Текст
Рæмонты Ритæ
ФЫНТЫ АИДÆНЫ -
ТЕАТР...
^у Гасситы Викторы номыл
■ рауагъдадон-полиграфион куыстуат
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ 2020
ББК 85.334 (2Рос. Сев)
Р-68
Книга издана в авторской редакции, орфография
и пунктуация сохранены
Рæмонты Ритæ
Р-68 Фынты айдæны - Театр... [Текст] / Рæмонты Р. - Дзæу-
джыхъæу: Гасситы В. номыл рауагъдадон-полиграфион куыс-
туат, 2020 - 110 ф. - Текст: непосредственный
Рам оно ва Р.
В зеркале снов - Театр...
13ВЫ 978-5-91139-433-2
«Театру Мечты»... Таково посвящение автора книги «В
зеркале снов - Театр...» («Фынты айдæны - Театр...»), содержащего
театральные мемуары актрисы и драматурга Рамоновой Риты.
Служитель сцены делится своими воспоминаниями о детстве, о
счастливых днях учёбы в легендарном театральном ВУЗ-е,
носящем имя Бориса Щукина, о своих педагогах - выдающихся
вахтанговских актёрах...
У читателя, наверняка, вызовут интерес и горькие раздумья о
тех нелёгких годах - длиною в 40 лет - что были отданы
Национальному театру Осетии, а также размышления о том, что бы
могло поспособствовать не только повышению
театрально-постановочной культуры, но и возрождению нравственной силы
сценического искусства.
ББК 85.334 (2Рос. Сев)
15ВЫ 978-5-91139-433-2 © Рамонова Р. Н., 2020
БИОГРАФИОН НЫВÆГ
Рæмонты Никъалайы чызг Ритæ райгуырд 1958 азы
æртхъирæны мæйы ссæдзæм бон Алагиры.
1975 азы скъола каст фæци æмæ бацыд Мæскуыйы
Щукины номыл Театралон училищейы (институты) ак-
тёрон факультетмæ.
1980 азы сси драмæ, кино æмæ эстрадæйы (аив дзыр-
ды) актрисæ. Уыцы аз - фæсмонгæнаг мæйы - сыздæхт
Ирыстонмæ æмæ райдыдта кусын актрисæйæ Цæгат Ирыс-
тоны паддзахадон драмой театры. Уæдæй абонмæ, Наци-
он театры сæйраг рольтæ хъазгæйæ, сарæзта бирæ ирд,
зæрдæагайгæ фæлгонцтæ ирон æмæ дунеон классикты
уацмыстæм гæсгæ æвæрд спектакльты. Уыцы нымæцы:
Монна Ванна (М. Метерлинк «Монна Ванна»); Наташа
(М. Горький «Царды бын»); Ирина (А. Чехов «Æртæ
хойы»); Акулина (Л. Толстой «Власть тьмы»); Розалия
(П. Джакометти «Семья преступника»); Къаролы ус
(Е. Хелтаи «Немой рыцарь»); Чызг (С. Стратиев
«Автобус»); Ромолетто (Дж. Родари «Джельсомино»); Нискавуо-
рийы æхсин (X. Вуолийоки «Дурæй ахстон»); Наташа
(Джыккайты Ш. «Цомахъ»); Муза (Рæмонты Р. трагикон
таурæгъ, Хетæгкаты Къостайы уацмысты æмæ фыстæ-
джыты бындурыл, «Мæ хъæрмæ фæзын»); Гуыдынхъус
3
(Рæмонты Р. «Митын барæг»); Мæдинæт (Гаглойты В.
«Цæмæн худынц стъалытæ»); Аланæ (Рæмонты Р. «Фар-
ны мæсыг»); Сæниат (Хуыгаты Г. «Хъæздыг хæдзар»);
Мыдæ (Гаглойты В. «Зæххон хуыцæуттæ»); Дзыкъуыла
(Чеджемты Г. «Цола» æмæ «Цолайы чындзæхсæв»);
Аминæт (Хуыбецты Р. «Мады фарн»); Дзандзирахъ (Буд-
туты А. «Дзандзирахъ); æ.а.д.
1995 азы Ирон театр фыццаг хатт араст гастролты Ев-
ропæмæ, æвдыст дзы æрцыд Метерлинкы пьесæмæ гæсгæ
æвæрд спектакль «Монна Ванна» ирон æвзагыл (реж.
Рафиков А.М.) Уыцы гастролон турне (культурой-
политикой акци «Европаг театралон тракт - 95») арæзт æрцыд
Европарламенты æххуысæй. Национ театралон аивады
æнтыстыл нымад спектаклы, Монна Ваннæйы роль ахъа-
зыд Рæмонты Ритæ.
Аив дзырды ахуыргæнæгæй кусгæйæ, Ирон театры сæ-
вæрдта цалдæр спектаклы.
2005 азы мыхуыры рацыд йæ чиныг «Сны сновидя-
щих» (Владикавказ, «Ир»). Йæ драматургион уацмыстæ
фыст сты дыууæ æвзагыл: иронау æмæ уырыссагау.
Сцена, а дорогу к тебе
преграждала нечистая сила...
Игорь Тальков
Сценæ... Зæххон цард сценæйы айдæны... Ивгъуыды
царды бонтæ... Ме ’мдугонтæ... Æз... Уæлбæрзонд тахтмæ
тырнæгæн, базыртæ’лæвæрд æрцыд йæ хъару бафæлвары-
нæн. Тæхудиаг дæ, мæнæуый. Гъа-ма стæх... Тæхы-ы-ы
-ын!..Ныр та уæлдæр!..Уый циу?.. Нæ-нæ, уым базыртæ
куы сæттынц... Арвистон... Ивгъуыды царды бонтæй йæ
зæрдæ рухс кæмæн у, уыдоны нымæцмæ нæ хауын... Ныр
царды мæсыгæн йæ цъуппмæ хилгæйæ, æркæс-æркæс кæ-
нын бынмæ æмæ уынын: мæ ивгъуыды хорзæй кæд исты
уыд, уæд, фыццаджыдæр, мæ фыды хæдзары хиуæтты
удты рухсæй æмæ уарзондзинадæй рæвдыд кæй уыдтæн,
уый; цардæн «стыр бузныг» зæгъин ме ’стыр бæллиц кæй
сæххæст, уый тыххæй дæр...
Мæ уарзон поэты загьдау: «Æз мæхæдæг радзурдзы-
нæн уæды рæстæг æмæ мæхи тыххæй» («... Я сам
расскажу о времени и о себе...») Фæндыд мæ сценæмæ. Уыцы
бæллиц кæд сæвзæрд, уый нæ хъуыды кæнын. Чи зоны,
цыппараздзыдæй рæвдауæндоны фыццаг хатт зарæг куы
азарыдтæн, уæд... Уæд цардыстæм, Уæлладжыры æрдзы
хъæбысы цы рæсугъд сахар сырæзыд, уымæн йæ рæсугъд-
дæр къуымы. Йæ алыварс хъæд, дидинæгджын къуыбыр-
тæ, цæугæдон... Фæлæ 1966 азы Алагирæй ралыгъдыстæм
Михаельсдорфмæ (XIX æнусы кæрон, немыцæгты æмба-
лад Терчы был цы цæрæнбынат сарæзтой, уырдæм).
5
СКЪОЛА
Хъыгагæн, 60-70 азты Ирыстоны цы
ахуыргæнæндæттæ уыд, уыдонæн
сæ фылдæры ирон æвзаг æмæ литературæйы предметтæн
бынат нал уыд. Михаельсдорфы скъолайы дæр нæ ахуыр
кодтой ирон æвзаг, фæлæ нæ хæдзары дзырдтам æрмæст-
дæр иронау, стæй-иу нын нæ фыд æрвылбон кæсын кодта
газет «Рæстдзинад», кæнæ та Къостайы фыст чиныг. Мæ
фыд уыд мамысойнаг - райгуырд Лисрийы - æмæ цард-
цæрæнбонты уыд фыдæлты æгъдауыл хæст (Рæмон бон
хæссы нæ рагфыдæлы ном æмæ, уымæ гæсгæ, æрвылаз нæ
хæдзары æппынкъаддæр æртæ хатты ардтой Хорæрмдар
æмæ нæ рагфыдæлы ном). Нæ мыггаг сæвджын нæу, фæлæ
Райгуырæн бæстæмæ знаг куы ’рбабырсы, уæд дзы разы-
ны махæй дæр, тохы быдыры æхсар æмæ лæгдзинад чи
равдиса, ахæмтæ. Мæ фыд æмæ мæ фыды ’фсымæр дæр
ахæм сахъгуырдтæм хаудысты. Фыдыбæстæйы Стыр хæсты
рæстæг цыфыддæр уавæрты хæцыдысты фыдгулты ныхмæ,
цалынмæ-иу уæззау цæфтæ нæ фесты, уæдмæ, - сæ иу
Кавказ, Сталинград æмæ Курскы зынг къæлæт кæй хонынц,
уыцы тохы быдырты, иннæ та Советон Цæдисы арæнтæй
дæр ма ахыст, немыцаг знæт дæлимонты дæрæнгæнгæ,
6
Фынты айдсены - Театр...
æмæ бахæццæ Берлинмæ (уым дæр ма фæсхæст дыууæ-
æртæ азы баслужбæ кодта комендантæй). Уырыссаг æвза-
гыл «оказались в окружении» цы хæстон уавæр хуыдтой,
уый дæр дзы сæ иуæн хъысмæт бавзарын кодта. Уыцы
хал мæ фыдмæ æрхауд. Фæлæ уацайраджы цард йæ сæр-
мæ чи нæ хаста, ахæмтæ ма разынд фашисттæ цы лагер-
гонд рацарæзтой, уым. Нæртон ныхас «фæлтау мæлæт
хуыздæр», зæгъгæ, мæ фыды тохвæллад æмбæлтты дæр
сразæнгард кодта æхсæвы тары сæ хъару бавзарынмæ
æмæ сын цыдæр Уæларвон Тых уыцы ’хсæв баххуыс
кодта сындз быруйы бынты рафæндаг кæнынæн. Раирвæзты-
сты! Иукæддæр, тыхамæлттæй нæхиуæтты æфсады диви-
зимæ ныххæццæ сты æмæ та - атахъхъ! - хæстмонц
тугдзых знæгтимæ та мæлæтдзаг тохы бацыдысты... Цы-
быр дзырдæй, æгаддзинад æмæ худинаг сæ сæрмæ никуы
’рхастой дыууæ æфсымæры: Никъала æмæ Хетæг. Хæста-
рыдæй сыздæхтысты Ирыстонмæ, цот схъомыл кодтой
æмæ уæлон цард æмбарынхъом куы фæдæн, уæдæй абон-
мæ сæ сæрбæрзонд дæн...
Йæ ныййарджыты чи нæ уарзы? Уарзтон сæ æз дæр,
уарзтон сæ æнæкæрон бирæ... «Ирон æгъдау» - мæ цы
хауы, уыдонæн сæ фылдæр туджы уыдысты æмæ нын кæд
(цотæн), æгъдаумæ гæсгæ, не ’мбæлд нæ ныййарджытæн
ахъæбыс кæнын, уæддæр-иу стыр цин æмæ уарзт раргом
кодта мæ парахат худæндзаст. Æцæг ирон гуырд цы хорз
миниуджытæй рæвдыд вæййы, уыдонæй мæ фыд дæр уыд
æххæст: уыд уагджын, æфсармджын, уыимæ рæстаг адæй-
маг, сæрибар æмæ растдзинадуарзаг, æргомдзырд, уазæг-
уарзаг, адæмуарзон. Мæ мад дæр уыд уагджын, рæдау,
7
Рæмонты Ритæ
сыгъдæгдзинадыл мард, æгъдауджын. Йæ фыдæлтæ Даго-
мæй рацæуæг, йæхæдæг хъæдгæройнаг, гъемæ йын æмбал
нæ уыд фыдæлты æгъдау равдисынæн. (Мæхæдæг, хъыга-
гæн, уыйбæрц нæ зонын, фæлæ кæддæриддæр аргъуыц
кодтон мæ ныййарджыты æгъдаузонынадæн, сæ мидду-
нейы, сæ зондахасты хорздзинадæн.)
Нæ ног цæрæнбынат - Михаельсдорф - мæ зæрдæмæ
æппындæр нæ цыд. Фæлæ дзы уыд йæ иу уынджы ахс-
джиагхуызы хæрзахъазгæнæг бынат - Æфсымæрон ин-
гæн. Уым, раздæры хæрздæф дидинæгдоны бынаты, ны-
гæд æрцыдысты 1942 азы фашистты ныхмæ хъæбатырæй
чи хæцыд (æмæ афтæмæй абоны онг сæ нæмттæ æнæбæ-
рæгæй кæмæн баззадысты), уыцы 140 æфсæддоны æмæ
лётчик-ас Филипп Яровой. Хъайтар лётчикы ном цы уынг
хæссы, уым уыд иттæг хорз скъола (ууыл дзурæг у æн-
тыстджын рауагъдонты нымæц). Уымæй уæлдай ма нæ
ног цæрæнбынаты кæд хорзæй исты уыд, уæд библиотекам
æмæ кинотеатр (йæ сценæ бæззыд концерттæ æмæ театра-
лон равдыстытæ бацæттæ кæнынæн дæр). Уыцы культу-
рæйы æмæ ахуырады хайæдтæ уыдысты стыр ахъаз зо-
нындзинæдты фæндагыл цæуæгудгоймагæн. Скъолайæ-иу
нæ аластой театртæм дæр, фæлæ дзы Ирон театры цы
спектакльтæ федтон, уыдонæй сæ иу уыд цыдæр рог, æнæ-
апп комеди, иннæ та драматург æмæ режиссер кæронмæ
кæуыл нæ бакуыстой, ахæм пьесæйы бындурыл æвæрд
«историон драмæ». Æмæ «мæ рæстæг дзæгъæлы цы са-
фын», зæгъгæ, иуцасдæр нал ацыдтæн уыцы «культу-
рæйы артдзæст»-мæ. Рацыд дыууæ-æртæ азы æмæ нæ бы-
нæттон телеуынынад равдыста аккаг аивадон æмвæзадыл
8
Фынты айдæиы - Театр...
æвæрд спектакль. Ирон профессионалон театр ма кæй ис,
ууыл дзурæг уыд уыцы телеравдыст. (Ома уыцы рæстæг
та реанимацигонд æрцыд нæ Национ театр.) Не скъолайы
хорз ахуыргæнджытæ уыд, уыимæ цалдæрæй уыдысты
хæсты архайджытæ (йæ директор Хъайтыхъты Сергейы
фырт Тимофей, нывкæныны ахуыргæнæг Джиоты Пётры
фырт Владимир...) Рæсугъд ныхæсты аккаг у абон дæр
историк Быгъуылты Мария, филолог Шибаева Тамарæ,
Торчынты Венерæ ... Арфæйы ныхæстæ ракæнин уырыс-
саг литературæйы ахуыргæнæг Хъайтыхъты - Тауычелты
Тебойы чызг Марияйæн дæр. Фыццаджыдæр, театралон
аивадмæ æмхиц кæй уыд, уый тыххæй. Уый-иу ахæм
спектакльтæ сæвæрдта хистæр кары скъоладзаутимæ,
ахæм æмæ раст диссаг, - цы Къостайы «Фатимæ», цы
Фонвизины «Недоросль»... Æз сæ иуы дæр нæ хъазыдтæн,
фæлæ йæ æмбæрстон стыр режиссёры курдиат кæй ис
уыцы ахуыргæнæгмæ, уый. Театралон аивадыл фыццаг
хатт цы чиныг бакастæн, уый уыд Оскар Ремезы фыст, йæ
сæргонд «Мой друг театр», зæгъгæ. Сывæллæттæн фыст
уыд уыцы чиныг, фæлæ йæ цы кæстæркъласон скъоладзау
бакæса, уымæн театр æмæ театрыл фыст чингуытæ æнæ
бауарзгæ нæй. Гъемæ «театралон уацары» кæй бахауын
кодта чиныг, уыдоны нымæцы æз дæр фæдæн. Куы фе-
стырдæр дæн, уæд та-иу ацыдтæн Металлургты галуаны
кæсæндонмæ. Мæ хистæртæй-иу искæй паспорт райстон
æмæ - уырдæм (уырыссаг æмæ æппæтдунеон театралон
историйыл фыст чингуытæ кæсынмæ); стæй-иу мын мæ
хистæр хо дæр киоскты балхæдта журналтæ «Театральная
жизнь», «Советский экран», «Музыкальная жизнь», гъемæ
9
Реем он ты Ритсе
цытæ цæуы культурæйы дунейы, уыдонæй дæр цыдæртæ
зыдтон. Скъолайы-иу цы спектакльтæ сæвæрдтой, уыдон-
иу равдыстой бынæттон кинотеатр «Терек»-ы сценæйы,
уым-иу нын æвдыстой уырыссаг классикты уацмысты
бындурыл цы кинонывтæ ист æрцыд, уыдон дæр. (Ацы
кинотеатр 90-æм азты чидæр кæй а- «приватизаци» кодта,
уым хорзæй ницы ис, - раздæры культурон-рухсадон бæс-
тыхайы чъизи хъуыддæгтæн бынат кæй ратынг, уый тых-
хæй уыцы æдзæсгом адæймагыл хъоды бакæнын хъуыд.)
Арæзт-иу дзы æрцыд сфæлдыстадон фембæлдтытæ дæр
культурæйы архайджытимæ. Фидар бастдзинад уыд скъо-
лайæн Уырыссаг театримæ æмæ нæм иуахæмы уырдыгæй
æрцыдысты сæ литературой хайы сæргълæууæг - аивад-
иртасæг Маринæ Васильевæ æмæ æрыгон курдиатджын
артист Юрий Яловегæ - Саратовы театралон училищейы
рауагъдон. Ирыстоны театралон культурæимæ йе сфæл-
дыстадон цард чи сбаста, Уырыссаг театры спектакльты
фидауц чи уыд, уыцы артистæн æз дæр раттон мæ фарста:
«А если у абитуриента внешние данные не совпадают с
внутренними?». Артисты дзуапп уыд: «Если речь о вас, то
у вас нет проблем, - все совпадает». Худæг та куыд нæ
уыдаид мæ фарста дæр, йæ дзуапп дæр, фæлæ «æз дæр
исты афæрсон»-ы тыххæй нæ раттон уыцы фарста. Мæ
царды уыд иу тæхудиагджын хурдзаст бон, уыимæ мæ
фыдимæ баст дæр чи у, ахæм...
60-æм азты кæрон æмæ 70-æм азты райдайæны,
стадион «Спартак»-ы иуцалдæр хатты раттой концерттæ
Советон Цæдисы амæй-ай хуыздæр эстрадон зарæггæн-
джытæ: Муслим Магомаев, Лев Лещенко, Людмилæ
10
Фыиты айдсепы - Театр
Отелло - Тæбæхсæуты Бало (У. Шекспир «Отелло»)
Сенчина, Юрий Гуляев... Уыцы нæмттимæ афишæйы
фыст уыд Тæбæхсæуты Балойы ном дæр. «Цом-ма æз дын
хорз ирон артисты равдисон», зæгъгæ, дын мæ мæ фыд
уыцы концертмæ куы акæнид. Мæ фыд иуæй æмбæрста
театры нысаниуæг, театры ахадындзинад нацийæн, фæлæ
иннæмæй та æмбæрста æмæ зыдта, театрмæ аккаг хуызы
цæстдард куы нæ уа, уæд уыцы «театралон тых» цы зиан
хæссы сценæмæкæсджытæн, уый дæр. Уымæ гæсгæ теат-
рырдæм арæзт нæ уыд? сценæйы архайджытæ йæм бын-
тон ныллæг ран æвæрд уыдысты, уæлдайдæр та Ирон
11
Рæмонты Ритсе
театры артисттæ, - мæсты-иу сæм кодта «сæрмæ хæссинаг
митæ нæ кæнынц», зæгъгæ. Фæлæ Бало йæ зæрдæмæ цыд.
Гъемæ ацыдыстæм стадионмæ. Уыдис дзы тынг бирæ
адæм, трибунæты иу уæгъд бынат дæр нæ уыд. Эстра-
дæйы стъалыты хъæлæстæ ивылыдысты алы хуызты, хас-
той циндзинад сæ аивадуарзджытæн. Къухæмдзæгъд-иу
стынг. Рæстæг тахт. Муслим Магомаев æппæт Цæдисы
дзыллæтæн дæр культхуыз уыд æмæ, раст загъгæйæ, уыцы
бон дæр йæ рацыд уыд равдыстæн йæ кульминацион хайы
хуызæн. Фæлæ, куыд рабæрæг афтæмæй, уый ралæуд-
разард дæр концертæн йæ тæмæнон стъæлф нæма уыд.
Концерт амонæг - Центрон телеуынынады диктор
Светланам Моргуновæ - арæхстгай кодта размæ цымыдисгæ-
нæг архайд. Иу иннæйы фæдыл - æмæ мæнæ сылгоймаг
зарæггæнæджы хъæлæс дæр, дзæнгæрæгау айзæлгæйæ,
ныхъхъус æмæ та райхъуыст амонæджы хъæлæс. Цыдæр
æмдзæвгæ кæсгæйæ, куыддæр Балойы мыггаг сдзырдта,
афтæ трибунæтыл бадæг адæм ауыдтой дардмæ сæ уарзон
æмзæххоны - генион ирон Актёры. Адæмы уынæр, сæ
ныхæсты лæсæн æмæ дын иууылдæр иумæ, къухæмд-
зæгъдгæнгæ, куы сыстиккой сæ бынæттæй! О, диссаг! -
сыстад ын мæ фыд дæр! Лæууын æз дæр æмæ кæсын:
концерты архайджытæ-иу кæцæй рацыдысты, уыцырды-
гæй ныр та подиумырдæм рараст бæрзондгомау нæлгой-
маг. Номдзыд æмæ кадджын Тæбæхсæуы-фыртæн йæ
цыд уыд ромыл, уæзджын, раст цыма Дзуары лæг æрба-
цæйцыд, уыйау. Сценæмæ бахæццæ, фæлæ уæддæр къух-
æмдзæгъд не ’рæнцад. Фырæфсæрмæй «фаг у, фаг у»
сдзургæйæ, Актёрæн йæ иу къух фæуæлдæр. Стæй та йæ
12
Фыиты аидæиы - Театр...
уæзданхуызы æруагъта æмæ, нывондгондау, æнхъæлмæ
каст къухæмдзæгъды кæронмæ. Иукæддæр æрæнцадысты
адæм æмæ... райдыдта йæ монолог Отелло... Уый уыд рæ-
сугъд фынау. Рæстæг аскъæфта бирæ цыдæртæ мæ цард-
вæндаджы нывтæй, фæлæ мæ уыцы изæр никуы ферох
уыдзæн... Рацыдыстæм стадионæй. Адæм нæ рæзты дыу-
уæрдæм кодтой ныхасгæнгæ, мах та цыдыстæм мæ фыди-
мæ æнæдзургæйæ. Фæзынд ныфсхуыз цыдæр, зондæн дзы
бынат, æвæццæгæн, нал уыд æмæ мынæг хъæлæсæй мæ
фыдмæ сдзырдтон: «Папæ, æз дæр артист уыдзынæн»...
