтин ва кумупг монета эса асосан чакана савдо-сотиқ соҳасига сурилади 103\
102) «Бир кун ичида бўладиган сотишлар ёки тузиладиган шартномаларнинг йи- ғиндиси худди шу кун муомалада бўлган пулнинг миқдорига таъсир қилмайди, ле- кин жуда кўп ҳолларда, фақат кейинчалик, орадан озми-кўпмп узоқ муддатлар ўт- гандан кейин муомалага кира оладиган пул суммаси бадалига бериладпган бир цан- ча жуда хилма-хил мажбуриятномаларда ифодалана олади... Бугун берилган вексел- лар ёки таклиф қилинган кредитлар ўз умумий суммаси жиҳатидан, ёки муддат- ларнинг узоқлиги жиҳатидан, эртага ёки индинга тузиладиган кредит битимлари- нинг миқдорига асло ўхшамаслиги лозим; ундаи ташқари берилган кредйт битимла- ридан ва бугун берилган векселлардан кўпи ўз тўлов муддати жиҳатидан ўтмишда, мутлақо номаълум вақтда тузилган жуда кўп мажбуриятномаларнинг тўлов муддат- лари билан бир вақтга тўғри келиб қолади: 12, 6, 3 ва 1 ойга берилган векселлар- ларнинг тўлаш куни кўп вақт бир-бирига тўғри келиб қолади ва, шундай қилиб, айни бир кунда муддати тўладиган мажбуриятномалар умумий суммасини кўпай- тиради» («The Currency Theory Reviewed; in a Letter to the Seottish People*  *. By a Banker in England. Edinburgh, 1845, p. 29, 30 passim).
*03) Асли савдо ишларида ҳақиқий пул цандай арзпмас роль ўйнашини кўрсатиш учун биз бунда Ло.ндондаги энг катта савдо фирмаларидан биринипг (Моррисон, Диллоп ва шериклари фирхмасининг) бир йилдаги пул киримлари ва тўловлари ҳақи- даги маълумотларни мисол қилиб келтирамиз. Бу савдо фирмасининг 1856 йилда кўп миллиопларча фунт стерлингни ўз ичига олган операциялапини биз 1 000 000 фупт стерлинг миқёсида пропорционал равишда камайтириб ҳисобладик.
К и р и м:
Банкир савдогарларнинг
муддатли векселлари . . . .533 596 ф. ст. Талабгорларга банкпр-
ларнинг чеклари ва ҳоказо 357 715 » » Провинциал банкларнинг
банкнотлари 9 627 » »
Англия баннининг бапк-
нотлари 68 554 »»
Олтин 28 089 » >
Кумуш ва мис 1 486 > »
Почта орцали тушган пул ... 93 3 » »
Т ў л о в:
Муддатли”венселлар 302 674 ф. ст.
Лондон баннирлари-
га берилган чеклар .... 663 672 » » А нг лия ба ннининг
банннотлари • . 22 743 » »
Олтин 9 427 » »
Кумуш ва мпс 1 484 » »
Ҳаммасп 1 000 000 ф. ст. Ҳаммаси 1 000 000 ф. ст.
(«Report from the Select Committee on the Bankacts». July 1858, p. LXXI).


146
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВЛР ВА ПУЛ
Товар ишлаб чицариш тараққиётнинг маълум даражасига етиб, етарли кўламда кенгайиб кетганида, пулнинг тўлов воситаси вази- фасини бажариши товар муомаласи доирасидан ташқари чиқади. Пул шартнома мажбуриятлари учун умумий товар бўлиб қола- ди 104\ Ренталар, ўлпонлар ва шу кабилар натура билан тўланмай, иул билан тўлана бошлади. Ишлаб чиқариш процессинипг уму- мий характери бундай ҳолни ^анчалик тақозо қилишини шу нарса ҳам кўрсатадики, масалан, Рим имперпяси ҳамма солиқларни пул билан ундиришга икки марта уринган бўлса ҳам, унинг бу урини- ши муваффақиятсиз бўлиб чиққан. Людовик XIV даврида Фран- ция қишлоқ аҳолисининг Буагильбер, маршал Вобан ва бошқа- лар томонидан яққол суратда цоралаб тасвирланган даҳшатли цаш- шоқлигига фақат солиқларнинг ҳаддан ташқари кўп бўлиши эмас, балки бу солицларни натура билан тўланадиган солиқлардан пул билан тўланадиган солиқларга айлантириш ҳам сабаб бўл- ган 105). Бошқа томондан, агар ер реитасининг натурал формаси — бупинг устига Осиёда бу форма давлат солиқларининг асосий эле- ментини ташкил этади — худди табиий муносабатлардек ўзгармаган ҳолда такрор ҳосил бўладиган ишлаб чиқариш муносабатларига асосланса, бундай тўловлар формаси тескари таъсир йўли билан эски ишлаб чиқариш формаларини сақлаб қолади. Бу форма Тур- кия империясининг ўз-ўзини муҳофаза қилиш учун сирли восита- ларидан бирини ташкил этади. Агар Европа Японияга мажбуран қабул қилдирган ташқи савдо Японияда натурал рентанинг пул рен- тасига айланишига сабаб бўлса, у вацтда Япониянинг намунали деҳқончилик маданиятининг умри тугайди. Бу деҳқончилик мада- ниятининг тор допрада чекланиб қолган иқтисодий шароитлари бу- зилади.
Ҳар бир мамлакатда тўловлар учун муайян умумий муддатлар белгиланади. Тўловларнинг бу муддатлари қисман йил фасллари- нинг алмашинувига боғлиқ бўлган ишлаб чиқарпш табиий шароит- ларига асосланади,— бу ўринда биз такрор ишлаб чиқаришнпнг цикл билан боришидаги бошқа факторларни бир ёққа қўйиб тура- миз. Бевосита товар муомаласидан келиб чпқмайдиган тўловлар, масалан, солиқлар, ренталар ва шу кабилар ҳам шу муддатлар би- лан тартибга солинади. Бутун мамлакатга ёйилиб кетган бу тўлов- ларни йилнинг муайян кунларида тўлаш учун талаб килипадиган пул массаси тўлов воситаларини тежашда вақти-вақти билан, лекпн 104) «Комморция обэрэтп гпу қядар ўзгарчб кетдики, ҳозир товарни товарга айирбош килиш ўрнига, уларни етказиб берига ва олиш ўрнига, сотшп ва тўлаш юз бермоқда. Хрзир ҳамма савдо битимлари . . . ну^ул пул операцияларидан иборат бўлиб қолади» ([D. Defoe.] «An Essay upon Public Credit», 3 ed. London, 1710, p. 8).
10ь) «Пул ҳамманинг жаллоди бўлиб цолди». Молия санъатп—«ҳайдагп кубпдан ибо- рат бўлиб, бу кубда ана гау машъум экстрактни олиш учун жуда нўп миқдордаги бой- лпк ва тирикчплик воситалари буғга айлантиридади». «Пул бутун одамзодга уруш эълон қилади» (Boti'guillebert. «Dissertation sur la Nature des Richesses, de l’Argent et des Fributs», £dit. Daire, «Sconomistes financiers». Paris 1843, t. I, p. 413, 419, 417).


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
147
мутлақо юзаки ўзгаришларни вужудга келтиради 106). Тўлов восита- лари муомаласининг тезлиги конунидан шундай хулоса келиб чиқа- дики, вақти-вақти билан тўлаб туриладиган тўловлар учуи зарур бўлган тўлов воситаларпнинг массаси, уларнинг манбаи қандай бў- лишидан ^атъи назар, тўлов даврларининг муддатларп билан теска- ри * нисбатда бўлади 107).
Пулнинг тўлов воситаси бўлиш вазифасининг ривожланиши тў- лов муддатлари яқинлашиш олдидан пул жамғариш заруриятини туғдиради. Хазина тўплаш бойлик орттирипшинг мустақил формаси сифатида буржуа жампятининг ривожланиши билан бирга йўқ бў- либ кетса, аксинча, тўлов воспталарининг резерв фондпни жамғарпш формасида у буржуа жамияти билан бпрга ўсиб боради.
с) ЖАҲ011 ПУЛИ
Пул муомаланинг ички доирасидан ташқари чиқцач, бу соҳада ўзи эга бўлган маҳаллий формаларини — баҳолар масштаби, монета, майда монета, циймат белгиларини — ўз устидан олиб ташлаб, яна ўзининг дастлабки формасида, асл металлар қуймаси формасида майдонга чиқади. Жаҳон савдосида товарлар ўз цийматини универ- сал равишда кенгайтириб юборади. Шу сабабдан улар қийматининг мустақил образи ҳам бунда жаҳон пулц сифатида уларга рўпара бўлади. Фақат жаҳон бозорида пул тўла-тўкис равишда товар вази- фасини бажаради ва бу товарнинг натурал формаси шу билан бир- га in abstracto киши меҳнати юзага чиқишининг бевосита ижтимопй 106) Жаноб Крейг 1826 йилда парламент компссиясида бундай дейдп: «1824 йилги арвоҳлар кунида Эдинбургда банкнотларга талаб шу қадар кўпайиб кетдики, нати- жада соат 11 да бизда битта ҳам банкнот қолмади. Биз навбат билан турли банк- ларга мурожаат қилиб, банкнот олмоқчи бўлдпк, лекин ҳеч нима ололмадик, нати- жада кўпгина совдо-сотиқ ишларини slips of paper [қоғоз парчалари) ёрдами билан бажаришга тўғри келди. Лекин кундуз соат учга яқин ҳамма бапкнотлар чициб кет- ган банкларига яна қайтиб тушди. Бу банкпотлар фақат бир иеча қўлдан ўтиб яна қайтпб келди». Шотландияда ҳақиқатан муомалада бўлган банкнотларпинг ўртача миқдори гарчи 3 миллион фунт стерлингга етмаса ҳам, шунга қарамай, йилнинг турли тўловлар бўладиган кунларида банкирлар қўлпда бўлган банкнотларвинг ҳаммасп яъни — тахминан — 7 миллион фунт стерлпнг банкнот ишга тушадп. Бунда банкиот- лар фақат бир махсус вазифани ўтайди ва бу вазифа бжарилгач, дарҳол яна ўзлари чиқиб кетган банкка қайтиб тушади (John Fuilarton. «Regulation of Currencies», 2 nd ed. London, 1845, p. 86, изоҳ). Тушунтириш учун яна шуни антпб ўтамизки, Фуллар- тонпинг асари босилиб чиққан вақтда Шотландиядаги банкларга цўйилган омонат пулларга чек эмас, балки фақат банкнот берилган.
* Маркс бу ерда янглиш ёзиб қўйган бўлса керак, чунки зарур бўлгап тўлов во- ситаларининг массаси билан тўлов даврларинипг муддатлари ўртасида тескари нис- бат эмас, балки бевосита алоқадорлик мавжуддир. Ред.
107) «Агар бпр йил ичида 40 миллионлпк тўлов чўлаш лозим бўлса эди, бундай ҳолда савдо-сотиқ талаб қиладиган ҳамма оборотлар учун 6 миллион» (олтин ҳисо- бида) «етган бўлармиди?» — деган саволга Петти ўзига хос маҳорат билан бундай деб жавоб беради: «.Меи: ҳа, етарли бўладп, деб жавоб берамап. Агарда ҳамма оборот- лар, масалан, ҳар шапба куни ойлик оладпган ва пул тўлайдигап камбағал ҳунар- мандлар ва ишчплар орасида бўлгани сингари қпсқа, масалан бир ҳафталик, давр- ларга эга бўлса эди, у вақтда 40 миллпонлик тўловни ўташ учуп мпллиоп ло- зим бўлар эди. Агарда оборотлар йилппнг одатда биз репта ва солиқлар тўлайдиган чорагига тўғри келганда эди, у вақтда бунппг учун 10 миллиоп талаб қилипгаи бў- лар эди, демак, биз тўловларнинг умумий даврларини ўрта ҳисобда 1 ҳафта бплан 13 ҳафта ўртасида деб фараз қилганпмизда, 10 млллиои билан 40^2 мпллиошш бирга Қўшиб, бундап ярмини, яъни 5 */г мпллионни олпшимиз лозпм бўладп. Шундай қи- либ, 5х/г миллионга эга бўлганимизда, бпзга пул етарли бўлар эди» (William Petty- «political Anatomy of Ireland 1672», edit. London, 1691, p. 13, 14)68.


148
БИРПНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
формаси бўлади. Пулиипг мавжудлик усули пул тушунчасига адек- ват бўлиб цолади.
Ички муомала соҳасида қандай бўлмасин фақат бир товар қий- мат ўлчови, демак, пул вазифасини ўтайдп. Жаҳон бозорида икки хил қиймат ўлчовп — олтин ва кумуш ҳукм суради 106 * 108).
Жаҳон пули умумий тўлов воситаси бўлиб, умумий харид воси- таси бўлиб ва умумаи бойликнинг (universal wealth) мутлақ ижти- моий моддийлашуви бўлиб иш кўради. Пулнинг тўлов воситаси бў- лиш вазифаси, яъни халқаро баланслар юзасидан бўладиган ҳисоботлар учун восита бўлиш вазифаси уступ бўлиб қолади. Мер- кантилизм системасининг савдо баланси тўғрисидаги шиори ана шундан келиб чиқади 109). Турли миллатлар ўртасидаги моддий ал- 106) Мамлакат ичпда пул вазифасини ўтайдиган асл металларппгина йиғиш тўғ- рисида миллий банкларга кўрсатма берадиган ҳар қандай қонун чиқарувчилик тад-
бпрларинипг Оемаънилигп ана шундан равшан кўриниб турибди. Масалан, худди шундай ҳаракат қилпб, ўз фаолияти йўлига ғов цўйган Англия банкининг «нозик тўсицларн» ҳаммага маълумдир. Олтин билан кухмуш қпйматининг нисбий ўзгариши бобидаги буюк тарихий даврлар тўғрисида цуйпдаги асарга қаралсин: Карл Маркс.
«Сиёсий иқтисод танқидпга доир», 136 ва ундан кейингп бетлар [К. Маркс ва Ф. Эн- гельс. Асарлар, 2-нашрп, 13-том, 137 ва ундан кейинги бетлар]. 2-нашрига илова. Сэр Роберт Пиль 1844 йилгн банклар актида бу мушкул аҳволдан қутулпшга ҳаракат қилиб, Англия банкпга кумуш билан (қуйма шаклидаги кумуш билан) таъминлан- ган банкиотлар чиқаришга рухсат берган ва лекин бу кумуш запаси олтин запаси- нинг тўртдан бир қисмпдап ошмаслигини шарт қилиб қўйган. Шу билан бирга ку- мушнинг қнйматп унипг Лондон бозоридагп баҳоси билая (олтин баҳоси билан) бел- гиланади. {4-нашрига илова. Биз яна олтин ва кумуш қпйматининг интенсив нисбий ўзгариш даврини бошдан кечирмоқдамиз. Бундан 25 йил бурун олтин бплан кумуш цийматларининг нисбати = 157з : 1 эди, ҳозир эса бу нпсбат тахминан = 22 : 1 дир, бино- барин, кумушнинг цпймати олтинга нисбатан ҳали ҳам пасайиб бормоқда. Аслда бупга сабаб ҳар икки металлни қазиб чиқариш усулидаги туб ўзгаришдир. Илгари олтпн деярли фақат аллювиаль олтин қатламларпни, яъни олтинли тоғ жинслари- дан .ҳосил бўлган цумларни ювиш йўли билан олинар эди. Эндиликда бу усул кифоя қилмай қолди ва олтинли кварц қатламларини бевосита ишлаш йўли билан бу усул орқага суриб қўйплди — тўғри, бу усул қадимги халқларга ҳам маълум усул эди (Diodor, III, 12—14), лекин шундай бўлса ҳам, ҳозиргача бу усул фақат ёрдамчи усул тариқаспда ишлатилпб келди. Иккипчи томондан, Қоя тоғларнииг ғарбий қис- мида жуда кўп япги кумуш копларининг топилиши ва бупинг устига темир йўллар солиииши натижасида бу кумуш конларига ҳамда Мекспкадаги кумуш конларига бориш осоплашдп, бунпнг натижасида эса бу ерларга муттаснл ҳозирги замон машп- налари ва ёқилғп ташпш имконияти, демак кумуш чиқариш миқёсини анча кенгай- тириш ва чпцпмларни камайтириш имконияти туғилди. Бироқ, бу иккала металл кон қатламларида жуда хилма-хил формада жойлашган. Олтин одатда соф холда учраса, лекин жуда оз миқдорда кварц ичида сочплган ҳолда учрайди; шу сабабдан бутун тоғ жипслари қатлампнп майдалаб, кейин олтинни ювиб олпш ёки симоб воситасида айирпб олиш лозим бўлади. П1у билан бирга ҳар 1 000 000 грамм кварцдан 1 грамм- дан 3 граммгача, жуда камдан-кам ҳолларда 30—60 граммгача олтин ажратиб оли- иадп. Кумуш соф ҳолда жуда кам учрайдп, лекин шуниси ҳам боркп, одатда кумуш катламдаги бошқа моддалардан нисбатаи осонлпк билан айириладиган ва 40 процент- дан 90 процснтгача кумуши бўлган махсус коилардан топилади; ёки ишланиши ло- зим бўлган конларда, масалан, мис, қўрғошин ва шу кабп конларда озроқ миқдорда кумуш бўлади. Ана шупдан ҳам кўриниб турпбдпки, олтпн қазиб чиқарпшга сарф қилинган меҳнат тобора ошиб ва кумуш қазиб чиқаришга сарф цилинади- ган меҳнат тобора камайиб боради, демак, кумуш цийматининг пасайиши мутлақо табипй ҳолдир. Агар ҳозпрги вақтда кумуш баҳоси сунъпй чоралар билан муайяп даражада тутпб турилмаганда эди, кумушпинг қииматп янада анча пасайиб кетган бўлар эди. Лекин шу вақтгача Америка кумуш конларининг жуда оз цисми- гина ишланган, шу сабабдан кумуш қийматининг яна узоқ вақтгача пасайиб бориши учуи хамма имкониятлар мавжуддир. Истеъмол ва зеб-зийнат буюмлари ясаш учун кумушга бУлган талабнпнг нисбатан камаяётганлиги, кумуш ўрнида қоплама цилин- ган нарсалар, алюминий ва шу кабилар ишлатилиши ҳам кумуш қийматининг па- сайишига сабаб бўлади. Халқаро миқёсда мажбурий курс белгилаш йўли билан ку- мушнинг қийматини олтин қийматига нисбатан илгариги 1 : 15*/2 нисбатига кўтариш тўғрисидаги биметаллизм орзуларининг қанчалик пуч эканлиги ана шундан кўриниб турибди. Кумуш жаҳон бозорпда пул бўлиш хусусиятиии тобора йўқотиб борпши жуда мумкпп.—Ф. Э >


Ill БОБ. — ПУЛ, ЁКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ
149
машииувнинг оддий мувозанати бирданига бузилган чоқда, олтип ва кумуш моҳият эътиборп билаи халқаро харид воситаси бўлиш вазифасипи ўтайди. Ниҳоят, олтин ва кумуш шундай жойларда бойликли мутлақ ижтимоий моддийлаштириш вазифасини ўтайди- кп, бу жойларда ran сотиб олиш ёки тўлов тўлаш устида эмас, балки бойликни бир мамлакатдап бошқа мамлакатга кў- чириш устида боради ва бу жойларда ё товар бозорииинг конъюик- турасп ёки цўйилгаи максаднинг ўзи бу бойликни товар формасига кўчириш имкониятини йўц қилади 110).
Хоҳ ички муомала учуп бўлсин, хоҳ жаҳоп бозоридаги муомала учун бўлсин, ҳар бир мамлакат маълум резерв фондга муҳтож бў- лади. Бинобарин, хазина тўплаш вазифаси цисман пулнпнг муома- ла воситаси ва ички бозорда тўлов воситаси вазифасидан, қпсман пулнипг жаҳон пули бўлиш вазифасидан пайдо бўлади 110а). Пул жаҳон пули ролини ўйнаши учун ҳамиша ҳақиқий пул товар, олтин ва кумушнинг жисман нақ ўзи талаб қилинади, шунинг учун ҳам Жемс Стюарт олтин билан кумушни уларнинг маҳаллий ўрин- босарларидан фарқ қилиб, money of the world [жаҳон пули] деб атайди.
Олтин ва кумуш оқиминпнг ҳаракати икки томонлама характер- га эга. Бир томондан, бу оқим ўз манбаларидан чиқиб, бутун жаҳон бозорига ёйилади ва миллий муомаланинг турли соҳаларига турли даражада сингиб, уларнинг ички муомала каналларига киради ва лақо тушунмагаплар. Асл металларнипг халдаро ҳаракатини потўғри тушуниш MyoMana воситалари массасинп тартпбга солувчи қопунларип нотўғри тушунпшни пфо- далашни мен Рикардо мисолида батафсил кўрсатиб ўтган эдим («Сиёспй иқтисод танқидига допр», 150 ва ундан кейинги бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 149 ва ундан кейинги бетларга қаралсин]). «Ноқулай савдо балан- си муомала воситалари ошиқча бўлгап вақтдагина пайдо бўлади... зарб қилинган мопеталарнинг четга чпқарилишп унинг арзонлашуви натижасида юзага келадп ва бу ҳол нокулай баланснинг натижаси эмас, балки сабабидир»59 деган Риквардонинг хато догмасини Барбонда ҳам учратамиз: «Савдо балансининг бараварлашуви (агар ҳадицатан ҳам шундай ҳол юз берса) бирон миллатнинг четга пул чиқаришининг сабабп эмасдир: уиииг чстга чидарилишинппг сабаби турлп миллатларшшг асл ме- таллари кппматида бўлган тафовутлардир» (N . Barbon, цитата кслтирилаётган a cap, 59- бет), Мак-Куллох ўзининг «The Literature of political Economy: a classified catalogue». London, 1845 деган асарида Барбонни бу фикрни Рикардодан илгарирок айтганлиги учун мақтайди-ю, аммо «currency principle» 60 принципларининг Барбон асарларида жуда содда формада кўр- сатшшшп каби бемаъни фикрлар тўғрисида биронта сўз ҳам айтмайди. Пул масаласинпнг тарихига багишланган бўлимларда бу каталогнипг танциддан тубанлиги ва ҳатто .тўрридан- тўғри яродсизлиги жуда ҳам учига чицади; бупда лорд Оверстон (энс- бапкир Лойд) нинг сикофанти бўлган Мак-Куллох унинг олдида жилпанглаб, уии «facile princeps argentariorum» [ «банкпрларнинг ҳақиций князи»] деб атайди.
110) Масалан, уруш олиб бориш учун ски банкларга нацд пул билан тўловларни япгпдан бошлаб юбориш мадсадида ва шу кабилар учун субсиядиялар, пул заёмлари берган чодда қпйматпинг худди пул формасида бўлиши талаб қилппади.
110а) 2-иашрига изоҳ. «Дарҳақиқат, муомалада металл пул ишлатувчи мамлакатлар- даги резерв фондлар механизми умумпй муомала фондининг унчалик ёрдамп тег- масдан туриб ҳам зарур бўлган ҳамма халдаро тўловларни тўлашга пмкон беради ва бунинг яққол исботи шундан пборатки, Франция чст элнииг вайрончплпк бос- цпни зарбасидан кейпн ўзпга келар-келмас, иттифоцчи давлатлар томопидан унипг устпга қўйилган тахмппаи 20 мпллион [фунт стерлинг] контрибуцияпп 27 ой мобай- нида жуда осонлик билан тўлай олди ва шуииси ҳам борки, у бу контрибуциянинг анча қисмини жарапглама монета бплан тўлади, аммо бупдан Фрапцпянпнг ички пул муомаласи сезпладпгап даражада дисдармади еки издан чпқмади ва ҳатто век- сель курсп хам мутладо тебранмади» (Fitllarton, цитата келтирилаётган асар, 141- бет). {^-наъирйга илова. Кпшинп хайратда цолдирадигап яна бир мисол шуки, худдп ўша Франциянпнг ўзп 1871—1873 йилларда бундан деярли ўн бапавар кўп бўлгап контрибуцияни 30 ой пчпда жуда осонлик билап тўлаи олди ва тўлаганда ҳам анча цисмипи жаранглама мопста билан тўлади.— Ф. э. }


150
БИРИНЧИ БЎЛИМ.—ТОВАР ВА ПУЛ
ейилиб сийқалашган олтин ва кумуш монеталарнинг ўрнини боса- ди, зеб-зийнат буюмлари учун материал бўлади ва хазина шаклида тўпланиб қолади1И). Бу биринчи ҳаракат товарларда реаллашгаи миллий меҳнатиинг олтин ва кумуш қазиб чиқарадиган мамлакат- ларнинг асл металларида реаллашган меҳнатига бевосита айирбош ^илинганида юзага келади. Иккинчи томондан, олтин ва кумуш дои- мо турли миллатларнинг муомала соҳалари ўртасида у ёқ-бу ёққа кўчиб юриб, ўзининг бу ҳаракатида вексель курсининг узлуксиз тебранишига эргашиб боради 112).
Буржуа ишлаб чиқариш усули тараққий цилган мамлакатлар- нинг банк сандицларида жуда кўплаб тўпланаётган хазиналар улар- нинг ўзига хос вазифалари учун зарур бўлган минимумдан ошиқ миқдорда сақланмайди 113). Баъзи истиснолардан бошқа, ҳамма ҳол- ларда сандиқларда ўрта даражадан ҳаддан ташқари кўп миқдорда хазина йиғилиши товар муомаласининг ҳаракатспзлигидан, ёки тср вар метаморфозалари жараёни тўхтаб цолганлигпдан дарак бера- ДИ114).
’") «Турли миллатларнинг пулга эҳтиёжи цанча бўлса... ҳамма ерда товарлар ўзи- га тортадиган пул мазкур мпллатлар орасида ана шу эҳтиёжга мувофиц тадсимлана- ди» (Le Trosne, цитата келтирилаётган асар, 916-бет). «Сурункасига олтин ва кумуш чицарадиган конлар ҳар бир миллат эҳтиёжини қондириш учун етарли мивдорда олтин ва кумуш бсриб туради» (J. Vanaerlint, цитата келтирплаётгаи асар, 40-бет).
||2) «Вексель курслари ҳар ҳафтада кўтарилиб ва пасайиб туради ҳамда йилпинг маълум пайтларпда бир миллат учун жуда ноқулай, бошда пайтларда эса унинг ра- қобатчиси бўлган бошқа миллатлар учун худди шундай ноқулай даражага етадп» (N. Barbon, цитата келтирилаётган асар, 39-бет).
11:) Бу турли вазифаларга банкнотлар алмаштиришни таъминловчи фонд тарзпда хизмат цилиш вазифаси кслиб дўшилиши ҳамоно улар бир-бири билан жуда хавф- ли равшвда тўднашиб қолиши мумкин.
,14) «Ички савдо учун мутлақ равишда зарур бўлган миддордан ортид пул — ўлпк капиталдир... ва бу пул унга эга бўлган мамлакатга ҳеч дандай фойда келтирмай- дп; бу пул ташқи савдо восптаси билан шунчаки четга чидариладп ва яна дайтадан мамлакатга келтирилади» (John Bellers. «Essoys about the I’oor». London, 1699, p. 13). «Хўш, борди-ю, бизда ҳаддаи ташдари кўп монета бўлса, у вақтда пима қилишимиз ксрак? Биз бу монеталардан энг оғирларипи дайтадан эритиб, қимматбаҳо олтин ва кумуш идишлар, бисот аижомлари ясашимпз, ёки уларни товар спфатида уларга эҳтпёж бўлган ёхуд уларни сотиб олишни истайдпган жойларга юборпшимиз, ёки катта процент тўлайдиган жойларга дарзга беришимиз мумкин бўлади» (W. Petty. «Quantulumcuncjue concerning Money, 1682», p. 39). «Пул — сиёсат гавдасини босган ёғдай бпр нарсадир, ёғ босиш уни бесўнақай цилиб дўяди, ёғ етишмаганда эса у, касал бўлади... ёғ мускуллар ҳаракатида қандайдир мойловчи бпр восита бўлганли- ги, овцат стишмагаида бадапни озиқлантиргапи, бадан бўшлпцларпни тўлдириб унга хусп бахш этгани сингари, пул ҳам давлатда худди шундай вазифаларни бажара- ди,— пул давлатнииг фаолпятини тезлаштиради, ўз юртида ҳосил битмай долса, ун- га чет эллардан маҳсулот етказиб беради, карзларни тўлайди... ва ҳамма нарсапи зийнатлайди, аммо шунпси ҳам борки»,— деб кипоя билан хулоса қилади автор,— «зсб-зийнат масаласи фадат пули ошиб-тошиб ётган кишиларгагина тааллуцлидир» (W- Petty- «Political Anatomy of Ireland», p. 14, 15)11.


[151
ИККИНЧИ БЎЛИМ
ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АИЛАНИШИ
ТЎРТИНЧИ БОБ
ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
1. КАПИТАЛНИНГ УМУМИЙ ФОРМУЛАСИ
Товар муомаласи — капиталнинг бошланиш нуқтасидир. Капи- талнинг вужудга келиш тарихий шарт-шароити товар ишлаб чпқа- ришдан ва таравдий топган товар муомаласидан, савдодан иборат- дир. Жаҳон савдоси ва жаҳон бозори XVI асрда капиталнинг янги тарпхини бошлаб бердп.
Агар биз товар муомаласининг моддий мазмунини, турли истеъ- мол цийматларининг айирбошланишини бир чеккага цўйиб, фақат шу процесс вужудга келтирган иқтисодий формаларнигина текшир- сак, у вақтда биз бу процесснинг сўнгги маҳсули пул эканлигини кўрамиз. Товар муомаласининг ана шу сўигги маҳсули капитал кў- ринишининг биринчи формасидир.
Тарихан капитал ҳамма ерда ер мулкка аввало пул формаспда, пул бойлиги сифатида, савдо ва судхўрлик капитали сифатида қара- ма-қарши туради Лекин капиталпипг биринчи кўриниши пулдан иборат эканлигига ишонч ҳосил қилмоқ учун капиталнинг вужудга келиш тарихига мурожаат цилишнинг ҳожати йўқ. Бу тарихни биз кунда ўз кўзимиз бплан кўриб турибмиз. Ҳар бир япги капитал би- ринчи майдонга келган вақтида, яъни товар бозорига, меҳнат бозо- рига ёки пул бозорига чиққан вақтида, ҳаммавақт пул шаклида,— маълум процесслардан ўтиб, капиталга айланиши керак бўлган пул шаклида,— майдонга чиқади.
Пул сифатидаги пул ва пул сифатидаги капитал аввало бир-би- ридан муомала формасининг бир хилда бўлмаслиги билангина фарқ цилади.
t) Шахсий бўйсундириш ва ҳукмронлпк мупосабатларига асослангап ер мулкчилигннинг ҳокимияти билан пулнинг шахссиз ҳукмронлиги ўртасидаги қарама-царшилик французлар- ипнг қуйидаги икки мақолида жуда яхши ифода этилган: «Nulle terre sans seigneur».— «L’argent n'a pas de maitre» [«Хўжайинсиз ep бўлмас».—«Пулнинг хўжайини бўлмас»].


152
ИККИНЧИ БЎЛИМ,— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Товар муомаласинииг бевосита формаси Т — П — Т формасидир, товарнинг пулга айланиши ва пулнинг цайтадан товарга айланишп- дир, сотиб олиш учун сотишдир. Лекин, шу форма билан бир т^атор- да, ундан хусусан фарқ қпладиган бошқа бир формани, П — Т — П формасини, пулнинг товарга айланишини ва товарнинг цайтадан пулга айланишини, сотиш учун сотиб олишни кўрамиз. Ўз ҳарака- тида мана шу сўнггп циклни босиб ўтувчи пул каппталга айлаиади, капитал бўлиб олади; у энди ўзининг вазифасп эътпбори ила капи- талдан иборатдир.
П — Т — П муомаласинп яқиндан кўриб чпқайлик. Бу муомала ҳам, оддий товар муомаласи сингари, бир-бирига царама-қарши ту- рувчи пкки фазанп босиб ўтади. Биринчи фаза, П — Т, сотиб олиш, пулни товарга айлантиришдан иборатдир. Иккинчи фаза, Т — П, ёки сотиш, товарни қайтадан пулга айлантиришдир. Бу иккала фазанипг бирлиги умумий ҳаракатни ташкил этади, бу ҳаракатда пул товар- га айирбош қилинади ва сўнгра ана шу товарнинг ўзи япа пулга айирбош цилинади, товар сотиш учун сотиб олинадп ёки, сотиб олиш билан сотиш ўртасидаги формал тафовутлар бир чеккага чиқариб дўйилса,— пулга товар сотиб олинади ва товарга пул сотиб олина- ди 2). Бутуп бу процесс тугалланадигап натижа пулни пулга айир- бош қилишдап, П — П дан иборатдир. Агар мен 100 фунт стерлинг- га 2000 фунт пахта олсам ва шу 2000 қадоқ пахтани 110 фунт стер- лингга сотсам, у вақтда мен пировард ҳисобда 100 фунт стерлингни 110 фунт стерлингга, пулни пулга айирбош қилган бўламан.
Аввало шунпси равшанки, агар П — Т — П муомаласи процесси маълум бир пул қийматини яна ўшанча пул қийматига, масалан 100 фунт стерлингни 100 фунт стерлингга айирбошлаш учун фақат ай- лаима йўл бўлганида эди, унда бу муомала процесси батамом маъ- носиз ва мазмунсиз бир процесс бўлар эди. Бундан кўра хазина тўпловчи киши ишлатадиган усул беқиёс даражада соддадир ва ишончлидир, чунки у ўз 100 фунт стерлингини муомала борасидаги хавфга солмасдан, ўз ёнида сацлайди. Иккинчи томондан, савдогар ўзи 100 фунт стерлингга сотиб олган пахтасипи сотганпда,— бунинг учун унинг 110 фунт стерлинг, ёки 100 фунт стерлинг, ёки ҳатто фақат 50 фунт стерлинг олишидан мутлақо қатъи назар,— упинг пу- ли, айтайлик, деҳқон ғалла сотиб, қўлпга кирган пулга кийим-ке- чак сотиб олиши каби, оддий товар муомаласидан батамом фарқ қи- ладиган ўзига хос бир йўлни босиб ўтади. Шундай қилиб, биз авва- ло П — Т — П билан Т — П — Т доиравий оборотлари ўртасидагп формал фарқни характерлаб беришимиз керак. Шу билан бирга, ана шу формал фарқлар остида бекинпб ётган асл фарқлар ҳам юзага чпқпб қолади.
Аввало, бу икки форма орасида қандай умумий нарса борлигипи кўриб чиқайлик.
2) «Пулга товар сотиб оладилар ға товарга пул сотиб оладилар» «L ordre natural et csscntiel des societds politiques», p. 543).
(Mercier de la Riviere.


IV БОБ,—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
153
Бу иккала доиравий оборот бир-бирига қарама-қаршп турган ай- ни бир хил фазаларга: Т — П, сотиш, ва 11 — Т, сотиб олиш, фазала- рига бўлипадп. Иккала фазапппг ҳар бприда айни бпр хилда бўлгап пкки ашёвлй элемент — товар билап пул ва айии бир характер- даги иқтисодий либос кпйган икки киши сотиб олувчи билап сотув- чи бир-бирига қарама-царши туради. Иккала доиравий оборотнпнг ҳар бири бпр-бирига царама-қарши тургап айни бир хил фазалар- нинг бирлигидир ва ҳар икки ҳолда ҳам бу бирлик уч контрагент- нинг иштироки билан вужудга келади, бу контрагентлардан бири фақат сотади, иккинчиси — фақат сотиб олади, учинчиси эса — иав- бат билан ҳам сотиб олади, ҳам сотади.
Лекии эпг аввал Т — П — Т ва П — Т — П доиравий оборотла- рпни бир-биридан ажратадигап нарса бир-бирига царама-қаршп тур- ган айни шу муомала фазаларининг бир-бирига тескарп суратда кетма-кет келишидир. Оддий товар муомаласи сотишдаи бошланиб, сотиб олиш билан тамомланади, калитал сифатидаги пул муомаласи эса сотиб олишдан бошланиб, сотиш билап тамом бўлади. Ҳаракат- нинг бошланиш нуқтаси ва охирги нуқтаси биринчи ҳолда товар- дир, иккинчи ҳолда пулдир. Биринчи формада бутун процессда во- сптачилик ролиии пул ўйнайди, иккинчи формада эса, акспнча, —бу ролнп товар ўйнайди.
Т — II — Т муомаласида пул, оқибат натижасида, истеъмол қий- мати бўлиб хизмат циладиган товарга айланади. Демак, буида пул батамом сарф цилинади. Бунга карама-царшп турган П — Т — П формасида эса, аксиича, сотиб олувчи ўз пулинп сарф кплганида, уни сотувчи сифатида пул олиш учунгипа сарф килади. Сотиб олув- чи товар сотиб олиб, шу товарнинг ўзипи сотиш йўли билан ўша пулпи яна муомаладаи чикариб олиш мат^садпда пулии муомалага ташлайди. У, пулни сир тутилгап ният билаи, яъии уни цайтадан цўлга киритиш нияти билапгина қулдан чиқаради. Шундай цилиб, бу ерда пул авансланади, холос 3\
Т — П — Т формасида айни бир пулнипг ўзи ўз ўрпипи икки марта алмаштиради. Сотувчи пулни сотиб олувчидан олиб, уни бош- қа бир сотувчига тўлайди. Товар учун пул олишдан бошланган бир бутун процесснппг ҳаммаси товар учун пул бериш билан тамомла- пади. П — Т — 11 формасида процесс аксипча бўлади. Бунда айни бир пул эмас, балки айни бир товар ўз ўрпини пкки марта алмашти- ради. Сотиб олувчи бу товарии сотувчи цўлидан олиб, уни яна бош- ка бир сотиб олувчи қўлига топширади. Оддий товар муомаласида айни бир пулшшг ўз ўрнини икки марта алмаштириши бу пулнинг бир кишининг қўлидан иккиичи кишипинг цўлига батамом ўтишига олиб келганидек, бунда ҳам айнп бир товариинг икки марта алма- шипиши пулни япа дастлабки нуқтасига олиб келади.
3) «Бирон- бир нарса цайта сотиш мацсади билан сотиб олипганда, бунда ишлатилган пул аванслангаи пул деб аталади; агар нарса найта сотмаслик мақсади билан сотиб оли- паётган бўлса, бу пул сарф цилиндп, деса бўлади» (Jama Steuart- «Works» etc., edited by General Sir James Steuarl, his son. London, 1805, v. 1, p. 274).
11—516


154
ИККИНЧИ БЎЛИМ.—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Пулнинг дастлабки нуқтасига қайтиб келиши товарнинг сотпб олинишига цараганда кимматроққа сотилиш-сотилмаслигпга боғлиц эмас. Бу ҳол цайтиб келаётган пул суммасининг мивдорига таъсир цилади, холос. Сотиб олинган товар бошқатдан сотилгани, яъни П — Т — П доиравий обороти тўла равишда содир бўлгани сабабли пулнинг қайтиб келиш ҳодисаси воце бўлади. Демак, бпз бунда пул- нинг капитал сифатидаги муомаласи билан пулнинг оддий пул си- фатидаги муомаласи ўртасида ҳис билан идрок қилинадиган тафовут борлпгиии кўрамиз.
Бир товар сотилганидан кейин цўлга кирган пул бошқа бир то- вар сотиб олишга сарф цилинган ҳамоно Т — П — Т доиравий обо- роти батамом охирига етади. Агар бунда пул ҳарҳолда яна ўзининг олдинги ну^тасига қайтиб келса, у вақтда бу ҳодиса фақат бутун процесснинг янгидан бошланиши ёки такрорланиши натижасидагина рўй бериши мумкин. Агар мен бир квартер ғаллани 3 фунт стер- лингга сотиб, бу пулга кийим олсам, менинг бу 3 фунт стерлинг пу- лим батамом сарф цилинган бўлади. Эндп менинг бу пулга ҳеч цан- дай дахлим бўлмайди. Энди бу пул кийим сотган кишиникидир. Агар мен яна бир квартер ғалла сотсам эдп, у вақтда пул яна ме- нинг цўлимга ^айтиб келар эди-ю, лекин у биринчи савдо натижаси- да эмас, балки шу савдонинг такрорланиши натижасидагина қайтпб келар эди. Агар мен яна товар сотиб олиб, бу муомалани охирига ет- казсам, пул яна меиинг қўлимдан чициб кетади. Демак, Т — П — Т муомаласгтда пулнииг сарф қилинишининг пулнинг қайтиб кели- шига ҳеч қандай алоцаси йўқ. П — Т — П муомаласида, аксинча, пулнинг сарф қплиниш характерининг ўзи пулнинг кайтиб келпши- ни шарт цилиб цўяди. Пул ана шу тариқа қайтиб келмас экан, бу- тун операцпяни юзага чиқмаган операция деб ёки узплиб қолган ва ҳали тамом бўлмаган операция деб билмоқ керак, чунки ҳали бу процесснинг иккинчи фазаси — сотиб олишни тўлдпрадиган ва ту- галлайдиган сотиш фазаси юз берган эмас.
Т — П — Т доиравий оборотининг бошланғич нуқтаси бир товар бўлиб, охирги нуқтаси эса муомала доирасидан истеъмол доирасига кирувчи бошқа бир товардир. Шундай цилиб, бу доиравий оборот- нинг охирги мақсади — истеъмолдир, эҳтиёжларни цондиришдир, хуллас — истеъмол қийматидир. П — Т — П доиравпй оборотининг бошланиш нуқтаси, аксинча, лул цутбидир ва, оқибат натижада, яна шу кутбга қайтиб келади. Шунинг учун, бу доиравий оборотни ҳа- ракатга келтирувчи сабаб, унинг асосий мақсади — алмашув қийма- тининг ўзидир.


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
155
бошқачадир. Биринчи царашда бу муомала, ўзининг тафтологияли- ги туфайли, мазмунсиз бўлиб кўринадп. Ҳар икки чекка нукта ай- ни бир хил иқтисодий формага эгадир. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам пулдир, демак, улар сифат жиҳатидан хилма-хил истеъмол циймат- лари эмасдир, пегаки, пул товарларнинг бошқа шаклга кирган обра- зпдир, бу образ товарларнинг барча алоҳида истеъмол қийматларини ўз ичига олгандир. Лввал 100 фуит стерлингни пахтага, сўнгра эса бу пахтани яна 100 фунт стерлингга айирбошлаш, яъни айланма йўл билан пулни пулга, бир нарсани айни шундай бир иарсага айир- бошлаш каби операция ҳам маъносиз, ҳам мақсадсиз операция бў- лади4). Бир пул суммаси умуман иккинчи пул суммасидан миқдор жиҳатидангина фарқ қплиши мумкин. Шунинг учун П — Т — П процессининг мазмуни ўзининг чекка пуқталарп ўртаспдаги сифат фарқида эмас,— чунки ҳар икки чекка нуқта пулдир,— балки улар- нинг миқдор фарқидадир. Бу процесс натижасида муомаладан оли- надиган пул дастлаб шу муомалага ташланган пулдан ортиқ бўлади. Масалан, 100 фунт стерлингга сотиб олипган пахта 100+10 фунт стерлингга, ёки 110 фунт стерлингга сотилади. Шунга кўра, текши- рилаётган процесснипг тўла формаси мана бундай ифода қилинади: П — Т — IT, бунда П' =П + AZ7 га, яъни дастлаб авапсланган суммага плюс бирмуича қўшимчага баравардир. Бу ўсимтаии, ёки дастлабки қийматга цўшилган қўшимчани мен кўшимча қиймат (surplus value) деб атайман. Шундай қилиб, дастлаб авапсланган циймат муомалада сакланибгииа цолмайди, балки ўз мицдорини ўзгартиради, цўшимча цийматни ўзига цўшиб олади ёки кўпаяди. Худди ана шу ҳаракат дастлаб аванслапгаи қийматни капиталга айлаптиради.
Тўғри, Т — П — Т да ҳар икки чекка пуқта, Т ва Т, масалан ғал- ла ва кийим, миқдор жиҳатидан турлича қийматдап иборат бўлиши мумкин. Деҳқон ўз ғалласини унинг 1^ийматидап кўра ортиқроққа сотиши ёки кийимни унинг қийматидан кўра камроққа сотиб олиши боп/Ж^^п^ меркантилистларга карата хитоб килиб; «Пулии птлга айир-
Л ю‘2Ид^Лар ’ ~ деиди ^Mers,ier de la Riviere, цитата нелтприлаётгац асар, 486- бет). «Савдо» ва «спенуляция» ҳакида махсус баҳс этувчи бир асарда биз мана 6v сЎзлашш ўчиимиз «Хар цандай савдо хилма-хил нарсаларпинг айпрбош кплпнипшдан йборатпир* чикади^ Био C(hvHT\johhh*бппПА* иарсаларшшг худди ана гпундай хплма-хиллигидан нелиЙ лп5п5П‘г+ир н0няя бпр фунт нопга айпрбогплапт заррача ҳам фойда нелтирмас эпи... ^а^чипма чппп/т/ vnw аиирб0ШлашДаи иборат бўлгап ўйнн билан савпо ўртасидаги аф- Caufes and ЯД HQuJia ?1у”дап„ келиб чикади». (Th Corbet. «An Inquiry into the
exolainedf Vondnr?f 1^/1WA A1 indnid,kl,S: or the Principles of Trade and Speulatton кат rnnnn 84 ’ р’ 1 арч12 ^орбетп — n, пулппиг пулга айирбошланиши фа-
терли бД пг+?мТгпмпт\ЧУАл1,на эмас, балки умуман ҳар кандай капитал учун ҳам харак- биринипг ячпТпмп Ла Ф°рмаси экашпш папцамаса ҳам, у, ҳар ҳолда, савдо хилларидан нин MaH-Kvnnnv^T”'^яциянин£ формаси ўйинга ўхгпаганлигини эътироф этаци; аммо ле- чиб ™апдОнга чикиб, сотшп учун сотиб олиш спекуляциядир, дейди, шундай ки-
дуумХ уртасидаги фарн бутуплай йўк бўлпб нетади. ?Агар’бир инди^-
дир» (Macculiorh « д ма1£адпда сотиб олса, бупдай савдо ҳақиқатда спекуляция-
дам бип^аги/ш^ гтА D,ctl0najy Practical etc. of Commerce». London, 1847, p. 1009). Амстер до ўйиндип» v ^ПАитДп РИ 5улгап П1,пт0 пиа ҳам соддадиллпк ьплиб, бундай дейди: «Сав- ўйин килиб ютшп Л°™дап олга”)т <<ва ^ўлида *еч пимаси бўлмаган кпши билан-
да ҳамиша ва хаммяпан^Л1^9^’ ал6атта- Шу сабабдаи агар бмроц киши узоқ вақт давоми- пинг катта кисмЙ ютабсрганида эди, уиипии яна бошламоц учун, унга ўз фойдаси- de la Circnlatlon'ct P ST ” ЗДИ>


156
ИККИНЧИ БУЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
мумкип. Иккинчи томондан, кийим билан савдо цплувчи савдогар мазкур деҳқонни алдаши мумкин. Лекин қийматда бўлган бундай фарцлар муомаланипг ана шу формаси учун ғирт тасодифий ҳодиса- дир. Агар ҳар икки чекка нуцта, масалан ғалла билан кийим, бир- бирига эквивалент бўлса, унда муомаланинг бу формаси П — Т — П га царама-қарши ўлароқ, ўз маъноси ва аҳамиятини сира ҳам йўқот- майди. Бунинг устига уларнииг қиймат жиҳатидан баравар бўлпши бунда процесснинг нормал бориши учун шартдир.
Сотиб олиш учун сотиш процессининг худди ўзп каби, сотиб олиш учун сотишни такрорлаш ёки янгидан бошлаш ҳам мазкур процессдан ташқаридаги пировард мақсадда,— истеъмолда, муайян эҳтиёжларни цондирпшда меъёр ва маънога эга бўлади. Сотиш учун сотиб олинган вақтда эса, аксинча, процесснинг боши билан охири айни бир нарсадир, яъни пулдир, алмашув цийматидир, бинобарин, фат^ат ана шу туфайли бу ҳаракат чексиз ҳаракатдир. Нима бўлган- да ҳам, П дан Z7+AZ7 ҳосил бўлди; 100 фунт стерлингдан 100 + 10 фунт стерлинг ҳосил бўлди. Лекин факат сифат жиҳатидан ка- ралганда, 110 фунт стерлинг 100 фунт стерлингнинг ўзидир, яъни пулдир. 110 фунт стерлинг мивдор жиҳатидан ҳам, 100 фунт стер- линг каби, қийматнинг чекланган суммасидир. Агар ана шу 110 фунт стерлинг пул тариқасида сарф цилинса эди, у яна ўз ролини давом эттира олмас эди. У ҳолда бу пул капитал бўлмай қолар эди. Муомаладан чицарилган бу пул хазинада цотиб ётаверар ва бу ерда у циёматга цадар ётганида ҳам, унинг устига бир фартинг ҳам қў- шилмас эди. Демак, ran цийматнинг ўсиши устида бораётган экан, 100 фуит стерлингда бундай ўсишга қандай эҳтиёж бор бўлса, 110 фунт стерлпнгда ҳам бунга худди шундай эҳтиёж бордир, чунки бу суммалариинг ҳар иккаласи ҳам алмашув цийматининг чекланган ифодасидир ва, демак, буларнинг ҳар иккисида ҳам, ўз миқдорини кўпайтириш йўли билан, абсолют бойликка яқинлашишга айни бир интилиш бордир. Тўгри, дастлаб авансланган 100 фунт стерлингдан иборат қпймат муомалада унинг устига цўшилган 10 фунт стерлинг- дая иборат қўшимча ^ийматдан бир дақиқа фарқ қилади, лекин бу фарқ дарҳол яна йўқ бўлиб кетади. Процесснинг охирида бир то- монда 100 фунт стерлингдап иборат дастлабки қиймат-у, иккинчи томонда 10 фунт стерлингдан иборат қўшимча қиймат ҳосил бўл- майди. 110 фунт стерлиигдан иборат ягона бир қиймат ҳосил бў- лади. Бу ягона қиймат ҳам, дастлабки 100 фунт стерлинг каби, яна кўпайиш процессини бошлашга ярайдиган бир формага эгадир. Пул ҳаракатни тугаллар экан, янги ҳаракатни бошлаб юборади 5). Демак, сотиш учун сотиб олишдан иборат бўлган ҳар бир айрим доиравий оборотнипг охири эиди ўз-ўзича янги доиравий оборотнинг бошла- пишидан иборат бўлади. Оддий товар муомаласи — сотиб олиш учун


IV БОБ.—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
157
сотиш — муомаладан ташқарида бўлган пировард мақсадга эришиш учун,— истеъмол қийматларини ўзлаштириш учун, эҳтиёжни қон- дириш учун восита бўлиб хизмат қилади. Пулнинг капитал сифа- тида муомалада бўлиши эса, аксинча, бирдан-бир мақсаддир, чунки қийматнипг кўпайиши доим такрорланувчи ана шу ҳаракат чега- расидагипа амалга ошади. Шунииг учун ҳам капитал ҳаракатинипг чегараси йўқ б).
Шу ҳаракатнинг онгли пфодачиси бўлган пул эгаси капиталист бўлиб қолади. Пул эгасининг ўзи, аниқроғи, унинг чўнтаги — пул чиқадиган ва пул цайтиб келадиган нуцтадир. Бу муомаланинг объ- ектив мазмуни — қийматнинг кўпайиши — пул эгасининг субъектив мацсадидир, бинобарин, унинг операциясинп ҳаракатга келтирувчи бирдан-бир мақсад абстракт бойликни тобора кўп миқдорда ўзлаш- тиришдан иборат бўлганлиги учун — ва фақат шунинг учун — пул эгаси капиталист сифатида, яъни жонли, ирода ва онгга эга бўлган капитал сифатида иш кўради. Шунинг учун ҳеч вақт истеъмол қий- матига капиталистнинг бевосита мақсади деб қарамаслик керак7\ Худди шунингдек, унинг мақсади фақат бир марта фойда олиш эмас, балки фойда олишни муттасил давом эттиришдир 8>. Абсолют бойиш йўлидаги бу интилиш, қиймат кетидан бундай зўр бериб қувиш9\ °) Аристотель экономикани хрематистикага царама-қарши цўяди. У экономикага та- янади. Экономика орттприш сапъати бўлганлиги сабабли, у яшаш учун зарур бўлган ёки уй ва давлат учун фойдали бўлган неъматларни орттириш билан нифояланади. сЧинакам бойлик (oaXr|pipdg лЛобтбд) ана шундай истеъмол қийматларидан иборатдир; чунни ях- ши яшамоқ учун зарур бўлган бир хил мулннинг миқдори поёнсиз эмас. Бирок, бойлик орттириш санъатипинг бош^а бир хили борки, — у о датда хрематистикаТдеб жуда тўғри аталади; оу хрематистика нўзда тутган бойлик ва мулкнинг, афтидан, нйҳояси йўқ. То- вар савдоси» (« ^uacoiXtr,» айнан тмайда савдо демандир, Аристотелнинг бу форуани оли- шига сабаб шуки, бунда истеъмол қиймати ҳал этувчи роль ўйнайди) «ўз табиатига кўга хрематистикага кигмайди, чунки товар савдосида уларнинг» (сотиб олувчилар билан сотув- S? ^2 «узлари учун зарур бўлган буюмларгина айирбош қилинади». Шунинг учун — 5™Д2ЛлпНпРа’_ ?Овар саВД°сининг дастлабки формаси айирбошлаш савдоси эди, ле- нин бу савдо кенгаигач, заруран пул вужудга келди. Пул ихтиро қилинганидан кейин о2^„2™ашлсавд0си Ривожланиб, муқаррар равишда ХалпХ17Й Гтовар савпосига айланиши нерак эди, товар савдоси эса, унинг дастлабки тенденциясига зитт ўпапок хрематистикага. пул квли.в санъатига айланди. Хрематистика эЯйдав янаГшу билан 2а?^??Ж’ггМЛ“аЛа УШШГ УЧУ" бойлик «анбаидир (Л0И)Ти%д Хртцлатшу ... 6li
P ?',S ’ Хрсматистика бошдан-обк пулга асослаб чурилгав. чунки бир хил айир- ”нг б°ши ҳам Охири ҳам пулдир’>- <то W v6.ut6.ua <rroi%eiov %ai tr.s аКкачпз Мацсади^ситада^1  *'эма^охХ^тоТп,4^3 «"Ри™ интилган бойлик поёвсиздир. поёнсиз бўлганидек — чунки fivanaa r“ак.саддан иборат бўлгэн санъатнинг интилиши ваҳоланки факат маъпум бип л1адсадга тобора КЎПР°Ч яцинлашишга интилади,
мақсаднинг ўзй vnanr? чргяпяМа^^Д? ЧуН ВОситд Қидирувчи санъатлар поёнсиз эмас, «чунни максад ининг чегапагп мп«м„УЯДИ,“’ Шунга ухшаб хрематистиканинг ҳам кўзда тутган эмас/бални эконоГмиканинг чегапа™ НблиМацСаДл ~ абсолют бойишдир. Хрематистинанинг қиладиган бипон бор’ ‘ ’ энОнОмиканинг мақсади пулнинг ўзидан фарк
ладиД. . Бири-бярига айлянз™ЛтттобПВШдиР’ хРемати сти^а эса пулни нўпайтиришга инти- шиларга пул гаклРашш па бу икки Ф°Рмани аралаштириб юбориш — баъзи бир ки-
вировард максадй капат™ ™м^дОрини . п0.енсиз суратда кўпайтиришни экономиканинг
8 ва 9- боблар, ?УрДш жойларда) °Н берди> (Aris*0*e*eS «De Republican edit. Bekker, 1- китоб, товар)*эмас.^.КаунийгИохипг»?^11«л?амиятли на,рса т0,вар <истеъмОл циймати маъносидаги 2 nd edit. Glasg(?w, 1832*рР 1б£Г 166)ДИ пулдИр> (ТЛ‘ chalmers <On Political Economy etc.>. Фойда^олишга3 иитиаапи»а/4И^Г'ан *ойд?ни, кадрламайди деса бўлади, лекин хамиша япги ЛЭР‘) <КаРЯиг Г 'К”ст0«и нашри7рап“м?бегп““1П рТ‘1%! 65)’ ИТаЛИЯ эк0а0мист- ўэидан маълтмки0^^^^’ Principles of Political Economy». London 1830 d 179) Ўз
Даи маълумки, бу нуцтаи назар Мак-Куллохга ва увивг шерикларим назарйй қийин ;


158
ИККИНЧИ БУЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
ҳам капиталистга, ҳам хазина тўпловчига хос бўлган умумий сифат- дир, лекин хазина тўпловчи киши фацат ақлдан озган капиталист бўлгани ҳолда, капиталист рационал суратда хазина тўпловчи ки- шидир. Хазииа тўпловчи киши пулии муомаладап қутқазиш * 10)  11 йўли билан қийматнинг тўхтовсиз кўпайишига эришмоқчи бўлса, хийли зийрак капиталист бунга пулпи япа ва яна муомалага киритиш йўли билаи эришади 10а).
Оддий муомала процессида товарлар қиймати эга бўладиган мус- тақил формалар — пул формалари — фацат товарларнинг айирбош цилинишида воситачилик циладилар ва ҳаракатнпнг охирги нати- жасида йўқ бўлиб кетадилар. П — Т — П муомаласида эса, аксинча, товар ҳам, пул ҳам циймат мавжудлигинииг турли усуллари сифа- тида: пул — қиймат мавжудлигининг умумий усули сифатида, то- вар — алоҳида ва, айтайлик, ниқобланган усули сифатида иш кўради, холосИ). Қиймат доимо бйр формадан иккинчи формага ўтиб туради, лекин бу ҳаракатда ҳеч цачон йўқ бўлиб кетмайди ва шундай қилиб автоматик суратда ҳаракат қилувчи субъектга айлапади. Лгар кўпа- ювчи цийматнинг ўз ҳаракат йўлидаги доиравий оборотда кетма-кет қабул қилиб турадиган айрим намоён бўлиш формалари кайд қилин- са, у вақтда: капитал — пулдир, капитал — товардир, деган таъриф- лар ҳосил бўлади 12). Бироқ, ҳақиқатда қиймат бунда баъзи бир про- цесснинг субъекти бўлиб цолади, у бу процессда доим пул формаси- ни товар формасига алмаштириб ва, аксинча, товар формасини пул формасига алмаштириб, ўз миқдорини ўзп ўзгартиради, дастлабки киймат сифатидаги ўзидан цўшимча қиймат сифатидаги ўзини ўзи узоцлаштиради, ўзи кўпаяди. Зеро цийматга кўшимча қиймат кўш- ган бу ҳаракат қийматнинг ўз ҳаракатидир, демак унинг кўпайиши ўзинииг кўпайишидир. У, ўзи қиймат бўлганлиги туфайли, циймат яратадиган сирли қобилият касб этди. Қиймат болалайди ёки, ҳеч бўлмагапда, олтин тухумлар туғади.
Шу процесснипг актив субъекти сифатидаги қиймат бу процессда гоҳ пул формасидан чиқиб товар формасига киради, гоҳ товар фор- масидан чиқиб пул формасига киради ва айни замонда бу ўзгариш- ларда ҳамиша сақланиб қолади ва кўпаяди; бу қиймат ҳаммадан аввал шундай бир мустацил формага муҳтождирки, бу формада унинг ўзи нақ ўзига ўхшаганлиги ифода этилган бўлсин. У бу фор- чпликлар туғилган вақтда, масалап, ортпнча пшлаб чиқариш кўрпб чиқилаётгап вақтда, ўша напиталистни эзгу бюргерга айлантириб юборишига сира ҳам халақпт бсрмайди; унинг- ча, бу бюргерга фақат истеъмол цийматлари керак эмиш, у этинка, шляпага, тухумга, читга ва опла ҳаёти учунзарур бўлган бошца истеъмол цийматларига чиндан ҳам иштаҳасп нар- най бўлг,анидан кийиалар эмиш.
10 «Е'п 3eiv» [қутцазиш»] дсган сўз — хазина тўпланишинп кўрсатиш учун греклар ишлатган харантерли бир ифэдадир. Худди шунингдек, пнглпзча «to save» дегая сўз ҳам «дутцазиш» па «жамгариш» демандир.
10 а) «Нарсалар бир томонга қараб ҳаранат килпб столмаган чексизликка доправий оборот йўли билап стадилар» (Galiani [цитата кслтйрилаётган асар, 156- бет]).
11 «Айни материяиинг ўзи каиитал эмас, балки шу материянииг циймати капигалдир» (J. II. Say. «Traitc сГ fconomie Politique», 3 erne ёб. Paris, 1817, t. П, p. 429).
1 ) «Муомэлага киритилиб [currency] (!)., унумли мақсад учун ишлатилган пул —капи- талдир» (Macleod. «The Theory and Practice of Banking». London, 1855, v. I, ch 1, p. 55). «Капитал — товарлардир» (James Mill- «Elements of Political Economy». London, 1821, p. 74).


IV БОБ,— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
159
мага фақат пул шаклидагина эга бўла олади. Шунинг учун қиймат- нинг ҳар қандай кўпайиш процессининг бошланғич нуқтаси ва охирги нуқтаси пулдир. Бу қиймат 100 фунт стерлингга баравар эди, энди эса у 110 фунт стерлинг бўлди ва ҳоказо. Лекин бунда пулнинг ўзи қиймат формаларидан фақат бирининг ролини ўйнайди, чунки бунда қиймат формаси икки хилдир. Пул товар формасини қабул қилмай туриб капитал бўла олмайди. Шундай қилиб, пул бун- да хазина жамғарган вақтдагидек, товарларга мунозаравий равишда царши чицмайдп. Капиталист шуни биладики, ҳар цандай товарлар цандай кўримсиз бўлсалар-да, улардан қандай ёмон ҳид келса-да, улар руҳан ва ҳақиқатан пуллардир, суннати бўлиб туғилган яху- дийлардир ва, бунинг устига, пулдан кўп миқдордаги пуллар қила- диган муъжизакор воситадир.
Агар оддий муомалада товарлар қиймати, уларнинг истеъмол цийматига царама-царши ўлароқ, яхши деганда, мустақил пул фор- масини олгад бўлса, пулдан кўп пуллар цилишда қиймат бирданига ўзи ривожланувчи, ўзи ҳаракат қилувчи субстанция сифатида май- донга чиқадики, товарлар ҳам, пул ҳам бу субстанция учун фақат формадир. Бугина эмас, циймат товарларнинг муносабатини ўзи ор- кали ифода этиш ўрнига, энди у, айтайлик, ўзи ўзига нисбатан ху- сусий муносабатда бўлади. Ота худо билан ўғил худо гарчи бир ёшг да бўлсалар-да ва ҳақиқатда фақат бир шахс бўлсалар-да, бир-бир- ларидан фарқ қилганларидек, киймат ҳам дастлабки қиймат сифа- тидаги ўзини цўшимча циймат сифатидаги ўзидан фарқ қилади. Чунки авансланган 100 фунт стерлинг фақат 10 фунт стерлинглик ғ;ўшимча қиймат туфайли капиталга айланади ва улар капиталга айланган ҳамоно, ўғил туғилган ҳамоно, ў£ил воситаси билан ота ҳам туғилгандан кейин, дарҳол уларнинг орасидаги фарқ йўқ бўлиб кетади ва уларнинг иккиси ҳам бир нарса: 110 фунт стерлинг бў- либ қолади.
Шундай қилиб, қиймат — ўзи ҳаракат қилувчи қиймат бўлиб, ўзи ҳаракат қилувчи пул бўлиб қолади ва шундай бўлгани учун У — капиталдир. Циймат муомала доирасидан чиқади, яна шу дои- рага киради, шу доирада сакланиб қолади ва кўпаяди, кўпайган Ҳолда яна қайтиб келади ва айни шу доиравий оборотни қайта-қай- та бошлайди13) . Капитални дастлаб тушунтириб берган меркантилист- ларнинг тили билан айтганда: П—П' дир, пул туғдирувчи пулдир, money which begets money.
Сотиш учун сотиб олиш ёки, аниқроғи, кимматроққа сотиш учун сотиб олиш, П — Т — П', дафъатан цараганда, капиталнинг фақат бир хилига — савдо капиталига — хос бир формадек бўлиб кўрина- ди. Лекин саноат капитали ҳам пулдир, бу пул товарга айланувчи ва сўнгра товарни сотиш йўли билан ^айтадан кўпроқ мивдордаги пулга айланувчи пулдир. Сотиб олиш билан сотиш орасида муомала .*?апитал- • • ўзини муттасил кўпайтирувчи цийматдир» (Sismondi. «Nouveaux Prin- cipes d’ Economie Politique», t. I, p. 89).


160
ИККИНЧИ БЎЛИМ,— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
доирасидан ташцарида юз берадиган ҳоллар ҳаракатиинг бу форма- сини сира ҳам ўзгартирмайди. Ниҳоят, процент келтирувчи капитал- да П — Т — П' муомаласи қисқа шаклда, ўз натижасини воситачи бўғинсиз, цисқа ва ойдин қилиб кўрсатадиган П — П' шаклида, миқдори кўпроц пулга баравар бўлган пул сифатида, ўзи ўзидан кўп- роқ бўлган циймат сифатида ифода этилган.
Шупдай қилиб, П — Т — 1Г капиталшшг ҳақиқатан умумпй формуласидирки, муомала соҳасида капитал бевосита шу шаклда намоён бўладп.
2. УМУМИЙ ФОРМУЛАНИНГ ЗИДДИЯТЛАРИ
Пул цўғирчоқни капиталга айлантпрадиган муомала формаси товарнинг, цпйматнинг, пулнинг ва муомаланинг ўзининг табиати ҳа^ида юқорида кўрсатиб ўтилган қонунларнинг ҳаммаспга зид ке- лади. Оддий товар муомаласи билан бу муомала формаси ўртасидаги фарц бир-бирига царама-царши бўлган айни шу пкки процесснинг, сотиш ва сотиб олишнипг тескари суратда кетма-кет келишидадир. Лекин бундай соф формал фарқ мазкур процесснинг ўз табиатини цавдай мўъжиза билан ўзгартира олади?


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
161
чи муомалам, сотиб олишим, А нуқтаи назаридан, сотишдир, ме- нинг иккинчи муомалам, сотишим, В нуқтаи назаридан, сотиб олиш- дир. Бупдан ташқари, А ва В бу билан ҳам қаиоат ҳосил қилмай, бутун бу кетма-кет келиш тартиби мутлақо ортиқча кўзбойловчилик деган бўлардилар. А ўз товарини тўғридан-тўғри В га сотиши, В товарни тўғрпдан-тўғри А дан сотиб олиши мумкин эди. Шу билан бирга эса, бутун битишув оддий товар муомаласининг бир томонла- ма ишига — А нуцтаи назаридан сотишга, В нуцтаи назаридан со- тиб олишга айланади. Шундай цплиб, биз муомалаларнпнг кетма- кет келиш тартибпни тескари айлантириш билан оддий товар муо- маласи доирасидан ташқарига асло чиқмадик: шунинг учун бизга, бу доиранинг ўз табиати унга кирадиган цийматларнииг кўпайиши- га ва, демак, қўшимча қийматнинг ҳосил бўлишига йўл қўядими, дегап масалани кўриб чиқишга тўғри келади.
Муомала процессини оддий товар айирбошлашдан иборат бўлган формасида олайлик. Бу форма икки товар эгаси бир-бирларидан то- вар сотиб олган ва тўлов муддати келиши билан ўзаро пул мажбу- риятларпга баланс қилган ҳолларнинг ҳаммасида ҳам мавжуд бўлади. Бунда пул ҳисоб пули бўлиб хизмат қилади; бу пул товарларнинг қийматини уларнпиг баҳосида ифода этадп, лекпн товарлар- нинг ўзларига жпсман қарама-царшп турмайдп. Модомики ran ис- теъмол қийматлари устида бораётган экан, ўзаро товар айирбош ци- лувчи шахсларнинг ҳар иккаласи ҳам ютиб чицқан бўлиши мумкин. Икковлари ҳам истеъмол қиймати сифатида ўзлари учун фойдасиз бўлган товарларни бериб, ўз истеъмоллари учун керак бўлгап товар- ларни оладилар. Лекин битишувдан келадиган фойда ҳатто бу би- лан ҳам чекланмаслиги мумкин. Эҳтимол, вино сотувчи ва ғалла сотпб олувчи А иинг маълум бир иш вақтида ишлаб чиқарган ви- носи ғалла экувчп В нинг худди шунча иш вақтида ишлаб чикара оладиган виносидан ортиқ бўлар ва аксипча: ғалла экувчи В нинг маълум бир иш ват^тида ишлаб чпқарган ғалласи виночи А нипг худди шунча иш вақтида ишлаб чикара оладиган ғалласидан ортиц бўлар. Шундай кплпб, айни бир алмашув киймати эвазига А кўпроқ ғалла, В эса кўпрок вино оладп, ҳолбуки, агар уларнинг ҳар икка- ласи ҳам, айирбош қилмасдап, ўзлари учун ҳам вино, ҳам ғалла ишлаб чиқаришга мажбур бўлсалар эди, у ҳолда уларнинг ҳар бири оладиган маҳсулот миқдори бунчалик кўп бўлмас эди. Демак, истеъ- мол ^иймати ҳақида: «айирбошлаш — ҳар икки томон ҳам ютади- ган битишувдир», дейиш мумкии 14). Алмашув қийматига келгаида масала бошқачадир.
6vttm<^ппоси КУП бўлиб, ғалласи бўлмагап киши ғалласп кўп бўлиб, впноси вино НП Киши билан битишади ва улар орасида қиймати 50 бўлган бугдой шаклидаги 50 қийматга айирбош қилинади. Бу айирбошлаш патижасида тпув қиймати уларпинг ҳар иккиси учун ҳам ошмайди, чупки уларпипг гсупдай бир ажойиб бптитувдирки, унца' ҳап икки контоагент ха-
БукЛДИ> (! de Tracy. «Traite de la Volonte et de ses Efrets» Pari si Ж n 6Ч>
нитобнинг узи «Traite d’ ficonomie Politique» номи остида босв^ Р’ b


462
ИККИНЧИ БУЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
ҳар бири бу операция натижасида қаича қийматга эга бўлган бўлса, айир- бошлашдан олдип ҳам худди шунча қийматга эга эди»15).
Товарлар орасида пулнинг муомала воситаси сифатида бўлиши ва сотиб олиш муомаласининг сотиш муомаласидан сезиларли дара- жада ажралиши аҳволни сира ҳам ўзгартирмайди 16). Товарларпинг циймати ҳали бу товарлар муомалага кирмасдан аввалоқ ўз баҳола- рида ифодаланади, демак, қиймат — муомаланинг натижаси эмас, балки унинг шартидир 17).
Процесс абстракт тарзда текширилганида, яънп оддий товар муо- маласининг имманент цонунларидан келиб чиқмайдиган вазиятлар назарга олинмаганида, биз бунда, бир истеъмол қийматининг иккин- чи истеъмол цийматига айирбошланишидан ташқари, фақат товар метаморфозасини, яъни товар формасининг оддий ўзгарганини кўра- миз. Айни бир қиймат, яъни бир миқдорда буюмлашган ижтимоий меҳнат айни бир товар эгасининг қўлида дастлаб товар формасида бўлади, сўнгра, товар пулга айланганидан кейин, пул формасида бўлади ва, ниҳоят, пул товарга айланганидан кейин, яна товар фор- масида бўлади. Қиймат формасининг бундай ўзгариши қиймат миқ- дорининг ўзгариши деган ran эмас. Бу процессда товар цийматининг ўзгариши фақат унинг пул формасининг ўзгариши билан чекланади. Дастлаб бу қиймат сотишга таддим этилмоқчи бўлгаи товарнинг ба- ҳоси шаклида, кейин эса илгари баҳода ифода этилган пул суммаси шаклида, ниҳоят, эквивалент товарпинг баҳоси шаклида мавжуд бўлади. Беш фунтлик қоғоз пул соверенга, ярим соверенга ва шил- лингларга майдаланганида бу пул ўз қийматини ўзгартмаганидек, циймат формасининг алмашиниши ҳам бу қийматнинг миқдорини ўзгартирмайди. Демак, товар муомаласи товар қпйматининг фақат формасинигина ўзгартиришни шарт қилиб қўйса, бу муомала, агар у соф ҳолида ўтса, эквивалентларнинг айирбошланишини ҳам шарт цилиб қўяди. Ҳатто вульгар сиёсий иқтисод ҳам, цийматнинг нима эканлигини мутлақо тушунмаслигига қарамай, ҳар сафар ҳодисани ўз мақомида соф ҳолда текширишга уринганида, талаб билан так- лиф бир-бирини цоплайди, яъни уларнинг таъсири умуман йўқ бўлиб кетади, деб тахмин қилади. Демак, истеъмол қиймати жиҳа- тидан ҳар икки контрагент юта олса ҳам, алмашув қиймати жиҳати- дан уларнинг ҳар иккиси юта олмайди. Бунда кўпроқ: «Тенглик бўлган жойда фойда бўлмайди» 18> деган қоида ҳукм суради. Товар- ларнинг ўз қийматларидан юқори ёки паст баҳога сотилиши мум- кин бўлса ҳам, лекин бу четлашув товар айирбошлаш қонунлари- нипг бузилишидир 19). Товарлариинг соф ҳолида айирбошланиши — 16) Mercier de la Riviere, цитата келтирилаётган асар, 544- бет.
1в) «ESy икки цийматдан бири пул бўладими, ёки уларнинг хар икниси ҳам оддий товар бўладими, — бунинг ўз-ўзича мутлақо ҳеч нандай фарци йўқ (Mercier de la Riviere, цитата нслтирилаётган a cap, 5 43- бет).
1T), ♦Цийматпи нонтрагентлар белгила майди; ниймат нонтрагентлар битишмасдан олдин оелгилангац» (/> Тгоапе, цитата нелтирила ётган асар, 906- бст).
eJefiruagHtd, non ё lucro» (Galiani. «Della Moneta», Кустоди нашрининг IV томи^ ғапе Model na, 2 44- бет).
„ ’ сабаб туфайли баҳо пасайганида ёни ошганида, айирбошлаш
finnuiam натижасипя *oii^aC113 бўлиб цолади: у ҳолда тенглик бузилади, ленин айир-
кслтирилаёгган асар. 90V6c?j,.,U1 ҳалиги таш«и сабаб туфайли бузилади» (Le Trosnc, цитата


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
163
эквивалентларнинг айирбошланишидир ва, демак, у қийматпи кў- пайтиришда восита бўла олмайди 20).
Шунииг учун товарлар муомаласини кўшимча қиймат манбаи деб царашга уриниш остида одатда quid pro quo, истеъмол қиймати билан алмашув қийматини аралаштириб юбориш яширинган бўла- ди. Масалан, Кондильяк бундай деб ёзади:
«Товар айирбошлаш вақтида тенг қиймат тепг қпйматга айпрбошланади дегап ran нотўғри. Аксинча, икки коитрагентиинг ҳар бири ҳамиша кўпроқ қиймат эвазига камроқ қиймат беради... Агар одамлар ҳақиқатап ҳам фақат теиг қийматларпигина айирбош қилгапларида эди, у вақтда коптрагептлар- даи биронтаси учун ҳам ҳеч қандай фойда ҳосил бўлмас эди. Ҳақиқатда уларнинг ҳар иккиси ҳам фойда олади ёки, ҳарҳолда, фойда олиши керак. Қапдай қилиб? Нарсаларнинг қиймати уларпииг бизнипг эҳтиёжларимизга бўлган мупосабатларпдадир, холос. Бири учун кўп бўлган парса иккинчиси учун оздир ва акс-инча... Ўз шахсий истеъмолимиз учун зарур бўлгап иарса- ларни сотамиз, деб ўйлаш мумкин эмас, ахир... Биз ўзимизга зарур бўлган нарсапи олиш учуп ўзимизга фойдасиз парсани беришга ҳаракат қиламиз; биз кўироқ парса эвазпга камроқ парса беришни пстаймиз... Модомики айир- бош дилипаётган ҳар бир нарсанипг қиймати айпи бир миқдордаги пулга баравар экан, айирбошлаш вақтида тенг қийматга тенг қпймат берилади, деган хулосага келиш мутлақо табиийдпр... Лекип масаланинг иккинчи то- мошши ҳам эътиборга олиш керак; мана бупдай савол тушадп: балки икко- вимиз ҳам ошидча нарсаии ҳар биримиз учуп зарур бўлгап буюмга айирбош қилаётгаидирмиз?»21).
Биз кўриб турибмизки, Кондильяк истеъмол қиймати билан ал- машув цийматини аралаштириш билангина чекланмайди, балки у худди болаларча гўллик килиб, товар ишлаб чиқариш тараққий тогг- ган жамиятни шундай бир тузумга алмаштирадики, бу тузумда иш- лаб чиқарувчи ўз тирикчилик воситаларини ўзи ишлаб чиқаради ва ўз шахсий эҳтиёжларини қондирганидан кейин қолган ошиқча иар- санигина муомалага киритади 22). Шунга қарамай, ҳозирги замон эко- номистлари, масалан, товар айирбошлашнинг тарақкий топган фор- масини, савдони қўшимча қиймат манбаи деб кўрсатиш лозим бўл- ган ҳолларда Кондильякнинг ана шу далилларини тез-тез такрор- лайдилар.
м «Савдо», дейишади, масалап,— «маҳсулотларга қиймат қўшади, чунки аппи бир маҳсулот ишлаб чиқарувчипипг қўлидагидап кўра истеъмолчининг қўлида кўпроқ қийматга эга бўлади ва шу сабабдан савдо, том маъноси билап (strictly), ишлаб чиқариш фаолияти деб ҳисобланиши керак»23).
2°) *АЙИРбогплагп. Ўз табиатига нўра, тенглпк шартномасидир, шу шартномага биноан лтенг чиймат эвазига берилади. Деман, айирбошлаш бойигп воситаси эмас, чунки цанча оерсанг, худди шунча оласан» (Le Frogne, ўша китоб, 903- бет).
, Condi Пас.«1 е Commerce et le Gouvernement» (1776), «Melanges d’ Economie Politique» дегап китобдв, Paris’ 1847 • P- 267’ 290-291, Дэр ва Молинари нашри.
пейпм- НрУНИпг У2  * ЧУН Ле Трон ўз дўсти Кондильякка жуда тўғри жавоб бериб, бундай питптя у?атамОм тагпкил топгаи жамиятда умуман огаицча ҳеч бир нарза йўк» [ғ? Trosne, ди- «л !^лтирилаетган асар, 907- бетр Шу билан бирга Ле Тпон унинг ғашига тегиб дей- мак тпяР Ҳар икки контрагент бераётган нарсаларига нисбатан бир хилда плюс олса, де- кийм?тпи«?«нг 5ар нккисининг цўлга киритганп баравар бўлади», Коцдильяк алмашув riDodhrJrni if табиати ҳацида ҳали заррача ҳам тасаввурга эга бўлмаганлиги учун, жаноб Kownu Р вильгельм Рошер сўнгги болалик тушунчаларинц барпо қилаётган вактида yH?£r учун энг яхи*и Ра\бар бўлиб чиқди. Унинг «Die Grundlagen der Natio- 123x°nomie* (Dritte Auflage, 1858) деган асарига қаралсин.
) S- Ph. Newman «Elements of Political Economy». Andover and New York 1835 p 175


164
ИККИНЧИ БУЛИМ.—- ПУЛНПНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Лекин товарлар учун икки марта ҳақ тўланмайди: бир марта уларнинг истеъмол қиймати, иккинчи марта уларнинг қиймати тў- ланмайди. Бинобарин, товарнинг истеъмол қиймати сотувчидаи кў- ра сотиб олувчи учун фойдалироқ бўлса, товарнинг пул формаси сотиб олувчидан кўра сотувчи учун фойдалирокдир. Акс ҳолда со- тувчи ўз товаринп сотармиди? Шунинг учун бизнинг: сотиб олув- чи бир товарни, масалан, савдогарнинг пайпоғинп пулга айлаитир- ганида, том маъноси билан (strictly) «ишлаб чиқариш фаолияти» ни амалга оширган бўлади, дейишга худди шундай ҳаққимиз бор.
Агар алмашув ^ийматлари баравар бўлган товарлар ёки товар- лар билан пул, яъни эквивалентлар айирбош килинса, турган ran, айирбош қилувчилардан ҳеч ким муомаладан шу муомалага ки- ритганидан ортиқ циймат олмайди. Бундай ҳолда қўшимча қиймат ҳосил бўлмайди. Товарлар муомаласи процесси, ўз соф формасида, эквивалентларнинг айирбош қплипишпни шарт қплиб кўяди. Би- роқ, ҳақиқатда процесслар соф ҳолда юз бермайди. Шунинг учун, айирбош қилинаётган товарлар эквивалентлар эмас, деб фараз қи- лайлик.
Ҳарҳолда товар бозорида товар эгасига товар эгасигина қарама- қарши туради ва бу икки шахснинг бир-бирига нисбатан бўлган ҳукмронлиги фақат уларнинг қўлидаги товарларининг ҳукмронли- гидан иборатдир. Товарлар орасидаги моддий фарқ айирбошлаш- нинг моддий асосидир, маиа шу моддий фарқДан товар эгаларининг бир-бирларига қарамлигп келиб чиқади, чунки буларнинг ҳеч бири ўз шахсий истеъмоли учун керак бўлган буюмга эга эмас ва улар- нинг ҳар бири бошқа киши истеъмол қиладиган буюмга эгадир. То- варларнинг истеъмол қиймати орасидаги ана шу моддий фарвдан бўлак, товарлар орасида фақат битта фарқ бор, у ҳам бўлса: товар- ларнинг натурал формаси билан уларнинг ўзгарган формаси ўрта- сидаги, товарлар билан пул ўртасидаги фарқдир. Шундай қилиб, то- вар эгалари фақат сотувчи сифатида, товар эгаси сифатида ва сотиб олувчи сифатида, пул эгаси сифатидагина бир-бирларидан фарқ қиладилар.
Энди шундай деб фараз қилайликки, сотувчи товарларни улар- нипг қийматидан кўра ортиқроққа сотиш каби англаб бўлмайдиган бир имтиёзга эга бўлиб, қиймати 100 бўлган товарни 110 га, яъни баҳо устига 10% номинал қушимча қўйиб сотади, дейлик. Бундай бўлганида, сотувчи 10 га баравар қўшимча қиймат олади. Лекин у сотувчи бўлганидан кейин сотиб олувчига айланади. Товар эгаси бўлгап учинчи киши энди сотувчи сифатида мазкур сотиб олувчи билан учрашади ва у ҳам, ўз навбатида, товарнинг 10% қимматроқ- ца сотиш имтиёзидан фойдаланади. Бизнинг товар эгамиз сотиб олувчи сифатида 10 ни ютқазиш учун, сотувчи сифатида 10 ни юта- ди £4\ Умумап масала ҳақиқатда шундаи иборат бўлдики, барча то- вар эгалари ўз товарларини бир-бирларига уларнинг қийматидан
24) «Махсулотнинг номинал киймати ошганда. . . сотувчилар бойимайдилар. . . чунки улар сотувчилар сифатида канчт ютсалар, сотиб олувчилар сифатида шунча ютцазадилар» ([J. Gray.] «The Essential Principles of the Wealth of Nations etc.», London, 1797, p. 66).


IV БОБ,—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
165
10% ортицқа сотадилар, бу эса, товарлар ўз кийматига сотилди, де- ган гапнинг худди ўзгинасидир. Масалан, товарлар қийматннинг ол- тин ўрнига кумуш билан ўлчаниши цандай аҳамиятга эга бўлса, баҳо устига қўйилган ҳалиги умумий номинал қушимча ҳам худди шундай аҳамиятга эгадир. Товарларнинг пул билан ифода қилинган номи, яъни баҳоси ошса ҳам, лекпн уларнинг киймат муносабатла- ри ўзгармай цолади.
Энди, аксинча, сотиб олувчп товарларни уларнинг кийматидан кўра арзонроққа сотиб олиш имтиёзига эга, деб фараз қплайлик. Со- тиб олувчи, ўз навбатида, сотувчига айланишпни эслатиб ўтириш- нинг бу ерда ҳатто ҳожати ҳам йўқ. У сотиб олувчига айланишдан олдпн сотувчи бўлган эди. У, оотиб олувчп сифатида 10% ютишдан аввал, сотувчи сифатида 10% ютдазган эди25). Ҳаммаси эскича қо- лаверади.
Демак, қўшимча қийматнинг вужудга келишини, шунингдек пул- нинг капиталга айланишини сотувчиларнинг ўз товарларини улар- нинг цийматидан кўра ортпқроқка сотишлари билан ҳам, сотиб олувчиларнинг бу товарларни уларнинг цийматидан кўра камроцқа сотиб олишлари билан ҳам изоҳлаш мумкин эмас26).
Агар биз проблемага ёт муносабатларни ўғринча йўл билан кир- гизсак, агар биз, масалан, полковник Торренс билан бирликда:
«Ҳақидий талаб — истеъмолчиларнинг бевосита ва бавосита айирбош- лашда товарлар учун, бу товарларни ишлаб чидаришга дилипгап харажатга қараганда, капиталнинг барча таркибий қисмларини кўпрод миқд.орда бе- ришга кобул ва мойил (!) бўлишларидадир»27)
десак, бу билан проблема сира ҳам соддалашмайди.
Муомалада ишлаб чицарувчплар билан истеъмолчплар бир-бир- ларига фақат сотувчи ва сотиб олувчи сифатида қарама-қарши тура- дилар. Ишлаб чиқарувчилар учун қўшимча қиймат истеъмолчилар- нинг товарлар учун уларнинг цийматидан кўра ортиқроц тўлашлари натижасида ҳосил бўлади, дейиш — товар эгаси, сотувчи сифатида, товарларини баҳоси устига устама қўйиб сотиш имтиёзига эга, деган оддий фикрни ниқобланган бир шаклда такрорлашдир, холос. Со- тувчи ўз товарини ўзи ишлаб чиқаргандир ёки уни ишлаб чиқар- ганларнинг намояндасидир, лекин, айнан шунингдек, сотиб олувчи ҳам унинг пулида ифода этилган товарларни ўзи ишлаб чиқарган- дир ёки уларни ишлаб чицарганлариинг намояндасидир. Демак, иш- лаб чиқарувчи ишлаб чиқарувчпга қарама-қарши туради. Уларнинг ўртасидаги фарқ фа^ат шуки, улардан бири сотиб олади, иккпичиси айни вақтда сотади. Агар биз, товар эгаси ишлаб чиқарувчи номи
2Ь) «Агар сотувчилар 24 лпвр турадиган маҳсулотларпл 18 ливрга берлшга мажбур бўл- салар эди, улар ҳам қўлга кпритилган пулнп ишлатган ҳамоно, ўз навбатлда, 24 ливр тў- ланишл керак бўлган махсулотпл 18 ливрга олган бўлар эдилар» (Le Trosne, цитата нел- тигилаетган асар, 897- бе'т).
26) «Ҳар бир сотувчл ўз товарларинн доимо қимматлаштириб борса, у бошкаларнипг товарларини ҳам ҳамиша шунча қимматга оллшга машбур бўладл; худдп шу сабабли ҳар иир истеъмолчи ҳам умуман ҳар бир нарсани арзонроцка олиши учун, ўзи сотаётган нарсаларнинг баҳосини худдл шу даражада намайтиришга мажбурдир» (Merrier de la Riviere цитата келтирилаётган асар, 555- бет). У Р ’ гсг г ае io, кг


1G6
ИККИНЧИ БЎЛИМ,— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
остида ўз товарини қийматидан ортиқроққа сотади, истеъмолчи поми остида эса унинг ўзи товарларни қийматидан ортиққа сотиб олади, деб фараз қилсак, проблемани ҳал қилиш йўлида бир цадам ҳам илгари силжимаймиз 28).
Шу сабабли, қўшимча қиймат баҳо устига қўйиладиган номинал устамадан ёки сотувчиларнинг товарларни жуда қимматга сотиш имтиёзларидан келиб чиқади, деган хомхаёлнинг изчил тарафдорла- ри, ишлаб чи^армасдан фақат сотпб оладиган, демак, ишлаб чиқар- масдан фацат истеъмол қиладиган синф бор, деб ўйлайдилар. Бун- дай сннфнинг мавжудлигини биз ўз таҳлилимизда ҳозирча эришган нуқтаи назардан, оддий муомала нуқтаи назаридан, ҳали исбот қи- либ бўлмайди. Лекин навбати келмаса ҳам айтиб ўтайлик. Бундай синфнниг доимо товар сотиб оладиган пули, афтидан, бу синфнинг қўлига айни шу товар эгаларидан ҳамиша келиб туриши ва, шу би- лан бирга, айирбошланмасдан, қандайдир ҳуқуқ асосида ёки зўра- вонлик асосида келиб туриши керак бўлади. Товарларпи буидай синфнннг намояндаларига қийматидан ортиққа сотпш — бекорга берилган пулиинг бир қпсмини қайтариб олишгина демакдир29). Масалан, Кичпк Осиё шаҳарлари Қадимги Римга ҳар йпли хирож пули тўлар эдплар. Рим бу пулга ўша шаҳарлардан товарлар сотиб олар, лекин бениҳоя юқори нарх билан сотиб олар эди. Кичик осиё- лпклар рпмликларни алдаб, уларга тўланган хирожнинг бир қисми- ни ўз истилочилари қўлидан савдо воситасида қайтариб олар эди- лар. Шупдай бўлса ҳам, кичик осиёликлар зарар кўрар эдилар. Уларнннг товарлари учун ҳарҳолда уларнинг ўз пуллари тўланар эди. Бу мутлацо бойиш ёки қўшимча қпймат ҳосил цилиш методи эмас.
Шуппнг учун товар айирбошлаш доирасидан ташқарига чицмай- миз, бупда сотувчи — сотиб олувчидир, сотиб олувчи — сотувчидир. Эҳтимол, биз кишиларпи индивидуал суратда, балки фақат персо- паллаштирилган категориялар сифатида текширганлигимиз туфайли қийин аҳволга тушиб қолгандирмиз.
Товар эгасп бўлган А жуда чақкон фирибгар бўлиши, у ўз ше- риклари бўлмпш В билан С нп ҳамиша алдаши ва айни замонда В билан С, қанча уринсалар ҳам, ундан ўч ололмасликлари мумкип. А қиймати 40 фунт стерлинг турган винони В га сотади ва айир- бошлаш воситаси билан кпйматп 50 фунт стерлинг турган буғдойни цўлга кпритади. А ўзининг 40 фуит стерлингипи 50 фунт стерлипг- га айлантирди, оз миқдордаги пулдан кўпроқ миқдорда пул қилди ва '") <Фойда истеъмолчплар томонидан тўлападп. цгтан фпкр, шубқасиз, бемаъни фикр- днр. Хўш. 6v истеъмолчиларнинг ўзлари ким?* (G- Ramsay- «An Essay on the Distribution of Wealth». Edinburgh, 1836, p. 183).
2C) Нуқул сотпб олувчилар ёки истеъмолчилар синфпнинг пқтпсодий аҳамиятипи, ўз шогирди Чалмсрс non каби, мақтаб кўкларга кўтарган Мальтусдаи ғазабланмиш бир рикардочп Мальтусдан бундай деб сўрайдп: «Агар бироп-бир киши бозорда талаб- нииг камлпгидэп зарар кўрса, жаноб Мальтус унга: бошқа шахега пул бер, у сен- дан товарлар сотиб олсин, деб маслаҳат берармикин?» Қаралсин: «An Inguiry into those principles, respecting the Nature of Demand and the Necessity of Consumption, lately advocated by Mr. Malthus etc.». Lonlm, 1821, p. 55.


IV БОБ,— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
167
ўз товарини капиталга айлаитирди. Масалани кўпроқ эътибор билан цараб кўрайлик. Айирбошлашга кадар А кўлида 40 фунт стерлинг- лик випо, В қўлида 50 фунт стерлинглик буғдой бўлиб, ҳамма қий- мат 90 фунт стерлинг эди. Айирбошлашдан кейин ҳам умумий ций- мат яна ўша 90 фунт стерлинг бўлиб қолганини кўрамиз. Муома- лада бўлган қиймат заррача ҳам кўпаймаган, бу цийматнинг А би- лан В ўртаспда тақсимлаииши ўзгарган, холос. Бунда бир томоп учун қўшимча қиймат бўлган нарса иккинчи томон учуп етишмаган цийматдир, бири учун плюс бўлса, иккинчиси учун минусдир. Агар А, ўзини айирбошлаш процесси билан ниқобламай, тўғридан-тўғри В дан 10 фунт стерлингни ўғирлаб олса эди, унда ҳам айнан шу натижа ҳосил бўлар эди. Равшанки, циролича Анна замонидан қол- ган бир фартингни эски монеталар билан савдо қилувчи яҳудий бир генияга сотгани билан ўз мамлакатидаги асл металлар миқдорини сира ҳам кўпайтирмаганидек, муомалада бўлган цийматлар сумма- сини ҳам бу қийматлар тақсимотида юз берган ҳеч бир ўзгариш би- лан кўпайтириб бўлмайди. Бир мамлакатнинг умуман бутун капи- талистлар синфи ўз ҳисобига бойий олмайди 30).
Ҳар қанча уринсанг ҳам, факт фактлигича қолаверади: агар эк- вивалентлар айирбош цилинса, у вақтда ҳеч қандай қўшимча қий- мат ҳосил бўлмайди, шунингдек эквивалент бўлмаган нарсалар айирбош қилинганида ҳам ҳеч қандай қўшимча қиймат ҳосил бўл- майди31). Муомала, ёки товар айирбошлаш, ҳеч қандай қиймат ярат- майди 32).
Шу сабабдан, капиталнинг асосий формасига, унинг ҳозирги за- мон жамиятидаги иқтисодий тузилишни белгилайдиган формасига берган анализимизда нима учун капиталнинг энг кўп танилган ва, масалан, доциюнусдан цолган формалари, яъни савдо капитали ва судхўрлик капитали устида ҳозирча мутлақо сўз юритмаганимиз тушунарлидир.
П — Т — П' формаси, қимматга сотиш учун сотиб олиш савдо капиталининг ўзида жуда ҳам соф ҳолда намоён бўлади. Иккинчи 30) Дестки де Траси, Институт62 аъзоси бўлганлигига қарамай, балки, эҳтимол, худди унинг аъзоси бўлганлиги учун ҳам, бунга қарама-қарши фикрдадир. Саноат каииталистларинпнг фойда олишларига сабаб шуки, дейди у, «улар барча товарлар- ии, уларпинг ишлаб чиқарилишига қилинган харажатга қараганда, қимматроққа со- тадилар. Улар бу товарларни кимларга сотадилар, ахир? Биринчидан, бир-бирларига сотадилар» (Destutt de Tracy, цитата келтирилаётган асар, 239-бет).
31) «Йкки тенг қийматни бир-бирига айирбош қилиш жамиятда мавжуд бўлган
цимматларнинг умумий миқдорини кўпайтирмайди ва камайтирмайди. Шуниигдек, тепг бўлмаган қийматларнинг айирбош қилиниши ҳам... ижтимоий... цийматлар сум- масини асло ўзгартирмайди, балки фацат бир кшпининг мол-мулкидан олинган нар- сани иккинчи кишининг мол-мулкига қўшади, холос» (J. В. Say. «Traite d’ .Economic Politique», 3 ёте ed. Paris, 1817, t. II, p. 443, 444). Сэй бу фикрни физиократлардан деярли ҳарфма-ҳарф нўчириб олади-ю, шу билан бирга, бундан дандай хулосалар келиб чиқиши тўғрисида заррача ҳам ўйлаб кўрмайди, албатта. Сэйнинг ўз «қийма- тини» ошириш учун физиократларнинг Сэй замонасида деярли бутунлай унутиб юборилган асарларидан нақадар кенг фойдаланганлиги қуиидаги мисолдан аниқ ва равшан кўринади. Жаноб Сэйнинг: «Маҳсулотлар фақат маҳсулотларга сотиб олина- Ди» (ўша китоб, II том, 441-бет), деган «машҳур» фикри бир физиократнинг ориги- иалида (Ze Trosne, цитата келтирилаётган асар, 899-бет); «Маҳсулотлар эвазига Фацат махсулотлар тўланади» дейилган. „
32) 	«Аййрбошлаш маҳсулотга умуман ҳеч Иандай циимат б' рмайди» (Ғ. Wayland- «The Elements of political Economy»- Boston, 1843, P- 169).


168
ИККИПЧИ БЎЛИМ,—ПУЛНИНГ КАППТАЛГА АЙЛАНИШИ
томондаи, савдо капиталининг бутун ҳаракати муомала доираси ичи- да ўтадп. Лекин пулнинг капиталга айланишига, қўшимча қиймат- нинг вужудга келишига муомаланинг ўзини сабаб қплиб кўрсатиш мумкин бўлмаганлигидан ва, аслда, эквивалентлар айирбош қилин- ганлигидан, савдо капиталининг бўлиши мумкин эмас 33); шу сабаб- дан, савдо капиталининг мавжудлигини товарларни сотиб олиш ва сотиш билан машғул бўлган товар ишлаб чиқарувчилар орасига те- кинхўр каби суқилиб кирган савдогарнинг ҳар икки томонни алда- ши натижаси сифатидагина келтириб чиқариш мумкин. Франклин ана шу маънода: «Уруш таланчиликдир, савдо алдамчиликдир» 34\— дейди. Савдо капиталинпнг кўпайишига товар ишлаб чикарувчилар- нпнг очиқдан-очиқ алданишини сабаб қилиб кўрсатмай, бошқа би- рон парсаии сабаб қилиб кўрсатмоқ учун бунда оралик ҳалқалар- нинг узун бир сираси бўлиши керакки, бу асослар ҳозирча бизда бутунлай йў^, бизнинг ягона асосимиз эса товар муомаласи ва унинг оддий холатларидир.
Савдо капитали ҳақида айтгаи гапларпмизнп судхўрлик капита- лига яна ҳам кўпроқ даражада татбиқ қплса бўлади. Савдо капита- лида ҳар икки чекка нуқта,— бозорга киритиладиган пул ва кўпай- тирилнб бозордан олинадиган пул,— бир-бири билан, ҳеч бўлмагаи- да олдп-сотди орқали, муомала ҳаракати орқали боғлангандир. Судхўрлик капиталида П — Т — П' формаси қисқарган бўлиб, чек- ка нуқталар ҳеч цандай восптачи ҳалқасиз боғланадплар, бу форма: П—1Т бўлиб, кўпроқ миқдордаги пулга айирбош қилпнадиган пул дсмакдир,— бу форма пулиииг ўз табиатига зиддир ва шу сабабдап уни товар айирбошлаш нуқтаи назаридан изоҳлаб бўлмайди. Шу- нинг учун Аристотель бундай дейди:
«Икки хил хрематистика бор: булардан бири савдога оид, иккипчиси — экономикага оиддир; экопомикага оид хрематистика зарур ва мадтовга арзийдпгап хрематпстнкадпр, савдога опд хрематистпка эса — муомалага асослапгаи бўлиб, шунипг учуп у ҳақли суратда қоралапади (чупки у бу- юмлар табиатпга эмас, балки ўзаро алдамчплпк қилишга асосланади). Шуп- дай цилпб. судхўрликка ҳамма ҳақли суратда пафрат билап қарайди, чуики бунда пулнинг ўзи бойлик орттириш манбаидир ва у, қапдай мақсад билап ихтиро қилиигап бўлса, шу мақсад учуи ишлатилмайди. Ахир, пул товар айирбошлаш учуп пайдо бўлгаи, ҳолбуки процент пулдан янги пул қила- ди-ку. Уипиг («toxos »—«процепт» ва «туғилгаи» деган) иоми ҳам апа шундап келиб чпққап. Чупки туғнлгап туққанга ўхшайди. Лекип процент пулдаи туғилган пулдпр, шу сабабдан процент бойлик орттпрпш усуллари орасида табиатга эиг хилоф усулдир» 35).  * 31
33) 	«Узгармас эквивалентлар хукмроплик қилгап шароитда савдо мумкин бўлмай қолар эдц» q. (Opdyke- «А Treatise on Political Economy». New Логк. 1851, p. 66—69). «Реал циймат бплап алмашув кипмати орасидаги фарц шундай блр фактга асосланадики. нарса- нипг кипматп савдода шў нарса эвазига бериладиган ва эквивалент деган иарсадан фарқ қилади, яъни бу эквивалент эквпвалент эмасдир» (Ф. Онгельс. «Сиёсий иктисод танқидига доир мулоҳазалар», Арпольд Руге ва Карл Маркс нашр қилган «Deutsch-Franzosische Jahr- ЬйеЬст» дсган журналда босилгап. Паршк, 1844, 95. 96- бетлар [К. Марнс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- пашри, 1- том, 553- бетга қаралсин]).
31) Benjamin Franklin. «Works» vol. 11, edit. Sparks, in «Positions to be examined, concerning National Wealth», p. 376. ’
8Б) Aristotclcs. «De Republica»* I кптоб, 19-боб [17- бет].


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
169
Биз ўз текширишимиз давомида процент келтирувчи капиталнинг ҳам, савдо капитали сингари, хосила форма эканлигини кўрамиз, шу билан бирга биз, нима учун буларнинг ҳар иккисининг тарихан ка- питалнинг ҳозирги замон формасидан илгари вужудга келганини ҳам кўрамиз.
Кўриб турганимиздек, ^ўшимча қийматнинг муомаладан ҳосил бўлиши мумкин эмас; бинобарин, унпнг ҳосил бўлиши учун муома- ладан ташқарида шундай бир ҳодиса юз бериши керакки, бу ҳодиса муомала процессининг ўзида кўзга кўринмайди36). Лекин қўшимча қиймат муомала процессидан бошқача бирон йўл билан ҳам ҳосил бўлиши мумкинми? Муомала — товар эгалари орасидаги барча айир- бошлаш муносабатларининг йиғиндисидир. Муомаладан ташқарида товар эгаси фақат ўзининг хусусий товарига бўлган мупосабатиниги- на сацлаб қолади. Гап қиймат устида бораётган экан, бу муносабат факат шундан иборат бўладикп, айни кишининг товарида ўша ки- шпнипг муайян ижтимоий қонунларга мувофиқ ўлчанадиган, маъ- лум бир мивдорда шахсий меҳнати бор. Меҳнатнинг бу миқдори унинг товарининг қиймати миқдорида ифодаланади, кийматнинг мивдори ҳисоб пули билан ифода қилинганлигидан, меҳнатнинг миқ- дори товарнинг, масалап, 10 фунт стерлинг бўлган баҳосида ифода- ланади. Лекин унипг меҳнати товар қиймати билан унинг оширил- ган цийматида ифодаланмайди, 10 га ва шу билан бирга 11 га бара- вар бўлган баҳода ифодаланмайди, қийматнинг ўзидан ортиқ бўлгап қийматда ифодаланмайди. Товар эгаси ўз меҳнати билан қиймат ярата олади, лекпн кўпаювчи қиймат ярата олмайди. У, янгидан меҳнат қилиш, масалан, кўн-чармдан этик тикиш йўли бплан мав- жуд цийматга янги қиймат қўшиб, товарнинг қийматини ошириши мумкин. Энди айни шу нарсанинг қийматп ошди, чунки унга кўпроқ миқдорда меҳнат сарф қилинди. Шу сабаблп этикнинг кийматп кўн- чармиинг қийматидан ортиқ, лекин кўн-чармнинг циймати қанча бўлгап бўлса, шунчалигича қолаверади. Этик тикиб чпқарилганида кўн-чармнинг қиймати ошмади, ўзига қўшимча циймат қўшмади. Демак, товар ишлаб чиқарувчи қийматни орттпра олмайди ва шунга кўра бошқа товар эгалари билан алоқа цплмай туриб, пулни ёки то- варни капиталга айлантира олмайди.
Демак, капитал муомаладан вужудга кела олмайди, худди шу- нингдек муомаладан ташцарида ҳам вужуга кела олмайди. У муо- малада ва шу бплан бирга номуомалада вужудга келиши керак.
Шундай қилиб, биз икки ёқлама натпжага келдик.
Пулнинг капиталга айланиши товар айирбошлашнинг имманент ^онунлари асосида очиб берилиши лозпм, яъни эквивалентларнинг айирбош қилипиши биз учун бошланғич пуқта бўлиши керак 37\ 3G) «Одатдаги бозор шароитида айирбошлашдан фойда ҳосил бўлмайди. Агар фой- да бу битишувдаи илгари мавжуд бўлмаганида эди, у бу битишувдан кейин ҳам мавжуд бўла олмас эди» (Ramsay, цитата келтирилаётган асар, 184-бет).
37) 	Юцорида баёп қилинганлариииг ҳаммасидан кейин кптобхон, албатта, бунинг фақат мана бундай бир нарса экаплпгини тушунади: товарларнинг баҳоси уларнинг Дпйматларига баравар бўлган ҳолларда ҳам капиталнинг вужудга келиши мумкин. Капиталнпнг вужудга келишига товар баҳоларпнипг товар қпйматларидан четлашу- 12—51G


170
ИККИНЧИ БЎЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Ҳали ҳозирча капиталист капалакнинг цуртигина бўлган пул эгаси товарларни ўз қийматига сотиб олиши, уларни ўз цийматпга соти- ши ва шунга қарамай, бу процесснинг охирида унга ўзи солганидан кўра ортиқ қиймат олиши керак. Унинг капалакка, чинакам капита- листга айланиши муомала соҳасида ва айни вацтда муомала доира- сидан ташқарида содир бўлиши лозим. Проблеманинг шарти ана шундай. Hie Rhodus, his salta! 63
3. ИШ КУЧИНИНГ СОТИБ ОЛИНШПИ ВА сотплиши
Капиталга айланиши керак бўлган пул ^ийматининг ўзгариши пулнинг ўзида содир бўлиши мумкин эмас, чунки харид воситаси ва тўлов воситаси сифатидаги пул ана шу пулга сотиб олинадиган ёки шу пул билан тўланадиган товарларнинг баҳосини фақат реализация ^илади; аммо пул ўз формасида цотиб цолса, у қийматнинг ўзгар- мас миқдорларини ифодаловчи ўлик капиталга айланади38). Муо- маланинг иккинчи қисмидан, товарни цайта сотишдан ҳам бу ўзга- риш шунча кам юз бериши мумкин, чунки бу цайта сотиш товарни унинг натурал формасидан яна пул формасига айлантиради, холос. Демак, ўзгариш П — Т дан иборат бўлган биринчи қисмда сотиб олинаётган товарда эмас, балки унинг ўзида юз бериши керак, чун- ки бунда эквивалентлар айирбош қилинади, шу билан бирга товар- ларга уларнинг қийматларига қараб ҳақ тўланади. Шундай қилиб, бу ўзгариш фацат истеъмол кийматидан, яъни фақат унинг истеъ- мол қилинишидан вужудга келиши мумкин. Лекин пул эгаси фақат мана бундай бир ҳолдагина товарнинг пстеъмол қилинишидан қий- мат чиқариб олишга муваффақ бўлиши мумкин: бунпнг учун у муо- мала доирасида, бозорда шундай бир товар топиш бахтига эришмо- ғи керакки, бу товарнинг истеъмол қийматининг ўзи қиймат манбаи бўлишдек оригинал бир хусусиятга эга бўлсин,— бу товарнинг ҳа- циқий истеъмол цилиниши меҳнатни буюмлаштиришдан ва демак, циймат барпо этишдан иборат бўлсин. Пул эгаси бозорда шундай вини сабаб қилиб кўрсатиб бўлмайди. Агарда баҳо цийматдан ҳақиқатан ҳам четла- шар экан, у ҳолда баҳони қийматдан иборат қплиб олмоц керак; яъни бу ҳолатга бутунлай тасодифий суратда рўй берган ҳолат деб цараб, упга эътибор бермаслпк керак, токи товар айирбошлаш асосида капиталнинг вужудга келиш ҳодисасини соф ҳолда кўриш мумкин бўлсин ва бу ҳодисани текширганда процесснипг чинакам жа- раёнини хиралаштирувчи апа шу ташқи ҳолатлар бизда янглиш фикр туғдира ол- масин. Шу ҳам маълумки, баҳони бу тариқа цпйматдан иборат цилиб олмоқ ёлғпз бир илмий, методологик усул эмас. Бозор баҳоларининг доимо тебраниб, ошиб ва пасайиб туриши натижасида улар бир-бирини қоплаб, бир-бирини йўцотиб турадилар ва шу йўл билан ўзларидан ўдлари ўзларининг ички нормаси бўлган ўртача баҳо- га келадилар. Бу ўртача баҳо, масалан савдогар ёки саноатчи учун, озми-кўпми муд- датга мўлжалланган ҳар қапдай корхонанинг ишпда йўл кўрсатувчи юлдуздир. Де- мак, товар эгаси шуни биладики, агар етарли даражада натта бир давр текширилса, товар- лар ҳациқатан ҳам қийматдан камга ҳам, ундан ортиққа ҳам сотилмайди, балки ўзлари- нинг худди шу ‘ўртеча баҳосига сотилади. Агар масалага бетарафляк билаи қараш умуман товар эгаси учун фойдали бўлса эди, у капиталнинг вужудга келиш пробле- масини мана бу тарзда цўйиши лозим бўлар эди: баҳоларни ўртача баҳо, яъни пиро- вард-натижада товарларнинг қпймати тартибга солиб турар экан, капитал қандай қи- либ пайдо бўла олади? Мен «пировард-натижада» дейман. чунки ўртача баҳолар, А. Смит, Рикардо ва хоказолар ўйлаганларидек, товарларнинг қиймат миқдорига тўғ- ридан-тўғри баравар бўлмайди.
38) 	«Капитал... пул формасида бўлганида, ҳеч цандай фойда нелтирмайди» (Ricardo. «Principles of Polit.cai Economy», 3rd ed, London, 1821, p. 267).


IV БОБ,—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
171
ўзпга хос товарни топади ҳам; бу товар — меҳнат цобилиятидан ёки иш кучидан иборатдир.
Иш кучи ёки меҳнат цобилияти деганда, биз организм, жонли инсон шахси эга бўлган ва у бирон-бир истеъмол қийматларини иш- лаб чиқарган вақтида ҳар сафар ишга соладиган жисмоний ва маъ- навий цобилиятларнинг жамини тушунамиз.
Лекин пул эгаси иш кучини бозорда товар шаклида топа олиши учун турли шартлар бажарилиши керак. Товар айирбошлашнинг ўзида унинг ўз хусусий табиатидан келиб чиқадиган қарамлик му- носабатларидан бошқа, ўз-ўзича, ҳеч қандай қарамлик муносабатла- ри йўқ. Модомпки шундай экан, иш кучининг эгаси, яъни иш кучи- га эга бўлган шахснинг ўзи ўз иш кучини бозорга олиб чиққан ёки сотгап вақтдагина ва фацат шунинг учунгина иш кучи бозорда то- вар сифатида пайдо бўлиши мумкин. Иш кучининг эгаси ўз иш ку- чини товар тариқасида сота олиши учун бу иш кучи унинг ўз их- тиёрида бўлиши керак, демак у ўз меҳнат қобилиятининг эркин эга- си бўлиши, эркин шахс бўлиши керак39). Иш кучи эгаси билан пул эгаси бозорда бир-бирига дуч келиб, ҳуқуқ жиҳатидан тенг бўлгая товар эгалари сифатида ўзаро муносабат боғлайдилар, улар бир-бир- ларидан фа^ат шу билан фарқ қиладиларки, улардан бири — сотиб олувчи, иккинчиси эса — сотувчидир, демак уларнинг ҳар иккиси юридик жиҳатдан тенг бўлган шахслардир. Бу муносабатни сақлаб қолиш учун шу парса талаб қилинадики, иш кучининг эгаси иш ку- чини ҳамиша муайян бир вақтгагина сотиши керак. чунки, агар у иш кучини бир йўла батамом ва мангу сотганида эди, иш кучи би- лап бирга ўзини ҳам сотган бўларди, эркин кишиликдан чициб, қул- га айланарди, товар эгалигидан чиқиб, товарга айланарди. У, шахс сифатида, ўз иш кучига бўлган муносабатпни, ўз мулкпга ва, де- мак, ўз хусусий товарига бўлган муносабат тариқасида, доимо сақ- лаб қолиши лозим, бу эса, у сотиб олувчига ҳамиша ўз иш кучидан фацат вақтинча, фақат муайян бир муҳлат ичида фойдаланишга ёки упи ишлатишга имкон берганидагина, демак, у ўз иш кучини би- ровга бериш бплап бирга бу кучга эга бўлиш ҳуқуқидан воз кечма- ганидагина юзага чиқиши мумкин бўлади40).
39) Цадимги классик замонга оид реал энциклопедияларда шундай маъносиз гап- ларни учратиш мумкиики, антик дунёда капитал батамом ривож топган эмиш, — «фа- дат эркин ишчи ва кредит муассасалари етишмаган» эмиш, Жаноб Моммзен ҳам ўзипинг «Romishe Geschichte» деган асарида бир quid pro quo [бсмаъни ran] кетидан икки 11чисIIни та кро рла йди.
40) Шунинг учун иш шартномаспнииг максимал муддати турлп қонунлар бплан белгиланади. Эркпи меҳиат ҳукм сурган халқларпинг қонунларида ёллаш ҳақидаги шартномани бекор қилиш шарти ҳамиша кўрсатиб берилади. Баъзи бир мамлакат- ларда, айпицса Мекспкада (Гражданлар урушига қадар Америкада хам, Мекспкадан тортиб олинган территорияларда ҳам, шунингдек, аслини олганда, Куза тўнтарпши- га 6\ қадар Дунай вилоятларида ҳам) қуллик яширин формада, «пеонаж» деб аталгаи шаклда давом этиб келади. Огработкалар воситасида қайтарилиши лозим бўлган қарз олпш натижасида айрпм ишчигипа эмас, балки унинг бутун оиласи ҳам ҳақицатда бошца бпр кишипинг ва уиипг оиласининг мулки бўлпб қолади, шу билан бирга бу царз юзасидан олпнган мажбурият авлоддан авлодга ўтади. Хуарес «пеонаж»- ни бекор қилди. Император деб аталган Максимплиан декрет чицариб, уни яна я^орий этдц; Вашингтон вакиллар палатасида бу дскрет Мексикадаги қулликни тикловчи декрет деб тўғри кораланди. «Мсн ўзимнинг алоҳида, жисмоний ва маънавий қобили- ятларимни ва ўзимнинг фаолиятга бўлган имкониятларимни ҳамда улардад чеклан- ган бир вацт давомпда фойдаланиш пхтиёрпни бошқа бир кишпга бера оламан, чунки


172
ИККИНЧИ БЎЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Пул эгасининг бозорда товар сифатида иш кучи топа олиши учун зарур бўлган иккинчи муҳим шарт шундан иборатки, иш кучп- нинг эгаси ўзининг буюмлашган меҳнатидан иборат бўлган товар- ларни сотиш имкониятпдан маҳрум бўлиши ва, аксинча, фақат ўзи- нинг жонли организмида мавжуд бўлган иш кучини товар сифатида сотишга мажбур бўлиши керак.
Бир одам ўз иш кучидан фарқ циладпган бирон-бпр товарни со- тиш имкониятига эга бўлмоғп учун у, албатта, ишлаб чиқариш воси- таларига, чунончи, хом ашёга, меҳнат куролларига ва ҳоказоларга эга бўлмоғи керак. Кўн-чарм бўлмаса, этик тикиб бўлмайди. Ишчи- га, бундан ташцари, тирикчилик воситалари ҳам керак. Ҳеч бир кимса, ҳатто «келажак музикаси»ни яратувчи хаёлпараст ҳам кела- жакнинг маҳсули билан яшай олмайди, ҳалп ишлаб чиқарилиши тугалланмаган истеъмол қийматлари ҳпсобига яшай олмайди; кп- ши ер юзида пайдо бўлишининг биринчи кунидан бошлаб ҳар ку- ни истеъмол қилиши, ишлаб чиқаришнп бошламасдап аввал ҳам, шунингдек ишлаб чиқараётган вақтида ҳам истеъмол қилиши ке- рак. Агар маҳсулот товар сифатида ишлаб чиқарилс-а, у ҳолда, уни ишлаб чиқариш тугалланганидан сўнг, бу товар сотилиши керак ва фацат сотилиб бўлганидан кейингина у ишлаб чиқарувчининг эҳтп- ёжини цондириши мумкин. Ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақт устига сотиш учун зарур бўлган вақт қўшилади.
Шундай қилиб, пул эгаси фақат товар бозорида эркин ишчипи топган тавдирдагина ўз пулини капиталга айлантира олади; бу иш- чи икки маънода эркин бўлиши керак: яъни, биринчидан, ишчи — эркин шахс бўлиши ва товар сифатидагп иш кучи унинг ўз ихтиё- рида бўлиши керак, иккинчидан, унинг сотиш учун ҳеч т^андай бош- ца товари бўлмаслиги, шипшийдам бўлиши, ўзининг иш кучини рў- ёбга чиқариши учун зарур бўлган ҳамма буюмлардан озод бўлиши керак.
Бу эркин ишчининг муомала допрасида пул эгасига нима учун царама-қарши турганлиги масаласи пул эгасини қизиқтирмайдп, чунки у товар бозорининг айрим бўлими сифатидаги меҳнат бозори- ни тайёр ҳолда топиб олади. Бу масала ҳозирча бизни ҳам шунча кам қизиқтиради. Пул эгаси амалий жиҳатдан ҳақиқий аҳволга тая- ниб иш қилгани каби, биз ҳам назарий жиҳатдан унга таяниб иш циламиз. Ҳарҳолда, бир нарса аниқ. Табиат бир томонда пул ва то- вар эгаларини, иккинчи томонда эса фақат иш кучигагииа эга бўл- ганларни яратмайди. Бу муносабат табиатнпнг ўзи томонидан яра- тилган муносабат ҳам эмас, барча тарихий даврларга хос бўлган ижтимоий муносабат ҳам эмас. Афтидан, бу муносабатнинг ўзи ўт-


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
173
миш тарихий тараққиётнинг натижасидир, кўпгина ицтисодий ўзга-* ришларнинг маҳсулидир, ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ҳалок бўл- ган бир талай энг эски формацияларининг маҳсулидир.
Биз ю^орида текшириб чиққан иқтисодий категорияларда ҳам уларнинг ўз тарихининг изи бор. Маҳсулотнинг товар сифатида мав- жуд бўлиши муайян тарихий шарт-шароитларни талаб цилади. Маҳ- сулотнинг товар бўлиши учун у ишлаб чиқарувчининг ўзига бево- сита тирикчилик воситаси бўлмайдиган тарзда ишлаб чи^арилиши лозим. Агар биз ўз текширишпмизни янада ^уқурлаштириб, ўз-ўзи- миздан: маҳсулотларнинг ҳаммаси ёки, ҳеч бўлмаганда, унинг кўп- чилиги қандай шароитда товар формаснга киради, деб сўрасак, у вақтда биз бу ҳолнинг мутлацо ўзига хос ишлаб чиқариш усули асо- сида, яъни капиталистик ишлаб чиқариш усули асосидагина юз бер- ганини кўрар эдик. Лекин бу тариқа текшириш товарни бевосита анализ ^илиш доирасидан ташкарига чиқиб кетар эди. Маҳсулот- нинг бевосита шахсий истеъмолга аталган жуда катта қисми товар- га айланмаган вақтда ҳам ва, демак, ижтимоий ишлаб чиқариш процесси алмашув қиймати ҳукмронлигига ҳали батамом бўйсунма- ган вақтда ҳам, товар ишлаб чиқариш ва товар муомаласи давом эта олади. Маҳсулотнинг товарга айланиши учун жамият ичида меҳ- нат тасқимоти шу даражада ривож топиши керакки, бевосита алма- шув савдоси шароитида истеъмол қиймати билан алмашув қиймати орасида юзага кела бошлаган фарқ батамом тамомлансин. Лекин ривожланишнинг бу босқичи тарихан энг хилма-хил ижтимоий-иқ- тисодий формацияларга хос босқичдир.
Агар биз пулга эътибор берсак, пул товар айирбошлашнинг му« айян даражасини тақозо этишини кўрамиз. Пулнинг турли форма- лари — оддий товар эквиваленти, ёки муомала воситаси, ёки тўлов воситаси, хазина ва жаҳон пули — у ёки бу вазифанинг турли кў- ламда татбиқ этилишига, улардан қай бирининг нисбатан устун бў- лишига цараб, ижтимоий-ишлаб чиқариш процессинииг жуда хилма-хил босқичларини намойиш қиладилар. Шунга царамай, таж- риба кўрсатиб турганидек, бу формаларнинг ҳаммасининг вужудга келиши учун товар муомаласининг нисбатан заиф таравдий топиши ҳам кифоя т^илади. Капитал эса бошқача нарса. Капиталнинг мав- жуд бўлиши учун лозим бўлган тарихий шарт-шароит асло товар ва пул муомаласининг мавжуд бўлишидангина иборат эмас. Ишлаб чиқариш воситалари ва тирикчилик воситаларининг эгаси бозорда ўз иш кучини сотувчи сифатидаги эркин ишчини топган жойдагина капитал вужудга келади ва ёлғиз шу тарихий шароитнинг ўзи бутун бир жаҳон тарихини ўзида акс эттиради. Шу сабабдан, капитал ўзи- нинг вужудга келган вақтидан бошлабоқ ишлаб чиқариш ижтимоий процессида айрим бир давр бошланганлигидан дарак беради41\
41) 	Капиталистик даврнинг характерли хусусияти шу фактдан иборатки, иш кучи ишчининг ўэи учун унинг ўз ихтиёридаги товар формасига киради ва шу туфайли


174
ИККИНЧИ БЎЛИМ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
Эпди биз ўзига хос бир товар бўлган иш кучини энг яқиндан текшириб чиқишимиз лозим. Бу товар ҳам, бошқа ҳамма товарлар сипгари, қийматга эгадир*  42). Бу қиймат нима билан белгиланади?
Иш кучининг қиймати ҳам, бошқа ҳамма товарларнпнг қиймати сингари, ана шу ўзига хос савдо буюмини ишлаб чиқариш учун ва, демак, такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақт билан бел- гиланади. Иш кучи қиймат бўлганлиги учун унинг ўзи буюмлашган ўртача ижтимоий меҳнатнинг фақат муайян бир миқдоридан иборат- дир. Иш кучи фақат жонли индивидуумнинг қобилияти сифатидаги* на мавжуддир. Демак, иш кучиии ҳосил қилиш жонли индивидуум- нинг яшашини шарт цилиб қўяди. Модомики индивидуум мавжуд экан, иш кучини ҳосил қилиш — шу индивидуумнинг ўзини такрор ҳосил килишдан, унинг ҳаётини давом эттиришдан иборатдир. Жон- ли индивидуум ўз ҳаётпни давом эттириш учун маълум миқдорда тирикчилик воситаларига муҳтождир. Шундай цилиб, иш кучини ҳосил қилиш учун зарур бўлган иш вақти ана шу тирикчилик воси- таларини ишлаб чицариш учун зарур бўлган иш вақтидан иборат- дир, ёки иш кучининг қиймати шу иш кучи эгасининг ҳаётини да- вом эттириш учун зарур бўлган тирикчилик воситаларининг қийма- тидир. Лекин иш кучи фақат ташқарида намоён бўлиш йўли билап амалга ошади, у фақат меҳнатда амалга ошади. Иш кучининг амал- га ошиш процессида, меҳнатда, кпшининг муайян миқдорда мускул- лари, нервлари, мияси ва ҳоказолар сарф қилинадики, бу миқдор- нинг ўрни яна тўлдирилиши керак. Булар цанча кўп сарф цилинса, уларнинг ўрни ҳам шунча кўп тўлдирилиши лозим 43). Иш кучинипг эгаси бугун меҳнат цилпб, айни шу процессни аввалгидай куч ва соғлиц билан эртага ҳам такрорлашга ^одир бўлиши керак. Демак, тирикчилик воситаларининг миқдори меҳнаткаш индивидуумнииг ўзини нормал ҳаёт кечира ва ишлай оладиган даражада сақламоқ учун етарли бўлиши керак. Табипй эҳтиёжларнинг ўзи, масалан: озиқ-овқат, кийим-кечак, ёқилғи, уй-жой ва ҳоказолар, ҳар бир мамлакатнинг иқлими ва бошқа табиий хусусиятларига кўра турли- чадир. Иккинчи томондан, зарур эҳтиёжлар деб аталадпган эҳтиёж- ларнинг миқдори, шунингдек уларни қондирпш усуллари тарих маҳ- сули бўлиб, улар кўпинча мамлакатнинг маданий даражасига. жум- ладан, кўпинча эркин ишчилар синфинпнг қандай шароитда ва, демак, цапдай одатлар ва турмуш талаблари билан ташкил топган- лигига боглиқдир 44). Демак, бошқа товарларга қарама-қарши ўлароқ, иш кучининг қиймати тушунчаси тарихий ва маъчавий элементлар- унинг меҳнати ёлланма меҳнат формаспга киради. Пккинчи томопдан, фақат апа шу пайтдан бошлабгина, меҳнат маҳсулотларинпнг товар формаси умумпй тус олади.
42) «Кишипипг қиймати, ёки қиммати, бошқа ҳамма нарсаларннкпдек, унинг ба- ҳосидир, яъни унинг кучидан фойдаланганлик учун қанча олиш мумкин бўлса, унинг кпимати \ам шунчадир» (Th- Hobbes- «Leviathan», in «Wokrs», edit. Molesworth. London, 1839—1844, v. Ш, p. 76).
43) Қадимги Римда viliicus, қишлоқ хўжалик қулларига бошчилик қилган эконом, «зиммасига юкланган меҳнат қора пшчилар зиммаспга юклапган меҳнатдан кўра ен- гилроц бўлганлиги учун, унииг оладиган нарсаси ҳам улардан камроқ бўлган» (Th. Mommsi’n. «Romische Geschichte», 1856, S. 810).
44) Солигптириб кўрплсцн: W. Th. Thornton. «Overpopulation and its Remedy». London, 1846.


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
175
ни ўз ичига олади. Бироц, муайян бир мамлакатда ва муайяп бир даврда ишчи учун зарур бўлган тирикчилик воситаларининг ҳажми ва таркиби муайян ўртача миқдордадир.
Иш кучи эгасининг ўлими муқаррар. Демак, пулнинг доим ка- питалга доим капиталга айланиб турпши талаб қилганидек, иш ку- чи эгасининг доим бозорда пайдо бўлиб туриши учун иш кучини сотувчи киши «ҳар бир индивидуум ўзини абадийлаштирганидек, яъни кўпайиш йўли билан» 45> ўзини абадийлаштиршии керак. Ишчи- ларнинг ишдан чиқиб қолиши ва ўлиши натижаспда бозорда йўқ бўлиб цолган иш кучлари ўрнини ҳамиша, кам деганда шунча миқ- дорда янги иш кучлари қоплаб туриши керак. Шу сабабли, иш кучини ҳосил цилиш учун зарур бўлган тирикчилик воситалари- нинг миқдори иш кучи ўринбосарларпнинг, яъни ишчи болалари- нинг тирикчилик воситаларини ҳам ўз ичига олади ва шу йўл билан товар бозорида ана шу ўзига хос товар эгаларидан иборат ирц аба- дий тус олади 46\
Кишининг умумий табиатини ўзгартиш учун, яъни унинг муайян бир меҳнат соҳасида тайёргарлик ва малака ҳосил қилиши, тарақ- ций топган ва махсус иш кучи бўлиши учун, унга муайян таълим ёки тарбия берилиши лозимдирки, бунга ҳам, ўз навбатида, озми- кўпми миқдорда товар эквивалентлари сарф цилинади. Таълим бе- риш учун қилинадиган бу чиқимлар, иш кучининг малакасига ца- раб, турличадир. Демак, бу таълим бериш чиқимлари — одатдаги иш кучи учун арзимас даражада кам бўлса ҳам — иш кучини ҳосил цилишга сарфланадиган қийматлар жумласига киради.
Шундай цилиб, иш кучининг қиймати муайян миқдордаги ти- рикчилик воситаларининг қийматидан иборат бўлади. Шу туфайли мазкур тирикчилик воситаларининг циймати ўзгариши билан, яъни шу тирикчилик воситаларини ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вацтининг миқдори ўзгариши билан, иш кучининг қиймати ҳам ўз- гаради.
Тирикчилик воситаларининг бир қисми, масалан озиц-овқат мах- сулотлари, ёқилғи ва ҳоказолар ҳар куни истеъмол қилинади ва шунинг учун уларнинг ўрни кун сайин тўлдирилиб туриши лозим. Кийим-кечак, мебель ва шу каби бошца тирикчилик воситалари оз- ми-кўпми узоқ муддат давомида ишлатилади, шунинг учун улар- нинг ўрни анча узоқ муддат ўтгандан кейингина тўлдирилиб тури- ши керак. Баъзи бир товарлар ҳам куни, баъзиларп ҳафтада, уч ой- да ва ҳоказо муддатларда бир марта сотиб олинади, яъни ҳақи тў- ланади. Бу харажатларнинг суммаси, масалан, бир йил ичида цан- дай тақсимланса ҳам, кун сайин тушиб турадиган ўртача кирим би-
45)Петти.
4С) «Меҳнатнинг табиий баҳосига... айни мамлакатнинг иқлим шароити ва турмуш- Даги урф-одатлари асосида ишчининг ўз ҳаётини давом эттириш учун ва унга бозор- Да меҳнатни узлуксиз таклиф қилмшни таъмин эта оладиган оилани боцишга имко- ният бериш учун зарур бўлган миқдордаги тирикчилик ва уй-рўзғор буюмлари муво- фиқ келади» (R. Torrens. «An Essay on the external Corn Trade». London, 1815, p. 62). By ерда «иш нучи» дейиш ўрнига «меҳнат» сўзи янглиш ишлатилган.


176
ИККИНЧИ БЎЛИМ.—ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИПШ
лаи қопланиши керак. Агар иш кучини ҳосил қилиш учун кун са- йпн зарур бўлган товарлар массаси=А, ҳафтада талаб цилинадиган товарлар массаси^В, ҳар уч ойда талаб қилинадиган товарлар масса- си=^С ва ҳоказо бўлса, у вацтда бу товарларнинг кундалик ўртача мивдори = ! • -5- 5 бўлади. Уртача кун учун за-
рур бўлган ана шу товар массасида 6 соатлик ижтимоий [меҳнат бўлсин; у вақтда ҳар куни ўртача ижтимоий меҳнатнинг ярми иш кучида буюмлашади, яъни иш кучини ҳар куни ҳосил қилиш учун иш кунининг ярми талаб қилииади. Иш кучини ҳар куни ҳосил қилиш учун зарур бўлган ана шу меҳнат миқдори иш кучипииг бир кунлик қийматини ёки ҳар куни такрор ишлаб чиқарилган иш кучининг кийматиии ташкил этади. Агар ярим куилик ўртача ижти- моий меҳнат 3 шиллинглик, ёки бир талерлик олтин массасида ифо- даланса, у ҳолда бир талер — иш кучипинг бир кунлик қийматига тўғри келадиган баҳодир. Агар иш кучииипг эгаси ўз иш кучини ҳар куни бир талерга сотса, у вақтда иш кучининг сотилиш баҳо- си унинг қийматига баравардир ва, бизнинг тахминимизга кўра, ўз талерини капиталга айлантиришга ташна бўлган пул эгаси бу қий- матни ҳақиқатан ҳам тўлайди.
Иш кучи қийматининг цуйи чегараси ёки минимал чегараси иш кучи эгасининг, кишининг, ўз ҳаёт процессини давом эттириши учун ҳар куни цўлга киритиши лозим бўлган товар массасининг қийма- тидан, яъни жисмоний жиҳатдан зарур бўлган тирикчилик восита- ларининг қийматидан иборатдир. Агар иш кучининг баҳоси шу ми- нимумгача тушиб кетса, унда бу баҳо иш кучинипг қийматидан па- сайиб кетади, чунки бундай шароитда пш кучи фақат заифлаша- ётган бир ҳолдагина давом этади ва намоён бўлади. Ҳолбуки, ҳар бир товарнинг цпймати нормал сифатли товар ишлаб чиқариш учун лозим бўлган иш вақти билан белгиланади.
Иш кучининг қийматига берилган ва масаланинг ўз моҳиятпдан келиб чиқадиган бу таърифни жуда ҳам қўпол таъриф деб ҳисоб- лаш ва Росси каби шикоят цилиш бир чақалик ҳам аҳамияти бўл- маган йиғлоқилик бўлар эди; Россинпнг айтпшича:
«Ишлаб чиқариш процессида меҳнатпи давом эттирувчи тирикчилик воситаларини назарга олмай туриб, меҳнат қобилиятиии (puissance de travail) текшириш ўз уйдирмаларпнгни (etre de raison) текширпш демакдир. Меҳнат ҳақида гапприш, меҳпат қобилпятп ҳақида гапиршп, айни замонда ишчи ва унинг тирикчилик воситалари, ишчи ва иш ҳақи ҳақида ҳам гапи- риш демакдир»47).
Овқатпи ҳазм қилиш қобилияти ҳалп овқатни ҳақиқатан ҳазм килиш бўлмаганидек, меҳнат қобилияти ҳам ҳали меҳнат эмасдир. Маълумки, овцатни ҳазм қилмоқ учун киши ошқозонининг яхши бўлиши кифоя қплмайди. Меҳнат қобилияти ҳақида гапирган киши 47) Rossi. «Cours d’ Ёсопопне politique». Bruxelles, 1843, p. 370, 371.


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
177
my меҳнат цобилиятини давом эттпрпш учун зарур бўлган тирикчп- лик воситаларини назардан қочирмайди, меҳнат қобилиятинииг дий- мати худди шу тирикчилик воситаларининг қийматпни пфода эта- ди. Агар меҳнат цобилияти сотилмаса, ундан ишчига ҳеч қандай фойда йўқ. Бунинг устига, бу ҳолда ишчи ўзининг меҳнат қобп- лиятини ҳосил цилиш учун муайян миқдорда тирикчилик воситала- ри кераклиги ва упи такрор ҳосил қилиш учун яна ва япа тирикчи- лик воситалари керак бўлиши фактпни ғоят қатъпй табгшй зару- рият сифатида цабул цилади. Ишчи шундан кейин Сисмонди билан бирга мана буни кашф этади: «Меҳнат қобплияти... сотпла олмас экан, у — ҳеч парса эмасдир» 48).
Ана шу махсус товарнинг, иш кучининг, ўзига хос табиати, жум- ладан, шундан иборатки, сотиб олувчи билан сотувчп ўртасида кои- тракт тузилгандан кейин ҳам бу товарнинг истеъмол қиймати ҳали ҳақпқатда сотиб олувчининг кўлига ўтмайдп. Иш кучишшг циймати ҳам, бошқа ҳар бир товарнинг қийматидек, бу товар муомалага кпр- масдан олдин белгилаигаи эди, чупки иш кучини ҳосил қилишга маълум бир миқдорда ижтимоий меҳнат сарф қилпнган эди, иш ку- чпнпнг истеъмол қиймати эса уппнг фақат кейинчалик актив сурат- да намоён бўлишидан иборатдир. Шундай қилиб, кучнинг бегопа- лаштирилиши билан унинг ҳацицатда намоён бўлиши, яъни истеъ- мол қиймати сифатида мавжуд бўлиши орасида маълум бир вақт ўтади. Лекип бундай товарлар, яъни истеъмол қийматп формал суратда бегоналаштирилиши билан истеъмол қиймати ҳақиқатда со- тиб олувчи қўлига ўтиши ўртасида маълум бир вақт ўтишини тақо- зо циладигап товарлар сотилганида, сотиб олувчининг пули одатда тўлов воситаси вазифасипи бажаради49). Капиталистпк ишлаб чи- қариш усули ҳукм сурган барча мамлакатларда иш кучи учуп те- гишли ҳақ, бу куч ўзининг сотиб олинганлиги ҳақидаги шартно- мада белгилангап муддат давомида хизмат қилиб бўлгаиидан кейипгипа, масалап ҳар ҳафтапинг охирпда, тўланади. Шун- дай қилиб, ҳамма ерда ишчи ўз иш кучипинг истеъмол қийма- тини капиталистга аванс қилиб беради; сотпб олувчи пш кучининг баҳосини ҳали тўламасдан туриб, ишчи бу сотиб олувчига ўз иш ку- чпни истеъмол қилишга беради, хуллас — ҳамма ерда ишчи капи- талистга кредит беради. Бу кредит цуруқ бир уйдирма эмас, бупи кредит бергап кишинипг капиталист банкрот бўлган тақдирда 50) ўз иш ҳақипи йўқотишигииа эмас, балки хийли узоқ вақт таъсир ци- *8) Sismondi- «Nouvcaux Principcs d’ Economic Politique», t. I, p. 113.
4в) «Х,ар цандай меҳпатга ҳақ фақат мсҳнат тамом бўлганпдан кеиннпта тўланади» («An Inquiry into those Principles, respecting the Nature of Demand etc.», p. 104). «Ҳар цандай ишлаб чикарипшинг дастлабки манбаи бўлгап шпчи ўз жамғармаси туфайлп ўз мғҳпати учуи блр ҳафта, икки ҳафта, бир ой, уч ой ва ҳоназо муддатнппг охирпгача ҳац олмай kvth6 туришга начон нмкоп топган бўлса, коммерция кродпти ҳам худдп гпу пайтдан бош- ланди, дейигп лозим» (Ch. Ganilh- «Des Systemes d’Economie Politique», 2eme edit. Paris, 1821, t. II, p. 150). -
60) Шторх: «Ишчи. . . ўз упумли кучини қарзга оеради», дсганидап кейип муғомбирлик бплан бундай дейди: Ишчи «ўз йш ҳацидан . . .» богпца «ҳеч нарса йўқотмайди, чунки мшчи ишлаб чицаришга ҳеч бир моддий парса квритмаиди» (Storch. «Cours d’Economio Politique». Ptftcrsbourg, 1815, t. IT, P- 36, 37).


178
ИККИНЧИ БЎЛИМ — ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
либ турувчи бир талай фактлар ҳам кўрсатади 51). Лскии, пул харид воситаси вазифасини ўтаганида ҳам ёки тўлов воситаси вазифаспни ўтаганида ҳам товар айирбошлашнинг характери ўзгармайди. Иш кучининг баҳоси ҳам, квартира ҳаци сингари, контракт тузилган вақтда белгиланса-да, ҳақиқатда фақат кейинчалик реализация ни- линади. Иш кучи сотилган бўлади-ю, лекин ҳақи кейинчалик оли- нади. Лекин айни муносабатни соф ҳолида текширмоқ учун, иш ку- чининг эгаси иш кучини сотиш билан бир вақтда контрактда шарт- лашилган баҳони ҳам доимо олиб туради, деб вақтинча фараз килиш фойдасиз эмас.
Ана шу ўзига хос товар бўлган иш кучининг эгасига пул эгаси тўлаган қийматнинг цай тариқада белгиланиши билан энди биз та- нишиб чивдик. Пул эгаси, ўз навбатида, айирбошлаш вақтида ола- диган иш кучининг истеъмол қиймати фақат иш кучидан ҳақиқатда фойдаланиш процессида, уни истеъмол цилиш процессида намоён бўлади. Бу процесс учун зарур бўлган нарсаларнинг ҳаммасини, хом материал ва ҳоказоларни пул эгаси товар бозорида сотиб олади ва
б1) Мисол нелтирайлин. Лондонда новвойларпинг икки тури бор. Булардан бирлари— нонни тўла қийматга сотувчи «full рПсесЬлардир, иккпнчилари эса—нонни қийматидан нўра намроцқа сотувчи «ипйегзе11ег?»лардир. «Undersellers» натегориясидаги новвойлар ҳамма новвойларнинг қарийб 3/4 қисмини таппшл қилади (ҳунумат комиссари X. G. Три- менхир «Grievances complained of by the journeymen bakers etc.» ҳақпда ёзган «Report»- нинг XXXII бети. London, 1862). Ана my undersellers аччиқтош, ’ совун, поташ, оҳак. дербишир тош уни ва шу каби лаззатли, озукали ва бакувват ингредиентлар аралаштириб сохталаштирилган ноннигина сотадилар деса бўлади. (Юқорида цитата нелтирилган Кўк нитобга, шунингдек «Committee of 1855 on the Adulteration of Bread» ҳисоботига ҳамда доктор Хасселлнинг «Adulterations Detected» номли асарига (2 nd edit. London, 1861) қарал- син.) Сэр Жон Гордон 1855 йилда комитет олдида берган баёнотида бундай деган эди: «кундалик овқати икки қадоц нондан иборат бўлган камбағал киши ҳозир сохталаштирпл- маган нонпинг худди шу мивдорпдаги тўқ тутадиган моддаларнпнг ҳақиқатда тўртдан бир қисминй ҳам олмаяпти: ноппи бундай сохталаштирпшдан кишининг соғлигига қандай зарар нелганлиги тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймиз». «Ишчилар синфининг натта қисми» бундай сохталаштиришдан жуда яхши хабардор бўлса ҳам, нима учун аччицтош, тош уни ва ҳо- казоларни сотиб олмоцда, дегаи саволга Трименхир (юқорида тилга олинган «Report», XLV11L бст) бундай жавоб берган: ишчиларнинг «ўз новвойлари ёки «chandler’s shop» [«дўнончилари»] қандай нон таьлиф қилишни лозим нўрсалар, улар шу нонни сотиб олитга мажбурдирлар». Бу ишчиларнинг иш ҳақи фацат иш ҳафгасининг охиридагина тўланганлиги учун, улар ҳам ўз навбатида «ўз оилалари билан бирга ҳафта давомида истсъмол цилган ноннинг ҳацини факат ҳафтанинг охирида тўлай оладилар». Сўнгра, Трименхир ўз сўзини исбот қилмоқ учун гувоҳларнинг гапларини келтириб, бундай дейди: «ичига шундай нар^ салар аралаштирилган ноннинг ана шу хил харидорлар учун махсус чиқарилаётгани гпуб- ҳасиз аниқлангандир» («It is notorious’that bread composed of tnose mixtures, is made expressly for sale in this manner»). «Англиянинг» (айникса Шотландияпинг) «кўп пишлоқ хўжалин округларпда иш ҳақи икки ҳафтада бир марта, ҳатто ойда бир марта тўланмоцда. Иш ҳаци шундай узоқ муддатдан ьейин тўланганлиги учун, қишлоқ хўжалик ишчиси то- варларни насияга сотиб олишга мажбур. . . Унга ҳар бир нарсани юцори баҳо билан сотиб олишга тўғри келади ва ҳаниқатда у қарзга нарса бериб турадиган ўша дўкондорга боғлиц бўлиб қолади. Масалан, шп ҳақи ойда бир марта тўланадиган Уильтсдаги Хор- нингсгемда ишчи бир стон ун учун 2 шиллинг 4 пенс тўлайди, ваҳоланки у бошца жойда худди шундай унпнг ҳар стонини 1 шиллингЮ пенсга сотиб олиши мумкин» («Sixth Report» on «Public Health» by «The Medical Officer of the Privy Council etc.», 1864, p. 264). «Пейслида ва Килмарнонда»(Ғарбий Шотландияда) «қўл билан читга гул босувчилар 1853 йилда стачка ёрдами билан иш ҳақининг ойда бир марта эмас, балки ҳар 14 кунда бир марта тўлани- шига муваффақ бўлдилар» («Reports of the Inspectors of Factories for 31st October 1853», p. 34). Англинда кўмир сапоатчиларининг кўплари ишлатган методга, ишчининг капита- листга кредит беришипинг янада чаққон одимлар билан тарацций топиши, деб қараш ке- рак; бу метод шундан иборатки, саноат эгалари ишчига унипг иш ҳақини ой тамом бўлган- дан кейин тўлайдилар, маошга қадар ишчига қарз бериб турадилар, бу қарзни ҳам кўпинча товар билап берадилар, ишчи улардан бу товарларни бозор нархидан нўра қимматроққа сотио олишга мажбур бўлади (Trucksystem). «Ишчиларга иш ҳацини ойда бир мартатўлаб. ҳар ҳафтанинг охирида уларга царз бериб туриш кўмир саноатчилари орасида одат бўлиб цолди. Қарз дўконда» (tommy-shop, яъни ьорхона эгасига царашли дўконда) «берилади; ишчилар дуконнинг бир бурчагида пул олиб, дўноннинг икнинчи бурчагида уни дарҳол цаитарло Оерадилар» («Children’s Employment Commission, 3rd Report». London, 1864, p. 38,


IV БОБ.— ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
179
уларга тўла баҳо билап ҳақ тўлайди. Иш кучини ишлатиш процес- си айни вақтда товар ишлаб чиқариш ва цўшимча қиймат ҳосил ци- лиш процессидан иборатдир. Иш кучини ишлатиш ҳам, бошца ҳар бир товарни истеъмол цилиш сингари, бозор доираспдан ёкп муома- ла соҳасидан ташқарида содир бўлади. Шунинг учун, юзада ҳукм сурган, ҳаммапинг кўз олдида содир бўладиган ана шу шовцин-су- роили муомала соҳасипи бир ёққа цўятурайлик ва пул эгаси ҳамда иш кучи эгаси билан бирликда бориб, дарвозасига: No admittance except on business [Бегоналарнинг кириши мумкии эмас], деб ёзил- ган ишлаб чиқариш хазинасининг тилсимотига кирайлик. Биз бунда капиталнинг қандай ишлаб чиқараётгани бплангина эмас, балки унинг ўзи қандай ишлаб чиқарилаётганлиги билан ҳам танишиб чи- қамиз. Фойда олиш сири, пиҳоят, бизпииг олдимизда очилиши керак.
Иш кучи сотиб олинадиган ва сотиладиган муохмала доираси ёки товар айирбошлаш соҳаси кишининг туғма ҳуцуқлари амалга оша- диган чинакам бу дунё жаннатидир. Бу ерда фацат эркинлпк, теиг- лик, мулк ва Бентам ҳукм суради. Эркинлик! Чунончи товарни, ма- салан, иш кучини, сотиб олувчи ҳам, уни сотувчи ҳам фақат ўзла- рининг эркин хоҳиши амрига бўйсунадилар. Улар эркин, юридпк жиҳатдан тенг ҳуқуқли кишилар сифатида битимга келадилар. Би- тпм — улар иродасининг умумий юридик ифодасини акс эттирувчи охирги натижадир. Тенглик! Чунки улар бир-бирлари бплан фақат товар эгалари сифатида муносабатда бўладилар ва эквивалентни эквивалентга айирбош қиладилар. Мулк! Чунки улариинг ҳар бири фақат ўз ихтиёрида бўлган нарсага эгалик қиладп. Бентам! Чунки ҳар қайсиси фацат ўзи ҳақида ғамхўрлик цплади. Уларни бирга кў- шадиган ягона куч — уларнинг ҳар қайсисининг ўз фойдасига ин- тилиши, тамагирлик, шахсий манфаатдир. Лекин ҳар қайспси факат ўзи ҳацида ғамхўрлик қилганлиги учун ва ҳеч бир кишп бошқа бпр киши ҳацида ғамхўрлик қилмаганлиги учун, уларнипг ҳаммалари азалдан буён давом этиб келаётган тартибот туфайли ёкп ҳаммадан ҳам ҳийлагар худонинг амри билан фацат ўзларипинг ўзаро иаф- ларини, ўзларининг умумий фойдаларини, ўзларииипг умумий маи- фаатларини юзага чицарадилар.
Капитал ва ёллаима меҳнат жамияти ҳақида vulgaris фритредер- нинг барча царашлари, тушунчалари учун, мулоҳазаларпнипг кўла- ми учун манба бўлган ана шу оддий муомала соҳасини, ёки товар айирбошлаш соҳасини тарк қилар эканмиз, биздаги dramatis personae [иштирок этувчи шахслар] циёфасипипг бирмуича ўзгара бошла- гаииии кўрамиз. Собиқ пул эгаси капиталпст сифатмда олдипда бо- ради, иш кучи эгаси эса шу капиталистнинг ишчиси сифатида уппнг кетидан эргашиб боради; булардан бири виқор билан плжаяди ва ишга киришиш ҳавасидан ёнади; иккинчиси эса, бозорда ўз териси- ни сотган кишидек, ғамгинлик билан бошинп эгиб, зўр-базўр қадам ташлайди ва келажакда биттаю битта истицболдан: шу терипинг ош- ланишидан бошқа ҳеч цандай истиқбол йўц эканлпгиии кўради, хо- лос.


180 ]
УЧИНЧП БЎЛИМ
АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ЦИИМАТНИНГ ҲОСИЛ рлиниши
Б Е Ш II Н Ч II Б 0 Б
МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ
1. МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ
Иш кучининг истеъмол қилиниши — меҳнатнинг ўзидир. Иш ку- чини сотиб олган киши иш кучини сотган кишини ишлашга мажбур этиб, иш кучини истеъмол қилади. Шу туфайли иш кучини сотган шахс actu [амалда] ўзини иш кучига, ишчига айлантиради, ваҳо- ланки, бундан илгари у фа^ат potentia [потенциал] тарзидаги ишчи эди. Бу ишчи ўз меҳнатини товарларда ифода этиш учун аввало бу меҳнатини истеъмол қийматларида, ҳар хил эҳтиёжларни қондириш учун ишлатиладиган нарсаларда ифода этиши керак. Демак, капита- лист ишчини бирон-бир алоҳида истеъмол циймати, бирон-бир му- айян нарса тайёрлашга мажбур этади. Истеъмол чийматларинпнг, ёки неъматларнинг капиталист учун ва унинг контроли остида иш- лаб чиқарилиши бу ишлаб чицаришнинг умумий моҳиятини сира ҳам ўзгартирмайди. Шунинг учун меҳнат процессини аввало муайян бир ижтимоий форма билан боғламасдан текшириб чиқмоц керак.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА КИЙМАТНИЦГ БЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 181
ўзининг примптив, инстинктпв формасидан кутулмаган, энг қадим- ги ибтидоий замонга бориб тақаладиган даврдаги ҳолатидан ғоят даражада фарқ қиладп. Биз шупдай формадаги меҳнатнп назарда тутамизки, бу формада меҳнат кишпнпнг фақат ўзигагина хосдир. Ўргимчакнинг пши тўқувчининг ишиип эслатади, асалари ҳам мум- дан уя ясаб, баъзи кишиларни-меъморларни уятга цолдиради. Ле- кин энг ёмон меъмор ҳам энг яхши асаларпдан аввало шу билан фарц циладикп, у мумдан уя ясашдан олдин, бу уяни миясида қура- ди. Меҳнат процессининг охирида бу процесс бошланмасдан олди- ноқ кишининг тасаввурида, яъни фикран мавжуд бўлган натижа ҳосил бўлади. Киши асаларидан табиат берган нарсанинг формаси- ни ўзгартириши билангина фарқ қилиб қолмайдп; табиат берган нарсада у ўз онгли мацсадини ҳам амалга оширади, бу максад, қо- нун сифатида, кишининг иш усулини ва бу ишнпнг характерини белгилаб беради ва киши ўз иродасини ана шу мақсадга бўйсунди- риши лозим. Бинобарин, бу бўйсундириш бир дафъа юз берадиган ҳол эмас. Меҳнатни бажарадиган аъзоларнинг ишлашидан ташқари, меҳнат цилинган бутун вацт ичида маълум бир мақсадни кўзда тутувчи ирода ҳам бўлиши зарур, бу ирода эса ишга дицқат қилиш- дан иборатдир ва, шу билан бирга, меҳнатнинг мазмуни ва уни ба- жариш усули пшчипи нақадар кам қизиқтирса, демак, ишчи жисмо- ний ва ақлий кучлар фаолиятидан иборат бўлган меҳнатдан нақа- дар кам завқланса, бу ирода шу цадар кучли бўлиши зарур.
Меҳнат процессининг оддий жиҳатлари цуйидагилардир: мақ- садга мувофиқ фаолият, ёки меҳнатнинг ўзи, меҳнат предмети ва меҳиат воситалари.
Дастлаб кишини овқат билан, тайёр тирикчилик воситаларп би- лаи таъмин этувчи ер (иқтисодий нуқтаи назардан, сув ҳам шу жум- лага кирадп)1) кишидан ҳеч цандай ёрдам олмасдан киши меҳнати- нинг умумий предмети спфатида мавжуддир. Ерга бевосита боғлиқ бўлган ва меҳнат ердан фақат юлиб олиши лозим бўлган барча предметлар табиат берган меҳнат предметларидир. Масалан, тутиб олиниб, ўз ҳаёт манбаи бўлган сувдан ажратиладиган балиқ, ҳали қул тегмаган ўрмондан кесиб олинадиган дарахт, ер тагидан қазиб чиқариладиган руда ана шундай меҳнат предметларидир. Аксинча, агар меҳнат предметинпнг ўзи, айтайлик, унга аввал меҳнат сарф цилинган бўлса, у вацтда биз уни хом материал деб атаймиз, ма- салан, қазиб чиқарилпб ювиш процессидан ўтаётган руда ана шун- дай хом материалдир. Ҳар бир хом материал меҳнат предметидир, лекин ҳар бпр меҳнат предмети хом материал эмас. Меҳнат пред- мети меҳнат воситаси билан маълум даражада ўзгарганидан кейин- гина хом материал бўлади.
’) «Табиат ериинг кишига мутладо боғлиц бўлмагап ва чекланган миддордаги дастлабки маҳсулотларини инсон учун яратиб бергандаи туюлади, — ҳақиқатда у шундай ҳам, — бу ҳол худди ёш кишининг фойдали меҳнат қилиш йўлига чиқиб олиши ва муваффақият қозонишига имкогн бериш мақсадида унга бирмунча пул берилганига ўхшайди» (Jamex Steuart. «Principles of Political Economy», edit, Dublin, 1770, v. I, p. 116).


182 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА КИЙМАТ ҳосил қилиниши
Меҳнат воситаси шундай бир нарса ёки нарсалар йиғиндиси- дирки, киши уларни ўзи билан меҳнаг предмети орасига цўяди ва булар унинг учун шу предметга унпнг ўз таъсирини ўтказувчиси бўлиб хпзмат қилади. Киши буюмларии бошца буюмларга ўз мақ- садига мувофиқ таъсир ўтказиш қуроли сифатида пшлатиш учун уларнинг механик, физик ва химик хусусиятларидан фойдалана- ди2). Кишииипг бевосита ўз қулидаги предмет меҳнат предмети эмас, балки меҳнат воситасидир, — биз тирикчилик воситалари- нинг тайёрларини йиғиш, масалан, мевалар йиғиш тўғрисида га- пираётганимиз йўқ, чунки бунда киши танасипинг аъзоларигпна меҳнат воситаси бўлиб хизмат циладп. Табиатиинг ўзи берган предмет шу йўл билан кишининг фаолият аъзоси бўлиб цолади, киши бу аъзони ўз танасининг аъзоларига қўшади ва шундай ци- либ, тавротга хилоф ўлароқ, ўз танасининг табипй ҳажминя кен- гайтиради. Кишининг дастлабки озиқ-овқат омбори бўлган ер, шу бплан бирга, унинг дастлабки меҳнат воситалари омборп ҳамдир. Масалан, ер кишига тош беради, у бундап отиш, ишқалаш, боспш, кесиш ва ҳоказолар учун фойдаланади. Ернинг ўзи меҳнат воспта- сидир, лекин унинг деҳқончиликда меҳнат воситаси сифатида иш- латилиши, ўз навбатида, бир қатор бошца меҳпат воситаларининг ишлатилишини ва иш кучининг нисбатан юқорп даражада ривож топишини пазарда тутади3). Умуман, меҳпат процесси сал бўлса-да, тарацций топган вацтда, бу процесс ишлаб тайёрланган меҳнат воситаларини талаб қилади. Биз энг қадимги замон кишилари яшаган ғорларда тошдан ясалган асбоблар ва цуроллар топяпмиз. Инсоният тарихининг дастлабки босқичларида тошдан, ёғочдан, суякдан, чиғаноқдаи қилинган воситалар билан бир қаторда қўл- га ўргатилган, демак, меҳнат сарф қилиш йўли билан ўзгартирил- ган, киши ўстирган ҳайвонлар ҳам меҳнат воситаси сифатида кат- та роль ўйпаган4). Меҳиат воситаларидаи фойдаланиш ва уларни вужудга келтириш, гарчи куртаклик формасида баъзи бир ҳайвон турларига хос бўлса-да, кишининг меҳнат қилигп процессинипг ўзига хос алоҳида хусусиятини ташкил қилади, шунинг учун ҳам Франклин одамни «а toolmaking animal», курол ясовчи ҳайвон, деб атайди. Йўқ бўлиб кетган ҳайвон турларинпнг сацланпб қолган су- якларининг тузплиши шу ҳайвонлар танасининг тузилишини ўр- ганишда нацадар аҳамиятли бўлса, меҳнат воситаларининг қолдиқ- лари ҳам йўқ бўлиб кетган ижтимоий-иқтисодий формацияларни 2) «Ацл-идрок нақадар қудратли бўлса, у шу қадар уддабурон ҳам. Уддабуронлик умуман воситачи фаолиятдан иборат бўлиб, бу фаолият буюмларпи ўз табиатларига мувофиц равишда бпр-бирларига таъсир ўтказдириб, бир-бпрларига ншлов берди- риб, ўз мақсадини амалга оширади, лекии бу процессга у бевосита аралашмайди» (Hegel. «Encyklopadie». Erst-r Thcil. «Die Logik¥. Berlin, 1840, S. 382).
3) Умуман арзимас бир acap бўлган қуйидаги китобда Ганиль физиократлар би- лан бахслашнб, аслида деҳқончилпкнинг шарт-шароитпни ташкил қплган кўпгина меҳнат ироцессларини яхгпи кўрсатиб ўтган: «Theorie de l’Economie Politique». Paris, 1815. [t. 1, p, 266).
4) Тюрго «Reflexions sur la Formation et la Dist ribution des Richesses» (1766) деган асарида ҳапвонларнп цўлга ўргатиш маданиятлинг бошлашппида цандай аҳамиятига эга бўлган- лигпни яхпш апиқлаб беради.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ Ва ҚИЙМАТНИПГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 183
ўрганишда шу қадар аҳамиятлидир. Идтисодий даврлар бир-бпри- дап нималар ишдаб чиқарилгани билап эмас, балки қандай ишлаб чицарилгани билан, қандай меҳнат воситалари ила ишлаб чиқа- рилгани билан фард қилади5). Меҳнат воситалари кишининг иш кучининг пақадар ривож топганипи кўрсатадиган бир ўлчов бў- либгина қолмай, балки меҳнатнинг қандай ижтимоий муносабатда амалга ошганини кўрсатадиган восита ҳамдир. Меҳнат воситалари жумласига кирадиган механик меҳнат воситаларп йиғиндисини ишлаб чицаришнинг суяк ва мускул системаси деб аташ мумкин; фадат меҳнат предметларини сақлаш учун хизмат диладиган ва йиғиндисини умуман ишлаб чи^аришнпнг қон томирлари система- си деб аташ мумкин бўлган, масалан, труба, бочка, сават, идиш ва ҳоказолар каби меҳнат воспталарига қараганда, мазкур механик меҳнат воситалари ижтимоий ишлаб чиқаришнинг муайян бир даврининг алоҳида хусусиятларини кўпроқ акс эттиради. Труба, бочка, сават, идиш ва ҳоказолар фақат химиявий ишлаб чиқариш- да муҳим роль ўйнайди 5а).
Мехнатнинг меҳнат предметига таъсир қилиши учун воситачилик ^иладиган ва шу туфайли меҳнат фаолиятининг вужудга келиши учуц қавдай бўлмасин хизмат қиладиган нарсалар билан бир цатор- да, умуман процесснинг юз бера олиши учун зарур бўлган барча моддий шароитлар ҳам кенгроқ маънодаги меҳнат процесси восита- лари жумласига киради. Бу моддий шароитлар меҳнат процессига бевосита кирмайди, лекин бу шароитлар бўлмаса, процесснинг юз бериши ё мутлақо мумкин эмас ёки фақат такомиллашмаган бир тус дагина юз беради. Яна ўша ернинг ўзи меҳнатнинг аиа шу хилда- ги умумий воситасидир, чуики ер ишчига locus standi [у турган жойни], унинг процессига эса — ҳаракат доирасини (field of employment) беради. Иш бинолари, каналлар, йўллар ва ҳоказолар маз- кур хилдаги меҳнат воситалари, лекин аввал меҳнат процессидан ўтган меҳнат воситалари намунаси бўлиб хизмат қилиши мум- кин.
Шундай қилиб, мсҳнат процессида кишининг фаолияти меҳнат воситалари ёрдами билан меҳнат предМетини ўзгартириб, уни ол- диндан назарда тутилган бир шаклга солади. Процесс маҳсулот ҳо- сил бўлгач тугайди. Меҳнат процессининг маҳсулоти истеъмсл қий- матидир, формаси ўзгартирилиб, киши эҳтиёжларига мослаштирил- ган табиат моддасидир. Меҳнат меҳиат предметига қўшилади. Меҳ- нат цредметда моддийлашган, предмет эса ишлаб тайёр қилинган бўлади. Ишчи томонида ҳаракат [Unruhe] формасида намоён бўлган
5) 	Ишлаб чпқарпшнинг турли даврларини бир-бири билан техпологик жиҳатдан таққослашда барча товарлар орасида энг кам аҳамиятга эга бўлган товарлар аслида зеб-зийнат буюмларидир.
5а) 2-нашрига изоҳ. Тарих фани моддий ишлаб чиқаришнинг тараққийсини, демак, бутун ижтимоий ҳаётнинг ва шу туфайли бутун ҳақиқий тарихнинг асосини шу дамгача нақадар кам билса ҳам, лекин, ҳеч бўлмагапда, тарихдан бурунги замон- лар тарихий қидиришлар деб аталадиган қидиришлар асосида эмас, балки табиий- илмий қидиришлар асосида, яъни асбоб ва қуролларнинг материалига қараб: тош асрига, бронза асрига, темир асрига бўлинади.


184 УЧИНЧИ БУЛИМ,—АБСОЛЮТ ДЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
нарса энди маҳсулот томонида ҳаракатсиз хосса [ruhende Eigensch- aft] формасида, борлиц формасида пайдо бўлади. Ишчи йигирди, шу сабабли унинг маҳсулоти йигирилган ипдир.
Бутун процессга шу процессдан келпб чиқцан патижа — маҳсу- лот — нуқтаи назаридан қараладигаи бўлса, меҳнат воситаси ҳам, меҳпат предмети ҳам, иккаласи ҳам ишлаб чпқариш воситалари сифатида 6), меҳнатнпнг ўзи эса — упумли меҳпат сифатида 7) рўй беради.
Бир истеъмол қиймати маҳсулот сифатида меҳпат процессидан чиққан вақтда, бу процессга ишлаб чиқариш воситалари сифатпда бошқа истеъмол цийматлари, илгариги меҳнат процессларининг маҳсулотлари киради. Лйни бпр истеъмол қиймати бир меҳнат маҳсули бўлиши билан бирга, бошқа бир меҳнат учун пшлаб чи- ^ариш воситаси бўлади. Шупипг учун маҳсулотлар меҳнат про- цессининг натижасигина эмас, балки шу билан бпрга, унпнг шарт- шароити ҳамдир.
Ўз меҳнат предметини табиатдан олувчп копчилик, ов, балиқ овлаш ва шулар каби ундирма саноат истисно цплинганида (ҳали киши қўли тегмаган ер биринчи марта ишланганпда деҳқончилик ҳам шу жумлага киради), саноатиинг барча тармоқларида ишла- тиладиган предмет меҳнат процессидаи ўтгаи хом материалдир, яъни меҳнат предметидир ва унинг ўзи ҳам меҳпат маҳсулпдир. Масалан, деҳқоичиликда уруғ шупдай предметдир. Одатда табиат маҳсули деб ҳисобланувчи ҳайвонлар ва ўсимликлар ҳақиқатда ўт- ган йил қилинган меҳнатнинггина маҳсули эмас, балки улар, ўзла- рининг ҳозирги формаларида олипганида, киши контроли остпда, кишининг меҳнати ёрдами билан кўп насллар давомида вужудга келтирилгаи ўзгаришларнинг ҳам маҳсулидир. Меҳнат воситалари- нинг ўзига келганда эса, ҳатто жуда юзакп назар солинганида ҳам, уларнинг жуда кўпида илгари сарф қилингап меҳнатиинг излари кўзга ташланиб туради.
Хом материал маҳсулотиинг асосий субстапциясипи ташкил цилиши ёки унинг барпо этилишида фацат ёрдамчи материал бўлиб цатнашиши мумкин. Ёрдамчи материални ё меҳнат воситалари истеъмол килади, масалан, буғ машинаси кўмирни, ғилдирак мой- ни, иш оти пичанни истеъмол цилади, ёки ёрдамчп материал хом материалда моддий ўзгариш ясаш учун хом материалга ^ўшпла- ди,— масалаи, оқлапмаган матага хлор, темирга кўмир, жупга ранг кўшилади,— ёки меҳнатнинг бажарилишига ёрдам қилади, маса- лан, иш биносини ёритиш ва иситиш учун ишлатиладиган матери- аллар. Химиявий ишлаб чиқаришнипг ўзида асосий материал бплан ёрдамчи матерпал ўртасидаги фарқ йўг$ бўлиб кетади, чунки ишла- ) Масалан, ҳалп тутпб олипмагап балиқпи балшршлик учун ишлаб чицариш во- сптасп дсб аташ парадокс бўлиб кўрипади. Лекии балиғи йўц сувдан балиқ тутиш сапъати ҳали ҳозиргача пхтиро қилинган эмас.
') Унумли меҳпатга оддий меҳнат процесси нуқтаи назаридан берилган бу таъ- риф капиталистик пшлаб чицариш процесси учун мутлақо кпфоя цилмайди.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 185
тилаётган хом материаллардан биронтаси ҳам маҳсулотнинг суб- станцияси сифатида янгидан пайдо бўлмайди 8\
Ҳар бир нарса кўпдан-кўп хусусиятларга эга бўлганлиги ва шу туфайли ундан турли усулларда фойдаланиш мумкин бўлганлиги учун айни бир маҳсулотнинг жуда хилма-хил меҳнат процесслари- да хом материал бўлиб хизмат цилиши мумкин. Масалан, ғалла — тегирмончи, крахмал чиқарадиган заводчи, арац ҳайдовчи, чорва- дор ва ҳоказолар учун хом материалдир. Бу ғалла, уруғлик сифа- тида, ўзинипг ишлаб чиқарилиши учун хом материалдир. Худди шунингдек, кўмир ҳам кон саноатидан маҳсулот шаклида чиқиб, шу саноатнинг ўзига меҳнат воситаси шаклида киради.
Айни бир маҳсулот айни бир меҳнат процессида ҳам меҳнат воситаси бўлиб, ҳам хом материал бўлиб хизмат қплппш мумкин. Масалан, ҳайвоп — боқилаётган вақтида ишлаётган хом материал- дан иборатдир ва айни вақтда гўнг тайёрлаш воситасидпр.
Истеъмол учун тайёр бўлган маҳсулот бошқа бир маҳсулот учун хом материал бўлиши мумкин; масалан, узум вино чиқариш учун хом материалдир. Ёки меҳнат ўз маҳсулотини шундай бир форма- ларда қолдирадпки, бу маҳсулот ана шу формаларда фақат хом материал сифатида ишлатилиши мумкин. Бундай хом материал яримфабрикат деб аталади ва, эҳтимол, уни оралиқ фабрикат деб аташ тўғрироқ бўлар эди, масалан, пахта, ип, калава ва ҳоказолар. Дастлабки хом материалнинг ўзи маҳсулот бўлгани ҳолда, ҳали бир қанча турли процесслардан ўтиши керак, у матерпал бу про- цессларнипг ҳар бирида доимо шаклини ўзгартириб, ҳар сафар янгидан хом материал бўлиш вазифасини бажаради ва, ниҳоят, сўнгги меҳнат процессига етиб, бу процессдан истеъмол учун тайёр буюм бўлиб ёки тайёр меҳнат воситаси бўлиб чиқади.
Шундай қплиб, маълум бир истеъмол қийматпнинг хом мате- риал, меҳнат воситаси ёки маҳсулот бўлиши батамом унинг меҳнат процессида бажарадиган муайян вазифаспга, унинг шу меҳнат процессида тутган ўрнига боғлицдпр ва бу ўрин ўзгариши билан унипг вазифалари ҳам ўзгаради.
Шу сабабли, маҳсулотлар янги меҳнат процессларига ишлаб чиқариш воситалари сифатида кирганида, ўзпнинг маҳсулотлик хусусиятини йўқотади. Улар бунда жонли меҳнатнипг факат ма- териал факторлари бўлиш вазифасини бажаради. Ип йигирувчи ўз дукини фақат йигириш воситаси деб, зиғирпояни эса — ўзи йиги- радиган предмет деб билади, холос. Йигириш материали ва дук бўлмаса, йигириш мумкин эмас, албатта. Шу бопсдан йигириш бошлашда бу маҳсулотлар мавжуд бўлиши шарт. Лекин ноннинг деҳқон, тегирмончи, новвой ва ҳоказолар томонидан илгари сарф цилинган меҳнат маҳсули эканлиги овқатланиш ишп учун аҳами- ятсиз бўлгапидек, зиғирпоя билан дукнинг ҳам илгари сарф қилин-
*) Шторх хом материални «matidre», ёрдамчи матерпални эса—«matdriaux» деб атаб, оуларни бир- биридав ажратади вь. Шербюлье ёрдамчи материалларни «matidres instrumentales» деб атайди®». 13-516


186 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
гап меҳиат маҳсули эканлиги мазкур йигириш процесси учун аҳа- миятсиздир. Аксинча. Агар ишлаб чиқариш воситалари ўзипинг илгари сарф қплппган меҳпат маҳсулотлари спфатидаги хусусия- тиии меҳнат нроцессида кўрсатар экан, улар буни фақат ўз пуқ- сонлари туфайли кўрсатади. Ўтмас пичоқ, ҳадеб узила берадиган ип ва ҳоказолар доим пичоқчи А ни ва ип йигирувчи В ни эсга со- лади. Яхши маҳсулотда унинг истеъмол хусусиятларини ҳосил этишда илгари меҳнат қатнашганлигини кўрсатадиган ҳеч цандай нишон бўлмайдп.
Меҳнат процессида хизмат қилмайдиган машина фойдасиз ма- шинадир. Бундап ташқари, табпий модда алмашпнуви бу машипа- га емирувчи таъсир кўрсатади. Темир занглайди, ёғоч чирийди. Тў- циш учун фойдаланилмагаи калава яроцспз бўлиб ётган пахтаднр. Жонли меҳиат ўлик мол бўлиб ётган бу нарсаларпи ўз жараёиига тортпб, уларни ишлатиши, уларни фацат бўлиши мумкин бўлган истеъмол қийматларидан ҳақпкий ва амалдаги пстеъмол цпймат- ларига айлантириши лозим. Меҳнат процессида белгиланган фикр ва мақсадга мувофпқ келадигап вазифапн ўташп лозим бўлган бу нарсаларнп меҳнат ўз олови ичига олиб, ўз жисмпдек ўзлаштиради; бу нарсалар пстеъмол цилииса ҳам, лекин шахсий истеъмол доира- сига тприкчплик воситалари сифатпда ёки янги меҳнат процессига ишлаб чиқариш воспталари сифатида кира оладиган янги пстеъ- мол кийматлари, янги маҳсулотлар яратувчи элементлар сифатида, мақсадга мувофиқ суратда истеъмол цилинади.
Демак, мавжуд маҳсулотлар меҳнат процессишшг натижасиги- па бўлиб қолмай, балчш меҳнат процесси учун зарур шарт ҳам бўлса, у ҳолда, иккинчи томондан, маҳсулотларнинг меҳнат про- цесснга кпрпши, яънп уларнинг жонли меҳнат билан қўшилиши — илгари сарф цилипган меҳнатнинг мазкур маҳсулотлариии истеъ- мол қийматларп сифатида сақламоқ ва улардан фойдаланмоц учун ягона воспта бўлпб хизмат қилади.
Меҳнат ўз моддий элементларини, ўз предметппи ва ўз восита- ларинп пстеъмол қилади, уларни ямлаб юборадп, шунинг учун ҳам у истеъмол процессидир. Бу ишлаб чиқариш истеъмоли шахсий истеъмолдан шу билан фарқ циладики, шахспй пстеъмолда маҳсу- лотлар жонлп индивидуумнинг тирпкчилнк воспталарп сифатида истеъмол қплинади, ишлаб чиқариш цстеъмолида эса маҳсулотлар меҳнат учун, яъни мазкур индивидуумнинг амалдаги иш кучп учуп эпг зарур воситалар сифатида истеъмол қилпнади. Шунинг учун шахсий истеъмол маҳсули пстеъмолчпшшг ўзидпр, ишлаб чиқа- рпш пстеъмолпппнг патпжасп эса — пстеъмолчидан фарқ қплади- ган маҳсулотдир.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ДИИМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 187
кишн ўртасидагипа юз берганидек, табиат яратган ва табиат модда- лари бплап кишп меҳнатпнпнг қўшилишпдан иборат бўлмаган иш- лаб чикарпш воспталарп меҳнат процессида ҳозпр ҳам катпашиб келмоқда.
Меҳпат процессп, бпз унп оддпй ва абстракт жпҳатларп бллан тасвир этганпмпздек, истеъмол қпйматларшш вужудга келтириш учун мақсадга мувофпқ ь;илинадиган ишдпр, табиат яратган пар- саларнп киши истеъмолп учун ўзлаштириб олишдир, киши билап табнат ўртасидаги модда алмашипувинииг умумий шартидпр, ки- ши ҳаётининг абадий табипй шартидпр, шунпнг учуп ҳам у маз- кур ҳаётнпнг ҳеч қандай формасига боғлиц эмас, балки, акспнча, киши ҳаётининг барча пжтимоий формалари учун бир хплда баб- баравардир. Шушшг учун ҳам бизда бир ишчининг бошқа ишчп- ларга бўлган муносабатини текшириш учун зарурат бўлмадп. Бир томонда кишп ва унпнг меҳнати, иккинчи томонда табиат ва унииг матерналларп,— шуларни текшириш кифоя цилди. Буғдойнинг таъ- мига цараб, уни эккан кпшини билиш мумкин бўлмаганидек, бу меҳпат процессидап ҳам унпнг ^андай шароитда юз бергани: у, кулларни назорат цилпб турувчи назоратчининг даҳшатли ^амчи- сп остида юз берганмп ёки капиталистнинг тамагир назари остида юз берганми, уни ўзининг бир неча югер ерига экпн эккан Цин- цинпат бажарганми, ёки ҳайвонни тош билан урпб ўлдирувчи ёввойи киши бажаргапми,— бупи билиб бўлмайди9\
Бироқ, бпз in spe [келажакдаги] капиталистпмизга қайтайлик. Биз бу капиталистни у меҳнат процесси учун зарур бўлган барча омилларни: моддий омилларни, яъни ишлаб чиқариш воситалари- пн, шахсий омилни, яънп пш кучини ҳам товар бозорпда сотиб олгапидап кейпн ташлаб кетган эдик. У, ўзининг алоҳида корхо- пасп: йигирув фабрикасп, пойабзал фабрикасп ва ҳоказолар учун зарур бўлгаи ишлаб чиқариш воситаларини ва пш кучларинп иш- билармон кишига хос қувлик билан сипчиклаб кўздан кечириб чпқди. Шундай цилиб, бизнинг капиталистимпз ўзи сотпб олган то- варнп, иш кучини, истеъмол қилпшга киришади, яъни иш кучи- пинг эгаспни, ишчинп ўз меҳнатп воситаси бплан пшлаб чиқариш воситаларини ишга солишга мажбур этади. Ишчи ўзи учуи эмас, балки капиталист учун меҳнат цилаётганлигидан, меҳнат процес- сипинг умумий характери ўзгармайдп, албатта. Шунпнгдек, этик тикишда ёки ип йигиришда ишлатилган муайян усул ҳам капита- листнинг аралашувп натижасида бирданига ўзгариши мумкпп эмас. Капиталист дастлабки вацтда иш кучини, бу иш кучи бозорда кан- дай бўлса, шундайлигича олпши керак ва, демак, меҳнатни ҳам, 9) 	Полковник Торренс, ана шу ғоят даражада мантидий бўлган асосга таяниб, ка- питал ёввойи кишининг тошидан бошланган, деб даъво цилади. «Ёввопи кишининг узи цувиб борган ҳайвонга отган биринчи тоши, ўз дўли билан ололмаган мевани энгаштириб ўзига яқинлаштириш учун ўз қўлига олган биринчи таёғи, бир буюмни Кўлга киритиш мадсади билан бошца буюмнинг эгаллаб олинганини кўрсатади ва шундаи килиб, биз напиталнинг бошланганини нўрамиз» (R. Torrens. «An Essay on the Proauction of Wealth etc.», p. 70, 71). Инглиз тилида «stock» сўзининг капитал сўзининг сино- ними бўлишига ана шу биринчи таёц [stock] сабаб бўлган деб ўйлаш неран.


188 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ҳали капиталистлар бўлмагаи даврда у қандай тараққий топган бўлса, шундайлигича олиши керак. Меҳнатнинг капиталга бўйсу- ниши натижасида ишлаб чиқариш усулипинг ўзи фақат кейпнча- лик ўзгариши мумкин, шунинг учун бу ўзгариш ҳам фақат кейин- чалик текширилиши керак.
Меҳнат процесси, иш кучининг капиталист томонидан истеъмол қилиниш процесси сифатида, ўзига хос икки хусусиятга эгадир.
Ишчи капиталистнинг контроли остида ишлайди, унинг меҳпа- ти шу капиталистга қарашлидир. Капиталист пшнинг тегишли тар- тиб билан бажарилишини ва ишлаб чицариш воситаларининг мақ- садга мувофиқ суратда ишлатилишини, демак, хом материалнинг исроф цилинмаслигини ва меҳнат ^уролларинпнг эҳтпёт килини- шини, яъни цуроллар ишда ишлатилиш натижасида цанча эски- риши лозим бўлса, уларнинг фацат шунча эскиришини кузатиб бо- ради.
Иккинчидан эса, маҳсулот уни бевосита ишлаб чиқарувчининг, ишчининг мулки эмас, балки капиталистнииг мулкидир. Капита- лист иш кучининг, масалан, бир кунлик цийматини тўлайди. Шун- дай қилпб, бошқа ҳар бир товарни истеъмол қилгапдек,— масалап, бир кунга кирага олинган отни ишлатгандек,— иш кучипи истеъмол қилиш ҳам бир кун давомида капиталистнинг ихтиёрида бўлади. Товарни истеъмол қилиш уни сотиб олган киши пхтиёрида бўлади, бинобарин, пш кучининг эгаси ўз меҳнатини бошца кишига берар- кан, ҳақиқатда у ўзи сотган истеъмол цийматинигина беради. Иш кучининг эгаси капиталистнинг устахонасига кирган пайтидан бошлаб унинг иш кучининг истеъмол қиймати, яъни иш кучини истеъмол қилиш, меҳнат, капиталистнинг ихтиёрида бўлади. Ка- питалист иш кучини сотиб олиб, жоили фермент бўлган меҳнатпи ўз ихтиёридаги жонсиз элементларга, маҳсулот ҳоспл цплшц эле- ментларига цўшди. Капиталист нуцтаи назаридан, меҳнат процес- си унинг ўзи сотиб олган товарни, иш кучпни истеъмол қилишдан иборат, холос, лекин бу иш кучига у ишлаб чиқаритп воситаларини қўшган тавдирдагина уни истеъмол цила олади. Меҳнат процесси каппталпст сотиб олган нарсалар ўртаспдагп, упга қарашли нарса- лар ўртасидагп процессдир. Шу сабабли бу процессиинг маҳсули ҳам, худди унинг вино омборидаги ачитиш процессинпнг маҳсули каби, унга қарашлидир 10).
10) 	«Маҳсулотлар капиталга айланишдан бурун ўзлаштириб олинади; махсулот- ларнинг капиталга айланиши уларни бундай ўзлаштиришдан холи қилмайди» (Cher- buliez. Richesse ou Pauvret6», 6dit. Paris, 1841, p. 54). «Пролетар ўз меҳнатини маъ- лум мицдордаги тирикчилик воситаларига (approvisionnement) сотнб, маҳсулотнинг ҳар қапдай хпссаспдан батамом воз кечади. Маҳсулотларни ўзлаштирпб олиш ил- гари қандай бўлгап бўлса, ўша холида сақланпб қолади; тплга олингап шартнома унп спра ҳам ўзгартирмайди. Маҳсулот хом материал ва approisionnement етказиб бергап капйталйстппнг бир ўзига ‘царашлидир. Бу — ўзлаштирпш қоиунидан кслиб чиқь;аи қатъий хулосадир; бу қонунни^нг асосий принципи, аксинча, ҳар бир ишчи- нииг ўз маҳсулотига фақат ўзи эга бўлиш ҳуқудидаи иборат эди» (James Mill. «Elements of Political Economy etc.». London, 1821, p. 58). «Модомики ишчилар иш ҳади эва- зига ишлар эканлар... у холда капиталист капиталнинггина эмас» (бу ерда ишлаб чи- қариш воситалари назарда тутилади), «балки меҳнатнинг ҳам (of the labour also) эгасидпр. Одатда цилппганидек, пшчига иш ҳақи тариқасида берилган нарса ҳам, ка-


у БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ЦИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 189
2. ҚИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ
Капиталистнинг мулки бўлган махсулот маълум бир истеъмол қий- матидир: калава, этик ва ҳоказо. Лекин, гарчи, масалан, этик иж- тимоий тараққиёт учун маълум даражада замин ҳозирласа-да ва гарчи бизнинг капиталистимиз собитқадам тараққийпарвар бўлса-да, у, ҳарҳолда, этик чиқаради-ю, лекин бундан мақсади этик чиқа- риш эмас. Товар ишлаб чиқариш шароитида истеъмол қиймати уму- ман «qu’on aime pour lui-meme» [«истеъмол қиймати бўлгаплиги учун севиладиган»] нарса эмас. Бунда умуман истеъмол қийматлари мод- дий субстрат бўлганлиги, алмашув цийматлари бўлганлиги учунги- на ҳосил ^илинади. Шунинг учун ҳам бизнинг капиталистимиз икки хил нарса устида ғамхўрлик қилади. Биринчидан, у алмашув ^ийматига эга бўлган истеъмол циймати ҳосил килишни, сотила- диган буюм, товар ишлаб чиқаришни истайди. Иккинчидан эса, капиталист шундай бир товар ишлаб чиқаришни истайдпки, бу то- варнинг циймати уни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган товарлар циймати суммасидан ортиқ бўлсин, унипг қиймати капиталист то- вар бозорида ўзининг нақд пулини аванслаб олган ишлаб чиқариш воситалари ва пш кучи қиймати суммасидан ортиқ бўлсин. У, фа- цат истеъмол цийматигина эмас, балки товар ҳам ишлаб чиқариш- ии, фацат истеъмол қийматигина эмас, балки қиймат ҳам ҳосил қи- лишни ва фақат қийматгина эмас, балки цўшимча циймат ҳам ҳосил цилишнп истайди.
Дарҳақиқат, бу ерда ran товар ишлаб чиқариш устпда бораёт- ганлиги учун, равшанки, биз ҳозирга цадар процесснинг факат бир томонинигина текшириб келдик. Товарнинг ўзи истеъмол циймати билан қийматнинг бирлиги бўлганидек, товар ишлаб чиқариш процесси ҳам меҳнат процесси билан циймат ҳоспл қплиш про- цессинпнг бирлиги бўлиши керак.
Шундай цилиб, энди ишлаб чиқариш процессини циймат ҳоспл цилиш процесси сифатида ҳам текшириб чицайлик.
Биз биламизки, ҳар бир товарнинг қиймати товарнинг пстеъмол цийматида материаллашган меҳнатнинг миқдори билан, яъни то- вар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ижтимоий зарур иш вақти билан белгиланади. Бу ҳол меҳнат процесси натижасида бизнпнг капиталистимиз цўлга киритган маҳсулотга ҳам тааллуқлидир. Де- мак, ҳаммадан аввал бу маҳсулотда моддийлашган меҳнатнп ҳп- соблаб чициш керак.
Бу маҳсулотни калава деб фараз қилайлик.
Калава ишлаб чиқариш учун ҳаммадан олдин тегпшлп хом ма- териал, масалан, 10 цадоқ пахта керак. Бу ерда пахтанипг цийма- тини қидириб топиш учун эҳтиёж йўқ, чунки капиталист уни бо- зорда ўз цпйматпга, масалан, 10 шиллингга сотиб олган. Пахта
питал тушунчасига киритплса, у ҳолда меҳнат гапириш бемаъпиликдпр. Бу маънодаги капитал тални ҳам, меҳнатни ҳам ўз ичига оладп» (ўша ҳақида капиталдан айрим равишда сўзи буларнииг ҳар иккисиии, капи- китоо, 70, 71-бетлар).


190 УЧИПЧИ БЎЛПМ,— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат пахтанинг баҳосида, ўртача ижтимопй меҳнат сифатпда, ифода этплган. Яна буидай деб фараз цплайлпк: пп йигиришда ишлатиладиган барча меҳпат воситалари жумласпга кирадигап дуклар пахтадан калава тайёр- лашда шунча миқдорда ишлатилганки, уларнинг қиймати 2 шил- линг бўлган. Агар 12 шпллпнглик олтин 24 иш соатининг ёки икки иш кушшинг маҳсули бўлса, у ҳолда, бундан ҳаммадан аввал шу натижа келпб чиқадпкп, калавада 2 иш куни моддийлашган бўлади.
Пахтанинг ўз формаспни ўзгартирпшп ва дукларпинг ишлатил- ган қисмининг батамом йў^ бўлиб кетиши бизни янглиштирмас- лиги керак. Масалан, 40 қадоц калаванинг циймати = 40 қадоқ пах- та киймати + битта бутун дукнипг қиймати бўлса, яъпи бу тевг- ламанииг у ёки бу цисминипг ишлаб чикарнлиши учун бир хилда иш вақти талаб этилса, упда, қиймат тўғрпсидаги умумий цонунга мувофиқ, 10 т^адоқ калава 10 цадок пахтанпнг ва V4 дук- нинг эквпваленти бўладп. Бу ҳолда айнп бир иш вақти бир марта калаванинг истеъмол кийматида, иккинчп марта — пахта билан дукнииг истеъмол цийматида гавдаланган бўладп. Демак, қиймат калавада гавдаланадпми, дукдами ёки пахтадами,— кпймат учун бунинг асло фарқп йўқ. Дук билан пахтанинг оддпй айирбошлаш йўлп билан эквивалент микдоридаги калавага алмаштирилиши уларнинг цийматпга таъспр ^плмаганпдек, дук бплап пахта бир- бирииинг ёнида тек туриш ўрнига, йигириш процессида бир- лашиб, буипнг патпжасида ўз истеъмол формаларини ўзгарти- риши ва калавага айланиши ҳам уларнипг цийматпга таъсир қил- майди.
Пахта етиштприш учуп зарур бўлгап иш вақти калава ишлаб чицариш учун зарур бўлган пш вақтининг бир қисмпдир (пахта — калава ишлаб чиқариш учун хом материалдир], шунинг учун ҳам бу иш вацти калавага сингиб кетади. Пахтанинг калавага айлани- ши учун қанча дук ейилпши ёки ишлатилиши лозим бўлса, шунча миқдорда дук ишлаб чицариш учун зарур бўлган иш вацти ҳақида ҳам худди шу гапни айтиш мумкин п).
Демак, калаванинг қиймати, яъии шу калавапи ишлаб чиқа- риш учун зарур бўлган иш вақти назарда тутилар экап, пахтанинг ўзини ва ишлатилган дукларни ишлаб чиқариш учун, сўнгра эса пахта билан дукдан калава ишлаб чиқариш учун қилинадиган ҳамда вақт ва макон жиҳатидан бир-биридан ажралган турли хил алоҳида-алоҳида меҳнат процессларига айни бир меҳнат процесси- пинг кетма-кет келадиган турли фазалари деб қарашимиз керак. Калавага сарфланган бутун меҳнат ўтмишда қилинган меҳнатдир. Калавани вужудга келтирадпган элементларнинг пшлаб чиқарили-
11) 	«Товарлар цийматига уларни ишлаб чидаришга бевосита сарф қилинган меҳнат- гина эмас, балки ишлаб чиқариш процессида қатнашувчи қуролларга, асбобларга ва бинога сарф цилинган мсҳнат ҳам таъсир цилади» (Ricardo, «The principles of Politlka Economy» 3rd cd. London, 1821, p. 16).


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМАТНИНГ Кў-ПАЙШП ПРОЦЕССИ 191
ши учун зарур бўлган иш вақти ўтиб кетган бўлиб, аллақачон ўт- ган замон ҳисобланади, ҳолбуки бевоспта охирги процессга, йпгн- ришга сарф қилинган меҳнат ҳозирги замонга яқин бўлиб, энди- гина ўтган замон ҳисобланади, бу ҳолнинг мутлақо ҳеч қандай аҳамияти йўц. Агар бир уй солиш учун маълум миқдорда меҳнат, масалан, 30 иш куни керак бўлса, у ҳолда 30- меҳнат кунннипг би- ринчи меҳнат кунидан 29 кун кейип сарф қилиниши уйга сарф цилинган иш вақтининг умумий мивдорини сира ўзгартирмайди. Шунипг учун ҳам биз, меҳнат материалларига ва меҳнат восита- ларига сарфланган иш вақтини ишнинг охирида, йигириш тарзида цўшилган меҳнатдан олдин, йигириш процессининг илгарироқлаги босқичида сарф цилинган иш вақти, деб ҳпсоблашимиз мумкин, ал- батта.
Шундай г^плиб, пшлаб чиқариш воситаларининг, пахта ва дук- ларнинг, 12 шиллинглик баҳосида ифода этплган қиймати калава кийматининг, яъип маҳсулот цийматинннг таркибий қисмларпдир.
Лекин бунда пкки шартга риоя цилинишп керак. Биринчидан, пахта билан дук ҳақиқатда маълум бир пстеъмол кийматинп ҳосил килиш учун хпзмат қилиши лозим. Биз келтирган мисолда улардан калава ишлаб чиқарилиши керак. Қпйматнинг қандай пстеъмол кийматида ифода этилишининг циймат учун аҳамиятп йўқ, лекпн циймат ҳарҳолда бпрон-бир истеъмол цийматида пфода этилпши шарт. Иккинчпдан, муайян ижтимоий ишлаб чпкариш шароитида зарур бўлган пш вақтигпна сарф килппган деб фараз цплппади. Демак, arap 1 цадоц калава йигириш учун факат 1 цадоц пахта ке- рак бўлса, 1 кадоц калаванинг вужудга келиши учун фақат 1 кадоқ пахта сарф қплинади. Дук масаласи ҳам худдп шундай. Агар капиталпст темир дук ўрпига олтип дук ишлатмоқчи бўлса эди, ўшанда ҳам калаваиинг қийматига фақат пжтимоий зарур меҳнат, яъни темир дук ишлаб чпцариш учун зарур бўлган иш вацти кирар эди.
Ипглаб чиқарпш воситаларп бўлган пахта ва дук калава кий- матининг қанча ^йсмини ҳосил килишини бплампз эпди. Бу кисм 12 шпллпнгга, яъни икки иш кунининг материаллашувига баравар- дир. Демак, энди ran кийматпннг йигирувчп меҳнати патпжасида пахтага цўшилган қисми устида боради.


192 УЧИНЧИ БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
теъмол цийматида намоён бўлади. Пахта ва дук йигирув меҳнати учун зарур, лекин буларнинг ёрдами билан сойли замбарак ясаб бўлмайди. Аксинча, йигирувчининг меҳнати циймат ҳосил цилган- лиги, яъни циймат манбаи бўлганлпги учун, бу меҳнат цуролсоз- нинг меҳнатидан ёки, бизга яна ҳам яцин бўлган мпсолни олгани- мизда, пахтакорнинг ва дук ишлаб чиқарувчининг калава ишлаб чицариш воситаларида мужассамлашган меҳнатидан асло фарц цилмайди. Фақат мана шу ўхшашлик туфайли, пахта етиштириш, дук ишлаб чиқариш ва йигириш умумий қийматнннг, калава ций- матининг, бир-биридан микдор жиҳатидангина фарқ циладиган қисмларини ҳосил цилиши мумкин. Бу ерда ran меҳнатнинг сифа- ти, хусусиятлари ва мазмуни устида эмас, балкп фақат унинг миқ- дори устида боряпти. Меҳнат миқдорини ҳисобга олиш осон. Биз, йигириш меҳнати оддий меҳнат, ўртача ижтимоий меҳнат, деб фа- раз циламиз. Бунинг аксича фараз цилинганида ҳам аҳвол мутла- цо ўзгармайди, буни биз пастровда кўрамиз.
Меҳнат процесси вақтида меҳнат доимо фаолият формасидан борлиқ формасига, ҳаракат формасидан буюм формасига ўтади. Бир соат вацт ўтганидан кейин йигириш ҳаракати маълум миқ- дордаги калавада ифода этилади ва, демак, маълум мицдордаги меҳнат, бир иш соати, пахтада моддийлашади. Биз: иш соати, дей- миз, яъни йпгирувчининг ҳаётий кучини бир соат ичида сарф цилиш деймиз, чунки бу ерда йигириш меҳнатининг аҳамияти унинг махсус йигириш меҳнати эканлигида эмас, балки иш кучини сарф цилиш эканлигидадир, холос.
Шунинг учун ҳам, процесс вақтида, яъии пахтаии калавага ай- лантириш вақтида ижтимоий зарур иш ва^ти сарфланганигина ҳал этувчи аҳамиятга эгадир. Агар нормал, яънп ўртача ижтпмоий ишлаб чиқариш шароитида а қадоқ пахта бир иш соатида Ъ қадоқ калавага айланпшп лозим бўлса, а цадоц пахта X 12 ни Ъ қадоқ калава X 12 га айлантирадиган иш кунигина 12 соатлик иш куни аҳамиятига эга бўлади. Чунки қиймат ҳосил бўлпшида ижтимоий зарур меҳнатгина ҳисобга олпнади.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМЛТНИНГ КЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 193
соатлик, бир кунлик ижтимоий меҳнатнинг материаллашганидир, холос.
Меҳнат предметининг ўзи маҳсулот, яъни хом материал бўл- ганлиги аҳамиятга эга бўлмаганидек, меҳнатнинг ўзи йигириш меҳнати бўлганлиги, меҳнат материали пахта бўлганлиги, маҳсу- лот эса — калава бўлганлиги ҳам бу ерда аҳамиятга эга эмас. Агар ишчи йигирув устахонасида эмас, балки кўмир конида ишлагани- да эди, унда меҳнат предмети бўлган кўмирни табиат берган бўлар эди. Шундай бўлса ҳам, кўмир цатламидан цазиб олинган маълум мицдордаги, масалан, бир центнер кўмир муайян мивдордаги синг- ган меҳнатдан иборат бўлар эди.
Иш кучи сотилаётган вақтда, унинг кунлик циймати = 3 шил- линг бўлиб, бу 3 шиллингда 6 иш соати гавдаланган ва, демак, иш- чииинг ўрта ҳисоб билан бир кунлик тирикчилик воситалари сум- масини ишлаб чиқариш учун ана шунча миқдорда меҳнат талаб этилади, деб фараз қплинган эди. Агар бизнинг йигирувчимиз бир иш соати давомида 12/з қадоқ пахтани 12/з қадоқ калавага айлан- тирган бўлса 12), у 6 соатда 10 қадоқ пахтани 10 қадоқ калавага ай- лантиради. Демак, йигирув процесси вақтида пахта 6 иш соатини ўзига сингдиради. Худди ана шу иш вақти 3 шиллинг миқцорида- ги олтинда ифода этилади. Шундай цилиб, йигириш натижасида пахтага 3 шиллинг циймат цўшилган.
Энди маҳсулотипнг, ана шу 10 қадоқ калаваиипг умумпй қий- матини кўриб чицайлик. Бу калавада 2V2 иш куни моддпйлашган: 2 иш куни пахта бплан дукда, V2 иш куни йигирув процесси вақ- тида сингиб кетган. Мана шу иш вақтинииг ўзи 15 шиллипг миқ- доридаги олтинда ифода этилади. Демак, бу 10 цадоқ калаванинг ўз қийматига мувофиқ бўлган баҳоси 15 шиллпнгдир, 1 қадоқ калаванинг баҳоси эса — 1 шиллинг 6 пенсдир.
Бизнинг капиталистимиз ҳайрон. Маҳсулотнинг ^иймати аванс- ланган капитал кийматига баравар. Авансланган қиймат кўпайма- гаи, кўшпмча ^иймат ҳосил қилмаган, демак, пул каппталга айлан- магап. Ана шу 10 цадоқ калаванинг баҳоси 15 шиллинг, ҳолбуки маҳсулотни вужудга келтирувчи элементларга, яъни бошқача ки- либ айтганда, меҳнат процесси омилларига товар бозорида 15 шил- лииг: пахтага 10 шиллинг, ишлатилган дукларга 2 шиллинг ва иш кучига 3 шиллинг сарф ^илинган эди. Калаванинг қиймати ошган бўлса ҳам, ундан ҳеч цандай наф пўқ, чунки калаваиппг қиймати илгари пахта, дук ва иш кучп ўртаспда тақсимланган қийматлар суммасидан бошқа нарса эмас, ҳолбуки мавжуд кийматларнинг бу тариқа қўшплишидан ҳеч қачон ^ўшпмча қпймат ҳоспл бўлмай- ди13). Бу қийматларнинг ҳаммаси энди бир иарсага жамлаиган, ле- 12) Бу ердагп рақамлар тамоман эркпп равишда олпнган рақамлардпр.
13) Деҳқончпликдан бошқа соҳадагп ҳар қандай мсҳнатпи унумспз меҳпат деб би- лувчи физиократларнпнг назарияси таяиган асоспй фикр худди шу фпкрдпр ва бу Фикр касби экономист бўлганлар учун шак-шубҳасизднр. «Бир нарсага бошқа кўп нарсаларнинг қпйматинн (масалан, газламага тўқувчи ишлатган буюмлар қпйматини) Цўшиш, айтайлпк, бир цпйматга бир неча қпйматни цўшиш усули қпйматшшг тегпш-


1 94 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ДЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
кии бу қийматлар учта товар сотиб олпнишп натижасида учга бў- линмасдан олдин, 15 шиллпнг пул суммасида ҳам худди шу тариқа жамланган эдп.
Бу натижа ўз-ўзича олинганида ажабланадиган бир натижа эмас. Бпр кадоқ калаванинг қпймати 1 шиллинг 6 пенсдир, шунипг учун бизнинг капиталистимпз 10 ғ^адот^ калава учун товар бозори- да 15 шиллннг тўлаши керак эди. У, ўзп учун бозорда тайёр уй сотиб оладимп ёки бу уйни ўзи қурадими, барпбир — бу опера- циялардан бпронтасл ҳам уй олпш учун сарф қилинган пулнинг миқдоринп кўпайтирмайдп.
Вульгар шўгисоддан унча-мунча хабардор бўлган капиталист, эҳтимол, мен пулнмни аванслаганимда бу пулнинг миқдориви кў- пайтирмоқчи бўлган эдим, деяр. Дўзах ҳам яхши ниятлар билаи қу- рплган, ахир, бинобарин, мазкур капиталист ҳам ҳеч нарса ишлаб чиқармай пул топиш ниятида бўлиши мумкин 14). У хавфсирай бошлайди. Энди уни иккинчи марта алдай олмайдилар. У, товар ишлаб чиқариш билаи шуғулланиш ўрнига, бундая буён бозордан тайёр товарлар сотиб ола бошлайди. Лекин, унпнг барча капита- лнсг-ҳамкасблари ҳам шуидай цилсалар, упда нима бўлади,— бу капиталист бозорда товарни цаердан топади? Ҳолбуки, у пулнинг ўзини ея олмайди. У, панд-насиҳат цилиш йўлига киради. Унипг ўз нафсини тийганлпгппп эътиборга олпш керак. У ўзининг 15 шиллингини совуриб юборпшп мумкин эди. У бупдай қнлмасдан бу 15 шпллингни унумли сарф қилиб, калавага айлантпрди. Лекин шуииси ҳам борки, у эндн виждоп азоби чекиш ўрнига калавага эга бўлди. Бойлпк тўплаш билан шуғулланиш унга асло муносиб эмас, у бизга зоҳидликдан нпма чикиши мумкинлигини кўрсатиб берди. Бундан ташқари, йўқни йўндириб бўлмайди. Капиталист бу тариқа тарки дунё қилиши билан нақадар катта хизмат қилган бўл- са ҳам, бу хпзмати учун унга алоҳида бериладпган ҳеч нарса ҳо- сил бўлмадп, чункп процессдан чпқадиган маҳсулотнинг қиймати шу процессга солпнган товар қпйматларининг суммас-игагина бара- вардир. Капиталист яхшплпкнинг ўзи — яхшилик учун мукофот- дир, деб ўзпга ўзп тасалли беришп керак эди. Лекин капиталист бундай қилиш ўрнига, суллоҳлик цилади. Унга калава керак эмас. Бу калавапп у сотиш учун ишлаб чиқарган. Майли, уни сотса со- таверсин, ёки, яна осонроғи, бундан кейин фақат ўз истеъмоли учун буюм пшлаб чиқарсин,— капиталистнинг уй врачи Мак-Кул- лох кунлариинг бирида унга ана шундай қилишнп, ортиқча ишлаб чикариш касалига царши энг синалган бир дори спфатида, масла- лича oiuno кетишпга сабаб бўлади... Дўшпш термпни мехват маҳсулотининг баҳоси қандай вужудга келганинп яхши тасвир этади: бу баҳо истеъмол килинган ва бир- га қўшплгап кўп цнйматларшшг суммасидир, холос; лекпн дўшиш деган сўз кўпай- TiipiHii дегац сўз эмас» (Mercier de la Riviere, цитата келтирнлган асар, 599-бет).
н) Масалан, 1844—1847 йплларда каппталмст ўз капиталпиинг бир цисмини упумли корхопалардан олпб, темир йўл акциялари билан чайқовчилпк қилиш учун ишга сол- дп. У, Амсрикада граждаплар уруши вақтида Ливерпуль пахта биржасидаги чайқов- чиликда цатпашиш учун, Фабрикаларпни ёпнб, фабрика ишчиларини кўчага чиқариб ташлади. 1


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИПМАТИИНГ КЎПЛЙИШ ПРОЦЕССИ 195
ҳат берган эди. Лекин капиталист оёғпнп тираб олпб, қайсарлик цилади. Ахир, ишчи фақат ўз кучи воситаси билан маҳсулот яра- та оладими, у йўқ нарсадан товар ясай оладими? Ишчп ўз меҳна- тини фақат у, каппталист, берган матерпалда ва фақат шу мате- риал орқали гавдалантирмайдимп, ахир? Модомики жампятнинг энг кўп қисми ана шундай қашшоқлардан иборат экан, капиталист ўз ишлаб чиқариш воситалари, ўз пахтасп ва ўз дукларп билан жа- миятга, шунингдек, бундан ташцари, пшчпни тирикчилик восита- лари билан таъмин қилиб, шу ишчинииг ўзига ҳам жуда катта хиз- мат қилмадими, ахир? унинг бу хизматини эътиборга олиш керак эмасми? Ишчп ҳам пахтани ва дукни калавага айлантириб, капита- листга хизмат қилмадими, ахир? Бундан ташқари, бу ерда ran хизмат устида бораётгани йўқ15). Хизмат бирон истеъмол циймати- нинг — товарнинг ёки меҳнатнинг — фойдали амал кплишидан бош- ца парса эмас16). Биз бу ўрипда алмашув киймати устида ran юрит- япмиз. Ишчига капиталист 3 шиллинглик цийматни тўлади. Ишчи ҳам бунинг тўла эквиваленти бўлган 3 шиллинглик кпйматни пах- тага қўшиб, капиталистга қиймат ўрпига қиймат қайтариб берди. Ҳозиргина ўз капиталини пеш қилиб гердайган ошнамиз бирдан ўз ишчиси сингари камсуқум бўлиб, бундай дейдп: ахир, мен ўзим ишламадимми? Мен йигирувчи устидан назоратчплик ва кузатувчи- лик меҳнатини бажармадимми? Ахир, менинг бу меҳнатпм ҳам, ўз навбатида, қпймат ҳосил цилмайдимп? Лекпн шу вақтда унпнг назоратчиси ва иш бошқарувчиси елкаларини кисадплар. Бпзнпиг капиталистимиз эса мамнуният билан кулпмсирандп ва юзп аввал- ги ҳолига қайтади. Капиталист ўзипппг бу барча нолишлари билан бизпи лақиллатди, холос. Бу гапларнинг ҳаммаси бир чакага ҳам арзимайди. Капиталист ана шу ва шу каби бошқа куруқ ҳийла- найранглар ва сийқа макрлар билан шуғуллапишни спёспй иқтисод профессорлари ихтиёрига топширади ва бу ирофессорларга аслида шунинг учун ҳақ ҳам тўланади. Каппталистнпнг ўзи эса — иш- нипг кўзини биладиган кишидир, у ўз ишига дахли бўлмаган ҳол- ларда нима деяётганини кўпинча ўйлаб-нетиб кўрмаса ҳам, лекин ўз иши доирасида нима қилаётганини ҳаммавақт бплади.
‘ ) «Хохлагапингча мацтан, безан ва ўзингга оро бер... Лекпн кимки» (берганидан) «ортиц ёки яхши нарса олса, у киши судхўрдир ва, демак, у ўзпнпнг яқин кишисига фопда эмас, балки зарар етказади, ўғирлик ва таланчилик вақтида худди шундай бўла- ди. Кишииинг ўз яқин кпшисига кўрсатган ҳар бир хизмати ва яхшилпгининг ҳаммасини ҳам хизмат ва яхшилик дсб бўлмайди. Чунки зиногар эркак билан зиногар хотин ҳам бир-бирпга катта хизмат кўрсатади ва бир-биршш лаззатлантпради. Рейтар ҳам, та- ланчи қотплнпнг йўлларда' таланчилик қилишпга ҳамда мамлакатга ва кишиларга тажовуз қилишига ёрдам бериб, унга жуда катта рейтарлпк хизматппи кўрсатади. Папа тарафдорлари ҳам бизникиларга жуда катта хизмат кўрсатмоқдалар, чунки улар ҳаммани ҳам сувга ботиравермайдилар, ўтга ташлайвермайдплар, ўлдиравермайдилар, зипдонларда чиришга мажбур дилавермайдилар, лекин баъзиларппи тпрпк сацлаб қо- либ, ҳайдаб юборадплар ёки бор нарсаларинп шилиб оладплар. Ҳатто иблис ҳам ўз малайларига мислсиз, жуда катта хизмат кўрсатади... Хуллас, дуне куида юз бсраёт- ган жуда катта, жуда гўзал хизмат ва яхшиликлар оилан лпқ тўлиб-тошган» (Martin Luther. «An die Pfarrherrn, wider den Wucher zu predigen etc.». Wittcmbr.Tg, 1540 (S. 8—9]).
1б) Мен «Сиёспй иқтисод тандидига доир» дегап асаримда, Берлин, 1859 йил, 14- бетда бу хақда жумладан бундай деган эдим: ««Хпзмат» («service») категорияси Ж. Б. Сэй ва Ф. Бастиа каби экономистларга қандаи «хизмат» кўрсатиши лозимлиги тушупарлпдир» [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-пашр, 13-том, 23-бетга даралсни).


196 УЧИНЧИ БЎЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
Масалага яқинроқдан назар солайлик. Иш кучининг бир кунлик циймати 3 шиллингдир, чунки бу цийматнинг ўзида ярим иш куни моддийлашган, яъни иш кучини ҳосил қилиш учуи кунда зарур бўлган тирикчилик воситаларининг циймати ярим иш кунига ба- равардир. Лекин иш кучига кирган илгариги меҳнат ва иш кучи бажариши мумкин бўлган жонли меҳнат, иш кучини сақлаш учун кунда қилинадиган харажатлар ва иш кучининг кундалик сарф цилиниши — мутлақо турлича бўлган икки миқдордир. Булардан биринчиси пш кучининг алмашув ^ийматини белгилайди, иккинчи- си эса — уиинг истеъмол қийматидир. Ишчииииг 24 соат яшай олиши учун ярим иш кунининг кифоя цилишп ишчининг бутун кун бўйп ишлашига сира ҳам халйқит бермайди. Бииобарин, иш кучининг циймати ва иш кучини истеъмол қилиш процессида ву- жудга келадиган қиймат турлича бўлган икки миқдордир. Капи- талист иш кучини сотиб олаётганида қийматларнинг ана шу фарқ- ларини назарда тутган эди. Иш кучининг фойдалп хусусияти, унинг калава ёки этик ишлаб чиқариш цобилияти, фақат шунинг учун conditio sine qua non [муқаррар бпр шарт эдики), қпймат ҳосил қил- моқ учун меҳнатни фойдали сарф цплиш зарур. Лекин бу товар- нинг ўзига хос истеъмол циймати, унинг қиймат манбаи бўла олиш хусусияти, шу билан бирга ўз цийматидан ортицроқ циймат манбаи бўла олиш хусусияти ҳал этувчи аҳамиятга эга эди. Капиталист- нинг товардан кутган нарсаси ҳам худди ана шу ўзига хос хизмат- дан иборатдир. Шунинг учун капиталист бу ҳолда товар айирбош- лашнинг абадий цонунларига мувофиқ иш кўради. Дарҳақиқат, иш кучинп сотувчп киши ҳам, бошқа ҳар цандай товарни сотувчи ки- шидек, ўз товарининг алмашув қийматини реализация қилади ва унинг пстеъмол қийматини бегоналаштиради. Ишчи ўз товарининг истеъмол қпйматини бермай туриб, унинг алмашув қийматини ололмайди. Сотилгаи ёғнинг истеъмол қиймати ёғфурушники бўл- маганидек, иш кучининг истеъмол қиймати ҳам, меҳнатнинг ўзи ҳам, иш кучпни сотган кишиники эмас. Пул эгаси пш кучииинг бир кунлпк қпйматини тўлади, шунинг учун бир кун давомида бу иш кучини истеъмол цилиш, бир кунлик меҳнат унинг ихтиёрида- дир. Иш кучппи сақлаш учун қилинадиган бир кунлик харажат- нинг қийматп иш кунининг фақат ярмига баравардир, ҳолбуки иш кучи бутун бпр кун давомида ҳаракатда бўла олишп, ишлай оли- ши туфайли, иш кучини бир кун давомида истеъмол килиш нати- жасида ҳосил бўлган қнймат мазкур иш кучпнпнг ўзинипг бир кунлик цийматидан пкки ҳпсса ортиқ бўлади, бу ҳол сотнб олув- чп учун фацат алоҳида бир бахт бўлиб, сотувчпга нисбатан ҳеч кандай адолатсизлик бўлмайди.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ЦИЙМАТНИНГ КУПАЙИШ ПРОЦЕССИ 197
тини ўзига сингдириб, 10 цадоқ калавага айланган бўлса, энди 20 қадоқ пахта ўзига 12 иш соатипи сингдириб, 20 қадоқ калавага ай- ланади. Узайтирилган меҳнат процессинпнг маҳсулотини текши- риб чиқайлик. Энди бу 20 цадоц пахтада 5 иш куни моддийлашган: 4 иш куни сарф қилинган пахтада ва дукда моддийлашган, 1 иш купини эса йигирув процессида пахта ўзига сингдириб олган. Ле- кин 5 иш кунининг пул ифодаси 30 шиллинг, яъни 1 фупт стер- липг 10 шпллиигдир. Демак, бу сумма 20 цадоц калаванинг баҳоси- дир. Бпр қадоқ калаваппиг баҳоси, илгаригидагпдек, 1 шиллинг 6 пенсдир. Аммо процессга киритилган товарларнинг цийматлари суммаси 27 шиллпнг эди. Калаваппнг қпймати 30 шиллинг бўлди. Маҳсулотнинг қпймати, уни ишлаб чиқариш учуи аваислангап кийматга нисбатан, 7э ҳисса ошди. Шундай қилиб, 27 шпллинг 30 шиллипгга айланди. Ана шу 27 шиллинг 3 шиллиигдаи иборат қў- шимча қпймат ҳоспл қилди. Ниҳоят, ҳийлагарлик амалга ошди. Пул капиталга айланди.
Проблеманинг барча шарт-шароитлари ҳал қилинди ва товар айирбошлаш қоиунлари сира ҳам бузилмади. Эквивалент эквивалент- га айирбош цилипди. Сотиб олувчи капиталист ҳар бир товарни: пахтани, дукии, иш кучипи ўз қиймати билан сотиб олди. Сўнгра, у товар сотиб олган ҳар бир бошца киши нима қилса, худди шу- ни қилди. У, шу товарларнинг истеъмол қийматини истеъмол цил- ди. Иш кучини истеъмол цилиш процосси айни замонда товар иш- лаб чиқариш процссси бўлиб, киймати 30 шиллииг бўлган 20 ца- доқ калавадан иборат маҳсулот берди. Энди капиталист илгари ўзи товар сотиб олган бозорга келиб, товар сотади. У, ҳар бир қадоқ калавани 1 шиллинг 6 пенсга сотади, ўз қийматидан бир тийин ҳам оширмасдап, бир тийин ҳам камайтирмасдан сотади. Лекин, шуига царамасдан, капиталист муомаладан дастлаб ўзи муомалага кирит- ган маблағдан 3 шиллинг ортиқ маблағ олади. Бу процесс, капита- лист пулининг капиталга айланишп муомала соҳасида ва бу соҳадан ташқарида юз бсради. Муомала воситасида юз беришига сабаб шуки, бу процесс товар бозоридан иш кучи сотиб олиш билан боғлиқдир. Муомала соҳасидан ташқарида юз беришига сабаб шуки, муомала цийматиииг кўпайиш процессини фақат тайёрлайди, процесснинг ўзи эса ишлаб чицариш соҳасида юз беради. Шундай қилиб, «tout pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles»68.
Пулни янги маҳсулотнинг моддпй элементлари ёкп меҳнат про- цессинппг факторларп бўлиб хизмат қиладиган товарларга айлапти- рпб ва жонлп иш кучини товарларнпнг жонсиз жпсмига қўшпб, ка- ппталпст қийматнп — плгари сарф цилпнган, моддпйлашган, жон- сиз меҳнатнп — капиталга, ўзинп ўзп кўпайтпрадпгаи кпйматга, <<хУДДи цалбида жўш урган оташин муҳаббат таъспрп остпда иш- лагандек» «пшлай» бошлаган жонлп аждаҳога айлантпради69.


198 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚПЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
нуцтадан нарига давом эттиришдан бошца бир нарса эмас. Агар қиймат ҳосил кплиш процесси иш кучинпнг капитал томонидап тў- лапган ципмати япги бир эквивалепт билан тўлдириладигаи иуқта- га қадар давом этса, унда бу процесс қинмат ҳосил килувчи оддий бир процесс бўлади. Қиймат ҳосил цилиш процесси бу нуқтадан нарига давом этса, у ҳолда бу процесс қийматпинг кўпайиш про- цессига айланадп.
Сўнгра, агар биз қиймат ҳосил цилиш процесси билап меҳнат процессгшп таққосласак, у ҳолда меҳнат процесси истеъмол қий- матларп ҳоспл қиладиган фойдали процесс экаилигиии кўрамиз. Бу ерда ҳаракат сифат жиҳатидан, алоҳида хусусияти, мақсади ва маз- муни жнҳатидан текширилади. Қиймат ҳосил қилиш процессида худди ўша меҳнат процесси фақат миқдор жиҳатидан олппади. Бу ерда ran меҳнатга ўз операцияси учун керак бўлган вацт устида, яъпи иш кучи унумли сарф қилинадиган даврнинг қанча давом эти- ши устпда борадп, холос. Бинобарин, меҳнат процессига кирадиган товарларнинг бундаги аҳамияти шундап иборатки, энди бу товарлар мақсадга мувофиқ ҳаракат қилувчи иш кучининг муайян ишни ба- жарадиган моддий омпллари эмас. Булар факат моддийлашган меҳ- иатнинг маълум мпқдори сифатида ҳисобга олппади. Меҳнат ҳам,— у ишлаб чиқариш воситаларидан иборатми ёки иш кучи орцали қў- шиладимп, барибир,— фақат вақт микдори билан ҳисобга олинади. Меҳнат фалон соатдан, фалон кундан ва ҳоказолардан иборат бў- лади.


V БОБ. — МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМАТНИНГ ЦЎПАЙИШ ПРОЦЕССИ 199
ни хоҳлайди. У, ўз нарсасинппг ўғпрланишинп хоҳламайдп. Ни- ҳоят, хом матернал ва меҳнат воситаларининг номувофик истеъмол цилинишига йўл қўйилмаслнги керак,— бундай ҳолга царши кура- шиш учун ўша жанобнинг цўлида ўз code penal [жпноят кодекси] бор,— чунки исроф килпнган материал ва исроф ^плпнган меҳнат воситалари моддийлашган меҳиатнп ортиқча сарф қилпшдир, де- мак, улар маҳсулот цнйматини ҳосил цилишда қатнашмайди ва ҳи- собга олпимайдп 17).
Демак бундап олдин, товар апалпз цилипганида, истеъмол ций- мати яратувчи меҳнат бнлан киймат яратувчи ашш шу меҳнат ўртасида юз берган фарц энди ишлаб чиқариш процессининг турли томоплари ўртасндаги фарқ сифатида памоён бўлмокда.
Мехпат цроцессн билаи киймат ҳосил цилпш процессп бирлиги- ии ташкнл қилувчи ишлаб чиқариш процесси — товар ишлаб чи- қариш процессидир; меҳпат процесси билан қпйматиппг кўпайиш процессп бирлигинн ташкпл цилувчи ишлаб чиқариш процессп Kann талистик ишлаб чнқариш процессидир, товар пшлаб чиқариш- ннпг капиталистик формасидир.
Юцорида айтиб ўтплгапидек, капиталист ўзлаштириб олганмеҳ- пат оддий меҳнат, ўртача ижтимоий меҳнат бўладими ёки мурак- каброқ меҳнат, салмоқлироқ меҳиат бўладими,— қийматнинт кўиайиши учуи бунинг ҳеч кандай аҳамияти йўқ. Ўртача ижти- моий меҳнатга ннсбатан ю^орироц, мураккаброқ меҳпат аҳампяти- п) Бу — қулликка асосланган ишлаб чиқарпшни цимматлаштирадиган ҳоллардаи биридир. Бу ерда ишчи, қадимги замон кишилари жуда бонлаб айтганларидек, instrumentum seinivocale [товушли қурол] бўлга^ ҳайвондан ва instrumentum mutum Ғтилсиз курол] бўлган жопсиз меҳнат цуролидан instrumentum vocale [тилли курол] бўлпшп билан фарқ қилади. Лекпн ишчи ўзининг ҳайвонга ва меҳнат қуролпга ўхша- магаилигпни, ипсон эканлпгшш шу ҳайвопга ва меҳнат цуролпга сездириб туради. Ҳайвоп бплап ва мехпат цуролп билан ёмон муомалада бўлувчи ва уларни con amore ҳузур килиб пшдан чицарувчи ишчи ўзининг улардан фарц нплгаплигтш тушунади. Шуиннг учуп бупдай ишлаб чицарпш усулининг иқтисодпй принципи — фақат энг дў- пол, анг бесўнацай меҳнат қуролларпнигипа пшлатишдпр, булар қўпол ва бесўпацай бўлганлпги учун, уларни ишдан чиқариш дийинроқдир. Шуппнг учун ҳам Мексика кўрфазн ёнпдагп қулдорлпк ҳукм сурган штатларда граждаплар урушидан олдин цаднмгп хптой омочи ишлатилар эдп, бу омоч ерни, худди тўнғиздек ёки кўрсичқон- дек ковларди-ю, лекин эгат олмас ва тупроқни ағдармас эди. Солиштприб кўрплсин: J. Е. Cairnes. «The Slave Power». London, 1862, p. 46 sqq. Олмстсд ўзининг «Sea Board Slave States» дегаи асарида жумладан бупдай дейди: «Менга бу ерда шундай цурол- ларпи кўрсатдиларки, ақли-ҳуши жойида бўлган бирон киши бу қуролларни ёлланиб ишлаёггаи ишчига бермас эдп, чункп улар ишчпнинг дармонипп цуритпб юборарди; мснинг фпкрпмча, бу қуроллар хаддан ташқари оғир ва бесўнақай бўлгаплиги уЧун мехнатни, одатда бизда ишлатплаётган қуролларга караганда, ҳеч бўлмаганда 10 процент кўпайтирадп. Лекпн менга иуллар қуролларни жуда эҳтиётсизлик ва қўполлик билан ишлатганлнклари учун уларга хийли снгил ва хийли ихчам КУРол бериш мумкин эмас, биз доимо ўз пшчиларимизга бераётган ва бизга фойда келтнраётгап бундай қу- роллар Виргиниянинг ғаллазорларида бир кун ҳам сақланиб қолмас эди, ваҳоланки Вир- гнппянинг ери юмшоқроқ ва бизнинг еримиздек тошлоқ эмас, дедилар. Худди шунинг- Дск, мен, яима учуп барча фермаларда от ўриига хачир ишлатиладп, део сўраганим- да, менга берплган жавоблардап бпринчпси ва, албатта, эпг инооатлпсп шу бўлдики, от псгрлар томонпдан допмо қплпнадиган қўпол муомалага бардош оера олмас эди; от бундай муомала натижасида ҳамиша тез шикастлапади еки маипо о>либ қолади, хачир эса калтакка ва ем-хашакнинг кам бўлишига бардош бераверади ва оунинг нати- жасида хачпрга унча катта зарар етмайди, яхши қарамасалар ҳам еки жуда т^аттиқ ишлатсалар хам хачирга совуц ўтмайди ва у касал бўлмапдп. Мен мана шу сатр- ларни ёзаётган уйнимг деразасп олдига борарканман, ҳар сафар ҳайвон Оилан ана шу тахлитца кўпол муомала килинаётганини кўраман, шимолда деярли ҳар бир фер- ме.р ҳайвон билач бундай муомала қилган ишчини дарҳол ҳаидаб юборар эди» [46, 47-бстлар].


2 00 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
га эга бўлган меҳнат шундай бир иш кучииинг намоён бўлиши- дирки, бу иш кучини вужудга келтириш учун кўпроқ чиқим галаб қилинади, упи ҳосил килиш учун иш вақти кўпроқ сарф килипади ва шунинг учун ҳам бу иш кучи оддий иш кучидаи кўра хийли юқори қийматга эга бўлади. Агар бу кучнинг қиймати юқори бўл- са, у ҳам хийли юқори меҳнат процессида намоён бўлади ва шу- нинг учун у бир мивдордаги вақт ичида иисбатаи юқорироқ қий- матларда моддийлашади. Лекин йигирувчининг меҳнат даражаси билан заргарнинг меҳнат даражаси ўртасида ҳар цанча фарц бўлса ҳам, заргар ишчи фақат ўз шахсий иш кучининг қийматини қоп- лаш учун сарф қилган меҳнат ҳиссаси цўшимча қиймат яратиш учун сарф цилган қўшимча меҳнат ҳиссасидан сифат жиҳатидан сира ҳам фарқ цилмайди. Иккала ҳолда ҳам қўшимча қиймат фа- цат меҳнатпинг миқдор жиҳатидан ортицча сарф цилиниши нати- жасида, айни бир меҳнат процессининг: бир ҳолда калава ишлаб чиқариш процессининг, иккинчи ҳолда — заргарлик буюмлари иш- лаб чиқариш процессининг кўпроқ давом этиши натижасида ву- жудга келади 18).
Иккинчи томондаи, ҳар бир қиймат ҳосил қилиш процессида юцори меҳнат ҳамиша ўртача ижтимоий меҳнатга, масалан, бир кунлик юқори меҳнат х кунлик оддий меҳнатга бараварлаииши ке- рак 19). Демак, капитал томонидан ишлатилаётгап ишчи оддий ўрта- ча ижтимоий меҳнатни бажаряпти, деб фараз қилсак, бу билан биз ортицча операциядан қутулган ва аиализни осонлаштирган бў- ламиз.
1В) Мураккаб меҳнат билан оддий меҳнат ўртасидаги, «skilled» («малакали меҳ- нат»] билан «unskilled labour» [«малакасиз меҳнат»] ўртасидаги фарқ қисман цуруқ иллюзияларга ёки, ҳеч бўлмагамда, аллақачон реал бўлмай қолган ва фақат анъана- вий одат тарпқаспда давом этаётган тафовутларга асосланадп; қисман эса — ишчилар сиифпнинг маълум табацаларининг аҳволи кўпроқ ночорлигпга, шу туфайли улар- нинг, бошкалар сиигари, ўз иш кучларининг қийматига яраша ҳақ тўла’нишига эри- ша олмасликларига асосланади. Бунда тасодифий ҳоллар шу қадар катта роль ўйнайдпки, айнп бир хплдаги меҳнат турлари ўз ўринларини алмаш- тириб ‘туради. Масалан, капиталистик ишлаб чиқарпш тарадқий топган мам- лакатларнинг ҳаммасида кузатилганидек, ишчилар сипфииинг жисмоний кучлари заифлашга’н ва писбатан мадорсизлангаи яшйларда, катта мушак кучини талаб қи- лувчи дағал пшлар анча нозик ишлардан кўра умуман юқорироц даражада туради, нозик ишлар бўлса оддпй меҳнат даражасига тушиб қолади; масалан, Англияда bricklayer’HiiHr (ғишт терувчининг) меҳнати ипак кимхоб тўқувчиларпинг меҳнатидан хийли юқори даражада туради. Иккинчи томоидаи, fustian cutler (қирқувчииинг) мсхнати, гарчи катта жисмоний тиришқоқлик талаб цплса ҳам ва, бундан ташқарп, соғлиқ учун зарарли бўлса ҳам, «оддий меҳиат» ҳисобланади. Шу билап бирга, «skilled labour» деб аталган мёҳнат миллпй меҳиатда миқдор яшҳатидан катта ўрин тутади, дсб ўйламаслик керак. Ленгнинг ҳисоблаб чиқпшича, Англпяда (ва Уэлсда) 11 миллпондаи ортиқ киши оддий мсҳнат бплан кун ксчиради. Ленгпинг асари бо- силиб чпққаи вактда мамлакатда мавжуд бўлган 18 миллиои аҳолидан бир мпллиои аристократ, бир ярим миллион пауперлар, дайдилар, жиноятчилар, фоҳишалик билап кун ксчирувчи кпшилар ва хоказолар чиқарнб ташланпб, майда рантьелар, амалдор- лар, ёзувчилар, рассомлар, мактаб ўцитувчиларп ва ҳоказолар цўшпб ҳпсобланганда, 4 650 000 кишпдан иборат ўрта синф қолади. Лснг апа шу 4 2/3 миллионни ҳосил цилиш учуц банкирларни ва хоказоларни ҳамда яхши ҳақ оладига’п «фабрика ишчи- лари»нинг ҳаммасини ўрта сйнфнинг ишлаётган қисмига қўшади! Ҳатто briklayers ҳам «муракиаб мехнат билан шуғулла’нувчи ишчилар» категориясига киритилади. Ана шундан ксйпн унинг ихтиёрида юқорида кўрсатилган 11 миллион киши қолади (S- Laing. «National Distress etc.». London, 1844 [p. 51—52]). «Овқати эвазпга оддий меҳпатдан бошца ҳеч нарса бера олмайдигап натта спнф халцнинг асосий оммасипи ташкил килади» (James MiZ/’iiimr «Colony» деган мақоласида. «Encyclopaedia Britannica» га илова, 183J).
*•) «Меҳпат кпйматиинг ўлчови деб айтилганида, албатта муайян бпр хилдаги меҳпат назарда тутплади. . . бу хил мехнатпинг бошца меҳнат хилларига бўлган муносабатини белгилаш осоп» f[j. Cazenove.] «Outlines of Political Economy». London,‘1832, p.‘ 22, 23).


[201
ОЛТИПЧИ БОБ
ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
Маҳсулот қийматининг ҳосил бўлишида меҳнат процессининг турли омиллари турлича қатнашади.
Ишчп меҳнатнинг конкрет мазмуни, мақсади ва техник хусу- сияти қандай бўлмасин, меҳпат предметига маълум бир миқдорда меҳнат қўшиш билан, уига янги қиймат қўшган бўлади. Иккинчи томондап, биз истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларининг қийматини яна маҳсулотнинг қийматида, унииг таркибий цисмлари шаклида кўрамиз, масалап, пахта билан дукпинг цийматини калава кийматида кўрамиз. Демак, ишлаб чицариш воситаларининг қий- мати маҳсулотга кўчиб, сақланиб қолади. Бу кўчиш ишлаб чиқа- риш воснталарипипг маҳсулотга айланиш вацтида, меҳнат процес- сида юз берадн. У меҳпат воситаси билан юз беради. Лекии қан- дай килиб юз беради?
Ишчн айии бпр вацтда икки иш қилмайди: бир марта, ўз меҳ- нати билан пахтага қиймат қўшиш учуи, иккпнчи марта, пахта- нинг илгариги қийматини сақлаб қолиш учун, ёки, айпаи ўша ran — ўзи ишлаётган пахтанинг ва ўзи ишлатаётган дукларнипг қийма- типи маҳсулотга, калавага кўчириш учун ишламайди. Ишчи эски кийматпи фацат унга яиги қиймат қўшиш йўли бплан сақлайди. Лекин меҳнат предметига янги қиймат цўшилиши ва маҳсулотдаги эски кийматларпинг сақланиб қолишп, гарчи ишчи айни бир вақт- да икки кш цилмаса ҳам, у айни бир вақтда эришгап ва батамом турлича бўлган икки иатижадир; натижашшг бу иккиёқламалиги- пи эса, афтидан, шу ишчи қилгап меҳнатипнг иккпёқламали ха- рактерда бўлишпдангииа келпб чиққан, деб изоҳлаш мумкип. Меҳ- нат айии бир вақтда, ўзииипг бир хусусиятп туфайли қиймат яратиши лозим, пккинчи хусусияти туфайлп эса қпйматни сацлаб колпши еки уни маҳсулотга кўчириши лозпм.
Ҳар бир ишчи иш вақтини ва, демак, кийматпи қандай қплиб қўшади? Ҳамиша ўзинииг фақат ўзпга хос унумлл меҳнати фор- 14—51G


202 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
масида кўшади. Иш вақтини йигирувчи фақат йигириш билап, тў- ^увчи фацат тўциш билан, темпрчи фацат темирдан буюм ясаш билаи қўшадп. Улар маҳсулотга меҳнатни ва, демак, янги қиймат- ни, умумаи фақат мақсадга мувофиқ формада қўшгапликларп па- тижасида, йигириш, тўқиш, темирдан буюм ясаш патижасидагина ишлаб чиқариш воситалари — пахта ва дуклар, калава ва тўцув стаиоги, темир ва сандон — маҳсулот ишлаб чпцариш учун, янги истеъмол қиймати ҳосил қилиш учун ишлатнладиган элемент бў- либ қолади20). Бу ишлаб чиқариш воситаларишшг эскп истеъмол кпймати формаси йўқ бўлиб кетади, лекпн кейпн нстеъмол кийма- тининг янги бпр формасида бошцатдан вужудга келадп. Бироқ киймат ҳосил қилиш процесси текширилгаи вактдаёқ маълумбўл- гап эднки, бпр истеъмол қиймати янгп истеъмол кийматипи ҳосил килиш учун мақсадга мувофиқ истеъмол кплинганлигидан, шу фойдалаиилган истеъмол цийматиии ҳосил килиш учун зарур бўл- ган пш вакти янги истеъмол қийматшш ҳосил килиш учун зарур бўлган иш вактннипг бир қисмпнп ташкил этади, яъни пстсъмол килпнган ишлаб чикариш воситаларидан янгп маҳсулотга кўчири- ладиган пш вақтпдан иборат бўладп. Демак, пшчи мстеъмол қилии- гап ишлаб чпқариш воситаларипинг қийматларппи сақлаб колар- кан ёки уларпи, маҳсулот қийматининг таркнбий кисмлари сифатида, шу маҳсулотга кўчпраркан, буни у умуман ўз меҳнатини қўшиш йўли бплап қилмайди, балки шу кўшилаётган меҳпат ало- ҳида фойдали бўлганлиги натижасида, ўзига хос унумли формада бўлгаплпги натпжасида ўтказади. Ана шундай мацсадга мувофиқ килпиадигаи унумли фаолият — йигириш, тўқиш, гемпрдан буюм ясаш — бўлгап меҳнат ўлик ҳолдаги ишлаб чикариш воситаларига тегиш билапок уларни тирилтиради, уларга жоп кнрптади, уларии меҳнат процессп омилларига айлантиради ва улар билаи қўшилиб, маҳсулот шаклига киради.
Агар ишчинииг ўзига хос уиумли меҳнати йигириш бўлмагани- да эди, у пахтани калавага айлаптира олмас, демак, пахта билан дуклариипг қийматларини ҳам калавага кўчира олмас эди. Аксин- ча, агар ўша ишчининг ўзи ўз касбини ўзгартириб, дурадгор бўлиб олса, у, илгаридагидек, ўз иш куни билан тегишли материалга қий- мат кўшади. Демак, ишчинипг ўз меҳнати билан ^пнмат қўшишига сабаб — бу меҳнатнинг йигирув меҳнатидан ёки дурадгорлик меҳ- патмдап иборат бўлгаттлиги эмас, балки унинг меҳпати умумаи аб- стракт меҳнат, ижтпмоий меҳнат бўлганлигядир, бгшобарип ншчи- нинг муайян миқдорда киймат кўшпшига сабаб —ушшг меҳпатп- ппиг алоҳида фойдали мазмуига эга бўлганлиги эмас, балки бумеҳ- иатлииг муайяп вақт ичида давом этганлигидир. Шундай қилиб, йигирувчинппг меҳнати, ўзининг умумий абстракт хусусиятига кў- ра, яъпи сдам иш кучининг сарф қилипиши тарицаспда, пахта 20) «Мсҳнат ўзи йўқ цилгац варса ўрнига янги нарса ишлаб чикарадп» («An Essay on the political Economy of Nations». London, 1821, p. 13).


VI БОБ.— ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
203
билан дуклар қнйматига янги қпймат цўшади, аммо ўзининг конк- рет, алоҳнда, фойдали хусусиятига кўра, йигирув процесси тари- т^асида,- йигирувчинипг меҳнати апа шу ишлаб чиқариш воси- таларииипг цийматиии маҳсулотга кўчиради ва, шундай қилиб, уларпинг кийматиии маҳсулотда сақлаб қолади. Айни бир вақтда килингап меҳнатиипг иккиёқлама натижаси шундаи келиб чиқади.
Меҳиатшшг фақат миқдор жиҳатидан қўшллиши патижасида маҳсулотга япги қпймат цўшилади, цўшшхаётган меҳнатиинг ало- лвда сифатга эга бўлганлиги натижасида эса ишлаб чпқариш во- ситаларипниг эски қвйматлари маҳсулотда сақлаииб ҳолади. Айпи бир меҳнатнинг икквёқлама хусусиятидап келиб чиққап бу икки томоплама амал қилиши турли ҳодисаларда яққол намоён бўлади.
Бирои ихтиро йигирувчига илгари 36 соатда йигирилган пахта- пи 6 соатда йигириш имкопиятипи берди, деб фараз килайлик. Ун- да йигирувчининг мацсадга мувофиқ келадиган фойдали, унумли меҳпати ўз кучини олти ҳпсса оширди. У чиқарган маҳсулот 6 ка- доқ калавадан 36 қадоқ калавага етиб, олти ҳисса ошди. Лекин илгарп 6 қадоқ пахта ўзига қанча иш вактини сингдиргаи бўлса, бу 36 кадок пахта ҳам эпди ўзига худди ўшанча иш вақтиии синг- дирди. Бу 36 қадоқ пахтага янгп меҳиат, илгариги методлар вақти- дагидан, олти ҳисса кам қўшилади ва, шу сабабдан, илгари кў- шилгап кпйматпинг фақат олтидап бир ҳиссасигина қўшилади. Ик- кипчп томондап, эндп 36 қадоқ калавадаи иборат маҳсулотдаги пахтапииг кпйматп олти ҳисса ортицдир. Ана шу 6 соат йигирпш вацтида хом материалпииг олти ҳисса ортиқ қиймати сакланганва маҳсулотга кўчирилган, ҳолбукп ўшанча миқдордаги хом материал- га эиди олти ҳисса кам янги киймат қўшилган. Бу ҳол меҳиатшшг бўлянмас бнр процесс вақтида қийматларни сақлаб қолишга сабаб бўладигап хусусияти билап унииг қиймат ҳосил қилишга сабаб бў- ладигап хусусияти ўртасида нақадар муҳим фарқ борлигини кўр- сатади. Йигирув операцияси вактида муайяп миқдордаги пахтага зарур иш вақти накадар кўп сарфлапса, пахтага қўшиладиган янги циймат ҳам шу қадар кўп бўлади, лекин шу миқдордаги иш вақти- да йпгирилгаи пахтанииг миқдори нақадар кўп бўлса, маҳсулотда сақла.иадигап эски киймат ҳам шу кадар кўп бўлади.


204 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
лекин меҳиат процессида илгаригидек ўша хизматпи ўтаса, бу ҳол- да ҳам ҳалиги натижа ҳосил бўлади.
Агар йигирув процессининг техник шарт-шароитлари ўзгармай цолса, шупингдек тегишли ишлаб чиқариш воситаларинипг қийма- тида ҳеч цапдай ўзгаришлар юз бермаса, у вацтда йигирувчи баб- баравар иш вақти давомида, илгаригидек, ўз цийматини ўзгартир- майднгап бир миқдорда хом материал ва машипа ишлатади. Бу ҳолда унинг маҳсулотда сақлаган циймати у цўшган янги қийматга мутлацо мутаносибдир. Йигирувчи икки ҳафта ичида бир ҳафтада кўшгапидап икки ҳисса ортиқ меҳнат қўшадн ва, демак, икки ҳис- са ортиқ киймат қўшади ҳамда айни замонда икки ҳисса ортиқ қийматни ифода этувчи икки ҳисса ортиқ материалпп ишга солади ва икки ҳисса ортиқ қийматпи ифода этувчи иккп ҳисса ортиқ ма- шипа ейилтпради; шундай цилиб, йигирувчи икки ҳафталик маҳ- сулотда бир ҳафталик маҳсулотдагидан иккн ҳисса ортиқ қиймат сақлаб қолади. Ишлаб чиқаришнинг муайян ўзгармас шароитида ишчининг маҳсулотга қўшгап қиймати нақадар кўп бўлса, унинг маҳсулотда сақлаб колган циймати ҳам шу қадар кўп бўлади; ле- кип упинг маҳсулотда кўп қиймат сақлаб қолишига сабаб — маҳ- сулотга кўп қиймат қўшиши эмас, балки уии ўз меҳнатига боғлиқ бўлмаган ва ўзгармас шароитда цўшишидир.
Албатта, маълум бир нисбий маънода шундай деб айтиш мум- кипки, ишчи янги қийматпи маҳсулотга цандай нисбатда қўшса, эски кийматларни ҳам ҳамиша худди шундай писбатда сақлаб қо- лади. Пахтанинг қиймати қанчалик ўзгар.масин, у 1 шиллингдан 2 шиллингга чиқса ҳам, ёки 6 пенс арзоплашса ҳам ишчи бир соатлик маҳсулотда сақлаб қолгап пахта қийлмати икки соатлик маҳсулотда сақлаб қолган пахта цийматидап ҳамиша иккп ҳисса кам бўлади. Сўнгра, агар ишчининг ўз шахсип меҳпатининг уиум- дорлиги ўзгарса, агар бу унум кўпайса ёкн камайса, у вақтда бу ишчи, масалан, бир иш соатида илгариги вақтдагпдан кўра кўпроқ ёки камроқ пахтани йигириб калавага айлангиради ва шупга му- вофиқ бир иш соатидаги маҳсулотда кўпроқ ёки камроқ пахта қий- матини сацлаб қолади. Лекин, барибир, ишчининг икки пш соати- да сақлаб қолган киймати бир пш соатида сақлаб қолгап циймати- дан икки ҳисса ортиқ бўлади.


VI БОБ.— ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
205
мати формасига кириш учунгина йўқотади. Қийматпипг бирон истеъмол циймати шаклида мавжуд бўлиши қиймат учуи жуда му- ҳим бўлса ҳам, лекин ^ийматнинг қандай истеъмол қиймати шак- лнда мавжуд бўлиши, товарлар метаморфозаси кўрсатгаиидек, қий- мат учун фарцсиздир. Бундан шу хулоса келиб чикадики, меҳнат процессида ишлаб чикариш воситалари ўзинииг мусгақил истеъмол циймати билап бирга ўзининг алмашув қийматиии ҳам қай дара- жада йўқотса, қиймат ҳам ишлаб чиқариш воситаларидан маҳсу- лотга худди шу даражада ўтади. Улар ишлаб чиқариш воситалари сифатида цанча циймат йўқотса, маҳсулотга ҳам факат шунча қий- мат ўтказадп. Лекин бу жиҳатдан меҳнат процессининг турли материал омиллари турлича ўрин тутади.


206 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИ1ПИ
бермайди. Меҳпат воситалари ҳам худди шундай. Маълум бир меҳ- нат воситасининг, масалан, маълум бир машинанинг, ўрта ҳисоб билан қанча вақт умр кўриши тажрибадан маълумдир. Маълум бир машипа меҳиат процессида ўз истеъмол қийматини фақат 6 кун «сақлайди, деб фараз қилайлик. Бу ҳолда мазкур машина ҳар бир иш кунида ўрта ҳисоб билан ўз истеъмол қийматининг 7б қисмини йўкотади, шунинг учун ҳам, у ўз цийматининг !/б қисмини бир куплик маҳсулотга ўтказади. Барча меҳнат воситаларининг ейили- ши, масалан, кунда ўз истеъмол қийматининг цанчасини йўқотгани ва шунга мувофиқ ўз цийматининг қанчасини маҳсулотга кўчир- ташг аиа шу усул билан ҳисоблаб чиқилади.
Бундан шу нарса жуда очиқ кўриниб туриптики, ишлаб чкқа- риш воситаси меҳнат процессида ўз истеъмол қийматини йўқотиши натижасида қанча қиймат йўқотса, у маҳсулотга ҳеч қачон бу қий- матдан ортиқ киймат цўшмайди. Агар ишлаб чиқариш воситаси кийматга эга бўлмаса ва шу сабабли у ҳеч нарса йўқотмаса эди, яъпи агар упинг ўзи кишп меҳнатинииг маҳсули бўлмаса эди, у ҳолдэ у маҳсулотга ҳеч кандай қиймат ўтказмас эди. У, истеъмол зшйматипи ҳоспл килиш учун хизмат килар, лекин алмашув қий- матини ҳоспл қилишда цатнашмас эди. Одамдан ёрдам олмай таби- ат бергап барча ишлаб чиқариш воситалари: ер, шамол ва сув, кондаги темир, табиий ўрмондаги дарахт ва ҳоказолар ана шу хил воситалардандир.
Бу ерда биз бошқа қизиқ бир ҳодисани кўрамиз. Масалан, ма- пгииаиииг киймати 1 000 фунт стерлипг ва у ейила бориб 1 000 купдан кейин ишдан чиқади, дейлик. Бу ҳолда машина қий- матипииг Viooo қисми ҳар куни матлинадан у бир кунда чиқаргаи маҳсулотга ўтади. Шу билан бирга, бутун машииа, гарчи унипг зарур кучи камая борса ҳам, меҳнат процессида ишлайверади. Шуидай цилиб, меҳпат процессинииг бир омили, бир ишлаб чиқа- риш воситасп меҳнат процессида тўла қагяашади, қийматнинг кў- пайиш процессида эса факат цивман қатнашади. Меҳнат процесси билап кийматпинг ўс-иш процесси ўртасидаги фарц бу ерда улар- нипг материал омилларида акс этади, чунки муайян бир ишлаб чиқариш воситаси маълум бир ишлаб чиқариш процессига меҳпат лроцессининг элементи сифатида батамом киради, қиймат ҳосил ■қилувчи элемент сифатида эса фақат қисман киради 21 \
si) Бу ерда ran меҳнат воситалари, машиналар, бино ва ҳоказоларнинг ремонти хакида бораётга’ни йўқ Ремонт қилинаётган машина меҳнат воситаси бўлиб эмас, <?алки мехпат материали бўлиб хизмат қилади. Машинани ишга солмайдилар, балки машинанйнг истеъмол қийматидаги нуқсонларни йўқотиш ^учун унинг ўзига ишлов берадилар Биз хамиша, ўз мақсадимизни эътпборга олио, бундай ремонт ишлари •мсҳнат воситаларйни ишлаб чиқариш учун зарур меҳиатга кирадигаИ ишдан иборат, деб билишимиз мумкин. Текстда ran ҳеч қандай доктор тузата олмайдиган ва аста- •секип ўлимга олиб борадиган ейилиш устида бораётир, «бу шундай бир ейилишки, уни вақт-вақтп билан тузатиб туриш мумкин эмас, бундай мвҳнат воситаси, оқибат* натижада, пичок сингари шу қадар ейилиб ишдан чиқиб кетадики, уни кургаи иичоқчи: тузатишга ҳам арзимайди, деб айтади». Биз текстда шуни кўрдикки, ма- «алан, машина хар бир айрим меҳнат процессида тўла равишда қатнашади, лекин бир вақт ичида цийматпи кўпайтириш процессида эса фақат қисман қатнашади. Шунинг учун ҳам биз, бу тушунчаларни аралаш-қуралаш қилиб ташлаган цуйи-


VI БОБ,— ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА ЎЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
207
Иккипчк томопдан, аксинча, ишлаб чиқариш восптаси, гарчи меҳнат процессига фақат қисман кирса ҳам, қиймат ҳосил цилиш лроцесспга батамом кириши мумкин. Йигириш вацтида ҳар куни 115 қадоц пахтаиинг 15 қадоғи калава бермасдан, devil’s dust [гард чангга] чиқиб кетади, деилпк. Лекин, агар ана шу 15 қадоқ чиқин- ди нормал экан, arap пахта ишлашдагп ўртача шароитда упи йўқо- тнб бўлмас экаи, у ҳолда калава элементини вужудга келтирмай- диган ана шу 15 цадоц пахтанинг қиймати ҳам, калавапипг ўзипи ташкил этувчи ўша 100 цадоқ пахтанинг қиймати спфатида, калава кийматпга кпради. 100 ^адоц калава пшлаб чпцармоқ учун 15 кга- доц пахтанинг истеъмол қийматини гард-чангга айлаптиришга тўғ- ри келадп. Демак, бу пахтанинг пўққа чиқиши калава ишлаб чиқаришшшг шартидир. Шунинг учуи ҳам бу пахта ўз қпйматини? калавага ўтказади. Бу ҳол меҳнат процессида вужудга келад.игап ҳамма чиқиндиларга, ҳеч бўлмагапда, уларнинг яна яигп ишлаб чмкарпш воситаларпнп ташкил этмайдпганларига ва шу сабабдан яна мустацил истеъмол кипматларини ҳосил қилмайдпганларига тааллуклидпр. Масалан, Манчестердаги катта машинасозлпк фаб- рикаларида катга-катта машииалар йўнпб чиқарган темпр қирип- днларнинг тог-тоғ бўлиб уюлиб ётганини кўриш мумкпн; кечқурун бу темир қириндилар катта араваларга ортилиб, фабрикадан темир* ^уювчи заводларга юборилади, эртасига эса улар яхлит темир ҳо- лида яна фабрикага қайтарилади.
Меҳнат процесси вақгида ишлаб чпқариш воситалари ўзипинг илгарпгп пстеъмол кийматлари формаспда мавжуд бўлган киймат- ларини йўқотганлиги учунгина, улар маҳсулогнипг япги формасига киймат ўтказади. Меҳпат процессида ишлаб чиқариш воситалари- нинг йўқотадиган кийматинииг максимал даражаси, афтидан, меҳ- нат процесспга кираётган вақтда шу ишлаб чиқариш воситалари кийматишшг дастлабки микдоридан ёки уларнпнг ўзини пшлаб чи- ^ариш учуп зарур бўлган иш вақтидан ортиқ бўлмайди. Шу сабаб- дап, ишлаб чикариш воситалари маҳсулотга ҳеч маҳал, ўзи ^атна- шаётган меҳнат процессидан қатъи назар, ўз кийматпдан ортиқ ^иймат қуша олмайди. Маълум меҳнат материали, маълум бир машина, маълум бир ишлаб чиқарпш воситаси нақадар фойдали бўлмасин, ҳарҳолда, агарда уларипнг қиймати 150 фупт стерлиш\ айтайлик 500 иш куни бўлса, улар ўзи қандай маҳсулот ишлаб чи-


208 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
царшп учун ишлатилаётган бўлса, ўша маҳсулотга ҳеч қачон 150 фунт стерлингдан ортиқ қўша олмайди. Ишлаб чиқариш воси- таларининг циймати улар ишлаб чиқариш воситаси сифатида кир- гаи меҳпат процесси билан белгиланмайди, балки уларни маҳсулот фглиб чиқарган меҳнат процесси билан белгиланади. Ишлаб чиқа- риш воситалари меҳнат процессида фақат истеъмол қиймати си- фатида, фойдали хусусиятга эга бўлган нарса сифатида хизмат килади, шунинг учун ҳам, агар улар процессга киргунча қийматга эга бўлмагапида эди, улар маҳсулотга ҳам ҳеч қандай қиймат ўт- казолмас эди 22).
Упумли меҳнат ишлаб чиқариш воситаларини япги маҳсулот барпо этиш элементларига айлантирган вақтда, бу воситаларнинг киймати бошқа нарсага кўчади. Қиймат истеъмол қилинган жисм- дан янгидан барпо килинган жисмга кўчади. Лекии бу кўчиб ўтиш ҳодисаси гўё ҳақиций меҳнатнинг қатнашувисиз содир бўлади. Иш- чи япги меҳнат қўша олмайди, демак, илгариги қийматларни сақ- лаб колмасдан туриб янги қиймат ҳосил қила олмайди, чункиишчи ҳар сафар меҳнатни муайян бир фойдали формада қўшиши керак, ваҳолонки, у, маҳсулотларни янги маҳсулот ишлаб чиқариш воси- таларига айлантирмай ва шу билаи уларнинг қийматини яиги мақ- сулотга ўтказмай туриб, янги меҳнатни фойдали бир формада қўша олмайди. Демак, қиймат цўшиш воситаси билан қийматпи сақлаб цолиш иш кучипинг — жонли меҳнатнинг — ишида намоён бўлади- гаи табиий тортиқдир, табиат цилган тортиқдир, унинг ишчи учун ҳеч капдай аҳамияти бўлмаса ҳам, лекин капиталист учун фойдаси кўп. чуики, у капиталистнинг мавжуд капитал цпйматппи сақлаб цолади22а). Иши яхши юришиб турганда капиталист фойда олишга Шунинг учун ҳам, разил Ж. Б. Сэйнигнг батамом бемаъпи бир фикрда экаи- лигини тушуяиш ocoii; унинг фикрича, қўшимча қиймат (прсцснт, фойда, рента) меҳнат процессида ишлаб чиқарпш воситаларининг: ер, цурол, тери ва ҳоказоларнинг ўз истеъмол қийматлари билан кўрсатган «services productifs» [«упумли хизмати»]даш келиб чиқар эмиш. Жуда усталик билан тўқилган апологетик уйдирмаларпи дарҳол илиб олиб, аниқ қилпб ёзиб қўйишни ҳеч қачон унутмайдиган жаноб Вильгельм Ро- шер бупдай дсб хитоб қилади: «Ж. Б. Сэй» («Traite», t. I, ch. 4) қуйидагп жуда тўғри гапни гапиради: «Ёғ заводи ишлаб чиқарган қиймат, бутун харажат чиқариб ташлаиганидан кейи*н, шу заводнинг ўзини вужудга келтирган меҳнатдан батамом фарц қиладигап янги нарса-ку» («Die Grundlagen der Nationalokonomie», 3. Aufl., 1858, S. 82, изоҳ). Жуда тўғри! Ёғ заводи чиқарган «ёғ» шу ёғ заводини қуришга сарф қили’нгаи мсхнатдан тамомила фарқ қиладиган нарсадир. Жаноб Рошер эса «диймат» дсганида ’ «ёғ» каби нарсаии назарда тутади, чу?ики «ёғ» қийматга эгадир, лекин табиатда, гарчи нисбатан «кўп бўлмаса-да», минерал ёғ ҳам учрайди, шунинг учун жаноб Рошер, шубҳасиз, бу ҳақда бошқача бир изоҳ бериб, бундай дейди: «у» (табиат) «деярли бутўнлай алмашув циймати яратмайдп!» [ўша асар, 79-бст]. Ро- шсрнинг табиатдаги алмашув қийматп тўғрисида айтган сўзи, тентак қизни’нг, болам «жуда кичкина эди-ку», деган гапига ўхшайди. Яна шу «олим» («savant sericux») юқоридаги масала хақида бундай дейди: «Рикардо мактаби одатда капиталнп ҳам «жамғарилган мехнат» деб, меҳнат тушунчасига киритади. Бу моҳирлик эмас (!), чунки (!) капитал эгаси (!) ахир (!) харҳолда (!) оддий (?!) ишлаб чиқаришдан (?) ва (??) уни (нимани?) сақлашда^н ортпц (!) иш ҳам дилган: чунопчи (?!?) ўзини роҳат-фароғатдан тийган, бунинг учун у, масалан (!!!), процент талаб дилади» (ўша асар [82-бет]). Спёсий иқтисоднинг «дипматни» тўғридан-тўғри «талаб»дан келтириб чидарувчи бу «анатомик-физиологик методи» жуда «моҳирона» метод-да!
22а) «Фсрморпинг ишлаб чпкаршп кхроллари орасида кпши меҳнати. . . шундай бир цуролднркп, фррмор ўз капиталпвпнг ғайтиб велишини ҳаммадан кўпроқ ана шундан кута олади. Бошца шжи ларса—иш ҳайвонпга солинган напитал. . . арава, плуг, белкурак ва ҳоказолар—маълум мицдорда ниши мсҳнати цўшплмаса—пуч нарсадир» (Edmund Burko. «Thoughts and Details on Scarcitv, originally presented to the Rt. Hon. W. Pitt in the Month of November 1795», edit. London/1800, p. 10)


VI БОБ.— ДОИМПЙ КАПИТАЛ ВА УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
209
шу цадар муккасидан кетадики, у меҳнатнинг мана шу текин ҳадя- сини ҳам кўрмайди. Меҳпат процесси мажбуран тўхтаб қолганида, кризислар юз берганида, капиталист бупи яққол сезади23).
Ишлаб чиқариш воситаларида умуман буларнинг истеъмол ций- мати истеъмол қилинади, меҳнат аиа шу истеъмол цийматини ис- теъмол килиш йўли билан маҳсулотлар ишлаб чиқаради. Ишлаб чиқариш воситаларининг циймати ҳациқатда истеъмол қилипмай- ди 24) ва шунинг учун ҳам у такрор ҳосил цилинмайди. Ишлаб чи- цариш воситаларининг циймати сацланиб цолади, лекин бунга са- баб меҳнат процессида бу қийматнинг бирон операцияга учраши эмас, бунга сабаб шуки, дастлаб унда мавжуд бўлган истеъмолқий- мати гарчи йўқ бўлиб кетса ҳам, лекин у бошқа бир истеъмол қий- матига қўшилиб йўқ бўлиб кетади. Шунинг учун ҳам ишлаб чи- цариш воситаларининг қиймати яна маҳсулот қпйматида намоён бўлади, лекин, қатъий қилиб айтганда, такрор ҳосил цилинмайди. Япги истеъмол циймати ҳосил қилпнади, бунда эски алмашув ций- мати янгидан намоён бўлади 25).
Меҳиат процессидаги субъектив омил, амалда намоён бўлади- ган пш кучи масаласи бошқачадир. Меҳнаг ўзинииг мақсадга му- 23) Уз йигирув фабрикаспда 800 ишчи ишлайдиган ва ҳар ҳафтада ўрта ҳисоб билап 150 той Ост-ГРядия пахтасинп ёки қарийб 120 той Америка пахтаспни ишла- тадиган бир фабрикант «Times»нинг 1862 йил 26 ноябрдаги сонида халойиққа, ҳар йили фабрикада ишнинг тўхтаб қолиши кўп чиқимга сабаб бўлаяпти, деб шикоят қилади. Бу чиқимни 6 000 фунт стерлинг, дейди. Бу унумсиз чиқимлар ораспда биз- ни қизиқтирмайдиган, масалан, ер рентаси, солиқ, страхование пули, бир йўла бир йилга ёлланга’н ходимларга, фабрииа бошқарувчисига, бухгалтерга, инженер ва ҳо- казоларга тўланадиган маош каби кўпгина моддалар бор. Шу билан бирга, сўнгра, бу фабрикант фабрикани баъзан иситиб ва баъзан буғ машинасини ҳаракатга келти- рпб турпш учун ёқилган кўмирга ва ҳар замон-ҳар замоида ишлаб, бутун машииа ускуналарггни «тайёр ҳолда» тутиб турадиган ишчиларнинг иш ҳақига сарф цилин- ган 150 фунт стерлингни ҳам ҳалиги унумсиз чиқимлар жумласига киритади. Ни- ҳоят, 1 200 фунт стерлинг машиналарнинг бузилиш харажатидир, чунки «буғ маши- налари ишламаётган бўлса ҳам, об-ҳаво ва бошқа емирувчи табиий кучлар ўз таъси- рини тўхтатмайди». Шу билан бирга фабрикант очиқдан-очиқ: машиналар кўп ишлаб, жуда ейилиб қолга'нлиги учун, бу 1 200 фунт стерлинг уича катта сумма эмас, дейди.
24) «Унумли истеъмол шуки: бунда товарнинг истеъмол цилппишп ишлаб чиқа- риш процессининг бир қисмини ташкил қилади... Бундай ҳолларда циймат истеъмол цилинмайди» (S. Ph. Newman, асаридан цитата, 296-бет).
25) Шимолий Америкада, афтидан, 20 мартача нашр цилинган бир цўлланмада қуйидаги сўзларни ўқиймиз: «Капиталнинг ягнгидан қандай формада намоён бўли- ши мутлақо аҳамиятсиздир». Қиймати яна маҳсулотда намоён бўладиган турли- туман ишлаб чиқариш элементларини узундан-узоқ қилиб, бирма-бир санаб чицқан- дан кейин, охирида бундай дейилади: «Кишишянг яшаши ва бадастирлиги учун зарур бўлган турли хил озиқ-овқат маҳсулотлари, кийим-кечак ва уй-жой ҳам ўзга- риб туради. Булар ҳам вадти-вақти билан истеъмол қилинади ва уларнинг циймати кишининг янги капптални ташкил қилган янги жисмоний ва ақлий кучида янгидан йамоён бўлади, бу капитални яна ишлаб чиқариш ишида ишлатиш мумкин» (Ғ. Wayland, асаридан цитата, 31, 32-бетлар). Бундаги бошқа ҳамма ғалати гаплар ҳақида гапириб ўтирмасдан мисол учун шуни айтиб ўтайликки, кишининг қайта тикланган кучида ноннинг баҳоси эмас, балки ноннииг ион вужудга келтирувчи элеме’нтлари янгидан пайдо бўлади. Кучнинг қиймати сифатида янгидан пайдо бў- ладиган нарса эса, аксинча, тирикчилик воситалари эмас, балки уларнинг қиймати- дпр. Худди ўша тирикчилик воситалари, гарчи уларнинг ципмати икки ҳисса кам бўлса ҳам, худди илгариги миқдорда мушак, суяк ва ҳоказолар вужудга келтира- ди, — хўллас, худди илгариги миддорда куч вужудга келтиради, лекин бу кучнинг циймати худди ўшанча, илгаригидагича бўлмаиди. «Т\инмат»ни бу зайлда «куч»га айлантириш ва ана шу риёкорона бетайин гапларнинг ҳаммаси^ни гапиришдан мақ- сад: кўшимча қиймат авансланган қийматларнинг қайтишидан иборат, деб лўттибоз- ларча — албатта, бсмаъни — хулоса чиқариш йўлидаги уринишни хаспўшлашдир.


210 УЧИИЧИ БУЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ВДЛИНИШИ
вофиқ формаси туфайли ишлаб чпкариш воситалари цийматини маҳсулотларга кўчириб, шу йўл билан уни сақлаб цолгаии ҳолда, ўз ҳаракатннинг ҳар бир пайтида устама қиймат, япги киймат ву- жудга келтпради. Ишлаб чикариш процесси ишчи ўз шахсий иш кучи кпйматининг эквивалентипи ишлаб чиқарган нуқтада, маса- лап, у ўз олти соатлик меҳнати билан маҳсулотга 3 шиллпнг қий- мат қўшгандан кейин тўхтаб қолди, деб фараз қилайлик. Бу ций- мат маҳсулотнинг қийматида ишлаб чиқариш воситаларининг ақийматидан вужудга келган элемептлардан ортиқча қийматдир. Бу ^иймат — мазкур процессда ҳосил бўлган ягона янги цийматдир, маҳсулот қийматининг айни шу процесснинг ўзида ҳосил қилин- ган ягопа кис-мидир. Албатта, бу киймат иш кучи сотиб олинаётган вақтда каинталпст аванслаган ва тпрпкчилик воситаларига ишчи- нинг ўзи сарф қплган пулнинг ўрнинигина цоплайди, холос. Зшил- лингдап иборат бу янги қиймат аввал сарф қилииган 3 шиллпнг- шшг такрор ишлаб чпқарилишидан бошқа нарса эмас. Лекин бу янги цпймат, ишлаб чикарпш воситаларининг қиймати каби, фақат ташки кўринишдагина эмас, балки ҳақиқатан такрор ишлаб чиқа- рилгап. Бу ерда бир қиймат иккинчи цийматнинг ўрнинп янги диймат ҳосил қилиш йўли билап цоплайди.
Лекпн бнз шуни биламизки, меҳнат процесси иш кучи қпйма- тиштнг фақат эквпваленти такрор пшлаб чиқарплиб, меҳнат пред- метпга 1лўшплган чегарадан кейин ҳам давом кплади. Бу эквпва- лептпи такрор ишлаб чиқариш учун 6 соат кифоя цилса ҳам, ирсиесс, масалаи, 12 соат давом қилади. Демак, иш кучининг ҳара- кати патпжасида унинг ўз қиймати такрор ишлаб чицарилиши билан бпрга ортиқча киймат ҳам ишлаб чиқарилади. Бу қўшимча киймат маҳсулот кпйматинииг мазкур маҳсулотип пшлаб чиқариш учун нстеъмол қплингап элемептлар қийматидап, яъни ишлаб чи- қариш воситаларп бплан иш кучинипг қийматидан ортиқча қпсми- пи ташкнл кплади.
Еиз маҳсулот қийматини ҳосил қилишда меҳнат процессининг турли омилларп ўйнаган турли ролларии тасвирлаб, бу билап ка- питалнинг ўзини кўпайтириш процессида унинг турли таркпбий кисмларпнппг функцияларипи ҳам тавсифлаб бердик. Маҳсулотни вужудга келтпришда катпашган элементлар цийматп суммасига писбатап маҳсулотнинг бутун қийматида ҳосил бўлган ортиқча қнймат дастлаб авансланган капитал қийматига писбатап кўпайган ортпкча цийматдир. Ишлаб чиқариш воситалари ҳам, иш кучи ҳам, пул формаспдаи чиқиб, меҳнат процесси омилларига айланган дастлабкп капитал кийматпнинг фақат турли формаларда мавжуд бўлгаплпгппи кўрсатади, холос.


VI БОБ.— ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА УЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ
211
каппталнинг доимпй, ўзгармас цисми деб ёки, цисца цплпб айтган- да, доимий капитал, деб атайман.
Капнталнпиг иш кучпга айланган цисми, аксипча, пшлаб чиқа- риш процесспда ўз кийматини ўзгартиради. Капиталпииг бу 1\исми ўз эквивалеитини такрор ишлаб чиқариш билан бирга, бупииг ус- тпга ортиқча қиймат, қўшимча қиймат ҳам ҳосил ^илади; бу қу- шимча циймат, ўз навбатида, ўзгариши, кўпайиши ёки камайиши мумкин. Каппталнинг бу цисми доимий миқдордан узлуксиз ра- вишда ўзгарувчп миқдорга айланиб боради. Шунинг учун мен ка- питалнинг бу қисмини, капиталиинг ўзгарувчи қисми, деб ёки, кисқа цилиб айтганда, ўзгарувчи капитал, деб агаймаи. Меҳнат процесси пуқтап назаридан цараганда, капиталнинг объектив ва субъектив омиллар сифатида, ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучи сифатида бир-биридан фарқ цплувчи айни ўша таркибий қисм- лари, қийматнинг кўпайиш процесси иуқтаи назаридан цараганда, бвр-бпридап доимий капитал ва ўзгарувчи капитал сифатпда фарқ ^илади.


212УЧИНЧИ БУЛИМ,—АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
найди26), упинг қиймати ҳамиша ижтимоий зарур меҳпат билаи, демак, айни замонда мавжуд бўлган ижтимоий шароитдаги зарур меҳпат билан ўлчаиади.
Ишлаб чиқариш процессида ҳозир ишлатилаётгап меҳнат воси- талари, машина ва ҳоказоларнинг қиймати ҳам, шунингдек қий- матиипг улар маҳсулотга ўтказаётгап ҳиссаси ҳам, хом материал- нииг қиймати ўзгарганидек, ўзгариши мумкии. Масалан, янгп бир ихтиро па.тнжасида айии хилдаги машиналар камроқ меҳнат сарф килиш йўли билап такрор ишлаб чиқарилса, у вақтда эски маши- налар ўз цийматларини маълум даражада йўқотади ва шупинг учун уларпииг маҳсулотга ўтказадиган қиймати нисбатан камаяди. Лекин бу ҳолда ҳам кийматнииг ўзгариши машина ишлаб чиқариш воситаси функциясини бажарадигап ишлаб чиқариш процессидан ташкарида рўп беради. Бу процессда машянанипг маҳсулотга ўтка- задигаи қиймати упинг ўзи, бу процессдан қатъи иазар, эга бўлган цийматдан асло ортиқ бўлмайди.
Ишлаб чицариш воситаларпнипг цийматида юз берган ўзгариш, гарчи бу ишлаб чиқариш воситалари процессга киргандан кейин акс этиш йўли билан уларга таъсир кўрсатса ҳам, лекин бу воси- таларпинг доимий капиталлигини ўзгартирмаганидек, доимий ка- питал билан ўзгарувчи капитал ўртасидаги ппсбатнинг ўзгариши ҳам улариинг вазифалари ўртасидаги фарқни ўзгартирмайди. Ма- салан, меҳнат процессининг техник шароити шу қадар ўзгара ола- дики, илгари 10 та арзон баҳо цурол билан 10 та ишчи нисбатан оз микдордаги хом материалдан буюм ясаган жойда энди 1 ишчи кимматбаҳо машипа билан ҳалигидан юз ҳисса ортиқ миқдордаги хом материалдан буюм ясайди. Бу ҳолда доимий капитал, яъни ишлатплаётган ишлаб чиқариш воситаларипинг қиймат массаси анча кўпаяди, капиталиииг иш кучига авансланган ўзгарувчи қис- ми эса анча камаяди. Бироқ бу ўзгариш фақат доимий капитал билан ўзгарувчи капиталнииг миқдорлари ўртасидаги нисбатга ёки бутуп капиталпинг доимий ва ўзгарувчи таркибий қисмларга бўли- ниши ўртасидаги нисбатгагина тааллуқлидир, аммо-лекин, аксип- ча, доимий капитал билап ўзгарувчи капитал ўртасидаги фарққа асло тааллуқлп эмасдир.
2б) 	«Бир жинсдаги махсулотларнинг ҳаммаси, аслида, бир масса*ни ташкил ди- лади ва бу массанинг бахоси, аирим махсулотни сотишнинг алоҳида шарт-шароит- ларидан қатъи назар, бир 'хилда белгиланади» (Le Trosne, асаридан цитата, 893-бет).


[213
ЕТТИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
1. ИШ КУЧИНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИЯ ҚИЛИНИШ ДАРАЖАСИ
Авансланган капитал Я томопидан ишлаб чиқариш процессида ҳосил килипган қўшимча қиймат, яъни авансланган капитал қий- матипииг ўсими бизнинг олдимизда ҳаммадан олдип маҳсулот қий- матиипиг шу маҳсулотни ишлаб чиқаришда қатнашган элемент- ларнинг қийматлари суммасидан ошицча қисми сифатида намоён бўлади.
Капитал К икки қисмга: ишлаб чиқариш воситаларига сарфлан- ган пул суммаси с га ва иш кучига сарфланган иккинчи пул сум- маси v га бўлинади; с — цийматнииг доимий капиталга айланган қисмидир, v эса — қийматнинг ўзгарувчи капиталга айланган қис- мидир. Дсмак, дастлаб мана бундай бўлади: I£ = c+v, масалан, с V
авансланган капитал 500 фунт стерлинг = 410 фунт стерлинг + 90 фунт стерлинг. Ишлаб чиқариш процессининг охирида ҳосил бўл- ган товарнинг қиймати = с + v 4- т, бу ерда т қўшимча цийматдир;
с v ‘ т
масалан, 410 фунт стерлинг +90 фунт стерлинг + 90 фунт стер- линг. Дастлабки капитал Л* 7Г' га, 500 фунт стерлингдан 590 стер- линга айланди. Буларнинг иккаласининг орасидаги фарқ=^т, 90 фунт стерлинг цўшимча қийматдир. Ишлаб чиқариш элементлари- нинг циймати авансланган капитал қийматига баравар бўлганлиги учун, маҳсулот қийматининг шу маҳсулотни ишлаб чиқаришга сарф қилинган элементлар цийматидан ортиқча қисми авансланган капи- тал цийматининг қўшимчасига баравар ёки ҳосил қилинган қўшим- ча кийматга баравар, деган ran ҳақиқатда оддий бир ортиқча так- рорлашдир. Ч


214 УЧИНЧП БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ДЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИПТИ
колган цисми илгарп қаидай формада мавжуд бўлгап бўлса, шу формада сакланиб қолаверади. Унинг ана шу кейлнгп қисми қпй- мат ҳосил қилпшда ҳеч қаидай роль ўйнамагаплигп учуи, биз буи- да унга эътибор бермаслпгимиз мумкип. Упи ҳисобга кирнтгапда ҳам, ҳеч иарса ўзгармас эди. Бундай деб фараз кплайлик: c = 4i0 фунт стерлипг бўлиб, у 312 фунт стерлянгллк хом материал- дан, 44 фупт стерлииглпк ёрдамчи материалдан ва машинанипг процессда ейплиб ишдан чиққан 54 фуит стерлппглик қисмидан иборат; ҳақикатда ишлатилаётгап машпналарнинг қиймати 1 054 фунт стерлингдир. Биз фақат аиа шу 54 фупт стерлинглик қийматни. яъни машиналар пшлаш натижасида йўқотгаи ва шу- пипг учуп маҳсулотга кўчирган қийматии, маҳсулотипнг қиймати- пи пшлаб чиқаришга авансланган қиймат, деб ҳисоблаймпз. Агар биз ҳамоп ўзининг илгаригп формасида,— буғ машпнасн ва ҳока- золар сифатида,— давом қилаётган ўша 1 000 фунт стерлингпп ҳам ҳисобга киритсак эдп, у вақтда бпзга упи ҳар иккп томонда, авапс- ланган циймат томонида ҳам, маҳсулот циймати томонида ҳам ҳи- собга киритишга тўғрп келарди 26а) ва, шуидай қилиб, биз бир то- монда 1 500 фунт стерлинг, иккинчи томонда 1 590 фунт стерлинг ҳосил қилар эдик. Орадаги фарқ, ёки қўшимча қиймат, илгариги- дек, 90 фунт стерлинг бўлар эди. Шунинг учун, ran бунпнг тес- кариси ҳақида бормаган жойда, биз ҳамиша, ишлаб чиқарншда пшлатилгап ишлаб чиқариш воситаларишшг қпйматмнигина қий- мат ҳосил қилиш учун авансланган доимий капитал, деб тушу- памиз.
Шупдай деб фараз қилиб, япа К = c-\-v формуласига қайтай- лик; энди бу формула К’= с+v + т га айланди, бунинг на- тижасида КК' га айланди/ Биз доимий капитал цийматининг фа- қат маҳсулотдагина яигидан пайдо бўлишини биламиз. Демак, про- цессда ҳақиқатаи янгидан ҳосил қилинган қиймат маҳсулотнинг процессдан ҳосил цилинган бутун қийматидан фарц ^илади, шу~ нинг учун бу янги[киймат, дастлаб кўзга ташланганидек, с + г>+ с v т
+ т га, ёки 410дфунт стерлипг + 90 фунт стерлипг + 90 фунт
v _ т
стерлингга эмас, балки.г + m га, ёки 90 фунт стерлинг + 90 фунт стерлингга, яъни 590 фунт стерлингга эмас, балки 180 фунт стер- лингга баравардир. Агар доимий капитал с ~ 0 бўлсайди, иккинчи хил қилиб айтганда, агар капиталистга ҳеч кандай ишлаб чицарил- ган ишлаб чиқариш воситалари, хом материал ҳам, ёрдамчи мате- риал ҳам, меҳнат қуроли ҳам ишлатишга тўғри келмайдиган, бал- ки фақат табиат берган материалларни ва иш кучинигина ишлатиш-


VII БОБ.—ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
215
га тўғри ксладиган саноат тармоқлари мавя1уд бўлса эди, у ҳолда доимий цийматнинг ҳеч бир ҳиссаси маҳсулотга кўчмас эди. Маҳсу- лот цийматииииг бу элемонти, — биз келтирган мисолдаги 410 фунт стерлинг,—тушиб колар эди, лекип с жуда кўп қиймат суммаси- дан иборат бўлган ҳолларда юз берганидек, янгидан ҳосил қилин- ган ва 90 фунт стерлинглик қўшимча қийматни ўз ичига олган 180 фуит стерлинглик циймат худди ўша миқдорини тамоман сақлаб цолар эди. Бу ҳолда мана бундай бўлар эди: К = 0 + v — v, ва К', қиймати кўпайган капитал, = v + w, демак, К' — К илгаригидек = т бўларди. Агар т == 0 бўлсайди, бошқача қилиб айтганда, агар қиймати ўзгарувчи капитал сифатида авансланган иш кучи фақат ўз эквивалентинигина ишлаб чиқарса эди, у вақтда, аксинча, К = с -\-v ва К' (маҳсулот киймати) == с + v 4~ 0 ва шунинг учун ҳам К = К' бўларди. Аванслангаи капиталнинг қиймати кўпаймас эди.
Ҳақиқатда бнз биламизки, қўшпмча қиймат қийматнинг ўзга- риш патижасидир, бу ўзгариш v да, капиталнинг иш кучига айлан- ган цисмнда юз беради, бинобарин, бу ўзгариш v+m=v+ /\v (v плюс ўсим v) бўлади. Лекин авансланган каппталнинг ўзгарувчи таркибий қисми кўпайиши натижасида бутуи шу авапсланган капи- талпипг ўзпнинг ҳам кўпайиши қпйматнинг ҳақиқий ўзгаришини ва ушшг ўзгариш нисбатиии хиралаштиради. Аванслаиган капитал илгарк = 500 эди, энди эса = 590 бўлди. Демак, процессни соф ҳо- лида аналпз ^илиш шуни талаб қиладики, биз маҳсулот киймати- иипг доимип капитал қийматини фақат янгидап ҳосил қпладигап кисмида батамом абстрактлашишимпз, яъни доимпй капптал с ни лолга бараварлаштиришимиз ва, шуидай қилдб, бу ерда математи- ка копунипи татбиқ қилишимиз лозим, доимпй ми^дор ўзгарувчи мцкдорга фацат қўшиш ва олиш воситаси ила боғлаиган човда, математика ўзгарувчи ва доимий миқдорлар билап ана шу қонунга таяпиб иш кўради.
Ўзгарувчи каяиталпинг дастлабки формасидап бошқа бир қи- йипчилик келиб чикади. Масалан, юқорцда келтирплгая мисолда Tr = 410 фупт стерлинг доимий капитал + 90 фунт стерлинг ўзга- рувчи капптал + 90 фунт стерлинг 1\ўшимча қпйматга баравардир. Бироқ 90 фунт стерлинг маълум, бинобарпн, доимий мпқдордир, шуиинг учуп ҳам унга ўзгарувчи миқдор деб қараш бемаънилик- v
дир. Лекин бу ерда 90 фупт стерлипг ёки 90 фунт стерлипглик ўзгарувчи каиптал ҳақиқатда шу қиймат бошидан кечирган про- цессшшг символпдир, холос. Капиталнинг иш кучп сотиб олпш учуп авапслангап кисми моддийлашган маълум бпр мпқдордаги мо.ҳпатдпр, демак, сотиб олинган иш кучп қийматп қандай доимпи миқдор бўлса, бу ҳам худди шундай доимпй мпқдордпр. Лекин ишлаб чпкариш процессининг ўзида, аваислапгап 90 фупт стерлинг Ўрнига амалдаги иш кучи, жонсиз меҳнат ўрнига жонли меҳнат, ҳаракатсиз мицдор ўрпига ҳаракатдаги мицдор, доимпй мицдор


216 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦУШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ўрпига ўзгарувчи мицдор намоён бўлади. Натижа такрор ишлаб чи- қарилган v плюс ўсим v бўлади. Капиталистик ишлаб чиқариш нуцтаи назаридан қараганда, бутун процесс иш кучига айлапган дастлабки доимий қийматнинг ўзининг ҳаракат қилишидир. Бутун пролесс ва унинг натижаси ана шу дастлабки доимий қийматдан келиб чиқади, деб ҳисоблайдилар. Шунинг учун, агар 90 фунт стерлингдан иборат ўзгарувчи капитал формуласл, ёки кўпаювчи киймат, цандайдир зиддиятли бир нарса бўлиб кўрииар экаи, у капиталистик ишлаб чиқаришга хос бўлгал зиддиятнигина ифода этади, холос.
Доимий капитални нолга бараварлаш биринчи царашда галати таассурот цолдиради. Ваҳоланки, бу нарса кундалик ҳаётда доимо юз бериб туради. Масалан, агар Англиянинг ип газлама саноатидап олаётган фойдасини ҳисоблаб чицмоцчи бўлсалар, аввало сотиб олипгап пахта учун Қўшма Штатларга, Ҳиндистонга, Мисрга ва бошқа мамлакатларга тўланган баҳони чицариб ташлайдилар, яъии маҳсулотнинг қийматида янгидан пайдо бўладиган капитал ций- матини нолга бараварлаштирадилар.
Албатта, цўшимча цийматнинг капиталнинг бевосита қўшимча қиймат ҳосил қиладиган ва шу қўшимча қиймат туфайли қиймати ўзгарадиган цисмигагина эмас, балки аваясланган бутун капиталга ҳам нисбати катта иқтисодий аҳамиятга эгадир. Шу сабабдал биз бу нисбатни учинчи китобда батафсил текшириб чицамиз. Капи- талппнг бир қисмини иш кучига айлантириш йўли билаи кўпай- тирмоқ учун капиталиинг иккинчи қисмини ишлаб чиқариш восита- ларига айлалтирмоқ керак. Ўзгарувчи капиталнипг ишлаши учуи доимий калиталнп меҳнат процессипинг муайял техник хусусияти- га мувофиқ келадиган маълум нисбатларда авапсламоқ керак. Би^ роц, маълум бир химлк процесс учун реторга ва бошқа идишлар керак бўлса-да, бу ҳол алализ вацтида ретортанллг ўзидан абст- рактлашил1га сира ҳам тўсқиллик ^илмайди. Цийматнилг ҳосил бўлилш ва қийматнилг ўзгариши ўз ҳоллда, яъни соф ҳолида текширилар экан, доимий капиталлинг ашёвий ифодаси бўлгап иш- лаб чиқариш воситалари циймат ҳосил қилувчи ҳаракатдаги кучни ўз ичига олган модданигина ташкил этадл, холос. Шунинг учун ҳам, бу моддапинг табиати ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас, яъни у пахта бўладими ёки темир бўладими, барибир. Бу модданинг ций- мати ҳам аҳамиятсиздир. Фақат бу модданинг массаси ишлаб чи- кариш процесси вақтида сарфланиши лозим бўлгап меҳнат миқдо- рипи ўзига сингдириш учуп етарли бўлса, бас. Модомики бу масса мавжуд экан,— унилг ^ийматл кўпайганда ҳам, камайганда ҳам, ёки у, ер ва денгиз каби, ҳеч ^андай қийматга эга бўлмаганда ҳам,— у циймат ҳосил қилиш ва қийматпи ўзгартил1 процессига асло таъсир қилмайди27).
27) 	2-нашрига изо$. Ўз-ўзидан маълумки, Лукреций айтганиден, «nil posse crearl de niliilo»—ҳеч нарсадан ҳеч нарса яратиб бўлмайди70. «Қиймат ҳосил цилиш»—иш нучини меҳнатга айлантириш демандир. Ўз навбатида, иш нучи ҳаммадан аввал табиатнинг ниши организмига айланган моддасидир.


VII БОБ,—ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
217
Шундай қилиб, биз ҳаммадан анвал капиталнинг доимий цисми- ни нолга бараварлаймиз. Бунда авансланган капитал с + v v дан иборат бўлади, маҳсулотнинг циймати бўлган с + v + т эса янги- дан ҳосил қилинган қиймат бўлмиш v + т дан иборат бўлади. Агар иш- лаб чиқариш процессининг бошидан охиригача давом қилган меҳ- натни гавдалантирувчи янгидан ҳосил қилинган қиймат =180 фунт стерлинг бўлса, у ҳолда биз 90 фунт стерлинг = қўшимча ^иймат- ни ҳосил қилиш учун 90 фунт стерлинг = ўзгарувчи капитал қий- матини мазкур суммадан чиқариб ташлашимиз керак. Бу ерда 90 фунт стерлинг = т ҳосил қилинган қўшимча қийматнинг абсолют миқцорини ифода этади. Цўшимча цийматнинг нисбий миқдори, яъни ўзгарувчи капиталнинг кўпайгаялигини кўрсатувчи нисбат эса, афтидан, цўшимча цийматнинг ўзгарувчи капиталга бўлган нис- бати билан белгиланади, ёки касри билан ифода этилади. Де- мак, юқорида келтирилган мисолни ифодалаш учун бу нисбат: 80/90 = = 100% бўлади. Ўзгарувчи капиталнинг бу нисбий кўпайишини, ёки қўшимча цийматнинг нисбий мицдориии, мен қўшимча қиймат нормаси деб атайман28).
Биз юқорида шуни кўрган эдикки, ишчи меҳнат процессининг бир цисми давомида фақат ўз иш кучининг қийматини, яъни ўзи учун зарур бўлган тирикчилик воситаларининг қийматини ҳосил цилади. Ишчи буии ижтимоий меҳнат тақсимотига асосланган му- носабатларда ҳосил қилганлиги учун, у ўз тирикчилик воситалари- ии бевосита ишлаб чиқармайди, балки муайяи алоҳида бир товар формасида, масалан, калава формасида ишлаб чиқаради, ўз тирик- чилик воситаларининг цийматига ёки бу воситаларни сотиб олиш учун кетадиган пулга баравар қиймат ҳосил цилади. Ишчинингўз пш куиининг шу мақсадда сарфланган қисми, унинг ўртача кунда- лик тирикчилик воситаларининг қийматига қараб, яъни бу восита- ларпи ишлаб чиқариш учун ҳар куни талаб этиладиган ўртача иш вақтига цараб, кўпроқ ёки камроқ бўлади. Агар ишчининг кунда- лик тирикчилик воситалари цийматида ўрта ҳисоб билан 6 иш соа- ти моддийлашган бўлса, у вацтда ана шу қийматни ҳосил қилмоқ учуп ишчига бир кунда ўрта ҳисоб билан 6 соат ишлашга тўғри келади. Агар ишчи капиталист учун эмас, балки ўзи учун, муста- кил суратда, пшлаганида эди, унда бу ишчига, бошқа шароитлар бир хилда бўлгапида, ўз иш кучининг цийматини ҳосил қилмоқ ва, шуидай килиб, ўзининг яшаши учун, ёки доимий такрор ишлаб чиқарпш учуп зарур бўлгап тирикчилик воситаларини олмоқ учун, илгаригицек, ўрта ҳисоб билан сутканинг айни ўшанча қисми да- вомида ишлашга тўғри келар эди. Лекин ишчи иш кунинииг бир 28) 	Худди шупингдек, инглизлар ҳам «rate of profits», «rate of interest» [«фойда nop- маси», «процент нормаси»] ва ҳоназо, дсйдилар. КЎшимча циймат қонунлари маълум бўл- гандан нейин фойда нормасини тушуниш осон энанлигини нитоохон III китобдан билиб олади. Анс ҳолда ni l’un, ni 1'autre [унисини ҳам, бунисини ҳам] тушуниб бўлмайди.
15—516


218 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
кунлик иш кучи қийматини, масалан 3 шиллингни, ҳосил қилиш учун зарур бўлган қисмида капиталистнинг унга тўлаган циймати- нинг28а) фақат эквивалентини ҳосил қилганлиги туфайли, яъни янгидан ҳосил қилинган циймат билан авансланган ўзгарувчи капи- тал цийматини фацат цоплаганлиги туфайли, цийматнинг бу хилда ҳосил қилиниши оддий такрор ишлаб чиқаришдир. Шунинг учун мен иш кунининг мана шу такрор ишлаб чиқариш юз берадиган цисмини зарур иш вақти деб, шу вақт давомида сарф цилинган меҳнатни эса — зарур меҳнат деб атайман28  29). Бу меҳнат ишчилар учун шу сабабдан зарурдирки, у улар цилган меҳнатнинг ижтимоий формаси билан боғлиқ эмас. Бу меҳнат капитал ва капиталистик олам учун шу сабабдан зарурдирки, ишчининг доим мавжуд бўли- ши улар учун негиздир.
Ишчи меҳнат процессининг иккинчи даврида,— яъни зарурмеҳ- нат доирасидан кейин ишлаган даврида,— гарчи меҳнат ^илса-да, иш кучипи сарф килса-да, бироқ бу даврда ишчи ўзи учун ҳеч қан- дай циймат ҳосил қилмайди. Ишчи қўшимча ^иймат ҳосил килади; йўқдаи бор бўлган бу қўшимча циймат ўзининг бутун жозибадор- лиги билан капиталистии мафтун цилади. Мен иш кунининг ана шу кисмини қўшимча иш вақти деб, шу вақт ичида сарф қилинган меҳнатни эса — қўшимча меҳнат (surplus labour) деб атайман. Умумаи қийматни тушуниш учун уни сингган иш вақти деб, мод- дийлашган меҳнат деб билиш нақадар муҳим бўлса, қўшимча қий- матни тушуниш учун уни сингган қўшимча вақт деб, моддийлаш- ган цўшимча меҳнат деб билиш ҳам шу қадар муҳимдир. Бу қўшимча меҳнат бевосита ишлаб чиқарувчидан, ишчидан қандай формада сиқиб олинса, жамиятнинг иқтисодий формациялари ҳам бир-бирпдан,— масалан, цулликка асосланган жамият ёлланма меҳ- нат жамиятидан,— фақат ана шу форма билан фарқ цилади30).
Ўзгарувчи капиталнинг қиймати шу капитал сотиб олган иш ку- чининг қийматига баравар бўлганлиги учун, бу иш кучининг қий-
28 а) { З-нашрига иэо%. Автор бу ерда кенг ёйилга!н иқтисодий тилдан фойдаланади. Шуни эсга солиб ўтайликки, 137-бетда [шу томнинг 177-бетида] кўрсатилга- нидек, ҳақиқатда капиталист ишчини эмас, балки ишчи капиталистни «аванслай- ди». — Ф. Э. }
29) Биз бу асарда ҳозирга қадар «зарур иш вадти» деган сўзларни маълум бир
товар ишлаб чиқариш учун ижтимоий зарур иш вақти деган маъпода ишлатиб кел- дик. Энди биз бу Сўзларгни иш кучидек ўзига хос товарни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтига нисбатан ҳам ишлатамиз. Айни бир termini technici [тех- ник терминларни] турлича маънода ишлатиш яхши эмас-у, лекин ҳсч бир фанда бундан батамом қутулиб бўлмайди. Масалан, математиканинг юқори ва қуйи бўлим- лари тацқослаб кўрилсин. „ „
30) Жаноб Вилъгельм Фукидид Рошер71 айнан готшедча72 донолик билан янги бир
нарса кашф дилгандек, бундай дейди: қўшимча қиймат ёки қўшимча маҳсулот ва улар билан боғлиқ бўлга»н жамғарма ҳозирги шароитда капиталистнинг «тежамкор- лигидан» вужудга келгани ҳолда ва капиталист «бунинг учун, масалан, процент талаб қилгани» ҳолда, «маданиятнинг қуйи босқичларида», аксинча, «... кучлилар кучсизларни тежамкорликка мажбур этадилар» (цитата келтирилаётган асар, 82, 78-бетлар). Меҳ»натни тежашгами? ёки йўд ортиқча маҳсулотними? ҳақиқатан нодон бўлиш билан бирга, дийматни ва дўшимча цийматни виждонан анализ қилишдан ва бу анализнинг натижаси полиция нуқтаи назаридан бирданига васвасали-шуб- ҳали бўлиб чиқишидагн апологетларча қўрқиш, — мана шулар Рошерни ва унинг шерикларини капиталистга унинг мавжуд цўшимча қийматни ўзлаштиришни оқлаши j учун ёрдам ниладиган бирмунча қулай баҳоналарни цўшимча қийматнинг пайдо бў- 1 лишини асослайдиган далил цилиб кўрсатишга мажбур этадп. j


VII БОБ.— ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
219
мати иш кунининг зарур кисмини белгилаб берганлиги, қўшимча қиймат эса, ўз навбатида, иш кунининг ошиқча қисми билан бел- гиланганлиги учун, бундан мана бундай натижа келиб чиқадгг қў- шимча мэҳнатнинг зарур меҳнатга бўлган^ нисбати кандай бўлса, кўшимча қийматнинг ўзгарувчи капиталга бўлган нисбати ҳам худ- m ^ўшимча меҳнат
ди шундайдир, ёки қўшимча қиймат нормаси - - зарур меҳнат бўлади. Бу нисбатнинг ҳар икки қисми айни бир нисбатни турли формада: бир ҳолда моддийлашган меҳнат формасида, иккинчи ҳол- да — ҳаракатдаги меҳнат формасида ифода цилади.
Шунинг учун ҳам ^ўшимча қиймат нормаси иш кучининг капи- тал томонидан. ёки ишчининг капиталист томонидан эксплуатация х ЗОа)
қилиниш даражасинипг аниқ ифодасидир
Биз мана бундай деб фараз цилган эдик: маҳсулот қиймати с v
41б^фунт стерлинг"+ 90 фунт стерлинг + 90 фунт стерлинг, аванслан- ган капитал = 500 фунт стерлинг. Қўшимча қиймат =5= 90, аванслан- ган капитал эса = 500 бўлганлиги учун, одатдаги усул билан ҳисоб- ланганида, кўшимча қиймат нормаси = 18 % дир (буни одатда фой- да нормаси билан аралаштириб юборадилар), — бу нисбатнинг паст даражада бўлиши Кэри жанобларининг ва бошца «уйғунлик» тар- ғиботчиларининг кўнглини хира қилиб қўяр эди. Ҳақицатда эса цўшим- т т т
чацийматнормаси — га, ёки га эмас, балки— га баравардир,
бинобарин эмас, балки “=100% дир — эксплуатация қилиш- нинг зоҳирий даражасидан беш баравардан кўпроқ ошицдир. Гарчи биз бу ҳолда иш кунининг абсолют миқдорини, меҳнат процесси давом қилган даврни (бир кун, бир ҳафта ва бошкаларни), ниҳоят, 90 фунт стерлингдап иборат ўзгарувчи капитал айни бир вақтда қанча ишчини ҳаракатга келтирганини билмасак ҳам, ҳарҳол- „ „ w дўшимча меҳнат
да қушимча қиимат нормаси —, боягидаи га айлана
v зарур меҳнат
олганлиги учун, иш кунининг икки таркибий цисми ўртасидаги ўз- аро нисбатни тўғри кўрсатади. Бу нисбат 100% дир. Демак, ишчи иш кунининг ярмида ўзи учун, иккинчи ярмида эса—капиталист учун ишлаган.
Шундай қилиб, қўшимча қиймат нормасини ҳисоблаш методи, кисқа килиб айтганда, мана бундай: биз маҳсулотнинг бутун кий- матини оламиз ва маҳсулот қийматида янгидан ҳосил бўладигап


220 УЧИНЧИ БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
доимий капитал қийматини нолга бараварлаймиз. Цийматнинг қол- гап суммаси товар вужудга келтириш процессида ҳақиқатан янги- дап ҳосил қилинган ягона цийматдир. Агар цўшимча циймат маъ- лум бўлса, унда биз, ўзгарувчи капитални топиш учун, цўшимча қийматни ана шу янгидан ҳосил қилинган қийматдан чиқариб таш- лаймиз. Агар ўзгарувчи капитал маълум бўлиб, биз қўшимча қий- матви қидираётган бўлсак, унда биз ҳалигининг аксини қиламиз. Борди-ю, қўшимча циймат ҳам, ўзгарувчи капитал ҳам маълум бўлса, унда фақат охирги операцияни цилиш, цўшимча қийматнинг ўзгарувчи капиталга нисбатини,. ни ҳисоблаб чиқиш керак бў- лади.
Бу метод нақадар содда метод бўлса ҳам, ҳарҳолда бу методга негиз бўлган ва китобхонлар одатланмаган тасаввур усулини бир неча мисол билан уларга тушунтириб бериш ўринсиз бўлмаса ке- рак.
Аввало мисол цилиб 10 000 дуглик йигирув машннаси бор йиги- рув фабрикасини олайлик; Америка пахтасидан 32-номерли ип йигирадиган бу фабрикада ҳар бир дук ҳафтада 1 қадоқ ип йиги- ради. 6% чиқинди чиқади. Демак, ҳар ҳафтада 10 600 цадоқ пахта 10 000 цадоқ калавага айлантирилади ва 600 қадоғи чиқиндига чи- қиб кетади. 1871 йил апрелида бу пахтанииг ҳар бир қадоғи 73Д пенс эди, яъни 10 600 цадоғи, яхлит рақам билан олганда, 342 фунт стерлинг эди. Тайёргарлик асбоб-ускуналари ва буғ ма- шинаси цўшиб ҳисоблапганида, ҳар донаси 1 фунт стерлинг бўлган ана шу 10 000 дукнинг қиймати 10 000 фунт стерлингдир. Шу дук- ларнинг бир йилда ейилиши 10%, ёки 1 000 фунт стерлинг, ёки ҳафтада 20 фунт стерлингдир. Фабрика биносииинг ижара ҳақи 300 фунт стерлинг, ёки ҳафтада 6 фунт стерлинг. Кўмир (ҳарбир от кучига бир соатда 4 қадоц ҳисоби билан 100 от (индикатор) кучига ҳафтада 60 соат ичида сарф қилингаи ва бинони иситиш учуп ҳам ишлатилган кўмир бирга цўшиб ҳисобланганида) ҳафта- да 11 тонна, ҳар тоннаси 8 шиллинг 6 пенс, яхлит рақам билан олганда, ҳафтада 4!/г фунт стерлингдир; ҳафтада 1 фунт стерлинг- лик газ, 47г фунт стерлинглик мой ишлатилади, демак, ҳафтада ишлатилган барча ёрдамчи материалларнинг қиймати 10 фунтстер- линғдир. Шундай цилиб, қийматнинг доимий цисми ҳафтада 378 фунт стерлипгдир. Бир ҳафталик иш ҳақи 52 фунт стерлииг- дир. Ҳар қадоғи 12^4 пенс бўлган 10 000 цадоқ калаванинг баҳоси 510 фунт стерлингдир; демак, цўшимча циймат: 510 фунт стер- липг — 430 фунт стерлинг = 80 фунт стерлингдир. Капиталнинг 378 фунт стерлингдан иборат доимий қисмини биз нолга баравар- лаймиз, чунки бу қисм ҳафталик қийматни ҳосил цилишда қат- нашмайди. Ҳар ҳафтада яигидан ҳосил қилинган циймат цолади, V m


VII БОБ,— ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
221
ни ўн соат бўлганида: зарур меҳнат = 331/33 соат ва қўшимча меҳ- нат=62/33 соат бўлади 31).
Жейкоб, бир квартер буғдойнинг баҳоси 80 шиллинг ва ҳар акр ердан ўрта ҳисоб билан 22 бушель буғдой олинади, бир акр ер 11 фунт стерлинглик маҳсулот беради, деб фараз қилиб, 1815 йил учуп ҳисоб жадвали тузган73, бу ҳисоб жадвалида жиддий камчи- ликлар бор, чунки ундаги турли моддалар аввалданоқ бир-бирини цоплайди,—лекин бу жадвал биз кўзлаган мацсад учун кифоядир:
1 акрга тўғри келадиган циймат
У руғлик (буғдой)
1 ф. ст. 9 ш.
Угар, соликлар
1 ф. ст. 1 ш.
Ўғит
2 ф. ст. 10 ш.
Рента
1 ф. ст. 8 ш.
Иш ҳақи
3 ф. ст. 10 ш.
фермер олган фойда
ва
процент
1 ф. ст. 2 ш.
Ж а м и
7 ф. ст. 9 ш.
Ж а м и
3 ф. ст. 11 ш-
Доим фараз қилиб келганимиздек, маҳсулотнинг баҳоси унинг қийматига = бўлгани ҳолда, бу жадвалда қўшимча циймат турли рубрикаларга: фойдага, процентга, ушрга ва ҳоказоларга бўлинади. Бу рубрикалар бизни қизиқтирмайди. Биз уларни қўшиб, 3 фунт стерлинг 11 шиллингдан иборат қўшимча қиймат суммасини ҳосил қиламиз. Уруғлик билан ўғитиинг 3 фунт стерлинг 19 шиллинг қийматини, капиталнинг доимий қисми сифатида, нолга бараварлай- миз. 3 фунт стерлинг 10 шиллингдан иборат авансланган ўзгарув- чи капитал қолади, бунинг ўрнига 3 фунт стерлинг 10 шиллинг + 3 фунт стерлинг 11 шиллинглик янги циймат ҳосил ^илинган. _т „ m3 фунт стерлипг 11 шиллинг
Шундаи дилиб ~ 3 фут стерлппг ш шитнг 100% дан кўдроц. ни ташкил этади. Ишчи ўз иш кунининг ярмидан кўпроғини қў- шимча қиймат ҳосил қилишга сарф қилади, бу ^ўшимча ^ийматни турли кишилар турли баҳоналар билан ўз ораларида тақсим қилиб оладилар 31а)-
2. МАҲСУЛОТ ҚИЙМАТИНИНГ МАҲСУЛОТНИНГ НИСБИЙ ҲИССАЛАРИДА ИФОДАЛАНИШИ
Энди капиталист пулни цандай цилиб капиталга айлантиргани- ни кўрсатган бояги мисолга қайтайлик. У ишлатган йигирувчининг зарур меҳнати 6 соат, қушимча меҳнати ҳам худди шунча, демак, ишчини эксплуатация қилиш даражаси 100% дир.
) 2-нашрига изо%. йигирув фабрикаси ҳақида китобнийг биринчи нашрида кел- тирилган ва 1860 йилга оид бўлган мисолда баъзи бир фактик хатолар бор Текстда келтирилган ва батамом тўғри бўлган маълумотларни менга манчестерлик био (Ьаб- рикант берган эди. — Шуни айтиб ўтиш керакки, А»нглияда илгариги вактларда on КЛ^ПЦИДИНДРНИНГ Диаметрига цараб ҳисобланар эди, эндиликда эса от кучиР инди- иатор кўрсатган ҳациқий кучга цараб ҳисобланади. у д
а' юД°Ридаги ҳисоблар фақат мисол учун келтирилди. Биз 6v рптта блтпляп хамМп™йГ««Т*йГ дегагн фикРга асосландик. Бу тевгликнинг хатто ўрта баҳоларҲучун Ҳам оддий йўл билан белгиланмаслигини биз III китобда кўрамиз. ** л р у у


222 УЧИНЧИ БЎЛИМ. — АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
Ўн икки соатлик иш кунининг маҳсулоти 30 шиллинглик т^ий- матга эга бўлган 20 қадоқ калавадан иборатдир. Бу калава қийма- тининг кам деганда 8/ю қисми (24 шиллинги) истеъмол килинган ишлаб чиқариш воситаларининг фацат янгидан вужудга келгав цийматидан ҳосил бўлган (20 қадоқ пахта 20 шиллинг, дук ва ҳсь казолар 4 шиллинг), ёки доимий капиталдан иборат. Қолгаи 2/ю кисми йигирув процессида ҳосил бўлган 6 шиллипглик янги ций- мат бўлиб, унинг ярми иш кучининг авапсланган бир кунлик ^ий- матини, ёки ўзгарувчи капитални қоплайди, иккинчи ярми эса 3 шиллпнглик қўшимча қийматдир. Демак, ана шу 20 қадоқ кала- ванинг бутун қиймати мана бундай ифодаланади:
с v т
калава қиймати 30 ш. = 24 ш. + 3 ш. + 3 ш.
Бу кийматнинг ҳаммаси 20 кадоқ калавадан иборат ҳамма маҳ- сулотда гавдаланганлигп учун, қийматнипг турли элементларини ҳам маҳсулотнинг мутаносиб ҳиссаларида ифодалаш мумкин.
Агар 30 шиллинглик қиймат 20 қадоқ калава шаклида мавжуд экан, унда бу қийматнпнг 8/ю қисми, ёки унинг 24 шиллинглик доимий қисми, маҳсулотнинг 8/ю қисмини, яъни 16 қадоқ калавани ўз ичига олгандир. Ана шу 16 қадоқ калаванинг 1373 қадоғи хом материал — 20 шиллинглик йигириб калава қилинган пахта қий- матидан, 22/з қадоғи эса истеъмол қилинган ёрдамчи материаллар- нинг ва меҳнат воситалари, дук ва ҳоказоларнинг 4 шиллинглик қийматидан иборатдир.
Шундай қилиб, 13Уз қадоқ калава бутун маҳсулот учун, 20 да- доқ калава учун истеъмол қилинган бутун пахтани, жами маҳсулот- нинг хом материалини ташкил этади ва ундан бошқа ҳеч нарсани ташкил этмайди. Гарчи бу миқдор жами қиймати 13!/з шиллинглик 137з қадоқ пахтаии ўз ичига олган бўлса ҳам, лекин унга қушил- ган 62/з шиллинглик қиймат қолган 62/з қадоқ калава истеъмол қи- линган пахтанинг эквивалентидир. Шундай дилиб, кейинги 62/з ца- доқ калавадан бутун пахта гўё юлиб олингандай ва жами маҳсулот учун истеъмол килингаи бутун пахта 13 7з қадоқ калавага киргизиб юборилгавдай бўлиб кўринади. Лекин шуниси ҳам борки, энди бу 137з қадоқ калавада истеъмол қилииган ёрдамчи материаллар би- лан меҳнат воситаларининг қийматидан ҳам ва йигирув процессида ҳосил бўлган янги қийматдан ҳам бир зарра йўқ.
Худди шунингдек, калаванинг қолган 22/з қадоғи, доимии капи- талнинг (4 шиллингга баробар бўлган) қолдиғини ўз ичига олган қисми, бутуи маҳсулот, яъни 20 цадоқ калава учун истеъмол ди- лиигап ёрдамчи матерпалларнинг ва меҳнат воситаларининг қий- матидап бошқа нарса эмас.


VII БОБ.— ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
223
натини, йигирув процесси вақтида сингган меҳнатни ўз ичига ол- майди. Шундай қилиб, маҳсулотнинг ана шу қисми гўё йигирил- масдан калавага айлангандай ва унинг бу калавалик формасиғирт ёлғондай бўлиб кўринади. Ҳақиқатда эса, агар капиталист маҳсу- лотнинг ана шу қисмини 24 шиллингга сотса ва бу пулга ўз ишлаб чиқариш воситаларини янгидан сотиб олса, у вақтда 16 қадоқ ка- лава фақат ўз тусини ўзгартирган пахта, дук, кўмир ва ҳоказолар- дан иборат эканлиги равшан бўлиб цолади.
Маҳсулотнинг қолган 2/ю қисми, ёки 4 қадоқ калава, аксинча, энди ўн икки соатлик йигириш процесси вақтида ҳосил қилинган 6 шиллинглик янги қийматдан бошқа нарса эмас. Истеъмол қи- линган хом материаллар ва меҳнат воситаларининг ана шу 4 қадоқ калавада гавдаланган қиймати ажратиб олиниб, дастлабки 16 қа- доц калаваиинг таркибига киритилгап. 20 цадоқ калавада гавда- ланган йигирув меҳнати маҳсулотнинг 2/ю қисмида тўпланган. Шундай қилиб, агар йигирувчи 4 цадоқ калавани пахтадан эмас, -балки ҳаводан йигирганида ёки киши меҳнатининг ёрдамисиз, табиатнинг ўзи берган пахтадан ва дукларга йигирганида эди, у ҳолда бу калава маҳсулотга ҳеч қандай қиймат қўшмаган бўлар эди.
Шундай цилиб, бир кунлик йигирув процесси вақтида янгидан ҳосил қилингаи бутун цийматни ўз ичига олган ана шу 4 қадоқ калаванинг ярми фақат истеъмол қилинган иш кучининг қиймати- ни, яъни 3 шиллииглик ўзгарувчи капитални қоплайди, қолган 2 цадоқ калава эса 3 шиллинглик қўшимча қийматдангина иборат бўлади.
Йигирувчининг 12 иш соати 6 шиллингда моддийлашганлигидан, калаванинг 30 шиллинглик қийматида 60 иш соати моддийлашган- дир. Мана шу 60 соат иш соати 20 қадоқ калавага сингган бўлиб, бу калаванинг 8/ю қисми, ёки 16 цадоғи, йигириш бошлангунча ўтгап 48 иш соатининг, яъни калава ишлаб чиқариш воситаларида моддпйлашган меҳнатнинг материаллашганидир, 2/ю қисми, ёки 4 цадоғи эса—йигириш процессининг ўзида сарф килииган 12 иш соатинпнг материаллашганидир.
Биз юқорида кўрган эдикки, калаванинг қиймати калава ишлаб чиқарилган вақтда ҳосил қилинган янги қиймат плюс унинг ишлаб чицариш воситаларида илгариёқ мавжуд бўлган цийматлар сумма- сига баравардир. Энди биз маҳсулот қийматининг турли таркибий кисмларини функция ёки тушунча жиҳатидан маҳсулотнинг ўз нисбий ҳиссаларида цай тариқа тасаввур цилиш мумкинлигини кўриб турибмиз.


224 УЧИНЧИ БЎЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
дори — фацат мазкур процесснинг ўзида қушилган қўшимча меҳ- натдан, ёки цўшимча кийматдан иборатдир,— бу бўлиниш шу қа- дар оддий ва шу қадар муҳимдирки, буни келгусида чигал ва ҳали ҳам ҳал қилинмаган проблемаларга татбиқ қилиш кўрсатиб бе- ради.
Ҳозир биз бутун маҳсулотни ўн икки соатлик иш кунииинг тайёр натижаси сифатида текшириб чикдик. Лекин биз бу маҳсу- лотни упинг вужудга келиш процессида ҳам кўздан кечиришимиз мумкин эди ва, шунга царамай, қисмий маҳсулотларни бутун маҳ- сулотпинг функция жиҳатидан турлича бўлган қисмлари сифатида ҳам тасаввур қила оламиз.


VII БОБ.—ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
225
иккинчидан, шундай бўлиб чиқадики, йигирувчи шу даражада ин- тенсив бўлгаи бир иш кунини ана шундай беш иш кунига айлан- тиради. Масалан, юқорида келтирган мисолимизда, хом материални ва меҳнат воситаларини ишлаб чиқариш учун 24/б, яъни ҳар бири ўн икки соатдан бўлган 4 иш куни ва уларни калавага айлантириш учуи ўн икки соатлик яна бир пш куии керак. Текин даромадга ҳирс қўйиш бундай мўъжизаларга ишонишга мажбур этишини ва бу мўъжизаларни исбот қилишга уринувчи доктринёр балохўрлар- ни қидиришга тўғри келмаслигини тарихда машҳур бўлган қуйи- даги мисол кўрсатиб беради.
3. СЕНИОРНИНГ «СЎНГГИ СОАТИ»
Ўз иқтисодий билимлари ва ажойиб услуби билан донг чиқар- ган ва инглиз экономистлари орасида Клаурен каби бир киши деб саналган Нассау У. Сениор Оксфордда сиёсий иқтисоддан таълим бериш ўрнига, Манчестерда шу фандан таълим олиш учун, 1836 йилнинг кунларидан бирида эрта билан Оксфорддан Манчестерга чацирилди. Яқинда чиқарилган фабрика қонунига74 қарши ва бу қо- нундан ҳам ўтиб кетган агитацияга — ўн соатлик иш куни учун олиб борилаётган агитацияга — қарши курашишни фабрикантлар шу Сениорга топширдилар. Одатдаги амалий сезгирлик билан фабри- кантлар жаноб профессорни «wanted a good deal of finishing» [«эпа- цага келтириш учун унинг устида ҳали анча ишлаш кераклигини»] пайқадилар. Шу сабабдан улар уни Манчестерга келишни буюрди- лар. Жаноб профессор ҳам, Манчестерда фабрикантлардан олган дарсларини ўз услубига солиб, памфлет нашр эттиради: «Letters on the Factory Act, as it affects the cotton manufacture». London, 1837. By памфлетда, жумладан, қуйидаги панд-насиҳатни ўқиш мумкин:
«Ёши 18 га. етмагап ёшлар ишлаётгап фабрикалардан бпронтаси ҳам, ҳозирги қонунга кўра, бир кунда 11’/2 соатдан, яъни ҳафтанипг дастлабки 5 кунида 12 соатдан ва шанба кунп 9 соатдап ортиқ пшлай олмайди. Қуйп- даги апализ (!) шуни кўрсатадики, бупдай фабрикада соф фойданипг ҳам- масп сўнгги соатда ҳосил бўлади. Фабрикаит 100 000 фунт стерлппг сарф килади: шундап 80 000 фунт стерлипги фабрика бииосига ва машиналарга, 20 000 фупт стерлипгп эса — хом матерпалларга ва ипг кучига сарфланади. Капитал йилда бир марта оборот цилади ва ялпп фойда 15% пп ташкил этади, деб фараз қилинса, бу фабрпка товарларининг йиллпк обороти 115 000 фупт стерлинглпк қийматга баравар бўлишп лозпм... Иш кунини ташкпл қилгап 23 та ярим соатлик иш вақтииинг ҳар бирида мазкур 115 000 фунт стерлпнгнпнг 5/п5 ёки ’/2з қпсми ҳоспл қилинадп. Мапа шу 115 000 фупт стерлингпипг жамиии (constituting the whole 115 000 фупт стерлинг) ташкил қилган шу 23/23 дап 2%з қисмп, яънп 115 000 дан 100 000 и фақат капиталпи қоплайди; 72з қпсмп, ёкп ялпп фойдани (!) ташкил қилган 15 000 фупт стерлиигдап 5 000 фупт стерлипги фабрикашшг эскирган ва машипа- ларнинг ейилгап қпсмипи қоплайди. Қолгап 2/23 қисми, яъпп ҳар иш куни- нипг охиргп иккита ярим соати 10% дап иборат соф фойда ҳоспл қилади.


226 УЧИНЧИ БЎЛИМ,—- АБСОЛЮТ ДУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ДИЛИНИШИ
Шунинг учун, агар баҳолар ўзгармагани ҳолда, фабрика 1172 соат ўрнига 13 соатдан ишлай олса эди, унда оборот қапитали тахминан 2 600 фунт стерлинг ошгаиида, соф фойда ҳам икки ҳиссадан ортиқ кўпаяр эди. Ик- кинчи томондан, агар иш куни 1 соат камайтирилса эди, унда соф фойда йўқ бўлиб кетар, агар иш куни 17г соат камайтирилса эди, унда ялпи фойдв ҳам йўқ бўлиб кетар эди» 32).
Яна десангиз, жаноб профессор буни «анализ» деб атайди! Агар у фабрикантларнинг, ишчилар кунининг кўп қисмини бинолар, ма- шиналар, пахта, кўмир ва ҳоказоларнинг қийматини ҳосил қилиш- га, демак, такрор ҳосил қилишга ёки қоплашга сарф қиладилар, дегап дод-фарёдларига ҳақиқатан ҳам ишонган бўлса, у ҳолда ҳеч қандай анализга эҳтиёж бўлмас эди. У тўппа-тўғри мана буидай деб жавоб бера олар эди: Муҳтарам жаноблар! Агар сиз НУгсоат ўрнига 10 соат ишлашга мажбур этсангиз, бошқа шароитлар бир хилда бўлганида, ҳар куни пахта, машина ва ҳоказолар истеъмол цилиш вақти IV2 соат камаяр эди. Демак, сиз қанча ютқизсангизг худди шунча ютасиз. Сизда ишлаётган ишчилар авансланган капи- тал цийматини такрор ҳосил қилишга ёки уни қоплашга келажак- да IV2 соат кам вақт сарф қиладилар. Агар Сениор фабрикантлар- нинг гапига ишоимай, ишдан хабардор бир киши сифатида алоҳида анализ қилиш лозим, деб билса эди, унда у, ҳаммадан аввал, жаноб фабрикантлардан фақат соф фойда билап иш кунининг миздори орасидагп нисбатга тааллуқли бўлган масалада уларнинг машина- лар билан фабрика бииоларини, хом материал билан меҳнатни бир- бирига аралаштириб юбормасликларини, фабрика биноларида, ма- шииаларда, хом материалда ва ҳоказоларда гавдаланган доимий капитални, марҳамат қилиб, бир томонга чиқариб цўйишларини, ипх ҳакига авансланган капитални эса иккинчи томонга чиқариб цў- ®2) Senior. «Letters on the Factory Act etc.». London. 1837, p. 12, 13. Биз бу ерда ўз мад- садимизга алоцаси бўлмаган баъзи бир ғалати финрлар устида, масалан, фабрикантлар ейилган мапншаларнинг ва ҳоказоларнинг қийматини, яъни напиталнинг таркибий цисм- ларидан бирининг қийматлнй ҳам брутю ёки неттога, ялпи ёки соф фойдага ниргизадилар, деган фикр устида тўхталиб ўтирмаймиз. Биз келтирилган радамларнинг тўғри ёни нотўғри экаилиги устида ҳам тўхталмаймиз. Булар «анализ» деб аталган нарсадан ортик эмас, бу- яи Леонард Хорнер ўз асарида исбот қилиб берди: «А Letter to Mr. Senior etc. «London, 1837, [p. 30—42]. Фабрикалардаги ишчиларнинг меҳнат шароитинп текгаириш учун 1833 йилда тузплган комиссиянинг аъзоларидаи бири бўлган, 1859 йилга цадар фабрина инспек- тор I ҳақицатда эса фабрикалар цснзори бўлпб келган Лсонард Хорнер инглпз ишчилар синЬига унутилмас хизмат кўрсатди. Бу кпши ғазабга келган фабринантларга царшигина емас, балки умум палатаспда фабрикадаги «ишчиларнинг» шп соатларини ҳисоблашдан нўра, фабрикантларнинг «овозларини» санашни бециёс муҳим деб билган миннстрларга карши ҳам ўз умршшнг охиригача курашиб нелди.
32-изоҳга ъушимча. Сениор асарининг мазмуни сохта бўлиш билан бирга, унда фикрлар хам чалкаш баён этилган. У, аслида, фақат мана бумдай демоқчи бўлган: фабрикант ишчини ҳар куни 1172 соат, ёки 23/2 соат ишлашга мажбур қилади. Айрим иш кунидек, бутун йиллик мсҳнат ҳам (бир йиллик иш кунлари сонига кўпайтирилган) 11 1/2 ёки 2312 соатдан иборатдир. Ана шу тахминга мувофид, 23/2 иш соатида бир йилда 115 000 фу’ят стерлинглик маҳсулот ишлаб чиқарилади; */2 иш соатида 1 15 000 фунт стерлинг X'/2з; 2% соатида 115 000 фунт стерлинг X 2С/23 = 100 000 фунт стерлинг хосил қилинади, яъни бу маблағ фақат авансланган капитални доп- лайдц. Қилган 3\ иш соатида 115 000 фунт стерлинг х 3/23 = 15 000 фунт стерлинг, яьни ялпи фопда хосил қилпнадп. Бу 3/2 иш соатидан 72 иш соатида 115 000 фунт стерлинг х ’/13 5 000 фунт стерлинг хосил қилинади, яъни фабрикаиинг эскирган ва
машиналарнинг сйилгаи цисми қопланади. Иш соатининг охирги иккита ярмида, — яъни сўнгги иш соатида 115 000 фунт стерлинг X 2/23 = 10 000 фунт стерлинг, яъни соф фойда ҳосил қилинади. Текстда Сениор маҳсулотнинг охирги 2/23 цисмини иш кунининг ўз қпсмларига айла»нтиради.


VII БОБ.— КЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ
227
йишларини илтимос қилиши керак эди. Агар ана шундан кейин, масалан, фабрикантларнинг ҳисоблашига мувофиц, ишчи иш ҳақи- ни 2/г иш соатида ёки бир соатда такрор ҳосил қилган, ёки қопла- ган бўлса, унда бизнинг анализчимиз ўз сўзини давом эттириб, бундай дейиши керак эди:


228 УЧИНЧИ Б^ЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши


VII БОБ.— ҚЎШИМЧА ДИЙМАТ НОРМАСИ
229
дап» ажрайсиз ва на сиз учун ишлаётган ҳар икки жинсдаги бо- лалар ўзларипинг «маънавий поклигини» йўқотади32а).
Ҳакиқатан ҳам ўзингизнинг «сўнгги соатингиз» келганида, окс- фордлик профессорни эсга оларсиз. Ҳозирча, охиратда юз кўриш- гунча хайр. Addio!.. [Хайр!]33) Сениорнинг 1836 йилда кашф этган
32 a) Arap Сеииор фабрикантларнинг соф фойдаси, Англия ип газлама саноатининг' ҳаёт-мамоти ва Англиянинг жаҳон бозоридаги мавқеи «сўнгги иш соати» билан боғлиқ эканлиги»ни исбот қилмоқчи бўлган бўлса7С, доктор Эндрью Юр бунга қўшимча қилиб, агар фабрикада ишловчи ёши 18 га етмаган болалар ва ўсмирлар фабрика биносининг иссиқ ва ахло^ий жиҳатдан пок муҳитида бутун 12 соат давомида беки- тиб тутилмасдан, ишдан «бир соат» илгари бўшатилиб, бесаранжом ва бузуқ ташци муҳитга чицариб юборилсалар, унда бекор^илйк ва бузуцлик уларни маъиавий жи- ҳатдан бузиб қўяди, деб, ўз навбатида, исбот цилмоқчи бўлди. Фабрика инспектор- лари 1848 йилдан бошлаб ўзларини’нг ярим йиллик «Reports»ларида «сўнгги», «машъум соат» билан ҳамиша фабрикантларнинг ғашига тсгадилар. Масалан, жаноб Хауэлл 1855 йил 31 майда ёзган фабрика ҳисоботида бундай дейди: «Агар қуйидаги ўткир ҳисоб тўғри бўлса эди» (у Сениордан цитата келтиради), «у вақтда Қўшма қиролликдаги ҳар бир ип газлама фабрикаси 1850 йилдан бошлаб ўз зарарига ишла- ган бўлар эди» («Reports of the Inspectors of Factories for the half year ending 30th April 1855», p. 19, 20). 1848 йилда ўн соатлик иш куни ҳақидаги цонун лойиҳаси парламеитда тасдиқлангач, Дорсет ва Сомерсет графликларида жойлашган ва зиғир- поядан ип йигирадиган қишлоқ фабрикаларининг эгалари, иш кунлари чекланиши лозим бўлган ишчиларнинг баъзиларини шу қонунга царши илтимоснома ёзишга мажбур цилдилар, бу илгимосномада, жумладан, бундай дейилган эди: «Илтимос цилувчи биз ота-оналар, болаларимиз'нинг ошиқча бир соат бекор қолиши уларнинг ахлоқини бузишдан бошца натижа бермайди, деб ўйлаймиз, чунки ҳамма ёмон хулқ- атворлар бекорчиликдан келиб чиқади». 1848 йил 1 декабрда ёзилган фабрика ҳисоботида бу ҳақда мана бундай дейилади: «Бу ҳимматли ва меҳрибон ота-оналар- нинг болалари ишлаётган зиғирпоядан ип йигирадиган фабрикаларни’лг ҳавоси хом материалдан чиққан чанг-гард ва тола зарралари билан шу қадар булғанганки, у ерда ҳатто 10 минут туриш ҳам ғоят даражада оғир, чунки у срда кўзларингиз, қулоқларингиз, бурнингиз ва оғзи^нгиз толадан чиқцан чангга дарҳол тўлиб, жуда қаттиқ азоб беради, бу чанг-гарддан қутулишнинг ҳеч бир иложи йўд. Машиналар шу қадар тез ишлайдики, меҳнатнинг ўзи ишчидан доим эҳтиёт бўлиб. чацдонлик билан ишлашни талаб қилади, бинобарин, ота-оналар^ни, овқатланиш вақти чидариб ташланганида, тўла 10 соат давомида ана шундай муҳитда, ана шундай иш билан шуғулланувчи ўз болаларига нисбатан «ялқовлик» дегап сўзни ишлатишга мажбур этиш бир кадар шафкатсизликдир... Бу болаларнпгяг иш вацти қўшни қишлоцлардаги цишлоқ хўжалик батраклариникидап кўпроқдир. Бундай бераҳмлик билан болалаони «бекорчиликда ва бузуқликда» айблашни ўтакетган мунофидлик ва энг уччига чид- цан иккиюзламалик деб қоралаш керак... Фабрикантнинг «соф фойдаси» меҳнатнинг «сўнгги соатида'н» келиб чиқади ва шунинг учун иш куни бир еоат камайтирилса, бутун соф фойда йўи бўлиб кетади, деган фикр, жуда натта обрўга эга бўлган бир кишининг розилиги билан, бундан тахминан ўн икки йил муцаддам комил ишонч билан илгари сурилган вацтда, жэмиятнинг бир қисми бунда»я ғазабланган эди, — ҳозир биз айтамизки, жамиятнинг бу қисми «сўнгги соат» берадиган фойдалар ҳаци- даги бу ажиб кашфиётнинг ўша вақтдан бери жуда такомиллашиб. эндиликда «ахлоцни» ҳам, «фойдапи» ҳам бир меъёрда ўз ичига олганини кўриб, кўзларига ишонмаса керак, 'негаки, агар болаларнинг иш куни камайтирилнб, тўла 10 соатга туширилса, унда х.ўжайинларнинг соф фойдаси йўқолишп билан бирга болаларнинг ахлоци ҳам бузилиб кетар эмиш, чунки буларнинг ҳар иккаласи хам мана шу сўнг- ги, ана шу «псшонага битилган соат»га боғлиқ эмиш («Reports of Tnsp. of Fact, for 31 st Oct. 1848», p. 101). Сўнгра, худди ўша фабрика хисоботица 6v жаноб' Фабри- каштларпинг «ахлоци» ва «эзгулиги»дан, яъни жуда мўмин-кобил ишчилардан бир озини ана шу хилдаги илтимосномаларга имзо чекишга мажбур этиш учун, сўнгра эса, бу илтимосномаларни парламентда бутун бир саноат тармоғининг, бутун бир графлпкнинг илтимосномаси қилиб кўрсатпш учун, шу фабрикантлар ишлатгай ҳий- ла-найпанг, маккорлик, алдамчилик, дағдаға, сохтагарлик ва хоказолардан намуналар келтирплади. — Иқтисодий «фан» деб аталувчи фаннинг ҳозирги аҳвопи учун жуда хос б^лган факт шундан иборатки, кейимчалик фабрика қонупчилигини цаттиц ёцлаб, шарафлп бир ш килган Сениорнинг ўзи ҳам, уни*лг дастлабки ва кейинги мухолиф- лари ҳам бу «ажиб кашфиётиинг» софизмларини тушуна олганпари йўц. Улар Факт- ларга ва тажрибага мурожаат қилдилар, холос. Бунинг why ва wherefore [кагндай ва нима ynvui шундай бЎлгани улар учун сир бўлиб копавсрди.


230 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ана шу «сўнгги соати»нинг сигнали яна 1848 йил 15 апрелда, Лон- донда чиқадиган «Economist» саҳифасида, бош иқтисодий мандарин- лардан бири бўлган Жемс Уилсон томонидан, унинг ўн соатлик иш куни ҳақцдаги қоиунга қарши олиб борган мунозарасида берилди.
4. ҚЎШИМЧА МАҲСУЛОТ
Маҳсулотнипг қўшимча цийматни ифода қилувчи қисмипи (2-бўлимдаги 20 қадоқ калаванинг 7ю қисмпни ёки икки қадоқ калавани) биз цўшимча маҳсулот (surplus produce, produit net) деб атаймиз. Кўшимча циймат нормаси қўшимча қийматнинг бутун ка- питал суммасига бўлган нисбати билан эмас, балки фақат капитал- иипг ўзгарувчи таркибий қисмига бўлган нисбати билан белгилан- ганндек, қўшимча маҳсулот даражаси ҳам қўшимча маҳсулотнинг бутуп қолган маҳсулотга бўлган нисбати билан эмас, балки маҳсу- лотшшг фақат зарур меҳнатни ифода қилувчи қисмига бўлган нис- бати билан белгиланади. Қўшимча қиймат ҳосил қилиш капиталис- тик ишлаб чиқаришнинг асосий мақсади бўлганидек, бойлик дара- жаси ҳам маҳсулотнинг абсолют миқдори билан эмас, балки цўшимча маҳсулотнинг нисбий миқдори билан белгиланади34).
Зарур меҳнат билан қўшимча меҳнат мажмуи, ишчи ўзининг иш кучи қийматини қоплайдиган цийматни ҳосил цилган вақт би- лан қўшимча қиймат ҳосил қилган вақт мажмуи ишчининг иш вақтининг абсолют миқдорини — иш кунини (working day) ташкил қиладп.
лекин <Abstinenz> деган сўз янги эди. Жаноб Рошер бу сўзни немисчага «Enthaltung» [«наф- сини тийиш»] деб тўғри таржима қилган. Лекин унинг лотин тилидан камроц хабардор бўлган ватандошлари жумласига кирувчи Виртлар, Шульцлар ва бошца Михеллар бу сўзга монах либосини кийдириб, «ўз нафсини тийишни» «Entsagung»ra [«ўз ўзидан воз кечиш»га] айлантирганлар.
а4> «Йилда 2000 фунт стсрлинг фойда берадиган 20 0 00 фунт стерлинг капитали бор ки- ши учун, бу капитал билан 100 ёни 1 000 киши ишлатилса \ам, ишлаб чицарилган товар 10 000 ёни 2*0 000 фунт стерлингга сотилса ҳам, мутла^о барибир, — унинг олаётган фойдаси ҳар гал 2000 фунт стерлингдан намаймаса бўлгани. Шунингдек, бутун бошли бир миллат- нинг реал манфаати ҳам шундай эмасми? Агар бу миллатнинг соф реал даромади, унинг 'Цўлга киритган рентаси на фойдаси ўзгармаса, бу миллатнинг 19 миллион нишидан ёки 12 миллион шппидан иборат бўлипшнинг ҳеч қандай аҳамияти йўц» (Ricardo. «ТЬ^ Principles of Political Economy», 3 cd. London, 1821, p. 416). Қўпшмча маҳсулот ишқибози бўлгаи, масалага танцид назари билаи нарай олмайдиган, чиқаргаи донғига нараганда цилган хиз- матлари хеч нарсага арзимаган,*умумаи вайсаци ёзувчи Артур Юнг Ринардодан анча илга- ри, жумладан, бундай деб ёзган эди; «Бутун бир провинциянинг ери ҳатто энг яхши усул билан шпланганида ҳам, қадимги Римдагидск, майда мустацил деҳцонлар томонидан иш- ланса, бундан ҳозирги замон давлати қандай манфаат кўрарди? Бу билан фацат бир мац- садга эришилар эдики, бунда кипшлар урчитилар эди, холос («the mere purpose of breeding men»), бу эса ўз-ўзича ҳеч цандай мақсадга эга эмас» («is a most useless purpose») (Arthur Young. «Political Arithmetic etc.». London, 1774, p. 47).
34-изоҳга ъўшимча. «Соф даромадни ишчилар синфи учун фойдали деб тасвирлашга. . . эур бериб уриншл ғалати бўлиб туюлади. . . Ленин шу иарса равшанки, соф даромаднинг фойдали бўлипшга унинг софлиги сабаб эмас» (Th- Hopkins. «On Rent of Land etc.». London, 1828, p. 126).


f 231
САККИЗИНЧИ БОБ
ИШ КУНИ
1. 	ИШ КУНИНИНГ ЧЕГАРАЛАРИ
Биз, иш кучи ўз қийматига сотиб олинади ва сотилади, деган фаразга асосланган эдик. Ҳар қандай бошқа товаряинг қиймати сивгари, иш кучининг киймати ҳам уни ишлаб чиқариш учун за- рур бўлган иш вақти билан белгиланади. Демак, агар ишчининг ҳар купи ўрта ҳисоб билан истеъмол циладиган тирикчилик воси- таларини ишлаб чиқариш учун 6 соат талаб килинса, у вацтда ишчи ҳар куни ўз иш кучини ишлаб чиқариши учун, ёки иш ку- чини сотганида оладиган цийматини такрор ҳосил қилиши учун кунида 6 соатдан ишламоғи лозим. Бундай ҳолда унинг иш куни- нинг зарурий в;исми 6 соатдан иборат бўлади ва шунинг учун, бошқа шароитлар бир хилда бўлганида, муайян миқдор бўлади. Лекин иш кунининг ўз миқдори ҳали бу билан белгиланмайди.
Фараз қилайлик, a b чизиғи зарур иш кунининг қан-
ча давом этишини, ёки узунлигини кўрсатсин ва, айтайлик, у 6 со- атга баравар бўлсип. Меҳнат ab чизиғидан яна 1, 3, 6 соат ва ҳоказо чўзилса, қуйидаги 3 турли чизик ҳосил бўлади:
I и ш к у н и Пишкуни
a b с a Ь с
III и ш к у II и a b = с
бу чизиқлар 7, 9 ва 12 соатдан иборат уч турли иш кунини кўр- сатади. ab чизиғинииг давоми бўлгап Ьс чизиғи қўшимча меҳпатнинг узунлигини кўрсатади. Иш куни = ab + Ьс ёки ас бўлганлпгидан, У ўзгарувчан микдор Ьс билан бирликда ўзгаради. ab муайян миқ- Дор бўлганлигидан, Ьс пинг ab га нисбатини ҳамиша ўлчаб кўриш мумкии. Бу нисбат I иш кунида */6, II иш купида 3/в ва III иш кунида 6/в ни ташкил этади. Сунгра, зарур1|й иш нисбати


232 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ДИЙМАТ. ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
эқўшимча киймат нормасини белгилаб берганлигидан, бу икки чизиқ- нинг нисбати маълум экан, у вақтда мазкур қўшимча қиймат нор- маси ҳам маълумдир. Бу норма юқорида кўрсатилган уч иш куни- да 162/з%, 50% ва 100% бўлади. Аксинча, қўшимча қиймат нор- масинипг ёлғиз ўзи иш куни мивдорини бизга кўрсата олмаган бўлар эди. Масалан, агар қўшимча циймат нормаси 100% га тенг бўлганда эди, у вақтда иш куни 8, 10, 12 соат ва ҳоказо давом этиши мумкин эди. Бу норма иш кунининг икки таркибий қисми, яъни зарур меҳнат билаи қўшимча меҳнат миқдор жиҳатидан тенг экаилигини кўрсатган бўлар эди, лекин бу цисмлардан ҳар бири- нипг миқдори қанчалигини кўрсата олмас эди.
Демак, иш куни доимий миқдор бўлмай, ўзгарувчи миқдордир. Тўғри, иш купининг қисмларидан бири ишчинипг ўзини доимий такрор етвштириб туриш учун сарфланадиган зарур иш вақтиби- лап белгплаиса ҳам, аммо иш кунининг умумий миқдорп қўшимча меҳнатнииг узоқ ёки цисқа вақт давом этишига қараб ўзгариб туради. Шунииг учун иш кунинй аниқлаш мумкин бўлса ҳам, ле- кин иш куни ўз-ўзлигича ноаниқ миқдордир 35).
Шундай цилиб, иш куни гарчи барқарор мивдор бўлмай, ўзга- рувчи миқдор бўлса ҳам, иккинчи томондан, ҳарҳолда у фақат маълум доирадагина ўзгариши мумкин. Бироқ, иш кунининг ми- нимал чегараларини белгилаб бўлмайди. Дуруст, агар биз, ab чи- зиғининг давоми бўлган Ьс чизиғини ёки қўшимча меҳнатни—-0 деб фараз қилсак, у вақтда иш кунининг минимал чегарасини, яъни иш кунининг ишчи кун кечириш учун заруран ишлаши лозим бўл- гаи цисмини ҳосил киламиз. Лекин капиталистик ишлаб чиқариш усули ҳукм сурган шароитда зарур меҳнат ҳамиша иш кунининг фақат бир цисмини ташкил этади, шунинг учун ҳам иш куни ҳеч қачон қисқариб бу мииимум даражага туша олмайди. Аммо иш кунининг максимал чегараси бор. Иш кунииинг узайтирилиши 'т^аълум чегарадан ўтолмайди. Бу максимал чегара икки хил бел- гйлапади. Биринчидан, иш кучининг жисмоний чегараси билан бедгвлапади. Табиий узуилиги 24 соат бўлган бир кеча-кундузда кииҚт ҳаётий кучининг муайян микдоринигина сарф қила олаци. Масайан, от ҳар куни фақат 8 соатдан ишлаши мумкин. Куннчнг бир кд.ми давомида куч дам олиши, ухлаши лозим, бошқа цисмида эса КИ1ЦИ бошқа жисмоппй талабларии қондириши, яъни овқатла- ,ниши, гокиниб тозаланиши, кийим-кечак кийиши лозим ва ҳоказо. Иш кунйцинг узайтирплиши бу соф жисмопий чегаралардан ташқари мҚъиавий хусусиятга эга бўлган чегараларга ҳам бориб такалади: иШчига интеллектуал ва социал эҳтиёжларни қондириш учуп ғақт керак бўлади, бундай эҳтиёжларнинг ҳажми ва миқдори эса мадаииятп^г умумий даражаси билап белгиланади. Шунинг  \


VIII But».—ИШ КУНИ
233
учуи иш кунининг ўзгариши жисмоний ва социал чегаралар дои- расида содир бўлади. Лекин жисмоний чегаралар ҳам, социал че- гаралар ҳам кенгайиш хусусиятига эга бўлиб, улар катта имко- ниятлар яратиб беради. Масалан, Биз, 8, 10, 12, 14, 16, 18 соат давом этадиган иш кунини, яъни жуда турлича узунликдаги иш кунини учратамиз.
Капиталист иш кучипи бир кунлик цийматига сотиб олган. Бир иш куии давомида бу иш кучининг истеъмол қиймати капиталист- га тегишлидир. Шундай цилиб капиталист ишчипи бир иш куни давомида ўзи учун ишлашга мажбур цилиш ҳуқуқини олган. Хўш, иш кунининг ўзи нима? 36) Ҳарҳолда иш куии ҳаётдаги табиий купдан камроқдир. Хўш, қанча кам? Бу ultima Thule * * ҳақида, иш кунннинг зарурий чегараси ҳақида капиталистнииг ўз фикри бор. Капиталист бўлганлиги учун у фақат одам қиёфасидаги капитал- дир. Упинг жони — капиталнинг жонидир. Лекип капиталнинг эса битта ҳаётий интилиши бор, у кўпайишга, қўшимча қиймат ҳосил қилишга, ўзииинг доимий қисми, ишлаб чиқариш воситалари ор- цалп мумкин цадар кўп микдорда қўшимча меҳнатни ўзига сипг- дириб олишга интилади37). Капитал — жонсиз меҳнат бўлиб, у, вампир сингари, жоили меҳнатни сўргандагина жонланади ва у жонли меҳиатни қанча кўп сўрса, шунча тўла ҳаёг кечиради. Иш- чи ишлайдиган вақт капиталист ўзи сотиб олган иш кучияи истеъ- мол қиладиган вақтдир38). Агар ишчи капиталист ихтиёридаги вақт- ни ўзи учуп истеъмол қилса, у капиталистнинг ҳақини ўғирлаган бўлади 39).
Демак, капиталист товар айирбошлаш қонунини далил қилиб кўрсатади. Бошқа ҳар қандай харидор сингари, капиталист ҳам ўзи сотиб олгаи истеъмол қийматидан мумкип қадар кўпроқ фойда олншга уринади. Лекин ҳозирга қадар ишлаб чикариш процесси- пинг шсвцин-сурони ва гулдур-гулдурида эшитилмай келган ишчи- нинг овози [Sturm und Drand] бирдан эшитила бошлайди.
Мен сенга сотган товарнинг бошқа оддий товарлардан фарқи шуки, уни истеъмол цилиш қиймат туғдиради, қиймат туғдирганда ҳам ўз баҳосидан кўпроқ циймат туғдиради. Шунинг учун ҳам 3S) Бу савол сэр Роберт Пилнинг Бирмингем савдо палатасига: «Фунт стерлинг ни- ма?» деб бсрган машҳур саволида^н ҳам бениҳоят муҳимдир; Пиль томонидан бу саволнинг берилишига сабаб фақат шу бўлиши мумкинки, Пиль ҳам пулнинг моҳия- тини бирмингсмлик «little shilling men»77 сингари яхши тушунмас эди.
* — аслп .маъпоси: энг шимолдаги Фула бўлиб, бу ўринда бу ибора энг охирги чегара маъносида ишлатилган. (Фула қадимги кишилар тасаввурича, Европанийг энг шимолидаги орол мамлакатдир.) Ред.
) «Капиталистнинг вазифаси сарф дилинган капитал воситаси билан мумнин кадар кўп мицдорда меҳнатга эга бўлишдир» (J- G. Gourcelle-Seneuil' «Traite theorique et prati- Que des entrr prises industrielles», 2 ёше dciit. Paris, 1857, p. 62).
8) «Куцда бир соат иш вацтининг бенор нетишп савдо килувчи давлатга жуда катта зарар келтиради». «Бу цироллинда камбағал пшчиларнинг , айниқса мануфантурада ишлов- чи аҳолининг ҳаддан тагпцари куп зеб-зийнат буюмлари иптлатиши кўрилмоцда; шу би- лан бнрга улар ўз вацтларини ҳам истеъмол цилмовдалар, бу эса ҳамма хилдагп истсъмол- нинг энг ҳалокатлисидир» («An Essay on Trade and Commerce etc.». London, 1770, p. 47, 153).
3e) «Агар эркин ишчп бир минут дам оладиган бўлса, уни кўз узмай кузатиб И-урадиган зицна экономия, бу ишчи менинг бойлигимни ўғирлаяпти, деб даъво қила бошлайди> (N- Linguet- «Theorie des Loix Civiles etc.»- London, 1767, t. II, p. 466).
16—516


234 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ЦУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
235
„дай бошқа сотувчи сиигари, ўз товаримнинг қийматини талаб ^и- .ламан 40).
Кўриб турибмизки, агар иш кунининг жуда ўзгарувчан чегара- лари ҳисобга олинмаса, товар айирбошлаш табиатипинг ўзи иш куии учун ҳеч қандай чегара белгиламайди ва шунинг учун у қўшимча меҳнат учун ҳам ҳеч қандай чегара қўймайди. Капита- jjhci иш куниии мумкин қадар узайтиришга ва агар мумкин бўлса бир иш купидан икки иш куни чиқаришга ҳаракат цилар экан, у сотиб олувчплик ҳуқуцини амалга оширган бўлади. Иккинчи то- мондаи, сотиладиган товарнинг ўзига хос хусусияти унинг сотиб олувчи юмонидан истеъмол қилипиш чегарасини белгилайди ва ишчи иш кунини муайян нормал мицдор билаи чеклашга ҳаракат килар экан, у ҳам ўзининг сотувчилик ҳукуқидан фойдаланади. Демак, бувда антиномия ҳосил бўлади, ҳукуқ ҳуцуққа қарама- карши қўйилади, шу билан бирга бу ҳуцуқларнинг иккаласи ҳам бир хилда товар айирбошлаш қонуни билан тасдиқланади. Икки теш ҳуцуц бир-бири билан тўқнашиб цолганда, буни фақат куч хал цилади. Шуидай килиб, капиталистик ишлаб чиқариш тарихи- да иш кунини нормалаштириш иш куни чегаралари учун кураш сифатида — жами капиталист билан, яъни капиталистлар синфи билан жами ишчи, яъни ишчилар синфи ўртасидаги кураш сифа- тида майдонга чиқади.
2. 	ҚЎШИМЧА МЕҲНАТГА ҚАТТИҚ ҲИРС ҚЎЙИШ. ФАБРИКАНТ ВА БОЯР
Цўшимча меҳнатни капитал ихтиро қилган эмас. Жамиятнинг бир цисми ишлаб чиқариш воситаларини монополия цилиб олган жойларнинг ҳаммасида хоҳ эркин, хоҳ тутцун ишчи ўз тирикчили- ги учун зарур бўлган иш вақтидан ошицча ишлаб, ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси учун ҳам тирикчилик воситалари ишлаб чиқа- риши лозим 40 41>, ва бу ишлаб чицариш воситаларининг эгаси Афина xccZdg xayavog [аристократи], Этрурия теократи, civis romanus [Рим граждани], норман барони, Амэрика қулдори, Валахия бояри, ҳо- зирги замон лендлорди ёки капиталисти бўладими, бари бир 42>. Аммо маълумки, агар бирон ижтимоий иқгисодий формацияда маҳ- сулотнинг алмашув диймати эмас, истеъмол қиймати кўпроқ аҳа- 40) Иш кунини қисқартириб 9 соатга туширишни талаб цилиб чиқцан Лондон
бпиокор ишчиларининг 1860—1861 йиллардаги катта стачкаси вацтида уларнинг ко- митсти бизнинг ишчимиз иутқи билан деярли ўхшаб кетадиган баёнот эълон қилган. Бу баёнотда кипоя билан «қурилиш соҳибкорларидан» cap. М. Пито деган энг^ очкўз «авлиёлик иззат-ҳурматини» қозонганлиги кўрсатилади. (Ана шу Пито 1867 йилдан кейин худди Штраусберг сингари синди!) л л
41) «Ишлайдигавлар... ҳақицатан бой цеб аталадигап пенспопсрларнп ҳам... ўзларини ҳау боқадилар» (Edmund Burke. «Thoughts and Details on Scarcity». London, 1800, p. 2, 3).
42) Нибур ўзининг «Romiscne Geschichte» деган асарида жуда соддадиллик билан бундай дейди: «Яшириб ўтиришнинг ҳожати йўқки, ҳатто парча-пурчалари ҳам ки- шини ҳайратда қолдирадиган этрус санъат асарлари сингари асарлар ҳам майда (!) Давлатларда хўжайинлар ва қуллар бўлганлигини кўрсатади» Сисмонди бу фикрни янада чуқурроқ пайқаб, «Брюсселнинг нафис тўрларя» хўжайигдлар ва ёлланма ишчилар бўлгаилигини кўрсатади, деди.


236 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
миятга эга бўлса, у вақтда қўшимча меҳнат истеъмолнинг бир қа- дар тор доираси билан чекланиб қолади, лекин тегишли ишлаб чиқаришнипг ўз хусусиятидан қўшимча меҳнагга чексиз эҳтиёж туғилмайди. Қадим замонда, алмашув қиймати мустақил пул фор- масида ҳосил қилинган ҳолларда — олтин ва кумуш ишлаб чиқа- ришда, ҳаддан ортвқ меҳнат дахшатли тус олган. Буида юмушчини ҳолдан тойдириб ўлдирадиган мажбурий меҳиат — ҳаддан ортиқ меҳиатпинг расмий формасидир. Бу тўғрида сицилиялик Диодор- нинг асарини ўқиб кўриш кифоядир43). Бироқ бу ҳол қадимги дунё учуи мустаснодир. Лекин ҳали қуллик меҳнати, баршчина меҳнати ва ҳоказоларнинг нисбатан цуйи формаларида ишлаб чиқариш би- лан шуғулланадиган халқлар жаҳон бозорига, яъни капиталистик ишлаб чиқариш усули ҳукмрон бўлган ва бу ишлаб чиқариш усули билап ишлаб чиқарилган маҳсулотларни четга сотишдан энг кўп мапфаатдор бўлган жаҳон бозорига тортилиши биланоқ дарҳолқул- лик, крепостниклик ва ҳоказоларнинг ваҳшиёиа даҳшатлари устига ҳаддан ортнқ меҳнат каби маданий даҳшат ҳам келиб қўшилади. Шу сабабдан Америка иттифоқининг жанубий штатларида ишлаб чикаришдан кузатилган асосий мақсад кишиларнинг бевосита ўз этисжини қондиришидан иборат бўлган вақтда негрларнинг меҳ- нати мўътадил-патриархал меҳнат эди. Лекин пахта экспорт қи- лиш бу штатлар учун ҳаётий манфаат касб эта борган сари негр- пипг ҳаддан ортиқ меҳнати, баъзи ҳолларда унинг ҳаётини ҳатто етти йил ичида қуритадиган бу ҳаддан ортиқ меҳнат, атайлаб ҳи- соблаб қўйилган ва ҳисобланадиган факторга айлана борди. Бунда ran энди негр меҳнатидан маълум миқдорда фойдали маҳсулот ун- дириб олиш устида бормас эди. Бунда ran цўшимча қийматнинг ўзинв ҳосил қилиш устида борар эди. Масалан, Дунай князликла- рида ҳам баршчина меҳнати худди шундай эди.
\ Дунай князликларида кўшимча меҳнатга қаттиқ ҳирс қўйил- ганхигини Англия фабрикаларида қўшимча меҳнатга ҳирс қўйиш билай солиштириб кўриш айниқса мароқлидир, чунки баршчина ҳукм сўргап шароитдаги цўшимча меҳнат мустақил ва албаттаид- рок цилинадиган формага эга бўлади.
Иш кунй\6 соат зарур меҳнатдап ва 6 соат қўшимча меҳнатдан иборат, деб фа^раз кплайлик. Бундай ҳолда эркин итчи капиталист- га ҳар ҳафтадах6чХб, ёки 36 соат цўшимча меҳнат қилиб беради. Бупинг маъноси —\шчи ҳафтада 3 кун ўзи учуп ишлаб ва ҳафта- да 3 кун каппталиства текин ишлаб беради, демакдир. Лекии иш вақтпнппг бундай бўлйцпши кўзга кўринмайди. Дўшимча меҳнат билап зарур меҳнат бир-бирига қўшилиб кетади. Шу сабабданмен 43) 	«Ҳатто ўзларини озода тутиш ва баданларини ўраб-чирмаб юриш имконияти- дан маҳрум бўлган бу бахтсиз боёқивФчарнинг (Миср, Эфиопия ва Арабистон ўрта- сидаги олтин ‘ конларида ишловчилар^ншги) бундай даҳшатли қисматини кўрганда, кишининг юрак-бағри эзилмасдан қолмайдҚ Чунки бу ерда касалларга, майиб-маж- руҳларга, кексаларга раҳм-шафқат цилинмайди, хотин-қизларнинг заифлиги эътиборга олинмайди. Х,амма қамчй зарби остида мажбуран ишлатилади ва уларни бу азоб- уцубат ва муҳтожликдан фақат ўлим кутказади> («Bjodor’s von Sicilicn historische Riplio- thek», Bucb 3, cap. 13).


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
237'
1Пу нисбатни, ишчи ҳар бир минутнинг 30 секундида ўзи учун ишлайди ва 30 секундида капиталист учун ишлайди ва ҳоказо,. деб ифодалаб беришим мумкин эди. Баршчина меҳнатига келгаида эса ran бошқача. Масалан, Валахия деҳқонининг ўз тирикчилигини давом эттириш учун қиладиган зарур меҳиати унинг бояр учун киладиган ^ўшимча меҳнатидан макон жиҳатидан алоҳида-алоҳи- дадир. У, зарур меҳнатии ўз даласида, кўшимча меҳнатни эса хў- жайипнинг ер-мулкида цилади. Шунинг учун бу иш кунининг ҳар( иккала қисми мустақил равишда, бир-бири билан ёнма-ёп мавжуд- дир. Баршчииа меҳнати формасидаги қўшимча меҳпат зарур меҳ- натдан батамом алоҳида бўлади. Равшанки, намоён бўлиш форма- сидаги бу тафовут зарур меҳнат билан қўшимча меҳнат ўртасида- ги мивдорий нисбатни асло ўзгартирмайди. Ҳафтанинг қўшимча^ меҳнат билан шуғулланилган уч куни уч меҳнат кунилигича қола- беради, бу меҳнат баршчина меҳнати ёки ёлланма меҳнат деб ата- лишидап қатъи назар, ишчининг ўзи учун эквивалент ҳосил қил- майди. Лекин капиталистнинг қўшимча меҳнатга қаттиқ ҳирс цўй- ганлиги упинг иш кунини ҳаддан ташқари узайтиришга интилиши- да кўрипади, боярда эса соддароқ: унинг ҳирси баршчина кунлари сонини бевосита кўпайтиришга иитилишида кўринади44).
Дунай кпязликларида баршчина натурал ренталар ва крепост- нойлик ҳолатининг бошқа атрибутлари билан қўшилиб кетган эди,, аммо у ҳукмрон синфга тўланадиган асосий хирож эди. Баршчина бор жойда, у камдан-кам ҳолда крепостнойлик ҳолатидан келиб чиқар эди ва, аксинча, одатда крепостнойлик ҳолат баршчинадан келиб чиқар эди44а). Руминия провинцияларида шундай бўлгап эдиг. Бу провинцияларнинг дастлабки ишлаб чиқариш усули жамоа мул- кига асосланган эди, аммо бу мулк славянлар ёки ҳиндлардаги жамоа мулки формаларида эмас эди. Ернинг бир қисми эркин ху- суслй мулк бўлиб, уни жамоа аъзоларининг ҳар қайсиси мустақил суратда экар эди, иккинчи кисми эса — ager publicus [жамоа дала- си] бўлиб, жамоа аъзолари уни биргалашиб экишар эди. Биргала- шиб килинган бу меҳнат маҳсулотларининг бир қисми ҳосилсиз- лик ва бошца тасодифий ҳоллар рўй берганда ишлатиладигап ре- зерв фонд бўлиб қолар эди, иккинчи қисми эса уруш чиқимларини коплаш, дипий мақсадлар ва жамоапинг бошқа чиқимлари учун ишлатиладиган давлат фонди бўлиб қолар эди. Замои ўтиши билан 44) 	Бундан кейинги сўзимиз Қрим урушидан кешйн Руминия провиицияларида юз берган тўнтаришдан78 илгариги аҳволга оиддир. w
44а) {з-нашрга изоу. Бу шунингдек Германияга ҳам, айниқса Ост-Эльоа Пруссия- сига ҳам оиддир. XV асрда немис деҳқони, гарчи деярли ҳамма жойда маҳсулот бериш ва мсҳпат қилиш тарзида маълум мажбуриятларни ўташга мажбур бўлган. бўлса ҳам, леки»н умуман, ҳарҳолда ҳадидатда, эркин киши эди. Бранденбург, По- мсрания, Силезия ва Шарқий Пруссиядаги немис колонистлари юридик жиҳатдан. Ҳам эркин ҳисобланар эдилар. Дехқонлар урушида дворямларнинг ғалаба дозониши бунга хотима берди. Жанубий Германиядаги енгилган деҳкончар яна крепос-Вной Деҳдонлар бўлиб қолиш билан бирга Шарқий Пруссия, Бранденбург, Померания ва Силезиянинг, тез орада эса Шлезвиг-Гольштейннинг эркин деҳцоЧлари ҳам XVI асрнинг ўрталаридан бошлаб крепостной деҳдонлар ҳолига солиб цўйилган эди. (Maurer. «Geschichte der Fronhofe, der Bauernhofe und Ilofvcrfassung in Deutschland». Bd. IV; Meitzen. «Der Boden und die landwirtscliaftl ich^n Veraaltnisse des preussischen Staates- nach dem Gebietsumrange vor 1866»; Hanssen. «Lelbeigenscnaft in Schleswig- Holstein».) Ф. Э.}-


238 УЧИНЧИ БЎЛИМАЁСОЛЮТ қўшимча қиймат ҳосил қилиниши
ҳарбий ва руҳоний зодагонлар жамоа мулкини босиб олиш билан бирга, у билан боғлиқ бўлган мажбуриятларни ҳам ўзиники қилиб олди. Эркин деҳқонларнинг ўз жамоа ерида қиладиган меҳнати жа- моа ерини босиб олганлар учун қилинадигаи баршчина меҳнатига айланди. Шу билан бир вақтда крепостнойлик мупосабатлари ҳам ривожланди, бироқ бу муносабатлар ҳали юридик жиҳатдан эмас, балки фақат амалий жиҳатдан ривожланган эди, ниҳоят, бутун жа- ҳонни «озод қилувчи» Россия крепостиой ҳуқуқни бекор қилиш баҳонаси билан бу муносабатларни қонунлаштирмаган эди ҳали. Рус генерали Киселев томонидан 1831 йилда эълои қилинган барш- чииа ишлари кодекси, албатта, боярларнинг ўз талаби билап чи- ^арилган эди. Шу тариқа Россия бир зарба билан Дунай князлик- ларидаги магнатларни ўзига қаратиб олди ва бугун Европадаги либерал калтафаҳмларнииг чапак чалпб маъқуллашларига сазо- вор бўлдп.


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
23£>
лигини ифода этади. Бироқ бу фақат қонун асосида белгилангав баршчина меҳнатидир. «Reglement organique» эса Англиядаги фаб- рика қонунчилигига караганда кўпрок «либерализм» бўлиб, ўзи ёзилган нарсаларни четлаб ўтиш имкониятини беради. Унда 12кун 56 кун қилинганидан кейин, ўша 56 баршчина кунларидан ҳар бирида цилинадиган кундалик номинал иш шундай белгиланадики^ ундан кейинги кунларда албатта қўшимча иш қилинади. Масаланг бир кунда шунча миқдордаги ер участкаси бегона ўтлардан тозала- ниши керакки, бу ишни, айниқса маккажўхори экилгаи далада, ба- жариш учун ҳақиқатда икки марта кўп вақт талаб қилинади. Қо- нунда баъзи деҳқончилик ишлари учун қилинадиган кундалик ипг шундай белгиланганки, бу иш май ойида бошланиб, октябрь ойида тамом бўлади. Молдавия учун чиқарилган қонун-қоида янада оғир.
«Ғалабага маҳлиё бўлган бир бояр: «Reglement organique» га мувофиқ,. ўн икки баршчина кунн йилда 365 кунниташкил этади!» деб хитоб қилади46.
Агар Дунай князликларидаги «Reglement organique»iiHHr ҳар бир параграфида қонунлаштирилган кўшимча меҳнатга қаттиқ ҳирс қўйишнинг ижобий ифодаси бўлса, Англиянинг фабрика қо- иунлари худди шундай цўшимча меҳнатга қаттиқ ҳирс қўйишнинг салбий ифодасидир. Бу қонунлар давлат томонидап ва бунинг ус- тига капиталист билан лендлорд ҳукмронлигидаги давлат томони- дан мажбурий равишда чекланиб қўйилган иш купи белгилаб, шу билан капиталнинг иш кучини беҳад сўриб олишга интилишини тийиб қўяди. Лекин ишчилар ҳаракатининг кундан-кун ку- чайиб тобора даҳшатли тус олиб бораётганлигигина эмас, Англия далаларипи парранда қийи билан ўғитлашга мажбур қилган зару- рат ҳам фабрика меҳнатини чеклаб қўйишни талаб этган эди. Буни бир ҳолда ернипг кучини кетказган кўр-кўрона ғоратгарлик ҳам талаб этган эди, иккинчи бир ҳолда миллатнииг ҳаётий кучининг татига болта урган. Бунда вақт-вақти билаи такрорланиб туради- ган эпидемия ҳам, Германия ва Францияда солдатлар бўйининг қисқариши46) каби ўз таъсирини жуда кўрсатаётган эди.
4Б) Бундан кейинги тафсилотларяи мана бу асардап тоттиш мумкин: Ё- Regnault- «His- toire politique et social? des Principautds Danubiennes». Paris, 1855 [p- 304 sq.].
4G) «Умуман бўйнинг ўртачадан баланд бўлиши маълум даражада тирик вужуд- ни»нг жуда яхши’ ривожланганлигини кўрсатади... Агар табиий ёки социал шароит- лар кишпнинг фаровон турмушига зарар етназса, унинг бўйи кичраяди... Конскрип- Ция мавжуд бўлган барча Европа мамлакатларида шу конскрипция системаси. яюрий қилинган вацтдан бошлаб катта ёшли эрнак кишиларнинг бўии ўрта ҳисоб билан қисқарди ва уларнинг умуман ҳарбий хизматга яраш қобилияти камайди. Францияда революциядан илгари (1789 йил) пиёда аскарнипг бўйи камида 1о5 см, 1818 йилда (10 март қонунига мувофиқ) —157 см, 1832 йил 21 март қонунига мувофиц— 156 см бўлиши керак эди. Францияда аскарликка чацирилувчиларнинг ўрта ҳисоб билан ярмиси бўйи дисца бўлганлиги ва жисмоний нуқсонлари борлигп сабабли яроцсиз топилар эди. Саксонияда харбий хизматчиларнинг бўпи 1/80 пилда камида 178 сл1 бўлган бўлса, хозир 155 см дир. Пруссияда ҳозир 1о7 см ҳисобланади. Доктор Мейернинг 1862 йил 9’ майда «Bayerische Zeitung»na босилиб чидцан маълумотларига кЎра, Пруссияда 9 йил мобайнида аскарликка чацирилгаи ҳар 1 000 кишидан ўрта Ҳисоб билан 716 таси ҳарбий хизматга яроцсиз топилган: оулардап 317 нишининг бўйи цисца бўлган ва 399 кишинииг жисмоний нуқсонлари бўлгап... 1858 йилда Бер- лиидан тегишли мицдорда аскар олиш мумкия оулмаган: 156 киши етмаган» U. v. Liebig. «Di? Chemie in ihrer Anwendung auf Agiikultui und Physiologic». 7-Atif].^. 1862, Band I, S. 117, 118).