Мæ фыд мæм бынмæ æркаст: «... Цы?!»... Мæ хъуыдыты
скъуыддзæгтæ апырх сты. Хорз бæрæггæнæнтимæ кæй
фæдæн цыппæрæм кълас, уый тыххæй мын æрцыд лæвар-
гонд ахæм концерт, афтæмæй æз та фæсконцерт мæ фы-
дæн æнæнхъæлæджы йæ равгыл сындзджын ныхасæй æр-
цыдтæн... Мæ фыдæн йе ’рфгуыты фелхынцъæй бæрæг
уыд, цас «æхсызгон» ын уыд мæ «хъусинаг», уый. Фæлæ
уый фæстæ, бахудæгаугæнгæ, уæлейæ бынмæ хъæрæй
æрдзырдта: «Артист хъуамæ рæсугъд уа... Уæртæ Тхапса-
евы хуызæн рæсугъд...» Цы ’нкъарæнтæ мæм райгуырын
кодтаид уыцы ныхасæй, ууыл дзурын дæр нæ хъæуы. Зыд-
тон æй мæ фыдæн куыд зынаргъ дæн, уый æмæ мын цæмæ
гæсгæ загъта уыцы ныхæстæ, уый дæр мын зын бамбарæн
нæ уыд. Уыйадыл нæ бинонтæй никуыуал никæмæн рар-
гом кодтон ме стыр бæллиц сценæимæ баст кæй у, уый,
афтæмæй, мæ нысанмæ тырнгæйæ, æрвыстон скъолайы
ахуыры азтæ.
Æстæм къласы, Ленинград æмæ Мæскуыйы уæлдæр
театралон ахуырад райсæн кæм ис, уыдонмæ арвыстон
13
Рæмоиты Ритæ
фыстæджытæ æд курдиат, цæмæй мын æрбарвитой исæн-
уаг («Правила приема») актёрон æмæ режиссёрон фа-
культеттæн. Æмæ мын сæ алы театралон ахуыргæнæндон
дæр æрбарвыста, уымæй дæр цыбыр рæстæгмæ. Æхсыз-
гон мын куыннæ уыдаид уый. Мæхи бацæтгæ кодтон. Куыд-
дæр фарæстæм кълас фæдæн, афтæ мæ мæ хистæр хо
æнæнхъæлæджы акодта йемæ Мæскуымæ, музейтæ фе-
нынмæ. Æнæхъæн афæдз ма мæ хъуыд скъолайы ахуыр
кæнын, фæлæ уæддæр уыцы сæрд театралон ахуыргæнæн-
дæттæм... дардæй бакастæн. Дæсæм къласы ахуыргæн-
гæйæ та, Джеоргуыбайы мæй, райдыдтон цæуын ЦИПУ-
мæ - экзаментæм цæттæгæнæн курсытæм. (Ахæм хуызы
«подкурсы»-тæ дзы уыцы аз байгом кодтой, гъемæ мæ
ныййарджытæн загътон «сæрды юрфакмæ цæудзынæн»,
зæгъгæ, æмæ мын сæ мыздæй рахай кодтой, цас дзы хъуы-
ди бафидын, уыйбæрц.) Раст зæгьгæйæ дзы тынг хорз ахуыр-
гæнджытæ уыд. Ома хиирхæфсæн бынат нæ уыд, æмæ,
зæгъæм, мемæ иу аудиторийы цы фæсивæд бадт, уыдонæй
сæ иу - Иринæ Дымченко - фæстæдæр ахуыр кæнынмæ
бацыд Щукины ном хæссæг Театралон училищемæ
(Е. Р. Симонов æмæ В. К. Львовæйы курсмæ) æмæ сси
Мæскуыйы Е. Б. Вахтанговы номхæссæг театры актрисæ.
Иуцасдæр фæцыдтæн уыцы курсытæм «электричкæ» кæй
хуыдтой, ууыл , фæлæ иу бон фæцæйæрæджы кодтон æмæ
мæ бахъуыд цыдæр поезды вагоны бынты ахизын. Гъемæ
фæцæйбын кодтон. Йе сконд дæргъæй-дæргъмæ кæмæн
уыд^ уыцы поезды бынмæ куыддæр бахызтæн, афтæ дын
размæ куы ахæцид; мæ хистæр хойæ мæм цы рæсугъд зы-
наргъ кæрц (шубæ) æрхауд, ууыл æваст фæсонтырдыгæй
14
Фынты айдæиы - Театр...
цыдæр къæдзыг æфсæйнаг фæхæцыд æмæ мæ релсыты
шпъалæтыл рахæр-хæр кодта. Цы гæнæн уыд, гъемæ ахæм
хъæр ныккодтон, ахæм æмæ раст дæрддзæфгомау цы стан-
цæйы хицау лæууыд, уый дæр ма мæ айхъуыста. Тыххæй-
амæлттæй бауромын кодтой поезд... Цæй «курсытæ» ма?
Уыцы уазал бон ме ’скъуыд кæрцы бацыдтæн хæдзармæ,
мæ фæдыл та, хатыртæ кургæ, æфсæнвæндаджы стан-
цæйы хицау æмæ йæ хæдивæг... Хиуæттæ нæм æд хуынтæ
цыдысты «диссаджы ирвæзт фæкодта», зæгъгæ. Уыйадыл
мæ экзаментæм цæттæгæнæн курсытæм нал ауагътой.
Уалдзæджы газет «Социалистическая Осетия» ныммы-
хуыр кодта хъусынгæнинаг Щукины номыл Театралон учи-
лищемæ фæсивæд арвитинаг кæй сты, уый фæдыл. Уый
та афтæ æмбаргæ уыд, æмæ мын хъысмæт кæй дæтты фа-
дат Ирыстоны мæ «курдиаты тыхтæ» бавзарынæн. Мæ
фыд уыцы рæстæг рынчындоны уыд, мæ мад та йæ разы
бадт. Кæй зæгъын æй хъæуы, нæ бинонтæ мæныл нæ уы-
дысты. Гъемæ уыцы бонты афтæ рауад æмæ мæ ныййар-
джыты дæр нæ бафарстон (артистты «царды уаг»-мæ сын
цы цæстæнгас ис, уый зонгæйæ), афтæмæй араст дæн
Ирон театрмæ. Мæ кæстæр хо хæрзæмбæлæгыл нымад
уыд æмæ мæ «йе ’ххуыс бахъуыд»: баныхас кодтам,
цæмæй-иу хæдзарæй куы рацæйцæуон фæлварæнтæ дæт-
тынмæ, уæд-иу уынджы, нæ кулдуары раз, мæ размæ
фæуа. Æмæ-иу афтæ бакодта... Театры мæм куы байхъуы-
стой, уæд, иронау куыд дзурын, куыд кæсын, куыд зарын,
уый сæ зæрдæмæ фæцыд æмæ мын мæ мыггаг сæ ном-
хыгъдмæ бахастой. Иуцасдæры фæстæ - скъолайы дæр
цы фæлварæнтæ уыд, уыдон нæма фесты, афтæмæй -
15
Рæмоиты Ритæ
Мæскуыйæ цы æвзарæн къамис ссыд, уыдоны раз æрлæу-
уыдтæн. Къамисы уæнгтæ уыдысты Театралон учили-
щейы хуыздæр ахуыргæнджытæ: Пашковæ, Буров,
Лилеевæ, Тененбаум. «Æнæныббаргæ ракæнд»-ыл нымад
кæй æрцæудзæн мæ бахауд актёрон факультетмæ, ууыл
хъуыды кодтон иудадзыгдæр, фæлæ мæ уæддæр цыдæр
æнæсæтгæ тых размæ кодта. Дыууæ туры - фæлтæры -
ацыдтæн. (Афтæмæй театры та цыд ныхæстæ, цыма сæ
хъæуы æрмæстдæр «героиня» - тæ, ома тынг рæсугъд,
бæрзонд чызджытæ.) Коллоквиумы рæстæг дæр фæцыд-
тæн мæскуыйæгты зæрдæмæ. Иумæйагахуырадон фæлва-
рæнтæ раттын та мын уыд æнцон, уымæн æмæ, скъолайы
ахуыргæнгæйæ, гуманитаронздæхт предметтæ цыдысты
мæ зæрдæмæ æмæ сæ зыдтон «фондзыл»... Бахаудтæн!
Рынчындоны, фæсопераци, мæ ныййарджытæм ныхас
рацыд æмæ афтæмæй мæ фыд базыдта, мæ фæнд кæй
атардтон æмæ «уырдæм» кæй бацыдтæн, уый. Тынг смæ-
сты. Уыцы рæстæг æм рынчындонмæ бæрæггæнæг æрба-
цыд йæ кæстæр æфсымæр æмæ, хъуыддаг бамбаргæйæ,
æрсабыр кодта мæ фыды: «Гъемæ кæд афтæ зæгъы, æмæ
йæ режиссёры дæсныйад райсыны агъоммæ æнæмæнг
актёрон факультет фæуын хъæуы, уæд æй ауадзут: уадз
æмæ нæм ахæм дæр уа...» Уыйадыл хъуыддаг алыг æмæ
мæ мад дæр сразы ныййарджыты æмбырдмæ ацæуыныл
Ирон театрмæ.
Уыцы æмбырды бирæ ныхæстæ цыд: Щукины но-
мыл Театралон училищейæн йæ рауагъдонтæ цы ном-
дзыд актёртæ свæййынц, цы стыр бавæрæн бахастой нæ
культурæмæ уым чи ахуыр кодта, уыцы ирон артисттæ;
16
Фыиты айдæпы - Театр...
кæцытæ-читæ уыдзысты нæ ахуыргæнджытæ, ахуыры рæс-
тæг нæм фаг цæстдард кæй уыдзæн æмæ афтæ дарддæр...
Фæстагмæ та ранымадтой цы дарæс-фæлыст нæ бахъæу-
дзæн спортæй архайынмæ æмæ кафыны ахуыртæм (ома сæ
цæмæй рагацау балхæнæм). Ныййарджытæй дæр иуцал-
дæрæй фидæны студенттæн загътой нуарджын рæсугъд
ныхæстæ ... Дыууæ мæйы атахтысты æмæ нæ хæдзары
цъупдзагæй цы дыууæ стыр хызыны æнхъæлмæ каст Мæс-
куы фенынмæ, уыдон поезды æрбынат кодтой майрæмы
мæйы кæроны.
ТЕАТРАЛОН
УЧИЛИЩЕ
Сæххæст ме стырдæр бæллиц - стæн
Мæскуыйы Щукины номыл Театра-
лон училищейы студенткæ. Æвæццæгæн мын, 1975 -
1980-æм ахуыры азтæ хъысмæт балæвар кодта ме ’взонг
бонтæ бæрæгбонау мысынæн. Уыцы Театралон ахуыргæ-
нæндоны фæзынд у бает таурæгъон театралон режиссер
Евгений Вахтанговы номимæ, - уый у йе стырдæр лæвар
аивадуарзджытæн, суинаг артисттæн, æппæт зæххон адæ-
мæн. Бирæтæ-иу дзырдтой: уæлдæр театралон ахуырад
уым райсын у стыр амонды хъуыддаг. Уым цы ахуыргæн-
джытæ уыд! Сæргълæууæг дзы уыд куырыхон Борис
Евгеньевич Захава. Нæ курсы аивадон разамонæг та уыд УФ
адæмон артисткæ Пашковæ Ларисæ Алексеевнæ - зонд-
джын, хæларзæрдæ адæймаг, курдиатджын актрисæ...
Фæлæ, хъыгагæн, трагикон рауад йæ хъысмæт... Мысын
æй арæх: мæнæ тагъдгомау, фæдисонау, фæзынд аудито-
рийы; «бон хорз» зæгъгæйæ, æрбадт, стъол фæразмæ
кодта æмæ балæууыд йæ куыстыл. Фыццаг, дыккаг, æртыккаг
этюд... Æмбæлгæ аргъ-иу сын скодта нæ ахуыргæнæг,
18
Фынты аидæны - Театр.
фæлæ-иу раздæр байхъуыста фидæны актёртæм: сæйраг-
дæр уыд, уыдонмæ цы хъуыдытæ равзæрд се ’мбæлтты
архайд уынгæйæ æмæ сæм цы критикой фиппаинæгтæ ис,
уый. Нæ рох кæны йæ зæрдиаг худт, йæ цæстæнгас æмæ йе
’нкъарæнтæ æвдисæг цæсгомы фезмæлд; йæ уынд, йæ
конд æд аив уæлæдарæс, йæ къахайст... Интернеты абоны
бон дæр бакæсæн ис къуылых кæй цыд автокатастрофæйы
фæстæ, уый тыххæй, фæлæ йæ æз фондз азы дæргъы
къуылых цæугæ никуы федтон (уæдмæ сдзæбæх йæ къах,
æви-иу куыддæртæй сарæхсти æнæсахъатхуызæй цæуын,
уый ма ныр куыд ис базонæн?)... Ахуыр кæм кодтам, уыцы
бæстыхай адæймаджы йæхимæ æлвæста ног зонындзи-
нæдтæ райсынмæ. Райсомы аст сахатæй изæры æхсæзæм
сахатмæ æдзухон ахуыр! (Хæрæндонмæ бауайынæн дæр
дзы рæстæг куыннæ уыдаид...) Фæсахуыр та-ура! -театр-
тæм! Цас хорз спектакльтæ федтон уыцы рæстæг, уыдоныл
куы ахъуыды кæнын, уæд мæхæдæг мæхимæ хæлæг кæ-
нын райдайын. Уæд цы гиганттæ уыд режиссурæйы: Юрий
Любимов - Таганкæйы театры, Андрей Гончаров - Мая-
ковскийы номхæссæг театры; Анатолий Эфрос - Малый
Бронныйы, Марк Захаров - Ленкомы номхæссæг театры...
Æмæ цы стыр Актёртæ уыд Вахтанговы номхæссæг
театры, уый та: Михаил Ульянов, Николай Гриценко, Юрий
Яковлев, Владимир Этуш, Василий Лановой, Ларисæ
Пашковæ... Уыдон ма искуы сценæйы фен... Нæ курсæн-иу
арæх уыд фембæлдтытæ зындгонд советон культурæйы ар-
хайджытимæ. (Ирыстойнæгтæ дæр-иу нæ абæрæг кодтой.)
Нæ ахуыргæнæджы бацамындмæ гæсгæ нæм фæзынд бо-
ныгтæ, чысыл тетрадгондтæ - цы спектакльтæм кæсæм,
19
Реем он ты Ритсе
Лариссе Пашковæ æмсе Михаил Ульянов
(Софронов А. «Стряпуха замужем»)
уыдоны номхыгъд æд фиппаинæгтæ афыссынæн, кæнæ
та дзы нæ зæрдæмæ цы фæцыд, уыдæттæ ранымайынæн;
цы музейты уыдыстæм; цы концертон программæтæм
байхъуыстам... Фыццаг курс куы фестæм, уæд та-иу ахæм
боныгты фыстам фæлгонцтæ саразынæн цы цымыдисаг
характерты æууæлтæ уынæм, уыдон... Пашковæйы æххуыс-
гæнæгыл нымад уыд Стромов Юрий Андреевич. Рухæ-
ны мæйы фыццаг бон уыцы ахуыргæнæгимæ акодтам нæ
фыццаг къахдзæфтæ училищейы аудиторийы. Стромовы
амындтытæ æххæст кодтам фыццаг бонты æмæ йæ ба-
куыст фæахъаз нæ дарддæры фæндагыл, уымæн æмæ баст
20
Фынты айдæны - Театр...
уыд хъуыдыкæнынадимæ. Фæлмæнзæрдæ Надеждæ Ге-
нераловæ дæр-иу нæм æрбауад, уый хъусдард дæр-иу
нæ бахъуыд (нæ курсы аивадон разамонæджы сфæлды-
стадон царды драмон фæзилæнты тыххæй дæр-иу нын
уый радзырдта, - тынг-иу дзы æппæлыд æмæ дзы буз-
ныг дæн уый тыххæй)... Бирæ ахуыргæнджытæ-иу нæм
фæзынд фыццаг æмæ дыккаг курсы ахуыры рæстæг
(афтæ æмбæлд Вахтанговы скъолайы ахуырадон мето-
дикæмæ гæсгæ), фæлæ алы курсы студенттæ дæр-иу
уæлдай тынгдæр æнхъæлмæ кастысты Верæ
Константиновнам Львовæмæ. Уый амынд æмæ раппæлдæн æмбал
нæ уыд, уымæн æмæ йæ ахуыргæнæг уыд Евгений
Вахтангов (уый театралон студийы ахуыр кодта фæсрево-
люцион азты)...
Патриотон хъомылады хъуыддаг нæ Театралон учили-
щейы уыд бæрзонд æвæрд. 1975 азы Советон Цæдисы
арæзт æрцыд æмбисонды мадзæлттæ Фыдыбæстæйы
Стыр хæсты Уæлахизы 30 азы кадæн. «Хъæбатыр»-
номхæссæг горæты - Мæскуыйы, суанг студентты зымæ-
гон сессийы хæдфæстæ дæр, æххæстгонд цыд, политикой
æгъдауæй ахадгæ проект «Уæлахизы фæндæгтыл». Ар-
хайдтой дзы театралон ахуыргæнæндæтты ахуырдзаутæ
дæр. Арæзтой сын фембæлдтытæ хæстон хъайтартимæ,
æрыгон фæлтæр цыдысты семæ табуйагдæр бынæттæм,
студентты наукон куыстытæн дæр дзы бынат уыд. «Акти-
вон уагæй» балæууыдтæн æз дæр фыссынмæ (ныффы-
стон ирыстойнæгты хъæбатырдзинады тыххæй). Уæла-
хиздзау хæстонтæ æмæ нæ ахуыргæнджытæ хатдзæгтæ
рахастой, гъемæ ма абон дæр чингуыты тæрхæгыл ис, цы
21
Р сем он ты Ритæ
чиныг мын балæвар кодтой мæ «иртасæн куысты» тых-
хæй, уый - Шолоховы фыст чиныг...
1975 аз, фæззæг. Рухæны (сентябры) мæйы фыццаг
бонты нæм æмдзæрæнмæ æнæнхъæлæджы фæзынд Паш-
ковæ. Библиотекæйы уыдтæн æмæ изæрырдæм куы ’рба-
цыдтæн, уæд цыдæр бадт æрбаййæфтон хæринаг-иу кæм
цæттæ кодтам, уыцы ран. Нæ ахуыргæнæг дæр дзы ис,
уый мын куы загътой, уæд æз дæр бацыдтæн. Куы мæ
ауыдта, уæд «о, Рита пришла», зæгъгæ, фæкодта æмæ ци-
нæйдзаг хъæлæсæй æз цы этюдтæ æвдыстон фæлварæнты
рæстæг, уыдон тыххæй райдыдта дзурын. Æмæ та-иу
уыцы зæрдиаг худт ныккодта. Мæ архайд мын афтæ хорз
кæй бахъуыды кодта, уый мæм тынг диссаг фæкаст - уый
æнхъæл нæ уыдтæн - æмæ йæм хъуыстон, раст цыма æн-
дæр искæй тыххæй дзуры, уыйау (уæлдайдæр та, мæ дза-
быр кæм феппæрстон æмæ йæ, фæстæрдæм фездæхгæйæ,
мæнг фæдылдзу - æрбасурæгыл куыд ныззыгъгъуытт лас-
тон, уыцы этюдмæ). Æз Пашковæйы хæстæгмæ уæд
фыццаг хатт федтон, уымæн æмæ-иу фæлварæнты рæс-
тæг бакастæн æрмæстдæр фарстадæттæг къамисы уæнг-
тæм (60-70-æм азты актёрты къамтæ «Союзпечать»-™
киоскты тынг асламæй уæй кодтой æмæ дзы нæ хæдзары
дæр уыд, фæлæ уый къам нæ.) Нæ ахуыргæнæг уыцы
изæр æмдзæрæнмæ æрбацыд съёмкæты фæстæ. Бирæ нæ
абадт...
Æмдзæрæны æвзæр уавæртæ нæ уыд цæрынæн (уыд
ногарæзт, уыди дзы хъарм, сыгъдæг), фæлæ-иу мæ нæ
фæндыд уырдæм. Мæхæдæг уыдтæн цæстуарзон, раст-
дзинадуарзаг, æргомдзырд, ме ’мкурсонтæй та чи цы у,
22
Фынты айдæны - Театр...
уый нæма æмбæрстон. Ахуыры уагæвæрдмæ гæсгæ, цæ-
уын хъуыд алы хуызы театралон мадзæлттæм æмæ нывкæ-
нынады равдыстытæм. (Уыди-иу афтæ дæр æмæ-иу нæ
райсом раджы рарæнхъ кодтой Кремльмæ æввахс цы хид
уыд, ууыл, цæмæй æндæр паддзахады сæргълæууæджы
кортеж куы фæзына, уæд сæм цингæнгæ батилæм нæ
къухтæ...) Иу уаты кæимæ цардтæн, уыдонæй сæ иу уыд
ме ’мгар æмæ-иу фылдæр хатт иумæ цыдыстæм театртæм,
стæй-иу дуканитæм дæр бауадыстæм улæфты рæстæг
(хорз чызг цыма у, афтæ мæм каст, цалынмæ дыккаг курсы
кæрон иуцыдæр ницæйаг иронмæ не смой кодта, уæдмæ).
Ахуыры уылæнты аныгъуылдтæн, алы изæр дæр цыдтæн
куы театрмæ, куы библиотекæмæ æмæ, æвæццæгæн, уымæ
гæсгæ æмдзæрæны цы цаутæ цыд, уый нæ зыдтон (нæ ха-
тыдтон)... Афтæмæй та уым æнцонтæй бауырнинаг хъуыд-
дæгтæ нæ цыд. Кæмæндæр дзы йæ карз æнæуаг митæ
бафиппайдтой (уымæй дæр ирон чызгæн!) æмæ уый фæ-
дыл дам-думтæ сбирæ сты. Фæсахуыр-иу æмдзæрæны
«æмбæлтты тæрхондоны» тæрхонгæнджытау рабадтысты
ме ’мкурсонтæ æмæ - мæнæ бæллæх, раст цыма Мæскуы-
мæ уый тыххæй æрцыдтæн! - уыцы æнаккаджы æнаккаг
миты кой куыд кæнынц, уымæ хъус. Бынтон диссаг та
мæм уый каст æмæ чызджы хъахбайдзинады кой кæны-
ныл тынгдæр архайдта æнаиппты нымæцмæ чи нæ хауд,
ахæм фыдналат дыгурон чызг. Цæмæн æй тæрын кодта
ахуыргæнæндонæй, уый хъапп мæм ахæм хуызы зынди:
хъахбай чызг уыд уындæй рæсугъд, азтæй кæстæр, гъемæ
йæ аиуварсгæныныл схæцыд фыдындгомау налат чызг,
цæмæй йæ фидæны хъыгдарæг ма уа. (Уыцы рæстæг æз
23
Рæмоиты Ритсе
нæма зыдтон, не ’мкурсон Бесолты Лидæ, суанг Алагиры
скъолайы ахуыргæнгæйæ дæр, се скъолайы ахуыргæнæги-
мæ кæй бацард, уый...) Сфæлмæцыдтæн сын сæ «дебат-
тæй» - нæ мæ уырныдта, ахæм уагыл хæст уа ирон чызг,
уый - æмæ цы хъахбайы кой кодта, уый сæрыл рахæцыд-
тæн: «Зæгъын, уыцы хъуыддæгтæ бæлвырдæй афтæ уой,
уый мæ нæ уырны. Кæцы йæ федта æмæ йæ цы ран федта
афтæтæгæнгæ?»... Æмæ дарддæр хорзæй ницы... Хъахбай
чызгæн йæ мадмæ фæдзырдтой æмæ, кæй фæрцы сарæхст
нæ зонын, фæлæ йын йæ чызджы ныууагътой нæ курсы.
(Куыд нæ лæууой уыдæттæ мæ зæрдыл, кæд æмæ уыцы
дыууæ чызджы иу фынддæс азы фæстæ фехæлдтой нæ би-
нонты цард.) Уыцы рæстæг - фыццаг курсы - æмдзæрæн-
мæ иуцасдæр радгæс æрвыстой нæ ахуыргæнджыты дæр.
Фæлæ уавæр нæ фæхуыздæр: хъахбай чызджы хъуыддæг-
тæ бамынæгчындæ, афтæмæй-иу мæнмæ та ме ’мгар чыз-
джытæй куы иу æрбацыд хъастгæнгæ, куы иннæ. Цы æб-
уалгъ митæ чындæуы сæ цæрæнуаты, уый мын фыццаг
радзырдта ме ’мкурсон Козаты Ритæ - æвддæсаздзыд,
æгъдауджын, æнæхин, курдиатджын чызг. Уыцы хъахбай
чызгимæ иу уаты цардысты, гъемæ- иу æм æд нæлгоймæг-
тæ æрбамидæг æмæ... Æфсарм цы у, уый йæ ферох. Цы мæ
бон уыд, куыд хъуамæ баххуыс кодтаин Ритæйæн? Уы-
мæй дæр æнæ коменданты бардзырдæй студенттæн не
’мбæлд æндæр ран æрцæрæн æмдзæрæны. (Мæхæдæг дæр
æндæр агъуыстмæ куы ацыдтæн, уæд мæм комендант-лæг
райсом раджы æрбалæбурдта «с вещами на Курский
вокзал», хъæргæнгæйæ.) Гъемæ уыцы комендант Ритæйæн
дæр æндæр бынатæй зæрдæ нæ бавæрдта æмæ-иу чызг нæ
24
Фынты айдæны - Театр...
агъуысты æнкъардæй æрбадт: куы-иу чингуытæ каст,
куы та-иу фыста æмдзæвгæтæ... Иуцасдæры фæстæ та
мын Зæнджиаты Верæ рахабæрттæ кодта не ’мкурсон
чызджыты тыххæй цытæ фехъуыста, уыдæттæ. Иуы
тыххæй дзы цытæ дзурынц, уыдон мын рафæзмыдта
æмæ йæм, раст зæгъгæйæ, рæстмæ хъусгæ дæр нæ код-
тон. (Цыдæр хъуыддаджы фæдыл мæ батагъд кæнын
хъуыд театрмæ, фæлæ чызджы дæр дзургæ-дзурын
куыд ныууагътаин, - не ’мбæлд...) Гъе фæлæ мын æр-
мæст сæ иуы кой нæ, фæлæ ма иу уаты кæимæ цардтæн,
уый тыххæй дæр цыдæр тасæфтауæг хабар куы равæрд-
та, уæд рамæсты дæн æмæ йæм мæ уайдзæф ахæм ны-
хæстæй баппæрстон: «Æмæ дзы кæд афтæ загътой, уæд
ын æй йæхицæн цæуылнæ радзурыс?» Æмæ дын чызг
тарстхуызæй афтæ куы фæкæнид: «Цытæ дзурыс, Бибо
мæ амардзæн» (Ома фæстæдæр мын мæ ахуыры рæстæг
цæлхдуртæ æвæрын чи райдыдта æмæ мыл адæмы чи
ардыдта, уыцы Къуымæлæгкаты Бибо - адæймаг нæ,
фæлæ удхæссæг, цъаммар, цыдæр дыкъахыг ничи...)
Уæд ын æз дæр æртхъирæнхуызы фидарæй загътон:
«Гъемæ йын æй уæдæ æз мæхæдæг зæгъдзынæн». Æмæ
йын æй загътон, уымæн æмæ уыцы рæстæг (стæй нæ
ахуыры фыццаг дыууæ азы) уыцы уырыссаг чызг хæлд-
дзинадмæ арæзт нæ уыд - ахæмы худинаг кæнын та,
мæнмæ гæсгæ, тæригъæддзинад у. Цы у, уый уыдтон
æмдзæрæны дæр, стæй ахуыры рæстæг дæр (фæкæсын-
хъуаг уыд, хъарм уæлæдарæс цæмæй балхæдтаид, уый
дæр ын нæ уыд æмæ «куы фæрынчын уа», зæгъгæ йын,
нæ курсы аивадон разамонæг балæвар кодта пъалто)...
25
Реем он ты Ритсе
Куы йæ схъæр кæнон, уый тасæй мын, сусæгдзинад
радзурæг чызг (ома Зæнджиаты Верæ), нал бауæндыд
иннæты кой ракæнын, уымæ гæсгæ æз абон дæр нæ зо-
нын Козаты Ритæимæ цы алагираг хъахбай чызг цард,
уымæй мын цы радзуринаг уыд, уый...
Уымæй иуцасдæр рацыд, афтæ дын цыдæр æнахуыр
сагъæсты куы аныгъуылин. Иу зæронд усы фæдзæхст дæр
ма мæ зæрдыл æрлæууыд: «Дæ сæр-иу бахъахъхъæ». Уый
ма мын царды цы ’рцыд, ахæм хабар дæр ракодта (чи
зоны, уымæн, цæмæй йæ фидæнмæ ахæссон фæндагга-
гæн)... Æмдзæрæны цæрын мæ нал фæндыд, нæхимæ мæ
’рфæндыд. Бонджынты нымæцмæ нæ хаудысты мæ ный-
йарджытæ, фæлæ мын Мæскуымæ æхца фаг æрвыстой -
фатермæ ацæуыны фаг дæр ма мын суыдаиккой, фæлæ
цæмæндæр уыцы хъуыды сæры нæ сæвзæрд æмæ иу бон
Пашковæмæ бараст дæн æмæ йын загътон мæ ахуыр ныу-
уадзын мæ кæй фæнды, уый. Йæ бон едзурын дæр ницы-
уал баци, афтæмæй адард. Йæ разы цы ахуыргæнæг лæу-
уыд, уый дæр фæкуыддæр мæ ныхæстæ айхъусгæйæ, стæй
афтæ: «Ну зачем ты ее расстроила? Она тебя так
отвоёвывала в Осетии... И что на тебя нашло? Ведь с
учебой у тебя все превосходно. Вон совсем недавно, на
кафедре, при обсуждении самостоятельных отрывков курса,
Борис Захава сказал про тебя: «Эта маленькая девочка на
три головы выше всех остальных»... Хъуыдытыл та схæ-
цыдтæн. Ахуыр, æцæгдæр, хорз кодтон, - актёры дæсны-
йадмæ цы бирæ хæйттæ хауы, уыдон мæм кæддæриддæр
æвзарын кодтой æрмæстдæр цины æнкъарæнтæ. Захавæ
мын цы куыстæй раппæлыд, уый та уыд мæхи æвæрд
26
Фыиты айдæны - Театр...
скъуыддзаг Горькийы пьесæ «Васса Железнова»-йæ. Æз
дзы ахъазыдтæн Вассæйы роль, Козаты Ритæ та Рашелы
роль. Гъемæ цалынмæ училищейы ахуыр кодтам, уæдмæ
«уый хорз куыст уыд», зæгъгæ, йæ дæнцæгæн хастой ка-
федрæйы уæнгтæ. (Мæхицæй не ’ппæлдзынæн, фæлæ
Козаты чызгæн уый уыд йæ фыццаг ракъахдзæф сценæмæ,
кæцыйы рабæрæг стыр курдиаты хицау кæй у, уый.) Æмæ
ныр, кæд æмæ ацæуыны къахыл æрлæууыдтæн, уæддæр
ма хъуыдытæ кодтон нæхимæ куы сыздæхон, уæд адæм
цы зæгъдзысты, ууыл (ома, «йæ бон дзы ахуыр кæнын нæ
баци, ратардтой йæ...»). Гъемæ баззадтæн уыйадыл Мæс-
куыйы, цыдæр тых мæ ног сразæнгард кодта ахуырмæ...
Цалынмæ «ацæуон - ма ацæуон»-ы хъуыдытыл уыдтæн,
уæдмæ аиуварс дæн æмдзæрæны цæрджыты дайуаг æмæ
тасæфтауæг хъуыддæгтæй. Æнафоны-иу æрбацыдтæн
æмæ дзы цытæ цыд, уый нæ зыдтон. (Пушкинский мет-
ройы раз цы Театралон библиотекам уыд, уым-иу чингуы-
тæ кастæн.) Фæлæ мæм иуахæмы æрбайхъуыст æбуалгъ
хабар: Ритæ бахауд рынчындонмæ æмæ, дам, æм, чи зоны,
рак ис... Цæмæн афтæ рауад, нæ зонын... Никуы бафип-
пайдтон исты дзы риссы, уый: нæ уæгъд рæстæг фылдæр
иумæ æрвыстам, уымæн æмæ нæ бацæттæ кæнын хъуыд
скъуыддзæгтæ пьесæтæй... Цы ран ис рынчындон, уый
дæр ничи зыдта. Йæ цуры исчи ис æви нæй, зæгъгæ, уæд
рабæрæг, дыгурон чызг кæй бадт йæ разы, цалынмæ Коза-
тæ Мæскуымæ не ’рхæццæ сты, уæдмæ... Ритæйы Иры-
стонмæ аластой. Зæрдæ дардтам тагъд рæстæджы нын кæй
фæдзæбæх уыдзæн æмæ та ног немæ цингæнгæ кæй уай-
дзæн театралон ахуыргæнæндонмæ. Нæ сесси кæронмæ
27
Рæмонты Ритæ
хæццæ кодта, афтæ æрбайхъуыст Ритæ йæ цардæй кæй
ахицæн, уый. Тынг ыл фæхъыг кодтам: ахуыргæнджытæ
дæр, студенттæ дæр... Дзырдтой, зæгъгæ, йæ амæлæты
размæ Мæскуыйы рынчындоны йемæ цы ’мкурсон уыд,
уымæн, дам, тынг кæй ныффæдзæхста, цæмæй йæ ныгæ-
нæн бон йæ размæ ма ’рбауадзой цы хъахбай чызгимæ
цард иу уаты, уый (фæлæ ма уыдæттыл уыдыстæм Иры-
стоны, уыцы судзаггаг зианы бон, Козаты кæртмæ йæ цæс-
гом куы ’рбатардта, уæд). Нæ сессийæн йæ фæстаг
экзамен тагъд-тагъд раттам æмæ нæ курдиатджын æмкурсон
Ритæйы ныгæнæн бон йæ разы æрлæууыдыстæм
(самолётыл ратахтыстæм Минводмæ, уырдыгæй автобу-
сыл - æмæ æхсæвы уыдыстæм Орджоникидзейы; райсом
раджы та ацыдыстæм йæ райгуырæн хъæумæ - Хæтæл-
донмæ)... Уæдæй рацыд бирæ азтæ, фæлæ, уыцы хъæуы
рæзты машинæйы цæугæйæ, кæддæриддæр зæрдыл æр-
лæууы ме ’мкурсон. Козаты Ритæйы æнæкъæм сурæт, ты-
бартыбургæнгæ, рухс дæтты мæ мысинæгтæн... Зианæй
куы рацыдыстæм, уæд мæ ме ’мкурсон Зæнджиаты Верæ
цæмæндæр тынг хуыдта сæхимæ. Цыдæр æнахуырхуызы
уыд уый (загъта: «Къухтæ зианы фæстæ ныхсын фæхъæ-
уы æмæ сæ махмæ ныхс, ам хæстæг ран цæрын»). Цы
æвирхъау сусæгдзинад дзы фехъуыстон не ’мкурсон чыз-
джыты тыххæй, уый мæ басусæг кæнын кæй нæ бафæн-
дыд æмæ йæ не ’мкурсон уырыссаг чызгæн æргом кæй
загътон, уый тыххæй мæм Верæ фæхæрам, уый æмбæр-
стон, æмæ мæ нæ фæндыд йемæ никæдæм (уымæй дæр
ахæм зианы фæстæ). Фæлæ уæддæр ацыдтæн: мæ фæстæ
цыд фистæгæй суанг Маркусы уынджы онг «цæй, цом»,
28
Фынты аидæиы - Театр...
зæгъгæ. Бакодта мæ ФСБ-ы бæстыхайы бакомкоммæ цы
хæдзар уыд, уый кæртмæ. Цыдæр æнахуыр ракæс-бакæс-
тæ акодта кæрты тæккæ астæу, æз дæр йæ разы, афтæ-
мæй; стæй нæ къухтæ къранты бын ныхсадтам. Уыйадыл
уый йæ хуынды хъуыддагæй разыйæ баззад, фæлæ æз та
иу-дыууæ боны фæстæ æнæнхъæлæджы ацыдтæн Тбили-
симæ æмæ ма куыд раирвæзтæн æгасæй - нæ зонын.
(Уыцы æнахуыр хъуыддæгтæм гуырдзыйæгтæ ницы бар
дардтой, - уыдон мæ нæ арвыстой Гуырдзымæ; мæ ирвæ-
зынгæнæг та цы адæмы хаттмæ хауд, уый абон дæр нæ
зонын; стæй, чи зоны, иунæг нæ уыд...) «Диссаджы ир-
вæзт» хуыйны уый... Кæй фæрцы аирвæзтæн, уыцы адæ-
мæн бузныг...
Дыккаг курсы хъахбай чызджы сынтæг, цæмæндæр, сæ-
вæрдтой æз цы агъуысты цардтæн, уым. Комментаритæ ма
цы дæттон (уымæй дæр, уыцы рæстæг, Ирыстоны истой
телефильм «Во всем виновата Залина», ахъазыд дзы чыз-
джыты рольтæй сæ иуы; фильмы хъазыд йе ’мхæрæфырт
дæр æмæ уый дæр, фæссъёмкæты, æрбынат кодта Мæскуы-
йы - не ’мдзæрæны - æмæ дзы фæцард афæдзы бæрц,
Уæлдæр режиссёрон курсыты ахуыргæнгæйæ). Дыккаг
курсы æмдзæрæны æрцард Къуымæлæгкаты Бибо дæр.
Цæмæндæр æй райстой училищемæ фехтованийы ахуыр-
гæнæгæй (фæлтæрдджын æмæ стыр курдиаты хицау Не-
меровскийы бæсты). Уыцы мæнгард «ирон адæймаг» кæй
æрцард æмдзæрæны, уый мын фæзындæр кодта мæ цард.
Пашковæйы уыцы рæстæг бафæндыд, цæмæй æххæст кæ-
нон курсы «старостæ»-йы хæстæ, фæлæ фехтованийы
«ахуыргæнæг» дæр мах æмдзæрæны кæй цæрдзæн, уый
29
Рæмонты Ритæ
куы базыдтон, уæд мæ нал бафæндыд æмæ нæ аивадон ра-
замонæгæн загътон: «Мæнæй бирæ хистæр цы ’мкурсон
лæппу у, уый хуыздæр сарæхсдзæн ахæм бæрнон хъуыд-
даджы».
Мæскуы... Уæддæр уыцы студентон азтæ рухс ахо-
рæнтæй фыст сты мæ цардвæндаджы нывты. Уæлдайдæр
та ахуыр кæм кодтам, уыцы бæстыхай - Вахтанговы
номхæссæг театры раз. Уым хорз уыд. Цы курдиатджын
ахуыргæнджытæ нын уыд! «Сцендвижени»-йæ Андрей
Дрознин. Куыд æнщжтæй-иу ын бантыст адæймаджы
рахъазайраг кæнын! Иæ дæсны амынд мæнæн дæр фæ-
ахъаз, тынг мын баххуыс кодта... «Аив дзырд». 70-æм
азты дыккаг æмбисы сценикон ныхасы кафедрæйы сæр-
гъы уыд Яков Смоленский - аив дзырды дæснытæн сæ
хуыздæр. Нæ курсæн та уыцы ахуыры хай æмæ сценикон
ныхасы предмет лæвæрдта Наталия Калининæ. Æмдзæв-
гæтæ хорз кастæн æмæ мæ кафедрæ арвыста Ленинград-
маг Яхонтовы Æппæтцæдисон конкурсмæ. Уымæй фæс-
тæмæ райдыдтон кæсын уацмыстæ уырыссаг æвзагыл
Мæскуыйы хуыздæр концертон сценæтыл, уымæй дæр-иу
мемæ уыцы равдыстыты архайдтой Вахтанговы театры
актёртæ, нæ ахуыргæнджытæ. Зæгъæм, æртыккаг курсы
ахуыргæнгæйæ, Политехникон музейы сценæйыл
поэтикой уацмыстæ бакаст фыццаг Василий Лановой, йæ хæд-
фæстæ æз, стæй та актрисæ Людмилæ Максаковæ. Мæ
«активон» концертон архайды тыххæй мын мæ дипломы,
квалификацион æркастмæ гæсгæ, бафтыдтой: «актриса
эстрады» (аив дзырд). Ирыстонмæ куы сыздæхтæн, уæд
дæр бацахстон фыццаг бынат Вахтанговы кадджын
30
Фыиты айдæны - Театр. .
номимæ бает айв дзырды конкурсы (архайдтой дзы
профессионалом театрты артисттæ). Гениалон режиссёр æмæ
ахуыргæнæг - Е.Б. Вахтанговы сæдæ азы кадæн цы ма-
дзæлттæ бацæттæ кодта нæ республикæ æмæ æппæт Сове-
тон Цæдис, уыдонæн сæ фыццаг уыд уыцы конкурс.
Арæзт æрцыд Дзæуджыхъæуы Уырыссаг театры 1981 азы
(уымæй дæр уыцы аз сæххæст 60 азы нæ гениалон æмзæх-
хоны ном цы мæскуыйаг театр хæссы, ууыл). Кастæн дзы
уырыссаг æвзагыл Маяковскийы æмдзæвгæ «Во весь
голос», ирон æвзагыл та Плиты Грисы уацмыс «Уырызмæг
æмæ Сатана» (кастыстæм æй мæ раздæры ’мкурсон Цæ-
риаты Валерæимæ). Дыккаг бынат та бацахста Уырыссаг
театры актрисæ - Юрий Яловегæйы бинойнаг. Зындгонд
куыд у, афтæмæй Вахтангов райгуырд Владикавказы
1883 азы 13 февралы, гъемæ йæ юбилейон аз - 1983 азы,
уалдзæджы - Ирыстоны сæйраг сахармæ гастролон бал-
цы ссыд йæ номхæссæг Мæскуыйы театр. Равдыстой
Гоццийы аргъау «Принцесса Турандот»... Хъыгагæн,
семæ уæд не ссыд актёр Андрей Ярославцев. 70-æм
азты дыккаг æмбисы училищейæн йæ курдиатджындæр
студент уый уыд. Фыддæсны уьтд уацмыстæ кæсынмæ,
сси уæлахиздзау Яхонтовы ном цы айв дзырды конкурс
хаста, уым дæр. Андрей уыд хурдзаст, рухс адæймаг, æгъ-
дауджын, адæмуарзон. Чи цы адæмы хаттмæ хауы, уымæ
дæр нæ каст, фæлæ йæм уæддæр цæмæндæр Ирыстон
æмæ ирыстойнæгтæ уæлиау æвæрд уыдысты (чи зоны,
студенты уыцыхуызы ахастмæ йæ бавæрæн бахаста сæ
курсы курдиатджын аивадон разамонæг Альберт
Григорьевич Буров - уый 50-æм азты кæрон иуцасдæр куыста
31
Реем он ты Ритсе
Дзæуджыхъæуы Уырыссаг театры). Ярославцевы фæса-
хуыр райстой Мæскуыйы Вахтанговы номхæссæг театр-
мæ артистæй, фæлæ цæмæндæр ацыд уырдыгæй. Фæстаг
хатт æй федтам Мæскуыйы, 1980-æм азы, Ирон театры
гастролты рæстæг. Уæд нæм æрбацыд МХАТ-ы размæ.
Тынг ыл бацин кодтам. Уыцы бон уым æрбамбырд стæм
режиссёр Гарий Черняховскийы алыварс, спектакль
«Вестсайаг истори» МХАТ-ы сценæйыл куы равдыстам,
уæд. Училищейы раздæры рауагъдон Евгения Симоновæ
дæр лæууыд нæ режиссёры раз. Черняховский ма уæд, Си-
моновайæн мæнырдæм ацамонгæйæ, афарста Маяков-
скийы театры артисткæйы: «А вот ты бы могла сыграть
как Рита?.. А?..». Евгенияимæ стыр æрдхæрдтæ уыдысты,
йæ хуыздæр театралон рольтæ Симонова ахъазыд
Черняховскийы æвæрд спектакльты, æмæ йын актрисæ йæ дзуап-
пыл бахудæгау кодта... Бирæ курдиатджын фæсивæд ахуыр
кодта нæ рæстæджы училищейы: Юрий Васильев, Андрей
Ярославцев, Евгений Князев, Владимир Симонов,
Романовне Еленæ æмæ æндæртæ... Фæлæ дзы амондджын
фидæн кæмæ кæсдзæн, уый уыцы азты чи зыдта?..
Дыккаг курсы ахуыргæнгæйæ мæ бабæрæг кодта ме
’мхæрæфырт Кодзырты Руслан æмæ йæ чызг - кæстæр
къласы ахуырдзау. Кæимæ йæ фæуадза совещанийы рæс-
тæг, уый нæй, зæгъгæ, куы бамбæрстон, уæд æй акодтон
мемæ цæрæгойты паркмæ. (Уыцы рæстæг уырдæм арæх-
гомау цыдыстæм, уымæн æмæ «Наблюдения», зæгъгæ,
цы ахуыры хай хуыдтой, ууыл куыстам, - исты мæргъты,
кæнæ сырдты фезмæлд æмæ цæстынгас, сæ къахайст
æмæ сæ митæ-иу нын æмбæлд бахъуыды кæнын, цæмæй
32
Фынты айдæны - Театр...
дзы нæ дарддæры куысты спайда кæнæм сценикон фæл-
гонцтыл кусгæйæ. Цæрæгойты парчы бирæ нæ афæстиат
стæм, уымæн æмæ уазал дымгæ æмæ сæлфынæг баиу
сты. Изæрырдæм ме ’фсымæр йæ финансон совещанийæ
рацыд æмæ Сырх Фæзæй Никольскийы уынгыл рараст
стæм фистæгæй. Иу ран дзы къулыл (галиуырдыгæй)
гранит-фæйнæгыл фыст уыд К.С. Станиславский æмæ
В.В. Немирович-Данченкойы нæмттæ. Уым уыд
ресторан «Славянский базар». Æз сывæллонæн райдыдтон
дзурын театры реформатортæ кæй уыдысты уыцы дыу-
уæ нæлгоймаджы æмæ Станиславскийы чиныг «Моя
жизнь в искусстве»-йы кæй ис фыст ацы рестораны тых-
хæй. А чиныг бакастæн скъолайы ахуыргæнгæйæ (фæн-
дзæмкъласон ма куы уыдтæн, уæд), æмæ мæ зæрдæмæ
тынг фæцыд, уæлдайдæр та ацы цауыл кæм цыд ныхас,
уыцы чиныджы хай (ома, 1897-æм азы дыууæ
реформаторами «Славянский базар»-ы уыд сæ фембæлд æмæ дзы
æнæхъæн æхсæв фæбадтысты, ног театр байгомкæныны
фæдыл ныхасгæнгæйæ)... Мæ цыбыр экскурсгонд ра-
дзырды фæстаг ныхæстæ та уыцы изæр загътон
рестораны, - ме ’фсымæр нæ уырдæм бакодта. Уынджы уыд
уазал, уыцы музейхуыз агъуысты та хъарм, гъемæ дзы
дзæбæх фæминас кодтам, фæбадтыстæм, нырыккон теа-
тралон цаутыл, ныхасгæнгæйæ... Ныр хаттæй-хатт уыцы
уынгыл куы фæцæйцæуын, уæд зæрдыл æрлæууы XIX-
æм æнусы кæрон уым цы егъау культурон-историон цау
æрцыд уый дæр, стæй нæ бацыд дæр ресторанмæ, музей-
мае бацæуæгау, ХХ-æм æнусы... Раст зæгъгæйæ мын тынг
хъыг вæййы кæй нал ис уыцы бæстыхай, уый, - 1993-æм
*2
33
Рæмонты Ритсе
азы, дам, басыгъд... Кæд ХХЬæм æнусы æрцæуид цал-
цæггонд.