1240 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
Ҳозир амалда бўлган (1867) 1850 йилги фабрика цонунида ҳаф- талик ўртача иш куни 10 соат қилиб белгиланган бўлиб, ҳафтанинг дастлабки 5 кунида иш 12 соатдан, яъпи эрталаб соат 6 дан кеч соат 6 гача давом этади,— шу билан бирга қонунга мувофиқ 7г >соат нонушта учун ва 1 соат тушки овцат учун ажратилади, нати- .жада ЮУг соат иш вақти цолади; шанба кунлари эса иш куни 8 соат, яъни эрталаб соат 6 дан кундуз соат 2 гача белгиланади, шундан 7г соат вақт нонушта учун ажратилади. Натижада 60 соат иш ;вақти қолади, ҳафтанинг дастлабки беш кунида 10 7г соатдан, ҳаф- танииг охирги кунида V!z соат қолади47). Қонуннинг бажарилиши- ни кузатиб турадиган, бевосита ички ишлар министрлигига итоат .^иладигап фабрика инспекторларидан иборат махсус назоратчилар ^ўйиш жорий этилди, уларнинг ҳисоботларини парламент ҳар ярим Иилда эълоп қилиб туради. Шундай қилиб, улар капиталистларнинг қўшимча меҳнатга ҳирс цўйганлиги тўғрисида доимий ва расмий статистик маълумотлар бериб туради.
Фабрика инспекторларининг гапига бир минут қулоқ солайлик-» лик-чи48).
«Алдамчилик йўлига киргаи фабрикант ишнп эрта билан соат 6 га чорак гсоат қолгаида — баъзан чорак соатдан кўпроқ, баъзан камроқ қолганда — бошлаб, кеч соат 6 дан чорак ўтганда — баъзан чорақ соатдан кўпроқ, (Sab- san камроқ ўтганда — тамом қилади. У нопушта учун белгиланган ярим соатпинг бошидан 5 минут ва охиридан 5 минут, тушки овқат учун бел- гилангаи бир соат вақтнинг бошидан 10 минут ва охиридан 10 минут уриб қолади. Шаиба кунп ишни купдуз соат иккидан чорак ўтганда — баъзан чорак соатдан кўпроқ, баъзап камроқ ўтганда — тамом қилади. Шундай қи- либ, у қуйпдагича вақтии уриб қолади:
Эрта билан соат 6 гача
15 минут)
Кечқурун соат 6 дап кейпн.
15
» 1
Жами 5 кунда
Нонушта вактидан
10
300 мвнут.
Тушки овцат вақтидан
20
60 мвнут
47) 1850 йплги фабрика қонунининг тарихи шу бобнинг кейинги давомида баён ^илинади.
48) Англияда йирик саноатнинг вужудга келиши вацтидан то 1845 йилгача давом этган давр тўғрисида мен фақат баъзи жойларда сўзлаб ўтаман ва бу давр билан •танишишни истовчи китобхонга қуйидаги асарни тавсия диламан: Ф. Энгельс. «Анг- лияда ишчилар синфининг аҳволи». Лейпциг, 1845 [Қаралсин. К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 2-toim]. Энгельс капиталистик ишлаб чиқариш усули- <-нинг руҳини нақадар чуқур тушунганлигини 1845 йилдан кейин босилиб чиқдан фаб- рика инспекторларининг ҳисоботлари, кон инспекторларининг ҳисоботлари ва шу кабилар кўрсатиб турипти; Энгельснинг ишчилар синфи аҳволини нададар батафсил тасвирлаб * берганлигшш, унинг асариии бу асардан 18—20 йил кейиироқ босилиб чидқан «Болалар мехнати комиссияси»нинг (1863—1867) расмий ҳисоботлари билан
•жуда юзаки солиштириб кўриш ҳам яқдол кўрсатади. Бу ҳисоботларда 1862 йилгача фабрика қонунчилиги ҳали жорий қилинмагаМ ва қисман ҳозир ҳам жо- рий цилинмаган саноат тармоқлари устида сўз боради. Шундай цилиб, бу тармоқларда Эпгельс тасвирлаб кўрсатган аҳволга ташқаридан ҳеч қан- дай муҳпм ўзгартиш кпритилган эмас. Мен келтирган мисоллар асосан 1848 йилдан кепинги эркин савдо даврига оиддир, эркин савдо ғояларининг жуда вайсақи ва -илмий жиҳатдан жуда ожиз таратувчилари бу даврни жаннат даври деб, бутун немисларпигнг кулогипи қоматга келтирган эдилар. — Зотан, Англиянииг бунда би- сринчи ўрипга цўйиб кўрсатилишипинг сабаби фақат шуки, у — капиталистик ишлаб чиқаришнинг классик намояндасидир ва шунинг учун ҳам фақат Англиягина муҳо- кама килипаётгаи масалалар хақида узлуксиз равишда эълои қилиб келингап расмий лстатистикага эгадир.


VIII БОБ,— ИШ КУНИ
24$
Шанба кунлари:
Эрта билан соат 6 гача 15 минут
Нонушта вацтндан 10 »
Кундуз соат 2 дан кейин 15 »
Жами 40 минут
Бу — ҳафтада 5 соат 40 мипутни ташкил этади, байрамлар ва иш тасо- дифий тўхтаб қолган 2 ҳафтапи чиқариб ташлаб, бу 5 соат 40 минутпи’ 50 иш ҳафтасига кўпайтирсак, 27 иш куни бўлади» 49).
«Агар ҳар куни иш куни нормал вақтдан 5 минут узайтирилса, бу — бир йилда 2!/2 иш кунини ташкил этади» 50). «Шундай усул билан гоҳ буидаг гоҳ унда бир кунда қўлга киритиладигап бир соатлик ортиқча вақт йилда? 12 ойни 13 ой қилади» 51).
Кризислар (бу кризислар ва^тида ишлаб чиқариш тўхтаб қо- лади ва «нотўлиқ вақтда», ҳафтанинг фақат бир неча кунида иш бўлади), албатта, иш кунини узайтиришга интилишда ҳеч қандай ўзгариш қилмайди. Иш қанча кўп қисқарса, ҳар ишдан келадиган тушум шупча кўп бўлиши лозим. Иш қанча кам давом этса, қў- шимча иш вақти шунча кўп давом этиши лозим. 1857—1858 йил- лардаги кризис даври тўғрисида фабрика инспекторлари цуйидаги- ларни билдиради.
«Савдо иши бупдай касод бўлиб тургаи бир чоқда, пшчини ҳаддан таш- қари ишлатиш мумкинлиги маитиқсиз бўлиб кўриниши мумкип, лекии бу савдо касодлиги беҳаё кишиларни қонунни бузишга рағбатлаитиради; улар шу йўл билан қўшимча фойда упдириб оладилар...» «Меига топширилган округда»дейди Леонард Хорнер,—«122 фабрика бутуплай ёпилди, 143 фаб- рика ишламай ётипти, қолганлари эса онда-сонда ишламоқда, лекии шунга қарамай, қонунда белгиланган иш кунп илгаригидек бузилмоқда» 52). «Ишлар ёмон бўлгаилиги учун»,— дейди жаноб Хауэлл,— «фабрикаларнипг кўпи вақт- нипг фақат ярмида ишлагани ҳолда, ишчиларнииг овқатлаииш ва дам олиш учун қопупда белгилаиган вақтидап ҳар куии */2 ёки 3/4 соат уриб қолина- ётганлиги (shatched) ҳақида менга ҳамон илгаригидек кўп шикоят туш- моқда» 53).
1861 йилдан 1865 йилгача даҳшат билап давом этган пахта кри- зиси вацтида ҳам айни шу ҳодиса бирмунча торроқ кўламда так- рорланган эди 54).
«Биз овқатланиш вақтида ёки ишдап ташқари бошқа вақтда ишчилар- пинг ишлаб турганипи кўрар эканмиз, буни оқлаш учун бизга баъзан айта- диларки, гўё ишчплар фабрикадан кетпшни асло истамас эмишлар, шуиипг учун уларии, айпиқса шапба куии кечқуруп, ишни (машииаларпи тозалаш ва шу каби ишларни) тўхтатиб кетишга мажбур қилиш лозим бўлар эмиш. Лекин машиналар тўхтагандан кейин ҳам фабрикада ишчилар қолар экап,  * * 60 61
*•) «Suggestions etc. by Mr. L. Horner, Inspector of Factories» in «Factories Regulation
Acts. Ordered by the House of Commons to be printed 9 Aujust 1859», P- 4, 5.
60) «Reports of the Insp. of Fact, for the half year, October 1856», p. 3o.
61) «Reports etc. 30th April 1858», p. 9.
r52) Ўша acap, 10-бет.
53) 'У'iiiд acap 25-бет
M) «Reports etc. for the half year ending 30 th April 1861», 2-иловага каралсин; «Reports etc. 3ist October 1862», p. 7, 52, 53. Бунда 1863 йилнинг сўнгги ярмида қонун яна тез-тез бузилиб туради. Солиштириб нўрилсии: «Reports etc. ending 31st October 1863», p. 7.


242 УЧИНЧИ БЎЛИМ,— АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
^унипг сабаби фақат шуки, қонунда белгиланган иш соатларида, эрталаб соат 6 билап кечқурун соат 6 ўртасида, ишчиларга бундай ишларни бажариш учуп тегишли вақт берилмайди» 55).
Қонунда белгиланган вақтдан ошиқ ишлатиш йўли билап олинадиган цў- ппшча фойда кўп фабрикантларга жуда ҳам ёқади, шунинг учун улар бундай фойда олишга қарши бўлмайдилар. Улар, бизни цўлга тушира олмайдилар ®а қўлга туширганларида ҳам, пул жарималари ва суд чиқимлари жуда оз ■бўлганлигидан, ҳар ҳолда қушимча фойда чицариб оламиз, деб ўйлайдилар»65  66). «Бир кун ичида қилинадиган майда ўғирликларни («а multiplication of small thefts») бир-бирига цўшиш йўли билан қўшимча ва^т уриб цолинадиган ҳол- ларда инспекторлар қонуннинг бузилишини исбот қилмоқчи бўлганларида деярли енгиб бўлмайдиган қийипчиликларга дуч келадилар»67).
Капиталнинг ишчиларнинг овқатланиш ва дам олиш вақтидан уриб қолишидан иборат бўлган бу «майда ўғирликлар»ни фабрика инспекторлари ’«petty pilferings of minutes», минут ўғирлаш58\ «snatching a few minutes», минутларни уриб қолиш59) вки, ишчи- ларнинг техникавий ибораси билан айтганда, «nibbling and cribbling at meal times» [овқатланиш учун ажратилган вақтдан юлиб- юлқиб ва қиртишлаб олиш]60) Деб атайдилар.
Кўриб турибмизки, бундай шароитда қўшимча меҳнат воситаси билан ^ўшимча ^иймат ҳосил цилиш сир эмас.
Жуда ҳурматли бир фабрикант бир кун менга айтган эдики, «агар сиз менга ишчиларни белгиланган вақтдан ҳар куни фақат 10 минут ошиқ иш- латишга рухсат берсаигиз, у вақтда сиз йилига менинг чўнтагимга 1000 фунт стерлингдап солган бўласиз»61). «Вақт атомлари фойда элементлари- дир» 62).
65) «Reports etc. 31st October 1860», p. 23. Фабрикантларнинг судда берган сўрод- ларига кўра, фабрикада иш узилиб долган ҳолларда уларнинг фабрикаларида ишлов- чи ишчилар гўё бунга жуда даттиқ қаршилик кўрсатар Эхчишлар, буни дуйидаги ажиб воқеа яддол кўрсатади. 1836 йил июнь ойининг бошларида Дьюсбери (Йоркшир) судьясига, Батли ядинидаги 8 та катта фабриканинг эгалари фабрика донунини буз- моқдалар, деб хабар дилинган. Бу жаноблардан бир қисми 12—15 ёшдаги беш ўғил болани жума куни эрта билан соат 6 дан шанба куни кундуз соат 4 гача уларга, фақат овқатланиш учун ва ярим кечада бир соат ухлаб олиш учун берилгай вадт- дан ташдари, сира дам бермай мажбурий ишлатишда айбланган. Шунинг учун бу болалар «shoddy 1ю1е»да (мовут қийқимлари титиладиган тор ишхона шундай деб аталади) 30 соат тинмай ишлашга мажбур бўлганлар; бунда ҳаво чанг-тўзон, жун кукугнлари ва шу кабилар билан шу қадар булғанган бўладики, ҳатто катта ёшдаги ишчилар ҳам ўпкаларини сақлаш учун доимо оғизларига рўмолча боғлаб ишлашга мажбур бўладилар! Квакерлар сингари онт ичишдан дўрқдан ва жуда ҳам диндор кишилар бўлган жаноб айбланувчилар онт ичиш ўрнига ишонтириб айтган- ларки, бизлар болаларга 4 соат ухлаш учун бажону дил рухсат берган бўлар эдик, лекин бу ўжар болалар ётиб ухлашга асло утнамайдилар! Бу жаноб квакерлар 20 фунт стерлинг жарима тўлашга ҳукм дилинганлар. Драйден бу квакерларни назарда тутиб мана бундай деб ёзган:
«Башарасида риёкорона тақводорлик мана ман деб турган тулки дасам ичишдан қўрқади-ю, лекин шайтон си^нгари ҳамиша ёлғон гапиради, ўзини рўза тутган бир эшон дилиб кўрсатади ва бисмиллони тилга олмасдан ҳеч бир гуноҳ ишни кил- майди’ »80
6“) «Reports etc. 31 st October 1856», p. 34.
") Ўша жойда, 35-бет.
Б8) Ўша жойда, 48-бет.
59) Ўша жойда.
60) Ўша жойда.
61) Ўша жойда.
•2) «Reports of the Insp. etc. FQ th April 1860», p. 56.


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
243
Бу жиҳатдан энг характерли нарса шуки, тўлиқ вақт давомида ишловчи ишчилар «fill times» [«тўлиц вакт»] ишчиси деган сўзлар билан, фацат 6 соат ишлашга рухсат этилган 13 ёшли болалар «half times» [«ярим вақт» ишчиси] деган сўзлар билан ифодалана- ди63). Бунда ишчи одам қиёфасида тасаввур этилган иш вақтидан бошца нарса эмас. Бундаги бутун иидивидуал фарц «Vollzeitier» [«тўлиқ вақт итловчи ишчи»] ва «Halbzeitler» [«ярим вақт ишловчи ишчи»] деган сўзлар орасидаги фарқдан иборат.
3. АНГЛИЯ САНОАТИНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИЯГА ҚОНУНИЙ ЧЕГАРА ҚЎЙИЛМАГАН ТАРМОҚЛАРИ
Иш куниии узайтиришга интилишни, қўшимча меҳнатга жуда каттиқ ҳирс қўйишни биз ҳозиргача шундай соҳада кўриб келдик- ки, бу соҳада юз берган ҳаддан ташқари суиистеъмоллар, бир инглиз буржуа экономисти айтганидек, ҳатто испанлариинг Амери- кадаги ^изилтанлиларга қилган ваҳшийликларидан ҳам шиддатли эди * 64\ шунинг учуи ҳам, ниҳоят, қонун асосида тартибга солиб туриш югани билан капитални юганлаш зарурати туғилди. Энди ишлаб чикаришнинг баъзи тармокларига — иш кучини сўриш ё ҳозир ҳам мутлақо чекланмаган, ёки шу вақтгача ҳеч қандай чек- ланмаган тармоқларига бир назар ташлайлик.
«Графликнинг яраштпрувчп судьяси жаноб Бротоп 1860 йпл 14 январда Ноттиигем шаҳар бипосида бўлган митипгпинг рапси сифатида айтганки, шаҳар аҳолисининг нафис тўр тўқиш билап шуғуллапувчи қисми орасида шу даражада қашшоқлик ва маҳрумлик ҳукм сурадики, цивплизацияли дунё- нинг қолган қисми бундай ҳолнп асло кўрган эмас... 9—10 ёшлп болаларпи саҳарлаб соат 2, 3, 4 ларда ифлос тўшакларидаи турғизиб, бир парча пону икки қошиқ пиёва учун кечаси соат 10, 11, 12гача ишлашга мажбур қила- дилар, шунипг натижасида уларнинг қўл-оёқлари ишламай қолади, танаси ориқлайди, раиги заҳиллашиб кетади, ва бутун вужуди карахт бўлиб, шун- дай серрайиб қоладики, уии кўргаи кппш даҳшатга тушади. Шупипг учун ҳам жаноб Маллетпипг ва бошқа фабрикантларнинг ҳар қандай мунозарага қарши норозилик билдиришлари бизни ажаблантирмайди... Муҳтарам Мон- тегю Валпи жанобларининг тасвирлаб кўрсатган системасига ўхшаш система чексиз қуллик системасидир, социал, жисмоиий, ахлоқий ва маъпавий жиҳат- Дап қуллик системасидир... Пш кунипи бир кеча-ю кундузда 18 соат қилиб чеклашни илтимос қилпш мақсадида оммавпй митипг чақирувчи шаҳар тўғ- рисида нима деса бўлади!.. Биз Виргиипя ва Королина плантаторларига қар- uni дабдабали иутқлар сўзламоқдамиз. Ажабо, уларнииг қамчисидап қон томиб, негрфурушлик қилиши, ипсонпи ким ошди қилиб сотиши капита- листлар манфаати учун тўр ва ёда ишлаб чиқаришда кишиларни аста-секин ўлдиришдан ҳам жирканчлироқми, ахир?»65).
ьз) Бу ифода фабрикада ҳам, фабрика ҳисоботларида ҳам расман ишлатилиб келади. „
64) «Испанларнинг Американи босиб олган чоғида олтинни қулга киритиш учун Қилган ваҳшийликлари фабрикантларнитнг фойда олиш паиида булио очкўзлик билан ЦИлаётган ҳаракатлари олдида ҳеч ran бўлмай цолди» (John wade- «History of the Middle and Working Classes», 3rd cd. London, 1835, p. 114). Бу нитобнинг ўзига xoc сиёсий иқти- сод очерки бўлган назарпй нисмпда ўз замони учун баъзи ажоиио• фикрлар, масалан, савдо призислари ҳакидаги финрлар бор. Нитобнинг тарихии к.исми эса Sir. м. Eden. «Tile State- of the Poor »7 London, 1797, деган асаридан виждонсизлик билан уғирлаб олинган.
вь) Лондонда чидадигаи «Daily Telegraph», I860 йил 17 январь.


244 УЧИНЧИ БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Стаффордширнинг кулолчилик (Pottery) корхонаси сўнгги 22 йил ичида парламенг томонидан уч марта текширилди. Бу текши- риш натижалари жаноб Скривеннинг 1841 йилда Болаларнинг меҳ- нат шароитини текшириш комиссиясига тацдим қилинган ҳисобо- тида, доктор Гринхаунинг Махфий кенгашнинг медицина инспектори буйруғига мувофиқ эълон қилинган 1860 йилга оид ҳисоботида («Public Health, 3rd Report», I, 102—113), ва, ни\оят, жаноб Лонжнинг 1863 йил 13 июнда «First Report of the Children’s Employment Commission» да эълон қилинган 1863 йилга оид ҳисо- ботида баён этилган. Эксплуатация қилинган болаларнинг ўзлари гувоҳ тариқасида айтган баъзи гапларни 1860 ва 1863 йилларга оид х;исоботлардан олиш менинг вазифам учун етарлидир. Бола- ларнинг аҳволига қараб катталар, айниқса катта ёшдаги қизлар ва хотинларнинг аҳволи тўғрисида хулоса чиқариш мумкин, бу ай- ниқса шундай саноат тармоғига оидки, бу саноатга нисбатан ип йигирувчилик ва шу кабилар кўнгилга ёқадиган ва соғлом машғу- лот бўлиб кўриниши мумкин66).
Тўқкиз ёшли Уильям Вуд «7 ёшу 10 ойга тўлгап вақтидан иш- лай бошлагаи». Аввал у «ran moulds» бўлиб ишлаган (тайёр товар- ни колипларда қуритадиган жойга олиб бориб ва бўш қолипларни яна қайтариб олиб келиб турган). У ҳар куни эрта билан соат 6 да ишга келиб, тахминан кечқурун соат 9 да ишни тамомлаган. «Мен бутуп ҳафта давомида ҳар куни кечқурун соат 9 гача ишлайман. Масалан, сўнгги 7—8 ҳафта давомида шундай бўлди. Демак, етти ёшли бола ўн беш соат ишлатилган! Ж. Марри дегаи ўн икки ёшли ўғил бола бундай дейди:
«1 run moulds and turn jigger» («мен ғ [цолип ташиймаи ва] чарх айлаити- раман»). «Мен эрта билан соат 6 да, баъзан 4 да ишга ксламан. Шу кеча туни билан бугун эрталабки соат 6 гача ишладим. Икки кечадан буён мижжа қоқ- қаним йўқ. Мендан бошқа яна 8 ёки 9 бола ҳам кечаси билап сурункасига ишлади. Бир боладан ташқари ҳаммамиз яна бугун эрталаб ишга келдик. Мен ҳафтада 3 шиллинг 6 пенс оламан (1 талер 5 пул). Туни билап тинмай ишласам ҳам, иш ҳақимни сира оширишмайди. Кейииги ҳафтада мен икки кеча тинмай ишладим». Фернихаф деган ўн ёшли ўғил бола бундай дейди: «Менга овқатланиш учун ҳамиша ҳам тўла соат вақт беришавермайди, кўпинча мепга овқатланиш учуи фақат ярим соат вақт берилади, пайшанба, жума ва шанба кунлари ҳаммавақт шундай бўлади» 67).
Доктор Гринхаунинг айтишига қараганда, кулолчилик билан шу- ғулланувчи Сток-он-Трент ва Вулстантон округларида кишилар ниҳоятда оз умр кўради. Сток округида 20 ёшдан ошиқ эркак аҳолидаи ҳаммаси бўлиб 36,6% и, Вулстантон округида эса ҳам- маси бўлиб 30,4% и кулолчилик билан шуғуллапишига қарамай, кўкрак касалидан ўлган шу ёшдаги эркаклариипг умумий сонидан Сток округида ярмидан кўпини, Вулстантон округида эса қарийб
66) Солиштириб кўрилсин: Ф. Энгелъс. «Англияда ишчилар синфининг аҳволи», Лейпциг, 1845 йил, 249—251-бетлар [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 2-том, 430—432-бетларга қаралсин].
•’) «Children’s Employment Commission. First Report etc.», 1863, Appendix, p. 16, 19, 18«


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
245
2/5 қисмини кулоллар ташкил этади. Хенлида ишлаётган врач док- тор Бутройд бундай дейди:
«Кулолларнинг ҳар бир янги насли ўзидап аввалги наслидан бўйининг пастлиги ва соғлиғининг анча заифлиги билан фард дилади».
Бошца бир врач, жаноб Мак-Бин ҳам айнан бундай дейди:
«Мен бундан 25 йил бурун кулоллар орасида ишлай бошлаганимдан буён бу синф иаслииинг айниб ўзгариб бораётганлиги кўзга яддол ташланади, натижада уларнинг бўйи пастлашиб ва оғирлиги тобора камайпб бормодда».
Бу гаплар доктор Гринхаунинг 1860 йилга оид ҳисоботидан олинган 68).
Биз, 1863 йилги комиссия аъзоларининг ҳисоботидан қуйидаги- ларни оламиз. Шимолий Стаффордшир касалхонасининг бош врачи докюр Ж. Т. Арлеж бундай дейди:
«Синф бўлган эркак ва аёл кулоллар... жисмоний жиҳатдан ҳам, маъна- вий жиҳатдан ҳам айниб ўзгариб бораётган аҳолидир. Кулоллар одатда паст бўйли бўлади, қадди-басти келишмаган бўлади ва кўпинча улариипг кўк- рак дафаси ўндир-чўндир бўлади. Улар тез қарийди ва жуда қисқа умр кўради; ланж ва камқон бўлгаи кулолларнинг ошдозони ва дорни қаттиқ оғриб туриши сабабли улар нимжон гавда бўлади, уларнинг жигар ва буй- рак фаолияти бузилган бўлади, кулоллар бод касалига мубталодирлар. Лекин уларнинг асосий касали кўкрак оғриғи, яъни зотилжам, сил, бронхит ва астма касалидир. Астма касалипинг бир формаси борки, бу касал фадат кулоллар- га хосдир ва бу касал кулоллар астмаси ёки кулоллар сили деб аталади. Кулолларнинг учдан икки дисмидаи кўпи бадаи безлари, суяклари ва бошда аъзоларини ишдан чидарадиган ширинча касалига мубтало бўлгаи. Бу округ- даги аҳолининг айииб ўзгарипш (degenerescence) яна ҳам кучайиб кетмас- лигининг сабаби фақат шуки, уларга дўшни жойлардан ғоят кўп янги кишилар келиб дўшилиб туради ва улар анча соғлом аҳолига маисуб бўл- ган цизларга уйланадилар».
Бир оз вақт мудаддам ўша касалхонанинг хирурги бўлган жаноб Чарлз Парсонс комиссия аъзоси Лонжга ёзгап бир хатида жумла- дан бупдай дейди:
«Мен статистик маълумотларга асосланиб эмас, балки фацат ўз кўзим билан кўргапларимга асосланиб гапира оламаи, мен сизни ишонтириб айта- маики, ота-оналарииииг ва хўжайинларииинг очкўзлигига соғлиғи дурбон дилинаётган бу бахтсиз болаларни кўрганимда қалбимда ғазаб ўти дайта- дайта аланга олади».
У кулоллар ўртасидаги касалликларнинг сабабларини бирма- бир санаб чидцач, бу сабаблардан энг асосийси «lond hours» («иш соатларининг кўплиги») эканлигини айтди. Комиссия ўз ҳисобо- тида умид киладики,
«бутун жаҳон аҳли пазарида жуда катта мавдега эга^ бўлган мануфак- тура катта-катта муваффадиятларга ишчиларнинг жисмоний жиҳатдап майиб бўлиши, ҳар хил жисмоний касалликларга йўлидиши ва бевадт ўлиши эва- ") «Public Health, 3rd Report etc.*, p. 103, 105.


246 УЧИНЧИ БтРЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
зига эришиш каби шармандали ҳолга ортиқ чидаб тура олмайди, чунки бу* қадар катта натижаларга шу ишчиларнинг меҳнати ва маҳорати туфайли? эришилгап» 69  70).
Бу ўрипда Англиядаги кулолчилик тўғрисида айтилган гаплар Шотландиядаги кулолчиликка ҳам тааллуқлидир 70).
Гугурт мануфактураси 1833 йилдан, яъни гугурт чўпи учига фосфор ёпиштириш усули кашф қилинган вақтдан бошланади. 1845 йилдаи бошлаб гугурт мануфактураси Англияда тез ривож- ланиб, Лондоннинг аҳоли зич яшайдиган жойларидан Манчестер, Бкрмингем, Ливерпуль, Бристоль, Нориж, Ньюкасл, Глазгога ёйил- ди ва шу билан бирга бу ерларга жағ қапишиш касалини тарқат- дики, бу касалии веналик бир врач 1845 йилдаёқ гугурт ишлаб чиқармшда ишловчи ишчиларга хос касал эканлигини аниқлади. Бу мануфактурада ишловчи ишчиларнипг ярми 13 ёшдан кичик бўлган болалардан ва 18 ёшдан кичик бўлган ўсмирлардан иборат. Бу мануфактура ишчиларнинг соғлиғига зарарли таъсир қилиши ва иш шароптининг жуда ночорлиги билан шу цадар ёмон ном чиқар- ганки, факат ишчилар синфининг энг бахтсизликка учраган қис- мигина, яъни ярим оч-яланғоч бўлган бева-бечоралар ва шу каби- ларгина бу корхонага ўз болаларини ишга юборади, бу болалар эса «жулдур кийинган, очликдан ўлар ҳолатга етган, мутлақо қа- ровсиз қолган, ҳар қандай тарбиядан маҳрум бўлган болалардир» 71 \ Комиссия аъзоси Уайт (1863 йил) сўроқ қилган гувоҳлардан 270 таси ҳали 18 ёшга тўлмаган, 40 таси 10 ёшдап кичик бўлган, 10 та- си фақат 8 ёшга тўлган ва 5 таси эндигина 6 ёшга кирган бола- лардир. Иш куни 12—14 ва 15 соат давом этади, кечаси ишланадит овқатланиш учун тайин бир вақт йўқ, бунинг устига кўпинча ҳа- воси фосфор билан заҳарланган устахоналарпинг ўзида овқатлани- лади. Данте буни кўрганда, у хаёл билан тасвирлаган жаҳанпам азоблари мануфактуранинг бу тармоғи олдида ҳеч ran эмаслигини айтган бўлар эди.
Обой фабрикасида обойларнинг дағалроқ павлари машинада бо- силади, нозикроқ навлари эса қўлда босилади (block printing). Иш- лаб чиқариш октябрнинг бошидан апрелнинг охиригача жуда қизиб кетади. Бу даврда иш кўпинча эрта билан соат 6 дан кеч соат 10 гача ва ярим кечагача, деярли ҳеч цандай танаффуссиз, давом этади.
Ж. Лич буидай дейди: «Ўтгаи қишда» (1862 йил) «19 қиздап 6 таси ҳад- дап ташқари оғир меҳнатдан касал бўлиб ишга келмай қолди. Улар ухлаб қолмаслиги учуп, меи доимо уларга бақириб туришим керак». У. Даффи бупдай дейди: «Болалар жуда чарчагаиликдаи купинча кўзларипи очолмас эдилар; аслипи айтгаида бизнипг ўзимиз ҳам кўп вадт мижжа коқмасдап туролмас эдик». Ж. Лайтборн айтади: «Мен 13 ёшга кирдим... Ўтгаи қишда биз кеч соат 9 гача пшладик, бурноғи йплги қишда эса кеч соат 10 гача «Children’s Employment Commission», 1863, р. 22, 24, XI.
70) Ўша жойда, XLVII бет
71) Уша жойда, LIV бет.


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
247
ишлаган эдик. Ўтган қишда оёқларим яра бўлиб қаттиқ оғриганлигидан ке- чалари додлаб чиқардим». Ж. Аспден бундай дейди: «Ўғлим 7 ёшда бўлган- да мен уни ҳар куни орқамга кўтариб, қор кечиб, ишга олиб бориб келар эдим, ў, одатда 16 соат ишлар эди!.. У, машина ёнида тургаиида мен кўп вақт чўккалаб унга овқат едирар эдим, чунки у на машина ёнидан узоқлаша олар, на машинани тўхтата олар эди». Манчестердаги бир фабриканинг компаньони ва бошқарувчиси Смит бундай дейди: «Биз» (у «биз» учун ишлаётган «қўлларни» назарда тутади) «овқатлаииш учун танаффусга чиқ- масдан ишлаймиз ва, шундай қилиб, Ю’/2 соатлик иш куни аслида кеч соат 4!/2 да тамом бўлади, ундан кейин иш вақтидан ошиқча ишланади» 72). (Қа- рапг-а, наҳотки жаноб Смитнинг ўзи 1072 соат давомида бир марта ҳам овқат емаса-я?) «Биз» (яна ўша Смит) «камдан-кам ҳолларда ишни соат 6 дан илгари тугатамиз» (у: иш кучи бўлган «бизиииг» жоилп машинала- римизпи ишлатишни тугатамиз демоқчи бўлади), «шундай қилиб биз» (ite- rum Crispinus81) «ҳақиқатда йил бўйи иш вақтидан ошиқ шплаймиз... Болалар ва катталар» (ёши 18дан кам бўлган 152 нафар бола ва ўсмир ҳамда 140 нафар катта ёшли киши) «бараварига ишлаб, 18 ой давомида ўрта ҳисоб билан ҳафтада кам дегаида 7 кунда 5 соатдан, яъни 78!/2 соатдан иш- ладик. Шу йили (1863 йил) 2 майда тамом бўлган 6 ҳафтада ўрта ҳисобда ҳафтада 8 купдан ошиқ, яъни 84 соат ишладик!».
Лекин pluralis majestatis*HH жуда яхши кўрадиган ана шу жаноб Смитнинг ўзи табассум билан: «машина меҳнати осон» деб қўшимча қилади. Block printing’HH қўлланадиган фабрикантлар эса: «Қўл меҳнати машина меҳнатидан кўра соғломроқ», дейишади. Умуман айтганда, жаноб фабрикантлар «машиналарни ҳеч бўлма- ганда овқатланиш маҳалида тўхтатиш керак» деган таклифга ғазаб билан царши чиқадилар. Бородаги (Лондонда) обой фабрикасининг директори жаноб Отли бу хусусда бундай дейди:
«Бизга иш кунини эрта билан соат 6 дан кеч соат 9 гача давом этти- ришга рухсат берадиган қонун биз учун (!) жуда кўнгилдагидек бўлар эдп, лекин фабрика қонунида кўрсатилган ва эрта билан соат 6 дан кеч соат бгача давом этадиган иш куни биз учун (!) ярамайди... Биз овқатла- ниш маҳалида машиналарни тўхтатамиз» (қапдай олпжаноблик-а!). «Маши- наларни бу маҳалда тўхтатиш қоғозга ҳам, бўёққа ҳам ҳеч қандай жиддий зарар етказмайди». «Лекин»,— деб хайрихоҳлик билан қўшимча қилади у,— «бупдан келадиган зарар унча хуш келмаслпгпни меп жуда яхши тушуна- мап».
Комиссия ҳисоботида соддадиллик билан айтиладики, баъзи «илғор фирма»ларнипг вацтдан, яъни ўзганинг меҳнатини ўзлаш- тириш вақтидан ажралиб қолишдан ва шундай қилиб «фойдадан ажралиб цолишдан» қўрқишлари ёши 13 га тўлмаган болаларни ва сши 18 дан кам бўлган ўсмирларни 12—16 соат давомида «ов- қатдан маҳрум қилиш» учун ёки меҳнат воситалари ёрдамчи мате-
72) 	Буни биз билган маънодаги дўшимча иш вадти деб ҳисобламаслик керак. Бу жаноблар 1О‘/2 соатлик меҳнатни нормал иш куни деб ҳисоблайдилар ва, демак, нормал қўшимча меҳнат ҳам шунга киради. Шундан кейин эса «устама вақт» бошланиб, бунга бирмунча яхшироқ ҳақ тўланади. Кеиинчалик, биз, нормал иш куни деб аталадиган вактда ишлатилган иш кучига қийматида’н кам ҳақ тўлани- шини кўрамиз, шунга кўра «устама вадт» капиталистларнинг кўпроц «дўшимча меҳнат» қилдириб олиш учун ишга соладиган макр-ҳийласидан бошқа нарса эмас; аммо, «нормал кун» давомида ишлатиладиган иш кучининг қиймати ҳақидатам тўлид суратда тўлагнган таддирда ҳам, бу хол ўзгармасдан ™а™бепа5И’
* — олий ҳазратларининг ўзини биз деб гапириш одати. Ред.


248УЧИНЧИ БУЛИМ. — АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
риаллар билан: машина — сув ва кўмир билан, жун — совун билан, гилдирак — мой билан ва ҳоказо таъминлангани сингари, уларга ҳам ишлаб чиқариш жараёни вақтида овқат бериш учун етарли асос бўла олмайди73).
Англия саноатининг ҳеч бир тармоғида (нонни машина билан пиширпш каби эндигина бошлаиаётган ишни ҳали бирёққа қўйиб турайлик) нои пиширишдаги ишлаб чиқариш усулидек қадимги ва ҳатто христианлккдан илгариги ишлаб чиқариш усули сацланиб колган эмас,— Рим империяси шоирларининг асарларини ўциганда бупга ишонч ҳосил қилиш мумкин. Лекин, юқорида кўрсатиб ўтил- ганидек, капитал ўзи эга бўлган меҳнат процессининг техника томонига дастлабки вақтларда бепарво қарайди. Капитал аввал бошда меҳнат процессини қандай ҳолда учратган бўлса, худди ўша ҳолича олади.
Нонни, айниқса Лондонда ҳаддан ташқари сохталаштириш би- ринчи марта умум палатасининг «озиқ- овқат маҳсулотларини сох- талаштириш» масаласи юзасидан тузилган комитети (1855— 1856 йиллар) томонидан ва доктор Хасселлнинг «Adulteration detected» деган асарида фош қилинган эди74). Бунинг натижасида «for preventing the adulteration of articles of food and drink» [«озиқ-овқат маҳсулотларини ва ичимликларни сохталаштиришнинг олдини олиш учун»] 1860 йил 6 август [қонуни чицарилди, лекин бу цонун ҳеч қандай таъсир қилмади, чунки у сохталаштирилган товарларни со- тиб олиш ва сотиш йўли билан «to turn an honest penny» [«ҳалол меҳнат билан пул топишни»] истайдиган ҳар бир фритредерга зўр илтифот билан қарайди75). Комитетнинг ўзи ниҳоят даражада сод- дадиллик цилиб ишонч билдирдики, эркин савдо аслида — сохта лаштирилган ёки, инглизларнинг ўткир ибораси билан айтганда, «софистикалаштирилган маҳсулотлар билан» савдо қилиш демакдир. Дарҳақиқат, бу хилдаги «софистика» оқни қора ва цорани оқ қилиб кўрсатишда Протагордан ҳам ўтиб тушади ва бутун реалликнинг бутунлай хаёлот эканлигини элеатлардан82) ҳам ad oculos [яққол] намойиш қилиб кўрсатади76)  * * * * *.
73) «Children’s Employment Commission». 1863, Evidence, p. 123, 124, 125, 140, LXIV.
74) Майда кукун қилиб эзилган ва туз аралаштирилган аччиқтош нормал савдо буюми бўлиб, ў «baker’s stuff» [новвойлар тузи] деган қизиқ ном билан аталади.
75) Маълумки, қурум жуда кучли углерод формаси бўлиб, ўғит моддасини ҳосил қилади ва мўри тозалаш билан шуғулланувчи капиталистлар уни инглиз фермср-
ларига сотадилар. 1862 йилда бўлган бир суд процессида Британия суд маслаҳат-
чисига: харидор бсхабар бўлгани ҳолда 90% чанг ва қум қўшилган қурум «тижорат»
нудтаи назаридан «ҳақиқий» қурум бўладими ёки «цонучг» нуқтаи пазаридан «цал-
баки» қурум бўладими, деган масалани ҳал дилиш лозим бўлган. «Amis du com¬
merce» [«савдо аҳллари»] буни «ҳақиқий» тижорат қуруми, деб қарор қилганлар ва
фермернинг даъвосиии натижасиз долдирганлар, бунинг устига фермер суд чиқим- ларипи ҳам тўлаган.
7С) Француз химиги Шевалье товарларнинг «софистикалаштирилиши» (цалба- килаштирилиши) ҳақидаги мақоласида ўзи текшириб чиққан 600 дан ошиц маҳсу- лотдан кўплари 10, 20, 30 хил усул билан қалбакилаштирилганлигини санаб кўрса- тади. у бунга цўшимча цилиб, мен бу усулларнинг ҳаммасини билмаймаи ва бил- ганларимни ҳам ҳаммасини кўрсата олмайман, дейди. Шевалье цанд 6 усул билан, заитун мойи 9 усул билан, мол ёғи 10 усул билан, туз 12 усул билан, сут 19 усул билан, ноп 20 усул билапг, арақ 23 усул билаи, ун 24 усул билан, шоколад 28 усул


VIII БОБ,—IIIII КУНИ
249
Ҳарҳолда комитет халойиқиинг дивдат-эътиборипи упинг «риз- ки-рўзига» ва шу билаи пон пишириш ишига жалб қилди. Шуби- лап бирга оммавий митингларда ва парламептга юборилгап арзно- маларда Лондопдагп халфа поввойларнинг ҳаддан ташқари меҳнат килвётганлиги ва шу кабилар тўғрисндаги шикоятлари янгради. Бу шғкоятлар шундай қаттиқ янградики, бир иеча марта тилга олипган 1863 йилги комиссиянииг аъзоси X. С. Трименхир қирол- лпк тергов комиссари қилиб тайиплапди. Гувоҳлариинг берган гу- воҳликлари ва упинг ёзган ҳисоботи * 77' халойиқии ҳаяжопга кел- тирдп, аммо халойиқнинг қалбиии эмас, балки ошқозошши ҳая* жопга келтирдп. Дуруст, тавротип яхшп ўқигап ҳар бпр ипглиз худойи таолоиинг ииояти билан капиталист, лепдлорд ва сердаро- мад мапсаб эгаси бўлмагап кишинипг вазифаси — ҳар куп ўзининг бир бурда нонини пешона тери тўкиб ейишини яхши билар эди-ю, аммо упииг ҳар кун ейдиган нони ичида бирмунча йирпнг ара- лаш одам тери, ўргимчак уяси, ўлик суварак ва иригаи немис ха- мпртуруши борлигини билмас эди. Аччицтош, қум ва шу каби ёкимли миперал цоришмалар тўғрисида сўзлаб ҳам ўтирмаймиз. 1Иу сабабдан, муқаддас «савдо эркинлиги» бўлишига карамай, ҳо- зиргача «эркип» бўлиб келган пон пишириш иши давлат пнспёк- торларипинг назоратига топширилди (1863 йилги парламепт сес- сиясинипг охирида), шу билап бирга худди шу парламепт конуни 18 ёшга тўлмагап халфа поввойлариинг кечки соат 9 билап эрта- лабки соат 5 ўртасида ишлашипи тақиқлади. Бу сўпгги модда патриархаллик ҳиди апқиб тургап бу саиоат тармоғида ҳаддан ташқари кўп меҳнат қилипаётгаплигипи бутуп-бутун томлардан ҳам яхшироқ кўрсатиб беради.
«Лопдоп халфа поввойтгпппг пшп одатда ксчаси соат 11 да бошлапади. Бу вақтда у хампр доради,— хамир қоршп нихоятда тппкапп қуритадиган пш бўлиб, пишириладпгап поппппг мпқдорп ва спфатпга қараб V2 соатдан 3/4 соатгача давом этади. Сўпгра у, поп ясаладпгап, шу бплап бпрга хампага цопдоқ қилиб ишлатиладпгап тахтада ётадп, упп бўшатплгап бптта цоппи к(атлаб сстиқ қилиб, иккинчисиии устига ёпиб, икки соатча мизгиб олади. Шундап кейин сурупкасига беш соат жадал иш бошлаииб кетади: хамир зувала қилинади, тортилади, қолипга солинади, печга қўйилади, печдап оли- падп ва ҳоказо. Новвойхопа ҳарорати 75° билап 90° ўртасгтда бўлади [Фареп- гейт билап, ёки Цельсий билап 24°—3:2° иссиқ бўлади], кичкина новвойхона- ларда эса исспқлпк даражасп буидап паст эмас, балки кўпипча юқорп бўлади. Лоп, булка ва шу кабилар пиширилиб тайёр бўлгапдап кейин ноплар тақ- спмлана бошлайдп, пшчиларпштг кўп қпсмтг, юқорида таърифлаигаи тупги огир меҳпатдаи кейпп, понларни саватларга ёкп кпчкппа аравачаларга солиб куп бўйи уйма-уй ташиб юради, бу иш орасида улар поввойхоиада ҳам баъ- зи ишларнп бажаради. Йпл фаслпга ва корхопапипг катта-кпчиклпгига қараб пш купдуз соат 1 бплап соат 6 ораспда тамом бўлади, ишчпларпипг бир қисми иоввойхонада хпйли ксчгача ишлайди» 78). «Лондоп мавсуми вақ- билан, вино 30 усул билан, кофе 32 усул билан қалбакилаштирилишини айтади ва хоказо. Ҳатто иноятли худойи таоло ҳам бундай қисматдан қутулиб дололмаган Аяралсип: Rouard de Card, «be la falsification des substances sacramcntelles». Paris. 1856.
77) «Report etc. relative to the Grievances complained of by the Journeymen Bakers etc.»- London. 1862, ва «Second Report etc.». London, 1863.
7’) Ўша жойда, «First Report etc.», p. VI.
17—516


250 УЧИНЧИ БЎЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
тида Уэст-Эпдда «юқори сифатли» ноп пипшрадигап булкахоналарда ишлов- чи халфа-иоввойлар мунтазам равишда кечаси соат 11 да иш бошлаб, бир- пкки марта жуда дисқа танаффус қилпб, эртасига эрталаб соат 8 гача нон пиширишади. Кейип улар 4, 5, 6 соат ва ҳатто 7 соат нон ташпйдилар ёки поввойхонада бисквит пишириш билан шуғуллаиадилар. Иш тамом бўлган- дан кейип ётпб ухлаш вақти бошланиб, бу вақт 6 соатдан ошмайди, кўпин- ча ҳатто 5 ва 4 соат бўлади, холос. Жума куии пш ҳампша эртарод, тах- мииаи кечқуруп соат 10 да бошланадп, ноп ппширпш ва ноп ташишдан иборат бўлган бу иш шаиба куни кечқурун соат 8 гача, кўп ҳолларда эса якшанба куни эрталаб соат 4 ёки 5 гача танаффуссиз давом этади. Ҳатто «тўла баҳо»да нои сотадиган биринчи даражали новвойхоналарда ҳам ишчи- лар якшанба кунлари келгуси кун учун 4—5 соат тайёргарлик кўрпш ишларини бажарадилар... «underselling masters» (арзон баҳода нон сотув- чи) новвойларнпкида ишлайдиган халфа-новвойларнинг пш куни яна ҳам узоқроқ бўлади, бундай халфа-новвойлар сони эса, юқорида айтилгани- дек, Лопдопдаги поввойларпинг 3Д цисмидан кўпини ташкил этади; лекин бу халфа-новвойлар деярли фақат новвойхонанинг ўзида ишлайди, чуики уларнинг хўжайинлари нонни фақат ўз нои дўконларида сотади ва баъзи- баъзнда сотиш учун кпчкина нои дўконларига юбориб туришади. Ҳафта охирида,.. яъни пайшанба купи бу ерда иш кечцурун соат 10 дан бошланиб, бир оз танаффус билан, шанбадан якшанбага ўтар кечасп тун яримгача давом этадп» 79  * * 82).
«Underselling masters» га келганда, ҳатто буржуа нуқтаи наза- ридан ҳам, «ишчиларнинг ҳақ тўланмаган меҳнати (the unpaid labour of the men) улар ўртасидаги конкуренциянинг асосини таш- кил этади» деб эътироф^илинади80). Шунинг учун ҳам «full priced baker» [тўла баҳода нон сотувчи новвой] тергов комиссияси олдида «underselling» [арзон баҳода нон сотувчи] рақибларини, бировлар- нинг меҳнатини ўғирловчи ва сохтакор кишилар, деб фош қилиб ташлайди.
«Уларпппг зўр муваффадият қозонишига сабаб фақат шуки, улар ха- лойиқпп алдайдп ва ўз қўл остларидаги ишчиларни 18 соат меҳнат дил- дирио, уларга фақат 12 соатга меҳнат ҳақи тўлайди»81).
Нонни сохталаштириш ва нонни арзон баҳода сотувчи новвой- лар категориясининг вужудга келпши — шу икки ҳодиса Англияда XVIII асршшг бошларидан, яъни ҳунармандчиликнинг цех харак- терида бўлиши барҳам еб, оддий уста-новвой ўрнига тегирмончи ёки аллоф ниқоби остида капиталист пайдо бўлган вақтдан бошлаб ривожланди 82). Шупипг билан кагшталистик ишлаб чидаришга, иш купивн ҳаддан ташкари узайтиришга ва кечасп ишлашга асос қу- рилтаи эди, кечаси ишлаш ҳатто Лондонда ҳам факат 1824 йилдан бошлаб кепг ривожланиб кетгап эди 83\
’») «First Report etc.», р. LXXI.
u’) George Head- «The History of Bakin?». London, 1848, p. 16.
ei) «Report (First) etc. Evidence». «Full priced baker» Чисмен гапи, 108- бет.
82) George Read. «The History of Baking», London, 1848. XVII асрнинг охирларида ва XVIII асрнинг бошларида ҳамма касбларга суқилиб кирган Factors (воситачилар)га расмий тилда «public nuisances» («ижтимоий тартибни бузувчилар»] деб ном берилган. Масалан, натта ҳанам83 Сомерсет графлигидаги яраштирувчи судьяларнинг квартал сессияси вақтида умум палатасига киритган тақдимномасида, жумладан, бундай дейилади: «Блэкуэлл-холлнинг бу агентлари ижтимой тартибни бузувчилар бўлиб, улар кийим- кечак савдосига зарар етказмоцдалар, шунйнг учун буларни туб-томиридан нуритиш керак» («The Case of our English Wool etc.». London, 1685, P- 6, 7).
®3) «First Report etc. relative to the Grievances complained of by the Journeymen Bakers -etc.». London, 1862, p. Yin


VIII БОБ,—11Ш КУНП
251
Юкорида айтилганлариинг ҳаммаси комиссия ҳпсоботида хал- cln новвойлар нима учуи қисца умр кўрадигаи ишчилар катего- пияслга киритилганлигиии ойдиплаштириб беради; улар, ишчилар сипфипипг, ҳамма категорпялари учуп оддий ҳодиса бўлгап бола- лпкда ўлиб кетиш каби даҳшатдан бир амаллаб қутулиб қолган- ларцдан кейин, камдап-кам ҳолда 42 йил умр кўрадилар. Шупдай бўчса ҳам, иоввойлик касбига талабгорлар ҳамиша тўлиб-тошиб ётади. Лоидон бу «иш кучлари»ни Шотландпя, Апглия ва Герма- нияпипг ғарбий деҳқончилик округларидая олиб туради.
1858—1860 йилларда Ирландиядаги халфа-иоввойлар кечасива якшапба куилари ишлашга царши агитация юргизиш учун ўз маб- лаглари билан бир канча катта митипглар уюштирганлар. Халойиқ ирландларга хос жўшқинлик билан уларии ёқлаб чиқцан, масалан, 186U йилда Дублиидаги май митингида шундай бўлгаи. Бу ҳара- каг патижасида Уэксфордда, Килкеннида, Клонмелда, Уотерфордда ва бошқаларда фақат кундуз куни ишлаш жорий килипгап.
«Маълумкп, ёллапма пшчилар чекаётгап азоб-уқубат жуда ҳам ҳаддан ошпб кетгап Лпмерикда бу ҳаракат поввойхопа эгаларшшпг, айиицса те- гпрмопчп-поввойларпипг қаршплпгига учраб, барбод бўлдп. Лимерикда бўлгап бу ҳодиса натижасида Эниис ва Типпорэрида ҳаракат пасайпб кетди. Халойиқпииг газаби айииқса кучайиб кетгап Коркда хўжайинлар ўзлари- пштг ишчиларии йшдап ҳайдаш ҳуқуқларидаи фойдалапиб ҳаракатпи бостир- дилар. Дублиида хўжайиплар жуда қаттиқ қаршилпк кўрсатпб, агитацияга бошчилик қилгап халфаларпи-поввойларии таъқиб қилдилар, қолгапларини эса ён беришга, яъпи кечаси ва якшанба купларп пшлашга мажбур қил- дплар» 84).
Англия ҳукуматинипг Ирлапдияда тиш-тирноғигача куроллан- гап комитети Дублип, Лимерик, Корк ва ҳоказолардаги иоввойхо- наларнинг бағритош хўжайинларига ялиниб-ёлвориб панд-насиҳат қплди.
«Комитет шундай деб ўйлайдики, пш вақти табиий қоттуплар билан чеклапгап, бу қопупларпи ҳоч кпм буза олмайдп. Хўжайпплар ўз қўл ост- ларидаги ишчиларпи ишдап ҳайдаш билаи қўрқитиб, уларпи ўз дипий эъти- қодларипц бузишга, мамлакат қонупларига бўйсунмасликка, жамоатчплик фикрипи ппсанд қилмасликка мажбур қиляптилар» (буларпинг ҳаммаси якшапба купи ишлашга оиддир), «хўжайинлар меҳпат билап капитал ўрта- (*  *ида адоват уругини сочяптилар, дин, ахлоқ ва ижтимоий тартиб учун хавфлп ламупалар кўрсатяптилар... Комитет ўйлайдики, иш купини 12 соат- Даи ортиқ қилиб чўзиш ишчииинг оилавий ва шахсий ҳаётпга зўрлик бплан аралашпш бўлади ва ҳалокатлп маъпавпй натижаларга олиб боради; иш купппп бупдай чўзиш кишипипг оилавий турмушига ва ўз оилавий бурч- ларипи — ўгиллпк, ака-укалик, эрлик ва оталик бурчларини бажаришига аралашув демакдир. 12 соатдаи ошид давом этадигап меҳнат ишчипинг соглттгпга путур етказади, унтшг тез қаришига ва бсмаҳал ўлишига сабаб °ўлади, шундай қплиб, ишчиларлииг оилалариии бахтсизликка учратади, оила бошлиғипипг супячиқлигп ва ғамхўрлиги ҳаммадан кўпроқ зарур бў- либ турган бир пайтда, ишчиларлииг оилалари бу суяпчиқдап ва ғамхўр- '•вгкдап маҳрум бўлади» («are deprived»85).
®4) «Report of Committee on the Baking Trade in Ireland for 1861».
• 6) Ўша жойда.


252 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Биз ҳозпргина Ирландия билан танишиб чиқдик. Бўғозпинг иа~ риги томонида, Шотландияда, қўш ҳайдовчи бир қишлоқ хўжалик ишчиси энг қаттиқ совуқ иқлимда 13—14 соаг ишлашидан, бунинг устига якшанба кунлари ҳам тўрт соатдан қўшимча ишлашидан ғазаб билан зорланиб гапиради (бу тағин шундай бир мамлакат- даки, уида якшанба куни жуда муқаддас кун ҳпсобланади) 8б); айни вактда Лоидоннинг катта ҳаками ҳузурида уч нафар темир йўл ишчиси: пассажир поездларининг кондуктори, бир машинист ва бир сигналчи ҳозир бўлди. Темир йўлда бўлган катта ҳалокат на- тижасида юзларча пассажир у дунёга сафар килган эди. Фалокат- нинг рўй беришига темир йўл ишчиларининг эҳгиётсизлиги сабаб бўлган. Уларнинг ҳаммаси маслаҳатчилар суци олдида бир оғиз- дан: бундан 10—12 йил бурун биз бир кеча-кундузда фақат 8соат ишлар эдик, деганлар. Кейинги 5—6 йил мобайнида эса иш вақти 14, 18 ва 20 соатга етказилди, пассажирларнинг қатнови айниқса кўпайиб кетган вақтларда, масалан, экскурсия мавсуми қизиб кет- гап чоқларда эса иш вақти танаффуссиз 40—50 соат давом этади. Холбуки, биз, темир йўл ишчилари дев эмасмиз, балки оддий одам- лармиз. Баъзи пайтларда тамоман кучдан кетиб, пшга ярамай қо- ламиз. Баъзан бутунлай карахт бўлиб, миямиз ишламай, кўзлари- миз ҳеч иимани кўрмайдиган бўлиб қолади. Ниҳоят даражада «respectable British Juryman» [«басавлат бўлган Британия масла- ҳатчиси»] темир йўл ишчиларининг бу сўзларига жавобан чиқар- ган ҳукмида manslaughter [одам ўлдириш] билан боғлиқ бўлгани учуп бу ишнп юқорироқ даражадаги судга оширишга қарор қила- ди ва ҳукмга қўшимча бир модда ёзиб, унда юмшоқ иборалар иш- латилиб, жаноб темир йўлчи капитал магнатлари келажакда зарур «иш кучи» сотиб олганларида кўпроқ сахийлик қилишлари ва со- тиб олингап иш кучидан фойдалапишда кўпроқ «нафсларини ти- йишлари» ёки «ўз манфаатларидан кечишлари», яъни «қаноатли» бўлишлари лозим, деб тақводорона истак билдирилади87).
65) 1866 йил 5 январда Глазго яқинидаги Лассуэйдда қишлоқ хўжалик ишчила- рининг оммавий митинги (қаралсин: «Workman’s Advocate» 1866 йил 13 январь). 1865 йилнинг охирларида қишлоқ хўжалик ишчилари тред-юнионининг ташкил эти- лиши ва унинг биринчи галда Шотландияда ташкил этилиши тарихий воқеадир. Англиядаги энг кўп зулм кўрган деҳқончилик округларидан бири бўлмиш Бакин- гемширда ёлланма ишчилар 1867 йилнинг мартида ҳафталик иш ҳақини 9—10 шил- лингдан 12 шиллийита чиқариш учун катта стачка қилганлар. (Юқорида айтилганлардан кўриниб туриптики, 1830 йилдан кейин ва айниқса камбағаллар тўғрисида янги қо- нун чиқарилгандан кейин Англия қишлоқ хўжалик пролетариатининг кучли намо- йишлари бостирилган вақтдан бошлаб бутунлай пасайиб кетган Англия қишлоқ хў- жалик пролетариатининг харакати олтмишинчи йилларда янгидан бошланиб кетади ва, ниҳоят, 1872 йилда янгй бир давр очади. Мен II китобда бу мавзуга, шунингдек, Англия қишлок хўжалик ишчиларининг аҳволи тўғрисида 1867 йилдан сўнг боси- либ чицқан Кўк китобларга яна қайтаман, з-нашрига цўшимча.)
87) «Reynolds’ Newspaper», 1866 йил 21 январь. Ана шу ҳафталик газета сўнгра тсмир йўлда ҳалокатлар бўлаётганлигини ўзининг ҳар сонида «Даҳшатли ҳалокат- лар», «Мудхиш фожиалар» ва ҳоказолар каби «ваҳимали сарлавҳалар» билан хабар цилади. Шимолий Стаффордшир темир йўлида ишловчи бир ишчи бунга қуйидагича жавоб берган: «Машинист билап кочегар бир дақиқа бўлса-да эътиборни сусайтир- са, бунинг қандай одибатларга олиб бориши ҳаммага маълум. Хўш, ҳаво жуда ёмон •бўлишига қарамай, иш куни ҳаддан ташқари узайтирилган бир чоқда, ҳеч қандай танаффуссиз ва дам олишсиз ишлаганда, бошқача бўлиши мумкинми, ахир? Ҳар куни такрорланпб турадиган бундай бир ҳолни мисол келтирайлик: ўтган душанба куни кочегар эрта тонгда ишга тушди. У, ишини 14 соату 50 минутдан кейин


VIII БОБ,—IIUI КУНИ
253
Мапа олдимизда турли касб, ёш ва жинсга мансуб бўлган ҳар хил ишчилардаи иборат оломон турипти. Бу ишчилар бизни шун- пай каттиқ таъкиб қилмокдаларки, ҳатто Одиссей ўлдирган одам- ларпипг арвохлари ҳам уни бунчалик цаттиқ таъқиб қилганэмас. Уларнинг ҳаддан ортиқ ишлаётганликлари, ҳатто цўлларида Кўк китоблари бўлмаган тақдирда ҳам, уларнинг афт-ангорига бир қа- пашдаёк маълум бўлади, икки шахсни: машиначи хотин билан темирчини олайлик; улар ўртасидаги кескин тафовут капитал ол- дида ҳамма кишилар баравар эканлигини ҳаммадан яхши исбот килиб беради.
1863 йил июнь ойининг сунгги ҳафгасида Лондондаги ҳамма газеталарда «Death from simple overwork» [«Фақат ҳаддан ортиқ ишлаш натижасида юз берган ўлим»] деган «ваҳимали» сарлавҳа қўйилгап бир хабар босилиб чиқди. Гап 20 ёшли машиначи қиз Мари-Анн Уоклпнинг ўлими устида борар эди, бу циз сарой ҳузу- ридаги кўркам тикувчилик устахонасида ишлаган. Бу устахонани Элиз деган чиройли исмли бир хотин ишлатган. Бу ерда тез-тез такрорланиб турадиган эски воқеа яна юз берган88), бу воқеа шун- дан иборатки, мазкур тикувчилик устахопасида ишловчи қизлар ҳар куни ўрта ҳисоб билан I6V2 соатдан, кийим тикиш мавсуми қизиб кетган ва^тларда эса кўпинча сурункасига 30 соатдан иш- лаганлар, уларнинг «иш кучи» цолмаган чоқларда вақт-вақти би- лан уларга херес, портвейн ва кофе ичириб «иш кучи» сал-палтик- лаб турилган. Кийим тикиш мавсуми айни қизиган пайт бўлган. Янгигина чет элдан келтирилган малика Уэльс шарафига бўлади- ган базмга кийиб келиш учуп аслзода хонимларга чиройли ки- йимлар тикиш лозим бўлгаи. Мэри-Анн Уокли дугоналари 60 қиз билаи бирга дам олмасдан 26 V2 соат ишлаган, зарур ҳажмнинг зўр- ға V3 қисмича келадигап хонада 30 қиз ишлаган, бунинг устига кизлар сассиц каталаклардап бирида бир тўшакда икки кишидан бўлиб ухлашгап, бу каталакларда ётоц тахта тўсиб ажратилган 89\ тамомлади. У, чойини ичиб бўлмасданоқ уни яна ишга чақиришди... Шундай қилиб у танаффус қиЛмасдан 29 соат 15 минут ишлади. Ҳафтанинг сўнгги кунларида эса у: чоршанба куни 15 соат; пайшанба куни 15 соат 35 минут; жума куни 141/2 соат* шанба куни 14 соат 10 минут ва ҳаммаси бўлиб ҳафтада 88 соат 30 минут ишлади. Шунча иш қилиб фақат 6 иш кунига иш ҳақи олганига у жуда ҳайрон оўлнб қолди. У янги ишчи бўлгани учун иш куни нима эканлигини тушунтириб беришни сўради. Ун?а: иш куни 13 соат, яъни ҳафтада 78 соат деб жавоб берилди. Ундай бўлса, ошиқча ишланган 10 соат 30 минутнинг ҳаци нима бўлади? У узоқ талашгандаи кейин яна 10 пенс пул олди». (Уша газета, 1866 йил 4 февраль).
) Қаралсин: Ф. Эигелъс. «Англияда ишчилар синфининг аҳволи». Лейпциг, 1845 бетлар] 254’GcTJIaP 1К- Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 2-том, 433—435- .ЯоғлиБни муҳофаза қилиш кенгашида ишловчи врач доктор Литби ўша вақтда гяммпп ?ппНН: „«Катта ёшли кишининг ётоғи камда 300 куб фут, бўлиши, уйи эса -nU0 куо Фут бўлиши керак». Лондондаги бир касалхонанинг бош врачи ричардсон мана бундай дейди: «Ҳар хил тикув иши билан шуғулланувчи хамда уч •хил 1(УлФатга: *аДДан ортик ишлаш, ҳаво етишмаслиги
маздум килинган vS е«и 0В1(ат ҳазм «илишнинг бузилиши каби кулфатларга нган* Ҳмуман бу хил иш ҳарҳолда эркакларга караганда кўпрок хо- бу сохани айникмИ^?р' Лекик бУ касбДа ишловчиларнинг бахтсизлиги шундаки, «1тгтСг2п^Н!1тТтаини^са поитахтда, 26 тача капиталист ўзига монополия килиб олган 6v spring™om ?арТипаЛЛпТг0М0НИда«“ вужудга «елти»илга« таайиЧ воси^ларид^ bpring from capital) фойдаланиб, меҳнатдан экономия ундириб оладилар (force


254 УЧИНЧИ БЎЛИМ. — АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
Бу эса Лондондаги энг яхши тикувчилик устахоналаридап бири бўлгап. Мэри-Апн Уокли жума куни касал бўлиб якшанба куни ўлган ва ҳатто базмда кийиладиган қулидаги охиргп кийимни ҳам тикиб тамом килмасдап Элиз хоиимни жуда ҳайратда қолдирган. Вақт ў1гандан кейин беморнинг ўлим тўшаги олдига чадирибкел- тирилгап врач жапоб Киз «Coroner’s Jury» [«мурдаларии кўздан ке- чирувчи суд маслаҳатчиларига»] дангал бундай деган:
«Мэри Ann Уоклп ҳаддан ташқарп кўп соат пшлаш патпжаспда, ишчи- лар бплан лиқ тўлган устахонада ва яхши шамоллатилмагап жуда тор ётод- да ётиш иатпжасида ўлгап».
«Coroner’s Jury» бу врачга яхшп муомала цилиш сабоғини бе- рик! учуи унинг сўзига жавобан бундай дейишган:
«У миясига дои қуйплшпи натижасида ўлгаи, лекип ишчилар бплап лиц тўлгаи устахоиада ҳаддан ортиқ ишлаш ва шу кабилар упипг ўли- мипи тсзлатган бўлншп мумкпн деб гумопсираш учун асос бор».
Кобден ва Брайт каби фритредер жаноблариипг органи бўлмиш «Morning Star» бу муносабат билан: «бизнииг оқ танли қулларимиз то ўлгунча ишлаб, охирида ҳалок бўлади ва товушини чиқармай ўлиб кетади» деб хитоб қилади*  90).
«То ўлгунча ишламоқ — фақат кийим тикадигап устахопаларда эмасг балки мипг жойда, тўғриси, ишлар юришиб кетгаи жопларпипг ҳаммасида
economy out of labour; Ричардсон, иш кучигни ҳаддан ошиқ сарф қилиб, чиқимлар- ни тежайдилар, демоқчи бўлади). «Бу аёл ишчилар синфипипг ҳаммаси шу капи- талистлар ҳукми остида бўлади. Агар машиначи хотин ьийим тиктирадиган хотин-қизлардан бпр оз бўлса-да мижоз орттириб олгудай бўлса, конкуренция уни ўз мижозларини қўлдан чидармаслик учун уйида ўлгудай ишлашга мажбур цилади ва зарурат тақозоси билам у ўз ёрдамчиларини ҳам шунақа ҳаддан оргид ишлатиб, қийнашп керак. Лгар бу машиначи хотиннинг иши юришмаса ёки у муста^ил иш нўриш имкониятига эга бўла олмаса, у бирон ишхонаға мурожаат қилади, у ерда
ҳам кўп ишлашга тўғри келади, лекин оладиган иш ҳақи тайинлик бўладл. Шундай
қилиб, у чииакам қул бўлиб қолади, жамиятда бўладиван салгина тўлдин ҳам уни ҳар томонга улоцтирнб ташлайди: у ё ўз уйида кичкина бир хонада очликда кун ксчиради ёкп очликка яқпн бпр ҳолатда бўлади; у ё яна зўрға нафас олиб бўлади-
ган бузуқ ҳавода бпр кунда 15, 16 ва ҳатто 18 соатдан ишлайди, унинг сйдигаи
овцати ях1пи бўлгам тақдирда ҳам, тоза ҳаво етишмаслигидан организм бу овқатни ҳазм қила олмайди.* Фақат ёмон ҳаводан пайдо бўладиган сил касалига апа шундай ниишлар йўлицадп» (Dr. Richardson. «Work and Overwork», in «Social Science Review». 1863 йил 18 нюль).
90) «Morning Star», 18G3 йил 23 июнь. «Times» бу воқеадан фойдаланиб Америка қулдорларини Брайт ва бошдалардаи ҳимоя қилиб чиқди. «Бизнинг жуда кўпла- римиз, — дейдн «Times», — модомики биз ўзимиз ўз ёш хотин-цизларимизии қамчи зарбаси ўрнига очлик зарбаси билан кўрцитнб, то ўлгунча азоблаб ишлатар эканмиз, оила аъзолари к.улдорлар бўлиб туғилган ва, ҳсч бўлмагапда, ўз қуллариии яхши овцатлантириб, улардаи «мўътадил ншлашпи» талаб қилаётган оилаларга царшп ғазаб ўтини сочишга ҳақли бўлмасак керак, деб ўйлайди» («Times», 1863 йил 2 июль). То- рийларнинг «Standard» газетаси [1863 йил 15 август] ҳам руҳоиий Ньюмсн Холлни худдн шу йўсинда койиб ёзади: «У. қулдорларни чсрковдан ҳайдайди-ю, лскин Лондон извошчиларини, омнпбус кондукторларини ва шу кабиларнн бир коча-кун- дузда 16 соатдан шилатиб. сарпқ чақадан ҳац тўлайдиган муттаҳамлар билан бирга ибодат қилади». Нихоят, фолбин жаноб Томас Карлейлнинг овози эшитиладики, мен yniiiir тўғрисида 1850 йилдаёц бундай деб ёзгаи эдим: «Доҳийликка снғииишдан... доҳиймик бархам еди, аммо сиғиииш қолди»84. У қисқагина ҳикоясида ҳозирги замон тарихига доир бирдан-бпр катта воқеани, яъни Америкадаги гражданлар урушини шупдан иборат цилиб қўядики, гўё Шимолдаги Пётр бор кучи билан Жанубдаги Павелнииг бошини янчишга ҳаракат қилар эмиш, чунки Шимолдаги Пётр ишчини «нунбай», Жанубдаги Павел эса ИПР1ИНИ «умрбод» ёллар эмиш («Macmillan’s Magazine». «Ilins Americana in nuce». Август 1863 йил)’ Торийларнинг шаҳар ёлланма шпчиларига,— аммо асло ншилок ёллапма йтпчиларига эмас! — меҳри-муҳаббати, ниҳоят, пучга чицди. Бу меҳр-муҳаббатшшг ўзаги эса цуллик дсб аталади!


VIII БОБ,— ИШ КУНИ
255
’VII тартибида турган масаладир... Энди темирчини мисол келтирайлик. Агар шоирпарнипг сўзяга ишопсак, дупёда темирчидан бақувват, т^увноқ ва хуш- табиат киши йўқ. Темирчи барвақт уйқудан туриб, қуёш чиққунча ўз болғасидан учқуп сочади; ейишда, ичишда ва ухлашда темирчига тенг ке- падигап киши йўқ. Агар фақат жисмоний шарт-шароитлар назарда тутилса, муътадил меҳнат қилиш шароитида, ҳақиқатан ҳам темирчининг аҳволи энг яхши аҳволлардаидир. Лекип темирчига эргашиб шаҳарга борайлик ва капдай оғир меҳнатга дучор бўлишига бир иазар солайлик, мамлакатимизда ўлганлар жадвалида уиипг қапдай ўрин тутишини кўздап кечирайлик. Мэ- рилебонда» (Лондон шаҳринпнг энг катта кварталларидан бирида) «ҳар йилп 1 000 темирчидан 31 таси ўладп, бу эса ўрта ҳисоб билан Англияда ўладиган эркаклар соиидап 11 та ошиқдир. Аслида бекам-кўст бўлган ва кишинипг инстинктив завқ-шавқ билап ишлашидан иборат бўлган бу касб ҳаддан ортиқ ишлаган кишини иобуд қилади. Темирчи бир кунда фалон марта болға уриши, фалон қадам босиши, фалон марта нафас олиши, бирон ишни бажариши ва, айтайлик, ўрта ҳисоб билан 50 йил умр кўриши мум- кип. Аммо ули фалоп марта ошиқ болға уришга, фалонта кўп қадам бо- сишга, пафас олишни фалон марта тезлатишга мажбур қиладилар, бу эса унинг ҳаёт кучининг сарфлапишипи умуман тўртдан бир ҳисса оширади. У шупга ҳаракат қилади ва иатижада муайян давр ичида у бажарадиган ишипи ҳақиқатап тўртдан бир ҳисса оширади ва 50 йил ўрнига 37 йил умр кўрпб ўлади» 91
4. КУНДУЗГИ ВА ТУНГИ МЕҲНАТ. СМЕНА СИСТЕМАСИ
Қийматни кўпайтириш процесси нуцтаи назаридан қараганда, пшлаб чиқариш воситалари доимий капитал, меҳнатни ўзлашти- риб олпш ва ҳар томчи меҳнат билан бирга тегишли миқдорда кўшимча меҳнат ўзлаштириб олиш учунгина мавжуддир. Ишлаб чицариш воситалари бу ишларни бажармаса, уларнинг цуруқ мав- жуд бўлишинипг ўзи капиталист учун салбий зарардир, чунки иш- лаб чиқариш воситалари ишлатилмай турган бутун вақт давомида улар фойдасиз авансланган капиталдан иборат бўлиб қолади; агар тўхтаб қолгап ишлаб чиқаришнинг янгидан ишга туширилиши ал- батта қўшимча харажат талаб қилса, бу зарар ижобий зарар бў- лади. Иш купининг табиий кундан ошиқ узайтирилиши, яъни кеча ҳисобига узайтирилиши фақат ярим чора бўлади, меҳнатнииг жон- ли қоиини сўриш ташналигини фақат маълум даражадагина цонди- ради. Шу сабабдан кеча-кундузнинг бутун 24 соати давомида меҳ- патни ўзлаштприш капиталистик ишлаб чиқаришнинг имманент интплишидир. Лекин айни бир иш кучини кундузи ҳам, кечаси ҳам сўра бериш жпсмоний жиҳатдан мумкин бўлмаганлиги сабабли, бу хкисмопий тўсцинликларга барҳам бериш учун, кундузи ва кечаси ншлатиладиган иш кучларини сменага солиш талаб қилинадики, бу смеиа турлц методлар цўлланишга имкон беради, масалан, у шун- даи усулда ташкил цилинадики, ишчиларнинг бир цисми бир ҳаф- та кундузи ишлаб, иккинчи ҳафта кечаси ишлайди ва ҳоказо. Маъ- лумки, бундай смена системаси, бундай навбат билан ишлайдиган хужалик, Англия ип газлама саноати ва бошқа саноат тармоқлари авжи тараққий цилаётган даврда ҳукм сурган эди ва бу система
. 0 Di. Richardson, цитата нелтирилган мадола.


256 УЧИПЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ДЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
ҳозир.ҳам, жумладан Москва губерпасипинг пп йигириш фабрика- ларида жуда тараққий қилган. Буюк Бри-гания саноатипинг ҳали ҳам «эркии» бўлгап кўп тармоқларида, жумладап Лнглия, Уэльсва Шотлаидиядаги дошза печларида, темирчилик ишхоналарида, те- мир прокат заводларида ва бошқа металл ишлаш мануфактурала- рида бу 24 соатлик ишлаб чпқариш процесси ҳознрга қадар ҳам бир система сифатида давом этиб келмоқда. Меҳнат процесси ҳаф- ташшг 6 оддий кунидап ҳар биридагииа 24 соат давом этиб цол- масдан, кўп ҳолларда якшанба куплари ҳам 24 соатдан давом эта- дп. Ишчилар состави эркак ва аёллардап, ҳар пккп жинсдаги катта сшли кишилар ва болалардан иборат. Бунда 8 ёшдан (баъзи ҳол- ларда 6 ёшдан) тортиб то 18 ёшгача турли ёшдаги болалар ва ўсмирлар ишлайди92). Баъзи бир тармоқларда қизлар ва хотинлар кечаси эркак ходимлар билан бирга ишлайди 93).
Тундаги меҳиатпипг умуман зарарли оқибатларга сабаб бўлиши у ёцда турсин94), сурупкасига йигирма тўрт соат давом этадиган ишлаб чиқариш процесси поминал иш куни чегарасидан ошиб ке- тиш учуи ниҳоят даражада цулай имконият тугдиради. Масалан, юцорида айтиб ўтилгап ва жуда шиддат билаи ишлашни талаб қи- ладигап сапоат тармоцларида расмий иш куии кўпинча ҳар бир ишчи учуп 12 соат кечаси ёки кундузи ишлашдан пборат. Лекин бу чегарадап ошадигаи ошиқча меҳнат кўп ҳолларда, бир инглиз В2) Children’s Employment Commission. Third Report». London, 1864, p. IV, V, VI.
«Стаффордширда ва Жанубий Уэльсда ёш қизлар ва хотинлар тошкўмир кон- ларида ва кокс заводларида фақат кундузи эмас, балки кечаси ҳам ишлайдилар. Парламентга тацдим эгилган ҳисоботларда бу ҳодиса кўпинча жиддий ва ҳаммага| маълум офатнинг сабаби деб қайд қилинар эди. Эркаклар билан бирга ишлайдиган ва кийимлари эркакларникидан деярли фарқ қилмайдиган, ҳамма томонларини кир ва қурум қоплаган хотин-қизлар ўз фазилатларини пўқотиш натижасида маънавий қпёфаларипи йўқотиш хавфи остида қоладилар, чунки хотии-қизлар хотин кишига хос бўлмагаи ишларни бажарадилар» (ўша асар, 194, XXVI бст. Солиштириб ьўрил- син: «Fourh Report» (18G5), №61, р. XIII). Шиша-ойна заводларида ҳам ахвол
худди шумдай.
94) Болаларни кечаеи пшчатадигап бир пўлат фабриканти бупдай дейди: «Ксчаси пшловчи ёш ўсмирлар кундузи ётиб дам олиш имкониятига эга бўлмай, кун бўйи дам олмасдан тснтираб юришлари табиий ҳол бўлиб кўринади» («Children’s Employment Commission. Fourth Report», №63, p. XIII). Организмнинг сацланиши ва ривожлаиишпга қуёш нуринпнг қандай муҳим таъсир қилиши тўғрисида бир врач, жумладан, бундай 'дейди: «Ёруғлик бадан тўқималарига бевосита таъсир килиб, уни мустаҳкамлайди ва эластиклаштиради. Нормал мивдорда сруғликдан маҳрўм бўлган ХаДвонларшшг мускуллари бўшашиб колиб, эластиклигини йўқотади, қўзготувчи омиллар пўвлиги орцасида нерв кучи ўз тонусини йўқотади, шунииг учун ўсиш процессида бУлган нарсаларнинг ҳаммаси ривожла’нишдан тўхтайди... Болаларга. келганда, iuvini айтиш ьеракки, кундузи доимо мўл ёруғлик таъсирида бўлиш ва куннинг ’бир’ кисмида бевосита қуёш иуридап таъсирланиш уларнинг согляғи учую-: айниқса мухимдпр. Ёруғлик овқатнинг яхши ҳазм бўлиб, ўйноқи цонга айланпшига; ёрдам берадй ва янги тузилган тўқималарни мустаҳкамлайди. Ёруғлик кўриш орган-j ларипи хам кўзғотади ва, шундай қилиб, миянинг турли функцияларинииг нўпрок^ интсиспвлик бйлан ишлашига сабаб бўлади». Бу парчани биз Вустердаги «General Hospital»нинг бот врачи жаноб У. Стрейнжнинг «соғломлик манбалари»85 тўғриси- даги асаридан (1864 йил) кўчириб олдик; у тергов комиссиясининг аъзоси жаноб Уайтга ёзган хатида бу*ндай деб хабар қилади: «Илгарилари мен Ланкаширда тунги меҳнатнинг фабрикада ишловчи болаларга қандай таъсир цилшпини иузатиш имконига эга эдим, шунииг учун мен баъзи соҳиб- корларпинг одатда айтадиган сўзларига тамомаи қарши чиқиб, бундаЙ мсҳиат болаларнинг соғлиғига тез зарар етказади, дейман» («Children’s Employment: Commission. 4th Report», № 284, p. 55). Бундай нарсалар умуман жиддий тортишув-i ларга сабаб бўлишининг ўзи капиталистик ишлаб чиқариш капиталистларнинг ва; улар қўл остидаги югурдакларнинг «мия функцияларига» цандай таъсир қилишичиэ ҳаммадан яхшироц исбот қилади. |


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
257
расмий ҳисоботи сўзлари билан айтгапда, «ҳақиқатан даҳшатли- дир» («truly fearful») 95).
«Гувоҳларпипг кўрсатпшига қараганда — дейилади бу .ҳпсоботда — 9—12 ёшли ўғил болалар бажарадиган бу қадар кўп меҳнат кишипипг ақлига ҳам сиғмайди ва, шундан кейип, ота-оналар ва соҳибкорларнииг бупдай ўзбо- шимчалпгпга эидиликда чпдаб туриш мумкип эмас, деб хулоса чпқаришдан бошка илож қолмайди» 96).
«‘ўгил болаларни гоҳ купдузи, гоҳ кечаси павбат бплан пшлашга уму- ман мажбур қилиш каби ҳолнинг ўзи ишлар қизиб кетгаи вақтда ҳам, ишлар оддий ёорадигаи вақтларда ҳам пш купипи шармапдаларча узай- тиришга сабаб бўлади. Иш ’ кунини бундай узайтириш кўп ҳолларда даҳ- шатли тусгагииа эмас, балки тўғридан-тўғрп ақлга спғмандпгап тусга ҳам киради. Ҳаммавақт шупдай ҳоллар ҳам бўлнб турадики, ишни тамом қилган болалар ўрнига смена бўлиб келадпгаи болалардап бпрортасп бирон сабаб билап ишга келхмай қолади. Бундай ҳолда ўз иш кунини тамсш қилиб, эндн дам олишга кетпшп лозпм бўлгаи болалардаи биттаси ёки бир нечта- си ҳалп келмай қолгап боланипг ўрппда пшлаши лозпм бўлади. Бу система шу қадар машҳуркп, бир прокат заводипинг дпректори мепипг, ишга кел- май қолгаи болалар ўрппда кимлар қандай қилпб ишлатпладп, дегап са- волимга: «Бпламашш, бу масала, мепга пақадар яхши маълум бўлса, сизга ҳам шу қадар яхши маълум», деб жавоб бердп ва ҳеч бпр иккилаимасдан юқормда айтиб ўтилгап фактпи бўйпига олди» * 97).
«Помппал Min кунп эрта билап соат 6 дап кечқуруп соат 5 72 гача давом этадитап бир прокат заводида бир ўғил бола ҳафтада камида тўрт кеча давомида эртаси куп кеч соат 8 1/2 гача ишлаган... ва унипг бу ишп 6 ойгача шу тахлитда давсм этгап». «Тўққпз ёшли пккипчи ўғил бола баъзан ўп пкки соатдан қаторасига уч смепа давомида ишлаган, ўн ёшга киргапда эса, у, икки кун ва икки кеча қаторасига ишлагап». «Ҳозпр 10 ёшга кпргап учипчи бпр ўгил бола уч куп давомлда қаторасига эрта бплан соат 6 дап кечаси соат 12гача ва колгап кечалар эса кечқуруп соат 9 гача пшлагап». «Ҳозир 13 ёшга киргап тўртипчп бир ўғил бола бир ҳафта давомида кечқуруп соат 6 дап эртаси соат 12 гача, баъзап эса қатораспга уч смена давомпда пшлагап, масалаи, душаиба купп эрталабдаи ссшапба купи кечаспгача пшлагап». «Ҳо- зир 12 ёшга киргаи бешппчи ўғил бола Стсйвли чўяп заводпда икки ҳафта давомида эрта билап соат 6 дап кечасп соат 12 гача ишлагап; у эпди бун- дай пшга ярамай қолган». Тўккиз ёшлп Жорж Аллпнсуорт бундай депди: «Бу ерга мен ўтгап жума купи келдим. Биз ишпи эртаси купи эрта билан соат учда бошлашимпз керак эди. Шупипг учуи меп тун бўйи шу ерда қолдим. Men турадиган жои бу ердап 5 миля келадп. IIIу ерда остпмга чарм фартук тўшао, устимга калта камзулимни ёппб ерда ётдим. Упдап кеиип икки куп эрта бплаи соат 6 да ишга келдим. Ҳа, бу ер исспққина жой экап! Men бу ерга ишга киришдан илгари роса бир йил домна печи ёппда ишладим. Бу, қишлоқ жойдаги энг катта завод эди. Монинг ишим ҳам шанба куни эрта бплап соат 3 даи бошланар эди, лекин меи ҳеч бўл- магаида уйимга борпб ёта олар эдим, чупки уйим яқин здн. Бошқа куплари меп эрта билаи соат 6 даи иш бошлаб кечқуруп соат 6 ёки 7 да тамомлар эдпм» ва ҳоказо 98).
9=) Ўша асар, № 57, XII бет.
) Уша асар («4th Report», 1865), №58, XII бст.
97) Ўша жойда.
m ^ша жойда, XIII бет. Бу «иш кучлари»нинг ривожланиш даражаси xvnnw тергов комиссиясининг аъзоларидан бири билан бўлган қуйидаги диалогда айтчлган сўзлардан иборат бўлиши Муқаррардир: 12 ёшли Жеримая Хейнс бундай пейчи- «... тўрт марта тўрт саккиз, лекин тўрт марта тўртлик (4 fours) ўн отги бУлапи ‘ Унинг назарида ҳамма пул ва ҳамма олтинга эга бўлган киши — киоолпип Vina ntron?1 that has 311 the mone* and s°ld>- Бизда қирол бор; айтишларича қирол —хотин эмиш, уни малика Алсксандра деб атайдилар. Антишларича, бу малйка кипт уп- Т?пмРпГ«ўҒЛИ-а э^га теккан эмиш. Малика дегани эр кишидир». Ун икки^ёшли У кИ?ХбГдаи дейди: <<Мен А'нглияда турмайман. Шундай мамлакат бор деб гумой циламан-у, лекин унинг тўғрисида ҳозиргача ҳеч нима билмайман» Ун тўрт VmSS


258 УЧИНЧИ БЎЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Энди эшитайлик-чи, бу 24 соатлик системани кагшталнинг ўзи қандай қилиб тасвирлар экан. Албатта, капитал бу системанинг ярамас томонларини пардалаб ўтади, бу системадан иш кунини «даҳшатли ва ақлга сиғмас» даражада узайтириш учун фойдала- ниши тўғрисида ҳеч нарса демайди. У, бу системанинг фақат «нормал» тури тўғрисида сўзлайди.
Нейлор ва Викерс жанобларнинг пўлат фабрикаларида 600 дан 700 гача ишчи ишлайди, бу ишчилардан фақат 10% и 18 ёшга етмаган, аммо булардан фақат 20 ўғил бола тунги смепада ишлай- ди. Ана шу жаноб фабрикантлар бундай дейдилар:
«Ўғил болаларга пссиқ сира таъспр цилмайди. Ҳарорат афтидаи, 86°— 90° га етади [Фаренгейт даражаси билан; Цельсий даражаси билан 30°—32° га боради]... Темирчилпк ва прокат устахоиаларида пшчилар смеиа билаи гоҳ кундуз, гоҳ кечаси ишлайдилар, аксиича, бошқа устахоналарнинг ҳаммасида фақат кундуз кунп, эрта билан соат 6 дан кечқуруп соат 6 гача ишлаиадп. Темирчилик устахонасида соат 12 дап соат 12 гача ишланади. Баъзп ишчп- лар доимо кечаси ишлаб, кечки смепадап кундузги смепага ўтмайдилар... Биз кечаси ишлаш бплап купдузи ишлаш соглшда» (Нейлор ва Викерс жанобларинипг соғлиғпгами?) «турлича таъсир қилади, деб ўйламаймиз, ва, афтидан, киши дам олиш вақти ўзгаргапдагпдап кўра, айни бир вақтда дам олса яхширок ухлайди... 18 сшдан кам бўлган 20 га яқин ўгил бола тупгп сменада ишлайди... Биз, ёши 18 га етмаган ўғил болаларни кечаси ишлат-
Жон Моррис айтади: «Эшптдимки, худо оламни яратган ва бутун халқ ғарқ бўлиб, фацат бир киши қолгам; эшитишимча, бу киши ҳам кичкина қушча экан». Ўн беш ёшли Уильям Смит айтади: «Худо эркакни яратган, эркак хотинни яратган». Ўн беш ёшли Эдуард Тейлор айтади: «Лондон тўғрисида ҳеч нарса билмайман». Ўн етти ёшли Генри Матьюмен айтади: «Бир неча марта черковга бордим... Улар Taprib қиладиган бир ном бор, бу — аллақандай Исо деган кишидир, лекин мен бошқа номларни айта олмайман. Исо тўғрпсида ҳам ҳеч нима дся олмайман. Исо ўлдирил- ган эмас, балкп ҳамма одамлар сингари ўз ажали билан ўлган. Уяинг бошқа киши- лардан бирмунча фарцп бўлган, чунки ўзи бир оз динчи бўлган. бошқа одамлар эса ундай дипчп бўлмагаи (He was not the same as otner people in some ways, because he was religious in some ways, and others isn’t)» (yuia жойда, № 74, XV бет). «Шайтон яхши вужуд эмиш. Men упплг каёрда турпшицп бплмайман». «Псо ёмои одам энан» («The devil is a good person. I don’t know where he lives». «Christ was a wicked man»). «By (10 ёшли) қизча G-od [худо] дейиш ўриига ҳарфлаб Dog[nT] дейди ва кироличанинг номини билмайдп» («Children’s Employment Commission. 5 th Report», 1866, p. 55, № 278). Юқорида айтилган металл ману- фактуралардаги худдп гпундай система шпша ва қоғоз фабрикаларпда ҳам \укм суради. Машина билап қогоз шплаб чицариладпган цоғоз фабрикаларпда латталарни сортларга ажратшпдан бошца ҳамма процесслар, умумий қопдага кўра, кечаси бажарилади. Ьаъзи ҳолларда кечаси ишлаш смена бплан бутўн хафта одатда якшанба кунп кечасидан бошланиб неласи ҳафта шанба куни кечаси соат 12 гача давом эттирилади. Кундузги сменада ишловчи ишчилар ҳар ҳафтада*бегп нун 12 соатдан ва бпр нун 18 соат ишлайдилар, тунги сменада ишловчи ишчилар эса ҳафтада 5 кечасп 12 соатдан ва бир кечасц 6 соат ишлайдилар. Бошка ҳолларда сменалар ўзгаргаи .ьунларда ҳар бир смена бирин-кетин 24 соат ишлайди. 24 соат тўлиц бўлшип учун бир смена дутанба купи 6 соат ва шаиба куни 18 соат ишлайди. Баъзи ҳолларда аралаш спстема жорий нилинган бўлиб, бу системада когоз мапшнасида ишловчи ҳамма ишчилар ҳафтанинг ҳар нупида 15—16 соат итлайдилар. Тергов номиссия- сининг аъзоси Лорд бундай дсйдп: «Бу снстема 12 соатлик ва 24 соатлик см< налар система- сининг ҳамма офатишГ ўзига бирлаштнрнб пфода нплади. Бу спстема асосига ьурилган тунги ишлашда 13 ёшдап кам бўлган болалар, 18 ёшдан нам бўлган ўсмирлар ва хотин- цизлар ишлайдплар. Баъзал ўп иккп соатлпк системада улар ишга нелмай қолган ишчи- ларнииг ўрнпга ишлаб, шпш смспа, яъви 24 соат ишлайдилар. Гувоҳларнинг берган сўроқлари исботлайдикп, ўгил в?1 киз болалар кўп вацт шп вактидан ташқари вақтда ишлайдилар, бу иш вацти уэлуксиз 24 соат ва ҳатто 36 соат давом этади. ‘Қогозга пардоз бсрппт ғаби «узлунсиз ва ўзгармас пшда» 12 ёшли қиз болаларни ҳам учратиш мумкин, бу низ болалар «овқатланпш учун пккп ва нўп деганда уч марта ярим соат танаффусдан ташцари, ҳеч цандай мунтазам дам олмасдан ёки танаффус қилмасдан», бутун ой давомида бир к(ча-нундузда 14 соатдан ишлайдплар. Мунтазам равишда кечаси ишлаш бекор цилин- гап баъзи фабрикаларда шп вавтпдан ошик.ча ишлатиладиган вакт даҳшатли да ражага бориб етади ва бу ишлар «кўнпича ғоят даражада ифлос шароитда, жуда мссиқ ва типкага тегадигаи процессларда давом этадц» («Children’s Employment Commission, 4 th Report», 1865, p. XXXM11 ва XXXIX).


VIII БОБ,—ПШ КУНИ
259
масдап иш кўролмаймпз (not well do). Биз пшлаб чиқариш чпқимларипипг кўпайиб кетишига қаршимиз. Моҳир пшчплар ва бўлпм раҳбарларини топиш осон эмас, ўгил болаларпи эса истаганча топпш мумкии... Албатта, бизда иш- ловчи ўгил болаларшшг сонп нпсбатан оз экаплпгшш назарда тутсак, кеча- *сп ишлашни чеклаб қўйиш биз учуп катта аҳамиятга ёки маъпога эга бўлмагап бўлур эдп»99).
Жавоб Жон Браун ва шериклари фирмасининг пўлат қуйиш ва темир яс-аш заводларида 3 000 эркак ва ёш ўсмир ишлайди, шу билап бирга пўлаг ва темир ишлаб чиқариш каби оғир ишларнипг бпр қисми «смеиа билан кундузи ва кечаси» бажарилади. Апа шу фкрманинг памояндаси жаноб Ж. Эллис айтадики, пўлат қуйиш заводларинпнг оғир шароитпда пшловчи ҳар икки катта ёшли иш- чига бир ёки икки ёш ўсмир тўғрп келади. Уларнппг корхопалари- да 18 ёшга етмаган 500 ёш ўсмир бўлиб, булардам 170 таси ёки кэрийб J/3 қисми 13 ёшга етмаган болалардир. Жаноб Эллис қо- iiyiimj ўзгартиш тўғрисида таклиф қплинган фикр хусуспда бупдай дейди:
«18 ёшга етчатан шахсларга бир коча-кундузда 12 соатдан опптқ ишлаш- ни тақиқласалар, меи буни ярамас ҳол (very objectionable) деб ўйламас эдим. Лекпн кечаси ишлаганда 12 ёшдан ошиқ ёш ўсмпрларпи пшлатмасдан туриб тунда иш кўришнп исбот қнладигаи бирол далял. борлигига мен ишонмай- ман. Биз ҳозигдаёц корхоналарпмизда пшловчи ёш ўсмпрларнпнг кечаси ишлашппи тақиқлашдан кўра 13 ёшга ёки ҳаттэ 15 ёшга тўлмаган болаларни умумап пшлатишни тациқлаш тўғриснда чикарплган цонунип тезроц цабул қилгап бўлар &дик. Кундузги сменада ишловчи ёш ўсмпрлар навбат билан кечки сменада ҳам пшлашлари лозим, чуикп катта ёшдагп пшчилар кечала- ри узлуксиз ишлай олмайдилар; допмо кечаси пшлаш уларнпнг соғлиғига катта зарар стказган бўлар эди. Бпроқ биз, ҳафта оралаб кечасп пшлаш соғ- лпқца зарар килмайди, деб ўйлаймиз». (Нейлор ва Биксрс жаиоблар ўз кор- хоналарининг манфаатини ҳимоя қилпб, акспнча, узлуксиз тунда ишлашдан кУРа’ худди вақт-вақтн билаи кечаси пшлаш зарарлпдпр дсб ўйлар эдилар.) «Кўрвб турибмпзкп, кун оралаб кечасп пшловчи кпшплар ҳам фақ&т куидузи пшловчи кишилар сингари соғломдпрлар... Бпз 18 ёшга стмагап ёгп ўсмирларнииг кечаси ишлашини такпқлашга царшпмиз, бунинг сабэби шу- кп, бупдай тациклаш чиқимларии кўпайтприб юборган бўлар эдн, бизнинг оирдап-бир асосимпз ҳам ана шу». (Бу очпцдан-очпц сурбетликка царанг- а!) корхона (tiie trade) ўз муваффакиятларига зарар етказмасдан кўтара ?д1ад.иьгаи чш1пмлаРнп бу ҳол ошприб юборган бўлар эди, деб ўйлаймиз.
( s the trade with due regard to etc. could fairly bearlj»(By иордон-чучук гапга царанг-а!) «Бунда шп жуда камдан-кам бўлади, меҳнат буидай тартибга co- лпнгалда эса сира отарли бўлмаган бўлар эди» (яънп Эллис, Браун ва ше- рпклари иш кучи цпйматинп тўла- тўкис тўлашга мажбур бўлишдек машъум сҳволга тушпб колгап бўлар эдилар*)100).
ясаш han°6 Каммелла ва шерикларипииг «Цпклоп» пўлат қуйиш ва темир хопаиа3пВ°ДЛарИ ^ам’ 101А°РиДа айтилган Жон Брауп ва шерикларипипг кор- дпреғтоп! сипгаРп’ КСТ1Г кўламда юргпзплади. Бу заводларшшг бошқарувчи- баёротлэпттҳукумат комиссиясипииг аъзоси Уайтга ўзишпгг ёзма гувоҳлик рпб' бспичг1Лг Т0ПШ11ргап’ леК11П қайтадап кўрпб чпқпш учун ўзлга қайта- деб хчсоб^Д қу?езмапи олгач, уни кейип яширишни мақсадга мувофиқ Ўсмррлаопипг ; ьироқ, Жапоб Уайтпппг хотираси яхшп. У. болалар ва ёш учупРX п гХП ишлаши11и тақиқлаш бу жаноб циклоплар (девлао) * у У и б>лмагап» парса экаплпгипи, бу пш уларшшг заводларипи ”^ЎшГж?йпз°Г^е1С >’ 18Г'5’ № 79’ Р- XVb
) уша жоида, № 80, XVI бег.


260 УЧИНЧИ БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
ёпиб қўйиш билан баравар эканлигиии ҳамда уларнипг корхоналарида 18 ёшга етмаган ёш ўсмирлар 6% дан бир оз кўпроқни ва 13 ёшдан кам бўл- ган болалар фақат 1% ни ташкил этишипи жуда яхши эслайди!» 101).
Ака-ука Сандерсон ва шерикларининг Аттерклиффдаги чўян қуйиш, темир прокат ва темирчилик заводларп фирмасининг на- мояндаси жаноб Е. Ф. Сандерсон худди шу масала юзасидан цуйи- дагиларни айтади:
«18 ёшга етмаган ёш ўсмирларнипг ксчаси пшлашини тадиқлаш катта қийинчиликлар туғдирган бўлар эди; энг асосий қишшчилик шундаи ибо- ратки, болалар ўрнида катта ёшли эркакларни ишлатиш лозим бўлиб, бу- нинг натижасида чидимлар кўпайиб кетган бўлар эди. Мен бунинг одибати қандай бўлишини айта олмайман, лекин, эҳтимол, чпқимлар фабрикант пў- лат баҳосини оширадигап даражада кўпайиши мумкин бўлмас эди, дсмак, зарар фабрикантнинг бўйнига тушгаи бўлар эди, чунки ишчилар» (жуда ҳам ўжар халқ-да бу ишчилар!), «албатта, бу зарарпп ўз бўйинларига олиш- дан бош тортган бўлар эдилар». Жаноб Сандерсон болаларга қапча ҳақ тўлашини билмайди, лекпн, «эҳтимол, бу ҳар ҳафтада жон бошига 4 шил- лингдан 5 шиллинггача борса керак... Ўғил болалар меҳпати шундай парса- ки, бу умуман» («generally», албатта, ҳаммавақт ҳам «хусусан» бўлавермай- ди) «ёш ўсмирларипнг кучп етадиган ишдир, шупипг учуп ҳам катта ёшда- ги ишчиларнипг кўп миқдордаги кучи зарарпи коплаш -жиҳатпдаи фойда бермаган бўлар эдп ёкп жуда оғир металл ишлаш лозим бўлгап камдаи-кам ҳоллардагина уларнпнг иши фойдали бўлар эди. Катта ёшдаги ишчилар ўз қўл остида ўғпл болалар бўлишини хоҳламасликлари гумон, чуики катта сшдаги ишчилар упча гапга кирмайдилар. Шуниси ҳам борки, ўғил бола- лар ҳунар ўрганиш учуп жуда ёшлик пайтларидан ишлай бошлашлари ло- зим. Ёш ўсмирларппнг меҳнатшш фақат кундузги пш билал чеклаб қўйиш бу мақс-адга эришувга тўсқиплик қплган бўлар эди».
Хўш, нега? Ёш ўсмирлар ўз «ҳунарини» кундуз куни ўрганиш- лари псга мумкпн эмас? Бундай дейишга сизнинг цандай асосингпз бор?
«Чупкп. бир хафта кечасп павбат билан ишлайдпган катта ёшдаги иш- чилар шу иш вақтида бупинг устпга ўз смепаларида қўл остиларидаги ёш ўсмирлардап ажралиб қолсалар, улардан оладигаи фойдаларипинг ярмини йўцотгап бўлар эдплар. Чункп ана шу катта ёшдаги пшчиларнинг ёш ўсмир- ларга қиладиган раҳбарлигн эса, улар оладиган иш ҳақининг бир қисми ҳисобланадп ва бу ҳол катта ёшдаги ишчиларга ёш ўсмирлар меҳиатини арзоя олиш имкоппятшпт берадп. ЙЎқса, ҳар бпр катта ёшдаги ишчи оладп- гаи фойдасипинг ярмини йўқотган бўлар эди».
Бошқача килиб айтганда: жаноб Сандерсонлар катта ёшдаги ишчилар иш ҳақининг тегишли қисмини ўсмирларнинг кечки меҳ- иатп ҳисобидан эмас, балки ўз чўнтакларидан тўлашлари лозим бўлар эди. Шу билан бирга жаноб Сандерсонларнииг фойдасибир- мупча камайган бўлар эди, худди ана шу нарса Сандерсонларга ёш ўсмирлар ўз ҳунарларини нима учун кундуз куни ўрганмасликлари кераклигини исботлаш учун яхши асос бўлади 102). Бундан ташқари,
i01) «Fourth Report etc.», 1865, № 82, p. XXII.
1 ) «Рефлсксняга бой ва оҳангдош бўлган замонимизда ҳар қапдай парза учун, ҳагто энг ярамас ва тескари Фннрлар ҳамда хатти-ҳаранатлар учун ҳам яхши асос ьўрсата олмаган ниши фаҳм-фаросатдан жуда узок бўлиши кераь. Дунёда бузилган нарсаларнинг ҳаммаей энг яхпш асосларда бузклган» (НсдН- «Encvklopadie». Erstcr TheiJ. «Die Logik». Berlin, 1840, S. 249).


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
261
бу нарса мунтазам Ўравишда цилинадиган тунги ишни ҳозирги вактда ёш ўсмирлар 'билан алмаштирилаётган кагга ёшдаги ишчи- лар устига бутунлай юклаб қўйган бўлар эди ва улар бупга чидаш бера олмас эдилар. Қисқача қилиб айтганда, шундай кўп қийин- чилпклар туғилган бўлар эдики, бу қийинчиликлар, жуда эҳтимол- ки, тунги ишни тамоман йўқ қилишга сабаб бўлар эди. «Пўлат ишлаб чиқаришпинг ўзига келганда эса,— дейди Е. Ф. Сандер- сои,— буида аслида ҳеч кандай фарқ бўлмаса керак, лекин!..» Ле- кин жаиоб Сандерсонларнинг пўлат ишлаб чиқаришдан бошқа ташвнши ҳам бор. Пўлат ишлаб чиқарпш — фойда ҳосил қилиш учул фақат бир восита, холос. Эритув печлари, прокат заводлари ва шу кабилар, бинолар, машиналар, темир, кўмир ва шу кабилар пўлатга айланишдан ҳам муҳимроқ иш бажаришлари лозим. Бу иарсалар кўшимча меҳнатни сўриб олиш учун мавжуддир, қўшим- ча меҳнатни эса булар, албатта, 12 соатдан кўра 24 соатда кўпроқ сўриб оладилар. Дарҳақиқат, бу нарсаларга эга бўлган Сандерсон- лар, худонинг ва одамзоднинг жорий цилган қопунларига кўра, маълум миқдордаги иш кучларини бутун кеча-кундуз давомида ишлатиш ҳуқуқини оладилар; бу нарсалар меҳнат сўриб олиш фупкциясини бажаришдан тўхтаган замон Сандерсонлар учуи ка- питал бўлиш характерини йўқотади ва Сандерсонлар учун нуқул зарардап пборат бўлиб қолади.
«Лекин бундай ҳолда жуда қпмматлп машиналар вақтнпнг ярмида тўх- таб қолгап бўлар эдп ва бунинг оқибатпда зарар кўрилар эдп, натижада бпз ҳозиргн системадаги миқдорда маҳсулот ишлаб чиқаришимиз учун бинолар ҳажмини ва машиналар сонипи иккп марта кўпайтиришга мажбур бўлар эдик, бу эса чиқимларни икки марта кўпайтирган бўлар эди».
Лекнп худди шу Сандерсонларнинг фақат кундуз кунларп иш- чиларни ишлатпшга рухсат этилган ва биноларни, машиналарни, хом ашёларпи кечалари «ишлатмайдигаи» капиталистлардан им- тиёзлп бўлпшга алоҳида даъво қилишларига сабаб лима?
«Бу тўғри?>,— деб жавоб берадп бутуи Сандерсонлар помпдап Е. ф. Сап- дсрсоп,— «машипаларнипг тўхтаб қолиши орқаспда коладигап зарар факат кундуз кунп ншлайдиган корхопаларпипг ҳаммасига оид бўлиши ҳақицат- дир. Лекип^ эритув печлариии ишлатиш бу ҳолда ҳаддан ташқарп зарар курпшга сабаб бўлар эди. Агар эритиш печлари ўчирилмаса, ёқплги исроф булади» (ҳозирги вақтда эса бупипг ўрппга пшчпларпипг ҳаётл псроф i^ii- линмоқда), «агарда улар ўчирилса, янгидап ўт ёдиб, зарур температура олиш учуи вақт сарф бўладп» (ҳолбуки. ҳатто саккиз ёшли болаларнинг ўз уйду вақтппп иўқотишп бутун ака-ука Саидерсонлар учун иш вақтппи ютпшдир) «оупипг устига темпе^атуранпнг ўзгаришпдан печларпипг ўзп ҳам зарар кўр- ган оулар эди» (ҳолбуки, худдп шу печларнипг ўзи кундузги ва tvii’-w inn смеиасидаи асло зарар кўрмайдп) J У Л иш
чяиоп!, Employment Commission. 4th Report etc.», 1865 At 85 n xvtt ninnw


262 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНПШИ
5. ПОРМАЛ ИШ КУНИ УЧУН КУРАШ. XIV АСРИИНГ ЎРТАЛАРИДАН XVII АСРНИИГ ОХИРЛАРИГАЧА ИШ КУНИНИ УЗАЙТИРИШ ТУҒРИСИДА ЧИҚАРИЛГАН МАЖБУРЦИ ҚОНУНЛАР
«Иш куии пима?» Капитал кунлик қийматипи тўлагаи иш ку- чипи қапча вақт давомида истеъмол қилиши мумкин? Иш кучининг ўзиии такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақти тамом бўлгандан сўнг иш кунини яна цапча узайтириш мумкии? Кўрдик- кп, канитал бу саволларга бундай деб жавоб беради: иш куни бир кеча-кундузда тўла 24 соат ҳисобланилади, шу ҳисобдан дам олиш учул бир оз вақг берилади, чунки иш кучп дам олмаса, бутунлай ишдап чиқиб, ўз ишиии янгидан давом эттира олмай қолади. Шу билап бпрга ўз-ўзидап маълумкп, ишчи бутун умр бўйи асло иш кучвдан бошқа нарса эмас, шу сабабдан унинг ихтиёрида бўлгаи бутун вакт табиий суратда ва ҳуцуқ жиҳатидан пш вақтидан ибо- ратдир ва, демак, уиинг бутун вақти тўла-тўкис капитал қиймати- шшг кўнайпб бориш процессига тегишлидир. Билим олиш учун, ўз ағл-идрокини ривожлаятириш учун, социал функцияларни ба- жарлш учун, ўртоқлар билаи улфатчилик кшшш учун, ўз жисмоний ва акллй кучларидан эркин суратда фойдаланиш учуи, ҳатто — гарчи якшанба куни жуда муцаддас ҳисобланадиган мамлакатда бўлса ҳам 104\— якшанба кунини байрам цилиш учун кишига зарур капиталпстларнинг ўз пулларини сарф қилишда «нафсини тийиб», «тежаб-тергаб», «қаноат билан» иш кўришидан ва улариинг киши ҳаётини сарфлашда Темурланг каби «исрофгарчилигидан таъсирпанган Юр, Сениор ва бошқаларга ҳамда уларнинг немислар орасидаги Рошср ва бошқалар каби разил ҳайбаракаллачиларига асло ўхшамш.диган Уайт мазкур жанобга жавобаи бундай дсган: «Мунтазам овқатланиш вақти бслгилаш натижасида иссиқлик мивдори ҳозиргига нисбатан бирмунча ошиқча сарф цилинганда ҳам, бундай исроф қилиш ҳатто пулга чақиб ҳпсоблаганда ҳам, ҳо- зирги вақтда шнша заводларида ишлаб турган ва ўсиб улғайиш даврида бўлган бола- ларньмг тинчгина овқатланиб ҳазм қилиши учун бўш вақт тополмаслиги ордасида циролликнкнг ҳозирги вақтда ҳаёт нучининг исроф қилиниши билап («the waste of animal power») сира тенг келмайди» (ўша жойда, XLV бег). Тағин «гуллаш йилида», яъни 1865 йилда шуидай бўлмоқда! Оғир юкларни кўтариш ва ташиш учун куч сарфлашдаи ташқари, шиша ва флинтглас ясайдиган заводларда тўхтовсиз ўз ишнни бажариб турадиган бир ёш бола 6 соат давомида 15—20 миля (инглиз миляси) юрмоғп лозим бўлади! Бу иш эса кўпипча 14—15 соат давом этади! Шиша завод- ларипипг кўппда, худди Москва йигириш ишхоналаридаги сингари, олти соатлик смена спстемаси ҳукм суради. «Бир ҳафгалик иш вақти давомида унг узоқ танаф- фус 6 соатга боради. Лекин бундам фабрикага бориб келиш, ювиниш, кийиниш, овқатланпш учун кетадигаи вацтии чиқармоқ керак, чунки буларнинг ҳаммаси учуи вақт сарф бўлади. Шундай қилиб, дам олиш учуи ҳацицатда жуда оз вақт қолади. Агар уйқу ҳисобидаи бўлмаса, ўйнаш ва тоза ҳаво олишга сира вақт қолмайди, ҳолбуки харорати жуда иссиқ жойда оғир иш билан шуғулланувчи болаларга тоза хаво‘жуда зарур... Лекин кечаси ухлаб қолиб пшга ксчикмаслик ташвиши, нундузи эса кўчадан эшитиладиган шовцин-сурон боланинг шу озгина уйқусини ҳам бузадн». Жаноб Уайт бир ўсмирнинг дам олмасдан 36 соат ишлаганлигини, ўц икки сшли ўғил болаларнинг кечаси соат 2 гача ишлаб, сўпгра кундузги ишии бош- лаш учун заводнинг ўзида эрта билан соат 5 гача (фақат 3 соат!) ётпб ухлашлари каби ?<олларни мисол қилиб келтиради! Умумий ҳисоботнипг редакторлари Тримен- хпр ва ТаФнелл бундай дсйди: «Уғил болалар, қиз болалар ва хотинларнинг кун- дузги ёии ryir'ii смепада (spell of labour) бажарадиган шплари сира ақлга сиғмайди» (ўша /KO!i;i,a, XLI1I ва XLIV бетлар). Ҳолбуки, шпша саноатпнинг «жуда нафси Tiiiini-;» капитали, эҳтимол, портвейннинг таъс-иридан тун ярмпда клубдан сандирақ- лаб упга цайтаётгаиида тепбаларча думоғи билан мана бундай деб ҳпргойи қилар: «Britons never, never, shall be slaves!» («Йўқ, британияликлар хеч вацт, ҳеч вақт if/л бўлмаг!»!^.
104) Масалан, Апглиянинг турли цишлоқ жойларида, хатто ҳозир хам бирон ишчи якшл?.*ба куни ўз уйи олдидаги боғчасида пшлаб қолгудек бўлса, сен муқаддас якшаяоа кунпнп ҳақорат қилдинг, деб уни қамоқкэ хукм қиладилар. Агарда ўша ишчи якшанба куии лоакал диний эътиқод важидан бироп металлургия, коғоз ёки шиша заводига ишга бормай қолгудск бўлса, ссн шартноманп буздинг, деб яна уни


VIII БОБ,—ИШ КУНИ
263
бўлган вацтга ке^анда эса, буларнинг ҳаммаси пуч гаплардир! Лекин капитал қўшймча меҳнат пайига тушиб, очкўз бўри сингари беҳад кўр-кўрона интцлишида иш кунининг маънавий чегаралари- ншина эмас, балки максимал даражадаги жисмоний чегараларини ҳам остии-устун цилибХташлайди. Капитал киши танининг ўсиб улғайиши, ривожланиши ва соғлом сақланиш учун зарур бўлган вақтни босиб олади. Каш^ал ишчига тоза ҳаьо олиш ва куёш ну- ридан фойдаланиш учун зарур бўлган вақтни ўғирлайди. Капитал овқатланиш вақтпни в;исқартиб, мумкин қадар уни ишлаб чиқариш процессининг ўзига кўшади, натижада, масалан, буғ қозонига кў- мир ва машиналарга ёғ ёки мой берилгани сингари, ишчига ҳам худди оддий ишлаб чиқариш воситаси каби овқат берилади. Ҳаёт кучини тиклаш ва яигилаб бардам ҳолга келтириш учун зарурбўл- гап соғлом уйқуни капитал ҳолдан кетиб мутлацо мадори қолмаган оргаиизмни яна жоплантириб ишга солиш учун зарур бўлган миқ- дорда бир неча соат ўликдай котиб ётиш учун бериладигап вақтдаи иборат қилиб кўяди. Шундай цилиб, бунда иш кунининг чегараси иш кучини нормал ҳолатда саклаш билап белгиланмасдап, балки, аксппча, иш кучининг канча зўрма-зўраки ва азоб-укубат билан давом этишига қарамай, ҳар куни мумкин қадар кўпроқ сарф қи- лппиши ишчининг дам олишига чегара кўяди. Капитал иш кучи- нинг умри қанча давом этишини суриштириб ўтирмайдп. Уни фа- кат иш куии давомида ҳаракатга келтириш мумкин бўлган макси- мум даражадаги иш кучи кизиқтиради, холос. Очкўз кишлок хў- жайини тупроц ҳосплдорлигпнп ўғирлаш воситаси билап ердан олипадигап даромадни оширишга эришганп сипгари, капитал ҳам иш кучиппнг умрини кисқартпш йўли билап ўз мақсадпга эри- шади.
Шундай қилиб, аслпда қўшимча қиймат ҳосил қплишдап, қў- шпмча меҳпатнц сўришдан пборат бўлган капигалистик ишлаб чи- қарпш иш купнни узайтприш йўли билан кишииинг иш кучидаи нормал маънавпй ва жисмоний тараққпй цилпш ва фаолият кўр- сатпш цобилиятини тортпб олпб, уни заифлаштириб кўйпш устига яна иш кучинпнг ўзинп ҳам бемаҳал ҳолдаи кетказпшга ва йўқ цилишига сабаб бўлади * 105). Капиталистик пшлаб чиқаршп маълум бир ишчипипг ишлаб чпқариш вактипи маълум муддатга узайти-
жазолайдилар. Агарда якшанба кулппинг муқаддаслиги капиталпииг «қийматипи устириш процссснда» бузилса, ортодоксал парламент ўзини эшитмасликка с-оладп. ондонда балиқ ва қуш савдосида кунбай ишловчп ишчилар якшанба куни ишлаш- ничг1пР. Вилишнц талаб қилиб ёзган хатларидан бприда (1863 йил август) ҳафта- пг/ nriTTC™a0Kn О'ТГ11 нунида улар хар куни ўрта ҳисоб билан 15 соатдам ишлашла- таомлппга110а ьупп эса 10 соат ишлашлари аПтилади. Худди ўша хатдан лаззатли лай <пг1пЛ«захУра1{ қолган Эксетер-холлдаги87 аристократ риёкорлари.инг шун-
curanda* ьЛа нуп;1£Ч!11 ишлаш»га фатво беришлари кўриниб турпптп. «In cute лар>нинг с»Хатлиги учун»] шу иадар жо-я куйдирадиган бу «азиз авлиё-
очликка п™н™?1™ кўнгли бошқаларнинг ҳаддан ташдари ишлаб, махрумлик ва perniciosius 'УҒиниидан тасалли топади. Obsequium vcntris istis (ишчиларга)
105) «ИлгпХ,! ш’1,1прат цплпш улар (ишчплар) учун жуда зарарлидир).
киши иш 1ПХ-и^оботлаРДа биз ҳаддан ташқари меҳнат цплиш натижасида...
ларнинг* айтган rfroeMa*™ холдан кстиши тўғриспда турли тажрибали фабрикамт- Reporti, 1865 №^' рЛ\1ИП“ нўрсатган эдш;» («Childrens Employment Commission, 4 th


264 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ КЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОС1ГЛ қилиниши
ради, лекин узайтиргаида ҳам ишчипипг умрйнн қисқартириш йўли бплан узайтиришга муваффақ бўлади. /
Лекип иш.кучипинг циймати ишчинпнг ракрор пшлаб чиқари- липш учуп ёки ишчилар синфининг урчиб/кўпайиши учун зарур бўлгаи товарлар қийматипи ўз ичига олади. Шундай қилиб, агар чексвз равишда кўпайишга пнтилувчи канитал иш кунипи ғайри- табиий равпшда узайтиришга ҳаракат қ^либ, айрим ишчиларнинг умр кўриш даврини ва шу билан бируа уларнппг иш кучииинг фаолият кўрсатиш муддатипи қискартйрар экан, у вақтда ишдан чш.қаи иш кучларининг ўрпипи тезроқ гўлдириш зарур бўлиб цо- ладп, яънп иш кучининг такрор ишлаб чикарилиши иш учун ке- тадигаи чикимлар кўпроқ бўлиши лозим бўлади; бу ҳол худди машииа қанча кўп ишлаб шуича тез енилиши натижасида унипг кийматинпнг ҳар куи такрор ишлаб чиқарилиши лозим бўлган цисмининг шунча кўпайишига ўхшайди. Шу сабабдаи, капитал- нинг ўз манфаати нормал иш кунп бслгплаш зарурлигини тацозо цилиши керак эди.
Қулдор ишчини ҳам худди от сотиб олгапдай сотиб олади. Қул- дор кулдан маҳрум бўлиши билап бирга капиталидан ҳам маҳрум бўладн ва бу капиталнпнг ўрниии тўлдириш учун қул бозорида янги.дан чикнм қилишга тўғри келади.
Лскпи «Жоржпя шоликорликлари ва Мпсспсппи ботқоқзорлари киши оргапизмнга нечоғлик машъум ҳалокатли таъсир кўрсатса ҳам, бироқ шуп- га кграман, киши ҳаётииппг бузилпши Впргпния ва Кептуккида тўлиб-то- шиб ёт-raii «кўрпдхоналар» ҳисобидан тўлдириш мумкии бўлмаган даражада кўп гмасдпр. Хў/кайиннинг маифаатипи қулнинг сог-саломат сақланиши би- лан бирдай цплпб қўядиган пқтпсодий мулоҳазалар қулга одамларча муо- мала қилиш учуп маълум даражада гараптия бўлкб хизмат қилиши мумкин эдп, лекпн қул савдоси жорпй қилипгапдап кейип бу пқтисодпй мулоҳазалар, аксинча, қулга жуда шафқатсиз муомала қилпшга сабаб бўлпб коладп, чуп- ки эидшшкда у қулни чет элдап пегрлар турадпган «қўрнқхоналар»даи кел- тирилган бошқа иегрлар билан алмаштириш мумкин бўлгаплигидаи, упипг умршшнг аҳампятп ҳаёт вақтпда берадпган унумпдаи камроқ бўлиб қолади. Шувинг учуп четдан қул келтириладигап мамлакатлардаги қулдорлик хўжа- лигида мапа бундай бир қопда бор, у ҳам бўлса — энг ҳақиқий экономия иесоп қпёфаспда бўлгаи ҳайвондан (human cattle) мумкпп қадар оз вақт ичпда мумкип қадар кўпроқ меҳнат сиқиб олишдир. Худдп тропик экпилар экиладигап, йиллик фойда кўп вақт плаптацияларнипг бутун капиталига тепг коладпгап мамлакатларда пегрлар жуда қаттпқ пшлатнлпб, уларшшг ҳаёти фойда учун жуда омопсиз равишда қурбон килипади. Бир неча аср давсммда сон-сапоқсиз бойликлар мапбаи бўлиб келган Вест-Ппдия деҳцоп- чилпгп афрпкалпклар прқпга мапсуб бўлган мпллпопларча кпшпларпи ўз комига тортдп. Бизпипг замонамизда ҳам миллиоп-миллпоп даромад оли- наднгаи, плантаторлари князлар ҳпсобланган Куба каби мамлакатда ҳар йили пегрларпипг апчагипа қисми тўгридап-тўғри қирплпб кетаётганлигшш, бу- нинг сабабп фадат овқатларпииг пиҳоят даражада ёмоп бўлиши ва қуллар- пииг муттаспл азоб-уқубат чекпб ҳолдаи кетишпгина эмас, балкп улариииг ҳаддаи ташқари меҳпат қилиб тобора қийпалиши, етарлича ётиб ухлаш ва дам олпш пмкоштятларининг ҳам йўцлигидир» Iw6).
10e) J. Е. C:times, цитата келглриааёгган асар, ИЭ, 111-6?глар.


VIII БОБ,—ИШ КУНИ
265
—. V .
Mulato nomine сҒе te fabula narratur!88. Борингки, қул савдоси ўрнига моҳнат бозорйпи, Кентукки ва Виргиния^ўрнига Ирландия- ни ҳатлда Англпя, Шотлапдия ва Уэльснинг деҳқончилик округла- риви, Африка ўряига ^ррмапияни қўяйлпк! Биз, ҳацдан ташқари меҳнат цилиш орқасида ХДондон новвойларининг тутдай тўкилган- лигини кўрдик, лекип шундай бўлса ҳам, Лондондаги меҳнат бозори воввойлпк касбига Кириб ўлишга помзод бўлиб турган немис- лар ва бошқалар билап тўлиб-тошиб ётгаплигини кўрамиз. Кулол- чилик иши ишчилар жуда оз умр кўрадигап сапоат тармоцларидан бпри эканлигини ҳам кўрдик. Лекин шунинг натижасида ку- лолларпипг етишмаслиги кабп ҳол кўринмоқдами? Ҳозирги замон кулслчнлик ишлаб чиқаришини ихтиро қилган ва ўзи ҳам асли оддий ишчилардан келиб чиққан Жозай Уэджвуд 1785 йилда умум калатасида, бу пшлаб чикаришиинг ҳаммасида 15 мингдан 20мпнг- гача киши ишлайди, деган 137). 1861 йилда. Буюк Бритаииядаги ку- лолчилик сэпоатинипг ёлғпз шаҳар марказларцда 101 302 кишидан иборат ахоли бўлган.
«Ип газлама сапоатп 90 йплдаи берп давом этиб келмоқда... Инглиз ирқипцвг уч наслига мувофиқ келадигап бир давр ичида ип газлама саноа- тида ишловчи ишчиларнпиг туққиз наслп қирилиб кетдп» 103).
Дуруст, саноат жуда ҳам юксалиб кетган айрпм даврларда меҳ- нат бозорида иш кучининг жиддий етишмаслиги ҳоллари кўриниб турди. Масалаи, 1834 йилда шундай бўлган эди. Лекин бу вақтда жаиоб фабрикаптлар Камбағаллар тўғрисидаги қонуп юзасидан ту- зилган комисспяга деҳцончплик округларидаги «ортиқча аҳолипи» шимолга юборишни таклиф қилиб, «фабрпкантлар бу аҳолини ўз комларвга тортнб ҳазм килиб юШрадилар», дегап эдилар 1и9). Улар айшш шупдай дегаи эдилар.
«Камбағаллар тўгрисидагп қонуп юзаспдап тузплган Компссияиинг ро- зилиги билап Мапчестсрга агентлар юборилгап эдп. Дсҳқопчплик билаи шугуллапувчи ишчиларнипг рўйхатларп тузллиб, бу агептларга топширилгап эди. Фабрикантлар. бюроларпга қараб югурдллар ва ўзларига керакли одам- ларпи таилаб олганларидап кейин, Апглпяпипг жанубидан кўп оплалар жўнатилди. Бу одам юкларига худди тойлапган товарлар сингарп ёрлиқлар ёппштирилиб, каналлар орқали ва араваларда ташиб келтприлгап эдп; булар- Даи баъзилари яёв келиб, кўплари эса йўлда адашиб, ярим оч ҳолда саноат округларпда тентпраб юргап эдп. Бу ҳол чппакам савдо-сотиқ тармоғи шак- лига киргап эди. Умум палатасп бупи деярли ақлга спғмайдигап бир ҳодиса доб-ҳисобласа керак. Бупдай мунтазам савдо-сотиқ, ипсои гўштн билан буп- да2т еавД° Қилиб фойдахўрлик қилиш муттасил давом этиб келдп. жапубий штатларда иегрлар пахта плаптаторларига сотплганлипг сппгари, Манчестер агептлари ҳам муптазам суратда одамларни сотиб олиб, уларни Манчестер фаорикантларига сотиб юрадиган бўлиб қолган эдилар... 1860 йил ип газла-
J 7) J°Jm Ward- «The Borough of Stoke-upon-Trent etc.». London, 1843, p. 42.
) Феррапднилг 1863 йил 27 апрелда умум палатасида сўзлагаи нутки.
) «Фабрикантлар бу ахолини ўз комларпга тортиб ҳазм қилиб юборадилар. Ип газлама фабрикантлари айтган гапларнинг оҳанги аинан шундай эди» (ўша жойда).
18—516


266 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСЙЛ ҚИЛИНИ1ПИ
ма саноатинипг энг авжига чиққан йили бўлди... Яца иш кучи етишмай қолди. Фабрикантлар яна одам гўшти сотувчи агептДарга мурожаат қилди- лар... ва бу агентлар Дорсет қирғоғидаги ҳамма куу тспаларпи, Девоп тепа- ликларини, Уилтс текисликларини бошдан-осқ излаб/чиқдилар, лекин бу жой- ларда ортиқча аҳоли аллақачонлар фабрикантла^/комига тортилган эди».
«Bury Guardian» газетаси цаттиқ шик^ят қилиб, Англия-Фран- ция савдо шартномасп тузилганида 10 зйинг цўшимча ишчи ишга солипиши мумкин бўлар ва тез орада яна 30—40 минг «цўшимча ишчи» талаб цилинган бўлар эди, дейди. Одам гўшти сотиш билан myi улланувчи агентлар ва агент ёрдамчилари 1860 йилда деҳқон- чилик округларини бирма-бир кезиб одам топа олмаганларидан ке- йин,
«фабрикантларнинг вакиллари Васийлик кепгаши раиси жапоб Вильерс- га мурожааг қилиб, ундан етим болаларии ва юмушхопалардаги камбағал- ларнинг болаларинп фабрикаларга яна ишга олишга рухсат беришии сўра- дилар 11 °).
по) Уша жойда. Вильерс фабрикантларга нисбатан жуда эҳтиёткор бўли- шига царамай, «донун» асосида фабрикантларнинг бу тамагирлик талабла- рини рад қилишга мажбур бўлди. Бироқ бу жаноблар камбағалларга хо- мийлик қилувчи маҳаллий жамиятларнинг лаганбардорлиги орцасида ўз мацсадига эришдилар. Фабрика инспектори жа’ноб А. Редгрейв етим болалар ва пауперларнинг болалари «қонунга мувофиқ» apprentices (шогирдлар) деб ҳисобланадиган «систе- ма»да энди илгаригидек суиистеъмолларга йўл қўйилмади» деб ишонтирмоқчи бў- лади (бу «суиистеъмоллар» ҳақида царалсин: Ф. Энгелъс. «Англияда ишчилар спн- фининг аҳволи». Лейпциг, 1845), — лекин, албатта, бир марта «бу система Шотлан- диянинг дсҳцо’нчилик округларидан Ланкашир ва Чеширга келтирилган қизлар ва жувонларга нисбатан суиистеъмол қилинган». Бу «система» шундан иборатки, фабрикант етимхоналарнипг маъмурияти билан маълум муддатга шартнома тузади. Фабрикант болаларни овқат, кийим-кечак ва ётоқ билам таъмиплаш ва уларга бир оз қўшимча пул бериб туриш мажбуриятини ўз устига олган. Ҳатто Англия ип газ- лама саноатннпнг жуда тараққий қилиб кстган йиллари ичида 1860 йил алоҳида ўрпн тутганлигн ва иш ҳақи одатдан ташқари юцори даражага кўтарилганлиги, бунинг сабаби эса ишчиларга талаб ғоят кўпайгани ҳолда Ирлапдияда аҳолиИинг камаяётганлиги, Англия ва Шотландиянинг дсҳқончилик округларлдан аҳолиппнг мисли кўрилмаган даражада Австралия ва Амсрйкага кўчиб кетганлиги, АнглшАшнг баъзи деҳь.ончилпк округларпда аҳолшшнг анча камайганлиги, бу эса цисман хаёт кучининг кўп даражада барбод бўлганлпгининг натижаси, қисман эса одам гўшти билач савдо к.плувчи савдогарларнинг бутун ортиқча аҳолини қўлга олиб тамом цилганликларп айнпқса назар-эътиборга олинса, жаноб Редгрепвнийг купидаги му- лоҳазаси жуда ғалати туюлади. Буларнинг ҳаммасига қарамай жаноб Редгрейв бун- дай дейди: «Шундай бўлса ҳам, бу хилдагп меҳнат (етимхоналардаги болалар меҳ- нати) бошқа хплдаги меҳнат топилмагам тацдирдагина ишга солпнади, чунки бу хилдаги меҳнат жуда қиммат турадп (high priced labour). 13 ёшдан юцори бўлган ёш ўсмирнинг одатдагп иш ҳақп ҳафтада тахминан 4 шиллингга баравар келади; леиин бу хилдаги 50 ёки 100 ёш ўсмнрга овқат, кийим-кечак ва ётоц бериш, уларни тиббий ёрдам бплан таъминлаш ва улар устпдан тегишимча пазорат цмлиб туриш, бунинг устига яна уларга бир оз цўшимча пул бериш, — буиинг учун киши бошпга ҳафтада 4 шиллинг камлик қиладп» («Reports of the Insp. of Factories for 30th April 1860», p. 27). Модомики фабрикант бир жойда яшайдиган, биргалпкда ов^ат цилади- ган ва умумнй назорат остида бўладиган 50 ёки 100 ёш ўсмирга 4 шилли*лг ҳисобида бундай харажат қилпшга қодпр бўлмаса, у ҳолда ишчи ўз болалари оладигап 4 шиллинг ойлик билан уларга бу нарсаларнинг ҳаммасини қаидай цитшб етказиб бера олишини айтишни жаноб Редгрейв унутади. Бунда текстга асослаииб нотўғри хулосалар чиқарилмаслигп учун мен яна шунп ҳам айтиб ўтишпм лозпмки, Англия ип газлама саноати иш кунпнп ва бошкаларни тартпбга солган 1850 йнлги фабрика Ионунига бўйсу»ндирилган вақтдэн бошлаб, унга Англиянииг намунали саноати деб царамоц ксрак. Англия ип газлама саноатида ишловчи пшчи континентдаги впс- матдош ўртокларидан ҳар жпҳатдан юқори туради. «Пруссияда^п фабрика ишчйси ўзининг инглиз рақобатчисига нисбатан ҳафтада камида 10 соат ошиц ишлайди, у ўз унида ўзинлнг тўцувчилик станогида ишлагамида эса ^ўшимча иш соатлармпипг DV чегарасп ҳам, барҳам ейди» («Reports of Insp. of Fact. 31st Oct. 1855». p.-103). jub-орида кўрсатилган фабрпка инспектори Редгрейв 1851 йилги саноат виставкаси- дан кепин континентга, жумладан Франция ва Прусспяга бориб, ov мамлакатларнинг (раорика конун-қоидаларпни ўрганиш учун сафарга жўнаган эди. У Пруссия фабрпка ишчиси ҳақида мана шундай дейди: «Пруссия ишчисиппнг оладпган иш ҳаци унинг


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
267
Умуман тажрнбҚ капиталйстга доимо маълум аҳоли ортикчали- ги бўлмб туришини, йъпи ҳар бир муайяи найгда капиталнииг ўз квпматини кўпайтирицгга бўлган эхтиёжига нисбатаи аҳоли ортиқ- чалиги бўлиб туришини кўрсатади, лекин бу аҳоли ортиқчалиги ғужавьк бўлиб қолгап, умри тугайдиган ва бир-бирини снқиб чи- карадиган, айтайлик, очилмай хазон бўладигал инсон наслларидан ташкил топади,1|). Иккинчи томондан, тажриба мулоҳаза билан иш кўрадиган кузатувчига тарихий нуқтап назардан кечагина ву- жудга келгаи капиталистик ишлаб чиқариш халқиинг ҳаётий кучи- пи цай тарзда тезлик билан туб-томиридан юлиб ташлаганлигини, сапсат аҳолисининг айниб бузилиши фақат ҳали қўл тегмаган ва ҳаётга қобил бўлган цишлоқдаги элементларнинг доимо саноатга торгиб турилиши натижасидагина секин ишлаётганлигиии ва ҳат- то тоза ҳавода яшайдиган ва ораларида табиий таяланиш қонуни чеклаимаган миқдорда амал қиладиган, шу туфайли улардан энг кучли бўлгап шахсларгина яшаб қоладигап қишлоқ ишчилари ҳам ўлиб-қирилиб кетмоқда112'. Ҳозирги замои ишчилар наслининг че- каётгап азоб-уқубатини инкор қилиш учуп капитал қўлида қанча «ямии асослар» бўлса, демак, инсониятнииг келажакда айниб-бузи- либ кстиши, яъни охирида бориб муқаррар равишда ўлпб-кирилиб кетлши ҳам капиталнинг амалий фаолиятига ернинг узилиб қуёш усзига тушлши мумкиилиги тўғрисидаги мулоҳаза сингари шунча оз таъспр килади. Акциялар билан ҳар капдай спекуляцпя қилиш- да ҳар бир кпмса бирон вақт момақалдироц гулдираб кетишиии билади, лекин ҳар бир кимса ёмғир кабп ёққаи олтипни у йиғиб олиб хавфсиз бир жойга бекптиб цўйгапдап кейин момақалдироқ унииг яқин кишлси боши устида чакнашига умид боғлайдп. Apres moi le deluge! 89 — ҳар қандай каппталистнинг ва ҳар қандай ка- питалистик миллатвинг шпори ана шу. Шупинг учуп жамият ка- ипталпи ишчипппг соғлпғи ва ҳаётпга нисбатан ўз мупосабатини ўзгартиришга мажбур қилмаган жойларнинг ҳаммаспда капитал ишчинииг соғлиғига ва ҳаётига шафқатсизлик билан муносабатда бўлади11г\ Жисмоний ва маъиавий жиҳатдаи ишдан чиқиш ва Ma¬
yen ўрганиб цолган оддий овқатланишпга ва оз-моз роҳат-фароғат қплпшига етади. У, Англилдаги ўз касбдошига нисбатан ёмонрок яшайдп ва кўпроц ишлайдп» («Reports of Insp. or Fact. 31 st Oct. 1853», p. 85).
U1) «Кишилар ҳаддап ортик пгллаш патпжасида даҳшатли даражада тезлик билан ўлмокда; локип ўлганларнинг ўрпинп дар\ол бошца ьчппилар эгаллалди ва шахсларнпнг тсз- тсз алмашпниб турпши саҳнада ҳеч кандай ўзгарншни юзага келтирмайди» («England and Auvn-ici». London, 1833, v. I, p. 55; автор-Э. Г. Уэйкфплд).
. * 12) Қаралспн: «Public Health. Sixth Report of th? Medical Olficcr of the Privy Council,
1863». 1864 йилда Лондонда босилпб чиққан. Бу ҳпсоботда худдп цишлоқ хужалик игпчилари т^ғрисида сўзланади. «Сатсрлепд графлпги tvpmviii жпддий суратда яхшпланган бир жой спфатида тасвпрлаб иўрсатплар эди, бирок якпнда ўгказплган тишшриш бу графлпкнпнг бпр вагглар орчакчарппинг гўзаллиги ва солдатларииинг ботпрлиги билан шуҳрат козонган округларпда ахолпнпнг насли аппиб, ориц ва сўлгпп бпр ирцқа аилаппб кетганлигипи кўр- сатади. Дгнгизга караган теиаликларнпнг ёнбағпрларпда, ҳавоси жуда яхгли бўлган жойларда турувчп болаларнипг афти- ангорп шу цадар озғин ва сулғиикп, улар худди Лондоцпннг’ капдайдпр ҳавоси жуда ёмоп бўлган бир тор^ нучасида яшовчи ьишиларга Ўхшаб нўрццади» (Thornton, цптата ьелтирплаётган асар, /4, 75- бетлар). Аслпда. эса улар Глазгоиинг wvnds ва closes |вай!оналари ва фоҳшпахопаларпда] фоҳигпа ва ўгрплар билап бпр туда цилпб қўнилган 30 000 «gallant Highlanders» [«пюввоз тогликлагга»] ўхшайди.
11э) «Гарчи аҳолпипнг соғлиғи миллпй капиталшшг жуда муҳпм элементи бўлса ҳам, афсуски, капиталистларшшг бу боплиьни қвдглаб сақлашга спра ма11лла|и йўқ, деб эъти- роф ьилишга тўгрл келади . • • Фаб1 пкантлар ишчпларнпнг соғлигпга мажбуран эътибор


268 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ^ИЙМАТ ҲрбиЛ ҚИЛИНИШИ  / йибланиш, бемаҳал ўлиш, ҳадддан ташқари шйлашдан жабр-жафо чекиш тўғрисида цилинган шикоятларга кацитал: модомики бу азоб-уцубатлар бизнинг лаззатимизни (фой^амизни) кўпайтираёт- гап экан, улар бизнинг жонимизни қийнайги мумкинми, ахир?— деб жавоб беради. Лекпн умуман олганда бу масала айрим капп- талистнинг яхши ёки ёмон ниятига боғлиц эмас. Эркин конкурен- цияда капиталистик ишлаб чиқаришпинг имманеят ^онунлари ай- рим капиталистга ташқи мажбурий цонун сифатида таъсир қи- лади * 114)  *.
Нормал иш куни белгилаш капиталист билан ишчи ўртасида кўп асрлардан бери давом этиб келган кураш натижаси эди. Ле- кин бу кураш тарихида бир-бирига царама-қарши бўлган икки ок;им намоёи бўлади. Масалан, Англиянинг ҳозирги замондаги фаб- рика цонунчилигини XIV асрдан бошлаб XVIII асрнинг ўрталари- гача бўлган Англиянинг иш низомлари билан таққослаб кўрай- лик!И\Ҳозирги замон фабрика қонуни иш кунини зўрлик билан кисқараираётгани ҳолда, бу иш низомлари иш кунини зўрлик би- лаи узайтирар эди. Тўғри, капитал куртак ҳолатида бўлиб, энди- гина пайдо бўла бошлаган ва, демак, егарли миқдорда қўшимча меҳнат ҳуқуқини фақат иқтисодий муносабатлар кучи билангина эмас, балки давлат ҳокимияти кучи билан ҳам таъминлаётган бир чокда, унинг даъволари, агар бу даъволар у ўсиб-улғайган вақтда вайсаб-жавраб ва каршилик кўрсатиб мажбуран ён беришлари би- лан тақкослаб кўрилса, мутлақо жузъий даъволардир. Бир печа асрлар ўтгандан кейингйна, капиталистик ишлаб чиқариш усули ривожланпши натижасида «эркин» ишчи ўз ҳаётининг бутун актпв вактини, ўз иш қобплиятининг ўзини ҳам оддий тирикчилик воси- талари баҳосига сотишга, ўзпнинг бутун вужудини бир коса қуруқ
берадилар» («Times», 1861 йпл 5 ноябрь). Уэст- Райдпягдаги эркаклар бутун пнсопият учун мовут тўцувчи бўлиб қолдилар. . . Ишчиларнинг соғлиғи қурбон кнлинди ва агарда рракция бошланмаганида, бу ирд бир кеча наслдан ьейин бутунлай айниб- бузилиб нетган бўлар эдч. Болаларнинг nui соати чеклаяди ва ҳоназо» («Twenty-second Report of the Registrar General». London, 1861).
114) Illy сабабдан биз нўрпб турибмпзки, масалан, Стаффордширда жуда катта нулолчи- лик ишхоналагига эга бўлган 26 фирма, шу жумладан Ж. Уэджвуд ва ўгллларининг Фирмаси 1863 йплнииг бошларида махсус м< морандумда «давлатнинг ҳокимпдт нучи билап ишга аралашувини» плтимос клладплар. «Боппла каппталнстлар билан ьонкуренция i-.илиш» уларга болаларнинг иш вактинн бпрор тарзда «ьўнгилли равишда» ченлашга имкон бер- майди ва ҳоказо. «Шунпнг <чун биз юқорида айтнлган балодан ҳар қанча зорлансан ҳам, фабринаптларнинг ўзаро пелишуви йўлп билам бу балони йўд қплпш мумкин бўлмтан , бўлар эди . . . Биз ана шу ҳолларшшг ҳаммасшш эътиборга олиб, мажбурий донун зарур, деган фикрга келдик» («Children’s Employin *nt Commission. 1st Report», 1863, p. 322).
114-изо^га цушимча. Энг Япин ўтмиш бизга яна яққолроқ мисолни кўрсатади. Ишлар авжи юришиб кетган даврда пахтанинг юқори баҳо билан сотилиши Блэк- берндаги ип газлама тўқимачилик фабрикалари эгаларини ўзаро келишиб фабрика- ларда иш вақтини муаиян муддатга қисқартишга ундади. Бу муддат тахминан ноябрь ойишшг охирларида (1871 йилда) тамом бўлдл. Aia-iii шу вацтда ҳам нигирувчилик, ҳам тўцувчплпк билан шугулланувчи бой фабрикантлар бу ўзаро кслишув натижа- сида ишлаб чиқаришнинг қисқартирилишидан фойдаланиб, ўз ишларияи кенгайтириб юбордилар ва, шундай қилиб, майда корхона эгалари ҳисобидан нўп фойда ундириб олдилар. Майда корхона эгалари эса шундай ципин вазиятда фабрика ишчиларига мурожаат қилиб, уларни тўқкиз соатлик иш куни учун жидднй суратда агитация юргизишга чақирдилар ва бунинг учун уларга пул билан ёрдам беришга ваъда цилдилар!
)1Ь) Биз айни вақтда Францияда, Нидерландияда ва бошқаларда ҳам .учратадиган иш низомлари Англияда фацат 1813 йилда, ишлаб чицариш муносабатларининг ўзи уларии аллақачон йўқ цилгандан нейингина, расмий жиҳатдан бекор дилинди.


VIII БОБ.— И1П КУНИ
269
мошавага 90 сотишга ўз хоҳиши билан рози бўлган, яъни ижтимоий шароит зўри билан кўнишга мажбур бўлган. Шу сабабдан XIV аср- нинг ўрталаридаи XVII асрнинг охирларигача ўгган давр ичида капптал вояга етган ишчиларни давлат ҳокимияти воситаси билан мажбур цилган узоқ иш кунининг XIX асрнинг иккинчи ярмида болалар қопини капиталга айлантириш учун баъзи жойларга дав- лат томонидан белгиланган иш вақти билан тахминан тўғри кели- Ш1£ табиийдир. Масалан, Шимолий Америка республикасинииг яқив вакдгача энг эркин штати бўлиб келгаи Массачусетс штатида ҳо- зир 12 ёшдан кам бўлган болалар учун қонун деб эълон қилинган иш вақти Англияда XVII асрнинг ўрталаридаёқ куч-қуввати бар- дам бўлган ҳунармандларнинг, забардаст батракларнинг ва полвон темирчиларпинг нормал иш куни эди116).
Биринчи иш низомининг (Эдуард III подшолигининг 23-йили,. 1349 йил) нашр қилинишига катта вабо касали 91 бевосита баҳоиа бўлган эди (сабаб эмас, баҳона бўлган эди, чунки бу хилдаги қо- нуйлар бутун асрлар давомида ва бундай баҳона йўқ бўлиб кет- гаидан кейин нашр этилади), бу вабо касали аҳолининг сонини шу кадар камайтириб юборганки, натижада торилардан бирининг сўз- ларпга қараганда, «маъқул баҳо билаи (яъни ишчиларнинг хўжа- йгшлари учун маъқул келадиган миқдорда цўшимча меҳнат цол- дирадигаи баҳо билан) ишчи топиш ниҳоят даражада қийин бўлиб цолди» 117). Шу сабабдан «маъқул келадиган» иш ҳаци ^онун йўли билак ҳам мажбурий тартибда белгилана бошлади, шунингдек иш кунп учун ҳам маъқул чегара белгилана бошлади. Бунда бизнп жуда қизиқтирадиган кейинги модда 1496 йилги низомда (Ген- рпх VII даврида) қайтадан такрорланиб кўрсатилган. Барча ҳу~ нармандларпинг (artificers) ва қишлоқ хўжалигида ишловчи ишчи- ларнинг иш куни март ойидан сентябрь ойигача эрта билан соат 5* дап кечқурун соат 7—8 гача давом кнлмоғи лозим эди — бироқ бу- пи амалда турмушга татбиқ этиш мумкин бўл.мадп — лекин шу бплан бирга овқатланиш учун белгилангап вақт нонушта учун 1 соат, тушки овкат учун Р/г соат ва тушдан кейпнги овкатланиш: учун ярим соатни ташкил этади, яъни ҳозирги вақтда фабрика копунида белгилангандан икки марта ошиқ вақтии ташкил эта- 116) «12 ёшдан ничик бўлган ҳеч бпр бола бирон мануфактура муассасасида бир кеча-
гтндузда 10 соатдан ошиқ ишламаслиги лозим» («General Statutes of Massachusetts»,. GO- боб; 3- §). (Бу царорлар 1836—1858 йилларда нашр килинган эди.) «Ип газлама, жун,. шойи, цоғоз, шиша, зиғир толаси фабриналари ҳамда темир ва мис буюмлао ишлаб чицара- диган заводларнинг ҳаммасидан бир неча- нундузда ўн соатлик иш куни цонун билан белгиланган ьундалин иш деб қаралмоғи лозим. Шунингдек, бирон ф.аорикада ишловчп ҳсч. бир ёш бола бугундан бошлаб, кунда 10 соатдац ёни ҳафтада 60 соатдан ошиц ишлашга мажбур қплинмасин ва игпда тутиб к.олинмасин, 10 счпга кирмаган ҳеч бир еш бола бугун- дац ббшлаб, шу штат доирасидагп ҳеч бир фабринага ишчи цилиб олинмасии, дсб буюри- лади» («Slate, of New- Jersev. An act to limit the hours ol labour etc.», 1- ва 2- §. 1851 йил 18 март конуни). «Хеч қандай мануфантура норхонасида 12 ешга тулган, лекин 15 ёшдан кичик бўлган ўсмирларни бир неча- нундузда 11 соатдан ошик, шу иилац бирга эрта билан соат 5 дан илгари ва кечкурун соат ТЧг дан ь*ечт/!Й!!Жьади>> («^vised Statutes of the State of Rhode Island etc.», 139-боб, 1857 m'!ў 1 )•
117) [J. B. Bi/lesA «Sophisms of Free Trade», 7 th edit. London, 18n0, p. 205. Ўша тори, жумладан, бундай деб кўшимча киладп: «Иш ҳағипи итчиларнинг зарарига ва ишчиларнинг меҳнатидан фойдаланувчиларнинг манфаатинп нузлао тартпога солган ларламснт антларт 464 йил давом этган узоц даврда сақланиб колди. л.ҳ <■ и ьупаиди. Бу цонунлар эса энди- ликда нераксиз ва ортиқча юк бўлиб қолди» (уша ,коида, 206- бет).


270 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ди 118). Циш фаслида иш худди шундай танаффус вақтлари билан эрталаб соат 5 дан қош қорайгунча давом этиши лозим эди. Ели- «заветапмнг J5G2 йилда чиқарган низоми «кунбай ёки ҳафтабай ёл- лангап» ишчиларнинг ҳаммаси учун иш кунининг давом этишини узгартирмайди, лекин бу низом танаффуслар вақтиии ёз фасли учуп 272 соат ва қиш фасли учун 2 соат қилиб чеклашга уринади. Тушки свцат қилиш фақат бир соат давом этиши лозим, «тушки •овқатдап кейин ухлаш учун ярим соатлик вақг» эса фақат майойи- пипг ўрталаридан август ойининг ўрталаригача рухсат этилади. Ишчи иш вацтида ишни қолдириб кетса, ҳар соати учун иш ҳақи- дап 1 пенни ушлаб колипади. Бироқ, иш шароити ишчилар учуп иизомдагидан кўра амалда кўп жиҳатдан цулайроқ бўлган эди. ‘Сиёсий иқтисоднинг отаси бўлган ва баъзи жиҳатдан статистика- иивг ихтирочисн ҳисобланган Уильям Пегти XVII асрнинг сўигги •чорагида эълон цилган бир асарида бундай дейди:
«Ишчилар» (labouring men, ўша вақтда аслида қпшлоқ хўжалпгида ишлов- чи ишчилар) «бир кеча-кундузда 10 соат пшлайдплар ва ҳафтада 20 марта овқат ейдилар. яъни оддий куяларда ҳар купи уч марта ва якшанба кунла- ри икки марта овқат ейдилар; шупдан равшаи кўрипиб туриптики, агар улар лкума купи кечқурун парҳез қплишнп пстасалар ва тушки овқат қплпшга ҳозирги вақтдагидек соат 11 дап соат 1 гача 2 соат ўрнига 1’/2 соат вақт сарф қилишпи пстасалар, яъни агар вақтпипг !/2о қпсмпга кўпроқ пшлаб. шу қадар кам истеъмол қилсалар, у вақтда бу юқорида айтилган солиқнинг л/ю қисмпни қоплаш учун кифоя қплар эдп» 119).
Ўп икки соатлик иш куии ҳацидаги 1883 пиЛги қонун лойиҳаси ўтмиш зулматпга қайтишдан иборат эмасми, деб ҳайқириқ солган .доктор Эидрью Юр ҳақли эмасмиди? Албатта, низомларда кўрса- тплгап ва Неттк ҳам юкорида кўрсатиб ўтган қарорлар «apprentices» (шогирдлар)га ҳам тааллуқлидир. Лекин XVII асрнинг охир- ларида болалар меҳнатининг қандай аҳволда бўлганлигини мапа бу шикоятдап билиш мумкин:
«Апглиядаги ёшларимпз шогирдлпкка кпргунча ҳеч иш қилмайдплар; ялунинг натижасида, албатта, уларнинг яхшп ҳунармапд бўлиши учуи кўп вацт — етти йил — талаб қплппади».
Германияпи эса, аксинча, мақтаб, у ерда болаларга бешикдалик вақтидаёқ лоақал «оз-моз иш ўргатплади» 120\ дейилади.
118) 	Ж. Уэйд 6v нпзом тўгрисида ҳақлп суратда бундай дсйди: «1496 йилги нпзомдан шундай хулоса юлиб чицадики, ҳунармандппнг овкатга киладигап харажати даромадннинг '*/з ига, цишлоқ хўжалигида пшлдвчи пшчпнинг ов^атга циладиган харажати даромади- нппг >/2 га б аранардпр; бу эса ишчиларшшг у вактда ҳозиргидан нўра ьўпрок мустақил бўлганлпкларини кўрсатади, чупнп ҳозпрги вақтда қшилоц хўжалпглда тза мануфактурада ишловчп шпчиларпинг овқатлашппп ўлар оладпган пш ҳаьшшвг яна каттароқ кисмини ташкил этадц» (j. Wade, шиата келтпрплаётган асар, 24, 25, 577- бетлаг). Бу фарц гўё •овцат ва кийпм-кечакнинг ҳозирги баҳоси билан ўша замондаги баҳоси ўртасидаги фаркдан юзага келади, дсган финрга келганда, бу фикрнп рад нилиш учун куйпдагп асар бплан гюзаки тапиш бўлшп етарлидир: «Chronicon Preciosum etc.». By Bishop Fleetwood- 1 st edit., London, 1707, 2 nd edit., London, 1745.
’* ) №• F'dtt/. «Political Anatomv of Ireland, 1672», edit. 1691, p. 1002.
) «А Discourse of the Necessity of Encouraging Mechanic Industry». London, 1690, p. 13. 'Вигилар ва буржуазия манфаатппи нўзлаб Англия тарихини сохталаштпрган Манолей •цуйидаги дабдабалп сўзларип айтади: «XVII асрда болаларни бемаҳал ишга цўйиш


VIII БОБ,—ИШ КУНИ
271
XVIII асрнипг кўп қисми давомидаёк, йирик саноат давригача,. ипглиз капитали иш кучининг ҳафталик қийматини тўлагани ҳол- да ишчининг бугун ҳафтасини ўз ихтиёрига олишга муваффақбў- ла олмаган эди,— аммо бундан қишлоқ хўжалик ишчилари мустас- нодир. Ишчиларнипг тўрт кунлик иш ҳақи билан бутун ҳафта яшай олишларидан, ҳафтанинг қолган икки кунини ҳам капиталист учун ишлаш керак, деган фикр уларга етарли асос бўлиб кўринмас эди. Бир окимга мансуб бўлган инглиз экономистлари капиталга ёкиш учун ўз манфаатларини бундай қаттиқ туриб ҳимоя қилгап мшчиларга жуда қутуриб ҳужум килган эдилар; бошқа оқимга мапсуб бўлгаи экономистлар эса ишчиларни ҳимоя цилган эди- лар. Масалан, Мак-Куллох бплан Мак-Грегорнинг ҳозирги вақтда- ги савдо луғати каби бир вацтлар донг чиқарган савдо луғатининг автори Послтуэйт билан юқорида цптата келтирилган «Essay on Trade and Commerce» автори орасида бўлган мунозарага қулоц со- лайлик 121 \
Послтуэйг, жумладан, бундай дейди:
«Еу озгина мулоҳазалар охирида мен кўп кишилардан эшетиш мумкшг бўлган бпр разил нборага дпққатнп тортмасдан ўта олмайман, айтишларича». гўё ишчи (industrious poor) модомики ўз тирвкчплиги учун 5 кун ичида етар- ли мицдорда пул пшлаб топар экан, унииг тўла 6 куп пшлагися келмас*. эмиш. Шунинг учун улар, ҳуиармандларнп ва мануфактура ишчиларини ҳаф-- тада олти кун узлуксиз ишлатпш уч ун ҳатто зарур тмрпкчплик воситаларинп
одатп. . . сапоатнпнг ўша вацтдаги аҳволога нисбатап д^ярлп ацлга спғмайдиган даражага, бориб етган эди. Жун саноатининг асоснй маркази бўлган Норшкда олти ёшли бола ишга яроцли ҳисобланар эди. Ўша вақтдаги турли авторлар—улар орасида кўллари юқорп- даражада хушфикр ҳпсоблаяган бу шаҳарда ёлғпз ўгил ва низ болаларшшг меҳпати билац йил ига уларга сарф ьилимган чпьпмдан ортинча 12 000 Фунт стсрлинг бойлик яратилмовда, деб «exullation» (эавк- шавк бплан) сўзлагаплар. Ўтмшп тарихини қанча батафсил ўргансак». асрнмпз кўп шктнмоий фалоғ.атларга тўла, дсб ҳпсобловчп ншииларппнг фмкрига нўшил- маслик учун шунча нўп асос топа оламиз. . . Бунда бп| он янгилпк бўлса, у ҳам—бу- фалокатларни очиб ташлай дпган ўклмшплиьдан ва уларга илож топадиган инсонпарвар- лпкдан иборат» («History of England», v. 1, p. 417). Маьолсй пна шунп ҳам айтиши мумкпп- эдшш, XVII асрнпнг «юқори даражада хуш<|ш-;р бўлган» amis du commerce [савдо аҳллари], Голландиядаги (тнмхоналардан бпрпда 4 ёшлп болани шплатга мажбур килганликларини • «exultation» [завқ- шавғ? билан] ҳпкоя киладплар, шу билан бирга бу «v<*rtu mise en pratique» [«амалда татбпц циллнган эзгулш;»] мисолп А. Смит давригача Манолей a la инсон- парварларнпнг бутун асарларида баён килпнадп. Дуруст, мапуфаьтура пайдо бўлгач,. ҳунармандчплмкдан Фа.рвли ўларок, бслаларни энсплуатацпя цилиш аломатлари нўрина бошлайди, болаларни энсплуатацпя кшплп деҳқонлар орасида аллакачонлардан буён- давом этиб н<‘лар ва деҳкон устпдагп зулм оғирлашган сарп болаларнп экснлуатация цилшп ҳам шунча kvh кенгайиб’борар эди. Каппталппнг тенденцпяси равшап, лекип фактларнинг ўзи ҳали, пкки бошли болалар дунсга келгани сипгарп, мусгасно харантсрга эгадцр. ЗИунинг учуп ҳам келажакда нималар бўлпшпни олдиндан сезган «amis du commerce» замондошларпга ва келажак авлодга ибрат бўлсин, деб бу фактларни жуда ажойиб ва ҳайрон ноларли ҳол каби «exultation» тасвирлаб нўрсатганлар ва уларга шундан ибрат- блишни маслаҳат берганлар. Яна ўша шотландиялик свнофант ва сўзамол Манолси бундай дсйдп: «Хозирги вантда биз фанат тушкунлин тўгрпспдаги сўзларпи эшитамиз, ҳолбуки. фақат «тарац^иётни ьўрамиз». Бай, 6aii, бу кўзларга, ундан ҳам асосинси, бу цулоцларга
^Ч21) Ишчиларни айбловчиларнинг ҳаммасидап эпг ёвузи тскстда айтиб ўтилган «Ап Essay on Trade and Commerce: containing Observations on Taxes etc.». London, 1770 дегац; асарнинг номаълум авторидир. У илгари ўзинипг «Considerations on faxes». London, 1765 деган асарида ҳам худди шундай гапларнп айтгап эди. Сгатистикада мисли кўрилмаган» вайсаки бўлган Полояий—Артур Юпгни ҳам шу наторга нутмоқ керак. Ишчиларни ҳимоя килувчилар орасида куйидагилар айпинса таниялпдир: гксиноо вандер шнт «Money answers all Things». London, 1734 номли асарида: илоҳиет доитори пастор Натапиел Форстер. «An Enquiry into the Causes of the present High price of Provisions» London, 1767 номли асарпда; доктор Прайс ва айниқса Послтуэйт узининг «Lnivei»al Dictionary of Trade and Commerce» номли асарининг бир иловасида, шун.шгдек «breat Biitain s Commercial Interest, explained and improved», 2 nd edit. London, 1/э9 номли асарида. Уша замондаги кўп автор- лар, Шу жумладап Жозай Такер ҳам фантларнинг узини каид нилиб кўрсатадилар.


272 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШПМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ҳам солицлар солиш ски бошка хилдаги усуллар билан қимматлаштириш лозим, деган хулосага келардилар. Агар мумкин бўлса, мен бу қироллвкдаги »ишчи аҳолини абадпй равишда цул қилиб сацлаш («the perpetual slavery of tlie working people») учун жоибозлик қилаётган бу улуғ сиёсатчиларнинг фпк- ридан бошцача фпкр юргизмоқчиман; улар «all work and no play» (ўйин би- лан алмашпниб турмайдиган пш кишини заифлаштиради) деган мақолни унутадилар. Ажабо, лнглизлар Британич товарларипи ҳозиргача ҳаммага манзур ва машҳур қилиб келган ўз ҳунармандлари i?a мануфактура ишчила- рпнинг истеъдоди ва маҳорати билан фахрлапмайдиларми? Биз буларга нима туфайли эришдик? Жуда эҳтимолки, биз буларга фацат, ўз характери жиҳати- дан қувлок бўлгая ишчиларимпзнипг кўнгил очишига имкон берган усул туфайли эришдик. Агарда ишчиларпмиз бутун йил бўйи ҳафтанииг ҳамма ол- 'тп купида ишлаб, кун сайии айни бир ишнп бажаргаиларида, бу ҳол улар- нинг қобилпятпни сўндириб, уларни тетик ва чақцон кишилэр ҳолатидан чицариб, бепарво ва лаванг кишпларга айлантириб юбормайдими, ахир? Ипг- чпларимиз бундай абадий қуллик зулмп остида ўз обрў-эътиборини йўқотиб •дўймайдими/бу обрў-эътиборнп са^лаб цола оладимп, ахир?.. Жуда қаттиц азоблангап ҳайвонлардан (hard driven animals) қандай маҳорат кўрсатпшни кутигп мумкин?.. Улардаи кўпи бир француз фацат 5 ёки 6 кунда бажаради- ган И1пт-ш 4 купда бажарадп. Леклп, агар ипглизлар доимо оғир меҳнат азоби- га дучор бўлсалар, у ваьтда улар французларга қараганда яиа кўпроц айниб бузиладилар (degenerate) Дсб кўрқиш мумкин. Модомики бизнинг ҳалкимиз ўз ҳарбпй шавкати билан шуҳрат қозопган экаи, биз бунга, бир томондап, унинг сйдигаи овқатп бўлган яхши ппглиз ростбифи ва пуддппгп туфайли, лккиичи томопдап эса, худдп шуниигдек, констптуцпямизда эркинлпк руҳи борлигн туфайлп эришгаплипгмизнп айтмасдан қола оламизми, ахир? Хўш, ҳупармандларимиз ва мануфактура ишчиларимизнинг қобилияти, ғайрати ва маҳоратииинг кўп кпсми уларпипг пстаганларпча ўйнаб-кулпш эркинлпги- дап кслиб чиқмайдими? Men, улар бу имтпёзлардап ҳам, уларшшг ҳам иш- даги маҳоратига, ҳам мардликларпга бир хилда асос бўлган яхшп турмуш шароитларидан ҳам ҳеч қачон маҳрум бўлмайдплар, деб умид қиламап»
«Essay an Trade and Commerce» автори бунга цуйидагича жавоб бергап:
«Агар ҳафтанипг еттипчи куиипп байрам қилиш худошшг амрп бўлса, демак, ҳафтанииг қолган кунларини меҳнатга» (биз ҳозир кўрамизки, бу бплап у кагшталга меҳпат қилишга демоқчи бўладп) «сарф қплпш керак ва кишиларни худопинг бу буйругиии бажаришга мажбур қилишни золим- лпк деб аташ мумкпи эмас... Умумаи одамзод азалдан осойишталик ва ял- қовликка мсйилдир, буни биз мануфактурамиздагп авом халқпипг юрпш- туришидап олингап машъум тажрибадан кўриб турибмиз, чупки бу авом халд тирикчилик воспталарп қпмматлашган ҳоллардан бошқа хаммавақт ҳафтада ўрта ҳисоб билап 4 кундап ортиқ ишламайди... Ишчипилг бутуп тприкчилик воситасп бир бушель буғдойдап пборат, бир бушель буғдой эса
5 шиллипг туради ва ишчи меҳнат қилиб, бир кунда бир шиллинг пул то- пади, деб фараз килайлик. Бундай ҳолда ишчи ҳафтада ҳаммаси бўлпб 5 куп ва, агарда бир бушель бугдой 4 шпллинг турса, ҳафтада ҳаммаси бўлиб 4 куи ишлаши лозим бўлади. Лекин бу қпроллпкда иш ҳақи тприкчплик воспталари баҳосига нпсбатап кўп даражада юқори бўлгаплигпдан, 4 кун пшловчи мапуфактура ишчисида ортиқча пул бўлади ва бу ортиқча пул 'билан у ҳафтапинг қолгаи қисмида бекорчплпк бплан яшай олади... Ҳафтада
6 куц қилппадигап мўътадил меҳнат қуллик эмаслигини исботлаш учун мепииг айтгапларим етарлидир, деб умид қиламан. Қишлоқ хўжалигида иш- ловчи ишчиларимиз ҳафтада G куп ишлайдплар ва бутуп аломатлардан
122) Postlethwciyt. Ўша жойда, «First Preliminary Discourse», р. 14.


VIII БОБ.— ПШ КУНИ
273.
кўрппнб турпптики, булар эиг бахтли пшчплардпр (labouring poor) 1?3), гол- ландлар ҳам мапуфактураларда шупча кўп пшлайдилар ва жуда бахтлп халқ деган тасаввур тугдирадилар. Иш ҳафтасига кўпдап-кўп бўладиган бапрамлар суқплиб кпрмагап таддирда фрапцузлар ҳам худдп шуидай пш- лайдилар...123  124). Лекип биздаги авом халц, бпз асл пнглпзлар бўлиб тугилгаи- лигпмиз учуп Евроианинг бошда ҳар қалдай мамлакатйдагидап» (ишчп халқ- дап) «кўра кўпрок эркинлик ва мустақпллшс имтиёзидап фопдаланишга ҳақлимиз, дсгап фикрни миясига қаттиқ жойлаб олгап. Бу ғоя солдатлари- мпзппиг мардлигига таъсир қилпши сабаблп, эҳтимол, бир қадар фойда кел- тирар; лекин бу ғоя мапуфактура ишчилари ораспда қапча оз ёйплса, улар- пипг ўзлари учуп ҳам, давлат учуи ҳам шуича яхши бўладп. Ишчилар ҳеч вақт ўзларипи бошлицлардап мустақил («independent of their superiors»)... деб ҳпсобламаслпкларп керак. Бпзппнг давлатимпз каби сапоат давлатпда, бутун аҳолипппг, эҳтпмол, фақат 7/в цисмпгипа озгина мулкка эга бўлган ёкп мутлақо эга бўлмагап бир давлатда, қалапгп-қасапгпларга эрк берттш ғоятда хавфлидпр....125) Сапоатимиздагп камбагал-қашшоцлар ҳозпр 4 кун ишлаб оладиган пш ҳақи бараварпга 6 куи пшлашга кўндприлмагупча, дард- га тўла-тўкис даво топилмайди» 126  * 128).
Шу мақсад билап, шунингдск «ялқовлик, бузуқликпи ва эркин- лик ҳацидаги романтик сафсаталарни туб- томири билан йўқ қилиш» учун, ditto [шунингдок] «камбағаллар фойдасипи кўзлаб солиқлар- ии камайтириш, ташаббускорлик руҳини кучайтириш ва мануфак- туралардаги меҳнат баҳосини пасайтириш» учуи бизиинг капиталга содиц Эккартимиз шупдай бир синалган чорапи таклиф қиладики, бу—жамиятдаи хайр-эҳсон сўраб юрадиган ишчиларпи, яъпи nay- nep ларии «идеал юмушхона» га (an ideal workhouse) қамаб кўйиш керак, деган таклифдап иборат. «Бупдай хона даҳшат уйига айлап- тирилмоғи лозим (house of terrorj127). Бу «даҳшат уйида», бу «идеал юмушхопа» да иш бир ксча- куидузда 14 соат давом этиши лозим, лекин овқатланиш вацти ҳам ҳисобга киргаилигидан, иш учуи роса 12 соат вақт цолади»128).
Царанг-а, «ideal workhouse» да, 1770 йилдаги даҳшат уйида ўн икки соатлик иш куни бўлиши керак эмиш! Орадан олтмиш уч йил ўтгандан кейин, 1833 йилда, Лнглия иарламепти фабрикалар- нииг тўрт тармоғида 13 ёшдап 18 ёшгача бўлган болалар учуп пш куиипн тўла 12 соатга камайтирган вацтда, Англия саноатининг купп битгаидай туюлгап эди! 1852 йилда Луи Бонапарт буржуазпя 123) «An Essay on Trade and Commerce etc.». London, 1770. Авторнипг ўзл 96- бетда 1770 йилдаёц ипглнз қшилоц хўжалии ишчиларицинг «бахти» нпмадап иборат булганлмгипи сўзлаиди. «Уларнипг иш кучи («their working powers») ҳамиша циҳоят дара?вада («on the stretch») шиддат бплап давом этади; уларпииг турмуши бундан баттар булсши мумь-ин эмас («they cannot live caeaper than they do»), улар бундан ҳам оғирроц шндаши мумшш
12Ч Протссталтизмппнг каплтал гепезисида му.хим роль ўинашининг сабаби шуки, v деярли ҳамма традицион бапрам купларини иш кунларига аилангиради
‘ *2*) «An Essay on Trade and Commerce etc.». London, 1 // 0. r- 41, Ь,,.\6. 97^ v. > 56, 57.
’2e) «An Essay on Trade an 1 Comm-rce etc.». London, /71, p. b. . Hu imoo Вапдсрлипт ,1734 йилдаёц, ишчпларипнг ялковлиги ҳанида яа,11^ал“р^ ипчюятларицинг
сири фацат шундаки, уларпипг бутуп мақсади илг Г Ҳ ьи билан тўрт иш куни
ўрнига'6 шп нунига эга бўлшпдпр, деб тУ1аУИТИрган Д • юхп-пгуп.г
|27) Ўша жойда, 242—243-бстлар: <<БЖгЙм?5-кЛ oS ?11и «даҳшат уйи»га айлантириш керак, аммо у I<aM6aPaJI,^pPfp? ачланиб* 7eTMi7mrnI1CCU4 ва яхша Ш1ЙИМ олиб, жуда оз ишлапдиган ғаГибхоЛаСпрйчи- Л<?Франпучп^Л1-1ГИ лозим>>-
128) Ўша жойча 1260-бст1. У бундай дспди. «i ранцузлар оизнинг эркинлик ҳақи- даги )дабдаба!п!' фикрларимиздан куладилар» (ўша жоида, 73-бет).


274 УЧИПЧИ БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
назарида ўзини мустаҳкамлаб олиш учун қонун асосида белгилан- гап иш купига цасд қилиш хаёлига тушган бир чоқда, француз ишчилари бир оғиздан: «Иш кунини 12 соат цилиб қисқартгаи қовун республика цонунчилигидан бизга цолган ягона бахт-саодат- дир!» дедилар 12J). Цюрихда 10 ёшдап катта болалар меҳнати 12 соат цилиб белгиланган; Ааргауда 1862 пилда 13 ёшдан 16 ёшгача бўлтан болаларнинг иш вақти 12^2 соатдан 12 соагга туширилган; Австрияда 1860 йилда 14 ёшдан 16 ёшгача бўлган болалар учун иш вақти ditto 12 соатгача қисқартирилган130). Маколей буни кўрса, «exultation», «1770 йилдан буён ишлар жуда ҳам тараққий қилиб» кетибди-ку!— деб хитоб қилган бўлар эди.
1770 йилда капиталистларнинг кўнгли жуда ^умсаб орзу қилиб зорган пауперлар «даҳшат уйи» орадан бир неча йил ўтгандан ке- нин мануфактура ишчиларпнинг ўзлари учун ғоят улкан «юмуш- хоиа» шаклида юзага келди. Унга фабрика деб ном берилди. Лекин бу сафар воцелик олдида идеал бўлмай қолди...
6. НОРМАЛ ИШ КУНИ УЧУН КУРАШ.
ИП1 ВАҚТИНИ ҚОНУНИЙ ТАРТИБДА МАЖБУРИЙ ЧЕГАРАЛАШ. 1833—1864 ЙИЛЛАРДА АНГЛИЯ ФАБРИКА ҚОНУНЧИЛИГИ
Капитал бир неча асрлар уриниб иш кунини нормал максимал чегарагача узайтиргандан, сўнгра эса бу чегарадан ҳам ошиб, ўн икки соатлик табиий кун чегарасига129  * 131 > етказгандан кейин, XVIII асрнинг сўнгги учдан бир цисмида йирик саноат вужудга келган вақтдан эътиборан, бу соҳада ҳамма тўсиқларни остин-ус- 129) «Улар хусусап нунда 12 соатдан ошиқ ишлашга карши эътироз билдирган эдилар, чунни бундай иш нуни белгилаб берган қонун республика қонунчилигидан уларга цолган бирдан- бир бахт- саодатдир» («Reports of Insp. of Fact. 31 st Octob. 1855»» p. 8o). Францияда вақтли ҳунуматнинг 1848 йил 2 мартдаги денрети билан буржуазия манфаатини кўзлаб, ўзгартиб нашр этилган ўн инни соатлин иш нуни ҳакидаги 1850 йил 5 сентябрь цонуни истисносиз ҳамма устахоналарга жорий қилинади. Бу қонун чиқарилгунча Францияда иш нуни чекланмаган эди. фабрикаларда иш куни 14, 15 ва ундан ошиқ соат давом этар эди. Қаралсин: «Des classes ouvrieres en France, pendant l’annee 1848». Par Af. Blanqui. Ҳукумат жаноб Бланкига,—революционер эмас, балки экоиомист Бланкига, — ишчиларцинг аҳволини текшириб чицишни топширган эди.
13°) Иш куяини тартибга солиш ишида ҳам Бельгия памунали буржуа давлати бўлиб майдонга чиқди. Англиянинг Брюсселдаги элчиси лорд Хауард де Уолден 1862 йил 12 мапда Аиглия ташқи ишлар министрлигига бундай деб хабар қилади: «Ми- нистр Рожье меяга айтдики, болалар меҳнати умумий қонун билан ҳам, маҳаллий қарорлар билан ҳам ҳеч бир ҳолда чекланмайди; сўнгги уч йил ичида ҳукумат ҳар бир мажлисда палаталарга бу масала юзасида’а қонун лойиҳаси тавдим қилишни ўйласа ҳам, лекин ҳамиша қаттиқ қаршиликка дуч келган, бу қаршилик эса тўла меҳнат эркинлиги принципига зид бўлган ҳар қандай қонунчиликка худбинларча қўр- '^одлик билан қарашдан иборат!»
131) 	«Кишиларнинг қандайдир бир синфи ҳар куни 12 соат азоб-уқубат билан ишлаши лозимлиги каби факт, шубҳасиз, зўр таассуф қилинадиган бир ҳолдир. Агар бунга овқатланиш, устахонага бориб келиш вақти ҳам қўшилса, у ҳолда бу вақт бир кеча-кундуздаги 24 соатдан ҳақиқатан 14 соатини ташкил этади. Фикримча, 13 ёшдан бошлаб, саноатнииг «эркин тармодларида эса янада кичикроқ ёшдан бош- лаб, мсҳнаткаш синфларнинг вақтини сурункасига тамомила тортиб олиш каби ҳол соғлиқца зарар қилиши ҳали у ёқда турсин, ҳатто маъпавий нуқтаи назардан ҳам ниҳоягда зарарли ва даҳшатли бир офат бўлишини ҳеч ким инкор қила олмайди... Жамиятнигнг маънавий манфаати учуи, соғлом аҳоли тарбиялаб етиштириш мақ- садида, халцнинг кўпчилигига ҳаётдан ақлга мувофиқ фойдаланишни таъминлаб бериш учун саноатнинг ҳамма тармоқларида ҳар бир иш кунининг бир қисми дам олиш ва истироҳат нилиш учун қолдирилишини қаттиқ туриб талаб қилмоқ зарур» (Леонард Хорнер «Reports of insp. of Fact, for 31 st December 1841» номли асарида).


VIII БОБ,— иш КУНИ
275
тун қилиб ташлайдигап худди селдай шиддатли ҳаракат бошлапа- ди. Иш куни учун урф-одатлар ва табиат, ёш ва жинс, кеча ва кун- дузнинг алмашиниши туфайли цўйилгап ҳар цандай доиралар бу- зпб ташланди. Эски низомларда деҳқонларча жуда оддий бўлгаи купдуз ва кеча тушунчалари ҳам шу қадар бетайин бўлиб қолдики, Дшлиядаги бир судья 1860 йилдаёқ куидуз нима-ю, кеча нимали- гшш «суд карорида ёзиб» тушунтириш каби ҳақиқатан ҳам тал- мудларча допишмандлик қилиши лозим бўлган 132\ Капитал ўз кайф-сафосини сурмоқда эди.
Ишлаб чиқариш шовқин-суронидан карахт бўлиб цолгап ишчи- лар синфи бир оз ўзига келгдидан кейип дарҳол царшилик кўрсата бошлади ва бириичи галда йирик сапоатиинг вагани бўлмиш Анг- лияда қаршилик кўрсата бошлади. Бироқ ишчилар синфи ўттиз йпл давомида қўлга киритган ён беришлар фақат* помпгагииа ёи бериш бўлиб цолди. Парламент 1802 йилдап 1833 йилгача бўлган давр мобайнида меҳнат ҳақида 5 қонуп чицарди, лекии у шундай мугомбирлик ишлатдики, бу қоиупларпинг мажбуран амалга оши- рилпши, зарур миқдорда амалдор ходимлар сақлаш ва шу кабилар учуп бир тийин сарф қилишни ҳам тасдиқламади 133  134\ Улар қоғоз юзида ўлик ҳарф бўлиб цолаверди. «1833 йилги қоиупдап илгари болалар ва ёш ўсмирлар ad ibitum [зўрлик билан] бутуп кечасц, бутуи кундузи ёки кун-тун ишлашга («were worked») мажбур қи- липганликлари фактдир» 134).
Фақат 1833 йилда чиқарилгап ва ип газлама, жуп, капоп ва шойи фабрикаларига жорий қилингаи фабряка цопуии вацтидан эътиборан ҳозирги замон саноатида нормал иш куни бошлапади. Қаииталнинг руҳипи ҳеч бир парса 1833 йилдап 1864 йплгача чи- карилган Англия фабрика цонунчилиги тарихн каби характерлаб бсра олмайди!
1833 	йилги қонупда, фабрикада одатдаги пш куни эрта билан соат 5 72 да бошланиб, кечқурун соат 87г да тамом бўлади, деб эълоп қилипади. Қопун апа шу 15 соатлик вақт мобайнида бирон вактда ўсмирларнинг (яъни 13 ёшдан 18 ёшгача бўлган кишилар- пинг) меҳнатидан фойдаланишга рухсат этади, лекии бупда, бу сшдаги бирор киши айрим равишда кўзда тутилгаи баъзи ҳоллар- 132) Қаралсин: «Judgement of Mr. J. II. Otway, Belfast, Hilary Sessions, County Antrim I860».
133) Буржуалар қиролн Луп-Фнлшш режиминимг энг характерли хусусияти шуки, упипг даврпда 1841 йил 22 мартда эълон қилингап бирдаи-бир фабрика цоиуни ҳсч цачон амалга оширилмаган эди. Бу қонун ҳам фақат болалар меҳиатига оид эдп. Бу қопунга мувофиқ 8—12 ёшли болалар учун саккиз соат, 12—16 ёшли болалар учун ўн икки соат ва ҳоказо иш вақти белгиланди, аммо бу цонунда ҳатто саккиз ёшли болаларни кечаси ишлатишга йўл қўйиш каби кўпгина истиснолар цилипади. Бу цонуннцнг татбпк этилишпнп кузатнб туриш ва уни бажаришга мажбур ди.киш пши «amis du commerce» («савдо ахллари’нинг»] инсофига ҳавола ^илинди,— бу пш шундай бир мамлакатда қилипдики, унда ҳар бпр сичқон ҳам полпция назорати остидадир. Фадат 1853 йилдан бошлаб ёлғиз бир департамсптда, Hop дспартамситпда ойлик олиб ишлайдигап ҳукумат инспектори вазифаси жории килинади, Француэ /камиятипинг ривожланиши учун худди шундаи характсрли бўлгач умумий бир ҳол шуидан иборатки, Луи-Филипп қопуни 1848 иил рсволюциясигача бу соҳада бирдап- бир қонун бўлиб қолавсрди, ҳолбуки Франциянинг цопун чицарувчл фабрикаси хаёт-* йшпг ҳамма томонларини ўз қоиунлари гирдооига камраб олган эди!
134) «Reports of Insp. of Fact, for 30 th April I860», p. 50


276 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
дап ташқари кунда 12 соатдан ошиқ ишламаслиги керак, дебшарт килиб цўйилади. Бу ^онуннинг 6-моддасида: «иш вақти чеклаб цў- йилган ҳар бир шахсга ҳар куни ҳеч бўлмаганда овқатланиш учун l’/'a соат вақт берилиши лозим», деб белгилаб қўйилган. 9 ёшгача бўлган болаларни ишлатиш тақиқланган эди, бундан фақат шу ҳол истисио қилинадики, бу тўғрида цуйида сўзланади; 9—13 ёшли болаларнинг иш вақти кунда 8 соатдан ошиқ бўлмаслиги керак. Кечаси ишлаш, яъни бу қонунга кўра, кечқурун соат 8‘/2Дан эрта билан соат 5^2 гача ишлаш 9 ва 18 ёш ўртасидаги кишиларнинг ҳаммаси учун тақиқланган эди.
Қонун чицарувчилар катта ёшдаги ишчиларнинг иш кучининг каиитал томонидан эркин равишда сўрилишига, ёки уларнинг ўз- лари айтишича, «эркин меҳнат»га қасд қилиш фикридан узоқ бўл- ганлари сабабли улар фабрика ^онунининг жуда даҳшатли оқибат- ларпнинг олдини олиш мақсадида махсус бир система ўйлаб чиқар- ган эдилар.
Комиссия марказпй кеигашииипг 1833 йил 25 июнда ёзилган бирипчи ҳисоботида бундай дейилади: «Фабрика системасининг ҳозирги тузилиши- даги катта офат шундан ибораткп, бу система болалар иш вақтини узай- тириб, катта ёшдаги ишчилар иш кунининг эиг охирги чегарасига етказпш заруриятиии туғдиради. Бу офатга қарши бирдан-бир чора катта ёшдаги ишчиларнииг меҳнатиии чекламасдан, болалар учун икки смеиали иш пла- пи жорий қилишдан иборат, чунки катта ёшдагп ишчиларнинг меҳиатини чеклаш йўқ қилиниши кўзда тутилган офатдан ҳам каттароқ офатни вужуд- га келтиргап бўлар эди» 93.
Бу «план» Relaissystem номи билан амалга оширилган эди («System of Relays»; Relay сўзи инглизча маънода ҳам, французча маънода ҳам турли бекатларда почта отларини алмаштириш демак- дир); бу системада биринчи сменада ишловчи 9 ёшдан 13 ёшгача бўлган болаларни, масалан, эрта билан соат 5’^ дан кундуз соат 11/г гача, иккинчи сменада иптловчиларни эса кундуз соат дан
кечқуруп соат 8 гача ишга қўшадилар ва ҳоказо.
Сўнгги 22 йил мобайнида болалар меҳнати тўррисида чиқарил- гап ҳамма қонунларни жаноб фабрикантлар жуда сурбетлик билаи ерга уриб келганликлари эвазига улар ютиши лозим бўлган заҳар бу сафар ҳам бир оз ширип қилинган заҳар эди. Парламент,
1834 йил 1 мартдан бошлаб 11 ёшдап кичик бўлган ҳеч бир бола,
1835 йил 1 мартдан бошлаб 12 ёшдан кичик бўлган ҳеч бир бола ва 1836 йил 1 мартдан бошлаб 13 ёшдан кичик бўлган ҳеч бир бола фабрикада 8 соатдан ошиқ ишламаслиги керак!—деб қарор килди. «Капитал»га нисбатан бу қадар мурувват цилган бу «либе- рализм» шундай катта миннатдорчиликка сазовор бўлдики, доктор Фарре, сэр А. Карлайл, сэр Б. Броди, сэр Ч. Белл, жаноб Гатри ва бошқалар,— яъни Лондондаги энг машҳур терапевтлар ва хирург- лар умум палата олдида гувоҳ сифатида берган баёнотларида: «ре- ricnlum in moral»94, дедилар. Доктор Фарре бу масалада янада кескинроқ килиб бундай деди:


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
277
«Қандай формада юз беришидан қатъи назар, бемаҳал ўлимнинг олдипи олиш учуи қонунлар чиқариш айни даражада зарурдир, бу усул» (фабрика усули) «эса, албатта, бемаҳал ўлимга сабаб бўлувчи энг ваҳшиёпа усуллар- дан бири, деб ҳисоблапиши керак» 135).
Жаноб фабрикантларга марҳамат кўрсатиб, 13 ёшдан кичик бо- лаларни яна йиллар давомида ҳафтада 72 соат фабрикада меҳнат килиш каби жаҳаннам азобига маҳкум килган ўша «реформалаш- тирилгэн» парламент эркинликни ҳам томчилаб берадиган бошқа бир дутқарувчи фармони билан плантаторларнинг негр цулларни бупдан кейин ҳафтада 45 соатдан ортиц ишлашга мажбур этиши- ни тақиқлади!
Лекин сира қаноатланмаган капитал эндиликда шовқин-сурон билан агитация юргиза бошлади ва бу агитация бир неча йил да- вом этди. Бу агитация асосан ёш категориялари устида, яъни неча ёшдан бошлаб болалар 8 соатдан ортиқ ишлатилмаслиги ва улар учун маълум маънода мажбурий таълим жорий қилиш устидабор- ди. Капиталистик антропологияга мувофиқ, болалик ёши 10 йилда ёки, жуда иари борса, 11 йилда тамом бўлади. Фабрика қонунини батамом амалга ошириш муддати, яъни машъум 1836 йил яқин- лашгаи сари фабрикант аблаҳлар яна кўпроқ цутуриб тажанглаша бошлади. Бу фабрикант аблаҳлар ҳақиқатан ҳам ҳукуматни шун- дай ^аттик қўрқитиб қўйдиларки, натижада ҳукумат 1835 йилда болалик ёшини 13 ёшдан 12 ёшга туширишни таклиф қилди. Ле- кин бу вақгда pressure from withont [ташцаридан қилинган тазйиқ] даҳшат билан кучая бошлади. Умум палатасининг бундай килишга журъати етмадп. У 13 ёшлп болаларни капиталиинг Жаггернаут аравасининг 96 ғилдираклари остига кунда 8 соатдан ошиқ ташлаш- дан бош тортди ва, шундай қилиб, 1833 йилги қонун кучга кирди. Бу қонун 1844 йилиинг июнигача ўзгармасдан қолди.
Бу қонуп фабрика меҳнатиии аввал қисман, сўнгра эса тўла- тўкис тартибга солган ўн йил давомида фабрика инспекторлари- ПИ11Г расмий ҳисоботларида бу қонунни амалга ошириш мумкин эмаслиги тўғрисида жуда кўп шикоятлар қилинади. 1833 йилги қо- пун эрта бплан соат дан кечцурун соат 8V2 орасидаги ўн беш соатлик вақт ичида ҳар бир «ёш ўсмир» ва ҳар бир «бола» ўзи- нинг ўн иккп соатлик ёки саккиз соатлик меҳнатини қайси соатда бошлаб, қайсп соатда танаффусга чиқишини ва қайси соатда ишни тамом қилишпни белгилаб бериш ихтиёринй жаноб капиталистлар- га берипг билан турли шахсларга турли соатларда овқатланиш вакти белгплаш ихтиёрини ҳам уларга берганлигидан, бу жаноблар тез орада янги «Relaissystem» ихтиро цилдилар; бу системага кўра, иш отлари маълум почта бекатларида алмаштирилмасдан, оралиқ бекатларда қайта-қайта иш аравасига қўшилаверади. Биз бу систе-  136
136) «Legislation Is equally necessary for the prevention of death, in any form in which it can be prematurely infictcd, and certainly this must be viewed as a most cruel mode of inflicting it» 95.


278 УЧИНЧП БУЛИМ,— АБСОЛЮТ ҚУШПМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШП
мапппг ажойиб-ғаройибликлари устида муфассал тўхталпб турмай- миз, чунки биз кейинроц яиа бу система тўғрисида сўзлагиамиз. Лекин биринчи қарашдаёц, бу система бутун фабрика қопупининг моҳиятипигипа эмас, балки ўзипи ҳам йўц қилиб юборгаплиги рав- шан бўлиб цолади. Ҳар бир бола ва ҳар бир ёш ўсмириииг иш вақтини ҳисоблаш бу цадар мураккаб бухгалтериядаи иборат бўл- гап бир чокда, фабрика инспекторлари фабрикаптларпи қонуи асо- сида белгилаигаи иш вақтига риоя қилишга ва овқатлапиш учуи коиуний танаффус беришга қандай мажбур қила оладилар? Илга- риги ваҳшиёна ярамасликлар тез орада яна фабрпкаларнипг кўп- чилигида бемалол авж ола бошлади. Ички ишлар минпстрининг иштироки билаи бўлгаи учрашувда (1844 йил) фабрика инспек- торлари япгидан ўйлаб чиқарилган Relaissystem тпароитида бирон тарзда коитрол қилиш сира мумкин эмаслигини исбот қиладилар 136  * 138\ Лекии вазият кескип равишда ўзгарди. Фабрика ишчилари Хартия- ни97 ўзларига сиёсий шиор цилиб олганлари сингари, айпиқса 1838 йилдап бошлаб, ўп соатлик биллни ўзлари учун иқтисодий шиор цилиб олдилар. Ҳатто фабрика ишлаб чиқаришипи 1833 йил- ги конунга мувофиқ тартибга солгаи бир қисм фабрикантлар «ўз- ларнпинг сохта ҳамкасбларп»пипг орсизларча килаётгап «коикурен- цияси>> ҳақида парламентга устма-уст хаглар юбориб, улар жуда сурбст бўлгаплари ёки уларнинг маҳаллий шароитлари жуда яхпш бўлганлиги учуи цонуини бузаверадилар, деб ёздилар. Бупинг ус- тига айрим фабрпкаптлар ўзларининг азалий очкўзликларига цапча тўла эрк бермоқчи бўлсалар, фабрикантлар синфипипг идеологлари ва сиёсий йўлбошчилари ишчиларга нисбатан бошқача муомалада бўлпшни ва бошқача тилда сўзлашишии маслаҳат бердилар. Улар галла қонуиларини бекор килишни ёқлаб кампания бошладиларва бу ишда ғалаба қилиш учуп ишчиларнипг ёрдамига муҳтож эди- лар! Шупипг учун улар эркип савдонипг минг йиллик салтанати папоҳида икки марта катта ноп беришга98 ваъда қилибгина қол- май, балки ўп соатлик биллнинг қабул килиниши тўғрисида ҳам ваъда бердилар137). Демак, фақат 1833 йил цонушпш амалга оши- ришнигииа ўз олдига вазифа қилиб қўйган чорага царши улар шуп- чалвк кам кураш олиб бора олар эдилар. Ни\оят, ер рентаси каби энг муқаддас манфаати хавф остида колган торилар ўз душман- ларинииг «виждонсизларча хатти-ҳаракатлари»ни :38^ филаитропик қахр-ғазаб билан фош қила бошладилар.
' 1844 йил 7 июидаги қўшимча фабрика қопупи шу тариқа ву-
жудга келди. Бу қопуи 1844 йил 10 сентябрдап бошлаб кучга кир- дп. Бу цонуп ишчилэрпипг япги категориясини, яъни 18 ёшдан катта бўлган хотин-кизларпи ўз ҳимоясига оладп. Бу хотип-қизлар ҳамма жиҳатдан ёш ўсмирларга тепглаштирилган эди: уларнинг 13е) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1849», p. 6.
i”) «Reports of Insp. of Fact for 31 st October 1848», p. 98.
138) Лсонард Хорнер хатто «nefarious practices» [«ғиждопсизларча хатти-ҳаракат»] иборасини расмип гаьиптда ишлатади («Reports of Jnsp. of Fact, for 31 st October 1859», p. 7).


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
279
пш вацти 12 соат қилиб чеклангаи, кечаси ишлашлари тақицлан- гап эди ва ҳоказо. Демак, цонун чиқариш иши биринчи марта кат- та ёшли кишиларнинг меҳнатини ҳам бевосита ва расмий контрол остига олишга мажбур бўлди. 1844—1845 йилги фабрика ҳисоботи- да киноя билан бундай дейилади:
«Катта ёшдагп хотпилар ўз ҳукудларпга бупдай тажовуз қилипишпдан шикоят қилганликлари каби ҳолии биз бир марта ҳам эшитганимиз йўқ» 139).
13ёшга етмаган болаларнинг иш кунп кисқартирилиб, кунига 6V2 соатга, маълум шароитларда эса 7 соатга туширилди 140).
Солта Relaissystem’ ни суиистеъмол этишни йўқ қилиш учун цонунда, жумладан, цуйидагича муҳим аниқликлар белгиланди:
«Болалар ва ёш ўсмирларнинг иш кунини лоақал бир бола ёки ёш ўсмир фабрикада эрта биландан ишлай бошлаган вақтдан ҳисоблаш керак».
Шуидай қилиб, масалан, arap А эрта билан соат 8 да, В эса соат 10 да иш бошласа, у ҳолда А нинг иш куни тамом бўлган соатда дарҳол В нинг ҳам иш куни тамом бўлиши лозим. Иш ку- нипинг бошлаииши жамоат учун қўйилган бирон сбатга қараб, масалан, яқиндаги темир йўл соатига қараб белгиланиши лозим, фабрика кўнғироғи ҳам худди шу соатда чалиниши керак. Фабри- кант фабрикада катта ҳарфлар билан босилган, иш кунининг бош- лапиши, тамом бўлипш ва танаффус вақти кўрсатилган жадвал осиб қўйиши лозим. Кундузи соат 12 гача иш бошлайдиган бола- ларни кундуз соат бирдан кейин яна ишлашга мажбур қилиш мумкин эмас. Шундай килиб, тушлик овқатдан кейинги сменада пшловчи болалар эрта билан пшлаган болалардан иборат бўлмас- лиги керак. Тушлик овқат учун бериладиган IV2 соат вақт қонун ҳимояси остида бўлган ишчиларнинг ҳаммасига куининг айни бир вақтида берилиши керак ва шу билан бирга ҳеч бўлмаганда 1 соат кундуз соат учгача берилиши лозим. Соат 1 гача ишловчи болалар ёки ёш ўсмирлар, уларга, ҳеч бўлмаганда, овқатланиш учун ярим соат вақт берилмаса, 5 соатдан ошиқ ишламасликлари керак. Бо- лалар, ёш ўсмирлар ёки хотин-қизлар овқатланиш учун берилган тапаффус вақтида бирон иш процесси бўлиб турган фабрика биио- сида қолмасликлари керак ва ҳоказо.
Биз кўрдикки, иш вақтиии, унинг чегараларини ва танаффус вацтларини ҳарбийчасига, қўнғироқ чалиш билан тартибга солади- ган бу майда-чуйда цонун-коидалар асло парламентда ўйлаб чиқа- рилгйн нарсалар эмас. Бу қонун-қоидалар мавжуд муносабатлардан пайдо бўлиб, ҳозирги замон ишлаб чиқариш усулининг табиий қо- нунлари сифатида аста-секин ривожланиб борди. Бу т^опун-қоида-
139) «Reports etc. for 30 th Sept. 1844», p- 15.
Ho) Қонун болалар меҳнатидан улар кунда эмас, балки кун оралаб ишлаган тац- Дирдагина бир кеча-кундузда 10 соат фойдаланишга рухсат этади. Умуман, бу шарт амалда татбиқ цилинмасдан қолдп.


280 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилинишп
лариииг формулировкаси ва уларнипг давлат томопидап эътироф этилиб эълон қилипиши узоц давом этган сиифий курашнинг на- тшкаси эди. Уларнинг энг яқии оқибатларидаи бири шу бўлдпки, амалий иш катта ёшдаги ишчиларнинг иш кунини ҳам айни чега- ралашнинг ўзига бўйсупдирди, чунки ишлаб чиқариш процессла- ришшг кўпчилигида болалар, ёш ўсмирлар ва хотин-қизлар бир- бирлари билап ҳамкорлик цилиб ишлашлари зарур. Шу сабабдан умуман ва бутунлай 1844—1847 йиллар даврида ўп иккп соатлик иш куни ўзининг фабрика қопунчилигига бўйсуидприлгаи саноат тармоцларипинг ҳаммасига умумий ва бир хилда сйвлди.
Бироц фабрикантлар шу хилдаги «прогресога йўл қўйгаплари учуп унииг ўрпини «регресс» билан тўлдирдилар. Уларпинг қаттиқ талаби билан умум палатаси болалардап фойдаланиш мипимал ёшппи цпсқартириб, 9 ёшдаи 8 ёшга туширди; бундаи мақсад Kanin алга худо таолонинг ва инсопларнинг бутун қоиунлари бўйича талаб цилинадигап «болаларни фабрикада кўшимча равпшда ишла- тпшпи» 141) таъминлаб бериш эди.
1846—1847 йиллар Апглияиипг иқтисодий тарихида бир даврни ташкпл этади. Бу даврда ғалла қопуилари бекор кплинди, нахта ва боптқа хом материалларга мол келтириш пошлипаси солиш бе- кор килинди, эркии савдо цопунчиликнипг йўлчи юлдузп, деб эълон килппди! Хуллас, минг йиллик салтанат даврн бошлапдп. Иккип- чп томондан, чартистлар ҳаракати ва ўп соатлик иш купи учун агитаиия юргизиш худди шу йилларда ўзининг эпг юқори нуқта- сига етди. Ўч олишга ташна бўлиб юргап торилар чартистлар ҳа- ракати ва ўи соатлик иш купи учун агитация юргизишга иттифоқ- чи бўлдилар. Эркин савдопинг Брайт ва Кобдем бошлик хоин армпяси жуда қаттиқ каршилик кўрсатишига царамай, кўпдап бери ҳаракат қилиб келингап ўн соатлик иш кунц ҳақпдаги бпллни пар- ламент қабул қилди.
1847 йил 8 июнда чиқарилган яиги фабрика цоиупида 1847 йил 1 шолдан бошлаб «ёш ўсмирларпииг» (13 ёшдап 18 ёшгача бўлган ёи.1 ўсмирларнинг) ва барча ишчи хотин-қизларнинг иш кукини дастлаб 11 соатгача кисқартиш, 1848 йил 1 майдап эса шу кате- юрпядагп ишчиларшшг иш куиинп қатъий сурАтда 10 соатдан иборат қилиб чеклаш қопупи кучга кириши белгилангап. Қолгаи масалаларнипг ҳаммасида бу ^онун 1833 ва 1844 йиллардаги қо- пупларга фақат баъзи ўзгартишлар киритилгап ва кўшпмча қилии- ган қопундан иборат эди, холос.
v Капитал бу цонунпинг 1848 йил 1 майдап бошлаб тўла амалга снштрилишига тўсқинлик цилиш мақсадида дастлабки ҳужумга ки- рншди. Шу билан бирга гўё тажрибадап сабоқ олгап ишчиларнинг ўзлари ўз пшларипинг бузилишига ёрдам килишлари лозим эди. Кулай пайт танлаб олингаи эди.
141) 	«Уларнинг иш вацти соатлари қисқартирилиши иш учун керак бўлган бола- ларяинг сонипи орттирпшга сабаб бўлганлигидан 8 ёшдан 9 ёшгача бўлган болалар қўшимча равишда таклиф қилинса. кучаяётган талабии цоидириш мумкин, деган қарорга кслинди» («Reports etc. for 30th Sept. 1844», p. 13).


VIII БОБ,—ИШ КУНИ
281
«Шуни эслатпб ўтпш заруркп, 1846—1847 йпллардаги даҳшатлп кпизис патижасида фабрика ишчилари орасида катта муҳтожлик ҳукм сурмоқда эдп, чупкп кўп фабрикалар тўлиқ ишламас, бошқалари эса бутунлай тўхтаб қолган эди. Шу сабабли ишчилардан анча қисминииг аҳволи жуда танг бўлпб, кўпларп қарздор бўлиб қолган эди. Шуиииг учуп, ишчилар ўтмишда кўрган зарарларини қоплаш ёки, эҳтпмол, қарзларипп узиш ёхуд ўз мебел- ларини ломбарддан гаров билап чиқариб олиш ёипки сотиб юборгап нарса- ларп ўрппга япгпсипп сотпб олпш ёки ўзлари ва оилалари учуп япгп кийим- кечак сотпб олиш учуи иш кунипи япада узайтиришни афзал кўрадидар, деб тўла пшопч билап фараз қнлпш мумкпп эдл» 142).
Жапоб фабрикантлар иш ҳақини умумап 10% камайтириш би- лаи бу вазиятиииг табиий таъсирини яиада кучайтиришга ҳаракат кплдилар. Бу, айтайлик, эркин савдоиикг янги даврини муқаддас- лаштириш байрами эди. Сўигра, иш куни қисқартирилиб 11 соатга тупшрилгаидап кейин, дарҳол иш ҳақи яна 87з% қисқартирилди ва сўпгра, иш купи қатъий равишда қисқартирилиб 10 соатга ту- ширилтапдап кейип, иш ҳаки икки мартадан кўпроц камайтирилди. Шулвнг учуп ҳам шароит имкои бергап жойларпииг ҳаммасидаиш ҳаки камида 25% камайтирилди 143  144\ Шуидай кулай тайёрланган шароитда ишчилар орасида 1847 йилги қонунпп бекор цилиш учун агитация юргизиш бошлапди. Алдаш, йўлдан уриш, дўқ-пўписа ка- бн воситаларнинг ҳаммаси ишга солинса ҳам, лекин буларнинг ба- рн пуч бўлиб цолди. Ишчилар ўзларииинг «бу қонуп зулми остида эзилганликларипи» шикоят қилиб ёзган беш-олти арзиома тўплан- гаи бўлса ҳам, лекин арзиомага цўл цўйган кишиларнииг ўзлари оғзаки сўроқ вақтида бизпи мажбур қилиб цўл қўйдирдилар, де- гап гапни айтдилар. «Уларнипг эзилганлиги тўғри-ю, лекин уларни фабрика қонуни эмас, балки бошцаларнинг зулми эзган» 144). Лекин фабрикантлар ишчиларпи ўз истакларича сўзлатишга муваффақ бўла олмаган бўлсалар ҳам, аммо ўзлари матбуотда ва парламептда ншчилар номидап янада цаттиқроц бақира бошладилар. Уларфаб- рпка инснекторлариии худди Конвент" комиссарларидай килиб кўрсатдилар, гўё бу инспекторлар бечора ишчиларпи ўзларииинг дупёпи яхшилаш ҳацидаги иуч хаёлларига раҳмсиз равишда цур- бон цилаётган эмишлар. Лекип бу пайранг ҳам чиппакка чиқди. Фабрика инспектори Леонард Хорпер шахсан ўзи ва ёрдамчилари оркали Ланкашир фабрикаларидап жуда кўи гувоҳлик маълумот- лари тўилагап. Сўроц қилингап ишчиларнинг 70% га яқини 10 со- атлик иш куиини, бундап кейип озроқ қисми 11 соатлик ишкунини 142) «Reportsrof Insp. of Fact for 31 st October 1848», p. 16.
143) «Мен ҳафтада 10 шиллинг олгаи кишиларнинг ойлигини, иш ҳадининг умуман
10% камайтирилганлиги туфайли 1 шилли‘нг ва сўнгра, иц^ аақтининг қисқартирил- гаилигини баҳоиа цилиб, яна 1 шиллинг 6 пснни, ҳаммаси бўлиб 2 шиллинг 6 пенни цисдартирганларига ва, шунга дарамай, кўпчилик ўн соатлик биллни даттиқ туриб ёцлаганлигига ишонч ҳосил дилдим» («Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1848». P. *16). ’ _
144) «Арзчомага дўл қўяётганимда мсн цандаидир оир емон иш дилаётганимни ҳам айтган эдим. — Ундай бўлса, иега сиз арзномага қўл цўйдингиз? — Чунки цўл Нўймаганимда мсни кўчага чиқариб ташлар эдилар. Арзнома берган киши ҳади- цатан ҳам ўзини «эзилган» ҳис дилса ҳам, лекин асло фабрика ^онуни зулми остида эзилган эмаслигини билар эди» («Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1848», p. 102).
19-516


282 УЧИНЧИ бўлим.— абсолют қушимча қиймат ҲОСИЛ ҚИЛИНИ1ПИ
ва жуда оз цисмл эскича 12 соатлик иш кунини ёқлаб фикр бил- диргаи 145).
Бошқа бир «илтифотли» найранг эса катта ёшдаги эркак ишчи- ларгш 12—15 соат ишлашга мажбур қилиб, сўигра бу фактпи чина- кам пролетарча истакнинг энг ҳақиқий ифодаси килиб кўрсатиш- даи иборат. Лекин «шафқатсиз» фабрика пнспектори Леонард Хор- нер бу ерда яна ҳозир-нозир бўлиб турипти. «Иш вақтидан ошиқ ваюда» ишловчи ишчиларнинг кўпчилиги айтганларки,
«улар оз иш ҳақи олиб 10 соат ишлашии афзалроқ кўргап бўлар эди- лар, лекип уларнииг бошқа иложи йўқ эди: улар орасида ишсизлар шу қа- дар кўпки, кўпгипа йигирувчплар оддий [савағиччи] бўлпб мажбуран ишла- мокдалар, агар улар иш куипни узайтиришга рози бўлмасалар, уларнинг ўрпини дарҳол бошқалар олган бўлар эдп, чунки улар учун масала: ё узоқ- роқ вақт ишлаш ёки кўчага чиқариб ташланпшдан иборат эди» * 146).
Капиталпинг дастлабки ҳужуми муваффақиятсиз бўлиб чиқди, натижада ўн соатлик иш куни ҳақидаги қонун 1848 йил 1 майда кучга кирди. Шу орада чартистлар партиясининг муваффақиятсиз- ликларга учраши, йўлбошчиларининг қамоққа олиниши ва ташки- лотннииг тор-мор қилиниши Англия ишчилар синфининг ўз кучига бўлган ишончига путур етказди. Шундан бир оз вақт ўттач, Па- рижда кўтарилган июнь цўзғолони ва унинг ваҳшийларча бостири- лмши Европа континентида ҳам, Англияда ҳам ҳукмрон синфлар- нииг барча фракцияларини: хусусий ер эгалари ва капиталистлар- нн, биржа корчалонлари ва дўкондорларни, протекционистлар ва фритредерларпи, ҳукумат ва оппозицияни, поплар ва эркин фикр килувчиларни, ёш фоҳишалар ва кекса монах хотинларни умумий бир шиор остида, яъни мулкии, динни, оилани ва жамиятни қут- қазвш шиорп остида бирлаштирди! Ишчилар синфига ҳамма жой- да лаъиат ўқилди, улар ҳамма жойда қувғун қилинди, уларга нис- батан «шубҳали кишилар тўғрисидаги қонун» 100 жорий қилинди. Шуидай цилиб, жаноб фабрикантлар тортинмасдан бемалол иш киладиган бўлиб қолдилар. Улар фақат ўп соатлик иш куни қону- ппга карши исён кўтариб ^олмасдан, балки 1833 йплдан бошлаб иш кучипи «эркии равишда» сўрашга бирхмупча чек қўйишгаурин- гап бутуп қопунчиликка ҳам қарши исён кўтардилар. Бу эса сур- бетларча ҳаёсизлик билан ва ашаддий террорчилик бплан икки йилдан ошиқ давом эттирилган ^улликни ёқлаб қилинган кичкина исёп 101 эди ва буни осонлаштириб қўйган ҳол шу эдикп, исён кў-
,<5) «Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1848», p. 17. Шундай қилиб, жаноб Хорнер қарамоғидаги округда 181 фабрикада 10 270 катта ёшдаги эркак ишчи сўроқ қилинган. Уларнинг баёнотларини фабрика инспекциясининг 1848 йил октябрь ойида там.ом бўлган ярим йиллик ҳисоботига дилинган иловадам топиш мумкин. Гувоҳ- ларшшг берган бу сўроқларида бошқа жиҳатлардан ҳам кўп қимматли материаллар бор.
14f) «Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1848». Леонард Хорнернинг ўзи тўплаган 69, 70, 71, 72, 92 93-сонли баёнотларга, шунингдек инспектор ёрдамчиси А. тўлаган «Appendix» даги’ 51, 52, 58, 59, 62, 70-сонли баёнотларга қаралсин. Ҳатто бир фабрикант гапнинг очиғини айтиб қўйган. Уша жойда, ҳисоботнинг 265-сойли сўроғидан кейин келадиган 14-сонли сўроғига қаралсин [37-бет]. ,


VIII БОБ,—ИШ КУНИ
283
таргаи капмталпст ўз царамоғидаги пшчпнииг жонига зиён етка- зишдан бошт^а ҳеч кандай зиён-заҳмат кўрмас эди.
Бундан кейипги ҳодисаларни тушуниш учуи шупи эслатпб ўтиш зарурки, 1833, 1844 ва 1847 йилларда чицарилган фабрика қонун- ларидан ҳеч бири бир-бирига ҳеч қандай ўзгартиш киритмаганли- гидап, бу қонунларнинг учови ҳам ўзининг қонуний кучинп сақлаб цолади ва бу қонунлардан ҳеч бири 18 ёшдан катта бўлган эркак ншчиларпипг иш кунини чекламайди ва 1833 йилдан бошлаб эрта бнлап соат 51/2Даи кечқурун соат вУггача давом этадиган ўн беш соатлик иш куни қонуний «кун» бўлиб қолаверади ҳамда қопунда кўрсатилгап шартлар билан ишловчи ёш ўсмирлар ва хотин-қизлар факат шу иш куни доирасида аввал ўн икки соаг, сўнгра эса ўн соат ишлашлари лозим эди.
Фабрикантлар баъзи жойларда ишни шундан бошладиларки, ўз- ларида ишловчи ёш ўсмир ва хотин-қизларнинг бир қисмини, баъ^ зи ҳолларда эса ярмини ишдап бўшатиб юбордилар ва катта ёшдаги эркак ишчиларнинг деярли йўқолиб кетган кечаси ишлашини яна тпкладилар. Улар, ўн соатлик иш куни ҳа^идаги қонуи бор экан, шундап бошца чорамиз йўқ!— деб ишонтирмоқчи бўлган эдилар 147).
Иккинчи қадам овқатланиш учун белгиланган цопуний танаф* фусларга тегишли эди. Қулоқ солайлик-чи, фабрика инспекторлари нима деяр эканлар:
«Иш куни ўп соат қилиб чеклангап вақтдан буёп фабрикаптлар, гарчи ўз қарашларини ҳалтг амалда рўёбга чиқармагап бўлсалар ҳам, даъво қилиб, биз масалан, эрта билан соат 9 дап кечқуруи соат 7 гача давом этадиган иш шароитида овқатлапиш учуи эрта билап соат 9 гача бир соат ва кечқурун соат 7 дан кейип ’/2 соат вадт берамиз ва шуидай қилиб ишчиларга ҳаммаси бўлиб овдатланиш учуп 1’/2 соат вадт бериш билап қопупда кўрсатилган талабларпи етарли даражада бажарган бўламиз, дейдилар. Баъзи ҳолларда улар ҳозир тушлик овкат учуп ярим соат ёки тўла бир соат вақт беради- лар-у, лекии шу билан бирга, бизлар' бу 1’/2 соат вацтпипг ҳеч бир қисмини ҳам ўп соатлик иш куни ҳисобига қўшишга асло мажбур эмасмиз, деб қат- тиц туриб оладилар» 147 148).
Шундай қилиб, жаноб фабрикантларнинг даъвосига кўра, 18-44 йилги цонунда овцатланиш учуп бериладиган вақтнинг жуда апцц равишда қатъий қилиб қўйилганлиги ишчиларга фақат фаб- рикага келгунга цадар ва фабрикадан кетгандаи кейин, яъни ўз уйларида еб-ичишларига рухсат берар эмиш! Хўш, нега ишчининг эрта билан соат 9 дан илгари овқатланиши мумкин эмас? Лекин кирол қарамоғидаги расмий юристлар, цонунда кўрсатилган овқат- лапиш вақти
«ҳақидатап лш купида бсрилгап тапаффуслардап иборат бўлиши лозим ва ишчиларни эрта билан соат 9 дап кечқуруи соат 7 гача танаффуссиз су- Рункасига 10 соат ишлатиш қоиунга хилофдир» 149>
легап царорга келганлар.
147) «Reports etc. for 31 st October 1848», P- 123, 134-
148) «Reports etc. for 30 th April 1848», p- 47.
14S) «Reports etc. for 31 st October 1848», P- 13’).


284 УЧИНЧИ БУЛИМ,—АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Ана шундай олижаноб намойишлардан кейип капитал исёпга ҳозирлаппш мақсадида шундай Г|ир тадбирни кўлладики, бу тад- бир 1844 йилги қонупнинг аниқ мазмунига мувофиқ эди ва, демак, цопуний эди.
Албатта, 1844 йилги қонун кундуз соат 12 гача ишловчи 8—13 ёшлл. болаларни куидуз соат 1 дан кейич яна ишлатишни тақиқ- лагап эди. Лекин бу қонун соат 12 да ёкиундан кейин иш вақти бошланадиган болаларнинг 67г соатлик меҳнатини мутлацо тартиб- га солмади! Шунинг учун кундуз соат 12 да ишга тушадиган сак- киз ёшли болаларни соат 12 дан 1 гача, яъни 1 соат ва тушдан кейин соат 2 дан 4 гача, яъни 2 соат. ва кечқурун соат 5 дан 872 га~ ча, яъни 37$ соат, ҳаммаси бўлиб, цонунда кўрсатилишича, 672 соат ишлатиш мумкин! Ёки бундай қилиш яна яхшироқ. Бо- лаларни ишлатишни кечқурун соат 87ггача ишловчи катта ёшдаги эркак ишчиларнинг иши билаи бир вақтга тўғри келтириш учун фабрикантлар болаларга кундуз соат 2 гача иш бермасдан, сўнгра уларни кечқурун соат 87г гача ҳеч қандай танаффуссиз фабрикада саклаб турсалар етарли эди!
«Ҳозир эса фабрикаитларпинг очкўзлик билан машипаларпи бир кеча- кундузда 10 соатдан ошиқ тўхтовсиз ишлатишга уринишларп натижасида сўигги вақтда Апглияда 8—13 ёшли ўғил ва қиз болаларни, ёш ўсмирлар ва хотииларипиг ҳаммаси кетгандаи кейпп, ёлғпз катта ёшдагп эркак ишчилар билап бирга мажбуран ишлатиш одат бўлиб қолганлигини очиқдан-очиқ эътироф қилмоқдалар» 150).
Ишчилар ва фабрика инспекторлари гпгиена ва ахлоқ мулоҳа- заларпии асос қилиб, бупга қаттиқ норозилик билдирдилар. Лекин капитал бунга цуйидагича жавоб Оерди:
«Ўз кирдикорларим, майлп, бошимга бўлсип бало,
Мен талаб қиламан қопуний судпи фақат, Вексель юзасидан берилсип ҳақим албат» 102.
Дарҳақиқат, 1850 йил 26 июлда умум палатасига тақдим қи- липган статистик маълумотларга кўра, ҳамма порозидикларга қара- май, 1850 йил 15 июлгача 257 фабрикада 3 742 бола шу «одат» билан ишлатилди 151). Лекин ҳали буниси у ёқда турсин! Капитал- нинг мушукпикидек ўткир кўзлари 1844 йилги қонун дам олиш учун камида 30 минут танаффус бермасдан тушлик ов^атгача беш соат ишлашга рухсат бермаслигини, аммо тушлик овқатдан кейин- ги иш тўғрисида эса бу қонунда бундай гаплар йўқлигини дарров кўриб цолди. Шунинг учун капитал саккиз ёшли ишчи болаларни кундуз соат 2 дан кечцурун соат 87г гача ишлатиб тинкасини цу- ритиш устига яна уларни шу вақт ичида оч қолдириш каби лаз- затга эришувни талаб ^илган эди ва унга эришди ҳам!
1Ь0) ўша жойда, 142- бет.
I*1) «Reports etc. for 31 st October 1850», p. 5, 6.


VIII БОБ,—IIIII КУНИ
285
«Хўб, кўкраги кесилсип; тилхатда шуидай дейилган!» 152) 103
Болалар меҳиатини тартпбга соладиган 1844 йил қонуиинипг апик мазмунига Шейлок сингари ихлос кўйиш, бу қонун «ёш ўс- мирлар ва хотии-қизлар» меҳнатинп тартибга солганидан унга қар- ши очиқдан-очиқ исён тайёрлаши лозим эди. Шуни эслатиС ўтиш зарурки, «нотўғри Relaissystem»HH йўқ цилиш бу қонуннинг энг асосий мақсади ва энг асосий мазмунидир. Фабрикантлар ўз исён- ларини бошлар эканлар, оддий қилиб, 1844 йилги қонуннинг фаб- рнкада ўзбошимчалик билан белгиланган ўн беш соатлик қисқа иш куии мобайнида ёш ўсмирлар ва хотин-қизларнинг иш кучидан ўзбошимчалнк билан фойдаланишни тақиқловчи моддалари
«иш вақти 12 соат қилиб чекланган ваг^тгача нисбатан зарарсиз (comparatively harmless) эканлиги» маълум бўлди. Ўн соатлик иш куни тўғрисидаги конун шароитида эса, бу моддалар чидаб бўлмайдиган адолатсизликдир (hardship;153  *),
дедилар.
Шупннг учуи улар инспекторларга жуда совуққонлик билан: биз копунпинг аниқ мазмунига эътибор беришни истамаймиз ва эски системани ўз билганимизча жорий қилмоқчимиз, деб айтди- лар154). Бу иш ёмоп маслаҳатларга қулоқ солиб йўлдан озган иш- чиларнинг ўзига ҳам фойдали эмиш, чунки
«уларга кўпроқ иш ҳақи тўлашга имкон беради». «Бу — ўн соатлик иш куни қонуни шароптида Буюк Брптаниянинг саноатдаги устунлигини сақлаб қолиш учун бирдаи-бпр чорадир»155). «Эҳтимол, сменалар системаси шароити- да қонуннинг бузилишини билиш бирмунча қийин бўлса керак, хўш, бунинг нима ёмонлиги бор? (what of that?) Наҳотки, фабрика инспекторларини ва уларпинг ёрдамчиларини фақат бир оз ташвишдан (some 1 ittle trouble) цут- цазиш учун бу мамлакатнинг саноат соҳасидаги катта-катта манфаатларини иккипчи даражали нарса деб қараш мумкин бўлса?» 156).
Бу найрангларнинг ҳаммаси, албатта, ҳеч бир ёрдам бермади. Фабрика инспекторлари судларга мурожаат цилиб, иш қўзғата бошладилар. Лекин орадан кўп ўтмай ички ишлар министри сэр Жорж Грей устига фабрикантлардан арзномалар шундай ёғила
*52) Капитал хоҳ тараққий қилмаган формада бўлсин, хоҳ тараққий дилган фор- мада бўлсин, унинг табиати бирдай қолаверади. Америкада Гражданлар уруши бош- ланишидан бир оз илгари Нью-Мексико территориясидаги цулдорлар ҳукмронлиги тацозоси билан чиқарилган қонунлар тўпламида бундай дейилади: «Модомики ка-
питалист ишчининг иш кучини сотиб олган экан, демак, ишчи унинг (капиталистнинг) пулидир» («The labourer is his (the capitalist’s) money»). Бундай дараш Рим пат- рицийлари орасида ҳам кенг ёйилган эди. Улар плебейга қарз берган пул тирик- чилик воситалари ёрдами билан қарздорнинг гўшти ва қонига аиланади. Демак, бу «гўшт билан қс/н» уларнинг «пули» эди. Шейлокнинг 10 жадвалли донуни104 ҳам ана шундан келиб чиқдан! Гўё кредитор патрицийлар Тибр даресининг нариги то- монидан баъзи-баъзида тўй-томошалар дилган чоқларида қарздорларнинг гўштини пишириб еганлар деб даъво қилувчи Ленгенимг гипотезаси худди Даумернинг христианларнинг табаррук шарбат ичиш маросими ҳақидаги гипотезаси сингари исботланмасдан қолмоқда. . оо
183) «Reports etc., for 31 st October 1848», P- 133.
1M) филантроп Ашуор т ҳам, жумладан, буни Леонард Хорнерга ёзган квакерларча ^ирканч хатида айтган эди («Reports etc. April 1849 , р. 4).
166) «Reports etc. for 31 st October 1848», p. ioo.
18e) «Reports etc. for 31 st October 1848», P- 140.


286 УЧИНЧИ БЎЛИМ,— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ДПЛИНИШИ
ботладики, натижада 1848 йил 5 августда чицарилган циркулярда у иис-пекторларга бундай маслаҳат берди:
«қонушшнг расмий жиҳатдап бузплиш ҳоллари тўғриспда умумап жа- вобгарликка тортмасдан, фақат ёш ўсмирлар ва хотин-қизларни 16 соатдан ошиқ ишлашга мажбур қилиб, шу тариқа Relaissystem’nii суиистеъмол қилиш исбог этилгап тақдирдагииа жавобгарликка тортиш лозим».
Шундан кейин фабрика инспектори Ж. Стюарт фабрикадаги ўн беш соатлик иш куни давомида сменалар системаси деб аталадиган системани бутун Шотландияда жорий қилишга рухсат берди ва бу- система бу ерда тез вақт ичида илгаригидек жуда ривожланиб кет- ди. Англия фабрика ииспекторлари эса, аксипча, министрнинг дик, татор ҳоким сингари қонунларни ҳаракатдан тўхтатишга ҳақи йўқ- дедилар ва proslavery rebels [қулликни ёқлаб исёнчиларга] қарши суд ишини давом эттирдилар.
Лекии судлар, county magistrates157*, оцлов ҳукмлари чиқараёт гап экап, суд жавобгарлигига тортишдан пима фойда? Бу судларда жапоб фабрикантларнинг ўзлари ўз-ўзиларини суд қилиш учунмас- лаҳат қилишарди. Бир мисол келтирайлик. Кершо, Лиз ва шерик- ларининг ип йигириш фирмасидан Эскригге деган бир кишп ўз фабрикаси учуи белгилапгап Relaissystem схемасини ўз округи- нинг фабрика инспекторига тақдим қилган. Рад жавоби олгач, авва- лнга ҳеч кандай чора кўрмасдан ўтира бергаи. Орадан бир неча ой ўтгач, Робинзон дегаи яиа бир ип йигирувчи киши, гарчи Эск- риггевинг Пятницаси бўлмаса ҳам, ҳарҳолда цариндоши бўлган бмр шахс, ўз корховасцда Эскригге ўйлаб) чиқарган системага ай* наи ўхшаш сменалар системаси жорий қилишда айбланиб, Стокпорт- да маҳаллий судга берилган. Тўрт судья, шу жумладан ип йиги- риш фабрикантларидан 3 киши, ўша Эскригге раҳбарлигида суд килган. Эскригге Робипзонни оқлаган ва Робинзон учун пимаики қонуний бўлгап бўлса, шу парса Эскригге учун ҳам адолатли бў- лади деган. Эскригге ўзи чиқаргаи ва қонун кучига кирган қарорга асос-ланиб, дарҳол бу системани ўз фабрикасида ҳам жорий қил- гап158). Албатта, бу судлар составинипг ўзиёц цонуини очикдан- очиқ бузиш эди 159).
Ипспектор Хауэлл хитоб қилиб бупдай дейди: «Бу хилдаги суд масхара- бозликлари бунга хотима бериш зарурлигини яққол кўрсатади... иккидан бпри: ё қопунпи ана шу ҳукмларга уйғунлаштиринг, ёки дарор чиқарпшни камроқ бадпом бўлган трибупалга дўйиб беринг, токи бу трибупал бундай  167
167) Бу «country magistrates», У. Коббет атаганидек, «great unpaid» [«хац олмасдан ишлайдиган улуғ вотлар»] графликлардаги обрўли гаахслардан териб олинадиган, пулсиа ишлайдиган яраштирувчи судьялардйр. Ҳациқатда эса улар ҳукмрон синфларнинг маҳаллий •удларини ташкил қиладилар.
1Ьв) «Reports etc. for 30 th April 1849», p. 21, 22. Бу хил мисолларни яна ўша жойдан, бстлардан солиштириб кўрилсип.
) Cap Жон Хобхауз фабрика донуни номи билан машҳур бўлган Вильгсльм IV ҳукмронлигишмг 1 ва 2- йил қонуни, 39-боб, 10-моддаси, ҳар дандай йигириш ёки тўцувчилик фабрикасининг эгасига, шунингдек унинг отасига, ўғлига ёки ака-укасига фабрика ионунини бажаришга оид масала муҳокама қилинган ҳолларда яраштприш судьяси вазифасини бажаришни тадиқлайди.


VIII БОБ.— ИШ КУНИ
287
холларнипг ҳаммаспда ўз қарорларини қонунга мувофиқлаштирсин. Судьялик вазифаси маош олиб ишлайдигап вазифа бўлишини астойдил тилашга тўғри келади!» 160>.
Кнрол карамоғидаги расмий юристлар 1848 йилги қонуннииг фабрикаптлар томонидап изоҳлапишини бемаъни деб айтган бўлса- лар ҳам, лекин жамиятпинг халоскорлари ўжарлик қилиб, ўз сўз- ларидан қайтмадилар.
Леопард Хорнер бундай дейди: «Мен 7 та турли суд округларида 10 та иш қўзғаб, қонуннп бажаришга мажбур қилпшга уринганимдан кейин фа- қат бпр мартагина судьялардан ёрдам кўрдим... шунинг учун мен қонунни бузганлик учун бупдап кейии судга беришни фойдасиз деб биламан. Қонун- нипг иш соатларпнп бир хил қилиш мақсадида тузилган қисмига... Лан- кашир аллақачон амал қилмай қўйди. Шу билан бирга Relaissystem деб ата- ладигап система ҳукм сурадиган фабрикаларда ёш ўсмирлар ва хотин-қизлар 10 соатдан ошиқ ишлашга мажбур қилинаётганлиги ёки қилинмаётганлигига ҳақиқатан ишошпп учуп менинг қўлимда ҳам, ёрдамчиларим қўлида ҳам мутлақо ҳеч қандай восита йўқ... 1849 йил апрелнинг охирларида менинг царамоғимдаги округда бўлгап 114 фабрика шу метод билан ишлай бошла- ган эди, сўнгги вақтларда улариииг сони жадал ошиб бормоқда. Умуман ҳозир бу фабрикалар эрта билан соат 6 дан кечқурун соат 77ггача 1372 соат ишлайдилар; баъзи ҳолларда улар эрта билан соат 57г дан кечқурун соат 872гача 15 соат ишлайдилар» 151).
1848 йил декабрдаёк Леонард Хорнер қўлида 65 фабрикант ва 29 фабрика назоратчисининг рўйхати бўлиб, улар ҳаммаси бир оғиздан, бу Relaissystem шароитида ҳаддан ортиқ ишлатишнинг жуда кенг ёйилишига ҳеч қандай контрол системаси тўсқинлик цила олмайди, деганлар 162). Ўша болалар ва ёш ўсмирларнинг ўзи гоҳ йигириш устахонасидан тўцувчилик устахонасига ва шу каби- ларга ўтказилади, гоҳ 15 соат ичида улар бир фабрикадан иккинчи фабрикага ўтказилади (shifted) 163). Бундай системапи, қани конт- рол қилиб кўринг-чи, чунки
«смена сўзи бплан супистеъмол қилинадиган бу система ишчиларни худди ўйин картасини чийлагани сингари пиҳоят даражада аралаш-қуралаш қилиб юборади ва ҳар куни турли кишиларнинг иш ва дам олиш соатлари- ни шупдай ўзгартириб юборадики, патижада ишчиларнинг ўша группаси тўла составда ҳеч қачон илгариги вақтда ва илгариги ўрнида ишламайдп!» 164).
Бироқ Relaissystem деб аталган бу система ҳациқатан ҳам ҳад- дан ташқари оғир меҳнатга мутлақо боғлиқ бўлмаган ҳолда капитал фантазиясидан вужудга келган бир нарса эдики, ҳатто Фурье ҳам ўзининг «courtes seances»107 деган юмористик очеркларида бундай нарсаии ҳеч вақт хаёлига келтирган эмас, лекин бунда меҳнатнинг жозибадор кучи капиталнинг жозибадор кучига айланиб кетган. Фабрикантлар вужудга келтирган ва яхши ниятли матбуот намуна
-Ч th АргП 1849>’[р-22Ь
□ Чс- for 31 st October 1849», р. 6.
□ *§ер°г 3 eJc‘ /ог 30 th April 1849», p 21.
14) «Reports etc. for 31 st October 1848», p. 95.


288 УЧИИЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ цўшимча қиймат ҳосил қилиниши
қилиб кўрсатиб, «оқилоиа пухталик билан режали иш кўрганда нималар қилиш мумкин» («what a reasonable degree of care and method can accomplish»), деб кўкларга кўтариб мақтаган бу систе- маларпи кўздан кечирайлик. Ишчилар баъзан 12—15 категорияга бўлпнар ва уларнипг таркибий цисмларп ўз навбатида доимо ўзга- риб турар эди. Капитал фабриканипг ўн беш соат давом этувчи иш куни вақтида ишчини гоҳ 30 минут, гоҳ бир соаг ишлатиб, сўнгра унп яна ишдан суриб цўяр, сўнгра яна фабрикага ишга тортиб, яиа ундан суриб цўяр эди, ишчини узуқ-юлуц вақт билан ишлатиш учун уни гоҳ уёққа, гоҳ буёққа цувиб турар эди, лекин ўн соатлик иш купи гўла-тўкис тамом бўлмагунча упи ўз ҳукмидан чиқармас эдп. Бу худди театр саҳпасида бўлганидек, айпи шахсларнинг ўзи турли па.рдаларнипг турли саҳиаларида навбат билап чиқиб тури- ши лозмм эди. Бутун спектакль ўйналиб тамом бўлгуича актёр саҳ- на пхтиёрида бўлгани сингари, ишчилар ҳам энди, фабрикага ке- либ-кетиш вацтидап аашқари, бутуп 15 соат давомида фабрика ихтиёрида эди. Шундай цилиб, дам олиш соатлари мажбурий бе- корчплик соатларига айлапиб кетдики, бу эса ёш ўсмпрлариинг ковоцхопага, ёш ишчи хотинларнинг фоҳишахонага боришига са- баб Оўлди. Ишчилар сонини оширмасдан ўз машипалариии ҳар купи 12 ёки 15 соат ишлатишга урингаи капиталистнинг ҳар сафар ўйлаб чицарадиган янги нағмаси натижасида ишчи ўз овқатини турли маҳалда ютиб олиши лозим эди. Ўн соатлик иш куни учун агитация юргизилгаи вацтда фабрикантлар, бир гала ишчилар ўн соатлик меҳнати учуп ўн икки соатлик иш ҳақи олиш умиди билаи арзномалар бермоцдалар, деб бақириб-чақириб юрган эдилар. Эпди эса улар бупинг тескарисини килмоцдалар. Улар иш кучини ўн икки ва ўн беш соат ўз ихтиёрларида сақлаганликлари учун фақат ўн соатга иш ҳақи берадигап бўлдилар 165). Айни мацсад ҳам ана шу эди, бу — ўп соатлик иш цонуиининг фабрикантлар томонидан ўйлаб чиқарилган шакли эди! Булар ғалла цонунларига қарши аги- такия юргизгап вақтда роса 10 йил бир тийинигача ҳисоблаб чи- қиб, ишчиларга, ғалла эркин равишда четдан келтирилганда Анг- лия саноати ихтиёрида бўлган воситалар билан капиталистларии бойитиш учун купда ўн соат ишлаш бутунлай етарли бўлар эди, дегак ва инсоипарварлик ҳақида тилёғламалик билан гапирувчи ўша фритредерлар эди ,66).
Капиталпинг икки йиллик исёни, нихоят, Аиглияиипг тўрт юкори суд маҳкамасидан биринииг — хазина судинипг қарори би- лаи тамомига етди, бу суд ўзига кўриб чиқиш учун ҳавола этилган ҳодпсалардан бири тўғрисида 1850 йил 8 февралда, фабрикаптлар гарчи 1844 йил цоиунинипг маъносига қарши ҳаракат қилгаи бўл- .. 16fi) Қаралсин: «Reports etc. for 30 tli April 1849» P- 6 ва spiffing system [жойдан- ткойга нучириш системаси] ҳақида фабрика инспекторлари Хауэлл ва Сандсрс томонидан «Reports etc. lor 31 st October 1848» да берилган муфассал тушунтириш. Шупингдек 1849 йил нўк- ламида Аштон шаҳри ва тпаҳар атрофидаги руҳонийларнинг бу систсмага қарши ьироли- чаг* бХан аРЗНОмасига ҳам царалсин. n r . l
- ixi?cajJoQ-7 СОлИ111тириб ь-ўрилсин: JL Н- Greg «The Factory Question and the Ten IJOUTb L/111 f 1оо7»


VIII БОБ.—ИШ КУНИ
289
сачар ҳам, лекип бу қонуннинг ўзида уни маъпосиз қилиб қўяди- гап баъзи сўзлар бор деб қарор чиқарди. «Шу қарор билан ўн соатлик иш куни ҳақидаги қонун бекор қилинди» 167). Ҳозирга ца- дар Relaissysterrf пп ёш ўсмирларга ва ишчи хотин-қизларга нисба- тан татбиқ қилишдан хавфсираб келган кўп фабрикантлар эпдибу системага икки қўллаб ёпишиб олдилар 13?>.
Лекин капиталнинг цатъий ғалабасидай бўлиб туюлган бу ға- лабадан кейии дарҳол бурилиш юз берди. Ишчилар бу вақтгача ҳар куии қаттиқ қаршилик кўрсатиб турган бўлсалар ҳам, лекин уларпмпг бу қаршилиги иассив эди. Эндиликда эса улар Ланкашир ва Йоркширда даҳшатли митингларга тўпланиб, қаттиқ иорозилик билдира бошладилар. Демак, ўи соатлик иш куни ҳақидаги қонуп деб аталгап қопуп шуичаки товламачиликдан, парламеит фирибгар- лигидан иборат экан, бундай қонун ҳеч қачон бўлмаган! Фабрика инспекторлари, синфий антагонизм ниҳоят даражада кескинлашди, деб ҳукуматпи қаттиқ огоҳлантира бошладилар. Ҳатто фабрикант- ларпинг бир қисми ҳам бундай деб зорлана бошлади:
«Судларнпнг бир-бприга зид қарорлари бутунлай ноиормал ва тартиб- сиз аҳволга олиб келди. Йоркширда бир қонуп, Лапкаширда пккипчи қопуп, Лапкаширнипг қайси бир маҳалласида учинчи қоиуп, упииг бевосита қўш- ниси бўлгап жойда тўрттшчи қонуи бор. Катта шаҳарлардаги фабрикаитлар қонунии четлаб ўтишлари мумкип, қишлоқ жойларидаги фабрикаптлар эса Relaissystem учун ва айниқса ишчиларнп бпр фабрикадап иккинчи фабри- кага кўчириш учуи керакли кишиларпи тополмай юрадилар ва ҳоказо».
Иш кучипи эксплуатация қилишдаги теиглик эса капиталнипг назарида инсонпинг биринчи ҳуқуқидир.
Бундай шароигда фабрикантлар билан ишчилар муросага кел- дилар ва парламент буни 1850 йил 5 августда янгидан қўшимча қилиб чиқарилган фабрика қонупи билан тасдиқлади. «Ёш ўсмир ьа хотин-фтзларнинг» иш куни ҳафтанинг дастлабки 5 кунида орт- дпрплиб, 10 соатдан 1072 соатга етказилди ва шанба купи 77г соат килиб чеклаб қўйилди. Иш эрта билан соат 6 дан кечқурун соат 6 гача давом этиши лозим 1б9\ овқатланиш учун 1 Vs соат таиаффус бершгшии керак, бу танаффус ишчиларга айни бир вактда ва 1814 йил цонупига мувофиқ берилиши лозим ва ҳоказо. Шу билан Relaissystem умрбод йўқ қилинди 170). Болалар меҳнати учун 184z! йилги қонун ўз кучида қолди.
,в7) Ф. Эигелъс. «Ўн соатлик иш куни хақида инглиз билли» (мен нашр этган «Хеие Klieinische Zeitung. Politisch- okonom’ische Revue», 1850 йил anpejib conn, 13- бғт [K. Маркс ва Ф. Энгельс Асарлари, 2- нашри, 7- том, 253- бетга царалсии]). Ўша «олий» суд Америка- даги Гражданлар уруши вадтида гпундай бир иборага ёнишиб олган эдики, бу ибора Чароцчиларницг кемаларини қуроллаитирпшга қарши чиқарилган қопупни унинг тўгридан- тугри тескарисига айлантириб юборган эди.
^8) «Reports etc. for 30 th April 1850».
169) Қишда бу вақт ўриида эрта билан соат 7 дагн ксчқурун соат 7 гача ишлашга РУхсат этилди.
|7°) «Бу цонун» (1850 йил қонуни) «шундай муросага келиш натижасида чиқа- Рилгаи эдики, бу муросага кўра, ишчилар ўн соатлик иш куни қонуни берадиган Фойдадан воз кечдилар ва бунинг ўрнида иш куни чегараланган кишиларнинг айни 2ИР вақтда ишни бошлаб ва айни бир вақтда ишни тамом қилишлари каби устун- лпкни қабул қилдилар» («Reports etc. for 30 th April 18o-», p. 14).


290 УЧИНЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎ1ПИМЧА ЦИЙМАТ ҳосил цилиниши
Фабрикантларнинг бир туркуми бу сафар ҳам, илгаригидек, пролетар болаларига нисбатан алоҳида сеньориал ҳуқуҳларни таъ- минлаб олди. Булар ипакчи фабрикантлар эди. Улар 1833 йилда дўц билан фарёд солиб, «агар ҳамма ёшдаги болаларни кунда 10 соатдан ишлатиш эркинлигини биздан тортиб олсалар, бу билан фабрикаларимизни тўхтатиб кўядилар («if the liberty of working children of any age for 10 hours a day were taken away, it would stop their works») деган эдилар. Гўё улар 13 ёшдан катта болаларни етарлича?сотиб олишга кодир эмас эмишлар. Шундай қилиб, улар истагап имтиёзларига эришдилар. Кейинроқ ўтказилган текшириш натижасида уларнинг бу баҳонаси бошдан-оёқ ёлғонлиги маълум бўлди171), бироқ, бу нарса, уларнинг ҳатто курсига ўтира олмайди- ган кичик болаларни топширилган ишни бажариш учун курсига ўтказиб қўйиб, ҳар куни 10 соатдан ишлатиб, ўн йил давомида уларнипг қонларидан ипак тортиб олишларига халақит бермади172). 1844 йил конуни, гарчи 11 ёшдан кпчик болаларнн куида 6!/2соат- дан ошик ншлатиш «эркиплигини» улардан «урпб цолган» бўлса- да, лекин бунинг эвазига 11 — 13 ёшли болаларни кунда 10 соатдан ишлатиш имтиёзини уларга таъминлаб берди ва фабрикада ишлов- чи бошқа болаларнинг мактабларга мажбурий равишда қатнаш тартибини бекор қилди. Бу сафар мана бундай бир баҳона то- пилди:
«Шойинппг нафис бўлиши бармоқларнипг нозик бўлпшини талаб диладиг шунинг учун болалар жуда ёшликдан фабрикага кириб ишлаган тақдирда- гина бу маҳоратни қозона оладилар» 173).
Россияшшг жанубида териси ва ёғи учун қорамолни сўйишлари сингари, бу ерда ҳам бармоцлари нозик бўлсин учун болаларнинг ўлимига сабаб бўлар эдилар. Ниҳоят, 1844 йилда берилган имтиёз 1850 йилда ипак фабрикаларининг фақат йигириш ва ўраш бўлим- ларида қолдирилган эди; лекин ўз «эркинлигидан» маҳрум бўлган капиталнинг зарарини қоплаш учун 11 — 13 ёшли болаларнинг иш вакти оширилиб, 10 соатдан 101/г соатга етказилган эди. Бунга ма- на бундай: «Бошқа фабрикаларга цараганда ипак фабрикасида ишлаш осон ва бу иш соғлиқ учун унчалик зарар келтирмайди» 174\ деб баҳона цилинган эди. Расмий медицина текшириши кейинчалик шупи кўрсатдикм, аксинча,
«ипак ишлаб чиқарпш округларида ўлувчиларпинг сони ўрта ҳисобда пиҳоят даражада юқоридир, аҳолининг хотин-цизлар қисмидан ўлувчилар эса Ланкаширдаги ип газлама ишлаб чиқарувчи округлардагидан ҳам кўп- дир» 175).  * 170
«Reports etc. for 30 th Sept. 1844», p. 13.
J* ) Уша /койда.
>’«) «Reports etc. for 31 st October 1846», p. 20.
y«) «Reports etc. for 31 st October 1861», p. 26-
170) «Reports etc. for 31st October 1861», p. 27. Фабрика қонуни жорий цилинади- ган ишчи аҳолисининг, умуман жисмоний ҳолати анча яхшилатнди. Врачларнинг бу


VIII БОБ,—И1П КУНИ
291
Фабрика инспекторларининг ҳар ярим йилда қайта-қайта поро- зилик билдиришларига қарамай, бу расвогарчилик ҳозирги вақтга- ча давом этмоқда 176\
1850 йил қонуни эрта билан соат 57г дан кечқурун соат вУггача давом этадиган ўн беш соатлик иш даврини фақат «ёш ўсмирлар ва хотин-қизлар» учун ўзгартиб, эрта билан соат 6 дан кечцурун соат 6 гача давом этадиган ўн икки соатлик иш даврига айлаптир- ди. Демак, бу қонун болаларга тааллуқли эмас эди ва уларни ҳали ҳам бу иш даври бошланишидан олдин соат ва тамом бўлгандан кейин 2!/2 соат эксплуатация қилиш мумкин эди, ҳолбуки уларнинг иши умуман 6V2 соатдан ошиқ давом этмаслиги лозим эди. Қонун муҳокама қилинган чоқда фабрика инспекторлари бу аномалия (четга чиқиш) қандай шармандаларча суиистеъмолларга олиб бо- риши тўгрисида парламентга статистик маълумотлар топширган эдплар. Лекин бу ҳеч қандай натижа бермади. Кўнгилдаги асл мақсад — тараққиёт авж олиб кетган йилларда болалар орқали кат-
тўғридаги фикрлари бир хил ва мен ҳам турли даврларда қилган шахсий кузатиш- ларим натижасида шундай деб ишондим. Шунга қарахмасдан, ва, кичик ёшдаги болаларнинг ўлиши ниҳоят даражада кўплигггни бир ёққа қўйсак, доктор Гринхау- нинг расмий ҳисоботлари фабрика округларидаги аҳолининг соғлиғи «аҳолисининг соғлиғи нормал ҳолатда бўлган деҳқончилик округларига» нисбатан ёмон эканлиги- ии кўрсатади. Буни исботлаш учун, жумладан, унинг 1861 йилги ҳисоботидан қуйи- даги жадвални келтпраман:
Саноатда ишловчц катта ёш- даги эр- каклар проценти
, Ҳар
100 000 эр- как киши- дан ўпка касали на- тижасида ўлганлар
Снругларпинг номи
Ҳар
100 000 хо- тин-қиздан ўпка каса- ли натижа- сида ўл- ганлар
Саноатда ишловчи катта ёш- даги хо- тинлар проценти
Хотин-қизлар- нинг касб т ури
14,9
598
Уиган
644
18,0
Пахта
42,6
708
Блэкберн
734
34,9
Буниси ҳам
37,3
547
Галифакс
564
20,4
Жун
41,9
611
Брадфорд
603
30,0
Буннси ҳам
31,0
691
Маклсфилд
804
26,0
Ипак
14,9
588
Лик
705
17,2
Буниси ҳам
Сток-апон-
36,6
721
Трент
665
19,3
Кулолчилик
30,4
726
Вулстантон
727
13,9
буюмлари Бувисй ҳам'
305
Саккизта
СОҒЛОЙ
деҳ кончил ик округи
340
—
•—
У 176) инглиз < '
капчалик истар-истамас рад қилганликлари маьлум а


292 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИПШ
та ёшдаги пшчиларнинг иш кунини япа 15 соатга етказишдап ибо- рат эди. Бу хил уривиш катта ёшдаги ишчиларнинг қаршилигига учраб, чиппакка чиқиши лозимлигини сўпгги 3 йил тажрибаси кўр- сатиб берди177). Шунинг учун, ниҳоят, 1853 йилда 1850 йилги қо- нунга кўшимча киритилдики, унда «ёш ўсмирлар ва хотин-ь;излар эрта билаи иш бошлаши олдидан ва кечқурун ишни тамом қилган- ларидан кейин болалар меҳнатидан фойдаланиш» тақиқланади, де- йилган. Шу вақтдан бошлаб 1850 йилги фабрика қояуни ўз қара- моғидаги саноат тармо^ларида, баъзи истиснолар билан, барча ишчиларнинг иш кунини тартибга солди 178). Биринчи фабрика қо- нуни эълон цилинган пайтдан бу вақтгача ярим аср ўтди179)  *.
1845 йилда нашр этилган «Printworks’ АсЬда (чит босиш фаб- рикалари ва шу кабилар ҳақидаги цонунда) к4онуи чиқарувчилик ишп биринчи марта ўзининг дастлабки ҳаракат доирасидап чицди. Бу янги «телбалиюжа капиталнинг цандай қаноатсизлик билан йўл берганлиги қонуннинг ҳар бир сатридан кўриниб турипти! Бу цо- нун 8—13 ёшли болалар ва хотин-қизлар иш кунини эрта билан соат 6 дан кечқурун соат 10 гача 16 соат килиб чеклайди ва овқат- лашпп учуп ҳеч қандай қонунлашган танаффус вацтини белгила- майди. Бу цонун 13 ёшдан юқори бўлган эркак ишчиларни иста- ганча кеча ва кундуз сурункасига ишлатиб ҳолдан тойдиришга рухсат берадиИ0). Бу цонун худди парламент чала туғиб ташлаган болага ўхшайди 181).
Ҳарҳолда принцип, ҳозирги замон ишлаб чиқариш усулининг специфик маҳсули бўлган йирик саноат тармоқларида енгиб чициб, ^атъий ғалаба қилди. 1853—1860 йилларда бу тармоқларнинг авж олиб тарақкий қилиб кетганлиги ва, шу билан бир вақтда, фабрика ишчиларининг ҳам жисмоний ва маънавий жиҳатдан юксалиб ке- тиши ҳатто кўрларнинг ҳам кўзини очиб қўйди. Ярим аср давом этган гражданлар уруши натижасида бирин-кетин иш кунини қо- нун йўли билан чеклаш ва тартибга солишга мажбур цилинган *”) «Reports etc. for 30 th April 1853», p. 31.
,78) Англия ип газлама саноати жуда авжига чиққан 1859 ва 1860 йилларда баъзи фабрикантлар иш вақтидан ошиц вақт учун юқори иш ҳақи бериш баҳонаси билан йигирувчи катта ёшдаги эркак ишчиларни ва бошқаларни иш кунини узайтиришга мойил қилишга уринган эдилар. Қўл дастгоҳларида ва сельфакгорларда ишловчй йигирувчилар ўз хўжайинларига ёзган бир хатда бу уричишга хотима берган эди- лар, бу хатда, жумладан, бундай дейилади: «Очиғини айтсак, ҳаётимиз азоб-уқубат билан ўтмоқда. Бизни фабрикада бошқа ишчиларга қараганда ҳафтада деярли икки кун» (20 соат) «ортиқ ишга боғлаб қўяётган эканлар, биз мамлакатда ўзимизни илотлар сингари ҳис қиламиз ва бизнинг ўзимизга ва авлодимизга жисмоний ва машавий жиҳатдан зарар кслтираётган системани абадийлаштираётганлигимиз учун ўз-ўзимизни койиймиз... Шунинг учун биз ушбу ила эҳтиром билан сизга маълум қиламизки, янгл йилнинг биринчи кунидан бошлаб, к.онунда кўрсатилган 1*/2 соатлпн танаффусдан ташқари ҳафтада 60 соатдам бир минут ҳам ошиқ ишламаймиз, яъни эрта билан соат 6 дан нечқурун соат 6 гача ишлаймиз, холос» («Reports etc. for 30th April 1860», p. 30).
1?e) Бу цонуннинг таҳририда унинг бузилишига йўл нўядиган воситалар тўғрисида парламент ҳисоботига қаралсин: «Factories Regulation Acts» (1859 йил 6 август). Яна ўша жойда- Leonard Horner- «Suggestions for Amending the Factory Acts to enable the Inspectors to prevent illegal working, now become very prevalent».
180) «Сўнгги ярим йил ичида» (1857 йил) «менинг царамоғимдаги округда 8 ётпли ва ундан катта болалар ҳақикатан эрта билан соат 6 дан нсчцурун соат 9 гача азоб-уцубат билан ицтлайдилар» («Reports etc. for 31 st October 1857», p. 39).
) «Printworks» Act таълим бериш жиҳатидан ҳам, меҳнатни муҳофаза цилиш жихати- дан ҳам қониқарсиз топилади» («Reports etc. for 31 st October 1862», p. 52).


VIII БОБ. — ИШ КУНИ
293
фабрикантларнинг ўзи саноатнинг бу тармоқлари билан ҳали ҳам «эркин» бўлиб колаётган эксплуатация соҳалари ўртасида кескин фарқ борлигини мақтаниб, кўз-кўз қилган эдилар 182). «Сиёсий иқ- тисод» мунофицлари иш кунини қонун йўли билан тартибга солиш зарурлиги ғоясини шошиб-пишиб ўз «фанлари»нинг эришгап яяги характерли хусусияти деб эълон қилган эдилар 183). Фабрика маг- иатлари мажбурият юзасидан муқаррар ҳолга бўйсуниб тақдирга таи берганларидан кейин, капиталнинг каршилик кўрсатитл кучи аста-секин сусайиб борганлигини ва, аксинча, бу ишдаи бевосита манфаатдор бўлмаган ижтимоий табақалар орасида ишчилар син- фишшг иттифоқчилари ошиб борган сари унинг ҳужум қилишкучи ҳам ошиб борганлигини тушуниш осон. 1860 йилдан бошлаб тарақ- диётнинг хийли тезлик билан боришининг сабаби ҳам шудир.
1850 йилги фабрика цонунига бўяш ва оқартириш ишхоналари 184)
1860 йилда, тўр тўқиш фабрикалари ва пайпоқ ишхоналари —
1861 йилда бўйсундирилган эди. Болаларнинг меҳнат шароитини токшириш комиссияси берган бириичи ҳисоботнииг (1863 йил) на- тижаси шу бўлдики, кулолчилик буюмлари ясайдиган мануфакту- ралар (факат кулолчилик ишхоналаригина эмас), гугурт, пистон, патрон ишлаб чиқариш корхоналари, обой цоғоз фабрикалари, баҳ- мални қирқиб текислаш (fustian cutting) ва «finishing» (пардозлаш) номи билан бирлаштирилган кўпгина процессларнинг ҳам тақдири худди шундай бўлди. 1863 йилда «очиқ ҳаводаги оқартириш иш- ховалари» 185) ва новвойхоналар махсус конунларга бўйсупдирилган 182) Масалан, Э. Поттер 1863 йил 24 мартда «Times»да босилиб чиққан хатида шундай дейди. «Times» унга фабрикантлар ўн соатлик иш куни қонунига дарши исён кўтаришларини эслатиб ўтади.
1ЬЗ) Тук’нинг «History of Prices»нинг шерик автори ва ношири жаноб У. Ньюмарч, жумладан шундай деган эди. Қўрқоцлик қилиб жамоатчнлик фикрига ён бериш наҳотки илмий тараққиёт бўлса?
184) Оқартириш ва бўяш ишхоналари ҳадида 1860 йилда нашр этилган қонунда 1861 йил 1 августдан бошлаб иш куни дисқартирилиб, дастлаб 12 соатга, 1832 йил 1 августдан эса иш куни узил-кесил 10 соатга, яъни оддий кунларда 10!/2 соатга ва шачба куни 71/? соатга келтирилиши кўрсатилади. Лекин машъум 1862 йил бошлан- гач, яна эски масхарабозлик такрорланди. Жаноб фабрикантлар парламентга арзнома билан мурожаат цилиб, ёш ўсмирлар ва хотин-қизларни ўн икки соат ишлатишга яна бир йилгина индамай туришни илтимос қиладилар... «Саноатнинг ҳозирги аҳволида» (пахта қаҳатчилиги вақтида) «ишчиларга бир кеча-нундузда 12 соат ишлаб, мумкин Цадар кўпроқ иш ҳақи олишга рухсат берсалар, бу нарса ишчилар учун жуда фой- далидир... Ҳатто шў руҳда тузилган биллни умум палатасига киритишга муваффақ бўлинди. Лекин Шотландия оқартирпш ишхоналаридаги ишчиларнммг агитацияси натижасида бу билль амалга ошмай қолди» («Reports etc. for J31 st October 1862», Р- 14, 15). Ишчилар номидан чиқиб сўзлаган ва, шундай килиб, ўша ишчиларнинг зарбасига йўлиқцан капитал, ўзининг ишонтириб айтишига қарагамда, энди юридик кўзойнак орқали 1860 йилги қонун ҳам «меҳнатни муҳофаза қилиш» учун тузилган барча парламент қонунлари сингари маъно'яи қоронғилаштирадиган тродалар билан тузилганлиги сабабли, бу цонунни «calenderers» [«прессловчи»| ва «finishers» [ «пардозловчи») ишчилар категориясига жорий қилмас-лик учун баҳона бўлишини нашф этди. Х,аммавақт каппталнинг содиқ малайи бўлган инглиз юрисдикцияси ■умумий ҳуқуқ суди орқали бу лўттибозлш-л-ш тасдицлатиб олди. «Бу ҳол пшчилар орасида катта норозилик туғдирди, шунинг учун цонунчиликнинг очпц-ойдин ният- лари қониқарсиз таърифлар туфайли йўқ қилинаётгаилигига жуда таассуф билди- Ришга тўғри келади» (ўша жойда, 18-бет).
8э) «Очиқ хаводаги оқартириш ишхоналари» шу ишхоналар ҳақидаги 1860 йилги ho’ayH таъсиридан, уларда хотин-қизлар кечаси ишламапди, дегаи ёлғон ran ёрдами- Да ^утулиб қолган. Фабрика инспекторлари бу елғон гапни очио ташладилар, айни вацтда ишчиларнинг берган арзномалари парламентнинг «очиқ ҳавода», «хуш- салқин чаманзорларда жойлашган оқартирнш ишхоналари» ҳақидаги ширин хаёллари»ни ҳавога совурди. Бу очиқ ҳаводаги оқартириш ишхоналарида Фаренгейт


294 УЧИПЧИ БЎЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ КИЛИНИШИ
эди, бу қонунлардан биринчиси, жумладаи, болалар, ёш ўсмирлар ва хотин-қизларнинг тунги вақтда (кечқурун соат 8 дан эрта би- лан соат 6 гача) ишлашини, иккинчисп эса — 18 ёшдап кичик бўл- ган шогирд новвойларнинг кечқурун соат 9 даи эрта билан соат 5 гача ишлашини такиқлайди. Биз мазкур комиссиянинг Англия ишлаб чиқарипшнинг деҳқончилик, кончилик ва транспортдан бош- қа ҳамма муҳим тармоқларини «эркинлик»дан маҳрум цилиш хав- фини туғдирган бирмунча кейинги таклифларига ҳали яна цайта- миз 185а).
7. НОРМАЛ ИШ КУИИ УЧУН КУРАШ. АНГЛИЯ ФАБРИКА ҚОИУНЧИЛИГИНИНГ БОШҚА МАМЛАКАТЛАРГА ТАЪСИРИ
Қўшпмча қиймат ҳосил қилиш ёки кўшимча меҳпат ундириб слиш капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўзмга хос мазмунини ва мақсадшш ташкил этишини ҳамда бу нарса меҳнатпииг капиталга бўйсуппши натижасида ишлаб чиқариш усулининг ўзида юз бера- диган ўзгаришларга боғлиқ эмаслигини китобхон билади. Биз бу вақтгача баён қилиб келган нуқтаи назарцан фақат мустақил ва, демак, юридик жиҳатдан балоғатга етган ишчигина товар сотувчи сифатпда капиталист билан битим тузиишни китобхон билади. Шу
бўйича — 90—100° [Цельсий бўйича 32—38°] иссиқлиқдаги қуритиш хоналари бўлиб, уларда асосаи қизлар ишлайди. Бунда ҳатто «cooling» (совутиш) деган техника ифодаси бўлиб, баъзи-баъзида қуритиш хонасидан тоза ҳавога чиқиш шу ифода билан аталади. «Қуритиш хонасида 15 қиз ишлайди, полотио қуритиладиган жойда 80—90° [Цсльсий бўйича 27—32°], батист қуритиладиган жойда эса — 100° [Цельсий бўйича 38°] ва ундан ошиқ иссиқ бўлади. Бўйи тахминан ўн ва эни ҳам тахминан ўн фут келадиган, ўртасида ҳамма жойи маҳкам беркитилган печка турган кичик- кина хонада ўн икки қиз (батистни ва ҳоказоларни) дазмоллаб тахлайди. Бу қизлар дахшатли харорат чиқариб турган печка теварагида тик туриб, батистни тез қуритиб дазмолловчй қизларга узатадилар. Бу «ишчи қўлларни’нг» иш соати чекланган эмас. Агар иш кўп бўлса, улар сурункасига бир неча кун кечаси соат 9 ёки соат 12 гача ишлайдплар» («Reports etc. for 31st October 1862», p. 56). Бир врач бундай дсйди: «Совутпш учун махсус соатлар ажратилмаган, агар ҳарорат жуда ҳам чидаб бўл- майдйган даражада иссиқ бўлса ёки ишчи қизларнинг қўли терлаб кирланса, уларга бир неча мииутга ташқарига чициб келишга рухсат этилади... Мен бу ишчи қизлар- нинг касалларига қарайман ва ўз ташрибамга асосланиб, уларнинг соғлиғи пахта йигирувчи хотин-қизларнинг соғлиғидан анча ёмон эканлигини қайд қиламан» (капи- тал эса парламентга берилган арзномаларида уларни Рубенс услубида тасвирлаб, уларлинг соғлиғи жуда яхши, деб ёзган). «Улар энг кўп йўлидадиган касалликлар: сил, бронхит, хотиилар касали, энг даҳшатли формадаги асаб касалп ва ревматизм- дир’ Менинг фикримча, бу касалликларнинг ҳаммасини тўғридан-тўғри ёки бошқа йўл билан туғдирадиган сабаб — улар ишлайдиган устахоналарнииг ҳаддан ташцари иссиқ бўлишй хамда қиш ойларида ишдан уйга қайтга'нларида нам ва совуқ ҳаводан сацлайдйган иссиқ кийимларнинг етарли эмаслигидир» (ўша жоида, 56, 57-бетлар). Фабрмка инспекторлари «очик хаводаги оқартириш ишхоиаларининг» қувноқ эгала- рига зўр қийинчилик билан мажбуран қабул қилдирилган 1863 йилги қўшимча цонуп 'тўғрисида бундай дейдилар: «Гўё ишчиларни»лг меҳнатинп муҳофаза қиладиган бу цонуннннг ўз мақсадига эришуви у ёк.да турсин... у шундай ифодаланганки, бунинг натижасида болалар ва хотин-қизлар кечқурун соат 8 дан кейин ишда к.олдирилга»я такдирдагина уларнинг мехнати муҳофаза қилинар эмиш, лекин ҳатто шундай бўлган такдиг.да ҳам бу цонунда белгиланган исботлаш усули шу’ндай ҳийла-найрангга асослпнганки, ’бу қонунни бузган кишиларни жазолаш қийин масаладир» (ўша жойда, 52-бет). «Инсонпарварлик ва тарбпя бериш нуқтаи назаридан бу қо»нун ҳеч нарсага арзима/ди, Хотин-цизлар ва болаларни бир кеча-кундузда 14 соат ва, балки ундан ҳам ошиқ пшлашга мажбур қилиш ёки, бошқача қилиб айтганда, уларни шундай ишлаизга мажбур қилиш билан овқатланиш учун тўғри келганда та»наффус бериш ва тўғрп келмаганда танаффус бермаслик, уларнинг ёшини ва жинсини фарк қил- масдан. ҳаммасига бирдай муомала қилиш, оқартириш устахоналари ёнида турувчи оилаларнинг нжтимоий одатларига эътибор бермаслик каби ҳолларни ггнсонпарварлик деб аташ мумкин бўлмаса керак» («Reports etc. for 30th April 1863», p. 40).


VIII BUS — ЛШ КУНИ
295
сабабдан, бизнииг тарихий очеркимизда, бир томопдан, ҳозирги за- мон саноати, иккинчи томондан, жисмоний ва юридик жиҳатдан балоғатга етмаган кишиларнинг меҳнати асосий роль ўйпар эканг биз учун булардан биринчисининг аҳамияти фақат меҳнатни сў- риб олишнинг алоҳида соҳаси бўлиб, иккинчиси эса — меҳнатни бундай сўриб олишни айниқса яққол қилиб кўрсатадиган мисол- дир^ Бироқ, олдинга югуриб кетмасдан, биз тарихий фактларнинг ёлғиз умумий боғланишига асосланган ҳолда қуйидаги хулосага келамиз:
Биринчидан. Капиталнинг иш кунини беҳад ва шафқатсиз ра- вишда узайтириш истаги биринчи галда ҳозирги замон ишлаб чи- цариш усулининг дастлабки маҳсули бўлган саноат тармоқларида, яъпи сув, буғ ва машиналар энг биринчи революционлаштирган саноат тармоқларида: ип газлама, жун, каноп, ипак йигириш ва тўқувчилик ишхоналарида амалга ошади. Моддий ишлаб чиқариш усулининг ўзгариши ва ишлаб чицарувчиларнинг ижтимоий муно- сабатларидаги тегишли ўзгаришлар 186) даставвал иш куни чегара- ларининг беҳад даражада кенгайишини юзага келтиради, сўнгра эса, бунга царши реакцпя қилиб, ижтимоий контрол ўрнатишга са- баб бўлади, бу ижтимоий контрол иш кунини танаффуслари би- лан бирга ^онун чиқариш йўли билан чеклаб цўяди, уии тартибга солади ва унга бир хиллик киритади. Шунинг учун ҳам XIX аср- иинг биринчи ярмида фақат айрим ҳоллардагина бундай контрол конун чиқариш йўли билан ўрнатилди 187). Лекин бу контрол янги ишлаб чикариш усулининг дастлаб татбиқ этилган соҳаспга жорий цилинишн билаи дарҳол кўпгина бошқа ишлаб чиқариш тармоқла- рнгина ҳақи^ий фабрика режими остига тушиб қолмай, балки ун- ча-мунча эскириб қолган ишлаб чиқариш методлари билан ишлай- диган мануфактуралар, масалан, кулолчилик устахоналари, шиша устаховалари ва шу кабилар ҳамда қадим замондан цолган касб- лар, масалан, новвойлик касби ва, ниҳояг, касана иш деб аталади- гап тарцоқ ҳолдаги касблар, масалан, мих ясаш касби ва шу каби- лар ҳам 188\ фабрикалар сингари, аллақачонлар капиталистик экс- влуатация остига тушиб қолган эди. Шунинг учуи қонун чиқарув- чилик вши ўзининг истиснолик характеридан аста-секин воз ке- чишга ёки — Англиядаги сингари Рим казуистикаси йўли билан боргаи жойларда,— иш қилинадиган ҳар бир уйни ўз истагича фаб- рика (factory) деб эълон қилишга мажбур бўлган эди189).
,8Ғ) «Бу икки синфдан» (каппталистлар синфи ва ишчилар синфмдаи) «ҳар би- рининг хатти-ҳаракати улар орасида юзага нелган ўзаро муносабатлар натижаси бўлди» («Reports etc. for *31 st October 1948», р. 113).
Ib ) «Иш кунига чегара қўйилган корхоналар буғ ёки сув кучи татбиц к.илинади- ган тўқимачилик товарлари ишлаб чиқариш билан бирор тарзда боғли^ эди. Меҳ- натнимг маълум соҳасини назорат остига олиш учун икки шарт зарур эди: буғ ёки сув кучини татбик қилиш ва маълум хил тола ишлаб тайёрлаш лозим эдн» («Reports etc for 31st October 1864», p. 8).
8 ) ,Хонаки саноат деб аталадиган бу саноатнинг аҳволи тўғрисида болаларнинг меҳнат шароитинм текшириш комиссиясининг сунгги ҳисоботлари ғоят кўп мате- Риал беради.
189) 	«Сўнгги сессиягнинг» (1864 йил) «чиқарган цонунлари... ишлаб чиқариш ме- тодлари жуда хилма-хил бўлган турли корхоналарга тааллуцлидир; машиналарни


296 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Иккинчидан. Баъзи ишлаб чиқариш тармоқларида иш куиини тартибга солиш тарихи ва бошқа ишлаб чиқариш тармоқларида иш кувиин тартибга солиш учун ҳали ҳам давом этаётгап кураш якка ишчи, яьни ўз иш кучини «эркии» сотувчи ишчи капиталистик ишлаб чиқаришнииг маълум тараққиёт босқичида бирор йўсинда каршилик кўрсатишга қодир эмаслигини яққол исбот цилади. Шу сабабдан пормал иш куни белгилаш капиталистлар синфи билан ишчилар синфи ўртасида узоқ вақт ва озми-кўпми яширин суратда давом этгаи граждаплар урушииинг маҳсулидир. Бу кураш ҳозирги замон сапоати соҳасида бошланаётганлиги сабабли, у биринчи мар- та бу сапоатнинг ғатани бўлмиш Англмяда цизиб кетди*  190). Анг- лия фабрика ишчилари фақат инглиз йшчилар синфининггина эмас, балки умуман :ҳозирги замон ишчилар синфининг ҳам илғор ку- рашчилари эдилар, худди шупингдек уларпинг назариётчилари би- ринчи бўлиб капиталистик назарияга қарши кураш майдонига чиқдилар 191). Шунинг учун фабрика философи Юр «тўла меҳнат эркиилиги» учун мардонавор курашаётган капиталга царама-қар- ши ўлароқ, Англия ишчилар синфи «фабрика қонуплари қуллиги- ни» ўз байроғига чизиб олгани каби ҳолни бу ишчилар синфидаи кетмайдиган шармандалик доғи деб уни қоралайди 192).
Франция секинлик билан Англия кетидан судралиб боради. Фа- қат февралъ революцияси патижасидагина ўн икки соатлик ишку- ни қонупи юзаға келдики 193), бу қонун Англиядаги оригинал қонун- ҳаракатга келтнриш учуп механика кучини истсъмол қилиш эндилпкда, илгариги- дск, корхонанипг қонун тили бнлан «фабрика» деб аталиши учун зарур шарт эмас» («Reports etc. for 31st October 1864», p. 8).
190) Континентда либерализм жаннати бўлган Бельгияда бу ҳаракатнинг ном-ни- шони ҳам кўрмимайди. Бельгиянинг ҳатто кўмир конларида ва темир конларида ҳам- ма ёшдаги эркак ва аёл ишчилар истаган вақтда ва ҳар қандай вацт давомида ба- тамом «эркии» суратда пстсъмол қилинади. Саноатипнг бу тармоқларида ишловчи ҳар минг кишпдан 733 таси эркак, 88 таси хотип, 135 таси ёш ўсмнр ва 44 таси 1G ёшдаи KH41IK бўлган қиз болалардир; домна печлари ёнида ва шу кабиларда ишлов- чи ҳар мийг кпшидаи 668 таси эркак, 149 таси хотпн, 98 таси ёш ўсмир ва 85 таси 16 ёшдан ь-ичик бўлган қиз болалардир. Бунинг устига яна, етук ва ноетук иш куч- лариип ҳаддан ташқари эксплуатация қилиб, бунипг учун бериладиган жуда оз иш ҳақи: кунпда ўрта ҳисоб билан эркакларга 2 шилли»нг 8 пенсни, хотинларга 1 шил- линг 8 пенсни ва ёш ўсмирларга 1 шиллинг 2*/2 пенсни ҳам қўшилади. Аммо шуниси ҳам борки, Бельгия 1863 йилда четга чиқарилган кўмир, темир ва шу кабиларнинг мпкдоринн ва қмйматини 1850 йилга нисбатан икки марта оширди.
191) Шу аср йигирманчи йилларининг энг бошида Роберт Оуэн иш куиини чеклаш зарурлигини фақат назарий жихатдан ёцлаб чиқмасдап, балки Нью-Ланаркдаги ўз фабрикасида хақиқатан ҳам ўн соатлик иш кунини жорий қилганнда, бу тажрибаяи коммунистик ‘утопия деб, худди унинг «Меҳнат уиумдорлигиМи болалар тарбияси билан бирлаштириш» помли асарини ёки унинг ўзи вужудга кслтирган ишчиларнипг 1<ооператив корхоналарини масхара қилиб кулгандек кулган эдилар. Ҳозирги вақтда бпримчи утопия фабрпка қонуни бўлиб қолди, иккпнчи утопия ҳар бир фабрика до- нунида расмий ибора шаклинп олди, учинчи утопия эса ҳатто реакцион алдамчи- ликни пардалаш учун ниқоб қилиб ишлатилмоқда.
192) Ure (Ьранцузча таржимаси): «Philosophic des Manufactures». Paris, 1836, t. II, p. 39, 40, 67, 77 etc.
19;1) «Париждаги Халқаро статистика конгрссспнинг 1855 йилгп» ҳисоботида жум- ладан бундай дейилади: «Фабрикаларда ва устахоналарда кундалик иш муддатйни 12 соат қплиб чсклайдигаи француз цонуни бу иш учуп муайян доимий соат» (вақт) «белгиламайди, фақат болалар меҳнати учун эрта билан соат 5 дая кечқурун соат 9 гача вацт белгилапди. Шунинг учун ҳам фабрпкантларнинг бир қисми бу машъум сукут бсрадпгаи ҳуцуқдан фойдаланиб’ ишчиларни эҳтимол фақат якшанба кунла- ридам оошца ҳамма кунларда кун сайин узлуксиз ишлатадилар. Бунинг учун улар бошқ?1-оошка пкки смснада ишловчи ишчилардап фойдаланадилар, бу сменалардан биттасп ҳам устахонада 12 соатдан ошиқ бўлмайди, лекин корхонадаги иш кечаси-ю кундузп давом этади. Қонунга риоя қилинди, лскин одамгарчиликка риоя қилин-


VIII БОБ,— ИШ КУНИ
297
дап ҳам кўпроқ даражада қоникарсиз эди. Шунга қарамай, фран- цуз революцион усули ўзииинг алоҳида устунликларини ҳам на- моён килди. Бу усул бир зарб билан, ҳеч бир фарқ қилмасдан, хамма устахоналар ва фабрикаларга иш куни учун айни бир чега- ра қўйишга мажбур килади, ҳолбуки Англия қонунчилиги айрим сабаблар сиқиғи билан гоҳ унда, гоҳ буида истамасдаи ён бериб туради ва тобора янги-япги юридик ҳийла-найраигларни ўйлаб чи- қариш учун энг тўғри йўлни танлаб олади 194). Шу билан бирга фраицуз қоиуни Англияда фақат болалар, ёш ўсмирлар ва хотин- кизлар учун кўлга киритилган ва фақат сўнгги вақтлардагина ҳам- мага берилиши лозим бўлган ҳуқуқ сифатида талаб қилина бош- лагаи нарсани принцип деб эълон қилади 195).
Шимолий Америка Қўшма Штатларида қуллик республиканинг бир қисмини хунук цилиб турган вақтда, ҳар қандай мустақил иш- чилар ҳаракати ривожланмай тўхтаб қолар эди. Қора танли киши- лариииг меҳнатига ҳақорат тамғаси босилган жойда оқ таили ки- шиларпипг меҳиати эркин бўла олмайди. Қулликнииг барҳам еб кезишп эса дарҳол янги павқирон ҳаёт турдирди. Гражданлар уру- шппипг биринчи самараси саккиз соатлик иш куни учун агитация юргизишдап иборат бўлиб, бу агитация локомотив сингари тез ҳа- ракат цилиб, Атлантика океанидан Тинч океангача, Янги Англия- дан Калпфорниягача ёйилди. Балтиморда бўлган умумий ишчилар съезди 108 (1866 йил август) бундай дейди:
«Ҳозирги замоииипг бприпчи ва эпг катта талабп, яъпп бу мамлакатда меҳпатии капиталистик қулликдан озод қилиш учун зарур бўлган талаб — саккиз соатлпк иш куиипи Америка иттифоқпшшг ҳамма штатларида нор- мал иш куни деб эътироф қиладиган қонуп чиқаришдап иборат. Биз бу шонли иатижага эрпшиш учун курашга бутун куч-қувватимизни сарф қи- лпшга қарор қилдпк» 196).
дими?». «Кечаси ишлашнинг киши организмини ишдан чиқаришидан» ташқари, яна «хпра ёритилган айнп шу устахоналарда эркаклар билан хотинларнипг кечаси бирга бўлишипинг машъум таъсири» ҳам қайд қилиб ўтилади.
,S4) «Масалан, менпнг қарамоғимдаги округда айни бир фабрика биносида айни бир фабрнка’нт оцартирувчи ва бўёвчи сифатида «Оқартириш ва бўяш ишхоналари тўғрисидаги қонунга», читга гул босувчи сифатида «Читга гул босиш фабрикалари тўғрисидаги конунга» ва finisher [пардозловчи] сифатида «Фабрика қонуни»га оўпсундирилгап». «Жаноб Бсйкернинг «Reports etc. for 31st October 1861»даги маъ- лумоти, р. 20.) Жаноб Бейкер бу қонунларнинг турли қондаларини ва улардан келиб чидадигаи мушкулликларии санаб кўрсатгандан ксйин бундай дейди: «Кўриб туриб- мизки, агар фабрика эгаси қонунни эътиборсиз қолдиришни истаса, парламе’нт чиқар- ган бу уч қонуннинг бажарилишини таъминлаш жуда ҳам қийин». Аммо бундан жаноб юристлар ҳар ҳолда суд процесслари билан таъмин этилишлари турган ran.
|Э ) Масалан, фабрика инспекторлари юрак ютиб, ниҳоят, бундай дейдилар: «Бу эътирозлар» (иш вақтпии конун йўли билан чеклашга қарши капиталнинг эътироз- ларн) «меҳиат ҳуқуқларининг кенг прииципи олдида бебурд бўлиб қолиши муқар- рар... Шупдай пант келадики бу пайтда хўжайиннинг ўз қўл остидаги юмушчининг меҳнатига ҳақн бўлмай колади ва юмушчининг ҳолдан кетиши масаласи ҳали ўртага Қўпилмаган тацдирда хам хўжайии юмушчи вақтининг эгаси бўлади» («Reports etc. Ior 31st October 1862», р. 54).
) «Ьиз Данксрк ишчилари шуни билдирамизки, ҳозирги системада талаб қили- надиган иш вакти жуда узун бўлиб у ишчининг дам олишига ҳамда онгини ўсти- ришига имкон бсрмайди на бунинг устига ишчини қулликдан деярли фарқ қилмай- дигац асоратга солиб нўяди («а condition of servitude but little better than slavery»), шунииг ,учун ҳам, биз саккиз соат бир иш нуни учун етарлидир ва бу нарса расман эътироф килиниши лозим дсган қарорга келдик; биз нучли восига бўлган матбуотни бизга ердам беришга чакирамиз... бизга ёрдам беришдан бош тортган кишиларнинг ҳамма- сини ишчиларга доир ре.форманинг ва ишчилар ҳуцукининг дугиманлари деб ҳисоблаймиз» (Данкерк ишчиларининг царори, Нью-Йорк штати, 1866 йил).
20-516


298 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ЦЎШПМЧА КИЙМАТ ҳосил қилиниши
Шу билан бир вақтда (1866 йил сентябрь бошларида) Халқаро Ишчилар Уюшмасининг Женевада бўлган конгресси, Лоидон Бош Кенгашининг таклифига мувофиқ, бундай деб қарор цилди: «Иш купининг чеклапиши дастлабки шартдирки, бусиз ишчиларнипг аҳ- волини яхшилаш ва уларни озодликка чиқариш учун бундан Kemin бўладиган уринишларнинг ҳаммаси муваффациятсизликка уч- райди... Биз иш кунини қонун чиқариш йўли билан 8 соат қилпб чеклашни таклиф этамиз» 1С9.
Шундап қилиб, Атлантика океанининг ҳар иккала томонида ишлаб чиқариш муносабатларининг ўзидан инстинктив равишда ўсиб чиедан ишчилар ҳаракати Англия фабрика инспектори Р. Ж. Сандерснинг мана бу сўзлари тўғри эканлигини кўрсатади:
«/\гар даставвал иш куни чеклаб цўйилмаса ва пш куни учун белги- ланган чегараларга мажуран қаттид риоя қилинмаса, жамиятви реформа цплпш йўлидан янада муваффақият билан олға қараб цадам ташланишига умид боғлаб бўлмайди» 197).
Бизиинг ишчиларимиз ишлаб чиқариш процессига киргач, ун- дан бошқача киши бўлиб чикишини эътироф қилишга тўғри кела- ди. Бу ишчи бозорда «иш кучи» деб аталадиган товарнинг эгаси сифатида бошқа товар эгаларига рўпара келган эди, яъни товар эгаси сифатида бошқа товар эгасига рўпара келган эди. Бу ишчи- ннег капиталистга ўз иш кучини битим асосида сотиши уиинг их- тиёри ўз кўлида эканлигини очиқ-ойдин қайд қилади. Савдо битими тузилгандан кейин уғ.инг мутлақо «эркин сотувчи» эмаслиги ва у ўз иш кучини эркинлик билан сотган вақт у сотишга мажбур бўл- ган вақтдан иборат эканлиги 198), ундан «яна бир томчи қон сўриб олмагупча, унинг мускуллари ва томирларидан яна бир марта куч сўриб олмагунча» 199) вампир уни ҳақиқатан ўз кўлидан чиқармас- лиги маълум бўлади. Ишчилар «ўз азоб-уқубатлари илони»дан110  * ўз- ларини «ҳимоя қилиш» учун синф бўлиб бирлашувлари, давлат цоиуни нашр қилишга мажбур этишлари лозим, токи бу қонуп иш- чиларни капитал бклан тузиладиган ихтиёрий шартнома асосида ўзларини ва ўз авлодларини сотиб, ўлимга ва қулликка маҳкум ^илишларига тўсқинлик қиладиган цудратли ижтимоий ғов бўл- син 200\ «Кишининг тортиб олиб бўлмайдиган ҳуқуклари» деган даб- ,#7) «Reports etc. for 31 st October 1848», p. 112.
iee) «Бу ҳаранатлар» (масалан, 1848—1850 йилларда капитал ишлатган найраиглар) «нўпинча илгари суриладиган шундай бир даъвонинг вотўғрилигини ҳам қатъий равишда исбот цилдики, бу даъвога ь-ўра, ишчидар гўё ҳимояга муҳтож эмас эмишлар ва шунинг учун уларни ўзининг бирдан- бир мулкига, яъпн цўл нучига ва ўз пешона терига тамомила эрнинсуратда эга бўлган агентлар деб қараш лозим эмиш» («Reports etc. for 30 th April 1850», p. 45). «Эрнин меҳнат, уни умуман шундай деб атагп мумнин бўлган тацдирда ҳам, ҳатто эркин мамлакатда ҳам ўзинииг химоя килиниши учун кучли конун бўлишини талаб этади» (Reports etc. for 31 st October 1864», p. 34). «Овкатланиш учун‘танаффус бериб, ёки, танаффус бермасдан, бир ксча-кундузда 14 соат ишлашга рухсат бериш... ёки,‘ барибир мажбур қилиш ва ҳоназо» («Reports etc. lor 30 th April 1863, p. 49).
,*1’) Фридрих Знгельс- «Ўн соатлин иш нуни тўғрисида инглиз билли» («Neue Rheinische Zeitung» да, 1850 йил апрсль соци, 5- бет [К. Марнс ва Ф. Энгельс Асарлари, 2- нашри, 7' %46’ бетга ВДалсивр.
) ун соатлин иш куни тўғрисидаги билль ўзига бўйсунувчи саноат тармоцларида «ишчиларни бутунлай ишдан чицишдан гутқазиб г.олди ьа уларнинг жисмоний соғлиғини цўриқлашни уз зиммасига олди» («Reports etc. for 31st October 1859», p. 47). «Капитал»


VIII БОБ —ИШ КУНИ
299
дабали каталог ўрнини қонун асосида чекланган иш куни ҳақидаги оддийпша Magna Charta111 олади ва у, «ниҳоят, ишчи сотадиган вакт қачон тамом бўлишини ва унинг ўз ихтиёрида бўлган вақт качон бошланишини аниқ белгилаб беради» 201 \ Quantum mutatus ab illo!112
(фабрикаларда) «ўз корхоналарида ишловчи ишчиларнинг соғлиғига ва ахлоқига зарар етказмасдан туриб, машиналарни чекланган вақтдан ошиц ҳаракат цилдира олмайди, ишчилар эса ўзларини ҳимоя қилишга қодир эмаслар» (ўша жойда, 8- бет).
2и1) «Я»на каттароқ бахт-саодат шундан иборатки, ниҳоят, ишчининг ўз вақти оилан унинг хўжайинига тегишли вақт ўртасига очиқ-ойдин чегара қўпилди. Ишчи эндпликда ўзининг сотадиган иш вақти қачон тамом бўлишини ва ўзининг вақти қачон бошланишини билади, бинобари’н, ишчи буни илгаридан аниқ билиб, ўз вақтини Ўз шахсий мақсадлари йўлида тақсимлай олади» (ўша жойда, 52-бет). «Улар» (фаб- Рика донунлари) «ишчини ўз шахсий вадтига хўжайин қилиб қўйиш билан унга маънавий куч берди, бу куч уни сиёсий ҳокимиятни кўлга олиш йўлига солади» (Ўша жойда, 47-бет). Фабрика инспекторлари пардалироқ киноя ва жуда эҳтиётлик оилан сўзлаб, ўн соатлик иш куни ҳақидаги ҳозирги донун капиталистни ҳам капи- талпипг оддий гавдаланиши сифатида унинг ўзига хос бўлган иотидоий қўполликдан йир қадар дутқазиб, бир оз «билим» олиш учун унга вақт берга^лигига ишора ^иладилар. Илгари «хўжайиннинг пул топишдан бошқа ҳеч нарсага, хизматкорнинг эса меҳнат қилишдан бошқа ҳеч нарсага вақтп йўқ эди» (ўша жойда, 48-бет).


300 ]
ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ
Биз иш кучининг қиймати, демак, иш кучини такрор ҳосил қи- лиш ёки сақлаб қолпш учун иш куиининг сарф қилинган қисми муайян, доимий мицдордир, деб илгари қандай фараз қилган бўлсак, бу бобда ҳам худди шундай деб фараз қиламиз.
Бундай деб фараз цилинганда, цўшимча қиймат нормаси билан бирга ҳар бир айрим ишчининг муайян бир вақт ичида капиталист- га берган қўшимча циймати массаси ҳам маълум бўлади. Масалан, агар зарур меҳнат бир кунда 6 соат бўлиб, бу меҳнат олтин билап ифода қилинганда 1 талерга тенг бўлган 3 шиллинг бўлса, у ҳолда 1 талер бир иш кучининг бир кунлик қийматидир, ёки бир иш ку- чпни сотиб олишга авансланган капитал қийматидир. Сўнгра, кў- пшмча қиймат нормаси = 100% бўлса, у ҳолда ана шу 1 талерликўз- гарувчи капитал 1 талерлик қўшимча қиймат массасини ҳосил килади, ёки ишчи ҳар куни 6 соатлик қўшимча меҳнат массасипи беради.
Лекин ўзгарувчи капитал капиталист томонидаи айни бир вақт- да истеъмол цилинадиган барча иш кучлари жами қийматининг пул билан ифодаланишидир. Демак, авансланган ўзгарувчи капи- тал циймати бир иш кучининг истеъмол цилинаётгаи иш кучлари мицдорига кўпайтирилган ўртача цийматига баравардир. Шунинг учун иш кучининг қиймати айни миқдорда бўлганида ўзгарувчи капитал миқдори бир вақтда иш билаи банд бўлган ишчилар сони- га тўғри пропорционал бўлади. Шундай қилиб, агар бир иш кучи- нииг бир кунлик қиймати = 1 талер бўлса, у ҳолда 100 иш кучини эксплуатация қилиш учун 100 талерлик капитал ва ҳар куни п иш кучини эксплуатация цилиш учун п талерлик капитал аванслаш керак бўлади.


IX БОБ.— ЦЎШПМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ
301
мат ҳосил килса, у ҳолда 100 талерлик капитал бир кунда 100 та- лерлик қўшимча қиймат, п талерлик капитал эса 1 талер X п та- лерлик кўшимча циймат ҳосил қилади. Демак, ҳосил қилинган цўшимча циймат массаси ҳар бир айрим ишчииинг иш куни давомида берган ва ишловчи ишчилар миқдорига кўпайтирилган цўпшмча қийматга баравардир. Лекин, сўнгра, иш кучининг ций- матп муайян миқдорда бўлганида, ҳар бир айрим ишчи томонидан ҳоспл қилппган қўшимча қиймат массаси қўшимча т^иймат нормаси бвлан белгиланар экан, бундан қуйидаги бирпнчи қонун келиб чи- кади: ҳосил килингаи цўшимча қиймат массаси авансланган ўзга- рувчи капиталнинг қўшимча циймат нормасига кўпайтирилган микдорига баравардир, ёки айни бир капиталист томонидан айни замонда эксилуатация қилинаётган иш кучлари сони билан айрим иш кучипинг эксплуатация қилиниш даражаси ўртасидаги мурак- каб нисбат билан белгиланади *.
Демак, агар биз цўшимча циймат массасини М, айрим ишчининг ўрта ҳисоб билан бир кунда берадиган қўшимча қийматини т, бир иш кучини сотиб олишга кунда авансланадиган ўзгарувчи капитал- ни г, ўзгарувчи капиталнинг умумий суммасини V, ўртача иш ку- чининг цийматини Л, уни эксплуатапия қилиш даражасини — ( ^Ўшимча меҲнат \ билан ва ишловчи ишчиларнинг сонини п би- а \ зарур меҳнат / лан кўрсатсак, қуйидаги формула ҳосил бўлади:
т
- XV п f V
М = \
a kX-Xn a
Биз доим, ўртача иш кучининг қийматини доимий миқдор деб, шуиингдек капиталист ишлатаётган ишчилар ҳам ўртача ишчига тепглаштирилган деб фараз циламиз. Шуидай айрим ҳоллар ҳам бўладики, бундай ҳолларда ҳосил қилинаётган кўшимча қиймат эксплуатация қилинаётган ишчилар сонига пропорционал миқдорда кўпаймайди, лекин бундай ҳолларда иш кучининг з^иймати ҳам доимий микдор бўлиб цолмайди.
Шунинг учун муайян бир кўшимча қиймат массаси ҳосил қили- паётган вактда бир фактор камайса, бошқа бир фактор кўпайиб, упштг ўрнини қоплайди. Агар ўзгарувчи капитал камайиб, айни замовда қўшимча қиймат нормаси ўша пропорцияда кўпайса, унда Ҳоспл килинаётган қўшимча циймат массаси ўзгармайди. Агар илгариги фаразимиз ўзгармагани ҳолда капиталистга бир кунда 100 ишчипи эксплуатация цилиш учун 100 талер аванслашга тўғри келса ва қўшимча циймат нормаси 50% бўлса, уида ана шу 100 та- * Авторлаштирилган французча нашрида бу фикрнинг иккинчи цисми қуйидаги тарзда баёнқилинган: «ёки бўлмаса у бир иш кучининг эксплуатация килиниш да- Ражасига кўпайтирилган ва айни вақтда ишлатилаетган кучлар соиига кўпайтирил- ган шу бир иш кучини’нг қийматига баравардир». гео.


302 УЧИНЧИ БЎЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
лерлик ўзгарувчи каиитал 50 талердан, ёки 3X100 иш соатидан иборат қўшимча қиймат келтиради. Агар қўшимча қиймат нормаси икки ҳисса ошса, ёки иш куни 6 соатдан 9 соатгача эмас, балки 6 соатдан 12 соатгача узайтирилса, унда ярим ҳисса камайиб, 50 талерга тушиб цолган ўзгарувчи капитал яна 50 талердан, ёки 6X50 иш соатидан иборат қўшимча қиймат келтираверади. Демак, ўзгг-рувчи капитал камайса, иш кучини эксплуатация қилиш нор- маси шу пропорцияда ошиши билан унинг ўрнини қоплаши мум- кин, ёки ишлаётган ишчилар сони камайса, иш куни шу пропор- цияда узайиши билан унинг ўрнини қоплаши мумкин. Шундай қи- лпб, маълум чегараларда, капитал томонидан мажбур этиладиган меҳнатни таклиф қилиш иш кучини таклиф қилишга боғлиқ эмас 202). Аксинча. Агар ўзгарувчи капитал миқдори ёки ишловчи ишчилар сони пропорционал суратда ошса, қўшимча қиймат нор- масинмнг камайиши ҳосил цилинаётган қушимча қиймат массаси- пи ўзгартирмай қолдиради.
Бироқ, қўшимча қиймат нормасини кўпайгириш ёки иш куня- ни узайтириш йўли билан ишчилар сонини ёки ўзгарувчи капитал миқдорини компенсация қилишнинг маълум чегаралари бор, бу компенсация мана шу чегаралардан нарига ўта олмайди. Иш ку- чипипг қиймати цандай бўлмасин, ишчииинг кун кўриши учун за- РУР бўлган иш вақти 2 соат бўладими ёки 10 соат бўладими, бари бир, ҳарҳолда, ишчининг кун сайин ҳосил қила оладиган жами циймати 24 иш соати буюмлашган қийматдан кам бўлади, агар мазкур буюмлашган 24 соатнинг пул ифодаси 12 шиллинг ёки4та- лер бўлса, унинг кун сайин ҳосил қиладиган қиймати ана шу 24 иш соати буюмлашган қийматдан кам бўлади. Илгаригидек, иш кучинннг ўзини ёки уни сотиб олишга авансланган капитал қий- матини такрор ҳосил қилиш учун ҳар куни 6 иш соати талаб эти- лади, деб фараз цилсак, қўшимча қиймат нормаси 100% ёки иш куии 12 соат бўлганида, 500 ишчини ишлатадиган 500 талерлик ўзгарувчи капитал бир кунда 500 талердан, ёки 6X500 иш соати- дан иборат қўшимча қиймат ҳосил қилади. Қўшимча қиймат нор- маси 200% ёки иш куни 18 соат бўлганида, бир кунда 100 ишчини ишлатадиган 100 талерлик капитал 200 талердан ёки 12X100 иш соатидан иборат қўшимча қиймат массаси ҳосил қилади, холос. Би- нобарин, шу капитал янгидан ҳосил қилган бутун қиймат, аванс- ланган ўзгарувчи капиталнинг эквиваленти плюс кўшимча қиймат ҳеч қачон ва ҳеч бир кунда 400 талерга, ёки 24X100 иш соатига ета олмайди. Ўз табиатига кўра ҳамиша 24 соатдан кам бўлган ўртача иш кунининг абсолют чегараси ўзгарувчи капптал озайга- нида унинг ўрнини қўшимча қиймат нормасини кўпайтириш йўли билап, ёки эксплуатация қилинувчи ишчиларнинг сони камайгани- 202) Бу элементар қоиун, афтидан, вульгар сиёсий иқтисод лагеридаги жанобларга маълум бўлмаса керак — Архимеднинг тескариси бўлган бу жаноблар, меҳнатнинг бозор баҳосини талаб билан таклиф белгилайди, бунда биз тая*нч нуқтасини топ- дии — дунёни тўнтариш учун эмас, балкц унинг ҳаракатини тўхтатиш учун топдик, деб хаел қиладилар.


IX БОБ.—ҚЎШИМЧА ДИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ
303
да унинг ўрнини иш кучини эксплуатация ^илишни ошириш йўли бллан компенсация қилишнинг абсолют чегарасини белгилайди. Жуда ҳам равшан бўлган бу иккинчи қонун капигалнинг тепден- циясидан,— капитал ишлатаётган ишчиларнинг сонини, ёки капи- талпинг иш кучига айланадиган ўзгарувчи таркибий цисмини мум- КШ1 цадар кўпроқ камайтириш тенденциясидан келиб чикадиган ҳодисаларнп аииқлаш учун муҳимдир,— биз бу тенденция ҳақида кейинроқ гапирамиз,— бу тенденция капиталнинг пккинчи тенден- цпясига — мумкин қадар кўпроқ қўшимча қиймат массаси ҳосил кплиш тепденциясига зиддир. Аксинча. Агар истеъмол цилинаёг- ган иш кучининг массаси, ёки ўзгарувчи капиталнинг миқдори кў- пайса-ю, лекин унинг кўпайиши қўшимча киймат нормасининг ка- майишига пропорционал бўлмаса, унда ҳосил қилинаётган қўшимча шшмат массаси камаяди.


304 УЧИИЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
қопупга сира халақит бермайди, чуики илгари қилгап анализимиз- га мувофик, доимий капиталнинг қиймати гарчи маҳсулот қийма- тида янгидаи намоёи бўлса ҳам, лекин янгидан ҳосил қилинган кнйматга кирмайди. 1000 та йигирувчини ишлатиш учуи хом ма- териал, урчуқ ва ҳоказолар 100 та йигирувчини ишлатгандагига караганда кўпроц керак бўлади, албатта. Лекин ишлаб чиқариш- нинг бу қўшимча воситалари қиймати ошганида ҳам, камайганида ҳам, ёки ўзгармай қолганида ҳам, бу қиймат катта бўлгаиида ҳам, кичик бўлганида ҳам, бари бир,—қийматиинг ўсиш процессига си- ра ҳам таъсир қилмайди, бу процесс мазкур ишлаб чиқариш воси- талариии ҳаракагга келтираётган иш кучлари томонидан амалга оширилади. Демак, юқорида кўрсатиб ўтилган қонун мана бундай формага киради: қиймат маълум бўлиб, иш кучини эксплуатация цплиш даражасн баравар бўлганида, турли капигалистлар ишлаб чицартираётгаи қиймат ва цўшимча қиймат массаси мана шу ка- питаллар ўзгарувчи таркибий қисмларининг, яъни шу капиталлар- нинг жонли иш кучига айлаиган таркибий қисмларининг миқдор- ларига тўғри пропорционал бўлади.
Бу қонуп ҳодисалариинг ташқи кўринишига асослапган бутуи тажрибага очиқдан-очиқ зид бўлиб кўринади. Ҳар бир киши шуни биладики, ип-газлама йигирув фабрикаси эгасининг ишга солгап бутун капиталида, процент ҳисоби билан олганда, доимий капитал нисбатан кўп, ўзгарувчи капитал нисбатап кам бўлса, у кўлга ки- рипан фойда, ёки ^ўшимча қиймат, ҳеч вақт ўзгарувчи капитални ш-тсбатан кўп ва доимий капиталнинг иисбатан кам ишлатган нов- войхова эгаси олган фойдадан, ёки қўшимча г\ийматдан оз бўлмай- ди. Элемептар алгебрада ~ нинг чинакам бир миқдор бўла олажа- гппи тушупмоц учуи кўпгина оралиқ звенолар талаб қилинганидек, бу ерда ҳам зиддиятдек бўлиб кўрпнган ҳолни ҳал қилиш учун ҳали кўлгина оралиқ звенолар керак бўлади. Гарчи классик сиёсий иқтисод бу қоиунпи ҳеч қачоп таърпфлаб бермагаи бўлса ҳам, ле- кин иистинкт бплан унга асосланиб келди, чунки бу қонун умуман қиймат қопунининг зарурий натижасидир. Классик сиёсий иқтисод зўраки абстракция воситаси билан бу қонунпи ҳодисалар зиддияти- дап қутқазиш учуп ҳаракат қилади. Рикардо мактаби ана шу ғов бўлиб турган тошга ^андай килиб кокилиб кетганини кейин 203) кў- рамиз. «Ҳақиқатан ҳам ҳеч нарсани уқиб олмаган»113 вульгар сиёсий иқтисод, ҳамма ерда қилгапидек, бу ерда ҳам, ҳодисалар қонунига карама-қарши ўлароқ, ҳодисаларнинг ташқи кўринишига ёпишиб олади. Вульгар сиёсий ицтисод, Спинозага қарама-қарши ўлароқ, «иодоплик — етарли асосдир» 114, деб ўйлайди.
Жамиятшшг жами капитали томогшдан кун сайип ҳаракатга келтирилаётгап меҳнатга ягона бир иш куни деб қараш мумкин. Масалан, агар ишчиларнипг сони бир миллион бўлса, бир ишчи- 203) Бу масала ҳақида «Тўртинчи китоб»да батафсил гапирилади.


IX БОБ.—ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВЛ МАССАСИ
305
1шпг ўртача пш кунп 10 соат бўлса, у ҳолда ижтимоий иш купи 10 миллиои соат бўлади. Бу иш кунининг узунлиги маълум экан— уппнг чегараси жисмопий шароит билан белгилапса ҳам, социал пгароит билан белгилаиса ҳам — қўшимча қиймат массасини иш- чпларнинг, яъни ишчи аҳолининг сотшнл кўпайтириш йўли би- лапгина кўпайтириш мумкип. Бу ҳолда аҳолинипг кўпапиши жами ижтимоий капитал ҳосил қилган қўшимча қийматпипг математпк чегарасини ташкил қилади. Аксинча. Аҳолинииг сони маълум экан, бу чегара иш кунини узайтириш имкоиияти билап белгилаиади 204). Бу қонун қўшимча қийматнинг ҳозирга қадар биз текшириб кел- ган формаси учунгина аҳамиятли эканлигипм бпз келгуси бобда кўрамиз.
Қўшимча қийматнинг ҳосил бўлиши устида юцорида олиб бор- гап текширишимиздан маълумки, пул ёки кийматшшг истаган ҳар бир суммасининг капиталга айлапиши мумкил эмас, аксипча, бун- дай айланиш учун айрим пулдорнипг ёки товарлар эгасинипг цўлп- да муайян минимум пул ёки алмашув цийматлари бўлиши шарт. Ўзгарувчи капитал мииимуми — қўшимча қиймат олиш мақсадида бутун йил бўйи кун сайин истеъмол қилинадигап бир иш кучини сотпб олишга сарф қилинадиган харажатлар баҳосидир. Агар иш- чииипг ўз ишлаб чицариш воситалари бўлса ва агар у ишчи бўлиб яшашга цапоат қилса эди, унда бу ишчига ўз тирикчилик восита- ларини такрор ишлаб чикариш учуп зарур иш вацти кунига, маса- лап, 8 соат бўлса кифоя цилар эди. Демак, ишлаб чиқариш восита- лари ҳам унга фақат 8 соатлик иш вақти учун керак бўлар эди. Аксиича, ишчини апа шу 8 соатдан ташқари яиа, масалап, 4 соат қўшимча меҳиат қилишга мажбур этувчи капиталистга устама иш- лаб чиқариш воситалари сотиб олиш учун устама пул суммаси ке- рак бўлади. Лекип, биз фараз қилгап шароитда, каниталист ҳар куии ўзлаштириб олгап цўшимча қиймат билап ишчи каби яшамоқ учун, яъни ўзинипг зарур талабларини коидирпш пмкониятига эга бўлмоц учун, унга икки ишчини ишлатишга тўғри келар эди. Бу ҳолда капиталистнинг ишлаб чиқаришдан кўзда тутган мақсадиўз бойлигини кўпайтириш эмас, балки фацат ўз тирикчилигипи давом эттиришдап иборат бўлар эди; ваҳоланки капиталистик пшлаб чи- қариш шароитида кўзда тутиладигап мақсад бойликни кўпайти- ришдир. Капиталистнииг оддий ишчидан факат икки ҳисса яхшп яшамоғи ва ҳосил қилинган қўшимча қийматнииг ярмиии япа ка- пнталга айлантирмоғи учуи, унга ишчилар соии билаи бирга аванс- лангап капитал минимумиии ҳам саккиз марта кўпайтиришга тўғри кслар эди. Албатта, капиталистнипг ўзи ҳам, ишлаб чиқариш про- цоссида, ўз ишчиси сипгари бевосита қагнаша олади, лекип бу °4) «Жамиятнинг меҳнати, яъни хўжаликда пстеъмол қилпнган вақт муайяи бир миқдордир, масалан, бир миллион аҳолининг ҳар бири учун оир купда 10 соатдир, екц ўн миллион соатдир... Капитал маълум бир чегарага қадар кўпая олади. Бу чегарага ҳар бир маълум даврда унумли суратда истеъмол қилпш учун мавжуд бўл- гац бутун вақтдан фойдалалиш орцали эрипшш мумниц» («An Essay on the Political Economy °f Nations». London, 1821, p. 47, 49)-


306 УЧИНЧИ БУЛИМ.— АБСОЛЮТ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ҳолда у капиталист билан ишчи ўртасида турувчп ^андайдирбир ўртача КЕШИ, «майда хўжайпнча» бўлиб цолади. Капиталистик иш- лаб чиқаришнипг маълум даражаси шуни талаб киладики, токи капиталист капиталист сифатида, яъни жонлантирилган капптал сифатида ишлаб турган вақт давомида бугун вақтини ўзгалариинг меҳпатини ўзлаштириб олишга, шу сабабдан бу меҳнат устидан коптроллик қплишга ва бу меҳнат маҳсулотларини сотпшга сарф цила олсин 205). Ўрта аср цехлари айрим мастер ишлатиши мумкип бўлган ишчиларнинг максимал сонини жуда чеклаб ^ўйиб, ҳунар- манд мастернинг капиталистга айланишига зўрлик билан монелик кўрсатишга интилар эдилар. Пул ёки товар эгаси ўзи ишлаб чи- царишга аванслаган минимал сумма ўрта асрдаги максимал сум- мадап хийли ортиц бўлган тақдирдагина ҳақиқатан капиталистга айланади. Гегель ўзининг «Логика»сида соф миқдор ўзгаришлари- нинг маълум бир боскичда сифат фарқларига айланиши тўғрисида кашф қилган қонуннипг тўғрилиги, табииёт соҳасида тасдиқланга- нидек, бу ерда ҳам тасдиқланади 205а).
Пулга ёки товарга эга бўлган айрим бпр кишининг капиталпст- га айланмоги учун унинг ^ўлида бўлиши лозим бўлган минимал киймат суммаси капиталистик ишлаб чиқариш таракқпётипинг тур- ли босқичларида ўзгаради, тараққиётнинг айни даражасида эса ишлаб чиқаришиинг турли соҳаларида, уларнипг айрим техпик шароитига цараб, турлича бўлади. Ишлаб чиқаришнинг айрим тар- моқлари капиталистик ишлаб чиқаришнинг энг бошидаёқ шундай мипимал капитал талаб қилади, ваҳолонки, айрим индивидуумлар қўлида х;али у вақтда бундай минимум капитал бўлмайди. Бу, бир томондан, Кольбер даврида Францияда ва бизнинг замонамиздап бурун баъзи бир немис давлатларида бўлгапидек, давлатнинг айрим  206
206) «фермер ўз мехнатига таяна олмайди ва агар у шундай цилса, мен унинг бундан эарар кўри1пини‘тасдиклаб бераман. Унинг машғулоти бутуи игп устидан назорат қилиб туринтдан иборат бўлиши керак: ғалла янчадиган кишининг ишини кузатиб туриш керак, анс ҳолда ғалла янчилмай цолиб, ғалла янчувчига тўланган игп ҳақи бекор кетади; у ўзининг пичан ва ғалла ўрувчи-йиғувчилари ва ҳоказолар устидан назорат килиб туриши лоэим; у, ўзининг кўраларини айланиб, кўздан кечириб туриши керак, токи унда ҳеч цандай камчиликлар бўлмасин; агар у доим бир ерда бўлса, намчиликлар юз беради» f[j. Arbuthnot ] «An Inquiry into the Connection between the present Price of Provisions, and the Size of Farms etc.». By a Fanner.London, 177 3, p. 12). Бу жуда «изицарли бир асардир. By асарни ўқиб, унда тўппа-тўғри аталганича, «капиталист-фермер»нинг ёки «савдогар- фермср»нинг кандай вужудга келганини ўрганиш ва аслда бутуя иши овқатланиш восита- ларини қидиришдан иборат бўлган «майда фермер» олдида ўз- ўзини мацтаганини нўриш мумшш. «Капиталистлар синфи цўл билан қилинадиган меҳнат заруриятидан дастлаб кисман, пировард натшнада батамом кутулади» («Textbook of Lectures on the Political Economy of Nations». By the Rev. Richard Jones- Hertfoid, 1852, Lecture III, p. 39).
2o6a) ҳозирги замьп химиясида қабул этилгап ва биринчи марта Лоран билан Же.рар томонидан илмий асосда ривожлантирйлган моленула назарияси худди ана шу қонунга асослапади. {3- иамрига пўшимча. Химик бўлмаган кишиларга жуда ноаниқ бўлган бу изоҳпи тушунтириб бериш учун шуни айтиб ўтишимиз керакки, бу ерда автор 1843 йилда Жсрар биринчи марта «гомологик қаторлар» деб атаган углеводли бирикмалар ҳақида гапиради, бу «гомологик қаторлар»дан хар бири ўз алгебраик формуласига эгадир. Маса- лан, парафицлар қатори: Сп Н2П4~2 » нормал алкоголлар цатори: СПН2П4_9О; нормал жир кислоталари цатори: СПН2ПО2 ва ҳоказо. Бу мисолларда молекуласига фақат миқдор жиҳатидан СН2 кўшилганида ҳар сафар сиФат жиҳатидан турлича жисм вужудга нелади. Бу муҳим фактни аницлашда Лоран билан Жерарнинг иштирокини Маркс муболагалаштириб кўрсатгани ҳакида қуйидаги асарлардан солиштириб кўрилсин: Kopp. «Entwicklung dcr Chemie». Miinchen, 1873, S. 709, 716 ва Schorlemmer- «Rise and Development of Organic Chemistry». London, 1879, p. 54. Ф 3)


IX БОБ,— ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ
307
кишиларга субсидия беришига, иккинчп томондан эса — ҳозирги замои акционер жамиятларининг салафлари бўлган жамиятлар- иипг вужудга келишига ҳамда муайян саноат ва савдо тармоқлари- ви бу жамиятларнинг цонупий монополиясига беришга сабаб бў-
Биз ишлаб чиқариш процесси давомида капиталист билан ёл- ланма ишчи ўртасидаги муносабатда юз берган ўзгаришларнинг тафсилотлари устида тўхталмаймиз, демак, капиталнинг ўзига бе- рилган таърифларни янада ривожлантириш устида ҳам тўхталмай- миз. Фацат баъзи бир асосий масалаларнигина қайд қилиб ўтамиз.
Ишлаб чиқариш процессида капитал ривож топиб, меҳнат усти- даи, амал килаётган иш кучи устидан, ёки ишчининг ўзи устидан цўмондонлик циладиган бўлиб олди. Жонлантирилгап капитал, ка- питалист, ишчининг ишни пухта ва керакли даражада интепсивлик билап бажаришипи кузатиб туради.
Сўнгра, капитал ривож топиб, ишчилар синфини ўз тор тирик- чплпк эҳтиёжлари доираси талаб қилганидан кўра ортиц меҳнат килвшга мажбур қиладиган зўравонлик муносабати тусини олди. Ўзга кишиларни меҳнатсеварликка ундовчи, қўшимча меҳпатии шилиб-сидириб олувчи ва иш кучини эксплуатация қилувчи капи- тал ўзииипг ғайратп, очкўзлпги ва таъсирлилиги жиҳатидап илгари тўғридаи-тўғри мажбурий меҳнатга асосланган барча ишлаб чица- риш системаларидан жуда ўзиб кетди.
Капитал тарихда меҳнатга қаттдай техпик шароигда дуч келган бўлса, уни ўзига дастлаб ана шу техник шароитда бўйсундиради. Демак, капитал ишлаб чикариш усулини бирданига ўзгартирмайди. Шупинг учун биз ҳозиргача текшириб келган формада кўшимча киймат ҳосил қилиш, яъпи иш куниии тўппа-тўғри узайтириш йўли билап цўшимча қиймат ҳосил қилиш — ишлаб чиқариш усу- лининг ўзида юз берган ҳеч цандай ўзгаришга боғлиқ эмас эди. 1^ўшимча киймат ҳосил қилиш ҳозирги йигириш фабрикасида кан- дай фаол бўлса, эски усулдаги новвойхонада ҳам бундан кам эмас эди.
Агар биз ишлаб чицариш процессига меҳнат процесси пуктаи пазаридан карасак, у ҳолда ишчи ишлаб чиқариш воситаларига ка- нитал деб карамайди, балки ўзинииг мақсадга мувофиқ унумли ишипипг воситалари ва матеряали дебгина карайди. Масалаи, кўп заводида ишчи терини ўз меҳнат предмети дебгина билади. У те- рпви капиталист учун ошламайди. Агар биз ишлаб чикариш про- цессига цпйматшшг ўсиши пуқтаи назаридан қарасак, бошкача бир натижа ҳосил бўлади. Бу ҳолда ишлаб чиқариш восигалари дарҳол ўзига кишинииг меҳнатини сўриб оладигап воситаларга ай- ланади. Бинобарин, энди ишлаб чицариш воситаларипи ишчи иш- латмайди, балки ишлаб чиқариш воситалари ишчиии ишлатади. 20в) Мартин Лютер бу хил муассасаларни «жамият- мопополия» деб атайди.


308 УЧИНЧИ БУЛИМ.—АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚПЙМАТ ҳосил қилиниши
Ишчи ишлаб чиқариш воситалариии ўзишшг унумдор меҳиатининг моддий элементлари сифатида ишлатмайди, балки, аксинча, ишлаб чиқариш воситалари ишчиии ўз ҳаёти процессларининг ферменти сифатида ишлатади, капиталнинг ҳаёг процесси эса унинг фақат ўзи кўпаювчи киймат сифатидаги ҳаракатидап иборат, холос. Кеча- си шлламайдигап ва жонли меҳнатни сўриб олмайдиган эритиш печлари ва ишлаб чиқариш бинолари капиталист учун «нуқул за- рардан» («mere 1оз8»дан) иборат. Шунинг учун эритиш печлари ва ишлаб чиқариш бинолари иш кучларина «кечаси ишлатиш даъ- воси»ни вужудга келтиради. Пулнинг оддий суратда ишлаб чиқа- рипт процессинииг моддий факторларига, ишлаб чиқарпш восита- ларига айланиши бу воситаларни ўзгаларнинг меҳнатини ва қушим- ча меҳнатини ўзлаштириб олиш учун юридик титулга, зўравонлик титулига айлантлради. Охирида келтириладиган бир мисол капи- талисг1ик ишлаб чиқаришга хос бўлган ва уни характерлаб беради- гап бир лўттибозлик, ҳатто жонсиз меҳнат билан жонли меҳнат ўртасидаги, қиймат билан шу қийматни вужудга келтирувчи куч ўртасидаги писбатнинг бузилиши капиталистларнинг миясида қан- дай акс этганини бизга кўрсатиП беради. «Ғарбий Шотландиянинг энг эски ва мўътабар фирмаларидан бири бўлган ва 1752 йилдан бери наслдан-наслга ўтиб, бир оиланинг қўлида бўлиб келган, Кар- лайл, ўғиллари ва шериклари фирмасининг Пейслидаги зиғирпоя ва пахтадан ип йигирув фабрикасининг бошлиғи»,—ана шу ўта интеллигент жентельмен,— инглиз фабркантларининг 1848—1850 йиллардаги исёнлари вақтида «Glasgow Daily Май»нипг 1849 йил 25 апрелдаги сонида «Relaissystem» деган сарлавҳа остида бир хат 207) бостирган эди, бу хатда, жумладан, жуда кулгили даражада соддадиллик билан айтилган мана бундай гаплар бор:
«Иш вадти 12 соатдан 10 соатгача қисқартнрплганида юз берадиган фа- локатларга бир назар солиб чиқайлик... Бу фалокатлар фабрикантнивг кела- жаги ва мулки учун энг жиддий зарардан «иборатдир». Агар у» (яъни фаб- рикант ишлатган «ишчи кўллар») «илгари 12 соат ишлагани ҳолда, энди 10 соат ишласа, унинг корхонасидаги ҳар 12 машина ёки урчуқ камайиб, 10 Tara тушиб қолади («then every 12 machines or spindles, in his establishment, shrink to 10»), бинобарин, arap y ўз фабрикаспнн сотмоцчи бўлса, унда ҳалиги ҳар бир 12 машина ёки урчуқ фақат 10 та деб баҳоланар эдп, шундай қилиб, бутун мамлакатдаги ҳар бир фабрика ўз цийматининг олтидан бир ҳиссасини йўқотар эди»208).
Ғарбий Шотландиядан чиққан бу ирсий-капиталистик калла- нинг фикрича, ишлаб чиқариш воситаларининг — урчуқ ва ҳоказо- ларнинг — киймати бу воситаларнинг ўзииииг кўпайишидан ёки *®’) «Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1849», p. 59.
) «Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1849», p. 60. Инглиз фабрика инспектор- ларига қарама-қарши ўлароқ, капиталистча финр қилишга батамом берилиб кетган шотландиялин фабрика инспектори Стюартнинг очиқдан-очиқ айтишича, у ўз ҳисоботига ниритган бу хат «Relaissystem' ни қўлланувчи фабрикантлар берган маълумотлардан энг фоидалисидир ва бу хат айниқса шу системага қарши қаратилган хурофотлар ва эътироз- ларни бартараф қилишни нўзда тутади».


IX БОБ.—ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ
309
ҳар куни маълум миқдорда ўзгаларнинг текин меҳнатини ўзига сингдириб олишдан иборат капиталистик хусусияти билан шу қадар чамбарчас боғлиқки, 1\арлайл ва шериклари фирмасининг бошли- Ғ11 ҳакиқатан ҳам: ўз фабрикамни сотганимда менга урчуқларнинг цийматинигина эмас, балки, бундан ташқари, бу қийматнинг ўсган хиссасини ҳам берадилар, шу урчуқларга сингган ва айни шу хил урчуқлар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнатнигина эмас, балки шу урчуцларнинг ёрдами билан Пейслпдаги азамат ғарбий шотландияликлардан ҳар куни сўриб олинган цўшимча меҳнатни ҳам берадилар, деб хаёл қилади; худди шу сабабли у: иш куни ик- ки соат камайтирилар экан, унда ҳар бир 12 йигирув машинаси- нииг сотилиш баҳоси камайиб, 10 машинанинг баҳоси даражасига тушиб қолади! — деб ўйлайди.


310]
ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ
НИСБИИ ҚУШИМЧА ҚИИМАТНИНГ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ЎПИИЧИ БОБ
НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ
Иш кунининг бир қисми иш кучинипг капитал томонидан тў- ланган қийматининг фацат эквивалентинигииа ишлаб чиқаришга сарф килинади; биз иш куиининг бу цисмини ҳозирга қадар дои- мий миқдор деб қабул қилиб келдик ва бу қисм жамият иқтисодий тараққиётининг айни босцичидаги ишлаб чицаришнинг айни ша- роитида ҳациқатан ҳам доимий миқдордир. Ишчи, мазкур зарур иш вацтидан ташқари, яна 2, 3, 4, 6 ва ҳоказо соат пшлаши мумкин. Қўшимча киймат нормаси ва иш кунининг мицдори иш вактпни ана шу тариқа узайтиришга боғливдир. Шундай цилиб, агар зарур шп вақти доимий миқдор бўлса, унда бутуи иш куни, аксиича, ўзгарувчи миқдор бўлади. Энди биз, иш кунипинг умумий узунли- b ҳам, шу иш купинипг зарур меҳнатга ва қўшимча меҳнатга бўли- ниши ҳам маълум, деб фараз қилайлик. Масалап, ас, a Ь
— с чизиғи ўн икки соатлик иш купидап, ab қпсми — ўп соатлик зарур меҳнатдан, Ьс қисми — икки соатлик кўшимча меҳнатдан нборат, деяйлик. Мана бундай савол туғилади: ас чизиғини янада ҳеч бкр узайтирмай туриб ёки ас чизиғини яиа ҳар қандай узай- тиришдан қатъи назар, цўшимча қийматни қандай қилиб кўпроқ ҳосил цилиш мумкин, бошқача цилиб айтганда — цўшимча меҳнат- нп цаидай қилиб ошириб бўлади?
Иш куни чегараларини ташкил қилган ас маълум бўлишига қарамай, Ьс чизиғини, айни замоида иш куни бўлмиш ас чизиғи- шшг охирги нуқтаси бўлган с нуқтасидан ўнгга чўзиш йўли билан бўлмагапда ҳам, бу қисмнинг бошланиш нуқтаси бўлгап b нуқ- тасини тескари томонга қараб, а нуқтасига т\араб чўзиш йў- ли билаи орттириш мумкин. a Ъ' — Ъ— с чизиғида Ь'— Ь


X БОБ. — НИСБИЙ ҚУШПМЧА ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ
311
фараз қилсак, гарчи иш куни, аввалдагидек, ўн икки соат бўлиб цолса ҳам, Ьс чизпғи узайиб Ъ'с га айланади, кўшимча қиймат ярпм ҳпс-са ошиб, 2 соатдан 3 соатга етади. Лекин, равшанки, айни бир вацтда зарур меҳнатии ab дан аЬ' га кадар, 10 соатдан 9 соатгача камайтирмай турпб, қўшимча меҳнатни Ьс дан b'c га кадар, 2 соат- дап 3 соатгача кўпайтириш мумкин эмас. Бу ҳолда қўшимча меҳ- натпинг кўпайишига мувофиқ суратда зарур меҳнат камайиши, ёки ишчишшг ҳозирга кадар ҳақиқатда ўзига сарф қилиб келгап меҳ- натининг бир қисми капиталист фойдасига сарф қилинадиган иш вактига айланиши лозим. Бу ҳолда иш кунинипг узунлиги эмас, балки иш кунинпнг зарур меҳнатга ва цўшимча меҳнатга бўлипиш пропориияси ўзгаргап бўлар эди.
Иккинчи томондан, равшанки, агар иш кунининг узунлиги ва иш кучининг қиймати маълум бўлса, қўшимча меҳнат мивдорининг ўзи ҳам маълум бўлади. Иш кучининг ^ийматини такрор ҳосил цилиш учун зарур бўлган иш вақти иш кучининг қиймати билан, яъни шу қийматни ҳосил қилиш учун зарур бўлгаи иш вақти иш кучининг қийматп билан, яъни шу қийматни ҳосил қилиш учун за- РУР бўлгап иш вақти билан белгилапади. Агар бир соатлик меҳнат олтип ҳисоби билан ярим шиллингда, ёки 6 пенсда ифода этилса ва агар иш кучининг бир кунлик қиймати 5 шиллинг бўлса, унда ишчи ўзининг ҳар куни сарф қилган иш кучи учун капиталист томонидан тўланган қиймат эвазига ҳар куни ўн соат ишлаши, ёки ҳар куни ўзи учун зарур бўлган тирикчилик воситалари қий- матининг эквивалентини ишлаб чпқаришп лозим. Ана шу тирик- чилик воситаларининг цийматида ишчи иш кучинияг қиймати бе- рилган унинг иш кучининг қийматида эса, унинг зарур иш вац- тииинг миқдор.и берилган. Лекин қўшимча меҳнат миқдори бутун иш кунидан зарур иш вақтпни олиб ташлаш натижасида ҳосил бў- лади. Ўн икки соатдан ўн соат чиқариб ташланса, икки соат қола- ди, бинобарин, айни шароитда кўшимча меҳнатни қандай қилиб ана шу икки соат доирасидан ортиқ кўиайтириш мумкинлиги ту- шунарли эмас. Албатта, капиталист ишчига 5 шиллинг ўрнига фа- цат 4 шиллинг 6 пенс ва ҳатто бундан ҳам кам тўлаши мумкин. Ана шу 4 шиллинг 6 пенсдан иборат қийматни такрор ҳоспл қилмоқ учун 9 иш соати кифоя қилар эди ва, шундай қилиб, 12 соат-
ЧЎртача кундалик игп ҳақининг қпймати ишчига «яшамоц, меҳнат қилмоқ ва бола-чака орттирмо^ учуц» керан бўлгая нарсалар билан белгиланади» (William Petty- «Political Anatomy of Ireland, 1672,» p. 64). «Меҳнат баҳоси ҳамиша зарур тирикчилик воситаларининг оаҳосндан иборат бўлади». «Агар... игпчи олаётган и:п ҳақи кўпчилик ишчилар зиммасига тушган оплани ўзининг ишчи сифатида тутган паст номи ва мавқеига ярагпа ооқишга имкон бермаса», у ҳолда ишчи тегишли мицдорда иш ҳақи олмаган бўлад и (J- Vanderlint, цитата нелтирилаётган асар, 15- бст). «Ўз цўлидан ва ҳунаридан бошца ҳеч нарсаси бўлмаган оддий ишчи ўз меҳнатини бош^аларга цанчага сотишга муваф.фац бўлса Фақат шунчагина ҳақ олади... ишчпнинг шп ҳаки унинг яшаши учун албатта заруп оулгап нарсалар билан чеклаиади, барча маҳнат соҳаларида шундай бўлиши шарт ва ҳақицдтан ҳам шундай» (Turgot- «Inflexions sur la Formation et la Distribution des Riches- ses» «Oeuvres», £d. Daire, t. I, p. 10). «Тирикчилик учун зарур бўлган воситаларнинг иахоси ҳақицатда меҳнатнинг ҳосил килинигп йииматидир» (Malthus. «Inquiry into the ^turc and Progress of Rent and the Principles by which it i3 regulated». London, 1815 p. 48


312 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОС-ИЛ дилиниши
лик иш кунидан қўшимча меҳнат ҳиссасига энди икки соат ўрнига уч соат тўғри келар ва ^ўшимча қийматнинг ўзи ошиб, 1 шиллинг- дан 1 шиллинг 6 пеисга етар эди. Бироц, бундай натижага ишчи- ппиг иш ҳақини унинг иш кучининг цийматидан камайтириш йўли бплапгина эришмоц мумкин бўлар эди. Ишчи 9 соат ичида ҳосил килган атиги 4 шиллинг 6 пенс пулига олгап тирикчилик воспта- лари микдори илгариги мицдордан 7ю ҳисса камдир, бипобарин унинг иш кучи нотўла миқдордагина такрор ҳосил цилинади. Бу ҳолда цўшимча меҳнатии фацат уиинг нормал чегараларини бузпш йўли билапгина ошириш мумкин, фақат зарур иш вақтипипг бир цисмипи зўрлик билан қўлга олиш орцалигина цўшимча меҳнат соҳасиии кенгайтириш мумкии. Гарчи қўшимча меҳнатни апа шу метод билан ошириш иш ҳақинииг ҳациқий ҳаракатида жуда му- ҳим роль ўйнаса-да, бу ерда уни ҳисобдан чиқариб ташлаш керак, чунки, фараз қилгапимиздек, барча товарлар,— демак, иш кучи ҳам,— ўзларииипг тўла қийматлари билан сотилади ва сотиб оли- нади. Модомики шундай деб фараз цилингап экан, ишчипинг иш кучини ҳосил қилиш учун ёки шу иш кучининг ^ийматиии такрор ҳосил килиш учуп зарур бўлган иш вақтиии камайтиришга сабаб ишчиеинг иш ҳақини упинг иш кучи цийматидап пастга тушириш эмас, балки ана шу қийматнииг ўзини камайтиришдир, холос. Иш куиинипг айни узуплиги мавжуд бўлганида, зарур иш вақтипинг камайиши қўшимча меҳиатиинг ўсиши туфайли содир бўлмайди, балки, аксинча, зарур иш вақтининг камайиши кўшимча меҳнат- шшг ўсиши натижаси бўлади. Биз келтиргаи мисолда зарур иш вактипииг 7io ҳисса камайиши, яъни 10 соатдан 9 соатга келтпри- лиши учун, демак, кўшимча цийматнинг 2 соатдаи 3 соатгача ор- тиши учун, иш кучипинг қиймати ҳациқатан ҳам 7ю ҳисса кама- йиши керак.


X БОБ. — НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ
313
мшсдор жиҳатидан оз бўлган меҳпат кўпроқ миқдорда истеъмол циймати ҳосил қилиш цобилиятига эга бўлади2). Демак, агар қў- шимча цийматнинг ҳосил цилиниши биз ҳозирга қадар текширган формада олиб текширилса, ишлаб чиқариш усули муайян бир нарса деб фараз қилинган бўлса, у ҳолда, зарур меҳнатни қўшимча меҳ- натга айлантириш йўли билан қандай цилиб цўшимча циймат ҳо- спл килинганини тушунмоқ учун, энди, капитал меҳнат процессига уни тарихан мерос цилиб олган, мавжуд бўлган формасида эгалик қилади ва фақат унинг давомини узайгиради, деб фараз қилиш асло кифоя цилмайди. Меҳнатнинг унумдорлик кучи ошиши учун, меҳнатнинг унумдорлик кучининг ошиши натижасида иш кучи кийматининг пасайиши ва, шундай қилиб, иш кунининг шу қий- матпи такрор ҳосил қилиш учун зарур бўлган цисмининг қисқари- ши учун моҳнат процессининг техник ва ижтимоий шароитларида, демак, ишлаб чицариш усулининг ўзида ҳам ўзгариш юз бериши зарур.
Иш кунини узайтириш йўли билан ҳосил қилинадиган қўшим- ча қийматни мен абсолют қўшимча циймат, деб атайман. Зарур иш вактининг цисқартирилиши ва шунга мувофиқ суратда иш куни- нипг ҳар икки таркибий қисмининг миқдорлари орасидаги нисбат ўзгариши натижасида ҳосил бўладиган кўшимча қийматни мен, аксинча, яисбий қўшимча қиймат, деб атайман.
Иш кучи кийматининг пасайиши учун меҳнат унумдорлиги са- поатнинг маълум тармоқларида,— чунончи, маҳсулоти иш кучи- пинг қийматини белгилаб берадиган, яъни бу маҳсулот ё оддий тирикчилик воситалари жумласига кирадиган, ёки шу воситалар- нинг ўрнини боса оладиган тармоқларида,— ривож топиши керак. Лекин товар киймати товарни сўнгги формага киритгая меҳнат миқдори билангина эмас, балки мазкур товарнинг ишлаб чиқариш воситаларида мавжуд бўлган меҳнат миқдори билан ҳам белгила- нади. Масалан, этикнвнг қиймати этикдўзнинг меҳиати билангина эмас, балки тери, қатрон, мумланган пишиқ ип ва ҳоказоларнинг киймати билан ҳам белгиланади. Демак, доимий капиталнииг мод- дий элементларини, яъни зарур тирикчилик воситалари тайёрлаш учун меҳнат воситаларини ва меҳпат материалини етказиб берадигаи саноат тармоқларида меҳиатнинг унумдорлик кучииинг ошиши ва шунга мувофиқ суратда товарларпинг арзонлашиши па- тижасида ҳам иш кучининг қиймати пасаяди. Аксинча, зарур ти- рпкчилик воситаларини ҳам, уларпи тайёрлаш учуи ишлаб чиқа- рпш воситаларипи ҳам етказиб бермайдиган ишлаб чиқариш тар- моқларида меҳнатшшг унумдорлик кучининг ошиши иш кучининг қийматини ўзгартирмайди.
2) 	«Ҳунар такомиллашганида шундай янги методлар ихтиро цилинадики, бу ме- тодлар туфайли маълум бир иш кам миқдорда одам ишлатиш йўли билан ёки илгаридагидан кўра анча кисқа вақтда (бу ҳам ўша гапнинг ўзи) бажарилади» (Galiani, цитата келтирилаётган асар, 158, 159-бетлар). «Ишлаб чидариш харажат- ларипи тежаш ишлаб чицаришда истеъмол қилииадиган меҳнат миқдорини тежаш- дан бошца нарса бўла олмайди» (Sismondi- «Etudes etc.», t. I, p. 22).
21—516


314 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШЙ
Албатта, товарларнинг арзонлашуви иш кучининг қийматини фақат pro tanto, яъни иш кучини такрор ҳосил қилишда бу товар- нинг иштирок қилиш даражасига мувофиц суратдагина пасайтиради, холос. Масалан, кўйлак зарур тирикчилик воситасидир, лекин кўп воситалардан фақат биттасидир. Бу товарпинг арзонлашуви ишчи- нинг кўйлзкка қиладиган харажатинигина камайтиради. Зарур ти- рикчилик воситаларининг умумий йиғиндиси эса айрим саноат тармоқларининг маҳсулотлари бўлган турли товарлардан иборат- дир ва шу ҳар бир товарнинг қиймати ҳамиша иш кучи қиймати- нинг тегишли бир кисмини ташкил қилади. Ана шу иш кучининг қиймати уни такрор ҳосил қилиш учун зарур бўлган иш вақти билап бирга камаяди: бу иш вақтйнипг умуман камайиши эса ана шундай барча айрим ишлаб чит^ариш тармоқларидаги камайиш- ларнинг жамисига баравардир. Биз бу ерда бу умумий натижага, гўё ҳар бир айрим ҳолда бевосита эришилган бир натижа ва бево- сита кўзда тутилган бир мақсад, деб ^арамоқдамиз. Айрим капи- талист меҳнатнинг унумдорлик кучини ошириш йўли билан ўз товарини, масалан кўйлакни, арзонлаштиргалида, эҳтимол, у иш кучининг қийматини pro tanto камайтиришни ва, демак, зарур иш вакдини ҳам камайтиришни асло ўз олдига мақсад қилиб цўйма- гандир; бироқ, у, пировард натижада шу натижанинг ҳосил бўли- шига ёрдам берганлиги учун қўшимча циймат умумий нормасининг ошишига ҳам ёрдам беради3). Капиталнинг умумий ва зарур тен- денцияларини бу тенденцияларнинг намоён бўлиш формаларидан фарк қилиш керак.
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг имманент қонуилари капи- талларпииг ташқи ҳаракатида айнан қандай йўл билан намоёнбў- лаётгашши, конкуренциянинг мажбур этувчи қонунлари сифатида амал цилаётганини ва айрим капиталистнинг онгида унинг фаолия- тини ҳаракатга келтирувчи сабаблар шаклида акс этаётганини текшириш бу ерда ўринли эмас. Ҳар ҳолда бир нарса равшандир: осмон жисмларининг зоҳирий ҳаракати шу жисмларнинг ҳақиқий ҳаракатини (лекин ҳиссий идрок цилинадиган ҳаракатини эмас) билган кишилар учунгина тушунарли бўлганидек, конкуренцияни ҳам капиталнипг ички табиати билинганидан кейиигина илмий асосда анализ килиш мумкин бўлади. Лекин нисбий қўшимча қий- матнинг ҳосил қилинишини тушунмоқ учун ва шу билаи бирга фақат анализимизда эришилган натижалар асосида аигламок учун қуйидагиларни қайд цилиб ўтмоқ зарур.
Бир иш соати олтин билан 6 пенсда ёки !/з шиллингда ифода- ланса, 12 соатлик иш купи давомида 6 шиллинглик қиймат ҳосил қилинади. Меҳнагнинг унумдорлик кучининг айни даражасида ана 3) 	«Фабрикант машиналарни такомиллаштириб, ўзи олаётган маҳсулотни икки ҳисса оширганида... у ютади, лекин (пировард натижада) у фақат шунинг учун ютадики, бунинг натижасида у ишчини арзонроқца кийинтириш имкониятига эга бўлади... ва, демак, энди бутун маҳсулотни'яг ишчи ҳиссасига тўғри келадиган қисми камаяди» (Ramsay, цитата келтирилаёттан асар, 168, 169-бетлар).


X БОБ. — НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ
315


316 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
кенг бозорни эгаллай олади. Шунинг учун капиталист бу товар- ларни индивидуал қийматидан ортиққа, лекин ижтимоий циймати- дан камга, масалан, ҳар бир донасини 10 пенсдан сотади. Шундай цилиб, капиталист ҳар бир дона товардап 1 пенсдан устама қў- шимча киймат олади. Капиталистнинг бу товари зарур тирикчилик воситалари жумласига кирадими ёки йўқми, у иш кучининг умумий кийматиии белгилаб берувчи жиҳат жумласига кирадими ёки йўқ- ми, бундан қатъи назар, капиталист ана шу устама цўшимча қий- матни олаверади. Демак, ана шу ҳолдан цатъи назар, ҳар бир ай- рим капиталист меҳнатнинг унумдорлик кучини ошириш йўли би- лан товарни арзонлаштиришдан манфаатдордир.
Лекин биз кўриб чиқаётган бу ҳолда ҳам, устама қўшимчақий- мат ҳосил қилиш зарур иш вақтини камайтириш ва шунга муво- фиқ суратда цўшимча меҳнатни орттириш натижасида юз бера- ди3а). Зарур иш вацти 10 соат, ёки иш кучининг бир кунлик қий- мати 5 шиллинг, қўшимча меҳнат — 2 соат, бир кунда ҳосил қили- надиган цўшимча циймат — 1 шиллинг, деб фараз қилайлик. Лекин бизпинг капиталистимиз энди 24 дона товар ишлаб чиқармоқца, у бу товарларнинг ҳар бир донасини 10 пенсдан, жамини 20 шил- лингга сотмокда. Ишлаб чиқариш воситаларииинг қиймати 12шил- лингга баравар бўлганлиги учун, товарнинг фақат 142/б донасигина аванслангап доимий капитални қоплайди. Ўн икки соатлик иш куни эса цолган 93/s дона товарда ифодаланади. Иш кучининг кийма- ти = 5 шиллинг бўлганлиги учун, зарур иш вақги 6 дона товарда, қўшимча меҳнат эса — 33/s дона товарда ифодаланади. Ўртача иж- тимоий шароитда зарур меҳнат билаи қўшимча меҳнат орасидаги нисбат 5: 1 бўлгани ҳолда, энди фақат 5: 3 бўлади. Қуйидаги йўл билан ҳам худди шу натижага эришиш мумкин. Ўн икки соатлик иш куни давомида ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг қиймати = = 20 шиллингдир. Бундан 12 шиллииги ишлаб чиқариш воситала- ринииг кийматидир, бу киймат маҳсулотпинг цийматида фақат ян- гидан пайдо бўлади. Демак, иш кунини гавдалантирувчи қийматнинг пул ифодаси сифатида 8 шиллинг цолади. Бу пул ифодаси айнан бир хилда бўлган ижтимоий ўртача меҳнатнинг пул ифодасидан ортивдир, чунки ана шу ижтимоий ўртача меҳпатнинг 12 соати фақат 6 шиллингда ифодаланади. Ғоят катта унумдорлик кучига эга бўлган меҳнат кўпайтирилган меҳнат тариқасида функция қи- лади, яъни у айни бир муддат ичида шу хилдаги ўртача ижтимоий меҳнат вужудга келтирган цийматдан ортиқ миқдорда циймат ву- жудга келтиради. Лекин бизнинг капиталистимиз иш кучининг бир 3а)«Киши олаётган фойда унинг бошқа кишилар меҳнати натижасида вужудга келган маҳсулот устидан ҳукмронлик цилишига боғлиқ эмас, балки унинг ана шу меҳнатнииг ўзига ҳукмроплик қилишига боғлиқдир. Агар унинг ишчилари оладиган иш ҳаци ўзгармай қолгани ҳолда, у ўз маҳсулотларини хийли юцори баҳо билан сотса, равшанки, бундан фойда олади... Бу ҳолда у ишлаб чиқарган маҳсулотнинг оа ?ис^и бу меҳнатни ҳаракатга келтириш учун кифоя цилади ва, демак, маҳсулот- нинг нуп қисми унинг ўз фойдасига қолади» ([J. Cazenove-l «Outlines of political Economy». London, 1832, p. 49, 50).


х боб. — НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ
317
кунлик циймати учун ҳозир ҳам, илгаридагидек, 5 шиллинг тўла- моқда. Демак, бу қийматни такрор ҳосил қилмоқ учун ишчига илга- рИ ўн соат керак бўлган бўлса, энди 7 72 соат керак бўлади. Шу- нинг учун ишчининг цўшимча меҳнати 2’/2 соат ошади, у вужудга келтирган қўшимча циймат эса ошиб, 1 шиллингдан 3 шиллингга етади. Шундай цилиб, яхшиланган ишлаб чиқариш усулидан фой- даланувчи капиталист, ишлаб чиқаришнинг худди шу тармоғида иш кўрувчи бошқа капиталистларга цараганда, иш кунининг кўп- роқ цисмини қўшимча меҳнат тарзида ўзлаштириб олади. Нисбий цўшимча киймат ҳосил цилингаяида бутун капитал умуман ва та- моман нимани цилса, мазкур капиталист ҳам айрим ҳолда худди шуни қилади. Лекин, иккинчи томондан, янги ишлаб чицариш усу- ли ёйилиб умумий тус олган ҳамоно, бу устама қўшимча қиймат йуқ бўлиб кетади ва, шу билан бирга, ишлаб чиқарилиши арзонга тушаётган товарнинг индивидуал циймати билап унинг ижтимоий киймати ўртасидаги фарқ ҳам йўқолади. Қийматни иш вақти билан белгилаш қонуни,— япги ишлаб чиқариш методиии жорий қилган капиталистни ўз товарини ижтимоий фшматидан кўра пастроққа сотишга мажбур этадиган худди ўша қонун,— конкуренциянинг мажбур этувчи қонуни бўлиб, у бизнинг капиталисгимизнинг ра- қибларини ўз корхоналарида янги ишлаб чиқариш методини жо- рий цилишга мажбур этади4). Шундай қилиб, бутун бу процессза- рур тирикчилик воситалари жумласига кирадиган ва шунинг учун иш кучи цийматининг элементларини ташкил қиладиган товарлар- ии ишлаб чиқарувчи саноат тармоқларида меҳнатнинг унумдорлик кучи ошган ва, демак, бунинг натижасида мазкур товарлар арзон- лашган вацтдагина қўшимча цийматнинг умумий пормасига таъсир килади.
Товарларнинг қиймати меҳнатнинг унумдорлик кучига тескари пропорционалдир. Бу ҳол иш кучининг қийматига ҳам оиддир, чунки иш кучининг ^иймати товар циймати билан белгпланади. Лксипча, нисбий қўшимча қиймат меҳнатнинг уиумдорлик кучига тўғри пропорционалдир. Меҳнатнинг унумдорлик кучи ошганида нисбпй цўшимча циймат ҳам ошади, униси камайганида — буниси ҳам камаяди. Пулнинг қиймати ўзгармагапи ҳолда, 12 соатлик ўр- тача ижтимоий иш кунида ҳамиша 6 шиллинглик янги циймат ҳосил бўлади, қийматнинг бу суммаси иш кучи цийматининг экви- валентига ва кўшимча қийматга цандай нисбатда бўлинмасин, ба- рибир. Лекин, агар меҳнатнинг унумдорлик кучининг ошиши нати- жасида кунда истеъмол қилинадиган тирикчилик воситаларининг 4) 	«Агар менинг қўшним оз миқдордаги меҳнат билан кўп товар ишлаб чиқариб, Уни арзонроққа сота олса, мен ҳам, у каби, арзонроққа сотишга интилишим керак. Бинобарин, оз миқдордаги меҳнат билан иш кўришга ва, демак, товарни арзон ишлаб чиқаришга имкон берадиган ҳар бир ихтиро, асбоб ёки машина бошқа кишиларда Ҳам, худди шу ихтиро, асбоб ёки машинанинг ўэидан фойдалапиш, ёхуд шуларга Ўхшаш бирон-бир нарса ихтиро қилиш учун ўзига хос зарурат туғдиради ва мусо- оақа дилишга ундайди, токи ҳамма ҳам бир хил шароитда бўлсин ва ҳеч ким товарпи ўз цўшнисидан арзонроққа сота олмасин» («Тпе Advantages or East- India Trade to England». London, 1720, p. 67).


318 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ЦУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил килиниши
киймати ва, демак иш кучининг кундалик қиймати камайиб, 5шил- лингдан 3 шиллингга тушса, унда қўшимча қиймат ошиб, 1 шил- лингдан 3 шиллингга етади. Иш кучини такрор ишлаб чиқармоқ учун илгари 10 соатлик меҳнат керак бўлгаи бўлса, энди фақат 6 иш соати керак, холос. Ортиб цолган 4 соатлик меҳнат қўшимча меҳнатга қўшилиши мумкин. Капиталнипг товарларни арзонлаш- тириш мақсади билан меҳнатнииг унумдорлик кучини ошириш ва товарларни арзонлаштириш воситаси билан ишчининг ўзиии арзон- лаштириш йўлидаги имманеят интилиши ва доимий тенденцияси ана шундан келиб чикади5)  *.
Товар ишлаб чиқарувчи капиталист учун товарнинг абсолют цийматининг ўз-ўзича аҳамияти йўк. Капиталистни товарда бўлган ва бу товар сотилгаида реализация цилинадиган кўшимча киймат қизиқтиради, холос. Қўшимча қийматни реализация қилишнинг ўзи аванслакган қийматнинг ўрнини тўлдиришни назарда тутади. Нис- бий кўпшмча қиймат меҳнатнинг унумдорлик кучининг ривожла- нишига тўғри пропорционал равишда ошганлиги, айни замонда то- варларнинг қиймати бу ривожланишга тескари нисбатда камайган- лиги учум,— бошқача килиб айтганда, айни бир процесс товарлар- ни арзонлаштириб, уларда бўлган қўшимча қийматни кўпайтир- ганлиги учун, бу ҳол шундай бир фактнинг сирини, яъни фақат алмашув қийматини ҳосил цилиш ҳақидагипа ғамхўрлик қилувчи капиталистнинг ҳамиша ўз товарлари қийматини пасайтиришга ин- тилиш сириии очиб беради,— бу шундай бир зиддиятдирки, сиёсий пқтисод асосчиларидан бири бўлган Кенэ бунинг сабабларини ўз мухолпфларидая суриштира бериб, уларни қийпаган ва улар ҳам бу ҳақда унга жавоб бермаган эдилар.
«Сиз»,— деган эди Кенэ,— «саноат маҳсулотларипи ишлаб чикарган вақтда саноатга зарар етказмасдан чиқимлар ёки қимматга тушадпган ишлар нақадар кўп тежалса, бу тежаш шунча фойдали бўлади, чупки у маҳсулот- нииг баҳосини камайтиради, деб фараз қиласиз. Шунга қарамай, сиз, сано- атчиларпинг меҳпатп натижасида вужудга келадиган бойликни ишлаб чиқа- риш — улар ишлаб чпқаргап маҳсулотларпинг алмашув қийматпни ошириш- дан иборатдпр, деб ҳам ўйлайсиз» s).
Шундай килиб, капиталистик ишлаб чиқариш шароитида, меҳ- натинг унумдорлик кучининг тараққий топиши натижасида эри- шиладиган меҳнатнинг тежалиши7) иш кунини цисқартиришпи ўз ь) «Ишчпнинг харажатлари қандай пропорцияда камайса, унинг иш ҳақи ҳам худди шу пропориияда камаяди, лекин шу билан бирга саноат ҳар қандай чеклаш- лардан қутулган бўлиши шарт» («Considerations concerning taking off the Bounty on Corn exported etc.». London, 1753, p. 7). «Саноат ва савдо манфаатлари нон ва умуман хар дан- дай озиц-овцатлар баҳосининг мумкин цадар арзон бўлишини талаб қилади; чупки буларни цихмматлаштиргац нарса меҳнатнй хам қимматлаштиради... Саноати ченлаб нўйилмаган мамлакатларнинг ҳаммасида озин-овцатларнинг баҳоси ме.ҳнат баҳосига таъсир цилади. Тирикчилик учун зарур воситалар арзонлашган вақтда меҳнатпивг бахоси хамиша арзон- лашади» (ўша асар, 3- бет). «Итлаб чиқариш нучлари цандай пропорцияда ошса, иш ҳаци ҳам шу пропорцияда камаяди. Албатта, машиналар тиринчилин воситаларини арзонлаш- тиради, лекин улар ишчини хам арзонлаштиради» («А Prize Essay on the comparative merits of Competition and Co-operation». London, 1834, p. 27).
•) Quesnay. «Dialogues sur le Commerce et sur Jes Travaux des Artisans», p. 188, 189.
) «Бу спекулянтлар ўзлари ишчиларнинг меҳнати учун ҳақ тўлашлари лозим бўлган- лпги туфайли, меҳнатни шундай тетайдилар» (J. N. Bidaut- «Du, Monopole qul S'Gtablit


X БОБ. — НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ТУП1УНЧАСИ
319
юлдига асло мақсад қилиб қўймайди. Унинг мақсади маълум бир миқдорда товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтини ^исқартиришдангина иборатдир. Агар ишчи ўз меҳнатининг унум- дорлиги ошиши натижасида бир соатда илгаригидан, масалан, 10 дисса кўп товар ишлаб чицара бошласа ва, демак, ҳар бир товарга илгаригидан кўра ўн ҳисса кам иш вақти сарф қилса ҳам, ишчини яна, илгаригидек, бир кунда 12 соат ишлашга ва 120 дона товар ўрнига 1 200 дона товар ишлаб чиқаришга бемалол мажбур қила- верадилар. Унинг иш куни ҳатто узайтирилиши ҳам мумкин, у энди 14 соат ичида 1400 дона товар ишлаб чицариши мумкин ва ҳоказо. Шунинг учун ҳам Мак-Куллох, Юр, Сениор et tutti quanti [ва шуларга ўхшаган] экопомистлар асарларининг бир саҳифасида: капитал ишлаб чиқарувчи кучларни тарақций эттиргани учун иш- чи ундан миннатдор бўлиши керак, чунки бунинг натижасида за- рур иш вақти камаяди деб, иккинчи саҳифада эса: ишчи бундан бу ёгига бир кунда 10 соат ишлаш ўрпига 15 соат ишлаб, ана шу миннатдорлигини исбот қилиши керак, деб ёзадилар. Капиталистик ишлаб чиқариш шароитида меҳнатнинг унумдорлик кучини ривож- лантиришдан мақсад иш кунининг ишчи ўзи учун ишлаши лозим 'бўлган қисмини цисцартиришдан ва худди шу йўл билан иш куни- нинг иккинчи қисмини, ишчининг капиталистга текинга ишлайди- ган цисмини узайтирвшдан иборатдир. Товарлар арзонлашмагани- да, бу натижага цай даражада эришиш мумкинлиги нисбий қўшим- ча қиймат ҳосил цилишнинг айрим методлари текширилганида аён бўладики, биз энди ана шуни текширишга ўтамиз.
dans les arts industrials et le commerce». Paris, 1828, p. 13). «Корхона эгаси вакт_ва меҳнатни тежашга ҳаммавақт ҳаракат қилади» (Dugald Stewart- «Works», ed. by Sir W. Hamilton. Edinburgh, 1855, v. VIII, «Lectures on political Economy», p. 318). «Уларнинг» (капиталист- ларнинг) «манфаати ўзлари игплаётган ишчиларнинг унумдорлик нучини мумкин цадар кўпайтиришдан иборат. Шунинг учун капиталистларнинг деярли бутун фикри-зикри ана кучни оширишга қаратилган» (R. Jones. «Text- book or Lectures on the Political Economy °f Nations». Hertford, 1852, Lecture III [39- бет]).


320]
ЎН БИРИНЧИ БОБ
КООПЕРАЦИЯ
Биз юқорида кўрдикки, амалда капиталисгик ишлаб чиқариш — айни бир индивидуал капитал айни бир вақтда кўпгина ишчилар- ни иш билаи банд килган, бинобарин, меҳнат процесси ўз ҳажмини кенгайтирган ва кўпроц миқдорда маҳсулог берган пайтдап бош- ланади. Кўн ишчиларнинг айни бир вақтда, айни бир жойда (ёки агар истасангиз, айни бир меҳнат майдонида), айни бир турдаги товарларни ишлаб чиқариш учун, айни бир капиталистнинг коман- даси остида ишлаши, тарихий жиҳатдаи ва мантиқий жиҳатдан, капиталистик ишлаб чиқаришнинг бошланиш нуцтасини ташкил қилади. Ишлаб чиқариш усулининг ўзига келганда, мануфактура, масалан, ўзининг бошланғич шаклида цех ҳунармандчилик ишлаб чиқаришидан шу билан фарқ қиладики, мануфактурада айни бир капитал томонидан айни бир вақтда ишлатиладигаи итчиларнинг сопи кўп бўлади. Бупда цех мастерининг ишлайдиган устахонаси фақат кенгайтирилган бўлади.


XI БОБ.—КООПЕРАЦИЯ
321
гандир. Қиймат ҳосил цилишда кўплик белгиси ҳаммавацт кўпай- рим бирликларпииг суммасидан иборат бўлади, холос. Демак, қий- мат ҳосил қилиш нуқтаи назаридан қараганда, 1200 ишчи айрим- айркм ҳолда ишлаб чиқарадиларми ёки улар айни бир капиталнинг командаси остида бирлашиб ишлаб чиқарадиларми., бунинг бутун- лай аҳамияти йўқ.
Аммо, бунда маълум бир чегарада баъзи бир шакл ўзгаришлари содир бўлади. Қийматда буюмлашган меҳнат ўртача ижтимоий си- фатга эга бўлган меҳнатдир, яъни ўртача иш кучининг намоён бўлишидпр. Лекин ўртача миддор ҳаммавақт бир хилда бўлганкўп индивидуал миқдорларнипг ўртачасидир. Ҳар бир саноат тармоғи- да индивидуал ишчи, Пётр ёки Павел, ўртача ишчидан озми-кўпми тафовут қилади. Агар биз бир талай ишчиларни олар эканмиз, ма- тематиклар тилида «хато» деб айтиладиган бундай индивидуал та- фовутлар бир-бирипинг ўрнини тўлдириб, йўқ бўлиб кетади. Маш- ҳур софист ва сикофант Эдмунд Бёрк, ҳатто ўзининг фермерлик тажрибасига асосланиб, 5 та батракдан иборат «кичкина бир от- ряд» учун меҳпатдаги ҳамма индивидуал тафовутлар йўқ бўлиб кетади, дейди,— демак, етук ёшда бўлган бешта инглиз батраги маълум бир вақт ичида биргаликда қанча иш бажарса, бошқаб та инглиз батраги ҳам ана шу вацт ичида худди шунча иш бажара- ди8). Ҳарҳолда шу нарса равшанки, айни бир вақтда иш билан банд бўлган кўп ишчиларнинг жами иш куни шу ишчилар сонига тақсим ^илинса, бундан ҳосил бўлган натижа ижтимоий ўртача меҳпат куни бўлади. Масалан, бир кишининг иш кунп ўн икки соат давом этди, /деб фараз қилайлик. Шундай бўлса, айни бир вақтда иш билан банд бўлган ўн икки ишчинииг иш куни 144 соат- лик жами иш куни бўлади ва ҳолбуки бу ўн икки ишчидан ҳар биривинг ь^илган меҳнати озми-кўпми фарқ қилса ҳам, гарчи ҳар бир айрим ишчи айни бир ишни бажариш учун ижтимоий ўртача иш вацтидан бирмунча озроқ ёки бирмупча кўпроқ вацт сарф қилса ҳам, ҳар ҳслда, айрим бир ишчииинг иш кунн 144 соатлик жами иш купииинг ўп иккидан бир қисми деб қаралгағшпги учун, ўртача ижтимоий спфатга эга бўлади. Лекин ўн иккя ишчини ишлатади- гаи капиталист бу иш кунини ўн икки ишчининг жами иш куни деб билади, холос. Бу 12 киши биргаликда ме\нат қилаётирми, ёки уларнинг меҳиати ўртасидаги бутун боғланиш уларнинг айни бир капиталпстга ишлаётганидаи иборатми, бундан қатъи назар, ҳар бир айрим ишчинипг иш куни жами иш кунининг тегишли қисми- кптй «Шубҳаоизки, кишиларпинг кучи, моҳирлиги ва виждон билан ишлашига Х{1ао’ ҲаР хил кишиларнинг меҳнат қиймати ўртасида катта фарқ бор. Лекин мен ИНГ ди^ца'г билан олиб борган кузатишларим асосида шу нарсага бутунлай аминманки, лиаълум бир ёшда бўлган 5 киши, умуман олгаида, худди ана шу ёшда ^улгаи ҳар қаидай бошқа беш кишининг қилган меҳнатига баравар мехнат килади- маъноси шуки, бу беш кишидан биттаси яхши ишчига хос ҳамма сифатларга т/ттг»0%дид иккинчиси — ёмон ишлайдиган ишчи бўлади, қолган учтаси — ўртача ишчи бўлиб, гоҳ биринчи ишчига, гоҳ иккинчи ишчига яқинлашади. Шундай килиб бип Л *Ишидан иб°Рат бир отряддаёқ, умуман беш киши бсра оладиган мукаммал’ п Л комнлектни топа оласиз» (Е- Burke. «Thoughts and Details on Scarcity» London 1800
Кетленинг >'ртача туггисида айтгац гаиларшш ҳам’


322 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚГШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
ни ташкил этади. Агар бу 12 ишчидан ҳар иккитаси майда бир хўжайинчаиинг қўлида ишласа, бу майда хўжайинчаларнинг ҳар цайсиси фацат тасодифий равишда бир хилдаги суммадан қиймат ҳосил қилиши мумкин, демак, умумий қўшимча циймат нормасини ҳам тасодифий равишда реализация қилиши мумкин. Бу ўринда индивидуал тафовут маълум бўлиб қолади. Агар ишчи товар ишлаб чиқариш уьун ижтимоий зарур иш вақтидан кўпроқ вақт сарф цилса, агар унинг учун индивидуал зарур бўлган иш вақти ижти- моий зарур иш вақтидан, ёки ўртача иш вацтидан анча тафовут қилса, у ҳолда унинг меҳнати ўртача меҳнат бўлмайди, унинг иш кучи эса ўртача иш кучи бўлмайди. Бундай иш кучи ё сира ҳам ўз харидорини топа олмайди, ёки у ўртача иш кучи цийматидан арзонга сотилади. Шундай қилиб, муайян бир минимум иш қоби- лияти бўлшпи назарда тутилади ва, кейинчалик биз кўрамизки, капиталистик ишлаб чиқариш бу минимумни ўлчаш учун усул ҳам топади. Иш кучига унииг ўртача цийматига яраша ҳақ тўланиши- га қарамай, ҳарҳолда, бу минимум ўртача даражадан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам олтита майда хўжайиндан баъзилари қўшимча цийматнинг умумий нормасига қараганда кўпроқ қўшимча қиймат, бошқалари камроқ қўшимча циймат олади. Бу тафовут айрим хў- жайии учун билинса ҳам, лекин бутун жамият учун билинмай, те- кисланиб кетиши мумкин. Демак, цийматпинг ўсиш қонуни айрим ишлаб чиқарувчи учун умуман фақат шундай ҳолдагина тўла ра- вишда реализацля қилиниши мумкинки, бу вақтда бу ишлаб чиқа- рувчи капиталисг сифатида ишлаб чиқаради, айни бир вақтда кўп ишчиларни ишлатади, яъни аввал бошданоқ ўртача ижтимоий меҳ- натни ҳаракатга келтиради9).
Ҳатто меҳнат усули ўзгармаган тақдирда ҳам, айни бир вақтда кўп ишчиларпи ишлатиш натижасида меҳпат процессининг моддий шароитида революция рўй беради. Кўп одам ишлаётган бинолар, хом ашё омборлари ва ҳоказолар, идиш-оёқлар, асбоблар, аппа- ратлар ва бир вақтда ёки галма-галдан кўпларга хизмат қиладиган бошқа нарсалар,— хуллас, ишлаб чиқариш воситаларининг бир қис- ми зидиликда меҳнат процессида биргаликда истеъмол цилинади. Бир томондан, товарларнинг, демак, ишлаб чиқариш воситалари- нинг ҳам истеъмол қиймати зўр бериб эксплуатация қилиниши на- тижасида уларнинг алмашув циймати сира ҳам ошмайди. Иккинчи томондап, биргаликда истеъмол қилинадиган ишлаб чиқариш воси- таларининг кўлами ортади, 20 станокда 20 тўқувчи ишлайдиган хона иккита шогирди билан мустақил равишда битта тўқувчи иш- лайдиган хоиадан каттароқ бўлиши керак. Лекип 20 ишчига мўл- жалланган устахона ҳар 2 та ишчига мўлжаллаб цуриладиган 10 та 9) 	Профессор Рошер жаноблари ўз кашфиёти ҳадида бизга хабар диладики, про- фессор хонимга икки кун ишлаган бир тикувчи аёлнинг меҳнати профессор хонимга бир нун бирга ишлаган иккита тикувчи аёлнинг меҳнатидан кўпроддир116. Профес- сор жаноблари капиталистик ишлаб чиқариш процессини болалар хонасидан туриб, оош ролда ўйнайдиган шахс, яъни капиталист йўц жойдан туриб кузатмаслиги лозим эди. -


XI БОБ.— КООПЕРАЦИЯ
323
устахопага қараганда кам мивдордаги меҳнат билан цурилади, уму- мап олганда, оммавий миқёсда бир жойга тўпланган ва биргаликда ишлатиладиган ишлаб чиқариш воситаларининг циймати бу воси- таларнинг миқдорига ва уларнинг фойдали натижаларига нопро- порционал равишда ортади. Биргаликда ишлатиладиган ишлаб чи- цариш воситалари маҳсулотнинг бир донасига ўз қийматининг оз кисмипи кўчиради, бунинг сабаби қисман шуки, бу ишлаб чиқариш воситалари берадиган жами қиймат айни бир вақтда кўп маҳсу- лотга бўлиниб кетади, қисман яна шуки, биргаликда ишлатилади- гап ишлаб чиқариш воситалари, айрим ҳолда ишлатпладиган иш- лаб чиқариш воситаларига қараганда, ишлаб чиқариш процессига гарчи абсолют кўп киймат билан кирсалар ҳам, лекин ўзларининг иш доираснга нисбатан бир мунча кам циймат билан кпрадилар. Бу билан қийматнипг доимий капиталга тўғри келадиган қисми, демак, бу қийматиинг миқдорига мувофиқ равишда говарнинг жами қий- мати пасаяди. Товарларни ишлаб чиқариш воситалари арзон иш- лаб чиқарилган тақдирда цандай натижа чиқса, бунда ҳам худди шундай натижа чиқади. Ишлаб чиқариш воситаларини ишлатиш- даги бу тежаш меҳнат процессида бу воситаларни кўп шахсларнинг биргаликда истеъмол қилишлари натижасида пайдо бўлади, холос. Бинобарин, ишлаб чиқариш воситалари айрим мустақил ишчилар- нииг ёки майда хўжайинчаларнинг тарқоқ ва нисбатан киммат меҳ- нат восил аларидаи фарқ қилиб, ижтимоий меҳиат шароитларининг ёки меҳнатнинг ижтимоий шароитларининг ана шу характерига эга бўлади,— ҳатто кўп ишчилар меҳнатнинг умумийлиги жиҳати- дан эмас, балки макон жиҳатидан бирлашганлари тақдирда ҳам, ишлаб чиқариш воситалари аиа шу характерга эга бўлади. Меҳнат воситаларининг бир цисми ҳатто меҳнат процессинипг ўзидан ил- гариёқ ана шу ижтимоий характерга эга бўладп.
Ишлаб чиқариш воситаларини тежашга умуман икки нуқтаи назардаи қарамоқ керак. Биринчидан, бу тежаш товарларни арзон- лаштиради ва шу билан иш кучи цийматини пасайтиради. Иккин- чидан, бу тежаш қўшимча қийматнинг бутун аванслапган капитал- га нисбатини, яъни бу капиталнинг доимий ва ўзгарувчи таркибий қисмлари кийматининг суммасига нисбатини ўзгартиради. Бу ке- иииги пункт ушбу асар учинчи китобининг биринчн бўлимидагина ^араб чиқилади, масалани баён қилишда пчки томондан боғланиш оўлсин учун, бу ерда тўхгаб ўтилган темага доир кўп масалаларни ҳам ўша бўлимга кўчиришга тўғри келади. Анализнинг бориши предметнц ана шу тариқа бўлиб юборишни талаб қилади ва бу ҳол капиталистик ишлаб чиқаришнинг руҳига ҳам мувофиқ келади. Кагшталистик ишлаб чикариш шароитида меҳиат шароитлари иш- чига мустақил бир нарса каби царама-қарши турганлигидан, меҳ- нат 'шароитларияи тежаш ҳам айрим бир операциянл гашкил этади, унинг ишчига сира ҳам дахли йўқ ва, демак, ишчшнпг инди- видуал мёҳнат унумдсрлигини оширадигап методлардап фарқ қи- лувчи бошка бир операциядир.


324 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ И^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
Кўп шахслар айни бир ишлаб чиқариш процессида ёки ҳар хил, лекин бир-бирига боғлиқ бўлган ишлаб чиқариш процесслари- да плаили равишда бир-бирлари билан ёнма-ён туриб ва биргала- шиб иштирок қиладиган меҳнат формасига кооперация дейила- ди
Отлиқ аскарлар эскадронининг ҳужум қилиш кучи ёки пиёда аскарлар полкининг қаршилик кўрсатиш кучи айрим отлиқ аскар- лар ва пиёда аскарларнинг ҳужум цилиш ва қаршилик кўрсатиш кучининг жамидан анча фарқ қилганидек, айрим ишчилар кучи- нинг механик йиғиндиси ҳам, айни бир бутун операцияни бажар- ганда, масалан, оғир юкни кўтарганда, чиғириқни айлантирганда, йўлдан тўсиқии олиб ташлаганда, кўп ишчилар айни бир вақтда сарф қиладиган ижтимоий кучдан фарқ қиладиП). Ана шундай ҳам- ма ҳолларда комбикациялашган меҳнатнииг натижасига якка-ёлғиз кишининг зўр бериши билан ё сира ҳам эришиб бўлмайди, ёки жуда узоқ муддат мобайнидагина эришиб бўлади, ёхуд жуда ар- зимаган миқёсдагина эришиб бўлади. Бу ерда ran кооперация йўли билан индивидуал ишлаб чиқарувчи кучни оширшп тўғрисидагина бораётгапи йўк, балки ўзининг моҳиятига кўра оммавий куч бўл- ган янги ишлаб чиқарувчи кучни яратиш тўғрисида ҳам бора- ди 11а>.
Лекин кўп кучларнинг битта умумий кучга тўпланишидап ҳо- сил бўладпган янги кучдан ташқари ҳам, унумли ишларнипг кўпи- да пжтимоий алоқанинг ўзиёқ мусобақага ва айрим шахсларнинг индиЕидуал иш унумдорлигини оширадиган ҳаётий ғайрати (animal spirits) ўзига хос тарзда цўзғатшхга сабаб бўлади, шу сабабли 12 киши биргаликда пшлаган 144 соатлик иш кунида ҳар қайсиси 12 соатдан ишлайдиган 12 та якка ишчига қараганда, ёки ўн икки кун кетма-кет меҳнат қиладиган битта ишчига цараганда анча кўп маҳсулот ишлаб чиқаради10  11 12). Бунинг сабаби шундаки, одам ўз та- 10) «Concours des forces» [«кучларни бирлаштириш»] (Destutt de Tracy, цитата келтири- лаётган асар, 80- бет).
11) «Нақэдар оддий бўлган жуда кўп операциялар борки, уларни айрим бўлак-
ларга бўлиб бўлмайди. Бу операцияларни кўп ишчилар кооперацияси воситаси би- лангина бажариш мумкин бўлади. Масалан, каттакон ғўлани аравага ортиш... ва умуман айни бир вацтда айни бир операцияни бажаришда бир-бирларига ёрдамла- шадиган кўп кйшилар томонидан бажариладиган ҳар қандай иш ана шундай операциялардандир» (Е- G- Wakefield- «А View of the Art of Colonization». London, 1849, P Бир киши бир тонна юнни сира нўтара олмайди, 10 киши бу юкни бор нучини сарф
қилиб нўтаради, аммо юз кишицинг ҳар бири фақат битта бармоғини ишлатганида ҳам, уни нўтара олади» (John Bellers- «Proposals for Rafsing a College of Industry». London, 1696, p. 21).
,2) «Бунда хам» (яъни 10 та майда фермернинг ҳар қаисиси 30 акр ерда ишла- тадиган апни блр миқдордаги ишчини бир фермер 300 акр ерда ишлатганида ҳам) «биргаликда ишловчи анча юмушчиларнинг афзаллиги кўриниб турадики, тажрибада иш билан таниш бўлмаган кишилар буни осонгина тушуниб ололмайдилар; ҳади- қатан ҳам, 1 нинг 4 га нисбати 3 нинг 12 га нисбатидек эканлигини ким инкор қила олади; лекин амалда бу қоида нотўғридир: ўрим-йиғим вақтида ва бошқа баъзи бир шошилинч ишлар вақтида бир қанча киши биргаликда ишласа, иш яхширод ва муваффадиятлироқ бўлади: масалан, 2 та аравакаш, 2 та юк ортувчи, 2 та юк узатиб турувчи,^ 2 та сидириб йиғиб турувчи ва ғарам ёки хирмонда ишлайдиган бир неча киши айрим Фермаларда майда группаларга бўлинган ўшанча кишига караганда инки баравар нўпроц ипт қилади» ([j. Arbuthnot-] «An Inquiry into the Connection between the present Price of Provisions and the Size of Farms». By a Farmer. London, 1773, p. 7, 8).