Рæстæг згъорæгау кодта. «Вахтанговцы» кæй хуыдтой,
уыцы сценикон аивады дæснытæ сæ хъару, сæ зонындзи-
нæдтæ нæ ауæрдгæйæ дарддæр куыстой немæ. Учили-
щейы ахуыры хай «Этюдтæ фæлгонцтæм», зæгъгæ, кæ-
ронмæ ’рхæццæ æмæ райдыдта ахуыргæнджыты куыст
немæ пьесæтæй ист скъуыддзæгтыл. Хуыдтой сæ
«Педагогические отрывки». Куыд куыстам, уыдонæй ма мæ
зæрдыл цыдæртæ лæууы. Мæ фыццаг куыст уыд Динæ
Андрееваимæ. Сæвæрдта Лавренёвы «Цыппор фыццæ-
гæм» («Сорок первый») æмæ дзы æз хъазыдтæн Аксют-
кæйы роль, урсгвардион Говорухо-Отрокимæ йын цы
сценæтæ уыд, уыдоны. Андреева тынг хорз ахуыргæнæ-
гыл нымад уыд, фæлæ нын цыдæр худæджы нюанс нæ
куыстæн йæ растцыд фехæлдта (уый та уымæн æмæ
уыцы уацмысы бындурыл æвæрд радиоспектакльмæ
байхъуыста, гъемæ æдзух актрисæ Иннæ Чуриковайæ
æппæлыд «уый Аксюткæйы роль куыд хорз ахъазыд ра-
диоспектаклы», зæгъгæ). Уыйадыл мын роль фенад (фе-
над мын Чурикова дæр, - раст цыма мæ дублёр уыд, уый-
ау æнкъардтон мæхи). «Фондз» мын сæвæрдтой, фæлæ
уæддæр мæ зæрдæ нæ барухс... Разыйæ баззадтæн Кали-
новскиимæ куыстæй: Софоклы «Электрæ»-йæ райста
Электрæ æмæ Клитемнестрæйы сценæ æмæ йæ сæвæрд-
та иттæг хорз. Æз дзы ахъазыдтæн Электрæйы роль...
У&лдай æхсызгондзинад мын хастой Пашковæимæ репе-
тицитæ. Ратта мын Магдалинæйы роль Гольдонийы пье-
сæ «Уазæгуаты æхсин»-æй («Хозяйка гостиницы»).
34
Фыиты айдæкы - Театр. .
Тынг хорз куыст уыд, Пашковæ кæддæриддæр лæмбы-
нæг, бæстон куыст кодта... Ахуыры рæстæг мæ зæрдæмæ
уæлдай тынг цыд хи æвæрд куыстытæ равдисæн кæм
уыд, уыцы хай («Самостоятельные отрывки»). Уыцы куыст
студентты кодта куыстхъомдæр, ныфсджындæр, уыд
йæ профессионалон гæнæнтæ ирдгæнæн фæрæз; стæй
æппæтдунеон драматургийæ куыд зоны, уый æвдисæг
дæр уыд. Цыппар азы дæргъы цытæ бацæттæ кодтон, уы-
донæй цалдæр рауадысты зæрдæмæдзæугæ. Сæ иу уыд
Чеховы «Иванов». Мæхæдæг дзы ахъазыдтæн Саррæйы
роль. Владимир Шлезингеры зæрдæмæ дæр кæй фæцыд
мæ куыст, уый мын тынг æхсызгон уыд (Борис Захавæйы
амæлæты фæстæ, кафедрæйы сæргълæууæг уый сси).
Шлезингер мын иуахæмы загъта: «Вы моя любимая
актриса»... Ныфс мæ уыди, актёры диплом райсыны фæ-
стæ, æндæр дæсныйады бæрзæндтæ агурæг фæцæуын
дæр. Уæд кæцæй зыдтаин, мæ дарддæры сфæлдыстадон
царды мæм цытæ кæсы, уый; кæцæй зыдтаин актёры
дæсныйад райсыны фæстæ мæ кæй нал равдæлдзæн
Мæскуымæ режиссурæйы факультетмæ дæр (бинонтæ,
цот...) Ахуыры рæстæг-иу нæ курс куы фæкъаддæр, куы
фæфылдæр. Афтæ рауад æмæ немæ дыккаг курсы чи рай-
дыдта ахуыр кæнын, уыдонæй сæ иу фæстæдæр сси ме
’мкъай. Ме ’мкурсонимæ нæ къухтæ æрæвæрдтам Мæс-
куыйы Фрунзенский отделзагсы 1979 азы 30 мартъийы-
фæсмонгæнаг мæйы. Уыцы аз, «сесси»-йы райдианы,
«зачёт»-тæ æмгъуыдæй раздæр раттам æмæ кæрдæджы -
хуымгæнæны мæйы кæрон араст стæм Прибалтикæмæ.
Уыдыстæм Таллины, Ригæйы... Уыцы аз, хурхæтæны
35
Рæмоиты Ритæ
мæй, училищейы «Учебный театр»-ы сценæйы равды-
стам нæ дипломон спектакль «Вестсайаг истори» (реж.
Гарий Черняховский.) Хъазыдтæн дзы Анитæйы роль.
Театралон залы, Пашковæйы раз, бадт уырыссаг генион
актёр Михаил Ульянов... Йæ арфæйы ныхæстæ махæн -
суинаг актёртæн уыдысты: «Хуыцау зæгъæд, цæмæй
кæддæриддæр, мæнæ абонау, уæ курдиæтты тыхтыл нæ
ауæрдгæйæ, куыд архайат сценæйы; уæ удты арт куыд
нæ бамынæг уа, адæмæн æмæ Мельпоменæйæн лæггад-
гæнгæйæ...»
Калинины проспектыл уыд нæ цыд ахуырмæ, ахуырæй
дæр. Нæ зæрдæмæ цыд уыцы уынг. Йæ райдайæныл ны-
мадтон метро «Арбатская», уый рахизæны - кинотеатр
«Художественный», почтамты бакомкоммæ «Прага», уый
дæлейы Грауэрманы номхæссæг арæндон, уым дæлæмæ
та дуканитæ-йедтæ... Арæх-иу бауадыстæм цы чингуыты
дукани дзы уыд, уырдæм дæр. Иу ахæмы дзы Дюмезилы
чиныг «Осетинский эпос и мифология» дæр разынд... Нæ
стипенди уыд 40 сомы, хæдзарæй та-иу мын æрæрвыстой
80 сомы æмæ уыдон иумæ - 120 сомы - чысыл æхца нæ
уыдысты (зæгъæм, Ирон театры кусын куы райдыдтон,
уæд истон æрмæстдæр 100 сомы æмæ уыдонæй дæр туман
урæдтой хъалонхуызы). Цыбыр дзырдæй, алцæй фаг дæр
уыдысты, уымæй дæр хæринаг - аслам, стæй нæ дæр фæн-
даггагæн хъуыд æхца, нæ дæр театртæм, музейтæм, кон-
церттæм бацæуынæн... Гъе ’рмæст... Иу «æрмæст» дзы
уыд: цæмæй хорз уæлæдарæс балхæнай, уый тыххæй тынг
бирæ хъуыд рады лæууын дуканиты æмæ уымæн та рæс-
тæг кæм уыд? «Фарцовщик»-тæй кæй æлхæнынц адæм
36
Фынты айдæны - Театр..
сæ хорз уæлæдарæс, уый куы базыдтам, уæд... «джинсхъу-
аг» нал уыдыстæм...
1980 аз уыд Олимпиадæйы аз. Советон Цæдис йæхи
цæттæ кодта уыцы хъæзтытæм, уæлдайдæр та Мæскуы.
Не ’мдзæрæны дæр олимпаг хъæзтыты рæстæг фæсарæй-
нæгтæ кæй цæрдзысты, уый нын загътой зымæджы, тъæн-
джы мæй. Бамбарын нын кодтой, нæ агъуыстыты æвæсти-
атæй кæй хъæуы райдайын цалцæггæнæн куыстытæ æмæ,
дам, уал ахуыры кæронмæ фатерты ацæрут. Апырх стæм
иууылдæр, цардыстæм Мæскуыйы алы къуымты. Æз æмæ
ме ’мкъай та æрцардыстæм цыдæр «коммуналкæ»-йы,
метро «Баррикадная»-мæ ввахс. Æртхъирæны мæй равды-
стам нæ дыккаг дипломон спектакль - «Фæстаг нывонд»
(«Последняя жертва») А.Н. Островскийы пьесæмæ гæсгæ.
Ахъазыдтæн дзы Глафирæ Фирсовнæйы роль. Спектаклы
режиссёр уыд Л.А. Пашковæ. Кафедрæйы зæрдæмæ фæ-
цыд. Иу экзамен ма нæ раттын хъуыд тæргæйтты мæйы
райдианы, гъемæ уый дæр раттон «фондзыл». Уыцы бон
сывæллоны нæ дыууæ ’мкурсонимæ фæуагътам, фæлæ нæ
курсæн рауагъдон изæр куы уыд, уæд æй кæй æвджид ба-
кæнон, ахæм нæ разынд æмæ мын мæ диплом раттой ме
’мкъаймæ. Куы мын æй æрбахаста, уæд ын йæ хуыз куы
федтон, уæд бадис кодтон: «Æмæ мæнæн сырх диплом
нæу?» Уый дын худгæйæ сывæллонмæ къухæй ацамыдта
æмæ афтæ: «Уæртæ дæ сырх диплом»... Худæг та куыннæ
уыд: æз уырыссаг театры истори чи лæвæрдта, уымæй
æвзæрдæр нæ зыдтон уыцы предмет, афтæмæй мын мæ
дипломы «цыппар»-ы нысан сывæрдæуыд. Хорз ахуыры
тыххæй цы нысан (значок) лæвæрдтой, ахæмтæ дæр-иу
37
Рæмопты Ритæ
мын уæдæ уыд (сæ удостоверениты, мыггаджы бын, уыди
фыст: «Награждён Центральным Комитетом ВЛКСМ и
Министерством высшего и среднего специального
образования СССР значком «За отличную учёбу»)... Иу дзыр-
дæй, мæхицæй æнамонддæр нал уыд уыцы бон, фæлæ ма
цы акодтаин. Чи зоны мын бантыстаид аивын документ,
фæлæ уыцы уазалы æд сывæллон рацу-бацу кæнын тæс-
саг хъуыддаг уыд, уымæй дæр Пашковæйæ дæр æфсæрмы
кодтон: мæн тыххæй нал сæвæрдтой Шекспиры пьесæ
«Мера за меру». Уыцы хъуыддаг уыд афтæ. Фæндзæм
курсы иу фæззыгон бон, училищейы фойемæ бахизæны,
ме ’мкъаимæ иумæ лæууыдыстæм, афтæмæй дын спектак-
лы режиссёр - Андрей Мекке - нæ разы куы æрлæууид.
Шекспиры пьесæйыл уыд йæ цыбыр ныхас. Сæйраг роль
мын дзы кæй дæтты, уый мын æхсызгон куыннæ уыдаид,
фæлæ мæ йæ асайын нæ фæндыд æмæ йын загътон:
«Спасибо большое. Вот только боюсь подвести вас...» Бакаст
мæм æмæ куы бамбæрста аххосаджы сæр, уæд ныуулæ-
фыд æмæ фидарæй загъта: «Ну, тогда я откажусь от
постановки»...
Цæй тагьд аивгъуыдтой ахуыры азтæ!.. Дард Мæскуы
мæнæн æцæгæлон бæстæ нæ уыд...
ИРОН ТЕАТР
Райстон актеры дæсныйад. Æрыздæх-
тæн Ирыстонмæ... Уый уыд 1980 азы
19 мартъийы (тæргæйтты мæйы, фæсмонгæнаг мæйы).
Вагзалы перроны уыд бирæ адæм: уыдысты дзы телеуы-
нынады минæвæрттæ, газетты фотокорреспондента,
театрами чидæртæ...
Нæ дипломон спектаклæй Национ театры сценæйы
равдыстам æрмæстдæр иу - мюзикл «Вестсайаг истори».
(Композитор Л. Бернстайны æмæ А. Лоуренсы пьесæмæ
гæсгæ æвæрд спектакль; концертмейстер нын уыд курди-
атджын мæскуыйаг пианисткæ Еленæ Красновæ;
балетмейстер та, «кудесник танца» кæй хуыдтой цирк æмæ теа-
тралон сфæлдыстады архайджытæ, уыцы æмбисонды
дæсны кæфтытæвæрæг Пётр Гродницкий.) Сæвæрдта нын
æй таурæгъон режиссёр Гарий Черняховский (80- æм азты
кæрон ацыд Америкæмæ, эмиграцийы рæстæг куыста
телережиссёрæй æмæ театралон дæсныйæдты ахуыргæ-
нæгæй). Спектаклы хъазыдтæн Анитæйы роль. Куыд цыд
мæ куыст уыцы фæлгонцыл, уый æвдисæг сты режиссёры
39
Реем он ты Ритсе
ныхæстæ: «Ах, если бы у меня в Москве был свой театр, я
бы Рамонову в Осетию не отпустил!». Афтæ иукæддæр
æваст фæхъæр кодта репетицийы рæстæг Черняховский,
Анитæйы парти куы азарыдтæн, уæд («Твой брат убит, а
здесь за дверью с убийцей ты...»). Ацы царды, театралон
цæлхдуртæвæндагыл цæугæйæ-иу мæм раппæлды ныхæ-
стæ кæд искуы æрхауди, уæд, фылдæр хатт, æндæр адæмы
хаттмæ чи хауд, уыдонæй. (Уый худæг та куыннæ у: ам,
Ирыстоны цæргæйæ, бирæтæн уыдтæн цæстысындзау,
фæлæ уæддæр баззадтæн «мæ фыдæлты зæхх у», зæгъгæ,
æмæ, цыппор азы Ирон театры фæкусгæйæ, ныр абон дыу-
уиссæдзæм боны хъарджытæ кæнын.)
...Пашковæ нын цы дипломон спектакль сæвæрдта -
«Последняя жертва» А. Островскийы пьесæмæ гæсгæ -
уый иттæг хорз уыди, фæлæ Ирыстоны æвдыст не ’рцыд,
уымæн æмæ нын Ирон театры уæлæдарæс æмæ сценæйы
фæлгонцæн цы хъуыд, уыдон нæ бацæттæ кодтой. Ууыл
нæ уыдысты: цыди дзы тохтæ Театралон архайджыты цæ-
дисы къæлæтджын æмæ Ирон театры сæргълæууæджы
къæлæтджын бацахсыныл. Мах куы сыздæхтыстæм, уæд
театры уавæр сæ хæрзтæй нæ уыд: цъыф калдтой, кæрæ-
дзи æхсыдтой. Брытъиаты Елбыздыхъойы чызджы ма цы
хуызы ныххудинаг кæной, ууыл уыдысты кæмæндæрты
сæ хъуыдытæ, се змæлд. Æмæ сын бантыст, сылгоймаджы
ахæстоны сбадын кодтой. Гъе уыдæттæ федтон ме сфæл-
дыстадон фæндаджы райдианы. Театр адзæгъæл...
Уыцы аз, сусæны мæй, Ирон театры сæйраг режиссёр
сси Хуыгаты Геор. Куыддæр фæзынд, афтæ труппæ цæттæ
кæнын райдыдта гастролон балцмæ Мæскуымæ. Театры
40
Фынты айдæиы - Театр...
ног сæргьлæууæг цыбыр æмгъуыдмæ - иу мæймæ - сæ-
вæрдта спектакль «Царды бын» М. Горькийы пьесæмæ
гæсгæ. Архайдтой дзы курдиатджын актёртæ. Æз дзы хъа-
зыдтæн Наташæйы роль. Премьерæ йын уыд Мæскуыйы,
МХАТ-ы сценæйы. Уырдæм æрбацыдысты нæ ахуыргæн-
джытæ æмæ Театралон училищейы ректор Владимир
Шлезингер. Тынг сыл бацин кодтон æз дæр. Залы бадты-
сты зындгонд адæм, уыдонимæ Советон Цæдисы культу-
рæйы министр Пётр Демичев дæр. Зæрдыл бадардтон
спектаклы кæрон, къухæмдзæгъды рæстæг, номдзыд
дирижёр Вероникæ Дударовайы залæй сценæмæ куыд ра-
кодтой, уый. Уый фæстæ мæ фæскулисæты куы ауыдта,
уæд цæмæндæр мæнырдæм фæци æмæ мæ менторхуыз
хъæлæсы уагæй бафарста: «А ты почему на поклон не
вышла?» Уый мæм диссаг фæкаст. Куыд мæ бафиппайдта?..
Уыцы гастролты рæстæг Тæбæхсæуты Бало фæстаг
хатт рацыд сценæмæ. (Ирон театры хъæдгом кæй фæ-
къæртт, уый фæбæрæг гастролты рæстæг дæр Мæскуыйы,
гъе уымæ гæсгæ мæ нæ фæфæнды уыцы рæстæг мысын.)...
1980 азы тынг фæрынчын нæ ирон генион актёр. Бирæ
зындзинæдтæ æмæ æбуалгъ фæлварæнтæ бавзæрста йæ
царды æмæ зæрдæ дурæй нæу. (Цытæ бавзарын кодтой Ба-
лойæн Ирон театры, уыдонæй сæ иу хай базыдтон 1988-
æм азы...) Ахуыры фæстæ Мæскуыйæ куы ссыдыстæм,
уæд æм мах - Щукины училищейы рауагъдонтæ - бацы-
дыстæм рынчынфæрсæг «Минздрав»-ы рынчындонмæ.
Нæ хуыздæр Актёры фыццаг хатт цы стадионы федтон,
уый уыцы рынчындоны хæдфарсмæ арæзт уыд. Æз æн-
хъæл уыдтæн Бало мæ нæ зоны, фæлæ мæ, æвæццæгæн,
41
Реем он ты Ритсе
федта исты театралон равдысты. «Ды дæ Рæмонты
Ритæ?», зæгъгæ, мæ куы бафарста, уæд мæм цыма Уæлар-
вон фæкомкоммæ, афтæ мæм фæкаст. Спектакль «Царды
бын»-ы Лукайы роль хъуамæ хъазыдаид Бало, фæлæ нæ
фæзынд репетицимæ. Дохтыртæ йæ нæ рауагътой æви
йæхи нæ бафæндыд, уый бæлвырд нæ зонын (Мæскуыйы,
МХАТ-ы сценæйы, уыцы роль ахъазыд Уататы Бибо, Бало
та рацыд Цихиты Маирбеджы æвæрд спектаклы)... 1981
азы, фæззæджы, Иры стыр Актёры фæстаг фæндаг срæ-
сугъд кæнынмæ æрбацыд тынг бирæ адæм. Ирон театры
саударæн митинг куы фæци, уæд æй Ирон аргъуаны онг
ахастой сæ къухтыл. Ныгæд Къостайы цур кæй æрцыд,
уымæй раст бакодтой... Кæронбæттæн раныхасы,
аргъуаны кæрты, райхъуыстысты згъæртæлытæ æвæрæг карз
дзырдтæ: «Йæ цард фæци Отелло...»
1980-æм азы, фæззæджы, гастролон балцæй куы сыз-
дæхтыстæм, уæд курдиатджын актёр æмæ парахатзæрдæ
адæймаг - Уататы Бибо - театрæй ацæуынвæнд скодта.
Уый та уымæн æмæ йæ цæуын хъуыд киносъёмкæтæм,
сæйраг режиссёр та йын уыцы бар нæ лæвæрдта, театры
репертуарыл хъуыдыгæнгæйæ. Уыцы хабæрттæ æз нæма
зыдтон, афтæмæй мæ иу бон, фæсрепетици, бахъуыд тынг
ахсджиаг хъуыддаджы фæдыл, аныхас кæнын театры
сæргъы чи лæууыд, уыцы адæймагимæ. Тынг бирæ фен-
хъæлмæ кастæн, стæй мæ бон нал уыд фæсдуар лæууын -
сывæллонмæ мæ тагъдгомау ацæуын хъуыд - æмæ иу-
кæддæр сæргьлæууæджы (ома, сæйраг режиссёры) кусæн-
уаты дуар бахостон. «Мидæмæ», зæгъгæ, куы фехъуыс-
тон, уæд бацыдтæн æмæ тагъдгомау мæ зæгъинаг
42
Фынты айдсены - Театр...
загътон: сывæллоны рæвдауæндонмæ нæ исынц «гыццыл
у нырма», зæгъгæ, афтæмæй мæнмæ дæр æмæ сывæллоны
фыдмæ дæр репетицитæ... Ахæм уавæры-иу театр
«горсовет» - мæ арвыста курдиат æмæ-иу бынат рахай кодтой
рæвдауæндоны дæр, стæй æмдзæрæны дæр (пропискæ
скæнынæн), фæлæ ацы хатт ууыл бамæтгæнæг нæ уыд.
Кæм цæрæм, уый нæ уыд: æрыгон артисттæн бынæттæ цы
æмдзæрæны рахай кодтой, уым, цæмæндæр, не ’мбæлд
бинонджынтæн цæрæн, уымæй дæр æд сывæллон. Раст
цыма нын афтæ зæгъинаг уыдысты сæ митæй: фæстæмæ
аздæхут Мæскуымæ, Ирыстоны уын цæрыны бар нæй...
Театры сæргълæууæг бирæ цæмæндæрты фæхъæуы: мид-
уагы фæтк уымæй аразгæ у, æнæмбæлгæ митæн кæрон
уый хъуамæ скæна, гъемæ йын йæ кабинетмæ уый тых-
хæй бараст дæн. Фæлæ куыд рабæрæг, афтæмæй театры
сæйраг режиссёр ахæм «ницыгомау фарстатæ» лыг кæны-
ныл нæ уыд æмæ мын цыдæр æнахуыр дыдзæхсæн дзуапп
ратта. Æмæ куыннæ рафыхтаин? Зын ныффæразæн уыд,
фæлæ кабинеты Уатайы-фырт æмæ директоры хæдивæг
кæй уыдысты, уымæ гæсгæ, мæхи фæурæдтон, - ома,
бартхъирæнхуызы мæ фестъæлф... æмæ уал рацыдтæн.
Фæскулисæты лæууын, афтæмæй æлхынцъ хъуыдытыл
схæцыдтæн. Уæдмæ Уатайы-фырт дæр фæзынд, бацыд
мæ размæ æмæ мын афтæ: «Ритæ, æз цæуын, фæлæ-иу
сæм ды мæ бæсты дæр æрдæтт». (Бибо æмæ Бало
уыдысты Хъараты хæрæфырттæ, мæнæн дæр мæ мад уыд Хъа-
ратæй...) Дыууæ азы бæрц рацыдаид, афтæ Уататы Бибо
фæстæмæ æрбаздæхт театрмæ, фæлæ йæ иуцасдæр сценæ-
мæ нæ рауагътой. Ахæм æвирхъау хъуыддагмæ кæсын мæ
43
Реем он ты Ритсе
бон нал уыд. Театрмæ-иу уыцы сагамад хæрзконд актёр
куы ’рбацæйцыд, уæд-иу мæхи амбæхстон, - æфсæрмы
дзы кодтон (ома, мах спектакльты хъазæм, уый та - нæ).
Æмæ уæд иу бон сбадтæн æмæ ныффыстон фыстæг Хуыга-
ты Геормæ, «афтæ не ’мбæлы», зæгьгæ. Журнал «Театр»-ы
цыдæр хорз уац уыд æмæ ма уырдыгæй дæр скъуыддзæгтæ
райстон. Бакаст æй театры сæргьлæууæг æмæ мæм фæ-
дзырдта. Загъта, журналы цы уац уыд, уый йæхи зæрдæмæ
дæр кæй фæцыд, фæлæ Уатайы-фыртæн... Цыбыр дзыр-
дæй, ницы æххуыс фæци мæ фыстæг, йæ спектакльты йæ
бирæ азты дæргъы никуыуал бакодта Хуыгайы-фырт,
фæлæ йын æндæр режиссёр роль куы радта, уæд ын Геор
«нæ» нал загъта. Уыцы спектаклы æз дæр хъазыдтæн, аф-
тæмæй дын иу хатт, рæхойгæ æхсаргард йæ къухы, афтæ-
мæй мæм йæ фарста æрбаппæрста: «Шпагой владеешь?»
«О», зæгъгæ, дзуапп ын раттон. «Надо нам сыграть
«Укрощение строптивой». Я - Петруччио, ты Катарина...». Æмæ
йын уæд цыбырæй бамбарын кодтон: «Ну да, в этом театре
каждая вторая актриса считает, что именно ей следует
играть Катарину». Уый дын афтæ куы фæкæнид: «Нет-нет,
это твоя роль!» Фæлæ уæд уыцы спектакль дæр нæ бауагъ-
той сæвæрын, нæ та ахъазыд уыцы роль дæр. Æмæ хъуамæ
лæгъстиаджы митæ кодтаид театры сæргълæууæгæн? Уа-
тайы-фырт уыдæттæ йæ сæрмæ нæ хаста, азты цыд та бау-
ромæн нæ уыд...
1981 аз, уалдзæджы, арæзт æрцыд æмдзæрæн культу-
рæйы къабазы цы æрыгæттæ кусы, уыдонæн. (Уæд ма рес-
публикæйы сæргъы Хъæбæлоты Билар æмæ Челдыты
Алыксандр уыдысты.) Уыцы рæстæг не ’мкурсонтæй иу
44
Фыиты аидæиы - Театр...
чызг смой кодта æмæ фæцыдæр. (Уый уыд Годжиты Лари-
сæ.) Фæдзырдта мæм театры сæргълæууæг æмæ афтæ:
«Де ’мкурсон фæсарæнтæм акъуырдта денджызон круиз-
тæ кæнынмæ, афтæмæй йæм райсом спектакль... Цы роль
хъазыд, уый дæ райсоммæ бацæттæ кæнын хъæудзæн».
Афтæмæй æз спектакль уынгæ дæр нæ фæкодтон. Сæ-
вæрдта йæ режиссёр Бекъойты Розæ, гъемæ мын уый
уыцы бон пьесæйы текст куы ’рбалæвæрдта, уæд æрка-
стæн рольмæ æмæ дзы ныхæстæ бирæгомау (Мыдæйы
роль Гаглойты В. пьесæ «Зæххон хуыцæуттæ»). Бакастæн
пьесæ, режиссёр мын загьта райсом мæм дæс сахатыл кæй
уыдзæн репетици, изæры та спектакль. Равдыстой мын
мизансценæтæ æмæ йæ изæрæй ахъазыдтæн, тексты нæ
фæрæдыдтæн. Цыдæр кафт дæр ма дзы уыд, гъемæ Мыдæ
фыццаг хатт кафы лæппуимæ, зæгъгæ, йын уыцы нывы
йæ архайд фендæрхуызон кодтон. Мæн «кафты вариант»
кæмæдæрты растдæр фæкаст æмæ уыйадыл спектаклы
ныффидар... Уый уыд мæ фыццаг «срочный ввод»... Ни-
куы цыд мæ зæрдæмæ «искæй» рольтæ хъазын (цыфæнды
хорз куы уа, æмæ йæ цыфæнды хорз куы ахъазон, уæддæр
дзы мæхæдæг сфæлдыстадон цин нæ райсын, уымæн
æмæ уыцы роль раздæр æндæрæн лæвæрд уыд ). Фæлæ
мæ иу æмæ дыууæ хатты нæ бахъуыд ахъазын искæй бæ-
сты: куы-иу «декрет»-мæ исчи ацыд, куы та-иу быны хыл
фесты (дыууæ актрисæйы æмæ режиссер сæ «пысмил-
тæн» кæрон скæнынæн, ног бардзырд бафыста, рольты
райуæрст фендæрхуызонгæнгæйæ, гъемæ мæ бар-
æнæбары бахъуыд репетицимæ ацæуын); куы та-иу мæ
«реанимацийы» охыл баппæрстой раджы кæддæр æвæрд
45
Рæмопты Ритæ
спектаклы... Иукæддæр мын (1994 азы) режиссёр Гæлæу-
ты Анатолий та ныффыста спектаклы программæйы сы-
фыл ахæм ныхæстæ: «Ритæ! Æргомæй дын зæгъын, демæ
æнцон кусæн у, уымæн æмæ кæйдæртау æнхъæлмæ нæ кæ-
сыс æххуысмæ.Уый тынг хорз миниуæг у. Уый фæрцы нæ
къухы цыдæртæ банты ст. Фæзминаг дæ! Æз дын зæрдиа-
гæй арфæ кæнын дæ ног сфæлдыстадон уæлахизы фæ-
дыл!..»...
Гастролты-иу фылдæр цыдыстæм Цхинвалмæ. Зæрдыл
лæууы 1981 азы сæрд. Иу изæр дзы спектакль «Цола»-йы
хъазыдтæн Дзыкъуылайы роль (Чеджемты Георы фыст
пьесæ, йæ режиссёр Бекъойты Розæ). Сæйраг роль хъазыд
Цæргæсты Дзамболат. Уыимæ нæ сценæ фæци æмæ фæс-
кулисæтæм куы рацыдтæн, уæд дын мæм режиссёр къу-
хæй куы ацамонид «рауай-ма», зæгъгæ. Йæ размæ куы ба-
цыдтæн, уæд мын мынæг хъæлæсæй афтæ: «Уæртæ ма
акæс, залы бады Абайты Васо. Куыд зæрдиаг худт кæны
уæдæй нырмæ, уый куы федтаис... Сывæллонау худы...»
Æппæт дунейыл хъуыстгонд ирон ахуыргонды уæд фыц-
цаг хатт федтон хæстæгмæ... Уыцы сæрд Цхинвалы
спектакль «Зæххон хуыцæуттæ» куы ахъазыдыстæм, уæд та
базонгæ стæм драматург Гаглойты Владимиримæ... Уы-
дыстæм гастролон балцы Ленинграды дæр. Уый уыд 1982
азы, фæззæджы. Æмæ дзы, зæгъæм, Чеховы пьесæйы бын-
дурыл æвæрд спектакль «Æртæ хойы» куы æвдыстам, уæд
та залы бадт зындгонд режиссёр Роман Виктюк (ме
’мкъаимæ-иу мах дæр хаттæй-хатт уыдыстæм йæ премье-
рæты). Æз уыцы изæр хъазыдтæн Иринæйы роль æмæ
фæсспектакль уазæгдзæрæнмæ телефонæй куы ’рба-
46
Фынты айдæны - Театр...
дзырдта, уæд æз дæр цыдæр ныхæстæ загътон нæ куысты
фæдыл... (Абон уал уыцы цаутыл уæлæнгай хуызы фыс-
сын, фæлæ ма сыл, чи зоны, искуы биноныгдæрæй æрдзу-
рон...) Æвдыстам-иу спектакльтæ куы Мæскуыйы, куы
Горькийы номхæссæг горæты (1983 азы дзы театралон
фестивалы æвдыст æрцыд Горькийы философон драмæ-
мæ гæсгæ æвæрд спектакль «Царды бын»); уыдыстæм
гастролты Тбилисы дæр (1988 азы); æрыгон режиссёр
Цæриаты Валерæ цы спектакль сæвæрдта - «Автобус»,
Стратиевы пьесæмæ гæсгæ - уый та равдыстам Софияйы
(1984 азы)...
Нæ театрмæ-иу хаттæй-хатт мæскуыйаг критиктæ дæр
фæзынд. Цы уацтæ-иу’ ныффыстой, уыдонæй сæ иу бакас-
тæн журнал «Театр»-ы æртхъирæны мæйы 1985 азы цы
номыр рацыд, уым. «Уыцы халтурæ чи ныффыста, уымæн
æз цы ’мбæлы, уый куынæ бакæнон», зæгъгæ, балæууыд-
тæн, мæнг æвдыст æрфæлдахыны охыл, «опровержени»
фыссыныл редакцимæ (мæхинымæр зæгътон, куы хъæуа,
уæд суанг Мæскуымæ Культурæйы министрадмæ дæр
ныффысдзынæн). Фæлæ уый фæстæ фæкомкоммæ дæн
уац чи ныффыста, уый мыггагмæ æмæ мæ фыссæн гарз
æрæвæрдтон, - йæ ном-йæ мыггаг сау фæлгæты (ома
амард). Мæрдтимæ тох кæнын та не ’мбæлы... Уыцы
журнал æппæт Советон Цæдисы дæр кастысты æмæ мæм ху-
динаг куыннæ кастаид «критикы» мæнг фыстыты мæн
кой дæр кæй уыд, уый. Рæдыдтытæ дзы тынг бирæ æр-
уагъта. Кæд дзы раст исты ныффыста, зæгъæм, мæнæ мæн
тыххæй, уæд æрмæстдæр ахæм рæнхъытæ: «... занятость
молодых артистов Государственного драматического в
47
Реем он ты Ритæ
репертуаре - абсолютная, полная. Например, Рита Рамо-
нова за три сезона сыграла здесь в девяти спектаклях.
Среди её актёрских работ...» Цы сæйраг рольтæ ахъазыд-
тæн уыцы азты, уыдонæй иуцалдæр ранымадта, стæй
дарддæр ныффыста: «...при этом она успела побывать в
декретном отпуске, родить двоих детишек!» Æмæ уы-
мæй дæр, «в декретном отпуске» никуы уыдтæн - кусгæ
кодтон. Фæлæ сæйрагдæр уый у, æмæ мæ «критик» федта
æрмæстдæр иу спектаклы («Цæмæн худынц стъалытæ»
Гаглойты В. пьесæмæ гæсгæ) Æмæ уым цы актёрон
куыст уыд, ууыл дзургæйæ мæ, йæ уацы хæрдмæ схаста,
иннæ спектаклыл дзургæйæ та мæ уыциу тъæпп æркодта
зæххыл, афтæмæй дзы куыд хъазын, уый уынгæ дæр нæ
фæкодта. Журналы фыст уыд: «В среду я смотрела
«Почему улыбались звёзды». Девчонка со сломанной,
драматической судьбой, юная Мединат - Р. Рамонова
располагала к себе удивительной смесью душевной открытости
и настороженной неприязненности к людям; она была и
беззащитной и агрессивной одновременно; грубой,
резкой, - и до трогательности деликатной. Это был комочек
нервов и добрых порывов. И как радостно, как хорошо
было следить за душевным прозреванием Мединат,
когда в лучах человеческой доброты и заботы, что исходила
от лесника Данзага, обитателя полусказочной лесной
сторожки (эту роль исполнял интересный артист
Михаил Кцоев), девушка расцветала, обретала человеческое
достоинство и красоту. В четверг шёл спектакль... Здесь
тоже играли уже знакомые нам молодые актёры Р.
Рамонова и М. Кцоев. И тоже любящую пару...» Дарддæр дзы
48
Фынты айдæиы - Театр...
цы ’рцыд мыхуыргонд актёрты куысты тыххæй, уый уыд
æнæрастдзинад. Æфхæрдыл æй банымадтон: спектакль
ма фен, афтæмæй йын «аргъ» кæн - уый куыд æмбæлы?
Мах уыцы спектакль куы хъазыдыстæм, уæд «критик»
уыд Хъобангомы - бынæттон Театралон архайджыты цæ-
дисы базæйы: уым ын фынгтæ æрæвæрдтой, дзæбæх æй
«суазæг» кодтой æмæ... театрмæ нал бахауд. Изæры æз фæс-
спектакль хæдзармæ куы рараст дæн, уæд æй ныгъуылд-
тытæгæнгæ ауыдтон театры раз, йемæ уыд Литвиненко
дæр (бынæттон Театралон цæдисы кусæг) æмæ мæ уый
афарста: «А спектакль уже закончился?» Йæ фарстайæн
«да», зæгъгæ, дзуапп мæнæй айста... Гъе афтæ уыд хъуыд-
даг. «Штамп»-тыл дæр дзурын хъæуы, фæлæ ахæм хуы-
зы куыд хъуамæ?.. Исчи дæр ма ахæм хом æрмæг цен-
трон журналы уадзы? Зæгъын, æртæ сезоны чи ахъазыд,
уыцы æрыгон актёрты сценикон архайдæн мæнг диагноз-
тæ æвæрыны бæсты уал, кæм царди, уыцы зындгонд
актёрты штамптæй куы райдыдтаид (фæлæ стыр хæрзиу-
джытæ кæмæ ис, уыдонмæ нæ уæндыдысты). Цæй, ахæм
«критиктæ» сæ койы аргъ не сты... Ныр дæр та журналмæ
æркастæн, æмæ мын цины хос нæ фæци. Йæ фылдæр хай
«критик»-ы амæлæты фæстæ фыст кæй æрцыд, уый бæ-
рæг у (чи зоны, редакцийæ иу чидæр сдзырдта нæ
Театралон архайджыты цæдисмæ æмæ телефоны хæтæл чи си-
ста, уый разынд ме знæгтæй). Æрмæджы кæд хорзæй
исты уыд, уæд æрмæстдæр уый, æмæ дзы кæй бахахх
кодтой, ахуыры рæстæг нæм (фæндзæм курсы кæрон)
Театралон ахуыргæнæндонмæ кæй æрбацыд нæ республи-
кæйы Обкомы Фыццаг секретарь Хъæбæлоты Билар. Гъо,
49
Рæмонты Ритæ
æцæгдæр уыди æмæ ма ныр дæр мæ зæрдыл лæууы йæ
раныхас Ирыстоны культурæйы райрæзты фæдыл.
1987-æм азы æртхъирæны мæй. Мæскуыйæ сыхъуыст
Пашковæйы мæлæты хабар... Йæхи амардта... Фæкуыд-
там. «Хæсджынæй баззадтæн йæ разы», зæгъгæ, куыд-
тон... Уыди нæм спектакльтæ, репетицитæ æмæ нæ не
суæгъд кодтой. Махæй дзы уыд æрмæстдæр иу адæй-
маг - Кцойты Михал (уый уыцы къуыри спектакльты нæ
архайдта). Дидинджыты баст ын нæ номæй бахаста...
1992 аз, æртхъирæны мæй, æвдыстам спектакль Мæскуы-
йы Малый театры. Театры къæсæрæй куыддæр бахыз-
тыстæм, афтæ нæ размæ фæци Пашковæйы лæг -
Анатолий Колеватов (нæ ахуыргæнæгæн уымæй зынаргъдæр
ничи уыд а’ зæххыл, «Толя»-иу æй хуыдта). Бирæ хорз-
дзинæдтæ зыдта нæ курс Колеватовæй дæр. Нæ ахуыры
рæстæг дзырддзæугæ лæгыл нымад уыд, уыди Стыр
театры Генералон директор, фæлæ 80-æм азты дыккаг æмби-
сы æнæнхъæлæджы цыдæр æбæллиццаг хъуыддаг рауад
æмæ ахæстонмæ бахауд (йæ бынатмæ йын чи тырныдта,
уыдон сау миты аххосæй). Йæ бинойнаджы æгасæй нал
федта... Ахæстонæй куы рацыд, уæд куыста директоры
хæдивæгæй Малый театры. Уыцы театры куы уыдыстæм,
уæд йемæ рæстмæ ныхас дæр нæ акодтам, - спектакльмæ
нæ нæхи бацæттæ кæнын хъуыд... Куырыхон адæймаг
уыд нæ курсы разамонæг. Бындуронæй зыдта дунеон
литературам, драматургийæ (уый бæрæг уыд дипломон спек-
такльтæн дæр цы драматургион уацмыстæ равзæрста, уы-
мæй дæр). Иу ахæмы нын ме ’мкъаимæ бахæс кодта
тагъдгомау французаг æвзаг сахуыр кæнын, цæмæй нын
50
Фынты аидæиы - Театр,..
сæвæра уыцы æвзагыл Корнельы «Сид». Ахуыргæнæг
дæр ма нын баххуырста. Хъуыддагæй ницы рауад (æз
скъолайы немыцаг æвзаг ахуыр кодтон, ме ’мкъай та
французам фæлæ уæддæр цыбыр рæстæгмæ уый дæр нæ
сарæхстаид раст дзурын; хи ирхæфсынæн та нæ уый-
бæрц рæстæг не ’нтыст). Ацы дæнцæг дæр бирæ цæуыл-
дæртыл дзурæг у. Уарзта нæ. О, фæлæ «цом Пашковæмæ
уазæгуаты», зæгъгæ-иу мæм куы бадзырдтой ме ’мкур-
сон чызджытæ, кæнæ ме ’мкъай, уæд никуы акуымд-
тон, - æфсæрмы дзы кодтон, уымæн æмæ Ахуыргæнæг
уыд æмæ, мæ хъуыдымæ гæсгæ, не ’хсæн цы дистанци
уыд, уый фæцыбырдæр кæнын не ’мбæлд. Æмæ уæд иу
хатт стыр пакет байдзаг кодта хойрагæй (башкираг мы-
дæй, цитрус-дыргътæй æмæ æндæр цыдæр хæринæг-
тæй), æрбахаста йæ училищемæ æмæ йæ мæ разы ратта
ме ’мкъаймæ: «Это Рите витамины». Фырæфсæрмæй
мæхи цы фæкодтаин, уый нал зыдтон. «Нæ хъæуы, ис
нæм алцыдæр, ницы хъуаг стæм!..» - уырыссагау дзур-
гæ, рауадтæн йæ фæстæ, фæлæ мæ фæурæдта: «Не надо
привлекать внимания присутствующих...» Бирæтæн ба-
цамыдта раст фæндаг царды, бирæтæн баххуыс кодта
ахуыргæнæгæй кусгæйæ... Фæндзæм курсы куы ахуыр
кодтам, уæд та-иу стыр мæты бацыд курсы чызджыты
фидæныл. Иу хатт мын афтæ: «Ну ты-то уже замужем, а
вот что будет с другими девочками в Осетии?..» Дзæгъæ-
лы тыхст: иууылдæр смой кодтой, уымæй дæр цыбыр
^æстæгмæ... Никуы нæ ферох уыдзæн нæ Ахуыргæнæг.
Иæ рухс ном уæд æнæмæлгæ æмæ баззайæд нæ культу-
рæйы историйы...
51
Рæмонты Ритæ
1987 азы Советон Цæдисы Центрон телеуынынад рав-
дыста Хуыгаты Георы пьесæмæ гæсгæ æвæрд спектакль
«Хъæздыг хæдзар». Хъазыдтæн дзы сæйраг рольтæй сæ
иу (Сæниаты). Мæскуыйæ телеспектакль ирон æвзагыл
уæд фыццаг хатт æвдыст æрцыд æмæ уымæ гæсгæ бахауд
Ирон театры историмæ. Тæлмацгæнæг чызг йæ цъæхах-
стæй актёрты йæ быны куынæ скодтаид, уæд бирæ хуыз-
дæр рауадаид йæ телеравдыст. Уыцы спектакль æвæргæйæ
куыст тынг зынтæй цыд размæ. Сæйраг режиссёры пьесæ-
тæ æгæр арæх кæй æвæрдтой театры, уый бирæты зæрдæ-
мæ нæ цыд, а’ «Хъæздыг хæдзар» та уымæй дæр фыст уыд
«левират» кæй хонынц, ахæм темæйыл. Ивгъуыд æнусты
бирæ адæмтæм уыд уыцы æгъдау, кæцымæ гæсгæ нæлгой-
магæн йæ хæс уыд, йе ’фсымæры амæлæты фæстæ, раку-
рын йæ чындзы (йе ’фсымæры усы). Фæлæ пьесæ чи ба-
каст, уыдонмæ фарстатæ фæзынд. Сæ иу: «Ахæм темæйыл
æвæрд спектакль æнæмæнг Ирон театры сценæйыл хъæ-
уы æвдисын?». Фарстатæн дзуаппдæттæг нæ разынд æмæ
кусын куы райдыдтам, уæд дзы репетициты рæстæг стыр
хылтæ рауад, - Солымы роль чи хъазыд, уыцы зындгонд
актёры та фæсхыл рынчындонмæ аластой (диагноз
«инсульт»). Иуцасдæры фæстæ сдзæбæх, фæлæ æстдæс азы
бæрц сценæмæ нал рацыд. Æмæ уæд 1996 азы кæрон
артист режиссёртæй сæ иумæ бацыд æмæ загъта: «... Хиуæт-
тæй æмæ мæ зонгæтæй мæхи цы фæкæнон, уый нал зо-
нын, иууылдæр мæ фæрсынц «цы спектакльты хъазыс?»,
зæгъгæ... Гъемæ, кæд гæнæн ис, уæд ма мæ исты спекта-
клы бакæн...» Йе ахæм уавæрмæ æртæрынц ацы театры
иуæй-иу актёрты ...
52
Фынты айдæиы - Театр ..
1988 азы, хурхæтæны мæй, уыдыстæм гастролты Тби-
лисийы. Залы-иу уыд бирæ адæм, фæскулисæтæм-иу тби-
лисаг артисттæ дæр æрбацыдысты æмæ, зæгъæм, Сомихаг
театры артистты комплиментхуыз ныхæстæй мæнмæ æр-
хауд æнæнхъæлæджы бирæ. Гастролтæй куы æрыздæхты-
стæм, уæд дыууæ-æртæ къуырийы фæстæ уыд труппæйы
æмбырд. Хорзæй ницы: бирæ хъаугъаты фæстæ, Хуыгайы-
фырт æппынфæстаг загъта, театрæй кæй цæуы, уый.
Уыцы бон, уый фехъусгæйæ, æз дæр ацыдтæн театрæй («в
знак протеста»). Сфæлмæцыдтæн фæтксаст Национ
театры цы интригæтæ цыд, уыдонæй... Фæстæдæр мын загъ-
той, уыцы бон Дзиуаты Анатолий дæр кæй ацыд театрæй,
уый. Цыфæндыйы ахаст ын нæ уыд Национ театрмæ, -
атох кодта уый дæр цы æнахъинондзинæдтæ дзы уыдта,
уыдæттимæ; мæн дæр ма йæ тохы æххуысæн «худсовет»-ы
бакодта, фæлæ уæддæр ницы... Нæ театры цытæ цыд, уы-
дæттæ радзурынæн хъæуы фидар нервон системæ æмæ
рæстæг. Арвистон... Тынг зын мын уыд уыдæттæм кæ-
сын... Дзиуы-фырт ацыд Мæскуымæ, мæн та æрбахуыдта
Уырыссаг театрмæ Цихиты Маирбег. Уыцы цытджын
адæймаг дæр мын аргъ кодта (растдæр зæгъгæйæ та, кæ-
рæдзийæн стыр аргъ кодтам). Уыд зондджын, дзырда-
рæхст, цыргъзонд, хатгай мæстыгæр (фæлæ мæнмæ нæ
мæсты кодта, цæмæндæр мын барста...). Уый æвæрд спек-
такльтæй дæр иуцалдæры архайдтон. Фыццаг- 1983 азы -
райста бирæ кæм ныхас кæнынц, ахæм пьесæ дыууæ
актёрæн æмæ дзы иунæг дзырд аппарын дæр нæ уагъта.