XI БОБ.— КООПЕРАЦИЯ
325
биатига кўра, Аристотель ўйлаганидек 13), сиёсий ҳайвон бўлмага- нида ҳам, ҳарҳолда ижтимоий ҳайвондир.
Гарчи кўп одам айии бир вақтда ва биргаликда айни бир ишни ёки бир хилдаги ишни бажарса ҳам, шунга қарамай, ҳар бир айрим ишчининг индивидуал меҳнати, жами меҳнатнинг бир қисми сифа- тида, меҳнат процессининг турли фазаларини ташкял этиши мум- кинки, меҳпат предмети кооперация туфайли ана шу фазалардан тезрок ўтади. Масалан, курилаётган бинонинг ҳавозалари тагидан тепасига ғишт етказиб бериш учун ғиштчилар бир қатор бўлиб жойлашганларида, уларнинг ҳар қайсиси айии бир ишни қилади, лекии, бунга қарамай, уларнинг айрим операциялари битта умумий операциянинг узлуксиз босқичларидан, алоҳида фазалардан ибо- ратдирки, ҳар бир ғишт меҳнат процессида ана шу фазалардан ўтиши лозим ва, ана шу фазалар туфайли, жами ишчининг 24 қў- ли, ҳавозага бир чиқиб-бир тушиб ғишт ташийдигаи айрим бир ишчинипг икки қўлида ташилган ғиштга цараганда ғиштни ўз жо- йига тезроқ етказиб беради14). Бу ҳолда меҳнат предмети айни бир масофани анча кисқа бир муддат ичида ўтади. Иккинчи томондан, масалап, бино айни бир вақтда ҳар томондан цурила бошлаганда ҳам, гарчи ўзаро кооперациялашувчи ишчилар бунда айни бир ишни ёки бир хилдаги меҳнатни бажараётган бўлсалар ҳам, бу меҳнат комбииациялашган меҳнат бўлади. 144 соатлик комбинациялашган иш куиида меҳнат предметини айни бир вақтда ҳар томондан иш- лашга киришилади, чуики комбинациялашган ишчияинг ёки жами ишчининг кўзлари ва қўллари бор, улар олдинги томонда ҳам, орқа томонда ҳам, маълум даражада ҳамма ерда ҳозирдирлар. Бунда жами маҳсулот, бир-биридан бирмунча ажралган ҳолда ишловчи ва меҳнат предметига кўпроқ бир ёцлама киришишга мажбур бўл- ган 12 ишчининг ўн икки соатлик иш кунида тайёрлайдиган маҳ- сулотига цараганда тезроқ битади. Бу ерда маҳсулотнинг макон жиҳатидан ҳар хил қисмлари айни бир вақтда етилади.
Биз шу нарсани таъкидлаб ўтдикки, бир-бирини тўлдириб ту- рувчи кўц ишчилар айни бир ишии ёки бир хилдаги ишни бажа- радилар, чунки биргаликда қилинадиган меҳнатнинг бу оддий фор- маси кооперациянииг энг кўп ривож топган турларида ҳам катта роль ўйпайди. Агар меҳнат процесси мураккаб бўлса, биргаликда ишловчи кўпгина ишчиларнинг бирлашуви фактининг ўзиёқ ҳар 13) Аниц қилиб айтганда, Аристотелнинг таърифига биноан, одам ўз табиатига кЎРа шаҳар республикасининг гражданидир. Франклиннинг, одам қуроллар яратув- чидир, деган таърпфи янкилар асрига қанчалик характерли бўлса, Аристотелнинг таърифи ҳам классик қадимги давр учун шунчалик характерлидир.
14) «Яна шу нарсани кўрсатиб ўтиш лозимки, ҳамма ишчилар айни бир иш билан машғул бўлганларида ҳам, ана шундай қисмий меҳнат тақсимоти бўлиши мумкин. Масалан. ғиштни ҳавозанинг тепасига қўлма-кўл ўтказиб стказиб турадиган ғишт- чиларнинг ҳаммаси ҳам айни бир ишни бажарадилар, лекин шунга қарамай, улар ЎРтасида ўзига хос бир меҳнат тақсимоти бор, бу меҳнат тақсимоти шундан иборат- ки, уларнинг ҳар қайсиси ғиштни маълум бир масофага узатиб, унинг жойини ўзгар- тирадилар ва, шундай қилиб, улар ғиштни ўз жойига тез етказиб берадилар, ҳол- буки уларнинг хар қайсиси ўзи учун ғиштни баланд ҳавозадан алохида-алоҳида та- шиганларида эди, бу иш унчалин тез бажарилмас эди» (ғ. Sharbek- «ThSorie (les Richesses bociaiee», 2 ёте cd. Paris, 1840, t. I, p. 97, 98).


326 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ К^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
хил ишчилар ўртасида ҳар хил операцияларни тақсимлашга, демак, ҳар хил операцияларни айни бир вақтда бажаришга ва, шундай Цилиб, жами маҳсулотни тайёрлаш учун зарур бўлган иш вақтини цисқартишга имкон беради15)  *.
Ишлаб чиқаришнинг кўп тармоқларида тапг пайтлар, яъни иш процессининг табиатидан келиб чиқадиган пайтлар бўладики, бу пайтлар мобайиида маълум бир меҳнат нагижасига эришиш керак бўлади. Масалан, бир пода цўйнинг жунини қирқшп ёки маълум морген галлани ўриб-йиғиб олиш керак бўлса, у ҳолда кўлга ки- ритиладигап маҳсулотнинг сони ва сифати айни операциянинг маъ- лум бир вақтда бошланиб, маълум бир вақтда тамомланишига боғ- лиқ бўлади. Бу ерда меҳнат процессининг бажарилиши лозим бўлган муддат, масалан, сельд балиғи тутишдагидек, олдиндан бел- гилангаидир. Айрим киши бир кеча-кундуздан, айтайлик, 12 соат- лик бир иш кунидан ортиқ иш кунини чиқариб ололмайди, ҳолбуки, масалан, 100 кишилик кооперация 12 соатлик иш кушши кен- гайтириб, 1 200 соатдан иборат иш кунига айлаитира олади. Меҳ- нат муддатииинг қисқалиги ўрнини ҳал цилувчи пайтда ишлаб чикариш майдоиига ташланадиган меҳнат массасининг миқдори қоп- лайди. Бу ерда ўз вақтида натижага эришиш масаласи комбина- циялашган кўп иш кунларидан айни бир вақгда фойдаланишга боғлиқ бўлиб, фойдали натижанинг миқдори эса ишчиларнинг со- нига боғлиқдир; лекин бу ишчиларнинг сони ҳамшпа, якка-якка ишлаб, айии бир муддатда айни бир ишни бажара оладиган ишчи- ларпинг сонидан камдир1и). Қўшма Штатларнинг ғарбида бу хил- даги кооперациянинг йўқлиги туфайли йил сайин жуда кўп ғалла нобуд бўлмоқда, Ост-Индиянинг инглиз ҳукумати эски жамоани бузиб юборган қисмларида жуда кўп пахта нобуд бўлмоқда 17).
Кооперация, бир томондан, меҳнатнинг макон доирасини кен- гайтиришга имкон беради, шунинг учун ҳам муанян меҳнат про- цессларида меҳнат предметларининг маконда жойлашувининг ўзи- ёқ кооперацияии талаб қилади; масалан, ботқоқликларни қуритиш, тўғонлар куриш, сув чиқариш, каналлар қазиш, арава йўллари ва ,5) «Агар мураккаб ишни бажариш лозим бўлса, ҳар хил операцияларни айпи бир вақтда бажармоқ керак. Бунда бир киши бир ишни, иккинчи киши бошқа ишни қилади ьа, шундай қилиб, уларнинг ҳаммаси биргаликда шундай натижага эри- шишга кўмаклашадиларки, бир кишининг зўр бериши билан бундай натижага сира ҳам эришиб бўлмайди. Биттаси қайиқ ҳайдаса, иккинчиси рулда ўтиради, учинчиси тўр ташлайди ёки балиқии гарпун билан уради, — шундай қилиб, бу тариқа балиқ овлаш шундай натижа берадики, куч бирлаштирилмаган та^дирда бундай натижа- га эришиб бўлмайди» (Destut t de Tracy, цитата келтирилаётган асар, 78-бет).
*«) «Бу ишларнинг> (деҳқончилик ишларинииг) «ҳал қилувчи пайтда бажарилиши жуда катта аҳамиятга эга» f[J. Arbuthnot ] «An Inquiry into the Connection between the present Price etc.» p. 7). «Деҳқончиликда вакт факторидан нўра муҳимроц фантор йўқ» (Liebig. «Ueber Thcoric und Praxis in der Landwirtschat’t», 1856, S. 23).
,7) «Эқтимол, Хитой билан Англиядан бошқа, дунёдаги бошқа ҳар қандай мам- лакатга қарагапда четга кўпроқ меҳнатни экспорт қиладиган бир мамлакатда бу энг биринчи балонинг,— яъни* пахта териш учун етарли мицдорда иш кучи топиш мумкин бўлмаслигидек бир балонинг янада давом этишини ҳеч ким кутмаган бўлса керак. Буиинг натижасида ҳосилнинг анча қисми терилмай қолиб кетади, бир қис- ми эса пахта ерга тўкилиб, табиийки, ўз рангини йўқотгандан ва қисман чириган- дан кейиигина ердан териб олинади. Шундай қилиб, керакли вақтда иш кучи етиш- маслиги натижасида Англияда ҳирс билан кўз тикилган ҳосилнинг кўп қисмидан цлантатор ҳақиқатда маҳрум бўлиб қолигага мажбурдир» («Bengal Hurkaru». Bi-Monthly verland Summary of News, 22 nd July 1861).


XI БОБ.— КООПЕРАЦИЯ
327
темир йўллар қуриш ва шу сингари ишларда кооперация зарур. Иккинчи томондан, кооперация нисбатан, яъни ишлаб чиқариш кў- ламига нисбатан макон жиҳатидан ишлаб чиқариш соҳасини то- райтнришга имкон беради. Меҳнатнинг таъсир доираси кенгайган бир пайтда унлнг макон доирасининг чекланишига ва бунинг нати- жасида ишлаб чиқаришдаги унумсиз харажатлар (faux frais) цис- қаришига кўп ишчиларни бир жойга тўплаш, турли меҳнат про- цессларипи бирга қўшиш ва ишлаб чиқариш воситаларини концент- рация қилиш йўли билан эришилади 18).
Айрим индивидуал иш кунларининг жамига тенг келадиган миқ- дордаги комбинациялашган иш куни шу индивидуал иш кунлари- нинг жамида ҳосил қилинадиган истеъмол цийматларига қараганда истеъмол қайматлари массасини кўпроқ ҳосил қилади ва, шунинг учун ҳам, маълум бир фойдали натижага эришиш учун зарур бўл- ган иш вақтипи камайтиради. Меҳнатнияг унумдорлик кучининг бу тарица ортишига ҳар бир айрим ҳолда ҳар хил усуллар билан эришилиши мумкин: ё меҳнатнинг механик кучи ошади, ёки макон жиҳатидан меҳнатнинг таъсир доираси кенгаяди, ёхуд ишлаб чи- цариш масштабига нисбатан ишлаб чиқариш майдони макон жиҳа- тидан тораяди, ёки аҳвол танг бўлиб қолган пайтда қисқа бир муддат ичида кўи миқдорда иш кучи ҳаракатга келтирилади, ёхуд айрим шахсларнинг рақобат ҳисси уйғониб, уларнипг жонли ғайра- ти зўр беради, ёки кўп кишилар бажараётгап бир хилдаги опера- циялар узлуксиз ва кўп томонлама шаклга киради, ёхуд хилма-хил операциялар айни бир вақтда бажарилади, ёки ишлаб чиқариш во- ситаларидан биргаликда истеъмол қилинганлиги туфайли улар те- жалади, ёхуд индивидуал меҳнат ўртача ижгимоий меҳнат харак- терига эга бўлади. Лекин бу ҳолларнинг ҳаммасида комбинация- лашган иш кунининг ўзига хос унумдорлик кучи меҳнатпинг ижтимоий унумдорлик кучидир, ёки ижтимоий меҳнатнинг унум- дорлик кучидир. Бу куч кооперациянинг ўзидан келиб чиқади. Ишчи бошкалар билан планли равишда ҳамкорлик қилганда инди- видуал чегарани енгиб, ўзининг туғма потенцияларини ривожлан- тиради i9).
Arap ишчилар бирга бўлмаганликлари туфайли умуман бевоси- та ҳамкорлик қила олмасалар, агар шунинг учун уларпинг бир жойга тўплаиишлари уларнинг кооперацияси учун шарт бўлса, бу- 18) «Бир вацтлар 500 акр ерда қанча капитал ва меҳнат сарф цилинган бўлса, эндиликда, деҳқончилик тарацқий қилгани натижасида, 100 акр ерга мукаммал ишлов бериш учун ўшанча, — балки ундан ҳам кўпроқ, — капитал ва меҳнат бир жойга тўпланади». Гарчи «ишлатилаётган капиталга ва меҳнатга нисбатан макон қисқарган бўлса ҳам, ишлаб чиқариш доираси илгари ҳар бир айрим мустақил ишлаб чицариш цатнашчисининг фаолиятини чеклаб қўйган ишлаб чикариш соҳасига нисбатан кенгайди» (R. Jones- «An Essay on the Distribution of Wealth», «On Rent». London 1831, p. 191).
19) «Айрим кишининг кучи жуда оз бўлади, лекин бу оз кучлар бирлаштирил- ганда ана шу айрим кучларнинг ткамига қараганда каттароц умумий куч пайдо Оўлади, шу сабабли кучлар ўзининг бирлашувибилан вақтини камайтириб, ўз таъсир ДОИрасини ненгайтиуиши мумнии» (G- R- Carli, цуиидаги нитобга изоҳ: р. Verri- «Medita- zioni sulla Economia Politica», итальян kэкономистлари асарларининг Кустоди нашпипа. Parte Moderna, t. XV; p. 196).


328ТЎРТИНЧИ БУЛИМ. — НИСБИЙ ДЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
нинг маъноси, айни бир капитал, айни бир капиталист ёлланма ишчиларни айни бир вақтда ишга солган, яъни уларнинг иш куч- лариии айни бир вақтда сотиб олган тақдирдагина бу ёлланма иш- чилар кооперациялаша оладилар, демакдир. Бинобарин, бу иш куч- ларигшнг жами циймати, ёки ишчиларнинг бир кун, бир ҳафта ва ҳоказо учун оладигап иш ҳа^ларининг суммаси, шу иш кучлари- иипг ишлаб чиқариш процессида бирлашишидан олдин капита- листнинг ҳамёнида бирлашган бўлиши керак. 300 та ишчининг гар- чи фақат бир кунлик меҳнатига бўлса ҳам бирданига ҳақ тўлаш учун бир йил мобайнида оз миқдордаги ишчиларнинг меҳпатига ҳафтама-ҳафта ҳақ тўлашга қараганда кўпроқ капитал сарф қилиш керак бўлади. Шупдай қилиб, кооперациялашувчи ишчиларнинг соии, ёки кооперациянинг кўлами, даставвал, иш кучини сотиб олиш учун айрим капиталист сарф қила оладиган капитал- нинг миқдорига, яъни ҳар бир айрим капиталист кўп ишчиларга бера оладиган тирикчилик воситаларинииг миқдорига боғ- лиқдир.
Бу нарса ёлғиз ўзгарувчи капиталгагина тааллуқли бўлиб қол- май, балки доимий капиталга ҳам тааллуқлидир. Масалан, 300 та ишчиси бўлган капиталист 10 тадан ишчиси бўлган 30 та капита- листнииг ҳар қайсисига қараганда 30 марта кўпроқ хом материал сарф цилади. Биргаликда ишлатиладиган меҳнат воситаларииинг миқдори, ўзининг қиймати жиҳатидаи ҳам, шунингдек ўзининг моддий массаси жиҳатидан ҳам. албатта, ўсади, лекин иш билан банд бўлгаи ишчиларнинг сони каби пропорцияда бўлмаса ҳам, ҳар- ҳолда — жуда. кўп ўсади. Шундай қилиб, ишлаб чиқариш восита- ларининг анча микдорда айрим капиталисгнинг кўлида концентра- ция цилиниши ёлланма ишчилар коонерациясининг моддий шарти- дир, шуига кўра кооперациянинг ҳажми, ёки ишлаб чиқаришнинг кўлэми ана шу концентрациянинг даражасига боғлиқдир.
Аввал бошда индивидуал капиталнипг маълум минимал миқдо- ри айни бир вақтда эксплуатация қилииадиган ишчиларнииг сони ва, демак, улар ҳосил циладиган қўшимча цийматнинг массаси эксплуататорнинг ўзини жисмоний меҳиатдан халос цилиш учун, майда хўжайиичани капиталистга айлантириш учуи, расман капи- талистик муносабатни яратиш учун етарли бўлиши зарур эди. Эн- диликда эса бу минимум тарқоқ, бир-бирига боғланмаган кўпгина индивидуал меҳнат процессларииинг битта комбинациялашгаи иж- тимоий меҳнат процессига айланиши учун моддий шартдир.


XI БОБ.—КООПЕРАЦИЯ
329
йўлса, ишлаб чиқариш майдонида ҳам капигалистнинг қўмондон- лик қилиши шунчалик зарур бўлиб цолади.
Ҳар цандай нисбатап катта миқёсда амалга ошириладиган бе- восита ижтимоий ёки биргаликда қилинадиган меҳнат идора қи- лувчига маълум даражада муҳтождир, бу идора цилувчи индивиду- ал ишлар ўртасида уйғунлик ўрнатади ва, ишлаб чиқариш оргапизмининг мустақил органлари ҳаракатидан фарқ цилиб, бутун ишлаб чиқариш организмининг ҳаракатидан келиб чиқадиган уму- мий фуикцмяларни бажаради. Якка скрипкачи скрипка чалганида •ўзини ўзи идора қилади, оркестр эса — дирижёрга муҳтождир. Ка- питалга бўйсунувчи меҳнат кооперация шаклига кириши биланоқ унп идора цилиш, назорат қилиш ва тартибга солиш функциялари капиталнипг функцияларига айланади. Лекин идора қилиш функ- цияси, капиталнинг специфик функцияси сифатида, ўзига хос ха- рактерли хусусиятларга эга бўлади.
Лввало кагшталистик ишлаб чиқариш процессининг ҳаракатга келткрувчи сабаби ва унинг асосий мақсади капиталнинг ўз-ўзидан мумкин цадар кўпроқ ўсишидир 20), яъни мумкин қадар кўпроқ цў- шимча циймат ҳосил қилишдир, демак, иш кучининг капиталист томонидан мумкин цадар кўпроц эксплуатация қилинишидир. Айни бир вактда ишлаётган ишчилар соиининг ўсиши билаи бирга улар- нинг қаршилиги ҳам ўсади ва, шу сабабли капиталиинг бу қарши- ликни бостиришга қаратилган тазйиқи ҳам муцаррар равишда ўса- ди. Капиталистнинг идора цилиши ижтимоий меҳиат процессининг табиатидан келиб чиқадигаи ва бу ижгимоий меҳнат процессига тааллуцли алоҳида функция бўлибгина қолмайди, у айни замонда мжтимоий меҳнат процессини эксплуатация қилиш функцияси ҳам- дир ва, шундай бўлгани учун, бу функция эксплуататор билан у эксплуатация киладиган хом материал ўртасидаги муқаррар анта- гонизмдан келиб чицади. Худди шунингдек, ёт мулк сифатида ёл- лапма ишчига қарама-қарши турадиган ишлаб чиқариш воситала- рининг микдори ўсган сари уларни мақсадга мувофиқ равишда ишлатиш устидан контрол қилиш зарурияти ҳам ортади21). Сўнгра, ёллапма ишчилар кооперацияси бу ишчиларип айни бир вақтда ишлатаётган’ капитал ҳаракатинипг натижасидир. Бу ишчиларнинг функциялари ўртасидаги боғланиш, уларнинг ишлаб чикарувчи 20) «фойда... ишлаб чиқаришнинг бирдан-бир мақсадидир» (J. Vanderlint, цитата келтирилаётган асар, 11- бет).
21) Инглиз филистёрларининг ҳафталик газетаси^ «Spectator» 1866 йил 26 майдаги сонида хабар қиладики, Манчестердаги сим ишлаб чиқариш компаниясида капита- листлар билан ишчилар ўртасида ширкатнамо бир нарса таъсис қилингандан ксйин РЎи берган «биринчи натижа материалларни исроф қилишнинг тўсатдан камайиши бўлди, чунки кишилар, бошца ҳар қандай мулкдорлар каби, ўзларининг хусусий мулкларини исроф қилмасликлари кераклигини билиб олдилар ва узилишига умид Килиб бўлмайдиган қарзлардан кейин, материалларни исроф қилиш, эҳтимол, саноат- Даги нобудгарчиликнинг энг катта манбаи бўлса керак, деб тушундилар». Худди Ўша ҳафталикнинг ўзи Рочдель кооператив тажрибаларидаги 117 қуйидаги асосий кам- чиликни очиб беради: «Бу тажрибалар ишчиларнинг ассоциациялари дўкоиларни, Фабрикаларни ва саноатнинг деярли ҳамма формаларини муваффақият билан идора Ь\ила олишларини кўрсатиб берди, улар ишчиларнинг аҳволини ниҳоятда яхшялади, ^екин (I) улар напиталист учун асло нўзга кўринарли ўрин қолдш майдилар». Quelle horreur! ЬҚандай даҳшат!]
22—516


330 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.— ЙИСЁЙЙ ҚЎШЙМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилипиши
умумий организм бўлиб бирлашуви уларнинг ўзларига боғлиқ бўл- май, уларпи бирлаштириб ва ушлаб турадиган капиталга боғлиқ- дир. Шунинг учун ишчиларнинг ўз ишлари ўртасидаги боғланиш, уларга идеал жиҳатдан план сифатида, амалий жиҳатдан капита- листнинг обрўси сифатида, ишчиларнинг фаолиятияи ўз мақсадига бўйсундирувчи бегона ироданинг ҳукмронлиги сифатида қарама- царши туради.
Шувдай қилиб, агар капиталистик идорага бўйсундирилган иш- лаб чиқариш процессининг икки ёқлама бўлишига мувофиқ суратда бундай ндора қилишнинг ўзи ҳам ўз мазмуни жиҳатдан икки ёқ- лама характерда бўлиб, бу ишлаб чиқариш процесси, бир томондан, маҳсулотни тайёрлаш учун лозим бўлган ижтимоий меҳнат процес- си, иккинчи томондан капиталнинг ўсиш процесси бўлса, у ҳолда капиталистик асосда идора цилиш ўзининг формаси жиҳатидан деспотик характердадир. Кооперациянинг кенг миқёсда ривожлани- ши билан бу деспотизм ҳам ўзига хос формаларини ривожлантира- ди. Капиталистнинг капитали том маънода капиталистик ишлаб чиқаришга имкон берадигаи минимал даражага етиши биланоқ, ка- питалист дастлаб жисмоний меҳнатдан ^утилгани, бундай шароит- да аслида капиталистик ишлаб чиқариш бошлангани каби, капита- лист эпди айрим ишчилар ва ишчиларнипг группалари устидан бевссита ва доимо назорат қилиб туриш функциясини ҳам ёлланма ходимларпинг алоҳида категориясига топширади. Армия ўз офи- церлари ва унтер-офицерларига муҳтож бўлганидек, айни бир ка- питал командаси остида биргаликда меҳнат қилиш юзасидан бир- лашган ишчилар оммаси учун ҳам меҳнат лроцесси вақтида капи- тал номидан буйруқ бериб турадиган саноат офицерлари (идора қилувчилар, managers) ва унтер-офицерлари (лазоратчилар, foremen, overlookers, contre-maitres) даркордир. Назорат иши булар- нинг фақат ўзларига хос функция қилиб берилади. Экономист мус- тақил деҳқонларнинг ёки мустақил ҳунармандларнинг ишлаб чиқариш усулиии қулчиликка асосланган плантатор хўжалиги би- лан теиглаштириб, бу назорат ишини ишлаб чицаришнинг faux fraisra киритади21а\ Аксинча, у капиталистик ишлаб чиқариш усу- лини кўздан кечирар экан, биргаликда қилинадиган меҳнат про- цессинипг табиатидан келиб чиқадиган идора қилиш функциясини бу процесснинг капиталистик характеридан, демак, антагонистик харакзеридан келиб чиқадиган худди ўша функция билан тенглаш- тиради21  22). Р^апиталист саноат корхонасини идора қилгани учун ка- 21 а) Профессор Кернс «меҳнат устидан назорат қилиш»пи Шимолий Американинг жанубий штатларидаги қулдорлик ишлаб чиқаришининг характерли белгиси деб «ЎРсатиб, бундай дсйди: «Ўз меҳнатининг барча маҳсулотига ўзи эгалик қиладиган (Шимолдаги) мулкдор-деҳқон ўз меҳнати учун бошқа стимулларга муҳтож эмас р48€Р49) Па30раТ мутла1'° кераксиздир» (Gairnes, цитата келтирилаётган асар, хил ишлаб чицариш усулларининг ўзига хос ижтимоий хусусиятларини Стюяпт аа шу жих<атДан умуман бошцалардан фарқ циладиган сэр Жемс
iXiniwui’!д аг?Г1ди: «Саноатдаги йирик корхоналарнинг майда ишлаб чиқаришни линлапиэма™иа™пГЛпарни?г ЧУЛЛИ15НИ, ^оддиилаштиришга янада яқинлашаётган- линлари эмасми, ахир? («Principles of Political Economy». London, 1767, v. I, p. 167, 168).


XI БОБ.— КООПЕРАЦИЯ
331
циталист эмас, балки, аксинча, у капиталист бўлгани учун сапоат раҳбари бўлиб олади. Феодализм даврида ҳарбий иш ва суд иши- даги олин ҳокимият ер мулкчилигининг атрибути бўлганидек, са- ноатдаги олий ҳокимият ҳам капитал атрибути бўлади22а).
Ишчи ўз иш кучини капиталист билан савдолашиб, унга фақат сотгунига кадар ўз иш кучининг эгаси бўлади, лекин у ўзида бор парсанигина, ўзининг индивидуал, ёлғиз иш кучииигина сота ола- ди. Капиталист бир иш кучи ўрнига 100 иш кучи сотиб олганида 'ҳам, бир ишчи билан эмас, балки бир-бирига боғлиқ бўлмаган юзта алоҳида-алоҳида ишчи билан шартнома тузганида ҳам, бу муноса- бат сира ўзгармайди. Капиталист бу 100 ишчи ўртасида кооперация ўрнатмасдан ҳам уларни ишлата олади. Демак, у юзта комбина- циялашган иш кучига ҳақ тўламасдан, балки 100 та мустақил иш кучининг қийматини тўлайди. Мустақил шахслардан иборат бўлган ишчилар бир-бирлари билан эмас, балки айни бир капитал билан муносабатга кирган индивидуумлардир. Уларнинг кооперацияси :мехиат процессидагина бошланади, лекин меҳнат процессида улар ўз ихтиёрларида бўлмайдилар. Улар меҳнат процессига киришлари билап капиталнипг бир цисми бўлиб цоладилар. Улар, ўзаро коопе- рациялашувчи итпчилар сифатида, бир ишчан организмнинг аъзо- лари сифатида, капитал мавжудлигининг алоҳида усулидирлар, хо- лос, Шунинг учун ишчининг, ижтимоий ишчи сифатида, ўзи ривожлантираётган унумдорлик кучи капиталнинг унумдорлик ку- чидир. Ишчи маълум бир шароитга қўйилгалдан кейин меҳнатнинг ижтимоий унумдорлик кучи текинга ривожланади, капитал эса иш- чини худди ана шувдай шароитга қўяди. Меҳнатиинг ижтимоий унумдорлик кучи капитал учун текинга тушганлигидан, иккинчи чомондан, ишчи меҳнатинипг ўзи капитал ихтиёрига ўтмагунча иш- чи меҳнатнинг ижтимоий унумдорлик кучиии ривожлантирмаган- лпгидан, бу унумдор куч ўзининг табиатига кўра капиталга тегиш- ли унумдор куч бўлади, капиталга имманент бўлган унумдор куч бўлади.
Цадимги осиёликлар, мисрликлар, этрусклар ва ҳоказолар то- монидан қурилган гигант иншоотлар оддий кооперацияпинг ғоят кенг мицёсда амал қилганлигини кўрсатади.
«Ўтган замопларда шундай бўлганки, бу Оспё давлатлари, ўзларппппг траждаллик ва ҳарбпй эҳтиёжларига опд харажатларни қоплаганларидан кейпц, бпрмунча ортиқча тирикчилик воситаларига эга бўлганлар, бу тприк- чилик воситаларини улар ҳашаматли ёки фойдали иишоотлар қуришга сарф ла олгаплар. Деҳқоичилик билан шуғулланмайдиган аҳолпнинг деярли Ҳамма итп кучлари давлат ихтиёрида бўлганидап... ва бу ортиқча тирикчи- •лпк восггталарппи тасарруф қилиш ҳуқуқн фақат монарх ва коҳпнларга ’тегишли бўлганидан, улар мамлакатни тўлдириб юборгап баҳайбат мону- ментларии бино қилиш учун зарур воситаларга эга бўлганлар... Катта-катта
22 a) Шунинг учун Огюст Конт ва упинг мактаби капиталист жанобларнинг зарур- ^игини исбот ^илиш йўлида қандай тиришиб ҳаракат қилган бўлсалар, феодал жа- н°бларининг абадий зарурлигини исбот қилиш иўлида ҳам шундай харакат қила олар адилар.


332 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎПШМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ҳайкаллар ўрнатишда, пиҳоятда оғир юкларпи бир жойдаи иккиичи жойга кўчиришда (бу кишини ниҳоятда ҳайратда қолдиради) исрофгарчплик билан нуқул киши меҳнати қўллаиилган деса бўлади... Бунинг учуп кўп ишчилар- нипг биргаликда зўр бериб ишлаши кифоя қиларди. Жуда катта маржон цоялари океаи тагидан ана шу тариқа кўтарилиб чиқпб, ороллар ва қурудлпк барпо қилинади, ҳолбуки бу процессда иштирок этганларнинг ҳар биттаси (depositary) жуда кичкипа, заиф ва ожиздпр. Бироп-бир Осиё мо- нархиясииипг деҳқончилик билан шуғуллаимайдиган ишчилари ишга фақат ўзларипииг шахсий жисмопий кучларинигина сарф қила олардилар, лекин бу ишчплар сонинипг ўзиёқ катта бир куч эди ва бу ишчиларпинг бир мар- каздан туриб идора қилинишидаи ҳосил бўлгаи дувват юқорида айтилган гигант иишоотларга асос солгап. Ишчилар кун кечирадиган даромадларпинг бир ёки бир печа шахс қўлида тўпланганлиги бупдай ишларпи амалга оши- ришга имкон берган» 23  24).
Осиё ва Миср подшоларипинг ёки этруск коҳинлари ва шуига ўхшашларнинг бундай ҳукмронлиги ҳозирги замои жамиятида ка- питалист цўлига ўтди, бу капиталист айрим капиталист сифатида иш кўрадими ёки акционер жамиятлардаги каби комбинациялашган капиталист сифатида иш кўрадими, бунинг фарқи йўқ.
Кишилик маданиятвнинг дастлабки босқичларида, масалан, ов- чилик қилувчи халқларда23а) ёки Ҳиндистоннинг деҳцончилик жа- моаларида меҳнат процессида учратиладиган кооперация формаси бир томондан, ишлаб чицариш шарт-шароитларига кишиларнинг биргаликда эгалик қилишларига асосланади, иккинчи томондан — шу нарсага асосланадики, айрим индивидуум уни уруғ ёки жамоа билан боғлайдиган ишларни ҳали узмаган бўлади ва, айрим асал- ари бутун асалари уяси билан қандай маҳкам боғлангаи бўлса, бу ипдивидуум ҳам уруғ ёки жамоа билан шундай маҳкам боғланган бўлади. Бу аломатларнинг ҳар иккаласи ҳам мазкур кооперацияни капиталистик кооперациядан фарқ цилдиради. Ангик дунёда, ўрта асрларда ва ҳозирги мустамлакаларда кооперациядан онда-сонда кенг миқёсда фойдаланиш бевосита ҳукмронлик ва тобелик муноса- батларига, кўиинча кулликка асослангандир. Аксинча, капиталис- тик кооперация формаси аввал бошданоқ капиталга ўз иш кучини сотадиган эркин ёлланма ишчининг бўлишини назарда тутади. Би- роқ, тарихий жиҳатдап олганда, капиталистик кооперация формаси деҳқон хўжалигига ва мустақил ҳунармандчилик ишлаб чиқари- шига қарама-қарши ҳолда ривожланади, аммо ҳунармандчилик иш- лаб чиқариши цех шаклида бўладими ёки ундай бўлмайдими, барибир, бунинг фарқи йўқ24). Уларга нисбатан капиталистик ко- 23) (В. Jon^s- «Text-book of Lectures etc.» Hertford, 1852, p. 77, 78. Лондондаги ва Европанинг бошна пойтахтларида кадимги Оссурия, Миср ва ҳоказоларга оид нолленциялар бизга ана шу нооператив меҳват процессларидан гувоҳлик беради.
23а) Леиге ўзииинг «Tlieorie des Lois Civiles» номли асарида овчиликни кооперациянинг оиринчи формаси деб, одам овини (угупши) эса—овчилиннинг дастлабяи формаларидан бири део, эҳтимол, бежиз айтмаган бўлса керак.
24) Мапда деҳқон хўжалиги ҳам, мустақил ҳунармандчилик ишлаб чидариши ҳам, цисман феодал ишлаб чицариш усулининг базисини ташкил дилади, қисман эса^ ЯпЛлишлаб чиқариш усули бузилгандан ксйин, капиталистик ишлаб чидариш ^ат°РДа мавжуд бўлиб тураверади. Айни замопда улар классик жамият- крймн ™„раинақ топган даврида, шарддаги дастлабки умумий мулк бузилгандан Хплб эса ҳали ишлаб чицаришни бирмунча кўзга кўринарли даражада
«xdujidu илмагаи даврда шу классик жамиятнинг иқтисодий асосини ташкил дилади.


XI БОБ.—КООПЕРАЦИЯ
333>
операция кооперацияғинг алоҳида тарихий формаси сифатида май- донга чицмайди, йўқ, кооперациянинг ўзи капигалистик ишлаб чикариш процессига хос бўлган ва бу капиталистик ишлаб чиқа- риш процессининг ўзига хос хусусиятини ташкил қиладиган тари- хий форма сифатида деҳқон хўжалигига ва мустақил ҳунарманд- чилик ишлаб чиқаришига қарама-қарши қўйилади.
Меҳнатнинг кооперация туфайли ошган ижтимоий унумдорлик кучи капиталнинг унумдорлик кучидан иборат бўлганидек,— коопе- рациянинг ўзи ҳам, тарқоқ мустақил юмушчиларпииг ёки майда хўжайинчаларнинг ишлаб чиқариш процессига қарама-қарши ўла- роц, капиталистик ишлаб чи^ариш процессининг ўзига хос бир формасидан иборатдир. Бу ўзгариш — меҳнат процессининг капи- талга бўйсунганлиги натижасида шу меҳнат процессининг ўзида рўй берадиган биринчи ўзгаришдир. Бу ўзгариш стихияли тарзда рўй беради. Айни бир меҳнат процессида кўпдан-кўп ёлланма иш- чиларпи айни бир вақтда ишлатиш, мазкур ўзгаришнинг шарти бўлиши билап бирга, капиталистик ишлаб чи^аришнинг бошланиш нуқтасипи ташкил цилади. Бу ўзгариш капиталнинг ўзи мавжуд бўлган вақтга тўғри келади. Шунинг учун, агар, бир томондан, капиталистик пшлаб чиқариш усули меҳнат процессининг ижти- моий процессга айлациши учун лозим бўлган тарихий зарурият бўлса, иккинчи томондан, меҳнат процессинияг ижгимоий формаси бу процесснинг унумдорлик кучини ошириш воситаси билан шу процессни кўпроқ натижа берадиган цилиб эксплуатация қилиш учун капитал томонидан ишлагиладиган усулдир.
Юқорида кўриб ўтилган оддий формадаги кооперация кеиг кў- ламдаги ишлаб чиқаришга мос келади, лекин у капиталистик иш- лаб чиқариш таравдиётидаги алоҳида даврнияг ҳеч қандай мустаҳ- кам, ўзига хос формасини ташкил этмайди. Жуда деганда, коопе- рация тахминан бундай формада ҳали бошлангич ҳолида бўлган ҳунармандчилик мануфактураси25) ва мануфактура даврига муво- фиц келадиган йирик деҳқончиликда намоён бўлиши мумкипки, бу йирик деҳқончилик, моҳият эътиборила, деҳқон хўжалигидан фа- кат айпи бир вақтда ишлатиладиган ишчиларнииг кўплиги жиҳа- тидап ва концентрация цилинган ишлаб чиқариш воситаларининг микдори жиҳатидангина фарқ қилади. Оддий кооперация капитал кенг кўламда ишлатиладиган, аммо меҳнат тақсимоти ва машина- лаР ҳали упчалик роль ўйнамайдиган ишлаб чиқариш тармоқлари- да ҳамиша ҳукмрон форма ҳисобланади.
Коогюрациянипг оддий формаси бошқа, унга қараганда анча ’’аракқпй килган формалари билаи бир қаторда, кооперациянинг фацат махсус формасидан иборат бўлса ҳам, кооперация капита- листик ишлаб чиқариш усулининг асосий формаси бўлиб қолади.
) «Айни бир ишда ишлаётган кўп кишиларнинг маҳоратини, ишчанлигини ва мусобацасини бирлаштириш бу ишни илгари суриш усули эмасми, ахир? Англия узининг жун мануфактурасини бошқа бир усул билан бунчалик юкори дапажатта та- ьомиллаштира олармида, ахир?» {Berkeley- «The Querist». London, 1750, p. 56, §521)


334 ]
ЎН ИККИНЧИ БОБ
МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
1. 	МАНУФАКТУРАНИНГ ИККИ ЙЎЛ БИЛАН ПАЙДО БЎЛИШИ
Меҳнат тақсимотига асосланган кооперация мапуфактурадаўзи- нииг класспк формасига киради. Капиталистик ишлаб чиқариш процессинвнг характерли формаси бўлган кооперация том маъно- даги мануфактура даьрида, яъии тахминан XVI асрнинг ярмидан XVIII асрнииг охирги ўттиз йилига қадар ҳукмронлик қилади.
Мануфактура икки йўл билан пайдо бўлади.


XII БОБ.—МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
335
нуфактураси мустақил ҳунарлар комбинациясидан иборат эди. Бо- ра-бора карета ишлаб чиқариш ҳар хил алоҳида операцияларга бўлиниб, бу операцияларнинг ҳар биттаси бир ишчига хос функцтш бўлиб қолади ва бу операцияларнинг жамини ана шундай қисмий ишчилар иттифоқи бажаради. Мовут мануфакгураси ва бошка бир» канча мануфактуралар худди шундай, ҳар хил ҳунарларни айни* битта капитал командаси остида бирлаштириш натижасида пайдо бўлган 26).
Лекин мануфактура бундан бошқа йўл билан ҳам пайдо бўлади.. Айни бир ишни ёки бир хилдаги ишни бажарадиган ҳунарманд- ларни, масалан, қоғоз, ҳарф ёки нина ясовчи ҳунармандларни бит- та капиталист битта устахонада бирлаштиради. Бу — энг оддий формадаги кооперациядир. Бу ҳунармаидларнинг ҳар қайсиси (бал- ки битта ёки иккита халфа билан) бутун товарни тайёрлайди, яъни товарни тайёрлаш учун лозим бўлган хилма-хил операцияларнинг ҳаммасини кетма-кет бажаради. Унинг меҳнати ўзининг эски ҳу- нармандчилик характерини сақлаб цолади. Лекин кўп ўтмай, Tainan вазият ишчиларнинг бир бинога тўпланиб, айни бир вақтда ишлашларидан бошцача фойдаланишга мажбур қилади. Масалан, маълум бир муддат ичида кўпроқ тайёр товар етказиб бериш керак бўлиб қолади. Шунинг учун меҳнат таксим қилинади. Айни бир ҳунармандга кетма-кет ҳар хил операцияларни бажариш ишини топшириш ўрнига, бу операциялар бир-биридаи ажратилади, ало- ҳида-алоҳида қилиб қўйилади, ёнма-ён жойлаштирилади, шу билан бирга ҳар бир операция айрим бир ҳунармандга топширилади ва ҳамма операциялар кооперациялашган юмушчилар томонидан айни бир вацтда бажарилади. Бу тасодифий меҳнат тақсимоти такрор- ланади, унинг ўзига хос афзалликлари кўзга кўрина бошлайди ва секин-аста систематик равишда давом этадиган меҳнат тақсимоти бўлиб қолади. Бунинг натижасида товар кўп операцияларни ёлғиз ўзи бажарадиган мустақил ҳунарманднинг индивидуал маҳсулоти- дан ҳар қайсиси доимо фацат айни бир цисмий операцияни ба- жарадиган ҳунармандлар иттифоқипинг ижтимоий маҳсулотига айланади. Немис қоғоз ишлаб чиқариш корхонасида цех мастери томонидан бажариладиган ва бир-бирига улаииб кетган бир қатор 26) Мануфактуранинг бу усулда пайдо бўлишига доир бирмунча янгирод мисол кўрсатиш учун қуйидаги цитатани келтирамиз. Лионда ва Нимда ипак йигириш на шойи тўқиш «бутунлай патриархал характердадир, саноатнинг бу тармоцларида жуда кўп хотин-цизлар ва болалар ишлашади, лекин бу иш уларни ҳолдан тондирмайди ва соғлиғига зарар етказмайди; юмушчилар ўзларининг Дром, Вар, Изер, Воклюз- даги ажойиб водийларида долиб, ипак қурти боқадилар ва уларнинг пиллаларидан! ипак тортадилар; бу ишлаб чицариш ҳеч қачон чинакам фабрика шаклига кирмайди. Яқинроқдан қараганда... бу ерда меҳнат тадсимоти прииципи ўзига хос хусусиятга эга эканлиги маълум бўлади. Тўғри, пиллакаш, ипак иигирувчи, бўеқчи, оҳор- ловчи ва нихоят, тўдувчилар бор; лекин улар бир бинода биргалашиб ишламай- Дилар ва’айнй бир хўжайинга боғлиқ эмаслар; XjjaPHY-11?’ м^стақил ишлай-
ДИлар» (A. Blanqui. «Cours d’Economi? Industi lelk»- R cueilli par A. Blaise. Pans, 1838—1839, P- 79). Бланки буни ёзгандан бери аҳвол ўзгарди ва бир вақглар мустацил бўлган ишчи- ларницг бир цисми эндиликда фабрикага бирлаттир И!•_нашрига. Маркс бу гапни
езгандан бери бу фабриналарда механик тунув станоги ишга солиниб, кул туцув стаиогини тгзлик билан сиқиб чицармоцда. Крефельднинг ипанчилин саноати буни яқцол исботлаши мумнин. ф. э.}


.336 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ишлардан иборат худди шундай операциялар голланд қоғоз ману- ‘фактурасида мустацил операцияларга айланади ва ўзаро коопера- циялашган кўп ишчиларнинг бажарадиган қисмий операциялари -сйфатида бир вақтда давом этади. Игна ясовчи нюрнберглик цех мастери инглиз игна мануфактурасининг асосий элементини ташкил 'цилади. Лекин нюрнберглик ҳунарманд бирин-кетин, масалан, 20 операцияни бир ўзи бажарар экан, инглиз мануфактурасида ай- яи бир вақтда 20 та ҳунарманднинг ҳар қайсиси 20 та операциядан ‘факат биттасини бажаради, шу билан бирга бупда тажриба асосида бу операциялар яиада майдароқ операцияларга бўлинади ва айрим «ишчиларнинг ўзларига хос функциялар сифатида бир-биридая аж- фатилади ва алоҳида қилинади.
Шуидай цилиб, мануфактура ҳунардан икки хил йўл билан пайдо бўлади ва ташкил топади. Бир томопдан, мануфактура хил- ма-хил мустақил ҳунарларнинг комбинациясидан пайдо бўладики, >бу ҳунарлар айии бир товарни ишлаб чиқариш процессидаги бир- бировинп тўлдириб турадиган кисмий операциялар бўлмоқ учун зарур бўлган даражада ўз мустақилликларини йўцотиб, бир томон- ;лама бўлиб қоладилар. Иккинчи томондан, у бир хилдаги ҳунар- мандларпииг кооперациясидан пайдо бўлади, айни ипдивидуал ҳу- нарни хилма-хил алоҳида операцияларга бўлиб юборади, бу операцияларии бир-биридан ажратади ва уларии бу операциялар- випг ҳар қайсиси айрим ишчинииг ўзига хос функция бўлишиучун ;зарур бўлган даражада мустақил операциялар қилиб қўяди. Шу- нинг учун, бир томондан, мапуфактура ишлаб чиқариш процессига меҳпат тақсимотини киритади ёки уни янада ривожлантиради, ик- кинчи томондан — у илгари мустақил бўлган ҳунарларни комбина- циялаштиради. Лекин, ҳар иккала ҳолда ҳам мануфактуранинг бошлапиш нуцтаси қандай бўлишидан қатъи назар, унииг охирги формаси ҳаммавақт бир хил: оргаилари кишилардан иборат бўлган ишлаб чиқариш мехапизми бўлади.


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
337
функцияни бажарувчи органга айланади. Ниҳоят, ана шу меҳпат тақсимотининг ўзи ҳам кооперациянинг алоҳида бир туридир, би- нобарин, унинг кўп афзалликлари кооперациянинг мазкур алоҳида формасидан эмас, балки унинг умумий моҳиятидан келиб чиқади^
2. 	ҚИСМИЙ ИШЧИ ВА УНИНГ ҚУРОЛИ
Масалани яциндан анализ цилишга киришар эканмиз, биз даст- аввал шупдай бир аниқ фактни қайд қилиб ўтишимиз лозимкиг бутун умр бўйи айни бир оддий операцияни бажарувчи ишчи ўзи- нинг бутуи тапасини ана шу оддий операцияиинг бир ёқлама автоматик органига айлантиради, шунинг учун ҳам бир қанча опе- рацияларпи кетма-кет бажарадиган ҳунармандга қараганда, бу од- дий операцияга кам вақт сарф ^илади. Лекин мануфактуранинг тирпк механизмини ташкил ^иладиган ва комбинациялашган жами ишчи нуқул ана шунақа бир ёқлама қисмий ишчилардан иборат- дир. Бинобарин, мустақил ҳунармандчиликка цараганда бу ерда қисқароқ муддат ичида кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқарилади, яъни меҳнатиинг уиумдорлик кучи ошади27\ Қисмий иш бир шахснинг ўзига хос алоҳида функция бўлиб қолгач, унинг методининг ўзи ҳам такомиллашади. Чекланган айни бир операцияни доимо так- рорлай бериш ва бутун эътиборни ана шунга қаратиш кишини тажриба йўли билан энг кам куч сарф қилиб белгиланган фойдали натижага эришишга ўргатади. Ишчиларнинг турли авлодлари айни бир вақтда яшаб айни бир мануфактурада биргаликда ишлагапла- ридан, уларнинг техника соҳасида эгаллаган моҳирлик усуллари мустаҳкамланади, тўпланиб боради ва тезлик билан бир авлоддан иккиичи авлодга ўтиб туради28).
Мануфактура, жамият ичида мавжуд бўлгаи ҳунарларнинг одат бўйнча бир-биридан ажралишини устахопа ичида давом этти- риб ва систематик рэвишда ниҳоятда ривожлантириб, шу билан кисмий ишчиларда моҳирлик яратади. Иккинчи томоидан, ману- фактурапинг қисмий меҳнатни бир кишининг турмуш қисматига айлаитириши илгариги жамиятларнинг ҳунарларни наслдан-паслга ўтадпган қилиш, уларни қотиб қолган касталар формасига, ёки,— муайян тарихий шароит индивидуумларни ўзгартирса ва бунииг патижасида касталарнинг яшаши мумкин бўлмаса,— цех формаси- га киритиш йўлидаги интилишларига мувофиқ келади. Касталар ва Цехлар ҳам ҳайвоиот ва ўсимликлар дунёсида тур ва турчаларнинг шаклланишиии тартибга соладиган ўшандай табиий қонун таъсири остида пайдо бўлади,— фарқи фақат шундаки, маълум бир тарақ- киёт босқичида касталарнинг наслдан-наслга ўтадиган бўлишп ва 2?) «Мураккаб мапуфантурада фуннциялар ҳар хил юмушчилар уртасида канчалин нўп тацсимланган бўлса, маҳсулот шунчалик яхширок ва тезроц олииади ҳамда вақг ва меҳпат И1унчалин кам сарф бўлади» («The Advantages of the East- India Tiade». London, 1720, p. 71.).
28) «Енгил меҳнат... наслдан-наслга ўтган моҳирлиьдир» {Th. Hodgskin. «Popular Political Economy». London, 1827, p. 48).


338 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
цехларнинг ўзларига алоҳидалиги ижтимоий қонун тариқасида дек- ретлаштирилади 29 \
«Юпқаликда Даккада ишлаб чиқарилган муслиндан, рангининг гўзаллиги ва пишидлиги жиҳатидан Короманделда ишлаб чиқарилган читлар ва бошқа газламалардан ўтадиган маталар ҳеч қачон бўлган эмас. Ҳолбуки, бу газла- малар капиталсиз, машинасиз, меҳнат тақсимотисиз ишлаб чиқарилади, бу газламаларни ишлаб чиқаришда Европа фабрикациясига шуидай уступлик- лар берадиган методлардан бирортаси ҳам ишлатилмайди. У ерда тўқув- чи — истеъмолчилар закази билаи газлама тайёрлайдиган ва энг оддий ра- вишда тузилган, баъзан жуда қўпол суратда бир-бирига уланган ёғочлардан иборат дастгоҳда якка ўзи ишлайдиган индивидуумдир. Унда ўриш иплари- ни тортмоқ учун ҳеч қандай мослама йўқ, шунинг учун ҳам дастгоҳ ҳам- мавақт бутун бўйига чўзилган ҳолда туриши керак; буиинг натижасида бу дастгоҳ шунчалик бесўпақай бўлади ва шунчалиИ кўп жой эгаллайдики, у ишлаб чиқарувчи яшайдиган уйга сиғмайди, шунга кўра, ишлаб чиқа- рувчи ўз ишипи очиқ ҳавода бажариб, ҳар гал ҳаво бузилган пайтда ишини тўхтатишга мажбур бўлади» 30).
Ҳицди ҳам, худди ўргимчакдаги сингари, наслдан наслга тўп- ланиб борган, отадан ўғилга мерос бўлиб қолган махсус машқор- қали маҳоратга эришади. Шундай бўлса ҳам, мануфактурада ишлайдмган кўп ишчиларга қараганда ҳинд тўқувчиси жуда му- раккаб меҳнатни бажаради.
Маҳсулот ишлаб чиқаришдаги хилма-хил қисмий процессларни кетма-кет бажарадиган ҳунарманд иш вақтида гоҳ бир жойдан ик- кинчи жойга ўтиб туриши, гоҳ асбобини ўзгартиб туриши лозим. Иш вақтида бир жойдан иккинчи жойга ўтиб туришлар ҳунарманд меҳнатининг бир текисда боришини узиб туради ва унинг иш ку- нида ўзига хос бўш вақтлар ҳосил қилади. Агар ҳунарманд бутун кун бўйи айни бир операцияни бетўхтов бажара берса, бу бўш вақтлар камаяди, бажарадиган операцияларнинг алмашинуви қанча камайса, бўш вақтлар ҳам шунча йўқолади. Бу ерда меҳнат унум- дорлигининг ортишига ё муайян бир муддат ичида иш кучининг ортиқча сарф қилиниши, яъни меҳнат интенсивлигининг ортиши, ёки иш кучининг унумсиз сарф қилинишининг камайиши сабаб бўлади. Хусусан, тинч ҳолатдан ҳар гал ҳаракатга ўтиш натижа- сида ортиқча сарф цилинадиган кучнинг ўрнини нормал тезлик 29) «Ҳунарлар ҳам... Мисрда анча камол топди. Чунки ёлғиз ана шу мамлакатда- гина ҳунармандларнинг бошқа синф гражданларига хос бўлган машғулотлар билан шуғулланишига асло рухсат этилмасди, лекин улар ўзларининг уруғларига қонун мерос цилиб берган касб-кор билангина шуғулланишлари лозим эди... Бошда халтў- ларда биз ҳунармандларнинг ниҳоятда хилма-хил нарсаларга эътибор берганликла- рини кўрамиз... Улар гоҳ деҳцончиликка уринадилар, гоҳ савдога киришадилар, гоҳ икки ёки учта ҳунар билан бирданига шуғулланадилар. Эркин давлатларда улар одатда халқ йиғилишларига бориб турадилар... Аксинча, Мисрда давлат ишларига аралашадиган ёки айни бир вақтда бир канча ҳунар билан шуғулланадиган ҳунар- мандлар оғир жаэога тортилади. Шундай дилиб, ҳунарманднинг ўз касб-корига бе- рилиб ишлашига ҳеч нарса ҳалал бермайди... Бунинг устига, улар кўп қоидаларни ота-боболаридан мерос цилиб олиб, зўр бериб яхши янгиликлар кашф қилишга ҳаракат циладилар» («Diodor’s von Sicilien Historische Bibliothek», Buch I, cap. 74 [S. 117, 118])•
, 80) «Historical and descriptive Account of British Tndia etc.» by Hugh Murray, James Wilson etc. Edinburgh, 1832, v. II, p. 449. Ҳинд тўқув дастгоҳи пастдан юдорига ва юдори- дан пастга қараб юрадиган рейка бўлади, чунки бу дастгоҳца ўриш иплари вертикал ҳолда тортилади.


XII БОБ,— МЕҲНЛТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
339
билан эришилган меҳнатнинг янада кўпроқ давом этиши компен- сация қилади. Иккинчи томондан, ишнинг тўхтовсиз бир хилда давом этиши ишчининг диққат-эътиборини ва ғайратини бўшаш- тиради, чунки бу ҳол ишчини фаолиятнинг ўзгариши натижасида ҳосил бўладиган дам олиш ва яна ишга киришиш имкониятидаи маҳрум қилади.
Лекии меҳнат унумдорлиги юмушчининг фақат моҳирлигигаги- на эмас, балки у ишлатадиган ^уролларнинг такомиллашувига ҳам боғлиқдир. Бир хилдаги қуроллар, масалан, кесадиган, тешадиган, йўнадигаи, урадиган ва ҳоказо асбоблар, ҳар хил меҳнат процесс- ларида ишлатилади ва, иккинчи томондан, айни бир асбобнинг ўзи айни бир меҳнат процессида ҳар хил ҳаракатлар учун хизмат қи- лади. Лекии меҳнат процессидаги ҳар хил операциялар бир-бири- дан ажрагилган вақтдан бошлаб ва цпсмий ишчи бажараётган ҳар бир кисмий операция мумкин қадар мос ва шунипг учун ҳам ало- ҳида формага кирган вақтдан бошлаб,— ана шу пайтдан бошлаб илгарилари ҳар хил мақсадлар учун ишлатилган дуролларни ўзгар- тиш зарурати пайдо бўлади. Бу асбобларнинг формаларини қай тарзда ўзгартиш масаласи тажрибада аниқланади, формаси ўзгар- тирилмаган цуроллардан фойдаланиш қандай алоҳида қийинчилик- лар туғдиришини ана шу тажриба кўрсатиб беради. Мануфакту- рапинг характерли хусусиятлари шундан иборатки,— у иш асбоблариии дифференциация ^илади, бунинг иатижасида айни бир хилдаги асбобларнинг ҳар цайсиси алоҳида-алоҳида ишлатиш учун зарур бўлган алоҳида қатъий бир формага киради ҳамда у бу ас- бобларни ихтисослаштиради, бунинг натижасида ана шундай ало- ҳида асбоб специфик қисмий юмушчининг қўлидагипа тўла-тўкис ишлайди. Елғиз Бирмингемнинг ўзида 500 га яқин хилма-хил бол- ғалар тайёрланади, бу болғалардан ҳар бири махсус ишлаб чиқа- риш процессида ишлатилиши билан бир қаторда, кўпинча бу хил- ма-хил болгаларнинг бир нечтаси айни бир процесспинг айрим оггерацияларида ишлатилади. Мапуфактура даври иш асбобларини қисмий ишчиларнинг алоҳида-алоҳида функцияларига мослашти- риш йўли билан уларнп соддалаштиради, яхшилайди ва хилма-хил цилади31). Шу билан мануфактура даври кўпдан-кўп оддий асбоб- лар комбинациясидан иборат бўлган машина учун моддий шарт- шароитлардан бирини яратиб беради.
Қисмий ишчи ва унинг асбоби мануфактуранинг оддий элемент- ларидир. Энди мануфактурани бутун ҳолида кўриб чиқишга ўтамиз.
31) 	Дарвии ўзининг илмда янги давр яратган «Турларнинг пайдо бўлиши» де- ган асарида ўсимлик ва ҳайвонларнинг табиий органлари ҳақида бундай дейди: «Айни бир орган хилма-хил ишларни бажарган ҳолларда бу оргапнинг ўзгарувчан- лигига сабаб шундан нборат бўлса керакки, бунда табиии танланиш қонуии форма- пинг ҳар бир кичик ўзгаришига, айрим орган маълум оир алоҳида вазифанп бажа- риш учун бслгиланган вақтдагига қарагаида, камроқ таъсир кўрсатади ёки тазйид цилади. Масалан, жуда ҳам хилма-хил парсаларни кесиш учун белгиланган пичоқлар- Умуман бир хил формаларини сақлаб қоладилар; лекин маълум бир ишга мўлжал- ланган бирорта асбоб бошқа ишда истеъмол қилинадиган бўлса, ўз формасини ҳам ўзгартиши лозим».


340 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
3. 	МАНУФАКТУРАНИНГ ИККИТА АСОСИЙ ФОРМАСИ: ГЕТЕРОГЕН МАНУФАКТУРА ВА ОРГАНИК МАНУФАКТУРА
Мануфактуралар ўзларининг ички тузумлари жиҳатидан икки- та асосий формага бўлинади, бу формалар баъзан ўзаро чирмашиб кетсэлар ҳам, лекин моҳияти жиҳатидан бир-биридан фарқ қила- диган икки хил формалар бўлиб, кейинчалик мануфактура йирик машина саноатига айланганда бутунлай бошқа-бошқа роль ўйнай- дилар. Мануфакгуранинг бу икки ёқлама характери маҳсулотнинг табиатидан келиб чиқади. Маҳсулот ё мустацил қисмий маҳсулот- ларни нуцул механик йўл билан, бирлаштириш натижасида ёки бир-бирига кетма-кет боғланган бир қанча процесс ва манипуля- циялар натижасида ҳосил бўлади.


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
341
юборадиган ишчи. Соатнинг озгина қисмлари бир неча қўлдан ўта- ди ва бу membra disjecta [айрим-айрим қисмлар]118 нинг ҳаммаси эпг охирда бир кишипинг цўлига келиб тушади, бу киши шу қисм- ларни бир-бирига бирлаштириб, бир бутун механпзм ҳолига кел- тиради. Бу ишлаб чицаришда ҳам, унга ўхшаган бошка ишлаб чиқаришларда ҳам тайёр маҳсулот ўзининг хилма-хил таркибий 1^исмларига нуқул ташқи муносабатда бўлганлиги туфайли, кўпдан- кўп қисмий ишчиларнинг битта устахонада бирлашуви фақат та- содифий равишда рўй беради. Цисмий ишлар, ўз навбатида, айрим мустақил ҳунарлар тариқасида бажарилиши мумкин, Ваадт ваНев- шатель кантонларида ана шундай қилинади, ҳолбуки, масалан, Же- невада йирик соат мануфактуралари мавжуддир, яъни битта капи- талпинг идораси остида цисмий ишчилар бевосита кооперация бў- либ бирлашганлар. Лекин бу кейипги ҳолда ҳам циферблатлар, пружиналар ва корпуслар онда-сондагина мануфактуранинг ўзида тайёрланади. Бу ерда маҳсулотни комбинациялашган мануфактура усулида ишлаб чикариш айрим ҳоллардагина қўл келади, чуики уйда ишлайдиган ишчилар ўртасидаги рацобат жуда каттадир, иш- лаб чиқаришнинг бир қанча гетероген процессларга ажралиб кети- ши эса меҳнат воситаларидап биргаликда фойдаланишга деярли имкон бермайди; ҳолбуки маҳсулот тарқоқ ҳолда ишлаб чиқарилга- пида капиталист фабрика биносига ва шунга ўхшашларга қилина- дигап чикимдаи цутулади 32)  33. Бироқ, шу нарсани қайд қилиб ўтиш керакки, ўз уйида ўзига эмас, балки капиталистга (fabricant, etab- lisseur) ишлайдиган бу қисмий ишчиларнинг аҳволи фақат ўз заказ- чилари учун ишлайдиган мустақил ҳунарманднинг аҳволидан бу- тунлай бошқачадир 33\
Мапуфактуранинг иккинчи хили, унинг мукаммал формаси маҳ- сулотларни шундай бир усулда ишлаб чиқарадики, бу маҳсулотлар бир-бирига боғлиқ бўлган тайёрланиб бориш фазаларидан, кетма- кет давом этадиган бир цанча процесслардан ўтади; масалан, игна мануфактураси ана шу тарздаги мануфактура бўлиб, бунда сим 72 ва ҳатто 92 та специфик цисмий ишчилар қўлидан ўтади.
32) Жеиевада 1854 йилда 80 000 соат ишлаб чицарилгап, бу сон Невшатель канто- иида ишлаб чиқарилган соатларнинг бсшдан бир қисмидан камроғини ташкил қила- ди. Битта соат мануфактураси деб қараш мумкин бўлган Шо-де-Фоннинг ўзидагина бир йилда Жепевадагига қараганда икки марта кўпроқ соат ишлаб чидарилади. Женева 1850 йилдан 1861 йилгача 720 000 та соат тайёрлади. Қаралсин: «Report from Geneva on the Watch Trade», «Reports by Ц. M’s Secretaries of Embassy and Legation on the Manufactures Commerce etc.», № 6, 1863. Arap мураккаб маҳсулот ишлаб чидаришдаги айрим Цроцессларнинг мустадил равишда бажарилишининг ўзи ана шундай мануфактураларнинг машиналашган йирик саноатга айланишини ғоят дийинлаштирса, соат ишлаб чицаришда бунга яна нўшимча суратда иннита махсус монелпк таъсир нўрсатади: бу эса—соатларнинг таркибий қисмларининг майдалиги ва нозиклиги ҳамда соатлар зийнат буюми бўлганидан уларнинг ниҳоят рапг- баранг формаларда бўлганликларидир. Лондоидаги энг яхши фирмалар бир йилда лоацал бир дюжина бир-бирига ўхгпаш соатлар ишлаб чидара олмайди. Машиналардан муваффадият билан фойдаланадиган Вашрон ва Константен соат фабрикаси соатнинг катта-ничинлиги ва формаси жиҳатдан нўп деганда 3—4 хил соат ишлаб чицаради.
33) Соат ишлаб чидаришда, гетероген мануфактуранинг ана шу классик мисолида ҲУнармандчилик ишининг, биз юқорида кўрсатиб ўтганимиз каби, ажралишини ва бунинг натижасида иш асбобларининг дифференциацияланиши ва ихтисосланишини Ўрганиш айниқса цулайдир.


342 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ,— НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Буидай мануфактура дастлаб тарқоқ ҳолда бўлган ҳунарларнж бирлаштирганлигидан, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг айрим фаза- лари ўртасидаги масофани камайтиради. Маҳсулотни бир босқич- дан иккинчи босқичга ўтказиш учун зарур бўлган вақт, шуяингдек маҳсулотни бундай ўтказишга сарф қилинадиган меҳнат ҳам ка- маяди34). Шу тариқа ҳунармандчиликдагига цараганда каттароқ унумдорлик кучига эришилади, шу билан бирга унумдорликнинг ўсиши умумаи мануфактуранинг кооператив характеридан келиб чиқади. Иккинчи томондан, мануфактурага хос бўлган меҳнат тақ- симоти принципи ишлаб чиқариш турли фазаларияинг бир-биридан ажралишига сабаб бўлади. бу фазалар ҳунармандчилик характери- даги бир қаича мустақил қисмий ишларнинг сонига мувофиқ шакл- да бир-биридап алоҳида бўлади. Бир-биридан ажралган функция- ларни ўзаро боғлаш ва бу боғланишни давом эттириш маҳсулотни доимо бир цўлдан иккинчи кўлга, бир процессдан иккиичи процесс- га ўтказиб туриш заруратиии туғдиради. Йирик саноат нуқтаи на- заридан қараганда, бу ҳол чиқимларни оширадиган, мануфактура припципининг ўзидан келиб чиқадиган характерли бир нуқсон бў- либ кўринади 35).
Агар биз маълум миқдор хом материални, масалаи, қоғоз ману- фактурасида латта-путталарни, игна мануфактурасида симни кўз- дан кечирсак, бу хом материал, ўзининг узил-кесил формасига кир- гунча, ҳар хил қисмий ишчиларнинг қўлида ишлаб чиқариш фаза- ларининг кетма-кет келадиган бир цанча босқичлардан ўтишини кўрамиз. Лекин, агар биз устахонага жами бир механизм сифатида қарайдиган бўлсак, у ҳолда хом материалнинг айни бир вақтда ишлаб чицаришнинг ҳамма фазаларида бўлишини кўрамиз. Қисмий ишчилардап иборат жами ишчи асбоблар билан қуроллан- ган кўпдан-кўп кўлларинипг бир қисми билаи симни гортгани ҳол- да, бошқа ^ўллари ва асбоблари билан айпи бир вақтда бу симни тўғрилайди, қирқади, учипи ўткирлайди ва ҳоказо. Иш процесси- даги айрим босқичларнипг вақт жиҳатидан кетма-кет жойланиши улариинг макон жиҳатидан ёнма-ён жойланишига айланди. Бунинг иатижасида маълум бир муддат ичида тайёр товар кўпроқ ҳосил бўлади36). Гарчи айрим босқичларнинг бундай айни бир вацтда бажарилиши жами процесснинг умумий кооператив формасидан келиб чиқса ҳам, лекин мануфактура кооперациянинг тайёр ша- 34) «Кишилар бир- бирига бупдай якип жойлашганида маҳсулотпи ташишга жуда кам меҳнат ветади» («The Advantages of the East-India Trade», p. 106).
35) «Мануфактурада маҳсулот босиб ўтадигаи ҳар хил ишлаб чиқариш босцич- ларининг бир-биридан ажратилиши қўл меҳнатини ишлатганда муцаррар бир нарса бУлиб, ишлаб чикариш чицимларини жуда кўпайтириб юборади, бунда нобудгарчилик асосан бир процессдан икнинчи процессга ўтиш натижасида содир бўлади» («The Industry of Nations». London, 1855, Part II, p. 200).
зс) «Меҳнат тақсимоти меҳнатни ҳар хил операцияларга бўлиш йўли билан ҳам вацтни тежайди, чунки бу операцияларнинг ҳаммаси айни бир вақтда бажарилиши мумкин... Айрим бир киши кетма-кет бажариши лозим бўлган ҳар хил меҳнат про- цессларинипг хаммасини бирдаиига бажариш туфайли, масалан, муайян бир муддат ичида кўпдан-нўп батамом тайёр бўлган булавкалар ишлаб чиқариш имконига эга бўлинади ҳолбуки акс ҳолда мазкур муддат ичида фақат битта булавка қирқиш и битта булавнанинг учипи ўткирлаш мумнип бўларди, холос» (Dugald Stewart, цита- иелтирилаётган асар, 319- бет).


XII БОБ,— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
343
роитларини олибгина қолмай, балки ҳунармандлик фаолиятини тар- кибий қисмларга бўлиб юбориш йўли билан, бу шароитларни қис- ман ўзи ҳам яратади. Иккинчи томондан, мануфактура ишчини айни бир детални тайёрлашга боғлаб қўйиш йўли билангина меҳ- нат процессини ана шундай ижтимоий асосда ташкил қилишгаму- ваффақ бўлади.
Ҳар бир цисмий ишчининг цисмий маҳсулоти айни бир вақтда айпи бир маҳсулотнинг мукаммал шаклга киришидаги муайянбир босқичдан иборат бўлганлигидаи, бир ишчи иккинчи ишчига ёки бир группа ишчилар иккинчи группа ишчиларга хом материал ет- казиб беради. Битта ишчи меҳнатининг натижаси бошқа бир ишчи меҳнатининг бошланғич нуқтаси бўлади. Шундай цилиб, бунда бир пшчи бошқа ишчиларга бевосита иш етказиб беради. Ҳар бир қис- мий процессда белгиланган фойдали натижага эришиш учун зарур бўлгаи иш вақти тажриба йўли билан белгиланади, бинобарин, ма- нуфактуранинг жами механизми муайян бир иш вақтида маълум бир натижага эришув керак, деган шартга асосланади. Бир-бирини тўлдириб турадиган хилма-хил меҳнат процесслари фақат ана шун- дай шароитдагина вақт жиҳатидан ҳам, макон жиҳатидан ҳам уз- луксиз равишда, бир-бири билан ёнма-ён бажарилишлари мумкин. Равшанки, айрим ишларнинг ва, демак, айрим ишчиларнинг бир- бирларига ўзаро бевосита боғлиқ бўлиши бу ишчиларнинг ҳар би- рини ўз фуикциясипи ўташ учун зарур иш вақтинигина сарфқи- лишга мажбур этади; бунинг натижасида меҳнатда, мустақил ҳу- нармандчиликдагига ва ҳатто оддий кооперациядагига караганда ҳам, бутунлай бошқача узлуксизлик, бир хиллик, мунтазамлик, тар- тиб37) ва, айниқса, интенсивлик вужудга келади. Товар тайёрлашга фақат ижтимоий зарур иш вақти сарф қилиниши кераклиги товар ишлаб чиқаришда умуман конкуренциянинг ташқи мажбур қилув- чц тазйиқи шаклида намоён бўлади, чулки, юзаки айтганда, ҳар бир ишлаб чицарувчи ўз товарини бозор баҳосида сотиши керак. Ҳолбуки, мануфактурада маълум бир иш вақтида маълум миқдорда маҳсулот тайёрлаш ишлаб чиқариш процессининг ўз техник цонуни бўлиб цолади 38).
Лекин турли операцияларни бажариш учун талаб қилипадиган вақт турлича бўлади ва шунинг учун ҳам бу операциялар маълум бпр муддат ичида турли миқдорда цисмий маҳсулоглар беради. Де- мак, ҳар бир ишчи кундан-кунга айни бир операцияни бажариб бориши лозим бўлганидан, турли операцияларни бажариш учун за- РУР бўлгаи ишчиларнинг сони ҳам турлича бўлади, масалан, ҳарф- хона мануфактурада ҳарф қуядиган 4 та ишчига ҳарфни цолипдан чиқарадиган 2 та ишчи ва ҳарфпи пардозлайдиган битта ишчи
87) «Мануфактура юмушчилари орасида хилма-хиллик қанча кўп бўлса,.. ҳар бир ишда тартиб ва мунтазамлик шунча нўп бўлади, унга вақт ва меҳнат шунча кам оарф ^илинади» («The Advantages of the East- India Trade». London, 1720, p. 68).
38) 	Лекин, ишлаб чиқаришнинг кўп соҳаларида мануфактура корхоналари бу натижага фақат қисман эришадилар, чунки мануфактура ишлаб чиқариш процесси- нинг умумий химик ва физик шароитларини аниқ контрол қилолмайди.


344 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.—НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ НИЛИНИППЕ
талаб ^илинади, чунки ҳарф цуядиган ишчи соатига 2 000 ҳарф қуя- ди, ҳарфии қолипдан чиқарадиган ишчи соатига 4 000 ҳарфни цо- липдаи чиқаради, пардозлайдиган ишчи 8 000 ҳарфни пардозлайди. Бунда кооперация принципи ўзининг энг оддий формасига: бир хилдаги лшни бажарадиган бир қанча ишчиларнинг меҳнатидан айни бир вақтда фойдаланиш формасига қайгади, лекин энди бу принцип маълум бир органик муносабатни ифода қилади. Шундай цилиб, мануфактурадаги меҳнат тақсимоти биргаликда ишлайдигав ижтимоий ишчининг турли органларини соддалаштириш ва сифаг жиҳатдан хилма-хил цилиш билан бирга, бу органларнинг миқдо- риии, яъяи ҳар бир махсус функцияга нисбатан қанча ишчи ёкя нисбатан қанча ишчи группалари ишлаши кераклигини кўрсатувчи мустаҳкам математик нисбатлар ҳам яратади. Мануфактурадаги меҳнат тақсимоти ижтимоий меҳнат процессини сифат жиҳатдан майдалаб юбориш билан бирга, унинг мивдорий нормаларини ва нисбатларини х;ам ривожлантиради.
Модомики муайян ишлаб чиқариш учуи керак бўлган кисмий ишчиларнинг ҳар хил группалари ўртасидаги энг мақсадга муво- фиқ нисбат сон жиҳатидан тажрибада аниқланган экан, шунга асос- ланиб, ишлаб чиқариш кўламини шу айрим группаларнинг ҳар биридаги ишчилдр сонини бир неча марта орттириш йўли биланги- на кенгайтириш мумкин бўлади39). Бунга яна шу нарса қўшилади- ки, маълум бир ишнинг ҳажми катта ёки кичик бўлишидан қатъи назар айни индивидуум бу ишни бир даражада осонлик билан ба- жариши мумкин; масалан, бош назоратчининг меҳнати, цисмий маҳсулотларни ишлаб чиқаришнинг бир фазасидан бошқа фазасига ўтказиш ва ҳоказолар ана шундай ишлар жумласидандир. Шунинг учун, бу ишларни махсус ишчилар томонидан бажариладиган мус- такил функцияларга ажратиш ишлаб чиқаришда машғул бўлган ишчилар сони кўпайтирилган тавдирдагина цўл келади, лекин айни замоида ҳамма группалар ҳам ўша нисбатда орттирилмоғи лозим.
Айни бир қисмий функцияии бажарадиган ишчиларнинг ҳар бир айрим группаси, маълум мивдори бир хилдаги элемептлардан ибо- рат бўлиб, жами механизмнинг алоҳида оргаииии ташкил қилади. Лекип баъзи мапуфактураларда шундай группаларнинг ўзи бўлак- бўлак аъзолардап иборат ишчи оргапизмдир, ҳолбуки жами меха- низм ана шу элемептар ишлаб чиқарувчи организмларипи такрор- лаш ёки кўпайтириш йўли билап вужудга келади. Мисол учун бутилка мануфактурасини олайлик. Бу мануфактура бир-биридан жуда фарқ қиладиган уч турли фазага бўлипади. Аввало, тайёр- гарлик фазаси: шиша ҳосил қилиш учуп қум, оҳак ва ҳоказолар аралашмасидаи омихта тайёрлаш ва бу аралашмапи эритиб шиша- 39) 	«Модомики тажриба ҳар бир муайян мапуфактура маҳсулотининг ўзига хос табиатига кўра, ишлаб чпқариш процессини дандай қисмий операцияларга бўлиш энг фойдали бўлишини ва ҳар бир операция учун данча ишчи талаб дилинишини кўрсатиб бсрган экан, демак, тажрибада белгиланган бу сонлар нисбатига аиид риоя килмагап корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш чиқимлари ортиқ бўлади... Саноат Н1?р^?наларИ11И ниҳоятда кенгайтиришнипг сабабларидан бири ана шу» (СД. Babbage. «On the Economy of Machinery». London, 1832, ch. XXI, p. 172, 173).


XII БОБ.*—МЕҲНАТ ТАЦСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
345
симоп масса ҳолнга кслтиршп40). Бу биринчи фазада ҳам, худди шуниигдек пиширилган бутилкаларни печдан чиқаршп, хиллаш, /койлаш ва ҳоказолардан иборат охирги фазада ҳам ҳар хил қис- мпй ишчилар ишлайди. Том маънодагп шпша ишлаб чиқарпш, яъпи шпшасимоп суюц массадан бутилка тайёрлаш бояги иккита фаза ўртасида амалга оширплади. Айпи бир печь оғзп ёнида бутун бир группа ишлайди, Апглияда бу группани «hole» [дарча] деб атайдилар ва бу группа битта bottle maker [бутилкачп] ёки finisher [пардозчи], битта blower [шпша пуфловчп], битта gatherer [банкачи], битта putter up [олиб цуювчи] ёки whet* ter off [қоқиб туширувчи] ва битта taker in [обориб қўювчи]дап иборатдир. Бу бешта қисмий ишчп ягопа ишчп организмнпнг бсшта алоҳида органларини ташкпл қилади, бу организм фақат бир бутуи ҳолдагина, яъни беш кпшининг бевосита кооперация- си тариқасидагпна ишлай олади. Агар бу беш кишидан бит- таси етишмай қолгудек бўлса, бутун организм ишдан тўхтайди. Лекнп айпи бпр печшшг бир неча оғзи бўлади,— масалан, Аиглия- да 4 даи 6 тагача бўлади,— бу оғизларнинг ҳар қайсисида ўтга чпдамли ва ичида суюц шиша солинган эритув туваги бор, ҳар бир тувак ёпида беш кишплик ишчилар группаси ишлайди. Бунда ҳар бир айрим группанинг ажралишп бевосита меҳнат таксимотига асослапгаи, ҳолбуки бир хилда бўлган бир неча группа ўртасидаги иттифоқ ишлаб чиқариш воситаларининг бирипи,— бу ҳолда эса шишасозлик печини,— биргаликда ишлатиш йўли билан ундан упумлироқ фойдалапиш учун тузилган оддий кооперациядан ибо- ратдир. 4—6 группа ишчилар ишлайдиган бундай печь шпша ишлаб чиқариш учун мўлжалланган мустақил устахопани ташкил қилади, бпнобарин, шишасозлик мануфактураси ишлаб чиқаришнинг бош- лапғич ва охирги фазалари учун лозим бўлган бутун асбоб-уску- палар ва ишчилар билан бирликда бир нечта ана шундай устахо- наларии ўз ичига олади.
Ниҳоят, мапуфактура, унинг ўзи қисман ҳар хил ҳунарлар ком- бипациясидан пайдо бўлгани сингари, ўз навбатида, ҳар хил ману- фактуралар комбинацияси тарзида ривожланиши мумкин. Масалан, Апглияда шиша ишлаб чиқарадиган йирик корхоналар ўтга чидам- ли эритув тувакларини ўзлари тайёрлайдилар, чунки маҳсулотнииг канчалик яхши ёки ёмон бўлиши ана шу эритув тувакларининг спфатига жуда боғлиқдир. Бу ерда ишлаб чиқариш воситалари ма- иуфактураси маҳсулот мануфактурасига боғлиқдир. Аксипча, маҳ- сулот мапуфактураси шундай бир мануфактуралар билан боғлпқ бўлпши мумкинки, бу мануфактуралар учун айни маҳсулотпинг ўзн хом материал бўлиб хизмат қилади ёки кейинчалик шу ману- фактураларнинг маҳсулоти билан бирга қўшилади. Масалан, флпит- глас мануфактураси баъзан шишага сайқал бериш мануфактураси 40) 	Англияда эритиш печи шишага ишлов берувчи шишасозлик печидан бошқача бўлади, лекин, масалан, Бельгияда бу процессларнинг ҳар иккиси учун ҳам айни бир печь хизмат қилади.
23—516


346 ТЎРТИНЧИ БУЛПМ.— НИСБИЙ ҚУ1ППМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
бплан ва жез цуйпш мапуфактураси билан боғланади, бу жез цу- йиш мапуфактураси ҳар хил шиша буюмларга металл гардишлар тайёрлаш учуп хнзмат қилади. Бу ҳолда бир-бири билан боғлап- ган ҳар хил маиуфактуралар бир бутун мануфактуранинг бир-би- рпдаи бирмунча ажралган бўлимларини ва айни замонда бир-бири- га боғлиц бўлмаган — ҳар қайсисида ўзига хос меҳнат тақсимоти мавжуд бўлган — ишлаб чиқариш процессларини ташкил қилади- лар, Комбипациялашган мануфактура, ўзининг баъзи бир афзал- ликларига карамай, ўз иегизида чинакам техник бирликка эриша олмайди. Бу бирлик мануфактура машинали ишлаб чиқаришга ай- лаиган тақдирдагина вужудга келади.
Товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлгаи иш вақтини камай- тиришпи тез фурсатда ўзининг онгли ирипцппи деб эълон кплган мануфактура даври41) аҳён-аҳёпда айниқса кўп одам ишлатиш ва кўп куч сарф қилиш керак бўлган баъзи бир оддий тайёргарлик процессларида машиналарни ҳам ишга сола боради. Масалаи, қо- ғоз маиуфактурасида тез орада латта-путталарни титмоқ учун мах- сус тегирмонлар, металлургияда эса — рудани майдалаш учун ўғир- лар қура бошладилар42\ Машина энг оддийформада сув тегирмони шаклида Рям империясидан мерос бўлиб цолгаи43). Ҳунармаидчи- лик даври ҳам бизга катта-катта кашфиётларни: компас, порох, ки- тоб босиш ва автомат соатларни мерос цилиб цолдирди. Лекин шуи- даи кейип ҳам ҳарҳолда машина умуман ва тамоман иккинчи да~ ражали ролни ўйнашда давом этмоқда, уига Адам Смит меҳнат тақсимоти билан бир қаторда ролни берган эди44). XVII асрда гоҳ- гоҳо машипа ишлатилиши жуда муҳим роль ўйпади, чунки бу нарса ўша вақтдаги буюк математиклар учун ҳозирги замон меха- никасиии вужудға келтиришда амалий таянч нуқтаси ва туртки бўлди.
Мануфактура даврига хос механизм кўпгииа қисмий ишчилар- дан ташкил топган жами ишчининг ўзидир. Товар ишлаб чиқарув- чи томонидан галма-гал бажариладиган ва унинг меҳнати процес- сида бир бутун бўлиб цўшиладиган ҳар хил операциялар уиинг 41) Бу нарса, жумладан, У. Петти, Жон Беллерс, Эндрью Яррантон асарларидан, «The Advantages of the East-India Trade»дан ва Ж. Вандсрлинт асарларидан очиц кўринади.
42) XVI асрнинг охиридаёқ Францияда рудани маидалаш ва ювиш учун ҳавонча билан ғалвир ишлатиларди.
43) Машинанинг бутун тараққиёт тарихини ун тегирмонининг тараққиет тарихи- дан кўрса бўлади. Инглиз тилида фабрика ҳали ҳам mill [тегирмон] деб аталади. XIX асрнинг дастлабки ўн йилларида технология ҳақидаги немисча асарларда ҳам табиат кучлари билан ҳаракатга келтириладиган машиналарнигпна эмас, балки ме- ханик аппаратларни ишлатадиган умуман ҳар қандай мануфактурани ҳам Miihle [тегирмон] сўзи билан атаганликларини учратамиз.
44) Китобхон бу асарнинг тўртинчи китобидан шу нарсани кўрадики, А. Смит меҳпат таксимоти тўғрисида ҳеч қандай яиги бир қоидани илгари сурган эмас. Уни майуфактура даврини якунлаб берган бир экономист тарзида кўрсатадиган нарса шукп, у мсҳнат тақсимотига алоҳида эътибор беради. йирик саноат тараққий қп- лпшп билан, А. Смитнинг машинага иккинчи даражали роль берганига Лодердел, кейпнгц даврда эса Юр эътироз билдирди. Бундан ташқари, А. Смит асбобларни дпффсренциациялашни, — бунда мануфактурадаги қпсмий ишчиларнинг ўзлари жуда катта роль ўйнаган эди, — машиналарни ихтиро цилиш билан аралаштириб юборади. Бу кейинги соҳада маиуфактура ишчилари эмас, балки олимлар, ҳунармандлар, ҳат- то деҳқонлар (Бриндли) ва бошқалар роль ўйнади.


XII БОБ.—МЕҲНАТ ТАЦСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
347
олдига турли талаблар қўяди. Бир ҳолда у кўпроқ куч сарф қпли- ши иккмичи ҳолда — кўпроц чавдонлик кўрсатиши, учинчи ҳол- да серэътибор бўлиши лозим ва ҳоказо, лекин айни бир индиви- дуумда бу сифатларнипг ҳаммаси ҳам бир текисда бўлмайди. Ҳар хпл операцпялар бўлинган, алоҳида-алоҳида бўлган ва бир-биридан ажратилгандан кейин ишчилар ўзларининг энг яхши эгаллаган хупарларига қараб бўлинадилар, классификация қилинадилар ва группаларга ажратиладилар. Шундай қилиб, агар ишчиларнинг та- бпий хусусиятлари меҳнат тақсимотини вужудга келтирадиган за- миппи ташкил этса, иккинчи томондан, модомики мануфактура иш- га солипган экан, ўз табиатига кўра ёлғиз бир томонлама ўзига хос фушшияларни бажаришга яроқли бўлган иш кучларини ривожлан- тирадп. Эпди жами ишчи ишлаб чиқарувчининг барча сифатларини бнр хилда маҳорат билан эгаллайди ва айни замонда уларни жуда тежаб сарф цилади, чунки жами ишчи алоҳида бир ишчидан ёки лшчиларпинг алоҳида группасидан иборат бўлган ҳар бир ўз орга- нидан ўз специфик функциясини бажариш учун фойдаланади45). Қпсмий ишчи жами ишчининг бир органи бўлгани сабабли кисмий пшчппинг бир томонламалиги ва ҳатто камчиликлари ҳам унинг фазилатига айланади45  46\ Ундаги бир томонлама функцияни ўташ одати уии иистинктив ишонч билан ҳаракат қиладиган органга ай- лантиради, жами механизмдаги боғланиш эса уни машинанинг ай- рим бир кисми каби мунтазам ишлашга мажбур цилади47\
Жами ишчи бажарадиган ҳар хил функциялар содда ва мурак- каб, пастроц ёки юцорироқ даражадаги функциялар бўлиши мумкин бўлгаплигидан, унинг органлари бўлган индивидуал иш кучлари жуда хилма-хил даражадаги маълумотга муҳтож бўладилар ва шу- нинг учун уларнинг қиймати ҳам жуда ҳар хил бўлади. Шундай цилиб, мапуфактура иш кучларининг иерархиясини кенгайтиради, иш ҳақинииг шкаласи шу иерархияга мувофиқ бўлади. Агар, бир томопдан, индпвидуал ишчи умр бўйи ўзи боғланган бир томонлама фуикцияга мослашса, иккинчи томондан, ҳар хил меҳнат операция- лари ҳам табиий ва ҳосил қилинган қобилиятлар иерархиясига ана шупдай даражада мослашади48\ Ҳолбуки, ҳар бир ишлаб чиқариш 45) «Мануфактурада иш бир неча ҳар хил операцияларга бўлинганидан ҳамда бу операцияларнииг ҳар қапсиси ҳар хил даражада маҳорат ва куч талаб қилганидан, мануфактура эгасй ўзини ҳар бир операция учун зарур бўлган мицдордаги кучлар ва маҳорат билан таъминлай олади. Агар маҳсулот тайёрлашнинг ҳамма процесс- ларинп бошдан-оёқ бир ишчининг ўзи бажарадиган бўлса эди, у ҳолда айни бир ппдпвпдуум энг нозик опсрацияларни бажариш учун етарли маҳоратга ва энг оғир уперацияларни бажариш учуи етарли кучга эга бўлмоғи керак бўлар эди» (Ch. Bab-> °uge, цитата келтирилаётган асар, XIX боб).
46) Масалан, мускулларнинг бир томонлама ривожланиши, суякларнинг қийшайп-
ши ва ҳоказо. __ __
47) Бир шиша мануфактурасининг бош бошқарувчиси жаноб У. Маршалл тергов комиссияси аъзоларидаи бирининг, ўсмир пшчилар ўртасида мехнат интенспвлигига Дандай эришилади, деган саволига бундай деб жуда яхши жавоо берган: «Улар ўз ишларига бепарволик билан қарай олмайдилар, модомики улар пш бошлаган экан- лар, бу ишни давом эттиришлари керак; улар гўё аини бир машипанинг қисмлари- Дирлар» («Children’s Employment commission. Fourth Report», 186э, p. 247).
48) Доктор Юр йирик саноат тўғрпсида ёзган апофеозида мануфактуранинг спе- Цифик характерини мунозара қилишга қизиқмаган илгариги экономистларга қара- ^нда, ҳатто ўз замондоши, масалан, математик ва механик бўлиши жиҳатидан -Юрдан юқори турган, аслини айтганда, йирик саноатга мануфактура нуқтаи наза-


34(8 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ироцесси ҳар бпр кишинииг бемалол қўлидан келадигап маълум оддпй ишларни талаб қилади. Эндиликда бундай ишлар ишлаб чи- кариш фаолпятпнннг кўпроқ мазмундор моментлари билап заиф алоцаларшш узади ва алоҳпда функциялар шаклида қотиб қолади.
Шуиинг учун мануфактура ўзи эгаллаган ҳар бир ҳуиар соҳа- сида таълим олмаган ишчилар категориясини вужудга келтиради- ки, ҳунармаидчнлик ишлаб чиқаришида бундай ишчилар сира бўлмас эди. Мануфактура умуман меҳнатга бўлгап кобилиятни па- сайтнриш ҳисобига бир томонлама ихтисоспи маҳорат даражасига етказади ва ҳар цандай тараедиётнинг йўқлигипи махсус ихтисосга айлаптиради. Иерархик даражалар билан бир қаторда ишчилариинг таълим олгаи ва таълим олмаган группаларга бўлиниши ҳам пайдо бўлади. Таълим олмаган ишчиларни ўргатиш чицими бутуилай йўқолади, таълим олган ишчиларни ўргатигл чиқими эса, улариинг фуакцияси соддалашганлигй туфайли, ҳунармандларга қилинади- ган чиқимга ^араганда камаяди. Ҳар иккала ҳолда ҳам иш кучи- нннг қиймати камаяди49). Меҳнат процессининг бўлиниши ҳунар- мапдчнлик ишлаб чикаришида ё сира ҳам бўлмаган, ёки кам бўл- ган бир-бирига боғлиқ янги функцияларни вужудга келтиргапида баъзи бир истиснолар бўлади. Ишчига таълим бериш чиқимлари- нинг йўқотилиши ёки камайтирилиши натижасида иш кучининг писбатан арзонлашуви бевосита капиталиинг япада кўпроқ орти- шшш билдпради, чунки иш кучини такрор ишлаб чиқариш учун зарур бўлган вақтни қисқартадиган ҳамма нарса қўшимча меҳпат соҳаспнп кеигайтиради.
4. МАНУФАКТУРА ИЧИДАГИ МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА ЖАМИЯТ ИЧИДАГИ МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ
Бпз даставвал мануфактуранинг пайдо бўлишини, сўигра унипг оддий элементларини — цисмий ишчини ва унпнг қуролини — ни- ҳоят, унннг бутун механизмини кўриб чиқдик. Эпди, ҳар қандай товар ишлаб чиқаришнинг умумий негизи бўлган пжтимоий меҳнат таксимотп билаи мануфактура меҳнат таксимотл ўртасидаги муно- сабатга қисқача тўхталиб ўтамиз.
Агар меҳнатнинг ўзи назарда тутилса, ижтимоий ишлаб чиқа- ришни унинг йирик тармоқларга, масалан, деҳқончилик, саноат ва ҳоказоларга бўлинишини умумий [im Allgemeinen] мехнат тақсимо- ти деб, ишлаб чиқаришиинг бу тармоқларининг турларга ва тур- чаларга бўлинишини хусусий [im Besonderen] меҳнат тақсимоти, деб ридан қарайдиган Баббсжга қараганда ҳам, ўткирроқ таърифлаб беради. Юр: «Пшчинпнг ҳар бир қисмий операцияга мосланиши меҳнат тақсимотининг моҳиятини ташкпл қилади» депди. Иккинчи томондан, у бу тақсимотни «ишларни ҳар хил ипдивидуал қобилиятларга мослаш» деб атайди ва, ниҳоят, бутун мануфактура сис- темасшш «моҳирлик даражасига дараб градация цилиш системаси» деб, «меҳнат- ии моҳирликшшг ҳар хил даражаларига қараб тақсим қилиш» деб характерлайди ва ҳоказо (jjrc. «Philosophy of Manufactures», p. 19—23, fassim).
4B «Ҳар бир профессиопал ишчи... бир йўналишда машк қилиш йўли билан намол топа борган сари... кўпроқ арзоплашади» (Ure. «Philosophy of Manufactures», p.19).


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
349
устахона ичидаги меҳнат тақсимотини эса қисмий [im Einzelnen] мехиат тақсимоти деб аташ мумкин60).
Жамият ичидаги меҳнат тақсимотининг ва шунга мувофиқ ҳар бир индивидуумнппг муайян бир касб доирасида чекланишииинг, худдч мапуфактура ичидаги меҳнат тақсимоти каби, бир-бирига қа- рама-царши иккита бошланғич тараққиёг нуқтаси бор. Оила доира- сида50г?)—кейинги тараққиёт муносабати билан уруғ доирасида — табиий меҳпат тақсимоти жинс ва ёш жиҳатидан бўлган тафовутлар катижасида, яъни соф физиологик заминда лайдо бўлади ва иж- тимоий ҳаётпинг кенгайиши, аҳолининг ўсиши, айниқса ҳар хил уруғлар ўртасида жанжаллар чиқиши ва бир уруғнинг иккинчи уруқка бўйсунишк муносабати билан бу табиий меҳпат тақсимоти ўз доирасиии кенгайтиради. Иккинчи томондан, мен юқорида кўр- сатиб ўтганимдек, ҳар хил оила, уруғ, жамоалар бир-бирларига дуч келгаи жойларпда маҳсулот айирбошлаш пайдо бўлади, чунки ки- шилик мадапиятишшг дастлабки даврида айрим индивидуумлар эмас, балки оилалар, уруғлар ва ҳоказолар мустақил бирлик сифа- тида ўзаро муиосабат боғлайдилар. Ҳар хил жамоалар ўз атроф- ларидаги табиатдан ҳар хил ишлаб чиқариш воситаларини ва ҳар хил тирикчилик воситаларини топадилар. Шунииг учун улар шп- лаб чпқариш усуллари жиҳатидан, турмуш тарзлари ва ишлаб чи- қарадиган маҳсулотлари жиҳатидан бир-бирларидаи фарқ қилади- лар. Бу фарқ табиий йўсинда пайдо бўлган фарқ бўлиб, жамоалар бир-бирларига дуч келганларида ўзаро маҳсулот айирбошлашга ва, демак, бу маҳсулотларнинг секип-аста товарларга айлаиишига са- баб бўлади. Айирбошлаш ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида фарқ вужудга келтирмайди, балки аллақачондан бери бир-биридан фарқ циладигаи соҳалар ўртасида алоқа ўрнатади ва уларни жами иж- тимоий ишлаб чиқаришнинг бир-бирига озми-кўпми боғлиқ бўлган тармоқларига айлантиради. Буида ижтимоий меҳнат тацсимоти дастлаб хилма-хил бўлган, лекин бир-бирига боғлиқ бўлмаган иш- лаб чпцариш соҳалари ўртасида айирбошлаш восптаси билан пайдо бўладп. Физиологик меҳнат тақсимоти бошлаиғич нуцтани ташкил этгаи жойда бевосита бир бутун бўлиб боғлапган ишлаб чиқариш оргапизмипииг айрим органлари ажралиб, бўлиниб кетади,— бунда
во) Меҳнат тақсимоти жуда хилма-хил касбларнинг бир-биридан ажралишидан бошланиб, мануфактурада бўлганп каби, айни бир маҳсулотни тайёрлаш билан машрул бўлган ишчи- ларнинг ўзаро бўлшшши даражасигача бориб етади» (Storch. «Cours d'Economie Politique». Нари;к нашрп, I том, 173-бст). «Цивилизациянииг маълум бир босцпчига стган халкларда Онз уч хил меҳнат тақсимотини кўрамиз; биз умумий меҳнат тақсимоти деб атайдиган би- ринчи хили ишлаб чиқарувчиларнп деҳқонлар, саноатчилар ва савдогарларга бўлишдан И()°ратдцр — бу тақсимот миллий ишлаб чицаригпнинг уч асосий тармоғига мувофиц нела- Ди: махсус меҳнат тақсимоти деб аташ мумкин бўлган иккинчи хили эса ҳар найси ишлаб чикариш тармоғици турларга бўлишдир... пиҳоят, ишлаб чицариги таьсимо-ининг том маъ- н°да иш ёки меҳнат тацсимоти деб аташ мумкин бўлган учинчи хили айрим ҳунар ёки 1гасблар доирасида мавягуд бўлиб... кўпчилик мануфактура ва устахоналарда учрайди» \Skarbck, цитата келтнрилаётган асар, 84, 85- бетлар).


350 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цплиниши
ёт жамоалар билан товар айирбошлаш аиа шу бўлинишнинг асосий сабабчиси бўлади,— ва мустақил бўлиб олади, булар ўртасида фа- цат шундай бир алоқа сақланиб цоладики, бу алоқа айрим ишлар ўртасида шу ишларнинг маҳсулотларини товар сифатида айирбош- лаш воситаси билан ўрнатилади. Бирипчи ҳолда, илгари мустақил бўлган нарса ўз мустақиллигини йўқотади, иккипчи бир ҳолда — илгари мустацил бўлмаган нарса мустақилликка эришади.
Ривож топган ва товар айирбошлаш восита бўлиб хизмат қил- ган ҳар қандай меҳнат тақсимотининг асоси шаҳариинг қишлоцдан ажралишидир 51\ Айтиш мумкинки, жамиятнинг бутун иқтисодий тарихи ана шу қарама-царшиликнинг ҳаракатида якунланадп, би- роқ биз бу ерда бу масалага ортиц тўхталиб ўтирмаймиз.
Агар мануфактура ичидаги меҳнат тақсимотииинг моддий шарт- шароити муайян микдордаги ишчиларнинг айни бир вацтда ишби- лан бандлиги бўлса, жаьГият ичидаги меҳнат тацсимотида аҳоли- нииг сонц ва унинг зичлиги ана шундай шарт-шароит бўлади; кишиларвинг айпи бир устахонада тўпланиши каядай роль ўйнаса, аҳолининг сони ва зичлиги ҳам бунда шуидай роль ўйнайди 52). Лекип аҳолининг бу зичлиги нисбий бир нарсадир. Аҳолиси нисбатан оз бўлса ҳам, қатиов воситалари яхши ривожланган мам- лакатдаги аҳолининг зичлиги аҳолиси кўп бўлса ҳам, қатнов воси- талари ривожланмаган мамлакатдагига қарагаида ортиқроқ бўлади; бу жиҳатдан олганда, Америка иттифоқининг ппшолий штатлари- да аҳоли, масалан, Ҳиндистондагига қараганда зичроқ жойлашган- дир53)  54.
Товар ишлаб чиқариш ва товар муомаласи капиталистик ишлаб чикариш усулининг умумий шарт-шароити бўлгаилпгидан, ману- фактура меҳнат тақсимоти жамият ичидаги меҳнаг тацсимотпнинг маълум даражада камолга етган бўлишини талаб цилади. Аксинча, мануфактура меҳнат тақсимоти акс таъсир кўрсатиш йўли билан ижтимоий меҳнат тацсимотини ривожлантиради ва кенгайтиради. Меҳнат цуроллари дифференциациялашган сари уларни тайёрлай- диган ишлаб чикариш тармоқлари ҳам тобора кўнроқ дифферен- циациялаша борадиг‘4). Саноатнинг шу чокқача бошка тармоқлари si) Сэр Женс Стюарт бу масалани бошқалардаи кўра яхшироқ ёритиб берган, Унинг Адам Смитнинг «Wealth of Nations» номли асаридан ўн йил олдин босилиб чиққан асари ҳозирги вақтда қанчалик оз кишиларга маълумлиги шу нарсадан кў- риниб турибдики, Мальтус мухлислари, унинг «нуфус» тўғрисидаги асарининг биринчи нашри, агар бу асарнинг қуруқ декламациядан иборат қисми назарга олин- маса, бошдан-оёқ Стюартдан, шунингдек non Уоллес ва Таунсендларнинг асарлари- дан кўчириб олииганини ҳатто билмайдилар ҳам.
”) «Социал муносабатларнинг ривожланиши учун ҳам, меҳнат унумдорлигинп орттира оладиган кучлар номбинациясининг вужудга нелиши учун ҳам аҳолининг маълум даража- да зичлиги талаб қилинади» (James Mill- «Elements of Political Economy». London, 1821, p.50). «Ишчиларвинг conn ошганда... жамиятнинг ишлаб чицарувчп нучи ишчилар сонининг ор- тиши билан улар ўртасидаги меҳнат тацсимотининг кўпайтмасига мутаносиб суратда ор- тади» (Th. Hodgskin. «Popular Political Economy», p. 120).
53) Пахтага талаб катта бЎлганлиги натижасида, 1861 йилдан бошлаб Ост-Индия- нипг аҳолиси зич баъзи районларида шоликорлик ҳисобига пахтакорлик кенгайиб кетди. Айрпм жойларда очарчилик бошланди, чунки қатнов воситалари етишмаган- лигидап, бунппг натижасида жисмоний алоқа етарли бўлмаганлигидан шоли кам бўлган районларга бошқа районлардан шоли келтириб уларии таъминлаб бўлмади.
54) Масалан, Голландияда тўқиш мокйларини ишлаб чиқариш XVII асрдаёқ мах- сус саноат тармоғини ташкпл қилган эди.


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
351
билап асосий ёки ёрдамчи тармоқ сифатида боғлаипб ва айни бир шнлаб чиқарувчи томонидан бажарилиб келган бирон тармоғида мапуфактура ишлаб чиқариши пайдо бўлса дарҳол бўлиниш ва бир- бирпдан ажралиш бўладп. Агар мануфактура маълум бир товар ишлаб чикаришнинг айрим бир босқичини эгалласа, у ҳолда бу товарни ишлаб чиқаришнинг турли босқичлари мустақил касбларга айланади. Юқорида кўрсатиб ўтилган эдики, тайёр маҳсулот цис- мий маҳсулотларнинг соф механик бирлашувидан иборат бўлган жойда, қисмий ишлар ҳам, ўз навбатида, айрим ҳунарлар бўлиб ажрала олади. Мануфактура ичида меҳнат тақспмотини тўлароқ равишда амалга ошириш учун, айни бир ишлаб чиқариш тармоғи,— упдагп хом ашёнинг ҳар хиллигига ва айни бир хом ашёнинг ҳар хил шаклга киришига қараб,— ҳар хил мануфактураларга ва баъ- зан эса бутунлай янги мануфактураларга бўлиниб кетиши мумкин. Масалан, ёлғиз Франциянинг бир ўзида XVIII асрнинг бириичи ярмидаёқ 100 хилдан кўпроқ ранг-баранг ипак газлама тўқнлар эди ва, масалан, Авиньонда шундай цонун бор эдики, бу қонуига бино- ан, «ҳар бир шогирд бутун кучини фақат бир хил маҳсулот ишлаб чиқаришни ўрганишга сарф этмоғи ва айни бир вақтда ҳар хил маҳсулот тайёрлаш усулини ўрганмаслиги лозим» эди.
Ишлаб чпқаришнинг муайян тармоқлариии мамлакатнинг му- айян районларига боғлаб цўядиган территоряал меҳнат тақсимоти хар кандай хусусиятлардан фойдалаиадиган мануфактура ишлаб чиқариши туфайли янада ривожланиш имкоииятига эга бўлади5  * * * * 55). Мануфактура даврида жаҳон бозорипинг кенгайиши ва мустамлака системаси жамият ичидаги меҳнат тақсимотига бой материал бера- ди, булар мануфактура даврининг давом этиши учун керак бўлгаи умумий шартлар доирасига киради. Қандай қилиб меҳнат тақси- моти иқтисодий соҳа билан бир қаторда жамиятнииг ҳамма бошқа соҳаларига ҳам ёйилишини ва ҳамма ерда тор касбкорлик ва ихти- сослашув учуп, кишиларни бир томоплама кпшилар қилиб цўйиш учун асос солишини текшириб ўтиришнинг бу ерда ҳожати йўқ; 0у тўғрида А. Смитнинг устози А. Фергюсон: «Биз — қуллар мил- латимпз, бинобарин, бизнинг орамизда эркип кишилар йўқ!»56) — дегап.
Лекии жамият ичидаги меҳнат тақсимоти билан устахона ичи- Даги меҳиат тақсимоти ўртасида кўпдан-кўп ўхшашлик ва боғла- ниш борлигига царамай, бу иккала тип фақат даража жиҳатидан эмас, балки моҳият жиҳатидан ҳам бир-биридан фарқ қилади. Ҳар хил пшлаб чиқариш тармоқлари ўртасида ички боғланиш бор жой- Да ўхшашлик жуда шак-шубҳасиз бўлади. Масалан, чорвадор тери етказиб беради, кўнчи бу терини кўнга айлантирадп, этикдўз бу 5о) «Инглиз жун саноати муайян жойларда ўрнашиб қолган ҳар хил қисмлар ёки
тармоцларга бўлинмаганми, ва бунда бутун ишлаб чиқариш тамомап ёки асосан
^Учидаги тармоқлардан иборат эмасми, ахир: майин мовутлар Сомероетширда, дағал
ЙОпУтлар йоркширда, икки энли мовутлар — Эксетерда, ипак — Садберида, креп —
(пР?жДа» ярим жун газламалар — Кендалда, одеяллар — Уитнида ва ҳоказо»
Berkeley. «The Querist», 1750, § 520). t «
ie) A. Ferguson. «History of Civil Society». Edinburgh, 1767, Part IV, sect II, p. 285.


352 ТЎРТИНЧП БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШПМЧА ДИШ1АТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
кўпдан этик тикади. Буларнииг ҳар ^айсиси фақат ярим фабри- кат ишлаб чиқаради, бутуилай тайёр буюм эса шу айрим ишлар- шшг комбинациялаштирилгап маҳсулидир. Бунга яна чорвадор, кўнчи ва этпкдўзга ишлаб чиқариш воситалари етказиб берадиган турли-туман меҳнат тармоқлари ҳам кўшилади. А. Смитга ўхшаб, шупдай фараз цилиши мумкинки, бундай ижтпмопй меҳнат тақ- симоти мапуфактура меҳнат тақсимотидан фақат субъектив жи- ҳатдангпна, кузатувчи назаридангина фарқ цилади, кузатувчи ма- нуфактурадаги макон жиҳатидан бирлашган ҳар хил қисмий иш- ларни бир қараш биланок билмб олади, ҳолбуки ижтнмоий ишлаб чи^аришда унинг айрим тармоцлари бир-бирлдан узоқ жойлашгаии туфайли ва ҳар бир тармокда ишлаётган ишчилариинг сонц кўп- лиги туфайли бу боғланиш хиралашади57). Лекин чорвадор, кўнчи ва этикдўзнинг мустақил ишлари ўртасидаги алоқани боғлайдиган нарса нима? Улар етиштирган маҳсулотларнииг товар бўлишидир. Аксинча, мануфактурадаги меҳнат тақсимотилинг хусусияти нима? Бунда цисмий ишчининг товар ишлаб чиқархчаслпгидир58). Фацат кўпдан-кўп қисмий ишчиларнинг умумий маҳсулотигина товарга айланади 58а). Жамият ичидаги меҳнат тацспмоти ҳар хил меҳпат соҳаларида ишлаб чиқарвлган маҳсулотларни олиш-сотиш йўли билаи амалга оширилади; мануфактура ичидаги ҳар хил кисмий ишлар ўртасидаги алоқа эса ҳар хил иш кучларппииг айни бир 57) Асл мануфактуралардэ, дейди у, меҳнат тақсимоти янада кўпроқ жорий қи- лингандай бўлиб кўринади, чунки «бу ерда ҳар хил меҳнат соҳаларининг ҳар қай- сисида ишлаётгаи ишчилар кўпинча айни бир устахонада бирлашишлари мумкин ва, шундай қилнб, уларнинг ҳаммаси кузатувчининг кўзига бирданига ташланади. Аксинча, жуда кўп аҳолининг кўпдан-кўп эҳтиёжларини таъмин этншга мўлжаллан- ган катта мануфактураларда (!) ҳар бир айрим меҳнат тармоғида шунчалик кўп ишчилар ишлайдики, уларнинг ҳаммасини айни бир устахонада бирлаштириб бўл- майди... мсҳнат тацсимоти унчалик кескин суратда нўзга ташланмайди» (A- «Smith- «Wealth of Nations», b. I, ch. 1). ўша бобнинг: «Цивилизацияли ва гуллас-тган мамлакатдаги оддий ҳунарманд ёки кунбай ишловчининг ҳаётидаги цулайликларга бнр назар ташланг...» деган сўзлар билан бошланган ва сўнгра, оддий ишчининг эҳтиёжлариии қондириш учун қанчадан-қанча ишлаб чиқариш тармоклари зўр бериб биргаликда шплаётганлари тасвйр цилинган машҳур жойи де Мапдевилиинг «Fable of the Bees, or Private Vices, Publick Benefits» номли асаридаги изоҳдан ҳарфма-ҳарф кўчириб олпнган деса бўлади (1705 йилда чицқан биринчи нашри изоҳсиз, 1714 йилда чицқан нашрида изоҳ бор).
58) «Бунда энди мндивмдуал меҳнат учун табиий мукофот деб аташ мумкин бўл- ган ҳеч нарса йўқ. Ҳар бир ишчи бутун нарсанинг бир қисмпни ишлаб чиқаради ва бу қисмлардан биттасининг ҳам ўз ҳолича ҳеч қандай қиймати ёки фойдаси бўлма- ганидан, бунда ишчи булардан бирортасини қўлига олиб: «Бу мснипг маҳсулотим, мен буни ўзим учун сак.лаб коламан», дся оладиган ҳеч нарса йўц» («Labour Defended aga inst the Claims of Capital». Ldndon, 1825, p. 25). Бу ажойиб асарнипг автори юқорида ци- татаси келтирилган Т. Годскиндир.
58а) 2-нашрига изо%. Ижтимоий мсҳнат тақсимоти билан мануфактура мехнат тақсимоти ўртасидаги бу тафовут янкилар учун амалда кўрсатиб берилди. Вашингтонда гражданлар уруши вақтида ўйлаб чиқазилган янги солиқлардан бири «ҳамма саноат маҳсулотлари»дан олинадиган 6% ли акциздир. Ле- кин: саноат маҳсулоти деб нимага айтилади? — деган савол туғилади. Қонун чицарувчи бундай деб жавоб беради: «ишланган ҳар бир
нарса» (when it is made) маҳсулотдир, бас, у сотигпга тайёр экаи, демак, у ишланган бў- лади. Кўп мисоллар дан бири маиа бу. ўтмишда Нью-Йорк билан Филадельфия мануфак- тураларида зонтин ва унга неракли ҳамма цисмлар «ишланар» эди. Зонтик жуда хйлма* хил тарнибий қисмларнйнг mixtum conipositum [йигиндиси]дан иборат бўлганидан, секин- аста бу таркпбий кисмларни бир-биридан мустақил бўлган ва ҳар хил жойларда ўрнашган айрим ишлаб чиқариш тармоклари тайёрлайдиган бўлиб цолди. Булар чиқарган қисмий маҳсулотлар зонтинлар мануфантурасига мустақил товарлар сифатида нира бошлади, бу мануфантура зонтикларнинг таркибий нисмларини бир-бирига бирлаштиради, холос. Япки- лар бундай маҳсулотларга assembled articles (йиғма буюмлар) деб ном бердиларни, солиц йигиш жиҳатицан бу буюмлар ҳациқатан ҳам шу номга лойицдирлар. Масалан, зонтик ўзинииг гҳар бир элементининг баҳоси устидан G% дан солиқ «йигади» ва бунинг устига тайер маҳсулот баҳоси устидан яна 6% солиқ йигади.


XII БОБ,— МЕҲНЛТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФЛКТУРА
353


354 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ КЎШИМЧА ҚИЙМАТ
ҲОСИЛ ЦИЛИНИШ!^
системасинп зўр бериб мадҳ этувчи апологетлар, ижтимоий меҳнат- иинг умумий суратда ташкил цилинишига карши эътироз билди- риш учуп, бундай ташкилот бутуи жамиятни фабрпкага айланти- риб юбориши мумкин, деган гапдан бошқа кучлироқ далил топа олмаётирлар.
Агар кашггалистик ишлаб чиқариш усулига асосланган жамият- да ижтимоип меҳнат тақсимотидаги аиархия билан мануфактура меҳнат таксимотидаги деспотия бир-бирини гацозо қилса, аксинча, жамиятнинг бундан олдингирок формаларида ҳуиарларнинг бир- биридан ажралиши табиий равишда ривожланади, сўнгра кристал- лашади ва, ниҳоят, цонунан мустаҳкамланади, жампятнинг бу фор- малари, бир томондан, ижтимоий меҳнатнинг планли равишда ва авторитет асосида ташкил этилишидан иборат бўлиб, иккинчи то- мондан, устахона ичида меҳнат тақсимотипи бутунлай истисно қи- лади ёки уни кичик бир кўламда, ёки онда-сонда ва тасодифий равишдагина ривожлаптиради59).
Масалан, шу вақтгача бир қисми сақланиб қолган ибтидоий майда ҳинд жамоалари ерга жамоа бўлиб эгалик цилишга, деҳқон- чиликпи ҳунармандчилик билан бевосита боғлаб олиб боришга ва ҳар бпр янги жамоа тузилган вақгда тайёр плаи ва схема бўлиб хизмат циладиган мустаҳкам меҳнат тақсимотпга асослангандир. Апа шундай ҳар бир жамоа ўзига мустақил бир бутун ишлаб чи- цариппш ташкил цилади ва унинг ишлаб чиқарпш соҳаси 100 акр- дан тортиб то бир неча минг акргача ерни ўз ичига олади. Маҳсу- лотнипг жуда кўп ^исми товар шаклида пшлаб чикарилмасдан, балки жамоанпнг ўзи бевосита истеъмол қилишп учуи ишлаб чи- царплади, шунинг учун ҳам, ишлаб чиқаришнинг ўзи бутун ҳинд жам.иязида товар айирбошлаш йўли билаи вужудга келадиган меҳ- нат тақсимотига боғлиц эмас. Маҳсулотнипг ортиқча кисмигина товарга айлапади, шу бплаи бирга унинг бир қисмпгина давлат қўлида товарга айланади, чунки маҳсулогнипг маълум миқдори аллакачонлардан бери натурал рента шаклида давлат цўлига келиб тушадп. Ҳипдистоннинг ҳар хил қпсмларпда жамоанинг ҳар хил формалари учрайди. Энг оддий типдаги жамоаларда ер бирга иш- лапади ва маҳсулот жамоа аъзолари ўртасида бўлинади, аммо ҳар бир оила 1-ш йигириш, тўцувчплик ва ҳоказо лшлар билан хонаки ^ў!пимча касб тариқасида мустақил шуғуллаиади. Бир хплдаги меҳиат билан шуғулланадигаи бу омма билан бир қаторда қуйида- гпларви ҳам учратамиз: судья, полиция ва ўлпон йиғувчи вазифа- ларпни бажарадиган жамоа «бошлиғи»; дехдопчплик ҳпсобпни ва кадастргш олпб борадиган бухгалтер; жипоятчиларни таъқиб қи- ладпгап, чет элдан келгаи саёҳатчиларпи т^ўриқлаб, уларпи бир 59) 	«Шу нарсани умумий бир қоида сифатида белгиласа бўладики.., жамият ичи- даги меҳнат тақсимоти бир шахс қаичалик кам ҳукмронлик қилса устахона ичида мехиат тақсимоти шунчалик кўп ривожланади ва бир шахс ҳукмига шунчалик кўп бўйсунади. Шундай цилиб, мехнат тақсимотига нисбатан устахонадаги ҳукмронлик билан жамиятдаги хукмроплик’ бир-бирига тескари мутаносибдир» (Карл Маркс: «Филос-офия қашшоқлиги». Париж, 1847, 130, 131-бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашр, 4-том, 154-бет]).


XII БОБ.—МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
355
п_1йлоқдан иккилчи қишлоккача кузатиб борадиган учинчи амал- дор;) жамоа чегарасини қўшни жамоалар ҳужумидан қўриқлайди- гаи ^чегарачп; ҳовузларни назорат цилиб турадиган ва далаларпи суғойпш учун жамоага қарашли ҳовузлардаги сувни тақсим қилиб турадигаи мироб; диний маросимларни бажариб турадиган бараҳ- мап; жамоа болаларини қум устида ўқиш ва ёзпшга ўргатадиган мактаб ўқитувчиси; экин экиш ва уни йиғиб-териб олиш вақтини ва умуман ҳар хил деҳкончилик ишлари учун цулай ва ноқулай вақтларни мунажжим сифатида айтиб турадиган календарь бараҳ- мани; ҳамма деҳқопчилик қуролларини ясайдиган ва тузатадиган темирчи ва. дурадгор; бутун қишлоққа идиш-оёқ ясаб берадиган кулол; сартарош; кийвм-кечакни ювиб берадигаи кир ювувчи; зар- гар ва, айрим ҳолларда, баъзи бир жамоаларда заргар ўрнини, бошца жамоаларда эса мактаб ўқитувчиси ўриини босадиган шоир. Шу бир дюжина одам бутун жамоа ҳисобига яшайди. Агар аҳоли кўпайиб кетса, ҳали ишга солинмаган ерда эски жамоага ўхшаш янги жамоа тузилади. Жамоа механизми уида планли меҳнат тақ- симоти борлигини кўрсатади, лекин унда мануфактура меҳнат тац- симоти бўлиши мумкин эмас, чунки темирчи, дурадгор ва ҳоказо- ларнинг бозори доимо ўзгармай қолади ва, жуда яхши дегаида, қишлоқнинг катталвгига қараб, битта темирчи, кулол ва ҳоказолар ўрнига. иккита-учта темирчи, кулол ва ҳоказолар учрайди60\ Жамоа меҳнат та^симотини тартибга солиб турадиган қонун бу ерда та- биатнинг катъий цонунидек амал килади: ҳар бир айрим ҳунар- манд, масалан, темирчи ва ҳоказо, ўз касбкорига доир ишларнинг ҳаммасини анъанавий усулда, лекин тамоман мустақпл равишда бажаради, устахона доирасида ҳеч кимиииг ҳукмпга бўйсупмайди. Доимо айнп бир формада такрор вужудга келиб ва хароб бўлиб, яиа ўша жойда, худди ўша ном билап вужудга келадигап бу ўзига мустақпл жамоалар ишлаб чиқариш механпзмнииг оддийлиги*  61). Осиё давлатларининг доимо бузилиб ва янгидан гтайдо бўлиб ту- ришпга ва улардаги сулолаларнииг тез-тез алмашиниб туришига жуда тескари бўлган Осиё жамиятларинипг ўзгармаслик сирини тушунтириб беради. Сиёсат соҳасидаги алғов-далғовлар бу жамият- пинг асосий иқтисодйй элементлари структураспга таъспр қил- майди.
Юқорида т^айд килиб ўтилгапидек, цех қонунларп бир уста иш- лата оладиган ҳалфалар сонини жуда чеклаб қўйиб, устанипг ка-
i0)Mark Wilks, Lieutenant Colonel. «Historical Sketches of the South of India». London, 1810—1817, v. Lp. 118—120. Ҳинд жамоаларининг ҳал хил (J-ормалари George Campbell’нинг «Modern India» London, 1852) номли нитобида яхши баён цилинган.
61) 	«Мамлакатда яшовчилар қадим замонлардан буён ана шу оддий формаларда... ҳаёт кечнрадплар. Айрпм қишлоқларнинг чегаралари камдан-кам ўзгарган; гарчи баъзи вақтларда уруш, очлик ёки эпидемия туфаилп қишлоцлар хонавайрон бўлган ва ҳатто батамом харобазорга айланган бўлсалар ҳам, лскин худди ўша эски номи билан, худди ўша эски чсгаралари доирасида, худди ўша эски манфаатлари билан ва ҳатто худди ўша эски оилалари билан янгидан тиклапио, асрлар давомида яша- ганлар. Давлатнинг ҳалокатга учрашн ёки бўлиниб кетиши қишлоқ ахолисипи унча- лик бсзовта қилмагай; қишлоқ бутун қолган экан, упинг кимнииг ҳукмроплиги ости- Да бўлишининг, қайси ҳукмдорга тоби бўлишининг фарқи йўқ; уларппнг ички иқти- содий ҳаёти ўзгармай қола беради» (Th, Stamford Raffles, late Lieut. Gov. of java. «The History of java». London, 1817,v. I, p. 285)-


356 тўртинчи бўлим.— нисбий қўшимча циймат ҳосил цилинивиу питалнстга айлаиишига доимо тўсиилпк қплар эди. Худди шунйпг- дек, уста қайси ҳунарда пшлаётгаи бўлса, фақат ўша ҳунардайина ҳалфалар тута олар эдп. Цех ўзпни савдо каппталинппг ҳар кан- дай тажовузпдан жон-жаҳди билан ҳимоя қплардн, чунки у /цех- ларга қарши турувчи бирдан бир эркин капитал формаси ' эди. Савдогар ҳар кандай товарни сотиб ола биларди, лекин меҳжатни тсвар снфатида сотпб ололмасди. Савдогар ҳупар маҳсулотини co- тиб олувчи ролини ўйнагани учунгина унга тоқат цилиб келганлар. Агар ташқи шароит меҳнат тацсимотининг кучайпб боришпни та- лаб қилгудай бўлса, у ҳолда мавжуд цехлар цехчаларга бўлинар ёкп эски цехлар бплан бир ^аторда янги цехлар ташкил цилинар эди, лекин ҳар хил ҳунарлар айни бир устахонада бпрлаштирил- мас эди. Шундай қилиб, гарчи цех ташкилотининг ҳунарларни бир- биридаи айириши, ажратиши ва ривожлантириши мануфактура даври учун моддий зарур шарт-шароит бўлиб хизмат қилган бўлса ҳам, цех ташкилотининг ўзи мануфактура меҳнат тақсимотига им- кон бермаган. Шиллик қурт ўз чиғаноғига цандай маҳкам ёпишиб олгаи бўлса, ишчп ҳам умуман ва бутуилай ўз пшлаб чиқариш воситаларига шуидай маҳкам ёпишиб олган эди ва, демак, ману- фактураиинг бирипчи негизи етишмас эди: ишлаб чиқариш воси- талари ишчига царама-царши турадиган капитал сифатида ишчи- даи ажралиб кетмаган эди.
Бутун жамиятдаги меҳнат тацсимоти — у товар айирбошлаш йўли билан содир бўладпми ёки ундан ^атъи назар содир бўлади- ми, барнбир — энг хилма-хил ижтимоий-иқтисодий формацияларга хосдир, мануфактура меҳнат тақсимоти эса капиталистик ишлаб чиқариш усулининг батамом ўзига хос маҳсулидир.
5. маиуфактуранинг капиталистик характери
Кўпгипа ишчиларнинг айни бир капитал командаси остига тўп- лапишп умуман кооперациянинг ҳам, шунингдек мануфактуранинг ҳам табмий бошлаииш нуқтасини ташкил цилади. Ўз навбатида мануфактура ме.ҳнат тақсимоти ишлатиладиган ишчилар сопининг ўсишини техник зарурат килиб қўяди. Эпдл айрим капиталист ншлатши лозим бўлган ишчилар минимуми мавжуд меҳнат тац- симоти билап белгиланади. Иккипчи томондан, меҳнат тақсимоти- нннг янада давом этиши натижаспда келадиган фойдалар ишчилар С0НИНШ1Г япада ортишига боғлицдир, бу эса шу усгахоиадаги иш- лаб чвқарнш группаларининг ҳаммасини маълум писбатда бирда- нига кўиайтириш йўли билап амалга оширилишп мумкин. Лекин кашггалнинг ўзгарувчи таркибий қисмп билан бпр қаторда унипг доимий қпсмп ҳам ўсишп керак, ишлаб чиқаришнипг умумийшарт- шароитларпнипг — бмиолар, печлар ва ҳоказоларнинг — ҳажми кў- пайшии бплаи бир каторда хом материалнннг миқдори ҳам ортиши, ортгакда ҳам ишчиларнипг сонига қараганда апчд тезроқ ортиши


XII БОБ —МЕҲНАТ ТАДСПМОТИ ВА МАНУФАКТУРЛ
357
\
к^рак. Маълум муддат ичида маълум миқдордаги ишчилар томони- цар истеъмол қилинадиган хом материаллар массаси меҳнат тақ- си^оти натижасида меҳпатнилг унумдорлик кучпиинг ўсишига мутавосиб равпшда ортади. Шундай қнлиб, айрим капиталист учуи зарур бўлган минимал кагштал суммасининг ўсиши, ёки ижтимоий тирикчилмк воситаларинпнг ва ишлаб чиқариш воситаларининг капнталга айлапа бориши мануфактурапинг техпик характеридан келиб чикадиган қонундир 62 \
Мануфактурада ҳам, худди оддий кооперациядаги каби, ишлаб тургап ишчи организм капиталнипг яшаш формаспдир. Кўпдан-кўп пндквидуал қисмий ишчилардаи иборат бўлган пжтимоий ишлаб чпқариш механизми капиталистга тегпшлидир. Шу туфайли ҳар хмл меҳват турларипинг комбинациялашувидан пайдо бўладиган уиумдор куч кагшталнинг унумдор кучидир. Том маънодаги ману- фактура илгарп мустакил бўлган ишчини капитал командасига ва иптизомпга бўйсундирибгина қолмайди, бупдан ташқари, пшчи- лариииг ўзларини ҳам даражаларга бўлиб ташлайди. Оддий коопе- рация айрпм шахсларнинг меҳнат усулини асосан ўзгартмай қол- диргани ҳолда, мануфактура уни бошдан-оё^ революционлаштиради ва иидивпдуал иш кучининг нақ томирига зарба беради. Ману- фактура ишчининг фақат бир томонлама усталпгинп сунъий ра- вишда ривожлаптириб ҳамда унинг ишлаб чиқариш соҳаспдаги қобилият ва исгеъдодларини бўғиб қўйиб, ишчини майриққа ай- лаптиради. Бу ҳол Аргентинада ҳайвопни унппг терисини ёки ёғи- ни олиш учупгина ўлдиришларига ўхшаб кетади. Ҳар хил ипди- видуумлар ўртасида айрим кисмий ишларгина тақсимланиб қол- майди, балки индивидуумиинг ўзи ҳам тақсимланади, муайян кис- мий ишнинг автоматик куролига айлапади 62 63) ва, шундай қилиб, ки- шипи ўз танасипинг бир қисми шаклида тасвпр килган Мепений Агриппанииг 120 бемаънп масалп ҳақпцатда амалга ошади64). Аввал бошда ишчи товар ишлаб чиқариш учун ўзида моддий воситалар йўқлиги сабабли ўз иш кучини капиталга согган бўлса, эндиликда упинг ипдивидуал иш кучи капиталга сотплмагуича бу пш кучи- дап фойдаланилмайди. Бу иш кучи бошқа иш кучлари билан боғ-
62) «Жамиятда маълум бир ҳунар тармоғи учун зарур бўлган капиталнинг (тирик- чилик воситалари ва ишлаб чиқариш воситаларининг, дейиш керак эди) мавжуд бўлишигина кифоя цилмайди; бундан ташқари, бу капитал корхона эгаси қўлида етарли даражада, ишлаб чиқарншни йирик кўламда олиб боришга имкон берадиган даражада нўп бўлиши керак... Меҳнат тацсимоги ривожланган сари ишлаётган ишчпларнмпг доимий сони қуроллар, хом материаллар ва ҳоказолардан ибор^г капи- талницг борган сари нўпроц сар<Ь цилинишини талаб цилади» (Storch- «Cours d’Economie Politique», Париж нашри, 1 том, 250, 25t-бстлар). «Сиёсат соҳасида давлат ҳокимиятининг концентрациялашувн билан хусусий манфаатларнпнг кслишмаслиги бир-биридан ажралма- ганиден, шилаб чицариш қуроллярининг концентрациялашуви билан меҳнат тацспмо ти Ҳом бир- биридан ажралмайди» (Карл Маукс. «Философия кашшоклиги», Парпж, 1847» 134-бет [царалсин: К. Марьс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 156- бет]).
63) Дагалд Стюарт мануфантура ишчиларини «цисмий меҳнат операциялари учун игпла-
тиладиган... тприк авгоматлар» деб атайди (Dugald Stewart, цитата келтириластгал асар, 318- бст). _
64) Маржонларнинг ҳар бир индивидууми ҳақиқатан ҳам оутун группанинг меъда- еипи ташкил этади. Лекин у, римлик патрициилар плеоеиларнинг озиц моддаларини тортиб олгаиидек. бутун группанинг озиқ моддаларини тортиб олмайди, балки груп- пага озиц моддалари етказиб беради.


358 ТУРТИНЧИ БУЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
лангаи тақдпрдагина ишлай олади, бу боғланиш эса иш кучи тилгаидан кейингина, капиталистнинг устахонасидагина амал^а ошади. Мустақил равишда бирор иш қилишга ноқобил бўлиб црл- гап маиуфактура ишчиси эндиликда ўз ишлаб чиқариш фаолияугп- ни капиталист устахонаспнинг керак-яроғи сифатидагина риврж- лантира олади65). Мумтоз халқнинг пешонасига: Яҳвепинг мулки, деб ёзиб кўйплганидек, меҳнат тақсимоти ҳам мануфактура ивпчи- синпнг пешонасига капиталнинг мулки эканпни кўрастадиган /там- ға босади.
Ёввойи одамнинг бутун ҳарбий санъати шахсий макр-ҳийла сифатида намоён бўлганидек,— мустақил деҳқои ёки ҳунармапд- нинг, гарчи кичик миқёсда бўлса ҳам, билими, ақл-идроки ва иро- даси мануфактурада фацат бутун устахонадан талаб қилинади. Иш- лаб чицаришдаги маънавий потенциялар ўз миқёсини шупинг учун бир томоида кенгайтирадики, бошқа кўп томонларда улар бутунлай йўцолиб кетади. Қисмий ишчиларнинг йўқотадиган иарсалари улар- га қарама-царши бўлган капиталда тўпланади66). Мануфактура меҳнат тақсимоти шу нарсага олиб келадики, ишлаб чиқариш мод- дий процессининг маънавий потенциялари ишчиларга ёт мулк бў- либ ва уларни асоратга соладиган куч бўлиб қарши туради. Бу ажралиш процесси оддий кооперацияда бошланадики, уида капита- лист айрим ишчига нисбатан ижтимоий меҳнат органпзмининг бир- лиги ва продасини ташкил этади. Бу процесс мануфактурада яна кучаяди; мануфактура ишчини қпсмий ишчига айлаптириб, уни майриц цилади. Бу процесс йирик саноатда тугалланади, йирикса- поат фанни, ишлаб чиқаришнинг мустақил потенцияси сифатида, меҳиатдан ажратади ва уни капиталга хизмат қилишга мажбур этади67).
Мапуфактурада жами ишчининг, демак, капиталнинг ҳам иж- тимопй унумдор кучларининг ортишига ишчининг ипдивидуал унумдор кучларинииг камайиши сабаб бўлади.
«Жаҳолат хурофотпинг онаси бўлгапи каби, сапоатпипг ҳам опасидпр. Тафаккур ва тасаввур қуввати хатоларга маҳкумдир, лекпн қўл ёкп оёқпи маълум бир тарзда ҳаракатга келтириш одати тафаккурга ҳам, тасаввурга ҳам боғлиқ эмас. Шуиинг учуп маънавий ҳаёт энг кўп эзплгаи жойларда мапуфактуралар ҳаммадан яхгаи тараққий қилади, шупппг учуп устахона— қисмлари одамлардаи иборат бўлган бир машипа деб қаралиши мумкин» 68).
65) 	«Ўз ҳунарини тўла эгаллаб олган юмушчи ҳар цаерда уиумдор иш билан шуғуллана ва ўзи учун тирикчилик воситалари топа олади; аксиича, иккинчиси (мануфактура ишчиси) эса ўз ўртодларидан айрим суратда меҳнат дилиш добилия- тига хам меҳнат килиш учун зарур мустақилликка ҳам эга бўлмаган фадат бир аксессўар бўлиб. иш эгаси томонидан таклиф этиладпгаи шартларнп дабул цилишга мажбхрдип» (Storch. «Cours d’ficonomie Politique», Adit. Pet ersbours?, 1815, t. I. p 204).
•») A. Ferguson, цитата келтирилаётган acap, 281-бет; «Бирининг ютдизганини иккинчиси ютади».
”) «Фанкшписи билан ишлаб чидаришда ишловчи ишчп ўртасида катта жарлик бор, бинобариц, фаи игичи кўлида унинг унумдор кучларини ошприш учун восита бўлиб хиз- мат цилмай, ҳамма ерда деярли ўзини ишчига қарши цўяди... Билим меҳнатдан ажрала оладиган ва меҳнатга дутпманлик қила оладиган куролга айланади» (W. Thompson. «An Inquiry into the Principles of the Distribution of Wealth». London, 1824, p. 274).
•e ) A. Ferguson, цитата келтирилаётган acap, 280- бет.


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАЦСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
359
\ Ҳақиқатаи ҳам, XVIII асрнипг ўрталарида баъзи мануфактура- лар оддий, лекин фабриканииг спри ҳисоблапгап операцияларни бэдкариш учун чала жиннилардап фойдаланишип афзал кўрар эди- лаЬ 69\
\«...Кўпч11Лпк кпшиларнппг ақлий қобплпятп ва ўсиб етплпшп»,— дейди А. Смит,—«заруратап уларпипг одатдаги машғулотларига мувофид суратда тарниб топадп. Бутуп умрп бпр печа оддпй операциянп бажарпш билан ўтадигап кишида... ўзинипг ақлий қобплиятипи юксалтириш ёки зеҳпини машк қплдирпш учуп фурсат ва зарурат бўлмайди... У шундай тўмтоқ ва жоҳпл бўлпб қоладикп, одам зотп бундап баттар тўмтоқ ва жоҳил бўлиши мумкрп эмас».
д! Смит қпсмий ишчининг тўмтоцлигини тасвир қилиб, давом этадй:
«Унипг ҳаракатсиз ҳаётпнипг доимо бир хилда бўлпши, табиий равишда, упппг характерпдаги мардлпгпга путур етказадп... Бу ҳол ҳатто пшчп орга- НИЗМППИ11Г фаолпятипи ҳам заифлаштиради ва ишчипи ўзи ўргапган ишдап бошка бпрон-бпр пшга узоқроқ вақт куч сарф қплишга қобплпятсиз цилиб кўяди. Шуидай қилиб, унинг ўз касбидаги эпчиллиги ва моҳирлиги ўзининг адлпй, соцпал ва ҳарбпй хислатларп ҳпсобига ҳоспл килинган бўлади. Ле- Kiiii ҳар бир тараққий қплгап цивилизацияли жамиятда фақат камбағал меҳ- паткашлар (the labouring poor), яъпи асоспй халқ оммаси муқаррар равпшда ана шупдай ҳолатга тушиши турган гап» 70).
А. Смит, меҳнат тақсимоти натижасида бу асосий халқ оммаси- нинг батамом заифлашиб қолишипинг олдини олиш учун, халқ маорифини давлат йўли билан ташкил қилишни ва, шунда ҳам, жу- да эҳтиёт билаи, гомеопатик дозада ташкил килишни тавсия этади. А. Смитиинг бу асарини французчага таржима қилгап, шарҳлаган ва биринчи империя вақтида табиий равишда сенатор бўлиб олган. Гариье А. Смитнмнг бу фикрига жуда изчиллпк билап қарши чпқа- ди. Уиинг фикрича, халқ маорифи ме\нат тақсимотининг асосий копунларига зиддпр; халқ маорпфини ташкил қилиш билан,— дей- ди у,— биз
«ўзпмизнинг бутуи ижтпмоий системампзнп барбод қплгап бўлар эдик». «Жпсмопий меҳпатнинг аклий меҳпатдап ажралпши» 71),— дейдп у,— «ҳар ^апдай бошқа меҳиат тақсимоти спнгарп, жампят бойигап сарп (у капптал- ии, ор эгалигини ва уларпинг давлатипи шу пбора билап атаб тўғри қила- т en) J. D. Tuckatt- «А. History of the Past and Present State of the Labouring Population». London, 1846, v. I, p. 148.
70) A. Smith. «Wealth of Nations», h. V, ch. I, art. II. A. Смит, меҳнат тақсимотпнинг зарарли оқибатларшш нўрсатган Фергюсоннинг шогирди сифатида, бу масалани жуда аниц тасаввур қилган. У ўз асарининг бошида, меҳнат тақсимотпни ex professo [махсус] мацтаган жойда, меҳнат тацсимоти пжтимоий тенгсиБлинлар манбаи эканлигини Фақат пўлакай кўрсатиб ўтгаи. У фацатдавлат даромадларига бағишлаган бешинчи ьитобида- гина Фсргюсоннинг фикрларини такрорлайди. Меҳнат тацсимотини танцид нилишда Фергю- сон, а. Смит, Лемонтей ва Сэйлар ўртасидаги тарихий боғланиш тўғрисида айтилиши зарур бўлгаи гапларнинг ҳаммасини мен «Фплософия қашшоцлиги»да айтиб ўтганман; ма- нуфактура меҳнат тацсимоти каииталистик ишлаб чикариш усулининг специфик формаои эканини ҳам ўша ерда биринчи марта тасвир цилганман. (Карл МарКс. «Философия каш- шоцлиги». 1847, 122- ва упдан кейинги бетлар [царалсин; Ь. Марнс ва ф. Энгельс. Асарлар
нашри, 4- том, 149—156- бетлар]).
71) Фергюстоц «History of Civil Society». Edinburgh, 1767, p. 281 даец бундай дейди: «By меҳнат тақсимоти асрида тафаннурнинг ўзи ҳам алоҳида насбга айланмоцда».


360 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НПСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ. ҳосил қилиниши
ди) янада чуқурлашпб ва қатъийлашпб боради. Бу меҳнат тақспмотп, бош/а ҳар қандай меҳпат тақсимотига ўхшаш, ўтгаи тараққиётпинг патижаси гаа келгуси тараққиётпппг сабабпдир... Паҳотки, ҳукумат бу меҳпат тақсимо- тига қаршилпк кўрсатса ва упинг табиий тараққиётини тўхтатса? Паҳотхп, ҳукумат бир-бирпдап ажралпшга ва бўлиппшга иптплаётган пккпта меҳиат сипфинп бир-бирига қўшиб ва аралаштириб юбориш мақсадида тажрнба ўтказиш учун давлат даромадларинпнг бир қисмипи сарф қилса?»72  *). /
Ҳатто бутун жамият ичпдаги меҳпат тақсилмотида ҳам, маъпа- вий ва жисмоний жиҳатдан баъзи бир майриқликнинг бўлиши/му- қаррардир. Лекин мануфактура даври ҳар хил меҳпат тармсЖла- ринпнг бу ижтпмоий бўлинишини янада кўпроқ амалга оширган- лигидан ва, иккинчи томондан, фацат специфик мануфактура меҳнат тақсимоти индивидуумнинг нақ ҳаётий негизига шякаст етказганлигидан, фақат мануфактура давригина саноат патология- сига биринчи марта материал ва туртки беради73).
«Агар кпши ўлпм жазосига мустаҳиқ бўлиб иимталаб ташлапса, бу — қатл қилпш деб аталади, агар ўлимга мустаҳиқ бўлмасдан пимталаб таш- лаигап бўлса, бу — ўлднриш деб аталади. Меҳпатни нимталаш — халцпи ўл- диришдир» 74).
Меҳпат тақсимотига асослаигап кооперация, ёки мапуфактура, аввал бошда стихия тарзида вужудга келгаи нарсадир. Лекин у маълум даражада қарор топишп ва етарли даражаца кенг ёйилиши ииланоқ капиталистик ишлаб чиқариш усулининг онгли, плаилива системали формасига айланади. Чин маънодаги мануфактура тари- хи мапуфактурага хос бўлган меҳнат гацсимоти аввал бошда соф тажриба йўли билан, ишловчи шахсларга гўё сездирмасдан мақ- садга мувофиқ формага киришипи, сўнгра эса, цех ҳунари сипгари, бир карра тонилган формаяи традиция йўли билап мустаҳкамлаб цолпшга ва, айрим ҳолларда, бу формапи бутун асрлар бўйи бар- қарор қилишга интилишини кўрсатади. Агар бу форма ўзгарар экан,— бутуилай иккинчи даражали ўзгаришлардан цатъи назар,— ҳаммавақт меҳнат цуролларида революция рўй бериши натижаси- дапша ўзгаради. Ҳозирги замон маиуфактураси,—меп бу ердама- шииалар ишлатишга асосланадиган йирик саноат тўғриспда гапи-
72) 	G. Garnier, унинг таржимаси [Смит асари], V том, 4-5- бстлар.
”) Падуядаги амалий медицина професзори рамаццини 1700 йилда ўзининг «De morbis artificum» номли асарини нашр цилди, кенин бу китоб 1777 йилда француз тилига таржима цилинди ва 1841 нилда «EncyclopSdie des Sciences M^dicales. 7ёте Division Auteurs Classi- ques»fla яна босилиб чицди. Йирик саноат даври унинг ишчиларцинг касб касалликлари каталогияи албатта анча нўпайтирди. Жумладан қуйидагиларг а даралсин: «Hygiene phi- sique et morale de l’ouvrler dans les qrandes villes en general, et dans la ville de Lvon en particulier». Par le Dr. A- L- Fonteret, Paris, 1858 ва R. H- Rohatzsch- «Die Krankhciten, welche vers-hiedenen Standen, Altem und Geschlechtern eigenthiimlich sind». 6 Bande. Ulm, 1840. 1854 йилда санъатлар ва хунарлар жамияти^ саноат паталогиясини ўрганиш юзасн- дан комиссия тайинлади. Бу комиссия тўплаган ҳужжатлар рўйхагини Туикнем иқгисо - дий м.узейи каталогидац топиш мумкин. Расмий «Reports on Public Health» жуда мухим материал беради. Шуниигдек қаралсин: Eduard Reich, М. D. «Ueber die Entartung des Menschen». Erlangen, 1868.
7*) D. Urquhart- «Familiar Words». London, 1855, p. 119. Гегель меҳнат тацсимоти маса- ласида жуда ҳам бидъатомуз царашларга тарафдор эди. У ўзиницг «Ҳудуқ философияси»- да: «Бошқалар киладиган ҳамма нарсани қила оладиган кишини ҳаммадан олднн маълу- мотли киши дсб билмоц керак», дейди *««.


XII БОБ,—МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
361
рдштапим йўқ,—ўз disjecta membra poetae сини123 ё тайёр ҳолда топади,— масалан, йирпк шаҳарларда вужудга келадиган кўйлак ма- пуфактураси,— ва бу таркоқ аъзоларпи бир срга тўплайди, холос, ёкп \гақсимот пришдипи ҳунармандчилик ишлаб чиқаришидаги (ма- салаи, муқовачплик ишидаги) айрим операцияларни тўппа-тўғри алохида мшчпларга топширишни талаб қилиб, ўз-ўзидан келиб чи- кадиД Буидай ҳолларда ҳар бир вазифани адо этпш учун зарур бўлган мшчи қўлларнинг соии ўртасидаги писбатни топиш учун ҳатто бир ҳафталик тажриба ҳам талаб қилинмайди 75).
Мэиуфактура меҳнат тақсимоти ҳунармапдчилик фаолиятини кисмларга ажратиш, меҳнат қуролларияи ихтисослаш, қисмий иш- чиларни вужудга келтириш, уларни группалаш ва битта бир бутун мехаиизм қилиб бирлаштириш йўли билан ижтимоий ишлаб чиқа- риш процессларини сифат жиҳатдан қисмларга ажратади ва сон жиҳатдап мутаносиб қилади, яъни муайян ижтпмоий меҳнат таш- килотини барпо қилади ва шу билап бирга меҳнатпинг янги, ижти- моий унумдорлик кучини ривожлантиради. Маиуфактура меҳнат тақсимоти ижтимоий пшлаб чиқариш процессининг махсус капита- листик формаси бўлиб,— у ўзи пайдо бўладиган тарпхий негизда фат^ат капиталистик формадагина ривожлана олади,— нисбий қў- шимча қиймат ҳосил қилишнинг ёки ишчи ҳисобига капиталпинг кўпайишини кучайтпришнинг алоҳида методидирки, одатда капи- талпинг бундай кучайпшини ижтимопй бойлик, «халқлар бойлиги» ва ҳоказо деб атайдилар. Мануфактура меҳнат тақсимоти меҳнат- нипг ижтимоий унумдорлик кучини ишчи учун эмас, балки капи- талист учун ривожлантиради, лекии уни индивидуал ишчини май- риқ қилиш йўли билаи ривожлантиради. У капиталнинг меҳнат устидан ҳукмронлик қилиши учуи янги шарт-шароитлар яратиб беради. Шунинг учуп, агар мануфактура меҳнат тақсимоти, бир томондан, жамиятнинг иқтисодий ривожланишида тарихий тарақ- қиёт ва зарур бир момепт бўлса, иккпнчи томондан, мадаиий тусга ва иозик шаклга киргап эксплуатация куролидир.
Мануфактура давридагина мустақил фап сифатпда вужудга ке~ ладиган сиёсий иқтисод ижтимоий меҳнаг таксимотига умуман фа- кат мапуфактура меҳнат тақсимоти нуқтаи назаридан қарайди76\ яъхш унга айни бир миқдор меҳнат билаи кўп товар ишлаб чиқа- риш восптаси деб, демак, товарларни арзонлаштириш ва каиитал жамрарншни тезлаштириш воситасн деб т^арайди. Нарсаларнинг мИ1^дорпии ва длмашув қийматини бундай таъкидлашга тўғридан-  7 * * * * * * * * * * *
7")_Меҳнат тақсимоти соҳасида айрим капиталистларнинг a priori [олдиндан,
тажрибадац цатъи назар] ихтирочилик генийси кўрсатишларига соддадиллик билан
ишочиш ҳали ҳам фақат, жаноб Рошер каби, немис профессорларидагина сақланиб
^олганга ўхшапди, жаноб Рошер капиталисгга у юпитерча калласидан тап-тайёр
меҳнат тақсимотини тўқиб чпқаргани учун миннатдорчилик билдириб, унга «хар
хил иш ҳадлари» инъом қилади. Меҳнатнинг кўп ёки кам тадсим қилиниши амалда
'еииицИНГ катта-кичиклигига боғлиқ бўлмай, балки ҳамённипг катта-кичиклигига
иоғлиқдир.
т 78 Анча буруп ўтган авторлар, масалан Петти ёки «Advantages of the East-India
1гапр»нинг номаълум автори ва богпдалар маиуфактура мрҳнат тацсимотининг капита-
листик характеринй А. С.митга қараганда аниқроқ ьўрсатиб берадилар.
24-510


362 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎП1ИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШ1
тўғри царама-карши равишда, қадимги классик замоининг автЬр- лари уларнинг фақат сифат томонига ва истеъмол қийматига эъти- бор берадилар77). Ижтимоий ишлаб чиқариш тармоқларининг бўли- ниши натижасида товарлар яхшироқ тайёрланади, ҳар хил майл ва талантга эга бўлган кишилар ўзлари учун мувофиқ фаолият/ со- ҳасипи таилаб олиш имкопиятига эга бўладилар78), аммо фаалият соҳасини чекламасдан туриб ҳеч бир соҳада бирон дуруст рарса цилиб бўлмайди79)  80. Шундай қилиб, маҳсулот ҳам, унп ишлаб 'чиқа- рувчи ҳам меҳнат тақсимоти туфайли такомиллашади. Агар қа- димги класспк замон авторлари ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар массасинвнг ўсиши тўғрисида баъзан эслаб ўтсалар ҳам, лекин бун- да уларпи фақат истеъмол қийматларининг кўплпгпгпиа қизиқти- радп, холос. Алмашув қиймати ҳақида, товарларни арзонлаштириш тўғрисида бир сатр ҳам ёзилмаган. Истеъмол циймати пуқтаи на- зари меҳнат тақсимотини жамиятпинг табақаларга бўлинишининг асоси деб биладитан Платопда ҳам8°\ устахопа ичидаги меҳпат тақсимоти принципига ўзига хос буржуача туйғу бплан япадаяқии- 77) Янги замон авторлари орасида XVIII асрнинг баъзи бир авторларигина мус- тасподирларки, улар меҳнат тацсимоти масаласида фақат қадимги авторларнинг фикрларини такрорлаш билангина чекланадилар деса бўлади. Масалан, Беккариа билан Жемис Харрис ана шундайлардандир. Беккариа бундай дсб ёзади: «Х,ар ким ўз тажрибасидан биладпки, киши ўз қўли ва ақлини бир хил меҳнатга ва айни бир хил маҳсулотлар тайёрлашга ишлатгаиида... ўзи учун зарур бўлган нарсаларни ҳар ким ўзи таиёрлагандагига қараганда кўпроқ ва яхшироқ натюкаларга анча осонлик билан эришади... Шундай қилиб, кпшилар умумий ва индивидуал фойдани кўзлаб, ҳар хил синфларга бўлинганлар, мавцгга эга бўлганлар» (Cesare Beccaria- «Eleme ntl di Eco- nomia Publira» Кустоди нашри, Parte Moderna, t. XI. p. 28). Кейинчалик граф Малмсбери бўлган ва Петербўргда элчп бўлиб тургаии тўррисидаги ўз «Diarios» и [«Кундалик дафтар- лари»] билан ном чикарган Жемс Гарриснинг ўзи ўзининг «Dialogue concerning Happiness». London, 1741 номли асарида124 (кепинчалик «Three Treatises ate.» да цайта нашр нилинган, 3nd ed. London, 1772) ёзилган изоҳда бундай дсйди: «Жамиятнипг табинйлиги тўғрпсидаги- далилларнчнг ҳаммасипи (яъпи «мипғулоглар тлцсимогя» прпчцллига асосланган далил: ларни)... Платонпипг «Давлат» номли асарининг пшшнчи китобидан олганман».
78) Масалан. биз «Одиссея»нинг XIV цўшиғи, 228 шеърида шу нарсани ўқиймиэ «aXXog yip I’iMvOlOpv ctylirp £Л1Т£ОТСС1 ‘epyOlg [«Кишилар бир-бировига ўхшамайди;; баъзилар бир нарсани, бошцалари иккинчи нарсани яхши кўрагплар»], Секст Эмпирик °лдида эса Архилох бупдай дейди; akkog aXZlp еэт еРТФ XapotT)v IC/.IVETCZI» [Бир ишдаи биров шод бўлса, иккипчи шидан бошца биров шод бўлади»].'25
70) «ПоХХ’ ^татато £руа xa%o>g 6’г|тато л’аута» [«у КўП пш биларди-ю, лскин уларнияг ҳар бирини ёмон биларди»]Афипалик, товар ишлаб чицарувчи сифатида, ўзи- ни спарталиклардан устун деб хис цилар эди, чуики спарталикларшшг урушмоқ учун пуллари йўц бўлиб, фақат одамларп бор эди, холос, шу сабабдан Фукидид афпналикларни Пелопоннес урушига даъваг цплган Перикл номидан бундай дейди;те зтоциот- Epot oiavTOupvoi icpv avOpomcov £p vjnaai лоХецеи» [«ўз истеъмоли учунмаҳсулот иш- лаб чиқарувчи нишилар ypviura ўз таиларини берсалар берадилар-у, аммо цулларини бер- майдилар»] (Фукидид, I китоб, 141- боб). Шунга қарамай, ҳатто моддпй пшлаб чицариш соҳа- сида ҳам уларпинг идеали меҳнат тацсимотига зид бўлган (ZUTCtp^Eict [автаркпя] эди; «лххр’ awv у^р to ej лара todtcov xit то аотрхеюс»» [«неъмат цаердан пайдо бўлса,муста- циллин ҳам ўша ердан пайдо бўлади»]. Бунда шу нарсанн эътиборга оашп керакки, ҳатто 30 золим ағдариб ташланган даврда126 ҳам ер мулки бўлмаган афмналиклар 5000 га бормас эди.


XII БОБ.— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
363
ро\ келган Ксепофонтда 81) ҳам ҳукмрон эди. Платон республикаси- да Т7) меҳнат тақсимоти давлат тузилишининг асосий нрипципи бўлганидан, бу республика Мисрдаги тоифачилик тузумининг Афи- пада идеаллаштирилган нусхасидан иборат эди, холос; Платон би- лап \замондош бўлган, масалан Исократ82) сипгари, бошқа авторлар ҳам )Мисрии саноат мамлакати намунаси деб билар эдилар, Миср ўзипйнг бу аҳамиятини ҳатто Рим империяси замонидаги греклар кўз олдида ҳам сақлаб цолди83).
Асл мануфактура даврида, яъпи мануфактура капиталистик иш- лаб чицариш усулииинг ҳукмрон формаси бўлган даврда, мануфак- турага хос теиденцияларнинг тўла амалга ошуви ҳар хил тўсқин- ликларга учрайди. Гарчи мануфактура, биз ю^орида кўрганимиздек, ишчнларни иерархияларга ажратиш билан бир қаторда, уларни таълим олган ва таълим олмаган ишчиларга оддий суратда тақсим килса ҳам, таълим олганларнинг аҳамияти катта бўлганидан, таъ- тига мувофиқ келадиган бпр иш билангпна шуғулланса ва бу ишни бошқа ҳар қандай машғулотлардан бўш бўлган вақтда бажарса, ҳар бир нарса осон, яхши ва кўп игплаб чиқарилади» («Rcspublica», I, II, cd. Baiter, Orelli etc.). Бундай финрларни Фуки- дидда ҳам, I китоб. 142-бобда учратамиз; «Депгизчилин ипш ҳам бошца ҳар қандай иш наби санъатдир, бпнобарпн, у билан, ёрдамчи иш каби, шунчаки шугулланиб бўлмайди, балки, аксиича, у ўзи билап бир қаторда бошца ҳеч қандай ёрдамчи машғулот билан шу- ғулланишга йўл кўймайди». Агар иш юмушчини кутиб тургудай бўлса* дейди Платон, нўпинча ишлаб чпқаришнинг кескин пайти қўлдан бой берилади ва маҳсулот бузилади /«Epyo/otpcv cd М/vtot») Платоннинг ана шу фикрпни биз фабрика цонунининг ишчилар ^учун куидузги овцатланиш вақтини белгплагаи параграфига қаргии чивдан инглиз оқар- тиш устахоналари эгаларининг норозилигида ҳам учратамиз. Уларнинг ишлаб чицариши ишчиларга уйғунлаша олмас эмиш, чушш «газлама тукларини куйдириш, газламани ювиш, оцартиш, текислаш, оҳорлаш ва бўягп наби операцияларда иш овқатланшп учун олдиндан белгилангаи пайтда тўхтатиб қўйилса, маҳСулот бузилиши мумкин... Х,амма ишчиларга овцатланнш учун айпя бир вацтда мажбурий танаффус белгилаш—ояерация тамом бўлма- гани иатижасида нимматли маҳсулотларпл бузилиш хаври осгида цолдириш деган сўз бў- лар эди». Le platonisme oil va-t-il se nicliert [Платонизм кириб бормаган жой йўқ!]
81) Ксенофонт аптадики, Эрон шоҳи дастурхонидан бирор овқатни олиб ейиш катта шараф бўлгапи учуигина эмас, балки бу овқатлар бошқа овқатлардан ширин бўлгани учун ҳам кпшига хуш кўринади. «Бунпнг ҳайрон қоларлик жойи ҳам йўқ, чунки катта шахарларда ҳамма бошқа санъатлар айницса такомиллашгани сингари, шо\она овқатлар ҳам ўзииинг лаззати жиҳатидан мислсиздир. Майда шаҳарларда айни бир кпшв тушаклар, эшиклар, плуглар, столлар қиладп; баъзан у, бундан таш- қари, уйлар ҳам қуради, бинобарин, ўз ҳаётини давом эттириш учун зарур бўлган бупдай заказлар старли миқдорда бўлса, у жуда хурсанд бўлади. Бунчалик хилма- хил ишлар билан шуғулланадиган киши буларшшг ҳаммасини яхши қилиб ясаши асло мумкин эмас. Лскин ҳар бир юмушчп кўпдан-кўп харидорлар топа оладиган катта шахарларда уипнг ўзини боқиши учун битта ҳунарни билпши кифоя қилади. Кўпияча бутун бир ҳунарни билишнинг ҳожати йўқ, шундай ҳам бўладики, бир киши фақат эрлар бошмоғини, иккинчи киши — аёллар бошмоғини тикади. Баъзи ҳолларда бир киши бошмоқларни фақат тикади, иккинчиси улар учун чармни бичади, ёки бир киши кийимни фақат бичса, иккинчиси газламанинг бу бичилган кисмларини бир-бирига улайди. Энг оддий ишни бажарган киши бу ишни жуда яхши бажариши муцаррардир. Бу хол ошпазлик санъатига \ам тааллуцлидир (Xenophon. «Cyropaldia», I VIli, cap. 2). Гарчи Кссппфснт меҳпат тақсимотининг масштаби бозориинг ҳажмига бор- ЛИЦ эканлигици билса ҳам, б\т ерда фацат истеъмол цийматинипг сифатига эътибор бсрил- ган.
82) «У» (Бузирис) «ҳаммани айрим тоифаларга бўлди... айни бир кнши ҳамиша айии бир иш билан шуғуллансин, деб буюрди, чунки у ўз машгулотларипи тез-тез ўзгартиб турадиган кишилар бу ишлардан бирортасини ҳам яхши билиб олмаслик- ларини бпларди; ҳаммавақт айни бир иш билан шуғулланадиган кишилар эса бу ишии жуда яхши бажарадилар. Ҳақиқатан ҳам, биз кўрамизки, мисрликлар санъат Ra ҳунар соҳасида ўз рақибларидан, устанинг иш ўрганмаган юмушчидан ўтиб кет- ганлигига қараганда, кўпроқ ўтиб кетдилар ҳамда подшо ҳокимиятини ва давлат тузумини қўриқлаш учун шунчалик мукаммал муассасалар яратдиларки, бу маса- лага тақилпб ўтган машҳур философлар Мисрнинг давлат тузилишини ҳар қандай бопгка иавлат тўзилишидан нўпроқ мацтайдилар» (I I cosratis. *Busiris>, cap. 8).
83) Солиштириб кўрилсип; Diodorus Siculus [«Diodor s v. Sicilien Historische Bibliothek», B. J, 1831]


364 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ЦЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ДИЛИНИШИ;
лим олмаганларпинг сони жуда чекланган бўлади. Гарчи маиуфАк- тура амрим операцияларни ўз жонли иш органларииинг хар хил туклик, куч ва таракқиёт даражаларига мослаштирса ва, демак, аёллар ва болаларнинг унумли эксплуатация қилиниши учун уйўл очса ҳам, шунга царамай, бу тенденция катта ёшли эркак ицхчи- ларнинг одатларига зид бўлганидан, уларнинг царшилигига йўли- қнб, умуман ва бутунлай муваффақиятсизликка учрайди. Гарчи ҳунармандчилик фаолиятининг айрим қисмларга ажралиши таълим бериш чиқпмларини ва, демак, ишчининг цийматиии камайтпрса ҳам, шунга царамай, кийинроқ қисмий ишларда таълим олиш учун узоь; муддат зарурлигича қолади ва бу муддат ҳатто ортиқча бўл- ган жойларда ҳам, ишчплар упи қаттиқ туриб ҳимоя қиладилар. Масалаи, биз кўрамизки, Англияда laws of apprenticeship [шогирд- лнк тўтрисидаги қонунлар] ва унинг етти йилллк таълим олиш муддати мануфактура даврининг охиригача багамом кучда қолади ва улар йирик саиоат томонидангина улоцгприб ташланади. Ҳу- нармапдлик салъатп мануфактуранинг негизи бўлиб колгапидан ва унда ишлайдиган жами механизм ишчиларнинг ўзидан мустақил объектпв скелетдан маҳрум бўлганидап, капитал ишчилариипг су- бординацияни бузишига царши доимо кураш олиб боришга мажбур бўлади.
«Ипсоп табнатининг заифлиги шундайкп»,— деб хитоб қпладп эпг азиз Юримиз,— «ишчи қанчалик моҳир бўлса, у шунчалик ўзбошимча бўлади, упи иитизомга бўйсундириш шупчалпк қийип бўлади ва, демак, у ўз инжиқ- лиги билан жами мсханизмга шунчалик кўп зарар етказади»84).
Шунннг учун бутун мануфактура даври мобайнида ишчилар- нинг интизомсизлиги тўғрисида шикоятлар тўхтамайди 85 \ Ҳатто у вақтларда ўтган авторларпинг баёнотлари кўлимизда бўлмагаптақ- дирда ҳам, XVI асрдан бошлаб то йирик саиоат даврига қадар ка- питал мануфактура ишчиларининг бутун иш вақтини ўзига бўй- сундиролмаганлиги, мануфактуралар узоқ умр кўрмаслиги ва ишчиларпинг эмиграция ёки иммиграция қилиши билан бирга ма- нуфактурапинг ҳам бир мамлакатни ташлаб кетиб, бошқа мамла- катда пайдо бўлиши каби фактларнинг,— ёлғиз ана шу фактлар- нипг ўзиёқ бизга бутуп-бутун кутубхоиалардап кўра кўпроқ нарса- ни айтпб беради. Биз бир неча марта цитата келтирган «Essay on Trade and Соттегсе»нинг автори 1770 йилда: «Бирор усул билан тартиб ўрпэтилмоғи керак», дейди. «Тартиб»,— деб илиб олади 66 йил ўтгандан кейин доктор Эндрью Юр,— «меҳпат тақсимоти тўғрисидагп схоластик догмага» асослағтган мануфактурада «тар- тиб» йўқ эди, аммо-лекин «Аркрайт тартиб ўрнатди».
Шу бплан бирга мануфактура ижтимоий ишлаб чиқаришнита- момила ўз ичига олишга ҳам, уни туб-томпридал ўзгартишга ҳам J*) mre‘ «Philosophy of Manufactures», р. 20
°) Гекстда айтилган гаплар Франциядан кўра Англияга, Голландиядан кўра Фран- цияга нўпроц тааллуқлидир.


XII БОБ,— МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА
365
кодир эмас эди. Мапуфактура иқтисод биносядаги архитектура нақ- 1ПИ сифатида пайдо бўлди, бу бинонинг негязи — шаҳардаги ҳуиар- лар ва ккшловдаги ёрдамчи касблар эди. Унияг ўзинииг тор техни- ка базиси маълум тараққиёт босқичида ўзи ,яратган ишлаб чиқариш эҳтиёжларига зид келиб цолди.
Мануфактура яратган энг мукаммал нарсалардан- бири меҳнат куролларининг ўзларини ишлаб чиқарадиган, айниқса ўша вақтда ишлатила бошлаган мураккаб механик аппаратлар ишлаб чиқара- диган устахоиа бўлди.
«Бупдай устахона»,—дейди Юр,—«меҳпат тақсимотипи унипг барча кўп- дап-кўп босқичлари билап бирга кўрсатпб берадиган мапзарадаи иборат эди. Парма, тиғ, токарь станогииинг ўз ишчиси бор эди, бу лшчп ўзииинг моҳир- лик даражаспга қараб, бошқалар билап бирон-бир усулда лерархия йўли билан боғланган эдп» 128.
Мануфактура меҳнат тацсимотннинг бу маҳсулоти, ўз навбати- да, машиналар ишлаб чиқарди. Бу машипалар ижтлмопй ишлабчи- қаришнипг асосий нрипципи бўлган ҳунармандлик типидаги меҳ- патни бартараф қилади. Бу билан, бир томондан, ишчинипг маълум бир кисмий функцияга умрбод биркитиб қўйилишига сабаб бўлади- ган техника негизи бартараф қилинади. Иккинчи томондан, капи- талнипг ҳукмрон бўлишига бу прпнцип томонидан қўйилган ва хали ҳам монелик қилиб келаётган ғовлар ағдарилиб тушади.


366]
I
ЎН УЧИНЧИ БОБ
МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
1. МАШИНАЛАРНИНГ ТАКОМИЛЛАШУВИ
Жон Стюарт Милль ўзининг «Сиёсий иқтисод асослари» деган асарида бундай дейди:
«Шу вақтгача қплипган барча механик пхтиролар лоадал биргипа одам- зотнинг бўлса ҳам меҳнатиии еигиллаштпрганлиги шубҳалидир» 86).
Лекин капиталистик усулда татбиц цилинаётган машиналар ол- дига бундай мақсад асло қўйилмайди ҳам. Меҳнатнинг унумдорлик кучини ривожлантиришнинг ҳамма бошқа методлари сингари, ма- шиналар ҳам товарларни арзонлаштириши, иш кунинпнг бир кис- мини, ишчи ўзи учун сарф циладиган қисмини цпсқартиши ва, шундай цилиб, иш кунининг бошқа қисмини, ишчи капиталпстга текинга берадиган қисмини узайтириши лозим. Машиналар — кў- шимча қиймат ҳосил қилиш воситасидир.
Мануфактурада пшлаб чиқариш усулидаги ўзгаришнинг бош- ланғич нуқтаси иш кучи бўлса, йирик саноатда — меҳнат воситаси- дир. Шунинг учун ҳаммадан олдин меҳнат воситасининг қандай ^илиб цуролдан машинага айланишини ёки машинанинг ҳунар- мандчплик асбобидан нима билан фарц цилишпни текшириб чиқиш керак. Бу ерда ran, албатта, йирик, умумий, характерли аломатлар тўғрисидагина боради, чунки жамият тарихидаги даврлар бир-би- ридан, ер тарихидаги даврлар сингари, мавҳум цатъий чегаралар билан ажралмайди.
Математиклар билан механиклар, цурол — оддий машинадир, машина эса — мураккаб цуролдир, дейдилар ва бу гапни баъзи бир инглиз экономпстлари ҳам такрорлайдилар. Улар машина билан цурол ўртасида ҳеч цандай муҳим фарқ кўрмайдилар ва ҳатто
8б) Милль: «бошқа бировнинг меҳнати билан яшамайдиган лоақал биргина одам- зотнинг оулса ҳам», дейиши керак эди, чунки машиналар, шубҳасиз, ном чиқарган бекорчиларни жуда кўпайтириб юборди.


XIII БОБ,— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
367
ричаг, қия текислик, винт, пона ва ҳоказолар каби энг оддий меха- низмларни ҳам машина деб атайдилар87). Дарҳациқат, энг оддий механизмларнинг формалари ва бирга қўшилипш қандай бўлиши- дан қатъи назар, ҳар бир машпна ана шундай механизмлардан иборатдир. Лекин иқтисодий нуқтаи назардан қараганда, бундай таъриф бутунлай яроцсиз, чуики унда тарихий элемент йўқдир. Иккинчи томондан, цуролни ҳаракатга келтирувчи куч одамдир, аксинча, машинани ҳаракатга келтирувчи куч — одам кучидан фар^ циладиган табиат кучи, масалан, ҳайвон, сув, шамол ва ҳоказолар кучидир, деб машина билан цурол ўртасида фарқ яратмоцчи бўла- дилар88)  *. Лекин унда ишлаб чиқаришнинг турли-туман даврлари- даги ҳўкиз цўшилган плуг машина бўлардп-ю, аммо бпр ишчининг кўли билан ҳаракатга келтириладиган ва бпр минутда 96 000 петля тугадиган Клауссеннинг айланма тўцув станоги оддпй қурол бўлар- ди. Бугина эмас: айни бир тўқув станоги агар у қўл билан ҳара- катга келтирилса, қурол бўларди-ю, буғ қувватп билан ҳаракатга келтирилса — машина бўларди. Ҳайвон кучидап фойдаланиш инсо- ниятнинг энг :қадимги ихтироларидан бири бўлгани сабабли, маши- нали ишлаб чицариш ҳунармандчплик ишлаб чицаришпдан олдян вужудга келган, деган фикр келиб чиқар эдп. 1735 йилда Жон Уайетт ўзи ихтиро цилган йигирув машинаси тўғрпсида ва, шу билан бирга — XVIII аср саноат революцияси тўғрисида дарак бер- ган вақтда у, бу машинани одам эмас, балки эшак ҳаракатга кел- тириши тўғрисида ғинг ҳам демаган эди, шундай бўлса ҳам, бу роль ҳақиқатда эшак гарданига тушди. Жон Уайеттнинг програм- масида, машина «бармоқлар ёрдамисиз йигирпш учун» ясалдиг дейилган эди 89\
•’) Масалан, Hutton. «Course of Mathematics» га царалспн.
88) «Ана шу нуқтаи назардан қараганда, қурол билан машина ўртасига кескин чегара қўйиш мумкин: белкурак, болға, искана ва ҳоказолар, ричаглар ва винтлар системалари қанчалик моҳирлик билан ишланган бўлмасин, уларни ҳаракатга кел- тирувчи куч одам бўлганидан... буларнинг ҳаммаси қурол тушунчасига киради; ҳолбуки, ҳайвон кучи билан ҳаракатга келтириладиган плугларни, шамол тегирмонини ва шунга ўхшаш тегирмонларни мапшналар жумласига киритиш ксрак» (Wilhelm Schulz. «Die Bewegugq tier Produktion». Zurich, 1843, S. 38). Баъзи жмҳатлардан бу асарии мақтаса бўлади.
8Э) Йигирув машиналари ҳатто ундан илгариёқ, гарчи унчалик такомиллашған бўлмаса-да. афтидан, энг аввал Италияда ишлатиларди. Умуман технологияиинг танцидий тарихи XVIII асрдаги ихтироларнинг жуда камдан-кам қисмигина айрим шахслар томонидан қилинганлигини кўрсатган бўлар эди. Лекин шу вақтгача бун- дай асар вужудга келгани йўқ. Дарвин табиий технология тарихига, яъни ўсимлик ва ҳайвонлар ҳаётида уларнинг ишлаб чиқариш цуроллари ролини ўйнайдиган орган- ларйнинг вужудга келишига қизиқди. Ижтимоий кишининг ишлаб чицариш орган- ларииинг вужўдга келиш тарихи, ҳар бир алоҳида ижтимоий ташкилотнипг бу моддий базисининг тарихи ҳам ана шундай диққат эътиборга сазовор эмасми« Бу тарихни ёзиш осонроқ бўлмасмиди? Чунки, Вико айтганича, кишилик тарихп та- биёт тарихидан шу билан фарқ қиладики, булардан биринчисини биз яратганмиз, иккинчисини эса биз яратмаганмиз. Технология одампинг табиатга актив муносаоа- тинп, унинг ҳаёти ва шу билан бирга унинг ижтпмоий ҳаёт шароитлари ҳамда бу шароптлардан келиб чиқадиган маънавий тасаввурларининг бевосита вужудга келиит процессини очиб беради. Ҳатто ана шу моддий базисдан абстрактлашадпган ҳар цан- дай дин тарихи ҳам — танқпдий тарих эмасдир. Албатта, анализ иўли бплан мавҳум диний тасаввурларнинг ердаги мағзини топиш, аксинча, реал ҳаетдаги аини муно- сабатлардан уларга мувофиқ диний формалар келтириб чиқаришга қараганда анча енгилдир. Кейинги метод бирдан-бир материалистик методдир ва, демак, бпрдан-бир илмий мстоддир Тарихий процессни эътиборга олмаидиган аостракт табиий-илмий материализмнинг химоячилари ўз ихтисослари доирасидан четга чиқишга журъат Килшплари биланоқ, бу материализмнинг камчиликлари уларнинг абстракт ва идео- логик тасаввурларида намоён бўлади.


368 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилинпши
Ҳар бир такомиллашган машина механизми бир-биридан жуда ҳам фарқ қиладиган уч қисмдан: двигатель-машинадан, узатма ме- ханизмдан, ниҳоят, цурол-машинадан, ёки иш машинасидан иборат. Двигатель-машина бутун механизмни ҳаракатга келтирувчи куч- дир, у ўзини ҳаракатга келтирадиган кучни ё буғ машинаси, кало- рик машина129, элетромагнит машина ва ҳоказолар каби, ўзи ҳо- сил қилади, ёки, юқорпдан тушадиган сувдан сув парраги, шамол- дан шамол тегирмони парраги тайёр куч олганпдек, ташқаридан, табиатнинг бирорта тайёр кучидан туртки олади. Маховик ғилди- раклар, ҳаракат валлари, шестернялар, эксцентрпклар, ўқлар, узат- ма ленталар, қайишлар ва жуда ҳам хилма-хил оралиқ мослама ва асбоблардан иборат узатма механизм ҳаракатни тартибга солади, керак бўлиб қолса, бу ҳаракатнинг формасипи ўзгартади, масалан, тўғри чизиқли ҳаракатни айланма ҳаракатга айлантиради, упи тақсимлайди ва иш машиналарига кўчиради. Механизмнинг бу ҳар иккала қисми фақат қурол-машинани ҳаракатга келтириш учуи хизмат қплади, бунинг натижасида у меҳнат предметпни қамраб олиб, уни мақсадга мувофиқ равпшда ўзгартиради. XVIII асрдаги саноат революцияси машинанинг худди ана шу қисмпдан — қурол- машинадан бошланган. Ҳозирда ҳам ҳунармандлик ёки мапуфак- тура ишлаб чиқариши машина ишлаб чиқаришига айланган пайт- да ҳар гал цурол-машина бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади.
Агар биз курол-машинага, ёки иш машинасининг ўзига якин- дан назар солсак, у ҳолда биз унда, умуман ва бутунлай олганда, гарчи кўпинча жуда ўзгарган формада бўлса ҳам, ҳарҳолда ҳунар- манд ва мануфактура ишчиси ишлатадиган ўша аппаратлар ва ^уроллар борлигини кўрамиз; лекин булар энди одамнинг қуролла- ри эмас, балки механизм қуролларидир, ёки механик қуроллардир. Биз кўрамнзкн, бунда бутун машина ё механик тўцув станоги90) сингари эски ҳунармандлик асбобининг бирмунча ўзгаргап механик нусхасидан иборат бўлади, ёки иш машинасининг корпусига ўрна- чилган ҳаракат қилувчи органлар — йигирув машинасидаги дук- лар, пайпоқ тўцийдиган машинадаги ниналар, ёғоч тплиш машина- сидаги арралар, кесма машинанинг пичоклари ва ҳоказолар синга- ри бпзга эскидан таииш нарсалар бўлиб чиқади. Бу қуролларнинг иш машипаси танасидан фарқи уларни ишлаб чиқариш вацтидаёқ намоён бўлади. Яъни бу қуролларнинг кўп қисми ҳали ҳам ҳунар- мандлик ёки мануфактура усулида ишлаб чиқарилиб, сўнгра ма- шииа усулида ишлаб чиқарилган иш машинаси корпусига ўрнати- лади91). Шупдай қилиб, иш машинаси шундай бир мехаиизмдирки, ") Айниқса дастлабки формадаги механик тўқув станогини биринчи дарашда эски замон тўқув дастгоҳи деб билиш мумкин. Тўқув станоги ўзининг ҳозирги фор- масида кихоятда Узгариб кетган.
91) Тахминал 1850 йилдан эътиборангина Англияда иш машинаси қуролларининг •боргал сари кўпроқ қисми машина усули билан тайёрлана бошлади, лекин бу қу- ролларни иш машинасининг ўзини ишлаб чиқарадиган фабрикантлар тайёрламайди. Бундай механик қуролларни ишлаб чиқариш учун, масалан, цуйидаги машиналар хизмат қилади: автоматик ғалтак машина, кардонабор машинаси, мюль-машина ва ватср-машиналарга ўрнатиладиган бердолар ишлаб чиқариш ва дуклар тайёрлаш машиналари.


XIII БОБ.~ МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
369
у тегишли равишда ҳаракатга келтирплгандап кейин, айни бир ишни илгари ишчи кандай ^уроллар бплан бажарган бўлса, бу ме- ханпзм ҳам худди шундай қуроллар билан бажаради. Ҳаракатлан- тирувчи куч одамдан бошланадпми ёки, ўз навбатида, машипадан бошланадими — бу нарса ишнинг моҳиятини ўзгартмайдп. Чин маънодаги қурол одамдан механизмга ўтгандан кейин машина од- дий цурол ўрнпнп босади. Машпна билан цурол ўртасидаги фарц, гарчи одам ҳали ҳам бпрламчи двигатель бўлиб цолса-да, биринчи царашдаёқ кўзга ташланади. Кпшпнинг айни бир вақтда ишлата олиши мумкин бўлган иш асбобларининг сопи унпнг табиий иш- лаб чицариш асбобларининг сони билан, унинг танаспдаги орган- ларнинг сони билан чеклангандир. Бир вақтлар Германияда йиги- рувчини иккита йигириш ғилдпрагини айлантпришга, яъни бир вақтда икки қўл ва иккп оёц билан ишлашга мажбур қилмоқчи бўлдилар. Лекин бу нарса ҳаддан ташқари зўр бериб ишлашни талаб цилар эдп. Кейинчалпк, оёқ билан ҳаракатга келтирилади- ган икки дукли чархнп ихтиро қилдилар, лекин иккп бошли одам- лар қанчалик кам учраса, айнп бир вақтда иккита ип йигира ола- диган моҳир йигирувчилар ҳам шунчалик кам учрар эди. Аксинча, женни 130 ўзи пайдо бўлган вақтдан бошлабоқ 12—18 дук билаи йигиради, пайпоц тўқийдиган машина бирданига минглаб ниналар билан тўқий оладп ва ҳоказо. Шундай қилиб, айни бир иш маши- наси айни бпр вацтда ишлатадиган қуроллар сони ишчининг цўл билан ишлатадиган қуролларининг органик чекланишларидан аввал бошданоц цутулади.
Одамнинг оддий ҳаракатлантирувчп куч сифатида ишлаши би- лан чин маъпода ишни бажарувчи ишчи сифатида ишлаши ўртаси- даги фарқ цўлда ишлатиладигап кўпдан-кўп куролларда ҳис билан идрок қилпнадиган формага киради. Масалан, чархда ишлагаида оёқ фақат ҳаракатлантирувчи куч сифатида амал қплади, ҳолбуки дукни ишлатадиган қўл ипни тптади ва ҳимаради, яъни йиги- риш операцияспнинг ўзини бажаради. Ҳунармандлик асбобининг ҳаммадан бурун худди ана шу ишловчи цисмида сапоат револю- цияси рўй беради; бу революцпя дастлабкп вақтларда кпшига ма- шинанинг ишпни кузатиб туриш ва унпнг хатоларини кўл билап тузатиб бориш каби янги меҳнат бериш билангина қолмай, ҳара- катлантирувчи куч каби соф механик ролни ҳам бердп. Аксинча, аввал бошданоқ кишинпнг фақат оддий ҳаракатлантпрувчи кучи бплан ишлатиладиган қуроллар,— масалан, тегирмон ўцини айлан- тиришда92), насосларни ишлатпшда, темирчиликдаги босқон даста- сини юцори кўтарганда ва пастга туширганда, ўғпрда бирор нарса янчганда ва ҳоказо,— бу куроллар ҳаммадан бурун ҳайвон, сув, S2) Мисрлик Мусо: «Хўкиз ғалла янчаётганда унинг оғзини боғлама»131 дейди Аксинча, христиан-герман филантроплари ун тортишда ҳаракатлантирувчи куч си- фатида ишлатадиган ўз нрепостнойлари бўйнига, бу крепостнойлар vhhh кўллари билан олиб оғизларига солмасинлар учун, каттакон ёғоч гардиш солиб' қўяр эдилар


370 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
шамолдап93) ҳаракатлантирувчи куч сифатида фойдаланишни та- цозо қилади. Қисман мануфактура даврида, айрим ҳолларда ундан анча илгари, бу цуроллар такомиллашиб машинага айланиб бора- дилар, лекпн улар ишлаб чи^ариш усулини революционлаштир- майдплар. Бу цуроллар ҳатто ҳунармандлар ишлатган формада ҳам машпна эканликлари йирик саноат даврида намоён бўлади. Маса- лан, голландларнинг 1836—1837 йилларда Гарлем кўлининг суви- ни тортиб чиқариш учун ишлатган насослари оддпй насослар прин- ципида тузилган эдп, уларнинг фарқи фақат шу эдики, уларнинг поршенп одам цўли билан эмас, балки циклопик буғ машиналари билан ҳаракатга келтирилар эди. Англияда ҳозир ҳам баъзан сира такомиллашмаган оддий темирчилик босқонини унинг дастасини буғ машинасига оддпй улаш йўли билаи механик босқонга айлан- тирадилар. Ҳатто буғ машинаси ҳам XVII аср охирларида, ману- фактура даврпда ихтиро қйлингаи ва XVIII аср 80-йилларининг бошигача сақлаипб қолган шаклда 94) саноатда ҳеч қандай револю- ция килмади. Акспнча, худди иш машиналарининг вужудга келти- рилиши буғ машинасида революция бўлишини зарур қилпб цўйди. Одам меҳнат предметига цурол билан таъсир қилиш ўрнига иш ма- шинасини ҳаракатга келтирувчи куч бўлиб таъспр цпла бошлагая вақтдан эътпборан одамнинг мускулларп ҳаракатлантпрувчи куч бўлиб қолганлпги энди тасодифий бир ҳол бўлиб қолади, одам ўр- нинп шамол, сув, буғ ва ҳоказолар босиши мумкин бўлиб цолади, бинобарпн, бу ҳол дастлаб фақат одамнинг ҳаракатлантирувчи ку- чига мўлжаллаб ясалган механизмда кўппнча катта техник ўзга- ришлар талаб килпшини истисно қилмайди. Ҳозирги вақтда ҳали ўзига йўл очиши керак бўлган ҳамма машпналар, масалан, тикув машиналари, нон тайёрлайдиган машпналар ва ҳоказолар аввал бошдан кичик миқёсда ишлатилиши истисно цилинмаган бўлса, улар одамнинг ҳаракатлантирувчи кучи билан ҳам, соф механик ҳаракатлантирувчи куч билан ҳам ишлатиладиган қилиб ясалган бўладп.
Саноатда революция бошлайдиган машпна айни бир вақтда фа- қат битта қурол билан ишлайдиган ишчини шундай бир механизм билан алмаштирадики, бу мехапизм бир хилда ёки бир турда бўл- ган бир цанча цуролларни бирданпга ишлатади ва цандай форма- да бўлишидан қатъи назар, биргина ҳаракатлантирувчи куч билан 93) Цисман табиий шаршараларнинг камчиллиги, цисман бошқа формада оқадиган сувларнинг ортиқчалигига қарши кураш голландларни шамолдан ҳаракатлантирувчи куч сифатида фойдаланишга мажбур қилди. Голландлар шамол двигателларини Гер- маииядап ўрганиб олдилар. Германияда бу ихтиро дворянлар, поплар ва император ўртасида, шамол қайси биримизга «тегишли», деган масала устида жиддий курашга сабаб бўлди. Германияда, ҳаво кишини цулликка солади деяр эдилар, ҳолбуки, худди шу шамол Голландпяни озод қилди. Бунда шамол голландларни бўйсундирмади, балкп ерпп голландлар мулкига айлантирди. 1836 йилдаёқ Голландияда 6 000 от ку- чига эга бўлган 12 000 шамол двигатсли ишлаб турардики, бу двигателлар мамлакат- НИНГ94?тдан икки кисмини қайтадан ботқоқликка айланишдан сақлаб қолди.
) Тўғри, Уаттнинг оддий суратда ҳаракат қилувчи буғ машинаси деб аталадиган биринчи машинаси анча такомиллашган машина эди, лекин бу формасида у сув ва туз эритмаси тортпб чиқарпш учун ишлатиладиган оддий машийа бўлиб қолаверди.


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
371
юритилади95). Бундаги механизм машина бўлса ҳам, ҳали ҳозирча машинали ишлаб чиқаришнинг фацат оддий бир элементидир, холос.
Иш машинаси ҳажмининг ва бу машинада айни бир вақтда иш- латиладиган ^уроллар сонининг ортиши ҳаракатлантирувчи механизм- шшг янада каттароқ бўлишини талаб қилади, бу механизм эса ўзидаги царшиликни енгиш учун, одамнинг ҳаракатлантирувчи кучига цара- ганда, янада зўрроқ ҳаракатлантирувчи кучга муҳтож бўлади,— биз бир хилда ва узлуксиз ҳаракат ҳосил цилиш учун одам сира ҳам такомиллашмаган восита эканлиги тўғрисида гапириб ҳам ўтпрмай- миз. Модомикп, одам фақат оддий ҳаракатлантирувчи куч спфатида амал цилади ва, демак, унинг ишлатадиган цуролининг ўрнини ма- шина-цурол ишғол цилади, деб фараз цилинса табпат кучлари ки- шининг ўрнини ҳаракатлантирувчи куч сифатида ҳам босишп мум- кин. Мануфактура давридан мерос цолган йирик ҳаракатлантирув- чи кучларнинг ҳаммасидан энг ёмони от кучи эди, бунпнг сабаби қисмап шуки, отнинг ўз калласп бор, цисман шуки, у цпмматга ту- шади ва уни фабрикаларда фацат чекланган микдордагина ишла- тшп мумкин96). Шундай бўлса ҳам ,йирик саноатнинг болалик дав- рида отдан анча кўп фойдаланилардики, буни фақат ўша вацтдаги агрономларнинг шикоятларигина эмас, ҳатто механик кучнинг миқ- дорини ҳанузгача от кучи билан ҳисоблаш усули ҳам кўрсатиб ту- рибди. Шамолга келганда, у жуда ҳам беқарор бўлиб, контроль килиб бўлмайди; бундан ташқари, йирик саноатнинг ватани бўлган Англияда мануфактура давридаёқ сув кучи ҳаммадан кўп ишлатилар эди. XVII асрдаёқ битта сув парраги воситасила икки жуфт тегир- мон тошини айлантиришга ҳаракат цилинган эдп. Лекин узатма механизм ҳажмининг ортиши билан сувнинг кучи камлик қилиб қол- ди, бу ҳол ишқаланиш ^онунларини янада аниқроқ текширпшга мажбур қилган сабаблардан бири бўлди. Худди шунингдек, пишанг ёрдамила уриб ва тортиб ҳаракатга келтирилган тегпрмонларда «Битта умумпй юритгич билан ҳаракатга келтириладиган шу барча оддий асбобларнинг цўшилмаси машинани ташкил этади» (Babbage, цитата келтирилаётган асар [136-бет]).
96) 	1859 йил декабрда Жон Ч. Мортон Санъатлар ва ҳунарлар жамиятида «деҳ- қончиликда ишлатиладиган кучлар» тўғрисида доклад қилди. Бу докладда жумла- дан бундай дейилади: «Ер участкасини тўғрироқ формага соладпган ҳар қандай яхшилаш тадбирлари соф механик куч ҳосил қилиш учун буғ машинасини ишла- тпшга имкон туғдиради... Бир хилда ҳаракат қилишга имкон бермайдиган эгрп-бугри ғовлар ва бошқа хил тўсиқлар бор жойлардагина от кучи талаб қилинади. Бундай тўсиқлар кундан-кунга тобора кўпроц йўқотилиб бормоқда. Нисбатан ирода кўпроқ ва жисмоний куч камроц талаб қилинадиган операцияларда ёлғпз одам кучпгина ишлатилиши мумкин, чунки бу кучни ҳаммавадт кишининг ацли йўлга солиб тура- дп». Сўнгра жаноб Мортон буғ кучини, от кучини ва одам кучини буғ машиналари учун қабул цилинган ўлчов бирлигига, яъни 33 000 қадоқ юкни бир минутда бир фут баландликка кўтара оладиган кучга айлантиради ва бур берадиган битта от кучига кетаднган чиқимни ҳисоблаб беради: буғ машина ишлатилганида бпр соатда 3 пенс чиқим бўлса, от кучи ишлатилганида — 5’/г пенс чиқим бўлади. Сўнгра, отнинг соғлом бўлиши учун, у кунига 8 соатдан ортиқ ишламаслиги ксрак. Ерни ишлашда буғ кучидан фойдаланилганида, ҳар бир ишлатиладигаи етти отдан камида 3 тасини камайтириш мумкин, шу билан бирга бир йил мобайнида буғ ма- шинасига қилинган чиқим мазкур алмаштирилган отларга 3 ёки 4 ой ичпда улар ҳақицатан ҳам ишлатилган вақт ичида қилинадиган чиқимдан кўп бўлмайди. Нихоят, буғ машинасининг кучидан фойдаланиш мумкин бўлган деҳқончилпк операцияла- рида маҳсулотнинг сифати от кучидан фойдаланилганидагига қараганда яхшироц бўлади. Буғ машинасининг ишини бажариш учун соатига 15 шиллинг тўлаб 66 иш- чпни ишлатишга тўғри келар эди, бир отнинг ишини бажармоқ учун эса соатига 8 шиллииг тўлаб 32 ишчини ишлатишга тўғри келар эди.


372 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ҳаракатлантирувчи кучнинг бир текисда ишламаслиги кейинчалик йирик саноатда жуда муҳим роль ўйнай бошлаган маховик тўғри- сидаги назарияни ишлаб чиқишга ва маховикдан амалда фойдала- кишга сабаб бўлди97). Шундай қилиб, мануфактура даври йирик са- ноатнинг дастлабки илмий ва техник элементларини ривожлантириб борди. Аркрайтнинг ватерли йигириш корхонасп аввал бошданоқ сув билан ҳаракатга келтирилди. Ҳолбуки, энг кўп ишлатиладиган ҳа- ракатлантирувчи куч бўлган сув кучидан фойдаланиш ҳам ҳар хил цийинчиликлар билан боғлиқ эдп. Сувни исталган даражада кўпай- тириб, ёки йўқ жойда пайдо қилиб бўлмасди; баъзан у камайиб коларди ва, асосан, нуқул маҳаллий характерга эга эди97  98. Уаттнинг цўш харакатли буғ машипаси деб аталадиган иккинчи машинаси ихтиро қилингандан кейингина, кўмир ва сув билан ишлаб, ҳара- катлантирувчи кучни ўзи ҳосил қиладиган ва куч-қуввати тамоми- ла киши контроли остида бўлган бирламчи юритгич топилди; бу юритгич ўзи ҳаракат қилиш билан бирга цатнов воситаси ҳамдир, у сув парраги талаб қилганидек ишлаб чиқаришнинг қишлоққа ёйилиши ўрнига шаҳарларда концентрациялашувига имкон бера- ди"), бу юритгич ўзининг техник ишлатилиши жиҳатидан уни- версал бўлиб, ўзи ўрнатилган жойдаги маҳаллий шароитларга камроқ боғлиқдир. Уаттнинг буюк генийси шунда намоён бўлади- ки, унинг 1784 йил апрелда олган патентида унинг буғ машинаси фақат алоҳида мақсадлар учун ихтиро қилинган машина деб эмас, балки йприк саноатнинг универсал юритгичи деб кўрсатилган. Унинг буғ машинасидан фойдаланиш тўғрисида айтган гаплари- нинг баъзилари, масалан, буғ болғаси тўғрисида айтганлари, ярим асрдан кўпроқ вацт ўтгандан кейингина амалга оширилди. Лекин Уатт буғ машинасининг денгиз кемачилигида қўлланилишига шуб- ҳаланган эди. Унинг избосарлари бўлган Болтон ва Уатт 1851 йил- да Лондонда уюштирилган саноат кўргазмасида океан пароходлари учун мўлжалланган каттакон буғ машинасини намойиш қилдилар.
Қуроллар одам организми қуролларидан механик аппарат қурол- ларига, иш машиналарига айлангандан кейингина ҳаракатланти- рувчи машина одам кучига хос бўлган чекланишлардан тамомила озод7 мустақил формага эга бўлди. Шу вақтгача биз кўздан кечи- риб келган айрим иш машинаси ана шу вақтдан бошлаб машинали ишлаб чиқаришнинг оддий бир элементи даражасига тушиб цолди. 97) Faulhaber, 1625. De Caus, 1688.
98) Энг янги ихтиро қилинган турбиналар саноатда сув кучидан фодаланишни илгарилар учраб келган кўпдан-кўп чекланишлардан халос қилади.
") «Тўқимачилик мануфактуралари пайдо бўлган дастлабки паптларда ишлаб чиқарпш сув етарли даражада кучли оқиб тушиб, сув паррагини айлантира олади- гаи жойда жойлаштирилар эди; гарчи сув билан ишлайдиган фабрикаларнинг кури- лиш спстемаси уй мануфактураси системасига берилган бирпнчи зарба бўлса ҳам, <5ироц,.. зарурият туфайли кучли оқимлар ёнида ва кўпинча бпр-биридан анча узоқда жойлашгап бу фабрикалар шаҳар системасининг белгиси бўлмай, балки кўпрод қишлоқ спстемасининг бслгиси эди; сув кучи ўрнига буғ кучи ишлатила бошлан- гандан кейингина, фабрикалар шахарларда ва буғ ҳосил қилиш учун зарур бўлган сув ва кўмир етарли миқдорда топиладиган жойларда қурила бошлади. Буғ маши- наси—саноат шаҳарларининг онасидир» (А. Редгрейв «Reports of the Insp. of Fact, for 30th April 1860» да, p. зб).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
373
Энди битта юритгич машина айни бир вацтда бир цанча иш маши- наларини ҳаракатга келтира олади. Бир вақтда ҳаракатга келти- риладиган иш машиналарининг сони ортиши билан юритгич-маши- па ҳам ўсади, шу билан бирга узатма мехаиизм ҳам ўсиб, кенг тармоқ ёйган аппаратга айланади.
Энди икки хил нарса ўртасидаги: кўпдан-кўп бир хилдаги ма- шипалар кооперациясп билан машиналар системаси ўртасидаги фарции аниқлаш лозим.
Биринчи ҳолда бутун ишни айни бир иш машинаси бажаради. Ҳупарманд ўз цуроли билан, масалан, тўцувчи ўз тўқув дастгоҳи билан бажарган ҳар хил операцияларни, ёки ҳунармандларнинг, хоҳ мустақил равишда бўлсин, хоҳ айни бир мануфактуранинг аъзолари сифатида бўлсин, бундан қатъи назар, ҳар хил цуроллар ила изчиллик билан бажарган ҳар хил ишларини энди иш маши- наси бажаради1С0). Масалан, почга конвертлари ишлаб чиқарадиган энг яиги мануфактурада бир ишчи фальцбейн билаи қоғозни бук- лайди, иккинчиси елим суркайди, учинчиси девиз босиладиган клапанни цайиради, тўртинчиси девиз босади ва ҳоказо, бинобарин, бу қисмий ишларнинг ҳар бирида ҳар бир конверт кўлдан-кўлга ўтиб туриши керак эди. Конверт тайёрлайдиган фақат бир маши- папинг ўзи ана шу ишларнинг ҳаммасини бирданига бажариб, соатига 3 000 ва ундан кўпроқ конверт тайёрлайди. Америкалик- лар 1862 йилда Лондондаги саноат кўргазмасида намоппш қилган цоғоздан пакетлар тайёрлайдиган машина қоғозни кесади, унга елим суркайди, уни буклайди ва минутига 300 та пакет ишлаб чиқаради. Мануфактурада тақсим қилинган ва маълум изчилликда бажариладиган бутуи процессни бу ерда ҳар хил цуроллар комби- нацияси воситаси билан ишлайдиган битта иш машинаси бажаради. Бундай иш машинаси мураккаб ҳунармандлик цуролининг меха- пик йўл билаи такрор ишлаб чиқарилишидап иборат бўлса ҳам, ёки мануфактурада ихтисослашган ҳар хил оддпй қуроллар ком- бипациясидан иборат бўлса ҳам, фабрикада, яъни машиналн иш- лаб чиқаришга асосланган устахонада, албатта ҳар гал оддий коо- перация янгидан намоён бўлади ва бу кооперация даставвал бпр вацтда биргалашиб ишлайдиган бир хилдаги иш машиналарининг бир жойга тўпланишидан иборат бўлади (бу ерда биз ишчини бир чеккада қолдириб турамиз). Масалан, тўқув фабрикаси кўпгпна механик тўқув станокларининг, тикувчилик фабрикаси эса — кўп- гина тикув машпналарининг айни бир устахонада тўпланпшп на- тижасида вужудга келади. Лекин бунда техник бирлик бор, негаки,


374 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҳосил қилиниши
бу бир хилдаги кўпдан-кўп иш машиналари умумий бирламчи юритгичнинг юрак уришидан айни бир вақтда ва бир текисда турт- ки олиб турадилар, бу ҳаракат иш машидаларига узатма меха- низм орцали ўтказиладп, бу узатма механизм ҳам қисман уларнинг ҳаммаси учун умумий бўлади, чунки бу механизмдан ҳар бир ай- рим иш мапшнасига алоҳида тармоқларгина чпқади. Кўпдаи-кўп цуроллар битта иш машинасининг фацат органларини ташкил цилганидек, кўпгина иш машиналари ҳам эндиликда айнп бпр ҳа- ракатга келтирувчи механизмшшг бир хилдаги органларини таш- кил қилади, холос.
Лекин меҳнат предмети бпр-бирига боғлиқ бўлгаи ва изчил равишда кетма-кет келадиган бир қатор қисмий процесслардан ўтган ва бу процесслар бир-бирини ўзаро тўлдирпб турадпган хил- ма-хил иш машиналари занжири томонидан бажарилган вақтдаги- на чин маънодаги машиналар системаси айрпм бир мустацил машвнанинг ўрнини босади. Бунда ҳам мануфактура учун харак- терли бўлгап, меҳнат тақсимотига асосланган кооперацпя янгидан майдонга чиқади, лекин энди бу кооперация цисмпй иш машина- ларининг комбинациясидан иборат бўлади. Ҳар хил цисмпй ишчи- ларнинг ўзига хос цуроллари — масалан, жун мануфактурасида жун савовчилар, жун таровчилир, твит чиқарувчплар, жун йиги- рувчилар ва ҳоказоларнинг куроллари — эндиликда ҳар хпл иш машиналарпнинг цуролларига айланади, бу қуролларнинг ҳар қай- сиси комбинациялашган иш механизми системасида алоҳида вази- фани бажарадиган алоҳида органни ташкил этадп. Машиналар системаси биринчи марта киритилаётган тармоқларда мануфакту- ранинг ўзи умуман ва тамоман бу системага ишлаб чиқариш про- цессини тацсим қилиш учун ва, демак, ишлаб чиқариш процессини уюштириш учун ҳам асос беради 101). Лекин энг аввал бош- даноқ мануфактура ишлаб чиқариши билан машиналп ишлаб чи- цариш ўртасида бир муҳим фарқ рўёбга чиқади. Мануфактурада айрим ишчилар ёки группа-группа бўлиб бирлашган ишчилар ўз- ларининг цўлда ишлатадиган цуроллари ёрдами билан ҳар бир ай- рим цисмий процессни бажаришлари керак. Бунда ишчи иш про- цессига мослашуви билан бирга, иш процесси ҳам, ўз навбатида, олдинданоқ ишчига мослашган бўлади. Машинали ишлаб чиқа- 101) Йирик саноат давригача Англияда жун мануфактураси ҳукмрон мануфактура эди. Шунинг учун ҳам XVIII асрнинг биринчи ярмида ўтказилган тажрибаларнинг цўпроқ қисми жун мануфактурасида дилинган эди. Жун соҳаспда орттприлган таж- риба пахта учун фойдали бўлди, чунки пахтани машина билан ишлаш осонроқ тайёргарлик процессини талаб қилади; худди шунингдек кейинги вақтларда, аксин- ча, машиналашган жун саноати машина билан пахтадан ип йигприш ва газлама тўциш асосида ривожланди. Жун мануфактурасининг айрим элементлари, масалан жун тараш процесси фадат кейинги ўн йиллардагина фабрика системасига солииди. «Тароқ машина», айниқса Листер машинаси... жорий дилингандан бошлаб жун Tapani ишида механик кучдан ненг фойдаланилганлиги натижасида, шубҳасиз, жуда кўп кишилар ишдан маҳрум бўлдилар. Илгарилар жун дўл билан ва кўпинча жун таровчиларнинг уйларида таралар эди. Энди уни одатда фабрикада тарайдилар ва қўл билан таралган жун хали ҳам афзалроқ кўриладиган баъзи бир алоҳида ишлар- дан бошка ҳолларда дУл билан жун тарашга барҳам берилган. Қўлда жун тарайди- ганларнинг кўплари фабрикалардан иш топдилар, лекин дўлда жун тараш маҳсулоти машина маҳсулотига нисбатан шунчалик камки, жун таровчиларнинг жуда кўп қисми ьшсиз қолди» («Reports of insp. of Fact, for 31st October 1856», p. 16).


ХШ БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
375
ришда меҳнат тақсимотининг бу субъектив принципи тушиб қола- ди. Бунда бутун процесс ўз характерига боғлиқ ҳолда, объектив равишда, ўзининг таркибий фазаларига бўлиниб кетади, бинобарин, ҳар бпр цисмий процессни бажариш ва ҳар хил цисмий процесс- ларни бир-бприга қўшиш проблемаси механика, химия ва ҳоказо- ларни техникада қўлланиш йўли билан ҳал бўлади102), лекин бу масаланп назарий жиҳатдан яхши ҳал қилмоқ учун, албатта, ил- гаригидек кепг миқёсда амалий тажриба тўпламоқ лозим. Ҳар бир цисмий машина бевосита ўзидан кейинги машинага хом материал беради ва бу машиналарнинг ҳаммаси айни бир вацтда ишлагани учун маҳсулот доимо ясалиш процессининг ҳар хил босқичларида бўладп, доимо ишлаб чиқаришнинг бир фазасидан иккинчи фаза- сига ўтиб туради. Мануфактурада цисмий ишчиларнинг бевосита кооперацпяси пшчиларнинг айрим группалари ўртасида муайян миқдорий нисбатлар вужудга келтиргани каби, айрим-айрим ма- шиналар системасида ҳам, бир хил кисмий машиналарнинг иккин- чи хил қпсмий машиналарга кетма-кет иш бернб туришлари учун уларнипг соии, катта-кичиклиги ва ҳаракат тезлиги ўртасида му- айян нисбат бўлпши зарур. Ҳар хил айрим иш машиналари ва уларнинг группаларининг айрим бўлакларга тақсимланган систе- масидан иборат бўлган комбинациялашган иш машинаси ўзи бажа- раётган бутун процессни цанчалик узлуксиз цилса, яъни бунда хом материал иш процессининг биринчи фазасидан охирги фазасига ўтгунча қанчалпк кам танаффус қплса, демак, хом материални ишлаб чпқарпшнинг бир фазасидан бошца фазасига одам кўли эмас, балки мехаиизмнинг ўзи қанчалик кўп кўчирса, бу комбина- циялашган пш машинаси шунчалик кўп такомиллашган бўладп. Шунинг учун, мануфактурада айрим процессларни бир-биридан ажратиб цўйиш меҳнат тацсимотининг ўзидан келиб чиқадиган примцип бўлса, аксинча, тараққий килган фабрикада айрим про- цессларнинг бир-бирига узлуксиз боғланиш принципи ҳукм суради.
Машиналар системаси хоҳ тўқувчиликдаги каби бир хилдаги иш машиналарининг оддий кооперацияси асосида тузилган бўлсин, хоҳ йигиришдаги каби ҳар хил машиналар цўшилипш асосида ту- зилган бўлсин, модомики бу системани ўз ҳаракатини ўзи ҳосил Қиладиган битта бирламчи юритгич ҳаракатга келтирар экан, бу система ўз-ўзича катта автоматни ташкил этади. Лекин бутун системаии, масалан, буғ машинаси ҳаракатга келтприши мумкин, ҳолбуки айрим иш машиналари маълум ҳаракатларнп бажармоқ учун ҳали ҳам ишчиларнинг ёрдамига муҳтождир, масалан, ав- томат мюль-машиналар жорий қилингунча мюлларни юргизиб юбориш учуи ишчилар талаб қилинарди. ингичка йигириш про- цессида эса ишчилар ҳанузгача талаб қилинадп; ёки машина-
102) «Демак, фабрика системаси принципи... ҳунармандлар ўртаспдаги меҳнат тақсимо- ти ёки меҳнат бўлинишини мсҳнат процессининг муҳим таркибии элементларга бўлиниши билан алмаштиришдан иборатдир» (Ure- «Philosopky of Manufoctures», p. 20).


376 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ Ц^ШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ларнинг айрим цисмлари ўз ишларини бажариши учун ишчи улар- ни цурол каби ишга солиб юборишп керак; машинасозлпкда slide rest (айлапма суппорт) автомат механизмга айлангунча шупдай бўлган эди. Агар иш машинаси хом материални ишлаш учун зарур бўлган ҳамма ҳаракатларни одамнинг ёрдампсиз бажарса ва ишчи бу машпнапинг пшига ташқаридангина контроллик қилпб турса, бу автоматик машиналар системаси бўладп ва бу система ўз де- талларини доимо такомиллаштириб боришга цобил бўлади. Маса- лан, битта пп узилпши биланоц йигирув машинасини автоматик равишда тўхтатадиган аппарат ва тўқув мокисида арқоц ипи та- мом бўлиб қолиши биланоқ такомиллашган тўқув буғ машинасипи тўхтатиб цўядиган автоматик вйключатель тамомила замонавий ихтиролардир. Ишлаб чиқаришнинг узлукспзлпгига ҳам, автома- тик припципнинг татбиқ қилинишига ҳам ҳозирги замон коғоз фабрпкаси мисол бўла олади. Қоғоз ишлаб чпцаришда ҳар хил иш- лаб чиқариш воситаларига асосланган айрим ишлаб чиқариш усул- лари орасидаги фарқни ҳам, ижтимоий ишлаб чиқариш муносабат- ларининг ҳар хил ишлаб чиқариш усуллари билан боғланишини ҳам умуман батафсил ўрганиш яхши, германларнпнг қадимги қо- ғоз тайёрлаш пши ҳунармандлик ишлаб чиқаришпга намуна бўла олади, XVII аср Голландиясп ва XVIII аср Францияси — чии маънодаги мануфактурага намунадир, ҳозирги Апглия эса — бу тармовдаги автоматик пшлаб чпқаришнинг намунасидир; бундан ташқари Хитой билан Ҳпндистонда ана шу саноатнинг қадимги Осиёга хос икки хил формаси ҳали ҳам мавжуддир.
Узатма механпзмлар воситаси бплан битта марказпй автомат томонидан ҳаракатга келтириладиган айрим-айрим иш машиналари системасида машииали ишлаб чиқариш энг такомиллашган шаклга киради. Айрим машина ўрнини шундай бир баҳайбат механизм ола- дики, унинг гавдаси бутун бир фабрика биносини эгаллайди, уиинг катта-катта цисмларининг деярли бир маромдаги тантанавор ҳара- кати орцасида аввалда унчалик сезилмагаи девсимоп кучи бирдап юзага чиқиб, унинг чин маънодаги сон-саноқсиз иш органларини ёппасига ўйпатиб юборади.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
377
мокларга бўлиниши. иккинчи томондан — машинасозлик мануфак- туралари ичида меҳнат тақсимоти тобора кўпроқ ривожлана борди. Шундай қилиб, биз бу мануфактураларда йярик саноатнинг бево- сита техник негпзи борлигини кўрамиз. Мануфактура машиналар пшлаб чиқарди, йирик саноат энг олдип ўзи эгаллаб олган ишлаб чпқариш тармоқларида шу машиналар ёрдами билаи ҳунармандлик ва мапуфактура ишлаб чиқаришини бартараф қилди. Демак, маши- нали ишлаб чиқариш, даставвал, ўзига мувофиқ бўлмаган моддий негизда вужудга келди. У маълум тараққиёт босқичида аввал тай- ёр ҳолда топгаи, сўнгра эски формасиии сақлаб қолиб, ўзи янада ривожлантиргаи ана шу техник негизда тўнгаршп ясаши ва ўзи учун ўз ишлаб чиқариш усулига мувофиқ келадиган янги базис яратиши лозим эди. Айрим машипа одам томонидан ҳаракатга кел- тирилган вақтларда митти машина бўлиб қолгаиидай, ишлатилиб келинган ҳаракатлавтирувчи кучлар — ҳайвон, шамол ва ҳатто сув кучлари — ўрпини буғ машинаси эгаллаган пайтга қадар машина- лар системаси бемалол ривожлана олмаганидай, йирик саноатгахос ишлаб чикариш воситаси бўлган машинапипг ўзи шахсий куч, шах- сий маҳорат воситаси билап ишлаб турган вақтларда, яъни ману- фактура ичида қисмий ишчи ёки ундап ташқарида ҳунармапд ўзи- нпнг митти асбоби билан ишлаганида ишга соладиган мускул кучига, кўз ўткирлигига ва қўл чаққонлигига боғлиқ бўлгап вақт- ларда бутуп йприк саноат тарацқиёти ҳам бўғилиб қолган эди. Ма- шиналарпинг ана шу усулда вужудга келиши натижасида уларнинг кимматга тушганлигини — капитал ўз фаолиятида баҳона қилиб оладигаи ҳолатпи — гапирмаганда ҳам, саноатпинг машиналашиб бўлгаи тармоцларининг янада кеигайиши ва машиналарнинг янги ишлаб чиқариш тармоқларига кириши ана шу категориядаги ишчиларпинг кўпайишига батамом боғлиқ эди, бу категориядаги ишчиларнинг машғулоти бирмунча маҳоратга эга бўлишни талаб қилгаплиги туфайли, уларнинг соии бирданига кўпаймасдан, фақат секин-аста кўггая олади. Лекин маълум бир тараққпёт босқичида йирик саноат билан уиипг ҳунармапдлик ва маиуфактура базиси ўртасида техпик зиддпят [Widerstreit] ҳам пайдо бўлади. Юритгич- машиналар, узатма механизм ва иш машиналаринипг ҳажми катта- лашди; иш машипаси ўзининг ҳупармандлик намунаси билаи, яъни дастлабки пайгларда унинг бутун конструкциясини белгилаб бера- дпган памупасп билап алоқани узиб, пукул унпнг мехапик вазифа- сп бплаи бслгилападиган эркин формага кира борган сари, у му- раккаблашдн ва хпли ортди, шуштгдек унияг таркибий қисмлари бир-бирпга жуда мослашди; автоматик система ривожландц ва ишлов бериш қийип бўлгап материаллар, масалан, ёғоч ўрпига те- мир, ишлатпш боргаи сари кўпроц муқаррар бўла бсрди103) — маиа
1М) Мсханик тўқув дастгоҳи дастлаб асосан ёғочдан пшлаиган, такомиташган ҳозирги тўқув станоги эса темнрдан ясалган. Ишлаб чиқариш воситаларишшг оски формаси аввал бошда янги форма устидан нацадар уступлик цилганини кўриш v^vn /кумладан. буғ билан ишлайдиган ҳозиргп тўцув станогини эски тўкув тстготи билан, чўян қуйиш заводларидаги ҳозирги босқонларни оддий темирчилик босқонидан


378 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚУ1ПИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиншпи
булар табиий суратда вужудга келган вазифалар бўлиб, уларни ҳал қилиш ҳамма ерда чегараларга дуч келиб турди, ишларнинг ишчи- нинг шахсига боғлиқ бўлиши бу чегараларнинг вужудга келишига сабаб бўлади ва ҳагто мануфактурада биргалашиб ишлайдиган иш- чилар ҳам бу чегараларни бирмунча кенгайтира олсалар ҳам, лекин батамом йўқ цила олмас эдилар. Мануфактура, масалан, ҳозирги типография станоги, буғ билан ишлайдиган ҳозирги тўқув станоги ва ҳозирги тараш машинаси каби машиналарни ярата олмас эди.
Саноатнинг бир соҳасидаги ишлаб чицариш усулида рўй берган тўнтариш бошқа соҳаларда ҳам тўнтариш бўлишига сабаб бўлади. Бу ҳол, даставвал, умумий бир процесснинг фазалари сифатида бир-бири билан чамбарчас боғланган, лекин ижтимоий меҳнат тақ- симоти натижасида бир-бировидан ажралиб, ҳар қайсиси ўзигамус- тақил ҳолда товар ишлаб чиқарадиган саноат тармоқларига оид- дир. Масалан, машина билан йигириш машина билан тўқиш зару- риятини туғдирди, буларнинг ҳар иккиси эса оқартиш, читга гул босиш ва бўяш корхоналарида механик-химик революцияни зарур қилиб кўйди. Худди шу тарзда, иккинчи томондая, ип йигиришда рўй берган революция пахта толасини чигитдан ажратиб оладиган жип-машииани ихтиро қилишга сабаб бўлди, фақат ана шу туфай- лигина эндиликда пахтани зарур бўлган миқдорда кўпроқ етишти- риш мумкин бўлди 104). Лекин айни саноат ва деҳқончиликпинг иш- лаб чиқариш усулидаги революциягина ижтимоий ишлаб чиқариш процессининг умумий шароитларида, яъни алоқа ва транспорт во- ситаларида революция цилишни зарур килиб қўйди. Фурье ибораси билаи аптганда, pivot [асоси] ёрдамчи уй саноати бор майда деҳ- қончиликдан ва шаҳар ҳунармандчилигидан мборат бўлган жамият- иинг. алоқа ва транспорт воситалари — ижтимоий меҳнат кенг равишда тақсим қилинган, меҳнат воситалари ва ишчилар копцент- рациялашгаи, мустамлака бозорлари бор бўлган мануфактура дэврида — ишлаб чиқариш эҳтиёжларини сира ҳам цондиролмай цолдилар ва шунииг учун ҳақиқатан ҳам гўнтаришга учрадилар. Худди шунипгдек мануфактура давридан мерос цолган транспорт ва алоқа воситалари тез орада йирик саноат учун, яъни ишлаб чиқариш суръатларипи жуда тезлатиб юборган, упга оммавий тус берган, кўпдан-кўп капитал ва ишчиларни ишлаб чкқаришнииг бир соҳасидан иккинчи соҳасига доимо кўчириб турган ва жаҳон бозор тўппа-тўғри механический кўчириб олинган дастлабки босцон билан ҳатто энг юзаки солиштириш ҳам кифоя қилади; ҳозирги локомотив ихтиро қилинмасдан олдин ло- комотивни қуриш учун қилинган уринишлар, балки, бошцаларга ^араганда, янада ишончлироц бўлар: дастлабки локомотивнинг иккита оёғи бўлиб, у бу оёцларини, худди отга ўхшаб, галма-галдан кўтарар эди. Механиканинг янада ривожланиши ва амалий тажрибаиинг тўпланиши натижасидагина машпнанинг формаси бутунлай механика принципларига мослаша бошлади ва шуиинг учун ҳозир такомиллашиб машипага айланаётган қуролнинг эски формасидан бутунлай халос бўлмоқца.
101) Илай Уитни номли янки томонидан ихтиро дилинган тола ажратгич кейинги вақтларгача, XVIII асрнинг ҳар цандай бошда машинасига қараганда, жуда оз ўзга- ришларга учради. Факат кеййнги ўн йиллар ичида (1867 йилдан олдин) Нью-Йорк- нинг Олбани деган жойидан чшдан жаноб Эмери номли бошқа бир америкалик жуда оддий ва самарали такомиллаштириш йўли билан Уитнининг машинасини оёқдан цолдирди.


XIII БОБ.— МА1ПИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
379
алоқаларини вужудга келтирган йирик саноат учун чидаб бўлмай- днган кишанларга айландилар. Елканли кемасозликда батамом тўн- тариш бўлганлигини гапирмаганда ҳам алоқа ва транспорт дарё пароходлари, темир йўллар, океан пароходлари ва телеграфлар сис- темаси воситасида йирик саноатнинг ишлаб чиқариш усулига аста- секин мослашиб борди. Лекин жуда кўп темирни тоблаш, пайванд килмш, кесиш, тешиш ва қолипга солиш керак бўлганидан, бу ҳол ўз навбатпда шундай бир баҳайбат машиналар яратишни талаб қи- лардпки, бундай машиналарни яратишга мануфактура машииасоз- лигининг ^урби етмас эди.
Шувдай қилиб, йирик саноат ўзи учун характерли бўлгаи иш- лаб чиқариш воситасига, машинанинг ўзига эга бўлиши, машина- лар ёрдамида машиналар ишлаб чиқаришл лозим бўлди. Фақат шундан кейингина у ўзига адекват техника базиси яратди ва ўз осғига туриб олди. XIX асрнинг дастлабки ўн йилликларида маши- нали ишлаб чиқариш ўсиши билан, машина ҳақиқатан ҳам секип- аста иш машиналари ишлаб чиқара бошлади. Лекин кейинги ўн йилликдагина жуда кўп темир йўл цурилиши ва океан пароходчи- лиги бирламчи юритгичларни цуришда ишлатиладигаи баҳайбат машиналар яратишга сабаб бўлди.
Машиналарни машиналар ёрдамида ишлаб чиқаришнинг эиг му- ҳим ишлаб чиқариш шарти ҳар қанча кувват билан ишлай оладп- гаи ва айни вақтда батамом контроль қилиб туриш мумкин бўлгап юритгич-машина эди. Бундай машина — буғ машинаси энди мав- жуд эди. Лекин шу билан бирга вазифа — машиналарнинг айрим кисмларига машина усули билан улар учун зарур бўлган катъий геометрик формалар: чизиқлар, яссиликлар, доиралар, цилиндрлар, конуслар ва шарлар шаклини беришдан иборат эди. XIX асрнинг биринчи ўи йилида Генри Модсли айланма суппортни ихтиро қи- лиш билан бу проблемани ҳал қилди. Бошда токарь станоги учун мўлжаллапган бу эйланма суппорт тез орада бошца формага солп- пиб, автоматик механизмга айлантирилди ва токарь стапогидан бошқа машинасозлик машиналарига кўчирилди. Бу механик мос- лама қандайдир алоҳида бир ^уролнинг ўрнини босмасдан, балки кесаднгап асбобнинг тиғини ва ҳоказоларни меҳнат материалига, масалаи, темирга каратиб, тегизиб маълум бир формани вужудга келтирадиган одам қўлининг ўрнини босади. Шундай килиб, ма- шппаларпинг айрим қисмларига геометрик шакллар бериш мумкии бўлдики, бу ишни
«эпг тажрибалп ва энг моҳир ишчп ҳам шупчалик осоплпк, аштклик ва тезлнк билап қилолмас эди» 105).
„ * } «The Industry of Nations». London, 1855, part IT, p. 239. Худди yina ерда бундай
деиилади: «Токарь стапокка нушилган бу ьисм биринчи царашда нацадар содда ва накадар аҳамиятснз бўлиб кўринса хам бизнинг‘фикримизча, муболағасиз айтиш мумквнки бур машинасини Уаттнинг таьомиллагптириши цандай катта таъсирга эга бўлган бўлса, магаи- наларни такомиллаштиришпа ва ненг таркатишда бу цисмнинг таъсири ҳам шў қадар бу- юкдир, Бу ^исмнинг тат бик цилиниши ҳамма машиналарнинг бирданига такомиллашувига ва арзоплашувига сабаб бўлди ва янги ихтиголар ҳамда таномиллашларга туртки берди».


380 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Агар биз эпди машинасозликда ишлатиладиган машиналарнипг чин маънодаги қурол-машина цисмини кўздан кечирсак, яна ҳу- нармандлик асбобини, фақат баҳайбат ҳунармандлик асбобини кў- рамиз. Масалан, пармаловчи станокнинг ишчи қисмининг ўзи кат- такон пармадан иборат бўлиб, уни буғ машинаси ҳаракатга келти- ради ва агар бу парма бўлмаса, буғ машиналарипинг ва гидравлик прессларнинг цилиндрларини тайёрлаб бўлмасди. Механик токарь станоги — оёқ билан ишлатиладиган оддий токарь станогипинг ба- ҳайбат нусхасидир; рандалаш машинаси — дурадгор ёғочни йўииш- да ишлатадиган цурол билан темирии йўнадигап темир дурадгор- дир; Лондондаги кемасозлик верфьларида фанерни қирқиш учун ишлатиладиган қурол — гигант устарадир; тикувчи цайчиси мовут- ни кпрққанидек, темирни қирқадиган механик қайчи цуроли ҳам — баҳайбат бир кайчидир, буғ цуввати билан ишлайдиган болга ҳам оддпй болғанинг ўзидир, лекин у шунчалик оғирки, ҳатто уни Торнинг ўзи ҳам кўтаролмас эди 10&\ Масалаи, Несмит ихтиро қил- ган ана шундай буғ болғалардан биттасининг оғирлиги 6 тоннадан кўпрок бўлиб, оғирлиги 36 тонна бўлган сандонга 7 фут балаид- ликдан тикка тушади. Бу болға каттакои бир гранит тошини осон- лик бплан порошокка айлаптириб юборади ва бир ^анча енгил зарб билаи юмшоқ ёғочга мих ҳам врқа олади107).
Машипа шаклидаги меҳнат воситаси шуидай бир моддий бор- лиқ формасига кирадики, бу форма одам кучларини табпат кучлари билан алмаштиришга ва эски эмпирик усуллар ўрнига табииётил- миип онгли равишда татбиқ килишга сабаб бўлади. Мануфактурада ижтимоий меҳиат процессининг айрим цисмларга бўлиниши соф субъектпв ҳодисадир, қисмий ишчиларнинг оддий комбинацияси- дир; машиналар системасида йирик саиоат бутунлай объектив иш- лаб чикариш оргаштзмига эгадирки, ишчи буип ишлаб чиқарииь нйнг тайёр моддий шарт-шароити сифатида қабул қилади. Оддий кооперацияда ва ҳатто меҳиат тақсимоти туфайли ихтисослашган кооперацияда ҳам умумлашган шпчипинг алоҳида ишчини сиқиб чиқариши ҳали бнр кадар тасодифий бир ҳолдир. Машиналар эса, кейинчалик кўрсатиб ўтиладиган баъзи бир истиснолардан бошқа ҳолларда, бевосита умумлаштирилган меҳпат ёки биргалашиб ци- липадиган меҳнат шароитидагина ишлатилади. Демак, бу ердамех- нат процессининг кооператив характери меҳпат воситасинипг ўз табиатидап келиб чикадиган техник заруратга айлаиадп.
2. МАШИНАЛАР ҚИЙМАТИНИНГ МАҲСУЛОТГА КЎЧИШИ
Бнз кўрдикки, кооперациядан ва меҳнат тақсимотидан келиб чикадпгап ишлаб чиқарувчи кучлар капиталга текинга тушади. Бу кучлар ижтимоий меҳнатнинг табиий кучларидир. Ишлаб чиқариш ,Ос) Лопдоида пароходларнинг эшкак парраклари учуи валлар ясайдиган машина- лардан бири «Тор» деб аталади. Темирчи тақани цандай осонлпк билан болғаласа, бУ Ҳам 16*/2 тонналик вални шундай осонлик билан болғалайди.
10 ) Еғочсозликда ишлатиладиган ва кичик мидёсда ҳам татбид дилиниши мумкин булган машиналарнинг кўпини америкаликлар ихтиро қилганлар.


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
381
процессида ишлатиладиган буғ, сув ва ҳоказо каби табиий кучлар ҳам текинга тушади. Лекин одамнинг нафас олиши учун ўпка за- рур бўлганидек, капитал ҳам табиий кучлардан унумли фойдала- ниш учун «киши цўлининг ижодига» муҳтождир. Сувнинг ҳара- катлантирувчи кучидан фойдаланиш учун сув парраги зарур, буғ- пинг эластиклигидав фойдаланиш учун — буғ машинаси зарур. Фан ҳам табиий кучларга ўхшаш нарсадир. Модомики электр токи таъ- сири доирасида магнит стрелкасининг бурилиш қонуни ёки темир- нинг ўз атрофидан ўтган электр токидан магнитлапиш қонуни топилган экан, буларга энди уч пул ҳам харажат қилинмайди 108). Ле- кин бу қонунлардан телеграфияда ва ҳоказоларда фойдаланиш учун жуда циммат ва мураккаб аппаратлар талаб цилинади. Биз кўр- дикки, машина ^уролни сиқиб чицармайди. У киши организми иш- латадиган митти қуролдан ҳажми ва сони жпҳатидан киши томони- дан яратилган механизмнинг қуролига айланади. Капитал энди ишчинп қўл цуроли билан ишлашга мажбур цилмасдан, балки ўз қуролларини ўзи ишга соладиган машина билан ишлашга мажбур килади. Шундай қилиб, агар йирик саноат табиатнииг зўр кучла- ридан ва табииёт илмидан ишлаб чиқариш лроцесси учуп фойдала- нпши билан меҳнат унумдорлигини ниҳоятда ошириши лозимлиги биринчи ^арашда равшан бўлса ҳам, лекин ишлаб чпкарувчи куч- ларнинг бу тариқа бшуви иккинчи ортиқча меҳнат сарф қилиш эва- зига бўлмасмикин, деган масала унчалик яхши равшан эмас. Дои- мий капиталнинг ҳар кандай бошқа таркибий кисми сингари, машиналар ҳам ҳеч цэндай қиймат яратмайди, лекин ўз кийматипи ўзи ишлаб чиқарадигап маҳсулотга кўчиради. Машиналар киймат- га эга бўлганлиги туфайли ва шунинг учун ҳам ўз цийматини маҳсулотта кўчириши туфайли, улар маҳсулот қийматининг тарки- бий қисмини ташкил циладилар. Бу машииалар маҳсулотпи арзон- лаштириш ўрнига, ўз қпйматига мувофиқ равпшда бу маҳсулотни фшматлаштирадилар. Йирик саноатга хос меҳнат воситаси бўлган машниа ва такомиллашгап машипалар системаси ҳунармандлик ва мавуфактура ишлаб чицаришидаги меҳнат воситаларига қара- гапда бециёс даражада катта қийматга эга эканлиги шубҳасиздир.
Аввало шуни кўрсатиб ўтиш лозимки, машнналар меҳпат про- Цессида ҳамиша тўла равишда, лекин циймат ҳосил цилиш процес- спда ҳамиша фақат қисман иштирок т^илади. Улар маҳсулотга ҳеч качои ўзларининг ейилиши натижасида ўрта ҳисобда йўқотгаиидан ортик киймат қушмайдилар. Шундай цилиб, машинанинг қиймати бплац увдан вацт-вақтида маҳсулотга кўчиб турадиган циймат ўр- тасида катта фарқ бор. Қийматни ҳосил қиладиган элемент бўлган 108) Фан капиталистга умуман «ҳеч нарса» турмайди, бу ҳол унпнг фандан фой- даланипш учуп асло монелик қилмайди. Капитал бошдалар меҳнатини ўзлаштириб олгандай «ўзгашшг» фанини ҳам ўзлаштириб олади. Лекин фанни ҳам, моддий бой- ликларни ҳам «капиталистик» асосда ўзлаштириб олиш билан «шахсий» ўзлаштирнб олиш — тамомила бошда-бошда нарсалардир. Доктор Юрнинг ўзи машиналардан фой- даланадиган ва унинг ўзига дадрдон бўлган фабрикантларнпнг механика билан сира ҳам таниш эмасликларидан шикоят қилади, Либих бўлса, инглиз химия фабрикант- ларининг химия соҳасида бутунлай нодон эканликлари ҳақида ҳикоя қилади.


382 Т^РТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНЦД1И
машина билан маҳсулотни ҳосил қиладиган элемепт бўлган маши- на ўртасида катта фарқ бор. Айни бир машиналар айни бир меҳ- нат процессида такрор-такрор ишлайдиган давр қанча катта бўлса, ҳалиги фарқ ҳам шунча катта бўлади. Тўғри, чин маънодаги ҳар цандай меҳнат воситаси, ёки ишлаб чиқариш қуроли меҳнат про- цессида ҳамиша тўла қатнашувини ва қиймат ҳосил қилиш процес- сида эса ҳамиша қисмап, ўзининг кундалик ўртача ейилишига мутаносиб равишда катнашувини кўрдик. Лекин фойдаланиш би- лан ейилиш ўртасидаги бу фарқ қуроллардагига қараганда маши- наларда апча кўпдир, чунки мустаҳкамроқ материалдан ясалган машиналар узоцрок ишлайди, машиналардан фаннинг қатъий қо- нунлари асосида фойдаланилганидан, уларнииг таркибий қисмлари- ни ва уларга кетадиган маблағларни сарфлашда кўи иқтисод қи- лишга имкон туғилади ва, ниҳоят, уларни ишлаб чиқариш доираси цуролнинг ишлаб чиқариш доирасига қараганда беқиёс даражада кеигдир. Агар машина ва қуролларнинг кундалик ўртача чиқим- лари чиқариб ташланса ёки кундалик ўртача ейилиши билан ҳам- да мой, кўмир ва ҳоказолар каби ёрдамчи ма гериалларни истеъмол цилиш билан машина ва цуроллар томонидан маҳсулотга цўшила- диган қийматпинг бир қисми чиқариб ташланса, у ҳолда маълум бўладики, машина ва қуроллар киши меҳнатининг ёрдамисиз мав- жуд бўлган табиат кучлари каби текинга ишлайдилар. Қуроляпнг унумдорлик фаолиятига қараганда машинанинг унумдорлик фао- лияти нақадар катта бўлса, унинг текин қиладиган хизмати ҳам куролнинг шупдай хизматига царагапда шу цадар катта бўлади. Фацат йирик саноатдагина одам ўзининг илгариги, буюмлашган меҳнат маҳсулотини, табиат кучлари сингари, кеиг кўламда текин ишлашга мажбур қилишни ўрганади109).
Кооперация билап маиуфактурани ўргангап вақтимизда шу нарсанп кўрдикки, маълум умумий ишлаб чиқариш шароитлари- дан, масалан, бинолар ва ҳоказолардан, биргаликда фойдаланилга- пида, улар тарқоқ ишлаб чиқариш шароитларидан якка-якка ишчи- лар фойдалангапдагига қараганда кўпроц тежалади, демак, маҳсу- лот нисбатан арзонга тушади. Машииали ишлаб чиқаришда иш ма- шинасинииг корпусидап ундаги кўпдан-кўп қуроллар биргаликда фойдаланибгпна қолмайди, балки бир юритгич-машинадаи ва узат- ма механизмнинг бир қисмпдан жуда кўп иш машиналари ҳам биргаликда фойдаланади.
109) Рикардо машиналарнинг бундай ишини, жумладан, меҳнат процесси билан циймат яратиш процесси ўртасидаги умумий фарқни яхши аниқлаб олмагани каби яхши аниқлаб олмаган бу масалани баъзан шу дадар^таъкидлайдики, ҳатто машина- ларнипг маҳсулотга кўчпрадиган қийматининг таркибий қисмиии унутиб қўяди ва машиналарни батамом табиат кучларига ўхшатади. Масалан: «Адам Смит табиий факторлар ва машпналарнинг бизга қиладиган хизматларини ҳеч цачон камситмайди. Лекип уларнинг товарларга кўчирадиган қийматинииг табиатини аниқ фарқ цилади... чунки улар бу ишнп текинга бажарадилар. уларнинг ёрдами алмашув кпйматига ҳеч нарса цўшмайди» (Ricardo. «Principles of political Economy», 3 rd ed. London, 1821, p, 336, 337). Ғавпташи, Рмкардопинг гаглэуи HL Б. Сэйга писбатап жуда ҳак сўзлардиуки Ж. B. Сэйштнг валдирашига ғўра г<ё машиналар ғиладиган «хизмат» қиймат яратишдац иборат бўлиб, бу циймат «фойда»нинг бир ғисмини ташнил қилар эмиш.


XIII БОБ.— МА1ПИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
383
Машиналар қиймати билан улар кун сайин ўз маҳсулотига кў- чирадиган бир қисм циймат ўртасида ана шундай фарқ мавжуд бўлганида қийматнинг бу цисми маҳсулотни қай даражада қим- матлэштириши даставвал маҳсулотнинг ҳажмига, гўё унинг сатҳи- Га боғлиқдир. Блэкбернлик Бейнс 1857 йилда нашр цилинган бир лекциясвда бундай хабар қилади:
«ҳар бир реал механик от кучи 109а) 450 та автомат мюль дукларини тегишли тайёргарлик ускуналари билан бирга, ёки 200 та ватер дукларини ёки 40 дюймли тўқима учун мўлжалланган 15 та тўқув станогппи танда қўядиган ва оҳор берадиган ускуналар билан бирга ҳаракатга келтиради» 132.
Битта буғ от кучипинг кундалик чиқими ва бу куч ҳаракатга келтирадиган машиналарнинг ейилиши биринчи ҳолда 450 та мтсль дукларининг кундалик маҳсулотига, иккинчи ҳолда — 200 ватер дукларининг маҳсулотига, учинчи ҳолда — 15 механик тўкув ста- ноги маҳсулотига тақсим қилинадики, бунинг иатижасида бир ун- ция калавага ёки бир газ тўқимага қийматнинг жуда оз қисми кў- чади. Юқорпда айтиб ўтилган буғ болғаси мисолида ҳам худди шу аҳволни кўрамиз. Унинг кундалик ейилиши, истеъмол ^илган кў- мири ва ҳоказолар унинг ҳар куни болға билан тоблаб чиқарган ниҳоятда кўп темирига та^сим қилинганидан, ҳар бир центиер темирга жуда оз қиймат тўғри келади; лекин бу баҳайбат асбоб майда мпх цоқишда ишлатиладиган бўлса, қийматнинг маҳсулотга кўчадиган қисми жуда катта бўлар эди.
Иш машинаси айни шу чегарада ишлаганда, яъни уидаги қу- ролларнипг айни миқдори, ёки, arap ran куч тўғрисида борадиган бўлса, бу цуролларнинг айни ҳажми мавжуд бўлганида, маҳсулот массаси шу иш машинасининг кандай тезлик билан ишлашига боғ- лиц бўлади, яъии, масалан, дукларнинг айланиш тезлигига ёки бир мииутда болғаиинг канча зарб беришига боғлиқ бўлади. Бундай катта болғалардан баъзилари минутига 70 зарб берса, Райдернинг патентли темирчилик машинаси кичик ҳажмдаги буғ болғаси билан ишлаб дук ясаганида, минутига 700 зарб беради.
&\J-£^aulPU2a и30%- Ъир «от кучи» минутига 33 000 фут-дадоқ кучга, яъни 1 ми- нутда 33 000 цадоцни 1 фут (инглизча фут) баландликка ёки 1 кадоқни 33 000 фут баландликка кўтарадиган кучга тенгдир. Юқорида айтилган от кучи ана шундан ииоратдир. Лекин оддий тижорат тилида, шунингдек бу китобда олинган баъзи бир цитаталарда айни бир машинанинг «номинал» от кучи ва «тижорат» ёки «индика- тор» от кучи кўрсатилади. 1^адимги, ёки номинал от кучи фақат поршень юриши- нинг узунлигига ва цилиндрнинг диаметрига қараб ҳисобланади, бунда буғ босими ҳамда поршеннинг тезлиги сира ҳисобга олинмайди. Яъии аслида бунинг маъноси нуиидагичадир: агар, масалан, машина Болтон ва Уатт давридаги сингари заиф буғ г?си«!!1 билап ва поршеннинг ўша даврдаги сингари арзимаган тезлиги билан ишла- Аят-тлп машинашшг қуввати 50 от кучига баравар деб ҳисобланади. Лекин бу икки мтпа Гж пактдаи бери жуда кучайиб кетди. Ҳозирги вақтда машинанинг ҳақи- қатда оерадигаи мехапик кучини ҳисоблаш учун индикатор ихтиро дилинган бўлиб, оу индикатор буғпииг босимини кўрсатиб туради. Поршень ҳаракатининг тезлигини эса аниқлаш қипцц эмас. Шундай қилиб, «индикатор», ёки «тижорий» от кучи “унт?*!! «™™»пематпк Ф°РмУла билан ифодаланадики, бу формулада айни бир вақт- да цилиндрнинг диаметри, поршень юришининг узунлиги, поршеннинг тезлиги ва оуғнинг босими эътиборга олинган ва бу формула айни машинаиинг бир мииугпа ҳақиқатан неча марта 33 000 фут-қадоқ куч беришини кўрсатади. Шунинг v4vh бип номинал от кучи ҳа^иқатда уч, тўрт ва ҳатто беш индикатор, ёки ҳақикий от кучи ш7иири^У”чун за^рИф.Ҳэ-}бундан «ейинрок учрайдиган ҳар хил цитаталарии“V


384 ТЎРТИНЧП Б^ЛИМ,— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ. ҳосил қплиииши
Агар машина қийматининг маҳсулотга кўчиш нисбати маълум бўлса, у ҳолда қийматнинг бу қисмининг микдори машиналар қий- матининг катта-кичиклигига боғлиц бўлади110). Машиналарга меҳ- нат накадар кам сингган бўлса, улар маҳсулотга шу қадар кам қиймат цўшадилар. Машиналар маҳсулотга т^анча кам қиймат кў- чирса, улар шунча унумли бўлади ва ўз хизмагларига кўра табиат кучларига шунча кўп яқинлашадилар. Машиналарпи машиналар ёрдамида ишлаб чиқариш эса уларнинг қийматини уларнинг ҳажм- ларига ва ишлаш даражаларига нисбатан камайтиради.
Қўлда ёки мануфактурада ишлаб чиқарилган товарларпинг ва машпна билан ишлаб чиқарилган ҳудди шу товарлариинг баҳосипи таккослаб таҳлпл қилинса, умумап шундай бир патижа чиқадики, машина билаи ишлаб чиқарилган маҳсулотда кийматпппг меҳпат воситасидаи кўчадиган цисми нисбатан ўсади, лекин абсолют ка- маяди. Яъни бу қисмнинг абсолют миқдори камаяди, лекин унинг микдори маҳсулотпинг. масалан, бир цадоқ калаванинг бутуи қий- матига нпсбатан кўпаяди И1>.
Равшанки, маълум бир машинани ишлаб чиқариш учун сарф қилияадиган меҳпат миқдори уни ишлатганда тежаладиган меҳнат микдорига Заравар бўлса, у ҳолда меҳнат фақат ўз жойипи алмаш- тиради, яъни товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнатнинг умумий суммаси камаймайди, ёки меҳнатнииг унумдорлик кучи ўсмайди. Лекин машипага сарф қилинган меҳнат билан у тежай- дигап меҳнат ўртасидаги фарқ, ёки унинг упумдорлик даражаси, н0) Капиталистик тасаввурларга асир бўлиб қолган китобхон, бу ерда машина- нинг ўз капитал қийматига pro rata [пропорционал] равишда маҳсулотга цўшадиган «процент» тўғрисида ҳеч ran йўқ, деяр, албатта. Лекин осонгина ишонч ҳосил қи- лиш мумкинкп, машина, доимий капиталнинг ҳар қандай бошқа қисми сингари, янги қиймат хоснл килмаганидан, маҳсулотга «процент» деган нарсани қўша олмайди. СУнгра, iiiy нарса равшанки, бу ерда ran қўшимча қиймат ҳосил қилиш тўғрисида. борар экан, кўшимча нийматнинг ҳеч бир қисмини a priori [олдинцан] «процент» деб фараз цилиб бўлмайди. Prima Facia [биринчи царашда] қиймат ҳосил цилига цонунларига зид бўлиб ва бемаъни бўлиб кўрипадиган капиталистик ҳисоблаш усули бу асарнинг учинчи китобпда тушунтириб берплади.
11!) Моддаларпи пшлаш учун ишлатиладиган машина сифатида эмас, балки, фа- цат харакатлантпрувчи куч сифатида ишлатиладиган отларни, умуман иш ҳайвон- ларинп машина сиқпб чиқарган ҳолларда машинанинг қийматга қўшадиган ана шу таркибий қисми абсолют жиҳатдан ҳам, нисбий жиҳатдан ҳам камаяди. Айтмоқчи, Декарт хайвонларга оддий машиналар дсб таъриф бераркан, бу масалага ўрта асрда- ■. гилардап' фарқли ўларок, мапуфактура даври кўзи билан қарайди; ўрта асрдагилар < ва кейинчалик жаноб фон Галлср хам ўзининг «Restauration der Staatswissenscliaften» номли асарида хайвонларга одамларнинг вўмакчиси деб қарар эдилар. Деварт, Бэнон наби, игплаб чиқариш‘формасининг ўзгаришини ва кишининг табиат устидан амалий ҳунмровлик : килипшни тафаккур методидаги ўзгаришларнинг натижасидир, деб билганипи унинг «Dis- < соигз de la Methode» номли асари курсатиб беради, унинг бу асарида жумладан бундай ‘ дейплади: «Ҳаётда жуда фойдали билимларга» (философияга у ниритгап методлар ёрдами- ; ла) «эришмок ва маьтабларда ўкитиладиган назарий философия ўрнига амалий философия яратмок мумкшг. ҳунармандларимизнинг ҳар хил машғулотларини билгаиимиз спнгари, ўт, J cvb, хаво,‘юлдузлагнинг ва атгофимиздаги бошка жисмлагнинг нуч ва таъсирини ҳам апиқ ’ бплиб, ana шу*амалий филосорш ёрдамила улардап ўзларига хос бўлган хар хил ишлар- ; Да худди шу усулда фойдалана олар эцик ва шу йўл билаи табиат устидан хўжайин ва ' ҳукмрсн бўлпб ‘олардик», iny билан бирга «кшнилин хаёгицинг таномиллашувига ёрдам ! кила олардик». Сэр Дадли Норсяинг «Discourses upon Trade» (1691) номли асарига ёзилган ] сўз бошида, Декартнинг сиёсий иқгисодда ишлатган методи сиёсий интисодни пул, савдо ва ҳоназолар тўгрисидаги радимги эртанлардап ва ҳурофий тасаввурлардан халос нгла ] бошлади, aeiiiiju aii. Ленин, умуман олганда, илн инглиз экономистлари Бэкон билан Гоббс философиясига тарафдордирлар, ҳолбуни кейинчалин Англия, Франция ва Италия учун i Хат’ egox^v [acocanj сиёсий иқтисод «философи» Локк бўлиб қолди.


XIII БОБ.— МА1ПИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
385
равшанки, машинапинг циймати билаи унга ўз ўрпиии бўшатиб берган цуролнинг қиймати ўртасидаги фарқца боглпқ эмас. Маши- нага сарф цилинган меҳнат ва, демак, қиймагнинг машинадан маҳ- сулотга кўчадигап қисми ҳам ишчининг ўз қуролн бплан меҳнат предметига қўшадиган кийматдан камлигича қоларкан, биринчи фарқ ҳам мавжуд бўлиб цолаверади. Шунипг учун машинанинг унумдорлиги одамнинг иш кучи ўрнини босиш даражасига қараб ўлчанади. Жаноб Бэйнснинг айтишига кўра, бир буғ от кучи билан ҳаракатга келтириладиган 450 мюль дукларига ва тегишли тайёр- гарлик ускуналарига 27г ишчи тўғри келади 112\ бунда ҳар бир сель- фактор дуки ўп соатлик иш кунида 13 унция (ўртача йўғонликда) шт йигиради, бу эса 2 72 ишчига ҳафтада 365 5/s қадоқ калавани ташкил этади. Демак, тахминан 366 қадоқ пахтадан ип йигириш учуп (ҳпсобни соддалаштириш учун пахта тўзонипи эътиборга ол- маймиз) ҳаммаси бўлиб 150 иш соати ёки ўн соатлик 15 пш куни керак бўлади, ҳолбуки, ип қўл билан йигярилганида йигирузчи 60 соатда 13 унция ип йигириб чиқарса, ҳалиги миқдордаги пах- тадав ип йигириш учун ўн соатлик 2700 иш куни, ёки 27 000 иш соати керак бўлар эди 113). Эски blockprinting методи, ёки читга қўл билан гул босиш методп машина билан гул босиш методн билан алмаштирил! ан жойларда битта катта ёшли ишчи ёки ўсмирнинг ёрлами бплан битта машина 1 соатда тўрт рангли читни илгарилар 200 та катта ёшли ишчи босган миқдорда босади 114). Илай Уитни 1793 йилда тола ажратгич машинани ихтиро цилгунга қадар, бир қадоц пахтани тозалаш учун ўрта ҳисоб билан бир нш куни керак бўлар эди. Бу ихтиро туфайли бир негр аёли бир кунда 100 қадоқ пахтани тозалай олади, ўша вақтдап бери эса тола ажратгич машп- наки унумдорлиги яна аича ошди. Илгарп 50 цепт харажат килиб пшлаб чиқарилгаи бир қадоқ пахта толаси кейиичалик 10 центдан сотила бошлади, шунда ҳам илгаригига караганда кўпроқ фойда берадпган бўлди, чунки унда ҳақ тўланмагап меҳпат мнкдори кўп эди. Ҳипдистонда пахта толасини чигитдаи айириш учуп чурка деб аталадиган ярим машинасимон асбоб ишлатиладп; бунииг ёрдами билаи бяр эркак ва бир аёл бир кунда 28 цадоқ лахта тозалайди. Ьупдаи бмр печа йил илгари доктор Форбс томояидап ихтпро ци- линган чурка ёрдами билан 1 эркак ва 1 ўсмир бир кунда 250 ца- дот\ пахта тозалайди; агар ҳаракатлантирувчи куч сифатида ҳўкиз, буг ёки сувдан фойдаланилса, feeders (яъни машинага матерпал
Кпггт?СССНДкГИ Савдо палатасининг йиллик хисоботига кўра (1863 йил октябрь), 49 fivi И Г ПуЛат эритнш заводи 161 эритпш, қиздириш ва цемент тайёрлаш печлари, Jqvh/L машинаси (1800 йилда Манчестерда ишлатилган буғ машиналарининг сонл ТРМГ, ” шуача бўлган), умуман 1236 от кучидан иборат бўлган 14 буғ болғаси, 49 аемирчилик кўраси, 203 станок хамда тахминан 2 400 ишчи ёрдами билан 1862 йилда 1.„„миллио.н *1аД°Н Купма пўлат ’ ишлаб чиқарган. Бу ерда бир от кучига ҳатто 2 кам тУғРи кслади.


386 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
солиб турувчи) ролини бажарадиган фақат бир неча ўсмир йигит ва киз талаб цилинади, холос. Ҳўкизлар билап ҳаракатга келтири- ладиган ана шундай машиналардан ўн олтитаси ҳар куни шуича ишни бажарадики, илгарилар бунча ишни бажариш учун ўрта ҳи- собда 750 киши талаб қилинар эди115\
Юқорида эсга олиб ўтилганидек, 66 киши бир соатда 15 шил- лингга қанча пш бажарса, буғ қуввати билан ишлайдиган плугдагп буғ машинаси 1 соатда 3 пенсга, ёки шиллингга шунча иш қи- лади. Янглиш тасаввур ҳосил бўлмасин учун, мен бу мисолга яна цайтдим. Ана шу 15 шиллинг асло 66 ишчинииг 1 соатда маҳсулот- га цўшган меҳнатининг ифодаси эмас. Агар қўшимча меҳнатнинг зарур меҳпатга нисбати 100% бўлса, у ҳолда бу 66 ишчи бир соат- да 30 шиллинглик киймат вужудга келтиргал бўлади, ҳолбуки улар олган эквивалентда, яъни 15 шиллингдан иборат иш ҳақида жами 66 соатнинг фақат 33 соатигина ифода этилган. Шундай қилиб, агар биз машинанинг қиймати у сиқиб чиқарган 150 ишчининг йиллик иш ҳақига, масалаи 3 000 фунт стерлингга баравар деб фа- раз қилс-ак, у ҳолда бу 3 000 фунт стерлинг ана шу 150 ишчи томо- нидан бажарилган ва меҳнат предметига қўшилган ҳамма меҳнат- нинг асло пуллик ифодаси бўлмай, балки уларнинг йиллик меҳна- тининг иш ҳақида ифодаланган қисмининггина ифодасидир. Аксипча, машинанинг пул қиймати, яъни 3 000 фунт стерлинг, машинани ишлаб чиқариш учун сарф цилинган бутун меҳнатни ифода қилади, аммо бунда бу меҳнатнинг цанчаси ишчининг иш ҳақини ташкил қилишининг ва қанчаси капиталист учун қўшимча қиймат бўлишининг аҳамияти йўқ. Демак, машинаиинг кийматиу қоплаган иш кучининг қийматига баравар бўлган тавдирда ҳам, барибир, машинанинг ўзида буюмлашган меҳнат ҳаммавацт у машипа цоплаган жонли меҳнатдан анча кам бўлади116).
Агар машиналарга маҳсулотни арзонлаштириш воситасигина деб цараладиган бўлса, у ҳолда улардан фойдаланиш чегараси шу билап белгилападики, уларни ишлаб чиқариш учун лозим бўлган меҳиат улардан фойдаланиш натижасида қопланадиган меҳнатдан кам бўлпши керак. Лекин капитал учун бу чегара анча тор кўри- нади. Капитал ишлатилаётган меҳнатга ҳақ тўламасдап, балки иш- латилаётган иш кучи қийматига ҳақ тўлаганлигидан, машинадан фойдалапиш капитал учун машинанинг қиймати билан у қоплай- диган иш кучипинг қиймати ўртасидаги фарқ доирасидагина мақ- садга мувофиқдир. Иш кунининг зарур меҳнатга ва қўшимча меҳ- натга бўлиниши турли мамлакатларда турлича бўлгаплигидан, шупингдек бу бўлиннш айни бир мамлакатда ҳам ҳар хил давр- ларда ёки айни бир даврда, лекин ишлаб чиқаришнинг ҳар хил Солшптириб кўрилсип; Paper read by Dr. Watson. IU.rorter on the Products to the Government of India, before the Society of Arts, 17 April i860.
y агентлар» (машиналар) ўзлари ьоплаган мехнат билан баб-баравар пул
ЭЛ?- °ЎлсалаР ҳам, ҳамиша бу меҳнатга қараганда анча кам меҳнат маҳсули оуладилар» (Ricardo, «Principles of Political Economy» 3 rd ed. London, 1821, p. 404).


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
387
тармоқларпда турлича бўлганлигидан; сўнгра, ишчининг ҳакиқий иш ҳаци унинг иш кучи ^ийматидан гоҳ пасайиб, гоҳ кўтарилиб турганлигидан, гарчи машинани ишлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнатнинг миқдори билан бу машина қоплаган меҳнатнинг уму- мий миқдори ўртасидаги фарқ ўзгармай қолса ҳам, машинанииг баҳоси билан у цоплаган иш кучинипг баҳоси ўртасидаги бу фарқ катта ўзгаришларга дучор бўлиши мумкин 116а). Лекпи капиталист- нинг ўзи учуп фақат кейинги фаредина товар ишлаб чиқариш чи- кимлариии белгилаб беради ва конкуренциянпнг мажбур қиладиган қоиунлари восигаси билан унга таъсир кўрсатади. Шунинг учун XVI ва XVII асрларда Германия ихтиро цилган машиналардан фа- қат Голландияда фойдаланилганидек, XVIII асрда Францияда ихти- ро қилинган машиналардан фақат Лнглияда фойдаланштгапидек, ҳозирги вацтда Англияда ихтиро қилинаётган машиналардаи фақат Шимолий Америкада фойдаланилмовда. Жуда кўпдан бери тарақ- қиёт йўлпга киргап мамлакатларда машинашшг ўзи корхопалар- нинг баъзи бир тармоқларида ишлатилиши бошца тармоқларда ортиқча меҳнатни шунча кўпайтириб юборадики (redundancy of labour, дейди Рикардо), бу тармоқларда иш ҳақпиинг иш кучи қий- матидаи пасайиб кетиши машиналардан фойдаланишга тўсқинлик т^илади ва, капитал нуқтаи назаридан цараганда, машиналардан фойдаланишни оргиқча бир нарса қилиб ^ўяди, кўпинча улардан фойдаланишга имкон бермай қўяди, чунки капитал учун фойда умуман ишлатнладиган меҳнатнинг қискаришядан келиб чиқмай- ди, балки фақат ҳақ тўланадигап меҳнатиинг қисцаришидан келиб чиқади. Инглиз жуп саноатининг баъзи бир тармоқларида болалар меҳнати кейинги йилларда жуда қисқариб кетди, баъзи жойларда бутунлай сиқиб чиқарицди. Нима учун? Шунинг учунки, фабрика цопуни болаларни икки сменага бўлиб ишлатишга мажбур қилди, булардан бир сменаси 6 соат ишлаб, иккипчиси 4 соат ишлайди, ёки ҳар иккаласи ҳам фақат 5 соатдан ишлайдп. Лекин ота-оналар half-times (ярим кун ишлайдигап ишчиларии) илгариги .full-times (тўла куи ишлайдигаи ишчиларга) ^араганда арзон сотишпи иста- мадилар. Шунинг учун half-times машиналар билан алмаштирил- ди 117>. Конларда хотин-қизлар ва ёш болалар (10 ёшгача бўлган- лар) меҳнати тақиқлапганга цадар капитал хотин-қизларпи ялан- ғоч ҳолда кўпинча эркаклар билан бирга кўмир конларпда ва бошца конларда ишлашга мажбур килишнп ўзпнинг ахлокий 'а) ^-иашрига изоҳ. Шунинг учун коммунистик жамиятда машиналардан буржуа амиятидагига қараганда бутунлай бошқача фойдаланилган бўлар эди.
/ <<1?°Рхопа эгалари 13 ёшгача бўлган болаларни бежиз икки сменага бўлиб пл7пт Т1'?а11д!1;1аР-” Ҳақиқатан ҳам, фабрикаптларнинг бир қисми, яъии жун йигирти- SnSr4ёши 13 дан кичик болалар меҳнатидан, яъни half-timesVian ҳозир ҳам нам Фоидаланадилар. Улар ҳар хид такомиллаштирилган ва янги машиналарни ишга солдилар, бу машиналар болалар меҳнатини» (яъни 13 ёшгача бўлган болалар меҳ- натини) «батамом дсярли сиқпб чиқармоқда. Ншлаб чицаришда болалар сонининг оунчалик камайганлигини кўрсатиш учун, мсп бир шилао чиқариш процессини мисол келтираман; бу итлаб чиқариш процесспда мавжуд машиналарга эшув машинаси .До аталадиган аппарат кўшилиши иатижасида, ҳар қайси машинанинг хусусиятига қараб олтита ёки тўртта hall-times’ нинг меҳнатини» (13 дан юцори ёшдаги) «биттагина усмир бажаригли мумкин...» «Half-time системаси» «эшув машинасининг ихтиро килинишигаэ туртки бўлдц («Reports of Insp of Fact, for 31st. October 1858 »).


388 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.—НИСБИЙ К$ЧПИМЧА ЦИЙМАТ ҳосил қилиниши
қонунларига ва, айниқса, ўзининг бош дафтарига мувофиқ деб ҳи- соблар эди, у ана шу тақиқлашдан кейингина машиналар ишла- тишга киришди. Япкилар тош майдалайдиган машина ихтиро қил- дилар. Ипглизлар бу машинаяи ишлатмайдилар, чунки бу чшни бажарадиган «бахтсизлар» («wretch» — бахтсиз — инглиз сиёсий ицтисоди қишлоқ хўжалик ишчиларини апа шу махсус ном билан атайди) ўз меҳнатларининг жуда арзимагаи кисмигагина ҳац ола- дилар, машиналар эса капиталистлар учун ишлаб чиқарпшни қим- матлаштириб юборган бўлар эди118). Англияда баркаларни канал- лардан судраш ва ҳоказолар учун баъзан отлар ўрнига ҳали ҳам хотин-қизлардан фойдаланадилар 119\ чунки отларни боқиш ва ма- шипалар пшлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат муайян бир математик миқдорни ташкил қилади, ортиқча аҳоли жумласидап бўлгаи хотин-қизларни боқиш учуп зарур бўлган меҳнат эса ҳи- соблашга ҳам арзпмайдиган даражада оздир. Шунинг учун ҳеч қа- ерда ҳар кандай бемаъни ишларда киши кучидан машиналар мам- лакати бўлган Англиядаги каби ҳаёсизларча исрофгарчилик билан фойдаланилмайди.
3. МАШИНАЛИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ИШЧИГА ЭНГ ЯҚИН ТАЪСИРЛАРИ
Биз кўрдиккп, меҳнат воситалари соҳасида рўй берган револто- ция йирик саноатнинг бошланғич нуқтаси бўлди, тўнтаришга учра- ган меҳнат воситалари эса фабрикада айрим-айрим қисмларга бўлинган машиналар системасида жуда такомиллашган формага кирди. Киши материалинииг бу объектив организмга қандай қўши- лувини кўздан кечиришдап олдин, бу революциянинг ишчига кўр- сатгап баъзи бир умумий таъсирлари билаи танпшиб чиқамиз.
а) КАГ1ИТАЛНИНГ ҚЎШИМЧА ИШ КУЧЛАРИНИ ЎЗЛАШТИРИБ ОЛИШИ. ХОТИИ-ҚИЗЛАР ВА БОЛАЛАР МЕҲНАТИ
Машиналар мускул кучини ортиқча қилиб қўйганлигп туфайли, улар мускул кучига эга бўлмаган ёки жисмоний жиҳатдан тўиа етилмаган, лекин бадан аъзолари чакдонроқ бўлган ишчиларни ишлатиш воситасига айлапади. Шупинг учун хотии-цизлар ва бо- лалар меҳпати машиналарпи капиталистпк усулда татбиқ қилиш- ниш биринчи патижаси бўлди! Меҳнат ва ишчпларнинг бу қуд- ратли ўриибосари шу тарица дарҳол ёлланма ишчплар сониии кў- пайтириш воситасига айланиб, ишчилар оиласининг ҳамма аъзола- рини, уларнинг жинси ва ёшидан қатъи иазар, капитал ҳукмроп- лигига бевосита бўйсундирди. Капиталистга мажбуран меҳнат қи-  11 * * *
11 в) «Машиналар... кўпинча мехпат баҳоси» (у шп ҳакини кўзда тутади) «кўтапилган
вақтдагина ишлатилади» (Ricardo. «Principles of Political Economy» 3 rd ed. London, 1821,
p. 479).
11U) Каралсин; «Report of the Social Science Congress at Edinburgh. October 1863>,


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
389
лиш болаларнинг ўйнаш вақтииигина эмас, ҳатто оиланинг ўз эҳтиежи учун уй шароитида эркин ишлаш учун белгиланган одат- даги вақтийи ҳам эгаллаб олди120).
Иш куч^нинг қиймати катта ёшдаги айрим бир ишчининг яша- ши учунгина эмас, балки ишчи оиласининг яшаши учун зарур бўлган иш вакти билан белгилапади. Машиналар ишчи оиласининг ҳамма аъзо(ларини меҳнат бозорига чиқариб ташлаш билан эркак кишининг иш кучи қийматини уиинг бутун оиласига тақсим қила- ди. Шуиинг учун машиналар ишчининг иш кучи қийматипп иасай- тиради. Эҳтимол, 4 иш кучига бўлингап оилани сотиб олиш илгари оила бошлиғинпнг иш кучини сотиб олишга қараганда киммагроқ турар, лекин энди бир иш куни ўрнига 4 иш куни юзага чикади, бпнобарии, тўрт кишининг қўшимча меҳиати бир кишининг қўшим- ча меҳнатидан қанча ортиц бўлса, тўрт иш кунининг баҳоси ҳам шу нисбатда пасаяди. Бир оиланинг яшаши учун эпди кагшталга тўрт киши меҳнат қилибгипа қолмай, цўшимча меҳнат ҳам қили- ши лозим. Шундай килиб, машиналар эксплуагация цилинадигап киши материалипи кўпайтириш, капиталистик эксплуатациянинг ана шу чинакам майдонини кенгайтириш билан бирга 121\ аввал бошда- ноқ эксплуатация даражасини ҳам оширади.
Машииалар капиталис-тик муносабатларяинг расмий ифодасиии, ишчи билан каппталист ўртасидаги шартномани ҳам таг-тугидан революционлаштиради. Товар айирбошлаш асосида, даставвал, ка- питалист билан ишчи, эркин шахслар сифатида, мустақил товар эгалари сифатида: бири — пул ва ишлаб чиқариш воситалари эгаси 12°) Америка Гражданлар уруши даврида юз берган пахта кризиси вақтида инглиэ ҳукумати доктор Эдуард Смитни ип газлама саноати ишчиларининг соғлиғини тек- шириб келиш учун Ланкаширга, Чеширга ва бошда жойларга юборди. У, жумладан, бундай деб хабар беради: кризис ишчиларни фабрика муҳитидан суриб чиқаришидан ташдари, гигиена жиҳатидан ҳам бошқа кўпгина ижобий натижалар берди. Ишчи- ларшшг хотинлари чақалоқ болаларни Годфри суюц дориси (кўкнори препарати) билан заҳарлаш ўрнига ўз кўкрак сутлари билап боқишга бўш вақт топмоқдалар. Эиди уларда овцат пиширишни ўрганишга ҳам вацт топилди. Бахтга царши, овцат тайёрлай билиш уларда пишириб ейиш учун ҳеч нарса йўц бир пайтда тўгри келди. Лскин бупда капитал ўзини ўстириш мақсадида оиланинг эҳтиёжлари учун зарур бўлган меҳнатни зўрлик йўли билан қай даражада ўз дўлига олганлиги кўриниб турипти. Худди шунингдек кризисдан ишчиларнинг кизларини махсус мактабларда кийпм тпкишга ўргатиш учун ҳам фойдалапилдп. Бутун дунё учун ип йигирадиган ишчи кпзлар тикишга ўргансиплар учун америка рсволюцияси ва жаҳон кризиси ксрак бў.пди!
12‘) «Эркаклар меҳнатини хотин-қизлар меҳнати билан ва айниқса катталар меҳнати- ни ўсмирлар меҳнатй билан алмаштириш кучайганлиги туфайли, ишчиларнинг сони жуда ортиб кетган эди. Ҳафталик иш ҳақи 6 шиллингдан 8 шиллинггача бўлган 13 ёшли учта қиз иш хақи 18 шиллинг билан 45 шиллинг ўртасида бўлган катта ёшли эркакнинг Уппипи бюсадй» (Th. De Quincey. «Tlw Losie of Political Economy». London, 1854 бетга изоҳ). Оилада зарур бўлган баъзи бир вазифаларни, масалан, болаларга цараб туршц рд уларни боғиш кабйишларнн цилмаслиғ сира ҳам мумнин бўлмаганлигицан, ға- ТОмонидан торттб олинган опалар маълум даражада ўз ўринларига ўрипбосар ёл- л пга мажбур бўлад] лар. Оиланинг эҳтиёжи талаб ғиладиган ишларни, масалан, тикиш, ямаш ва шу сингариларни ғилиш ўрпмга тайёр товарларни сотиб олишга тўғри кедади. Шу сабабцан уй меҳнатининг ғамайшпига мувоЦ-ик иул харажитлари нўпапди. Шунинг учуч ишчи оийанинг ипшаб чиғарипт чиғими оттади ва даромаднинг ортиши унга бара- варлашади. Бунга лна птундай бир пазия т ғўшиладини, тиг-иғчилик воситаларидац фойда- ланишдэ тпжаш ва уларни мағсадга мувсфин равишда тайёрлапт мумкин бўлмаи ғолади Расмий сиёсий ицтисод томонидан яшириладиган бу фағтлар тўгрисида фабрика инспен- торларининг «Ҳисоботлар»идан, болаларнинг меҳнат ша^оитларини текшириш номиссияси- нинг ҳисоботларидан айниқса аҳолипинг соглиғи тўғрисидаги ҳисоботлардан нўп мате- риал топиш мумкин.


390 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
сифатида, иккинчиси — иш кучи эгаси сифагида бир-бирига қара- ма-қарши турадилар, деб фараз қилинар эди. Лекин эндиликда каггитал балоғатга етмаган ёки ёш болаларни сотиб олади. Илгари- лар ишчи расман эркин бир шахс сифатида ўз ихтиёридаги ўз иш кучини сотар эди. Эндиликда у ўз хотини ва болалаиини сотади. Энди у цул сотувчига айланади 122). Болалар меҳнатига оўлган талаб кўпинча формаси жиҳатдан ҳам қул-негрларга бўлган)талабга ўх- шайди, бунииг намуналарини биз америка газеталарийинг эълон- ларида учратишга ўрганиб қолганмиз.
«Менппг эътиборпмни»,— дейди, масалаи, пиглпз фабрпка писпекторла- ридап бири,— «менинг округимга қарашли эиг катта мануфактура шаҳарла- ридан бирида пашр қилинадиган маҳаллий газетада босилпб чиққан бпр эълон жалб қилди. Эълопда буидай дейилгаи: «13 ёш бериш мумкпп бўлгап 12—20 та ўғпл бола талаб қилииади. Ҳақи ҳафтасига 4 шиллинг. Мурожаат қилинсин ва ҳоказо»» 123).
<13 ёш бериш мумкин бўлган» деган гапнинг маъноси шуки, фабрика қонунига кўра, 13 ёшдан кичик болалар фақаг G соат ишлаши мумкин. Расмий врач (certifying surgeon) боланинг ёшини тасдиқлаб бериптп керак. Шунинг учун фабрикант афтига қарагап- да ёши 13 дан ошгандек бўлиб кўрииадиган болаларни талаб цила- ди. Англиянинг кейинги 20 йил ичидаги сгатистикасида фабри- кантлар қўлида ишлаётган 13 ёшдаи кичик болалар сонининг кўпинча ўқтин-ўқтин ва ҳайрон цоларлик даражада камайиб бо- риши, фабрика инспекторларининг ўзлари айтганидек, ана шу certifying surgcons^apunur ишидир, улар болаларнинг ёшини капи- талистларнинг эксплуататорлик орзуларига ва ота-оналарнинг ўз болаларини сотиш эҳтиёжларига мослаб ўзгартирганлар. Лондон- нинг ёмон ном чиқарган Бегиал-Грин районида ҳар душанба ва сешанба куилари эрталаб очиқ савдо бўлади, бу ерда 9 ёшдан ош- ган ўғил ва қиз болалар Лондон шойи мануфактураларига ёллаиа- дилар. «Одатдаги шарт — ҳафтасига 1 шиллинг 8 пенс (бу ота-она- ларга берилади), менипг ўзимга 2 пенс ва чой». Шартнома фақат бпр ҳафтага тузилади. Бу бозорда ҳақиқатан ҳам ярамас маиза- ралар рўй беради ва бемаза гаплар бўлади 124)  *. Англияда ҳанузгача
122) Англия фабрикаларида хотин-қизлар ва болалар меҳнатини чеклаб цўйишга капитални катта ёшли эркак ишчилар мажбур қилганлиги каби катта фактга қара- ма-қарши ўларок, Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссиясининг энр ядин орадаги хйсоботлари ишчи ота-оналар болаларни сотиб, ҳадицатан ҳам ярамас ва тамомила цул сотувчиликка хос ишлар қилганликларини кўрсатади. Ана шу
«Ҳисобот»лардан кўринадики, капиталист риёкорлар бошца ҳолларда ўзлари «меҳнат озодлиги» деб атайдиган, ўзлари вужудга келтирган, ўзлари абадийлаштираётган ва ўзлари фойдаланаётган бу йиртқичликни фош қилмоқдалар. «Болалар меҳнати ёрдам учун... ва хатто ўзларининг кундалик нонларини топиб ейиш учун вужудга келган эди. Бу ҳаддан ташқари меҳнатга бардош бериш учун кучи, ўзининг бундан кейинги ҳаётини йўлга солмод учун тайёргарлиги бўлмаган бу ўсмирлар кишини жисмоний ва маънавий жиҳатдан хароб қиладпган аҳволга солиб цўйилгаи эдилар. Тит томо- нидан Иерусалимнинг вайрон қилиниши тўграсида яҳудий тарихчиси бундай деган: бир раҳм-шафқатсиз она мудҳиш очлик азобидан қутулмок учун ўз фарзандини дурбои қплган экан, шахарнинг бундай ҳаддан ташқари хароб қилинганига ажаб- ланмаса ҳам бўлади» («Public Economy Concentrated». Carlisle, 1833, p. 66).
A. Редгрейв «Reports of lnsp. of Fact, for 31 st October 1858» да, p. 41.
12t) «Children’s Employment Commission. 5th Report». London, 1866, p. 81, № 31. {4- нашрига- Ьетиал Гринда шойи саноати ҳозирги вацтда батамом йўқ қилинган деса бў-


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
391
тргап ва бутун бу муомалани эркин шахслар ўртасядагк тида юзаки кўринишдан ҳам маҳрум цилган революция ишларига
шундай ҳоллар бўладики, хотинлар «болаларини иш уйларилан олиб, ҳафтасига 2 шиллинг 6 пенсдан истаган харидорга сотади- лар» 125). Конунга хилоф равишда, Буюк Британияда ҳали ҳам камида 2 000 тача ўғил бола мўри тозалайдиган тирик машииалар сифатида ўз ота-оналари томонидан сотилади (ҳолбуки уларнинг ўрнини босадиган ҳақиқий машиналар бор) 126). Иш кучпни сотиб олувчи билби сотувчи ўртасидаги ҳуқуқий муносабатда машипа ву- жудга келт: битим сифе ’ кейинчалшу инглиз парламентига давлатнинг фабрика аралашувини оқлайдиган юридик асос берди. Ҳали фабрика қонуни кирмаган саноат тармоқларида болалар меҳиатиии 6 соат қилиб чеклаш тўғрисида ҳар гал янги қонун чицқанда, фабрикантлар дод- вой кўтариб: баъзи бир ота-оналар ўз болаларини ҳали ҳам «меҳ- нат озодлиги» ҳукм сураётган, яъни 13 ёшдан кичик болалар кат- талар билан баравар ишлашга мажбур бўлгач ва, демак, қиммат- роеда сотилиши мумкин бўлган саноат тармоқларига сотиш учун, уларии болалар иши тартибга солиниши керак бўлган саноат тар- моқларидан чиқариб оладилар, дейдилар. Лекин капитал ўз табиа- тига кўра текислагич бўлганлигидан, яъни меҳнатни эксплуатация килиш шарт-шароитларининг ҳамма ишлаб чиқариш тармокларида баравар бўлишини кишининг туғма ҳуқуқи деб талаб қилганлиги- дан, саноатнинг бир тармоғида болалар меҳпатининг қонуний йўл билан чекланиши унинг бошца тармоғида ҳам чекланишига сабаб бўлади.
Машина аввало бевосита — яъни машииа асосида вужудга кел- ган фабрикаларда, сўнгра эса бавосита — яъни саноатнинг бош^а ҳамма тармоқларида — капитал эксплуатациясига тобе қилган бо- лалар ва ўсмирларнинг, шунингдек ишчиларнинг хотинларининг ҳам, жисмоний деградацияга учраётганликларини биз юқорида кўр- сатиб ўтган эдик. Шунинг учун биз бу ерда фацат бир масалага, ишчиларнинг болалари ўртасида улар ҳаётининг дастлабки йилла- рнда ўлимнинг кўплиги масаласигагина тўхталиб ўтамиз. Англпяда 16 регистрацион округда ҳар 100 000 боладан бир ёшга қадар ўл- гапларнинг сони ўрта ҳисоб билан фақат 9 085 тадир (бир округда атиги 7047 та); 24 округда 10 000 дан кўпроқ, лекии 11 000 дан камроқ; 39 округда 11000 дан кўпроқ, лекин 12 000 дап камроқ; zj8 округда 12 000 дан кўпроқ, лекин 13 000 дан камроқ; 22 округда 20 000 дан кўпроц; 25 округда 21000 дан кўпроқ; 17 округда 22 000 дан кўпроқ; 11 округда 23 000 дан кўпроқ; Ху, Вулвергемп- тон, Лштон андер-Лайн ва Престонда 24 000 дап кўпроқ; Ноттин- гем, Сюкпорт ва Брадфордда 25 000 дан кўироқ; Уисбичда 26 001 ва Манчестерда 26125 тадир127). 1861 йилда ўтказилган расмий врач текширишларининг кўрсатишича, ўлимнинг бунчалик кўпли- 13*) «Children’s ЕпнЮмшгИ Ccmmission. 3 rd. Report». London. 1864 p 53 м is
12e) ўша жойда, «5th Report», p. XXII, № 137- № 15‘
127) «Sixth Report on Public Hialtli», London, 1864, p. 34.


392ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ НУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
гига сабаб маҳаллий шароитларни ҳисобга олмаганда, асосан она- ларнипг уйдан ташқарида ишлаганлиги ва бунинг натижасида бо- лаларга царай олмаганлиги, уларга яхши муомала қилиймаганлиги, жумладан болаларга ўзига мувофиқ овқат берилмаганлпги, овқат- нииг камлиги, уларга афъюнли дорилар берилганлиги в| шу каби- лардир; бунга япа оналарнинг табиатига хилоф равишда? ўз болала- ридаи бсгоналаштирилганлиги, сўнгра эса болаларга атайлаб кам овқат берилганлиги ва уларнинг заҳарланганлиги кўшилади 128). Аксинча, деҳқончилик округларида, «хотиплар иш билар кам маш- гул бўлгаи жойларда ўлим процепти ҳам жуда камдир»<129). Лекин 1861 йилги текшириш комиссияси шуядай бир кутплмагаи хуло- сага келдики, бу хулосага кўра, Шимолий деягиз соҳилида жой- лашган ва пукул деҳқопчилик билан шуғулланадиган баъзи бир окру]ларда бир ёшгача бўлган болалар орасидаги ўлим бу жиҳат- дак донг чиқарган фабрика округларидаги ўлим нормаспга етасз- гап. Шуиинг учун бу ҳодисани ўз жойида ўрганиш масаласи доктир Жулван Хантерга топширилган эди. Уеииг ҳисоботп «Sixth Report on Public Health»ra илова цилингап 130). Ўша вақтгача болаларнинг қирилишига безгак ва пастлик ҳамда ботқоқлик жойларга хос бўл- ган бошқа касалликлар сабаб бўлмоқда, деб фараз қплар эдилар. Бу текшириш бутунлай тескари хулосага олиб келди, чуноичи,
«безгакпипг тугатплишига сабаб бўлгаи парса, яъпи цишда ботдоқликдан ва ёзда кам ўтли яллсвдан иборат ерларпинг серҳосил экпнзорларга айлаи- тирилиши эмадигап болалар ўртаспда ўлпмип ҳаддан ташқари кўпайтпрпб юборди» 131).
Доктор Хаптер бу округда ишлаётган 70 врачнинг фикрипи сў- рагапда,- улар бу масалада «Жуда ҳам якдил» бўлгаплар. Яъни, бу ерда деҳқончилик соҳасида революция бўлпши билан бир вақтда сапоат системасига ҳам асос солиигап.
«Бўйи етгап қпзлар ва ўспирпплар бплап бирга ишлайдигап эрли хотип- ларни «gangmeister» деб аталадиган ва бутуи группапи ёллаш тўғрисида шартлашадкган алоҳида бир шахс йпғиб олиб, маълум бир сумма бараварига ижарачп ихтиёрига топширади. Бу группалар кўлппча ўз дишлоқларидан жуда кўп миля узоқликдаги жойларга кўчиб кетадилар; эрталаб ва кечқуруп уларни қишлоқ йўлларида учратиш мумкин; хотии-дизлар юбка ва шупга мувофик кофта ва этик, баъзан эса шим кийгап бўлиб, кўрпиишда жуда ба- қувват ва соғломдирлар, лекип одат бўлиб қолган ахлоқсизлик уларни бузиб ^ўйган ва улар ўзларшшиг буидай фаол ва мустадил ҳаётга бўлгап муҳаббат- лари упда ҳолдап тойиб ётган болаларига зарар келтирпшл тўғриспда сира ҳам ўпламайдилар» 132).  12 * * * * * * * * * *
12*) «Бундаи ташцари, у» (1861 йилги текшириш) «... шу нарсани кўрсатдики, бу
шароитларда, оналар фабрика иши билан бапд бўлганликлари натижасида, болаларга
яхши царалмаганлигидан ва яхши парвариш қилинмаганлигидан улар ўлади, оналар
ўз болаларига бўлган табиий ҳисларини шу дадар йўқотадиларкп, улар болаларининг
ўлимидаи одатда қайғурмайдилар, баъзан ҳатто... ўзлари тўппа-тўғри ўлимга сабаб
Д°Раларни кўрадилар» (ўша ерда>.
J «?«xth Report on Public Health». London, 1834, p. 454.
mortaiirv n? Jnlnn?’ 454 ’ 462’ ёстлар. «Reports by Dr Henry Julian Hunter on the excessive
m° i*iV Q Olniniants in sorne rural districts of England».
.32? i - 11 ReP°rt on Public Health» London. 1864, p. 35, 455, 456-
,32) >uia китоб, 456-бет.


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
393
Фабрика округларидаги ҳодисаларнинг ҳаммаси: ниқобланган тарзда болаларни ўлдириш ва болаларга афъюнли дорилар едириш бу ерда япаД|а кучлироқ даражада кузатилмовда 133).
«Апглия М^хфпй кенгашппппг133 инспектори ва аҳоли соғлпғи тўғриси- даги ҳисоботл^рипнг бош редактори доктор Саймои: «Менинг катта ёшли хотпнларипнг рапоатда кепг кўламда ишлашидан пайдо бўладигаи иллат бплан танпшувим бу фактга пафрат билап қарашимпи oiyiaiu учуп хизмат цилиши лозим>>» 134), дейдп. «Ҳақпқатаи ҳам» — дсб хптоб қиладн фабрика ипспектори Р. Бейкер бир расмий ҳисоботда,— «агар эрга чиққан, оиласп бор ҳамма хотипларга ҳар қапдай фабрикада ишлаш ман килипса, бу парс-а Аиглиянипг мапуфактурали округлари учуи бахт бўлади» 135).
Хотинлар ва болалар меҳпатини капиталистик асосда эксплуа- тапия қилишдан келиб чиқадигаи маънавий майпблик Ф. Эпгельс- тшнг «Англияда ишчилар синфинппг аҳволи» деган асарида ва бош- ца авторларнинг асарларида жуда мукаммал тасвир қилиб берилгап, мен бу ерда бу нарсани фақат эсга солиш билапгииа ки- фоялаиаман. Балоғатга етмаган кишиларни цўшимча киймат ҳосил қпладигап оддий машиналарга айлантириш йўли билап сунъийра- впшда барпо қилипадиган интеллектуал ёввойилик кишипипг ақли- Ш1 ўз ҳолича, унинг ривожланиш қобилиятининг ўзига, табипй самарасига зарар етказмайдиган цилиб колдирадиган табиий подон- ликдан фар^ қиладиган бу ёввойилик, виҳоят, ҳатто инглиз парла- монтини ҳам, 14 ёшгача бўлган болалардан саиоатнпнг фабрлка копунларига бўйсундирилган ҳамма тармо^ларида «унумли» фой- даланиш учун уларнинг бошланғич маълумот олишларипи мажбу- рий шарт деб эълон қилишга мажбур этди. Фабрика қонунларииипг тарбияга оид деб аталадиган моддаларининг палапартпш озилгаи- лши, бу мажбурий таълимга қараб турадиган маъмурий агпгарат- пипг йўқлиги ва натижада бу мажбурий таълимиинг кўп ҳолларда яна хомхаёлга айлапиб кетиши, фабрикантларнинг ҳатто таълим туғрисидаги бу ^онунга ҳам ^арши чиқишлари ҳамда уларпипг бу конуипи четлаб ўтиш учун хизмат киладигаи ҳар хпл макр-ҳийла- лар ишлатишларн калиталистик ишлаб чицаришнинг моҳиятини равшаи кўрсатиб беради.
«Фадат т^опун чпқарувчи ҳокимиятпп айблашга тўғрл келадп, чунки у алдовчи қонун (delusive law) чиқарди, бу қонун болалар тарбияси тўғрисида ғамхўрлик қилгандай бўлиб кўринса ҳам, унда бу мақсадга эришшппи таъ- мип қпладиган бпроита ҳам модда йўқ. Бу қопунда, «болалар мактаб деб аталадигац бинопинг тўрт девори ичида ҳар куни маълум соат» (3 соат) «цамалпб ўтпришлари лозпм ва болаларшшг хўжайпни бу шшпшг бажарил- 133) Англияпипг фабрика округларида ҳам, деҳқончилик округларпда ҳам, катта ешли эркак ва аёл ишчиларнинг афъюн истеъмол қилишлари борган сари кучаимодда. «Афъюн сотишни кўпайтириш... баъзи бир кўтара савдо қилувчи уддабурон савдогар- ларницг асосий мақсадидир Дорихона эгалари афъюнни энг чақдои товар деб ҳцсоб- лайдилар» (ўша китоб, 459-бет). Афъюн едириладиган эмизикли болалар «кичкина- гина чолдай буришиб ёки маймунчадек бужмайиб қоладилар» (ўша кнтоб, 460-бет). Ҳиидистон билан Хитой Англилдан ана шу тариқа қасос олмодда.
1;ц) Ўша китоб, 37-бет. л ,
135) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 18b-», p. 59. Бу фабрика инспоктори илгари врач бўлган.
26-516


394 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ганлиги тўғрисида ўқитувчи сифатида қўл қўядигаи шахсдаи ҳар ҳафтада гувоҳнома олиб туриши лозим, деган гапдан бошқа ҳеч нарса йўқ» 136).
1844 йилда фабрика қонунининг тузатилган нап£ри чицқанга қадар болаларнинг мактабга қатнашлари тўғрисида шундай гувоҳ- номалар учрар эдики, уларга ўқитувчилар имзо ўр^ига кўпинча крест аломати цўяр эдилар, чунки уларнинг ўзлари) хат ёзишни билмас эдилар. (
«Ана шупдай гувоҳномаларии берадиган бир мактабга бсфганимда, ўқи- тувчининг иодонлигини кўриб ниҳоятда таажжубландим ва уидап: «Хўш, айтииг-чи, ўқишпи биласизми?» деб сўрадим»,— «Умумаи бпламап (summat) »t деб жавоб берди. У ўзипи оқлаш учул яиа: «Ҳарҳолда меи ўз ўқувчиларим- га қарагапда кўпроқ биламан», деди.
1844 йилги қонунни тайёрлаш вақтида фабрика инспекторлари мактаб деб аталадиган муассасаларнинг шармандали аҳволда экан- лигидан шикоят қилган эдилар, улар мактабларнинг гувоҳнохчала- рини цонунга мувофиқ жуда тўғри деб танишга мажбур эдилар. Лекип ииспекторлар эришмокчи бўлган нарса фақат шу эдики, 1844 йилдан бошлаб:
«ўқитувчи мактаб гувоҳномасига рақамни ўз цўли билан ёзиши, ditto [шупингдек] ўз исми ва фамилиясини ўз қўли билан ёзиши лозим эди» 137).
Шотландия фабрика инспектори сэр Жон Кинкейд ҳам, ўз хиз- мат тажрибасига асосланиб, худди шундай ҳолларии айтиб беради.
«Биз борган биринчи мактаб Анн Киллин деган хонимнинг дарамо- ғида экан. Мен ундан ўз фамилпяспни ёзнб беришини илтимос қилга- нимда, у С ҳарфидан ёзишга бошлаб, дарров хато қилди ва шу опдаёқ, ўзишшг фамплпясп К ҳарфидан бошлапишипи айтиб, хатосшш тузатдп. Лекип упипг мактаб гувоҳномалари дафтарига қўйган имзоларипи кўздан кечиргапимда, унинг ҳар хил имзо қўйгаилигини кўрдим, шу билап бирга упииг хатп у болаларнп ўқпта олмаслпги тўғриспда ҳеч қапдай шубҳа туғ- дирмайди. Сипф журиалини тутишпи билмаслигипи упииг ўзи ҳам бўйпига олди... Пккинчи мактабда бўйи 15 фут ва эии 10 фут келадпган мактаб хонасппп ва унда 75 та боланипг аллақандай тушуниб бўлмайдигаи бир нарсапи ҳижжалаётгаипни кўрдим» 138). «Бироқ болалар мактабда бплим ол- май, балки мактаб гувоҳномалари оладигаи бундай практика фақат шупдай аянчли жойлардагина учраб қолмайдп,— етарли даражада тайёргарлиги бор ўқитувчилар ўқитадигаи мактаблар ҳам кўп, лекин уч яшардап бошлаб ҳам- ма ёшдаги болалар ақлга спғмайдиган даражада аралаштириб юборплгани- дан, ўқитувчинпиг бутуп ҳаракатп бекорга кетади деса бўлади. Ўқитувчи- шшг моддпй аҳволи, жуда яхшп деганда, қашшоқ одампикидай, ҳаммаси унинг қўлига тушадигап пепслариинг сонига боғлиқ; у мактабхопапи бо- лалар бплан қанча кўп тўлдирса, шунча кўп пепс оладп. Бунга япа мактаб жиҳозипппг камбағаллигп, китоблар ва бошқа ўқув қуролларппинг камчил- лиги, хопадаги бузуқ ва жирканч ҳавоиинг энг камбағал болаларга жуда ёмон таъсир қилпши қўшиладп. Мен бундап мактабларпинг кўппда бўлдим Д’) Леонард Хорнер «Reports of Insp. of Fact, for 30 th. April 1857», p. 17 да.
‘?(>°нард Хорнер «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1855», p. 18, 19 да.
) Сэр Жон Кинкейд «Reports of lnsp. of Fact, lor 31 st October 1858», p. 31, 32 да.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
395
ла уларда жуда кўп болаларнинг мутлақо ҳеч иарса қилмаётганликларинп кўрдим; шундай бўлса ҳам, улар мактабга қатнамоқдалар, деб гувоҳиома бёрилади ва улар билим олган (educated) болалар деб расмий статпстикага киритилади» 1Э?).
Шотланд^яда фэбрикантлар мактабга цатнашлари лозим бўлган болаларни эдумкин цадар ишга олмасликка ҳаракат циладилар.
«Фабрикантларнипг болаларни ўқитиш тўғрисидаги қарорларпп сира ҳам ёқтирмагапликларини исбот қилиш учуп аиа шупинг ўзи кифоя қилади» 14°).
Махсус фабрика цонунига бўйсундирилган читга гул босиш корхоналарида ва шунга ўхшашларда бу ҳол жуда ҳунук ва жир- каич бир формага кирган. Бу қонуннинг моддаларига кўра,
«ҳар бир бола бундай читга гул босиш корхопаларига кирпшдан аввал камида 30 куи мактабга қатиаши ва бевосита ишга киришдан олдип 6 ой .давомида камида 150 соат ўқимоғи лозим. Бола читга гул босиш корхонасида ишлаган вақтида ҳар ярим йилда 30 куи ёки 150 соат мактабга қатнамоғи лозим... Мактабга эрталаб соат 8 билан кечқурун соат 6 ораспда бориб ке- лиши керак. Болаиинг мактабда бир купда 2’/2 соатдаи кам ёки 5 соатдан ортиқ бўлгап вақти юқорида айтилгаи 150 соат ҳисобига кирмайди. Одат- даги шароитларда болалар мактабга 30 кун давомида эрталаб ва кечқурун бориб, кунига 5 соатдан ўқийдилар, 30 куп мобайнида қонупда кўрсатилган 150 соат ўқиб, ўзлари айтганлари^ек, китобларипи ўқиб тамом қилганлари- дан кейин, яна корхонага қайтиб келиб, яиа 6 ой пшлайдилар, япгидан мактабга бориш муддати келиши биланок, япа мактабга бориб, китобларини япа ўқиб тамом қилгуиларигача мактабда қоладилар... Қопупда кўрсатилган 150 соатшг мактабда ўтказгап болаларипнг жуда кўпи читга гул босиш корхонасида олти ой ишлаганларидан кейип мактабга яиа қайтиб келган- ларида ҳамма нарсани бошидан бошлашлари керак... улар ўтгап галда мак- табда ўрганган парсаларипинг ҳаммасиии упутиб қўядилар, албатта. Читга гул босадиган бошқа корхоналарда мактабга қатиаш фабрикада ишпинг боришига, унппг эҳтиёжларпга батамом боғлаб қўйилган. Ҳар ярпм йилда талаб қилииадиган соатлар сони боланииг мактабга қатпаган 3—5 соатларини цўшиб ҳисоблаш йўли билаи ҳосил қилииади, бу соатлар бутуп ярпм йилга тақсим қилпнпши мумкпн. Масалан, бпр кун мактабга эрталаб соат 8 дан Игача борилади, иккинчи куп кундузи соат 1 дан 4 гача борилади; бола бир печа кун мактабга келмагапдан кейпп, яна соат 3 дап кечқурун соат 6 гача келади; сўигра у 3 ёки 4 кун ёки бир ҳафта мактабга босим қатпаб, яна 3 ҳафта ёки бутуп бир ой келмай қўяди-да, корхона эгасп тасодифаи болага муҳтож бўлмай қолган кунларда яна бир неча соат ишга келпб кета- ди; шундай қилиб 150 соат жам бўлгунча болани гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёққа, мактабдап фабрикага, фабрикадан мактабга теитирата берадилар (buffet)»139  * 141)
139) Леонард Хорнер «Reports etc. lor. 30 th April 1857», p. 17, 18 да.
uo) Cap Ж. Кинкейд «Reports of Insp. etc. for 31 st October 1856», p. 66 да.
141) A. Редгрейв «Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1857», p. 41, 42 да. Апглия саноатилииг фабрина конунига (ҳозиргина ran борган читга гул босиш фабрикалари тўғ- рисидаги нонунга эмас) аллақачоноқ бўйсунган тармокларида таълим ҳақидаги царорларга вўрсатилган наршилинларга нейинги йилларда маълум даражада барҳам берилди. Фабри- ка цонунига бўйсундирилмаган саноат тармоқларида эса ойна ишлаб чицарувчи фабрикант Ж. Геддес томонидан айтилган фикрлар ҳали ҳам ненг тарвалган бўлиб, у киши тергов комиссиясининг аъзоси Уайтга бундай ўгит берган: «Меиинг финримча, кейинги йилларда ишчилар синфининг бир қисми олаётган натта билим емэн оалодир. Бу билим ишчиларни >нуда ҳам мустақил цилиб кўнди. шунинг учун хавфлицир» («Children’s Employment Commission. 4th Report». London, 1865, P- 253).


396 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ,—Ш1СБИЙ ДЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Мзшлна, кўпгина болалар ва хотинларни комбинациялашган ишчи персоналга қўшиб, мануфактурада эркак ишчининг капитал зулмига кўрсатган қаршилигини, ииҳоят, енгади142).
I
Ь) ИШ КУНИНИНГ УЗАЙИШИ
Агар мапшна меҳнат унумдорлигиии оширшпнинг, яъни товар ишлаб чиқариш учун зарур бўлган иш вақтини камайтиришнинг энг қудратли воситаси бўлса, у ҳолда машина, капиталнинг ҳоми- ли сифатида, даставвал бевосита ўзи эгаллаб олган барча саноат тармоқларида иш кунини ҳамма табиий чегаралардап ҳам узай- тирмок учуи энг ^удратли воситага айланади. Машина, бир томон- дан, капиталнинг бу доимий тенденциясига тўла эркинлик бериш учун янги шароит туғдиради; иккинчи томондан — капиталнинг бошқалар меҳпатига бўлган ташналигини кучайтирадиган янги са- баблар туғдиради.
Даставвал меҳнат воситасинииг ҳаракати ва фаолияти машина- да ишчига нисбатан мустацил характерга эга бўлади. Меҳнат во- ситаси ўз-ўзидан саноат perpetuum mobile [абадий юритгичига] ай- ланади. У, агар ўз ёрдамчилари бўлган одамлардап иборат маълум табпий чегараларга, бу одамлар танасияинг заифлигига ва улар- нпнг ўзбошимчалигига дуч келмаганда эди, узлуксиз ишлаб чиқа- равергаи бўлар эди. Капиталист капиталдан иборат автоматпинг онг ва иродасидир,— шунинг учун меҳнат воситаси капитал сифа- тида ўзига каршилик кўрсатадиган, лекин эластик бўлган инсон та- биатииииг монелик килиш ҳаракатини минимум даражага туши- ришга интилади 143). Машинада шплашнинг осон бўлиб кўриниши, шупингдек хотин-қизлар ва болаларнпнг кўнувчанлиги ва итоат- корлиги бу моиелик қилиш ҳаракатипи усиз ҳам бўшаштириб қўй- гандир 144).
Н2) «Фабрикант 3. жаноблари менга буидай деди: мен ўз механик тўқув стаюок- ларимда фақат хотинларга иш бсраман; мен эрга чиққан хотииларии, айниқса оилани боқадиган хотинларни афзал кўраман; улар эрсиз хотииларга қараганда анчагина эътиборли ва итоаткордирлар, улар зарур тирикчилик воситаларини топмоқ учун ўзларинииг бутун кучларипя сарф қилишга мажбурдирлар. Шу тариқа фазилат — хотинларга хос бўлган фазилат уларнинг ўзига зарар цилади, шу тарица, уларнинг табиатчдагч ахлоқнй ва нозик томонлар уларгш цул қилиш воситасига, азоблаш манбаига айланади» «Ғп Hours’ Factory Bill. The Speech of Lord Ashley, 15th March». London. 1844, p. 20).
*43) шматбаҳо мапшналар непг таркалгаи вацтдан бэшлаб кишчни узининг уртача ғучидап ортицча ишлашга мажбур цилишдп» (Robert Owen. «Observations on the effect of ihe manufacturing system», 2nd ed. London, 1817 [p. 16]).
•«) Бирор нарсанинг тажрибада биринчи кўрилган формасини асос қилиб к.абул этишга мойил б?лган инглизлар, кўпинча, фабрикаларда иш вақтининг узун бўли- шига — фабрика 'системаси вужудга келаётган пайтда капиталнинг жуда кўп кам- багал ва етим болаларни етимхоналарга шафқатсизлик билан тўплаганлиги ва шу йўл билаи тамомила итоатлп одам материалини кўлга киритганлиги сабаб бўлди, дсб ҳисоблайдплар. Масалан, ўзи инглиз фабрикаити бўлган Фильдсн бундай дейди: «Равшанки, иш кунининг узаьишига мамлакатнинг ҳар хил жойларидан отшб ке^ линган бо^имспз болаларнинг нихоятда кўплигп сабаб бўлди, бунинг натижасида хўжаймплар ишчиларга боғлиқ бўлишдан қутулдилар ва шу бахтсиз болалар ёрда- мила узоц вақт мсхнат қилиш одатини ўрнатдилар ва бу одатпи жуда осонлин билан ўз кўтпниларига кабул «илдира олдилар» (J. R ielden. «The Curse ot the Factory System» London, 1836, p. ‘11/ Хотин-кизлар меҳнати тўгрисида фабрина инспектори Сандерс 1844 йилги фабрика хисоботида бундай дсйди;.йшчи хотин-циз орасида шундайлар борни, улар, бир н<ча нундан -гашцари, бир канча ҳафталар давомида эрталаб соат 6 дан кечаси


XIII БОБ,— МАШИНАЛАР ВА Й.ИРИК САНОАТ
397
Биз кўрдикки, машинанинг унумдорлиги қийматнинг машина томонидан маҳсулотга кўчириладиган таркибий қисмининг миқдо- рига тескари проиорциопалдир. Машина ишлайдиган давр қанча* узуи бўлса, машина томонидан қўшиладиган қиймат тақсимлана- диган маҳсулот массаси ҳам шунча кўп бўлади ва унинг товар бирлигига кўшадиган циймати шунча кам бўлади. Машинанипг ак- тив ишлаш даври эса, афтидан, иш куни узунлигини ёки кундалик меҳнат процесси узунлигини бу процесс такрорланган кунлар со- нига кўпайтириш билан белгиланади.
Машипаларнинг ейилиши улардан фойдаланиш вақтига асло математик апицлик билан мувофиқ келавермайди. Лекин бупдай1 мувсфиқлик бор деб тахмин қилинганда ҳам, 7!/2 йил давомида ҳар куни 1G соатдан ишлаган машипанинг ишлаб чиқаришда қат- пашган даври ва жами маҳсулотга қўшган қиймати худди шу машинанинг 15 йил давомида кунига 8 соатдан ишлагаиида :қўша- диган цийматига баравар бўлади. Лекин биринчи ҳолда машинанипг циймати иккинчи ҳолдагига цараганда икки марта тезроц такрор- ҳосил қилииган бўлар эди ва капиталист иккинчи ҳолда бу маши- иа билан 15 йил ичида цўлга киритадиган қўшимча қийматпи биринчи ҳолда ТУг йил ичида цўлга киритган бўлар эди.
Машипапинг моддий ейилиши икки хил бўлади. Биринчисп,— монета муомалада юриб ейилганидек,— машинанинг ишлагилиши натижасида рўй беради, иккинчиси,— қилич қинида туриб заигла- ганидек,— ишлатилмаганлиги натижасида рўй беради. Иккиичи ҳолда машина стихия қурбони бўлади. Биринчи ҳолдаги ейилиши машииапииг ишлатилишига оз ёки кўп даражада тўғри пропор- ционал бўлади, иккинчи ҳолдаги ейилиши — машинанинг ишлати- лпшига маълум даражада тескари пропорционал бўлади145).
Лекин машпна моддий ейилишдан ташқарп, масалап, маънавий жиҳатдан ҳам ейилади. Айни конструкциядаги машипа арзон баҳо бплап такрор ишлаб чицарилиши ёки бу билан яхшироқ машиналар конкуренция цилиши натижасида бу машина алмашув қийматини йўкслади146). Ҳар иккала ҳолда ҳам, машина қанчалик янги ва яроқли бўлмаспн, энди унинг қиймати унда ҳақиқатда буюмлашган иш вақти билан белгиланмасдан, балки уни эндиликда такрор иш- лаб чиқариш учун ёки ундан яхшироқ машинани такрор ишлаб чиқарвш учун лозим бўлган иш вақти билан белгилапади. Шунииг учуп машииа озми-кўпми ўз кийматинп йўқотади. Машипаиипг бутуп 1<иймати такрор ҳосил қилинадиган давр қанча қисқа бўлса, соат 12 гача ишлашади ва овкатланип! учун 2 соатдан вамрок ваьт танаффус ғилвтади, шу сабабдац уларнинг ҳафтада 5 нун давомида ҳар i ун yiiia бориб ьч-лишлари ва ў]мнда< ётиб дам олишлаги учун 24 соатдан 6 соат ғсолади, холс-с».
14Ь) «Мсталл м( хавизмнинг втпламаслиги натья.асида унгнг позик ссрҳаракат цисмла- рига... зарар етказилипш (Ure. «Philosoj liy of Manufactures, p. 281).
146) Юқирида айтиб ўтплгап «Манчестер иигирувчиси» («Times», 1862 йил 26' ноябрь) «биринчи хил машиналар батамом ишдан чицмасдан бурун бу машиналар* нинг бошқа янги ва яхшироқ конструкциядаги машиналар билан алмаштирилиши. натижасида ’ доимо пайдо бўлиб турадиган зарарларни қоплаш учун белгилангат нарсани (ran «машиналарни ейилди деб ҳисоодан ўчириш» тўғрисида боради)» машипалар учун қилинган чикимлар жумласига киритади.


398 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.—НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
унинг маънавий жиҳатдан ейилиш хавфи шунча кам бўлади, иш кучи қанча узун бўлса, бу давр шунча қнсқа бўлади. Агар бирон- бир ишлаб чиқариш тармоғига машиналар биринчи марта кирити- лаётгаи бўлса, уларни арзон қилиб такрор ишлаб чиқариш учун би- рип-кетин янгидан-янги методлар пайдо бўлади 147) ва ёлғиз айрим т^исмлар ёки аппаратларгина эмас, балки бутун конструкция ҳам ана шу йўсинда янгидан такомиллаша боради. Шунинг учун маши- на умрининг биринчи даврида иш купини узайтиришни талаб қила- диган бу алоҳида мотив жуда зўр таъсир кўрсатади !43).
Бошца шароитлар бпр хилда бўлганида ва иш кунининг узуп- лиги ўзгармай колганида, сон жиҳатдан икки марта кўп ишчиларни оксплуатация килиш доимий капиталнинг машиналар ва бииоларга сарф қилинадиган кисмпии ва хом материал, ёрдамчи материаллар ва ҳоказоларга сарф қилинадиган қисмини ҳам икки марта оши- ришни талаб цилади. Иш куни узайиши билан ишлаб чиқариш кў- ламп ортади, лекин капиталнинг машина ва иморатларга сарф ци- липгаи қисми ўзгармай цолади!49). Бунинг натижасида қўшимча циймат ортибгина қолмайди, балки уни олиш учун зарур бўлгап ха- ражатлар ҳам камаяди. Албатта, ҳар сафар иш куни узайтирилга- пида, умуман бу ҳол озми-кўпми намоён бўлади, лекин бу ерда у янада кўлроқ ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир, чунки капиталнинг меҳнат воснтасига айланадиган қпсми бу ерда умуман каттароқ рс»ль ўйнайди150). Ҳакиқатан ҳам, машинали ишлаб чиқариш ри- вожланиши билаи капиталнинг доимо ўсиб борадиган кисми шун- дай бир формада банд бўлиб коладики, бу формада капиталнинг бу қисми, бир томондан, қийматни кўпайтириш учун доимо ишлати- лиши мумкин бўлади, иккинчи томондан эса, у жонли меҳнат би- лан алоцасини узиши биланоқ ўзининг истеъмол қийматини ва алмашув кийматини йўқогади.
Инглпз пп газлама магнатп жаиоб Ашуорт профессор Нассау У. Сениор- га ўгит бериб, бупдай дейди: «Деҳқон белкурагпии ерга ташлагапида, бу вақт ичида 18 пенслик капиталпи бефойда килиб қўяди. Кишиларимиздаи» (яъни фабрика ишчиларпдан) «биттасп фабрикани ташлаб кетганида, у 400 000 фунт стерлингдан иборат капитални бефойда қилиб қўяди» 151).
Н7) «Умуман, янги ихтиро қилинган машинанинг биринчи нусхасини ясаш иккин- чисини ясашга қараганда қарийб беш марга қимматга тушади, деб ҳисоблайдилар» (Babbage, цитата келтирилаётган асар, 349-бет).
и«) «Бир неча йил мобайнида тюль ишлаб чиқаришда шу қадар кўп ва жиддий такомиллаштиришлар амалга оширилдики. дастлаб 1 200 фунт стерлинг турган ва яхши с.ақланиб колган машина бир неча йилдан кейин 60 фунт стерлингга сотилди... Машииалар кетма-кет шунча тез такомиллашиб бордики, машинасозлар дўлидаги машиналар қуриб тамом қилинмасдан қола берди, чунки^ янада яхшироқ ихтиролар вужудга келгани туфайли, улар эскириб қола берди». Бундай алғов-далғов даврда тюль фабрикантлари аввалги 8 соатлик иш кунпни узайтириб, ишчиларнинг 2 сме- насини 24 соатгача узайтирдилар (ўша китоб, 233-бет).
Н9) «Уз-ўзидан равшанки,.. бозор чаққон ва касод бўлганда ҳамда талаб кўпайиб ва камайиб турганда доимо шундай ҳоллар учраши мумкинки, қўшимча хом мате- риални пшлаш учун янги иморатлар қуришга ва янги машиналар олишга қўшимча харажатлар талаб қилинмаса,.. фабрикант амалдаги асосий капитални орттирмасдан, қушимча оборот капиталини ишлатипш мумкин» (R. Torrens. «On Wages and Combinution». London, 1834, p. 64).
1J°) Текстда кўрсатилган холат бу ерда тўлароқ тасаввур ҳосил қилиш учун кел- тирилмоқда, чунки фойда нормасини, яъни ғўшимча қийматнинг бутун авансланган капиталга нисбатини мен фақат учинчи китобда баён қиламан.
lBl) Senior. «Letters on the Factory Act». London, 1837, p. 14-


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
399>
Ўйлаб кўринг! 100 000 фунт стерлингдан ибораг капитални бир лаҳзагина бўлса ҳам «фойдасиз» цилиб қўйиш-а! Умуман «киши- ларимиздан» бирортаси фабрикани қачон бўлмасин ташлаб кетиши сира йўл қўйиб бўлмайдиган ҳолдир! Машинали ускуналар ҳаж- мининг ўсиб бориши,— дейди Ашуортдан таълим олган Сениор,— иш кунини доимо узайтириб бориш «орзусини» туғдиради 152).
Машина иш кучи қийматини бевосита пасайтириши билан ва. иш кучини такрор ҳосил қилиш учун зарур бўлган товарларни арзонлаштириб, иш кучини билвосита арзонлаштириши билангина иисбий қўшимча қиймат ҳосил ^илиб қолмайди, балки машииа би- ринчи марта, онда-сонда ишлатила бошлаганда ҳам машина эгаси ишлатадиган меҳнатни самаралироқ меҳнатга айлантириши, маши- иа маҳсулотининг ижтимоий қийматини унинг индивидуал цийма- тидан ошириши ва шу тариқа капиталистга иш кучинипг бир кун- лик кийматини бир кунлик маҳсулот кийматинипг писбатан оз қис- ми билан қоплаигга имкон бериши билан ҳам нисбий қўшимча қий- мат ҳосил қилади. Шунинг учун ўша ўтиш даврида, яъни машинали ишлаб чиқариш ўзига хос бир монополия бўлиб қолган чоқда, фой- да ҳаддан ташқари микдорга етади ва капиталист иш кунини мумкин; цадар узайтириш йўли билан «ғанимат фурсатдаи» 134 мумкин қа- дар яхшироқ фойдаланишга ҳаракат қилади. Фойда кўпайган сари янада кўпроқ фойда олишга ташналик кучая боради.
Машина ижтпмоий ишлаб чиқаришнииг маълум тармоғига ҳар томонлама тарқалгандан кейин, машина маҳсулотининг ижтимоий қиймати унинг индивидуал циймати даражасигача пасаяди, бу чоқ- да шундай бир қонун ўз таъсирини кўрсата бошлайдики, бу қонуига мувофиц, ^ўшимча киймат капиталистнинг машина билан алмаш- тиргап иш кучларидан эмас, балки, аксинча, шу машинада ишлата- диган иш кучларидан ҳосил бўлади. Қўшимча қийматнинг манбаи. каниталпинг фақат ўзгарувчи қисмидир; биз юцорида кўргап эдик- ки, қушимча циймат икки фактор билан: қўшимча киймат нормаси ва айни бир вақтда ишда банд бўлган ишчилар сони билаи белги- ланади. Маълум узунликдаги иш кунида қўшимча қиймат нормаси иш кунииинг зарур меҳнатга ва қўшимча меҳнатга қандай нисбатда бўлиниши билан белгиланади. Айни бир вақтда ишда банд бўлган ишчиларнинг сони эса, ўз навбатида, капиталнинг ўзгарувчи қис- мининг уиинг доимий қисмига нисбатига боғлиқ. Энди равшапки, машинали ишлаб чиқариш меҳнатнинг унумдорлик кучи ошувидан фойдаланиб, цўшимча меҳнатни зарур меҳнат ҳисобига қанчалик 152) «Асосий капиталнинг оборот капиталидан ортиқ бўлиши... иш кунини узайти- риш орзусини туғдиради». Машинали ускуналар ва шу кабилар ^ҳажми кўпайгав' сари «иш кунини узайтириш мотивлари ҳам кучая боради, чунки бу — асосий капи- талнинг нисбий кўпайишини фойдали қилишнинг бирдан-бир воситасидир» (ўша китоб, 11—14-бетлар). «Ҳар қандай фабрикада турли харажатлар, масалан, рента, маҳаллий ва давлат солиқлари, ёнғиндан страхованис ҳақи, ҳар хил доимий ишчи- ларга тўланадиган иш ҳақи, машиналарнинг ейилиши билан боғлиқ бўлган чиқим- лар ва бошқа бир қанча харажатлар бор бўлиб, булар, фабрикада иш кунининг узув< ёки қисқа бУлишидан қатъи назар, ўзгармасдан цолаверади ва ишлаб чиқаришнинг ҳажми канча ортса, бу харажатларнинг фой дага писбати шунча камаяди» («Reports ot the- Insp. of Fact, for 31st October 1862», p. 19).


400 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
оширса ҳам, у бу натижага фақат айни капитал ишлатаётгаи иш- чилар сопиии камайтириш йўли билангина эришади. Машинали ишлаб чиқариш илгарилар ўзгарувчи кагштал бўлган, яъни жонли иш кучига айланган капиталнинг бир цисмиии машинага, яъни ҳеч .каядай цўшимча ь;иймат ҳосил қилмайдиган доимий капиталга ай- лаптиради. Лекин, масалан, 2 ишчидан 24 ишчининг берадиган кўшимча кийматини сиқиб олиб бўлмайди. Агар 24 ишчинииг ҳар цайсиси ҳар бир ўн икки соатлик иш вактида бпр соатлик цўшимча меҳнат берса, унда уларнипг ҳаммаси биргаликда 24 соатлик қў- ;Шймча меҳнат беради, ҳолбуки иккита ишчинииг бутун меҳнати ҳаммаси бўлиб 24 соатпи ташкил килади. Шундай цилиб, цўшимча .кпймат ҳосил цилиш учун машина ишлатишда шундай бир имма- пент зиддият борки, машиналар маълум миқдордаги капитал етка- зиб берадигап кўшимча қийматпинг нкки факторидан бирини, кўшпмча қиймат нормасини оширади, оширганда ҳам улар фақат бошқа фактории, ишчилар сонинп камайтириш йўли билан ошира- ди. Машмналар саноатпинг маълум тармоғига ҳар гомонлама тар- ^алгандаи кейин машина ишлаб чиқарадиган товарнинг қиймати бу турдаги ҳамма товарларнипг ижтимоий кийматини тартибга со- ладиган цийматга айлангап вақтдагина бу имманеит зиддият юзага 'ЧИ1\адн; капиталист англамайдигап худди ана шу зиддият 153), ка- питални эксплуатация к4илинаётган ишчилар сонининг нисбий ка- .майишпни факат нисбий қўшимча меҳнаг билангпна эмас, балки абсолют кўшимча меҳпат билан ҳам тўлдириш учун иш кунипи ниҳоятда чўзишга яяа мажбур қилади.
Шупдай қилиб, машиналарнинг капиталистик усулда татбиқ қп- .лиииши, бир томондан, иш кунипи беҳад узайгира бориш учуняиги кучлп мотивлар туғдиради ва меҳиат усулининг ўзини ҳамла иж- тимоий ишчи организми характерини шундай бир тарздп револю- .циоплаштирадики, бунинг нагижасида иш кунини узайтириш май- лига қарши кўрсатиладигап ҳар қандай қаршиликни синдиради; иккиичи томопдан,— илгарилар ишчилар синфичинг капитал қўли остида бўлмаган табацаларппп қисман капиталга бўйсупдириб, дис- маи мапшпа томонидап сиқпб чиқарилган пшчиларни ишсиз қолди- риб,— ортикча пшчи аҳолини вужудга келтпрадики 15i), бу аҳоли калктал айтган қонунларга бўйсунишга мажбур бўлади. Ана шу туфайли ҳозирги замоп саноати тарихида шундай бир диққатга •сазовор ҳодиса рўй бердикп, машина иш кунинипг ҳамма маънавий ва табиий чегараларини ағдарпб ташламоқда. Ана шу туфайлп шун- дай бир иқтисодий парадокс пайдо бўладики, иш кунини қисқар- тишнинг энг кучли воситаси — пшчининг ва унинг оиласининг бу- туп ҳаётипи капитал кийматини ошириш учун унинг ихтнёрида а ) Бу имманснт зиддиятни нима учун айрим капиталист англамаётганлигини, шунииг учун капиталистнинг тасаввуридаги сиёсий иқтисодни ҳам англамаётган- лигини учинчи китобнинг биринчи бўлимларида кўрамиз.
) Рикардонинг энг буюк хизхматларидан бири шундаки, у машинага фақат товар ишлап чиқариш воситаси дебгина эмас, балки «ортиқча аҳолй» ҳосил қилиш воси- таси деб ҳам қаради. '


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
401
бўлган иш вақтига айлантиришнинг энг ишончли воситасига айла- нади.
«Агар»,— деб ҳаёл қплгап эди қадимгп дуиснипг энг буюк мутафакқпри Аристотель,—«агар Дедал яратган асбоб ўз-ўзидан ҳаракат қилганпдай еки- Гефествипг сепоялари ўз ихтиёрича муқаддас ишга киришгаиидай. ҳар бир қурол буйруқ билап ёки ўз фаҳми билан ўз зиммасидагп ишпи бажаради- ган бўлгапда эдп, агар, шундай қилиб, тўкув мокилари ўзлари тўдигаиида эди, устага ёрдамчп ҳам, хўжайинга дул ҳам керак бўлмас эдп» 155).
Цицерон замоиидаги грек шоири Аитипатр ҳам, дон янчиш учун ҳамма уиумдор машиналарнинг энг элементар формаси бўл- ган сув тегирмонининг ихтиро цилинганини чўрилар халоскори ва япги олтин давр бунёдкори пайдо бўлди деб олқишлаган эди! 156\ «Мажусийлар! Эҳ, мажусийлар!» Улар, фаросатли Бастиа, ундан олдин эса яна ҳам донороқ Мак-Куллох кашф қилганларидек сиё- сий ицтисоддан ва христианликдан ҳеч иарса тушунмаганлар. Улар, жумладап, машина иш куниии узайтириш учун энг ишопчли воси- та эканини тушунмаганлар. Агар улар баъзиларнинг қул бўлишипи маък4ул кўрган эканлар, буни бошқалариинг чинакам инсонийта- рақкийси учун восита деб билганлар. Лекин бир ҳовуч қўпол ва чаламулла амалпарас!ларнинг «машҳур йигирувчилар»га, «йирпк колбасачилар»га ва «нуфузли ваксафуруш савдогарлар»га айлани- ши учун оммани қул қилишни тарғиб қилиш учун,— бунинг учун уларда христианликка хос ҳис-туйғулар етишмаган эди.
с) МЕҲНАТНИНГ ИНТЕНСИВЛАШУВИ
Каттитал кўлидаги машиналар иш куиини чексиз узайтиришла- ри, юкорида кўриб ўтганимиздек, жамиятнинг ҳаёт томирларига хавф солганидан, кейинчалик жамиятда реакция туғдиради ва шу тариқа қонун йўли билан чекланган пормал иш куни ўрнатишга сабаб бўлади. Чеклангаи иормал иш куни ўрпатилпши асосида, бизга юқорида учраган ҳодиса, яъпи меҳнатнинг иитепсивлашуви ҳал килувчи аҳамият касб этади. Абсолют цўшимча қийматнп ана- лиз қилганда, ran ҳаммадан олдин меҳпатнинг экстепспв микдори тўғрисида борган эди, упинг иптенсивлик даражасп эса муайян микдор деб фараз қилипган эди. Энди биз экстенсив мпқдорнпнг 1В») ғ. Biese-- «Die Philosophic des Aristoteles». Zwcitcr Band. Berlin, 184 2, S. 408.
1S6) Бу срда мазкур шеърларни Штольбсрг таржимасида келтираман135, чунки бу шеърлар, меҳнат тақсимоти тўғрисида юқорида келтирилган цптаталарга ўхшаш, антпк дуиё билан ҳозирги замон дарашлари ўртасидаги дарама-даршиликни кўрса- тиб беради:
«Қўлларга дам беримг, тсгирмопчилар, мизғиб олппг, хиёл хотиржам. Қани тонг ҳам яции деб энди хўроз чақирса кошки.
Сизпинг хизматипгизпи тўлқин намфаларига топшпргапдир Де.мстр. ГТТавқ-жазава билан анлантирар улар тош ўцин!
Кўряпсизми? Залворла юргизишмоқда улар тўхтамап гурпллатпб иккита
. .. _ жуфт тошларни.
Ажойиб даир келди, тер тўкмасдан, чарчоқсиз Авлпе Деметрпинг ризқларин татимоқ они энди» («Gcdichte aus dem Grfechischen ttbersctzt von Christian Graf zu Stoiberc» Hamburg, 1782).


402 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
интенсив мивдорга айланишини, даража ифодасига айланишини кўриб чиқишимиз лозим.
Уз-ўзидан маълумки, машиналар такомиллашиб борган сарива машиналарнинг ўзида ишлайдиган ишчилар орасида тажриба opine борган сари меҳнатнинг суръати ва, демак, меҳнат интенсивли- ги ҳам табиий равишда ортиб боради. Масалан, Англияда ярим асрдан буён иш куни узайиши билан бирга фабрика меҳнатининг интенсивлиғи ҳам ошиб бормовда. Лекин, маълумки, ўқтин-ўқтин авжга чикиб турадиган эмас, балки кун сайин бир хилда мунтазам такрорланиб турадиган бундай ишда муқаррар равишда шундай бир пайт келадики, унда иш кунининг узайиши билан меҳнатнинг ин- тевсивлашуви бир-бирини истисно қилади, негаки, иш куни узайиши билан меҳнат интенсивлиги даражаси пасаяди ва, аксинча, иш ку- ни цисқарган тавдирдагина меҳнат интенсивлиги даражаси ошади. Ишчилар синфининг секин-асга кучая борган ғазаби давлатни зўр- лик билан иш кунини цисқартишга ва ҳаммадан олдин фабрика- нинг ўзини иормал иш куни ўрнатишга мажбур қилган вақтда, яъни иш кунини узайтириш воситаси билан қўшимча қиймат ҳосил килишни кўпайтириш цатъиян мумкин бўлмай қолган вақтдан бошлаб, капитал жоп-жаҳди билан ва тамоман онгли равишдама- шина системасини тез ривожлантириш ёрдамила нисбий кўшимча қиймат ҳосил қилишга ташланди. Шу билан бирга нисбий цўшимча қиймат характерида ҳам ўзгариш содир бўлади. Умуман нисбий цўшимча қиймат ҳосил килиш методи шундан иборатки, меҳнат- нинг унумдорлик кучи ортгани туфайли ишчи илгаригидек муддат ичида илгаригича меҳнат сарф қилиб, янада кўпроқ маҳсулот иш- лаб чиқариш имконига эга бўлади. Илгариги иш вацти умуман бу- туи маҳсулотга, худдл илгаригидек, айни ўша қийматни кўша бе- ради, лекин бу ўзгармай цолган алмашув қиймати эндилиқда кўп миқдордаги истеъмол қийматида ифодаланади, шунинг учун ҳам товар бирлигининг киймати пасаяди. Иш кунининг мажбурап цис- қартирилиши ишлаб чиқарувчи кучларни ривожлантиришга ваиш- лаб чиқариш шароитларини тежашга зўр туртки бериб, айии за- монда шпчини вақт бирлигида кўпроқ меҳнат сарф цилишга, иш кучини каттиқроқ ишлатишга, иш вақтини янада тиғизроқ қилиш- га, яъии меҳнатни кисқарган иш куни доирасидагина эришиш мумкин бўлган даражада конденсация килишга мажбур этган вақт- да бутунлай бошқача аҳвол рўй беради.- Айни муддат доирасига сиғдкрилган бу катта меҳнат массаси энди, ҳақиқатдагига қара- гапда, кўп миқдордагп меҳнат деб ҳисобга олинади. Иш вақтини «чўзиқ мивдор» тариқасида ўлчаш билан бир қаторда энди унинг тиғизланиш даражаспни ўлчаш ҳам пайдо бўлади 157\ Кўпроқ ин- ,э7) Маълумки, ҳар хил ишлаб чиқариш тармоқларидаги меҳнат интенсивлигида умумап фарқлар бор. Қисман, бу фарқларни А. Смит кўрсатганидек, ҳар бир ало- ҳида турдаги меҳиатга хос ёрдамчи шароитлар мувозанатга келтиради. Лекин бу фарқлар ҳам циймат ўлчови бўлган иш вақтига фақат интенвив ва экстенсив миқ- дорлар айни бир миадордаги меҳнатнинг қарама-қарши ва бир-бирини истисно қи- ладиган ифодалари бўлганлиги учунгина таъсир қиладилар.


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
403
тепсивлик билан ишлаиган ўн соатлик иш кунининг бир соатида қилинган меҳнаг, яъни сарф қилинган иш кучи эндиликда тиғиз- лашмаган ўн икки соатлик иш кунининг бир соатида қилинган меҳнат билап, яъни сарф килинган иш кучи билан баравар бўлади, ёки ундап кўпроқ бўлади. Шунинг учун кўпроқ интенсивлик билан ишлангаи бир соатда ишлаб чиқарилгап маҳсулотнинг қиймати ти- ғизлашмаган 1 Vs соатда ишлаб чиқарилган маҳсулот қийматига баравар бўлади, ёки ундан кўпроқ бўлади. Меҳнатнинг унумдорлик кучининг ортиши натижасида нисбий қўшимча қийматнинг ортиши тўғрисида гапирмаганда ҳам илгари 8 соатлик зарур меҳнатга қу- шилган 4 соатлик қўшимча меҳнат капиталистга цанча қиймат массаси берган бўлса, ҳозир, масалан, 62/з соатлик зарур меҳнатга қўшилган 37з соатлик қўшимча меҳнат ҳам ўшанча қиймат мас- саси беради.
Энди, меҳнат қандай қилиб интенсивлашади?— деган савол ту- ғилади.
Иш кунининг қискаришидан келиб чиқадиган биринчи натижа, иш кучининг иш қобилияти у ишлагаи вақтга тескари пропорцио- налдир, деган очиқ-ойдин қонунга асосланади. Шунинг учун маъ- лум доирада кучнинг амал цилиш муддати жиҳатидан йўқотилган нарса шу кучнинг интенсивлашуви натижасида цўлга киритилади. Ишчи ҳақиқатан ҳам кўпроқ иш кучи сарфлаши тўғрисида эса ка- питал ҳақ тўлаш методи 158  * *> воситасила ғамхўрлик қилаверади. Ма- шиналар ҳеч қандай роль ўйнамайдигаи ёхуд арзимаган роль ўйнайдиган мануфактураларда, масалан, кулолчилик корхоналари- да фабрика қонунини амалга ошириш шуии явдол кўрсатдики, иш куиининг оддий суратда қисқартирилиши меҳнатнинг мунтазамли- гини, бир хиллигини, тартибини, узлуксизлигини ва суръатини ни- ҳоятда оширади15Э). Лекии фабриканинг ўзида худди шундай нати- жа ҳосил бўлиши шубҳали бўлиб чиқди, чунки бупда ишчи машинанинг узлуксиз ва бир хил ҳаракатига боғлпқ бўлганидан, бу ҳол фабрикада аллақачоноқ энг қаттиқ интизом ўрнатиб кўйган. Шунинг учун, 1844 йилда иш кунини 12 соатдан камайтириш ма- саласи муҳокама қилинганда, фабрикантлар деярлик бир оғиздан бундай дедилар:
«бизнивг назоратчиларимиз ҳар хил иш биноларида ишчилар бир минут ҳам ишдан бўш қолмаслигига қараб турадилар», «ишчиларнинг ҳушёрлик ва эътиборлик даражасинм («the extent oi vigilance and attention on the part of the workmen») ошириб бўлмаса керак» ва, бошка ҳамма шароитлар, масалан, машииалар тезлиги ва ҳоказолар ўзгармайдп, деб фараз қилиб, «яхши қурил- ган фабрикаларда вшчилар ва ҳоказоларнинг дмққат- эътиборинп оширигп би- лан бирмуича катта патижага эришпб бўлишнии кутиш бемаънилик бўлар эди»1во).
158) Айниқса донабай иш ҳақи тўлаш усулидан фойдаланади, — бу форма олтинчи бўлимда текширилади. п. . ~ .ол_
16») Қаралсин; «Reports of Insp. 2of Fact, for 31st October 1865».
leo) «Reports of Insp. oi Fact, for 1844 and the quarter ending 30th April 1845», p. 20, 21.


404 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,— НИСБИЙ ц^шимча қиймат ҳосил қилиниши
Тажрибалар бу даъволарни рад цилди. Жаноб Р. Гарднер 1844 иил 20 апрелдан бошлаб ўзининг Престондаги иккита катта фабрикасида 12 соат ўрпига 11 соатлик иш куни жорий қилди. Бир йилча вацт ўтгандан кейин натижа шундай бўлдики,
«чиқимлар плгарпгпдек бўлган ҳолда, маҳсулот илгариги миқдорда юлипдп ва ишчилар илгарп 12 соатда қанча ҳақ олган бўлсалар, 11 соатда :ҳам бпргаликда худди шунча ҳақ олдилар» 161).
Мен бу ерда йигириш ва тараш бўлимларида ўтказилгап эксгхе- риментларга тўхталиб ўтирмаймаи, чунки уларда машинанинг тез- лиги бирмунча (2%) оширилгап эди. Аксинча, жуда хилма-хил нав- даги енгил гулдор газламалар ишлаб чиқариладигап тўқув бўлимида ишлаб чиқаришнинг объектив шароитлари сира ўзгармади. Натижа бундай бўлдп:
«1844 йплпинг 6 япваридап 20 апрелигача 12 соатлик иш кунида ҳар бир ишчипипг бир ҳафталик ўртача иш ҳақи 10 шиллипг IV2 пепсни таш- кпл кплган бўлса, 1844 йилпипг 20 апрелидаи 29 шоппгача 11 соатлик иш кунида ўртача иш ҳади ҳафтасига 10 шиллинг ЗУг пенс бўлди» 162).
Бу ҳолда 11 соат ичида 12 соатдагига қараганда кўпроқ маҳсу- лот ишлаб чикарилдики, бунга ишчиларнинг иш қобилияти ортган- лиги ва бир текисда тақсим қилинганлиги ҳамда улар иш вақгидан тежаб фойдаланганлигп сабаб бўлди- Ишчилар иш ҳақини аввалги миқдорда олганлпклари ва дам олиш учун бпр соат ютганлари ҳол- да, капиталист маҳсулотни илгариги мивдорда олиб, бир соатда сарф цилииадпгаи кўмир, газ ва ҳоказоларни тежаб колди. Хоррокс ва Жэксон фабрикаларида ҳам шундай экспериментлар ўтказилди ва худди шундай натижалар олинди 163).
Иш кунининг қисқартирилиши меҳнатни конденсация қилиш учуп аввало субъектив шароит яратиб беради, яъни ишчига маълум бир вақт ичида кўпроқ куч сарф қилишга имкон беради; иш куни- нипг бундай кисқартирилиши мажбурий равишда, яъни қонуний тартпбда амалга оширилганида, машина капитал қўлида маълум бир вакт ичида кўпроқ меҳнат сиқиб олиш учун систематик равиш- да ^ўллавиладигап объектив воситага айланади. Бунга икки йўл бплап: машиналар ҳаракатинипг тезлигини ошириш йўли билан ва айни бир ишчининг назорати остидаги машиналариинг соштни оши- риш, яъпи ишчининг меҳнат доирасини кенгайтириш йўли билан эришилади. Машиналар конструкциясини таксамиллаштириш қис- мап ишчиларни сиқишни кучайтириш учуя зарур, кисман бу тако- 161) Ўша китоб, 19-бет. Донабай ҳақ тўлаш ўзгармагаплиги учун, бир ҳафталик иш ҳақи миқдори маҳсулот сонига боғлид эди.
1в2) Reports ot lnsp. of Fact, for 1844 and the quarter endinq 30th April 1845», p. 20.
1ЬЗ) Ўша китоб, 21-бет. Юдорида айтиб ўтилган экспериментларда маънавий эле- мент катта роль ўйнади. «Биз», — дейдилар ишчилар фабрика инспекторига,— «биз зўр гапрат билан ишламоддамиз, биз кечқурун уйга вадтлироқ кетиш каби муко- фотнп доимо кўзда тутамиз; бутун фабрикада, энг ёш ёрдамчидан бошлаб то внг қари ишчигача ҳамманинг руҳи тотик ва ишчан, биз энди бир-бировимизга кўпрод ёрдам ҳам бсрмоқдамиз» (ўша китоб).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
405
миллаштиришнинг ўзи меҳнатни интенсивлашга сабаб бўлади, чунки иш кунини чеклаш капиталистни ишлаб чиқариш чиқимла- рини ниҳоятда тежашга мажбур этади. Буғ машинасининг такомил- лашуви унинг поршенининг ҳаракат тезлигини оширади ва айни вақтда, куч кўп тўпланганлиги туфайли, илгариги ҳажмдаги мотор билаи анча катта механизмни ҳаракатга келтиришга имкон беради, лекин ёциладиган кўмирнинг миқдори илгаригича цолади ёки ҳатто ундан ҳам камаяди. Узатма механизмнипг такомиллашуви натижа- сида ишқалапиш камаяди ва — ҳозирги машиналарни эски маши- налардая жуда ҳам ажратиб турадигап иарса шуки,— катта ва ки- чик валларнинг диаметри ва оғирлиги боргап сари камайиб бора- ди. Ниҳоят, иш машинасининг такомиллашуви натижасида унинг тезлиги ортади ва иши кенгаяди, ҳажхми кичраяди,— буғ цуввати билап ишлайдиган ҳозирги тўкув станоги бунга мисол бўла олади, ёки, йигирув машинасидаги каби, унинг корпуси ва ҳажми катта- лашадп, упдаги қуроллар сони ортади, ёки деталлардаги сезилар- сезилмас ўзгаришлар воситасила бу цуролларнинг ҳаракат тезлиги ортади,— масалан, эллигинчи йилларнииг ўртасида автомат-мюль машииадаги дукларнинг тезлиги шу йўл билап Vs марта орттирил- гаи эди.
Англияда 1832 йилда иш куни 12 соатгача қисқартирилган эди. 1836 пилдаёқ бир ипглиз фабриканти бундай деган:
«Илгариги вадтларга писбатап фабрикаларда меҳиат жуда кўпайди, бу- ппнг сабаби шуки, машиналар тезлпгиппнг апчагина ортиши ишчилардаи зўр эътибор ва ишчапликии талаб қиладп» 164).
Ҳозир Шефтсбери графи бўлган лорд Эшли 1844 йилда умум па- латасида ҳужжатларга асослапгап цуйидаги маълумотларни кел- тирди:
«Фабрика процессларпда машғул бўлгаи кишпларнпнг меҳпати ҳозирги вацтда бу операциялар киритплгаи вацтдагига қараганда уч марта ортиқ- дир. Шубҳасиз, машипалар миллионлаб кишиларпинг пап ва мушаклари ўр- нини босади, лекин улар ўзларииипг даҳшатли ҳаракатларига бўйсунди- рилгап кпшпларнйнг меҳнатпни ҳайрол доларлпк даражада (prodigiously) кўпайтпрдп... 12 соат ичпда иккп мюль-машпна орқаспдап юрпшдан иборат бўлгап меҳпат 1815 йилда, 40-игши йигириш вақтида, 8 миль масофапп таш- кил этган. Япа ўша 40-ипни йигириш вақтида 12 соат ичпда икки мюль-ма- шипа орқасидап юрилган масофа 1832 йилда 20 миль ва, кўпннча, ундан ҳам оргидроқ бўлгап. 1825 йплда ип йттгнрувчи 12 соат ичпда ҳар қайсп мюлда 820 марта, ҳаммаси бўлиб 12 соат ичида 1640 марта ип тортгап. 1832 йилда ип йигпрувчи ўзшшиг ўн иккп соатлпк иш купида ҳар^ бир мюль-машипада 2 200 марта, жами 4 400 марта пп тортишп керак бўлдп; 1844 йилда ҳар қайси мюлда 2 400 марта, жами 4 800 марта пп тортппш керак бўлдп; баъзи бир ҳолларда эса бупдап ҳам кўпрод меҳпат (amount of labour) талаб дилинади... Бу ерда меиинг қўлимда 1842 йилга доир бошда бир ҳужжат бор, бу ҳужжатнинг кўрсатишича, ёлғиз кўп масофа юришга тўғри келгапи учуйгппа эмас, балки ишлаб чиқариладпгаи товарларпинг сони ошаётгани, шу билап бирга ишчилар соии шупга мувофпқ равишда t04) John Fielden, цитата келтирилаётган асар, 32- бет.


406 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
камайиб боргапи ва, сўнгра, ҳозирги вақтда кўпинча ёмон сифатли пахтаь. йигирилаётгани, бу эса кўп меҳнат талаб қилгани учун ҳам меҳпат про- грессив равишда ортиб боради... Тараш бўлимида ҳам меҳнат анча кўпайди. Илгари икки кишига тақсим қилиб бериладиган ишци эндиликда бир киши бажаради... Жуда кўп одам, айниқса хотин-қизлар ишлайдиган тўқув бўли- мида, машиналарнинг тезлиги ошганлиги туфайли, кейинги йилларда меҳнат роса 10% кўпайди. 1838 йилда ҳафтасига 18 000 калава йигирилган бўлсаг 1843 йилда бу сон 21000 га етди. 1819 йилда буғ қуввати билан ишлай- диган тўқув станогидаги мокининг урилиши минутига 60 та бўлган бўлсаг 1842 йилда бу сон 140 га етди, бу ҳол меҳнатнинг ниҳоятда ошиб кетган- лигини кўрсатади» 165).
1844 йилдаёқ, 12 соатлик иш куни тўгрисидаги қонун ҳукм сур- ган бир пайтда, меҳнат бундай ҳацрон қоларлик даражада интен- сивлашганидан, бундан буён бу соҳада прогресс бўлиши мумкин эмас, иш вақтини янада қискартиш ишлаб чиқаришни қисқартиш бўлади, деб айтишга инглиз фабрикантларининг асослари бордек кўринган эди. Уларнинг фикрлари фақат зоҳиран тўғри бўлиб кў- ринганини фабрикантларнинг толмас цензори, фабрика инспектори Леопард Хорнернинг худди ўша вақтда пайдо бўлган баёноти жуда яхши исбот қилиб беради:
«Ишлаб чиқариладиган маҳсулотиипг мпқдори асосаи машинапипг тез- лигига боғлиқ бўлганидап, фабрикант машиналар жуда ҳам тез ишлашидан маифаатдор бўлиши керак, лекин бунинг учуп қуйидаги шартларга риоя қилиниши лозим: машииалар тез-тез бузилишдаи сақланиши, ишлаб чиқа- рилаётгаи товарлар сифати яхши бўлиши, ишчииипг қобилияти машипадан кейинда қолмаслиги, шу билап бирга ишчининг зўр бериши унинг узлук- сиз бир хилда ишлаш даражасидан ошиб кетмаслиги керак. Кўпинча шун- дай бўладики, фабрикапт шошқалоқлик қилиб машиналариииг ҳаракатини ҳаддан ташқари тезлаштириб юборади. Бундай вақтда машиналарнинг си- ииши ва маҳсулот сифатинииг ёмонлашуви машинанипг тез ҳаракатидан келадиган фойдани пучга чиқаради ва фабрикант машипаларпинг ҳаракати- ни мўътадиллаштиришга мажбур бўлади. Ишчаи ва синчков фабрикант эри- шиш мумкин бўлган максимумии топа олса керак, шу сабабдан, мен, 12 со- атда қанча ишлаб чидарилса, 11 соатда ҳам шунча ишлаб чиқариш мумкип эмас, деб ўйладим. Буидан ташқари, япа мен, ишбай асосида ҳақ оладиган ишчи шу қадар зўр бериб ишлайдики, упипг зўр бериши бундан ошиб кетса, пшда айпи бир иитепсивлик даражасипи доимо сақлай олмайди, деб ўйлардим» 166).
Шувинг учун Хорнер, Гарднернинг тажрибаларига ва ҳоказо- ларга қарамай, 12 соатлик иш кунини янада қисқартиш маҳсулот- нинг миқдориии албатта камайтиради, деган хулосага келди 167\ Хорнер 1845 йилда ўзи айтган шубҳаларни 10 йил ўтгандан кейин цитата қилиб келтириб, машиналарнинг ва иисои иш кучининг эластиклигини, иш куниии мажбуран цисқартиш натижасида улар бир текисда пиҳоят даражада цаттиқ ишлашини у вақтда қанчалик тушуимаганлигипи исбот қилади.
1вБ) Lord Ashley, цитата келтирилаётган асар, 6—9- бетлар, ҳар хил жойларда.
, iee) «Reports or ]nsp. of Fact. ГГог. quarter endinf 30th September 1844, and from 1st Oc- t0bere,18k4] t0 30th АРГП . 1845», p. 20.
1в7) ўша китоб, 22- бет.


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
407
Энди 1847 йилдан кейинги даврга. Англиянинг ип газлама, жун, шойи ва зиғир фабрикаларида қонуний йўл билан 10 соатлик иш куни жорий қилингандан кейинги даврга мурожаат қиламиз.
«Дукларнинг айланиш тезлиги минутига ватер-машиналарда 500 та, мюль-машиналарда 1000 та ортди, яъни ватер дукларининг бир минутда айланиш тезлиги 1839 йилда 4 500 та бўлган бўлса, эиди» (1862 йилда) «5 000 га етди, мюллардаги дукларнинг бир минутда айланиш тезлиги шпари 5 000 бўлган бўлса, эндиликда 6 000 га етди; бу эса тезликни биринчи ҳолда Vio ва иккинчи ҳолда !/б марта оширади» 168).
Манчестер яқинидаги Патрикрофтдан чиедан машҳур граждан- лик инжевери Жемс Несмит 1852 йилда Леонард Хорнерга ёзган бир хатида 1848 йил билан 1852 йил ўргасида буғ машинасида килингаи такомиллаштиришларни кўриб чиқади. У расмий фабри- ка статистикасида ҳали ҳам 1828 йилги буғ машинасининг кучига асосан белгилапаётган буғ от кучи 169) фақат номинал от кучи экан- лигини ва чинакам кучнинг фақат шартли кўрсаткичи бўлибгина хизмат килишини айтиб, жумладан, бундай деб ёзади:
«Ҳеч қапдай шубҳа йўқки, илгариги вазндаги буғ машииаларп, кўпинча илгариги машиналарнинг худди ўзлари,— фақат ҳозирги такомилликлар кир- гизилгаплиги билангина илгаригиларидан фарқ қиладиган бу машиналар,— илгаригига қарагапда ўрта ҳисоб билан 50% кўп иш қиладилар ва кўпинча бир минутда энг кўп дегаида 220 фут тезлик билан 50 от кучи берадиган ўша машиналарнинг ўзлари ҳозирги вақтда кўмирни кам сарф қилганлари ҳолда 100 от кучидан кўпроқ қувват бермоқдалар... Илгаригп иоминал от кучига эга бўлган ҳозирги буғ машинаси уиинг конструкциясига такомил- ликлар киритилгаилиги, ҳажмининг кичрайганлпги ва буғ қозонининг тузили- ши ўзгаргаплиги ва ҳоказолар натижаспда, плгарпгига қараганда кўпроқ куч билап ишламоқда... Шунинг учун, гарчи энди номинал от кучига нисба- тап илгарпги миқдорда ишчи ишлатилаётган бўлса ҳам, ҳозиргп вадтда иш машипаларига иисбатан ишчиларнииг сопи камайди» 17°).
1850 пилда Қўшма короллик фабрикаларида 134 217 номинал ог кучи ишлатилиб, булар 26 638 716 дукпи ва 301445 тўқув станоги- ни ҳаракатга келтирган эди. 1856 йилда дукларнинг сони 33 503 580 га ва тўцув станокларининг сони 369 205 га етди. Агар бир от ку- чпга 1850 йилдагидек миқдорда дук ва станок тўғри келса эди, 1856 йилда 175 000 от кучи зарур бўларди. Лекин, расмий маълу- мотларга цараганда, ҳаммаси бўлиб 161 435 от кучи бўлган, яъни 1850 йилдаги ҳисобларга асосан талаб ^илинадиган миқдорга нис- батан 10 000 от кучидан кўпроқ кам бўлган 171).
108) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1862», p. G2.
16э) Бу ҳол 1862 йилги парламент ҳисоботи вақтидан бошлаб ўзгарди. Энди но- минал буғ от кучи ўрнини ҳозирги буғ машиналари ва сув парракларининг чинакам буғ от кучи эгаллади 10Уа-мж»кга, чои-бетга қаралсин. Ф. Э.} . Худди шунингдск ип эшиш дуклари эндиликда чинакам ип йигириш дуклари билан аралаштирилмайди (1839, 1850 ва 1856 йиллардаги ҳисоботларда булар аралаштириб юборилган эди); сўнгра жун фабрикалари учун «gigs» [«тивитлаш машиналари»] сони кўрсатилган, бир томондан, ?кут ва каноп фабрикалари ва, иккинчи томондан, зиғир фабрикалари бир-биридан фарқ қилинди; ниҳоят, пайпод тўдийдиган корхоналар ҳисоботга бирин- чи марта кпритилди. л , оп
17°) «Reports of Insp. of Fact, for 31st October 1856», p. 14. 20.
17‘) Ўша китоб, 14—15-бетлар.


408 ТУРТИНЧИ Б^ЛИМ. — НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
«1856 йилги сўнгги ҳисоботдан» (расмпй статистикадан) «шу факт маъ- лум бўладики, фабрика системаси жуда тез суръатлар билаи ёйилмоқда, машиналарга нисбатан ишчилар сони қисқарди, буғ машинасинипг кучп тежалгани ва унда қилиигап бошқа такомиллаштиришлар иатижасида у огирроқ машиналарнп ҳаракатга келтирмоқда, пш машиналарипипг такомпл- лашуви, ишлаб чиқариш методларипинг ўзгаруви, машипалар тезлигипинг ортуви натижасида ва бошқа кўп сабабларга кўра маҳсулотнипг миқдорини оширишга эришилмоқда» 172). «Ҳар хил машипалариипг жуда такомиллаш- тирилганлиги улариппг унумдорлик кучпни апча оширди. Ҳеч қандай шуб- ҳа йўқки, иш кунипипг қисқариши... бундай такомиллаштиришларга туртки берди. Бу такомиллаштпрпшлар ва шпчииинг япада иитенспвроқ ишлаши шу нарсага олиб келдики, илгари узоқ иш кунида қапча маҳсулот ишлаб чп- карилгаи бўлса, қисқартирилгаи» (2 соатга, ёки !/6 га қисқартирилган) «пш куиида ҳам кам деганда ўшапча маҳсулот ишлаб чиқарилмоқда» *73).
Иш кучини интенсивроқ эксплуатация қилиш иатижасида фаб- рикаптларнинг бойлиги қанча кўпайганлигиии шунинг ўзп кўрса- тиб берадики, Англия ип газлама тўқимачилик фабрикаларининг сопи ўрта ҳисоб билан йилига 1838 йилдан 1850 йилгача 32%, 1850 йилдап 1856 йилгача 86% ўсди.
1848 йилдан 1856 йилгача ўтган 8 йил ичида 10 соатлик иш куни ҳукм сургаи вақтда Аиглия саноати қанчалик зўр тараққий қилган бўлса ҳам, 1856 йилдан 1862 йилгача бўлган олти йиллик даврда бу таракқиёт янада зўрайди. Масалан, шойи фабрикаларида дукларнинг сони 1856 йилда — 1093 799 та, 1862 йилда —1388 544 та бўлди; тўқув станоклари 1856 йилда —9 260 та, 1862 йилда— 10 709 та бўлди. Аксинча, ишчилар сони 1856 йилда — 56 137 та, 1862 йилда — 52 429 та бўлди. Шундай қилиб, дуклар сони 26,9% ва тўқув станокларининг сони—15,6% ошган бир вақтда ишчилар сони 7% камайди. Камволь фабрикаларида 1850 йилда 875 830 та, 1856 йилда — 1 324 549 та (51,2% ортган) ва 1862 йплда — 1 289172 та (2,7% камайгап) дук ишлаган. Агар ип эшиш дукла- рини 1856 йил ҳисобига киритиб, 1862 йил ҳисобига киритилмай- дигаи бўлса, у ҳолда дуклар соии 1856 йилдап бошлаб деярли ўз- гармай қолгап бўлади. Аксинча, дуклар ва тўқув станокларининг тезлиги 1850 йилдан бошлаб кўп ҳолларда иккм баравар ошди. Кам- воль фабрикаларида буғ куввати билан ишлайдиган тўқув станок- ларпнинг сони 1850 йилда 32 617 та, 1856 йилда 38 956 та ва 1862 йплда 43 048 та бўлгап. Бу стапокларда 1850 йилда 79 737 ки- ши, 1856 йилда 87 794 киши ва 1862 йилда 86 063 кишп ишлагап, шу жумладан 14 ёшгача бўлган болалар сони 1850 йилда — 9 956 та, 1856 йилда 11 228 та ва 1862 йилда 13 178 та бўлган. Шундай килиб, тўцув стапокларининг сони 1856 йилга писбатап 1862 йилда апча кўпайгаплигига қарамай, бу станокларда пшлайдиган ишчи- ларпипг умумий сони камайган, эксплуатация қилинаётгаи болалар сони оштап * 174).
*72) Ўша китоб, 20-бет.
, oA?»ep0rts etc- for 31st October 1858», p. 9, Ю. Солиштириб кўрилсин; «Reports et c. for 30 th April 1860» p. 30 sqq.
174) «Reports of insp. of Fact, for 31st October 1862», p. 129, Ю0, 103, 130.


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
409
Парламелт аъзоси Ферранд 1863 йил 27 апрелда умумпалатада сўзга чиқиб бундай деди:
«Меп Ланкашир ва Чешириииг 16 округидап келган ишчилар делегат- ларининг топшириғи билан гапираяпман; уларпинг менга берган маълумот- ларига кўра, машиналарнинг такомиллашуви натижасида фабрикаларда меҳ- нат борган сари ортиб кетмодда. Илгари бир ишчи ўз ёрдамчиси билан ик- кита тўдув станогида ишлар эди, энди битта ишчи ҳеч дандай ёрдамчисиз учта станокда ва кўп ҳолларда ҳатто тўрт станокда ишламоқда ва ҳоказо. Бу айтилган фактлардан кўриниб туриптики, ўн икки соатлик меҳнат эн- диликда 10 иш соатидан камроқ вақт ичида бажарилмодда. Бундан. кейинги йилларда фабрика ишчиларииинг меҳнат машаққати нададар ортиб кетган- лпги ўз-ўзидан кўриниб турибди» 175).
Шунинг учун, гарчи фабрика инспекторлари 1844 ва 1850 йил- ларда чиқкан фабрика конунларининг яхши натижалар берганини тинмай ва тамомила ҳақли равишда мацтаётган бўлсалар ҳам, ле- кин иш кунининг қисқартирилгани натижасида меҳнатнинг интен- сивлиги ошганини, бу эса ишчиларнинг соғлиғига хавф солаётгаиини ва, демак, иш кучининг ўзини хароб қилаётганини эътироф этмоқ- далар.
«Ип газлама, камволь ва шойи фабрикаларининг кўпида кейииги йил- ларда ҳаракати ниҳоят даражада тезлашган машиналарда ишлаш учун зарур бўлган ва кишини дармонсизлантириб дўядиган сергаклик, афтидан, ўпка касалликларидап ўлимнинг кўпайишига сабаблардан бири бўлди, буни доктор Гринхау ўзининг кейинги ажойиб ҳисоботида кўрсатиб берди»176  177).
Ҳеч цандай шубҳа йўқки, қонунга мувофиқ капитал иш кунини узайтириш имколиятидан умрбод маҳрум цилинган экан, капитал- нинг бунинг эвазига меҳнат интенсивлигини систематик равишда ошириб бориш ва машиналарнинг ҳар кандай такомиллашувини иш кучини зўр бериб сўриш воситасига айлантириш тенденцияси тез орада яна шундай бир бурилиш нуқтасига олиб келиши керакки, бунда иш кунини янгидан қисқартириш муқаррар бўлиб қолади 177). Иккинчи томондан, /\нглия саноатининг 1833—1847 йиллар даври- даги, яъни ўн икки соатлик иш куни давридаги тарадқиёти фаб- рика системаси жорий қилингандан кейинги биринчи ярим асрдаги, яъни чексиз иш куни давридаги саноат муваффақиятларидан қан- чалик ўзиб кетган бўлса, 1848 йилдан бошлаб ҳозирги пайтгача, 175) Бир тўдувчи буғ қуввати билан ишлайдиган ҳозирги иккита тўқув станогида энди G0 соатлик иш ҳафтасида муайян узунлик ва ненгликдаги маълум бир нав матадан 26 тўп ишлаб чидармоқда, буғ цуввати билан ишлайдиган эски тўдув ста- ногида эса илгари фадат 4 тўп мата ишлаб чиқара олар эди. Бир тўп мата тўдиб чиқариш учун қилннадиган чиқимлар 1850 йил бошидаёқ 2 шиллинг 9 пенсдан 5’/з пенсгача пасайдп. „ ч
2-наУлрига ^ўшимча. «Бундан 30 йил илгари» (1841 йилда) «3 та ердамчи билан ишлайдиган битта пахта ип йигирувчидан 300—324 дукли бир жуфт мюль-машинага караб туриш талаб қилинар эди. Эндиликда» (1871 йил охирида) «у 5 та ёрдамчи билан, дукларнинг сони 2 200 та бўлган мюль-машиналарга дараб туриши керак ва 1841 йилдагига дараганда камида етти марта кўпроқ калава ишлаб чидаради» (Алек- сандп Рсдгрейв, фабрина инспектори, «Journal of the Society or Arts^a, January 5, 1872).
i’e) «Reports of insp. of Fact, for 31st October 1861» , p. 25. 26.
177) Ҳозирги вактда (1867 йилда) Ланкаширда фабрика ишчилари ўртасида сак- киз соатлик иш куни учун агитация бошланди.
27—516


410 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.—НИСБИЙ ҚУП1ИМЧА ДИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
яъни ўн соатлик иш куни даврида Англия саноатининг гуриллаб ривожланиши 1838—1847 йиллар давридаги тараққиётдап яна ҳам кўпроқ ўзиб кетмоқда 178).
178) Дуйидаги бир неча рақамлар Қўшма королликдаги чинакам фабрикаларнинг 1848 йилдан кейинги тараққиётини кўрсатиб беради:
Энспорт қилинган товарлар мицдори
1848 |
1851
| 1860 |
1865
Ип газлама фабрикалари
Пахтадан йигирилган налава (қа-
доқ)
135 831162
143 966 106
197 343 655
103 751 455
Ип учун калава (цад оқ)

4 392 176
6 297 554
4 648 611
Ип газлама (яр д)
1 091 373 930
1 543 161 789
2 776 218 427
2 015 237 851
Зиғир ва каноп фабрикалари
Калава (қадоқ)
11 722 182
18 841 326
31 210 612
36 777 334
Газлама (ярд)
88 9 01 519
129 106 753
143 996 773
247 012 329
Шойи фабрикалари
Калава (қадоц)
466 825*
462 513
897 402
812 589
Газлама (ярд)
—
1 181 455**
1307 293**
2 869 837
фабрикалари
Жун ва камволь налава (цадоц)
—
1 4 670 880
27 5 33 968
31 669 267
Газлама (ярд)
—
1 151 231 153
190 371 507
278 837 418
Энспорт қилинган товарлар мицдори (фунт стерлинг) ҳисобида
Ип газлама ф15р'1кит,рх )
Пахтадан йигиралган калава
5 927 831
6 634 026
9 870 875
10 351 049
Ип газлама
16 753 369
23 454 810
42 141 5 05
46 903 796
Зиғир ва каноп фабрикалари
Калава . . .
493 449
951 426
1 801 272
2 505 497
Газлама
2 802 789
4 107 396
4 804 803
9 155 358
Шойи фабрикалари
Калава
77 789
196 380
826 107
768 064
Газлама

1 130 398
1 587 303
1 409 221
Жун фабрикалари
Жун ва камволь калава
776 975
1 484 544
3 843 450
5 424 047
Газлама
5 733 828
8 377 183
12 156 998
20 102 259
♦ 1846 йил.
** қадоқ ҳисобида.
(Кўк китобларга царалсин: «Statistical Abstract for the United Kingdom», № 8 ва № 13. London, 1861 ва 1866).
Ланкаширда фабрикалар сони 1839 ва 1850 йллар ўртасида атиги 4%, 1850 ва 1856 йир- лар ўртасида 19%, 1856 ва 1862 йиллар ўртасида 33% ошди, лекин ўн бир йиллик ҳар иккала давр ичида иш билан банд бўлгаи кишиларнинг сони абсолют жиҳатдан ўсди, нисбий жиҳатдан ғамайди, «Reports of Insp. of Fact, for 31st Oct. 1862», p. 63га қаралсин. Ланкаширда ип газлама фабрикалари кўпчиликни ташкил цилади. Бу фабрикаларнинг умуман калава ва газлама ишлаб чицаришда нисбатан натта ўрин тутиши эса шу нарса- йпя кЎриниб туриптики, Англия, Уэльс, Шотландия ва Ирландиядаги ана шу хилдаги фаорикаларнинг умумий сонидан Ланнаширдаги фабриналар ҳиссасига 45,2%, жами дук-
Со°1Н^ан~83»3%» буғ цуввати билан ишлайдиган тўцув станонларининг умумий сони- 61,4/о’ тўқимачилик фабриналарини ҳаракатга келтирациган бур от нучларининг уму- “““ „ ^чдац~~72-6%, ИШ билан банд бўлган кишиларнинг умумий сонидан—58,2% тўғри «елади (ўша китоб, 62, 63- бетлар).


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
411
4. ФАБРИКА
Биз бу бобнинг бошида фабриканинг танасини, қисмларга аж- ралган машиналар системасини кўздан кечирган эдик. Сўнгра биз машииаларнинг хотин-цизлар ва болалар меҳнатини ўзлаштириб, капиталистик эксплуатация учун одам материалини цандай кўпай- тирганини, бу машиналар иш кунини ниҳоятда узайтириб, ишчи- пинг бутун умрини камраб олганини ва, ниҳоят, уларнинг тобора кисқароқ муддат ичида ҳаддан ташцари кўпайиб борадиган маҳсу- лот массаси ишлаб чиқариш имкониятини берадиган даражада та~ комиллашиб бориши маълум вақт ичида кўпроқ меҳнатни ҳаракат- га келтириш учун, яъни иш кучини борган сари интенсивроқ эксплуатация килиш учун ҳамиша восита бўлиб хизмат қилишини кўрдик. Энди биз фабрикани бир бутун ҳолда, энг мукаммал фор- масида кўздан кечирамиз.
Автоматик фабрика Пиндари доктор Юр фабрикани, бир томон- дан,
«марказий куч (бирламчи юритгич) томонидан тўхтовсиз юритиладиган унумли машиналар системасига маҳорат ва қунт билан қараб турадиган катта ёшли ва балоғатга етмаган ҳар хил категориядаги ишчилар коопе- рацияси»
деб, иккинчи томондан —
«айпи бир буюмни ишлаб чиқариш учун ўзаро уйғун ва бетўхтов иш- лайдиган кўпдап-кўп механик ва онгли оргаплардан иборат каттакон авто- мат бўлиб, бу органларнинг ҳаммаси ўзини ўзи ҳаракатга келтирадиган бит- та юритгич кучга бўйсунгандир»,
деб тасвирлайди.
Бу икки таъриф бир-бирига ўхшамайди. Бу таърифларнинг би- рида комбинациялашган жами ишчи, ёки ижтимоий меҳнат орга- низми актив ҳаракат киладиган субъекг бўлиб, механик автомат эса — объектдир; иккинчи таърифда автоматнинг ўзи субъект бў- либ, ишчилар эса бу автоматнинг онгсиз органларига онгли орган- лар тариқасида ^ўшиб цўйилган ва улар мазкур органлар билан биргаликда марказий юритгич кучга бўйсундирилган. Биринчи таъ- риф машиналар кенг миқёсда татбиқ этилиши мумкин бўлгаи ҳам- ма ҳолларда ўз аҳамиятини сақлаб цолади; иккинчи таъриф маши- наларнинг капиталистик усулда татбиқ қилинишини ва, демак, ҳозирги замоп фабрика системасини характерлаб беради. Шунинг учуи Юр ҳаракатни вужудга келтирадиган марказий машинани фақат автомат деб змас, балки автократ деб ҳам тасвир қилишни ;кУда яхши кўради.
«Бу улкан устахоналарда буғнинг фойдали кучи ўз атрофига сон-саноқ- еиз фуқароларни тўплайди» 179>.