Драматургы текстимæ хъавгæйæ куы фæархайы режиссёр,
уæд уый, кæй зæгъын æй хъæуы, хорз у. Æрмæст рох
53
Рæмонты Ршпсе
кæнын не ’мбæлы: сценæйы, дзæгъæл дзæнгæдайы бæ-
сты, ахъуыды кæнынæн дæр хъуамæ рæстæг лæвæрд уа.
Гъемæ-иу куысты рæстæг уый фæдыл мæ хъуыды загъ-
тон, хъусæй куыд лæууыдаин. Иуæй-иутæ дзырдтой, «ацы
дыууæ иумæ кусын нæ бафæраздзысты», зæгъгæ, фæлæ
фæрæдыдысты. Премьерæйы фæстæ мын режиссёр загьта
«стыр бузныг» æмæ «до новых встреч»... Цалдæр азы фæ-
стæ сси сæйраг режиссёр Уырыссаг театры. Уырдæм цы
аз бацыдтæн, уый фæззæджы дзы фойейы ауыдтон Бры-
тъиаты Зарифæйы дæр (ахæстонæй йæ уыцы аз рауагътой).
Маирбег æй уыцы театрмæ спектакль æвæрынмæ кæй æр-
бахуыдта, уый кæйдæрты зæрдæмæ нæ фæцыд. Уыцы бон
дæр дзы цыдæр пьесæйыл хъæлæбахуыз ныхас цыд æмæ
мæ нæ бафæндыд базонын цæуыл у сæ дзырды сæр, уый
(мæхи айстон, уымæн æмæ æндæр спектаклы репетицийæ
рацыдтæн). Зарифæ дзы нал бафæстиат, нал дзы сæвæрдта
спектакль... Раст зæгъгæйæ, мæнмæ уыцы театры дæр æв-
зæр цæстæй нæ ракастысты, уайтагъд мын роль дæр рат-
той, концертты дæр архайдтон... Цыдæртæ дзы ахъазыд-
тæн, иу хорз режиссёр дзы уыд (Ю. Тамерьян) æмæ мын
уый дæр зæрдæбавæрæгау ныффыста спектаклы програм-
мæйы «мне нравятся строптивые актёры, с ними
интересно работать», зæгъгæ. Цыдæр хорз роль ма мын раттой
æндæр спектаклы дæр, райдыдтой репетицитæ, фæлæ «ам
цы кусын, Уæрæсейæ Ирыстонмæ уымæн сыздæхтæн, цæ-
мæй сценæйыл уырыссаг æвзагыл хъазон?», зæгъгæ, мæ-
хицæн бынат нал ардтон. Маирбегæн загътон кæй цæуын
уый, æмæ мын уæд йæхи фæнд дæр раргом кодта: йæ
«ацæуыны къахыл» кæй лæууы йæхæдæг дæр ...
54
Фыиты аидæны - Театр .
Рацарæзты рæстæг цæмæ æртардта Советон Цæдисы
паддзахад, уый бирæтæ хъуыды кæнынц: театртæ дæр ма
дихтæ кæнын райдыдтой. Адих МХАТ, Ирон театр дæр
дзедзро кодта, - уымæн дæр йæ рæстæг æрцыд... Ног
театр куы гом кодта Хуыгаты Геор (1989 азы кæрон - 1990
азы райдайæны), уæд репертуар иууылдæр мæныл сарæз-
та. Уыдонимæ сæйраг рольтæ: Еврипиды «Медея»-йы5
Лоркæйы «Башмачница»-йы; йæхи фыст пьесæ «Сау
нымæт»-ы; Туаты Дауыты «Пæсæйы фæндон»-ы... Фæлæ
æз бацыдтæн Ирон театрмæ, цæмæй кусон мæ цоты фыди-
мæ, нæ бинонты цард бахъахъхъæныны охыл (уымæй дæр
зын бамбарæн нæ уыд: театры быцæутæ кæй стынг сты
æмæ иу иннæйы кæй нал æмбæрста, уый ма уыд, æнæ
профессионалон ахуыр, уынгæй кæй æрбакодтой, уыцы
бинонты цардхалджыты пайдайæн дæр)... Раст зæгъгæйæ,
Хуыгаты Геор мæнмæ æвзæр цæстæй никуы каст, дунеон
классикæйæ дæр цы æвæрдта, уым йæ алы спектаклы дæр
уыдтæн сæйраг ролы. Кæйдæртау мæнгард кæй нæ дæн,
козбаудзинад мæ туджы кæй нæй, уый æмбæрста. Барста
мын ме ’ргом дзырд дæр... (Куысты хъæндзинæдтыл дзу-
рæг адæймаг Ирон театры никуы хъуыд, - сусæгæй-æрго-
мæй йын цынæтæ бавзарын кæнынц. Æмæ, зæгъæм, æз
дæр, цалынмæ æргом дзурын нæ райдыдтон æнæраст
хъуыддæгтæ чи кодта, уыдоны ныхмæ, уæдмæ сæйраг
рольтæ хъуаг никуы уыдтæн, стæй хахуырдзинадæй дæр
уыдтæн хызт.)
80-æм азты кæрон... Нæ паддзахады цавæр дуг ралæу-
уыд, уый кæронмæ нæма æмбæрстам... Дзыллæтæн чидæр-
тæ сæ хъуыдытæ кодта хæццæ æмæ адæм нал æмбæрстой
55
Рæлюиты Ритæ
сабыр амæлттæй, пакъуыгобæттыл хуысгæйæ кæй нæ
«бафтдзæн къухы стыр хъуыддæгтæ саразын». Æмæ туг-
калдмæ æрцыд «хъуыддаг»... Рацарæзт кæд исты хорзæй
сахадыдта советон адæмы царды, уæд, мæнмæ гæсгæ, æр-
мæстдæр мыхуыры хъуыддаджы (ивддзинæдтæ дзы фæ-
зынд). Чингуыты дуканитæм бацу æмæ дæ цавæр чиныг
хъæуы, уый æнæ исты «блат»-æй балхæ. Газетты æмæ
журналты дæр дуне цымыдисаг æрмæг... Иуахæмы æрка-
стæн журнал «Театралон цард»-мæ æмæ дзы ног
рубрикам: «Биржа «Т.Ж». Стыр дамгъæтæй фыст дзы уыд «Ищу
место», зæгъгæ. Актёрты къамты бын сæ биографитæ,
стæй цытæ ахъазыдысты, уый тыххæй дæр. Режиссёртæн
дзы къамтæ нæ уыд, афтæмæй дзы уыдонæн дæр сæ био-
графитæ æмæ цы спектакльтæ сæвæрдтой, уыдоны раны-
мад. Уыцы сыфыл ма хицæнæй уыд фыст «предлагают к
постановке», зæгъгæ, йæ бынмæ та æртæ режиссёры мыг-
гаджы. Уыдонæй сæ иу - Хуыгаты Георы фырт Алык-
сандр- Гоголы «Ревизор» æмæ Вампиловы «Прошлым
летом в Чулимске» бафыста; иннæ та - Азат Рафиков -
Метерлинкы «Монна Ванна» æмæ Набоковы
«Событие»... Цалдæр азы фæстæ рабæрæгацы дыууæ режиссёры
ГИТИС-ы иумæ кæй ахуыр кодтой, уый дæр, фæлæ, уыцы
журнал кæсгæйы, æз нæма зыдтон цытæ мæм кæсы мæ
дарддæры царды, уый... Фæндыд мæ ацæуын режиссёры
дæсныйад райсынмæ ГИТИС-мæ, фæлæ мын ме ’мкъай
загъта: «Цæмæ ма дæ хъæуы уыцы ахуыр та, мæнæ мæн-
мæ ис режиссёры диплом, гъемæ æз æвæрдзынæн спек-
такльтæ, ды та-иу хъаздзынæ рольтæн сæ хуыздæртæ...»
Гъе афтæ... Сывæллæтты кæимæ ныууадзай, уый куы нæ
56
Фынты айдсены - Театр...
уа, уæд ахуыры фæдыл дард бæстæмæ куыд æмбæлы
ацæуын? (Цоты кой нæм Æгъдау нæ амоны, гъемæ Фы-
дæлты Фарнæй хатыр курын...) Уыцы рæстæг сфæнд код-
там байгом кæнын актёрон хайад университеты, цæмæй
ирон профессионалом театры сценæйыл хъазой æрмæст-
дæр уæлдæр профессионалон ахуырад чи райста æмæ
«ирондзинад»-ыл хæст чи у, ахæм курдиатджын адæм.
Гъемæ ахæм фæрнæйдзаг хъуыддаджы ме ’мкъайæн бах-
хуыс кодта ЦИПУ-ы ректор Мæхæмæтты Ахуырбег... 0,
фæлæ, раст зæгъгæйæ, нæ республикæйы уыцы азты канд
факультеты хайад нæ, фæлæ цыфæнды егъау ахуыргæ-
нæндон, цыфæнды культурæйы артдзæст дæр (æ.а.д.),
байгом кæнæн уыд. Уый уымæн зæгъын, æмæ нæ культу-
рæйы министрады сæргъы уыцы азты уыд курдиатджын
куырыхон ирон лæг Дзантиаты Анатолий. Стыр хъуыд-
дæгтæ аразæг уыд...
1991 аз. Уыцы аз, сусæны мæй, Сывæллæтты театры
æвдыст æрцыд Къостайы уацмысты бындурыл фыст тра-
гикон таурæгъ «Мæ хъæрмæ фæзын». (Къостайы ролы
уыд актёр Бирæгъты Роман.) Драматургион уацмыс ныф-
фыстон мæхæдæг, стæй спектаклы та ахъазыдтæн Поэты
Музæйы роль. Сывæллæтты театры сæргълæууæг уæд
уыди ме 'мкъай, режиссёры хæстæ æххæстгæнæг дæр йæ-
хæдæг уыд æмæ йæ бон баци рольтæм хорз актёрты рай-
сын: Сихъоты Фиалæ дзы ахъазыд Цæлыккаты Аннæйы,
Хуыгаты Зарæ - Аннæ Поповæйы; Байаты Гаппойы ролы
уыд Рæмонты Валодя, Студенты ролы та Сихъоты Тимур.
Спектакль рауад иттæг хорз. Рухæны мæй дзы стыргомау
скъуыддзаг æвдыст æрцыд Советон Цæдисы Центрон
57
Рæмонты Ргппæ
телеуынынадæй... Нæ паддзахады 1991 азы цы стыр
авантюрой хъуыддæгтæ цыд, уыдæттыл нæ дзурдзынæн, - сæ
бамбарынæн «егъау зонд хъæуы». Улæфты рæстæг - май-
рæмы мæйы - нæ бинонтæ æрбынат кодтой мæ фыд кæм
райгуырд, уыцы æмбисонды рæсугъд хæххон хъæуы -
Лисрийы (Мамысоны). Æмæ нæм уырдæм сыхъуыст Со-
ветон Цæдисы сæйраг сахары цы трагикон «путч» - цау-
тæ цæуы, уый хабар. Батагъд кодтам хæдзармæ, фæлæ
куы æрыздæхтыстæм, уæд горæты ницы зулзмæстытæ
æрæййæфтам. Адæм мæты кæй бацыдысты, уый бæрæг
уыд, - иууылдæр æнхъæлмæ кастысты ног телехабæрт-
тæм. Уыцы бон нын ме ’мкъаимæ уыд уазæгдзæрæн
«Владикавказом фембæлд режиссёр Азат Рафиковимæ.
Куыд рабæрæг, афтæмæй мæ федта Сывæллæтты театры,
репетицийы рæстæг, æмæ йæ уæд бафæндыд Морис Ме-
терлинкы драматургион уацмыс «Монна Ванна» сæвæ-
рын Дзæуджыхъæуы. Уыцы режиссёр уыди зындгонд те-
атралон архайæг, уыди йын фирмæ «Мир-театр», газетты
æмæ журналты мыхуыргонд цыдысты йе ’рмæджытæ...
«Монна Ванна»... Спектаклыл нæ куыст куыд цыд, уый
тыххæй ныффыстон уац 2010 азы. Мæ театралон мыси-
нæгтæн сæ ирддæр ирон æвзагыл фыст не ’рцыд, фæлæ
йæ уæддæр æрхæсдзынæн æнæхъæнæй...
ИРОН ТЕАТРЫ
ФЫЦЦАГ ГАСТРОЛОН
БАЛЦ ЕВРОПÆМÆ
марта 1995 года, в Международный
день театра, на подмостках
европейского театра была впервые представлена постановка
на осетинском языке. Это был спектакль «Монна
Ванна» по пьесе нобелевского лауреата Мориса Метерлинка.
В тот год, в период с 15 марта по 3 апреля, в Европе
состоялась культурно-политическая акция «Европейский
театральный тракт-95» с участием деятелей культуры
Осетии. Основу её художественной программы составил
спектакль Осетинского театра, поставленный Азатом Ра-
фиковым. К сожалению, этого талантливого режиссёра и
продюсера - организатора театрального маршрута мира
«ЕТТ-95», уже нет в живых. Он ушёл из жизни в год
своего 50-летия весной 2003 года, успев за отведённое ему
полстолетие осуществить немало добрых дел, в том
числе, и для культуры Осетии.
В одном из буклетов Европейского культурного
центра я как-то прочла краткие сведения о Рафикове.
Исходя из изложенного, в годы кризиса культурных основ
27
59
Рæмонты Ритæ
советского театра конца 80-х - начала 90-х годов, Азат
сделал со своими собратьями по искусству всё
возможное для того, чтобы кризисная ситуация была преодолена.
Как человек недюжинных организаторских способностей
и обладатель основательных знаний по сценическому
искусству, он сумел организовать в 1988 году творческое
объединение «Товарищество режиссёров». Затем, пройдя
подготовку в Голландском театральном университете по
специальности «Менеджмент и продюсерство», основал
продюсерскую фирму «Мир - Театр», получившую статус
международной компании. Фирма «Мир - Театр» первая
в России стала сочетать западную модель менеджмента с
российскими традициями театральной антрепризы.
В 90-е годы судьба свела Азата с министром культуры
Северной Осетии Анатолием Дзантиевым - человеком
умнейшим, эрудированным, без самохвальства
самоотверженно трудившемся во благо своего народа путём
объединения разрозненных сил творческих деятелей
республики. Многие помнят, что в те годы и в Осетии отмечался
некий всплеск самосознания деятелей культуры, -
публиковались труды опальных поэтов и писателей,
реставрировались церкви, открывались новые музеи, театры,
начал проводиться всесоюзный театральный фестиваль
под названием «Бонвæрнон»... В числе лиц,
привлечённых Дзантиевым к сотрудничеству при подготовке
вышеназванного театрального фестиваля, оказался и Азат
Рафиков. Надо полагать, тогда и зародилась идея
поставить спектакль с осетинскими актёрами по пьесе
классика мировой драматургии, дабы показать его в рамках
60
Фыиты айдæны - Театр...
фестиваля осенью 1991 года. Сюжет исторической пьесы
Мориса Метерлинка под названием «Монна Ванна»
показался самым подходящим, и режиссеру Рафикову дали
«добро» для, так называемой, «сценической адаптации»
этого превосходного драматургического материала в
стиле героико-романтической трагедии. (Эту пьесу
бельгийского драматурга, балансирующую на грани драмы и
трагедии, исследователи его творчества обычно относят
то к жанру драмы, то к интеллектуальной драме, то к
трагедии.) Пьеса была чуть подсокращена
постановщиком, переведена на осетинский язык писателем Гришем
Бицоевым и, за месяц репетиций, в Осетинском театре
родился уникальный спектакль, впоследствии
показанный на сценических площадках Владикавказа, Москвы и
Антверпена.
Интерес к премьерному спектаклю в дни проведения
театрального фестиваля «Бонвæрнон» был
исключительный. Счастливые дни напряжённой репетиционной
работы завершились, и мы предстали перед зрителем.
Вдохновенно отыграв спектакль, поняли, что прорвались через
границы жанра драмы к трагедии. Зрители благодарили за
минуты потрясения... Спустя некоторое время, спектакль
«Монна Ванна» («Джованна») было решено показать
и в Москве. То было в те годы (1991-1992 г.г.),
которые в хронике трагических лет России стоят
особняком. Донельзя усложнилась общественно-культурная
ситуация в стране после «беловежского соглашения»
и, казалось бы, в условиях чудовищной инфляции,
царившей в развалившейся стране, мало кто ещё верил в
61
Рæмонты Ритæ
силу акций культуры. И всё же были и такие люди, что
не хотели верить в роковой исход страны Советов и даже
прилагали усилия по сохранению уз братства в
пространстве театрального (и прочих видов) искусства. В
столичной прессе впоследствии появились статьи, где, не
скрывая восхищения, писали не только о постановке, но и об
устроителях показа спектакля на сцене Малого театра. И,
на самом деле, эта акция фирмы «Мир - Театр» и Севе-
ро-Осетинской ассоциации творческой и научной
интеллигенции «Ир» могла показаться почти безумной, но они
рискнули, несмотря на бешеную дороговизну гостиниц,
дорожных перевозок... В результате, этот, по-настоящему
театральный, зрелищный спектакль по пьесе,
утверждающей героический подвиг во имя Родины, не оставил
равнодушными ни москвичей, ни дипломатических
представителей ряда государств, ни взыскательных театральных
критиков.
После первого показа спектакля в Москве (19 февраля
1992 года) состоялась дискуссия на тему «о роли
интеллигенции на развалинах империи», участники которой были
едины во мнении, что искусство объединяет народы и что
под сводами Малого театра на спектакле «Монна Ванна»
«можно было почувствовать давно позабытое понятие
«магия театра». Были восторженные отзывы в прессе, на
телевидении... Вот что, к примеру, писала известный
театровед Наталия Балашова в статье «Пушки должны
молчать, когда звучит Метерлинк на осетинском языке» (газ.
«Московская правда»): «...Родился потрясающий по
своей художественной силе интернациональный спектакль.
62
Фынты айдæны - Театр...
Рæмонты Рнтæ æмæДзиуаты Анатолий
(Морис Метерлинк «Монна Ванна»)
63
Рæмонты Ритæ
Рæмонты Ритсе Монна Ваннæйы ролы
(Морис Метерлинк «Монна Ванна»)
64
Фынты айдæны - Театр ..
А подлинные события пятисотлетней давности -
изнурительная война богатой Флоренции против маленькой, но
гордой Пизы, положенные в основу драмы Метерлинка,
напомнили о трагедии сегодняшнего дня. Истинно
трагической актрисой предстала в роли мужественной,
гордой, непреклонной Монны Ванны Рита Рамонова. Как на
подбор - сильные, красивые, темпераментные - актёры-
мужчины: Анатолий Галаов - кипящий как лава, Гвидо
Колонна; Анатолий Дзиваев - суровый воин и нежный,
целомудренный влюблённый; Виктор Гагиев -
стремительный как чёрная молния, телохранитель Гвидо.
Светлый разум мудреца и чистое сердце праведника ведут по
жизни старого Марко, мягко и проникновенно сыгранного
Коста Слановым. Таира Чочиева (Ведия), Валерий Цари-
ев (Борсо), Николай Кундухов (Торелло), Роман Бирагов
(Тривульцио) и просто безымянные воины и народ
составляют прекрасный, слитный ансамбль спектакля...».
А газета «Московский комсомолец», спустя две недели
после показа спектакля, опубликовав заметку журналиста
Дмитрия Минченка (о «визите дамы»), как бы
подытожила мнения всех театральных критиков словами: «Жанр
«плаща и шпаги» - редкий гость на московской сцене.
Режиссёру Азату Рафикову удалось, на мой взгляд, вложить
в постановку накал чувств и свою энергию. Жаль только,
что триумф «Монны Ванны» продлился лишь один
вечер»...
Этот спектакль по пьесе Метерлинка, на самом деле,
заслуживал того, чтобы жить долгой сценической
жизнью, покоряя сердца не только рядовых зрителей, но и
*з 65
Реем он ты Ритсе
жюри театральных фестивалей. Однако в Осетии, в
результате неких козней, постановку решили похоронить
(прежде всего, из опасения, что «неуёмный Рафиков
выдвинет свой спектакль на соискание высшей
театральной премии страны»). Противостоять своеволию «хозяев
театра» было нелегко и участники спектакля почти все
обречённо повиновались (вернее, приняли удобную
выжидательную позицию); но Рафиков не сдавался, - он
несколько раз прилетал из Москвы, чтобы рыцарски -
самоотверженно бороться за жизнь нашего театрального
детища. Незабываем его трогательно-ершистый образ на
фоне бездумно-безжалостной позиции руководства театра
по отношению к его великолепному спектаклю. Особо
запомнились дни осени 1992 года, когда он был вынужден
восстанавливать этот спектакль на различных
сценических площадках столицы Осетии с тем, чтобы показать его
для делегатов съезда осетинского народа (показ «Монны
Ванны» состоялся тогда в Музыкальном театре)... И всё
же ему удалось, каким-то образом усыпив бдительность
недругов, намеренно зачёркивавших немалый труд
постановочной группы, устремиться к нехоженой тропе,
ведущей через Москву в Европу. Вскоре было обнародовано,
что он приступил к осуществлению проекта под
названием «Европейский театральный тракт-95: Россия -
Германия - Бельгия», в соответствии чему группа осетинских
актёров отправится со спектаклем по пьесе Метерлинка в
гастрольное турне. Намеченное им, в рамках программы
«Взаимодействие и взаимопроникновение национальных
культур», было поддержано Александром Дзасоховым, в
66
Фышпы айдæны - Театр...
те годы возглавлявшем Межпарламентскую группу в
Государственной Думе.
Проект с участием осетин был первой совместной
акцией Европарламента и фирмы «Мир - Театр». По
задумке, её программа, под названием «Звёзды Осетии в
Европе», должна была быть «миротворческой миссией
культурных и политических деятелей из Осетии и России»,
дабы «привлечь внимание европейской общественности к
проблемам межэтнических конфликтов,
братоубийственных войн, которые вспыхивают в Восточной части
Европы в конце XX века». Однако тогдашний Президент
Северной Осетии Ахсарбек Галазов так и не смог выкроить
время для того, чтобы принять участие в работе
Международного «Круглого стола». Не смог он вылететь в Европу
по понятной причине, - мало того, что народ на юге
Осетии жил на израненной земле под обстрелом грузинских
молодчиков, так ещё и небо над Северной Осетией вдруг
стало воздушным коридором для российских самолётов,
со смертоносным грузом направлявшихся в мятежную
Чечню... Галазов, конечно же, вынужден был остаться,
чтобы вместе с первыми лицами северокавказских
республик, хоть как-то держать сложившуюся ситуацию под
контролем. Однако в Москву всё же прибыл с тем, чтобы
сказать своё слово перед началом нашего спектакля.
15 марта 1995 года в Малом театре вновь был аншлаг:
в зале были и политики, и выдающиеся деятели
культуры страны, и студенчество... А по завершении спектакля
овации и розы, розы, розы... На самом деле, было
приятно, что постановка публике понравилась. Не скупились на
67
Рæмонты Ритæ
похвалы и представители прессы. Несмотря на то, что у
Рафикова, в годы реализации предыдущих проектов,
появилось немало недругов, способных на низкий подкуп
журналистской братии, всё же в те дни превалировали
публикации и отзывы СМИ по достоинству оценившие
постановку; в превосходной степени отзывались и о работе
сценографа Ярославы Барановой - Рафиковой, и об
организаторском таланте Азата.