412 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—• НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Иш қуроли билан бирга бу дуролни ишлатишдаги моҳирлик ҳам ишчидан машинага ўтади. Цуролнинг иш добилияти одам иш ку- чининг ишчи шахсига боғлиқ бўлиши натижасида ҳосил бўладиган чекланишдан дутулади. Шундай дилиб, мануфактурадаги меҳнат тақсимоти асосланадиган техник базисга барҳам берилади. Шунинг учун мануфактурага хос ихтисослашган ишчилар иерархияси ўр- нига автоматик фабрикада машиналарнинг ёрдамчилари томонидан бажарилиши лозим бўлган ишларни тенглашгириш ёки баравар- лаштириш теиденцияси майдонга чиқади*  180), қисмий ишчилар ора- сида сунъий равишда туғдирилгаи тафовутлар ўрнига ёш ва жинс фарклари каби табиий тафовутлар ўстун бўлиб долади.
Меҳпат тақсимоти автоматик фабрикада қайтадаи вужудга ке- лар экан, у, ҳаммадан бурун, ишчиларпи ихгисослаштирилган ма- шиналарга тақсимлаб дўйишдан ва ишчилар оммасини,— лекин дисмларга бўлинган группаларни ташкял этмайдиган ишчилар оммасини,— фабриканинг ҳар хил айрим бўлимларига тақсимлаш- дан иборатдир, улар унда ёнма-ён дўйилган бир хилдаги иш маши- наларпда ишлайдилар, яъни улар унда одций кооперация тарида- сидагина бирлашгандирлар. Мануфактуранинг қисмларга бўлинган группаси ўрнини бу ерда бош ишчининг озгина ёрдамчилар билан бирга Кўшилиши эгаллайди. Иш машиналарида ҳадицатан банд бўлган ишчилар билан (юритгич машинага дараб турадиган ёки уни заправка дилиб турадиган ишчилар ҳам шулар жумласига ки- ради) шу машинада ишловчи ишчиларнинг оддий ёрдамчилари (деярлп фақат болалар) ўртасида катта фард борлиги кўринади. Маълум даражада ҳамма feeders (машинага меҳнат материали бе- риб турадиганлар) ҳам ёрдамчилар қаторига киради. Бу асосий категориялар билан бир цаторда сон жиҳатдаи унча кўп бўлмаган ходимлар ҳам борки, булар ҳамма машиналарии назорат цилиб ва доимо тузатиб турадилар, масалан, инженерлар, механиклар, ду- радгорлар ға ҳоказолар. Булар — юмушчиларнинг қисман илми бор, қисман ҳунари бор юқори датлами бўлиб, фабрика ишчилари доирасидан четда турадилар, ишчиларга шунчаки дўшиб дўйилган- лар 181). Бу меҳнат тадсимоти соф техник нуқтаи назардан дилин- ган тақсимотдир.
Ишчи ўз ҳаракатларини автоматнинг бир хил-тўхтовсиз ҳара- катларига уйғунлаштиришни ўрганиши учун, машииа ёнида туриб дилинадиган ҳар бир иш ишчининг кичик ёшданод тайёргарлик 17e) Ure. «Philosophy of Manufactures», p. 18.
180) Ўша китоб, 31-бет. Солиштириб кўрилсин: Карл Маркс. «Философия қашшоц- лиги», Париж, 1847, 140, 141-бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашрп, 4-том, 159—160-бетлар].
181) Статистикада қасддан қилинадиган, — аммо майда-чуйдаларигача очиб таш- лаш мумкин бўлган, — алдамчиликка хос нарса шуки, инглиз фабрика цонуни текст- нинг охирида кўрсатилган ишчиларни фабрика ишчила^и деб билмасдан, уларни ўз таъсир доирасидан цатъиян чидариб ташлайди; иккинчй томондан, парламент эълон цилиб турадиган «Ҳисоботлар» фақат инженер, мехапик ва ҳоказоларнигина эмас, оалки фабрика бошқарувчилари, приказчиклар, хат ташувчилар, омборчилар, той- ловчилар ва ҳоказоларни ҳам, — хуллас, фабрика эгасидан бошқа ҳаммани, — шун- даи қатъият билан фабрика ишчилари категориясига киритади.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
413
кўришини талаб қилади. Жами машиналарнинг ўзи бир вақтда ҳаракат ^иладиган ва комбинациялашган хилма-хил машиналар системасидан иборат бўлганида, бу системага асосланган коопера-« ция ҳам ишчиларнинг ҳар хил группаларини ҳар хил машиналар ўртасида тацсимлашни талаб килади. Лекин машинали ишлаб чи- цариш бу тацсимотни мануфактура асосида мустаҳкамлаб қўйиш, айии бир ишчиларни доимо айни бир функцияларга боғлаб қўйиш заруриятини йўқотади * 18 182). Умуман фабриканинг ҳаракати ипгчидан бошланмай, машинадан бошланганидан, бунда меҳнат процессини тўхтатмай туриб ходимлар доимо алмашиниб туриши мумкин. Бун- га энг яедол далил 1848—1850 йилларда инглиз фабрикантлари кў- тарган ғалаён вацтида қўлланилган Relaissystem [сменалар систе- маси]дир 137. Ниҳоят, одамнинг ўспирин вақтида машинада ишлашни тез ўрганиб олиши, ўз навбатида, фацат машинада ишлайдиган алоҳида ишчилар категориясини етиштириш заруриятини йўқота- ди 183). Фабрикада ишлайдиган оддий ёрдамчинииг ишини эса қис- ман машиналар бажариши мумкин 184), қисман бу иш жуда осон иш бўлганлигидан, унда баид бўлган кишиларни тез-тез ва ҳамма- вацт алмаштириб туриш мумкин.
Шундай цилиб, гарчи машина эски меҳпат тақсимоти система- сини технпк жиҳатдан ағдар-тўнтар килиб ташласа ҳам, ҳарҳолда меҳнат тацсимоти системаси аввал бошда одатга кўра, мануфакту- ра анъанаси сифатида, фабрикада давом этади, сўнгра эса капитал томонидан иш кучини эксплуатация қилиш воситаси сифатпда дои- *82) Юр буни эътироф қилади. У, ишчилар «зарур бўлиб қолганда» бошқарувчи- нинг хоҳиши билан бир машинадан иккинчи машинага ўтказилиши мумкин, дейди ва тантанали суратда хитоб қилади: «Бу тариқа ўрин алмаштириш меҳнатни тақ- сим диладиган ва бир кишига булавка учун бош тайёрлашни, иккинчи кишига бу- лавканинг учини ўткирлашии топширадиган эски одатга батамом зиддир». Юр энг олдин, бу «эски одат»дан автоматик фабрикада нима учун фақат «зарур бўлиб қол- ган»дагпна қайтилади, деган масалани қўйиши керак эди136.
18i) Масалан, Америкадаги гражданлар уруши вақтидаги каби эҳтиёж туғилиб қолган ҳолларда буржуалар фабрика ишчиларини истисно тариқасида энг дағал
ишларда,* масалан, кўчаларга тош ётқизиш ва ҳоказоларда ишлатардилар. Англияда
ип газлама саноатининг ишсиз қолган ишчилари учун 1862 йилда ва ундан кейинги йилларда очилган «ateliers natjonaux» [«миллий устахоналар»] lg48 йилги француз миллий устахоналаридан шу билан фарц қилдики, фрапцуз миллий устахоналарида ишчилар дав- лат ҳисобига унумсиз ишлар цилдилар, инглиз миллий устахоналарида эса—буржуалар фойдасига шаҳарларда унумли ишлар цилдилар, шу билан бирга бу ишсизларни доимий ишчилар билан нонкуренция қилишга мажбур этганлари туфайли, ишсизларнинг иши дои- мий ишчиларникига қараганда арзонга тушди. «Ип газлама фабрикаларидан нелган иш- чиларнинг вўриниши жисмоний жиҳатдан шубҳасиз яхшиланди. Гап эрнаклар устида бораётганидан, мен бунинг сабаби... очиц ҳавода ижтимоий ишларда игплашдир, деб била- ман».(Буррда ran Престондаги фабрика игпчилари устида боради, улар «Престон ботқоц- лигп»да итплаган эдилар.) («Reports of Insp. of Fact. October 1863», p. 59).
184) Мисол: 1844 йилги қонун чидқандан бошлаб жун фабрикаларида болалар меҳнатининг ўрнини босиш учун ишга солинган ҳар хил механик аппаратлар. Жа- ноб фабрикантларнинг ўз болалари фабрикада оддий ёрдамчилик «мактабини» ўтишга тўғри келганда, мехаииканинг ҳали деярли ишланмаган соҳаси тезликда олға томон сезпларли қадам ташлайди. «Автоматик мюль-машинадек хавфли бошда бирон ма- шина топилмаса ксрак. Бш болалар ўртасида бўладиган бахтсизлик ҳодисаларининг кўп қисми шу сабабдан содир бўладики, улар полни супуриш учун кўпинча мюль- машиналар ишлаб турган вақтида уларнинг тагига кирадилар. Кўп «minders» (мюль- машиналарда ишлайдиган ишчилар) (фабрика инспекторлари томонидан) «суд жа- вобгарлигига тортилган ва бундай гуноҳлари учун пул билан штраф тўлашга ҳукм қилинган эдилар, лекин бундан ҳеч қандай сезиларлик умумий натижалар чидмади. Агар машинасозлар полни супурадиган машина ихтиро қилганларида ва бу машина мазкур болаларни машина тагига кириш заруратидан халос қилганда эди, бу нарса бизнинг муҳофаза чораларимизга яхши бир ҳисса бўлиб қўшилган бўлар оди» («Reports of insp. of Factories for 31st October 1866», p. 63).


414 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ НЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
мо цайтадан тикланиб ва янада жирканчроқ формада мустаҳкам- ланиб туради. Қисмий цуролни идора килишдаи иборат умрбод их- тисос қисмий машинага хизмат қилишдан иборат умрбод ихтисосга айланади. Ишчини болалик вақтиданоқ цисмий машинанинг бир цисмига айлантириш учун машинани суиистеъмол қиладилар 185). Шундай килиб, ишчининг ўзини такрор ҳосил қилиш учун зарур бўлган чиқимлар анча камайибгина колмайди, балки айнп замонда унинг фабрикага, демак, капиталистга бутунлай боғлиқ бўлиши ҳам пировардига етади. Бу ерда ҳам, ҳар цачонгидек, ижтимоий ишлаб чиқариш процессинииг ривожланишидан келиб чиқадиган унум- дорликнинг ортишини ана шу процессни капиталистик усулда экс- плуатация цилишидан келиб чиқадиган унумдорликнинг ортишидан фарқ қилмоқ зарур.
Мануфактурада ва ҳунармандчиликда ишчи куролни ўзи учун хизмат қилишга мажбур этади, фабрикада эса унинг ўзи машинага хизмат қилади. У ерда меҳнат цуролини ишчи ҳаракатга келтира- ди, бу ерда унинг ўзи меҳнат цуролининг ҳаракатига эргашуви керак. Мануфактурада ишчилар битта тирик мехаиизмнинг аъзо- ларидир. Фабрикада жонсиз механизм ишчилардан мустақил ҳолда мавжуд бўлади ва улар бу механизмга тирик қўшнмча сифатида қўшиб қуйилгандир.
«Айни бир мехаиик процесс қайта-қайта содир бўлаверадиган меҳнат шароитида унинг кишини дилгир қиладиган бир хилдаги узлуксиз азоби Сизифнинг азобига ўхшайди: меҳнатнинг оғирлиги катта тош каби қайта- қайта ўша ҳорғин ишчилар елкасига тушаверади 186).
Машина меҳнати асаб системасини бутунлай қамраб олиб, мус- кулларнинг ҳар томонлама ҳаракат цилишига имкон бермайди ва кишини ҳар қандай эркии жисмоний ва руҳий фаолият кўрсатиш имкониятидан маҳрум цилади 187). Ҳатто меҳнатни енгиллатиш ҳам азоблаш манбаи бўлиб цолади, чунки машина ишчини меҳнатдан қутқармайди, балки унинг меҳнатини бутунлай мазмунсиз қилиб цўяди. Ҳар кандай капиталистик ишлаб чиқариш ёлғиз меҳнат про- цессигина бўлмай, айпи бир вақтда капитални ошириш процесси ҳам бўлганлигидан, унга шундай бир ҳолат хоски, унда меҳнат шарт-шароити ишчига мослапмайди, балки, аксиича, ишчи меҳнат шарт-шароитига мослашади, лекин бу бузуқ муносабат фақат ма- ,85) Машиналарни меҳнат воситалари синтези сифатида эмас, балки ишчиларнинг ўзлари учун қисмий ишлар синтези сифатида «конструкция дилаётган» Прудоннинг ақлга сиғмайдиган уйдирма гапларига ана шунга дараб тегишли баҳо берса бўлади.
186) Ф. Эпгелъс. «Англияда ишчилар синфининг аҳволи». Лейициг, 1845, 217-бет (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс Асарлари, 2-нашри, 2-том, 405-бет]. Ҳатто энг оддий оптимист фритредер жаноб Молинари ҳам бундай дейди: «Ҳар куни машина- ларнинг бир текисдаги ҳаракатини 15 соат кузатиб турадиган одам айни шу вадт ичида жисмоний иш билан шуғулланганига қараганда кўпрод ҳолдан тояди. Бу кузатиш мсҳнати ҳаддан ташқари узоқ бўлмаганда эди, адл учун фойдали гимнас- тика бўлиб хизмат қилган бўлар эди, лекин у ниҳоятда узод чўзилганда ақлни ҳам, танани ҳам хароб қилади» (Q. de Molinari- «Etudes Economiques». Paris. 1846, [p. 49]).
*87) Ф. Энгелъс, цитата келтирилаётган acap, 216-бет [қаралсин: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 2-том, 404-бет].


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
415
шина такомиллашуви билангина техник жиҳатдан сезиладиган ҳа- қицатта айланади. Меҳнат воситаси автоматга айланганлиги туфай- лн, у калитал сифатида, жонли иш кучини ўзига бўйсундирадиган ва уни сўраб оладиган жонсиз меҳнат сифатида, ишчига қарама- царши туради. Ишлаб чиқариш процессидаги интеллектуал кучлар- нинг жисмоний меҳнатдан ажралиши ва меҳнат устидан капитал ҳукмронлигига айланиши, биз юқорида кўриб ўтганимиздек, маши- налар базасида қуриладиган йирик саноатда пировардига етади. Машипада ишлаб, хароб бўлган айрим ишчининг қисмий маҳорати машиналар системасида гавдаланган ва бу машиналар системаси билан бирга «хўжайин» (master) ҳукмронлигини вужудга келти- радиган фан олдида, табиатнинг ғоят катта кучлари олдида ва ижтимоий оммавий меҳнат олдида арзимас ва ҳеч қандай аҳамият- га эга бўлмаган бир деталь каби йўқ бўлиб кетади. Шунинг учун ҳам, мияси машиналар билан ва уларни монополия цилиб олиш билап банд бўлган бу хўжайин «ишчи қўллар» билан тўқнашиб цолган тацдирда, уларга царата нафрат билан хитоб қилади:
«Фабрика ишчиларп шу нарсани эсдап чиқармасинларки, уларнииг меҳ- нати аслида малакали меҳнатнинг энг паст категориясидир; ҳеч қандай бош- ца меҳнат бундан осонроқ ўзлаштирилмайди ва, унинг сифатиии эътиборга олиб, унга яхширод ҳақ тўланмайди; ҳеч қандай бошқа меҳиатпи буичалик қисқа вақт таълим бериш йўли билан, бунчалик қисқа муддат ичида ва бунчалик кўп мпқдорда қўлга киритиб бўлмайди. Амалда хўжайиннинг ма- шиналари ишлаб чиқаришда ишчининг меҳнати ва маҳоратига қараганда анча муҳимроқ роль ўйнайдики, бу меҳнат ва маҳоратга 6 ой ичида ўрга- тиш мумкин ва ҳар қандай қишлоди батрак буларнп ўрганпб олпши мум- кин» 188).
Меҳнат воситаларининг бир хилдаги ҳаракатига ишчининг тех- ник жиҳатдан бўйсундириб т^ўйилиши ва ишчи организмнинг ҳар икки жинсдаги ва жуда ҳам хилма-хил ёшдаги индивидуумлардан ўзпга хос бир шаклда таркиб топиши казарма интизомини вужудга келтиради, бу интизом ривожланиб мукаммал фабрика режимига айланадц ва гоқорида кўрсатиб ўтилган назоратчилик меҳпатипи, шу билан бирга ишчиларни ижрочиларга [Handarbeiter] ҳамда меҳиатни назорат ^илиб турувчиларга, саноатнинг оддий юмушчи- ларига ва саноат унтер-офицерларига ажратишни ҳам тўла равиш- да ривожлантириб пировардига етказади.
м «Автоматик фабрикадаги асосий қийипчилик кишпларпи улар меҳпатда ўргапиб қолгап тартибсизликдан воз кечишга мажбур дилиш ва уларпинг ишипи йирик автоматпинг муптазам ишлашига мувофидлаштириш учуп за- РУР бўлган пптпзом яратишдаи иборатдир. Лекин автоматик спстема эҳти- ёжларига ва тезлигига мувофид келадиган иптизсш кодекси яратшп ва уни муваффақият билап татбиқ этпш,— Геркулесга лойиқ бу иш Аркрайтнинг «Т11е Master Spinners’ and Manufactureas’ Defence Fund. Report of the Committee» Manchester, 1854, p. 17. «Хўжайинлар» ўзларининг «жонли» автоматларидан маҳрум бўлиш хавфи туғилганда, улар бутунлай бошцача гапира бошлашларини кейинроц кўрамиз.


416 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
олижаноб иши бўлди! Ҳатто бу система мукаммал ташкпл қилинган ҳозирги пав^гда ҳам, балоғатга етган ишчилар ўртасидап автоматик система учун фойдаси тегадиган ёрдамчилар топиш мумкии эмас деса бўладп» ]®9).
Капитал хусусий ҳуқуқ тартибида ва ўзбошимчалик қилиб, бур- жуазия учун умумап жуда азиз бўлган ҳокимиятни бўлишмасдаи ва унинг учун яиада азизроқ бўлган ваколатсиз системага таяниб, фабрика кодексида ўзининг ишчилар устидан чексиз ҳокимпятипи таъриф цилади,— бу кодекс меҳнат процессини ижтимоий йўл билан тартибга солишга шунчаки капиталистик карикатурадир, меҳнат процессининг ижтимоий йўл билан тартибга солиниши эса — катта кўламда кооперация мавжуд бўлганида ва меҳнат воси- талари, айниқса машиналар, биргалашиб ишлатилганида зарур бў- либ қолади. Қуллар устидан қараб турувчининг қамчиси ўрнига назоратчининг штраф дафтари пайдо бўлади. Бутун жазо чоралари, табиийки, пул штрафи солишдан ва иш ҳақидаи ушлаб қолишдан иборат бўлади, бинобарин, фабрика Ликургларининг цонун чиқа- риш соҳасидаги доноликлари туфайли уларнинг цонунларини бу- зиш, уларнинг цонупларига риоя қилишга цараганда, балки, улар учун фойдалироқ бўлади * 190). I
1ве) (Jre, «Philosophic of Manufactures», p. 15. Аркрайтнинг таржимаи ҳоли билан таниш бўлган киши бу гениал сартарошни ҳеч қачон «олижаноб» деб атамайди. XVIII асрдаги барча улуғ ихтирочилар ичида Арнрайт шубҳасиз бошдаларнинг ихтироларини ўғирлаган энг натта ўғри ва энг пастнаш субъект эди. >.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
417
Биз бу ерда фабрика меҳнати содир бўладиган моддий шароит- ларнигина кўрсатиб ўтмоқдамиз. Температуранинг сунъий равшпда оширилувидан, хом материал зарралари билан тўлиб кетган ҳаво- дан қулоқни кар қиладиган шовқин-суроидан ва ҳоказолардан кишидаги сезги органларининг ҳаммасига ҳам бир хилда зарар ета- ди, бунда бир-бирига жуда зич цилиб қўйилган машиналар орасида юришнипг турмуш учун хавфли эканлиги тўғрисида гапирмаса ҳам бўладики, йил фасллари қанчалик мунтазам алмашиниб турса, бу машииалар ҳам ўлган ва майиб бўлганлар ҳақидаги саноат бюлле- тенларини шуичалик мунтазам яратиб бериб туради 190а). Ижтимоий кечикканларида уларнинг иш ҳақидан: 2 мипут кечикканлик учун 6 пенс, 3 минут кечнкканлик учун 1 шиллинг ва 10 минут кечикканлик учун 1 шиллинг 6 пенс ушлаб цолиш каби хунук одат бўлган. Соатига 9 шиллинг ушлаб қолииадиган бўлса, бир кунда 4 фунт стерлинг-у 10 шиллинг бўлади, ҳолбуки уларнинг йил бўйи оладиган ўртача ҳақи ҳафтасига ҳеч қачон 10—12 шиллингдан ошган эмас. Бундан ташқари, Харрапп бир ўспиринга труба чалиб, фабрикада иш бошланганини билдириб туриш- ни топширган, бу ўспирин баъзан трубани соат 6 дан олдин чаладиган бўлган; агар труба чалиниб бўлганга қадар ишчи аёллар ўз жойларида бўлмаса, дарвоза цулфланиб, ташқарида қолганларга штраф солинадиган бўлган; фабрикада соат бўл- маганидан, бечора ишчи аёллар Харраппиинг йўл-йўриғи билан ишлайдиган ёш тру- бачининг ҳукми остида қолиб кетганлар. «Стачка»ни бошлаған ишчи аёллар, оилани боқадиган оналар ва қизлар, агар трубачи ўрнига соат цўйилса ва маъқулроқ штраф- лар тарифи жорий қилинса, дарҳол ишга тушишларини айтганлар. Харрапп 19 хотин ва қизни шартномани бузишда айблаб судга берган. Халойиқнинг баланд овоз бнлан билдирган қаҳр-ғазабига царамай, уларнинг ҳар қайсиси 6 пенсдан штраф тўлашга ва 2 шиллинг 6 пенсдан суд чиқимларини тўлашга ҳукм қилинган. Харрапп суддан чиқиб кетаётганида халойиқ уни хуштак чалиб масхара қилган. — Фабрикантларга жуда ёдиб қолган усуллардан бири шуки, ишчилар берадиган маҳ- сулотнинг снфати паст бўлганда, улар ишчиларнинг иш ҳақларидан ушлаб қолиш йўли билан уларни жазолайдилар. Бу метод 18G6 йилда инглиз кулолчилик округ- ларида умумпй стачкага сабаб бўлди. Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссиясишшг ҳисоботларида (1863—1866) шундай мисоллар келтирилганки, ишчи- лар қилган меҳнатлари натижасида иш ҳақи олиш ўрнига, штрафлар жадвали туфайли, ўзларининг шавкатлп «хўжайинларига» ҳатто қарздор ҳам бўлиб қолган- лар. Ксйингп пахта кризиси ҳам иш ҳақидан ушлаб қолиш масаласида фабрика ҳодимлари ўйлаб топган янги усулларнинг ибрат бўладиган томонларини очиб таш- лади. Фабрика инспектори Р. Бейкер бундай дейди: «Монга яқинда битта ип газ- лама фабрикаптини суд жавобгарлигига торттирпшга т^ғри келди; бу фабрикант ҳозирги оғир ва машақцатли вақтларда ўз қўлида ишлайдиган «ўспиринлар»нинг» (яъни 13 дан юқори ёшдаги болаларнинг) «баъзиларпдан улариинг ёши тўғрисида врач томонидан берилган гувоҳнома учун 10 пенсдан ушлаб қолган, ҳолбуки бу гувохнома унинг ўзига фақат 6 пенсга тушган, қонун бўйича фақат 3 пенс ушла- ниши мумкин, одат бўйича эса — сира ҳам ушланмаслиги керак... Бошқа бяр фаб- рикант цопунни четлаб ўтиб худди шу мақсадга эришмоқ учуи, ўзида пшлаётган камбағал болаларнинг ҳар дайсисига, уларга йигириш ҳунариии ва сирларпни ўргат- гани учун, 1 шиллингдан пул солади; врач бу болаларнинг ёши етилиб мазкур ишга яроқли эканлигини тасдиқлаши биланод бу пул болалардан дарҳол ундйриб юлинади. Демак, бунда шундай яширин сирлар борки, уларни билмай тўриб ҳозир- дагига ўхшаш вақти-вақти билан бўлиб турадиган стачкалар каби фавқулодда ҳоди- саларни тушуниш мумкии эмас» (ran Даруэндаги фабрикада машмна билан газлама тўцувчиларнинг 1863 йил июнь ойида қилган стачкалари тўғрисида боради). «Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1863», p. 50, 51. (фабрина ҳисоботлари ҳамиша ўз расмий са- насицан четга чиқиб нетади.)


418 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
ишлаб чиқариш воситаларини тежаш фабрика системасининг қулай илиқ ицлими шароитидагина ривожланди, шу билан бирга у капитал кўлида ишчи меҳнат қилаётган вацтда унинг ҳаёти учун зарур бўлган ҳамма шароитларни: жойни, ҳавони, ёруғликни, шупппгдек ишлаб чиқариш процессининг ҳаёт учун хавфли ёки соғлиқ учун зарарли шароитларидан ишчини сақлайдиган ҳамма воситаларии систематик равишда талашга айланади,— ишчига цулайлик зуғди- риш учун керакли шароитлар яратиш тўғрисида эса гапириб ўти- ришнинг ҳожати йўқ 191)  192. Фабрикани «енгил каторга» деб атаган Фурье ҳақли эмасми 192)?13S
5. ИШЧИ БИЛАН МАШИНА ЎРТАСИДАГИ КУРАШ
Капиталист билан ёлланма ишчи ўртасидаги кураш капиталис- тик муносабат пайдо бўлган ва^тданоқ бошланади. Бу кураш бутун мануфактура даврида қайнаб туради193). Лекин фақат машиналар киритилиши билан ишчи меҳнат воситасининг ўзига царши, капи- бўлса ҳам, амалда уни ҳаммавақт ишлаб турган пайтида тозалайдилар. Мана шунинг ўзи кейинги 6 ой ичида 906 та бахтсиз ҳодиса рўй беришига сабаб бўлди... Гарчи машиналар ҳар куни тозаланиб турса ҳам, лекин уларни яхшилаб тозалаш одатда шанба кунига белгиланади ва бу иш кўпинча машиналар ишлаб турган вақтда ^и- линади... Бу операцияга ҳақ тўланмайди, шунинг учуи ҳам ишчилар уни мумкин қадар тезроқ тамомлашга ҳаракат қиладилар. Шу сабабдан жума куни, айниқса шанба куни, бахтсиз ҳодисалар бошқа иш кунларидагига қараганда анча кўп бўла- ди. Жума кунларидаги бахтсиз ҳодисалар ҳафтанинг бундан олдинги 4 нунидаги бахтсиз ҳодисаларнинг ўртача сонига нисбатан тахминан 12% кўп бўлади-; шанба кунларидаги бахтсиз ҳодисаларнинг сони олдинги 5 кундаги бахтсиз ҳодисаларнинг ўртача сонидан 25% кўп бўлади; агар шанба кунлари фабрикада иш вацти 7>/2 соат, бошда иш кунларида IOV2 соат эканлиги эътиборга олинса, шанба кунлари бахтсиз ҳодисалар 65% дан зиёд нўпроқ бўлади» («Reports of Insp. of Factories for 31 st October 1866». London, 1867, p. 9, 15, 16, 17).
191) Учинчи китобнинг биринчи бўлимида мен фабрика цонунининг «ишчи Қўл- ларнинг» бармоқларини ҳаёт учун хавфли машиналардан қўриқлаш мақсадини кўзда тутган моддаларига қарши инглиз фабрикантларининг кейинги вақтларда ҳужумга ўтганликларини айтиб бераман. Бу ерда фабрика инспектори Леонард Хорнернинг расмий ҳисоботидан битта цитата келтириш кифоя қилади: «Мен баъзи бир бахт- сиз ҳодисаларга фабрикантларнинг асло кечириб бўлмайдиган даражада енгилтаклик билан қараганликларини эшитдим; масалан, бармоқдан ажраш, уларнинг фикрича^ арзимаган нарса. Ҳациқатда ишчининг ҳаёти ва келажакдаги бутун мўлжаллари унинг бармоқларига шунчалик боғлиқки, бармоддан ажраш унинг учун ғоят жиддий воқеадир. Мен ана шуидай аҳмоқоиа гапларни эшитганимдан кейин, уларга: «Сизга цўшимча ишчи керак бўлиб қолди ва иккита ишчи келди, уларнинг ҳар иккаласи ҳам ҳамма бошқа жиҳатлардан баб-баравар яхши, лекин биттасининг бош бармоғи: ёки кўрсаткич бармоғи йўқ, деб фараз цилайлик; шунда сиз қайси бирини танлар эдингиз?» деб савол бердим. Улар сира иккиланмасдаи ҳамма бармоқлари бутун ишчини таплар эдик, дедилар... Бу жаноб фабрикантларда, улар, сохта-инсонпарва- рона нонунлар, деб атайдиган нарсага қарши хато фикрлар бор» («Reports of Insp. of Fact, lor 31 st October 1855»). Бу жаноблар—«мулоҳазали одамлар» бинобарин, улар қулдорлар- исёнига бенорга хайрхоҳлик билдирмаганлар.
192) Иш вақтини мажбурий равишда ченлаган ва бошк.а қарорларни ўз ичига олган фабрика қонунига бошқа фабрикалардан илгарироқ риоя қилган фабрикаларда аввалги балолардан баъзилари йўқолди. Машиналарнинг такомиллашувининг ўзи< маълум бир босқичда «фабрика биноларининг мукаммал қурилган бўлишини» талаб- нилади, бу эса ишчилар учун фойдалидир (солиштириб кўрилсин: «Reports etc. for 31 st October 1863» p. 109).
т 1вз) Жумладан, буларга каралсип: John Houghton. «Husbandry and Trade improved». London, 17'97 «The Advantages of the East- India Trade», 1720. John Bellers. «Proposals lor Raising a College of Industry». London, 1696. «Афсусни, хўжайинлар билан ишчилар доимо> уруш ҳолатида бўладилар. Хўжайинларцинг доимий мацсади— ўзларига меҳнатни мумнин цадар арзонга туйшршпдир- бинобарип, улар ана my максадда хар хил хийла- найранглар циладилар, Шу билац бирга ишчилар ҳам ўз хўжайинлари олдига каттароц талаблар цуииш учун, ҳар цандай фурсатдан шунчалик натъият билан фойдаланадилар». «An Inquiry into the Causes of the Present High Price of Provisions», 1767, p. 61, 62. (Автор— руҳоний: Натэниел Форстер—тамомила ишчилар томоници олади.)


XIII БОБ,— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
419
тал мавжудлигининг ана шу моддий формасига қарши кураша бош- лайди. Ишчи капиталистик ишлаб чиқариш усулининг моддий пе- гизи бўлган ишлаб чиқариш воситаларининг ана шу маълум фор- масига қарши қўзғалади.
XVII асрда бутун Европа ленталар ва уқалар тўқийдиган Band- miihle деб аталган (яна Schnurmiihle ёки Miihlenstuhl деб атал- ган) машинага қарши ишчилар галаёнини бошидан кечирди194). XVII ас-рнинг биринчи ўттиз йилининг охиридан Лондопга яқин бир жойда голландиялик бир киши томонидан қурилган ва шамол билан ишлайдигап тахта тилувчи завод авом ғалаёни натижасида йўқ қилинди. XVIII асрнинг бошларидаёқ сув қуввати билан ҳара- катга келтириладиган тахта тилувчи машиналар Англияда халқ- нинг парламент томонидан цўллаб-қўлтиқланган қаршилигини кўп қийинчилик билангина енгди. 1758 йилда, Эверет сув қуввати би- лан ҳаракатга келтириладиган биринчи қирқиш машинасини қур- ганида, ишсиз қолган 100 000 киши бу машинани ёндириб юборди. Аркрайтнииг scribbling mills [тараш машинаси] ва тароқ машинаси ихтиро кплингунча жун тараш билан ҳаёт кечирган 50 000 ишчи парламентга бу машиналарга қарши арзнома топширди. XIX аср- нинг биринчи 15 йили мобайнида инглиз маиуфактура округларида машииаларнинг ва айниқса буғ цуввати билан ишлайдиган тўцув станогининг кўплаб бузиб ташланиши ва луддитлар ҳаракати деб ном чиқарган бу ҳаракат Сидмут, Каслри ва бошқаларнинг анти- якобичи ҳукуматига энг реакцион зўравонлик чоралари кўриш учун баҳона бўлди. Ишчи машина билан уни капиталистик усулда тат- биц қилиш ўртасидаги фарцни билсин учуп ва шу билан бирга ўз ҳужумини ишлаб чиқаришнинг моддий воситаларидан уларниэкс-
194) 	Bandmuhle Германияда ихтиро қилинган эди. Италиялик аббат Ланчеллотти 1636 йилда Венецияда чиққан асарида бундай дейди: «Данциглик Антон Моллер бундан қарийб 50 йил илгари» (Ланчеллотти 1629 йилда ёзган) «Данцигда айни бир вақтда 4—6 тўп газлама тўцийдиган моҳир машина кўрган; лекин шаҳар совети бу ихтпронинг кўп ишчиларни гадойга айлаптиришидан қўрциб, машинадан фойдала- нишни тациқлади, уни ихтиро к.илган кишипи эса яширинча бўғиб ўлдириш ёки сувга чўктириб юборишни буюрди»140. Лейденда ана шундай машина 1629 йилда биринчи марта ишлатила бошлади. Зар уқа тўқувчилар кўтарган исён магистратни аввало ■бу машинани тақиқлашга мажбур қилди; Бош штатлар 1623, 1639 йиллардаги ва
ундан кейингп йиллардаги қарорлар билан бу машинадан фойдаланпшни чеклаб қўйишга мажбур бўлди; ииҳоят, 1661 йил 15 декабрда чицарилган қарорда маълум -шартлар билан бу машинадан фойдаланишга рухсат этилди. «Бу шаҳарда, — дейди Боксхорн («Institutiones Politicae», 1663) Лейденда Bandmuhl’Hiinr ишлатила бошлагани тўғрисида, — бундан 20 йилча илгари тўқув станоги ихтиро цилинган эди, бу ста- нокда бир юмушчи айни бир вақтда осонлик билан бир неча кишининг станоксиз 'тўқиган газламасидан кўпроқ газлама тўцпй олади. Лекин бу ҳол тўқувчиларпинг шикоят ва порозилигига сабаб бўлди ва, оқибат-патижада, магистрат станок ишла- •тишни мап нилди». Ҳудди шу машина 1676 йилда Кёльнда ман қилинди, унинг ■ана шу вақтда Англияда татбиқ қилиниши эса ишчиларнииг ғалаёнига сабаб бўлди. пмператорнинг 1685 йил 19 февралдаги фармонига мувофиц, уни ишлатиш бутун ™™£Нияда таКиқланди. Гамбургда магистратнпнг буйруғига мувофиқ. бу машина ЖатД, олй.ида куйдирилиб ташланди. 1719 йил 9 февралда Карл VI 1685 йилги янгидан чиқарди. Саксония курфюрстлигида эса бу машинадан ёппасига учун 1705 йилдагина рухсат этилди. Шунчалик шовқин-суронга сабаб ги ^шина Ҳақиқатда йигирув ва тўқув машиналаридан, демак, XVIII асрда-
4ипп ^0Л12ЦИясидан олдин вужудга келган машина эди. Тўцувчилик ишида


420 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ И^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
плуатация қилишнинг ижтимоий формасига кўчира билсин учун маълум бир вақт ва тажриба керак бўлади 195).
Мануфактурада иш ҳақининг миқдори учун олиб борилган ку- рагп мануфактураии мавжуд бир факт деб билади ва ҳарҳолда у мануфактуранинг яшашига т^арши қаратилмаган. Мануфактураиинг пайдо бўлишига қарши курашга келсак, бу курашни ёлланма иш- чилар олиб бормайди, балки цех усталари ва имтиёзли шаҳарлар олиб боради. Шунинг учун мануфактура давридаги авторлар ўрта- сида меҳпат тақсимотига ҳақиқий ишчиларни сициб чиқариш воси- таси деб эмас, балки потенциал ишчилар ўрнини босиш воситаси деб цараш ҳукм суради. Бу фарқ очиқ кўриниб турипти. Агар, ма- салан, Англияда ҳозкрги вақтда машина ёрдами билан 500 000 ки- ши йигирадиган пахтани эски чарх билан йигириш учун 100 мил- лион кишп керак, деяр эканлар, бунинг маъноси, албатта, машина ана шу ҳеч качон мавжуд бўлмаган миллионларча кишиларнинг ўрнипи босди, деган сўз эмас. Бунинг маъпоси, йигирув машинала- риии ўрнини босиш учун миллионларча ишчилар керак бўлади, де- макдир. Аксинча, агар, Англияда буғ кувваги билан ишлайдиган тўқув станоги 800 000 тўқувчини кўчага чиқариб ташлади, деяр эканлар, бунда ran мавжуд машиналар ўрнига маълум миқдордаги ишчиларни цўйиш тўғрисида бормайди, балки, аксинча, ҳақиқатда машиналар ўрнини босган ёки сиқиб чиқарган маълум мякдорда ишчилар мавжудлиги тўғрисида боради. Мануфактура даврида ҳу- нармандлик ишлаб чиқариши, гарчи айрим операцияларга бўлингап бўлса ҳам, ишлаб чиқаришнинг асосий усули бўлиб қолди. Ўрта асрлардан қолган шаҳарли ишчиларнинг сони нисбатан оз бўлган шароитда яиги мустамлака бозорларининг эҳтиёжларини қондириб бўлмас эдп, бииобарин, асл мануфактуралар у ва^тда феодализм чирий борган сари ердан қувилган қишлоқ аҳолисига янги ишлаб чиқариш соҳаларини очиб берди. Шунинг учун ҳам устахонадаги меҳнат тақсимоти ва кооперация у вақтда ўзининг ижобий томони- ни кўрсатган — пш билан банд бўлган ишчиларнииг меҳпат унум- дорлигини оширган эди 196). Тўғри, деҳқоичиликда ишлатилган меҳ- нат воситаларининг бир неча киши қўлида кооперация ва комби- 195) Эскича мануфактураларда ишчиларнинг машиналардан цўпол равишда ғазаб- ланиши баъзан ҳозирги вақтда ҳам такрорланиб туради. Масалан, 1865 йилда Шеф- филд сайқалчилари орасида шундай воқеа бўлди.
196) Сэр Жемс Стюарт машиналарнинг иш-ҳаракатига ҳам ҳали худди ана шу ' руҳда бахо беради. «Машиналарга мен овдат емасдан ишлайдиган ишчиларнинг со-
нини (потенциал жиҳатдан) оширадиган бир восита деб қарайман... Машинанинг иш-ҳаракати билан янги аҳоли пайдо бўлишидан юзага келадиган иш-ҳаракат ўртасида нима фарқ бор?» («Recherche des prjncipes de I’gconomie politique», t. I, 1. I, ch\ XIX.) Бунга қараганда анча соддадилроц бўлган Петти, машина «полигамияни» ўрнини' босади,—дейди. Бу нуцтаи назар, энг нўп деганда, Қўшма Штатларнинг баъзи бир қисм- ларига татбиц цилиниши мумнин. Ансинча: «Айрим нишининг меҳнатини намайтириш учун камдан- кам вацтлардагина‘машннадан муваффақиятли равишда фойдаланиш мумкин; унгс цуриш учун нетадиган вақт уни ишлатиш натижасида тежаладиган вацтга қарагаида купроц бўлади. Агар машина ненг кўламда ишласа, агар битта машипа минглаб кишилар- нивг меҳнатига ёрдам цилса, ўша вацтдагина у чинанам фойда нелтириши мумкин. Ана1 шунга мувофиц аҳолиси энг кўп бўлган, машғулоти бўлмаган кишилар сони ҳаммадан нўп. АаЛялНмигамланатлаг,да машицалар кенг нўламда ишлатилади. Машиналар ишлатилишига. «ГатГл JwLwSiiapHMHr етип1маслиги эмас, бални жуда нўп кишиларни осоилик билаи ишга EffectsT ЬопйопМ,182/ШГИдир* (piercy Ravenstone. «Thoughts on the Funding System and its-


XIII БОБ,— МА1ПИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
421
нация қилипиши,— йирик саноат давридая анча илгари кўп мам- лакатларда,— ишлаб чиқариш усулида, демак, кишлоқ аҳолисининг ҳаёт шароитида ва машғулот воситаларида ҳам, тўсатдан ва зўра- вонлик йўли билан революция ясалишига сабаб бўлди. Лекин бу кураш дастлаб капитал билан ёлланма меҳнат ўртасидагига цара- ганда, йирик ер эгалари билан майда ер эгалари ўртасида кўпроқ авж олади; иккинчи томондан, меҳнат воситалари — цўйлар, отлар ва ҳоказолар,— ишчиларни сиқиб чиқараётгаяидан, бунда бевосита зўравонлик актлари саноат революцияси учун биринчи зарур ша- роитларни яратиб беради. Аввало ишчилар ердан ҳайдаладилар, сўнгра бу ерга қуйлар келади. Бинобарин, ернинг Англиядаги каби кенг мидёсда талаб олинишигина йирик деҳқончилик учуп майдон очиб беради196а). Шунинг учун деҳқончиликдаги бу тўнтариш ав~ вал бошда зоҳиран кўпроқ сиёсий революция эди.
Меҳнат воситаси, машина сифатида майдонга чиқиб, дарҳол пшчиипнг ўзига рақиб бўлиб қолади 197). Машиналар ёрдами билан капиталнинг ўзининг кўпайиши машиналар томонидан тирикчилик шароитларп бузилаётгап ишчиларнинг сонига тўғри пропорционал- дир. Бутун капиталистик ишлаб чиқариш системаси шу нарсага асослаиадики, ишчи ўз иш кучипи товар тариқасида сотади. Меҳ- нат таксимоти бу иш кучини айрим қисмий қуролпи идора килиш- дан иборат бутунлай қисмий ҳунарга айлаитяриб, уни бир томон- лама қилиб қўяди. Қуролни идора қилиш иши ҳам машинага кўч- гандан кейин, иш кучининг истеъмол қиймати билан бирга уяинг алмашув қиймати ҳам йўқолади. Муомаладан чивдан цоғоз пулни ҳеч ким олмагани каби ишчи ҳам ўзига харидор тополмайди. Шун- дай цилиб, машина ишчилар синфининг бир қисмини ортиқча аҳо- лига, яъни капиталнииг ўзининг кўпайшпи учун эндиликда бево- сита талаб қилинмайдиган аҳолига айлантириб қўяди, ипгчилар синфипинг бу қисми, бир томондан, эски ҳунармандчилик ва ма- нуфактура ишлаб чиқариши билан машинали ишлаб чиқариш ўрта- сидаги тепг бўлмаган курашда ҳалок бўлади, иккипчи томондан эса— саноатпииг кириш мумкин бўлган тармоқларини борган сари кўп- роц тўлдириб • боради, меҳнат бозорини тўлдириб-тошириб юборади ва шу сабабдан иш кучининг баҳосини унинг цийматидап пасайти- риб юборади. Пауперлаштирилган ишчилар учун шу нарса зўр та- салли бериши керакки, бир томондан, улар чекадиган азоб-уқубат- лар факат «мувақцат» бир нарсадир («а temporary inconvenience»), иккинчи томондан эса — машина бутун ишлаб чиқариш майдониии фақат тадрижий суратда эгаллаб борганлигидан, унинг хароб қи- лувчи таъсирининг кўлами ва тезлиги камайиб боради, дейдилар. Бир тасаллини иккинчиси йўқ қилиб ташлайди. Ишлаб чицариш-
нашрига. Бу ҳол Германияга ҳам тааллуқлидир. Бизда йирик деҳкончилнк °улган жойларда, яъни айниғса шарцда, бу йирик деҳцончилин XVI асрдаи оошлао ва хусусан 1648 йилдан кейин ўтназилган «Bauernlegen» [«деҳцонларни ердан ҳай- даш»]I натижасидагина мумкин бўлди. Ф.Э.}
_ PrinJi«ioc?IrHr»a^ap била’н меҳнат ўртасида ҳамиша ноннуренция бўлиб туради» (B/cardo. « Principles of Political Economy»,-3 id ed. London, 1821, p. 479).


422 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
нипг маълум бир соҳасини машина секин-аста эгаллаб олгандан кейин у ўзи билан рақобат қилаётган ишчилар қатлами ўртасида сурункали қашшоқликни вужудга келтиради. Машинага кўчиш тез ■суръат билан бўлганда унинг таъсири оммавий ва кескин тус ола- ди. Қўл билан ип газлама тўқийдиган инглиз тўцувчиларининг жу- да секинлик билан ўн йилларгача чўзилган ва, ниҳоят, 1838 йилда тугалланган ҳалокатидан даҳшатлироқ манзара бутун дунё тарихи- Да бўлган эмас. Бу тўқувчиларнинг кўплари очликдан ўлиб кетди, кўплари эса ўз оилалари билан кунига 2!/г пенсга яшаб, узоқвақт аянчлиҳаёт кечирди198). Аксинча, инглиз ип газлама машиналари Ост-Индияга қаттиқ таъсир кўрсатдилар, бу ернинг генерал-губер- натори 1834 — 1835 йилларда бундай деган эди: «Савдо тарихида буига ўхшайдиган фалокатни сира топиб бўлмаса керак. Ҳиндистон текисликлари пахтадан газлама тўқувчиларнинг суяклари билан оппоқ бўлиб оқариб ётипти». Албатта, модомики бу тўцувчилар ана шу мувакқат ҳаётдан бош олиб кетган эканлар, демак, машинаҳам уларга фақат «муваққат азоб» берган. Лекин машиналарнинг «му- вакқат» татсири доимий таъсирга айланади, чунки улар тобораян- гидан-янги ишлаб чиқариш соҳаларини эгаллаб борадилар. Шундай дилиб, капиталистик ишлаб чиқариш усулида умуман меҳнат ша- роитининг ва меҳнат маҳсулогининг ишчига нисбатан мустақил ва бегона бўлиши машиналар пайдо бўлиши билан кучайиб, бир то- мондан, ишчилар билан, иккинчи томондан, меҳнат шароитлари ва меҳнат маҳсулотлари ўртасидаги тўла қарама-царшиликка айланиб кетади 199). Шунинг учун машиналар пайдо бўлиши билан бирга би- риичи марта ишчиларда меҳнат воситасига қарши стихияли ғазаб пайдо бўлади.
, : «Механик станоклар ишлатилиши натижасида қўл станоклари ишдан чиқарилгани йўқми?» Жавоб: «Сиқиб чиқарилганлиги шубҳасиз; агар қўл тўқувчилар ўз иш ҳақларининг камайишига рози бўлмасалар, ҳозиргига қара- янада кўпроқ сиқиб чиқарилган бўларди». Савол: «Лекин бунга рози бўлиш улар ўз тирикчиликлари учун етмайдиган ҳаққа ёлланмайдиларми ва тирик- воситаларининг етишмаган қисмини тўлдириш учун черков қавмларининг ёрдам
193) 	Камбағаллар тўғрисидаги 1833 йилги конун амалга оширплгунча Англияда цўлда газлама тўциш билан машинада газлама тўқиш ўртасидаги конкуренциянинг чўзилишига сабаб шу бўлдики, минимумдан ҳам анча камайиб кеттан иш ҳақи чер- .ков қавмларидан иона тўплаш йўли билан тўлдириб турилар эди. «1827 йилда Че- ширда, фабрика округида, ҳазрат Тёрнер Уилмслоуда ректор эди. Эмиграция ишлари комитетининг саволлари ва Тёрнернинг жавоблари қўл мсҳнатининг машиналарга қарши конкуренципсига қандай йўл билан мадад бериб турилганини кўрсатиб бера- ди. Савцл: *'ғ’ ~ “
сиқиб _ билан ганда билаи, чилик ғ . .... . . . ғ -ж-т—-
беришига умид боғламайдиларми?» Жавоб: «Ҳа, қўл станоги билан механик станок ўртасидаги конкуренция ҳақиқатда камбағаллар фойдасига солиқ олиш билан таъ- минлаб турилади». Шундай қилиб, машиналар жорий қилиниши билан меҳнаткаш- лар гарданига тушган қисмат — кишини таҳқирловчи пауперизм ёки эмиграциядир.
' Мсҳнаткашларни ҳурматли ва маълум даражада мустақил ишчилар ҳолатидан, хайр- эҳсон қилииган ва кишини хўрликка соладиган бир бурда нон билан кун кўрувчи хушомадгўй ялангоёқлар ҳолатига туширадилар. Улар ана шуни «мувақцат дийин- чилин» деб атайдилар» («А Prize Essay on the Comparative Merits of Competition and Co-operation». London, 1834, p. 29).
1УЭ) «Мамлакатнинг соф даромадини» (яъни, Рикардо бу ерда тушунтирганидек, бойликлари иқтисодий нуқтаи назардан қараганда миллат бойлигига тенг бўлган лендлордлар ва капиталистлар даромадини) «кўпайтирадиган сабабнинг ўзи айни вақтда ахоли ортиқчалигини вужудга келтириши ва ишчиларнинг аҳволини ёмон- лаштириши мумкин» (Ricardo. «Principles of politucal Economy», 3 rd ed. Loodon, 1821, p« 4b9). Механизмларни ҳар қандай таномиллаштиришдан кузатилган доимий мақсад ва тенденцин ҳациқатда киши мёҳнатидан бутунлай қутулишдан ёки катта ёшдаги эркак аЛар мех>натИни хотин- қизлар ва болалар меҳнати билан ёки таълим олган ишчилар меҳнатини кора ишчилар мехнати билан алмаштириб, киши мехнатининг баҳосини намайтиришдан иборатдир» (Ure.fi «Philosophy of Manufactures», р. 23]).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
423
Меҳнат воситаси ишчини хароб цилади. Ишга янги солинаётган машина анъанавий ҳунармандлик ёки мануфактура ишлаб чиқари- ши билан конкуренция цила бошлагандан кейин бу бевосита кара- ма-қаршилик, албатта, янада сезиларли даражада намоён бўлади. Лекин йирик саноатнинг ўз доирасида ҳам машиналарнинг доимо такомиллашиб бориши ва автоматик системанинг ривожланишл худди ана шундай амал қилади.
«Машиналарии такомиллаштиришдан кузатилган доимий мадсад ишлаб чиқариш занжирининг у ёки бу ҳалқасида одам аппаратини темир аппарат билан алмаштириб, фабрикадаги қўл меҳнатини қисқартиришдан ёки ишлаб чидариш процессини такомиллаштиришдан иборатдир» 200). «Илгари дўл билан ҳаракатга келтирилгап машиналарни буғ ёки сув кучи билан ишлатиш ҳар куни бўлиб туради... Машиналарга доимо яигидаи-янги иисбатан кичик такомиллаштиришлар киритиб туриладики, бундаи мақсад юритгич кучии тежашдан, маҳсулотни яхшилашдан, вадт ўзгармагани ҳолда маҳсулот иш- лаб чиқаришни орттиришдан ёки болалар, хотин-қнзлар ёки эркакларни сициб чиқаришдан иборатдир; гарчи бу такомиллаштиришлар бирпнчи қа- рашда унча катта аҳамиятга эга бўлмаса ҳам, муҳим натижалар беради»201). «Маълум бир операция зўр моҳирликии ва ишончли қўлни талаб қилган ҳамма ҳолларда, бу операцияни жуда моҳир ва лекин кўпинча ҳар қандай тартибсизликка мойил бўлгаи ишчииинг қўлидан мумкин қадар тезроқ олиб, ёш бола бемалол кузатиб тура оладиган даражада муитазам ишлайдиган махсус механизмга беришга ҳаракат қиладилар» 202). «Автоматик система шароитида ишчининг таланти боргаи сари кўпроқ сиқиб чиқарила бора- ди» 203). «Машииаларнинг такомиллашуви маълум бир иатижага эришмоқ учун зарур бўлган катта ёшли ишчилар сонини камайтиришгагина имкон бериб қолмай, балки киши меҳнатининг бир категориясини бошда категория билап: моҳирроқ кишиларип — камрод моҳир кишилар билан, катта ёшда- гиларпи — болалар билан, эркакларпи хотин-қизлар билаи алмаштиришга ҳам имкоп беради. Бу ўзгаришларнипг ҳаммаси иш ҳақи миқдорииинг доимо ўзгариб туришига сабаб бўлади» 204). «Машина катта ёшдаги ишчиларни фабрикадаи доимо чиқариб ташлаб туради» 205).
Иш куннпинг қисқартирилиши туфайли машина системасинипг зўр бериб ривожланиши бизга машина системасининг ниҳоят дара- жада эластиклигини намойиш қилди; бу эластикликка амалий таж- риба тўпланиши натижасида, механик воситаларнинг энди етарли миқдорда борлиги ва техниканинг доимий тараққиёти натижасида эришилди. Лекин 1860 йилда, Англия ип газлама саноати энг юқо- 200) «Reports of Insp. of Fact. 31 st October 1858», p. 43.
201) «Reports etc. for 31 st October 1856», p. 15.
202) 	Ure. «Philosophy of Manufactures», p. 19. «Ғишт заводлагида ишлатиладиган машина- ларнинг жуда натта фойдаси шундан иборатки, улар завод хўжайинини моҳир ишчилардан тамомила мустақил қилиб кўяди» («Children’s Employment Commission. 5 th Report». London, 1866, p. 130, № 46).
2- нагирига ^шимча. Катта Шимолий темир йўл машина бўлимининг суперинтенданти жаноб А. Старрок машинасозлик (лономотивлар ва ҳоказолар ишлаб чидариш) ҳацида оундай дейди: «Қиммат (expensive) инглиз ишчиларига бўлган талаб нундан-кунга камайиб оормоқда. Таномиллашган асбоблар ишлатилиши туфайли ишлаб чицариш нўпаймоцда, оу асбооларни эса, ўз навбатида, ишчиларнинг анча паст натегорияси (a low class of labour) идора цилади... Илгари буғ машинасипинг барча цисмларини, зарурият туфайли, маланали меҳнат ишлаб чицарар эди. Эндиликда эса ана пту қисмларни намроц маланали меҳнат, лекин яхши асбоблар ёрдами билан ишлаб чицармоқда... Бу ерда мен асбоблар деб машинасозликда ишлатиладиган машиналарни назарда тутаман» («Royal Commission on Railways. Minutes ot Evidence», № 17862 ва 17863. London, 1867).
\03) «Philosophy of Manufactures», p. 20.
204) Ўша ерда, 321- бет.
204) Ure- «Philosophy of Manufactures», P‘. 23.


424 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ қўшимча қиймат ҳосил қилиниши
ри даражага етган пайтда, Америкадаги гражданлар уруши каби бир сабаб билан кейинги уч йил ичида машиналарнинг бу қадар тез такомиллашуви ва шунга мувофиқ равишда қул меҳнатининг сиқиб чиқарила бориши каби бир ҳолни ким хаёлига келтира олар эди? Бу ерда инглиз фабрика инспекторларининг бу масалага доир расмий маълумотларидан иккитагина мисол келтириш кифоя қила- дп. Манчестерлик бир фабрикант буцдай дейди:
«Эпдиликда бизга 75 та тасматароқ машина ўрпига фақат 12 та керак бўлади, булардан биз илгариги миқдорда, ўшапдай сифатли ва ҳатто япа ҳам яхшироқ сифатли маҳсулот оламиз... Иш ҳақидаи ҳафтасига 10 фупт стерлипг тежалади, пахта тўзонидан 10% тежалади». Манчестердаги иигпч- ка ип йигириш фабрикаларидаи бирида «ҳаракатни тезлаштпрпш ва ҳар хил автоматик процесслар киритиш йўли билан бир бўлимда ишлайдигап ишчи- ларшшг тўртдан бир дисми, иккинчи бўлимдагиларнппг ярмидан кўпроғи ишдаи бўшатилгап, шу билан бирга иккинчи тасматароқ машииа ўрнига ишлатилгап тароқ машина илгарй тараш бўлимида ишлаган ишчи қўллар соншш жуда камайтириб юбордп».
Бошқа бир йигирув фабрикаси ўзининг «ишчи кўллар»дан те- жайдиган маблағининг умумий суммасини 10% миедорида белги- лайдп. Маичестердаги йигирув фабрикаларининг эгалари жаноб Гилморлар бундай дейдилар:
«Бизпипг титиш бўлимида япги машиналар туфайли «ишчи дўллар»дан ва иш ҳақидап тежаладиган маблағни биз бутун учдан бир миқдорида бел- гилаймиз... Банкаброш бўлимида ва лента машиналари бўлимида чиқимлар- дан ва ишчи қўллардан тежалган маблағ қарийб учдаи бпрпи ташкйл қи- лади; йигирув бўлимида чиқимлардаи тежалган маблағ учдан бирга яқин. Лекин бугина эмас: тўқувчига берилаётган калава янги машиналар ишла- тилгаилиги туфайли шуичалик яхшилапганки, тўқувчи, илгариги машина ипидан тўқиган газламага қараганда, миқдор жиҳатидан кўпроқ ва сифат жпҳатидан яхшироқ газлама тўқимодда» 206).
Фабрика инспектори А. Редгрейв бу тўғрида бундай дейди:
«Ишлаб чиқаришиииг ортиши билан ишчилар сопинипг камайиши жуда тезлашади; яқинда жуи фабрикаларида яна ишчи қўллар сонини қпсқартшп бошланди ва бу ҳол ҳали ҳам давом этмоқда; буидан оир неча куи илгари Рочдейлга яқин жойда яшайдигаи бир мактаб ўқитувчисп менга, мактаб- ларда ўқувчи қизлар сонииипг ниҳоятда камайиб кстгаплигига сабаб фақат кризиснипггина таъсири бўлмай, балки жун фабрпкаларидаги машиналарда рўй бергап ўзгаришлар ҳамдир, бупинг натижасида умуман 70 нафар ярим кун ишлайдиган ишчилар ишдан бўшатилган, деди» 207).
20в) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1863», p. 108 sqq.
207) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1863», p. 109. Пахта нриэиси вақтида машиналарпинг тезлик билан такомиллашуви инглиз фабрикантларига Америнадаги граж- данлар уругпи тамом бўлиши биланоқ жаҳон бозорини дарҳол яна газлама билап тўлдириб юборишга имкон берди. 1866 йилнинг кейинги 6 ойидаёқ газламани сотиш мухмкин бўлмай қолди деса бўлади. ўшандан нейин товарлар Хитой билан Ҳиндистонга нонсигнацияга юборила богпланди, бу эса бозорни яна ҳам нўпроқ тўлдириб юборди. 1867 йил бошида фабрикантлар ўзларининг одатдаги чораларига—игп ҳадиии 5% намайтиригага киришдилар. Ишчилар каршилик нўрсатдилар ва, — назарий жиҳатдан жуда тўғри бир тарзда, — бу аҳволдан цутулиш учун бирдан- бир йўл — цисқа вақт, яъни хафтада 4 кун ишлДшдир, дедилар. узларини саноатнинг капитани деб атайдиган жаноблар, узоқ вақт каршилик нўрсатганларидан кейин, бў шартга рози бўлшпга мажбур бўлдилар ва шу билан бирга оаъзи жойларда иш ҳақи 5% камайтирилди, бошца жойларда эса ўзгармай қолди.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ва йирик саноат
425
Қуйидаги жадвал 141 Америкадаги гражданлар уруши туфайли инглиз ип газлама саноатида юз берган механик такомиллашлар- нинг умумий натижасини кўрсатади.
Фабрикалар
сони
1857 йил
1861 йил
1868 йц.л
Англия ва Уэльс . .
2 046
2 715
2 405
Шотландия
152
163
131
Ирландия
12
9
13
Цўшма короллик
2 210
2 887
2 549
Вуғ билан игилайдиган тўцув стаиоклариничг сони
1857 йил
1861 йил
1868 йил
Англия ва Уэльс
275 590
368 125
344 719
Шотлавдия
21 624
30110
31864
Ирландия
1633
1 757
2 746
Цўшма короллик
298847
399 992
379 329
Дуклар сони
Англия ва Уэльс
Шотландия
Ирландия
1857 йил
25 818 576
2 041 129
150 512
1861 йил
28 352 125
1 915 398
119 944
1868 йил
30 478 228
1 397 546
124 240
Цўшма короллнк
28 010 217
30 387 467
32 000 014
Иш билан банд ишчилар
сони
1857 йил
1861 йил
1868 йил
Англяя ва Уэльс
341 170
407 598
357 052
Шотландия
34 698
41 237
39 809
Ирландпя
3 345
2 734
4 203
Кўшма короллик
379 213
451 569
401 064
Шундай қилиб, 1861 иилдан 1868 йилгача 338 та ип газлама фабрикаси йўқ бўлиб кетди, яъни унумлироқ ва йприкроқ машина- лар озроқ капиталистлар қўлида тўплаиди. Буғ билан ишлайдиган тўқув станокларининг сони 20 663 та камайди, лекин айни вақтда улариииг маҳсулоти ошди, шундай цилиб, такомиллаштирилган тў- қув стаиоги ҳозир эскисига қараганда кўггроқ маҳсулот беради. Ни- ҳоят, дукларнинг сони 1 612 547 та ошгани ҳолда, иш билан банд ишчиларнипг сони 50 505 та камайди. Демак, пахга кризиси нати- жасида ишчиларни эзиб келаётган «мувацқат» цашшоқлик, маши- наларнинг тез ва тўхтовсиз такомиллашуви туфапли кучайди ва мустаҳкамланди.
28—516


426 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—- НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
Лекин машина ёлланма ишчини доимо «ортиқча» қилиб қўйиш- га тайёр турган цудратли конкурент сифатидагина ҳаракат қилиб қолмайди. Капитал машина тўғрисида, у ишчига душман куч деб баланд овоз билан ва атайлаб жар солади ва ундан ана шундай куч сифатида фойдаланади. Машина капиталнинг чексиз ҳокимлигига царши ишчилар томонидан вақт-бавақт кўгарилиб турадиган ғала- ёнлар, стачкалар ва шунга ўхшашларни бостириш учун энг кучли жанговар цуролга айланади 208\ Гаскеллнинг фикрига кўра, буғ ма- шинаси аввал бошданоқ «одам кучининг» антагонисти бўлиб цол- ган ва капиталистларга ишчиларнинг вужудга келаётган фабрика системаси учун кризис хавфини туғдирувчи тобора кучайиб бораёт- ган даъволарини бостиришга имкон берган 209). Ишчиларнинг ға- лаёнларига қарши капитал қўлида нуқул жанговар восита сифатида 1830 йилдан бери вужудга келган бундай ихтиролар тўғрисида бу~ тун бир тарих ёзиш мумкин бўлар эди. Аввало биз автоматик мюль- машина тўғрисида эслатиб ўтамиз, чунки у автоматик системада янги давр очади210).
Буғ болғасининг ихтирочиси Несмит Тред-юпионлар тўғрисида- ги комиссия олдида берган жавобларида 1851 йилда машинасозлик ишчиларининг узоқ вацт давом этган катта стачкаси туфайли ма- шипаларга. ўзи киритган такомиллашлар тўғрисида цуйидагиларпи билдиради:
«Бизнинг ҳозирги механик такомиллашларимпзнинг характерли хисла- ти — автомат иш машиналарини татбиқ қилишдир. Эиди машина ишчисига ўзи ишламасдан, балки машиианииг ажойиб ишини фақат кузатиб туришга тўғри келади, бу ишпи ҳар қандай ўспирин уддалай олади. Ҳозирги вақтда фақат ўз ҳунарига суяниб келган бутуи ишчилар сиифи бартараф қилинган. Илгари менда бир механикка тўртта ўспирии тўғри келарди. Ана шу янги мехапик такомиллашлар туфайли меп катта ёшдаги эркакларнипг сопини 1 500 дан 750 гача камайтирдим. Бунииг натижасида меиинг оладиган фойдам анча цртди» 142.
Чшга гул босиш корхоналаридаги гул босадиган битта машина тўғрисида 10р бундай дейди:
«Ниҳоят, капиталистлар фап ресурсларини ёрдамга чақирпб, апа шу чи- даб бўлмас қулликдап» (яъии ишчилар билан тузиладиган шартпомаларпииг капиталистлар учун оғир шартларидан) «дутулишга ҳаракат қилдилар ва тез орада улар ўзларининг қопуипй ҳудуқлариии,— тананинг бошқа қисм- лари устида бош бўлиш ҳуқуқларини тиклаб олдилар».
Ўрпшга оҳор беришда ишлатиладиган ва бевосита стачка ту- файли вужудга келган бир ихтиро тўғрисида у бундай дейди:
208) «Ойна ва бутилка заводларида хўжайинлар билан ишчилар ўртасидаги муно- еабатлар — сурункали стачкадир». Шу сабабдан прессланган ойналар ишлаб чиқариш тез суръатлар билан ривожланди, бунда асосий операцияларни машиналар бажара- ди. Ньюкаслдаги бир фирма илгари йилига 350 000 дадод пуфлаб ясалган шиша л4икарган бўлса, ҳозир унинг ўрнига 3 000 500 дадод прессланган ойна ишлаб 4 1'с*Ро1э5н1да («Children’s Employment Commission. 4 th Report», 1865, p. 262—263).
2io? yKShell‘ <<Tlie Manufacturing Population of England». London, 1833, p. 3—4. жттиилгпчпммпп Фэрберн ўз машинасозлик заводида бўлган стачкалар таъсирида ма- шипасозликда машиналар ишлатишда баъзан жуда муҳим янгиликлар киритган.


XIII БОБ.—МАП1ИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
427
«Меҳнат тақсимотинипг эски истеҳкомлари орқасида ўзларипи енгилмас деб ҳис қилган гала норозилар рақиб ёп томонларига ўтиб олганини ва ҳозирги замон механика тактикаси ўзларининг мудофаа иншоотларипи йўқ қилиб ташлагаиипи кўрдилар. Бу гала ғолиблариипг шафқатига ва ғазабига бўйсунишга мажбур бўлди».
Автомат мюль-машинанинг ихтиро цилиниши тўғрисида у бун- дай дейди:
«У саноат синфлари ўртасида тартибпи янгпдан тиклаш учун вужудга келган эди... Бу ихтиро биз томондан аллақачон илгари сурплган ва, капи- тал фанни ўзи учуп хизмат қилдиришга мажбур этиб, меҳнатнипг исёнчи цуллариии итоатли бўлишга доимо мажбур этади, дегаи доктрипани тас- диқлайди» 210.
Гарчи Юрнинг асари 1835 йилда, демак, фабрика системаси ҳа- ли нисбатан заиф ривожланган бир даврда майдонга чиққан бўлса ҳам, бу асар ўзининг очивдан-очиқ ҳаёсизлиги жиҳатдангина эмас, балки капитализм миясидаги бемаъни зиддиягларпи айтиб цўйиш каби соддадиллиги жиҳатидан ҳам, ҳозирги пайтгача фабрика ру- ҳининг классик ифодаси бўлиб қолмоқда. Масалан, капитал ўзидан маош олиб турадиган фан ёрдами билан «меҳнатнинг исёнчи қўл- ларипи итоатли бўлишга доимо мажбур этади» деган «доктринани» илгари суриб, Юр бундай деб ғазабланади:
«мехапика-физика фанп бой капиталпстлар деспотпзмига хизмат қилмоқ- да ва камбагал сипфларии эзиш қуроли даражасигача тушмоқда, деб бу фанни маълум жиҳатдаи айбламоқдалар».
Юр машиналарнинг тез такомиллашуви ишчилар учун қапча- лик фойдали эканлиги тўғрисида дабдабали ваъз-насиҳатлар қил- гандан кейин, улар ўзларининг итоатсизликлари, сгачкалар ва ҳо- казолари билан машиналарнинг такомиллашувини тезлаштиради- лар, деб уларни огоҳлантириб қўяди.
«Зўрликка асосланган бупдай исёнлар»,— дейди у,—«одамдаги эпг ўта- кетган калтабипликпи, одамнииг ўзипи ўзига жаллод қилиб қўядигаи кал- табипликни памоёи қилади».
Бунинг аксича, бир неча бет юцорида бундай дейилади:
«Ишчиларнинг хато назарлари туфайли пайдо бўладиган бу кучли тўқ- нашувлар ва тўхталишлар. бўлмаса эдп, фабрика спстемасп янада тезроқ ва манфаатдор томонларнииг ҳаммаси учун яиада серфойдароқ равишда ривожлангап бўлар эди». Сўпгра у яиа буидай деб хитоб қилади: «Буюк Бритапияпипг фабрика округларидаги аҳолипипг бахтига механикадаги та- комиллашлар фақат секинлик билаи бормоқда». Унпнг айтишича, «машина- лар катта ёшдагилариинг иш ҳақлариии камайтиришга сабаб бўладилар, чунки улар катта ёшдагилариппг маълум бир қисмини сиқиб чиқарадилар, натижада бундай кишиларпипг сопи меҳпатга бўлган талабдан ошиб кетади, деб машиналарии айблаш адолатсизликдир. Ахир, улар болалар меҳнатига бўлгаи талабни ошириб, шу йўл билан болаларпинг маошларпни кўпайти- радилар-ку».
tn) Ure. «Philosophy of Manufactures», p. 367—370-


428 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎПП1МЧА ЦИЙМАТ ҳосил қилиниши
Лекин, ана шу юпатувчи насиҳатгўй, иккинчи томондан, бола- ларга тўланадиган иш ҳақининг камлигини ҳимоя қилиб, «бу ҳол ота-оналарии ўз болаларини фабрикага жуда ёш вақтида юбориш- дан тийиб туради» дейди. Юрнинг бутун китоби чегарасиз иш ку- пини мақташдан иборат, бинобарин, агар цонун 13 яшар болаларпл суткасига 12 соатдан ортиқ ишлатиб қийнашни тақиқлар экап, бу ҳол либерал цалбли Юрга ўрта асрдаги энг зулмат замонларпи эс- латади. Бу ҳол Юрнинг, худо машиналар воситаси билан «ишчи- ларга ўзларининг боқий манфаатлари тўғрисида фикр юритишга бўш вақт яратиб бергани учун» 212\ фабрика ишчиларини худога шукрона айтиб ибодат қилишга чақиришига монелик қилмайди.
6. МАШИНАЛАР ТОМОНИДАН СИҚИБ ЧИҚАРИЛАДИГАН ИШЧИЛАРГА ДОИР КОМПЕНСАЦИЯ НАЗАРИЯСИ
Жемс Милль, Мак-Куллох, Торренс, Сениор, Жон Стюарт Милль ва ҳоказолар каби бир қанча буржуа эконсшистлари, ишчиларни ишдан сиқиб чиқарадиган ҳамма машиналар айпи вақтда ана шу сиқиб чиқарилган ишчиларга иш берадиган маълум миқдор капи- тални доимо ва албатта бўшатиб туради, дейдилар213).
Масалан, бир капиталист гулқоғоз мануфактурасида 100 ишчи- ни ишлатади ва уларнинг ҳар қайсиси йилига 30 фунт стерлингдан ҳақ олади, деб фараз қилайлик. Демак, капиталистнинг ҳар йил оборотга солинадиган ўзгарувчи капитали 3 000 фуит стерлинг бў- лади. У ишчилардан 50 тасини ишдан бўшатиб, қолган 50 тасини ўзига 1500 фунт стерлингга тушган машипаларда ишлатади, деб фараз килайлик. Ҳисобни осонлаштириш учуп бипо, кўмир ва ҳо- казоларни бир чеккага цўйиб турамиз. Сўнгра, ҳар йили ишлати- ладигаи хом материал илгаригидек 3 000 фунт стерлииг туради деб фараз килайлик214). Бундай ўзгариш натижасида бирон капитал «бўшадими»? Иш эски усулда олиб борилганда оборотга солинган 6 000 фунт стерлингнииг ярми доимий капиталдаи ва ярми ўзгарув- чи калиталдан иборат эди. Эндиликда бу сумма 4 500 фунт стерлинг (3 000 фунт стерлинг хом материалда ва 1500 фунт стерлингма- птиналардадир) доимий капиталдан ва 1 500 фунт стерлинг ўзга- рувчи капиталдаи иборатдир. Капиталнинг ўзгарувчи, ёки жонли иш кучига айланган цисми эндиликда капиталнинг ярмини ташкил қилмасдан, балки атиги !/4 қисмини ташкил этади. Бу ерда капитал бўшаши ўрнига шуидай бир формада банд бўладики, энди у иш кучи билан алмашинмай қолади, яъни ўзгарувчи капитал доимий капиталга айлапади. Энди 6 000 фунт стерлингдан иборат капитал, бошқа шароитлар бир хилда бўлганида, 50 дан ортиқ ишчиии иш- 212) Ure. «Philosophy of Manufactures», p. 368, 7, 370, 280, 322, 321, 475-
2,з> рикардо дастлаб бу фикрга қўшилган эди, лекин нейинчалик, илмий одиллиги ва рЖ?аТ1П1Лсевип1и оркасида бу фикрдаи қайтди. Қаралсин: David Ricardo. «Principles of ro i2i ^a* "солотУ», «Машицалар тўғрисида» деган XXXI боб.
' Мен номлари кўрсатилган экономистларпинг услубига бутунлай тўғри келадиган мисол келтирмоқдаман.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
429
лата олмайди. Машипалар ҳар гал такомиллаша борган сари бу капитал ишлатадиган ишчиларнинг сони камайиб боради. Агар янги> ишга солинаётган машиналарнинг қиймати улар ишдан сиқиб чи- караётган иш кучи ва меҳнат қуроллари қийматининг суммасидан оз бўлса, масалан, 1 500 фуит стерлинг ўрнига 1 000 фунт стерлинг бўлса эди, у ҳолда 1 000 фунт стерлингдан иборат ўзгарувчи капа- тал доимий капиталга айланган бўларди, яъни банд бўлган бўлар- ди, 500 фунт стерлингдан иборат капитал эса бўшаган бўларди. Йиллик иш ҳақи илгаригича қолади деб фараз қилинса, бу капи- тал,— 50 ишчи ишдан бўшатилгани ҳолда,— қарийб 16 ишчини ва ҳатто 16 тадан ҳам анча кам ишчияи ишга олиш учун фонд ҳосил- қилган бўларди, чунки бу 500 фунт стерлинг капиталга айланишя учун бу сумманинг бир қисмини доимпй капиталга айлаптиришга тўғри келади ва, демак, фақат қолган қисминигипа иш кучига ай- лантириш мумкин бўлади.
Лекин, янги машиналарнинг ишлаб чиқарилиши кўп механик- ларга иш топиб беради, деб ҳам фараз қилайлик; бу нарса кўчага чиқариб ташланган гулқоғозчиларга компеясация бўлиб хизматқи- лиши мумкинми? Яхши деганда, янги машияалар тайёрлаш маши- налар ишлатилгацда сиқиб чикариладигап ишчилар сонидан кам* роқ ишчилар талаб қилади. Ишдан бўшатилган гулқоғозчиларнинг иш ҳақидавгина иборат бўлган 1 500 фунт стерлинг энди машина- лар формасида: 1) машиналар тайёрлаш учун зарур бўлган ишлаб чицариш воситаларининг қийматидан; 2) бу машиналарни ясовчи механикларнинг иш ҳақидан; 3) уларнинг «хўжайинига» қоладигап кўшимча қийматдан иборатдир. Сўнгра: модомики машииа тайёр экан, уни умрининг охиригача янгилашга тўғри келмайди. Демак». қўшимча механиклар доимий ишга эга бўлишлари учун гулқоғоз ишлаб чиқарувчи фабрикантлар кетма-кет ишчиларпи машиналар- билан алмаштириб туришлари керак бўлади.
Лекин юқорида айтиб ўтилгап апологетлар капиталнинг бундай бўшашини назарда ҳам тутмайдилар. Улар ишдаи бўшаган ишчи- ларнинг тирикчилик воситаларини назарда тутадилар. Шу нарсани инкор қилмаслик керакки, масалап, юқорида келтирилган мисолда машияалар 50 ишчини ишдан бўшатиб ва шу тариқа «озод» қилиб қуйиш билангина қолмай, балки айни замонда 1 500 фунт стерлинг турадиган тирикчилик воситалари билан шу ишчиларнинг алоқаси- пи ҳам узиб қўядилар ва, шундай қилиб, мазкур тирикчилик воси- таларипи «озод» киладилар. Демак, машиналарнинг ишчиларпи тирикчилик воситаларидан озод қилиш каби оддий ва эскидан маъ- лум факт экономистлар тилида, машиналар ишчилар учун тирик- чилик воситаларини озод қилади, ёки уларни ишчиларни ишлата- диган капиталга айлантиради, деган сўздир. Кўриб турибмизки, ҳамма ran ифода килиш усулидадир. Notninibus mollire licet mala143.


430 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ — НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ликта гулқоғозчинкнг меҳнати билан ўз қийматини орттириб кел- ган эди. Демак, эллик киши ишдан бўшатилган экан, бу калитал ўз машғулотини йўқотади ва ана шу элликта ишчи уни унумли равишда ишлатиш имкониятига яна эга бўладиган янги «машғу- лотни» топгунга қадар у тинч туролмайди. Шундай ^илиб, эртами- кечми, капитал билан ишчилар яна бирлашувлари керак, шупда компенсация ҳам бўлади. Демак, машиналар томонидан сиқиб чи- л^ариладиган ишчиларнинг азоб-уқубатлари ҳам, бу дунёнинг бой- лпгига ўхшаш, ўткинчи бир нарсадир.
1 500 фунт стерлингдан иборат тирикчилик воситалари ишдан бўшатилган ишчиларга ҳеч качон капитал тарзида дарши турган эмас. Уларга капитал тарзида қарши турган нарса эндиликда ма- шипаларга айлапгап 1 500 фупт стерлингдир. Яқиндан қараганда шу нарса маълум бўладпки, бу 1 500 фунт стерлинг ишдан бўша- тилган 50 ишчининг ҳар йил ишлаб чпқарган гулдоғозларининг улар ўз хўжайинларидан натура билан эмас, балки пул формасида олгаи иш ҳақларидан иборат қисминигипа ташкил дилади. 1 500 фупт стерлпнгга айлантирплган бу гулқоғозларга ишчилар шу суммада тирикчилик воситаларп сотиб олардилар. Шуиинг учунбу тирикчилик воситалари улар учун капитал сифатида эмас, балки товар сифатида мавжуд бўлиб, уларнинг ўзлари эса бу товарларга нисбатан ёлланма ишчи бўлмай, балки .харидор эдилар. Машиналар уларни харидорлик воспталарпдан «озод» дилган вазият уларни харидорлардан нохаридорларга айлаитпради. Тегишли товарларга талабнинг камайишп аиа шундан келиб чиқади. Voila tout [васса- лом]. Бир ерда талаб камайиши бошда бирон жойда талабнинг ошуви билан компенсация қилинмаса, у ҳолда товарларнинг бозор- даги баҳоси пасаядп. Агар бу ҳол нисбатан узоқ давом этса ваанча кепг миқёсда бўлса, ана шу товарларни ишлаб чиқариш билан банд бўлгаи ишчиларни ишдан бўшата бошлайдилар. Илгари зарур ти- рикчилик воситаларп ишлаб чпқарган капиталнинг бир қисми энди бошца бир формада такрор ишлаб чиқарилади. Бозор баҳолари па- сайган ва капитал ўз жойини ўзгартирган вақтда, зарур тирикчилик воситалари ишлаб чиқарпш билан банд бўлгап ишчилар ҳам ўз иш ҳацларининг бир дисмидап «озод» қилинадилар. Шундай қилиб, жапоб апологет, машина ишчиларни тирикчилик воситаларидан юзод килиш билан бир вақтда бу тирикчилик воситаларипи мазкур мшчиларни ишлатувчи капиталга айлантиришини исбот қилиш ўрпи- га, ўзининг талаб ва таклиф тўғрисидагц синалган қонуни ёрдами билан, аксинча, машина татбиқ килинган ишлаб чиқариш тармоғи- дагина эмас, балки машина татбиқ қилинмаган ишлаб чиқариш тармоқларида ҳам, машина ишчиларни кўчага чиқариб ташлайди, деб исбот кплишга уринади.


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
43$
Бунда бизга ишчилар синфи учун компенсация сифатида тасвир қилинаётган машиналар иши ҳақиқатда ишчилар синфи учун энг ёмон офат эканлигини биз еттинчи бўлимда кўрамиз. Бу ерда фа- қат цуйидагини қайд қилиб ўтамиз: албатта, саноатнинг бир тармо- ғидан чиқариб ташланган ишчилар бошқа бирон тармоқдан иш ди- диришлари мумкин. Агар бу ишчилар ўзларига иш тодсалар ва, шундай цилиб, уларнинг ўзлари билан биргаликда бўшатилган ти- рикчплик воситалари ўртасидаги алока тикланса, бу ҳол илгари пшга солинган ва ҳозирда эса машиналарга айланган каиитал во- ситаси билан эмас, балки ишга солинишни истовчи яиги, қўшимча капитал воситаси билан содир бўлади. Лекин ҳатто шундай бўлган- да ҳам, уларнинг истиқболлари ҳарҳолда жуда аянчлидир! Меҳнат тадсимоти натижасида майиб бўлиб қолгаи бу бечоралар ўзлари- нинг эски ишлари доирасидан ташқарида шунчалик қадрсиздир- ларки, доимо кишилар билан тўлиб-тошган ва кам ҳақ тўланадиган бир неча паст даражали меҳнат тармоқларидангина иш топа оладп- лар, холос215). Сўнгра, саноатнинг ҳар бир тармоғи йил сайин талай янги кишиларпи ўзига тортади, бу кишилар саноатнинг айни тар- моғига унинг ишчилар билан мунтазам таъмииланиши ва ўсиб ту- риши учун зарур бўлган контингентни беради. Маълум бир саноат тармоғида иш билан банд бўлган ишчиларяинг бир қисмини маши- налар ишдан озод килгандан кейин эса, ўринбосарлар контипгенти; ҳам қайта тақсимланади ва меҳнатнинг бошқа соҳаларига ўрнаша- ди, дастлаб цурбон бўлганларнинг кўп қисми эса ўтиш даврида хор-зор бўлиб, ҳалок бўлади.
Ҳеч цандай шубҳа йўцки, ишчиларни тирикчилик воситаларя дан «озод» қилаётганлари учун машиналарнинг ўзлари айбдор эмас. Машииалар ўзлари эгаллаган тармоқларда маҳсулотни арзонлаш- тирадилар ва кўпайтирадилар ҳамда саноатнинг бошқа тармоцла- рида ишлаб чиқариладиган тирикчилик воситалари массасини бош- да ўзгартмай цолдирадилар. Демак, машиналар тагбиқ қилипгандан кейии ҳам, ундан олдинги вақтдаги каби, жамият ихтиёрида, агар йиллик маҳсулотнинг кўп цисми ишламайдиганлар томонидан вс- роф қилинишини бир чеккага йиғиштириб кўйсак, ишдан бўшаган ишчилар учун илгариги миқдорда ёки ундаи ҳам кўпроқ тирикчи- лик воситалари бўлган бўлади. Иқтисодий апологетиканинг pointe' [илгаги] ана шунда! Машиналарни капиталистик усулда татбиқ қи- лишга маҳкам боғлиқ бўлган зиддиятлар ва антагонизмлар йўкл. чунки булар машиналарнинг ўзларидан эмас, балки уларни капи- талистик усулда татбиқ цилишдан келиб чиқади! Машинанииг ўзи’ ) Рикардочилардан биттаси Ж. Б. Сэйнинг бемаъни гапларига царши мунозара* қилиб, бу тўғрида бундай дейди: «Тараққий қилган меҳнат тақсимотида ишчининг моҳирлиги унинг ўзи таълим олган махсус соҳадагина татбиц цилиниши мумкин ишчининг ўзи ўзига хос бир машинадир. Шунинг учун, нарсаларда ўз даражасинй’ ахтариб топиш майли бўлади, деб худди тўтидек вайсашнинг мутладо ҳеч канлай фоидаси йўд. Атрофимизга бир назар ташласак, кўрамизки, улар кўп вактлаопан- Даражаларини топа олмаётирлар ва агар улар топар эканлар, 6v лаиажа процесснинг бошидагига қараганда паст бўлади» («An Inquiry into these Principles resn^tiBe* the Nature of Demand etc.». London, 1821, p. 72). 1 й


432 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
шп куиини ^исқартиргани ҳолда, уни капиталистик усулда татбиқ цилиш — иш кунини узайтиради; машинанинг ўзи меҳнатни енгил- лаштиргани ҳолда, уни капиталистик усулда татбик қилиш эса меҳ- нат интенсивлигини оширади; машинанинг ўзи кишининг табиат кучлари устидан ғалаба қилганини кўрсатгани ҳолда, уни капита- листик усулда татбиқ қилиш эса кишини табиат кучларига асир ци- либ цўядп; машинанинг ўзи ишлаб чиқарувчининг бойлигини ошир- гани ҳолда, уни капиталистик усулда татбиқ қилиш эса ишчини пауперга айлантиради ва ҳоказо; ана шунинг учун буржуа экоио- мисти тўппа-тўғри айтади: машинанинг ўзини ўз ҳолича текшириш жуда аниқ исбот цилиб берадики, ,бу кўзга кўрпниб тургаи зид- диятларнинг ҳаммаси оддий воқеликнинг шунчаки ташки кўрини- шидир, бу зиддиятларнинг ўзлари амалда ва, шу сабабли, назария- да ҳам йўцдир, дейди. Шундай қилиб, буржуа экономисти бу масала устида бундан кейин ҳар цандай бош қотиришдан ўзиии халос қилади ва, бундан ташқари, ўз мухолифига шундай бир бе- маънилик тақиб кўядики, унинг мухолифи гўё машиналарнинг ка- питалистик усулда татбиқ цилинишига ^арши курашаётган бўлмай, балки машиналарнинг ўзига царши курашаётган бўлиб чиқади.
Албатта, буржуа экономистп бу ерда вақтинча кўнгилсизликлар бўлишини ҳам сира инкор қилмайди; лекин ҳар қандай медалнипг тескари томони бўлади-ку! Унпнг фикрича, машинадан капиталис- тик усулда фойдаланишдан бошқа усулда фойдаланиш мумкин эмас эмиш. Демак, унинг фикрича, машина воситаси билан ишчини экс- плуатация килиш ишчининг машинанп эксплуатация қилиши билан €ир хил эмиш. Шушшг учуи, машиналаршшг капиталистик усулда татбиқ қилиниши ҳақи^атда қакдай аҳволда эканлигини очиб бер- ган кйши бу машиналариинг татбиқ цилинишини истамас эмиш, ундай киши социал тараққиётнинг душмани эмиш!216). Бу ran маш- ҳур каллакесар Билл Сайкс руҳидаги гапдир: «Жаноб суд масла- ҳатчилари, бу коммивояжерлар бўғизланган эдилар, албатта. Ле- кии айб менда эмас, айб пичоқда. Наҳотки вақтинча бўладиган ана шундай кўнгилсиз воқеалар туфайли пичоқдан фойдаланишни бекор қилсак? Яхшироқ ўйлаб кўринг, ахир! Пичоқ бўлмаса, деҳ- цопчилик ва касб-ҳунарларнинг аҳволи нима бўлардн? Пичоқ хи- рургияда ўлимдан қутқармаётиптими, анатом қўлида фан цуроли бўлиб хизмат қилмаётиптими? Сўнгра — пичоқ байрам дастурхони- да эъзозланадиган ёрдамчи эмасми? Пичоцни йўқ қилгудек бўл- сангиз — бизни орқага, эпг цадимги варварлик даврига қайтарган бўласиз» 216а>.
2|(!) Ўзига бино қўйган бу кретинизмнинг моҳир в^килларидан бири Мак-Куллох- дир. Бу одам 8 ёшлик болага хос сунъий соддалик билан бундай дейди: «Агар ав- валгича ёки аввалгидан камроқ меҳнат сарф қилиб, борган сари кўпроқ товар ишлаб чиқара олиш қобилиятига эришмоқ учун ўз маҳоратини борган сари ривожлантириб •бориш ишчига қанчалик фойдали бўлса, унинг бу мақсадга эришувида унга жуда са.маралп ёрдам берадиган бундай машиналардан фойдаланиши ҳам худди шундай фоидалипип» (MacCulloch- «Principles of Political Economy». Edinburgh, 1830, p. 166).
a) «Иигирув машинасини ихтнро цилган ниши Ҳиндистонни хонавайрон дилди, лекин бизГа унча таъсир цилмайди» (A- Thiers- «De la Proprigte». [Paris, 1848, p. 275]). жаноо 1ьер бу ерда йигирув машинасини механик тўқув станоги билан аралаштирмокда, «лекии бу нарса бизга унча таъсир цилмайди».


XIII БОБ. — МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САИОАТ
433
Гарчи машиналар ўзлари жорий қилингаи меҳнат соҳаларидаги ишчиларни албатта сиқиб чиқарсалар ҳам, бошца меҳнат соҳала- рида ишларни кўпайтиришга сабаб бўлишлари мумкин. Лекип бу ишнинг компенсация назарияси деб аталадиган назарияга ҳеч қан- дай алоқаси йўқ. Машинада ишлаб чицарилган ҳар қандай маҳсу- лот, масалан, машинада тўқилган бир газ газлама у сиқиб чиқарган худди шу хилдаги қўл меҳнати маҳсулотига қараганда арзон бўлга- нидан, қуйидагича абсолют бир цонун келиб чиқади: агар машипа усули билан ишлаб чиқарилган товарларнинг умумий миқдори ҳу- нармандчилик ёки мануфактура усули билан ишлаб чиқарилган товарларнинг умумий миқдорига бараварлигича қолса, у вақтда сарф қилипган меҳнатнинг умумий суммаси камаяди. Меҳнат воси- таларининг ўзларини,— машииалар, кўмир ва ҳоказоларни,— иш- лаб чиқаришга боғлиқ бўлган меҳнатнинг ортиши машиналар иш- латиш натижасида тежалган меҳнатдан кам бўлиши керак. Акс ҳолда машинада ишлаб чиқарилган қўлда ишлаб чиқарилган маҳ- сулотдаи арзон бўлмас эди ва ҳатто қиммат бўларди. Лекин сони камайган ишчилар томонидан машиналар ёрдами билан ишлаб чи- цариладиган товарларнинг умумий массаси ўзгармасдан қолмайдиг балки, аксинча, сиқиб чиқарилган ҳунармандчилик товарларинипг умумий массасидан жуда ҳам ортиб кетади. Машинада 400 000 гаа газлама ишлаб чиқарадиган ишчиларнинг сони қўлда 100 000 гаа газлама тўқийдиган ишчиларнинг сонидан оз, деб фараз қилайлик. Тўрт марта ортиқ маҳсулотда хом материал ҳам тўрт марга кўп бўлади. Демак, хом материал ишлаб чиқариш ҳам тўрт марта ор- тиши керак. Ишга солинган меҳнат воситаларига, масалап, биио, кўмир, машина ва ҳоказоларга келсак, буларни ишлаб чицариш учун зарур бўлган қўшимча меҳнат ортиши мумкин бўлган чегара- лар ишчиларнинг сони бир хилда бўлганда машина усули плаиш- лаб чикарилгап маҳсулот миқдори билан цўлда ишлаб чиқарил- гап маҳсулот миқдори ўртасидаги фарққа мувофик равишда ўз- гаради.


434 ТУРТИНЧИ БУЛИМ,—НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ҳам секинлашмоқда217). Машина билан бирга янги ишчилар— ма- лзина ишлаб чиқарувчилар ҳам вужудга келмоқда. Энди биз била- мизки. машинали ишлаб чиқариш бу ишлаб чиқариш тармогини ҳам борган сари кўпроқ эгаллаб олмоқда218). Сўнгра, хом материалга келсак219)  * * * 22, масалан, ҳеч цандай шубҳа йўқки, пахтадан ип йиги- ришнинг зўр бериб ривожланиши Қўшма Штатларда пахта экиш- ни ва шу билан бирга африкалик қуллар савдосини кучайтириш билангина цолмай, балки негрларни кўпайтиришни чегарадаги қул- дор штатлар деб аталадиган штатларнинг асосий машғулоти ҳам цилиб қўйди. 1790 йилда, Қўшма Штатларда қуллар биринчи марта рўйхатга олинганда, уларнинг сони 697 000 та эди, 1861 йилда эса тахминан тўрт миллион бўлди. Иккйнчи томондан, буниси ҳамшун- дай тўғрики, машиналашган жун фабрикаларинииг равнақ топиши билан бирга экинзорлариинг қўй боқиладиган яйловларга тобора кўпроқ айланиб бориши фцплоц хўжалик ишчиларининг кўплаб ҳайдаб юборилишига ва уларнинг «ортиқча» ишчиларга айланиши- га сабаб бўлди. Ирландияда ҳозирги вақтда ҳам бу процесс давом этмоқда,— унинг 1845 йилдан кейин деярли икки баравар камайган аҳолиси лендлордларнинг ва жаноб инглиз жун фабрикантларинииг талабларига тамоман мувофиқ келадиган миқдоргача тушмоқда.
Агар машина меҳнат предмети ўзининг охирги формасига кир- гунча босиб ўтадиган бошланғич ёки оралиқ босқичларни эгалласа, у ҳолда меҳнат материали кўпайиши билан бирликда, ҳунарманд- чилик ва мануфактура усулида иш олиб бориладиган ва машина фаСфикати келиб тушадиган ишлаб чиқариш соҳаларида меҳнатга талаб ҳам ўсади. Масалан, машинада ип йигириш ипни шунчалик арзонлаштириб ва шунчалик кўпайтириб юбордики, цўлда газлама тўқувчилар, харажатларни сира ҳам кўпайтирмасдан, аввал бошда тўла вақт ишлай олдилар. Шундай қилиб, уларнинг даромади ош- ди22°). Бунинг натижасида, ип газлама тўқимачилик саноатига иш- чилар оқиб кела бошлади, бу ҳол ниҳоят, Англияда женни, ватер- машина ва мюль-машиналарнинг татбиқ қилиниши натижасида 217) 1861 йилги рўйхатга кўра (т. II, Лондон, 1863), Англия ва Уэльс кўмир кон- ларида иш билан банд бўлган ишчиларнинг сони 246 613 та бўлган, шу жумладан 20 ёшгача бўлганлар — 73 546 та, 20 ёшдан катталари— 173 067 та. Биринчи группа- дагилардан 835 таси 5—10 ёшли болалар, 30 701 таси 10—15 ёшли болалар, 42 010 таси—15—19 ёшли ўспиринлардир. Темир, мис, қўрғошин, қалайи конларида ва бошқа конларда ишлаётганларнинг сони — 319 222 та.
218) Англияда ва Уэльсда 1861 йилда машина ишлаб чидаришда банд бўлганлар- нинг сони 60 807 та бўлган, бу жумлага фабрикантлар, уларнинг приказчиклари ва ҳоказолар, ditto [шунингдек] бу тармоқдаги ҳамма агентлар ва савдогарлар ҳам ки- ради. Аксинча, кичикроқ машиналарни, масалан, тикув машиналари ва ҳоказоларни ишлаб чиқарувчилар, шунингдек иш машиналари учун асбоблар, масалан, дук ва бошқа асбоблар ишлаб чиқарувчилар ҳисобдан чиқариб ташланган. Барча граждан- лик инженерларининг сони 3 329 та бўлган.
219) Темир — энг муҳим хом материаллардан бири бўлганидан, бу ерда шу нарса-
НИ кўрсатиб ўтса бўладики, 1861 йилда Англияда ва Уэльсда 125 771 темир цуювчи
бўлгап; булардан 123 430 таси эркаклар, 2 341 таси хотин-қизлар бўлган. Эркаклар-
дан 30 810 таси 20 ёшдан кичик, 92 620 таси 20 ёшдан катта бўлган.
22э) 	«4 та натта ёшли кишидан» (ип газлама тўқувчилар) «ва шпулькачи бўлиб ишлаидиган иккита боладан иборат оила ўтган асрнинг охирида ва шу асрнинг оошида кунига 10 соатдан ишлаб, ҳафтасига 4 фунт стерлинг топар эдилар; агар иш жУДа бўлса, улар кўпрод пул топар эдилар... Илгари улар калава етарлича
ОеРилмаганидан доимо қийналар эдилар» (Gaskell, цитата келтирилаётган асар, zo—^/-оетлар).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
435
вужудга келган 800 000 тўқувчи буғ қуввати билан ишлайдиган тўцув станоги пайдо бўлиши билан хароб бўлгунча давом этди. Шундай қилиб, машина усули билан ишлаб чиқарилган кийимбоп газламалар мўл-кўл бўлиши билан бирга, то тикув машинаси пайдо бўлгунга қадар, эркак ва аёл тикувчиларнинг ҳамда бошқаларнинг сони ҳам ана шу йўсинда ўсиб боради.
Машинали ишлаб чицаришда нисбатан кам сонли ишчилар то- монидан ишлаП чиқарилган хом материаллар, ярим фабрикатлар, иш асбоблари ва ҳоказоларнинг кўпайишига мувофиқ равишда, бу хом материал ва ярим фабрикатларни ишлаш жуда кўп хилларга бўлиниб кетади, шунинг учун ижтимоий ишлаб чиқариш тармоцла- ринииг хиллари кўпаяди. Машинали ишлаб чиқариш ижтимоий меҳнат тақсимотини, мануфактурадан кўра, аича олға суради, чун- ки машинали ишлаб чиқариш ўзи эгаллаган саноат тармоқларида ишлаб чиқарувчи кучларни бециёс даражада оширади.
Машиналардан фойдаланишпинг энг биринчи натижаси шундав иборатки, улар қўшимча цийматни ва шу цўшимча ^иймат гавда- ланадиган маҳсулотлар массасини кўпайтиради; демак,— шундав иборатки, бу машиналар капиталистлар синфи ва унинг мдҳити ишлатадиган субстанция билан бирга ана шу ижтимоий қатлам- ларнинг ўзларини ҳам кўпайтиради. Бу қатламлар бойлигининг кў~ пайишя ва зарур тирикчилик воситалари ишлаб чиқариш учунта- лаб килинадиган ишчилар сонииинг доимо нисбатан камайиб бориши зебу зийнатга янги эҳтиёжлар туғдириши билан бирга улар- ни цондириш учун янги воситалар ҳам вужудга келтиради. Ижти- моий маҳс.улотнинг тобора кўпроқ қисми қўшимча маҳсулотга ай- ланади ва қўшимча маҳсулотнинг тобора кўпроқ қисми борган сари кўироқ нафис ва хилма-хил формаларда такрор ишлаб чиқарилади ва истетмол қилинади. Бошқача қилиб айтганда: зебу зийиат буюмларини ишлаб чиқариш кўпаяди221  222\ Маҳсулотларнинг борган сари нафис ва хилма-хил бўлиб бориши ҳам жаҳон бозорида йирик саиоат вужудга келтирадиган янги шароитлардаи келиб чицади. Масала чет элларда ишлаб чиқарилган истеъмол буюмларининг борган сари кўпроқ миқдори ватан маҳсулотига алмаштирилаётга- нидагипа эмас, балки ватан саноатига чет элларда тайёрланган ва ишлаб чиқариш воситалари бўлиб хизмат циладиган хом материал- лар, ипгредиентлар, ярим фабрикатлар ва ҳоказоларнинг борган сари кўпроқ тушаётганлигида ҳамдир. Жаҳон бозорида шундай му- носабатлар ривожланиши билан бирга транспорт саноатида меҳнат- га талаб ортади ва бу саноат кўпдан-кўп янги турларга бўлиниб кетади 222).
221) Ф. Энгельс ўзининг «Англияда ишчилар синфининг аҳволи» деган китобида кўпроқ ана шу зебу зийнат буюмларини ишлаб чицарувчиларнинг аҳволи оғир экан- лигини кўрсатади. Буни тасдиқлайдиган кўпдан-кўп янги далилларни Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссиясининг ҳисооотларидан топамиз.
222) 1861 йилда Англиядаги ва Уэльсдаги савдо флотида 94 665 денгизчи ишлар эди.


436 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
Ишчиларнинг сони нисбатан камайган ҳолда ишлаб чиқариш воситалари ва тирикчилик воситаларининг кўпайиши шундай ишлаб чиқариш тармоцларида меҳнатнинг кенгайшпига сабаб бўладики, бу ишлаб чиқариш тармоқларининг маҳсулотлари, масалан, канал- лар, доклар, туннеллар, кўприклар ва ҳоказолар нисбатан апчавақт ўтгандан кейингина самаралар беради. Тўғридан-тўғри машинали ишлаб чицариш асосида ёки унга мувофиқ бўлган умумий саиоат ўзгариши асосида бутунлай янги ишлаб чиқариш тармоқлари, шу сабабдан янги меҳнат соҳалари ҳам пайдо бўлади. Лекин уларнинг умумий ишлаб чиқаришдаги салмоғини ҳатто энг кўп таравдий ^илган мамлакатларда ҳам унчалик катта деб бўлмайди. Уларда ишлаётган ишчиларнинг сони энг қўпол ^ўл меҳнатига бўлган та- лабнинг ортишига мувофиц равишда кўпаяди. Бу хил саноатнииг асосий тармоклари деб ҳозирги вақтда газ заводларини, телегра- фияни, фотографияни, пароходчилик ва темир йўлчилик ишларини ҳисоблаш мумкин. 1861 йилги рўйхат маълумотларига кўра (Анг- лия ва Уэльсдаги) газ саноатида (газ заводлари, механик аппарат- лар ишлаб чиқариш, газ компанияларининг агентлари ва ҳоказо- ларда) 15 211 киши, телеграфияда — 2 399 киши, фотографияда— 2 366 киши, пароходларда — 3 570 киши, темир йўлларда — 70 599 киши ишлаган, шу жумладан 28 000 киши бир қадар доимий су- ратда иш билан бапд бўлган «таълим олмагап» ер қазувчилар, маъмурият ҳамда коммерция ходимларидир. Демак, саиоатнинг ана шу бешта янги тармо^ларида ишлаётган ишчиларнинг сони 94 145 тадир.
Ниҳоят, йирик саиоат тармоқларида ишлаб чиқарувчи кучлар- нинг жуда ҳам ортганлиги, шу билан бирга ишлаб чицаришнинг ҳамма бошқа тармоқларида иш кучини эксалуатация цилишнинг интенсив ва экстенсив ўсиши ишчилар синфининг борган сари кўп- роқ цпсмини унумсиз ишлатиш ва шу йўсинда «хизматкорлар син- фи» номи остида қадимги уй цулларини, масалан, малай, оқсоч, царол ва ҳоказоларни тобора кўплаб қайтадан вужудга келтириш имкобини беради. 1861 йилги рўйхатга кўра, Англия ва Уэльснинг бутун аҳолиси 20 066 224 кишидан иборат бўлган, бунинг 9 776 259 таси эркаклар ва 10 289 965 таси хотин-қизлардир. Агар бундан қарилиги ёки ёшлиги туфайли меҳнатга яроқсиз бўлганларнинг ҳаммаси, барча «унумсиз» хотин-қизлар, ўспиринлар ва болалар, сўнгра ҳукумат, поплар, юристлар, қўшин ва ҳоказолар сингари «идеологик» табақалар, ундан кейин машғулоти фақат ер рентаси, процентлар ва ҳоказолар формасида бошқалар меҳнатидан фойда- ланишдан иборат бўлган кишиларнинг ҳаммаси, ниҳоят, пауперлар, дайдилар, жиноятчилар ва ҳоказолар чиқариб ташланса, у ҳолда ишлаб чиқаришда, савдода, молия ишларида ва ҳоказоларда бирон тарзда иштирок циладиган ҳамма капиталистлар билан бирга ҳар икки жинсга мансуб бўлган ҳар хил ёшдаги роппа-роса 8 миллион киши цолади. Бу 8 миллион киши цуйидагилардан иборат:


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
437
Цишлоқ хўжалик ишчилари (чўпонлар ва фермер- ларда яшайдиган эркак ва аёл батракларни қўшганда 1
Ип газлама, жун, камволь, зиғир, каноп, шойи, жут фабрикаларида ишлайдиган, шунингдек машинада кийим тўциш ва тўр тўциш билан шуғулланадиган барча кишилар
Кўмир конларида ва руда конларида ишлай- диган барча кишилар
Барча металлургия заводларида (домна печлари, прокат корхоналари ва ҳоказоларда)ҳамда ҳар хил металл мануфактураларида ишлайдиган кишилар
Хизматкорлар синфи 1
098 261 киши
642 607223) »
565 865 киши
396 998224)  225 киши
208 648225) »
Агар биз тўқимачилик фабрикаларида ишлайдиганларнинг ҳам- масини кўмир конларида ва металл конларида ишлайдиганлар билан бирга кўшсак, у ҳолда уларнинг ҳаммаси 1 208 442 киши бўлади; агар бпз тўқимачилик фабрикаларида ишлайдиганларни ҳамма ме- таллургия заводлари ва мануфактураларда ишлайдиганлар билан кўшсак, у ҳолда ҳаммаси 1039605 киши бўлади,— ҳар икки ҳол- да ҳам ҳозирги уй цулларининг сонидан кам бўлади. Машиналар- ни капиталистик усулда эксплуатация қилишнинг ажойиб натижа- си ана шу!
7. МАШИНАЛИ ИШЛАБ ЧИКАРИШНИНГ РИВОЖЛАНИШИ МУНОСАБАТИ БИЛАН ИШЧИЛАРИИНГ ИШДАН ЧЕТЛАТИЛИШИ ВА ИШГА ЖАЛБ ҚИЛИНИШИ. ИП ГАЗЛАМА САНОАТИДАГИ КРИЗИСЛАР
Сиёсий иқтисоднинг ҳамма ацли расо намояндалари, янги маши- на ишга солинганида у аввало цайси анъанавий ҳунарлар ва мануфактуралар билан рақобат қилса, улардаги ишчиларга худди вабодек таъсир кўрсатади, деб эътироф циладилар. Уларнинг деяр- ли ҳаммалари фабрика ишчисининг қул эканлигига ачиниб йир- лайдилар. Лекин уларнинг ҳаммаси ишга солаётган асосий дастак нима? Бу дастак — машиналарни татбиқ қилиш ва такомиллашти- риш даврига доир барча даҳшатлардан кейин, бу машиналар оқи- бат-натижада меҳнат қуллари сонини камайтирмай, балки кўпай- 223) ттту жумладан 13 ёшдан катта эркаклар фақат 177 596 киши.
224) Шу жумладан хотин-қизлар 30 501 киши.
225) Шу жумладан эркаклар 137 447 киши. 1 208 648 дан хусусий кишиларда ишла-
майдиган хизматчиларнинг ҳаммаси чидариб ташланган.
2-нашрига ^ўшимча. 1861 йилдан 1870 йилгача эркак хизматкорларнинг сони деяр- ли икки марта ошди. Улар 267 671 га етди. 1847 иилда /аристократик овчилик парк« ларида ишлайдиган) ов паррандалари доровулларининг сони 2 694 эди, 1869 йилда — 4 921 га етди. — Лондонлик майда буржуалар цулида хизмат қиладиган ёш қизлар халқ тилида «little slaveys», кичик чўрилар део аталади.


438 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
тираётганлигидир! Ҳа, сиёсий иқтисод жирканч бир теорема билан,— капиталистик ишлаб чиқариш усулининг абадийлигига ва табиий — зарурлигига ишонадиган ҳар қандай «инсоисевар» учун жирканч бўлган бир теорема билан,— машинали ишлаб чиқаришга асосланган фабрика ҳам, маълум бир юксалиш даврини ўтгандан кейин, бирмунча узоқроқ «ўтиш даври» тамом бўлгандан кейин, аввал бошда кўчага чиқариб ташлаганига қараганда янада кўпроқ ишчиларни цийнай бошлайди, деган теорема билан суғорилмоқ- да! 226)
Тўғри, баъзи бир мисоллар,— масалан, инглиз камволь ва шойи фабрикалари,— шуни кўрсатадики, маълум бир тараққиёт босқичи- да фабрика тармоцларининг ниҳоятда кенгайиб кетиши билан бир- га иш билан банд бўлган ишчиларнинг сони нисбий жиҳатдангина эмас, балки абсолют жиҳатдан ҳам камайиши мумкин. 1860 йилда, парламент буйруғи билан Цўшма королликнинг бутун фабрикала- рида рўйхат ўтказилган вақтда, Ланкашир, Чешир ва Йоркшир каби фабрика округларининг фабрика инспектори Р. Бейкерга топ- ширилган кисмида 652 фабрика бор эди, булардан 570 тасида: буғ қуввати билан ишлайдиган тўцув станоклари 85 622 та, дуклар (ип эшиш дукларидан ташқари) 6 819 146 та, буғ машиналаридаги от кучи 27 439 та, сув парракларидаги от кучи 1 390 та бўлиб, бу фаб- рикаларда 94119 киши ишлаган. Аксинча, 1865 йилда ана шу фаб- рикаларда: тўцув стаиоклари 95163 та, дуклар 7 025 031 та, буғ машиналаридаги от кучи 28 925 та, сув парракларидаги от кучи 1 445 та бўлиб, 88 913 киши ишлаган. Демак, 1860 йилдан 1865 йилғача бу фабрикаларда: буғ цуввати билан ишлайдиган тў- цув станоклари 11%, дуклар 3%, буғ от кучлари 5% ўсган, ҳол- буки ана шу даврда иш билан банд бўлган ишчиларнинг сони5,5% камайган227). 1852 ва 1862 йиллар мобайнида инглиз жун саноати 326) Аксинча, Ганиль машинали ишлаб чиқаришнинг охирги натижаси меҳнат цуллари сонининг абсолют камайишидан иборатдир, сўнгра бу меҳнат қуллари ҳисо- бига ўзларининг «perfectibility perfictible» («такомиллашишга қобил бўлган такомил- лашиш қобилиятлари»]ни ривожлантирадиган ва сон жиҳатидан кўпайган «gens honnets» [«ҳалол кишилар»] кун кўрадилар, деб эътироф қилади. Ганиль ишлаб чиқариш ҳаракатини қанчалик ёмон тушунса ҳам, ҳарҳолда у, машиналарнинг тат- биқ қилиниши ишлаб турган кўп ишчиларни пауперларга айлантирар экан, уларнинг такомиллашуви эса илгари хароб цилганидан кўра кўпроқ меҳнат цулларини вужуд- га келтирар экан, машиналар жуда машъум нарса, деб билади. Унинг ўз нуқтаи назаридаги кретинизмни унинг ўз сўзлари билангина ифода дилиш мумкин: «Ишлаб чиқаришга ва истеъмол қилишга маҳкум дилинган синфлар камаяди, меҳнатни идора қиладигаи, бутун халқиинг мушкулини осон қиладиган, уни юпатадиган, унга маърифат берадиган синфлар кўпаяди... ва меҳнат чиқимларининг камайишидан, маҳсулотларнинг кўпайишидан ва истеъмол буюмларининг арзонлашувидан пайдо бўладиган барча неъматларни ўзиники қилиб олади. Бу жиҳатдан инсоният гений- ликнинг энг чўқдисига чиқади, диннинг энг чуқур сирларидан хабардор бўлади, ахлоқнинг халоскорлик принципларипи («барча неъматларни ўзиники қилиб олиш» ва ҳоказолардан иборат принципларни), озодликни» («ишлаб чиқаришга маҳкум қилинган синфлар» учун озодликними?) «ва ҳокимиятни, итоаткорликни ва адолат- ни, бурч ва одамгарчиликни ҳимоя дилиш учун қонунларни яратади». Бу тушуниб бўлмайдиган бемаъни гаплар Ch- Ganilh'HUHr: «Des Systemes d’ Economic Politique etc.» номли нитобида ёзилган , 2 erne ё(1. Paris, 1821, t I, p. 224. Солиштириб нўрилсин: ўша китоб^ 212- бет.
227) «Reports of insp. of Fact, f or 31 st October 1865», p. 58 sq. Лекин айни вақгда борган сари нўпая борган ишчиларни ишлатиш учун моддий базис ҳам яратилган эди: буғ қуввати билан ишлайдиган 11 625 та тўцув станоги, 628 576 та дуни бор ва 2 695 та буг ва сув от кучига эга бўлган цо та янги фабрика цурилган эди (ўша жойда).


XIII БОБ.— МАП1ИНАЛАР ВА ИИРИК САНОАТ
439
анча кенгайгаи бўлса ҳам, лекин иш билан банд бўлган ишчилар- нинг сони деярли ўзгармай цолган. «Бу ҳол янги татби^ қилинган машиналар ўтган даврдаги меҳнатни цанчалик кўп сиқиб чиқарга- пини кўрсатади» 228). Таяфибада кўрилган баъзи ҳолларда фабрика- да иш билан банд бўлган ишчилар сони фақат кўринишда ортган- дир, яъни ишчилар сонининг ортишига машинали ишлаб чиқаришга асосланган фабрикаларнинг кенгайиши эмас, балки уларга цўшим- ча тармоқларнинг аста-секин қўшилиб бориши сабаб бўлгап. Ма- салан, 1838—1856 йиллар даврида механик тўцув станоклари co- пининг ва уларда ишлаётган фабрика ишчилари сонининг ортувига (инглиз) ип газлама ишлаб чицаришида шу тармокни кенгайтириш сабаб бўлган эди, холос; аксинча, бошца фабрикаларда шу чоққача одамнинг мушак кучи билан ҳаракатга келтприлиб, гилам, лента, мата ишлаб чиқарадиган тўқув станоклари энди буғ кучи билан юритила бошлаганлиги сабаб бўлди 229). Бинобарин, бу фабрика иш- чилари сонининг ортиши иш билан банд бўлган умумий ишчилар сони камайишининг ифодаси эди. Ниҳоят, биз бу ерда, металл фаб- рикаларидан бошқа ҳамма ерда ўспиринлар (18 ёшгача), хотин- кизлар ва болалар фабрика ишчиларининг анчагина қисмини таш- кил килиши каби бир ҳолга асло тўхталиб ўтирмаймиз.
Шундай бўлса ҳам равшанки, машиналар кўп ишчиларни ҳа- циқатда сикиб чиқариши ёки потенциал жиҳатдаи ўрнини босиши- га царамай, бир хилдаги фабрикаларнинг сони ортиши ёки мавжуд фабрикаларнинг ҳажми кенгайишида ўз ифодасини топган маши- нали ишлаб чиқаришнинг ўсиши натижасида,— фабрика ишчила- рининг сони, оқибат-натижада, сиқиб чиқарилган мануфактура ишчилари ва ҳунармандлар сонидан кўп бўлиши мумкин. Масалан, эски ишлаб чиқариш усулида ҳар ҳафтада ишлатиладиган 500 фунт стерлинг капиталнииг * 2/s цисми доимий капиталдан, 3/б қисми ўзга- рувчи капиталдан иборат эди, яъии ишлаб чиқариш воситаларига 200 фунт стерлинг, иш кучига 300 фунт стерлинг, масалан, ҳар бир ишчига 1 фунт стерлипг сарф қилинар эди, деб фараз цилайлик. Ма- шиналар жорий қилиниши билан бутуп капиталнипг тузилиши ўзга- ради. Энди бу капиталпинг, масалан, 4/б қисми доимий капиталга, 7s қисми ўзгарувчи капиталга бўлинади, бошқача қилиб айтганда — иш кучига атиги 100 фунт стерлинг сарфланади. Демак, илгари иш- лаётгап ишчиларнинг учдан икки қисми ишдан бўшатилади. Агар айни фабрика ишлаб чиқариши кенгайса ва барча бошқа ишлаб чицариш шароитлари бир хилда бўлгаиида ишга солинган бутун
228) «Reports etc. for 31 st October 1862», p. 79.
2- нашрига пўшимча. 1871 йил декабрининг охирида фабрика инспектори А. Редгрейв Брадфордда, «New Mechanics’ Institution» да цилган бир докладида бундай деди: «Жун фабрикалари ташди кўринишининг ғоят даражада ўзгарганлиги мени бир цанча вадтдан
бери ҳайратда цолдира богплади. Илгари уларда хотин-дизлар оилан болалар тўлиб-тошиб ётар эди, ҳозир ҳамма ишни машиналар дилаётгандай бўлиб куринади. Менинг саволимга бир фабрикант бундай жавоб берди: эсни система вақтида мен ьз ишчига иш берар эдим; такомиллашган машиналарни ишга солгандан нейин мен ишчиларнинг сонини 33 гача камайтирдим, яқинда эса, янги натта ўзгаришлар ниритилиши натижасида, мен ишчиларни 33 дан 13 тагача қискартира олдим».
22e) «Reports etc. for 31 st October 1856», p- 16-


440 ТУРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҳосил қилиниши
капитал 500 дан 1 500 фунт стерлинггача кўпайса, у ҳолда энди 300 ишчи ишлайди — саноат революциясидан олдин цанча ишчи ишлаган бўлса, худди шунча ишчи ишлайди. Агар ишлатилаётган капитал янада, 2 000 фунт стерлинггача кўпайса, у ҳолда 400 иш- чи ишлайди, яъни ишни эски усулда олиб борган вақтдагига цара- ганда !/з қисм миқдорида кўп бўлади. Ишлаётган ишчиларнинг абсолют сопи 100 та кўпайди, нисбий сони эса, яъпи бутун аваис- ланган капиталпинг миқдорига нисбатан 800 та камайди, чунки эски усулда иш олиб борилганда 2 000 фунт стерлинглик капитал 400 ишчини эмас, балки 1200 ишчини ишлатган бўларди. Демак, иш билан банд бўлган ишчилар сони нисбий камайиши билан бирга уларнинг сони абсолют ортади. Юцорида биз, бутун капитал кў- пайгани билан унинг тузилиши ўзгармай қолади, чунки ишлаб чи- қариш шароити ўзгармайди, деб фараз қилган эдик. Лекин биз энди биламизки, ҳақицатда матинали ишлаб чиқариш ривожланган сари капиталнппг машиналар, хом материал ва ҳоказолардан иборат доимий қисми кўпаяди, ҳолбуки иш кучига сарф цилинадиган ўз- гарувчи қисми камаяди ва айни вақтда биз биламизки, ишлаб чиқаришнинг ҳеч цапдай бошқа усулида такомиллаштиришлар ма- шинали ишлаб чиқаришдагидек доимий ҳодиса бўлмайди, шунинг учуи бутун капиталнинг тузилиши ишлаб чиқаришнинг ҳеч кандай бошқа усулида машинали ишлаб чиқаришдагидек тез ўзгармайди. Лекин бу доимий ўзгаришлар ишлаб чиқаришнинг айни бир техник базисда иуцул мивдор жиҳатидан кенгайиши натижаспда худди шундай доимий равишда узилиб туради. Шунинг учун ишлаётган ишчиларнинг сони ортади. Масалан, Қўшма королликнинг ип газ- лама, жун, камволь, зиғир ва шойи фабрикаларидаги ҳамма ишчи- ларнинг сони 1835 йилда фақат 354 684 та эди, ҳолбуки 1861 йилда буғ қуввати билан ишлайдигап станокларда ишлайдиган (ҳар икки жинсдаги ва 8 ёшдан бошлаб ҳар хил ёшдаги) тўқувчиларнинг ўз- ларигина 230 654 га етди. Албатта, агар 1838 йилда ҳам Англияда қўлда ип газлама тўқувчиларнинг сони, улар билан бирга ишлайди- ган оила аъзоларини ҳам ҳисоблаганда, 800000 киши бўлгани эътиборга олинса, у ҳолда бу ўсиш унча катта бўлиб кўринмаслиги мумкип 230), биз ҳали Осиёда ва Европа континентида ишдан си- циб чиқарилган қўлда тўцувчилар тўғрисида сира гапираётганимпз йўц.
Биз бу пункт тўғрисида яиа айтиб ўтишимиз лозим бўлгаибаъ- зи бир мулоҳазаларда назарий баёнимиз ҳали қамраб олмаган му- носабатларнинг соф амалий томонига цисман тўхталиб ўтамиз.
23°) «Қўл билан ишлайдиган тўцувчиларнинг» (ип газлама тўдийдигаи ва бошда хил хом ашёга пахта аралаштириб газлама тўдийдиганларнинг) «азоб-уқубатларини король комиссияси текширган эди, гарчи уларнинг кулфатлари эътироф қилинган ва уларнинг ҳолига ачинилган бўлса ҳам, шунга дарамай, уларнинг аҳволини яхши- лаш (!) масаласи тасодифга ва вақтга ҳавола дилинди ва ишонч билан айтиш мум- кипки, бу азоб-уцубатлар энди» (20 йилдан кейин!) «деярли (nearly) йўд бўлиб кетди, бунга, эҳтимол, буғ қуввати билан ишлайдиган тўдув станокларининг ҳозирги вацтда зкуда ненг таркалганлиги ёрдам берган бўлса керак» («Reports о£ Insp. с< Fact. Дог 31 st October 1856», р. 15).


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
441
Машипали ишлаб чиқариш саноатпипг маълум бир тармоғида анъанавий ҳунар ёки мануфактура ҳисобига кенгаяётган чоғида упинг муваффақиятга эришуви худди, масалан, нина тснкили мил- тиқ билан қуроллапгаи армиянипг камои билаи куроллангап ар- мияга қарши курашида эришадигаи муваффақиятидек шубҳасиз- дир. Машина ёрдами билап одатдагидан кўп фойда олиш мумкин бўлганидан, машииа эпдигина ўзинипг иш доирасини цўлга кирита- ётгап бу бириичи давр жуда ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Бу фойдаларнинг ўзи тезлик билан капитал жамғариш мапбаи бўлаб- гипа цолмай, балки жуда қулай аҳволда бўлгап маълум пшлаб чиқариш тармоғига доимо янгидан пайдо бўлиб турадигап ва ўзи учун янгидан-янги соҳаларни қидирадиган қўшимча ижтимонй ка- питалпииг анчагина қисмини ҳам жалб этади. Дастлабки алғов- далғов ва ҳужум даврига алоқадор бўлган алоҳида фойдалар би- ринчи марта машиналар киритилаётгап ишлаб чицариш тармоқла- рида доимо такрор ҳосил бўлиб туради. Лекии фабрика маълум даражада тарқалгандан ва муайян даражада тарақций топгандан кейин, айпиқса унинг ўз техник асоси, яъпи машипалар, ўз навба- тида, машипалар ёрдамида ишлаб чиқарила бошлагапдан кейин, кўмир ва темир қазиб чиқаришда ҳам, металларпи ишлашда ва траиспорт ишларида ҳам революция бўлгандан кейин, хуллас, йирик сапоатга мувофиц келадиган умумий ишлаб чицариш ша- роитлари вужудга келгаидан кейин, машинали ишлаб чикариш тез ва сакраб-сакраб кенгайиш учун шундай бир эластикликка ва цобилиятга эга бўладики, бупга фақат хом матерлал ва сотиш бо- зоригина чек қўяди. Лммо машипалар, бир томопдан, хом материал миқдорининг кўпайишига олиб боради, масалан, чигитдан толани ажратувчи машина пахта етиштиришни кўпайтирди 231\ Иккинчи томопдан, машинада ишлаб чиқарилган маҳсулотнииг арзоплиги ҳамда трапспорт ва алоца воситаларидаги ўзгариш чет эл бозор- лариии эгаллаб олиш учун қурол бўлиб хизмат цилади. Машинали пшлаб чикариш чет эл бозорларидаги ҳупармапдчилик ишлаб чиқа- ришини барбод қилиб, бу бозорларни мажбуран тегишли хом ма- териал етиштирйб берадиган жойларга айлантиради. Масалан, Ост- Ипдия Буюк Британия учун пахта, жун, каиоп, жут, индиго ва ҳо- казолар етнштириб беришга мажбур бўлди 232}. Йирик саноат мамлакатларида ишчиларнинг ҳамиша «ортиқча» ишчиларга айла- ниб туриши эмиграцияпи кучайтиради ва бошқа мамлакатларни мустамлакага айлантиришга сабаб бўладики, бу мамлакатлар мет- роиолия учун хом материал етиштириб берадиган плантацияга ай- лаииб колади, масалап, Австралия жуи етипггирадиган жойга айла-
231) Машиналарнинг хом материал етиштиришга таъсир қиладиган бошқа метод- ларига учинчи китобда тўхтаб ўтилади.
32) Ост-Индиядан Буюк- Британияга пахта чиқариш:
1846 йилда 34 540 143 кадоц, I860 йилда 204 141 168 қадоц, 1865 йилда 445 947 600 қадоқ. Ост-Индиядан Буюк Британияга жун чицарипк
1846 йилда 4 570 581 цадоц, i860 йилда 20 -14 173 цадоц, 1865 йилда 20 679 111 қадоц.
29—516


442 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,— ПИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМЛТ ҳосил нилиниши
ниб колди 233). Машиналп ишлаб чиқарпш асосий марказларииинг жомлашувига мувофиқ янги халқаро меҳнат тақсимоти вужудга келадп, бу меҳнат тақсимоти ер юзининг бир қисмини унипг ик- кпнчн цисмида жойлашган асосаи сапоаг ишлаб чиқариши области учуп деҳқончилик маҳсулотлари етказиб берадиган областга ай- лаптиради. Бу революция деҳқончиликдаги тўнгаришларга маҳкам боглпкдкр, бу тўнтаришларии бу ерда ҳозирча муфассал текшириб чикишга тўғри келмайди 234).
Жаиоб Гладстоннипг ташаббуси билан, 1867 йил 18 февралда умум палатаси 1831 — 1866 йиллар мобайпида Қўшма короллпкка дон ва уи шаклидаги ғалладан қанча киритилганлиги ва чиқарил- ганлиги тўғрисида статистик маълумот тўплашни топширди. Қуйида мен якупловчи рақамларни келтирамап. Ун, дон шаклпда, ғалла явартерларига айлантириб ҳисобланган 144.
Фабрика ишлаб чиқаришининг сакраш йўли ғоят кенгайиши ва жаҳои бозорига боғлиқ бўлиши албатта зўр бериб маҳсулот иш- лаб чиқаришга ва ундап кейин бозорларнипг тўлиб-тошиб кетиши- га сабаб бўлади, бозорлар қисқарганда эса паралич бошлападп. Са- ноат ҳэёти ўртача жонланиш. гуллаш, ортиқча ишлаб чиқариш, кризпс ва турғупликдан иборат бир қатор кетма-кет келадигап даврларга айланади. Машинали ишлаб чиқаришнинг пшчининг иш билан бапдлигини, бинобарин, ҳаётий мавцеини ҳам бетайин ва бе- карор килиб қўйиши саноат циклининг даврлари ана шу тариқа алмашппиб турганида нормал ҳодиса бўлиб қолади. Гуллаш дав- ридан бошқа ҳамма даврларда капиталистлар ўртасида бозорда ип- дпвидуал ўрин эгаллаш учун цаттиқ кураш авж олади. Уларнииг
2за) Яхши Умид бурнидан Буюк Бпитанияга жун чиқариш:
1846 цилда 2 958 457 цадоқ, 1860 йилда 16 574 345 цадоқ, 1865 йилда 29 920 623 қадоц. Австралилдап Буюк Британилга жун чицариш:
1846 йилда 21 789 346 қадоц, i860 йилда 59 166 616 қадоц, 1865 йилда 109 734 261 қадоц.
234) Қўшма Штатлардаги иқтосодий тарацқиётнинг ўзи Европа, айницса Англия йирик саноатининг маҳсулидир. Ҳозирги вацтдаги (1866 йил) Қўшма Штатларни ҳали^ ҳам Европанинг мустамлакаси дсб билмоц керак. {4- нашрига. «Ўша вацтдан бери Қўшма Штатлар ривожланиб, жаҳоннинг иккинчи саноат мамланати ҳолатига эригпди, лекин ўзинипг мустампакалик характсрини ҳали батамом йўқотгани йўқ». Ф.Э.)
Қўшма Штатлардан Буюк Британияга пахта чицауигп (цадоқ ҳисобида)
1846 йилда 401 949 393 18г>2 йилда 765 630 544
1859 йилда 961 707 264 i860 йилда 1 115 890 608
Бр"т"ва ҳоназолар
Типглиз^центцери ҳисобида)
1850 йил
Кўшма Штатлардан Буюк Бритапияга ғалла
чиқариш
Буғдой
Арпа ■
Сули
Жавдар
Буғдой упи
Гречиха
Маккажўхори
Веге ёки Bigg (арпанинг махсус хили) Нўхат .
•Ловия
1862 йил
16
202
312
41
033
503
3
669
653
6
624
800
3
174
801
4
426
994
388
749
7
108
3
819
440
7
20 7
113
1
054
19
571
5
473
161
11
694
818
2
039
7
675
811
620
1
024
722
1
822
972
2
037
137
35
365
801
74
083
441
Жами чицарилганп


XIII БОБ,— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
443
о
оо
04
ST
04
о
04
ST1
CD
ю
со
1 о sr
s}<
co
sc
04
04
03
1-0
со
CD
03
o'
04
SC
о
KO
CD
00
г^-
L'-
оэ
O1
4^
__i
о
00
о
о
CO
г-
CO
U0
>о
ST
03
о
-Ч
04
04
о
04
ST
1(0
CD
sj<
CD
ID
CO
04
04
1^
03
1^
03
co
1(0
CO
CO
о
о
00
o'
'г_|
04
i
—-
CD
CO
CO
сз
ST
04
Г4
sr
Г—
сз
Ю
г-
Г''»
04
sf
CO
О-
сз
CO
CO
о
1(0
04
00
00
О
04
04
•-Н
ч—(
00
CD
03
03
ю
SC
о
1>О
CD
г-
Ю
12
04
CD
г*
03
о*
CO
00
оо
ф
04
ю
CD
03
03
CD
1.0
1(0
оо
о
00
1(0
CO
03
SF
04
03
ST*
co
о
CD
03
00
04
о
О1
04
Г-
co
04
03 (?) г>
770
03 ю 03
О ю
03
03
04
00
70
со
04 03
00 о
04
04
ю
о
04
CO
^о
о
Г''-
CD
-r-t
о
co
04
'г_|
’т_|
CD
1<0
—(
—н
CD
03
04
г-
04
CO
о
04
00
CD
<D
ГГ-1
sj<
o'
04
Беш йиллик даврлар ва 185Ь йил
co ; '■
l-l
И :
O
S
w co Cm
И
8
И
"ri
н - o s
EJ t_ £ s
i
X co
3 o cj
s
5
E E
5 2*
r
O
X rrt <
CO tt
K
Oh
o Je


444 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— I-ШСБИЙ ҚЎИ1ИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
бозордаги ҳнссалари маҳсулотлариинг арзонлигига тўғри пропор- ционалдпр. Шу сабабдан, иш кучи ўрнини босадиган ва такомил- лашгаи машипалардан ва яиги ишлаб чиқариш методларидан фой- даланиш соҳасида пайдо бўладиган рақобатдан ташқари, иш ҳақи- ни зўрлик билан камайтириб, уни иш кучи цийматидан паст дара- жага тушириш йўли билан товарларни арзонлаштиришга уриниш ҳар гал бўлиб туради 235).
Демак, фабрика ишчилари сонининг кўпайиши фабрикаларга солипган бутун капиталнинг нисбатан жуда тез суръат билан кўпа- йишига боғлик. Лекин бу процесс саноаг циклпнинг кучайиш ва пасайиш даврлари доирасидагина содир бўлади. Бундаи ташқари, у ишчиларни гоҳ потенциал жиҳатдан ўрнини босадиган, гоҳ улар- ни чииакамига сиқиб чиқарадиган техника тараққиёти натижасида ҳамиша узилиб туради. Машинали ишлаб чиқаришдаги бундай си- фат ўзгарпшлари ишчиларни фабрикалардан доимо четлатиб тура- ди ёки япгидан келаётган ишчиларга фабрика дарвозасини бер- китиб қўяди, айни замонда фабрикалар фацат сон жиҳатидан кенгайиши билан улардан чиқариб ташлангаи ишчилардан ташқари, япги пшчилар ҳам ишга жалб цилинади. Шуидай қилиб, ишчилар доимо ишга жалб қилинади ва ишдан четлатилади, гоҳ у ёққа, гоҳ бу ёкка ташланади ва шу билан бирга ишга олинадиган ишчплар- нипг жииси, ёши ва моҳирлиги ҳамиша ўзгариб туради.
Лгар биз инглиз ип газлама саноати тақдирига сал-пал назар солсак, фабрика ишчисининг тақдири жуда явдол намоён бўлади.
1770 йилдап 1815 йилгача ип газлама саноатида 5 йил касодлик ёки тургуплик ҳолати бўлди. Бу биринчи 45 йиллик давр ичида машпналарни ишлатиш монополияси ва жаҳон бозоридаги моно- полия инглиз фабрикантлари қўлида эди. 1815 йилдан 1821 йилга- 235) Лестерда этик фабрикаларининг «локаути» натижасида кўчага чиқариб таш- ланган ишчиларнинг 1866 йил июлда Англия касаба жамиятларига қаратилган хи- тобномаларида, жумладан, бундай дейилади: «Бундан 20 йил илгари Лестердаги этикдўзлик ишида тагчармни тикиш ўрнига михча цоқиш усули жорий цилинганлиги натижасида тўптариш рўй берди. У вақтда яхшигина иш ҳақи олиш мумкин эди. Тез орада бу янги иш жуда кенгайиб кетди. Энг бежирим товар ишлаб чиқарадиган ҳар хил фирмалар ўртасида кучли конкуренция бошланди. Лекин бундан кейин тез фурсатда энг ёмон хилдаги конкуреиция — бозорда паст баҳога (undersell) товар сотиш йўли билан бир-бировиии енгишга уриниш — пайдо бўлди. Бунинг зарарли окибатлари тез орада иш ҳақининг камайишида намоён бўлди, бииобарин, меҳнат бахоси- шунчалик тез суръатлар билан пасайиб кетдики, ҳозирги вақтда кўп фирма- лаг) илгариги иш ҳақпнинг фақат ярмини тўламоқдалар. Гарчи иш ҳақи борган сари пасайиб борса хам, меҳнат баҳоси ҳар гал ўзгарганида, афтидан фоида ортади».— Фабрикантлар саноатнинг ҳатто ноцулай даврларидан ҳам шундаи бир равишда фои- даланадиларки, иш хақини ҳаддан ташдари пасаитириш йўли яъни ишчининг зарур тирикчилик воситаларини тўғридан-тўғри ўғирлаш иули билан, одатдагидан кўп фойда оладилар. Мана бир мисол. Гап Ковентридаги шоии тўқишда рўи берган кри- зис устида боради* «Менинг ҳам фабрикантлардан, ҳам ишчилардан олган маълумот- ларимга караганда’, шак-шубҳасиз шундай бир хулоса кслиб чиқадики, иш ҳақи чет эл ишлаб чикарувчиларининг конкуренцияси ва бошқа шароитлар мажоур қилгандан кўра кўпроқ миқдорда пасайтирилган. Тўқувчиларнинг кўпчилиги 30—40% кам хац олиб ишламокдалар. Тўқувчи бундан беш йил илгари бир ўрам лента учун 6—7 шил- лп11г олгаи б^лса эндпликда 3 шиллинг 3 пснс ёки 3 шиллинг 6 пенс олади; илгари 4 шиллипг ва 4 пшллинг 3 пснс тўланган ишга энди фақат 2 шиллинг ёки 2 шил- ли11г 3 пепс олади. Иш ҳақи, талабни ошириш учун зарур бўлганидан кўра, кўпроқ пасайтприлгаи. Ҳақиқатда кўп хил ленталарни тўциш учун тўланадиган иш ҳақи камайгани билап товарнинг баҳоси ҳатто сал бўлса-да камайгани йўқ» (Комиссия аъзоси Ф. д. лонжнинг «Children’s Employment Commission. 5 th Report» да босилиб чиццан ҳисоботи, 1866, р. 114, № 1).


XUI БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК С AHO AT
445
ча __ касодлик ҳолати давом этди. 1822 ва 1823 йилларда гуллаш даври бўлди. 1824 йилда — коалицияларга қарши ^онуп бекор қи- лппди 145, ҳамма ерда фабрикалар ниҳоятда кенгая бошлади. 1825 йилдакрпзис бўлди. 1826 йилда — ип газлама саноати иш- чилари ўртасида зўр муҳтожлик ва ғалаён бўлди. 1827 йилда — аҳвол бир оз яхшилапди. 1828 йилда — буғ қуввати билан ишлай- диган тўдув стапокларининг сони ва четга маҳсулот чиқариш жуда ўсди. 1829 йилда — четга, айниқса Ҳиндистонга маҳсулот чиқариш илгариги йилларпинг ҳаммасидагидан ҳам ортиб кетди. 1830 йил- да — бозорлар тўлиб-тошиб кетди, муҳтожлик ғоят кучайди. 1831 йилдаи 1833 йилгача касодлик ҳолати бетўхтов давом этди; Ост-Ипдия компанияси Шарқий Осиё (Ҳиндистон ва Хитой) билан савдо цилиш монополиясидап маҳрум бўлди. 1834 йилда — фабри- калар жуда кўпайди ва машпнали ишлаб чиқариш кенгайди, ишчи цўллар етишмай қолди; камбағаллар тўғрисидаги янги цонун циш- лоқ хўжалик ишчиларининг фабрика округларига кўчиб кетишини кучайгирди; болалар деҳқончилик графикларпдан кўплаб кетиб цо- лишдтт, оқ қуллар савдоси бошланди. 1835 йилда — гуллаш кучай- ди; айпи вацтда цўлда ип газлама тўқувчилар очликдан ҳалок бўла бошладилар. 1836 йилда — гуллаш кучайди; 1837 ва 1838 йиллар- да—касодлик ҳолати ва кризис бўлди. 1839 йилда — жонланиш бўлди. 1840 йилда — кучли деирессия, ғалаёнлар бўлди. Ишга қў- шин аралашди. 1841 ва 1842 йилларда — фабрика ишчилари ғоят цаттиқ азоб-уқубат ичида қолди. 1842 йилда — фабрикантлар ғалла цонунларини бекор цилишга мажбур этиш учун ишчиларни фабри- калардап бўшатдилар; минг-мпнглаб ишчилар Йоркширга томон йўл олди, қўшин уларни у ердаи орқага қайтарди, уларнинг бош- лиқлари эса Ланкастердап судга берилди. 1843 йилда — катта муҳ- тожлик бўлди. 1844 йилда — яна жонланиш бошланди. 1845 йилда гуллаш кучайдп. 1846 йилда — аввал юксалиш давом этди, сўнгра тескари ҳаракат аломатлари кўрина бошлади; ғалла цонуплари бе- кор килпнди. 1847 йилда — кризис бўлди; «big loat» [«катта ноп»] 146 шарафига ҳамма ерда иш ҳақи 10 ва упдан кўпроқ процент ка- майтирилди. 1848 йилда — цийинчилик ҳолати давом этди; Мап- честерпи цўшин ҳимоя килиб турди. 1849 йилда — япа жонланиш бошланди. 1850 йилда — гуллаш бўлди. 1851 йилда — товарларпинг баҳоси тушди, пш ҳақи камайди, тез-тез стачкалар бўлиб турди,
1852 йилда — аҳвол яхшилана бошлади, стачкалар давом этди,фаб- рикаптлар, ишчпларни чет элдан келтирамиз, деб дўқ қилдилар.


446 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— 11ИСБИЙ ҚЎШПМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Ҳиндистон, Австралия бозорлари ва бошқа бозорлар товарларга шу даражада тўлиб-тошиб кетдики, ётпб цолган товарлар 1883 йилгача зўрга сотиб бўлинганди; Франция билап савдо шартномаси тузил- ди; фабрнкалар ва машинали ишлаб чиқариш ғоят кўпайди. 1861 йилда — юксалиш бир қанча вақт давом этди, сўнгра тескари ҳаракат бошлапди, Америкада граждаилар уруши, пахта қахатчи- лиги бошлапди. 1862 ва 1863 йилларда тўла ҳалокат юз берди.
Пахта қаҳатчилиги тарихи шу қадар харакгерли воқеаки, унга бир оз тўхталиб ўтмасдан бўлмайди. 1860 — 1861 йилларда жаҳон бозоршшпг аҳволп тўғриспдаги қисқача маълумотлардаи кўриииб туриптики, пахта қаҳатчилиги фабрикантларга цўл келди ва қисман улар учуп фойдалп бўлдп; бу факт Мапчестер савдо палатаси ҳисо- ботларида эътироф қплииди, Пальмерстон ва Дерби томонидан пар- ламентда эълон цилинди ва уни воқеалар тасдиқлаб бердп 236). Ал- батта, 1861 йилда Қўшма королликдағи 2 887 ип газлама фабрика- лардан кўплари майда фабрикалар эди. Фабрика инспектори А. Редгрейв бергап ҳисоботга кўра, 2 887 фабрикадан 2 109 таси упинг округида бўлиб, булардан 392 тасипипг, ёки 19% ипипг, ҳар биттасн 10 буғ от кучидан камроқ кучдан фойдаланади; 345 таси, ёки 16% и,—10 дан 20 гача от кучидан ва 1 372 та фабрика--20 от кучидап ва упдаи кўпроқ от кучидан фойдаланади 237). Майда фаб- рикалариипг кўпчилиги тўқув фабрикалари бўлиб, 1858 йилдан ке- йинғи гуллаш даврида кўпроқ спекуляптлар томонидан асосланган бўлиб, бу спекулянтлардан баъзилари калава, иккиичилари маши- палар, учинчилари биио етказиб бергаплар; бу фабрикалар собиқ overlookers [фабрика иазоратчилари) ва бошка курби камроқ киши- лар томонидан идора қилинарди. Бу майда фабрикантларнииг кўи- чплиги хопавайрон бўлди. Савдо кризиси ҳам уларни ана шупдай хонавайроп цилган бўлар эди, лекин бу кризисга пахта каҳатчили- ғп бўлганлиги тўсқинчилик қилди. Гарчи булар барча фабрпкант- ларпипг ’/з цисмини ташкил қилсалар ҳам, лекии уларшшг фабри- каларида ишга солипган капитал итг газлама саноатига солмнган барча капиталнинг жуда оз ҳиссасини ташкил қилади. Ипглаб чи- қармшпииг цанчалик қисқаргаплигига келсак, ишончли маълумот- ларга кўра, 1862 йил октябрида 60,3% дук ва 58% тўқув станоги ишламаган. Бу рақамлар саноатнипг бутун пш гармоғига оиддир ва, албатта, айрим округлар бўйича жуда хам ўзгариб туради. Фа- қат жуда камдап-кам фабрикаларгина тўла вакт (ҳафтасига 60 со- ат) ишлаганлар, колган фабрикалар тўхгаб-гўхтаб пшлагаплар. Ҳатто тўла вацт ишлаган ва сдатдагича ишбай ҳақ олган озгипа шпчиларпииг ҳам ҳафталик иш ҳақлари пахтапипг яхши павлари ўрпига ёмои навлари, си-айленд ўрнига — миср пахтаси (ипгичка ifii йпгирцшда), америка ва миср пахтаси ўрнига — сурат (Ост-Ин- дия) нахтаси ва тоза нахта ўриига — чиципди пахга билап сураг яахта аралашмаси ишлатилиши натижасида муқаррар равишда
23в) Солипггириб кўрилсин: Reports of Tnsp. of Fact, for 31 st October 1802», p. 30.
237) уша китоб, 19- бст.


XIII БОБ.— МАШИИЛЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
447
камайпб бордп. Сурат иахта толаспшшг жуда калталиги, ифлослиги, ппшншг етарлп даражада пишиқ эмаслиги, ўришни оҳорлашда ўн ўрпига хилма-хил оғирроц ингредиеитлар ишлатплиши ва ҳоказо- лар буларшшг ҳаммаси машиналарнинг тезлигияи камайтиришга
ёки битта тўкувчи идора қиладигап тўқув станокларининг сонини камайтлриппа мажбур қилди, машииалар ишидаги иуқсонларни тузатиш учуп зарур бўлган меҳнатни кўпайтярди ва маҳсулот со- нш1и камайтириш билан бирга ишбай йўли билан олииадиган иш хақини ҳам пасайтирди. Сурат пахта ишлатилганда, ҳатто пшчи тўла вақт ишласа ҳам, иш ҳақипипг 20, 30 ва ундаи кўпрок иро- центнни йўкотарди. Лекин фабрикаитлариинг кўпчилиги ишбай юзасидан ҳақ тўлаш нормасипи ҳам 5,7 V2 ва 10 процепт камай- тпрди. Шунга қараб, ҳафтада 3,3]/2, 4 кун ёки кунига атпги 0 соат пшлагап пшчиларнинг қандай аҳволда эканликларини кўз олдига келтириш мумкин. 1863 йилда, аҳвол бирмунча яхшилана бошла- гач, тўцувчилар, йпгирувчилар ва ҳоказоларнинг ҳафталик ишҳақ- лари 3 шиллинг 4 пепс, 3 шиллипг 10 пенс, 4 шиллинг 6 пенс, 5 шиллинг 1 пенс бўлди ва ҳоказо 238). Ҳатто ишчилар ана шундай азсб чекаётган пайтларда ҳам фабрикантларнинг ишчиларнииг иш ҳақидап ушлаб қолиш борасида ижодкорлиги тўхтамади. Иш ҳақи- даи ушлаб қолишлар ^исман маҳсулотнинг етишмаслиги учун штраф солиш шаклида амалга оширилар эди, маҳсулотнинг бундай етишмаслигига пахта сифатининг ёмонлиги, ишга номувофиқ ма- шиналарнииг ишлатилиши ва шу кабилар сабаб бўлар эди. Агар ишчилар яшайдиган коттежлар ҳам фабрикантнинг мулки бўлса, у ҳолда фабрикант квартира ҳакини ўзига ўзн тўлаб, упи ишчи- пинг номииал пш ҳацидан ушлаб колар эди. Фабрика ияспектори А. Редгрейвнинг айтишига кўра, мюль-машиналарда ишловчи inin- йегьлар (уларнииг ҳар цайсиси иккита автомат мюль-машинапи идора қилар эдп)
«тўла 14 куп лшлагапларпдап кейип 8 шиллипг 11 пепс олгаплар; бу суммадап квартира ҳақи ушлаб қолпнган, лекин фабрикант квартпра ҳа- қшшнг ярмини уларга тортиқ қплиб қайтариб берган, шу йўсипда мюлчи- лар уйларпга тўла-тўкис 6 шиллинг 11 пепс олиб боргаплар. 1862 йилнипг охиргп ойларпда тўқувчиларпинг ҳафталик иш ҳақи 2 шиллппг 6 пепсдан бошлапгап» * 239).
Ишчилар синфи жуда қисца вацт ишлаганларида ҳам, квартира ҳақи кўпинча иш ҳақидан ушлаб қолинган 240). Шундай экан, Лан- каширнинг баъзи бир цисмларида очлик вабосига ўхшаш бир касал- лик пайдо бўлганига ажабланилмаса ҳам бўлади! Лекин буларнинг ҳаммасидан ҳам характерлироғи шундан иборат эдики, ишлаб чица- риш процессининг революционлашуви ишчилар ҳисобига содир бў- лар эди. Бу ишлар худди анатомнинг бақа устида ^илган экспери- 23в) «Reports etc. for 31 st October 1863», p. 41—45, 51.
239) Ўша нитоб, 41, 42- бетлар.
24°) ўша китоб, 57- бет.


448 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШ.ИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
ментларига ўхшаш чинакам experimenta in corpore vili [ҳоч қандай аҳамияти йўц тирик тана устида қилинган] тажрибалар эди.
«Гарчп мен»,— дейди фабрика инспсктори Редгрейв,—«кўпгппа фабрика- лардаги ишчиларнипг чипакам иш ҳақларини мпсолга кслтиргап бўлсам ҳам, лскин, улар ҳар ҳафта шупчадаи пул олар эканлар, деб ўйлаш ксрак эмас. Фабрикантлар доимо эксперпмспт ўтказиб тургаилари («experimentalizing») патижаспда пшчпларшшг аҳволпда гоят катта ўзгарпшлар бўлпб турадп... Пахта аралашмасинипг сифатига қараб, ишчиларпипг иш ҳақлари гоҳ ортиб, гоҳ пасайпб туради: гоҳ уларнппг иш ҳақларп олдипгп иш ҳақларидан 15% пасаяди, гоҳ койипги ёки иккипчи ҳафтадап 50—60% камаяди» 241  *).
Бу экспериментлар ишчиларнинг ёлғиз тирикчилик воситалари ҳисобигагина эмас, балкп улариинг ҳамма беш аъзолари ҳисобага ҳам килипарди.
«Пахтапи тозалаш билап шуғуллападпгап кпшилар мепга айтпшдплар- ки, чидаб бўлмайдиган ҳид уларии ҳушдан кетгазишгача олиб боради... Сортировка қилиш, титиш ва тараш бўлимларида ҳосил бўладигаи чапг ва ифлосликлар бу ишлар бплап шуғуллападиган кпшпларпинг огиз, буруи, кўз ва қулоқларига кириб, уларпи йўталтиради ва пафасларипи бўгиб кўя- ди. Пахта толаси қпсқа бўлгаплигидан, оҳорлаш вақтида калавага кўпдап-кўп ҳар хил моддалар, яъпи илгари ишлатилгап ун ўрпипи босувчи ҳар хил суррогатлар қўшиладп. Бупииг натижасида тўқувчиларнинг кўигиллари айпийдп ва овқат ҳазм қилишлари бузилади. Чанг патижасида пайдо бўла- диган бропхит, шупингдек томоқ яллиғлапиши кўп тарқалгаи касаллпкдпр, шупипгдек сурат пахтадаги ифлосликлар терпга таъспр қилиши иатпжа- сида тери касалликларп тарқалган».
Иккинчи томоидаи, уи ўриига ишлатиладигаи суррогатлар жа- поб фабрикантлар учуп чинакам хазина бўлди, чунки улар калава- пинг оғирлигини ошириб юборар эди. Шу суррогаглар ишлатилиб «калавага айлапгирилгап 15 қадоқ хом материал 20 қадоц бўла- ди» 242). Фабрика гшспекторларипипг 1864 йил 30 апрелдаги ҳисо- ботида биз қуйидагиларни ўқиймиз:
«Сапоат ҳозирги вақтда бу ёрдамчи ресурсдап ҳақпқатап ҳам пожўя фойдаланмоқда. Мўътабар мапбадап мепга шу парса маълумки, 8 қадод келадигап газлама 5V4 қадоқ пахтадап ва 23/4 қадоқ оҳордан тайёрлапмоқда. Бошқа бир a’A қадоқлик газламада икки қадоқ оҳор бор. Бу — экспорт учун тайёрлангап оддий кўйлакбоп газламадир. Баъзаи бошқа павларга 50% оҳор қўшплади, шундай бўлгандап кейпп фабрикаптлар газламапп унга кетгаи калавапипг иомипал қийматидап арзон баҳога сотиб бойитгаплари учун мақтапишлари мумкпп ва ҳақиқатда мақтапмоқдалар ҳам» 243).
Лекин ишчиларни цийнаган парса фақат фабрикаитларнипг фабрикаларда ва муниципалитетларнинг фабрикадап ташқарида олиб борган экспериментларигииа эмас, фақат иш ҳақииинг ка- майиши ва ишсизлик, қашшоқлик ва тиланчиликкина эмас, лорд- ларпииг ва умум палата аъзоларининг мақтанчоқлик нутқларигипа эмас эди.
2]’) «Reports etc. for 31 st October 1863», p. 50—51.
?) «Imports etc. for 31 st October 1863», p. 62, 63.
) «Reports etc. for 3oth April 1864», p. 27.


XIII БОБ.—МЛШИНЛЛАР ВЛ ЙИРИК САНОАТ
449
«Пахта қаҳатчплпгп патижасида ишдап маҳрум бўлгап бахтсиз хотип- жамиятнипг чпқипдисига айландилар ва шундай бўлиб қолдилар... Эндпликда шаҳардаги ёш фоҳишалариипг сони кейипгп 25 пилиииг исталган йилпдагидан кўпдир» 244  245).
Шундаи дилпб, инглиз ип газлама саноагининг 1770 йилдап 1815 йилгача ўтган биринчи 45 йиллик даври ичида биз фақат5йил кризис ва турғуилик бўлганини кўрамиз, лекин бу давр унинг жа- хон монополиясп даври эди. 1815 йилдан 1863 йилгача ўтгаи ик- киичи 48 йиллик даврида фақат 20 йил мобайнядагина жонланиш ва гуллаш юз бериб, 28 йил касодлик ҳолати ва турғунлик давом этди. 1815—1830 йилларда континентал Евроиа ва Қўшма Штаг- лар билан конкуренция бошлапади. 1833 йилдан эътиборан «одам- зотни хароб қилиш» 147 воситасила Осиё бозорлари зўрлик билап кепгайтирилди. Ғалла қонунлари бекор қилингаи вақтдан буён, 1846 йилдан 1863 йилгача, саккиз йиллик ўртача жонлаииш вагул- лашга 9 йил касодлик ҳолати ва турғуплик тўғри келади. Ип газ- лама савоатида ишлайдигаи катта ёшли эркак ишчиларпинг. ҳатто гуллаш даврида ҳам, аҳволи қандай бўлганлиги тўғрисида қуйи- даги изоҳдан ҳукм чиқариш мумкин 245).
8. ЙИРИК САНОАТНИНГ МАНУФАКТУРАНИ, ҲУНАРНИ BA КАСАНА ИШНИ РЕВОЛЮЦИОНЛАШТИРИШИ
а) 	ҲУНАРГА ВА МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИГА АСОСЛАНГАН КООПЕРАЦИЯНИНГ ЙЎҚ ҚИЛИНИШИ
Машипаларнинг ҳунарга асосланган кооперацияни ҳамда меҳ- нат тақсимотига асосланган ва ҳунармандчилик характерида бўлган мануфактурани қандай йўқ цилганини кўриб ўгдик. Бирипчисига 244) Болтондаги полиция бошлиги Харрпснинг «lieports of Insp. of Fact, for 31 st October 1865», p. 61, 62 ларда цптата нелтирилган хатидан.
245) Ип газлама саноати ишчиларинннг 1863 йил баҳорида эмиграция жамияти тузишга чадирган хитобномасида жумладан бундай дсййлган: «Ҳозирги вақтда кўп- дан-кўп фабрика ишчпларини эмиграция қилиш мутлақо зарурлигини жуда камдан- кам одамларгина инкор қилурлар. Эмпграция ҳаммавақт ҳам доимо зарур бўлганли- гини ва бусиз одатдаги вазиятда ўз ҳолатимизни сақлаб қолишимиз мумкин эмас- лигини қуйидаги фактлар исбот қилади: 1814 йилда четга чиқарилган ип газлама товарларининг расмий қиймати (бу қиймат фақат мицдор кўрсаткичидир) 17 665 378 фуит стерлингни, уларнииг ҳақиқий бозор қиймати эса 20 070 824 фунт стерлпнгни ташкил цплди. 1858 йилда четга чиқарилган ип газлама товарларининг расмий қий- мати 182 221 681 фунт стерлинг бўлиб, уларнинг ҳақиқий бозор қиймати фадат 43 001 312 фунт стерлингни ташкил қилди, шу тариқа товарларнинг миқдори ўн марта ортгани ҳолда, унинг баҳоси икки мартадан салгина кўпроқ ошди. Умуман мамлакат Учун ва айницса фабрика ишчилари учун шунчалик нохуш бўлган бу натижанинг хар хил сабаблари бор. Кўзга энг яққол ташланадиган сабаблардан бири шундан иборатки, саиоатнипг айни тармоғи учун зарур бўлган меҳнат доимо^ ортиқлик ди- лади, бу тармоц йўқ бўлиб кетмаслик учун бозорнинг доимо кенгайиб боришини талаб дилади. Шундай ҳоллар ҳам бўладики, бизнинг ип газлама фаорикаларимиз ҳазирги тузумда ажалдек муқаррар бўлган ва савдода вақти-вадти билан бўлиб тУРадиган тургунликлардан бири натижасида ўз ишини тўхтатади. Лекин бу нарса инсондаги ихтирочилик добилиятиии тўхтатмайди. Гарчи кейинги 25 иил ичида бу мамлакатни, энг камида, 6 миллион киши ташлаб кетган бўлса ҳам, лекин энг гул- лаган даврда ҳам катта ёшдаги кишиларнинг кўп проценти ўзларига фабрикалардан ^андай шартлар билан бўлса ҳам ҳеч қандай иш топа олмаидилар; бу ҳол — маҳ- сулотни арзонлаштириш мақсадида мсҳнатни доимо сиқиб чпқариш натижасидир» («Reports of Insp. of Fact, foi 30 tli April 1863», p. 51, 52). Пахтачиликда ҳалокат юз берган вақтда жаноб фабринантлар, ҳатто давлат ҳокимияти ердами билан ҳам, фабрика ишчиларининг эмиграцпя қилишига ҳар цандай чоралар билан монелик қилганлинларини кейинги бпблардан бирида нўрамиз.


450 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ қўшимча қиймат ҳосил қилиниши
мисол қилиб ўроцчилар кооперациясининг ўрнинп эгаллаган ўроқ машинани кўрсатиш мумкин. Иккпнчисига яцқол мисол килиб ти- кув шшаларп ишлаб чиқарадигаи машинани кўрсатиш мумкин. Адам Смитнинг айтишига кўра, унинг замоявда 10 киши меҳнат тацсимоти туфайли кунига 48 000 нина тайёрлаган. Аксинча, битта машина 11 соатлик иш кунида 145 200 нипа тайёрлаб беради. Бит- та хотин ёки киз ўрта ҳисоб билап ана шундай машпналардан 4 та- сига қараб туради ьа, демак, машиналар ёрдамида кунига 600 000 ni яқин ёки ҳафтасига 3 000 000 дан кўпроқ нина ишлаб чиқаради 246  *\ Априм бир иш машннаси кооперация ёки мануфактуранинг ўрниии эгаллаганда унинг ўзи, ўз павбатида, янги ҳупармандчилик ишлаб чиқаришига базис бўла олади. Лекин ҳунархмаидчилик ишлаб чиқа- ришинииг машина асосида бундай япгидап вужудга келиши фабри- ка ишлаб чиқаришига кўчишдир, холос; фабрика пшлаб чиқаришй ҳар гал ҳакиқатда машиналарни ҳаракагга келтирадиган киши мус- куллари бирорта механпк юрнтгич куч билан — буғ ёки сув би- лан — алмаштирилган пайтда вужудга келади. Майда ишлаб чиқа- риш, Бирмингемнинг баъзи бир маиуфакгураларидаги каби, буғ воситаси ила, тўқимачилик ишининг баъзи бир соҳаларида ва ҳока- золардаги каби майда калорик машиналарни 148 ишлатиш воситаси ила ўзипи онда-сонда, ва ҳарҳолда қискагина муддатга, механик юритгич куч билан боғлай олади 247). Ковентринипг шойи тўқиш са- ноатида стнхияли равишда «коттеж-фабрикалар» ташкил қилиш эксперименти пайдо бўлди. Бир печа цатор когтежлардан ҳосял бўлган квадрат марказида буғ машинаси учун engine house [маши- на биноси] дейиладиган бино қурилади, бу машина валлар воситаси ила коттежлардаги тўқув станоклари билап туташтирилади. Ҳамма ҳолларда, масалан, ҳар бир гўқув станоги учун 27г шиллингдан буғ ҳақи тўлапади. Буғ учун белгилапган бу ижара ҳақи, стапок- ларпинг ишлагаи-ишламаганлигидан катък назар, ҳар ҳафта тўлаб турилади. Ҳар бир котте?кда 2—6 тўкув станоги жойлаштирилган бўлиб, ишчилар бу станокларни қарзга сотиб оладилар ёки вақтин- ча ижарага оладилар. Коттеж-фабрикалар билан чипакам фабрика- лар ўртасидаги кураш 12 йилдан кўпроцқа чўзилди. Бу кураш 300 та котгеж-фабрикапинг батамом хонавайрон бўлиши билаи ту- гади 248\ Процесснинғ табиати аввал бошданоқ кенг миқёсда ишлаб чиқаришни талаб қилмайдигаи ҳолларда, кейинги ўн иилларда пап- до бўлган саноаг тармоқлари,—масалан, коиверт, пўлат перо ва шу кабиларни мшлаб чиқариш ва ҳоказо,— фабрика ишлаб чикариши шаклига кирганга қадар, одатда, аввало ҳунармандчилик, сўнгра эса мануфактура ишлаб чиқариши каби қисқа ўгкипчи фазаларни Е4в) «Children’s Employment Commission. 3 rd Report», 1864, P- 108, № 447.
24') Қўшма Штатларда ҳунарнинг машнна асосида бу тарица тикланиши кўп учрайди. Худци шу сабабдан у срда ишлаб чиқаришнинг концентрациялашуви ва бунинг патижасида мударрар равишда фабрика ишлаб чиқаришига ўтиш Европада- гига ва ҳатго Англиядагига қараганда ҳам жуда тез суръатлар билан амалга ошмонда.
24«) солиштириб 1<ў[илсин: «Reports of Imp. of Fact for 31 st October 1865», p. 64.


XIII БОБ — МАШИНЛЛЛР ВЛ ЙИРИК СЛНОЛТ
451
бошдап кечпради. Маҳсулотнинг мапуфактура усулида ишлаб чика- рилипти бир-бирига кетма-кет боғланган процесслардап пборат бўл- кўпдан-кўп айрим-айрим процесслардап иборат бўлгап ҳоллар- да бу ўзгариш жуда катта қийинчиликлар билан ўтади. Бунарса, масалан, пўлат перо фабрикасини ривожлантиришда катта тўсиқ бўлди. Бироқ бундаи ўн беш йилча муқаддам 6 та хилма-хил про- цесспи бирдапига бажарадиган автомат ихгиро қилипди. 1820 йилда энг биринчп пўлат перонипг 12 дюжинаси 7 фунт стерлинг 4 шил- лишга ишлаб чиқарилар эди, мануфактура уларни 1830 йилда 8 шиллипгдап ишлаб чиқарди, ҳозирги вақтда эса фабрика уларии улгуржи савдогарларга 2—6 пепсдан етказиб бермоқда 249).
Ъ) 	ФАБРИКАНИНГ МА1ТУФАКТУРАГА BA KACAIIA ИШГА АКС ТАЪСИРИ
Фабрикапинг ривожланишп ва айни замонда деҳцопчиликда тўшарпш рўй бериши билан саноатнинг ҳамма бошқа тармоқла- рида пшлаб чиқаришнипг ҳажми кенгайибгина цолмайди, балки шу билап бирга уларнинг характери ҳам ўзгарадп. Машипали иш- лаб чиқариш прииципи — ишлаб чиқаригл процессини таркибий фазаларга ажратиш ва бунинг натижасида пайдо бўладиган вази- фаларни мехаиика, химия ва ҳоказолардан фойдалаииш йўли би- лан,— хуллас табиий фаилар воситаси билап,— ҳал килиш ҳамма ерда белгиловчи принципга айланади. Шунинг учуп машипалар мануфактурага киради, у ерда булардаи гоҳ бир, гоҳ бошқа кисмий процессда фойдаланила бошлайди. Шундай килпб, эски меҳнат тақсимотидан пайдо бўлган, муайяп бир шаклга киргап мустаҳкам маиуфактура тузуми бузилиб, бетўхтов ўзгаришларга йўл очиб бе- ради. Бупдан ташкари, жами ишчинппг ёки комбинациялашгап ииь чипинг составида ҳам тубдан тўнтариш бўлади. Мануфактура дав- ридагига қарама-қарши ўлароқ, эпди меҳнат тақсимоти плани мумкин бўлган ҳамма жойда хотип-кизлар меҳнатидан, ҳамма ёш- даги болалар меҳнатидан, таълим олмагап ишчилар меҳпатидап — хуллас, инглизларга хос ибора билан айтганда, «cheap labour», ар- зон меҳнатдап фойдаланишга асосланади. Бу нарса катта кўлахмда комбинациялашган, машина ишлатадиган бки ишлатмайдигап ҳар қапдай пшлаб чиқаришгагина тааллуқли бўлиб қолмай, балки хо- наки саноат деб аталадитан саноатга ҳам тааллуқлидир, бу сапоат- даги ишчилар ўз квартираларпда ишлайдиларми ёки майда устахо- наларда ишлайдиларми, бунииг аҳамияти йўқ. Ҳозирги замон хона- ки савоати деб аталадиган бу саноатнинг номидан бошқа ҳеч бир жойи эски хоиаки сапоатга ўхшамайди. Эски хонаки саноат мус-
2«) Жаноб Жиллот Бирмингемда биринчи марта катта пўлат перо мануфактура- сини қурди. 1851 йилдаёқ бу мануфактура 180 миллиондан купроқ псро ишлаб чи- қарди ва бунииг учун йилига 120 тоннадан тахта иўлат сарф қилди. Қўшма корол- ликда бу саноат тармоғини монополия қилио олгаи ьирмингсм ҳозирги вақтда йилига миллиардлаб пўлат перо ишлаб чиқармоқда. 1801 иилги рўйхатга кўра. бу иш билан банд бўлганлар 1 428 кишидан иборат бўлиб, шу ясумлади 1268 таси 5 ёшдаги қиэ болалардан тортиб хотин-қиз ишчилардир.


452 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
такил шаҳар ҳунармандчилиги, мустақил деҳқон хўжалиги ва, даставвал, ишчилар оиласининг ўз уйи бўлишини назарда тутади. Энди у фабриканинг, мануфактурапинг ёки савдо муассасасинииг ташқи бўлимига айланиб кетди. Капитал бир жойга кўплаб тўпла- ган ва бевосита ўз қумондонлигп остига олган фабрика ишчилари, мануфактура ишчилари ва ҳунармапдлардаи ташқари, катта ша- ҳарларга ва қишлоқларга тарқалгаи касапачи ишчиларпинг бутуи бир армиясини кўзга кўринмайдиган иплар ёрдамида ҳаракатга келтиради. Масалан: Ирландиянинг Лондондерри шаҳридаги 1000 фабрика ишчисини ва қишлоққа тарқалгап 9 000 касаначи ишчини ишлатадигап жаноб Тиллиларнинг кўйлак фабрикаси бунга мисол бўла олади 250).
Ҳозирги замон мануфактурасида арзои ва етилмаган иш кучини эксплуатация цилиш асл фабрикадагига қараганда янада кўпроқ беҳаё тус олмовда, чунки фабрикадаги техник негиз, мускул кучи- нинг ўрнини машиналар олиши ва меҳнатнипг енгиллиги каби ҳол- лар мануфактурада кўпиича бўлмайди; бунинг устига мапуфакту^ рада хотин-қизлар организми ёки ёш болаларяинг ҳали мустаҳкам- ланиб улгурмаган оргапизми ўтакетган даражада инсофсизлик билан заҳарли моддалар ва ҳоказолар таъсирига дучор қилипади. Касана иш деб аталадиган меҳнатда эксплуатация мануфактурада- гига қарагаида янада кўпроқ беҳаё тус олади, чунки ишчилар тар- қоқ ҳолда бўлганликларидан, уларнинг қаршилик кўрсатиш қоби- лияти камаяди, иш берувчининг ўзи билаи ишчилар ўртасига бир қапча йиртқич текинхўрлар кириб олади, касаиа иш ҳамма ерда ўша тармокпипг ўзидаги машинали ишлаб чиқаришга ёки, ҳеч бўл- магаида, мапуфактура ишлаб чиқарпшига қаршп курашади, кам- бағаллик ишчини энг зарур меҳнат шароитларидан — бинодан, ёруғликдан, вентиляциядан ва ҳоказолардан — маҳрум қилади, иш- нииг номунтазамлши кучаяди ва, ниҳоят, йирик саяоат ва деҳқон- чилик «ортиқча» қилиб кўйгаи ҳамма кишилар учуи ана шу охирги паноҳда ишчилар ўртасидаги ковкуренция албатта ўзииинг энг юқори даражасига етади. Машинали ишлаб чиқариш туфайли ипь лаб чиқариш воситаларининг биринчи марга систематик равишда тежалиши ҳамда бу процесснинг аввал бошданоқ иш кучини ҳеч аямай исроф қилиш ва меҳнат қилиш учун керак бўлган нормал шароитларга нисбатан йиртқичлик қилиш билан бирга бориши эн- диликда саноатнинг айни тармоғида меҳнагнинг ижтимоий унум- дорлик кучи ва комбинациялашгаи меҳнат процессларининг техник асоси нақадар кам ривожланган бўлса, ўзининг ана шу антагоиис- тик ва одамхўрлик томонини шу ^адар кўи намоён қилади.
с) 	ҲОЗИРГИ ЗАМОН МАНУФАКТУРАСИ
Юқорида келтирилган фикрларни бир неча мисол билап тушун- тириб бераман. Аслда китобхонга иш куни тўғрисидаги бобда кўр-
afi0) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p, LXV1II, № 41 5-


XIII БОБ,—МАШПНАЛАР ВА ЙИРИК САНОЛТ
453
сатилган жуда кўп мисоллар аллақачоп маълумдир. Бирмингемдаги Ва упинг атрофидаги металл ишлаш мануфакгуралари, кўпинча жу- да огпр ишларда, 30 000 бола ва ўспирипнп ҳамда 10 000 хотин- қизип ишлатади. Бу ерда биз уларпи соғлиқ учун зарарли бўлган мис цуйиш корхоналарпда, тугма фабрикаларида, жило бериш, гальванизация цилиш ва локлаш ишларида учратамиз 251). Лондоп- даги ҳар хил газета ва китоб босмахоналарида катта ёшдагиларнинг ва ёшларнинг ҳаддан ташқари оғир меҳнат қилиши сабабли бу босмахоиаларга «кушхона» деган ёмон ном берилди 251а). Муқова- чиликда ҳам меҳнат ана шундай ҳаддан ташқари оғир бўлиб, бу ишда хотинлар, қизлар, болалар азоб чекадилар. Арқон фабрикала- рида ёш болалар оғир меҳнат циладилар, туз заводларида, шам ва бошца Х1ШПК буюмлар ишлаб чиқарадигап малуфактураларда кеча- ларп ишлайдилар, механик юритгич куч ишлатмайдиган шойи тў- қиш корхоналарида тўцув станокларини айлантиришда ўсмирларпи ишлатиб хароб қиладилар 252). Энг жиркаич, ифлос ва кам ҳақ тўла- надиган ишлардан бири латта-путталарни хилларга ажратиш иши бўлиб, бунда асосан ёш қизлар ва хотинлар ишлатилади. Маълум- кп, Буюк Британия ўзида латта-путта ниҳоятда кўп бўлишига қа- рамай, бутуп дунёдаги латта-путта савдосининг марказидир. Бу ерга латта-путта Япониядан, Жанубий Американинг энг узоқ дав- латларидан ва Канар оролларидап келтирилади. Лекин Буюк Бри- тапияга келтириладиган латта-путталарнинг асосий манбалари — Германия, Франция, Россия, Италия, Миср, Туркия, Бельгия ва Голландиядир. Латта-путталар ўғит ишлаб чиқаришга, таранди тай- ёрлашга (матрац ва тўшакка тиқиш учун), shoddy (сунъий жуп) ишлаб чиқаришга кетади ҳамда қоғоз ишлаб чиқариш учуи хом материал спфатида ишлатилади. Латта-путгаларнц хилларга ажра- тадигап бу хотин-цизлар чечак ва бошқа юқумли касалликларнинг қурбони бўлиш билан бирга, бу касалликларпи тарқатишга ҳам са- баб бўладилар 253). Ишчилар ҳаддан ташқари оғир ва ўзларига тўғри келмайдигап ишлар килишларипи ва энг ёш вақтлариданоқ экс- плуатация қилиниб дағаллашишларини кўрсатадигаи классик ми- солларпи металл ва кўмир конларидан бошқа, черепица ва ғишт заводларида ҳам кўриш мумкин, чунки янги ихтиро қилинганма- шиналар Англияда (1866 йил) черепица ва гишт заводларида ҳо- зирча гоҳ-гоҳ ишлатилади. Май ойидан сенгябрь ойигача иш эрта- лаб соат 5 дан кечцуруи соат 8 гача давом этади ва, агар ғишт очиқ ҳавода куритиладиган бўлса, иш кўпинча эрталаб соат 4 дан кеч- ]’УРУн соат 9 гача давом килади. Эрталаб соаг 5 дан кечкуруп соат 7 гача давом қилган иш куни «қисқартирилган», «ўртача» иш куни ;jl) Шеффилдда ҳатто эговларни тишашда ҳам болалар ишлайди!
xa) «Children’s Employment Commission. 5 th Report», 1866, p. 3, № 24; p. 6, № 55, 56; P- 7, № 59, 60.
252) ^nia асарда. 114, 115-бетлар, №6—7. Комиссия аъзоси ҳацли суратда, агар машина одатда одамнинг ўрнини босса, бу ерда ўспирин том маънода машинанинг ўрнини босади, дейди. ' . .. .
2ЬЗ) «Public Health, 8 th Report», London, 1866, Appendix, p. 196—208 даги латта-путта савдоси тўгрисидаги ҳисоботга ва нўпдан-ьўп мисолларга қаралсии.


454 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧЛ ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
деб ҳпсобланади. Ҳар иккп жинсдаги болалар 6 ёшдан ва ҳатто 4 ёшдан ишга қабул қилипади. Катталар қанча ишласа, бу болалар ҳам шуича ишлайдилар ва ҳатто улардап ҳам кўпроц ишлапдилар. Меҳнат оғир бўлиб, ёзнинг жазирама иссиғи кишини янада кўпроқ ҳолдан тойдиради. Масалан, Мослидаги ғишт заводида 24 яшар бир циз кунига 2 000 ғишт қуяр эди, унга иккита ёш қиз бола ёрдам қилар, улар унга лой ташиб берар ва гиштларни тахлашар эдилар. Ьу ёш циз болалар ҳар куни 10 тоина лойни 30 фут чуқурликдаги, ёнлари сирғапчиқ ўрадан олиб чиқиб, 210 фут масофага ташиб борар эдилар.
«Ёш бола ғишт заводп кабп қпл кўпрнкдап ахлоқи бузплмасдап ўта олмайди... Болалар жуда ёш вақтидан бошлаб эшитадигап уятсиз сўзлар, подоилик ва ёввойплпк ичпда упиб-ўспб ўрганадиган ифлос, адабспз ва уятсиз урф-одатлар уларпи умр бўйи бебош, мискин, бузуқ кишиларга айлан- тириб қуядп... Уларпи квартирага жойлаштириш усулп ҳам ахлоқий бузи- лпшнииг энг дахшатли манбаи бўлиб хизмаг қилади. Ҳар бир moulder (қо- липловчи)» (аслда чннакам моҳир пшчи ва шпчплар группаспнинг бошлиги) «7 кишпдап иборат ўз артслига ўз кулбасида ёки коттежида ётиш учуя жой, сйнш учуи овқат беради. Бу кулбада, қолипловчнпппг оиласпга мансуб бўлпш-бўлмаслигидан қатъи назар, эркаклар ҳам, ўспиринлар ҳам, қизлар ҳам ухлайвсради. Бу кулба одатда 2 та ва айрим ҳоллардагпна 3 та ярим- подвол хонадаи иборат бўлади ва уларда вептиляция етишмайдп. Кишилар куи бўйп оғпр меҳпат қилиб шупчалик ҳолдан тоядпларки, бпроп-бпр ги- гиепа, озодалик ва одоб қоидаларига риоя қилиш тўғрисида ўйлаб ҳам бўл- майди. Бу кулбаларшшг кўпларп тартибсизлик, ифлослик ва чапг босган- ликпинг чтшакам памунаси бўлиб хизмат дилишлари мумкин... Ёш қизларпи апа шундай ишларда ишлатадиган системапипг энг катта зпёпи шундап иборатки, бу систсма, одатда, мазкур қизларпи умр бўйи эпг мискип қалая- ги-қасапгиларга маҳкам боғлаб қўяди. Табиат улар хотии-қизлар эканлик- ларипи ўзларига англатгапга қадар, улар уятсиз сўзлар айтпб сўкииадпгап қўпол. эркакшодаларга («rough, foul-mouthed boys») айланпб кетадилар. Юпуп, пфлос кийипгав. оёқлари тиззаларидаи юқоригача яп-ялапғоч бўлгап, соч- лари ва афт-башаралари пфлосланған бу ёш қизлар одоб ва ҳаё дегап ҳис- ларга вафрат билап қарашга одатлапиб қоладилар. Овдат вақтида улар ерга ясланиб ётпб оладилар ёкп яқипдаги каиалда чўмплаётгаи ёш пигптларга қараб, уларнп томоша қиладилар. Улар купдузги огир меҳнатлариии тамом қплгач тузукроқ кийпмларппп кпйиб, эркаклар билан ппвохоналарга бора- дплар».
Табиийки, бутуп бу тоифа ўртасида болаликдап бошлабоқ да.\- шатли ичкиликбозлик ҳукм суради.
«Энг смони шуки, ғишт цуювчилар ўзларидан умидларпни узадилар. Уларнияг эиг яхшиларидан бири Саутоллфилдда капелланға, жаноо, агар, сиз шайтопнипг руҳини кўтара ва уни тузага олсангиз, ғишт цуювчини ҳам муваффацият бплан‘шундай ци-ia олган бўлар эдингиз! — депти» («You m;ght as well try to raise and improve the devil as a brickie, Sir!»)204)
Ҳозпрги замон мануфактурасида (бунда асл фабрикалардан бошьа ҳамма йирик устахопаларни мапуфакгура деб тушунмоқ ке-


XIII БОБ.— МАШИНЛЛАР ВЛ ЙИРИК САНОАТ
455
рак) меҳнат шароитипи капиталистик усулда тежашга доир энг бо/г расмий материални аҳолининг соғлиги тўғрисидаги тўртиичи (1861 йил) ва олтипчи (1863 йил) ҳисоботдап топиш мумкин. Workshops (ишхоналарнинг), айницса Лондон матбаачилари ва тпкувчилари пшлайдиган ишхоналарнинг тасвири романист ёзувчи- ларимиз тасвирлаб бериши мумкин бўлганидан ҳам жирканчлироқ- дир. Бунинг ишчилар соғлиғига цандай таъспр қилиши ўз-ўзидан маълум. Махфий кенгашнинг149 катта тиббий инспектори ва аҳо- лининг соглиғи тўғрисидаги ҳисоботларнинг расмий редактори док- тор Саймон жумладан бундай дейди:
«Меп ўзпмштнг тўртпнчп ҳпсоботпмда» (1861 йнл) «пшчплар ўзларииипг бирипчн ҳуқуқларипи — соғлиқларппи сақлаш ҳуқуқларини ҳимоя қилиш- лари, хўжайип уларпи қандай пшга тўплагап бўлмаспп, иш апа шу ишчи- ларпппг соғлпғига боғлиқ бўлгаилигидан, соғлиқ учун зарарли бўлган ва бартараф қилиш мумкпн бўлгап ҳамма парсалардаи упппг халос қплттпп- шипи талаб қилишлари улар учуи амалий жиҳатдан қаичалик қпйпп зкап- лигипи кўрсатиб ўтган эдим. Ишчилар ўз кучларн билап бу соглиқпи сацлаш ҳуқуқпнп амалга ошира олмаганликларп кабп, санитария полпцпясидаги маош оладигаи амалдорларнинг чинакам ёрдамига эриша олмасликларипи ҳам исбот қплгап эдим... Ўн мппглаб эркак ва аёл пшчиларпинг ҳаёти ҳо- зирги вақтда чексиз жисмоппй азоб-уқубатлар патижасида беҳуда заҳарлап- моқда Еа умрлари қисқармоқда, бу азоб-уқубатларии келтпрпб чиқараотгап оддий факг — уларпипг ишлашидир» 255).
Доктор Саймон устахоналарнинг ишчилар соғлиғига таъсирини кўрсатиш учун ўлимнинг миқдори тўғрисида қуйидаги жадвални кслтиради 256):
| Саноатнинг тегпшлп ;тармоцларида ишлайди- ган ҳар хил ёшдагп би- шилар сони
Соғлпққа таъсир этшп жпҳати- дан тақцосланадпган пш тур- лари
Тегишли тармокларда ҳар
100 000 кишига тўғри неладигад ўлим (ёшга цараб)
25—35 ёш
| 35—45 ёш
1 45—55 ёш
958 265
Англия ва Уэльсда деҳқон- чилик
743
805
1 145
22 301 эркаклар!
12 377 хотинлар)
Лондон тикувчилари
958
1 262
2 093
13 803
Лондон матбаачилари
894
1 747
2 367
2Ь6) «Public Health. 6 th Report». London, 1864, p. 29, 31.
„ 2b'j «Public Health. 6 th Report». London, 1864, p. Зо- Донтор Саймон кайд қилиб утадини, 25—35 ёшлардаги лондонлик тинувчилар ва матбаачилар ўртасида ўлнм ҳацикатда анча нўпрокдир, чунки Лондондаги корхона эгалари «шогирдлар» ва «improvers» (ўз их- тисосини оширишни истовчилар) сифатида ^шплокдан 30 ёшгача бўлган ёшларни жуда кўп оладилар. Рўйхатда лондонлинлар бўлиб кўрингаи бу нишилар Лондондаги ўлим тўғри келадиган жон бошини сунъий равишда кўпайтириб юборадилар, ҳолбукп, уларнинг ўзлари уртасида ўлим нисбатан Ьздир. Улардан анчаси, айницса оғир касал бўлшб қолганида, цишлогига цайтиб нетади (ўша ерда).


456 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— ИИСБИЙ ҚЎШПМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
d) 	ҲОЗИРГИ ВАЦТДАГИ КАСАНА ИШ
Энди меи касала иш деб аталадигал иш тўғрисида гапирамап. Йирик сапоатдан ташқарида капитал амалга ошираётган ана шу эксплуатация соҳаси тўғрисида ва бу эксплуатациянинг даҳшати тўғриспда тасаввур қилмоқ учун, масалан, зоҳирап бутуилай беташ- виш бўлиб кўрипадиган мих ясаш касбини текширпб кўриш мум- кии; Аиглияпипг баъзи бир чекка қишлоқларида ана шу касб би- лап шуғуллаладилар 257). Бу ерда тўр тўқиш ва похолдаи буюмлар тўқиш каби ҳали сира ҳам машилалар ишлатилмастгал ёки маши- пали лшлаб чиқариш ва маиуфактура ишлаб чиқарпши билан коп- куренция қилаётган тармоқлардан бир печа мисол келтириш кифоя- дир.
Англияда тўр тўқиш билап шуғуллаладигап 150 000 кишидап тахмилан 10 000 тачасига 1861 йилги фабрика қолуни жорий қили- пади. Қолгап 140 000 кишипипг аксар кўпчплиги хотип-қлзлар, ҳар икки жллсдаги ўсмирлар ва болалардан иборат бўлпб, булар ичида ҳам эркак жлнсдагилар жуда камдир. Бу «арзон» эксплуатация материалипилг соғлиғи Ноттилгемдаги камбағаллар учуи умумий поликлпника врачи доктор Трумэнлинг қуйидаги маълумотларидап кўрипиб турипти. Кўпчилиги 17—24 ёшдаги 686 нафар бемор тўр тўқувчи аёллардал сил бўлиб қолгаплар қуйидагичадир 258): 1852 йилда
45
кишидан
1
1857
йилда
13 кишидан
1
1853 «
28
»
1
1858
»
15 »
1
1854 »
17
»
1
1859
»
9 »
1
1855 »
18
»
1
1860
»
8 »
1
1856 »
15
»
1
1861
»
8 »
1
Слл касалига
йўлиққаллар
процентшшнг
прогресспв равишда
кўпайиб бориши
элг
оптимист
лрогресслстларии ҳам, эркин
савдо
пазариясили тарқатиб юборган немис рпёкорларили ҳам қаноат- лантлрса керак.
1861 йилги фабрика қолупи аслда машила билап тўр тўқишни тартибга солади, машлна бллан тўр тўқиш эса Англияда умумий қоидадир. Биз бу ерда қисқача тўхталиб ўтмоқчи бўлган тармоқ- лар,— шунда ҳам, малуфактураларда, магазлнларда ва ҳоказолар- да тўлланлб ишлайдигап ишчилар эмас, балки уйда иш- лайдиган ишчилар деб аталадпган ишчилар,— қуйидаги қисм- ларга бўлипади: 1) lace finishing (машпнада тўқиб чиқарилган тўр- га сўпгғи пардоз бериш; бу иш, ўз павбатида, кўпдал-кўп қисмларга бўлинади); 2) тўр тўқиш.
Lace finishing касана иш шаклида цилипади, ё «mistresses houses» да [«хўжа бекаларнинг уйларида»], ёки ёлғиз ўзлари ёхуд бо- 8Ь7) Бу ерда ran магпина усули билан тайёрланадиган кирцма мих устида эмас, балки қўлда тоблаб тайёрланадиган мих устида боради. «Children’s Employment Commission. 3 rd Report» га қаралсин. p. XI, XIX, № 125-130; p. 52, № 11; P. 113-114, № 487; p. 137, № 674.
268) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», p. XXII, №-166.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙПРИК САНОАТ
457
лалари билан биргаликда ишлайдиган хотинларнинг хусусий квар- тираларида қилинади. «Mistresses liouses»4apiiHHr эгалари бўлган аелларнинг ўзлари камбағалдир. Уларнинг квартираларининг бир қис-ми устахопа қилиб қўйилган. Улар фабрикаитлардаи, магазин- чилардан ва ҳоказолардан буюртма оладилар ва ўз хоналаринипг катта-кичиклигига ва сапоатнинг айпи тармоғидаги талаб қаидай- лигига қараб хотпнлар, қизлар ва ёш болаларии ёллайдилар. Бун- дай устахопаларда ишлайдигапларнинг сони бир хилларида 20 би- лаи 40 орасида, бошқа хилларида 10 билан 20 орасида ўзгариб туради. Бундай устахопаларда болалар ўрта ҳисоб билан 6 ёшдан ишлай бошлайдилар, лекин баъзи болалар 5 ёшга етмасданоқ иш- лай бошлайдилар. Иш вақти одатда эрталаб соат 8 дан кечқурун соат 8 гача давом этиб, ўртада овқатланиб олиш учуи Г/2 соатлик тапаффус бўлади; овқатланиш мунтазам суратда бўлмайди ва кў- пинча шу сассиқ ишхонаппиг бир бурчагида бўлаверади. Иш юри- шиб тургаиида, кўпинча иш эрталаб соат 8 дан (баъзап соат 6 дан) кечаси 10, 11 ёки 12 гача давом этадп. Апглия казармаларида ҳар бир солдатга 500—600 куб фут, ҳарбий лазаретларда — 1 200 куб фут ҳаво бўлиши керак. Бу каталак ишхопаларда эса ҳар бир ки- шпга атиги 67—100 куб фут ҳаво тўғри келади. Айпи вақтда уйни газ билаи ёритиш ҳаводаги кислородни тортиб олади. Тўқилган тўрпи тоза сақлаш учуп болалар кўпипча, ҳатто қишда ҳам, гарчи уйпипг поли тош плиталардан ёки ғиштдан қилипгап бўлса ҳам, бошмоқлариии ечишга мажбур бўладилар.
«Ноттпнгемда кўппича 15—20 болапинг бўйи ва эни 12 футдаи ошмай- дигап кичкипа бир уйга тиқилиб олиб, суткасига 15 соатдан ишлаётганини кўрпш мумкип; кишппи зерпктпрпб жонига тегадиган ва ҳолдан тойдиради- ган бу иш шундай бир санитарпяга хилоф шароитларда олпб бориладики, бундай шароитпи ҳатто тасаввур ҳам қплпб бўлмайди... Ҳатто энг кичкина болалар ҳам кишшш ҳайратда қолдирадигап даражада зўр эътибор ва тез- лик билан ишлайдплар ҳамда ўз бармоқларининг дам олпшига ёки секин- роқ қимирлашига деярлик ҳеч қачон йўл қўймайдилар. Агар уларга савол берсалар, улар бир секунд вақтпи ҳам йўқотиб қўйишдап қўрқиб, кўзла- рипп ишдап олмайдилар».-
Иш вацти қапча узоқ чўзилса, «узун тасқ» «mistressos»ra улар- ini шунча тезроқ ишлатиш воситаси бўлиб хпзмат қилади.
«Кўзга зарар етказадиган, тана ҳаммавакт бир ҳолатда ўзгармай турга- нпдап кишпни чарчатиб қўядиган, ҳампша бир хилда бўлган, узоқ муддатли ишга боғлаб кўйилган болалар аста-секин толиқадилар ва пш кунининг охи- рида безовта бўлиб, қутдай типирчилаб қоладилар... By—чинакам цуллик маҳпатидир» («Their work is like slavery»)259 ).
Хотиплар ўз болалари билан ўз уйларида, яъпи ҳозирги маъпо- да айтгапимизда ижарага олгап хопаларида кўпинча чердакда иш- лагапларида, агар шундай бўлиши умумап мумкин бўлса, аҳвол янада ёмопроқ бўлади. Бундай ишлар Ноттингемдан 80 миль масо-
2fte) «Children's Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p. XIX, XX, XXI.


458 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИ1ИИ
фадагя теварак-атрофга тарқатиб бериладп. Магазилда ишловчи бола кечқурун соат 9 ёкп 10 ларда уйга кетаётгаппда, унга касана иш учун кўпинча япа бир тугун бериб юборилади. Риёкор капиталист бу тугупни бераркан, ўзининг ёллаима малайларидан бири орқали, «бу — онангга», деб албатта, хушомадли ran айтади, лекии у бечо- ра бола уйга боргач онаси ёнига ўтириб, упга ёрдам беришга маж- бур бўлишини жуда яхши биладп 260).
Тўр тўқиш саноати асосан Англиянинг иккита дехдончилик ок- ругида—Девонширнинг жанубий соҳили бўйлаб 20 — 30 миль жой- ни ва Шимолий Девоннинг айрим жойларипи ўз ичига оладигап Хонитон тўр тўқиш округида ҳамда Бакингем, Бедфорд, Нордгемптон графликларининг анча қисмини ва Оксфордшир ва Хаптиигдоншир- нииг қўшни цисмлариии ўз ичига оладиган бошқа бир районда тар- малгандир. Батракларнинг коттежлари одатда устахона бўлиб хам қизмат қилади. Баъзи манфактураларнинг эгалари асосан ёш ва ўс- хир қизлардан иборат 3000 дап ғўпроц апа шундай хонаки ишчи- ларни ишлатадилар. Бу ерда яна ўша lace finishing муносабати би- лан тасвир қилинган шароитлар учрайди. Фарқ фақат шундаки, бу ерда «mistresses houses» ўрнини камбағал хотинлар ўз кулбалари- да очган «lace schools» (тўр тўқиш мактаби) олади. Бу мактабларда 5 ёшдан, баъзан эса, ҳатто ундан ҳам кичикроқ ёшдан тортиб, то 12—15 ёшгача бўлган болалар ишлайдилар — биринчи йилда энг кичкиналар — 4 — 8 соатдан, кейинчалик эрталаб соати 6 дан кечқу- рун соат 8—10 гача ишлайдилар.
«Одатда хоналар — кичик коттежлардаги кпши яшайдиган бўлмалардап иборат бўлпб, елвизак бўлмасии учун, камипнпнг тешик-тирқпшлари бекитпб ташлапган бўлади, бу бўлмаларда яшайдиганлар баъзап қиш вақтида ҳам ўз тапаларишшг псспғи бплап ўзларппп псптадилар. Бошқа ҳолларда мактаб хоиаларп деб аталадиган бу хоналар кичкина омборхоналарга ўхшаш иситил- майдигап биполардпр... Бу кулбаларнпнг одам билап тўлиб-гошиб кетиши латижаспда уйиииг ҳавосп кўпипча ҳаддан ташқари бузилпб кетадп. Бунга одатда кичик коттежлар олдида бўладигап обрезлар, ҳожатхопалар, чириб сасчётган парсалар ва бошқа ахлатларнпнг зарарли таъспри қўшиладп». Бинолар хусусида бундай дейилади: «Битта чевар аёл билан 18 қиз бола ишлайдпган бпр тўр тўқиш мактабпда ҳар бир кишига 33 куб фут ҳаво тўгри келади; 18 киши пшлайдиган ва сассиқ ҳидига чпдаб бўлмайдиган бошқа бир тўр тўқиш мактабпда ҳар бпр кпшпга 24’/2 куб фут ҳаво тўгртг келади. Бу ишлаб чиқаришда 2—2’/2 ёшлпк болалар пшлайдиган ҳоллар ҳам учрайди» 261).
Бакиигем ва Бедфорд қишлоқ графликларида тўр тўқиш йўқ жойларда похолдан буюмлар тўқиш бошланади. Бу иш Хартфорд- ширнинг кўп қисмига ва Эссекспинг ғарбий ва шимолий қисмларига ёйилгандир. 1861 йилда нохол буюмлар ва похол шляпалар тўқиш билан 48 043 киши шуғулланар эди, булардан 3 815 таси ҳамма ёшлардаги эркаклар бўлиб, қолганлари хотин-қизлар эди; булардап 20 ёшгача бўлганлар 14 913 та бўлиб, шу жумладан 7 000 га ядини Л^/СЛПАгсп*8 Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p. XIX, XXII.
2 ’) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p. XXI, XXII.


XIII БОБ.—МлШИНАЛАР ва йирик саноат
459
болалар эди. Бу ерда тўр тўқиш мактаблари ўрпига «straw plait schools» («похол буюмлар тўқиш мактаблари») пайдо бўлади. Бу мактабларда болалар одатда 4 ёшдан, баъзап 3 ёш билаи 4 ёш ўртаспда похол тўцишга ўргана бошлайдилар. Уларга, албатта, ҳеч цапдай тарбия берилмайди. Болаларнинг ўзлари бошланғич мактаб- ларни киши қоиини сўриб оладигап апа шу муассасалардап фарқли ўлароқ, «natural schools» («чинакам мактаблар») деб атайдилар. Похол тўқиш мактабларида болаларни ярпм оч оналари томопидаи берилган ва кўпипча кунда 30 ярд похол тўқишдан иборат бўлган топшириқни бажартириш учуи сақлайдилар. Апа шу опаларпинг ўзлари кўпинча болаларни уйда япа кечаси соат 10, 11, 12 лар- гача ишлашга мажбур қилишади. Похол болалариипг бармоқларини ва оғизларини тилиб юборадп, чунки улар похолни ҳаммавақт сў- лаклари билан намлаб турадилар. Лоидопдаги тнббий инспектор- ларнипг доктор Баллард томонидан якунлаб берилган умумий фик- рпга кўра, ҳар бир кпшпга ётоқҳопада ҳам, устахопада ҳам миии- мум 300 куб фут ҳаво бўлиши лозим. Ҳолбуки, похол буюмлар тў- ь;пш мактабларининг бинолари тўр тўқнш мактабларининг бинола- ридаи ҳам торроқдир: ҳар кишига 122/з, 17, 181/г куб фут ва умуман 22 куб футдан кам ҳаво тўғри келади.
«Бу рақамлардап эиг кичкииасп»,— дейди комиссия аъзоси Уайт,— «ҳам- ма томопи 3 футлик яшчикка жойлапгап чақалоқ бола ишгол қиладиган жойннлг ярмидан ҳам кичпк жой бўладп».
12—14 ёшга етмаган болалар ана шупдай қувпоқ ҳаёт кечира- дплар. Пастлашиб, камбағаллашиб кетгап ота-оналарпинг бутуп фпкри-зикри цапдай қилиб болалардан мумкин қадар кўпроқ маи- фаат олпшдир, холос. Болалар ўсиб етилгач, табиийки, ота-оналари- Ш1 бир пулча ҳам цадрламай, ташлаб кетадплар.
«Шу тариқа тарбия олган бундай аҳолшшпг подоп ва ахлоқсиз бўлиши ажаблаиарли эмас... Бу аҳолипипг ахлоқи эпг тубан даражададпр... Апча- гпна хотинларпипг гайриқонунпп болалари бор, кўплари ҳалп балоғатга ет- масдап оиа бўлпб қоладиларки, бупдан ҳатто жипоят статистикаси масала- ларипииг билпмдопларп ҳам ҳайрои бўлиб қоладплар» 262).
Христианлпкдап шубҳасиз хабардор бўлгап граф Мопталамбер айтганпдек, бу памунали оилаларнипг ватани — Европанинг ибрат- лп христиан мамлакатндир!
Ҳозиргина тасвир қилиб ўтилган саноат тармоқларида умумап жуда оз бўлган иш ҳақи (буидан мустаспо тариқасида похол буюм тўқиш мактабларида болаларга тўланадиган эпг юқори ҳақ 3 шил- лшггдир), айппқса тўр тўқнш ишлаб чпқаришп бор округларда жу- да кепг тарцалган truck-system [меҳнатга товар бллап ҳац тўлаш] спстомаси натижасида, ўз номинал миқдоридан яна ҳам камайиб кетади 263\
2в2) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», 1864. p. XL, XLI. ^3) «Children’s Employment Commission. 1 st Report», 1863, p. 185.


460 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎПШМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
е) 	ҲОЗИРГИ МАНУФАКТУРАНИНГ BA КАСАНА ИШНИИГ ЙИРИК САНОАТГА ЎТИШИ. ФАБРИКА ҚОНУНЛАРИНИНГ ҲОЗИРГИ МАНУФАКТУРА BA КАСАНА ИШГА ТАТБИҚ ҚИЛИНИШИ БИЛАН БУ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ ТЕЗЛАШУВИ
Хотин-қизлар ва ёш болаларпинг иш кучипи оддий суиистеъмол қилиш йўли билан, ишчиларпи нормал меҳнат қилиб, пормал ҳаёт кечириш учуп лозим бўлган барча шарт-шароитлардан маҳрум қп- лиш йўли билан, уларни раҳмсиз суратда ҳаддан ташқари ва ке- чалари ишлатиш йўли билан иш кучини арзоплаштириш оқибат натижада ўтиш мумкип бўлмаган муайяи табиий чегарага бориб тақалади, шу билан бирга ана шунга асосланган товарларии арзон- лаштириш ва умуман капиталистик эксплуатация ҳам мазкур чега- рага бориб тақалади. Ниҳоят, ана шу нуқтага бориб етилгач,— бунгача кўп вақт ўтади,— машиналар ишлатиш соати келади ва шу пайтдан эътибораи тарқоқ касаиа ишнинг (шунингдек мануфакту- раиинг) фабрика ишлаб чиқаришига айланиш соати бошланади.
Бунга «wearing apparel» (кийим-кечак) ишлаб чиқариш эиг ёр- кин мисол бўлади. Болаларнинг меҳнат шароитларини текширпш комиссиясинипг классификациясига кўра, бу саиоат тармоғига по- хол шляпалар, хотин-қиз шляпалари ва цалпоқлари ишлаб чиқа- рувчилар, эркак тикувчилар, milliners ва dressmakers 264\ ички ки- йим тикувчи чеварлар, хотин-циз кийимлари, корсет, қўлқоп, бош- моқ тикувчи аёллар ва, бундан бошқа, масалан, галстук, ёқа ва ҳоказолар тайёрлаб чиқарадиган кўпдап-кўп майда тармоқлар ки- ради. Англия ва Уэльснипг бу сапоат тармоқларида банд бўлган хотин-қизлар 1861 йилда 586 298 та бўлиб, шу жумладан энг ками- да 115 242 таси 20 ёшдап кичик, 16 560 таси 15 ёшдан кичик бўл- ган. Қўшма королликда бу ишчи хотин-қизларнинг сопи (1861 йил) 750 334 эди. Худди шу йилда Англия ва Уэльснипг шляпа, бошмоқ, цўлқоп ишлаб чиқариш ва тикувчилик корхоналарпда баид бўлган эркак ишчилар 437 969 та бўлиб, шу жумладаи 15 ёшгача бўлган- лар 14 964 та, 15 дан 20 ёшгача бўлганлар 89 285 та,‘20 ёшдан катта бўлганлар 333 117 та бўлган. Бу маълумотларга шу соҳага доир бир талай кичикроқ тармоқлар кирмаган. Лекин, агар биз ҳозир келтирган рақамларнипг ўзинп олсак ҳам у ҳолда 1861 йилги рўйхатга кўра, Аиглпя билан Уэльснинг ўзидагииа шу соҳада иш- ловчиларнинг умумий сони 1 024 267 кишини ташкил қилади, яънп деҳқончилик ва чорвачилик билан машғул бўлганларпинг сопига баравар деса бўлади. Биз энди машиналарлипг пима учуп бунчалпк кўп маҳсулот ишлаб чиқараётганини ва шу йўл билан шунча кўп ишчилар оммасиии ишдан «озод қплишга» ёрдамлашаётгапини ту- шуна бошлаймиз.
Wearing apparel» ни мануфактуралар, меҳнат тақсимотининг membra disjecta [айрим қисмлари] ни150 тайёр ҳолда топиб, упи ўз-


XIII БОБ,—МАИГИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
461
ларида тиклайдиган мануфактураларгина ишлаб чиқаради; майда ҳу- нарманд мастерлар ишлаб чиқаради, лекин илгаригидек, индивидуал истеъмолчилар учун эмас, балки мануфактуралар ва магазинлар учун ишлайдиган майда ҳунарманд мастерлар ишлаб чиқаради; шуиинг учун кўпинча бутун-бутун шаҳарлар ва жойлар, масалан, этикдўзлик ва шунга ўхшаш ишлаб чиқариш тармокларига ихтисослашадилар, ниҳоят, ва ҳаммадаи кўпрок, мануфактураларнинг, магазинларнинг ва ҳатто нисбатан майда мастерларнинг ташқи бўлимларини ташкил қиладиган хонаки ишчилар ишлаб чиқаради'266). Меҳнат материали, хом ашё, яримфабрикат ва ҳоказоларнинг кўпини йирик саноат етка- зиб беради, арзон инсоний материалнинг (taillable a merci et mise- ricorde [марҳамат ва ғазаб ихтиёрига топширилган материалнинг]} кўпи эса йирик саноат ва деҳқончиликдан «озод қилинганлар»дан иборатдир. Бу ишлаб чиқариш соҳасидаги мануфактураларнинг пайдо бўлишига сабаб — асосан капиталистларда талабнинг ҳар цан- дай ўзгаришига мувофиқлаша оладиган тайёр армияга эга бўлишга эҳтиёж борлигидир 266). Лекин бу мануфактуралар ўзлари билан бир қаторда тарқоқ ҳунармандчилик ишлаб чиқаришипинг ва хона- ки ишлаб чиқаришнинг яшашига ҳам йўл қўйганлар, чунки булар мануфактуралар учун кенг пойдевор бўлиб хизмат қилар эди. Бу меҳиат тармоқларида қўшимча қийматнинг кўп ҳосил цилинишига ва айпи вақтда улар ишлаб чиқарадигаи товарларнинг тобора ар- зоилашиб боришига асосан иш ҳақининг хор-зорликда кун кечириш учун зўр-базўр етадиган даражада озлиги ва иш вақтининг инсон организми бардош берадиган даражада максимум узунлиги сабаб бўлган ва сабаб бўлмоқда. Товарга айлантириладиган одам тери- кинг ва одам қоиининг арзонлиги — мана шу нарса мол сотиш бо- зорини, Англия учуп жумладан мустамлака бозорини ҳам, доимо кенгайтириб келди ва куи сайип кенгайтирмоқдаки, мустамлака бо- зорида бусиз ҳам инглиз одатлари ва дидлари ҳукм сурмовда. Ни- ҳоят, бурплиш нуқтаси келди. Бозорлар ўсиб бораётган ва капита- листлар ўртасидаги копкуренция яна тезроқ суръатлар билан ўса- ётган бир вақтда эски метод асоси, ишчи материалпинг жуда қўпол равишда эксплуатация қилиниши, яъни меҳнат тақсимотипинг муи- тазам равишда ривожланиши билан озми-кўпми боғлиқ бўлгаи экс- плуатация, эндиликда кифоя қилмай қолди. Машиналар вақти кел- ди. Ҳал қилувчи революцион роль ўйнаган машина, ана шу ишлаб чиқариш соҳасининг барча сон-саноқсиз тармоқларининг ҳаммаси- ни, масалан, мода бўлиб қолган товарлар ишлаб чиқаришни, тикув- чилик, этикдўзлик, машиначилик, шляпачилик касбларини ва ҳока- золарни бир текисда эгаллаб олган машина — тикув машииаси бўлди.
285) Англияда millinery ва dressmaking’HH цисман соҳибкор биносида яшайдиган ёлланма ишчи хотинлар, цисман четда яшайдиган вунбаичи хотинлар бажаради.
26С) Комиссия аъзоси Уайт деярлик ҳаммаси хотин-қизлардан мборат 1 000—1 200 киши ишлайдиган битта ҳарбий кийим мануфактурасига, деярли ярми ёш болалар> ва ўспиринлардан иборат 1 300 ишчи ишлайдиган этик мануфактурасига ва бошқа- ларга борган («Children’s Employment Commission. 2 na Keport», p. XLV1I, № 319),


462 ТЎРТИНЧИ БЎЛПМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМЛТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Умуман йирпк саноат даврида ишлаб чиқаришпииг янги тармоқ- лариии бнринчи марта эгаллаб олгаи барча бошқа машипалар ипь чиларга қандай таъсир қилган бўлса, тикув машинасининг ишчи- ларга бевосита таъсири ҳам тахмипап шундайдир. Энг ёш болалар ишдан четлатилади. Машниада ишлайдиган ишчиларпинг иш ҳақи хонаки ишчиларпикига қараганда ошади, бу хопаки ишчиларнинг кўплари «камбағалларнинг камбағаллари» («the poorest of the poor») қаторига кпради. Аҳволи бирмупча яхшироқ бўлган хунармаидлар билап машиналар коикурепция қила бошлагапидаи, бу ҳунармапд- ларнинг иш ҳақи камаяди. Машииада ишлайдигап янгп ишчилар — фақат кизлар ва ёш аёллардан иборат бўлади, Улар механик куч ёрдами бплан оғирроқ ишларда эркаклар меҳнати мопополиясиии йўқ циладнлар ва енгилроқ пш соҳасидан кўплаб кекса аёллар ва ёш болаларпи сиқиб чиқарадилар. Жуда қаттиқ коикуренция қўл билан ишлайдигап энг заиф ишчиларпи ҳалок қилади. Кейинги ўн йил мобайпида Лондоида очдан ўлганлар (death from starvation) сонишшг ниҳоятда кўпайиши машинада тикишиипг тарқалиши билан параллел равишда бормоқда 267). Тикув машипасини қўл ва оёқ билап ёки фақат қўл билан юритадиган япги аёл ишчилар, ма- шинашшг оғирлиги, катталиги ва характорпга қараб, ўтириб ёки тик туриб ишлаш натижасида жуда кўп иш кучи сарф қилишга мажбур бўладилар. Уларпинг ишлари вақт жиҳатидап эски систе- мадагига нисбатап қисқа бўлса ҳам, процесспинг узоқлиги нати- жасида соғлиқ учун зарарли бўлади. Ҳамма ерда, масалан, пойабзал, корсет, шляпа ва ҳоказолар ишлаб чиқаришда, тикув машипаси- нинг усиз ҳам лиқ тўлган тор устахоналарга кириб борпши унинг соғлиц учуп зарарли таъсирипи кучайтиради.
«Aiinii вақтда 30—40 киши машипада ишлаётган шипи паст устахопага кнрганипгда» — дейди компссия аъзоси Лорд —«жуда ёмои таассурот пайдэ бўладп... Цисман дазмолларии қпздирпш учуи ёқиладигап газ печлардан чиқа- .диган пссиққа чидаб бўлмайди... Ҳатто бундай устахоиаларда пш вақти ўр- тача, яъни эрталаб соат 8 дан кечқурун соат 6 гача бўлса ҳам, одатда ҳар купи 3—4 кпши хушидан кетадп» 268).
Ижтимоий ишлаб чи^ариш усулидаги тўптариш, ишлаб чиқа- риш воситалари ўзгаришипинг бу зарур маҳсули хилма-хил ўткин- чи формалар орасида содир бўлади. Бу ўткипчи формалар тикув машинасининг қай даражада ва қачондан бери бирор-бир саноат тармоғини эгаллаб олганига қараб ўзгаради, ишчиларнинг бупдап олдии қапдай аҳволда бўлганликларига, мапуфактура, ҳупарманд- чилик ва хонаки ишлаб чиқаришдан қайси бири устунлигпга, уста- хоналарии ижарага олганлик учун тўлападиган ҳаққа ва ҳоказолар- 2,57) Мисол мана бу: 1864 йил 26 февралда бош рўйхатчи'’|цИнг ўлим ҳақидаги -ҳафталик ҳисоботида 5 кишининг очдан ўлгани кўрсатилган. Худди шу куни «Times» яна бир кишииинг очдан ўлганини хабар цилади. Бир ҳафтада олти киши очдан ўлган!
2ee) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report,» 1864, p. LXVII, № 406—409; p. 84, № 124; p, LXX1II,’ № 441; p. 68, № 6; p. 84, № 126; p. 78, № 85; P- 76, № 69;
p. LXX11, № 43«.


XIII БОБ.—- МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК GAHOAT
463
га цараб ўзгаради 269). Масалап, меҳнатпинг кўп цпсми аллақачон асосий оддий кооперация формасида ташкил қилингаи модали то- варлар ишлаб чпқаришда тпкув машииаси аввал бошда мапуфак- тура пшлаб чнқаришинииг фақат яигп фактори бўлади, холос. Тикувчилик касбида, кўйлак, пойабзал ва ҳоказолар ишлаб чиқа- ришда ҳамма формалар аралашиб кетади. Бу ерда — асл фабрика ишлаб чиқаришидир. У ерда — воситачилар en chef [бош] капита- листдан хом матерпал олади ва 10—50 та ва ундаи ҳам кўпроқ ёллапма ишчини «кулбаларда» ва «болахопаларда» тўплаб, тикув. машиналарида ишлатади. Ниҳоят, айрим бўлакларга бўлинган сис- теманп ташкил қилмайдиган ва жуда кичик миқёсда татбиқ қилипа оладиган ҳамма машииалардан умуман қандай фойдалаиилса, ҳунармандлар ёки хонаки ишчилар ҳам, ўз оилалари ёки бир печа чет ишчилар ёрдами билан, ўзларининг тикув машиналаридан шундай фойдаланадилар 270). Ҳозирги ва^тда Англияда ҳациқатда шундай бирспстема кенг ёйилганки, бу системада кагшталист ўз биноларида аичагина тикув машиналариии концеитрациялаштиради, машипада ишлаб чиқарилгап маҳсулотнинг кейинги ишларини бажариш учуп уни бутун бир хонаки ишчилар армиясига тақсимлаб беради271\ Лекин ўткинчи формаларпинг хилма-хиллиги мазкур системанииг асл фабрика ишлаб чиқаришпга айланиш тенденциясини яшира олмайди. Бу тендепция тикув машинасининг ўз характеридан озиқ- ланиб турадп, уни татбиқ қплиш усулларининг ҳар хиллиги ишлаб чиқаришнинг илгари бўлиниб кетган тармоқларини бир бинода, битта капитал ксмандаси остида бирлаштпришга сабаббўлади; сўнг- ра, бу тенденция шундай шароитдан озиқланиб турадики, дастлабки ТИК1Ш1 ишлариии ва баъзи бир бошқа операцияларни машина тур- ган жойда бажариш мақсадга мувофи^рок бўлади; ниҳоят, ўз ма- шинаси ёрдами билан ишлайдиган ҳунармандлар ва хопаки ишчи- ларнинг муқаррар равишда экспроприацпя қилинишидан озиқла- надп. Улар қисман ҳозирги вақтдаёқ ана шу ^исматга йўлиққанлар., Тикув машиналарига солинган капитал массасининг доимо ўсиб туриши 272) ишлаб чиқаришнинг кенгайиши учун туртки беради ва бозорда касодчиликни туғдиради, бу ҳол хоиаки ишчиларни ўз тикув машиналарини сотишга мажбур этади. Тикув машипалари- 1тинг ортиқча ишлаб чиқарилиши уларни сотишга муҳтож бўлгаи ишлаб чпқарувчиларни ўз машиналарини бир ҳафта муддат билаи нжарага беришга мажбур этади ва шупдай қилиб, машиналарга эга бўлган майда мулкдорлар учун ҳалокатли конкуреиция тугдира- 2С9) «Ишхона бинолари учун тўланадиган ижара ҳақи, афтидан, шундаи бир ҳо- латдирки, у — айницса пойтахтларда — оқибат натижада, маида соҳибкорларга ва оилаларга иш беришдаги эски системани ҳаммадан узоқроц сақлаб қолиш ва ҳамма- дан тезроқ тиклаш жиҳатидан ҳал қилувчи аҳамиятга эга оўлди» (ўша жойда, 83-бет, №123). Кейинги жумла фақат этикдўзлик касбига тааллуқлидир.
2'°) Қўлқоп ва шунга ўхшашларни ишлаб чиқаришда оундаи змас, буларда иш- чиларнинг аҳволи пауперлар аҳволидан фарқ нилмаиди, дсеа оулади.
271) «Children’ $ Employment Commission- 2 nd Report», 1864, p. 83, № 122.
272) Лестерда кўтара сотиш учун этик-бошмоқ ишлао чиқарадиган бир корхонада 1864 йилдаёқ 800 тикув машинаси ишлатилган.


464 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,—НИСБИЙ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил цилиниши
ди 273  274). Машиналар копструкциясида доимий бўлиб турадиган ўзга- ришлар ва уларнинг арзоилашуви эски машиналарнипг қадр-қим- матиии худди шундай доимий равишда тушира боради, натижада бу эски машиналарии ииҳоятда арзои баҳо билан кўплаб сотиб оладиган йирик капиталистларгина бу машиналарпи фойда келти- радигаи тарзда татбиқ қилишлари мумкин. Ниҳоят, шундай тўнта- риш процессларипинг ҳаммасида бўлгани сингари, бу ерда ҳам одам ўрнига буғ машипасининг ишлатилиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга- дпр. Буғ кучидаи фойдаланиш бошда машииалариинг титраши, улар- ппнг тезлигини тартибга солишнипг қийиплиги, енгилроқ машина- ларнипг тезда бузилиб қолиши ва ҳоказолардан иборат пуқул тех- нпк тўсқинликларга учрайдики, практика бу тўсқинликларнинг ҳаммасини бартараф қилишни тез ўргатади 274). Агар, бир томоп- даи, кўпгииа иш машипаларипинг нисбатан йирик мануфактура- ларда тўплапиши буғ кучидап фойдаланиш пстагини уйғотса, иккинчи томондан, буғ бплан киши мускули ўртасидаги конкурен- цпя ишчилар билаи иш машиналарипинг катта фабрикаларга тўп- ланишини тезлаштиради. Масалап, Аиглияда «wearing apparel» ишлаб чиқаришпинг ғоят кенг соҳалари, шупипгдек бошқа ишлаб чиқаришларнипг кўп қисми ҳозирги вақтда мануфактура, ҳунар ва касана ишдан фабрика ишлаб чиқаришига ўтиш революциясипи бошидаи кечирмоқда, лекип бу формаларнииг ҳамАмаси ҳали фабри- ка ишлаб чиқаришига ўтишдан олдпн йирик сапоат таъсирида бу- тунлай ўзгариб, айниб, бузилиб кетди ва фабрика спстемасининг нжобий жиҳатларини ўзлаштирмасдан, унинг бутун даҳшатини ал- лақачон такрорлади ва ҳатто ундан ошириб ҳам юбордп 275).
Табиий тарзда рўй бераётган бу саноат революцияси хотип-қиз- лар, ўсмирлар ва болалар ишлаётган барча саноат тармоқларида фабрика цонуплари жорий қилиниши билан сунъий равишда тезла- шади. Иш куни узунлигини, танаффусларни, иш кунинииг бошла- ниши ва тамом бўлишини мажбурий тартибга солиш, болалар учун смоналар системаси, маълум ёшгача бўлган ҳамма болаларни иш- дан бўшатиш ва ҳоказолар зўр бериб машипалар ишлатишга 276) 273) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p. 84, № 124.
274) Масалан, Пимликодаги, Лондон, ҳарбий кийим-бош депосида, Лондондерридаги Тилли ва Хендсрсон куйлак фабрикасида, Лимерикдаги 1 200 тагача ишчи ишлатади- ган Тейт фирмасининг аёллар кийимн фабрикасида.
2’6) «фабрика системасига томон тенденция» («Children’s Employment Commission. 2 nd Report» 1864 P LXVTI). «Игплаб чицаригппарнинг ҳаммаси ҳозирги вацтда ўткинчи ҳолатдадир ва’ булар ҳам худди тўр тўқит, тўқувчилик ва бошқа ишлаб чиқаришларда- гпдек ўзгаришларга учрамоцда» (ўша асар, Кв 405). «Тўла революция» (ўша асар, XLVI, № 318). 1840 йилда «Болаларнинг меқнат шароитларини тонширигп комиссияси» даврида пайпоқ тўцигп ишлаб чиқариши ҳали қўл меҳнатилигича қолган эди. 1846 Гшлдан бошлаб ҳар хил машиналар игпга солина богпладини, булар ҳозлр буғ қуввати билан ҳаракатга келтирилади. Англияда пайпок тўциш итлаб чиқаршгшда 3 егпдан бошлаб ишлаган ҳархил ёшдаги ва ҳар икки яшнсдагикитиларнинг умумий сони 1862 йилда 120 000 га яцин эди. 11 Февралдаги 152 парламент ҳисобэтига қараганда, 1862 йилда ана шу ишчилардан атиги 4 063 кшпигагина фабрика қонуни п-юрий қилинган эди.
27в) Масалан, кулолчилик хусусида Кокоен фирмаси «Britannia Pottery, Glasgow» бундай деб хабар килаци: «Ишлаб чикарйшни аввалги ҳажмда саклаб қолмоц учун биз зўр бериб машипалар’ишлатишга киригпдик, бу машиналарда малакасиз ишчилар ишлайди ва биз эски метод вақтидагига караганда кўпроқ маҳсулот ишлаб чицара олишимизга кун сайин ишонч ҳосил цилмоцдамиз» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1865», p. 13) «Шу йўсинда фабрина конуни янада кўпрок машиналар киритишга мажбур цилади» (ўша асар, 13, 14- бетлар).


XIII БОБ.— МЛШИНЛЛЛР ВЛ ЙИРИК САНОАТ
465
ҳамда юритгич куч бўлган мускулларпи буғ қуввати билап алмаш- тиришга мажбур қилади 277). Иккипчи томондан, вақтда ютқазпл- ган парсани бииодаи ютишга иптилиш умум фойдаланадпган иш- лаб чиқариш воситалари — печлар, иморатлар ва ҳоказолар — co- itiihh кўпайтиришга сабаб бўлади,— хуллас, ишлаб чиқариш воси- таларипииг копцеитрация қилиниши ва, шуига мувофиқ, ишчилар- пипг бир жойда тўпланиши кучаяди. Ҳар сафар, мануфактурага фабрика қопуниии татбиқ қилиш ҳавфи туғилган вақтда аслда айии бир асосий эътироз, яъпи: фабрика қонунига бўйсунилган тавдирда ишпи илгариги ҳажмда давом этдирмоқ учуп кўп капитал сарф қилиш зарур бўлади, деган эътироз такрорлапа беради. Мапу- фактура билаи касапа иш ўртасидаги оралиқ формаларга ва каса- IIа ишпипг ўзига келсак, улар иш куиииинг ва болалар меҳнати- нинг чеклаб қўйилиши натижасида ўз замииидап маҳрум бўладилар. Арзон иш кучипи чексиз эксплуатация қилиш — уларпииг коику- рспция қилиш қобилиятипинг бирдаи-бир базисидир.
Фабрика ишлаб чицаришипинг муҳим шарти, айиицса унда иш куии тартибга солииган пайтдан бошлаб, нормал патижапипг таъ- минлапишидир, яъпи муайян бир вақт ичида маълум миқдорда товар ишлаб чиқаришга ёки мўлжаллангаи фойдали натижага эри- шишга бўлган ишоичдир. Сўигра, тартибга солинган шп кунпда қонун асосида белгиланган танаффуслар, ишлаб чиқариш процес- сида бўлган маҳсулот учуи зарар келтирмасдап, меҳпатпи тўсатдан ва вақт-вақти билан тўхтатиш мумкинлигипи пазарда тутади. На- тижапипг бупдай таъмиплапиши ва меҳнатпи вақт-вақти билан тўх- •татиб туриш мумкинлиги, албатта, химик ва физик процесслар маълум роль ўйнайдиган ишлаб чицаришлардагига, масалап, кулол- чилик, оцловчилик, бўёцчилик, новвойлик касбларидагига, кўпчилик металл ишловчи маиуфактуралардагига қарагапда соф мехапика- лашган ишлаб чиқаришларда, албатта, осоироқ амалга оширилади. Чексиз иш куни, туиги меҳнат ва киши кучипи эркип суратда исроф қилиш каби эскп одатлар ҳукм сургап жойда стихия тарзида пайдо бўладигаи ҳар кандай тўсцинликларни тез орада ишлаб чицариш- пинг абадий «табиий чегараси» деб ҳисоблай бошлайдилар. Ҳеч цапдай заҳар ҳашаротларни фабрпка қоиупи «табиий чегараларпп» батамом йўқ қплиб ташлагандек батамом йўқ қилиб ташлай ол- майди. Ҳеч ким «иложсизликлар» тўғрисида кулолчилик касбидаги жапоблардап қаттиқроқ бақирган эмас. 1864 йилда фабрика қопупи уларга ҳам жорий қилипди ва 16 ойдаи ксйипоқ барча иложспз- ликлар йўқ бўлиб кетди.
Фабрика қопуни туфайли «кулоллик лойини тайёрлашдаги (slip) қуритпш ўрнига упи пресслайдигап такомиллаштирплгап методлар, пиширилмагатг то- варни қуритиш печларпиипг япги копструкциясп ва ҳоказолар — буларпттпг ҳаммаси кулолчилик ҳупари учуп жуда катта аҳамиятга эга бўлган ва ке- 277) Масалан, фабгина цонуни цулолчиликпа жорий цилингандап кейин, handmoved jiggers [цўл бил юргизиладиган кулолчилик чархлари] ўрнига power jiggers [механик кулолчилик чархлари] нинг сони жуда ьўпайганлиги курилади.


466 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,— НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
йинги юз йил ичида тенги йўқ прогресс бўлгап воқеалардпр. Кўмир анча кам ишлатилиб, печларнипг температураси апча пасайтприлган ва у товарга тезроқ таъсир қпладиган бўлгап» 278  *).
Ҳар қапдай пайғамбарлик цплишга қарамай, қулолчилик товар- ларининг ишлаб чиқариш чиқимлари ортмасдаи, балки маҳсулот массаси ортди, шундай қилиб 1864 йил декабрпдап 1865 йил декаб- ригача бўлгаи 12 ой мобайнпда четга чиқарилгаи маҳсулотиинг қиймати ундан олдинги уч йил ичида четга чиқарилган маҳсулот цийматипинг ўртача миқдоридап 138 628 фунт стерлинг ортиқ бўл- ди. Гугурт ишлаб чиқаришда шу нарса табиат қопуии ҳисобланар эдики, ўсмирлар овқатлапаётган вацтларида ҳам тўхтамай, гугурт чўгшни исспц фосфор составига ботирнб олиб туришлари лозим эди, бу составникг заҳарли буғлари кўтарилиб, ўсмнрларнинг башарала- рига уриб турар эди. Фабрика қонуни (1864 йил) вақтии тежашга мажбур қилиб, «dipping machine» (чўппи фосфор составига боти- радигап машипа) ишлатишга кўндирди, бу машинапипг буғлари ишчига бориб ета олмайдп 279). Худди шунингдек, ҳозирги вақтда, тўр тўқиш мапуфактурасинпнг ҳали фабрика қонуиига бўйсунма- ган тармоқлари тўғрисида ҳам, тўр тўқиш учун ишлатпладиган ҳар хил материалларни курутишга кетадигаи вацт турлича бўлган- лигидан ҳамда бу вақт 3 минутдан бир соатгача ва ҳатто ундан ҳам ортиқроц чўзилганлигидан, бу ерда овкатланиш вақти мунтазам бўлиши мумкин эмас, дейдилар. Буига болаларпинг меҳнат ша- роитларини текшириш комиссиясинииг аъзолари бундай деб жавоб берадилар:
«Бу ердаги шарт-шароптлар худди гулқоғоз босишдаги шарт-шароитлар кабидир.- ISy тармоддаги катта фабрикаитлардап баъзилари зўр бериб, ишла- тиладигап матерпалларшшг характери ва бу матерпаллар ўтадттган процесс- ларпинг ҳар хиллиги овқатлапиш учун ишни бирдапига тўхтатишга имкон бермайди, чунки бу катта талафот кўришга сабаб бўлади, дейдплар... Фабрика цонунларипипг амал қилиш доирасиии кепгайтириш тўғрисндаги олтипчи қонушпшг» (1864 йил) «олтиичи моддаспга биноап, бу қопуп чпққан вақтдап бошлаб 18 ой ўтгапдап кейипгииа бу фабрикаптлар дам олиш учуп фабрика цонуиида белгиланган танаффусни жорий қилишга мажбурдирлар» 280).
Бу қонун парламепт томонидан тасдиқлаииши билапоқ, жаноб фабрикантлар:
«Фабрика қопунипи амалга ошпрпшдап бпз кутгап поқулайлпклар пай- до бўлмади. Бпзпинг фикримизча, ишлаб чиқариш сал бўлса ҳам бўшашгапи йўқ. Ҳақиқатда айни бпр вақтда бпз янада кўпроқ маҳсулот пшлаб чпқар- моддамиз» 281).
деб очиқ айта бошладилар.
278) «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1865», P- 96, 127.
2'9) Гугурт фабрикасида бу машинанинг ва бошда машиналарнинг ишга солиниши туфайли, фабриканинг битта бўлимида 230 ўсмир ўрнига 14—17 ёшлик 32 та ўғил ва циз болалар ишлайдиган бўлди. Ишчилар сонини буидай иқтисод дилиш 1865 йилда буг кучидан фойдаланиш воситаси билан янада кучайтирилди.
28 ) «Children’s Employment Commission. 2 nd Report», 1864, p. IX- № 50-
281) 	«Reforts oi Insp. of Fact for 31 st October 1865», P- 22.


XIII БОБ.— МАШИЯЛЛАР ВА ЙИРИК САНОЛТ
467
Шупдай цилиб, ҳеч ким гениал деббилмагаи Англия парламонти» тажриба йўли билан, иш кунини чоклаш ва тартибга солишда иш- лаб чиқариш вужудга келтирган барча табиий тўсиқларни оддий маж- бурий ^онун чиқариш йўли билан йўқ цилиш мумкин, деган ишонч* ҳосил қилди. Шунинг учуи фабрика қоиунини саноатнинг маълум бир тармоғига жорий қилишда 6 ойдаи 18 ойгача муддат берилади», бинобарин, аиа шу вацт ичида техник тўсиқларни бартараф цилиш чорасини кўриш фабрикантнинг ишидир. Мирабонипг: «Impossible? Ne me dites jamais co bele de mot!» [«Мумкин эмас? Бундай бомаъпи гаппи мснга ҳеч қачон айтмаиг!»] деган сўзлари ҳозирги замои техио- логияси учун алоҳида аҳамиятга эгадир. Лекип фабрика қоиуии ману- фактура ишлаб чиқаришиии фабрика ишлаб чиқаришига айлаптириш учун зарур бўлгап моддий элемонтларни, худди иссиқхопадаги ка- би, тез ўстирса, шу билаи бирга у, капитални кўпроқ сарфлаш за- руратини туғдириб, майда соҳибкорларнинг ҳалок бўлишини ва ка- питал концептрациясини ҳам тозлаштиради 282  283
Агар техпик тўсиқларни ва техник жиҳатдан бартараф қилиб бўладиган тўсиқларпи бир чеккага қўйиб турадигаи бўлсак, у ҳол- да иш купипи тартибга солиш иши ишчиларпииг ўзларига одат бўлиб қолган тартибсизликларга дуч келади, айпицса ишбай ҳақ тўлаш усули ҳукм сурган ва ишчилар куппииг ёки ҳафтанинг бир қисмида қилипгаи прогул кейипчалик иш вақтидап ксйип ёки тунда қилинадигап меҳпат билап тўлдирилпши мумкип бўлган жойларда — катта ёшдаги ишчини заифлаштирувчи ҳамда унпнг ёш ўртоцларпга ва хотип-цизларга ёмоп таъсир қиладигаи метод ҳукм сургаи жойларда,— апа шупдай тартибсизлпкларга дуч кела- ди 283). Гарчи иш кучинп сарф қилишдаги бу тартибсизлик ҳамма- вақг бир хилда давом этадигап зериктирарли ва машақцатли меҳ- натга царши табиий қўпол реакциядап иборат бўлса ҳам, у жуда кўп ҳолларда ишлаб чиқаришиипг ўз апархиясидап келиб чиқади- ки, бу анархия, ўз навбатида, нш кучининг капптал томонидап чексиз экс-плуатация қилинпшиии тақозо қплади. Сапоат цпкли фа- заларинипг умумап вақт-бавақт алмашипиб туриши ва бозорпииг ўзига хос ўзгариб туриши билап бир цаторда, ҳар бир пшлаб чпқа- риш тармоғида айпиқса мавсум деб аталадигап пайт колади ва 282) «Агар ҳозирги кўпгипа корхона эгаларинииг маблағларидаи ортикроқ капптал
еарф қилинмаса, керакли такомиллаштиришларни... бир талай эски мануфактураларда а.малга ошириб бўлманди... Интизомпинг вақтипча бузилиши албатта фабрика нону- ппнинг жорип қилинишига сабаб бўлади. Бу бузилишнииг ҳажми фабрика копуни бартараф қилншп лозим бўлган иллатларнинг ҳажмига тўғри пропорциопалдир» (ўша асар, 96, 97-бетлар). _
283) Масалан. домна печларида «ишчиларнинг душанбалик қилиш, баъзан ссшанба кунининг бир қисмида ёкп бутуи ссшанба куни шпламаслик одатлари борлигп на- тйжасида хафтанпнг охирига кслиб иш кунинипг узунлиги одатда жуда ортади» («Children’s Employment Commission. 3 rd Report», P- XJ). «Мапда мастсрларш-шг ииг вацт- лари одатда жуда ҳам тартибсиздир. Улар 2—3 нун ишламаидилар, сунгра эса, бунинг ўрнини тўлатиш учуп бутуп туни билан ишландилар... Агар уларпинг болалари бўлса, уларни ҳам итлашга ҳамма вақг мажбур ниладилар» (уша асар, V J1 Оет). Ишга вслишда тартибнинг йўцлиги ўрнини иш соатларини нўпамтириш нули иилан тўлатиш имконияти борлигидан, амалда шу имкониятдан фойдаланилади» (уша асар, XV III бет). «Бирмингомда жуда ьўп вакт бскор нетади. .. Вактнинг бир иисми оеьорчиликоилан ўтади, иккинчи кисмида—мадор цуригунча цаттиц моҳпат цилинади» (уша асар, XI бе.т).


468 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСПЛ ^ПЛИНИШИ
тўсатдап катта-катта заказлар берилади, бу заказларни жуда қпсқа муддат ичида бажариш лозим бўлади, лекин бу мавсумий ишлар- нинг бажарилишпни йилнинг кемалар юрпши учуп қулай фаслларга бўлипгаплиги талаб қиладими, ёки мода талаб қиладими, бари бир, бунинг аҳамияти йўқ. Темир йўл ва телеграф қапча кўп ёйилса, тўсатдан заказлар бериш шунча кўп одат бўлиб қолади.
«Темир йўл спстемасииинг бутун мамлакатга ёйилишп»,— дейди, маса- лан, Лопдон фабрикаитларидан бири,— қисқа муддатли заказлар бериш ода- типи жуда кучайтлриб юборди; Глазго, Маичестер ва Эдипгбург харидорлари кўтарасига сотиб олиш учуи, Ситипииг биз товар етказиб берадигаи йприк савдо хонадопларига ҳозир тахмииаи 2 ҳафтада бир марта келиб турадилар. Улар, илгари одат бўлгапидек, омборлардаи мол сотиб олпш ўрпига заказ берадиларки, бу заказлар дарҳол бажарилиши лозим. Илгариги йилларда ҳаммавақт биз талаб кам бўлгап вақтда, келгусп мавсумиинг талабини коп- дириш учуи, олдипдан ишлай олар эдик, лекин ҳозир ҳеч ким келгуси мав- •сумда нимага талаб бўлпшшш олдпндан айтиб бера олмайдп» 284  *).
Фабрика цоиунига ҳали бўйсундирилмаган фабрика ва мануфак- тураларда вақт-бавақт — мавсум деб аталадигап вақтларда ва но- муайяп пайтларда — тўсатдан заказлар берилиши натижасида ҳад- даи ташцари оғир меҳнат ҳукм суради. Фабрика, мануфактура ва магазиниипг ташқи бўлимида касана иш соҳасида, бусиз ҳам бу- тунлай тартибга солинмагаи, хом материал ва заказлар жиҳатидан каппталистшшг батамом ўзбошимчалик билаи иш қилишига боғлиқ бўлгаи касана пш соҳасида, капиталист бинолар, машиналар ва ҳоказолардаи фойдаланиш тўғрисида сира ҳам бош қотпрмайдигаи ва ишчиларпипг териси шилинишидан бўлак ҳеч қандай зарар кўрмайдиган шу ташқи бўлпмда саноат учун ана шу тариқа доимо резерв армия етиштириб туриладики, бу армия ҳаммавақт капита- листнинг хизматига тайёр бўлиб, йилнинг бир қисмида киши чидай олмайдиган огпр меҳнат туфайли ҳолдан тояди, йилнинг иккинчи қисмида эса иш йўқлигидаи ялангоёқлик ҳолатига тушиб цолади.
«Корхона эгалари», — деб таъкпдлайди болаларнинг меҳнат шароитларини текширнш комиссияси,—«шошплинч ишлар бажарилаётган вақтларда касана ишни кечаси соат 11, 12, 2 гача, ёки, оммабоп ибора билап айтганда, истаган соатгача чўзиш учун, касаиа пшштпг одат бўлиб т^олгап тартпбсизлигидан фойдаланадилар ва бу иш шундай биноларда бажариладики, «у ердаги қўлан- са ҳид сизни ҳугпипгиздан кетказпб қўйишп мумкпн» (the stench is enough to knock you down). Эҳтимол. сиз эшик ёнига келиб очарсиз- у, лекип ичкарига кирпшга ботина олмассиз»283). Савол билан мурожаат цилинган гувоҳлардан бири, этвкдўз бупдай дейди: «Биздаги корхона эгалари ғалатп одамлар, улар, агар ўсмирни йилнинг биринчи ярмпда жуда оғир меҳнат билан кийнаб йил- яинг иккинчи ярмида деярли бутуплай ишсиз сэрсон бўлиб юришга мажбур •цилсак, унга х1еч қаидай зарар етказмаймиз, деб ўйлайдилар»286 ).
284) 	«Children’s Employment Commission. 4 th Report», p. XX.<П. «Айтигпларича, темир иул систомасининг ненгайиши бундай тўсатдан заказлар бериш одатини жуда нучайтирдц ва оунинг нати?кас'тда шошқалоклик қилинадиган овқатланигц соатларига риоя қилинмай- дИГ?й ’5?^аси узоц вактгача ишланадиган бўлди» (ўша асар, XXXI бет).
Children’s Employment Commission. 4 th Report», p. XXXV, № 23 5, № 237.
28в) ўша acap, 127-^—


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
469
Манфаатдор капиталистлар техник тўсиқларни ҳам, «савдо одатла- ри» («usages which have grown with the growth of trade») деб ата- ладиган бу одатларии ҳам ишлаб чиқаришнипг «табиий чегаралари» деб келдилар ва шундай демоқдалар, — фабрика қонуни ип газ- ламачи лордларга биринчи марта хавф сола бошлаган даврда улар шупдай деб иолишни яхши кўрардилар. Гарчи уларнинг саноати ҳар қапдай бошқа сапоатга қарагаида жаҳон бозорига ва, шунинг учун, кема цатновига кўпроқ боғлиқ бўлса ҳам, лекин тажриба уларнинг ёлғоиларини фош қилиб ташлади. Ўша вақтдан бери ипглиз фабри- ка инспекторлари «савдо тўсқинликларига» қуруқ баҳопа деб қа- райдилар 287). Дарҳақиқат, болаларпинг меҳнат шароитларини тек- шириш комиссиясининг чуқур ва халол текширишлари шу нарсани исбот қилиб бердики, саноатиинг баъзи бир тармокларида иш купи- нинг тартибга солиниши уларда ишлатилаётган меҳнат массасини бутун йилга бир текис тақсим цилиб берган бўлар эди 288); иш куни- нинг тартибга солиниши моданинг кишини хароб қиладиган, бемаъ- ни ва аслда йирик саноат системасига мос келмайдиган бетутуруц хархашаларини жиловлаш учун биринчи оқилона пўхта бўлиб хиз- мат қилар эди 289); океан кемачилигининг ва умумаи катнов восита- ларипинг ривожланиши мавсумий ишлариинг асл техник негизини бартараф қилдп 290); биноларпинг кенгайтирилиши, қўшимча ма- шиналар ишлатилиши, бир вақтда ишлайдиган ишчилар сонининг кўпайтирилшпп 291) ва бу барча ўзгаришлариинг улгуржи савдо сис- темасига цайта таъсир қилпши 292) гўё коитрол қилиб бўлмайднган 287) «Денгизда ташилиши лозим бўлган заказларнинг ўз муддатида бажарилмас- лигидан бўладиган савдо зарарларига келганда, мен шу нарсани хотирлайманки, бу нарса 1832 ва 1833 йилларда фабрика эгалари яхши кўрган далил эди. Энди бу масала хусусида айтиш мумкин бўлган гаплар ҳали буғ бутун масофани икки марта қисқартирмасдан ва юк ташиш учун янги воситалар яратилмасдан олдинги вақтда- гидек кучга эга эмасдир. Ўша вақтда ҳам бу далил практикада текширилган вақтда асоссиз бўлиб чиққан эди, эндилпкда эса синаб кўришга ҳам бутунлай арзимайди». «Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1862» p. 54, 55).
2fl8) «Children’s Employment Commission. 3 rd Report», p. XVIII, № 118.
289) 1699 йилдаёқ.Жон Беллерс бундай деган эди: «Модаларнинг беқарорлиги кам- бағаллар сонини албатта оширади. Унда иккита ёмонлик бор: 1) ишчилар қишда иш намлигидан кулфат тортадилар, газламафурушлар ва тўқувчи-корхоначилар баҳор кслгунча ва моданинг қаидай бўлиши аниқлангунча, ишчиларга иш ҳақи тўлаш учун каппталларнии сарф қилишдан қўрқадилар; 2) баҳорда ишчилар етишмай қо- лади, шунинг учуи тўқувчи-хўжайинлар мамлакат савдосини ^бир квартал ёки ярим йилга таъминламоқ учун кўпдан-кўп шогирдларни ишга жалб қилишга мажбур бўладилар; бу ҳол деҳқончиликдан ишчи қўлларни тортиб олади, қишлоқни юмуш- чилардан маҳрум қилади ва шаҳарларни тиланчилар билан жуда Хам тўлдириб юборади; тиланчилик қилишдаи уялган кишилар қишда очдан ўлади» («Essays about the Poor, Manufactures etc.», p. 9). „ nt
2O) «Children’s Employment Commission. 5 th Report», P- 171, Xs 34.
291) Масалан, брадфордлик экспортчи савдогарларнииг берган гувоҳликларида бун-
дай дейилади: «Бундай вазиятда равшанки, болаларни магазинларда эрталаб соат 8 дан ксчқурун соат 7 ёки 7'/2 гача ишлашдан узоқроқ ишлашга ма;кбур дилиш учун эҳтиёж йўқ. Бу — фадат устама харажат ва қўшимча ишчи қўллар масаласи- дир. (Агар баъзп корхона эгалари фойдага бунча ҳирс қўпмаганларида эди, болалар- га кечалари шунча узоқ вақт ишлашга тўғри келмас эди; қўшимча машина атигп 16—18 фунт стерлинг туради)... Ҳамма қийинчиликлар мосламаларнинг ва бинолар- нипг етишмаслигидан келиб чиқади» (ўша асар, 1/1-оет, 35, зь ва 38)
292) Уша жойда. Иш кунини мажбуран тартибга солишни пшчиларни фабрикант-
лардан ва фабрикантларнинг ўзларини улгуржи савдодан ҳимоя қиладиган восита деб билувчи лондонлик бир фабрикантнинг ?£аиа «Бизнинг
тармоғимизга, масалан, елканли кемаларда товар жунатмоқ ш бўлган экспортёрлар тазйиқ дилади; улар маълум мавсум бошлангунча мўлжаллаиган жоиларига етиб


470 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ҳамма бошқа шарт-шароитларни бартараф қилади. Лекип капитал, ўз памояндаларининг тили билан бир неча бор айтгапидек, бундай тўнтаришга фақат мажбурий қопун чиқариш йўли билап иш ку- нипи тартибга соладиган «умумий парламепт қопупинииг сиқиғи остидагипа» 293) рози бўлади.
9. ФАБРИКА ҚОНУИЧИЛИГИ (СОҒЛИҚНИ САҚЛАШ ВА ТАРБИЯ ТЎГРИСИДАГИ НИЗОМЛАР). БУ ҚОНУНЧИЛИКНИНГ БУТУН АНГЛИЯГА ЁЙИЛИШИ
Фабрика қонупчилиги жамиятпинг упдаги стпхия йўли билап таркиб топган ишлаб чиқариш процесси тузилишига бирипчи марта онгли ва планли таъсир қилишидир, бу қонупчиликлар, биз кўрга- пимиздек, йирик сапоатнинг калава, сельфакторлар ва электр теле- граф сипгари, зарур маҳсулпдир. Фабрика қоиунчилигшшнг бутун Аиглияга ёйилиши тўғрисида гапиришдан олдип, унипг иш куни соатлари миқдорига оид бўлмаган баъзи бпр низомлари тўғрисида қисқача тўхталиб ўтмоқ зарур.
Соғлиқпи сақлаш тўғрисидаги пизомлар капиталпстлар томоии- дап бемалол четлаб ўтилиши мумкип бўлган бир тарзда ёзилган- лиги хусусида гапириб ўтирмаса ҳам бўлади; бу пизомлар мазмуп жиҳатидаи жуда камбағал бўлиб, ҳақиқатда, деворларии оқлаш тўғ- рпсидаги буйруқлар билап ва тозалпкни сақлаш чоралари тўгри- сидаги, вентиляция ва хавфли машиналардап сацланиш тўғрисидаги баъзи бир қоидалар билан чоклапади. Ишчиларштпг қўл-осцларипи шикастланишдап сақлаш мақсадида фабрикаптлар устига бир оз харажатлар юклагап иизомларга қарши улар олиб борган фанатик курашга бпз учинчи китобда япа цайтамиз. Бу ерда фритредерлар- нипг, аитагопистик мапфаатлар мавжуд бўлгап жамиятда ҳар бир киши ўз фойдасипи кўзлаб ҳаракат қилиши билаи умумий бахт- саодат учуп ёрдам қилади, дегап ақидалари япа бир карра явдол тасдиқлапди. Битта мисол келтириш кифоя қилади. Маълумки, ке- йииги йигирма йил мобайнида Ирландияда зиғир саноати жуда кен- гайиб кетди, шу бплан бирга scutching mills (зиғирпоя титадигаи фабрикалар) ҳам кўпайиб кетди. 1864 йилда Ирлапдияда 1800 га яқин апа шунаца mills бор эди. Машипа билаи сира тапиш бўлма- гап кишилар, асосан ўсмирлар ва хотии-қизлар, қўшпи майда фер- мерларнинг ўғиллари, кизлари ва хотиплари scutching mills’iiniir вальцовка мапшпаларига зиғирпоя солиб туриш учун кузда ва қиш- да вақти-вақти билап дала ишларидап четлашадилар. Бу ерда бўлиб турадигап бахтсиз ҳодисалар ўзининг сони ва пптенсивлигп жиҳа- тидап машиналар тарихида бутунлай мислсиздир. Килдинапдаги олиппш — ва аини нақтда елканли ксма билап буг ксмасига тўлаиадиган кпра ҳади ораепдагн фарқни ўз ҳамёнларига солишни истайдилар; ёки улар, чст эл бозорига уз конкурентларидан эртароц етиб бормоқ учуи, иккита пароходдан тсзроц йўлга т' П!Л'1,11 га 111111 и танлайдилар».
) «Умумий парламент қоиунининг сидуви остида ишлаб чидаришни кенгайти- риш ҳисобига», — дейди бир фабрикант,— «бундан дутулиш мумкин бўлар эди» (ўша асар, X бет. №38).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
471
(Коркка яқин) биттагина scutching mills^a 1852 йилдан 1856 йил- гача 6 киши ўлган ва 60 киши оғир шикастланган,— ҳолбуки бир печа шиллинг харажат қилиб энг оддпй мосламалар қуриш билан ҳамма шундай бахтсиз ҳодисаларнинг олдини олиш мумкип эди. Даунпатрикдаги фабриканинг certifying surgeon [расмий врачи] доктор Уайт 1865 йил 16 декабрдаги расмий ҳисоботида бупдай дейди:
«Scutching mills’ да бахтсиз ҳодисалар даҳшатлп тус олмокда. Кўп ҳолларда танаштг тўртдан бир қисми узилиб тушадп. Шпкастлапшшшяг одатдаги нати- жаси ё ўлнм бплап тугайдп ёки келгусп умр аянчлп ожизлпк ва азоб- уқу- батлар билан ўтади. Мамлакатда фабрнкалар сонининг ортиши, албатта, шун- дай даҳшатли ҳодисаларнпнг янада кўпроқ рўй берпшига сабаб бўлади. Мон амипманки, давлат томонпдан scutching mills’ra тегпшлп контрол цўйплса, жуда кўп кишиларнинг соғлиғи ва ҳастп сацлаб колпнгаи бўлар эди»294).
Капиталистик ишлаб чиқариш усулини давлатнипг мажбурий цопунп билап унга энг оддий гигиепа ва соғлиқпи сақлаш қоида- ларига риоя қилишни юклаш каби ана шу заруратдан бошқа яна пима яхшироқ характерлаб бера олар эди?
«1864 йплгп фабрика қонупп кулолчплпкда 200 дап кўпроқ устахопапи оқлаттирди ва тозалаттирди, ҳолбуки илгари бу устахоналар бупдай опера- цияларнп қплпшдаи 20 йпллаб ёкп ҳатто умрбод ўзларпни тпйпб турар эдилар» (мапа, капиталшшг «тийилиши»!). «Бу устахоналарда 27 878 ишчи ишлаб, кундузгп ва кўппнча тунгп ҳаддан ташқарп оғпр иш вақтпда бузуқ ҳаво билан нафас олар эдилар, бунинг патижасида умумап писбатан зарар- сиз бўлган бу пшлаб чпқарпш допмо касаллик ва ўлим хавфини солиб турар эди. Фабрика қонупи вептиляция учуп ксракли мосламаларпи жуда кўпайтирншга мажбур қнлди» 295).
Айии вақтда фабрика қопупи татбиц қилипган бу соҳа шу нар- сапи яққол кўрсатадики, капиталпстик ишлаб чпцариш усули, ўз моҳиятига кўра, маълум бир чегарадаи ўтгандап кейип ҳар қандай оқилопа яхшилаш тадбирларига йўл қўймайди. Биз бир неча бор цайд қилиб ўтганимиздек, ипглиз врачлари узлукспз иш вацтида ҳар бир кишига энг камида 500 куб фут ҳаво зўрга етишини бир огиздан эътироф қиладилар. Яхши! Модомики фабрика қонуни ўзи- liuiir бутун мажбурий чбралари бплан майда устахоналарнпнг фаб- рикаларга айлапишини билвосита тезлаштирар экан, шу сабабдан майда капиталистларнинг мулкий ҳуцуқига билвосита цасд қилар ва йирик капиталистларга мопополияпи таъмин қилиб берар экан, унда ҳар бпр ишчига қонунга мувофиқ зарур миқдорда ҳавони таъ- минлаб бериш бир зарб билан мингларча майда капиталистларни тўғридан-тўғри экспроприация қилган бўлар эди! Бу ҳол капиталис- тик ишлаб чиқариш усулипинг томирига, яъни иш кучиии «эркин» суратда сотиб олиш ва истеъмол қилиш воситасида йирик капитал- иипг ҳам, майда капиталпипг ҳам ўз-ўзидап ўсишига шикаст етказ-
294) «Children’s Employment Commission. 5 th Report», p. XV, № 72 sqq.
28fi) «Reports oj Insp. of Fact, for 31 st October 186;?», p. 1-7.


472 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.— НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ган бўлар эдп. Шунипг учун ҳам бу 500 куб фут ҳаво олдида фабрика ^онуичилигининг нафаси бўғилиб цолади. Санитария муассасалари, саноатни текшириш комиссиялари, фабрика ипспекторлари бу 500 куб фут ҳавонинг зарурлигипи ва бупи капиталдап юлиб олиш мумкип бўлмаётгапини қайта-қайта такрорламоқдалар. Шуидай қи- либ, улар амалда, сил ва бошқа ўпка касалликлари капиталпинг яшаш шартидир, демоқдалар 296).
Умуман фабрика қонунинииг тарбия тўғрисидаги моддалари қан- чалик аянчли бўлса ҳам, уларда бошлаиғич таълим меҳпатнинг асосий шарти деб эълоп қилинади 297)  298. Бу моддаларпинг муваф- фақияти таълим ва гимнастикапи 298> жисмопий меҳиат билан ва, • демак, жисмопий меҳпатпи ҳам таълим ва гимнастика билан бирга цўшиб олиб бориш мумкиплигипи бириичи марта исбот қилиб берди. Фабрика инспекторлари ўқитувчиларнипг гапларпни эшитиб, фаб- рикада ишлайдигап болалар кундуз купи мунтазам мактабга қат- найдигап мактаб болаларига нисбатан икки марта кам ўқисалар ҳам, дарсларни ўшалар билап баравар, кўпинча яхшироқ ҳам ўзлашти- раётгапликларини тез орада аниқладилар.
«Бупипг сабаби равшап. Мактабда фақат ярим куп ўқпйдигап болалар доимо соғлом бўлиб, ҳаммавақт деярли ўқишга қобил ва тайёрдирлар. Меҳ- яат қилиш ва мактабда ўқиш системаси машғулотларпипг ҳар қайсттспни иккипчисидап кейип дам олиш ва ҳордиқ чиқариш системасига айлантира- ди ва, демак, бу система шу икки машғулотдан биттасшшпг узлуксиз давом этпшига қараганда бола учун анча фойдалпдир. Эрта топгдан, апниқса исспқ вақтларда, мактабда ўтирадиган бола ўз ишидаи тетик ва ҳушёр ҳолда кела- диғап бошқа бола билан рақобатлаша олмайди» 2").
Буии исбот қиладиган бошқа далилларни Сениорнинг 1863 йилда Эдинбургда социологлар коигрессида сўзлагап нутқидаи топиш мум- 296) Тажрибада анидланганки, соғлиғи ўртача бўлган индивидуум ўртача тезликда нафас олгаида ҳар гал 25 куб дюймга яцин ҳаво олади ва бир минутда 20 мартага яқин пафас оладп. Шундай қилиб, ҳар бир одамнинг бпр суткада нафас олиши учун керакли ҳаво қарийб 720 000 куб дюйм, ёки 416 куб фут бўлиши ксрак. Лекин маъ- лумки, нафас олишда бир марга хизмат қилган ҳаво табиатнинг буюк ишхонасида тозаланмагунча иккинчи марта нафас олишга ярамайди. Валентин ва Бруннсрнинг тажрибаларига кўра, сорлом одам, афтидан, бир соатда қарийб 1 300 куб дюйм кар- бопат ангидрид чицаради; бу эса ўпкаларнинг суткада 8 унция қаттиқ кўмир чида- ришига баравардир. «Ҳар бир кишига камида 800 куб фут ҳаво тўғри келиши керак» (Huxley. [«Lessons in Elementary Physiology». London, 1866, p. 105]).
297) Инглиз фабрика қонунига кўра, ота-оналар ўз болаларпнинг айии вақтда бошланғич маълумот олишларини таъминламасалар, уларни 14 ёшгача «назорат остидаги» фабрикаларга юбора олмайдилар. Фабрикант қонуига риоя цилиппшвга жавобгардир. «Фабрикалар хузурида таълпм бсриш мажбурийдпр, бу — ишлаш учун шартдир» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1865», p. 111).
298) Гимнастикани (йигитлар учун ҳарбий машқларпи ҳам) фабрикаларда ва камбағаллар мактабларида болаларга мажбурий таълим бериш билан бирлаштириш- нинг жуда яхши натижалар бсрганлиги тўғрисида II. У. Сениорнинг Ижтимоий фаиларни рағбатлантириш миллий уюшмасинипг еттппчп йиллик конгрессида сўз- лаган нутцига қаралсин, «Report of Proceedings etc.». London, 1863, p. 63, 64 да, шунинг- ден фабрика инспекторларининг 1865 йил 31 онтябрдаги ҳисоботига царалсин 118, 119, 120 , 126 ва вейинги бетлар.
29в) «Reports of Insp. of Fact- for 31 st October 1865», p. 118. Бир соддадил шойидўз фабрикапт Болаларнииг меҳпат шароитларини текшириш комиссипсининг аъзосига бундай дейди: «Мен яхши ишчилар тайёрлаб чик.аришнинг сири болалик вақтдан меҳнатни ўқиш билап бирга цўшиб олиб бориш эканлигига имоним комил. Албатта, меҳнат жуда ҳам оғир, зеринтирадиган, соглиц учун зарарли бўлмаслиги нерак. Мен ўз болаларимнинг меҳнат цилиб ва ўйнаб мантабдан дам олиптларйни истар эдим» («Children’s Employment Commission. 5 th Report», p. 82, № 36).


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
473
кин. У жумладан япа шу нарсани кўрсатиб ўтадики, юқори ва ўрта синфларда болаларнинг бир томонлама самарасиз ва узоқ вақт давом этадиган ўқиш куни ўқитувчиларнинг меҳнатини бекордан- бекорга орттиради «ва айни вақтда болаларнинг вацтларини, соғлиқ ва куч-ғайратларини самарасизгина эмас, балки тўғридан-тўғри за- рарли сарф қилади» 300). Роберт Оуэннинг тажрибасидан муфассал равишда кўриш мумкинки, келгуси наслни тарбиялаш куртаги фабрика системасидан ўсиб чиққан; келажакда маълум ёшдан ошган ҳамма болалар унумли меҳнат қилиш билан бирга таълим олади- лар ва гимнастика билан шуғулланадилар, бу эса — ижтимоий иш- лаб чиқаришни ошириш воситаларидан биригина бўлиб қолмай, балки ҳар томонлама баркамол кишиларни етиштириш учун ҳам бирдан-бир восита бўлади.
Биз кўрдикки, йирик саноат бутун одамни битта қисмий опера- цияга умрбод боғлаб қўядиган мануфактура меҳнат тақсимотини техник жиҳатдан йўқ қилади, ва айни замонда, йирик саноатнинг капиталистик формаси бу меҳнат тақсимотини янада баттарроқ шаклда: фабриканинг ўзида — ишчини қисмий машинанинг онгли қўшимчасига айлантириш воситаси билан, бошца ҳамма жойда — қисман машиналардан ва машина меҳнатидан онда-сонда фойдала- ниш воситаси билан300  301  *\ қисман меҳнат тақсимотининг янги асоси тариқасида хотин-қизлар, болалар меҳнатидан ва малакасиз меҳ- натдан фойдаланиш воситаси билан қайта тиклайди. Мануфактура меҳнат тақсимоти билан йирик саноатнинг моҳияти ўртасидаги зид- дият зўрлик билан ўзини кўрсатади. Бу зиддият, жумладан, шун- дай бир даҳшатли фактда ифодаланадики, ҳозирги замон фабрика- ларида ва мануфактураларида ишлаётган ва жуда ёш вақтидан бошлаб энг оддий манипуляцияларга боғлаб қўйилган болаларнинг 300) Сениор, Ижтимоий фанларни рағбатлантириш миллий уюшмаси еттинчи йил- лик конгрессининг «Report of Proceedings»ида, 66-бет. йирик саноат маълум тарақ- циёт даражасига етгандан кейин, моддий ишлаб чиқариш усулида ва ижтимоий ишлаб чиқариш муносабатларида ўзгариш ясаши билан кишиларнинг миясида дай даражада ўзгариш ясашни Н. У. Сениорнинг 1863 йилдаги нутқини унинг 1833 йилги фабрика қонунига қарши сўзлаган ғазабнок нутқига солиштириб кўриш ёки юқо- рида айтилган конгресснинг қарашларини Англиянинг баъзи бир қишлоц районлари- да камбағал ота-оналарни очдан ўлиш билан кўрдитиб, уларга ўз болаларини ўқи- тишни ҳали ҳам тадидлаётганлари каби факт билан таққослаш яддол кўрсатиб беради. Масалан, жаноб Снелл хабар қилишича, агар Сомерсетширдаги бирор киши камбағаллиги туфайли ёрдам сўраб приход (қавм)га мурожаат цилса, у ерда дарор топган практикага кўра, уни ўз болаларини мактабдан чидариб олишга мажбур қиладилар. Масалан, Фелтемдаги руҳоний жаноб Уолластоннинг айтишича шундай ҳоллар бўлганки, баъзи бир оилаларга ҳар дандай иона беришни қатъиян рад қил- ганлар, «чунки улар ўз болаларини мактабга юборадилар».
301) Одам кучи билан ҳаракатга келтириладиган ҳунармандлик машиналари меха- ник юритгич кучни такозо диладиган такомиллашган машиналар билан бевосита ёки бавосита конкуренция килган вақтларида машинани ҳаракатга келтирувчи ишчида катта ўзгариш содир бўлади Аввал бошда буғ машинаси бу ишчининг ўрнини эгал- лаган бўлса, эпди бу ишчи буғ машинасининг ўрнини эгаллаши керак. Шунинг учун ишчининг ўз иш кучини зўр бериб ишлатиши ва сарф цилиши, айнидса бундай азоб-уқубатга маҳкум бўлган ўсмирларда ғоят даражада кучаяди. Масалан, комиссия аъзоси Лонж Ковентрида ва унинг атрофларида лента станогини айлантириш учун 10—15 ёшлик ўғил болалар ишлатилганини, кичикроқ ҳажмдаги станокларни айлан- тириш учун эса янада кичикрок ёшдаги болалар ишлатилганини кўргаи. «Бу ниҳоятда оғир меҳнатдир. Болалар тўғридан-тўғри буғ кучининг ўриини босадилар («Children’s Employment Commission. 5 th Report», 1866, p. 114, №J5). Расмий ҳисоботда айтилганидек, «бу цуллик системасининг» ҳалокатли оқибатлари тўғрисида ўша бетга ва ундан кейинги бетларга царалсин.
31—516


474 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ.—НИСБИЙ НУШИМЧА қиймат ҳосил қилиниши
кўп қисми йиллаб эксплуатация қилинади, бу болалар кейинчалик, ҳеч бўлмаганда, шу мануфактура ёки фабриканинг ўзида ишлашга яроқли қиладиган бирорта ишни ўрганиш имкониятига эга бўлмай- дилар. Масалан, илгарилар Апглия босмахоналарида эски мануфак- тура ва ҳунармандлик системасига мувофиц бир одат бор эдики, бунда шогирдлар нисбатан оддий ишлардан мазмунлироқ ишларга кўчириб турилар эди. Улар таълим олган матбаачиларга айлаигуп- ларича ўқиш курсини ўтар эдилар. Ҳунар билан шуғулланиш учун ўқиш ва ёзишни билиш ҳамма учун зарур шарт эди. Босма машина пайдо бўлиши билан бўларнинг ҳаммаси ўзгариб кетди. Бу машина икки хил ишчини: машинага қараб турадиган катта ёшли ишчини ва ишлари қоғоз варақларни машинага солиб туриш ёки босилиб чиққан варақии машинадап олиб туришдан иборат бўлган 11—17 ёшли эркак болаларни талаб қилади. Булар, айниқса Лондонда, кишини зериктирадиган бундай иш билан ҳафтанинг баъзи кунла- рида бетанаффус 14, 15, 16 соатдан баид бўладилар, кўпинча овқатланиш ва ухлаш учун бор-йўғм икки соат танаффус қилиб, сурункасига 36 соат ишлайдилар! 302> Уларнинг кўп қисми ўқишни билмайди, улар, одатда, бутунлай ёввойилашиб қолган, нонормал махлуқлардир.
«Уларни ўз ишларини бажаришга лаёқатли қилиш учун ҳеч қапдай интеллектуал тарбия асло талаб қилинмайди; уларда маҳорат ҳосил цилиш имконияти оз ва камол топиш имконияти эса яна ҳам озроқ; улариинг иш ҳақлари эркак болалар учун нисбатан юқори бўлса ҳам, лекин уларнинг улғайишига қараб иш ҳақлари оша бормайди ва уларнинг жуда кўпчилиги- да машина иазоратчиси каби даромадлироқ ва масъулиятлироқ ўринни эгал- лашга ҳеч қандай шароит йўқ, чунки ҳар бир машинага биттадан назорат- чи ва кўпинча 4 тадан ўспирин тўғри келади» 303).
Улар улғайиб, болалик меҳнати давридан ўтганларидан кейин, яъни энг кўп деганда 17 ёшга етганларидан кейин, босмахонадан бўшатиб юборилади. Улар жиноятчиларнинг ўринбосарларига айла- надилар. Уларга бошца бирон иш топиб бериш йўлидаги баъзи бпр уринишлар уларнинг жоҳиллиги, қўполлиги, жисмоний ва интел- лектуал жиҳатдан қолоқлиги туфайли ҳеч қандай натижа бермади.
Устахона ичидаги мапуфактура меҳнат тақсимоти тўғрисида айтилган фикрлар жамиятдаги меҳнат тақсимоти учун ҳам тааллуқ- лидир. Ҳунар ва мануфактура иштимоий ишлаб чиқаршпнинг уму- мий базисини ташкил қилар экан, ишлаб чиқарувчининг фақат бит- та маълум ишлаб чиқариш тармоғига тобе бўлиши, упинг машғу- лотларининг дастлабки хилма-хиллигинииг бузилиб кетиши 304> eet) «Children’s Employment Commission. 5 th Report», 1866, p. 3, № 24.
»08) «Children's Employment Commission. 5 th Report», 1866, p. 7, № 60.
304) «Статистика ҳисоботларига кўра, тоғли Шотландиянинг баъзи бир районла- рида... кўп чўпонлар ва камбағал-ижарачилар ўэ хотин ва бола-чадалари билан, ўзлари тайёрлаган теридан ўзлари тиккан бошмодларни, ўз дўлларидан бошқа ҳеч кимнинг қўли тегмаган кийимларни кийиб юрганлар; бу кийимлар учун керакли материални дўйлардан ўзлари дирдиб олган жундан ва ўзлари экиб ўстирган зиғир- поядан ўзлари тўқиганлар. Кийим тайёрлашда бигиз, нина, ангишвона ва тўдима- чиликда ишлатиладиган бир нечтагина темир асбоб дисмларидан бошқа ҳеч нарса сотиб олиимаган ва ишлатилмаган бўлса керак. Бўёқларни хотин-дизларнинг ўзлари дарахтлардан, буталардан, ўтлардан ва ҳоказолардан тайёрлагавслар» Dugald (Stewart. «works», ed. Hamilton, vol. VIII p. 327—328).


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
475
тараққиётнинг зарур моменти бўлади. Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир айрим тармоғи ана шу базисда эмпирик йўл билан ўзига мувофиқ техник тузум ҳосил қилади, бу тузумни секин-аста такомиллашти- ради ва маълум бир етуклик даражасига эришилиши биланоқ уни тезда муҳим бир шаклга солади. Вацти-вақги билан ўзгаришлар бўлиб туради, бу ўзгаришларга савдо етказиб берадиган янги меҳ- нат материалидан ташқари, иш асбобининг аста-секин ўзгариши ҳам сабаб бўлади. Модомики эмпирик йўл билан мувофиц асбоб форма- си топилдими, бас энди у ўзгармай қолади, буни унинг баъзан минглаб йиллар мобайнида бир авлод қўлидан бошқа авлод цўлига ўтганлиги ҳам кўрсатади. Шу нарса характерлики, XVIII асргача айрим ҳунарлар mysteries (mysteres) [сир] деб аталар эди, бу сирни фақат тажрибаси ва ихтисоси бор кишиларгина оча олар эди30 \ Йирик саноат кишиларнинг ижтимоий ишлаб чиқариш процессла- рини уларнинг ўзларидан яшириб турган ва ишлаб чи^аришнинг стихияли равишда бир-биридан ажралган ҳар хил тармоқларини бир-бирига сир цилиб қўйган ва ҳатто бу тармоқлардан ҳар битта- сидан хабардор бўлган киши учун ҳам сир қилиб қўйган пардани йиртиб ташлади. Йирик саноат принципи — ҳар қандай ишлаб чи- қариш процессини ўз-ўзича, аввало кишининг қўлига муносаба- тидан қатъий назар олиб таркибий қисмларга ажратиш бутунлай замонавий технология фанини яратди. Ижтимоий ишлаб чицариш процессининг кўринишда ички томондан ўзаро боғланмаган ва қо- тиб қолган ранг-баранг турлари орзу қилинган фойдали натижага қараб, табииёт илмини татбиқ қилишнинг онгли, планли, системали равишда бўлинган соҳаларига ажралиб кетди. Шунингдек техно- логия ҳаракатнинг шундай бир неча буюк асосий формаларини очиб бердики, ишлатиладиган асбоблар жуда хилма-хил бўлса ҳам, одам танасининг бутун унумдорлик фаолияти шу формалар ичида ҳаракат қилиши лозим,— худди шунингдек, механика, машиналар- нинг ғоят даражада мураккаб бўлишига қарамай, бу машиналар- нинг ҳаммаси элементар механик кучларнииг доимо такрорланиб туришидан иборат эканлигини тўғри кўрсатади. Ҳозирги замон саноати ишлаб чиқариш процессининг мавжуд формасини ҳеч қа- чон қатъий бир форма деб билмайди ва талқин қилмайди. Шуиинг учун унинг техник базиси революциондир, ҳолбуки барча илгариги ишлаб чиқариш усулларивинг базиси моҳияти жиҳатидан консерва- тив эди 306>. Ҳозирги замон саноати машиналар жорий килиш,
) Этьенн Буалонинг машҳур «Livre des metiers» асарида жумладан, халфалар усталикка қабул қилинаётганда «ўз ҳамкасбларини биродарларча севишлари, уларни цўллаб-цўлтицлашлари, ўз ихтиёри билан ҳеч нимга ҳунар сирини айтмасликлари ва ҳатто бутун цехнинг манфаатини кўзпа тутиб. ўз товарини ўтказиш максадида боткалапнимт!


476 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ. — НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
химик процесслар ва бошқа методлар воситаси билан ишлаб чиқариш- нинг техник базисида ва шу билан бирга ишчиларнинг функция- ларида ҳамда меҳнат процессининг ижтимоий комбинацияларида ҳам доимо тўнтаришлар ясаб туради. Шу билан ҳозирги замон саноати жамият ичидаги меҳнат тақсимотини ҳам доимо революционлашти- риб туради ва капитал массасини ҳам, ишчилар оммасини ҳам иш- лаб чиқаришнинг бир тармоғидан бошқа тармоғига тўхтовсиз кўчи- риб туради. Шунинг учун йирик саноатнинг табиати меҳнатда ўз- гариш, функцияларда ҳаракат бўлишини, ишчининг ҳар тарафлама ҳаракатчан бўлишини тақозо цилади. Иккинчи томондан, йирик саноат ўзининг капиталистик формасида эски меҳнат тақсимотини ва унинг қотиб қолган ихтисосларини қайтадан тиклайди. Бу абсо- лют зиддият қандай қилиб ишчининг ҳаётий аҳволидаги ҳар қан- дай тинчликни, барқарорликни ва таъминотни йўқ қилишини, доимо унинг қўлидан меҳнат воситалари билан бирликда тирикчи- лик воситаларини ҳам тортиб олиш 307) ва унинг қисмий функция- си билан бирга унинг ўзини ҳам ортиқча цилиб қўйиш хавфини солишини, бу зиддият ишчилар синфининг узлуксиз қурбонлар бериб туришида, иш кучларининг ҳаддан ташқари исроф бўлишида ва ижтимоий анархия билан боғлиқ бўлган вайронликларда қаттиқ намоён бўлишини кўриб ўтган эдик. Бу — салбий томони. Лекин, агар меҳнатнинг ўзгариши энди фақат муқаррар табиий қонун си- фатида ва ҳар ерда тўсқинликларга учрайдиган табиий қонуннинг кўр-кўрона емирувчи кучи билан ўзига йўл очса * 307 308\ иккинчи то- мондан, ҳалокатлар туғдирадиган йирик саноатнинг ўзи меҳнат- иинг ўзгаришини ҳаёт ва мамот масаласи қилиб қўяди ҳамда шу сабабдан ишчиларнинг мумкин цадар кўп ихтисосга эга бўлишла- рини ижтимоий ишлаб чиқаришнинг умумий қонуни қилиб қўяди- ки, муносабатлар бу қонуннинг нормал равишда амалга оширилуви- га мослаштирилган бўлишлари лозим. Йирик саноат, ҳаёт-мамот масаласи сифатида, шундай вазифа қўяди: капиталяинг эксплуата- цияга бўлгаи ўзгариб турадиган эҳтиёжларини қопдириш учуп за- зага келиб туриши, доимо ишончсизлик ва тинимсизлик буржуа даврини илгариги барча даврлардан ажратиб туради. Қотиб долган ва занг босиб кетган муносабат- ларнинг ҳаммаси ва шу муносабатлар билан бирга дадимдан бери мудаддас сацла- ниб келаётган тасаввур ва дарашларнинг ҳаммаси бузилади, янгидан пайдо бўлган ҳамма нарсалар суяги дотар-дотмасданод эскириб долади. Табадага хос ва дотиб долган ҳамма нарсалар йўдолади, барча мудаддас нарсалар булғанади ва, пировар- дида, одамлар турмушдаги аҳволларига ва ўзаро муносабатларига адл-идрок билан карашга мажбур бўладилар» (Ф. Энгелъс ва К. Маркс. «Коммунистик партия мани- фести». Лондон, 1848, 5-бет [даралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. «Коммунистик пар- тия манифести», «’ўвбекистон» нашриёти, 1977, 30—31-бетлар]).
307) «Тирикчилик учун керакли воситалардан маҳрум дилиш билан — бутун ҳаёт-
дан маҳрум диласиз» (Шекспир)153. .
308) Сан-Францискодан дайтиб келган бир француз ишчиси бундай деб ёзади: «Мен Калифориияда ҳадидатда шуғулланган касб-ҳунарларим билан шуғуллана оламан деб ҳеч дачон ўйлаган ҳам эмас эдим. Мен, китоб босишдан бошда ишга ярамайман, деб даттиқ ишонган эдим... Инонингки, — сиз кўйлагингизни алмаштиришингизга да- раганда ўз касбларини осонрод алмаштирадиган бу авантюристлар оламининг гир- добига тўшиб қолганимдаи кейин, мен ҳам бошдалардек иш дилдим. Руда дазиш иши унчалик фойдали бўлмаганидан, мен бу ишни ташлаб шаҳарга жўнадим ва у ерда матбаа ишчиси, тунукачи, дўрғошин қуювчи ва ҳоказо бўлиб ишладим. Тажриба менга ўзимнинг ҳар қандай ишга яроқли эканлигимни амалда кўрсатганлиги туфай- ли, мен ўзимни моллюска деб ҳис дилишдан кўра кўпрод одам деб ҳис диламан» (А. Corbon- «De Pensetgnement professlonnel»» 2 ёте ed., р. 50).


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
477
пасда турадиган бениҳоя кўп бахтсиз резерв ишчи аҳлини меҳнатга бўлган ўзгариб турувчи эҳтиёжларга абсолют яроқли кшпиларга айлантириш; ижтимоий функциянинг маълум бир қисмини оддий суратда бажарадиган қисмий ишчини ҳар томонлама камол топган индивидуумга айлантириш, бу индивидуум учун ҳар хил ижтимоий функциялар ҳаёт фаолиятининг алмашиб турадиган усуллари бў- лади. Бу тўнтариш процессининг йирик саноат асосида стихияли равишда вужудга келган моментларидан бири политехника ва қиш- лоқ хўжалик мактабларидир, иккинчи моменти — «ecoles d’enseig- nement professionnel» [«касб-ҳунар мактаблари»дир]ки, бу мактаб- ларда ишчиларнинг болалари технология билан ва ҳар хил ишлаб чиқариш қуролларини амалда ишлатиш билан бирмунча таниша- дилар. Агар капиталдан мажбуран тортиб олинган ва биринчи ён бериш деб ҳисобланган фабрика қонунчилиги фабрика меҳнатини бошланғич таълим билан бирлаштирса, у ҳолда, ҳеч цандай шубҳа йўқки, ишчилар синфи сиёсий ҳокимиятни муцаррар равишда қўл- га олиши билан ишчилар мактабларида ҳам назарий ва амалий тех- нология таълими тегишли ўрин эгаллайди. Худди шунингдек ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмаски, капиталистик ишлаб чиқа- риш формаси ва ишчиларнинг унга мувофиқ иқтисодий муносабат- лари бундай тўнтариш ферментларига ва уларнинг эски меҳнат тақсимотини йўқотишдан иборат мақсадига бутунлай зиддир. Лекин маълум тарихий ишлаб чиқариш формасидаги зиддиятларнинг ри- вожланиши бу форманинг бузилиши ва янги форманинг вужудга келиши учун бирдан-бир тарихий йўлдир. «Ne sutor ultra crepi- dam!» 154 ҳунармандлик ҳикматининг бу nes plus ultra [чўққиси] соатсоз Уатт — буғ машинасини, сартарош Аркрайт — йигирув ма- шинасини, заргар ишчи Фултон — пароходни ихтиро қилган пайт- дан бошлаб ўтакетган аҳмоқона гапга айланди 309 \
Фабрикаларда, мануфактураларда ва ҳоказоларда фабрика қо- нуни меҳнатни тартибга солар экан, бу аввал бошда капиталнинг эксплуататорлик ҳуқуқларига тўғридан-тўғри аралашиш бўлиб кў- ринади. Аксинча, касана иш310) деб аталадиган меҳнатни тартибга солиш аввал бошданоқ patria potestas’ra, яъни ҳозирги замон тили билан айтганда, ота-она ҳукмронлигига тўғридан-тўғри қасд қилиш 809) Сиёсий ицтисод тарихида чинакам феномен бўлган Жон Беллерс XVII аср охирларицаёқ жамиятнинг ҳар иккала қутбида, гарчи бир-бирига дарама-дарши то- монда бўлса ҳам, гипертрофия ва атрофия туғдирадиган ҳозирги тарбия ва меҳнат тақсимоти системасини йўд цилиш зарурлигини жуда анид тушунган эди. У, жум- ладан, мана бундай жуда яхши гапларни айтади: «Бекорчи таълим бекорчилик таълимидан салгина яхшироддир... Жисмоний меҳнат — биринчи илоҳий доидадир... Тананинг ҳаёти учун овқат данчалик зарур бўлса, унинг соғлиғи учун меҳнат ҳам шунчалик зарурдир, чунки киши бекорчилик йўли билан қутилмодчи бўлган кўнгил- сизлик уни касалликка дучор қилади... Меҳнат ҳаёт чироғига мой дуяди, ацл эса уни ендиради... Бекорга сарф цилинадиган болалар меҳнати (бу сўзлар Базедовларга ва Уларнинг »03тЛрги ^аибаракаллачиларига дарши айтилган пайғамбарона сўзлардир) а-5лс?3 Ц,илиб иўяди» («Proposals for raising a college of industry of all useful Tra^? Husbandry». London, 1696, p. 12, 14, 16, 18).
аммо’ жуда ҳолларда устахоналарда қилинади, биз буни тўр
Ше**илТ к^пмТт^ЛСИДа ва похол буюмлар тўқишда кўрган эдик ва буни айниқса ингем ва ҳоказолардаги металл мануфактуралари мисолида яна ҳам муфассалроқ кўрсатиш мумкин бўлар эди. А


478 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ,— НИСБИЙ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
бўлиб чиқади,— бу шундай бир қадам эдики, бундан назокатли инг- лиз парламенти узоқ вақг давомида ғайритабиий суратда сесканиб бош тортиб юрган эди. Лекин фактлар кучи, ниҳоят, йирик саноат эски оиланинг иқтисодий базиси билан бирга унга мувофиқ бўлган оила меҳнатини ва эски оилавий муносабатларни ҳам бузишини эътироф этишга мажбур этди. Болаларга ҳуқуқ бериш зарур эди.
«Бахтга қарши»,— дейилади Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссиясининг 1866 йилги охирги ҳисоботида,— «барча гувоҳларнинг айтиш- ларидан бир нарса равшан: ҳар икки жинсдаги болалар ҳаммадан кўпроц ўз ота-оналаридан ҳимоя қилинишга муҳтождирлар». Умуман болалар меҳ- натини ва айниқса уларнинг уйдаги меҳнатини беҳад эксплуатация қилпш системаси «шунинг учун давом қиладики, ота-оналар ўзларининг ёш ва но- зик авлодлари устидан ўзбошимчалик билан ҳеч қандай меъёрсиз ва конт- ролсиз ярамас ҳукмронлик қиладилар... Ота-оналарда ҳафтада фалопча пул топиш учун ўз болаларини оддий машиналарга айлантириш каби абсолют ҳукмронлик бўлмаслиги лозим... Болалар ва ўсмирлар ота-оналарнинг ўз ҳукмронлигинп суиистеъмол қилишларига қарши қонун йўли билан ўзлари- ни ҳимоя қилиш ҳуқуқига эгадилар, чунки бу суиистеъмол болаларнинг жисмоний кучларпнп барвадт заифлаштиради, уларнинг маънавий ва ақлий сифатларини пасайтиради» 311).
Лекин етилмаган иш кучларининг капитал томонидан бевосита ёки билвосита эксплуатация қилинишини ота-оналарнинг ўз ҳукм- ронликларини суиистеъмол қилишлари вужудга келтирмади, балки, аксинча, капиталистик эксплуатация усули ота-оналар ҳукмроили- гига мувофиқ бўлган иқтисодий базисни йўқ қилиб, бу ҳукмрон- ликнинг суиистеъмол қилинишига сабаб бўлди. Аммо капиталистик системада эски оиланинг бузилиши жуда даҳшатли ва жирканч бўлса ҳам, шунга қарамай, йирик саноат ижтимоий йўл билан таш- кил этилган ишлаб чиқариш процессида уй-рўзғор доирасидан таш- царида аёлларга ва ҳар иккала жинсдаги ўсмирлар ва болаларга ҳал цилувчи роль бериб, оиланинг ва жинслар ўртасидаги муноса- батнинг юқори формаси учун иқтисодий негиз вужудга келтиради. Ўз-ўзидан маълумки, христиан-герман оила формасини, ё қадимги рим, ёки қадимги грек, ёхуд шарқ оила формасини абсолют форма деб ҳисоблаш бир хилдаги бемаъниликдир, аслда улар бир-бири билан боғланган ҳолда таравдиётнинг ягона тарихий силсиласини ташкил этади. Кўриииб туриптики, ҳар икки жинсга мансуб турли ёшдаги кишилардан ташкил топган ишчи персоналинииг стихияли, қўпол, капиталистик формада тузилиши ишлаб чиқариш процесси ишчи учун мавжуд бўлмай, балки ишчи ишлаб чиқариш процесси учун мавжуд бўлган човда ҳалокат ва қулликнинг заҳарли манбаи бўлса-да,— тегишли шароит туғилган тақдирда бу тузилиш, аксин- ча, инсонпарварона тараққиётпинг манбаига айланиши керак312).
Фабрика қонунини машинали ишлаб чиқариш соҳасида биринчи ташкил топган фақат йигирув ва тўқув фабрикаларига доир қонун-
• «Children’s Employment Commission. 5 th Report», p. XXV, № 162, «2 nd Report», P- XXXVIII, № 285, 289; p. XXV, XXVI, № 191.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
479
ликдан чиқариб, бутун ижтимоий ишлаб чиқаришнинг умумий қо- нунига айлантириш зарурияти, кўриб ўтганимиздек, йирик саноат- нинг тарихий тараққиётидан келиб чиқади; йирик саноатнинг орқа томонида мануфактура, ҳунар ва касана ишнинг анъанавий форма- лари тўла революцияни бошидан кечиради: мануфактура доимо фаб- рикага айланади, ҳунар мануфактурага айланади ва, ниҳоят, ҳунар иа касана иш соҳалари ғоят қисқа муддат ичида ачинарли ҳароба- зорларга айланадики, буларда капиталистик эксплуатация ўзининг ҳаддан тагшқари даҳшатли, ваҳшиёна айш-ишрат базмини бемалол ўтказа беради. Оқк^бат-натижада, икки ҳолат ҳал қилувчи роль ўйнайди: биринчидан, доимо такрорланиб турадиган тажриба кўр- сатадики, капитал ижтимоий перифериянинг баъзи нуқталаридагина давлат контроли остига тушиб, бунинг эвазига бошқа нуқталарида ўзини ҳаддан ташқари даражада мукофотлайди313); иккинчидан, капиталистларнинг ўзлари конкуренция шартларининг тенглиги тўғ- рисида, яъни меҳнатни эксплуатация қилиш учун тенг чегаралар ўрнатиш тўғрисида дод-фарёд қиладилар 314\ Бу тўғридаги битта- иккита чуқур оҳ-воҳларни эшитайлик. Жаноб У. Кукслилар (Брис- толдаги мих, занжир ва ҳоказо фабрикантлари) ўз корхоналарида иш кунипи ихтиёрий равишда чекладилар.
«Тартибга солинмаган эски система қўшни корхоналарда давом этаёт- ганлигидаи, Кукслиларга шундай бир адолатсизликка чидаб туришга тўғри келадики, уларнинг ўсмир ишчиларини боппқа бирон жойда кечқурун соат бдан кейин ишлашга қизидтирадилар (enticed). Худди кутилганидек улар бундай дейдилар: «Бу — бизга нисбатан адолатсизликдир ва биз учуп зарар- дир, чуики бундай йўл билан ўсмирларпинг бир қисм кучи кетиб долади, ҳолбуки бундан келадигап бутун фойда тамомила бизга тегишли бўлиши керак» 315).
«Жаноб Ж. Симпсон (Лондондаги қоғоз халта ва қоғоз қутича- лар фабриканти) Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссияси аъзоларига бундай дейди:
w <Мен фабрика цонунларини^амалга оширишни талаб қиладиган ҳар қан- дай арзномага қўл қўйишга тайёрман. Ҳозирги вазиятда мен ўз устахонамни бекитганимдан кейин, бошцалар ўз ишчилариви узоқро^ ишлашга мажбур қилиб, менга бериладиган заказларни кўз олдимда тортиб олаётирлар, деб ўйлаб, кечалари доимо ташвиш тортиб чицаман». (<he always felt restless at night»)316). Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссияси якун ясаб бундай дейди: «Йирик корхона эгаларининг фабрикаларини фабрика қонунига бўйсундириш йирик корхопа эгаларига нисбатан адолатсизлик бўлур эди, чунки аиа шу ишлаб чиқариш тармоғидаги бошқа майда корхо- наларда иш вақти қонун йўли билан сира ҳам чеклапмаган. Иш соатларини чеклаш қонунининг майда устахопаларга жорий қилинмаслигидан келиб чи- кадиган^ конкурепция шароитинииг тенг бўлмаслигидан иборат адолатсизлик устига йирикроқ фабрикаптлар учун яна шундай бир ноқулайлик қўшила- дики, ўз меҳнатини таклиф дилувчи ўсмирлар ва хотин-қизлар бу фабри-


480 ТУРТИНЧИ БУЛИМ.— НИСБИЙ Ц^ШИМЧА ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
кантларнинг корхоналарига кирмасдан, балки фабрика қопунидан холи бўл- ган устахоналарга кирадилар. Ниҳоят, бу ҳол халқнинг соғлиғи, фароғати, тарбияси ва умуман аҳволининг яхшиланиши жиҳатдан бутунлай деярли ноцулай бўлгап майда устахоналар сонининг кўпайишига туртки бўлар эди» 317  38).
Болаларнинг меҳнат шароитларини текшириш комиссияси ўзи- нинг сўнгги ҳисоботида фабрика қонуиини 1400 000 дан кўпроқ бола, ўсмир ва хотинчқизларга жорий цилишни таклиф этадики, булардан деярли ярмисини майда ишлаб чиқариш ва касана иш системаси эксплуатация қилади318).
«Агар», — дейди комиссия,—«парламент бизнинг таклифимизни тўла қабул қилса, у ҳолда бундай қонун биринчи павбатда тааллудли бўлган кичик ёшдаги ва заиф кишиларгагина эмас, балки бевосита» (хотин-дизлар) «ёки бавосита равишда» (эркаклар) «бу қонуннинг таъеир доирасига кирадиган янада кўпроқ катта ёшдаги ишчиларга ҳам жуда яхши таъсир кўрсатади. Бу қонун уларни тартибга соладиган ва қисдарган иш кунида ишлашга маж- бур қилар эди; бу қонун уларнинг ўз фаровоплиги ва мамлакат фаровопли- ги учун ниҳоятда зарур бўлган жисмоний куч запасларини эҳтиёт қилиб ва жамғариб борар эди; бу қонун эндигина ўсиб келаётган авлодни ёш вадтидан бошлаб, унинг организмини дақшатадиган ва бевақт ҳолдан тойдирадиган ҳаддан ташқари оғир меҳнат қилишдан садлаб долар эди; ниҳоят, бу доиуп лоақал 13 ёшгача бўлган болаларга бошланғич маълумот олишга имкон берар ва шу тарида ақлга сиғмайдиган нодонликка хотима берар эди; бу нодонлик комиссиянинг ҳисоботларида жуда тўғри тасвирланганки, уни кўр- ганингда даттид азобланмасдан ва қаттид миллий хўрлик ҳиссини сезмас- дан иложинг йўд» 319).
Торилар министрлиги 1867 йил 5 февралдаги тантанали маро- симда сўзланган цирол нутқида саноатни текшириб чиққан комис- сия таклифлари асосида «^онунлар» ишлаб чиқданлигини билдир- ди319а). Бунинг учун унга янгитдан йигирма йил мобайнида ехре- 8*7) «Children’s Employment Commission. 5 th Report» p. XXV, № 165—167. Йирик ишлаб чидаришнинг майда ишлаб чиқаришга нисбатан афзалликлари тўррисида солиштириб кў- рилсин: «Children’s Employment Commission. 3 rd Report» p. 13 № 144; p. 25, № 121; p. 26, № 125; p. 27, Ke 140 ва ҳокаэо.
3l8) Фабрика донунлари жорий дилиниши лозим бўлган саноат тармодлари цуйи- дагилардир: тўр тўқиш мануфактураси, пайпоқ тўдиш ишлаб чидариши, похол буюм- лар тўдиш, кийим-кечакка тегишли турли-туман нарсаларни ишлаб чидарадиган мануфактура, сунъий гуллар ишлаб чидариш, пойабзал, шляпа, дўлдоп ишлаб чи- дариш, тикувчилик касби, домна печларидан тортиб то нина фабрикалари ва ҳока- золаргача бўлган барча металл фабрикалари, доғоз фабрикалари, шиша мануфакту- ралари, тамаки мануфактуралари, резинка ишлаб чидариш, тародлар ишлаб чиқариш (тўдимачилик учун), дўлда гилам тўқиш, зонтик мануфактураси, дук ва шпулькалар ишлаб чидариш, китоб босиш, муқовачилик иши, ёзув-чизув буюмлари савдоси (stationery, қоғоз дутичалар, карталар, қоғоз бўёдлари ва ҳоказолар тайёрлаш ҳам шу тармоққа киради), арқон ишлаб чиқариш ақиқдан зеб-зийнатлар тайёрлаш ману- фактураси, ғишт заводлари, қўл меҳнати ишлатиладиган шойи мануфактуралари, шойи ленталар ишлаб чидариш, туз, шам ва цемент заводлари, қанд-рафинад ишлаб чиқариш, бисквит ишлаб чиқариш, ҳар хил ёғоч буюмлар тайёрлаш ва бошда ара-
•*•) «Children’s Employment Commission. 5 th Report», p. XXV, № 169.
3,9a) Фабрика донунларининг амал дилиш доирасини кенгайтириш тўғрисидаги қонун 1867 йил 12 августда тасдиқланди. Бу донун металл дуйиш заводлари, темир- чилик заводлари ва металл ишлаш заводларининг, шу жумладан машинасозлик заводларининг, сўнгра шиша, қоғоз, гуттаперча, каучук, тамаки мануфактуралари- нинг, китоб босиш, мудовачилик корхоналарининг ва, ниҳоят, 50 дан кўпрод киши ишлайдиган ҳамма устахоналарнинг ишларини тартибга солади. — 1867 йил 17 августда тасдидланган иш вақтини тартибга солиш тўғрисидаги қонун кичикрод устахоналарга ва касана ишга тааллудлидир.
Бу донунларга, конлар тўғрисидаги 1872 йилги қонунга ва ҳоказоларга мен II томда яна қайтаман.


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
481
rimentum in согроге vili [қадр-қимматсиз тирик танада эксперимент ўтказиш] керак бўлди. 1840 йилдаёқ болаларнинг меҳнат шароит- ларипи текшириш учун парламент комиссияси тайинланган эди. Н. У. Сениорнинг айтишига қараганда, парламент комиссиясининг 1842 йилги ҳисоботи
«капиталистлар ва ота-оналарнинг очкўзлигини, худбинлигини ва шаф- қатсизлигини, болалар ва ўсмирларнинг қапппоқлигини, деградациясини ва уларнинг организми заифлашганини кўрсатадиган шундай бир даҳшатли мапзараии очиб бердики, бундай манзара дунёда ҳеч қачон кўрилмаган бўлса керак... Агар ҳисобот ўтмишдаги даҳшатларнигина тасвир қилганида эди, тасалли топиш мумкин бўлар эди. Лекин, афсуски, бу ҳисобот мазкур даҳшатларнинг ҳозирда ҳам худди илгаригидагидек интенсивлик билан да- вом қилаётганипи кўрсатади. Бундан икки йил илгари Хардуик томонидан нашр қилинган бир брошюрада, 1842 йилги разилона суиистеъмоллар ҳо- зирги вақтда» (1863 йилда) «ҳам давом қилмоқда дейилади»... «Бу ҳисо- бот» (1842 йилги) «йигирма йил эътиборсиз ётди, бу давр мобайнида, биз ахлоқ деб атайдиган нарса тўгрисида ҳам, мактаб таълими, дин, табиий оилавий муҳаббат тўғрисида ҳам заррача тасаввурга эга бўлмасдан ўсган болаларга ҳозирги авлоднинг ота-оналари бўлиш имкопини бердилар» 32°).
Шу орада ижтимоий вазият ўзгарди. Парламент ўз вақтида 1842 йилги комиссияпинг талабларини рад қилган бўлса ҳам, лекин 1863 йилги комиссиянинг талабларини рад этишга ботина олмади. Шу- нинг учун 1864 йилдаёқ комиссия ўз ҳисоботларининг фақат бир қисмини эълоп қилган вақтда, лойдан ясаладиган буюмлар саноати (бунга кулоллик ҳам киради), гулқоғоз, гугурт, патрон ва пистон ишлаб чиқариш, шупингдек бахмал тукларини қирқиш тўқимачи- лик саноатида амал қилган қонунларга бўйсундирилди. Ўша вақт- даги торилар ҳукумати 1867 йил 5 февралдаги тантанали маросим- да сўзланган қирол нутқида ўз ишини 1866 йилда тугатган комис- сиянииг охирги таклифлари асосида янги қонунлар эълон қилди.
1867 йил 15 августда Фабрика қонунларининг амал қилиш дои- расини кенгайтириш тўғрисидаги қонун, ўша йилнинг 21 августида эса устахоналарда ишловчи болалар, ўсмирлар ва хотин-қизларнинг меҳнати тўғрисидаги қонун қирол томонидан тасдиқланди; бу қо- нунларнинг биринчиси — йирик корхоналарга, иккинчиси — майда корхоналарга тааллуқлидир.
Фабрика цонунларининг амал цилиш доирасини кенгайтириш тўғрисидаги қонун домна печларини, темирчилик ва мис эритиш заводларини, металл қуйиш заводларини, машинасозлик заводлари- ни, металл устахоналарини, гуттаперча, қоғоз, шиша, тамаки фабри- каларини, китоб босиш ва муқовачилик устахоналарини ва умуман 50 ёки ундан кўпроқ киши бир вақтда йилига камида 100 кун иш- лайдиган шу хилдаги саиоат устахоналарини фабрика қонунига бўй- сундиради.
Устахоналарда ишловчи болалар, ўсмирлар ва хотин-цизларнинг меҳнати тўғрисидаги қонуннипг амал қилиш доираси тўғрисида


482 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,— НИСБИЙ Ц^ШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
бир қадар тасаввур ҳосил қилиш учун, бу қонунда айтилган баъзи бир цоидаларни келтириб ўтамиз:
«Ҳунар деб» (бу қонунда): «сотишга мўлжалланган бирон буюмнп ёки унинг бирон қисмини тайёрлаш, ўзгартириш, безаш, тузатиш ёки охирги пардоз бериш учун ёки шу мупосабат билан бирорта ихтисос ёки касб тари- қасида қилинадиган ҳар қандай қўл меҳнатини тушунмоқ керак.
Устахона деб: бола, ўсмир ёки хотин-қиз бирон «ҳунар» билан машғул бўладиган ва бу бола, ўсмир ёки хотин-қизга иш берадиган шахс уларпи контрол қилиш учун кира оладиган ҳар қандай хона ёки усти ёпиқ, ёхуд усти очиқ жойни тушунмоқ керак.
Иш билан банд деб: қуйида муфассал таърифлаб берилгаиидек, уста ёки ота-оналардан бирининг қўлида ҳақ олиб ёки ҳац олмасдан бирон «ҳу- нарда» ишловчини тушунмоқ керак.
Ота-оналар — бирон-бир... бола ёки ўсмирга васпйлик қиладиган ёки унга қараб турадиган ота, опа, васий ёки бошда бир шахсдир» *.
Болалар, ўсмирлар ва хотинларни бу қопуннинг ^оидаларига амал қилмасдан ишлатганларни жазолаш тўғрисидаги 7-моддага биноаи устахона эгаси ота-оналардан бири бўлиши ёки бўлмаслиги- дан цатъи назар, фақат устахона эгасигина эмас, балки
«ота-оналарга ва боланинг, ўсмириииг ёки аёлиинг васийси бўлган ски уларпинг меҳнатидан фойда кўрадигап кишиларга ҳам»
пул штрафи солинади.
Йирик корхоналарга жорий ^илинадиган қонун, яъни фабрика қонунларининг амал қилиш доирасини кенгайтириш тўғрисидаги ^опун жуда кўп аянчли истисноларга ва капиталистлар билан қўр- ь;оқларча муросага йўл цўйиши натижасида асосий фабрика қону- нига қараганда орқада туради.
Ҳамма тафсилоти аянчли бўлган устахоналарда ишловчи бо- лалар, ўсмирлар ва хотин-қизларнинг меҳнати тўғрисидаги қонун уни амалга оширишлари лозим бўлган шаҳар маъмурлари ва ма- ҳаллий маъмурлар қўлида қуруқ ^оғоз бўлиб қолди. 1871 йилда парламент бу маъмурларни бундай ваколатдан озод қилиб, уни фабрика инспекторларига топширган вақтда эса бу инспекторлар- нинг контроли доирасига кирадиган устахоналарнинг сони бирдани- га 100 000 дан кўпроқ ва ёлғиз ғишт заводларининг сони 300 та ортди, лекин инспекторлар персонали гарчи бу вақтгача жуда кам бўлган бўлса ҳам, унга саҳоват билан бор-йўғи саккизта ёрдамчи қўшиб берилди, холос*  321).
Шундай қилиб, Англиянинг бу 1867 йилги қонунларида, бир томондан, капиталистик эксплуатациядаги ҳаддан ошишларга қар- ши бу қадар фавқулодда ва кенг тадбирлар кўрилишини ҳукмрон * An Act for regulating the Hours of Labour for Children, Young Persons, and Women employed tn Workshops, ped-
321) Фабрика инспекцияси персонали 2 та инспектордан, 2 та ёрдамчидан ва 41 та кичик инспектордан иборат эди. 1871 йилда 8 та янги кичик инспектор тайинланди. Англия, Шотландия ва Ирландияда фабрика донунларини амалга ошириш учун бел- гиланган харажатларнинг умумий суммаси 1871—1872 йилларда бор-йўғи 25 347 фунт стерлингни ташкил дилди, қонун бузганларни суд қилиш чидимлари ҳам шу сум- мага киради.


XIII БОБ —МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
483
синфлар парламентида принцип жиҳатдан мажбуран қабул дилиш зарурати, иккинчи томондан эса, кейинчалик парламентнинг бу тадбирларни чала-чулпа, истамасдан ва mala tides [ғиромлик би- лан] амалга оширганлиги кўзга ташланиб туради.
1862 йилги тергов комиссияси кон саноатидаги меҳнат шароит- ларини ҳам янгидан тартибга солишни таклиф дилди,— бу саноат бошқа ҳамма саноатлардан шу билан фарқ қиладики, унда ер эга- ларининг манфаатлари билан саноат капиталистларининг манфаат- лари бир-бирига уйғундир. Булар билан бошқаларнинг манфаат- лари ўртасидаги карама-қаршилик фабрика қонунчилигига дулайлик туғдирди; бу дарама-қаршиликнинг йўқлиги кон саноати соҳа- сига доир цонунлар чиқаришнинг нима учун узоққа чўзилишини ва бу соҳадаги ҳийла-найрангларни тушунтириб бериш учун кифоя- дир.
1840 йилги тергов комиссияси шундай даҳшатли ва кишини ғазаблантирувчи фактларни очиб, бутун Европа кўзи олдида шун- дай бир жанжал кўтардики, парламент ўзини виждон азобидан цутдариш учун 1842 йилги Конлар тўғрисидаги қонунни чиқаришга мажбур бўлди, бу донун хотин-цизларга ва 10 ёшгача бўлган бола- ларга ер тагида ишлашни тақицлаш билан чекланди.
Сўнгра 1860 йилда Кон инспекцияси тўғрисидаги қонун чиқди, бу қонунга кўра, шахталар давлат амалдорларидан махсус тайин- лангап инспекцияга бўйсунадилар ва мактаб шаҳодатномаси бўл- магаи, ёки маълум мивдор соатда мактабда ўқимаган 10—12 ёшли болаларни ишга олиш тақиқланади. Лекин тайинланган инспектор- ларнинг ниҳоятда оз бўлганлиги, уларга берилган ваколат ниҳоят- да кичик бўлганлиги ва кейинги баёнимизда муфассалрод тушунти- риладиган бошқа сабаблар натижасида бу қонун самарасиз қуруқ қоғоз бўлиб қолди.
Кон саноати тўғрисидаги энг янги Кўк китоблардан бири 1м «Report from the Select Committee on Mines, together with... Evidence, 23 July 1866». By—умум палата аъзоларидан тузилган ва гувоҳлар- ни чақириб эшитиш ваколати берилган комитетнинг асаридир; қа- лин бир том in folio «Report» [«Ҳисобот»! нинг ўзи атиги беш сатр- дан иборат бўлиб, мазмуни қуйидагичадир: Комитет ҳеч нарса айта олмайди, яна кўпро^ гувоҳларни чақириб сўраш зарур!


484 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ.—НИСБИЙ ҚУШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ларни рубрикаларга бўлиб чиқаман. Шуни эслатиб ўтаманки, инг- лиз Кўк китобларидаги саволлар ҳамда берилиши лозим бўлган жавоблар номерлангандир ва жавоблари бу ерда цитата қилиб кел- тирилган гувоҳлар эса — тошкўмир конларининг ишчиларидир.
1) Ўғил болаларнинг 10 ёшдан бошлаб конларда ишлаши. Кон- га келиш ва қайтиш йўлини қўшганда, иш одатда 14—15 соат, айрим ҳолларда ундан ҳам кўпроц, эрталаб соат 3, 4, 5 дан кечқу- рун соат 4—5 гача давом қилади (№ 6, 452, 83). Катта ёшдаги ишчилар 8 соатдан икки смена ишлайдилар; чиқимни қисқартиш мақсадида ёш болалар учун бундай сменалар йўқ (№ 80, 203, 204). Ёшроқ болалардан асосан коннинг ҳар хил бўлимларидаги вентиля- ция эшикчаларини очиб-ёпиб туриш учун фойдаланилади, каттароқ болалардан эса — бирмунча оғирроқ ишларда, кўмир ташишда ва ҳоказоларда фойдаланилади (№ 122, 739, 740). Ер ости ишларида узун иш куни 18—22 ёшга етгунга қадар давом этади, шундан кейин кўмир қазиш ишининг ўзига ўтилади (№161). Болалар ўс- мирларни энди ўтган даврлардагидан ҳам қаттиқроқ азоб бериб ишлатадилар (№ 1663—1667). Кўмир цазувчилар парламент 14 ёш- гача шахтада ишлашни ман қиладиган қонун чиқаришини деярли бир оғиздан талаб қиладилар. Ана шунда Хасси Вивиан (унинг ўзи кўмир конини ишлатувчи) цуйидагича савол беради:
«Бу талаб ота-оналарнинг кўпроқ ёки озроқ камбағаллигига боғлиқ эмасми?»— Сўнгра мистер Брюс савол беради: «Боланинг отаси ўлган ёки майиб бўлган тақдирда, оилани ана шу даромад манбаидан маҳрум қилиш раҳмсизлик бўлмайдими? Болаларнинг ишлашини тақиқлаш умумий ха- рактерда бўлади, деб фараз дилиш керакку... Сиз 14 ёшгача бўлган бола- ларнинг ер остида ишлашини ҳамма ҳолларда ҳам тақиқлашни истайсизми?» Жавоб: «Ҳамма ҳолларда ҳам» (№ 107—110). Вивиан: «Агар 14 ёш- гача шахталарда ишлаш тақиқлаб қўйилса, ота-оналар ўз болаларини фабри- каларга ва бошқа жойларга юбормайдиларми?— Умумий доидага кўра, юбормайдилар» (№ 174). Ишчи: «Эшикни очиб-ёпиб туриш осондай бўлиб кўринади. Лекин бу жуда азоб иш. Доимо елвизак бўлиб туришини гапир- маганда ҳам бола, худди турмадаги каби, қандайдир қоронғи карцерга ўтқа- зиб дўйилган бўлади». Буржуа Вивиан: «Агар болада шам бўлса, эшик ёни- да ўтириб ўқиши мумкин эмасми?— Бириичидан, унга шам сотиб олишга тўғри келар эди. Бундан ташқари, бунга рухсат ҳам этмас эдилар. Болани бу ерда ўз ишини қилиши учун қўйғаилар, у ўз вазифаларини бажариши лозим. Мен биропта боланинг копда ўдигапини ҳеч қачон кўрган эмасман» (№ 139, 141, 143, 158, 160).
2) Тарбия. Кон ишчилари болаларни, фабрикалардаги сингари, мажбурий ўқитиш тўғрисида қонуп чиқарилишини талаб қилади- лар. Улар, 1860 йилги қонуннинг, 10—12 яшар ўғил болаларнинг ишга қабул қилиниши учун уларнинг қўлида мактаб шаҳодатно- маси бўлиши шарт, деган моддаси ЦУРУҚ хомхаёлдир, дейдилар. Ка- питалистик терговчилар томонидан ўтказилаётган «ғаразли» тер- гов бу ерда ҳақиқатан ҳам кулгили тус олади.


XIII БОБ,—« МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
485
берай?» (№ 116). «Меҳнат соатларини мактабга қатнаш билан уйғунлашти- риш йўлида корхона эгаларининг бирон нарса қилганликлари кўринадими?— Ҳеч қачоп» (№ 137). «Кон ишчилари кейинчалик ўз тарбияларини такомил- лаштирмайдиларми?— Умуман улар янада ёмонроқ бўла борадилар; улар ёмон одатларга ўрганадилар; улар ичкиликбозликка, қиморга ва шу сингари- ларга берилиб кетадилар ва тамомила разиллашиб кетадилар» (№ 211). «Нима учун болаларни кечки мактабларга юбормайдилар?— Тошкўмир округлари- нинг кўпида бундай мактаблар бутунлай йўқ. Муҳими — болалар ҳаддан ташқари узод меҳиат қилиб шунчалик ҳолдан тоядиларки, азбаройи чарча- ганларидан кўзлари юмилади» (№ 454). «Демак»,— деб хулоса чиқаради бур- жуа,—«сиз билим олишга царши экансиз-да?— Сира ҳам қарши эмасман, лекин» ва ҳоказо. «1860 йилги қонун шахта эгаларини ва ҳоказоларни 10— 12 ёшдаги болаларни ишга олишда улардан мактаб шаҳодатномасини талаб қилишга мажбур дилмайдими?— Цонун-ку мажбур цилади-я, аммо корхона эгалари буни дилмайдилар». «Сиз, қонуннинг бу моддаси ҳаммавақт ҳам бажарила бермайди, деб ўйлайсизми?— Бу модда сира ҳам бажарилмайди» (№ 443, 444). «Кон ишчилари тарбия масаласи билан кўп қизиқадиларми?— Жуда кўпчилиги қизиқади» (№ 717). «Улар бу қонуннинг амалга ошири- лиши тўғрисида ташвишланадиларми ?— Жуда кўпчилиги ташвишланади» (№ 718). «Нима учун улар бу қонуннинг амалга оширилувини талаб қил- майдилар?— баъзи ипгчи мактаб шаҳодатномаси бўлмаган ўғил болаларни ишга қўйишни истамайди, лекин у бундай қилса, кўз остига олиниб қўйи- лар эди (a marked man)» (№ 720). «Ким томонидан кўз остига олиб қўйи- ларди?—Ўз хўжайини томонидан» (№ 721). «Демак, сиз, корхона эгалари кишиларни қонунга бўйсунгани учун таъқиб қиладилар, деб ўйлайсизми?— Мен, улар шундай дилар эдилар, деб ўйлайман» (№ 722). «Нима учун иш- чилар бундай болаларнинг меҳнатидан фойдаланишдан бош тортмайдилар?— Бу нарса уларнинг ихтиёрида эмас» (№ 123). «Сиз парламентнинг аралашу- вини талаб қиласизми?— Кон ишчиларининг болаларига чипакам тарбия бершп йўлида бирон натижага эришмоқ учун, буни мажбурий суратда, парламент допупи билаи амалга оширмоқ лозим» (№ 1634) . «Бу қонун Буюк Британиядаги барча ишчиларнинг болаларига жорий дилинпши лозим- ми ёки фадат кон ишчиларининг болаларига жорий қилиниши керакми?— Мен бу ерга кон ишчилари номидан гапириш учун келганман» (№ 1636). «Кон ишчилари болаларипинг бошда болалардан нима фарқи бор?— Фарди шуки, улар умумий қоидадап мустасподирлар» (№ 1638). «Қайси жиҳатдан?—Жис- моний жиҳатдан» (№ 1639). «Нима сабабдан тарбия улар учун кўпрод аҳа- миятга эга бўлиб, бошқа синфларнинг болалари учун камроқ аҳамиятга эга бўлиши мумкин?— Мен, улар учун кўпроқ аҳамиятга эга, деяётганим йўқ, лекин улар конларда ҳаддан ташқари кўп ишлаганлари туфайли, улар- пинг кундузги ва якшанбалик мактабларда тарбия олиш имкопиятлари бош- даларникиданоздир» (№ 1640). «Бундай масалаларни абсолют равишда талқин дилиш ярамайди, шундай эмасми?» (№ 1644). «Округларда мактаблар етар- лими?—Йўц» (№ 1646). «Лгар давлат ҳамма болаларии мактабга юборишии талаб қилса эди, ҳамма болалар учун мактабларни даердаи олардик?— Ме- иингча, вазият буни талаб қилса, мактаблар топилар эди» (№ 1647). «Фақат болаларгина эмас, балки катта ёшдаги кон қазувчиларнинг ҳам жуда кўпчи- лигп иа ёзишпи, иа ўқишии билади» (№ 705, 726).


486 ТУРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ ҳосил қилиниши
ридан ва тул хотинларидан иборат бўлиб, уларнинг ёшлари 12 дан 50 ва 60 гача боради (№ 647, 1779, 1781).
«Кон ишчилари хотин-қизларнинг конлардаги меҳпати тўғриспда нима ўйлайдилар?—Уларнинг ҳаммаси бунга қарши» (№ 648). «Нима учун?—Улар бу ишни хотин-қизлар жинсига ҳадорат деб ҳисоблайдилар» (№ 649). «Хотин-қизлар эркак кийимига ўхшагап нарсани кийиб юрадилар. Кўпинча бунинг натижасида ҳар қандай уят-номус ҳпсси йўдолиб кетади. Баъзи хо тин-дизлар чекадилар. Уларнинг қиладиган ишлари ҳам, худди конлардаги каби, ифлосдир. Булар ичида эрлик хотинлар кўп бўлиб, бу хотинлар ўз уй ишларини бажара олмайдилар» (№ 650—654, 701). «Тул хотинлар худди шундай даромад (ҳафтасига 8—10 шиллииг) берадиган бошда бир иш топа оладиларми?— Мен бу тўғрида ҳеч нарса дея олмайман» (№ 709, 708). «Ле- кин сиз (тош юрак!) уларнинг бу тирикчилик манбаларини тортиб олмодчи бўласизми?—Ҳеч шубҳасиз» (№ 710). «Бундай кайфият қаёқдаи пайдо бўл- ди?— Биз, коп ишчилари, бу ажойиб жинсни жуда ҳурмат қиламиз, шупинг учун унинг кўмир конларида ишлашга маҳкумлигини кўришни истамаймиз... Бу иш кўпинча жуда оғир бўлади. Бу қизларнинг кўплари кунига 10 тон- нагача юк кўтарадилар» (№ 1715, 1717). «Сиз, конларда ишловчи аёл ишчи- ларнинг ахлоқи фабрикаларда ишловчи аёл ишчиларнинг ахлоқидан бузуд- род, деб ўйламайсизми?— Ахлоқи бузуд қизларнинг процеяти фабрикадагига қараганда кўпроддир» (№ 1732). «Лекин сиз фабрикадагиларнинг ахлодидан ҳам норозисиз-ку?—Йўд» (№ 1733). «Сиз фабрикаларда ҳам хотин-дизлар меҳнатини тақиқлашни истамайсизми?— Йўқ, мен буни истамаймаи» (№ 1734). «Нима учун?—Фабрика меҳнати хотин-дизлар жинси учун бир- мунча тузук ва мувофид ишдир» (№ 1735). «Бирод фабрика меҳнати хотин- цизларпинг ахлоди учун зарарли, шундай эмасми?— Йўқ, конлардаги каби кўп зарарли эмас. Жумладан, мен бу ерда ёлғиз маънавий мулоҳазаларпи- гина эмас, балки жисмоний ва социал мулоҳазаларни ҳам эътиборга олиб гапираётирман. Қизларнинг социал деградацияси даҳшатли тус олиб, ҳаддан ошиб кетди. Бу қизлар кон ишчиларига эрга текканларида уларнинг эрлари бу деградациядан жуда даттиқ азобланадилар, бу деградация уларни уйдан узоқлаштириб, ичкиликбозликка .итаради» (№ 1736). «Лекин темирсозлик заводларида ишлайдигаи хотин-дизлар тўғрисида ҳам шундай дейиш керак эмасми?— Мен ишлаб чиқаришнинг бошқа тармодлари тўғрисида ҳеч нарса дея олмаймап» (№ 1737). «Темирсозлик заводларида ишлайдиган хотин-диз- лар билан конларда ишлайдиган хотин-дизлар ўртасида қандай фард бор?— Мен бу масала билан шуғулланганим йўқ» (№ 1740). «Шу икки категория ўртасидаги фардпи белгилаб бера олмайсизми?— Мен бу тўғрида тўла ишонч билан ҳеч нарса айта олмайман, лекин мен уйма-уй ториб, ўз округимиз- даги шармандали аҳвол билан танишдим» (№ 1741). «Сизда, хотин-қизларни хўрликка соладиган иш ҳамма ерда йўқ дилинсин, деган зўр истак бўлса керак-а?— Ҳа... Болалар ўзларининг энг яхпш ҳисларини фадат она тарбия- сида оладилар» (№ 1750). «Лекин бу нарса хотин-қизларнинг деҳқончилик- даги ишларига ҳам оид-ку?— Деҳқончилик иши йилнинг фадат икки фасли- да бўлади, бизда эса улар йилнинг ҳамма тўрт фаслида ишлайдилар, улар кўпинча кечаю-кундуз ишлайдилар, терлаб-пишиб кетадилар, организмлари заифлашади, соғлидлари ёмонлашади» (№ 1753). «Сиз бу масалани» (хотин- дизлар меҳнати масаласини) «умуман ўрганиш билан пгуғулланмаганмисиз?— Мен ўз атрофимни кузатдим ва айтишим мумкинки, хотин-қизларнинг кўмир копларидаги ишидек оғир меҳнатни ҳеч қаерда кўрмадим. Бу — эркаклар меҳпатидир, шунда ҳам, бадувват эркаклар меҳнатидир». «Уз савиясини кў- тариб, одам бўлмодчи бўлган энг яхши кон ишчилари ўз хотинларидан ҳеч қандай мадад олмайдилар, аксинча, уларни деб тубанлашиб кетадилар».


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
487
ва ҳоказоларга нима учун «ачинаётганликларининг» сири очилиб қолди.
«Конларнинг эгаси бош пазоратчи вазифасини машҳур жентльменларга тошпиради; жентльменлар хўжайинларнинг мақтовига сазовор бўлиш учун, ҳамма нарсани мумкин дадар кўпроқ тежашга интиладилар, шундай қилиб ишчи дизлар кунига 1 шиллингдан 1 шиллингу 6 пенсгача ҳақ оладилар, ҳолбуки худди шундай иш учуп эркакларга 2 шиллинг 6 пенс тўлашга тўғри келар эди» (№ 1816).
4) Мурдаларни кўздан кечирадиган маслаҳатчилар.
«Сизнинг округларингизда, бахтсизлик ҳодисалари рўй берганда, coroner’s inquests [мурдаларни кўздан кечирадиган маслаҳатчиларнинг текши- ришлари] масаласида ишчилар суд практикасидан розимиларг— Йўқ, улар рози эмаслар» (№ 360). «Нима сабабдан рози эмаслар?— Айниқса шу сабаб- данки, коп ишидан мутлақо хабарсиз бўлган кишиларни маслаҳатчи қилиб тайинлайдилар. Ишчиларни бу ишга фақат гувоҳ таридасидагина жалб қи- ладилар. Умумап бу ишга атрофдаги дўкондорлар жалб қилинадиларки, улар ўз харидорларииинг, кон эгаларипинг таъсири остида бўлиб, ҳатто гувоҳ- ларнинг техникага оид ибораларини ҳам тушунмайдилар. Биз маслаҳатчи- ларнинг бир қисми кон ишчиларидан бўлишини талаб қиламиз. Одатда чиқарилган ҳукмлар гувоҳларнипг айтган гапларига зид бўлади» (№ 361, 364, 366, 368, 371, 375). «Маслаҳатчилар холис бўлишлари лозим эмасми?— Ҳа, лозим». «Ишчилар холис бўладиларми?— Менингча, уларнинг холис бўл- масликларига ҳеч қандай асос йўқ. Улар ишни биладилар». «Лекин улар ишчилариинг манфаатини кўзлаб адолатсиз ҳукм чиқаришга ҳаракат қил- майдиларми?— Йўқ, меп бундай бўлади деб ўйламайман».
5) Ўлчов, тош-тарозу ва ҳоказолардаги нотўғрилик. Ишчилар икки ҳафтада бир марта ҳақ тўлаш ўрнига ҳафтада бир марта ҳақ тўлашни, кўмирни челаклаб эмас, балки тортиб ўлчашни, нотўғри тарози ишлатилишига қарши ҳимоя ва ҳоказоларни талаб қилади- лар (№ 1071).
«Агар челакнинг ҳажмини катталаштириш йўли билан ишчини алдамоқ- чп бўлган бўлсалар, ишчи 14 кун илгари огоҳлантириб. шахтани ташлаб кетиши мумкин-ку?— Лекин ишчи бошқа жойга ишга кирса, у ерда ҳам худди шу аҳволга йўлиқади» (№ 1071). «Лекин, шундай бўлса ҳам, у адо- латсизлик содир бўлган жойни ташлаб кетиши мумкин-ку?— Ҳамма жойда аҳвол бир хил» (№ 1072). «Лекин ишчи истаган вақтда, 14 куп илгари огох- лаптириб, ўз ўрнини қолдириб кета оладими?— Ҳа, кета олади». Иш тамом вассалом!
6) 	Кон инспекцияси. Ишчиларнинг чекадиган жафолари газ портлаган пайтда рўй берадиган бахтсизлик ҳодисаларидангина иборат эмас.
«Бизга кумир копларида вентиляциянинг ёмонлигидан ҳам шунча кўц шикоят қилишга тўғри келади, вентиляциянинг ёмонлиги сабабли ишчилар кумпр конларида зўрға нафас оладилар; бунинг патижасида улар бутун ипт мЛИ™ЛарИНИ Йў^0тиб ^Ўядилар. Масалан, коннинғ ҳозирги вақтда худди йўлик^б бпТх *Исм.Да Ҳавонинг бузудлиғи туфайли кўп ишчил!рД каса^а умуХ етавл^ етиб Конга кирадиган асосий йўлларда ҳаво


488 ТЎРТИНЧИ БУЛИМ,— НИСБИЙ ЦУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ КИЛИНИШИ
дилар ва у «тамғали» киши бўлиб қолади ва ҳеч қаердан иш тополмайди. Кон инспекцпяси тўғрисидаги 1860 йилги қонун дуруд қоғоздир. Ииспектор- лар — улар жуда оз,— эҳтимол етти йилда бир марта расман келиб кетади- лар. Бизнинг инспекторимиз ишга сира ҳам ярамайдиган етмиш ёшли чол бўлиб, унга 130 дан кўпроқ тошкўмир кони бириктириб қўйилган. Бизга инспекторлар кўп талаб қилипиши билан бирга кичик инспекторлар ҳам ло- зим бўлади» (№ 234 ва ундан кейингилар). «Упдай бўлса, ҳукумат шундай инспекторлар армиясини тутиб туриши, бу инспекторлар, ишчилар ҳеч пар- са демаса ҳам, сизга керакли нарсаларнинг ҳаммасини ўзлари дила бериш- лари керак эканда?— Бу мумкин эмас, улар хабар олиш учун конларнинг ўзига боришлари керак» (№ 280, 277), «Бунинг натижасида вентиляция ва ҳоказолар учун бўлган масъулият (!) кон эгалари устидап олиниб, ҳукумат амалдорлари устига тушар эди, деб ўйламайсизми?— Асло ўйламайман; улариинг иши мавжуд қонунларга риоя цилишга мажбур қилишдан ибо- ратдир» (№ 285). «Кичик инспекторлар тўғрисида гапирганингизда, сиз ҳо- зирги ипспекторларга нисбатан кам маош оладиган ва уларга нисбатан пастроқ даражада бўлган кишиларни назарда тутмайсизми?— Агар сиз ях- широқ кишиларни берсангиз, мен уларнинг пасайишини сира истамайман» (№ 294). «Сиз инспекторларнинг сони кўп бўлишини истайсизми ёки инспек- торларга нисбатан пастроқ даражадаги кишиларии истайсизми?— Бизга ўз- лари конларда юрадиган ва ўз жонини аямайдиган кишилар керак» (№ 295). «Агар сизнинг пастроқ даражадаги инспекторлар ҳадидаги тилагингиз амал- га ошса, уларнинг ишни унчалик яхши билмасликлари ва шу кабилар хавф туғдирмайдими?— Йўд, ҳукуматнинг вазифаси мувофиқ кишиларни тайпн- лашдир».
Бу тариқа тергов қилиш усули, ниҳоят, текшириш комиссияси раисининг ўзига ҳам жуда бемаъни бўлиб кўринди.
«Сиз»,— деб аралашди гапга у,— «конларни ўзлари айланиб кўрадиган ва бу тўғрида инспекторга хабар қиладиган тажрибакор кишиларни истай- сизки, апа шупда инспектор ўзининг кўпроқ билимидан фойдаланиши мум- кин» (№ 298, 299). «Бу ҳамма эски конларда вентиляция қуриш учун кўп чиқим қилиш керак бўлмайдими?— Ҳа, эҳтимол, чиқим кўпаяр, лекин киши- ларнинг ҳаёти сақланиб қолади» (№ 531).
Кўмир цазувчилардан биттаси 1860 йилги цонуннинг 17-мод- дасига қарши норозилик билдиради:
«Ҳозирги вақтда, агар кон инспектори коннинг бирор қисмини ишга нолойиқ аҳволда деб топса, у бу тўғрида кон эгасига ва ички ишлар ми- пистрига хабар қилмоғи лозим. Шундан кейин кон эгасига ўйлаб кўриш учун 20 кун муддат берилади; шу 20 кун ўтгандан кейин у ҳар цандай ўзгар- тишдан бош тортиши мумкин. Агар у ҳақиқатан ҳам бош тортса, бу тўғрида ички ишлар министрига хат ёзмоғи ва кон инженерларидан 5 кишини кўр- сатмоғи лозим, булардан министр ҳакамлар судини тайинламоғи лозим. Биз айтамизки, бундай ҳолда кон эгаси ҳақиқатда ўз ишини кўриш учун ўзи судьялар тайинлайди» (№ 581).
Тергов қилаёттан ва ўзи кон эгаси бўлган буржуа:


XIII БОБ.— МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
489
ўйламайсизми?— Мен бу кишиларнинг шахсий характери тўғрисидаги са- волларга жавоб беришни истамайман. Мен аминманки, кўп ҳолларда улар ғаразгўйлик билан иш қиладилар, бинобарин, кишининг хаёт-мамот маса- ласи ҳал қилинаётгаи жойда уларни бундай ҳуқуқдан маҳрум қилмоқ ке- рак».
Ўша буржуанинг ўзи уялмай-нетмай яна сўрайди:
«Сизнинг фикрингизча, портлашдан кон эгаларининг ўзлари ҳам зарар кўрмайдиларми? »
Ниҳоят:
«Сиз, ишчилар, ҳукуматдан ёрдам сўрамай, ўз манфаатларингизни ўз- ларингиз ҳимоя қила олмайсизларми?— Йўқ» (№ 1042).
Буюк Британияда 1865 йилда 3 217 тошкўмир коии ва 12 инспек- тор бор эди. Йоркширдаги кон эгаларидан бирининг («Times», 1867 йил 26 январь) ҳисобига кўра, инспекторлар ўзларининг бутун вақгларини оладиган соф контора вазифаларини бир чеккага қўй- ганларида ҳам, ҳар бир конга фацат 10 йилда бир марта бора олар эдилар. Кейинги йилларда (айниқса 1866 ва 1867 йилларда) ҳало- катларнинг сони ва ҳажми кўпайганлигпга ажабланмаса ҳам бўла- ди (баъзан ҳалокатга учраган ишчиларнинг сони 200—300 га ета- ди). «Эркин» капиталистик ишлаб чиқаришнинг гўзалликлари ана шулардан иборат.
Ҳарҳолда 1872 йилги қонун, унда қандай нуқсонлар бўлишидан қатъи назар, конларда ишлайдиган болаларнинг иш соатларини тартибга соладиган ва бахтсизлик ҳодисалари деб аталадиган ҳоди- саларнипг жавобгарлигини маълум даражада конларни ишлатувчи- лар ва кон эгалари устига юклайдиган биринчи қонундир.
Деҳқончиликда болалар, ўсмирлар ва хотин-қизлар меҳнат ша- роитларини текшириш учун 1867 йилда тайинланган қирол комис- сияси бир неча жуда муҳим ҳисоботлар босиб чиқарди. Фабрика қонуилари принципларипи, бирмупча модификация қилинган фор- мада бўлса ҳам, деҳқончиликда татбиқ қилишга бир неча бор ури- ниб кўрилган, лекин бу уринишларнинг ҳаммаси ҳам бутунлай муваффақиятсиз чиққан эди. Лекин мен бу ерда бир иарсани: маз- кур прииципларни ҳамма соҳаларга татбиқ этиш учуи зўр инти- лиш борлигини қайд қилиб ўтишим керак.


490 ТЎРТИНЧИ Б^ЛИМ. — НИСБИЙ ДЭДШМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ётган барча эски ва ўткинчи формаларни бузиб ташлайди ва уларпи капиталнинг очиқ, яширилмаган ҳукмронлиги билан алмаштиради. Шундай қилиб, у тўғридан-тўғри ана шу ҳукмронликка қарши олиб бориладиган курашга ҳам умумий кураш характерини беради. У айрим-айрим устахоналарни бир хилда бўлишга, мунтазам ишлашга, тартибли бўлишга ва тежаб-тергаб ишлашга мажбур қилиб, иш ку- нининг чеклаб қўйилиши ва тартибга солиниши натижасида тех- никага берилган қудратли бир туртки туфайли, бутун капиталистик ишлаб чиқаришнинг анархия ва ҳалокатларини орттиради, меҳнат интенсивлигини оширади ва машина билан ишчи ўртасидаги коику- ренцияни кучайтиради. У майда корхона ва касана иш соҳалариии йўқ қилшп билан бирга, «ортиқча» ишчиларнинг охирги бошпана- ларини ва, демак, бутун ижтимоий мехаиизмнинг шу дамгача мав- жуд бўлган қуриқловчи клапанларини ҳам йўқ қилиб ташлайди. Фабрика қонунларининг ҳамма соҳаларга татбиқ қилиниши, ишлаб чицариш процессининг моддий шарт-шароитларини ва ижтимоий комбинациясини етиштириш билан бирга, унинг капиталистик фор- масииинг зиддият ва антагонизмларини ва, демак, айни бир вақтда янги жамиятнинг пайдо бўлиш элементларини ва эски жамиятиинг тўнтарилиш моментларини ҳам етиштиради 322).
322) Лекин кооператив фабрикалар ва кооператив дўконларнинг отаси Роберт Оуэн, юқорида кўрсатиб ўтилганидек, ўз издошларининг ўзгаришнинг бу якка-ёлғиз эле- ментларининг аҳамияти тўғрисидаги хомхаёлларига асло дўшилган эмас, у ўз таж- рибаларида ҳақйқатда фабрика системасига таянибгина цолмай, балки назарий жиҳатдан ҳам фабрика системасини социал революциянинг бошланиш нудтаси деб эълон қилди. Лейден университетида сиёсий иқтисод профессори бўлган жаноб Виссеринг ўзининг 1860—1862 йилги «Handboek van Praktische Staatshuishoudkunde» номли асарида ҳам худди шунга ўхшаган нарсани ҳис қилгандай, вульгар сиёсий иқтисоднинг барча разиллинларини энг муносиб формада тақдим цилади, йирик саноатга қарши ҳунар- мандлик ишлаб чиқаригпинизўр бериб ёцлаб чикади.
{4-нашрига. «Бир-бирига зид бўлган фабрика цонунларининг амал қилиш доира- сини кенгайтириш тўғрисидаги қонун ва устахоналарда болалар, ўсмирлар ва хотин- қизларнинг меҳнати тўғрисидаги қонун каби қонунлар воситаси билан инглиз қо- нунчилиги томонидан яратилган «янги юридик ҳийла-найранглар» (264-бет) (ушбу томнинг 309-бети], ниҳоят, сира чидаб бўлмайдиган нарсага айланди ва шунинг учун 1878 йилги фабрика ва устахоналарда меҳнат тўғрисидаги 1878 йилги қонунда бу соҳага оид бутун қонунлар кодификация қилинди. Албатта, Англиянинг ҳали ҳам ўз кучида қолаётган бу саноат кодексини бу ерда батафсил танқид қилиб бўл- майди. Қуйидаги мулоҳаза билан чекланамиз. Цонун жорий дилинади: 1) Тўқима- чилик фабрикаларига. Бу ерда ҳамма нарса эскича қолади: 10 ёшдан катта болалар учун рухсат этилган иш вақти кунига 5‘/2 соатдан ёки 6 соатдан иборат, лекин бу ҳолда шанба куни бўш бўлади; ўсмирлар ва хотин-қизлар учун — 5 кун 10 соатдан, шапба куни кўп деганда 6У2 соат. — 2) Тўцимачилик соҳасига оид бўлмаган фабри- каларга. Буларга оид низомлар № 1 да кўрсатилган низомларга илгаригидан кўра кўпроқ ядинлаштирилгандир, лекин ҳали ҳам капиталистлар учун баъзи бир қулай истиснолар садланиб қолади, булар маълум ҳолларда ички ишлар министрининг махсус рухсати билан янада кенгайтирилиши мумкин. — 3) Тахминан илгариги қо- нундаги каби таърифланадиган устахоналарга; буларда болалар, ўсмирлар ва хотин- қизлар ишлаётганлигидан, устахоналар тўқимачилик соҳасида бошда соҳалардаги фабрикаларга тенглаштирилган деса бўлади, лекин тафсилоти яиа бўшаштирилган- дпр,— 4) Болалар ва ўсмирлар ишламайдиган, факат 18 ёшдан катта бўлган ҳар иккала жинсдаги кишилар ишлайдиган устахоналарга; бу тоифа учун тафсилоти яна кўпроқ бўшаштирилган. — 5) фадат оила аъзолари ўз квартираларида ишлайдиган хонаки устахоналарга; бу ерда яна ҳам эластикроқ доидалар амал цилади ва, бундан таш- цари, шундай чек дўйилганки, министрликдан ва суддан махсус ижозат бўлмаса, инспектор айии вадтда турар-жой бўлиб ҳам хизмат қиладиган устахона биноларига кира олмайди; ниҳоят, оилада похол буюмлар тўдиш, тўр тўциш, дўлдоп тўцишга тўла эркинлик берилади. Бу дойун, ундаги ҳамма камчиликлардан датъи назар. Швейцария федерациясининг 1877 йил 23 мартдаги фабрика донуни билан бир қа- торда ҳали ҳам бу соҳада энг яхши донун бўлиб долмодда. Бу қонунни ҳозиргина айтиб утилган Швейцария федерациясининг қонуни билан таддослаш шу жиҳатдан


XIII БОБ.—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
491
10. ЙИРИК САНОАТ ВА ДЕҲҚОНЧИЛИК
Деҳқопчиликда ва деҳқончилик ишлаб чиқариши вакилларининг ижтимоий муносабатларида йирик саиоат томонидан вужудга кел- тириладиган революция фақат кейинроқ ёритилиши мумкин. Бу ер- да, бироз олғароқ кетиб, бу революциянинг баъзи бир натижалари- ни кўрсатиб ўтиш кифоя қилади. Деҳқончиликда машиналардан фойдаланиш кўпинча унинг фабрика ишчисига келтирадиган зарар- ли жисмоний оқибатлардан холи бўлса ҳам 323\ лекин у бу ерда яна интенсивроқ таъсир кўрсатади ва, ҳеч қандай қаршиликка учра- масдан, ишчиларнинг «ортиқча» ишчиларга айланишига сабабчи бўладики, буни биз қуйировда муфассалроқ кўрсатиб ўтамиз. Маса- лан, Кембридж ва Суффолк графликларидаги экинзорлар майдони кейинги йигирма йил ичида ниҳоятда кўпайди, ҳолбуки қишлоқ аҳолиси ана шу давр ичида нисбий жиҳатдангина эмас, балки абсолют жиҳатдан ҳам камайди. Шимолий Америка Қўшма Штат- ларида қишлоқ хўжалик машиналари ҳозирча фақат потенциал ишчиларнинггина ўрнини босмоқда, яъни бу машиналар ишлаб чи- қарувчига кўпроқ майдонга экин экишга имкон берадилар-у, лекин ишлаб турган ишчиларни ишдан ҳайдамайдилар. Англия билан Уэльсда қишлоқ хўжалик машипалари ишлаб чиқаришда иштирок этаётган кишиларнинг сони 1861 йилда 1 034 киши бўлгани ҳолда, буғ машиналарида ва иш машиналарида банд бўлган қишлоқ хў- жалик ишчиларининг сони атиги 1 205 киши эди.
Деҳқончилик соҳасида йирик саноат шундай бир маъиода энг зўр революцион таъсир кўрсатадики, у эски жамиятнинг таянчи бўлган «деҳқон»пи йўқ қилиб, уиинг ўрнига ёлланма ишчини ^ўя- ди. Шундай қилиб, социал тўнтариш қилиш эҳтиёжи ва социал царама-царшиликлар ^ишлоқда ҳам шаҳардаги билан бир хилда бўлади. Ишни энг эски ва норациопал усулда олиб бориш ўрнини фандан технология соҳасида онгли фойдаланиш олади. Капиталистик ишлаб чицариш усули деҳқончилик билан саноатпинг ёш-ривожлан- маган формаларини бирга қўшган дастлабки оилавий иттифоқнинг бузилишини охирига етказади. Лекин бу усул айни замопда янги, юксак синтезнинг — деҳқончилик билан саноатнинг уларнинг қа- рама-қарши ривожланган формалари асосига қурилган иттифоқи- нииг моддий шарт-шароитларини яратиб беради. Капиталистик ишлаб чиқариш шаҳар аҳолисини йирик марказларга тўплаб, унипг салмоғипи тобора ошириб бориши билан бирга, бир томондан, жа- миятии олға қараб ҳаракат қилдирадиган тарихий кучни тўплайди,  *
алоҳида аҳамиятга эгаки, бу таққослаш цопун чиқаришдаги икки методнинг — онда- сонда аралашиб турадиган инглиз, «тарихий» методининг ва француз революцияси анъаналари асосига қурилган, кўпроқ умумлаштирадиган континентал методнинг афзалликларини ва камчиликларини жуда яқцол кўрсатиб беради. Афсуски, инглиз кодекси устахоналарда жорий қилиниши жиҳатидан, инспекторларнинг етишмаслиги туфайли, ҳали ҳам қуруд ran бўлиб долмодда. Ф. Э.}
*28) Инглиз деҳцончилигида ишлатиладиган машиналар докторнинг мана 6v агапипя муфассал баён қилинган; Dr. W. Hamm. «Die Landwirtschaftlichen Geratlie und Maschinpn Englands», 2. Aufl., 1856. Жаноб Гамм инглиз деҳқончилигининг ривожланиши тУғпигипяги уз очеркида жаноб Леонс де Лавернга сира танцидий ёндашмай эргашапи U- Албатта, бу асар ҳозир эскириб цолди, Ф.Э.} ’ 1 нашрига.


492 ТЎРТИНЧИ БЎЛИМ.—НИСБИЙ ДУШИМЧА ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ЦИЛИНИШИ
иккинчи томондан эса, одам билан ер ўртасидаги модда алмашину- вига, яъни тупроқнинг киши томонидан овқат ва кийим-кечак шак- лида фойдаланилган таркибий қисмларини тупроқда қайтаришга тўсқинлик қилади, яъни тупроқнинг доимий ҳосилдорлигининг абадий табиий шароитини бузади. Шу билан у айни вақтда шаҳар иш- чиларининг жисмоний соғлиғини ва қишлоқ ишчиларининг маъна- вий ҳаётини бузади 324). Лекин капиталистик ишлаб чиқариш бу моддалар алмашинувининг бутунлай стихия йўли билан таркиб топ- ган шароитларини бузиб, айни замонда, уни систематик суратда, ижтимоий ишлаб чиқаришни тартибга солувчи қонун сифатида ва кишининг тўла-тўкис камол топишига мувофиқ келадиган формада тиклаб боришга мажбур қилади. Мануфактурадаги каби, деҳцон- чиликда ҳам ишлаб чиқариш процессининг капиталистик асосда ўзгариши айни вақтда ишлаб чиқарувчилар учун азоб-уцубат манбаидир, меҳнат воситаси — ишчини қулликка тушириш, эксплуа- тация қилиш ва пауперлаштириш воситасидир, меҳнат процесслари- ни ижтимоий тарзда комбинациялаш — ишчининг индивидуал ҳаёт фаолиятини, озодлигини ва мустақиллигини ташкилий тарзда бў- ғишдир. Қишлоқ ишчиларининг бир-биридан узовда тар^алиб ке- тиши уларнинг қаршилик кўрсатиш кучиии синдиргани бир ҳолда, шаҳар ишчиларининг концентрациялашуви бу кучни оширади. Ҳо- зирги замон шаҳар саноатида бўлгани каби, ҳозирги деҳқончиликда ҳам меҳнатнинг унумдорлик кучииинг ортиши ва унинг серҳара- катлиги иш кучининг ўзининг ҳолдан тойиши ва хароб бўлиши эва- зига ҳосил қилинади. Бундан ташқари, капиталистик деҳқончилик- нинг ҳар цандай прогресси ишчини талаш маҳоратидаги прогрессги- на бўлиб қолмай, тупроқни талаш маҳоратидаги ҳам прогрессдир, айни муддатга тупроқиинг ҳосилдорлигини оширишдаги ҳар қандай прогресс айни вацтда шу ҳосилдорлик доимий мапбаларининг еми- рилишидаги прогрессдир. Масалан, Шимолий Америка Цўшма Штат- лари каби машҳур бир мамлакат ўз таравдиётининг яширин базиси сифатида йирик саноатга нақадар кўп таянса, бу емирилиш процесси шу қадар тез бўлади 325). Бинобарин, капиталистик ишлаб чиқариш 324) «Сиз халцни иккита душман лагерга: цўпол цишлодиларга ва нозик митти- ларга бўласиз. Э парвардигор! Деҳқончилик ва савдо манфаатларидаги фарқца қа- раб иккига бўлинадиган миллат ўзини, бу мудҳиш ва ғайритабиий бўлинишга қарши бўлгани учун эмас, балки худди шу бўлиниш туфайли соғлом деб ҳисоблайди ва ҳатто ўзини маърифатли ва маданиятли деб ҳам атайди» (David Urquhart, цитата келтирилаётган асар, 119-бет). Бу сўзлар ҳозирги ҳаётни муҳокама қила оладиган ва доралай оладиган, лекин тушуниб етолмайдиган танқиднинг ҳам кучини, ҳам заифлигини кўрсатади.
8«Б) Солиштириб кўрилсин: Liebig- «Die Chemie In lhrer Anwcndung auf Agrikultur und Physiologic». 7. Aufl., 1862, айниқса биринчи томидаги «Деҳқончиликнинг табиий цонун- ларига кириш». Табииёт илми нуцтаи назаридан ҳозирги замон деҳқончилигининг салбий томонини аниқлаш Либихнинг ўлмас хизматларидан биридир. Унинг деҳқончилик тарихига тўхталиб ўтган финрларида гарчи цўпол хатолар бўлса ҳам, ҳарҳолда бу финрлар баъзи бир масалаларни ёритиб беради. фақат шу нарсага афсусланиш мумкинки, у таванкал қилиб, қуйидаги финрларни айтишга журъат қилади: «Тупроқни майдалаш ва ерни тез- тез ҳайдаш ернинг серғовак зарралари ичида ҳавонинг алмашинувини кучайтиради, заррача- ларнинг ҳаво тегиб таъсир нўрсатадиган сатҳини кенгайтиради ва янгилайди; ленин шу нарсани осонгина англаб олиш мумкинки, ҳосилнинг кўпайиши ерга сарф дилинган меҳнатга мутаносиб бўла олмайди, аксинча, ҳосил жуда оз нисбатда ортади». «Бу қонун»,— деб цўшади Либих,—«биринчи марта Ж. Ст. Милль томонидан унинг «Principles of Political Economy», v. I, p. 17 да цуйидагича ифода қилинган: «Ерд ан олинадиган ҳосил caeteris


XIII БОБ,—МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ
493
ижтимоий ишлаб чиқариш процессининг техникасини ва комбина- циясини фақат шундай йўл билан ривожлантирадики, у айни ўша вақтда ҳар цандай бойлик манбаларини: ерни ҳам, ишчини ҳам хароб қилади.
paribus [бошқа шароитлар бир хилда бўлганида] ишлаётган ишчилар сонининг кўпайишига нисбатан камайиб борувчи нисбатда кўпаяди» (жаноб Милль ҳатто Рикардо мактабининг ҳаммага маълум қонунини хам бу ерда нотўрри ифодалаб такрорлайди, чунни «the decrease of the labourers employed» [«ишлаётган ишчилар сонининг камайиши»] Англияда доимо деҳ- қончиликнинг прогресси билан бирга борган эди, шунинг учун ҳам, Англия учун ва Анг- лиянинг ўзида ихтиро қилинган қонун, ҳеч бўлмаганда, Англияда сира татбиқ цилиб бўл- майдиган қонун бўлиб чиқар эди)- «бу—деҳқончиликнинг универсал қонунидир», Бунга ҳайрон қолса арзийди, чунки бу қонунга асос бўлган сабаб Миллга маълум бўлмай қол- ган» (Liebig, цитата нелтирилаётган асар, I том, 143- бет, изоҳ). Либихнинг «меҳнат» сўзи- ни сиёсий иқтисоддан бошқача бир нарса деб тушуниб, уни нотўғри тал^ин қилгани тўр- рисида гапирмаганда ҳам, ҳарҳолда шу нарсага «ҳайрон қолса арзийдики», Либих жаноб Ж. Ст. Миллни шундай бир назариянинг дастлабки хабарчиси қилиб цўядини, бу назария- ни Жемс Андерсон биринчи марта А. Смит даврида эълон нилган ва ундан кейин XIX асрнинг бошларигача ҳар хил асарларида такрорлаган эди; умуман плагиатга моҳир бўл- ган Мальтус бу назарияни 1815 йилда ўэинини қилиб олди (унинг нуфус назарияси бош- дан-оёц виждонсизлик билан қилинган плагиатдир); бу наэарияни Уэст ўша вадтдаёқ Андерсондан мустақил равишда ривожлантирди, уни 1817 йилда Рикардо қиймат тўғриси- даги умумий назария билан боғлади, қиймат тўғрисидаги бу умумий назария ўша вақтдан бошлаб Рикардо номи билан бутун дунёни айланиб чицди; бу умумий назария 1820 йилда Жемс Милль (Ж. Ст. Миллнииг отаси) томонидан вульгарлаштирилди ва, ниҳоят, сийқаси чиққан мактаб ақидаси сифатида жаноб Ж. Ст. Милль томонидан такрорланди. Шубҳасиз- ки, Ж. Ст. Милль ҳарҳолда «ҳайрон қолишга арзийдиган» обрўга нуқул ана шундай qul pro quo орқасида эришди деса бўлаци.


494 ]
БЕШИНЧИ БЎЛИМ
АБСОЛЮТ ВА НИСБИИ ҚУШИМЧА ҚИИМАТНИНГ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
ЎН ТЎРТИНЧИ БОБ
АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ
Юқорида (бешинчи бобга қаралсин) меҳнат процесси абстракт тарзда, унинг тарихий формаларидан цатъи назар, киши билан табиат ўртасидаги бир процесс сифатида текшириб чиқилган эди. Биз унда мана бундай деган эдик: «Агар бутун процессга шу процессдан келиб чиққан натижа — маҳсулот — нуқтаи на- заридан цараладиган бўлса, меҳнат воситаси ҳам, меҳнат предмети ҳам, ҳар иккиси, ишлаб чиқариш воситалари сифатида, меҳнатнинг ўзи эса — унумдор меҳнат сифатида рўёбга чиқади». 7-изоҳда, бун- га қўшимча қилиб, бундай дейилган эди: «Унумдор меҳнатга оддий меҳнат процесси нуқтаи назаридан берилган бу таъриф капиталис- тик ишлаб чиқариш процесси учун мутлақо кифоя қилмайди». Бу ерда ана шу масала яна текширилиши керак.


XIV БОБ.— АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ
495
меҳнат ва унинг ифодачиси бўлган унумдор юмушчи тушунчасинп муцаррар равишда кенгайтиради. Энди унумли ишламоқ учун ўз кўлларини бевосита ишга солишга зарурат йўқ; жами юмушчининг бир органи бўлиш, унинг қисмий функцияларидан бирини бажариш кифоядир. Унумдор меҳнатнинг юқорида берилган ва моддий ишлаб чиқариш табиатининг ўзидан чиқарилган дастлабки таърифи бир бутун деб қараладиган жами юмушчига татбиқан ҳамиша ўз аҳа- миятини сақлаб қолади. Лекин бу таъриф жами юмушчининг айрим ҳолда олинган ҳар бир аъзосига энди тўғри келмайди.
Бироқ, иккинчи томондан, уиумдор меҳнат тушунчаси тораяди. Капиталистик ишлаб чицариш фақат товар ишлаб чиқаришгина эмас, ўз моҳиятига кўра у қўшгмча қиймат ҳосил қилишдир. Ишчи ўзи учун эмас, балки капитал учун ишлаб чиқаради. Шунинг учун шпчининг умуман ишлаб чиқаришп кифоя қилмайди. У қўшимча қиймат ҳосил қилиши лозим. Фақат капиталист учун қўшимча қий- мат ҳосил цилган ёки капиталнинг ўзииинг ўсишига хизмат қилгап ишчигина унумдор ишчидир. Масалан,— агар моддий ишлаб чиқа- риш доирасига кирмайдиган соҳадан мисол келтириш мумкин бўл- са,— мактаб ўқитувчиси болаларнинг миясини ишлатиш билан чек- лапмай, мактаб эгасини бойитиш учун ишлаб ўзини ҳолдан тойдирган тавдирдагинаунумдор ишчи бўлади. Мактаб эгасиўзкапи- талини ўқитув фабрикасига соладими, ёки колбаса фабрикасига соладими, бу билан аҳвол сира ўзгармайди. Шунинг учун уиумдор ишчи тушунчаси фаолият билан унинг фойдали эффекти ўртасп- даги, ишчи билаи унинг меҳнат маҳсулоти ўртасидаги муносабатни ўз ичига олибгина қолмасдан, балки ишчини капитални кўпайтп- ришнинг бевосита цуролига айлантирувчи ўзига хос ижтимоий, тарихан вужудга келган ишлаб чиқариш муносабатини ҳам ўз ичи- га олади. Демак, унумдор ишчи бўлиш асло бахт эмас, балки муси- батдир. Бу асарнинг назария тарихи баён қилиб берилган тўртинчи китобида қўшимча қиймат ҳосил қилиш унумдор ишчининг ҳал қилувчи белгиси эканлигини классик сиёсий иқтисод азалдан пай- цаганлиги батафсилроқ кўрсатиб берилади. Шу сабабли классик сиёсий иқгисоднинг қўшимча қиймат табиатига қарашлари ўзгар- ганлиги учун унинг унумдор ишчи ҳақидаги таърифи ҳам ўзгара- ди. Масалан, физиократларнинг айтишича, фақат деҳқопчилик меҳ- натигина унумдор меҳнатдир, чунки фақат угина цўшимча қиймат беради. Физиократлар, қўшимча қиймат фақат ер рентаси фор- масидагина мавжуддир, деб биладилар.


496 БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Қ. ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
га бўлинган бўлади. Қўшимча меҳнатни узайтириш мақсадида, иш ҳаки эквивалентини қисқароц вақт ичида ишлаб чиқаришга имкон берадиган методлар ишлатиш йўли билан зарур меҳнат қисқарти- рилади. Абсолют қўшимча қиймат ҳосил қилиш фақат иш куни- нинг узунлиги билан боғлиқдир; нисбий қўшимча қиймат ҳосил қилиш меҳнатнинг техник процессларини ҳам, ижтимоий гуруҳ- ларни ҳам тубдан революционлаштиради.
Демак, нисбий қўшимча қиймат ҳосил қилиш ўзига хос капи- талистик ишлаб чиқариш усулини назарда тутади; капиталистик ишлаб чиқариш усули меҳнатни капиталга формал равишда бўй- сундириш асосидагина ўзининг методлари, воситалари ва шароит- лари билан бирга стихияли суратда вужудга келади ва тараққий ^илади. Шу билан бирга, меҳнатнинг капиталга формал равишда бўйсуниши ўрнини реал равишда бўйсуниши олади.
Бу ерда оралиқ формаларни [Zwitterformen] оддий кўрсатиб ўтиш кифоя, бу формалар шароитида қўшимча меҳнат энди ишлаб чицарувчидан тўппа-тўғри мажбур қилиш йўли билан сиқиб олин- майди, лекин ишлаб чи^арувчининг капиталга формал равишда бўйсуниши ҳам ҳали бошланган эмас. Бу ерда капитал меҳнат про- цессини ҳали бевосита ўз қўлига олган эмас. Ота-боболардан қол- ган анъанавий усуллар асосида ҳунармандчилик ёки деҳқончилик билан шуғулланувчи мустақил ишлаб чиқарувчилар билан бир цаторда, уларни паразит каби сўриб ётадиган судхўр ёки савдогар, судхўрлик капитали ёки савдо капитали майдонга чиқади. Жамиятда шу эксплуатация формасининг устун бўлиши капиталистик ишлаб чиқариш усулини истисно қилади, лекин, иккинчи томондан, шу эксплуатация формаси капиталистик ишлаб чиқаршп усулига ўтиш босқичи бўлиши мумкинки, ўрта асрларнинг охирида худди шундай бўлган эди. Ниҳоят, ҳозирги замонда уйда ишлаш мисолидан кўри- ниб турибдики, оралиқ формалар баъзи жойларда йирик саноат заминида ҳам такрор вужудга келади, лекин улар тамомила ўзга тус олади.


XIV БОБ,— АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТ
497
миятда ҳукмронлик қилувчи, умумий формаси бўлиб қолади. Нис- бий қўшимча қиймат ҳосил қилишнинг алоҳида методи бўлган бу усул энди, биринчидан, бу вақтга қадар капиталга фақат формал равишда бўйсунган саноат тармоқларини ўз ичига олгани учун, демак, у тобора кўпроқ ёйилиб боргани учун амал қилади. Иккин- чидан, бу усул ёйилган саноат тармоқлари, ишлаб чиқариш метод- лари ўзгарганлиги туфайли, узлуксиз революционлашиб борганп учун амал қилади.
Маълум бир нуқтаи назардан абсолют қўшимча қиймат билан нисбий қўшимча қиймат ўртасидаги фарқ умуман хаёлийдек бўлиб туюлади. Нисбий қўшимча қиймат абсолютдир, чунки у иш кунини ишчининг ўзининг яшаши учун зарур бўлган иш вақтидан ошириб, абсолют суратда узайтиришни назарда тутади. Абсолют қўшимча циймат нисбийдир, чунки у меҳнат унумдорлигини оширишни на- зарда тутадики, унинг ошуви зарур иш вақтини иш кунининг бир кисми билан чеклаб қўйишга имкон беради. Лекин қўшимча қий- мат ҳаракатига эътибор берилса, бу зоҳирий ўхшашлик йўқолади. Модомики капиталистик ишлаб чиқариш усули вужудга келиб, ишлаб чидаришнинг умумий усули бўлиб қолгап экан, ran умуман дўшимча қиймат нормасини ошириш ҳақида борганида, абсолют қўшимча қиймат билан нисбий қўшимча қиймат ўртасидаги фарқ сезилиб туради. Иш кучи учун унинг қийматига мувофиқ ҳақ тў- ланади, деб фараз қилар эканмиз, биз мана бундай альтернативага дуч келиб қоламиз: агар меҳнатнинг унумдорлик кучи ва унинг нормал интепсивлик даражаси мавжуд экан, унда қўшимча қиймат нормасини фақат иш кунини абсолют узайтириш йўли билангина ошириш мумкин; иккинчи томондан, иш кунининг мавжуд чегара- сида қўшимча қиймат нормасини фақат иш куни таркибий цисмла- рининг, яъни зарур меҳнат билан қўшимча меҳнатнинг нисбий миқдорини ўзгартириш йўли билангина ошириш мумкин, бу ҳол ўз навбатида,— иш ҳақи иш кучи цийматидан пастга тушиб кетмасли- ги учун,— меҳнат унумдорлигининг ёки меҳнат интенсивлигининг ўзгаришини назарда тутади.
Агар ишчи ўз ихтиёрида бўлган бутун вақтини ўзи учун ва ўз оиласи учун зарур бўлган тирикчилик воситаларини ишлаб чиқа- ришга сарф қилишга мажбур бўлса эди, у ҳолда унинг учинчи шахслар фойдасига текинга ишлаб беришга вақти қолмас эди, албатта. Шундай қилиб, ҳали меҳнат унумдорлиги маълум бир да- ражага етмаган экан, ишчининг ихтиёрида текинга ишлаб бериш учун ортиқча вақт бўлмайди, унда бундай вақт бўлмас экан қўшим- ча қийматнинг бўлиши мумкин эмас, демак, капиталистлариинг ҳам бўлиши мумкин эмас; лекин бундай шароитда қулдорларпипг ҳам, феодал баронларнинг ҳам, хуллас — ҳеч цандай йирик мулкдорлар синфининг бўлиши мумкин эмас
]) «Капиталистик корхона эгаларининг алоҳида синф сифатида мавжуд бўлиши- нинг ўзи меҳнат унумдорлигига боғлиқдир» (Ramsay, цитата келтирилаётган асар, 206-бет). «Агар ҳар бир кишининг меҳнати фақат унинг озид-овдатини топиш учун-


498 БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Ц. ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Шундай қилиб, цўшимча қийматнипг табиий базиси ҳақида га- пириш мумкин, лекин бу ҳақда, табиатда бир кишининг ўз тирик- чилигини таъмин қилиши учун зарур бўлган меҳнатни ўзи бажар- масдан, уни бошқа бир кишининг зиммасига юклашига халақит берадиган бирон-бир абсолют тўсқинлик йўқ, деган батамом уму- мий бир маънодагина гапириш мумкин. Худди шундай ҳуқуқ билан, масалан: бир киши бошқа бир кишининг гўштини истеъмол қила- диган бўлса, табиатда бунга халақит берадигап абсолют тўсқинлик йў^ — дейиш ҳам мумкин 1а). Лекин табиий суратда вужудга келган ана шу меҳнат унумдорлиги билан мистик тасаввурларни, баъзан қилинганидек, бир-бирига асло боғламаслик керак. Одамлар ўзмеҳ- патлари билан дастлабки ҳайвонлик ҳолатидан чиққанларидан ке- йингина ва, бинобарин, улар меҳнатининг ўзи маълум даражада ижтимоийлашгандан кейин,— фақат шундан кейингина бир киши- пинг қўшимча меҳнати иккинчи кишининг яшаши учун шарт бўла- диган муносабатлар вужудга келади. Маданиятнинг бошланғич босқичларида меҳнатнииг унумдорлик кучлари жуда ҳам кам эди, лекин эҳтиёж ҳам шундай кам эди, бу эҳтиёж уни цондириш. воси- талари биланбирга ва бу воситаларнинг ривожланиши биланбево- сита боғлиқ суратда ўсади. Сўигра, кўрсатиб ўтилган дастлабки босқичларда жамиятнинг биров меҳнати билан яшовчи цисмлари- нинг нисбий миқцори бевосита ишлаб чиқарувчилар оммасига нис- батан жуда кам эди. Меҳнатнинг ижтимоий унумдорлик кучи кўпайган сари бу қисмларнинг абсолют ва нисбий миқдори орта боради2). Аммо, капиталистик муносабатлар узоқ тараққиёт про- цессининг маҳсулидан иборат бўлган иқтисодий заминда вужудга келди. Капиталнинг келиб чиқиши учун унинг ўз асоси бўлган мавжуд меҳнат унумдорлиги табиат тортиғи эмас, балки мингларча асрлар давом этган тарихнинг тортиғидир.
Агар биз ижтимоий ишлаб чиқаришнинг кўпми ёки озми тарақ- қий топишидан эътиборимизни четга тортсак, унда меҳнат унум- дорлиги табиий шароитлар билан боғлиқ бўлиб чиқади. Бу табиий шароитлар тамомила кишипинг ўз табиати, унинг ирқи ва шу син- гарилар ҳамда кишини қуршаб турган табиат бўлиши мумкин. Ташқи табиий шароитлар иқтисодий жиҳатдан икки катта туркум- га бўлинади: бири — тирикчилик воситаларидан иборат табиий бой- ликдир, демак, ернинг ҳосилдорлиги, сувда балиқнинг кўплиги ва ҳоказолардир, иккинчиси — мех.нат воситаларидан иборат табиий бойликдир, булар: мавжуд шаршаралар, кема цатнайдиган дарёлар, ўрмонлар, металлар, кўмир ва ҳоказолардир. Маданиятнинг бош- лапғич босқичларида табиий бойликнинг биринчи хили, мадаиият- гина етарли бўлса эди, унда ҳеч қандай мулк бўлмас эди» (Ravenstone, цитата кел- тирилаётган асар, 14-бет).
'а) Яқинда цилинган ҳисобга кўра, ер юзининг текшириб чиқилган районларида- гииа ҳали кам деганда 4 000 000 та одамхўр яшар экан.
2) «Лмерикадаги ёввойи ҳиндлар орасида маҳсулотнинг деярли ҳаммаси юмуш- чиникидир, маҳсулотнинг 99 проценти меҳнат қилган кишилар ҳиссасига тўғри ке- лади; Англияда эса ишчи ҳиссасига маҳсулотнинг * 2/3 қисми ҳам тўғри келмаса керак» («The Advantages of the East-indla Trade etc.», p. 72, 73).


XIV БОБ,—АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ Қ^ШИМЧА ҚИЙМАТ
499
иинг хийли юқори босқичларида — иккинчи хили ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Масалан, Англияни Ҳиндистонга ёки — антик дунёда — Афина билан Коринфни Қора денгиз бўйидаги мамла- катларга тавдослаб кўринг.
Қондирилиши мутлақ зарур бўлган табиий эҳтиёжларнинг миқ- дори нақадар кам бўлса, ернинг табиий ҳосилдорлиги нақадар кўп бўлса ва иқлим нақадар қулай бўлса, ишлаб чиқарувчи ҳаётининг сақланиши ва такрор ҳосил қилиниши учун зарур бўлган иш вақти шунча кам бўлади. Демак, унинг бош^аларга кетадиган ортиқча меҳнати унинг ўзига кетадиган меҳнатга нисбатан шунча кўп бў- лиши мумкин. Масалан, Диодор ҳам қадимги мисрликлар ҳақида бундай деган эди:
«Уларда ўз болаларини тарбиялашга шунчалик кам меҳиат ва маблағ сарфланишига ақл бовар қилмайди. Улар ўз болалари учун биринчи дуч келган маҳсулотдан оддийгина овқат қилиб берадилар; шуниигдек ейиш учун уларга папируснинг қуйи қисмини ҳам берадилар, уни ўтда пиширпш мумкин; бундан ташқари, уларга ботқоқликдаги ўсимликларнинг томир ва пояларини қисман хом ҳолида, қисман қайнатиб ва довуриб берадилар. Иқлим жуда юмшод бўлганлиги учун, болаларпинг кўпчилиги ялангоёқ ва кийимсиз юраверади. Шу сабабдан, бир болани ўстиришга ота-оналар қил- ган харажат умуман йигирма драхмадан ошмайди. Мисрда аҳолининг кўп бўлишига сабаб ҳам асосан ана шудирки, аҳолининг бундай кўп бўлиши шунча кўп улкан иншоотлар қуришга имкон берган» 3).
Бироқ, ҳақиқатда Қадимги Мисрдаги улкан иншоотлар Миср аҳолисининг кўп бўлишидан кўра, кўпроқ бу аҳолининг кўп қпс- мидан шу ишда фойдаланиш мумкин бўлганлиги натижасида ву- жудга келди. Индивидуал ишчининг зарур иш вақги нақадар кам бўлса, у шу қадар кўп цўшимча меҳнат бера олади; умуман ишчи аҳоли ҳақида ҳам худди шундай дейиш керак: зарур тирикчилик воситаларини ишлаб чицариш учун аҳолининг нақадар кам цисми талаб этилса, унинг бошқа бирон ишда фойдаланиш мумкин бўлган иккинчи қисми шунча кўп бўлади.
Капиталистик ишлаб чиқариш мавжуд экап, унда, бошқа ша- роитлар тенг бўлганида ва иш кунининг узунлиги бир хил бўл- ганида, қўшимча меҳнатнинг миқдори меҳнатнинг табиий шароит- ларига ва айниқса ернинг ҳосилдорлигига қараб ўзгаради. Бироқ бундан, энг ҳосилдор ер капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ривож топиши учун энг қулай шароит экан, деган акс фикр асло келиб чиқмайди. Капиталистик ишлаб чиқариш усули кишининг табиат устидан ҳукмрон бўлишини назарда тутади. Бениҳоя сахпй табиат «кишипи, худди ёш боладек, қўлидан етаклаб юради» 156. Бу табиат кишининг ўз тараққиётини табиий зарурпятга айлантир- майди 4\ Капиталнинг ватани ўсимликларга бой троппк иклим e) Diodor, цитата нелтирилаётган асар, 1-китоб, 80-боб [126- бет].
4) «Биринчи» (табиий бойлик), «хийли қулай ва фойдали бўлганлиги учун... халқни парвосизлинна, некнайишга ва исрофгарчилинна ўргатади, ҳолбуки иккинчиси хушёрлик- нинг, адабиётнинг, санъатнинг ва сиёсатнинг ривожланишига ёрдам беради» («England's Treasure by Foreign Trade. Or the Balance of our Foreign Trade is the Rule of our Treasure». Written by Thomas Mun, oi London, Merchant, and now published for the common


500 БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Қ. ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
зонаси эмас, балки муътадил минтацадир. Ижтимоий меҳнат тақ- симотининг табиий асосини ернинг абсолют ҳосилдорлиги эмас, бал- ки ернинг дифференциялашганлиги, унинг табиий маҳсулотлари- нинг хилма-хиллиги ташкил қилади; киши яшаб турган табиий шароитларнинг алмашиниши туфайли кишининг ўз эҳтиёжлари, қобилиятлари, меҳнат воситалари ва усуллари кўпаяди. Хўжалик манфаатларини кўзлаб табиатнинг бирон-бир кучини ижтимоий контроль остига олиш зарурияти, кишининг қўли билан қурилган йирик-йирик иншоотлар ёрдамида бу кучдан фойдаланиш ёки уни жиловлаш зарурияти саноат тарихида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Миср5), Ломбардия, Голландия ва ҳоказоларда, ёки Ҳиндистон, Эрон ва ҳоказоларда сувнинг тартибга солиниши бунга мисол бўла олади; бу мамлакатларда ерни сунъий каналлар ёрдамида суғориш ўсимликлар учун зарур бўлган сувни етказиб бериш билангина қол- май, балки айни вақтда тоғлардан лойқа билан бирга минерал ўғит ҳам олиб келади. Араблар ҳукмронлик қилган вақтда Испания ва Сицилия хўжалиги равнақ топганлигининг сири ернинг сунъий су- ратда суғорилипш эди * 6>.
Қулай табиий шароитлар қўшимча меҳнат учун ҳамиша фацат имкониятни таъминлаб беради, лекин бу шароитлар ўз-ўзича ҳақи- кий қўшимча меҳнатни, демак, қўшимча қийматни ёки цўшимча маҳсулотни ҳам вужудга келтирмайди. Меҳнатнинг табиий шароит- лари турлича бўлиши шунга олиб келадики, маълум миқдордаги меҳнат турли мамлакатларда турли миқдордаги эҳтиёжларни қоп- диради7\ демак, бу мамлакатларда бошқа шароитлар бир хилда good by his son John Mun. London, 1669, p. 181, 182). <Бирон халц шундай бир парча ерга ташлаб қўййлган бўлса, унда табиатнинг ўзи тирикчилик воситаларини ва овдатни мўл-кўл етиштириб берса, у ернинг иқлими кийим-кечак ҳақида ва ёғингарч иликдан сақланиш ҳақида ғамхўрлин қилишдан деярли бутунлай халос этса, мен бу халқнинг бошига бундан нўра каттароқ бахтсизлик тушишини тасаввур қила олмайман. .. Бунинг тескариси бўлиши ҳам мумкин. Ҳеч бир меҳнат сарф қилинмаган ҳолда мўл-кўл ҳосил берадиган ер ёмон бўл- ганидек, меҳнат сарф қилингандан нейин ҳосил бермайдиган ер ҳам ёмондир» ([#. Forster-} «Ап Enquiry into the Causes of the Present High Price of Provisions». London. 1767. p. 10).
Б) Нил дарёси сувининг кўтарилиши ва пасайиш даврларини ҳисоблаб чиқиш зарурати Мисрда астрономияни ва шу билан бирга деҳқончиликка раҳбарлик цилган коҳинлар тоифасининг ҳукмронлигини вужудга келтирди. «Ҳар йил цуёш тикка кел- ганида Нилнинг суви ортади, буни мисрликлар алоҳида эътибор билан кузатиб турар эдилар... 'Ўзларининг цишлод хўжалик ишларини тартибга солиш мадсадида удар учун йилнинг ана шу даврини белгилаб олиш муҳим эди. Шунинг учун улар йилнинг шу даврининг қайтиб келишини кўрсатувчи аломатни осмондан қидириш- лари лозим эди» (Cuvier- <Discours sur les Evolutions du glabe», £d. Hoefer. Paris, 1863, p. 141),
6) Сув билан таъминлашнинг тартибга солшзиши Х,индистонда бир-бири билан боғлиқ бўлмаган майда ишлаб чиқарувчи организмлар устидан давлат ҳукмронлигини таъмин этган моддий асослардан бири бўлди. Ҳиндистоннинг мусулмон ҳукмдорлари буни ўз ворислари бўлган инглиз ҳукмдорларидан яхширод тушунардилар. Биз 1866 йилда юз бсрган очарчиликнигина эсга солиб ўтамиз, бу очарчилик Бенгалия прези- дснтлигининг Орисс округида миллиондан ортид ҳинднинг ўлимига сабаб бўлди.


XIV БОБ.— АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ ҚЎТПИМЧА ҚИЙМАТ
501
бўлганида, зарур иш вақти турлича бўлади. Бу шароитлар қўшимча меҳнатга фақат табиий чегара сифатидагина таъсир қилади, яъни бошқалар учун килинадиган меҳнат бошланиши мумкин бўлган нуқ- танигина белгилаб беради. Саноат қай даражада илгарилаб кетса, бу табиий чегара ҳам шу даражада орқага сурилади. Ишчи ўзи- нинг яшаши учун меҳнат қилиш ижозатини қўшимча меҳнат эва- зигагина сотиб олаоладиган Ғарбий Европа жамияти орасида осон- лик билан шундай бир иллюзия пайдо бўладики, бунга кўра қў- шимча маҳсулот етказиб бериш киши меҳнатининг туғма хусусияти бўлиб кўринади8\ Лекин, мисол учун, Осиё архипелагининг шар- ций оролларидаги аҳолини олайлик, бу ерларда саго ёввойи ҳолда ўсади.
«Маҳаллий кишилар бу дарахтнинг бир ерини тешиб, мағизининг пиш- ганига ишонч ҳосил қилгандан кейин, дарахтни кесадилар, уни бир неча бўлакка бўлиб, мағизини ковлаб олиб, уни сув билан аралаштирадилар, суви сузилганидан кейин, истеъмол қилишга батамом ярайдигаи саго унини ҳосил қиладилар. Бир дарахтдан одатда 300 дадоқ саго уни чидади, баъзан эса 500 дадоқдан 600 дадоқдача ун бериши мумкин. Шундай қилиб, бизда кишилар ўтип кесиб келиш учун ўрмонга борганларидек, у ердагилар нон кесиб келиш учун ўрмонга борадилар» 9).
Шарқий осиёлик бундай нон кесувчига ўзининг барча эҳтиёжла- рини қондириш учун ҳафтада 12 иш соати керак бўлади, деб фа- раз қилайлик. Қулай табиий шароитлар унга бевосита фақат бир нарса — ортиқча бўш вақт беради. Унинг бу бўш вақгдан ўзига унумли суратда фойдаланиши учун бир қанча тарихий шароитлар зарурдир; унинг бу бўш вақтни қўшимча меҳнат тариқасида бош- каларга сарф қилиши учун у ташқаридан мажбур этилиши керак. Агар у ерда капиталистик ишлаб чиқариш жорий этилган бўлса эди, унда, эҳтимол, бизнипг ана ўша азаматимизга бир иш кунипинг маҳсулотини ўз фойдасига истеъмол қилиш имконига эга бўлмоқ учун ҳафтада олти кун ишлашга тўғри келар эди. Нима учун унинг энди ҳафтада олти куп ишлаётгаиини, ёки нима учун 5 кунлик қў- шимча меҳпат бераётганини қулай табиий шароитлар асло тушун- тириб бермайди. Бундай шароитлар нима учун уиинг зарур иш вацти ҳафтада бир кун билан чеклаб қўйилганлигини тушунтириб беради, холос. Лекин унинг қўшимча маҳсулоти ҳеч бир ҳолда ки- ши меҳнатига табиатан хос бўлган қандайдир сирли хусусиятдан пайдо бўла олган эмас.
Мсҳпатпипг унумдорлик кучлари,— тарихан ривож топгаи иж- тимоий кучлари ҳам, табиатнинг ўзидан келиб чиққан кучлари ҳам,— меҳпат қўшиладиган капиталнинг унумдорлик кучларидек бўлиб кўрипади.
род муҳтож бўлибгина қолмасдан, ер ҳам кўпроқ ишланишга муҳтож бўлади» («An Essay on the Governing Gauses of the Natural Rate of Interest». London, 1760 , p. 59). Бутун бир эпохани тапткил цилган бу аноним асарнинг автори Ж. Массидир. Юм ўзининг процент назариясини шу асардан олган.
8) 	«Ҳар қандай меҳнат бирмунча ортидча маҳсулот бериши керак» (буни ҳам гражданнинг ҳуқуқ ва вазифаларига тааллуқли деб ўилаш керак) (Прудон) 1б7.
®) Ғ. Schouvo- «Die Erde, die Pflanzen und der Mensch», 2. Aufl. Leipzig, 1854» S. 148.


502 БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Ц. ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Рикардо қўшимча қийматнинг келиб чиқиши масаласини ҳеч қачон ўз олдига қўйган эмас. У, цўшимча қийматни капиталистик ишлаб чиқариш усулига хос бўлган ички хусусият деб билади; унинг назарида, бу усул ижтимоий ишлаб чиқаришнинг табиий фор- масидир. Рикардо меҳнатнинг унумдорлиги тўғрисида сўзлар экан, у бунда қўшимча қийматнинг мавжуд бўлиш сабабини қидирмай- ди, балки фақат шу қўшимча қийматнинг мивдорини белгилаб бе- радиган сабабни қидиради. Ҳолбуки, унинг мактаби: фойданинг (яъни қўшимча қийматнинг) вужудга келишининг сабаби меҳнат- нинг унумдорлик кучидадир, деб баралла эълон қилди. Бу нарса, ҳарҳолда, меркантилистларга қараганда прогрессдир; булар, маҳсу- лот баҳосининг шу маҳсулотни ишлаб чиқариш чиқимларидан ор- тиқча қисми айирбошлашдан, маҳсулотларни ўз қийматидан ортиқ- қа сотишдан келади, деган хулоса чиқарадилар. Бироқ Рикардо мактаби ҳам проблемани ҳал қилмади, балки уни фақат четлаб ўтди. Қўшимча қийматнинг қаердан келиб чиқиши каби кескин ма- салани ниҳоятда чуқур текширишнинг жуда хавфли эканлигини бу буржуа экономистларига инстинкт мутлақо тўғри эслатган. Лекин, Рикардодан эллик йил кейин жаноб Жон Стюарт Милль Рикардо- нинг фикрини дастлаб вульгарлаштирганларнинг ярамас ҳийла- найрангларини ёмонроқ бир шаклда такрорлар экан ва шу асосда кибирлик билан ўзиии меркантилистлардан устун қилиб кўрсатар экан, бунисига нима дейсиз?
Милль бундай дейди:
«Фойданипг келиб чиқиш сабаби шундаки, меҳнат ўз харажати учун зарур бўлганидан кўпроқ ишлаб чиқаради».
Бу сўзлар ҳозирча фақат эски гапларнинг такрорланишидир; лекин Милль бунга ўзидан ҳам баъзи бир нарсаларни қўшмоқчи.
«Ёки, бошдача дилиб айтганда, капиталнинг фойда келтириш сабаби шун- даки, озиқ-овқат, кийим-кечак, хом ашё ва меҳнат воситалари уларни ишлаб чиқариш учуп зарур бўлган вақтдан кўра узоқроқ вацтга етади».
Милль бу ерда иш вақтининг узунлиги билан шу иш вақтида яратилган маҳсулотлар умрининг узунлигини аралаштириб юборади. Бу нуқтаи назардан қаралганда, фақат бир кун умр сурадигап маҳсулот чиқарувчи булкачи ўз ихтиёридаги ёлланма ишчилардан ҳеч қачоп йигирма йил ва бундан ҳам кўп умр сурадигап маҳсу- лот чи^арувчи машинасоз олган миқдорда фойда ололмас эди. Ҳар- ҳолда шуниси шубҳасизки, агар қушларнинг уялари фақат шу уяларни ясаб битириш учун кетгап вақтгача турса эди, у вақтда қушларга уясиз туришга тўғри келар эди.
Милль бу асосий ҳақиқатни аниқлагандан кейин, ўзининг мер- кантилистлардан устунлигини аниқлайди:


XIV БОБ.—АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ
503
мамлакатнинг жами фойдаси, айирбошлашнинг бўлиш-бўлмаслигидан қатъи назар, ҳамиша меҳнатнинг унумдорлик кучи билан белгиланади. Агар маш- ғулотлар тақсимоти бўлмаганда эди, сотиб олиш ҳам, сотиш ҳам бўлмас эди, лекин фойда ҳарҳолда бўлар эди».
Шундай қилиб, бу ерда айирбошлаш, сотиб олиш ва сотиш — капиталистик ишлаб чиқаришнинг бу умумий шароитлари,— қан- дайдир бутунлай тасодифий ҳолат деб эълон қилинади; ҳатто иш кучини сотиб олиш ва сотиш бўлмаган тақдирда ҳам фойда бўлаве- рар эмиш!
Сўнгра:
«Агар муайян мамлакатнинг барча ишчилари биргаликда ўз иш ҳақла- ри суммасидан 20% ортиқ ишлаб чиқарсалар унда, товар баҳолари қай даражада бўлишидан қатъи назар, фойда 20% бўлади.
Бу, бир томондан, ғоят даражада боплаб айтилган тавтологиядир, чунки ишчилар ўз капиталистлари учун 20% қўшимча қиймат ҳо- сил қилар эканлар, унда, ўз-ўзидаи маълумки, капиталистларнинг фойдаси билан ишчиларнинг жами иш ҳаци ўртасидаги нисбат 20 : 100 бўлади. Иккинчи томондан, фойда «20% бўлади» деган ran мутлақо нотўғри. Фойда албатта кам бўлади, чунки фойда аванс- лапгаи капиталнинг бутун суммасига нисбатан ҳисобланади. Маса- лан, капиталист 500 фунт стерлинг аванслаган, шу жумладан 400 фунт стерлингини ишлаб чиқариш воситалари формасида, 100 фунт стерлингини иш ҳақи формасида аванслаган бўлсин. Қўшимча циймат нормаси, юқорида тахмин қилинганидек, 20% бўлсин. Бу ҳолда фойда нормаси 20% бўлмайди, балки 20:500, яъни 4% бўлади.
Сўнгра, Миллнинг ижтимоий ишлаб чиқаришнинг турли тари- хий формалари билан қандай муомала цилганини кўрсатадиган ажо- йиб бир намуна келади: «Мен, андак истисно билан, ҳамма ерда ҳукм сурувчи ҳозирги вазиятни, яъпи ишчининг ҳақипи ҳам ўз ичига оладиган дастлабки чиқимларнинг ҳаммаси капиталист томо- нидан киливишини назарда тутаман». Ҳозирга қадар ер юзида фа- қат истисно тариқасида ҳукм сурган муносабатларни ҳамма ерда кўриш — ҳайрон қоларлик кўз хатосидир. Лекии нарироққа ўтай- лик. Милль «бунинг шундай бўлиши учун абсолют зарурат йўқ» * эканлигипи мардона тан олади. Аксинча:
«Агар ишчи бутун иш даврида тирикчилиги учун зарур воситаларга эга бўлса эди, у ўзипплг бутуи иш ҳақинипг тўланишини иш батамом тугагун- га қадар кутиб тура олар эди. Лекип бу ҳолда ишчи маълум даражада капиталпст бўлиб, ўз капиталипи корхонага солган бўлар ва уни юргизпш учуи зарур фондпвпг бир қисмини бериб турган бўлар эди».
* Маркс 1878 йил 28/XI да Н. Ф. Даниельсонга (Н. — онга) ёзган хатида бу абзацни цуйидагича таҳрир қилишни таклиф этади: «Сўнгра, Миллнинг ижтимоий ишлаб чиқаришнинг турли тарихий формалари билан қандай муомала дилганини кўрсатадиган ажойиб бир намуна келади: «Мен», — дейди у,— «андак истисно би- лан, ишчилар билан капиталистлар айрим-айрим синфни ташкил этадиган ҳамма ерда ҳукм сурувчи ҳозирги вазиятни назарда тутаман, яъни мен ишчининг ҳадини Ҳам ўз ичига оладиган дастлабки чидимларнинг ҳаммаси капиталист томонидан Дилинишини назарда тутаман». Милль шунга ишонмодчи бўладики, бунииг шундай бўлиши учун, ҳатто ишчилар билан капиталистлар айрим-айрим синфларни ташкил этадиган иқтисодий системада ҳам, абсолют зарурат йўқ». Ред.


504 БЕШИНЧИ Б^ЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Қ. ^ИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Худди шундай аниқ ҳуқуд билан Милль, ўзига фақат тирикчи- лик воситаларинигина эмас, балки меҳнат воситаларини ҳам қарзга бериб турган ишчи ҳақиқатда ўзи ўзининг ёлланма ишчисидир, деб ҳам айта олар эди. Ёки, америкалик деҳқон ўзи ўзининг қулидир ва унинг оддий қулдан фарқи фақат шуки, у хўжайин учун эмас, балки ўзи учун баршчинани бажаради, дея олар эди.
Милль капиталистик ишлаб чиқариш ҳатто мавжуд бўлмаса ҳам, у ҳарҳолда мавжуд бўлар эди, деб шу қадар явдол исботлаб, сўнгра худди шундай изчиллик билан, капиталистик ишлаб чиқа- риш ҳатто мавжуд бўлган тақдирда ҳам, у мавжуд эмас, деб исбот қилмоқчи бўлади.
«Лекин, ҳатто кейинги ҳолда ҳам» (яъни капиталист ёлланма ишчи- нинг барча тирикчилик воситаларини унга аванслаганда ҳам) «ишчига худ- ди ўша нуқтаи назардан» (яъни капиталист деб) «қараш мумкин. Чунки ишчи ўз меҳнатиии унинг бозор баҳосидан арзонга (!) бериш билан у бу- пинг фардини (?) ўз корхона эгасига аванс қилиб берган бўлади ва ҳока- 30» 9а).
Ҳақиқатда ишчи ҳафтанинг ва ҳоказоларнинг охирида ўз меҳ- натининг бозор баҳосини олиш учун ўзинииг шу меҳнатини капи- талистга бир ҳафтага ва ҳоказо муддатга текинга аванс қилиб бе- ради; Миллнинг фикрича, бу нарса ишчини капиталист қилар эмиш! Ясси ердаги ҳар бир уюм адр бўлиб кўринади; ҳозирги за- мон буржуа тафаккурининг яссилиги ҳаммадан кўра буржуазия- нинг «буюк мутафаккирларининг» мезони билан яхшироқ ўлча- нади.
*а) J' St' Mil1- «Principles of Political Economy». London, 1868, p. 252—253, passim. (Юко- рида нелтирилган сўзлар <Капитал»нииг французча нашридан олинди.—Ф.Э.}


[ 505
ЎН БЕШИНЧИ БОБ
ИШ КУЧИ БАҲОСИНИНГ ВА ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ МИҚДОРИДАГИ ЎЗГАРИШ
Иш кучипипг қиймати ўртача ишчи учуп одатда зарур бўлгап тприкчилик воситаларининг қиймати билап белгилапади, Бу тирик- чилпк воситаларп массаси, уларнипг формалари ўзгариши мумкин бўлишига царамай, айни давр ва айни жамият учуп маълумдир ва шупипг учуи уига доимий миқдор деб қаралиши лозим. Бу мас- сашптг фақат қийматигииа ўзгаради. Иш кучининг қийматини бел- гилашга япа икки фактор киради. Бир томоидаи, иш кучини ри- вожлаитиришга қилинадигап чиқимлар киради, ишлаб чиқариш усули ўзгариши билан бу чиқимлар ҳам ўзгаради, иккинчи томон- дан — эркакларнипг иш кучи билан хотинлариинг иш кучи ўртаси- даги, катта ёшдаги ишчиларпипг иш кучи билап кичик ёшдаги ишчиларпипг иш кучи ўртасидаги табиий фарқлар киради. Бу турлп иш кучларини ишлатиш,— бу ҳам ншлаб чиқариш усулига боғлиқдир,— ишчи оиласини такрор ҳосил қилиш чиқимларида ва катта ёшли эркак ишчинипг қийматида катта фарқ туғдирадп. Ле- кпн бу иккп фактор бупдап кейипги текширишда эътиборга олин- майди 9Ь).
Биз: 1) товарлар ўз қийматларига сотилади; 2) иш кучининг баҳоси баъзап ўз қийматидаи юқори кўтарилади-ю, лекип ҳеч ца- чоп ундан пастга тушмайдп, деб фараз қиламиз.
Шупдай деб фараз қилипганида, иш кучи баҳосипипг ва қў- шпмча қийматпинг нисбий миқдорлари уч ҳолат билан: 1) иш ку- пининг узунлиги билан, ёкп меҳпатнипг экстепсив миқдори билан; 2) меҳпатпипг нормал иптепсивлиги билап, ёки упипг пптенсив миқдори билан,— маълум вақт ичида муайяп миқдорда меҳнат сарф қилипишп билап; 3) нпҳоят, меҳпатпипг уиумдорлик кучи билап,— ишлаб чиқариш шароитларипипг ривожланиш даражасига 281-бетда [шу томнипг 314—316-бетларида] ғўРнлган ҳсл ҳам бу ерда, албатта, ҳисобга олинмагьн. {3- нашрига и. ох>
33—516


506 БЕШИНЧИ БУЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Қ. ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
цараб, айни бир миқдордаги меҳнатнинг маълум бир вақт ичпда кўпроқ ёки камроқ миқдорда маҳсулот бериши билан белгилана- ди. Равшанки, агар ана шу уч фактордап бири доимий бўлиб, ик- киси ўзгарса, ёки пккиси доимий бўлиб, бири ўзгарса, ёки, ниҳоят, бир вақтда уччаласи ҳам ўзгарса, у ҳолда бу ерда жуда хилма-хил комбипациялар юз бериши мумкин. Комбинацияларнинг сони яна шунинг натюкасида кўпаядики, турли факторлар бир вақтда ўзгар- гапида, ўзгаришларнинг миқдори ва йўналиши турлича бўлиши мумкин. Буидан кейип энг асосий комбинацияларгина берилган.
I. 	ИШ КУНИНИНГ УЗУНЛИГИ ВА МЕҲНАТНИНГ ИНТЕНСИВЛИГИ ДОИМИЙДИР (МАЪЛУМДИР), МЕҲНАТНИНГ УНУМДОРЛИК КУЧИ ЎЗГАРАДИ
Шундай деб фараз килинганида, иш кучининг қиймати ва қў- шимча қиймат уч қоиун билан белгиланади.
Бириичидаи: Меҳпат унумдорлиги ва у билан бирга маҳсулотлар массаси ва, демак, айрим бир товарнинг баҳоси қанча ўзгарса ҳам, маълум бир узунликдаги иш купи ҳамиша янгидан ҳосил қилин- ган айни бир цийматда ифода этилади.
Ўн икки соатлик иш куни давомида янгидан ҳосил қилинган циймат, масалаи, 6 шиллингга баравардир, ҳолбуки ҳосил килпн- ган истеъмол қийматларининг миқдори меҳнатиинг унумдорлпк кучи билан бирга ўзгаради ва, демак, 6 шиллинглик циймат кўп ёки оз миқдордаги товарларга тақсимланади.
Иккипчидан: Иш кучипипг қиймати ва қўшимча кпймат ка- рама-қарши томонга ўзгаради. Меҳнатпинг унумдорлнк кучинпнг ўзгариши, унинг ортиши ёки камайиши, иш кучининг цийматига тескари таъсир қилади, қўшимча қийматга эса тўғри таъсир қилади.
Ўн икки соатлик иш кунида янгпдан ҳосил қилинган қпймат доимий миқдордир, масалан, 6 шиллингдир. Бу доимий миқдор цў- шимча циймат суммасша плюс ишчинииг эквивалент билан эваз- лайдиган иш кучи цийматига баравардир. Ўз-ўзидан маълумки, икки қўшилувчи доимий миқдордан бири камаймаса, иккинчиси кўпай- майди. Қўшимча қиймат 3 шиллингдан 2 шиллипггача камаймас экап, иш кучи қийматининг 3 шиллингдан 4 шиллинггача кўпайп- ши мумкин эмас ва, аксинча, иш кучи қиймати 3 шиллингдан 2 шиллинггача камаймас экан, қўпшмча қийматнипг 3 шиллингдап 4 шиллинггача кўпайиши мумкин эмас. Демак, айпп шароитда иш кучи цийматинипг ёки қўшимча қийматнинг нисбпп ёкп кпссий микдорлари айни бир вақтда ўзгармас экан, уларпинг абсолют мпқ- дорининг ўзгариши мумкин эмас. Уларнинг бир вақтда кўпайпши ёки камайиши мумкин эмас.


XV БОБ. — ШП КУЧИ БАҲОСИНИНГ МИҚДОРИДАГИ УЗГАРИШ
507
меҳнатиинг унумдорлик кучи ошиши натижасида 4 соат ичида иш- лаб чиқариш мумкин бўлган тақдирдагина, юқорида келтирилган мисолдаги иш кучи қиймати 3 шиллиигдан 2 шиллипггача камайи- ши мумкин. Аксинча, агар меҳнатнинг унумдорлик кучи пасайиб кетиб, айпи бир тирикчилик воситалари массасиии ишлаб чиқариш учун илгари 6 соат кифоя қилгани ҳолда энди бунинг учуп 8 соат керак бўлмас экан, иш кучипинг қиймати 3 шиллингдап 4 шил- линггача кўпая олмайди. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, меҳ- нат унумдорлигининг ортиши иш кучининг қийматиии пасайтиради ва шу билаи қўшимча қийматни кўпайтиради ва, аксинча, меҳнат унумдорлигииинг камайиши иш кучининг қийматини оширади ва цўшимча қийматни камайтиради.
Рикардо бу қонунни ифода қилар экап, бир парсани пазардан қочиргап: гарчи қўшимча қиймат ёки қўшимча меҳнат миқдори-. иинг ўзгариши иш кучи қпйматииииг ёки зарур меҳнат мицдори- шшг тескари томонга ўзгаришини талаб қилса ҳам, лекип бундан, бу миқдорлар айни бир пропорцияда ўзгаради, дегаи хулоса асло келиб чиқмайди. Бу ерда кўпайиш ёки камайиш айии бир миқдор- да бўлади. Лекин янгидап ҳосил қилингаи қийматнинг ёки иш ку- нипинг таркибий қисмларидан ҳар бирипипг кўпайиш ёки камайиш пропсрцияси меҳнатнинг унумдорлик кучи ўзгарганга т^адар мав- жуд бўлгап дастлабки тақсимот билан боғлиқдир. Иш кучинипг циймати 4 шпллинг, ёки зарур иш вақти 8 соат, ^ўшимча циймат
2 шиллинг, ёки қўшимча меҳнат 4 соат бўлсип; меҳнатнипг унум- дорлик кучи ошиши натижасида иш кучипипг қиймати 3 шиллинг- гача, ёки зарур иш вақти 6 соатгача камайса, упда кўшимча қиймат
3 шиллииггача, ёки қўшимча меҳнат 6 соатгача ортади. 2 соатдан, ёки 1 шиллипгдан иборат айпи бир миқдор бнр ҳолда қўшилади, иккипчи ҳолда — олипади. Лекин миқдорларнмиг писбий ўзгариши ҳар икки ҳолда турличадир. Иш кучинииг қиймати 4 шиллинг- дан 3 шиллииггача, демак, 74 ҳисса, ёки 25% камайганида, қўшимча қиймат 2 шиллипгдан 3 шиллипггача, яъпи ярим ҳпсса, ёкп 50% ортадп. Бундаи шу хулоса келиб чиқадики, меҳнатнинг упумдорлик кучинипг айпи ўзгариши патижасида цўшимча киймат- нипг кўпайиш ёки камайиш пропорцияси иш кунинипг қўшимча ғдтйматда ифодаланган дастлабки қисми нақадар кам бўлган бўлса, шу қадар кўп бўлади ва пақадар кўп бўлгап бўлса, шу қадар кам бўлади.
Учинчидаи: Қўшимча қийматнинг ўсиши ёки камайиши ҳами- ша иш кучи қийматинипг тегишлича камайиши ёки ўсишидап ке- либ чиқадигап натижадир, лекин у ҳеч қачон бу иш кучи цнймати- нипг тегишлича камайишига ёки ўсишига сабаб бўлмайдп 1С\
'°) Бу учинчи қонуига Мак-Куллох, жумладан, шупдай бемаъни бир ^ўшимча қиладики, бупга кўра илгари капиталист тўлаб келган солицларни бскор цилиш туфайли, иш кучи циймати пасаймаганида ҳам қўшимча диймат ошиши мумкин эмиш. Бундай солиқлариинг бекор килиниши саноат капиталисти бевосита шпчидан сўриб оладигап қўшимча қийматнинг мицдорини мутладо ўзгартирмайди. Солиқларнинг бекор қилинпши фақат қўшимча дийматнинг капиталист ўз чўнтаги билаи бошка шахслар орасида тацсим қилшпи керак бўлган пропорциясинигина ўзгартирадл.


508 БЕШИНЧИ БУЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Ц. ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
Иш куии доимий миқдор бўлгаилиги ва қийматиинг ўзгармас микдорида ифодаланганлиги учун, сўнгра, қушимча қиймат миқ- доринипг ҳар бир ўзгаришига иш кучи қийматининг қарама-қарши томопга ўзгариши мувофиқ келганлиги учуп ва фақат меҳнатнипг унумдорлик кучи ўзгаргапдагипа иш кучининг қиймати ўзгариши мумкип бўлганлиги учун, бундаи, афтидаи, шундай хулоса келиб чпқадики, кўрсатилгап шароитларда қўшимча қиймат миқдорининг ҳар қаидай ўзгариши иш кучи қиймати миқдорининг тескари томон- га ўзгариши патижасида пайдо бўлади. Агар илгари биз иш кучи кийматииинг ва қўшимча қийматнинг нисбий миқдорлари ўзгармас- дан туриб, уларнипг абсолют мивдорларида ҳеч қандай ўзгариш бўлиши мумкии эмаслигиии кўрган бўлсак, эпди биз иш кучи қий- матпшшг абсолют миқдори ўзгармасдан туриб, уларнииг иисбий мпқдорларида ҳеч қандай ўзгариш бўлиши мумкип эмаслигини кў- рамиз.
Учипчи қонунга мувофиқ, қўшимча диймат миқдоринипг ўзга- ришп иш кучи қийматипипг ўзгаришини тадозо этади, иш кучи кийматининг ўзгаришига меҳпатпииг унумдорлик кучининг ўзгари- ши сабаб бўлади. Бирипчи ўзгаришпинг чегарасипи иш кучи қий- матининг япги даражаси белгилаб беради. Лекин, шароит биз тек- шираётган қоиунга ўз таъсирини кўрсатиш имкопиятини берган тақдирда ҳам, оралиқ ўзгаришлар бўлиши мумкин. Масалан, меҳ- иатшшг упумдорлик кучи ошиши натижасида ишкучининг қиймати 4 шиллипгдап 3 шиллинггача, ёки зарур иш вақти 8 соатдап 6 соат- гача камайса, уида иш кучининг баҳоси фақат 3 шиллинг 8 пенс- гача, 3 шиллииг 6 гюпсгача, 3 шиллипг 2 пеисгача камаяди ва ҳо- казо, демак, дўшимча диймат фақат 3 шиллипг 4 пенсгача, 3 шил- лпнг 6 пепсгача, 3 шиллинг 10 пенсгача кўпаяди ва ҳоказо. Қуйи чегараси 3 шиллинг бўлгап камайишнииг даражаси, бир томондап, капиталпппг қапчалик сиқувига, иккиичи томоидан — ишчилар- ипнг қапчалик қаршилик кўрсатишларига боғливдир.
Иш кучгшипг қиймати маълум миқдордаги тирикчплик восита- ларининг қиймати билап белгиланади. Меҳнатиипг унумдорлик кучи ўзгариши билап бу тирикчилик воситаларининг массаси эмас, балки уларшшг фшмати ўзгаради. Меҳнатпипг унумдорлик кучи ошганида, ишчпнинг ҳам, кагшталпстнипг ҳам тирикчилик воситалари массаси бир вақтда ва айни бир пропорцияда кўпайишп, лекпи иш кучи баҳоспиииг ва қўшимча қийматнииг миқдорлари писбатида ҳеч цандай ўзгариш туғдирмаслиги мумкип. Агар иш кучинипг даст- лабкп қиймати 3 шиллинг бўлиб, зарур иш вақти 6 соатга баравар бўлса ва агар қўшимча қиймат 3 шиллинг бўлиб, қўшимча меҳнат -ҳам 6 соатга баравар бўлса, у ҳолда иш купипипг бўлипиши илга-


XV БОБ. — ИШ КУЧИ БАҲОСИНИНГ МИҚДОРИДАГИ ЎЗГАРИШ
509
ригидагидек бўлганида, меҳнатнинг унумдорлик кучипинг икки ҳисса ортуви иш кучинипг баҳосини ва қўшимча қийматни ўзгар- тирмай цолдиради. Фақат энди булариииг ҳар бири арзоплашган истеъмол қийматларига мувофиқ равишда икки марта ошган миқ- дорда ифодаланади. Гарчи иш кучининг баҳоси ўзгармай қолган бўлса ҳам, ҳарҳолда, у эпди иш кучипинг қийматидап балаиддир. Агар иш кучининг баҳоси унинг янги қиймати билан белгиланади- ган IV2 шиллинглик куйи чегарагача эмас, балкп 2 шиллинг 10 пепсгача, 2 шиллипг 6 пепсгача ва ҳоказоларгача камайгап тақ- дирда ҳатто мапа шу камайган баҳо ҳам ҳарҳолда кўпайгап тирик- чилик воситалари массасидан иборат бўлар эди. Шундай қилиб, меҳпатнипг унумдорлик кучи оша боргапида ишчинипг тирикчилик воситалари массасп узлуксиз кўпая бориши бплаи бир қаторда иш кучининг баҳоси узлуксиз камая бориши мумкин эди. Лекии, шу билап бирга, иш кучпнипг циймати писбатап, яъни қўшимча қий- матга нисбатан, доимо камая борар ва, демак, ишчииинг турмуш даражаси билап каппталистнииг турмуш даражаси орасидаги жар- лик тобора чуқурлаша борар эди 11>.
Юқорида белгилапган уч қопуипи биринчи марта Рикардо аниқ ифодалаб берган эди. Уиинг баёнотидаги камчиликлар қуйидаги- лардпр: 1) Бу қопунлар кучга эга бўладиган алоҳида шароитларни Рикардо капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўз-ўзидан тушунарли, умумий ва мустасно шароитлари деб ҳисоблайди. Унипг фикрича, пш кунининг узуилигида ҳам, меҳнатнинг интенсивлигида ҳам ўз- гаришлар бўлмайди, шу сабабдан меҳнат упумдорлиги Рикардо пазарида ўз-ўзидан бпрдан бир ўзгарувчи факторга айланади. 2) Бошқа барча экономистлар сингари, Рикардо ҳам ҳеч қачон қўшимча қийматпи шупдайлигича, яъпи унпнг айрим формалари бўлган фойда, ер рентаси ва ҳоказолардаи мустақил равишда тек- шириб чиқмаган. Мана бу иккинчи нотўғрилик унпиг анализига, биринчи нотўғрилпги киргизгап хатолардаи кўра, каттароқ хатолар киргизди. Рикардо ^ўшимча қиймат нормасига доир қопунларпп тўғридан-тўғри фойда нормаси қонунлари билан бирга аралашти- риб юборди. Ҳолбукп, юқорида айтилганидек, фойда пормаси қў- шимча қийматпинг бутун авапслангаи капиталга писбатидир, қў- шимча қиймат нормаси эса қўшимча қийматнинг шу капиталнинг фақат ўзгарувчи қисмига нисбатидир. 500 фуит стерлинглик капи- тал (К) ҳаммаси 400 фунт стерлинглик хомашё, меҳнат воситалари ва ҳоказоларга (с) ва 100 фунт стерлинглик иш ҳақига (v) бўли- надшап бўлсин; сўнгра, қўшимча қиймат = 100 фунт стерлинг (т) бўлсип. Бу ҳолда цўшимча қиймат пормаси


510 БЕШИНЧИ БУЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Ц. ДИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
т 100 фунт стерлинг
~ = 100 фунт стсрлинг = 100 % бЎлади’ Ҳолбуки, фойда нормаси т 100 фунт стерлинг
~қ = 500 фунт стёрлинг = 20 % бЎлади- БУндан ташцари, равшанки, фойда нормаси цўшимча қийматга ҳеч қандай таъсир кўрсат\;ай- диган шароитларга боғлиқ бўлиши мумкин. Маълум шароит- ларда айни бир қўшимча қиймат нормаси жуда ҳам хилма-хил фой- да нормаларида ва хилма-хил қўшимча қиймат нормалари эса — ай- ни бир фойда нормасида ифодаланиши мумкин—буни мен^кейин- чалик, ушбу асарнинг учинчи китобида кўрсатиб бераман.
II. 	ИШ КУНП ВА МЕҲНАТНИНГ УНУМДОРЛИК КУЧИ ДОИМИЙДИР, МЕҲНАТНИНГ ИНТЕНСИВЛИГИ ЎЗГАРАДИ


XV БОБ. — ИШ КУЧИ БАҲОСИНИНГ МИҚДОРИДАГИ УЗГАРИШ
511
нинг ортиши бу баҳонинг қийматдан муқаррар равишда ортиши би- лан боғлиқ эмас. Аксинча, иш кучи баҳосининг ортиши бу баҳонинг ьийматдап пасайиб кетиши * билан бирга бориши мумкин. Бундай пасайиш иш кучи баҳосииинг ортиши иш кучининг тез ейила борп- шини компенсация қила олмаган барча ҳолларда юз беради.
Бизга шуниси маълухмки, ўткинчи истиснолар назарга олинма- ганида, меҳнат унумдорлигининг ўзгариши фақат бир ҳолдагина — саноатиинг текширплаётгап тармоғи ишлаб чиқарган маҳсулотлар ишчининг одатда истеъмол қиладиган маҳсулотларп жумласига киргаи тақдирдагина — иш кучи қийматининг миқдорида ва, демак, цўшимча қиймат микдорида ҳам ўзгариш юз беришига сабаб бўла- ди. Бу чеклаш айни ҳолда тушиб қолади. Сарф қилпнган меҳнат- нпнг миқдори экстеисив суратда ўзгарадими ёки интенсив суратда ўзгарадими, барибир, бу миқдорнинг ўзгаришига янгпдан ҳосил қилингап қиймат миқдорипипг ўзгариши — бу қийматни гавдалан- тирувчи предметлариинг табиати қаидай бўлишидап қатъи назар — ҳар т^андай ҳолда ҳам мувофиқ бўлади.
Агар меҳнатнипг пнтенсмвлиги саиоатнинг барча тармоқларида бир вақтда ва бир текпсда ошса эди, унда пнтепсивликиинг янги юқори даражаси одатдаги ижтимоий нормал даража бўлиб қолар эди ва, демак, бундан буён экстенсив микдор деб ҳисобланмас эди. Бироқ, бу ҳолда ҳам меҳнатнинг турли миллатлардаги ўртача ин- тенсивлик даражаларп турлича бўлиб қолар ва шу сабабдан қий- мат қонунининг турли миллатларнипг иш кунига татбиқ этилиш шаклларини ўзгартирар эди. Бпр мпллатнинг кўпроқ пптеисив иш куни бошқа бир миллатнинг камроқ интенсив иш кунпга нпсбатан каттароқ пул суммасида ифодаланади*  12>.
III. 	МЕҲНАТНИНГ УНУМДОРЛИК КУЧИ ВА ИНТЕНСИВЛИГИ ДОПМИЙДИР, ИШ КУНИ ЎЗГАРАДИ
Иш куни икки жиҳатдан ўзгариши мумкин. У қпсқариши ёки узайиши мумкин.
1) Айни шароитда, яъни меҳнатпинг унумдорлик кучи ва ин- тенсивлиги ўзгармаганида, иш кунининг қисқариши иш кучининг қийматини ва, демак, зарур иш вақтини ҳам ўзгартмай қолдиради. У фақат цўшимча меҳнатни ва қўшимча қийматнп камайтиради. Қўшимча қийматнинг абсолют миқдори камайишп бплан унииг нисбий миқдори, яънп иш кучи қийматининг ўзгармас мпқдорига писбатан олинган миқдори ҳам камаяди. Капиталпст бу ҳолда иш „ * Оригиналда, чамаси янглиш ёзиш натижасида, «пасайиб кетиши» деган иоора йўқ. Рсд.
12) 	«Бошца шароитлар бир хил бўлганида, инглиз фабриканти айяи вақт пчпда чет эл фабрикантидан анча кўп маҳсулот ишлаб чицариши мумкин, бунинг натижасида биздаги 60 соатлик иш ҳафтаси билан чет элдаги 72 ёки 80 соатлик ҳафтаси ўртасидагифарқ мувозаяатлаптади» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 18э5», p. 65). Континент фабрикаларида иш кунинпнг қонун йўли билан кўпроқ цисқарти- рилиши нонтинентдаги иш соати билан Англиядаги иш соати орасидаги бу фарцни камай- тириш учун энг тўғри восита бўлар эди.


512 БЕШИНЧИ БЎЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Ц. ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
кучининг баҳосини унинг қийматидаи камайтириш йўли билапгина ўзини зарардан қутқаза олади.
Иш кунининг қисқартирилишига қарши сийқаси чивдан эъти- розларнинг ҳаммаси ҳодисанинг бу ерда фараз цилингаи шароитда содир бўлишини назарда тутади, ҳолбуки, ҳақиқатда бунинг тес- кариси рўй беради: меҳнатнинг унумдорлиги ва иптеисивлигининг ўзгариши ё иш кунининг қисқаришидан олдин, ёки бевосита унинг кетидан юз беради 13).
2) Иш кунининг узайиши. Зарур иш вақги 6 соат, ёки иш ку- чининг киймати 3 шиллинг, шунингдек қўшимча меҳнат ҳам 6 соат ва қўшимча қиймат 3 шиллинг бўлсин. У вақтда бутуи иш куни 12 соат бўлади ва 6 шиллинглик қийматга эга бўлган маҳсулотда ифодаланади. Агар иш куни 2 соат узайиб, иш кучининг баҳоси ўзгармай қолса, унда қўшимча қийматнинг абсолют миқдори билан бирга унинг нисбий миқдори ҳам ортади. Гарчи иш кучининг қий- мати ўзининг абсолют миқдори жиҳатидан ўзгармаса ҳам, у нис- батан пасаяди. I бўлимда фараз қилинган шароитда иш кучи қий- матининг абсолют мивдори ўзгармасдан туриб унипг писбий миқ- дори ўзгара олмас эди. Бу ерда, аксиича, иш кучи қийматининг нисбий миқдорининг ўзгариши қўшимча қийматиинг абсолют миқ- доринипг ўзгаришидан ҳосил бўлган натижадир.
Иш кунини ифода этувчи янгидан ҳосил қилипган қиймат иш кунининг узайиши билан бирга кўпайганлигидан, иш кучининг ба-. ҳоси ва кўшимча қиймат бир вақтда ва айни бир миқдорда ёки турли миқдорда ўсиши мумкин. Демак, бир вақтда бўладигап бу ўсиш икки ҳолда: иш куни абсолют узайганида ва иш куни бундай узаймасдап меҳнат интенсивлиги оша борганида юз бериши мумкин.
Иш куни узайгапида, иш кучипииг баҳоси, гарчи помипал жи^ ҳатдан ўзгармай қолса ёки ҳатто кўпайса ҳам, ўз цийматидан паст- га тушиши мумкин. Зотан иш кучининг кунлик қиймати, эсимиз- даки, ишчинипг ўртача иормал умри ёки иормал ҳаёт даври ва иормал суратда, киши табиатига хос равишда ҳаётий субстанция^ пинг ҳаракатга айланиши ҳисобга олиниб белгиланади 13 14\ Иш ку-^ чипинг кўп даражада ишдап чиқиши иш кунинипг узайтирилиши^ билан маҳкам боғлпқ бўлиб, маълум нуқтагача юқорироқ ҳақ тў- лаш йўли билан компенсация қилиниши мумкин. Бу нуқтадан ўт- гандап кейип иш кучинипг ишдан чиқиши геометрик прогрессия билан ўсиб борадп ва айии вақтда иш кучипипг такрор ҳосил қи-'< линиши ва ўз функциясини бажариш учун лозим бўлган барча! нормал шароитлар бузплади. Шу пайтдап бошлаб иш кучининг қиймати ва уппиг эксплуатация қилипиш даражаси ўлчанадиган' миқдор бўлмай қолади.
13) «Ўн соатлик иш нуни ҳакидаги цонуннинг амал қилшпи кўрсатганидок... номпснс.а- > цип цилациган ҳолатлар бор» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1848». p. 7).
14) «Кишининг 24 соат ичида сарф нилган меҳнати мицдорини унинг танасида юз бср- ган химик ўзгаригпларни текшириш йўли билан тахминан белгилаш мумнин, чунки мате- рияииигўзгарган формалари илгари сарфланган ҳаракатлаптирувчи кучни кўрсатади». (Grote- «On the Correlation ot Physical Forces»).


XV БОБ. — И1П КУЧИ БАҲОСИНИНГ МИҚДОРИДАГИ ЎЗГАРИШ
513
TV МЕҲНАТ МУДДАТИ, УНУМДОРЛИК КУЧП ВА ИНТЕНСИВЛИГИНИНГ БИР ВАҚТДА УЗГАРИШИ
Афтидап, бу ерда комбииациялариинг сони анча бўлиши мум- кип. Уч факториинг ҳаммаси ҳам бир вақтда ўзгариши, ёки бири ўзгармагани ҳолда. қолган иккиси ўзгариши мумкин. Улар бир даражада ёки турли даражада, айни бир томонга ёки қарама-қарши томопга ўзгариши мумкин, аммо царама-қарши томонга ўзгарганп- да бу ўзгаришлар қисман ёки тўла равишда компенсация қилина- ди Лекии, I, II ва III бўлимларда чиқарилган хулосалардаи кейин, юз бериши мумкии бўлган барча ҳолларни анализ қилиш қийин эмас. Факторлардан бирини ўзгарувчи фактор, қолганларини доимий фактор деб фараз қилиб, улар изчиллик билан текширилса, мум- кии бўлгап ҳар бир комбинациянинг натижаси топилади. Шунинг учун биз бу ерда фақат икки муҳим ҳолни қисқача қайд қилпб ўтамиз.
1) Иш купипинг узайиши билан бир вақтда меҳпатнинг унум- дорлик кучининг камайиб бориши.


514 БЕШИНЧИ БЎЛИМ. — АБС. ВА НИСБ. Д. ЦИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
мумкин ва, ниҳоят, иш купи маълум даражада узайтирилгаиида, бир вақтда ^ўшимча қийматнинг нисбий миқдори ҳам, абсолют миқ< дори ҳам ўсишп мумкин.
1799 йилдан 1815 йилгача ўтган давр ичида Англияда тирик- чилик воситалари баҳосипинг ошиши иш ҳақининг номинал кўпа-. йишига сабаб бўлдп, лекин тирпкчилик воситаларида ифодалангав! ҳақиқий иш ҳаци камайдп. Уэст билан Рикардо бундан: деҳқончИ’ лик меҳнатп унумдорлигининг камайиши қўшимча қиймат иорма- синииг камайпшига сабаб бўлди, деган хулоса чиқардилар ва иш ҳақи, фойда ва ер рентаси миқдорлари ўртасидаги нисбатнипг му- ҳим анализига фақат уларнинг ўз хаёлларида мавжуд бўлган апа шу тахминнп асос қилиб олдилар. Лекин ҳақиқатда, меҳнат ин- тепсивлигининг ортиши ва иш куиининг зўрлик билан узайтири- лиши иатпжасида, ўша вақтда қўшимча қиймат абсолют жиҳатдан ҳам, ипсбпй жпҳатдаи ҳам ўсади. Бу давр — пш кунини ҳаддан ташқари узаптириш қонуний тус олган давр эди 15), бу давр учун бир томонда капиталнинг тез ўсиши, иккипчи томонда — паупе- ризмнинг ўсишп айниқса характерли эди 16).
2) Иш кунининг қисқариши билан бир ва^тда меҳнатнинг пн- тенсивлиги ва унумдорлик кучишшг ортишп.
Меҳнатнинг унумдорлик кучининг ортиши ва унпнг иптенсив- лигинипг ўспшп бир жиҳатдан бир хилда амал қилади. Уписп ҳам, буниси ҳам айни муддат ичпда ишлаб чиқарилаётган маҳсулот массасини кўпайтиради. Демак, униси ҳам, буписи ҳам иш куни- пинг ишчи ўз тирпкчплик воситаларини ёки бу воситаларнинг эк- 15) <<Нон билан мехнатнинг бутунлай баравар юриши сийрак учрайди. Лекин шундай равшаи бпр чегара борки, бу чегарадан кейин нон билан мёҳнатнинг ажра- лиши мумкин эмас. Қимматчилик даврида меҳнат синфлар томонидан бўлган хаддан ташқари зўр беришларга, гувоҳларнинг» (чунончи, 1814—1815 йиллардаги парламент комитетлари олдида) «берган кўрсатмаларида қайд қилпнганидек, иш ҳақпнинг ка- майишига сабаб бўлган зўр беришларга келганда шупи айтиш керакки, бу нарса, албатта, айрим шахсларнинг қадр-цимматини оширади ва капиталнинг кўпайишига ёрдам беради. Лскин ҳеч бир инсонларвар киши бу зўр беришларнинг доим сақла- ниб қолишини ва бўшашмаслигини истамайди. Бу зўр бсришлар муваққат нажот снфатпда қапча мақтасанг ҳам арзийди; лекин улар доимпй бўлиб қолгудек бўлса, унда бундан келиб чиқадиган натижа мамлакат аҳолиси ихтиёридаги озиқ-овдат микдори ниҳоятда оз бўлгаида ҳосил бўладиган натижага ўхшар эди» (Malthus- «Inquiry into the Nature and Progress of Rent». London, 1815, p. 48, изоҳ). Мальтусни ҳурматга сазо- вор қилган парса niyi-и, у бу < рда иш кунининг узайганини укдириб нўрсатади, у бу ма- салани ўз памфлетпнинг бошқа жойида ҳам очйц кўрсатиб* ўтади, ҳолбуки Ринардо ва бсшцалар, кишини ғазаблантирадиган бу хил фантларга қарамай, ўзларинииг барча тад- ницотларида шп кунига доимий микдор‘дсб қарайдилар. Ленин Мальтус хизмат ғ.илган нонсерватив манфаатлар мана буни нўришга халакиг қилди: иш кунининг ҳадцан ташқа- ги узайтирилипш билан бмрга машинанинг бсниҳоя тарацний топшпи ҳамда хотии-қизлар ва болалар меҳнатининг эксилуатация килиниши натижасида, айницса уруш вужудга кел- тиргап талаб ва Англиянинг’ дунё бозоридаги монополияси йўколганидан сўнг, ишчилар синфининг анча цисмн «ортиқча» бўлиб нолиши лозим эди. ўз-ўзидан равшанки, «аҳоли ортикчалигига» фар-ат ьапиталистин ишлаб чидагишнинг тарихий табпий донуиларини эмас, балки табиатнинг доимий конунларини ҳам сабаб цилиб кўрсатиш анча цулайроқ эди ва Мальтус соф попларча иштиёқ билан ихлос цўйган ҳунмрон сипфларнинг манфаатлари- га жуда мувофиц эди.
16) «Уруш вактида капиталнинг ўсишининг асоспй сабаби ҳар бир жамиятда сон жиҳатдан энг нўп бўлган меҳнаткаш синфларнинг зўр тиришқоқлигидан ва, эҳти- мол, янада кўпроқ маҳрумликларга дуч келишидан иборат бўлди. Шароитнинг зўри билан кўпроқ миқдорда хотпн-дизлар ва болалар саноатда ишлашга мажбур бўлди- лар; ил^арлгн юмушчилар хам худди шу сабабдан ўз вадтларининг кўпроқ қисмини шплаб чикаришни * нўпайтиршпга сарф цплишлари лозим эди» («Essays on Political Econo- !2Lln wl}ich are illustrated the Principal Causes of the Present National Distress». London, 1830, p. 248).


XV БОБ. — иш КУЧИ БАҲОСИНИНГ МИҚДОРИДАГИ УЗГАРИШ
515
вИваленти’ни ишлаб чиқаришга сарф қиладиган қисмини камайти- ради Иш купининг абсолтот минимал чегарасп унинг умуман зарур булган, лекин қпскартирилиши мумкин бўлган ана шу таркибий кисми билан белгиланади. Агар бутун иш куни ана шу зарур қисм- дан иборат бўлса эди, упда қўшимча меҳнат йўқ бўлиб кетар эди- кп капитал режимп шароитида бундай бўлиши мумкин эмас. Ка- пнталистик ишлаб чпкариш формасининг йўқ қилипиши иш кунини зарур меҳнат билан чеклашга имкон беради. Бироқ, бошқа шароит- лар бир хилда бўлганида, зарур меҳнат ҳарҳолда ўз рамкасини кен- гаптиради. Чупки, бпр томондан, пшчининг турмуш шароитлари бойроқ бўлиб боради, уиинг турмуш эҳтиёжлари ортади. Иккинчи томондан, ҳозирги қўшимча меҳнатнинг бир қисми, яъни ижтимоий резерв ва жамғармалар фопдинп тузиш учун талаб қилинадиган меҳнат зарур меҳнатга цўшилади.
Меҳнатнипг унумдорлик кучи нақадар кўп ўсса, пш кунипи шу қадар кўп қисқартириш мумкин, иш куни нақадар кўп қисқарса, меҳнатнинг интенсивлиги шу қадар кўпроқ ортиши мумкин. Ижтп- моий нуқтаи назардан меҳнатнинг унумдорлиги ҳам унинг тежа- лишп натпжасида ўсади. Меҳпатни тежаш — фақат пшлаб чиқариш воситаларини тежашнигина эмас, балкп ҳар қандай фойдасиз меҳ- патни йўқ қилйшии ҳам ўз ичига олади. Гарчи капиталистик иш- лаб чиқариш усули ҳар бир айрим корхонада тежашга мажбур этса ҳам, лекин унипг анархистик коикуренция системаси ижтимопй пшлаб чпқариш воспталарининг ва иш кучларининг беҳад исроф цилинишига, шунпнгдек, аслида ортиқча бўлса ҳам, лекин ҳозирги вақтда муқаррар бўлган кўпдан-кўп функцияларга сабаб бўлади.
Меҳнатпинг айни иптепсивлиги ва унумдорлик кучи мавжуд бўлганида, меҳнат жамиятнинг пшга қобил бўлган барча аъзола- ри ўртаспда қанча баравар тақсимланган бўлса, табипй меҳпат за- рурпятини бир ижтимопй табақаиинг ўз зиммасидан олиб ташлаб, упи иккинчи ижтимопй табақа зиммасига юклаш имконияти қан- ча кам бўлса, ижтимоий иш куншшпг моддий ишлаб чицариш учун зарур бўлгап цисмп шунча қисқа бўлади, демак. пндивпдуумиинг ақлйй ва ижтпмопй фаолият билан шуғулланиши учун қолгап бўш вацт шупча кўп бўладп. Бу жиҳатдан ҳаммаппнг меҳпат қилиши — пш кунипи қисқартпришпипг абсолют чегарасидир. Капиталпстик жамиятда бир синфнинг бўш вақти омманинг бутун умрипи иш вақтига айлаитпрпш йўли бнлан вужудга келтприладп.


516 ]
ЎН ОЛТИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИНИНГ ТУРЛИ ФОРМУЛАЛАРИ
Юқорида кўрганимиздек, қўшимча қиймат нормаси цуйидаги формулаларда ифодаланади:
I) қўшпмча қиймат / т \ кўшимча қмймат кўшпмча меҳнат
ўзгарувчи капитал \ v ) иш кучи 1\иймати зарур меҳнат
Биринчи икки формулада қийматларнипг нпсбати шаклида ифода этилган нарса учинчи формулада шу қийматлар ҳосил цилинадиган вақт қисмларининг нисбати шаклида ифода этплган нарсаиипг ўзи- дир. Бир-бирининг ўрнини босадиган бу формулалар қатъий ман- тиқий формулалардир. Шунинг учун биз класспк сиёсий иқтисод- даёқ бу формулаларга дуч келамиз, лекин у ерда бу формулалар онгли суратда ишлаиган эмас, балки фақат моҳпят эътибори ила берилган. Лекпн биз у ерда қуйидаги ҳосила формулаларга дуч келамиз:
II) кўшимча меҳнат кўпшмча қиймат кўшимча маҳсулот
иш куни маҳсулот қпймати жами маҳсулот
Айни бир нисбат бу ерда гоҳ иш вақти формасида, гоҳ шу иш вақти гавдаланган қийматлар формасида, гоҳ шу қийматлар мавжуд бўлиб турган маҳсулотлар формасида ифодаланади. Ўз-ўзидан маъ- лумки, бу ерда маҳсулотнинг қиймати дегапда, иш куни давомида япгидап ҳоспл қплипгап қиймат назарда тутплпшп керак, маҳсулот кийматшшнг допмий қисми эса эътиборга олиимайди.
Бу формулаларнинг ҳаммаспда ҳам меҳпатпинг ҳациқий эко плуатация килиниш даражаси, ёки қўшимча қиймат нормаси потўғ- ри ифода этилган. Иш купи 12 соатга баравар бўлсин. Юқорида келтирилган мисолимизда фараз килган барча бошқа мпқдорларни айнап сацлаб қолсак, у ҳолда биз меҳпатнинг ҳацпқпй эксплуата-


XVI БОБ. — КЎ111ИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИНИНГ ТУРЛИ ФОРМУЛАЛАРИ 517
ция цилиниш даражасини қуйидаги нисбатларда ифода эта оламиз:
6 соат қўшимча меҳнат
3 шиллинглик кўшимча қиймат
6 соат зарур меҳнат
3 шиллинглик ўзгарувчи капитал
Ҳолбуки II) формулани цўллаганда, мана бундай натижага эга бў-
ламиз:
6 соат кўшимча меҳнат
3 шиллинглпк қўшимча қиймат
= 50 %
12 соатлик иш куни 6 шиллинглик янги ҳосил килинган қвймат /0
Бу ҳосила формулалар ҳақиқатда иш кунининг ёки ишкуни давоми- да ҳосил қилинган қийматнинг капиталист билан ишчи ўртасида бўлиниш нисбатини кўрсатади. Лекин, агар бу формулалар капитал- пинг ўз-ўзидан ўсиш даражасини бевосита ифодаловчи формулалар деб цабул қилинса, унда бу билан сохта қонун белгиланади: қўшим- ча меҳнат, ёки қўшимча қиймат, ҳеч маҳал 100% га етмайди17). Қўшимча меҳнат ҳамиша иш кунининг фақат бир цисмини, цўшим- ча киймат эса—янгидан ҳосил қилинган бутун цийматнинг фақат бир қисмини ташкил қилганлиги учун, цўшимча мсҳнат ҳами- ша бутуи иш кунидан албатта кам бўлиши, ёки қўшимча қиймат янгидан ҳосил цилинган бутун қийматдан кам бўлиши 100 керак. Лекин бу икки миқдор бир-бирига нисбатан — бўлиши учун, улар ўзаро баравар бўлишлари керак. Бутун иш куиининг цўшимча меҳнатдан иборат бўлиши учун (ran иш ҳафтасининг, иш йилининг ва ҳоказоларнинг ўртача куни ҳацида бораётир) зарур меҳнат ноль даражага тушиши керак. Лекин зарур меҳнат йўцол- ганида қўшимча меҳнат хам йўқолади, чунки қўшимча меҳнат за- рур меҳнатнинг фақат функциясидир. Шунинг учун
кўшимча меҳнат кўшимча қиймат 100
иш куни янгпдан хосил ^илинган қиймат нис^ати Ҳеч Қачон
” Қаралсин, масалан; «Dritter Brief an Kirchmann von Rodbertus. Widcrlogung dor Rl- caido’schen Lehr'e von der Grundrente und Bcgriindung einer neuen Rentetheorje». Berlin J8ol. Men кейин бу асарга қайтаман, чунки унинг ер рентаси ҳанидаги иазарияси нотўғрй оўлса ҳам, капиталистик ишлаб чиқаришнинг моҳиятини тўгри тушунган. {З-наигрига гиимча. Маркс ўз салафларининг асарларида ҳациқатап олға босилган цадамни, бирон-бир янги тўғри ^фикр айтилганини кўрганида, уларга қавдай хайрихоҳлин билан караганини ьитобхон нўриб турипти. Лекин сўнгги вацтларда Родбертуснинг Руд. Мейерга ёзган ва оосилиб чикқан хатлари Маркснинг унга берган ҳалиги баҳосини маълум даражада чек- лашга мажбур цилади. Родбертус бундай деб ёзади: «Капитални фацат м^ҳнатдангина эмас, балки ўзини ўзидан ҳам халос цплшп нерак, бунга эришмоқ учуи ҳацицатда энг ях- 1,111 пул шундан иборатни, корхона эгаси бўлган капиталистнинг фаолиитини унинг зимма- ьапиталис'гик мулкчилик юклаган функция деб, халц хўжалиги ёки давлат хўжалиги ^”нц11яси Дсб’ ^нипг даромадини эса—алоҳида маош тури деб билмоц керак, чунки биз ҳали оошқа ҳеч қапдай социал ташкилот борлигипи билмаймиз. Лскин бу маошлар иш ҳақининг ҳаддан ташқари кўп қисминп олаётган бўлса, унда улар таргибга солипиб, “ТИРИЛИШИ ЛОЗ,1М- Худди шунингдск Маркснинг жамиятга қарши ҳужумини ҳам қай- пптлш к<уаи“мен унинг нитобийи ҳужум дсб атар эдим... Умуман Маркспинг китоби па- ппталга оағишланган тапкикот бйлиптчян wvna kvhdok капиталнинг хояиоги яямлн «ъппмя.


518 БЕШИНЧИ БУЛИМ. — АБС, ВА НИСБ. Қ. ҚИЙМАТ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШИ
100 + х
чегарасига ета олмайди, айницса ———даражасигача кўтарила ол- майди. Лекин бу қўшимча циймат нормаси учун ёки меҳиатнинг ҳациқий эксттлуатация қилиниш даражаси учун батамом мумкин бўлган ҳолдир. Мисол учуи жаноб Л. де Лавернь ҳисоблаб чиқар- ган натижани олайлик; бу натижага кўра, инглиз қишлоқ хўжа- лик ишчиси маҳсулотнинг ёки упинг қийматининг атиги */4 қисми- ни, капиталист (ижарага олувчи) эса 3/4 қисмини олади 18), лекип бу ҳосилнинг кейин капиталист билан ер эгаси ва ҳоказолар ўрта- сида қай тариқа бўлиниши масаласини биз бутунлай бир чеккага чиқариб қўямиз. Бу мисолда инглиз қишлоқ хўжалик ишчисининг қўшимча меҳнати билан унинг зарур меҳпатининг нисбатп 3 : 1 дир, эксплуатация нормаси 300% га баравардир.
Классик сиёсий иқтисодга хос бўлган ва иш кунини доимий миқдор деб ҳисоблайдиган метод II) формула пшлатилиши нати- жасида мустаҳкамланди, чунки бу ерда қўшимча меҳнат ҳампша маълум миқдордаги иш куни билан тавдосланадп. Япгидаи ҳосил цилипгаи кийматни фақат тацсим қилишга эътнбор қилинганида ҳам, худди ўша патижа ҳосил бўлади. Янгидап ҳосил қилинган қийматда гавдаланувчи иш куни ҳамиша маълум миқдордаги иш кунидир.
Қўшимча циймат ва иш кучинииг қиймати япгидан ҳосил ки- линган қийматницг цисмлари шаклида тасвир қилинганида,— лекин бундай тасвирлаш усули капиталистик ишлаб чиқариш усулининг ўзидан келиб чиқади ва биз кейипчалик унинг аҳамиятипи аниқ- лаб чиқамиз,— капиталистик мупосабатнинг специфик характерп, яъни ўзгарувчи капиталнипг жоили иш кучига айирбошланишп факти хаспўшланади ва шунга мувофиц ишчи маҳсулотдап чет- латилади. Бунинг ўрнига зоҳирап шериклик мупосабати каби ёл- ғон тасаввур туғиладики, бунда капиталист ва ишчп маҳсулотип уни вужудга келтиришда ҳар биринипг иштирок қилиш ҳиссасига мувофиқ ўзаро бўлишиб олгандай бўладилар 19).
II) даги формулаларни ҳамиша кайтадан I) даги формулаларга ай- лантириш мумкин. Масалан, биз:
6 соатлик цўшимча меҳнат
12 соатлпк п ш кунп
ни олсак, упда зарур иш вақти ўн икки соатлик иш куии минус
18) Уз-ўзидан маълумки, бу тариқа ҳисобланганида маҳсулотпинг доимий капитал харажатларили коплайдиган қисмигина чицариб ташлангап. — Англпяга кўр-кўрона сажда қилувчи жаноб Л. де Лавернь бу нисбатни камаптирса камаптиради-ю, лекин асло кўпайтирмайди.
59) Капиталистик ишлаб чицариш процессининг барча тараққпп топган формалари кооперация формаси бўлганлиги учун, бу формаларга хос бўлган антагонистик ха- рактердан кўз юмиб, уларни эркин ассоциация формаларида тасвирлашдан ҳам осон нврса йўқ, албатта. Масалан, граф А. де Лаборд «De I ’Esprit d’Association dans tous les intcr£ts de la ccmmunaut<j» да айнан шундай қилди. Paris, 1818. Яики Г. Кэри баъзан бу луттибозлипни ҳатто қулдорлпк систсмасига ҳам худди ўшандай муваффацият билан тат- оиц қилмоеда.


XVI БОБ,— ҚЎ1ПИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИНИНГ ТУРЛИ ФОРМУЛАЛАРИ 519
олти соатлик цўшимча меҳнатга тенг бўлади. Демак, мана бундай натижа
оламиз:
6 соатлик қўшимча меҳнат 100
6 соатлик зарур меҳнат 100
[ хонаси келганда илгарилаб кетиб, [ келтирган эдим: қўшимча қиймат
маиа бу учинчи фор-
Мен мулани
иш кучипинг циймати Ҳақ тўланмаган меҳнат
қўшимча мехнат ҳақ тўланмаган меҳнат зарур меҳнат ҳац тўлапган меҳнат
„ ~ формуласи, капиталист иш кучи учун эмас,
Ҳақ тўланган меҳнат Y r J ’ j j j »
балки меҳнат учун ҳақ тўлар экан, деган бир гумон туғдириши мум- кин, лекип юцорида берган баёнотимиз билан бундай янглиш фикр туғилиш имкониятига хотима берилган.
Ҳақ тўлаямаган меҳнат қўшимча меҳиат
—— : формуласи формуласииинг энг
Ҳаг^ туланган меҳнат х 1 J зарур меҳнат J
тушунарли ифодасидир, холос. Капиталист иш кучининг қиймати учун ёки бу қийматдан четлашган баҳоси учун ҳақ тўлайди ва айир- бошлаш воситаси^ билан жонли иш кучининг ўзини ўз ихтиёрига олади. Унинг бу иш кучидан фойдаланиши икки даврга бўлинади. Биринчи давр мобайпида ишчи ўз иш кучининг қийматига бара- вар бўлган қийматни, демак фақат эквивалентни вужудга келти- ради. Шуидай қилиб, капиталист иш кучининг авапсланган баҳо- си ўрнига айни шу баҳодаги маҳсулотни олади. Гўё капиталист маҳ- сулотни бозордап тайёр ҳолда сотиб олгапдек бўлади. Акспнча, қўшимча меҳнат даврида нш кучидан фойдаланиш капиталистга шундай бир қиймат ҳосил қилиб берадики, капиталист бу қиймат эвазига ҳеч кандай қиймат тўламайди20).. Бунда иш кучинингиши капиталистга текинга тушади. Шу маъиода қўшимча меҳпатни ҳақ тўланмаган меҳнат деб аташ мумкип.
Шупдай қилиб, капитал, А. Смит айтганидек, меҳпат устидан қўмондонлик қилишдангина иборат эмас. Капитал, ўз моҳиятига кЎРа, ҳақ тўланмаган меҳнат устидап 1\ўмондонлик қилишдир. Ҳар қапдай қушимча қиймат, кейипчалик қандай алоҳида формада: фойда, процепт, репта ва шу кабилар шаклида кристаллашган бўл- са ҳам, ўз субстанциясига кўра, ҳақ тўлапмаган иш вақтининг моддийлашувидир. Капиталнинг ўз ўзидап ўсиш сири шупдаки, ўзгаларпинг ҳақ тўланмаган маълум миқдордаги меҳнати капптал ихтиёрида бўлади.  2
2 ) Гарчи физиократлар, қўшимча циймат сирини очмаган бўлсалар ҳам хапхолда уларга шу нарса маълуи эдини, қўгпимча қиймат «у» (бойлик эгаси) «мустакпп ва эокин равшпда тасарруф этипш мумкин бўлган бойликдир, у сотиб олмаган лекпн еотатигян оонлиндир» (Turgot. «Reflexions sur la Formation ct la Distribution des Rich'sses» p 11)


520 ]
ОЛТИНЧИ БУЛИМ
ИШ ҲАҚИ
ЎН ЕТТИИЧИ БОБ
ИШ КУЧИ ҚИЙМАТИНИНГ, ШУНГА МУВОФИҚ РАВИШДА ИШ КУЧИ БАҲОСИНИНГ ИШ ҲАҚИГА АЙЛАНИШИ
Буржуа жамиятига юзаки назар солгапда ишчининг иш ҳақи меҳнатнинг баҳоси бўлиб, муайяи миқдордаги меҳнат учун тўла- надигаи муайяп миқдор пул бўлиб кўринади. Бундай ҳолда меҳ- натнинг қиймати тўғрисида сўзлайдилар ва унипг пул ифодасини меҳнатиинг зарурий ёки табиий баҳоси деб атайдилар. Иккинчи томондан, меҳнатнинг бозор баҳоси тўғрисида, яъни меҳнатнинг зарур баҳосидап паст-баланд бўлиб турувчи баҳо тўғрисида сўз- лайдилар.
Хўш, товарпинг цийматп нима? Товарип ишлаб чпқаришга сарф қилппган ижтимоий меҳнатпипг буюмлашгап формасидпр. Хўш, биз товарнинг циймат миқдорини пима билан ўлчаймиз? Унда мужас- самлашган меҳпат билан ўлчаймиз. Масалан, ўн икки соатлик иш кунинипг қийматипи нима билаи белгилаш мумкин? Равшанки, ўп икки соатлик иш кунида мужассамлашгап 12 соатлик меҳиат би- лан белгилаш мумкип, холос; лекин бу сийқа тавтологиядир21).
Меҳиат бозорда товар сифатида сотилмоғи учун у ҳарҳолда бундай сотилишдап илгари мавжуд бўлмоғи керак. Лекин ишчи ўз меҳпатига мустақил яшаш пмкопиятипи бера олгапида эди, у меҳ- 21) 	«Жаиоб Рикардо ўзинпнг, қиймат ишлаб чиқаришга сарфланган меҳнатнинг мицдорига боғлиқ, дсган таълимотнпинг дафъатан цараганда рад этилиш хавфини солаётгандек бўлиб кўринган қийинчиликни анча моҳирлик билаи четлаб ўтади. Агар бу прпнцип жўда цатъийлик билан амалга ошириладиган бўлса, у вақтда бундан, меҳнатнинг қиймати уни ишлаб чиқариш учун сарфланган меҳнат миқдорига боғ- лш^дпр, дсган хулоса келиб чиқади, бу эса, равшанки, бемаъни гапдир. Шунпнг учун ҳам жаноб Рикардо жуда усталик ишлатиб, меҳпат қийматипи пш ҳақи ҳосил қилиш учун талаб қилинадиган меҳнат мивдорига боғлиқ қилиб қўяди, ёки, унинг ўз сўзлари билаи айтганда, меҳнатнинг қийматини иш ҳақи ҳосил қилиш учун талаб қилинадигаи меҳнат миқдори билан белгиламоқ керак; иш ҳаци деганда эса, Ри- кардо ишчи оладиган пул ёки товарни ишлаб чиқариш учўн талаб цилинадиган меҳнат мицдорини тушунади. Бу эса мовутнинг қийматиии уни ишлаб чиқариш учун сарф қилингаи меҳнат миқдори билан эмас, балки мовут айирбош қилинадиган ку- чикариш учун сарф қилинган меҳнат миқдори билан белгилаш керак, деиишнинг аинап ўзидир» ([g. Bailey] «А. Critical Dissertation on the Nature etc. of Value», p • a 0, a 1) •


XVII БОБ.— ИШ КУЧИ ҚИЙМАТИНИНГ ИШ ҲАҚИГА АЙЛАНИШИ 521
иатпинг ўзини эмас, балки шу меҳнат билаи яратилган товарни сотган бўлар эди 22\
Лекин бу зиддиятлардан қатъи назар, пулнинг, яъпи буюмлаш- ган меҳпатнипг жонли меҳнатга тўғридан-тўғри айирбошланиши ё худди капиталистик ишлаб чиқариш асосида эркин тараққий қила- диган қиймат қоиунипи ёки худди ёллапма меҳнатга асосланади- гап капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўзини йўқ қилгаи бўлар эди. Фараз қилайлик, масалан, 12 соатлик иш куни 6 шиллингдаи иборат пул қийматида ифодалансии. Агар эквивалентлар бир-бири- га айирбош қилинса, ишчи ўзининг ўн икки соатлик меҳнати учун 6 шиллипг олади. Унинг меҳнатининг баҳоси меҳнат маҳсулоти- пипг баҳосига тенг бўлади. Бу ҳолда ишчи унинг меҳнатини сотиб олувчи учун ҳеч қандай цўшимча меҳнат ҳосил қилмайди, бу 6 шил- линг капиталга айланмайди, шу билан бирга капиталистик иш- лаб чиқариш асосининг ўзи барҳам ейди; лекин ишчи худди шу асосда меҳнатини сотади, худди шу асосда унинг меҳнати ёллаи- ма меҳнат бўлади. Ёки ишчи 12 соатлик меҳнати учун 6 шиллинг- дап кам, яъни 12 соатлик меҳнатдан кам ҳақ олсин. 12 соатлик меҳпат 10,6 ва ҳоказо соатлик меҳнатга айирбошлаиади. Тенг бўл- маган миқдорларнииг бундай тенглаштирилишп фақат қийматни аниқлашнигина имконсиз қилиб цўймайди. Бундай ўз-ўзини йўқ қилувчи зпддиятни ҳатто қонун сифатида умумаи баён қилиш ва ифодалаш мумкин эмас 23  24\
Шунипгдек кўп миқдордаги меҳнатни оз мпқдордагп меҳнатга айирбошлашни формалар ўртасидаги фарқларга, яъни бир ҳолда буюмлашган меҳнат, иккинчи ҳолда я^онли меҳнат борлигига асос- лашга урипиш ҳам пшга ёрдам бермайди24). Бу айниқса шунииг учуп бемаъпики, товариинг қиймати товарда ҳақиқатап буюмлаш- ган меҳпат миқдори билап эмас, балки унп пшлаб чиқариш учуп зарур бўлган жонлп меҳнат миқдори билан белгиланади. Фараз қилайлик, товарда 6 иш соати мужассамлашгап бўлсии. Агар бирон нхтиро кшшниб, шупппг натижасида бу товарнп 3 соат ичида иш- лаб чиқарпш мумкпн бўлгапда эди, у вақтда пшлаб чиқарилган товарнинг қиймати ҳам тепг ярим камайган бўлар эди. Энди бу товар илгариги олти соатлик зарур пжтимоий меҳиат ўрпига фақат 22) «Сиз меҳнатни товар деб атасангиз ҳам, меҳнат ҳар қалап даставвал айирбош- лаш мақсадпда ишлаб чиқарилпб, сўпгра бозорга чиқариладиган ва бозорда мавжуд бўлган маълум мивдордаги бошқа товарларга айирбош қплипадиган товарга ўхша- майдп; меҳпат фақат бозорга чиқарилгандагина вужудга келтирилади, бундан таш- царп мрҳнат вужудга келтирилмасдан илгари бозорга чицарилади» («Observations on certain Verbal Disputes etc.», p. 75, 76).
23) «Агар меҳпатга товар деб, мсҳнат маҳсули бўлган капиталга бошда товар деб қаралса ва агар бу иккп товарнинг қиймати бир хилдагп меҳнат мпқдори билан тартибга солипса, у вақтда бу муайян мивдордаги мсҳпат... худди ўша миқдордагп меҳнат билан ҳосил қилинган миқдордаги капиталга айирбош қплпиган бўлади; ўтган меҳнат... ўша миддордаги ҳозирги меҳнатга айирбош қилинган бўлади. Лекин меҳ- натнинг қиймати... бошқа товарларнинг кийматига тснг неладиган меҳнат миддорп бплан белгиланмайди» (Э. Г. Уэкфилд қуйидаги нашрида: д. Smith. «Wealth of Nations». London, 1836 , v. I, p. 231, лзоҳ).
24) «Ҳар сафар ўтгап меҳнат келажак меҳнатга айирбош қилипганда, иккинчи киши (капиталист) биринчн кишидан (ишчидан) кўра кўпроқ циймат ундириб олади дсган фшфга цўшилмоц нерак эди» (бу \ам «contrat social» [«ижтимоий шартнома»1нинг бир туридир) (Simonde de Sismondi- «Do la Richesse Commerciale». Geneve, 1803, t. I, p. 37).
34—516


522
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ,—ИШ ҲАҚП
3 соатлик зарур ижтимоий меҳнатни ифодалаган бўлар эди. Шундай қилиб, товар қийматининг мивдори меҳнатнинг буюм формаси билан эмас, балки товарни пшлаб чиқариш учун зарур бўлган меҳнат миқдори бплан белгиланади.
Ҳақиқатда товар бозорида пул эгасига бевосита меҳнат эмас,. балки ишчи рўпара бўлиб туради. Ишчи сотадиган нарса унинг пш кучидир. Ишчининг меҳнати ҳақиқатан бошлангач, энди у ишчига тегишли бўлмай қолади ва, демак, ишчи уни яна сота олмайдп. Меҳнат қийматларнннг субстанциясп ва имманент меёри- дир, аммо меҳнатпинг ўзи қийматга эга эмасдир 25).
«Меҳнат киймати» ифодасида қиймат тушунчасп тамомила йўқ бўлиб кетишп у ёдда турсии, ҳатто ўзининг қарама-қаршисига айла- ниб кетади. Бу ҳам, масалан, ериинг қиймати сингари хаёлий ифо- дадир. Лекин бундай хаёлий пфодалар ишлаб чиқариш мупосабат- ларининг ўзпдан пайдо бўлади. Бу — муҳим муносабатларнинг юз бериш формалари учун категориядир. Нарсалар ўзинпнг юз бери- шида кўпинча бузилгап шаклда кўриниши, сиёсий иқтисоддан таш- қари, ҳамма фанларда эътироф цилингандек туюлади25  26\
Классик сиёсий пқтисод оддий турмушдан «меҳнат баҳоси» категориясипи ҳеч бир танқидсиз кўчириб олиб, сўпгра: бу баҳо нима билан белгиланади?— деган саволпи ўртага ташлади. Лекин у, талаб бплан таклиф ўртасидаги нисбатнинг ўзгариши, ҳар қаи- дай бошқа товарнинг баҳосида бўлгани сипгари, меҳпатнинг баҳо- сида ҳам, унпнг ўзгаришидан бошқа, яъни бозор баҳоларининг му- айян миқдордан паст ёки юқори бўлиб тебраииб туришидан бошқаг ҳеч нимани изоҳлай олмаслигига тезда ишопдп. Агар талаб билан таклиф бир-бирипи қопласа, у вақтда, бошқа шароитлар бир хилда бўлгапида, баҳоларнинг тебраииши барҳам ейди. Лекин у вақтда талаб билан таклиф мутлақо ҳеч нимани изоҳлай олмайди. Талаб билан таклиф тенг бўлганда меҳнатнинг баҳоси талаб билан так- лиф нпсбатидап қатъи назар белгиланадиган меҳиат баҳосидир, 25) «Мсҳнат қийматнинг ягона ўлчовидир... ҳар цандай бойликни яратувчидир, лекнн унинг ўзи товар эмасдир» (Th- Hodgskin- <Popular Political Economy>. p. 186).
26) Аксинча, бундай ифодаларни оддий licentia poetica [шоирона эркинлик] деб тушунтиришга уриниш анализнинг ожизлигини кўрсатади, холос. Прудоннинг: «Меҳнатга қийматни нисбат беришларининг боиси меҳнатнинг ўзи товарлигида эмас, балки бунда, фараз қилишларича, меҳнат ўзида қийматларни потенциал мужассам- лаштирганлигини назарда тутишларидадир. Меҳнатнинг қиймати тасвирий ифодадир ьа хоказо», деган сўзи хусусида мен бундай дейман: «Меҳнат-товарни, бу цўрқпнч- ли воқеликни у фақат грамматик қисқартма деб билади. Демак, меҳнат-товарга асос- ланган бутун ҳозирги замон жамияти эндиликда фақат баъзи бир хил шоирона эркинликка, тасвприй ифодага асосланган бўлиб чиқади. Ва агар жамият ўзини азоблаб келаётган «ҳамма ноқулайликларни бартараф қилишни» истаса қулоққа ёқмайдиган ибораларнй йўқотса, тилни ўзгартирса бўлгани, бунинг учун эса унинг Академияга мурожаат қплйб, ундан ўз луғатининг қайтадан нашр қилинишини сўраса, бас» (Карл Марнс. «Философия цашшоқлиги», 34, 35-бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 92-бет]). Албатта, «қиймат» де- ган терминдан мутлако ҳеч бир аниқ нарсани тушунмаслик янада цулайроқ. Шун- дай қилганда, бу категорияга ҳамма нарсани истаганча тпқиштира бериш мумкин. Масалан, Ж. Б. Сэй худди шундай қилади. «Қиймат» нима? Жавоб: «Нарсанинг оаҳоси». X5’iii «баҳо» нима? Жавоб: «Нарсанинг пул билан ифодаланган қиймати». Хўш, «ср меҳиати... қийматга» эга бўлишининг сабабп нима? «Сабаби шуки, унга маълум баҳо кўядплар». Дсмак, қиймат — нарсанинг баҳосидир, ернинг «циймат»га эга бўлпшинииг сабаби шуки, унинг қийматини «пул билан ифодалайдилар». Нар- саларнинг сабаби ва келиб чиқиши масалаларини ҳал қилиш учун бу, ҳарҳолда, жуда содда усулдпр.


XVII БОБ.—ИШ КУЧИ ҚИЙМАТИНИНГ ПШ ҲАҚИГА АЙЛАНИШИ 523
меҳнатнинг табиий баҳосидир; меҳнатнинг «табиий» баҳоси маса- ласи ҳам худди шу тариқа текшириладиган бир мавзу сифатида ўртага ташланди. Ёки бозор баҳоспнинг унча-мунча узоқроц давом этган давр ичида, масалаи, бир йил ичида, тебранишпии қараб чи- қиб, бозор баҳосининг ҳар томонга тебраниши бир қадар ўртача, допмий миқдорда бир-бири билан тенглашади, деб топганлар. Бу ўртача миқдор, албатта, унииг бир-биринп қопловчи тебраниши билаи эмас, балки бошқа бир нарса билан белгиланиши лозим. Та- содифий бозор баҳоларига ҳукмронлик қилиб, бу баҳоларни тартиб- га соладиган ва меҳпатнинг «зарур баҳоси» (физиократлар), ёкп «табиий баҳоси» (А. Смит) деб аталадиган бу меҳнат баҳоси, бошқа товарларда бўлгани сингари, фақат унинг пулда ифодалангап қий- матп бўлиши мумкип. Сиёсий иқтисод шу тариқа меҳиатпинг та- содпфий баҳолари орасидан ўзига йўл очиб олиб, унииг қийматинп билиб олишгача борпб етишни умид қилгап эди. Сўнгра бошқа товарларнинг қиймати сингари, бу қиймат ҳам ишлаб чиқариш чиқпмлари билап белгиланар эди. Лекин ишчпии пшлаб чиқариш чиқимларп, яъни пшчининг ўзини етиштириш ёки такрор етиш- тирпшга қилинадиган чиқимлар нима? Сиёсий иқтпсод учуп бу савол онгсиз равишда дастлабки савол билан алмаштирилди, чупки спёсий иқтисод меҳнатнинг ўзини ишлаб чиқариш чпқимларини текширишга киришиб, ўзи гирдобга тушиб қолди ва жойидап қўз- ғола олмади. Демак, сиёсий иқтисод меҳнатпипг қпймати (Nalue of labour) деб атайдиган нарса ҳақиқатда иш кучинипг кийматидир, бу иш кучи эса ишчпнинг шахсида мавжуддир ва машпна ўзининг бажарадпган операциясидан қанча фарқ қилса, иш кучи ҳам ўзи бажарадиган фупкциядан, яъни меҳнатдан шупча фарқ қилади. Меҳпатппнг бозор баҳолари билан унинг гўё қиймати орасидагп фарқпи, бу қийматпппг фойда нормасига нисбатиии, меҳпат билан ҳоснл қилинадиган товар қийматларига иисбатипи ва шу кабиларни аниқлаш билан шуғуллангап экономпстлар апализпппг боришп уларни меҳнатнинг бозор баҳоларпдап упипг хаёлпй «қпймати»га- гипа олиб бориб қўймасдан, балкп меҳпатппнг бу қпйматипипг ўзпнп ҳам, ўз навбатида, иш кучшшнг қнйматпдап иборат қилиб қўйпшга мажбур этпшпнп ҳеч қачои пайқамагаплар. Класспк спё- сий и^тисод ўз аналпзпнинг бу иатижаларинп англамасдаи, «меҳ- натнипг қиймати», «меҳнатнинг табпий баҳоси» ва шу каби кате- горцяларии, текшпрплаётган қиймат муносабатпнинг сўпгги адекват пфодаси, деб танқидпй равишда татбиқ қплмасдан, Еойипчалпк кўрамизки, чалкашиб, ҳал килиб бўлмайдиган зиддиятларга ўралиб қолган ва айни вақтда ҳодисаларнинг фақатгпна ташқп кўрипишинп припципиал равишда эътироф қиладиган вульгар спёсий иқтисод- иипг разғлликларп учун мустаҳкам амалий иш замини яратиб берган.
Ҳаммадан аввал/иш кучининг қиймати ва баҳосп қандай қилиб ўзгарган формаспда иш ҳақи шаклида ифодаланишпга бир назар солайлик.


524
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.—ИШ ҲАЦИ
Биз биламизки, иш кучининг кундалик қиймати ишчининг му- айян вақт давомида ҳаёт кечиришига мутаносиб равишда ҳисоб- ланади ва иш купинипг муайян узунлиги шу ҳаёт кечириш вақтига мувофиқ келади. Оддий иш куни 12 соат давом этади ва иш кучи- нинг кундалик қиймати 6 иш соатини ўзида мужассамлаштирган қийматпинг пул ифодасидан иборат бўлган 3 шиллингга тепгдир, деб фараз қилайлик. Агар ишчи 3 шиллииг олса, у ўзининг 12 соат ишлайдиган иш кучинииг қийматини олган бўлади. Энди биз иш кучинипг бу кундалик қийматиии бир кунлик меҳнатнинг қиймати шаклида ифодалаб, натижада: ўи икки соатлик меҳнатпинг қий- мати 3 шиллингдир, деган формулани ҳоспл қиламиз. Шуидай ци- либ, иш кучипинг қиймати меҳнатнинг қийматипи ёки — пул билап ифодалапгаида — упипг зарур баҳосини белгилайди. Агарда иш кучининг баҳоси унинг кийматидан ошиқ ёки кам бўлса, у вақтда меҳнат баҳоси ҳам упипг қиймати деб аталадиган нарсадан ошиқ ёки кам бўлади.
Меҳнатнинг қиймати иш кучп қийматипппг фацат иррационал ифодаси бўлгаилигидан, ўз-ўзидан маълумки, моҳиатнииг қиймати меҳнат янгидан яратгаи қийматдап ҳамиша кам бўлиши лозим, чунки капиталист иш кучини унииг ўз қийматипи такрор ҳосил цилиш учун зарур бўлганидан кўра узоқроқ вақт ишлашга ҳамиша мажбур қилади. Юқорида келтирилгап мисолда 12 соат ҳаракатда бўладиган иш кучипинг қиймати 3 шиллиигга тепгдир ва бу қий- матни такрор ҳосил қилиш учун иш кучи 6 соат ишлаши лозим.. Ҳолбуки, янгидан ҳоспл қилингап қиймат 6 шиллингдир, чупки иш кучи ҳақиқатда 12 соат ишлади, унинг ҳосил қилган қиймати эса унииг ўз қийматига боғлиқ бўлмай, балки унинг қанча вақт ишлаганлигига боғлиқ. Шундай қилиб, биз, дафъатан қараганда, 6 шиллипглик қиймат яратувчи меҳнатпинг ўзи 3 шиллинглик кийматга эгадир, деган бемаъни натижа ҳосил қиламиз27).
Сўнгра кўрамизки, иш кунинипг тўланган қисмини, яъпи олти соатлик меҳнатнп ифодалаган 3 шиллинглик қиймат бутун ўи икки соатлик иш куниппнг, шу жумладан ҳақи тўланмаган олти соатлик меҳнатнинг кийматини ёки баҳосини ўзида гавдалаптиради. Шун- дай қилиб, иш ҳақи формаси иш кунининг зарур ва қўшимча меҳ- натга, ҳақ тўланган ва ҳақ тўланмагап меҳнатга бўлинишининг ҳар қапдай изларини йўқ цилади. Меҳпатппнг бутуииси ҳақ тўлан- ган меҳпат бўлиб кўрипади. Баршчина меҳпати даврида крепостной деҳқоннипг ўзи учун қиладиган меҳнати билан помешчик учун қиладигап мажбурий меҳнати ўртасида макоп ва вақт жиҳатидан жуда сезиларли фарқ бўлади. Қул меҳпати даврида иш купининг ҳатто қул фақат ўз тирикчилик воситаларп қийматини қоплаш 27) 	Солиштириб кўрилспн: «Сиёсий иқтисод танқпдпга доир». Берлин, 1859, 40- бст, унда мен, капитални текшириш цуйидаги проблемани ҳал қилиши лозим деган- ман: «Фадат иш вақти бплан белгиланувчи алмашув цийматига асосланган ишлаб* чиқариш кандай қилиб, меҳнатнинг алмашув қиймати унинг маҳсулотининг алмашув қииматидан кам бўлади, дсган патижага олиб кслади?» [Қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгсльс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 48-бет].


XVII БОБ.— ИШ КУЧИ КИЙМАТИНИНГ ИШ ҲАҚИГА АЙЛАНИШИ 525
учуи, яъни ҳақиқатда фақат ўзи учуп ишлайдиган қисми ҳам хў- жайпн учун қилипган меҳнат бўлиб кўринади. Қулнипг бутун меҳпати ҳақ тўланмагап меҳнат бўлиб кўрииади 28). Ёлланма меҳ- нат системаси даврида эса, аксинча, ҳатто қўшимча меҳпат ёки ҳақ тўланмаган меҳпат ҳам ҳақ тўланган меҳнатдай бўлиб кўрипади. 1\ул меҳнати даврида мулк мупосабати в;улнинг ўзи учуп қилган меҳнатини иардалаб қўяди, ёлланма меҳнат системаси даврида эсаг пул муносабати ёлланма ишчинииг текинга дилган меҳиатини пар- далаб қўядп.
Шунипг учуи иш кучи қиймати ва баҳосиппнг иш ҳақи фор- масига, яъни меҳиатнипг ўзининг қийматига ва баҳосига айлани- шининг қандай ҳал қплувчи аҳамиятга эга эканлиги тушупарлидир. Ҳақикий муносабатпи пардалайдиган ва сиртдан ^арагапда тамо- мила бошқача муиосабат қилиб кўрсатадигап бу юз бериш формаси шуидай негиздирки, ишчининг ҳам, капиталистнинг ҳам ҳамма ҳуқуқий тасаввурлари, капиталистик ишлаб чиқариш усулипинг ҳамма цаллобликлари, бу усул туғдирадиган ҳамма эркинлик хом- хаёллари ва вульгар сиёсий иқтисоднинг ҳамма апологетик иай- ранглари шу негизга асосланади.
Иш ҳақининг сирини очиш учун жаҳон тарихига кўп вақт керак бўлган экан, аксинча, бу хилда юз бериш формасининг зарурлиги- ни raisons d’etre [маъносини, асосини] тушуиишдая ҳам осонроқ нарса йўц.
Капитал билан меҳнат ўртасидаги айирбошлаш дастлаб худди ҳар қандай бошқа товарни сотиб олиш ва сотиш сиигари идрок қи- линади. Сотиб олувчи маълум миқдор пул, сотувчи эса пулдаи бош- қа бир нарса беради. Юридик нуқтаи назардан қараганда, бунда жуда деганда фацат буюм жиҳатдан фарқ кўзга ташланади ва бу фарқ цуйидаги юридик эквивалент формаларда ифодаланади: «do ut des», «do ut facias», «facio ut des» ва «faciout facias» [«нарсага нарса», «нарсага иш», «ишга нарса» ва «ишга иш»].
Сўпгра: алмашув қиймати ва истеъмол киймати ўз-ўзлигича ўлчовдош мивдорлар бўлмаганлигидап, «меҳпат қиймати», «меҳ- нат баҳоси» каби ифодалар ҳам, масалап, «пахтанипг қиймати», «пахтанинг баҳоси» каби ифодалардан кўра кўпроқ пррациопа/г ифода бўлиб кўрлнмайди. Бупинг устига яна шу ҳолат ҳам колиб цўшиладики, ишчи ўз меҳнатиии сарф қилгапдаи кейин ҳақ олади. Тўлов воситаси бўлгап пул ўз фуикциясини бажаргапда, тайёрлаб берплган буюмппнг қпйматп ёкп баҳосини, демак, бу ўрппда сарф килингаи меҳпатнинг киймати ёки баҳосини кейпнчалик реаллаш- тиради. Ниҳоят, ишчи капиталпстга берадиган «истеъмол қиймати» хақиқатда иш кучи эмас, балки иш кучининг функцияспдир, яъпи 28) 	Лондон фритрсдерларининг аҳмоқлик даражас-ига бориб етган соддадил орга- ни «Morning Star» Амернкада гражданлар уруши вацтида одамзод учун мумкин бўлган бутўн каҳр-ғазэбип ишга солиб, негрлар «Конфедератив Штатларда»158 бу- тунлай текинга’ пшлапдилар, деб доим вайсар эди. Агар бу орган шу негрнинг кундалик чиқимини, масалан, Лондондаги Ист-Эндеда ишловчи эркин ишчининг кун- далик чиқими бмлан тацқослаб кўрса яхшироқ бўлур эди.


526
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.— ИШ ҲАҚИ
маълум фойдали меҳнатдир, тикувчининг, этпкдўзнинг, ип йиги- рувчинипг ва шу кабиларнинг меҳнатидир. Иккинчи томондан, худ- ди шу меҳнатнинг ўзи қиймат яратувчи умумий элемент экаплиги,— меҳпатпи бошқа ҳамма товарлардан фарқ қилдирадпган бу хусу- сият,— одатдаги тушунчадан йироқлашади.
Агар биз ўн пкки соатлик меҳнати учуп, масалан, олти соат- лик меҳнат билан ҳосил қилинган қийматнп, айтайлик, 3 шиллинг юладигаи ишчи нуқтаи назаридан қарасак, бу ишчи назарида ўн икки соатлик меҳнат ҳақиқатан ҳам фацат 3 шиллингни сотиб олиш воситаси бўлиб кўринади. Ишчипинг одатланиб қолгап ти- рикчилик воситаларинипг ўзгариши билап бпрга унинг иш кучининг ^иймати ҳам ўзгариши мумкин: 3 Шиллингдан 4 шпллингга кўта- рилиши ёки 3 шпллингдан 2 шиллингга тушиши мумкин, ёинки .иш кучинииг қиймати ўзгармай ^олган ҳолда, унинг баҳоси талаб ва таклифиинг тебраниб туриши натижасида 4 шиллингга кўтари- лиши ёки 2 шиллингга тушпши мумкин,— бу ҳолларнинг ҳаммаси- да ишчи доимо бирдап 12 соат меҳнат беради. Шунинг учун ишчи оладигап эквивалент миқдоридаги ҳар қандай ўзгариш унга зару- ран ўзининг 12 соатлик меҳнатинииг қиймати ёки баҳосининг ўзга- рпши бўлиб кўринади. Бу ҳол иш кунини доимий миқдор29) деб ҳисоблагап А. Смитни бошқа бир хатога олпб келган, яъни унинг: тирикчилик воспталарининг қиймати ўзгариб туришига қарамай, меҳпат қиймати доимийдир, шунинг учун ҳам айни бир иш куни ишчи учун кўпми-озми миқдордаги пулда ифодаланиши мумкин,— деб даъво қилишига сабаб бўлган.
Иккипчи томондан, капиталистни олайлик. У мумкин қадар камроқ пул берпб мумкин қадар кўпроқ меҳнат олишии истайдп. Шунипг учун каппталистни амалий жиҳатдан фақат пш кучииинг баҳоси бплап иш кучппинг ўз функцияспнп бажаришидан ҳосил 'бўладигап қиймат ўртасидагп фарқ қизиқтиради. Лекин капита- лист ҳамлма товарларнп мумкии қадар арзонро^ сотиб олпшга ҳара- кат қилади ва тўгридан-тўғри алдашни, арзонроқ сотпб олиб қим- матроқ согпшни ҳамиша ўз фойдасинипг манбаи деб бплади. Демак, 'борди-ю, меҳнатнпнг қиймати дегаи нарса ҳақиқатан мавжуд бўл- ганида ва капиталпст ҳақиқатан бу қийматни тўлагапида эди, у вактда ҳеч қандай капитал бўла олмаслпгиии, унипг пули капи- талга айлана олмаслпгпни капиталист мутлақо тушупмайди.
Бунинг устига пш ҳақинипг ҳақиқий ҳаракати шундай ҳодиса- ларни очиб берадпкп, бу ҳодисалар, зоҳиран, иш кучининг қпйма- ти эмас, балки унпнг бажарадиган функциясининг ^иймати, яъни меҳнатнинг ўзипппг қиймати тўлапишини исботлайдигандек бўлиб туюлади. Бу ҳодпсаларии биз икки катта гуруҳга бўлишимиз мум- кии. Биринчидан: иш кунинпнг узунлпги ўзгариши билан бирга иш ҳақинпнг ҳам ўзгариши. Бунда, машиианинг қиймати эмас, •балки у бажарадиган операцияларнинг қиймати тўланади, чунки 29) 	А. Смит донабай хақ тўлаш тўғрисида сўзлаганида тасодифий равишдагина иш шунининг ўзгаришинп кўрсатиб ўтади.


XVII БОБ.— И1П КУЧИ ҚИЙМАТИНИНГ ИШ ҲАЦИГА АЙЛАНИШИ 527
машинанинг ҳам бир ҳафталик ижара ҳақи бир кунлик ижара^ ҳақидан қимматроқ туради, деб хулоса чиқариш ҳам жуда мумкин. Иккинчидан: айии бир функцияни бажарадиган турли ишчиларнинг пш ҳақларидаги индивидуал тафовутлар. Биз худди шундай инди- видуал тафовутларни қуллик меҳнати системасида ҳам учратамиз,, лекин бунда иш кучининг ўзи ҳеч қандай бўёқ-безаксиз бутунлай очиқчасига сотилганлиги сабабли, бундай тафовуглар хомхаёллар учун баҳона бўла олмайди. Бупдаги фарқ фақат шундаи иборатки^ цуллик системасида сифати ўртадан юқори бўлган иш кучидан келадигап фойда ва сифати ўртадан паст бўлган иш кучидан кела- диган зарар цулдорнинг бўйнига тушади, ёлланма меҳнат системаси даврида эса бу фойда ва зарар ишчипппг ўз бўйнига тушади, чун- ки ёлланма меҳнат системасида иш кучини ишчининг ўзи сотадп,. қуллик меҳнати системасида эса иш кучи учинчп шахс томонидап сотилади.
Зотан, «меҳнатнинг қиймати ва баҳоси» ёки «иш ҳақи» каби- юз бериш формалари тўғрисида сўзлаганда, юз берувчи муҳим му- носабатдан фаркли равишда,— иш кучининг қиймати ва баҳосидап> фаркли равишда,— умуман ҳар цандай юз бериш формалари билан бу формалар замирида яширинган асос тўғриспда айтиладигап сўз- ларни айтиш мумкин. Умуман юз бериш формалари сийқа тафак- кур формалари сифатида бевосита ўз-ўзидан ҳоспл қилинади, булар замирида яширинган асос эса фақат илмий тадқиқот патижасида* очиб берилади. Классик сиёсий иқтисод ҳақиқат ҳолга жуда яқин- лашиб боради-ю, лекпн бу ҳақиқат ҳолни оигли равишда ифода қплиб бера олмайди. У, ўз устидаги буржуа терисини улоқтприб> ташламагунча, бу ишни бажара олмайди ҳам.


<528 ]
ЎН САККИЗИНЧИ БОБ
ВАҚТБАЙ ИШ ҲАҚИ
Иш ҳақинипг ўзи ҳам жуда хилма-хил формаларга киради, •сиёсий иқтисод қўлланмаларида бу тўғрида ҳеч қандай маълумот йўқ, чупки масаланинг моддий томонига цўпол равишда ҳирс қўй- ган бу қўлланмалар формаларнинг ҳар қандай фарқ-тафовутига •эътнборсиз қарайди. Бироқ, бу барча формаларии тавсифлаш ёл- лапма меҳиат ҳақидаги махсус таълимотга оиддир ва, бинобарин, бу асарнииг вазифаси эмасдир. Бунда икки ҳукмрон асосий форма- пи қисцачагииа қараб чикиш ўринлидир.
Эсимиздаки, пш кучи ҳамиша муайяп бир вақтга сотилади. Шупинг учун «вақтбай иш ҳақи» формаси, яъии кунбай ва ҳоказо иш ҳақи пш кучпнипг кундалик қиймати, ҳафталик қиймати ва шу каби қпйматларини бевосита ифодаловчи ўзгарган формадир.
Энг аввал шуни айтиб ўтайликки, ўн бешинчи бобда баён қи- .липгап пш кучи баҳосииииг ва қўшимча цийматнинг ўзгариш қо- пунлари формапинг оддий ўзгариши йўли билап иш ҳақи қонунла- рига айланади. Шупипгдек иш кучинипг алмашув қиймати билан тирпкчилик воситаларииипг массаси (иш кучининг алмашув ций- мати ана шунга айланади) орасидаги фарқ ҳам эпди поминал иш ҳақи билан реал иш ҳақи ўртасидаги фарқ шаклида намоёи бў- лади. Муҳим форма тўғрисида баёп килипган иарсаларнинг ҳамма- снни юз бериш формаларига нисбатан такрорлаб ўтириш ортиқча бўлар эди. Шунинг учуи биз вақтбай иш ҳақини характерлаб бера- дигап баъзи нуқталарга тўхталиб ўтиш билан кифояланамиз.
Ишчи ўзинипг куидалик, ҳафталик ва шу кабн меҳнати учун юладиган пул маблағи30) унинг номинал иш ҳақининг, яъни қий- мат ифодаси шаклида олинган иш ҳақинипг суммасини ташкил ■этади. Бироқ, равшапки, иш кунининг узуплигига қараб, яъни иш-
30) Бунда пулнииг ўз қиймати ҳамма жойда доимий деб фараз қилинади.


XVIII БОБ. — ВАҚТБАЙ ИШ ҲАҚИ
529«
чипинг ҳар куни сарф қиладиган меҳнати миқдорига қараб, айии бир кунбай, ҳафтабай ва шу каби иш ҳаци меҳнатнипг жуда хил- ма-хил баҳосидан иборат бўлиши мумкин, яъни айни бир миқдор- даги меҳнат учун жуда хилма-хил пул суммаларидап иборат бў- лиши мумкин31). Шундай қилиб, вақгбай ҳақ тўлашда, сўпгра, иш ҳақининг — кунбай, ҳафтабай ва ҳоказо иш ҳацииинг — умумий суммаси билан меҳнат баҳосини бир-биридан фарқ қилмоқ керак. Хўш, муайян миқдордаги меҳпатнинг бу баҳосини ёки пул циймати- ни қандай цилиб топиш керак? Агар биз иш кучинипг ўртача куп- лик қийматини ўртача иш куни соатларига бўлсак, меҳнатнипг ўртача баҳосини топамиз. Фараз қилайлик, масалан, иш кучининг кундалик циймати 3 шиллингга тенг бўлсин, ёки 6 иш соати даво- мида янгидан яратилган цийматдан иборат бўлсин ва иш куни ҳам 12 соат давом этган бўлсин; у вақтда бир соатлик меҳнатнипг қий- 3 шилл. о тт
мати —12— =опенс бўлади. Иш соатипинг шу тарпқа топилган
баҳоси меҳнат баҳосининг ўлчов бирлиги бўлиб хизмат килади.
Меҳпат баҳоси доимо пасайиб туришига қарамай, кунбай, ҳафта- бай ва шу каби иш ҳақипинг ўзгармай цолиши мумкинлиги апа шундаи келиб чиқади. Масалан, агар оддий иш куни 10 соат давом этиб, иш кучининг кундалик қиймати 3 шиллингга тенг бўлса, у вақтда иш соатининг баҳоси 33/s пепс бўлади; агар иш куни 12 соат- гача чўзилса, иш соатининг баҳоси 3 пенсга тушади, агар иш куни 15 соатгача чўзилса, иш соатининг баҳоси 22/б пенсга тушади. Шун- дай бўлишига қарамай, кунбай ва ҳафтабай иш ҳақи ўзгармасдан қолаверади. Аксинча, меҳнатнипг баҳосп ўзгармасдап қолгап ва ҳатто пасайгаи бўлишига қарамай, кунбай ёки ҳафтабай иш ҳақи ошиши мумкип. Масалан, иш куни ўи соат ва иш кучинипг купда- лик қиймати 3 шиллинг бўлгаида, иш соатининг баҳоси 33/s пепс бўлади. Агар иш ҳажмининг кўпайиши натижасида меҳнат баҳоси ўзгармай қолгани ҳолда, ишчи кунда 12 соат ишласа, меҳпат баҳо- сида ҳеч қандай ўзгариш бўлмасдан, унинг куибай иш ҳақи 3 шил- линг 775 пенс ошади. Агарда меҳпатиипг экстенсив мицдори эмас, балки интенсив миқдори ошганда ҳам, худди шу патижа ҳосил бўлар эди32). Шунинг учун номипал кунбай ёки ҳафтабай пш ҳақи ортиши билан бирга меҳнат баҳоси ўзгармасдан қолиши ва ҳатто пасайиб кетиши мумкип. Оила бошлиғи қилган меҳнат миқдорига оилапипг бошқа аъзолари қилгап меҳпат ҳам цўшилпши сабабли, бу сўзларни ишчи оиласининг даромади тўғрисида ҳам айтиш мум-
81) Меҳнатнинг баҳоси муайян мицдор меҳнат учун туланган суммадир» (Sir Edward West. «Price of Corn and Waeres of Labour». London, 1826, p. 67). Уэст—сиесий иктисод та- рихида бир давр очган имзосиз асарнинг автори: «Essay on the Application of Capital to Land». By a Fellow of the University College ol Oxford. London, 18^5.
82) «Меҳнат ҳақи меҳнат баҳосига ва ба?карилгаи меҳнат мицдорига богликдир... Иш ҳақининг ошиши меҳнат баҳосининг ўсиши билан заруран боғлиқ эмасдир. иш вацти узай- тирилганда ва цаттиц ишлатилганда, меҳнат баҳоси узгармаи илгаригича қолгап бўлиши- га царамай, игп ҳаки анча ошиши м умкин» (West- «Price of Corn and Wages of Labour». London, 1826, p. 67. 68, 112). ТПуниси хам борьи, Уэст, «меҳнат баҳоси» нима билан белги- ланади, деган асосий саволдан бемаъни ran сотиб қутуладп.


530
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.— ИШ ҲАҚП
кин. Шундай қилиб, номинал кунбай ёки ҳафтабай иш ҳақининг камайишига боғлиқ бўлмаган ҳолда, меҳнат баҳосини пасайтириш методлари бор * 31 * 33).
Умумий ^онуи эса мана бупдай: бир кунда, бир ҳафтада ва шу каби муддатларда сарф қилинган меҳнат миқдори маълум бўлган- да, кунбай ёки ҳафтабай иш ҳақининг мивдори меҳнат баҳосига боғлиқ бўлади, меҳнат баҳосп ҳам, ўз навбатида, ё иш кучининг ^иймати ўзгариши билан, ёки иш кучи баҳосининг унинг цийматидан ошиқ ёки кам бўлишига қараб ўзгариб туради. Аксинча, агар меҳ- натпинг баҳоси муайян бўлса, у вақтда кунбай ёки ҳафтабай иш ҳақи кундалик ёки ҳафталик меҳнат миқдорига боғлиқ бўлади.
Вақтбай иш ҳақпнинг ўлчов бирлиги, ёки иш соатининг баҳо- си иш кучининг купдалик қийматини оддий иш куни соатларига бўлишдан ҳосил бўлган айрим қисмдир. Фараз қилайлик, иш куни 12 соатлик меҳнатдап, иш кучининг кундалик қиймати эса — 3 шил- лингдап, ёки 6 соатлик иш маҳсулотининг қийматидан иборат бўл- син. Бундай шароитда иш соатининг баҳоси 3 пенс, у янгидан вужудга келтирган қпймат эса 6 пенс бўлади. Сўнгра агар биз, ишчи бир купда 12 соатдан кам (ёки ҳафтада 6 кундан кам), маса- лаи, 6 ёкп 8 соат ишлайди, деб фараз қилсак, у вақтда бу ишчи, меҳнат баҳоси илгарпгича қолган ҳолда, ҳаммаси бўлиб 2 ёки IV2 шпллипг кунбай ҳақ олади34). Бизнинг фаразимизга кўра, ишчи ўз иш кучишшг қийматпга мувофиқ келадиган кунбай иш ҳақини ҳосил цилиш учун ўрта ҳисоб билан кунда 6 соат ишлаши лозим бўлганлигпдан ва, яна шу фаразимизга кўра, у ҳар бир соатлик меҳнатнинг фақат ярмпни ўзи учун, иккинчи ярмини эса капита- лист учун сарф қилпши сабабли, равшанки, бу ишчи камида 12 со- ат ишлаган тақдирдагина, олти соатлик меҳнат билан яратилган қийматга эга бўлпшп мумкин. Биз, ҳаддан ташқари меҳнат қилиш зарарли оқпбатларга олиб келишини илгари кўрган эдик,— бунда эса биз пшчи иш бплап тўла машғул бўлолмаган чоқларда у тор- тадиган азоб-уқубатларпинг манбаини кўрамиз.
33) XVIII аср саноат бур куазиясининг мутаассибэна ҳомийси ва бпз бир неча марта цитата нелтирган «Essay on Trade and Сэшшзгсе» номли аоарнинг автори гарчл масалани жуда чалкагптирпб баён қилса \ам, бу ҳолпл с^зади, у бушай дейди: «Меҳнатнинг баҳоси эмас» (меҳнат баҳоси деганда у нэмпнал кунбай ёки ҳартабай иш ҳақини тушунади) ...«бални меҳиатнинг мицдори озл^-овцат маҳсулотлари ва бошца зарур буюмлар баҳоси бплан белгиланади. Агар спз зарур буюмлар баҳосини етарли даражада пасайтире.ангиз, inv билан меҳнат мицдорлня ҳам тегишш прэпорцияда намайтирган бўласиз... Фабри- яантлар меҳнат баҳосининг номинал мицдорига даҳл қилмасдан туриб бу баҳони ошириш ва тушириш учун турли йўллар бэрлигинп биладилар» (юдорида нўрсатилган асар, 48 ва 61-бетлэр). Н‘. У. Сениор ўзининг «Three Lectures on the Rate of Wages». London, 1830 де- ган асарида Уэстдан кўп нарсаларци нўчириб олгани ҳолда, упинг номинп кўрсатмасдан, жумладан, бундай дейдп: «Цшчл... асэсан иш ^ацининг мпцдорига қизиқади» (15-бет). Демак, ишчини асосан берган нарсаси эмас, яъни сарф қилган меҳнатининг миқдори эмас, балки оладиган нарсаси, яънп шп ҳацининг ноиинал суммаси қизиқтиради.
31) Иш билан тўлиц машғул бўлмасликдек нормал бўлмаган бундай ҳолнинг таъ- сири иш кунининг қонун асосида умумий мажбурий суратда камайтирилиши таъси- ридан тамомпла фарқ қилади. Биринчп ҳолдаги таъсир иш кунининг абсолют ҳаж-
мпга мутлақо дахл қилмапди ва 15 соатлик иш кунида ҳам, 6 соатлик иш кунида ҳам апни бир даражада осонлик билан юз бериши мумкин. Биринчи ҳолда меҳнат-
нинг пормал баҳоси пшчи ўрта ҳисоб билан кунда 15 соат ишлапди, деган фаразга асосланиб, иккинчи ҳолда эса — ўртача иш куни 6 соатдан иборат, деган фаразга
асосланиб ҳисобланади. Агар биринчи ҳолда ишчи кунда фақат 7’/2 соат, иккинчи ҳолда фақат 3 соат ишлаганда, натижа айнан бир хил бўлиб чиқади.


XVIII БОБ. — ВАҚТБАЙ ИШ ҲАҚИ
531
Агар соатбай иш ҳақи шундай ҳисоблансаки, бунда капиталист- нинг мажбурияти ишчига муайян кунбай ёки ҳафтабай ҳақ бериш- дан иборат бўлмай, балки фақат унинг ўзи учун фойдали бўлгаи вақтда ишчини ишлатадиган иш соатлари учун ҳақ тўлашдап иборат бўлса, у вақтда капиталист ишчининг иш вақтини дастлаб соатбай тў- ланадиган ҳақни ёки меҳнат баҳосинииг ўлчов бирлигпни апиқлаш учун хизмат цилган иш куни миқдорига нисбатан қисқартира олади. о иш кучининг кундалик квймати
Ьу улчов бирлиги s т—:
J J г маълум миқдордаги соатдан вборат иш куни
нисбати билан белгиланиши сабабли, албатта, иш куни муайян миқ- дордаги соатдан иборат бўлмагач, бу ўлчов бирлиги ўзининг ҳар қан- дай маъносини йўқотади. Ҳа^ тўланган меҳнат билан ҳақ тўланма- ган меҳнат ўртасидаги боғланиш йўқолади. Капиталист энди иш вақтини ишчининг яшаши учун зарур бўлган даражага етказмасдап туриб, ишчидан маълум миқдор ^ўшимча киймат сиқиб олиши мум- кин. Капиталист меҳнатнинг ҳар қандай тартибга солинишини йўқ қилиши ҳамда фақат ўз жонининг ҳузурини, кайф-сафосипи ва бир пастлик манфаатини кўзлаб, ишчиларни баъзап ҳаддан ташқари оғир меҳнатга солиши, баъзан эса уларни нисбатан ёки ҳатто бу- тунлай ишсиз қолдириши мумкин. Капиталист «меҳнатнинг пормал баҳосини» тўлаш баҳонаси билан иш кунини узайтириб, ҳар қаидай норма доирасидан чиқариб юбориши ва бунинг эвазига ишчига те- гишли ҳақни тўламаслиги мумкин. Шунинг учун ҳам Лондоп бпио- кор ишчилари капиталистларни уларга шундай соатбай ҳа^ тўлашга уринишларига қарши чициб (1860 йплда), тамоман оқилона иш қилдилар. Иш кунини конун чицариш йўли билап чегаралаш бун- дай расвогарчиликка хотима берса-да, машиналарнинг рақобатидан, ишлатиладиган ишчиларнинг малакаси ўзгаришидап, айрим ва умумий кризислардан келиб чиқадиган ишчининг тўла вақт иш би- лан банд бўлмаслигини асло йўқ қила олмайди, албатта.
Кунбай ёки ҳафтабай ҳақ тўлаш ортганда меҳнат баҳоси номи- нал жиҳатдан ўзгармасдан қолиши ва ҳатто ўзининг нормал дара- жасидан пасайиб кетиши мумкин. Бу ҳол меҳнат баҳоси, яъни иш соатининг баҳоси доимий бўлиб қолган иш куни одатдаги муд- дати чегарасидан чиқиб узайган тақдирда юз бераверади. Агар иш кучининг кунлик қиймати


532
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.— ИШ ҲАЦИ
ана шу чегарадан ошгаи қисми устама иш вақтини (overtime) ташкил қилади ва унинг ҳар бир соатига оширилган тариф (extra pay) ҳақ тўланади, лекин бундай ошириш кўпинча жуда арзимас даражада бўлади36). Бунда нормал иш куни ҳақиқий иш кунининг бир қис- мини ташкил этади ва ҳақиқий иш куни бутун йил бўйи нормал иш купидан узунроқ бўлади35  36). Иш кунинипг муддати маълум нормал чегарадан ошганда, меҳнат баҳосининг ўсиши Британия саноатининг турли тармоқларида шундай тусга кирадики, иормал иш вақти деб аталадиган вақг ичида тўланадиган меҳиат баҳосининг пастлиги ишчини, башарти у умуман етарли пш ҳақи олишни истаса, иш вақтидан кейин ҳам ишлашга мажбур қилади, чунки бу устама ишлангап вақтга яхшироқ ҳац тўланади 37). Иш куниии қонун йўли билаи чеклаш бундай яхшироқ ҳақга хотима беради38).
Муайян бир саноат тармоғида иш куни қанча узун бўлса, иш ҳақи ҳам шунча паст бўлиши ҳаммага маълум фактдир39). Фаб- рика ипспектори А. Редгрейв буни 1839 йилдан 1859 йилгача ўт- гаи йигирма йиллик даврга қиёсий обзор бериш йўли билан кўрса- 35) «Устама иш вақти учун бериладиган иш ҳақи нормаси» (тўр тўқишда) «шу қадар озки — соатига ‘/2 пенс ва ҳоказо ҳақ тўланади, — бу нарса устама ишлаш натижасида ишчининг соғлпғига ва ҳаёт кучига етказиладиган зарар олдида ҳеч нарсага арзимайди... Бунпнг устига шу йўл билан олинган озгина ошиқча иш ҳацинпнг ҳаммасини қўшпмча тетиклантирувчи воситаларга сарф қилишга тўғри келади» («Children’s Employment Commission. 2nd Report», p. XVI, № 117).
36) Масалан, обой цоғози ишлаб чиқаришда яқинда фабрика қонуни жорий этил- ганига қадар аҳвол шундай эди. «Биз овқатланиш учун танаффусга чиқмасдан ишлапмиз, шунинг учун 10’/2 соатлик иш куиимиз кундуз 4’/2 да тамом бўлади, қол- ган вацтнииг ҳаммаси устама иш вақти бўлиб, у камдан-кам кечқурун соат 6 дан илгари тамом бўлади; шупдай қилиб, ҳақикатда биз йил бўйи иш вақтидан кейин ҳам ишлаймиз» (жаноб Смитшшг «Children’s Employment Comission. 1 st Report» да айтганла- ри, р. 125)
37) Масалан, Шотландпя окартиш ишхоналарида: «Шотландиянинг баъзи жойла- рида» (1862 йилда фабрпка қонуни жорий қилингунча) «бу саноатда устама иш вацти систсмаси қўлланилар эди, яъни 10 соатлик меҳнат нормал иш куни деб ҳи- собланар эди. Бу вацт учун ишчи 1 шиллинг 2 пенс олар эди. Лекин бунга ҳар куни 3 соатдап 4 соатгача устама иш вадти қўшилиб, бунинг ҳар бир соатига 3 пенсдан ҳақ тўланар эди. Бу система натижасида фақат нормал вақтда ишлайдиган ишчи ҳафтада атпги 8 шиллингдап хақ ола олган... Устама пш соатларида ишламаса, унинг иш хақи етмас э ди» («Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1863», p. 10). «Ўстама uni вақги учун юқори хақ тўлагп ишчини шундай қизиктирадиган нарсаки, ишчи унга царшилик кўрсата олмас эди» («Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1848, p. 5). Лон- донцинг Сити кўчасидаги муцовахонада 14—15 ёшдан бошлаб жуда нўп к.из болалар иш- латилади ва, шогирдлик шаргномасига мувофиц, булар учун маълум иш соати белгилана- ди. Шунга карамай, улар ҳар ойнинг сўигги ҳафтасида нсчқурун соат 10, 11, 12 гача ва ҳатто кечаси соат 1 гача ўзларидан ёши анча натта бўлган ишчилар билан бирга ва ?куда турли-туман кишилар орасида ишлайцилар. «Хўжайинлар бу қиз болаларни яхши ҳац тўлаш ва кечқурун яхши овқатланиш учун пул бериш билан алдаб (tempt) ишлатадилар», нечки овкатни улар теварак-атрофдаги қовоқхоналардан оладилар. Шу йўл билан бу «но-
" расида фаришталар» («Children’s Employment Commission. 5th Report», p. 44, № 191) opa- сида пснг ёйилган ахлоқсизлик натижасида орттирилган гуноҳларини уларнинг бошда ки- тоблар цаторида кўплаб таврот ва бошца насиҳат китобларини муцовалаб олган савоб- лари ювиб нетади.
38) Қаралсин: «Reports of Tnsp. of Fact, for 30 th April 1863» ўша жойда. Лондон бино-
кор ишчиларп 1860 йилги зўр стачка ва локаут вақтида фақат цуйидаги икки шарт билан соатбай ҳад тўлашни қабул цилишга рози эканликларини билдириб, вазиятни ?куда тўғри тушунганлар: 1) иш соатйга ба\о цўйиш билан бир қаторда иш куни иормаси 9 ва 10 соат қплиб белгиланиши лозпм, шу би.чан бирга 10 соатлик иш кунмнинг ҳар соатининг баҳоси 9 соатлик иш кунидаги ҳар бпр соатнинг баҳосидан ошиқ бўлпши лозим; 2) нормал шц купидан О1пиц йшланган хар блр сэат уегама ит вацгл ҳчзээлдплб, нясбатан юдори ҳац туланипш лозим. '
crvrrrM иш куни VMVMH I қолда бўлган жэйда иш ҳақчнлнг пасг бўлйгпд ҳа.ч <куда
типик^т^л («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1833», p. 9). «Арзи.иас миццорда wSrnZ одувчи меҳнат нўп ҳолларда ҳадцан ташцари узэ^ давэм эгадиган
мсҳнатдир» «(Public Health. 6 th Report», 1864, P- 15)-


XVIII БОБ. — ВАҚТБАЙ ИШ ҲЛЦИ
533
тади, бунда ўн соатлик иш куии қонупи жорий қилипган фабри- каларда иш ҳақининг ошганлиги, кунда 14—15 соат ишловчи фаб- рикаларда эса иш ҳақипииг камайганлиги маълум бўлади40).
«Меҳнат баҳоси муайян бўлгап човда кунлпк ёки ҳафталик иш ҳақи сарф қилингап меҳнат миқдорига боғлиқлиги» тўғрисидаги конундан, биринчи галда, меҳнат баҳоси қанча паст бўлса, шунча кўп меҳнат сарф қилинади ёки ишчининг лоақал арзимас даражада ўртача иш ҳақи билаи таъмиилапиши учуи шунча узуи иш куни талаб қилинади, дегап хулоса келиб чиқади. Меҳнат баҳосининг паст даражада бўлиши иш вақтипи узайтпришга сабаб бўлади41).
Лекин, аксипча, иш вақтининг узайтирилиши ҳам, ўз навбатида, меҳнат баҳосишшг пасайишига ва шу билаи бирга куилик ва ҳаф- талик иш ҳақпиииг пасайпшига сабаб бўлади.
иш кучининг кунцалик кпймати
Меҳиат баҳосига: т касри
4 маълум миқдордаги соатдан поорат иш куни
билан берилгаи таърифдан, ҳеч қандай компенсация бўлмаган тақдир- да, иш кунииинг узайтирилиши ўз-ўзидан меҳнат баҳосиии пасай- тиради, дегаи хулоса келиб чицади. Лекии капиталистга иш куни- ни апча узайтиришга имкоп берадиган айни шароит дастлаб упга меҳнат баҳосини номинал жиҳатдап ҳам пасайтириш имкоииятини беради ва ппровард-натижада упи шунга мажбур этадп ва бу ҳол ўсиб бораётгаи иш соатлари миқдоринипг умумий баҳоси, яъни куплпк ёки ҳафталик пш ҳақи пасайгунча давом қплаверади. Буи- да икки ҳолпи кўрсатиб ўтиш етарлидир. Агар бир киши бир ярим ёки икки кишииииг пшнни бажара бошласа, гарчп бозорда пш ку- чини таклиф ўзгармай цолгап тақдирда ҳам, меҳиатни таклиф ошиб боради. Ишчилар орасида шу тариқа вужудга келтприлган конкуренция капиталистга меҳнат баҳосини камайтириш имкония- тини беради, пасайиб бораётгап меҳпат баҳоси эса капиталистга пш вақтини яна’кўпроқ узайтириш имкопиятипи беради42). Бироқ бу пормал бўлмагаи, яъии ўртача пжтимоий даражадан ошпқ бўл- гап ҳақ тўлапмагап меҳнат мивдорига эга бўлиш имкоиияти капи- талистларнинг ўз орасидаги коикуренция қуроли бўлиб қолади. То- вар баҳосипипг бир қисми меҳпат баҳосидаи иборат. Лекип меҳнат баҳосишшг ҳақ тўланмаган қисми товар баҳосида ҳисобга олин- маслиги ҳам мумкип. Уии сотиб олувчига ҳадя қилиб бериш мум- кип. Бу — конкуренция тазйиқи остида қўйилган бирипчи қадам- 40) «Reports of Insp. of Fact for 30th April 18G0», p.31, 32.
41) Масалан, Англияда мих ишлаб чиқарувчи ҳунарманд игпчилар меҳнат баҳосининг пастлиги туфайли жуда арзимаган ҳафталик иш ҳақи топиш учун кунда 15 соат ишлашга мажбур бўладилар. «Ишчи 11 пенс ёки 1 шиллинг игплаб топиш учун ҳар нуни узоқ-узоц соатлар давомида тиришиб ишлаши лозим, япа бу пулнинг 21/2 —3 пенси қурол-асбоблар- нииг ейилишини қоплашга, ёқилғига, темир чиқиидисига кетади» («Children’s Employment Commission. 30 rd Report», p. 136, № 671). Худди шу иш вацти давомида хотиц-цизлар ҳафтада ҳаммаси бўлиб 5 шиллинг пул ишлайдилар (ўша жойда, 137- бет, № 674).
42) Масалан, агар фабрика ишчиси одатдаги нўп иш соатларида ишлашдан бош торг- са, «дарҳол у исталгапча ишлашга рози бўлгап бошқа бир кигаи билап алмаштирилиб, ўзи кўчага чиқариб ташланиши мумкин» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1848». Evidence, p. 39, № 58). «Агар... бир нигаи икки кишининг ишини бажарса... фойда нормаси одатда ошади... чунки мсҳнатнинг қўшимча таклиф қилиниши унинг баҳосини пасайти- ради» (Senior. «Three Lectures on the Rate of Wages». London, 1830 p. 15).


534
ОЛТИНЧИ БУЛИМ.— ИШ ҲАҚИ
дпр. Худди шу конкуренция мажбурияти остида қўйиладиган ик- кинчи қадам шундан иборатки, товарнинг сотиш баҳосидан, ҳеч бўлмаганда, иш кунини узайтириш йўли билан вужудга келтири- ладиган нормал бўлмаган қўшимча қийматнинг бир қисми чиқариб ташлаииши лозим. Товарпинг нормал бўлмаган паст даражадаги сотиш баҳоси шу йўл билан вужудга келади, аввал бошда айрим- айрим юзага келадиган бу баҳо сўнгра секип-секии барқарорлашиб боради ва дастлаб уни вужудга келтирган жуда арзимас даража- даги иш ҳақи учун ҳамда ҳаддан тапгқари иш вақти учун доимий асос бўлиб қолади. Бпз бу ўринда бу ҳаракатни фақат шунчаки кайд қилиб ўтамиз, чунки конкуренцияни аналпз қилиш ҳозирча бизнинг вазифамизга кирмайди. Лекин шундай бўлса ҳам, яна бир дақиқа капиталистнинг ўзига сўз берайлик.
«Бирмингемда хўжайинлар орасида жуда катта конкуренция бор, шунинг учун бизлардан баъзиларимиз соҳибкор сифатида шундай ҳаракатларни ки- лишга мажбурмизки, бошқа шароит булганда бу ҳаракатимиздан ҳатто ўзи- миз ҳам уялар эдик; лекии шундай бўлса ҳам, бундан кўп пул кўлга кири- тиб бўлмаяпти (and vet no more money is made), балки бундан халойиқ мапфаат кўрмо^да, холос»43).
Лопдондаги булка пиширувчи новвойлардан икки категориясини эслатиб ўтамиз, бу новвойлардан баъзилари нонни тўлиқ баҳосига сотади (the «fullpriced» bakers), баъзилари эса нормал баҳосидан арзонга сотади («the underpriced», «the undersellers»). «Fullpriced» ўз конкурентларини парламент тергов комиссияси олдида фош қи- либ бундай дейди:
«Улар фақат шунинг учун кун кўриб юриптиларки, бирпттчидан», (сохта товар билан) «халкни алдайдилар ва, иккинчидан, ўз кишиларпга ўн икки соэтга ҳақ тўлаб, уларни 18 соат ишлатадилар... Улар конкурентларига қарши ку- рашда ишчпларнпнг ҳақ тўланмаган меҳнатини (the unpaid labour) курол қи- либ оладилар... Хўжайин новвойлар ўртасидаги конкуренция кечаси ишлашни йўц цилшлни ^ийинлаштирадиган саоабдпр. Underseller, ўз нонини ун бахоси ўзгариши билан ўзгариб турадиган ишлаб чиқариш чицимларидан кам баҳо билан сотадигап новвой зярар кўрмайди, чунки у ўз пшчиларини узоқ вақт меҳнат ^илишга мажбур этади. Агар мен ўз ишчиларимни фақат ўн икки соат ишлатсам, менинг қўшним эса ўз ишчиларини 18 ёки 20 соат ишлатса, албатта, товарни сотиш баҳосида цўшним мепп синдиради. Агар пшчилар уста- ма иш вақти учуи ҳақ тўлашни қаттиц туриб талаб қила олганларида эди, хўжайинларнппг бу найрангига тезда хотима берилган бўлар эдп... Underseller новвойларида ишлайдигал ишчиларнипг кўп қисми чет эллпк кишилар- дан, ёш болалардан ва шу кабилардан иборат бўлиб, булар қўлга кириши мумкин бўлган ҳар қандай мш ҳақига қаноат цилишга мажбурдпрлар»44).
Бу иеремиада (шикоятнома), жумладаи, яна шу жиҳатдая ҳам цпзицарлики, у капиталист миясида ишлаб чиқариш муносабатла- 43) 	«Children’s Employment Commission, 3 rd Report». Evidence, p. 66, № 22.
*4 «Report etc. relative to the grievances complained of by the Journeymen Bakers». London, 1862, p. LII, яна ўта жойда, баёнот, №№ 479, 359, 27. Зотан fullpriced цоввойлари ҳам, юцорица айтиб ўтганимиздек ва уларнипг ҳимоячиси бўлмиш Ееннстнинг ўзи тан ол ганиден, ўз ишчиларини <кшни ксчғурун ссат 11 да ei и ғлггргрсь- Ссшлгтга мажбур киладилар ва кўиинча ишпи псласи ьун псчь.урун ссат 7 гача даьом эттғрадилар» (ўша


XVIII БОБ. — ВАҚТБАЙ И1П ҲАҚИ
535
рпнинг фақат сиртқи кўрипишигина акс этишини кўрсатади. Меҳ- натнинг нормал баҳосп ҳам маълум миқдордаги ҳақ тўланмаган меҳнат билан алоқадор эканлигиии ва худди шу ҳақ тўлаимаган меҳнат капиталист оладиган фойданинг нормал манбаини ташкил этишини капиталист билмайди. Капиталист назарида қўшимча иш вақти деган категория умуман йўқ, чунки қўшимча иш вақти нор- мал иш кунига киритплган бўлади ва капиталист, ўз фикрича, бу иш кунининг ҳақини куибай ҳақ тўлаш йўли билан тўла-тўкис тў- лайман, деб ўйлайди. Лекин капиталист устама иш вақтини, иш кунини одатдаги меҳнат баҳосига мувофиқ келадиган чегарадан узайтириб юбориш мавжудлигини билади. Капиталист товарнинг сотиш баҳосиии одатдаги даражадан пасайтирувчи ўз конкурент- лари устида сўз борганда ҳатто бу устама иш вақти учуи қўшимча ҳақ тўлашни (extra pay) қаттиқ туриб талаб қиладп. Лекин бу қўшимча ҳақ ҳам, худди одатдаги пш соатининг баҳоси сингарп, ҳақ тўланмаган меҳнат билан алоқадор эканлигини капиталист бйл- майди. Масалан, фараз килайлик, ўн икки соатлик иш кунидаги ҳар бпр соатнинг баҳоси 3 пенс, яъни V2 соатлик меҳнат билан ҳо- сил қилинган қийматга тенг бўлсин, устама иш соатининг баҳоси эса 4 пенс, яъни 2/з иш соати билан ҳосил қилинган қийматга тенг бўлсин. У вақтда капиталист биринчи ҳолда иш соатининг ярмини текинга ўзлаштиради, иккинчи ҳолда эса — учдан бирпни ўзлаш- тпради.


536 ]
ЎН ТЎҚҚИЗИНЧИ БОБ
ДОНАБАЙ ИШ ҲАҚИ
Вақтбай иш ҳақи иш кучи қийматииинг ёки баҳосининг ўзгар- гаи формаси бўлгани сингари, донабай иш ҳақи ҳам вақтбай иш ҳақинипг ўзгарган формасининг худди ўзидир.
Донабай иш ҳаци тўлаганда аҳвол биринчи қарашда худди ишчи сотадиган истеъмол циймати унинг иш кучининг бажарадиган функ- цияси эмас, жонли меҳнат эмас, балки маҳсулотда буюмлашган меҳ- натдек ва худди бу меҳнатнинг баҳоси, вақтбай ҳа^ тўлашда бўлга- иш кучининг кундалик т^иймати
ни сингари, касри билан
г маълум мпқдордаги соатдан иборат иш куни г
белгиланмай, балки ишлаб чиқарувчининг иш лаёқати билан бел- гиланадигандек бўлиб кўринади4б).
Лекии бу иш ҳақинипг ҳар иккала формаси айни вақтда айнп хилдаги саиоат тармоқларида мавжудлиги поқ мазкур царашнпнг тўғрилигига бўлган етиши керак эди. Масалап,
фактининг бир ўзида- ишопчга қаттиқ путур
«Лоидоп иаборшчикларп одатда донабой пш ҳақи оладплар, уларнииг вақтбай иш ҳақи олиши истиснодир. Аксинча, провинциялардагп паборш- чиклар вақтбай иш ҳақи оладилар ва уларда донабай иш ҳақп олпш истлс- нодир. Лоидои гаванида ишловчи кемасоз дурадгорлар доиабой ҳац оладилар. Апглияпинг бошқа ҳамма гаванларида пшловчи дурадгорлар эса — вақтбай ҳақ оладплар» 45 46).
45) «Донабай иш системаси ишчилар тарихида маълум бир даврни ташкил этади: бу система капиталистнинг иродасига боғлик бўлган оддий кунбай ишловчи ишчи билаи яқин келажакда мастеровой билан капиталистни бирга қўшиб ифодалаши кўриниб турган кооператив мастеровой ўртасидаги манзилдир. Ишбай ишчилар, хатто сохибкорнинг капитали ёрдами билан ишлаган чоқларида ҳам, ҳацицатан ўз- ўзларига хўжайиндирлар» (John Watts. «Trade Societies and Strikes, Machinery and Co-operative Societies». Manchester, 1865, p. 52, 53). Менинг бу асарчадан цитата нелтиришимнинг сабаби шуни, апологетларнипг ьўпдан бери чайнайвсриб сийкасини чицариб юборган чи- рик финрларипинг хаммаси худци ана шу асарчада тўпланган. Худди шу жаноб Уоттс ил- гари оуэнчи сифатйда майдонга чикиб/1842 йилда «Facts and Fictions of Political Economists» догап бошна бир асарчаспни бостириб чикарган эди, бу асарида у, жумладан, мулк- ни таловчилик деб эълон килди. Ленин бунга нўп вақт бўлди.
) Т. J. Dunning. «Trade’s Unions and Strikes». London, I860, p. 22.


XIX БОБ. — ДОНАБАЙ ИШ ҲАҚИ
537
Лондонда айни бир хилдаги эгар-жабдуқ устахоналарида иш- ловчи французларга кўпинча донабай, инглизларга эса — кунбай ҳақ тўланади. Умуман олганда донабай иш ҳақи тўлаш устун бўл- ган чин маънодаги фабрикаларда алоҳида-алоҳида бажариладиган иш функцияларига техника мулоҳазаларига кўра бу баҳодан истис- но қилиниб, вақтбай ҳақ тўланади 47). Ҳарҳолда ўз-ўзидан равшан- ки, гарчи иш ҳақи тўлаш формаларидан бири иккинчисига нисба- тан капиталистик ишлаб чиқаришнинг таравдийси учун кўпроқ цулай бўлса ҳам, аммо иш ҳақи тўлаш формаларидаги фарқ унинг моҳиятини асло ўзгартирмайди.
Фараз қилайлик, оддий иш куни 12 соат бўлиб, бунинг 6 соати- га ҳақ тўланган ва 6 соатига ҳақ тўланмаган бўлсин. Бу иш куни- да ҳосил қилинган қиймат 6 шиллингга тенг бўлсин, демак, бир иш соатида ҳосил қилинган қиймат 6 пенс бўлади. Сўнгра, фараз ци- лайлик, тажрибага кўра, ўртача даражада интенсивлик ва маҳорат билан ишлайдиган, демак, маҳсулот ишлаб чиқаришга фақат иж- тимоий зарур иш вақти сарф қиладиган ишчи 12 соат ичида 24 до- на маҳсулот берсин, бунда бу маҳсулотларнинг айрим нусхалардан ёки бўлинмас бир маҳсулотнинг ўлчаниши мумкин бўлган қисмла- ридап иборат бўлиш-бўлмаслигининг фарқи йўқ. Бундай шароитда бу 24 дона маҳсулотнинг қиймати — улардаги доимий капитал цис- мидап ташдари — 6 шиллинг бўлиб, ҳар бир айрим маҳсулотнииг қиймати эса 3 пенсдир. Ишчи бу маҳсулотнинг ҳар донаси учун IV2 пенс олади ва, демак, 12 соатда 3 шиллинг ишлайди. Вақтбай ҳақ тўлашда ишчи 6 соат ўзи учун, 6 соат капиталист учун ишлай- дй, дейиш билан у ҳар бир соатнинг ярмида ўзи учун, иккинчи ярмида капиталист учун ишлайди, дейиш ўртасида ҳеч қандай фарқ йўқлиги сингари, бунда ҳам ҳар бир айрим донанинг ярим ҳақи тўлангап, ярим ҳақи тўланмагая, дейишбилан12 донанинг баҳоси фақат иш кучининг қийматини қоплайди, қолган 12 донанинг ба- ҳоси эса қўшимча қийматни ўзида гавдалантиради, деб айтиш ўрта- сида ҳеч қандай фарқ йўқдир.
Донабай ҳақ тўлаш формаси, худди вақгбай ҳақ тўлаш форма- си сиигари, иррационалдир. Масалан, икки дона товар бир иш соа- тининг маҳсули бўлган ва, демак, истеъмол қилинган ишлаб чи- ^ариш воситаларининг циймати чицариб ташланганда, бу икки дона *’) Иш ҳацининг бу иьти формасинвнг айни бир ваьтда мавжуд бўлигпи фабринантлар- нинг товламачилин цилиши учун кай даражада вулайлин туғдиришиви мана бу мисол кўрсатади: «Фабрина 400 ғипҒига иш беради, бу ьишиларнинг ярми иш бай асосида иш- лайди ва шунинг учун иш ва^тидан ошинча ишлашдан бевосита манфаатдордир. Қолган 200 киши кунбай ҳац олади ва ўшанча’вад‘т ишлашига царамай, иш вацтидан ошиқча иш- лаган соатлари учун ҳеч цандай ҳақ олмайди... Бу 200 нишининг нунда »/г соат мобай- нида килган меҳнати бир нишининг 50 соат мобайнида цилган мсҳнатига, ёки унинг ҳафталин меҳнатииинг 6/в қисмига тенг нелади ва корхона эгасига яхпш фойда келтиради» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October i860», p. 9). «Устама меҳнат аввалгидек кенг ёйилган шу билан бирга яўпчилик ҳолларда цонуннинг ўзи бу суиистеъмолнинг очилиши- га ва бунга айбдор бўлганларнинг жазоланишига йўл ғўймаслиғни таъминлайди. Мен ил- гариги ҳисоботларимда... ишбай асосида эмас, балғи ҳафтабай ҳац тўланадиган игачилар- нинг ҳаммасига қандай адолатсизлик цилшшётганлигиви бир неча марта ьўрсатиб ўтган вдим» (Леонард Хорнер «Reports of Insp. of Fact, for 30th April 1859» да, p. 8, 9).
35—516


538
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.— ИШ ҲАҚИ
товарнинг қиймати 6 пенсни ташкил этган ҳолда ишчи булар учун атиги 3 пенс ҳақ олади. Ҳақиқатда донабай иш ҳақи ҳеч қандай қиймат муносабатини бевосита ифодаламайди. Бунда товар донаси- нинг қиймати унда мужассамлашган иш вақти билан ўлчанмайди, балки, аксинча, ишчининг сарф қилган меҳнати унинг ўзи ишлаб чицарган товар доналарининг сони билан ўлчанади. Вақтбай иш ҳақи тўлашда меҳнат у қанча муддат давом этганлиги билан бево- сита ўлчанади, донабай иш ҳақи тўлашда эса — муайян вақт ичи- да сарф қилинган меҳнат гавдаланган маҳсулот миқдори билан ўл- чанадп48). Иш вақтининг ўз баҳоси пировард натижада цуйидаги тенглама билан белгиланади: кунлик меҳнат қиймати = иш кучи- нинг кундалик қийматига. Шундай қилиб, донабай иш ҳақи — вақт- бай иш ҳақининг фақат бошқача шаклга кирган формасидир.
Донабай иш ҳақининг характерли хусусиятларини бирмунча муфассалроқ текширайлик.
Бунда меҳнатнинг сифати унинг ўзи ҳосил қилган маҳсулот билан текширилади, чунки ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг сифа- ти ўртача бўлган тақдирдагина, донабай ҳақ тўла-тўкис берилган бўлади. Шунинг натижасида донабай ҳақ тўлаш иш ҳақидан тутиб қолиш ва капиталистларнинг товламачилиги учун битмас-туганмас манбадир.
Донабай ҳақ тўлаш капиталистга меҳнатнинг интенсивлигиии ўлчаш учун тамомила муайян мезон беради. Фақат илгаритдан аниқлаб қўйилган ва тажриба билан белгиланган товар мивдорида мужассамлашган иш вақтигина ижтимоий зарур иш вақти ҳисоб- ланади ва унга шу асосда ҳақ тўланади. Лондондаги энг катта тикувчилик устахоналарида тикилган маҳсулотларнинг, масалан жилет ва шу кабиларнинг, муайян донаси бир соат, ярим соат ва шу каби номлар билан аталади ва ҳар бир соати учун 6 пенсдан ҳақ тўлапади. Бир соат ичида ишлаб чиқарилган ўртача маҳсулот миқдори тажрибадан маълум. Мода ўзгарган, кийим-кечак бошқат- дан тузатиладиган ва шу каби ҳолларда корхона эгаси билан ишчи ўртасида шу ишнинг бир соатлик меҳнатга тенглиги ва ҳоказо усти- да тортишув бошланади ва у бунда ҳам тажриба туфайли масалани ҳал этиш йўли топилгунча давом этади. Лондондаги мебель уста- хоналарида ва бошқаларда ҳам аҳвол худди шундай. Агар ишчи ўртача иш қобилиятига эга бўлмаса, агар у кунда муайян минимум миқдорда ишлаб бера олмаса, уни ишдан бўшатиб юборадилар 49\ миқдорда ишлаб бера олмаса, уни ишдан бўшатиб юборади- лар 49).
••) «Иш ҳаци инки усул билан: ё меҳнатнинг цанча вақг давом цилинганлиги билан, бни меҳнат маҳсулоти билан ўлчанади» (<Abr£g£ ekmentaire des principes de l’Economle Politique» Paris, 1796, p. 32). Бу имзосиз асарнинг автори—Ж. Гарньедир.
*•) «Уига» (йигирувчига) «фалоича пахта берилади ва орадан маълум вақт ўтгач, у, Оунииг ўрнига фалонча миқдорда маълум даражада ингичка қилиб йигирилган ип ёки ка- дава бериши керак бўлади, бунда йигирувчи йиғириб берган ҳар бир қадоц ипи учун муай- ян ҳақ олади. дГар ишининг сифати ёмон бўлса, унга штраф солинади; агар унинг иши миқдор жиҳатдац шу вацТ учун белгиланган минимумдан кам бўлса, у ишдан бўшатилиб. урнига оошца моҳирроц ишчи олинади» (Ure. «Philosophy of Manufactures», р. 316. 317).


XIX БОБ. — ДОНАБАЙ ИШ ҲАЦИ
539
Бунда меҳнатнинг сифати ва интенсивлиги иш ҳақининг ўз формаси орқали контрол қилинишига кўра, меҳнат устидан назо- рат қилиш бирмунча ортиқча иш бўлиб қолади. Шу сабабдан доиа- бай ҳақ тўлаш юқорида тасвирлаб кўрсатилган ҳозирги замон ка- сана ишида ҳам, эксплуатация ва зулмнинг иерархик тарзда бў- липган системасида ҳам асосий негизни ташкил этади. Бу сўнгги системанинг икки асосий формаси бор. Бир томондан, донабай ҳақ тўлаш капиталист билан ёлланма ишчи орасига паразитларнинг кириб олишипи, меҳнатнинг даллоллар (subletting of labour) томо- нидан олиб сотилишини енгиллаштиради. Даллоллар томонидан олинадигап фойда капиталист томонидан тўланадиган меҳнат ба- ҳоси билап бу баҳонинг даллоллар томонидан ҳациқатан ишчига қолдириладигап қисми ўртасидаги фарқдан пборат 50). Англяяда бу система «sweating system» (тинкани қуритадиган система) деган галати ном билан аталади. Иккинчи томондан, донабай ҳақ тўлаш капиталистга катта ишчи билан — мануфактурада группа бошлпғи билан, шахталарда кўмир қазувчи ва шу кабилар билан, фабрикада эса бевосита машинада ишловчи ишчи билан — контракт тузпш им- копиятипи беради; бу коптракт дона ҳисоби билан маълум мпвдор- даги маҳсулот учун шундай бир баҳода тузиладики, катта шпчп ёр- дамчи ишчиларни шу баҳода жалб этади ва уларга шу баҳода ҳақ тўлайди. Капитал бунда ишчиларни бир ишчининг бошқа бир ишчи томонидап эксплуатация қилинпши орқали эксплуатация қилади 51 \
Модомики донабай иш ҳақи мавжуд экан, табиийки, ишчининг шахсий манфаати уни ўз иш кучини мумкин қадар интенсивроқ сарф этишга мажбур қилади ва бу, ўз павбатида, капиталист учун интенсивликнинг нормал даражасини оширишпи енгиллаштира- ди 51а>.
во) <Иш нўп кишининг қўлидан ўтиб, булардан ҳар бири бир ҳпсса фойда олган, аммо ҳақицатда улардаи энг охиргиси м^ҳнат сарф цилган бир вағтда пшчи хотинш-шг ҳакика- тан оладиган иш ҳаци ниҳоят дарансада оэдир» («Children’s Employment Commission. 2nd Report», p. LXX, № 424).
61) Ҳатто апологет Уотс бундай дейди: «Ёлғиз бир ишчп ўз ўртоқларпнинг ҳаддан ташқари нўп ишлашидан манфаатдор бўлвб ундан шахсий сЬойда чиқариб олиши ўрнига маълум ит билан шуғуллапувчи кишиларцпнг ҳаммаси ўз қобилиятига яраша нонтракт тузигпда бевосита пштирок қилганида эдп, пгибай ҳац тўлаш системаси анча яхпшланган бўлар эди» (John Waits, «Trade societies and Strikes, Machinery and Co-operative Societies» Manchester, 1865. p. 53). Бу система билан боғлиц бўлган қабиҳликлар тўғрисида қарал- cii:i: «Children’s Employment Commission. 3rd Report», p. 66. № 22; p. 11, № 124; p. XI, №№ 13, 53, 59 ва ҳоназо.
»>a) By табиий натижага кўпинча сунъий чоралар билан мадад берадилар. Маса- лап, Лондондаги машииасозлик корхонасида бундай найранг ишлатиш одат бўлиб цолган: «Капиталист бақувват ёки чаққон кишини бир қанча ишчига бошлиқ қилиб цўяди. Капиталист ҳар йилнинг чорагида ёки бошқа муддатларда шу иш боши ^илиб қўйилган кишига қўшимча ҳақ бериб, унинг олдига оддий ҳад олиб ишлайдиган ўз ўртоқларини бутун куч-қувватпни сарфлаб ишлашга рағбатлантириш учун мумкин бўлган ҳамма чорани кўришни шарт дилиб қўяди... Бу ҳол капиталистларнинг нима учун тред-юииоплардан шикоят қилиб, улар гўё ишчиларнинг: «ғайрат билан ишлаб маҳорат кўрсатишига ва куч сарф қилишига тўсқинлик қилаётирлар», — дейишлари- нинг сабабини очиқ-ойдин нўрсатиб беради («tinting the action, superior skill and working power»)» (Dunning, цитата, нелтирилаётган acap, 22. 23- бетлар). Авторнинг ўзи пшчи ва тред-юнионнинг сенретари бўлганлигидан унинг сўзлари муболаға бўлиб кўриниши мумкин. Лекин сиз, масалан, Ж. Ч. Мортоннинг «жуда мўътабар» агрономия энциклопедия- сига царасангиз, «Ишчи» деган мақолада худди шу мстод фсрмерларга синалган метод деб тавсия қилинишини кўрасиз.


540
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.^ИШ ҲАҚИ
Худди шунипгдек ишчининг шахсий манфаати ўз иш кунини узайтиришга ундайди, чунки бу билан унинг кунлик ва ҳафталик иш ҳақи ошади52). Бу ҳол вақтбай иш ҳақини текширганда тас- вирлангаи реакцияни туғдиради, аммо иш кунининг узайтирилиши, ҳатто доимо донабай иш ҳақи тўланган тавдирда ҳам, ўз-ўзлигича меҳнат баҳосининг пасайишини билдиришини гапириб ўтирмаса ҳам бўлади.
Вақтбай иш ҳақи тўлашда, баъзи бир ҳолларни истисно қил- ганда, айни бир хилдаги ишларни бажарганлик учун тенг миқдор- да ҳақ тўлаш ҳукм суради; донабай ҳақ тўлашда эса, гарчи иш вақтининг баҳоси муайян мивдордаги маҳсулот билан ўлчанса ҳам, лекин кунлик ва ҳафталик тўланадиган ҳақ ишчилар орасидаги индивидуал фарқларга қараб ўзгариб туради, чунки ишчилардан бири муайян вақт ичида минимум маҳсулот, иккиичиси — ўртача норма, учиичиси — ўртадан юқори норма беради. Демак, ишчинипг ҳақиқий даромадининг миқдори айни ҳолда индивидуал ишчилар- нинг маҳорати, кучи, гайрати, чидамлилиги ва шу кабилар дара- жасига қараб жуда тебраниб туради53). Албатта, бу ҳол капитал билан ёлланма меҳиат ўртасидаги умумий муносабатпи заррача ҳам ўзгартирмайди. Биринчидан, устахопа умуман олиб қаралган- да, индивидуал фарқлар йўқолиб кетади, чуики бу устахоиа муайяи иш вақти давомида ўртача миқдорда маҳсулот беради ва устахо- папинг ишчиларга берган жами иш ҳақи шу ишлаб чиқариш тар- моғидаги ўртача иш ҳақидан иборат бўлади. Иккиичидан, иш ҳаци билаи цўшимча циймат ўртасидаги нисбат ўзгармасдан қолади, чунки айрим ишчининг иидивидуал тарзда оладиган иш ҳақига у индивидуал тарзда ҳосил қилган цўшимча миқдори мувофиқ кела- ди. Донабай ҳак тўлаш индивидуал фаолият кўрсатиш доирасини кенгайтирар экан, шу билан, бир томондан, ишчилар орасида ипди- видуалчилик, руҳий эркиплик, мустақиллик ва ўз-ўзини контрол қила билишнипг кучайишига ёрдамлашади, лекин, иккинчи томон- дан, уларнинг бир-бири билан рақобат қилишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳам донабай ҳақ тўлаш индивидуал иш ҳақини ўр- тача даражадан юқори кўтариш билан бирга бу даражани пасай- тиришга ҳам интилади. Бироқ муайян донабай ҳақ тўлаш узоқ вақт давом этиб келаётган аиъапа патижасида чуқур илдиз отган ва *2) «Донабай ҳақ олувчи кишиларнинг ҳаммаси учун... қонун а сосида белгиланган вактдан ошиқча ишлаш фойдалидир. Бундай ҳаддан ташқари ишлашга тайёр туриш тў- Чувчи ва ип йиғирувчи хотин-қизлар орасида айницса кўп учрайдм» («Reports of Insp. of Fact, for 30 th April 1858», p. 9). «Капиталист учун жуда фойдали бўлган бу донабай ҳақ тўлаш системаси... тўғридан-тўгри ёш нулолни 4 ёки 5 йил мобайнида ғоят узоқ вақт иш- лашга қизиқгиришга қаратилган, шуниси ҳам борки, у бу иши учун жуда паст баҳо билан донабай ҳац олади. Бу—кулолларнинг жисмоний жиҳатдан майиб бўлишининг асосий са- бабларицан биридир» («Children’s Employment Commtssion. 1st Report», p. XIII).
53) «Агар бирон корхонада меҳнат ҳақи ишбай асосида донаси учун фалончадан тўланса, у вацтда... турли ишчиларнинг иш ҳақи мицдор жиҳатидан бир-биридан анчагипа фарқ қилиши мумкин... Кунбай ишлашда эса, одатда бир хил баҳо мавжуд оулиб... бу баҳо корхона эгаси томонидан ҳам, ишчи томонидан ҳам шу корхонадаги уртача ишчилар учун иш ҳақи нормаси деб қабул қилинган» (Dunning, цитата кел- тирилаетган асар, 17-бет).


XIX БОБ. — ДОНАБАЙ И1П ҲАҚИ
541
шунинг учун уни пасайтириш айниқса қийпнчилик туғдирадиган ясойларда — шундай ҳолларда хўжайинлар баъзан донабай ҳақ тўлашни зўрлик билан вақтбай ҳақ тўлашга айлантириш пайига тушадилар. Масалан, 1860 йилда Ковеитридаги лента корхоиаси ишчиларининг катта стачкаси ана шунинг натижасида юз берган эди 54). Ниҳоят, донабай ҳақ тўлаш юқорида баён қилинган соатбай ҳақ тўлаш системасининг энг асосий таянчидир 55).
Юқорида айтилганларнинг ҳаммасидан, донабай ҳақ тўлаш капи- талистик ишлаб чицариш усулига энг мувофи^ келадиган иш ҳаци формасидир, деган хулоса келиб чиқади. Донабай ҳақ тўлаш асло бирон янги бир нарса бўлмаса-да, — у, жумладан, XIV асрда- ги француз ва инглиз иш низомларида вақтбай ҳақ тўлаш билан бир қаторда расмий равишда шунчаки қайд қилиб ўтилади, — лекин ҳақиқий мануфактура давридагина озми-кўпми кенгроқ кўламда тат- биц этилади. 1797— 1815 йилларда, йирик саноат бўрон ва ҳужум даврини кечираётган*чоқда, донабай иш ҳақи иш вацтини узайтириш ва иш ҳақини камайтириш учун восита бўлди. Биз ўша дпврда иш ҳақинииг ўзгариши тўғрисидаги жуда муҳим материални мана бу Кўк китоблардан топамиз: «Report and Evidence from the Select Committee on Petitions respecting the Corn Laws» (1813—1814 йиллар- даги парламент сессияси) ва «Reports from the Lords* Commitee, on the state of the Growth, Commerce, and Consumption of Grain, and all Laws relating thereto» (1814—1815 йиллардаги сессия). Биз бунда, якобиларга царши уруш бошланган вақтдан бошлаб меҳнат баҳоси тўхтовсиз камайтириб борилганипи исбот қиладиган ҳужжатларни кўрамиз. Масалан, тўцувчилик ишида донабай ҳац тўлаш шу дара-  * Si
Б4) «Ҳунарманд-ҳалфаларнинг меҳнати ё кунбай, ёки донабай (a lajournSe on a la piece) ҳисоби билан тартибга солинади... хўжайинлар маълум бир касбда ишловчи ишчилар ҳар Иуни қанча маҳсулот тайёрлай олишларини тахминан биладилар, шунннг учун ҳам улар нўпинча мазкур ишчиларга ишлаб чиқарган маҳсулотларига пропорционал равишда ҳақ тулайдилар; бу ҳол ҳунарманд-ҳалфаларни энди, назоратдан қатъи назар, мумкмн цадар узоцроқ вақт меҳпат цилишга ундайди» (Cantillon- «Essai sur са Nature du Commeree en general», ed Amsterdam, 1756, p. 185, 2О2.Биринчи нашри 1755 йилда чивдан). Шундай ци, лио, асаридан Кенэ, сер Жемс Стюарт ва А. Смит жуда кўп ўринларини кўчириб олган мантильон донабай иш ҳақини бунда вақтбай иш ҳақининг шунчаки ўзгартирилган фор- маси деб тасдиқлайди. Кантильон асарининг французча иашрининг биринчи бетида, бу асар инглизчадан таржима қилинган, дейилган, ҳолбуни унинг «The Analysis of Trade, commeree etc.» by Philip Cantillon, late of the City of London, Merchant деган инглизча наш- ри французча нашрдан кейин (1759 йилда) босилиб чиқишидан ташқари, ўз мазмуни жиҳа> тидан ҳам ундан анча кейинроқ қайтадан ишланган. Масалан, французча нашрида Юм- ҳали тилга олинмайди, аксинча, инглизча нашрида эса Петти деярли кўринмайди. Инглиз- ча нашрида назарий томон анча бўш бўлгани ҳолда инглиз савдо-сотиғига, нодир метал- 2пБа Шу кабилар билан савдо цилишга доир ҳар хил махсус материал кўп учрайди,
Si нашрида эса бу гаплар йўқ. Шунинг учун инглизча нашрининг сарлавҳаси-
anrt Л2ар «taken Chiefly from the Manuscript of a very ingenious Gentleman deceased, мрпшш 6? -etc> [«асосан, ҳозирги вацтда вафот цилган баланд мартабали бир жентль- пяС-гпТг Цулезмасйдаи КўЧИриб олинди, соддалаштирилди ва ҳоказо»], дсган ибора ўша 55\а/г?ат бУЛган шунчани бир уйдирмадан ҳам баттарроқдир 16».
бир устахоналарда ишчиларнинг мавжуд ишни ба/кариш учун лозим ляпни тўпланганлигини биз бир неча марта кўрган эдик. Кўпинча ишчи-
бунттяй хг?1?ТД?н бирон-бир иш чиқиб цолиш эҳтимолини назарда тутиб оладилар, лигйданИ1^2,С<?чбаъзан ^УРУЦ хаёл бўлиб қолади; ишчиларга донабай ҳақ тўланган- шидан ^еч иандай хавф-хатар бўлмайди, чунки вацтнинг бекор кети-
бўйнига ?ттяпи.Нг?у^ун заРаР бУВДай ҳолларда фақат ишсиз қоладиган ишчиларнинг Bruxelles У18^Ир Cregoir- «Les Typographes devant le Tribunal Correctionnel de Bruxelles»,


542
ОЛТИНЧИ БУЛИМ.— ИШ ҲАЦИ
жада пасайиб кетдики, натижада, иш кунининг жуда узайтирилган бўлишига қарамаи, кунлик ҳақ тўлаш илгаригидан пасайиб кетди.
«Тўдувчининг реал даромади ҳозирги вақтда илгаригидан кўп даражада пастдир: тўқувчининг бир вадтлар малакасиз ишчидан жуда устун турган- лиги энди тамоман деярли барҳам еди. Дарҳақиқат, малакали меҳнат билан малакасиз меҳнатга тўланадиган иш ҳақи ўртасидагп фарқ ҳозир, ўтмиш даврлардаги ҳар қандай вақтдагидан кўра, хийли камдир» 56).
Цишлоц хўжалик пролетариати донабай ҳақ тўлаш таъсири ос- тида меҳнатнинг интенсивлиги ошганлигидан ва муддати узайти- рилганлигидан нақадар оз манфаат кўрганлигини лепдлордлар ва ижарачилар манфаатини тарафкашлик билан ҳимоя қиладиган асар- дап олихган цуйидаги ўрин кўрсатиб беради.
«Деҳқончилик пшларининг кўп дпсми кунбай ёкп донабай ҳақ тўла- иадиган кишилар томонидан бажарилади. Уларпинг ҳафталик иш ҳади тах- мипан 12 шпллипгга теиг келади ва пшчи янада шиддат билап ишлашга ундайдиган донабай ҳад тўлангапда ҳафтабай ҳад тўлашга нисбатан 1 ёкп 2 шиллинг ошид пул топади, деб фараз қилпш мумкин бўлса ҳам, лекип унинг даромадини умумап олиб қарагаида, бу ошиқча олгап ҳақи йилпппг маълум даврларида пш бўлмаслиги натижасида келадиган зарар билап йўқ- қа чиқади... Сўнгра биз умумаи шуни кўрамизки, бу кпшиларнинг иш ҳади зарур тирикчилик воситалари билан маълум иисбатда бўлади ва икки боласи бўлган киши прпход хайрия жамиятига мурожаат қилмасдан, ўз оиласи- ни боқиш учун лозим бўлган даражада пул топа олади» 57).
Мальтус ўша вақтда парламент томонидан эълон қилинган факт- лар ҳақида бундай деган:
«Эътироф этамаики, донабай ҳад тўлашнинг кепг ёйплганлигпга хурсанд- чилик билан царамайман. Озми-кўпми узод давом этадиган даврда кунда 12—14 соат огир меҳнат қилиш — одамзод боласп учун ҳақиқатан ҳам ниҳо- ятда ортиқчадир» 58).
Фабрика қонуни таъсирига бўйсундирилган устахоналарда до- набай иш ҳақи умумий қоида бўлиб қолади, чунки бу устахона- ларда капитал иш кунини фақат иптенсив тарзда узайтиршпи мум- кин 59 \
Меҳнат унумдорлиги ўзгариши билан айни бир миддор маҳсу- лотни ифодалаган пш вақти ҳам ўзгаради. Демак, донабай ҳақ тў- лаш ҳам ўзгаради, чунки допабай ҳақ тўлаш муайян иш вақти- нинг баҳосини ифодалайди. Биз юқорида келтирилган мисолда 24 дона маҳсулот 12 соат ичида ишлаб чиқарилган эди, 12 соат ичида янгидан ҳосил қилинган қиймат 6 шиллинг, иш кучининг кунлпк қийматп 3 шиллинг, иш соатининг баҳоси 3 пенс ва маҳ- сулотиинг донасига берилган иш ҳади IV2 пенс эди. Ҳар бир дона «Remarks on the Commercial Policy of Great Britain». London. 1815, p. 48.
ьв! Defence of the Landowners and of Farmers of Great Britain». London, 1814, p. 4, 5.
ьа! «Inquiry into the Nature etc. of Rent». London, 1815.
„„„„J Jtp °"Лбай ҲаН олувчи ишчиларнинг сони, афтидан, бутун фабрика ишчиларининг */6 қисмини ташкил этади» («Rep. of Insp. of Fact, for 30 th April 1858», p. 9).


XVIII БОБ. — ВАҚТБАЙ И1П ҲАҚИ
543
товар V2 иш соатини ўзига сингдириб олган эди. Агар айни иш куни давомида, масалан меҳнат унумдорлигипинг икки марта кў- пайиши натюкасида, 24 дона ўрнига 48 дона маҳсулот ишлаб чиқа- рилса, башарти бошқа шарт-шароитларнинг ҳаммаси ўзгармай қол- ган тақдирда, донабай ҳад Г/2 пенсдан 3Д пенсга тушади, чунки маҳсулотнинг ҳар бир донаси энди V2 иш соатини эмас, балки фа- қат V4 иш соатини ифодалайди. 1У2 пенс X 24 = 3 шиллинг ва 3Д пенс X 48 = 3 шиллинг. Бошқача қилиб айтганда, донабай ҳақ тў- лаш айни бир вақт давомида ишлаб чидарилган товар доналарининг сони ошган нисбатда 60) ва, демак, айни бир дона маҳсулотга сарф бўлган иш вақтининг камайиши нисбатида камаяди. Гарчи донабай ҳақ тўлашдаги бу ўзгариш, гарчи нуқул номинал ўзгариш бўлса ҳам, у капиталист билан ишчи ўртасидаги курашнинг доимий ман- баидир; бунинг сабаби ё шуки, капиталист иш ҳадининг номинал ўзгаришини баҳона қилиб, меҳнат баҳосини ҳақиқатан камайтиради, ёки меҳнатнинг унумдорлик кучининг ошиши билап бирга унииг интенсивлиги ҳам ошади, еинки ишчи донабай иш ҳақининг сиртқи формасига жиддий ишониб, бунда менинг иш кучимга эмас, балки меҳпатпм билап ҳосил қилинган маҳсулотга ҳақ тўланадп, деб хаёл цилади, шунга кўра, иш ҳадининг пасайтирилиши товарни сотиш баҳосининг пасайтирилиши билан мувофиқ равишда бормаганлиги сабабли, иш ҳақинииг ҳар қандай пасайтирилишига қаршилик кўр- сатади.
«Ишчилар хом матерпалнинг баҳосшш ва фабрикатларнипг баҳосини дпцқат билаи кузатиб турадилар ва шупипг учуи улар ўз хўжайинлари ола- дигап фойдапи ҳамиша анмқ белгилай оладилар» 61).
Капптал бундай даъволарни, ёлланма меҳнат табиатини 1^ўпол равишда тушунмасликка асослапган даъволар, деб тўла ҳуқуқ билан рад қилади62). У ишчиларнинг саноат таравдиётига ўз фойдалари- ’°) «Унинг йигириш машинасининг унумдорлик кучи аниц ўлчанган бўлиб, бу машина ёрдахмида қилинадиган меҳнатга тўланадиган ҳақнинг миқдори машиианинг унумдорлик кучи ошганда намаяди-ю, лекин айни пропорцияда ьамаймайди» (Ure. «Philosophy of Manufactures», р. 317). Бу сўнгги апологетик фикрни Юрнинг ўзи нейинги баёнотида йўдка чиқаради. Масалан у, мюль машинаси узайтирилганда цўшимча меҳнат шу узайтириш- нинг ўзидан келиб чицади, деб эътироф қилади. Демак, меҳнат ўгининг унумдорлиги ошган даражада камаймайди. Сўнгра: «Машина бундай кўпайганда, унинг унумдорлик кучи x/s ошади. Arap бу иш ҳадиқатан амалга ошса, ип йигирувчи шу меҳнат миқдори учун илга- ри олиб келган ҳақни энди ола олмайди; лскин унинг оладиган ҳақи роппа-расо »/5 камай- маганлиги сабабли, бу такомиллаштириш йигирувчииннг пул даромадини маълум иш соат- лари сонига нисбатан вўнайтиради»,—лскин... лекин «юдорида айтилган сўзлар маълум дара- жада тузатишни талаб қилади... ип йигирувчи цўшимча равишда оладиган 6 пенсидан бир дисмнии катта ёшдаги ишчиларнинг бир қисмини сициб чицараётган ёш шогирдларнинг мао- шига тўлаши лозим» (ўша жойда, 329, 321-бстлар), бу эса иш ҳақининг ошиб бориш тен- денциясини асло кўрсатмайди.
71) Н. Fawcett. «The Economic Position of the British Labourer». Cambridge and London, 1865, p. 178.
6:) Лондонда чидадиган «Standard» газетасининг 1861 йил 26 октябрь сонида биз «1очдейлда гилам тўдувчи тред-юнион аъзоларини қўрқитишда айблаб судга берган» Жон Брайт ва шериклари фирмасининг суди тўғрисидаги ҳисоботни кўрамиз. «Брайт Фирмаси янги машиналар киритган, бу машиналар илгари 160 ярд гилам тўкиш учун кетадиган вақт ичида ва ўша даражада сарф дилинган (!) меҳнат билан 240 ябп гилам тўдийди. Ишчилар ўз соҳибкорлари капиталининг техникани такомиилашти- ришга сарфланиши натижасида ҳосил бўлаётган фойдадан ҳисса таляб кипитпгя асослари йўд. Жаноб Брайтлар шунга асосланиб, бир ярд учун бериладиган иш ҳа-


544
ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ.— ИШ ҲАЦИ
ни кўзлаб солиц солишни талаб цилишларидан ғазабланади ва датъ- ий равишда, ишчиларнинг ўз меҳнатларининг унумдорлигига умуман ҳеч қандай алоқалари йўц дейди 63\
цини 1>/2 пенсдан 1 пенсга туширишни таклиф қилганлар, бундай бўлганда ишчининг муайян меҳнати учун оладиган умумий иш ҳади бутунлай илгаригича қолади. Бунда Фақат иш ҳақи номинал равишда камаяди, ва айтишларича, ишчилар бу тўғрида олдиндан огоҳлантириб цўйилган бўлмайди».
ття плптЛ?ред' 10НИ0нлаР ИШ ҳақини муайян даражада сацлашга ҳаракат цилиб, маши- Уттлхпттлт! ?акЧ?!1Иллаштиришдан келадиган фойдага шерик бўлишга уринадилар!» иипачитп' «^лар меҳнатнинг қисқаришига асосланиб, иш ҳацини оширишни талаб чилиб айтганда: улар саноатни такомиллаштиришдан солиқ ундиришга ҳаракат цилади» («on Combination of Trades». New Edit., London, 1834, p. 42).


[ 545
ЙИГИРМАНЧИ БОБ
ИШ ҲАҚИДАГИ МИЛЛИЙ ФАРҚЛАР
Ўн бешипчи бобда биз иш кучи цийматининг абсолют ёки нис- бий (яъни қўшимча қийматга нисбатан) мивдорининг ўзгариши натижасида юзага келиши мумкин бўлган хилма-хил комбинация- ларни қараб чивдик, маълум бўлдики, иш кучининг баҳосига со- тиб олинадиган тирикчилик воситаларининг мивдори, шу баҳонинг паст-баланд бўлиб туришидан қатъи назар64) ёки ундан фарқли равишда, ўзгаришларга учраши мумкин экан. Юқорида айтиб ўтил- ганидек, иш кучининг қиймати — шунингдек баҳоси ҳам — иш ҳа- қининг экзотерик формасига оддий ўтиш йўли билан унда кўрса- тилган қонунларнинг ҳаммаси иш ҳақининг ҳаракат қонунларига айланади. Бу ҳаракат доирасида бир-бирини изчил алмаштирувчи комбииациялар шаклида кўринувчи нарса турли мамлакатлар учун иш ҳақлари орасида айни вақтда мавжуд бўлган миллий фарқлар шаклида кўриниши мумкии. Демак, турли мамлакатлардаги иш ҳақ- ларини таққослаётганда иш кучи қийматипипг миқдоридаги ўзга- ришларни белгилаб берадиган ҳамма моментларни: табиий ва тари- хан ривожланиб етилган энг зарур тирикчилик эҳтиёжларииинг баҳоси ва ҳажмиии, ишчини тарбиялаш чиқимларини, хотинлар ва болалар меҳнатининг ролини, меҳнат унумдорлигини, унинг экстен- сив ва интенсив миқдорини назар-эътиборга олмоқ зарур. Ҳатто жуда юзаки тацдослаб кўриш ҳам энг аввал турли мамлакатларда муайян ишлаб чиқаришдаги ўртача кунлик иш ҳақини давом этиш мУДДати бир хил бўлган иш кунига нисбат беришни талаб қилади. Кунлик иш ҳақлари ана шундай тенглаштирилгандан кейин вақт- бай ҳақ тўлаш донабай ҳақ тўлашга кўчирилиши лозим, чунки ппххтР Ji?111 ^a^Hra арзонроқ маҳсулотни кўпроқ миқдорда сотиб олиш мумкин бўл- (буида ran иш ҳақининг пул ифодаси устида боради) «ошди, эди>> (А- Смитнинг Давид Бьюкенен томонидан 1814 йилда нашр этилган <Wealth of Nations» деган асарида, 1- том. 617- бет, и<? оҳ).


546
ОЛТИНЧИ БТЛИМ.— ИШ ҲАҚИ
фақат донабай ҳақ тўлашгина меҳнатнинг унумдорлиги учун ҳам, интенсивлиги учун ҳам ўлчов бўлиб хизмат қилади.
Ҳар бир мамлакатда меҳнатиинг маълум ўртача интенсивлиги бор; бу ўртача интенсивликка етмаган меҳиат маълум бир товарни ишлаб чиқаришга шу мамлакатдаги ижтимоий зарур вақтдан ор- тпқ вақг сарф қилишни билдиради, шунинг учун ҳам бу меҳнат нормал сифатли меҳнат эмасдир. Маълум бир мамлакатда фацат ўртача миллий даражадан юқори кўтариладиган интенсивлик дара- жасигина шу мамлакатда қийматни иш вақтининг оддий давом этиши билан ўлчанишини ўзгартиради. Жаҳон базорида эса аҳвол бошцача, чунки айрим мамлакатлар дунё бозорининг интеграл қисм- ларидир. Меҳнатнинг ўртача интенсивлиги бир мамлакатдан ик- кинчи мамлакатга нисбатан ўзгариб туради; бпр мамлакатда у кўп- роқ, бошқа мамлакатда эса озроқ бўлади. Шундай қилиб, бу ўрта- ча миллий даражалардан .шундай бир шкала вужудга келадики, унинг ўлчов бирлиги бутун дунёдаги ўртача меҳнат бирлигидан иборат бўлади. Демак, кўпроқ интепсив бўлган миллий меҳнат кам- роц интенсив бўлган меҳнатга қараганда баравар вақт ичида кўпроқ қиймат ҳосил қилади ва бу қиймат кўпроқ пул мпвдорида ифода- ланади.
Лекин қиймат қонуни интернационал миқёсда татбиқ этилганда яна кўпроқ ўзгаришга учрайди, чунки жаҳон бозорида кўпроқ унум- дор бўлган миллий меҳнат ҳам кўпроқ интенсив бўлган меҳнат сифатида ҳисобга олинади ва конкуренция кўпроқ унумдор бўлган миллатни ўз товарининг сотиш баҳосини унинг қиймати даража- сига туширишга мажбур қилгунча шуидай бўлаверади.
Маълум бир мамлакатда, унипг капиталистик ишлаб чиқариши қай даражада ривожланса, ундаги миллий меҳнатнинг интенсив- лиги ва уиумдорлиги ҳам пнтернационал даражадан шу қадар юқо- ри кўтарплади64а). Демак, турли мамлакатларда баб-баравар иш вақтида ишлаб чицариладиган айни бир хилдаги товарларнинг турли микдорларипинг интернационал қийматлари бир хил бўл- майди, улар турли баҳоларда, яъни интернационал қийматларнинг фарқига қараб миқдор жиҳатдан турлича бўлган пул суммасида ифодалапади. Шупдай қилиб, капиталистик ишлаб чиқариш усули кўпроқ тараққий қилгап миллатдагп пулнииг нисбий қиймати ка- питалистик ишлаб чиқариш усули камроқ тараққий қилган мпл- латдати пулнипг нисбий қийматидан кам бўлади. Бундан, биринчи миллатда номинал иш ҳади, яъни пулда ифодаланган иш кучи эквиваленти иккинчи миллатдагига қараганда юқорироқ бўлади, деган хулоса келиб чиқади; лекин бундан, биринчи миллатда ҳақи- қий иш ҳақи ҳам, яънп ишчининг ихтиёрида бўлган тирикчилик воситалари миқдори ҳам кўпроқ бўлади, деган маъно асло келиб чиқмайдп.
un«nJnBy ^°нун меҳнат унумдорлигига татбиқ қилинганда, унинг айрим саноат тар- ниладиган таъсири цандай ҳоллар натижасида ўзгариши мумкинлигини оиз оошқа уринда текширамиз.


XX БОБ.— ИШ ҲАҚИДАГИ МИЛЛИЙ ФАРДЛАР
547
Лекин турли мамлакатлардаги пул қийматида бўлган бу нисбий фарқ ҳатто бир четга чиқариб қўйилган тавдирда ҳам, капиталис- тик ишлаб чиқариш усули кўпроқ тараққий этган биринчи миллат- да кунлик, ҳафталик ва шу каби иш ҳақи капиталпстик ишлаб чиқариш усули камроқ тараққий этган иккинчи миллатникидап кў- пинча юцори бўлиб чиқади, ҳолбуки меҳяатнинг нисбий баҳоси, яъни қўшимча қиймат ва маҳсулот қийматига нисбатан олинган меҳнат баҳоси иккинчи миллатда биринчи миллатдагидан юқорировдир 65>.
1833 йилги фабрика комиссиясининг аъзоси Ж. У. Кауэлл ип йпгириш ишлаб чиқаришини диққат билан текшириб чиққач,
«аслини суриштирганда, Англияда иш ҳақи фабрикантларнинг нуқтаи назарича контингентдагидан пастдир, ишчиларнинг пуқтаи назарича эса бу иш ҳақи контингендагидан юқори бўлиши мумкин» (lire. «Philosophy of Manufactures», p. 314), деган хулосага келган.
Инглиз фабрика инспектори Александр Редгрейв 1866 йил 31 октябрдаги фабрика ҳисоботида Англия статистикаси билан кон- тинентал мамлакатлар статистикасини таққослаб кўриш йўли би- лан континептда иш ҳақи анча паст ва иш кунп хийли узун бўли- шига қарамай, континентдаги меҳнат маҳсулотга нисбатан Анг- лиядаги меҳнатдан қимматроқ эканлигини исбот қилади. Ольден- бургдаги бир ип-газлама фабрикасининг инглиз директори (manager) айтадики, упда иш вақти ҳар куни, ҳатто шанба кунлари ҳам эрта билан соат 5-у 30 минутдан кечқурун соат 8 гача давом эта- ди ва ундан ииглпз назоратчиларининг назорати остида ишловчи ишчилар ииглиз ишчилари 10 соат ичида ишлаб чиқарадиган маҳ- сулотдан бирмунча кам маҳсулот ишлаб чи^арадилар, немис назо- ратчиларииинг назорати остида ишловчи ишчиларнинг ишлаб чиқа- радиган маҳсулоти бундан ҳам анча камдир. Унда иш ҳақи Англия- дагига қараганда анча пастдир, кўп ҳолларда эса ҳатто 50% камдир, биротъ муайян мивдордаги машипаларга тўғри келадиган ишчилар сони хийли кўпдир; баъзи бўлимларда эса ишчилар сони Англиядагига қараганда 5 : 3 нисбатидадир. Жаноб Редгрейв рус ип газлама фабрикалари тўғрисида жуда муфассал маълумотлар келтиради. Бу маълумотларни унга яқиндагина Россияда ишлаб 65) Жемс Андерсон А. Смит билан мунозара қилиб бундай дейди: «Шуни ҳам Цайд қилиб ўтмоқ керакки, деҳқончилик маҳсулотлари ва айниқса ғалла арзон бўл- ган камбағал* мамлакатларда гарчи меҳнатнинг юзаки кўринган баҳоси одатда паст- Роқ бўлса ҳам, унда меҳнатнинг ҳақиқий баҳоси бошқа мамлакатлардагига қараганда одатда юқорироқдир. Чунки ишчига бир кунлик меҳнат учун бериладиган иш ҳақи, гарчи меҳнатнинг юзаки кУринган баҳоси бўлса ҳам, меҳнатнинг ҳақиқий баҳосини ташкил этмайди. Ҳақиқий баҳо эса муайян мивдордаги тайёр маҳсулотнинг амалда корхона эгасига қанчага тушувидан иборат ва шу нудтаи назардан олиб қаралган меҳиат ҳамма ҳолларда бой мамлакатларда камбағалроқ мамлакатлардагига қара- ганда арзонроқ бўлиб чиқади, ҳолбуки камбағалроқ мамлакатларда ғалла ва бошқа тирикчилик воситаларининг баҳоси бой мамлакатлардагига цараганда пастроқдир... Кунбай ҳисоби билан ўлчанадиган меҳнат Шотландияда Англиядагига нисбатан анча пастдир... Товар донаси хисобига сарфланган меҳнат эса Англияда Умуман. арзондир» (James Anderson. «Observations on the means of exciting a spirit of National Industry etc.». E<hnburgn, 1777, p. 350. 351).—Аксинча, шц ҳақининг паст бўлиши, ўз навбатида, меҳнат- нинг қимматланишига сабаб бўлади. «ирландияда меҳнат Англиядагига қараганда цим — матроқцир. чунни ирландияда иш ҳаци анча пастдир» (№ ^074 «ғоуа 1 Commission on Rail ways, Minutes» да, 1867).


548
ОЛТИНЧИ Б^ЛИМ.— ИШ ҲАЦИ
келгаи бир инглиз manager берган. Ҳар қандай расвогарчиликларга тўлиб-тошиб ётган бу рус заминида Англия фабрика систем!асининг гўдаклик даврига оид эски даҳшатлари тамомила равнақ топган. Ундаги бошқарувчилар, албатта, инглизлардир, чунки маҳаллий рус капиталисти фабрика ишини юритишга лаёқатсиздир. Ишчилар ҳаддан ташқари ишлашига, куну-тун типмай ишлашига ва арзимас даражада иш ҳақи олишига карамай, рус ишлаб чиқарйши — чет эл конкурепцияси учун туғдирилаётган тўсқинликлар туфайли — бир амаллаб юриб турибди,— пиҳоят мен, Европанинг турли мамла- катларида бир фабрикага ва бир йигирувчига тўғри келадиган дук- ларнипг ўртача сони ҳақида жаноб Редгрейв томонидан қилипган тацқослаш обзорини кўрсатиб ўтаман. Жаноб Редгрейвнинг ўзи, бу рақамлар бир неча йил бурун тўплаиган эди ва ўша вақгдан бош- лаб ипглиз фабрикаларининг кўлами ҳам, ҳар бир ишчига тўғри келадигап дукларнинг сопи ҳам кўпайди, дейди. Лекии унинг фик- рича у санаб кўрсатган континентал мамлакатлар ҳам худди шун- дай суръат билан тараққий цилиб келган, шунинг учун ҳам у кел- тиргаи рақамли маълумотлар ўзининг нисбий маъносини сақлаб қолади.
Ҳар бир фабрикага тўғри келадиган дукларнинг ўртача сони
Англияда 12 600
Швейцарияда 8 000
Австрияда 7 000
Саксонияда 4 500
Бельгияда 4 000
францияда 1 500
Пруссияда 1 500
Бир ишчига тўғри келадиган дукларнинг ўртача сони
Францияда 14
Россияда 28
Пруссияда 37
Баварияда 46
Австрияда 4
Бельгияда
Саксонияда 50
Майдароц герман давлатларида 55
Швейцарияда 55
Буюк Британияда 74


XX БОБ.— ИШ ҲАЦИДАГИ МИЛЛИЙ ФАРЦЛАР
549
бу ҳисобдан чицарилмайди. Аксинча, чет эллардаги фабрикаларнинг кўпчили- ги фақат ип йигириш фабрикаларидир. Агарда тўла-тўкис таққослаб^ кўриш мумкип бўладиган маълумотларни топиш мумкин бўлганда эди, мен ўз окру- гимда ип йигириш билап шуғулланувчи кўп ишхоналар борлигини ва уларда 2200 дуги бўлган мюль машинасини бир ишчи (minder) икки ёрдамчи хотин билан бошқариб, уларнинг ҳар куни 400 миль» (инглиз мили) «узунлигида 220 цадоц калава йигириб беришларини кўрсата олар эдим» («Reports of ^nsp. of Fact, for 31st October 1866», p. 31 — 37 passim).
Маълумки, Шарқий Европада ва Осиёда инглиз компаниялари темир йўллар цуришни ўз зиммаларига олганлар ва бунда маҳаллий ишчилар билан бир қаторда бирмунча инглиз ишчиларидан ҳам фойдаланмовдалар. Амалий зарурият уларни шу йўл билан меҳнат- пипг интенсивлигидаги миллий фарқларни ҳисобга олишга мажбур этди ва бу ҳол уларга сира зарар келтирмади. Улар иш ҳақи да- ражаси меҳнатнинг озми-кўпми ўртача интенсивлигига мувофиқ келган тақдирда ҳам, меҳиатнинг нисбий баҳоси (маҳсулотга нис- батаи) одатда тамоман царама-қарши йўпалишда ўзгаришини ўз тажрибаларидан биладилар.
Г. Кэри ўзининг энг илк иқтисодий асарларидан бири бўлган «Иш ҳақи даражаси ҳақида тажриба»66) деган асарида турлича миллий иш ҳақлари миллий иш кунининг унумдорлик даражасига тўғри пропорциопал эканлигини исбот қилишга уринади. Бу ин- терпационал писбатдан, у, умуман иш ҳақи меҳнат уиумдорлигига пропорциоиал равишда кўтарилиб ва пасайиб туради, деб хулоса чиқаради. Бизпипг цўшимча қиймат ҳақидаги бутун апализимиз шуни кўрсатадпки, агарда Кэри танқидий кўз билан қарамасдан, юзаки қараб, ундап-бундан юлиб-юлқиб олингаи статистик мате- риални ўз одатича умумий равишда бир-бири устига уюб ташла- масдан, ҳақиқатап ўз даъволарини асослаган тавдирда ҳам, уиинг бу чиқарган хулосаси бемаъни бўлиб қолар эди. Лекин энг ажойиби, шундаки, унинг ўзи эътироф қилиб айтишича, ҳақиқатда аҳвол назарияга мувофиқ келадиган тахлитда эмасдир. Давлатнинг арала- шувипииг худди ўзи бу табиий иқтисодий муиосабатни бузмовда. Шунинг учун ҳам миллий иш ҳақларини шундай ҳисобламоқ за- рурки, натижада иш ҳақининг солиқ формасида давлатга ўтадиган қисми гўё ишчиларнинг ўзларига тегадигандек бўлиб кўринсин. Жаноб Кэри, бу «давлат чиқимлари» ҳам капиталистик тараққиёт- нинг «табиий самаралари» эмасмикап, деган масала устида ҳам ўйлаб кўрса, унча ёмоп бўлмас эди. Юцорида кўрсатилган муҳокама тамомила шундай бир кишига муносибдирки, бу киши энг аввал капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларини табиат ва ақл-ид- рокнинг абадий цоиуплари деб, давлатнинг аралашувипи эса бу цонуиларнинг эркин ва оҳапгдош таъсирини фақат бузувчи деб эълон қилади, сўнгра эса, Англиянинг жаҳон бозоридаги жуда куч- ли таъсири,— афтидан, капиталистик ишлаб чиқаришнинг табиий ••) «Essay on the Rate of Wages: with an Examination of the Causes of the Differences in the Conditions of the Labouring Population throughout the World». Philadelphia. 183 >


55Э
ОЛТИНЧИ БЎЛИМ.— ИШ ҲАҚИ
қонунларидан келиб чиқмайдиган таъсири,— давлатнинг аралашу- вини, яъни бу «табиат ва ақл-идрок қонунларини» давлат йўли би- лан ҳимоя цилишни зарур цилиб қўяди, alias [бошқача қилиб айт- ганда] протекционизм системасини зарур қилиб қўяди, деган каш- фиётини қилади. У яна кашф қилиб айтадики, мавжуд ижтимоий қарама-қаршилик ва зиддиятлар ифодалаб берилган Рикардо ва бошқаларнинг теоремалари ҳақиқий иқтисодий тараққиётнинг ғоя- вий маҳсули эмас, балки, аксинча, Англия ва бошқа мамлакатлар- даги капиталистик ишлаб чиқаришнинг ҳақиқий зиддиятлари Ри- кардо ва бошқалар назариясининг натижасидир! Ниҳоят, у кашф қилиб айтадики, капиталистик шйлаб чиқариш усулининг туғма жозибадорлиги ва уйғунлигини пировард натижада савдо-содиқ иши вайрон қилмовда. У бу масалада яна бир қадам олға ташлаганида, албатта, капиталистик ишлдб чиқаришнинг бирдан-бир офати капи- талнинг ўзидир, деган кашфиётни ҳам қилган бўлар эди. Фақат масалага мутлақо танқидий назар билан қарамайдиган ва бу қадар сохта олимлик сифатига эга бўлган кишигина, ўзининг протекцио- нистлик сафсаталарига қарамай, Бастиа кабилар учун ва ҳозирги замон фритредерлигининг бошқа ҳамма оптимистлари учун уйғун- лик донишмандлигининг яширин манбаи бўлишга муносиб эди.


[ 551
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ
КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Маълум пул суммасининг ишлаб чиқариш воситалари ва иш кучига айланиши — капитал сифатида функция қилиши лозим бўл- ган қийматнинг биринчи ҳаракатидир. Бу ҳаракат бозорда, муома- ла соҳасида юз беради. Бу ҳаракатнинг иккинчи фазаси, ишлаб чиқариш процесси, тамом бўлган, чунки ишлаб чиқариш восита- лари товарларга айланган, бу говарларнинг қиймати уларнинг тар- кибий қисмларининг қийматидан ошиқ бўлади, яъни дастлаб аванс- лангап капитал плюс қўшимча қийматдан иборат бўлади. Бу то- варлар кейин яна муомала соҳасига чиқарилиши керак. Уларни сотиш, уларнинг қийматини пулда реаллаштириш керак, бу пулни яна капиталга айлантириш керак ва шуларнинг ҳаммасини қайта- қайта янгидан бошлаш керак. Бирин-кетин айни бир хил фазалар- ни доимо ўтиб турадиган бу доиравий оборот — капитал айланиши- дан иборат.
Жамғарилишнинг биринчи шарти шундан иборатки, каппталист ўз товарларини сота олсин ва шу товарлари учун олган пуллари- нинг кўп қисмини яна капиталга айлантира олсин. Бундан кейин капитал ўзининг айланиш процессини нормал тарзда давом этдпра- ди, деб фараз қилипади. Бу процесс иккинчи китобда батафсил анализ қилиб берилади.


552
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ҳиссалари кишиларнинг турли категориялари қўлига тушади ва бир-бирита нисбатан мустацил бўлган турли формаларга киради, бў формалар: фойда, процент, савдо фойдаси, ер рентаси ва шу ка- билардан иборатдир. Қўшимча қийматнинг ана шу ўзгарган форма- лари фақат учинчи китобдагина цараб чидилиши мумкин.
Демак, биз бунда, бир томондан, товарлар ишлаб чиқарадиган қапиталист уларни ўз қиймати билан сотади, деб фараз қиламиз, шу билан бирга биз бунда унинг яна товар бозорига цайтиб кели- шини: муомала соҳасида капитал кирган янги формаларни ҳам, такрор ишлаб чиқаришнинг бу формаларда яширинган конкрет шароитларини ҳам текшириб ўтирмаймиз. Иккинчи томондан, биз капиталистик ишлаб чиқарувчи ҳамма цўшимча қийматнинг эгаси- дир ёки, агар истасангиз, шу қўшимча қийматни тақсим қилишда иштирок қилувчиларнинг ҳаммасининг вакилидир, деб фараз қи- ламиз. Шундай қилиб, дастлаб биз жамғарилишни абстракт тарзда, яъни бевосита ишлаб чиқариш процессининг бир моменти дебгина цараб чиқамиз.
Модомики жамғарилиш содир бўлар экан, капиталист ишлаб чиқарилгаи товарни сота олиши ва шу сотишдан тушган пуллари- ни яна капиталга айлантира олиши равшан бир нарса. Сўнгра: қўшимча қийматнинг турли ҳиссаларга бўлиниши унинг табиатини ва уни жамғариш элементига айлантирадиган зарур шароитларни асло ўзгартирмайди. Қўшимча циймат капиталистик ишлаб чиқа- рувчининғ ўзи тутиб қоладиган қисмга ва унинг бошқаларга бера- диган қисмига цапдай пропорцияда тақсим қилинса ҳам, лекин ҳар- ҳслда қўшимча қийматни биринчи иавбатда унииг капиталистик ишлаб чиқарувчиси ўзлаштириб олади. Бинобарин, биз жамғари- лиш процессини тасвирлаётганимизда нимани фараз қилаётган бўл- сак, ҳақиқатда худди шу нарса содир бўлади. Иккиичи томоидан, қўшимча қийматнинг парчаланиши ва муомаланинг воситачилик ҳаракати жамғарилиш процессининг оддий асосий формасини хи- ралаштиради. Шунинг учун ҳам, жамғарилиш процессини соф ҳол- да анализ қилиш даставвал унинг мехаиизмининг ички ўйинини яшириб турадиган ҳамма ҳодисалардан холи бўлишни талаб қилади.


[ 553
ЙИГИРМА БИРИНЧИ БОБ
ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
Ишлаб чиқариш процессининг ижтимоий формаси қандай бўлса ҳам, ҳар ҳолда, бу процесс узлуксиз бўлиши лозим, яъни даврий равишда айни бир хил босцичлардан такрор ва такрор ўтиб туриши лозим. Жамият истеъмол қилмасдап тура олмаганидек, ишлаб чиқар- масдан ҳам тура олмайди. Шунинг учун янгидан бошланиб туриши- нинг доимий боғлиқлигида ва узлуксиз оқимида олиб қараладиган ҳар қандай ижтимоий ишлаб чиқариш процесси айни замонда так- рор ишлаб чиқариш процессидир.
Ишлаб чиқариш шароити айни вақтда такрор ишлаб чицариш шароитидир. Ҳеч бир жамият ўз маҳсулотининг маълум қисмини узлуксиз равишда яна ишлаб чиқариш воситаларига, ёки янги иш- лаб чиқариш элементларига айлантирмасдан туриб, узлуксиз ишлаб чиқара олмайди, яъни такрор ишлаб чиқара олмайди. Бошқа шаро- итлар бир хил бўлганда, жамият агар, масалан, бир йил мобайнида истеъмол қилинган ишлаб чиқариш воситаларини, яъни меҳнат воситалари, хом материаллар ва ёрдамчи материалларни шу миқ- дордаги худди шундай ишлаб чиқариш воситаларининг янги нусха- лари билан натура ҳолида қоплагандагина, ўз бойлигипи такрор ишлаб чиқара олади ёки бу бойликпи ўзгармас бир даражада сақ- лаб тура олади; шу ишлаб чиқариш воситаларининг янги нусхала- ри йиллик маҳсулот массасидан ажратилади ва яна ишлаб чиқариш процессига киритилади. Демак, йиллик маҳсулотнинг маълум миқ- дори ишлаб чиқаришга тегишли бўлади. Аввал бошданоқ ишлаб чи- қаришда истеъмол қилиш учун мўлжалланган бу қисмнинг кўпи шундай натурал формаларда мавжуд бўладики, бу формаларнинг ўзи индивидуал истеъмолни истисно этади.


554
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛШП ПРОЦЕССИ
чиқариш ҳам авансланган қийматни капитал тарзида, яъни ўзи ўсиб борувчи қиймат тарзида такрор ишлаб чиқариш воситаси бў- либ майдонга чиқади. Капиталистнинг характерли иқтисодий роли- нинг бирон шахсга хос бўлишининг боиси шуки, капиталистнинг пуллари капитал тарзида узлуксиз ишлаб туради. Агар, масалан, авансланган 100 фунт стерлинг пул бу йил капиталга айланиб, 20 фунт стерлинг қўшимча қиймат ҳосил қилган бўлса, бу пул бундан кейинги йилда ҳам худди шу операцияни такрорлаши лозим ва ҳоказо. Капитал қийматнинг даврий ўсиб боришидан, ёки иш- лаб турган капиталнинг даврий мевасидан иборат бўлган қўшимча циймат капиталдан пайдо бўладиган даромад формасига киради ’>.
Агар бу даромад капиталистга фақат истеъмол фонди бўлибгина хизмат қилса, агар бу даромад қандай ҳосил қилинган бўлса, худди шундай даврий тарзда истеъмол қилинадиган бўлса, у вацтда, бош- қа шароитлар бир хил бўлганда, бу оддий такрор ишлаб чиқариш бўлади. Гарчи бу ишлаб чиқариш процессининг ўзгармаган миқёс- даги такрорланиши бўлса ҳам, шунга қарамасдан, бу оддий так- рорланиш ва узлуксизлик процесси янгп хил хусусиятларга эга қилади ёки, тўғрироғи, бу процесспинг унда фақат биргина марта учрайдиган ҳодисадай бўлиб кўринадиган баъзи бир хусусиятлари- ни йўқотади.
Ишлаб чиқариш процессинипг бошланпш нуқтаси иш кучини маълум вацтга сотиб олишдир, бинобарин, меҳнат қандай муҳлат- га сотиб олинган бўлса, шу муҳлат тамом бўлиши билаиоқ, шу би- лан бирга, маълум ишлаб чиқариш даври, масалан, ҳафта, ой ва шу кабилар тамом бўлиши биланоқ, бу бошланиш нуқтаси доимо янги- дан бошланиб туради. Лекин ишчига унинг иш кучи амал қилиб, ўз қийматини ҳам, қўшимча қийматни ҳам товарларда реаллаштир- гандап кейингина ҳақ тўланади. Демак, ишчи биз ҳозирча фақат капиталистнииг истеъмол фонди деб қарайдиган қўшимча қиймат- ни ҳам, ўзига ҳақ тўланиши учун лозим бўлган фондни, яъни ўз- гарувчи капитални ҳам, ҳосил қилади,— бу ўзгарувчи капитални унга иш ҳақи сифатида қайтиб келишидан илгари ҳосил қилади ва ўзи уни қачонгача тўхтовсиз суратда такрор ҳосил цилиб турса, фақат шупгача у иш билан таъмин қилиииб туради. Ўн олтипчи бобда II рацами билан кўрсатилган экономистлар формуласи — иш ҳақини маҳсулотнинг ўзидаги бир ҳисса қилиб тасвирловчи форму- ла шундан келиб чиқади 2). Бу ишчининг ўзи узлуксиз такрор иш-
’) «Бировлар меҳнати билан ҳосил қилинган маҳсулотларни истеъмол қиладиган бойлар бу маҳсулотларни фақат айирбошлаш ёрдами билан» (товарларни сотиб олиш йўли билан) «оладилар. Шунинг учун уларнинг запас фонди тез орада тамом бўлса керак... Лекин ҳозирги ижтимоий тузумда бойлик бировлар меҳнати ёрдами билан такрор ишлаб чиқарилиш кучига эга бўлиб олди... Бойлик, меҳнат сингари ва меҳ- нат ёрдами билан, ҳар йили мева бериб туради, бу мевани бир йил мобайнида йўцо- тиш мумкин, лекин бундан бойлик эгаси камбағаллашиб қолмайди. Бу мева капи- талдан пайдо бўладиган даромаддир» (Sismondi- «Nouvcaux Principes d’^conomiePolitique», t. I, p. 81, 82).


XXI БОБ.—ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
555
лаб чиқарадигаи маҳсулотнинг бир қисми бўлиб, бу қисми унга йш ҳақи формасида узлуксиз яна қайтиб келиб туради. Албатта, капиталист ишчига бу товар қиймати учун пул билан ҳақ тўлай- ди. Лекин бу пул меҳнат маҳсулотининг фақат ўзгарган формаси- дир. Ишчи ишлаб чиқариш воситаларининг бир қисмини маҳсулот- га айлантирган бир вақтда, унинг илгариги маҳсулотининг бир қис- ми яна қайтиб пулга айлантирилади. Унинг ўтган ҳафта ёки кейин- ги ярим йил давомидаги меҳнати — унинг бу кунги меҳнатига ёки келаси ярим йилда қиладиган меҳнатига мана шу манбадап ҳақ тўланади. Биз айрим капиталистни ва айрим ишчини олмасдан, улар ўрнига капиталистлар синфипи ва ишчилар синфини олиб қарай бошлашимиз ҳамон, пул формаси туғдирадиган иллюзия дарҳол йўқолади. Пул формасида капиталистлар синфи ишчилар ишлаб чиқарган ва капиталистлар ўзлаштириб олган маҳсулотнинг маълум қисмини олиш учун ишчилар синфига ҳамиша чек бериб туради. Ишчи бу чекларни худди шундай мунтазам суратда яна капиталистлар синфига қайтариб бериб туради, бунинг ўрнига ўз маҳсулотининг ўзига тегишли бир қисмини олиб туради. Маҳсулот- пииг товар формаси ва товарнинг пул формаси бу процесснинг ҳа- циқий характерини яшириб туради.
Демак, ўзгарувчи капитал тирикчилик воситалари фонди, ёки иш фонди намоён бўладиган фақат алоҳида тарихий формадир, бу фонд юмушчига уиинг яшаши учун ва ўз ҳаётини такрор ишлаб чиқариши учун зарурдир ва бу фондни юмушчининг ўзи ҳамма ижтимоий ишлаб чиқариш системаларида ҳамиша ишлаб чиқариши ва такрор ишлаб чиқариши лозим. Иш фонди ишчига ҳамиша унинг меҳнати учун тўланадиган ҳақ воситалари формасида келиб туради, фақат шунинг учун келиб турадики, ишчининг ўз маҳсуло- ти ҳамиша капитал формасида ундан жудо қилиниб туради. Лекин иш фондининг бундап намоён бўлиш формаси капиталистнинг иш- чининг ўзининг буюмлашган меҳнатини ишчига аванс қилиб бери- ши фактини асло ўзгартирмайди 3>. Баршчина асосида ишловчи деҳқоннп олиб кўрайлик. Бу деҳқон ўз ишлаб чиқариш воситала- ри ёрдами билан ҳафтада 3 куп ўз ерида ишлайди, деяйлик, ҳаф- танинг қолган 3 куни давомида бу деҳқон хўжайиннинг ерида баршчина ишини бажаради. У доимо ўз иш фондини такрор иш- лаб чиқаради, бу иш фонди ҳеч вақт унга нисбатан унинг меҳна- ти эвазига учинчи киши томонидан аванс қилиб берилган тўлов воситаси формасига кпрмайди. Лекин унинг ҳақ тўланмаган маж- бурий меҳнати ҳам ҳеч вацт ихтиёрий меҳнат ва ҳақ тўланган меҳ- пат формасига кирмайди. Лекин, агар помешчик ерни, иш ҳайво- нини, уруғликларни, хуллас баршчина асосида ишловчи деҳқоннииг ишлаб чиқариш воситаларини ўзиники қилиб олса, деҳқон шу кун-


556
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
дан бошлаб ўз иш кучини помешчикка сотишга мажбур бўлади. Бошқа шароитлар бир хил бўлганда, бу деҳқон ҳозир ҳам, илгари- гидай, ҳафтада 6 кун ишлайди — 3 куи ўзи учун, 3 кун энди ёллов- чига айланган собиқ помешчик учун ишлайди. Илгаригидай ҳозир ҳам у ишлаб чиқариш воситаларини истеъмол қилади, уларнинг цийматини маҳсулотга кўчиради. Илгаригидай, ҳозир ҳам, маҳсу- лотнинг маълум қисми такрор ишлаб чиқариш процессига киради. Лекин, баршчина меҳнати бунда ёлланма меҳнат формасига кири- ши сингари, илгаригидек ҳозир ҳам деҳқоннинг ўзи томонидан ишлаб чицариладиган ва қайта ишлаб чиқариладиган иш фонди ҳам собиқ помешчик томонидан деҳдонга аванс қилиб бериладиган ка- питал формасига киради. Намоён бўлиш формасини унда нима намоён бўлаётганлигидан фарқ қила олмайдиган калтафаҳм бур- жуа экономисти ҳатто ҳозирги вақтда ҳам бутун ер юзида иш фонди фақат мустасно тариқасидагина капитал формасида намоёц бўлиши каби фактдан кўз юмади4\
Қандай бўлмасин, агар биз капиталистик ишлаб чиқариш про- цессини унинг узлуксиз япгидаи бошланиб туриш оқимида олиб қарайдигаи бўлсак, ўзгарувчи капитал капиталистнинг ўз фондидаи аванс цилиб берилган4а) қиймат характерйии йўцотади. Лекин бу процесс қаердадир ва қачондир бошланиши лозим эди. Демак, биз шу дамгача қайси нуқтаи назардан қараб келган бўлсак, шу нуқ- таи назардан қараладиган бўлса, капиталистнинг маълум моментда, бировнинг ҳақ тўланмаган меҳнатига боғлиқ бўлмаган қандайдир дастлабки жамғариш воситаси билан пул эгасига айлангаплиги ва шунипг орқасида бозорда иш кучи сотиб олувчи сифатида иш кўра олганлиги равшан бўлади. Ҳолбуки, капиталистик ишлаб чицариш процессининг оддий равишда узлуксиз давом қилиши, ёки оддий такрор ишлаб чиқариш капиталпииг фақат ўзгарувчи қисмигаги- на эмас, балки умуман бутуи капиталга ҳам тааллуқли бўлган бош- қа ўзига хос ўзгаришларга ҳам сабаб бўлади.
Агар даврий равишда, масалап ҳар йили, 1 000 фунт стерлинг капиталнинг ҳосил қиладиган қушимча қиймати 200 фунт стерлинг бўлса ва агар бу қушимча қиймат бир йил мобайнида ҳеч бир қол- дирилмасдан истеъмол қилинадиган бўлса, у вақтда бу процесс беш йил такрорлангандан кейин, истеъмол қилинган қўшимча қиймат суммасининг 200 X 5 бўлиши ёки дастлаб авансланган 1 000 фунт стерлинг капитал қиймати мивдорида бўлиши равшан бир нарса. Агар йиллик қушимча қиймат фақат қисман, масалан, фақат ярми истеъмол қилинганда эди, у вақтда ишлаб чиқариш процесси ўн 4) «Ишчиларга тирикчилик воситаларини напиталистлар ер юзининг тўртдан биридан камроғида аванс қилиб берадилар» (Richard Jones. «Text-book of Lectures on the Politicae Economy of Nations». Hertford, 1852, p. 36).
4a) «Хўжайин мануфактура ишчисига унинг иш ҳақини аванс қилиб берса ҳам, хужайип мануфактура ишчисига ҳақиқатда ҳеч цандай чиқим қилмайди, чунки бу аДУНинг ^иймати одатда хўжайинга фойда билан бирликда, ишчининг меҳнати сарф қилингаи буюмнинг оширилган циймати шаклида, цайтиб келади» (A. Smith, цитата нелтирилаетган асар, II китоб, III боб, 311-бет).


XXI БОБ.—ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
557
йил такрорлангандан кейингина юқорида кўрсатилган натижа ҳо- сил бўлар эди, чунки 100 X 10 = 1000. Умуман авансланган капи- тал қиймати ҳар йил истеъмол қилинадиган қўшимча цийматга тақсим қилинса, йиллар сони еки такрор ишлаб чиқариш даврлари сони ҳосил бўладики, капиталистнинг дастлаб авансланган капитали шу вақт давомида истеъмол қилинади ва, демак, йўқ бўлиб кетади. Капиталистнииг гўё фақатгина бировнинг ҳақ тўлапмагап меҳпати маҳсулини, қўшимча қийматни, истеъмол қилаётганлиги ва даст- лабки капитал цийматига қўл тақизмаётгаплиги ҳақидаги тасавву- ри бу фактни асло ўзгартира олмайди. Орадан маълум миқдор йил ўтгаидан кейин, унинг цўлида бўлган капитал циймати ўшанча йцд давомида унинг ўзи эквивалентсиз ўзлаштириб олган қўшимча қиЙ- мат суммасига баравар бўлади, упипг истеъмол қилган қиймат сум- маси эса дастлабки капитал цийматига баравар бўлади. Дуруст, унинг қўлида миқдори ўзгармаган капитал сақлапиб қолади, шу билан бирга, бу капиталнииг бир қисми, бинолар, машипалар ва шу кабилар у ўз ишини бошлаган вақтда мавжуд эди. Лекип бунда ran кагшталнинг моддий таркибий цисмлари устида эмас, балки капитал қиймати устида боради. Агар бироп киши ўз мулкининг қийматига баравар суммада қарздор бўлиб, ўзииипг бор-йўқ мул- кипи еб нобуд қилган бўлса, у вақтда унииг бор мулки худди унинг шу умумий қарз суммасидан иборат бўлади. Худди шупинг- дек, агар капиталист ўзининг аванслаиган капиталипипг эквива- лентини истеъмол цилгап бўлса, у вақтда бу капитал қиймати унинг эвазига ҳеч парса бермасдап, ўзлаштириб олгаи қўшимча цийматнинг умумий суммасидангина иборат бўлади. Энди бупда эски капитал қийматидан бир зарра ҳам цолмайди.
Шундай қилиб, ҳар қандай жамғариш бўлишига қарамай, иш- лаб чиқариш процессининг оддий такрорланиши, ёки оддий такрор ишлаб чиқариш, бирмунча узоқ давр ўтгандап кейин, ҳар қандай капитални муқаррар суратда жамғарилган капиталга, яъни капи- таллаштирилгап қўшимча қийматга айлантиради. Агар ҳатто капи- тал ишлаб чиқариш процессига кириши вақтида уни ишга солгав кишининг шахсан ишлаб топган мулки бўлса ҳам, бари бир, эрта- мп-кечми, бу капитал ҳеч қандай эквивалентсиз ўзлаштириб олин- ган қийматга айланади, бировшшг ҳақ тўланмаган меҳнатини — пул формасида ёки бошқа формада — моддийлаштиришдан иборат бўлади.


558
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
дан — иш кучидан — ажратиш аслда капиталистик ишлаб чиқариш процессининг асосий нуқтаси, бошланиш нуқгасидир.
Лекин дастлаб бошланиш нуқтаси бўлган нарса кейинчалик процесснинг оддий равишда узлуксиз давом қилиши орқасида, од- дий такрор пшлаб чиқариш орқасида борган сари такрор-такрор ҳосил қилинади ва капиталистик ишлаб чиқаришнинг ўз нати- жаси сифатида абадийлашиб қолади. Бир томондан, ишлаб чиқа- риш процесси доимо ашёвий бойликни капиталга айлантиради, капиталист учун қийматни кўпайтирадиган воситага ва унинг учун истеъмол воситасига айлантиради. Иккинчи томондан, ишчи доимо бу процессдан унга қандай ҳолда кирган бўлса, худди шу ҳолда: бойликнинг шахсий манбаи бўлиб, лекин ўзига бойлик ҳосил қи- лиш учун ҳар қандай воситадан маҳрум қилинган шахс бўлиб чиқиб туради. Унинг ўз меҳнати ишлаб чиқариш процессига киритили- шидан илгари ундан бегоналаштирилганлиги, уни капиталист ўз- лаштириб олганлиги ва капитал составига киритилганлиги учун, процесс давомида бу меҳнат доимо бошқанинг маҳсулотида буюм- лаштирилади. Ишлаб чиқариш процесси айни вақтда иш кучининг капиталист томонидан истеъмол қилиниш процесси бўлганлигидан, ишчининг маҳсулоти тўхтовсиз суратда фақат товарга эмас, шу билан бирга капиталга ҳам айланиб туради,— циймат яратадиган кучни сўриб оладиган қийматга, одамларни сотиб оладиган тирик- чилик воситаларига, ишлаб чи^арувчиларни ишлатадиган ишлаб чиқариш воситаларига айланиб туради 5). Шундай қилиб, ишчининг ўзи допмо объектив бойликни капитал тарзида, унга ёт бўлган, унинг устидан ҳукмронлик қиладиган ва уни эксплуатация қила- диган куч тарзида ишлаб чиқариб туради, капиталист эса, иш ку- чини бойлпкнииг субъектив манбаи сифатида — иш кучининг ўзи- нинг буюмга айланиши ва амалга оширилиши воситасидан ажратилган бойликнинг субъектив манбаи сифатида, фақат ишчи организмииинг ўзидагина мавжуд бўлувчи абстракт бойлик манбаи сифатида доимо пшлаб чиқариб туради,— қисқача қилиб айтганда, ишчини ёлланма ишчп сифатида ишлаб чиқариб туради6). Ишчини бундай доимий такрор ишлаб чиқариш ёки абадийлаштириш — капиталистик ишлаб чиқаришнинг conditio sine qua non [зарур шарти]дир.
Ишчининг истеъмол қилиши икки хил бўлади. Ишчи ишлаб чицаришнинг ўзида ўз меҳнати билан ишлаб чиқариш воситалари- пи истеъмол қилади ва уларни авансланган капитал қийматидан ») «Бу—унумли истеъмолнинг айницса ажойиб хусусиятидир. унумли истеъмол қили’ нувчи нарса капиталдир ва истеъмол ёрдами билан капиталга айланади» (James Mill- «Ё1ё’ ments d’Economic Politique», p. 242). Лекин Жемс Милль, бу «айниқса ажойиб хусусият- нинг» нихмадан иборат эканлигини ҳар қалай аниқлаб бермади.
в) «Биринчи бор расм қилинган мануфактуранинг кўпгина намбағалларга иш бериши, албатта, тўгри ran; лекин намбағаллар камбағалликдан қутулмайдилар, бинобарин, янги- янги мануфактура норхоналарининг очилиши яна кўпгина кишиларни камбағалга айлан- тиради» («Reasons for a limited Exportation of Wool». London, 1677, p. 19). <Фермернинг мен, намбағалларни боцаяпман, дейиши беҳуда ran. Ҳациқатда камбағаллар кашшоцлик- да яшайдилар» («Reasons for the late Increase of the Poor-Rates: or a comparative view of the Prices of Labour and Provisions». London 1777, p. 31).


XXI БОБ.— ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИ1П
559
кўра юқорироқ қийматга эга бўлган маҳсулотларга айлантиради. Бу — унивг ишлаб чиқариш истеъмолидир. Бу — шу билан бирга иш кучини сотиб олган капиталистнинг иш кучини истеъмол қи- лишидир. Иккинчи томондан, ишчи ўз иш кучини сотганда унга тўланган пулларни тирикчилик воситалари сотиб олиш учун хара- жат қилади. Бу — унинг индивидуал истеъмолидир. Демак, ишчи- нинг ишлаб чиқариш истеъмоли билан индивидуал истеъмоли бир-биридан тамомила фарқ қилади. Биринчи ҳолда укапиталнинг ҳаракатлаитирувчи кучи тарицасида иш қилади ва капиталистники бўлади; иккинчи ҳолда — у ўзиники бўлади ва ишлаб чицариш процессидан ташқарида тирикчилик функцияларини бажаради. Би- ринчи ҳолнинг натижаси капиталистнинг яшаши, иккинчисининг натижаси — ишчининг ўзининг яшашидир.
Иш куни ва ҳоказолар қараб чиқилганда ишчи кўпинча ўзи- нинг индивидуал истеъмолини ишлаб чиқариш процессининг соф тасодифий эпизодига айлантиришга мажбур бўлиши ҳам аниқланди. Бу ҳолда у, худди буғ машинаси учун кўмир ва сув, ғилдирак учун қорамой ишлатилгани сингари, ўз иш кучини «шай ҳолда» сақлаб туриш учунгина тирикчилик воситаларини ишлатади. Бунда унинг истеъмол воситалари ишлаб чиқариш воситаларидан бирини истеъмол қилиш воситаларидангина иборат бўлади, унинг инди- видуал истеъмоли бевосита ишлаб чиқариш истеъмолидан иборат бўлади. Лекин бу нарса капиталистик ишлаб чи^ариш процессининг моҳияти билан боғлиқ бўлмаган суиистеъмол бўлиб кўринади7).
Агар биз айрим капиталистни эмас ва айрпм ишчини эмас, бал- ки капиталистлар синфини ва ишчилар синфппи олиб қарайдиган бўлсак, ишлаб чиқаришнинг айрим процессларини эмас, балки бу- тун капиталистик процессни унинг давом этпшида ва ижтимоий ҳажмида олиб царайдиган бўлсак, аҳволиинг бошқача эканлиги маълум бўлади. Капиталист ўз капиталининг бир цисмини иш ку- чига айлантирганида, у шу билан ўзининг бутун капиталинп оши- ради. У бир ўқ билан икки қуёпии ўлдиради. У ишчидап оладиган нарсасидангина эмас, шу билан бирга ишчига берадиган нарсасидан ҳам фойда чиқариб олади. Иш кучи эвазига берилган капитал ти- рикчилик воситаларига айланади, бу воситаларни истеъмол қилиш натижасида мавжуд ишчиларнинг мускуллари, нервлари, суяклари ва мияси такрор ҳосил бўлади ва шу билан бирга янги пшчилар юзага келади. Демак, ишчилар синфининг абсолют зарур чегара- лардан ташқарига чиқмай қиладиган индивидуал истеъмоли капи- талнинг иш кучи эвазига берадиган тирикчилик воситаларининг яна қайтиб иш кучига, капитал янгидан эксплуатация қнла ола- диган иш кучига айланишидан иборат, холос. Бу — капиталпст учуп энг зарур ишлаб чиқариш воситасини — ишчипинг ўзини ишлаб чи- қариш ва такрор ишлаб чиқаришдир. Шундай қилиб, машиналар меҳнат процесси вақтида ёки меҳнат процесси бўлмай турган маъ- т) Росси ҳақицатан «ишлаб чиқариш истеъмоли» сирини очганда эди, бу тўғрида бундай тамтароқли гапларни гапирмаган бўлар эди.


560
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
лум танаффус вақтларида тозаланишидан қатъи назар, машинанинг тозаланиши ишлаб чиқаришнинг таркибий цисми бўлгани сингари, ишчининг индивидуал истеъмоли устахона, фабрика ва ҳоказолар ичида бўладими, ёки улардап ташқарида бўладими, меҳнат процес- сининг ичида бўладими, ёки ундан ташқарида бўладими,— бари бир, капитал ишлаб чиқариши ва такрор ишлаб чиқаришининг бир моментидан иборат. Ишчининг ўз индивидуал истеъмолини капита- лист учун эмас, балки ўзи учун амалга ошириши аҳволни асло ўзгартирмайди. Иш ҳайвони ҳам овқат еб ўзи ҳузур қилгани билан унинг истеъмол қилиши ишлаб чиқариш процессининг зарур мо- ментилигидан чиқиб қолмайди. Ишчилар синфини доимий равишда сақлаш ва такрор ишлаб чиқариш ҳаммавақт капитални такрор ҳо- бил қилишнинг зарур шарти бўлиб қолади. Капиталист ишчилар- нинг ўзини сақлаш ва кўпайиш инстинктига суяниб, бу шартни бажаришни бемалол ишчиларнинг ўзига ҳавола қилиши мумкин. Капиталист индивидуал истёъмолни мумкин қадар энг зарур нар- салар билан чеклаб цўйиш тўғрисидагина жонкуярлик қилади ва камроқ тўқ тутадиган овқат ейиш ўрнига кўпроқ тўқ тутадиган ов- қат ейишга ишчиларни мажбур циладиган Жанубий Америка дағал- лигидан ер билан осмонча фарқ қилади8\
Шунипг учун капиталист ва унинг идеологи, экономист, ишчи- нинг пндивидуал истеъмолининг фақат ишчилар синфини абадий- лаштириш учуи зарур бўлгаи ва капитал иш кучини истеъмол қила олиши учуп ҳақиқатан бўлиши лозим бўлган қисмини унумли ис- теъмол деб ҳисоблайди; ишчининг бундан ташқари ўз роҳати учун истеъмол цпладиган нарсаларипинг ҳаммасини унумсиз истеъмол деб ҳисоблайди8  9). Агар капитал жамғариш иш ҳацининг ошувига ва, демак, ишчининг истеъмол воситалари миқдорининг ошувига сабаб бўлса-ю, лекин капиталнинг иш кучини истеъмол қилишини оширмаса, у вақтда қўшимча капитал унумсиз истеъмол қилинган бўлади 10)  11. Ҳақиқатан, ишчининг индивидуал истеъмоли упинг ўзи учуп унумсиздир, чунки бундай истеъмол фақат инди- видуумпи ва упипг эҳтиёжларини такрор ишлаб чиқаради; бундай истеъмол каппталист учун ва давлат учун унумлидир, чунки бун- дай истеъмол бошқаларга бойлик яратиб берадиган кучнинг ишлаб чиқарилишидир
8) «Жанубий Америка конларида ишлайдиган ва ҳар куни (эҳтимол, бутун дунё- да энг оғир пшларни бажариб) оғирлиги 180—200 қадоқ келадиган рудани елкалари- га қўйиб 450 фут чуқурликдан ер юзасига ташиб чиқарадиган ишчилар фақат нон ва дуккак еб кун кўрадилар; улар фақат нон билан тирикчилик қилишни афзал кўрардиларку-я, лекин уларнинг хўжайинлари уларга худди отга муомала қилгандай муомала қиладилар: фақат нон еб тирикчилик қилганларида жуда ҳам интенсив ишлай олмайдилар, деб улар ишчиларни дуккак ейишга мажбур циладилар, дук- какларда фосфор нондагидан нўра нўпроц бўлади» (Liebig. «Die Chemie in ihrer Anwen- dung auf Agrikultur und Physiologies. 7. Aufl, 1862, 1. Theil, S. 194, изоҳ).
8) James Mill, «figments d Ёсопот1е Politique» , p. 238 sqq.
10) «Агар меҳнат баҳоси, капиталнинг кўпайганлигига қарамасдан, кўпроқ меҳнат ишлатишга имкон бермайдиган даражада ошиб нетса, энди капиталнинг бундай кўпайи- шидан фойдаланиш унумсиз бўлади, деяр эдим» (Ricardo. «Principles of Political Economy», 3rd ed. London, 1821, p. 163).


XXI БОБ,—. ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИШ
561
Демак, ижтимоий нуцтаи назардан цараганда, ишчилар синфи — ҳатто бевосита меҳнат процессидан ташқарида ҳам — худди ўлик меҳнат қуроли сингари, капиталнинг таркибий цисмидир. Ҳатто ишчиларнинг индивидуал истеъмоли ҳам маълум чегараларда так- рор капитал ҳосил цилиш процессининг фақат бир моментидир, холос. Бу процесснинг ўзи ҳам, ишчиларнинг меҳнат маҳсулипи улардан доимо йироқлаштириб, уларга қарама-қарпш бўлган капи- тал томонига ўтказиб туриши билан мана шу оиг ато этплган иш- лаб чиқариш қуролларининг қочиб кетмаслиги чорасипи кўради. Ишчиларнинг индивидуал истеъмоли, бир томопдан, уларнинг сақ- ланишини ва такрор ишлаб чицарилишини таъмин қилиб туради, иккинчи томондан — тирикчилик воситаларини йўқ қилпб, улар- нинг доимо меҳнат бозорида пайдо бўлиб туриш заруратини туғди- риб туради. Рим қули запжирбанд цилинган эди, ёлланма ишчи кўзга илинмас иплар билан ўз эгасига боғлангаи. Уиинг муста- қиллиги тўғрисидаги иллюзияларни қувватлаб турадиган нарса шуки, индивидуал ёлловчи-хўжайинлар доимо ўзгариб туради, бу иллюзияларни цувватлаб турадиган нарса яна шуки, шартноманинг fictio juris [юридик фикция]си бор.
Илгариги вақтларда капитал ўзи лозим кўрган жойларда эркин ишчига эгалик қилиш ҳуқуқини мажбурий қонун йўли билан амал- га оширар эди. Масалан, 1815 йилгача Англияда машинада ишлов- чи ишчиларнииг чет элга кетиши тақиқланган эди ва, бу шартни бузганлар қаттик жазога тортилади, деб огоҳлантириб қўйилган эди.
Ишчилар синфини такрор ишлаб чиқариш иш маҳоратини авлод- дан авлодга кўчириб ва тўплаб боришни ҳам назарда тутади 12). Би- рон-бир кризис бу ишлаб чиқариш шароитидан маҳрум бўлиб қолиш хавфини туғдира бошлаши билапоқ капиталистиипг шундай моҳир ишчилар синфининг яшашини ўзига қарашли ишлаб чиқариш ша- роити жумласига қўшишга ва уни амалда ўзининг ўзгарувчи капи- талининг реал мавжуд бўлиши деб қарашга қанчалик мойил экаи- лиги айниқса равшан бўлиб кўринади. Маълумки, Америкадаги гражданлар уруши ва у билан бирга юз берган пахта қаҳатчилпги оқибатида Ланкашир ва бошқа жойлардаги ип газлама корхона- лари ишчиларининг кўпчилиги кўчага чиқариб ташланган эди. Иш- чилар синфининг ўз ичидан ва жамиятнинг бошқа қатламлари ора- сидан, «ортиқча» ишчиларни давлат ёрдами билан ёки ихтиёрий миллий ионалар тўплаш йўли билан Англия мустамлакаларига ёки Қўшма Штатларга эмиграция цилишни уюштириш керак, деган чақириқлар эшитилган эди. «Times» ўшанда (1863 йил 24 мартда) Мапчестер савдо палатасининг собиқ президенти Эдмунд Поттер- қилишидир» (Мальтус ишлаб чидариш воситаларини истеъмол қилишни кўзда тутади) «... Ишчи... уни ишлатадиган шахс учун ва давлат учун унумли истеъмол қилувчи- дир, лекин, цатъий дилиб айтганда, ўзи учун унумли истеъмол килувчи эмас» (Malthus- «Definitions in Political Economy». London, 1853, p. 30).
12) 	«Илгаритдан жамғарилади ва тайёрланади, деб айтиш мумкин бўлган бирдан- бир нарса — ишчининг маҳоратидир... Меҳнат маҳоратини жамғариш ва сақлаш ана шу энг муҳим операция ишчилар оммасинипг аксар кўпчилигига нисбатан ҳеч’ кан- дай капитал сарф бўлмасдан амалга ошади» (Hodgskin. «Labour Defended etc.» p 12, 13).


562
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
нинг хатини босиб чиқарган эди. Умум палатасида бу хатга ҳаққо- ний равишда «фабрикантлар манифести» 13)  14 деб ном берилган эди. Биз бу ерда ушбу хатдан иш кучини капитал мулки деб қараш очиқдан-очиқ баён қилинган бир қанча характерли жойларини кел- тирамиз.
«Ип газлама саноатида ишловчи ишчиларга, сизнииг таклиф қилаётган меҳнатингиз жуда кўп... сиз бу таклифни, эҳтимол, учдан бир ҳисеа камай- тиришингиз лозим бўладп, шупдагина қолган учдан икки ҳиссасига соғлом талаб ҳосил бўлади, деб айтмоқдалар... Жамоат фикри эмиграция қилишни қаттиқ талаб қилмоқда... Хўжайин» (яъни ип газлама фабриканти) «унга таклиф қилинаётган иш кучларининг камайишига ўз ихтиёри билаи рози бўла олмайди; унииг фикрича, бу ҳам адолдтсизлик, ҳам нотўғри бўлади... Агар эмиграцияга жамоат фоиди ҳисобидан ёрдам бериладиган бўлса, у ҳолда хўжайин унипг гапнга қулоқ солишии талаб қилишга ва, эҳтимол, норозилик билдиришга ҳаққи бор».
Яна шу Поттернинг ўзи ип газлама саноатининг фойдали экан- лигипи, бу саноат «Ирландиядан ва Англиянииг деҳқончилик округ- ларидан ортиқча аҳолини ўзига шубҳасиз тортгаилиги»ни, бу са- ноатнинг жуда ҳам кенгайиб кетганлигини, 1860 йилда Англиянинг бутун экспортининг 5/1з қисмини шу саноат берганлигини ва яна икки йилдан кейип, бозорнинг кенгайиши, айниқса Ҳиндистон бо- зорининг кенгайиши туфайли, шунингдек «қадоғи 6 пенсдан етарли миқдорда пахта келтирилиши»нинг таъминланиши туфайли, бу са- ноатнинг янада кенгайишини ҳикоя қилиб беради. У давохМ қилиб бундай дейди:
«Вацт — бир йил, пкки йил, эҳтпмол, уч йил — ўтиши билан зарур бўлган мицдор вужудга келади... Шунинг учун ҳам мен, бу саноат сақлаб қолишга лойиқ эмасми, деган масалани ўртага қўймоқчи бўламан. Машиналарни» (бун- да жонлн И1ПЧИ машиналар кўзда тутилади) «эҳтиёт қилиб сацлаш меҳнат сарфлашга арзимайдшми ва улардан воз ксчиш керак деган фикр жуда ҳам ўтакетган аҳмоцлик эмасми? Мен шундай деб ўйлайман. Мен, ишчилар мулк эмас («I allow that tlie workers are not a property»), Ланкаширнинг ва хўжайин - ларнипг мулки эмас, дсган фикрга қўшилишга тайёрман, лекин ула^нипг ҳар иккаласининг кучи шу ишчилардир; ишчилар — интеллектуал ва ургатилган кучдир, бу кучнинг ўрнини цоплаш учун бутун бир авлоднинг умри ҳам камлик қилади; аксинча, бошқа машвналарнинг,— шу ишчилар ишлайдиган машиналарнинг («the mere machinery which they work»), уларнинг каттаги- на қисмининг ўрнини ўн икки ой мобайнида нафли қилиб қоплаш ва ҳатто яхшилаш мумкин14). Агар иш кучи эмиграцияси рағбатлантириладиган ёки 13) «Бу хатни фабрикантлариинг манифести деб ҳисоблаш мумкин» (Ферранд: пахта қаҳатчилиги муносабати билан қилинган таклиф, умум палатасининг 1863 йил 27 апрелдаги мажлиси).
14) Оддий шароитларда, вазифа иш ҳақини пасаитиришдан иоорат бўлган вақт- ларда шу капиталнинг ўзи бутунлай бошқача оҳанг цилганлиги нитобхоннинг эсида бор. Бу холда «хўжапинлар» ҳаммалари бир бўлиб бундай дейдилар (қаралсин: тўр- тинчи бўлим, 188-изоҳ, 389-бет [шу том, 415-бетга қаралсин]): «Фабрика ишчилари шу нарсани эсдан чиқармасинларки, уларнинг меҳнати аслида малакали меҳнатнинг энг қупи натегориясидан иборат; ҳеч қандай бошда меҳнат осон ўзлаштирилмайди ва, унинг спфатини эътиборга олиб, унга яхширод ҳақ тўланмайди; ҳеч қандай бошқа меҳнатни бунчалик оз таълим бериш йўли билан бунчалик қисқа муддат ичида ва бунчалик кўп миқдорда дўлга киритиб бўлмайди. Ҳацицатда, хўжайиннинг машина- лари» (ҳозир бизга, бу машиналарни 12 ой ичида нафли дилиб яхши машиналар билан алмаштириш мумкин, демоддалар) «ишлаб чиқаришда ишчининг меҳнати ва маҳоратига қараганда» (ҳозир бизга, ишчининг бу маҳоратини ҳатто 30 йил мобай- нида ҳам тиклаб ўз ўрнига цўйиш мумкин эмас, деб айтмоддалар) «анча муҳимрод роль ўйнайдики, ишчи 6 ой ичида бу маҳоратга ўрганиши мумкин ва ҳар дандай ^ишлоқи батрак бу маҳоратни ўргана олади».


XXI БОБ.— ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИЦАРИШ
563
ҳатто бунга тўғридан-тўғри рухсат бериладиган бўлса (!), у вадтда капита- листларнинг ҳоли нима бўлади? («Encourage or allow the working power to emigrate, and what of the capitalist?» Юракдан чивдан бу оҳ-воҳ гофмаршал Кальбни эслатади160). «...Ишчиларнинг каймоғини сузиб олинг,— шундай дил- сангиз, асосий капитал жуда ҳам қадрсизланиб кетади, оборот капитали си- фати ёмонлашиб кетган меҳнатнинг етарли миқдорда таклиф килинмаслиги билан курашга бардош бера олмайди... Бизга, ишчиларнинг ўзлари эмиграпия қилинишни хоҳлайдилар, дейдилар. Уларнинг шундай қилиши жуда табиий... Ип газлама ишлаб чиқаришини иш кучларидан маҳрум қплиб (by taking away its working power), бу ишлаб чиқаришни қисқартиринг, уни синдиринг, ишчиларга тўланадиган иш ҳакиии, масалан, 1/3, ёки 5 миллион камайтиринг, шундан кейин ишчилардан юқори турадпгап, вшчиларга жуда я^ин турадиган синфнинг, майда дўкондорларнинг аҳволп нима бўлади? Ер рентаси нпма бўлади, коттеж учун тўланадиган квартира ҳаки нима бўлади?.. Майда фермерлар- нинг, энг яхши уй эгаларининг, ер мулкдорларининг ҳоли нима бўлади? Хуллас, айтинг-чи, миллатнвнг энг яхшв фабрика ишчиларини экспорт ци- лиш йўли билан ва унинг энг унумли капиталп ва бойлпгининг бир кисмини қадрсизлантириш йўли бплаи миллатни запфлаштирпш лойиҳасидан ҳам ёмонроқ лойиҳанинг бўлвппт, мамлакатдяги ҳамма синфлар учун ўлим хав- фини туғдирадиган бундан ҳам ёмонроц планнмнг бўлшпи мумкинми?» «Мен вақт жиҳатидан вкки ёки уч йилга тақсим қилинган 5 — 6 миллионлик заём чиқарилишини тавсия квламан; ип газлама саноатн округларидаги камбағал- ларни назорат цилиш маъмуриятига бўйсунадпган махсус комиссарлар бу пулларнинг сарф қилиншйи устидан караб туриши керак; махсус қонун чи- цариб, бу ишни тартибга солиб турпш керак, хайр- садақа олвб турадиган ишчвларнинг маънавий қийматини саклаш учун маълум миқдорда мажбурий меҳнат жорий қилиш керак... Ер эгалари ва хўжайинлар учун («can anything be worse lor landowners or masters») бутуп провинцияда ҳамма ёкнп ишчисиз цолдирадиган кспг кўламдаги эмиграшш ва капиталнннг кадрсизланиши ор- қасида ўзларининг энг яхши ишчиларидап маҳрум бўлпшдан ва бош^а ишчи- лар ўртасида тартибсизлик ва порозилик туғдиришдан ҳам ёмонроқ бир нар- санинг бўлиши мумкинми?»
Ип газлама фабрикантларининг тенги йўқ вакпли бўлган Пот- тер капиталистга баб-баравар тегишли бўлгап икки хил «машипа- ларни» ажратиб кўрсатади: бу машиналарнинг бпр хиллари ҳамма- вақт капиталистнинг фабрикасида бўлади, иккинчи хиллари — ке- чалари ва якшанба кунлари коттежларга кетадп. Бирипчп хиллари ўлик машиналар, иккинчи хиллари жонли машиналар. Ўлпк маши- налар кундан-кунга ёмонлашиб ва қадрсизланиб боришидан таш- цари, техника доимо тараққий қила бориши туфайли, уларнинг каттагина қисми шу қадар эскириб цоладики, улар бир неча ой ичида кўпроц фойда келтирадиган, янада янгироқ машиналар билан алмаштирилиши мумкин. Жонли машиналар, аксинча, қанчаки кўп- Роц хизмат цилсалар, авлоддан-авлодга ортиб борган маҳоратни цан- ча кўпроқ сингдириб борсалар шунча яхши. «Times» бу фабрика магпатпга берган жавобида жумладан бундай деб ёзган эди:


564
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
меҳнат сарфлашга арзийдими?— деб яна савол берадн жаноб Поттер. Биз бунда иима дейишимизни билолмай қоламиз. Жаноб Поттер машиналар де- гаида одам машииаларни назарда тутади; у бу машииаларпи хўжайиннипг шак-шубҳасиз мулки деб ҳисобламасликка ишонтиради. Биз одам машипа- ларни эҳтиёт қилиб сақлаш «меҳнат сарфлашга арзимайди» ва ҳатто бу нарса мумкии эмас деб ҳисоблашимиз, яъни уларга зарурат бўлмагунча уларип қамаб қўйиш ва мойлаб қўйиш мумкин эмас деб ҳисоблашимиз керак. Одам машиналарпи қаича мойласангиз ва тозалаб турсапгиз ҳам, улар бекор туришдан запглаб кетиши турган ran. Бундап ташқари, биз кўр- дикки, одам машииаларнинг катта-катта шаҳарларимизнинг кўчаларида ўзи- дан-ўзи буғ чиқариб пишқириш ҳам қўлидан келади. Жаноб Поттер, ишчи- ларни такрор ишлаб чиқариш учун кўпроқ вақт талаб қилипадн деяр экан, эҳтимол, унинг бу фикри тўғридир, лекин бизнинг қўлимизда тажрибали механиклар ва пул бор экан, биз ҳаммавақт ҳам серҳаракат, серғайрат, меҳнатсевар кишиларгш етарли миқдорда топа оламиз ва бу кишилардан керагидаи ҳам кўпроқ фабрика усталари тайёрлай олампз... Жаноб Поттер яна 1, 2, 3 йилдан кейип саиоат янгидан жонлаиади, деб ran сотади ва биздан, ишчилариииг эмшрация қилинишини рағбатлантпрманг, ёки уига ҳатто ижозат бермапг, деб талаб қилади! Унинг фикрича, ишчиларнииг эмиграция қилинишпи хоҳлаши табиий бир нарса; лекип у, миллат бу иш- чилардан ярим миллионини ва уларнинг оилаларига қарашли 700 000 киши- ни, уларпииг хоҳишига қарамасдан, ип газлама округларига қамаб қўйиши лозпм ва,— бунипг муқаррар натижаси,— уларнинг норозилигини зўрлик би- лап бостириши ва садақа бериб, уларнинг куп кўришига ёрдам бериши керак, дейди,— булариинг ҳаммаси шунинг учун қилишшш керак экашш, ишчилар бир кун келиб яна ип газлама фабрикантларига зарур бўлиб қоли- ши мумкин экан... Ҳозип шундай вацт келдики. бу «иш кучини» унга кўмир, темир ва пахтага муочала цилгандек муомала цилмоцчи бўлганлардан сақ- лаб қол.вш учун бу оролларнинг буюк жамоат фикри бирон-бир чора кўри- шп лозим» («to save this «working power» irom those who would deal^with it as they deal with iron, coal and cotton»15).
«Times» нинг мақоласи фақат jeu d’esprit [ақлбозлик] эди. «Бу- юк жамоат фикри» ҳақиқатда жаноб Поттернинг, фабрика ишчиси фабриканинг фақат ҳаракатланадиган қисмидир, деган фик- рига қўшилди. Ишчиларнинг эмиграция қилинишига тўсиқлик қилдилар16). Уларни ип-газлама округларидаги «маъиавий юмушхо- наларга» цамаб қўйдилар ва улар аввалгидай «Ланкаширдаги ип- газлама фабрикантларининг кучи (the strength)» бўлиб қолдилар.
Шундай қилиб, капиталистик ишлаб чиқариш процессининг ўзи иш кучининг меҳнат шароитидан ажралишини такрорлаб туради. Шу билан у ишчиии эксплуатация қилиш шароитини такрор яра- тади ва абадийлаштиради. У, ишчини яшаш учун ўз иш кучини сотишга доимо мажбур қилиб туради ва капиталистппнг бойиши 1Й) «Times». 1863 йил 24 март.
,б) Парламент эмиграция учун бир фартинг ҳам пул чиқармади, лекин муници- палитетларга ишчиларни ҳаёт билан ўлим ёдасида тутиб туришга ёки уларга нор- мал иш ҳади тўламасдан эксплуатация қилишга ваколат берадиган қонунлар чидар- ди, холос. Кейин орадан уч йил ўтгач, эпизоотия бошланиб кетганда, парламент ҳатто парламент тартибини қўпол қилиб бузишдан ҳам қайтмай, миллионер ленд- лордларнинг зарарини қоплаш учун миллионлаб маблағ ажратишга царор қилди, ҳолбуки лепдлордлар ўртасидаги ижарачилар гўшт баҳосининг оширилганлиги орқа- сида шундай ҳам ҳеч қандай зарар кўрмаган эдилар. 1866 йилда парламентни очиш вақтида ер эгаларининг худди ваҳший ҳайвон каби қилган ҳайдириқлари Сабала оигирга сиғиниш учун ҳинд бўлишнинг ва буқага айланиш учун Юпитер бўлишнинг кераги йўқлигини исбот қилиб бердж.


XXI БОБ.— ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ
565
учун иш кучини сотиб олишига доимо имкон бериб туради 17). То- вар бозорида капиталист билан ишчининг сотиб олувчи ва сотувчи сифатида бир-бирига қарама-қарши қўювчи нарса энди оддий бир хол бўлмай қолди. Бу процесс механизмииинг ўзи ишчини ўз иш кучини сотувчи сифатида доимо яна товар бозорига чиқариб туради ва унинг ўз маҳсулотини ҳамиша капиталист қўлидаги олди-сотди воситасига айлантириб туради. Ҳақиқатда ишчи ўзини капиталистга сотмасдан илгариёқ капиталга царам бўлади. Унинг иқтисодий эрк- сизлиги 18) унинг ўзиии ўзи сотишининг вақти-вақти билан такрор- ланиб туриши билан, унинг индивидуал ёлловчи хўжайинларининг ўзгариб туриши билан ва меҳнатининг бозор баҳосининг ўзгариб туриши билан ҳам тақозо этилиб, ҳам ниқобланиб туради 19)  20.
Демак, умумий боғлиқликда олиб цараладиган, ёки такрор иш- лаб чиқариш процесси деб қараладигап капиталистик ишлаб чи- қариш процесси фақат товар, фақат қўшимча қиймат ишлаб чиқар- масдаи, балки капиталистик муносабатнинг ўзини ҳам — бир то- монда капиталистни, иккинчи томонда ёлланма ишчини етиштириб ва такрор етиштириб туради 20\
17) «Ишчи яшаш учун тирикчилик воситалари талаб қилди, хўжайин фойда цилиш учун меҳнат талаб қилди» (Sismondi. «Nouveau.c Principes d’Economic Politique», Paris, t. I, p. 91).
*8) Дургам графлигида бу царамликнинг цўпол мужикча формаси бор. Бу — ма- ҳаллий шароитлар ижарачининг батракларни ўз мулки деб ҳисоблашига ҳуқуқ бер- майдиган озгина графликлардан биридир. Бу ерда нон-руда саноатининг мавжудлиги батракларга хоҳлаган ишни танлашига имкон беради. Шунинг учун бунда, умумий қоидага қарама-қарши ўлароқ, фермер ишчилар учун коттежлар бор срларнигина ижарага олади. Коттеж учун ижара ҳади иш ҳақининг бир қисмини ташкил қилади. Бу коттежлар «hind’s houses» [«батраклар уйлари»] деб аталади. Бу коттежлар ишчиларга маълум феодал мажбуриятларни бажариш шарти билан, шартномага мувофиқ ижарага қўйилади, бу шартнома «bondage» [«крепостной дарамлик»] деб аталади, бу шартномага мувофиқ, жумладан, ишчи бошда жойда иш билан баид бўлган вактларида ўз ўрнига қизини ва бошқаларини ишга юбориш мажбурияти юкланади. 'Ишчининг ўзи bondsman, яъни крепостной деб аталади. Бу муносабат ишчининг индивидуал истеъмоли капитал учун истеъмол экаилигини, ёки унумли истеъмол эканлигини яна бир жиҳатдан исбот қилади. «Шуниси қизиқки, бу bondsman’HHHr ахлатларини ҳам унинг режали эгаси ўз даромадига дўшиб дўяди... Фермер ўзи иурдирган ҳожатхоналардан бошқа ҳеч қандай ҳожатхоналар ясашга рухсат бермайди ва бу жиҳатдан ўзининг сюзерен ҳукуқларининг заррача бўлса-да бузилишига йўл қўймайди» («Public Health. 7 th Report 1864», p. 188).
1Э) Шуни эслатиб қўяйликки, болалар ва шу кабиларнинг меҳнатига келганда, ҳатто ўзини сотиш формал ҳудуци ҳам йўдолади.
20) 	«Капитал ёлланма меҳнат бўлишини кўзда тутади, ёлланма меҳнат ҳам капитал бўлишини кўзда тутади. Улар бир-бирларини тадозо циладилар; улар бир-бирларини вужудга келтирадилар. Ип газлама фабрикасида ишчи фацат ип газлама ишлаб чи- Қарадими? йўқ, у капитал ҳосил қилади. У қийматлар ҳосил цилади, бу цийматлар яна унинг меҳнати устидан ҳукмронлик цилиш учун ва унинг меҳнати билан янги цийматлар яратиш учун хизмат қилади» (Карл Маркс. «Елланма меҳнат ва капитал» «Neue Rhelnische Zeitung» да № 266 да, 1849 йил 7 апрель [К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашри, 6-том, 444- бетга каралсин]). «Neue Rheinische Zeitung »да шу сарлавҳа оилан эълон килинган маколалар менинг 1847 йилда Брюсселдаги немис ишчилар жамиятида1в1 шу темада ўқиган лекцияларимдан олинган парчалардир; бу лскцияларни босиб чиқариш февраль революцияси бошлангани учун тўхтаб қолган эди.


566 ]
ЙИГИРМА ИККИНЧИ БОБ
ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
1. КЕНГАЙГАН МИҚЁСДАГИ КАПИТАЛИСТИК ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ПРОЦЕССИ. ТОВАР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ МУЛКЧИЛИГИ ҚОНУНЛАРИНИНГ КАПИТАЛИСТИК УЗЛАШТИРИШ ҚОНУНЛАРИГА АЙЛАНИШИ
Илгари биз қўшимча қийматиинг капиталдан қай тариқа ҳосил бўлишини текшириб чиққан эдик, энди капиталнинг қўшпмча қий- матдан цай тарица ҳосил бўлишини кўриб чиқамиз. Қўшимча кий- матнинг капитал сифатида ишлатилиши, ёки қўшимча қийматнинг кайтадан капиталга айланиши — капитал жамғарилишп деб ата- лади21).
Бу процессни аввало айрим капиталист мисолида кўриб чиқай- лик. Масалан, йигирув фабриканти 10 000 фунт стерлинглик капи’ талпи авансласин, шундан 4/б қисми пахта, машина ва ҳоказолар бўлсйн ва Vs қисми иш ҳақи бўлсин. Бу фабрикант ҳар йили 12 000 фупт стерлинглик қийматга эга бўлган 240 000 қадоқ калава ишлаб чиқаради, деяйлик. Қўшимча киймат нормаси 100% бўлганида, қушимча қиймат 40 000 қадоқ калавадан, ёки ялпи маҳсулотнииг олтидан бир цисмидан иборат бўлган цўшимча ёки соф маҳсулотда ифодаланади; бу қўшимча қиймат 2 000 фунт стерлинглик қийматга эга бўлади ва маҳсулот сотилганда реализация қилинади. 2 000 фунт стерлинглик қиймат суммаси 2 000 фунт стерлипглик қиймат сум- масидир. Бу пулларнинг қўшимча қиймат эк’анлигини улариинг рангидан ҳам, ҳидидан ҳам билиб бўлмайди. Бу қийматнинг қў- шимча цийматдан иборат бўлганлиги факти бу қийматнинг қандай йўл билан ўз мулкдорининг қўлига кирганинигина кўрсатади, ле- кин қийматнинг ёки пулнинг табиатини сира ҳам ўзгартирмайди.
Шундай қилиб, йигирув фабриканти ўз қўлига янгидан тушган ана шу 2 000 фунт стерлииг пулни капиталга айлантирмоц учун, бошқа шароитлар бир хил бўлганида, унппг 4Д қисмини пахта ва 21) 	«Капитал жамтарилиши—даромаднинг бир қисмидан капитал сифатида фойдаланиш- дир» (Malthus. «Definitions etc.», ed. Cazenove, p. 11). «Дарсмаднввг ғапиталга айланиши» (Malthus. «Principles of Political Economy», 2nd ed. London, 1836, p. 320).


XXII БОБ.— ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ 567
ҳоказолар сотиб олишга ва Vs қисмини янги йигирувчи ишчилар сотиб олишга аванслаши лозим, шу билан бирга бу ишчилар бозорда қиймати капиталист томонидан авансланган тирикчилик воситала- рини топадилар. Ана шундан кейин 2 000 фунт стерлинглик бу янги капитал йигирув соҳасида функция қилади ва, ўз томонидан, 400 фунт стерлинглик қўшимча қиймат келтиради.
Капитал қиймат дастлаб пул формасида авансланган эди; қў- шимча қиймат эса, аксинча, дастлаб ялпи маҳсулотнинг айрим бир қисмининг қиймати сифатида мавжуд бўлади. Агар мана шу маҳ- сулот сотилиб, пулга айлантирилса, унда капитал қиймат яна ўзи- нинг дастлабки формасига киради, қўшимча қиймат эса ўзининг дастлабки борлиқ формасини ўзгартиради. Бироқ, шу пайтдан бош- лаб, уларнинг ҳар иккаласи, капитал қиймат ҳам, қўшимча қиймат ҳам, пул суммасидан иборат бўлади ва уларнинг қайтадан капи- талга айланиши тамоман бир хил усулда содир бўлади. Капиталист бу қийматларнинг унисини ҳам, бунисини ҳам товарлар сотиб олиш- га сарфлайди, бу товарлар унга ўз маҳсулотини яна бошқатдан тайёрлашга, бу сафар кенгайган миқёсда тайёрлашга имкон беради. Лекин, бу товарларни сотиб олмоқ учун, капиталист буларни бозор- дан топиши керак.
Бу капиталист ҳам, барча бошқа капиталистлар сингари, ўз йиллик маҳсулотини бозорга олиб чиққанлиги учупгина унинг ўз калаваси муомалага киради. Лекин бу товарлар бозорга чиқари- лишдан олдин, улар йиллик ишлаб чиқариш фоидига, яъни хилма- хил буюмларнинг умумпй массасига кирар эди; айрим капиталлар суммаси, ёки фақат бирон-бир қисмигина алоҳида-алоҳида капи- талистнинг қўлида бўлган жамп ижтимоий капитал — йил даво- мида аиа ўша хилма-хил буюмларнинг умумий массасига айланади. Бозорда юз берадиган процесслар йиллик ишлаб чиқаришнинг ана шу айрим таркибий қисмларининг фақат муомаласини рўёбга чи- қаради, уларни бир қўлдан иккипчи қўлга ўтказади, аммо йиллик ишлаб чит^ариш суммасини кўпайтира ҳам олмайди, ишлаб чиқа- рилган буюмларнинг табиатини ўзгартира ҳам олмайди. Шупдай қилиб, жами йиллик маҳсулотдан қай йўсинда фойдаланилиши асло маҳсулот муомаласига эмас, балки маҳсулот составига боғлиқдир.
Даставвал йиллик ишлаб чиқариш капиталнинг йил мобайнида ишга солинган моддий таркибий қисмларини эвазлайдиган барча буюмларни (истеъмол қийматларни) етказиб бериши керак. Ана шу қисм чиқариб ташлангандан кейин соф маҳсулот, ёки қўшимча маҳсулот қолади, қўшимча қиймат ана шу маҳсулотда мавжуддир. Лекин бу қўшимча маҳсулот нимадан иборат? Балки, у, капиталист- лар синфининг эҳтиёжларини ва нафсларини цондириш учун бел- гиланган буюмлардан,— шу тариқа, уларнинг истеъмол фондига кирадиган буюмлардан иборатдир? Агар шундай бўлсайди, упда Қўшимча қийматнинг ҳаммаси тамомила айш-ишратга сарф бўлиб кетар ва фақат оддий такрор ишлаб чиқариш бўлар эди.
Жамғармоқ учун қўшимча қийматнинг бир қисмини капиталга


568
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛШП ПРОЦЕССИ
айлантирмоц керак. Лекин, мўъжиза қилмасдан туриб, фақат меҳ- нат процессида ишлатилиши мумкин бўлган предметларни, яъни ишлаб чиқариш воситаларини ва, сўнгра, ишчининг ҳаётини сақ- лай оладиган буюмларни, яъни тирикчилик воситаларинигина ка- питалга айлантириш мумкин. Демак, йиллик қўшимча меҳнатнинг бир цисми авансланган капитални эвазлаш учун зарур бўлган миқ- дорга нисбатан ортиқча ишлаб чиқариш воситалари ва тирикчилик воситалари тайёрлашга сарф қилиниши керак.' Хуллас, қўшимча қиймат фақат шунинг учун капиталга айланиши мумкинки, қў- шимча маҳсулотда янги капиталнинг моддий таркибий цисмлари аввалдан мавжуддир, кўшимча циймат эса шу қушимча маҳсулот- нинг қийматидан иборатдир 21а\
Лекин бу элементларни ҳақиқатда капитал сифатида функция қилишга мажбур этмоқ учун, капиталистлар синфи маълум миқдор- да устама меҳнатга муҳтождир. Ишлаб турган ишчиларнинг эко плуатация цилинишини экстенсив ёки интенсив суратда ошириш мумкин бўлмаса, унда устама иш кучларини қулланиш керак бў- лади. Капиталистик ишлаб чиқариш механизмининг ўзи бу масала устида ҳам ғамхўрлик қилиб қуйди: у, ишчилар синфини иш ҳа- қига қарам бўлган синф сифатида такрор ҳосил қилади, бу иш ҳақининг одатдаги даражаси шу ишчилар синфининг ўзини ўзи сақлаши учунгина эмас, балки унинг кўпайиши учун ҳам кифоя қилади. Ишчилар синфининг ўзи ҳар йили капиталга турли ёшда бўлган ана шу хил устама иш кучларини етказиб беради, энди бу ишчиларни йиллик ишлаб чиқариш маҳсулотида мавжуд бўлган устама ишлаб чиқариш воситалари билан бирлаштиришгина қолади ва қўшимча қиймат капиталга айланишга тайёрдир. Демак, конкрет суратда текширилаётган капитал жамғармаси капиталнинг кенгая борувчи кўламда такрор ишлаб чиқарилишидан иборатдпр. Оддий такрор ишлаб чицаришнинг доиравий айланиши ўзгаради ва, Сис- монди айтганидек 162, спиралга айланади 21Ь).
Энди яна илгариги мисолимизга қайтайлик. Бу аҳвол — эски аҳ- вол: Иброҳимдан Исҳоқ туғилибди, Исҳовдан Ёцуб 163 туғилибди ва ҳоказо. 10 000 фунт стерлипглик дастлабки капитал 2 000 фунт стерлинглик қўшимча қиймат келтиради, бу қўшимча қиймат ка- питаллашади. 2 000 фунт стерлинглик янги капитал 400 фунт стер- линглик қўшимча қиймат келтиради, бу цўшимча қиймат ҳам капи- таллашади, яъни иккинчи устама капиталга айланади, яна бу капи- тал ҳам 80 фунт стерлинглик қўшимча циймат келтиради ва ҳоказо.
21а) Биз бу ерда ташқи савдони назарга олмаймиз. Бу савдо ёрдами билан мил- лат зийнат бутомларини ишлаб чидариш воситаларига ва тирикчилик воситаларига айлантириши ёки бунинг аксича қилиши мумкин. Тадцидотимизнинг предмети унга ҳалал берувчи дўшимча ҳолатларсиз, соф ҳолда бўлиши учун, биз бутун савдо ци- лувчи оламга бир миллат дсб царашимиз ва, капиталистик ишлаб чиқариш ҳамма ерда қарор топган ва барча ишлаб чиқариш тармоқларини эгаллаб олган, деб фараз қилишимиз керак.
21Ь) Сисмондининг жамғармага берган анализидаги катта нуқсон шундан иборат- ки, автор ҳаддан ташқари шошиб-пишиб: «даромаднинг капиталга айланиши» дсган жумла билан тинчланиб қўя қолади ва бу операциянинг моддий шарт-шароитларини


XXII БОБ.— Қ-ЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ КАППТАЛГА АЙЛАНИШИ
569
Биз бу ерда қўшимча қийматнинг капиталистнииг ўзп истеъмол қиладиган қисмини иазарга олмаймиз. Шупиигдек устама капитал дастлабки капиталга қўшиладими ёхуд ўз қийматини мустақил су- ратда орттириш учун дастлабки капиталдан ажралиб чиқадими, бу устама капиталдан уни жамғаргаи капиталистнинг ўзи фойдала- падими, ёхуд у бошқа капиталистпипг қўлига ўтадими,— бу масала ҳам ҳозирги вақтда бизни унча қизиқтирмайди. Биз фақат шуни унунтмаслигпмиз керакки, япгидап вужудга келган капиталлар би- лап бир қаторда дастлабкп капитал ҳам ўзини такрор ишлаб чпқа- ришда ва цўшимча қиймат ҳосил қилишда давом эта беради ҳамда ҳар бир жамғарилгап капитал тўғрисида ҳам, унинг ўзи вужудга келтирган устама капиталга мупосабати жиҳатидан, худди шундай дейиш мумкип.
Дастлабки капитал 10 000 фупт стерлингни аваислаш йўли би- лан вужудга келган. Бу пулиинг эгаси уни қаердан олган? Бу пул унипг ўзининг меҳнати ва упинг ота-боболаринииг меҳнати натижа- сида вужудга келган!—деб бизга бир оғиздан жавоб берадилар сиёсий иқтисод намояндалари21с) ва ҳақиқатан ҳам уларнинг бу тахминлари товар ишлаб чиқариш қонунларига мувофиқ бўлган бирдаи-бир тахминдек бўлиб кўринади.
2 000 фунт стерлинглик устама капитал масаласи бутунлай бош- цача тахлитда туради. Упииг вужудга келиш процесси бизга жуда ҳам аниқ маълум. У — капиталлашгап қўшимча қийматдир. Бу устама капитал ўзининг вужудга келгаи вақтидан бошлабоқ ўзга- ларнинг ҳақ тўлапмаган меҳнатидаи вужудга келган цийматдан бошқа қийматни заррача ҳам ўз ичпга олган эмас. Устама иш кучи цўшилган ишлаб чиқариш воситалари, шуииигдек, бу кучнинг ўзи- нп ўзи сақлаши учун сарфлапгап тирикчплик воситалари қўшимча маҳсулотнинг,— капиталистлар синфи ҳар йили ишчилар синфидан юлиб оладиган хирожнинг,— таркибий қисмларинипг худди ўзги- пасидир. Агар капиталистлар сипфи шу хирожпипг бир қисмига ус- тама иш кучи сотиб олса, ҳатто упи тўла баҳоспга сотиб олса^ яъпи эквивалентни эквивалентга айирбошласа ҳам, у ҳарҳолда, бунда мағлуб бўлганлардап талаб олинган пулга уларнинг ўзлари- дан товар сотиб олувчи истилочинипг эски рецептига мувофиқ иш кўрадп.
Агар устама капитал шу капиталнп вужудга келтиргаи ишчига иш бераётгап бўлса, унда бу ишчи ҳаммадап аввал дастлабки ка- питалпинг қпйматиии кўпайтиришпи давом эттириши ва, бундан ташқари, ўзинипг илгариги ҳақи тўланмаган меҳнатининг маҳсу- лини унга сарфлапгаи меҳнатдан кўпроқ меҳнат сарфлаб қайта- дан сотиб олпши лозим. Модомики биз бунга, капиталистлар сипфи билан пшчилар синфп ўртасидаги битишув, деб қарар эканмиз, унда шу вацтгача ишда банд бўлгап ишчпларнинг ҳац тўлапмаган меҳ- иатп ҳпсобпга япгп ишчилар иш олсалар — бу билаи масаланипг
п«УнЙнҒ капиталининг вужудга келитига дастлабни меҳнат сабаб б^лган» (яктстА! «Aouveaux Principcs d’Cconomie Pdlitique». fed. Paris, t. I, p. 109). * d teismondi 37-510


570
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИ1П ПРОЦЕССИ
моҳияти заррача ҳам ўзгармайди. Лхир, капиталист устама капи- тални машинага айлантириши, бу машина шу устама капитални ҳо- сил қилувчи ишчини кўчага чиқариб ташлаб, упп бир неча бола билан алмаштириши ҳам мумкин-ку. Ҳарҳолда ишчилар синфи ўзининг қўшимча меҳпати билан айни йил ичида капитал яратди, бу капитал келгуси йилда устама миқдордаги меҳнатга иш бера- ди22). «Капитал билан каиитал яратиш» деб аталган парсанинг мо~ ҳияти ана шудир.
2 000 фунт стерлинглик биринчи устаАма капиталнинг жамғари- лиши учун зарур шарт — капиталист томонидап аваислаигап ва унинг «дастлабки меҳнати» туфайли унга тегшпли бўлган 10 000 фунт стерлипглик қийматлар суммаси эди. Аксинча, 400 фунт стер- лииглик иккиичи устама капиталнинг жамғарилиши учун зарур шарт — буидан олдин бириичи устама капиталнинг, ҳалиги 2 000 фунт стерлингнинг жамғарилишидан бошқа нарса эмас, буларнинг капиталлашгаи қўшимча циймати зса мазкур 400 фунт стерлингдан иборатдир. Илгариги ҳақ тўлапмаган меҳнатга эгалик қилиш энди- .ликда ҳақ тўланмаган жонли меҳнатни борган сари каттароқ ҳажм- ,да ўзлаштириб бориш учун бирдан бир шарт бўлиб қолади. Капи- •талист нақадар кўп жамғарган бўлса, у шу қадар кўп жамғариши иумкип.
Модомики I сонли устама капиталпи ташкил қилгаи қўшимча 1\иймат дастлабки капиталиииг бир қисмига иш кучи сотиб олиш- линг натижаси экан,— бу сотпб олиш товар айирбошлаш қопуила-; рига батамом мувофиқ экап ва юридик нуқтаи назардан ишчипинй ўз қобилпятларига эркин суратда ўзи хўжайинлик қплишини, nyjd ёки товар эгасининг ўзига карашли қийматларга эркин суратда ўзи| хўжайинлик қилишиии талаб этар экан; модомики II сонли устама! капнтал ва ҳоказолар I сонлп устама капиталнииг оддий натижасиЛ яъни айни ўша муносабатлариипг оқибати экан; модомики бу ерда| ҳар бир айрим битишув доимо тозар айирбошлаш қонунига бата-^ мом мувофиқ равишда юз берар экан, яъни капиталист ҳамиша иш| кучи сотиб олар, кшчи эса ҳамиша иш кучини сотар экан,— ва 1 ҳатто унинг ҳақиқий қийматпга сотади деб фараз қилиш ҳам мум-? кин экан,— унда шу иарса равшаики, товар ишлаб чиқаришга ва< товар муомаласига асослапгап ўзлаштириш қонупи, ёки хусусий- мулкчилик қонуни ўзииинг ички, муқаррар диалектикаси йўли би-< лан ўзининг бевосита зпддиятцга айланадп. Эквивалентлар айир- чбошлаш (дастлабки операция шундай деб тасаввур цилинган эди) , шуттдай ўзгаришларга учрадики, натижада бу айирбошлаш фақат ’ тапгқи кўриииш бўлиб чиқди; ҳақиқатда эса, капиталнииг иш ку- чига айирбошланган қисмининг ўзи, биринчидап, ўзгалар меҳпати маҳсулининг эквивалентсиз ўзлаштирилган қисмидангина иборат- дир; иккинчидан, бу қисм уни вужудга келтирган ишчи томонидан оқопланибгина қолмасдан, балки янада ортиғи билан қопланиши ло- 22) 	«Капитал меҳнатни татбиқ қилишидан олдин меҳнат капитални яратади» (е G. Wakefield- «England and America». London, 1833, v. II, p. 110).


XXII БОБ,— ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТЛЛГА АЙЛАНИШИ
571
зим Шупдай қилиб, капиталист билан ишчи ўртасидаги айирбош- лаш муносабати фақат муомала процессига доир ташқи кўриниш- ир ўз мазмуппга ст бўлгап ва уни фақат хиралаштирадпган қу- t)vk сЬормадир. Иш кучинппг доим сотиб олиниши ва сотилпши — формадир. Мазмунп эса шундаи иборатки, капиталист доимо экви- валептсиз ўзлаштпраётган ўзгаларнипг буюмлашган меҳнатининг бпр қисмппи ўзгалариинг кўпроқ мпқдордаги жонлп меҳнатига цайта-цайта аппрбош қилади. Аввал бошда мулк ҳуқуқи бизга ки- ШШ1ППГ ўз меҳпатига асослангаи ҳуқуқ бўлиб кўрипган эди. Ҳеч бўлмаганда, бпз шундай дсб фараз қилишимиз керак эдп, чунки тепг ҳуқуқли товар эгаларигина бир-бирларига қарама-қаршп ту- радп, шу билан бирга, ўзгаларнинг товарипи ўзлаштириш воситаси фақат ўз товарингни бегоналаштиришдпр, аммо бу товарни фақат меҳпат вужудга келтириши мумкин. Ҳозир эса шу нарса маълум булдикп, мулк капиталист учун ўзгаларнипг ҳа^ тўланмаган меҳ- натппи ёки шу меҳнат маҳсулпии ўзлаштириш ҳуқуқидир, ишчи учун — унинг ўз маҳсулотини ўзлаштириш мумкин эмаслигидир. Мулкнинг меҳнатдан ажралиши шундай бир қонуннинг зарурий патпжаси бўлпб қоладики, бу қонуннииг бошлаииш нуқтаси, афти- дан, уларнинг бирдайлиги бўлса керак23).
Шундай қилиб, каппталистпк ўзлаштириш усули товар ишлаб чи- қарпшиинг дастлабкп қонунларига пақадар зпд бўлиб кўринса ҳам, лекин шунга қарамай бу усул асло мазкур конунларнинг бузилиши натижасида эмас, балки, аксинча, уларнинг цўлланилиши натижа- спда вужудга келади. Бирин-кетин келадиган ва охирги нуқтаси капиталистик жамғармадан иборат бўлган ҳаракат фазаларига юза- кп ретроспектпв назар солпш буларнпнг ҳаммасини бизга яна ҳам яққолроқ кўрсатиб беради.
Биз аввало шунп кўрдиккп, кпймат суммасииипг даставвал ка- питалга айланиши айирбошлаш цонунларига тўла мувофит^ равиш- да содир бўлган эдп. Томоплардап бири ўз иш кучини сотади, ик- кипчиси эса шу иш кучнпи сотиб олади. Булардан биринчиси ўз товаринипг қийматпни олади ва шу бплан бу товарнинг пстеъмол цийматини, яъни меҳнатни бегопалаштириб, бошқа бировнинг қў- лига беради. Шундан кеиип пккинчиси ўзига қарашли бўлган иш- лаб чиқариш воситаларини япа унинг ўзига қарашли бўлган бу меҳнатнинг ёрдами бплан янги маҳсулотга айлаптирадики, бу маҳ- сулот ҳам ҳуқуқий жпҳатдап унга қарашлидир.
Бу маҳсулот қийматига, аввало, истеъмол қилинган ишлаб чиқа- риш воситаларинпнг циймати киради. Фойдали меҳнат, бу ишлаб чиқариш воситаларинпнг қийматини айни вақтда янги маҳсулотга кўчирмай туриб, уни пстеъмол цила олмайди; лекин иш кучп ўзи  28 * * *
28) Капиталистнинг ўзгалар меҳнатининг маҳсулига эгалин ғилити «ўзлаштприш rottv
нининг зарур натижаспдир; бу қонуннинг асосий принципи, апсинча, ҳар бип иттпшиийв
уз меҳнати маҳсулига ўзининг мустасно эга бўлгш ҳуцуци эди» (Cherbulie2 «ВМЪрХ Im
tXp^arPaH)iS> 1841 ’ Р' 58' Ле"ИН бу ДИаЛСМ№ аЙЛаНИШ Ма3кур а«Р«а т^рТ^


572
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИП1 ПРОЦЕССИ
ишлатплмоқчи бўлинган сапоат тармоғида фойдали меҳнат бера олгаи тақдирдагина сотиш предмети бўлиши мумкин.
Сўнгра, янги маҳсулот қийматига иш кучи қийхматпиинг экви- валенти ва қўшимча қиймат киради. Бунииг сабаби ҳам худди шундаки, маълум бир муддатга,— бир кунга, бир ҳафтага ва ҳоказо муддатга,— сотилгаи иш кучининг қиймати бу иш кучипи шу муд- дат ичида ишлатиш патижасида ҳосил бўладигап қийматдан кам- дир. Лекии ишчига унпнг иш кучининг алмашув қиймати тўлангаи ва шу билан бу иш кучишшг истеъмол қиймати,— ҳар бир сотиб олиш ва сотиш вақгпда бўлганидек,— упдан бегоналаштирил- гандир.
Алоҳида товар бўлган мапа шу иш кучи ўзига хос истеъмол цийматига эгадир, бу истеъмол қиймати унинг меҳнат қилиш ва, демак, циймат вужудга келтириш қобилиятидап иборатдир, лекин бу ҳол товар ишлаб чиқаришнинг умумий қонунига асло дахл қпл- майди. Шупдай қплиб, агар пш ҳақи сифатида аваисланган қиймат суммаси маҳсулотда фақат янгидап вужудга келибгнна қолмай, балки шу маҳсулотда қўшимча қиймат суммасича кўпайган ҳолда х;ам вужудга келар экан, бу иарса асло сотувчини алдашлари иа- тижасида содир бўлмайди,— ахир, у товар қийматини олди-ку,— балки сотиб олувчининг бу товарни истеъмол қилпши натижасида содир бўлади.
Айирбошлаш қонуни бир-бирига айирбош қилииаётган товар- ларнинг алмашув қийматининг тенг бўлишинигина тақозо этади. Бу қонун ҳатто эиг аввал-бошданоқ бу товарларнинг истеъмол қий- матининг турлича бўлишини назарда тутади ва упипг бу товарлар- нинг истеъмол қилиниши билаи ҳеч қандай алоқаси йўқ; бундай истсъмол савдо акти батамом тамомланганидап ва тугалланганидан кейингина бошлапади.
Демак, пулнинг дастлаб капиталга айлаииши товар ишлаб чиқа- ришппнг иқтисодпй қонунларига ва шу қонунлардан келиб чиқа- дигаи мулк ҳуқуқига батамом мувофиқ суратда юз беради. Шунга қарамай, бунинг натижасида мана бундай бўлиб чиқади:
1) маҳсулот ишчига эмас, балки капиталистга тегишли бўлади;
2) бу маҳсулотпипг қпйматига, авансланган капиталнинг қий- матидан ташқари, қўшимча қиймат ҳам кирадики, бу қўшпмча қийматни вужудга келтириш учун ишчи меҳнат сарф қилди, ка- питалист эса ҳеч парса сарф қилмади ва, шунга царамай, бу цўшимча киймат капиталистнинг қонуний мулкини ташкил этади;
3) ишчи ўз иш кучиии сақлаб қолди ва, харпдор топилганида, упи бошқатдан сотиши мумкин.
Оддий такрор ишлаб чиқариш шу бириичи операциянинг вақ- ти-вақти билан такрорланиб туришидангина пборатдир; бу ҳолда пул ҳар сафар қайтадан капиталга айланади. Шуидай қилиб, бу ерда қонун асло бузилмайди,— аксинча, унинг доимо намоён бўлиб туриши учун имконият туғилади, холос.


XXII БОБ,— ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
573
«Кстма- кст қилинган айирбошлаш натижаспда кейингиси аввалгининг намо- яндаси^а айланди, холос» (Sismondi. «Nouveaux Pr;ncipes d’Economie Politique», t. L P-70).
Шупга қарамай, оддий такрор ишлаб чиқариш, кўриб ўтгани- миздек, биз айрим бир процесс сифатида текширган бу бирипчи опсрацияга мутлақо бошқача тус бериш учун кифоя қилади.
«Миллий даромадни ўзаро тақсимлаб олувчи кишиларпипг баъзилари» (ишчилар) «ҳар йилп янги меҳнат сарф қилпш йўли билаи даромад олиш хуқуқига эга бўладилар; бошқалари» (капиталистлар) «бу даромадни олиш учун дастлаб меҳпат сарф қилиш йўли билап илгаридапоқ доимий ҳуқуққа эга бўлиб олганлар» (ўша жойда, 111-бет).
Маълумки, меҳнат соҳаси тўнғичлик мўъжизалар яратадиган ягона соҳа эмас.
Оддий такрор пшлаб чиқариш ўрнини кепгайган кўламдаги так- рор ишлаб чиқариш ёки жамғариш олса, аҳвол сира ҳам ўзгармай- ди. Капиталист бирипчи ҳолда бутун қўшимча қийматни айш-иш- ратга сарф қилади, иккинчи ҳолда — у, ўз граждаилик ҳимматини кўрсатиб, қўшпмча қийматнинг фақат бпр қисмини истеъмол қи- лади, қолган қисмини пулга айлантиради.
Қўшимча қиймат капиталистнинг мулкидир, у ҳеч қачон бошқа бировга қарашли бўлгаи эмас. Агар капиталист бу қўшимчЪ қиймат- ни ишлаб чиқарпшга аваисласа, буни у, биринчи марта бозорга кир- ганида қилгани каби, ўз хусусий фондидан аванслайди. Бу сафар уиинг фонди ўз ишчиларининг ҳақ тўланмаган меҳнатидап келиб чиқиши мутлақо ҳеч қапдай аҳамиятга эга эмас. Агар ишчи В иш- чи А ҳосил қилган қўшимча қиймат ҳисобига ёлланса, унда, бирин- чидан, ишчи А бу қўшимча қийматпи ҳосил цилар экан, ўз това- рипинг баҳосипи батамом охирги чақасигача олган, иккинчидан, бунинг ишчи В га мутлақо ҳеч қандай алоқаси йўқ. В талаб қил- гап ва талао қилишга ҳақли бўлган ҳамма нарса шуки, капиталист унга унииг иш кучинипг қийматини тўласии.
«Ҳар иккаласи ҳатто ютади: ишчи шунинг учун ют^дики. у ҳали мехнат сарф ^илмасдан» (бундай дейиш керак эди: ишчпнинг меҳнати ўз самаралари- ни бермасдан) «олдин ўз меҳнатенинг» (бундай дейпш керак эди: бошка иш- чиларнинг ҳац тўланмаган меҳнатинпнг) «самаралари унга авансланган эди; хужайин шунинг учун ютадики, бу ишчининг меҳнати унинг пш ҳақидан қиммат турар эди» (бундай дейиш керак эди: иш ҳақп қийматидан ортиқ қиимат ҳосил цилди) (Sismonde. «Nouveaux Principes d’Economic Politique», V* 1, P • 1 OU} •
Тўғри, капиталпстик ишлаб чиқаришни тинмай такрорланиб ту- риш жараёпида текшпрсак ҳамда айрим капиталист ўрпига ва аирим ишчи ўрпига уларпинг йиғиндисиии, капиталистлар синфи ва ишчилар сипфипи олсак, упда аҳвол бутунлай бошқача бўлиб курипади. Лекин у ҳолда биз, товар ишлаб чиқаришга мутлақо ёт оулган мезоппи татбиқ қилган бўлар эдик.


574
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Товар ишлаб чиқаришда бир-бирларидап мустақил бўлган со- тувчи ва олувчигина бир-бирига қарама-қарши туради. Булар туз- ган битимпинг муддати ўтгандан кейии, уларпинг орасидаги ўзаро муносабатлар узплади. Агар олди-сотди такрорланса, унда у илга- риги битимга ҳеч бир алоқаси бўлмаган япги шартнома асосида так- рорлапади ва ўша сотиб олувчи билан ўша сотувчини фақат тасо- дифий суратдагина бир-бирига дуч келтириши мумкии.
Шундай қилиб, агар товар ишлаб чиқариш ёки унга тааллуқли бўлган бироп-бир ҳодиса уларпинг ўзларипииг пқтисодий қонунла- рига мувофиқ текшириладиган бўлса, унда биз ҳар бир айирбош- лаш актини айрим ҳолда, ундаи олдин ёки кейпп бўлган айир- бошлаш актларига ҳеч бир боғламай олишимиз лозим. Сотиб олиш ва сотиш актлари айрим ипдивидуумлар ўртасида содир бўлгаи- лиги учун, булардан бутуи ижтимоий синфлар орасидаги мупоса- батларни қпдириш мумкин эмас.
Ҳозирги вақтда ишлаб турган капитал кетма-кет келадигап так- рор ишлаб чиқариш процессларини ва бу процесслардан олдин ўт- ган жамғаришларни нақадар кўп кечпрмасин, ҳарҳолда, у ўзининг дастлабки иффатини сақлаб қолади. Айрим олипгаи ҳар бир айир- бошлаш акти вақтпда айирбошлаш қонуиига риоя қилингани ҳолда, ўзлаштириш усули, товар ишлаб чиқаришга мувофиц бўлгаи мулк- чилик қонунига сира ҳам тегмай, батамом ўзгариши мумкии. Айни бир мулкчилик ҳуцуқи аввал бошда, маҳсулот ишлаб чиқарувчи- нинг ўзига қарашли бўлган ва бу ишлаб чиқарувчи эквивалентни эквивалентга айирбош қилиб, фақат ўз меҳнати ҳисобига бойнши мумкин бўладиган вақтда ҳам, шунингдек капиталистик даврда, ижтимопй бойлик ўзгаларнинг ҳақ тўланмаган меҳнатини доимо қайта-қайта ўзлаштиришга қодпр бўлгаи шахсларпинг мулкига борган сари кўпроц миқдорда айлана борган вақтда ҳам ўз кучини сақлаб қолади.


XXII БОБ.— ҚЎШИМЧА ДИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
575
шу даражада, капиталистик ўзлаштириш қоиунларига айла- пади 21 * * 24)-
Биз шуни кўрдикки, ҳатто оддии такрор ишлао чиқариш шарои- тида ҳам, бутун авапсланган капитал, у дастлаб қай тариқа ву- жудга келган бўлмасин, жамғарилган каппталга ёки капиталлаш- ган қўшимча қийматга айланади. Лекин дастлаб авансланган бутун капитал ишлаб чиқаришнинг умумий жараёнида бевосита жамға- рилган капиталга, яъни янгидан капиталга айлантирилгаи қўшимча қийматга ёки қўшимча маҳсулотга писбатап умумап бениҳоя кичик миқдорга (математик маъиодаги magnitude) evanescens’ra) айланади. шу билан бирга бу жамғарилган капитал, уни жамғарган кишининг цўлида ишлайдими, ёки бошқа кишининг қулида ишлайдими, бу- нипг фарки йўқ. Шунинг учун сиёсий иқтисод капитални умуман «қўшимча қиймат ҳосил қилиш учун янгидап ишлатиладиган жам- ғарма бойлик» (ўзгарган қўшимча қиймат ёки даромад) 25) деб, капиталистпи эса — «қўшимча маҳсулотнинг эгаси» 26) деб тасвир- лайди. Бутун мавжуд капитал — жамғарилгаи ёки капиталлашган процеитдир, чунки процент қўшимча цийматнинг фақат бир қис- мини ташкил этади27), деб гапирганларида ҳам худди шу қараш- пи, лекин бошқа формада, ифода қиладилар.
2. 	КЕНГАЙГАН МИҚЁСДАГИ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ СИЁСИЙ ИҚТИСОД ТОМОНИДАН НОТЎҒРИ ТУШУНИЛИШИ
Жамғармапи, ёки қўшимча қпйматиинг қайтадап капиталга айлапишини, бир қадар аниқроқ таърифлашга киришишдан олдин классик сиёсий пқтисод вужудга келтиргап икки маънолиликни бартараф қилиш зарур.
Капиталист ўз истеъмоли учуп қўшимча кийматнипг бир қис- мига сотиб оладиган товарлар капиталистга ишлаб чиқариш ва цийматпи кўпайтприш воситалари сифатпда хпзмат ^пла олмагани- дек, упипг ўз табиий ва социал эҳтиёжларини қопдприш учун сотиб оладигап мсҳнат ҳам унумдор меҳнат эмасдир. Бу хил товарлар ёкп меҳнатни сотиб олганида, каппталист буларга сарф қилинган қўшимча қийматпи капиталга айлаитирмайдп, балкп, аксипча, бу қўшимча қийматни даромад сифатпда истеъмол қнладп ёки сарф қилади. Гегель тўғри айтганидек, «мавжуд иарсаларни истеъмол цплишдап» 164 иборат бўлгап ва ортиқча шахсий хизмат кўрсатиш- 21) Шунииг учун Прудоннинг хийлакорлигига ажабланмаслик мумкин эмас: у товар ишлаб чиқарпш мулкчилигпнинг доимий конунларини капиталистик мулкка
қарама-карши кўйпб... капиталистик мулкчиликни йўқ қилмоцчи!
26) «Капитал, пъни фойда олиш мақсади билан шплатиладиган жамғарма бойлик»
(Malthus- «Principles of Political Economy» [p. 262]). «Капитал... даромаддан тежаб тўп- ланган ва фойда олиш максади билан ишлатилган бойликдир» (R. Jones. «Text-book of
Lectures on the Political Economy of Nations» Hertford, 1852, p. 16).
2e) «Ортиқча маҳсулотнинг ёки капиталнинг эгалари» («The Source and Remedy of the National Difficulties. A. Letter to Lord John Russel», London, 1821).
27) «Тежалган капиталнинг ҳар бир қисмига тушадигап мураккаб процентли ка- питал шу қадар қудратлики, дўнёдаги даромад берувчи барча бойлик аллақачонла- Роқ капитал проценти бўлиб қолди» (Лондонда чиқадиган «Economist». 1851 йил 19 июль).


576
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ларда айниқса кўзга яққол ташлапиб турадиган қадимги дворян принципига қарама-қарши ўлароқ, буржуазия сиёсий иқтисоди ка- питал жамғаришни бирипчи гражданлик бурчи деб эълон қилишии ва ҳормай-толмай: ўз даромадининг кўп қисмини ўз цпйматидан ортиқ қиймат берадиган устама унумдор ишчи ёллашга сарф қи- лиш ўрнига, бутуи даромадини еб битирадигап киши капитал жам- ғара олмайдп,— деб тарғпб қилпшни ғоят муҳим иш деб ҳисоблайди. Иккинчи томондан, сиёспй иқтисодга халқ хурофотига қарши кураш олиб боришга тўғри келди, бу хурофот капиталистик ишлаб чиқа- риш билан хазина тўплашни 28) аралаштириб юборади ва шу сабаб- дан жамғарилган бойликни ўзининг айни натурал формасида бузи- лишдап сацлангаи ва, демак, истеъмол соҳасидан, ҳатто муомала соҳасидап ҳам чиқарилган бойлик деб ҳисоблайди. Ҳақиқагда пул- нинг муомала соҳасидан чиқарилиши ундан капитал сифатида фойдаланишнинг айнан тескариси бўлар, хазина тўплаш маъиосида товар жамғариш эса ўтакатган бемаънилик бўлар эди28а). Талай товарлар массасииинг тўпланиб қолиши — муомаланинг тўхтаб қо- лиш натижасидир, ёки ортиқча ишлаб чиқариш натижасидир29). Қандай бўлмасии, халқ, бир томондан, бойларнинг истеъмол фон- дида тўплаигап аста-секин истеъмол цилинадиган неъматлар ман- зарасипи кўради, иккинчи томондаи, запаслар вужудга келганини кўради,— бу ҳодиса барча ишлаб чиқариш усулларига хосдир ва бу ҳодиса устида биз ҳали муомала процессини анализ қилган вақт- да тўхталиб ўтамиз.
Демак, шу доирада классик сиёсий иқтисод, қўшимча маҳсу- лотпинг унумсиз ишчилар томонидан эмас, балки унумдор ишчи- лар томонидан истеъмол қилиниши каби бир ҳолни, жамғариш про- цессинииг характерли моменти сифатида, таъкидлаб кўрсатгаиида батамом ҳақлпдир. Лекин худди шу ерда классик сиёсий иқтисод- нииг хатоси ҳам бошланади. А. Смит жамғаришни қўшимча маҳ- сулотнипг унумдор ишчи томонидан оддий истеъмол қилиниши сифатида тасвпрлашни, яъни қўшимча қийматнинг капиталлашу- вини унинг оддий суратда иш кучига айланиши сифатида тасвир- лашпи модага кпрптди. Масалан, Рикардонииг гапига цулоқ солай- лпк:
«Шупп тушупиш кераккп, мамлакатдаги барча маҳсулотлар истеъмол қилипадп; лекип бу маҳсулотларни бошқа қийматни такрор ишлаб чиқара- дпгап кпшплар пстеъмол қпладпмп, ёхуд упи такрор пшлаб чпқармайдпган 28) 	«Замонимиздаги экономпстлардан биронтаси ҳам тўплаш деган сўзни оддий хазина жамғарпш деган маънода тушунмайди; лекин мана шу чсклангаи ва етарли бўлмаган операцпядан ташқарпда бу тсрмпн халц бойлигпга татбпқ қилинганида, унинг фақат биргина маъноси борлигини тасаввур қилиш мумкин, у ҳам бўлса шун- дан иборатки, бу термин тўпланган маблағнинг турли шаклда сарф қилинганини назарда тутади ва шу тўпланган маблағ хисобига ҳақ тўланадпган меҳнат турлари ораспдаги реал фарққа асосланади» (Malthus. «Principles of Political Economy», p. 38, 39).
*’"a) Масалап, хасисликнинг барча турларини синчпклаб ўрганган Бальзакнинг асарнда кекса судхўр Гобсек тўпланган товарлардан хазина бунёд қила бошлагапда оолалик хочиға тушиб қолган киши қилиб тасвирланади.
) «занаслар жамгарилишп... айирбошлашнинг тўхталигпидир.. ортиқча ишлаб чица- ришдир» (Th. Corbet, цитата келтирилаётган асар, 104- бег).


XXII БОБ — ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
577
кишплар истеъмол қпладими,— киши тасаввур қилиши мумкип бўлган жуда катта фарқ шупдаи пборатдир. Биз, даромад тўпланиб, капиталга қўшилади, деяр эканмиз, бупда биз, даромадиинг капиталга қўшилишиб кетди деб айти- лаётган қисми уиумспз ишчилар томоппдап эмас, балки упумдор ишчилар томопидап истеъмол қилипади, деб тушупамиз. Капитал истеъмол қилмас- ликдаи кўпаяди деб тахмин қилишдан ҳам қаттароқ яиглишув йўқ»30).
Д. Смит кетидан Рикардо ва бошқалар «даромаднипг капиталга қўшилишиб кетди деб айтилаётган қисми унумдор ишчилар томо- нидан истеъмол қилинади» деб такрорланаётган фикрдан ҳам кат- тароқ янглишув йўқ. Бу тушупчага мувофиқ, капиталга айланади- ган бутун қўшимча қиймат ўзгарувчи капитал бўлиб қолиши керак. Ҳақиқатда бу қўшимча қиймат ҳам, дастлаб авансланган қиймат сингари, доимий капиталга ва ўзгарувчи капиталга, ишлаб чиқариш воситаларига ва иш кучига бўлинади. Иш кучи шундай бир форма- дирки, ўзгарувчи капитал ишлаб чиқариш процессида мана шу фор- мада мавжуд бўлади. Бу процессда иш кучининг ўзи капиталист томонцдан истеъмол қилинади. Иш кучи ўз функцияси бўлган меҳ- нат билан ишлаб чиқариш воситаларипи ишга солади. Шу билан бирга, иш кучи сотиб олинаётган вақтда тўлапгаи пул «унумдор меҳпат» томонидаи эмас, балки «унумдор ишчи» томоиидан истеъ- мол қилинадиган тирикчилик воситаларига айланади. А. Смит туб негизи хато бўлган анализ оқибатида, агар ҳар бир индивидуал капитал допмпй ва ўзгарувчи таркибий қисмларга бўлинса, ижти- моий капитал батамом нуқул ўзгарувчи капиталдан иборат бўлади, яъпи ҳаммаси иш ҳақи тўлашга сарф қилпнади, дегап беъмани хулосага келади. Масалан, мовут фабриканти 2 000 фунт стерлинг- пи капичалга айлантиради. У бу пулнинг бпр қисмиии тўқувчилар ёллашга, иккипчи қисмиии жун калава, машиналар ва ҳоказолар сотиб олишга сарф қилади. Лекин уига калава ва машиналар сот- ган кишилар ҳам ўз қўлларига тушгап пулпинг бир қисмипи яна меҳнатга ва ҳоказоларга сарф қиладилар, ниҳоят, бу ҳодиса 2 000 фупт стерлипгнинг ҳаммаси иш ҳақига сарф қплипгунча, ёки шу 2 000 фунт стерлинглик бутуп маҳсулот унумдор ишчплар томони- дан истеъмол қплингунча давом этади. Биз шуни кўриб турибмиз- ки, бу далилпинг бутун кучи «ва ҳоказолар» деган сўзларда бўлиб, бу сўзлар бизпи Понтийдап Пилатга йўллайди. Адам Смит ўз тек- ширишини бу текшириш нақ қийин жойга етганида тўхтатиб қўя- ди 31 >.
Ҳозирча биз йиллик жами ишлаб чиқариш фондларини текши- рар экапмиз йиллик такрор ишлаб чиқариш процесси жуда яхши 31? шСагСл°‘ i?linciP1PS of Political Economy», 3 rd cd. London, 1821, p. 1C3, изоҳ. ятлпм ЖаН°б Жоп СтюаРт Милль ўз «Логика»сига 165 қара4май, ўз салафларининг хатоларни, ҳатто буржуа тасаввури доирасида ва мутахассис нуқтаи талаб қиладиган хатоларни ҳеч қачон очиб ташламайди. У ўз таъкидлай^ Фикрларини мактаб ўқувчисига хос догматизм билан доимо
процесс лчпомип ? ’ У’гбу ерда ҳам ХУДДИ шУндай ^илади: «Баииталнинг ўзи узун махсулот coSVn оқибат-натижада, батамом иш ҳақига сарф қилинади ва ҳатто надп»> С01Илган вантда капитал эвазлангандан кейин ҳам, у япа иш ҳадига айла-


578
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
тушунилади. Лекин йиллик маҳсулотнинг барча таркибий қпсм- лари бозорга олиб чиқилиши лозим, қийиичилпк худди мана шун- да бошлапади. Айрпм каппталларнипг ва шахсий даромадларнинг ҳаракати умумий кўчкинчилик ичида,— ижтимоий бойлик муомала- си ичида,— бир-бирп билан аралашиб, қоришиб йўқ бўлиб кетади, бу муомала кўзни чалғитади ва тадқиқот олдига жуда чалкаш ва- зифалар қўяди. Меи ҳақиқий алоқа ва боғланишларни иккинчи ки- тобнинг учинчи бўлимида анализ қилиб бераман. Физиократлар- нинг катта хизмати шундан иборатки, улар, йиллик маҳсулот муо- маладан қандай шаклда чиқса, уни ўз «Иқтисодий жадвал»ларида 166 худди шуидай шаклда тасвирлаб берлшга биринчп бўлиб уриниб кўр- дилар 32).
Айтгандай, ўз-ўзидан маълумки, сиёсий иқтисод А. Смитпинг: соф маҳсулотнинг капиталга айлаиган қисми батамом ишчилар син- фи томонидан истеъмол қилинади, деган фикридан капиталистлар синфипинг манфаатлари учун фойдаланишни унутмади.
3. 	ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА ВА ДАРОМАДГА БЎЛИНИШИ. НАФСНИ ТИЙИШ НАЗАРИЯСИ
Биз бупдан олдинги бобда т^ўшимча қийматни, шунга мувофиқ суратда қўшимча маҳсулотии фақат капиталистнииг индивидуал истеъмол фопди сифатида текшириб чиққан эдик, бу бобда биз уни ҳозирга қадар фақат жамғарма фонди сифатида текширдик. Ҳақиқатда цўшпмча қиймат фақат капиталистнинг индивидуал ис- теъмол фопдигина эмас, фақат жамғарма фондигина эмас, балки буларнинг ҳар иккаласи ҳамдир. Цўшимча қийматиипг бир қисми- ни капиталист даромад33) сифатида истеъмол қилади, унинг қол- ган қисми капитал сифатида ишлатилади, ёки жамғарилади.
Айни қўшимча қиймат массаси мавжуд бўлганда, бу қисмлар- дан бири қанча кўп бўлса, иккинчиси шунча оз бўлади. Бошқа шароитлар бир хил бўлганида, шу қисмлар ўртасидаги писбат жам- ғарманинг миқдорини белгилаб беради. Лекин қўшимча қийматни худди шу қўшимча қийматнинг эгаси, капиталист тақсим қилади. 32) А. Смит такрор ишлаб чиқариш процсссини ва, демак, жамғарилиш процесси- ни ҳам тасвирлашда кўп жиҳатдан илгари дадам ташлаши уёкда турсин, ҳатто ўз салафларига қараганда, айниқса физиократларга қараганда, орқага катта цадам таш- лади. А. Смитнинг текстда кўрсатиб ўтилган иллюзияси ундан сиёсий ицтисод мерос цилиб олган ва ҳак.иқатан ҳам ақлга сиғмайдиган бир догма билан боғлиқдпр: товар- ларнинг баҳоси иш ҳақидан, фойдадан (процентдан) ва ер рентасидан, яъни фақат иш ҳақидан ва кўшимча қийматдан иборат эмиш. Шундай негизга асосланган Шторх тамомила соддалйк билан бундай деб эътироф қилади: «Зарур баҳони унинг оддий элементларига бўлиш мумвин эмас» {Storch- «Cours cL Economic Politique», edit.. Petersbourg 1815, t. II, p. 141. изоҳ). Товарлар баҳосини унинг оддий элемснтларига бўлипт мумнин^ эмас деб эълон цилувчи пцтиоодий фан кўп яхшй энан-да! Биз бу тўтрида инйинчи j итсб- нинг учинчи бўлимйда ва ўчинчи китобнинг еттинчи бўлимида муфассалроқ гапирамгз.
33) Китобхон «даромад» [«revenue»] деган сўзнинг икки маънода ишлатилганини
кўради: биринчидан, у, вақтма-вақт капиталдан пайдо бўладиган маҳсулотдан иборат цўшимча қийматни кўрсатиш учун, иккинчидан, шу маҳсулотнинг капиталист томо- нидан вақтма-вақт истсъмол қилинадиган ёки у ўз истеъмол фондига кўшадиган қисмими кўрсатиш учун ишлатилади. Мен бу сўздаги ана шу икки маънони сақлай- ман. чунки у инглиз ва француз акономистлари ишлатадигаи одатдаги терминоло- гияга мувофиадир. J


XXII БОБ.—ЦЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
579
Демак, бу тақсимот капиталистнинг иродаси билан боғлиқ ишдир. Капиталист тўплаган хирожнинг шу капиталист жамғараётган қис- ми ҳақида айтадиларки, капиталист бу қисмни тежайди, чунки у буни еб қўймайди, яъни у бу ерда ўз капиталистик функциясини, чупончи ўз-ўзидап бойиш функциясини бажаради.
Капиталист шахслашган капитал бўлганлиги учунгина, у та- рпхпй аҳамиятга ва яшаш учун, зеҳни ўткир Лихновский айт- ганидек, «ҳеч қандай санаси» 167 бўлмаган тарихий ҳуқуққа эга- дир. Фақат шунпнг учун ҳам капиталистнинг ўз ҳаётипинг ўткин- чи зарурати капиталистик ишлаб чиқариш усулипииг ўткинчизару- ратидан иборатдир. Лекин шунинг учун капиталист фаолиятини ҳаракатга келтирувчи асос ҳам истеъмол ва истеъмол қиймати эмас, балки алмашув қиймати ва уни кўпайтиришдир. Қийматпи кўпай- тириш фанатиги бўлган капиталист инсоииятни ишлаб чиқариш учуп ишлаб чиқаришга, демак, ижтимоий ишлаб чиқарувчи кучлар- ни ривожлаптирлшга ва ишлаб чпқаришнинг шундай моддий ша- роитипи барпо этишга тўхтовсиз мажбур қиладики, шу моддий шаровтнинг бпр ўзигипа ҳар бир индивидуумнинг тўла ва эркин равпшда тараққий қилишини асосий принцип қилиб олгап юқо- рироқ ижтимоий форманипг реал базиси бўлиши мумкин. Капита- лпст фақат шахслашган капитал сифатидагина пззат-ҳурматга эгадир. Капиталист ўзининг шу сифати билап мутлоқ бойиш ихти- росини хазипа тўпловчи бплан ўртоқлашади. Хазииа тўпловчида индивидуал васваса бўлиб юзага чиққан нарса капиталист учун ижтимоий механизм ҳаракатидирки, капиталистнинг ўзи шу меха- пизмнинг ғилдиракчаларидап биридир, холос. Бундап ташқари, капиталистик пшлаб чиқаришнииг тараққий топиши саноат корхо- наспга солппгаи капиталпинг доимо ўсиш заруратини туғдиради, копкуреиция эса капиталистик ишлаб чиқариш усулининг иммаиент қопупларшш, ташқп мажбурий қонунлар сифатида, ҳар бир айрим каппталистга зўрлаб қабул қилдиради. Конкуренция капитадистни ўз капиталини сақлаб қолиш учун уни доимо кўпайтириб боришга мажбур қилади, аммо капиталист ўз капиталини фақат ошиб борув- чи жамғариш йўли билангина кўпайтириши мумкин.
Шу сабабдап капиталистнинг бутун фаолияти унипг шахспда ирода ва опгга эга бўлган капиталпипг функциясидангииа иборат бўлганлиги учун, капиталистнинг ўз шахсий истеъмоли унга ўзи- нипг капитал жамғармасига талаичиларча тажовуз килишдек бўлиб кўрипади; масалап, итальянча бухгалтерияда капиталистнинг шах- сии харажатлари унинг капиталига нисбатаи капиталистнинг дебет томонига ёзилади. Жамғартип — ижтимоий бойлик оламиии истило цплпшдир. Жамгариш эксплуатацпя қилипувчи оммани кўпайти- риш билап бирга капиталистпинг бевосита ва эгри йўл билан ҳукм- роплик қилиш соҳаспни ҳам кенгайтиради 34).
^айтадаТ1Д^жуп7аКТр^ЛИСТНИНГ гарчи эски м£дадаги б?лса лекин ҳамиша
ҳукмрон бутурадиган мана шу формасини — далил келтириб Лютел яқко? купсат^ £г?СИ бойиш Ҳирси элементларидан бири эканлигини жуда яхши ва ядчол курсатиб беради. «Бутпарастлар идрокка асосланиб, судхўр тўрт карраўғри


580
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ Г1РОЦЕССИ
Лекип гупоҳи аввал ҳар ерда ўз таъсириии кўрсатади. Капита- листик ишлаб чиқариш усулининг ривожланиши, жамғарма ва бой- ликнинг ортиши билан капиталпст капиталнинг оддий мужассам тимсоли бўлмай қолади. У ўз вужудинипг «инсоиий истаклари»- ни 168 ҳис этади, буиинг устига у шу қадар ўцимишлики, зоҳидлик- ка иштиёқни эски модадаги хазина тўпловчпнинг хурофотп деб, ма- зах қилишга ҳам тайёрдир. Классик капиталист ипдивидуал истеъмолни ўз фупкциясига хилоф гуноҳ сифатида, жамғаришдан «тийилиш» сифатида қаттиқ танқид қилгап бир вақтда, модерни- зация қилинган капиталист жамғаришга истеъмолдаи «воз кечиш» деб қарай олади. «Оҳ, унинг кўксида икки кўнгил бор, иккиси ҳам бир-бири билан чиқиша олмайди!» 169
Капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тарихий туғилиш дав- рида,—ҳар бир капиталистик parvenue [амалпараст] эса индивидуал тарзда шу тарихий босқичдаи ўтади,— бойиш ҳирси ва хасислик абсолют эҳтирос сифатида ҳукм суради. Лекин капиталистик иш- лаб чиқаришиипг тараққиёти янги нашъу намо оламини яратибги- на қолмайди; спекуляция ва кредит иши ривожланиши билан бу тараққиёт тўсатдан бойиш учун мингларча манбалар очиб беради. Маълум тарацкиёт босқичида баъзи бир шартли даражадаги исроф- гарчилик, бойликпи кўз-кўз қилиш ва, демак, кредит олиш воси- таси бўлиш билаи бирга, ҳатто «бахтсиз» капиталист учун амалий


XXII БОБ,— ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
581
зарурат бўлпб ҳам қоладп. Зебу-зийнат капиталиипг савлат-салоба- типи кўрсатадигап чиқимлари жумласига киради. Бунинг устига, капиталист, хазина тўпловчида бўладигапи каби, ўзининг шахсий меҳнатига ёки ўз шахсий истеъмолининг қисқартирилишига про- ттроционал суратда бойимайди, балки у бошқалардан сўриб олади- гап иш кучи мивдорига ва ишчиларни ҳаётий неъматлардан воз кечишга мажбур қилиш даражасига пропорционал суратда бойий- ди. Тўғри, капиталистнинг исрофгарчилиги ҳеч қачон ишратбоз феодалнинг исрофгарчилиги каби bona fide [содда] тус олмайди, аксинча, капиталистпинг исрофгарчилиги ҳамиша энг разил хасис- ликка ва пасткашларча эҳтиёткорликка асосланган исрофгарчилик- дир; шунга қарамай, капиталистнинг жамғармаси кўпайиши билан упинг исрофгарчилиги ҳам орта боради, лекин бу ҳол унинг жамғар- масининг кўпайишига асло халақит бермайди. Шу билан биргау капиталистппнг олижаноб кўксида жамғариш ҳирси билан нашъу вамога ташналик орасида фаустча конфликт бошланади.
1795 йилда доктор Эйкпи томопидан нашр қилинган бир асарда мапа бупдай дсйилади: «Мапчестер саноатипи тўрт даврга бўлиш мумкип. Би- ринчп даврда фабрикантлар ўз ҳаётларипи давом эттириш учун цаттпц мсҳ- нат қилишга мажбур бўлдилар».
Ўз болаларини apprentices (шогирдликка) берган ота-оналарни талаш йўли билап фабрикантлар айниқса кўп бойлик тўпладилар; бу ота-оналар ўз болаларинп ишга ўргатганлари учун фабрикант- ларга жуда кўп ҳақ тўлашлари лозим эди, ҳолбуки бу болалар оч-паҳор юрар эдилар. Иккпнчи томоидан, ўртача фойда паст эди, шу сабабдан жамғарма жуда тежаб-тергаб иш кўришни талаб қи- лар эди. Фабрикантлар худди ўтакетган хасислар, хазина тўплов- чилар каби яшар эдилар ва ҳатто ўз капиталлари берган процентпи ҳам тўла истеъмол қилмас эдилар.
«Иккинчи даврда фабрикантлар бирмупча бойлпк орттпра бошладиларт лекин улар, илгаригидагидек, зўр бериб ишладнлар»,— чунки, қулларнипг ишини кузатиб турувчи ҳар бпр пазоратчпга маълум бўлгаппдек, меҳпатпи бевосита эксплуатация қилишпипг ўзи ҳам меҳнатдир,—«ва илгаригидек оддпнгипа яшадилар... Учппчп даврда мўл-кўллпк бошландп ва заказлар °.1м°қ учуп қиролликплиг барча шаҳарларига суворилар» (отлиқ коммивоя- жерлар) «юоорплпши натпжасида корхопалар кенгая бошладп. 1690 йилгача саноатда о 000 4000 фуит стсрлппглик капптал тўплапган ҳоллар жуда оз пт гП аП’ 'С'Ь11 ҲаТТ° бутуилай бўлмаган, деб ўйлаш мумкип. Лекип тахмипап у вақгларда окп ундап бпрмупча кейппроқ сапоатчплар пул тўплаб ул- аа уз™ри УЧУП, ёғочдап ёки лойдан қилипгап уйлар ўрпига, тошдап У Р Қура оошлаган здилар... Мапчсстерда XVIII асрнппг дастлабки ўп лплликларпдаец уз моҳмонлартпш чет элдан келтирилгап бир кружка випо )плап сиилаган фабрикапт барча қўпи-қўшпилари орасида ҳар турли фиску- фасод гаплар туги.шшига сабаб бўлгап эди». Р * 'У


582
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
турадиган тамакидаи бошқасини чекмас эдилар. Фақат 1758 йил- дагина «ўз фойтунида юрган саиоатчини!» биринчи марта кўрди- ;лар — ва бу парса муҳим воқеа бўлди. XVIII асрнипг сўнгги учин- ■чи қисмидан иборат бўлгап «тўртипчи даврда» «корхопаларнинг кенгайиши натижасида катта зебу-зийнат ва исрофгарчилик юз бе- ради» 35). Меҳрибон доктор Эйкин тирилиб, ҳозирги Манчестерни кўрса, нима деяр экан!
Жамғаринг, жамғаринг! Мусо ҳам, пайғамбарлар ҳам шунда!179 «Меҳнатсеварлик шундай материал етказиб берадики, у тежаш на- тижасида жамғарилади» 36). Қапп, тўпланг, тўплапг, яъни қўшимча цийматнинг ёки қўшимча маҳсулотнииг мумкии цадар кўпроқ қис- мини қайтадап капиталга айлантиринг! Классик сиёсий иқтисод буржуазия давринипг тарихий вазифасини: жамғариш учун жам- ғариш, ишлаб чиқариш учун ишлаб чицариш, деган формула би- лан ифода қилди. Классик сиёсий иқтисод бойликнинг нақадар кат- та азоб билап туғилишиии бир мипут ҳам унутгани йўқ 37\ лекин тарихий зарурат олдпда барча шикоятларнинг қандай маъноси бор, ахир? Агар классик сиёсий иқтисод назарида пролетар қўшимча 1қиймат ишлаб чиқарувчи машинадап иборат бўлса, упииг пазари- да капиталист ҳам ана шу цўшимча цийматни қўшимча капиталга айлантирувчи машинадир, холос. Классик сиёсий иқтисод капита- листнинг тарихий вазифасига жуда жиддий назар билан қарайди. Капиталистнинг қалбпни нашъу намога ташиалик билаи бойпш ихтироси ўртасидаги машъум конфликтдаи қутқазмоқ учун Маль- тус ушбу асрпинг йигирманчи йилларинииг бошида меҳнат тақси- мотининг алоҳида турини ҳимоя қилган эди, бу тақсимотга кўра, жамғариш иши ҳақиқатда ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи капйталистга мўлжалланади, исрофгарчилик эса — қўшимча қий- матни бўлиб олишда қатпашгаи бошқа кишиларнинг замипдор арис- тократия, давлатдан ва черковдан маош олувчи кишилар ва ҳоказо- ларнинг ҳиссасига тушади. Унинг айтишича, энг муҳими «харажат цилиш ихтироси билан жамғариш ихтиросини бир-биридан ажрат- моқ керак» (the passion for expenditure and the passion for accumulation) 38). Аллақачонлароқ маишатпарастларга ва дунёвий киши- ларга айланиб кетган жапоб капиталистлар айюҳаннос солдилар. Бу қандай ran,— деб хитоб қилади уларга адвокатлик қилиб чиқ- қан бир рикардочи,— жаноб Мальтус юцори ер рентасини, юқори солиқ ва ҳоказоларни тарғиб қилади-я; упумсиз истеъмолчилар ёрдамида доим саноатчплар ишини жадаллаштирмоқчи бўлади-я! Албатта, шпор — ишлаб чиқаришдир, доимо кенгая борадиган миқ- ёсда ишлаб чиқаришдпр, лекин
36) Dr- Atkin- «Description of the Country from 30 to 40 miles round Manchester». London, 1795, p. 182 sqq.
»”) A- Smith. «Wealth of Nations», b. Ill, ch. III.
87) Хатто Ж. Б. Сэй ҳам бундай дейди: «Бойларнинг жамғармалари намбағаллар ҳисо-
бидан вўжудга келади»171. «Рим пролетарлари д< ярли батамом жамият ҳисобига яшарди... Ҳозирги замон жамияти пролетар ҳисобига яшайди, меҳнат ҳағи тўланаётганда жамият «ctc^^*] ^оладиган ҳисса ҳисобига яшайди, дсб айтса бўладк» (Sismondi- «Etudes
88) Maltthus- «Principles of Political Economy», p. 319, 320.


XXII БОБ.—ҚЎШПМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
583
«бу йўл билав ишлаб чиқаришни рмвожлантиришдан кўрп, уига кўпроқ тўсцпнлик цилиш мумкин. Шунингдек, кишиларнинг характервга т^араб, агар v;iap мажбур қилинса, иш билан муваффақиятлп суратда шуғулланишга қо- бпл бўлар эдилар (who are likely, from their characters) деб ўйлаш мумкин булган кншиларни цистовга солиш учуягина бошца бир гуруҳ кишиларни бекорчиликда тутиш (nor is it quite fair) унчалик адолатдан эмас»39.
Лекип бу киши, гарчи, саноат капиталистинипг шўрвасидан ёгини сузиб олиб, уни жамғаришга мажбур этишни адолатсизлик: деб ҳисобласа-да, шунга қарамай, «ишчининг меҳнатсеварлигини сақламоқ учуп» унинг иш ҳақини мумкин бўлган минимумга қадар камайтиришни зарур деб билади. У, фойданинг сири ҳақ тўланма- ган меҳпатни ўзлаштиришдан иборат эканлигини ҳам сира яшир- майди.
«Ишчилар томонидан талабнинг ортпши улариинг ўз маҳсулотларипинг оз қисмипи ўзларига олиб, кўп қисмипи корхона эгаларига қолдиришга тай- ер эканликларини кўрсатади, холос; агарда, истеъмол» (ишчилар истеъмоли) «пасапиши патижасида «glut»» (бозорнинг тўлиб-тошиб кетиши, ортпқча ишлаб чикариш) «юз беради десалар, мен бунга, «glut» — юқори фойдапнпг синонимидир, дебгина жавоб бераман» 40)
Ишчилардан шилиб олинган ўлжани саноат капиталисти билан бекорчи заминдор ва ҳоказолар ўртасида қандай қилиб жамғарма учун фойдалироқ тарзда тақсим қилиш ҳақидаги олимона сўкишиш- лар июль революцияси олдида жим бўлиб қолди. Шундан кепин тез орада Лион шаҳар пролетариати бонг урди ва Англпя қишлоқ пролетариати курашга стланди. Ла-Маншнинг бу томонида оуэнизм, у томоиида — сеи-симоиизм ва фурьеризм кучая борди. Вульгар сиёсий иқтисоднинг вақти келди. Манчестерда Нассау У. Сениор, капиталнинг фойдаси (процепт билан бирга)—«сўнгги ўн иккинчи соатда» қилингап ва ҳақ тўланмагап «меҳнат» маҳсулидир деган кашфиётни килмасдан роса бир йил илгари, у ўзипинг бошқа бир кашфиётипи дунёга билдирди. У, тантана билан: «Мен ишлаб чи- қариш қуроли деб қараладигап капитал сўзипи тийилиш дегап сўз билан алмаштираман» 41),— деди. Бу нарса вульгар сиёсий иқти- соди «кашфиётининг» ҳақиқатан ҳам эришиб бўлмайдиган паму- 3”) «An Inquiry into those Principles respecting the Nature of Demand etc.», p. 67.
40) «An Iaquiry into those Principles respecting the Nature of Demand etc.», p. 59.
Senior. «Principcs fondamentaux de l’Fconbmie Politique», trad. Arrivabene. Paris, 1836, p. 309. Эсни классик мактаб тарафдорлари учун бу ran ўтакетган муболаға эди, /паноо Сениор меҳнат ва капитал сўзларини меҳнат ва тийилшп сўзлари билан алмашти- ради... Тийилшп оддий инкор нилишдир. Фойда манбаи тийилиш эмас, балки ишлатилаёт- ган капиталии унумли истеъмол қилишдир» (Жон Кейзнов, унинг нашрида Мальтус асари «Definitions in Political Economy». London, 1853, p. 130, изоҳ). Ансинча, Жон Ст. Милль уз асарининг бир бетида Рикардонинг фойда ҳакидаги назариясини нўчириб ёзади, иккин- чи бетида—Сениорнинг «тийилиш учун мукофот» деган фиърини кабул қилади. Ҳар кандай диалектиканинг манбаи бўлган гегелча «зиддият» унга канча ёт бўлса бемаза зиддиятлар унга шунча хосдир.
Я-нашрига цўшимча. Мана бундай оддий фиьр вульгар энономистнинг миясига келмай- дп: 1ШПШНИНГ ҳар бир ҳаранатини унга ғарама-ьарши ҳаранатдан «тийилиш» дсб карат мумкин. Овқат ейиш пархездан тийилишдир, юриш—бир жойда тўхтаб туришдан тийи- лишдир, меҳнат цилиш—бекор туришдан тийилишдир, бекор туриш—мсҳнатдан тийилиш- дир ва ҳоказо. Бу лсаноблар Спинозанинг: Determinatio cst negatio172 деган сўзларини уйлаб ьўрсалар, ёмон бўлмас эди.


584
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
насидир! Иқтисодий категория сикофантча ибора билаи алмашти- рилади. Voila tout [вассалом]. «Агар ёввойи одам,— деб ўргатади Сениор,— камон ясаса, бу ҳолда у саноат бплан шуғулланади, лекип тийилишпи амалда татбиқ қилмайди». Бу парса бизга, илгариги ижтимоий укладларда меҳнат воситаларининг қандай қилиб ва пи- ма учун капиталист «тийилмаган ҳолда» вужудга келганини ту- шуптириб беради. «Жамият нақадар кўп тараққий топса, у шу қа- дар кўп тийилишни талаб қилар» 42) эмиш, яъни иши бошқа киши- нинг меҳнатини ва бу меҳнатнииг маҳсулини ўзлаштиришдан ибо- рат бўлгап кишиларнииг тийилишиии талаб қилар эмиш. Меҳнат процессииинг бутун шарт-шароитлари шу ондан бошлаб капита- листпинг тегишли миқдорда тийилиш актларига айланар эмиш. Ғаллани фақат ебгина қолмайдилар, балки экадилар ҳам, бунинг учун биз капиталистнинг тийилишидан миннатдор бўлишимиз ло- зим эмиш! Винонинг яхшц ачиши учуп, уни маълум вақт сақлар эканлар, бу ҳам фақат капиталистнинг тийилиши туфайли шундай бўлар эмиш! 43). Капиталист «ишчига ишлаб чиқариш қуролларини ^арзға (!) берганида»,— яъни, буғ машиналарини, пахтани, темир йўлни, ўғитни, отларни ва ҳоказоларни ямлаб ютиш ўрнига ёки, вулгар иқтисодчи гўдакларча тасаввур этганидек, «буларпииг ций- матини» зийнат буюмларига ва бошқа истеъмол воситаларига ай- лаптириб, исроф қилиш ўрнига,— буларни иш кучи билаи бирлаш- тириб, капитал сифатида ишлатганида, капиталист ўз-ўзини талар эмиш44)  * 4. Капиталистлар спнфинипг буни қандай қилиб амалга ошираётганлиги шундай бир сирдирки, бу сирни вульгар сиёсий иқтисод ҳозирга цадар қаттиқ яшириб келмоқда. Қандай бўлмасин, дунё капиталистнинг, худо Вишну олдида тавба-тазарру қилувчи ана шу замонавий гуноҳкорнинг ўзиии ўзи қийпоққа солгаилиги учупгина яшамоқда эмиш. Жамғаришгина эмас, балки оддий сурат- да «капитални сақлаш ҳам кишидап капитални истеъмол қилиш қасдига қарши турмоқ учуп кучларни тўплаб, доимо зўр беришни талаб этар» 45) эмиш. Демак, оддий инсонпарварлик, афтидан, шу- ни талаб қиладики, қулдорликнинг бекор қилиниши яқинда Жоржия цулдорини оғир дилеммадан: негр-қуллардан сиқиб олинган қўшим- ча маҳсулотнииг ҳаммаси шампаи ичимлигига совуриб юборил- сипми, ёки унинг бир қисми япа қўшимча мивдор негрларга ва ерга айлантирилсинми, деган дилеммадан қандай усул қутқазган 42) Senior, ўша асар , 342- бет.
43) «Агар устама қиймат ва хоказолардан олишдан умидвор булмаса, унда ҳеч бир киши.., масалан, ўз буғдойини ерга сепиб, ўн икки ол тупрокда сақламас ёки ўз виносини йиллар’ давомида ёртўлада сақламас, балки уларни ёки уларнинг эквивалентларини дар- ҳол ўзи истеъмол қилар эди» (Scrope. «Political Economy», edit. A. Potter. New-York, 1841, p. 133)173.
“) «Капиталист ўз ишлаб чиқариш қуролларининг цииматини истеъмол буюмларига сни зебу зийнат брюмларига айлантирио истеъмол қилиш ўрнига, бу қуролларни игпчига қарзга берганида, ўзини булардан маҳ ум қилади» (G- de Molinari- «Etudes Economiques».
Paris, 1846, p. 36). («Карзга бериш» деган мулойим ибора, вульгар экономистларнинг си- налган усулига мувофиқ, саноат капиталисти томонидан эксплуатация қилинаётган ёллан- ма ишчини бошқа бир напиталистдан царзга олинган пулдан фойдаланувчи саноат капи- талисти билан бирдай қилиб нўрсатиш учун ишлатилгандир.)
4б) 	Courceiie-Sencuil, цитата келтирилаётган a cap, 20- бст.


XXII БОБ,— ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
585
бўлса, капиталистпи ҳам ана шу азоб-уқубатли қасдлардаи шу усул қутцазсип.
Жуда хилма-хил ижтимоий-иқтисодий формацияларда фақат оддий такрор ишлаб чиқаришгииа эмас, балки, гарчи бир хил миқ- ёсда бўлмаса-да, кеигайган ҳажмда такрор ишлаб чиқариш ҳам мавжуд бўлади. Вақт ўта борган сари кўпроқ маҳсулот ишлаб чи- царилади ва кўпроқ маҳсулот истеъмол қилипади, демак, кўпроқ маҳсулот ишлаб чиқариш воситаларига айланади. Бироқ, ишчи- нинг ишлаб чиқариш воситалари ва, демак, унинг маҳсулоти ҳамда унинг тирикчилик воситалари капитал формасида унга қарама- қарши турмагунча, мазкур процесс ҳали капитал жамғариш эмас- дир, демак, капиталистнинг функцияси ҳам эмасдир46). Хейлибе- ридаги Ост-Индия колледжинипг сиёсий иқтисод кафедрасида Маль- туснинг ўрнипи босган ва бундан бир неча йил муқаддам вафот этгап Ричард Жопс буни икки катта факт билан яққол кўрсатиб бергаи. Ҳинд халқининг кўпчилиги мустақил хўжалик юритувчи деҳқонлардан иборат бўлганлиги учун, уларнинг маҳсулотлари, уларнинг меҳнат ва тирикчилик воситалари «ўзга кишилар дарома- дидан («saved from revenue») жамғарилган фонд формасига («the shape») ҳеч қачон кирмайди, ва? демак, дастлабки жамғарилиш процессидан («а previous process of accumulation») асло ўтмайди» 47). Иккинчи томопдан, инглиз ҳукмронлиги эски системани энг кам даражада бузган вилоятларда қишлоқ хўжалиги билан шуғуллап- майдиган ишчилар бевосита катта феодаллардаи иш оладилар, қў- шимча қишлоқ хўжалик маҳсулотининг бир қисми хирож ёки ер рентаси формасида шу катта феодаллар қўлига келиб тушади. Шу қўшимча маҳсулотнииг бир қисми феодаллар томонидан патурал ҳолида истеъмол қилипади, иккинчи қисми ишчилар томонидан йирик феодаллар учун зебу зийпат ва бошқа истеъмол буюмларига айлаптирилади, қолган қисми эса ўз меҳнат қуролларининг эгаси бўлган ишчиларнинг иш ҳақини ташкил этади. Бу ерда кенгайган ҳажмда ишлаб чиқариш ва такрор ишлаб чиқариш — «тийилувчи» капиталистнинг разилона образининг рицари бўлган апа шу ажойиб авлиё ишга ҳеч бир аралашмагани ҳолда давом этаверади.
) «Миллий капиталнинг тарақций топишига энг кўп даражада ёрдам берувчи алоҳида даромад турлари тараққиётнинг турли босқичларида ўзгариб туради ва шу сабабдан... тарацқиётнинг турли босқичларида турган миллатларда бу даромад тур- лича бўлади... Фойда... ижтимоий тараққиётнинг дастлабки босқичларида меҳнат ҳақига ва ер рентасига нисбатан жамғарма учун унча аҳамиятли бўлмаган бир ман- бадир... Миллий меҳнат кучларининг тараққиёти илгарига цараб ҳақиқатан хам катта цадам ташлаганида, жамғарма манбаи бўлган фойданинг нисбий роли ошади» (Richard Jones. «Text book etc-», P- 16, 21).
47) 	Ўша жойда, 36 ва кейинги бетлар.
38—516


586
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
4. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА ВА ДАРОМАДГА БЎЛИНИШ ПРОПОРЦИЯСИДАН ҚАТЪИ НАЗАР, ЖАМҒАРМАНИНГ МИҚДОРИИИ БЕЛГИЛАБ БЕРАДИГАН ШАРТ-ШАРОИТЛАР. ИШ КУЧИНИНГ ЭКСПЛУАТАЦИЯ ҚИЛИНИШ ДАРАЖАСИ. МЕҲНАТНИНГ УНУМДОРЛИК КУЧИ. ИШЛАТИЛАДИГАН КАПИТАЛ БИЛАН ИСТЕЪМОЛ ҚИЛИНАДИГАИ КАПИТАЛ ЎРТАСИДАГИ ФАРҚНИНГ ОРТИШП. АВАНСЛАНГАН КАПИТАЛНИНГ МИҚДОРИ
Агар қўшимча қийматнинг капиталга ва даромадга бўлиниш нис- бати маълум бўлса, уида жамғарилган капиталиинг мивдори, аф- тидан, цўшимча цийматнинг абсолют миқдори билан боғлиқ бўла- ди. Қўшимча қийматнинг 80% и каппталлашади, 20% и истеъмол қилинади, деб фараз қилайлик; бу ҳолда жамғарилган капитал, умумий қўшимча қиймат суммасининг 3 000 ёки фақат 1 500 фунт стерлииг бўлишига қараб, ё 2 400 фунт стерлинг бўлади ёки 1 200 фунт стерлинг бўладп. Шундай қилиб, қўшимча қиймат массасини капдай шарт-шароитлар белгилаб бсрган бўлса, жамғаришнинг миқдорини белгилашда ҳам шу шарт-шароитлар қатнашади. Биз бу ерда шу шарт-шароитларга япа бир марта якуп ясаймиз, лекин улар жамғариш ҳақида янги нуқтаи назар туғдиришлари сабабли- гина якун ясаймиз.
Эсимиздаки, қўшимча қиймат нормаси аввало иш кучининг экс- плуатация қилиниш даражасига боғлиқ. Сиёсий иқтисод эксплуата- ция даражасининг бу ролига шу қадар катта баҳо берадики, у, кўпипча, меҳнатштнг унумдорлик кучининг ошиши натижасида жамғаришнинг тез ўса боришиии ишчини эксплуатация қилишпинг кучайиши натижасида жамғаришнинг тез ўсиши билан айнаплаш- тириб юборади 48  * *). Қўшимча қиймат ҳосил қилппиши ҳақида гапи- рилгаи бўлимларда биз доимо, иш ҳақи, ҳеч бўлмагапда, иш кучи- пинг қийматига баравар бўлади, деб фараз қилиб келдик. Лекин амалда иш ҳақининг зўрлик билан аиа шу қийматдан камайтири- лиши ғоят муҳим роль ўйпайдики, бу масала устида, гарчи қисқача бўлса ҳам, тўхтаб ўтмаслик мумкии эмас. Иш ҳақининг бу тариқа- да камайтирилиши муайяп бир чегарада ишчининг зарур истеъмол фондиии ҳақиқатда капитал жамғариш фондига айлаптириб юбо- ради.
«Иш ҳақп»,— дейди Ж. Ст. Мплль,—«ишлаб чиқарувчи кучга эга эмас; иш ҳақи ишлаб чиқарувчи кучлардан биринипг баҳосидир; машиналарпипг 48) 	«Рикардо бундай дейди: «Ижтимоий тараққиётнинг турли босқичларида ка- питалнинг ёки меҳнатни қўлланиш учун» (яъни эксплуатация цилиш учун) «керак бўлган воситаларнинг жамғарилиши озми-кўпми тезлик билан бориши мумкин ва бу
жамғариш. ҳарҳолда, меҳнатнинг унумдорлик кучларига боғлиқ бўлиши лозим. Одат- да ҳосилдор ер мўл бўлган жопда меҳнатнинг унумдорлик кучлари ҳаммадан кўра
кўпроц бўлади». Агар бунда меҳнатнинг унумдорлик кучи деганда ҳар бир маҳсу- лотнинг шу махсулотнп ўз меҳнати билан ишлаб чиқарувчи кишиларнинг қўлига тегадиган арзимаган миқдордаги қисми тушунилса, унда Рикардонинг сўзи оддий тавтологиндир, чунки, маҳсулотнинг қолган қисмп шупдаи фонд бўладики, агар маҳсулотпипг эгасига ма-ьнул бўлса («if the owner pleases»), шу фонд ҳисобига иагштал жамғарилиши мумкин, албатта. Лекин одатда нақ ери ҳаммадан ҳосилдорроқ бўлган жой- Лсфда оу ҳод юз бермайди» (Observations on certain Verbal Disputes etc.», p. 74).


XXII БОБ,— КЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
587
баҳосп каби, иш ҳақи ҳам товар ишлаб чиқаришда меҳнатипнг ўзи билан бир қаторда иштирок қилмайди. Агар меҳнатпи сотиб олмасдап қўлга ки- ритиш мумкин бўлса эди, иш ҳақи ортиқча бўлиб қолур эди» 49).
Лекин, ишчилар ҳаво билан озиқлана олсалар эди, уларни ҳеч қандай баҳога ёллаш мумкип бўлмас эди. Демак, текин меҳнат математик маънодаги чегарадир: бу чегарага доимо яқиплапшоқ мумкин, лекин ҳеч қачоп упга етиб бўлмайди. Капиталнииг дои- мий тенденцияси шпчиларпи ана шу нигилистик даражага туши- ришга интилишдан иборатдир. Асарларидан меи тез-тез цитаталар келтириб турадиган XVIII аср ёзувчиси, «Essay on Trade and Commerce »нинг автори: Аиглиянинг тарихий ҳаётий вазифаси — инг- лиз ишчиларининг иш ҳақини француз ёки голланд ишчиларинипг иш ҳақи даражасигача камайтиришдан иборат, деб айтиб, бу би- лан фақат инглиз капиталининг чин тилагипи ошкор қилди50). У, жумладан, ўзипи соддадилликка солиб, бундай дейди:
«Агар биздаги камбағаллар» (камбағаллар деган сўз пшчиларни англатиш учун ишлатилади) «зебу зийнат ичида яшашни хоҳласалар... унда, албатта, уларнппг меҳнати циммат бўлади... Биздаги мануфактура ишчиларининг истсъмолдаги ғоят катта исрофгарчиликларп («heap"of superfluities») ҳақида ўйласанг, сочларннг тикка туриб кетади: арақ ҳам, жин ҳам, чой ҳам, қанд ҳам, чст элдап келтирилган мева, кучли пиво, чит, бурунга тортиладиган ва чекиладиган тамакп ва бошца нарсалар ҳам шу ерда»51).
Сўпгра автор нортгемптояширлп бир фабрикантнинг асаридан цитата келтиради, бу фабрикант, тавфиқли кишидек, кўзларипи кўк- ка тикиб, бупдай дейди:
«Меҳнат Францпяда Англпядагидап учдаи бпр ҳпсса арзон, чунки фрап- цуз камбағаллари қаттиқ меҳнат қиладилар ҳамда озиц-овқат ва кийим- кечаклариинг эпг зарурларп билаи кифоялападилар, уларнипг истеъмолидаги асосий нарсалар поя, мева, кўкат, томир ва қурутплгап балиқдаи иборат- дир; улар онда-сондагпна гўшт ейдилар, бугдой нархи ошпб кетганида, нон- ни ясуда кам ейдилар»52). «Бунинг устпга»,— деб давом қпладп юқорида тилга олиб ўтилган автор энди ўз номидап гапириб,—«уларнинг ичадигап нарсаси фақат сув ва еигил ичимлпклардан иборатдир, шушшг учуп ҳам улар пулни ҳайрон қоларлик даражада кам сарф қиладилар... Бундай ҳолга эришиш, албатта, қиппи, лекпп Фрапцияда ҳам, Голландияда ҳам бупдай 39) J. St- Mill. «Essays on some unsettled Questions of Political Economy». London, 1844, P- 90.
60) «An Essay on Trade and Commerce». London, 1770, p. 44. Шунингдек «Times» газета- си ҳам 1866 йил денабрида ва 1867 йил январида инглиз нон эгаларининг ҳасрат-надомат- ларини босиб чицарди, буларда ў.ч «хўжайиилари»ни деб яшаш учун қанча керак бўлса, Шунча олувчи ва талаб қилувчи бельгиялик ишчиларнинг муваффақиятлари тасвирланади. Бсльгпя ишчилари нўпдан бери бардош берии ьелмоддалар, ленпн уларни «Times»aa наму- нали ишчи килиб нўрсатиш—буниси жуда ҳам ортиқча! Бельгияда кон ишчиларининг 1867 йил февралида (Маршьенн ‘ядинида) бошланган, қўрғошин ва порох билан бостирил- гап стачкаси ана ўша тасвирга берилган жавоб бўлди.
tl) Ўша жойда, 44, 46-бетлар. „ . в
52) Нортгемптонширли фабрикант бу ерда тавфиқ-инсоф билан алдамчилик қила- дики, агар унинг юрагидаги дарди эътиборга олинса, унинг бу алдамчилигини батамом кечирса бўлади. У, бу ерда гўё француз мануфактура ишчиси билан инглиз мануфактура ишчисшшнг ҳаётини бир-бирига таққослагандаи, ҳолбуки кейинчалик ўз мулоҳазаларида чалкашликка тушиб қолиб, ўзи эътироф қилишича, цитата келти- рилган жойда француз қишлоқ хўжалик ишчисининг ҳаетини тасвирлайди’


588
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ҳолнинг мавжуд бўлиши бупга эришиш мумкип эканлпгини ажойиб бпр тарзда исбот қиладп» 53).
Орадап йпгирма йил ўтгандан кейин америкалик бир қақилдоқ, баронлик унвонини олган янки Бенджомин Томпсон (alias [бошқа- ча қилиб айтганда] граф Румфорд), ўша филантропик планларини илгари суриб, худонинг ва кишиларнинг буюк илтифотига сазовор бўлган эди. Уиинг «Essays»и пазандалик китоби бўлиб, у, ишчилар истеъмол қиладиган қиммат баҳоли нормал буюмларни қандай қилиб арзон баҳоли суррогатларга алмаштириш усулларини кўрса- гиб берувчи турли-туман рецептлар билан тўлдирилган. Бу ажойиб «философнинг» энг яхши рецептларидан бири мана бу:
«5 қадоқ арпа, 5 қадоқ маккажўхори, 3 пенслик шўр балиқ, 1 пенслик туз, 1 пенслик сирка, 2 пенслик гармдори ва кўкат, жами 20*  3  * * * * * * * II/4 пенслик маҳсулотдан 64 кишилик шўрва ҳосил бўлади, лекин ноннинг баҳоси ўртача бўлганида, бу овқатпинг баҳос-ипи жоп бошига яна ’/4 пеис камайтирпш мумкин бўлади»54).
Капиталистик ишлаб чиқаришиинг ривожланиши билан товар- лар шу қадар сохталаштирилдики, Томпсоннииг идеаллари ортиқча бўлиб қолди55).
XVIII асрнииг охирида ва XIX асрпинг дастлабки ўн йилликла- рида ииглиз фермерлари ва лендлордлари ишчиларга бериладиган иш ҳақини ниҳоят даражада камайтиришга муваффақ бўлдилар, улар қишлоқ хўжалик купбайчиларига яшаш учун керак бўлганми- нимумдан кам иш ҳақи тўлар эдилар, қолгани эса уларга приход ҳай- рия идорасининг иафақаси тариқасида қўшиб берилар эди. Инглиз Догбериларининг иш ҳақининг «қопуний» тарифиии белгилаётган- ьз) «An Essay on Trade and Commerce». London, 1770, p. 70, 71.
3-нашрига изоҳ. Цитата қилиб келтирилган мазкур сатрлар ёзиб бўлинганидан кейин дунё бозорида юз берган конкуренция натижасида энди биз бу масалада хийли илгари силжпдик. «Агар», — деган эди парламент аъзоси Стейплтон ўз сайловчила- рига, — «Хитой нелажакда буюк саноат давлатига айланса, унда Европанинг ишчи аҳолиси ўз конкурентлари даражасига тушмай туриб, унинг Хитойга царши курашга қандай қилпб бардош бера олишини тасаввур қила олмайман» («Times», 1873 йил
3 сентябрь).— Энди инглиз капиталининг чин орзуси — континентдаги иш ҳақи
эмас, — йўқ, Хитойдаги иш ҳақидир.
64) Benjamin Thompson. «Essays political, economical and philosophical etc.», 3 vol. Lon¬
don, 1796 — 1802, v. 1. p. 294- Сэр Ф. M. Иден ўзинпнг «The State of the Poor, or an History
of the Labouring Classes in England etc.» номли асарида румфордча ёвғон шўрвани юмушхона
бошлицларига зўр бериб тавсия қилади ва инглиз ишчиларига гина килиб: «Шотландияда
нўп оилалар ойлаб сув ва туз аралаттирилган сули ва арпа уни билаи овцатлападилар,
бугдой ҳам, жавдар* ҳам, гўшт ҳам истеъмол цплмайдилар, шунга царамай, улар жуда роҳат-фарогатда яшамокдалар» («and that very comfortably too»), дейди (ўша acap, I tom,
II ьитоб, II боб, 503-бет). XIX асрда ҳам шундай «нўрсатмалар» бери.дган эди. Биз, маса- лан, мана бундай гапларни ўқиймиз: «Инглиз кишпоқ хўжалик игачиларп паст навли ун аралаштирилган нонни ейипши хохламайдилар. Тарбия яхшироқ йўлга нўйилган Шоглан- дияда, афтидап, бундай хурофот йўц» (Charles Н- Parry, М. D. «The Question of the Necessity of the existing Cornlavvs considered». London, 1816, p. 69). Лекин ўша Паррининг ўзи: инглиз ишчиси ҳозирги вақтда (1815 йилда) Иден замонасидагига (1797 йилдагига) нисба- тан жуда ҳам тубанлашиб ьетди, деб шикоят қилади.
55) Сўнгги парламент тергов комиссиясининг тирикчилик воситаларининг сохта- лаштирилиши ҳақидаги ҳисоботидан кўриниб турибдики, Англияда ҳатто дори-дар- монларпп сохталаштириш ҳам истисно бўлмай, балки цоида тусига ниргандир. Ма- салан, Лондоидаги 34 та аптекадан сотиб олинган 34 та афюн пробаси текширилганида, 31 ҳолда афюнга кўкнори, буғдой уни, дарахт елими, лой, қум ва ҳоказолар аралаш- тирилгани маълум бўлди, кўп пробаларда эса морфиндан асар ҳам бўлмаган.


XXII БОБ,— ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
589
ларида масхарабозлик қилганликларипи кўрсатадиган мисол мана бу:
«1795 йплда Спипемлепд сквайрлари иш ҳақипн белгилаётганларида, улар тушлик овқатиип еб бўлган эдилар, шупга кўра улар, афтидан, ишчп- лар овқат ейишга муҳтож змас, деб ўйлагап бўлсалар керак... Улар қарор қилпбдилар: оғирлигп 8 қадоқ 11 унция бўлган бир каравай нон 1 шиллипг турган вақтда, киши бошига ҳафгалик иш ҳақи 3 шиллинг бўлиши лозим ва бир каравай нопнпнг баҳосп 1 шиллппг 5 пенсга етгупча, бу иш ҳақи тегпшлича оша борпшп керак. Ноннинг баҳосп бундан ҳам ошиб кетганида, иш ҳақи нисбатап камайпши лозпм. яъни бир каравай ионпинг баҳоси 2 шил- линг бўлганида юмушчининг истеъмоли илгарпгидагига қарагапда бешдан бир ҳисса камайиши лозим» 56).
Катта бир фермер, битиштирувчи судья, камбағаллар уйининг васийси А. Беннет деган киши 1814 йилда лордлар палатасининг тергов комиссияси олдида гувоҳлик бергаи. Унииг вазифасига иш ҳақини тартибга солиб туриш ҳам киргаи. Ундан: «Ишчиларнинг кунлик меҳнатининг қиймати билан уларга приход берадиган нафа- қапииг миқдори ўртасида бироп-бир муайян нисбатга риоя қилина- дими?»— деб сўрагаилар. У бундай деб жавоб берган:
«Ҳа. Ҳар бпр оиланинг ҳафталик даромади оширилиб, ҳар жон бошига бир галлон каравай (8 қадоқ 11 упция) нон қийматига ва 3 пснсга етказп- лади... Биз, опла аъзоларининг бпр ҳафта яшамоғи учуи бир галлон кара- вай нон етади, деб ўйлаймиз; 3 пепс кийим-кечакка берилади; агарда приход кийпм-кечакнп ўзи беришни афзал кўрса, унда бу 3 пенс тўлапмайди. Бу практика Уилтшир графлигининг бутун ғарбий қисмидагина змас, балки, мепинг фпкрпмча, бутун мамлакатда ҳам ҳукм сурмоқда»57). «Шупдай қп- либ»,— деб хитоб қилади ўша замоидагп бир буржуа автори,—«фермерлар ҳурматга лойиқ бўлган ўз ватапдошларидан иборат синфни юмушхоналарда бошпана қидиришга мажбур этиб, бир қаича йиллар мобайнида уларпи камситиб келдилар... Ишчилар учун ҳатто энг зарур истеъмол фондипинг тўплапишига ҳам тўсқиилпк қплиб, фермер ўз хусусий даромадини кўпай- тирди» 58).
. Бизнинг замонамизда ишчинипг зарур истеъмол фондини тўғри- дан-тўғри талаш қўшимча қийматнинг ҳосил бўлишида ва, демак, капитал жамғариш фондинипг вужудга келишида қапдай роль ўй- нашиии биз, масалаи, касана иш деб аталувчи ишни кўздан кечир- ган вақтимизда кўрган эдик (XIII боб, 8, d’ra қаралсин). Бу хил- даги бошқа фактлар ушбу бўлимда қуйида келтирилади.
Гарчи саноатнинг барча тармоқларида доимнй капиталнинг меҳ- пат воситаларидан иборат қисми корхопапинг ҳажми билан белги- лападигап маълум мивдордаги ишчиларни иш билап банд қилиш учуп етарли бўлипш лозпм бўлса ҳам, лекин каппталпинг бу қис- мининг ишлаётгап ишчиларпинг сонига пропорционал суратда ўси- гхг Manheim (barrister at law). «А Review of the Evidence before the Committees
Of the two Houses of Parliament on the Cornlaws». London, 1815, p. 20, изоҳ.
') G- L. Nfwnham (barrister at law). «А. Review of the Evidence before the Committes of the two Houses of Parliament on the Cornlaws». London, 1815, P- 19, 20.
) Ch- H, Parry. «The Question of the Necessity of the existing Cornlaws considered» London, 1816, p. 77, 69. Жаноб лендлордлар Англия номпдан якобичиларга дарши олиб оорган урушлари вақтида нўрган талафотлари учун ўзларини «мунофотлаб»гина цолмади- лар, балки гоят катта бойлик ҳам срттирдилар. «18 йил ичида уларнинг рентаси икки ҳисса, уч ҳисса, тўрт ҳисса, айрпм ҳолларда эса олти ҳисса ошди» (ўша жойда, 100, 101-


590
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ши асло шарт эмас. Айни фабрикада 100 ишчи саккиз соатдан иш- лаб, 800 иш соати берсин. Агар капиталист шупча соатни ярим ҳисса оширмоқчп бўлса, у 50 та япги ишчи олиши мумкпн, лекин бу ҳолда капиталист фақат иш ҳақи учунгина эмас, балки меҳпат воситалари учун ҳам япги капитал аванслаши зарур. Бироқ капи- талист аиа шу плгариги 100 ишчини ҳам кунда 8 соат ўрпига 12 соатдан ишлашга мажбур қилиши мумкин, бу ҳолда капиталист мавжуд меҳнат воситалари билап иш кўриши мумкин, лекин бу ҳол- да меҳпат воситалари тезроқ ейилади, холос. Шундай қилпб, иш кучипипг кўпроқ зўр бериши билан ҳосил қилинган устама меҳиат капиталпинг доимий қисмипи тегишлича кўпайтирмай ту- риб, жамғариш субстанциясини, яъни қўшимча маҳсулотии ва қў- шимча қийматни кўпайтириши мумкин.
Ундирма саноатда, масалан, коп саиоатпда хом ашё аванслана- диган капиталпипг таркибий қисми эмас. Бупда меҳнат предмети илгари сарф қилипган меҳнатнинг маҳсулп эмас, балки табиатнинг текин инъомидир. Масалан, металл рудалар, тошкўмир, тош ва ҳо- казолар ана шундайлардандир. Бупда доимий капитал қарийб фа- цат шундай меҳнат воситаларидаи иборатки, булар жуда осонлик билап (масалап, ишчиларнииг купдузги ва тупги смепаларини жо- рий қилиш йўли билан) кўпроқ миқдорда меҳнатни қўлланишга имкон беради. Бироқ, бошқа шароитлар бир хилда бўлгапида, маҳ- сулот массасп ва қиймати татбиқ қилинган меҳнатнинг миқцорига тўғри пропорцпонал суратда кўпаяди. Ишлаб чиқаришпинг биринчи кунидагидек, бу ерда маҳсулот яратувчп, бинобарип, капиталиинг моддий элехментларини ҳам яратувчи ҳар иккала бирламчи фактор: киши ва табиат кўлма-қўл ушлашиб боради. Иш кучинпнг эластик- лигя орқасида жамғариш соҳаси доимий капиталпи олдиндан кў- пайтирмасдан кенгаяди.
Деҳқончиликда қўшимча равишда экиш материаллари ва ўғит авансламай туриб, экин майдониии кенгайтириш мумкин эмас. Агар булар авансланган бўлса, ҳатто ернинг соф механик ишлаииши ҳам маҳсулот миқдорини жуда кўпайтиради. Илгариги миқдордаги ишчилар сарфлаган ўсган меҳиат миқдори меҳнат воситаларини япгидап аванслашни талаб этмасдан, ер ҳосилдорлигипи оширади. Бу ҳам кишинииг табиатга бевосита кўрсатган таъсиридир, бу Tabcup, янги капитал қатнашмаганп ҳолда, оширилган жамғарманинг бевосита манбаидир.
Ниҳоят, том маънодагп саноатда меҳнатга сарф қилпнгаи ҳар бир устама харажат хом ашёга тегишлича устама харажат қили- нишипи назарда тутади, лекин меҳпат воситаларига харажат қили- ниши асло шарт эмас. Аммо ундирма саноат ва деҳқончилик иш- лама саноатнинг ўзи учуп ҳам, уиинг меҳнат воситалари учун ҳам лозим бўлган хом ашё етказиб бераётганлигидан, упдирма саноат билап деҳқопчиликнипг устама капитал сарф қилмасдан вужудга келтиргап устама миқдордаги маҳсулотлари ҳам ишлама саноат фойдасига кетади.


XXII БОБ,— ҚУШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ НАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
591
Умумпй хулоса мана бупдай: капитал бойликнипг ҳар икки бир- ламчи яратувчиспга, яъпи иш кучига ва ерга эга бўлиб олиб, кен- гайиш қобилиятини қозонади, бу қобилият капиталга гўё, ўз миқдо- ри билан, яъии ҳосил қилипгап ишлаб чиқариш воситаларииинг ғдтймати ва массаси билан белгиланувчи ўз жамғарилиш элемепт- ларипи чегарадан ошириб юбориш имкоиини беради, капитал эса апа шундай ишлаб чпқарнш воситалари шаклида мавжуд бўлади.
Капитал жамғаришнипг иккинчи бир муҳим фактори ижтимоий меҳнатнинг унумдорлик даражасидир.
Меҳнатнииг унумдорлик кучи ортиши билан муайян бир қий- матпи ва, демак, маълум миқдордаги қўшимча қийматии ҳам ифода этадиган маҳсулот массаси ҳам ортади. Қўшимча қиймат пормаси ўзгармагапида ва ҳатто пасайгапида ҳам,— агар қўшимча киймат нормаси меҳнатнинг унумдорлик кучининг ортишига қарагапда секинроқ пасайса,— қўшимча маҳсулот массаси ортади. Шупинг учун, қўшимча маҳсулотнинг даромадга ва устама капиталга тақ- симланиши ўзгармаганида, капиталистнинг истеъмоли жамғарпш фондини камайтирмасдаи туриб ортиши мумкин. Товарларнинг ар~ зонлашуви туфайли капиталистнинг тасарруфига илгариги мивдор- да ёки ҳатто ундан ҳам кўпроқ истеъмол буюмлари келиб тушаёт- ган бир вақтда, жамғариш фондининг нисбий миқдори истеъмол фонди ҳисобига ҳатто ортиши ҳам мумкин. Лекин, биз юқорида кўрганимиздек, меҳнат унумдорлиги ортиши билан бирга ишчи ар- зонлашади, ва, демак, қўшимча қиймат нормасц, ҳам ортади, ҳатто реал иш ҳақи ортгап тақдирда ҳам қўшимча қиймат пормаси ўса- веради. Реал иш ҳақи ҳеч қачон меҳнат унумдорлиги ошган нпс- батда ошмайди. Шундай қилиб, ўзгарувчи капиталпинг айни бир киймати кўпроқ иш кучиии ва, демак, кўпроқ меҳнатни ҳаракатга келтиради. Доимий капиталнинг айни бир қиймати кўпроқ миқ- дордаги ишлаб чиқариш воситаларида, яъии кўпроқ меҳнат воси- таларида, меҳпаг материалларида ва ёрдамчи материалларда ифода- лаиади ва демак, ҳам маҳсулотип, ҳам қийматнп ташкил қилувчи элементларни, ёки меҳпатни ўзига сингдирадиган элементларни кўпроқ етказиб беради. Шу сабабли, устама капиталиинг қиймати ўзгармай қолганида ва ҳатто камая борганида ҳам, жамғариш тез- лашади. Такрор ишлаб чиқаришпимг ҳажми моддий жиҳатдангипа кенгайиб қолмайди, балки қўшимча қийматнинг ҳосил ^илиниши устама капитал қийматига қараганда тезроқ ўсади.


592
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
меҳпат воситаларпнипг бу қисми ҳар йили вақтма-вақт ўзинипг такрор ишлаб чиқарилиш ёки айни шу хилдаги яиги нусхалар би- лап эвазланиш босқичида бўлади. Агар меҳиатнинг унумдорлик кучи мазкур меҳнат воситалари ишлаб чиқариладиган тармоқларда ривожланаётгап бўлса,— меҳнатнинг унумдорлик кучи эса фан ва техника тарацқпётп билап бирга узлуксиз рпвожланадп,— уида эски- рпб қолган машиналарнинг, асбобларнинг, аппаратлар ва ҳоказолар- нинг ўрнини янгп, кўпроқ самарали ва ўзларининг иш ҳажмларига нисбатан кўпроқ арзон бўлган машиналар, асбоблар, аппаратлар ва ҳоказолар олади. Эски капитал кўпроқ унумли бир формада такрор ишлаб чиқарилади, мавжуд меҳиат воситаларида доим «бўлиб турадигаи жузъий ўзгаришлар ҳақида гапирмаса ҳам бўла- ,ди. Доимий капиталнинг иккинчи қисми, хом материал ва ёрдамчи материал, йил давомида узлуксиз суратда такрор ишлаб чиқарилади, .деҳқончилик берадиган материал эса — кўпинча бир йилда бир марта такрор ишлаб чиқарилади. Демак, иш методлари ва ҳоказо- лариинг ҳар қандай яхшиланиши бу ерда устама капиталга ҳам, ишлаб тургаи капиталга ҳам бир вақтда таъсир кўрсатади деса бўлади. Химия соҳасидаги ҳар қапдай тараққиёт фойдали модда- лар мивдорини ва маълум бўлган моддалардап самарали суратда фойдаланиш миқдорини оширибгина қолмайди, балки, шу тариқа, капитал ўсиб борган сари капиталиинг татбиқ қилиниш соҳасини ^ам кенгайтиради. Шунипгдек химиянинг ривожланишп ишлаб чи- цариш ва истсъмол процесси чиқитларипи такрор ишлаб чиқариш процессинипг доиравий оборотига қайтадан кпрптишга ҳам ўр- гатади ва, шундай қилиб, дастлаб капитал сарф қилмасдан янги капитал материясини вужудга келтиради. Иш кучини кўпроқ зўр бериб ишлатиш йўли билаи табиат бойликларпни кўпроқ эксплуа- тация қилишга эришилгани каби, фан ва техника ҳам, ишлаб тур- ган капиталнинг айии миқдоридан қатъи назар, унга кенгайиш қо- билиятини беради. Шунингдек фан ва техника дастлабки капптал- пинг қайта тикланиш босқичига киргап қисмига ҳам таъсир кўрса- тади. Капитал ўзининг янги формасида унипг эски формаси қат- нашмасдан юз берган ижтимоий тарацқиётни текин ўзлаштиради. Тўғри, ишлаб чиқарувчи кучнипг бу тараққиёти ишлаб турган ка- питаллариипг қисмаи қадрсизланиши билан бирга боради. Бу қадр- •сизланиш коикуренция туфайли ўзини кескин суратда сездириб турганлиги учун, унинг асосий оғирлиги ишчининг зиммасига ту- шади, чунки капиталист ишчиии ортиқроқ эксплуатация қилиш йўли билан ўз зарарини қоплашга интилади.


XXII БОБ,— ҚЎШИМЧА ЦИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
593
билан бунда маҳсулотга кўчадигаи эски капитал қиймати ҳам ор- тади.
Масалан, инглиз йигирувчилари билап хитой йигирувчилари бир миқдор соат ва бир хил иитенсивлик билан ишласалар, улар бир ҳафта ичида баб-баравар қиймат ҳосил қиладилар. Лекин, ана шу бараварликка қарамай, ғоят кучли автоматлар ёрдами билан ишловчи ипглизнинг бир ҳафталик маҳсулот қиймати билан фақат қўл чархига эга бўлгап хитойнинг бир ҳафталик маҳсулот қиймати орасида ғоят катта фарқ бор. Хитой маълум бир вақт ичида бир қадоқ пахтани йигирса, инглиз шу вақт ичида бир неча юз қадоқ пахтани йигиради. Инглиз маҳсулотининг қийматига юзларча ҳис- са ортиқ эски қийматлар суммаси қўшилади, бу эски қийматлар шу маҳсулотда янги фойдали формада сақланиб қоладп ва, шун- дай қилиб, капитал сифатида яна ишлаши мумкии. Ф. Энгельс бундай дейди: «1872 йилда (Англияда) сўнгги уч йилда тўпланган жами жун ишчи етпшмаганлиги сабаблп, ишлатилмай ётди ва япги ихтиро қилинган машиналар ёрдамга келмаганида, бу жун яна ёта- верар эди, бу жуннинг ҳаммасини шу машиналар йпгириб берди» 59). Машииа формасида буюмлашган меҳиат бевосита биропта ҳам иш- чини яратгани йўқ, албатта, лекин у оз миқдордаги ишчиларга нисбатан оз миқдорда жонли меҳнат сарф қилиш йўли билан жунни унумли суратда ишлатишга ва унга янги қиймат қўшишгагина эмас, балки калава ва ҳоказолар формасида бу жуннинг эски қий- матини сақлаб қолишга ҳам имконпят берди. Шу билан бу меҳнат жуннинг кенг миқёсда такрор ишлаб чиқарилиши учуи восита ва импульс вужудга кслтирди. Жопли меҳнат, ўз табиатига кўра, янги қиймат яратиш билаи бирга эски қийматни ҳам сақлаб қолиш қо- билиятига эгадир. Шунпнг учун ишлаб чиқариш воситаларининг самарадорлиги, мпқдори ва қийматинипг ортиши патижасида, яъпи меҳнатнинг унумдорлик кучииинг ривожланиши билан бирга жам- ғармаипнг орта борпши натпжасида меҳпат доимо кўпайпб борувчи капитал қийматпни япгидан-яиги формаларда сақлаб қолади ва абадийлаштиради60). Меҳпатпинг аиа шу табиий қобилияти меҳ- 59) Ф. Энгелъс. «Англияда ишчилар синфининг аҳволи», 20-бет [царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 2-том, 250-бет).
со) Классик сиёсий ицтисод, меҳнат лроцессини ва дийматнинг ҳосил бўлиш процессини қониқарли апализ қилмаганлиги туфайли, такрор ишлаб чиқариш.нинг ана шу муҳим моментини ҳеч қачон лозимича тушунмаган. Бунга Рикардо мпсол бўла олади. У, масалан, майа бундай дейди: ишлаб чицарувчи куч нақадар ўзгарса Ҳам, «фабрикадаги 1 миллион киши ҳамиша айни бир қийматни ҳосил дилади». Уларнинг меҳнатининг экстенсив ва интенспв миқдори маълум экан, бу гапи ҳад гапдпр. Лекин бу ҳол шунга халадит бермайдики, меҳнатнинг унумдорлик кучи турлича бўлганпда, бир мпллион киши ишлаб чиқариш воситаларининг жуда хплма- хпл массасини маҳсулотга айлаптиради, маҳсулотда илгариги • иийматнинг жуда хилма-хил микдорларини садлаб қолади ва, демак, жуда ҳам хилма-хил қийматларга эга бўлган маҳсулотлар стказиб беради. Рикардо ўзининг баъзи бир хулосаларида худди ана шу ҳолнп эсидан чидариб дўяди. йўлакай шуни айтиб ўтайликки, Рикардо шу мисолга асосланиб, истсъмол диймати билан (буни Рикардо ^бу срда: wealth, моддий бойлик, деб атапди) алмашув диймати ўртасидаги фарқни ЯС Б. Сэйга тушун- тирнб бсрмоқчн бўлиб, беҳуда уринган эди. Сэй унга бундаи деб жавоб бсради: «Жаноб Рпкардо, миллион киши такомиллашганда ишлаб чидариш методлари икки, Уч ҳисса кўп бойлик ишлаб чиқариши, бирод шунча кўп диимат ҳосил дилмаслиги мумкин, деб кўрсатган қийпнчиликка келганда шуни айтиш керакки, агар биз ишлаб чидарйшга айирбошлаш деб дарайдиган бўлсак, — унга шундай дсб қараш


594
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ИРОЦЕССИ
натни эгаллаб оладиган капиталга хос ўз-ўзини сақлаш қобилияти бўлиб кўринади, худди шунингдек меҳнатнинг ижтимоий уиумдор- лик кучлари ҳам капиталнинг хоссаси бўлнб кўрипади, капиталист- нииг қўшимча меҳнатини доимо ўзлаштириши эса капиталпинг доимо ўз-ўзидан ўсиши бўлиб кўринади. Товар қийматининг барча формалари пул формалари бўлиб кўринганидек, меҳнатнинг барча кучлари ҳам капиталнинг кучлари бўлиб кўринади.
Капитал ўса борган сари ишлатилаётган капптал билан истсъ- мол қилинаётган капитал ўртасидаги фарқ орта боради. Бошқача цилиб айтгапда, меҳнат воситаларининг, чуиончи: биноларпинг, ма- шияаларпипг, дренаж кувурларининг, иш ҳайвонинииг, турли хил аппаратларнинг қиймат массаси ва моддий массаси кўпаяди; булар озми-кўпми узоқ вақт давомида, доимо такрорланиб турувчи ишлаб чиқариш процесспда тўла ҳажмда ишлайди, яъии муйаян фойдали патижага эрпшишга хизмат қилади, лекпп улар секин-аста ейила боради ва, демак, ўз қийматипи қисмап-қисман йўқота боради, де- мак, ўз қийматини цисман-қисман хмаҳсулотга кўчира боради. Бу меҳнат воситалари маҳсулотни яратувчи бўлиб хизмат қилгани ҳол- да бу маҳсулотга янги қиймат қўшмаганлиги учуи, яъии улар  *
ксрак ҳам, — унда бу қийинчилик йўқолади; бу айирбошлашда меҳнатнинг, срнинг ва капиталларнинг унумли хизматлари эвазига маҳсулотлар олиш мақсади билан қилипади. Биз дунёда мавжуд бўлган барча маҳсулотларни худди шу унумли хиз- матлар воситаси билан оламиз. Бошқача қилиб айтганда: ишлаб чиқариш деб ата- лувчи айирбошлашда ўз унумли хизхматларимиз эвазига фойдали нареаларни нақадар кўп олсак, шу қадар бой бўламиз, унумли хизматларимизнинг циймати шу қадар кўп бўлади» (J. 13. 'Say. «Lettres & М. 7Kalthus». Paris, 1820, р. 168, 169): Сэй англаб олмоқчи бўлаётган — лекин Рикардонпнг назарида эмас, фақат Сэйнинг назарида мавжуд бўлган — бу «қийинчилик» қуйидагидан иборат. Меҳнатнинг унумдорлик ку- чинимг ортиши натижасида истеъмол дийматларининг миқдори кўпайгани ҳолда, нима учун уларнинг қиймати ошмайди? Жавоб: агар биз истеъмол қнйматини алма- шув қиймати деб аташни лозим кўрсак, қийинчилик бартараф қилинади. Алмашув қиймати бироп-бир тарзда айирбошлаш билан боғланган иарсадир. Шундай қилиб, ишлаб чидаришни меҳнатнинг ва ишлаб чиқариш воситаларининг маҳсулотга «айир- бошланиши» дсб атайлик, ана шунда бизга қуёшдек равшан бўладики, ишлаб чиқа- ришда истсъмол кийматлари нақадар кўп вужудга келтирилса, биз шу дадар кўп алмашув қийматй ҳосил қиламиз. Бошқа сўзлар билан айтганда: иш куни фабринантга нақадар кўп истеъмол қийматлари, масалан, пайпоқлар етказиб берса, фабринант пайпоқларга шу дадар бой бўлади. Лекин бунда жаноб Сэйнинг мияспга, пайпоқларнииг «сони кўпайганида», уларнинг «баҳоси» (албатта, алмашув қийматига хсч дандай алоқаси бўлмаган «баҳоси») пасаяди, «чунки конкуренция ишлаб чиқа- рувчиларни маҳсулотларпи ўзларига тушган баҳо билан сотишга мажбур қилади», дегап фикр келади. Аммо агар капиталист ўз товарини ўзига тушган баҳо билан сотса, унда фойда қаердан келади? Лекин бу бўлмағур нарса хижолат бўлишга хам арзимайди! Сэй бундай дейди: ҳар бир киши илгари бир эквивалентни бериб, бир жуфт пайпод олган бўлса, эндиликда, у, унум ортганлиги патижасида, айни шу экви- валентни бериб, икки жуфт пайпоқ олади ва ҳоказо. Ана шу тариқа Сэй чиқарган бу натижа Рикардонинг айни муддаосидирки, Сэй шуни рад қилмоқчи эди. Сэй ана шу тариқа зўр бериб бош қотиргандан кейин, ғолибона бир суратда қуйидаги сўз- лар билан Мальтусга мурожаат қилади: «Марҳаматли тақсир, бу мунтазам доктрина ана шундай; бусиз, — деяпман мен, сиёсий иқтисоднинг энг кийин масалаларини, ва, айниқса, бойликнинг қийматлардан иборат бўлишига қарамай, маҳсулотларнинг диймати тушганида, миллат қандай қилиб янада бойроц бўлади, деган масалани аинқлаш қийин» <ўша асар, 170-бет). Сэйнинг «Ье11ге8)>идаги ана шу хил найранг- бозликлар ҳақида бир инглиз иқтисодчпси мана бундай дейди: «Маҳмадоналикнинг мана шу аффектлаштирилган усули («those affected ways of talking») Сэйнинг, ўз доктринам, деб айтмоқчи бўлган нарсасидан иборатдирки, у Мальтусга, «Европанинг кўп жойларида» қилинаётганидек, шу нарса ҳақида Хартфордда дарс беришни тав- сия дилади. Сэй бундай дейди: «Агар бу фикрларда баъзи бир нарсалар сизга пара- доксал бўлиб кўринса, шу фикрларни ифода этган нарсаларга диққат билан қаранг, ана шунда, булар сизга ғоят содда ва тушунарли бўлиб кўринади, деб ўйлашга журъат этаман». Шубҳасиз, — бу процесс натижасида бизга кўринадиган нарса хар нарса бўлиб кўринар-ку, аммо оригинал ва аҳамиятли бир нарса бўлиб кўринмас» («An Inquiry into those Principles respecting the J^ature of Demand etc.», p. 110).