Отправляясь в дальнюю поездку, казалось, что весь
негатив, связанный с состоянием дел на кавказской
земле, останется за спиной, когда мы окажемся за пределами
горного края. Однако... К примеру, прибыв в Германию,
нас ошарашило известие о том, что на польской
таможне задержан транспорт с оформлением нашего спектакля,
якобы, в знак протеста, в связи с начавшейся
бомбардировкой столицы Чечни. Таким образом, с лёгкой руки
польских пограничников, спектакль «русских злыдней»
в гостеприимной немецкой стране был сорван. Мы, так
называемые «русские», были в шоке. К счастью, спустя
2-3 дня, оформление всё же было «отвоёвано» и
отправлено в Бельгию. Услышав это обнадёживающее известие
в городе Марле, мы постепенно стали приходить в себя.
В те дни состоялась встреча с бургомистром
упомянутого выше немецкого города, затем футбольный матч, в
котором состязались команды из числа горожан и
участников «театрального тракта». В театральное путешествие
вместе с нами, драматическими актёрами, отправились
и танцоры Государственного ансамбля «Алан», ставшие
полноправными участниками новой редакции спектакля;
68
Фынты айдсены - Театр...
этот замечательный коллектив по всему маршруту тракта
Россия - Германия - Бельгия выступал и с концертами (в
том числе, и в Марле). 24 марта взяли курс на Антверпен.
Там нас дожидался Камерный хор РСО-А под
руководством Агунды Ходовой (этот коллектив был задействован
в Гала-концерте по поводу торжественной презентации
«Европейского театрального тракта-95»). По прибытии
окунулись в красочный праздник, устроенный
горожанами в преддверии Пасхи. Танцоры ансамбля «Алан»
приняли участие в карнавальном шествии по городу и дали
концерты в рамках пасхального торжества. В этом
бельгийском городе мы и сыграли запланированные
спектакли. Нас загодя предупредили, что горожан Антверпена,
пресыщенных представлениями всевозможных заезжих
звёздных трупп, не так-то просто заманить в театр, да к
тому же, задеть струны их душ, однако (судя по отзывам
присутствующих в зале русских эмигрантов),
равнодушных к событиям сценического действия, не было.
Спектакль имел успех и немалый. Тому свидетельство,
поступившие в те дни заманчивые приглашения заморских
продюсеров принять участие в театральных фестивалях,
проводимых в Италии и столице Шотландии. Вот только,
увы, по возвращении из турне посыпались какие-то
мерзкие огульные обвинения в адрес организатора
«театрального тракта» и сотрудничество с московской фирмой
завершилось... Надо полагать, что кому-то, по-прежнему, было
не в радость напоминание о том, что появление этого
спектакля в Осетии в 1991 году было одним из свидетельств
«ориентации творческой интеллигенции, государственных
69
Рæмоиты Ритæ
органов на подъём национальной культуры», и на нашей
работе был поставлен крест, несмотря на то, что на его
постановку были потрачены немалые суммы (в том числе,
и из фонда, созданного лучшими представителями
интеллигенции Осетии).
С тех пор прошло немало лет и, казалось бы, можно
было бы уже и признать, что в то тяжёлое время
осуществление проекта «Европейский театральный тракт-95» с
программой «Звёзды Осетии в Европе», конечно же, стало
чудом, сотворенным Азатом Рафиковым. Невзирая на
многочисленные препоны (с оттенком банальной
человеческой зависти и ненависти), он всё же провёл эту тщательно
разработанную дорогостоящую акцию. И что бы там ни
говорили, глядя с высоты дня сегодняшнего, видишь, что
постановка Рафикова по пьесе бельгийского драматурга,
остаётся лучшим спектаклем, из поставленных в
постперестроечный период в Осетии (хотя, бывало, что местные
режиссёры выбивали немалые суммы для своих
постановок, стараясь доказать, что театральных взлётов не было
лишь ввиду отсутствия должного финансирования). С тех
пор, осуществить такого рода проект для национального
драматического театра, никто больше не решился. К
сожалению, в угоду кому-то из влиятельных лиц, об этом
грандиозном событии не принято напоминать; фото и
видеоматериалы об акции тоже припрятаны кем-то из услужливых
осетин; и, к примеру, когда зашла речь о проведении
выставки в фойе Дома искусств в 2010 году, то дальше слов
дело не пошло (развернуть экспозицию о маршруте мира
собирался директор вышеназванного учреждения Лев
70
Фыиты айдæны - Театр...
Хасиев в память о знаковом событии 15-летней давности).
И ведь мало кто помнит, что той весной 1995 года из
Берлина во Владикавказ были доставлены останки
выдающегося общественного деятеля Осетии Х1Х-ХХ в.в. Гаппо
Баева; а сопровождали траурную процессию, в том числе,
и участники театрального тракта. Было, было и это.
Низкий поклон тому, кто поставил столь благородную цель и
доставил прах великого патриота на родину...
Годы идут, а яркие, незабываемые впечатления от
миротворческого маршрута и поныне не стереть из памяти:
помимо подобающих для служителей театра
«атрибутивных составляющих» (в виде бурных оваций с букетами),
приятные отзывы подходивших журналистов и видных
деятелей культуры; приёмы; встречи с эмигрантами;
экскурсии по Брюсселю, по Антверпену, по сказочной
красоты улочкам города Брюгге... И этот трёхнедельный
праздник состоялся, прежде всего, благодаря Азату. Сам же
вышеназванный устроитель праздника, к сожалению, за
границей был не в лучшем расположении духа, поскольку
проведение Международного «Круглого стола» оказалось
под вопросом не только из-за отсутствия Ахсарбека Гала-
зова, но и в связи со смертью писателя Владимира
Максимова - основателя и главного редактора журнала
«Континент». Как выяснилось, Рафиков почитал Максимова как
отца...
В 2003 году, после смерти Рафикова, редакция газеты
«Северная Осетия» опубликовала мой очерк о
безвременно ушедшем под рубрикой «Память». Приведу строки:
«...Азат был человеком сложным, но честным, готовым
71
Реем он ты Рит се
отдать последнее нуждающемуся. Да и вообще, будучи
татарином по происхождению, он любил Осетию больше,
чем некоторые из числа осетин. А как он полюбил
осетинский язык! Как сейчас слышу произносимые им фразы из
спектакля: «Мæ фыд!.. Куыд?»...
На самом деле, таким он и был, и как много
хорошего следовало бы сказать о нём участникам той поездки...
Лично я верила Рафикову, считала его достойным
уважения... Он часто упоминал при встречах с актёрами как,
впервые увидев меня на сцене, воскликнул: «Вот она моя
Монна Ванна!» Произошло это летом 1991 года. В тот год,
по окончании репетиций в Осетинском театре, я обычно
спешно направлялась в Театр для детей и юношества, где
шли репетиции документального спектакля о Коста Хе-
тагурове (по моему сценарию). В той сценической
версии роль многоликой Музы была доверена мне. Так вот,
помню как тем летом какой-то незнакомец, как-то
незаметно проскользнувший в полутёмный пустой зал театра,
вполголоса воскликнул что-то, просмотрев сцену с моим
участием. Я с недовольством развернулась в сторону
подавшего странную реплику, но незнакомец поспешил
удалиться. Вслед за ним вышел и режиссёр Цариев.
Оказалось, что в театр пожаловал министр культуры Дзантиев,
а нарушивший тишину в зале, был его гостем из Москвы,
из праздного любопытства заглянувший в зал, откуда, под
звуки музыки, доносились голоса актёров. Это его
«любопытство» и отразилось на распределении ролей для
будущего спектакля, - в начале сентября того же года мне
вручили роль Джованны (Монны Ванны). Прочитав пьесу, я
72
Фынты айдæны - Театр...
хоть и была польщена, что выбор пал на меня (роль-то
замечательная), всё же поспешила отказаться, представив
себя в костюме героини (то есть полуобнажённой).
Однако Цариеву всё же удалось уговорить меня сыграть эту
роль, пообещав от имени постановщика, что под плащом
на мне будет «что-то вроде платья». Слово сдержали.
Процесс работы над спектаклем незабываем. Работали в
течение месяца, с утра до вечера по графику, в соответствии с
подписанным контрактом. Режиссёр был пунктуален,
приходил на репетиции без опозданий, успевая заглянуть во
все цеха, в том числе и в пошивочный, где над костюмами
работала талантливейшая художница Ярослава Баранова
(ставшая впоследствии его супругой). Будучи учеником
Юрия Завадского (главного режиссёра Театра им.
Моссовета), Азат придерживался в своих режиссёрских
исканиях методологических установлений своего учителя. Вот и
работая над многослойной пьесой Метерлинка с
неисчерпаемыми глубинами внутренней жизни персонажей, он
побуждал актёров к детальному анализу. Из опасения, что
при переводе на осетинский язык могла быть
размагничена авторская мысль для отдельных зашифрованных сцен,
он, прислушиваясь к диалогам, постоянно просил актёров
обратить внимание на текст пьесы в переводе с
оригинала на русский. В общем, работали, доискиваясь «идейной
сути», время впустую не теряли. А репетиции
оплачивались щедро (в тот период времени такие гонорары могли
получать разве что актёры, задействованные в
киносъёмках). Завистников у постановочной группы было,
конечно, предостаточно, - одни завидовали по-чёрному, дру-
73
Рæмонты Ритæ
гие «по-белому»5 с полуулыбкой на устах с недоверием
покачивая головой (последних можно было понять, ведь
участники проекта и сами не могли предположить, что
даже ежедневные обеды актёров в ресторане гостиницы
«Владикавказ» будут тоже оплачиваться спонсором). Всё
это было... К сожалению, был как-то и срыв репетиции по
вине режиссёра. Нервы-то приезжему постановщику надо
иметь железные, чтобы наладить работу театральных
цехов, не привыкших укладываться в столь сжатые сроки,
вот и... (Помогла ему выкарабкаться из сложной ситуации
Ярослава, ставшая его верным другом.) Было всякое... С
неутешной печалью вспоминается всё, связанное с
работой над спектаклем и, конечно же, по-родственному
трогательное отношение Рафикова ко мне и ко всем членам
нашей семьи; и как, вопреки злопыхателям, ценил меня
как «Актрису с большой буквы», как не позволил мне
отказаться от роли (ведь я всё старалась убедить его, что
по внешним данным на эту роль больше подходит
другая актриса). Он мне даже фото первой исполнительницы
Монны Ванны доставил из Москвы, чтобы я убедилась во
внешней схожести с той мадам Жоржетт Леблан-Метер-
линк, для которой драматургом и была написана эта роль
в 1902 году. «Схожесть», конечно же, отсутствовала, но я
промолчала. По сей день в нашем доме хранится и
программка поставленного им спектакля «Монна Ванна», где
мне адресованы его слова: «С победой в жизни»... Я
благодарна всем, кто по-доброму относился ко мне в этой
жизни, в том числе, и Рафикову. И неспроста первую книгу, в
которую включены мои пьесы и сценарии, я посвятила и
74
Фыиты аидæны - Театр..
памяти вдохновителя «маршрута мира-95». Как
говорится, «всё, что могу...» Надеюсь, что, по мере того, как
начнёт складываться непредвзятый взгляд на те проекты, что
были осуществлены в Осетии в период распада СССР,
будет осознана и значимость режиссёрского творения Азата
Рафикова по пьесе Мориса Метерлинка «Монна Ванна»...
Фыстуацы кæрон æз ныртæккæ дæр мæ къух бафыс-
син, уымæн æмæ уыцы спектаклы уыд бæрзонд
Театры аивадон тых... 80-æм азты кæрон Ирон театры
иудзинад кæй фехæлд, уый сагъæссаг хъуыддаг уыд,
фыццаджыдæр, республикæйы сæргъы чи лæууыд,
уыдонæн. Дыууæ къорды баиу кæнынæн хъуыди фидар
зонд, гъемæ уавæр банывыл кæныны хъару разынд нæ
республикæйы Сæргълæууæг (ома Обкомы Фыццаг
секретарь) Галазты Æхсарбегмæ. Ирон культурæйы фидæныл
хъуыдыгæнгæйæ, 1991 азы, рухæны мæйы кæрон -
спектакль «Монна Ванна»-йы премьерæйы фæстæ -
Ирон театры артистты сæмбырд кодтой уазæгдзæрæн
«Владикавказ»-ы рестораны. Уырдæм æрбахуыдтой Хуы-
гаты Геор цы театр байгом кодта, уый артистты къорд
дæр. Цы бæркадджын фынгтæ дзы æвæрд æрцыд, уы-
дон уыдысты спектаклы спонсорты хардзæй (дзырдтой,
зæгъгæ, «сæрмагондæй стыр гал аргæвдын кодтой...»).
Хистæрæн дзы бадт нæ республикæйы Сæргълæууæг.
Куыд куывдта æмæ йын куыд «оммен» кодтой
нæлгоймæгтæ, уымæ кастæн дардæй, рудзынджы цур
лæугæйæ. Иуæй мын æхсызгон куыд нæ уыдаид иумæ та
кæй кусдзыстæм, уый, фæлæ та дзы ногæй хыл-хъæлæба
куы стынг уа, зæгъгæ, цины æнкъарæнтæ урæдтон.
75
Реем он ты Ритсе
О, фæлæ Галазты Æхсарбеджы ракуывд, æвæццæгæн,
ахæм зæрдиаг уыд æмæ дыууæ труппæйы куы баиу сты,
уæдæй абонмæ паддзахадон Национ театр дихмæ нал
æркодтой быцæудзинæдтæ. Æрмæст уый тыххæй дæр
«бузныг» зæгъын æмбæлы Галазы-фыртæн. Куыд зонæм,
афтæмæй, фæстæдæр - 1994 аз - æвзæрст æрцыд Цæгат
Иры Президентæй. Уый уыд раст равзæрст. 50-æм азты
кæрон цы фæлварæнты сæрты ахызт, ирон æвзаджы
хъысмæтимæ баст «бардзырдтæ» æххæстгæнгæйæ, уый
нæ зонын, фæлæ йæ дарддæры царды (90-æм азтæй су-
анг 2013 азмæ) Галазы-фырт цы уыд, уый федтон, æмæ,
мæнмæ гæсгæ, уыд стыр кады аккаг адæймаг, ирон
æвзагыл аудæг, æцæг ирон патриот... Уæззау бонтæ куы
’ркодта 90-æм азты, уæд, иннæтау, æз дæр уыдтон уыцы
стыр ахуыргондæн йæ арæхстджын куыст политикой
дунейы... Мæ зæрдæмæ кæддæриддæр цыд йæ аив, хъуы-
дыджын ирон ныхасы дзырд, йе ’гъдау... Тынг уарз-
та Ирон театр. (1991 аз мæм, фæспремьерæ, раарфæ
кæнынмæ кæй бацыд, уый дæр, фыццаджыдæр, дзурæг
у, кæй хъуыды кодта театры æмæ ирон æвзаджы сомбо-
ныл...)
«ИРОН
ДЗЫРДЫ
КУВÆНДОН»
Фæсахуыр, Мæскуыйæ Ирыстонмæ
куы цыдтæн, уæд афтæ æнхъæл
уыдтæн æмæ нæ Национ театр æцæгæйдæр у Ирон Дзыр-
ды Кувæндон... Щукины номыл Театралон училищейы
ахуыргæнджытæ сæ удтæй арт цагътой æмæ не ’ппæты
зонды л дæр æфтыдтой ахæм хъуыдытæ, цæмæй æнæмæнг
сыздæхæм Ирыстонмæ æмæ, ирон сценæйы иронау дзур-
гæйæ, исты пайда æрхæссæм нæ адæмæн. Мæнæн мæ хъуы-
дыйы дæр нæ уыд фæсахуыр искæм баззайын, - фидар
тæгтæй баст уыдтæн Иры хæхтимæ... Театралон ахуыргæ-
нæндоны, немæ æвæллайгæйæ кусгæйæ, нæ æууæндын
кодтой, сценикон аивады хотыхæй царды хъæндзинæдти-
мæ хæцæн кæй ис, ууыл... Тынг мæ фæндыд уыдæттыл
æууæндын, фæлæ... Ирон театр уæлмæрдты бынаты арæзт
кæй уыд? уый базыдтон 1980-æм азы, кæйдæр кусæнбына-
ты дзы стыр калм куы амардтой, уæд. Стыр дисы мæ баф-
тыдта Национ театры бæстыхай æмæ ахæстон кæрæдзи-
мæ афтæ хæстæг æвæрд кæй сты, уый дæр (уымæй дæр
дзырдтой, театры бын кæй цæуы тоннелгонд фæндаг æмæ
кæй бæтты ахæстон æмæ НКВД-йы агъуыстытæй кæцы-
дæр, - 30-æм азты дæр-иу ахст адæмы марынмæ уыцы
77
Рæмоиты Ритæ
тоннелыл акодтой)... Уырыссагау «шок» цы хонынц, уый
ма бавзæрстон иуцасдæры фæстæ дæр: уæд базыдтон, иу-
æй-иуты æнæ профессионалон ахуырæй кæй исынц Ирон
театрмæ, - уынгæй-иу сæ комкоммæ сценæмæ рауагътой.
Уыцы иу рыппæй-иу сценæйы скуысси сты... Ома паддза-
хадон театры сценæйы!.. Худинаг-иу мæм куыннæ каста-
ид ахæмтимæ иу сценæйы хъазын. Раст цымæ цыдæр
къæппæджы смидæг дæн, уыйау хатыдтон мæхи... Фондз
азы дард кæмдæр Уæрæсейы номдзыд театралон ахуыр-
гæнæндоны фæахуыр кæн, фондз азы дын дæ ныййар-
джытæ уырдæм се ’ххуысы хай фервитæнт, общежитийы
фæцæр - æмæ цæмæн? Цæмæй Ирыстонмæ куы сыздæ-
хай, уæд, æгæр мæгуыр, актёры дæсныйад дæр чи нæ рай-
ста, ахæмтимæ иу сценæйы хъазай? Æмæ ахæм «аивадон
æмæ кадрон политикæ»-йыл хæст чи уыд, уыцы раза-
мынддæттæгæн Культурæйы министрадæй иу дæр ахæм
фарста нæ ратта: «Кæд актёры дæсныйад райсынæн уæл-
дæр профессионалон ахуырад нæ хъæуы, уæд нæ паддза-
хады Театралон училищетæ æмæ институттæ цæмæн
байтом кодтой? «Актёр», зæгъгæ, уый профессийыл нымад
нæу?» Æнæ дипломтæй чи ’рбацыд театрмæ, уыцы сылон
нымæцы-иу уыд ахæмтæ дæр æмæ-иу сæхицæн роль рато-
ныны охыл, балæууыдысты режиссёры, кæнæ зындгонд
актёры бинонты цард фехалыныл, - цот дзы ис, æви нæй,
ууыл дæр-иу нал ахъуыды кодтой. Æмæ ахæмты пайда-
йæн дæр цыдысты загъд-хъæлæбайы æмæ театры дихы
хъуыддæгтæ, - дипломтæ сæм ис æви нæй, æлхæд
документ у æви нæ, ууыл-иу хъуыдыгæнæг нал уыд. Фæлæ-
вæрдтой сын хуындадтæ (званитæ), - куыд сæрæндæрæй
78
Фынты айдæны - Театр...
сæ исынц; стауынц сæ журналисттæ (бафид сын æмæ дæ
раппæлой)... Ныр сты пенсиисджытæ, фæлæ ма уæддæр
хъазынц, æмæ уымæй дæр æрыгон сылгоймæгты рольтæ
(афтæмæй уыдонæй æрыгондæр чи у, ахæм
профессионален актрисæтæ ис тынг бирæ театры)... Уыдæттыл ничи
дзуры, тæрсынц сын сæ «опекун»-тæй. Сæ куыйты сыл
суадздзысты?.. (Раст зæгъгæйæ, театры 80-æм азты æнæ
профессионалон ахуырæй чи куыста, уыцы чызджыты
’хсæн уыд æгъдауджын-æфсармджынтæ дæр, фæлæ-иу
дзы уыдон бирæ нæ афæстиат сты.) Не ’хсæнады низтæ
нæ къаддæр кæнынц æмæ, зæгъæм, нæ театр цы уавæры
ис, ууыл æрмæстдæр итувæрд ныхæстæй куы дзурæм, уæд
уымæй чи цы рамбулдзæн? Мæнæй аразгæ куы уаид, уæд
«звани»-тæ цы закъонмæ гæсгæ исынц, уый ивд æрцæуид,
уымæн æмæ æгæр сбирæ сты чъизи митæ «кадджын ном»
райсыны охыл. Мæнмæ гæсгæ, «Ирон театры артист» уæ-
вын, уый йæхæдæг дæр «звани»-йæ уæлдай нæу, уымæ
гæсгæ театры сæргълæуджытæ хъуамæ æрбацæуæгæн -
сылгоймаг уа, æви нæлгоймаг - æмбарын кæной æнæ
профессионалон ахуыр ын паддзахадон академион театры
бынат кæй нæ уыдзæн, уый. Сценæимæ йæ цард сбæттын
кæй фæнды, уыдон ахурмæ хъуамæ бацæуой æмæ йæ фæ-
уой, - ХХ1-æм æнусы цæрæм...
Театры кусгæйæ, арæх хъуыстон ныхас «Ирон театры
традицитæ», зæгъгæ, æмæ цæуыл дзурынц, уый не ’мбæр-
стон, уымæн æмæ дзы хорз традици нæ уыдтон. Хорзæй
дзы цы æрбаййæфтон, уыдон ранымайдзынæн.
Фыццаджыдæр, мæ зæрдæмæ фæцыд, театры фойейы
кæй уыд хибар бынат хæстæй чи нал сыздæхт, уыцы
79
Р сем он ты Рит се
актёрты къамтæн. Уыцы къуымы - иу дидинджытæ дæр
сæвæрдтой. (Уыцы «къуым», хъыгагæн, фæцыдæр 90-æм
азты.)
Театры уыд «Худсовет» кæй хуыдтой, ахæм куысты
хай дæр, - уыцы аивадон уынаффæхæссæг къорды
уæнгтæ-иу цæст дардтой æмæ-иу сæ фиппаинæгтæ загъ-
той канд ног æвæрд спектакльтæн нæ5 фæлæ ма
«выездной»-тæ кæй хуыдтой, ахæм равдыстытæн дæр.
Уый та цыд ахæм хуызы: хъæуы спектакль мæнæ рай-
дайдзæн, зæгъгæ, афтæ-иу театрдзауты æхсæн æрбадт
театры аивадон советы уæнг дæр. Уыцы къорды уæнгтæ-
иу радгай цыдысты хъæутæм, цæмæй спектакльтæ цæ-
уой æвдыст аккаг аивадон æмвæзадыл. (Ахæм уагæвæрд
уыд театры 80-æм азты онг.)
Драматургтæ-иу цы ног пьесæтæ æрбахастой театрмæ,
уыдон-иу хаттæй-хатт кастысты артистты æмбырды дæр
(«читка пьесы» хуыдтой уыцы хъуыддаг).
Гастролон балцмæ ацæуыны хъуыддаг дæр-иу раздæр
нывыл уыд. Иууылдæр-иу æрбацыдысты театрмæ æмæ-
иу иумæ араст сты. Фæндагыл цæугæйæ карз нозт нуазын
не ’мбæлд.
80-æм æмæ 90-æм азты театры автотранспортыл чи
куыста, уыдон уыдысты æгъдауджын адæм. (Ныр сæ ныб-
бирæ кодтой, афтæмæй цы мигæнæг сты, уый зын бамба-
рæн у, - се ’хсæн ис гипнозы арæхстдзинад кæмæ хæццæ
кæны, ахæмтæ дæр.)
Фарны хъуыддæгтыл нæм дзырдæуæд. Кæд театры
æгъдау уыд, уæд, фыццаджыдæр, зианмæ ацæуынæн.
Уыцы хъуыддаджы сын æмбал нæ уыд. Ныр афтæ нал у.
80
Фынты айдæиы - Театр...
(Афтæмæй та театры ис цалдæр хицауы, стæй
автотранспорт хъуаг дæр не сты...)