XXII БОБ.— ҚЎШИМЧА ЦИЙМЛТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
595
тўла-тўкис ишлатилгани ҳолда фақат қисман-қисмангипа пстеъмол цилингаии учун, булар, юқорида айтиб ўтганимиздек, табиат куч- лари: сув, буғ, ҳаво, электр ва ҳоказолар каби текип хизмат қи- ладилар. Жоплп меҳнат ўз ичига олгап ва ҳаракатга келтирган ўт- миш меҳнатнинг текин хизматлари жамғариш миқёси кенгайиши билан бирга жамғарилиб боради.
Ўтмиш меҳнат ҳамиша капитал либоспда майдопга чиққаплиги учун, яъни A, В, С ва ҳоказо ишчнлар меҳиатиипнг пассиви иш- ламайдиган X шахснинг активига айланганлиги учун, буржуалар ва экономистлар ўтмиш меҳнатнипг хизматларини мақтаб кўкларга кўтармоқцалар, шотландиялик гений Мак-Куллох ҳатто, ўтмиш меҳнатга алоҳида мукофот (процеит, фойда ва ҳоказолар) бери- лпши лозпм, дейди61). Демак, жонлп меҳнат процесспда ишлаб чи- қариш воситалари формасида қатнашувчи ўтмиш меҳнатнииг узлук- сиз ўсаборган аҳамияти ишчининг хизмати деб ҳисобланмасдан (апа шу ишлаб чиқариш воситалари ишчининг ўтмишда қилган ва ҳақи тўлаимагап меҳнатидир), балки, шу меҳнатнинг ишчпдаи бегоналаштприлган буюмда гавдалаиишининг, унинг капиталда гав- далапишпнинг аҳамияти, деб ҳисобланади. Қулдор ишчипи қуллик ролпдан айрпм суратда тасаввур цила олмагани сингари, капитали- стик пшлаб чпқаришнпнг практпк арбоблари ва уларнинг вайсақи идеологларп ишлаб чиқариш воситаларини ҳозиргп вақтда уларга кийгизилгап ўзпга хос аитагонистпк ижтимоий ппқобдан айрим суратда тасаввур қплпшга бутунлай қобил эмасдирлар.
Иш кучини эксплуатацпя килишнпнг айни даражаси мавжуд бўлгаиида, қўшимча киймат массаси бир вақтда эксплуатация қи- линаётган ишчиларнинг сони билап белгиланади, эксплуатация килинаётгаи ишчиларпипг сони эса, гарчи ўзгарувчи пропорцияда бўлса ҳам, капиталппнг миддорига мувофиқ бўлади. Тадрижий равишда жамғарилиб бориш иатижасида капитал қанча кўп ўсса, цийматпинг истеъмол фондига ва жамғариш фондига ажраладигаи суммаси ҳам шу қадар тез ўсади. Шунинг учуп капиталист япа кўпроқ зебу зпйпат ичида яшаши ва шу билан бирга ўз пафсиии «тийишни» кучайтириши мумкин. Бпнобарип, оқибат-натижада, авапслапгап капптал массаси бплаи бпрлпкда ишлаб чпқарпш миқ- ёсп пақадар кўп кенгайса, ишлаб чпқаришиинг барча ҳаракат- лантирувчи кучлари шу қадар кўп гайрат билан ишлайди.
5. ИШЧИ ФОНДИ ДЕБ АТАЛАДИГАН ФОНД
Тадқиқотимпзпинг боришида маълум бўлдики, капитал доимий миқдор эмас, балкп пжтимоий бопликнипг жуда эластик қисми бў- либ, у қўшимча қийматнинг даромадга ва устама капиталга бўли- нпшига цараб доим ўзгариб туради. Яна биз шуни кўрдикки, ҳатто ишлаб турган капиталнинг айпи миқдорп мавжуд бўлгаиида ҳам, 61) Мак-Куллох «wages of past labour» [<ўтмиш меҳнат учун муғо^от»] патентини Сени- орнинг «wages of abstinence» («тийилиш учун мунофот»] патснтидан анча илгари олган.


596
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИП1 ПРОЦЕССИ
капитал ўз қўлига олгап иш кучи, фаи ва ер (ер деб, иқтисодий нуцтаи назардан, кишининг ёрдамисиз табиатнинг ўзи етказиб бе- радигап барча меҳнат предметларини тушупиш керак) капиталнипг эластик потенцияларини ташкил этади, бу потенциялар, капитал- нинг ўз миқдоридан қатъи назар, маълум даражада упинг амал цилиш соҳасипи кенгайтиради. Бунда биз муомала процесси шаро- итларидан бутуилай четлашдпк: бу шароитлар туфайли капитал- нинг айни бир массаси жуда хилма-хил даражада амал қилиши мум- кин. Биз капиталистик ишлаб чиқариш доирасшш назарда тутгап- иигимиздап, демак, ижтимоий ишлаб чиқариш процессипииг нуқул стихияли равишда ўсиб чиққаи формаспни назарда тутганлиги- миздан, биз мавжуд ишлаб чиқариш воситалари асосида бевосита ва плаили суратда амалга ошириладигап ҳар қандай рационалроқ комбипациядан мутлақо чалғиган эдик. Классик сиёсий иқтисод ижтимоий капиталга, амал қилиш даражаси доимий бўлган доимий миқдор, деб қарашга азалдап мойил эди. Лекин бу хурофот фақат ўта филпстёр Иеремия Беитам туфайли —XIX асрдаги разил бур- жуа хурофотинпнг ана шу сергак-педант, ғамгин-вайсақи оракули туфайли — қатъпй догма бўлиб қолдп62). Мартпи Таппер шоирлар орасида қапдай бўлса, Бентам ҳам философлар орасида худди шун- дай. Буларнииг ҳар иккаласи ҳам фақат Англияда бупёдга келиши мумкин эди63). Бентамшшг догмаси нуқтаи назарпдаи, ишлаб чп- кариш процессининг энг оддий ҳодисалари, масалан, унинг бирда- нига кенгайиши ва қисқариши, ҳатто жамғариш фактининг ўзи ҳам мутлақо тушуниб бўлмайдиган ҳодисадир 64). Бу догмаии Беи- 02) Жумладан, нуйидаги асар билан солиштириб кўрплсин: J. Bentham. «TiiSoric des Pcines et de? R£compenses>>, trad, Et. Dumont, З.те ёй. Paris, 1826, II, 1. IV, ch. 2.
63j Иеремия Бснтам — фақат Англияга хос ҳодисадир. Ҳеч бир даврда, ҳеч бир мамлакатда, — ҳатто бизнинг Христиан Вольфни истисно қилмаганда ҳам, — бундай сийқаси чиққан оддий гапларни бунчалик ишонч билаи эълон қилган философ бун- гача бўлган эмас. Фойдалилик принципини Бентам ижод этган эмас. У, Гельвецил ва XVIII асрдаги бошқа французлар истеъдод билан тасвир этган фикрларни истеъ- додсизлик билан такрорлаган эди, холос. Агар биз, масалан, ит учун ниманинг фой- дали эканлигини билмоқчи бўлсак, бунинг учун биз аввало итнинг табиатини тек- шнришимиз лозим. Бу табиатнинг ўзи эса «фойдалилик принципидан» тузилиши мумкин эмас. Агар биз шу принципни кишига татбиқ қилмоқчи бўлсак, яъни киши- нинг ҳар бир иши, ҳаракати, муносабатларига ва ҳоказоларига фойдалилик прин- ципи нуқтаи назаридан баҳо бермоцчи бўлсак, уида биз киши табиатининг умуман дандай эканлигини ва бу табиатнинг ҳар бир маълум тарихий даврда қандай моди- фикациялашувини билишимиз лозим. Лекин Бентам назарида бундай масалалар йўц. У, ўтакетган анойиларча калтафаҳмлик билан ҳозирги замон филистёрини — ва жумладан инглиз филистёрини — умуман нормал кишига тенглаштиради. Нормал кишининг бир хили бўлган мазкур кшиига ва унинг дунёсига фойдали бўлган ҳамма нарса ўз-ўзича фойдали нарса, деб қабул қилинади. Сўнгра, у ўтмишни, ҳозирни ва кслажакни ана шу ўлчов билан ўлчайди. Масалан, христиан дини «фойдалидир», чунки жиноят қонунлари юридик нуқтаи назардан қоралаган жиноятларни бу дин хам ўз нуқтаи назаридан қоралайди. Бадиий танқид «зарарлидир», чунки бу танқид мухтарам кишиларга Мартин Таппер ва бошдаларнинг асарларини ўдиб роҳатланиш- ларига халақит беради. Уз олдига: «nula dies sine linea»174 деган шиорни қўйган бу абжир жаноб бениҳоя кўп китобларини ана шундай ахлат билан тўлдирибди. Агар мен дўстим Г. Гейне каби журъатли бўлсам эди, жаноб Иеремияни буржуа бета- мизлигининг генийси деб атар эдим.
ь4) «Экономистлар муайян миқдордаги капиталга ва муайян миддордаги ишчи- ларга муайян доимий кучга эга бўлган ва муайян доимий интенсивлик билан иш- лаидиган ишлаб чиқариш қуроллари деб қарашга ниҳоят даражада моииллар... То- варлар ишлаб чиқаришнинг бирдан бир факторидир, деган кишилар... бу билан, ишлаб чиқариш умуман кенгайтирилиши мумкин эмас, чунки унинг бундай кенгай- тирилиши учун тирикчилик воситаларининг, хом материаллар ва қуролларнинг мин- дори олдиндан оширилмоги лозим, деб даъво қиладилар; ҳақицатда бу ran — ишлаб


XXII БОБ.— ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ
597
тампииг ўзи ҳам, Мальтус, Жемс Милль, Мак-Куллох ва бошқалар ҳам апологетик мацсадлар билан, капигалнинг бир қисмини, ўзга- рувчи капиталпп, яъни капиталиинг иш кучига айлападигап қис- миии доимий мицдор килиб кўрсатиш учун ишлатдилар. Буюм тари- қасида мавжуд бўлган ўзгарувчи капитал, яъни ишчилар учун тирикчилпк воситалари массасини ташкил этувчи капитал, ёки иш- чи фондн деб аталадигап фопд пжтимоий бойликнинг табиатипнг ўзи чеклаган алоҳида қисми бўлиб, унинг чегарасини ўзгартиб бўл- майди, дегаи уйдирма ran тўқилган эди. Ижтимоий бойликнинг доимий капитал сифатида, ёки — моддий жиҳатдан — ишлаб чиқа- риш воситаси сифатида ишлаши лозим бўлган қисмини ҳаракатга келтирмоқ учун муайян жоили меҳнат массаси зарур. Бу масса ишлаб чиқариш техникаси билан белгиланади. Лекин бу меҳнат массасини ҳаракатга келтирмоқ учун керак бўлган ишчилариииг сопи ҳам маълум эмас,— чунки индивидуал иш кучини эксплуа- тация қилиш даражаси ўзгариши билан бу ишчиларнинг сони ҳам ўзгаради,— иш кучининг баҳоси ҳам маълум эмас; иш кучи баҳо- сипинг мипимал ва, бунинг устига, жуда эластик чегарасигина маълум, холос. Текширилаётган догмага асос бўлган фактлар мана бундай: бир томондан, ижтимоий бойликни ишчи бўлмаганларнинг истеъмол воситаларига ва ишлаб чиқариш воситаларига тақсим қи- лишда ишчининг аралашишга ҳаққи йўқ. Иккинчи томондан, ишчи фақат қулай келиб қолган ҳоллардагииа «ишчи фонди» деб атала- диган фонднп бойлар «даромади» ҳисобига кенгайтириши мумкин65).
Ишчи фопдипипг капиталистик чегараларини жамиятнинг табиа- ти белгилайдигап чегараларга айлантиришга уринишнинг қандай бемаъни тавтологияларга олиб келишини профессор Фоусеттнинг мисоли кўрсатиб беради.
«Мамлакатнпнг оборот капитали» С6), — дейдп у,—«унпнг ишчп фопдидир. Бинобарин, ҳар бир ишчипинг пул билан оладиган ўртача иш ҳақини бил- моқ учун, бу капптални тўгридан-тўгри ишчп аҳолшшнг соппга бўлиш ке- рак» 67).
чиқариш олдиндан ўсмаса, унинг ҳеч қандай ўсими бўлиши мумкин эмас ёки бошка- ча сўзлар билан айтганда, ишлаб чиқаришнинг ўсиши сира мумкин эмас деб лаъво ^илиш билан баб-баравардир» (g. Bailey. «Money and Its Vicissitudes», p. 58, 70) Бэйли 6v догмапи асосан муомала процесси нуктаи назаридан тандид цилади.
в5) Ж. Ст. Милль ўзининг «Principles of Political Economy» номли асарида [b II ch 1 § 3] бундай дейди: «Меҳнат маҳсулоти ҳозирги вактда сарф цилинган меҳнатга тескари нисбатда тацсимланади: унинг энг ьатта нисмини ҳеч цачон ишламаган кишилар, миддор тиҳатидан ундан йпнда турадиган цисмини—деярли батамом номинал меҳнат қилган ни- тилар олади, шундай цилиб, пасайиб борувчи шнала бўйича, меҳнат оғирлаша ва кўн- 1илга тега борган сари, бу меҳнат эвазига бериладиган ҳақ намая боради. Энг кўп толиц- тирадиган ва тинкани қуритадиган жисмонпй меҳнат билан шугулланувчи киши ҳатто энг зарур тирикчилик воситаларини олишга ҳам умид боғлай олмайди». Англашилмовчилик булмаслиги учун шуни айтишим ксракни, Ж. Ст. Милль ва унга ўхшаш нишиларни, улар- нинг эски иқтисодий догмалари билан уларнинг ҳозирги замон тенденциялари ўртасидаги зиддпят учун, албатта, ҳар қандай койишга а|зийди, лснин уларни вульгар экономист- апологетлар билан аралаштириб юбориш ғоят катта адолатсизлик бўлар эди.
J'0) Бу ерда мен нитобхонга шуни эслатиб ўтаманки, ўзгарувчи капитал ва дои- мип капитал категорияларини биринчи марта мен ишлатганман. Сиёсий иқтисод А. Смит замонасидан бошлаб, ўзгарувчи капитал билан доимии капитал таърифини асосий кагштал билан оборот капитали орасида бўлган ва муохмала процесси тўғ- Дирадиган фарқ билан аралаштириб келмоқда. Бу ҳадда иккинчи китобнинг иккинчи бўлимида батафсилроқ гапирилади. _
т вт) Н- Fawcett- Prof, of Poiit- Econ. at Combridge. «Tne Economic Position of the British Labourer». London, 1865, P- 920.


598
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ жамғарилиш лроцесси
Демак, аввало биз ҳақиқатаи тўлаигаи барча ппдивидуал иш ҳақипинг суммаспнп ҳисоблаб чпқампз, сўнгра бу ҳпсоблаш нати- жаси худо ва табпат томоштдаи белгпланган «ишчи фондииипг» қий- матидир, деб эълоп қиламиз. Ниҳоят, ана шу тарпқа ҳосил бўлган суммани, ҳар бир айрим ишчи ҳиссасига ўрта ҳпсоб билан қанча- дан тўғри келганини янгпдаи кашф этмоқ учун, ишчилариинг со- пига тақсим қиламиз. Жуда ҳам маккорона процедура. Бу процеду- ра жаноб Фаусеттга, пинагини ҳам бузмасдап, мана бундай дейиш- га халақит бермайди:
«Аиглияда ҳар йплп тўпланаётгап жами бойлпк пккп кпсмга бўлпнади. Бир қисми ўз саноатимизпи ишлатиб туриш учун Аиглиянипг ўзида ишга солпиадп. Иккппчп қпсмп эса чет элларга чиқариладп... Бпзппнг сапоатп- мизда ишга солипаётгап қисми шу мамлакатда ҳар йили жамғарилаётгап бойликнинг апдак ҳпссасппп ташкил қилади»68).
Демак, ииглиз ишчиларидап эквивалентсиз тортиб олинаётган ва йил сайин ортиб бораётгаи қўшимча маҳсулотнинг кўп қисми Англияда эмас, балки бошқа мамлакатларда капиталлаштирилади. Лекин ана шу тариқа чет элларга чиқарилган устама капитал би- лан бирга худо ва Бентам томоиидан ижод цплинган «ишчи фон- динипг» бир қисми ҳам чет элларга чиқарилади-ку 69).
68) Н. Fawcett, Prof, of Pol it. Econ. at Combridge «The Economic Position of the British Labourer». London, 1865, 122, 123-бетлар.
сэ) Айтиш мумкинки, Англиядан ҳар йили фақат капиталгина эмас, балки ишчилар ҳам — эмиграция формасида — экспорт дилинади. Бироц, кўп дисми ишчилар синфига маисуб бўлмаган муҳожирларнинг мулки текстда назарда тутилмайди. Уларнинг катта ҳиссасини фермерларнинг ўғиллари ташкил этади. Процент олиш мадсадида ҳар йили чет элларга чиқариладиган инглиз устама капитали ҳар йилги жамғармага нисбатан анча катта миқдорни ташкил этади, ҳолбуки ҳар йилги эмиграция аҳоли- нинг ҳар йилги ўсишига нисбатан бундай натта мицдорни ташкил дилмайди.


[ 599
ЙИГИРМА УЧИНЧИ БОБ
КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ
1. КАПИТАЛ ТУЗИЛИШИ ЎЗГАРМАГАНИ ҲОЛДА КАПИТАЛ ЖАМГАРИЛИБ БОРГАН САРИ ИШ КУЧИГА ТАЛАБНИНГ ЎСИШИ
Биз бу бобда капиталнипг ўсиб бориши ишчилар синфипинг аҳволига қандай таъсир қилишиии кўриб чиқамиз. Бу текшириш- нинг энг муҳим омиллари — капиталнинг тузилиши ва жамғари- лиш вроцесси давомида бу капитал тузилишида бўладиган ўзгариш- лардир.
Капитал тузилишпни икки пуқтаи назардан қараб чиқиш мум- кин. Капиталпипг қиймат жиҳатдан қараб чиқиладигаи тузилиши капиталнинг доимий капиталга, ёки ишлаб чиқариш воситалари қийматига ва ўзгарувчи каппталга, ёки иш кучи қийматига, яъпи иш ҳақининг умумий суммасига қапдай нисбатда бўлинишига қа- раб белгиланади. Ишлаб чиқариш процсссида ишлатиладиган мате- риал жиҳатидан қараб чпқилганда ҳар қаидай капитал ишлаб чиқариш воситаларига ва жонли иш кучларига бўлипади; бу маъ- иода олгапда капиталнинг тузилиши, бир томопдап, ишлатиладиган пшлаб чиқарпш воситалари массаси билан, иккинчи томоидан, улар- ни пшлатиш учун зарур бўлгап меҳиат мивдори ўртасидаги нисбат билан белгилапади. Биринчисипи мсп капиталнинг қиймат тузилиши деб, иккипчисипи — капиталнипг техиик тузилиши деб атайман. Уларпинг ҳар иккиси бир-бирига жуда боғлиқдир. Уларнинг мана шу боғлиқлигпни ифодалаш учун мен капиталпииг қиймат тузили- шини,— упииг қиймат тузилиши техиик тузилпши билап белгила- ниши ва техиик тузилишида бўлган ўзгаришларни ўзида акс этти- риши сабаблп,— капиталнинг оргапик тузилишп деб атайман. Бево- сита капитал тузплиши тўғрисида гапирилган ҳолларда ҳаммавақт ran унииг оргапик тузилиши устида бораяпти деб тушуниш керак.
Маълум ишлаб чиқариш тармоғига солинган жуда кўп индивп- дуал капиталлар ўзларининг тузилиши жиҳатидан бир-бирларидан бир қадар фарқ қиладилар. Уларнинг индивидуал тузилишининг ўртача рақами бизга муайян ишлаб чиқариш тармоғидаги барча


600
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
капиталнинг тузилиши қандай эканлигини кўрсатади. Пиҳоят, бар- ча ишлаб чиқариш тармоқларидаги бу ўртача тузилишларпинг умумий ўртача радами шу мамлакат ижтимоий капиталининг тузи- лишини кўрсатиб беради, бинобарин, оқибат натижада, бундан кейинги баёнимизда ran фақат мана шу хусусда боради.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 601
цинг такрор ишлаб чиқарилиши (бу иш кучи капитал қийматини ошириб турадигаи восита сифатида доимо капитал составпга кириб туриши лозим ва упдан қутула олмайди ва бу иш кучииииг капи- талга бўйсупдирилгаплигипи иш кучи ўзини сотадиган индивидуал капиталпстларнпнг алмашпб туришигииа ниқоблаб яширпб тура- дИ)— маиа шу такрор ишлаб чиқарилиш ҳацицатда капиталнинг ўзипипг такрор ҳосил қилипишининг бир момептидир. Демак, ка- питал жамғарилиши — пролетариатнинг кўпайиши демакдир70).
Классик сиёспй иқтисод бу қоидани шу цадар яхши тушунар эдики, юцормда кўрсатиб ўтилгандай, А. Смит, Рикардо ва бошқа- лар, хато килиб жамғаришни қўшимча маҳсулотнинг капиталлаша- диган бутун қисмини упумли ишчилар истеъмол қилиши бплан, ёки бу қисмпинг цўшимча ёллаима ишчиларга айлапиши бплан бирдай қилиб кўрсатадилар. Жон Беллерс 1696 йилдаёқ бупдай деган эди:
«Бир кпшплппг 100 000 акр ерп, шупча фупт стерлппг пули, япа шунча чорва молп бўлса-ю, лекпн бпропта ҳам пшчиси бўлмаса, бу бой кишпнипг ўзи ишчи бўлмай ким бўлар эди? Кишиларни бойитадиганлар ишчилар бўл- ганлпгпдап, пшчилар дапча кўп бўлса, бойлар ҳам шунча кўп бўлади... Кам- багалнипг мсҳпатп — бойпипг копидир» 71).
Бернар де Мапдевиль ҳам XVIII аср бошида худди шундайде- ган эди:
«Мулк етарлп даражада ҳимоя қплппадпгап жойда камбағалларсиз яшаш- дан кўра пулспз яшаш осоироқ бўладп, чункп ким ҳам меҳпат қпларди?.. Ишчиларпи очликдаи ўлишдан омоп садлаш лозпм, лекип шундай қплиш керакки, улар маблағ тўплашга имкоп берадиган ҳеч иарса олмаслиги керак. Агар қуйи спнфдап бпрон киши жуда меҳпатсеварлпгп ва ўзпни овдатдан тийпшп орқасида туғилиб ўсгап муҳитидаги аҳволидаи юқори даражага кўтарпладигаи бўлса, ҳеч ким упга ҳеч қандай тўспқлпк дплмаслпги керак: тежаб-тергаб тпрпкчилпк қплиш — жампятнппг ҳар бир айрпм аъзосп учун, ҳар бир айрим оила учун эпг маъқул иш экаплиги шубҳаспздир; бирод, ҳамма бой мпллатларнппг мапфаатп шундан пборатки, камбагалларшшг кўп дисми ҳеч вадт ишсиз қолдирилмасип ва улар оладигап парсаларипииг ҳам- масини ҳампша батамом сарф қилспп... Купда меҳпат дплпб куп кўрадигаи- лар муҳтожликлари ордасидагина ишлашга мажбур бўладилар, уларпипг мапа шу муҳтожлпгшш сшпллаштпрпш маъқул пш, бпроқ уларпп муҳтожлпкдап тамомила қутдариш теитакликдир. Ишчи кишиии тиришдоқ диладигап бир- дап-бир парса — ўрта-мпёна пш ҳақп тўлашдпр. Иш ҳади жуда оз бўлса, бу иарса уни, темпераментига дараб, ё ожиз қилиб қўяди, ёки упииг газаб 70) Карл Маркс: «Ёлланма меҳнат ва капитал» [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Аоарлар, 2-нашри, 6-том]. «Оммани эзиш даражаси бир хилда бўлганда, мамлакатда пролетарлар цанча кўп бўлса, мамлакат шунча бой бўлади (Colins. «L’Economie Politique, Source des Revolutionset des Utopics pr£tendues Socialistes». Paris, 1857,t. III. p. 331), «Пролетар» дсганда иқтисодий маънода «капитал» ҳосил циладиган, унинг қийматини оши- радиган ва, Пекнёрнинг ибораси билан айтганда, «напитал жаноЬлари»нинг ўз-ўзидан усиш эҳтиёжлари vhvh ортицча бўлиб цолиши хамоно кўчага ҳайдаб чиқариладиган ёллан- ма игпчинигина тушўнмоқ керан. «Қадимги замон ўрмонларидаги олшз пролетар»— Пу Ро- шернинг бсозор фантазиясидир. Қадимги замон ўрмбнларининг аҳолиси цадимги замон ўр- монларининг эгасидир, у, худди орангутанр сингари, цадимги замон ўрмонларига худди Уз мулкидек муомала цилади. Демак, у пролетар эмас. Агар у надимги замон ўрмонлари- НИ эксгглуатацин ^илмай, уни шу ўрмонлар энсплуатация цилганда эди, у пролетар бўлар ЭДИ. Унинг соғлигига келганда, бу яшҳатцан уни ҳозирги замон пролетари билангина эмас, оалки сифилис ва ширинча насаллари билап оғриган «мўътабар кипшлар» билан ҳам тенг- лапггирса бўлади, Аммо, жаноб Вильгсльм Рошер цадимий ўрмон деганда, эҳтимол, ўз юрти Люнебург қирларини назарда тутса неран.
71) John Bellers. «Proposals for raising a College of Industry». London, 1696, p. 2.
39—516


602
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ўтини дўзгатадп, иш ҳақи жуда кўп бўлса — уни сурбет ва ялқов қилиб қўяди... Мапа шу айтилгапларпииг ҳаммасидан, қулликка йўл қўймайдиган озод миллат учун эпг пшончли бойлик жуда кўп меҳнатсевар камбағал- ларшшг бор бўлишидир, деган хулоса келиб чиқади. Бу меҳпатсевар каль багаллар флот ва армпя тузиш учун бптмас-туганмас мапба бўлиб хизмат қилпши тўғрисида гапирмаганда ҳам, уларсиз ҳеч қандай ҳузур-ҳаловат бўлмас эди ва буларсиз мамлакатда ишлаб чпқариладпган маҳсулотдап да- ромад олиш учун фойдаланиш мумкии бўлмас эди. Жамиятпи (албатта, ишчи бўлмагаилардан иборат жамиятни) бахтли қплиш, халқпи эса аянч бўлса ҳам ўз аҳволпга рози қилиш учун, бунинг учун жуда кўпчиликпинг жаҳо- латда ва камбағалликда қола бериши зарур. Билим бпзпипг истак ва орзу- ларимпзпи кўпайтиради ва кепгайтиради, кишининг истак-орзулари қапча кам бўлса, уиинг эҳтпёжларини қопдириш шупчалик осоп бўлади» 72).
Соф кўнгил ва ақли расо Мандевиль жамғарилиш процесси ме- хапизмининг ўзи капитал кўпайиши билан бирга жуда кўп «меҳ- натсевар камбағалларни» ҳам, яъни ёлланма ишчиларни ҳам ву- жудга келтиришини, улар ўсиб борадиган капитал қийматипи ошприш учуп ўз иш кучларини тобора кўпаядигаи кучга айланти- риб, шу билан капиталистда шахслаштирилган ўз маҳсулотига қа- рам бўлишини абадийлаштиришга мажбур бўлишларини ҳали ту- шупмайди. Сэр Ф. М. Иден ўзиппиг «Камбағалларнинг аҳволп, ёки Англия ишчилар синфининг тарихи» дегаи асарида мана шу қарам- лик муносабатп тўғрисида гапиради:
«Бизнипг гсографик минтақамизда эҳтнёжни ’’қондиршп учун меҳнат талаб цилинади, шунинг учун ҳам, ҳеч бўлмаганда, жамиятнпнг бир қисми тинмай меҳнат қилишп лозим... Ишламайдиган бир оз кпшпларнинг ўз ихтпёрида ҳарҳолда тиришқоқлиги билан олган маҳсулоти бўлади. Бироц бунда ҳам мулкдорлар фақат цивилизациядан ва тартибдан миннатдор бўлишлари лозим; булар — бутунлай гражданлик муассасаларининг яратган нарсасидир73). Чунки гражданлйк муассасалари меҳнат меваларини меҳнат қилишдан бошқа йўл би- лан ҳам ўзиникп қилиб олиш мумкинлигини эътироф циладилар. Мустакил мулки бор кишиларнинг мулклари бошқаларнинг лаёқатидан асло юцори бўлмаган ўз лаёқатлари натижасида вужудга келган мулк эмас, бу мулк бу- тунлай деярлп бошқаларнинг меҳнати билан яратилган мулкдир; бойларни камбағаллардан ажратиб турадиган нарса—ерга ва пулга эгалик цилиш эмас, балки м-ҳиатга қўмондонлик цилиш («the command of labour») дир ... Камба- ғалга хўрланганлар ва қуллар ҳолида бўлиш эмас, балки қулай ва либерал- ларча царамлпк (a state of easy and liberal dependence) ҳолида бўлиш яра- шади, мулк эгаси бўлган кишйларга эса улар учун ишлайдиганларга тегиш- ли таъсир хўрсатиб турпш ва улар ўртасида обрўли бўлиб юриш ярашади... Кпши табиатини биладиган ҳар бир кимсага шу нарса маълумки, бундай қарамлик муносабати ишчиларнинг ўз бахт- саодатлари учун зарурдир»74).
”) В. de Mandeville. («The Fable of the Bees», 5 th ed. London, 1728, 212, 213, 328-бет- лардаги шарҳлар.) «ўртамиёна ягпаш ва доимий меҳнат камбағаллар учун моддий жи- ҳатдан бахтли ^бўлиш йўли» (моддий жиҳатдан бахтли бўлиш деганда мумкин қадар иш кунини узайтириш ва тиринчилик воситаларини мумкин дадар кам бериш назарда тути- лади) «ва давлат учун> (яъни ер эгалари, напиталистлар ва уларнинг сиёсий амалдорлари ҳамда агентлари учун) «бойлик яратиш йўлидир» («An Essay on Trade and Commerce», London, 1770. p. 54). '
73) Иден: «гражданлик муассасаларини» ким яратган? — деб савол бериши лозим эди. У юридик хомхаёллар нуқтаи назарида туриб, қонун моддий ишлаб чиқариш муносабатларининг маҳсули эмас, балки, аксинча, ишлаб чиқариш муносабатлари цонушшнг маҳсулотидир, деб ҳисоблайди. Ленге Монтескьёнинг хаёлий «Esprit des loix [«Қонунлар руҳи»]ни: «L’esprlt des loix, c’est la proprield» («Қонунлар руҳи—мулкдир»р” деган бир сўз билангина рад қплиб ташлади.
74 Eden, цитата олинган асар. I том, I китоб, I боб, 1 ва 2- бет ва сўз боши, XX бет.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 603
Кезп келганда шуни ҳам айтиш кераккп, сэр М. Ф. Иден — Адам Смит шогирдлари ўртасида XVIII асрда бирмунча каттароқ пш қилган бпрдан-бир кишлдпр75).
75\ Ann Титобхон «Essay on Population» деган асари 1798 йилда дунёга келган 'гчсни эсига олса, мен бу асар дастлабки формасида Дефо, сэр Жемс Стюарт, мальтусн раНКЛПП, Уоллес ва шу кабиларнинг асарларидан кўчириб олинган юзаки ТауНч?пзлик хл7рофий-дабдабали плагиатдан бошда бир нарса эмаслигини ва унда « аШмтч хам мўстақил фикр йўқлигини эслатиб ўтаман. Бу памфлет туфайли кўта- бИртгян жЎда зўр шов-шувлар фадат партия манфаатларини кўзлаб кўтарилган шов- ^пчапдир Брптапия қироллигида Француз революциясини жуда эҳтирос билан тимоя киладиганлар чиқиб цолди: XVIII асрда секин-аста равшанроқ бўлиб кўри- нчётгш сўнгра буюк социал кризис бўлиб турган бир вақтда Кондорсе ва бошда- гпппинг назариясмга қарши тенги йўқ зидди-заҳар деб, даб-даба-ю хашаматлар би- пйн жап соппб эълоп қилинган «нуфус конуни»ни инглиз олигархияси жуда хур- сандпик билан кутиб олди, бу олигархия бу «нуфус қонуни»ни инсониятнинг янада ппвожчаниш йўлидаги ҳамма интилишларини илдизи билан йўқотадиган буюк омил пеб бплган эдй. Ўз муваффациятидан жуда ҳам ҳайрон бўлган Мальтус шундан FeiiiiH ўзининг эски схемасини юзаки компиляция қилинган материал билан тўлди- пишга кпришдп ва унга янги материал дўша бошлади, бу янги материал эса Мальтус очган материал бўлмай, уни Мальтус тўғридан-тўғри ўзииики қилиб олган эди. Кези келганда шуни хам айтиб ўтиш керакки, гарчи Мальтус олий даражали англикан чсрковининг попй бўлса хам, шунга қарамасдан, у уйланмаслик тўғрисида монах- ларча цасамёд қилди. Уйланмаслик — протестантлар Кембриж университетига fellows hip аъзо бўлиш) шартларидан биридир. «Уйланган кишиларнинг коллегия аъзоси бУлишпарига йўл қ^йилмайди. Аксинча, бирон киши уйланса, у аъзолар сафидан чиқади» («Reports о( “Cambridge University Commission», р. 172). Бу ҳол Мальтусни бошқа протестант поплардан аярагиб туради, бу протестантлар эса руҳонийларнинг уйланмас- лиги лоэимлиги тўғриспдаги католмнлар васиятпни ўзлармдан сокит цилиб, «болаланглар ва кўпайинглар» деган васиятни ўзларининг тавротда кўрсатилган махсус вазифалари деб билиб, уни шу ғадар укиб олганларки, ҳамма ерда аҳолининг нўпайишига ҳақицатан уят- сизларча ёрдамлашадйлар, шу билан бпр ваьтда ишчиларга «нуфус цонуни»ни тарғиб қи- либ келадилар. Шуниси характерлиьп, гуноҳкорликнинг ицтисодий пародиясини, non Та- унсенд хушчағчағлик билан айтгандап, Одам Ото олмаси, «urgent appetite» [«қайтариб бўлмайдиган иштаҳа»], «the checks wohich tend to blunt the shafts of Cupid» [«Купидон ўц ёйини ўтмаслаштпритга интилувчи тўсицлар»], мана my калтис масалани протестант тео- логиясй ёғи, тўгрироги, протестант черковпнинг жаноб намояндалари монополия килиб олган эди, ҳозир ҳам монополмя н.илиб олганлар. Ажойиб ва анли ўтғир автор венёция- лин монах Ортесдан бошца, «нуфус ғовунп»ни таргиб ғплувчиларнинг ғўпчилиги—проте- стант поплардир. Булар: «Theorie du Systcme animal»,(Leyde, 17б7)нинг автори Брюғнер- дир; ҳозирги замон аҳоли назариясинмвг бутуниси ш у асарда тугал баён ғилинган ва бу назария ғояси Кенэ билан унинг шогирди ғатта-Мирабо ўртасида шу тема ўстида бўлган арзимас тортишувдан олинган; сўнгра non Уоллес, non Таунсенд, non Мальтус, ва унпнг шогирди архипоп Т. Чалмерсдир: in this line [iny йўлдан бораётган] майда-чуйда калам- наш поплар тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. Дастлаб Гоббс, Лонн, Юм сингари философ- лар, Томас Мор, Темпл Сюлли, д». Витт, Hope, Ло, Вандерлинт, Кантильон, Франнлпн сингари савдо ва давлат арбоблари сиёсий интисод билан махсус шуғулландилар, айниқ- са унинг назарияси билан Петти, Барбон, Мандевиль, Кенэ сингари медиклар жуда зўр муваффағият бвлан птуғулландилар. XVIII асрнинг ўрталаридаёц ўз замонасида кўзга кў- ринган эғономист бўлган жаноби ҳаэрат Тағнер маммона—жиғилдон масаласи билан шу- ғуллавгани учун узр сўраган. Кейинрок, яънп «аҳоли цонуни» пайдо бўлиши билап про- тестант попларнлнг ғуни туғди. Ахолини бойлик негизи деб ҳисобловчи ва Адам С-мит сингари, попларнинг ашаддмй душмани бўлган Петти, ҳалиги фолбинларнинг пайдо бўлп- шини олдиндан ссзгаидай бундай дейди: «Руҳонийлар ҳаммадан нўпроқ тарки дунё ғилган жойларда дин ҳаммадан авжга минади, худди шунингдек ҳукуц адвоғатлар очликдан ўл- ган жойларда авжга мпнади. Шунинг учун протестант руҳонййлар апостол Павел изпдан боритни ва уйланмай «тарки дунё цилишни» пстамас эканлар, уларга «ҳсч бўлмаса мавжуд ибодатхоналар (benefices) сиғдира оладиган миндордан ғўпроқ non етиштирмаслпкни «not to breed more Churchmen») маслаҳат беради; ‘яъни arap Англия билан Уэльсда ҳаммаси бўлиб 12 000 ибодатхона бўлса 24 000 non етиштириш ацлдан эмас («it will not be safe to breed 24 000 ministers»), чунки ишга жойлаштирилмаган 12 000 non доимо тирикчилпк учун маблағ цидириб юради ва улар бу маблағларни: халқ ичига нириб, қавми бор бу 12 000 non ғшпиларни йўлдан сздирмоқда, уларни очлиғка гирифтор қилмокда ва кишиларнп арши аълога мушарраф қплмайдиган кинғир йўлдан бошламоцда, деган фиғрларни унииг мпя- сига жойлаш йўли билан топмаса бошға қандай жўнгина йўл топа олади?» (Petty. «А Treatise о[ Taxr-s and Contributions». London, 1667, p. 57). Адам Смитнинг ўз замонасидаги протестант попларга муносабатини нуйидагилар харағтерлаб беради. «А Letter to A. Smith LL. D. On the Life, Death and Philosophy of his Friend David Hume». By One of the People called Christians, 4 th ed. Oxford 1784, деган асарида норижлик инглпз епископи, дон- тор Хорн А. Смпт Страэнга ёзган бир очиқ хатида «ўз дўсти Давидни» (яъни Юмип) «баль замлагани учун», у халойицна, «Юм ўлим тўшагида ётган вацтида Лукиан билан ва вист уиини билан шуғулландп» йеб ҳиноя цилиб берганлиги учун ва ҳатто беҳаёлик билан «мен Юмни ҳаммавақт, тиринлигида ҳам, вафит килгандап ғейин ҳам бўшнўнгил инсон таоиатига хос жуда ҳам барғамол, доно ва олижаноб ғиши идеалига яқин одам деб ҳисоб- лар эдим» дегани учун Смитга каттиқ ҳужум қилган эди. Бу еписғоп даргазаб бўлиб: «Жа-


604
ЕТТИ11ЧИ' БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Ишчилар учун эпг қулай бўлгап ва шу дамгача фараз қилип- гап жамғарилиш шароитида ишчиларнинг капиталга қарамлик му- иосабати чидаса бўладигаи формаларда ёки, Идеп айтгаиидек, «қу- лай ва либсрал» формаларда бўлади. Жамғарилиш капитал ўсгаи сари интепсивроқ бўлиб бориш ўрнига, фақат экстенсив бўлиб бо- ради, яъпи капиталнинг эксплуатация ва ҳукмронлик соҳаси унипг ўзинипг ва унга қарам бўлганлариинг кўпайишига қараб кенгайиб боради. Уларнипг ўз қўшимча маҳсулотипинг, тобора кўпайиб, шу кўпайган миқдорида устама капиталга айланадигап маҳсулотпинг тобора кўпроқ қисми яна уларга тўлов воситаси шаклида қайтиб келади; шуиипг орқасида улар ўз эҳтиёжлари доирасини кенгайти- ра олабилади, ўзларининг кийим-кечак, мебель ва шу каби истеъ- мол фондларини яхшилай олади, ҳатто бир оз запас пул фопдлари ҳам ярата олади. Бироқ яхши кийим-кечак, овқат, яхши муомала ёки маълум миқдор peculium 176 қулнипг қарамлик ва эксплуатация мупосабатларини йўқота олмаслиги сиигари, бу иарса ёллапма иш- чинипг ҳам қарамлик ва эксплуатация мупосабатларини йўқота олмайди. Капитал жамғарилиши орқасида меҳпат баҳосининг кўта- рилишинипг маъноси ҳақиқатда шу бўладики, ёллапма ишчи ўзипи ўзи боғлаб бергап олтин кишаипинг катталиги ва оғирлиги бу ки- шанпинг сиқувиии бир оз бўшатишга имкои беради. Бу масала устида тортишганларида одатда энг муҳим иарсапи, яъпи капита- листик ишлаб чиқаришнинг differentia specifica’cnnn [характерли хусусиятларини] назардаи қочириб келдилар. Буида иш кучи унинг таъсири ёки маҳсулоти билан харидор ўз шахсий эҳтиёжларипи қондира олиши учун сотиб олинмайди. Харидорпииг мақсади ўз капиталипииг қийматини оширишдир, харидор ҳақ тўлаган меҳнат- дан кўпроқ меҳнат сарф қилингап товарлар ишлаб чиқаришдир, де- мак, у ҳеч парса чиқим қилмагап ва лекин, шупга қарамасдап, товарпи сотганда реализация қилинадиган қиймат қисмини ўз ичи- га олган товарлар ишлаб чиқаришдир. Бу ишлаб чиқаршп усули- пинг абсолют қонуии — қўшимча қиймат ҳосил қилиш ёки фойда


XXIII БОБ,— КЛПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОИУНИ 605
ооттирншдир. Иш кучи, ишлаб чиқариш воситаларипи капитал холича сақлаб туриши учун, ўз қийматиии капитал ҳолида такрор хосил қилпши учуп ва ҳақ тўлапмагап меҳнат қўшимча капитал манбан стпштириб бериши учуп, ана шунинг учуп сотиладигап бу- юм булиши мумкин76). Демак, иш кучининг сотилиш шароитлари, 6v шароитлар ишчилар учун кўпроқ қулай бўладими ёки озроқ кулай бўладими, иш кучииипг доимо такрор сотилиб туриши зарур- лигини ва бойликнинг капитал сифатида доимо тобора кўпроқ так- рор ишлаб чиқарилишипи назарда тутади. Юқорида кўриб ўтгани- мйздек, иш ҳаци ўз табиатига кўра доимо ишчииипг маълум миқ- дор ҳақ тўланмагаи меҳнат бериб туришипи шарт қилиб қўяди. Меҳнат баҳоси тобора пасайганда ва ҳоказолар бўлганда, иш ҳа- цининг ошиб бориши ҳақида гапирмаганда ҳам, унинг кўпайиши, жуда яхши дегапда, ишчи бажариши лозим бўлган ҳақ тўланма- ган меҳнатнипг миқдор жиҳатдан камайишиии кўрсатадп, холос. Ҳақ тўлаимагаи меҳпатпипг бупдай камайиши системанипг ўзининг яшашини хавф остида қолдирадигап даражага етиши асло мумкин эмас. Иш ҳақи даражаси устида бўладиган ва куч билаи ҳал қи- липадигаи ихтилофларии бир чеккада қолдириб турсак,— Адам Смит эса бупдай ихтилофларда хўжайии ҳаммавақт хўжайиплигича қо- лишиии кўрсатиб ўтган эди,— капитал жамғарилишидаи келиб чиқадиган меҳиат баҳосининг кўтарилиши қуйидаги альтернатива- ни кўзда тутади.
Ё меҳнат баҳоси кўтарила беради, чуики унинг кўтарилиши жамғарилиш процессига тўсиқлик қилмайди; бунда ажаблапади- ган ҳеч иарса йўқ, чунки, А. Смит айтганидек,
«хатто фойда камайган тақдирда ҳам капиталлар тобора ўсиш билангина қолмай, улар ҳатто илгариги вақтдагидан анча тсз ўсиб боради... Ҳатто фойда унчалик катта бўлмаганда ҳам, катта капитал кўп фойда олинадиган оз капи- талдан у.мумап тезроқ ўсиб боради» («Wealth of Nat'ons», 1 [французча таржи- маси Гарньеники], 189- бот).
Бу ҳолда ҳақ тўлаимагаи меҳпатиинг камайиши капитал ҳукм- ронлик доирасининг кеигайишига асло тўсиқлик қилмаслиги рав- шаи бир иарса. Еки,— буниси альтернативаиинг иккинчи томони,— меҳнат баҳосипинг ошуви натижасида жамғариш сусайиб қолади, чупки фойдаиипг рағбатлаптирувчи таъсири бўшашиб қолади. Жамғарилиш камаяди. Бироқ унинг камайиши билан бирга унинг камайиш сабаби ҳам, яъпй капитал билан эксплуатация қилина- дигап иш кучи ўртасидаги диспропорция ҳам йўқолади. Демак, капиталистик ишлаб чиқариш процессининг механизми ўзи ярат- ган вацтинча тўсиқларии ўзи бартараф қилади. Меҳнат баҳоси капиталпипг ўсиш талабларига мувофиқ даражага етиб япа пасаяди, 76) 2-иашрига изоҳ. «Бироқ қишлод хўжалигидаги ишчиларнинг ҳам, саноат ишчи- ларииинг ҳам ишлаш чсгараси бир, — яъни бу чегара уларпинг меҳнат маҳсулотидан корхона эгасипинг фойда чиқариб олиш имкониятидир... Лгар иш ҳақи даражаси ўсиб, хўжайиннинг оладиган фойдаси ўртача фойдадан пастга тушадиган бўлса у ишчиларга иш бермай қўяди ёки иш хақини камайтиришга рози бўлишлари шарти билангина уларга иш беради» (John Wade, цитата олинган асар, 240-бет).


606
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЯСАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
бу даража иш ҳақи кўтарила бошлагаи вацтдагидан паст бўладими, юқори бўладими ёки унга баравар бўладимп — бари бпр. Шундай қилиб, бирипчи ҳолда ортиқча капитал ҳосил цпладиган иарса иш кучипинг ёки ишчи аҳлинипг абсолют ёки нисбий кўпайишинипг секинлашуви эмас, балки, аксинча, капиталшшг кўпайпши эксплуа- тация қилиш мумкпн бўлган иш кучини камайтириб қўяди. Ик- кипчи ҳолда, капитални камайтириб қўядиган нарса иш кучи ёки ишчи аҳлининг абсолют ёки нисбий кўпайишининг кучайиши змас, балки, аксинча, капиталнипг камайиши эксплуатацпя қилпш мум- кин бўлгап urn кучинп ортиқча қилиб қўяди ёкп, тўғрпроғи, унинг баҳосини жуда кўтариб юборади, Капитал жамғарилишининг худди мана шу абсолют ҳаракатлари эксплуатация цилиш мумкии бўлган иш кучи оммасининг нисбий ҳаракатлари сифатида акс этплади, шунинг учун бу иисбий ҳаракатларга иш кучининг ўз ҳаракати сабаб бўлгандай кўринади. Математика тили билап айтганда шуип айтиш мумкинки, жамғариш миқдори мустақил ўзгарувчи мивдор- дир, иш ҳақи миқдори — боғлиқ мивдордир, лекпн бунинг аксича эмас. Худди шундай, саноат циклининг кризис фазасида товар ба- ҳоларининг умумий пасайиши пул нисбий цийматининг кўпайиши тариқасида ифодаланади, гуллаш фазасида эса товар баҳоларинипг умумий ошпши пул қийматипинг нисбий пасайиши тариқасида ифо- даланади. Currency Schoo [Пул мактаби] деган оқим бундан, баҳо балапд бўлганда жуда кўп пул муомалада бўладп, баҳо паст бўл- ганда жуда оз пул муомалада * бўлади, деган хулоса чиқаради. Бу мактабнинг подонлиги ва фактларга тамомпла менспмасдан қа- раши77) юқорида кўрсатиб ўтилган жамғариш ҳодисаларини бир ҳолда жуда оз ёлланма ишчилар ва иккинчи ҳолда жуда кўп ёл- лапма ишчилар бўладигандай талцин қилувчи экономистларга жуда ўхшаб кетади.
«Аҳоли ҳақида табиий цонун» деган сохта қонуппипг негизи бўлган капиталистик ишлаб чиқариш қоиуни тўғрпдан-тўғри қуйи- дагидан иборатдир: капитал, жамғариш ва пш ҳақи даражаси ўрта- сидаги писбат капиталга айлаптирилган ҳақ тўлапмаган меҳнат билан цўшимча капитални ҳаракатга келтириш учун зарур бўлгап қўшимча меҳнат ўртасидагп нисбатдап бошқа нарса эмас. Демак, бу бир-бирига боғлиқ бўлмагаи икки миқдор ўртасидаги, бир томон- дан, капитал миқдори билан, иккинчи томоидан, ишчилар аҳолиси миқдори ўртасидагп нисбат эмас; акспнча, бу оқпбат натпжада ўша-ўша ишчи аҳолисининг ҳақ тўланмаган меҳнатп билан ҳақ тўланган меҳнати ўртасидаги нисбатдир, холос. Агар ишчилар син- фи вужудга келтирадиган ва капиталистлар сипфи жамғарадиган ҳац тўланмагаи меҳнат миқдори жуда тез ўсиб, у ҳақ тўланган кўшимча меҳнат жуда ҳам кўпайгаидагина капиталга айлана ола- * Оригиналда биринчи ҳолда «оз», иккинчи ҳолда «кўп» дейилган, авторлаштирил- ган французча таржима текстига мувофиқ тузатиш ниритилган. Ред.
) Солиштириб кўрилсин: Карл Маркс. «Сиёсий иқтисод танцидига доир», 165 ва ундан нейинги бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том» 162 ва ундан кейинги бетлар].


XXIII Б0Б. — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 607
дигап бўлса, у вақтда иш ҳақи ошади ва, бошқа шароитлар бир хил бўлганда, ҳақ тўланмаган меҳнат нисбатан камаяди. Бироқ, бу камайиш капитални озиқлантириб турган қўшимча меҳнат нормал миқдорда таклиф қилинмай цоладиган нуқтага бориб етиши билан реакцпя бошланади: даромаднинг капиталлашадиган цисми камая- ди жамғарилиш сусаяди ва иш ҳақининг тобора ошиб бориш ҳара- кати ўрнига, бунииг аксича ҳаракат пайдо бўлади. Шундай цилиб меҳнат баҳосининг ошиши капиталистик система негизларига дахл қилинмаслиги у ёқда турсин, балки капиталистик системанинг тобора кенгроқ масштабда такрор ишлаб чиқарилиши ҳам таъмин қилинадиган чегаралардан ошиб кетмайди. Демак, мистик табиат қонуни тусига кирувчи капиталистик жамғарилиш қонуни ҳақи- қатда фацат шу ҳолнинг ифодасидирки, жамғариш табиати капита- листик муносабатларнинг доимо такрор ишлаб чиқарилишини, шу билан бирга унинг доимо кенгайтирилган масштабда такрор ишлаб чиқарилишини жиддий хавф остига цўйиши мумкин бўлган дара- жада меҳнатни эксплуатация қилиш даражасининг ҳар қандай ка- майишини ёки меҳнат баҳосининг ҳар қандай ортишини йўққа чиқаради. Моддий бойлик ишчининг ўсиш эҳтиёжлари учун мавжуд бўлиши ўрнига, аксинча, ишчи мавжуд қийматларни кўпайтириш эҳтиёжлари учун яшайдиган ишлаб чиқариш усули шароитида бош- қача бўлиши ҳам мумкин эмас. Динда кишининг ўз миясининг маҳсули унга ҳукмронлик қилиши сингари, капиталистик ишлаб чиқаришда кишининг ўз қўллари билан ишлаб чиқарган маҳсулоти унға ҳукмронлик қилади77а).
2. ЖАМҒАРИЛИШ ВА У БИЛАН БИРГА ЮЗ БЕРАДИГАН КОНЦЕНТРАЦИЯ ДАВОМИДА КАПИТАЛНИНГ ЎЗГАРУВЧИ ҚИСМИНИНГ НИСБАТАН КАМАЙИШИ
Экономистларнинг ўзларининг фикрича, иш ҳақининг ошувига олиб борадигап нарса мавжуд жамият бойлигинииг миқдори эмас ва ҳосил қилинган капитал миқдори эмас, балки жамғарилишнинг фақат тўхтовсиз ўсиб бориши ва бу ўсишнинг тезлик даражасидир (А. Смит [«Wealth of Nations»], I китоб, 8-боб). Ҳозиргача биз бу процесснинг фақат биргина алоҳида фазасини, яъни капиталнинг техник тузилиши ўзгармагани ҳолда, капитал кўпаядиган фаза- сипи қараб чицдик. Бироқ процесс бу фазадан нарига ўтади.
Каппталпстик системанинг умумий асослари бор экан, жамға- риш давомпда албатта шундай момент келадики, унда ижтимоий 77а) «Агар биз ўзимизнинг биринчи текширишимизга, капиталнинг ўзи фақат ки- ши меҳиатининг маҳсули эканлиги... кўрсатилган текширишимизга қайтадиган бўл- сак... кишининг ўз махсулоти — капитал ҳукмронлиги остига тушиб қолганини ва унга бўйсуниб қолганинй ҳеч англаб бўлмайдиган бир нарса бўлиб кўринади; ҳақи- қатда, аҳвол шубҳасиз худди шундай эканлигидан, беихтиёр капитал эгаси — капи- тал пратувчи — бўлган ишчи кандай килиб капиталнинг қули бўлиб қолди, деган савол туғилади» (ТЛйпеп. «Der isolierte Staat*. Theil II. Abtheilung II. Rostock, 1863, S.5, 6). Тюненнинг хизмати шундан иборатки у пкндай саволни ўртага қўйди. Унинр жавоби эса бэлаларча бачкана жавобдир.


608
ЕТТННЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
меҳнат унумдорлигипииг ошиши жамгаришпипг эпг кучли дастаги- га айланади.
«Иш ҳақипинг ошувпга олиб борадпган сабабнипг ўзп»,— дсйди А. Смит,—«яъ1ш капиталпппг ошуви мсҳпатпппг упумдорлпк қобилиятипинг ошувига сабаб бўлади ва оз миқдордаги меҳпат билан кўп миддорда маҳ- сулот ишлаб чиқарпшга пмкон берадп» 177.
Ерпинг уиумдорлиги ва ҳоказолар сингари табиий шароитларни, бир-биридан ажралган ҳолда ишлайдиган, мустақил ишлаб чиқа- рувчиларнинг чавдоилигипи, кўпроқ маҳсулотларпипг сопида, улар- нинг массасида эмас, балки сифатида, сифатли эканлигида намоён бўладиган чаққоилигини бир чеккада қолдириб турсак, меҳпат уиум- дорлигининг ижтимоий даражаси ишлаб чиқариш воситаларипииг нисбий миқдори билап ифодаланади, бу ишлаб чиқариш воситала- рини ишчи маълум вақт мобайнида иш кучипи бир зайлда ўзгарт- май сарфлаб маҳсулотга айлантиради. Ишчинипг ўз фупкциясипи бажариши учун зарур ишлаб чиқариш воситалари массаси упинг меҳиат унумдорлиги билан бирга ошиб боради. Бу ишлаб чиқариш воситалари бунда икки ёқлама роль ўйнайди. Бирипчиларипипг кўпайиши — меҳнат унумдорлигипинг ошгаплиги натижасидир, ик- кинчиларининг кўпайиши — меҳнат унумдорлигипипг ошуви учун шарт-шароитдир. Масалап, мапуфактура меҳнат тақсимоти шарои- тида ва машина ишлатилганда бир вақтпинг ўзида кўпроқ хом ма- териал қайта ишланади, демак, кўпроқ хом матерпал массаси ва ёрдамчи буюмлар меҳнат процессига киритилади. Бу — меҳнат унумдорлигипипг ошганлиги натижасидир. Иккипчи томондан, иш- латиладиган машипалар, иш ҳайвони, минерал ўғитлар, дреиаж трубалар ва шу кабилар массаси меҳнат унумдорлигипи ошириш шарт-шароитидир. Бинолар, домна печлари, транспорт воспталари ва шу кабилардан иборат бўлган ва концептрациялашгап ишлаб чиқариш воситаларп массаси тўғрисида ҳам шупи айтиш керак. Лекии, ишлаб чиқариш воситалари миқдорииипг упга қўшиладиган иш кучи миқдорига писбатан ошуви шарт-шароит бўладими ёки натижа бўладими,— ундай бўлганда ҳам, бундай бўлгапда ҳам, меҳ- нат унумдорлигинипг ошгаплигини ифодалайди. Демак, меҳнат унумдорлигииинг ошуви мана шу меҳнат томопидап ҳаракатга келтириладиган ишлаб чицариш воситалари массасига нисбатан меҳпат массасипинг камайишида, ёки меҳпат процессипинг объек- тив факторларига писбатан субъектив фактор мпқдорипипг камайи- шида намоёп бўлади.
Капитал техпик тузилишипииг бу ўзгариши, ишлаб чиқариш воситаларини жонлантирадиган иш кучига писбатап ишлаб чиқариш воситалари массасининг тобора кўпайиб бориши, ўз павбатида, капиталнинг қнймат тузилпшида, капиталнинг ўзгарувчи таркибий цисми ҳисобидан капитал қийматинипг доимий таркибий қисмининг кўпайишида акс этиб кўрииади. Мисол учун, дастлаб бирон капи- талнинг 50% ишлаб чиқариш воситалари учуп ва 50% иш кучи


ХХТП БОБ,- КЛПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 609
VII сарф қилингап бўлсип; кейинчалик меҳнат упумдорлиги орта бориши билап, 80% ишлаб чиқариш воситаларп учуп ва 20% иш KV4H учуп сарф қилинади ва ҳоказо. Товар баҳоларининг солиш- тиома анализп капиталнинг ўзгарувчи қисмига нисбатап доимий кисмшшпг тезроқ кўпайиб бориш қонунини ҳар бир қадамда (юқо- рида кўрсатиб ўтилгапидек) тасдиқлаб беради, бупда биз бирои- бир миллатни олпб турли иқтисодий даврларни солиштириб кўра- мизми, ёки бир даврда турли миллатларпи бир-бирига солиштириб кўрамизми бари бир. Истеъмол қилингап ишлаб чиқариш восита-
лари қийматидангпна, ёки капиталпииг доимий қисмидаигина ибо- рат бўлгаи баҳо элементининг иисбий миқдори жамғариш прогрес- сига тўғри пропорциопал бўлади, баҳонинг меҳнат учун тўланади- ган, ёки капиталнипг ўзгарувчи қисмидап иборат бўлган бошқа элементипинг нисбий миқдори эса умумап жамғариш прогрессига тескари пропорцпопал бўлади.
Лекин, капиталпипг ўзгарувчи қисмининг доимий қисмига иис- батап камайиши, ёки капитал қиймат тузилишининг ўзгариши ка- питалнипг моддий таркибий қисмларинииг тузилишидаги ўзгариш- ии кўрсатадигаи тахминий кўрсаткичдир. Масалан, ҳозирги вақтда тўқувчилик ишига солииган капитал қийматининг 7/в қисми доимий капиталдап ва l/s қисми ўзгарувчи капиталдан иборат бўлса, XVIII аср бошида эса V2 қисми доимий капиталдап ва V2 қисми ўзгарувчи капиталдаи иборат бўлган бўлса, у ҳолда, аксинча, ҳозирги вақтда маълум мивдордаги йигирувчилар меҳнати упумли истеъмол қила- ётган хомашё, меҳпат воситалари ва шу кабилар массаси XVIII аср бошидаги шу хилдаги массадан бир печа юз марта кўпдир. Бунинг сабаби шуки, меҳнат унумдорлигининг ошуви билан бирга у ис- теъмол қиладигап пшлаб чиқариш воситалари ҳажми фақат кўпа- йибғина қолмасдан, уларнпиг ҳажмига нисбатан улариинг қиймати ҳам камаядп. Шупдай қилиб, уларнинг қийматп абсолют жиҳатдан кўпаяди, лекип бу кўпайиш уларнипг миқдорига пропорциоиал тарзда бўлмайди. Шунинг учун капиталпинг доимий қпсми билап ўзгарувчи қисми ўртасидаги фарқ пшлаб чиқариш воситалари мао сасига айланиб кетадигап доимий капитал билан пш кучи массаси- га айлапиб кетадиган ўзгарувчи капитал ўртасидаги фарққа қара- гапда анча секинроқ ошиб боради. Биринчи фарқ сўнггп фарқ би- лап бпрга ошиб боради, лекии сўигги фарққа қарагапда озроқ да- ражада ошиб боради.


610
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
лаб, бу қисми 3 000 фунт стерлинг эди, ҳозир 3 600 фуит стерлинг бўлди. Лекин, агар илгари меҳнатга талабни 20% ошириш учун каппталпи 20% ошириш кифоя қилган бўлса, эиди буиинг учун дастлабки капитални уч марта ошириш талаб қилинади.


XXIII БОБ. — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 611
капитал жамгарплишинипг маълум босқичи ўзпга хос капиталистик игплаб чиқариш усулининг шарти бўлса, ўзига хос каииталистик иш- лаб чиқариш усулп, ўз навбатида таъсир қилиш йўли билан капитал жамғарилпшипинг тезлашувини тақозо қиладп. Шуппнг учуи капи- тал жамғаршшши бплан бирга ўзига хос каппталистик ишлаб чиқа- риш усули ривожланади, ўзига хос каппталистик пшлаб чиқариш усули билап бирга капитал жамғарилиши рпвожланиб боради. Бу икки пқтисодий фактор, иккидап бирининг турткпси пккинчиспга таъсир кўрсатадиган мураккаб ўзаро муносабат туфайли, капи- талнипг техник тузилишида шундаи ўзгарпш вужудга келтирадики, бунинг натпжаспда ўзгарувчп таркпбий қпсм допмий таркнбпй қисмга қарагапда тобора камаядп.


612
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
қўмопдоплик қилишнипг тобора кўпроқ концентрациялашуви бўл- са, иккинчи томоидап, капитал жамғарилиши кўпгииа индивидуал капиталлариипг бир-биридан узоқлашувидир.
Бутуп ижтимоий капиталнинг кўпгина индивидуал капиталлар- га бўлиниб кетиши ёки упинг қисмларининг бир-бирпдап узоқла- шувига уларпинг бир-бприпи жазб қилиши қарама-қарши туради. Бу эпди ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат устидап қўмопдоп- лпк қилишнинг оддий концентрацияси, жамғариш билан бир хилда- ги копцептрация эмас. Бу — ташкил топган капиталлар копцептра- циясидир, бу — каппталлар ипдивидуал мустақиллпгинпнг йўқоли- шидир, капиталистиипг капиталистни экспроприация қилишидир, кўп майда капиталларпипг сопи оз йирик капиталларга айланиши- дир. Бу процесс биринчи процессдан шу жиҳатдан фарқ қиладики, бу процесс мавжуд бўлган ва ишлаб турган капиталлар тақсимида фақат ўзгариш бўлишиии назарда тутади, демак, уиипг иш доира- си ижтпмоий бойликпинг абсолют ўсиши билаи ёки абсолют жам- ғариш чегаралари билап чеклапгап эмас. Бунда айрим кишилар цўлида капиталиинг жуда кўп миқдорда тўплапишининг сабаби шуки, упда капитал кўп кишиларнинг қўлидап чиқиб кетади. Бу — жамғарилиш ва концентрациядаи фарқли ўлароқ, аслпии айтгапда, капиталиинг централизациялашувидир.


XX1TI БОБ,-КАПИТАЛИСТИК жамғарилишнинг УМУМИЙ ЦОНУНИ 613
бориб, капиталларнипг централизацияси учун жуда катта социал механизмга айланади.
Каппталпстик ишлаб чиқариш ва жамгарплиш ривожланпо бор- гаи сари централизациянинг эиг қудратли икки дастаги бўлган коикуренцпя билаи кредит ҳам ривожланиб боради. Шу билан бир- га жамгариш прогресся централизацмя учуп зарур матерпални, яъпи ипдивидуал капиталларқи кўпайтпради, ҳолбуки капиталистик нш- чаб чиқаришпипг кенгаДиши,- бир томопдан, ижтимоий эҳтиёжни ву/кудга келтнрадп, иккийчи томопдап — жуда катта саноат корхо- налари учуи техиика восиДларинл вужудга келтирадики, буларнинг амалга оширилпшп капиталпинг олдипги централпзацияси билан боглиқдир. Шунипг учуп ҳозиргп вақтда айрим кагшталларнинг бир-бирипи жазб қилиши ва цептрализация тендепциясп ҳар қачои- гидап ҳам кучлироқдир. Лекян гарчи централизацияга интилиш- ппнг нисбий кепглиги ва кучи маълум даражада каппталистик бой- ликнинг мавжуд миқдорига ва мқтисодий мехапизмпипг уступли- гига қараб белгиланса ҳам, лекип централизация прогресси асло ижтимоий капиталпинг мусбат кўпайишига боғлпқ эмас. Бу иарса централизацияни концептрациядаи айниқса ажратиб туради, кон- цеитрация эса кепгайтирилган масштабда такрор ишлаб чиқариш- пинг фақат бошқача ифодасидир, холос. Централизация мавжуд капиталларпипг тақсимотида оддий ўзгарпш бўлпши вослтаси билан, ижтимоий капитал таркибпй қисмларининг миқдорий группаларида оддий ўзгариш воситаси бплап амалга оширилиши мумкин. Бунда айрим бир киши қўлида капиталпмнг жуда ўсиб кетиши мумкип эканлигининг сабаби шуки, упда, бошқа жойда капитал жуда кўп айрим қўллардан чиқиб кетган. Ҳар бир айрим корхопа тармоғида, агар шу тармоққа солипгаи ҳамма капиталлар ягопа бир капитал бўлиб қўшилса эди, бу ҳар бир корхона тармоқларида централиза- ция сўнгги даражасига етиши мумкин эди77Ъ). Ҳар бир жамиятда бутун ижтимоий капитал ягопа бир капиталистпипг ёки ягопа бир капиталистлар ширкатипинг қўлида бирлаштирилган пайтда бу чегарага етиш мумкин бўлади.
Цеитрализация саноат капиталистларига ўз операциялари масш- табиии кепгамтиришга имкоп бериб, жамғарилишпи охирпга етка- зади. Бу охирги натижа жамғарилиш ёки централизация оқибати бўладими, централизация зўрлик қилиб босиб олиш йўли билап цилипадими, шу билаи бирга маълум капиталлар бошқалар учуи жуда кучли жозиба марказларига айланиб, уларнинг ҳар бириии бир-бирига боғлаб турган нарсаларни вайрон килиб, сўпгра чочилиб кетгаи бўлакларпи ўзига тортиб оладими, ёки ташкил топгап ёки ташкил топиш процесспда бўлган капитал массаларинипг қўши- лиши анча силлиқ усул билан, акциялп жамиятлар тузиш йўли


614
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРПЛИШ ПРОЦЕССИ
билаи бўладпми,— бу ҳоллариинг ҳаммасида ўша-ўша иқтисодий таъсир қола беради. Ҳамма ерда саноат корхоналари ҳажмипинг ўсиши кўпларнинг биргалашиб меҳпат қилишнни янада кепгроқ ташкил қилиш учуи, унинг моддий ҳаракат кўчларипи япада кенг- роқ ривожлантириш учун, яъни тарқоқ ва ^қолоқ пшлаб чиқариш процессларинп ижтимоий йўсиида комбинатЛаштирилган ва илмий изга солипгап ишлаб чиқариш процессларига прогрессив тарзда айлантирпш учун бошланғич нуқта бўлир хизмат қплади.
Лекпн шу нарса равшанки, капитал ^камғарилиши, капиталпипг доиравий ҳаракат формасидан спирал х/аракат формасига ўтадиган такрор ишлаб чиқариш воситаси билан секин-секин кўпайиши централизацияга қараганда жуда секин ўтадиган процессдир, цепт- ралпзация эса ижтимоий капитал таркибий қисмларининг фақат сон жиҳатдан группаларга бўлинишини ўзгартиришни талаб қи- лади. Агар капитал жамғарилиши айрим капиталларни темир йўл солиш вазифасини уддалай оладиган даражага етказишипи кутиб туришга тўғри келганда эди, бутун дунё шу дамгача темир йўлсиз қолган бўлар эди. Аксинча, централизация акцияли жамиятлар воситаси билан бу вазифани бпр дақиқада ҳал қплди. Шундай қи- либ, цеитралпзация жамғариш таъсирини шу йўл билан кучайтириб ва тезлатиб, шу билан капиталнинг техник тузилишидаги ўзгариш- ларни кенгайтпради ва тезлатади, бу ўзгаришлар капиталнинг ўзга- рувчи қисми ҳисобидан доимий қпсмни кўпайтпрадп, шу бплан меҳнатга талабни нисбатан камайтиради.
Цеитралпзация процесси туфайли жуда қисқа муддатда бирлаш- тириладиган капитал массалари бошқа капиталлар сингари, лекип улардан тезроқ такрор ишлаб чиқарилади ва кўпаяди, шу билап ўз навбатида ижтимоип жамғаришнинг жуда кучли дастакларига айланади. Демак, ижтимоий капптал жамғариш процессп тўғри- сида гапирганларпда, ҳозирги вақтда тилга олмасалар-да, центра- лизация таъсириии ҳам назарда тутадилар.
Нормал капптал жамғарилиши йўли билаи ҳосил бўлган устама капиталлар (XXII бобга, 1-бўлимга қаралсин) кўпроқ япги каш- фиётлар, янги ихтиролар ва умуман саиоат соҳасидаги такомил- ларнп эксплуатация қилиш учун қўшимча восита бўлиб хизмат қилади. Лекин шу билан бирга вақт ўтишп билап эски капитал ҳам шундай моментга етадики, унда у бошдан-оёқ япгиланади, ўз то- рисини ўзгартиради, у ҳам шундай такомпллашгап техпика асосп- да янгпдан вужудга келадики, бупда жуда кўп машина ва хом ашё- ларни ҳаракатга келтириш учуп оз меҳнат массасп кифоя қилади. Ўз-ўзидан маълумкп, бундап муқаррар келиб чпқадиган меҳнатга талабнипг абсолют камайиши, бу янгиланиш процессини бошидан кечирувчи каппталлар,— цептралпзация қилувчп ҳаракат кучи ту- файлп,— қанча кўп тўпланган бўлса, шупча кўп бўлади.
Шундай қилиб, бир томондан, жамғариш процессида ҳосил бўл- ган қўшимча капитал, ўз миқдорига қарагаида боргап сари камроқ ишчиларпн ўзига тортади. Иккинчи томондан, япгп тузилишда пе-


ХХ1П БОБ — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 615
риодик суратда такрор ўзи банд қилиб турган итарнб туради.
ишлаб чиқариладиган эски капитал илгари ишчиларни борган сари кўпроқ ўзидан пари
3 НИСБИЙ АҲОЛИ ОРТИҚЧАЛИГИНИНГ, ЁКИ САНОАТ РЕЗЕРВ АРМИЯҚИНИНГ ТОБОРА КЎПАЙИШИ
Дастлаб капиталнинг хйақат миқдор жпҳатдан кеигайиши бўлиб кўринган капитал жамғармиши, юқорида кўриб ўтгапимиздек, ка- питал тузилпшипипг сифат\жиҳатдан узлуксиз ўзгаришидан, капи- талнинг ўзгарувчи таркибий^цисми ҳисобидан упинг доимий тарки- бий қисмипинг доимо ошиб хборишидаи иборат бўлади77с).
Ўзига хос каппталистик ирлаб чиқариш усули, унга мувофиқ меҳнат унумдор кучининг ривЬжланиши, бунинг орқасидан капитал органик тузплишипинг ўзгариши жамғариш прогресси билап, ёки ижтимоий бойликнинг тобора ўсиб бориши билая бирга борпш би- лапгииа цолмайди: уларнипг ўсиши апча тезрок бўладп, чупки оддий жамгариш, яъни жами капиталнинг абсолют кўпайиши унипг ипдивидуал элементларининг цеитрализация қилинишп билан бирга содир бўлади, қўшимча капиталдаги техника ўзгариши эса даст- лабки каппталдаги техника ўзгариши билан бирга содир бўлади. Жамғаришнинг прогресси билан капиталнииг доимий цисмипинг ўзгарувчи қисмга нисбати шундай ўзгарадики, агар дастаб бу нис- бат 1 : 1 бўлган бўлса, сўнгра бу нисбат 2 : 1, 3 : 1, 4 : 1, 5 : 1, 7 : 1 ва ҳоказога айлапади, шундай бўладики, капитал ўса борган сари унинг умумий қийматининг V2 қисми эмас, балки фақат 7з, V4, Vs, Ve, Vs ва ҳоқазо қисми бирин-кетин иш кучига айлаииб боради, 2/з, 3/4,4/5, 5/б, 7/в ва ҳоказо қисми эса ишлаб чиқариш воситаларига айланади. Меҳнатга талаб бутун капитал миқдорига қараб белги- лапмасдан, балки унинг ўзгарувчи таркибий қисми миқдорига қараб белгиланишидан, биз илгари фараз қилганимпз сингари, бутун ка- питалпинг ўсишига пропорционал суратда ошиб бориш ўрнига, бу- тун капитал ўсгап сари меҳнатга талаб прогрессив суратда камайиб боради. Меҳнатга талаб бутун капитал миқдорига қараганда пис- батан камаядн, капитал миқдори оша борпши билан тезлашиб бора- дпган прогрессияда камаядп. Тўғрп, бутун каппталнинг ўснши би- лан унипг ўзгарувчи таркибий қисми, яъни унга қўшиладиган иш кучи ошиб борса ҳам, лекии бу иш кучп доимо камайиб борувчи пропорцияда ортиб боради. Жамғарпш айпи техпика базасида иш- лаб чиқаришшшг оддпй кенгайиши тарпқасида амал қиладигап давр тобора цисқарадп. Гап бутуи капиталнинг тобора ўспб борувчи прогрсессияда жамгарилиши маълум мицдордаги устама ишчплар-


616
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ни сингдириб юбориш учуп талаб қилинишидагина эмас, ҳатто — эски капиталда доимо ўзгариш бўлиб туриши сабабли — ишлаб тур- гаи ишчпларга пш тогшб бериш учуи талаб қплшшшидагипа эмас. Бу тобора ўсиб борувчи жамғариш ва центрайизацияиинг ўзи, ўз навбатида, капитал тузилишининг янгидап /ўзгариши учун ёки ушшг допмпй қпсмига иисбатаи ўзгарувчи кисминпнг яигидап Teapop камайиши учуп зарур мапбага айлап/дп. Капитал ўзгарувчи қисмининг бундай нисбий камайиши, бутун капиталнииг ўсиши би- лан тезлашадпгаи, тезлашганда ҳам бутуй капиталнинг ўсишинипг тозлашишидан тезроқ тезлашадигаи бу писбий камайиши, иккиичи томондан, шундай бўладики, гўё, аксиича, ишчилар аҳолисииинг абсолют жиҳатдан кўпайиши ўзгарувчй капиталиипг ёки бу аҳоли- пи банд қилиш учуп лозим бўлган во^италарнипг ўсишидап тезроқ бўлаётгаидек туюлади. Аксипча, кайиталистик жамғариш доимо нисбатан ортиқча, яъни капиталпипг ўз-ўзидан ўсишипииг ўртача эҳтиёжига қараганда ортиқча, шуиииг учун ҳам ортиқча ёки қўшим- ча ишчи аҳолисипи етиштириб туради, етиштирганда ҳам ўз энер- гияси ва ўз миқдорларига пропорциопал суратда етиштириб туради.
Жами ижтимоий капитални қараб чиққанимизда, бу капитал- пинг жамғарилиш процесси гоҳ периодик ўзгаришларга сабаб бў- лишипи, гоҳ бу процессиинг айрим моментлари бир вақтпинг ўзида ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари ўртасида тақсим қилипишиии кўрампз. Баъзи бир соҳаларда капитал тузилишида унипг абсолют миқдори оиьмасдан, фақат централизация * туфайли ўзгариш бўла- ди; бошқа соҳаларда — капиталнипг абсолют жиҳатдан ўсиши унипг ўзгарувчи таркибий қисмипинг, яъпи капитал сиигдириб юборади- ган иш кучининг абсолют жиҳатдан камайиши билан боғлиқцир; баъзи бир соҳаларда эса гоҳ капитал айни шу техника асосида ўсиб бориб, шу ўсишига пропорционал суратда қўшимча иш кучипи ўзига жалб қилиб боради, гоҳ капиталнинг оргапик ўзгариши юз беради ва унпнг ўзгарувчи қисмц қисқаради; ҳамма соҳаларда ка- питалнииг ўзгарувчи қисмипипг, демак, банд бўлган ишчилар сони- нипг кўпайиб бориши ҳаммавақт аҳоли соиининг жуда ўзгариб туришига ва муваққат аҳоли ортиқчалигинипг вужудга келишига боғлиқ бўлади, шу билап бирга ҳозир бапд бўлгап ишчиларнинг четлаштирилиши каби кўзга ташланадигап формага кирадими ёки унча кўзга ташланмаса ҳам, лекип шупчалик таъсирчап формага — унинг оддий партов каналлари устама ишчи аҳолисипи қийиплик билан сипгдириб юборадиган формага кирадими — барибир*  78). * Оригиналда: «концентрация» дейилган;^ Ф. Энгсльс таҳрири остида чиққан ииглизча нашри текстига мувофиқ маъновий тузатиш киритилди. Ред.
78) Англия билан Уэльсда ўтказилган рўйхат жумладан қуйидагиларни кўрсатиб
Қишлоқ хўжалигида банд бўлган ҳамма кишилар (мулкдорлар, фсрмерлар, бог- дорлар, чўпонлар ва шу кабилар ҳам шу ҳисобга киради) 1851 йилда 2 011 447, 1861 йилда — 1 924 110 эди, 87 337 киши камайган. Жун ишлаб чиқаришда: 1851 йилда 102 714, 18G1 йилда 79 242; ипак фабрикалари: 1851 йилда 111 940, 1861 йилда 101 678; чит босувчилар: 1851 йилда 12 098, 1861 йилда 12 556, — ишлаб чиқариш жуда ҳам кенгайганлигига қарамасдан, ишчиларнинг сони жуда кам ошган, бу нарса иш билан банд бўлгаи ишчиларнинг сони нисбий жиҳатдан жуда камайгаплигпни кўрсатади;


XXIII БОБ.— КЛПИТЛЛИСТИК ЖЛМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 617
фупкция қилиб турган ижтимоий капитал миқдори ва унипг ўсиб бориш даражаси билап, ишлаб чиқариш маспггабининг кенгайиши ва ишлаб тургап ишчилар массаси билан, улар меҳнатининг упум- дорлик кучииинг ошиши билап, барча бойлик манбаларининг мўл- кўллигининг кенга^йиши ва кўпайиши билан бирга капиталнинг ишчиларпи жалб қикишинипг кучайиши уларни ишдап четлашти- ришпипг кучайиши о^лаи боғлиқ эканлиги каби ҳодисапинг кўла- ми ҳам кеигаяди, капиЪал органик тузилишининг ўзгариши ва унинг техник формасинииг ўагариши тезлашади ва гоҳ биргаликда, гоҳ бирин-кетин шундай ўзгариш доираси ичига кирадиган ишлаб чи- дариш соҳалари кепгаядп. Демак, ишчи аҳолиси капитал жамға- риб бериб, шу билан ўзи шупдай восптани кўп ишлаб чиқарадики, бу воситалар шу пшчп аҳрлисинипг ўзипи нисбий ортиқча аҳоли қилиб қўяди79). Бу капиталистик ишлаб чиқариш усулига хос аҳо- ли қопунидир, чунки ҳар бир алоҳида тарихий ишлаб чиқариш усу- лига ҳақиқатан ўзишшг махсус аҳоли қонунлари — тарихий харак- шляпачилар: 1851 йилда 15 957, 1861 йилда 13 814; похол шляпа ва хотин-қизлар шляпалари ишлаб чицариш: 1851 йилда 20 393, 1861 йилда 18 176; солодчилар: 1851 йилда 10 566, 1861 йилда 10 677; шам ишлаб чиқаришда: 1851 йилда 4 949, 1861 йилда 4 686, — буларнинг камайганлигининг сабаби жумладан газ чироқларнинг кўпайган- лигидир; тароқ ясовчилар: 1851 йилда 2 038, 1861 йилда 1 478; дарахт кесувчилар: 1851 йилда 30 552, 1861 йилда 31 647, — дарахт арраловчи машиналар кўпайганлиги учун буларнипг сони жуда оз ортган; мих ясовчилар: 1851 йилда 26 940, 1861 йилда 26 130, — бу сохада машиналар конкурепцияси туфайли ишчилар сони камайган; рух ва мис конларида ишлайдигаи ишчилар: 1851 йплда 31 360, 1861 йилда 32 041. Ип йигириш ва чит тўқиш корхоналарида аксинча: 1851 йилда 371 777, 1861 йилда
456 646, тошкўмир конларида: 1851 йилда 183 389, 1961 йилда 246 613. «Умуман олганда 1851 йилдан кейин шу дамгача машиналар муваффақпят билан ишлатилмасдан келган тармоцларда ишчиларнпнг сони ҳаммадан кўп ошган.» («Census of England and Wales for 1861», vol. III. London, 1863. p. 35—39).
7Э) Классик мактаб намояндалари бўлган баъзи бир гкуда ажойиб экономистлар ўзгарувчи капитал нисбий миқдорининг прогрессив суратда камайиб бориши қонунини ва унинг ёллапма ишчилар синфининг аҳволига таъсир қилишипи тушунишдан кўра кўпроқ фараз қилиб пайқаб келдилар. Бу жиҳатдан Жон Бартоннинг хизмати ҳам- мадаи катта, гарчи у, ҳамма бошқа кишилар сингари, доимий капитални асосий капитал билан, ўзгарувчи капитални оборот капитал билан аралаштириб келган бўл- са ҳам, уиинг хизмати жуда каттадир. У бундай дейди: «Меҳнатга талаб асосий капиталнинг ошиб боришига эмас, балки оборот капиталнипг ошиб боришига боғлиқ- дир. Агар капиталнииг бу икки тури ўртасидаги мупосабат ҳаммавақтларда ва ҳам- ма ҳолларда бир хил деган ran тўғри бўлса эди, у вақтда бундан дарҳақиқат иш билап бапд бўлган ишчпларнииг сони мамлакат бойлигига пропорционалдир, дегап хулоса келиб чиқар эдп. Лскин бундай фараз қилишнинг асло ҳақиқатга ўхшайдиган сри йўц. Ишлаб чицарпш ривожланиб, цивилизация кенг ёйила борган сари асосий капитал ҳиссаси оборот капиталга нисбатан борган сари кўпаяди. Бир дона инглиз муслияи ишлаб чиқариш учун солинган асосий капитал суммаси худди шундай бир дона ҳинд муслини ишлаб чиқариш учун солинган асосий капиталдан, ҳеч бўл- магапда, тоз марта, балки минг марта кўпдир. Оборот йапитал ҳиссаси эса юз ёки минг марта камдир... Агар йиллик жамғаришларнинг ҳаммаси асосий капиталга қўшилса эди, бу нарса мсҳнатга бўладиган талабни ҳеч бир кучайтирмас эди» {John liarton. «Observations on the Circumstances which influence the Condition of the La bouring Classes of Society». London, 1817. p. 16, 17). «Мамлакатнипг соф даромадиии ошира оладиган сабабнинг ўзи шу билан бирга аҳоли ортикчалигини вун;удга нслтириши ва ишчиларнииг аҳволиии ёмонлаштириши мумкин» (Ricardo. «Prinsiples of Political Economy», 3 rd ed. London, 1821, p. 469). Каиитал кўпайиши билан (меҳнатга) «талаб нисбатан на- малди» (ўша жойда, 480- бст, изоҳ). «Меҳнатни саклаш учун белгиланган капитал суммаси, капиталнинг умумий суммасида бўладиган ҳар нандай ўзгаришлардан цатъи назар, ўзга- риши мумкин.*. Капитаичнинг ўзи янада мўлроқ бўла борган сари ишда банд бўлиш нўла- мидаги катта ўзгаришлар бўлиши ва жуда қаттиц азоб-уқубатлар яна тез-тез танрорлана- диган бўлиши mvmkhh» (Richard Jones. «An Introductory Lecture on Political Economy. [To which is added' a Svllabus of a Course of Lectures on the Wages of Labor».] London. 1833, P- 12). (Ме\натга)«талаб 6vtvh капитал жамғарилишига... пропорционал суратда ошиб бор- майди... Шуиинг учун такрор шплаб чикариит учун белгиланган миллий капиталнинг ҳар ^андай кўпайиши‘жамият тарацқий кила борган сари ишчиларнипг аҳволига борган сари камроц таъсир цилади» (G- Ramsay, цйтата олинган асар, 90-91- бетлар).
40—516


618
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
терга эга бўлган аҳоли қонунлари хосдир. Лбстракт аҳоли қонуни фақат ўсимликлар ва ҳайвонлар учунгина хосдир, инсон бу соҳага тарихий жиҳатдап кирмагунча шундай бўлади.
Лекин агар ортиқча ишчи аҳолиси жамғаришнинг ёки капита- лпстик асосда бойликнинг ривожланишииинг за^ур маҳсули бўлса, у ҳолда бу аҳолп ортикчалиги, ўз навбатида, ^апиталистик жамға- ришнинг дастагига ва ҳатто каппталистик идглаб чиқариш усули- пинг яшаш шартига айланади. Ортиқча ишч^ аҳолиси сапоат резерв армиясини вужудга келтиради, бу армия кДпитал тасарруфида бў- лади ва бу армия упи худди капитал ўз ҳи^обидап етиштирган мулк каби мутлақо унииг ихтиёрида бўлади. $у резерв армия капитал- нинг ўзининг ўзгариб турувчи ўсиш эҳти^жлари учун, ҳақиқнй аҳо- ли ўсишининг қапдай бўлишидаи қатъи/ пазар, эксплуатация қили- надиган ва доимо тайёр турадиган одам материали етказиб бериб туради. Жамғариш ва у билан бирга унумдор меҳнат кучп ортиши билаи капиталнинг тўсатдан кеигайиш кучи ҳам ўсиб боради,— бунинг сабаби фақат ишлаб турган капиталиинг эластиклигипипг ошуви ва абсолют бойликнинг ўсишигина эмас (капнтал бу абсолют бойликнииг бир қадар эластик қисмидир, холос), бунинг сабаби фақат кредит, ҳар бир алоҳида ҳаяжонли вақтда, бу бойликнинг одатдагидан катта бир цисмини бирданига ишлаб чиқариш тасарру- фига қўшимча капитал қилиб беришигина ҳам эмас: буларвинг ҳаммасидан ташқари ишлаб чиқариш процессининг ўзининғ техпи- ка шароитлари, машиналар, транспорт воситалари ва ҳоказолар, қўшимча маҳсулотнинг энг катта масштабда жуда тезлик билан қў- шимча ишлаб чиқариш воситаларига айланишпга имкоп беради. Жамғаришнинг тарацций қилиши билап тобора ўсиб борадигаи ва қўшимча капиталга айлапа оладиган ижтимоий бойлик массаси бозори тўсатдан кенгаядигап эски ишлаб чиқарпш тармоқларига ёки темир йўл ва шу сингари янги пайдо бўлаётгап тармоқларга жуда шиддат билан интиладики, эски ишлаб чиқариш тармоқла- рининг ривожланиши орқасида бундай янгп тармоқларга эҳтиёж туғилади. Бундай ҳолларпинг ҳаммасида жуда кўп кишиларни бир- дапига ва бошқа соҳалардаги ишлаб чиқаришнипг ҳажмипи қис- қартирмасдан ҳал қплувчи пупктларга ташлаш мумкии бўладиган қилиш зарур. Бундай кишиларни аҳоли ортиқчалигп етказиб бера- дп. Ҳозиргп замон сапоатипипг характерли ҳаёт йўли, ўртача жон- ланиш даврлари, ҳаддан ташқари зўр берпб ишлаб чпқаршп, кри- зпс ва турғунликдап иборат ўп йиллик цикл формаспдап, кпчикроқ ўзгаришлар билан узилиб-узилиб турадигап цикл формаспдаи ибо- рат ҳаёт йўли саноат резерв армиясинипг ёкп аҳоли ортиқчалиги- нинг доимо пайдо бўлиб турпшига, кўпроқ ёкп озроқ даражада ишга солиниб турпши ва явгидан пайдо бўлиб турпшига асослапа- ди. Сапоат циклининг бекарорлпгп, ўз навбатпда, аҳоли ортиқ- чалигипи кўпайтирадп ва аҳоли ортиқчалигипипг такрорлапишига сабаб бўладигап эиг кучли омнлларга айланади.


XXIII БОБ — КАППТАЛПСТПК ЖАМҒАРПЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 619
Ҳозирги замоп саноатининг мана шу ўзига хос ҳаёт йўли (ин- сопиятнинг бупдан олдинги даврларидан бироптасида ҳам бпз бупи кўрмаган эдпк), капиталистик пшлаб чиқаришиипг болалик даврида ҳам бўлиши мумкпп эмас эди. Капитал тузилиши жуда секии ўзга- риб бордп. Дсмак, умумаи олганда, унинг жамғарилишига меҳ- натга талабнипг пропорционал ўсиб бориши мувофиқ келар эди. Капитал жамғарплиппршнг прогресси ҳозпрги даврга нисбатан қан- чалик секин бўлгап бўлса-да, лекин бу прогресс ҳам эксплуатация цилиш мумкип бўлган ишчи • аҳолпнинг табиий чегараларига бориб тақаларди; бу чегараларни фақат зўрлик воситалари бплангина йўқотиш мумкпп бўлар эдиким, булар тўғрисида кейиироқ гапири- лади. Ишлаб чиқариш масштабининг тўсатдан ва сакраб-сакраб кен- гайиши унииг тўсатдап қисқариши учуи зарур шартдир; унииг қисқариши, ўз навбатида, унииг кеигайишига сабаб бўлади, лекин эксплуатация қилпш мумкин бўлган одам матерпали бўлмаса, аҳо- лининг абсолют жиҳатдан ўсишидан қатъи назар, ишчиларнинг- сопи ошмаса, ишлаб чнқариш масштабииинг кенгайиши мумкин эмас. Бу кенгайпш оддий процесс билан вужудга келтирилади, бу процесс пшда бўлгаи пшчплар соииип тобора ўсиб борувчи ишлаб чиқаришга нисбатаи камайтирувчи методлар воситаси билан доимо ишчиларнинг бир қисмини «озод қилиб» туради. Демак, ҳозирги замон сапоатп учун характерли бўлган бутун ҳаракат формаси дои- мо ишчи аҳолисиппнг маълум қисмииииг иш билан банд бўлмаган ёки ярпм бапд бўлган пшчиларга айлапиб туришидан келиб чиқади. Сиёсий иқтисоднинг юзакилиги жумладан шундап ҳам кўринадики, у кредитпинг кенгайпшп ва қисқаришипп, алмашиб турадигап са- ноат цикли даврларииииг оддий аломатларини уларпинг сабаблари деб билади. Бир марта маълум ҳаракат бошлаб, уни доимо такрор- лаб турувчи осмотшй жисмлар сиигари, ижтимоий пшлаб чиқариш ҳам худди шуидай гоҳ кенгайпш1 гоҳ қисқариш ҳаракати доираси- га тортплгандаи кейин шу ҳаракатнп ҳар доим такрорлаб туради. Натижалар, ўз павбатида, сабабларга айлапиб туради, шупдай қи- либ доимо ўз шароптларипи такрор вужудга келтириб турадиган бутуп процесснинг алмашиб тураднган фазалари даврий фазалар формаспга кирадп. Бу даврийлик мустаҳкамлаиган экап, ҳатто сиё- сий иқтисод ҳам нпсбпй аҳоли ортиқчалигинипг вужудга келтири- лишини, яънн каппталнпнг ўсишидаги ўртача эҳтиёжпга иисбатан ортиқча аҳолиппнг вужудга келтирилишипи ҳозирги замоп сапоати- нинг ҳаёт шарт-шаропти деб тушупа бошлайди.


620
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
фойдалапиш ва талаб сусайган вақтда шупдай қилиб ўз зарарипи қоплапг пмкониятига боғлпқдпр. Улар машиналарга ва қўл меҳнатига қўмондоплик цилганларидагипа бундай имкониятга эга бўладилар. Улар бўш ишчилар топа олиш имкоппятпга эга бўлпшларп зарур, улар заруратга қараб ўз one- рациялармпипг активлнгипи бозорнипг аҳволига мувофпқлаб кучайтира ёки сусайтира оладигап бўлишлари лозим, акс ҳолда улар бупдай шиддатли конкурепция шароптпда устунлпкшт, бу мамлакатнйпг бойлигп учун асос бўлгап уступликпп ўз қўлларпда сақлаб қола олмайдялар» 80).
Ҳатто Мальтус аҳолп ортиқчалигини ХОЗИРГИ замон саноати учуп зарур деб бпладп,— аҳоли ортпқчалпгппп у, ўзига хос калта- фаҳмлик билап, аҳолипинг нисбий ортиқчалпгп деб эмас, балки ишчи аҳолисининг абсолют жиҳатдап ортиқча ўсиб кетиши деб тушунтиради. У бупдай дейди:
«Уйлапиш тўгрисидаги оқилоиа одатлар, асосап мапуфактура ва сав- дога боглиқ бўлгап мамлакат ишчилар сиифи ўртасида маълум даражага етказилгап бу одатлар бу мамлакат учуп зарарлп бўлпши мумкпн... Лҳо- липинг ўз табиатига кўра, алоҳида талаб орқасида ошгап ишчпларпп 16—18 йилдаи илгари бозор билан таъмиплаш мумкип эмас, ҳолбуки тежаш йўли билан даромад апча тезроқ вақт ичида капиталга айланиши мумкин; мам- лакатнипг пшчп фопдп аҳолттга қарагаттда тезроқ ўспб борпшп орқасида мамлакат доимо таҳлика остида туради»81).
Шупдай қилиб, сиёсий иқтисод ишчилар аҳолиси писбий ортиқ- чалигинииг доимо вужудга келиб туришини капиталистик жамға- ришнипг зарур шарти деб эълоп қилиб, қари қиз сиймосида май- доига чиқиб ўз «beau ideal» [«гўзал идеали»] — каппталист тили- даи — «ортиқча» ишчиларга — ўзлари вужудга келтиргап устама капитал томонидап кўчага улоқтириб ташлапган ишчиларга қарата. бундай дейди:
«Биз фабрпкавтлар сизпипг тирпкчилпгппгиз учуп сарф қилипаётгап капитални кўпайтирпб, сиз учуп қўлимиздан келган ҳамма чораларни кў- рамиз, спз бўлсангпз ўз миқдорингизпп тпрпкчттлпк воситаларига мувофиқ- лаб, қолган ҳамма чораларпи кўришипгиз керак» 82),— дейди.
Аҳолинипг табиий ўсиши орқасида вужудга келадиган бўш ишчи кучларинннг миқдори капиталистик ишлаб чиқариш учун асло ки- фоя қилмайди. Капиталистик пшлаб чиқариш ўзпнинг эркип ри- вожлапиши учуп, бу табпий чегараларга боғлиц бўлмайдигаи сапоат резерв армиясига муҳтож бўлади.
Шу дамгача биз ўзгарувчи капиталиииг кўпайиши ёки озайиши ишда банд бўлган ишчилар сопининг кўпайиши ёки озайишига роппа-роса мувфиқ бўлади деб фараз қилган эдик.
®°) Н. Merivale. «Lectures on Colonization and Colonies». London, 1841 and 1842, v. I. p. 146.
81) Malthus. «Principles of Political Economy», p. 215, 319, 320. Мальтус бу асарида, ни- ҳоят, Сисмонди ёрдами билан, капиталистик ишлаб чнкарипшинг ажойиб уч ҳадли бирли- гини: ишлаб чидариш оргиц чалиги, аҳоли ортицчалиги, истеъмол ортикчалигини, three very delicate monsters indeed! [v4 жуда назонатли баҳайбат нарсапи!] нашф қилди. Солиш- тириб нўрилсин: Ф. Эпгельс. «Deutsch-Franzosische Jahrbiiclier» журпалида бдсилгап: «Сиё- сий ицгисод танцидига доир мулохазалар». Париж, 1844, 107 ва ьейипги бстлар [нарал- син: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 1-тОм, 563—568-бетлар].
82) Horrie Martineau. «А Manchester Strike». London, 1832. p. 101.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОИУНИ 621
Лекин унипг қўл остидаги ишчилар сони ўзгармагапда ҳам, ёки хатто камайгапда ҳам, агар индивидуал ишчи кўпроқ меҳпат цила бошлаб, шу сабаблп упппг иш ҳақп ўсса, гарчи меҳнат баҳоси ўз- гармасдан, ҳатто пасайиб, лекин пасайганда ҳам, меҳнат массаси- нинг кўпайишига қарагапда секинроқ пасайса ҳам, шундай бўлган- да ҳам ўзгарувчн кагштал ўсиб боради. Бундай ҳолда ўзгарувчи капиталнинг кўпайпши бапд бўлгап ишчилар сонииипг кўплигини эмас, балки меҳнат мивдоринипг кўплигинп кўрсатадигап аломат бўлади. Ҳар бир капиталистии мутлақо қизиқтирадиган нарса кўп- роқ ишчилардаи эмас, балки озроқ ишчилардап маълум мпқдорда меҳнат сиқиб олишдир, ваҳоланки, кўпроқ ишчилар ҳам шуича арзон ёки ҳатто упдан ҳам арзонроқдир. Сўпгги ҳолда доимий ка- питал чиқими ҳаракатга келтирилган меҳпат массаспга пропорцио- нал суратда ошиб боради, биринчи ҳолда аичагина даражада секин- роқ ошиб боради. Ишлаб чиқариш масштаби қанча йирик бўлсаг ҳалиги важ шунчалик кўпроқ ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади. Капитал жамғарилиши билап уиинг кучи орта борадп.
Каппталистик ишлаб чиқариш усули ва меҳнат унумдор кучи- пинг ривожлапиши — ҳам жамгаришиинг сабаби, ҳам иатижаси — кагшталистга ипдивпдуал иш кучларини эксплуатация қилишни экстенсив ёки иптенсив суратда ошириб, ўзгарувчи капиталпи ил- гариги мивдорда сарфлаган ҳолда, кўпроқ меҳнатни ҳаракатга кел- тиришга имкои беришипи юқорида кўриб ўтган эдик. Биз япа ка- питалистпииг ўша капитал қийматнинг кўпроқ иш кучлари сотиб олишипи, кўпроқ моҳир ишчиларни маҳорати озроқ ишчилар билан, етук ишчиларни етилмагап ишчилар билан, эркакларни хотиплар* билан, балоғатга етгап ишчиларни ўспиринлар ёки болалар билан тобора кўпроқ алмаштириб, ўша бир миқдордаги капитал қийматга кўпроқ иш кучп сотиб олишини кўрдик.
Демак, капитал жамғарилиши тараққий қилиши билаи кўп миқдордаги ўзгарувчи капитал, бир томондан, ишчилар сонини оширмасдан, кўпроқ мицдордаги меҳнатни ҳаракатга келтиради; иккиичи томондап, илгариги миқдордагп ўзгарувчп капнтал, иш ку- чи массаси илгариги миқдорда сақлапгаии ҳолда, кўпроқ миқдор- даги меҳпатии ҳаракатга келтиради, ниҳоят, юқори даражали иш кучларини сиқиб чиқариб, кўпроқ миқдорда паст даражали иш кучларини ҳаракатга келтиради.


622
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ларга ўз талабини оширишдан кўра тезроқ вужудга келтиради. Ишчилар синфининг иш билан банд қисминипг ҳаддан ташқари меҳиат қилиши ишчилар синфи резервларининг сафларипи ошира- ди, бу резерв ишчиларнинг конкуренцпяси натижасида ишда банд бўлган ишчиларнинг жуда қаттиқ сиқувга олиниши, аксинча, улар- ни янада ҳаддан ташқари меҳнат қилишга ва капитал буйруқла- рига бўйсупишга мажбур қилади. Ишчилар синфининг бир қис- мини ҳаддан ташқари зўр берпб меҳнат қилиши орқасида бошқа бир қисмининг мажбуран бекорчиликка маҳкум бўлиши ёки аксин- ча бўлиши айрим капиталистларнинг бойиши учуп восита бўлиб хизмат қилади83), шу билан бирга ижтимоий капитал жамғарили- шинпнг тараққпйсига мувофпқ масштабда саноат резерв армияси- нипг ҳосил бўлишиии тезлаштиради. Масалан, Англия нисбий ахрли ортиқчалигинпнг ҳосил бўлишида бу ҳолпинг қанчалик катта аҳа- миятга эга эканлигининг исботидир. Англиянинг меҳнатни «тежаш»- даги техиик воситалари жуда кўп. Лекип агар эртага меҳнат ҳам- ма ерда рационал миқдорга етказилиб чекланадиган бўлса ва ишчи- лар синфининг турли табақалари учун уларнинг ёшига ва жинсига цараб даражалар белгиланадиган бўлса, у вақтда миллий ишлаб чиқаришпи ҳозирги кўламда давом эттириш учун мавжуд ишчи аҳолиси мутлақо камлик қилиб қолар эди. Ҳозирги вақтда «уиум- сиз» бўлган ишчиларнинг жуда кўпчилигини «унумли» ишчиларга айлантириш лозим бўлар эди.
Умумап ва бутунлай олганда, иш ҳақида бўладиган ҳамма ўз- гариптлар саноат резерв армиясииииг фақат кўпайпши ва озайиши- га цараб тартибга солинади, булар саноат цпкли даврларининг ўзга- риб туришига мувофик, кўпайиб озайиб туради. Демак, иш ҳақи- нинг ўзгариб туриши ишчилар аҳоли абсолют. сонининг ўзгариб 83) 	Ҳатто 18G3 йилдаги пахта қаҳатчилиги вақтида ҳам Блэкберн ип йигирувчи- ларининг бир памфлетида фабрика қонуни касридан, албатта, ёши катта эркак ишчилар зиммасига тушган ҳаддан ташқари оғир меҳнатдан жуда зўр шикоят қи- линганлигини кўрамиз. «Бу фабрикадаги ёши катта ишчиларнинг ҳар куни 12—13 соат ишлашини талаб қилар эдилар, ҳолбуки юзлаб ишчилар бекор юрар, ўз оила- ларини бодиш ва оғир меҳнат қилиб ҳолдан кетган ўз ўртоқларини бевақт ўлиб кетишдан сақлаб қолиш учун тўла иш куни бўлмаса ҳам, қисман ишлашга жон деб рози бўлар эдилар». «Биз, — дейилади яна,— мана шундай иш вацтидан ошиқча ишлатиш тартиби хўжайинлар билан «хизматкорлар» ўртасида бирон-бир тузукроц муносабат бўлишига имкоп берармиди деб сўрагимиз келади. Ҳаддан ташқари меҳнат дилишга мажбур бўлган бечоралар бу адолатсизликдан қандай машаққат тортсалар, уларнинг шундай ҳаддан ташқари меҳнат қилиши орқасида бекор юришга мажбур бўлганлар ҳам худди шундай машацкат тортадилар (condemned to forced idleness). Arap иш адолат билан тацсим қилинганда эди, бу онругда ҳаммани оз-оздан бўлса ҳам игп бплаи таъмин қилиш учун иш бсмалол етар эди. Биз хўжайпнлар олдига, ҳеч бўлмаса ҳозирги ахвол давом қилиб турганда ҳамма жойда ишчиларни кисман иш билан таъмин қилишни таклиф қилар энанмиз, фақат Ўз ҳуқуцимизни талаб қиламиз; ҳолбуки ҳозир ишчиларнинг бир нисми ҳадцан ташқари меҳнат қилишга, бошқа бир кисми эса, иш бўлмаганлигидан, хайр-садака билан нун нўришга мажбур бўлмо^да» («Reports of Insp. of Fact, for 31 st October 1883», p. 8).—«Essay on Trade and Commerce» автори нисбий аҳоли ортиқчалиги- нинг ишлаб турган ишчиларга таъсир қилишини ўзининг бенунсон буржуа инстинкти билан тугпунади. «Бу қироллиндаги танбалликнинг (idleness) яна бир сабаби ишчи қўлларининг етишмаслигидир. Бирон-бир фабринантга талаб жуда кучайиб кетиб меҳнат массаси етиш- май цолиши биланоқ ишчилар ўз қадр-қимматларини тугауна бошлайдилар ва буни хў- жайинларига ҳам кўрсатиб цўйишга ҳаракат циладилар; бу жуда ажойиб бир ҳол; ленин бу кишиларнинг мияси mv қадар айниб қолганки, бундай ҳолларда улар ўз хўжайинларини ^ийип аҳволга солиб кўйиш мақсадида тўпланиб тил бириктприб, кун бўйи ялцовлик қи- либ юрадилар» («An Essay on Trade and Commerce». London. 1770, p. 27, 28). By киши- ларнинг максади иш ҳацини ошириш эди.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 623
туришига қараб эмас, балки ишчилар синфинипг актив армияга ва резерв армпяга бўлинишидаги нисбатнинг ўзгаришига қараб, аҳо- ли ортиқчалигининг нисбий микдорларининг кўпайиши ва озайиши- га қараб, аҳоли ортиқчалигипинг гоҳ йўқолиб кетиш, гоҳ яна пайдо бўлиш даражасига қараб белгиланади. Ҳозирги замон саноати учун ўн йиллик цикл ва упга хос бўлган даврий фазалар характерлидир, яна бунинг устига канитал жамғарилиши процессида борган сари тезроқ бирин-кетин келиб турадиган номунтазам ўзгаришлар бу даврий фазалар ўртасида узилиш ҳосил қилиб туради. Шуиинг учун ҳам меҳнатга талаб ва таклифнп капиталнинг кенгайиши ва қисқариши йўли билан эмас,— демак, капиталнинг ўсишининг нав- батдаги эҳтиёжларига мувофиқ эмас ва меҳнат бозорини капитал кенгайиши туфайли гоҳ етарли даражада нотўла, гоҳ капитал қис- цариши туфайли нисбатан керагидан ҳам кўпроц тўлиб кетадиган қилиб эмас, балки бундай цилмасдан тартибга солиб турувчи қонун. аксинча, капитал ҳаракатпни абсолют аҳоли массасининг ҳарака-4 тига боғлиқ қилпб қўядиган қонун бундай саноат учун жуда яхши қонун бўлар эди. Лекип бу қопун — сиёсий иқгисод догмасидир. Бу догмага мувофиқ, капитал жамғарилиши орқасида иш ҳақи ҳам кўпайиб боради. Иш ҳақининг ошуви ишчилар аҳолисининг япада тезроқ кўпайишп учун стимул бўлади ва меҳнат бозори тўлиб-то- шиб кетгунча, яъни ишчилар таклифига қараганда капитал нисба- тан камлик қилиб қолгунча ҳалиги зайлда давом қилаверади. Иш ҳақи пасаяди, ана шунда биз медалнинг орқа томонини кўрамиз. Иш ҳаци пасайиши натижасида ишчилар аҳолиси оз-оздап камая бошлайди, шундай бўладики, ишчи аҳолисига писбатан капитал яна ортпқча бўлиб қолади, ёки, яна баъзи бировларнинг таърифи билан айтганда, иш ҳақининг пасайиши ва шунга мувофиқ ишчиларни эксплуатация қилишнинг кучайиши яна капитал жамғарилишини тезлаштиради, ҳолбуки иш ҳақи даражасининг пастлиги ишчилар синфининг ўсиб боришини секиплаштиради. Шу тариқа, яна шун- дай шароит вужудга келадики, бунда меҳнат таклифи меҳнатга талабдаи паст бўлади, иш ҳақи ошади ва ҳоказо. Ривожланган каппталистик пшлаб чиқариш учун қандай ажойиб ҳаракат мето- ди! Иш ҳақининг ошуви натижасида ҳақиқатап ишга қобил аҳо- лпнинг сони бироп тузукроқ даражада кўпайишидан илгари, буп- дай шароитда саноат кампаниясини ўтказпш ва жанг қилиш ва ютиб чиқиш учуп зарур муҳлат бир неча марта ўтиб кетган бўлади.


624
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
^анча паст бўлса, бу иш ҳақининг ҳар қаидай ошувини кўрсата- диган процент рақамлари шунча кўп бўлади, бу иш ҳақи даража- сипипг ошуви ҳар қанча кичик бўлса ҳам — бари бир. Масалан, бир ҳафталик иш ҳақи ошиб 20 шиллингдан 22 шиллингга етгап бўлса, демак, 10% ошган бўлади; агар, масалаи, иш ҳақи фақат 7 шиллипг бўлгап бўлса-ю, ошиб 9 шиллингга етгап бўлса, у вақт- да 284Л% ошган бўлади ва жуда кўп ошгандай бўлиб туюлади. Ҳарҳолда фермерлар шу муносабат билан шовқин-сурои кўтарди- лар ва ҳатто Лопдопда чиқадиган «Economist» ҳам бу очарчилик иш ҳақлари тўғрисида «иш ҳақипипг умумаи ва анча ошганлиги ҳақида» 84) тамомила жиддий ran сота бошлади. Фермерлар иима зқилди? Улар, догматик-иқтисодчи каллаварамлар тасаввур қилади- гапдай шундай жуда ажойиб иш ҳақи тўлапиши иатижаспда қишлоқ шпчилари жуда кўпайиб кетиб, уларнинг иш ҳақи яна пасайиб кетадиган вақтларни кутиб ўтиришдими? Улар кўпроқ машина ишлата бошладилар, натижада ишчилар тез орада япа шу даража- да «ортиқча» бўлиб қолдиларки, уларнинг бу ортиқчалиги ҳатто ферхчерларнинг ҳам кўнглидагидек бўлди. Эпди деҳқончпликка ил- таригига қарагапда «кўпроқ капитал» солипди, капитал солингапда ҳам кўпроқ упум берадиган формада солинди. Шу билан меҳнатга талаб нисбий жиҳатдангина эмас, балки абсолют жиҳатдан ҳам пасайди.
Мазкур иқтисодий фикция иш ҳақинииг умумий ҳаракатини, ёки ишчилар синфи билан, яъни ялпи ишчи кучи билан жами иж- чимоий капитал ўртасидаги муиосабатни тартибга солиб турадиган қопупларпи пшчилар аҳолисининг айрим ишлаб чиқариш соҳалари ўртасида тақсим қилинишпии тартибга солиб турадигаи қоиунлар йилап аралаштириб юборади. Масалан, агар конъюнктура қулай бўлганлипт туфайли маълум ишлаб чиқариш соҳасида капитал жам- ғарилиши айниқса авжига мингап, фойда ўртача фойдадан юқори бўлиб, устама капитал унга қараб интилаётган бўлса, демак, меҳ- натга талаб ва иш ҳақи ошади. Иш ҳақипинг ошиши иш кучи билап жуда тўлдирилиб юборилгунча яхши шароитда бўладитап бу соҳага ишчилар аҳолисининг оқиб келишини кучайтиради, иш ҳаЕ^и эса яна узоқ вақтгача ўзишшг илгариги ўртача даражасига тушади ва агар ишчилар аҳолисининг оқиб келиши жуда кучли бўлгап бўлса, ҳатто шу ўртача даражадаи ҳам пастга тушади. Буи- да ишлаб чиқаришнипг бу тармоғига ишчиларпинг келиши тўхтаб- гипа қолмасдаи, ҳатто упдан чиқиб кета бошлайди. Бупдай ҳоллар- да экономист иш ҳақи «қаерда ва қандай қилиб» ошгапда ишчи- лар сопипинғ абсолют жиҳатдан ўсишини, ишчплар сопипипг абсо- лют ўсиши юз берганда эса — иш ҳақипипг пасайишини гўё куза- тиб бора оладигапдай хаёл қилади; лекин ҳақиқатда у ишлаб чи- қарипптинг айрим бир соҳасида меҳнат бозорида фақат маҳаллий ўзгарпш бўлгаилигини кўради, капитал эҳтиёжларинипг ўзгариши- м) «Economist», i860 йил 21 январь.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 625
га қараб ишчилар аҳолисипипг капитал солинадиган турли соҳа- лар ўртасида тақсим қилинишинигииа кузата олади, холос.


626
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
дан мустақил бўлган икки кучпинг бир-бирига таъсири йўқ. Les des sont pipes [суяклари ясамадир]. Капитал ҳар икки томонга бир- данига таъсир қилади. Агар капитал жамғарилишп, бир томондан, меҳнатга талабни оширса, иккинчи томондан, капитал жамгари- лиши ншчпларни «озод қилпш» йўли билан ишчилар таклифппи оширади, пш билан банд бўлмаган ишчиларпинг тазйиқи эса, шу билан бирга, ишлаб тургаи ишчиларни кўпроқ меҳнат сарф қилиш- га мажбур қплади, шуидай қилиб, меҳнат таклифини маълум дара- жада ишчилар таклифидан мустақил қилиб қўяди. Меҳнатга талаб ва меҳнат таклифи қопунинииг ҳаракати бу базисда капитал зул- мини охирига етказади. Шупипг учун ишчилар, улар қанча кўп ишласалар, бировлар учун қанча кўп бойлик ишлаб чиқарсалар ва улар меҳнатининг унумдор кучи қанча кўпроқ ўсиб борса, улар- нинг капиталнипг ўзипинг ўсиш восптаси бўлиб ишлаш имкопияти ҳам борган сари ишончсиз бўлиб боришининг сабаби нима экан- лигини, шу сирни очганларида; улар ўз ораларидаги конкуренция- кииг нитенсивлик даражаси тамомила писбий аҳоли ортиқчалигп- нипг сиқувига боғлиқ эканлигини билиб олганларида; шу туфайли улар тред-юнпонлар ва шу кабплар воситаси билан пш кўриб капи- талистик ишлаб чиқаришнинг бу табиий қонунининг ўз синфлари учуп ҳалокатли ёмои оқибатларини йўқотиш ёки бу оқибатларнинг таъсирини камайтириш мақсадида ишлаб турган ишчилар билан ишда бапд бўлмаган ишчиларнинг мунтазам биргалашиб ишлашини ташкил қилишга ҳаракат қилганларида,— ана шунда капитал ва уяинг сикофанти, экономист, «абадий» ва «муқаддас» талаб ва таклиф копуии бузилди, деб дод-вой солади. Ишлаб турган ишчи- лар билап ишда банд бўлмаган ишчилар ўртасидаги ҳар қандай алоқа бу қонуннинг иайрангбозлигини бузиб ташлайди. Иккинчи томондан, масалан, мустамлакалардаги ноқулай ҳолатлар саноат резерв армиясинииг вужудга келишига, шу билан ишчилар синфи- нипг капиталистлар синфига мутлақо боғлиқ қилиб қўйишга тўсиқ- лик қилиши сабабли, капитал ўзининг расвоси чиққан Санчо-Пан- саси билан биргаликда «муқаддас» талаб ва таклиф қонупига қарши бош кўтаради ва зўрлик чораларини кўриб, бу қонуннинг амал қи- лишига тўсиқлик қплишга ҳаракат қилади.
4. НИСБИЙ АҲОЛИ ОРТИҚЧАЛИГИНИНГ ТУРЛИ ТУСДА БЎЛИШИ. КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 627
у вақтда аҳоли ортиқчалиги ҳаммавақт уч формада юз беради: ўткинчи, яширин ва турғун формасида юз беради.
Ҳозирги замон сапоати марказларида — фабрикаларда, мануфак- тураларда, металлургпя заводларида, конларда ва ҳоказоларда иш- чплар анчагина мивдорда гоҳ келиб, гоҳ кетиб турадилар, умуман ва бутунлай олганда ишлаб турган ишчиларнинг сони, гарчи ишлаб чиқариш масштабига нисбатан ҳаммавақт камайиб борувчи про- порцияда бўлса ҳам, кўпайиб туради. Бунда аҳоли ортиқчалиги ўткиичи формада бўлади.
Фабрикалариинг ўзларида ҳам, машиналар ишлатпладиган ҳам- ма йирик устахоналарда ҳам ёки, ҳеч бўлмаса, ҳозирги замон меҳ- нат тақсимоти амалга оширилган ҳамма устахоналарда жуда кўп ўспирин эркак ишчилар талаб қилинади. Булар балоғатга етганда уларнинг жуда озгина кисми илгаригп ишлаб чпқариш тармоцла- рида иш топа олади, кўпчилиги эса ҳамиша ишдан бўшатплиб тура- ди. Булар ўткинчи аҳоли ортиқчалигипинг шундай элементи бўла- диларки, бу элемент саиоат ўса боргап сари кўпайиб туради. Буларнпнг бпр қисмп эмпграция қилинади, яъни ҳақиқатда эми- грация қилинувчп капитал орқасидан эргашпб борадп. Бунинг оқи- батларидан бири эркак аҳолига нисбатан хотин-қизларнипг тезроқ ўсишидир, масалан, Англпяда шундай. Ишчилар оммасининг та- биий ўсишп капитал жамғарилишининг эҳтиёжларипп қондира ол- маслиги ва шу билан бпрга ҳарҳолда бу эҳтиёжлардан ошиб кети- ши,— бу факт капиталпинг ўз ҳаракатидагп зиддиятдир. Капитал ўспирин ишчпларни кўпроқ, катта ёшдаги пшчиларни озроқ талаб қилади. Бу зиддият бошқа зиддиятдан, яънп меҳнат таксимоти туфайлп мпнглаб ишчилар маълум бир ишлаб чицариш тармоғига боғланиб цолганлиги учун, улар кўчага улоқгириб ташланган бир вақтда, ишчи цўллар етишмаслиги тўғрпсида шикоятлар эшитилиб туришидап иборат зиддиятдан баттар эмас85). Буиинг устига капи- тал иш кучини шундай тез истеъмол қиладпки, ишчп ўрта ёшлик вақтидаёқ бирмунча мадорсизлаипб қоладп. У ортицча бўлпб қол- ганлар сафига киради ёки юқори даражадан сурилиб пастки дара- жага тушприлади. Биз худди шу йирик саноат ишчпларпнпнг умри ҳаммадан қпсқа экаилигини кўрамиз.
«Манчестер медицина пнспектори доктор Ли, бу шаҳарда бадавлат синф кишиларинпнг ўртача умри 38 йил, ишчилар синфи кишиларининг умри эса — бор- йўғи 17 йил эканлигини анпцлаган. Ливерпулда бадавлат синфнпки 35 йил, ишчилар синфиники —15 йил, Бундан, имтпёзли синф ҳаёт учун ёмонроц шароитда яшовчи ҳамшаҳарлари синфпдан тенг баравар кўпро^ ассигновка (had a lease of life) олган, деган хулоса чицариш мумкин»85а).
85) 1866 йилнинг иккинчи ярмида Лондонда 80 мингдан 90 мипггача ишсиз бўлгани ҳолда, худди шу ярим йил тўғрисидаги фабрика ҳисоботида бундай дейилади: «Та- лаб ҳамма ерда таклифни туғдиради, дейиш мутладо тўғри бўлса керак. Меҳнат ма- саласида ахвол бундай эмас эди, чунки ўтган йили ишчи қўллар етишмаганлигидан кўн машиналар ишламай ётди» («Reports of insp. of Fact, for 31st October 1866», p. 81).
8;,a) Ж. Чемберленнинг 1875 йил 14 январда Бирмингемда санитария конферен- циясини очиш вақтида сўзлаган нутқи; бу киши ўша вақтда шаҳар мэри эди (ҳо- зир (1883) савдо министридир. Ф. Э. }


628
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Бупдай ҳолларда пролетариатнииг бу қисмиипнг абсолют жиҳат- дап ўсиши шупдай формада бўлиши керакки, унда, унипг элемепт- лари тез ишдап чиқишига қарамасдан, унинг сони кўпайсии. Шупдай қилиб, ишчи авлодларинииг тез алмашпппб турпши лозим бўлади. (Бу қоиуп аҳолинипг бошқа синфларига таъсир қилмайди.) Бу ижтимоий эҳтиёжпи қондирадигаи парса — йирик саноат ишчила- рининг тирикчилик шароитидан келиб чиқадиган зарур оқибат, яъпи эрта уйлаиишдир ва ишчи болалар ҳосил қилиш учун берила- диган мукофот, яъии уларпи эксплуатация қилишнииг берадиган мукофотидир.
Капиталистик ишлаб чиқариш қишлоқ хўжалигиии эгаллаб ол- гандап кейин, ёки уни эгаллаб ола борган сари шу соҳада ишлаб тургап капитал жамгарилиши билан бирга қишлоқ хўжалиги ишчи- ларига талаб абсолют жиҳатдан камаяди, бунда ишчиларнинг сиқиб чиқарилиши билап бирга, деҳқончилик ишлаб чиқариши бўлмаган ишлаб чиқаришда бўлганидек кўпроқ ишчилар ишга тортилмайди. Қишлоқ аҳолисипинг бир қисми шунинг учуи доимо шаҳар ёки мануфактура пролетариати сафларига ўтай деб турган ҳолатида бўлади ва бупинг учун қулай шароит келишини кутиб туради. (Ма- нуфактура бунда ҳар қандай деҳқончилик ишлаб чиқариши бўлма- ган ишлаб чиқариш маъносида ишлатилади.) 86) Нисбий аҳоли юртиқчалигинииг бу манбаи доимо оқпб туради. Лекин унинг доимо шаҳарларга оқиб туриши қишлоқнииг ўзида доимо яширин аҳоли ортиқчалигпнинг вужудга келишини кўзда тутади, қишлоқлардаги бу аҳоли ортиқчалигининг миқдори қандай эканлиги аҳолини четга чиқариб турадиган каналлар жуда ҳам кенг очилгандагина кўри- нади. Шупипг учуп қпшлоқ хўжалик ишчисининг иш ҳақи эиг паст даражага туширилади ва у ҳаммавақт бир оёғи билан паупе- ризм ботқоғида туради.
Нисбий аҳолп ортиқчалигининг учинчи категорияси, турғун аҳоли ортиқчалиги актив ишчилар армиясининг бир қисмини ву- жудга келтиради, лекин уларнинг қиладиган ишлари ҳеч муптазам бўлмайди. Шу сабабдап бу категория капитал учун озод иш кучи етказиб бериб турадиган битмас-туганмас хазина бўлади. Бу кате- гориядаги аҳолииипг турмуш даражаси ишчилар синфининг ўртача нормал турмуш даражасидан ҳам пастга тушади ва бу ҳол бу кате- гориядаги аҳолиии капитал жуда қаттиқ эксплуатация қиладигаи тармоқ учун кеиг базисга айлантиради. Бу категориядаги аҳоли- пинг иш вақти максимум даражада кўп бўлади, иш ҳақи минимум даражада оз бўлади. Биз хопаки иш бобида бу категориядаги иш- 8е) 18G1 йилдаги рўйхатга мувофиқ Англия билан Уэльсда «781 шаҳар ва уларда 10 960 998 аҳоли бор деб ҳисобланар эди, ҳолбуки қишлоқларда ва қишлоқ маҳалла- ларида фақат 9 105 226 аҳоли бор эди. 1851 йилдаги рўйхатда 580 шаҳар кўрсатйлган пди, буларнинг аҳолиси цишлоқ округлари аҳолиси билан тахминан баравар эди. Бундан кейинги ўн йил мобайнида қишлоқ округларидаги аҳолининг сони фацат ярим миллион ошган бўлса, 580 шаҳарда аҳолининг сони 1 554 067 ортган. Қишлоқ маҳаллаларида аҳоли 6,5% ўсган, шаҳарларда—17,3% ўсган. Бу ўсиш нормасидаги фарқнииг сабаби аҳолининг қишлоқлардан шаҳарларга кўчиб ўтганлигидир. Умумий аҳолп ўсишипппг тўртдан уч қисми шахарлар ҳиссасига тўғри келади» («Census etc.», v. Ill, р. ц, 12).


XXdl БОБ. — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 629
чиларпинг асосий иш формаси қандай эканлигини кўриб чиққан эдик. Бу категориядаги ишчилар доимо йпрпк сапоатдаги ва деҳқои- чиликдаги ортиқча ишчилардап, айниқса ҳалок бўлиб бораётган саиоат тармоқларидаги ишчилар орасидап чиқпб туради, бундай сапоат тармоқларида ҳунармандлик ишлаб чиқаришиии мануфак- тура ишлаб чиқариши, маиуфактура ишлаб чиқаришини — машина ишлаб чиқариши енгиб боради. Капитал жамғарилишинппг миқ- дори ва энергияси ошиб «ортиқча» ишчиларнинг вужудга келиши прогресс қилган сарн бу категориядаги ишчиларнинг сони тобора кўпаяди. Лекин бу категориядаги ишчилар шу билан бирга ишчи- лар сипфининг ўз-ўзипи такрор ҳосил қиладиган ва ўз-ўзиии аба- дийлаштирадигап элементини,— бошқа ҳамма элемептларга қара- гапда ишчилар сипфинииг умумий ўсишида писбатан кўпроқ қат- пашадигаи элементини вужудга келтиради. Дарҳақиқат, фақат туғилиш ва ўлиш ҳолларининг миқдоригина эмас, балки шу билан бирга оилаларпипг абсолют катталиги ҳам пш ҳақи даражасига, яъпи ишчиларнинг турли категориялари ихтиёрида бўлган тирик- чилик воситалари массасига тескари пропорционалдир. Агар биз бу капиталистик жамият қоиунини ёввойиларга ёки ҳатто циви- лизацияли колонистларга татбиқ қилгапимизда эди, бу қонун бе- маъпи бир иарсадек туюлар эди. Бу қонун индивидуал олиб қара- ганда заиф бўлгаи ва доимо таъқибга дучор қилинадиган ҳайвон турларпни кўплаб қайта ҳосил қилишни эслатади87).
Ниҳоят, писбпй аҳоли ортиқчалигининг қуйи қатлами паупе- ризм ичпда яшайди. Агар саёқларни, жпноятчиларии ва фоҳишалик билап куи кўрувчиларни,— қисқа қилиб айтганда сўзнипг том маъ- посидаги люмпенпролетариатни бир чеккага қўйиб турадиган бўл- сак, жамиятиинг бу қуйи қатлами уч категориядаи иборат. Би- ринчидан: ишга лаёқатли кишилар. Агар биз Англиядаги пауперизм- га оид статистикапп юзаки қараб чиқадиган бўлсак, бу пауперлар оммасинииг ҳар бир кризис вақтида кўпайиб, ишлар жопланиб кет- ган пайтда озайиб туришипи кўрамиз. Иккиичидан: етим-есирлар ва пауперларпинг болалари. Булар саноат резерв армиясига иом- зодлардир; масалаи, 1860 йилда бўлганидек, сапоатдаги зўр юкса- лиш даврларида булар тезлик билан ва кўплаб актив ишчилар ар- мияси сафларига кирадилар. Учипчидап: иш қобилиятини йўқотгап, хароб бўлган, ялаигоёқлардир. Булар меҳнат тақсимоти натижасида ялқовлашиб, дангаса бўлиб ҳалок бўлиб кетадигап кишилар, ишчи- иияг пормал умридаи кўпроқ умр кўрадиган кишилардир; булар, ниҳоят, сапоат қурбоилари, яъпи майиб-мажруҳлар, беморлар, тул хотинлар ва шулар кабилардир, хавфли машиналар, кон ишлари, 87) «Цашшоқлик кўпайиш учун қулай шароит туғдиради шекилли» (А. Смит). Олифта ва доно аббат Галианининг фикрига цараганда, бу ҳатто худойи-таолонинг жуда хам донолиги самарасидир: «Худо шундай қилиб яратганки, ҳаммадан фойдали ишларни бажарадпган кишилар ҳаммадан нўп тугилади» (Galiani, цитата олинган асар, 78- бет). «Қатшоқлик, даҳшатли очлик ва эпидемиялар аҳолининг ўсишига тўсқинлик нилмайди, балки ўни оширишга мойилдир» (S. Laing. «National Distress», 1844, р. 69). Ленг бу финрларни тасдиклагп учуи статистика маълумотларини нслтириб: «Агар ҳамма яхпш шароитда яшас а эдй, ядин ўртада дунёда ҳеч ним цолмас эди», — дейдц.


630
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
химия фабрикалари ва шу кабилар кўпайпшп орқасида бундай саноат цурбонларининг сони тобора кўпапиб туради. Пауперизм актив пшчилар армпяспнинг инвалидлар уйи ва саноат резерв ар- миясинипг ўлик юкидир. Пауперизмнипг вужудга келпши нисбий аҳоли ортиқчалигининг вужудга келишига боғлиц, биринчисининг зарурлиги иккинчисинипг зарурлигига боғлиц; пауперизм ппсбий аҳоли ортиқчалиги билан бирлвкда капиталистпк пшлаб чиқариш- нинг давом қилиши ва бойликнинг кўпайиши учун зарур шартдир. Пауперизм капиталистик пшлаб чпқаришнииг faux frais [унумсиз чиқими] жумласига киради, капитал бу унумсиз чиқпмларпинг катта қисмини ўз устидан ишчилар синфининг ва майда буржуа- зпяпинг устига ағдарадп.
Ижтимоий бойлик, ишлаб турган капптал, ушшг миқдори ва энергияси қанча кўп бўлса, демак, пролетарпатнинг абсолют миқ- дори ва унипг меҳнатининг унумдор кучи қанча кўп бўлса, саноат резерв армияси шунча кўп бўлади. Капиталнинг кепгайиш кучи- нинг ривожланишига нималар сабаб бўлса, бўш иш кучишшг ривож- ланишига ҳам шулар сабаб бўлади. Демак, бойлпк кучи орта бори- ши билан бирга саноат резерв армиясининг нисбпй мивдори орта боради. Лекин актив ишчилар армиясига нисбатан бу резерв армия 1\анча кўп бўлса, доимий аҳоли ортицчалигп шунча кўп бўлади, бу ортиқча аҳолининг цашшоқлиги актив ишчилар армпясипинг меҳ- нат қилиб тортадиган азоб уқубатларига тўғри пропорцпонал бўла- дп *. Ниҳоят, ишчилар синфининг қашшоц табақаларшшиг ва саноат резерв армиясининг миқдори қанча кўп бўлса, расмип пауперизм шунча кўп бўлади. Бу — капиталистик жамғарилишнинг абсолют, умумий цонунидир. Бу қонунни амалга оширпшда, бошқа ҳамма қонунлар сингари, жуда кўпдан-кўп ҳолларга цараб ўзгариш бўлиб туради, бу ҳолларни таҳлил қилиш бу бобга тааллуқли эмас.
Ишчилар ўз мивдорини ўсиб борувчи капитал эҳтиёжларига мувофиқлаштириб борпши лозим, деб уларга тарғиб цплувчи иқти- содий донишмандликнинг аҳмоқона бир нарса эканлиги равшан бир нарса. Капиталистик ишлаб чиқариш ва жамғарпш механпзми- нипг ўзи доимо ишчилар мивдорини ўсиб борувчи капиталнинг мана шу эҳтиёжларига мувофпқлаштириб боради. Бу мувофиқлаш- тиришпинг биринчи сўзи — нисбий аҳоли ортиқчалиги ёки саноат резерв армиясининг вужудга келтирилишидир, охирги сўзп — актив лшчилар армиясининг тобора кўпайиб борувчи қатламларинипг каш- шоқланиши ва пауперизмнинг ўлик юкидир.
Ижтимопй меҳнат унумдорлигининг прогресси туфайли, борган сари кўпроқ ўспб борадиган ишлаб чиқариш воситалари массасини тобора камроқ иисон кучини сарфлаб ҳаракатга келтириш мумкин деган қонун,— бу қонун капитализм базисида, меҳнат воситаларини ишчилар ишлатмасдан, балки ишчиларни меҳнат воситаси ишлата- * Оригиналда: «унинг меҳнат дилиб тортадиган азоб-уқубатларига тескари про- порционал бўлади» дейилган: авторлаштирилган французча нашри текстига мувофиқ тузатиш киритилди. Ред.


XXIII БОБ.—КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 631
диган капитализм базисида бу қонун шундан иборатки, меҳнатнинг уиумдор кучи қанча юқори бўлса, ишчиларнинг уларни иш билан бапд қиладигап воситаларга таъсири шунча кўпроқ бўлади, демак, уларпинг тирпкчилиги учун зарур шароит: бошқаларнинг бойли- гиш! кўпайтириш учун ёКи капиталнинг ўзининг ўсиши учун иш- чиларпппг ўз кучларини сотиши шунча ишончсиз бўлади. Шундай қилиб, упумдор аҳолшшнг ўсишига қараганда ишлаб чиқариш воси- талари ва меҳнат унумдорлигининг тезроқ ўсиб бориши, аксипча, шупдай капиталисгик ифода касб қиладики, ишчилар аҳолиси Kali италпинг ўсиш эҳтиёжига қараганда доимо тезроқ ошиб туради.
Тўртиичи бўлимда нисбий қўшимча қиймат ҳосил қилишни таҳлпл қилганпмпзда, каппталистик система мавжуд бўлганда меҳнатнинг ижтимопй унумдор кучини оширишиииг ҳамма методлари иидивиду- ал ишчи ҳпсобидан амалга оширилишиии кўрган эдик; ишлаб чиқа- ришни ривожлантиришнинг ҳамма воситалари ишлаб чиқарувчини бўйсупдириш ва эксплуатация қилиш воситаларига айланади, иш- чини майиб қплади, нотўла кишига [einen Teilmenschen] айлапти- ради, унинг ролини машинага боғлаб қўйилган қўшимчага айланти- ради, унинг меҳнатипи азоб-уқубатга айлантиради, бу меҳнатни мазмундаи маҳрум қилади, меҳнат процессига илм-фан қай дара- жада мустақпл куч бўлиб кириб борса, ишчининг меҳнат процес- сипипг маънавпй кучларини шу даражада йўқ қилади; ишчипинг ишлаб турган шароитипи жирканч бир иарсага айлантиради, уни меҳнат процесси вақтида жуда разил, қабиҳ деспотизмга бўйсун- диради, уппиг бутун ҳаётини иш вақтига айлаитиради, упинг хо- типи ва болаларини капиталнинг Жаггернаут гирдоби179 остига ташлайди. Лекин қўшимча қиймат ҳосил қилишнинг ҳамма метод- лари, шу билан бирга жамғариш методларидир, шупингдек жамға- ришнинг ҳар қандай кенгайтирилиши, аксиича, бу методларни ривожлантириш воситасига айланади. Бундан шу хулоса келиб чиқадики, капитал жамғарилиб боргаи сари, ишчининг иш ҳақи қаидай бўлмаспп, кўп ёки оз бўлмасин, ишчининг аҳволи тобора ёмоилашиб боршпи лозим. Ниҳоят, нисбий аҳоли ортиқчалигипи ёки саноат резерв армиясини қувватлайдиган қонун жамғаришнинг миқдори ва энергиясига ^араб, ишчиии капиталга Гефест болғаси Прометейпи қояга парчинлаб ташлаганидан ҳам қаттиқроқ боғлаб беради. Бу қонун қашшоқликнинг капитал жамғарилишига муво- фиқ даражада кўпайиши учун шароит туғдириб беради. Демак, бир қутбда бойлпкиииг жамғарилиши шу билан бирга бошқа бир қутб- да, яъпи ўз маҳсулотини капитал сифатида ишлаб чиқарадиган синф томонида қашшоқлик, меҳнат азоб-уқубатлари, қуллик, жаҳо- лат, нодоилик ва маънавий таназзулга юз тутиш ҳолларинипг тўп- ланишидир.
Капиталистик жамғарилишнинг бу антагонистик характерини 88) экопомистлар турли формаларда эътироф қиладилар, лекин улар
8в) «Ишлаб чиқаришдаги муносабатлар, буржуазия ҳаракат қилиб турадиган му- носабатлар яхлит, оддий муносабатлар бўлмасдан, балки иккиёқлама муносабатлар


632
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ишлаб чиқаришнинг капиталистик усулларядап илгариги усулла- рига хос бўлгаи, цисмап капиталистик жамғаришнинг бу турли- турли формаларига ўхшаган, аммо шу билан бирга моҳияти жиҳат- дан булардап фарқ қиладигап ҳодисаларни каппталистик жамғари- лишпинг бу турли-турли формалари билан аралаштириб юборади- лар.
XVIII асрдагп йприк экоиомпстлардаи бири, Вепецпя моиахи Ортес, капиталистик ишлаб чпқаришдаги аптагонизмни ижтимоий бойликпинг умумий табиий цонуни деб ҳисоблайди.
«Иқтисодий эзгулнк билан пцтисодий ёвузлик ҳар қандай миллатда доимо бнр-бирини бараварлаштприб туради (il bene cd il male economico in una nazionc sempre all’istessa misura), бпровларда нсъматнинг мўл-кўллиги ҳам- мавақт бошқа бировларда нсъмат итишмаслигпга тенг бўлади (la copia de beni in alcuni sempre eguale alia manconza di essi in altri). Озгина кпшплар кўли- да кўп бойлик тўпланигли ҳаммавақт жуда кўп мпқдордаги бош^аларнинг энг зарур нарсаларининг тамомила таланпши деган ran бўлади. Миллатнинг бой- лиги унинг аҳолисига мувофиц бўлади, миллатнпнг цашшоқлпги эса унинг бойлигига мувофиқ бўлади Бировларнпнг меҳнатсеварлнги бошқа бировлар- нинг мажбуран бекор юришига сабаб бўлади. Камбағаллар ва бекорчилар— бойлар ва ишчан кишиларнинг зарур меваспдир» ва ҳоказо89).
Ортесдап сўнг орадап тахминап 10 йил ўтгандан кейин англи- кан-протестант попи Тауисенд камбағалликии бойликнипг зарур шарти деб жуда қўпол йўсипда кўкларга кўтардп:
«Меҳнатга қонун йўлп бплаи мажбур қилиш жуда қийип иш, бу зўр- лик қилиш ва шов-шувларга сабаб бўладп, ҳолбуки очлик тпнч, осойишта, тўхтовсиз ва доимий тазйиқ кўрсатишдапгина иборат бўлмасдап, балки,— иштпёқ ва меҳнат қплпш учуп эпг табппй омпл бўлганлиги учун,— жуда зўр бериб ишлашии талаб қилади».
Демак, бунинг ҳаммасидап шупдай хулоса чиқадики, очликни ишчилар синфи учун доимий бир нарсага айлантириш керак, бу тўғрида, Таупсенднипг фикрича, айниқса камбағаллар ўртасида кўпроқ амалда бўлган нуфус қонуни жоикуярлик қилади.
«Афтидан, табиат қонуни шундайки, камбағаллар маълум даражада тад- бирли кишилар эмас (improvident)» (яънп шу даражада тадбирли эмасларки, улар ёлчимаган оилаларда дуиёга келадилар), «хуллас, шундайки, жамиятда энг қўпол, пфлос, паст пшларни бажарадпган кишилар бўлади (that there always may be some). Шунинг орқасида кишилик бахт-еаодатп (the stock of human happiness) жуда кўпайлб кстади, нозик табиатли кишилар (the more эканлиги кундан-кунга равшанрод бўлиб бормоқда; бойлик цай даражада ишлаб чиқарилаётган бўлса, қашшоқлик ҳам шу даражада вужудга вслтирилмоқда; ишлаб чиқарувчи кучлар қай даражада ривожланаётган бўлса, зулмпи кетириб чиқарадиган кучлар ҳам шу даралсада ривожланмоқда; бу муносабатлар буржуа бойлигини, яъни буржуа сиифининг бойлигини вужудга келтиради, лекии бунда фақат бу синфнинг айрим аъзоларининг бойлиги доимо йўқ қилиб борилиши ва доимо ўсиб борувчи пролетариат вужудга келиши шарт» (Карл Маркс. «Философия қашшоқлиги», 116- бст (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 4-том, 144-бет]).
г вв) G. Or/cs. «Deila Economia Nationalc libri sei 1774», Кустоди нашри, Parte Modern a, t . XXI, p. 6—9, 22, 25 etc. Ортес яна ўша срда, 32- бстда, бундай дейди: «Халкларни нандай қилиб бахт- саодатли қилиш нерак деган фойдасиз системаларни ўйлаб чикариш ўрнига, мен уларнинг бахтсизлинларининг сабабларици текшириб чициш билан кифояланаман».


XXIII БОБ,—КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 633
delicate) машаққатли ишлардаи озод цилпнадп ва ўзларияинг олий вазифа- ларини бемалол бажаришлари мумкин ва ҳоказо... Камбағаллар тўғрисидаги қонунда дунёда худо ва табиат томонидан яратилгаи системадагп гармонпяни ва гўзалликни, ундаги симмстрия ва тартибни бузиш майли бор»90).
Агар Вепеция монахи қашшоқликни абадийлаштирувчи тақдир цуръасипи христианлик хайр-эҳсони, руҳонийларнинг уйланмасли- ги, мопастирлар ва дииий муассасаларпинг бўлишинп оқлайдпган бир парса деб билса, аксинча, протестант приход попи буни камба- ғаллар тўғрисидаги инглиз қоиунларини, камбағалпинг жамиятдан арзимас садақа олишига ҳуцуқ берадигап қопупларпп қоралаш учун баҳопа деб билади.
«Ижтимоий бойликпииг тараққий қплишп»,— дейдп Шторх,—«жампят- пппг фойдалп сппфипи, яъпп жуда жопга тегадпгап, паст ва жуда ифлос ишларпи бажарадигап, хуллас турмушдаги ҳамма ярамас ва кишппи қул- ликка соладигап ишларпп ўз зиммасига оладпгаи, шу бплап бошқа спнф- ларпипг роҳат-фарогатда, вақтихушлик билан яшашп ва шартлп» (жуда^соз!) «кишилик қадр-қимматипи ва шу кабиларпп таъмиплаб берадигаи фойдали сипфпи вужудга келтиради» 91).
Шторх ўз олдига, бу капиталистик цивилизациянииг, у вужудга келтирадиган қашшоқлик ва омманииг тушкунликка учрашппинг варварликдан афзаллиги аслида нимадан иборат?— деб савол қўяди. У фацат: хавфсизликдан иборат, деган битта жавоб топади.
«Сапоат ва фаннппг тараққий қилиши туфайлп»,— дейдтт Сисмонди,— «ҳар ишчи ҳар купи ўз истеъмоли учуи керак бўладигапидап аича кўп нарса ишлаб чиқаради. Лекип, шу билаи бирга, ишчтпшпг меҳнати билап ишлаб чиқариладигаи бойликни ишчипипг ўзи истеъмол қиладиган бўлса, упп меҳпатга кам қобилиятли қилиб қўяр эди». Ушшг фпкрпча, «агар ки- шилар», (яъпи ишчи бўлмагаплар) «сапоатнипг берадиган ҳамма ҳузур- ҳаловатларига ишчипинг меҳпати сингари қаттиқ меҳиат қилпб эришишла- ри лозим бўлганда эди, улар сапъатпипг ҳар қапдай ютуқларидап, шупинг- дек сапоатпипг берадигап ҳамма ҳузур-ҳаловатларпдап воз кечган бўлур эдилар... Ҳозирги вақтда зўр бериб меҳиат қилиш билап меҳпат учун тўла- надигап ҳақ бир-биридаи ажратиб ташлапган; бир кпшинипг ўзп аввал иш- лаб, сўпгра ҳордиқ чиқармайди; аксипча, бир кишипипг ҳордиқ чиқариши учуп бошда бир кттши пшлаши керак... Демак, меҳпатппнг упумдор кучи- пипг бениҳоя кўпайиб бориши бекорчи бойларнинг зеб-зийнати ва ҳузур- ҳаловатипипг ошувидап бошқача патижага олиб келиши мумкип эмас»92).
•°) «А Dissertation on the Poor Laws». By a Well-wisher to Mankind (the Rev. Mr. Tmrn- send), 1786, Лондонда цайта нашр қилинган, 1817, 15, 39, 41- бетлар. Бу «нозик табиатли» non, — Мальтус унинг мана шу номи нўрсатилган асаридан, шушшгдек «Испанияга саёҳат»идан ҳам кўпиича бутун-бутун бетларпи кўчириб нелтиради, — ўз таълимотининр кўп кисмици сэр Ж. Стюартдан олган, лскин ундан олса ҳам, унинг финрини бузиб кўрса- тади. Масалан, агар Стюарт: «Бунда, цуллик вақтида кишиларни» (ишламайдиганлар учун) «меҳнат цилишга мажбур цилиш усули зўрлин цилишдан иборат эди . . . У вақтда ниши- ларни мсҳнат иилишга мажбур цилар эдилар» (яъни бошқалар учун тенинга меҳнат килди- рар эдилар), «чупки улар бошцалариинг цуллари эди; ҳозир нишилар меҳнат қилишга» (яъни ишламайдиганлар учун текинга меҳнат қилишга) «шунинг учун мажбур бўладилар- ьи, улар ўз эҳтиёжларининг кулларидирлар» 180 — дсяр энан, — агар у шундай деяр энан, бу билан у асло, ёғ босган приход лопи сингари, ёлланма ишчилар ҳаммавацт оч долишла* ри лозим, деган хулоса чиқармайди. Аксинча, у ёлланма ишчиларнинг эҳтиёжларини кен* гайтирмоцчи ва шу билан уларнинг эҳтиёжларининг ўсишини «нозик табиатлилар» учун меҳ« нат килишга рагбатлантирмоқчи бўлади. . т__
*0 Storch. «Cours d'£conomie Politique», £d. Pctersbourg, 1815» t. III. p. 223.
#2) Sismondi. «Nouveaux Principes ci'ficonomie Politique», t. 1, p. 79. 80, 85.
41—516


634
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Ниҳоят, тошюрак буржуа доктрпнёри Дестют де Траси қўпол қилиб:
«Халди яхши яшайдиган миллатлар камбағал миллатлардир, халқи одат- да камбағал бўлгаи миллатлар бой миллатлардир» 93) дейди.
5. КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИНИ КЎРСАТАДИГАН ДАЛИЛЛАР
а) 1846-1866 ЙИЛЛАРДА АНГЛИЯ
Ҳозирги жамият тараққиётидаги ҳеч бир давр капиталистик жамғарилишни ўрганиш учун кейинги 20 йиллик давр сингари қу- лай эмас. Гўё Фортуната ҳамёни топиб олингандай. Лекин ҳамма мамлакатлар ўртасида яна Англия классик мисолдир, чунки Анг- лия дунё бозорида биринчи ўринда туради, чунки капиталистик ишлаб чикариш усули фақат шу мамлакатдагина тўла ривожланиш даражасига эришди ва, ниҳоят, шунинг учунки, 1846 йилдан бошлаб эркип савдонипг минг йил мобайнида ҳукмронлик қилиб келаётган- лиги вульгар сиёсий иқтисоднинг сўнгги даъвосидан ҳам маҳрум қилди. Бу йигирма йиллик даврнинг кейпнги ярми бунда ҳам би- ринчи ярмидап жуда устун турганлигига сабаб бўлган ишлаб чиқа- ришнинг ғоят зўр прогресс қилганлигинп биз тўртинчи бўлимда етарли даражада кўрсатиб ўтган эдик.
Кейииги ярим асрда инглиз аҳолисининг абсолют ўсиши гарчи жуда катта бўлган бўлса ҳам, лекин нисбий ўсиши ёки ўсиш нор- маси, расмий рўйхатдан олинган қуйидаги жадвалга кўра, ҳамма- вақг пасайиб борган.
Англия ва Уэльс аҳолисининг ўртача йиллик ўсиш проценти ҳар ўн йилликда қуйидагича бўлган:
1811 — 1821 1,533%
1821 — 1831 1,446%
1831— 1841 1,326%
1841 — 1851 1,216%
1851 - 1861 1 141%
Энди, иккинчи томондаи, бойликнинг ўсишини қараб чиқамиз. Бунда эиг ишончли таянч нуқтаси даромад солиғи солинган фой- да, ер рептаси ва бошқаларнинг ўзгариб туришидир. 1853—1864 йилларда Буюкбританияда солиқ солиниши лозим бўлган фойданинг ўсиши (фермерлар ва баъзи бир бошқа категориялар бунга кири- тилмаган) 50,47% бўлган (ёки ҳар йили ўрта ҳисоб билан 4,58%' бўлган) 94), шу давр мобайнида аҳолинпнг ўсиши тахминан 12%
••) Destutt de Tracy, цитата келтирилаётган асар, 231- бет.
•*) «Tenth Report of the Commissioners of H. M.’s Inland Revenue», London, 1866, p. 38,


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНПНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 635
Солиц олипган ер рептаси (уйлар, темир йўллар, коплар, ўрнашган ерлардан, балиқ овланадиган ерлардан ва олинадиган реита ҳам шу жумлага кпради) 1853— 38% ошган, ёкп бпр йилда 35/п% ошган. Шу билан манбалардап олинадиган даромад ҳам кўпроқ ўс-
бўлган. рудниклар хоказолардан 1864 йилларда бирга қуйидаги ган95):
1853 йплдан 1864 йилгача йиллик даромад- нинг кўпайипш
Бнр йилда нўпайишн
Уйлардан
Тош кирқпш ишларидан Кон ва рудниклардан Чўян эритиш заводларп- дан
Балиц овлашдан
Газ заводларидан
Темир йўллардан
38,60%
3,50%
84,76%
7,70%
68,85%
6,26%
39,92%
3,6306
57,37%
5,21%
126,02%
11,45%
83,29%
7,57%”
Агар 1853—1864 йиллар ўртасидаги давр мобайиида биз ҳар тўрт йилдаги маълумотларии бир-бирига солиштириб кўрадиган бўлсак, даромадларнинг ўсиш даражаси тобора ошгаплигини кўра- миз. Масалап, фойдадаи олинадигап даромадлар 1853—1857 йил- ларда ҳар йили 1,73%, 1857—1861 йилларда ҳар йили 2,74%, 1861 — 1864 йилларда ҳар йили 9,30% ўсган. Қўшма қиролликда даромад солиғи олингаи даромадлариинг умумий суммаси 1856 йил- да: 307 068 898 фунт стерлипг, 1859 йилда — 328 127 416 фунт стер- лииг, 1862 йилда — 351 745 241 фунт стерлинг, 1863 йилда — 359 142 897 фунт стерлинг, 1864 йилда — 362 462 279 фунт стерлинг, 1865 йилда — 385 530 020 фунт стерлинг 95 96)  *.
Капитал жамғарилиши билап бир вақтда унипг концентрация ва цептрализация қилиниши ҳам юз берди. Гарчи Англияда рас- мий қишлоқ хўжалик статистикаси бўлмаса-да (Ирландияда бун- дай статистика бор), 10 графлик ўзи ташаббускорлик кўрсатпб шун- дай статистика ташкил қилди. Қуйидаги натижалар маълум бўлди: 1851 йилдаи 1861 йилгача ҳар бири камида 100 акр келадигап ижа- ра орларининг сони камайиб 31 583 дап 26 567 га тушгап, яъни ижара ерлардан 5 016 таси ундап каттароқ ижара ерларига қўшиб юборилган&7). 1815—1825 йиллар ўртасидаги даврда мерос солиғи 95) «Tenth Report of the Commissioners of H. M. ’s Inland Revenue». London, 1866, p. 38.
96) Солиштириб кўриш учун бу рақамлар етарлидир, лекин абсолют рақам жиҳат- дан улар потўғри, чунки ҳар йили 100 миллион фунт стерлингча даромад «яшириб цол- дирилса» керак. Ички даромадлардан солид олиш ишларини бошқарувчи амалдорлар- нинг, айницса савдогарлар ва саноатчилар ҳамиша алдаб келадилар, деб цилган шикоятлари уларнпнг ҳар бир ҳисоботида такрорланиб туради. Масалан: «Бир акция- ли жамият ўзинипг солид олиниши лозим бўлган фойдасини 6 000 фуит стерлинг деб белгилаган, баҳоловчи эса 88 000 фунт стерлинг деб белгилаган, шундай қилиб, охирида шу 88 000 фунт стерлинг ҳисобидан солид тўланган. Яна бир компания ўз даромадини 190 000 фунт стерлинг деб кўрсатган, лекин унинг ҳациқий даромади— 250 000 фунт стерлинг эканлигини ўзи тан олишга мажбур бўлган» (бу ҳам ўша жойда, 42-бет).
•’J «Census etc.», v. Ill, p. 29. Жон Брайтнинг, инглиз ер мулкининг ярми 150 лендлордга нарайди ва Шотланд ер мулкининг ярми 12 лендлордга қарайди, деган гапи ҳозиргача хам рад цилиттмаган.


636
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
солииган кўчма мол-мулклар жумласида 1 миллион фунт стерлинг- дан ошиқ биронта ҳам мол-мулк бўлмаган; аксинча, 1825 йилдан 1855 йилгача бупдай мол-мулклар 8 та бўлган, 1855 йилдаи 1859 йил июнигача эса, яъни 4!/г йил давомида, бундай солиқ солинган мол-мулк 4 та бўлган98). Бироқ, 1864 ва 1865 йиллар мобайнидаги D моддасида кўрсатилган даромад солиқларининг қисқача таҳлил цилиниши (фермерлар ва шу кабилар фойдасидан бошқа фойдалар) цептрализацияни ҳаммадан яхшироқ ва равшанроқ қилиб кўрсатиб беради. Ҳаммадан аввал шуни кўрсатиб ўтишим лозимки, шу мап- бадан олинадиган даромадлардан фақат 60 фунт стерлингдан кўп даромаддангина даромад солиғи олинади. Даромад солиғи олина- диган бу даромадлар Англияда, Уэльсда ва Шотландияда 1864 йил- да 95 844 222 фунт стерлииг ва 1865 йилда — 105 435 787 фунт стер- линг*  99) бўлгап, 1864 йилда аҳолининг умумий сони 23 891009киши бўлгани ҳолда, солиқ тўловчилар сони 308 416 киши, аҳолппинг умумий сони 1865 йилда — 24 127 003 киши бўлгани ҳолда, солиқ тўловчилар сопи 332 431 киши бўлган. Қуйидаги жадвал шу икки йил ичида бу даромадларнинг цандай тақсим цилинганлигини кўр- сатади:
1864 йил 5 апрелда !
тамомланган йил |
1865 йил 5 апрелда тамомланган йил
Фойдадан олинган даромад (фунт стерлинг)
Даромад олувчилар сони
фойдадан олинган даромад (фунт стерлинг)
Даромад олувчилар сони
Умумий сумма- си
95 844 222
308 416
105 435 787
332 431
Шу жумладан
57 028 290
22 334
64 554 297
24 075
Шу жумладан
36 415 225
3619
42 535 576
4 021
Шу жумладан
22 809 781
822
27 555 313
973
Шу жумладан
8 744 762
91
I 11 077 238
107
1855 йилда Қўшма қиролликда 16 113 267 фунт стерлинглик 61453 079 тонна тошкўмир қазиб чиқарилган эди; 1864 йилда — 23 197 968 фунт стерлинглик 92 787 873 тонна кўмир қазиб чиқа- рилган; 1855 йилда — 8 045 385 фунт стерлинглик 3 218 154 тонна чўян ишлаб чиқарилгаи; 1864 йилда — 11 919 877 фунт стерлинглик 4 767 951 тонна чўян ишлаб чиқарилган. 1854 йилда Қўшма қирол- ликда эксплуатация қилинаётган темир йўлларнинг узунлиги 8 054 миль эди, буларга солинган капитал — 286 068 794 фунт стерлинг, 1864 йилда — 12 789 миль, уларга солинган капитал 425 719 613 фунт стерлинг бўлган. 1854 йилда Қўшма қиролликнинг четдан келтирган ва четга чиқарган молларининг умумий суммаси ••) «Fourth Report etc. of Inland Revenue». London, 1860, p. 17.
99) Булар — соф даромадлар, яъни, бундан қонунда йўл қўйиладиган маълум сум- мани чегириб ташлангандан кейин қолган даромадлар.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТПК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 637
268 210 145 ва 1865 йилда 489 923 285 фунт стерлинг бўлган. Қу- йидаги таблица четга мол чиқаришнинг қандай бўлганлигини кўр- сатади 100).
1847 йил
58842 377 <
£унт
стерлинг
1849 »
63 596 052
»
>
1856 »
115 826 948
»
1860 »
135 842 817
»
»
1865 »
165 862 402
»
»
1866 » .
188 917 563
»
»
Шу келтирилган озгина маълумотлардан кейин Британия хал- цининг бош регпстраторининг 181:
«Аҳоли қанчалик тез ўсиб борса ҳам, саноатнинг ва бойликпинг тарақ- ций дилиб боришидан ордада қолиб борди» * 101 ),—
деб ҳайқириқ солиб тантана билан айтган гаплари ўз-ўзидан равшан бўлади.
Энди бу саноатнинг бевосита агентларига, ёки бу бойликни ишлаб чиқарувчиларга, ишчилар сиифига мурожаат қилайлик.
«Мамлакат социал аҳволипипг энг хунук томонларидан бири шундан иборатки»— дейди Гладстон,—«ҳозирги вадтда халднинг истеъмол кучи шубҳасиз камайиб бораётганлпги ва ишчилар синфининг жафо чекиши ва қашшоқлиги кучайиб бораётгаплиги мутлақо шубҳасиз бир нарса. Шу билан бир вақтда гоқорп сипфлар қўлида доимо бойлик тўпланиб бормоқда ва капптал тўхтовсиз ўсиб бормодда» 102).
1843 йил 13 февралда умум палатасида бу доғули министр шун- дай деб айтган эди. У, орадан 20 йил ўтгандан кейин, 1863 йил 16 апрелда ўзи тузган бюджетини муҳокамага цўяёттанида бундай деган эди:
«1842 йилдан 1852 йилгача бу мамлакатнинг солиқ солиниши лозим бўл- ган даромади 6% ошди... 8 йил мобайнида, 1853 йилдан 1861 йилгача, агар 1853 йилдаги даромадни асос дилиб оладиган бўлсак, солиқ солинадиган даромад 20% ошди. Бу факт шу қадар ажойиб фактки, у деярли адлга сиғмайдиган фактдай туюлади... Бойлик ва дудратнинг бу т^адар ҳаддан ташдари кўпайиб кетаётганлиги бутунлай мулкдор синфларгагииа тааллудли- дир, лекин... лекин бу нарса бавосита ишчилар аҳлига ҳам фойда келтириши лозим, чунки бу иарса ҳамма истеъмол қиладиган буюмларни арзонлашти- ради,— бойлар янада бойрод бўла борган бўлсалар ҳам, камбағаллариипг камбағаллиги ҳарҳолда камайди. Мен, камбағалликнинг сўнгги ҳадлари камайди деб айтишга журъат қпла олмайман» 103).
Нақадар разил пайранг! Агар ишчилар синфи «камбағаллигича» қолгаи экап, у мулкдорлар синфи учун «бойлик ва қудратни қай 10°) Ҳозирги пайтда, 1867 йил мартда ҳинди-хитой бозори яна консигнация асо- сида келтирилган инглиз ип газлама фабрикантларининг моллари билан тўлиб кетган. 1866 йилда ип газлама фабрикалари ишчиларининг иш ҳади 5% камая бошлади, 1867 йилда яна шундай операция натижасида Престонда 20 000 ишчи стачка қилди. {Бу орадан кўп ўтмасдан бошланиб кетган кризиснинг мудаддимаси эди. Ф. Э.)
101) «Census etc.», v. Ill, p. 11. M
108) Гладстоннинг 1843 йил 13 февгалда умум палатасида айтганлари («Times», 1843 йил 14 февраль, «Hansard», 1843 йил 13 февраль).
х03) Гладстоннинг 1863 йил 16 апрелда умум палатасида айтганлари («Morning Star», 17 апрель).


638
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
даражада ҳаддап ташқари ошириб юборган бўлса», шу даражада «камбағаллиги камайтан» экан, бупипг маъноси, у ипсбатан аввал- гидай камбағал бўлиб қолаверди, демакдир. Агар камбағалликнинг сўнгги ҳадлари камаймаган экан, демак бу ҳадлар ошган, чунки бойликнииг сўнгги ҳадлари ошган. Тирикчилик воспталарининг ар- зонлашуви масаласига келганда шуни айтиш керакки, расмий ста- тистикада, масалан Лондон етимхона маълумотларига қараганда, 1860 йилдан 1862 йилгача ўтган 3 йил мобайнида тирикчилик во- ситалари 1851 — 1853 йиллар ўртасидаги 3 йилга қараганда 20 про- цепт ошган. Бундан кейинги 3 йил мобайнида, 1863—1865 йиллар- да гўшт, ёғ, сут, қапд, туз, кўмир ва яна бир қанча бошқа зарур тирикчилик воситаларининг тобора қимматлашиб борганлиги кўрса- тилади 104). Гладстопнинг бюджет тўғрисида бундан кейин, 1864 йил 7 апрелда сўзлаган нутқи ўлжа бойлик орттиришнипг ривож топ- гаппга ва «камбағаллик» жатидан тийилган халқ бахт-саодатига риёкорона мадҳия ўқишдан бошқа нарса эмас. У: омма «пауперпзм ёқасида» турипти, шундай саноат ишлаб чиқариш тармоқлари бор* ки, «уларда иш ҳақи ошгани йўқ», дейди ва сўзининг охирида ишчплар синфининг бахт-саодатипи куйидаги иборалар билаиякун- лайди: «Кишилар ҳаётипипг ўндан тўққизи яшаш учуп кураш олиб боришдап бошқа нарса эмас» 105). Гладстон сингари расмий мулоҳа- заларии баёи қилишга мажбур бўлмагаи профессор Фаусегт дапгал бундай дейди:
«Албатта, капиталнинг» (кейинги ўн йиллар мобайнида) «шундай ўсганли- ги орқасида пул билан тўланадиган иш ҳақининг ошганлигини инкор қил- майди, лскин бордай бўлиб кўринадигэн бу ютуц кўп даражада йўцқа чпқа- ди, чунки кўп зарур тирикчилик воситалари борган сари қимматлашмоцда» (унинг фнкрича, нодир мсталларнинг цадри тушаётганлиги орқаспда шундай- бўластган эмиш) «...Бойлар жуда тсз янада кўпроқ бойимоқда (the rich grow rapidly richer), холбуки меҳиаткаш синфларнинг турмуши ҳеч бир яхшила- наётгани йўқ... Ишчилар дўкондорлардан ^арзга ботиб, уларга деярли қул бўлиб қолмоқдалар»106).
101) «Miscellaneous Statistics of the United Kingdom» помли Кўк китобдаги расмий маълумотларга қаралсин. Part VI. London, 1866, р. 260—273 passim. Министрликлар газсталарнинг қироллинка қарашли етимхоналардаги болаларга сеп беришда жоябозлик қилиб чикарадиган декламациялари ҳам, етимхоналар ва шу кабилар статистинаси ўрнига далил бўла олади. 1Пу билан бирга бу газсталар тирикчилик воситаларининг қиглматлигинд асло эсларидан чиқармайдилар.
105) Гладстоннинг 1864 йил 7 апрслда умум палатасида аитганлари. «Hansard» ривоятида эса бундай дейилган: «Бугина эмас, кишининг ҳаёти кўпчилик ҳолларда яшаш учун кураш олиб боришдан иборат бўлман нима?» — Гладстоннинг 1863 ва 1864 йилларда бюджст тўғрисида гапирган нутдларида доимо учраб турадигаи ўта- кетган зиддиятларни бир инглиз ёзувчиси Буалодан дуиидаги цитатани келтириб таърифлаб’берган эди:
«V о11й l’homme en effet. Il va du blanc au noir.
Il condamne au matin ses sentiments du soir.
Importun £ tout autre, a soi mSme incommode,
11 change S tous moments d’esprit conime de mode».
[«Киши аслида ана шундай. У од билан қора ўртасида тебраниб туради. Кечқурун маъкуллагап иарсасини эрталаб ёмонга чиқаради. Бошқа ҳамма кишиларнинг кўнг- лига теккан, ўзидан ҳам ўзининг кўнгли қолган бу киши ўз кайфиятини мода син- гари ҳар дадица ўзгартириб туради».]182 [H Roy ] «The Theory of the Exchanges etc.».
ОП!о7)1,  Ilя18pawceft3iThe Economic Position of the British Labourer». London, 1865, p. 67, 82. Пшчиларнипг дўноидорларга тобора қарам бўлиб бораётганлигига келсак, бунинг сабаби шпчилариинг тобора нўпроқ тез- тез ишсиз колаётганлиги, гоҳ итлаб, гоҳ ишсиз бўлиш холларининг тобора кўпаяётганлигидир.


XXIII БОБ — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 639
Иш куни ва машиналар тўғрисидаги бўлимда Британия ишчи- лар синфинпнг мулкдор спифлар учун «ҳаддан ташқари кўп бой- лик ва қудрат» яратиб бериш шароитлари биз учун аниқ ва равшан бўлган эди. Лекин у вақтда бизни ўз ижтимоий функциясипи ўта- ётган вақтдаги пшчи кўпроқ қизиқтирган эди. Жамғарилиш қонун- ларини тўла ёритиб бериш учун унинг устахонадан ташқаридаги ахволини ҳам, унипг қаидай овқатланиши ва тураржойи цандай эканлигини ҳам кўзда тутиш керак. Бу китоб ҳажми бизни бунда саяоат пролетариатининг ва қишлоқ хўжалик ишчиларининг, энг паст ҳақ олиб ишлайдпган қисмига, яъни ишчилар синфининг кўпчилик қисмпга мурожаат қилишга мажбур этади.
Лекин аввал расмий пауперизм тўғрисида, ёки ишчилар синфи- нипг зарур тирикчилик шароитидан маҳрум бўлган, ўз иш кучини сотиш имкониятидан маҳрум бўлган ва жамиятнинг хайр садақаси билан хароб кун кечпраётган қисми тўғрисида яна бир неча оғиз сўз айтиб ўтпш керак. Расмий маълумотларга қараганда, Англия- да 107) 1855 йплда 851 369 паупер, 1856 йилда 877 767 паупер, 1865 йилда 971433 паупер бор деб ҳисобланган эди. Пахта қаҳатчилиги туфайли буларшшг сони 1863 ва 1864 йилларда ошиб 1 079 382 ва 1 014 978 га етди. Лондонга ҳаммадан кўпроқ ёмон таъсир қилган 1866 йил кризиси Шотландия қироллигидаги аҳолидан ҳам кўпроқ аҳолиси бўлган бу жаҳон бозори марказида пауперлар сонининг 1866 йилда 1865 йилга нисбатан 19,5% ва 1864 йилга нисбатан 24,4% ошпб кетишига, шу билап бирга 1867 йилнинг дастлабки ойларида 1866 йилдагидан ҳам кўпроқ ошиб кетишига сабаб бўлди. Пауперизм статистикасини таҳлил қилганда икки нарсани таъкид- лаб ўтмоқ керак. Бир томондан, пауперларнинг камайиши ва кў- пайиши саиоат цикли фазаларининг даврий алмашиниб туршпини акс эттиради. Иккинчи томондан, капитал жамғарила борган сари синфий кураш ривожлапиб, бунинг орқасида ишчиларнинг онги ҳам ўса боргап сари расмий статистика пауперизмнинг ҳақиқий миқдорини борган сари кўпроқ бузиб кўрсатади. Масалан, паупер- лар билап ваҳшийларча муомала қилиш,— кейинги икки йил ичида инглиз матбуоти («Times», «Pall Mall Gazette» ҳоказо) ваҳима қи- либ шовқии солаётган бу ҳодиса,— эскидан давом қилиб келган ҳодисадир. 1844 йилда Ф. Энгельс худди шундай даҳшатларни ва «сенсацион адабиёт» 183 даги шундай ўткинчи риёкорона дод-фар- ёдларни кўрсатиб ўтган эди. Лекин Лондонда кейинги ўн йил ичида очликдап ўлиш ҳолларининг («deaths by starvation») даҳшат- ли суратда кўпаяётганлиги гадойлар учун ташкил қилинган бу жазо муассасаларининг, яъпи юмушхоналарнинг 108) ишчиларни қул қилишига ишчиларнинг нафрати тобора кучайиб бораётганлигини исбот цилиб берадиган шубҳасиз далилдир.
107) Уэльс ҳаммавақт Англияга қўшиб гапирилади. Англия, Уэльс ва Шотлан-
дия — Буюк Британияга қўшиб гапирилади, бу уч мамлакат билан Ирландия — Қўш- ма киролликка цўшиб гапирилади. _
108) А. Смит замонидан бошлаб прогресснинг ўзига хос нур билан еритилганлиги шундан иборатки, унинг учун workhouse [юмушхона] баъзан manufactory [мануфак-


640
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Ь) БРИТАНИЯ САПОАТ ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ КАМ ИШ ҲАҚИ ОЛАДИГАН ҚАТЛАМЛАРИ
Энди сапоат ишчилар синфинипг кам иш ҳацп оладигап қат- ламлари устида тўхталиб ўтайлик. 1862 йилда пахта қаҳатчилиги вақтида Махфий кенгаш 185 доктор Смитга Ланкашир ва Чешпрда ип газлама саноатида ишловчи ишчиларпипг овқати қапдай экап- лигини тскшириб чиқиш вазифасипи топширгаи эди. Унинг бундан илгари кўп йил мобайнида олиб боргаи текширишлари, «очликдан бўладигап касалликларнинг олдиии олиш учуи» (starvation diseases) ишчи аёлларнипг кунлик овқатида ўрта ҳисоб билап кампда 3 900 гран углерод ва 180 гран азот бўлиши, эркакларнинг кунлик овқатида — камида 4 300 гран углерод ва 200 грап азот бўлишп ке- рак, яъпи аёллар учун икки қадоқ яхши буғдой нони, эркаклар учун 7э ҳисса кўпроқ буғдой нонида қанча озиқ моддалари бўлса, тахмииан шунча талаб килииади, дегаи хулосага олиб келгап эди; ўрта ҳисоб билан олганда балоғатга етгаи эркаклар ва аёлларга ҳар ҳафтада камида 28 600 гран углерод ва 1 330 гран азог керак дегаи хулосага келган эди. Унинг қилгаи ҳисоби амалда жуда ажо- йпб суратда тасдиқлаиди ва унипг бу ҳисоби ип газлама сапоатпдаги ишчиларнинг истеъмоли муҳтожлик орқасида қай даражага етиб камайган бўлса, шу даражада оз овқат еяётгапликларини кўрсатиб берди. Улар 1862 йил декабрда ҳар ҳафтада 29 211 грап углерод ва 1 295 гран азот олиб турар эдилар.
1863 йилда Махфий кенгаш инглиз ишчилар синфпнинг ҳам- мадан ёмоп озиқлапаётган қисмининг жуда ёмоп аҳволда эканли- гини текшириб кўрмоқчи бўлди. Махфий кенгашнинг расмийврачи доктор Саймоп бу иш учун юқорида номи айтилган доктор Смитни танлади. Бир томопдан, қишлоқ хўжалигидаги ишчиларни, иккин- чи томондап эса — шойи тўқувчилар, тикувчилар, чарм қўлқоп иш- лаб чиқарувчи ишчилар, пайпоқчилар, қўлқоп тўқувчилар ва этик- дўзлар текпшришдап ўтказилди. Пайпокчилардан бошқа кейинги категориялардаги ишчилар нуқул шаҳар ишчиларидир. Текшприш вақтида ҳаммавақт ҳар бир категориядан энг соғлом оилаларни ва турмуши бир қадар тузук оилаларии танлаб олиш қоида қилпб олинди.
Умумий хулоса шундай бўлгап эдики,
«текширишдап ўтказплгаи шаҳар пшчилари категорттяларттдап фақат биттасипипг истеъмол қиладигап азот миқдори абсолют мипимум миқдор- даи салгипа кўп эди, бу мииимум миқдордан кам бўлгапда эса,— очарчплик касалп пайдо бўлади; икки категорияда азот етишмаслиги маълум бўлди— булардан бттрида ҳам азотлик, ҳам углеродлик овқат жуда кам истеъмол қплипгаплиги маълум бўлди; текширишдап ўтказилгап деҳқоп оилаларипинг бешдаи бирдап кўпроги зарур миқдордан кам углеродлик овқат, учдан бирдан кўпроғи зарур миқдордан оз азотлик овқат олиб туриши, уч граф-
тура] дсгап сўз билан бир хил маънони англатади. Масалан, меҳнат тақсимоти тўғ- рисидаги бобнинг бошида: «Бир юмушхонанинг ўзида кўпинча турли меҳнат соҳа- ларида банд бўлган кишилариинг тўпланиши мумкин», дейилади 184.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛПШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 641
ликда (Беркшир, Оксфордшир ва Сомерсетширда) ҳатто миннмал миқдорда азотлик овқат етишмаслиги умумий ҳодиса экаплпги маълум бўлди» 109).
1^ишлоқ хўжалпк ишчилари ўртасида Қўшма қиролликпинг бой қисми бўлган Англиядаги қишлоқ хўжалик ишчилари ҳаммадан ёмоп озиқланар экан 110\ Қишлоқ хўжалик ишчилари ўртасида умумаи етарли овқат емайдиганлар асосан аёллар ва болалардир, чупки «эркаклар ўз ишларини бажариш учуп овқат ейишлари ке- рак». Текширилган шаҳар ишчилари ўртасида муҳтожлик яна ҳам кўпроқ эканлиги маълум бўлди. «Улар шу қадар ёмоп озиқлаиади- ларки, кўпларининг ҳаддан ташқари оғир ва соғлиқни барбод қила- дигаи маҳрумликларга учраши турган гап» (булар ҳаммаси — ка- питалистнинг «ўзини тийиши»дир! яъни унииг ишчиларипипг хароб турмуш кечириши учун ҳам тирикчилик воситалари учуп ҳақ тў- лашдан тийилишидир!) 11
Цуйидаги жадвалда юқорпда кўрсатиб ўтилган нуқул шаҳар ка- тегорияларининг овқатланиш шароити доктор Смит мпиимал деб билган миқдор бплап ва ип газлама саноатида ишловчи ишчилар- нинг жуда ҳам муҳтожлик вақтларидаги овқати билап солиштириб кўрсатилган 112).
Ҳафтада ўртача угле- род мицдори (гран)
Ҳафтада ўртача азот миқдори (гран)
Саноатнинг шаҳар тармоцларидан бештасидаги эркак ва аёл ишчилар
28 876
1 192
Ланкаширда ишсиз юрган эркак ва аёл фабрика ишчилари
29 211
1 295
Ланкашир ишчилари учун, эркак ва аёллар учун ўрта ҳис-обда белги-
28 600
ланган минимум
1 330
Текширишдан ўтказилган ишчи категориялари сонинипг ярми, яъпи 60/125 қисми мутлақо пиво ичмаган, 28% сут ичмаган. Ҳар ҳафтада истеъмол қилинган суюқ овқат миқдори ўрта ҳисоб билан бир оилага тикувчиларда 7 унциядан тўғри келган бўлса, пайпоқ тЎ^Увчиларда 243Д унциядан тўғри келган. Ҳеч сут истеъмол қил- маган ишчилар ўртасида Лондон тикувчилари ҳаммадан ҳам кўп- чиликни ташкил қилади. Ҳар ҳафтада истеъмол қилинадигап нон мпцдори тикувчиларда 73/а қадоқ, этикдўзларда IIV4 қадоқ бўлган, катта ёшдаги ҳар бир ишчининг бир ҳафтада истеъмол қилган нони ўрта ҳисоб билан 9,9 цадоқ бўлган. Чарм қўлқоп ишлаб чиқарувчи- 10e) «Public Health. 6 th Report etc. for 1863». London, 1864, p. 13.
110) Ўша жойда, 17-бет.
"') Уша жойда, 13-бет.
Ўша жойда, илова, 232-бет.


642
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
лар бир ҳафтада 4 унциядан қанд (сироп ва шу кабилар) истеъмол қилган, пайпоқ тўқувчилар 11 унциядан истеъмол цилган; ҳамма категория ишчиларнинг бир ҳафтада истеъмол қилган ўртача қанди ҳар бир катта ёшдаги ишчига 8 унциядан тўғри келади. Ҳар ҳаф- тада истеъмол қилинадиган ёғнинг (жир ва ҳоказолариинг) умумий ўртача миқдори катта ёшдаги ҳар бир ишчига 5 унциядан тўғри келади. Ҳар ҳафтада истеъмол қилинадиган гўшт миқдори (чўчқа ёғи ва ҳоказо) ўрта ҳисоб билан катта ёшдаги пшчига чақиб ҳи- собланганда, шойи тўқувчиларда 774 унциядан, чарм қўлқоп ишлаб чиқарувчиларда эса 18 74 унциядан тўғри келади; ўрта ҳисоб билан турли катеториялар учун 13,6 унциядан тўғри келади. Катта ёшда- ги ҳар бир ишчинииг ҳар ҳафтада овқатга харажати ўрта ҳисоб билан цуйидагича бўлган: шойи тўқувчилар —2 шиллинг 27г пенс, тикувчилар — 2 шиллииг 7 пенс, чарм ^ўлқоп ишлаб чиқарувчи- лар 2 шиллинг 9 72 пенс, этикдўзлар — 2 шиллинг 73Д пенс, пайпоқ тўқувчилар —2 шиллинг 6 74 пенс. Маклсфилд шойи тўқувчилари- нинг овқат учун ўртача харажати ҳар ҳафтада фақат 1 шиллинг 87г пенсдан тўғри келди. Ҳаммадан ёмон овқатланадиган катего- риялар тикувчилар, шойи тўқувчилар ва чарм қўлқоп ишлаб чиқа- рувчилар эканлиги маълум бўлдв 115).
Доктор Саймон ўзининг умумий санитария ҳисоботида бу ов- қатланиш шароитлари тўғрисида бундай дейди:
«Камбағаллар ўртаспда медицина пшларипи ёки касалхона пациептларп, стационар ёки қатнаб турувчи беморларнпнг аҳволини билган ҳар бир киши жуда кўп ҳолларда овқатнинг етишмаслиги касалга сабаб бўлишини ёки касални кучайтиришипи тасдиқлаб беради... Лекин санитария нуқтаи на- заридан, буига яна бир жуда муҳим ҳол келиб қўшилади... Шуни эсга олиш керакки, овқатнинг анча ёмонлашуви юз беришидан олдии жуда зўр бериб қаршилик кўрсатилган бўлади, шу билаи бирга одатда олдин кўп маҳрум- ликлар бошдан кечирилган бўлади. Овқатиинг етишмаслиги кишининг соғ- лиғига таъсир қилишидап анча илгари, физиолог кишининг яшай олиши учун қанча гран азот ва углерод кераклигипи ва камайиб кетгапида очлик- дан кпшинипг ўлиши мумкинлигини ҳисоблаб чиқишидан анча илгари,— бундан аича илгари рўзгорда ҳамма моддий қулайликлар дом-дараксиз йўқо- лпб бўлади. Кийим-бош ва ёдилғи овқатдан ҳам танқис бўлади. Кишилар қаҳратон қишларда ўзларини совуқдан тузук ҳимоя қилолмай қоладилар; уй-жойлар шу қадар торайиб кетадики, бу иарса касалга ёки касалнпнг кучайишига сабаб бўлади; уй-рўзғор буюмлари ва мебелдан асар ҳам йўқ деса бўлади; ҳатто озодаликка риоя қплиш жуда ҳам қимматга тушади ёки жуда қийин иш бўлиб қолади. Агар иомус кучликдан, озодалик ва на- фосатга риоя қилиш учун ҳаракат қилинса, бундай ҳар бир ҳаракатпинг натижаси шу бўладики, очлик азоби яна кўпроқ қийнайди. Кишилар энг арзон бошпана қидирадилар; улар санитария полициясининг чоралари ҳам- мадаи кам натижа берадиган, ҳавоси бузуқ, йўллари ёмоп, ахлат ва ифлос- ликлар ҳаммадан кўп бўлган, сув билан жуда ёмон таъминланган квартал- лардаи ва, ran шаҳарлар устида боргапда, ёруғлик ва ҳаво ҳеч етишмайди- ган кварталлардан бошпана қидира бошлайди. Соғлиқ учун хавфли нарса- лар шулар бўлиб, яна бунинг устига камбағал тўйиб овқат емаса, унинг хавф-хатар остида қолиши турган ran. Arap шу бало ва офатларнинг ҳам- маси ҳаёт учуп жуда хавфли бўлса, овқат етишмаслигининг ёлғиз ўзи ҳам п’) «Public Health. 6 th Report etc. for 1863». London, 1864, p. 232, 233.


XXIII БОБ — КАППТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 643
жуда (даҳшатли парсадир... Агар бунда зикр қилинаётгап камбағаллик асло бекорч^илик оқибати эмаслиги айниқса эсга олинса, тўниб овқат емаслик даҳ- шатипипг ўзи қапғули хаёлларга олиб боради. Бу — ишчилариинг камбағал- лигпдир. Ахир, шаҳар ишчилари қилган меҳпати эвазига жипғиртдай овқат сотпб рлади, ҳолбуки уларпинг меҳнат вақти кўпчилик ҳолларда ҳаддап ташкари узайтирилиб юборилади, лекин, шундай бўлишига қарамасдан, бу меҳпат, ишчипинг яшашига имкон беради деб фақат жуда шартли маънода- гина айтпш мумкин... умуман олганда, ишчпларнинг тприкчплигига помига имкон беради, дегап гапнинг ўзи пауперизмга олиб борадиган қисқароқ ёки узоцроқ айланма йўлдир» 114  115).
Ишчиларнинг энг меҳнатсевар қатламларининг очлик азоб-уцу- батларини бошдан кечиришлари билан бойларпипг капиталистик жамғаришга асосланган баралла ёки киши билмас исрофгарчилиги ўртасидаги ички алоқани иқтисодий қонунларни тушунгандагина очиб ташлаш мумкин. Уй-жой шароити масаласи бутунлай бошқа. Бунда ҳар бир холис текширувчи шуни кўрадики, ишлаб чиқариш воситалари қанча кенгроқ миқёсда централизация қилинса, ишчи- ларнинг шунга мувофиқ бир жойга тўпланиши шунча кўпроқ бў- лади, демак, капиталистпк жамғариш қанча тезроқ борса, ишчи- ларпинг уй-жоп шароити шунча ёмонлашади. Бойликнинг ошиб кетиши билан бирга, ёмон қурилгап кварталларни бузиб ташлаш, банклар ва универсал магазиилар ва шу кабилар учун катта-катта саройлар қуриш, савдо учун ва ҳашаматли экипажлар учун йўллар- ни кенгайтириш, конка йўллари ва шу кабилар қуриш йўли билан шаҳарларии «обод қилиш» (improvements) натижасида камбағаллар тезлик билан янада ёмонроқ, янада одам зич кулбаи вайроналарга суриб чиқарилади. Иккинчи томондан, шу нарса ҳаммага маълумки, уй-жойнинг қимматлиги уларнинг сифатига тескари пропорциопал- дир ва бинокор спекулянтлар қашшоқлик конларинп кам чиқим сарф қилиб кўпроқ фойда чпқариб оладиган қилиб шуидай эксплуа- тация қиладиларкп, Потоси кумуш конлари ҳеч қачон бундай экс- плуатация қилинмаган эди! Капиталистпк жамғаришнинг, демак, умумап капиталпстик мулк муносабатларпнинг ҳам антагонистик характерда эканлпги115) бунда шу даражада очиқ ва равшан бўлиб кўринадики, ҳатто Англиянинг бу масала тўғрисидаги расмий ҳи- соботларида ҳам «хусусий мулк ва унинг ҳуқуқлари»га риёкорлик билап ҳужум қплишлар тўлиб-тошиб ётибди. Саноатнипг ривожла- пиши, капитал жамғарилиши, шаҳарларнпнг ўспши ва «обод бўли- inn» билан бу офат шу қадар кенг тарқалиб бормоқдаки, «мўъта- бар одамлар»пи ҳам аямапдигап юқумли касаллар даҳшатининг бир ўзи 1847 йплдан 1864 йилгача кампда 10 санитария-полиция парламент актлари тузилишига сабаб бўлдп, Ливерпуль, Глазго ва шу каби баъзи бпр шаҳарларнпнг қути учиб қўрқиб кетгап бур~ 114) «Public Health. 6th Report etc. for 1863». London, 1864, P- 14, J5.
115) «Ҳеч бир ерда шахс ҳуқуқи ишчилар синфининг уй-жой шароити масаласи' Дагидай очиқдан-очиқ ва юзсизлик билан хусусий мулк ҳуқуқп учун қурбон қилин- ган эмас. Х,ар бир катта шаҳар — кишиларнинг қурбон берадиган еридир, бу шундай бир мудаддас жойдирки, унда ҳар йили минглаб кишплар очкўзлик худоси Молох учун дурбон қилинадилар» (S. Laing, цитата олинган асар, 150-бет).


644
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
жуазияси ҳимоя мақсадида ўз муниципалитетларидан ҳам Фойда- ланди. Лекин доктор Саймон 1865 йил учун тузган ҳисоботида: «Умуман айтганда, Англияда бу офат иазоратдан бутунлай < четда қолиб кетмоқда», деб хитоб қилади. Махфий кенгаш буйруғига мувофиц, 1864 йилда цишлоқ хўжалик ишчиларининг уй-жбй ша- роити, 1865 йилда — шаҳарлардаги жуда камбағал синфларпинг уй-жой шароити текширишдан ўтказилган. Доктор Жулиан Хан- тернинг жуда ажойиб асарлари аҳоли соғлиғининг еттинчи ва сак- кизинчи ҳисоботларида (1865 йилда) босилиб чиққан. Қишлоқ хўжалик ишчилари масаласига мен кейинроқ тўхталиб ўтаман. Ша- ҳарлардаги уй-жой шароитини тасвирлашдан олдин мен доктор Саймоннинг қуйидаги умумий мулоҳазасини келтириб ўтаман:
«Менинг расмий нудтаи назарим»,— дейди у,—«нудул медиципа иуқтаи назари бўлса ҳам, лекин энг оддий инсонпарварлик ҳисси бу офатнинг бошқа томонини инкор қилишга йўл қўймайди. Бу тиғизлик офати жуда уч- чига етганда муқаррар деярлп ҳар қандай ор-номус дегап нарсани инкор қилишга, таналар ва жисмоний алокаларнинг жирканч ҳолда аралашиб ке- тишига, жинсларнинг қип-яланғоч бўлиб шарманда бўлишига олиб боради, булар ҳаммаси одамдан кўра кўпрод ҳайвонларии эслатиб туради. Шундай таъсирга берилиш — хўрликдир, бу таъсир қапча кўп давом килса, бу хўр- лик шунча кучаяди. Бу офат шу лаънати муҳит ичида туғилгаи болаларга шармандалик тамғаси (baptism into infamy) бўлади. Шундай шароитда яшаш- га мажбур қилинган кпшиларнинг бошқа жиҳатлардан жисмоний ва маъ- навий софликдаи иборат бўлган цивилизация муҳитига интилишларига истак билдириш ўтакетган ноўрпн истак бўлар эди» 116).
Лондон уй-жой тпғизлиги ёки ҳатто уйларнинг одамзод тури- ши учун мутлақо ярамаслиги жиҳатдан биринчи ўринда туради.
«Икки парса шубҳаспздир»,— дейди доктор Хаптер,—«бирипчидан, Лоп- донда 20 га яқин катта посёлка бор. буларнинг ҳар бирида тахминан 10 000 киши туради, улар Апглпядаги юқорида баён қилинган жуда ёмон аҳвол- дан ҳам баттар аҳволда яшайдилар, шу билан бирга уларнипг бу аҳволи уй-жойпинг бутунлай деярли ёмон қурилганлиги натижасидир; иккинчидан, бу посёлкалардаги уйлар бундан 20 йил илгаригига қараганда яна ҳам ти- ғиз бўлиб, жуда вайрон бўлиб кетган»117). «Лондоп ва Ньюкаслнинг кўп қисмларида ҳаёт жаҳаннам азобидан баттар десак, муболаға қилинмаган бўлади» 118).
Лекин ишчилар синфинипг нисбатан яхши аҳволда яшаётган қисми ҳам, Лондондаги майда дўкондорлар ва майда буржуазия- нинг бошқа элемептлари ҳам «ободончилик» тараққпй қилган сари, шу билан бирга эски кўча ва уйлар бузилган сари, фабрикалар lie) «Public Health. 8 th Report». London, 1866, p. 14, изоҳ.
,17) Ўша жойда, 89-бет. Доктор Хантер бу посёлкалардаги болалар тўғрисида бун- дай дейди: «Камбағаллар бў қадар жуда тиғиз жойланган замонга қадар болалар- нинг қандай тарбия кўрганини биз билмаймиз, лекин бу мамлакатда ҳозир мисли кўрилмаган ёмон шароитда хавфли синфлар орасида тарбияланиб истиқболлари сари бораётган, ярим кечагача ҳар хил ёшдаги катта-кичик одамлар, маст-аласт кишилар, бузуқ, мижғов ва ор-номуссиз ярамас кишилар билан бўлиб тарбияланаётган бола- ларнинг тақдири нима бўлишини олдиндан айтиш учун дадил пайғамбар бўлиш керак» (ўша жойда, 56-бет).
1*8) «Public Health. 8th Report». London, 1866, p. 62.


LXIII БОБ.—КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНПНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 645
кўпаииб кишиларпинг пойтахтга келиши кучайгаи сари,— пиҳоят, шаҳар еР рентаси билан бирга квартира ҳақи ҳам оша борган сари шу лаънати уй-жой шароити дастидан тобора кўпроқ қийналмоқ- далар
«Квартира ҳақи шу қадар ҳаддаи ошиб кетдикп, бпр хона уйдан ортиқ уйпи i жарага олишга фақат озгина ишчилариинг қурби етади» 119).
До^донда жуда кўп «middlemen» [«даллоллар»] чапгалига туш- маган биронта ҳам уй-жой йўқ деса бўлади. Лоидонда ер баҳоси ҳамма)вақт унинг ҳар йилги даромадидан жуда баланд бўлади, бунпнк’ сабаби айниқса шуки, ҳар бир ер сотиб олувчи эртами- кечми уни Jury Price (присяжнийлар экспроприация қилганда бел- гиланадиган такса билан) сотиб юборишга ёки бирон йирик кор- хона ёнида бўлганлиги учун унинг қиймати жуда ҳам ошиб кетган- да бундан фойдаланиб қолпшга умид қилади. Бунинг оқпбати шу бўладики, доимо муҳлати тўлай деб қолгаи ижара шартпомалари сотпб олинади.
«Бу иш бплаи шуғуллапувчи жентльменлардан шуии кутиш мумкиики, улар қандай иш кўраётган бўлсалар, шундай иш кўрадилар, квартираптлар- 11и мумкин қадар кўпроқ сўрадилар ва уйларни ўзларидан кейпи сотиб олув- чиларга мумкин қадар жуда ёмон аҳволда топширишга ҳаракат қплади- лар» 12°).
Квартира ҳақи ҳар ҳафтада олиб турилади, шунинг учун бу жаноблар учун бунинг ҳеч қандай цалтис ери бўлмайди. Шаҳар ичига темир йўл солингаилиги учун
«яқинда шанба куни кечқурун Лондоннинг шарқпй қисмпда эскп уйла- ридап ҳайдаб чиқарилгап оилалар тўп-тўп бўлиб кезиб юрар, қолгап-қутган бисотларинп елкаларпга илиб олиб, иш уйидан бошқа ҳеч бир ерда бошпана тополмай саргардои бўлиб юрар эдилар»121).
Иш уйлари тўлиб-тошпб кетган, парламентнинг ижозати билан қилинаётган «ободончиликлар» эндигина амалга оширила бошлан- ган. Агар ишчилар тургаи эски уйлари бузилиши натижасида кўча- га ҳайдаб чиқарилар экан, улар ўз маҳалла-кўйларини ташлаб кет- майдилар, ҳеч иложи бўлмагаида шу маҳаллага яқин ерга жойлаша- дилар.
«Табипй, улар ишлайдпгап жойларига мумкин қадар яқпироқ ерга жой- лашишга ҳаракат қиладилар. Шупдай бўладики, опла икки хона уй ўрпига бир хона уйга жойлашишга мажбур бўлади. Квартира ҳақи балапд бўлса-да, бу уй оилаиинг ҳайдаб чиқарилган уйидан ҳам ёмонроқ бўлади. Страндда ҳозириппг ўзидаёц ишчиларнипг ярмп икки миль йўл боспб ишга қатнаб туради».
Марказий кўчасини кўрган ажнабийни Лондоннинг бойлиги ҳай- ратда қолдирадиган бу Странд Лондонда одамларнинг жуда тиғиз
11B) «Peport of the Officer of Health of St. Martin’s- in- the- Fields», 1865.
120) «Public Health. 8 th Report». London, 1866, p. 91.
121) Ўша жойда, 88- бет.


646
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
яшашини ҳам кўрсатадигап мисолдир. Странднинг бир маҳалласи- да медицина инспектори бир акр ерда 581 кишининг истикомат қилиб туришипи ҳисоблаб чиққан, ҳолбуки Темза дарёси сатҳининг ярми ҳам шу акр ҳисобнга киритилган. Ўз-ўзидан маълумки, ҳар цапдай сапптария-полпция чораси, Лондонда шу вақтгача бўлгани- дай, яроқсиз бўлиб қолгап уйларни бузиб ташлаб ишчиларни бир кварталдап ҳайдаб чиқарса, амалда фақат шуига олиб борддики, ишчилар бошқа бир кварталда яна ҳам тиғизроқ бўлиб жой^ашиб оладилар. /
«Ё жуда бемаъпи бу процедура»,— дейди доктор Хантер,—«тўхтат^лшпи керак, ёки ҳозир ҳеч бир муболаға қилмасдаи миллий вазифа деб аталиши мумкин бўлгап ишга, яъни капиталлари озлигидаи ўзлари бошпапа қпла олмайдпгап, лекин ижара ҳақиии бўлиб-бўлиб тўлаш шарти билан бошпана олишлари мумкин бўлган кишиларга бошпаиа топиб бериш масаласига жа- моатни хайрпхоҳлик билан (!) қарайдпган қплпш керак» 122).
Бу кагшталистик ҳаққонпят дегани жуда ғалати иарса! Ер эга- си, уй эгаси, соҳибкор «ободоичилик», масалан, темир йўллар қури- лиши, япгп йўллар очилпши ва шу каби ишлар қилипиши муно- сабати билан ҳар қандай экспроприация бўлгаида тўла ҳақини олиш билангина цолмасдан, у мажбуран «ўз манфаатидан кечга- ни» учун, худо қонунларпга ва инсон қонунларига мувофиқ, яна яхшигина фойда ҳам олиб кўигли тўлиши керак. Ишчиларни эса хотин, бола-чацалари ва бор бисотлари билан кўчага улоқтириб таш- лайдилар, ва агар улар тартиб ва одоб қоидалари устидан муници- палитет кўз-қўлоқ бўлиб турадигап шаҳар кварталларига кўп-кўп бўлиб бориб ўрнашиб қолсалар, уларга санитария полицияси кун бермайди!
XIX аср бошида Апглияда Лоидондан бошқа, аҳолиси 100 000 дан кўп бўлган биропта ҳам шаҳар йўқ эди. Фақат беш шаҳарда 50 000 даи ошиқ аҳолиси бор эди. Ҳозир ҳар бирипинг аҳолиси 50 000 дан ҳам ошган шаҳарлар 28 га етди.
«Бу ўзгариш натижаспда шаҳар аҳолпсп жуда ўсиб кетди, аҳолп тиғиз яшайдпгап эски майда шаҳарлар эпди марказларга айланди, бу шаҳарлар- нинг тўрт томонп иморат бплан ўралиб, тоза ҳаво кирпшпга ҳеч қапдай йўл қолмагаи. Бундай шаҳарлар бойлариипг ҳузур-ҳаловатда яшашига тўғ- ри келмай қолганлигидан, бойлар бу шаҳарлардан четга, баҳаво ва чиройли дала жойларпга чиқиб ўрнашиб олдилар. Илгари шу боплар тургап катта- катта уйларга кўчиб келгап кишилар бир хоиа уйга бутуи бир оиладан бўлиб жойлашмоқдалар, ва кўп ҳолларда шу бир хона уйга япа бошқа квар- тираит ҳам цўймоқдалар. Шундай қилиб, аҳоли узларига аталиб қурилмагаи, улар учуи асло тўғри келмайдиган, катталарга хўрлик келтирадиган, болалар учун эса ҳалокатли бўлган уйларга келиб тпғпз бўлиб жойлашмоқдалар» 123).
Бпрон машҳур саноат ва савдо шаҳрида капитал қанча тезроқ жамгарилса, 65' шаҳарга эксплуатация қилиш мумкин бўлган одам
*Ри1?Ис Health. 8th Report». London, 1866, p. 89. •
«Public Health. 8th Report». London, 1866. p. 56.


АХШ БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 647
материал шунча тезроқ оқиб келади, ишчиларга атаб омонат ци- либ курилган уйлар шунчалик ёмон бўлади. Шунинг учун тўхтовсиз ривожланиб бораётган тошкўмир ва кон сапоати округининг мар- кази|Г‘‘ жиҳеигидан Лопдондан кейин иккинчи ўринда туради. Бу шаҳар- нинг
бўлган Ньюкасл-апон-Тайн уй-жой жаҳаннам ажойиботлари кулбаи вайроналарида кам деганда 34 000 киши истиқомат
қилиб, жамоат ҳаёти учун мутлақо хавфли аҳвол юз берганлигидан, Ньюнасл ва Гейтсхедда полиция буйруғига мувофиқ, яқинда анча уй ж4мият учун хавфли деб бузиб ташланди. Янги уйлар жуда ҳам секинпик билан қурилмоқда, соҳибкорлик фаолияти эса жуда тез ривожланмовда. Шунинг учун 1865 йилда шаҳар илгаригига қара- ганда' жуда ҳам тўлиб тиғиз бўлиб кетган эди. Ижарага қўйиш мумкии бўлгап битта ҳам каталак қолмагаи эди. Ньюкаслдаги ка- салхо^анинг врачи доктор Эмблтоп буидай деб ёзади:
«Тйфнинг пайдо бўлгаилпги ва тарқалиб бораётганлигига сабаб одам- ларнинг жуда тпғиз бўлиб яшаётгаилиги ва уй-жойларипинг пфлослпгидир, бунда ҳеч қандай шубҳа бўлиши мумкин эмас. Одатда ишчиларипиг уйлари пастқам кўчаларда ва ҳовлпларда жойлашган бўлади. Ёруглик, ҳаво. кепг- лик ва озодалик масаласига келганда бу жиҳатлардан аҳвол ҳақиқатап жуда ёмои, озодаликка риоя қилинмайди, булар ҳар қандай цивилпзацпялп мам- лакат учун уятдпр. Кечалари эркаклар, хотинлар ва болалар аралаш-қуралаш бўлиб ётадилар. Эркакларнинг тунги сменалари билап кундузгп сменалари бирин-кетин кетп узилмай келиб туради, шундай бўладикп, ишчиларнинг ётоқ ўринлари ҳеч совимайди. Бу уйлар сув билан яхши таъмиллапмаган, ҳожатхоналари ундан бешбаттар, хоналар ифлос, ҳавоси япгиланмайди, юқумли касаллар кони бўлиб турадп» 124).
Ана шундай кулбалар учун бир ҳафтага 8 пенсдан 3 шиллинг- гача квартира ҳақи тўланади.
«Ньюкасл-апон-Тайн»,— дейди доктор Хантер,—«шуидай бпр мисолки, у бизнинг ҳамюртларимиз орасидаги энг гўзал авлодлардан бири, уй-жой ва кўчалариинг қурилиши сингари ташқи шароитлар шунақа бўлгаплигидан, бутунлай деярли ваҳшийлик даражасига етиб тубанлашаётгаплигини кўрса- тади» 125).
Капитал билан меҳнатнинг доимо келиб-кетиб туриши натижа- сида маълум саноат шаҳаридаги бугунгп уй-жой шароити бирмунча тузук, эртага жуда ҳам ярамас бўлиши мумкин. Баъзан шаҳар маъ- мурлари, ниҳоят, энг хунук ҳодисаларга барҳам беришга ҳаракат ҳам қила бошлайдилар. Лекин эртасигаёц чигирткадек гала-гала ирланд юпунлари ёки аҳволи жуда танг бўлиб қолгап ипглиз қиш- лоқ хўжалик ишчилари пайдо бўлади. Уларни ертўлаларга ёки омборхоналарга олиб бориб тиқадилар, ёки шу вақтгача ишчилар- га тузуккина бошпана бўлиб келаётган уйни туновхонага айлантп- радилар, ўттиз йиллик уруш вақтида солдатларнинг постлари қан- дай тез алмаштирилиб турган бўлса, бундай туновхопага келиб
124) «Public Health. 8 th Report», London, 1866, 149.
12s) «Public Health 8 tb. Report», London, 1866, p. 50.


648
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒЛРИЛИШ ПРОЦЕССИ
тунаб турадиган ишчилар ҳам шупдай тез алмашпб туради. Врад- форд бунга мисолдир. Бу шаҳар мупиципалитетида ишлайдиган филистёрлар шаҳарни ислоҳ қилишга киришган эдилар. Бтнипг устига бу шаҳарда 1861 йилда ҳали одам қўйилмаган 1751 yii бор эди. Лекии ишлар бирданига юришиб кетди, нсгрларнииг пўсти ширинсўз либерал жаноб Форстер бу тўғрида яқинда бир хушкабар кслтмргап эди. Ишлар яхшилапиб кетгандаи кейии доимо келиб- кетиб турувчи «резерв армиянинг» ёки «писбий аҳолп ортикчали- гининг» тўлқиндек қуйилиб келиши турган ran. Доктор ХАнтер- нинг бпр страхование жамияти агентидан олган рўйхатида қисоб- лаб чиқилган 126) жуда ёмон ер тўла уйлар ва каталакхоналарнинг кўпчилигинп тузуккипа маош оладиган ишчилар бапд қилдилар. Улар, агар яхшироқ уй топаолсак эди, кўпроқ ҳақ тўлашгд ҳам қурбимиз етар эди, дедилар... Улар оилалари билан бирга ^обора тубанлашиб, касалликларга дучор бўлмовдалар, ҳолбуки парла- мент аъзоси ширинсўз либерал Форстер, эркин савдо эҳсонларини ва Брадфорд донгдорларининг жун тижоратидан чиқариб олаётган фойдаларини кўриб севинч кўз ёшларипи тўкмоқда. Брадфорддаги камбағаллар учуи белгиланган врачлардан бири доктор Белл 1865 йил 5 сентябрдаги ҳисоботида унга қарашли округда уй-жой шарои- ти ёмон бўлгаплиги орқасида жуда кўп кишиларнпнг тифдан ўла- ётганлигини изоҳлаб беради:
«Ҳажмп 1 500 куб фут бўлгап бир ертўлада ўп киши истпқомат қилади... Випсснт-стрит, Грин-Эйр-Плейс ва Лисда 223 уйда 435 ётоқ ўрипда 1 450 ки-
»2С) «Public Health. 8th Report», London. 1866. p. 111. Брадфордда ишчиларни страхо- вание килувчи бир жамият агентининг тузган рўйхати:
Валкан-стрит, №122 Ламли-стрит, № 13 Бауэр-стрит, № 41 Портлеид-стрит, № 112 Харди-стрит, № 17 Норт-стрит, № 18 ■ўша жой, № 17 Ваймер-стрит, № 19
Жоует-стрит, № 56
Жорж-стрит, № 150 Райфл-Корт,
MopiirciiT, № 11 Маршалл-стрит, № 28 ўша жой, № 49 Жорж-стрит, № 128 Ўша жой, № 130 Эдвард-стрит, № 4 Жорж-стрит, № 49 Йорк-стрит, № 34 Солт Пай-стрит
(пастки қават)
1
хона
16
одам
1
хона
11
одам
1
хона
11
одам
1
хона
10
одам
1
хона
10
одам
1
хона
16
одам
1
хона
13
одам
1
хона
8
катта ёшдаги киши
1
хона
12
одам
1
хона
3
оила
1
хона
11
одам
1
хона
10
одам
3
хона
3
оила
1
хона
18
одам
1
хона
16
одам
1
хона
17
одам
1
хона
2
оила
1
хона
2
оила
2
хона
26
одам
Подваллар
Рижент сквер 1
Эйкр-стрит 1
Робертс-Корт, № 33 1
Бэк Прэт-стрит, бу уй мисгарларнинг ишхо- наси ҳамдир 1
Эбенизер-стрит, № 27 1
подвал
8
одам
подвал
7
одам
подвал
7
одам
подвал
7
одам
подвал
6
одам
(18 ешдан катта б.и-
ронта ҳам эркак йўқ)


XXIII БОБ,—КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 649 шп\гурадп, 36 ерда ҳожатхона бор... Ҳар бир ётоқ ўрпнга (бунда мен бир тўп ифлос латта-путта ёки тўп-тўп стружкаларии кўзда тутамап) ўрта ҳисоб бплап 3,3 кпши, баъзап 5 ва 6 кпшидан тўғрп келади. Кўп кшпплар ечип- масдан қоқ ерда ётадилар,— ёш йигитлар ва аёллар, уйлапгап ва уйлапма- гаплар ҳаммаси аралаш-қуралаш тиқилпшиб ётадп. Бу бпноларнипг кўпчи- ii одамзотч дтд кулба
лпги одамзотпипг туриши учуи асло ярамайдиган қоронги, зах, ифлос ва сассрқ кулба экаплигшш ҳам айтпб ўтпришпипг ҳожати борми? Булар касадлик ва ажал кони бўлиб, бу марказлар бизпипг орамизда бундай вабо маразларининг кўпайишига бепарволик билан қарайдигап ўзига тўқ киши- ларии ҳам (of good circumstances) ўлим гпрдобига тортади» 127).
Уй-жой қаҳатчилиги жиҳатдаи Лондопдап кейин Бристоль учин- чи ўринда туради.
«Европадаги энг бой шаҳарлардап бирп бўлган бу шаҳарда г^ип- ялапғоч дашшоқлик («blankest poverty») ва уй- жой қаҳатчилиги жуда ҳам авж ол- ган»128).
с) ДАРБАДАР АҲОЛИ
Энди келиб чиқиши жпҳатидан қишлоқ аҳолиси ва ишлайдиган иши жиҳатдан кўпчилиги саноат аҳолиси бўлган табақага тўхталиб ўтамиз. Булар капитал эҳтиёжларига қараб бир жойдан иккинчи жойга юбориб туриладиган капитал енгил пиёда аскарларидир. Пиёда аскарлар юриш қилмаган вақтида, «лагерь бўлиб туради». Дарбадар ишчилар турли қурилиш ишларида, ер қазпш, ғишт қу- йпш, оҳак куйдириш ишларида, темир йўл ишлари ва шу кабиларда ишлатилади. Бу ишчилар дайди юқум манбаи сингари, лагерь бўлиб жойлашгап жой теварак-атрофидаги ҳамма ерга чечак, тиф, вабо, скарлатипа ва шу каби касалликларпи тарқатадп 129). Темир йўл қурилиши ва шу каби жуда кўп капитал солипган корхоналарда одатда корхопа эгаси ўз ишчи армияларига ўзи ёғоч барак ва шу кабилар қуриб беради,— булар ҳеч қандай санитария талабларига мувофиқ келмайдиган, маҳаллий маъмурларпинг назоратига бўйсун- дирилмаган, ишчиларни икки томонлама, ҳам саноат солдатлари спфатида ва ҳам квартирапи ижарага олувчилар сифатида эксплуа- тация киладиган жаноб пудратчига жуда кўп фойда келтирадиган хўжакўрсинга ^урилган қишлоқлардир. Бундай ёғоч баракда ^ан- ча — бир, иккп ёки уч каталак борлпгига цараб, упда турувчилар, яъни кўмир қазувчилар ва шунга ўхшаганлар бу каталак уй учун ҳафтасига 2, 3, 4 шиллинг тўлайдилар * 130). Бир мисол келтириш кифоя. 1864 йил сентябрда,— дейди доктор Саймон,— ички ишлар министри сэр Жорж Грей, Севенокс маҳалласида санптарияга хи- лоф шароитларии йўқотиш комитетпнинг раисидан қуйидаги маъ- лумотни олган:
«Бундап тахмппап 12 ой илгарп бизнииг маҳаллампздагилар чечакпипг нималигиии билмас эдплар. Буидан бир оз илгари Луишемдан Топбрижга борадигаи темир йўл қурплпши бошлапгам эди. Бу қурплишнинг асосий
12’) «Public Health. 8 th Report». London, 1866, p. 114-
12e) Ўгиа жойда, 50-бет.
12e) «Public Health. 7 th Report», London, 1865, p. 18.
I30) Ўша жойда, 165-бет.
42- 51G


650
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ1 ПРОЦЕССИ
ишлари бу шаҳарнинг шуидап ёнгипасида олиб борилаётганлигини гаЬир- магапда ҳам, бутун корхонанинг асосий омборлари ҳам шу шаҳарда [ эдп. Шунинг учун бунда жуда кўп ишчи ишлар эди. Бу ишчиларпипг ҳакша- синп коттежларга жойлаштириш мумкин бўлмагаплигидан, пудратчи жапоб Жей йўл бўйлаб турли жойларга ишчиларни жойлаштириш учун бараклар қуриш тўғрисида буйруқ берган. Бу баракларда веитиляция ҳам, ташландиқ оқизиладиган қувур ҳам йў^ эди, шу оилаи бирга бу баракларда ишчйлар жуда тиғиз бўлиб жойлашган эдилар, чунки баракларии ижарага оДувчп ҳар бнр киши, ўз оила аъзолари қанча кўп бўлса ҳам ва ҳар бир баракда бор-йўғи пкки хона уй бўлса ҳам, яна квартирант олпшга мажбур эдп. Бизнинг қўлимизга келиб теккан медицина ҳпсоботига мувофиқ, бунинг на- тижаси шундай бўлганки, бу шўри қурғурлар шупдайгина ойиалари таги- даги сасиб-бижиб кетган ботқоқ ва ҳожатхоналардан бурқисиб чиқиб турган ўлат ҳидидан ўзларини сақлаш учун тун бўйи сассиқ ҳавода нафас ололмай жуда қийиалиб чиқардилар. Ниҳоят, бу баракларни борпб кўргап бир врач бизпинг комитетимизга шикоятнома ёзиб берди. Бу врач помига тураржой деб аталадиган бу баракларнинг қандай эканлигини жуда аччиқ-аччиқ гаплар билан таърифлаб берган ва агар .баъзи бир санитария чоралари кўрилмаса, бунинг оқибатлари жуда ёмон бўлишини айтган эди. Бундан бир йилча ил- гари ҳалиги Жей бир уй солиш ва баракларида турадиган ишчилар юцумли касал билан оғриб қолса, уларни дарҳол ҳалиги уйга кўчириш мажбу- риятини олган эди. Шу йил июль ойинипг охирларида у берган шу ваъда- сини такрорлаган эди, лекин шу вақтдан буён бир неча киши чечак касалп билан оғриб, шу касалдан икки киши ўлгап бўлса ҳам, у ўз ваъдасипи бажариш учун мутлақо леч иш қплмади. Врач Келсон 9 сентябрда бу барак- ларда яна бир неча кишинипг чечак касали билан оғриганлигини хабар қилди, унинг гапига қараганда, бу баракларда аҳвол жуда ёмон. Сизпипг» (министрнинг) «маълумотиигпз учун шуни қўшпб айтпшим керакки, бпз- ипнг маҳалламизда юқумли касаллар уйи деган алоҳида бир уй бор, бу уйда маҳаллада юқумли касал билан оғриган кишнларни даволайдилар. Бу уй бир неча ойдан буён касалга лиқ тўлиб кетган. Бир оилада чечак ва исит- мадан беш бола ўлди. Шу йпл 1 апрелдан 1 сентябргача чечакдан ўлганлар- нииг сони камида 10 та, шулардан 4 таси ҳалиги юқумли касаллар кони бўлган баракларда ўлган. Қанча кишииипг касаллигини аниқлаш мумкин эмас, чунки касал пайдо бўлган оилалар касалларни мумкин цадар яши- ришга ҳаракат қиладилар» 131).
Тошкўмир ва бошқа конларда ишловчи ишчилар Британия про- летариатининг энг яхши иш ҳақи оладиган категориялари жумла- сига киради. Булар иш ҳақини қандай машаққатлар билан топиш- ларини бошқа жойда кўрсатиб ўтган эдпк132). Мен бунда уларнинг уй-жой шароитига бир назар ташлаб ўтаман. Конларни эксплуата- ция қилувчи,— у шахта эгас-имп ёки ижарачими,— одатда ўз иш- чилари учун маълум миқдорда коттежлар солади. Ишчилар коттеж ва кўмирни «текинга» оладилар, яъни бу уларга иш ҳақининг на- тура ҳолида бериладиган қисми бўлади. Агар баъзи бир ишчилар >»») «Public Health. 7 th Report». London, 1865, P- 18, изоҳ. Чапел- эн- ле- Фрит Юниондаги намбағаллар ҳомийси бош рўйхатчига бундай деб хабар бсради: «Давхолсда ватта бир оҳан шлак тепасида анча ничин- ничик ғорлар ясалган. Бу ғорларда темир йўл цурилишида ишловчи ер цазувчилар ва бошқа ишчилар яшайди. Бу ғорларнинг ичи ?куда тор, зах, ювиндиларни чиқариб ташлайдиган кувури йўц, ҳожатхонаси ҳам йўқ. Бу ғор- ларнинг х.авосини тозалаб турадиган ҳеч цандай нарса йўк, тепасида туйнуги бор, холос, бу туйнук мўрилик хизматини ҳам ба;наради. Бу ғорларда чечак касали жуда авж олиб, ғорда яшовчилардан бир нечтаси ўлиб кетди» (ўша жойда, изоҳ).
;“2) 505 ва бошка бетларда келтирилган тафсилотлар асосан тошкўмир конларида ишлаидиган ишчиларга оид маълумотлар эди. Аҳволи бундан ҳам ёмон конлардаги шароит тўғрисида Қирол коммиссиясининг ҳалоллик билан тузган 1864 йилги ҳисо- ботига қаралсин.


XXIII БОБ — КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 651
шуйдай квартиралар билан таъмип қилиимасалар, улар бунинг ўрнига ҳар йили 4 фунт стерлипг оладилар. Кон-саноат округларига тезда жуда кўп аҳоли тўпланади, булар кон ишчиларининг ўзла- ридав, бу конлар атрофида тўпланадигап ҳунармандлар, дўкондор- лар! ва шу кабилардан иборат бўлади. Аҳолиси зич жойлашган ҳамма ерда ер рентаси қандай бўлса, бу ерда шундай жуда баланд бўлади. Шуппнг учун коп саноатчиси шахтага кираверишдаги жу- да тор цурилиш участкасига мумкин қадар кўпроқ коттеж қуришга, ўзпиинг ҳамма ишчиларпни уларнинг оилалари билан бирга тиқиб жойлаштириб қўйиш учуп қанча зарур бўлса, шунча коттеж солиш- га ҳаракат қплади. Агар яқинроқ жойда янги конлар очилса ёки эски конлар яна ишга солинса, коттежлардаги тиғизлик яна ошиб кетади. Коттежлар бино қилишда фацат бир нуқтаи назарнинг ҳал қилувчи аҳамияти бўлади, бу — капиталистнинг жуда зарур бўл- маган ҳар қандай чиқимлар учун нақд пул сарфлашдан «ўзини тийишв»дир.
«Нортумберленд ва Дургам копларидаги ишлар билан боғлпц, бўлган шах- тёрлар ва бошғ^а пшчиларнинг уй- жойлари»,— дейди доктор Жулиэн Хан- тер, — «умуман бу жиҳатдан бутун Англиядаги йирпк кўламдагп уй- жойлар пчпда энг ёмон курилган ва ҳаммадян циммат уй- жойлардир, Монмутширдаги шундай округлардаги уй- жойлар бундан мустаснодир. Бу уй- жойларнинг жуда ёмонлпгпга сабаб шуки, булэрда ҳар бпр хона уйда жуда кўп киши тиғвз яшайди, цурплиш участкаларп жуда кичкина, шундай участкаларда кўп уй ^урилган бўлиб, унда сув етишмайди, ҳожатхонаси йўд, бундай жой- ларнипг кўпчилпгпда уйларни >стма-уст қуриш ёки уларни flats’ ларга аж- ратиш усули пшлатиладп (шундай бўладпкп, турли коттежлар уст-устига жойлашган г^ават-цават уйлар бўлади)... Корхона эгаси бутун колонияга гўё бу колония допмий истикомат цилмасдан, фақат лагсрь бўлиб тургандай қа- райди»133  134). «Берилган инструкцияга мувофик», — дейди доктор Стивенс,—«мен ДургахМ Юниондагп йирик кон-завод посёлкаларинипг кўшши бориб кўрдим .. Жуда озгмнасинп ҳисобга олмаганда, шуни айтшп кераккп^ ҳеч бир ерда аҳолияинг соғлиғини сацлаш учун ҳеч кандай чора кўрилмайди... Конларда ишлайдиган ҳамма ншчилар 12 ойга пжарачига («lessee») ёки кон эгаларига бприктярпб цўйплган» (bound деган пбора, bondage сингари, крепостяой ҳу- қуь^ давридагп иборадир). «Агар ишчплар норозилик билдпрсалар ёки бирон йўл билан назоратчнни («viewer») койитсалар, бу назоратчи ўз дафтарчасига пшчиларнинг номи ёзилган жойга факат бир белги ёки туртки қўяди ва янги Ш1л учун контракт тузиш вацтида уларни ишдан бўшатпб юборади... Меним- ча, truck- system [пшчига меҳнати учун товар билан иш хақи тўлаш система- еи) турларидан биронтаспнинг ҳам аҳоли зич жойлашган бу округлардаги системадан ёмонроқ бўлиши мумкпн эмас. Ишчп ўз иш ҳакинннг бир қисми эвазяга юкумли касалликлар конида қурплган уйдан олишга мажоур. Ишчи ўзи ўзига ёрдам бера олмайдп. У хамма жихатлардан крепостнойдпр (he is to all intents end purposes a serf). Умуман ишчига унинг эгасидан бошқа Оирон кпшининг ёрдам бера олишп шубҳалидир, унинг эгясн эса ҳаммадан аввал балапсининг манфаатинп кўзлаб иш қилади, бунинг натижаси қандаи оўлп- шпни олдиндан иплиш кийин эмас. Ишчи сувни ҳам шу эгасидан олади. Ьу сув яхшими ёки ёмонми, унга сув етказиб бериладпми ёки иуқмп, у, бари бпр, сув учун ҳац тўлаши лозим, ёки, аниқроц қилиб айтсак, иш ҳацинннг маълум бир қисмини чегмришга рози бўлиши керак»1 )•
133) «Public Health. 7 th Report». London, 1865, P- ISO, 182.
134) Уша жойда, 515, 517-бетлар.


652
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Капптал ишчидан кўпроқ фойда чицариб эксплуатация қилйш мулоҳазасп билан ишчининг меҳнатини ва уй турмушини қисман хавфли, қисман хўрловчи шароитга солиб қўяр экаи, у «жамоат фикри» билан ёки ҳатто санитария полицияси билан тўқнашиб цол- ганда, бу шароитии ҳеч уялмай-нетмай «оққа чиқариб» тураверЖди. Капитал фабрикаларда хавфли машиналардан сақланиш учун иш- латиладиган нарсалардан воз кечишда, шахталарга вентиляциялар ўрнатиш ва бошқа эҳтиёт чоралари кўришдан ва ҳоказолардан воз кечишда, у шундай қилади. Кон ишчиларииинг уй-жойлари маса- ласида ҳам у шундай қилади.
Махфпй кенгашнинг медицппа инспекторп доктор Саймоп ўзининг рас- мий ҳисоботида бупдай дейди: «Уй-жой шароитининг ярамаслигипи 01\лаш учуп, шахталар одатда ижарага олиб эксплуатацня қилипади, деган баҳопа- ни кўрсатадилар; ижара шартпомаларининг муҳлати шу қадар қисқаки (тошкўмпр коиларинииг кўпчилигида ижара муддати 21 йил бўлади), корхо- пага ишга тортиладиган ишчилар, Ҳунармандлар ва шу кабилар учуи яхши уй-жой қуриш учун овора бўлишга арзпмайди; агар ижарачи бу жпҳатдан сахийлик қилмоқчи бўлгаида ҳам ер эгаси унинг режаларини бузиб ташлар эмиш. Ер эгаси унпиг ер ости бойликларини қазиб чиқарувчи ишчиларга ер устида яхши ва жуда дулай уй-жойлар қурилиши эвазига дарҳол жуда кўп устама рента олишга ҳаракат қилиб қолар эмиш. Агар бу тақиқлаш билан баравар бўлган баҳо ҳалигидай уй-жой солишни тўғридап-тўғри тақиқ қилиш бўлмаса ҳам, тузуккина шундай уй-жой қурмодчи бўлган кишиларпипг ҳам шаштини қайтариб қўяди... Мен бу баҳопаларпинг асосли ёки асоссиз- лиги устида ва оқибат иатижада тузуккина уй-жой солишда ортиқча чидим- лар кимнинг зиммасига: ер эгаси зиммасигамп, кон ижарачпси зпммасигамп, ишчилар зиммаспгами ёки жамият зиммасигами тушишп тўғрисида кўп тўхталиб ўтирмаймаи... Лекин илова қилииган ҳисоботларда» (доктор Хаитер, Стивенс ва бошқаларнинг ҳисоботларида) «фош қилипгап шармапдалп фактлар ҳақиқатда бор бўлганлигидан, уларпи йўқотиш учун чоралар кўриш керак... Бунда ер мулки ҳуқуқларидан шундай фойдаланадиларки, жуда катта ижтимоий адолатсизликка йўл қўядилар. Ер эгаси кон эгаси сифатида са- поатчилар колониясини ўз ерида ишлашга таклиф қилади, кейип бўлса ер устининг эгаси сифатида ўзи таклиф қилгаи ишчиларнинг пстиқомат қилпб туриши учун тузуккина уй-жой қидириб топишига йўл қўймайди. Кон ижа- рачиси» (каппталистпк эксплуататор) «апа шундай иккиёқлама операцияга қаршилик кўрсатишга пул жиҳатдан асло манфаатдор эмас, чуики агар ер эгасииииг талаблари жуда ҳаддан ошиқ талаблар бўлса, бунипг оқибатп унинг зиммасига тушмаслигини, шу оғирликларни кўтарадигап ишчилар ўзларининг соғ-саломат яшаш ҳуқуқлариии англай олмайдиган жоҳил киши- лар эканлигини, энг ёмоп уйлар ҳам, сасиб кетган сув ҳам ҳеч вақт стачка қилишга сабаб бўлмаслигини у жуда яхши билади» 135).
d) ИШЧИЛАР СИНФИНИНГ ЭНГ КЎП ИШ ҲАҚИ ОЛАДИГАН ҚИСМИГА КРИЗИСЛАРНИНГ ТАЪСИРИ
Қишлоқ хўжалик ишчиларининг ўзига ўтишдан илгари, мен яна бир мисол келтириб, ишчилар синфининг энг кўп иш ҳақи ола- диган қисмига, ишчилар синфи аристократиясига кризисларнинг қандай таъсир цилишини кўрсатиб ўтаман. 1857 йилда ҳар гал саноат цикли тугаллаиадигап катта кризислардан бири юз берган- лигипи эслатиб ўтамиз. Бундан кейипги кризис 1866 йилга тўғри 135) «Public Health. 7 th Report». London, 1865, p. 16.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМПЙ ҚОНУНИ 653
келди. Бу кризпс соф фабрика округларида пахта қаҳатчилигидан, яъни кўп капитални оддий соҳадан йирик пул бозори марказлари- га чиқариб юборган пахта қаҳатчилигидан олдин бўлиб, бу гал кўп- роқ молиявий крпзис тусини олди. 1866 йилда Лондондаги жуда катта банклардан бирининг синиши бу кризиснинг бошланиши учун сигнал бўлдп, бу банк кетидан спекуляцияга асосланган бир қанча молия жамиятлари ҳам тез орада ҳалокатга учради. Лондонда шундай ҳалокатга учраган йирик ишлаб чпқариш тармоқларидан бири темир кемасозлик бўлди. Бу саноат тармоғи магнатлари юк- салиш даврида ҳаддан ташқари ортиқ ишлаб чиқаргаплари устига, яна мажбурият коптрактларига мувофиқ жуда кўп мол етказиб бе- риш вазифаларини ҳам ўз устларига олган эдилар, улар, кредит манбаи бундан кейин ҳам илгаригидай мўл-кўл бўлиб оқиб туради деб, шунга кўз тиккан эдилар. Энди бўлса жуда кучли реакция бошланиб, бу реакция бу тармоқда ҳам, Лондон саноатининг бошқа тармоқларида 136) ҳам ҳозирга ^адар, яъни 1867 йил март охири- гача ҳам давом қилмоқца. Ишчиларнинг аҳволини таърифлаш учун «Morning Star»HiiHr 1867 йил бошида фалокатларнинг асосий мар- казларини бориб кўрган бир мухбирининг муфассал хабаридан қуйидаги жойини келтирамиз.
«Лондоннинг шарқий дисмида, Поплар, Миллуолл, Гринвич, Дептфорд, Лаймхаус ва Канпппг-Таун округларида камида 15 000 ишчи оиласи билаи жуда ҳам муҳтожликда яшамоқда, булардан 3 000 дан кўпроги малакали ме- ханиклардир. Ишсизлик олти-саккиз ойдан буён давом қилаётганлиги учун уларнинг тежаб-йиғиб қўйгап пуллари тамом бўлгаи... Мен юмушхона дар- возасига зўрға ўтиб олдим (Попларда), чунки бу уйни оч оломон ўраб олгаи эди. Бу кишилар нопга талон олиш учуи кутиб турган эдилар, лекин ҳали талон тарқатиш вадти келмаган эди. Ҳовлиипнг ичи катта квадрат шак- лида бўлиб, тўрт томонига айланма бостирма солинган. Ҳовлининг ўртаси- даги тош ётқизилган йўлпи қор босган. Буида худди дўйхопага ўхшатиб қурилган каталакчалар четан билан ўраб олинган; ҳаво яхши бўлганда бу каталакчаларда эркаклар ишлайдилар. Мен борган куни бу каталакчаларни шу қадар дор босган эдики, унда ҳеч ким ўтириб бирон иш дилишга имкон тополмади. Шундай бўлса ҳам, том бўғоти остида эркаклар кўчага тўшаш учуи тош майдалаб ўтирар эдилар. Буларнинг ҳар бири катта тошга ўтириб олиб, 5 бушель тош майдалагунча оғир болға билан муздек харсанг тошни майдалаб ўтирар эканлар. 5 бушель тош майдалаигандан кейипгина унинг бир кунлик иши тамом бўлпб, бу иши учун 3 пенс ва нонга талон олади. Ҳовлининг бошда бир бўлагида хунук бир ёғоч уй бор эди. Биз бу уйнинг эшигини очиб кирганимизда унда исиниш учун бир-бирига тадалишиб олган лиқ тўла эркакларни кўрдик. Улар зиғирпоя толасини тптиб, ким оз овқат ,зв) «Лондонда камбағалларнинг ёппасига оч колиши! («Wholesale starvation of the London Poor!»). . . Кейинги кунларда Лондондагй уйларнинг деворларига натга- катта планатлар ёпиштирилиб, уларда; «Семиз буқалар, оч нишилар! Ёр босиб кетган будалар бойларни уларнинг ҳашаматли қасрларида тўйдириб боциш учун ўзларининг биллур саройларидан жўнаб нетдилар, ҳолбуки оч кипшлар ўзларининг тор ва мфлос кулбаларида хароб бўлиб ўлиб кетмокдалар», деган жуда ажойиб сўзлар ёзилган.^Ана шундай даҳшат- ли сўзлар ёзилган плакатлар дам-бадам пайдо бўлиб туради. Бундай лланатларнинг бир тўпини юлиб ташлаб устига бошқа нарса ёпиштиришлари ҳамон шу ернинг ўзида ёки бундан ҳам яққолроц нўринадиган бошка бир жойда шундай планатлардан яна бир тўпи пайдо бўлади. . . Булар француз халкини 1789 йил воцеаларига олиб нелган машъум аломатларни эсга туширади. . . Инглиз ишчилари хотин ва бола- чацалари билан очликдан ва ялангочлиндан ўлиб нетаётган бир вақтда, инглизлар меҳнатининг маҳсулоти бўлган миллион-миллион! инглиз пуллари рус, испан, итальян ва бошқа чет мамланатларнинг корхоналарига солинмоқда» («Reynolds’ Newspaper», 1867 йил 20 январь).


654
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ4 ПРОЦЕССИ
еб ҳаммадаи кўпроқ ишлай олади, деб бир-бирлари билан бас бойлашиб ўтирар эдилар, чунки бунда чидамли бўлиш шарафли иш ҳисобланарди. Шу бпр юмушхонадан 7 000 киши кўмак олиб турар эди, булардан бир иеча юз киши шундай пшчилар эдики, улар бупдан 6 ёки 8 ой илгари ўзлари- пинг малакали меҳнатлари учун мамлакатимизда эпг кўп пш ҳақи олиб турар эдилар. Агар уларнинг кўплари ҳамма тежаб-йиғиб қўйгап пуллари тамом бўлгандан кейин ҳам, гаровга қўядиган нарсалари ҳам тамом бўл- магуича қавм кўмагидан воз кечмагаиларида эди, юмушхонадаги ишчилар- нипг сопи икки марта кўпроқ бўлар эди... Мен юмушхоиадаи чиқиб кўпчи- лиги бир қаватлик уйлар солингаи кўчаларни кезиб чпқдим, Попларда шун- дай уйлар жуда кўп. Менга ишсизлар комитетипинг аъзоси ҳамроҳ бўлди. Биз киргап биринчи уй металлистнииг уйи эди; у 27 ҳафтадан буён ишсиз экаи. Мен киргаипмда у бутуп оиласи билан ичкари хонада ўтпрган эди. Бу уйда упча-мунча мебель бор, печь ёниб турарди. Ялангоёқ кичик бола- ларнипг оёғини совуқдан сақлаш учуи уйни иситиб туриш зарур эди, шу куни жуда қаттпқ совуқ эди. Чироқ қаршисида зиғирпоя толаси уюлиб ётар- ди, хотини ва болалари юмушхонадан бериладиган нон ҳақи учуп тола титиб беришар экан. Эрп ҳалиги юмушхоиалардан бирида ишлар экап, ҳар куни ноп учун талон ҳамда 3 пенс олар экан. Ҳозир у жуда оч қолиб, уйига овқат егаии келган, у бизга аччиқ истеҳзо билан шундай дедп,— уппнг тушки овқати устпга ёғ суркалгап бир неча бурда иои, сутсиз бир чашка чой эди... Яна бир эшикни тақиллатган эдик, ўрта яшар хотип эшикни очиб, бир огиз ҳам гапирмасдан, бизни орқа томондаги бир кпчик уйга олиб ўтди, бу уйда бутун оила аъзолари сўниб бораётган оловга термилиб жим ўтиришар эди. Бу кишиларпппг шу кичкипагина уйи жуда ҳувпллаб, ўзлари жуда умидсизликка тушган, бу ҳол менга шундай ёмон таъсир қилдики, бупдай манзараии эиди асло кўрмайин дедим. «Тақсирим, булар ишлаб ҳеч пул тополмадилар.— деди бу хотин болаларига қараб,— 26 ҳафтадан буён аҳвол шу, биз бор-йўқ пулимизни еб битирдик, мен ва болаларнииг отаси яхши ишлаб турган вақтларимизда 20 фунт стерлинг йиғиб қўйган эдик, ёмон кунимизга яраб қолар деб умпдланган эдп. Мапа кўринг»,— деди худди ёввойи товуш билан ҳалиги хотин ва банк дафтарчасипи олпб кўрсатди, бу дафтарчада қўйилган ва олиб турилган пуллар мунтазам ёзиб борилгап эди; бу дафтарчадан биз дастлабки 5 шиллпнг омонат пулдан бошланган озгина дастмоя секип-секип 20 фупт стерлингга етганини, сўнгра камая бошлаб фунт стерлинглар шиллингларга тушиб қолгаплигини, нихоят, даф- тарчадаги сўнгги ёзувдаи кейин бу дафтарчаиинг бир парча оқ қоғоз син- гари қиймати қолмаганлигини кўрдик. Бу оила ҳар куии юмушхонадан бир киши зўрға тўядигап тушки овқат олиб туради. Шундап кейип биз кемасоз- лик верфида ишлайдиган бир ирланд ишчисининг уйига кириб, унинг хо- тпни билан учрашдик. Бу хотии тўйиб овқат емагани учун касал бўлиб ётган экан; бу хотин ечинмасдан матрац устида, устига эски гилам парча- ларини ёпиб ётибди, чункп улар ҳамма кўрпа-ёстидларини гаровга қўйган- лар. IIIўри қурғур болалар оналарини парваришлаб ўтирардилар, ҳолбуки ўз- лари оналарининг парваришига муҳтожлигп кўриниб турарди. Ўн тўққиз ҳаф- та иш тополмай бекор юриб шу ҳолга тушган бу аёл ўзинипг аччиқ ўтми- шини ҳикоя қилиб берар экан, келажакдан бутунлай умидини узгандай хўр- сппиб гапирар эди... Биз бу уйдан чиққанимизда, бир ёш йигит ёнимизга югуриб келиб, уйига киришимизни ва уига ёрдам қплиш иложпнп кўрпши- мизни илтимос қилдп. Унииг уйига кирганпмпзда ёш хотипи, иккп чиройли боласи, қарз кассасипинг бир тўда квитанциялари ва шипшийдам уйидан бўлак ҳеч нарсаси йўқ эканлигини кўрдик».


XXIII БОБ.— КАППТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМПЙ ҚОНУНИ 655
ўтилган темир кемасозлик ишчилари истиқомат қилиб турадиган жойгпна бўлмасдан, шу билан бирга «касана ишлаш» деган иш усу- лининг маркази ҳамдир, бу усул билан тўланадиган ҳақ ҳамма вақт минимумдан кам бўлади.
«Кеча пойтахтнпнг бир қпсмпда даҳшатлп воқеалар юз бсрди. Ист-Эпд- да ишчилар тўп-тўп бўлиб қора байроқлар кўтариб намойиш қилиб чиқма- ган бўлсалар ҳам, лекин йпғилган оломои жуда баҳайбат эди. Бу кишилар- нинг қандай азоб чекишини эсга олайлик. Улар очликдан ўлиб кетмоқдалар. Бу — оддий ва даҳшатли фактдир. Улар 40 мипг... Бизиииг кўзимиз ўнгида бу ажойиб пойтахт кварталларпнпнг бирпда бойлик мисли кўрилмагап да- ражада ғоят кўп тўпланаётган бир вақтда, ёнма-ён 40 минг киши ҳеч қан- дай ёрдам ололмай очликдан қирилиб кетмоқда! Эпди бу минг-минглар бошқа кварталларга ҳам кириб бормоқда; ҳаммавақт оч ва ялапғоч бу кишплар бизпинг қулоғимизга бақириб, тортаётган азоб-машаққатларини айтадилар, шу машаққатларидап зорланиб осмонга қараб ёлворадилар, қаш- шоқликлари, хароб уй-жойлари тўғрисида, иш тополмай саргардоп бўлиб юрганлари ва хайр-садақа сўрашнинг беҳудалиги тўғриспда гапирадплар. Камбағаллар учуп маҳаллий солиқ тўловчилар ҳам қавмларнинг талаблари тобора ошиб бораётгаплиги учун ўз навбатида пауперизмга ядиллашиб қол- ган» («Standard», 1867 йил 5 апрель).
Инглиз капиталистлари ўртасида Бельгияни ишчилар учун жан- нат деб кўрсатиш расм бўлиб қолганлиги учун (чунки унда на тред- юнионлар зўравонлиги, на фабрика цонунлари «меҳнат озодлиги»га ёки, худди шундай маънодаги, «капитал озодлиги» га хилоф кел- майди), шунинг учун «эркин» Бельгия ишчисининг «бахт-саодати» тўғ- рисидабирнечаоғизгапиришгатўғрикелади. Бу бахт-саодатнинг сир- ларини марҳум жаноб Дюкпесьодан яхшироқ биладиган ҳеч ким бўл- маса керак, бу жаноб Бельгия турмалари ва хайр-садақа муассасала- рининг бога инспектори ва Марказий статистика комиссиясининг аъзо- си эди. Унинг «Budgets economiques des classes ouvrieres en Belgique». Bruxelles, 1855, деган асарига мурожаат қилайлик. Бунда, жумладан, ўртаҳол бельгиялик ишчи оиласи тасвирлаб берилган, бу оиланинг ҳар кунги чиқим ва кирими жуда аниқ маълумотларга асосланиб ҳисоблаб чиқилган, сўнгра унинг овқатланиш шароити солдатнинг, флот матросининг ва маҳбуснинг овқатланиш шароити билап солиштириб кўрсатилган. Бу оила «ота, она ва тўрт боладан иборат». Бу олти кишидан «тўрттаси йил бўйи фойдали меҳнат қи- ла олади»; «улар ўртасида касаллар ва ишга ярамайдиганлар йўқ», «бутхонадаги ўрин учун жуда озгина чиқимни ҳисобламаганда, ди- ний, ахлоқий ва интеллектуал эҳтиёжлар учун чиқим» бўлмайди, «омонат кассаларига ва кексалик таъминоти кассаларига «бадал» тўланмайди», «зеб-зийнат буюмларига чиқим қилинмайди, умуман ҳеч қандай ортиқча харажат бўлмайди», деб фараз қилинади. Лекин ота билан катта ўғли тамаки чекади, якшанба кунлари қовоқхона- га бориб туришади, бунинг учун ҳафтага 86 сантим чегириш керак.
«Турли ишлаб чиқариш тармоқларида ишчилар пш ҳақинивг умумий сводкасидан шу нарса маълум бўладики... энг юқори иш ҳа^и ўрта ҳисоб билан: бир кунда эркаклар учун 1 франк 56 сантим, хотпнлар учун 89 сап- тим, эркак болалар учун 56 сантим ва қиз болалар учун 55 сантим. Шундай ҳисоб қилинганда оилапинг даромади бир йилда жуда кўп деганда 1068


656
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИПГ ПРОЦЕССИ
фрапк бўлади... Бпз типик оилада бўлиши мумкин бўлган ҳамма ҳар хил даромадлариииг умумий суммасипи ҳисоблаб чиқдик. Лекин агар биз оила- да она ҳам иш ҳақи олади деб фараз қиладиган бўлсак, унда биз уй рўзғо- рига қараб турадигаи одамдан маҳрум қиламиз; уида уйга, ёш болаларга кпм қараб туради? Ким овқат пиширади, ким кир ювади, ким йиртиқ-ямоқ- қа царайди? Бу масала ҳар купи ишчиларнинг бошипи қотириб туради».
Шундай қилиб қуйидаги оила бюджети ҳосил бўлади:
Ота 300 — иш куни 1,56 фр. дан — 468 франккача
Она
Ўғил
Қиз
300 — »
300 — »
300—»
» 0,89 »
» 0,56 »
» 0,55 »
» — 267 »
» —168 »
» — 165 »
Ҳаммаси
1 068 франк
Бу оиланипг йиллик чиқими ва дефицити қуйидагпча бўлар эди, агар ишчи:
флот матроси оладиган 1 828 франклик овқат билантаъмин- ланса, дефицити 760 франк бўлар эди, солдат оладиган 1 473 франклик овцат билан таъминланса, дефицити 405 франк бўлар эди, маҳбус оладиган 1 112 франклик овқат билан таъминланса, дефицити 44 франк бўлар эдп.
«Бундан шу иарса кўриниб турпптики, ишчи оплаларидан фақат бир оз цисмигипа маҳбуслар сиигари овқатлаииш имкониятига эга экан, уларнипг матрослар ва солдатлар каби овқат ейипш тўғрисида гапириб ўтиришнинг ҳам кераги йўқ. Ўртача ҳисоб билаи олгаида, ҳар бир бельгиялик маҳбусга 1847—1849 йилларда ҳар куни 63 сантим сарф бўларди, унипг овқати ҳар куни ишчининг овқатига сарф қилинадигап харажатдан 13 саитим қиммат- га тушар эди. Идора ва назорат ишларп учуи қилинадигап чпқпмлар шу билап баравар келиб турадики, маҳбус квартира ҳақи тўламайди... Лекин кўп ишчиларшшг,— биз жуда кўп ишчилариинг дейишимиз мумкин,— бун- дан ҳам ёмопроқ фақирликда яшашининг сабаби нима? Бунинг сабаби фа- дат шуки, ишчилар фақат ўзларигина сирини биладиган воситалардан фой- далападплар; улар ҳар кунлик овқатларидап қисадилар; буғдой пони ўрнига жавдар noun ейдилар; гўштни кам ейдилар ёки ҳеч гўшт емайдилар; ёғ ва сабзавот ҳам шундай; бутун оила бир ёки икки каталак уйда сиқилиб яшайди; буларда қиз болалар билан ўғил болалар бирга, кўпинча бир похол тўшакда ётадилар; улар уст кийимдан, ич кийимдап, озодалик учун ишла- тиладиган иарсалардан тежайдилар; ўйин-кулги ва вақтихушлпк қилишдан ҳам кечадилар, хуллас — маҳрумликда, оғир машаққат ичида яшайдилар. Ишчи мана шу жуда муҳтожлик чегарасига етдими, тирикчилик воситалари яархининг салгипа кўтарилиши, ишнипг салгина тўхтаб қолиши ва касал- лик ишчининг қашшоқлигини кучайтиради ва уни батамом хонавайрон қилади. Царзи кўпаяди, ҳеч ким қарз бермай қўяди, уст-бошлари, энг зарур уй анжомларя ломбардга жўнатилади ва оқпбат иатижа шу бўладики, оила ўзини камбағаллар рўйхатига тиркаб қўйишпп илтимос қилади» 137).
Дарҳақиқат, бу «капиталистлар жаннати» да зарур тирикчилик воситаларининг нархи сал ўзгарди дегунча ўлим ва жиноят кўпая- ди! («Manifest der Maatschappij De Vlamingen Vooruit! Brussel,
137) Ducpetiaux, цитата келтирилаётган acap, 151, 154, 155- бетлар.


XXIII БОБ.—КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОИУНИ 657
i860», р. 12 га қаралсин). Бутун Бельгияда 930 000 оила бор. Булардан, расмий статистикага мувофиқ: 90 000 бой оилалари (сай- ловчилар) — 450 000 киши; 390 000 майда буржуазия, шаҳар ва қишлоқ буржуазия оилалари, бундан каттагина цисми ҳамиша про- летариат сафига ўтиб туради — булар 1 950 000 киши, ииҳоят, 450 000 ишчи оилалари—булар ҳаммаси бўлиб 2 250000 киши, бу- лардан намунали оилалар Дюкпссьо тасвирлаган бахт-саодат ичи- да яшайди. 450 000 ишчи оилаларидан 200 000 оиладаи кўпроғи камбағаллар рўйхатига тиркалган!
е) БРИТАНИЯ ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИК ПРОЛЕТАРИАТИ
Капиталистик ишлаб чиқариш билан жамғарилишпииг аптаго- пистик характери ҳеч бир ерда Аиглия қишлоқ хўжалигидаги та- раққийсидап (чорвачилик ҳам шу жумлага киради) ва Лнглия қишлоқ хўжалик ишчисипипг таназзулидап ҳам қўполроқ формада намоён бўлган эмас. Унипг ҳозирги аҳволи масаласига ўтишдан олдии орқага бир пазар ташлаб ўтайлик. Апглиядаги ҳозирги деҳ- қончилик XVIII асрнииг ўрталарида бошлангаи, гарчи ишлаб чиқа- риш усулидаги тўнтариш учун асос бўлган ер мулки муносабатла- ридаги тўитариш упдан апча илгари юз берган бўлса ҳам.
Агар биз аниқ кузатувчи, лекип юзаки мутафаккир бўлган Ар- тур Юпгга мурожаат қиладигаи ва уиинг 1771 йилда қишлоқ хў- жалиги ишчилари тўғрисидаги маълумотларипи олиб қарайдиган бўлсак, уларпипг XIV аср охирида «мўллик ичида яшаган ва бой- лик жамғариб келган» 138) ишчиларга иисбатан жуда аянч роль ўйнаганлиги маълум бўлади; биз XV аср тўғрисида, «қишлоқ ва шаҳардаги ипглиз ишчиларпипг олтин даври» тўгрисида асло га- пириб ҳам ўтирмаймиз. Лекин бизнинг бундай узоқ ўтмишга кай- тишимизга зарурат ҳам йўқ. 1777 йилда чиққап жуда сермазмун бир асарда биз қуйидагиларпи ўқиймиз:
«Йирик фермер деярли жеитльмеп даражасига кўтарилди, ҳолбуки кам- багал қишлоқ ишчиси эзилиб, деярли ер билап қоришиб кетди. Агар унппг ҳозирги вақтдаги тирикчилик шароитпни бупдап 40 йил илгарпги шароити билаи солиштириб кўрадигап бўлсак, унипг бахтсиз аҳволда экаплиги жуда аииқ ва равшаи бўлйб кўрипади. Ер эгаси билан фермер пккаласи бир бўлиб ишчини эзмоқда» 139).
Шундап кейин автор қишлоқда реал иш ҳақи 1737 йилдан 1777 йилгача салкам ёки 25 процент камайганлигипи батафсил кўрсатиб беради. Шу билан бирга доктор Ричард Прайс буидай дейди:
«Ҳозиргп сиёсат халқпипг тоқори сиифларига ҳомийлпк қплмоқда; бу- нипг патижаси шу бўладики, қиролликдаги ҳамма аҳоли бир куя бориб 18в) James Е- Th. Rogers (Prof. о(. Polit- Econ. in the University of Oxford). «А History of Agriculture and Prices in England». Oxford, 1866, v. I, P- 690. Ҳозирги вақтгача пкки томлин бўлиб босилиб чиққан ва жуда пухта ишланган бу асар фақат 1259—1400 йиллар ўртасидаги даврнигина ўз йчига олади. Иккинчи томи фақат статистика маълумотидан иборат. Бу дастлабки манбаларга асосланган биринчи баҳолар тарихидир, бпзнинг дўли- мпзда ўша замонга оид фадат шу тарих бор.
13в) «Reasons for the Late Increase ®f the Poor-Rates; or, a comparative viem of the price of labour and provision». London, 1777, p. 5, 11.


658
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ.'—КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
фақат жентльменлардан ва қашшоқлардан, мансабдорлардан ва қуллардан иборат бўлиб қолади» ио).
Шундай бўлишига қарамасдан, инглиз қишлоқ хўжалиги ишчи- сининг 1770—1780 йиллардаги аҳволи,— овқат ва уй-жой шароити жиҳатдан ҳам, ёки ўзини англаш ҳисси, вақтихушлик қилиши ва шу кабилар жиҳатдан ҳам,— унинг аҳволи идеал даражада эди, уидаи кейин ҳеч бир вацт унинг аҳволи бундай даражага етган эмас. Унинг ўртача иш ҳақи, пинт буғдойга чақиб ҳисоблайдиган бўлсак, 1770—1771 йилларда 90 пинт эди. Иден замонларида (1797 йил) 65 пинтга, 1808 йилда эса фақат 60 пинтга тушиб қолди 141).
Биз илгари якобичиларга қарши олиб борилган уруш охирида заминдор аристократлар, фермерлар, фабрикантлар, савдогарлар, баикирлар, биржа корчалонлари, арАмияга буюм етказпб берувчилар ва шу кабиларни жуда бойитиб юборган уруш охирларпда қишлоқ хўжалиги ипхчиларининг аҳволи қандай эканлигини гапириб ўтган эдик. Қисман банкнотларнинг баҳоси тушиб кетганлиги орқасида, қисман бунга боғлиқ бўлмаган ҳолда эиг зарур буюмлар баҳосининг ошганлиги орқасида номинал иш ҳақи ошиб кетган эди. Лекин тафсилотларга тўхтаб ўтирмасдан, бунда иш ҳақининг ҳақиқий ўзгариб туришпни жуда оддпй усул билан белгилаш мумкин, таф- силотлар бунда ортиқча бўлади. 1795 ва 1814 йилларда камбағал- лар тўғрисидаги қонун ва уни амалга оширувчилар ўша-ўша маъмур- ларнинг ўзлари эди. Қишлоқда бу қонуннинг қандай қўлланилган- лигини эслаб ўтайлик: қавм хайр-садақа йўли билан номинал иш ҳақини шуидай номинал суммага етказар эдики, бу сумма ишчи- нинг хароб ҳолда кун кўриши учунгина етиб берар эди. Фермер- нинг берадиган иш ҳақи билан унинг қавм томонидан тўлдиради- ган дефицити ўртасидагп нисбат бизга, биринчидан, пш ҳақининг минимум даражадан пасайиб кетганлигини кўрсатади, иккинчидан, қишлоқ хўжалиги ишчисининг ёлланма ишчи билан паупердан қандай процент нисбатида ташкил топганлигини ёки уни қай дара- жада ўз қавмининг крепостнойига айлантирганликларини кўрсатиб беради. Биз бунда бошқа ҳамма графликлар учун типик бўлган графликдаги аҳвол устида тўхталиб ўтамиз. 1795 йилда Нортгемп- тонширда ҳафталик ўртача иш ҳақи 7 шиллинг 6 пенс эди, 6 ки- шилик оиланинг жами йиллик харажат суммаси 36 фунт стерлинг 12 шиллинг 5 пенс эди, унинг жами даромадлари суммаси 29 фунт стерлинг 18 шиллинг бўлиб, қавм томонидан тўлдириладиган дефи- цит 6 фунт стерлинг 14 шиллинг 5 пенс эди. Шу графликда ҳаф- талик иш ҳақп 1814 йилда 12 шиллинг 2 пенс эди, 5 кишилик оила- 14Q) Dr- Richard Price. «Observations on Reversionary payments», 6 ed. By W. Morgan. London, 1803, v. II, p. 158. 159- бетда Прайс бундай дейди: «Ҳозирги вақгда иш кунининг номинал баҳоси унинг 1514 йилдаги номинал бсҳосидан кўп деганда тўрт марта ёки, нўпи билан, беш марта ошид. Ноннинг баҳоси эса етти марта, гўшт ва кийимнинг баҳоси ўн беш марта ошиқ. Ш\гндай нилиб меҳнат баҳоси тирикчилик учун бўладиган чицимларнинг ошишига тамомйла номувофиц даражада шу қадар нўтарилиб нетганки, меҳнат баҳоси ишчининг илгари цилган чикимларининг ярми миддорида харажат қилишига ҳам имкон Сермаса керан».
141) 	Barton, цптата келтирилаётган асар, 26-бет. XVIII аср охиридаги аҳвол: Eden. « Гпе State of the Poor» га солиштириб нўрилсин.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТ.ИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ, УМУМИЙ ЦОНУНИ 659
винг жами йиллик харажатлари 54 фунт стерлинг 18 шиллинг 4 пенс эди, унинг жами даромадлари суммаси 36 фунт стерлииг 2 шил- линг эди, қавмпииг туғдирадиган дефицити 18 фуит стерлинг 16 шиллинг 4 пенс эди 142). Демак, 1795 йилда дефицит иш ҳақи- нинг 74 дан камроғини ташкил қилар эди, 1814 йилда ярмидан кўпроғини ташкил қилар эди. Ўз-ўзидан маълумки, аҳвол шундай бўлгаидан кейип Иден қишлоқ хўжалик ишчисининг коттежпда кўрган унча-мунча қулайликлар ҳам 1814 йилдаёқ йўқ бўлиб кет- ган 143). Фермернпнг ўз хўжалигида сақлайдиган ҳамма ҳайвонла- ридан ишчи, instrumentum vocale [гапирувчи қурол] шу вақтдан бошлаб шундай ^уролга айланадики, уни ҳаммадан кўпроқ қийнай- дилар, ҳаммадан ёмон боқадилар ва упга жуда қўпол муомала қи- ладилар.
Юқорида айтиб ўтилган аҳвол
«1830 йилдаги қаттиқ исёнлар алапга олиб ловуллаб ёпаётгап ғарам- гарам галлалар шуъласида бизга (яъни ҳукмрон синфларга) деҳқопчилпк Англияси замипида ҳам, саноат Англияси заминидагидек, қашшоқлик ҳукм сураётгапипи, зимдан исёнкорона порозилик етилиб келаётгаплигипи очиқ кўрсатиб бермагупча» 144) бемалол давом қилиб келди.
Садлер ўша вақтда умум палатасида дишлоқ хўжалиги ишчила- рига «оқ қуллар» («white slaves») деб ном бергаи эди, бир епископ бу номпи юқори палатада такрорлади. Шу даврдаги энг кўзга кў- рипгаи экопомпст Э. Г. Уэйкфилд бупдай дейди:
«Жаиубий Апглиядаги қишлоқ хўжалпк пшчисп қул ҳам эмас, эркпн киши ҳам эмас, у — паупердир» 145).
Ғалла цонунлари бекор қилинишидан бсвосита олдипгя вақт қишлоқ хўжалик ишчиларининг аҳволини яна ҳам равшанроқ кўр- сатиб берди. Бир томондан, ҳимоя пошлиналари ҳақиқий ғалла етиш- тирувчиларии яхши ҳимоя қилмайди, деб кўрсатиш буржуа агита- торларига цўл келар эди. Иккипчи томондан, сапоат буржуазияси фабрикаларнипг аҳволиии заминдор аристократияпипг фош қилиб беришидап, ич-ичпгача бузилиб кетган бу тошюрак олпфта бекор- хўжаларнинг фабрика ишчиларининг азоб-уқубатларига билдира- ётган сохта хайрхоҳлигидап, уларнипг фабрика қопупчилигига «дипломатик жонбозлик» кўрсатаётганига жуда ҳам дарғазаб бўлган эди. Қадим замоидаи қолган инглизча бир мақол бор, бу мақолда агар икки ўғри бир-бирининг сочига ёпишиб юмдалашадпган бўлса, буидаи ҳаммавақт бирон фойда чиқади, дейилади. Дарҳадиқат, ҳукмроп сиифнинг икки фракцияси ўртасида, булардан қайси бири ишчиларни кўпроқ ҳаёсизлик билан эксплуатация цплаётгаплиги масаласида жуда қаттиқ ва шовқин-сурон билап ўтгап тортишув ўпг томоидан ҳам, чап томондан ҳам ҳақиқатни аниқлашга ёрдам берди.
142) Parry- «The Question of the Necessity of the Existing corn Laws». London, 1816» p. 80.
143) Ўша жойда, 213-бет.
144) S- Laing, цитата нслтирилаётган acap, 62-oct.
14b) «England and America». London, 1833, v. I- Р- 47.


660
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Граф Шефтсбери, ёки бошқача айтганда, лорд Эшли фабрикаларга қарши аристократик-филантропик юришга бошчилик қилган эди. Шунинг учун бу киши 1844 ва 1845 йилларда «Morning Chronicle»- нинг қишлоқ хўжалиги ишчиларининг аҳволини фош қилган мақо- лаларида унинг энг суюкли объекти бўлиб қолган эди. Ўша вақт- ларда энг катта либерал орган бўлган бу газета қишлоқ округла- рига ўз комиссарларини юборган эди, улар умумий тасвирлар ва статистика билан қаноатланмасдан, текширишдан ўтказилган ишчи оилаларининг фамилияларини ҳам ва тегишли ер эгаларининг фа- милияларини ҳам эълон қилиб турган эди. Қуйидаги жадвалда 146) ёнма-ён турган уч қишлоқ — Блэнфорд, Уимборн ва Пул қишлоқ- ларида турувчи аҳолининг иш ҳақи келтирилган.
БО - ла- лар со- ни
Оила аъ зо- лари сони
Эркаклар- нинг ҳафта- лик иш \аци
Болалар- нинг ҳафта- лик иш ҳақи
Бутун оила- нинг ҳафта- лик дарома- ди
Ҳафталик квартира ҳади
Квартира ҳадидан ташцари бу-' тун ҳафта- лик иш ҳақи
Ҳар бир жон бошига ҳаф- талик иш ҳақц
шилл.
пенс
шилл. пенс
шилл. пенс
шилл.
пенс
1ПИЛЛ
. пснс
шилл. пснс
Ei
сринчи
цигил
'ОЦ
2
4
8
0

8
0
2
0
6
0
1 6 '
3
5
8
0
—
8
0
1
6
6
6
1 3V2
2
4
8
0
—
8
0
1
0
7
0
1 9
2
4
8
0
—
8
0
1
0
7
0
1 9
6
8
7
0
1) 1 6
10
6
2
0
8
6
1 3/4
2) 2
3
5
7
0
—
7
0
1
4
5
8
1 1V2
1
1ккинчи
цигило^
6
8
7
0
1) 1 6
2) 1 6
10
0
1
6
8
i
: е
1 3/4
6
8
7
0
—
7
0
1
3V2
5
|8VS
0 8х/2
8
10
7
0
—
7
0
1
31/2
5
'J8V2
0 7
4
6
7
0
—
7
0
1
6V2
5
f 5i/a
0 11
3
5
7
0
—
7
0
1
6V2
5
. 5i/2
1
1 1
J
?чинчи
цишл
OJ$
4
6
7
0
__
7
0
1
0
6
0
1 0
3
5
7
0
1) 2
11
6
0
10
10
8
2 13/5
2) 2 6
0
2
5
0
—
5
0
1
0
4
0
2 0
<**•) Лондонда чиқадиган «Economist», 1845 йил 29 март, 290- бет.


XXIII БОБ.—КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРПЛИ1ПНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 6€1
Бу қишлоқлар жаноб Ж. Банкс ва граф Шефтсберининг мулки. Шуни кўрсатиб ўтиш керакки, бу «Low Church» 186 папаси, бу инг- лиз пиетистларининг бошлиғи, шунингдек унинг ўртоғи Банкс ҳам ўз ишчиларининг арзимас иш ҳақидан ҳам анчагина қисмини уй- жой ҳақи деган баҳона билан ҳамёнларига солишган.
Ғалла қонунларииинг бекор қилинганлиги инглиз қишлоқ хўжа- лигига жуда кучли туртки бўлди. Жуда кепг кўламда ўтказилган дренаж ишлари 147  * 149\ чорва молларпнп оғилда боқишнинг янги сис- темаси, уруғ сочиб ем-хашак етиштириш ва ерни ўғитлаш учун механик аппаратлардан фойдаланиш, соз тупроқ ерларни янги усул билан ишлаш, тобора кўп минерал ўғит ишлатиш, буғ машиналари ва бошқа ҳар хил яиги иш машиналари ва ҳоказолар ишлатиш, умумаи деҳқончилик пшларини янада интенсивроқ усулда олиб бориш — булар ҳаммаси шу даврни таърифлаб берадиган мисоллар- дир. Қироллпк деҳқончилик жамиятининг президенти жаноб Пьюзи янги машиналар ишлатилиши орқасида (нисбий) хўжалик чиқим- лари салкам икки марта камайди, дейди. Иккинчи томондан, ердан олинадиган абсолют ҳосил тезлик билан кўпайиб борди. Янги усул- ларпинг асосий шарти бир акр ерга кўпроқ капитал сарфлашдан, демак, фермаларпинг концентрациялашувини тезлаштиришдан ибо- рат эди 148). Шу билан бир вақтда экин экиладиган ер 1846 йилдан 1865 йилгача 464 119 акр кўпайган, шарций графликлардаги жуда катта ер майдонлари бу ҳисобга кирмайди. Бу ерлар худди мўъжиза бўлгандай қуёнзорлардан ва кичик-кичик яйловлардан жуда катта ғалла майдонларига айланган. Шу билан бирга биз қишлоқ хўжалигида банд бўлган кишпларнинг умумий сони камай- гаилигини биламиз. Ҳар иккала жинсдан бўлган деҳқонлар ва тур- ли ёшдаги деҳқоиларга келсак, уларнинг сони 1851 йилда 1 241 269 бўлган бўлса, 1861 йилда 1 163 227 га тушган 149). Шунинг учун, агар инглиз бош рўйхатчиси 187 тамомила ҳақ гапни гапириб:
«Фермерлариииг ва қишлоқ хўжалиги ишчиларипипг 1801 пилдан бош- лаб кўпайиши деҳқончилик маҳсулотларпнппг кўпайишпга асло мувофиқ эмас» 150) 147) Заминдорлар аристократияси бу ишлар учун давлат кассасидан, албатта, пар- ламспт оркали ўзига-ўзи дарз берар эди, олганда ҳам, жуда оз процент билан царз олар эди, бу процентларни фермерлар унга икки ҳисса дилиб тўлардилар.
и8) Уртача фермерлар сонининг камайганлигини рўйхатнинг: «Фермерларнинг болалари, неваралари, ака-укалари, жиянлари, қизлари, диз неваралари, ҳамширала- ри, диз жиянлари», цисда килиб айтганда, — фермер дўлида ишлайдиган фермер оила аъзолари, деган бандидан айнидса яцқол кўриш мумкин. Бу бандларда 1851 йилда 216 851 киши, 1861 йилда 176 151 киши деб ҳисоб қилинган эди. — 1851 йилдан 1871 йилгача Англияда ижара ери 20 акрдан кичик хўжаликларининг сони 900 дан кўпрод камайган эди, ҳар бири 50 акрдан 75 акргача бўлган хўжаликларнинг сони 8 253 дан 6 370 га тушган эди; ери 100 акрдан кичик бўлган бошда ҳамма хўжаликлар ҳам шундай. Аксинча, худди шу 20 йил мобайнида ижара ери катта хўжаликларнинг сони кўпайган; катталиги 300 акрдан 500 акргача бўлган хўжаликларнинг сони 7 771 дан 8 410 га етган; 500 акрдан ҳам катта хўжаликларнинг сони — 2 755 дан 3 194га, 1 000 акрдан катта хўжаликларнинг сони — 492 дан 582 га етган.
149) Қўй боқувчи чўпонлар сони 12 517 дан 25 559 га етган.
1Ъ0) «Census etc.», v. Ill, p. 36.


662
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИП1 ПРОЦЕССИ
деяр экан, бу номувофиқлик кўпроц кейинги даврда юз бераёт- ганлигини, қишлоқ хўжалиги ишчи аҳолисининг абсолют жихатдан камайиши экин экиладиган ерларнипг кеигайиб борганлиги билан, деҳқончиликни интенсивлашганлиги билан, ерга ва уни ишлашга солинадиган капиталнинг мисли кўрилмаган микдорда тўпланиб борганлиги билан, дехқончилик маҳсулотининг Англия агрономия- си тарихида мисли кўрилмаган даражада кўпайиб борганлиги би- лан, ер эгаларининг ренталари кўпайиб борганлиги, капиталистик ижарачиларнинг бойлиги ошиб борганлиги [билан бирга содир бў- лаётганлигини айтиш керак. Агар буларнинг ҳаммасига яна шаҳар- лардаги мол сотиладигаи бозорларнинг тўхтовсиз тез кснгайиб бораётганлигини ва эркин савдонинг ҳукмрон бўлиб бораётганлиги- ни цўшиб гапирадиган бўлсак, у вақтда қишлсмқ хўжалиги ишчиси- нинг post tot discrimina rerum [шунча кўп бало- цазолардан кейин], ниҳоят secundum artem [назарияга мувофиқ] уни жуда ҳам бах- тиёр цилиши лозим бўлган шароитга эга цилингандек бўлиб кўри- ниши мумкин.
Профессор Рожерс, аксинча, ҳозирги замондаги қишлоқ хўжа- лпги ишчисининг аҳволи XIV асрпипг сўнгги ярмидаги ва XV аср- даги ишчиларнипг аҳволига қараганда жуда ёмонлашиб кетди, бу- гина эмас, ҳатто 1770—1780 йиллар давридаги ишчилар аҳволидан ҳам жуда ёмонлашиб кетди, «у япа крепостной бўлиб қолди», кре- постной бўлгапда ҳам, овқати ҳам, уй-жойи ҳам жуда ёмоп крепост- ной бўлиб қолди, деган хулосага келди151). Доктор Жулиан Хантер қишлоқ хўжалйги ишчиларипинг уй-жойлари тўғрисида ёзгап маш- ҳур ҳисоботида бундай дейди:
«Хайнднипг» (крепостиой қарамлпк замопларидаги қишлоқ хўжалик пш- чисипипг поми) «тирпкчилик учуп чиқпмлари уптшг бир амал-тақал қплиб куи кўришига имкоп берадигап даражада оз миқдорда кўрсатилгап... Ўпинг оладиган иш ҳади ва уй-жойи уиипг меҳпатидаи чиқариб олииадигап фойда- даи беқиёс даражада камдир. Фермсрпипг ҳисобларида у фақат нолга тенг ^2). ...Уиинг тирикчилик воситалари ҳаммавақт доимпй радамдай қаралади»153). «Упипг даромадипипг янада камайпшига келгаида, у, nihil habeo nihil euro [ҳеч вадом йўқ, ҳеч ғамим йўд], дейиши мумкин. У келажакдап қўрқмайдп, чупки упинг ўз тирикчилиги учуп жуда зарур иарсалардап бошқа ҳеч ва- қоси йўд. У қотиб қолиш пудтасига етгап, фермернинг ҳамма ҳисоблари ана шу фактга асослаигап бўлади. Нима бўлса бўлаверсин, бахтли бўла- дими ёки бахтсиз бўладими, бунипг уига дахли йўқ» 154).
1863 йилда сургупга ва мажбурий жамоат ишларига ҳукм қи- липгап жииоятчиларнинг овқати ва иш шароити расмий тскширпш- даи ўтказилгаи эди. Бу текшириш натижалари иккита катта Кўк китобда баён қилииган. Бу китобларда жумладап бундай дейилади.
151) Rogers, цитата келтирилаётган асар, 693-бет. Ро/керс либсралча таълим олган кпши, у Кобден ва Брайтнинг шахсий дўсти, демак, асло laudator temporia acti қа- димги яхши замонларни мадтайдиганлардан эмас]186.
1В2) «Public Health. 7 th Report». London, 1865, 242-бет. Шунинг учун ишчпнинг бирмунча нўпро^ иш ҳақи ишлаб топа бошлаганини эшитганда, уй эгаси нвартира ҳацини оширар экан, ёки «ишчининг хотини иш топгани» учуп шунга асосан фермер ишчига т$’лайдиган иш ҳақини камайтирар экан, бунда ғайритабиий ҳсч нарса йўц (ўша жойда).
'>3)Ўша жойда, 135-бет.
1 ) уша жопда, 134. бет.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 663
«Турмаларга қамалгап пнглиз жиноятчиларипинг овқати шу мамлакат- даги, касапалардаги пауперларнипг ва эркин қишлоқ хўжалиги ишчилари- нинг овқати билап пухта солиштириб кўрилгапда, қамоқда ётганларнинг ов- ^ати қолган иккп категориядаги ҳар қандай ишчиларнинг овқатидан яхши эканлигини шубҳасиз исбот қилиб берадп» 155), «мажбурий жамоат ишларига ҳукм қилинганларнииг бажариши лозим бўлган иш миқдори эса оддий қиш- лоқ хўжалиги ишчисп бажараётган ишнинг тахминан ярмпча келади» 156).
Бир неча гувоҳларнинг характерли маълумотларини мисол қилиб келтирамиз. Эдинбург турмасининг директори Жон Смит сўроқ қи- липади:
№ 5056: «П11ГЛИЗ турмаларидаги овқат оддий қишлоқ хўжалиги ишчи- ларининг овқатпдан анча яхши». № 5057: «Шотлапдиядаги оддий қишлоқ хўжалиги ишларида ишлайдиган ишчиларнинг жуда камдаи-кам гўшт ейпши факт». № 3047: «Нимага асосан жиноятчиларни оддий қишлоқ хўжалик пш- чиларидан анча яхшироқ (much better) боқиш зарурлигинп айта оласизми?— Албатта, йўқ». № 3048: «Мажбурий ишларга ҳукм қилинган маҳбусларнинг овқатини эркин қишлоқ ишчиларинипг овқатига яқпнлаштириш учун бундан кейии ҳам тажрибалар қилиб кўришпи маъқул деб ҳисоблайсизмп?»157). «Қишлоқ хўжалиги ишчпсп»,— дейилади унда,—«буидай дейиши мумкин: Мен жуда оғир меҳнат қиламан, лекин етарли миқдорда овқат еёлмайман. Меи турмадалигпмда ишпм унчалик оғир эмас эди, тўйиб овқат еяр эдпм, шупинг учун эркип юришпмдан кўра турмада ётганим яхшироқ» 158).
Қуйидаги солиштирма маълумот ҳисоботнинг биринчи томига ялова қилинган жадваллардан тузилган.
Бир ҳафталик овқат 158а) (унция ҳисобида)
Азотлик таркибий дисми
Азотсиз таркибий дисми
Минерал таркибий қисми
Х,аммаси
Портланд турмасидаги жиноятчиники
28,95
150,06
4,68
183,69
Цирол флотидаги матросники
29,63
152,91
4,52
187,06
Солдатники
25,55
114,49
3,94
143,98
Каретасозники (ишчиники)
24,53
162,06
4,23
190,82
Наборшчикники
21,24
100,83
3,12
125,19
Қишлоқ хўжалик ишчисиникп
17,73
118,06
3,29
139,08
Энг камбағал синфлар овқатини 1863 йил медицина комиссия- си текширишдан ўтказганда ҳосил бўлган умумий натижалар ўқув- чиларга маълум. Қишлоқ хўжалиги ишчилари оилаларининг кўп- чилик қисмининг овқати «очликдан касал бўлишнинг олдини олиш
1вб) «Report of the Commissioners. . . relating to Transportation and Penal Servitude». London, 1863, p. 42, № 50.
156) ўша жойда, 77-бет. Бош судья меморандуми.
157) Уша жоида, II том. Сўродлар [418, 239-бетлар].
16в) ўша жойда, I том. илова, 280- бет.
,58а) Уша жойда, 274, 275-бетлар.


664
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. —- КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
учун» зарур бўлгап минимал миқдордан ҳам паст экаплиги ўқув- чининг ёдида. Айпиқса нуқул деҳқончилик округлари бўлган Кор- нуэл, Девон, Сомерсет, Уилтс, Стаффорд, Оксфорд, Беркс ва Хартс округларипинг ҳаммасида аҳвол шуидай.
«Қишлоқ хўжалпги ишчпспшшг ейдиган овдати ўртача мпқдорга қараб ҳукм дилиш мумкин бўлганидан кўпроқ»— дейди доктор Смит,—«чунки ишчинииг ўзи оиласишшг бошқа аъзоларпга қарагапда тприкчилпк воспта- ларининг кўпроц қисмипи олади, бу шупинг учуп ҳам мутлақо заруркп, у меҳнат қилади; камбағалроқ округларда ҳамма гўшт ёки ёғпи бутунлай деярли ишчппипг ўзи истеъмол қилади. Ишчипипг хотшш ҳиссасига ва болаларииинг тез ўсиши даврида шу болалари ҳиссасига тушадпган овқат миқдори кўпчилик ҳолларда ва деярли ҳамма графликларда, айипқса овдат- даги азот миқдори жиҳатдан етарли эмас» 159).
Фермерлариииг уйида турадигаи батраклар ва аёл ишчилар ях- ши овқатланадилар. Уларпинг сопи 1851 йилда 288 277 бўлган бўл- са, 1861 йилда 204 962 га тушган.
«Хотии-қизларпинг далада қпладигап меҳпати»,— дейдп доктор Смит,— «У умуман ҳар қапча иоқулайликларга сабаб бўлса ҳам, бундай шароитларда оила учуи жуда фойдали бўлади, чупки бу меҳпат оё^ кийими, уст-бош сотиб олиш, уй-жой ижарасипп тўлашга маблағ беради, шу билап тузукроқ овқатлаиишга ҳам имкоп беради» ^с).
Бу текширишнинг ажойиб натижаларидаи бири Англия қишлоқ хўжалиги ишчисинииг Цўшма қиролликнинг бошқа қисмларидаги қишлоқ хўжалиги ишчиларидан аича ёмон овқатланиши тўғрисида- ги фактни очиб бергаплигидир («is considerably the fed»); буни қуйидаги жадвалдап кўриш мумкин:
Бир цишлоц хўжалиги иисчисининг уафтада ўрта ^исоб билан истеъмол ^иладиган углероди ва азоти1*1)
(гран ҳисобида)
Углерод Азот
Англия
40
673
1
594
Уэльс
48
354
2
031
Шотландия .
48
980
2
348
Ирландия
43
366
2
434
’) «Public Health. 6th Report 1863», p. 238,
249,
261, 262.
160) ўша жойда, 262- бет.
«Public Health. 6 th Report 163», p. 17. Инглиз қишлоц хужалпги итчиси ирлапд дишлоқ хўжалиги ишчисининг оладиган сутининг фақат ини, упинг оладиган нонининг фақат 1/я ини олади. XIX аср бошларидаёқ А. Юнг ўзпнипг «Tour in Ireland» деган асаридаёқ, ирланд ишчисининг овдат шароити яхшироц, деб вўрсатиб ўтган эди. Бунинг сабаби фақат шуки, камбагал ирланд фсрмеги бой инглиз аермсридаи нўра анча пнсон- парваррокдир. Ўэльсга нелганда шуии айтиш нсранни, тскстда келтирилган маълумотлар унинг жануби- ғарбий кисмига тсгишли эмас. «У срдаги врачларнинг ҳаммаси сил насали, ширинча ва шу наби насалликлардан ўлишнинг жуда нўпайиб бораётганлигининг сабаби аҳоли соглигинииг ёмонлатиаётганлигини ва бу аҳвол иамбагалликнинг оцибати эьанини бир оғиздан тан олмоқдалар. У ерларда цишлоқ хўжалик ишчисининг бир кунлик хара- жати 5 гюнс, иўп ҳолларда фермер» (ўзи ҳам жуда камбагаллашиб қолган фермср) «ундан ҳам камроц харажат қилади. Ёғочдек док цуриб қолган ва ҳазм қилиш жуда ҳам оғир бўлган бир парча тузланган гўшт ёки чўчца ёги ун ва пиёздап ёки сулидан пиширилади-


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМРАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 665
«Доктор Хаптер ҳисоботининг ҳар бир саҳифаси»,— дейди доктор Сай- мон ўзининг аҳоли соғлиғи ҳақидаги расмий ҳисоботида,—«қишлоқ хўжали- ги ишчиларимизнинг уй-жойи жуда кичкипа ва жуда ёмон эканлигини кўр~ сатади. Бир неча йилдирки, уларнинг хўжалиги, уй-жой аҳволи тобора ёмон- лашмоқда. Ҳозир қишлоқ хўжалик ишчиларининг уй-жой топиши апча қийин бўлиб қолган, агар улар уй топа олсалар ҳам, топган уйлари бир не- ча аср давомидагп уй-жойлар аҳволига қараганда, уларнинг эҳтиёжларига апча номувофиқдпр. Бу ёмон аҳвол айииқса кейинги 20 ёки 30 йил ичида тобора кучайиб бормоқда, бинобарин, қишлоқ аҳолисининг уй-жой шароити ҳозирги вақтда жуда ҳам ночордир. Агар қишлоқ ишчисинипг меҳнати билан бойийдиган кишилар қишлоқ ишчисига маълум даражада ачиниб ил- тифот қилишни лозим кўрмасалар, ишчинииг ўзи бу жиҳатдан тамомила ожиз бўлиб қолгап. Ишчи ўзи ишлаётган ерда уй-жой топа оладими, бу уй-жой одам яшайдиган уй бўладими ёки чўчқахона бўладими, унинг ёни- да қашшоқлик азоб-уқубатини сал бўлса-да эсдан чиқариб, бир оз ором берадиган кичкииа боқчаси бўладими-йўқми,— булар ҳаммаси упипг тегиш- ли квартира ҳақи тўлашга рози бўлишига ёки тўлашга қодир бўлишига боғ- лиқ эмас, балки булар бошқаларнинг «ўз мулкидан хоҳлаганича фойдала- ииш ҳуқуқидан бошқаларнинг қандай фойдалаигиси келса, шундай фойдала- па олишига боғлиқдир». Ижарага олингап участка қандай катта бўлса ҳам, бу участкада ишчилар учун маълум миқдорда уй-жой бўлсин, деб буюради- ган қонун йўқ,— тузуккина уй-жой тўғрисида гапириб ўтиришнинг кераги ҳам йўқ; шу билап бирга қонун, ёмғир билан қуёш нури қандай зарур бўлса, ишчининг меҳнат қилиши ҳам шунча зарур бўлган ерга нисбатан ишчига ҳам ҳеч қандай ҳуқуқ бермайди... Япа бир қўшимча ҳол борки, бу
ган жуда нўп аталага масаллиғ бўлади, т^ишлоқ хўжалин ишчисининг доим ейдиган овцати шу. . . Саноат прогрессининг бу кишлоқ хўжалик ишчиси учун оқибати шу бўлдини, цалин хонаки моьут ўрнини намгарчилин кўп бўладиган бу жуда совуц ицлим шароитида арзон ип газлама олди, кучли ичимлин ўрнини номигагина чой деб аталадиган чой олди... Деҳцон шамолда ва ёмғир остида бир неча соат ишлагандан нейин ўз кулбасига қайтиб нелиб торф ёки кесандан, ёни ташландиқ кўмирдан ясалган ўчоқ ёнида ўтириб оловдан чиқкан нўмир ва сера нислотаси ҳидини ҳидлаб ўтиради. Кулбасининг деворлари кесандан ва тдшдан ясалган, уйининг ости цоқ ер, бу уй солинишидан илгари қандай қоқср бўлган бўлса шундайлигича цолган, томи бўлса—титилиб ётган, ҳечнарса билан мустаҳнам қилиб боғлаб қўйилмаган похолдан ясалган. Уйда иссиқ сақлаш учун ҳамма ёриц тешинларга лат- та- путта тиқиб цўйилган; деҳқон ана шу сассиқ уйда, ифлос ерда нўпинча ўзининг биттаю- битта уст- бошини қуритиб ўтиради, мажбур бўлган хотин ва бола-чацалари билан шу сассицхонада овқат ейди. Туннинг бир кисмини шундай нулбаларда ўтказишга мажбур бўлган акушерлар бундай уйга нирганларида оёклари ифлос ерга ботиб кетганлигини ва бир оз бўлса-да тоза ҳаво ютиб нафас олиш учун уй дсворларини тешиб—бу унча қийин иш эмас — туйнук очиб қўйишга тўгри нелганлигини тасвирлаб берган эдилар. Жамиятнинг турли табақаларига мансуб бўлган нўпдан- кўп гувоҳлар, тўйиб овцат емайдиган деҳқон (underfed) ҳар нуни тунда уларнинг соғлигига зарар келтирадиган ана шундай ва бошца машаққатлар тортишини ва бунинг натижасида аҳолининг соғлиғи ночорлашиб ширинча касалига мубтало бўлитини исбот қилиб нўрсатадиган далиллар жуда нўплигини айта- дилар . . . Кармартепшир ва Кардиганширдаги черков аҳлининг берган маълумотлари уларда ҳам аҳволнинг худди шундай энанлигини равшан цилиб кўрсатиб беради. Бунинг устига яна ундан бешбаттарроқ офат, яъни овсарлиннинг нўпаяётганлиги нелиб қўпшлади. Энди иқлим шароити тўғрисида бир неча оғиз сўз айтиб ўтайлик Йилда 8—9 ой жануби- рарбдан неладиган наттиқ шамол бутун мамланатдан эсиб туради ва қаттиқ ёғингарчилинка сабаб бўлади, бу ёмғирлар тепалинларнинг айницса 1арбий ёнбағирларида селга айланиб туради. Дарахт жуда оз, фацат шамолга теснари жойлардагина учрайди; очин жойда дарахт ўсган бўлса, уни шамол қўпориб кетади. Кулбаи вайроналар бирон тоғ тсррасаси остида, нўпинча бирор жарликда ёни тош кирқилган жойларда ўрнашган бўлади, бундай жойлардаги яйловларда фацат нўй ва жайдари цорамол яшай олади, холос. . . Ёш йигит- лар Гламорган ва Монмут онругларига, яъни шарқий нон саноати онругларига жўнаб яетадилар. .. Кармартеншир—нон ишчилари парваришхонаси ва майиб- мажруҳлар уйидир. . . Бунда яшайдиган аҳолининг сони намаймасдан, базур бир мицдорда сацланиб туради. Масалан, Кардиганширда аҳолининг сони цуйидагича эди:
1851 йил 1861 йил
Эрнанлар 45 155 44 446
Хотин-қирлар 52 459 52 955
97 614 97 401»
(Донтор Хантернинг «Public Health. 7th Report 1864» даги ҳисоботи, London, 1865 р. 498—502 passim). 43—518


ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ҳам унга қарши тарози палласига оғир юк бўлиб тушади... Бу — камбағал- лар тўғрисидаги қонуннинг ҳамда унинг бирор ерда туриш ҳуқуқи тўғри- сидаги қоида-тартибларининг ва камбағаллар фойдасига олииадиган солиқ- нипг таъсиридир 162).Бу қонун таъсири остида ҳар бир приход пул жиҳатдан унда яшайдиган қишлоқ хўжалик ишчиларининг сонини минимум миқдорга етказишдан мапфаатдордир, чунки деҳқончилик меҳнати тер тўкиб меҳнат қиладиган қишлоқ ишчиси ва унинг оиласинипг аниқ ва доимо мустақил аҳволда бўлишини таъминлаш ўрнига, афсуски, кўпчилик ҳолларда уни эр- тами-кечми пауперизмга олиб боради — бу шундай пауперизмки, ишчи бутун умр унга шу қадар яқин турадики, ҳар қандай касал билан оғриганида ёки, ақалли, бир оз вақт ишсиз қолгаида ҳам, у дарҳол приходга мурожаат қилиб ёрдам сўрашга мажбур бўлади; шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалиги ишчиларини приход территориясига ҳар қандай жойлаштириш, афтидан, ҳар гал унинг учун камбағаллар фойдасйга олинадиган солиқпи ошириш бўлади... Катта ер эгалари 163) ўз ерларида ишчилар учун ҳеч қапдай уй-жой бўлмаслиги керак дегаи қарорга келишлари билаиоқ, улар камбағаллар учун ўз зиммаларидаги жавобгарликнинг ярмидан дарҳол озод қилинадилар. Аиг- лия копституцияси ва қонунларининг лендлордга «ўз мулкиии нима қилгиси келса, шундай қилишига», ерни ишлайдиганларга бегояа юртлиларга қара- гандай қарашига ва уларни ўз еридан ҳайдаб чиқаришига имкоп берадиган шак-шуҳасиз ер мулки вужудга келтириш нияти бор-йўқлиги — бу шундай масалаки, буни муҳокама қилпш менинг вазифам доирасига кирмайди... Бу ҳайдаб юбориш ҳуқуқи фақат пазариягина эмас. Бу ҳуқуқ амалда жуда катта масштабда амалга оширилади. Бу — қишлоқ хўжалик ишчисипинг уй- жой шароитига ҳал қилувчи таъсир кўрсатадиган ҳоллардан биридир... Бу офатнинг қандай катта эканлигипи сўпгги рўйхат маълумотларига қараб бплса бўлади, бу рўйхат кейинги 10 йпл мобайпида жойларда уй-жойга талаб тобора ошиб бораётганлигига қарамасдап, Англиянииг 821 турли округлари- да уйлар тобора кўпроқ бузилаётганлигини кўрсатади; шундай қилиб 1861 йил- да аҳоли 1851 йилга нисбатан 57з% ошгап бўлса, булар тиқиштириб жой- лаштирилган уйларнипг ҳажмп 472% камайгаи — биз бунда ишлаб турган приходларида доим ўтроқ бўлиб яшаш имкониятидан маҳрум бўлган кишилар тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймиз... Уйларнинг одамсиз қолиш процесси охирига етгапда,— дейди доктор Хаитер,— бунипг патижаси хўжа- кўрсип ўчун ташкил қилинган қишлоқ (show-village) бўлади, бу қишлоқда коттежлар сопи жуда камайтирилгап бўлади ва оу коттежларда чўпоилар, боғбонлар ва ўрмон қоровулларидан бошқа ҳеч кимнинг истиқомат қилиб туришига ижозат берилмайди — булар эса шундай даражадаги кишиларга марҳаматлп жапобларпипг яхши муомаласидаи фойдалапувчи доимий хиз- маткорлардир 164). Лекип ерни ҳайдаб экин экиш керак, бу иш билан бапд бўлган ишчилар эса ер эгасининг ерида истиқомат қилмасдан, ораси камида уч миль келадиган ердаи, бошқа бир қишлоқдан, очиқ қишлоқ деб аталгаи қишлоқдан келиб ишлаб турадилар, булар шундай қишлоқларки, ёпиқ қиш- 1б2) 1865 йилда бу қонун бирмунча яхшиланган. Бундай ямоқчилик асло ёрдам Сермаслигини тажриба тез кунда кўрсатади.
1М) Дуйидагиларга тушунтириш: close villages (ёпид цишлоқлар) деб шундай цишлоц- ларни айтадиларки, улардаги ерга бир ёни икки йирик лендлорд эгалик цилади; open villages (очиқ цишлоқлар) деб шундай цишлоқларни айтадиларки, бундай цишлоқлардаги ер кўпгина майда мулкдорларники бўлади. Бинокор спекулянтлар худди мана шу ерларда коттежлар ва тунавхоналар сола оладилар.
164) Бундай хўжакўрсинга қурилган дишлоқнинг кўриниши жуда чиройли бўлади, лекин бундай дишлоқларда Екатерина II Қримга саёҳат дилган вадтида хаёл дилган цишлоқлари сингари, хадиқатда йўд ва ҳадидатда бўлмайдиган дишлоқлардир. Кейин- ги вақтларда дўйчивонларни ҳам бундай show-villages’лapдaн кўпинча ҳайдаб чида- радиган бўлиб қолдилар. Масалан, Маркет-Харборо яқинида қўй бодиладиган яйлов бор, бу яйлов 500 акр келади; бунда фақат бир киши цўйчивонлик дилса бўлади. Мана шу кенг ерларни, жуда ажойиб Лестер ва Нортгемптон яйловларини босиб ўтиш учун кстадиган вақтни қисқартириш учун, қўйчивонга одатда фермадан коттеж берар эдилар. Ҳозир бўлса унга квартира ҳақи учун 13 шиллинг пул берадилар, бу дўйчи- вон бирон узоқ ердаги очид қишлоддан дидириб ўзига керакли квартира топиб олиши


ХХШ БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ЦОНУНИ 667
локлаппаги ишчпларнинг коттежлари бузилгаидан кейин, жуда кўпдан-кўп мяйна уй эгалари бундай ишчиларга ўз уйларидан жой бергаплар. Ҳамма яппя мана шундай иатижага эришиш учун ҳаракат қилинган жойларда кот- тежларнинг хуиукдаи-хупук кўриниши одатда буларнипг тавдири нпма бу- лишини кўрсатиб туради. Бу коттежлар узидан-узи бирин-кетин бузилиб вайрон бўлиб бормоқда. Бу коттежларнипг томп ҳали цуламаи тургапида ишчига квартира ҳақи тўлаттирадилар ва купипча бупдаи ишчи, гарчи у жуда яхши уй-жойга тўлападпган квартира ҳадига баравар ҳақ тулаб ту- ришга мажбур бўлса ҳам, шу смон квартпра учуп шупча ҳад тулаб тури- шидан ҳам хурсапд булади. Лекин, бу уида турувчи бечора қашшоқ оЎзи эплаб килгап ишларни ҳисобламаганда, уй ҳеч қаидаи ремонт дилипмаиди, ҳеч бир ери тузатилмайди. Уй истиқомат қилиб туриш учуи асло ярамаи қолганда, бунпнг маъноси фақат шу бўладики, вайрон бўлган япа бир кот- теж ортгаи бўлади, камбағаллар фойдасига олинадиган солиқ эса шунга мувофиқ камаяди. Йирик мулкдорлар аҳолини улариинг ўз еридан ҳайдаб юбориб, шу йўл билан ўзлари камбағаллар фойдасига олииадигап солиқдан қутулиб олаётган бир вақтда шу ерларга яқип шаҳарчалар ёки очиқ қиш- лоқлар шу ҳайдаб чиқарилган ишчиларни қабул қилиб олади; мен яқип ўртадаги шаҳарчалар деб айтдим, лекин бу «яқин ўртадаги» шаҳарчалар ишчинииг ҳар куни пшлаб туриши лозим бўлган фермадан 3—4 миль йироқ- да бўлиши мумкин. Шундай қилиб, бу ишчининг бир кун қиладиган меҳна- тига нисбатан ҳеч нарса эмасдай бўлиб кўриниши мумкин, лекин мана шу кун- да қилинадиган меҳнатдап ташқари, яиа бир бурда нон ишлаб топиш учун ҳар куни 6—8 миль йўл босиб иш жойпга бориб-келиб туриш зарур бўлиб қолади. Қишлоқ ишчисинипг хотини ва болаларинипг қишлоқда қиладиган ҳамма ишлари ҳам худди мана шупдай оғир шароитларда бажарилади. Лекин иш жойининг узоқлиги орқасида бўладигаи машаққатлар фақат шулар эмас. Очиқ қишлоқларда бипокор спекулянтлар бир парча ерпи сотиб оладилар- да, уига мумкин қадар жуда зич қилиб жуда арзон-гаров каталак уйлар солишга ҳаракат қиладилар. Шуидай каталак уйларда, ҳатто бу уйларнинг олди майдон бўлса ҳам, шаҳарлардаги энг ёмон ва ифлос бурчакларпинг ҳиди келиб туради. Англиядаги қишлоқ хўжалик ишчилари апа шундай уйларда умр кечирадилар...165) Иккинчи томондан, ўзи экин экадигап ерда турувчи ишчи ҳам турган-битгани унумдор меҳпатдан иборат бўлган тур- мушига яраша уй-жой топа олади деб ўйлаш ҳам асло мумкин эмас. Ҳатто князларнинг мулкларида ишчилар турадиган коттежлар ҳам кўпинча хароб ҳолда бўлади. Шундай леидлордлар борки, ишчилар ва уларнинг оилалари отхонада ётса ҳам шунга шукур қилсин, деб ўйлайди, лекин улар шундай 165) «Ишчиларнинг уйлари» (очиқ дишлоқларда, одатда бундай дишлоқлар ҳамма- вадт жуда тиғиз бўлади) «одатда датор-датор дилиб солинган бўлади, булар бинокор спекулянт ўзиники деб атайдиган бир парча ерга туташган бўлади. Шунинг учун бундай уйларга фадат олд томонидан ёруғлик ва ҳаво кириб туради» (доктор Хан- тернинг «Public Health. 7th Report 1864» даги ҳисоботи. London, 1865, р. 135). Кўп ҳолларда дишлодларда пивохона эгаси ёки дўкондор ҳам ўз уйини ижарага дўяди. Бундай ҳолларда фермер билан бир қаторда пивохоначи ва дўкондор ҳам дишлод хў- жалик ишчисииинг иккинчи хўжайини бўлади. Ишчи ўзига керак нарсаларини ҳам шундан сотиб олиши керак. «Бир ҳафтада 10 шиллинг иш ҳақи олиб бир йилда 4 фунт стерлинг квартира ҳақи тўлангани ҳолда, у ҳалиги дўкондорнинг ўзи белгилаб дўйган баҳо билан ҳар йили маълум мицдорда чой, данд, ун, совун, шам ва пиво сотиб олиши лозим» (ўша жойда, 132-бет). Бу очид дишлоцлар ҳадицатаи инглиэ қишлоц хўжалик пролетариатининг «ахлод тузатиш колониялари»дир. Коттежлар- нинг кўпи фақат тунавхоналардир, теварак-атрофда сандиб юрган саёдлар мана шу упларда тунаб чиқади. Деҳқон ва унинг оиласи, шароит жуда оғир бўлишига қара- масдан, шу шароитда ҳам ҳадиқатан кўп вадт урф-одатдаги мусаффолик ва ҳалоллик- ни сақлайдиган деҳқон ва унинг оиласинииг бундай дишлоқларда ҳалок бўлиб кети- ши турган ran. Жуда ном чикарган Шейлоклар ўртасида бипокор спекулянтлар майда мулкдорлар ва очиқ дишлодларни тилга олганда риёкорлик билан елка дисиб гапи- риш расм бўлиб қолган. Албатта уларнинг «ёпид дишлоқлари ва хўжакўрсинга цилинган дишлодлари» — «очиқ дишлодларнинг» макони эканлигини ва «очиқ диш* лодлар» бўлмаса, уларнинг ҳам бўлиши мумкин эмаслигини улар жуда яхши била* дилар. «Очид дишлодлардаги майда мулкдорлар бўлмаганда эди, қишлод хўжалик ишчиларининг кўп дисми ўзлари ишлайдиган имениеларда дарахт тагида ётиб чи- қишга мажбур бўлар эди» (ўша жойда, 135-бет). «Очиқ» ва «ёпиқ» цишлоцлар системаси Англиянинг бутун ўрта ва бутун шардий цисмида ҳукмрондир.


668
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
уйлар учуп мумкин қадар кўпроқ ижара ҳақи олишдан ҳам уялмайдилар 166). Бу бутунлай вайрон бўлган уй бўладими, бир хона ётоғи бор уй бўладими, ўчоқсиз, ҳожатхонаси йўқ, ойналари очилмайдиган уй, агар бирор жарликни ҳисобга олмаганда, суви йўқ, боғи йўқ уй бўладимиишчи бунга қарши бирор чора кўришдан ожизлик қилади. Бизнинг санитария-полиция қонуила- римиз эса (The Nuisances Removal Acts) қуруқ ran бўлиб қола беради. Бу қонунларни амалга ошириш ана ўша кулбаи вайроналарнп ижарага қўювчи мулкдорларнинг ўзларига топшириб қўйилган... Онда-сонда учрайдиган ту- зукроқ манзаралар сизни мафтун қилиб, жуда кўпчиликни ташкил қилувчи ва Апглия цивилизациясига иснод келтирувчи фактларни сизпинг пазарин- гиздая қочириб қўйишига йўл қўймаслик керак. Ҳозирги уй-жойларнинг аҳволи жуда ҳам ёмон эканлиги равшан бўлиб турган бир вақтда, шу иш- ларни яхши биладигаи кишиларнииг ҳаммаси уй-жойлар етишмаслигини ҳамма ерда уй-жойларнииг жуда ҳам ёмон аҳволда эканлигидап ҳам минг баттар бир офат деб бир оғиздан узил-кесил хулоса чиқараётган эканлар, демак, уй-жой масаласи ҳақиқатан жуда мудҳиш бпр аҳволда эканлиги апиқ. Бир неча йиллардан буён қишлоқ ишчиларипинг уй-жойлари жуда тиқилиб кетганлиги одамларнииг соғлиғи тўғрисида жонкуярлик қиладиган кишиларнигина эмас, шу билан бирга тузуккина ва одамшаванда бўлиб кун кечириш лозимлигипи ёқлаб чиқувчиларни ҳам жуда чуқур қайғуга солиб қўйдп. Дарҳақиқат, қишлоқ округларида юқумли касалларнииг авж ола- ётгаилиги тўғрисида тузилган ҳисоботларнинг авторлари бир қолипга солин- ган, мутлақо бир хилдаги ибораларни ишлатиб уйларнинг одамга лиқ тўлпб кетгаплигиии, пайдо бўлгап юқумли касалликларпипг кучайиб кетишига йўл цўймаслик учун қилинаётган ҳамма чораларни бутунлай барбод қилаётган- лигини қайта-қайта кўрсатиб ўтмоқдалар. Қишлоқ ҳаёти киши соғлиғига кўп жиҳатлардап яхши таъсир қилишига қарамасдап, юқумли касалликлар- нинг тарқалишипи жуда кучайтириб юборадигаи парса аҳолининг тиғиз ўрнашганлиги экаилиги, бу нарса юқмайдиган касалликларпинг ҳам пайдо бўлпшига сабаб бўлаётганлиги ҳам қайта-қайта кўрсатиб ўтилмоқда. Аҳвол- нинг шундай экаплигини очиб берган кишилар бундан кейин келадиган офатларпи ҳам яширмай кўрсатиб ўтмоқдалар. Улар дастлаб фақат соғлиқ- ни ҳимоя қилиш масалалари билан шуғулланган бўлсалар ҳам, улар бу ишнпнг. яна бир томонига диққат қилишга мажбур бўлган эдплар. Улар катта ёшдаги эркак ва аёллар, уйланган ва уйланмаган кипшлар кўпчилик ҳолларда тор қафасга ўхшаган уйларда тиқилиб (huddled) ётишларини кўрсатиб ўтганларида, уларнинг ёзган ҳисоботлари аҳвол мана шупдай бўл- гандап кейин уят ва номус тамомила йўқолади ва ахлоқ деган нарсадан мутлақо асар ҳам қолмайди, деган хулосага олиб борар эди167). Масалан, ,б6) «Уйини ижарага берувчи киши» (фермер ёки лендлорд) «бевосита ёки баво- сита шу кишининг меҳнати билан бойийдики, бу кишига у ҳафтасига 10 шиллинг тўлайди-да, ижарага қўйган уйига бир йиллик квартира ҳади учун шу камбағалдан 4 ёки 5 фунт стерлингни дайтариб олади, ҳолбуки бу уйлар очид бозорда сотилганда, уларни ҳеч ким 20 фунт стерлингга ҳам олмайди, бу уйларнинг бундай сунъий баҳо- сининг сақланиб туришига сабаб шуки, бу мулкдор эгалик ҳукмини ишга солиб: «Уйимни ижарага олсанг ол ёки ашқал-дашдалингни кўтариб дол, дани, мендан ҳеч цандай аттестат олмасдан бошда бирон бошпана топиб кўр-чи»... дейди. Агар бирон киши ўз аҳволини яхшиламодчи бўлиб, темир йўлга ёки тош кесиладигап жойга бориб ишламоқчи бўлса, яна халиги эгалик ҳудуқи унга маҳкам ёпишиб олади: «Оз иш ҳақи олиб менинг учун ишлайсан, ёки бир ҳафта илгари огоҳлантираман, қаёкқа хоҳласанг, шу ёдқа кета берасан; агар чўчданг бўлса, чўчцангни ол-да, жўиаб дол, кейин кўраман, томордада экиб етиштирган картошкангдан данча ҳосил оларкин- сан», дейди. Агар мулкдорнинг манфаати бошда чоралар кўришни талаб дилса, у» <ёки фермер) «кўпинча бундай ҳолларда ишчининг ишлаб турган жойини ташлаб кетганлиги учун берилган жазо таридасида, квартира ҳадини тўғридан-тўғри ошириб қўя қолади» (доктор Хантер, ўша жойда, 132-бет).
167) «Агар куёв билан келин ётадиган хонада балоғатга етган ука ва сингиллар ҳам ётса, бунинг ҳеч дандай ибратли томони бўлмайди; гарчи бундай мисолларни цайд этиб цўйиш мумкин бўлмаса ҳам, дон-дардош билан алоқа дилиб хиёнат цилган хотинларнинг кўп азоб тортиши ва кўпинча ҳалок бўлиб кетишини тасдидлайдиган анча маълумотлар бор» (доктор Хантер, ўша жойда, 137-бет). Лондоннинг энг ёмон кварталларида кўп йиллар жосуслик дилган бир дишлоқ полиция амалдори ўз ^ишлоғидаги қизлар тўғрисида бундай деган эди: «Мен ўзи ёш. бўлатуриб бундай


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 669
менипг сўнгги ҳисоботимга қплинган иловада доктор Орд Уингда (Бакин- гемшипда) тиф касали пайдо бўлганлиги тўғрисида берган маълумотида у ема Уингрейвдан тиф билан оғриган бир ёш йигитнинг келганшш курсатиб ўтади. У касалинииг дастлабки кунларида 9 киши билан бир уида етган. Икки хаФта ичида бу кишиларнинг баъзи бирлари ҳам касал булган. Бир неча ҳафтадан кейин 9 кишидан 5 киши тиф билан оғриган ва бири улган! Сент-Жорж касалхоиасипинг врачи, эпидемия вақтида хусуспи практика қилиб Уингга бориб келган доктор Харви ҳам худди шундаи маълумот берган: «Тиф билан оғриган ёш бир аёл отаси, онаси билан, никоҳсиз туғил- гаи боласи билан, ака-укалари бўлмиш икки ёш йигит билан ва пкки синг- лиси билан бир уйда ётиб турган, бу сингилларининг ҳар бирисининг ҳам биттадан никоҳсиз туғилган боласи бор экан, ҳаммаси бўлио бир уида 10 киши ётар экан. Шундан бир неча ҳафта бурун шу уйда 13 киши ёт- ган» 168).
Доктор Хантер соф деҳқончилик округларидагина эмас, балки Англиянинг ҳамма графликларида қишлоқ хўжалик ишчиларининг 5 375 коттежини текшириб чиққан. Мана шу 5 375 коттеждан 2 195 коттежда фақат биттадан ётоқ уй бор (кўпинча бу ётоқ уй овқат- хона хизматини ҳам бажаради), 2 930 тасида — фақат иккитадан ётоқ уй ва 250 тасидагина иккитадан кўп ётоқ уй бор эди. Мен бунда ўн икки графликлардагп аҳволдан қисқача мисоллар келти- раман.
1) 	Бедфордшир
Реслпигуэрт: Ётоқ уйларнинг узунлиги 12 футча, кенглиги 10 футча, кўплари бундан ҳам тор. Бир қаватлик кичкина уйни кўпинча тахта билан бўлиб икки ётоқ уй қиладилар, баландлиги
5 фут 6 дюйм келадиган ошхонага кўпинча бир каравот қўйилган бўлади. Ижара ҳақи 3 фунт стерлинг. Бундай уйларда турадиган- лар ўзлари ҳожатхопа т^уриб олишлари керак, уй эгаси фақат ЧУ^УР беради. Бир киши ҳожатхона қуриб олса, ҳамма қўшнилари шу ҳожатхонадан фойдаланади. Ричардсонлар оиласи турадиган уй жуда ҳам «антиқий». «Унинг оҳак деворлари гуп-гуп бўлиб цавариб чиққан. Томнинг бир цисми қавариб чивдан, бир цисми чўккап, мана шу чўккан қисмида мўриси ҳам бор,—мўриси лойдан ва ёғочдан ясалган бўлиб, худди фил тумшуғига ўхшаб қайрилиб кетгап. Мўриси қулаб кетмасин деб узун ёғоч тираб қўйилган; эшик ва деразалари ромб шаклида ясалган». Текшириб чиқилган 17 уйдан фацат 4 тасида биттадан кўпроқ ётоқ бўлма бор, лекин бу тўрт уй ҳам тиқилиб кетган. Битта ётоқ бўлмали коттежлардан бирида катта ёшли 3 киши ва 3 бола, яна бирида — эр-хотин ва
6 бола туради ва ҳоказо.
Дантои: квартира ҳақи жуда қиммат, 4 фунт стерлингдан 5 фунт стерлинггача, эркакларнинг бир ҳафталик иш ҳақи 10 шиллинг. жуда ахлоқсизлик, адабсизлик ва уятсизлик дилишларни Лондоннинг энг ёмои дисм- ларида полиция амалдори бўлиб ишлаган вақтларимда ҳам ҳеч қачон кўрмаган эдим... Улар худди чўчдадай ҳаёт кечирадилар, балоғатга етган йигитлар ва цизлар, оналар ва оталар, — ҳаммалари бирга бир уйда етадилар» («Children’s Employment Commission. 6th Report». London, 1867. Appendix, p. 77, № 155).
18e) «Public Health. 7 th Report 1864», p. 9—14 passim.


670
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Улар похолдан буюм тўқиб, уни сотишдан тушган пул билан квар- тира ҳақи тўламоқчи бўладилар, бутун опла шу иш билаи шуғул- ланади. Квартира ҳақи қанча кўп бўлса, буни тўлаш учун бир уйда шунча кўпроқ киши тиқилиб яшашга мажбур бўлади. Катта ёшдаги олти киши бир хона уйга 3 фунт стерлииг 10 шиллинг ижара ҳақи тўлайди, улар шу бир хона уйда 4 бола билан бирга турадилар. Дантонда энг арзон уй, ташқи томон узунлиги 15 фут ва кенглиги 10 фут уй 3 фунт стерлингга ижарага қўйилади. Тек- ширилган 14 уйдан фақат биттасида икки ётоқ бўлма бор. Бу қиш- лоқдан бироз берида бир уй бор, бу уйнинг сиртини унда турган- лар расво қилиб ташлашган, эшигииинг пастки 9 дюйми чириб йўқ бўлиб кетган. Кечқурунлари эшикнинг бу тешик жойига ич- дан бир данча ғиштни уйиб жуда усталик билаи бекитиб дўядилар, устига бир парча бордон ташлаб кўядилар. Деразасининг ярми, ой- наси ва роми йўқ. Шу уйда катта ёшли 3 киши ва 5 бола жиҳозсиз умр кечириб туради. Дантон Биглсуэйд Юнионнинг бошқа жойла- ридан қолишмайди.
2) Беркиьир
Бинем: 1864 йил июнда бир cot (бир қаватли коттеж)да эру- хотин 4 боласи билан турар эди. Қизи ишдан уйга скарлатина би- лан оғриб қайтган. Шу касалдан ўлган. Яна бир боласи ҳам касал бўлиб ўлган. Буларнинг уйига доктор Хантер чақирилганда, улар- нинг оиаси ва яна бир боласи ҳам тиф билан касал экан. Отаси билан учинчи боласи ҳовлида ётишар экан, лекин бундай касал- ларни ажратиб дўйиш жуда дийин эканлигини шундан ҳам равшан кўрса бўладики, бу бахтсиз дишлоддаги тидилиб кетган бозор май- донида юқумли касаллар ётган уйлардан олиб чиқилган нарсалар ювиш учун навбат кутиб ётган экан. Н.нинг уйида квартира ҳади бир ҳафтага 1 шиллинг; эр-хотин ва уларнинг 6 боласи учун фа- қат битта ётоқ уй бор. Бир уй (бир ҳафтага) 8 пенсга ижарага қўйилар экан; бу уйнинг узунлиги 14 фут 6 дюйм, кенглиги 7 фут; ошхонасининг баландлиги 6 фут; ётоқ уйда на дераза, на ўчоц, на эшик бор, кириб-чиқиб туриладигаи жойдан бошда ҳеч қандай туй- нук ҳам йўқ; полизи ҳам йўқ. Ядинда бу уйда бир киши бўйи етган икки қизи ва бир ўспирин ўғли билан турган; отаси билан ўғли каравотда, қизлари даҳлизда ётишар экан. Бу оила шу уйда тургаи вақгида иккала дизи биттадан бола туққап, бири юмушхо- нага бориб туғиб, сўнгра уйига қайтиб келган.
3) Бакингемшир


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 671
как ва 33 аёл цўшилди. Одам сони кўпайгани ҳолда бир уй ка- майди.
Уинслоу: Бу шаҳарнинг каттагина қисми яхши услубда қаита қурилган; уйга талаб, афтидан, жуда катта, чунки жуда хароб бў- либ ётган коттежлар бир ҳафтага 1 шиллингга ёки ‘1 шиллинг 3 пенсга ижарага қўйилади.
Уотер-Итон: Бунда аҳоли кўпайиб бораётган бир вақтда мулк- дорлар бор уйларнинг 20% ини бузиб ташлаганлар. Тўрт милча йўл босиб ишга бориб туришга мажбур бўлган бир камбағал ишчи, яқинроқдан коттеж топа олмадингми, ахир, деган саволга: «Йўқ, менинг оилам сингари катта оилалик кишини улар асло яқин йў- латмайдилар», деб жавоб берган.
Тинкерс-Энд, Уинслоу яқинида: 4 катта ёшли киши ва 4 бола ётадиган ётоқнинг узунлиги 11 фут, кенглиги 9 фут, энг баланд жойи 6 фут 5 дюйм; узунлиги 11 фут 3 дюйм, кенглиги 9 фут, баландлиги 5 фут 10 дюйм келадиган яна бошқа бир уйда 6 киши туради. Бу оила аъзоларининг ҳар бирига тўғри келадиган жой цамоқда ётган бир кишига тўғри келадиган жойдан кам. Биронта ҳам уйда биттадан ортиқ ётоқ бўлма йўқ, биронтасида орқа эшиги йўқ, уйларнинг жуда оз қисмигина сув билан таъминланган. Бир ҳафталик квартира ҳақи 1 шиллинг 4 пенсдан 2 шиллинггача. Тек- ширилган 16 уйдаги кишилардан фақат биттаси ҳафтада 10 шил- линг ишлаб топади. Шу уйларда турадиганлардан ҳар бири узун- лиги ҳам, кенглиги ҳам, баландлиги ҳам 4 футлик яшчикка бир кеча қамаб қўйилса, унга қанча ҳаво тўғри келса, бу уйларда ту- рувчиларга шунча ҳаво тўғри келади. Шуниси борки, эски уйлар- да ҳавони янгилаб турадиган етарли табиий тешиклар жуда кўп.
4) Кембрижшир
Гамблингейнинг эгалари ҳар хил. У онда-сонда учрайдиган энг юпун сс^лардан иборат. Булардан кўплари похолдан буюм тўқий-. ди. Гамблингейда аҳвол шундайки, кишилар жуда толиққан, ифлос жойларда кун кўришга ноилож кўникиб қолганлар. Марказда харо- баликлар кўзга ташланиб турса, шаҳар атрофлари, шимол ва жануб азоб-уқубат кони, у ердаги уйлар бирин-кетин нураб тўкилиб туш- моқда. Узлари бошқа жойларда истиқомат қилиб турувчи ленд- лордлар бу қашшоқлар уясидаги одамларнинг қонини зулукдай сў- риб турадилар. Квартира ҳақи жуда қиммат. Бир ётоқ уйда 8—9 киши тиқилишиб туради; шундай уйлардан иккитасида кичкина' бир ётоқ уйда катта ёшдаги 6 киши туради, буларнинг ҳар бири- нипг биттадан ёки иккитадан боласи ҳам бор.
5) Эссекс


672
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
риш» деган ном билан аҳолини шу тариқа ҳайдамоқдалар. 3 443 акр ерни банд цилган Фингрингхо приходида 1851 йилда 145 уй бор эди, 1861 йилда эса фақат 110 та уй қолган, лекин аҳолининг бу ердан кетгиси келмайди ва ҳатто уй-жой шароити шундай бўл- ганда ҳам кўпайишини қўймайди. Рамсден-Крейсда 1851 йилда 61 уйда 252 киши турар эди, 1861 йилда эса энди 49 уйда 262 киши тиқилиб туради. Базилдонда 1851 йилда 1 827 акр ердаги 35 уйда 157 киши турар эди, шу ўн йиллик охирида — 27 уйда 180 киши турарди. Фингрингхо, Саут-Фамбриж, Уилфорд, Базилдон ва Рамс- ден-Крейс қавмларида 1851 йилда 8 449 акр ерда 316 уйда 1 392 киши турар эди, 1861 йплда ўшанча акр ерда 249 уйда 1 473 киши турарди.
6) Херефордшир
Бу кичкина графлик «ҳайдалиш балосидан» Англиядаги бошқа ҳар қандай графликка қараганда кўпроқ зарар кўрди. Мадлида одатда тиқилиб кетган 2 ётоқ бўлмали коттежларнинг кўпчилиги фермерларга қарашлидир. Бу фермерлар бу коттежларни жуда осонлик билан бир йилга 3 ёки 4 фунт стерлингга ижарага қўяди- лар ва ҳафтасига 9 шиллингдан иш ҳақи тўлаб турадилар.
7) Хантингдоншир
Хартфордда 1851 йилда 87 уй бор эди, орадан кўп йил ўтмас- дан 1 720 акр майдонга жойлашган шу кичкина приходда 19 кот- теж бузиб ташланди; бу ернинг аҳолиси 1831 йилда 452 киши, 1851 йилда 382 киши, 1861 йилда 341 киши эди. Ҳар бирида бит- тадан ётоқ уйи бор 14 cots текширишдан ўтказилди. Булардан би- рида: бир эр-хотин, 3 катта ўғли, бир катта қизи, яна 4 майда бо- лалари бўлиб, ҳаммаси 10 киши туради; яна бирида — 3 катта киши, 6 бола туради. Бу уйлардан бирида 8 киши ётадиган хона- нинг узунлиги 12 фут 10 дюйм, кенглиги 12 фут 2 дюйм, баланд-| лиги 6 фут 9 дюйм; ўртача ҳисоблаганда, дўнг бўлиб чиқиб турган жойларни ҳам ҳисоблаганда, ҳар бир кишига салкам 130 куб. футч дан жой тўғри келади. 14 ётоқ уйда катта ёшли 34 киши ва 33 бола туради. Бу коттежлар олдида камдан-камида боқчаси бор, лекин бунда турувчилар rood (V4 акр)га 10 ёки 12 шиллингдан тўлаб, бир парча ерни ижарага олишлари мумкин. Бу бир парча ерлар уйдан жуда узовда; бу уйларда ҳожатхоналари йўқ. Оила аъзо- лари бундай ҳолларда ижарага олган бир парча ерларига бориб, ўша ерга ёзилиб келишга ёки шкафларининг тортмасига ёзилишга мажбур бўладилар,— айтмоқчи, бу ерларда бу нарса одат бўлиб қолган. Бундай тортмалар тўлгач, керак жойларга олиб бориб тўка- дилар. Япопияда ҳаёт бундан кўра анча озода кечади.
8) Линкольншир


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 671
бор упдан ташқари ҳужраси бор, ошхонасининг тепаси ётоқ, ошхо- наси бплан ётоқ уйнинг узунлиги 12 фут 2 дюйм, кенглиги 9 фут 5 дюйм, бутун уйнииг узунлиги 21 фут 3 дюйм, кепглиги 9 фут
5 дюйм." Ётоқ уйи болохоиада, унинг деворлари шипи билан худди гумбазга ўхшайди, олд томонида кичкинагина деразаси бор. Бу киши нпмасига қизиқиб бу уйда туради? Боқчасигами? Йўқ, боқ- часи жуда кичкина. Квартира ҳақи арзонми? Йўқ, квартира ҳақи жуда қиммат — ҳафтасига 1 шиллинг 3 пенс. Ишлайдиган жойига яқинлигигами? Йўқ, ишлайдиган жойи билан бу ернинг ораси
6 миль, ҳар куии 12 миль йўл босиб ишга бориб келишга тўғри келади/ Унипг бу уйда туришининг сабаби шуки, бу cot ижарага берилар эди, бу киши эса қаердан бўлса ҳам, қандай нарх билан бўлса ҳам, қандаи масофада бўлса ҳам, албатта, алоҳида коттеж топмоқчи эди. Қуйидаги жадвалда Лангтофтдагп 12 ётоғи бўлган 12 уй тўғрисидаги статистика маълумотлари келтирилган, буларда катта ёшдаги 38 киши ва 36 бола турар эди:
Лангтофтдаги 12 уй
Уйлар
a
С5
& о
Катта ёшда-
гилар
Болалар
Турувчиларпинг
ҳаммаси
Уйлар
& СЗ
& о
Катта ёшдаги- лар
Болалар
Турувчилар нинг ҳамма си
1
1
3
5
8
1
1
3
3
6
1
1
4
3
7
1
1
3
2
5
1
1
4
4
8
1
1
2
0
2
1
1
5
4
9
1
1
2
3
5
1
1
2
2
4
1
1
3
3
6
1
1
5
3
8
1
1
2
4
6
9) Кент
Кеннингтонга 1859 йилда, дифтерит пайдо бўлган вақтда одам жуда тицилиб кетган эди, шунинг учун приход врачи аҳолининг энг камбағал синфларининг аҳволини расмий текширишдан ўтказ- ган эди. Приход врачи жуда кўп меҳнат талаб қилинадиган бу жой- да бир неча cots бузиб ташлангаилигпни ва ўрнига биронта ҳам янги уй солинмаганини аниқлади. Бир участкада birdcages (қуш қафаси) деб аталадигап 4 уй бор, буларнинг ҳар бирида 4 хона <5°р, буларнипг катталиги фут ва дюйм билан ҳисобланганда:
Ошхона ,„,„„ввввввв.МИт.»ш 9,5x8,11 X 6,6
Ҳужра „„вв„„ввтт1.тш 8,6X4,6 X 6,6
Ётоқ 8,5x5,10x6,3
Ётоқ 8,3x8,4 X 6,3


674 ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
10) Нортгемптоншир
Бриксуэрт, Питсфорд ва Флур: Бу қишлоқларда қишда 20 — 30 ишчи иш тополмасдан кўчаларда саргардон бўлиб юради. Фермер- лар ғалла ва илдизмевали ўсимлик экиладиган Герларга ҳаммавацт Ҳам етарли даражада яхши ишлов бермайдилар, шунинг учун ҳам лендлорд ижарага бериладиган ҳамма участкаларини икки ёки уч участка қилиб қўшишни маъқул топган. Шунинг учун иш топил- май қолган. Жарнинг бир томонидаги ер ишланмасдан ётса, иккин- чи томонида ишдан маҳрум бўлган ишчилар бу ерларга термулиб қараб ўтадилар. Ёзда ҳаддан ташқари меҳнат қилиб толган ва циш- да ярим оч ҳолда яшайдиган ишчилар ўзларига хос иборада: «the parson and gentlefolks seem frit to death at them»168a),—деяр экан- лар, бунда ажабланадиган ҳеч нарса йўқ.
Флурда жуда кичкина ётод уйларда эр-хотин 4, 5, 6 боласи би- лан, ёки 3 катта киши 5 бола билан, ёки эр-хотин бобоси ва скар- латина касали билан оғриган 6 боласи билан туришини кўрсатади- ган ва шу каби мисоллар бор; 2 тадан ётоғи бор 2 уйнинг ҳар бири- да катта ёшдаги 8—9 киши бор 2 оила яшайди.
11) Уилтшир
Страттон: 31 уй текширилган, булардан 8 тасининг ҳар бирида биттадан ётоқ бўлма бор. Шу приходдаги Пенхилл: бир cot бир ҳафтага 1 шиллинг 3 пенсга ижарага дўйилади, бунда 4 катта ёшли киши ва 4 бола туради; бу уйда яхши деворлардан бошда ҳеч дандай яхши нарсаси йўқ, поли ёмон текисланган тошдан ясал- ган, томи чириб кетган похолдан.
12) Вустершир
Бу ерда у қадар кўп уй бузиб ташланган эмас, лекин 1851 йил- дан 1861 йилгача ҳар бир уйдаги одамларнинг сони ортиб 4,2 дан 4,6 га етган.
Бадси: Бунда cots’ лар ва кичик полизлар кўп. Баъзи бир фер- мерлар, cots — «а great nuisance here, because they bring the poor» (cots — катта бир офат, чунки улар камбағалларни ўзига торта- ди), дейдилар. Бир жентльмен бундай дейди:
«Камбағаллар бундан ҳеч қандай наф кўрмайдилар; 500 cots солинса ҳам, уларни худди булка пондек дарров талашиб оладилар; ҳақиқатап, қanna кўп cots солинса, уларга талаб шунча кўпаймоқда»,—
демак, унинг фикрича, уйлар одамларни кўпайтиради, бу одам- лар, албатта, «квартирага жойлаш воситаларига» таъсир дилади. Доктор Хантер бунга жавобан мана бундай дейди:
«Ахир, бупдай камбағаллар бироп жойдан чпқиб келиши керак-ку, Бад- сида, масалан, хайр-садақа сингарп жуда жозибалп ҳеч нарса бўлмаганидап.
,68а) «Поп билан дворянин бизни ўлардай қийнашга атайин дасд дилишганга ўхшайди».


ХХШ БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 673
уларпи бундаи ҳам баттарроқ жой жопларига тегиб бу ерга келишга маж- бур қилаётгаи бўлса керак деган хулоса келиб чиқади. Агар ҳар бир киши ишлайдиган жойига яқин ердан cot ва бир парча ер топа олсайди, у, шуб- ҳасиз, Бадсида яшагандан кўра ўша жойда яшашип афзал кўрар эди, чунки Бадсида у бир парча ерига фермердан икки баравар кўп ҳақ тўлайди».
Шаҳарларга кишиларнинг доимо эмиграция қилиниб туриши, фермаларнинг концентрация қилинаётганлиги, экин ерларининг яйловларга айлантирилаётганлиги, машиналар ишлатилаётганлиги ва ҳоказолар туфайли қишлоқларда доимо «ортиқча» аҳолининг вужудга келиши билан бир қаторда коттежларнинг бузиб ташлана- ётгаилиги туфайли, қишлоқ аҳолиси турган еридан доимо ҳайдал- моқда. Маълум округ аҳолиси қанча сийрак бўлса, уида «нисбий аҳоли ортиқчалиги» шунча кўп, унинг иш билан бандлик восита- ларига тазйиқи шунча кўп бўлади, квартирага жойлаш воситала- ридан қишлоқ аҳолисининг абсолют ортиқчалиги шунча кўп бўла- ди ва, демак, қишлоқларда маҳаллий аҳоли ортиқчалиги ва доимо юқумли касалликлар хавфини туғдириб турувчи одамлар тиғизлиги шунча кучаяди. Турли жойларга тарқалган қишлоқ ва мавзиларда одамларнинг тиғизлиги шу одамларнинг ердан зўрлик билан ҳай- далишига мувофиқ бўлади. Қишлоқ хўжалик ишчиларининг сони камайиб, уларпинг ишлаб чиқарадиган маҳсулоти кўпайиб бори- шига қарамасдан, уларнинг ҳамиша «ортицча» ишчиларга айла- ниши пауперизмпинг манбаидир. Уларга таҳдид солиб турадиган пауперизм уларнииг ҳайдалишига баҳона бўлади ва уларнинг уй- жойга муҳтожлигининг асосий манбаидир, бу муҳтожлик уларнинг царшилик кўрсатиш қобилиятини тамомила йўқотади ва уларни ер эгалари билан 169) фермерларнинг ҳақиқий кулларига айлантира- ди, шундай қилиб минимум иш ҳақи улар учуи табиий қонун бўлиб цолади. Иккинчи томоидан, қишлоқда доимо «писбий аҳоли ортиқ- чалиги» бўлишпга қарамасдан, уида доимо аҳоли кам бўлади. Бу аҳолиси шаҳарларга, рудникларга, конларга, темир йўл қурилиш- ларига ва шу кабиларга жуда тезлик билан жўнаб кетадиган жой- ларда учрайдиган маҳаллий ҳодиса тарзида намоён бўлмасдан,— ҳамма ерда ўрим-йиғим вақтларида ҳам, баҳорда ҳам, ёзда ҳам, шу ■билан бирга жуда пухта ва интенсив суратда олиб бориладиган инглиз деҳқончилиги қўшимча ишчиларга муҳтож бўладигап жуда 169) «Хайнднинг азалдан қилиб келган ишлари [ушбу томиинг 662-бетига қаралсин] ҳатто унинг қадр-қимматини анча кўтаради. У дул эмас, лекип тинчлик солдатидир ®а лендлорд уни хотинлик кишига муносиб уй-жой билан таъмин этса ҳам арзийди, чунки мамлакат солдатдан қандай мажбурий меҳнат талаб қилса, лендлорд ҳам ■ундан шундай меҳнат талаб дилади. Солдат сингари, у ҳам ўз иши учун бозор 'баҳосида ҳақ олмайди. Солдат сингари уни ҳам ёшлигида, жоҳиллигида, фацат ўз Ҳунарини ва ўз маҳалласини биладиган вацтидагина ишга оладилар. Солдатликка олиш ва ҳарбий-жазо чораларининг солдат учун маъноси қандай бўлса, батрак учун эрта уйланиш ва Утроқлик тУгрисидаги турли қонунларнипг маъноси хам шундай ‘бўлади» (доктор Хантер «Public Health. 7 th Report 1864» да. London 1865, p. 132). Баъзан бирон кўнгли бўш лендлорд мустасно таридасида ўзи сабаб бўлган вайрона- ларни кўриб жуда қайғургандай бўлади. Холкем қурилиб бўлганлиги муносабати би- лан граф Лестерни табриклаганларида, «ўз мулкингда ёлғиз ўзинг қолсанг, жуда хунук 'бўлар экан.— Мен атрофимга қарайман ва ўз уйутмдан бошқа биронта ҳам уйни кўр- майман. Мен — девлар қўрғонининг подшосиман ва нўшниларимнинг ҳаммасини еб ’битирдим», деб жавоб берган.


676
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
кўпдан-кўп ҳолларда ҳам аҳвол шундай бўлади. Деҳқончиликда ўртача эҳтиёжлар учун қишлоқ хўжалик ишчилари ҳаммавақт жу- да кўп бўладп, лекин деҳқончиликнинг фавқулодда ёки вақтинча эҳтиёжлари учун қишлоқ хўжалик ишчилари ҳаммавақт жуда кам бўлади170). Шунинг учун ҳам расмий ҳужжатларда ўша бир хил областларнинг ўзидан бир вақтда ҳам меҳнатнинг етишмаслиги ва ҳам ортиқчалиги тўғрисида келган ва бир-бирига зид шикоятлар- кўрсатиб ўтилади. Ишчиларнинг вақтинча етишмай қолганлиги ёки бирон жойда етишмай қолганлиги иш ҳақини оширишга сабаб бўлмайди, лекин бу нарса фақат шунга олиб борадики, хотин-қиз- лар ва болалар деҳқончиликда мажбур қилиб ишлатилади ва катта ёшдаги ишчилар тобора камаяди. Хотин-қизларни ва болаларни эксплуатация қилиш жуда кенг кўламга ёйилгаида, бу нарса, ўз навбатида, ёши катта қишлоқ ишчиларини — эркакларни — ортиқ- ча ишчиларга айлантириш учун ва уларнинг иш ҳақини пасайти- риш учун ишлатиладиган янги воситага айланади. Англиянинг шар- қида бу cercle vicieux [иуқсопли ишиинг] жуда ажойиб натижаси — gangsystem [артеллар системаси] тобора авж олмовдаки, бу тўғрида мен бунда бир неча оғиз гапириб ўтмоқчиман 171).
Линкольншир, Хантингдоишир, Кембрижшир, Норфолк, Суф- фолк, Ноттингемширда ҳамма ерда деярли, қўшни графликлар бўл- ган Нортгемптон, Бедфорд, Ратленд графликларида вақти-вақти билан шундай артеллар системаси кўп учрайди. Биз бунда мисол учун Линкольнширни оламиз. Бу графликнинг каттагина қисми илгариги ботқоқликлар қурутилиб ишга солинган ёки, юқорида кўр- сатилган шарқий графликларда бўлгани сингари, денгиз сувини қуртиб қўлга киритилгаи янги ерлар. Бу ерларда ерни қуритипг ишларпда буғ машинаси мўъжизалар кўрсатди. Илгариги ботқоқ- ликлар ва кўчма қумлар ўрнида энди барц уриб кўкариб турган экинзорлар пайдо бўлди ва бу ерлар жуда кўп рента берадигаи бўлиб қолди. Аксхолм ороли ва Трент бўйидаги бошқа приходларда бўлгаии спнгари, одамзод ишга солган аллювиаль тупроқ ерлар тўғрисида ҳам шуни айтиш керак. Янги фермалар пайдо бўлган' 17°) Францияда ҳам нейинги ўн йиллар ичида капиталистик ишлаб чиқариш деҳ- қончиликни ўз қўлига киритиб олиб, «ортицча» цишлоқ аҳолисини шаҳарларга ҳай- даб чиқараётган сари у ерларда ҳам шундай аҳвол юз бермоцда. Шу «ортиқчалар» манбаининг ўзида ҳам уй-жой ва бошқа шароитлар ёмонлашиб бораётганлиги кўрил- мокда. Парцелла системаси туфайли вужудга келган «proutariat fonder» («деҳ кончилиц, пролетариати»] тўғрисида, жумладан, илгари цитата келтирилаётган Colins- «L* ЁсопопНе Politique» ва менинг <Луи Бонапартнинг ўн сакнизинчи брюмери» деган асаримга, Нью- Йорк 1852, 56 ва ундан‘кейинги бетларга 1К. Маркс ва Ф. Энгельс Асарлари, 2-нашри, 8-том 207 ва ундан кейинги бетларга] каралсин. 1846 йилда францияда шахар аҳолиси' 24 42% кишлоқ аҳолиси 75,58% эди; 1861 йилда шахар аҳолиси— 28,86%, цишлоц аҳолиси— 71’14%’бўлди. Кейинги йплларда нишлоц аҳолисининг проценти яна нўпроқ намайди. Пьер Дюпон 1846 йилдаёц ўзинпнг «Пшчилар цўшиғи»да бундай деб ёзган эди:
Уйимиз кулбаи вайроналардир Яланғоч ё юпун усти бошимпз, Бойқушу ўғрилар — зулмат дўстлари — Билан кечар доим умр-ёшимиз
171) Болалар меҳнати шарт-шароитини текшириш комиссиясининг 1867 йил март» охирида эълон қилинган олтинчи ва охирги ҳисоботида фақат деҳқончиликдаги gangsystem тўғрисида гапирилади.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 677
сари, янги коттежлар қурилиши у ёвда турсин, ҳатто эскилари ҳам бузиб ташланмовда, ишчилар бўлса бир неча миль узовдан ва тоғ бағирларидан кесиб ўтадиган катта йўллар бўйлаб жойлашган очиқ қишлоқлардан келтирилиб ишлатилмоқда. Илгарилари у ерларда яшовчи аҳоли қишда узоққа чўзиладиган тошқинлардап шу тоғ бағирларида ўзини омон сақлаб қолар эди. Катталиги 400—1000 акр келадиган фермаларда доимо яшовчи ишчилар (уларпи бунда «confined labourers» [«бириктирилган ишчилар»] деб атайдилар) от кучи билап бажариладиган нуқул оғир деҳ^ончилик ишларида иш- латилади. Ҳар бир 100 акр ерга ўрта ҳисоб билан зўрға биттадан коттеж тўғри келади. Илгари ботқоқ бўлган участкани [Fenland] ижарага олгап бпр фермер тергов комиссиясида, масалан, бундац деб сўроқ берган:
«Менинг фермам 320 акрдан каттарод, булар ҳаммаси экин экиладиган ер. Еримда коттеж йўқ. Ҳозир меникида бир ишчи туради. Мепииг отларимга қараб турадиган тўрт ишчи атроф қишлоқларда яшайди. Кўп ишчи талаб қилинадиган еигил ишларни артеллар бажарадп» 172).
Бу ерда жуда кўп енгил дала ишлари, масалан, ёввойи ўтларни куйдириб ташлаш, ер қазиш, ерни ўғитлаш, тошларини териб таш- лаш ва шу каби ишлар бажарилиши лозим. Бу ишларнинг ҳамма- сини артеллар ёки биргалашиб группа бўлиб ишлайдиган ишчилар бажаради, бундай ишчилар очиқ қишлоқларда истиқомат қилиб туришади.
Артель 10—40 ски 50 кишидан, яъии аёллардап, ўсмирлардан (13—18 яшар ўғпл-қизлардан; аммо ўғил болалар 13 ёшга етганида одатда артелдан чпқиб кетади) ва, ниҳоят, 6—13 ёш ўртасидаги ўғил ва қиз болалардап тузилади. Артель тепасида gangmaster (ар~ тель оқсоқоли) туради; бу оцсоқол ҳаммавақг оддий қишлоқ хўжа- лик ишчиси, кўпинча саёқ деган лақаб олгап, бебош, дайди, пия- ниста бўлади-ю, лекин бирмунча иш биладиган, уддабурон одам бўлади. Ана шу оқсоқол артель тузади, бу артель фермер бошчили- гида эмас, балки шу оқсоқол бошчилигида ишлайди. Оқсоқол кў- пинча фермер билан ишбай ишлаш тўғрисида гаплашиб олади ва упипг даромади ҳаммавацт деярли энг қисқа вақт ичида ўз арте- лидаги одамлар меҳнатидан энг кўп фойдаланиш маҳоратига боғ- лиқ бўлади,— унипг даромади, ўрта ҳисоб билан олганда, оддий қишлоқ хўжалик ишчисинииг иш ҳақидан унча кўп бўлмайди 173). Фермерлар, хотин-қизларнинг эркаклар қўл остида яхши пшлаши- ни ва, иккинчи томондан, хотин-қизлар билан болалар ишга кириш- дими, бор кучларини аямасдан жуда ғайрат билан ишлашипи би- либ олгаилар,— буни Фурье ҳам билиб олган эди,— ҳолбуки ёшп 172) «Children’s Employment Commission. 6 th Report». Evidence, p. 37, № 173.—Fenland— — ботқоқлик.
m) Лекин баъзи бир артель оқсодоллари 500 акрга етказиб ерни ижарага олади- ган ёки бир қанча уйларни ўз мулклари қилиб сотиб оладиган фермерларга айланиб кетадилар.


678
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
катта эркак ишчи шу қадар муғомбир бўладики, у ўз кучини мум- кин қадар тежаб сарфлашга ҳаракат цилади. Артель оқсоқоли бир имениедан иккинчисига кўчиб юради ва, шундай цилиб, ўз артели билан 6—8 ой ишлайди. Шунинг учун ишчи оиласининг, болаларга фақат вақтинча иш берадиган айрим фермер қўлида ишлашдан кўра, шундай артель оқсоқолидан ҳаммавақт иш топади ва унинг қўлида ишлаши анча фойдалироқдир. Бу нарса артель оқсоқоли- нинг таъсирини очиқ цишлоқларда шу цадар кучайтириб юборадики, болаларни артель оқсоқолининг воситачилигидан ташцари ишга ёл- лаш кўпинча мумкин бўлмайди. Артель оқсоқоли болаларни артелдан алоҳида ишга жойлаб уларни ўзидан «миннатдор қилиши» унинг учун қўшимча касб бўлади.
Бу системапинг «қороиғи томонлари» болалар ва ўсмирларнинг жуда ҳам оғир меҳнат қилиши, уларнинг ишлаб турган имениела- рига бориб келиш учуи ҳар куни 5, 6 ва баъзан ҳатто 7 миль йўл босишлари ва, ниҳоят, артелнинг маънавий кучига путур етиши- дир. Гарчи баъзи бир жойларда «the driver» (подачи) деб аталади- ган артель оқсоқоли ҳаммавақт қўлида узун таёқ кўтариб юрса ҳам, лекин бу таёқии у жуда камдан-кам ишга солади ва одамлар, ёмон муомала қилади деб ундан камдан-кам шикоят қиладилар.; У — демократик император ёки ғамельнлик каламуштутарга ўхша- ган бир киши. Демак, у фуқаролари ўртасида ўз номини чиқариш- га муҳтож бўлиб, фуқароларни ўз паноҳи остида гуллаб-яшнаб бораётган лўлилик хулқ-атворлари билан ўзига жазб қилиб туради. Артелда дағал эркиилик, тарала-бедод, бебошлик ва ўтакетган бе- ҳаёлик ҳукм суради. Одатда артель оқсоқоли артель аъзоларига иш ҳақларини қовоқхонада тўлайди ва артель аъзоларини ўз орқасидан эргаштириб, ўнг томонидаи ҳам, чап томопидаи ҳам биттадан за- бардаст хотинни қўлтиқлатиб, маст-аласт уйига равона бўлади; болалар ва ўсмирлар ҳазил-мазак цилиб, ҳажвий ва кулгили ашула- лар, беадаб гаплар айтиб, кетидан шовцин-суроп кўтариб боради- лар. Қайтишда Фурье никоҳ «рўй-рост фаҳш» 189 деб атагаи иарса юз беради. Кўпипча шупдай ҳоллар бўладики, ўн уч ва ўн тўрт яшар қиз болалар қурдошларидаи ҳомиладор бўлиб қоладилар. Ар- телларга одам етказиб бериб турадиган очиқ қишлоқлар Содом ва Гоморрага айланади 174) ва қиролликнинг қолган ҳамма қисмидагп- дан икки баравар кўп никоҳсиз бола туғилишига сабаб бўлади. Бундай мактабда тарбия кўрган қизлар эрга текканларида уларнинг ахлоқ жиҳатдан қандай мева беришиии биз бундан плгари кўрса- тиб ўтган эдик. Бундай хотинлардан туғиладиган болалар, агар афъюн уларнинг жонини суғуриб олмаса, артелбоп бўлиб туғила- дилар.
Ҳозиргина тасвир қилинган классик формадаги артель жамоат артели, жамоа артели ёки саёц артель деб аталади (public, common 174) 	«Артель дастидан Ладфорддаги кизларнинг ярми хароб бўлган» (ўша жойда, илова, 6-бет, №32).


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 679
or tramping gang). Бундан ташқари, хусусий артеллар ҳам бўлади (private gangs). Бундай артелларнинг состави ҳам жамоат артелла- ри состави сингари бўлади, лекин бунда артелларнинг аъзолари камроқ бўлади ва улар артель оқсоқолининг раҳбарлиги остида эмас, балки бирон кекса батрак раҳбарлиги остида шплайдилар, чунки фермер бундай кэкса батракка бундан яхшироқ иш топиб бера олмайди. Бундай артелларда лўлилик ўйин- кулгилари бўл- майди, лекин, гувоҳларнинг берган ҳамма маълумотларига цара- ганда, бундай артелларда меҲнатга ҳақ тўлаш ва болаларга муома- ла ёмонлашади.
Кейипги йиллар мобайнида тобора кўпроқ ёйилаётган артеллар системаси175), албатта, артель оқсодоли учун эмас. Бу система йирик фермерларни 176) ва леидлордларни 177) бойитиш учуи хизмат қилади. Фермер учун ўз ишчиларини нормал даражадан камайти- риб қисқартириш ва шу билан бирга шошилиш иш бўлишини кўзда тутиб қўшимча ишчи сақлаш, камроқ пул ишлатиб ишчиларнинг кўпроқ меҳнатидаи фойдаланиш178) ҳамда катта ёшдаги эркак ишчиларни «ортиқча» цилиб қўйиш каби ўткир методдан ҳам ях- широқ методпинг бўлиши мумкин эмас. Мана шуларнинг ҳамма- сидан кейин бир томондан, қишлоқ ишчиси ишсизликдан кўпроқ ёки озроқ азоб чекади ва, иккинчи томондан, эркак ишчилар етиш- маслиги ва уларнинг шаҳарларга кўчиб бораётгаилиги орқасида артеллар системаси «зарур» деб эътироф қилар эканлар 179), бунипг сабабини тушуниш осон ran. Хас-хашакдан тозаланган дала ва 175) «Бу система кейинги йилларда жуда кенг тарқалган. Баъзи бир жойларда бу система эндигина расм бўлди, анчадан бери давом қилиб келаётган бошқа жойларда эса артелга кўпроқ болалар тортилмоцда, тортилганда ҳам тобора ёши кичик бола- лар тортилмоқда» (ўша жойда, 79-бет, №в 174).
176) «Майда фермерлар артель меҳнатидан фойдаланмайдилар». «Артель меҳнати ёмон ерда ишлатилмайди, балки ҳар бир акр ердан 2 фунт стерлингдан 2 фунт стер- линг 10 шиллинггача рента олинадиган ерда ишлатилади» (ўша жойда, 17 ва 14- бетлар).
177) Бу жаноблардан бирига унинг ренталари шу қадар ёциб қолганки, у тергов комиссияси тергов қилиб турганда, бутун шов-шувга сабаб бўлган нарса системанинг номидир, деб дарғазаб бўлиб гапирган. Агар артеллар «Gang» [артель, бригада, банда] кеб эмас, бални «мустацил игплаб нул топиш учун ўсмирларнинг саноат-деҳцончилик- дооператив ассоциациялари» деб аталса эди, ҳамма ипг жойида бўлар эди.
178) «Артель меҳнати бошқа ҳар қандай меҳнатдан арзон, шунинг учун ҳам у ишлатилади»—дейди собиқ артель одсоқолларидан бири (ўша жойда, 17-бет, №14), «Артель системаси фермер учун мутлақо энг арзон форма ва болалар учун мутлацо энг ҳалокатли формадир»,— дейди бир фермер (ўша жойда, 16-бет, №3).
179) «Шу нарса шубҳасизки, ҳозир артелларда болалар бажараётган ишларнинг кўпини илгари эркаклар ва хотинлар бажарар эди. Ҳозирги вақтда аёллар ва бола- лар мехнати ишлатилаётган жойларда ишсиз қолган эркаклар илгариги вадтдагидан нўп (more men are out of work)» (ўша жойда, 43-бет, № 202). Ленин, иннинчи томондан, жумладан гпуни айтиш керакни, «Ишчилар масаласи (labour question) нўп деҳкончилик округларида, айницса галлачилик округларида эмиграция туфайли ва темир йўлларнинг берган цулайлиги орцасида аҳолининг катта шаҳарларга осонлин билан нўчиб бораётган- лиги туфайли шу цадар жиддий тусга нириб бораётирни, мен» (бу «мрн»—бир йирик лендлорднинг қишлон агенти) «болалар меҳнатини мутлақо зарур деб ҳисоблайман» (ўта жойца, 80-бет, №180). The labour question (игпчилар масаласи) инглиз деҳцончилик округларида, бошца маданий дунёдан фаркли ўлароқ, the landlords’ and formers’ question (лендлордлар ва фермерлар масаласи) дир,’ цишлоц аҳолисининг кетиши доимо кўпайиб бораётганлигига царамасдан, цишлонда етарли миқдорда «нисбий аҳоли ортиқчалиги»ни абадийлаштириш ва шу билан бирга ^ишлоқ хўжалик ишчисининг «минимум иш ҳақини» қандай цилиб абадийлаштириш масаласидир.


680
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Линкольнширнинг одам хас-хашаклари ва ҳоказолар — капиталис- тик ишлаб чиқаришнинг бир-бирига қарама-қарши цутблари ана шулардир 180).
f) ИРЛАНДИЯ
Бу бўлимнинг охирида биз Ирландияга яна бир назар ташлаб ўтишимиз лозим. Аввал бунга оид фактларни келтириб ўтамиз.
Ирландия аҳолиси 1841 йилда 8 222 664 кишига етган эди. Ке- йинчалик камайиб, 1851 йилда 6 623 985 кишига, 1861 йилда — > 5 850 309 кишига, 1866 йилда — 5!/2 миллион кишига, яъни қарийб 1801 йилдаги даражага тушиб қолди. Камайиш 1846 йилдаги оч- ликдан бошлаиган, ва 20 йилдан камроқ вақт ичида Ирландия ўз аҳолисининг 5/i6 дан кўпроғидап маҳрум бўлган181). Эмигрантлар- нинг умумий сони 1851 йил майдан 1865 йил июлгача 1591487 киши бўлган, кейинги 5 йил ичида, 1861 йилдан 1865 йилгача эми- Грация қилганларнинг соии ярим миллиондан кўпроқ бўлган. 1851—1861 йиллар ўртасидаги давр мобайнида одам яшайдиган уйларнинг сони 52 990 камайган. 1851 йилдан 1861 йилгача кат- талиги 15—30 акр келадиган фермаларнинг сони 61 000 кўпайган, катталиги 30 акрдан кўпроқ келадиган фермаларнинг сони 109 000 кўпайган, ҳолбуки ҳамма фермаларнинг умумий сони 120 000 ка- майган,— бу камайиш асосан катталиги 15 акрдан кичик ферма- ларнинг йўқотилиши, яъни уларнинг централизация қилиниши ҳи- собидан бўлган.
1в') Илгари мен цитата келтирган «Public Health Report», болаларнинг ўлими проблемаси ёритилганда артеллар системаси тўғрисида ҳам йўл- йўланай гапириб ўтилган бу асар матбуотга, демак, инглиз халойиқига ҳам номаълум бўлиб қола берди. Аксинча, Болалар меҳнати шарт- шароитини текширигп комиссиясининг сўнгги ҳисоботи матбуотга кўнгилда- гидай дабдабали маълумотлар берди. Либерал матбуот, олижаноб жентльменлар ва ледилар, давлат черкови руҳонпйлари, Линкольнширда тўлиб- тошиб ётган бу олижаноблар, «Жанубий океандаги ваҳпшйларнинг урф- одатларини мулойим ҳолга келтириш учун», ўзларининг алоҳида «мисспяларини» антиподларга юборган бу псрсонажлар, — булар ўз имениеларида, кўзлари олдида бундай системанинг ривожланиб бораётганлигига қандай йўл қўя олдилар, деб сўраётган бир вақтда, аристократик матбуот ўз болаларини шундай қул қилиб сотган қишлоц аҳолиларининг жуда бузуқ йўлга кириб кетганлиги тўғрисида фақат муҳокама юритиб ган сотдилар! Ҳолбуни бу «олижанобларнинг» қишлоқ аҳолисини гирифтор қилган бу лаънати шароитда улар ҳатто ўз болаларини ўзлари еб цўйсалар ҳам, бунга ажабланиб бўлмас эди. Агар бунда бирон ажабланадиган нарса бор экан, бушундан иборатки, қишлоц аҳолисининг кўпчилик цисми ҳарҳолда ўз қадр- қийматини ерга урмай сақлаб келмоқца. Расмий ҳисоботларнинг авторлари, ҳатто артсллар системаси цўллани- ладиган онругларда ҳам ота-оналар бу системага нафрат билан царайдилар деб, нўрсатиб ўтадилар. «Биз тўплаган маълумотларда жуда кўп ҳолларда ота- оналарнинг улар кўпинча мажбур бўладиган ишларга қарши туригпларига имкон берадиган мажбурий қонун чиқа- риладиган бўлса бунинг учун улар жуда хам миннатдор бўлишларини исбот нилиб 'берадиган жуда цўп далиллар топиш мумкин. Гоҳ приход амалдори, гоҳ хўжайин уларни ишдан бўшатиш билан цўрқитиб, уларни ўз болаларини мактабга юбориш ўрнига ишга юборишга мажбур циладилар. . . Уларнинг вақг ва кучларининг ҳар қандай исроф қили- ниши, ҳаддан ташқари ва б(фойда толиқтириб, деҳқон ва унинг оиласига бериладиган азоб- уқубатлар, коттежларнинг тўлпб кетганлиги орқасида ёни артеллар системасининг ёмон таъсири орцасида ўз болаларининг ахлоқи бузилиб нетаётганлигини нўрган ота-она- ларнинг ранжиши, — булар ҳаммаси намбағал меҳнатнашлар цалбида шуидай огир ҳис туғдирадини, буларнинг сабабини тушуниш қийин эмас ва уларни батафсил ёзиб ўтириш- нинг ҳожати пўқ. Камбағал меҳнаткашлар мавжуд шароит орқасида жуда кўп жисмоний ва маънавий азоб- уцубатлар тортаётганликларини, бу шароитлар учун уларнинг ҳеч қандай айби йўц эканлигини, агар цўлларидан келса, улар ҳеч цачон бундай шароитларга йўл кўймасликларини ва бунга қарши нурашдан ожиз эканлйкларини жуда яхши англай- дилар» (ўша жойда, XX бет, № 82; ХХШ бет, № 96).
181) Ирландия аҳолиси: 1801 йилда — 5 319 867 киши, 1811 йилда 6 084 996, 1821
йилда — 6 869 544, 1831 йилда — 7 828 347, 1841 йилда эса — 8 222 664 киши.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 681
Аҳолининг камайиши билан бирга, албатта, умуман ва бутунлай маҳсулот массаси ҳам камайиб борган. Бизнинг мақсадимизни анг- латиш учун 1861—1865 йиллар мобайнидаги беш йилликни қараб чициш кифоя қилади, шу беш йиллик мобайнида ярим миллиондан кўпроқ киши эмиграция қилган ва аҳолининг абсолют сони л/з мил- лиондан кўпроқ камайган (А жадвалга қаралсин).
ЖАДВАЛ A
Чорва моллари сони 182)
Йиллар
II Отлар
Қорамол
Умумий сони
Камайиши
Умумий сони
Камайиши
Кўпайиши
1860
619 811
г
3 606 374
___
г .
1861
614 232
5 579
3 471 688
134 686
—
1862
602 894
11338
3 254890
216 798
—
1863
579 978
22 916
3 144 231
110 659
—
1864
562 158
17 820
3 262 294
—
118 063
1865
547 867
14 291
3 493 414
—
231 120
Йиллар |
Цўйлар
Чўчқалар
Умумий сони ^Камайиши :
Кўпайиши
Умумий соци
Камайиши
Кўпайиши
1860
3 542 080

1 271 072
г
1861
3 556 050
—
13 970
1 102 042
169 030
—
1862
3 456 132
99 918
—
1 154 324
—
52 282
1863
3 308 204
147 928
—
1 067 458
86 866
—
1864
3 366 941
—
58 737
1 058 480
8 978
—
1865
1
3 688 742
—
321801
1 299 893
—
241 413
Бундан илгариги жадвалдан қуйидаги хулоса келиб чиқади:
Отла р ||
Қорамол
Қўйлар 1
Чўчцалар
Абсолют
Абсолют
Абсолют
Абсолют
камайиши
камайиши
кўпайиши
кўпайиши
71 944
112 960
146 662
28 821
Агап биз oDKara караб ундан ҳам нариродни олиб қарайдиган бўлсак, натижа яна ҳамГаём<?нроқРбўлар1'^ди. ЦалД 1865 йилда 1856 йилда вса
3 694 294; чўчқалар 1865 йилда 1 299 893; 1858 йилда эса 1 409 883.
44—516


682
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Энди ҳайвонлар ва одамлар учун тирикчилик воситалари етка- зиб берадиган деҳқончиликка мурожаат қилайлик. Қуйидаги В жад- валда бевосита олдинги йилга нисбатан ҳар бир айрим йилда экин ерлари ва пичанзорлар (ёки яйловлар) акр ҳисоби билан қанча камайганлиги ёки кўпайганлиги кўрсатилган. Буғдой, сули, арпаг жавдар, дуккаклар ва нўхат — ғалла ҳисобига киритилган; картош- ка, шолғом, лавлаги, карам, сабзи, пастернак, вика ва шу каби- лар — сабзавот жумласига киритилган.
жадвал в
Йиллар
Ғалла
Сабзавот
Пичанзор ва беда
Зиғирпоя
Деҳқончилик ва чорвачилин учун ишлатипа- диган ҳамма ер
Кама- йиши
Кама- йиши
Кўпа- йиши
Кама- йиши
Кўпа- йиши
Кама- йиши
Нўпа- йиши
Кама- йиши
Кўпа- йиши
1861
15 701
36 974
-
47 969
19 271
81873

1862
72 734
74 785
—
6 623
—
2 055
138 841
—
1863
144 719
19 358
—
—
7 724
—
63 922
92 431
—
1864
122 437
2 317
—
—
47 486
—
87 761
—
10 493
1865
72 450
—
25 241
—
68 970
50159
—
28 398
—
1861—1865
428 041
108 193
—
—
82 834
—
122 850
330 550
—
1865 йилда пичанзорлар 127 470 акр кенгайган, бунинг асосий сабаби шуки, ишлатилмаган бўш ерлар ва торф ботқоқликлари 101 543 акр камайди. Агар биз 1865 йилни 1864 йил билан солиш- тириб кўрсак, ғалланинг 246 667 квартер камайганлигини, шу жум- ладан буғдойиинг 48 999 квартер, сулининг 166 605 квартер, арпа- нинг 29 892 квартер камайганлигипи кўрамиз ва ҳоказо; картошка экилган ерлар майдони 1865 йилда кўпайган бўлса ҳам, картошка ҳосили 446 398 тонна камайди ва ҳоказо (жадвал С га, 683-бетга қаралсин).
Ирландия аҳолиси ва деҳқончилик ишлаб чиқаришидаги ўзга- ришдан унинг лендлордлари, йирик фермерлари ва саиоат капита- листлари ҳамёнидаги ўзгаришларии кўриб чиқишга ўтамиз. Бу ўз- гариш даромад солиғинииг камайиши ва кўпайишида акс этиб кў- ринади. Бундаи кейииги жадвал D ни тушуниш учун (684-бетдаги жадвал D га қаралсин), D рубрикаси (фермерлар фойдасидан бошқа фойда) «касб эгалари» фойдаси деб аталувчи фойдаии ҳам, яъни адвокатлар, врачлар ва шу кабиларнинг даромадларини ҳам ўз ичи- га олишини, бунда алоҳида кўрсатилмаган С ва Е рубрикалари эса амалдорлар, офицерлар, давлатдаи сердаромад иш олувчилар, давлат фондлари эгалари ва шу кабиларнинг даромадларини ўз ичига олишлипши кўрсатиб ўтиш керак.


XXIII БОБ.~ КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ
683
ЖАДЁАЛ С 1864 йилга нисбатан 1865 йилда экин экиладиган ерлар майдонининг> %ар бир акр ердан олинадиган маусулбгп, мицдорининг ва ялпи маусулот, мицдорининг кўпайиши ёки камаиигии133)


684
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ЖАДВАЛ I)
Даромад солиғи солинадиган даромадлар^) (фунт стерлинг ҳисобида)
I860
| 1861
1862
1863
1864
1865
Рубрика A
Ер рентаси
12 893 829
13 003 554
13 398 938
13 494 091
13 470 700
13 801 616
Рубрика В
Фермерларнинг фой- даси . , ..
2 765 387
2 773 644
2 937 899
2 938 923
2 930 874
2 946 072
Рубрика D
СанОат фойдаси ва ҳаказо
4 891 652
4 836 203
4 858 800
4 846 497
4 546 147
4 850 199
А дан Е гача
Ҳамма рубриналар- нинг суммаси
22 962 885
22 998 394
23 597 574
23 658 631
23 236 298
23 930 340
D рубрикасида 1853—1864 йилларда даромад ўрта ҳисоб билан фақат 0,93% ошган, ҳолбуки Буюк Британияда шу даврда 4,58% ошган. Қуйидаги жадвал 1864 ва 1865 йилларда фойданинг цандай тақсимланганлигини кўрсатади (фермерларнинг фойдаси бупга кир- майди).
Ж А Д В А Л Е
Рубрика D. Ирландияда (60 фунт стерлингдан ошиц) фойдадан олинган даромадлар135)
(фунт стерлинг ҳисобида)
1864
1865
Жами йиллик даромад
60 фунт стерлингдан кўп ва 100 фунт стерлинг- дан кам йиллик даро- мад
Жами Дан
йиллпк даромад-
4 368 610 (17 467 киши ўртасида тацсимлапган)
238 726 (5 015 киши ўр- тасида тацспмланган)
1 979 066 (11 321 киши ўртасида тацстшланган)
Жами
Дап
йлллик даромад- цолгани
Жумладан
2 150 818 (1 131 киши ўртасида тақспмланган) 1 073 906 (1010 киши ўр- тасида тақспмлангаи)
1 076 912 (121 киши ўр- тасида тацсимлаяган) 430 535
сида
646 377 (26 киши ўрта- сида
262 819 (3 киши ўртасида тақсимланган)
(95 киши ўрта- тақспмланган)
тацсимланган)
>e"?nTent? Report of thc Commissioners of Inland Revenue». КИЛ1ПИ РУбрикаендагн умумий йиллик даромад олдинги чилади, чунки цОнун маълум чегИришларга йўл қўяди.
4 669 979 (18 081 киши ўртасида тацсимланган)
222 575 (4703 киши ўрта- сида тацсимланган)
2 028 571 (12 184 кшпи ўртасида тацсимланган)
2 418 933 (1194 киши ўртасида тақсимланган)
1 097 927 (1044 киши ўртасида тацсимлаиган) 1 320 906 (150 киши ўр- тасида тақсимланган) 584 458
сида
736 448
сида
274 528 (3 киши ўртасида тақсимланган)
London, 1866. жадвалдаги рақамдан фарқ
(122 киши ўрта- тацспмлангап)
(28 киши ўрта- тақсимлангаи)


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ .УМУМИЙ ҚОНУНИ 685
Ривожланган капиталистик саноат мамлакати ва асосан саноат мамлакати бўлган Англия Ирландия халқи сингари жуда оғир кун- ларга қолганда қонсизланиб ҳалок бўлиши мумкин эди. Лекин Ир- лапдия ҳозирги вақтда Англиянинг фақат деҳқончилик округи бў- либ, Англиядан кенг канал билан ажралган ва Англияга ғалла, жун, чорва моллари, унинг саноати ва ҳарбий ишлари учун одамлар> етказиб бериб туради.
Унинг одамсиз бўлиб қолаётганлиги шунга олиб бордики, унда- ги кўп ер ишланмасдан қолиб кетмовда, деҳцончилик маҳсулотла- рининг мивдори жуда камайиб кетмоқда 186) ва, чорвачилик учун белгиланган ер майдонлари кенгайиб бораётганлигига қарамасдан^ чорвачилигининг баъзи бир тармоқлари эса сал-пал ривожланиб, доимо орқага қараб кетмовда. Лекин аҳолининг миқдори камайиши билан бир қаторда ер рентаси ва фермерлар фойдаси ҳаммавақг ошиб борди; лекин фермерлар фойдаси ер рентаси сингари доимо ошиб боргани йўқ. Бунинг сабабини тушуниб олиш ҳам осон. Бир томондан, фермерларнинг централизация қилиниши ва экин эки- ладиган ерларнинг яйловларга айлантирилиши орқасида жами маҳсулотнинг тобора кўпроқ қисми қўшпмча маҳсулотга айланиб» борди. Жами маҳсулот тобора камайиб борган бўлса ҳам, шу жами маҳсулотнинг бир қисми бўлган қўшимча маҳсулот ўсиб- борди. Иккинчи томондан, бу қўшимча маҳсулотнинг пул қийматиг унинг массасидан тезроқ ўсиб борди, чунки гўшт, жун ва шу каби- ларнинг Англиядагп бозор нархлари кейинги 20 йил ичида, айпиқ- са кейииги 10 йил ичида тобора кўтарилиб борди.
Ишлаб чиқарувчининг ўзи учун иш билан бандлик воситалари? ва тирикчилик воситалари бўлиб хизмат қиладиган ва улардаи фой- даланиш учун уларга бошқаларнинг меҳнати қўшилмайдиган тарқок ҳолдаги ишлаб чиқариш воситалари, пшлаб чиқарувчининг ўзи ис- теъмол қиладигаи маҳсулот товар бўлмагани сингари, капитал бўл- майди. Деҳқончиликда ишлатиладиган ишлаб чиқариш воситаларвғ массаси аҳоли миқдори камайиши билан бирга камайган бўлса ҳамг шундай бўлса ҳам, деҳқончиликда ишлатиладигаи капитал масса- си кўпайди, чунки илгари чочиқ ҳолда бўлган ишлаб чиқариш во- ситаларииинг бир қисми капиталга айланган.
Ирландиянинг деҳқончиликдан ташқарига, саноат билан савдо- га солинган бутун капитали кейинги йигирма йил мобайнида жуда? секии тўплаииб борди ва бунда доимо катта-катта ўзгаришлар бў- либ турди. Аксиича, уиинг индивидуал таркибий қисмларипинг концентрацияси тезроқ ривожланиб борди. Ниҳоят, унинг абсолюг жиҳатдан ўсиб бориши қаичалик секинлик билан борган бўлса? ҳам,— аҳолининг тобора камайиб бораётган миқдорига қарагапдаг у нисбий жиҳатдан кўпайиб борди.
1вв) дгар маҳсулот ҳам акр ҳисобидан камаядиган бўлса, у вақтда Англиянинг' бир ярим аср давомида Ирландия тупроғини бавосита келтирио турганлигини ва ирланд деҳқонларга ернинг озицли элементларини тиклаш учун маблағ қолдирма^ ганлигини эсдан чиқармаслик керак.


686
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Шундай қилиб, бунда бизнинг кўз ўнгимизда йирик масштабда шундай процесс ривожланиб бораяптики, ортодоксал сиёсий иқти- сод, камбағаллик абсолют аҳоли ортиқчалигидан келиб чиқади ва •аҳоли камайиши билан яна мувозанат ўз ўрнига тушади деган ўз догматини текшириш учун бу процессдан ҳам яхшироқ бир нарсани юрзу қилиши мумкин эмас. Бу — мальтусчилар XIV аср ўрталарида жуда кўкка кўтарган вабодан 186 * * * 190 ҳам анча зўрроқ эксперимент- дир. Кези келганда шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, XIX асрдаги ишлаб чиқариш муносабатларини ва унга мувофиқ аҳоли муно- сабатларини XIV аср ўлчови билан ўлчашпинг ўзи педаптларча соддалик эди; лекин бу соддалик устига бундан ташқари, Ла-Манш- яинг бу томонпда, Апглияда вабодан кейин ва унинг натижасида аҳоли камайиб кетгандан кейин қишлоқ аҳолисининг озод қили- ниши ва бойиб кетиши содир бўлган бўлса, Ла-Маншнинг у томо- нида, Францияда бу вабодан ке.йин одамларнинг яна ҳам кўпроқ қулликка тушиб, қашшоқликнинг янада кучайиб кетиши содир бўлгани эсдан чиқарилган 186а).
1846 йилда Ирландияда бўлган очарчилик бир миллиондан кўп- роқ кишини қириб кетди, лекин булар нуқул камбағаллар эди. Бу очарчилик мамлакат бойлигига заррача ҳам зарар келтирмади. Уи- дан кейин йигирма йил давом килган ва тобора кучайган одам кў- чиришлар, ўттиз йиллик уруш вақтидагига қарама-қарши ўлароқ, одамлар сопи билан бирга уларнииг ишлаб чидариш воситаларини ҳам камайтиргани йўқ. Ирланд генийси бутунлай япги бир метод- ни — камбағал халкни ^ашшоқликка дучор бўлган жойидан гўёки бир сеҳргардек бир минг миль нарига кўчириб олиб бориб қўйиш методини ўйлаб чиқарди. Қўшма Штатларга эмиграция қилганлар ^олган-қутган кишиларни ҳам кўчириб кетиш учун уйларига ҳар йили пул юбориб турадилар. Бу йил эмиграция қилган ҳар бир тўда кишилар янаги йил яна бир тўда кишиларни ўз орқаларидан эргаштириб кўчириб кетадилар. Шундай қилиб, эмиграция Ирлан- дияни ҳеч бир чиқимдор қилмаслиги устига яна унинг экспорт опе- рациялари учун жуда сердаромад мапбалардан бири бўлиб қолди. Ниҳоят, эмиграция мунтазам бир процесс бўлиб, бу процесс маъ- лум аҳоли оммаси ичида ўткинчи ва маҳаллий бўшликлар ҳосил ^илиш билангина чекланмай, балки, аксинча, ҳар йили ўсиб тура- диган аҳоли миқдоридан кўпроқ одамларни ўзига тортиб туради ва, шундай қилиб, аҳолининг абсолют миқдори ҳар йили камайиб тгуради 186Ь).
Ирландиянинг қолган ишчилари учуи, аҳоли ортиқчалигидан озод бўлган ишчилар учун бунинг оқибати қандай бўлди? Бунииг 186а) ирландия «нуфус цонуни» орзу қилган жой деб ҳисобланганидан, Т. Садлер нуфус
тўғрисидаги асарини эълон қилишдан илгари ўзининг» Ireland,its Evilsand their Remedies»,
деган машҳур нитобини босиб чиқарди, 2 nd ed. London, 1829, бу нитобда у айрим
«ровинциялар тўгрисидаги статистика маълумотларини, ҳар бир провинция тўғрисида эса айрим графлинлар ҳацидаги статистика маълумотларини солигптириб кўриб, унда цашшоц- лик, Мальтусиинг муддаосидек, аҳоли сонига тўғри пропорциснал бўлмай, балки теснари цропорционал эканлигини кўрсатиб берди.
186Ь) 1851 —1874 йиллар даврида эмигрантларнинг умумий сони 2 325 922 киши эди.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 687
оқибати шундай бўлдики, ҳозирги вақтда нисбий аҳоли ортиқча- лиги 1846 йилдагидай жуда кўп, иш ҳақи ҳам шундай жуда паст даражада, меҳнат оғирлиги кучайиб кетди, қишловда қашшоқлию яна янги кризисга олиб бормовда. Бунинг сабаблари жуда равшан. Деҳқончиликда революция эмиграция билан бирга бораяпти. Нис- бий аҳоли ортиқчалигининг вужудга келиши аҳолининг абсолют ка- майишидан тезроқ бўлаётир. Жадвал G га бир назар ташланса, экин экиладиган ерларнинг яйловларга айлантирилиши Ирландияда Англиядагидан ҳам ўткирроқ таъсир қилишини кўрсатади. Апглия- да чорвачилик билан бирга ем-хашак экинларини ривожлантирипғ ҳам тобора кучайиб бормовда, Ирландияда эса бундай экинлар камайиб бормоқда. Илгари ҳайдалиб экин экилиб келган жуда катта-катта ерлар ҳозир ҳайдалмасдан ва экин экилмасдан қолиб кетаётган ёки доимий пичанзорларга айлантирилаётган бўлса, илгари ишлатилмасдан қолиб кетган бўш ерларнинг ва торф ботқоқликларининг каттагина қисми чорвачиликни кенгайтирипь учун хизмат қилмовда. Майда ва ўрта ҳол фермерлар, экин эки- ладиган ери 100 акрдан кўп бўлмаган ҳамма фермерларни мен шу- лар жумласига киритаман,— ялпи фермерлар сонининг ҳали ҳам< салкам 8/ю қисмини ташкил қилади 186с). Капиталистик деҳқончи- лик ишлаб чиқаришининг конкуренцияси бу ижара ерларига илга- риги вақтдагидан кучлироқ тазйиқ кўрсатмовда, шунинг учун ҳам улар ёлланма ишчилар синфи қаторларига доимо янги ва янги одамлар етказиб бериб турадилар. Ирландиянинг бирдан бир йирик саноати бўлган зиғирпоя ишловчи саноат, 1861—1866 йиллар мо- байнида пахта нархи кўтарилиб бу саноат кенгайганлигига қара- масдан, нисбатан оз эркак ишчиларни талаб қилмоқда, умуман аҳолининг бир оз қисмигагина иш топишга имкон бермодда. Бош- қа ҳар қапдай йирик саиоат сингари бу саноатда ҳам, ўз соҳасида доимий ўзгаришлар бўлиб тургани орқасида, ҳатто унинг ишига тортилган ишчилар оммаси абсолют жиҳатдан кўпайиб борган тақ- дирда ҳам, ҳаммавақт нисбий аҳоли ортиқчалигипи вужудга кел- тириб туради. Қишлоқ аҳолисииинг қашшоқлиги жуда катта кийим- кечак фабрикалари ва ҳоказолар учун негиз бўлиб хизмат қилади, бундай фабрикалардаги ишчилар армиясининг кўп қисми тарқок ҳолда қишлоқларда яшайди. Бунда биз яна илгари таърифлаб ўтил- ган касана иш системасига дуч келамиз, бу система оз иш ҳади- тўлаб ва кишиларни ҳаддан ташқари меҳнат қилдириб ҳаммавақг «ортиқча» ишчиларни вужудга келтириб туриш учуи зарур воси- таларга эга бўлади. Ниҳоят, аҳолининг камайиши бунда, капита- листик ишлаб чиқариши ривожлапган мамлакатдагидек одибатлари у қадар ҳалокатли бўлмаса ҳам, лекин бунда ҳам аҳолипинг ка- майиши ички бозорга доимо яна қайта таъсир қилмасдан қолмайди. Эмиграция орқасида вужудга келадиган рахналар айрим жойларда
18Gc) 2-нашрига иао$. Murphy- «Ireland, Industrial, Political and Social», 1870 деганл китобидаги бир жадвалга мувофиц, ҳамма ернинг 94.6% ҳар бири 100 анр келадиган ферма» лардан ва 5,4%—-\аР бири 100 анрдап нўп ери бор фермалардан иборат.


<688
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
меҳпатга талабни қисқартириш билан бирга, майда дўкондорлар, косиблар, умуман майда саноатчиларнинг даромадини ҳам камай- тиради. Е жадвалида кўрсатилганидай, даромадларнинг 60 фунт стерлингдан 100 фунт стерлинггача камайиб кетишининг сабаби ҳам шудир.
Ирландия камбағаллар хайрия идораси инспекторларипииг ҳи- соботида (1870) 186d) Ирландиядаги қишлоқ хўжалик ишчиларининг аҳволини анча равшан тасвирлаб берадиган маълумотларни кўра- миз. Найзалар ёрдами билангина ҳамда баъзан очиқдан-очиқ, баъ- -зан эса яширин қамал ҳолати ёрдами билангина сақланиб турган ҳукумат амалдорлари Англиядаги коллегиялари бемалол айтабера- диган сўзларни эҳтиёт бўлиб сўзлашлари лозим; шундай бўлишига ^арамасдан, улар ўз ҳукуматининг хаёлга берилишига йўл қўймай- дилар. Уларнинг маълумотларига қараганда, ҳозир ҳам қишловда жуда паст даражада турган иш ҳақи кейинги 20 йил ичида ҳарҳол- да 50—60% ошган ва ҳозир ўрта ҳисоб билан ҳафтада 6—9 шил- лингдир. Лекин бунда иш ҳақи ошгандай бўлиб кўринса ҳам, ҳақиқатда пасайган, чунки бу иш ҳақининг ошганлиги шу вақт ичи- да юз берган зарур тирикчилик воситалари баҳосининг кўтарил- ганлиги ўрнини қоплай олмайди; Ирландиядаги бир касанахона- нипг расмий ҳисоботидан олинган қуйидаги маълумотлар буни исбот қилиб беради.
Вир кигиига уафтада бўладиган ўртача харажат
Йиллар
Овцат
Кийим-
бош
Ҳаммаси
шиллинг^ пенс
шиллинг
пенс
шиллинг
пенс
1848 йил 29 сентябрдан— 1849 йил
i
29 сентяргача
1 31/4
0
3
1
6 Vi
1868 йил 29 сентябрдан — 1869 йил
1
29 сентяргача
2 7 V,
0
6
3
1 Ч.
Демак, бундан йигирма йил илгаригига қараганда зарур ти- рикчилик воситаларининг баҳоси деярли тенг баравар ошган, ки- йим-кечак баҳоси эса роппа-роса тенг баравар ошган.
Бундай номувофиқликии бир чеккада қолдириб турганда ҳам, лш ҳақининг пул билан ифодаланган даражаларини солиштириб кўришнинг ўзи асло тўғри хулоса чиқаришга имкон бермайди. Очарчиликкача қишлоқда иш ҳақининг катта ҳиссаси натура ҳо- лида берилар эди, фақат озгина қисми пул билан тўлапар эди; ҳозирги вақтда пул билан ҳақ тўлаш умумий қоида бўлиб қолган. Мана шунииг ўзидаиоқ, реал иш ҳақининг ўзгариб туриши қандай бўлса ҳам, упинг пул миқдори ошиб бориши лозим, деган хулоса келиб чиқади.
iee(l) «Reports from Poor Law Inspectors on the Wages of Agricultural Labourers in Ireland». Dublin, 1870. — «Agricultural Labourers (Ireland). Return etc.», 8 th March 1861 ra овлигатириб кўрилсин.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК жамғарилишнинг умумий қонуни 68Ф
«Очарчиликкача қишлоқ хўжалигида кунбай ишловчинииг бир иарча ери бўлар эди, у бу ерида картошка экар, чўчқа ва паррапда боқар эди. Ҳозирги вақтда у ўзига керакли ҳамма тирикчилик воситаларини сотиб олипт билан бирга, унинг илгари чўчқа, парранда ва тухум сотишдап келиб турган даромади ҳам унинг қўлидан чиқиб кетмоқда» 187).
Дарҳақиқат, қишлоқ ишчилари илгари майда фермерлар билан? қўшилишиб кетар эдилар ва одатда улар иш топган ўртача ва йирик фермаларнинг арьергарди бўлар эдилар. 1846 йилдаги ҳало- кат вақтидаи бошлаб улар соф ёлланма ишчилар синфининг бир қисми ва ўз хўжайииларига фақат пул муносабатлари воситаси билан боғланган алоҳида табақа бўлиб қолдилар.
Уларнинг уй-жой шароити 18.46 йилгача қапдай бўлганлигини биз биламиз. Ўша вақтдап буён уларнинг бу шароити яна ҳам ёмонлашди. Қишлоқ хўжалик ишчиларининг бир қисми, чунончиг кундан-кунга камайиб бораётган қдсми ҳали фермерлар ерида одам жуда тиғиз кулбаларда яшамоқда, бу кулбаларнинг аҳволи шундай ёмонки, бу жиҳатдан Англиянинг энг ёмон деҳқончилик округла- ридаги аҳволдан ҳам бешбадтардир. Ольстернинг баъзи бир жойла- рини ҳисобга олмаганда, ҳамма ерда аҳвол шундай; жанубда Корк*  * Лимерик, Килкенни графликларида ва ҳоказоларда шундай; шарқда Уиклоу, Уэксфорд ва бошқаларда шундай; Ирландия марказида Кингс ва Куинс графликларида, Дублин раойнида ва бошқаларда шундай; шимолда Даун, Антрим, Тирон ва ҳоказоларда шундай; ниҳоят, ғарбда Слайго, Роскоммон, Мейо, Голуэй ва шу кабиларда аҳвол шундай. «Бу,— деб хитоб қилади инспекторлардан бири,— мамлакатимиз дини ва цивилизацияси учун уятдир». Купбай ишлов- чиларнинг бу кулбаи вайроналаридаги турмушини бир оз кўнгил тортадиган қилиш учун қадим замонлардан буён уларнинг уй-жой- ларига қарашли ер участкаларини ҳадеб тортиб олмоқдалар.
«Қишлоқ хўжалигида кунбай ишловчилар лендлордлариппг ва уларнинг иш бошқарувчиларининг шундай жабр-зулмларини аиглаганларидап ксйин? уларга худди ҳуқуқсиз ирқдай муомала қилувчиларга аитагопизм ва душ- манлик кўзи билан қарайдигаи бўлдилар» 187&).
Деҳқончиликдаги революцияпипг бирипчи қилган иши шу бўл- дики, иш жойларидаги кулбаларнинг жуда кўпчилиги худди юқо- ридан комапда берилгандай йўқ қилинди. Кўп ишчилар қпшлоқ- лардап ва шаҳарлардап бошпана қидиришга мажбур бўлдилар. У ерларда ишчиларни худди эски-туски нарсадай энг ёмоп маҳал- лалардаги чердакларга, каталакларга, ертўла ва хилватхоналарга олиб бориб тицдилар. Мингларча ирланд оилалари, ҳатто миллпй ху- рофотлар билап суғорилган инглизларнинг ибораси билап айтганда, ўзинипг азалдан яшаб келган ватанига жуда ҳам боғлапган, ғам ва ғурбатсиз хушчақчақ ҳаётга ва мусаффо оила хулқ-атворига одатлангап ирланд оилалари тўсатдан бузуқликлар конига бориб 187) Уша жойда, 29, 1-бетлар.
*87а) Уша жойда, 12-бет.


•6 90
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
цолдилар. Эркаклар энди ёп-бериларидаги фермерлардан иш ахта- ришга мажбур бўлдилар, фермерлар уларни фақат кунбай, яъни иш ҳақининг энг ишончсиз формаси асосида ишга ёллайдилар; шу *билан бирга
«улар энди фермага бориб қайтиш учун анча узоқ йўл босишга маж- «бурдирлар, буида кўп вақт улар ёмғирда қолиб роса шалаббо бўлиб кетади- лар ва кўпинча кишини ҳолдан кеткизиб касал қиладиган, демак, муҳтож- ликка олиб борадиган бошқа хил балоларга гирифтор бўладилар» * 187Ь).
«Шаҳарларга ҳар йили қишлоқ округларида ортиқча бўлиб қол- ган ишчиларни цабул цилишга тўғри келди» 187с), шундан кейин, яна «шаҳарларда ва мавзиларда. ишчилар ортиқча, қишлоқларда эса ишчилар етишмайди», деб ҳайрон бўладилар 187d). Ҳақиқат шундан иборатки, бу етишмаслик фақат «шошилинч деҳқончилик ишлари бажарилаётган вақтда, ўрим-йиғим вақтида ёки кўкламда •сезилади, йилнинг қолган вақтларида эса жуда кўп ишчилар бўш ^олади» 187е), «ҳосил йиғиштириб олингандан кейин, октябрдан то баҳоргача уларга ҳеч қандай деярли иш топилмай қолади» 187f), улар иш топганларида ҳам, «улар кўпинча бутун кун бўйи беиш ^қоладилар, цилиб турган ишлари турли сабабларга кўра узилиб- узилиб туради» 187g).
Деҳқончиликдаги революциянинг мана шу оқибатлари, яъни экин ерларининг яйловларга айлантирилиши, машиналар ишлати- лиши, меҳнат ҳисобидан жуда тежаш ва ҳоказоларни намунали лендлордлар яна ҳам бешбадтар оғирлаштириб юборадилар, улар ўзларининг чет мамлакатлардаги ренталарини ишга солиш ўрнига Ирлапдияда, ўз мулкларида умр кечиришни афзал кўрадилар. Бу жаноблар талаб ва таклиф қонунини бузмаслик учун
«ўз қўл остиларидаги майда фермерларнинг меҳнатини ўзларига зарур бўлганича ҳаммасини бутунлай деярли сўриб оладилар, бу фермерлар, шун- дай қилиб, ўз лендлордлари улардан қачон талаб қилса ҳам, оддий кунбай ишловчиларнииг иш ҳақидан ҳам кўпинча оз иш ҳақи олиб шу лендлорд- лар учун ишлашга мажбур бўладилар, фермернинг энг қизғин экиш ёки йиғим- терим вақтларида ўз ерини ташлаб кетиб кўп нарсалардан маҳрум бўлиши ва бошқа ноқулайликлар тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади» 187Ю.
Шундай қил.иб, иш билан таъмин этилмаслик, ишнинг доимий бўлмаслиги, тез-тез ва узоқ вақг ишсиз қолиш ҳоллари — писбий йҳоли ортиқчалигининг мана шу ҳамма аломатлари камбағалларга ғамхўрлик қилувчи хайрия идоралари инспекторларинипг ҳисобот- ларида Ирландия деҳқончилик пролетариатининг зиммасига юклан- ган оғир юк деб кўрсатилган. Инглиз қишлоқ хўжалик пролетариа- 187Ь) Ўша жойда, 25-бет. 187с) Ўша жойда, 27-бет.
187d) ўша жойда, 26-бет.
137е) ўша жойда, 1-бет.
I87f) Ўша жойда, 32-бет.
l87g) Ўша жойда, 25-бет.
487h) 'Уша жойда, 30-бет.


XXIII БОБ,— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ-УМУМИЙ ҚОНУНИ 691
ти ўртасида ҳам шундай ҳодисалар борлигини биз юқорида кўриб ўтган эдик. Бупда фарқ шундаки, саноат мамлакати бўлган Анг- лияда саноат резерв армияси қишлоқлардан олинади, ҳолбуки, деҳ- қончилик мамлакати бўлган Ирландияда деҳқончилик резерв ар- мияси цувилган цишлоқ хўжалик ишчиларининг паногоҳи бўлган шаҳарлардан олинади: Англияда қишлоц хўжалигидаги ортиқча ишчилар фабрика ишчиларига айланади; Ирлапдияда эса шаҳар- ларга қувилганлар шаҳарларда иш ҳақига таъсир қилсалар ҳамг қишлоқ ишчилари бўлиб қоладилар ва доимо иш қидириб яна қишлоққа бориб турадилар.
Расмий ҳисоботларнинг авторлари қишлоқ хўжалик ишчилари- нинг моддий аҳволи тўғрисидаги хулосани қуйидагича якунлайди- лар:
«Улар жуда ҳам тежаб-тергаб тирикчилик қилсалар ҳам, лекин уларнинг иш ҳақи ўзлари ва оилалари учун овқат сотиб олишга ва уй-жойии ижа- рага олишга зўрға етиб беради. Кийим сотиб олиш учун яиа қўшимча даромад керак... Бу синфнипг бошқа маҳрумликлари устига-устак уларнинг уй-жойларииинг ёмонлиги шуига олиб бордики, бу сипф орасида тиф ва сил касалликлари айниқса кўп» 187i).
Аҳвол шундай бўлгандан кейин, бу синф сафларида норозилик кучаяётганлиги, бу синфнинг ўтмишни қайтаришга даъват қилаёт- ганлиги, ҳозирги замонга нафрат билан қараётганлиги, келгусидан умидсизланаётганлиги, «демагогларнинг ҳалокатли таъсирига бери- лаётганлиги» ва фақат бир нарсани — Америкага эмиграция қи- лишни орзу қилиб юрганлиги ажабланарли эмас, бу нарсаии ҳисо- бот авторларининг ҳаммаси баб-баравар тасдиқламоқдалар; буюк мальтусчилик балогардони — аҳолини камайтириш ям-яшил Эрин- ни 191 ана шундай ҳавзикавсарлар мамлакатига айлантирди!
Ирланд саноат ишчиларининг қандай роҳат-фароғатда яшаёт- ганлигипи кўрсатиш учун биргина мисол келтириш кифоя.
«Яқипда Ирландиянинг шимолини назорат қилиб айлапиб чпққапим- да»,— дейди ипглиз фабрика инспектори Роберт Бейкер,—«бир уста ирлаид ишчисининг маблағи жуда оз бўлса-да ўз болаларини ўқитишга ҳаракат қилишипи кўриб меп ҳайрои қолдим. Мен упипг оғзидап эшитгапларимпи айпап ҳикоя қилиб бераман. Унинг ҳақиқатап уста фабрика ишчиси экап- лиги шундан маълумки, уни Мапчестер бозорпга товар ишлаб чиқарпш учугт ишлатар экаплар. Жонсоп: Касбим жун тптувчи, эрталаб соат 6 даи кечаси соат 11 гача ишлайман, душанбадап жумагача ишлаймаи; шапба кунлари соат 6 да ишпи тамом қиламиз ва овқат ейиш ва дам олиш учуп 3 соат вақт берилади. Беш болам бор. Ана шу ишим учун ҳафтада 10 шиллинг 6 пепс оламан; хотиним ҳам ишлайди, ҳафтасига 5 шиллипг олади. Уи икки яшар катта қизим уй ишларига қараб туради. Овқат пиширувчимиз ҳамг бирдаи-бир ёрдамчимиз ҳам шу қизимиз. Укаларипп ҳам шу қпзпмпз мак- табга кузатиб юборади. Хотиним мен билан бир вадтда уйқудаи турпб, бир вақтда ишга кетади. Бизнипг уйпмиз ёнидан ўтпб турадиган бпр қпз мепи ҳар купи эрталаб соат бУгда уйғотади. Биз ишга кетиш олдидаи ҳеч қап- дай овқат емаймиз. Кун бўйи уқаларига ўп икки яшар қизимиз қараб» 187i) Ўша жойда, 21, 13-бетлар.


«92
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
туради. Биз соат 8да завтрак қиламиз, завтрак қилиш учун уйга келамиз. ^афтада бир марта чой ичамиз; умуман биз кисель (stirabout) еб турамиз, жучимиз етишига қараб баъзан сули унидан, баъзан маккажўхори унидан кисель пишириб турамиз. Қишда маккажўхори унига бир оз қанд ва сув цўшамиз. Ёзда бир парча ерга картошка экиб оламиз, картошка тамом бўл- гандан кейин яна киселхўрликка ўтамиз. Бутун йил бўйи ҳар куни, якшанба кунлари ҳам, оддий кунлари ҳам кўрадиган кунимиз шу. Ҳар куни кечқурун яшдан жуда чарчаб келаман. Жуда онда-сонда, камдан-кам гўшт юзини кўрамиз. Болаларимиздан учтаси мактабда ўқийди, бунинг учун ҳар бири- га ҳафтасига 1 пепсдан тўлаймиз. Ҳафтага 9 пенс квартира ҳақи тўлаймиз, ҳар икки ҳафтада торф ва ёқилғи учуи камида 1 шиллинг 6 пенс тўлаймиз» 188).
Ана сизга ирланд иш ҳақи, ана сизга ирланд турмуши!
Ҳақиқатан ҳам Ирландиянинг цашшоқлиги Англияда яна жуда муҳим масала бўлиб қолди. 1866 йил охирида ва 1867 йил бошида ирланд заминдор магнатларидан бири лорд Дафферин «Times» саҳифаларида бу масалани ҳал қилмоқчи бўлди. «Бу олижанобнинг ҳимматига қаранг-а!» 192.
Е жадвалида биз, 1864 йилда жами 4 368 610 фунт стерлинг фойдадан бор-йўғи уч капиталистнинг 262 819 фунт стерлинг олган- лигини, 1865 йилда эса шу уч «ўзини тийган» қаҳрамонларнинг жами 4 669 979 фунт стерлинг фойдадан 274 528 фунт стерлингпи ўз ҳамёнига солгаплигини; 1864 йилда 26 капиталист 646 377 фунт стерлинг фойда, 1865 йилда 28 капиталист — 736 448 фунт стер- линг; 1864 йилда 121 капиталист — 1 076 912 фунт стерлинг, 1865 йилда 150 капиталист — 1 320 906 фунт стерлинг; 1864 йилда 1 131 капиталист — 2 150 818 фунт стерлинг фойда олганлигини, яъни йиллик фойданинг салкам ярмини олганлигини, 1865 йилда 1194 капиталист — 2 418 833 фунт стерлинг, яъни йиллик фойданинг ярмпдан кўпроғини ўз ёнига солганлигини кўриб ўтган эдик. Йил- лик миллий даромаднинг Англия, Шотландия ва Ирландиядаги бир ҳовуч заминдор магнатлар ҳамёнига тушадиган ҳиссаси шу қадар каттаки, инглиз давлат донолари ер рентасининг тақсим қилиниши тўғрисида фойданинг тақсим қилиниши ҳақида келтириладигандай статистик материаллар келтириб ўтирмасликни маъқул деб билади. Лорд Дафферин — бу заминдор магнатларидан биридир. Рента би- лап фойда бирон вақт «ортиқча» бўлади ёки уларнинг мўл-кўл бў- лиши халқ қашшоқлигининг жуда кучайиб кетиши билан бирон тарзда боғланган бўлади деб ўйлаш — бундай тасаввур қилиш, ал- батта, қанчалик «irrespectable» «ҳурматсизлик» бўлса, шунчалик «носоғлом» (unsound) бир нарсадир. Лорд фактларга суянади. Факт эса шундайки, ирланд аҳолисининг сони камайса, ирланд ер рен- талари кўпаяди, аҳолининг камайиши ер эгалари учун «роҳатбахш- дир», демак, ер учун ҳам роҳатбахшдир, шунинг учун ерга қараш- ли бўлган халқ учун ҳам роҳатбахшдир. Шундай қилиб лорд, Ир- ландияда ҳали ҳам аҳоли ортиқчалиги давом қилмовда ва эмигра- ция оқими ҳали ҳам жуда секин ҳаракат дилмоцда, дейди. Ирлан-
»••) «Reports or insp. of Fact, for 31 st October 1866», p. 96.


XXIII БОБ.— КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛШПНИНГ УМУМИЙ ҚОНУНИ 693
дия тўла бахт-саодатга эришиш учун яна камида !/з миллион ишчи билан хайрлашмоғи керак. Бошқа ҳамма хислатларидан ташқари, яна шоирона табиатли бу лордни Сангрдао мактабининг доктори деб ўйлаб ўтирманг, у доктор даволаётган касалининг тузалишига кўзи етмагандан кейин, унга қон олдиришни буюрган, ниҳоят, бе- морнинг қони билан бирга касали ҳам йўқолиб кетгунча унга қон олдиришни буюраберган экан. Лорд Дафферин салкам 2 миллион ўрпига фақат 7з миллион кишининг яна қон олдиришини талаб қилмоқда, ана шулар кеткизилмагунча Эринда минг йиллардан буён давом қилиб келаётган ҳузур-ҳаловат ҳақиқатан ўз ўрнига кел- майди. Бунга далил кўрсатиш қийин эмас.
Ирландияда 1864 йилдаги ферльаларнинг сони ва катталиги
1 1
1 анргача ери бор J фермалар
2
1 акрдан 5 акргача ери бор фермалар
3
6 акрдан 15 акргача ери бор фермалар
4 I
16 акрдан 30 акргача ери бор фермалар
Сони Майдони
48 653 25 394
Сони Майдони
82 037 288 916
Сони Майдони
176 368 1 836 310
Сони Майдони
136 578 3 051343
5
31 акрдан 50 анргача ери бор фермалар
6
51 акрдан 100 акрга- ча ерц бор фермалар
7
100 акрдан кўп ери бор фермалар
8
Жами майдони
Сони Майдони
71 961 2 906 274
Сони Майдони
54 247 3 983 880
Сони Майдони
31 927 8 227 807
20 319 924 акр188а)
1851—1861 йиллар давридаги централизация асосан 15 акргача ери бўлган дастлабки уч категорияга кирган фермаларни йўқотди. Ҳаммадан аввал улар йўқ бўлиб кетиши керак. Бунинг натижаси- да 307 058 «ортиқча» фермерлар вужудга келади ва ўртача ҳисоб билан ҳар бир оила камида 4 жондан иборат деб ҳисоблаганда, жами 1 228 232 киши ортиқча бўлади. Деҳқончиликдаги револю- ция тугагандан кейин булардан яна иш билан таъмин қилинади деб ғайритабиий фараз қилганда ҳам, ҳарҳолда 921 174 киши эмиг- рация қилиши лозим бўлади. 15 акрдан кўп бўлган, лекин 100 акр- дан ортиқ бўлмаган 4,5 ва 6-категориялардаги фермалар, Англияда кўпдаи буён маълум бўлишича, капиталистик дон хўжалиги учун жуда майдалик қилади, қўйчилик учун эса жуда кичкиналик қи- лади. Демак, илгаригидай тахмин қилганда, яна 788 761 кишипинг эмиграция қилиши, жами 1 709 532 кишининг эмиграция қилиши лозим бўлади. I’appetit vient en mangeant [иштаҳа овқат билан очил- гани сингари], Ирландияда 3V2 миллион аҳоли бўлганда ҳам, упинг 188а) Жами ер майдонига торф ботқоқликлари ва ишланмай бўш ётган ерлар ҳам киритилган.


694
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИ1П ПРОЦЕССИ
ҳамон қашшоқ мамлакат бўлиб қола беришини, камбағаллигининг сабаби аҳолисининг ортиқча эканлигини, демак, у ўзининг ҳақиқий вазифасини — Англия учун қўй ва ўтлоқ мамлакати хизматини бажариши учун унинг аҳолиси яна анча камайиб бориши лозим- лигини ер эгалари тез кунда ўз кўзлари билан кўрадилар 188Ь).
Бутун дунёдаги ҳамма яхши нарсалар каби, бу фойдали метод- нинг ҳам ёмон томони бор. Ирландияда ер рентаси тўпланиши би- лан бир қаторда Америкада ирландлар тўпланмоқда. Қўйлар ва буқалар томонидан суриб чиқарилган ирланд океаннинг нариги томонида худди фений 193 сингари янгидан бунёдга келмовда. Ден- гизларнинг кекса ҳокимига қарши паҳлавон ёш республика тобора бош кўтариб чиқмовда.
Acerba fata Romanos agunt Scelusque fraternae necis l94.
188b) Бу асарнинг учинчи китобида, ep мулки тўғрисидаги бўлимда, мен айрим ер мулкдорлари ва инглиз қонунчилиги деҳқончиликда революцияни зўрлик билан амалга ошириш ва Ирландия аҳолисини лендлордларнинг кўнглидагидай миқдорга келтириш учун очарчиликдан ва унинг одибатларидан мунтазам суратда цандай фойдалаииб келганликларини муфассал кўрсатиб ўтаман. Ушанда мен яна майда фермерлар билан дишлоқ хўжалик ишчиларининг аҳволи тўғрисида ҳам гапириб ўтаман. Бу ерда фадат бир цитата келтираман. Нассау У. Сениор вафотидан кейин босилиб чиццан: «Journals, Conversations and Essays relating to Ireland» деган асарида, 2 vols., London, 1868, v. II, p. 282, жумладан бундай деб ёзади: «Доктор Ж., бизнинг намбараллар тўғрисидаги цонунимиз лендлорни ғалабага эриштириш учун бизнинг цўли- миздаги нучли цурол , деб тўғри айтган; иннинчи цурол—эмиграциядир. Ирландиянинг биронта дўсти, уругп» (лендлордлар билан майда нельт фермерлари ўртасидаги уруш)
«чўэила берсин демайди,—айницса, бу урушда фермерлар ғалаба цилсин, демайди... Бу уруш цанча тез тамом бўлс.а, Ирландия нанча тез яйловлар мамлакатига (grazing country) айланиб, унинг аҳолиси яйловлар мамланати учун талаб цилинадиган даражагача камайса, ҳамма синфлар учун шунча яхши». Англияда 1815 йилда чикарилган ғалла цонунлари Ирландиянинг ғаллани Буюк Британияга эрнин чикариш монополиясини таъминлаб берди. Шундай цилиб, бу цонунлар дон энишга сунъий суратда цулайлик яратиб берди. 1846 йилда ғалла цонунлари бенор қилиниши билан бу монополия тўсатдан йўц цилинди. Бошца томонларни айтмаганда ҳам, шу ходисанинг ўзи Ирландиядаги энин ерларининг яйловларга айланиши, фермаларнинг концентрация қилиниши ва майда деҳқонларнинг ерларидан кувилиши учун нифоя эди. 1815—1846 йилларда Ирландия ерларининг унумдорлигини мацтаб, уни табиатнинг ўзи фадат буғдой экиш учун яратган деб бутун дунёга жар солган бўлсалар, энди инглиз агрономлари, энономистлари, сиёсатчилари бирданига, Ирландия ерлари ем-хашак бўладиган ўтлар энишдан бошда ҳеч нарсага ярамайди, деб қолдилар! Жаноб Леонс де Лавернь Ла- Маншнинг нарёғидан туриб шошиб- пишиб буни танрорлади. Бундай уйдирма гапларга учиш учун Лавернь сингари «жиддий» одам бўлмоц неран.


| 695
ЙИГИРМА ТЎРТИНЧИ БОБ
ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ ДЕБ АТАЛАДИГАН ЖАМҒАРИЛИШ
1. ДАСТЛАБКИ ЖАМРАРИЛИШНИНГ СИРИ
Биз пулнинг капиталга қандай айланишини, капиталнинг қў- шимча қийматни қандай ҳосил қилишини ва қўшимча қиймат ҳи- собидан капиталнинг қандай кўпайишини кўрдик. Ҳолбуки, капи- тал жамғарилиши учун қўшимча қиймат бўлиши, қўшимча қиймат бўлиши учуп капиталистик ишлаб чиқариш бўлиши, капиталистик ишлаб чиқаришнинг бўлиши учун эса товар ишлаб чиқарувчилар цўлида анча кўп капитал ва ишчи кучи бўлиши шарт. Шундай қи- либ, бу ҳаракатнинг ҳаммаси, афтидан, мужмал доира ичида айлан- са керак, биз бўлсак, капиталистик жамғарилишдан олдин «даст- лабки» жамғарма ( А. Смитнинг «previous accumulation»!!),— капиталистик ишлаб чиқариш усулининг натижаси эмас, балки унинг бошланғич нуцтаси бўлган жамғарилиш бўлиб ўтган, деб фараз қилмасдан, бошқача йўл билан бу доирадан чиқа олмаймиз.
Гуноҳкорлик — Одам ато олманинг мазасини татиб, шу билан одамзод орасига оралаган гуноҳкорлик — теологияда қандай роль ўйнаган бўлса, бу дастлабки жамғарилиш ҳам сиёсий иқтисодда тахминан шундай роль ўйнайди. Унинг пайдо бўлишини изоҳла- ганларида, у тўғрида қадим замонларда тўқилган тарихий латифа ҳақида гапиргандай ҳикоя ^иладилар. Қадим-қадим замонларда, бир томондан, меҳнатсевар ва, аввало, тежаб-тергаб иш кўрадиган ақлли, мумтоз кишилар, иккинчи томондан, ўзларининг бор-йўқла- рини ва ҳатто ундан ҳам кўпроқни айш-ишратга сарф қиладиган дан- гаса чувриндилар бўлган. Албатта, гуноҳкорлик тўғрисидаги ило- Ҳий афсонада одамларнинг пешона терини тўкиб нон топишга маҳ- кум қилинганлиги ҳикоя қилинади; иқтисодий гуноҳкорлик тўғри- сидаги тарихда эса тер тўкишга асло муҳтож бўлмаган одамларнииг Цандай пайдо бўлганлиги очиб кўрсатилади. Бироқ бунипг ҳеч Қандай фарқи йўқ. Шундай бўлганки, биринчилари бойлик тўпла* ган, иккинчиларининг эса, пировардида, ўзларининг сўққа бошла-


696
ЕТТИНЧИ Б^ЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ридан бўлак сотадиган ҳеч нарсалари қолмаган. Шунча меҳнат цилса ҳам, ҳанузгача ўзидан бошқа сотадиган ҳеч нарсаси йўқ кенг омманинг камбағаллиги ва аллақачонлар ишламай қўйган бўлсалар ҳам, бойликлари тобора ортаётган бир тўда кишиларнинг бойлиги ана шу гуноҳкорлик вақтидан бошланган. Масалан, жаноб Тьер, propriete’HH [мулкни] оқлаш мақсадида, бир замонлар жуда ақли ўткир французларнинг миясига шундай бўлмағур эртакларни цуйиб келади, қуйганда ҳам давлат арбоби сифатида тантана билан жиддий киёфада қуйди. Бироқ ran мулк масаласи устида борар экан, муқаддас бурч болалар алифбеси нуқтаи назарини, ҳамма ёшдагилар учун ва таравдиётнинг ҳамма босқичлари учун бирдан- бир тўғри нуқтаи назарни қувватлашни буюради. Маълумки, ҳақи- қий тарихда забт қилиш, қулликка тушириш, босқинчилик қилиш,— хуллас, зўрлик жуда катта роль ўйнайди. Бироқ беозор сиёсий иқти- содда қадим замонлардан буён роҳат-фароғат ҳукм суриб келган. Ҳуқуқ билан «меҳнат» қадим замонлардан буён бирдан-бир бойиш воситаси бўлиб келган — албатта, ҳамма вақт «бу йил» мустасно бўлган. Ҳақиқатда дастлабки жамғарилиш методлари — ҳар нима бўлса бўлиши мумкин-у, аммо лекин роҳат-фароғат эмас.


XXIV БОБ.— ДАСТЛЛБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
697
рувчиларни ёлланма ишчиларга айлантиради. Демак, дастлабки жамғарилиш деб аталган жамғарилиш ишлаб чиқарувчипипг ишлаб чиқариш воситаларидан ажралиб боришинипг тарихий жараёпидан бошқа нарса эмас. У — «дастлабки» жараёпдир, чунки у капитал- нинг ва упга мувофиқ ишлаб чиқариш усулипипг тарих олди дав- рини ташкил этади.
Капиталистик жамиятнииг иқтисодий тузилиши феодал жамият- нинг иқтисодий тузилишидан ўсиб чиққан. Феодал жамиятнинг бузилиши капиталистик жамият элементларипи озод қилди.
Бевосита ишлаб чиқарувчи ишчининг ерга бириктирилгаплиги ва унипг бировга крепостнойлик ёки феодал қарамлиги тамом бўл- гапдагииа у ўз шахсига ўзи эгалик қилиш имкопиятига эга бўлади, Сўигра, ишчи иш кучини эркин сотувчи, ўз товариии унипг това- рига талаб бор жойга олиб борадиган эркип сотувчи бўлиб олиш учун цехлар ҳукмронлигидап, шогирдлар ва халфалар тўғрисидаги цех уставларпдаи ва меҳнат тўғрисидаги бошқа чекловчи амр-фар- монлардан халос бўлиши лозим эди. Демак, ишлаб чиқарувчилар- ни ёлланма ишчиларга айлантирадиган тарихий процесс, бир томондап, уларии феодал мажбуриятлардап ва цех мажбуриятлари- дан озод қилиш процесси сифатида майдопга чиқади; бизнипг бур- жуа тарихчиларимиз фақат мана шу бир томопни тап олади. Лекин, иккппчп томопдап, озод қилинувчилар ўзларипинг ҳамма ишлаб чиқариш воситаларидан ва эски феодал муассасалар таъминлаб бергаи ҳамма тирикчилик кафолатларидан маҳрум қилипгап вақт- дагина, улар ўзларипи ўзлари сотувчига айланадилар. Бипобарин, уларнипг экспроприация қилиниши тарихп ппсопият солиомасига алапгали қон ва ўт тили билан ёзилган.
Сапоат кагшталистлари,— бу япги ҳукмдорлар ўз томоиларидан, фақат цех усталаринигипа эмас, балки бойлик манбаларига эга бўлиб турган феодалларни ҳам ўртадан суриб чикишлари лозим эди. Шу жпҳатдан қараганда, уларнипг юқори кўтарилиши феодал ҳокимиятга қарши, унинг жуда хунук имтиёзларига қарши, шу- нингдек цехларга қарши ва бу цехларпииг ишлаб чиқаришпинг эркип ривожланишини ва кишининг кишипи эркин эксплуатация қилпшипи кишанлаб қўйишпга қарши олиб боргап ғолибопа кура- ишпинг мевасидир. Лекип сапоат валломатлари уларга асло дахл- дор бўлмаган воқеалардан фойдалапганликлари учуигипа цилич қаҳрамонларини ўртадан сиқиб чиқаришга муваффац бўлдилар. Улар озод килинган римлик цулларга бир замонлар ҳомийларпга хў- жайии бўлиб олишга имкон берган ўша ифлос воситалардаи фойда- лапиб юқори кўтарилдилар.
Ёллапма ишчини ҳам, капиталистни ҳам вужудга келтирган илк таравдиёт нуқтаси ишчпиинг қуллиги эди. Бу тараққиёт унинг цул қилиниш формаларинииг ўзгаришидап, феодал зксплуатацпянинг капиталистик эксплуатацияга айланишидап иборат бўлди. Бу прсг цесснипг қандай давом қилганлигини тушупиш учуп бизнипг жуда узоқ ўтмишпи текшириб ўтиришимизпинг ксраги йўқ. Гарчи капи-


698
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
талистик ишлаб чиқаришнинг дастлабки куртаклари Ўрта денгиз- даги айрим шаҳарларда XIV ва XV асрлардаёц онда-сонда учраган бўлса ҳам, шунга қарамай, капиталистйк давр фақат XVI асрдан бошлапади. Капиталистик давр бошланаётган ерларда крепостной ҳуқуқ аллацачон йўқ қилинган ва ярқироқ ўрта аср саҳифаси — эр- кип шаҳарларнииг ранги ўчиб кетгап эди.
Бунёдга келаётган капиталистлар синфи учун дастак бўлиб хиз- мат қилувчи тўнтаришлар ва, даставвал, жуда кўп кишилар тўсат- дан ва зўрлик билан ўз тирикчилик воситаларидан ажратилиб, қопундан ташқари қилиб қўйилган пролетарлар спфатида меҳнат бозорига ташланган моментлар — дастлабки жамғарилиш тарихида бутуп бир даврдир. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчисини, деҳ- ^онпи экспроприация қилиб, еридан маҳрум қилиш бутун процесс- нинг негизини ташкил қилади. Бу процесснинг тарихи турли мам- лакатларда турли тусга киради, турли тартибда ва турли тарихий даврларда ҳар хил фазалардан ўтади. Бу процесс фақат Англияда- гина классик формада содир бўлади, шунинг учун ҳам биз Англия- ни мисол қилиб оламиз 18 * * * * * 189).
2. ҚИШЛОҚ АҲОЛИСИ ЕРИНИНГ ЭКСПРОПРИАЦИЯ ҚИЛИНИШИ
Англияда крепостной қарамлик аслида XIV аср охирида йўқ бўлиб кетгаи. У вақтларда — ундан ҳам кўпроқ XV асрда — аҳо- лпшшг жуда кўпчилиги 190) мустақил хўжалик юргизувчи эркин деҳқоплар эди, уларнинг мулки ҳар цандай фсодаллик пардалари остига яширипган бўлса-да, улар мустақил хўжалик юргизар эди- лар. Хўжайинлариинг йирикроқ имениеларида bailiff’HH (бошқарув- чини) бир вақтлар ўзи крепостиой бўлган эркип фермер ўртадан суриб чидаргап эди. Деҳқончиликдаги ёллапма ишчиларнинг бир қисми бўш вақтларида катта ер эгаларииикида ишлаган деҳқон- лардан, бир қисми нисбий жиҳатдан ҳам, абсолют жиҳатдан ҳам оз сопли алоҳида ёллапма ишчилар синфипипг ўзидан иборат эди. 18Э) Капиталистик ишлаб чиқариш ҳаммадан илгари ривожлднган Италияда кре-
постной муносабатлар ҳам ҳаммадан илгари бузилди. Бунда крепостной ерга эгалик
муддати жиҳатидан ўзини бирон-бир ҳуқуқ билан таъминлашга улгурмасдан озод қилинди. Шунинг учун хам унинг озод қилиниши дарҳол уни қонундан ташқари қи- либ қўйилган пролстарга айлантирди, бунинг устига у, шу ондаёқ. кўпчилик цисми ҳали Рим давридаги ахволни сақлаб қолган шаҳарларда янги хўжайинлар цўлига тушди. Жаҳон бозорида бЎлган революция XV аср охиридан 195 бошлаб Шимолий
Италпянинг савдо сохасидаги устунлигини йўқ цилгаидаи кейип, тсскари томонга дараб харакат бошланди. Тўп-тўп ишчилар шаҳарлардан қишлоцларга суриб чпқа- рилди ва у ерларда боғдорчилик типида ташкил қилинган майда деҳқончиликнинг
мисли кУрилмаган даражада авж олиши шундан бошланди.
19°) «Ўз далаларини ўзлари меҳнат қилиб ишлайдиган ва озгина мол-мулкка қа- ноат қилган майда ср эгалари... хозиргига цараганда у вацтларда миллатнинг анча катта қисминп ташкил цилар эдилар... Оилалари билан бирликда, эҳтпмол, бутун а-ҳолининг еттидан биридан кўпроғини ташкил қилган камида 160 000 ер эгалари ўзларининг майда freehold- участкаларини игплаб нун кўрар эдилар» (freehold—ерга тўла эгалик). «Бу майда рр эгаларининг ўртача царомади 60—70 фунт стерлинг чамасида эди. Х,иСобга нўра, ўз ерини ишлайдиган кишиларнинг сони бстлдаларнинг ерини ижарага олувчилардан нўп бўлган» (Macaulay. «History of England», 10 th ed. London, 1854. v. 1. P- 333, 334). XVII асрнинг сўнгги учдан биридаёқ инглиз халқининг */» кисми деҳцончилик
билан гауғуллапар эди (ўгпа жойда, 413- бет). Мен Маколейдан цитата келтираётибман,
чунги у тарихпи доимо сохталаштириб келгани саба.бли, бундай фактларни мумкин цадар <(Шудгаб» кетади


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
699
Бупппг устига, ҳатто булар ҳам ҳақиқатда мустақил хўжалиги бор деҳқонлар эди, чунки иш ҳақи билап бир ^қаторда коттвж ҳам олар эдилар, шунипгдек 4 акр ва ундан кўпроқ экиладигап ер ҳам олар эдилар’ Бундан ташқари, улар том маъподаги деҳқоплар билан бпргаликда жамоа ерларидан ҳам фойдалапар эдилар, ўз чорва моллариии шу ерларда ўтлатиб боқар ва ёқилғини: ўтин, торф ва шу кабиларни шу ерлардан олар эдилар 191  192 * \ Ҳамма Европа мамлакат- ларида феодал ишлаб чиқаришнинг хусусияти шундайки, ер вас- сал қарамликда бўлган мумкин қадар кўпроқ деҳқонлар ўртасида тацсим қилинган бўлади. Бошқа умуман ҳар қандай суверенлар сингари, феодал хўжайинларпинг қудрати улар рентасипинг оз кўп- лигпга қараб эмас, балки уларга қарашли фуқароларнинг сонига қараб белгиланар эди, бу эса мустақил хўжалик юргизувчи деҳ- ^онлариинг сонига боғлиқ 192)  *. Шунинг учуи, гарчи Англиянинг ери порманлар истилоспдан кейии жуда катта бароиликларга бўлин- ган, бу баронликларнинг ҳар бири кўпинча 900 гача эски инглиз- сакс лордликларпни ўз ичига олган бўлса ҳам, шунга қарамасдан Англияда майда деҳқон хўжаликлари жуда кўп эди ва фақат айрим жойлардагина шу майда деҳқоп хўжаликлари орасида хўжайинлар- нипг йирик поместьелари жойлашгап эди. XV аср учун характерли бўлгап шаҳар ҳаётининг гуллаши билан бир вақтда бупдай муно- сабатлар канцлер Фортескью ўзининг «Laudibns Legum Angliae»- сида жуда чиройли қилиб тасвирлаган халқ бойлигига пмконият туғдирди, лекин бу муносабатлар капиталистик бойлик имконияти- пи истиспо қилар эди.
Капиталистик ишлаб чиқариш усулинипг асосини вужудга кел- тиргаи тўнтариш му^аддимаси XV асрпипг сўпгги ўттиз йилида ва XVI асрнинг биринчи ўн йилликлари мобайнида юз берган эди. Қонундан ташқари цилиб қўйилган пролетарлар оммаси феодал дружипалар тарқатиб юборилганлиги натвжасида меҳиат бозорига улоқгириб ташланган эди, бу фсодал дружиналар, Жемс Стюарт- пинг тўғри мулоҳазасига кўра, «ҳеч қандай фойда келтирмасдан, ҳамма ерда уй ва ҳовлилауни тўлдириб юборган эдилар»196. Гарчи қирол ҳокимиятининг ўзи буржуа тарақциётииинг маҳсули бўлган- лиги учуп, абсолозизмга иитилиб бу дружиналарни тарқатиб юборипши зўрлтк билан тезлаттврган бўлса-да, лекин бу ҳоки- мият уларнинг тарқатилишида асло бирдап-бир сабаб бўлган эмас 191) Шуни эсдан чиқармаслик керакки, ҳатто крепостной деҳқоплар ҳам мулкдор бўлиш, — тўғри, улар оброк тўлашлари лозим эди, — ўз ҳовлиларига ёндошган кичик ер участкаларининг эгалари бўлиш билан бирга, жамоа ерига эгалик цилишда ҳам шерик бўлар эдилар. «У ерда» (Силезияда) «деҳқои — крепостнойдир». Лекпн, шун- га царамай бу крепостнойлар жамоа ерларига эгалик циладилар. «Шу дамгача силе- зияликларии жамоа ерларини тақсим дилишга кўндирпб бўлмади. ҳолбуки Неймаркда жамоа ерлари жуда муваффацият билан тацсим қилинмаган биронта ҳам қишлоқ колгани йўк» (Mirabeau. «De la Monarchic Prussienne». Londres, 1788, t. JI. p. 125, 126).
192) Деҳцончилик ишлари соф феодалча ташкил цилипгап ва майда деҳцон хўжа-
лиги жуда ҳам кенг ривожланган Япония Европадаги ўрта асрчилик манзарасини
нўпчилиги буржуа хурофотлари билан суғорилган ҳамма тарихий китобларимиздан
кўра аииқроқ кўрсатиб беради. Урта асрчилик ҳисобига «либсрал» бўлиш жуда қу»
лай иш.


700
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛШП ПРОЦЕССИ
эди. Қирол ҳокимиятига ва парламентга қарши жуда кескин анто- гонизмда бўлган йирик феодаллар жамоа ерларини узурпация қи- либ ва феодаллар қандай мулк ҳуқуқига эга бўлсалар, худди шун- дай феодал мулк ҳуцуқига эга бўлган деҳқонларни ер участкала- ридан ҳайдаб чиқариб, ундан ҳам кўп пролетариатни вужудга келтирдилар. Аиглияда фландр жун мануфактурасининг тараққий қилганлиги ва шу муносабат билан жун баҳосининг ошганлиги бунга бевосита туртки бўлди. Эски зодагон феодалларни буюк фео- дал урушлари ютиб юборди, янги зодагон феодаллар эса ўз замо- нининг фарзандлари эди, улар учун пул ҳар қандай кучдан ҳам зўр эди. Экин ерларини қўй боциладиган яйловга айлантириш фео- далларнинг шиори бўлиб цолди. Харрисон ўзининг «Description of England. Prefixed to Holinshed’s Chronicles» деган асарида майда дехдонларни бу хилда экспроприация цилиш мамлакатга қандай ҳалокатли таъсир кўрсатганлигини тасвирлаб беради. Лекин, «what care our great incroachers!» («бизнинг буюк узурпаторларимизнинг бу билан нима ишлари бор!») деб ёзади у. Деҳқонларнинг уй-жой- лари ва ишчиларнинг коттежлари зўрлик билан вайрон қилиб таш- ланди ёки царовсиз қолдирилди.
«Агар биз»,— дейди Харрисоп,—«ҳар бир рицарь имепиесиппнг эски рўй- хатларичи олиб кўрадиган бўлсак, жуда кўп уйлар ва майда деҳқон хўжа- ликлари йўқолиб кетгаплигппи, ҳозир ер илгарпга қараганда жуда оз кишиларяи боқаётгаплигиии, гарчи яиги шаҳарлар г-уллаётгаи бўлса ҳам, кўп шаҳарлариииг тушкуиликка учрагаплигини кўрамиз... Мен қўй боқила- диган яйловларга айлаптпрплган, вайрон қилиигаи ва фақат помешчпкларнииг уйларигипа сақлапиб қолгап шаҳарлар ва қишлоқлар тўғриспда баъзи бир нарсаларии ҳикоя қплиб берпшим мумкии».
Бундай эски хропикаларда келтирилган шикоятларда ҳаммавақт муболаға бор, лекин уларда ўша вақтда ишлаб чиқариш муноса- батларида бўлган революциянинг ўша замон кишиларида қандай таассурот қолдирганлигп аниқ тасвирлаб берилади. Канцлер Фор- тескью билан Томас Морнинг асарларини бир-бирига таққослаб царасак, XV асрни XVI асрдап ажратиб турадигап жарликпи рав- шаи кўрамиз. Торнтониинг ҳац гапига кўра, инглиз ишчилар син- фи ўзинипг олтии асридап ҳеч қандай ўткинчи босқпчларни босиб ўтмасдан, тўппа-тўғрп томир асрга келиб қолгаи.
Бу тўнтариш қонунчиликии чўчитиб қўйган эди. Бу цонунчи- лик «Wealth of the Nation» [«миллий бойлик»], яъни капиталнинг яратилиши ва халқ оммасииинг раҳмсизлик билан эксплуатация қилиниши ва паупсрланиши ҳар қандай давлат донолигининг ultima Thule* деб ҳисобланадиган цивилизация даражасига ҳали етмаган эди. Бэкон ўзининг Генрих VII подшолиги тарихида бундай дейди:
«Шу вақтларда» (1489 йилда) «экин срларинипг фақат бир неча чўпон қараб турадиган» (қўйлар ва ҳоказолар боциладиган) «яйловларга айланти- • — айнан: чекка Фуласи; бу ерда мазкур ибора: энг чеккаси маъносида ишла- тилади. (Фула — қадимий халқларнинг тасаввурига кўра, Европанинг энг шимолий чеккасидаги орол мамлакат.) Ред.


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
701
рилаётганлиги тўғрисида шикоятлар кўпайнб кетган эди; умрбод ёкп йиллаб ижарага бериладиган ерлар» (йоменларнинг анчагина қисми ерни ҳар йили ижарага олиб турар эди) «йирик мулкларга айлантирилди. Бу нарса халцни, демак, шаҳарлар, черковлар, десятиналарни тушкунликка олиб келди... Ци- рол билан парламент кишини ҳайратда қолдирадиган донолик билан бу дард- ни даволашга интиладилар... Улар жамоа ерларини узурпация цилишга (depopulating inclosures) аҳолини қириб ташлайдиган узурпацияга қарши ва niv уз^рпация кетидан қадам- бяқадам оорадиган ва аҳолини қириб^ ташлай- диган яилов хўжалигига (depopulating pasturage) қарши чоралар курдилар».
Генрих VII нппг 1489 йил фармонининг 19-бобида ери 20 акр- дан кам бўлмагап деҳқоиларнипг уйларини бузиб ташлаш тақиқ қилинади. Генрих VIII подшолигпнинг 25-йилида чиқарилган фар- мон мазкур қонунни янгидан кучга киритади. Бу қоиунда, жум- ладан, бундай дейилади:
«ижарага олинадиган ерларнинг катта қисми ва жуда кўп чорва моллари, айницса цўйлар озгина кишплар қўлида тўпланиб бормоқда, шунинг учун ер рентаси жуда ошиб кетдп, экин ерларпни шплаш эса (tillage) жуда тугпкун- ликка учради, черковлар ва уйлар вайрон бўлди ва ғоят кўп кишилар ўзла- рини ва ўз оилаларинп ботртш имконпятидан маҳрум бўлдилар».
Шуиинг учун қонун ташлаб қўйилган деҳқон хонадонларини тиклашни буюрадп, экин ерлари билан яйлов ерлари ўртасидаги писбатпи белгилайди ва ҳоказо. 1533 йилги бир қоиун, кўп мулк- дорларнинг цўйларп 24 000 га етади, деб қайғуради ва қўйларнинг сонини икки мингдан оширмаслик керак, деб чеклаб қўяди*  193). Халқнинг қилгап шикоятлари ҳам, майда фермерлар билан деҳқон- ларнинг экспроприация қилинишига царши Генрих VII замонидан бошлаб 150 йил мобайнида чиқарилиб келган қонунлар ҳам ҳеч бир самара бермади. Буларнинг самарасизлигининг сирини Бэкон- нипг ўзи бпзга бехосдан очиб қўйдп.
«Генрих V11 нинг фармонида», — деб ёзади у ўзинпнг «Essays, civil and moral» деган асарида, 29- боб, — «жуда чуқур маънолп ва кпшини ҳайратда қолдирадиган нарса шу эдики, у муайян бир нормал ҳажмда деҳқончилик хўжалйкларпни ва деҳқон хонадонларпни вужудга келтирдп, яъни уларнинг қўлида шунча ер қолдирдики, бу ерда шплаб, улар тузуккина таъмииланган ва қулларча қарам бўлхмаган фуцаролар етпштириб туришлари мумкин эди, иккинчи томондан, бу ерда плуг билан ёлланма пшчи эмас, балки мулкдор- нинг ўзи ишлар эди» («to keep the plough in the hand of the owners and not hirelings»)1033).
1вз) Томас Mop ўзининг «Утопия» деган асарида «цўйлар одамларни ямлаб ютадиган» ажойиб бир мамлакат тўгрисида гапиради («Utopia», transl. Robinson, ed. Arber, London, 1869, p. 41).
I93a) Бэкон эркин, ўзига тўқ деҳқонлар билан яхши пиёда аскарлар ўртасида боғ- ланиш борлигини тушунтириб беради. «Қиролликда давлат қудратини ва урф-одат- ларни цўллаб-қўлтиқлаб туриш учун, соғлом ва лаёқатли кишиларнинг тузуккина тирикчилик қилишини таъминлаш ва қиролликдаги ерларнинг катта қисмини йомен- лар, яъни олижаноблар билан коттерлар (cottagers) ва батраклар ўртасидаги мавқеда турувчи кишиларга мулк қилиб бериш учун ижарага бериладиган ерларни етарли мицдорда сақлаш ғоят даражада муҳим эди... Чунки ҳарбий ишни жуда яхши би- ладиган энг обрўли кишиларнинг ҳаммаси... армияда асосий куч инфантерия ёки пиёда аскарлардир, деган фикрга қўшиладилар. Лекин яхши инфантерия тузиш учун қулликда ёки қашшоқликда ўсган кишилар эмас, балки эркин ва маълум фаровонлик шароитида ўсган кишилар зарур. Шунинг учун, агар давлатда дворянлар ва юқори


702
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Лекин капиталистик система, аксинча, халқ оммасининг худди шу қул ҳолида бўлишини, уларнинг ўзларини ёлланувчиларга ай- лантиришни ва уларнинг меҳнат воситаларини капиталга айланти- ришни талаб қилди. Мана шу ўтиш даври давомида қонун қиш- лоқдаги ёлланма ишчининг ҳар бир коттежига минимум 4 акрдан ер биркитиб қўйишга ҳам ҳаракат қилди ва бу ёлланувчи ишчининг ўз коттежини бошқа одамларга ижарага қўйишини ман қилди» 1627 йилдаёқ, Карл 1 замонида, фонтмиллик Рожер Крокер ўз имениеси Фонтмиллда коттеж солиб, унга 4 акр ер ажратмаганли- ги учун айбдор деб топилган эди; 1638 йилдаёқ, Карл I замонида, эски қонунларга, айниқса 4 акр ер тўғрисидаги қонунга риоя қил- дириш мақсадида цирол комиссияси тузилган эди; ҳатто Кромвель Лондондан 4 миль масофадаги теварак-атрофида, ёнида 4 акрдан ер бўлмаса, уй солпшни ман қилган эди. XVIII асрнинг биринчи ярмидаёқ қишлоқ хўжалик ишчиси, агар унинг коттежига 1 акрдан 2 акргача ер ажратиб берилмаса, судга шикоят қилар эди. Ҳозир эса, агар коттежи ёнида кичкинагпна боғчаси бўлса ёки нарироқ- дан бир неча квадрат сажен ерни ижарага олиш мумкин бўлсат у ўзини бахтли деб ҳисоблайди.
«Ер эгалари билан пжарачилар бупда ҳамжиҳат бўлиб иш кўрадилар,— дейди доктор Хаитер.—«Коттеж ёнида бир неча акр ер бўлса, бу ер ишчи- ларни жуда мустақпл қплпб қўярди» * 194).
Реформация туфайли ва у билан бирга черков имениеларининг ниҳоят даражада талоп-тарож қилииганлиги туфайли XVI асрда халқ оммасини зўрлик билан экспроприация қилиш янгидан жуда даҳшатли тус олди. Реформация вақтига келиб, католиклар черкови Англиядаги ерларнинг жуда катта қисмининг феодал эгаси эди. Монастирлар ва шу кабиларнинг йўқ қилинишп унда истиқомат ^илиб келганларни пролетариатга айлаптирди. Черковга қарашлн имеииеларнинг катта қисми очкўз қирол арзандаларига ҳадя қилиб берилган эди ёки спекулянтлик цилувчи фермерларга ва шаҳар- ликларга арзимаган баҳога сотиб юборилгап эди, булар бу ерлар- даги эски меросхўр ижарачиларни тўп-тўп қилиб ҳайдаб чиқаргап ва уларнинг хўжаликларпни бирга қўшган эди. Черков десятипаси- нинг маълум қисмига камбагаллашпб қолган деҳқонларнипг қонун табақа кишилари асосий аҳамиятга эга бўлсалар-у, қишлоқ аҳолиси билан ер ҳай- довчилар фацат ишчилардан ёки батраклардан, шунингдек коттерлардан, яъни фақат кулбалари бор қашшоқлардан иборат бўлса, у вақтда бундай шароитда, эҳтимол, яхши отлиц аскарларга эга бўлиш мумкин бўлар-у, лекин яхши, саботли пиёда аскар- ларга эга бўлиш асло мумкин бўлмас... Биз Францияда, Италияда ва бутун аҳолиси ҳақиқатан ҳам дворянлардан ва дашшод деҳқонлардан иборат бўлган баъзи бир бошца чст юртларда шундай эканлигини кўриб турибмиз... бу мамлакатларда аҳвол шу даражага етганки, улар ўзларининг пиёда батальонлари учун швейцариялик ёлланма шайкаларни ва шу кабиларни ишга солишга мажбурдирлар, шунинг учун бу миллатларнинг аҳолиси жуда кўп бўлса ҳам, лекин солдатлари нсуда оз» («The Reign of Henry VII etc. Verbatim Reprint from Rennet’s England, cd. 1719». London, 1870, p. 308).
194) Доктор Хантер «Public Health. 7 th Report 1864» да. London, 1865, p. 134- (Эски копунларда) «кўзда тутилган миндорцаги ер хозир ишчилар учун жуда кўп, уларни майда фгрмерларга айлантириб юборадиган дара:када кўп, деб ҳисобланадиган бўлиб цолди» (George Roberts. «The Social History of the People of the Southern Counties of England in past Centuries», London, 1856, p. 184, 185).


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
703
йўли билан таъмин қилинган ҳуқуқи киши билмас торпгб олинган эди |96). Елизавета бир сафар Англияни саёҳат қилиб чиққанидан кейин: «Pauper ubique jacet» 197,—деб хитоб қилган эди. Елизавета подшолигининг 43-йилида ҳукумат, ниҳоят, паупсризмнинг мав- жудлигини расмий суратда иқрор қилиб, камбағаллар фойдасига солиқ солишни жорий қилишга мажбур бўлган эди.
«Бу қопун авторлари унинг сабабларини очиқ аптишдап уялган эдилар, шупинг учун улар, барча урф-одатларга қарамасдан, унп ҳсч қандаи преамбу- ласиз (изоҳловчи муқаддпмасиз) чиқардилар» 195 196  197 * * 200).
Карл I подшолпгипинг 16-йилида чиқарилган фармоннинг 4-мод- дасида бу қонун доимий деб эълон қилинган эди ва фақат 1834 йилдагина у янги, мунтазамроқ шаклга киритилган эди 197\ Лекин реформациянинг бу бевосита оқибатлари унинг энг муҳим натижа- си эмас эди. Черков мулки ерга эгалик қилиш соҳасидаги анъана- 195) «Черков десятинасининг бир дисмига камбағаллар ҳудуқи бевосита қадимги низомлар билан белгиланган эди» (J. D. Tucketl, цитата келтирилаётган асар, II том, 804—805-бетлар).
iee) William Cobbett- «А History ot the Protestant Reformation»» 71-§.
197) Бунда протестантлик «руҳи» қандай юз берганлигини, жумладан, цуйядаги воқеадан кўрса бўлади. Англиянинг жанубидаги бир данча ер эгалари ва бадавлат фермерлар тўпланиб ва биргаликда мияларини ишга солиб, Елизавстанинг камбағал- лар тўғрисидаги қонунини қандай қилиб ҳаммадан тўррироқ талқин қилиш хусу- сида ўн савол ишлаб чиқданлар. Бу саволларни улар ўша замонлардаги машҳур юрист ҳуқун доктори Сниггага ўз фикрини айтиш учун топширганлар (бу киши кейинчалик Яков I замонида судья бўлган). «Тўққизинчи саволда бундай дейилади: Қавмлар орасидаги баъзи бир бой фермерлар доно план ўйлаб чиқардилар, донун бажарилаётганида бу план ёрдами билан ҳамма англашилмовчиликларга барҳам берилиши мумкин. Улар қавм маҳалласида турма солишни таклиф қиладилар. Бу турмага қамалишга рози бўлмайдиган ҳар бир камбағалга ёрдам берилмаслиги керак. Сўнгра, қўшни дишлодларга хабар қилиниши лозимки, агар унда бу қавмдаги кам- бағалларии ёлламоқчи бўлган бирон кпши топилиб қолса, бу киши биздаги камба- ғалларни қандай энг паст нарх билан олишга ва боқишга рози эканлигини кўрсатиб, маълум бир нун муҳрланган илтимоснома юборсин. План авторлари, кўгпни графлинларда ишлашни хоҳламайдиган ва ижарга ер ёнп кема олигпга ва пту тарица меҳнат килмасдан нун нўришга («so as to live without labour») етарли мулки ёни нредити йўқ кпшйлар бор, деб ўйлайдилар. Бундай цигпплар цавмга жуда фойдали таклифлар нилишлари мумкин. Агар борди-ю шундай ёлловчп ихтиёрига берилган камбагаллар баъзан ўлиб цолсалар, бунинг гуноҳи шу ёлловчининг бошига тушадп, чунки цавм бу кахмбағалларга цисбатан ўз^бурчини бажарди. Бироц биз бу қонун my хплда доно чоралар (prudential measure) кўрилигпига йўл цўймайдп деб цўрцамиз, лекин сиз гпуни бплигаингиз керакки, бизнпнг графлигимиздаги ва қўгпни графликлардагп колган ҳамма фрпгальдерлар бизга цўшилади- лар ва умум палатасидаги ўз вакилларини камбагалларни турмага қамашга ва мажбурий шпларда игплатишга рухсат берадиган қонун лойиҳаси киритигпга мажбур зтадилар, токи цамалшпга рози бўлмайдиган биронта кйптпнинг ҳам иона олигпга ҳацци бўлмасин.
Бу нарса кагптпоқлашиб қолган ктппиларип пона сўраб юркшдап цайтаради, деб умид
киламиз» («will prevent persons in distress from wanting relief») (I?. Blakey. «The History of Political Literature from the Earliest Times», London, 1855, v. II p. 84, 85)- — Шотландияда крепостной?ҳуцук Англиядагидан бир неча аср кейин йўқ нплинган эди.1698 йилдаёц солтун- лин флётчер Шотландия парламентида бундай дэган эди: «Шотландияда камида
200 000 гадой бор. Принцпп жиқатидан республикачи бўлганиндан бунга қарти таклпф қплигпим мумкин бўлган бирдан бир восита шуки,—крепостной ҳуқуцини тиклаш ва ўз тирикчилигини ўзи мустацил таъмин кплигпга кобил бўлмаганларнинг ҳаммасини цулга айлантириш керан». Иден ҳам «The State of the Poor» да v. I.ch I. p. GO. 61 да гпундай де- ди: «Деҳконларнинг озодлигп паугтеризмга сабаб бўлади. Мануфактуралар ва савдо— биз- даги камбағалларнинг ҳаццқий о'та-опалари птулардир». Иден ва юқорида асаридан цитата келтирилган ва «принцип жиҳатидан республикачи бўлган» шотландиялик фақат бнр нарсада янглишадилар: деҳцоннин» пролетарга ёки пауперга айланганлигиниинг сабаби крепостной ҳуқуқнинг бекор қилпнганлиги эмас. балки унинг ер мулки йўц қилинганли- гидир.— Экспроприация тамомила бошқа усул бплан амалга огпирплган Францияда кам- оағаллар тўғрисидаги инглиз қонунига 1566 йилдаги Мулен ордонанси ва 1656 йилдаги эдикт тўғри келади.


704
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
вий муносабатларнинг диний таянчи эди. Бу таянчнипг қулаши билан мазкур муносабатлар ҳам бардош бера олмади 198).
XVII асрнинг сўнгги ўи йилликларидаёқ йоменлар, мустақил деҳқонлар ижарачилар синфидан кўпроқ эдилар. Йоменлар Кром- велнинг асосий кучи эдилар ва, Маколейнинг ўзи иқрор бўлиб айт- ган гапларига кўра, айш-ишратчи дворянзодалардан ва уларпинг хизматкорлари бўлган қишлоқи поплардан ўлса ўлиги ортиқ эди; қишлоқ попларинипг вазифаси боярларнинг ташлаб қўйган ўйнаш- ларинииг гуноҳини никоҳ гултожи остига яшириш эди. Ҳатто қиш- лоқдаги ёлланма ишчилар ҳам жамоа ерларига эгалик цилишда ҳали ҳам шериклик қилар эдилар. Тахминан 1750 йилда йомеи- лар 199) йўқ бўлиб кетади, XVIII асрнинг сўигги ўп йилликларида эса деҳқонларнинг жамоа асосидаги мулкларининг ҳар қандай изла- ри йўқолиб кетади. Биз бунда аграр революциянинг соф иқтисодий пружиналарини бир чеккада қолдириб ўтамиз. Бизни бу революция- пинг зўровонлик дастаклари қизиқтиради.
Стюартлар реставрацияси вақтида ер мулкдорлари цонун чиқар- тириб шундай узурпацияии расмийлаштириб олдиларки, бу узурпа- ция континентда ҳамма ерда ҳеч қандай қонуний найрангсиз амалга оширилган эди. Улар ер муносабатлари соҳасидаги феодаллик тузу- мини йўқ қилдилар, яъни давлат олдидаги ҳар қандай мажбурият- ларини зиммаларидап олиб ташладилар, деҳқонларга ва бошқа халқ оммасига солиқ солиб, шу билан давлатга «эваз тўладилар», ер мулкларига эгалик қилишнинг ҳозирги замон ҳуцуқига эга бўлиб олдилар, ҳолбуки улар ер мулкларга эгалик қилишнинг фақат фео- дал ҳуқуцига эга эдилар, ниҳоят, Англиядаги қишлоқ ишчиларининг бирор жойга бориб жойлашиб олиши тўғрисидаги қонунларни («laws of settlement») чиқартириб олдиларки, рус деҳқонларига татар Бо- рис Годуновнипг фармони 198 қандай таъсир қилган бўлса, мазкур қонунлар ҳам mutatis mutandis [тегишли ўзгаришлар билан] ииглиз деҳқонларига шупдай таъсир кўрсатди.
«Glorious Revolution» (шонли революция)199 Вильгельм III Оранский 200) билан бирга фойдахўр ер эгалари ва капиталистларни 1®8) Жаноб Ро;керс гарчи ўша вақтда Оксфорд университетида, протестантлар ортодок- сиясининг бу марназида сиёсий иқгисод профессори бўлса-да, ўзининг «History of Agriculture» га ёзган сўз бошисида халц оммасининг Реформация орқасида иауперлатганлигини таъкидлаб кўрсатади.
*ee) «А Letter to Sir Т. С. Bunbury, Brt.: On the High Price of Provisions». By a Suffolk Gentleman. Ipswich, 1795, p. 4. Ҳатто йирин фермерлинни ёкловчи мутаассиб ҳомий «Inquiry into the Connection’between the Present Price of Provisions and the Size of Farms etc.». London, 1773; автори p. 139 да бундай дейди: «Мен йоменларнинг, миллатимиз муе.таҳнамлигини ҳақицатан цўллаб- цувватлаб келган бу кишиларнинг йўцолиб нетганлигини нўриб. . . ҳаммадан кўпрок цайғураман; уларнинг ерлари ҳозир монополист- лордлар қўлида экан- лигини, бу ерлар майда фермерларга ижарага берилаётганлигини, улар ўз участкаларини вассаллар сингари оғир шартлар билан ижарага олаётганликларини ва бошларига бирон мугпкул иш тушиши биланоц уларнинг бу участкалардан ҳайдалиб юборишлари мумкин- лйгинй кўриб жуда хафа бўламан».
2С0) Бу буржуа цахрамонининг маънавий қиёфасини цуйидаги воқеа кўрсатиб бе- ради: «1695 йилда Ирландияда Оркни хонимга ҳадя қилиб берилган бепоён ерлар қиролнинг меҳр-муҳаббати қанчалик кучли эканлигини ва хонимнинг таъсири цан- чалик зўр эканлигини кўрсатадиган ҳаммага маълум мисолдир... Оркни хонимнинг латофатли хизматлари, эҳтимол,—foeda labiorum ministeria [и^лос ўйнашлик хизмаглари]» бўлса нсрак. (Слоон тўплаган нўлёз.малар коллскциясида. Британия музейида, № 4224-


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
705
ҳокимият тепасига қўйди. Улар янги даврни мўътабар билиб, дав- лат мулкпни талон-тарож қилишии бениҳоя катта даражага етказ- диларки, шу чоққача бу мулк бир қадар талон-тарож қилиниб кел- ган эди. Давлат ерлари ҳадя қилиб берилар, сув текинга сотилар ёки тўғридан-тўғри узурпация қилиниб хусусий поместьеларга цўшиб юборилар эди201). Булар ҳаммаси қонун нормаларига зарра- ча бўлсада риоя қшшасдап амалга оширилди. Инглиз олигархияси- нинг ҳозирги замондаги князь мулкларинииг асоси ана шундай муттаҳамлик билап ўзипики қилиб олинган давлат мулклари ва шу билап бирга талаб олипган ҳамда республика революцияси вақтида цайтариб олипмагаи черков ерларидир 202). Капиталист-буржуалар бу операцияга, жумладан, ерни эркин савдо буюмига айлантириш, йирик деҳқопчилик ишлаб чиқариши соҳасипи кенгайтириш, до- нундан ташқари қплпб қўйилган пролетарлариипг қишлоқдап оқиб келишини кучайтириш ва ҳоказолар учун ҳомийлик қилган эдилар. Бунинг устига, янги ер аристократияси молия зодагонлари туху- мидан эндигипа ёриб чивдан яиги бапкократияпипг ва у вақтларда ҳимоя пошлиналарига суянган йирик мануфактура эгаларининг та- биий иттифоқчисп эди. Англия буржуазияси бунда фақат ўз манфа- атлариии ҳимоя қилгаи эди ва шу нудтаи назардап, худди шаҳар- лик шведлар сингарп, жуда тўғри иш қилган эди; лекин шаҳарлик шведлар, бунинг аксича, ўз иқтисодий таянчлари бўлган деҳқонлар билан бирлашиб олиб, олигархиядан унинг (1604 йилдан бошлаб, ундаи кейинроқ, Карл X ва Карл XI замонида) талаб олган под- шолик ерларини зўрлик билан тортиб олаётган қиролларии қўллаб- кўлтидлаган эдилар.
Ҳозиргина гапириб ўтилгаи давлат мулкидан тамомила фарқ қиладиган жамоа мулки — феодализм паноҳи остида сақланиб қол- гаи эски гермап тартибидаги мулк эди. Жамоа мулкининг зўрлпк билан — одатда экин ерларини яйловларга айлаитириш йўли би- лан — узурпация қилиниши XV аср охирида бошланиб, XVI асрда давом қилгаплигппи биз кўриб ўтгап эдик. Бироқ, у вақтларда бу процесс айрим шахсий зўрликлар формасида содир бўлган эди, аммо қонун бу зўрликларга қарши 150 йил мобайнида бенатижа курашиб келган эди. XVIII асрда шу жиҳатдан прогресс юз бера- дики, қонуининг ўзи халқ ерини талаш дуролига айланади, ҳолбуки шу билан бир даторда йирик фермерлар ўзларининг кичик метод- Қўлёзмага мана бундай сарлавҳа кўйилган: «The Charaktcr and Behaviour of King William Sunderland etc. as represented in Original Letters to the Duke of Shrewsbury from Somers Halifax, Oxford, Secretary Vernon etc.». Унда жуда цизиц гаплар кўп.)
200 «Қисман сотиш, қисман ҳадя нилиб бериш йўли бплан подгаолик ерларининг цонунга хилоф суратда бсгоналаштирилиши Англия тарихииинг шармандали бобидир. . . миллатни ҳаддан ташқари алдашдир (gigantic fraud on the nation)» (F- W. Newman. «Lectures on Political Economy». London, 1851, p. 129, 130). (Ҳозирги Англиянинг йирин ep эгалари ҳозирги мулкларини цандай нилиб цўлга ниритганликлари тўғрисидаги муфассал маълумотлар қуйидаги манбадан қаралсин! [Evans, N- H ] «Our old Nobility». By Noblesse Oblige. London, 1879. Ф.Э.}
202) Масалан, Э. Бёркнпнг 209 Бедфорд герцог хонадони тўғрисидаги памфлетига қарал- син. Лорд ЖонРассел унинг арзандасидир, «the tomtit of liberalism» [«либерализм синча- лаги»].


706
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
ларини ҳам ишлатадилар 203). Бундай таловчиликнипг парламент формаси «Bills for Inclosures of Commons» (жамоа ерларини ўраб олиш ҳақидаги қонунлар) дир, яъни лендлордларнинг халқ ерини ўзларига ўзлари хусусий мулк тариқасида ҳадя қилишларига ёрдам берган декретлардир,— халқни экспроприация қилувчи декретлар- дир. Жамоа мулкини феодалларнинг ўрнинп олган йирик ер эга- ларининг хусусий мулки, деб кўрсатишга урииувчи сэр Ф. М. Иден «жамоа ерларини ўраб олиш ҳақида умумий парламент қонуни»ни талаб қилиб, демак, уларни хусусий мулкка айлантириш учун пар- ламент давлат тўнтариши зарурлигини иқрор қилиб ва, иккинчи то- мондаи, экспроприация қилинган камбағалларнинг «зарарини» қо- нун йўли билан «қоплаш»ни талаб қилиб ўзининг ҳпйлагарлик би- лан тузилган адвокатлик нутцини ўзи рад қилади 204).
Мустақил йоменлар ўрнини tenants-at-will — майда фермерлар, ерни йилбай қилиб ижарага олувчилар, қуллар сингари хўрланган, ленлордларга бутунлай қарам бўлган бир тўда кишилар олгандан кейин жамоа ерларининг муттасил талон-тарож цилинганлиги ва шу бплан бирга давлат мулкинипг таланганлиги XVIII асрда капи- тал фермалар 205) ёки савдо фермалар 206) деб аталган фермаларнинг пайдо бўлишига айниқса ёрдамлашди; шу сабаблар яна кишлоқ аҳолисининг иролетариатга айланишига, унппг саноат учун «озод қилинишига» ҳам ёрдамлашди.
Халқ бойлигп билан халқ камбағаллигпнппг бирдайлиги хали XVIII асрда, XIX асрдагидек, равшан эмас эди. Ўша даврда иқти- содий адабиётда «жамоа ерларини ўраб олиш» тўғрисида қаттиц муиозара бўлгаплиги ана шундан. Men олдпмда ётган жуда кўп ма- териаллардаи ўша вақтдаги аҳволни айниқса аниқ кўрсатиб бера- дигап озгипа жойларпнигина келтираман.
«Хартфордширнипг кўп приходларида»,— деб ёзади бир даргазаб бўлган қалам,—«ҳар бпри 50—150 акр келадпган 24 ферма бирлаштирпб 3 ферма кплипган»*  2  *^7). «Нортгемптонширда ва Лестершпрда жамоа ерларини ўраб олиш жуда расм бўлпб кетиити ва ерларни ўраб олпш орқасида пайдо бўл- ган янги лордлпкларппнг кўпчилпгп яйловга айлантприлган; бунинг пати- жасида кўп лордликларда экии экпладигаи ерлар 50 акр ҳам келмайди. ҳол- букп плгарп 1 500 акргача ерга экпн экплар эди... Бу ерларда бпр замоплар бўлгап уйлар, сароплар, отхоналар ва шу кабиларшшг вапропаларини кўра- спз, холос»— бу срларда илгари яшагап аҳолидап қолгап бирдаи-бпр асар ана шу. «Баъзп бир жойларда юз уй ва опладап ҳаммасп бўлпб... 8 ёкп 2М) «Фсрмерлар коттерларга ўзларидан бошқа ҳар қандай жонпвор сацлашни ман қиладилар, агар коттерларнинг чорва моллари ва паррандалари бўлса, улар фермерлардан ем-хашак ўғирлайдилар, деган баҳонани кўрсатадилар. Улар яна: агар ноттер меҳнаткаш бўлсин десанг, уии дашшоқликда сақлагпн, дейдилар. Ҳақиқатда хамма ran шунга бориб такаладики, фермерлар шу йўл билан жамоа ерлари тўғри- сидаги ҳамма ҳукуцларни узурпация циладилар» («А Political Inquiry into the Consequences of Enclosing Waste Lands». London, 1785, P- 75).
?'4  * *) Eden, цитата кслтирилаётган acap, сўз боши.
205) «Capital farms» («Two Letters on the Flour Trade and the Dearness of Com». By a Person in Business. London. 1767, p. 19, 20).
2°e) «Merchant- farms» («An Enquiry into the Causes of the Present Hirh Price of Provi¬
sions». London, 1767, p. Ill, изоҳ). Аиопим тарзда босиб чпкарплган бу яхпш асарнинг
апторп рухопий Натаниел форстердир.
2о7) Thomas Wright. «А short address to the Public on the Monopoly of large farms»,
17/9, p. 2, 3.


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
701
10 та қолган... Ерпп ўраб олиш фақат 15 ёки 20 йил плгари бошлапгаи цавмларнинг кўпчилигида далалар ўраб олинмасдан илгари экип экиб келган ер мулкдорларидап сақлаииб қолганлари жуда оз. Яқпнда ўраб олинган, илгари 20—30 фермер ва шунча майда мулкдорлар ва бошқа аҳоли қўлида бўлган йприк лордликларни 4 ёки 5 та бой чорвадор узурпация қилади, бупдай ҳодисалар кўп учрайди. Буларпинг ҳаммаси оилалари билан бирлик- да ўз мулкларидаи ҳайдаб чиқарплган, улар билаи бирга уларппнг ерида ишлаб, шу билан кун кўриб юрган бошқа кўп оилалар ҳам ҳайдаб чиқа- рилган» 208).
Лепдлордлар ерни ўраб олиш баҳонаси билан бўш ётган қўшни ерларинигина эмас, балки кўпинча жамоа бўлиб экин экадиган ёки маълум ҳақ тўлаб жамоадан ижарага олиб экип экадиган ай- рим кишилар қўлидаги ерларни ҳам ўз қўлларига олиб олганлар.
«Мен бунда шу вақтгача очиқ ётган, аммо экин экплпб келгаи далалар ва ерларнпнг ўраб олинганлиги тўғриспда гапиряпман. Ҳатто ўраб олишнп ҳимоя қилаётган авторлар ҳам, ўраб олиш туфайли йирик фермаларпинг мопополлпк мавқеи кучайиб кетаётганлиги, тирикчилик воситалари пархи- нипг ўсаётгаилигп, аҳолшпшг сийраклашаётганлигини эътпроф қилмоқдалар... Ҳатто бўш ётгаи ерларнинг ҳозирдагпдек ўраб олипиши ҳам камбағалларии тирпкчилпк воспталарииипг бир қпсмидан маҳрум қилмоқда ва бусиз ҳам жуда катта фермаларпи йириклаштирмоқда» 209). «Агар ср»,— деб ёзадп док- тор Прайс,—«оз мпқдордаги фермерлар қўлига кириб қолса, у вақтда майда фермерлар» (уларни у илгари, «ўзлари ишлайдиган ердан олинадиган маҳ- сулот — 1\ўй, паррапда, чўчқа ва шу кабплар ҳисобидап ўз оплалари билан бирга кун кўрувчи — жамоа ери ҳисобидан қорип тўйдирувчи, демак, бозор- дан деярли ҳеч цандай тирикчилик воситалари сотпб олмайдиган майда мулкдорлар ва фермерлар оммаси», деб таърифлаган эди) «бировлар учун меҳиат қилиб, ўзлари учун тирикчплпк воситалари топпшга — ва ўзларпга керак ҳамма парсаларии бозордан сотиб олишга мажбур бўлгаи кишиларга айлападилар... Эҳтимол, кўпроқ меҳиат қилинар, чупки меҳпат килишга кўпроқ мажбур қпладилар... Шаҳарлар ва мануфактуралар тобора ўсади, чункп иш қидиришга мажбур бўлган одамларни тобора кўпроқ ўша ерларга борпшга мажбур қилмоцдалар. Фермалариипг копцентрация қилиниши му- қаррар олпб келадиган патижалар ана шулардир ва бпзнпнг қироллигимпзда шунча йиллардан буён концентрацпя дарҳақиқат шуидай натижаларга олиб кслаётир ҳам» 21°).
У ўраб олишнинг умумий оқибатларини қуйидагича якунлайди: «Умумап олганда, халқпинг қуйп синфларининг аҳволп деярли ҳамма жиҳатлардап ёмоилашдп, майда ер эгалари ва фермерлар купбай ишловчи- лар ва ёллаииб ишловчилар даражасига туширилди; шу билан бирга уларнипг шу ахволда тирпкчплик воситалари топиши қийинроқ бўлиб қолди»211).
20в) Rev. Addington- «Inquiry into the Reasons for and against Inclosing Open Fields». London, 1772, p. 37—43, passim. J ___ T
209)-Dr- R- Price- «Observations on Reversionary Payments», 6 ed. By W. Morgan. London, 1803, v. Il, p. 155. Форстер, Аддингтон, Кент, Прайс ва Жемс Андерсоннинг асарларини ўқиб, уларни Мак-Куллохнинг: «The Literature of political Economy». London, 1845 деган наталогидаги аянч сикофантлин сафсаталари билан тадкослаб кўринг.
21°) Dr- R- Price, цитата келтирилаётган асар, 147- бет.


708
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Дарҳақиқат, жамоа ерининг тортиб олиниши ва шу билан бирга деҳқончиликда бўлган революция қишлоқ хўжалик ишчиларининг аҳволига шу цадар кескип таъсир қилдики, Иденнинг ўзи айтган сўзларга қараганда, уларнинг иш ҳақи 1765—1780 йилларда мини- мумдан ҳам пасайиб кета бошлади, бунинг натижасида уларнинг иш ҳақини расмий хайрия манбалари ҳисобидан тўлдириб туришга тўғри келди. У, уларнинг иш ҳақи «абсолют зарур тирикчилик эҳ- тиёжларини қондиришгагина етар эди, холос», дейди.
Эиди ўраб олиш ҳомийларидан бирининг, доктор Прайс мухо- лифининг гапига қулоқ солайлик.
«Аҳоли энди очпқ далаларда беҳуда меҳпат қилмай қўйгаилигидап мам- лакат одамсиз қолди, дегап хулоса чиқариш нотўғри... Агар майда деҳқоп- лар бошқалар учун ишлашга мажбур одамларга айлаптприлгандан кейпн кўп- роқ меҳнат ҳаракагга келтирилгаи бўлса, бу нарса миллат учун жуда фой- дали ва маъқулдпр» (бундай ўзгаришга йўлиққап деҳқонлар, албатта, мпл- лат жумласига кирмайди) «...Агар уларнииг комбипациялашган меҳнатп бир фермада ишлатилса, маҳсулот кўпроқ олипади: шундай қилиб мапуфакту- ралар учун ортиқча маҳсулот вужудга келтирилади ва, демак, мануфакту- раларпинг — мамлакатимпздаги бу олтин конларпнинг — сопи пшлаб чиқа- риладпган ғалла мпқдорпга мувофиқ кўпаяди» 212).
Торилар рангига бўялган ва «филантроп» сэр Ф. М. Иден, жум- ладан, шундай мардонавор бамайлихотирлик намунасини кўрсатади- ки, экопомистлар, агар капиталистик ишлаб чпқариш усулининг негизларини куриш учуи керак бўлиб қолса, «муқаддас мулк ҳуқу- қи»нипг ўтакетган сурбетлик билан бузилиши ва шахсга жуда қў- пол зўрлик қилинишини худди шундай мардонавор бамайлихотир- лик билан цараб чпқадилар. XV асриинг сўнггп ўттиз йилидан то XVIII аср охиригача халқни зўрлик билан экспроприация қилиш билаи бирга беҳад таловчиликлар, жабр-зулмлар ва ҳар турли зў- равонликлар Идеини фақат қуйидаги «жуда цулай» хулосага олиб келади:
«Экин экиладиган ер бплап яйлов ўртаспда тегишлп (due) пропорция ўрнатпш зарур эди. Бутуи XIV аср давомида ва XV асрнипг катта қисми давомпда 2, 3 ва ҳатто 4 акр экпи ерпга бир акр яйлов тўғри келар эдп.
ииши ва, демак, уларнинг ерида ишламай қўйиши мумкин эди; дулга эга бўлиш- нпнг яна шу боисдан катта фойдаси бор эдики, дуллар ҳарбий хизматдан озод цилингаиликлари сабабли бемалол ўзларидан ўзлари кўпайиб, кўп бола-чацалик бўларди- лар. Шундай дилиб, кучли кишилар барча бойликларни ўз қўлларига тўплаб олдплар ва бутун мамлакат қулга тўлиб кетди. Италияликлар ўртасида қашшоқлик нсуда ку- чайиб кетганлиги, солиқ ва харбий хизмат туфайли улар тобора камайиб борди. Тпнч замонлар келганда эса улар тамомила ишсизликка маҳкум эдилар, чунки ҳамма ерга бойлар эгалик қилар ва ерга экин экишда озод кишиларни эмас, цулларни шплатар эдилар» (Appian. «Romische Biirgerkriege», I, 7). By жоии липиний донунидан20» олдинги даврга тааллуклидир. Рим плебсининг хонавайрон бўлшиини шунча тезлаштирган ҳарбий хизмат озод нёмис дехнонларини феодалларга нарам деҳконларга ва нрепостной дсҳцопларга айлантиршпни тсзлатишца Буюк Карл учун асосий восита бўлиб хизмат килди.
212) [J. Arbuthnot.] «An Inquiry into the Connection between the Present Price of Provisions etc.», p. 124, 129. Биз бошпа бир авторда ҳам худди гпундай, лснин бунга царама- қарши тенденцинли муҳокамаларни учратамиз; унда: «Ишчилар ўз ьоттсжларидан ҳайдаб чиқа- рилгаи иа иш қидириб шаҳарларга нараб интилишга мажбурдирлар, — лекин бунинг нати- жасида ь-ўпроц кўшимча маҳсулот олинади ва капитал my тариқа ўсиб боради», —дейилади ([R. В. Seeley.] «The Perils of the Nation», 2 nd ed. London, 1843, p. XIV).


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
709
XVI аср ўртасида бу пропорция шуидай ўзгардики, 2 акр яйловга, кейпнроқ эса 1 акр яйловга 2 акр экин ери тўғри кела бошлади, ниҳоят, тўғри про- порцияга эрпшплди: бир акр экип ерига 3 акр яйлов тўгри келди».
Албатта, XIX асрда деҳқои билан жамоа мулки ўртасидаги ало- ца тўғрисидагп хотиранипг ўзи ҳам йўқолиб кетди. Уидан кейинги вақтлар тўғрисида гапирмагаида ҳам, қишлоқ аҳолиси 1801 йил билан 1831 йил ўртасидаги даврда ундан тортиб олинган ва ленд- лордлардан иборат парламент лендлордларга ҳадя қилгап 3 511 770 акр жамоа ери учун бир тийин ҳам ҳақ олгани йўқ.
Ниҳоят, деҳқонларнинг ерини экспроприация қилишда сўнгги катта жараён «Clearing of Estates» («имеииеларни тозалаш») де- гаи ном билан машҳурдир (бу — аслида имениеларии одамлардан тозалашдир). «Тозалаш» юқорида цараб чиқилган ҳамма инглиз экспроприация методларинииг чўққисидир. Супуриб ташлаш мум- кпн бўлган мустақил деҳқонлар қолмагандап кейин, эпди ran ерни коттежлардап «тозалаш»гача бориб етганиии илгари кўриб ўтган эдик, шундай қилиб қишлоц ишчилари ўзлари ишлаётган ерда ўз- лари учун зарур тураржой тополмай қоладилар. Биз тоғлик Шот- ландияга, ҳозирги замон романларидаги бу орзу қилинган ерга мурожаат қплганимиздагина «Clearing of Estates»nnnr асл маъноси нима экаилигини билиб оламиз. У ерда бу жараён муптазам олиб борилади, кенг масштабда бирданига содир бўлади (Ирлапдияда лендлордлар бир неча қишлоқни бирданига бузиб ташлапдилар; тоғлик Шотлаидияда гермаи герцогликларига тепг келадиган ер участкалари бирдаиига «тозаланади») ва, пиҳоят, экспропрпация кплинувчи ер эгалиги алоҳида формада бўлади.
Тоғлик Шотландия кельтлари клан (жамоа) бўлиб яшаб кели- шарди, уларнинг ҳар бири ўзи банд цилиб турган ернинг эгаси эди. Инглиз қироличаси ўз унвонига кўра, бутун миллат ер фонди- нпнг эгаси бўлгапи каби, клап вакили, унинг бошлиғи, ёки «катта киши»си ҳам фақат ўз унвонига кўра, бу ерларга эгалик қилар эди. Инглиз ҳукумати бу «катта кишилар» ўртаспдаги ички уруш- ларни бостириб уларнипг Шотландия текислиги территориясига доимо ҳужум қилиб туришларини тўхтата олгапда ҳам клапларнинг бошлиқлари эски босқинчилик ҳунарларидан асло воз кечмадилар; буппнг формаси ўзгарди, холос. Улар ўз ҳукмронлигидап фойдала- ппб, ўз упвоиларига кўра, мулк ҳуцуқиии хусусий мулк ҳуқукига айлантирдилар ва улар оддий клан аъзоларинипг қаршилигига дуч келганларидан кейии, уларни очиқдан-очиқ зўрлик билан ердан ҳайдаб юборишга қарор қилдилар. Профессор Ньюмеп: «Апглия ^ироли ҳам худди шундай асосга суяпиб, ўз фуқароларппи давлат территориясидан денгизга ҳайдаб юбориш ҳуқуқини даъво цилиши мумкип эди»,— дейди 213\ Даъвогар тарафдорларишшг сўнгги қўз- голопи 202 кетидап Шотландияда бошланган бу революцияпи Жемс 2in) ғ. w. Newman. «Lectures on political Economy». London, 1851, p. 132.


710
ЕТТИНЧИ БТЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Стюарт 214) ва Жемс Лндерсои 215) асарларида тасвирлапган дастлаб- ки фазаларидан кўриш мумкин. XVIII асрда ердан ҳайдаб чиқа- рилган гэлларнинг 204 эмиграция қилиши ҳам тч ьқицланган эди, чунки уларни зўрлик билан Глазгога ва бошқа фабрика шаҳар- ларига олиб бориб тиқмоқчи бўлган эдилар216). Бунда герцогиня Сатерленднипг «тозалашларини» XIX асрда ҳукм сураётган ме- тод217) мисоли қилиб келтирамиз. Идора тизгинлари сиёсий иқтисод масалаларида жуда билимдон бўлган шу хонимнинг қўлига ўтиши билаиоқ, у дарҳол графликни иқтисодий жиҳатдап радикал суратда даволашга ва бутун графликни қўй боқиладигап яйловга айланти- ришга киришмоқчи бўлди, бу графликнинг аҳолиси илгари кўрил- ган шуидай чоралар натижасида камайтирилиб, аллақачон 15 000 га тушприлган эди. 1814 йилдаи 1820 йилгача бу 15 000 киши — 3 000 га яқин оила — мудом ҳайдаб чиқарилиб йўқ цилиниб келди. Уларпинг ҳамма қишлоқлари вайрон қилиниб, ўт қўйилди, ҳамма ерлари яйловга айлантирилди. Жазо бериш учун Брйтания солдат- лари юборилди ва шу даражага бориб етдики, солдатлар билан ма- ҳаллпй аҳоли ўртасида чинакам жанглар бўлди. Бир кампир ўйини ташлаб кетишдап бош тортганда упи уйида куйдириб юбордилар. Шу тариқа бу хопим қадим замонлардан буён клан мулки бўлиб келган 794 000 акр ерни ўзиники қилиб олди. У ўз ерларидан ҳай- далганларга денгиз бўйидан, ҳар бир оилага 2 акр ҳисобидан, 6 000 акр ер ажратиб берди. Бу 6 000 акр ер ташланди ер бўлиб, эгала- рига ҳеч қапдай даромад бермас эди. Герцогиня шу қадар олижа-
ларнинг ўяларини қандай вайрон қилса, шотланд зодагонлари ҳам кигплоқларга ва улар- нинг аҳолисига шундай муомала килмокда. . . Одам цўй терисига, кўй оёғига, ҳатто ундан ҳам арзонга сотилади. . . Мўғуллар, Хитойнинг шимолий вилоятларига бостириб кирган- ларида кснгашда бу вилоятлардаги одамларни йўц килиб.уларнинг ррипи яйловга айлан- тприш танлиф цилинган эди. Тоғлик Шотландиянинг нўп лендлордлари ўз мамлакатларида шу лсйпҳани ўз ватандошларига нисбатан амалга оширдплар» (George Ensor- «An Inguiry concerning the Population of Nations». London, 1818, p. 215, 216).


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
711
ноблик кўрсатдики, юз йиллар мобайнида шу герцогиня уруғини деб қоп тўкиб келган клан аъзоларининг ўзига ҳар бир акр ерни ўрта ҳисоб бплан 2 шиллинг 6 пенсдан ижарага берди. У, кландан талаб олипган ҳамма ерни қўйчиликка мўлжаллашап 29 та йирик фермага тацспм цилди, ҳар бир фермада эса бипаю-битта оила қолди, буларнинг кўпчилик қисми ипглиз фермер-батраклар эди. 1825 йилда 15 000 гэл ўрнини 131 000 қўй эгаллаб олган эди. Ден- гиз бўйига ҳайдаб юборилган аборигенлардан бир қисми балиқ ов- лаб кун кечиришга ҳаракат қилиб кўрди. Улар амфибийларга айлан- дилар ва, бир ипглиз ёзувчисининг сўзи билан айтганда, ярим ерда, ярпм сувда яшадилар, лекии ер ҳам, сув ҳам икковлари биргала- шпб, уларнипг тирикчилигини ярим-ёрти таъминлаб турди218).
Бироқ танти гэллар кланнинг «катта кишилари» олдида тоғлик романтикларча тиз чўкканликлари учуи, уларпи янги ва янада оғирроқ мусибатлар кутмовда эди. «Катта кишилар»нинг димоғига балиқ ҳиди кирди. Улар бунипг қандайдир фойдали экаилигиии пайқадилар ва депгиз соҳилипи Лондондаги йирик балиқ савдо- гарларига ижарага бердилар. Гэллар иккинчи марта ҳайдалдилар 219).
Лекии, оқпбат натижада, қўй боқиладиган яйловларпинг бир қисми ҳам, ўз павбати билан, ов паркларига айлантирилди. Маъ- лумки, Англияда чинакам ўрмонлар йўқ. Аристократларнинг парк- ларида яшайдиган ёввойи кийик худди Лондон олдерменлари син- гари семиз хонаки ҳайвондир. Шотландия — бу «олижаиоб эҳти- роснинг» сўнгги паноҳгоҳидир.
«Тоглик областларда»,— деб ёзади Сомерс 1848 йилда,—«ўрмопзорлар аича кепгайди 219а). Буида сиз Гейкнинг бир томоиида япгп Глепфеша ўрмо- пини, унинг иккинчи томоиида яиги Ардверика ўрмонини кўрасиз. Шу ерда кўз олдингизда ‘ яқингинада қуп-қуруқ ерга айлаитприлган Блэк-Маунт ёйилиб ётади. Ҳозир шарқдап ғарбга қараб, Абердип этакларидаи то Обап ^ояла- рттгача узлуксиз ўрмоилар чўзилиб кетгаи, ҳолбуки бу тоғлик мамлакат- нппг бошқа қисмларида, Лох-Аркейгда, Глеигаррида, Глеимористонда ва ҳо- казоларда япги ўрмонлар бор. Ершшг қўй боқпладигап яйловга айлаити- рплпши патижасида гэллар камҳоспл ерларга ҳайдаб чиқарилди. Эпдп бўлса кийттк кўйларни ўртадаи сиқпб чиқармоқда, бу парса гэлларпп япа ҳам даҳшатлироқ қашшоқликка солиб қўяди... Ов парки билап халқпинг бирга 218) Ҳозирги герцогиня Сатерлснд Америка республикаспдаги қул- пегрларга хайрпхоҳ эканлигини намойиш килиб кўрсатиш мадсадида «Том тога кулбаси»нинг автори Бичер-Стоу хоним билан Лондонда жуда тантанаю- дабдаба билан учрашганида Гражданлар уруши вақтида ҳамма «олижаноб» инглиз юраклари қулдорларга хайрихоҳлик билдирганларида, у акллилиь’ қилиб, ботпқа аристократлар билан бирга ўзипинг ана шу хайрихоҳлигини ёдидан чицариб юборган эдп,—мен, «New-York Tribune» да Сатсрленд цулларининг турмуши цандай эканлигини ҳикоя қилиб берган эдим206. (мацоланинг бир цисмипи Юри «The Slave Trade» да цитата дилиб кслтирган. Philadelphia, 1853, р. 202, 203). Бу мацолани Шотлан- дияда чицадиган бир газета босйб чиқарган ва бу газета билан Сатерлеид айғоқчилари ўртасида цаттиқ мупозарага сабаб бўлган эди.
21в) Бу балиц савдоси тўгрисида Давид Уркартнинг «Portfolio New Series» номли асарида жуда цизи^ маълумотлар бор: Насса У. Сениор юцорида цитата келтирплган ва вафотидан нсйин босилиб чиццан «Journals, Conversations and Essay relating to Ireland», London, 1868, деган асарида ‘ «Сатсрлендширда иўрилгаи чораларви инсоният тарпхида энг олижаноб «тозалашлардан» (clearings) биридир», деб таърифлайди.
2i»a) Шотландиядаги «deer forests» [«ов парклари»] да биропта ҳам дарахт йўк. Қўй- ларни бир ченнага ҳайдаб чикариб, уларнпнг ўриига нуп-қурук тоғлик ерларга кийикларни ҳайдаб келтирадилар-да, буни «deer lorcst» деб атайдилар. Шундай цилиб, бунда ҳатто ўрмон ўстириш дсган нарса ҳам йўқ.


712
ЕТТИНЧИ БУЛИМ? — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
яшаши мумкип эмас. Ё уписи, ё буписи йўд бўлиб кетиши керак. Агар бу асрнииг яқиидаги чорагида ов жойлари сони ва катталиги жпҳатдан шу асрнипг ўтгаи чорагидаги даражада ўсиб ва кенгайиб борадиган бўлса, у вақтда биропта ҳам гэл тугилиб ўсган ерида қолмайди. Тоғлик жойлардаги ер эгалари орасидаги бу ҳаракатпииг бошланишига сабаб қисмап ов қилиш- нипг расм бўлиб қолганлиги, аристократик орзу-ҳавасп, овчилик эҳтиросп ва ҳоказолар бўлса, дисман уларнинг фадат фойда кўзлаб, ёввойи ҳайвон билаи савдо қилишларпдир. Чупки ҳақидатда тоғда ов учуп ажратплгаи ер участкаси кўи ҳолларда, қўй боқиладиган яйловга айлантирилган ўшапдай участкага қараганда, жуда кўп даромад беради... Ов қилиш учун жой ахта- риб юрган ишқивоз бу жой учун ўз ҳамёнига дараб иарх таклиф қилишдан цайтмайди... Тоғлик Шотлапдияшшг бошига тушган офатлар нормап қпрол- ларининг сиёсати дастидан Англияпинг бошига тушгаи офатлардан кам эмас. Ёввойи ҳайвоиларга кепгроқ жой берилди, лекин одамларни борган сарп тор жойга тиқиб кўймоқдалар... Халқ эркини бирип-кетии тортиб олмоқда- лар... Жабр-зулм куи сайип кучаймоқда. Мулкдорлар «тозалаш» ва аҳолиии ҳайдашпп худди мустаҳкам қплпб ўрпатилгап прпицип таридасида, деҳқон- чиликдагп соф техпик чора тариқасида амалга оширмоқдалар; Америка ва Австралиянинг одам оёғн тегмагаи ерларида дарахтлар ва чакалаклар қаи- дай илдизи билаи суғуриб ташланаётгап бўлса, Аиглияда одамларга худди шупдай муомала қилипмоқда ва бу опсрация худди оддпй ишдай бемалол амалга оширилмоқда» 220).
2-°) Robert Somers- «Letters from the Highlands; or, the Famine of 1847». London, 1848, p. 12—28 passim. Бу хатлар дастлаб «Times» да босилиб чиццан эди. Инглиз экономистлари ўз- ўзидан маълумки, гэлларнинг бошига тушган 1847 йилги очлик балосига гэл аҳолиси- нинг ортиқчалигини сабаб дилиб кўрсатдилар. Ҳарҳолда гэллар, қарангки, ўзлари- нинг тирикчилик воситаларидан «кўп» эмишлар. Германияда «имениеларни тозалаш» ёки, унинг бу ердаги номи билан айтганда, «Bauern legen», ^ттиз йиллик урушдан кейин айниқса жуда ҳам кучайиб кетди ва 1790 йилдаёқ Саксония курфюрлигидаги дехқонлар қўзғолонига сабаб бўлди. «Имениеларни тозалаш» Шарқий Германияда тардалган эди. Пруссиянинг кўпчилик вилоятларида деҳқонларнинг мулк ҳудудини дастлаб Фридрих II таъминлаб берган эди. У, Силезияни босиб олгандан кейин, унинг заминдорларини деҳдонларнинг уйларини, омборларини ва бошдаларини тик- лаб беришга ва дсҳкон хўжаликларини чорва моллар ва дурол-асбоб билан таъмин- лашга мажбур қилди. Унга армия учун солдатлар ва хазина учун солиқ тўловчилар керак эди. Фридрих II ва унинг жуда оғир молия сиёсати ҳамда деспотизм, бюрок- ратизм ва феодализм аралашмасидан иборат идора системаси даврида деҳдонларнинг цандай роҳат турмуш кечирганлигини Фридрихнинг оташин мухлиси бўлган Мира- бонинг қуқйидаги сўзларидан кўриш мумкин: «Зиғир — Шимолий Германиядаги деҳ- қоннинг асосий бойликларидан биридир. Бирод, одамзоднинг бахтига царши, — бу — фаровонлик манбаи эмас, балки ўтакетган дашшодликка дарши фақат бир воситадпр. Тўғри солиқлар, баршчина, турли-туман мажбуриятлар деҳқонни хонавайрон қиладп, бунинг устига у яна сотиб оладиган нарсаларининг ҳаммасига эгри солид ҳам тўлай- ди... ва, бу балолар озлик дилгандай, деҳдон ўз маҳсулотини хоҳлаган жойида, хоҳ- лаган нархи билан сота олмайди; деҳдон ўзига керакли нарсаларни ўзи учун қулай . нарх билан сотадиган савдогарлардан сотиб олишга ҳақди йўқ. Мана шуларнинг ҳаммаси уни секип-секин хоиавайрон дилади ва, агар у ип йигириш билан шуғул- лаимаса эди, унинг тўғри солиқ тўлашга ҳам қурби етмас эди; ип йигириш эса унга зарур м-адад бўлиб туради, чунки бу иш унинг хотини, бола-чақалари, эркак ва аёл хизматкорлари кучини ва ўз кучинн ишга солишига имкон беради. Ҳатто бу мадад бўлганида ҳам, у жуда ачинарли турмуш кечиради! Езда худди каторгадаги одам сингари ишлайди; экин экиш ва ҳосилни йиғиштириб олиш даврларида бу оғир ишларни ўз вақтида бажариш учун у кеч соат^Э да ётиб, тун соат 2 да туради; дишда у кўпроқ дам олиб, ўз кучларини тиклаб олиши лозим эди; лекин у солиқ тўлаш учун ҳосилнинг бир дисмини сотса, ғалласи овқат ва уруғлик учун етмай долади. Шундай қилиб, мана шу камчиликни тўлдириш учун ип иигиришга тўғри келади... жуда зўр бериб ип йигиришга тўғри келади. Шунинг учун деҳқон дишда ярим кечада ёки соат бирда ётиб, эрта билаи соат бешда ёки олтида туради, ёки соат тўдқизда ётиб, тунда соат иккида туради, — якшанба кунларини ҳисобламаганда, бутун умр бўйи ҳар куни шу аҳвол... ТКуда кўп вадт ана шундай тўйиб ухламаслиги ва ҳаддан ташқари зўр бсриб ишлаши натижасида одамиинг аъзойи-бадани толиқади; мана шу сабабдан қишлоқда эркаклар ва хотинлар шаҳардагидан кўра анча тез қа- риб қолади» (Mirabeau, цитата келтирилаётган асар III том, 212 ва ундан кепинги бетлар).
2-нашрига ^ўшимча. 1866 йил апрелда, Роберт Сомерснинг юқорида цитата кел- тирплган асари эълон қилингандан кейин орадан 18 йил ўтгач, профессор Лион Леви Санъат ва хупар жамиятида206 қўй бодиладиган яйловларнинг ов паркларига аилан- тирилганлигй тўғрисида доклад қилган эди. У тоғлик Шотландиянинг цандай тезлик


XXIV БОБ,—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
713
Черков мулкларинипг таланиши, давлат ерларипипг муттаҳам- лик йўли билан тортиб олиниши, феодал мулкипипг ва клаилар мулкининг узурпацпя ва даҳшатли терроризм йўли билан ҳозирги замоп хусусий мулкига айлаптирилиши — дастлабки жамгарилиш- пинг турли-туман роҳат-фароғатли усуллари ана шулардир. Мана шу йўл билан далаларни капиталистик деҳқончилик учун эгаллаб олиш, ерни капитал ихтиёрига топшириш ва қонундан ташқари қилпб қўйилган пролетариатнинг шаҳар саноати учун зарур миқ- дорда келиб туришини таъминлаш мумкин бўлдп.
3. XV АСР ОХИРИДАН БОШЛАБ ЭКСПРОПРИАЦИЯ ҚИЛИНГАНЛАРГА ҚАРШИ ЧИҚАРИЛГАН ҚОНЛИ ҚОНУНЛАР. ИШ ҲАҚИНИ ПАСАЙТИРИП1 МАҚСАДИДА ЧИҚАРИЛГАН ҚОНУНЛАР
Феодал дружиналар тарцатилганлиги орцасида кувиб чиқарил- ган, зўрликка асослангаи ва тобора такрорлапаётгап экспроприа- ция туфайли ўз ерларидан ажралган кишилар,— цонундан ташқари қилиб қўйилган бу пролетариатни туғилиб келаётган мапуфактура қамраб олди, лекпн пролетариат дунёга қандай тезлик билан кел- гап бўлса, маиуфактура уни асло шундай тезлик билан қамраб олгани йўц. Иккинчи томондан, одатдаги ҳаёт йўлидан тўсатдан узиб ташланган кишилар ўзларининг янги вазпятларидаги иитизом- га ҳам шундай тўсатдан ўргана олмадилар. Уларнинг кўпи гадойлар- га, босқинчиларга, дайдиларга айланди — бир қисми ўз майли би-
билан даштликка айяантирилаётганлигини ҳикоя қилиб, жумладан бундай деган эди: «Аҳолипи ҳайдаб чиқариш ва ерни қўй боқиладиган яйловга айлантириш ҳеч қандай чиқймсиз даромад олиш учун жуда қулай восита бўлиб хизмат қилди... Қўй бодила- диган яйловларни ов паркларига айлантириш тоғлиқ Шотландияда одатдаги ҳодиса бўлиб долди. Илгари қўйларга жой бўшатиш учун одамлар ҳайдаб чиқарилгани каби, энди қўйларни шу яйловлардан ёввойи ҳайвонлар ҳайдаб чиқармоқда... Фор- фарширда граф Далхузи мулкларидан то Жон-оТротс мулкларигача ўрмондан чиц- масдан ўтишингиз мумкин». (Бу ўрмонлардан) «кўпида аллақачонлардан буён тул- килар, ёввойи мушуклар, савсарлар, кўзанлар, латчалар ва альп қуёнлари яшамодда; хонаки қуёнлар, олмахонлар ва каламушлар эса у ерларда фақат сўнгги вақтларда- гипа пайдо бўлди. Шотландия статистикасида пичанзор деб кўрсатилган жуда бой ва ғоят кенг ер майдонларида ҳозир ҳеч қандай экин экилмайди ва яхшиланмайди, бу майдонлар озгииа шахслариинг йилда фақат бир нсча кун ов қилиб кўнгил очишлари учун хизмат қилади».
Лондонда чиқадиган «Economist»69 1866 йил 2 июнда бундай деб ёзади: «Шотлан- дияда чиқадиган бир газета кейинги ҳафта ичидаги янгиликлар қаторида, жумладан, бундай деб хабар қилади: «Сатерлендширдаги энг яхши қўй фермаларидан бири — яқинда, контракт муҳлати тамом бўлгандан кейин, 1 200 фунт стерлинг йиллик рента таклиф қилинган ферма ов паркига айлантирилган!». Норманлар истилоси замони- даги каби... ҳозир ҳам феодаллик инстинктлари юз бермоцда... у замонда 36 дишлоқ вайрон қилиниб, улар ўрнига янги ўрмон бунёд қилинган эди... Икки миллион акр ер, шу жумладан Шотландиядаги энг серунум бир неча участка бутунлай бўш дашт- га айлантирилган. Глен-Тилт пичанзорларида ўсадиган ўт Перт графлигидаги энг тўйимли ўт деб ҳисобланар эди; Бен-Олдердаги ов паркида кенг Баденок округида энг яхши ўт ҳосили олинар эди; Блэк-Маунт ўрмонининг бир қисми Шотландияда қора қўйлар боқиладиган энг яхши яйлов эди. Ов ишқивозлари учун бўш даштлик- ларга айлантирилган ер майдони кўламини қуйидаги фактга қараб тасаввур дилса бўлади: бу майдон бутуп Перт графлигидан анча катта срни ўз ичига олади. Ерпи зўрлик билан шундай даштликларга айлантириш дастидан мамлакатнинг жуда кўп ишлаб чиқариш воситаларидан маҳрум бўлаётганлигини шундан кўрса бўладики, Бен-Олдер ўрмонидаги ерда 15 000 қўй боқиш мумкин ва бу ўрмоннинг майдони Шот- ландиядаги ҳамма овчилик областининг */зо қисмини ташкил қилади... Маиа шу ов цилинадиган ерларнинг ҳаммаси бутунлай унумсиз ерларга айланди... оу ер Шимол денгизига ботиб кетганида қандай натижа берса, унинг ҳозирги натижаси ҳам шун- дайдир. Дудратли қонун қўли мана шундай сунъий йўл билан қуруц ва бўш ерлар вужудга келтирилишига барҳам бериши лозим».


714
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КА11ИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
лап, кўпчилик ҳолларда шароит таъзиқи билаи шу ҳолга тушди. Шунинг учун XV аср охирида ва бутун XVI аср давомида Ғарбий: Европадаги ҳамма мамлакатларда дайдиликка қарши жуда даҳшат- ли қоиуилар чиқарилди. Ҳозирги ишчилар синфининг ота-боболари аввало зўрлик билан дайдиларга ва пауперларга айлантирилганлик- лари учун жазога тортилган эдилар. Қонун, агар улар хоҳласалар, эски, ҳозир йўқолиб кетган шароитда меҳнат қила беришлари мум- кин эди, деган фаразга асосланиб, уларни «кўнгилли» жиноятчилар деб билди.
Англияда бу қонунчилпк Геприх VII замопида бошлаигап эди.
Геприх VIII нинг 1530 йилдаги қонунига мувофиқ, кекса ва; ишга ярамай қолган гадойларга садақа йиғишга ижозат берилди. Лекип ҳали қўлидан иш келадиган дайдилар учун дарра ва тур- мага қамалиш жазоси кўзда тутилди. Қонуи уларии ғалтак аравага боғлаб, аъзойи-баданларидап қоп сирқираб оққунча савалашни, ундан кейип улардап ўз юртларига ёкп ксйингп уч йил умр кўрган жойларига қайтиб кетиш ва у ерга бориб «меҳпат қила бошлаш» (to put himself to labour) тўғрисида қасам ичириб ваъда олишни буюради. Қандай мудҳиш тавдир! Геирих VIII подшолигинипг 27- йилида чиқарилган қонуп мазкур қонунни тасдиқлайди ва унга янги жазолар қўшиб, уни кучайтиради. Дайдилик такрорланганида, дайди дарра билан уриб такрор жазоланади ва бундан ташқари цулоғининг ярми кесиб ташланади; агар дайди учипчи марта ^ўлга тушса, энг ашаддий жиноятчи ва жамият душмапи деб билипиб' ўлим жазосига ҳукм қилинади.


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
715
«S» деган тамға босилади. Ҳар ким дайдинииг болаларини тортиб олиб, уларни ўз уйида шогирд қилиб тутишга — эркак болаларни 24 ёшгача, қиз болаларни 20 ёшгача сақлашга ҳақли. Агар булар цочиб кетсалар, унда улар шу кўрсатилган ёшга етгунларигача, ўзларининг тарбиячи-хўжайинларининг қулларига айланадилар, бу хўжайинлар ўз билганларича уларни кишаплаб ^ўйишлари, дарра билан уришлари ва шу каби жазо беришлари мумкин. Хўжайин ўз қулпни бошқалардан осонлик билан ажрата билиш ва унинг яши- рпнишига имкон бермаслик учун, қулипипг бўйнига, оёғига ёки кўлига темир халқа тақиб қўйиши мумкин*  221). Бу қоиуннинг сўнг- ги қисмида шундай ҳоллар кўрсатилганки, унда камбағаллар улар- пи боқиш ва иш билан таъминлашни ўз зиммаларига оладиган округлар учун ёки шахслар учун ишлашлари лозим, дейилгаи. Бун- дай цуллар — ^авмларнинг қуллари — Англияда to XIX асрга довур roundsmen (цавмчилар) деган ном билан сацланиб келди.
Елизаветанинг 1572 йилдаги қонупида, садақа йиғишга ижозати бўлмаган, ёши 14 дан ошган гадойлар, агар уларни ҳеч ким икки йилга хизматкор цилиб олишни хоҳламаса, цаттиқ саваланади ва чап кулоғпга тамға босилади; агар ёши 18 дан ошган гадойлар ғадой- ликни такрорлаган тақдирда, агар уларни ҳеч ким 2 йилга хизмат- кор қилиб олишни хоҳламаса, ўлим жазосига ҳукм қилинади; гадойлик учинчи марта такрорлапганида, гадойлар давлатга жи- ноят қилған кишилар деб топилиб раҳм-шафқатсиз қатл қилипади, дейилган эди. Елизавета подшолигининг 18-йилида чиқарилган қо- нунининг 13-бобида ва 1597 йил қонунида ҳам шундай фармон- лар бор 221а).‘
221) 	«Essay on Trade etc.» нинг автори бундай дейдн: «Эдуард VI подшолик цилган замонда инглизлар мануфантураларни нучайтир ишга ва камбағалларга шл топиб беришга, афтпдан, жуда жиддий киришган бўлсалар керак. By нарса бир ажойиб цонундан нўриниб туради, бу қонунда, ҳамма дайдиларга тамға босилиши керак» ва ҳоказо дейилган («Ап Essay on Trade and Commerce». London, 1770, p. 5).
22ia) Томас Mop ўзининг «Утопия» деган асарида бундай дейди: «Шундай бўла- дики, очкўз ва тўймас ялмоғиз, ўз юртининг ҳациқий вабоси мингларча анр ерни ўз қўлига тўплаб, уни четан ёки девор билан ўраб олади, ёки зўрлик қилиб ва одамларга кун бермасдан, мулкдорларни шу даражага етказадики, улар ўзларининг бор мол-мулкларини сотиб юборишга мажбур бўладилар. Ундай қилиб ёки бундай Нилиб, тўғрилик билан бўлмаса, ўғирлик билан иш кўриб, уларнинг жонига тегадп- лар ва, ниҳоят, бу бечора, соддадил, бахтсиз кишилар ьўчиб кетишга мажбур бўла- дилар! Эркаклар ва аёллар, эрлар ва хотинлар, етим-есирлар ва бевалар, эмизикли боласи бор тодати тоқ бўлган оналар, барча бола-чақалар тирикчилик воситаларига жуда зор-у, ўзлари сон жиҳатидан жуда кўпчиликдирлар, чунки деҳқончилик кўп ишчн қўлларни талаб қилади. Улар тентираб кетадилар, дейман мен, ўзларииинг туғилпб ўсган, ўрганган жойларини ташлаб кетадилар ваҳеч бир ерда бошпана тополмай сарсон-саргардон бўлиб юрадилар. Унча қиммати бўлмаса ҳам, бутун уп- рўзғор буюмларини сотсалар, бошқа бир шароитда бу нарсалар уларга бирмунча мадад бўлар эди, лекин улар тўсатдан кўчага улоқтириб ташланганликлари учун, мол-мулкларини арзимаган баҳога сотиб юборишга мажбур бўладилар. Бу бечора дарбадарлар сўнггн чадаларини ҳам еб битирганларидан кейин, худо ҳақи аитинг-чи, уларнинг ўғирлик қилишдан бошқа нима иложлари бор? Лекин шундай қилсалар, уларни бутун қонун-қоидаларга мувофиқ дорга осадилар. вки улар гадойлик килсин- ларми? Лекин, улар бундай қилсалар, уларни кўчада бекор юрган даидилар деб турмага қамайдилар: уларни бекорчиликда айблайдилар, — улар бутун жон-жаҳдлари билан лш топишга ҳаракат қилсалар ҳам, лекин уларга ҳеч кимнинг иш бергиси келмайди». Томас Морнинг сўзларига қараганда, тўғридан-тўғри ўғирлик цилишга мажбур этилган бу бечора цувғиндилардан «Генрих \


716
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Яков I замонида, бекор юрувчи ва садақа сўровчи киши дайди деб ҳисобланади. Petty Sessions 207 да судьялар буидай дайдиларни халойиқ олдида савалаб жазолашга ва биринчи марта қўлга туш- ган дайдиларни 6 ойга, иккинчи марта цўлга тушганларини 2 йилга турмага қамаш ҳуцуқига эгадир. Дайдилар турмада қамалиб ётган- ларида уларии, судьялар нимани маъқул топса, шундай жуда тез- тез ва истаганча уриб жазолаб турадилар... Тузалмас ёки хавфли дайдиларнинг чап елкаларига «И» ҳарфини қиздириб босиб, улар- ни мажбурий ишларда ишлатиш буюрилади; улар япа бир марта гадойлик қилиб юргаиларида цўлга тушиб цолсалар, улар ҳеч бир раҳм-шафқатсиз қатл қилинадилар. Мана шу қонун буйруқлари XVIII аср бошларигача амал қилиб келди ва фақат Анна подшо- лигининг 12-йилида чиқарилган қонуннинг 23-бобига мувофиқ бе- кор қилинди.
Францияда ҳам худди шундай қонунлар бор эди, унда XVII асрнинг ўртасида Париж дайдилари «дайдилар қироллиги» (гоу- aume des truands) деган «қироллик» тузган эдилар. Людовик XVI подшолигииппг бошларидаёқ (1777 йил 13 июлда) ордонанс чица- рилгап э,ди, бунда, агар 16 ёшдан 60 ёшгача соғ-саломат кишининг тирикчилик воситалари ва маълум бир касбп бўлмаса, шундай ҳар бир кишини каторгага сургуи қилиш буюрилган эди. Карл V нинг Нидерлапдия учуп (1537 йил октябрда) чиқарган стату- тида, Голландия штатлари ва шаҳарларининг 1614 йил 19 мартдаги биринчи эдиктида, Қўшма вилоятларнинг 1649 йил 25 июндаги плакатида ва ҳоказоларда ҳам худди шуидай чоралар кўрилиши буюрилган эди.
Зўрлик билан ердан маҳрум этилган, қувғин цилинган ва дай- дига айлантирилган қишлоқ аҳолисини мапа шу даҳшатли террор- чилик қонунларига суяниб, дарра, тамға, цпйноқ билан ёллаима меҳнат иитизомига ўргатишга ҳаракат қилдилар.
Бир томонда капиталдан иборат меҳпат шароитлари майдонга чиқади, иккинчи томонда — ўз иш кучларидан бошқа сотадиган ҳеч вақоси йўқ кишилар турар экан, бу ҳам ҳеч ran эмас. Бу киши- ларни ўзларини ўз пхтпёрлари билан сотишга мажбур этиш ҳам ҳеч ran эмас. Капиталистик ишлаб чиқариш ўса борган сари иш- чилар синфи ривожланиб, бу ишчилар синфи ўз тарбияси, тради- циялари, урф-одатларига кўра капиталистик пшлаб чиқариш усу- липипг шароитлариип ўз-ўзидан равшан табиий қопунлар деб би- лади. Ривожланган капиталистик ишлаб чпқариш процессипинг ташкил этилиши ҳар қандай қаршиликпп синдириб ташлайди; ипобий аҳоли ортиқчалигининг доимо вужудга келтириб турилиши Various Occurrences in the Church of England during Queen Elisabeth’s Happy Reign», 2nd ed., 1725, v. II). Яна ўша Страйпнинг айтганларига цараганда, Сомерсетширда фа^ат бир йил давохмида 40 киши қатл қилинган, 35 кипшга тамга босилган, 37 кипш савалаб жазо- ланган ва 183 та «уччига чипқан муттаҳам» бўшатиб юборилган. Шунга царамасдан, дейди у, «бу оз мицдордаги айбдорлар жазога тортилиши лозим бўлган ҳамма жиноятчиларнинг Vs цисмини ҳам тапшил килмайди, сабаби судларнинг бепарволиги ва хал^нииг бемаъни раҳмдиллигидпр». у цўцшмча килиб: «Англиянинг бошқа графлинларида хам аҳвол Сомерсетширдагпдап nxinii эмас, нўп ягойларда ҳатто бундан ҳам ёмон эди», —дейди.


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
717
меҳнатга талаб ва меҳнатни таклиф қилиш қонунини ва, демак, иш ҳақини ҳам капиталпииг ўсиб бориш эҳтиёжларига мувофиқ чега- раларда тутиб туради; иқтисодий муносабатлар соҳасидаги кўр- кўрона кучлар капиталистларнинг ишчилар устпдаи ҳукмронлиги- ии мустаҳкамлайди. Ғайрииқтисодий, бевосита зўрлик ҳали ҳам ишлатилади-ю, лекин истисно тариқасидагина ишлатилади. Ишлар одатдагича юришиб турганда, ишчини «ишлаб чиқаришнинг табиий қонунлари» ҳукмронлигига топшириш, яъни капиталга қарам қилиб қўйиш мумкин, бу қарамликни ишлаб чиқариш шароитларипинг ўзлари вужудга келтиради, упга шу шароитлар кафолот беради ва абадийлаштиради. Капиталистик ишлаб чиқариш эндигина ташкил топаётган тарихий даврда биз бутуплай бошқа ҳолни кўрамиз. Туғилиб келаётгаи буржуазияга давлат ҳокимпяти керак ва у, иш ҳақини «тартибга солиш» учун, яъни уни қўшимча қийматни маж- бурий суратда сиқиб олишга қулайлик туғдирадиган чегараларда тутиб туриш учун, иш кунини узайтириб, шу тариқа ишчининг ўзини капиталга нормал қарамликда тутиб туриш учун, ҳақиқатан давлат ҳокимиятини ишга солади. Дастлабки жамғарилиш деб ата- ладиган жамғарилишипнг энг муҳим томони ҳам шунда.
XIV асрнинг иккинчи ярмпда пайдо бўлган ёлланма ишчилар синфи ўша вадтларда ва ундан кейинги асрда халқнинг жуда оз қисмипи ташкил қилар эди; унинг аҳволи шундай эдикп, қишлоқ- даги мустақил деҳқонлар хўжалиги ва шаҳарлардаги цех ташки- лоти унга кучли суянчиқ эди. Шаҳарда ҳам, цишловда ҳам хўжа- лик эгалари билан ишчилар ижтимоий жиҳатдан бир-бирларига яқин турар эдилар. Меҳнатнинг капиталга бўйсуниши фақат рас- мий бир- нарса эди, яъни ишлаб чиқариш усулининг ўзп ҳали ўзи- га хос капиталистик характерга эга эмас эди. Капиталнинг ўзгарув- чи элементи унинг доимий элементидан жуда устун эди. Бунинг натижасида ёлланма меҳнатга талаб капитал жамғарилиб борган сари тез кучайиб турар эди, ёлланма меҳнатни таклиф қилиш эса талаб орқасидан фақат секинлик билан эргашиб борар эди. Миллий маҳсулотнинг кейипчалик капитал жамғармаси фондига айланган қисми ҳали у вақтда ишчининг истеъмол фонди жумласига кирар эди.
Ёлланма меҳнат тўғрисидаги қонунчилик — аввал бошдапоқ пшчиларни эксплуатация қилишни назарда тутгап ва ўзининг ке- йппги таравдиётида пшчилар синфига мутлақо душмаплаша бор- ган қонунчилик 222)—Англияда Эдуард III замопида 1349 йилда чиқарилгаи ишчилар тўғрисидаги статутдан бошланади. Францияда 1350 йилда қирол Иоан номидан чиқарилгаи ордонанс шу статут- га мувофиқ келади. Инглиз қонунчилиги билан француз қонунчи- лпги параллел ривожланиб боради ва улар ўз мазмуни жиҳатдан бирдайдир. Ишчплар тўғрисидаги статутлар иш кунини узайтириш 222) 	«Ҳар сафар i\onvn хўжайинлар билан уларнинг ишчилари ўртасидаги жан- жалларни бартараф қилишга уриниб кўрганда, қонуннинг маслаҳатчилари хўжайин- лар бўлар эди», —дсйди А. Смит 208. «Қоиунлар руҳи мулкдир», — дейди Ленге209.


718
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
воситаси эканлиги масаласига тўхталиб ўтирмайман, чунки бу ма- сала юқорида кўрилиб ўтилган (саккизинчи боб, 5-бўлим).
Ишчилар тўғрисидаги статут умумпалатасининг қаттиқ шикоят- лари натижасида чиқарилган эди.
«Илгарпларп»,— дейди гўллпк қилиб торилардап бири,—«камбағаллар шу цадар кўп иш ҳақи талаб қилар эдиларки, бу нарса саноатни ва бойликни хавф остпда қолдпрар эди. Ҳозир уларнипг иш ҳақи шунча озки, бу нарса яна шу саноат ва бойлпк учун хавфлидпр, гарчи плгарига қараганда бошқа- чароқ бўлса ҳам, эҳтпмол, у вақтдагидан ҳам кўпроқ хавфлидир» 223).
Шаҳар ва қишлоқ учун, пшбай ва кунбай ишлар учун иш ҳақи тарифлари қопун билан белгилапади. Қишлоқ ишчилари бир йилга, .шаҳар пшчилари эса «эркин бозорда» ишга ёлланишлари лозим. Статутларда кўрсатплгапдаи юқорироқ пш ҳақи тўлаш тақиқ қи- липади, буни бузганлар турмага қамалади, лекин бундай ғайриқо- пуний иш ҳақи олганлар шундай иш ҳаци тўлаганлардан кўра қаттиқроқ жазоланадп. Масалаи, шогирдлар тўғрисида Елизавета чиқарган статутиинг 18 ва 19-моддаларида тарифдан ортиқ ҳақ тўлагапларни ўн кун турмага қамаш ва тарифдаи ортиқ олганлар- ни уч ҳафта турмага қамаш жазоси белгиланган эдп. 1360 йил қопунида бундан ҳам қаттиқроқ жазолар белгиланган эди ва ҳатто хўжайинларга пшчпларни шу қонунда белгиланган тарифга муво- 'фиқ мажбуран ишлатиш ваколати ҳам берилган эди. Ғишт терув- чилар ва дурадгорларни бир-бирлари билан бирлаштирган ҳамма иттифоқлари, ҳамма шартномалари, бир-бирлари олдида ичгап қа- самлари ва ҳоказолар бекор деб эълон қилинган эди. XIV асрдан бошлаб 1825 йилгача, коалицияларга қарши қаратилган қонунлар бекор қилинган вақтгача 210 ишчиларнпнг коалициялари жуда қат- •тиқ жипоят деб қаралар эди. 1349 йилда ишчилар тўғрисида чиқа- рилгаи статутнинг ва уидан кейии чиқарилган барча қонунлариинг руҳи давлатнинг фақат максимум иш ҳақи белгилаб келганлигиии, лекин асло минимум иш ҳақи белгиланмаганини апиқ кўрсатади.
Маълумкп, XVI асрда ишчиларнинг аҳволи жуда ёмонлашиб кетгап эди. Пул билан тўланадиган ҳақ ошган эди-ю, лекин пул цийматнинг тушишига ва товар баҳоларипинг кўтарилишига қара- гапда жуда паст даражада эди. Демак, аслда иш ҳақи пасайган эди. Шунга қарамасдан, иш ҳақини пасайтиришга қаратилган қонунлар ҳамон амалда эдп; шу билан бирга «ҳеч кпм хизматкорликка олиш- ни истамаганларнипг» қулоқлари кесила берар ва тамға босила берар эдп. Елизавета подшолигининг 5-йилида шогирдлар тўғри- сида чиқарилган статутнинг 3-бобида муайян иш ҳақи белгилаш ва йил мавсумларига ва товар баҳоларига қараб уларни ўзгартиб турпш ваколати судьяларга берилгап эди. Яков I меҳнатни бундай тартибга солиш қонунини тўқувчиларга, ип йигирувчиларга ва бош- 223) 	[J. В. Byles-] «Sophisms of Free Trade». By a Barrister. London, 1850, p. 206. X заҳарханда билан: «Биз ҳаммавацт соҳибкорларнинг фойдасини кўзлаб аралашишга таиёр эдик; наҳотки биз ишчилар фойдасига ҳеч нарса цилолмасак?»—деб цўшимча цилади.


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
719
ца ишчи категорияларга татбиқ қилди 224). Георг II ишчилар коа- лициясига қарши қаратилган қонунларни ҳамма мануфактураларга иисбатан жорий қилди.
Иш ҳақини цонун билан тартибга солишни ҳам бажариб бўл- майдиган, ҳам кераксиз бир нарса қилиб кўйиш учун капиталистик пшлаб чиқариш усули мануфактура даврининг ўзида етарли дара- жада мустаҳкамланпб олган эди, лекин, шунга қарамасдан, эскп аслаҳахонадап олииган бу қуролни ҳар бир эҳтимолга қарши сақ- лаб турмоқчи бўлган эдилар. Георг II иодшолигининг 8-йили чпка- рилган қонундаёқ Лондон ва унинг атрофидаги тикувчи шогпрд- ларга, умумхалқ мотам кунларидан бошқа кунларда, ҳафтасига 2 шиллинг 7V2 пенсдан ортиқ иш ҳақи тўлаш тақиқ қилинган эди; Георг III подшолигининг 13-йпли чиқарилган қопуннинг 68-боби- даёқ судьяларга шойи тўқувчиларнинг иш ҳдқиии тартибга солиб туриш ҳуқуци берилади; судьяларнинг иш ҳақи тўғрисидаги буй- руқлари деҳқоичиликдан бошқа ишларда ишлайдиган ишчиларга ҳам жорий қилинадими, деган масалани ҳал қилиш учуп 1796 йил- даёқ юқори суд муассасаларининг икки қарор чиқариши талаб қи- линган эди; 1799 йилдаёқ парламент қонун чпқариб, Шотлапдия кон ишчиларининг иш ҳақи Елизавета статути бплап ва Шотлан- дияда 1661 ва 1671 йилларда чиқарилган икки қонуп билан белги- ланади, деб тасдиқланган эди. Инглиз умум палатасида бўлган ва мисли кўрилмагаи бир воқеа бу вақтда шароитнинг қапдай ўзгариб кетганлигини равшан кўрсатиб беради. Иш ҳақинипг ошувига ҳеч бир ҳолда йўл қўймайдиган максимумни белгилаш билангпна чек- ланиб келган қонунлар 400 йил мобайнида чиқарилиб келган мана шу ерда Уитбред 1796 йилда қишлоқ хўжалпк пшчилари учун ми- нимум иш ҳақи миқдорини қонун билан белгплаб қуйишни таклиф қилган эди. Питт бу қонунга қарши чиқци, лекин «камбағаллариинг ‘ аҳволи жуда ёмон (cruel)», деган фикрга қўшилди. Ниҳоят, иш ҳақини тартибга солиш тўғрисидаги қонунлар 1813 йилда бекор қилинди. Капиталист ўз фабрикасида меҳнатни шахсан ўз қоиун- 224) 	Яков I подшолигининг 2-йилида чидарилган статут 6-бобининг бпр моддаспдап шу нарса маълумки, айни замонда судья ҳам бўлган баъзп бир мовутчилар ўз ишхоналарида иш ҳаци тарифини расмий суратда ўзларп белгилаб келганлар. Гер- мапияда, айниқс ўттиз йиллик урушдан кейин, иш ҳақини пасайтириш тўғрисида тез-тсз статутлар чиқарилиб турар эди. «Аҳолиси озайиб долган жойларда хизмат- кор ва ишчиларнинг етишмаслиги орқасида помешчиклар жуда қийналар эди. Қиш- лоқдаги ҳамма аҳолига уйларини бўйдод эркак ва эрсиз хотинларга ижарага қўйиш тадиц цилинган эди; мана шундай ижарада турувчилар тўғрпсида бошлидларгп ха- бар бериб туриш буюрилган эди ва буидай кишилар бошқа бирон иш билап, дсҳдон- ларникида куибай ишлаб ёки ҳатто саррофлик ва ханнотлик билан кун кечприб келаётган бўлсалар ҳам, агар ўлар хизматкор бўлиб ишлашдан бош тортгалар. уларни турмага камар эдилар» («Kaiser] iche Privilegien und Sanctionen fur Scniesien I. 12 5). Бутун бир' acp давомида подшоларнинг чицарган фармонларида бузуц ва без- бет хизматнорлар тўғрисида, уларнинг цаттик режимга бўйсунмасликларп. қонунда бслгилангап иш хакига қаноат қилмасликлари туғрисида аччиц шпкоят қплио келган апрпм помегпчикнгпг бутун округ учун белгиланган иш ҳақидан ортиқ иш ҳакп тўлапш такин килинган эдн. ПТундай бўлса ҳам, урушдан нейин хизматкорларнинг шароити ундан юз ‘йи*л кейинги шароптга караганда баъэан яхшироц эди; Сплозпяда хизматкорларга 1652 йилдаёк ҳафтада пьки марта гўштлик овцат тегар эди, ҳолоуки ҳозиргп асрда шу Сплезиянвиг’ ўзмда шглдай жоплар борки, у срларда хизматкорларга бир пплда факат уч марта гўпгглин овнат тсгади. Урушдаи яейин иш ҳаки ҳам ундан кейипги асрларга караганца кўп эдп» (G- Fr^lag- [«Nene Bl Ider aus dem Lebcn des deutsenen VoJkes». Leipzig 1862, S.35, 36]).


720
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
чилиги воситаси билан тартибга солиб турган ва камбағаллар фой- дасига олинадиган солиқ ёрдами билан қишлоқ хўжалик ишчила- рипинг иш ҳақини зарур минимумгача тўлдириб турган бир даврда бу қонуилар кулгили аномалия бўлиб қолди. Лекин ишчилар тўғ- рисида чидарилган статутлардаги, хўжайинлар билан ёлланма иш- чилар ўртасида тузиладиган шартномаларга, огоҳлантириш муддат- ларига ва шу кабиларга тааллуқли бўлгап статутлардаги қоида- ларга ҳозирги вақтгача ҳам дахл қилинмасдан батамом садланиб қолган,— бу қоидаларга мувофиқ, коитрактни бузган хўжайин ол- дига фақат гражданлик даъвоси қўйплиши мумкин, ҳолбуки кон- трактни бузган ишчи эса жиноий жавобгарликка тортилади.


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
721
байнида капиталистларнинг ишчиларга қарши қаратилган доимий тред-юииони вазифасини бажариб келгаи эди.
Худди шунингдек фрапцуз буржуазияси ҳам реоволюция бўро- ни бошланган вақтдаёқ ишчиларнинг эндигина ^ўлга киритган ас- социациялар тузиш ҳуқуқини тортиб олмоқчи бўлди. Француз буржуазияси 1791 йил 14 июнда декрет чиқариб, ҳамма ишчи коа- лицияларини «озодликка царши ва инсон ҳуқуқлари декларацияси- га қарши жиноят» деб эълон қилди ва уларга 500 ливргача штраф солиш ҳамда бир йилгача актив гражданлик ҳуцуқидан маҳрум қилиш жазосини белгилади 225). Капиталист билан меҳнат ўртаси- даги конкуренцияни давлат-полиция чоралари ёрдами билан капи- тал учун қулай доираларга тиқиб қўювчи бу қопуп ҳамма револю- цияларии ва ҳамма династия алмашинишларини бошидап кечирдтк Ҳатто террор ҳукумати212 ҳам унга дахл цилмасдан ўзича т\ол- дирди. Бу қонун фақат яқиндаги Code penal [Жиноий қопунлар! мажмуасидан ўчириб ташланди. Бу буржуа давлат тўнтаришн тўғрисидаги далил жуда ҳам характерлидир. Докладчи бўлиб сўзга чиққап Ле Шапелье буидай деган эди: «Иш ҳақи оладиган киши- нииг зарур тирикчилик воситалари етишмаслиги туфайлп у дучор бўлган мутлақ, деярли қул каби қарамликдан қутулиши учун иш ҳақини ҳозирги даражасидан ошириш маъқул бўлса ҳам», лекин ишчилар ўз манфаатлари тўғрисида ўзаро тил бириктирпшлари ке- рак эмас, ўзларининг «мутлақ, деярли қул каби қарамликларипи» юмшатиш мақсадида биргалашиб иш кўришлари керак эмас, чунки бу билан «улар ўзларининг собиқ хўжайинларииинг, ҳозирги соҳиб- корларнинг озодлигини» (ишчиларни қулликда тутиш озодлигини!) «бузган бўлардилар», чунки собиқ цех хўжайинларинппг зулмига қарши қаратилган коалиция — нима деб ўйлайсиз?— француз конс- титуцияси бекор қилган цехларни тиклашдир 226).
4. 	КАПИТАЛИСТИК ФЕРМЕРЛАРНИНГ ГЕНЕЗИСИ
Пролетарларнинг қоиундан ташқари цилиб қўйилишпга ёрдам берган зўравонликларни, пролетарларни ёлланма ишчиларга айлап- тирган қонли режимни, меҳнатпи эксплуатация қилиш даражасипи кучайтириб, полициячилик усуллари билан капитал жамғарилиши- ни оширган ифлос олий давлат чораларини кўздан кечириб чиқдик. 225) 	Бу қонуннинг биринчи моддасида бундай дейилади: «Мулк жиҳатдаи бир хил аҳволда бўлган ёки касби бир хил бўлган кишиларнинг ҳар қандай корпора- цияларини йўқ қилиш француз конституциясининг туб иегизларидан бири бўлган- лиги учун, ҳар қандай баҳона билан ва ҳар қандай формада шупдаи корпорация- ларни тиклаш тақиқ цидинади». Тўртинчи моддада айтиладики, «агар айпи бир касб билан, санъат ёки ҳунар билан машғул бўлган гражданлар ўзларининг сапоат- чилик фаолиятлари ва ўз ишлари билан хизмат кўрсатишдан биргалашиб бот тор- тиш ёки, иш ҳаци маълум даражада бўлганида, бундай хизмат цўрсатишга рози бўлиш тўғрисида тил бириктирсалар ёки битим тузсалар, у вақтда шу юцорида номлари кўрсатилган тил бириктиришлар ва битим тузишлар... конституцияга хилоф. озодликка ва инсон ҳуқуқлари декларалиясига ва ҳоказоларга қасд ^илиш, деб эълон килиниши лозим», яъни, ишчилар тўғрисидаги эски статутларда айтилганидек, давлатга царши жиноят, деб эълон қилиниши лозим («Revolutions de Paris». Paris, 1791,
’22в)^Buchez ct Roux- «Hlstoire Parlemcntaire», t. X, p. 193—195, passim.


722
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Энди, дастлаб капиталистлар қаёқдан пайдо бўлди?— деган савол туғилади. Ахир, қишлоқ аҳолисини экспроприация қилиш бевосита фақат йирик ер мулкдорларинигина вужудга келтиради-ку. Фер- мерлариинг генезисига келганда, биз уни қадам-бақадам кўздан кечириб боришимиз мумкин, чунки бу — кўп юз йиллар давомида секинлик билаи ўтадиган процессдир. Крепостнойлар, улар билан бир қаторда эркин майда ер мулкдорлари ҳам жуда хилма-хил мул- кий аҳволда эдилар, шунинг учун уларни озод қилшп ҳам жуда хилма-хил иқтисодий шароитларда юз берди.
Англияда фермернинг биринчи формаси bailiff [хўжайин име- ниесининг бошқарувчиси] эди, унйнг ўзи крепостнойлигича қолган эди. У, ўзининг аҳволига кўра, қадимги римлик villicus’ ни эсла- тар эди, лекин унинг иш доираси торроқ эди. XIV асрнинг иккин- чи ярмида bailiff ўрнини фермер олади, уни лендлорд уруғлик, чорва моллари ва деҳкончилик асбоблари билан таъминлаб тура- ди. Унинг аҳволи деҳқоннинг аҳволидан унча фарқ қилмайди. У фацат ёлланма меҳнатни кўпрот^ эксплуатация қилади. Кўп ўтмас- дан у «metayer» га, ниикор-ижарачига айланади. Деҳқончилик учун зарур капиталнинг бир қисмиии у, бошқа қисмини—лендлорд етка- зиб беради. Олинган ялпи маҳсулот улар ўртасида контрактда бел- гиланган пропорцияда тақсим қилинади. Англияда бу ижара фор- маси тозлик билан йўцолиб, унинг ўрнини асл маънодаги »феРмеР олади, бу фермер ўз капиталини ишга солади, ишчи ёллаб хўжа- лик юргизади ва лендлордга қўшимча маҳсулотнинг бир 'қисмини ер ронтаси тариқаспда пул билан ёки натура ҳолида бериб туради.
XV аср давомида, мустақил деҳқонларпинг ва ёлланиб ишлаш билан бир қаторда ўзининг мустақил хўжалигипи ҳам олиб борган қишлоқ хўжалик пшчпларининг меҳнати уларнипг ўзига фойда келтириб турган вақтларда, фермернинг турмуш даражаси ҳам, унинг ишлаб чиқариш соҳаси ҳам баланд эмас эди. XV асрппнг сўнгги ўттпз йили ичида бошлапган ва XVI асрнинг қарийб бутунисида (албатта, бу асрнинг сўнгги ўн йилликларидан ташқари) давом қилган деҳқончилик революцияси қишлоқ аҳолисипи қанча тезлик билал хопавайрон қилган бўлса, фермерии шунча тез бойитиб юбор- ди 227). Жамоа яйловларинпнг узурпация қилипганлиги ва ҳоказо- лар фермерпииг ўз чорва моллари сопини деярли ҳеч қапдай чи- қимсиз аича кўпаптиришига имкон беради, яна чорва моллари уштнг ерпга жуда кўп гўнг ҳам беради.
XVI асрда буига яна бпр ҳал қилувчи муҳим ҳол қўпшлади. У вақтларда ижара шартномалари жуда узоқ муҳлатга, кўпинча 99 нплга тузилар эди. Асл металлар қийматининг тобора тушиб тур- ганлиги, демак, пул кпйматининг ҳам тушиб турганлиги фер- мерлар учуп жуда фойдали эди. Юқорида кўриб ўтилган бошқа .. 227) Уаррисон ўзининг «Description of England» деган асарида бундай дейди: «Илгари зурга 4 Фуяг сгерлинг ренга тўлаб келган фермерлар ҳозир 40, 50, 100 фунт стерлинг
туламоқдалар, шундай бўлса ҳард ич<ара муҳлати тамом бўлгандан кейпн уларнинг қўлида 6—7 ииллик рента цолмаса, бу ишларини унчалик фойдалй эмас, деб ҳисоблайдилар».


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
723
ҳоллардан қатъи назар, бу ҳол иш ҳакини камайтирар эди. Иш хақининг бир қисми фермернинг фойдасига айланиб борди. Ғаллаг жун, гўшт баҳосининг,— хуллас, ҳамма деҳқончилик маҳсулотлари баҳосииинг тобора ошиб бориши, фермер ҳеч цандай ҳаракат қил- маса ҳам, фермернинг пул капиталини кўпайтира бордп, ҳолбуки у ер рентасини пулнинг илгариги қиймати билан тузилган эски шартиомаларга мувофиқ тўлаб келди 228). Шундай қилиб у бир ва- ракайига ўзининг ёлланма ишчилари ҳисобига ҳам, ўзининг лепд- лорди ҳисобига ҳам бойиб келди. Шунинг учун ҳам Англияда XVI аср охирида ўша замон учун бой «капиталистик фермерлар» сипфи вужудга келган экан, бунда ажаблаиарли ҳеч бир нарса йўқ 229).
22в) XVI асрда пул қийматининг тушиб кетганлиги жамиятнинг турли сппфларига қан- дай таъсир қилганлигини «А Compendious or Briefe Examination of Certayne Ordinary- Complaints of Diverse of our Countrymen in these our Days». By W. S.,Gcnteleman (London, 1581) дан царалсин. By acap диалог формасида ёзилганлиги туфайлп, уни узоқ вацтгача Шенсдир асари деб келдилар бэ 1751 йилда ҳам бу асар Шекспир номи билан босплиб чиқди. Бу асарнинг автори—Уильям Стаффорддир. Бир ерда рицарь (knight) цуйидагича муҳокама қилади:
Рицаръ: «Сиз, менинг қўшним, деҳқон, сиз, жаноб савдогар, ва сиз, олижаноб мисгарим, сиз бошка ҳунармандлар каби, ўз манфаатларингизни анча осонлик билан ҳимоя қилишингиз ‘мумкин. Чунки ҳамма буюмларнинг баҳоси илгариги вақтдагига караганда қанча кўп ортса, сиз сотадиган ўз товарларингиз ва ўз меҳнатингиз ба- ҳосини шунча кўп оширасиз. Лекин бизнинг баланд баҳо билан сотадиган ва маҳ- сулот сотиб олгандаги зараримизни шу тариқа қоплайдиган ҳеч қандай нарсамиз йўқ». Бошқа бир жойда рицарь докторга: «Марҳамат цилиб айтингчи, сиз кимни назарда тутасиз? Аввало, сизнинг фикрингизча, бунда ким ҳеч қандай зарар кўр- майди?» — деб савол беради. Доктор: «Мен олди-сотди билан кун кўрадиганларни, агар қимматга сотиб олса, худди шундай қимматга сотадиганларни назарда тута- ман», — деб жавоб беради. Рицаръ: «Сизнинг фикрингизча, бундан ютиб чицадигап кишилар категорияси кимлар?» Доктор: «Ҳа албатта, булар ҳаммаси ижарачилар ёки фермерлардир, улар ўзлари экин экадиган ерларга эскича рента тўлайдилар, чупки улар эскича норма билан тўлайдилар, сотишда бўлса, янги норма билан сотадилар, яъни ўз ерларига жуда арзон ҳақ тўлайдилар, бу ердан упиб чиқадиган ҳамма нар- саларни эса қимматга сотадилар...» Рицаръ: «Хўш, сизнинг фикрингизча, бу ишдан ютишдан кўпроқ ютцизадиганлар кимлар, ахир?» Доктор: «Булар — ҳамма дворян- лар, жентльменлар ва умуман қаттиқ белгилаб қўйилган рента билан ёки мояна билан яшайдиган, ёки ўз ерларини ўзлари ишламайдиган, ёки савдо билан шуғул- ланмайдиган кишилардир».
22») францияда r6gisseur ўрта асарларнинг бошида иш бошцарувчи ва феодал фойдасига феодал тўловлар тўпловчи бўлиб хпзмат килган киши, орадан кўп ўтмай homme d’effaires [корчалонга] айланади, бу ншпи порахўрлик, алдамчилик ва ҳоказолар ёрдами билан, капиталист бўлиб олади. By r6gisseurs^apHHHr ўзлари баъзан олизотлар таба^асига мансуб эдилар. Масалан: «Бу ҳисоботни Безансондаги кастелянлар рицари Жак дс Торесс ўэ [хўжасига] топшпради, унинг хўжаси эса настелянлардан 1359 йил 25 декабрдан 1360 ййл 28 декабргача олиниши лозим бўлган ренталар тўғрисица Дижонда жаноб гсрцог ва граф Бургонский олдида ҳисобот беради» (Alexis Monteil- «Traite des Materiaux Manuscrits etc.», p. 234, 235). Шунданоқ кўриниб туриптини, ижтимоий ҳаётнинг ҳамма соҳаларида кагта улуш воситачилар қўлига тушади. Масалан, иқтисодий соҳада соҳибкорлик қаймоғини мслиячилар, биржачилар, савдогарлар, дўкондорлар олади; гражданлик ҳуқуци со- ҳасида адвокат даъвогар томонларни шилади; сиёсатда депутат — уни саплаганлар- дан каттароқ, министр — подшодан каттарод; дин соҳасида «ҳомий» авлиёлар ху- дони кейинги ўринга суриб қўядилар, буларни эса — поплар кёйинги ўринга суриб қўядилар, булар, ўз навбатида, «меҳрибон чўпон» билан унинг подаси ўртасида му- қаррар воситачилик қилувчилардир. Англияда бўлгани сингари, Фраицияда ҳам йирик феодалларга қарашли территориялар кўпдан-кўп майда хўжаликларга бўлинган эди, лекин улар қишлоқ аҳолиси учун жуда ноқулай шартлар асосида бўлинган эди. XIV аср даиомида ижаралар, фермалар ёки terriers деб аталган нарсалар пайдо бўлди. Буларнинг сони доимо ўсиб, ЮООООдан ҳам ошиб кетди. Улар маҳсулотнинг '/,2 қпс- мидан тортиб */$ қисмигача ер рентаси тариқасида пул билан ёки натура билан тўлаб турадилар. Terriers ер майдонининг қийматига ва катталигига қараб, леплар, кичпк ленлар (fiefs, arriere-fiefs) ва ҳоказолар деб аталар эди; бу ер майдонларининг кат- талиги баъзан бор-йўғи бир неча арпан бўлар эди. Шундай terriers эгаларининг ҳам- маси ўз участкаларида турувчи аҳолига нисбатан маълум даражада суд ҳокимиятига эга эдилар; бундай ҳокимият даражалари тўртта эди. Бу кўпдан-кўп майда золим- ларнинг ҳукмдорлиги қишлоқ аҳолиси зиммасига қандай оғир юк бўлпб тушганлп- гини тасаввур қилиш осон ran. Монтей, ўша замонларда Францияда 160 000 суд бор эди, ҳолбуки, у ерларда ҳозир фацат 4 000 суд бор, дейдп (битиштирувчи судлар ҳам шу жумлага киради).


724
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
5. 	ДЕҲҚОНЧИЛИКДАГИ РЕВОЛЮЦИЯНИНГ САНОАТГА ҚАЙТА ТАЪСИРИ. САНОАТ КАПИТАЛИ УЧУН ИЧКИ БОЗОР ВУЖУДГА КЕЛИШИ
Қишлоқ аҳолисинипг ўқтии-ўқтин амалга оширилиб, доимо так- рорлаииб турган экспроприация қилиниши ва унинг ердан ҳайда- лиши шаҳар саиоатп учуп борган сари янги-янги пролетарлар оммасини, ҳар цандай цех муносабатларидан тамомила ташқарида турувчи пролетарлар оммасини етказиб бергаилигини биз кўриб ўт- гаи эдик,— бу ажойиб ҳол кекса А. Андерсонни (Жемс Андерсон билан аралаштирилмасин) ўзининг савдо тарихи ҳацидаги асарида213, буига худонинг ўзи бевосита аралашган, деб иноитиришга мажбур қилгаи эди. Биз дастлабки жамғарилишиинг мана шу томонига яна бир дақпқа тўхтаб ўтишимиз лозим. Жоффруа Сент-Илернииг 230)  231
тушунтиришича, жаҳон материясинипг бир жойда қуюқланишига унинг бошқа бир жойда суюқланиши сабаб бўлганидек, мустақил хўжалик юргизувчи аҳолининг, мустақил қишлоқ аҳолисининг ка- майишига фақат саноат пролетариатининг кўпайишигина мос кел- гаи эмас. Ерни ишловчи кишиларнинг сони камайганлигига қара- масдан, ер эидиликда илгаригп миқдорда ёкп ҳатто ундан ҳам кўп- роқ маҳсулот бера бошлади, чунки ер эгалиги муносабатларида революция бўлиши билан бирга ерни ишлаш методлари яхшиланди, кооперация кепгайди, ишлаб чиқариш воситалари концентрация- лашди ва ҳоказо, чунки қишлоқ хўжалигидаги ёлланма ишчилар кўпроқ интенсив меҳнат қилишга23фақат мажбур қилинмасдан, уларнипг ўзлари учун ишлагап пшлаб чиқариш соҳалари ҳам тобсг ра цисқариб борди. Шундай қилиб, қишлоқ аҳолисинииг бир қисми озод цилиниши бплан бирга, унинг илгариги тирикчилик воситала- ри ҳам озод қилинади. Булар энди ўзгарувчи капиталнинг моддий элементларига айланади. Осмои билан ер ўртасида муаллақ бўлиб цолган деҳқон бу элемеитлар қийматини ўзининг янгп хўжайини бўлгаи саноат каппталисти қўлида ишлаб иш ҳақи формасида топи- ши лозим. Ватандаги саноатга қишлоқ хўжалиги етказиб бериб турадигап хом материал тақдири ҳам гирикчилик воситалари тақ- диридай бўлиб қолди. Бу хом материал доимий капитал элемеитига айлапди.
Масалан, Фридрих II замопида ҳаммалари зиғирпоя ипи йиги- риш билап шуғулланган вестфалиялик деҳқонлардан бир қисми зўр- лик билаи экспроприация қилинди ва ердаи ҳайдаб юборилди, уларпинг қолган қисми эса йирик фермерлариипг батракларига айлантирилди, деб тасаввур цилайлик. Шу билан бир қаторда зи- гирпоя ип йигирувчи ва тўқувчи йирик корхоналар ўсиб боради, бу корхоиаларда ердан «озод қилинганлар» ёлланма ишчи бўлиб ишлайдилар. Зиғирпоянинг ранги илгари қандай бўлса, ҳозир ҳам худди шундай. Унпнг биронта толаси ҳам ўзгармаган, лекин унинг 23°) Унинг «Notions de Philosophic Naturelie» деган асарига царалсин. Paris, 1838.
231) 	Бу пунктни сэр Жемс Стюарт таъкидлаб кўрсатади ”4.


XXIV БОБ,—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
725
баданига энди янги ижтимоий жон кирган. Зиғирпоя эпди мануфак- тура эгасига қарашли доимий капиталнииг бир қисми бўлиб қолди. Илгари у жуда кўп майда ишлаб чиқарувчилар ўртасида тақсим- .ланган бўлиб, улар бу зиғирни ўзлари оилалари билан биргаликда ўстириб ва унинг толасини оз-моздан йигириб келган бўлсалар, эндиликда бу зиғир бир капиталист қўлига тўплангап, у ўзи учун тўқиш ва йигиришга бошқа кишиларни мажбур қилади. Зиғирпоя йигириш корхонасида сарф қилинадиган қўшимча меҳнат илгари кўпдан-кўп деҳқон оилаларининг қўшимча даромади сифатида реа- лизация қилииар эди, шунингдек — Фридрих II замоиида эса — le roi de Prusse солиғи тариқасида * реализацпя цилинар эди. Энди бу қўшимча меҳнат бир қанча капиталистлариинг фойдаси тари- қасида реализация қилинади. Илгари қишлоқларга тарқалган чарх- лар ва тўқиш дастгоҳлари энди, ишчиларнинг ўзлари ва хом мате- риал сингари, озгпна, лекин катта иш казармаларида тўплана бошлади. Чархлар ҳам, тўқиш дастгоҳлари ҳам, хом материал ҳам илгари йигирувчилар ва тўқувчиларпииг мустақил кун кўришини таъминловчи восита бўлган бўлса, энди улар йигирувчилар ва тў- дувчилар устидан қўмоидонлик қилиш 232) ва улардан ҳақ тўлап- маган меҳнатни сўриб олиш воситаларига айлаиади. Йирик фирма- ларпинг ташқи кўриниши сингари, йирик мануфактураларнинг ташқи кўринишига қараб ҳам, асло улар кўп майда мустақил ишлаб чиқарувчиларни экспроприация қилиш йўли билан кўи майда ишлаб чиқариш корхоналарининг қўшилувидап вужудга келган, деб айтиб бўлмайди. Лекин бу ташқи кўриниш холис кузатувчини алдай ол- майди. Ҳозир биз бирлаштирилган далалар деб гапираётганимиз сиигари, революция арслони Мирабо замонида йирик мануфактура- лар ҳали manufactures reunies деб, бирлаштирилган мастерскойлар деб аталар эди.
«Йирик мануфактураларгагина эътибор бэрадплар», — дейди Мирабо, — «бу мануфактураларда юзларча кишилар бир директор кўл остида ишлайди- лар ва уларни одатда бирлаштирилган мануфактуралар (manufactures reunies) деб атайдилар, Аксинча, кўпдан- кўп ишчилар, ҳар бири таваккал ^илиб, алоҳида ишлаётган мастерскойларга ҳеч бир назар солмайдилар. Бундай мас- терскойлар тамомила кейинги ўринга суриб қўйилади. Ҳолбуки бундай қи- лиш — катта хатодир, чунки фақат шуларгина халц бойлигининг ҳақиқатан энг муҳим таркибий қпСхМидир... Бирлаштирилган фабрика (fabrique reunie) бир ёки иккп соҳибкорнп жуда ҳам бойитиб юбориши мумкин, лекин ишчи- гар — кўпроц ёки озроқ ҳақ оладиган ва соҳпбкорларнинг фаровонлигида иштирок қплмайдиган кунбайчилардир. Аксинча, тарцоц фабрика (fabrique separiee) ҳеч кимни бойитмайди, лекин кўпдан- кўп ишчиларнинг фаровонлигига мадад берадп... Ишпинг кўзини биладиган серғайрат ишчиларпинг сони кўпая боради, чунки улар пш ҳақини бир оз оширпш учун кураш олпб борпш ўрпига, адл-фаросат билан ҳаёт кечириш, севиб меҳпат қилиш — ўз аҳвол- ларини тубдан яхшплаш учуп восптадпр, деб бпладилар, иш ҳақппнпг бир * — айнан. Пруссия қироли учун, мажозий маънода: бекорга. Ред.
232) 	«Сизга дўмондонлик цилиш вазифасини ўз зиммамга олганлигим учун»,— дейди капиталист, — «сиз ҳали ҳам ўзингизда бўлган озгина нарсани менга бври- шингиз шарти билан, мен сизни менга хизмат қилиш шарафига муяссар диламан» (J. J. Rousseau- «Discours sur I’Economie politique»).


726
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
оз оширилиши эса ҳеч вақт келажак учун муҳим патижалар бериши мум- кип эмас ва, жуда яхши дегаида, ишчиларнинг айни пайтда бир оз тузукроқ ҳаёт кечиришига имкон беради, холос. Одатда майда қишлоқ хўжалиги бплан бирлаштирилган айрпм, ппдпвидуал мануфактуралар бпрдан-бир эркпн мануфактуралардир» 233).
Қишлоқ аҳолиси бир қисмининг экспропрйация қилиниши ва қишлоқдан ҳайдалиши саноат капитали учун фақат ишчиларни, уларнииг тирикчилик воситаларини, уларнинг меҳнат материалла- рини озод қилибгина қолмасдан, балки ички бозор ҳам вужудга кел- тпради.
Ҳақиқатан ҳам, майда деҳқонларни ёлланма ишчиларга айлан- тпрадигап тирикчилик воспталари ва меҳнат воситаларини эса са- ноат капиталининг моддпй элементларига айлантирадиган воцеа- лариипг ўзи айни вақтда шу саноат капитали учун ички бозор ҳам вужудга келтиради. Илгари деҳқон оиласи тирикчилик восита- ларини ва хом ашёни ўзи ишлаб чиқарар ва уларни ўзи ишлаб бошца маҳсулотга айлантирар эди, уларнинг кўп қисмини кейин ўзи истеъмол ҳам қилар эди. Бу хом ашё ва тирикчилик воситаларп энди товарга айланди. Йирик фермер уларни сотади; мануфактура- лар уиииг бозоридир. Калава, мата, дагал жун буюмлар,— булар шундай нарсаларки, бупдай иарсалар учун ҳар бир деҳқоп оиласи ихтиёрида хом ашё бўларди, ундай нарсаларни ҳар бир оила ўзи истеъмол қилиш учуп йигирар ва тўқир эди,— булар эпди ману- фактура маҳсулотларига айланди, деҳқончилик округлари эса мана шу маҳсулотлар сотиладиган бозор бўлиб қолди. Шу дамгача тавак- кал қилиб ишлаб, кўпдан-кўп тарқоқ истеъмолчиларга хизмат ци- либ келган жуда кўп майда ишлаб чицарувчилар энди йирик бир бутун бўлиб концентрация қилинадилар, саноат капитали таъмин- лаб турадигап бозор вужудга келтирадилар 234). Шу тариқа илгари мустақил бўлгап деҳқопларни экспроприация қплиш, уларпи иш- лаб чиқариш воситаларидан ажратиш билан бирга қпшлоқдаги ёрдамчи касб йўқ қилипа боради, мануфактура билан деҳқопчилик- нинг бир-биридан ажралпш процесси юз беради. Бипобарин, қиш- лоқ хонаки ишлаб чицаришининг йўқ қилинишигина айни мамла- катнинг ички бозорини капиталистик ишлаб чиқариш усули учуи керак бўлгап ҳажмда яратиб ва барцарор қилиб бериши мумкпн.
Бироқ асл маънодаги мануфактура даврида ҳали радикал ўзга- риш бўлмайди. Мануфактура ҳаммавақт шаҳарлардаги ҳунарманд- 233) 	Mirabeau, цитата кслтирилаётган асар, III том, 20—109-бстлар, турли жойлар- да. Агар Мирабо тарцоқ мастерскойларни «бирлаштирилган» мастерскойларга дара- ганда идтисодий жихатдан фойдалирод ва унумлирод деб ҳисоблаб, бирлаштирилган мастерскойларнп хукуматларнинг ғамхўрлиги соясида вояра етказилган ва иссид хоиада ўстирилгаи ’ сунъий ўсимликлар деб дарар экан, бунинг сабаби континентдаги кўпчилик мануфактураларнипг ўша вақтда шундай аҳволда бўлганлигидир.
-■’■>) «Агар йигирма дадоқ жунни ишчининг оиласи секин-секин. бир йил ичида, шу оиладагиларнинг ўз мехнати билан, бошқа ишлари орасида, кийимга айлантирар экан, бу жуда оддий бир нарса. Лекин, атар сиз бу жунни бозорга чиқарсангиз, унп фабрикаитга юборсангпз, сўнгра фабрикантнинг маҳсулэтини даллолга, сўнгра савдогарга жУнатадиган бУлсангиз, у катта савдо операцияси бўлади, шу билан бирга бу операция ўчун зарур бўлган номинал капитал шу жун қийматидан йигирма марта ортпц бўлади... Шундай килиб, бебахт фабрика аҳолисини, текинхўр дўкондорлар синфиии ва сохта коммерция, пул ва молия системасини дўллаш учун ишчилар синфи эксплуатация қилинади» (David Urquhart, цитата келтирилаётган асар, 120-бет).


XXIV БОБ,—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИ1П
.727
чилик ва қишлоқлардаги хонаки ёрдамчи касблардан иборат кенг базис [Hintergrund]ra асосланиб, миллий ишлаб чиқаришни жуда секин-аста эгаллаб боришини эслатиб ўтамиз. Мануфактура шу ёрдамчи касбларии ва шаҳар ҳунармандчилигини уларнипг бир формасида, саноатнинг айрим тармоқларида, маълум пунктларда йўқ қилса ҳам, у буларни бошқа формаларда яна пайдо қилпб боради, чунки у ўзининг хом материалларини ишлаш учун маълум даражада уларга муҳтож бўлади. Шунинг учуи мануфактура янги майда деҳқонлар синфини вужудга келтиради, ерни ишлаш булар учун фақат ёрдамчи тармоқдир, уларпинг асосий машғулоти — са- ноат меҳнатидир, бевоспта ёки савдогар воситаси билан мануфакту- рага сотиладиган маҳсулотларпи тайёрлашдир. Аввало Лнглия та- рихини ўрганувчи кишини йўлдан адаштирадиган ҳодисанинг сабаби — гарчи энг муҳими бўлмаса-да — ана шудир. XV асриинг сўнгги ўттиз йилидап бошлаб биз Англия тарихида қишлоқда капи- талистик хўжаликнинг ўсаётганлиги ва деҳқонларнинг тобора йўцо- либ бораётгаилигидан бетўхтов шикоят қилиб турилганлигини ва бу шикоятларнинг фақат опда-сондагина тўхтаганлигини кўрамиз. Бироқ, иккиичи томондан, тарихни ўрганувчи деҳқонлар камайпб, .шароити тобора ёмоилашса ҳам, улар ҳаммавақт мавжуд бўлгаили- гипи кўради 235). Буиинг асосий сабаби қуйпдагилардир: Англияда галма-гал гоҳ дон хўжалиги, гоҳ чорвачилик устун келади ва деҳ- т^онлар ишлаб чиқаришииинг ҳажми шунга қараб ўзгариб туради. Фақат йирик саноат ва шу саноатнинг машиналари капиталистик деҳқончилик учун мустаҳкам базис яратиб беради, қишлоқ аҳоли- сининг жуда кўпчилигпни радикал тарзда экспроприацпя қилади, хонакп қишлоқ саноатииинг илдизини — ип йигириш ва тўқмачилик- 1ш таги-туги билан суғуриб ташлаб, деҳқончилик билан хонаки кишлоқ саноатининг бир-биридан ажралишини охирига етказа- ди 236). Демак, фақат йирик саноатгина бутун ички бозорни саноат капитали учун забт қилиб олади 237).
235) Кромвель замони бундан мустаснодир. Республика сацланиб турганда, инглиз халқ оммасининг ҳамма қатламлари Тюдорлар замонидаги тушкунликдан цутулиб, ўзларини ростлаб олган эдилар.
236) Машиналарнинг ишга туширилиши муносабати билан асл маънодаги ману- фактурадан ва қишлоқ мануфактураси ёки хонаки мануфактураиинг тугатилиши на- тижасида йирик жун саноати пайдо бўлганлигини Такетт билан (Tuckett, цитата кел- тприлаётган асар, I том, 144-бет). «Плуг, бўйинтуруқ — худоларнинг ихтироси ва қаҳрамонларнипг машғулоти эди — тўдув дастгоҳи, дук ва чархнинг пайдо бўлиш фазилатп уларникидан камроқ эканми? Сиз чархни плугдан, дукни бўйинтуруцдан ажратиб олсапгиз, фабрпкалар ва ғарибхоналар, кредит ва кризислар, бир-бирнга душман икки миллат, яъни қишлоқ миллати ва саноат миллати ҳосил циласпз» (David Urquhart, цитата келтирилаётган асар, 122-бет). Бироқ, Кэри пайдо бўлади-да, Англияни. у ҳамма бошқа мамлакатларми нудул деҳқончилик мамлакатига айланти- риб, ўзи бутун дунё фабриканти бўлиб олмоқчи, деб айблайди, албатта, бундай айб тақиш учун унинг асоси йўқ эмас. Кэри, Туркия шуидай йўл билан хонавайрон қи- линган, чунки унда «ер эгаларпга ва деҳқонларга плуг билан тўқув дастгоҳининг. мола билан болғанинг табиий иттпфоқи йўли билан ўз аҳволларини мустаҳкамлаб олишларига (Англия) ҳеч қачон рухсат бермайди», дейди («The Slave Trade», р. 125). Унинг фикрича, Туркияни хопавайрон қилган энг асосий айбдорлардан бири Уркарт- нинг ўзпдпр. Уркарт Туркияда, Англия манфаатларини кўзлаб, савдо эркинлигпни пропаганда қилган эди. Бироқ, энг яхшиси шуки, Кэри — айтмодчи, Россиянинг бу энг катта малайи — бу ажралиш процессига протекционизм системаси ёрдами билан монелик қилмоқчи бўладики, бу систсма ҳақиқатда ажралиш процессини тезлаш- тиради.
237) Милль, Рожерс, Голдуин Смит, Фосетт ва шулар каби филантроп инглиз эко- номистлари, Жон Брайт ва шериклари сингари либерал фабрикантлар инглиз замин-


728
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
6. 	САНОАТ КАПИТАЛИСТИНИНГ ГЕНЕЗИСИ
Саноат * 238> капиталистининг генезиси фермер генезиси каби тадрижий характерга эга эмас эди. Шубҳасизки, баъзи бир майда цех мастерлари ва ундан ҳам кўпроц майда мустақил ҳунарманд- лар ва ҳаттоки ёллапма ишчилар ҳам аввал бошда майда капита- листларга айландилар, сўнгра эса, ёлланма меҳнатни эксплуатация қилишни секин-аста кенгайтириб ва шунга мувофиқ капитал жам- ғаришии кучайтириб, sans phrase [ҳеч сўзсиз] капиталистларга айлапдилар. Капиталпстик ишлаб чиқаришнинг гўдаклик даврида, худди ўрта аср шаҳар ҳаётининг гўдаклик давридагидек, кўпинча шундай бўлардики, қочоқ крепостнойлардан ким хўжайин ва ким хизматкор бўлиши лозим, деган масала одатда улардан қайси бири ўз хўжайинидан олдинроқ қочганлигига қараб ҳал қилинар эди. Бироқ бу методнинг жуда суст суръати XV аср охиридаги буюк пхтиролар туфайли вужудга келган япги жаҳон бозоринииг савдо талабларига асло мувофиқ эмас эди. Ўрта асрлар турли-турли икки хил капитал формасини мерос қилиб қолдирди, булар жуда турли-турли ижтимоий-ицтисодий формацияларда камолга етди ва капиталистик ишлаб чиқариш даври бошлангунча фақат ка- питал деб: судхўрлик капитали ва савдо капитали деб ҳисоблапиб келди.
«Ҳозирги вақтда ҳамма ижтимоий бойлик аввал каппталист қўлига кп- радп... у ер эгасига репта тўлайди, ишчига иш ҳақи тўлайди, ҳукуматиииг солпқ йиғувчиспга солиқ ва ушур тўлайди, йиллик меҳпат маҳсулотипппг каттагина қисми, ҳатто энг кўп қисми ва шу билан бирга тобора ортиб бо- рувчп қпсмп унга қолади. Каппталистни ҳозирги вақтда мулкдор деб қараш мумкин (гарчи бу мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини унга таъмиилаб бера- дигаи қопуп бўлмаса ҳам), ҳамма ижтимоий бойлик ҳаммадан олдин унинг қўлига киради... Цулк соҳасидаги бу ўзгариш капиталга процент олиш орқасида юз берди... ва шуппси ҳам ғоят муҳимдиркп, бутун Европашшг қонун чиқарувчилари судхўрликка қарши қопуплар чиқариб, процент олиш- га монелпк қплишга уриидилар... Мамлакатпинг бутуи бойлпги устидап капи- талистларнпнг ҳукмронлик қилиши мулк ҳуқуқида тўла революцпя бўлган- лигидир; бу революцияни қапдай қоиуп ёкп қапдай қатор қопунлар юзага келтирди?» 239 ).
Автор революцияларни умуман ҳеч қачон қонунлар юзага кел- тирмаслигини эсидан чиқармаслиги лозим эди.
Судхўрлик ва савдо йўли билан вужудга келтирилган пул капи- талнинг саноат капиталига айланишига қишлоқдаги феодализм ту- дор аристократларидан, — худо Қобилдан укаси Хобил тўғрисида сўраганидек, — биз- нинг минглаб деҳқонларимиз қаёққа кетди? — деб сўрайдилар. — Ахир, сиз ўзингиз қаердан келиб чиқдингиз? Шу деҳқонларни йўдотишдан келиб чиқдингиз-да. Шундай бўлгач, нима учун сиз, мустақил тўқувчилар, йигирувчилар, ҳунармандлар қаёққа нетди, деб сўрамайсиз?
238) 	Бунда «саноат» сўзи «деҳқончилик» сўзига царама-қарши қилиб ишлатилган. тидип:одип «категория» маъносида фермер ҳам фабрикант наби саноат капиталис-
23») «The Natural and Artificial PiRht of Property Contrasted». London, 1832, p. 98, 99. Бу аноним асарлинг автори_т. Годскин.


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
729
зуми, шаҳардаги цехчилик тузуми тўсиқлик қилди 240). Феодал дру- яшналари тарқатиб юборилиб, қишлоқ аҳолиси экспроприация қилингандан ва қисман ҳайдаб юборилгандан кейин бу чалкашлар йўқолиб кетди. Янги мануфактура денгиз-экспрот гаванларида ёки мамлакат ичида эски шаҳарлар ва улардаги цехчилик тузуми конт- ролидан тапгқарида бўлган жойларда пайдо бўлди. Инглиз corporate towns [шаҳарлар ва уларнинг цех корпорация тузуми]нинг бу янги саноат манбаларига қарши қаттиқ кураш олиб борганлиги шундан.
Америкада олтин ва кумуш конлари очилди, маҳаллий аҳоли қириб ташланди, цулликка туширилди ва тириклайин конларга кў- милди, Ост-Индияни забт қилиш ва талаш йўлида биринчи қадамлар ташланди, Африка цора танлилар овланадиган махсус майдонга айлантирилди — капиталистик ишлаб чиқариш даврипинг тонги ана шундай бўлган эди. Бу роҳат-фароғатли процесслар дастлабки жамғарилишнинг асосий моментларидир. Булар кетидан Европа миллатларининг савдо уруши бошланади, ер юзи шу урушлар учун майдон бўлиб хизмат қилади. Бу уруш нидерландларнинг Испа- ниядан ажралиб чиқиши билан бошлапади, инглиз антиякобичилик урушида ғоят кенгайиб кетади ҳамда Хитойга қарши афюн уруш- лари ва ҳоказо юришлар тарзида ҳозир ҳам давом қилмоқда.
Дастлабки жамғарилишнинг турли моментлари турли мамлакат- лар ўртасида, чунончи: Испания, Португалия, Голландия, Франция ва Апглия ўртасида тарихий жиҳатдан озми-кўпми изчиллик билан тақсимланади. Англияда XVII аср охирларида бу жамғарилиш мо- ментлари мунтазам суратда мустамлака системасида, давлат заём- лари системасида, ҳозирги замон солиқ системасида ва протекцпо- низм системасида бирлаштирилади. Бу методлар қисман энг қўпол зўравопликка, масалан, мустамлака системаси кабп зўравонликка асосланади. Бироқ буларнинг ҳаммаси феодал ишлаб чиқариш усулини капиталистик ишлаб чиқариш усулига айлантириш ва упинг ўсиш босқичларини қисқартириш учун давлат ҳокимиятидан, яъни марказлашгап ва уюшгап ижтимоий зўравонликдап фойдала- надилар. Эски жамият янгига ҳомиладор бўлганида, ҳар қапдай эски жамиятпинг дояси зўравонлик бўлади. Зўравопликпинг ўзи иқтисодий потенциядир.
Христиапликни ўзига ихтисос қилпб олган У. Хауитт христиан мустамлакачилик системаси тўғрпспда бундай дейди:
«Хрпстиан ирқларп деб аталадиган ирқларнппг дунёнинг ҳамма қптъа- ларида ўзларига қул қилиб олган ҳамма халқларга ҳаёсизлик билан қилган ёвузликлари ва зулмлари ҳар қандай тарихий даврда ҳар қандай ттрқнпнг, шу жумладан энг ваҳший ва жоҳпл ирқларпииг энг бераҳмлик ва беҳаёлик билап қплган ҳамма даҳшатларидан ҳам ўтиб тушади»241).
24°) 1794 йилдаёк майда мовутчи-мастерлар Лидсдан парламентга савдогарларнинг фабрикантга айланйшини тацидлайдиган донун чиқариш тўғрисида арзнома билан депутация юборган эдилар (Dr. Aikin, цитата келтирилаётган асар).
«<•) William Howitt- «Colonization ano Christianity. A popular History of the Treatment of the Natives by the Europeans in all their Colonies». London, 1838, p. 9. Қулларга
47—516


730
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
Голландиянинг мустамлака хўжалиги тарихи — Голлаидия эса XVII асрда намунали капиталистик давлат эди — мисли кўрилма- ган хоинлик, сотқинлик, қотиллик ва ифлосликлар манзарасини тасвирлаб беради» 242). Голландлар Ява оролидаги қуллар сафини тўлдириш учун Целебесда одам ўғирлашда ишлатган усулдан ҳам ўтиб тушадиган ҳеч нарса йўқ. Шу мақсад билан махсус одам ўғирловчилар тайёрланар эди. Уғри, таржимон ва сотувчи — бу сав- донинг асосий агентлари эди, маҳаллий шаҳзодалар — асосий со- тувчилар эди. Ўғирланган ёшларни вояга етганларигача, вояга етгач, қуллар ортилган кемаларда жўнатиб юбориш учун Целебес- даги махфий турмаларга қамаб қўяр эдилар. Бир расмий ҳисоботда бундай дейилади:
«Биргина шу Макассар шаҳри бири-биридан даҳшатлироқ яширин тур- маларга лиқ тўлиб кетган. Бу турмалар очкўзлик ва зулм қурбони бўлган, ўз оилаларидан зўрлик билан ажратилиб, қўл-оёқларига кишан солингап ғарибларга тўлиб-тошиб кетгап».
Голландлар Малаккани ўз қўлларига киритиб олиш учун пор- тугал губернаторни порага сотиб олганлар. Бу губернатор 1641 йил- да голландларни шаҳарга киритган. Улар шаҳарга киришлари биланоқ, шартлашган 21 875 фунт стерлинг пулни тўлашдап «сақ- ланиш» имкониятига эга бўлмоқ учун, губернаторнинг уйига бос- тириб кириб, уни ўлдирганлар. Голландлар қадам қўйган ҳамма ерни вайрон қилдилар ва ҳамма ерда одам уруғини қуритдилар. Яванинг Баньюванги провинциясида 1750 йилда 80 000 аҳоли бор эди, 1811 йилда бор-йўғи 8 000 қолди. Мана бу doux commerce [бео- зор савдо] дейдилар!
Маълумки, Апглия Ост-Индия компанияси215 Ост-Индияда сиё- сий ҳокимиятдан ташқари, чой савдосида ва умуман Хитой билан савдо қилишда танҳо монополияга эга бўлиб олди ва, бундан ташқа- ри? Европадан ва Европага товар ташиш монополияси ҳам унинг қўлида эди. Бироқ Ҳиндистон соҳилларида ва ороллар ўртасида ке- мачилик қилиш, шунингдек Ҳиндистоннинг ичкарисида савдо килиш компаниянинг юқори вазифадор кишиларининг монопо- лияси бўлиб цолди. Туз, афюн, бетель ва бошқа товарлар моно- полияси битмас-туганмас бойлик манбаи бўлиб қолди. Вазифадор кишиларнинг ўзлари баҳо белгилаб, бечора ҳиндиларни билганла- рича шилардилар. Бу хусусий савдода генерал-губернатор ҳам қат- нашарди. Унииг ёр-дўстлари шундай шартлар билан контрактлар олардики, бу контрактлар уларга йўқ нарсадан, алхимикларга қа- раганда, кўпроқ олтин чиқариб олишга имкоп берарди. Катта-катта муомала қилиш тўғрисида: Charles Comte- «Traits de Legislation», 3 ёте 6d. Bruxelles, 1837 да жуда яхши маълумотлар йиғиндиси келтирилган. Буржуанинг ўзи дунёни ўзига ўхшатиб узгартира оладиган жойда уялмасдан ўзи кимга айланишини ва у ўз ишчиларини кимга айлантиришини кўриш учун^бу асарни муфассал ўрганиб чициши лозим.
r ,4t) Thomas Stamford Raffles, late Lieut. Gov. of that island. «The History of Java». London, 1817 [v. II, p. CXC—CXCI, илова].


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
731
бойликлар ёмғирдан кейин цўзиқоринлар ўсгандай ўсиб чивди ва акалли бир шиллинг ҳам сарф қилмасдан дастлабки жамғариш амалга ошиб борди. Уоррен Гастингснинг суд процессида шундай мисоллар тўлиб-тошиб ётипти. Шундай мисоллардан бири мана бу. Салливен деган бир киши билан — расмий топширивда мувофиц,— Хиндистоннинг афюн ишлаб чиқариладиган районидан узодда бўл- ган бир қисмига жўнаб кетаётган вацтида, афюн етказиб бериш тўғрисида контракт тузилган. Салливен уз контрактини Бинн деған бир кишига 40 000 фунт стерлингга сотади, Бинн эса шу куниёц уни 60 000 фунт стерлингга бошқа бировга сотиб юборади. Конт- рактни сотиб олган ва уни бажарган сўнгги киши ҳам бундан яна ғоят кўп фойда олгаплигини айтади. Парламентга тақдим г^илин- ган бир ҳужжатга цараганда, 1757 йилдан 1766 йилга цадар ком- пания ва унинг вазифадор киигилари ҳиндиларни мажбур қилиб, улардан 6 миллион фунт стерлинг ҳадя олганлар. 1769—1770 йил- ларда инглизлар ҳамма гуручни сотиб олиб ва уни жуда юқори баҳо билан сотиб, суиъий очарчилик туғдирганлар 243\
Вест-Индиядаги сингари, маҳсулоти нуқул четга чиқариб соти- ладигап плантацияларда, шуиингдек, Мексика ва Ост-Индия син- гари, бой ва аҳолиси тиғиз бўлган ҳамда босқинчиларнинг талон- торож қилишига маҳкум этилган мамлакатларнинг плантацияларида маҳаллий аҳолига муомала, албатта, ҳаммадан даҳшатлироқ эди. Бироқ мустамлакаларнинг ўзида ҳам дастлабки жамғарилишнинг ўша-ўша христианлик характери ўзини кўрсатди. Янги Англия пуританлари — хушёр протестантизмнинг бу уччига чиққан намо- яндалари — 1703 йилда ўзларининг Assembly [Қонун чиқарувчи мажлисида] ҳар бир ҳинд скальпи (бош териси) учун ва ҳар бир қизил таили асир учун 40 фунт стерлинг мукофот беришга қарор чиқарган эди; 1720 йилда ҳар бир скальп учун белгиланган мукофот оширилиб 100 фупт стерлингга етказилган эди, Массачусет кўр- фази райопида бир қабила исёнчи қабила деб эълон қилипгандан кейин, цуйидаги баҳолар белгиланган эди: 12 яшар ва ундан катта эркак скальпи учун янги валюта билан 100 фунт стерлинг, асир олинган эркак учуп 105 фунт стерлинг, асир олинган хотии ёки бола учун 55 фунт стерлииг, хотин ёки боланинг скальпи учун 50 фунт стерлипг! Орадан бир неча ўн йил ўтгандан кейин мустам- лака системаси ўзи учун ана шу номусли piligrim fathers [пилпгрим- оталарнинг], ўз навбатида, исёнчи бўлиб кетган авлодларидан ўч олди. Улар инглизларнипг порага сотиб олишлари ва гиж-гпжлаш- лари натижасида томагавклар (чўқморлар) билан қириб ташлапди. Британия парламенти қопхўр итларни ва скальплашни «мепга худо ва табиат ато ^илган воситалар», деб эълон қилди.
Мустамлака системаси савдо ва кемачиликнинг жуда тез ўсиши- га ёрдам қилди. «Монополия-жамиятлар» (Лютер) капиталпинг 243) 1866 йилда Орисса провинциясининг бир ўзида бир миллиондан ортиқ ҳинди очликдан ўлган. Шунга қарамасдан, очларга тирикчилик воситаларини қиммат баҳода сотиб Ҳиндистоннинг давлат хазинасини бойитишга зўр бериб ҳаракат цилганлар.


732
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
концентрация қилиниши учун кучли дастак бўлди. Мустамлакалар тезлик билан пайдо бўлаётган мануфактураларни бозор билан таъ- миилаб турар, бу бозорларга монопол тарзда эгалик қилиш эса зўр бериб капитал жамғарилишини таъминлаб берар эди. Европадан ташцарида очиқдан очиқ босқинчилик, маҳаллий аҳолини дул қи- лиш, ўлдириш йўли билан қўлга киритилган хазиналар метрополия- ларга оқиб келиб турар ва унда капиталга айланар эди. Мустамла- ка системасини биринчи марта тўла ривожлантирган Голландия 1648 йилдаёқ савдо соҳасида энг юқори қудрат нуқтасига етган эди.
«Ост-Ипдия савдоси ва Европапипг жануби-ғарби билан шимоли-шарқи ўртасидаги савдо алоқалари унинг танҳо бир ўзинипг қўлида эди деса бў- лади. Уиипг балиқчилиги, кемачилпги, мануфактураларипипг бошқа ҳеч даи- дай мамлакатда тепги йўқ эди. Бу республикаиинг капиталлари, эҳтимол, Европашшг долган бутуи дисмидаги ҳамма капиталлардап ҳам кўп бўлган бўлса керак» 216.
Бу сатрларнинг автори Гюлих: Голландиянинг халқ оммаси 1648 йилдаёқ Европанинг бутун қолган қисмидаги ҳамма халқ ом- масига қараганда камбағалроқ бўлиб, ҳаддан ташқари меҳнатдан кўпроц азоб чекар ва цаттикроц жабр-зулм кўрар зди, деб қўшиб қўйишни ёдидан чиқаради.
Ҳозирги вақтда саноат гегемонияси савдо гегемопиясига олиб боради. Аксинча, асл мануфактура даврида савдо гегемонияси са- поат жиҳатидан устун бўлишни таъминлайди. Шу сабабдан ўша вақтда мустамлака системаси ана шундай катта роль ўйнагап. Бу шундай «бир сирли худо» эдики, у Европадаги эски худолар бплан бир қаторда меҳробга ўтириб олиб, кунлардан бир кун уларнинг ҳаммасини бир мушт билан улоқтириб ташлади. Мустамлака сис- темаси ўлжапи инсониятнинг сўнгги ва бирдан-бир мақсади, деб эълон дилди.
Ижтимоий кредит, яъни давлат қарзлари системаси мануфакту- ра даври давомида бутун Европага тарқалган эди, Генуя ва Вене- цияда биз бу системанинг куртакларини ўрта асрлардаёқ учрата- миз. Мустамлака системаси ва унинг денгиз савдоси ва савдо урушлари ижтимоий кредит системаси учун иссиқхона бўлиб хизмат килди. Бу система шу тариқа дастлаб Голландияда илдиз отди. Давлат қарзи, яъни давлатнинг бегоналапггирилигаи — бу давлат мустабид давлатми, конституциялик давлатми ёки республикачи давлатми, бари бир — капиталистик даврга ўз таъсирпни ўтказади. Миллий бойлик деб аталадиган бойликнинг ҳозирги замон халқла- рининг ҳақиқатан умумий мулки бўлиб қолаётган бирдан-бир қис- ми, бу — уларнинг давлат қарзларидир 243а\ Шу сабабдан халқнипг қарзи қанча кўп бўлса, у шунча бой бўлади, деган ҳозирги замон доктринаси батамом изчил доктринадир. Давлат кредити капитал- шшг имон рамзига айлаиади. Шунинг учуп ҳам, давлат қарзи пайдо  243
243а) Уильям Коббет, Англияда ҳамма ижтимоий муассасалар «қирол муассаса- лари» деб аталади, аммо-лекин ундаги дарз «миллий» дарз (national debt), дейди<


XXIV БОБ.—ДАСТЛЛБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
733
бўлгаидан кейин, муқаддас руҳни ёмон отли қилиш эмас, балки давлат қарзига ишончни бузиш кечирилмайдиган қаттиқ гуноҳга айланади.
Давлат қарзи дастлабки жамғаришнинг энг кучли дастакларидан бирига айланади. У, худди сеҳргарнинг таёқчаси теккандек, унум- сиз пулларга унумдорлик кучини беради ва шу тариқа уларни капп- талга айлантиради, пулларни саноатга солиш билан ва ҳаттоки судхўрлик операциялари билан маҳкам боғлиқ бўлган хавф ва қи- йинчпликларга ҳар қандай дучор қилиш заруратини бартараф қилади. Давлат кредиторлари ҳақиқатда ҳеч нарса бермайди, чунки улар- нпнг қарз берган суммалари уларнинг қўлида, худди наед пул син- гари, осонлик билан муомалада бўладиган, функция қиладиган давлат қарз шаҳодатномаларига айланади. Бироқ шу тариқа вужуд- га келтирилган бекорхўжа рантьелар синфидан ва ҳукумат билан миллат ўртасида даллол бўлиб майдонга чиқадиган молиячиларнинг импровизация қилинган бойлигидан ташқари, ҳар қандай давлат заёмининг каттагина ҳиссаси капитал сифатида цўлларига, худди осмондан тушгандек, тушадиган солиқ ижарачилари, савдогарлар ва хусусий фабрикантлардан ташқари, давлат қарзи акцияли жамият- ларни, ҳар турли қимматбаҳо қоғозлар савдосини, ажиотажни, хул- лас — биржа ўйинини ва ҳозирги замон банкократиясипи вужудга келтирди.


734
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
диришни тўхтатган вақтнинг худди ўзида улар сохта банкнот ясов- чиларни дорга оса бошладилар. Бу банкократлар, молиячилар, рантьелар, даллоллар, спекулянтлар ва биржачи бўрилар шайка- сининг тўсатдан пайдо бўлиши замондошларда қандай таассурот қолдирганлигини ўша вақтда чиққан асарлар, масалан, Болингброк- нинг асарлари кўрсатади 243Ь).
Давлат қарзлари билан бирга халцаро кредит системаси пайдо бўлди, бу кредит системаси кўпинча у ёки бу халқ учун дастлабки жамғаришнинг яширин манбаларидан бири бўлди. Масалан, Вене- ция босқинчилик системасининг цабоҳатлари Голландия капиталис- тик бойлигининг ана шундай яширин асоси бўлди, тушкунликка учраган Венеция Голландияга мўмай пул қарз бериб турарди. Гол- ландия билан Англия ўртасидаги муносабат ҳам худди шундай. XVIII аср бошидаёқ инглиз мануфактуралари Голландия мануфак- тураларидан жуда олдинга ўтиб кетган эди, бинобарин, Голландия савдо-саноат соҳасида ҳукмрон давлат бўлмай цолгап эди. Шунинг учун 1701—1776 йилларда Голландиянинг асосий ишларидан бири жуда катта капиталларни қарзга беришдан, айниқса ўзининг жуда кучли рақиби бўлган Англияга қарзга беришдан иборат бўла бош- лади. Ҳозирги вақтда Англия билан Қўшма Штатлар ўртасида ҳам худди шундай муносабатлар вужудга келди. Қўшма Штатларда амал қилиб турган ва насл-насаби яширилган кўп капиталлар Анг- лияда болаларнинг кечагина капиталлаштирилган қони, холос.
Давлат қарзлари йиллик процентлар ва бошқа тўловларни қоп- лаш учун ишлатиладиган давлат даромадларига суяниши сабаби- дан, ҳозирги замон солиқ системаси давлат кредит системасининг зарур қўшимчаси бўлиб қолди. Заёмлар ҳукуматга фавқулодда чи- кимларни шундай йўсинда қоплашга имкон берадики, солиқ тўлов- чи бу чиқимларнинг жуда оғир эканлигини бир,оанига сезмайди, бироқ шу заёмларнинг ўзи оқибат натижада солиқларни оширишни талаб қилади. Иккинчи томондан, қарзларнинг тобора ўсиши орқа- сида солиқларнинг ошиб бориши ҳукуматни ҳар бир фавқулодда чиқим қилинганда янгидан-янги заёмлар чиқаришга мажбур қила- ди. Шупдай қилиб, ҳозирги замон фискаль системасининг — энг муҳим ўзаги энг зарур тирикчилик воситаларига солиқ солишдап (демак, уларнинг қимматлашувидан) иборат бўлган фискаль сис- темасининг — ўзида солиқларнинг автоматик тарзда ўсиб бориш куртаклари бор. Ҳаддан ташқари солиқ солиш — тасодифий ҳол эмас, балки кўпроқ унинг принципидир. Бу система ҳаммадан ил- гари мустаҳкамланган Голландияда буюк ватанпарвар де Витт ўзи- нипг «Максимлар»ида217 бу системани, ёлланма ишчида итоатгўй- лик, мўътадиллик, тиришқоқлик ва... жуда оғир меҳнатдан қочмас- лик ҳисларини ривожлантиришнинг энг яхши усули, деб мақтайди. Бироқ бунда бизни, ёлланма ишчиларнинг аҳволига ҳозирги замон
243Ь) «Агар бизнинг замонамизда Европани татарлар босиб кетса эди, бизнинг орамизда молилчипинг ҳозир қандай аҳамияти борлигини уларга тушунтириш жуда цийин бўлар эди» Montesguieu «Esprit des loix», (5d. Londres, 1769, t. TV, p. 33).


XXIV БОБ,—ДЛСТЛАБКП ЖАМҒАРИЛИШ
735
фискаль системасининг ёмон таъсир қилишидан кўра кўпроқ бу системапипг тақозоси билан деҳқонлар ва ҳунармандларпинг — хул- лас бутун майда буржуазия таркибий қисмининг — зўрлик билан экспроприация қилиниши қизиқтиради. Бу ҳақда, ҳатто буржуа экопомистлари ўртасида ҳам икки хил фикр йўқ. Фискаль систе- масипинг экспроприация қилувчи таъсири протекционизм туфайли янада кучаяди, бу протвкционизмнинг ўзи фискаль систвмасининг ажралмас таркибий қисмларидан биридир.
Бойликнинг капиталга айланишида, омманинг экспроприация қилинишида давлат қарзлари ва тегишли фискаль системасининг жуда катта роль ўйнаши Коббет, Даблдей ва шу сипгари бир қанча авторларни йўлдан адаштирди, улар давлат қарзларини ва фискаль системасини ҳозирги замон халқлари қашшоқлигининг асосий саба- би деб билдилар.
Протекционизм системаси фабрикантлар етиштириш, мустақил ишчиларни экспроприация цилиш, миллий ишлаб чиқариш восита- ларини ва тирикчилик воситаларини капиталлаштириш, эски ишлаб чиқариш усулидан ҳозирги замон ишлаб чиқариш усулига ўтишии зўрлик билан тезлаштириш учун ишлатиладиган суиъий восита эди. Европа давлатлари шу ихтирога патент олиш учун ёқалашардилар ва, бойлик орттирувчи рицарларга бир марта хизматкор бўлиб ол- ганларпдан кейин, эиди шу мақсад билан ўз халқларига: эгри йўл билан — ҳимоя пошлиналари тарзида, тўғри йўл билан — экспорт мукофотлари ва шу сингарилар тарзида хирож солиш билап қано- атлапмасдилар. Улар ўзларига қарам бўлган қўшни мамлакатларда ҳар қандай саноатпй зўрлик билан йўқ қилиб ташлардилар, маса- лан, ипглизлар Ирландияда жун мануфактурасини йўқ қилиб таш- лагап эдилар. Европа қитъасида бу процесс, Кольбернипг қўли еп- гил келиб, яна ҳам соддалаштирилган эди. Бунда дастлабки капитал саноатчиларга кўпроқ тўғридан-тўғри давлат хазинасидан оқиб ке- лади.
Мирабо бупдай деб хитоб қилади:
«Саксонияда Етти йиллик уруш олдидап мануфактурапппг гуллаш са- бабларини бундай узоқлардан қидириб ўтиришпипг пима кераги бор? 180 миллиоплик давлат қарзига эътибор берилса, бас» 244).
Мустамлака системаси, давлат қарзлари, солиқларнииг оғирлигп, протекционизм, савдо урушлари ва ҳоказолар асл мапуфактура даврининг мана шу ҳамма навдалари — йирик саноатиинг гўдак- лик даврида жуда ҳам ўсиб кетади. Йирик саноатни вужудга кел- тиришда шафқатсизлик билаи бениҳоя кўп болалар ўғирлапган. Нирол флоти ўз матросларини зўрлик билан олгаии сингари, фаб- рикалар ҳам ўз ишчиларини зўрлик билап олади. Жаноб Ф. М. Иден XV асриинг сўнгги ўттиз йилидан бошлаб то у яшагап замопгача, XVIII асрнинг охиригача, қишлоқ аҳолисининг ериии экспроприация
М4) Mirabeau, цитата келтирилаётган асар, VI том, 101-бет.


736
ЕТТИНЧИ БТЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
қилиш даҳшатларини кўриб пинагини ҳам бузмаганди; капиталис- тик деҳқончиликни вужудга келтириш ва «экин ерлари билан яй- ловлар ўртасида тўғри нисбат ўрнатиш учун» «зарур» бўлган про- цессни ғоят хурсандлик билан табриклаганди; бироқ мануфактура ишлаб чиқаришини фабрика ишлаб чиқаришига айлантириш ва капитал билан иш кучи ўртасида тўғри нисбат ўрнатиш учун бо- лаларни ўғирлаш ва дул қилиш иқтисодий жиҳатдан зарурлигини ҳатто жаноб Иден ҳам тушуниш даражасига кўтарила олмаганди. У бундай дейди:
«Эҳтимол, мана бу масала халойиднинг эътиборига сазовор масаладир. Коттежлардан ва юмушхоналардан камбағал болаларни ўғирлаганидагина муваффақият билан ишлай оладиган саноат (бу болалар группа-групйа бўлиб, сменалашиб, кечаларнинг кўп дисмида дам олмасдан ишлашлари ло- зим); эркак ва хотинларпи, турли ёшлардаги ва турли майлдаги кишиларни бпр тўп қилиб аралаштириб юборадиган саноат (бу ҳол ёмоплариинг балоси юқиб мударрар бузилишига ва ёмон йўлга киришга олиб келади)ана шун- дай саноат миллий ва индивидуал бахт-саодат суммасипи кўпайтира олади- ми?» 245. «Дербиширда, Ноттингемширда ва айнидса Ланкаширда»,— деб ёза- ди Филден,—«ядинда ихтиро дилингап машиналар сув чиғирини ҳаракатга келтира оладиган дарёларга яқин жойларда дурилгап йирик фабрикаларда ишлатилиб кўрилган эди. Шаҳарлардан узодда бўлган бу ерларда бирданига минглаб ишчилар керак бўлиб долди; жумладан, унумсиз бўлиб ётган ва шу дамгача жуда оз аҳоли яшаб келган Лапкаширда ҳаммадан олдин одам ке- рак бўлиб долди. Болаларнинг нозик, чадқон бармодчаларига талаб айнидса катта бўлди. Шу ондаёқ Лондон, Бирмингем ва бошқа давм юмушхонала- ридан шогирдлар (!) тўплаш одат тусига кириб долди. 7 ёшдан 13 ёшгача ёки 14 ёшгача бўлган минг-мингларча шундай норасида болалар ўшапда шимолга жўнатилди. Одатда хўжайинлар» (яъни бола ўғрилари) «ўз шо- гирдларипи фабрикаларга яқин ерга жойлаштириб боқиб, кпйинтириб турди- лар. Болаларнинг ишини назорат дилпб туршп учун назоратчилар ёлланди. Бу дулларпи назорат дилиб турувчилар болаларпи мумкин дадар кўпрод иш- латишга мажбур дилишдан мапфаатдор эди, чунки уларга ҳар бир боладан сидпб олингап маҳсулот миқдорига қараб ҳад тўланар эди. Болаларга раҳмсизлик билан муомала дилиш табиий бир нарса эди. Кўпгина фабрика округларида, айниқса Ланкаширда фабрикаптлар дўлпга топшпрпб дўйилган бу ҳимоясиз норасидалар жуда даттиқ цийнодқа олинар эди. Уларпи ҳаддан ташдари ишлатиб ўлгудай дийпардилар, ...тутиб урардилар, кишаплаб дўярдилар, ҳаддан ташдари усталик ва шафдатсизлик билан азоблардилар; очликдан жуда толидқан, қуруқ суяк бўлиб қолган бу бечораларии кўппнча қамчи- лаб ишлатар эдилар... Баъзан уларии шу қадар қийнар эдиларки, улар ўз- ларпни ўзлари ўлдирар эдилар!.. Дербишир, Ноттингемшир ва Ланкаширда- ги гўзал водийлар, ҳар дандай жамоат назоратидан четда қолгап бу водпй- лар ўзини ўзи ўлдириш ҳодисалари бўлпб турадиган азоб-уқубат ва қий- нодхоналарга айланиб кетди!.. Фабрикаптлар жуда кўп фойда олардилар. Бу фойда уларнинг оч бўридек шптаҳасини тобора зўрайтирпб турардп. Улар кечалари ишлаш усулини жорий қилдилар, яъни тун кириши билан фабрпкада кундузи меҳнат дплиб ҳолдан кетгап бир группа ишчилар ўрии- ни бошқа бир группа ишчилар оларди; кундузи ишлаган группа кечаси иш- лаган группанинг эпдпгина бўшатиб кетган ётоғига келиб ухлар эди; ва vice versa [аксипча]. Лапкаширда халқ ўртасида, ётодлар ҳеч совумасди, де- ган ran бор» 246).
Eden, цитата келтирилаётган асар, IT китоо, I боб, 421-бет.
’ ) John Fieiden, цитата келтирилаётган асар, 5, 6- бетлар. Дастлаб фабрикаларда бўлган бемазагарчиликлар тўғрисида: Dr.Atkin, цитата кслтирилаётган асар, 219-бетга, ва Gisborne. «Ingulry into tne Duties of Men», 1795, v. II га царалсин.—Бур машинаси


XXIV БОБ,—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
737
Мануфактура даври давомида каппталистик ишлаб чиқаришнинг ривожланшпи билан Европанинг жамоат фикри ҳаё ва виждон- нпнг сўнгги қолдиқларидан халос бўлди. Ҳар қандай қабоҳат капи- тал жамғариш учун восита бўлиб хизмат қилса, миллатлар шу қабоҳат билан сурбетларча мақтанардилар. Масалан, филистёр А. Андерсон томонидан тузилган бемаъни савдо солномасини ўқиб кўринг 218. Англия Утрехт сулҳ шартномасини тузишда асьентога 219 мувофиқ Испанияни мажбур этиб, Африка билан Испания Амери- каси ўртасида негр олиш ва сотиш ҳуқукига эга бўлиб олган эди, ҳолбуки шу вақтгача у фақат Африка билан Англия Вест-Индияси ўртаспдагина негр олиб сотарди, бу факт мазкур солномада инглиз давлат донолигининг энг олий тантанасп деб, кўкларга кўтариб мақталади. Англпя то 1743 йилга қадар Испания Америкасига ҳар йили 4 800 негр етказиб бериш ҳуцуқини олган эди. Бу билан айни замонда Британия контрабандаси учун расмий ниқоб вужудга кел- тирилган эди. Ливерпуль цул савдоси замииида ўсди. Цул савдоси унинг дастлабки жамғариш методидир. Ливерпулнинг «басавлат табақаси» шу кунгача ҳам қул савдосининг Пиндари бўлиб цол- моқда, бу цул савдоси,— доктор Эйкинпинг юқорида цитата келти- рилган ва 1795 йилда чиққан асарига қаралсин,—-«коммерция тад- биркорлиги руҳини эҳтиросга айлантирмоқда, шонли денгизчилар- ни вужудга келтирмоқда ва жуда мўмай пул келтирмоқда». Ливер- пуль қул савдоси учун 1730 йилда 15 кема, 1751 йилда — 53 кема, 1760 йилда — 74 кема, 1770 йилда — 96 кема ва 1792 йилда — 132 кема ишлатган эди.
Ип газлама саноати Англияда болаларни цул қилишни жорий этиб, айни замонда Қўшма Штатларнинг шу дамгача бир ^адар патриархал бўлган ва қулликка "асосланган хўжалигини коммерция эксплуатация системасига айлантирди. Умуман Европадаги ёлланма ишчиларнинг яширин қуллиги учун Янги дунёдаги sans phrase [писандасиз] қуллик пойдевор бўлиб хизмат қилиши лозим эди247)«
фабрикаларни узоқ цишлоқлардаги шалолалардан шаҳар марказларига кўчирганида, болалардан иборат иш материали «ўз нафсини тийишга» мойил бўлган капиталистнинг қўл остига тушиб колди ва юмушхоналардан цулларни зўрлик билан жўнатишнинг кераги бўлмай қолди. — Жаноб Роберт Пиль («хулц- одоб министри»нинг отаси) 1815 йилда бола- ларни ҳимоя цилиш учун парламентга цонун ниритганида («Ёмбилар комитети»нинг юлдузи ва Рикардонинг яцин дўсти) фрэнсис Хорнер қуйи палатада бундай деган эди: «Банкрот бўлган бир кигпининг қимматли нарсалари билан бирга, агар шу иборани ишлатиш мумнин бўлса, бир тўда фабрина болалари ҳам ким ошди қилиб сотилишга белгилаб цўйилганлиги ва мулкининг бир нисми сифатида ҳакицатан сотилганлиги шубҳасиэ аницланди. Бундан икки йил илгари (1813 йилда) цирол курсиси судида кишини жуда ҳам ғазаблантирадиган бир воқеа текширилган эди. Бу ишда бир тўда болалар тилга олинган эди. Лондондаги қавмлардан бири уларни бир фабрикантга берган, бу фабрикант, ўз навбатида уларни бошца фабрикантга берган. Охирида бир неча филантроп бу болаларни очликдан тамомила толиқцан (absolute famine) ҳолда кўрган. У парламент комиссиясининг аъзоси сифатида бундан беш баттар яна бошқа бир воқеа билан танишган. Бундан бир неча йил илгари Лондондаги цавмлардан бири Ланнаширдаги бир фабринант билан шартнома тузган, бунда фабринант сотиб оладиган болалар тўдаси ичида ҳар йигирма соғлом бола билан бир жинни болани ҳам цабул цилиш мажбуриятини ўз устига олган».
“’) 1790 йилда Англия Вест- Индиясида бир озод кишига 10 цул, Франция Вест- Индия- сида бир озод кишига 14 цул, Голландия Вест- Индиясида бир оэод кшпига 23 цул тўғри келар эди (Henry Brougham. «An Inquiry into the Colonial policy of the European Powers». Edinburgh, 1803, v. II, p. 74).


738
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИП1 ПРОЦЕССИ
Tantae molis erat220 капиталистик ишлаб чиқариш усулининг «абадий табиий қонунлари» эркинлик билан намоён бўлиши учун шароит яратиш, ишчиларии уларнинг меҳнат воситаларидан аж- ратиш процессини амалга ошириш, бир цутбда ижтимоий ишлаб чиқариш воситаларини ва тирикчилик воситаларини капиталга ай- лантириш, бунга қарши қутбда халқ оммасини ёлланма ишчиларга, озод «ишловчи камбағалларга» айлантириш — бу ҳозирги замон тарихининг ажойиб маҳсулидир 248). Агар пул, Ожьенинг сўзларига кўра, «туғилганда бир чеккаси қон бўлиб дунёга келса» 249), янги туғилган капиталнинг бошидан то товонигача ҳамма тешикларидан цон ва зардоб оциб туради 250).
7. КАПИТАЛИСТИК ЖАМҒАРИЛИШНИНГ ТАРИХИЙ ТЕНДЕНЦИЯСИ
Шундай қилиб, капиталнинг дастлабки жамғарилиши, яъни унинг тарихий генезиси нимадан иборат? Капиталнинг дастлабки жамғарилиши қуллар ва крепостнойларнинг бевосита ёлланма иш- чиларга айланиши, демак, форманинг оддий алмашиниши бўл- маганлиги учун, у бевосита ишлаб чиқарувчиларнииг экспроприа- ция қилиниши, яъпи кишининг ўз меҳнатига асосланган хусусий мулкнинг йўқ қилиниши демакдир.
Ижтимоий, коллектив мулкнинг қарама-қаршиси бўлган хусусий мулк меҳнат воситалари ва ташқи меҳнат шароитлари хусусий ки- шиларга қарашли бўлган жойдагина мавжуд бўлади. Лекин хусу-
*«•) «Labouring poor» [«ишловчи камбағал»] деган ибора инглиз цонунларида ёлланма ишчилар синфи нўзга нўринадиган даражага етиб нўпайган пайтдан бошлаб учраб туради. «Labouring poor» бир томондан, «idle poor» га [«ялқов камбағалларга»], гадойларга ва шу кабиларга, икнинчи томондан, ҳали батамом шилинмаган, ҳали ўз меҳнат воситаларининг эгалари бўлган ишчиларга царама- царши цилиб цўйилади. «Labouring poor» ибораси қонунчилинда сиёсий иқтисодга кўчиб ўтди, унда Калпеиер, Д. Чайлд ва шу кабилардан тортиб то А. Смит ва Иденгача шу иборани ишлатиб нелдилар. Шунинг учун «execrable «political cantmonger» [«ифлос сиёсий риёкор»] Эдмунд Бёрк «labouring poor» деган иборани «execrable political cant» [«ифлос сиёсий риёкорлик»], деб атар экан, унинг bonne fol [виждонлилиги] кандай эканлигини шунга қараб ҳукм қилса бўлади. Инглиз олигархия- сининг пулига сотилиб, француз революциясига нисбатан романтик ролини ўйнаган -бу сикофант Америкада аҳвол мушкуллаша бошлаган чокда, пшмолий Америна колониялари- нинг пулига сотилиб, инглиз олигархиясига нисбатан худди шундай муваффацият билан либераллик ролини ўйнади; ҳақиқатда эса у энг оддий буржуа эди: «Савдо қонунлари табиат қонунларидир ва, демак, худонинг ўзининг қонунларидир» (Е- Burke> «Thoughts and Details on Scarcity», ed. London, 1800, p. 31, 32). Ҳам худо, ҳам табиат цонунларига содиқ бўлган бу Одат/нинг ҳаммавақт ўзини энг фойдали бозорда сотганлиги ажабланарли бир нарса эмас1 Бу Эдмунд Бёрннинг либераллин қилган даврларидаги жуда яхши таъри- фини Танкер асарларидан топиш мумкин. Танкер non ва тори эди, лекин бошқа жиҳатлар- дан у тамомила тузун одам ва яхши экономист эди. Бизнинг замонамизда ҳунмронлик нилаётган ва «савдо цонунларига» жуда ҳам итоатгўйлик билан ишонадиган шармандали принципсизликни назарда тутиб, ўз издошларидан фақат бир жиҳатдан—талант жиҳатдан фард циладиган Бёрнларни қадам-бақадам цоралаб бориш зарур!
249) Marie. Augier. «Du Credit Public».
250) «Капитал» — дейди «Quarterly Reviewer», — «шовқин-сурон ва ҳақоратдан ўзи- ни четга олади ва ўзи табиатан дўрдоқ бўлади. Бу ҳақ ran, бироц бу ҳали ҳақиқат- нинг ҳаммаси эмас. Табиат бўшликдан қўрқиши сингари, капитал фойданинг иўдли- гидан, ёки жуда озлигидан қўрқади. Бироқ, етарли миқдорда фойда бор экан, Hann- Tan дадил тортади. 10 процент фойда таъминласангиз, капитал ҳар цанақасига ишлатсангиз ҳам кўна беради, 20 процент бўлса у жонланиб қолади, 50 процент бўлса у калласи кетишдан ҳам қўрқмайди, 100 процент бўлганда, у ҳамма кишилик қонунларини, оёд ости қилади, 300 процент бўлса, гарчи дорга осилиш хавфи бўлса ҳам, у ҳеч қандай жиноятдан қайтмайди. Агар шовқин-сурон ва ҳақорат фойда кел- тирса, капитал унисига ҳам, бунисига ҳам ёрдамлашади. Контрабанда ва дул сав- доси бунинг исботидир» ( T.J. Dunning, цитата келтирилаётгац асар, 35—36 бетлар).


XXIV БОБ.— ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
739
сий мулкнинг характери бу хусусий кишиларнинг юмушчилиги ёки юмушчи эмаслигига қараб ўзгаради. Хусусий мулкнинг кўзимизга кўринадиган сон-саноқсиз турли кўринишлари ижтимоий мулк би- лан хусусий мулк ўртасидаги ўткинчи ҳолатларнигина акс этти- ради. о
Ишлаб чиқариш воситалари юмушчининг хусусии мулки булиши майда ишлаб чиқаришнинг асосидир, майда ишлаб чиқариш эса ижтимоий ишлаб чиқаришни ва юмушчининг ўз шахсий эркинли- гини ривожлантириш учун зарур шартдир. Дуруст, бу ишлаб чиқа- риш усули қуллик тузумида ҳам, крепостной тузумда ҳам, бошқа шахсий қарамлик формаларида ҳам мавжуд бўлади. Бироқ юмупгчи ўзи ишлатадиган ўз меҳнат шароитларининг эркин хусусий эгаси, деҳқон экин экадиган ернинг эгаси, ҳунарманд жуда моҳирлик би- лан ишлатадиган асбобларининг эгаси бўлган жойдагина бу ишлаб чиқариш усули тамомила гуллайди, ўзининг бутун куч-ғайратини намоён қилади, адекват классик формага киради.


740
ЕТТИНЧИ БЎЛИЗЙ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОПЕССИ
айрим мустақил юмушчининг ўз меҳпат қуроллари ва воситалари билан, чунончи, қўшилишиб кетишига асосланган хусусий мулкни бегона, лекин формал жиҳатдан эркин иш кучини эксплуатацпя қилишга асослангап капиталистик хусусий мулк сиқиб чиқаради 251).
Мана шу айланиш процесси эски жамиятни чуқур ва ҳар томон- лама бузиб юборганда, юмушчилар пролетарларга айланиб, улар- нинг меҳнат шароитлари капиталга айланганда, капиталистик иш- лаб чиқариш усули ўз оёғига туриб олганда, меҳнатнинг бундан кейинги умумийлаштирилиши, ернинг ва бошда ишлаб чиқариш воситаларининг бундан кейин ижтимоий йўл билан эксплуатация қилинадиган воситаларга, демак, умумий ишлаб чиқариш восита- ларига айлантирилиши ва шу муносабат билан хусусий мулкчилар- нинг бундан кейинги экспроприация қилиниши янги формага кира- ди. Энди ўзи мустақил хўжалик юритувчи юмушчи эмас, балки кўп ишчиларни эксплуатация қилувчи капиталист экспроприация қили- ниши лозим бўлади.
Бу экспроприация худди шу капиталистик ишлаб чиқаришнинг имманент қонунларининг тақозоси билан, капиталларпи марказлаш- тириш йўли билан амалга ошади. Бир капиталист кўп капиталпст- ларни енгади. Шу марказлаштириш билан ёки оз капиталистлар- нинг кўп капиталистларни экспроприация қилиши билан бирга меҳнат процессининг кооператив формаси борган сари кенгроқ ва каттароқ миқёсда ривожланиб боради, илм-фанни онгли суратда техникада дўлланиш, ерни мунтазам ишга солиш ривожланиб бора- ди, меҳнат воситалари фақат коллектив бўлиб истеъмол дилишга- гина йўл қўядиган меҳнат воситаларига айланиб боради, ҳамма ишлаб чиқариш воситалари комбинациялашган ижтимоий меҳнат ишлаб чиқариш воситалари сифатида иқтисод қилинади, ҳамма халқлар жаҳон бозори доирасига тортила боради, шу билан бирга капиталистик режимнинг иптернационал характери ривожлана бо- ради. Бу айланиш процессининг ҳамма фойдаларини узурпация қиладиган ва монополия қилиб оладиган капитал магнатларининг сони доимо камайиб бориши билан бирга қашшоқлик, зулм, дуллик, айнаш, эксплуатация жуда кучайиб боради, лекин шу билан бирга капиталистик ишлаб чиқариш процессинииг ўз механизми кўзинп очадиган, бирлаштирадиган ва уюштирадиган, доимо ортиб боради- ган ишчилар синфининг ғазаби ҳам кучайиб боради. Капитал мо- нополияси шу монополия вақтида ва шу монополия замипида ўсиб чиқдан ишлаб чиқарпш усулининг кишапига айланади. Ишлаб чи- цариш воситаларинииг марказлаштирилиши ва меҳнатнинг умумий- лашуви шу нуқтага етадики, улар ўзларининг капиталистик пўст- ларига сиғмай қоладилар. Бу пўст тарс ёрилади. Капиталистик хусусий мулкнинг вақт-соати битади. Экспроприаторларни экспро- приация қиладилар.
•»‘) «Виз тамомила янги ижтимоий тузумга қадам қўйдик. . . биз ҳар қандай мулк турини ҳар цандай меҳнатдан ажратишга ҳаракат циламиз» (Sismondi- «Nouveaux Principes de I’c-conorale Politique», t. II [Paris, 1827], p. 434-


XXIV БОБ.—ДАСТЛАБКИ ЖАМҒАРИЛИШ
741
Капиталистик ишлаб чиқариш усулидан келиб чиқадигаи капи- талистик ўзиники қилиб олиш усули ва, демак, капиталистик хусу- сий мулк ҳам — кишининг ўз меҳнатига асосланган индивидуал хусусий мулкни биринчи инкор қилишдир. Лекин капиталистик ишлаб чиқариш табиий-тарихий процесс зарурати билан ўз инко- рини вужудга келтиради. Бу — инкорни инкор қилишдир. У хусу- сий мулкни эмас, балки капиталистик давр ютуқлари асосида: ко- операция асосида ҳамда ерга ва меҳнатнинг ўзи ишлаб чиқарган ишлаб чиқариш воситаларига умумий эгалик қилиш асосида инди- видуал мулкни тиклайди.
Айрим шахсларнинг ўз меҳнатига асосланган тарқоқ хусусий мулкларининг капиталистик мулкка айланиши ҳақиқатда ижти- моий ишлаб чиқариш процессига асосланувчи капиталистик хусу- сий мулкнинг ижтимоий мулкка айланишига қараганда, албатта, жуда узовда чўзиладиган қийин ва оғир процессдир. Унда озгина узурпаторлар халқ оммасини экспроприация қилган эди, бунда халқ оммаси озгина узурпаторларни экспроприация қилиши лозим бўлади 252).
252) 	«Саноат тарақциёти — буржуазия унинг беихтиёр намояидаси бўлиб, бу та- раққиётга тўсқинлик цилишга ожизлик қилади — ана шу саноат тараққиёти ишчи- ларнинг конкуренция ордасида бўлиниб кетишига хотима бериб, уларнинг ассоциа- циялар тузиш воситаси билан революцион тарзда бирлашишларига сабаб бўлади. Шундаи қилиб, йирик саноатнинг ривожлаяиши билан, буржуазиянинг маҳсулот ишлаб чиқариши ва ўзиники қилиб олиши учун хизмат қиладиган заминнинг ўзи оуржуазиянинг қўлидан тортиб олинади. Буржуазия ҳаммадан аввал ўзига гўрков ҳозирлайди. Буржуазиянинг ҳалок бўлиши мударрар бўлганидай, пролетариатнинг ғалаба дилиши ҳам мударрардир... Энди буржуазияга дарши турган барча синфлар- дан фақат пролетариатгина ҳақидатан революцион синфдир. йирик саноатнинг ри- вожланиши билан бошда синфларнинг ҳаммаси тушкунликка юз тутади ва йўқ бў- либ кетади, пролетариат бўлса — йирик саноатнинг ўз маҳсулидир. урта табақалар: майда саноатчилар, майда савдогарлар, ҳунармандлар ва деҳдонлар — ҳаммалари Ҳам ўрта табадалик ҳаётларини халокатдан садлаб долмод учун буржуазияга қарши курашадилар. Демак, улар революцион эмас, балки консерватив табақалардир. Ҳатто улар реакцион табақалардир: улар тарих ғилдирагини ордага бурмодчи бўладилар» (л. Маркс ва Ф. Энгелъс. «Коммунистик партия манифести», Лондон, 1848, 11, 9- бетлар [қаралсин: К. Маркс ва Ф Энгельс. Уч томлик танланган асарлар, I том, «Ўз- бекистон» нашриёти, 118, 119, 117-бетлар).


742 ]
ЙИГИРМА БЕШИНЧИ БОБ
ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ 253>
Сиёсий иқтисод бир-биридан жуда фарқ қиладиган — бири — ишлаб чиқарувчининг ўз меҳнатига асосланадиган, иккинчиси — бировнинг меҳнатини эксплуатация қилшпга асосланадиган икки хил хусусий мулкни принцип жиҳатдан бир-бирига аралаштириб юборади. Кейингиси биринчисининг тамомила қарама-қаршиси бў- лиши билан бирга, унинг гўридан ўсиб чиқишини сиёсий иқтисод ёдидан чиқаради.
Европанинг ғарбида, сиёсий иқтисод ватанида дастлабки жам- ғарилиш процесси бир қадар тугалланди. Капиталистик режим бун- да бутун миллий ишлаб чиқаришни ё ўзига тўғридан-тўғри бўй- сундириб олди, ёки, муносабатлар унчалик ривожланмаган жойлар- да, у, ҳеч бўлмаганда бавосита, ҳали ҳам у билан бир қаторда давом қилаётган ва эскириб қолган ишлаб чиқариш усулига мансуб бўлган ва ҳалок бўлиб бораётган ижтимоий табацаларни контрол қилиб турипти. Фактлар экономистнинг идеологиясига қарши қанча цаттиқ бацирса, экономист то капиталистик дунёга тегишли ҳуқуқ ва мулк тўғрисидаги тасаввурларни капиталнинг шу тайёр дунё- сига шунча кўп қўрқоқлик билан зўр бериб ва шунча кўп ийиб татбиқ қилади.
Мустамлакаларда аҳвол бошқача. Унда капиталистик режим ҳар қадамда ишлаб чиқарувчининг қаршилигига дуч келади, бу ишлаб чиқарувчи ўз меҳнат шароитларига ўзи эга бўлганлигидан, ўз меҳнати билан капиталистни эмас, балки ўзини бойитади. Бир- бирига тамомила қарама-қарши бўлган бу икки иқтисодий система ўртаспдаги зпддият бунда амалда улар ўртасидаги курашда намоён 253) 	Бунда ran ҳақиқий мустамлакалар тўғрисида, эркин иммигрантлар томонидан мустамлака қилинадиган ва одам нўли тегмаган ер тўғрисида боради. Қўшма Штат- лар иқтисодий маънода ҳали ҳам Европанинг мустамлакасидир. Шуниси ҳам борки, қулликнинг йўқ қилиниши ҳамма муносабатларни таг-тугидан ўзгартириб юборган, вскидан одам ўрнашган жойлар ҳам шулар жумласига киради.


XXV БОБ. — ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ
743
бўлади. Агар капиталист ўз метрополиясидаги кучларга суянадиган бўлса, у кипшнипг ўз меҳнатига асосланувчи ишлаб чиқариш ва ўзлаштириб олиш усулини зўрлик билан йўқ қилишга интилади. Капиталнинг сикофанти бўлган экономистни, метрополияда капи- талистик ишлаб чиқариш усули унинг ўз қарама-қаршиси билан бирдай деб назарий жиҳатдан исботлашга мажбур қиладиган ман- фаатларнипг ўзи,— шу манфаатларнинг ўзи уни бунда «to make a clean breast of it»ra [«бу жиҳатдан ўз виждонини поклаб олиш»га] ва бу ишлаб чиқариш усулларининг бир-бирига царама-қарши экан- лигини баланд овоз билан эълон қилишга мажбур этади. Шу мақсад билан у, ишловчиларни экспроприация қилмай туриб ва шунга му- вофиқ ишлаб чиқариш воситаларини капиталга айлантирмай туриб, ижтимоий унумдор меҳнат кучларини ривожлантириш — коопера- ция, меҳнат тақсимоти, машиналарни кенг миқёсда ишлатиш ва бошқалар — мумкин эмас, деб кўрсатади. У, миллий бойлик деган бойлик манфаатларини кўзлаб халқ цашшоқлигини вужудга кел- тириш учун сунъий воситалар ^идиради. Бунда унинг апологетлик цалцони увадаси чициб кетган пилик сингари дабдала бўлади.
Э. Г. Уэйкфилднинг буюк хизмати унинг мустамлакалар тўғ- рисида бирон янги нарса айтганида эмас 254), балки шундаки, у мустамлакаларда метрополиядаги капиталистик муносабатлар тўғ- рисидаги ҳақицатни очиб берди. Протекционизм системаси ўзпнинг пайдо бўлаётган вақтида 255) метрополияларда капиталистларни вужудга келтиришга интилиши сингари, Уэйкфилднинг мустамлака назарияси ҳам мустамлакаларда ёлланма ишчилар вужудга келти- ришга интилади, Англия бирмунча вақтгача бу назарияни қопун- чилик йўли билан амалга оширишга ҳаракат қилган эдп. Буни у «systematic colonization» (мунтазам мустамлака қилиш) деб атайди.
Даставвал Уэйкфилд мустамлакаларда, агар ёлланма ишчи, ўзи- ни ўз ихтиёри билан сотишга мажбур бўлган бошқа бир киши каби қўшимча бўлмаса, пулга, тирикчилик воситаларига, машина* ларга ва бошқа ишлаб чиқариш воситаларига эгалик қилиш ҳали одамни капиталистга айлантирмаслигини кўрсатиб берди. У, капи- талнинг буюм эмаслигини, балки одамлар ўртасида буюмлар воси- таси билан бўладиган ижтимоий муносабат эканлигини очди 256\ Жаноб Пил,— деб шикоят ^илади у,— Англиядан Янги Голландия- даги Суон дарёси соҳилларига ўзи билан жами 50 000 фунт стер- линглик тирикчилик воситалари ва ишлаб чпцариш воситаларини олиб кетди. Жаноб Пил шу қадар эҳтиёткор эдики, у, бупдан таш- 1\ари, ўзи билан бирга ишчилар синфидан 3 000 кишини — эркаклар, хотинлар ва болаларни олиб кетган эди. Бироқ, белгиланган жойга бориб етганида, «жаноб Пилнинг ёнида ҳатто унга жой солпб бе- 254) 	Мустамлакаларнинг ўзларининг моҳиятини Уэйкфилд бир оз ёритиб берган булса, Мирабо-ота, физиократлар ва улардан кўп илгари инглиз экономистлари улар- нинг моҳиятини тамомила ёритиб берган эдилар.
■) Кейинчалик бу система халқаро конкурентлик курашида вацтинча заруратга аиланади. Бироц унинг сабаблари цандай бўлмасин, унинг оқибатлари айни бир хил бўлиб цолади.


744
ЕТТИНЧИ БУЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОПЕССИ
радиган ёки дарёдан сув келтириб турадиган биронта ҳам хизАматко- ри қолмади» 257). Бечора жаноб Пил! У ҳамма нарсани кўзда тут- ган-у, бироқ Суон соҳилига инглиз ишлаб чиқариш муносабатлари- ии экспорт қилишнигина ёдидан чиқарган!
Уэйкфилднипг бундан кейинги кашфиётларини тушуниш учун дастлаб икки нарсани кўрсатиб ўтамиз. Биз биламизки, ишлаб чи- қариш воситалари ва тирикчилик воситалари бевосита ишлаб чиқа- рувчининг мулки бўлса ҳам, лекин улар капитал эмас. Улар ишчи- ни эксплуатация қилишга ва ишчи устидан ҳукмронлик қилишга хизхмат қиладиган шароит мавжуд бўлгандагина, улар капиталга айланади. Бироқ уларнинг бу капиталистик жони экономистнинг миясида уларнинг буюмлик субстанциясида шу қадар маҳкам боғ- ланганки, у ҳар қандай шароитда, ҳатто улар капиталпинг тўғри- дан-тўғри қарама-қаршиси бўлганда ҳам, уларни капитал деб атай- ди. Уэйкфилд ҳам худди шундай деб атайди. Сўнгра: бир-бирига боғлиқ бўлмаган, мустақил хўжалик юргизадиган кўп ишчиларнинг индпвидуал мулки бўлган ишлаб чиқариш воситаларининг тарқоқ- лигини у, капиталнинг бир текисда тақсимланиши, деб атайди. Эко- номист ҳам худди феодал юристга ўхшайди. Феодал юрист ҳатто соф пул муносабатларига ҳам ўзипинг феодал юридик этикеткала- ринп ёпиштирар эди.
«Агар,— дейди Уэйкфилд,— капптал жамиятинипг ҳамма аъзолари ўрта- сида тенг ҳиссаларда тақсим қилипса эди, у вақтда ҳеч бир киши ўз қўллари билан ишлата олиши мумкин бўлган капиталдан ортиқча капитал жамға- ришдан манфаатдор бўлмас эди. Америкада янги мустамлакаларда маълум даражада шуидай бўлаётипти ҳам, унда ер мулкига ҳирс қўйиш ёлланма ишчилар синфининг яшашига тўсқинлик қилмоқда» 258).
Демак, ишчининг ўзи учун жамғариши мумкин экан,— у, ўзи- нинг ишлаб чиқариш воситаларининг эгаси бўлиб қолар экан, унинг шундай қилипш мумкин, албатта,— капиталистик жамғаришнинг ва капиталистик ишлаб чиқариш усулининг бўлиши мумкин эмас. Бунинг учун зарур ёлланма ишчилар синфи йўқ. Шундай бўлса, эски Европада ишчининг меҳнат шароитлари қандай қилиб экс- проприация қилинди, қандай қилиб капитал ва ёлланма меҳнат ву- жудга келтирилди? Жуда ажойиб хусусиятга эга бўлган contrat social [ижтимоий шартнома] воситаси билан вужудга келтирилди. «Ин- соният... капитал жамғаришга ёрдамлашишнинг оддий бир усулини билиб олган», бу усул, албатта, Одам ато замонидан буён ипсониятга ҳаётнинг сўнгги ва бирдан бир мақсади бўлиб кўринган; «инсоният 25в) «Негр негрдир. У фақат муайян муносабатларда бўлгандагина дулга айланади. Пахтадан ип йигирувчи машина пахтадан ип йигирувчи машинадир. У фақат маълум муносабатлар мавжуд бўлгандагина капиталга айланади. Олтиннинг ўзи — пул бўлма- ганидек, ёки цанд қанднинг баҳоси бўлмаганидек, мазкур муносабатлардан ажратиб олинган машина ҳам капитал эмасдир... Капитал — ижтимоий ишлаб чиқариш муно- сабатидир. У — тарихий ишлаб чиқариш муносабатидир» (Карл Маркс. «Ёлланма меҳнат ва капитал» «Neue Rhelnlsche Zeltung» да, JSft 226, 1849 йил 7 апрель [царалсин К. Маркс ва ф. Энгельс- 2- нашри, 6- том, 441, 442- бетлар]).
“’) Е. g. Wakefield- «England and America». London, 1833, v. IT, p. 33.
Уша acap, I том, 17-бет.


XXV БОБ. — ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ
745
капитал эгаларига ва меҳнат эгаларига бўлинган; ...бундай бўли- ниш ихтиёрий битим ва келишиш натижаси эди» 259 \ Қисқача қи- либ айтганда: инсоният оммаси «капитал жамғарилиши» шарафига ўзини ўзи экспроприация қилган. Лекин, ундай бўлса, фанатик- ларча бундай ўз-ўзидан кечиш инстинкти худди шу мустамлакалар- да бор кучи билан намоён бўлиши лозим эди-ку, чунки бу contrat social’™ хаёл оламидан ҳақиқат оламига кўчира оладиган одамлар ва ҳолатлар шу мустамлакалардагина мавжуд-ку. Лекин, ундай бўлса, табиий мустамлакага қарама-қарши ўлароқ, умуман «мун- тазам мустамлака қилишнинг» нима кераги бор? Бироқ:
«Америка союзининг шимолий штатларида аҳолининг, ҳеч бўлмаганда, ўндан бирининг ёлланма ишчилар категориясига мансублиги шубҳалидир... Англияда... халқнинг кўп қисми ёллаима ишчплардан иборат» 260).
Лекин меҳнаткаш инсоният ўртасида капитал шарафига ўз-ўзи- ни экспроприация қилишга интилиш шу қадар озки, қуллик,— ҳат- то Уэйкфилднинг сўзи билан айтганда ҳам,— мустамлака бойлиги- нинг бирдан-бир табиий негизидир. Уэйкфилднинг мунтазам мус- тамлака цилиш оддий pis aller [қочиб қутулиб бўлмайдиган бало]- нинг ўзидир, бу балонинг сабаби шуки, Уэйкфилд қуллар билан эмас, балки озод кишилар билан муомала қилади.
«Сан-Домингога дастлаб бориб жойлашган испанларнинг Испаниядан келгап биронта ҳам ишчиси йўқ эди. Бироқ ишчилар бўлмаса» (яъни қул- лик бўлмаса) «капитал ҳалок бўлар эди ёки, ҳеч бўлмаганда, ҳар бир ииди- видуум ўз қўллари билан ишлата оладиган жуда оз миқдорларга етиб, жуда қисқариб қолар эди. Инглизлар томонидан ташкил қилииган сўнгги мустам- лака ҳадиқатда шундай бўлди ҳам, унда уруғлик, чорва моллари ва қурол- лардан иборат катта капитал ёллаима ишчилар етишмаганлигидан ҳалок бўлиб кетди ва у ерга бориб жойлашган ҳеч бир кишида у ўз шахсий меҳ- нати билан ишга сола оладиган капитал миқдоридан ошиқ капитал йўқ»261).
Биз, халқ оммасининг ерини экспроприация қилиш капиталис- тик пшлаб чиқариш усули учун негиз бўлиб хизмат қилишини кўр- дик. Аксинча, эркин мустамлаканинг моҳияти шундан иборатки, ернинг кўп қисми ҳали халқ мулки бўлиб қолади, шунинг учун ҳам унда бориб жойлашган ҳар бир киши унинг бир қисмини ўзи- нинг хусусий мулкига ва ўзининг индивидуал ишлаб чиқариш воси- тасига айлантириши мумкин, бу билан, у кейин келиб жойлашади- ган кишининг ҳам худди шундай килишига тўсиқлик цилмайди 262). Мустамлакаларнинг гуллаш сири ҳам, уларни кемириб бораётган маразпинг, капиталпипг киришига уларнинг қаршилик кўрсатиши- нинг спри ҳам апа шундадир.
”•) Е- G- Wakefield- «England and America». London. 1833, v. II, p. 18.
2ti0) ўша жойда, 42, 43, 44-бетлар.
231) ўша жойда, II том, 5-бет.
232) «Ернинг мустамлака қилиш элементига айланиши учун, у ишланмаган ер бўлишидан ташқари, яна хусусий мулкка айлантирилиши мумкин бўлган ижтимоий мулк ҳам бўлиши лозим» (ўша жойда, II том, 125-бет).
48-516


746
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
«Қаерда ер жуда арзон ва ҳамма кишилар эркин бўлса, ҳар ким ўзтг учун ўз хоҳишига қараб ер участкаси олаолса, у ерда, агар ишчининг ўз маҳсулотидан оладиган ҳиссаси эътиборга олинса, меҳнат жуда қиммат бўлиши билан бирга, упда комбинацияланган меҳнатга ҳар қапдай баҳо эвазига эга бўлиш умумап қийипдир» 263).
Мустамлакаларда ишчи ҳали меҳнат шароитидан ва ердан — шуларнинг негизидан — ажралмаган экан, ёки бундай ажралиш айрим истиснолар тариқасида ёки жуда ҳам чекланган жойдагина учрар экан, демак, мустамлакаларда деҳқончилик ҳали саноатдан ажралмаган, қишлоқ хонаки саноати ҳали йўқ қилинмаган. Шундай бўлса, унда капитал учун ички бозор қаердан пайдо бўлади?
«Америкада, қуллардан ҳамда капитални ва меҳнатии йирик корхона- ларда комбинация қиладиган хўжайинлардан ташқари, аҳолининг бирон қисми ҳам нуқул деҳқончилик билан шугулланмайди. Ерни ўзлари ишлай- дпган эркин америкаликлар айии вақтда бир қапча бошқа ишлар билан ҳам шуғулланадилар. Улар одатда ўзларига зарур мебель ва қурол-асбобларнинг бир қисмини ўзлари тайёрлайдилар. Улар кўпипча ўзлари учун уйни ҳам ўзлари соладилар ва ўз саноатларининг маҳсулотларини энг узоқ бозорлар- га элтиб сотадилар. Улар айнп вақтда йигирувчи ва тўқувчидирлар, улар ўзлари истеъмол қиладиган совун ва шамни, пойабзал ва кийпм-бошпи ўз- лари ишлаб чиқарадилар. Амерпкада деҳқончилик кўпинча темпрчняипг, те- гирмончининг ёки дўкондорнинг ёрдамчи касбидир» 264).
Бундай тентаклар ўртасида капиталистнинг «ўз-ўзидан воз ке- чиши» учун зарур соҳа қаерда қолади?
Капиталистик ишлаб чиқаришнинг буюк гўзаллиги шундан иборатки, у ёлланма ишчиларни ёлланма ишчилар сифатида доимо такрор ҳосил қилиш билангииа қолмайди, балки ҳаммавақт капи- тал жамғарилишига мувофиқ ёлланма ишчиларнинг нисбий ортиц- часйни ҳам вужудга келтириб туради. Бунинг орқасида меҳнатга талаб билан меҳиатни таклиф қилиш цонуни тегишли издан чиқ- масдан туради, иш ҳақинипг тебраниши капиталистик эксплуата- ция учун маъқул чегаралар ичига киритилади ва ниҳоят, жуда зарур қарамлик — ишчининг капиталистга социал қарамлиги таъ- минланади,— бу шундай абсолют қарамликки, экономист ўз юрти- да, метрополияда уни, олувчи билан сотувчи ўртасидаги, бир хилда мустақил бўлган иккита товар эгаси ўртасидаги, товар эгаси — капитал билан товар эгаси,— меҳнат ўртасидаги эркин шартнома асосидаги муносабат, деб мииг рангга бўяб кўрсатиши мумкин. Бироқ мустамлакаларда бу ажойиб хомхаёл барбод бўлиб бормоқ- да. Бунда аҳолининг сони метрополиядагидан анча тезроқ кўпайиб бормоқда, чунки бунда кўп ишчилар балоғатга етган ҳолда дунёда пайдо бўладилар, лекин, шундай бўлса-да, бунда меҳнат бозори ҳаммавақт етарли даражада таъминланмайди. Меҳнатга талаб би- лан меҳнатни таклиф қилиш қонуни барбод бўлади. Бир томондан, Эски дунё у ерга эксплуатацияга ташна бўлган, ўз-ўзидан воз ке- **) Ўша жойда, I том, 247-бет.
) Ўша жойда, 21, 22-бетлар.


XXV БОБ. — ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ
747
чишга интилиш касалига мубтало бўлган капитални доимо чиқариб туради; иккинчи томондан, ёлланма ишчиларнинг ёлланма ишчи сифатида мунтазам такрор ҳосил қилиниши жуда кўнгилсиз ва қисман енгиб бўлмайдиган тўсиқликларга дуч келиб туради. Бунда капитал жамғарилишига мувофиқ суратда ортиқча ёлланма ишчи- лар ҳосил цилиб бўларканми! Бу кунги ёлланма ишчи эртага мустақил хўжалик юргизадиган деҳқонга ёки ҳунармандга айла- нади. У меҳнат бозоридан ғойиб бўлиб кетади, лекин юмушхонага эмас. Бу ёлланма ишчиларнинг капитал учун эмас, балки ўзлари учун ишлайдиган, бинобарин, жаноб капиталистни эмас, балки ўзларини бойитадиган мустақил ишлаб чиқарувчиларга доимо айла- ниб туришлари, ўз навбатида, меҳнат бозорининг аҳволига жуда ҳам зарарли таъсир цилади. Гап ёлланма ишчини эксплуатация қилиш даражаси ҳаддан ташқари паст бўлиб қолишидагина эмас. Ёлланма ишчи, бундан ташқари, ўз манфаатидан воз кечишга инти- лувчи капиталистга қарамлигини ва унга царамлик ҳиссини ҳам йўқотади. Бизнинг Э. Г. Уэйкфилдимиз шунча очиқ-равшан қилиб, шунча чечанлик билан, шунча таъсирли қилиб тасвирлаб кўрсата- ётган ҳамма қайғули ҳодисаларнинг сабаби ана шу.
Ёлланма меҳнат таклифи доимий эмас, тўғри эмас, етарли эмас,— деб шикоят қилади у. Бу таклиф «ҳамиша жуда оз бўлиши билан бирга, таъминланмаган ҳамдир» 265).
«Гарчи ишчи билан капиталист ўртасида тақсим қплиниши лозим бўл- ган маҳсулот кўп бўлса ҳам, лекин ишчи ўзига шунча кўп қисмини оладики, у тез орада капиталист бўлиб олади... Аксипча, фақат оз кишиларгина, ҳат- то жуда узоқ вақт яшасалар ҳам, жуда катта бойлик тўплашлари мумкин» 2еб).
Капиталистнинг ишчилар меҳнатининг кўп қисмини тўлашдан воз кечишига ишчилар ҳеч бир йўл қўймайдилар. Агар капиталист жуда тадбирли киши бўлиб, ўз капитали билан бирга ўзининг ёл- ланма ишчиларини ҳам Европадан импорт қилганида ҳам, бу иарса унга ҳеч қапдай ёрдам бермайди.
«Улар тез орада ёлланма ишчиликдан чиқадилар, улар тез орада муста- цил деҳқонларга ёки ёлланма меҳпат бозорииинг ўзида ҳатто ўзларинпнг илгариги хўжайинларининг конкурентларига ҳам айлаиадилар» 267).
Шундай даҳшатли бир ҳолнипг юз беришини кўз олдингизга келтиринг! Азамат капиталист ўзининг азиз кўрган пулига Евро- падан ўз конкурентларини импорт қилсин! Ахир, бу — ҳамма нар- са ҳалок бўлди, дегани-ку! Уэйкфилднинг, мустамлакаларда ёллан- ма ишчиларнинг қарамлиги ва қарамлик ҳисси етарли эмас, деб шикоят қилаётгаплиги бежиз эмас.
«Иш ҳақи баланд бўлганлиги натижасида»,— дейди унипг шогирди Ме- ривейл,—«мустамлакаларда арзонроқ ва итоатгўйроқ меҳнатга зўр истак бор, 2в5) Уша жойда, II том, 116-бет.
2вб) Уша жойда, I том, 131-бет. Тлгч.лг1 «qqq тт « к
«?) Е. G. .Wakefield. «England and America», London, 1833, v. II, p. 5.
s j


748
ЕТТИНЧИ БУЛИМ?— КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
шундай бир сиифга катта талаб борки, ишчи капиталистиинг ўзига шарт қўйиши ўрнига, аксинча, капиталист бу спнфга ўз шартларипи қабул қпл- дира олсин. Эски цивилизация мамлакатларида ишчи, гарчи эркип бўлса ҳам, лекин табиий қонуиларга кўра, капиталистга қарамдир; мустамлакаларда супъий чоралар кўриш йўли билан шундай қарамлик вужудга келтирплиши лозим» 268).
Уэйкфилдпинг фикрича, мустамлакаларнинг буидай қайғули аҳ- волда қолганликларининг оқибати нима? Ишлаб чиқарувчиларпи ва миллий мол-мулкларни «варварларча сочиб юбориш системаси- дир» 269\ Ишлаб чиқариш воситаларипинг мустақил хўжалик юрги- зувчи жуда кўп мулкдорлар ўртасида чочилиши капитал централи- зацияси билан бирга комбинация қилииган меҳнатнинг ҳамма асос- ларини ҳам йўқ қилади. Узоқ вақтга мўлжалланган, кўп йиллар давом қиладиган ва жуда кўп асосий капитал сарфлашни талаб циладигап ҳар қандай ташаббус амалга оширилганида тўсиқлик- ларга учрайди. Европада капитал бир минут ҳам кечикмай, чунки унда ишчилар синфи капиталнинг жонли қўшимчасидир, ҳамма- вақт жуда мўл бўлади, ҳаммавақт уиинг хизматига тайёр туради. Бироқ мустамлака мамлакатларда-чи!.. Уэйкфилд жуда ҳам цайғули бир латифани айтади. У Канададаги ва Нью-Йорк штатидаги баъзи бир капиталистлар билан суҳбатлашгаи, унда — шуни кўрсатиб ўтиш лозимки — иммиграция тўлқинлари тез-тез тўхтаб қолади ва «ортиқча» ишчиларнииг қуйқасини қолдиради.
«Бизнинг капиталимпз»,— деб хўрсппади мелодрама персопажларидан бири,—«амалга ошириш учун анча узоқ вақт талаб қпладиган кўп операция- лар учуп тайёр турган эди; бироқ тезда биздап юз ўгириб кетадигая ишчи- лар бплан биз шундай оиерацияларни бошлай олармидпк?—биз уларнипг шундай юз ўгириб кетишини билар эдик. Агар биз шу кўчманчиларпииг меҳнатини ўз қўлимизда садлаб дола олишпмизга ампп бўлсак зди, биз хурсанд бўлиб дарҳол уларни ишга ёллар ва ёллагапда ҳам балаид баҳо би- 2в8) Merivale. «Lectures on Colonization and Colonies». London, 1841—1842, v. II, p. 235—314 passim. Ҳатто ўтакетган вульгар экономист- фритредер Молинари ҳам мана бундай дейди: «Мажбурий меҳнат тегишли миддордаги эркин меХнат билан алмаш- тирилмасдан қуллик йўд қилинган мустамлакаларда биз ҳар куни кўриб турганимиз нарсаларнинг тамомила қарама-даршисини кўрдик. Биз оддий ишчиларнинг ўзлари ҳам саноат корхоналари эгаларини қандай эксплуатация қилганликларини ва маҳ- сулотнинг уларга тўғри келадиган қонуний ҳиссасидан анча кўп миқдорда иш ҳаци берилишини талаб қилганликларини кўрдик. Плантаторлар ўз дандларини оширил- ган иш ҳадини қоплайдиган баҳо билан сотиш имкониятидан маҳрум бўлиб, аввал бошда дефицитни ўз фойдалари ҳисобига, сўнгра эса ўз капиталлари ҳисобига доп- лашга мажбур бўлдилар. Кўп плантаторлар шу йўсинда хонавайрон бўлдилар, бош- даларига хонавайрон бўлмаслик учун ўз корхоналарини ёпишга тўғри келди... Шубҳа йўдки, бутун-бутун авлодларнинг ҳалок бўлиб кетишидан кўра, жамғарилган капи- талларнинг ҳалок бўлиб кетиши яхширод» (жаноб Молинарининг олижаноблигига қаранг-а!); «бирод униси ҳам, буниси ҳам ҳалок бўлмаса, яхшироқ бўлмасмиди» (Molinari, цитата келтирилаётган асар, 51, 52-бетлар). Жаноб Молинари, жаноб Мо- линари! Агар Европада «корхона эгаси» ишчининг «қонуний ҳиссасини» цирциб оладиган бўлса-ю, Вест-Индияда ишчи корхона эгасининг қонуний ҳиссасини цирдиб оладиган бўлса, у вақтда ўн васиятнинг, Мусо ва пайғамбарларнинг222, талаб ва так- лиф қонунларининг ҳоли нима кечади! Хўш, марҳамат дилиб айтинг-чи, сизнинг иқрор бўлиб айтган гапингизга кўра, Европада капиталист ҳар куни тўламай олиб дола- диган «қонуний ҳисса» деганингиз нима! Жаноб Молинари, у ерларда, ишчилар жуда «дағал» бўлиб, капиталистларни «эксплуатация дилаётган» мустамлакаларда, талаб ва таклиф қонунини — бошқа ҳолларда автоматик тарзда амал диладиган до- нунни — полиция чоралари билан тегишли равишда амалга оширишни жуда-жуда истайди.
•••) Wakefield. «England and America». London, 1833, v. II, p. 52.


XXV БОБ. — ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ
749
лап ёллар эдик. Бунинг устига: .ҳатто биз улардан ажралиб қолишимизга тамоман ишонган бўлсак ҳам, шунга қарамай, агар биз талабларимизга мувофиқ янги кўчманчиларнинг келиб туришига амин бўлганимизда эди, бпз уларни ёллаган бўлар эдик» 27°).
Уэйкфилд инглиз капиталистик деҳқончилиги ва унинг «ком- бинациялашган» меҳнати билан америка тарқоқ деҳқон хўжалиги ўртасидаги контрастни жуда боплаб тасвирлаб бергапидан кейин, у медалнинг тескари томонини ҳам тан олишга мажбур бўлади. Унипг тасвирига кўра, Америка халқ оммаси бадавлат, мустақил, ташаббускор ва нисбатап маълумотли бўлгани ҳолда,
«инглиз деҳқончилик ишчиси —разил ялангоёқ (a miserable wretch), пау- пердир... Шимолий Америкадан ва баъзи бир янги мустамлакалардан бошқа, қаиси бпр мамлакатда деҳқопчиликда пшлатиладиган эркип меҳиат учун тўланадиган иш ҳақи ишчининг яшаши учуи энг зарур тирикчилик вос-итала- рпдан бирмунча ошпб тушади?.. Шубҳаспз. Апглпяда ишловчи отларга, инг- лиз деҳқонига қараганда, анча яхши озик берилади, чупки отлар қпмматроқ мулкдир»270  271).
Бироқ ҳечқиси йўц, миллий бойлик, ўз табиатига кўра, энди халқ қашшоқлиги билан бирдай экан-ку.
Бироқ мустамлакаларни антикапиталистик мараздан қандай қи- либ даволаш керак, ахир? Агар бутун ер бирданига халқ мулки- дан хусусий мулкка айлантириладиган бўлса, бу нарса, гарчи бало- нинг илдизини йўқ цилса ҳам, лекин у билан бирга мустамлакаларни ҳам йўқ қилар эди. Санъат шундан иборатки, бир ўқ билан икки қуённи ўлдирмоқ керак. Шундай қилиш керакки, ҳукумат одам ^ўли тегмаган ерга талаб ва таклиф қонунига боғлиқ бўлмаган сунъий баҳо белгиласин: бу баҳо кўчманчини анча узоц ^вақтгача , унинг ер участкаси сотиб олиб272), мустақил де\қон бўлиб олишига имкон берадиган миқдорда пул тўплашигача, ёлланма ишчи бўлиб ишлашга мажбур қилади. Бу ерларни ёлланма ишчининг қурби етмайдиган баҳо билан сотишдан ҳосил бўладиган фондни, яъни муқаддас талаб ва таклиф цонунини бузиб, иш ҳацидан сиқиб оли- надиган пул фондини ҳукумат, ўз навбатида, бу фонд ҳосил бўла боришига қараб, Европадан камбағалларни келтириш ва, шундай қилиб, капиталист жаноблар учун ёлланма меҳнат бозорини тўла- тўкис қилиб са^лаб туриш учун истеъмол цилиши лозим. Шундай бўлганда «tout sera pour le mieux dans le meilleur des mondes possibles»22^ «мунтазам мустамлака қилиш» нинг буюк сири ана шу.
270) Wakefield. «England and America». London, 1833». IT, p. 191, 192.
271) Ўша жойда, I tom, 47, 246-бетлар.
,71) «Сиз, ўэ дўлларждан бошда ҳеч нарсаси йўд киши ер ва капитални ўзиники Цилиб олиши орқасида ўзига иш топади ва ўзи учун даромад ҳосил дилади, дейсиз... аксинча, ерни айрим шахсларнинг ўзиники қилиб олиши ордасвдагина ўз дўлларидан бошца ҳеч нарсалари йўқ кишилар пайдо бўлди... Сиз одамни ҳавосиз ерга жойлаш- тириб, уни нафас олиш учун зарур ҳаводан маҳрум диласиз. Сиз ерни эгаллаб одгаиингизда ҳам худди шундай диласиз... Бу — унинг ҳаётини ўз ихтиёрингизга олиш учун уни бойликдан маҳрум дилиш билан бирдир» {Colins, цитата келтири- лаётган асар, III том, 267—271-бетлар, турли жойларда).


750
ЕТТИНЧИ БЎЛИМ. — КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ
«Бу план амалга оширилса,— деб тантанали суратда хитоб қиладп Уэйк- филд,— меҳнат таклифи доимий ва мунтазам бўлади; чунки, биринчидан, ҳамма кўчиб борувчи ишчилар,— улардан биронтаси ҳам маълум вақтгача пулга ишламаса, ўзига ер сотиб олишга қурби етмаслигидан — биргалашиб ёллапиб ишлардилар ва шу тариқа ўз хўжайинларига упинг янада кўпро^ меҳнатни ишга солиши учун капитал ишлаб чиқарардилар; чунки, иккинчи- дан, ёлланма меҳнатни ташлаб, ер эгаси бўлиб оладиган ҳар бир киши шу тариқа ер сотиб олиб, мустамлакага янги меҳнаткашлар келтириш учун маъ- лум фонд тўпланишини таъминлайди» 273).
Ернинг давлат томонидан бичиб берилган баҳоси, албатта, «етарли даражада» (sufficient price) бўлиши, яъни «ёлланма меҳ- нат бозорида ишчиларнинг ўриини босишга тайёр турган бошқа ишчилар пайдо бўлмагунча, ишчиларнинг мустақил деҳқонларга айланишига тўсцинлик» цила оладиган даражада юқори бўлиши ло- зим 273 274)). Мана шу «ернинг етарли даражадаги баҳоси» тўлов сум- масининг юмшоқ қилиб айтилган номидан бошқа нарса эмас, бу суммани ишчи ёлланма меҳнат бозоридан ўзининг ер участкасига кетишга рухсат берилгани учун капиталистга тўлайди. Аввало ипг чи жаноб капиталистнинг янада кўпроқ ишчини эксплуатация қи- лиши учун унга «капитал» яратиб бериши лозим, ундан кейин меҳнат бозорига «ўринбосар» чиқариб қўйиши лозим, бу «ўринбо- сар»ни ҳукумат мазкур ишчи ҳисобига унинг илгариги хўжайини бўлган капиталист учун денгизнинг нариёғидан олиб келади.
Шуниси жуда характерлики, жаноб Уэйкфилд мустамлакаларда ^ўлланиш учун махсус тавсия қилган бу «дастлабки жамғариш» методини инглиз ҳукумати кўп йиллар давомида амалга ошириб келди. Пилнинг баик иши 224 қаидай чиппакка чиққан бўлса, бу методнинг ҳам, албатта, шундай шармандаси чиқди. Бунинг нати> жаси фақат шу бўлдики, эмиграция Англия мустамлакаларидан Цўшма Штатларга томон бурилиб кетди. Лекин Европадаги капи- талистик ишлаб чиқаришнинг прогресси ва у билан бирга ҳукумат зулмининг кучайиши Уэйкфилд рецептини ортиқча қилиб қўйди. Бир томондан, йилдан-йилга Америкага қараб тўхтовсиз оқиб бо- раётган жуда кўп одамлар оқими Қўшма Штатларнинг шарқида турғун қуйқаларни қолдиради, чунки Европадан чиққан эмиграция тўлқини одамларни Қўшма Штатларнинг шарқидаги меҳнат бозо- рига тезроқ ташлаб турди, ҳолбуки бошқа тўлқин уларни ғарбга олиб кетишга улгура олмайди. Иккинчи томондан, Америкадаги граждаплар уруши давлат қарзининг ғоят кўпайишига ва шу билан бирга солиқ зулмининг кучайишига, энг пасткаш молия аристокра- тиясининг пайдо бўлишига, жамоа ерларидан жуда катта қисми- нинг спекулянтлар жамиятларига, яъни темир йўллар, конлар ва шу кабиларпи эксплуатация қилиш мақсадида пайдо бўлган жа~ миятларга тақсим қилиб берилишига,— хуллас, капиталнинг жуда тез централизация қилииишига сабаб бўлди. Шундай қилиб, буюк 273) Wakefield. «England and America». London, 1833, v. II, p. 192.
274) Ўша жойда, 45-бет.


XXV БОБ. — ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ
751
республика эмиграция қилувчи ишчилар орзу қиладиган ер бўлмай қолди. Унда, гарчи иш ҳақининг пасайиши ва ёлланма ишчининг қарамлиги ҳали Европадагидай нормага етмаган бўлса ҳам, капита- листик ишлаб чиқариш жуда улкан қадамлар билан ривожланиб боради. Инглиз ҳукумати томонидан аристократларга ва капита- листларга тақсим қилиб берилаётган ва ҳали ишланмагап мустам- лака ерларининг беҳаёлик билан исроф цилиниши,— буни ҳатто Уэйкфилд ҳам қаттиқ қоралайди,— шу билан бирга олтин конла- рига қизйқувчи одамларнинг оқиб келиб туриши ва ииглиз товар- ларининг келтирилуви натижасида ҳатто жуда майда косиблар- иинг ҳам конкуренцияга тортилиши — мана шуларнинг ҳаммаси, айниқса Австралияда 275), «ишчиларнинг нисбий ортиқчалиги»ни етарли даражада вужудга келтирди, шу йўсинда деярли ҳар почта Австралия меҳнат бозорининг тўлиб-тошиб кетганлиги «glut of the Australian labour-market»,— ҳақида қайғули хабар келтириб туради ва унда айрим жойларда фоҳишалик худди Лондоннинг Хэймарке- тидаги сингари авж олади.
Бироқ бунда бизни цизиқтираётган нарса мустамлакаларнинг аҳволи эмас. Буида бизни қизиқтираётган нарса Эски дунё сиёсий иқтисодининг Янги дунёда очган ва баланд овоз билан эълон цил- ган сиридир: капиталистик ишлаб чиқариш усули ва жамғаришлар, демак, капиталистик хусусий мулк ҳам кишининг ўз меҳнатига асосланган хусусий мулкни йўқ қилишни назарда тутади, яъни иш- чини экспроприация қилишни назарда тутади.
275) 	Австралия ўз бошига ўзи цонун чидарувчи бўлиб олиши биланоц, у, албатта, кўчманчилар учун қулайлик берадиган қонунлар чиқара бошлади, лекин инглизлар томонидан ерларнинг талон-тарож дилинганлиги йўлда ғов бўлиб турмодда. «1862 йилда чидарилган янги ер ионунининг биринчи ва асосий мадсади халднинг ерга жойлашиш имкониятини енгиллаштиришдир» («The Land Law of Victoria» by the Hon- G. Dufjy, Minister of Public Lands. London, 1862).


ИЗОҲЛАР
^Капитал» — марксизмнинг буюк асаридир. Маркс ўзининг асосий аса- рини яратиш устида қирқ йил давомида, 40-йилларнинг бошидан умри- нинг охиригача, меҳнат қилди. «Маркс иқтисодий тузум сиёсий устқурма бино бўладиган негиздпр деб билиб, шу иқтисодий тузумни ўрганишга ҳаммадан кўпроқ эътибор берди» (В. И. Ленин. Тўла асарлар тўплами, 23-том, 50-бет).
Маркс Парижда 1843 йплппнг охиридап эътиборан сиёсий иқтисод билан мунтазам шуғуллана бошлади. У иқтисодий адабиётни ўрганар экап, мавжуд тузумни ва буржуа сиёсий иқтисодини танқид қплувчи катта бир асар ёзишни ўзига мақсад қилиб олди. Маркснипг бу соҳадаги дастлабки тадқпқотлари «1844 йилги иқтисодий-фалсафий қўлёзмалар», «Немис идеологияси», «Философия қашшоқлиги», «Ёлланма меҳнат ва капитал», «Коммунистик партия манифести» деган ва бошқа асарларида акс эттирилди. Мана шу асарларидаёқ капиталистик эксплуатациянинг асослари, капиталистлариинг манфаатлари билан ёлланма ишчилариинг манфаатлари ўртасидаги муросасиз қарама-қаршилик, капитализмдағи барча иқтисодий муносабатларнинг антагонпстик ва ўткпнчи характерга эга эканлиги очиб берилган эди.
1848—1849 йпллардаги революциянпнг қизғип воқеалари натижасида юз берган маълум танаффусдап сўнг Маркс 1849 йилнипг август ойида Лондонга кўчишга мажбур бўлди ва ўша ердагина ўзининг иқтисодий тадқиқотларини давом эттира олди. Лоидонда Маркс турли мамлакатлар- нинг, айнпқса ўша вақтда капитализмнинг классик мамлакати бўлгаи Англиянинг халқ хўжалиги тарихини ҳамда ўша даврдаги экопомикасиии чуқур ва ҳар томонлама ўрганиб чиқади. Бу даврда уни ер мулкииинг тарихи ва ер рентаси назарияси, пул муомаласи ва баҳолар тарихи ҳамда назарпясп, иқтисодпй кризислар, технпка ва техпология тарпхи, агропомия ва агрохпмия масалалари қизиқтиради.
Маркс нпҳоятда оғпр шароитда иш олиб борди. У муҳтожлпкка қар- ши доимо курашишга ва тирикчилик учун пул топиш мақсадида кў- ппнча қилаётгап ишпни тўхтатиб қўйишга мажбур бўларди. Моддий маҳрумликлар шароитида узоқ вақт кучини аямасдан ишлаш оқибатсиз қолмади — Маркс жиддий касалликка чалипиб қолади. Шунга қарамай у 1857 йилгача жуда катта тайёргарлик ишларипи бажаришга муваффақ бўлди, бу эса унга олиб бораётган тадқнқотппияг якунловчи босқичига — тўпланган материалларни системага солиш ва умумлаштиришга кпрн- шпш имкопипи беради.


754
ИЗОХЛАР
тал»пииг бампсоли бир хомаки ёзмаси эди. Бу қўлёзма биринчи марта фақат 1939—1941 йилларда КПСС МК ҳузуридаги Марксизм-ленинизм ипститути томоипдан оригинал тилида «Grundrisse der Kritik der politi- schen Oekonomie» («Сиёсий иқтисодни таиқиднинг асосий жиҳатлари») дегап ном билап эълоп қилипди. Бундан ташқари, Маркс 1857 йилнппг ноябрида ўз асарининг планини ҳам тузиб чиқади, кейинчалик бу план муфассал ишлаб чиқилган ва унга муҳим аииқликлар киритилгаи. Унипг иқтисодий категорияларни танқид қилишга бағишлангап бу тадқиқоти олтита китобга бўлпнадп:
1) Капитал тўғрисида (бир неча киршп боблари бор); 2) Ер мулки тўғрисида; 3) Ёлланма меҳнат тўғрисида; 4) Давлат тўғрисида; 5) Таш- қи савдо тўғрисида; 6) Жаҳон бозори тўғрисида. Биринчи китобни («Ка- питал тўғрисида») тўрт бўлимга бўлиш мўлжалланган эди: а) Умуман капитал, б) Капиталлар конкуренцияси, в) Кредит, г) Акционерлик капи- тали, шу билан бирга «Умумап капитал» бўлими яиа учта қисмга бўли- ниши керак эди: 1) Капитал ҳосил қилиииши процесси, 2) Капитал муо- маласи процесси ва 3) Капитал ҳосил қилиниши ва капитал муомаласи процессларининг бирлиги, ёки капитал ва фойда, процеит. Шуни айтиш муҳимки, асарнинг бу сўнгги, жузъий бўлиниши кейиичалик бутун асар- нинг, «Капитал»нинг тегишли уч томга бўлпнпшига асос бўлди. Сиёсий иқтисод ва социализм тарихипи алоҳида асарга мавзу қилиб олиш пазарда тутилган эди.
Айни пайтда Маркс ёзаётган асарипи алоҳида-алоҳида бўлак қилиб босиб чиқаришга қарор қилади; унинг режасига кўра, биринчи бўлаги «маълум даражада албатта яхлпт асар бўлиб», у бирипчи китобпипг фа- қат бирипчи бўлимипи, яъни учта бобдан: 1) Товар; 2) Пул ёки оддий муомала ва 3) Капитал, дегап боблардан иборат бўлгаи бўлимни ўз ичига олиши керак эди. Лекин сиёсий сабабларга кўра, бирипчи бўлакнппг охирги вариантига—«Сиёсий иқтпсод танқидига доир» кптобига — учинчи боб киритилмаган. Маркс: худди шу бобдан «ҳақиқий жаиг бошланади», шупинг учун расмий цензура, полиция таъқиблари ва ҳукмрон сипфларга мақбул бўлмаган авторлар ҳар томонлама қувғин қилинаётгаи бир шаро- итда бу бобни элдан бурун,— яъии янги асар кенг жамоатчиликка маъ- лум бўлмай туриб босиб чиқарпш ақлга тўғри келмаса керак, деб кўрса- тади. Маркс «бириичи бўлак» учуп товар тўғрисида махсус боб ёзди ва 1857—1858 йплларга оид қўлёзмадагп пул тўғрисидаги бобни тубдан қай- та ишлаб чиқди.


ИЗОҲЛАР
755
мат — тўғрисидаги таълимотни ривожлантирган ва бир қатор бошқа ма- салалар устида тўхтаб ўтган. Хусусан, XIX ва XX дафтарларда бирипчи томдаги «Машиналар ва йирик саноат» деган ўн учинчи бобга пухта асос солинган; бу дафтарларда техника тарихига оид жуда бой маълу- мотлар келтирилган ва капиталистик саноатда машиналар ишлатилиши идтисодий жиҳатдан батафсил анализ қилиб берилган. XXI—XXIII даф- тарларда «Капитал»нинг турли томларига, шу жумладан иккинчи томига тааллуқли айрим масалалар ойдинлаштириб берилган. XVI—XVII дафтар- лар бошдан-оёқ учинчи томдаги проблемаларга бағишланган. Шундай қилиб, 1861—1863 йилларга оид қўлёзмада «Капитал»нинг тўрттала томи- даги проблемалар оздир-кўпдир тилга олиб ўтилган.
Маркс уч қисмдан иборат бўлган «Умуман капитал» бўлимини ил- гари қандай планда тузишни мўлжаллаган бўлса, у кейинги иши жара- ёнида ўзининг бутун асарини худди шу план асосида тузишга қарор қилди. Цўлёзманинг тарихий-танқидий қисми эса тўртипчи, якунловчи звенони ташкил қилиши керак эди. «Бутун асар,— деб ёзган эди Маркс 1866 йил 13 октябрда Кугельманга йўллаган хатида,— қуйидаги қисмлар- га бўлинади; I китоб) Капитал ҳосил қилиниш процесси. II китоб) Ка- питал муомаласи процесси. III китоб) Умуман процесс формалари. IV ки- тоб) Назария тарихига доир». Маркс, шунингдек, асарни алоҳида-алоҳида бўлак қилиб чиқаришдек аввалги режасидан воз кечади ва бутун асарни аввал, ҳеч бўлмаганда, асосан тайёрлаб олиш, шундан кейингина нашр цилиш вазифасини қўяди.
Шу муносабат билан Маркс ўз асари устида, айниқса, упинг 1861— 1863 йилларга оид қўлёзмадаги етарли даражада ривожлантирилмаган қисмлари устида қаттиқ ишлашни давом эттиради. У қўшимча равишда иқтисод ва техникага, шу жумладан қишлоқ хўжалигига, крсдпт ва пул муомаласи масалаларига оид жуда кўп адабиётни ўқиб-ўргаппб чиқади, статистика материалларини, турли парламент ҳужжатларини, саноатда болалар меҳнати тўғрисидаги, инглиз пролетариатининг уй-жой шароити ва ҳоказолар тўғрисидаги, расмий ҳисоботларни ўрганади. Шупдан сўнг Маркс икки ярим йил давомида (1863 йилнинг августидан 1865 йилпинг охирига қадар) жуда катта янги қўлёзма яратадики, бу қўлёзма «Капи- тал»нинг учта назарий томининг батафсил ишлаб чиқилган бпринчи ва- риаитини ташкил этади. Маркс асарни бутунлай ёзиб бўлгаидан кейин- гина (1866 йилнинг январи) уни матбаага юбориш учун упга узил-кесил ишлов беришга киришади, бунда у, Энгельснинг маслаҳати бплан, асарни бирданига ҳаммасини эмас, балки биринчи н^вбатда «Капитал»нипг би- ринчи томини босмага тайёрлашга қарор қилади. Маркс асарга бундай узил-кесил ишлов бериш ишини жуда пухта бажарадп ва бу иш аслида «Капитал»нипг биринчи томини яна бир марта қайтадаи ишлашни бил- дирар эди. Китоб баёнииипг яхлит, тўла ва апиқ бўлпши учун Маркс 1859 йилда нашр этилган «Сиёсий иқтисод танқидига доир» асаридаги асосий масалаларнинг мазмунини «Капитал» биринчи томинииг бошида нисбатан қисқа шаклда айтиб ўтишни лозим топади; бу масалалар ҳозир томнинг бутун бирипчи бўлимини («Товар ва пул») ташкил қилади, биринчи иашрида эса биринчи бобда («Товар ва пул») ёритиб берилгап эди.
«Капитал»нинг биринчи томи босмадан чиққанидан сўиг (1867 йил сентябрь) Маркс унинг янгидан немис тилида нашрга тайёрланиши ва чет тилларга таржима қилиниши муносабати билан асар устида ишлашпи да- вом эттирди. У асарнинг иккинчи нашрига (1872) кўп ўзгартишлар киритди, рус тилида нашр қилиниши муносабати билан муҳим кўрсатмалар бер- ди — китоб рус тилида 1872 йилда Петербургда босилиб чиқди ва «Kann- Ta л»нинг чет тилига қилинган биринчи таржимаси бўлди, французча тар- жимасини анча-мунча қайта ишлади ва таҳрир қилди; французча тар- жимаси 1872—1875 йилларда алоҳида-алоҳида бўлаклар шаклида эълон қилинди.


756
ИЗОҲЛАР
чиққанидап кейин, бутун асарни тезда нпҳоясига етказиш мақсадпда асарнпнг кейинги томлари устида ишлашпи давом эттиради. Лекин у асарии ниҳоясига етказолмайди. I Интернационал Бош Кенгашидаги тур- ли-туман ишлар унинг кўп вақтини оларди. Соғлиғи ёмонлиги туфайли у ишпни тез-тез тўхтатиб туришга мажбур бўларди. Шу билан бирга Маркснинг илм соҳасидаги ниҳоятда ҳалоллиги ва синчковлиги, Эпгельс- нинг сўзи билан айтганда, «ўзининг буюк иқтисодий кашфиётларини бо- сиб чицаришдан олдин уларни», ўз-ўзини жиддий танқид нуқтаи иаза- ридан, «батамом мукаммал ишлаб чиқишга ҳаракат қилиши» уни у ёки бу проблемаларни кўриб чиқишда қўшимча равишда қайта-қайта тек- шпрувлар ўтказишга мажбур этар эди. Мана шу ижодий иш жараёнида ҳам кўплаб янги-янги масалалар туғиларди.
«Капитал»нинг кейинги икки томи Маркс вафотидан кейингина Эн- гельс томонидан босмага тайёрланди ва иккинчи томи 1885 йилда, учин- чп томп 1894 йплда нашр қилинди. Бу билан Энгельс илмий коммунпзм хазинасига бебаҳо ҳисса қўшди.
Маркснинг вафотидан кейин Энгельс «Капитал» биринчи гомининг инглиз тилига қилинган таржимасини таҳрир қилди (1887 йилда боси- либ чиқди), «Капитал» биринчи томининг немисча учипчи (1883) ва тўртипчи (1890) нашрларини босмага тайёрлади. Бундан ташқари, Маркс вафотпдан кейин, лекин Энгельснинг ҳаётлик чоғида «Капитал» биринчи томпнинг қуйидаги нашрлари чиқди: Лоядонда инглиз тилида учта наш- ри (1888, 1889 ва 1891), Нью-Йоркда инглиз тилида учта иашри (1887, 1889 ва 1890), Парижда француз тилидаги нашри (1885), Копенгагенда дания тилидаги нашри (1885), Мадридда испан тилидаги нашри (1886), Турпнда итальян тилидаги нашри (1886), Лейпцигда поляк тилидагп нашри (1884—1889), Амстердамда голланд тилидаги нашри (1894), шунинг- дек бир қанча бошда, нотўла нашрлари чиқди.
«Капитал»нинг тўртинчи немисча нашрида (1890) Энгельс, Маркспинг шахсан берган кўрсатмалари асосида, «Капитал» биринчи томининг текс- тини ва изоҳларини узил-кесил таҳрир цилиб чиқди. Ҳозир бутун дунё- да бу асар тўртинчи немисча нашрига мувофиқ равишда қайта босилмоқда ва таржима қилинмоқда. «Капитал» биринчи томининг ушбу нашри ҳам ўша тўртинчи немисча нашрига мувофиқ босмага тайёрланди.—5.
2 «Капитал» биринчи томининг 1867 йилда чидқан биринчи немисча наш- ридаги «Товар ва пул» деган биринчи боби назарда тутилади. Асарнинг пккпнчи пашрини тайёрлашда Маркс китобни қайтадап ишлаб чиққан, хусусан унинг структурасига катта ўзгартишлар киритган. Аввалги би- рпнчи бобнинг бўлимлари ва иловаси асосида учта тегишли мустақил боб тузилиб, улар китобнинг биринчи бўлимини ташкил қилган.—5.
3 ф. Лассалнинг куйидаги асарининг учинчи боби вазарда тутвлади: «Негг Bastiat-Schulze von Delitzsch, der okonomische Julian, oder: Capital und Arbeit». Berlin, 1864 («Жаноб Бастиа Шульце-Делич, иктисодий Юлиан, ёки Капитал ва меҳнат». Берлин, 1864). — 5.
4 Mutato nomine de te jabula narratur (Исмингни ўзгартирсанг бас, сенинг та- рихинг эмасми бу) — Горацийнинг сатираларидан олинган ибора, биринчи китоб, 1- сатира. — 6.
5 Кўк китоблар (Blue Books) — Англия парламентининг материаллари ва ташқи ишлар минпстрлигининг дипломатик ҳужжатлари нашрининг уму- мий номи. Муқоваси кўк бўлганлиги учун кўк китоблар деб аталган бу китоблар Англияда XVII асрдан бери нашр қилинади ва мамлакатнинг иқтисодий ҳамда дипломатик тарихини ўрганишда асосий расмий манба бўлиб хизмат қилади.—10.


ИЗОҲЛАР
757
8 Segui il tuo corso, e lascia clir le genti! (Ўз йўлингдан қолма, одамлар нима деса деяверсин!)— Дантенинг «Илоҳий комедия» асаридан ўзгартириб олин- ган с.ўзлар, «Аъроф», V цўшиқ. —11.
z S. Mayer. «Die sociale Frage in Wien. Studie eines «Arbeitgebers»». Wien, 1871 (3. Майер. «Венада социал масала. Бир «иш берувчининг» этюдлари». Вена, 1871). — 13.
8 «Капитал» биринчи томининг немисча тўртинчи нашрида (1890) ушбу сўнг сўзнинг дастлабки тўрт абзаци тушириб қолдирилган. Бу нашрда абзацлар тўла берилди.—13.
9 Ғалла цонунларига царши Лигага 1838 йилда Кобден ва Брайт деган фабрикантлар томонидан асос солинган. Лига саноат буржуазиясинипг мапфаатларини ҳимоя қилиб, ғалла қонунлари деб аталган қопунларнинг бекор қилиниши учун ҳаракат қилди, чунки бу қонунларда чет элдан ғалла келтирилишиии заминдор аристократлар фойдасини кўзлаб чеклаш ва тақиқлаш назарда тутилган эди. 1815 йилда қабул қилинган ғалла қонупи Англиянинг ўзида ғаллаиииг баҳоси бир квартери учуп 80 шил- лингдан кам бўлар экан чет элдан ғалла келтиришни тақиқлар эди. 1822 йилда бу қонун бир оз ўзгартирилди, 1828 йилда эса ўзгарувчан жадвал жорий қилиндики, бу жадвалга биноан ички бозорда ғаллаиинг нархи пасайиши билан чет элдаи келтирилган ғалла пошлинаси оширилар ва, аксинча, ғалланинг нархи ошиши билан — камайтирилар эди. Ғалла қо- нунларининг бекор қилинишига ва эркин савдонинг йўлга қўйилишига эришиш учун ҳаракат қилар экан, Лига ғалланинг ички баҳоларини па- сайтиришни ва шу билан ёлланма ишчиларнииг иш ҳақини камайтириш- ни мақсад қилиб олган эди. Лига ишчилар билан саноатчилар манфаат- ларинпиг бирлиги ҳақидаги демагогик тарғиботларида савдо эркинлиги шиоридан кенг фойдаланади. Ғалла қонунлари 1846 йилда бекор қили- нади.—15.
10 И. Дицгеннинг «Карл Маркс. «Капитал. Спёсий ицтисод танқиди». Гамбург, 1867» деган мақоласи назарда тутилади; мақола «Demokratisches Wochenblatt» («Демократик ҳафталик») газетасининг 1868 йилги 31, 34, 35 ва 36- сонлари- да босилиб чиедан эди. 1869—1876 йилларда бу газета «Der Volksstaat» («Халц давлати») деган янги ном билан чиццан. — 16.
11 Бу ерда ran 1867—1883 йилларда Парижда чиқиб турган «La philosophic positive. Revue» («Позитивистик философия. Обзор») деган журнал устида боради. Журпалнинг 1868 йилги учинчи, ноябрь—декабрь сонида «Капитал»- нииг биринчи томига 0 Контнинг позитивистик философиясининг издотли Е. В. Де-Роберти ёзган қисцача та^риз босилган эди. — 19.
12 II. Зпбер. «Энг сўнгги қўшимчалар ва тушунтиришлар муносабати бп- лан Д. Рикардопинг баҳо ва капитал назарияси». Киев, 1871, 170-бет.—19.
13 Бу мақолапп («Карл Маркспинг сиёсий-иқтисодий танқиди иуқтаи на- зарп») И. И. Кауфман ёзган.—19.
14 Царалсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс, Асарлар, 2-нашри, 13-том, 6—8-бет- лар.—20.
15 Немис буржуа философлари Бюхнер, Ланге, Дюринг, Фехиер ва бошқа- лар пазарда тутилади.—21.
16 «Янги, учдан икки»— қиммати талернипг 2/з^қисмпга тепг бўлган ва бпр қапча герман давлатларида муомалада бўлган кумуш танга шупдай деб аталган.—28.


758
ИЗОҲЛАР
17 «Капитал» биринчи томининг инглиэча нашридаги бобларнинг тартиб номери унинг немисча нашрларидаги бобларнинг тартиб номерига мос келмайди.—31.
18 «Қулликни ҳимоя қилиш учун исён» деганда АҚШ Жанубининг қулдор- лари кўтарган ғалаён назарда тутилади; бу ғалаён 1861—1865 йиллардаги Гражданлар урушига олиб келган эди.—34.
19 Аслида Маркс асарининг бу ерида ноаниқлик йўқ,—36.
20 Энгельс 1891 йилда Гамбургда босилиб чиққан «Брентано contra Маркс, цитатанинг гўё сохталаштирилганлиги хусусида. Масаланинг тарихи ва ҳужжатлар» деган асарини буржуазия вакиллари Марксни Гладстопнинг 1863 йил 16 апрелда сўзлаган нутқидан атайлаб бузиб цитата олганликда айблаб, унга қайта-қайта қилган туҳматкорона ҳуружларини фош қилиш- га махсус бағишлаган эди (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 22-том) .—36.
21 Маркс «митти Ласкернинг ихтироси» тўғрисида гапирар экан, қуйидаги воқеани назарда тутади. 1871 йил 8 иоябрда бўлган рейхстаг мажлисида буржуа депутати национал-либерал Ласкер Бебелга қарши мунозарада: агар немис социал-демократ ишчилари Париж коммунарларидан ўрнак оладиган бўлсалар «диёнатли ва мулкдор бюргерлар уларни калтаклаб ўлдирадилар», деб айтган. Лекин иотиқ бу сўзларни худди шу ҳолида босиб чиқаришга журъат қилолмаган, шунинг учун стенографик ҳисобот- да «уларни калтаклаб ўлдирадилар» деган сўзлар ўрнига «уларни итоат- да ушлаб турадилар» дейилган. Бу сохтакорликни Бебель фош қилиб ташлаган. Ласкер ишчилар доирасида масхара бўлган. Бўйининг паст- лиги учун кесатиб унга «митти Ласкер» деган лақаб қўйганлар.—37.
22 Гёте. «Фауст», I цисм, учинчи саҳна («Фаустнинг ишхонаси»).—39.
23 Энгельс бу ерда мақтанчоқ ва қўрқоқ Фальстафнинг сўзларини ўзгар- тириб айтяпти; Фальстаф гўё ёлғиз ўзи эллик кишига қарши қиличбоз- лпк қилганини ҳикоя қилади. (Шекспир. «Қирол Генрих IV». I цисм, II парда, тўртинчи саҳиа).—39.
24 G. Батлернинг «Гудибрас» («Hudibras») деган поэмасидан ўзгартириб олин- ган сўзлар, II қисм, 1-қўшиқ.—45.
25 Қуйидаги китобга қаралсин: W- Jacob- «An H;storical Inquiry into the Production and Consumption of the Precious Metals». In two volumes. London, 1831 (У- Жейкоб- «Қимматбаҳо металларнинг ишлаб чиқарилиши ва истеъ- мол цилиниши тўғрисидаги тарихий тадциқот». Икки томлик. Лондон, 1831).— 48.
26 [W. Petty.] «А Treatise of Taxes and Contributions». London, 1667, p. 47 ([У. Петги-] «Солиқлар ва йиғимлар тўғрисида трактат», Лондон, 1667, 47- бет). — 51.
27 Бу ерда Маркс Шекспирнинг «Қирол Генрих IV» дегап тарихий хропи- касининг I қисмидагп диалогдан фойдаланган. III парданинг учинчи саҳ- насида Фальстаф бева Куикли хонимга: «билмадим, унга қандай ёндашиш керак» дейди. Бунга Куикли хоним: «Ёлғон айтибсан: сен ҳам, бопп^алар ҳам менга қандай ёндашиш кераклигини жуда яхши биласизлар», деб жавоб беради.—56.


ИЗОҲЛАР
759
лик динидан католик дипига ўтса, уни қирол деб таи оламиз, деган ваъ- далари муносабати билан айтган.—61.
39 	Бу ерда Маркс Аристотелнинг «Никомаха этикаси» деган асаридан цитата келтирган; асар қуйидаги китобда босилган: «Aristotelis opera ex recensione Immanuelis Bekkeri». Tomus IX. Oxonii, 1837, p. 99, 100 (Аристотель. Acap- лар. Иммануил Беккер нашри. IX том, Оксфорд, 1837, 99, 100- бетлар).— 68.
30 Ломбард-стрит— Ситидаги (Лондониипг молпя марказидаги) кўча; бир қаича йирик банклар шу кўчада жойлашган; Лондон пул бозорининг си- ноними.—69.
31 К. Маркс. «Философия қашшоқлиги. Жаноб Прудонпинг «Қашшоқлик философиясп»га жавоб», I боб (қаралсип: К. Маркс ва Ф. Эпгельс. Асар- лар, 2-иашри, 4-том, 71—127-бетлар).—77.
82 Гёте. «Фауст», I қисм, тўртинчи саҳиа («Фаустнинг ишхонаси»).—77.
33 1848—1849 йиллар революцияси мағлубиятга учраганидан кейин Евро- пада мудҳиш сиёсий реакция даври бошланади. Бу даврда Европа мам- лакатларинпиг аристократик допраларида спиритизмга, айниқса фол очиш- га берилиб кетадилар. Хитойда эса худди шу вақтда феодализмга қарши озодлик ҳаракати бошлапиб қудратли деҳқонлар уруши тусини олган эди (тайпин революцияси).—79.
84 Оуэннинг параллелограммлари ’тўғрисида Рикардо ўзининг қуйидаги асари- да эслатиб ўтади: «On Protection to Agriculture». Fourth edition. London, 1822, p. 21. («Деҳқончиликка хомийлик килпш тўғрисида». Тўртинчи нашри, Лондон, 1822, 21- бет). Оуэн ўзининг утопик социал ислоҳотлар лойиҳасини ривожлантира бориб, иқтисодий жиҳатдан ҳам, шунингдек уй-турмуш нуқ- таи назаридан ҳам параллелограмм ёки квадрат формасида посёлкалар цу- риш ма^садга мувофиқдир, деб исботлашга уринган.—84.
85 Қадимги грек философи, умуман материалист ва философ Эпикуриииг қарашларига кўра, сон-сапоқсиз оламлар мавжуддир. Бу оламлар ўз ху- сусий, табиий қонунларига бипоан пайдо бўлади ва яшайди. Худолар эса, гарчи мавжуд бўлсалар-да, бу оламлардан ташқарида, бу оламлар орасидаги фазолардадир ва улар коипотнинг тараққиётига ҳам, инсон ҳаётига ҳам ҳеч қандай таъсир кўрсатмайдилар.—87.
88 Шекспир. «Сўк ошига сурпай», III парда, учинчи саҳна.—91.
87 Ланда ярмаркаси — XII—XIX асрларда ҳар йили Париж яқинида ўтка- зиладиган ярмарка.—92.
38 Гёте. «Фауст», I қисм, учинчи саҳна («Фаустнинг ишхопаси»).—94.
89 Апокалипсис — илк христианлик адабиётига оид асар бўлиб, Ахдулжадид- га киради (Таврот. Иоанн вахийпомаси). I асрда ёзилгап. Апокалипспс- нинг автори Рим империясига нисбатан умум иафратини ифодалаган, упи «ҳайвон» деб лаънатлаган ва пблис тпмсоли деб билгап. Келтирилаётган цитаталар 17 ва 13-боблардан олингап.—95.
40 	Инклар давлати — XV асрнинг бошлари — XVI асрнинг ўрталарида ҳо- зирги Перу террпториясида мавжуд бўлгап қулдорлик давлати бўлиб, унда ибтидоий жамоа тузуминипг анча-мунча қолдиқлари сақланиб қол- ган. Бунда ҳукмронлик қилган ипклар қабиласи 100 уруғ жамоаспга (айлью) бўлинган, улар кейинчалик қишлоқ (қўшни) жамоаларга айла- ниб кетганлар.—95.


760
ИЗОҲЛАР
41 Пандектлар — грекча номи Дигест (лотинча Digesta—тўпланган), Рим гражданлик ҳуқуқи мажмуасининг энг муҳим қисми. Дигестлар рим юрист- ларининг асарларидан олинган парчалар тўпламидан иборат оўлиб, қул- дорларнинг манфаатларини ифода қилган. Дигестлар 533-йилда Визаптия императори Юстиниан даврида босилиб чиққан.—99.
42 [W. Е. Parry.] «Journal of a Voyage for the Discovery of a North-West Passage from the Atlantic to the Pacific; performed in the Years 1819—20, in His Majesty’s Ships Hecla and Griper, under the Orders of William Edward Parry». London, 1821 ([У. Э. Парри.) «Атлантика океанидан Тинч океанига ўтадиган Шимоли-Ғарбий йўлни очиш учун 1818—1820 йилларда УильямЭдуард Пар- ри қўмондонлиги остида қирол хазрати олийларининг «Гекла» ва «Грайпер» кемаларида цилинган саёҳат дафтари». Лондон, 1821). Цитата олинган жой мазкур китобнинг яна шу 1821 йилйинг ўзида Лондонда чиққан иккинчи нашрининг 277—278- бетларидадир. — 102.
43 Антик мифологияда инсопият тарихи беш даврга бўлинган. Олтин ва ку- муш даврлар шу беш даврнинг дастлабки икки давридан иборатдир. Энг саодатли олтин даврда одамлар қийинчилик нималигини билмай ҳаёт кечирганлар, кейпнги асрлардагина уларнинг ҳаёти ўзгариб кетган. Бе- шинчи ва охирги аср — темир асрп — адолатсизлик, зўрлик ва ўлдириш- ларга тўла асрдир. Беш аср афсонаси грек шоири Гесиоднинг ҳамда Рим лирик шоири Овидийнинг ижодида ўз аксини топган.—106.
44 1 707 йплги Англия-Шотландпя унияси назарда тутилади; бу унияга биноан Шотландия узил-кесил Англияга бирлаштирилган эди. Шотлан- дия парламентипи бартараф қилган мана шу акт натижасида икки мам- лакат ўртасидаги мавжуд иқтисодий тўсқинликлар йўқ қилинган.—106.
45 Данте. «Илоҳий комедия», «Жаннат», XXIV қўшиқ.—110.
46 Маркс Иероним Блажениийнинг «Поклпкни сақлаш тўғрпсида Евстохийга хат» деган кптобидан цитата келтирган.—109.
47 К. Маркс. «Сиёсий иқтисод танқидига доир» (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 72-бет).—112.
48 «The course of true love never does run smooth» («Чин муҳаббат ҳеч қачон из- тиробсиз бўлмайди») — В. Шекспир. «Ёз тунидаги туш», 1 парда, биринчи саҳна. —114.
4Р «.Disjecta membra poetae» («шоирнинг таркоц аъзолари»)— Гораций сатира- ларидаги сўзлар, биринчи китоб, 4- сатира. — 114.
60 Бу ерда Маркс Дюпон де Немурнинг «Maximes du docteur Quesnay, ouResu me de ses principes d’economie sociale» («Доктэр Кэне ^оидалари, ёки унинг социал ицтисоднинг бошланғич асосларп тўғрисидаги хулосалари») асаридан ццтата келтирган; асар қуйпдаги китобда босилган: «Physiocrates». Avec une introduction et des commentaires par E. Daire, Par tie I, Paris, 1846, p. 392 («физиократлар». Э. Дэрнинг кириш мақоласи ва шарҳлари бплан. 1 цисм, Париж, 1846, 392- бет). —115.
51 Пул non olet (саспмайди) — бу гапни Рим императори Веспасиан (69-70- йиллар) ҳожатхоналарга махсус солиқ солгани учун унга танбех берган ўглига айтгап.—117.
62 A. Н. Muller. «Die Elemente der Staatskunst». Theil II, Berlin, 1809, S. 280, (A. Г Мюллер. «Давлатни бошқариш санъати асослари». II қисм» Берлин, 1809, 280- бет). — 131.


ИЗОҲЛАР
761
Б8 CV3 уйишг инглизча» «sovereign» сўзп «суверен, моварх» маъноспни, шу- вингдек «соверен» — олтпн фунт стерлинг номини ҳам англатади. — 133.
б* Р BoisguiHebert. «Le detail de la France». In: «Economistes financiers du XVIII-e siecle». Paris, 1843, p. 213 (П. Буагвльбер. «Фравцпя ҳақида тўлиц маълумот». Нуйидаги китобда босилган: «XVIII аср ш\тисодчи-молпячила- ри». Париж, 1843, 213- бет). — 136.
65 	Д. Дидро. «1767 йил салопи».—139.
Ост-Ҳинд компанияси — Англияпг савдо компапияси, 1600 йилдап 1858 йплгача фаолиятда бўлгап ва Ҳипдистоп, Хптой ҳамда Осиёпинг бошқа мамлакатларида Англия олиб борган босқинчилик мустамлакачплик сиё- 1 сатпнинг қуроли бўлиб хизмат қилгаи. Армия ва флотга эга бўлган Ком- пания XVIII асрнинг ўрталаридаи бошлаб йирик ҳарбпй кучга айланган. Ипглиз мустамлакачилари Компания байроғп остида Ҳппдистонпи забт этганлар. Ҳиндистон билан савдо қилиш моиополияси ҳамда бу мамла- катни бошқариш соҳасидаги энг муҳим фуикциялар узоқ вақт давомида шу Компания қўлида бўлгап. Ҳпндистопда бўлган 1857—1859 шглги мил- лпй-озодлик қўзғолони инглизларни мустамлакачилик ҳукмроплиги шак- лини ўзгартиришга мажбур этгап: Компания тугатилган, Ҳиндпстон эса Британия қироллигининг мулки деб эълоп қилингаи.—140.
*1 «East India (Bullion). Return to an Address of the Honourable the House of Commons, dated 8 February 1864» («Шаркий Ҳиндистон (Ёмбилар). Мўътабар умум палатаси сўровига биноан 1864 йил 8 февралда берилгап хисобот»).— 140.
69 	Маркс У. Петтининг «Verbum Sapienti» («Сўз доноларга») деган асаридая цитата келтиради; бу асар авторвивг Маркс бу ерда тилга олган куйидаги бошқа бир китобига илова сифатида босиб чиқарилган: «The Political Anatomy ol Ireland. 1672». London, 1C91 («Ирлавдиявивг сиёсий анатомияси. 1672». Лондон. 1691). — 147.
59 Бу ерда Маркс Д. Рикардонинг қуйидаги китобидан пптата келтиради: «The High Price of Bullion a Proof of the Depreciation of Bank Notes». The Fourth Edit’on, Corrected. London, 1811 («Ёмбилар баҳосивинг баландлиги — бавквотлар кадрсизланганлигививг далили». Тўртинчи, тузатилган нашри. Лондон, 1811). — 149. *
«Currency principle» («Пул муомаласи прииципи») ёки, «пул макта- би» пул миқдори назариясини кўтариб чиққан мактаб турларидан бири. Ьу мавтабпипг вакиллари товарларнпвг қийматп ва баҳосини муомала соҳасидаги пул миқдори белгилайдп, деб даъво қилар эдилар. Улар бар- қарор пул муомаласини таъмпплаб туришни ўзларпга мақсад қилиб цўй- ганлар ва бунинг бирдап-бир воситаси банкнотларпи албатта олтин билан қоплаш ҳамда бапкиотлар чпқарилишини қимматбаҳо металларнинг импор-< ти ва зкспортига мувофиқ суратда тартпбга солиб туриш деб билганлар. ' «Нул мактаби» ўзинипг сохта назарпй хулосаларига асосланиб, ортиқча пшлаб чиқариш иатижасида юз берадиган иқтисодий кризисларнинг ҳал қилувчи сабабини ўзп таптанали суратда эълоп қилган пул муомаласи қопунларининг бузилиши деб билган. «Пул мактаби» назарияси XIX аср- пинг биринчи ярмида Апглияда машҳур бўлгап. Бироқ Англия ҳукума- тининг бу назарияга таянмоқчи бўлиб қилгап уринишлари (1844 йилги банк акти) мутлақо муваффақпятсттз чиққап ҳамда бу назарияпинг илмий жиҳатдап асоссизлигипи ва амалий жиҳатдан бутунлай яроқсиз эканли- гини тасдиқлаб бергап. (Шунингдек қаралсии: К. Маркс ва Ф. Энгельс Асарлар, 2-нашри, 13-том, 164—165-бетлар.)—149.
49—516


762
ИЗОДЛАР
51 58-изоҳга қаралсин.—150.
62 Франция Институти — бир қанча бўлимлардан ёки академиялардан ибо- рат олий илмий муассаса иазарда тутилади; 1795 йилдан бери мавжуд. Дестют де Траси Ахлоқ ва сиёсий фанлар академиясининг аъзоси бўл- ган.-^7.
•м
63 Hie Rhodus, hie salta! (Родос шу ерда, шу ерда сакра!— мажозий маъно- да: Нимага қодир эканлигингни шу ерда кўрсат!)—мен Родос оролида узоқ-узоққа сакраганман, деб керилган мақтанчоққа қарата айтилган сўз- лар (Эзопиинг «Мақтанчоқ» деган масалидан).—170.
64 Маркс тилга олган «Куза тўнтариши» Руминия тарихидаги энг муҳим воқеадир. 1859 йилнинг январида кўзга кўринган жамоат ва сиёсат арбо- би Алексаидру Куза аввал Молдавия, сўигра Валахия господари қилиб сайланган. Узоқ вақт мобайнида Усмоилп турк империясига қарам бў- либ келган. Бу икки Дуиай киязлигининг бирлаштирилиши билаи ягона румпи давлатига асос солинган эди. Куза ҳокимият тепасига келгач, бир қапча буржуа-демократик реформаларни амалга оширишни мақсад қилиб олади. Бироқ унинг тутган сиёсати помешчиклариинг ва буржуазияпииг маълум қисмииинг жиддий қаршплигига учрайди. Ҳукумат таклиф қил- ган аграр ислоҳот лойиҳаси заминдорларнинг (боярларнинг) вакиллари кўпчилик бўлгап Миллий мажлис томонидап рад этилгапидан сўнг, Куза 1864 йилда давлат тўптариши қилади. Бу тўитариш патижасида реакцион Миллий мажлпс тарқатиб юборилади, янги копституция эълоп қилина- ди, сайловчилар доираси кенгайтирилади ва ҳукуматнинг роли кучайти- рилади. Бу янги сиёсий шароитда қабул қилиигап аграр ислоҳот кре- постпой ҳуқуқнинг бекор қилишипипи ва ҳақ тўлаш асосида деҳқонларга ер берилишиии кўзда тутгап эди.—171.
65 Н. Storch. «Cours d’economie politique, ou Exposition des princJpes, qui determinent la prosperite des nations». Tome I, St.- Petersbourg, 1815, p. 288 (Г. Шторх. «Сиёсий иқтисод курси, ёки Халқларнинг ҳузур-ҳаловатини таъ- минловчи асослар баёни». 1 том, С.- Петербург, 1815, 288- бет). — 185.
66 	A. Cherbuliez. «Richesse ou pauvrete. Exposition des causes ct des effets de la distribution actuelle des richesses sociales». Paris, 1841, p. 14 (A. Шербюлье. «Бойлик ёки қашшоқлик. Ижтимоий бойликнинг ҳозирги тақсимотининг са- баблари ва оқибатларининг баёни». Париж, 1841, 14- бет). — 185.
67 	«Уни кулимсирашга мажбур цилган ана шу ажойиб уодиса» — Фаустнинг ўзгартириб айтилгаи сўзлари; Гётенинг шу номли трагедиясидан, I қисм, учиичи саҳпа («Фаустнинг ишхоиаси»).—196.
«8 «Tout pour le mieux. dans le meilleur des mondes possibles» («Оламлардан энг яхшиси бўлган бу оламца ҳар нарсанинг охири бахайрдир») — Вольтернинг «Кандид» повестидан олинган афоризм.— 197.
69 Гёте. «Фауст», I қпсм, бешиичи саҳна («Лейпцигдагп Ауэрбахиипг ер- тўласи»).—197.
70 Лукреций. «Иарсаларипнг табиати ҳақпда», бириичи китоб, 155— 156-мис- ралар.—216.


ИЗОҲЛАР
763
ўзини сиёсий иқтисоднинг Фукидиди» деб эълон қилгап эди. Рошер Фу- кидиддан цитата келтирар экан, қуйидаги иборани ишлатган: «қадимги тарихчига ўхшаб менинг асарим ҳам ...ларга фойда келтиришини истар эдим» ва ҳоказо. 218.
72 	Немис ёзувчиси ва адабий танқидчиси Готшед назарда тутилади. Готшед адабиётда маълум даражада ижобий роль ўйнаган, лекин шу билап бирга ҳар қандай адабий янгиликни мутлақо таи олмаслиги билап ажралиб тургап. Шунииг учуи ҳам унинг номи адабий такаббурлик ва бемаъни- лик синоними бўлиб қолган.—218.
?з W. Jacob. «А Letter to S. Whitbread, being a Sequel to Considerations on the Protection Required by British Agriculture». London, 1815, p. 33 (У. Жей- коб. «Британия қишлоқ хўжалиги манфаатлари тацозо этган протекционистик тадбирларни муҳокама қилиш муносабати билан С. Уитбредга ёзилган хат». Лондон, 1815, 33- бет). — 221.
74 1833 йилги фабрика қопуни назарда тутилади. Бу ҳақда шу томнинг 288—289-бетларига қаралсин.—225.
™ Хилиастлар (грекча «хилиас» — минг — сўзидан) — Исо пайғамбарпинг ик- кинчи марта ерда пайдо бўлиши ва ерда адолат, умумий тенглик ҳамда фаровонлпкпипг «минг йил ҳукм суриши» тўғрисидаги диний-мистик таъ- лимот тарғиботчилари. Хилиастлар эътиқоди қулдорлик тузуми емирила- ётгап даврда қулликдан қутулиш йўлини фантастик орзу-хаёллардан қи- дираётгап меҳнаткашлар бошдан кечириб турган милслиз зулм ва ма- шаққатлар замипида пайдо бўлгап эди. Бу эътиқод кенг тарқалган ва кейинчалик ҳам турли ўрта аср секталаринииг таълимотларида такрор- ланиб тургап.—228.
76 A. Ure. «The Philosophy of Manufactures: or, An Exposition of the Scientific, Moral, and Commercial Economy of the Factory System of Great Britain». London, 1835, p. 406 (Э. Юр. «фабрика философияси ёки Буюк Британия фабрика системаси экономикасининг илмий, ахлоқий ва тижорий томонлари- нинг баёни». Лондон, 1835, 406- бет).—229.
77 Little shilling men (кичик шиллинг тарафдорлари), ёки Бирмиигем мак- таби,—XIX асрнинг бирипчи ярмида иқтисод фанида юзага келган алоҳи- да мактаб. Мактаб тарафдорлари идеал пул ўлчов бирлиги назариясини тарғиб қилгаилар ва шунга мувофиқ пулни фақат «ҳисоб номи» деб бил- ганлар. Бирмингем мактабининг ака-ука Томас ва Маттиас Атвуд, Спунер каби ва бошқа вакиллари Апглияда пул бирлигинипг олтин миқдорини камайтириш тўғрисида «кичик шиллипг лойиҳаси» деб аталгаи лойиҳапи илгари сурганлар. Мактабнинг номи ҳам шундаи келпб чиққан. Айни за- монда «кичик шиллинг тарафдорлари» ҳукуматнинг муомаладаги пул мас- сасини қисқартириш борасида кўргап чораларига қарши чиққаплар. Улар- пипг фикрича, мактаб йўл-йўриқларииинг амалга оширилиши нархни супъий равишда ошириб, саноатни жонлантирар ва мамлакатнпнг ёппа- сига равноқ топпшиии таъмпнлар эди. Аммо, аслда эса валюта девальва- цияси давлат қарзларини ва хусусий қарзларпи қадрсизлапгаи пул билап қоплаш учун шарт-шароит яратиб бера олур эди,^ холос^ яъпи хазппага ва ҳар хил кредитларнинг асосий олувчилари бўлган йирик соҳпбкор- ларга муайяп наф келтирур эди. Бу мактаб тўғрисида Маркс ўзпнинг «Сиёсий иқтисод танқидига доир» деган асарида гапириб ўтган (қаралсип: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 13-том, 66—67-бетлар).—233.
78 	64-изоҳга қаралсип.—237.


764
ИЗОҲЛАР
19 «R/glement organique» («Органик регламент»)—Дунай князликларининг , (Молдавия ва Валахия) биринчи конституцияси; у 1828—1829 йиллардаги рус-турк урушидан кейин рус қўшинлари босиб олган мана шу княз- ликлардаги рус маъмуриятининг бошлиғи П. Д. Киселёв томонидан 1831 йнлда жорий қилинган. Органик регламентга мувофиқ, ҳар бир княз- ликда қонун чиқарувчи ҳокимият йирик ер эгалари томонидан сайлана- диган мажлисга, ижро этувчи ҳокимият эса ер эгалари, руҳонийлар ва шаҳарлар вакиллари томонидан бир умрга сайлаб қўйиладиган господар- ларга берилган. Регламент йирик боярлар ва олий табақа руҳонийларнипг ҳукмроилик мавқеини мустаҳкамлайди, аввалги феодал тартибларни, шу жумладан, баршчинанп сақлаб қолади. Деҳқонлар бупдай «конституция- га» бир қанча қўзғолонлар билан жавоб берганлар. Айпи замонда, Орга- ник регламептда буржуача ўзгаришлар қилиш: ички божхона тўсиқлари- ни бекор қилиш, савдо эркинлиги, судни маъмуриятдан ажратиш ва бош- қалар кўзда тутилган эди.—238.
80 Драйден. «Хўроз ва Тулки» («The Cock and the Fox»). — 242.
81 Ecce iterum Crispinus (мана яна Криспин)—Ювеналнинг IV сатираси шундай деб бошланади; унда (сатиранинг биринчи кисмида) Рим тшператори Доми-
цианпинг сарой аъёнларидан бири Криспин фош қилинган. Бу сўзлар «яна ўша персоиажнинг ўзи» ёкп «яна ўшанинг ўзи» деган кўчма маънони билди- ради. — 247.
82 Элеатлар — эрамиздан олдинги VI асрнинг охири —V аср қадимгп грек философиясидаги идеалистик йўналиш. Ксеиофан, Парменид ва Зенон бу йўпалишпипг энг йирик вакпллари эдилар. Элеатлар, жумладан, ҳодиса- ларнипг ҳаракати ва уларнинг хилма-хиллиги амалда йўқ, улар фақат фикрдагина мавжуддпр, деб даъво қилганлар.—248.
83 Катта з-ака.ч — Англияда 1933 йилгача суд маслаҳатчпларининг 12—23 ки- шидап иборат коллегияси; ишни дастлабки тартибда кўриб чиқиш ва айблапувчини жиноий судга бериш масаласини ҳал қилиш учун улар шериф томонидан графликнинг «софдил ва содиқ кишиларидан» танлаб олииган.—250.
84 Маркс Т. Карлейлнинг «Замонавий памфлетлар» китобига ўзи ёзган тақриз- ни назарда тутади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри,
7-том, 279-бет).—254.
85 W. Strange. «The Seven Sources of Health». London, 1864, p. 84 (У. Стрейнж. «Соғлиқнинг етти маибаи». Лондон, 1864, 84- бет). —256.
88 iBritons never, never shall be slaves!» («йўқ, британияликлар ҳеч қачон, ҳеч цачон қул бўлмайди!) —• «Депгизларга ҳоким бўл, Британия!» деган инглиз миллий гимнидаги сўзлар. — 262-
87 Экстер-холл — Лондондаги бино, турли хил диния ва ҳайрпя жамиятла- ри тўпланиб турадиган жой.—263.
88 4-изоҳга қаралсин.—265.
«’ Apres moi le deluge! (Мендан кейин дунёни сув босиб кетмайдими!) — Франция цпроли Людовик XV ўз аъёнларинипг: сиз бераётган ва рухсат этаётган катта зиёфатлар ва базмлар мамлакатга давлат қарзларининг кўпайиб кетиш хавфини соляпти, деган огоҳлантиришига гўё шундай деб жавоб бергап.—267.


ИЗОҲЛАР
765
90 «ўзининг тўнғичлик ууцуцини бир коса цуруқ мошавага сотмоц» — образ- ли бўлиб қолган бу ибора инжилнинг бир афсонасидан олинган бўлиб, истеъмолга кирпб кетган. Гўё оч қолган Исав тўнғичлик ҳуқуқини худ- ди шу баҳога укасп Иаковга сотган эмиш.—269.
91 Катта вабо касали — 1347—1350 йилларда Ғарбий Европада авж олган даҳ-* шатли вабо эпидемияси. Мавжуд маълумотларга кўра, ўша вақтда вабо- дан 25 миллионга яқин одам — Ғарбий Европа аҳолисининг тахминан V4 қисми — қирилиб кетган.—269.
92 58-изоҳга қаралспн.—270.
»3 «Factories Inquiry Commission. First Report of the Central Board of His Majesty’s Commissioners. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 28 June 1833», p. 53 («Фабрикаларпи текширувчи комиссия. Хазрати олий комиссияси марказий кенгашининг биринчи ҳисоботи. Умум палатасининг 1833 йил 28 июндаги фармойишига биноан босилган», 53-бет)276.
м iPericulum in тогаъ («хавф сусткашликдадир») — Рим тарихчиси Тит Ливий- нинг «Ab urbe comdita» («Римнинг барпо бўлгандан бошлаб тарихи») асари- дян олинган сўзлар, XXXVIII китоб, 25- боб. — 276.
«Report from the Committee on the «Bill to regulate the Labour of Children in the Mills and Factories of the United Kingdom»: With the Minutes of Evidence». Ordered, bv the House of Commons, to be printed, 8 August 1832 («Қўшма қиролликнинг завод ва фабрикаларида болалар меҳнатини тартибга солиш тўғрпсидагп қопун лойиҳасп» юзасидан тузилган комиссиянинг ҳисо- боти. Сўроц протоколлари билан. Укум палатасининг 1832 йил 8 августдаги фармойишига биноан босилган»). — 277.
w Жаггернаут (Жаганнатха) — ҳинду худоси Вишнунинг тимсоли -- шарафи-< га ўтказиладиган анъанавий байрамлар вақтида диний фанатизм жаза- васи тутиб кетган баъзи диндорлар ўзларини Випгну тасвири олиб кети- лаётган арава ғилдираклари остига ташлаганлар.—277.
87 Чартистларнпнг талабларп баён қплинган Халқ хартияси назарда тути- лади, у парламентга киритиш учун мўлжалланган қонун лойиҳаси сифа- тида 1838 йил 8 майда эълон қилинган. Хартия олти моддадан иборат бўлган: умумий сайлов ҳуқуқи (21 ёшга тўлган эркаклар учун), ҳар йилги парламент сайлови, яширин овоз бериш, сайлов округларини тенг- лаштириш, парламент депутатлигига номзодлар учун мулк цензини бекор қилиш, депутатларга ҳақ тўлаш.—278.
88 Ғалла копунларпга қарши лига тарафдорлари (9-изоҳга қаралсин) дема- гогик таргибот юргизиб эркин савдо жорий этилиши билан ишчиларнинг реал пш ҳақлари ошади ва уларнинг нони аввалгига қарагаида икки ба- робар катта бўлади («big loaf»), деб ишчиларни ишонтирмоқчи бўлганлар. Ҳатто катта-кпчик икки бўлак нонни тегишли ёзувлар бплан кўргазмали агитация қуролп сифатида кўчаларда кўтарпб юрганлар. Ҳақиқат бу ваъдалар ва найранглариипг тамоман ёлғон эканлигини кўрсатиб берди. Ғалла қонунларининг бекор қилиниши натижасида кустаҳкамланиб олган Англия саиоат капитали ишчилар синфининг ҳаётий манфаатларига қи- лаётган ҳужумини кучайтириб юборди.—278.
89 Конвент комиссарлари деб XVIII аср охиридаги француз буржуа рево- люцияси даврида Конвентнинг (1792—1795 йилларда Франция республи- каси Миллий мажлисининг) департамент ва қўшинлардаги алоҳида ва-> колатлар берилган вакиллари аталган.—281.


766
ИЗОҲЛАР
100 Шубуали кишилар тўғрисида цонун (loi des suspects) — 1858 йил 19 фев- ралда Францияда Қонун чиқарувчи корпус томонидан қабул цилингап қо- нуи; бу қонун императорга ва унипг ҳукуматига Иккинчи империя ре- жимига душмаплик қилишда шубҳаланилган барча шахсларни Франция ва Жазопрнинг турлп ерларпга сургуп қилиш ёки Фрапцпя территорпяси- дан бутунлай ҳайдаб чиқариш ҳуқуқини берган эди.—282.
101 18-изоҳга қаралсин.—282.
102 В. Шекспир. «Венециялик савдогар», IV парда, биринчп саҳпа,—284.
103 В. Шекспир. «Венециялик савдогар», IV парда, биринчп саҳна.—285.
104 10 жадвал цонуни — Рим қулдорлик давлати қонунчилигпиинг энг қади- мий ёдгорлпкларидан бўлмиш «12 жадвал қоиунп»ппнг бирпнчи варианти. Хусусий мулкпи қўриқловчи бу қоиунда қарзини узолмайдиган қарз- дории эркииликдан маҳрум қилиш, қул қилиб сотиш ёки унинг тана- сини нимталаб ташлаш кўзда тутилган эди.—285.
106 	француз тарихчиси Ленге бу гипотезани ўзининг цуйидаги асарида айтиб ўтган: «Theorie des loix civiles, ou Principes fondamentaux de la societe». Tome II, Londres, 1767, livre V, chapitre XX («Гражданлик қонунлари наза- рияси, ёки жамиятнинг бошланғич асослари». II том, Лондон, 1767, V ки- тоб, XX боб). — 235.
106 Немис философи Даумер ўзининг «Die Geheimnisse des christlichen Altert- hums» («Кадимги христианликнинг сирлари») деган асарида илк христианлар табаррук шарбат ичиш маросими вацтида одам гўшти истеъмол қилар эди- лар, деб даъво цилган. — 285.
107 Буюк француз утопист-социалисти Шарль Фурье тасвирлаб берган бўл- ғувси жамиятда киши бир иш куни давомида меҳнатнинг бир неча тури билаи шуғулланади, яъии иш куни бир неча қисқа меҳнат сеанслари- дан («courtes seances») иборат бўлиб, х;ар бир сеанс бир ярим —икки соатдан ошмайди. Бунипг орқасида, Фурьенииг фикрича, меҳнат унум- дорлиги шу қадар ўсиб кетадики, энг камбағал меҳнаткаш барча эҳ- тиёжларини илгариги вақтлардаги ҳар қандай капиталистга қараганда тўлароқ таъмиилаб олиш имкопига эга бўлади.—287.
108 Гап 1866 йил 20—25 августда Балтиморда бўлиб ўтган Амерпка ишчилар съезди тўғрисида боради. Съездда тред-юнионларга бирлашгап 60 мингдан кўпроқ ишчидаи 60 делегат пштпрок этган. Съезд қонун йўли билан сак- киз соатли иш куни жорий этиш тўғрисидаги, ишчиларнинг сиёсий фао- лияти тўғрисидаги, кооператив ширкатлар тўғрисидаги, барча ишчиларни тред-юнионларга бирлаштириш тўғрисидаги ва бошқа масалаларни муҳокама қилган. Съездда шупингдек ишчилар сипфинпнг сиёсий ташкилоти — Миллий ишчилар союзипи тузиш ҳақида қарор қабул қи- липгап.—297.
109 Бу ерда цптата келтприлаётган Халқаро Ишчплар Уюшмаси Жепева конгресспиинг резолюцияси Маркс ёзган «Муваққат Марказий Кенгаш делегатларига алоҳида масалалар юзасидан ипструкция» асосида тузилган (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Танланган асарлар, 2-том, Топгкент, «Узбекистои» нашриёти, 86—87-бетлар). Резолюциянинг бу жойида шу «Ииструкцияпипг» текстп айпан келтприлгап.—298.
110 «Азоб-уцубат илони»— Гейненинг «Генрих» деган шеъридан ўзгартириб олипгаи сўзлар («Замопавий шеърлар» туркумидан)298.


ИЗОҲЛАР
767
in Magna Charta — Magna Charta Libertatum (Буюк эркинлик хартияси) — 1215 йилда инглиз қироли Иоанн Безземельний имзо чеккан ёрлиқ шу ном билан тарих саҳифасига кирган. «Буюк хартия»ни қўзғолон кўтарган, ри- царлар ва шаҳарликлар қўллаб-қувватлаган йирик феодаллар қирол олдига қўйганлар. Хартияда қироллик ҳокимиятини маълум даражада чеклаш, бир қанча феодал эркинликларни сацлаб қолиш, рицарлар ва шаҳарликларга бирмунча ён бериш кўзда тутилган эди. Бу ерда Маркс Англия ишчилар синфи капиталга қарши олиб борган узоқ ва шиддатли кураши натижасида эриш- ган иш кунини фгсқартириштўғрисидаги ^онунларни назарда тутади. — 299.
и2 Quantum mutatus ab Шо! (Аввалги аҳвол қаёқда-ю, ҳозиргиси қаёқда!) — Всргилийнинг «Энеида» поэмасидаги ибора, иккинчи китоб, 274- мисра. —299
9
113 Кенг ёйилиб кетган «ҳеч нарсани уқиб ҳам олмадилар» деган бу ибора- пи француз адмирали де Паиа ўз хатларидаи бирпда ёзгаи. Баъзан бу иборани Талейраига писбат берадилар. Бу ибора XVIII аср охиридаги француз буржуа революциясидан бирон-бир сабоқ ололмаган роялистлар шаънига айтилгап ибора эди.—304.
114 Спиноза «худонинг иродасини» барча ҳодисалар сабабининг сабаби қи- либ кўрсатган ва бошқа сабабларни билмасликни рўкач қилишни исбот- лашнинг бирдан бир воситаси қилиб олган диний-илоҳпй дунёқараш на- мояндаларига қарши чпқар экан, ўзининг «Этика»сида (биринчи қисм, қўшпмча), нодонлик етарли даражада асос бўла олмайди, деб айтган эди.—304.
115 Царалсин: A. Quetelet. «Sur l’homme et lc developpement de ses facultes, ou Essai de physique sociale». Tomes I—II, Paris, 1835 (A. Кетле «Инсон ва ин- сон қобилиятининг ўсиши тўғрисида, ёки Социал физика тажрибаси», I—II томлар, Париж, 1835). — 321.
1X6 W. Roscher. «System der Volkswirtschaft». Band I: «Die Grundlagen der Na- tionalokonomie». Dritte, vermehrte und verbesserte Auflage. Stuttgart und Augsburg, 1858, S. 88—89 (B. Рошер. «Халқ хўжалик системаси». I том: «Сиё- сий иқтисод асослари». Тўлдирилган ра тузатилган учпнчи нашри. Штутгарт ва Аугсбург, 1858, 88—89- бетлар). — 322.
117 Рочдейль шаҳрп (Манчестер саноат округп) пшчпларпнпнг соцпалпст-уто- ппстлар ғоялари билан сугорплган ташаббусп; улар 1844 йплда Адолатли пноперлар жамиятп номлп матлубот кооператпв жамияти тузганлар; бу жампят 'Англияда ва бошқа мамлакатларда пшчплар кооператпв ҳарака- тпнпнг куртаги бўлган.— 329.
118 49-пзоҳга қаралспн.—341.
119 Bellum omnium contra omnes (ҳамманинг ҳаммага қаршц уруши) — инглиз фплософи Томас Гоббснинг «Левиафан» асаридан олпнган ибора.—353.
120 Ривоятга кўра, рпмлпк патрицпй Менеппй Агрпппа эрампздап олдинги 494-йплда қўзғолон кўтарган плебейларга кпшп танаспнинг меъдага қарши бош кўтарган аъзоларп ҳақпда масал айтиб, уларнп бўпсунишга кўндпрган. Мепепий Агриппа ўз замоппдаги жампятии тпрпк организмга, шу орга- ппзмпппг — патрпцпйларнинг — қорнинп туйдирувчп плебейларии эса уппнг қўлларпга ўхшатгап. Қўлии қорппдан ажратпш тпрпк оргапизмпп муқаррар ўлимга олиб келгапидек, худди шунипгдек плебепларнииг ўз мажбуриятларпнп бажарпшдан бўйин товлашларп ҳам Қадпмгп Рим дав- латшпшг ҳалокатп бплан баробар бўлур экап.—357.


768
ПЗОҲЛАР
121 Санъатлар ва уунарлар жамияти (Society of Arts) —1754 йилда Лон- доида тузилган буржуа-маърифат ва хайрия жамияти. Бу жамият «санъат, ҳунармандчилик ва савдопи» ҳамда «камбағалларга иш бериш, савдони кенгайтириш, мамлакатни бойитиш» ва ҳоказоларга кўмаклашувчилар- нинг ҳаммасипи «рағбатлантириш»ии ўзининг мақсади деб тантанали су-* ратда эълон қилди. Жамият ишчилар билан соҳибкорлар ўртасида воси- тачи бўлиб чиқишга уринди. Маркс бу жамиятни «санъат ва товламачи^ лик жампяти» деб атагаи эди.—360.
122 Hegel. «Grundlinien der Philosophic des Rechts». Wcrke. Zweite Auflage, Bd. VIII. Berlin, 1840» S. 247 (Гегель. «Ҳуқуц философиясиасосларн», Асарлар, Иккивчи нашри, VIII том, Берлин, 1840, 247-бет).—360.
123 49- изоҳга қаралсин. — 361.
124 Маркс бу ерда янглиш айтган. Аслпда «Concerning Happiness, A Dialogue» («Бахт ҳақида суҳбат») асарининг авгори «Diaries and Correspondence» («Кун- даликлар ва ёзишмалар») номли кптоби босилиб чиқцан дипломат Жемс Харрис эмас, балки унинг отаси Жемс Харрис бўлган. — 362.
125 Маркс Архллохнинг бу иборасини Сскст Эмпирикнинг: «Adversus mathema- ticos», Jiber XI, 44 («Математикларга царши», XI китоб, 44) асаридап кел- тирган. — 362.
126 30 золим ағдариб ташланган давр — эрамиздан олдпнгп V асрнииг энт сўпгпда Қадимги Афинада ўттиз олпгархнинг террорчплик режими ўрнига қулдорлик демократиясииипг тикланиш даври. Бу даврда Афинада савдо ва судхўрлик капптали ривожланган эди.—362.
127 Платон республикаси — қадимги грек философп Платоннинг асарларида тасвирланган қулдорлик давлатинпнг пдсал тппи бўлпб, эркпн гражданлар разрядлари ўртасидаги қатъий меҳнат тақснмотп бу давлатпинг асосий принципи бўлмоғи лозим эди. Масалан, философлар бошқариш функция- сипи бажаришлари, жангчилар эса урушларда иштпрок этишлари, граж- данларнинг ҳаёти ва молини қўриқлашлари, деҳқонлар, ҳунармандлар ва савдогарлар эса халқ учун тирикчнлик воспталари ишлаб чиқарншлари ва етказиб беришлари керак эди.— 363.
128 Цитата Э. Юр асаринппг 21-бетидап келтирилган (76-пзоҳга қаралспн).— 365.
129 Калорик машииа — иситттш ва совутиш йўли бплан оддий ҳаво ҳажми- ни кенгайтирпш ва торайтириш принципи асосида ҳаракатга келтирилув- чп машина. Буғ машинага қараганда қўпол, фойдали коэффициенти ҳам анча паст бўлгаи. XIX асрнинг бошларида ихтиро қилинган калорик ма- шипа шу аср охирига келибоқ ўзининг ҳар қандай амалий хусусиятини йўқотган.—368.
130 Женни — 1764—1767 йилларда Жемс Харгривс томонидан ихтиро қплпнган ва қизишшг шарафига шундай ном берилган йигирув машпнаси,—369.
131 Таврот. Моиссйнинг бешинчи китоби, 25-боб.—369.
132 Baynes. «The Cotton Trade- Twe Lectures on the above Subject, Delivered before the Members of the Blackburn Literary, Scientific and Mechanics’ Institution». Blackburn — London, 1857, p. 48 (Бейнс. «Пахта савдоси. Блэкберн адабиёт, фан ва механика жамияти аъзоларига шу масала юзасидан ўцилган икки локция», Блэкберн — Лондон, 1857, 48-бет). — 383.


ИЗОҲЛАР
769
133 Махфий кенгаш — Англия қироли ҳузуридаги министрлар ва бошқа ман- сабдор шахслардан, шуиингдек олий мақом дин пешволаридан иборат махсус орган. Биринчи марта XIII асрда ташкил қилинган. Махфий кен- гаш узоқ вақт давомида қирол номпдан ва парламентдан ташқари қонун чиқариш ҳуқуқига эга бўлган эди. XVIII ва XIX асрларда Махфий кен- гашнинг роли кескин сусайиб кетган. Ҳозир Англияни бошқаришда Мах- фий кенгаш амалда мутлақо иштирок этмайди.—393.
134 Шиллер. «Қўнғпроқ ҳақида қўшиқ».—399.
135 Ушбу нашрда бу шеърлар грекчадан таржима қилинган «Грек эпиграм- малари» китобидан олинди. М.—Л., 1935.—402.
138 Цитата Э. Юр асарининг 22-бетидан келтирилган (76-изоҳга қаралсин) — 413.
127 Шу томнинг 276 ва кейинги бетларига қаралсип.—413.
138 шу томнинг 286-бетпга, 157-изоҳга қаралсин.—416.
139 фурье фабрикани «енгил каторга» («les bagnes miliges») деб цуйидаги китов бида айтган: «La fausse industr’e morcelee, repugnante, mensongere, et l’anti- dote, l’industrie naturclle, combinee, attrayante, veridique, donna nt quadruple produit». Paris, 1835, p. 59 («Тарқоқ, жиркацч, сохта, қалбаки хўжа- лик фаолияти ва унга қарши кўриладиган чора: комбинация қилинган, жози- бадор, ҳақиқий, тўрт ҳисса ортиқ махсулот берадпган табиий хўжалик фао- лияти»). Париж, 1835, 59- бет). — 418.
111 Маркс С. Ланчеллоттининг «L’Hoggidi overoGl’ingegni non inferior! a’passati» («Ҳозирги замон, ёки ўтмиш донишмандларидан қолишмайдиган дониш.манд- лар») деган асаридан цитатани қуйидаги китобдан келтиради: J. Beckmann. «Beitrage zur Geschichte der Erfindungen». Band I, Leipzig, 1786, S. 125—126 (IL Бекман. «Нхтиролар тарихига доир». I том, Лейпциг, 1786, 125—126- бет- лар). Маркс Ланчеллотти асари ҳақидаги маълумотларни ҳам Бекманнинг шу китобидан олган. — 419.
1*1 Жадвал «Factories» («Фабрикалар») деган умумий ном остида цуйидаги учта парламент ҳужжатларидаги маълумотлар асосида тузилган: «Return to an Address of the Honourable the House of Commons, dated 15 April 1856» («Мўъ- табар умум палатасининг 1856 йил 15 апрелдаги сўровига мувофиқ тақдим этилган ҳисобот»); «Return to an Address of the Honourable the House of Commons* dated 24 April 1861» («Мўътабар умум палатасининг 1861 йил 24 апрелдаги сўровига мувофиқ тақдим этилган ҳисобот»); «Return to an Address of the Honourable the House of Commons, dated 5 December 1867» («Мўътабар умум палатасининг 1867 йил 5 декабрдаги сўровига мувофиқ тақдим этилган ҳисобот»). — 425.
142 «Tenlh Report of the Commissioners appointed to'nquire into the Organization and Rules of Trades Unions and other Associations: together with Minutes of Evidence». London, 1868, p. 63, 64 («Тред-юнионлар ва бошца уюшмаларнинг тузилишини ва уставларини ўргапувчи комиссиянинг сўроқ протоколларини ўз ичига олувчи ўнинчи ҳисоботи», Лондон, 1868, 63—64- бетлар). — 426.
143 Nominibus mollire licet mala» («Ёмонликни сўз билан бежао кўрсатиш ло- зим») —- Овидийнинг «Муҳаббат илми» асаридан олинган сўзлар, иккинчи китоб, 657- мисра. — 429.


770
ЙЗОҲЛАР
dated 18 February 1867» («Буғдой, дон ва ун. Мўътабар умум палатаси фар- монига мувофиқ 1867 йил 18 февралда тузилган ҳисобот»).—442.
145 Коалицияларга царши цонунлар — Англия парламепти 1799 ва 1800 йил- ларда қабул қплган қонунлар бўлиб, бу қонунларга кўра ҳар қандай ишчи ташкилотлари тузиш ва уларнинг фаолияти ман қплинган эди. 1824 йилда бу қонунларпи парламент бекор қилган, келасп йили эса уларнинг бекор цилипгаплпгп яна бпр бор тасдиқлапган. Бироқ шупдан кейин ҳам маъ- мурлар пшчилар союзларининг фаолиятпни жуда чеклаб қўйганлар. Хусу- сан, ишчиларга союзга киришни ва стачкаларда қатнашишни шунчаки ташвиқ қилиш ҳам «мажбурлаш» ва «зўрлаш» деб ҳпсобланган ва жипоят сифатида жазоланган.—445.
146 98-изоҳга қаралсин.—445.
147 Маркс- Ост-Ҳннд компаниясинипг Хитой билан савдо монополияси бекор қилипганидан кейин (1833 йил), инглиз хусусий савдогарларининг Хитой бозорига интенсив кириб борганлигини назарда тутади. Айниқса Англия ҳукуматпнинг ҳар жиҳатдан қўллаб-кувватлашп туфайлп контрабанда йўли билан афъюн савдоси жуда кучайио кетган эдики, бу бнлан Англия ҳу- кумати Хитойнинг қонуплари ва давлат манфаатларини била туриб оёқ- ости қилаётган ва хитойларнинг оммавий суратда заҳарланишига ва соғлиғини йўқотишига сабаб бўлаётган эди. Хитой маъмурлари мамлакат ичкармсига ана шундай контрабанда йўли билан наркотпк олиб кирили- шига қарши кўраётган қатъий чораларига жавобан ппглизлар биринчи «афьюн» урушипи бошлаб юборадилар (1839—1842), бу уруш Хитой учуп нотенг ва талончиликдан иборат шартнома тузилпшп билан тугайди.—449.
148 129-изоҳга қаралсин.—450.
149 133-изоҳга қаралсин.—455.
150 49-изоҳга қаралсин.—460.
151 Бош регистратор — Англияда гражданлик ҳолати актларинп регистрация қилувчи Марказий бюрони бошқарувчи амалдор шундай деб аталар эди. Бюро ўзининг одатдаги вазифаларидан ташқари 10 йилда бир марта аҳо- лини рўйхатга олар эди.—462.
162 	Парляментнинг қуйидаги ҳужжати назарда тутплади: «Factories. Return to an Address of the Honourable the House of Commons, dated 24 April 1861», p. 9 («фабрикалар. Мўътабар умумпалата сўровига биноан 1861 йил 24 ап- релда берилган ҳисобот», 9- бет). — 464.
153 В. Шекспир. «Вепециялик савдогар», IV парда, биринчп саҳна.—476.
164 «Ne sutor ultra crept darn !у> («Этикдўз, қолипингни бил!») — кадимги грек рас- соми Апеллеснинг у чизган расмни танқид қилган бир .-тикдўзга жавобавг айтган сўзлари; рассомликдан бутунлай бехабар бўлган бу этикдўз расмда тасвирланган пойафзал тасвиридаги айрим камчиликларнигина пайқай олган, холос.—417.
155 5-изоҳга қаралсин.— 483.
156 XVIII аср охирида яшаган немис шоири Фридрпх Леопольд Штольберг- нинг «Табиатга мурожаат» («An die Natur») деган шеъридан ўзгартиб олинган сўзлар.—499.


ИЗОҲЛАР
771
is* р. ,Т. Proudhon. «Systeme des contradictions economiques, ou Philosophic de la mi sere». T. I, Paris, 1846, p. 73 (П. Ж. Прудон. «ИқТисодий зиддиятлар сис- тема^и, ёки Қашшоқлик философияси». 1 том, Париж, 1846, 73-бет).—501.
158 Гап 1861—1865 йилларда АҚШ Жанубида мавжуд бўлган ўн бир ҳулдор- лпк штатлари Иттпфоқи тўғрисида боради; бу Иттифоқ қулдорларнинг исё- 1Ш натпжасида ташкил топган эди. Сепарат давлат эълон қилар эканлар, псёнчилар қулдорликни сақлаб қолпш ва уни бутун АҚШ территориясига ёйишии мақсад қилиб олган эдилар. Гражданлар урушида қулдорлар тор- мор қилиниши натижаснда мазкур пттпфоқ 1865 йилда тугатилади.—525.
15° «Essai sur la nature du commerce en general» («Умуман савдо табиатига оид тажриба») китобининг автори Ричард Кантильондир. Китобни инглиз тилида нашр зтиш учун уни Ричард Контильоннинг қариндоши Филип Кантильон цайта ишлаб чиққан. —541.
,€0 Маркс бу ерда Шиллернинг «Макр ва муҳаббат» трагедиясидаги гоф- маршал Кальбнинг хатти-ҳаракатига ишора қилади. Иккинчи пардада (иккинчи саҳпа) Кальб иемис герцоги саройида президент томонидап уюш- тирилган фитнада иштирок этишдан аввалига оош тортади. Шунда пре- зидент пстеъфога чиқаман, деб унга пўписа қилади, чунки у истеъфога чиқса, Калъб ҳам истеъфога чиқишга мажбур эди. Ўтакастт ёрилган Кальб: «Мен-чи? Спзга ҳеч гапмас? Сиз ўқимишли одамсиз! Мен бўлсам... mon Dieu! Arap ҳазрати олийлари мени истеъфога чиқариб юборсалар, мен ким деган одам бўламан? деб сўрайди,—563.
161 Гап Маркс ва Энгельс томонидан 1847 йил август ойининг охирида Брюсселда асос солингап Немис ишчилар жамияти ҳақида боради: жа- мият Бельгияда яшовчи немис ишчиларини сиёл^тдан хабардор этиш ва улар ўртаспда тглмий коммунизм ғояларппи тарғиб қплпш мақсадида ту- зилган эди. Маркс ва Энгельс ҳамда уларнинг сафдошлари раҳбарлигида бу жамият Бельгиядаги революцион пролетар кучларни бирлаштирувчи легал марказга айландп. Жампятштнг энг яхшп элементлари Коммунистлар еоюзининг Брюссель жамоасига кпрган эдилар. Францияда 1848 йилги фсвраль буржуа революцпясидан кейип кўп ўтмай Брюсселдаги немис ишчилар жамияти аъзолари Бельгия полицияси томопидан қамоққа олина ва сургун қилина бошлаганлиги сабабли бу жамият ўз фаолиятини тўх- татади.—565.
162 Simonde de Sismondi. «Nouveaux princ:pes d’economie politique, ou De la richcsse dans ses rapports avec la population». Tome I, Paris, 1819, p. 119 (Симонд де Сисмонди. «Сиёсий иқтисоднипг янги асослари, ёки Бойлцк ва унинг аҳолига муносабати тўгрисида». 1 том, Париж, 1819, 119- бет).—568.
163 Тавротда (Матфсй Инжили, I боб) яҳудийларнинг бобакалони Авраам- нинг зурёди қандай қилиб секин-аста кўпайиб боргани ва натижада қандай қилиб ундан бутун яҳудий халқи пайдо бўлгапи ҳақида ҳикоя қилинади.—568.
164 Hegel. «Grundlinien der Philosophic des Rechts». Werke. Zweite Auflage, Bl. VIII, Berlin, 1840, S. 259.-575.
i •
165 Қуйидаги acap назарда тутиляпти: J. St. Mill. «А System of Logic, ratioci native and inductive, being a connected View of the Principles of Evidence, and the Methods of Scientific Investigation». In two volumes (Ж. Ст. Милль. «Силлогистик ва индуктив мантггц системаси, илмий тадқиқот методлари муносабати билан исбот ^илиш принцип.тарининг баёни». 14кки томлик).


772
ИЗОҲЛАР
Биринчи нашри 1843 йилда Лондонда чиққан. «Манти^ системасини» баён қилиб беришни даъво килган Ж- Ст. Милль экономист сифатида жуда саёз бўлиб, мантиқий анализнинг оддий талабларига ҳам риоя қилмаган деб таъкидлаган эди Маркс. — 577.
166 «Ицтисодий жадвал» — жами ижтимоий капиталнипг такрор ишлаб чиқари- лиши ва муомаласининг физиократ Кенэ томонидан иқтисод фанида би- ринчи марта ишлаб чиқилган схсмаси. Бу схема тўғрисида Маркснинг «Қўшимча қиймат назарияси»да (I қисм, б-боб), Энгельснинг «Анти-Дю- ринг» китобииинг пккинчи бўлимидаги Маркс ёзгап ўнинчи бобда, шу- нингдек, «Капитал»нинг иккинчи томида (ўн тўққизннчи боб) муфассал гапирилган.—578.
182 	Бу ерда цитата қилиб келтирилган «санаси йўқ» дсган сўзларни Лихнов ский 1848 йил 25 июлда Франкфурт Миллат мажлисида Польшанинг тарихий мустақил яшаш ҳуқуқига қарши гапирганида бир неча марта айтган. Лих- новский «keinen Datum hat» дейиш ўрнига «keinen Datum nicht hat» деган, яъни немис тили грамматикаси қоидасига хилоф равишда, иккита инкорни кетма-кет қўйиб айтган. Шунинг учун тингловчилар унинг вутқига кулган- лар. Лихновскийнинг бу нутқи тўғрисида батафсилроқ билиш учун қарал- син: К. Маркс ва ф. Энгельс. Асарлар, 2- нашри, 5- том, 375- бет. —579.
168 Шиллер. «Кафолат» балладаси.—580.
169 Гётенинг «Фауст» трагсдиясидаги Фаустнинг ўзгартнриб айтплган сўз- лари, I қпсм, иккинчи саҳна («Шаҳар дарвозаси ортида»).—580.
179 	Қадимги христиан афсопасига кўра, Мусо ва бошқа пайғамбарлар Тав- рот китобларини ёзганлар ьа бу китоблар Ахдул қадпм асосини ташкил этади. «Мусо ҳам, пайғамларлар ҳам шунда!» деган пборани Маркс асоспй ran манэ шунда, бирннчи вазифа мана шу, деган ва ҳоказо маънода иш- латган.—582.
121 J. В. Say «Traite d’cconomie politique». Cinquieme edition, Tome premier, Paris, 1826, p. 130—131 (Ж- Б Сэй. «Сиёсий иктисодгаоид трактат». Бешин- чи нашр. Биринчи том, Париж. 1826, 130—131-бетлар). —582.
122 Determinatio est negatio— таъриф инкордир. Бу ерда Маркс Спинозанинг бу қоидасини Гегелнинг жуда машҳур бўлиб кетган талцинида келтирган. Спи- ноза бу иборани «чеклаш инкордир» деган маънода ишлатган (қаралсин: Б. Спиноза. «Ёзишма», 50- хат). — 583.
178 Бу ерда А. Поттернпнг қуйидаги китобидан цитата келтирилади: «Political Economy: its Objects, Uses, and Principles: considered with Reference to the Condition of the American People». New York, 1841 («Сиёсий иқтисод: унинг предмети, вазифаси ва америка халцининг турмуш шароитига татбиқан иш- лаб чиқилган асослари». Нью-Порк, 1841). Муқаддимадан кўриниб турибди- ки, китобнинг катта қисми асосан Ж- Скропнинг 1833 йилда Англияда нашр қилинган «The Principles of Political Economy» («Сиёсий и^тисод асослари>) китобидаги дастлабки ўнта бобнинг (А. Поттер киритган ўзгартишларни ҳам ўз ичига олган) кўчирмасидир. — 584.
174 «Nulla dies sine linear («кунда лоакал бир чизик;») сўзларини цадимги грек рассоми Апеллесга нисбат берадилар; яратаетган асарига кунда лоақал бир марта чизиц тортиш рассомнинг коидаси бўлган. — 596.
176 	Linguct. «Theorie des loix civiles, ou Principes fondamenlaux de la societe». Tome 1, Londres, 1767, p. 236. — 602.


ИЗОҲЛАР
773
176 peculium (пекулий) — Қадимги Римда оила бошлиғи ўз мулкидан хў- жалик юрптиш ёки бошқариш учун эркин кишига ёки қулга бериши мумкин бўлган бпр қпсми. Пекулийга эгалик қилиш қулнинг ўз хўжайи- нига амалдаги қарамлигини йўқ қила олмас ва пекулий юридик жиҳатдан хўжайиннинг хусусий мулки бўлиб қолаверар эди. Масалан: пекулийга эгалпк қплувчи қулга учпнчи шахслар билан битим тузишга рухсат этил- са-да, лекпн бунпнг орқаспда орттирилган пул миқдори қулликдан қутулиш ҳақини тўла-тўкис тўлаш учун етарли даражада бўлмаслпги шарт қилиб қўйплар эди. Алоҳида фойдали битимлар тузишни ва пекулий миқдорпни анча кўпайтпрпшп мумкин бўлган бошқа чора-тадбирларни амалга оши- рпшни одатда опла бошлиғн ўз зиммасига олар эди.—604.
177 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». Vol. I, Edinburgh, 1814, p. 142. (A. Смит. «Халқлар бойлигининг табиати ва сабаблари тўғрисида тадцп^от». I том, Эдинбург, 1814, 142- бет). —60S.
178 1849 ва 1859 йиллар ичида Англия бир қанча урушларда иштирок эт- ган: Қрим урушида (1853—1856), Хптойга қарши (1856—1858 ва 1859— 1860) ҳамда Эронга қарши (1856—1857) урушларда. Ундан ташқари, Анг- лия 1849 йилда Ҳиндистонни истило қилишни тугаллайдп, 1857—1859 йилларда эса унинг қўшинлари Ҳиндистон миллий-озодлик цўзғолонини бостприш учун ташланади.—623.
179 96-пзоҳга царалсин.—631.
180 J. Steuart. «An Inquiry into th^ Principles of Political Oeconomy». Vol. I, Dublin, 1770, p. 39, 40 (Ж • Стюарт. «Сиёсий иқтисод асослари тўғрисида тадқиқот». 1 том, Дублин, 1770, 39, 40- бетлар). — 633.
181 151-изоҳга ^аралсин.—637.
182 II. Буало. VIII сатира.—638.
183 Ф. Энгельсппнг «Англияда пшчилар синфинпнг аҳволи» асари назарда тутилади (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 2-том).— 639.
184 A. Smith. «An Inqu;ry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations». Vol. I, Edinburgh, 181*4, p. 6. — 640.
185 133-изоҳга царалсин.—640.
186 «Low Church» («қуйи черков») — асосан буржуазия ва қуйи руҳонийлар орасида ёйилган англикан черкови йўналишп. Бу йўналиш тарафдорлари буржуа-христиан ахлоқини ва ҳайрия ишларини тарғиб қплиш билан шу- гулланганлар, бундай тарғиб ҳампша риёкороиа тусда бўлар эди. Граф Шефтсбери (яъни лорд Эшли) ўзипипг мана шундай фаолнятп туфайли «цуйи черков» доираларида каттагина обрўга эга эди, шунинг учуд Маркс истеҳзо билан уни шу черковнинг «папаси» деб атагап.—661.
187 151-изоҳга қаралсин,—661.
188 Горацпй. «Шеърият илми», 173-шеър.—662.
189 Бу ибора Фурьевинг қуйидаги асарида иптлатилган: «Le nouveau monde industriel et societaire» («Янги хўжалик ва социетар дунё»), бсшввчи бўлим, XXXVI бобга қўшимчалар; олтинчи бўлим, умумлаштирувчи хулосалар. — 678.


774
ИЗОҲЛАР
190 91-изоҳга қаралспн.—686.
191 Эрин — Ирландиянинг қадимги номи.—691.
192 Гётенинг «Фауст» трагедиясидаги Мефистофелпинг ўзгартириб айтилган сўзлари («Самоларда суҳбат»). —692.
193 Фенийлар — майда буржуа ирланд революционерлари. Дастлабки фений ташкилотлари 1857 йплда Ирландияда ва АҚШда пайдо бўлган. АҚШда бу ташкилотлар ирланд муҳожирларпи бирлаштирганлар. Фенийларнииг программа ва фаолияти Ирландия халқ оммасининг мнглиз мустамлака зулмига қаршп норозилигини ифода этар эди. Фенийлар ўз мамлакатлари учун мустақилликни, демократик республика ўрнатишни, ижарачи-деҳ- қонларни ўзлари ишлаётган ерларнинг эгасига айлантиришни ва бошқа талабларнп қўйган эдилар. Улар ўз сиёсий программаларини қуролли қўз- ғолон ёрдамида амалга оширмоқчи бўлганлар. Бироқ уларнинг фитначилик фаолияти муваффақиятсиз чиққан. 60-йилларнинг охирларида фенийлар оммавий суратда репрессия қплинган. 70-йилларда бу ҳаракат инқирозга учраган.—694.
194 «Acerba fata Romanos agunt scelusque fraternae necis» («Римликлар оғир кунлар ва даҳшатли ҳунрезликдан жафо чекмоқда») — Гораций. 7- эпод. — 694.
195 Жаҳон бозори революцияси деганда бу ерда XV аср охиридан бошлаб Шимолий Италиядаги Генуя, Венеция ва бошқа шаҳарларнинг ўша пайт- даги буюк географик кашфиётлар: Куба, Гаити ва Багам оролларипииг, Шимолий Америка қитъасининг, Африканинг Жанубий нуқтасидан Ҳин- дистонга борадиган денгиз йўлининг ва ниҳоят Жанубий Америка қитъа- сининг кашф этилиши натижасида транзит савдо-сотиқ соҳасидаги роли- нинг кескин суратда сусайиб кетиши иазарда тутилади.—698.
196 J. Steuart. «An Inquiry into the Principles of Political Oeconomy». Vol. I, Dublin, 1770, p. 52. — 699.
197 «Pauper ubique facet» («Камбағаллар ҳамма ерда эзилган») — Овидийнинг «фастлар» асаридан олинган сўзлар, биринчи китоб, 218- мисра. —703.
198 Афтидан, 1597 йилда, Федор Иванович подшолик қилган даврда (Россия- нинг амалдаги ҳукмдори Борис Годунов бўлган чоқда), қочоқ деҳқонларни цидприб топиш ҳақида чиқарилган фармон назарда тутилаётган бўлса керак. Помешчикларнинг қаттиқ зулми ва асоратидан қочган деҳқонлар шу фармонга биноан беш йил давомида қидирилар ва аввалги хўжайини ихтиёрига мажбурий суратда қайтариб берилар эдп.—704.
199 1688 йилги давлат тўнтариши инглиз буржуа историографиясида «шонли революция» деган ном олган бўлиб, бу тўнтариш натижасида Англияда заминдор аристократия билан йирик буржуазиянинг келишувига асослан- ган конституцион монархия ўрнатилгап эди.—704.
200 1 796 йилда Лондонда босилиб чиққан қуйидаги памфлет назарда тутиляпти: «А Letter from the Right Honourable Edmund Burke to a Noble Lord, on the Attacks made upon him and his Pension, in the House of Lords, by the Duke of Bedford, and the Earl of Lauderdale, Early in the present Sessions of Parliament» («Парламентнинг ушбу сессиясининг бошида лордлар палатасида муҳтарам Эдмунд Бёркнинг ўз шаънига ва ўзининг нафақаси хусусида гер- цог Бедфорд ва граф Лодердель томонидан қилинган таъналар юзасидан асл- зода лорд жанобларига йўллаган мактуби»). — 704.


ИЗОҲЛАР
775
2d Лициний цонуни — эрамиздан олдинги 367-йилда Қадимги Римда қабул цилинган қоиун. Қонунда жамоа ерларининг шахсий фойдалапишга бери- лишини маълум даражада чеклаш ҳамда қарзларни қисман бекор қилиш назарда тутилган. Йирик ер эгалигининг ва патриций зодаганлар имтиёзи- нинг ўсишига қарши қаратилган бу қонун плебейларнинг иқтисодий ва сиёсий позиццялари бироз кучайганлигини акс эттирар эди. Рим анъана- сида халқ трибунлари Лициний ва Секстийга қонун авторлари деб нисбат берилган.—708.
202 «Еш даъвогар» Чарлз Эдвардни Англия тахтига ўтқазишни талаб қилган Стюартлар қироллик сулоласининг тарафдорлари 1745—1746 йилларда кўтарган қўзғолон назарда тутилади. Бу қўзғолон айни замонда Шотлан- дия ва Англия халқ оммасининг лендлордлар томонидан эксплуатация қилинишларига ва оммавий суратда ердан маҳрум этилишларига қарши норозиликни акс эттирган эди. Цўзғолон Англиянинг мунтазам қўшинлари томонидан бостирилганидан кейин тоғли Шотландпядаги клан системаси тез емирила бошлайди ва деҳқонларнинг ердан ҳайдалиши тезлашиб ке- тади.—709.
203 Таксменлар деб, Маркснипг ўзп «Сайловлар — Молиявпй қийиичплик — Герцогиня Сатерленд ва қуллик» (қаралсин: К. Маркс ва Ф. Энгельс. Асарлар, 2-нашри, 8-том, 521—528-бетлар) деган мақоласида тушунтири- шича, ГПотландпяда клан системаси ҳукмрон бўлган даврда бевосита клан йўлбошчпспга — лэрдга («катта одамга») бўйсунувчи оқсоқолларни айтган^ лар. Лэрд бутун кланнииг мулки бўлмиш ерни («так»ни) оқсоқоллар их- тиёрига бўлиб берган, улар эса лэрд ҳокимиятини тан олишларининг белгиси сифатида унга озроқ хирож тўлаб тургаилар. Таксменлар, ўз нав- батида, ер участкалариии ўз тобеларига бўлиб берганлар. Клан системаси емирилиши билап лэрд лендлордга айлангап, таксменлар эса аслда капи- талист-фермерлар бўлиб қолганлар. Шу билан бирга аввалги хирож ўрнини ҳам ер рентаси олган.—710.
204 Гэллар — Шимолий ва Ғарбий Шотландия тоғли районларининг туб аҳо- лиси, қадимги кельтларнинг авлоди,—710.
205 Маркс ўзининг қуйидаги мақоласини назарда тутяпти: «Сайловлар.— Мо- лиявий қийинчилик.— Герцогиня Сатерленд ва қуллик»; мақола 1853 йил 9 февралда «New-York Dail} Tribune» газетасида босилган (қаралсин
К. Маркс ва ф. Энгельс, Асарлар, 2- нашри, 8-том, 521—528-бетлар)- — 711.
206 121- изоҳга қаралсин. — 712.
207 Petty Sessions (кичик сессиялар) — Англияда келиштирувчи судлар мажлиси; судлов ишларини юритиш соддалаштирилган х1олда майда ишлар кўрилган.— 715.
208 A. Smith. «An Inquiry into the Nature and Gauses of the Wealth of Nations». Vol. I, Edinburgh, 1814, p. 237. — 717.
209 1 75-изоҳга қаралсин.—717.
210 145-изоҳга қаралсин.—718.
211 «Конспирацияларга» царгии цонун Апглияда ўрта асрлардаёқ мавжуд эди. Бу қонун «ҳар қандай конспиратив ҳаракатларни, ҳатто бу ҳара- катларнинг сабаби қонунпй бўлса ҳам», ман этган. Коалицияларга қарши қонунлар қабул қилинишига қадар ҳам (145-изоҳга қаралсин), улар бекор қилинганидан кейин ҳам ишчиларнинг ташкилотлари ва синфий кураши мазкур қонунга асосан бостирилаверган.—720.


776
ИЗОҲЛАР
212 Гап 1793 йпл шонидан 1794 йил июнига қадар Францияда ҳукмронлик қилгап якобичилар диктатурасииинг ҳукумати ҳақида боради.—721.
213 A. Anderson. «An Historical and Chronological Deduction of the Origin of Commerce, from the Earliest Accounts to the present Time» (A. Андерсон. «Савдо тўғрисидаги энг қадимги маълумотлардан тортиб то ҳозирги вақтгача тарихий па хронологик савдо очерки»). Биринчи нашри 1764 йил Лондонда чиқцан. — 714.
214 J. Steuart. «An Inquiry into the Principles of Political Oeconomy». Vol. I Dublin, 1770, First book, Ch. XVI.— 714.
215 56- изоҳга қаралсин. — 730.
216 G. Giilich. «Geschichthche Darstellung des Handels, der Gewerbe und des Ac- kerbaus der bedeutendsten bandeltreibenden Staaten unserer Zeit». Bd. I, Jena, 1830, S. 371 (Г. Гюлих. «Замонамизнинг энг муҳим савдо мамлакатларининг савдоси, саноати ва деҳкончилигининг тарихий тавсифи». 1 том, Иена, 1830, 371- бет). — 732.
217 Афтидан, Маркс бу ерда биринчи марта 1662 йилда Лейденда нашр қилин- ган ва Яп де Виттга нисбат берилган «Aanwysing der heilsame politike Gronden en Maximen ven de Republike van Holland on West-Friesland» («Гол- ландпя ва Ғарбий фрисландия республикасининг энг муҳим сиёсий принцип- лари ва максимларининг баёни») деган китобнинг инглизча нашрини назарда тутади. Энди ани1\ланишича, китобнинг автори, Ян де Витт томонидан ёзил- ган цкки бобдан ташцари, голланд экономисти ва соҳибкори Питер ван дер Хоре (яъни Питер де ля Кур) бўлган. — 734.
2,8 213-пзоҳга қаралсин.—737.
219 Асъенто — шартномаларнинг номи бўлиб, уларга биноан Испания XVI — XVIII асрларда ўзининг Амсрикадаги мулкларида негр-қуллар сотиш учун чет давлатларга ва хусуспй кишиларга махсус ҳуқуқ берган.—737.
220 Tanlae molls eiat (мава шунча меҳнат сарфланди)— Вергилийнинг «Энеида» поэмасидан олинган ибора, бпринчи китоб, 33- мисра. — 738.
221 С. Pecqueur. «Theorie nouvelle d’economie sociale et politique, ou Etudes sur 1’organisation des societes». Paris, 1842, p. 435 (K. Пеккёр. «Социал ва сиё- сий пқтпсоднпнг янги назарияси, ёки Жамиятлар ташкил цилиш хусусидаги тадқпқотлар». Париж, 1842,435-бет). — 739.
222 170-изоҳга қаралсип.—748.
223 68-изоҳга қаралсин.—749.
224 1844 йилги банк актп назарда тутллади. Англия ҳукуматп банкнотларни олтннга алмаштиришда туғнлишп мумкпн бўлган қийинчпликларнинг ол- динп олнш учун 1844 йилда Р. Пплнинг ташаббуси билан Англия банкини реформа қилиш тўғриспда цонун қабул қплади. Шу қонунга биноан ҳуку- мат банкнп пкки мустақпл бўлимга, банк бўлими ва эмпсспя бўлимига, ажратадп ва банкнотларни олтин билан таъмпнлашнинг қатъпй нормасини белгилайди. Олтип билан таъминлапмаган бапкнотлар чп^аришнп 14 мил- лион фунт стерлинг миқдорпда чеклаб қўйилди. Бироқ, 1844 йилги банк акти амалда бўлганига қарамай, муомаладаги банкпотларнинг миқдори аслда уларнп қоплаш фондпга эмас, балки муомала соҳасида уларга бўлган талабга боглнқ бўлиб қолавсрди. Пулга бўлган талаб айниқса кучайган иқтпсоднй крпзислар даврида пнглиз ҳукумати 1844 йилги актнинг амал қилпшини вақтинча тўхтатиб қўяр ва олтпн бллан таъминланмаган банк- нотлар миқдорпни кўпайтирар эдп.—750.


[ 777
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
A
Аддингтон (Addington), Стивен (1729—1796) — инглиз руҳонийси, бир қанча дарслик қўлланмалар автори.—707.
Александра (1844—1925) — Данияқи- роли Кристнап IX нинг қизи, 1863 йилда Уэльс шаҳзодаси — кейинчалик Англпя қироли Эду- ард VII га турмушга чиққан.—253. Андерсон (Anderson), Адам (тахми- нан 1692—1765) — шотландиялик буржуа экономисти, савдо тари- Х1! га опд асар автори.—724, 737.
Андерсон (Anderson), Жемс (1739— 1808) — инглиз буржуа экономис- ти, дпфференцпал рента назария- сининг асосий жпҳатларпни иш- лаб читдан.—492, 547, 604, 707, 710.
Анна (1665—1714) —Англия қироли- часи (1702-1714).- 167, 716.
Антипатр фессалониклик (эрамиз- дан олдинги 1 аср) — қадимги грск шоири.—401.
Аппиан (1 асрнияг охирлари— II асрнинг 70-йиллари) — қадимги римлик буюк тарпхчи.—708.
Арбатнот (Arbuthnot), Жон — инг- лиз фермери, 1773 йилда Лондон- да чиққан сОзиқ-овқат маҳсулот- ларининг ҳозиргп баҳоси билан фсрмаларнипг ҳажми ўртасидаги боглиқлик тадқпқоти» деган имзо- спз асарнияг автори.—306, 324,
326, 704, 707.
Ариосто (Ariosto), Лодовико (1474— 1533) — Уйғониш давридаги энг катта итальян шопри, «Жасур Роланд» поэмасинпнг автори.—39. Аристотелъ (эрамиздан олдинги 384—322-йиллар) — қадим замон- нинг буюк мутафаккири, филосо- фияда материализм бплан идеа- лизм ўртасида пккиланган, қул- дорлар синфвпинг идеологи; иқ- тисодий қарашларига кўра нату- рал қулдорлик хўжалигининг ҳи- моячиси, қиймат формасини би- рпнчи бўлиб аналпз қилган.—66— 69, 90, 93, 157, 168, 325, 401.
Аркрайт (Arkwright), Ричард (1732— 1792) — инглиз соҳпбкорп; Анг- лияда бировлар ихтиро қплган бпр неча кашфпётларни ўзиники қилиб олган.—372, 376, 415, 419, 477.
Архилох (эрамиздан олдинги VII аср) — қадимги грек лирик шои- РП.-362.
Архимед (тахминан эрамиздан ол- дипги 287—212-йпллар) — қадимгн грециялик буюк математик ва ме- ханик.—302.
Атеней (II асрнтгнг охирлари — III асрнинг бошлари) — қадимги гре- циялик нотиқ ва грамматик.—107, 138.
Б
Баббеж (Babbage), Чарлз (1792— 1871)— ипглиз математиги ва ме- ханиги, буржуа экономпсти,—344. 347, 371, 385, 39S.
50 —516


778
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Базедов (Basedow), Иоганн Берн- хард (1723—1790) — немис педа- гоги.—478.
Байлс (Byles), Жон Барнард (1801— 1884) — инглиз юристи, Махфий кенгаш аъзоси, тори, ҳуқуқ, иқ- тисод ва бошқа масалаларга доир асарлар автори.—269, 717, 718.
Баллард (Ballard), Эдуард (1820— 1897) — инглиз врачи, Лондонда медицина инспектори.—459.
Бальзак (Balzac), Оноре де (1799— 1850) — буюк француз реалист ёзувчиси.—578.
Банкс (Bankes), Жорж (1788— 1856) — инглиз юристи ва сиёсий арбоби, тори, парламент аъзоси.— 661.
Барбон (Barbon), Николас (1640— 1698) — пнглиз буржуа экономис- ти, нарсанниг қийматини унинг фойдалилиги белгилайди, деб ҳи- соблаган; давлат пул пазарияси деган назариянинг асосчиси.— 43-46, 130, 135, 148-150, 603.
Бартон (Barton), Жон (XVIII аср- нинг охири — XIX асрнинг бо- ши) — инглиз экономисти, классик буржуа сиёсий иқтисодининг ва- кили.—617, 658.
Бастиа (Bastiat), Фредерик (1801— 1850) — француз вульгар эконо- мисти, буржуазия жамиятида син- фий манфаатларнинг уйғунлиги назариясииинг тарғиботчиси.—16, 69, 89, 90, 195, 401, 550.
Батлер (Buller), Самюэл (1612— 1680) — инглиз ҳажвчи шоири, «Гудибрас» поэмасининг автори.— 44.
Бебелъ (Bebel), Август (1840— 1913) — номис ва халқаро ишчи- лар ҳаракатининг атоқли арбоби, герман социал-демократиясининг асосчилари ва йўлбошчиларидан бири, I Интериациопал аъзоси, 1867 йплдан рсйхстаг депутати, Маркс ва Энгельснинг дўсти ва сафдоши; фаолпятининг сўнгги даврида центризм характеридаги бир қанча хатоларга йўл қўй- ган.—37.
Бейкер (Baker), Роберт — 50—60- йилларда инглиз фабрика инспек- тори.— 297, 394, 417, 438, 692.
Бейли (Bailey), Самюэл (1791 — 1870) — инглиз буржуа экономис- ти ва философи; вульгар сиёсий иқтисод позицияспда туриб Ри-
кардонинг қиймат меҳнат наза- риясига қарши чиққан; шу билан бпрга Рикардонинг иқтисодпй қа- рашларидаги баъзп зиддиятларни тўғри кўрсатиб бергаи.—58, 64,
70, 91, 520, 597.
Бейнс (Baynes), Жон — Англиянипг Блэкберн шаҳри муниципалите- тииинг аъзоси; 1857 йилда пахта савдоси тўғрисида иккита лекция ўқигап ва босиб чиқаргап.—383, 385.
Беккариа (Beccaria), Чезаре (1738— 1794) — итальян юристи, публи- цист ва экономисти; XVIII аср буржуа маърифатпарварлик дав- рининг йирик вакили.—362.
Бекман (Beckmann), Иоганн (1739— 1811) — немис буржуа олими, тех- нология ва экономикага опд бир қанча асарлар автори.—419.
Белл (Bell), Чарлз (1774-1842) — шотланд физиологи ва хирурги.— 276, 649.
Беллерс (Bellers), Жон (1654— 1725) — инглиз экономисти, бой- ликнинг яратилишида меҳнатнинг муҳимлигини таъкидлаган; социал реформаларга оид бир қанча уто- пик лойиҳалар автори.—137, 143, 150, 324, 346, 418, 469, 477, 478, 601.
Бентам (Bentham), Иеремия (1748— 1832) — ипглиз буржуа социоло- ги, утилитаризм назариётчиси.— 179, 596-598.
Бёрк (Burke), Эдмунд (1729—1797) — пнглиз публицисти ва сиёсий ар- боби, иқтисод масалаларига оид бир қанча асарлар автори; фао- лиятининг бошларида либерализм- га оққап, кейинчалик — реакцио- нер, XVIII аср охпридаги француз буржуа революциясининг ашаддий душманларидан бири.—208, 235, 321, 705, 738.
Беркли (Berkeley), Жорж (1685— 1753)—инглиз реакцион филосо- фи, субъектив идеализмнинг кўзга кўринган вакплларидан бири, еппскоп, сиёсий иқтисодда — мер- кантилизм танқидчисп; меҳнатни бойликнпнг асоспй мапбаи деб ҳи- соблаган; номиналистик пул наза- риясининг вакили.—333, 351.
Бидо (Bidaut), Ж. II. (XIX асрнинг биринчи ярми) — француз публи- цисти, давлат хизматчиси.—319.


ИСМЛАР КўРСАТКИЧИ
77
Бизе (Biese), Франц (1803—1895) — немис педагоги, филолог ва фи- лософ, Аристотель философияси ҳақидагп асарнинг автори.—401.
Бичер-Стоу (Beecher-Stowe), Гарриет Элизабет (1811—1896) — америка- лик машҳур адиба, АЦШда або- лицпонистлар ҳаракатпда актив иштпрок этгап.—711.
Бланки (Blanqui), Жером Адольф (1798—1854) — француз буржуа экономисти ва иқтисодий таъли- мотлар тарихчиси, вульгар сиёсий иқтисод вакплп.—274, 335.
Бланки (Blanqui), Луи Огюст (1805— 1881) — машҳур француз револю- ционери, утопик коммунизм ва- кили, 1830 ва 1848 йил револю- цияларпнпнг фаол пштирокчиси.— 274.
Блейки (Blakey), Роберт (1795— 1878) — инглпз буржуа филосо- фи,—703.
Блок (Block), Морис (1816—1901) — француз буржуа статистиги ва экономистп, вульгар сиёсий иқти- сод вакили.—19.
Боксхорн (Boxhorn), Маркус Зюэри- ус (1612—1653) — голланд тарих- чиси ва филологи.—419.
Болингброк (Bolingbroke), Геяри (1678—1751) — ппглиз деист фило- софи, публпцист ва сиёсий арбоб, тори нартияспнинг лидерларидан бири,—734.
Болтон (Boulton), Мэтью (1728— 1809) — инглиз пнженери ва са- ноатчиси.—389.
Брайт (Bright), Жон (1811—1889) — пнглиз фабриканти, буржуа сиё- сий арбоби, фритредерларнинг лп- дерларпдан ва Ғалла қонунларига қарши лига асосчиларидан бири; 60-йиллардап бошлаб либерал пар- тия сўл қанотининг лидери; ли- берал ҳукуматларда бир қанча мипистрлик лавозимларида ишла- ган.—17, 254, 280, 543, 635, 662, 727.
Брей (Bray), Жон Фрэнсис (1809— 1897) — инглпз экономисти, утопик социалист, Р. Оуэннинг издоши; «иш пули» назариясини ривож- лантирган.—76.
Брентано (Brentano), Луйо (1844— 1931)—немис вульгар буржуа экономисти, «катедер-социализм»- нинг асосий вакилларидан би- ри.—36—40.
Бриндли (Brindley), Жемс (1716— 1772) — инглиз инженери ва их- тирочиси.—346.
Броди (Brodie), Бенжамин (1783— 1862) — машҳур ииглиз хирурги.— 276.
Бродхерст (Broadhurst), Ж.—XIX аср ўрталарида яшаган инглиз эконо- мисти, вульгар буржуа сиёсий иқ- тисодининг вакили.—63.
Брум (Brougham), Генри Питер, ба- рон (1778—1868)—пнглиз юристи ва адабиётшуноси, 20—30-йиллар- да виглар партияспнинг кўзга кў- рингап арбобп, лорд-канцлер (1830-1934) .-737.
Брюкнер (Bruckner), Иоапнес (1726—1804)—инглиз протестант руҳонпйси, тсолог.—603.
Буагильбер (Boisguillebert), Пьер (1646—1714) — француз экономис- тп, физиократлар салафи, Фран- цияда классик буржуа сиёсий иқ- тисодига асос солган.—136, 146.
Буало (Boileau), Никола (1636— 1711) — француз шоири ва класси- цизм назариётчисп.—638.
Буало (Boileau), Этьенн (1200— 1269) — Парпжнинг қирол томони- дан қўйилган превоси (шаҳар ҳо- кими), «Касб-корлик китоби»ни — Париждапт ҳунармандчилик цех- лари уставларининг тўпламини —? тузган.—475.
Буюк Карл (тахминан 742—814-йил- лар) — франклар қироли (768— 800) ва императори (800—814).— 708.
Бъюкенен (Buchanan), Давид (1779— 1848) — инглпз публицистп ва бур- жуа экономисти, А. Смитнинг издоши ва шарҳловчиси.—133, 545, 710, 711.
Бэкон (Bacon), Фрэпсис, барон Ве- руламский (1561—1626) — машҳур инглиз философи, пнглиз материа- лизмининг асосчиси; табиатшунос ва тарихчп.—384, 385, 701, 702.
Бюше (Buchez), Фплипп (1796— 1865) — француз спёсий арбоби ва тарнхчиси, буржуа республикачи, христиан социализмининг ндсолог- ларидан бирп.—721.
В
Валентин (Valentin), Габриель Гус- тав (1810—1883) — немис физио- логи.—473.


780
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Вандерлинт (Vanderlint), Жейкоб (1740 йилда вафот этган)—инг- лиз экономисти, физиократлар салафи, пул мтт^дор назариясп- нинг илк” намояндаларидан би- ри.—130, 137, 150, 272, 273, 311, 329, 346, 602.
Веллингтон (Wellington), Артур Уэлсли, герцог (1769—1852) — инглиз саркардаси ва давлат ар- боби, торп, бош министр (1828— 1830) .-131.
Вергилий (Публий Вергилий Ма- рон) (эрамиздан олдииги 70-19- йиллар) — машхур Рим шоири.— 299, 737.
Верри (Verri), Пьетро (1728—1797) — итальян буржуа экономпсти, фц- зиократлар таълпмотпнинг даст- лабки танқидчнларидан бпри.—52, 98, 139, 327.
Вико (Vico), Жамбаттиста (1668— 1744) — машҳур итальяп буржуа социологи, ижтимоий тараққиёт- нинг объектив қонуниятларини аяиқлашга урингаи.—367.
Вилъгелъм JJI Оранский (1650— 1702) — Нидерландия штатгальте- ри (1672—1702), Англпя қироли (1689-1702) .-705.
Вилъгелъм IV (1765—1837)—Анг-
лия қироли (1830—1837).—299.
Вильерс (Villiers), Чарлз (1802— 1898) — инглиз сиёсий арбоби ва юристи, фритредер, парламент аъзоси.—266.
Вирт (Wirth), Макс (1822—1900) — яемис вульгар буржуа экономис- ти ва публпцисти.—85, 230.
Виссеринг (Vissering), Симон (1818— 1888) — голланд вульгар буржуа экономпсти ва статистпги.—490.
Butt (Witt), Ян де (1625-1672)- яидерланд давлат арбоби, Голлан- дия вилоятининг амалдагп ҳоки- ми (1653—1672), йирик савдо бур- жуазияси манфаатларинпнг ифо- дачиси.—602, 734.
Вобан (Vauban), Себастьен ле Претр (1633—1707) — француз маршали, ҳарбпй инженер. Францття солиқ системасини танқид қилган.— 147.
Вокансон (Vaucanson), Жак де (1709—1782)—француз механиги, тўқув дастгоҳлари конструкцияси- ни такомиллаигтирган; ғаройпб ав- томат-ўйинчо^лар ихтирочиси.— Вольтер (Voltaire), Франсуа Маря (1694—1778)—француз деист-фп- лософи, сатирик ёзувчи, тарихчи, XVIII аср буржуа маърифат дав- рининг йирик вакнли, абсолютизм- га ва католицизмга қарши кураш- ган.—197, 750.
Волъф (Wolff), Вильгельм (1809— 1864)—немис пролетар револю- ционери, касби ўцитувчи, силезия- лик крепостной деҳцоннинг ўгли, 1846—1847 йилларда Брюссель ком- мунистик мухбирлар комитетининг аъзосп, 1848 йпл март ойидан бош- лаб Коммунистлар союзи Марка- зий комитетиннпг аъзоси, 1848— 1849 йилларда «Neue Rheinische Zeitung» редакторларидан бири; Маркс ва Энгельснинг дўсти ва сафдоши.—3.
Волъф (Wolff), Христиан (1679— 1754) — немис идеалист философп, метафизнк.—596.
Г
Галиани (Galiani), Фердинандо- (1728—1787) — итальян буржуа- экономисти, физиократлар таълп- мотининг танқидчиси; парсанинг циймати унииг фойдалилиги бп- лан белгилапади, деб таъкидлаган, айни замоида товар ва пулнинг табиати ҳақида бир қатор тўғри мулохазалар айтган.— 82, 97, 98, 107, 158, 162, 313, 629.
Галлер (Haller), Карл Людвпг (1768—1854) —швейцариялик юрист ва тарихчи, крепосгнойлик ва аб- солютизм маддоҳп.—324.
Гамм (Hamm), Ввльгельм (1820— 1880) — немис агрономи; қишлоқ хўжалигига оид бвр г^анча асар- лар автори,—491.
Ганиль (Ganilli), Шарль (1758— 1836) — француз буржуа сиёспй арбоби; вульгар акономист, мер- кантилизм тақлидгўйи.—69, 89,118г 182, 438.
Гариъе (Garnier), Жермен (1754— 1821) — француз экономисти ва сиёсий арбоби, монархист; физпо- кратлар мактабиЕкнг тақлидгўйи; А. Смит асарларлнинг таржимони ва мунаққиди.—359, 538.
Гаскелл (Gaskell), Питер — XIXаср- нинг бирпнчи ярмида яшагап мнг- лиз врачи, либерал, буржуа пуб- лицпсти.—426, 427, 434.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
781
Гастингс (Hastings), Уоррен (1732— 1818) — Ҳивдистоввивг биринчи инглиз генерал-губернаторп (1774— 1785), шафқатсиз мустамлакачи- лик сиёсатпни юргизганлардан бири, 1788 йплда амалини суи- истеъмол қилгани учун айбланиб, судга берилган, суд процесси ик- киюзламачплик характерида бў- лкб, судланувчини оқлаш билан тугаган.—730.
Гатри (Guthrie), Жорж Жемс (1785— 1856) — инглиз хирургп.—276.
Гегелъ (Hegel), Георг Впльгельм Фридрих (1770— 1831) — немис классик фплософпяспнинг энг йирик намояндасп, объектпв идеа- лист, идеалистик диалектикани ҳар томоилама ишлаб чиққан, не- мнс буржуазиясивииг идеологи.— 21, 22, 53, 99, 172, 182, 260, 306. 360, 576.
Гейне (Heine), Генрих (1797—
1856) — буюк немис революцион шоири.—299, 597.
Гексли (Huxley), Томас Генри (1825—1895)—пнглиз олими, та- биатшунос, Ч. Дарвиннинг энг яцив сафдоши, унинг таълимоти- ви актив оммалаштирган.—472.
Гельвеций (Helvetius), Клод Адри- ап (1715—1771) — машҳур фран- цуз философи, механистпк мате- риализм вакилп, атеист, француз революцион буржуазияспвивг идеологларидан бири.—596.
Генрих III (1551—15S9)—Франция қироли (1574-1589) .-137.
Генрих VII (1457—1509) — Англия кироли (1485-1509).—270, 731, 733.
Генрих VIII (1491 —1547)—Англия қироли (1509—1547).—701, 713, 714.
Георг II (1683—1760) — Англия қи- роли (1727-1760).-48,103, 718, 719.
Георг III (1738—1820) — Апглия ди- роли (1760—1820).—719.
Гёте (Goethe), Ноганн Вольфганг (1749—1832) — буюк вемис ёзувчи- си ва мутафаккири.—39, 76, 94, 196, 197, 288, 680, 692.
Гисборн (Gisborne), Томас (1758— 1846) — инглиз ақопд олими, хрис- ткан ахлоци мас-алаларига оид бир канча асарлар автори.—736.
Гладстон (Gladstone), Уильям Юарт (1809—1898) — инглиз давлат арбо- би, тори, сўпгра пилит, XIX аср- нивг иккинчи ярмида либерал партия лидерларидан бири бўл-
ган; хазина канцлери (молия ми- нистри) (1852—1855 ва 1859— 1866) ва бош министр (1868— 1874, 1880 — 1885, 1886, 1892 —
1894).—36—40, 442, 637, 638, 720.
Гоббс (Hobbes), Томас (1588— 1679) — машҳур инглиз философи, механистик материализм вакили; Гоббснинг социал-сиёсий дунёда- рашп кескин антидемократик майллари билан ажралиб тур- ган.—174, 354, 385, 603.
Годскин (Hodgskin), Томас (1787— 1869) — инглиз экономисти ва пуб- лпцисти; пролетариат манфаатла- рини ҳимоя қилган ва капитализм- ни утоппк соцпализм позпцияси- дан туриб тавқид килган ва бунда Рикардо назарпясидан фойдалан- гав.—337, 350, 352, 522, 562, 729.
Годунов, Борис Федорович (тахми- нан 1551—1605) — рус подшоси (1598—1605).—704.
Гомер — ярим афсонавий қадимги грек шоири, «Нлпада» ва «Одис- сея» автори. —72, 253, 362.
Гопкинс (Hopkins), Томас —XIXacp бошларида инглиз буржуа эконо- мистп,—230.
Гораций (Квинт Гораций Флакк) (эрамиздан олдинги 65—8-йил- лар) — буюк рим шоири.—6, 114, 265, 340, 360, 461, 662, 694.
Готшед (Gottsched), Иогапн Хрис- тоф (1700—1766) — гемис ёзувчи- си ва танқидчиси, Германиядаги VIII аср илк Маърифат даври- нинг вакили.—219.
Грег (Greg), Роберт Хайд (1795— 1875) — катта инглиз фабриканти, либерал.—289.
Грегуар (Gregoir), Г.—Брюссель бос- махопа ишчилари уюшмасининг секретари, 1865 йилда чиқдан «Босмахона ишчилари Брюссель ахлоқ тузатиш суди олдида» деган китоб автори.—541.
Грей (Gray), Жои— XVIII аср охирларида яшаган инглиз бур- жуа ёзувчисп, спёсат ва иқтисод масалаларига оид бир қавча ки- тоблар автори.—164.
Грей (Gray), Жон (1798—1850) — ивглиз экономисти, социалист-уто- пист, Р. Оуэнвинг издоши; «иш пули» назариясививг авторлари- дав бири.—76.


782
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
ишлар министри (1846—1852, 1855-1858 ва 1861-1866) ва мус- тамлакалар министри (1854— 1855).-286, 649.
Тринхау (Greenhow), Эдуард Хед- лем (1814—1888) — инглиз тера- певт врачи.—244, 245, 291.
Гров (Grove), Уильям Роберт (1811— 1896) — инглиз физиги ва юрис- ти.—512.
Гюлих (Giilich), Густав (1791— 1847) — немис буржуа экономистн ва тарпхчпсп, халқ хўжалиги та- рихпга оид бир қанча асарлар ав- тори.—13, 732.
д
Даблдей (Doubleday), Томас (1790— 1870) — пнглиз публицисти ва эко- номисти, буржуа радикали, маль- тусчиликнинг душмани.—735.
Даннинг (Dunning), Т. Ж. (1799— 1873)—инглиз касабасоюз арбоби ва публицисти.—536, 539, 540, 738.
Данте Алигъери (Dante Alighieri) (1265—1321) --буюк итальян шои- ри.-11, 110, 246?
Дарвин (Darwin), Чарлз Роберт (1809—1882) — буюк инглиз таби- атшуноси, илмпй эволюциоч био- логияга асос солган.—339, 340, 367.
Даумер (Daumer), Георг Фридрих (1800—1875)— немис ёзувчиси, дин тарихига оид асарлар автори.—285.
Дафферин (Dufferin), Фредерик, Темпл Гамильтоп, Темпл Блэквуд, маркиз (1826—1902) — инглиз дав- лат арбобп ва дипломати, либерал, Ирландияда катта ер эгаси, Каиа- да генерал-губернатори (1872—
1878), Ҳиндистонда қирол ноиби (1884-1888) .-693.
Даффи (Duffy), Чарлз Гаван (1816— 1903) — ирланд сиёспй арбоби ва публпцисти; 1855 йилда Австра- лияга кўчиб кетган, у орда бир қанча давлат лавозимларида иш- лаган.—750.
Декарт (Descartes), Рене (1596— 1650) — машҳур француз дуалист- филос-офи, математигп ҳамда та- биатшупосп.—384, 385.
Де Квинси (De Quincey), Томас (1785—1859) — инглиз ёзувчиси ва экономисти, Рикардо асарлари- нинг шарҳловчиси; унинг асарла- рида Рикардо мактабининг таназ- зули акс этган.—389.
Дерби (Derby), Эдуард Жорж Жеф-
рп Смит Стэнли, граф (1799—
1869) — ипглиз давлат арбоби, то- рилар лидери, кейинчалик консер- ваторлар партиясининг лидерла- ридан бири; бош-министр (1852, 1858—1859 ва 1866—1868).—445.
Де-Роберти, Евгений Валентинович (1843—1915) — рус позптивист фи- лософи, вульгар буржуа эконо- мисти, 70-йилларда земство арбо- би, буржуа либерали, кейипчалик Францияга кўчиб кетган.—19.
Дестют de Траси (Destutt de Tracy), Антуан Луи Клод, граф (1754— 1836)—француз вульгар экономис- ти, сенсуалист философ; консти- туцион монархия тарафдори.—88, 161, 167, 324, 326, 633.
Дефо (Defoe), Даниель (тахминан 1660—1731) — машҳур пнглиз ёзув- чисп ва публицисти, «Робинзон Крузо» романининг автори.—84— 86/146, 286, 603.
Дидро (Diderot), Деии (1713— 1784) — машҳур француз филосо- фи, механпстпк материализм ва- кили, атеист, француз буржуа революциясинпнг идеологларидан бири, маърифатчи, қомусчилар бошлиғи.—140.
Диккенс (Dickens), Чарлз (1812—
1870) — оуюк инглиз реалист ёзувчпси.—432.
Диодор Сицилийский (тахмииан эра- миздан олдипги 80—29-йиллар) — қадимги грек тарпхчисп.— 148, 236, 338, 363, 499.
Дицген (Dietzgen), Иосиф (1828— 1888) — мустақпл суратда диалек- тик материализмга келган машҳур немис философи; соцпал-дёмократ; касби кўнчи-ишчи,—18.
Драйдеи (Dryden), Жон (1631—
1700) — инглиз шоири ва драма- турги, классицизм вакили.—242.
Дэр (Daire), Эжен (1798—1847) — француз буржуа экономисти, сиё- сий пқтисодга оид асарлар иоши- ри.—44, 98, 116, 146, 163, 311.
Дюкпесъо (Ducpetiaux), Эдуард (1804—1868) — бельгиялик публи- цист ва статистик, буржуа филан- тропи; турмалар ва хайрия муас- сасаларинипг инспектори.—655,
657.
Дюпон, (Dupont), Пьер (1821—1870) — француз шоири, ишчилар орасида кенг ёйилган қўшиқлар автори.— 676.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
78&
Дюпон de Пемур (Dupont de Ne- mors), Пьер Самюэль (1739— 1817) — француз буржуа сиёсий арбоби ва физиократ экономис- ти,—115.
Е
Екатерина II (1729—1796) — Россия императори (1762—1796).—6Q6.
Елизавета (1533—1603) — Англия қи- роличаси (1558—1603).—270, 703, 715, 718, 719.
Ж
Жейкоб (Jacob), Уильям (тахминан 1762—1851) — инглпз савдогари, иқтисодга оид бир неча асарлар автори.—48, 49, 221.
Женовези (Gcnovesi), Антонио (1712—1769) —италъян идеалист философи ва экономисти, меркан- тилист.—158.
Жерар (Gerhardt), Шарль Фредерик (1816—1856) — машҳур француз химиги.—306, 307.
Жиллот (Gillott), Жозеф (1799— 1873) — инглиз фабриканти, Бир- мингемда пўлат перо ишлаб чи- қарадиган катта корхонага асос солган.— 451.
Жонс (Jones), Ричард (1790— 1855) — инглиз буржуа экономис- ти; унинг асарларида классик сиёсий пқтисод мактабининг та- наззули акс этган, шу билан бир вақтда у сиёсий иқтисоднинг баъ- зи масалаларида Рикардодан ўзиб кетгап.—36, 306, 319, 327, 332, 556, 575, 584, 585, 618.
Жоффруа Сент-Илер (Geoffroy Saint- Hilaire), Этьенн (1772—1844) — йирик француз зоологи, эволюцио- нист, Ч. Дарвиннинг салафларидан бири.—724.
3
Зётбер (Soetbeer), Георг Адольф (1814—1892) — немис буржуа эко- номисти ва статистиги.—28.
Зибер, Николай Иванович (1844— 1888) — машҳур рус экономисти; гарчи материалистик диалектика- ни ва марксизмпинг революцион моҳиятини туптунмаган бўлса ҳам, Маркснинг иқтисодга оид асарла- рини Россияда биринчи бўлиб ом- малаштирганлардан бири; радикал буржуа реформаторлик позиция- ларида турган.—19.
Зорге (Sorge), Фридрих Адольф (1828—1906)—Америка ва халқ- аро ишчилар ҳамда социалистик ҳаракатнииг кўзга кўрпнган ар- боби, I Интернационал аъзоси; марксизмнинг фаол тарғиботчисиг Маркс ва Энгельснинг дўстп ва сафдоши; миллати немис, 1852 йилда Америкага кўчиб кетган.— 31.
И
Иден (Eden), Фредерик Мортон (1766—1809) — ппглиз буржуа эко- номисти, А. Смптнпнг шогирди.— 243, 588, 602—604, 658, 660, 703у. 706, 708, 709, 735, 737, 738.
Иероиим Блажеиний (тахминан 340—420-йиллар) — ақоид олимиу. инжилни лотип тилига таржима қилган, далмациялик.—109, 110.
Иоанн II Сахий (1319—1364)—Фран- ция қироли (1350—1364).—717.
Ирод (эрамиздан олдинги 73—4-йил- лар) — Иудея подшоси (эрамизданг олдинги 40—4-йиллар).—396.
Исократ (эрамиздан олдинги 436— 338-йиллар) — қадимги грек ёзув- чиси, кўплаб памфлетлар автори.— 363.
К
Калпепер (Culpeper), Томас (1578— 1662) — ипглиз буржуа экономис- ти, меркантилизм тарафдори.—738, Кантилъои (Cantillon), Ричард.
(1680—1734) — инглиз экономисти,, фпзиократлар салафи, савдогар.— 541, 603.
Кантильон (Cantillon), Филип — инглиз экономисти, Ричард Кан- тильопнинг «Умуман савдо табиа- ти хусусида тажриба» деган аса- рини қайта ишлаб, уни 1759 йил- да инглиз тилида боспб чиқар- ган.—541.
Карл I (1600—1649) — Англия қиро- ли (1625—1649), XVII аср инглиа буржуа революцияси вақтида қатл этилган.—702, 703.
Карл II (1630—1685) — Англия қи- роли (1660-1685).—13L


784
ИСМЛАР КУРСАТКИЧИ
Карл V (1500—1558)— Муқаддас Рим империяси деб аталмиш империя- нивг императорп (1519—1556) ва Карл I деган ном билан Ис- пания қироли (1516—1556).—716.
Карл VI (1685—1740)—Муқаддас Рим империясп деб аталмиш империя- нипг императорп (1711—1740).— 419.
Карл X (1622—1660) — Швеция қиро- ли (1654-1660) .-705.
Карл XI (1655—1697) — Швеция қи- роли (1660-1697).—705.
Карлайл (Carlisle), Антони (1768— 1840) — ннглиз врачи, хирург.—276.
Карлейль (Carlyle), Томас (1795— 1881) — инглиз ёзувчиси, тарихчи ва идоалист фплософ, инглиз бур- жуазнясини реакцион романтизм позициясидан туриб танқид қил- ган, 1848 йилдан кейин ишчилар ҳаракатининг ошкора душмани, тори партияспга ёндашган.—254.
Карли (Carli), Жан Ринальдо (1720— 1795) — итальян олими, пул ва ғалла савдоси тўғрисидаги бир неча китоблар автори; меркадти- лизмга қарши чиққан.—327.
Каслри (Castlereagh), Роберт Стюарт, виконт (1769—1822) —инглпз дав- лат арбоби, торп, ҳарбин министр ва мустамлакалар министрп (1805— 1806, 1807—1809), ташқи ишлар министри (1812—1822).—419.
Кауфма-и, Илларион Игнатьевич (1848—1916) — рус буржуа эконо- мисти, Петербург университети- нинг профессорп, пул муомаласи ва кредит масалаларпга оид асар- лар автори.—19—21.
Кейзнов (Cazenove), Жон — инглиз вульгар буржуа экономисти, Маль- туснпнг издошп.—200, 316, 519, 555, 566, 583.
Кент (Kent), Натанпел (1737—1810) — инглпз деҳқони, қишлоқ хўжали- гига оид бир қатор асарлар авто- ри.-707.
Кенэ (Quesnay), Франсуа (1694— 1774) — йирик француз экономис- ти; физиократлар мактабига асос солгап, кэсби врач.—17, 115, 318, 541, 577, 603.
Кернс (Cairnes), Жон Эллиот (1823— 1875) — инглиз буржуа экояомис- ти ва публицястп; АҚШ жануби- даги кулдопликка қарши чиққан.— 199, 264, 331.
Кетле (Quetelet), Адольф (1796— 1874) — бельгиялик буржуа олим; статистик, математик ва астроном; «ўртача одам» деган ғайри илмий реакцион назария автори.—321.
Кинкейд (Kincaid), Жон (1787— 1862) — инглиз амалдори, 1850 йил- дан Шотландияда фабрика ва тур- малар инспектори.—395.
Киселёв, Павел Дмитриевич, граф (1788—1872) — рус давлат арбоби ва дппломат, генерал, 1829—1834 йилларда Молдавпя ва Валахияда рус маъмуриятипииг бошлиғи.— 238.
Клаурен (Clauren), Генрих (Карл Хейннинг адабий тахаллуси) (1771—1854) — нсхмис ёзувчиси, сентиментал романлар автори.— 225.
Клауссен (Claussen), Пптер — бель- гиялик ихтирочи, доиравий тўқув станогини такомиллаштирган — 367.
Клемент (Clement), Саймон — инг- лиз савдогари, 1695 йилда Лопдоп- да босилиб чиққан «Пул, савдо ва валюта курси ҳамда уларнинг бир- бпрларига муносабатлари тўғри- сидаги умумий тасаввур хусусида трактат» деган пмзоспз асарнинг автори.—98.
Ko (Caus), Саломон де (1576 — 1626) — француз пнженери.—372.
Коббет (Cobbett), Упльям (1762— 1835) — инглиз снёсии арбобп ва публпцисти, мапда буржуа радика- лпзмининг кўзга кўрпнган памо- яндаси, инглпз снёсий тузумини демократлаштпрпшни ёқлаб чиқ- қан.—286, 703, 731, 735.
Кобден (Cobden), Ричард (1804— 1865) — инглиз фабриканти, бур- жуа спёспй арбобп, фритредер- ларнипг лидерларпдан ва Ғалла қонунларига қарши лпганинг асос- чпларидан бири.—17, 254, 281, 662.
Колен (Colins), Жан Гпйом Сезар Александр Ипполпт (1783—1859) — фрапцуз майда буржуа экономис- ти, асли бельгиялпк, ер рентаси- нпнг давлат томонидан ўзлашти- рилиши каппталистик тузумнпнг барча социал зпддиятларини ҳал қнлшп воситаси деб билиб, бун- дай ўзлаштиришнп ҳимоя қил- ган.—601, 676, 750.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
785
лик, Испанияга хизмат қилган.— 137.
Кольбер (Colbert), Жан Батисъ (1619—1683) — француз давлат ар- боби, бош молия назоратчпси, абсолют монархпяни мустаҳкам- лаш мақсадида меркантилизм сиё- сатпни юргизган.—307, 735.
Коидильяк (Condillac), Этьенн Бон- но (1715—1780) — француз эконо- мисти, деист философ, сенсуалист; иарсаиинг қийматини унинг фой- далилиги белгилайди, деб ҳисоб- лагап.—162, 163.
Кондорсе (Condorcet), Жан Антуан (1743—1794) — француз буржуа со- цнологп, маърифатчи, XVIП аср охмрларидаги француз буржуа ре- волюцияси вақтида жирондистлар- га ёндашган; бпринчи марта тари- хпй тараққиёт тўғриспдаги идеа- лпстик назарпянп пшлаб чиққан; инсоп ақл-идрокининг такомплла- шувнни тарихий тараққнёт манбаи деб билган.—603.
Коит (Comte), Огюст (1798—1857) — француз буржуа философи ва со- цпологя, позптивпзмга асос сол- ган.—19, 331.
Конт (Comte), Шарль (1782—1837) — француз либсрал публицпсти, вуль- гар экоиомист.—730.
Komi (Корр), Герман Франц Морпц (1817—1892) — немпс химиги ва хпмия тарихчисп.—307.
Корбет (Corbet), Томас — XIX асрда яшаган пнглпз буржуа экономис- ти.— 155, 576.
Корбон (Corbon), Клод Антим (1808— 1891) — француз пшчнсп, кейинча- лик сиёсий арбоб, буржуа респуб- лпкачиси.—381.
Кромвель (Cromwell), Олпвер (1599— 1658) —XVII асрдагп пнглиз бур- жуа революциясн даврпда буржуа- зиянииг ва буржуалашган дворян- ларнипг йўлбошчиси; 1653 йилдан бошлаб Англия, Шотландия ва Ир- лапдия лорд-протсктори.—702, 704, 727.
Ксенофонт (эрампздан олдпнги тах- мппап 430 — тахмпнан 354-йпл- лар) — қадпмгп грек тарихчиси ва фплософи, қулдорлар синфининг лдоологи, натурал хўжалик ҳи- моячпси.—363.
Кугелъман (Kugelmann), Людвиг (1830—1902) — немис врачи, 1848— 1849 йплларда Германияда бўлган революция қатнашчиси, I Интер- национал аъзосп; Маркс ва Эн- гельснннг дўсти.—12.
Куза (Cuza), Александру (1820— 1873)—румин спёсип арбоби, 1859—1866 йилларда Александр Иоанн I номи бплап Дунай бўйида жойлашган, 1862 йилдан ягона Руминия давлатиии ташкил этган Молдавпя ва Валахпя князликла- рининг господарп (ҳокпми); ре- акцпон фитна натпжасида ҳоки- мпятдан четлатилгап ва мамлакат- дан чиқиб кетган.—172.
Курселъ-Сеней (Courcelle-Soneuil), Жан Гюстав (1813—1892) — фран- цуз буржуа экономпстк, саноат корхоналарининг экономикаспга, шунингдек кредпт ва баик масала- ларпга оид бпр цанча асарлар ав- торп.—233, 584.
Кустоди (Custodi), Пьетрэ (1771— 1842) — птальян экопомпсти, XVI аср бошларп — XIX аср охирлари- да яшаган итальян эконохлистлари- нинг асарларини нашр этиб, ном чиқарган,—51, 82, 97, 99, 157, 162, 327, 362, 632.
Кэмпбелл (Campbell), Жорж (1824— 1892) — Англиянинг Ҳпндистонда- гп мустамлакачи амалдорп, Ҳин- дпстон тўғрпсида бнр қанча асар- лар ёзган; парламент аъзоси, лпберал.—355.
Кэри (Carey), Генри Чарлз (1793—
1879) 	— Амсрика вульгар буржуа экономпстп, каппталистик жамият- да синфий манфаатлар уйғунлигл назарпяси деб аталган реакцпон назарпянппг автори.—219, 518, 549, 711, 727.
Кювье (Cuvier), Жорж (1769—
1832) — йприк француз табиатшу- носи, зоолог ва палсонтолог, айни замопда ҳалокатлар назариясп, деб аталган ғайриилмип пдеалпстик назариянп илгари сургаеь—500.
Л
Лаборд (Laborde), Алексапдр Луи Жозеф, граф де (1774 — 1842) — француз археолопт, лкберал сиё- спй арбоб. вульгар буржуа эконо- мисти.—518.


786
ИСМЛАР КУРСАТКИЧИ
номикасига оид бир қанча асар- лар автори.—491, 518, 694.
.Ланчеллотти (Lancellotti), Секондо (1575—1643) — итальян арбати, археолог, бир қанча тарихий асар- лар автори.—419.
Ласкер (Lasker), Эдуард (1829— 1884) — немис сиёсий арбоби, рейх- стаг депутати, Бисмаркнинг реак- цпон сиёсатини қўллаб-қувватла- ган миллий-либерал партиянинг асосчилари ва йўлбошчиларидан бири.—37.
Лассаль (Lassalle), Фердинанд (1825—1864) — пемис майда бур- жуа публицисти, 1848—1849 йил- ларда Рейн провинциясида демо- кратик ҳаракатда қатнашган; 60- йилларнинг бошларида ишчилар ҳаракатига ёндашган ва Умум- герман ишчилар союзининг асос- чиларидан бири бўлган (1863); Германияни Пруссия гегемонлиги юстида «юқоридан» бирлаштириш сиёсатпни қўллаб-қувватлаган; герман ишчилар ҳаракатидаги оп- портунистик оқимга асос сол- ган.—5, 6, 112.
Лашатр (Lachatre), Морис (1814— 1900) — француз прогрессив жур- налисти, Париж Коммунасининг иштирокчпсп, Маркс «Капитал»и- нпнг биринчи томини француз тплида нашр қплган.—25, 27, 31.
Леви (Levi), Лион (1821-1888) — инглиз буржуа экономисти, ста- тистик ва юрист.—713.
Лемонте (Lemontey), Пьер Эдуард (1762—1826) — француз тарихчиси, экономпст ва спёсий арбоб, XVIII аср охирпда бўлган француз бур- жуа революциясп даврида Қонун чиқарувчи мажлиснинг ўнг қано- тига ёпдашган (1791—1792).—359.
Ленг (Laing), Самюэл (1810—1897) — инглпз сиёсий арбоби ва публи- цисти, Англиянпнг тсмир йўл кам- панияларида бир қанча юқорп маъмурий лавозимларда хизмат қилган; парламент аъзоси, либе- рал.—200, 533, 644, 669.
Ленге (Licnguet), Симоп Пикола Анрп (1736—1794) — француз адво- катп, публпцист, тарпхчи ва эконо- мист, фпзиократларга қарши чиқ- қаи буржуача эркинликларни ва каниталистик мулкчилик муноса- 'батларпнп танқпдий анализ қил- ган.—233, 285, 333, 602, 717.
Лесаж (Lesage), Ален Рене (1668— 1747) — француз ёзувчиси, «Сан- тильяналик Жиль Бласнинг сар- гузаштлари» деган машҳур роман- нинг автори.—692.
Лессинг (Lessing), Готхольд Эфраим (1729—1781) — буюк немис ёзувчи- си, танқидчи ва философ, XVIII асрнинг кўзга кўринган маърп- фатпарварларидан.—21.
Ле Трон (Le Trosne), Гийом Фран- суа (1728—1780) — француз бур- жуа экоиомисти, физиократ.—44, 48, 99, 108, 117, 122, 126, 150, 163, 164, 166, 168, 211.
Ле Шапелъе (Le Chapelier), Исаак Рене Ги (1754—1794)—француз реакцион сиёсий арбоби, ишчилар союзлари ва стачкаларини тақиқ- лаш тўғрисида 1791 йил 14 июн- да қабул қилинган қонуннинг ав- торп; якобичилар диктатураси дав- рида фитпаларда иштирок этган- лиги учун қатл қилинган.—721.
Либих (Liebig), Юстус (1803—
1873) — атоқли немис олими, агро- химияпинг асосчиларидан бири.— 240, 326, 381, 492, 560.
Ливий, Тит (эрамизгача 59-йил — эрамизнинг 17-йили) — Римнинг таниқли тарихчиси, «Римнинг ша- ҳарга асос солингандан буёпги та- рихи» деган асарнинг автори.—276.
Ликург — қадимги Спартанинг афсо- навпй қонун чиқарувчиси, ривоят- ларга қараганда, эрамиздан олдин- ги IX—VIII асрларда яшаган.—416.
Литби (Letbeby), Гснри (1816— 1876) — инглиз врачи ва химиги.— 254.
Лихновский (Lichnowski), Феликс, киязь (1814—1848) — прусс офице- рп, Франкфурт Миллат мажлиси- нинг депутати, ўнг қанотга мансуб бўлган; 1848 йил сентябрда Франк- фурт қўзголонида халқ томопидан ўлдирилган.—579.
Лицииий (Гай Лицпппй Столон) — эрампздан олдипгп IV асрнинг би- рпнчп ярмида яшаган Рим давлат арбобп.—707.
Ло (Law), Жон (1671—1729) — инг- лпз буржуа экономисти ва молия ишлари мутахассиси, Франция мо- лия министрп (1719—1720); қоғоз пул чнқарпш соҳасидаги спекуля- тпв фаолляти бплан ном чпқарган. Унпнг бу иши тамомила барбод бўлган.—98, 602.


ИСМЛАР К^РСАТКИЧИ
78 7
Лодерделъ (Lauderdale), Жемс, граф (1759—1839) — инглиз буржуа сиё- сий арбоби ва экономисти; Смит назариясини вульгар сиёсий пқти- сод позициясидан туриб танқид қилган.—346.
Локк (Locke), Жон (1632—1704) — машҳур инглиз дуалист-философи, сенсуалист, буржуа экономисти, номинал пул назарияси билан ме- талл пул назарпяси ўртасида ик- киланган,—44, 98, 108, 131, 155, 385, 507.
Лоран (Laurent), Огюст (1807— 1853) — француз химиги.—306, 307.
Луи Бонапарт — қаралсин: Наполе- он III.
Луи-Филипп (1773—1850) — Франция қироли (1830—1848).—275, 276.
Лукреций (Тит Лукреций Кар) (эра- миздан олдннги тахминан 99—тах- минан 55-йиллар) — атоқли Рим философи ва шоирп, материалист, атеист.—217.
Людовик XIV (1638-1715) — Фран- ция қироли (1643—1715).—152.
Людовик, XVI (1754-1793) — Фран- ция қироли (1774—1792), XVIII аср охирида бўлган француз бур- жуа революцияси вақтида қатл этилган.—716.
Лютер (Luther), Мартин (1483— 1546) — Реформацпянинг кўзга кў- ринган арбоби, Германияда про- тестантликка (лютеранликка) асос солган; немпс бюргерлари- нинг идеологи; 1525 йилги Деҳ- қоилар уруши вақтида қўзғолон кўтарган деҳқонларга ва шаҳар камбағалларига қарши кпязлар тарафида туриб курашган.—141, 194, 195, 307, 579, 580, 731.
М
Мак-Грегор (Mac Gregor), Жон (1797—1857) — пнглпз статпстиги, фритредер, парламснт аъзоси, Бри- тания Қирол банкини таъсис эт- ганлардан ва унинг директорлари- дан бири (1849—1856).—276.
Мак-Куллох (Mac Culloch), Жон Рам- си (1789—1864) — инглпз буржуа экономистп, Рикардонипг иқтисо- дий таълимотини сохталаштирган, капитализмнинг ашаддий маддо- ҳи.—149, 155, 157, 195—196, 270, 319, 400, 428, 433, 507, 595, 597, 707. Макларен (Maclaren), Жемс — XIX асрда яшаган инглиз буржуа эко- номисти, пул муомаласи тарихини текширган.—104.
Маклеод (Macleod), Генри Даннинг (1821—1902) — инглиз вульгар бур- жуа экономисти, капитал яратувчи кредит назарияси деган назариянп ривожлантирган.—76, 158.
Маколей (Macaulay), Томас Бабинг- тон (1800—1859) — инглиз буржуа тарихчиси ва сиёсий арбобп, вигу парламент аъзоси.— 283, 286, 728,. 734.
Максимилиан Габсбург (1832—
1867) — Австрпя эрцгерцоги, Ита- лиядаги Австрия мулкларининг генерал-губернатори (1857—1859),. Мсксикадаги инглиз-француз-ис- пан интервенцияси даврида Мек- сика қўғирчоқ империясининг им- ператори деб эълон қплинган. (1864—1867), мекспкалик ватан- парварлар томонидан отиб таш- ланган.—172.
Малътус (Malthus), Томас Роберт (1766—1834) — инглиз руҳонийси,. экоиомист, буржуалашган замин- дор аристократларнинг идеологи^ капитализм маддоҳи, инсониятга душманликдан иборат нуфуз на- зариясининг тарғиботчиси.—166ғ 214, 311, 351, 492, 514, 541, 542— 543, 555, 561, 566, 575, 576, 582— 584, 585, 594, 597, 603, 620, 633, 686- Ман (Mun), Томас (1571—1641) — инглиз савдогари ва экономистиг меркантилист, савдо баланси на- зариясининг автори, 1615 йилдан бошлаб Ост-Ипдпя кампанияси- нинг дпректорларидан бири.—499- Мандевилъ (Mandeville), Бернар (1670—1733) — пнглиз ёзувчиси ва экономисти.—352, 601—603.
Маркс (Marx), Карл (1818—1883) — (биографик маълумотлар).—1, 5,12г 13, 20—22, 25—32, 34—40, 221.
Маркс-Эвелинг (Marx-Aveling), Элео- нора (1855—1898) — инглиз ва
халқаро ишчилар ҳаракатпнпнг ар- боби; Маркснинг кичик қпзп, 1884 йилдан Э. Эвелпнгнинг рафиқа- сп.—30, 35, 39, 40.
Марри (Murray), Хью (1779—1846) — инглиз географи.—352.
Мартиио (Martineau), Гарриет (1802—1876) — ннглиз буржуа ади- баси, мультусчиликнинг тарғибот- чиси.—621.


788
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Масси (Massie), Жозеф (1784 йилда ўлган) — инглиз экономисти. бур- жуа классик сиёсий иқтисодининг намояндаси.—501.
Маурер (Maurer), Георг Людвиг (1790—1872) — кўзга кўринган не- мис буржуа тарихчиси, қадимги ва ўрта аср Германияси ижтпмоий тузумини тадқиқ қилган.—81, 233.
Мейтцен (Meitzen), Август (1822— 1910)— пемис буржуа статпстиги ва тарпхчи-экономисти: Германия- даги ва Европанинг бошқа мам- лакатларидаги аграр муносабат- лар тарихига опд бир қанча асар- лар автори.—238.
Менделъсон (Mendelssohn), Мозес (1729—1786)—пемис реакцион бур- жуа философи.—21.
Менений Агриппа (эрамиздан олдин 493-йилда ўлган) — Рим патриций- си.—357.
Меривейл (Merivale), Герман (1806— 1874) — инглиз буржуа экономпсти ва давлат арбоби, либерал, мустам- лакачилик прпнциплари ҳақидаги асарлар автори.—619, 748.
Мерсъе де ля Ривъер (Mercier de la Riviere), Поль Пьер (1720—1793) — француз буржуа экономисти, фи- зиократ.—115—120, 136, 152, 155, 161, 165, 193.
Миллъ (Mill), Жемс (1773—1836) — инглиз буржуа экономисти ва фи- лософи; Рикардо назарияспни сох- талаштирган: философияда Бентам- нинг издоши. —120, 131, 158, 189, 200, 350, 428, 492, 558, 560, 597, 579.
Миллъ (Mill), Жон Стюарт (1806— 1873) — инглиз буржуа экономис- ти ва позитивист философп, спё- сий иқтисод классик мактабпнпнг тақлидгўйи.—17, 18. 131, 140, 366, 428, 492, 592-504, 578, 583, 586- 587, 597, 727.
Мирабо (Mirabeau), Виктор Рикетти, маркиз де (1715—1789) — француз буржуа экономисти, физпократ; Оноре Габриель Мирабонинг ота- сп,—603, 743.
Мирабо (Mirabeau), Оноре Габриель (1749-1791)-XVIII аср охирла- ридаги француз буржуа револю- циясининг кўзга кўринган арбоби, йирик буржуазия ва буржуалаш- ган дворянлар манфаатини ифода
қилган.—467, 699. 713, 725, 726. 735.
Модсли (Maudslay), Генри (1771— 1831)—инглиз копструктори ва фабриканти.—379.
Молинари (Molinari), Гюстав (1819—1912) — бельгпялик вульгар буржуа экономист, фритредер.— 163, 414, 585, 651.
Моммзен (Mommsen), Теодор (1817—1903) — Қадимгп Римнииг немпс буржуа тарихчиси.—171,
174.
Монталамбер (Montalembert), Шарль (1810—1870) — француз сиёсий ар- боби ва публицисти, Иккинчи республика даврида Таъсис маж- лиси ва Қонун чиқарувчи маж- лиснппг депутати, орлеанчи, ка- толик партпя бошлиғи,—459.
Монтей (Monteil), Амап Алексис (1769—1850)— француз буржуа та- рихчиси.—723, 724.
Монтескъё (MoHtesquieu), Шарль (1689—1755) — машҳур француз буржуа социологп, экономист ва ёзувчи, XVIII аср буржуа Маъри- фатчилигининг намояндаси; пул мицдор назарпяси тарафдори.— 98-99, 130, 131, 602, 734.
Mop (More), Томас (1478—1535) — инглиз сиёсий арбоби, лорд-канц- лер, гумапист-ёзувчи, утопик ком- мунизмиинг илк намояндаларидан бири, «Утоппя» деган асарнинг ав- тори.—603, 700, 701, 715.
Мортон (Morton), Жон Чалмерс (1821—1888)— инглиз агрономи, қишлоқ хўжалпк масалаларига опд бир қапча асарлар автори.— 371, 540.
Мур (Moore), Самюэл (тахмпнан 1830—1912)—пнглиз юристи, I Ин- терпациоиал аъзоси; Эвелинг би- лап биргаликда «Капитал»пинг I томини ва «Коммунистик пар- тия манифестп»ни ипглпз тилпга таржима қилган, Маркс ва Эн- гельснинг дўстп.—30, 31.
Мэрфи (Murphy), Жон Николас — инглиз буржуа публицисти, 1870 йил Лондонда чиққап «Ирландия, унинг саноати, сиёсий ва социал муносабатлари» деган китобнинг авторп.—786.


ЙСМЛАР КўРСАТКИЧИ
789
ларнинг манфаатларини ифода қилган романтик мактаб, деган мактаб намояндаси; А. Смитнинг иқтисодий таълимотига қарши бўлган,—131.
Н
Наполеон III (Луи-Наполеон Бона- парт) (1808—1873)—Иккинчи peony блика президенти (1848—1851), Фраиция императори (1852— 1870).—274.
Несмит (Nasmyth), Жемс (1808— 1890)— инглиз инжепери, буғ бол- ға ихтирочиси—380, 407, 426.
Нибур (Niebuht), Бартольд Георг (1776—1831)—антик дунёнинг не- мис тарихчиси.—235.
Hope (North), Дадли (1641—1691) — ииглиз экономисти, буржуа клас- сик сиёсий иқтисодининг даст- лабки вакилларидан бири.—108, 128, 131, 140, 385, 602.
Ньюмарч (Newmarch), Упльям (1820—1882) — инглиз буржуа эко- номисти ва статистиги.—293.
Ньюмен (Newman), Самюэл Фил- липс (1797—1842)—америкалик философ ва буржуа экономисти.— 163, 208—209.
Нъюмен, (Newman), Фрэнсис Уильям (1805—1897)—инглиз филологи ва публицисти, буржуа радикали, дин, сиёсат ва пқтисод масалала- рига оид бир қанча асарлар ав— тори.—704, 709—710.
Нъюнхем (Newnham), Ж. Л.— ппг- лиз адвокати.—583, 589.
О
Оверстон (Overstone), Самюэл Жонс Лоад, барон (1796—1883) — инглиз банкири, буржуа экономисти, «пул муомаласи принципи» деган мак- таб тарафдори.—131, 149.
Овидий (Публпй Овидий Назон) (зрамиздан олдинги 43-йил — тах- мияан эрампзнинг 17-йили) — атоцли Рим шоири,— 429, 703.
Ожъе (Augier), Мари — француз журналисти, иқтисод масалалари- га оид мақолалар автори.—738.
Олмстед (Olmsted), Фредерик Ло (1882—1903)—пстироҳат боғлари- ни лойиҳалаштирган америкалик архитектор, Англия ва Шимолий Америка тўғрисида китоблар ёз- ган.—199.
Опдайк (Opdyke), Жорж (1805—
1880)—америкалик соҳибкор, бур- жуа экономисти.—168.
Ортес (Ortes), Жаммария (1713— 1790)—итальян экономисти, ўз замонасида муҳпм ва оригинал бўлган бир қанча асарлар ёзган.— 603, 632.
Оуэн (Owen), Роберт (1771—1858) — буюк инглиз утопик социалисти.— 84, 101, 296, 396, 473, 410.
П
Палъмерстон (Palmerston), Генри Жоп Темпл, виконт (1784—1865) — инглиз давлат арбоби, фаолияти- нинг бошида тори, 1830 йилдан бошлаб вигларнинг лпдерларидан бири, шу Еартиянинг ўнг элемент- ларига таянган; ташқи ишлар ми- нистри (1830—1834, 1835—1841 ва 1846—1851), ички ишлар министри (1852—1855) ва бош министр (1855—1858 ва 1859-1865).—445.
Паньини (Pagnini), Жиованни Фран- ческо (1715—1789)—итальян эко- номисти, пул тўғрисидаги бир қанча асарлар автори.—99.
Папиллон (Papilion), Томас (1623— 1702)—инглиз савдогари ва сиё- сий арбобп, Ост-Индия кампания- синпнг директорларидан бири, парламент азъзоси.—98.
Парри (Parry), Уильям Эдуард (1790—1855)— ииглиз сайёҳи, Арк- тикани текширгап.—102.
Парри (Parry), Чарлз Генри (1779— 1860) — инглиз врачи.—588, 589,
658-660.
Пеккёр (Pecqueur), Константен (1801—1887)—француз экономис- ти, утопик соцпалист.—601, 739.
Перикл (эрамиздан олдинги 490— 429-йиллар) — афиналик давлат арбоби, қулдорлик демократияси- ни мустаҳкамлашга ёрдам бер- ган.—362.
Петти (Petty), Уильям (1623— 1687) — атоқли инглиз экономисти ва статистиги, Англияда классик буржуа спёсий иқтисодппинг асос- чиси.—52, 59, 99, 100 108, 129,
148,. 150, 175, '270, 311, 354, 346, 361, 421, 541, 603, 604.


790
ИСМЛАР К-ЎРСАТКИЧИ
Пилат, Понтий (тахмипан 37-йилда ўлган) — Иудеянинг Рим прокура- тори (поиби) (26—36).—577.
Пиль (Peel), Роберт (1750—1830) — катта инглиз фабрикапти, парла- меит аъзоси, тори, бош министр Роберт Пилнинг отаси.—736.
Пилъ (Peel), Роберт (1788—1850) — инглиз давлат арбоби, унинг но- ми билан пилитлар деб аталган мўътадил торилар лидери; ички ишлар министри (1822—1827 ва 1828—1830), бош министр (1834— 1835 ва 1841—1846), либераллар- нинг ёрдамида ғалла қоиунларини бекор қилгаи (1846).—17, 148, 233, 736, 750.
Пиндар (эрамиздаи олдинги тахми- нан 522 — тахминан 442-йиллар) — қадимги грек шоири, тантанали қасидалар автори.—161, 430, 737.
Пинто (Pinto), Исаак (1715—1787) — } голландиялик йирик буржуа кор- чалони, экономист.—155.
Пито (Peto), Самюэл Мортон (1809— 1889) — ипглиз соҳибкори, темир йўл қурган; парламепт аъзоси, ли- берал; 1866 йилда фирма синган- дан кейин ижтимоий ҳаётдан узоқлашган.—235.
Питт (Pitt), Уильям, Кичик (1759— 1806) — инглиз давлат арбоби, то- риларнинг лидерларидан бири; бош министр (1783—1801 ва 1804— 1806).—719.
Платон (эрамиздан олдин тахминан 4,27 — тахминан 347-йиллар) — қа- димгп грек идеалист философи, цулдор аристократлар идеологи, натурал хўжалик ҳимоячиси.— 362, 363.
Послтуэйт (Postlethwayt), Малекай (1707—1767) —ипглиз экоиомисти, «Умумий савдо-сапоат луғати»- нинг автори.—271, 272.
Поттер (Potter), Алоизо (1800— 1865) — америкалик епископ, бир иеча ўқув юртларида илоҳиётдап дарс берган, Скропнинг сиёсий иқтисодга опд асарпни нашр эт- гап.—584.
Поттер (Potter), Эдмунд — инглиз фабрикаптп ва сиёсий арбоби, фритредер.—293, 562—564.
Прайс (Price), Ричард (1723— 1791) — инглиз радикал публицис- ти, экономпст ва насиҳатгўй фи- лософ.-272, 657, 658, 707, 708.
Протагор абдерлик (эрамиздан ол- дипги тахминан 480 — тахминан 411-йиллар) — цадимги грек со- фист философи, қулдорлик демо- кратиясипииг идеологи.—248.
Прудон (Proudhon), Пьер Жозеф (1809—1865) — француз публи- цисти, экопомпст ва социолог, майда буржуазия идеологи, анар- хизмнипг асосчиларидан бири.— 76, 92, 414, 501, 522, 575.
Пьюзи (Pusey), Филипп (1799— 1855) — инглпз сиёсий арбоби, заминдор, тори—661.
Р
Рамаццини (Ramazzini), Бернардиио (1633—1714) — итальяи врачи, касб касалликлари тўғрисидаги маълумотларни умумлаштирган ва системага солган,—360.
Рамсей (Ramsay), Жорж (1800—
1871)—инглиз экономпсти, клас- сик буржуа сиёсий иқтисодинипг сўнгги вакилларидан бири,—165, 314, 498, 554, 618.
Рассел (Russel), Жоп (1792—1878) — инглиз давлат арбоби, вигларнинг лидери, бош министр (1846—1852 ва 1865—1866).—705.
Рафлс (Raffles), Томас Стамфорд (1781—1826) — мустамлакачи инг- лпз амалдори, 1811—1816 йилларда Ява губернатори, «Ява тарихи» китобпнинг автори,—356, 729.
Редгрейв (Redgrave), Алексапдр — Англияда фабрика ипспектори.— 266, 372, 391, 395, 409, 424, 439, 446, 447, 533, 547, 548.
Рейвнстон (Ravenstone), Пирси (1830 йилда ўлган) — инглиз ри- кардочи экономисти, пролетариат манфаатларини пфода қплган, мальтусчиликнинг мухолифи.—
421, 498.
Рейх (Reich), Эдуард (1836—1919) — пемис врачп, жамоат сапитария- си ва гигиенаси масалаларига оид бир печа асарлар ёзгап.—376.
Ренъо (Regnault), Элпас Жорж Су- лаиж Олпва (1801—1868) — фран- цуз буржуа тарихчиси ва публп- цисти, давлат амалдори.—250.
Рикардо (Ricardo), Давид (1772— 1823) — инглиз экономисти, клас- сик буржуа сиёсий иқтисодининт энг йирик намояндаси.—14, 19, 71,


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
791
84, 88, 89, 91, 131, 148, 149, 170, 191, 207, 208, 229, 230, 304, 382,
386, 387, 401, 421, 423, 428, 492,
501-503, 507—509, 513, 514, 550,
561, 576, 593, 594, 601, 617, 618,
736.
Ричардсон (Richardson), Бенжамин (1828—1896)—ипглиз врачи, жа- моат санитарпяси ва гигиенаси масалаларига оид бир қанча асар- лар ёзгап.—253—255.
Робертс (Roberts), Жорж (1860 йил- да ўлган) — инглпз буржуа тарих- чиси, Англиянипг Жанубий граф- ликларп тарихпга оид бир қанча асарлар ёзган.—702.
Родбертус-Ягецов (Rodbertus-Jaget- zow), Иоганн Карл (1805—1875) — пемис вульгар экономисти ва сиё- спй арбобп, буржуалашган прусс юнкерларипинг идеологи, прусс «давлат социализми» деган реак- цион ғояларнипг тарғиботчисп.— 517.
Роджерс (Rogers), Жемс Эдвии То- ролд (1823—1890) — инглиз бур- жуа экономистп, Англия халқ хў- жалиги тарпхпга оид бир қаича асарлар авторп.—657, 622, 704,
728.
Pou (Roy), Гепри — инглиз врачи ва экономисти.—145, 541.
Росси (Rossi), Пеллегрипо (1787— 1848) — птальяи вульгар буржуа экоиомпсти, юрист ва сиёсий ар- боб; узоқ вақт Фрапцпяда яша- гап.—177, 559.
Рошер (Roscher), Впльгельм (1817— 1894) — пемис вульгар экономистп, сиёспй иқтпсодда тарихий мактаб, детап мактабга асос солган.—100, 163, 208, 219, 230, 258, 322, 324, 361, 601.
Ру — қаралсии: Ру-Лавернъ, Пьер Селестеп.
Руа (Roy), Жозеф— Маркс «Капп- тал»ппппг бирппчп томиип ва Фей- ербах асарларпнп француз тили- га таржима қилган.—26, 31.
Руар de Кар (Rouard de Card), Пп Мари — француз илоҳпётчпсп.—
249.
Рубенс (Rubens), Петер (1577—
1640) — буюк фламапд рассомп.— 294.
Руге (Ruge), Арнольд (1802—1880) — немис публицпсти, ёш гегелчи; буржуа радикалп; 1848 йилда Франкфурт Миллат мажлисининг аъзоси, мажлиснинг сўл қаноти- га мансуб бўлган; 50-йилларда Англиядаги немис майда буржуа муҳожирларининг лидерларидап бири; 1866 йилдан кейин национал либерал.—83, 157, 168.
Ру-Лавернъ (Roux-Lavergne), Пьер Селестеи (1802—1874)—француз
буржуа тарихчиси, идеалист-фило- соф.—721.
Руссо (Rousseau), Жан Жак (1712— 1778) — буюк француз маърифат- парвари, демократ, майда буржуа- зия идеологи.—725.
С
Садлер (Sadler), Майкл Томас (1780—1835) — инглиз экономисти ва сиёсий арбоби, буржуа филан- тропи, мальтусчиликка қарши бўл- ган, тори партиясига ёндашган.— 563, 668.
Саймон (Simon), Жон (1816—
1904) — инглиз врачи, Махфий* кенгаш қошида медиципа ииспек- торп, «Аҳоли саломатлиги» деган ҳисобот муҳаррпри.—393, 454, 455, 640, 642-644, 649, 651, 652, 665— 669.
Сандерс (Saunders), Роберт Жон — XIX асрнинг 40-йилларида инг- лиз фабрика инспектори.—288. 298, 396.
Сатерленд (Sutherland), Харриет Элпзабет Жоржиана Лусон-Гоэр, герцогппя (1806—1868)—шотлан- диялпк катта ер соҳибаси, виглар партпяспнинг арбоби.—711.
Сатерленд (Sutherland), Элизабет Лусон-Гоэр, маркиза Стаффорд, графпня, 1833 йилдан герцогипя (1765—1839) — шотлапдиялик кат- та ер соҳибасп, герцогиня Хар- риет Сатерлепднинг қайиопаси.— 711.
Секст Эмпирик (II аср) — қадимги грек скептик философи.—362.
Сениор (Senior), Нассау Уильям (1790—1864) — инглиз вульгар буржуа экономисти; капиталпзм маддоҳп, нш купипинг қттсқарти- лпшпга қаршп чиққап.—224—227, 229, 230, 266, 318, 398, 428, 473— 474, 481, 530, 534, 583, 595, 597, 711.
Сервантес де Сааведра (Servantes de Saavedra), Мигель (1547—


792
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
1616) — буюк испан реалист ёзув- чиси.—90, 93, 530.
Сидмут (Sidmouth), Генри Аддипг- тон, впконт (1757—1844) — пнглиз давлат арбоби, тори; бош министр ва хазина капцлери (молия мп- ппстри) (1801—1804); ички иш- лар министрп лавозимини эгаллаб турган вақтида (1812—1821) иш- чилар ҳаракатига қарши жазо чо- ' раларини қўллагап.—419.
Сили (Seely), Роберт Бептон (1798—1886) — инглиз ношири ва публпцисти, буржуа фплантроп.— 709.
Сисмонди (Sismondi), Жаи Шарль Леонар Симонд де (1773—1842) — швейцариялик экономист, капита- лизмии майда буржуа нуқтаи на- заридан тапқид қилган, иқтисо- дий ромаптизмнинг кўзга кўрин- ган намояндаси.—14, 159, 177, 236, 313, 522,565,568, 569, 573,574, 581— 583, 620, 633, 740.
Скарбек (Skarbek), Фредерик, граф (1792—1866) — поляк буржуа жа- моат арбобп ва экономисти, А. Смитнинг издошп,—325, 348, 349.
Скроп (Scrope), Жорж Жулиус По- летт (1797—1876) — ппглиз бур- жуа экоиомпсти, мальтусчиликка қарши чиққан, геолог; парламент аъзоси.—585.
Слоон (Sloane), Ханс (1660—1753) — инглиз врачи ва табпатшуноси, китоблар ва қўлёзмаларии тўплаб коллекция қилиш бплан шуғул- лапгаи, 1753 йилда уштнг коллек- циясипи ва япа иккита хусусий тўпламларии бирлаштпрпш йўли билан эпг катта пнглиз миллий музейи — Британпя музейи таъсис этилган.—704—705.
Смит (Smith), Адам (1723—1790) — пиглиз экопомисти, буржуа клас— сик сиёсий иқтпсодпитшг энг йирик памояпдаларпдан бири.—19, 55, 56, 89, 130, 131, 170, 270, 346, 350—352, 359, 360, 361, 402, 450,
492, 507, 519, 521, 524, 526, 540,
545, 547, 556, 576, 577, 578, 582,
598, 601, 602—606, 608, 629, 640,
695, 710, 717, 738.
Смит (Smith), Голдуин (1823— 1910) — инглиз буржуа тарихчиси, РУбл^цист ва экоиомист; либерал; 1о71 иилдан Канадада яшаган; сиё- сий иқтисодда манчестр мактаби- нинг тарафдорп, XIX асрнингохи- ри ва XX аср бошларида Англия ва АҚШнинг пмпериалистик сиё- сатпга, ҳаммавақт изчил бўлмаса- да, қарши чиққан.—727.
Смит (Smith), Эдуард (тахмппан 1818—1874) — ипглиз врачи, пшчи даҳаларида яшовчи аҳолининг овқатланишини текширувчи Маҳ- фий кенгаш маслаҳатчиси ва ва- кили, Камбағалларга хомийлик кенгашипипг аъзоси.—403, 668,
669.
Сомерс (Somers), Роберт (1822— 1891) — ииглиз буржуа публпцис- ти ва журналпсти.—711, 713.
Софокл (эрамиздан олдинги тахми- пап 497 — тахминан 406-йиллар) — машҳур қадимги грек драматурги, классик трагедпялар автори.—123.
Спиноза (Spinoza), Барух (Бене- дикт) (1632—1677) — атоқли гол- лаид материалпст философи, ате- пст.—21, 304, 583-584.
Стаффорд (Stafford). Упльям (1554—1612) —инглиз буржуа эко- номистп, плк меркантилизм ва- кили.—723.
Страйп (Strype), Жон (1643—1737) — инглиз руҳонийси ва тарихчиси, Англиянинг Тюдорлар даврпдаги тарихига оид ҳужжатлар коллек- цпясиии йиққап.—715.
Страэи (Strahan), Уильям (1715— 1785) — Юм, Адам Смит ва бош- қа авторларипнг асарларинп бо- сиб чиқаргап пнглиз ношпрп.— 604.
Стюарт (Steuart), Жемс (t712— 1780) — инглиз буржуа экономис- тп, меркантилизмнинг сўнгги ва- кплларидан бири, пул миқдор на- зариясига қарши чиққан.—36, 129, 149, 153, 181, 331, 350, 420—421, 541, 603, 633, 699, 710—711, 724.
Стюарт (Stewart), Дагалд (1753— 1828) — шотланд философи, фило- софияда соғлом фикр философия- си, деб аталган идеалистик оқим вакилп.—318, 343, 358, 474, 475.
Стюартлар — Шотлаидияда (1371— 1714) ва Апглияда (1603—1714) ҳукмронлик қилган қироллар су- лоласи.—704.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
793
уч фактори» дегап маддоҳлпк на- зарпяспни бирипчп бўлпб систе- матик суратда баёп қилпб бер- гап,—88, 120, 158, 1G7, 195, 208, 359, 382, 431, 507, 522, 581, 593, 594.
Сюлли (Sully), Макспмпльен де Бе- тюн, герцог де (1559—1641) — Францпя циролп Гепрпх IV нпнг маслаҳатчисп.—603.
Т
Такер (Tucker), Жозая (1712— 1799) — пнглиз руҳонийсп ва ўз замопасипинг йпрпк экономистп, упинг қарашлари А. Смпт наза- риясиппнг манбаларидаи бттри бў- лпб хизмат қилгап.—272, 603, 738.
Такет (Tuckett), Жоп Дебелл (1864 йилда ўлган)—1846 йплда Лои- донда пнглпз тплида босплпб чиқ- қап «Меҳпаткаш аҳолининг ўт- мпшдаги ва ҳозирги аҳволининг тарихп» дегап иккп томлпк асар- шшг авторп.—358, 703, 728.
Tannep (Tupper), Мартин (1810— 1889) — пнглпз шопри, қуруқ на-_' спҳатбозлпкдан иоорат бўлган шеърлар авторп.—603.
Таунсенд (Townsend), Жозеф (1739—1816) — пнглпз руҳонпйси, геолог ва соцполог, ғайриилмпй пуфус назарпяспни тарғиб дилгап, кейинчалик бу пазарпянп ундаи Мальтус олгаи.—350, 603, 632, 633. Тейлор (Taylor), Седлп (XIX аср- нинг иккинчи ярмп — XX аср- ппнг бошларп) — Англияда коопе- ратив ҳаракатида қатпашгап, ка-, питалистларнинг фойда олишида пшчиларпинг пштирок қилиши спстемасппп таргпб қилган.—38— 40.
Темпл (Temple), Уильям (1628— 1699) — ппглнз дппломати ва спё- сий арбоби, пқтисод ва спёсат масалаларига опд асарлар автори, меркаптилист.—630.
Темур (Темурлапг) (1336—1405) — ўрта оспёлпк саркарда ва жаҳоя- гир, Шарқда жуда катта давлат- га асос солгап.—261.
Томпсон (Thompson), Бепжампн, граф Румфорд (1753—1814) — инг- лиз физиги, бир вақтлар Бавария ҳукуматига хизмат қилгап, Анг- лпяда камбағаллар учун юмушхо- 51516
палар ташкпл қплгаи, Шпмолпй Амерпкада тугплгап.—588, 589.
Томпсои (Thompson), Уильям (тах- мппап 1785—1883) — ирлапд эко- номпстп, соцпалпст-утоппст, Г. Оу- эпнпнг пздошп; социалпстпк ху- лосалар чиқариш учун Рпкардо назарияспдап фойдалапгап.—358.
Торнтои (Thornton), Уплт.ям Томас (1813—1880) — инглпз буржуа эко- помисти, Жон Стюарт Мпллиппг пздоппт—174, 267, 701.
Торренс (Torrens), Робсрт (1780— 1864) — ипглиз буржуа экономпс- тп, «пул муомаласп прпнцппп» дегап мактаб тарафдорп,—165, 174, 187, 398, 428.
Трименхир (Trcmenheere), Хью Сей- мур (1804—1893) — инглиз амал- дори ва публицисти, ишчиларнилг меҳпат шароитларини текширув- чи ҳукумат комисспялари соста- впга бпр неча марта кирган.—177, 249, 262.
Тук (Тооке), Томас (1774—1858) — инглпз буржуа экономистп, сиё- сий пқтисоднипг классик макта- бпга ёндашган, Рпкардопинг пул назарпяспни тандпд қилган.—293.
Тъер (Thiers), Адольф (1797— 1877) — француз буржуа тарихчи- сп ва давлат арбоби, бош ми- нпстр (1836, 1840); республика
презпденти (1871—1873), Париж Коммунасинипг жаллоди.—432, 696.
Тюдорлар — Англпяда цироллар су- лоласп (1485—1603)—718.
Тюнеи (Thiinen), Иоганн Геприх (1783—1850) — немис буржуа эко- помисти, қишлоқ хўжалик эконо- мпкаси масалалари билан шуғул- лапган.—607.
Тюрго (Turgot), Ann Робер Жак (1727—1781) — француз экономпс- ти ва давлат арбоби; физиократ- лар мактабининг энг йирик ва- килп; бош молпя пазоратчиси (1774—1776).—182, 311, 519.
У
Уайетт (Wyatt), Жоп (1700—1766) — инглпз ихтирочпси, йигирув ма- шпнасини ихтиро қилган.—367.


794
ИСМЛАР КЎРСАТКПЧИ
сал буғ юриткичи ясагап.—370, 372, 373, 376, 383, 477.
Уилкс (Wilks), Маркс (тахмииап 1760—1831) — ипглиз мустамлака- чп армияспнпиг офицери; узоқ вақтлар Ҳппдистонда яшаган, Ҳиндистон тўғрисида бир қанча китоблар ёзгап.—355.
Уилсон (Wilson), Жемс (1805— 1860) — инглпз буржуа экоиомпс- ти ва сиёсий арбоби, «Economist» журналппппг асосчисп ва муҳар- рпрп; 1853—1858 пплларда хазпна секретарп (молпя мппистри); фритредср, пул мпқдор назарпя- спга қарпш бўлган.—227, 338.
Уилъямс (Williams), Уильям фепу- ик, баропет Карсский (1800— 1883)—ииглпз геиерали, 1855 йплдагп Црим урушида Қорс му- дофааспга раҳбарлик қилган, рус қўшиппга асир тушган.—131.
Уитбред (Whitbread), Самюэл (1758—1815)—ипглпз сиёсий ар- бобп, парламент аъзосгт, впг.— 719.
Уитни (Whitney), Плай (1765— 1825) — америкалпк ихтирочп, пах- та толасини чпгитдап ажратувчп машина пхтиро қилган.—378, 390.
Уоллес (Wallace), Роберт (1697— 1771)—ппглиз руҳонпйси ва ста- тпстиги, гайрпплмий нуфус паза- рияспип таргиб қилгап; бу наза- риянп кепппчалик Мальтус олгап эди.—350, 603.
Уорд (Ward), Жоп — 1843 йплда Лондонда инглпз тилида чиққап «Қиролича Виктория хазратп олияларппипг илк подшолик дав- рида Сток-апон-Трепт округи» де- ган кнтоб авторп.—265.
Уотсон (Watson), Жон Форбс (1827—1892)—инглиз врачи, Ҳин- дистонда ҳарбий хизматда бўл- гад; Ҳиидпстоппииг қишлоқ хў- жалиги ва тўқимачилик сапоати масалаларига оид бир қанча асар- лар автори.—386.
Уотс (Watts), Жон (1818—1887) — инглиз публицисти, дастлаб уто- пик соцпалист бўлган, Оуэннииг издоши, сўнг буржуа либерали капитализм маддоҳп.—536, 539.
Уркарт (Urquhart), Давид (1805— 1877) — инглиз дппломати, реак- цпоп публицист ва сиёсий арбоб, туркпараст; 30-йилларда Туркия- да дипломатик топширпқларни бажарган, 1847—1852 йплларда нарламепт аъзосп, тори.—107, 360, 492, 711, 726—728.
Уэджвуд (Wedgwood), Жозая (1730—1795) — пнглпз саноатчисп, Апглпяда керампка ишлаб чиқа- рпшпи такомиллаштпргап.—265, 268.
У.)йд (Wade), Бепжампп Фрапклип (1800—1878) —америкалпк сиё- сий арбоб, (1867—1869 йилларда АҚШ вице-презпдепти; АҚ1П жа- нубидагп цуллпкка қаршп чпц- қан.—10.
Уэйд (Wade), Жон (1788-1875)- 1П1глнз буржуа публпцистп, экоио- мпст ва тарпхчи.—244, 270, 605.
Уэйкфилд (Wakefield), Эдуард rue- eon (1796—1862) — ипглпз давлат арбобп, экоиомпст, мустамлака- лаштпрпш тўгрисидагп буржуача лазарияпи плгарп сургаи.—267, 324, 521, 570, 659, 743-751.
Уэйленд (Wayland), Фрэпспс (1796 — 1865) —этпка, спёспй иқти- сод ва бошқа фанларга опд ом- мабоп дарслпклар автори, Амери- кагшнг Провтгдепс шаҳрпдагп упп- версптет презпдептп, руҳоний.— 167, 210.
У элъсская, малпка — қаралспн:
Алексаидра.
Уэст (West), Эдуард (1782-1828)- ииглпз экопомисти, класспк бур- жуа спёспй пқтисодипинг вакпл- ларпдаи бпри, ер рснтаси масала- ларпнп пшлаб чиққап.—492, 513. 529, 530.
Ф
Фарре (Ғагге), Жон Ричард (1774— 1862) — инглиз врачп.—276.
Фаульхабер (Faulhaber), Иоганп (1580—1635) —пемис математиги ва пшкепери.—372.
Фергюсон (Ferguson), Адам (1723— 1816) — шотланд буржуа тарихчи- си, философ ва социолог.—130, 351, 358, 359.
Ферранд (Ferrand), Уильям — ипг- лиз замппдори, торилар партия- спга ёпдашган.—265, 408, 409, 562.
Феръе (Ferrier), Франсуа Луи Огюст (1777—1861) — француз вульгар
буржуа экономисти, меркантилпзм тақлидгўйи, амалдор.—69.


ИСМЛЛР КЎРСАТКИЧИ
795
Филдеи (Fieldon), Жоп (1784— 1849)—лнглпз фабрлкантл, бур- жуа фплаптро1ғп, фабрпка к/ш.уп- чилпгпнппг тарафдори. 396, 40о, 736.
Филипп VI (1293-1350)—Францпя қиролп (1328 1350). 99.
фихте (Fichte), Иоганп Готлпб (1762—1814) —немпс философп, субъсктпв пдеаллст, XVIII аср охпрп — ХТХ аср бошларидагп лс- мпс пдеалттзмпиппг вакплп.—61.
Флетчер (Fletcher), Эндрью (1655— 1716) — шотлапд спёспй арбобтт, замипдор, Шотлаидпя мустақпллп- rniiii ҳпмоя дплган.—703.
Флитвуд (Fleetwood), Упльям (1656—1723) — плглпз сшгскоптт, Апглияда баҳолар таркхпга опд кптоб авторп.—270.
Фонтере (Fontcret), Аптуап Луи — француз врачл, XIX асрпипг лк- кппчп ярмтгда жамоат гпгтюпасп масалаларпга опд бпр капча асар- лар ёзгап.—300.
Форбонне (Forbonnais), Фрапсуа Вс- роп Дювержс, де (1722—1800) — француз буржуа экопомпсти, пул миқдор иазарпясиппнг тарафдо- ртт—99.
Форстер (Forster), Патаипсл (тах- мпнап 1726—1790) — ппглиз руҳо- ппйсп, иқтпсодга опд бпр данча асарлар авторп, пшчплар малфа- атларппл ҳпмоя қттлгап.—272, 419, 500, 706, 707.
Форстер (Forster), Упльям Эдуард (1818—1886) — штглпз фабрпкаптп ва спёспй арбобл, лттберал, иар- ламепт аъзослг.—647, 648.
Фортескъю (Fortescue), Жол (тах- мттпап 1394 — тахмлпап 1476) — ппглттз ҳуцудшуноси, Апглпянппг давлат тузттлпши масалаларттга оид бттр калча асарлар авторп.— 699, 700.
Фосетт (Fawcett), Гепрн (1833— 1884) — ппглпз буржуа экопомис- тп, Жол Стюарт Мпллштпг издо- тлтт; спёспй арбоб, впг.—543, 597, 638, 728.
Франклии, (Franklin), Бспжампл (1706—1790) —амерлкаллк атоқлп спёспй арбоб ва дттпломат, бур- жуа демократи, Шпмоллй Амори- када мустақшглпк урушида пштп- рок этгап; катта олпм, фпзпк ва экономист.—59, 168, 182, t 325, 603, Фрейтаг (Freytag), Густав (1816— 1895) — псмис буржуа ёзувчпси.— 718, 719.
Фридрих II (1712—1786) — Прусспя қлроли (1740—1786).—713, 725.
Фукидид (эрампздаи олдллги тах- мипан 460 — тахмплап 395-йил- лар) — қадпмги Грецпяппиг эвг йирлк тарпхчисл, «Пелопонлес уруши тарихи»пинг авторл.—218, 362, 363.
Фуллартон (Fullarton), Жол (1780— 1849) — ипглиз буржуа экономлс- тл, пул муомаласп ва кредит ма- салаларига опд асарлар ёзгал, пул мпқдор лазарпясига қаршп бўл- гап.—135, 147, 149.
Фултои (Fulton), Роберт (1765— 1815) — амерлкаллк лнженер ва ихтпрочи, блрипчи пароходпп их- тлро қллган.—477.
Фуръе (Fourier), Шарль (1772— 1837) — буюк француз соцлалист- утопистп.—288, 378, 416, 677—678, 679.
Фэрбери (Fairbairn), Упльям (1789— 1874) — ппглпз фабрпкапти, ппжс- пер ва ихтпрочп.—427.
X
Ханс.еи (Ilansscn), Георг (1809— 1894) — пемлс буржуа экопомпс- тп; деҳқопчплпк ва аграр мупо- сабатлар тарихл масалаларига олд бпр қапча китоблар автортт.—238. Хантер (Hunter), Гепрп Жулпап — лпгллз врачл, пшчллар турмуштт- пинг огттр шарт-шароитларп тўг- рпспдагп блр қапча ҳпсоботлар авторгг,—392, 643-649, 651, 652,
662, 664, 665, 667-669, 675, 676, 702.
Харрис (Harris), Жемс (1709— 1780) — пнглпз филологп ва фпло- софл, давлат арбобп, парламепт аъзосп, хазипа лордл (1763— 1765).-362.
Харрис (Harris), Жемс, граф Малмс- 'бери, (1746—1820) — ингллз дттпло- мати, Росспяда ва боптца давлат- ларда элчл бўлгап.—362.
Харрисон (Harrison), Упльям (1534—1593) —инглпз руҳоппйси, Апглттяштпг XVI аср тарпхппп ўргаплшда қлмматлп мапба бўл- ran блр цапча асарлар автори,— 700, 721. *


796
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
Хасселл (Hassall), Артур Хилл (1817—1894) — инглпз врачп, асо- сан жамоат гигиепаси масалала- рига оид бпр қапча асарлар ав- тори.—177—178, ,248.
Хаттон (Hutton), Чарлз (1737— 1823) — ипглиз математиги.—365.
Хауард де Уолден (Howard do Walden), Чарлз Огастес Эллис, барон (1799—1868) — инглиз диплома- ти.—274.
Хауитт (Howitt), Уильям (1792— 1879) — инглиз ёзувчиси, христи- аплик тарихпга ва бошқа бир қап- ча масалаларга опд китоблар авто- ри.—729.
Хаутон (Houghton), Жоп (1705 йил- да вафот этган) — ииглиз савдо- гарп, савдо, саноат ва қишлоқ хў- жалик масалалари бўйича бпр қанча асарлар босиб чицаргап.— 419.
Херреншванд (Herrenschwand), Жан (1728—1812) — швейцариялпк бур- жуа экономист.—128.
Хобхауз (Hobhouse), Жон Кам, ба- рои Бротон (1786—1869) — ииглиз давлат арбоби, виг; унинг таклп- фп асоспда 1831 йилги фабрика қонуни қабул қплингап.—287.
Холиншед (Holinshed), Рафаэл (тах- мипан 1580 йилда ўлгап) — пнг- лпз тарихчпси, Англия, Шотлан- дия, Ирландияпипг қадимги за- монлардан to XVI асрнинг 70- йилларигача бўлгап хропикасипп ёзган.—715.
Холл (Hall), Крпстофер Ньюмсн (1816—1902) — инглпз руҳонийсп, юқори табақали руҳонийлар ва- килларидан бирп.—254.
Хорн (Horne), Жорж (1730—1792) — пиглиз епископи, Ньютонга, К)м- га, А. Смптга ва бошқа олимлар- га қарши жуда кўп памфлотлар ёзгап.—604.
Хорнер (Horner), Леопард (1785— 1864) — ииглиз геологи ва жамоат арбоби, фабрпка инспектори (1833—1856), ишчилар манфаати- пи ҳпмоя қплган.—226—227, 241, 242, 275, 278, 281, 285, 287, 293, 393, 394, 406, 418, 537.
Хорнер (Horner), Фрэпсис (1778— 1817) — инглиз буржуа экономис- ти ва сиёсий арбоби; парламент аъзосн, виг, Ёмбилар комитети- нинг раиси (1810), Рикардонинг
пул пазарияси тарафдори.—736.
Хуарес (Juarez), Бепито Пабло (1806—1872) —мексикалик атоқлп давлат арбоби, мамлакатнипг мил- лий мустақиллиги учуп курашчи, граждаплар уруши (1858—1860) ва Мекспкадаги пнтсрвспция (1861—1867) даврида лпбсраллар партпясишшг лпдери, Мекспка презпдсптл (1858—1872) .—172.
ц
Цинциннат (Луцпй Кваинкций Цпн- цппнат) (эрамиздап олдпнгп V аср) — римлпк патрпцпй, консул (эрампздап олдипги 460-йпл), дпк- татор (эрампздан олдпнги 458 ва 439-йпллар), рпвоятларга қара- ганда оддпй одамлар қаторп яша- ган, срнп ўзп ишлаган.—187.
Цицсрон (Марк Туллпй Цпцсрон) (эрампздап олдттпги 106—43-ппл- лар) — римлпк буюк нотиқ ва давлат арбоби, эклоктик фпло- соф.—401.
Ч
Чайлд (Child), Жозая (1630— 1699) — инглиз меркантплпст эко- номисти, банк эгаси ва савдо- гар.—98, 738.
Чалмерс (Chalmers), Томас (1780— 1847) — пнглиз протестапт теоло- ги ва буржуа экономпсти, Маль- тусппнг издошп.—158, 166, 603, 604. Чемберлен (Chamberlain), Жозеф (1836—1914) — инглпз давлат ар- бобп, 1873—1875 йилларда Бпр- мпнгем шаҳринипг мэри, ксйип- роқ бир қанча йиллар давомпда Апглия ҳукуматипинг аъзоси бўл- ган, ипглиз-бурлар урушинипг асосий ташкилотчиларидан, инг- лпз пмпсрпализмииппг пдеологла- рпдап бири.—627.
Чернишевский, Пиколай Гаврилович (1828—1889) — буюк рус револю- циоп демократи, олим, ёзувчи ва адабпй танцидчи; рус социал- демократиясппииг атоқли салаф- ларпдап бири.—17, 18.
Ш
Шау (Schouw), Иоакпм Фредерик (1789—1852) — даниялик олим, бо- таник.—501, 502.


ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
797
Шевалье (Chevallier), Жан Батист Аптуан (1793—1879) — француз химиги ва фармацевти.—248.
Шекспир (Shakespeare), Вильям (1564—1616) — буюк инглпз ёзув- чпси.—39, 56, 91, 114, 138, 271, 284, 285, 476, 667, 723.
Шербюлъе, (Cherbuliez), Антуан Элизе (1797—1869) — швейцария- лик экоиомпст, Сисмопдипинг из- доши, Сисмопди назариясипи Ри- кардо пазариясининг элементлари бплаи қўшгап.—185, 188, 571.
Ши (Shoe), Упльям (1804—1868) — прланд ҳуқуқшуносп ва либерал спёсий арбоби, парламент аъзоси, судда қироллар минбарпнпнг аъзо- сп (1863-1868).—417.
Шиллер (Schiller), Фридрих (1759— 1805) — буюк пемис ёзувчпси.— 399, 363, 580.
Шорлеммер (Schorlemmer), Карл (1834—1892) — йпрпк пемпс хими- гтт, Мапчестерда профессор; rep- wan социал-демократпк партпяси- нипг аъзосп, Маркс ва Энгельс- TiTiiir дўстп.—307.
Штольберг (Stolberg), Фрпдрпх Лео- польд, граф (1750—1819)—иемис шоттрп, буржуа Маърифатчилиги- пппг вакттлп, кейппчалпк реакци- ои ромаитпк.—499.
Штолъберг (Stolberg), Хрпстиан (1748—1821)—немпс шоирп ва таржимоп.—401.
Шторх, Аидрей Карлович (Геприх) (1766—1835) — рус экономпсти, статистик ва тарпхчп, Петербург фаплар академпясттпппг аъзосп, классик буржуа спёспй пқтпсодп- пппг тақлидгупп.—178, 185, 348,
357, 358, 578, 633.
Штраусберг (Strou|3berg), Бетель Гепри (1823—1884) — йпрпк не- мпс теммр йўл пудратчпси, 1873 йплда сттпгатт.—235.
П1ульц (Schulz), Вттльгельм (1797— 1860) — пемпс публпцтгстп, 1848— 1849 йиллар революцттяспда пшти- рок этгап, Франкфурт Мпллат мажлттстпптпг сўл қапотпга мап- суб бўлган.—367.
П1ульце-Делич (Schulze-Delitzsch), Гермап (1808—1883) — немпс cuecun арбобп ва вульгар буржуа экономттстп, кооператттв ж°мпят- лар ташкпл қттлпш йўлп билан ишчиларпи революцион кураш- дап чалгитишга уринган.—5.
Э
Эвелинг (Aveling), Эдуард (1851— 1898) — инглиз ёзувчисп, «Капи- тал» бириичи томинипг таржимо- нп, Социал-демократик федерация- нпиг, сўнгра Социалистик лига- пппг аъзоси; Элеонора Маркснинг эрп.—30.
Эверет (Everet) — XVIII асрда яша-> ган ипглиз ихтирочиси.—420.
Эдуард III (1312—1377) — Англия қпроли (1327-1377).-103, 269, 717-
Эдуард VI (1537—1553)—Англия қпролп (1547—1553)—714.
Эйкии (Aikin), Жои (1747—1882) — ипглпз врачи, тарихчи ва ради- кал публицист.—580, 581, 728, 736, 737.
Эмери (Emery) — америкалик ихти- рочп.—378.
Энгелъс (Engels), Фридрих (1820— 1895)-1, 27-31, 33-36, 40, 83,
156, 168, 240, 241, '244, 253, 266, 298, 393, 414-416, 435, 476, 593, 620, 639, 741.
Энсор (Ensor), Жорж (1769—1843) — ипглиз публицисти, мальтусчилик- ни тапқид қилгап.—711.
Эпикур (эрамиздап олдин тахминан 341 — тахмипан 270-йиллар) — қа- дпмгп грециялик атоқли материа- лпст философ, атеист.—87.
Эшвеге (Eschwege), Вильгельм (1777—1855) — пемис геологи ва тог пнжеперп.—48.
Эиьли (Ashley), Антопп Купер, граф Шефтсбери (1801—1885) — пнглиз
спёспй арбоби, 40-йилларда пар- ламептда фплаптроп торилар группаспга бошчилик қилган, 1847 йплдан виг.—395, 396, 405, 659, 661.
Ю
Юм (Hume), Давпд (1711 —1776) — пттглттз фттлософи, субъектпв пдеа- лттст, агпостпк; буржуа тарпхчиси ва экопомпстп, меркаптплизмга царппт бўлган, пул мпқдор паза- рпястптипг плк вакплларпдап би-


798
ИСМЛАР КЎРСАТКИЧИ
ри.—129, 130. 500, 540-541, 622,
624.
Юнг (Young), Артур (1741—1820) — 1ШГЛПЗ агрономи ва буржуа эко- номисти, пул миқдор назарияси- нинг тарафдори.—129, 230, 271,
657, 664.
Юр (Ure), Эндрью (1778—1857) — инглиз химиги. вульгар буржуа экономисти, саноат экономикаси масаласпга оид бир қанча асар- лар автори.—36. 229, 261, 270, 296, 319, 346-349, 364, 365, 375, 381,
397, 411-413, 416, 422, 423, 426,
427, 539, 542, 547.
Я
Яков I (1566—1625) — Аиглия қиро- ли (1603-1625) .-703, 715, 719.
Яррантон (Yarranton), Эндрью (1616 — тахминап 1684) — инглиз инженери ва буржуа экономис- ти.—346.
АДАБИЙ ВА МИФОЛОГИК ПЕРСОПАЖЛАР
Бузирис — грск мифологиясида Миср иодшоси.—369.
Вишну — ҳпнду дипида бош худо бўлпб, унга аҳолинпнг асосан дав- латманд табақаси сажда қилган.— 584.
Гамелънлик каламуш тутувчи— не- мпс халқ эртагидагп образ; аф- сонавий каламуш тутувчи Га- мсльн шаҳри аҳолисига қилган хизмати — каламушларни қириб ташлагани эвазига шаҳарликлар унга муносиб ҳақ тўламаганлик- лари учун у шаҳарда яшовчи ҳам- ма болаларнп ўзппинг ссҳрли на- йннпнг садоларп остида эргашти- рнб олиб кетади.—678.
Гефест — грек мпфологиясида олов худосп, темирчп худо.—631.
Гобсек — Бальзакнппг шу номдаги романининг бош қаҳрамони.—605. Догбери — Шекспирнинг «Сўк оши- га сурнай» деган комедиясидаги персонаж, мақтанчоқ ва нодон амалдор сиймоси.—91, 417, 588.
Дон-Кихот — Сервантеснпнг шу ном- дагп романининг бош қахрамони.— 90.
Жаггернаут (Жаганнатх) — ҳинду худоси Вишнунинг тпмсолп.—577, 631.
Ж умабой — Дефонпнг «Робпнзон Крузо» романинннг қаҳрамони.— 236.
Иегова — яхудпй динпдаги бош ху-
. до.—358.
Калъб, гофмаршал — Шиллернинг «Макр ва муҳаббат» трагсдиясида- гп сарой аъёни.—563.
Куикли — Шекспирнпнг «Қпрол Ген- рих IV» дсган тарихпй хроникаси- даги қовоқхона бокасипинг обра- зи.—56.
Мариторнес — Сорвантеснинг «Дон Кихот» романидаги аёл персо- наж.—93.
Медуза — грек мифологиясидаги махлуқ бўлиб, унга қараган одам- лар тошга айлаягаи,—9.
Мусо — ннжилдагк ривоятга кўра, қадимгп яҳудийларни Миср фиръ- авнларннипг таъқибларидан халос қилгап пайгамбар,— 369, 582, 748.
Одам Ато — ияжилдаги рпвоятга кўра, худо лойдап яратган, сўнг- ра гуноҳга ботган бирипчп одам, «ҳазрати Одам либосини птқитпб ташлаш» дегак иборанинг маъно- си — руҳан ўзгармоқ, гупоҳкорона одатлардап воз кечмоқ, дегани.— 109, 603, 695, 745.
Одиссей — грск эпосининг қаҳрамо- ни, Итаки оролинипг афсонавий подшоси, ўзининг жасоратп, ақли ва айёрлиги билан шуҳрат қозон- ган. Афсоналарда унинг нариги дунёга қилган саёҳати, у ерда марҳумларнинг руҳи бплан сўз- лашгани ҳақида ҳпкоя қилина- ди.— 263.
Павел — пнжилдаги ривоятга кўра, христпан ҳаворийларпдан бири.— 603.
Персей — грек мнфологиясидаги қаҳ- рамон, Зевснпнг Даяаядан туғил- ган ўглп, бир қанча қаҳрамонлик- лар қплган, шу жумладан горгопа (бадбуруш) Медузанинг бошини кесиб ташлаган.—9.
Пётр — Дантенинг «Илоҳий коме- дия»сидаги персонаж, авлиё ҳаво- рий.—110.


ИСМЛАР К^РСАТКИЧИ
799
Плутон — рпм мнфологиясида ер ости салтанатининг худоси.— 138.
Полоний — Шексппрнннг «Гамлет» трагедпяспдагн персонаж; айёр ва маҳмадона сарой аъённнинг тJinn.—271.
Прометей — грек мифологпяслда ху- долардап олоя ўғирлаб одамларга келтнриб берган титанлардан бнри, бунипг учун Зевснинг амри бялан Гефест упн жазо тарпқаспда цояга занжирбапд этпб қўйган. Қояда бургут унпнг жшарини чўқилаб егап.—631.
Робинзон Крузо — Дефонипг шу номлл романшшнг бош қаҳрамо- ни.—84—86.
Сабала — ҳипду дпнпда сигпр спй- моспда тасвирлапган худо.—564.
Сайкс, Билл — Дпккенснинг «Оли- вср Твист» романидаги псрсонаж, қароқчи.—432.
Санградо — Лссажнпнг сантпльяна- лпк «Жиль Бласнппг саргузаштла- рп» деган романидаги персонаж, врач, ҳар қапдай касаллик билан огриган беморларга қон олдириш- пи ва илиқ сув пчпшни буюр- ган.—692.
Санчо Панса — Ссрвантеснлнг «Дон- Кнхот» романидагп лерсонаж.— 626.
Сизиф — грск мифологиясида Ко- ринф подшоси, худоларни алда- гани учун тогдан юмалаб тушган тошларпи япа тоққа юмалатиб чи- қариш жазоспга умрбод маҳкум этнлган. «Сизиф меҳнати» — оғир ва бефойда меҳнат — деган ибора
шундан келиб чиқцап.—139, 414.
Сиколь — Шексппрнпнг «Сўк ошига сурнай» пьесасидагп персопаж.— 91.
Top — Скандинавпя мифологияспда момакалдироқ худоси, деҳқончи- лик хомийсп, қўлида болға бплап тасвпрланган.—380.
Фауст — Гётенинг шу помли траге- диясидагл асосий персонаж.—94.
Фортунат— немис халқ эртагининг қаҳрамонп, қайнар халта ва сеҳр- ли қалпоқча эгасл.—448, 634.
Циклоп — грек мифологпясида пе- шонаспда якка кўзи бор баҳай- бат маҳлуқ.—238.
Шейлок — Шексппрнпнг «Венецля- лик савдогар» деган пьесасидаги персонаж, бсраҳм судхўр.—285, 667.
Эккарт — ўрта асрлар немпс эртак- ларининг қаҳрамонп, содлқ одам, ишончли посбон образи.—273.
Юпитер — рим мифологиясида бош момақалдироқ худоси, грекларнинг худоси Зевсга мос келадн.—361, 504.
Қобил — пижплдагп рпвоятга кўра, Одам Атонинг катта ўғлп, ҳасад орқасида укасп Ҳобилни ўлдир- ган.—727.
Ғолиб Георгий — афсонавий хрпс- тиан авлиёсп, аждаҳони енгган.— 39.
Ҳобил — инжплдагп рпвоятга кўра, Одам Атонпнг ўғлп, ҳасадгўй ака- си Қобпл томонидан ўлдирилган.— 727.


800 )
ЦИТАТАКЕЛТИРИЛГАНВАТИЛГА ОЛИБ УТИЛГАН АДАБИЕТЛАР КУРСАТКИЧИ*
Зибер, Н. И. Эпг ксйинги қўшимча- лар ва тушунтиришлар муносабати билан Д. Рикардонинг қиймат ва капитал назарияси. Киев, 1871.— 16.
[Кауфман, И. И.] Карл Маркснинг сиёсий-иқтисодий танқидга доир фикрлари. Қуйидаги журналда: «Вестник Евротш», 1872, III том.— 16—19.
Чернишевский, Н. Г. Сиёсий иқтисод очерклари (Милль асари бўйича). Бирпнчп марта 1861 йилда «Совре- менник» журналида босилгаи, Санкт-Петербу рг.—15— 16.
Addington, St. An Inquiry into the reasons for and agamst inclosing openfields. London, 1772 (Аддингтон, Cm. Очиц ерларни ўраб олишни ёқлаб ва унга қарши келтирилгап далиллар тўғрисидаги тадциқот. Лондон, 1772).—707.
The Advantages of the East-India trade to England. London, 1720 (Ост-Индия савдосининг Англия учун фойдаси. Лондон, 1720).—317, *337, 342, 343, 346, 361, 418, 498.
Aikin, J. A Description of the country from thirty to forty miles round Manchester. London, 1795 (Эйкин,Ж. Манчестернинг ўттиз милдан қирқ милгача радиусдагп теварак-атро- фпнинг баёни. Лондон, 1795). — 579, 582, 729, 736, 737.
Anderson, A. An Historical and chronological deduction of the origin of commerce, from the earliest accounts to the present time (Андерсон, A. Савдо ҳақидаги энг дастлабки маъ- лумотлардан тортиб у ҳақдаги ҳо- зпргача бўлган маълумотларнинг тарихий ва хронологик очерки). Бпринчи нашри Лондонда 1764 йплда чшдан.—724, 727.
Anderson, J. The Bee, or Literary weekly intelligencer. Volume 111. Edinburgh, 1791 (Андерсон, Ж. Асалари, ёкп Ҳафталик адабпй ахборот. 111 том, Эдинбург, 1791).—604.
Anderson, J. Observations on the means of exciting a spirit national industry; chiefly intended to promote the agriculture, commerce manufactures, and fisheries, of Scotland. In a series of letters to a friend. Written in the year 1775. Edinburgh, 1777 (Андерсон, Ж. Асосан Шотлапдия цишлоқ хўжалигп, савдоси, саноати ва балицчилигини ривожлантиршп- га ёрдам бериш учун мўлжаллан- ган ва миллий соҳибкорлик руҳини кўтарувчи воситалар тўғрисида ўй- * Маркс бирон-бир асарнинг цайси нашридан фойдаланганлигини ҳақиқатда аницлаб бўлмаган ҳолларда, бу асариинг биринчи нашри кслтириб ўтилади ёки мазкур нашрнинг чнкқаи ванти ва нюйи маълум қилинади.
Квадрат цавсларда китобларини имзосиз чидарган авторларнинг кейинчалик аницлан- ган номлари берилган. Рус тилига таржима қилингац асарлар юлдузча билан белгиланган.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
801
лар. 1775 йилда ўртоққа ёзплган хатлар. Эдинбург, 1777).—570, 772.
* Appian. Romische Biirgerkriege. Erstes Buch. In: Appian's von Alex- andrien Romische Gecshichten, iiber- setzst von F. Dillenius. Bandchen Vll. Stuttgart, 1830. (Аппиан. Римдаги гражданлар уруши. Бпринчи китоб. Қуйидаги китобда: Аппиан Алек- сандрийский. Рим тарихи. ф. Дил- лениус таржимаси. VII китоб. Штутгарт, 1830).—708.
[Arbuthnot, J.J An Inquiry into the connection between the present price of provisions, and the size of farms. By a farmer. London, 1773 ([Арбатнот, Ж.] Озиц-овқат ма\- сулотларининг ҳозиргц нархи би- лан фермаларнинг ҳажми ўртаси- даги боғлиқлик ҳақида тадқикот. фермер ёзганасар. Лондон, 1773).— 306, 324, 326, 704, 708.
*Aristoteles. Ethica Nicomachea. In: Aristotelis opera ex recensione 1. Bek- kerL Tomus IX. Oxonii, 1837 (Apuc- тотель. Никомах этикаси. Қуйида- ги китобда: Аристотелъ. Асарлар. И. Беккер нашри. IX том. Оксфорд, 1873).— 69.
* Aristoteles. De republica libri VIII. In: Aristotelis opera ex recensione I. Bekkeri. Tomus X. Oxonii, 1837 (Аристотелъ. Сиёсат (саккиз китоб). Цуйидаги китобда: Аристотелъ. Асарлар. И. Беккер нашри. X том. Оксфорд, 1837).—95, 157, 168.
Ashley, Lord. Ten hours’ factory bill. The speech in the House of Commons, on Friday, March 15th, 1844. London, 1844 (Эшли, лорд. Фабрика- ларда ўн соатлик иш куни ҳақи- даги билль. Умумпалатада 1844 йил 15 март жума куни сўзланган нутқ. Лондон, 1844).—405—406.
* Athenaeus. Deipnosophistarum libri quindecim. Tomus 11. Edidit Schwe- ighaeuser. Argentorati, 1802 (Arne- ней. Донишмандларнинг дўстона суҳбатлари, ўн беш китобдан ибо- рат. II том. Швейгхэйзер нашри. Страсбург, 1802).—107, 138.
Augier, М. Du credit public et de son histoire depuis les temps anciens jusqu’a nos jours. Paris, 1842 (Ожъе, M. Умумий кредит тўғрисида ва унинг қадимги даврдан бошлаб то ҳозирги кунимизгача бўлган тари- хи ҳақида. Париж, 1842).— 738.
Babbage, Ch. On the economy of machinery and manufactures. London, 1832 (Баббеж, Ч. фабрпка ишлаб чиқариши экономпкаси тўғрисида. Лондон,1832).—344, 347, 370, 385, 398.
* Bacon, Ғ. The Essays or counsels civil and moral (Бэкон, ф. Тажрибалар ҳамда ахлоқ ва спёсатга доир ўгит- лар). Ҳаётлик вақтидаги сўнгги нашри Лондонда 1625 йилда чиққан. —700.
Bacon, Ғ. The Reign of Henry Vll. In: Milton, J. Britain under Trojan, Roman, Saxon rule. —More. Th. England under Richard 111. — Bacon, F., Lord Verulam. The Reign of Henry Vll. — Verbatim reprint from Ken- net’s England, ed. 1719. London, 1870 (Вэкон, Ф. Генрих VII нннг подшо- лик даври. Қуйидагп китобда: Милътон, 2К. Британпя трояликлар, римликлар ва сакслар ҳукмронли- ги даврида.—Mop, Т. Англия Рп- чардШ даврида.—Бэкон, Ф., барон- Веруламский. Генрпх УПнинг под- шолик даври.—Кеннетнпнг 1719 йилда нашр этилган «Англия» деган китобидан сўзма-сўз кўчириб бо- силган. Лондон, 1870).—701—702.
[Bailey, 61.] A Critical dissertation on the nature, measures, and causes of value; chiefly in reference to the writings of Mr. Ricardo and his followers. By the author of Essays on the formation and publication of opinions. London, 1825 ([Бейли, C] Қийматнинг табиатц, ўлчови ва са- баблари тўғрисида танқидпй тадқи- қот; асосан жаноб Рпкардо ва из- дошларининг асарларп муносабати бплан ёзилган «фикрларнинг ву- жудга келиши ва эълон цилиниши тўғрисида очерклар» деган асар автори. Лондон, 1825).—71, 90, 520.
[Bailey, 51.] Money and its vicissitudes in value; as they affect national industry and pecuniary contracts: with a postscript on joint-stock banks. London, 1837 [Бейли, C.] Пул ва пул қийматпнинг ўзгариши; бу ўзгаришларнинг миллий саноат ва пул мажбуриятларига таъсири; акцияли банклар тўғрисидаги ило- ва билан. Лондон, 1837).—58, 596.


802
ЦИТАТА ГСЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКПЧИ
about raising the value of money. London, 1696 {Барбон, H. Енгилроқ вазндагп янгп танга зарб этиш тўғрисида рисола. Жаноб Локкнинг пул қийматинп оширпш тўғриси- даги мулоҳазаларига жавоб сифа- тида ёзилган. Лондоп, 1696).—43— —46, 139, 140, 149.
Barton, J. Observations on the circumstances which influence the condition of the labouring classes of society. London, 1817 (Бартон, Ж. Жамиятдагп меҳнаткаш синфлар- нинг аҳволига таъсир этувчи ша- роитлар тўғрисида мулоҳазалар. Лондоя, 1817).—617, 658.
Baynes, J. The cotton trade. Two lectures on the above subject, delivered before the members of the Blackburn literary, scientific and mechanics’ institution. Blackburn—London, 1851 (Бейнс, Ж. Пахта савдоси. Блэкберн адабиёт, фан ва механика жамияти аъзоларига шу масала юзасидан ўцплган икки лекция. Блэкберн—Лондон, 1857).—3S3.
Beccaria, С. Elementi di economia pubblica. In: Scrittori classici ita- liani di economia politica. Parte moderna. Tomo XL Milano, 1804 (Беккария. Ч. Умумий экопомика асослари. Қуйидаги китобда: Ита- лпя сиёсий пқтисод класспклари. Ҳозйрги замон экономистлари. XI том, Милан, 1804).—362.
Beckmann, J, Beytrage zur Gesc-hichte der Erfindungen. Band 1. Leipzig, 1786 (Векман, И. Ихтиролар тари- хига доир. 1 том. Лейпциг, 1786). —419.
Bellers, J. Essays about the poor manufactures, trade, plantations, and immorality. London, 1699 (Беллерс, Ж. Камбагаллар, саноат, савдо, мустамлакалар ва ахлоқсизлик тўғ- рисида тажрибалар. Лондон, 1699). —138, 150, 469.
* Bellers, J. Proposals for raising a colledge of industry of all useful trades and husbandry. London, 1696 (Беллерс, Ж. Барча фойдали касб- ҳунаплар ва қиптлоқ хўжалиги меҳнат коллежини таъспс этиш тўғриспда таклиф. Лондон, 1696). —144, 324, 419, 477—478, 601.
Bentham, J. Theorie des peines et des recompenses. Par Et. Dumont. Troi- sieme edition. Tome II. Paris, 1826 (Бентам, II. Жазолар ва рагбат- лантиришлар назарияси. Эт. Дю- мон кайта ишлаган. Учинчи нашри. 11 том. Париж, 1826).—596.
Berkley, G. The Querist, containing several queries, proposed to the consideration of the public. London, 1750 (Беркли, Ж. Савол берувчи. Халқ муҳокамасига цўйилган баъзи бир масалалар. Лондон, 1750).— 333, 351.
Bidaut, J. /V. Du monopole gui s’etab- lit dans les arts industriels et le commerce, au moycn des grands appareils de fabrication. Deuxieme livraison. Du monopole de la fabrication et de la ventc. Paris, 1828 (Бидо, Ж. H. Пшлаб чиқаришдаги йприк қуроллар туфайлп сапоат ва савдода вужудга келадпгап мо- нополиятўғрисида. Иккинчи китоб. Ишлаб чицариш ва савдо-сотиқ монополияси тўғрисида. Париж, 1828).—318.
Biese, Ғ. Die Philosophie des Aristo- teles, in ihrem inneren Zusammon- liange, mit besonderer Beriicksichti- gung des philosophischen Sprachgeb- rauebs, aus dessen Scbriften ent- wickelt. Band II. Berlin, 1842 (Suae, Ф. Аристотель фллософияси, унинг ичкп алоцаси ва терминоло- гияси. 11 том. Берлпн, 1842).—401. Blakey, R. The History of political literature from the earliest times. Volume II. London, 1855 (Блейки,Р. Энг қадимгп замонлардан бошлаб сиёсий адабпёт тарпхи. 11 том. Лондон, 1855).—703.'
Blanqui, J. A. Cours d’economie indu- strielle. Recueilli et annote par Ad. Blaise. Paris, 1838—1839 (Бланки, Ж. A. Саноат экономикаси курси. Ад. Блез тузган ва аннотация ёзгаи. Париж, 1838—1839).—335.
Blanqui, J. A. Des classes ouvrieres en France, pendant l’annee 1848. Parties I et II. In: Petits traites publies par l’Academie des Sciences morales et politiques. Paris, 1849 (Бланки, Ж. A. франциянинг меҳ- наткаш спнфлари 1848 йилда. I ва 11 қисмлар. Қуйидаги кптобда: Ахлоций ва сиёсий фанлар Акаде- мияси эълон цилган кцчпк трак- татлар. Парпж, 1848).—274.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ КЎРСАТКИЧИ
803
des Economistes» (numeros de juillet ot d’aout 1872). Paris, 1872 (Блок, M. Германиядаги социализм назариёт- чилари. «Journal des Economistes» дан (1872 йил июль ва август сон- лари) олинган кўчирмалар. Париж, 1872).—19.
Boileau, Е. Regiemens sur les arts et metiers de Paris, rediges au XIII siecle, et connus sous le nom du Livre des metiers. Paris, 1837 (Буало, Э. Парижда тарқалган санъат ва ҳуяарлар ҳақидаги низомлар. XIII асрда тузилган ва ҳунарлар китоби номи билан машҳур бўлган. Париж, 1837).—475.
Bolsgulllebert, Р. Ze detail de la France. In: Economistes financiers du XVIIl-e siecle. Precedes de notices historiques surchaque auteur, et accompagnes de commentaires et de notes explicatives, par E. Daire. Paris, 1843 (Буагилъбер, П. Фран- ция ҳақида батафсил маълумотлар. Қуйидаги китобда: XVIII аср иқ- тясодчи-молиячилари. Э. Дэр ҳар бир автор ҳақида тапихий мақола- лар, шарҳлар ва тушунтирувчи изоҳлар берган. Париж. 1843).—136. Boisgui ilebert, Р. Dissertation sur la nature des richesses, de l’argent et des tributs. In: Economistes financiers du XVIIl-e siecle. Precedes du notices historiques sur chaque auteur, et accompagnes de commentaires et de notes explicatives, par E. Daire. Paris, 1843 (Буагильбер, П. Бойлик, пул ва хирожларнинг табиати ҳа- қида ўйлар. Қуйидаги китобда: XVIII аср иқтисодчи-молиячилари. Э. Дэр ҳар бир автор ҳақида тари- хий мақолалар, шарҳлар ватушун- тирув^и изохлар берган. Париж, 1843).—147.
Boxhorn, М. Z. Institutions politicae. In: Boxhorn, M. Z. Varii tractatus- politici. Amstelodami, 1663 (Бокс- хорну M. 3. Сиёсий татшшлотлар. Цуйидаги кптобда: Боксхорн, М.З. Ҳар хил спёспй трактатлар. Амстердам, 1663).—419.
[Brentano, L.j Wie Karl Marx citirt. In: «Concordia», 7. Marz 1872
([.Брентано, JI.] Карл Маркс кандай қилиб цптата келтиради. Цуйидаги журналда: «Concordia», 1872 ппл 7 март).—36,37. .
]Brentano, L.] Wie Karl Marx sich vertheidigt. In: «Concordia», 4. Juli 1872, 11. Juli 1872 ([Вренпгано, Л.) Карл Мардо ўзини қандай ҳи- моя қилади. Қуиидаги журиалда: «Concordia», 1872 йил 4 июль, 1872 йил 11 июль).—37—38.
Broadhurst, J. Political economy. London, 1842 (Бродхерст. IK. Сиёсий иқтисод. Лондон, 1842).—63.
Brougham,, II. An Inguiry into the colonial policy of the european powers. In two volumes. Vol. II. Edinburgh, 1803 (Брум, Г. Европа дав- латларининг мустамлакачилик сиё- сати тўғрисида тадқиқот. Икки томлик. II том. Эдинбург, 1803).— 737.
[Bruckner, J.J Theorie du systeme animal. Leide, 1767 ([Брюкиер, II. J Ҳай- вонот дунёси назарияси. Лейден, 1767).—603.
Buchanan, D. Inquiry into the taxation and commercial policy of Great Britain. Edinburgh, 1844 (Бъюкепен, Д. Буюк Британиянннг солиқ ва савдо с-иёсати ҳақида тадцицот. Эдинбург, 1844).—132.
Buchanan, D. Observation on the subjects treated of in Dr. Smith’s Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. Edinburgh, 1814 (Бьюкеиену Д. Доктор Смит- нинг «Халцлар бойлигиипнг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқи- қот» асарида баён этилган нарсалар тўғрисида мулоҳазалар. Эдинбург, 1814).—710—711.
Buchanan, D. Цуйидаги китобдаги иловалар: Smith, A. An Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. In three volumes. With notes, and an additional voly- me, by D. Buchanan. Vol. 1. Edinburgh, 1814 (Смит, A. Халқлар бойлигининг табиати ва сабаолари тўғрисида тадқиқот. Уч томлик. Д. Бьюкенсшшнг пзоҳлари ва кў- шимча томи билан. I том. Эдин- бург, 1814).—545.


804
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
гача бўлган кундалигп. Т. X. Па- риж, ,1834).—721.
Burke, Е. A Letter from the Right Honourable .Edmund Burke to a Noble Lord, on the attacks made upon him and his pension, in the House of Lords, by the Duke of Bedford, and the Earl of Lauderdale, early in the present sessions of parliament. London, 1796 (Бёрк, Э. Муҳтарам Эдмунд Бёркнинг герцог Бедфорд билан граф Лодерделнинг парла- мент ҳозирги сессиясининг бошла- рида лордлар палатасида шахсан унипг номига ва унинг пенсияси ху- сусида қилган таъналари муносаба- ти билан олийжаноб лордга ёзган хати. Лондон, 1796).—705.
Burke, Е. Thoughts and details on scarcity, originally presented to the Right Hon. William Pitt, in the month of November, 1795. London, 1800 (Бёрк, Э. Муҳтожлик ҳақида дастлаб муҳтарам Ўильям Питтига 1795 йил ноябрда тақдим этилган ўйлар ва фактлар. Лондон, 1800). —208, 235, 321, 738.
[Byles, J. В.] Sophisms of freetrade and popular political economy examined. By a barrister. Seventh edition: with corrections and additions. London, 1850 (\Байлс, Ж. 27.] Фрит- редерчилик софизмлари ва оммабоп сиёсий иқтисод. Адвокатнинг асари. Тузатиш ва қўшимчалар киритил- ган еттинчи нашри. Лондон, 1850). —269, 717—718.
Cairnes, J. Е. The Slave power: its character, career and probable designs. London, 1862 (Кернс, Ж. Э. Цулдорлик: унинг характери, йўли ва эҳтимол тутилган истицболлари. Лондон, 1862).—199, 264, 330.
Campbell, G. Modern India: a sketch of the system of civil government. To which is prefixed, some account of the notives and native institutions. London, 1852 (Кэмпбелл, Ж. Ҳозирги Ҳиндистон: граждан бош- царуви системаси очерки, бу очерк- ка туб жой аҳолп ва унинг муасса- саларп ҳақида баъзи бир маълу- мотлар муқаддпма килпнган. Лон- дон, 1852). —353.
Cantillon, Ph. The Analysis of trade, commerce, coin, bullion, banks, and loreign exchanges. Taken chiefly trom a manuscript of a very ingenious gentleman deceas’d, and adapted to the present situation of our trade and commerce. London, 1759 (Кантилъон, Ф. Ҳунар, савдо, пул, цуйма олтин, банклар ва чет эл валютаси курсларинипг анализи. У асосан юксак истеъдодли, ҳозир- ги вацтда марҳум бир жентльмен- нинг цўлёзмасидан бутунлай кўчи- риб олинган ҳамда ҳунар ва савдо- мизнинг ҳозирги аҳволига мослаш- тирилган. Лондон, 1759).—541.
[Cantillon, /?.] Essai sur la nature du commerce en general. Traduit de Langlois. In: Discours politiques. Tome III. Amsterdam, 1756. ([Ran- тилъон, P.] Умуман савдо-сотиқнинг табиати ҳацида тажриба. Инглизча- дан таржима. Қуйидаги китобда: Сиёсий трактатлар. III том. Амс- тердам, 1756). — 541.
Carey, Н. Ch. Essay on the rate of wages: with an examination of the causes of the differences in the condition of the labouring population throughout the world. Philadelphia, 1835 (Кэри, Г. Ч. Иш ҳақи дара- жаси ҳа^ида тажриба ва бутун дунёдаги меҳнаткаш ахрли аҳволи- даги фарқ сабабларинпнг анализи. Филадельфия, 1835). — 549.
Carey, Н. Ch. The Slave trade, domestic and foreign: why it exists, and how it may be extinguished. Philadelphia, 1853 (Кэри, Г. Ч. Ички ва ташқи қул савдоси: у нима учун мавжуд ва уни кандай цилиб йў- цотиш mvmkhii. Филадельфия, 1853). —711,723.
Carli, G. В. Асарга бсрилган изоҳ- лар: Р. Verri. Meditazioni sulla economia politica. In: Scrittori clas- sici italiani di economia politica. Parte moderna. Tomo XV. Milano, 1804 (Карли, Ж. P. Асарга берил- ган изоҳлар: П. Верри. Сиёсий иц- тпсод ҳақида ўйлар. Цуйидаги ки- тобда: Италия сиёсий пқтисод классикларп. Ҳозиргп замон эконо- мистлари. XV том. Милан, 1804).— 327.
Carlyle, Th. Ilias (Americana) in nuce. In: «Macmillan’s magazine», August, 1863. London and Cambridge (Kap- лейль, T. (Америка Илиадаси куртак ҳолида. «Macmillan’s magazine» дагп макола, 1863 йил август. Лон- дон ва Кембриж). — 254.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
805
Caus, S de. In: Heronis Alexandrini Buch von Luft-und Wasserkiinsten. Frankfurt, 1688 {Ko, C. de. Қуйидаги ки- тобда: Герон Александрийский. Пнев- матика ва гидравлика тўғрисида китоб. франкфурт, 1688). — 378.
Са zenove, J. Notes. In: Malthus, Th, R. Definitions in political economy. With a preface, notes, and supplementary remarks by J. Cazenove. London, 1853 {Кейзнов, Ж. Изоҳлар. Қуйидаги китобда: Малътус, Т. Р. Сиёсйй иқтйсоддагп таърифлар. Ж- Кейзновнинг сўзбошиси, изоҳ- лари ва цўшимчалари билан. Лон- дон, 1853). — 555,58л.
[Cazenove. J.] Outlines of palitical economy; being a plain and short view of the laws relating to the production, distribution, and consumption of wealth. London, 1832 {[Кейзнов,Ж.] Ишлаб чиқаришга, бойликларни тақсимлаш ва истсъмол қилипгга тааллуқли ^онунларнинг ҳаммабоп ва ^исқача обзоридан иборат сиё- сий иқтисод очерклари. Лондон, 1832). — 200, 316, 509.
Chalmers, Th. On Political economy in connexion with the moral state and . moral prospects of society. Second edition. Glasgow, 1832 {Чал- мерс, T. Жамиятнинг ахлоқий ҳо- лати ва ахлоқий истиқболлари му- носабати билан сиёсий иқтисод тўғ- рпсида. Иккпнчи нашри. Глазго, 1832). — 157.
The Character and benaviour of King William, Sunderland, Somers etc. as represented in original letters to the duke of Shrewsbury, from Somers, Halifax, Oxford, secretary Vernon etc. (Кирол Вильгельм, Сандер- ленд, Сомерс ва ҳоказоларнинг ха- рактер ва хулц-атворлари; улар герцог Шрузберига Сомерс, Гали- факс, Оксфорд, котпб Вернон ва бошцалар ёзган хатларнинг асл нусхаси бўйцча аппқланган) (қўл- ёзма). — 705.
Cherbuliez, A. Richesse ou pauvrete. Exposition des causes et des effets de la distribution actuelle des riches- ses sociales. Paris, 1841 (Шербю- лъе, A. Бойлик ёкц цашшоқлик. Ижтимоий бойликни ҳозирги вақт- да таг^симлашнинг сабаб ва оқибат- ларининг баёни. Парпж, 1841). — 185, 189, 571.
[Child, J.J A Discourse concerning trade, and that in particular of the East-Indies. London, 1689([¥айл^, Ж.) Савдо ҳақида ва айникса Ост-Индия савдоси ҳақида трактат. Лондон, 1689). — 98.
[Clement, 61.] A Discourse of the general notions of money, trade, and exchanges, as they stand in relation each to other. By a merchant. London, 1695 {[Клемент, C.J Пул, сав- до ва валюта курси ҳақида ва улар- нинг бир-бирига муносабатларига доир трактат. Савдогар ёзган асар. Лопдои, 1695). — 98.
Cobbett, IF. A History of the protestant «reformation», *in Englond and Irelond; showing how that event has impoverished and degraded the main body of the people in those caunt- ries. In a series of letters, addressed to all sensible and just englishmen. London, 1824 {Коббет, У. Англия ва Ирландияда протестантча «Ре- формация» тарихи; мазкур тарих бу воқеанинг ана шу мамлакатлар- даги асосий халц оммасини қандай қилпб қашшоклпк ва инқирозга олиб келганлигинп кўрсатиб бера- ди. Барча окил ва одил инглизлар- га йўлланган мактублар. Лондон, 1824). — 703. f
Colins, J. G. L’econonie politique. Source des, revolutions et des utopies prctendues socialistes. Tome III. Paris, 1857 {Колеи, Ж. Г. Сиёспй иқтисод. Революциялар ҳамда со- циалистик утоппялар деб аталмиш утопиялар манбап. III том. Париж, 1857) —601, 676, 749.
* Columbus, Ch. Brief aus Jamaica {Ko- лумб, X. Ямайкадан ёзилган мак- туб). — 137.
Comte, Ch. Traite de legislation ou Exposition des lois generales, sui- vant lesquellcs les peuples prospered, deperissent, ou restent station- naires. Troisieme edition. Bruxelles, 1837 {Конт, Ш. Қонунчплик тўғ- рисида трактат, ёкц Умумий қо- нунлар баёни: мазкур цонунларга амал қилпб, халцлар равнат^ топа- дплар, айниб ўзгарадилар ёки ҳеч кандай ўзгаршинп бошдан кечир- майдилар. Учинчп нашри. Брюс- сель, 1837). — 739.


806
ЦИТАТА келтирилган адабиёт кўрсаткичи
politique. Tome 1. Commcntaires et notes, par E. Da ire et G. Molinari. Paris, 1847 (Кондилъяк, Э. Б. Савдо ва ҳ уку мат. Ц уйидаги китобда: Сиё- сий ицтисод алманахи. 1 том. Э. Дэр ва Г. Молинарп шарҳлари ва изохлари. Париж, 1847).—159— 160.
Considerations concerning taking off the bounty on corn exported. In some letters to a friend. London, 1753 (Ғалла учун бериладиган экс- порт мукофотларини бекор килиш- га доир ўйлар. Дўстга ёзилган мак- тублар. Лондон, 1753). — 318.
Considerations on taxes, as they are supposed to affect the price of labour in our manufactures. In a letter to a friend. London, 1765 (Co- лиқлар тўгрисида ўйлар, чунки улар манфактураларимиздаги меҳ- нат баҳосига таъсир этиши тахмин қилинмоқда. Дўстга ёзилган мак- туб. Лондон, 1765). Бу китоб Ж. Ка- нингем цаламига мансуб деб били- нади. —271.
СогЪет, Th. An Inquiry into the causes and modes of the wealth of individuals; or the Principles of trade and speculation explained. London, 1841 (Ko poem, T. Айрим кишилар бойлигининг сабаблари ва бу бой- ликни цўлга кпритиш йўллари ҳа- кида тадцицот; ёки Савдо ва спе- куляпия прпнцнпларинп изоҳлаш. Лондон, 1841). — 155, 576.
Corbon, A. De I’enseigncment profes- sionnel. Seconde edition. Paris, 1860 (Корбон, A. Профессионал таълим тЎғрисида. Иккинчи нашрп. Париж, I860). — 476—477.
*Courcelle-S eneuil, J. G. Traite theori- que et pratique des entreprises in- dustrielles, commercialcs et agricoles ou Manuel des affaires. Deuxieme edition. Paris, 1857 (Курселъ-Се- ней, 7K. Г. Саноат, савдо ва деҳ- қончилик корхоналаринп назарий ва амалий жнҳатдан ўргавишга доир 1\ўлланма, ёки ишбилармон киши справочнпги. Иккинчи наш- ри. Париж, 1857). — 233,584.
The Currency theory reviewed; in a letter to the Scottish people. By a banker in England. Edinburgh, 1845 (Пул муомаласи пазарияси. Инглиз банкирннппг шотланд халқига ёз- ган мактуби. Эдинбург, 1845). — 145—146.
*Cuvier, С. Discours sur les revolutions de la surface du globe. Rediges par Hoefer. Paris, 1863 (Кювъе, /К. Ep шари устида юз берувчи тўн- таришлар тўғрисида ўйлар. Эфер таҳрири остида. Париж, 1863). — 500.
*Darwin, Ch. On the origin of species by means of natural selection, or the Preservation of favoured races in the struggle for life. London, 1859 (Дарвин, Ч. Турларнинг табиий тан- ланиш йўли билан келиб чик{иши, ёки яшаш учун курашда қулай шароитдаги жинсларнинг сакланиб қолиши. Лондон, 1859). — 339— 340.
Daumer, G. Ғ. Die Geheimnisse des christlichen A Iter (hums. Hamburg, 1847 (Даумер, Г. ф. Цадимги хрис- тианликнинг сирлари. Гамбург, 1817).—285.
A Defence of the land-owners and farmers of Great Britain. London, 1814 (Буюк Британия заминдорлари ва фермерларини ҳимоя ^илшп. Лон- дон, 1814). — 542.
[Dejoe, D.] An Essay upon publick credit. The third edition. London, 1710 ( [Дефо, Д.] Умумий кредит тўғрисида тажриба. Учинчинашри. Лондон, 1710).— 146.
De Quincey, Th. The Logic of political economy. Edinburgh and London, 1844 (Де Квинси, T. Сиёсий иқтлсод логикаси. Эдинбург ва Лондон, 1844). — 390.
De Boberty. E. «Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie von Karl Marx. Hamburg, 1867». In: «La Philosophic positive. Revue», № 3, November — Decembre 1868 (Де Робер- ma, E. «Карл Маркс. «Капитал, Сиёсий иқтисод танқидп». Гамбург, 1867». Цуйпдаги журналда: «La Pri- losophie positive. Revue», № 3,
1868 йнл ноябрь — декабрь). — 19.
* Descartes, R. Discours de la methode pour bien conduire sa raison, et cher. clier la verite dans les sciences (Де- карт, P. Ацлни яхши йўналтириш ва фанлардан ҳақицатни фтдириб топиш методп ҳақида ўйлар). Би- ринчи нашри Лейденда 1637 йилда чик^ан. — 385.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГаН адабиет кўрсаткичи
807
Destutt de Tracy, A. L. C. Elemens d’.ideologic. I V-e el V-e parties. Traite de la volonte et de ses effets. Paris, 1826 (Дестют de Tpacu, A. Л. K. Идеология элемептлари. IV ва V қисмлар. Ирода ва унинг ҳаракат- лари тўғрисида трактат. Париж, 1826). «Ндеология элемептлари»иинг IV кисми 1823 йилда Парижда «Trails d’economie politique» («Сиё- сий ицтис-одга доир трактат») номи билан алоҳида нашр ҳолида чиқ- цан. — 161, 167, 324, 326. 634.
Dietzgen, J. «Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie von Karl Marx. Hamburg, 1867». In: «Dcmokra- tisches Wochenblatt», № 31, 34, 35, 36 1868 (Дицген, И. «Карл Маркс. «Ка- питал. Сиёсий пқгисод танқиди». Гамбург, 1867». Цуйпдагп газетада: «Demokratisches Wochenblatt» 31, 34, 35, 36- сонлар, 1868 йил). — 16.
* Diodorus Siculus. Ilislorische Bibliot- hek, iibersetzt von J. F. Wurm. Bandchen I—XIX. Stuttgart, 1828— 1840. Erstes Buch. Drittes Buch (Диовор Сицилийский. Тарихий ку- тубхона. Ю. ф. Вурм таржимаси. I—XIX китоблар. Штутгарт, 1828— 1840. Биринчи китоб. Учинчи ки- тоб). — 148, 236, 338, 363, 499.
A Discourse of the necessity of encouraging mechanick industry. Lon- pon, 1690 (Механика саноатини рағ- батлантириш зарурлиги тўғрисида трактат. Лондон, 1690). — 270—271.
Ducpetiaux, Ed. Budgets economi ques des classes ouvrieres en |Belgique. Subsistances, salaires, population. Bruxelles, 1855 (Дюкпесъо^Эд. Бель- гиядагп мехнаткаш синфларнинг иқтисодий бюджети. Тирикчилик воситалари, ишҳақи, аҳоли. Брюс- сель, 1855). — 655, 656.
Dujfy, С. The Land law of Victoria, (Australia). London, 1862 (Даффи, Г. Викториянинг (Австралия) ep ҳа- қидаги i\ohvhii. Лопдон, 1862).— 751.
Dunning, Т. J. Trades’ Unions and strikes. London, 1860(Длншшг, T. Ж. Тред-юнионлар ва стачкалар. Лон- дон, I860;. — 536. 539—540, 738.
Dupont de Nemours, P. S. Maximes du docteur Quesnav, ou Resume de ses principes d’economie sociale. In: Physiorrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire.
Partie I. Paris, 1846 (Дюпон de Немур, П. C. Доктор Кенэ фикр- лари, ёки унинг социал экономия- нинг (асосий негизлари тўғрисида чиқарган хулосалари. Куйидаги китоода: физиократлар. Э. Дэрнинг кириш мах^оласи ва шархлари би- лан. 1 кисм. Париж, 1846). — 115. Eden, Ғ. М. The State of the Poor: or, an History of the labouring classes in England, from the conquest to the present period. In three volumes. London, 1797 (Jldeu, ф. M Камбағалларнинг аҳволц, ёки Анг- лия меҳнаткашлар синфинпнг исти- лочплик давридан бошлаб то ҳо зир- ги Давргача бўлган тарихи. Уч том- лик. Лондон, 1797).— 243, 588, 602—603, 658, 706, 735—736.
* Eng els. Ғ. Die englische Zebnstunden-
bill. In: «Neue Rheinische Zeitung. Poli tisch-okonomische Revue» №4, 1850 (Энгелъс, ф. Ўн соатли иш купи тўғрисида янглиз билли. Цуйидаги журналда: «Neue Rheinische Zeitung. Politisch-okonomische Revue» № 4, 1850).— 289, 298.
* Engels F. Die Lage der arbeitenden
Klasse in England. Nach eigner Ans- chaung und authentischen Quellen. Leipzig, 1845 (Энгельс, ф. Англияда ишчилар синфининг аҳволи. Шах- сий кузатпшлар ва ишончли ман- балар асосида. Лейпциг, 1845). — 240, 244, 253, 266, 393, 414—417, 435, 593, 639.
* Engels, Ғ. Umrisse zu einer Kritik der Nationaloekonomie. In: «Deutsch-Franzdsische Jahrbiiclier» heraus- gegeben von Arnold Ruge und Karl Marx. 1-ste und 2-te Lieferung. Paris, 1844 (Энгельс, ф. Спёсий иқ- тисод танцидига допр хомаки ёзма- лар. Арнольд Руге ва Карл Маркс наюр этган «Deutsch-Franzdsische Jahrbiieher» журналида. 1 ва 2- сон- лар. Париж, 1844). — 83, 156, 168, 620.
Ensor, G. An Inquiry concerning the population of nations: containing a refutation of Mr. Malthus’s Essay on population. London, 1818 (Энсор, Ж. Турли мамлакатлар ахолпси усти- да ўтказилгап ва жаноб Мальтус- нинг «Аҳоли ҳақида тажриба» де- ган асарини рад этпшдан иборат тадцицот. Лондоп, 1818). — 710.


808
ЦИТЛТА КЕЛТИРИДГАН АДАБИЁТ КУРСАТКИЧИ
An Essay on credit and the bankrupt act. London, 1707 (Кредит ва бан- кротлпк цонунлари тўғрисида таж- риба. Ловдов, 1707). — 141.
An Essay on the political economy of nations: or, a View of the intercourse of countries, as influencing their wealth. London, 1821 (Халц- ларнинг сиёсий иқтисоди тажриба- лари, ёкц Мамлакатларнинг бир- бирларинпнг бойлигига таъсир зтувчи омпл бўлган алоцалари. Лондов, 1821). —202, 315.
An Essay on trade and commerce: containing observations on taxes, as they are supposed to affect the price of labour in our manufactories. By the author of Considerations on taxes. London, 1770. (Солицлар ҳақи- даги мулоҳазаларви ўз ичига олув- чи ҳунар ва савдо тўғрисида таж- риба, зотан солиқларнинг саноати- миздаги меҳнат баҳосига таъсир этиши тахмин қплинади. «Солиқлар хацида ўйлар» асарининг автори ёзган. Лондон, 1770). Бу кцтоб Ж. Канингем цаламига мансуб деб билинади, —232, 233, 271—274, 364, 530, 587, 602, 622, 623, 715.
Essays on political economy: in which are illustrated tbe principal causes of the present national distrees. London, 1830 (Сиёсий иқтисодга доир тажрибалар; бу тажрибаларда ҳозирги замон миллий офатининг асосий сабаблари кўрсатиб ўтилади. Лондон, 1830). — 514.
[Evans, /V. Н.] Our old nobility. By noblesse oblige. Second edition. London, 1879 ( [Эеанс, H. Г.] Бизнинг кўҳна дворянларимиз. Вазият та- цозоси билан ёзган бир кимсанинг асари. Иккинчи нашри. Лондон, 1879). — 705.
Faulhaber, J. Mecbanische Verbesse- rung ein er al ten Roszmiihlen welche vor diesem der konigl. Ingenieur Aug. Ramellus an Tag geben. LTm, 1625 (Фаулъгабер, E. От билан ҳа- ракатга келувчи эски тегпрмонви мехаиик жиҳатдан такомиллашти- риш; бу тегирмонни кирол пвже- вери Август Рамелюс ихтиро цил- ган. Ульм, 1625). — 372.
Fawcett, Н. The Economic position of the british labourer. Cambridge and London, 1865 (Фосетт, Г. Брита- вия пшчцсинивг ит^тисодпй аҳволп.
Кембрпж ва Ловдон, 1865). — 543 597, 638.
* Ferguson, A. An Essay on the history of civil society. Edinburgh, 1767 (Фергюсон, A. Гражданлар жамияти тарихпга доир тажриба. Эдивбург, 1767).— 351, 358, 359.
Ferrier, Ғ. L. A. Du gouvernement considere dans ses rapports avec le commerce. Paris, 1805. (Феръе, Ф. Л. O. Ҳукумат билан савдо ўр- тасидаги ўзаро алоқалар вуқтаи вазаридан ҳукумат тўғрисида. Па- риж, 1805).—69.
Fieldеп, J. The Curse of the factory system; or, a Short account of the origin of factory cruelties. London, 1836 (филден, Ж. фабрика систе- масиви лаъватлаш, ёки Фабрика шафқатсизликларивинг келиб чици- пш ҳакида цис^ача маълумот. Лон- дов, 1836) — 396, 405, 736.
[Fleetwood, W.] Chronicon preciosum: or, an Account of english money, the price of corn, and other commodities, foT the last 600 years. London, 1707 ([Флитвуд, У.]) Ба- ҳолар хронвкаси, ёки Кейинги 600 йил ичида ннглиз пуллари, ғалла ва бошқа товарлар баҳоси тўғрисида маълумотлар. Ловдон, 1707).— 270.
Fleetwood, W. Chronicon preciosum: or, an Account of english gold and silver money; the price of corn and other, commodities, for six hundred years last past. London, 1745 (Флит- вуд, У. Баҳолар хроникаси, ёки Кейинги 600 йил ичида инглиз ол- тин ва кумуш пуллари, ғалла ва бошқа товарлар баҳоси тўгрисида маълумот. Лондон, 1745). — 270.
Fonteret, A. L. Hygiene physique et morale de 1’ouvrier dans les grandes villes en general et dans la ville de Lyon en particulier. Paris, 1858 (Фонтере, A. JI. Ишчививг умуман йирик шаҳарлардаги ва хусусан Лиоя шаҳридаги жисмоний ва ах- локий гигиеваси. Париж, 1858).— 360‘.
[Forbonnais, Ғ. L.J Elemens du commerce. Seconde partie. Nouvelle edition. Leyde, 1766 ([Форбонне, Ф. B.] Саедо элементлари. Иккинчи қисм. Янги вашри. Лейден, 1766).—99.
[Forster, TV.) An Enquiry into the causes of the present high price of


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ КЎРСАТКИЧИ
809
provisions. London, 1767 ([Форс- тер, Н.] Ҳозцргиу вацтда озпқ- овкатга қўйилган юқорп баҳолар- нивг сабабларп тўғрисида тадқпқот. Лондон, 17C-7).—272, 419,. 499, 706. Fortescue, J. De laudibus legum Angliae (фортескъю, Ж. Ивглиз конунлари- нинг афзаллиги тўғрпсида). Бп- рпнчи марта 1537 йплда нашр этилгаи.—699.
Fourier, Ch. La fausse Industrie mor- celee, repugnante. mensongere, et l’antidote, l’industrie naturelie, com- binee, attrayante, veridique, donnant quadruple produit (Фурье, Ш. Сохта хўжалик фаолияти, увпвг тарқоқ, жиркавч, цалбаки эканлиги ва увга карши кўриладпгап чора: табиий хўжалик фаолияти, унинг умум- лаштприлган, жозибадор, ҳақиқий, тўрт ҳпсса ортиқ маҳсулот беради- ган фаолият экавлиги). Биринчи нашри Парижда 1835 — 1836 йил- ларда чик!\ан.—418.
* Fourier, Ch. Le nouveau monde industriel et societaire (Фуръе, Ш. Янги хўжалик дунёси ва социетар дунё). Биривчи вашри Парижда 1829 йил- да чиқ^ав. —678.
Franklin, В. A Modest inquiry into the nature and necessity of a paper currency. In: The Works of B. Franklin. By Sparks. Volume II. Boston, 1836 (Франклин, Б. Қоғоз вуллар- нивг табиати ва зарурлиги тўғри- сида кичик тадқиқот. Қуйидаги китобда: В. Франклин асарлари. Сваркс вашри. II том. Бостов, 1836).—59.
Franklin, В. Positions to be examined, concerning national wealth. In:The Works of B. Franklin. By Sparks. Volume II. Boston, 1836 (Франк- лин, Б. Миллий бойликвивг тадқиқ этиш лозим бўлган масалалари. Қуйидаги китобда: Б. Франклин асарлари. Сваркс нашри. II том. Бостов, 1836). —168.
Freytag, G. Neue Bilder aus dem Leben des deutschen Volkes. Leipzig, 1862 (Фрейтаг, Г. Немис хал1\и ҳаётига доир янги мавзаралар. Лейпцпг, 1862). — 719-720.
Fullarton, J. On the regulation of currencies; being on examination of the principles, on which it is proposed to restrict, within certain fixed limits, the future issues on credit of (he Bank ol England, and of the other banking establishments throughout the country. Second edition with corrections and additions, London, 1845 (фуллартои, Ж. Муомала воситалариви тартибга солиш тўғ- рисида; бу туядай прпнцпплар авализидирки, келажакда бу прпв- циплар асосида Авглия банки ва мамлакатцаги бавкка тегишлп муас- сасаларвпвг эмиссия фаолиятлари- ни цатъий белгилавгав доттрада чеклаб кўйиш таклиф қпливади. Тузатилгав ва қўшимчалар кпри- тилгав иккивчи вашрп. Ловдон, 1845).—134, 147, 149.
Galiani, Ғ. Della moneta. Libro 1—V. In: Scrittori classici it-aliani di eco- nomia politica. Parte moderna. Tomi III — IV. Milano, 1803 (Галиани, Ф. Пул тўғрисида. I — V китоблар. Қуйидаги вашрда: Италия сиёсий ицтисод классиклари. Ҳозирги замов эковомистлари. Ill—IV том- лар. Милав, 1803).— 82, 97, 98, 106, 158, 313, 629.
Ganilh, Ch. Des systemes d'economie politique, de la valeur comparative de leurs doctrines, et de celle qui parait la plus favorable aux progres de la richesse. Seconde edition. Tomes I—II. Paris, 1821 (Ганиль, Ш. Сиёсий иқтисод системалари тўғри- сида, бу системалар доктривалари- вивг висбий қиммати тўғрисида ҳамда улардан бойликнииг ортиши учун иисбатан энг кўп имкон берадигавдай бўлиб туюлувчи докт- рина тўғрисида. Иккивчи вашри, 1—II томлар. Париж, 1821). — 69, 177, 438.
Ganilh, Ch. La theorie de l’e^onomie politique. Tomes 1 — II. Paris, 1815 (Ганиль, Ш. Сиёсий иқтисод ваза- рияси. I—II томлар. Париж, 1815). — 182.
[Garnier, (?.] Abrege elementaire des principes de l’economie politique. Paris, 1796 ([Гарнье, /Tf.J Спёсий ицтисод асосларививг қисқача баё- ви. Париж, 1796).—538.
Garnier, G. Notes du traducteur. In: Smith, A. Recherches sur la nature et les causes de la richesse des nations. Traduction nouvelle, avec des noteset observations; par G. Garnier. Tome V. Paris, 1802 (Гарнъе, Ж. Таржимон шарҳлари. Қуйпдаги 52—516


810
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ К^РСАТКИЧХ
асарга: Л. Смит. «Халқлар бойли- гининг табиати ва сабаблари тўғри- с-ида тадқикот». Ж. Гарньенинг янги таржимасп, унпнг шарҳ ва мулоҳазаларп бплан. V том. *Па- риж, 1802). — 359.
Gaskell, Р. The Manufacturing population of England, its moral, social, and physical conditions, and the changes which have arisen from the use of steam machinery; with an examination of infant labour. Lon- < on, 1833 (Гаскслл, П. Англиянинг саноатда банд бўлган аҳолпси, унипг маънавпй, ижтимоий ва жис- моний аҳволи ҳамда буғ машина- ларинп қўлланиш билан боғлпц ўзгаришлар; болалар меҳнатининг аналпзи билан бпрга. Лопдон, 1833). — 427, 435.
Genov esi, A. Lezioni di economia civile. In: Scrittori classici italiani di economia politica. Parte moderna. Tomi VII—IX. Milano, 1803 (Жено- вези, A. Граждан экономикасига доир лекциялар. Қуйидаги нашрда: Италия сиёсий иқтисод классик- лари. Ҳозиргц замон экономист- лари. VII—IX томлар. Милан, 1803). — 158.
Geoffroy Saint' Hilaire, Е. Notions synthetiques, historiques ct physiolo- giques de philosophic naturelie. Paris, 1838 (Жоффруа Сент-Илер, Э. Натурфилософияни сиитез асо- сида, тарихпй ва фпзиологик жи- ҳатдан билиш. Париж, 1838).—724.
Gisborne, Th. An Enquiry into the duties of men in the higher and middle classes of society in Great Britain. The second edition. Tn two volumes. Vol. II. London, 1795 (Гисборн, T. Буюк Британиядаги ю^ори ва ўрта синф кишиларининг вазнфалари тўғрпсида тадцикот. Иккпнчи нашрп. Иккп томлик. 11 том. Лондон, 1795). — 736.
[Gray, J.] The Essential principles of the wealth of nations, illustrated, in opposition to some false doctrines of Dr. Adam Snuth, and others. London. 1797 ([Грей, ЎА’.] Халклар бойлпгининг доктор Адам Смит ва бошқаларнинг баъзи бир нотўғри фикрларпга царама- каршп баён этилган асоспй негизлари. Лондон, 1797). - 165.
[Greg, R. Н.] The Factory question, considered jn relation to its effects on the health and morals of those employeci in factories. And the «ten hours Ml», in relation to its effects upon Xhe manufactures of England, and those of foreign countries. Lon- dorf, 1837 ([Грег, P. X| фабрика мХсаласн; бу масала фабрикаларда ишловчи киплтларнпнг саломатлиги ва ахлокига таъсир этнш нуцтаи иазаридан текшприлади. Ҳамда Англия ва бошка мамлакатлар са- ноатпга таъспр этиши нуқтаи наза- ридан «ўн соатлпк пш куни тўғри- сидаги билль». Лондон, 1837).—289.
'Gregoir, Н. Les typographes devant le tribunal correctionnel de Bruxelles. Bruxelles, 1865 (Грегуар, A. Босма- хока пшчиларн Брюссель ахлоц тузатиш суди олдида. Брюссель, 1865). —541.
*Grove, Пг. R. The Correlation of physical forces. Fifth edition. Followed by a discourse on continuity. London, 1867 (Грос, У. P. Жисмоний кучлар нисбатп. Бешинчи нашрп Узлуксизлик ҳақидагн трактат ило- ва қилннган. Лоидон. 1867). — 513.
Giilich, G. Geschichlliche Darstellung des Handels, der Gewerbe und des Ackerbaus der bedeutendsten han- deltroibenden Stanton unserer Zeit. Bande 1—II. Jena, 1830 (Гюлих, Г. Замонамизиипг энг муҳим савдо давлатлари савдосн, саноатп ва деҳкрнчплпгпнинг тарихий тасви- ри. I—II томлар. Иена, 1830).—13, 792.
Haller, С. L. Restauration der Staats- Wissenschaft oder Theorie des natiir- lich- gesclligen Zustands der Chimare des kiinstlich-burgorlichen entgegen- gesezt (Галлер, K. JI. Давлат тўғри- сидаги фанни кайта тиклаш, ёкп Сунъий-гражданлпк ҳолатл тўғри- сидаги хомхаёлга карши қўйилган Табиий-ижтимопй холат назарияси). Биринчп нашри 1816—1834 йил- ларда яиққан. — 384.
Hamm, IT. Die landwirthschaltliehen Gerathe und Maschinen Englands. Zweite, umgearbeitete und bedeutend vermehrte Auflage. Braunschweig, 1856 (Гамм, 13. Англиянинг циш- лоц хўжалик асбоб- ускуналари ва машиналари. Цайта ишлапгая ва


ЦЙТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ КЎРСАТКИЧИ
811
\
анча тўлдирилган иқкинчи вашри. Брауншвейг, 1856). —\J91.
Hanssen, G. Die Aufhebihig dor Lei- beigenschaft und die Uifccstahung dor gutsherrlich-bauerlicheKVerhalt- n^sse iiberhaupt in den Herzogth- iiinern Schleswig und Holstein. St. Petersburg, 1861 (Хаисен, ГА^Сре- постнойликнинг тугатилиши ҳамда Шлезвиг ва Гольштейн гериоглҚк- ларида помешчиклар билан умуман деҳконлар ўртасидаги мувосабат- ларнннг ислоҳ қилиниши. Сапкт- Петербург, 1861). — 238.
Harris, J. Concerning happiness, a dialogue. In: Harris, J. Three treatises. The third edition revised and corrected. London, 1772 (Xappuc, Ж. Бахт тўғрисида суҳбат. Цуйидаги китобда: Xappuc, Ж. Уч трактат. Кўриб чицилгап ва тузатилган учинчи пашри. Лондоп, 1772).—262.
Harris, J. First Г2аг1 of Malmesbury, Diaries and correspondence, containing an account of his missions to the courts of Madrid, Frederick the Great, Catherine the Second, and at the Hague; and of his special missions to ВегЦп, Brunswick, and the French Republic. Volumes 1—IV. Second edition. London, 1845 (Xappuc, Ж. бпрпвчи граф Малмсбери. Кундаликлар ва ёзишмалар; улар Малмеберининг Мадрид саройида, Буюк фрпдрпх, Екатрина Иккинчи саройларвда ва Гаа1ада бажарган топширпқлари, шунингдек унннг Берлин, Браувшвейг ва Франция респ^бллкаспда бажарган махсус топпитрмцларп ҳақндагп ҳисоботии ўз ичмга олади. 1—IV томлар. Ик- кинчи натри. Лондон, 1845).—262.
Harrison, W. The Description of England. In: The First and second volumes of Chronicles, first collected and published by R. Holinshed, W. Harrison, and others. London, 1587 (Харрисон, У. Англия тасви- ри. Қуйидаги китобда: Р. Холин- шед, У. Харрисон ва ботқалар томопидап бпрпнчн марта тўплан- гап ва нашр этнлгаи Хроникалар- нинг биринчи ва нккинчи томи. Лондоп, 1587). — 700, 716, 722.
Hassall, A. Н. Adulterat’ons detected or Plain instructions for the discovery of frauds in food and medicine. Second edition. London, 1861 (Xac- сел, A. X. Цалбакиликнинг аён бўлиши. ёки Озиқ- овқат ва дори- дармояларви калбакилаштиршлви фош этиииа донр кўпчиликка ту- шунарли йўл- йўриқлар. Иккпнчи нашри. Лондон. 1861). — 178. 248.
* Hegel, G. W. Ғ. Encyclopadie der
philosophischen Wissenschaften im Grundrisso. Theil I. Die Logik. Wer- ke. Band VI. Berlin, 1840 (Гегель, Г. B. Ф. Философия фанларп эн- циклопедиясп қпскача очеркда. I қисм. Логика. Асарлар, VI том, Берлин, 1840). — 182, 200.
*Нegel, G. TP. Ғ. Grundlinien der Philosophic des Rechts. Werke. Zweite Auflage. Band VIII. Berlin, 1840 (Гегель, Г. B Ф. Ҳуқуц фплосо- фиясп асосларп. Асарлар. Иккинчи нашри. V111 том. Берлнп, 1840). — 53, 99, 172, 361, 575.
* Hegel, G. W. Ғ. Wissenschaft der
Logik. Werke. Zweite Auflage. Biin- de III, IV, V. Berlin, 1841 (Te- еелъ, Г. B. Ф. Логика фани. Асар- лар. Иккинчп нашри. Ill, IV, V томлар. Берлин, 1841).—306.
* Hobbes, Th. Leviathan, or the Matter,
form and power of a commonwealth ecclesiastical and civil. In: The english works of Thomas Hobbes; now first collected and edited by Molesworth. Vol. III. London, 1839 (Гоббс, T. Левпафан, ёки Матеряя, черковли ва гражданлик давлати- нинг формаси ва ҳокимиятп. Қу- йидаги китобда: Томас Гоббснинг Молсуорт томовидап биринчп марта тўплангая ва нашр этилган асар- лари. 111 том. Лондон, 1839).—174, 354.
[Ilodgskin, Th.] The Natural and arti- fical right of property contrasted. London, 1832 (\Годскин, T.] Бир- бирига қарама-қарши қўйплган табиий ва сунъпй мулк ҳуцуқи. Лоидон, 1832). — 729.


812
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИГ
уюшмалар тўғрисидаги мулоҳаза- лар билан. Ишчи ёзган асар. Лон- дон, 1825). — 352, 562.
^Hodgskin, Th. Popular political economy. Four lectures delivered at the London Mechanics’ Institution. London, 1827 (Годскин, T. Халқ сиёсий иқтисоди. Лондон ишчилар макта- бида уқилган тўрт лекция. Ловдои, 1827): — 337, 350, 522.
Holinshed, R. The Description of England. — қаралсин: Harrison, W. The Description of England.
Hopkins, Th. On rent of land, and its influence on subsistence and population; with observations on the operating causes of the condition of the labouring classes in various countries. London, 1828 (Гопкинс, T. Ep рентасп ва унивг тирикчилик воси- талари ҳамда аҳолига таъсири; турли мамлакатлардаги меҳнаткаш синфларнинг аҳволига таъсир этув- чи сабаблар тўғрисидаги мулоҳаза- лар билан. Лондон, 1828). — 230.
[Horne, G.] A Letter to Adam Smith LL. D. on the life, death, and philosophy of his friend David Hume. By one of the people called Christians. The fourth edition. Oxford, 1784 (\Хорн, }R.] Ҳуқу^ доктори Адам Смитга, унинг дўсти Давид Юмнинг ҳаёти, ўлими ва филосо- фияси тўғрисида. Христиан деб аталувчплардан бирининг асари. Тўртинчи нашри. Оксфорд, 1784). — 604.
Horner, L. Letter to Mr. Senior. In: Senior, N. W. Letters on the factory act, as it offects the cotton manu- ficture. To which are appended, a Letter to Mr. Senior from L. Horner, and M inutes of a conversation between Mr. E. Ashworth, Mr. Thomson and Mr. Senior. London, 1837 (Хорнер, JI. Жапоб Севиорга мак- туб. Куйпдаш китобда: Сени- ор, Н. У. фабрика қонунпнинг ип газлага саноатига таъсири тўғрпсвда мактублар. Л. Хорнер- винг жавоб Севиорга ёзган мактуби ҳамда жагоб Э. Ашуорт, жаноб Томсов ва жаноб Севиор ўртасида бўлиб ўтгав суҳбат тсксти илога киливгав. Ловдон, 1837). — 226.
Horner, L. Suggestions for amending the factory acts to enable the inspect cis to prevent illegal working, now become very prevalent. In factories regulation acts. Ordered, by the Housez6f Commons, to be printed, 9 August 1859 (Хорнер, Л. Фабршш қонувларипи яхшилашга доир /аклифлар, токи инспекторлар бу Хонунлар ёрдамида ҳозирги вактда кенг тарқалган ғайриқону- нри меҳнатнинг олдини олишлари Мумкин бўлсин. Цуйидаги китобда: ^Фабрика қонунлари. Умумпалата- нинг 1859 йил 9 августда чиқарган фармонига биноан нашр этилган).
• —241, 292.
Houghton, J. Husbandry and trade improv’d :being a collection of many valuable materials relating to corn, cattle, coals, hops, wool, etc. Volumes I — IV. London, 1727 — 1728 (Хаутон, Ж. Қишлоқ хўжалиги ва касб- корларни такомиллаштириш; ғалла етиштириш, чорвачилик, кўмир қазиб чиқариш, хмель териб олпш, жун тайёрлаш ва ҳоказоларга доир қимматли материаллар тўп- лами. 1—IV томлар. Лондон, 1727— 1728).— 419.
Howitt, W. Colonization and Christianity: a popular history of the treatment of the natives by the euro- peans in all their colonies. London, 1838 (Xayumm, У. Мустамлакачи- лпк ва христиавлик: мустамлака- ларда екропаликларнинг ерли халқларга нисбатан муомалалари тўғрисида оммабоп хпкоя. Лондон, 1838).—730
*Ните. D. Essays and treatises on several subjects. In two volumes. A new edition. London, 1764 (Юм, Д. Турли масалаларга доир тажрпбалар ва трактатлар. Икки томлик. Янгп нашри. Лоидон, 1764). — 130.
Hutton, Ch. A Course of mathematics (Хаттон, Ч. Математика курси). Бпринчи нашри 1798—1801 йил- ларда чиққая. — 367.
* Huxley, Th. Н. Lessons in elemen¬
tary physiology. London 1866 (Геко ли, T. Г. Элементар физиология- дан лекцпялар. Лондон, 1866).— 473.


ЦЙТАТА КЕЛТИРИЛГАН' АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
813
нинг, машина ва санодт ишлаб чи- қаришнинг ҳозирги вақтда мавжуд даражасининг обзори.\ Лондон, 1855).—342, 380.
An Inquiry into the connection between the present price of provisions, and the size of farms.— қарал- син: [Arbuthnot, J.] An Inquiry into the connection between the present price of provisions, and the size of farms.
An Inquiry into those principles, respecting the nature of demand and the necessity ot consumption, lately advocated by Mr Malthus, from which it is concluded, that taxation and the maintenance of unproductive consumers can be conducive to the progress of wealth. London, 1821 (Яқингинада жаноб Мальтус ҳимоя қилган асослар; мазкур асос- лар талабнинг табиати ва истеъ- молнинг зарурлигига тааллуқли бўлиб, булардан солиқлар ва иш- лаб чиқаришда қатнашмайдиган истеъмолчпларнинг маошлари бой- ликнинг ўсишига ёрдам бериши мумкин деган хулоса чиқарилади. Лондон, 1821).— 167, 178, 432,583, 584.
Isocratis. Busiris (Исок рат. Буси- рмс).— 364.
Jacob, W. An Historical inquiry into the production and consumption of the precious metals. In two volumes. London, 1831 (Жейкоб, У. Қимматбаҳо металлар ишлаб чиқа- риш ра истеъмол килишга доир тарихий тадқиқот. Йккп томлик. Лондон, 1831).— 48.
Jacob, W. A Letter to S. Whitbread, being a sequel to considerations on the protection required by british agriculture. London, 1815 (Жейкоб, У. Британия кишлоц хўжалиги манфаатлари нуцтаи назаридан ке- либ чиқцан протекционпстпк тад- бирларни муҳокама қилиш муно- сабати билан G. Уитбредга ёзилган мактуб. Лондон, 1815).— 231.
*J ones, R. An Essay on the distribution of wealth, and on the sources of taxation, Part I.— Rent. London, 1831 (Жонс, P. Бойликларяи тац- симлаш ҳацида ва солицларнинг манбаи тўғрисида тажриба. I қисм. — Рента. Лондон, 1831). — 327.
* Jones, R. An Introductory lecture on
political economy, delivered at King’s college, London, 27 th February, 1833. To which is added a syllabus of a course of lectures on the wages of labor. London, 1833 (Жонс, P. Сиёсий пқтисодга доир кириш лекцияси; бу лекция 1833 йил 27 февралда Лопдонда Цирол коллежида ў^илган. Иш ҳақига доир лекциялар курси лоииҳаси илоБа қилинган. Лондон, 1833).— 618.
*Jones, R. Text-book of lectures on the political economy of nations. Hertford, 1852 (Жонс, P. Хал^лар сиёсий иқтисодига допр лекттиялар. Хартфорд, 1852).- 306, 319, 332, 556, 575, 585.
Kopp, Н. Die Entwickelung der Che- mie in dcr neueren Zeit. Miinchen, 1871—1874 (Konn, Г. Энг янгидавр- да химиянинг риЕОЖланиши. Мюн- хен, 1871—1874).—307.
Laborde, A. De 1’esprit d’association dans tous les interets de la commu- naute. Paris, 1818 (Лаборд, A. Иж- тимоий ҳаётнинг барча соҳаларида кооперативлаштириш руҳи. Па- риж, 1818).—518.
Laing, S. National distress; its causes and remedies. London, 1844 (Ленг, C. Миллий офат, унинг сабаблари ва бартараф этиш воситалари. Лон- дон, 1844).— 200, 630, 644, 660.
Lancellotti, S. L’Hoggidi overo gl’in- gegni non inferiori a’passati: Parte seconda. Venetia, 1658 (Ланчел- лотти, C. Ҳозирги замон, ёкп ўт- миш допишларидан колишмайдп- ган доиишмандлар. Иккинчи цисм. Венецпя, 1658).—419.
Lassalle, Ғ. Die Philosophic. Heraklei- tos des Dunklen von Ephesos. Band I. Berlin, 1858 (Лассалъ, Ф. Эфес- лик Гераклит Соҳир философия- си. I том. Берлин, 1858).— 112.
* Lassalle, Ғ. Herr Bastiat-Schulze von
Delitzsch, der okonomische Julian, oder: Capital und Arbeit. Berlin, 1864 (Лассаль, Ф. Жаноб Бастпа Шульце-Делпч, иқтисодий Юлиан, ёки Капитал ва меҳнат. Берлпн, 1864).— 5.


814
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
chaque auteur, et accompagnes de commentaires et de notes explicati- ves, par E. Daire. Paris, 1843 (Ло, /К. Пул ва савдо-сотиқ ҳақида. Цуйидаги кптобда: XVIII аср иқ- тисодчи-молпячилари. Э. Дэрвинг ҳар бир автор ҳа1\идаги тарихий мақолалари, шарҳлари ва тушун- тирувчя изоҳлари билан. Париж, 1843).— 98.
Le Trosne, G. Ғ. De l’interet social par rapport a la valour, a la circulation, a l’industrie et au commerce interieur et exterieur. In: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Partie II. Paris, 1846 (Ле Трон, Г. ф. Циймат, муомала, саноат, ички ва ташқи савдога оид ижтимоий фойда тўғ- рисида. Қуйидаги китобда: Физио- кратлар. Э. Дэриипг кириш мақо- ласи ва шарҳларп билан. II кисм. Париж, 1846).—44, 48,99, 108,119, 123, 127, 150, 163, 164, 166, 168, 212.
A Letter to Sir T. C. Bunbury on the poor rates, and the high price of provisions. With some proposals for reducing both. By a Suffolk gentleman. Ipswich, 1795 (Сэр, T. Банбе- рига камбағаллар фойдаснга олипа- диган солицлар тўғрпсида ва озиқ- овцат маҳсулотларига кўйилган юқорп баҳолар тўғрлсяда ҳамда ана шу солиц ва баҳоларни пасай- тирлшга доир баъзи бир таклифлар ҳакмда мактуб. Суффолклик жен- тльмен ёзган асар. Ипсвич, 1795). —764.
Levi, L On deer forests and Highland agriculture in relation to the supply of food. In: «The Journal of the Society of Arts», March 23, 1866 (Леви, Л. Озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжни коидириш муносабати билан тоғли Шотландиядаги ов қи- линадиган парклар ва деҳқончилик тўғрисида. 1866 йпл 23 мартда «The Journal of the Society of Arts» да босилган).—712.
* Liebig, J. Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Phy- siologie. Theil I. 7. Auflage. Braunschweig, 1862 (Либих, Ю- Химия- нинг деҳқончиликка ва физиоло- гияга татбик этилиши. 1 кисм. Ет- типчи нашри. Брауншвейг, 1862). -240, 493, 5G0.
/'
* Liebig, J. JJeber Thcorie Und Praxis in der Landwirthschaft. Braunschweig, 1856 (Либих, Ю. Цишлоқ хўжал^игидаги назария ва практика тўғриСида. Брауншвсйг, 1856).— 326/
[Linguet, ;V.] Theorie des loix ci viles, 911 Principes fondamentaux de la £ociete. Tomes I—II. Londres, 1767 ([Ленге, Я.] Гражданлик қонувлари назарияси, ёки Жамиятнинг асосий негизлари. 1—II томлар. Лондон, 1767).—233, 285, 333, 602, 718.
Li?:ius, Titus. Ab urbe condita (Ливий, Turn. Римнипг барпо бўлгандан буёнги тарихи).—276.
Locke, J. Some considerations of the consequences of the lowering of interest, and raising the value of money (1691). In: The works of John Locke. Jn four volumes. Volume II. The eighth edition. London, 1777 (Локк, Ж. Процентнинг камайтири- лиши ва тапга қийматднпнг оши- рплишл О1\ибатлари тўғрисида баъ- зи мулоҳазалар (1691). Цуйидаги китобда: /Коп Локк асарлари. 4 томлпк. II том. Саккизинчн иашри. Лондон, 1777).—44, 98,131.
Lucretius. De rerum natura (Лунреций. Нарсаларнинг табиати ҳацида).—• 217.
Luther, М. An die Pfarrherrn wider den Wucherzu predigen. Vermanung. Wittcmberg, 1540 (Лютер, M. Судхўрликка қарши ваъз ўқиш тўғрисида кавм руҳонийларига берилган йўл-йўрик. Виттевберг, 1540).— 141, 190, 581.
* Macaulay, Th. В. The History of England from the accession of James the Second. Volume I. Tenth edition. London, 1854 (Маколсй, T. B. An- глиянинг Яков II тахтга ўтиргаи ва^тдан буёнги тарихн. I том. Унипчп нашри. Лопдон, 1854).— 271, 628.
MacCulloch, J. В. A Dictionary, practical, theoretical, and historical, of commerce and commercial navigation. London, 1847 {Мак-Куллох, Ж. P. Савдо ва салдо кемачилиги бўйича амалпй, назарий ватарихий луғат-маълумотнома. Лондоп, 1847). —155.


ЦЦТЛТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
815
different departments xof that science, with historical, critical, and biographical notices. London, 1845 (Man- Куллох, /К. P. Сиёсий пқтпсодга доир адабиёт. Maanjp фаннпнг турли бўлимлари бўйггча таилаб олиб нашр этилган адабиётларпинг снстематик каталогп; у тарпхип, танқидий ва биографик апнотацпя- лар билан Снрга бсрилган. Лондон, 1845).—150, 707.
MacCulioch, J. R. The principles of political economy: with a sketch of the rise and progress of the science. Edinburgh, 1825 (Mak-Куллох, Ж. P. Сиёсий иқтисод асосларп хамда мазкур фаининг пайдо бўлиши ва ривожланшшг тўғрпсидагп очерк. Эдинбург, 1825).—433.
Idem. Second edition. London, 1830 (Угиа acap. Иккинчп нашри. Лои- дон, 1830).—158.
Maclaren, J. A Sketch of the history of the currency: comprising a brief review of the opinions of the most eminent writers on the subject. London, (1858 (Макларен, Ж. Муомала воситалари тарихи очсрки ва онг машҳур авторларнинг шу масала ҳақидаги царашларининг кискача обзори. Лондоч, 1858).—104.
MacLeod, II. I). The Theory and practice of banking: wiht the elementary principles of currency; prices; credit; and exchanges. Volume I. London, 1855 (Маклеод, Г. Д. Банк ишияинг назария ва практикаси ҳамда муомала восцталари, баҳо, кредит ва вексель курсларинпнг асосий пегизлари. 1 том. Лондон, 1855).—159.
Malthus, Th. /?. Definitions in political economy. With a preface, notes, and supplementary remarks by John Cazenove. London, 1853 (Малътус, T. P. Спёсий ицтпсоддаги таъриф- лар. Жон Кейзновнинг сўз бошисп, изоҳларп ва қўшимчалари билан. Лондон, 1853).—555, 561, 567, 584.
[Malthus, Th. R.] An Essay on the prnciplc of population. London, 1798 (р/мьтдо, T. P.J Аҳоли қо- нуни туғриснда тажриба. Лондон, 1798).—350, G03.
* Malthus, Th. R. An Inquiry into the nature and progress of rent, and the principles by which it is regulated. London, 1815 (Малътус, Г. P. Рентанинг табпати ва ортиб бориши тўғриспда, шунингдек уни тартиб- га солиб турувчп пришптплар тўғ- рисида тадфтцот. Лондон, 1815).— 331, 515, 542.
Malthus, Th. R. Principles of political economy considered with a view to their practical application. Second edition with considerable additions from the author’s own manuscript and an original memoir. London, 1836 (Малътус, T. P. Спёсий ицти- сод асослари; уларни амалда татбиқ этиш нуктаи назарпдан. Аг.торвинг шахсий, кўлёзмасидан олиб анча- гина тўлдирплган ^ва унинг қис- қача бпографпйси берилган иккин- чи нашри. Лондон, 1836).—214, 567, 575, 576, 583, 620.
[Mandeville, ZL] The Fable of the bees: or, Private vices publick benefits. London, 1714 ([Мандееилъ, Z>.) Асал- арилар тўғрцсида масал ёки Ху- с-усий пллатлар—пжтимопй фойда- лар. Лондон, 1714).—352.
Idem. 5th edition. London, 1728 (Уша amp. Бешинчп нашри. Лондон, 1728).—(01.
Martineau, II. Illustrations of political economy. No. VII. A Manchester strike. A Tale. London, 1832 (Маупино, Г. Сиёсий иктисодга доир мисоллар. № VII. Манчестер- дагя пш ташлаш. Хикоя. Лондон, 1832).—621.
* Marr, К. Der 18 th Brumaire des
Louis Napoleon. In: «Die Revolution». Now-York, 1852 (Маркс, K. Л y и- Ha i юлеоннинг 18-6 p юме ри.
«Die Revolution» журналида. 11ью- Иорк, 1852).—676.
* [Marr, A.] Address and Provisional
rules of the Working Men’s International Association, established September 28, 1864, at a public
meeting hold at St. Martin’s Hall. Long Acre, London. London, 1864 ([Маркс, R.] Септ-Мартинс-холлда 1864 йил 28 сентябрда бўлган ом- мавий мптингда асос солинган Халқаро Ишчилар Уюшмасининг Таъсис манифести ва Муваққат устави. Лонг-эйкр, Лондон. Лоп- дон, 1864).—36.


816
ЦИТЛТА кеЛтирилган адабиет кўрсаткичи
staat» газетасида 1872 йил 1 шоиь). —37.
* Marx, К. An die Redaktion des «Volksstaat». In: «Volksstaat», 7. August 1872 (Маркс, K. «Bolks- staat» газетасининг редакциясига. Қуйидаги газетада: «Volksstaat», 1872 йил 7 август).—38.
* Marx, К. Elections—Financial clouds—The Duchess of Sutherland and Slavery. In: «New-York Doily Tribune», February 9, 1853 (Маркс,Е. Сайловлар.—Молиявий чалкашлик- лар.—Герцогияя Сатерленд ва қул- лик «New-York Daily Tribune» газетасида, 1853 йил 9 февраль).— 711.
* [Marx, AZ.J Lohnarbeit und Kapital. In: «Neue Rheinische Zeitung». April, 1849 ([Маркс, /7.1 Ёлланма меҳ- нат ва капитал. «Neue Rheinische Zeitung»Aa босилган. 1849 йил, ап- рель). —565, 601, 743.
* [Marx, К. und Engels, /’.] Manifest der Kommunistischen Partei. London, 1848 ([Маркс, K. ва Энгелъс, ф.] Коммунистик партия манифести. Лондон, 1848).—498, 741.
* Marx, К. Misere de la philosophie. Reponse a la philosophie de la misere de M. Proudhon. Paris—Bruxelles, 1847 (Маркс, K. Философия кашшоқлиги. Жаноб Прудоннинг «Қашшоқлик философияси»га жа- воб. Париж—Брюссель, 1847).—89, 354, 357, 360, 413, 522, 631, 633.
[А\ Marx, Ғ. Engels.] Куйидаги китоб- га рецензия: Th. Carlyle. Latter-Day Pamphlets. London, 1850 ([К.Маркс, ф. Энгельс.] Қуйидаги китобга ре- пензия: Т. Карлейлъ. Замонавий памфлетлар. Лондон, 1850). Қуйи- даги журналда: «Neue Rheinische Zeitung. Politisch-okonomische Revue», № 4. —256-
* Marx, K. Zur Kritik der politischen Oekonomie. Erstes Heft. Berlin, 1859 (Маркс, K. Сиёсий иқтисод танқи- дига доир. Бирпнчи китоб. Бер- лин, 1859).— 5, 12, 14, 20, 43, 48, 50, 84, 86, 90, 96, 98, 101, 103, 108, 112,120,130,143,144,148,196,524, 607.
[J/asste, ./.] An Essay on the governing causes cf the natural rate of interest; wherein the sentiments of Sir William Petty and Mr. Locke on that head, are considered. London, 1750 ([Maccu, Ж.] Процент- нпнг табиий яормасини 6eJiriMOB4ir сабаблар тўғрисида тажриба; бунда сэр Уильям Петтининг ва жаноб Локкнпвг шу масалага доир караш- ларп кўздан кечириб чиқилади. Лопдон, 1750).—501.
* Maurer, G. L. Einleitung zur Geschi- chte der Mark-, Hoi-, Dcrl'-und' Stadt-Verfassung und der offentl- ichen Gewalt.. Miinchen, 1854 (May- pep, Г. JI. Марка, хонадон, қиш- лоқ ва шаҳар тузилиши ҳамда халк ҳокимияти тарпхига кириш. Мюнхен, 1854).—79.
Maurer, G. L. Geschichte der Fronhofe,. der Bauernhofe und der Hofverfas- sung in Deutschland. Band IV. Erlangen, 1863 (Maypep, Г. JI. Гер- манияда дворян хонадонлари, деҳ- қон хонадонлари ва хонадон тузи- лиши тарпхп. IV том. Эрланген, 1863).—239.
Mayer, S. Die Sociele Frage in Wien. Studie eines «Arbeitgebers». Wien,. 1871 (Mauep, 3. Венада социал ма- сала. «Нш берувчи» этюди. Вена, 1871).—13.
Meitzen, A. Der Boden und die land- wirtschaftlichen Verhaltnisse des Preussischen Staates nach dem Ge- bietsumfange vor 1866. Bande I—IV. Berlin, 1868—1871 (Мейтцен, A. Пруссия давлатида 1866 йилгача? бўлган чегараларда ер ва аграр му- носабатлар. I—IV томлар. Берлин, 1868—1871).—238.
Mercier de la Riviere, P. P. L’ordre naturel et essentiel des societes poli- tiques. In: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Daire. Partie II. Paris, 1846 (Мерсъе de ля Риеъер, П. П. Сиё- сий жамиятларнинг табиий ва мав- жуд тартибп. Куйидаги китобда: Физиократлар. Э. Дэряинг кцрипг мақоласи ва шарҳлари билан. II кисм. Париж,’ | 1846).— 116, 117, 137, 152, 155,162,166,194.
Merivale, II. Lectures on colonization, and colonies. Volumes I—II. London, 1841—1842 (Мериеейл, Г. Myc- тамлакачплик ва мустамлакагар, тўғрисида лекциялар. I—II томлар. Лондон, 1841—1842).—620, 748.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
817
даги китобда: Брптания энцикло- педияспга плова. 1831).—200.
Mill,J- Elements of political economy. London, 1821 (Милль, Ж. Сиёспй иқтисод асослари. JI on дон, 1821). —156, ,189, 350.
Mill, J. Elemens d’economie politique. Traduits de 1’anglais par Parisot. Paris, 1823 (Миллъ, Ж. Сиёспй иқтисод асосларп. ИнглизчаДан Паризо таржпмаси. Парпж, 1823). —554, 558, 561.
Mill, J. St. Essays on some unsettled questions of political economy. London, 1844 (Миллъ, Ж. Cm. Сиёсий иқтисоднинг баъзи бир ҳал килин- маган масалаларига доир тажри- балар. Лондон, 1844).—131, 587-
* Mill, J. St. Principles of political economy with some of their applications to social philosophy. In two volumes. London, 1848 (Миллъ, Ж. Cm. Сиёсий иқтисод негизлари ва улардан баъзи бирларининг ижти- моий философияга татбиқ этилиши. Икки томлик. Лондон, 1848).—131, 367, 493, 597.
* Mill, J. St. Principles of political economy with some of their applications to social philosophy. London. 1868 (Миллъ, Ж. Cm. Сиёсий иқти- сод яегизлари; улардаи баъзи бир- лариниьг ижтимоий философияга татбиқ этилиши. Лондон, 1868).— 502, 503.
Mill, J. St. A Sustem of logic, ratiocinative and inductive, being a connected view of the principles of evidence, and the methods of scientific investigation. In two volumes (Милль, Ж. Cm. Силлогистик ва индуктив логика системаси, исбот этиш принципларини илмий тад- циқот методлари билан боғлаган ҳолда баён этиш. Икки томлик). Биринчи нашри 1843 йилда Лон- донда чиққан.—578.
Mirabeau, Н. С. De la monarchie prussienne, sous Frederic le Grand. Tomes II, III et VI. Londres, 1788 (Мирабо, O. Г. Буюк фридрихдав- ридаги Пруссия монархияси тўғ- рисида. II, III ва VI томлар. Лон- дон, 1788).—629, 713, 727, 737.
Molinari, G. Etudes economiques. Paris, 1846 (Молинари, Г. Иқтпсо- дий этюдлар. Париж, 1846).—414, 585, 748.
* Mommsen, Th. R dm i sc he Gesc hi elite. Bande J—111. Zweite Auflage. Berlin, 1856—1857 (Моммзен, T. Phm тарихи. I—III томлар. Иккпнчп пашри. Берлпи, 1856—1857).—171, 175.
Monteil, Л. A. Traite de materiaux manuscrits de divers genres d’his- toire. Tomei. Paris, 1835 (Монтей, A. A. Тарпхнпнг турлп бўлимла- рига доир ^ўлёзма материаллар тўгрисида трактат. I том. Париж,
1835).—723, 724.
* Montesquieu, Ch. De 1 ’esprit des loix. In: Oeuvres de Montesquieu. Tomes II, III ct IV. Londres, 1767—1769 (Монтескъё, 1П. Цонуплар руҳи тўғрисида. Қуйидаги нашрда: Мон- тескьё асарлари. II, III ва IV том- лар. Лондон, 1767—1769).—99, 131, 734.
* More, Th. Utopia. Originally printed in latin, 1516. Translated into english by R. Robinson. Edited by E. Arber. London, 1869 (Mop, T. Утопия. Ллк бор лотин тилида 1516 йилда нашр этилган. Ипглиз тплига Р. Робинсон таржима қпл- гаи. Э. Арбер нашри. Лондон, 1869).—701, 716.
* Morton, J. С Labourer. In: A Cyclopedia of agriculture, practical and scientific. Edited by J. C. Morton. Vol. II. Glasgow, 1855 (Мортон, Ж. Ч. Ишчи. Цуйидаги китобда: Деҳқончиликка доир амалий ва плмий эпциклопедия. Ж. Ч. Мор- тон нашри. II том. Глазго, 1855). —540.
Morton, J. С. On the forces used in agriculture. In: «The Journal of the society of Arts». Volume VII, December 9, 1859 (Мортон, Ж. 4. Деҳқончиликда в;ўлланиладига я кучлар ҳақида. «The Journal of the Society of Аг15»да босилган. VII том, 1859 йил 9 декабрь).—371.
Muller, А. II. Die Elemente der Staat- skunst. Theil II. Berlin, 1809 (Мюл- лер, A. Г. Давлатни бошқариш санъати асослари. Пқисм. Берлин, 1809).—131.


818
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
son John Mun. London, 1669 (Man, T. Англиянинг ташуи савдодан орттирган бойлиги, ёки Бизнинг ташқи савдо балансимиз бойлиги- мизни тартибга солиб турувчи омил сифатида. Лондонлик савдо- гар Томас Man томонидан ёзилган ва энди кўпчилик м.анфаатини ўй- лаб унинг ўғли Жон Ман томонп- дан нашр этилган. Лондон, 1669). —500.
Murphy, J. N. Ireland industrial, political, and social. London, 1870 (А/ эрфи, Ж. H. Ирландия, унипг саноати, сиёсий па социал муноса- батлари. Лондон, 1870).—687.
Murray, II.; Wilson, J. etc. Historical and descriptive account of British India, from the most remote period to the present time. In three volumes. Vol. II. Edinburgh, 1832 (Mappu, X.; Уилсон, Ж. ва богица- лар. Британия Ҳиядистонивинг эяг цадим замонлардан бошлаб то ҳозирги вақтгача бўлган тарихий очеркп. Уч томлик. II том. Эдмя- бург, 1832).-338.
Newman, Ғ. 1Г. Lectures on political economy. London, 1851 (Ньюмен, ф. У. Сиёсий иктисоддан лекция- лар. Лондон, 1851).—705, 709.
Neuman, S. Ph. Elements of political economy. Andover end New York, 1835 (Нъюмен, C. Ф. Сиссий иқти- сод асослари. Эндавер па Нью-Иорк, 1835).—164, 209.
Newnham, G. L. A Review of the evidence before the committees of the two Houses of Parliament, on the corn laws. London, 1815 (Ньюием, Ж. Л. Парламептнинг ҳар икки палатаси комиссияси олдида ғалла қояунлари масаласп юзасидан бе- рилган г\вохликлар обзори. Лон- дон, 1815).—589, 590.
Niebuhr, В. G. Romische Geschichte. Berlin, 1853 (Нибур, Б. Г. Рим тарихи. Берлин, 1853).—236.
★[North, £>.] Discourses upon trade; principally directed to the cases of the interest, coynage, clipping, increase of money. London, 1691 ([Hope, Д.] Савдо тўғрисида очерклар; aco- сан процепт, пул зарб қплиш, тая- гапинг бузилиши, пул миқдори- 11ипг ортиши масалаларига допр. Лондон, 1691).—128, 131, 140, 385.
Observations on certain verbal disputes in political economy, particularly relating to value, and to demand and supply. London, 1821 (Сиёсий иқтисоддаги сўзлар тўғрисидаги баъзи бир баҳслар хусусидаги, айниқса қиймат, талаб ҳамда так- лифга оид сўзлар хусусидаги муло- хазалар. Лоядон, 1821).—91, 207, 522, 587.
Olmsted, Ғ. L. A Journey in the seaboard slave states, with remarks on their economy. New York, 1856 (Олм- стед, Ф. Л. Денгиз бўйида жой- лашган кулдорлик штатлари бўй- лаб саёҳат; бу штат уларнинг эко- номикасига Дрир мақолалар билан бирга. Нью-Йорк, 1856).—200.
On combination of trades. London, 1834 (Кас-аба союзлари тўғрисида. Лоидоя, 1834).—544.
Opdyke, G. A Treatise on pob’tical economy. New7 York, 1851 (Опдайк, Ж. Сиёсий иктисодга доир трактат. Нью-Иорк, 1851).—169.
Ortes, G. Della economia nazionale. Libri sei. In: Scrittori classici ita- liani di economia politica. Parte moderna. Tomi XXI—XXII. Milano. 1804 (Opmec, Ж. Сиёсий иктисод. Олтя китоб. Цуйидаги нашрда: Италия сиёсий иқтисод классик- лари. Ҳозирги замон экономист- лари. XXI—XXII томлар. Мялан, 1804).—633.
Otway, J. II. Judgment of J. H. Otw’ay, chairman of county sessions.—Belfast, Hilary sessions, 1860. Appendix in: Reports of the inspectors of factories for the half year ending 30th April 1860. London, 1860 (Отуэй, Ж. Г. Белфаст графлик суди сессиясининг раиси Ж. Г. Отуэйнинг хулосаси, 1860 йилги январь сессияси. Қуйидаги китобга илова: Фабрика инспекторларпнинг 1860 йил 30 апрелда тугаган ярим йиллик х;исоботлари. Лондон, I860).—275.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ КЎРСАТКИЧИ
819
poi\ цисмларини цандай яхшилавл тўғрисидаги кўрсатмалар билан бирга. Иккинчи нашри. Лоядов, 1817).—397.
Pagnini, G. Ғ. Saggio sopra il giusto pregio delle cose, la giusta valuta della moneta 1 sopra il commercio dei romani. In: Scrittori classici italiani di economia politica. Parte moderna. Tomo II. Milano, 1803 (Панъини, Ж. Ф. Нарсаларвинг тўғри баҳоси, тангаларнинг тўғри циймати тўғрисида тажриба ва рим- ликларнинг савдоси ҳақида. Қуйи- даги нашрда: Италия сиёсим иқти- сод классиклари. Ҳозирги замон экопомистлари. II том. Милан, 1803).—99-
[Papillon, Th.] The East-Indiatrade a most profitable trade to the Kingdom. London, 1677 ([Папиллон, T.] Ост-Индия савдоси — циролликка энг катта фойда келтирувчи саьдо- дир. Лондон, 1677).—98.
Parry, Ch. Н. The Question of the necessity of the existing corn laws, considered, in their relation to the agricultural labourer, the tenantry, the landholder, and the country. London, 1816 (Парри, Ч. Г.] Мав- жуд ғалла ^онунларпнинг қишлоқ хўжалик ншчиси, ижарачиси, ер эгаси ва мамлакат мапфаатлари пуқгаи назаридан зарурлиги тўғ- рисидаги масала. Лондон, 1816)7— 589, 590, 659, 660.
[Parry, W. Е.] Journal of a voyage for the discovery of a north-west passage from the Atlantic to the Pacific; performed in the years 1819—20, in His Majesty’s ships Hecla and Griper, under the orders of William Edward Parry. London, 1821 ([Парри, У. <?.] Атлантика океанидан Тинч океанига ўтадиган шимолп-ғарбий йўлни очиш учун 1819—20 йилларда қирол жаиоби олийларининг Уильям Эдуард Пар- ри кўмондонлиги остцдаги «Гекла» ва «Грайпер» номли кемаларида килинган саёҳат журнали. Лондон, 1821).—102.
Pecqueur, С. Theorie nouvelle d’econo- mie sociale et politique, ou Etudes sur e’organisation des societes. Paris, 1842 (Пеккёр, K. Социал ва сиёснй иқтисод тўғрисида янги назария ёки жамиятларнипг тузи- лиши тўғрисида тадқиқот. Париж 1842).—601, 739.
* Petty, W. The Political anatomy of
Ireland. 1672. To which is added Verbum sapienti. London, 1691 (Петти, У. Ирландиянинг сиёсий анатомияси. 1672. «Сўз доноларга» деган илова билан. Лондон, 1691). —148, 150, 270, 311.
* Petty, IF. Quantulumcunque concer¬
ning money. To the Lord Marquess of Halyfax, anno 1682. In: Observations relating to the Coin of Great Britain. London, 1760 (Петти, У. Пул тўғрисида баъзи фмкрлар. Лорд маркиз Галифакс-га, 1682 йил. Цуйидаги китобда: Буюк Брптавия пуллари тўғрисида мулоҳазалар. Лопдоп, 1760).—108, 150.
★[Petty, W.] A Treatise of taxes and contributions. London, 1667 ([IJetn- mu, У.] Солиқлар ва ҳирожлар тўғрпсида трактат. Лондон, 1667). —52, 100, 130, 603, 604.
[Pinto, /.] Traite de la circulation et du credit. Amsterdam, 1771 ([Пин- mo, II.] Муомала ва кредит ҳакяда трактат. Амстсрдам, 1771).—155.
★Plato. Res publica. In: Platonis opera omnia. Recogn overun t I. G. Baite- rus, I. G. Orellius, A. G- Winckel- mannus. Vol. XIII. Turici, 1840 (Платон. Давлат. Қуйядаги китоб- да: Платон. Асарлар тўплами. II. Г. Байтер, И. К. Орелли, A. В. Винкельмап нашри. XIII том. Цю- рих, 1840). — 362.
A Political enquiry into the consequences of enclosing waste lands, and the causes of the present higd price of butchers meat. London, 1785 (Бўш ерларнп ўраб олишнинг оқи- батлари ва ҳозирги вақгда гўштга кўйилган юқори баҳонинг сабабла- рини сиёсий жиҳатдан тадқиқ этиш. Лондон, 1785).—706.
Postlethwayt, М. First preliminary discourse. In: Postlethwayt, M. The Universal dictionary of trade and commerce. The fourth edition. VoL I. London, 1774 (Послтуэйт, M. Биринчц кприш маколаси. Цуйи- даги китобда: Послтуэйт, М. Уму- мий савдо-саноат луғати. Тўртин- чи нашрп. I Т)М. Ловдон, 1774).—272.


320
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
proved in two volumes. The second edition. London, '1759 (Послтуэйт, M.. Буюк Британиявинг савдо мап- фаатлари. Иккп томлик. Иккинчц нашри. Лондон, 1759).— 272.
Potter, A. Political economy: its objects, uses, and principles: considered with reference to the condition of the american people New York, d/841 (Поттер, A. Сиёсий ицтисод: унинг Америка халқи турмуш ша- роитига татбиқан текшириб -чиқпл- ган предмети, вазифаси ва асоси. Нью-Йорк, 1841). — 585.
Price, R. Observations on reversionary payments; on schemes for providing annuities for widows, and for persons in old age; on the method of calculating the values of assurances on lives; and on the national debt. Sixth edition- By W. Morgan. Vol. II. London, 1803 (Прайс, P. Mepoc тўловлари, бева ва қария- ларни х1ар йили рента билан таъ- минлаб туриш лойиҳалари, ҳаётни суғурта қилиш баҳосини ҳисоблаб чпциш мстоди ва давлат қарзи ҳа- кидаги мулозаҳалар. У Морган тайёрлаган олтпнчи нашр. Лондон, 1803).—658, 707.
A Prize essay on the comparative merits of competition and cooperation. London, 1834 (Ра^обат ва ко- огюрациянинг кпёспй афзаллиюгари тўғрисида мукофотга сазовор бўл- ган тажриба. Лондон, 1834).— 318, 423.
Proudhon, Р. J. Susteme des contradictions economiques, ou Philosophic de la misere. Tome I. Paris, 1846 (Прудон, II. Ж. Иқтисодий зиддиятлар системаси, ёки Цаш- шоқлик философпяси. I том. Па- риж, 1846).— 501.
Public economy concentrated; or, a Connected view of currency, agriculture, and manufactures. Carlisle, 1833 (Ижтимоий иқтисоднинг cn- қиқ баёнп, ёки Муомала воситала- рини, ^ишлоқ хўжалиги ва сано- атпи текшприш. Карлайл, 1833).— 391.
*Quesnay,F. Dialogues sur le commerce et sur les travaux des artisans. In: Physiocrates. Avec une introduction et des commentaires par E. Da ire. Partie I. Paris, 1846 (Кенэ, Ф. Савдо тўғрпсцдаги ва х^нар- мандлар меҳнати тўғрисидаги диа- логлар. Цуйидаги китобда: Физио- кратлар. Э. Дэрнинг кириш мацо- ласи ва шарҳлари билан бирга. 1 қцсм. Париж, 1846).— 109, 321.
*Quesnay, Ғ. Tableau oeconomique. Remarques sur les variations de la distribution des revenus annuels d’une nation. Versailles, 1758 (Reno, Ф. Иқтлсодий жадвал. Миллат- нинг йиллик даромадларини тақ- симлашда рўй берган ўзгаришлар тўғрисида мулоҳазалар- Версаль, 1758).—578.
*Quetelet, A. Sur l’homme et le de- veloppement de ses facultes, ou Essai ot physique sociale. Tomes I— II. Paris, 1835 (Кетле, A. Инсон ва унинг цобилиятларининг ўсиши тўғрисида, ёки Социал физика таж- рибаси. 1 — II толлар. Париж,
1835) .—321.
Raffles, Th. S. The History of Java. In two volumes. London, 1817 (Рафлс, T. C. Ява тарихи. Икки томлик. Лондон, 1817).— 356, 730.
Ramazzini, В. De morbis artificum diatriba. Mutinae, 1700 „ (Рамацци- ни, Б. Ҳунармандлар йўлиқиб ту- радиган касалликлар тўғрисида трактат. Модена, 1700).— 361.
Ramazzimi, В. Essai sur les maladies des artisans, traduit du latin. Paris, 1777 (Рамаццини, Б. Ҳунарманд- лар йўликиб турадиган касаллик- лар тўғриспда трактат. Лотинча- дан таржима. Париж, 1777). Бу a cap қуйидаги китобда қайта бо- силган: Encyclopedie des sciedces medicales. 7 division. Auteurs clas- siques. Paris. 1841 (Медицина фан- лари энциклопедияси. 7 бўлим. Класснклар. Париж, 1841).— 361.
Ramsay, G. An Essay on the distribution of wealth. Edinburgh, 1836 (Рамсей, Ж. Бойликларни тақсим- лаш тўғриспда тажриба. Эдинбург,
1836) .— 166, 169, 314, 498, 554,
618.
Ravenstone, Р. Thoughts on the funding system, ami its effects. London, 1824 (Рейенстон, П. Давлат қарзлари системас-и ва унинг оқи- батлари тўғрисидаги фикрлар. Лон- дон, 1824).—421, 498.
Read, G. The History of baking trade. London, 1848 (Pud, Ж. Нон ёпиш тарихи. Лондон, 1848).—251-


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КУРСАТКИЧИ 821
Reasons for the late increase of the poor-rates: or, a Comparative view of the price of labour and provisions. London, 1777 (Камбағаллар фойдасига яқиндагина оширилган солиқларнинг сабаблари ёки, Меҳ- нат ва озиқ-овқат маҳсулотларига қўйилган баҳоларни қиёсий жи- ҳатдан текшириш. Лондон, 1777).— 559, 658.
Reasons for a limited exportation of wooll. London; 1677 (Четга жун чи- қаришни чеклаш сабаблари. Лон- дон, 1677).— 559—560.
Regnault, Е. Histoire politique et so- ciale des principautes. Danubiennes. Paris, 1855 (Ренъо, Э. Дунай бўйи қиролликларининг сиёсий ва иж- тимоий тарихи. Париж, 1855).— 239.
Reich, Е. Ueber die Entartung des Menschen, ihre Ursachen und Ver- hiitung. Erlangen, 1868 (Рейх, Э. Инсоннинг айниши, унинг сабаб- лари ва бу айпишнинг олдини олиш тўғрисида. Эрлаиген, 1868)^—361.
Remarks on the commercial policy of Great Britain, principally as it relates to the corn trabe. London, 1815 (Буюк Британиянинг асосан ғалла савдосцга тааллуқли савдо сиёсати тўгрисида мулоҳазалар. Лондон, 1815).— 542.
*Ricardo, D. The High price of bullion a proof of the depreciation of bank notes. The fourth edition, corrected. London, 1811 (Рикардо, Д. Цуйма олтинларга қўйилган юцори баҳо — банкнотлар кадрсизлангани- винг исботи. Тузатилган тўртинчи нашри. Лоидон, 1811).— 148.
*Ricardo, D. On protection to agriculture. Fourth edition. London, 1822 (Рикардо, Д. ^Деҳқончиликка ҳомийлик қилнш тўғрисида. Тўр- тинчи нашри. Лондон, 1822).— 84.
* Ricardo, Л. On the principles of political economy, and taxation. Third edition. London, 1821 (Рикардо, Д. Сиёсий иқтисод ва солиқ солиш асослари. Учинчп нашри. Лондон, 1821).—88, 170, 191, 230, 382, 387, 388, 421, 423, 429, 561, 577, 593, 618.
Richardson, В. W. Work and overwork. In: «Social Science Review». July 18, 1863 (Ричардсон, Б. У. Меҳнат ва ҳаддан ташқарп меҳнат. «Social Science Review» журналида, 1863 йил 18 июль).— 255.
Roberts, С. The Social history of the people of the southern counties of England in past centuries. London, • 1856 (Робертс, Ж. Англия жану- бий графиклари аҳолисинипг кейии- ги асрларни қамраб олувчи социал тарихи. Лондон, 1856).— 702.
Rodbertus-Jagetzow, J. К. Briefe und socialpolitische Aufsatze. Herausge- geben von Dr. R. Meyer. Band I. Berlin, 1881 (Родбертус-Ягетцов, II. IC Хатлар ва ижтимоий-сиёспй мацолалар. Доктор Р. Мейер наш- ри. I том. Берлин, 1881).— 517.
*Rodbertus, J. К. Sociale Briefe an von Kirchmann. Dritter Brief: Wi- derlegung der Ricardo’sc hen Lehre von der Grundrente und Begriin- dung ein er neuen Rententheorie. Berlin, 1851 (Родбертус, И. K. Фоп Крихманга ижтимоий мавзуда ёзилган хатлар. Учинчи хат: Ри- кардонинг ер рентаси тўғрисидаги таълимотини рад этнш ва рента тўғрисидаги янги назариянп’ асос- лаб бериш. Берлин, 1851).— 517.
Rogers, J. Е. Th. A History of agriculture and prices in England from the year after the Oxford parliament. (1259) to the commencement of the continental war (1793). Vol. I—II. Oxford, 1866 (Рожерс, Ж. Э. T. Оксфорд парламентинп чақириш давридан (1259) то коптинснтал уруш бошлавган (1793) даврга ка- дар Англиядаги қишлоқ хўжалиги ва баҳолар тарихи. I—II томлар. Оксфорд, 1866).—658, 662, 704.
Rohatzsch, R. II. Die Krankheiten, welche verschiedenen Standen, Al- tern und Geschlechtern eigenthum- lich sind. 6 Bande. Ulm, 1840 (Po- хач, P. Г. Турли табақалар, ёш ва жинсдаги кипшларга хос касаллпк- лар. 6 томлик. Ульм, 1840).— 361. *Roscher, W. System der Volkswirt- schaft. Band I: Die Grundlagen der Nationalokonomie. Drilte, verwehrte und verbesserte Auflage. Stuttgart und Augsburg, 1858 (Рошер, B. Халқ хўжалик системасп. 1 том: Сиёсий иқтисод асосларц. Тўлди- рплган ва тузатплган учппчп uani- рп. Штутгарт ва Аугсбург, 1858).— 100, 164, 208, 219, 322


822
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КУРСАТКИЧИ
Rossi, Р. Cours d’economie politique. In: Cours d’economie politique. In: Cours d’economie politique. Bruxelles, 1843 (Poccu, П. Сиёсий иқ- тисод курси. Қуйидагя тўпламда: Сиёсий ицтисод курси. Брюссель, 1843).— 177.
Rouard de Card, Р. М. De la falsification des substances sacramentelles. Paris, 1856 (Pya,p de Rap, П. M. Оллоҳ инъомларини сохталаштириш тўғрисида. Париж, 1856).— 249.
* Rousseau, J. J. Discours sur l’eco- nomie politique (Pycco, Ж. Ж. Сиё- сий иқтисод тўғрисида мулоҳаза- лар). Биринчи марта цуйидаги ки- тобда босилган: Encyclopedic, ou Dirtionnaire raisonne des sciences, des arts et des metiers. Tome V. Paris, 1755 (Энциклопедия ёки Фап- лар, санъатлар ва ҳунарларяинг изохли луғати. V том. Париж, 1755).— 726.
[Roy, НД The Theory of the exchanges. The bank charter act of 1844. London, 1864 ([Рой, Г.] Вексель курси назарияси. 1844 йилги банк қонуни. Лондон, 1864).— 145, 639. Sadler, М. Th. Ireland; its evils, and their remedies. Second edition. London, 1829 (Садлер, M. T. Ирлан- дня, унинг бошига тушган муси- батлар ва уларни бартараф этиш воситалари. Иккинчи нашри. Лон- дон, 1829).— 686.
Sadler, М. Th. The Law of population. Volumes I—II. London, 1830 (Cad- лер, M. T. Аҳоли ҳақидаги қонун. I—II томлар. Лондон, 1830).— 686.
Say, J. B. Lettres a M. Malthus, sur differens sujets d’economie politique, notamment sur les causes de la stagnation generale du commerce. Paris, 1820 (Сэй, Ж. Б. Жаноб Мальтусга сиёсий иқтисоднинг тур- лн масалалари юзасидан, хусусан савдодаги умумий турғунликиинг сабаблари тўғрисида мактублар. Париж, 1820).— 594.
*Say, J. В. Traite d’economie politique. Troisieme edition. Tomes I et II. Paris, 1817 (Сэй, Ж. B. Сиёсий иқтисод ҳақида трактат. Учинчи нашри. I ва II томлао. Париж, 1817).—158, 168, 208.
*Id,em. Cinquieme edition. Tome I. Paris, 1826 (Ўша acap. Бешинчи нашри. I tom. Паряж, 1826).—582.
*Schorlemtner, C. The Rise and development of organic chemistry. London, 1879 (Шорлеммер, K. Органик хямиянянг пайдо бўлиши ва ри- вожланиши. Лондон, 1879).— 307.
Schouw, J. Ғ. Die Erde, die Pflanzen und der Mensch. Aus dem Dani- schen von Zeise. Zweile Auflage. Leipzig, 1854 (Шау, ll. Ф. Ep, ўсимликлар ва одам. Дания тяля- дан Цейзе таржимаси. Иккинчи нашри. Лейпциг, 1854).— 502.
Schulz, JV. Die Bewegung der Production. Eine geschichtlich-statistische Abhandlung zur Grundlegung einer neuen Wissenschaft des Staats und der Gesellschaft. Zurich und Winterthur, 1843 (Шулъц, B. Ишлаб чиқариш ҳаракати. Давлат ва жа- мият тўғрисида янгл фан яратиш мақсадида килинган тарихий-ста- тястик тадциқот. Цюрих ва Вин- тертур, 1843).— 367.
Scrope. The principles of political economy.— қаралсин: Potter. Political economy.
[Seeley, R. B.] The Perils of the nation. An Appeal to the legislature, the clergy, and the higher and middle classes. London, 1843 ([Сили, P. £.] Халқ учун хавф-хатарлар, Қонун чиқарувчя органлар, руҳо- вийлар, юқори ва ўрта синфларга мурожаат. Лондон, 1843).— 709.
Senior, N. W. Journals, conversations and essays relating to Ireland. In two volumes. Vol. II. London, 1868 (Сениор, H. У. Ирландия тўр- рисяда кундаликлар, суҳбатлар ва тажрибалар. Икки томлик. II том. Лондон, 1868).—694, 712.
Senior, N. W. Letters on the Factory Act, as it affects the cotton manufacture. To which are appended a Letter to Mr. Senior from L. Horner, and Minutes of a conversation between Mr. E. Ashworth, Mr. Thomson and Mr. Senior. London, 1837 (Сениор, H. У. Фабрика i\O- нунпнинг ип газлама саноатига таъсирп тўғриспда хатлар. Л. Хор- нернннг жаноб Сениорга ёзган хати ва жаноб Э. Ашурот, жаяоб Томсон ва жаноб Сениор ўртаси- дагн суҳбат тексти илова қилин- ган. Лондон, 1837). — 236, 230, 399.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
823
Senior, N. W. An Outline of the science of political economy. London, 1836 (Сениор, II. У. Сиёсий иқтисод фани очерки. Лондон,
1836) .— 230.
Senior, N. W. Principes iondamen- taux de L’economie politique, tires de lemons edites et in edites de Mr. N. W. Senior par le c-te Jean Arri- vabene. Paris, 1836 (Сениор H. У. Сиёсий ИҚТПСОДНГ1НГ асосий негиз- лари; бу негизлар граф Жан Ар- ривабен томопидан жаноб Н. У. Сениорвинг нашр этилган ва нашр этилмаган лекцияларидав оливган. Париж, 1836).— 584.
Senior, N. W. Three lectures on the rate of wages. With a preface on the causes and remedies of the present disturbances. London, 1830 (Сениор, H. У. Иш ҳақининг дара- жаси тўғрпспда уч лекция. Мав- жуд бузплишларнпнг сабаблари ва уларни бартараф этиш чоралари тўғрисидаги сўз бошп бплан бир- га. Лондоя, 1830).— 530, 534.
Sextus Empiricus. Adversus mathema- ticos (Секст Эмпирик. Матсматик- ларга қаршп).— 362.
Sismoncli, J. С. L. Simonde de. De la richesse commercial ou Principes d’economie politique, appliques a la legislation du commerce. Tomei. Geneve, 1803 (Сисмонди, Ж. Ш. JI. Симонд de. Савдо бойлпги ёки Сав- до қонунчилпгпга татбиц этилган сиёсий ицтисод асослари тўғриси- да. I том. Женева, 1803).—521.
Sismondi, J. С. L. Simonde de. Etudes sur l’economie politique. Tome I. Bruxelles, 1837 (Симонди, Ж. Iff. JI. Симонд de. Спёсий иқ- тисод очеркларп. I том. Брюссель,
1837) .—313, 583, 584.
* Sismondi, J. С. L. Simonde de. Nouveaux principes d’economie politique, ou De la richesse dans ses rapports avec la population. Tome I. Paris, 1819 (CucMondu, Ж. III. JI. Сисмонд de. Сиёспй иқтисод- нипг янги асослари, ёкп Аҳолига нцсбатав олинган бойлик ҳақида. I том. Парпж, 1819).— 160, 177, 554, 568, 569, 573, 574, 634.
*Idem. Seconde edition. Tomes 1—II. Paris, 1827 (Ўгиа acap. Иккинчи нашри. I — II томлар. Париж, 1827).—565, 634, 740.
Skarbek, Ғ. Theorie des richesses so- ciales. Suivie d’une bibliographie de l’economie politique. Seconde edition. Tome 1. Paris, 1839 (Скарбек, ф. Ижтимоий бойлик назарияси ва сиёсий иқтисодга допр библиогра- фия иловасп. Пккинчи вашри. I том. Париж, 1839).— 325, 350.
*Smith, A. An Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. Ed. E. G. Wakefield, London, 1835—1839. Ed. David Buchanan, Edinburgh, 1814 (Смит, A. Халқлар бойлпгпнинг табиати ва сабаблари тўғрисида тадқицот. Э. Г. Уэйкфплд нашрп, Лондов, 1835—1839. Давпд Бьюкенен наш- ри, Эдинбург, 1814).— 55, 130,350, 352, 360, 521, 546, 556, 582, 605, 608, 630, 640, 718.
* Smith, A. Recherches sur la nature
et les causes de la richesse des nations. Traduction nouvelle, avec des notes et observations, par Germain Garnier. Tome I. (Paris, 1802 (Смит, A. Халқлар бойлигининг табпатп ва сабабларп тўғрисида тадкпқот. Жермен Гариьенинг ян- ги таржпмаси, таржпмон шаҳрла- рп ва изоҳларп билан бпрга. I том. Париж, 1802).— 605.
* Smith, A. The Theory of moral sen¬
timents. London, 1759 (Сшт, A. Ахлоқпй ҳислар пазарияси. Лоп- дон, 1759).—604.
Somers, В. Letters from the Highlands; or, the Famine of 1847. London 1848 (Сомерс, P. Тоғлик Шотлан- циядан хатлар, ёки 1847 йилги >чарчилпк. Лондон, 1848).— 712, 713.
The Source and remedy of the national difficulties. In a letter to Lord John Russell. London, 1821 (Мил- лпй цийинчиликларнпнг мавбаи ва уларнинг ҳал этилишп: Лорд Жон Расселга хат. Лондон, 1821).— 575. *Spinoza, A. Epistolae doctorum qu- orundam virorum ad B. de Spinoza et auctoris responsiones; ad alio- rum ejus operum elucidationem non parum facientes (Спиноаа, Б. Баъзи фан арбобларпнпвг Б. Спинозага ёзган хатларп ва унинг ўзп ёзган бошқа асарларни анчагцна ойдин- лаштирпб беоувчи жавоблари).— 584.


824
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
* Spinoza, В. Ethica (Спиноза, Б. Этика).— 304.
S[la fjord], W., gentleman. A Compendious or briefe examination of cer- tayne ordinary complaints, of divers of our country men in these our dayes. London, 1581 (C [таф- форд], У., дворяи. Баъзи шикоят- ларнивг, одатда ҳозирги вақтда турли ватандошларимиз томонидан билдирилган шикоятларнинг сиқиц ёки қискача анализи. Лондон, 1581).— 723.
Steuart, J. An Inquiry into the principles of political oeconomy. In two volumes. Vol. I. London, 1767 (Стюарт, Ж. Сиёсий иқтисодасос- лари хақида тадцикот. Икки том- лик. Гтом. Лондон, 1767).— 331, 710.
Steuart, 7. An Inquiry into the principles of political oeconomy. In three volumes. Vol. I. Dublin, 1770 (Стюарт, Ж. Сиёсий иқтисодасос- лари ҳақида тадцпқот. Уч томлик. I том. Дублпя. 1770).— 181, 634, 699, 724.
Steuart, J- An Inquiry into the principles of political oeconomy. In: The Works of Sir James Steuart, collected by General Sir James Steuart, his son. In six volumes. Vol. I. London, 1805 (Стюарт, Ж. Сиёсий иқтисод асослари ҳақида тадқиқот. Қуйидаги китобда: сэр Жсмс Стюартнинг упинг ўғли ге- нерал сэр Стюарт томонидан тўп- лангаи асарлари. Олти томлик. I том. Лондои, 1805).— 153.
Steuart, J. Recherche des principes de l’economie politique. Tome L Paris, 1788 (Стюарт, Ж. Сиёсий ицтисод асослари ҳақида тадқи- кот. I том. Париж, 1789).— 421.
Stewart, i). Lectures on political economy. In: The collected works of D. Stewart. Edited by Sir W. Hamilton. Vol. VIII. Edinburgh, 1855 (Стюарт, Ж. Сиёсий иқтисодга допр лекциялар. Қуйидаги „ китоб- да: Ж. Стюарт асарлари тўплами. Сэр У. Гамильтон нашри. VIII том. Эдинбург, 1855).— 319, 343, 358, 475.
*Storch, Н. Cours d’economie politique, ou Exposition des principes, qui determinent la prosperite des nations. Tomes I — III. St.-Peters- bourg, 1815 (lllmopr, Г. Сиёсий иқтисод курси, ёки Хал^лар фа- роғатпни белгиловчи асослар баё- ни. I — II томлар. С.-Петербург, 1815).— 178, 185, 358, 578, 634.
* Storch, FI. Cours d’economie politique, ou Exposition des principes, qui determin ent la prosperite des nations. Avec des notes explicatives et critiques par J. B. Say. Tome I, Paris, 1823 (IUmopx, Г. Сиёсий иқ- тисод курси, ёки Халклар фароға- тинп белгиловчи асослар баёни. Ж. Б. Сэйнпнг тушунтирувчи ва танкидий изоҳлари билан. I том. Париж, 1823).—334, 343.
Strange, W. The Seven sources of health. London, 1864 (Стрейнмс, У. Саломатликнпнг етти манбаи. Лоя- дон, 1864).—256.
Strype, J. Annals of the reformation and establishment of religion, and other various occurrences in the Church of England, during Queen Elizabeth’s happy reign. Second edition. Vol. II, 1725 (Страйп, Ж. Реформацпя йплномаси ҳамда Қи- ролича Елизаветанинг доруламон қироллик даврида англикан чер- ковида диннинг ва бошқа ҳар хил воцеаларнинг мустаҳкамланиши. Иккинчи яашри. II том, 1725).— 716.
*Thiers, A. De la propriete. Paris, 1848 (Тьер, A. Мулк тўгрисида. Париж, 1848).— 433.
Thompson, B., Count of Rumford. Essays, political, economical, and philosophical. Vols. I — III. London, 1795—1802. Vol. 1 London, 1796 (Томпсон. B., граф Румфорд. Сиёсий, иқтлсодий ва философик тажрибалар. I — III томлар. Лон- дон, 1796 — 1802. I том. Лондон, 1796).— 588, 589.
Thompson, W. An Inquiry into the principles of the distribution of wealth most conducive to human happiness. London, 1824 (Томпсон, У. Инсон бахт-саодатига энг кўп ёрдам берадиган бойликларни тақ- симлаш асосларини тадқиц эти.п. Лондон, 1824).— 359.
Thornton, W. Th. Over-population and its remedy. London, 1846 (Торн- тон, У. T. Аҳоли ортиқчалиги ва уни бартараф этпш воситалари. Лондон, 1846).— 178, 267,


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
825
Some Thoughts on the interest of money in general, and porticularly in the publick funds. London (Умуман процент тўғрисида ва ху- сусан давлат қарзп бўйича процент тўгрисида баъзи бпр фикрлар. Лондои).— 48, 56.
■^Thucydides. De hello Peloponnesiaco libri octo (Фукидид. Пелопоянес уруши тўгрисида. Саккизта ки- тоб).— 362.
Thunen, J. Н. Der isolirte Staat in Beziehung auf Landwirthschaft und Nationalokonomie. Theil II. Abt- heilung II. Der naturgemaBe Arbeit- slohn und dessen VerhaltniB zum ZinsfuB und sur Landrente. Rostock, 1863 (Тюнен, И. Г. Яккалаб қўйил- ган давлат шароитида қишлоц хў- жалиги ва сиёсий иқтпсод. II кисм. II бўлим. Табиий иш ҳақи ҳамда унинг процент нормасп ва ер рен- тасига муяосабати. Росток, 1863).— 608.
Тооке, Th.; fiewmarch, W. A History of princes, and of the state of the circulation, during the nine years 1848—1856. In two volumes; forming the fifth and sixth volumes of the History of prices from 1792 to the present time. London, 1857 (Тук, T.; Нъюмарч, У. Баҳолар тарихи ва тўқциз йил —1848—1856 йиллар — ичидаги муомалаиинг аҳ- воли. Икки томлик; 1792 йилдан то ҳозирги вақтгача бўлган давр- даги баҳолар тарихи тўгрисидаги асарнинг бешинчц ва олтинчи том- ларчдан иборат. Лондон, 1837).— 293.
Torrens, R. An Essay on the external corn trade. London, 1815 (Торренс, P. Чет мамлакатларга ғалла сотиш тўгрисида тажриба. Лондон, 1815).
— 175.
Torrens, R. An Essay on the production of wealth. London, 1821 (Top- ренс, P. Бойлик ишлаб чиқариш тўғрисида тажриба. Лондон, 1821).
— 166, 187.
Torrens, R. On Wages and combination. London, 1834 (Торренс, P. Иш ҳақи ва ишчи союзлари тўғри- сида. Лондон, 1834).— 398.
[Townsend, J.] A Dissertation on the poor laws. By a well-wisher to mankind. London, 1786 ([Таунсенд, Ж.] Камбагаллар тўғрисидаги цо-
нунга доир мулоҳазалар. Кишп- ларга эзгулик тиловчц кишинпнг асари. Лоидон, 1786). 1817 йилда
қайта нашр этилган.— 633.
Townsend, J. Journey through Spain. London, 1791 (Таунсенд, Ж. Испа- вия бўйлаб саёҳат. Ловдон, 1791). — 662.
Tuckett, J. D. A History of the past and present state of the labouring population, including the progress of agriculture, manufactures, and commerce. In two volumes. London 1846 (Таккет, Ж. Д. Мехдтаткаш аҳолииинг ўтмиш ва ҳозирдаги аҳволи тарихп; қишлоц хўжалигп саноат ва савдонинг ривожланиши ҳам шунга киради. Икки томлик. Лондон, 1846).—359, 703, 728.
*Turgot. Reflexions sur la formation et la distribution des richesses. In: Oeuvres de Turgot. Nouvelle edition par M. E. Daire. Tome I. Paris, 1844 (Тюрго. Бойликларни вужудга келтириш ва тақсимлаш тўғрисида ўйлар. Цуйпдаги китобда: Тюрго асарлари. Э. Дэрнинг янги нашри. I том. Папитк, 1844). — 182, 311, 519.
Two letters on the flour trade, and dearness of corn. By a person in business. London, 1767 (Ун савдоси ва ғалланинг қимматлиги тўғриси- да икки мактуб. Соҳибкор киши ёзган асар. Лондон, 1767).— 736.
Ure, A. The Philosophy of manufactures: or, an Exposition of the scientific, moral, and commercial economy of the factory system of Great Britain. London, 1835 (Юр, Э. Фабрика философияси, ёки Буюк Бритаипя фабрика системаси эко- номикасининг илмий, ахлоқий ва коммерция томонлари баёни. Лои- дон, 1835).—229, 348, 349, 364, 365, 375, 397, 411—413, 417, 427, 428, 539, 543, 547.
Ure, A. Philosophie des manufactures, ou Economie industrielle. Tra- duit saus les yeux de l’auteur. Tome II. Paris, 1836 (Юр, Э. Фабри- ка философияси ёки Саноат эконо- микаси. Автор ҳамкорлигида тар- жима қилингав. II том. Париж, 1836).— 296.
Urquhart, D. Familiar words. London. 1855 (У ркартп, Д. Дўстона сўзлар,
53-516


826
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
Лондон, 1855).— 107, 361, 492,
726—728.
Vanderlint, J. Money answers all things; or an Essay to make money sufficiently plentiful amongst all ranks of people. London, 1734 (Вандерлинт, Ж. Пул ҳамма бу- юмларга мос келадп, ёки Аҳоли- нинг барча цатламларида етарлича пул бўлишп учун нпма қилиш кераклиги ҳа^ида тажриба. Лон- дон, 1734).— 130, 137, 150, 272, 273, 311, 329.
*Verri, Р. Meditazioni sulla economia . politica. In: Scrittori classici ita- liani di economia politica. Parte moderna. Tomo XV. Milano, 1804 (Beppu, П. Спёсий иқтисод тўғри- сида ўйлар. Цуйпдаги китобда: Италия сиёсий ицтисоди классик- лари. Ҳозирги замон экономистла- лари. XV том. Милан, |1804).— 52, 98’J39’ £28^ *
Vissering, S. Handboek van praktische staathuishoudkunde. Deien I — III. Amsterdam, 1860—1862 (Виссеринг, C. Халк хўжалпгп бўйича амалп- ётчи киши сиравочнигп. I — Ill цисмлар. Амстердам, I860-—1862).— 490.
Wade, J. History of the middle and working classes. Third edition. London, 1845 (Уэйд, Ж. Ўрта синф ва ишчплар спнфи тарпхц. Учин- чи нашри. Лондон, 1835).— 244, 270, 605.
\Wakefield, Е. G.] England and America. A. comparison of the social and political state of both nations. In two volumes. London, 1833 (\У эйкфилд, Э. Г.] Англия ва Аме- рика. Ҳар иккп халқ соцпал ва сиёсий аҳволининг қиёслаб бери- лиши. Икки томлик. Лондон, 1833).—267, 570, 659, 743—750.
' Wakefield, Е. G. Цуйидаги кптобдаги изоҳлар: Smith, Л. An Inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. With a commentary, by the author of «England and America». In six volumes. Vol. I. London, 1835 (У эйкфилд, Э. Г. Цуйидагя китобдагп изоҳ- лар: Смит, А. Халқлар бойлиги- нинг табиати ва сабаблари тўғри- спда тадқи^от. «Англия ва Амери- ка» номли китоб авторпнинг изоҳ- лари билан. Олти томлик. 1 том. Лопдон, 1835).— 521.
Wakefield, Е. G. X View of the art of colonization. London, 1849 (Уэйкфилд, Э. Г. Мустамлакачилик vcjmiii тўғрисмдаги м\тлоҳаза. Лон- дон, 1849).—324.
Ward, J. The Borough of Stokeupon- Trent, in the commencement of the reign of Her Majesty Queen Viet ;- ria. London, 1843 (Уорд, Ж. Сток- апон-Трент округи жаноб олиялари циролпча Впктория ҳукмронлик килган давр бошларпда. Лоядон, 1843).— 266.
Watson, J. Ғ. Paper read before the Society of Arts, 17 April 1860 (Уопгсон, Ж. Ф. 1860 йил 17 ап- релда санъат ва ҳунарлар жамияти* да ў^илган доклад). «The Journal of the Society of Arts» журналида босилгая. Volume VIII. London, I860.— 386.
Watts, J. The Facts and fictions of political economists. Manchester, 1842 (Уотс, Ж. Фактлар ва иқти- содчиларнинг уйдирмалари. Ман- честер, 1842).—536.
Watts, J. Trade societies and strikes. Machinery. Co-Operative societies. Manchester, 1865 (Уотс, Ж. Kaca- ба союзларп ва стачкалар. Маши- налар. Кооператпв союзлар. Ман- честер, 1865).— 536, 539.
Wayland, Fr. The Elements of р li- tical economy. Boston, 1843 (Узй- ленд, фр. Спёспй ицтпсод асосла- ри. Бостон, 1843).— 168, 210.
[West* Е.] Essay on the application of capital to land. By a fellow of University college of Oxford. London, 1815 ([Уэст, 3.] Epra Kann- Tan С0ЛПШ тўғрпспда тажриба. Оксфорддаги унпверситет колле- жининг аъзосп ёзган иншо. Лон- дон, 1815).— 529.
West, Е. Price of corn and wages of labour, with observations upon Dr. Smith’s, Mr. Rikardo’s, and Mr. Malthus’s doctrines upon those subjects. London, 1826 (Уэтс, Э. Ғал- ла баҳоси ва ишчиларнинг иш ҳаки ҳамда доктор Смит, жаноб Рикардо ва жаноб Мальтусларнинг шу масалага доир доктрпналари тўғрисида мулохазалар. Лондон, 1826).—528.


ЦИТАТА кеЛтирилган адабиёт кўрсаткичи
827
М. Historical sketches of the South of India, in an attempt to trace the history of Mysoor. Vol. I. London, 1810 (Уилкс, M. Жанубий Ҳиндистоннинг тарихий очеркла- ри; Майсур тарихияи ўрганиб чи- қишга уриниш. I том. Лондон, 1810).—355.
Witt. J. de. Aanwysing rder heilsame politike gronden en maximen van do Republike van Holland en West- Friesland. Leyden, 1662 (Bumm, Я. de. Голландия республикаси ва Ғарбий Фрисландиянинг энг му- ҳим сиёсий принциплари ва қои- далари қўлланмаси. Лейден, 1662).— 734.
Wright, Th. A Short address to the public on the monopoly of large farms. London, 1779 (Райт. T. Йирик фермалар монополияси xy- сусида жамоатчиликка қилияган қисЕ^ача мурожаат. Лондон, 1779). — 707.
*Xenophon. Gyropaedia (Ксенофонт. Киропедия).— 379.
Young. Л. Political arithmetic. Containing observations on the present state of Great Britain. London, 1774 (Юнг, A. Буюк Британиянинг ҳозирги аҳволи тўғрисидаги муло- ҳазаларни ўз ичига олувчи сиёсий арифметика. Лондон, 1774).— 130, 230.
Young. Л. A Tour in Ireland; with general observations on the present state of that Kingdom. London, 1780 (Юнг. A. Прландия бўйлаб, саёҳат; шу циролликнииг ҳозирги аҳволи тўғрисидаги умумий муло- ҳазалар билап. Лоидон, 1780).— 664.
ПАРЛАМЕНТ ҲПСОБОТЛАРИ ВА БОШҚ\ РАСМИЙ НАШРЛАР
An Act to limit the hours of labor, and to prevent the employment of children in factories under ten years of age. Approved March 18, 1851 (Иш~ кунини чеклаш ва ўн ёшгача бўлган болаларни фабрика- ларда ишлатмаслик тўғрисида цо- пун. 1851 йил 18 мартда қабул цилинган). Куйидаги китобда: Acts of the seventy-fifth legislature of the state of New Jersey. Trenton, 1851 (Нью-Жерси штати етмиш бешиичи легислатурасининг қонун- лар тўплами. Трентон, 1851).— 269.
An Act for regulating the hours of labour for children, young persons, and women employed in workshops, 21st August 1867 (Болалар, ўсмир- лар ва аёлларнинг устахоналардаги меҳнати тўғриспда қояун, 1867 йил 21 август).— 481.
Agricultural labourers (Ireland). Return to an order of the Honourable the House of Commons, dated 8 March 1861 (Цпшлоц хўжалик ишчилари (Ирландпя). Мўътабар умумпалатасияивг 1861 йил 8 март- даги сўровига мувофиқ тақдим этилган ҳисобот).— 688.
Agricultural statistics, Ireland. General abstracts showing the acreage under the several crops, and the number of live stock, in each county and province, for the year I860. Dublin, 1860. (Қишлоқ хў- жалик статистикаси, Ирландия. Баъзи бир қишлоқ хўжалик экин- лари экиладиган майдонлар ва ҳар бир графлик ҳамда провиицияда мавжуд бўлган чорва моллар туёғи тўғрисида 1860 йилги умумий маъ- лумотлар. Дублин, 1860).— 693.
Agricultural statistics, Ireland. Tables showing the estimated average produce of the crops for the year 1866. Dublin, 1867 (Қитплоқ хўжа- лик статистикасп, Ирландия. 1866 йилги мўлжалдагн ўртача хрсил- дорликни кўрсатиб берувчи жадвал- лар. Дублия. 1867).— 683.
Twenty-second annual report of the registrar-general of births, deaths, and marriages in England. London, 1861 (Англияда гражданлик ахволи актларпни бош рўйхатга олувчи- нинг йигирма иккинчи йиллик хи- соботи. Лондон, 1861).— 268.


828 ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЕТ КЎРСАТКИЧИ
Erster Band, Berlin, 1858 (Россия императорининг Пекпндаги элчи- хоиасининг Хитой, унинг халқи, дини, муассасалари, ижтимоий му- носабатларига доир плмий асарла- ри. С.-Петербургда 1852 — 1857 йилларда босилиб чиққан русча оргиналидан доктор Карл Абель ва Ф. А. Мекленбург г\илган тар- жима. I том. Берлин, 1858).— 133.
Cambridge university commission. Report of Her Majesty’s commissioners appointed to inguire into the state, discipline, studies, and revenues of the university and colleges of Cambridge. London, 1852 (Кембриж университетияи текши- рувчи комиссия. Жаноби олияла- рининг Кембриж университети ва коллежларидагп аҳволни, интизом- ни, машғулотларнинг ^ўйилишини ва даромадларни текшириш учун вакил қилинган комисспя аъзола- рининг ҳисоботи. Лопдон, 1852).— 603,
The Case of our english wool. As also the Presentment of the Grand Jury of the County of Sommerset thereon. Humbly offered to the High Court of Parliament. London, 1685 (Англияда биз чцқарадигап жупнинг аҳволи. Соммерсет граф- лиги бош ҳакамининг олий парла- мент судига птоаткорона тацдим этгаи доклади. Лондон, 1685).— 251.
Census of’England and Wales for the year 1861. London, 1863 (Англия ва Уэльсда 1861 йилги рўйхатга олпш. Лоядон, 1863).—434, 435,
617, 629, 636, 638, 662.
Children’s employment commission (1862). Report (1—VI) of the commissioners (Болаларнпнг меҳнат шароитини текширувчи комиссия. Комисепя аъзоларинпнг (I — VI) хисоботи).— 244, 295, 390, 417,
435,
First report. London, 1863 (Биринчи хпсобот. Лоидон, 1863).— 244, 247, 268, 293, 459, 532, 540.
Second report. London, 1864 (Иккин- чп ҳисобот. Лондон, 1864).—452, 457—459, 461—465, 467, 478, 532, 539.
Third report. London, 1864 (Учинчи ҳисобот. Лондон, 1864).— 179, 256, 391, 450, 455, 457, 468, 470, 480 533, 534, 539.
Fourth report. London, 1865 (Тўртин- чи ҳисобот. Лондон, 1865).— 256 — 264, 348, 396, 426, 468, 469.
Fifth report. London, 1866 (Бешинчц ҳисобот. Лоядон, 1866).— 257, 258 391, 424, 444, 453—455, 470—474*, 478—481, 532—533.
Sixth report. London, 1867 (Олтинчи ҳпсобот. Лондоя, 1867).— 667, 677, 679—681.
Compte rendu de la deuxieme session du congress international de statis- tique reune a Paris les 10, 12, 13,
14 et 15 Septembre 1855. Paris, Mai 1856 (Статистикларнинг Ha- рижда 1855 йил 10, 12, 13, 14 ва
15 сеятябрда бўлган халқаро ик- кпнчи конгрессп ишп тўғрисидагп ҳисобот. Париж, 1856 йил май).— 379.
Corn, grain and meal. Return to an order of the Honourable the House of Commons, dated 18 February 1867 (Ғалла, дон-дун ва ун. Мўъ- табар умумпалатасивинг фармони- га мувофиқ 1867 йил 18 февралда тузилган ҳисобот).— 442.
Correspondense with Her Majesty’s missions abroad, regarding industrial questions and trades unions. London, 1867 (Жаноби олияларп- нинг саноат ва тред-юнионлар ма- саласи юзасидан чет эл миссияла- ри билан ёзишмаларп. Лондон, 1867).—10.
East India (Bullion). Return to an address of the Honourable the House of Commons, dated 8 February 1864 (Шарқий Ҳиндистон (Цуйма олтивлар). Мўътабар ўмумпалата- спнинг сўровига мувофиқ 1864 йил 8 феЕралда тақдим этилган ҳпсо- бот).— 140.
Factories inquiry commission. First report of the central boards of His Majesty’s commissioners.Ordered, by the House of Commons, to be printed, 28 lune 1833 (Фабрикаларпи тек- шпрувчи комиссия. Жаноби олия- лари комиссияси марказпй кенга- шининг биринчи ҳисоботи. Умум- палатасияинг 1833 йил 28 июндаги фармойишига мувофиқ босилган).— 276.


ЦИТЛТЛ КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКПЧИ
829
printed, 9 August 1859 (Фабрика қопунлари. Умумпалатаспнпвг 1859 йил 9 авгус-тдаги фармойишига мувофлқ боснлмоқда).— 241, 292.
Fastories. Return to an address of the Honourable the House of Commons, dated 15 April 1856 (Фабрп- калар. Мўътабар умумпалатасининг 1856 йил 15 апрслдагп сўровлга мувофиқ тақдпм этилган ҳлсобот). —425.
Factories. Return to an address of the Honourable the House of Commons, dated 24 April 1861 (Фабрл- калар. Мўътабар умумпалатаси- нпнг 1861 йил 24 апрелдаги сўро- вига мувофлқ такдпм этилган ҳи- собот).— 425, 465.
Factories. Return to an address of the Honourable the House of Commons, dated 5 December 1867 (Фаб- рцкалар. Мўътабар умумпалатаси- ппнг 1867 йпл 5 декабрдаги сўро- ьпга мувофиц тацдим этилган ҳисобот).— 425.
General Laws of the Commonwealth of Massachusetts. Volume I. Boston, 1854 (Массачусетс штатпнипг уму- мий цонуплари. I том. Бостов, 1854).— 269.
Hansard’s Parliamentary Debates. Vol. LXVI. London, 1843 (Хан- сарднияг парламент мунозаралари. LXV1 том. Лондов, 1843).—668.
Vol. CLXX. London, 1863 (CLXXtom. Ловдон, 1863).—37—40, 266, 562.
Vol. CLXXIV. London, 1864 (CLXXIV tom. Лондон, 1864).—639.
Hous of Lords’ committee, 1848—ца- ралсин: R eport from the secret committee of the House of Lords appointed to inquire into the causes of the distress which has for some time prevailed among the commo- rical classes.
Laliresbericht dor Ilan dclskammer fur Essen, Werdcn und Cahresbericht der Han-Kettwig pro 1862. Essen, 1863 (Эссен, Bepдch ва Кетвпг савдо палатасиппнг 1862 йил учуп йлл- лик ҳисоботи. Эсссн, 1863).—382.
Manifest dor maatschappij De Vlamin- gen Vooruit! Gerigt tot alle do voor- standers van de eerlijke on regtzin- nige uitvoering der BelgiscbeGrond- wet, gestemd door het National Congres van 1830. Bvussel, 1860 («фламандчилар, олға!» деган жа- мпятнинг Мпллий конгрссс томо- нидан 1830 йилда қабул қилинган Больгпя констптуцпясини ҳалол 1<а адолатли амалга ошириш тарафдорп бўлмиш барча кпшпларга мурожа- ати. Брюссель, I860).—645. ’
The Master spinners&manufacturers’ defence fund. Report of the committee appointed for the receipt and apportionment of this fund, to the central association of master spinners and manufacturers. Manchester, 1854 (Йпгпрувчи усталар na фаб- рлкаптларни муҳофаза цплиш фон- ди. Бу фондни ундириб олпш ва тақспмлаш комитетининг ҳисоботи; йигирувчи усталар ва фабрпкант- ларнпвг марказий уюшмаспга тақ- дим этнлган. Манчсстер, 1854). — —424, 563.
Miscellaneous statistics of the United Kingdom (Part VI). London, 1866 (Қўшма кироллнкнинг турли ста- тистик материаллари (VI қисм). Лондон, 1866).—639.
I'bc National association for the promotion of social science Report of proceedings at the sevenths annual congress’. Edinburgh, London, 1863 (Нжтимоий фанларнп рағбатлантп- рувчп миллий уюшма. Еттпнчи йиллнк конгресснипг пши тўғрп- спда хисобот. Эдинбург, Лондон, 1863).— 388, 473, 474, 481.
Public Health. Reports of the Medical Olficer of the Privy Council (Аҳолп саломатлпги. Махфий кенгаш меди- цпна ппспекторининг ҳпс-оботла- ри).—9, 361, 390, 394.
Third Report. 1860.^Ordered, by tho House of Commons, to be printed, 15 April 1861 (Учпнчи ҳисобот. 1860. Умумпалатасининг 1861 йил 15 апрслдаги фармойпшпга мувофиқ босилгав).—244, 245.
Fourth Report. 1861. With appendix. Ordered, by tho House of Commons, to be printed, 11 April 1862 (Тўр- тинчн ҳисобот. 1861. Илова билан. Умумпалатаспнпнг 1862 йил 11 ап- рслдаги фармойипшга мувофиқ бо- сплган). — 455.
Sixth Report. With appendix. 1863. London, 1864 (Олтинчп ҳисобот. Илопабилап. 1863. Лондон, 1864).— 179, 267, 391-394, 454-455, 533. 640-643, 664, 680.


830
ЦИТЛТЛ КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
Seventh Report. With appendix. 1864. London, 1865 (Еттинчп ҳисобот. Илова билан. 1864. Лондон, 1865).— 102, 565, 643, 649—653, 662, 664— —669, 675—676, 702.
Eighth Report. With appendix. 1865. London, 1866 (Саккизинчи ҳпсобот. Илова билап. 1865. Лондоп, 1866). —454, 643—648.
Report addressed to Iler Majesty’s Principal Secretary of State for the Home Department, relative to the grievances complained of by the journeymen bakers; with appendix of evidence. London, 1862 (Жаноби олияларшшнг ички ишлар минист- рига шоги рд- новвойлар тпикояти хусусида берилгап хисобот; сўроқ бернш маълумотларй илова килии- гаи. Лондон, 1862).—178, 249—251, 535.
Second report addressed to Her Majesty’s Principal Secretary of State for the Home Department, relative to the grievajices complained of by the journeyman bakers. London, 1863 (Жапоби олияларипииг пчки ишлар мияистрига пюгирд-новвойлар ши- кояти хусусида берилган пккинчи ҳпсобот' Лопдоп, 1863).—249.
Report from the committee on the «Bill to regulate the labour of children in the mills and factories of the United Kingdom»: with the minutes of evidence. Ordered, by the House of Commons, to bo printed, 8’August 1832 («Цўшма қирол- лпкнинг завод ва фабрикаларида болалар меҳпатипи тартибга солиш тўғрисида билль» комиссиясииинг ҳособоти. Сўроц бсриш протокол- лари билап. Умумпалатасплипг 1832 йил 8 августдаги фармойпшига мувофпц босплгап).—277.
Report from the secret committee of the House of Lords appointed to inquire into the causes of the distress which has for some time prevailed among the commercial classes, nnd how far it has been affected by the Laws for regulating the issue of bank notes payable on demand. Together with the minutes of evidence, and an appendix. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 28 July 1848. Reprinted 18o7 (Лордлар налатасининг савдо бплап шуғулланувчи спнфлар бо- пшга тушгап фалокат сабаблари ва упга банкнотларни^тартпблй сурат- да члцариш тўғриспдаги )\опуплар билаи этилгаи таъсиргш текширув- чи махфий комиссиясинииг ҳцсо- боти. Сўроқ бсриш протоколлари ва илова билан. Умумпалатасиппиг 1848 йил 28 июлдаги фармойишига мувофиқ босилган. 1857 йилда кайта босилган).—133—134.
First report from the select committee on adulteration of food, & with the , minutes of evdence, and appendix.
Ordered, by the House of Commons, to be printed, 27 july 1855 (Maxeye комитетнинг озиқ- овқат маҳсулот- лари ва ҳоказоларни қалбакилаш- тириш тўғрисидаги биринчи ҳисо- боти; Сўроц бориш протоколлари ва илова билаи. Умумпалатасинипг 1855 йил 27 июлдаги фармойишига мувофиц босилгап).—178, 589.'
Report from the select committee on bank acts; logethcr with the proceedings of the committee, minutes of evidence, appendix and index. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 30 July 1857 (Банк ^опунчилилигига доир махсус ко- митот ҳисоботи; Комитетнинг илмий асарлари, сўроц бсриш протокол- лари, илова ва кўрсаткич. Умум- иалатасинииг 1857 йил 30 июлдагл фармонига мувофиц босилган).—140.
Report from the select committee on the bank acts; together with the proceedings of the committee, minutes of evidence, appendix and index. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 1 July 1858 (Банк копупчилигига допр махсус комитст ҳисоботи; комитстпинг илмий асар- лари, сўроқ бериш протоколларп, плова ва кўрсаткпч. Умумпалата- спнинг 1858 йил 1 июлдаги фор- мойишпга мувофиц босплгаи).—146.
Report from the select committee on mines; together with the proceedings of the committee, minutes of evidence, and appendix. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 23 July 1866 (Конлар бўйича махсус комитет ҳисоботл; комитет илмпй ас-арларп, сўроқ бериш про- токолларп ва плова. Умумпалата- сшпшг 1866 йпл 23 пюлдагп фар- •моиишлга мувофик босплган).— 483—489.


ЦПТАТЛ КЕЛТТТРПЛГАН АДАБПЁТ КЎРСАТКИЧИ
831
Report from the select committee on petitions relating to the corn laws of this Kingdom: together with the minutes of evidence, and an appendix of accounts. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 26 fuly 1814 (Maxeye комитетнинг киролликпппг ғалла конупларига тегпшли арзномалар тўғрисидаги ҳисоботи; сўроц берпш протокол- лари ва иловалар билап. Умумпа- латасининг 1814 йпл 26 июлдагп фармойшпига мувофпц босплган).— 342.
Reportof the commissioners appointed to inguire into the operation of the acts (16 & 17 vict. c 99, and 20& 21 Vict. c. 3) relating to transportation and penal servitude, Vol. I. Report and appendix. Vol. II. Minutes of evidence. London, 186)3 (Каторгага ва каторга ишларпга сургуп цилишга доир цопупларпи (Виктория цироллипг давринипг 16 ва '17-йилида дабул қилипгап 99- боб, Виктория қироллпк даврп- пипг 20 ва 21- йилида кабул қи- линган, З-боб) амалда цўллашппинп ўрганишга вакил қилинган комис- сия «ҳисоботи. 1 том. Ҳисобот ва илова, II том. Сўроқ берпш прото- коллари. Лоядон, 1863).—663.
Tenth report of the commissioners appointed to inquire into the organization and rules of trades unions and other associations: together with minutes of evidence. London, 1868 (Тред- юнионлар ва бошқа уюшма- ларнинг тузилиши ва уставларини ўрганувчп комиссиянинг сўроқ бериш протоколларини ўз ичига олувчи ўнинчи ҳисоботп. Лондон, 1868).—426.
Fourth report of the commissioners of Her Majesty’s inland revenue. London, 1860 (Жапоби олияларининг мамлакат ичкарисида оладигап да- ромадлари масалаларини ўргавувчи комиссия аъзоларининг тўртинчи ҳисоботи. Лондон, 1860).—636.
Tenth report of the commissioners of Her Majesty’s inland revenue. London, 1866 (Жаноби олияларининг мамлакат ичкарисида оладиган да- ромадлари масалаларинп ўрганувчи комцссия аъзоларинипг ўнинчи Ҳисоботи. Лондон, 1866).— 634— 636, 682, 685.
Report of the committee on the baking trade in Ireland for 1861 (Ирлан- диядаги non ёниш комитетпнинг 1861 йил учуп ҳпсоботи). —251.
Report of the officer of health of St. Martin’s-in-the-Fields, 1865 (Сент- Мартппс- пн- филдсдаги медицпна амалдориппиг ҳпсоботп).—645.
Reports by Iler Majesty’s secretaries of embassy and legation, on the manufactures, commers, &c., of the countries in which they reside, No 6. London, 1863 (Жаноби олпялари элчпхопаларп ва миссиялари сек- ретарларплпттг уларпинг ўзлари бўлгап мамлакатлардаги сапоат, савдо ва ҳоказолар тўғриспда бер- гап хпсоботи. № 6. Лопдоп, 1863). —342.
Reports from poor law inspectors on the wages of agricultural labourers in Ireland. Dublin, 1870 (Кам- бағаллар тўғрпсцдагн қопун бўйича ппспекторларнипг Ирландля дпш- лок хўжалик пшчпларп шн ҳаки хакидагп хпсоботи. Дублпп, 1870). — 668.
Reports, of the inspectors of factories to ller Majesty’s Principal Secretary of State for the Home Department (фабрпка ипспекторларшшпг Walloon олияларипипг пчкп ишлар MiuuicTpiira бергап ҳпсоботларп). — 229, 240, 390, 479.
—for the half year ending the 31st December 1841. [London] 1842 (1841 йил 31 декабрда тугагап ярим йил учуи [Лондон] 1842).—275.
— for the quarter ending 30th September, 1844; and from 1st! October, 1844, to 30th April, 1845. London, 1845 (1844 йпл 30 септябрда тугаган квартал учун ва 1844 йил Г октябрдан 1845 йил 30 апрелгача бўлган давр учун. Лоидон, 1845). —279, 280, 290, 404, 405, 407.
— for the half year ending 31 st October, 1846. London, 1847 (1846 йил 31 октябрда тугаган ярим йил учун. Лондон, 1847).— 290.
— for the half year ending 30 th April 1848. London, 1848 (1848йил 30 ап- релда тугагап ярпм йил учун. Лондон, 1848). — 283, 285, 532.


632
ЦИТЛТА КЕЛТИРЙЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
учун. Лопдон, 1849). — 229 — 230, 279, 281-288, 295, 298, 512, 534.
— for the halt year ending 30 th April 1849. London, 1849 (1849 йил 30 апрелда тугаган ярим йил учун. Лондоғ, 1849). — 285—288, 309.
— for the halt year ending 31 st October, 1849. London, 1850 (1849 йил 31 октябрда тугагаи ярим йил учун. Лондов, 1850).— 278, 287.
— for the half year ending 30th April, 1850. London, 1850 (1850 йпл
30 апрелда тугагап ярим йил учуп. Лондон, 1850).—289, 298—299. ‘
— for the half year ending 31st October 1850. London, 1851 (1850 йил
31 октябрда тугаган ярпм йил учуп. Лопдол, 1851).—285.
— for the half year ending 30st April 1852. London, 1852 (1852 йил 30 апрелда тугаган ярим йил учуп. Лондон, 1852).—290.
— for the half year ending 30th April 1853. London, 1853 (1853 йил
30 апрелда тугагап ярпм йил учун. Лондон, 1853).—292.
— for the half year ending 31st October 1853. London, 1854 (1853 йил
31 октябрда тугаган яримйил учув. Лондон, 1854).—179, 267.
— for the half year ending 30th April 1855. London, 1855 (1855 йил
30 апрелда тугаган ярим йпл учун. Лондон, 1855).—229.
— for the half year ending 31st October 1855. London, 1856 (1855 йпл
31 октябрда тугаган ярим йил учув. Лопдон, 1856).—267, 274, 395, 409, 512.
— for the half year ending 31st October 1856. London, 1857 (1856 йил 31 октябрда тугагап ярпм йпл учун. Лондон, 1857).—241—243, 375, 395, 408, 423,439—441.
— for the half year ending 31th April 1857. London, 1857 (1857 йил 30 апрелда тугаган ярим йил учув. Лондон, 1857).—395.
— for the half year ending 30st October 1857. London, 1857 (1857 йил 31 октябрда тугаган ярим йил учуп. Лондов,1857).—292, 394,396.
— for the half year ending 30th April 1858, London, 1858 (1858 йил 30 апрелда тугаган ярим йил учул. Лондон, 1858).—241—242, 540, 543.
— for the half year ending 31st October 1858. London, 1858 (1858 йил 31 октябрда тугаган ярпм йил учун. Лондон, 1858).—388, 391, 395, 408—409, 423.
— for ihe half year ending 30th April 1859, London, 1859 (1859 йил
30 апрелда тугаган ярим йил учун. Лондон, 1859).—537.
— for the half year ending 31st October 1859. London, 1860 (1859 йил
31 октябрда тугагав ярим йил учун. Лондон, 1860).—290, 299.
— for the half year ending 30th April 1860. London, 1860 (1860 йил
30 апрелда тугаган ярпм йил учун. Лопдон, I860).—243, 267, 276, 292, 372, 409, 533.
— for the half year ending 31st Octo- her 1860. London, 1860J(1860 йил
31 октябрда тугаган *ярпм йил учун. Лондон, 186). —242, 537.
— for the half year ending 30th April 1861. London, 1861 (1861 йпл
30 апрелда тугаган ярим йил учун. Лондон, 1861).—242.
— for the half year ending 31 st October 1861. London, 1862 (1861 йил
31 октябрда тугаган ярим йил учун. Лондон, 1862).—290, 292, 297, 410.
— for the half year ending 31st October 1861. London, 1863 (1862 йил 31 ©ктябрда тугаган ярим йпл учун. Лондон, 1863).—242, 293—295, 297, 394, 399, 407, 409, 411, 439, 446, 469—470.
— for the half year ending 30 th April 1863. London, 1863 (1863 йил
30 апрелда тугагая ярим йил учун. Лондон, 1863).—294, 299, 417, 449—450, 532, 533.
— for the half year ending 31st October 1863. London, 1864 (1863 йил
31 октябрда тугаган ярпм йил учун. Ловдон, 1864).—242, 413, 418—419, 425, 447, 448, 533, 620.
— for the half year ending 30th April 1864. London, 1864 (1864 йил
30 апрелда тугагап ярпм йил учун. Лондон, 1864).—448.
— for the half year ending 31st October 1864. London, 1865 (1864 йил
31 октябрда тугаган ярим йил учун. Ловдон, 1865).—295, 296, 299.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
833
—439, 449, 451, 465—468, 472,473, 479.
— for the half year ending 31st October 1866. London, 1867 (1866 йил 31 октябрда тугаган ярим йил учун. Лондон, 1867).—413—414, *418, 548—549, 628, 692.
Reports respecting grain, and the corn lawz: viz: First and second reports from the Lords Committees, appointed to enquire into the state of the growth, commerce, and consumption of grain, and all laws relating thereto. Ordered, by the House of Commons, to be printed, 23 November, 1814 (Ғалла ва ғалла қонунлари тўғрисида ҳисоботлар: Ғалла етиштириш, ғалла савдоси ва уни истеъмол қилишдаги аҳвол- ни ҳамда шу соҳадаги барча конун- ларни ўрганиб чиқиш учун вакил қилинган лордлар палатаси комис- сиясининг биринчи ва иккинчи ҳисоботлари. Умумпалатасииинг 1814 йил 23 ноябрдаги фармойи- шига мувофиқ босилган).—542.
The Revised statutes of the state of Rhode Island and Providence plantations. Providence, 1857 (Род-Ай- ленд штати ва Провиденс колония- сининг цайта кўриб чиқилган ста- тутлари. Провиденс, 1857).—269.
Royal commission on railways. Report of the comissioners. London, 1867 (Қирол темир йўл комиссияси. Комиссия аъзоларинивг ҳисоботи. Лондон, 1867).—424, 548.
Statistical abstract for the United Kingdom in each of the last fifteen years, from 1846 to 1860. Number 8. London, 1861 (Қўшма цироллик- нинг кейинги ўн беш йил учун, яъни 1846 йилдан 1860 йилгача ҳар бир йил учун чиқариладиган статистикага доир справочниги. № 8, Лондон, 1866).—410.
Statistical abstract for the United Kingdom in each of the last fifteen years, from 1851 to 1865. Number 13. London, 1866 (Қўшма цирол- ликнинг кейинги ўп беш йил учун яъни 1851 йилдан 1865 йилгача ҳар бир йил учун чицариладиган статистикага доир справочниги. № 13. Лондон, 1866).—410.
ДАВРИЙ НАШРЛАР
«Вестник Европи», Санкт-Петербург, 1872, III том.—19—21.
«Санкт-Петербургские Ведомостиь, 1872 йил 8(20) апрель.—17.
«The Bengal Hurkarus («Бенгалия ~ах- бороти»), Калькутта, 1861 йил 22 июль.—322.
«.Bury Quardians («Бэри соқчиси), Бэри, 1860 йил 12 май. — 266.
«Concordia, Zeitschrift fiir die Arbeiter- frages («Якдиллик. Ишчилар маса- ласига доир журнал»), Берлин, № 10, 1872 йил 7 март.—36, 37.
— № 27, 1872 йил 4 июль.—37.
— № 28, 1872 йил 11 июль.—38.
«The Daily Telegraphs («Кундалик телеграф»), Лондон, 1860 йил 17 январь.—255.
«Demokratisches Wochenblatts («Демо- кратик хафталик»). Лейпциг, №31, 1868 йил 1 август.—16.
— .Nb 34, 1868 йил 22 август.—lb.
— №» 35, 1868 йил 29 август.—16.
— № 36. 1868 йил 5 сентябрь.—16.
<[)eutsen-Franzdsische Jahrbuchers («Не- мис-француз йиллик журнали»). Париж, 1844.-84, 157, 169, 620.
«The Economists («Экономист»), Лон- дон, III том, 1845 йил 29 март.— —660.
— VI том, 1848 йил 15 апрель.—230.
— IX том, 1851 йил 19 июль.—675.
— XVIII том, 1860 йил 21 январь.— 624.
— XXIV том, 1866 йил 2 июнь.— 713—714.
«The Evening Standards («Оқшом Banporn»), Лондон, 1886 йил 1 ноябрь.  33.
«The Glasgov Daily Mails («Глазго кундалик почтаси»), 1849 йил 25 апрель.—308.
«Journal des Economistess («Иқтисодий журнал»), Парияс, 1872 йил июль ва август.—17.
«The Journal of the Society of Artss («Санъат ва ҳунарлар жамияти журнали»), Лондон, VII том, 1859 йил 9 декабрь.—377.
VIII том, 1860 йил апрель.—Job.  XIV том, 1866 йил апрель.—713.


834
ЦГ1ТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
журнали»). Лондон ва Кембриж, VIII том, 1863 йил август.—255.
«The Morning Advertiser» («Тонгги ха- барчи»), Лондон, 1863 йил 17 ап- рель.—38.
«The Morning Chronicle» («Тонггп хро- ника»), Лондон.—640.
«The Morning Star» («Тонг юлдузи»), Лондон.—525.
— 1863 йил 17 апрель.—38, 638.
— 1863 йил 23 июнь.—255.
— 1867 йил 7 январь.—653—655.
«Neue Pheinische Zeitung. Organ der J)emokratie» («Янги Рейн газетаси. Демократия органи»), Кёльн, № 266 —1849 йил 7 апрель.—565, 743.
«Neue Pheinische Zeitung. Politischoko- nomische Pevue» («Янги Рейн газе- таси. Сиёсий-цқтисодий обзор»), Лондон—Гамбург, № 4, 1850.—289, 299.
«New-York Daily Tribune» («Нью-Йорк куядалик минбари»), 1853 йил 9 февраль.—711.
«The Observer» («Кузатувчи»), Лондон, 1864 йил 24 апрель.—145.
«The Pall Mall Gazette» («Пелл-Мелл газетаси»). Лондон.—640.
«La Philosophic positive Revue» («Пози- тпвистпк философия. Обзор»). Па- ри7К, № 3, 1868 йил ноябрь—дека- брь.—17.
«The Portfolio. Diplomatic review. (New series')» («Портфель. Дипломатик аҳ- борот. (Янгп туркум)»), Лопдон. —712.
«Revolutions de Paris» («Париж рево- люциялари»), № 101, 1791.—722.
«Reynolds's News paper» («Рейнолдс газетаси»), Лондон, 1866 йил 21 январь.—252.
— 1866 йил 4 фовраль.—252.
—1867 йил 20 январь.—654.
«The Saturday Peview of Politics, Literature, Science, and Art» («Сиёсат, адабиёт, фан ва санъат масалалари бўйича шанбалпк обзор»), Лондон, 1868 йил 18 январь.—18—19.
«The Social Science Review» («Ижти- моий фанлар обзори»), Лондон, II том, 1863 йил 18 пюль.—253—256.
«The Spectator» («Томошабин»), Лоя- дон, 1866 йил 26 май.—330.
«The Standard» («Байроқ»), Лондон, 1863 йпл 15 август.—295.
— 1861 йил 26 октябрь.—544.
— 1867 йил 5 апрель.—654—656.
«The Times» («Замонлар»), Лон- дон.—639, 712.
— 1843 йил 14 февраль.—638.
— 1861 йил 5 ноябрь.—267.
— 1862 йил 26 ноябрь.—209, 397.
— 1863 йил 24 март.—293, 561—564.
— 1863 йил 17 апрель.—37, 38.
— 1863 йил 2 шоль.—255.
— 1864 йил 25 февраль.—462.
— 1866 йилиипг охири.—588, 692.
— 1867 йилпииг боши.—588, 692.
— 1867 йил 26 январь—489.
— 1873 йил 3 сеитябрь.—588.
— 1883 йил 29 ноябрь.—38. «То-Day» («Бугунгп кун»), Лондон,
№ 2, февраль, 1884.—39.
— № 3, 1884 йил март.—39, 40.
«Der Volksstaat» («Халқ давлати»), Лейпциг, 1872 йил 1 июнь.—37.
— 1872 йпл 7 август.—38.
«The Westminster Review» («Вест- министр обзорп»), Лондон.—71.
«The Workman’s Advocate» («Ишчи ҳомийсп»), Лопдоп, 1866 йпл 13 январь.—252.
БАДИИЙ АДАБИЁТ АСАРЛАРИ
Антипатр Фессалоникский. Сув те- гирмонинпнг кашф этилиши.—401. Ба,льзак. Гобсек.—576.
Батлер. Гудпбрас.—45.
Бичер-Стоу. Том тоғанинг кулба- сп.—711.
Буало. VIII сатира.—639.
Вереилий. Энеида.— 301, 739.
Волътер. Кандпд.—197, 788.
Гейне. Генрих.—298.
Гёте. Фауст.—39, 77, 94, 196, 197, 287, 580, 692.
Гомер. Илпада.—71.
Гомер. Одпссея.—253, 362.
Гораций. Поэзпя плми,—662.
Гораций. Сатпралар. Биринчп ки- тоб.-б, 115, 265, 341, 461.
Гораций. 7-эпод.—694.
Данте. Илоҳий комедия.—11, 110, 246.
Дефо. Робинзон Крузо.—84—86, 286.
Дидро. 1767 йил салони.—139.
Диккенс. Оливер Твистнипг боши- дап кечпрганларп.—432.
Драйден. Хўроз ва тулки.—242.
Дюпон. Ишчилар қўшиғи. —676.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН АДАБИЁТ КЎРСАТКИЧИ
835
Лесаж. Саптпльянлик Жилль Блас- нинг саргузаштлари.—692.
Овидий. Севги плми.—429.
Сервантес. Ламанчлик уддабуро идальго Дон-Кпхот.—90, 93, 626.
Софокл. Аитигона.—138.
Шекспир. Венециялик савдогар.— 284, 285, 476, 667.
Шекспир. Гамлет.—271.
Шекспир. Тимоп Афинскийнинг ҳаёти.—138.
Шекспир. Қирол Геприх IV. Бирип' чи қисм.—39, 56.
Шекспир. Сўк ошпга сурнай.—91.
Шекспир. Ёз кечасидагп туш.—114.
Шиллер. Макр ва муҳаббат.—563.
Шиллер. Қўнғироқ ҳақпда қўшиқ.— 399.
Шиллер. Кафиллпк.—580.
Штолъберг. Табиатга бағишлов.— 499.
Ювеиал. IV сатира.—248.
* * *
Таврот.—94, 268, 365, 568, 582, 728. Иероним Девона. Евстохпяга иффат- ни сақлаш тўғрисида мактуб.— 110-111.


836]
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАРНИНГ РУСЧА ТАРЖИМАЛАРИ КУРСАТКИЧИ*
Аппиан. Граждан урушлари. Грек- чадан таржима. С. А. Жебелов ва 0. 0. Крюгер таҳрири остида. Л., 1935.-708 (20).
Аристотелъ. Сиёсат. Грекчадан С. А. Жебелев таржимаси. Спб., 1911.—94 (23), 157 (22-26), 169 (28).
Аристотелъ. Этика. Грекчадан Э. Радлов таржимаси. Спб., 1908.— 67 (93).
Беллерс, Ж. Меҳнат коллежи очиш тўгрисида таклиф (қуйидаги ки- тобда: Ҳозирги замон социализми салафларининг уларнинг ўз асар- ларидан олинган парчаларда ифо- далапиши. В. П. Волгин тузгаи. I қисм. М.—Л., 1928) (^исқарти- риб таржима қилинган).—144 (118), 477-478 (124, 125), 621
(И7).
Буханаи (ушбу4 нашрда: Бъюке- нен). Қуйидаги китобга берилган изоҳлар: А. Смит. Халцлар бойли- гипипг табиати ва сабаблари тўғ- рисида тадқиқот. Бентам, Бланк, Буханап, Гарнье, Мак-Куллох, Мальтус, Милль, Рикардо, Сэй,
Сисмонди ва Тюрго изоҳлари би- лан. П. А. Бибиков таржима қил- ган. I том. Спб., 1866.—540 (477). Бэкон, Ф. Аҳлоқий ва сиёсий таж- рибалар ва ўгитлар (қуйидаги китобда: Ф. Бэкон. Янги Атланти- да. Ахлоқий ва сиёсий тажриба- лар ва ўгитлар. 3. Е. Александро- ва таржпмаси. М., 1954 (Қисқар- тириб таржима қилинган).—701 (100).
Верри. Сиёсий иқтисод ёки Давлат хўжалпгп тўғрисида. Француз ти- лидан таржима, французчага итальяича еттинчи нашридан тар- жпма қилинган. Спб., 1810.—52 (11-12), 98 (7), 139 (45).
Гегель. Логика фани. Б. Г. Столп- нер таржимаси. М., 1939 Гегель. Асарлар. V, VI том).—306.
Гегель. Ҳуқуқ философияси. Б. Столпнер таржпмаси. М.—Л., 1934 (Гегель. Асарлар. VII том).— 53 (218), 99 (87), 172 (91), 361 (216), 575 (226).
Гегелъ. Фплософия фаплари эпци- клопедиясп. I қисм. Логика. Б. Столпнер таржимаси. М.—Л., * Мазкур кўрсаткич Маркс цитата келтирган ва эслатиб ўтган китобларнинг мав- жуд русча таржимасининг фақат кейингиларини ўз ичига олади. Бирод, сўнгги марта т^исқарган холда чиққан асарлар бундан мустаснодир. Бундай ҳолда илгариги, анча тўлиқ қилинган таржимаси ҳам келтирилади. Кўрсаткичда ушбу томнинг бетлари қўйилган бўлиб, Маркс цитата олган ёки эслатиб ўтган маълум асар ана шу бетларда келтириб ўтилган; бу бетлар ёнида эса думалоқ қавсларда цитата келтирилаётган нитобшшг тегишли бетлари қўйилган.


ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАР ТАРЖИМАСИ
837
1930 Гегель. Асарлар. I том).— 182 (318-319), 260 (212).
Гексли, Т. Г. Элементар физиология- дан сабоқлар. Инглизчадан тар- жима; И. А. Петров таҳрири ос- тида, Д. И. Писарев сўз бошиси билан. Спб., 1867.—473 (134).
Гоббс. Т. Левиафан, ёки Материя, черков ҳамда гражданлик давла- тининг формаси ва ҳокимияти. Соцэкгиз. 1936—174 (90), 353
(115).
Годскин, Т. Капитал даъволарига қарши меҳнатни ҳимоя қилиш (қуйидаги китобда: Т. Годскин. Асарлар. М., 1938) .-352 (27, 28), 562 (12, 14).
Годскин, Т, Оммабоп сиёсий иқти- сод (қуйидаги китобда: Т. Годс- кин. Асарлар. М., 1938).—337 (74), 350 (118), 522 (162).
Грове. Физикавий кучлар нисбати. Русча таржимасига профессор Н. Н. Бекетов ёзган сўз боши билан. Ал. Заленский ва Ил. Меч- ников таржимаси. Харьков, 1864.-513.
Дарвин, Ч. Табиий тапланиш йўли билан турларнинг келиб чиқиши. М.—Л., 1939 (¥. Дарвин. Асарлар, 3-том) .-339-340 (379).
Декарт, Р. Метод ҳақида мулоҳаза, қуйидаги иловалар билан: диопт- рика, метеорлар, геометрия. Г. Г. Слюсарев ва А. П. Юшкевич таҳ- рири, таржимаси, мақолалари ва шарҳларп. CCGP ФА нашриёти, 1953.-365 (54).
Жонс, Р. Сиёсий иқтисодга доир кириш лекцияси, 1833 йил 27 фев- ралда Лондонда қирол коллежи- да ўқилган (қуйидаги китобда: Р. Жонс. Иқтисодий асарлар. Соц- экгиз, 1937) .-521.
Жонс, Р. Бойликларни тақсимлаш тўғрисида ва солиқ манбалари тўғрисида тажрибалар (қуйидаги китобда: Р. Жонс. Иқтисодий асарлар. Соцэкгиз, 1937) .—327 (131).
Жонс, Р. Халқларнпнг сиёсий иқ- тисодп (қуйидаги китобда: Р. Жонс. Иктисодий асарлар. Соц- экгпз, 1937).—306 (316), 319 (316), 322 (348-349), 556 (313), 575,
(259), 585—586 (295, 299, 313, 314).
Диодор Сикилийский. Тарих кутуб- хонасп. Грекчадан Иван Алексеев
таржима қилган. Биринчи қисм. Спб., 1774.—148 (269—272), 236
(270-271), 338 (120-121), 499
(129-130).
Кенэ, Ф. Иқтисодий жадвални ту- шунтириш (қуйидаги китобда: Ф. Кенэ. Танлаб олинган жойлар. A. В. Горбунов таржимаси. М., 1896) .-578.
Кенэ, Ф. Савдо тўғрисида. Биринчи суҳбат (қуйидаги китобда: Ф. Ке- нэ. Танлаб олинган жойлар. A. В. Горбунов таржимаси. М., 1896).—
110 (198).
Кенэ, Ф. Ҳунармандлик меҳнати тўғрисида. Иккинчи суҳбат (қу- йидаги китобда: Ф. Кенэ. Танлаб олинган жойлар. A. В. Горбунов таржимаси. М., 1896).—318 (230).
Кетле, А. Инсон ва инсон қобилият- ларпнинг ривожланиши ёки Иж- тимоий физика тажрибаси. I том. Спб., 1865.—321.
Колумб. Ямайка оролидан қирол ва қироличага ёзилган хат (қуйидаги китобда: Христофор Колумбнинг саёҳатлари. Кундаликлар. Хатлар. Ҳужжатлар. М., 1956).—137 (470).
Кондилъяк. Эркин савдодан келади- ган нафлар ҳақида. Французча- даи Н. Аммосов таржима қилган. I қпсм. Спб., 1817.-163-164 (48, 49, 52, 114, 115).
Ксенофонт. Киропедия. Г. А. Янче- вецкий таржима қилган. Киев, 1878 (Ксенофонт. Асарлар,
111 том).—363 (259-260).
Курселъ-Сенёль. Саноат, савдо ва деҳқончилпк корхопаларини наза- рий ва амалий ўрганишга доир цўллапма. Французчадан таржи- ма, В. Вешняков таҳрири остида нашр кплпнган. Спб., I860.—233 (61), 58о (18).
Кюъве, Ж. Ер шари юзасида бўла- диган тўнтаришлар тўғрисида му- лоҳазалар. Французчадан Д. Е. Жуковский таржимаси. М.—Л., 1937.—500 (204).
Лассалъ, Ф. Жаиоб Бастпа-Шульце Делпч, иқтисодий Юлпап ёки Ка- пптал ва меҳнат (қуйпдаги китоб- да: Ф. Лассалъ. Асарлар. III том. М., 1925).—5.


838
ЦИТАТА 1СЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАР ТАРЖЛМЛСИ
цевпики. М.—JL, 1936 (қисқарти- риб таржима цилипгап).—240 (89-90), 493 (100), 560 (211).
Либих, 10. Хпмиянппг деҳқопчилик- ка ва ўсимлпклар физиологпяси- га татбиқ этилиши. Профессор Ильепков таржпмасп. М., 1870.— 240 (83), 493 (100), 580 (132).
Ливий. Римпипг шаҳар барпо этил- гаидап буёиги тарихл. Лотпнча- дан таржима; П. Адриапов таҳри- ри остида. VI том, М., 1899.—277 (182).
Лукреций. Нарсалар табпати тўғри- сида. Лотпнчадап таржпма, кл- риш мақоласп ва шарҳларпи
Ф. Л. Петровский ёзгаи. М., 1958.-217 (129).
Маколей. Англпяппнг Иаков II тахтга ўтпргандан буёнги тарихи. I қисм. Спб ва М., 1866 Маколей. Тўла асарлар тўплами. Тузатил- ган иккпнчи пашри. VI том).— 271 (350-351), 698 (278, 346).
Мальтус, Т. Р. Рептапинг табпати ва тараққиёти ҳамда уии тартиб- га солпб турувчи асослар тўғри- сида тадқиқот. А. Мпклашевский таржимаси («Юрьев Император университетипинг илмий асарлар тўплами»да, № 2 ва 3, Юрьев, 1908) .-311 (30), 515 (30), 542— 543 (30).
Малътус, Т. Р. Аҳоли қонупи тўғ- рисида тажрпба. П. А. Бибиков таржима қплгап. I ва II том. Спб., 1868.-350, 603.
Малътус, Т. Р. Аҳолп қонуип тўғ- рисида тажриба. И. А. Вериер таржимаси. М., 1895 (қисқарти- риб таржима қилингаи).—350, 603.
Маурер, Г. Л. Жамоа, хонадон, қиш- лоқ ва шаҳар тузилпши ҳамда халқ ҳокимияти тарпхпга кириш. Немисчадап В. Корш таржпмаси. Москва, 1880.—79 (135).
Мен, Т. (ушбу нашрда: Ман Т.) Англияпинг ташқи савдо соҳаси- даги бойлиги ёки Бпзнппг таш- қи савдо балансимпз бойлигимиз- пи тартибга солиб турувчи нарса сифатпда (қуйидагтг тўпламда: Меркантплизм. И. С. Плотников таҳрири остпда ва уштпг кириш мақоласи бплап чиққап. Соцэкгиз. Л., 1935) (қисқартириб таржима Қилпнган)500 (183).
Миллъ, Ж. Ст. Сиёсий иқтисод асос- лари (қуйпдаги китобда: II. Г. Чернишевский. Ўн беш томлик тўла асарлар тўпламп. IX том. И. Д. Удальцов таҳрпрп остпда. М., 1949) (қпсқартириб таржпма қилингап) .—493 (240).
Миллъ, Ж. Ст. Спёсий пқтисод асос- лари ва уларппнг баъзи бирлари- ни ижтимопй философпяга татбиқ этиш. Иккн томлпк иккинчп тў- лнқ пашри. [II. Г. Чернишевский таржимаси.] Спб., 1874. I том — 493 (226), 502-504 (477. 478), 527 (259); II том — 367 (285).
Миллъ, Ж. Ст. Силлогистик ва пп- дуктив логика системасн. Исбот- лаш принципларини плмяй тад-; қиқот методлари билап боғлаб| баён қилиш. Ииглизчадап таржич ма; В. Н. Иваповский таҳрири ос- тида. М., 1914.—578.
Моммзен, Т. Рим тарпхи. I—III томлар М., 1936—1941.—178.
I том — 175 (787).
Монтескьё. Қонунлар руҳи тўгрпси- да (қуйидаги китобда: Ш. Монте- скьё. Танлапган асарлар. М. 1955).-909 (482), 130-131 (486)
734 (667).
Мор, У. Утоштя. Лотипчадап таржи- ма ва шарҳлар А. И. Малспн ва Ф. А. Петровскпйларники. Волгин кириш мақоласп ёзгаи. М., 1953.— 701, 716.
Hope, Д. Савдо тўғрисида очоркла! (қуйидаги тўпламда: Мерканти лизм. И. С. Плотников таҳрир! остида ва унипг кириш мақолас] билан чпққан. Л., 1935).—12
(307-310), 131 (312). 140 (316).
Оуэн, Р. Сапоат системасининг тат сири тўғрисида мулоҳазалар (тэд йидаги китобда: Р. Оуэи. Танлағ ган асарлар. I том. С. А. Фейгин ипглпзчадан таржима қилган в шарҳлар ёзган. Кирпш мақоласи пи В. П. Волгип ёзгап. М.—Л 1950) .-397 (81).
Петти. Ирландпяиипг 1672 йплг: сиёсий анатомпяси (қуйпдаги ки тобда: В. Петти. Иқтисодпй в статпстик асарлар. Таржимас! М. Смит таҳрири остида чпққат М., 1940) .-311 (1:22).


ЦПТЛТЛ КЕЛТИРИДГАН КИТОБЛАР ТАРЖИМАСИ
839
статистик асарлар. Таржимаси М. Смит таҳрири остпда чиққап. М., 1940).—Ю8 (212), 150 (216).
Цетти. 1662 йилги солиқлар ва ҳи- рожлар ҳақида трактат (қуйида- Г1Г кйтобда: В. Петти. Иқтисодий ва статистик асарлар. Таржимаси М Смит таҳрирп остида чиққап. М*, 1940) .-52 (55), 94-100 (40), 130 (28), 603—604 (64).
Петти. 1664 йилгп Verbum sapienti (Доноларга қарата айтилган сўз) (қуйидаги китобда: В. Петти. Иқтисодий ва статистик асарлар. Таржимаси М. Смит таҳрири ос- тида чиққан. М., 1940).—148 (84— 85), 150 (85), 270 (83).
Платон. Сиёсат ёки давлат. Проф. Карпов таржимаси. Тузатилган ва тўлдирилган иккинчи иашри. Спб., 1863 (Платон. Асарлар, III қисм).— 362 (117).
Рикардо, Д. Қуйма олтииларнипг юқори баҳоси — бапкнотлар қадр- сизлигипинг исботи (қуйидаги китобда: Рикардо. Асарлар. Tap- жимаси М. II. Смит таҳрири ос- тида чиққан. II том, М., 1955).— 148 (53, 55).
Рикардо, Д. Сиёсий иқтисод ва со- лиқ солиш асослари тўгрисида. М., 1955 (Рикардо. Асарлар. Тар- жимаси М. Н. Смит таҳрири ос- тида чиққан. I том).—88 (234), 170 (193), 191 (42), 230-231 (285), 382 (236), 367 (57), 388 (325),
421 (325), 423 (320), 561 (130), 577 (129-130), 593 (226), 617—
618 (320).
Рикардо, Д. Деҳқончиликка ҳомий- лик қплиш тўғрпсида (қуйидаги китобда: Рикардо. Асарлар. Тар- жимаси Н. М. Смит таҳрири ос- тида чиққан. Ill том. М., 1955).— 84 (53).
Родбертус. Фоп Кпрхманга ёзилган социал хатлар. Учипчи хат: Ри- кардонинг ер рентаси тўғрисидаги таълимотининг рад этилиши ва янги реита назариясининг асослаб борилиши (қуйидаги китобда: А. Родбертус. Иқтисодий асарлар. И. Плотников таржимаси. JL, 1936) (қисқартириб таржима қи- линган).—517.
Родбертус. Фон Кирхманга ёзилган учинчи социал хат. Рикардонинг ерга қараб олииадиган рента тўғ- рисидаги таълимотининг рад эти- лпши ва япги рента пазарияси- нипг асослаб берилиши (қуйидаги кптобда: К. Родбертус Ягецов. Асарлар. I китоб: Социал масала- нинг ёритиб берилишига доир. Немисчадан М. II. Соболев тар- жимаси. Спб. [1904].—517.
Рошер, В. Халқ хўжалик системаси.
I том: Халқ хўжалиги асослари. И. Бабст таржимаси. I том. Би- ринчи бўлим. М., I860.—100 (257— 261), 208 (103), 219 (103, 97), 322 (111).
Руссо. Граждан, ёки Сиёсий иқти- сод тўғрисида ўйлар. В. М. таржи- _ма қилган. Спб., 1787.—726 (119).
Сисмонди. Сиёсий иқтисоднинг ян- ги асослари, ёки Бойлик ва унинг аҳолига нисбати ҳақида. I ва II томлар. М., 1937. I том —160 (185), 177 (197), 564 (181-182), 565 (186), 568 (200), 569 (196), 579 (175), 573 (206), 634 (179,
183-184); II том —740 (208).
Смит, А. Халқлар бойлигининг та- биати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот. М.—Л., 1935. I том — 55 (32-33), 362 (9, 14), 556 (278), 582 (284—285), 605 (84), 607 (79), 630 (72), 640 (9), 718 (127);
II том— 130 (18, 19), 359-360
(303).
Смит, А, Ахлоқий ҳислар назария- си. П. А. Бибиков таржима қил- ган. Спб., 1868.—604.
Спиноза, Б. Баъзи фан арбоблари- нинг Б.д.С.га ёзган хатлари ва унинг ўзи ёзган бошқа асарлар- ни анчагина ойдинлаштириб бе- рувчи жавоблари (қуйидаги ки- тобда: Б. Спиноза. Танланган
асарлар. II том. М., 1957).—564 (568).
Спиноза, Б. Этика (қуйидаги ки- тобда: Б. Спиноза. Танланган
асарлар. I том. М., 1957).—304.
Сэ,1К.Б. (ушбу нашрда: Сэй,?К.Б.) Сиёсий иқтисоддан трактат. Е. Н. Каменецкая таржимаси. М., 1896 (баъзи боблар таржимаси).—158, 168, 208, 582.
Тьер, А. Мулк тўғрисида. А. Сте- панов таржимаси. Спб., 1872.— 433 (225).


840
ЦИТАТА КЕЛТИРИЛГАН КИТОБЛАР ТАРЖИМАСИ
таржимаси ва қўшимчалари. Юрьев, 1905.—311 (4), 519 (5).
Фергюсон, А. Гражданлик жамияти тарихи тажрибаси. Инглиз тили- дан Иван Тимковский таржима қилган. III қисм. Спб., 1818.—351 (16), 359 (9, 7), 360 (9).
Фукидид. Тарих. I том. Ф. Мишчен- ко таржимаси; С. Жебелев қайта ишлаб чиққан, изоҳлар ва кириш очеркини ёзган. М., 1915.—362— 363 (90, 92).
Фурье, Ш. Янги хўжалик дунёси ва социетар дунё, ёки Шавқига қа- раб сериялаб тақсимлапган жози- бали ва табиатга мувофиқ меҳнат усулининг кашф этилиши (қуйи- даги китобда Ш. Фурье. Танлан- ган асарлар. III ва IV том. М., 1954).—678.
Шорлеммер, К. Органик химиянинг вужудга келиши ва ривожлани- ши. М., 1937.-307.
Шторх, Г. Сиёсий иқтисод курси, ёки Халқ фаровонлигига сабаб бўладиган асослар баёни. Фран- цузчадан таржима; И. В. Вернадс- кий таҳрири остида ва унинг ма- қолалари билан. I том. Спб., 1881.—178 (193), 185 (129), 349 (79), 357 (135), 358 (78).
Юм, Д. Тажрибалар. М. О. Гершен- зон таржимаси. М., 1896 (таржи- маси тўла эмас).—126.


[ 84i
ПРЕДМЕТЛАР
КУРСАТКИ Ч И
A
Абсолют уўшимча циймат
— таърифи — 313.
— уни ишлаб чпқариш — 262—263, 308, 496-497;
— унинг нисбий қўшимча қиймат- дан фарқи — 497.
Абстракт меунат — 46, 47, 52—55, 56, 59-66, 71-76, 81, 88, 97, 116, 202- 203.
Абстракция
— унинг иқтисодий формаларни анализ қилишдаги аҳамияти — 6;
— хусусий мисоллар — 161—163, 169-170, 180, 495, 552, 568.
Австралия — 422, 750.
Австрия — 274.
Аёллар меунати
— умумий таърифи — 388, 460, 462, 514, 620-621, 676;
— аёллар меҳнатини эксплуатация
қилиш тарихидан — 364, 387—
390;
— аёллар меҳнатини эксплуатация қилишнинг оқибатлари — 391, 392, 393, 396;
— нисбий аҳоли ортиқчалигининг сабабларидан бири сифатида — 538;
— мануфактурада аёллар меҳна- ти — 451;
— хонаки саноатда аёллар меҳна- ти — 456—460.
— Англияда аёллар меҳнати — 391—393, 453-457, 460-462.
— аёллар меҳнатинпнг қонун то- монидап тартибга солиниши —
279, 285, 289, 291, 292.
Айирбошлаш
— маҳсулотнинг товарга айлани- шининг зарур шарти сифати- да — 49, 81;
— маҳсулотлар билан бевосита айирбошлаш — 95—96, 118—120;
— жамоалар ўртасида айирбош- лаш — 95, 97, 349.
— айирбошлаш ва пулнинг пайдо бўлиши — 111—112.
Айният — 119—120, 571.
Акцияли жамиятлар—305, 331,
613-614, 733.
Алмашув циймати — 44—47, 50, 56— 57, 69, 89—91, 95, 96, 110, 111, 112, 161, 164, 173.
Америка Қўшма Штатлари — 9—11, 236, 254, 269, 297-298, 378, 386, 388, 413, 434, 450, 491, 541, 694, 731, 734, 737, 742, 746, 750.
Англия
— умумий тавсифи — 6, 9, 14—16, 33—240, 241, 275, 280, 296, 368, 369, 373, 375, 634;
— капиталппнг дастлабки жамға-
рилишн — 421, 698—723, 727—
737;
— пул ва баик систсмалари —104, Ю6, 148, 733.
— саноат — 240, 275, 296. 372, 424— 426, 442—449, 456—459;
— шаҳарлар — 644—649;
54-516


842
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— қишлоц хўжалиги ва аграр му-
носабатлар — 421, 657, 661, 662,
666-668, 698, 704, 722—723, 727;
— ташқи савдо — 442—445, 449, 730;
— қул савдоси — 737;
— четга капитал чиқариш — 598;
— мустамлакачилик системаси — 501, 728-733, 737;
— аҳоли — 434—435, 436, 437, 520, 538;
— меҳнаткашларнинг аҳволи —
178-179, 240—261, 274-294,
388-396, 401, 403-409, 422, 442- 449, 456—463, 561—565, 586—589, 640, 642-694, 718;
— ишчилар ҳаракати — 178, 275,
280, 281, 289, 296, 297, 418-420;
— қонун чиқармш — 239, 240, 268— 270, 274—296, 416, 478—484,. 489— 490, 659, 703, 704, 713—721.
Англиядаги ғалла цонунлари—279, 280, 288, 441, 442, 449, 659, 661, 694.
Антик дунё — 88, 87, 89—90, 99, 106, 137—138, 142, 157, 171, 175, 199, 285, 332, 346, 362—363, 497, 708.
Антиякобичилик уруши — 658, 729. Аргентина — 357.
Аристократия — 17, 582, 658, 659, 692, 705, 751.
Асосий капитал — 598.
Афина (Қадимги) — 90, 137—138,
362-363.
Африка — 729.
Афюн урушлари — 729.
Аулий ва жисмоний меунат — 181, 415, 472, 494-495.
АҚШда гражданлар ипуши — 9, 189, 289, 297-298, 413, 424,'425, 562, 750.
Б
Базис ва устцурма — 9, 85, 89—90, 92, 472-473, 475-476, 579, 602.
Банклар — 133, 143, 144, 147—148,
149, 150, 733.
Банкнотлар — 133, 145, 146, 148.
Баршчипа — 85, 236—239, 525, 555— 556.
Ба%о (умумий қомдалар) — 102, 103, 106—110, 112, 114, 115, 123—124, 162—163, 165—167.
Бевосита, ижтимоий меунат — 67, 86-87, 101.
Бельгия — 33, 274,296, 587, 655—656. Биметаллизм — 103—104. 147—148.
Биржа — 144, 194, 723, 732—733.
1688—1689 йиллардаги «шонли рево^ люция»—735.
1870—1871 йиллардаги Франция^ Пруссия уруши — 724.
1848—1849 йиллардаги революция —J 14, 17, 282—283, 297.
Болалар меунати
— умумий тавсифи — 364, 388,451— 452, 456-459, 621, 676;
— болаларни эксплуатация қилиш оқибатларн — 390—396, 459;
— нисбий аҳоли ортиқчалигининг сабабларидан бири сифатида — 514, 620, 621;
— Англияда болалар меҳнати — 242-248, 256-257, 260, 262, 271, 276, 287, 489-491, 453-459, 478— 485;
— унинг қонун томонидан тартиб- га солинишп — 276—279, 284, 285, 289-297, 389-390, 394, 465.
Брюсселдаги немис ишчилар жамия- ти — 565.
Буржуа сиёсий и^тисодида пул мак- таби — 605—606.
Буржуа статистикаси — 270, 412—
413.
Буржуача тенглик — 162, 171, 179, 289, 298-299, 570-571.
Буржуа эркинлиги — 76, 171, 172,
174, 179, 391, 525, 570-571, 720- 721.
В
Вацтбай иш — 528—535;
— умумий тавсифи — 528—529,
536-538, 540, 689;
— унинг ҳажмини белгиловчи ша-
роитлар — 529—530, 533—534,
545-547;
— унинг ўлчов бирликлари — 530— 531;
— унинг каппталист учун фойда- ли эканлшп — 531.
Векселъ курси — 159.
Вулъгар буржуа сиёсий ицтисоди — 69, 155, 158—159, 161—163, 165, 187, 189, 193-196, 302, 428-437, 549-550, 574-575, 595-598, 605— 606, 743-744;
— умумий тавсифи — 17, 18, 63, 89, 120, 162, 179, 305, 522, 524, 622- 626, 695-696;
— унинг қўшимча қиймат наза- рияси — 162—167, 193—195, 208, 210, 219, 227—230, 508, 578—585, 593, 594, 595.
Шунингдек қаралсин: Малътусчилик.


ПРЕДМЕТЛАР ЮТСАТКИЧИ
843
Г
Гермамия — Ю, 13^14, 18, 28, 33, 248-249, 270, 271, 307, 369,
370, 376, 385, 387, 419, 421, 453, 699, 713, 719-720.
Гермаиияда деуцонлар уруши — 237-23S.
Гоъландия — 268, 271, 370, 376, 486, 453, 499, 728-731, 733-734.
Греция (Қадимги) — 68, 89, 137—138.
д
Давлат (эксплуататорлик жамияти- да)
— капиталнинг қуроли — 268—269, 283, 307, 359, 602, 633, 717-721,
729;
— иқтисодий ҳаётнпнг давлат то- монидан «тартибга» солиниши — 238—240, 268—270, 275—294, 297, 479-484, 488-491, 549-550.
Шунннгдок қаралсин: Фабрика цонунчилиги.
Давлат қарзи — 732—735.
Дайдиликка царши цонунлар — 713, 716.
Дарвинизм — 267, 339—340, 367.
Десятина — 49, 86.
Деуцоилар — 49, 86, 271, 332;
— капиталнинг дастлабки жамға- рилиш даврида деҳқонларнинг экспропрмацпя қилиниши — 698-713, 734, 738;
— ўрта аср деҳқонлари — 49;
— баршчина тўлайдиган деҳқон — 235—238, 268—269;
— қишлоқда капиталпзмнинг- ўси- ши билан майда дсҳқонларнияг ёлланма ишчига айланиши — 726—727;
— Европа мамлакатларида лен со- лири тўлайдиган деҳқонлар— 669;
— XV асрда Англиядаги мустақил дсҳқонлар —722;
— Англняпинг Кромвель давридаги ‘эркин деҳқонларп — 704;
— XVI аср охиридаги рус деҳқон- лари — 704.
Де^цопчилик — 421, 491—493, 590, 592, 628, 661, 676, 690, 726—727.
Шупингдек қаралсин: Қишлоц хў- жалиги.
Диалектика — 570—571.
— идеалистик диалектика — 21— 22;
— матерпалистнк дпалектика — 20-22;
— зиддиятлар — 6, 18, 22, 107, 108, 110—111, 120, 144, 179, 329—331, 354, 400, 423, 431—437, 452—468,
477, 489—490, 494, 515, 584, 631, 644, 740—741.
— қарама-қаршпликлар бпрлиги ва кураши — 56—57, 69, 75—76, 95, 111, 119—120, 127, 144, 153, 350, 491, 493;
— миқдорнинг сифатга ўтиши — 305-307, 320, 322-324;
— инкорни иикор — 741;
— имконият ва воқелик — 120;
— зарурат ва тасодиф — 6, 72, 83, 169, 170, 353;
— сабаб ва оқибат — 619—620;
— мазмун ва шакл —44—45, 83— 84, 88—89, 101, 108-110, 570- 571.
— моҳият ва ходиса — 44—45, 56— 57, 61, 65, 67, 69, 304-305, 314— 315, 522, 524, 525, 527, 535, 556. Шунингдск қаралспн: Марк- систик сиёсий и-цтисод методи.
Дин — 8(\ 87-89, 262-263, 367, 602, 603, 607, 723.
Доимий капитал
— таърифи—117, 218, 219-221,
222, 396;
— Маркс томонидан биринчи мар- та кпрптилган категория сифа- тпда — 598.
— ишлаб чиқариш процсссида унпнг мавжуд булиш формаси — 227, 314, 356, 381, 398, 400, 577, 597, 609;
— ўзгарувчи капиталнинг амал қилиш шарти сифатида — 216;
— доимий капитал турлп қисмла- рп қийматинпнг маҳсулотга кў- чиши — 190—192, 205—210, 213— 215, 381—382, 384;
— қпйматнинг ўсиш процесси- да доимпй капнталнпнг роли — 255;
— доимий капптал харажати би- лан меҳпатни ҳаракатга келти- рувчи масса ўртасидаги боглиқ- лик — 621;
— доимий капитал ва капиталнинг жамгарилиши — 590—594.
Донабай иш %аци — 536—544;
— умумий тавсифи — 537—538, 541, 545;
— формаларининг иррационалли- ги — 538;
— унинг тарнхи — 541—542;


844
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— меҳнатни интенсивлаштириш ва иш кунинп узайтириш воситаси сифатида — 538—543;
— иш ҳақпнинг ўртача даражасини пасайтирувчи восита сифатида — 541;
— донабай иш ҳақи ва вақтбай иш ҳақи — 536—538, 540;
— допабай иш ҳақи ва меҳнат унумдорлиги — 542—545.
— донабай иш ҳақи ва ишчилар- нинг индивидуал тафовути — 540-541.
Е
Европа — 699.
Ер
— инсон меҳнатининг умўмий предмети — 181, 596;
— меҳнат воситаси — 182, 183;
— ҳар қандай бойликнинг ман- баи — 52, 492, 590.
Ер мулк — Ю, 17, 90, 151, 362-363, 551-552, 582, 658, 659, 692-694, 699, 702, 721-722, 724.
Ер рентаси — 32, 90, 146, 237, 263, 509-510, 519, 551-552, 585, 722, Шунингдек қаралсин: Баршчина, Оброк.
Ё
Ёлланма меунат
— капитализм давринипг характер- ли хусусияти сифатида — 174, 575;
— ишчиларнпнг даромад даражаси турлича бўлгап вақтда капитал билан ёлланма меҳнат ўртасида- ги умумий алоқа — 540.
Ердамчи материаллар — 184—185, 205, 210, 553, 592, 608.
Ж
Жамоа — 87, 95;
— ҳинд жамоаси — 50—51, 87, 95, 332, 354—355;
— Дунай бўйи князликларида жа- моа — 237—238;
— жамоалар ўртасида товар айир- бошлаш — 95, 349.
ХКамоа ерларини ўраб олиш — 706— 709.
Жамоа ерларини ўраб олиш тўғри- сидаги ^онунлар — 706.
Жауон 6o3opu — i3i, 147—149, 151 236, 351, 378, 442, 446, 546, 588* 634, 639, 698, 728, 740.
3
Заёмлар — 735.
Зарур меунат
— таърифи — 218, 230, ;262.
— зарурий меҳнат ва иш куни — 232, 310-311;
— капитализм ва баршчина ша- роитларида — 237—239, 313;
— қўшимча меҳнат зарур меҳнат функцияси сифатида — 517—518;
— коммунистик жамиятда зарур меҳнат — 515.
Зўрлик — 401, 696, 729—730, 735. Шунингдек қаралсин: Экспро- приацил.
И
Ижара — 722—724.
Ижтимоий зарур иш ват$ти
— таърифи — 47, 80, 212, 322, 538;
— қиймат субстанцияси сифати- да —47—48, 53, 79-80, 190, 192— 193, 198-199, 211, 315—316;
— ижтимоий зарур иш вақти ва конкуренция — 343.
Ижтимоий-иқтисодий формация
— унинг ривожланиш характери — 10;
— турли формацияларда меҳнат тақсимоти — 356;
— турли формацияларда оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш — 584;
— қўшимча меҳнат формаси анта- гонистик формацияларнинг фарқ қилувчи белгпси сифатида —219, 236;
— капиталистик муносабат илга- риги формациялар ҳалокатининг маҳсули сифатида — 173—174;
— меҳнат воситаларининг йўқ бў- либ кетган формацияларни ўр- ганишдаги аҳамияти — 183;
— меҳнат воситалари формация- ларнинг фарқ қилувчи белгиси сифатида — 183.
Илмий терминология — 31—32, 218, 579
Илм-фаи — 25, 31-32, 183, 381, 596;
— ишлаб чиқаришда қўллапилиши ва ролп — 380—381, 415, 451, 475, 492, 591-592, 609, 612, 631;


ГГРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
845
— фанни капиталистик усулда ўз- лаштириб олиш-^358, 381, 596, 740;
— ишлаб чиқариш истеъмоли — 180-187, 559.
Цндивидуал циймат — 198,^ 315—317, 399.
Инсониятнинг ибтидоий а^вол'л — 86, 180-183, 349, 498-499, 601.
Интернационал (I) — қаралсин: Халцаро Ишчилар Уюшмаси.
Ирландия — 251, 267, 411, 680—
694, 709, 735.
Испания — 33, 501, 728, 729, 737. Истеъмол
— индивидуал истеъмол — 186, 187, 559-561, 697;
— унумли истеъмол — 198—199, 209, 210, 321-324, 559-561, 577; Шунингдек қаралсин: Хи.чия.
— ишчи кучининг капиталист то- монидан истеъмол қилиниши — 187—189, 559-561, 576-577.
Истеъмол циймати — 44, 46—47, 50— 51, 54-56, 93-95, 158, 158-159, 163-165, 184-186, 191, 193, 196, 198-199, 208-209, 567;
— пул товарнинг истеъмол қий- мати- 170-172, 177-179, 188— 189, 195-196, 198, 321-322;
— иш кучпнинг истеъмол қийма-
ти - 170-172, 177-179, 188—
189, 195-196, 198, 321-322;
— истсъмол қиймати ва ^иймат —
44, 54-55, 197-198, 204-206,
208-209, 212.
Италия — 33, 405, 501, 698.
Иш куни
— унинг таркибий қисмлари — 231-232, 514-515, 517, 519, 525;
— унинг макспмал чегараси — 232, 532;
— иш кунпнинг узунлпги ва қў- шимча қиймат ҳажми — 505— 515, 534;
— иш куни ва капиталистик иш- лаб чиқариш шароитида меҳ- натни тежаш — 318, 319, 470— 471;
— иш куни ва меҳнатни интенсив- лаштириш — 401—406, 519—515, 539-540;
— иш кунинп мажбуран чеклаш — 239, 240, 268—269, 275—280, 283— 284, 289—290, 298-299, 401, 533;
— капиталнинг иш кунининг ах- лоқнй ва соф жисмоний чега- раларини улоқтириб ташлашга интилиши — 263, 267—268, 275, 277, 278, 281, 285, 287, 291, 295, 399—401;
— ишчиларнинг иш кунини қисқар- тириш учун кураши — 178, 299, 235, 251, 268, 280, 296-299, 402;
— иш куни ва иш ҳақи — 533, 534, 535;
— социализм ва коммунизм даври- да иш куни — 534.
Иш кучи
— таърифи — 170—171, 176—179,
204—205, 217, 218, 559—561, 577, 590, 596;
— уни товар сифатида сотиш
шартлари — 171, 172, 176—178,
331-332, 570, 605-606;
— унинг қийматп — 174—177, 179, 210—211, 215-218, 231, 264, 300, 311, 313-314, 348, 388—390, 505, 509, 513, 545, 587, 605, 655-656, 719-720;
— уни истеъмол қилпш процесси — 178, 188—189, 330-331, 505;
— иш кучи истсъмол қийматининг ўзига хослпги — 170—171, 188— 189, 195, 232-234, 356-358, 505, 563-564, 572;
— уни арзонлаштириш чегарала- ри — 175-176, 348, 460, 587;
— уни такрор ишлаб чпқариш — 174-176, 210-211, 218, 414, 558— 562, 564-565, 568, 601, 605.
Иш кучининг капиталист томонидан эксплуатация цилиниши — 496;
— иқтисодий моҳияти — 329—330;
— унинг иптенсив ва экстенсив кў- пайиши — 604—605;
— иш кучи даражасининг ифода-
ланиши — 217—221, 516—519,
587-591;
— иш кучининг капиталист томо- нидан эксплуатация цилиниши ва ишлаб чиқариш анархияси — 468.
Ишлаб чиқариш (умумий тавси- фи) — 180—187, 320, 353-354,
494-495, 521, 553—555, 739.
Шунингдек қаралсин: Такрор ишлаб чиуариш.
Ишлаб чицариш воситалари — 308, 313, 323, 686;
— таърифи ва состави — 172, 183— 188, 211, 591, 696;
— жонли меҳнатнинг моддий оми- ли ва янги маҳсулот ҳосил қи- лишнинг моддий элементи си- фатида — 181—187, 208—209, 307, 553,


846
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— ишлаб чпқарпш воситалари ва мсҳнат процесси — 206—208;
— ншлаб чпқариш воситалари ва
қиймат ҳоснл қилиш процес- си — 189-193. 201-203, 206—
210, 211, 572, 592;
— мақсадга мувофиқ ишлаб чпқа- риш фаолиятпнинг воситасн ва материали спфатида — 307, 494;
— меҳнатнинг унумдорлик кучи омллн сифатпда — 48, 593, 608;
— уларнинг каппталга айлани- ши — 173—174, 307, 696, 744;
— пшлаб чнқарпш воситаларпнинг ривожланншп учун ижтимоий кишанлар — 740.
Ишлаб чицаришнинг концеитрация- лашуви — 327, 356, 609—610, 643.
Ииьлаб чицарувчи кучлар
— уларнмнг элементлари — 181 —
188, 356-357, 493, 559;
— муайян жамиятга таъриф бсриш учун меҳнат воситаларннинг ҳал қплувчп аҳамияти — 183;
— капнтализм даврида ишлаб чи- царувчи кучлар —476, 493, 515, 631-632.
Шуипнгдск қаралсин: Ишлаб чицарииь воситалари, Одам.
Ишлаб чицариш ва капиталнинг марказлашуви — 307, 331, 611—616, 636, 643-644, 654.
Ишлаб чикариш, муносабатлари — 118—119, 602;
— қадлмгл дунёда пшлаб члқариш муносабатларн — 87—88, 171;
— қулдорлпк даврида пшлаб чи- қариш мупосабатлари — 332, 641—642;
— феодалпзм даврида ишлаб чпқа- рпш муносабатлари — 85—86, 146, 332, 699, 738-739.
— капиталпзм даврида пшлаб чи- қарлш муносабатлари — 84, 89— 91, 100, 171, 275, 297-299, 328- 333, 416, 476, 522, 535, 604-607, 631-632, 696-697, 737—741, 743;
— коммунпЗхМ даврпда ишлаб чи- қариш муносабатларп — 86—88, 741;
— уларнп такрор лшлаб чиқа- рпш — 558-559, 600—601, 607—
608.
Ишлаб чицариш, усули — қаралсин: Ижтимоий-ицтисодий формация.
Ииьлаб чицариш харажатлари — 327, 341, 342, 386, 405, 523.
Ишсизлик — қаралспн: Нисбий а$о- ли ортицчалиги.
Ишчи пуллар 101.
Ишчи статутлар — 168—170, 541,
717-720. /
Ишчилар сцнфи
— калпталмзм даврида ишчилар- нинг/ахволи — 178—179, 297— 298, 416, 422—423, 442, 495-496, 559-А562, 565-566, 592-593, 604, 607, 647, 651, 716-717;
— капитализм шароитида ишчи- лар ўртасидагп рақобат — 531, 534, 621, 626;
— ишчп каппталпст учун энг за- рур ишлаб чиқарпш восптаси спфатпда — 559, 607, 744;
— унинг такрор пшлаб чиқарпли-
ши — 174—177, 210—211, 218,
558-562, 565-566, 569;
— пшчиларнинг лндивидуал пстеъ- моли — 559—561;
— пшчиларнннг унумлп пстсъмо- лл — 559.
Шунпнгдск қаралспн:77ролетари- ат, Қишлоц хужалик ишчиси.
Ишчилар уаракати -— қаралсин: Иш- чиларнииг синфий кураши.
Ишчиларнинг синфий кураши—17, 18, 180, 543-544;'
— urn кунинп қксқартприш учун — 179, 235, 252, 268, 280, 289, 293, 294, 296, 300, 402;
— аёллар ва болалар меҳнатггни
чеклаш учун — 278, 280, 289,
389;
— чартпзм — 278, 280, 282;
— пшчпларннпг машлналарга қар- ши чпқишларп — 134—135;
— капптализмнпнг рнвожланиши бплан ишчилар спнфи орасида норозилпк ва уюшқоқлпкнинг ортлшл — 639, 643;
— халқаро ишчнлар ҳаракатпда пнгллз фабрпка пшчнларининг алоҳпда хпзматп — 296;
— қпшлоқ хўжалпк пшчиларининг кураши — 251—252, 492.
Ишчилар синфининг цашиьоцлани- ши (умумий қоидалар) — 604— 605, 607, 608, 639;
— абсолют қашшоқланиши — 421 — 422, 471, 476, 492—496, 587— 590, 601, 602, 604, 625—626, 630— 631,^642—643, 740;
— нпсбпй қашшоқланиши — 600— 602, 630-631, 642-643.
Шунингдек қаралсип: Капита- листик жамгаришиинг умумий ^онуни, Тирикчилик воситала- рининг цалбакилаштирилиши.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
847
Ишчи фонди — 555V556, 596—598,’
600. \
Иш — 174—178, 188, 520—527, 605; \
— таърифп — 524—527, ҳ545, 586;
— иш ҳақи даражаларида миллий тафовутлар — 175, 545А-550;
— пш ҳақи ва капитал теьденция-
си - 587; \
— иш ҳақинпнг чегаралари -V 176— 178, 606-607;
— II ш ҳақи ва капитал жомга-
рнш — 600, 606; \
— иш ҳақи ва саноат цпклп—(622;
— пш ҳақи ва иш куни — ^25,
533-535; \
— иш ҳақи ва товар бахоларп — 534;
— унинг қонун томонидан «тар- тибга солиниши» — 717—721.
Шунингдек қаралсин: Номинал иш %аци, Вацтбай иш %аци, До- набай иш %аци, Реал иш %аци. Ички бозор — 688, 724—728.
И^тисодий кризислар — 14—17, 22,
33, 158, 241, 652;
— моҳияти ва сабаблари — 119— 120, 144-145, 209, 576;
— уларнинг пмкониятларини воқе- ликка айлантприш шарт-шароит- ларп — 119—120;
— иқтисодий кризпслар ва пул кризиси — 144—145;
— уларнинг пшчилар синфинпнг
аҳволига таъсири — 531, 629,
638, 652—657.
Й
Йирик саноат — 375—376, 379, 381, 385, 389, 440-442, 450, 452, 478— 479;
— унинг тарихи — 14—17, 184, 185, 366, 488, 735;
— унинг аҳамияти — 366, 388, 474— 477;
— унинг техникавий базиси — 474;
— йирик саноат ва меҳнат тақси- моти — 472;
— унинг деҳқончиликка таъсирп — 492—493, 726-727;
— йирик саноат ва ичкп бозор — 726-727.
К
Камбағаллар туғрисидаги цонунлар (Англияда)—422, 445, 633, 658,
666-667, 703.
Капитал
— таърифи — 157—158, 160, 167, 233, 262-264, 267, 307, 308, 558, 652, 738, 743;
— унинг тарпхи — 151, 167—170,
174, 188, 328, 499, 728-729, 734- 735, 738-740;
— капиталнинг умумий форму- ласи ва зиддиятлари — 151— 170;
— бир соҳадан лккинчп соҳага ўтиши — 618—619, 624;
— унпнг ҳаракатп ва зиддиятла- ри —328-331, 431, 452, 490, 551, 627;
— капитал ва иш ҳақп — 587—593;
— ишлатиладиган ва пстеъмол қи- линадигаи капитал — 698—699.
Капиталнинг дастлабки жамғарили- ши
— умумий тавспфи — 556, 611,
695-698, 737-741, 751;
— дастлабки жамғарилпшнпнг омпллари ва асоспй моментла- ри- 696-697, 702, 717, 728, 733, 734, 735;
— деҳқонларнпнг зўрлик бплан ер- ларидан қувплпши — 421, 698— 704, 745;
— жамоа мулкинпнг лендлордлар томонидан зўрлик билан эгал- лаб олиниши — 705—709;
— капиталнинг дастлабкп жамға-
рилиши методларига умумий тавсиф — 713—714, 729—730,
737— 738, 751.
Капиталнинг экамғарилиши
— умумий тавснфи — 566, 568—
569, 573-575, 579-582, 600, 602, 604, 605, 607, 611—612, 631—632, 643;
— зарур шарт-шароитларп, манба- лари ва омплларп — 551—552, 567-568, 570, 584-587, 589, 591— 595, 607, 613;
— натижалари ва оқибатларп — 611, 615-616, 618, 621, 631;
— деҳқончиликда капиталнинг жамғарилиши — 590;
— капиталнинг жамгарилишп ва ишчилар синфининг аҳволи — 589, 600—602, 604—605, 615—618,
621—622, 631, 643;
— капиталнинг жамғарилпши ва товар пшлаб чпқариш қонунла- ри — 573—574;
— унинг тарихий тенденциясп —
738— 741.
Шунингдек қаралсин: Вапитал- нинг концентрациялашуви.


848
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
Капиталистик жамгаришнинг уму- мий цонуни — 602, 605—608, 625— •626, 630, 631, 639, 642-643, 646, «76;
Шунингдек қаралсин: Меунатни интенсивлаштириш, Капитал- нинг жамгарилиши, Нисбий а%о- ли ортиқчалиги, Пауперизм.
Капиталистик шилаб чицариш анар- хияси — 179, 353—354, 467, 490, 515.
Капиталистик ишлаб чицариш усу- ли
— умумий тавсифп — 14, 18, 43, 68,
69, 89, 100, 109, 138, 148, 151, 167-168, 172-174,178-179,199- 200, 218, 263, 298—299, 318-320,
330-332, 414-415, 476, 478—479,
494-495, 516, 518, 525, 574, 605,
606, 607, 610, 615, 621, 630, 643,
740-741, 745;
— унинг белгпловчи мақсади — 156-159, 189, 195-199, 218, 230, 234, 294-295, 306, 329, 494—495, 579-580, 582, 605, 607;
— унинг бошланғич нуқтаси ва
шарт-шароитлари — 152, 173—
174, 321, 333, 350, 557—558, 610, 696, 697, 739—740, 751;
— унинг антагонизмлари ва зид- диятлари —6, 18, 22, 119—120, 179, 289, 329-331, 353, 400, 423, 431-432, 435-437, 452, 468, 477, 488-489, 491, 493, 611, 631, 643, 740-741;
— капиталистпк ишлаб чиқариш усули ва феодализм — 697;
— капиталистик ишлаб чиқариш усулининг тарихан зарурлиги —
332-333, 492;
— унинг тарихан ўткинчи характе- ри- 11, 14, 32, 476, 477, 570- 571, 579, 692-741.
Капиталнинг концентрациялашуви — 307, 331, 466, 490, 611—614, 731.
Шунингдек қаралсин: Капитал- нинг жамғарилиши.
Капиталистик ишлаб чицариш цо- нунлари (умумий қоидалар) — 6, 314, 317, 570-573, 675, 678, 605, 624, 629, 630, 716.
Капиталнинг органик тузилиши — 303-304, 433, 440, 599-600, 608, 609, 616-617, 619, 717.
Капиталнинг техникавий тузили- ши — 599, 608—609, 614.
Капиталнинг циймат тузилиши — 599, 608—609.
ҒС. Маркснинг «Капитал»и
— предмети ва методи — 5—6, 10— 12, 19-22/25, 43, 53, 83-84, 90, 151, 168,/73;
— ишчила/ спнфи учун аҳамия- ти — 3/
— буржуазиянпнг унга муносаба- ти — 187
— чет /тилларга қплинган таржи- малари — 19, 25, 26, 27, 30—31, 35/
— унипг тарихи — 3, 5, 12—13, 18— W, 26-28, 31, 35-36.
Kacq,6a союзлари — 251—252, 297—
2Q9, 626, 718-721.
Каёана иш
—I капиталистик эксплуатация со- ҳаси сифатида — 295—296, 340— 342, 455-461, 463—464,468,478— 479, 490, 697;
— ишчиларнинг характери ва аҳ- воли — 340—342;
— мсҳнатга ҳақ тўлаш система- си - 539, 654, 687;
— фабриканинг таъсири — 451— 453, 464, 479;
— фабрика қонунчплигининг таъ- сири — 489—490.
Кенгайтирилган такрор ишлаб чица- риш
— моҳияти —568, 573, 580, 585,
600-601, 605;
— унинг оддий такрор ишлаб чи- қаришдан фарқп — 579;
— турли шктимопй-иқтисодий фор- мацпяларда кенгайтирилган так- рор ишлаб чиқариш — 585;
— пшлаб чиқариш муносабатла- рининг кенгайтирилган такрор ишлаб чиқарилиши — 600—601, 607-608;
— доимий капиталнинг кенгайти- рилган такрор ишлаб чиқарили- ши — 592—593;
— кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва меҳнатнинг экс- плуатация қилиниш даражаси — 607—608;
— кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва капиталнинг кон- центрациялашувп — 614.
Клан — 710—711, 714.
Классик буржуа сиёсий ицтисоди
— умумий тавсифи—14, 88, 89, 428, 518, 523-525, 528, 550, 598, 603, 604;
— унинг баъзи иқтисодий кате- гориялар ва процессларни ана- лиз қилпшининг хусусиятла- ри —32, 54-56, 88, 89, 148-149,


\
ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
849
153, 170, 174, 20\ 304-305, 347', 353, 358—360, 382Д398, 501—502, 506—510, 522—524, 526, 576—578, 582—583, 586, 593, 6&1, 608, 618.
Коалицияларга цариьи цънунлар — 445, 458, 720. \
Коммунизм— 86—87, 579; \
— мулк формалари — 86—&7, 741;
— тақсимот — 86—87; \
— меҳнат шароитлари ва уни таш-
кил қилиш — 87, 624; \
— зарур меҳнат — 612; .
— моддий-техпика базаси -4 387, 579;
— коммуннзм ва шахснинг риво^к- ланиши — 473, 477-479, 579, 608.
Конкрет меунат — 46, 51—62, 55, 56, 66-67, 73, 197-198, 201, 203, 210. Конкуренция — 268, 314—315, 317,
344, 353, 387, 443, 444, 533-534, 580, 592, 613.
Шунингдек қаралсин: Рацобат. Кооперация
— таърифи — 324, 382, 739.
— унинг бошланғич нуқтаси — 328, 333, 356;
— унинг аҳамияти ва меҳнатнинг индивидуал формасига нисбатан устунликлари — 324—329;
— унинг кўламини белгиловчи омиллар — 328—329;
— унинг ривожланиш натижала- ри — 328-329, 357;
— унинг дастлабки формалари — 333;
— оддпй кооперация — 334, 357,
358, 380;
— капиталистик кооперация —
333-334, 335, 494-495, 610;
— йирпк кўламдағи кооперацияда меҳнат процессини ижтимоий тартибга солиш зарурлиги — 329, 332;
— деҳкончиликдаги йирик рево- люцияларнинг омили сифати- да - 421.
Кредит
— пайдо бўлиш ва ривожланиш
шартлари — 141, 143, 146—148,
581, 613;
— кредит пуллар — 133, 145, 733;
— давлат кредити — 732—734;
— халқаро кредит — 733—734;
— Қадимги Римдаги кредит — 142;
— ўрта асрлардаги кредит — 142, 143;
— капиталнинг дастлабки жамға- рилиши омили сифатида — 732— 733;
— капиталистик ишлаб чицариш процессида кредит — 177—179, 613-614, 619, 620;
— капиталистнинг ишчиларга кре- дит бериши—177—179, 504.
Крепостнойлик
— ишлаб чиқариш муносабатла- ри —85-86, 525, 555—556, 696, 697, 699;
— қўшимча меҳнат формасининг ўзига хослиги — 525, 555—556;
— Англияда крепостнойлик — 698— 700, 704;
— Италпяда крепостнойлик — 698;
— Россияда крепостнойлик — 704;
— Дунай бўйи князликларида кре- постнойлик — 237.
Л
Лен — 699, 724.
Луддитлар — 419—420.
М
Майда буржуа социализми — 77, 92, 95, 575.
Малътусчилик —166, 351, 492, 514, 602, 620, 632-633, 685, 691.
Мануфактура
— унинг моҳияти — 32, 320, 334, 344,
347-349, 364-365, 420, 726—
728;
— унпнг бошланғич нуқтаси —355, 366;
— вужудга келиш усуллари —
334-337, 359, 364, 725—727, 730;
— унипг капиталистик характе- ри — 355—365;
— упинг асосий формалари — 340— 348;
— мапуфактура ва меҳнат тақси- моти — 334, 336—337, 342, 344, 346, 349—357, 359—363, 373—374, 376;
— мануфактура ва машиналарни қўлланиш — 340, 346—347, 372— 373, 377—379;
— мануфактура ва меҳнат унум- дорлиги — 339;
— мануфактура ишчиси, қисмий ишчи — 335—349, 353—355, 357— 362, 365, 377, 412;
— фабриканинг бошланғич нуқта- си сифатида — 377, 739.
Марксистик сиёсий ицтисод ме- тоди
— умумий тавсифи — 20—22, 25;


850
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
/
— айрим методологик усуллар — 5-6, 12, 43, 50, 53, 55-57, 83— 84, 90, 151, 168, 173.
Шунингдек қаралсин: Абстрак- ция, Диалектика.
Машиналар
— умумий тавспфи — 340, 365—367, 376-452;
— машиналар тарихидан — 346— 347, 365-370, 377, 380-381;
— капиталистик ишлаб чиқариш усулининг моддий асоси — 366, 378-379, 382, 399-400, 404, 419, 441;
— қиймат ҳосил қилиш элементи ва маҳсулот ҳосил қилиш элехменти сифатида — 206—207, 382;
— қўлланиш чегаралари — 387;
— капиталпстпк қўлланиш оқп- батлари — 387-409, 411-418, 421, 424, 425-427, 431-432, 435, 442, 452, 627, 673;
— машиналар унумдорлигини ўл- чаш — 385;
— меҳнат унумдорлигининг кўпа- йиш воситаси — 396;
— жисмоний ва маънавий эски-
риши — 205—206, 397, 563—564,
591-592, 594-595;
— машиналар ва ижтимоий маҳ- сулот структураси — 435—436;
— кўпчилик турдош машиналар кооперацпясп билан машиналар системасп ўртасидаги тафовут — 373-377;
— машиналарпинг автоматик сис- темаси — 376, 423—424, 427;
— ишчиларнпнг машиналарга gapmil чиқишлари — 419—420, 423;
— коммунистпк жамиятда қўлла- ниши — 387.
Мексика — 171 —172, 199, 734.
Меркантилизм — 69—70, 89—90, 148, 150, 501.
Меунат (умумий цоидалар) — 50, 53, 75, 180-188, 197—199, 201—203,
205, 308, 522, 526, 553, 593-594.
Меунат бозори
— иш кучи бозори вужудга кели- шининг зарур шартлари — 170— 174, 489, 698;
— моҳнат бозори ва саноат цик- ли - 489, 624-626;
— «эркин колонияда» меҳнат бозо- ри — 747—748, 750—752.
Меунат воситалари — 181—187, 205—
206, 328, 414-416, 587, 610.
Ме^нат воситлларининг жисмоний эскириши -f 186, 207, 397—398, 591 594-595/
Меунат васиталарининг маънавий эскирии[и --3S7, 563—564, 591—
592. )
Ме^натни интенсивлаштириш — 339 401-409, 510—516, 629.
Меунатнинг капиталга формал бўй- суниши —329—3'31, 495—497, 717.
Меунатнииг капиталга уациций бўй- суниши — 298—299, 306—307, 328, 496—497, 607, 716, 746, 747.
Ме^нат предмети — 181—186, 193,
302, 205, 207, 312-313, 494—495, '590.
Меунатнинг резерв армияси— қа- ралсин: Нисбий ауоли ортицча- лиги.
Меунат тацсимоти — 113—115, 173,
351, 352, 355, 357, 361—366, 412— 414, 472—473, 610, 629;
— табиий меҳнат тақсимоти — 86, 350;
— мануфактурадаги (ҳамда фаб- рикадаги) меҳнат тақсимоти — 334, 336—337, 342, 344, 346, 349— 358, 359, 360-362;
— халқаро меҳнат тақсимоти — 442;
— ижтимоий меҳнат тақсимоти — 50, 51, 81, 83, 112, 114, 348-349, 351-354, 361-364, 435, 499;
— территориал меҳнат тақсимо- ти — 351.
Меунат унумдорлиги
— умумий қопдалар — 55, 312—313, 330—332, 498, 546, 591—592, 607—
609, 630-631;
— унинг даражаслни белгиловчп
шароитлар — 48, 49, 324—325,
327-328, 331-334, 340, 498-499, 513, 515, 546, 609—610;
— меҳнат унумдорлиги ўзгаришп-
нинг товар қийматига таъсп- ри —47, 49, 54, 55, 203-204,
317-318, 592-593;
— мсҳнат унумдорлиги ўзгарииш- нинг иш кучи қиймати ва қў- шимча қиймат ҳажмига таъсп- ри-312-313, 507;
— капитал жамғарилишининг оми-
ли сифатпда — 591—592, 607,
610.
Меунат цуроллари — 350, 360, 369;
— умумий тавсифи — 182—183, 198—199;
— меҳнат унумдорлигининг омилп сифатида — 348;


\
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
851
— қиймат ҳосил булиш процесси- да меҳнат қурбллари — 381 — 388. * \
Миср - 332, 453, 498, 595.\
Моддий бойлик \
— манбалари — 51, 52, 49|, 558, 590;
— унинг элсмонтлари —\ 139—140,
172, 183—188, 211, 591, §96;
— унинг шктпмоий ифодалани- ши — 136-137, 139, 148-449;
— унинг ўзлаштирилиши — 157— 158;
— унинг каппталга айланиши — 558;
— уни такрор ишлаб чиқариш- нинг шарт-шароптлари — 553;
— миллий бойлпк — 732.
Монета — 130—135, 146.
Монета системаси — 92.
Мулк
— жамоа мулкп — 86, 237—238, 333, 354—356, 602, 705-706;
— ишлаб чиқарувчиларнинг ўз меҳпатига асосланган хусусий мулк-86, 602, 738-739, 741— 742, 751;
— ўзгалар меҳнатини эксплуата-
ция цилишга асосланган хусу- сий мулк — 188—189, 571—573,
643, 695-697, 698-700, 702, 704, 738-742, 751;
— ижтммоий мулк — 738, 741;
— коммунпстик жампятда мулк — 86—87, 741.
Шунингдек қаралспн: Ер мулки. Мураккаб меун-ат— 53, 175—176,
199—200.
М у стамлакачилик — 742—751.
Мустамлакачилик системаси — 442, 501, 729—732, 735.
Мустациллик учун олиб борилгач Америка уруиьи — 9.
Муцаддас иттифоц— 17.
Н
Натурал хўжалик — 85—86, 136, 726. Нисбий а^оли- ортицчалиги — 531;
— моҳиятп ва сабабларп — 266 — 267, 421, 442, 514, 616-618, 620,
622— 623, 649;
— формалари — 627—631;
— унинг роли — 442, 477, 618—620,
623- 625;
— нисбий ахолп ортпқчалиги ва саиоат цнкли фазалари — 619 — 620, 621, 625.
Писбий қўшимча циймат
— тушунча — 311, 312, 314;
— уии ишлаб чпқариш методла- ри-311-312, 313, 316, 321, 402— 403, 496, 497;
— нисбий қўшимча қиймат ва аб- солют қўшимча қпймат — 496— 497;
— нисбий қўшимча қиймат иш- лаб чиқарпшнинг меҳнатнинг тсхникавий процессларига таъ- спри — 496;
— нисбий қўшимча қпймат ва меҳнатнинг унумдорлик кучи — 312—313, 317—318, 402—403;
— нисбий қўшимча қиймат ва за- рур меҳнат билан қўшимча меҳ- нат ўртасидаги нисбат — 310— 313, 316-317, 318-319, 496;
— нисбий қўшимча қиймат ва меҳ- натнинг мануфактура тақсимо- ти — 377.
Поминал иш %аци — 528—530, 546. Нуфус цонуни— 617—618.
О
Оборот капитали — 597.
Оборот — 49, 699.
Одам (ишлаб чиқарувчи куч си- фатида) — 51,-52, 79, 180—181, 187, 204-205, 324-325, 367, 494, 589, 590.
Оддий такрор ишлаб чицариш
— моҳияти — 553—554, 556—559,
567-568, 572, 575;
— кснгайтирплган такрор ишлаб чиқаришдан фарқи — 573;
— ишлаб. чиқариш муиосабатлари- ни одднй такрор пшлаб чида- риш — 558—559;
— оддий такрор пшлаб чиқариш ва ўзгарувчп капитал — 556;
— оддий такрор ишлаб чпқариш ва қўшимча қиймат — 556—577.
Оила ва уруғ — 86, 87, 349, 478— 479, 726.
Олтин (ва кумуш)
— пул товар спфатида — 77—78, 97, 106—107, 115, 122—126, 136—137;
— олтин ва кумушнипг алоҳида та- биий хусуспятлари — 97;
— олтин ва кумуш пстеъмол қий- матининг иккп ҳисса ўсиши — 98;
— унинг қпймати — 98—99, 123— 125;
— олтин ва кумушнинг пул сифа- тида баб-баравар муомалада юри- пш — 103—104;
— олтин ва кумуш қийматининг нисбати — 103, 148;


852
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— олтин қийматининг ўзгариши ва ўзгаришнипг унинг пул сифати- даги функциясига таъсири — 105, 123;
— товар ишлаб чиқаришнинг кен- гайиши билан олтин қудрати- нинг ўсиши — 137, 138.
Ортицча ишлаб чицариш кризисла- ри — қаралсин: Ицтисодий кри- зислар.
Осиё — 146, 167, 332, 356.
Ост-Индия компанияси — 140, 445,
730.
П
Пауперизм — 421—423, 530, 628—630, 675—676, 703.
Пелопоннесс уруши— 362.
Пеонаж — 171—172.
Политехника мактаблари — 477. Португалия — 729.
Пролетариат
— унинг капитализм гўркови си- фатидаги тарихий роли —16, 692-741;
— капиталнинг жамғарилиши му-
носабати билан пролетариат со- нининг ортиши —442—445, 491, 601—602, 604, 609, 674-676,
740—741;
— «пролетар» деган таърифнинг иқтисодий маъноси — 601;
— люмпен-пролетариат — 629. Шунингдек қаралсип: Ишчилар- нинг синфий кураши: Ишчилар синфининг цашшоцланиши, Иш- чилар синфи, Қишлоц хужалик ишчиси.
Пролетариат диктатураси — 16, 429, 740-741.
Протекционизм — 33, 549, 554, 729, 734, 735, 743.
Процент — 551-552, 574, 583.
Пуллар
— упинг таърифи —5—6, 66, 69, 77, 98, 100, 116, 135, 139, 143, 151, 158;
— пулларнинг тарихп — 96—97, 100, 106—107, 131—133, 136, 137— 138, 146-147;
— қийматлар ўлчови сифатида — 101-110, 116, 124;
— баҳолар ўлчами сифатида — 104—105, 107;
— муомала воситаси сифатида — 121—135;
— хазина ҳосил қилувчи восита сифатида — 136—140;
— тўлов воситаси сифатида —140—
148; 7
— жаҳон пуллари — 147—150;
— қоғоз дуллар — 133—136;
— креди^ пуллар — 133, 146;
— пул муомаласи — 121—136, 140, 143, 145, 146-148;
— пулдинг капиталга айлапиши — 151—179, 195-198, 305—307, 551, 557-558, 572-573, 696;
— иш ҳақининг пул формаси би-
лан вужудга келтирилган хом- хаёл — 520—525, 554—555;
— пулларнинг фетишлик хусусия- ти — 99—100.
Шунингдек қаралсин: Улеулсий эквивалеит, Олтин, Монета.
Пул кризиси — 144.
Пулнинг миц-дор назарияси—130.
Р
Реал ииь — 513—546.
Реформация — 702—704.
Рим (Қадимги)—86—106, 142, 146— 147, 166, 235-236, 285, 347, 357, 561, 697, 708.
Россия — 238, 547-548, 666, 705.
С
Савдо — 153, 156, 163;
— алмашув савдоси — 99—100, 105;
— чакана савдо — 146;
— жаҳон савдоси — 147—152, 568, 730, 733;
— савдо ва хусуспй савдо опера- цпяларидаги ҳпсоб-китоблар — 146;
— дул савдоси — 264—265, 737;
— савдо ва саноат — 732.
Савдо капитали — 155, 159, 167—
168, 496.
Шунингдек қаралсин: Савдогар- лик капитали.
Савдогарлик капитали — 151, 160,167, 168, 356, 728-729.
Шунингдек қаралсин: Савдо ка- питали.
Савдо урушлари — 729, 734, 735. Савдо фойдаси — 552.
Саноат капитали
— умумий тавсифи — 158, 167—169, 738—741;
— унинг генезиси — 697—698, 728— 729;
— пул капиталнинг саноат Kann-
Ta лига айланиши — 159, 169—
170, 189-200, 306-308, 328, 729, 732—736, 748—750;


ПРЕДМЕТЛАР К^РСАТКИЧИ
85S
— унинг концентрациялашуви ва
марказлашуви — 307, 611—615,
731—735, 739-741, 750.
Саноат цикли
— 1825 йилги кризис капиталистик саноат циклик тараққиётининг дебочаси сифатида — 14—15, 33;
— умумий тавсифи — 22, 33—34,
442-445, 467-469, 604-608,
619-620, 623, 652-653;
— цикл фазаларининг ўзгариши ва меҳнаткашларнинг аҳволи — 442-449, 605-607, 619, 639, 652- 655;
— инглиз саноатининг циклик ри- вожланиши — 444—447, 448—449, 652.
Сиёсий ицтисод
— унинг тарихи — 361, 602;
— унинг предмети — 6, 10;
— марксистик сиёсий иқтисод ме- тоди-5-6, 12, 20-22,25,43,50, 53, 56-57, 83-84, 90, 151, 168, 173;
— буржуа сиёсий иқтисодининг
умумий тавсифи—14, 17—18,
596-598, 603-604, 619, 742-743.
Солицлар — 549;
— уларнинг формалари— 146—147;
— капиталнинг дастлабки жамғари- лиши қуроли сифатида — 730, 734, 735;
— солиқлар ва қўшимча қиймат — 508;
— Рим империясида солиқлар — 146-147;
— Осиёда солидлар — 146;
— Францияда солиқлар — 146;
— Англияда солиқлар — 703;
— АҚШда солиқлар — 750.
Социализм — қаралсин: Коммунизм. Социалистик революция —18, 34,
477, 490-492, 740-741.
Спекуляция — 155, 194, 212, 267, 580, 652-653, 733, 750.
Ссуда капитали — 159, 168.
Страхование жамиятлари — 206.
Судхўрлик капитали — 151, 167—168, 496, 728-729.
Т
Табиат (маҳсулот ва капиталнинг моддий элементларини вужудга келтиришнинг бирламчи омили си- фатида) — 180—183, 187, 371—373, 492—494, 590, 592.
Такрор ишлаб чикариш — 146, 553, 584, 592-593;
— унинг капитализм давридаги ўзига хос хусуспяти — 553—554,. 619-620;
— ишлаб чиқариш муносабатлари- ни такрор ишлаб чиқариш — 146, 551, 558—560, 564—565, 568,. 601, 606-607, 696;
— иш кучини такрор ишлаб чиқа-
риш — 173—177, 210—211, 218,.
314, 348, 558, 562, 564-565, 568,. 600-602, 605;
— унинг хўжалпкнинг турли соҳа- ларидагп хусусияти — 590, 592. Шунингдек қаралсин: Оддий такрор ишлаб чицариш, Кен- гайтирилган такрор ишлаб чи- цариш.
Тарихни, материалистик тушуниш — 9-11, 89, 183, 295, 367, 476, 477, 579, 596, 602.
Тацсимот
— тақсимот усулпни белгиловчи; шароитлар — 87;
— патриархал деҳқон опласи аъзо- ларп ўртасгтдаги меҳнат тақси- моти — 86;
— коммунистик жамиятдаги тац- с-имот — 87—88;
— қўшимча қиймат тақсимоти — 508, 519, 551—55:2.
Тежаиь
— ишлаб чпқарпш воситаларинИ'
тежаш — 188, 190—192, 198—
200, 323-324, 328, 382-383, 403,. 418, 452, 454-455, 515, 609,.
740;
— меҳнатни тежаш — 177—178,198, 318-319, 690.
Техника ва технология (умумий қоп- далар)—367, 475, 591—593, 597, 614, 618.
Тил — 82.
Тирикчилик воситаларини сохталаш- тириш — 177—179, 248—250, 587— 588.
Товар
— умумий қоидалар — 5—6, 43, 49,. 78—79, 80—81, 90;
— унинг икки хил характери — 43—50, 56, 69, 81, 95, 110—112,. 120, 123;
— унда мужассамлашган меҳнат- нинг икки хпл табиати — 50 — 56, 81—82, 88, 201—203;
— маҳсулотнинг товарга айлани- шининг шартлари ва замини — 49-51, 56, 70, 79, 82, 94—96, 173;


854
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
— унинг қиймати — 44, 49, 54—56, 60, 67, 70, 72, 90, 109, 190, 204, 520, 592-593;
— унинг фстишлик хусусияти — 78—80, 83, 90;
— унипг тарпхнй характери —70, 82, 83—84, 89.
Шунингдек қаралсин: Товар муомаласи, Товар ишлаб чица- риш.
Товар бозори— 151.
Шунннгдек қаралсин: Ички бо- зор, Жауон бозори, Меунат бо- зори.
Товар ишлаб чицариш—151, 199, 348, 610;
— товар пшлаб чпқариш мавжуд бўлишининг шарт-шароитлари — 49—51, 70, 79-82, 94-97, 173;
— ишлаб чпқарншнннг турли усул- ларида упинг мавжудлиги — 120—
173;
— оддий товар ишлаб чиқариш — 173;
— товар пшлаб чиқариш ва капи-
тализм — 67—69, 189—200, 350,
573—575, 610;
— оддий вэ капиталистик товар итплаб чиқаришнинг бир хил- лиги ва фарқп — 120;
— унинг стпхняли ва зпддиятли характерп — 113—115;
— товар пшлаб чпқариш мулкқо- нунларинпнг капиталистик ўз- лаштирпб олиш қонунларига айланиши — 570—575.
Товар муомаласи— 136, 137, 140— 142, 150—158, 167-168, 169, 173, 197, 569-571;
— товар муомаласи ва товар ме-
таморфозаси — 111—113, 114—
119;
— оддий товар айпрбошлаш — 160, 161;
— бевоспта маҳсулот айирбошлаш- дан фарқи — 118—120;
— олди-сотдининг айии бир хилли- ги—119—120;
— товар муомаласп ва капита- лизм — 151, 350;
— товар муомаласи ва пул муо- маласп — 121—124, 127, 140, 141, 145.
Товар фетиилизми— 78—91, 607;
— таърпфи — 80. 90;
— унинг шарт-шароитлари — 79 — 81;
— упи тушуниш учун зарур шарт- шароитлар — 83;
— унинг тарихий характери — 88;
— хусусий кўринишлари — 90—91. Товаршунослик — 44.
Тоифалар — 337—338, 499.
Транспорт — 378-379, 441, 470, 750. Трестлар — 613.
Тупроц уосилдорлиги
— мсҳпат унумдорлиги омили — 497-499, 514, 608;
— капитализм даврида унинг та- лоп-торож қилинпши — 240, 263, 492-493.
Тупроц уосилдорлигининг пасайиш «конуни» — 493.
Тўркия — 146, 453.
У
Умумий эквивалелт — 75—78, 94,
96-98, 100, 113.
Шунингдек қаралсин: Пуллар.
Унумли меунат
— оддий меҳнат процессида унум- ли мехнат — 184, 202, 208, 494— 495;
— физиократлар нуқтаи назаридан унумли меҳнат — 495;
— капнталистик маънодаги унум- лп меҳнат — 184, 494—495, 574— 577.
Устама цўшимча циймат— 316, 317, 399.
Утопик социализм — 84, 101, 296,
472-473, 490, 584, 715.
Утрехт сулуи — 737.
Ф
Фабрика
— умумий тавспфи — 9, 274, 410— 412, 441, 450-451;
— фабрикада меҳпат тақсимоти — 51, 412—414;
— фабрика ишчиси — 274, 411—428, 442-444.
Фабрика цонунчилиги
— умумий қоидалар — 9, 239—240, 277, 289, 292, 295—296, 297, 299, 416, 470, 474, 490;
— Англияда фабрика қонунчили- ги —9, 238-240, 268, 273—299, 415-417, 478-479;
— Францияда фабрика қонунчили- ги — 274, 275—276, 297;
— Бельгияда фабрпка қонунчили- ги — 274.
Фенийлар — 694.


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
855
Феодализм
— умумий тавсифп — 85—86, 331, 333, 580, 697-700, 728-729;
— Ҳиндпстонда феодализм — 585;
— Апглияда феодализм — 699—700, 702, 704, 722;
— Германияда феодализм — 713;
— Францияда феодализм — 723— 724;
— унинг пнқпрозп — 420—421, 697, 699-700, 702, 703, 713—714.
Фермер — 698—699, 706, 722—724,
728.
Физиократлар — 90, 167, 193, 318— 319, 495, 519, 578, 743.
Фойда — 32, 157, 216, 510, 519, 551— 552, 624, 738.
Франция — 10, 17, 18, 33, 147, 149, 268, 275-276, 297, 307, 351, 386, 453, 676, 704, 716, 717, 720-721, 723 724.
Фритредерлик — 17, 33, 69—70, 174, 240, 254, 278—281, 288-289, 291, 470, 659, 728.
X
Хазина системаси — 734—736.
Хал^аро Ишчилар Уюшмаси — 36, 298.
Химия — 31, 182, 185, 306—307, 592.
Хитой — 81, 133, 136-137, 376, 729, 730.
Хомашё —181—182, 184, 185, 192,
205, 356.
Хусусий мецнат — 51, 67, 75, 80— 83, 101, 120.
ц
Цехчилик системаси — 306, 320,
337-338, 356, 360, 697, 699, 729.
Ч
Чартизм — 277, 280, 282.
Четга капитал чикариш — 598, 747.
Ш
Шауар — 350, 492, 628, 643-649, 698. Швейцария — 33.
Швеция — 705.
Штрафлар — 416—417.
Э
Эквивалент форма
— мужассамлашган қиймат сифа- тида — 59—60, 63—66;
— бсвоспта айирбошлаш формаси сифатида — 64, 67, 74—76;
— унинг уч хусусияти — 64—67;
— унпнг спрлплпги — 66;
— нисбий қиймат формаси билан таққослаганда — 56—57;
— унинг ривожланиши билан нис- бий форма ўртасидаги муноса- бат — 61, 64, 74—77, 96.
Эклектика — 131.
Эксплуатация даражаси — қаралсин: Қуиьимча циймат нормаси.
Экспроприация
— бсвосита пшлаб чиқарувчилар- ни экспропрпация қилиш — 697, 699, 702-704, 706-717, 727, 739— 740, 750;
— хазина спстемасининг майда буржуазияга экспроприация қи- лувчи таъспри —734;
— экспроприаторларни экспроприа- ция қилиш — 740—741.
Эрон — 500.
Ю
Юмушхоналар (Апглияда) — 272— 274, 659.
Я
Япония — 146, 699. Яримфабрикат — 185.
Ў
XVII аср инглиз буржуа революция- си — 702, 704, 727.
Узгарувчи капитал
— таърифи — 210—213, 215—216,
224, 300, 303, 400, 428, 554-556, 577, 600, 616;
— Маркс биринчи марта жорий қилган категория сифатида — 598;
— ишлаб чпқариш процессида унинг мавжудлик формаси — 217—219, 223, 356, 518, 577, 597, 600, 609, 616;
— унинг амал цилишининг зарур шартлари — 216—217;
— аванслангая ўзгарувчи капитал ҳажми билан цўшимча қиймат массаси ўртасидаги боглиқлик — 300—305;
— унинг хажми ва ишчилар со- йи — 300-306, 615, 717;
— бир қисм қишлоқ аҳолиси ти- рикчилик воситаларининг ўзга-


856
ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
рувчи кагшталнинг моддий эле- ментларига айланиши — 717— 724;
— ўзгарувчи капптал ва капитал- нинг жамғарилиши — 609, 620— 622.
XVIII аср маърифатчилари— 99, 596.
XVIII аср охиридаги француз бур- жуа революцияси — 97, 603, 720— 722.
XVIII аср саноат революцияси — 295, 367—373, 376-380, 419, 463— 465.
XVIII аср француз материализми — 99, 596.
Урта асрлар — 85—86, 142, 143, 306, 320, 332, 337-338, 356, 384, 419- 421, 496, 697, 723, 728, 729, 732.
Ўртача фойда — 615, 624.
Уттиз йиллик уруш — 713, 718—720.
^иймат
— таърифи — 46—47, 54, 59, 72, 90, 520;
— ижтимоий муносабат сифати- да — 56, 66, 90;
— буржуа пшлаб чиқариш усули- нинг энг умумий формаси си- фатида — 89;
— қиймат ва алмашув қийматп — 44-47, 69;
— истеъмол қийматп —54—55, 204;
— қийматнинг ҳажмини аниқлаш — 47-49, 54, 72, 109, 190, 520;
— меҳнат унумдорлигининг ўзгарп- ши билан қиймат ҳажмининг ҳам ўзгариши — 48—49, 54—55, 592-593.
Шунингдск қаралсин: Индиви- дуал циймат, Алмашув цийма- ти, Нисбий циймат, Қиймат формаси, Эквивалент форма.
Л^ийматнинг нисбий формаси
— моҳияти — 57—60;
— унпнг миқдорий муайянлиги — 61;
— товарлар қиймат миқдори ўзгд- ришининг нисбий қиймат миқ- дорига таъсири — 61—63;
— қийматнипг нисбий формаси ва эквивалепт форма — 56—57, 61, 64, 74, 77, 96.
■Қиймат цонуни — 83, 108, 169, 304, 317, 353, 521, 546, 571, 572.
.Циймат формаси — 57, 67—69, 158— 159, 594;
— унинг икки қутби —56—57, 76;
— айирбошлашнинг ривожланиши билан қиймат формасининг ҳам ривожланиши — 73;
— оддий циймат формаси —56, 69—71, 73—75, 76, 78, 102;
— тўлиқ қиймат формаси — 71— 75, 76, 102;
— умумий қиймат формаси — 73— 75, 76-78, 94, 102, 114;
— пул қиймат формаси — 57, 77— 78, 84, 101-150, 594.
Шунингдек қаралсин: Алмашув циймати, нисбий уиймат, Экви- валент форма.
Қишло^ — 267, 350, 491-492, 628, 666-667, 675-676, 726-727.
Қишлоц хўжалиги — 628, 657, 697. Шунингдек қаралспн: Деуцончи- лик.
Қишлоц хўжалик ишчиси
— турмуш ва мехнат шароити — ’251-252, 271, 491-493, 542, 588, 628, 640-641, 657-680, 686—694, 698-699, 719, 722;
— синфий кураш — 491—492. Қуллик
— умумий қоидалар — 99, 199, 219, 236, 264, 332, 498, 525, 527, 604, 689;
— Қадимги Римда қуллик — 285, 561;
— Ява оролида қуллик — 729;
— Америкада қуллик — 171—172, 236, 264-265, 285, 293, 737.
Қул савдоси — 264—265, 730, 737.
Қўшимча маусулот — 32, 230, 567— 569, 585, 604, 618, 685-686.
Қўшимча меунат
— таърифи — 218—219, 230, 517— 519, 607;
— ижтимоий-иқтисодий формация- ларнинг фарқ қилувчи белгиси сифатида — 219, 235—239;
— қўшимча меҳнатни сиқиб олиш шароптлари, воситалари ва усул- лари — 246, 310-313, 315—318, 348, 495-501, 591;
— қўшимча меҳнат ҳажмини аниц- лаш — 310—313;
— қўшимча меҳнатнинг дастлабки формалари — 237, 496;
— фойда мапбаи сифатида — 535;
— капитализм даврида унинг қис- қариш чегараси — 605.
Қўшимча циймат — 158—159, 554;
— таърифп — 155, 210—211, 213,
214, 218-219;


ПРЕДМЕТЛАР КЎРСАТКИЧИ
857
— унинг келиб чиқиши — 169, 210, 215—216, 399-400, 567, 582;
— унинг келиб чиқиши тўғриси- даги вульгар назариялар — 162— 167, 193-196, 208, 210, 219, 224— 230, 508, 579-586, 593—595;
— эксплуататорлик жамияти иқти- содий формацияларининг фарқ қилувчи белгиси сифатида —
218- 219;
— қўшимча қиймат ишлаб чиқа- риш капитализмнинг асосий мақ- сади сифатида — 156—158, 159, 189, 193-198, 218, 230, 233, 236- 237, 294-295, 329, 399, 494-495, 578-579, 605;
— қўшимча қиймат ҳажмининг иш кучи қийматига боғлиқлиги — 505-506;
— қўшимча қиймат нормаси — 217,
219- 220, 230, 232, 300-304, 400, 497, 510, 516-519, 587, 591, 595;
— унинг массаси — 300—304, 400
591, 595;
— унинг бузилган формалари —
32, 90, 157, 219, 235—239, 495, 508-510, 519, 551-552, 575—
578, 584, 586, 695, 738;
— унинг капиталлашуви — 566— 569, 572—578, 631.
Шунингдек қаралсин: Абсолют цўшимча циймат, Устама цў- шимча киймат, Нисбий ^ўшим- ча циймат.
Қўшимча циймат нормаси
— таърифи — 217, 219, 518;
— унинг турли формулалари — 516-519;
— уни ҳисоблаш методп — 219— 221,23°;
— уни кўпайтириш шартлари — 219, 587, 591;
— қўшимча қиймат нормаси ва қўшимча қиймат массаси — 300-305.
Ғалла цонунларига царши лига — 15.
Ҳиндистон, — 50—51, 92, 136—138,140, 326-327, 332, 354, 376, 386, 423, 442, 500, 501, 585, 729, 730-732.
Хунармандчилик ишлаб чицариши — ‘295-296, 320, 333, 335-348, 353- 356, 360—362, 364, 365, 376-378, 414, 441, 455-461, 463-464, 479, 489-490.
Ҳучуъ
— Рим ҳуқуқп — 99, 285, 708;
— ўрта асрлардаги ҲУҚУ^ —99, 723-724;
— буржуа ҳуқуқи — 92—93, 171,
179, 234—235, 286-287, 289, 293, 295, 297, 299, 390-391, 415-418, 570-574, 588.
—516


858 ]
МУНДАРИЖА
КПСС МК Ҳузуридаги Марксизм-ленинизм институтидан V11—V111
БИРИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ 5—11
ИККИНЧИ НАШРИГА СЎНГСЎЗ 12—22
ФРАНЦУЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ 25
ФРАНЦУЗЧА НАШРИГА СЎНГСЎЗ 26
УЧИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ 27т-29
ИНГЛИЗЧА НАШРИГА СЎЗ БОШИ ЗО-п-34
ТЎРТИНЧИ НАШРИГА СЎЗ БОШИ 35—40
БИРИНЧИ КИТОБ
КАПИТАЛНИНГ ҲОСИЛ ҚИЛИНИШ ПРОЦЕССИ
Биринчи бўлим. товар ва пул 43—150
Биринчи боб. ТОВАР 43—91
1. Товарнинг икки фактори: истеъмол қиймати ва қиймат (қий-
мат субстанцияси, қиймат миқдори) 43—49
2. Товарлардаги меҳнатнинг икки ёцлама характери 49—55
3. қиймат формаси ёки алмашув қиймати 55
А. Оддий, якка, ёки тасодифий қиймат формаси 56—70
1) Қиймат ифодасининг икки қутби: нисбий қиймат формаси ва
эквивалент формаси 56—57
2) Нисбий қиймат формаси 57—63
a) Нисбий қиймат формасининг мазмуни 57—61
b) Нисбий қиймат формасининг миддор муайянлиги 61—63
3) Эквивалент форма 63—68
4) Умуман оддий циймат формаси 68—70
в. Тўлиқ, ёки кенгайган қиймат формаси 71 73


МУНДАРИЖА
859
1) Кенгайган нисбий қиймат формаси 7] 72
2) Махсус эквивалент форма 72
3) Тўлиқ, ёки кенгайган, қиймат формасининг камчиликлари . .. 72 73
C. Қийматнинг умумий формаси 73 77
1) Қиймат формасининг ўзгарган характери 73 75
2) Нисбий қиймат формаси билан эквивалент форманинг ривож-
ланиши ўртасидаги муносабат 75 77
3) Қийматнинг умумий формасидан пул формасига ўтпш 77
D. Пул формаси 77 уд
4. Товар фетишизми ва унинг слри 79—91
Иккинчи боб. АЙИРБОШЛАШ ПРОЦЕССИ 92—100
Учинчи боб. ПУЛ, ЕКИ ТОВАР МУОМАЛАСИ 101—150
1. Қиймат ўлчови 101—110
(Баҳо. Баҳолар масштаби. Баҳоларнинг умумий ошиши ёки умумий па- сайиши. Пулнинг ҳисоб номлари, ҳисоб пул. Қиймат миқдори ва ба\о- пинг мицдор жиҳатидан мувофиц келмай цолиши. Уларнинг сифат жиҳат- дан мувофцц келмай қолиши. Баҳо-товар қийматининг фацат идеал фор- масидир.)
2. Муомала воситаси 110—135
а) 	Товарлар метаморфозаси 110—121
(Т—П—Т доиравий обороти. Сотиш: Т—П. Сотиб Олиш: П—Т. Товар - иинг умумий метаморфозаси. Товар муомаласи. Товар муомаласи ва маҳ- сулот айирбошлаш ўргасидаги фарц.)
b) Пул муомаласи 121—130
(Товар метаморфозаси ва пул муомаласи. Пулнинг икки марта ўрин алмаштириши. Муомаладаги пулнинг мицдори. Муомала тсзлиги. Муома- ланинг бориши ва тўхтаб цолиши. Муомаладаги пул массасини белги- ловчи факторлар.)
c) Монета. Қиймат белгиси 131
(Монета ва қуймалар, монетанинг ейилшпи. Қиймат белгиси. Кумуш ва мис белгилар. Қоғоз пуллар. Мажбурий курс билан юрадигап қоғоз пул- ларнинг муомала қоиуни.)
3. Пул 135—150
a) Хазиналарнинг вужудга келиши 136—140
b) Тўлов воситаси - 140—147
c) жаҳон пули 147—150
ИККИНЧИ бўлим. ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ 151 — 179
Тўртинчи боб. ПУЛНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ 151 — 179
1. Капиталнинг умумий формуласи 151—160
2. Умумий формуланинг зцддпятлари 160—170
3. Иш кучининг сотиб олиниши ва сотилиши 170—179
(«Эркин ишчи». Иш нучиципг қиймати. «Иш нучи» бўлган товарципг ўзига хос табиати.)
УЧИНЧИ бўЛИМ. АБСОЛЮТ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТИИНГ ҲОСИЛ ҚИ- линиши 180—309
Вешинчи боб. МЕҲНАТ ПРОЦЕССИ ВА ҚИЙМАТНИНГ КЎПАЙИШ ПРО- цесси 180—200


S60
МУНДАРШКА
(Меҳнат процесси. Меҳнат предмети, хом материал, меҳнат воситаси. Ишлаб чиқариш воситалари. Унумли истеъмол. Меҳнат процесси иш ку- чининг капиталист томонидан истеъмол қилиншп процесси сифатида. Қийматнинг ҳосил қилиниш процесси. Иш кучининг қиймати ва иш ну- чи меҳнат процессида яратадиган қиймат,— турли миқдордир. Циймат- нинг ўсиш процесси, капитал генезиси.)
1. Меҳнат процесси 180—188
2. Қийматнинг кўпайиш процесси 189—200
Олтинчи боб. ДОИМИЙ КАПИТАЛ ВА ўЗГАРУВЧИ КАПИТАЛ 201—212
Еттинчи боб. ҚўШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ 213—230
1. Иш кучининг эксплуатация қилиниш даражаси 213—221
2. Маҳсулот қийматининг маҳсулотнинг нисбий ҳиссаларида
ифодаланиши ? 221—225
3. Сениорнинг «сўнгги соати» 225—230
Саккизинчи боб. ИШ КУНИ 231—299
1. Иш кунининг чегаралари 231—235
2. Қўшимча меҳнатга қаттиқ ҳирс цўйиш. Фабрикант ва бояр 235—243
3. Англия саноатининг эксплуатацияга ^онуний чегара қўйилма-
ган тармоқлари 243—255
(Кружсва саноати. Кулолчилик ишлаб чицариши. Гугурт ишлаб чиқариш. Обой ишлаб чиқариш. Нон ишлаб чицариш. Темир йўл иши. ^Тикувчи- лик ишлаб чицариши. Темирчилар.)
4. Кундузги ва тунги меҳнат. Смена системаси 255—261
(Металлургия ва металл саноати.)
5. Нормал иш куни учун кураш. XIV асрнинг ўрталаридан XVII
асрнинг охирларигача иш кунини узайтириш ктўғрисида чцқа- рилган мажбурий қонунлар 262—274
(Ишчиларнинг сорлири ва ҳаётига напиталнинг шафқатсиз муносабати. Англиянинг ишчилар тўррисидаги низомлари. Х\1£ асрда йирик „саноат давригача бўлган иш кунининг чегаралари.)
6. Нормал иш куни учун кураш. Иш вақтини қонуний тартибда мажбурий чегаралаш. 1833—1864 йилларда Англия фабрика қо- нунчилиги 274—294
(1843 йил, 1844 йил, 1847 йил, 1850 йилги қонунлар. Ипак фабрикалари. Читга гул босиш ишхоналари. Бўяш ва о^артиришиишхоналари.)
7. Нормал иш куни учун кураш. Англия фабрика цонунчилиги- нинг бошқа мамлакатларга таъсири 294—299
Тўққизинчи боб. ҚўШИМЧА ҚИЙМАТ НОРМАСИ ВА МАССАСИ 300—309
Тўртинчи бЎлим. НИСБИЙ ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ ҲОСИЛ ҚИ- линиши 310—493
Ўнинчи боб. НИСБИЙ ҚЎШИМЧА [ҚИЙМАТ ТУШУНЧАСИ 310—319
(Капиталистик ишлаб чиқаришнинг бошланиш нуқтаси, надиталистик ишлаб чиқаришнинг цех саноатидан миқдор жиҳатдан фарқи. Ижти- моий ўртача меҳнат. Ишлаб чиқариш воситаларини тежаш. Кооперация меҳнатининг ижтимоий унумдорлик кучлари. Кооперациянинг илгариги формалари. Кооперациянинг капиталистик формаси.)
Ун биринчи боб. КООПЕРАЦИЯ 320—333
Гн иккинчи боб. МЕҲНАТ ТАҚСИМОТИ ВА МАНУФАКТУРА 334—365
1. Мануфактуранинг икки йўл билан пайдо бўлиши 334—337
2. Қисмий ишчи ва унинг қуроли - 337—339


МУНДАРИЖА
861
3. Мануфактуранинг иккита асосий формаси: гектероген мануфак-
тура ва органик мануфактура 340—348
4. Мануфактура ичидаги меҳнат тақсимоти ва жамият ичидаги
меҳнат тақсимоти 348—356
5. Мануфактуранинг капиталистик характери 356—365
Ўн  учинчи боб. МАШИНАЛАР ВА ЙИРИК САНОАТ 366
1. Машиналарнипг такомиллашуви 366—380
2. Машиналар қийматининг маҳсулотга кўчиши 380—388
3. Машинали ишлаб чиқаришнинг ишчига энг яқин таъсирлари 388—410
a) Капиталнинг қўшимча иш кучларини ўзлаштириб олиши. Хотин-қиз-
лар ва болалар меҳнати 388—396
b) Иш нунининг узайиши 396—401
c) Меҳнатнинг интенсивлашуви 401—410
4. Фабрика 411—418
5. Ишчи билан машина ўртасидаги кураш 418—428
6. Машиналар томонидан сиқиб чиқариладиган ишчиларга доир
компенсация назарияси 428—437
7. Машинали ишлаб чиқаришпинг ривожланшпи муносабати билан
ишчиларнинг ишдан четлатилиши ва ишга жалб қилиниши.аИп газлама саноатидаги кризислар 437—449
8. Йирик саноатнинг мануфактурани, ҳунарли ва касана ишни
революционлаштириши 449—470
a) Ҳунарга ва меҳнат тақсимотига асосланган нооопсрациянинг йўқ
қилиниши 449—451
b) фабриканинг мануфактурага ва касана ишга акс таъсири 451—452
c) Ҳозирги замон мануфактураси 452—455
d) Ҳозирги вақтдаги касана иш 456—459
(Кружева фабрикаси. Похолдан буюмлар тўқиш.)
e) Ҳозирги мануфактуранинг ва касана ишнинг йирик саноатга ўтиши.
фабрика цонунларининг ҳозирги мануфактура ва ишга татбиқ цили- ниши билан бу революциянинг тезлатуви. (Тикув машинаси.) 460—470
9. Фабрика қонунчилиги (соғлиқни сақлаш ва тарбия тўғрисида- ги низомлар). Бу цонуичиликнинг бутун Англияга ёйилиши.
(Кон саноати) 470—490
10. 	Йирик саноат ва деҳқончилик 491—493
Бешинчи бўлим. абсолютванисбийқўшимчақийматнинг ҳосил қилиниши 494—519
Ўн тўртинчи боб. АБСОЛЮТ ВА НИСБИЙ ҚўШИМЧА ҚИЙМАТ 494—504
Ун бешинчи боб. иш КУЧИ БАҲОСИНИНГ ВА ҚЎШИМЧА >ҚИЙМАТНИНГ МИВДОРИДАГИ ЎЗГАРИШ 505—515
1. Иш кунининг узунлиги ва меҳнатнинг пнтенсивлиги доимий-
дир (маълумдир), меҳнатнинг уяумдорлик кучи ўзгаради 506—510
11. 	Иш куни ва меҳпатнинг унумдорлик кучи доимийдир. Меҳ- натнинг интенсивлиги ўзгаради 510 511
111. 	Меҳнатнинг унумдорлик кучи ва интенсивлигп доимийдир.
Иш куни ўзгаради 511—512


862
МУНДАРИЖА
IV. Меҳнат муддати, унумдорлик кучи ва пнтенсивлигининг бир вацтда ўзгариши 513—515
Ўн олтинчи боб, ҚўШИМЧА ВДЙМАТ НОРМАСИНИНГ ТУРЛИ ФОРМУЛА- лари 516—519
Олтинчи бўлим. иш ҳақи 520—550
Ўн еттинчи боб. ИШ КУЧИ ДИЙМАТИНИНГ, ШУНГА МУВОФИҚ РАВИШ-
ДА ИШ КУЧИ БАҲОСИНИНГ ИШ ҲАҚИГА АЙЛАНИШИ 520—527
Ўн саккизинчи боб. ВАҚТБАЙ ИШ ҳақи 528—535
Ун тўф$изинчи боб. донабай иш ҲАҚИ 536—544
Йигирманчи боб. иш ҲАҚИДАГИ МИЛЛИЙ ФАРҚЛАР 545—550
Еттинчи бўлим. КАПИТАЛ ЖАМҒАРИЛИШ ПРОЦЕССИ 551—751
йигирма биринчи боб. ОДДИЙ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ 553—565
(Ишчилар синфининг капиталга мансублиги. Капиталист билан ишчи ўртасидаги муносабат капиталистик ишлаб чицариш процессида танрор йшлаб чицарилади.)
Йигирма иккнчи боб. ҚЎШИМЧА ҚИЙМАТНИНГ КАПИТАЛГА АЙЛАНИШИ. 566—598
1. Кенгайган миқёсдаги капиталистик ишлаб чицариш процессп.
Товар ишлаб чиқариш мулкчилик конунларининг капиталистик ўзлаштириш конунларига айланиши 566—575
2. Кенгайгап миқёсдаги такрор ишлаб чиқаришвинг сиёсий иқтп-
сод томопидан нотўғри тушунилиши • 575—578
3. Қўшимча кийматнинг капиталга ва даромадга бўлиниши. Нафс-
ни тийиш назарияси 578—585
4. Цўшимча қийматнинг капиталга ва даромадга бўлиниш пропор-
циясидан цатъи назар, ткамғарманинг миқдорини белгилаб бе- радиган шарт-шароитлар, иш кучииинг эксплуатация қилиниш даражасп, меҳнатнинг унумдорлик кучи. Ишлатиладиган капи- тал билан истеъмол килинадиган капитал ўртасидаги фарцнинг ортиши. Ававславган капиталнинг миқдори 586—595
5. Ишчи фояди деб аталадиган фонд 595—598
Йигирма учинчи боб. КАПИТАЛИСТИК ЖАМРАРИЛИШИИНГ УМУМИЙ қонуни 599—694
1. Капитал тузилиши ўзгармагани ҳолда капитал жамғарилиб
боргани сари иш кучига талабнинг ўсиши 599—607
2. Жамғарилиш ва у билан бирга юз берадигап концентрация да-
во.мида капиталнинг ўзгарувчи цисмияинг нисбатан камайиши 607—615
3. Иисбий аҳоли ортиқчалигинивг, ёки саноат 'резерв армияси-
нинг тобора кўпайиши 615—626
4. Нисбий аҳолп ортикчалигининг турли тусда бўлиши. Кашгга-
листик жамғарилпшнинг умумий қонуяи 626—634
5. Капиталистик жамғарилишнинг умумий қонунини кўрсатадп-
ган далиллар 634
a) 1846—1866 йилларда Англия 634—640
b) Британия саноат ишчилар синфииинг нам иш ҳақи оладиган қатлам-
лари 640 649
(Овцатланиш шароити. Турар жойларцицг аҳволи. Лондоп. Ньюкасл* апон-Тайп. Брадфорд. Бристоль.)
c) Дарбадар аҳоли 649 652


МУНДАРИЖА
863
(Турар ;еой гиауоити. Темнр йўл ишчилари. Кўмир цазувчилар ва бошқа кон ишчилари.)
d) Ишчилар синфивинг энг нўп пш ҳақи оладиган дисмига кризислар- нинг таъсири 652—657
(Лондоннинг шарқий қисмидаги темир кемасозчилар.)
с) Британия қишлоқ хўжалик пролетарлари 657—680
(Кўчма артеллар.)
1) Ирландия 680—694
Йигирма тўртинчи боб. ДАСТЛАБКИ жамғарилиш деб аталадиган ЖАМҒАРИЛИШ 695—741
1. Дастлабкп жамғарилишнинг сирп 695—698
2. Цпшлоқ аҳолиси ерининг экспроприация қилиниши 698—713
(XV асрнинг сўнгги ўттиз йили ва XVI асрнинг биринчи ўн йили мобай-
нида экинзорларнинг яйловларга айлантирилиши. Реформация ва черков срларининг талон-торож қилиниши. феодал мулнининг бур.куа мулкига айланиши. Реставрация ва «шонли революция». Давлат мол-мулклари- нинг талоп-торож цилиниши. Жамоа мулки ва унинг талон-торО/К қили- нипш. Имениеларни тозалаш, экинзорларни цўйлар улун яйловга айлан- тириш ва тоғлин Шотландияда қўйлар учун яйловларни овчилик парк- ларига айлантириш.)
3. XV аср охиридан бошлаб экспропирация қилинганларга қарши чиқарилган қонли конунлар. Иш ҳақини пасайтириш мақсади-
да чицарилган қонунлар ’ 713—721
4. Капиталистик фермерларнинг генезиси 721—724
5. Деҳқончиликдаги революциянинг саноатга қайта таъсири. Са-
воат капитали учун ички бозорнпнг вужудга келиши 724—728
6. Саноат капиталистининг генезцси ■. 728—738
(Мустамлакачилик системаси. Давлат царзлари системаси. Ҳозирги за- мон солиқ системаси ва протенционизм системаси. Йирик саноатнинг ву- жудга келиши даврида бола ўғирлаш.)
7. Капиталистик жамғарилишнинг тарпхий тенденпияси 738—741
Йигирма бешинчи боб. ҲОЗИРГИ ЗАМОН МУСТАМЛАКА НАЗАРИЯСИ 742—751
ИдоҲлар 753—778
Исмлар кўрсаткичи, 779—801
Цитата келтирилган ва тилга олиб ўтилган адабиётлар кўрсаткичи 802—837
Цитата келтирилган китобларнинг русча таржималари кўрсаткичи 838—842 Предметлар кўрсаткичи 843—859
Р A С М Л A Р
К. Маркспинг 1867 йилдаги портретп IV—V (орасида)
Маркспинг 1867 йпл 16 августда Энгельсга ёзган хати 1
«Капитал»нинг 1 томининг биринчп немисча нашрининг му-
цоваси "... 7
«Капитал»нинг 1 томи биринчц русча нашрининг титул ва- рағи : : 17
«Капитал» 1 томининг французча таржимасининг ношири бўлган Лашатрга Маркс томонидан ёзилган ва французча нашрига сўз бошп тариқасида босилган хат 23


Карл МАРҚС
КАПИТАЛ, I ТОМ
Издательство Политической литературш, Москва, 1975
На узбекском язъске
Ордена дружбьг народов Издательство «Узбекистан» — 1983 г. 700129, Ташкент, Навои, 30
ИБ № 2449
Теришга берилди 18.11.1982 й. Босишга рух- сат этилди 28.11.1983 й. Формати 60X90*/ie № 1 босма қоғозга Обмк. нов. гарнитурада юқори босма усулида босилди. Шартли босма листи 55,0+0,1 вкл. Шартли кр. отт. 56,0.
Нашр л. 72.02+0,1 вкл. Тиражи 15 000. Заказ № 516. Баҳоси 2 с. 20 т.
Халқлар дўстлиги орденли «Узбекистон» наш- риёти, 700129. Тошкент, Навоий, 30
Узбекистон CGP Нашриёт, полиграфия ва китоб савдоси ишлари Давлат комитети «Матбуот» полиграфия ишлаб чиқариш бирлашмасининг Бош корхонасида босилди, 700129, Тошкент, Навоий, 30.


.(•
ЖШЖ>жЖЖВ
ж®
stt
Mp8*
Йм®
®Re ШВ «йож