Гъе афтæ... Театралон дунегонды-иу ахæм рæстæг дæр
æркодта æмæ, зæгъæм, «худинаг» (позор) æмæ «фидиссаг
ми» (позорный поступок) цы сты, уый-иу нал уыд æм-
бæрстгонд. Хъыгагæн, ивгъуыд азты цæмæндæр стынг и
тамако дымын æмæ карз нозт нуазыны хъуыддаг дæр.
Уæллæй, сылгоймæгты нымæцмæ чи хауд, уыдонæй дæр-
иу уыд ахæмтæ æмæ дымын - нуазыны хъуыддаджы нæл-
гоймæгтæй фæсте баззайын «сæрмæ нæ хастой». Уай-
дзæф-иу сæм кæд æрхауд, уæд æрмæстдæр иу-дыууæ
адæймагæй... Мæнмæ гæсгæ, XX æнусы дыккаг æмбисы
чидæртæ тынг фæхынджылæг кодтой уыцы адæмæй -
сценæйы кусджытæй - стæй сын сæ рохтыл чи ’рхæца,
уый дæр нал уыд. Мæнгард театралон дунегондæн йæ
кæцыдæр хайы бын кæй фæдæн уый ма æмбæрстон æмæ-
иу «куынæ дзы аныгъуылин», зæгъгæ, критикой цæстын-
гасæй дæр акастæн мæ алыварс. Æмæ æмбæрстой: кæд сæ
æргом нæ бафаудтон, уæд æрмæстдæр мæнæй хистæр кæй
уыдысты, уымæн... (Раст зæгъгæйæ, афæстаг цалдæр азы
театры иу хъуыддаг фæнывыл, - актрисæтæй тамако ни-
чиуал дымы.)
Уыди ахæм æмбарынад - «патриот». Æрцыд рæстæг
æмæ патриотон æнкъарæнтыл дæр æхсæнад æрхудт, уы-
мæн æмæ патриотизм дæрдджын уæлæдарæсау фæци...
Национ хиæмбарынад сырæзын кæныны хъуыддагæн
иуæй-иу ирæттæ сæ цард снывонд кодтой, уымæ гæсгæ
«раст» æмæ «æнæраст» хъуыддаг цы у, уый, мах - XX
æнусы цæрæг ирæттæ дæр - хъуамæ æмбæрстаиккам,
81
Рæмонты Ратæ
фæлæ, зæгъæм, 90-æм азты-иу цытæ федтон культурæимæ
баст хъуыддæгты, уыдонæн сæ райхæлды сæр, сæ аххосаг
кæм агургæ у5 уый мын ничи загътаид. Ирыстонæн йæ
хуссарварс туджы куы мæцыд, уæд Иры цæгатварс та, На-
цион театры сценæйыл, арæзтой юбилейон изæртæ зынд-
гонд ирон культурæйы архайджытæн (уæдмæ сæ æрха-
стой!). Ома, уым-иу зарыдысты, кафыдысты, афтæмæй та
чысыл дарддæр - ныртæккæ Олимпаг парк цы ран ис, уым
та - вертолёттæй хастой машинæтæм Цхинвалы мæлæт-
дзаг цæфтæ чи фæци, уыцы адæмы. Дохтыртæ сæ ластой
рынчындæттæм. Дзæуджыхъæуы, Барбашовы уынгæн йæ
иу кæронмæ ’ввахс цы бæстыхай ис (Ирон театр), уым
уыд хъæлдзæгдзинад, цин, кодтой дзы æмдзæгъд; уынджы
иннæ кæрон цы æрдуз уыд, уым та куыдтой, - уым уыд
зæрдæхъыг, цæссыгтæ, фыдох... Национ театры-иу цы
адæм æрæмбырд, уыдон нал æмбæрстой цы мигæнæг сты,
уый. Хетæджы-фыртау сын, «Додой»-хъарæггæнгæ, сæ
сæртæ чи бакъуыра, ахæм нæ уыд... Уыцы азты æз афтæ
æнхъæл уыдтæн æмæ нæ мыггагæй Хуссар Иры ничи
цæры, уым нын туджы бастдзинад никæимæ ис, афтæмæй
та бирæ азты фæстæ рабæрæг, уым - Цхинвалы - 1991 аз,
тъæнджы мæйы фыццаг бон, кæй райгуырд фидæны
Олимпаг чемпион Рæмонты Людвичы фырт Сослан...
Артист, дам, хъуамæ уа «врачеватель душ», уымæ гæс-
гæ, хи уд дæр хъахъхъæнын хъæуы. Йæ зæгъын æнцон у...
Ирон адæймаг мæ цæсты уæлиау æвæрд уыд, тынг уæлиау.
ФæЛæ... Иуæй-иу хъуыддæгтыл дзурын кæй не ’мбæлы,
уый æмбарын, фæлæ ма уæддæр ирон театралон царды
тыххæй дыууæ ныхасы. Ивгъуыд æнусы 80-æм азты Ирон
82
Фыпты аидæны - Театр...
театры иу-æртæ сезоны куы акуыстон, уæд бамбæрстон
уый, æмæ ацы театры уæрм иннæтæн куынæ къахай, уæд
дæхæдæг скуысси уыдзынæ цы уæрм дын скъахтой иннæ-
тæ, уым. Мæнмæ нæ цыд уæрм къахын искæмæн (уый
тыххæй не ’рбацыдтæн Национ театрмæ), фæлæ мæнæн -
удыгас адæймагæн - ингæнкъахджытæй ныллæууыдысты
цалдæрæй. Æмæ мын театры нал ныууагътой нæ дæр мæ
къамтæ спектакльтæй, нæ дæр цы пьесæтæ мын æвæрд
æрцыд Ирон театры сценæйы, уыдон тексттæ, нæ дæр
уыцы пьесæты тæлмацтæ уырыссаг æвзагмæ... Кæддæр
дзы директоры кусæн уаты ныууагътон 1994 азы мын (23
мартъийы) цы документгонд лæвæрд æрцыд актёрон æн-
тыстдзинæдты тыххæй, уый æмæ уыцы папкæ дæр уай-
тагъд фæцыдæр кодтой. Æз цы спектакльты хъазыдтæн,
уыдонæй сæ исты равдыстæн скъуыддзæгтæ бахъуыд,
зæгъгæ, уæд дæр видеоæрмæг дзæбæх ныллæмарынц, цæ-
мæй дзы а’ Рæмонон макуы разына. Интернеты тыгъдады
дæр сын цыдæр сайттæ ис, æмæ уым дæр мæ кой нæй (иу-
кæддæр дзы мæ чиныджы цъар ауыдтон æмæ стыр дисы
бацыдтæн: ам алчи йæхи гуылы бын куы æндзары, уæд
мæныл чи бамæт кодта, зæгъгæ.) Театрмæ æрбацæуæг-иу
мæн тыххæй искæй куы бафарста, уæд- иу сын ахæм дзу-
апп дæр раттой: «Ахæм нæм нæ кусы». Иу ныхасæй,
«плинтусæй ныллæгдæрмæ» кæд искуы искæй æруагътой,
уæд мæнæ мæн... Ахæм уавæр-иу сæвзæрд театры, æмæ-
иу фырадæргæй, сценæмæ ракъахдзæф кæныны размæ,
мæ уæлæдарæсы дзыппыты сæвæрдтон аргъуаны æлхæд
Дзуæртты нывтæ. Цас æххуыс мын уыдысты - нæ зонын,
фæлæ æндæр хуызы мæхи куыд бахъахъхъæнон роль
83
Реем он ты Ритог
хъазгæйæ, уый нæ зыдтон. Театралон цардæй мæ куы аиу-
варс кæнынц, уæд æрцæрынц... Знаггадгæнджытæ бын-
тон сызнæт вæййынц мæ юбилей цы азтæм хауы, уыцы
афæдзты рæстæг, стæй театры юбилейон азты... Бердзенаг
мифтæм гæсгæ, Театры аудæгыл нымад у Уæларвонты
минæвар - Мельпомена, фæлæ а' Ирон театр та у кæлæн-
гæнджыты лаборатори, æмæ йыл аудынц нæзæгъинæгтæ...
Зындгонд зарæггæнæг æмæ поэт Игорь Тальковы ныхæ-
стæ дæр уымæн райстон эпигрæфæн: «Сцена, а дорогу к
тебе преграждала нечистая сила....... Кæм ис Ирон Дзырд
æмæ Фыдæлты Æгъдауæн лæггадгæнæг Национ театр?..
Ирон театры цыдæр ивддзинæдтæ цæуы, фæлæ хуыз-
дæрырдæм - нæ. Ирон театралон цардмæ кæсгæйæ зæрдыл
арæх æрлæууы ирон æмбисонд: «Зæххыл цæргæс куы нæ
уа, уæд хæлынбыттыры кад уæлдæр у». Козбаудзинад,
цъаммайраг хъуыддæгтæ, мæстæймарæн митæ сты
театры æнæфæхицæн æмдзугæнæг... Уæдæ нæм æрыгон
режиссёртæ дæр фæзынд, æмæ уый, кæй зæгъын æй хъæ-
уы, хорз у, фæлæ сыл не ’ууæндын: иуæй-иутæ дзы уæлдæр
статус райсыны тыххæй, цыфæнды мæнгард ми дæр ба-
кæндзысты се ’мкусæгæн... Роль кæнæ хуындад райсыны
тыххæй та иуæй-иутæ цæттæ сты... Афтæ хъуамæ ма уа.
Мæ бæллицты æндæр Национ театр уыд... Ахæм нæ...
Театр паддзахадон æмæ академион куы уа, уæд хъуамæ
йæ разы карздæр домæнтæ æвæрд уа. Цалдæр азы размæ
Мæскуыйы зындгонд театралон архайджытæ цыдæр уы-
наффæтæ рахастой æмæ сæ тагъдгомау закъонхуызы æр-
фидар кодтой, гъемæ уæдæй абонмæ театрты сæргълæу-
джытæм сдзырд нал ис, - цы сæ фæнды, уый кæнынц, куыд
84
Фынты айдсены - Театр...
«хæдбар сфæлдыстадон организмты» разамонджытæ.
Уынаффæтæ куы хастой уыцы аз Театралон цæдисы ар-
хайджытæ, уæд се ’хсæн нæ разынд, нымæцæй чысыл цы
адæмтæ ис, уыдон театрты хъысмæтыл ахъуыдыгæнæг.
Уæрæсейы уырыссаг æвзагыл чи кусы, ахæм театртæ
тынг бирæ ис. Æмæ уый хорз у, уадз æмæ уой уырыссаг
культурæ æмæ æвзаг хъахъхъæнæн артдзæсттæ; мæ ныха-
сы сæр æндæрыл у. Зæгъæм, уыцы мингай уырыссаг теат-
ртæй иуцалдæр куыд æмбæлы афтæ куынæ куса, уæд
ницы уадиссаг зиан æрхæсдзæн, уымæн æмæ сæм хорз
театртæ тынг бирæ ис. Фæлæ Цæгат Ирыстоны цы дыууæ
Национ театры ис - Ирон æмæ Дыгурон - уыдон хуызæ-
нæн куы нæ уой, сæ хæсæвæрд, сæ мисси рохуаты куы аз-
зайа, сæ мадæлон æвзаджы хъысмæт сæ куы нал æндава,
уæд уый нæ адæмы культурæйыл фæзындзæн æвзæрыр-
дæм ... Цалдæр азы мæ бахъуыд тох кæнын, сывæллæттæн
спектакльтæ ирон æвзагыл чи нал уагъта хъазын, уыдони-
мæ. Ныффыстон уацхъуыд дæр, йæ сæргонд «Национ
театр» (мыхуырмæ йæ нал раттон, уымæн æмæ уæдмæ театр-
мае нысангонд æрцыд ног сæргълæууæг). Æрхæсдзынæн
дзы скъуыддзаг: «Ирон театры ирон сывæллонæн мадæ-
лон æвзагыл кæй хъæуы æвдисын спектакльтæ, уый цы
театралон администратор не ’мбары, уый хъуамæ Национ
театры ма куса... Омæ уæдæ уый цы у? Сценæйы ирон
аргъау равдисæн дæр нал ис. Цыфæнды стыр хъуыды
дзы куы уа пьесæйы, цыфæнды хорз æй куы хъазой ар-
тисттæ сценикон æгъдæуттæм гæсгæ, цыфæнды айв куы
уа йæ декораци дæр? уæддæр спектакль айсдзысты (ай-
сын æй кæндзысты!) репертуарæй. «Союзмультфильм»-ы
85
Рæмонты Ритæ
зынгæдæр мультфильмтæ куы аинсценировкæтæ кæнынц
æмæ сæ уырыссаг æвзагыл нæ сценæйы куы авæрынц,
уæд адæймаг фырдиссагæй цы зæгъа, уый нал фæзоны.
Куы сын бауайдзæф кæнай, уæд та адæймаджы арасай-ба-
сай кæнынц, «аргъауæн ирон æвзагыл дæр вариант ис»,
зæгъгæ. Афтæмæй спектакльтæ Ирыстоны дæр æмæ æн-
дæр регионты дæр хъазынц æрмæстдæр уырыссагау. Уый
та уын Ирон театры егъау куыст «во имя сохранения,
развития, популяризации осетинского языка»! Диссаг уый у,
æмæ Ирон театрмæ æндæр республикæтæй дæр гастролты
куы ’рбацæуынц, уæд нæ администратора уыдонæй дæр
æрдомынц, цæмæй сæ спектакльтæ хъазой æрмæстдæр
уырыссаг æвзагыл. Гъеныр, зæгъæм, æз та ахæм «æна-
хуыр» адæймаг дæн, æмæ æрбацæуын уыцы спектакльтæм,
фыццаджыдæр, уымæн, цæмæй сын байхъусон сæ мадæ-
лон æвзаджы зæлтæм. Ома куы тæлмацгæнæгмæ байхъу-
сын хъусæнгарзæй, цæмæй мын сюжеты фæд ма фесæфа
уый тыххæй, куы та артисттæ цы æвзагыл дзурынц, уымæ.
Уæдæ куыд хъуамæ уа? Алы адæмы хаттæн дæр йæ
театры хæс у сæ культурæ - се ’взаг пропагандæ кæнын. А’
ирæтты та сæ мадæлон æвзаг нал хъæуы æмæ иннæты дæр
нал уадзынц сæхи æвзæгтыл дзурын...»
Скадавар стæм цæсгомджын, намысджын адæмæй.
Хъыгаг уый у, æмæ театрæй кæй ацыдысты стыр курдиа-
ты хицау чи уыд, æцæг ирон лæджы миниуджытæй æх-
хæст чи уыд, ахæм дыууæ æрыгон актёры: Гататы Бесо
æмæ Тыджыты Аслан... Мæ зæрдæ кæд истæмæй барухс
афæстаг азты ацы театры, уæд спектакль «Калоты
Хазби»-йы чи архайдта, уыцы æрыгон актёртæй. Ома сын
86
Фынты айдæны - Театр...
уæлæнгай ахает нæ уыд хæстон темæйыл фыст уацмыс-
мæ, нæ куыстмæ. (Цытæ нын æвзарын кодта театры адми-
нистраци, ууыл нæ дзурдзынæн.) Уыцы азты театры куы-
стон сценикон ныхас æмæ аив дзырды ахуыргæнæгæй
æмæ æрыгон фæлтæрæй æххуысхъуаг чи уыд, уыдонимæ
сценæмæ ракодтон иттæг хорз чи дзырдта иронау, уыдоны
дæр. Хорз спектакль сæвæрын нæ ахсджиаг хæс кæй у,
уый иууылдæр æмбæрстой æмæ, зæгъæм, актёр æмæ
ЦИПУ-ы ахуыргæнæг Æлбегаты Алан, цæйнæфæлтау нæ
куыст æрлæууа, уый бæсты цæттæ уыд цыфæнды чысыл
роль дæр ахъазын. Дыууадæс актёры уыдысты æмæ сæ
фылдæрæй разыйæ баззадтæн, цæстынгасæй æмбæрстам
кæрæдзи. Фæндид мæ номæй-номмæ ранымайын архай-
джыты: Хазбийы ролы уыд Битарты Алыксандр, Кочыса-
ты Мухарбеджы ролы - Сыкъаты Марат; Цæгæраты
Максимы ролы - Гаджиты Аслан; Адамы ахъазыд - Гататы
Бесо; Мойсейы - Æлбегаты Алан æмæ Джанайты
Эльбрус; Баситы Нинæйы - Саулаты Иннæ; Мысосты - Дауы-
раты Руслан; Æхсары - Цæллагты Сослан; Фузæйы - Цæ-
рикаты Римæ æмæ Æлбегаты Ларисæ; Косеры - Дзгойты
Зæринæ. Уæдæй рацыд иуæндæс азы бæрц, фæлæ ма уæд-
дæр æрымысынц актёртæ куыд зæрдиагæй-иу куыстой
уыцы æрмæгыл, уый... Цы дæс мины бакуыстой, уыдон та
спектаклы архайджытæ раттой Бутырины уынджы Къо-
стайæн цы музей ис, уырдæм (Поэты юбилейон аз уыд).
Азтæ цас тагъддæр кæнынц сæ цыд, афтæ тынгдæр
ахады цæсты Фыдыбæстæйы Стыр хæсты архайджыты
сгуыхтдзинад. Хæсты быдырæй чи сыздæхт, уыдонæй
театры æрбаййæфтон æрмæстдæр дыууæ актёры: Саламты
87
Рæмонты Ритæ
Къолайы æмæ Дзапарты Сергейы. Мæнмæ гæсгæ, уыцы
дыууæ ирон хæстоны æрымысын раст хъуыдцаг уаид.
Растдæр зæгъгæйæ та мæ фæндид, хæсты чи хæцыд, уыцы
актёртæн сеппæтæн дæр театры бæстыхайыл, уынджыр-
дыгæй, мемориалон къæй ауыгъд куы уаид, уый (Кæд ис-
куы ног бæстыхай арæзт æрцæуа Национ театрæн, уæд-иу
дзы ахæм къæй дæр сæвæрæнт.) Нырыккон театралон цар-
ды арæзт ахæм хуызы у æмæ иуты тыххæй цы ныффыс-
сой, уый дæр нæ вæййы (ницыгомау актёртæ уыдысты),
фæлæ сыл уæддæр афтæ арæх фыссынц, æмæ сæ чи нæ
зыдта, уыцы адæймаг зæгъдзæн, театрæн йæ сæйраг цæ-
джындзтау уыдысты, æнæ уыдон культурæйы артдзæсты
зынг бамынæг уыдаид. Фæлæ цыфыддæр хæстæй чи сыз-
дæхт, уыцы Саламы-фырт æмæ Дзапары-фырты тыххæй
афæстаг рæстæджы кæд æрцыд уац фыст, уый нæ хъуыды
кæнын. Советон Цæдисы адæмон артист Саламты Къола
хæсты рæстæг танкист уыд. Хъæбатырæй кæй хæцыд зна-
гимæ, бомбæ срæмыгъды фæстæ, йæ танк зынджы хай
кæй баци æмæ ма тыххæйты кæй баззад æгасæй, уый би-
рæтæ зыдтой Ирыстоны. Зынгсирвæзты рæстæг, дам? ын
медициной æххуыс бакодта уырыссаг чызг. Саламы-фырт
баззад æгасæй æмæ бирæ азты дæргъы театрдзаутæн
æвæллайгæ фæлæггад кодта сценæйы хъазгæйæ; уыд адæ-
мы уарзондæр актёр. Йе стыр курдиат æвдисæг сты йæ
драматургион уацмыстæ дæр. Мах, йæ кæстæртæ, æм-
бæрстам, Саламты Къола ирон адæмы историйы, нæ
культурæйы цы бынат ахсы уый, æмæ дзы сæрыстыр уы-
дыстæм. Хъыгагæн, театры иукæддæр кæмæйдæр æнæу-
уылд ныхас сирвæзт хæстон азты йæ цард чи ратта,
88
Фынты айдæиы - Театр...
уыдон нæмттæ æмæ кад фæныллæгдæр кæныны охыл.
Æмæ никуы ферох кæндзынæн, уæд Саламты Къола куыд
сыстад йæ бынатæй, куыд рацыд размæ æмæ дарддæр та
уыд стыр паузæ: залы чи бады, уыдонмæ иу фондз
минуты бæрц касти æнæдзургæйæ, æмæ залы бадджытæй сæр
кæуыл уыд, уыдон бамбæрстой цы трагикон фарста нын
дæтты, уый: «Цы уыдзæн уæ фидæн, царды бындур ма
цæуыл хæцы, уый ныридæгæн куынæ уал æмбарут,
уæд?»... Нал æрбадт. Араст фистæгæй йæ хæдзарырдæм...
Уыцы цау мын бирæ цæуылдæртыл дзурæг уыд. Саламты
Къола фæзминаг фæд ныууагъта кæстæрты хъомылады
хъуыддаджы. Дзапарты Сергей дæр уыд хорз адæймаг:
цæстуарзон, хæларзæрдæ... Хъайтар æфсæддон кæй уыд,
уый зыдтой адæм. Ирон театры уыцы артист йе ’рыгон
бонты иттæг хорз хъазыд цы рольтæ -иу ын бабар кодтой ,
уыдон, фæлæ 80-æм азты уавæр фендæр æмæ-иу æппæлгæ
кæмæй кодтой, уыцы актёрты аууоны аззад. Туалгомы ис-
тори æмæ туаллаг мыггæгты равзæрд зыдта иттæг хорз
(нæ мыггаджы тыххæй дæр дзы иу хатт лыстæг цыдæртæ
айхъуыстон). Курдиатджын адæймаг уыд. Фæфыста арф-
хъуыдыджын æмдзæвгæтæ дæр, фæлæ, хъыгагæн, хицæн
чиныджы нæма рацыдысты; цалдæр дзы журнал «Мах
дуг»-ы мыхуыргонд æрцыд, иннæтæ цы фесты - нæ зо-
нын. Сергейæн йæ бинойнаджы нæ зыдтон, фæлæ Сала-
мы-фыртæн тынг хорз ’мкъай уыд - актрисæ Беккуызар-
ты Орзетæ. Бирæ азты фæлæггад кодта Ирыстоны
культурæйæн. Кæд Ирон театр абоны бонмæ цардхъом у,
уæд æрмæстдæр уымæн æмæ-иу дзы хаттæй-хатт фæзынд
Беккуызароны хуызæн адæймæгтæ дæр. Бирæ фæлгонцтæ
89
Реем он ты Ритсе
кæй скодта, ууыл нæ цæуы мæ ныхас (уый æмбæрстгонд
у), - сæйрагдæр уый у, æмæ æрмæст йæхиуыл нæ хъуыды
кодта, фæлæ театры цы курдиатты цад уыд, уый куыд нæ
байсыса, уый йæ фæндыд. Ирон театрмæ та ног кæй æр-
баздæхтæн (Уырыссаг театрæй), уый уымæй æхсызгон-
дæр никæмæн уыд. Куы-иу мыл амбæлд, уæд-иу мын
хаттæй-хатт зæрдæргомæй фæдзырдта, цы йæ тыхсын
кæны, уыдæттæ. Уый дæр Щукины номыл Театралон
училище фæци æмæ цæуыл дзурæм, ахæм темæтæ нын уыд
(йæ ныхасы сæр кæддæриддæр: нæ театр йæ ивгъуыды
цы уыд нæ адæмæн æмæ цы æбæллиц уавæрмæ æрхауд).
Беккуызароны зæрдæмæ дæр нæ цыд æнæ
профессионален ахуыр кæй райсынц кæйдæрты паддзахадон сценæйы
хъазынмæ, уый, фæлæ, уавæр фендæрхуызонкæнынæн,
театры сæргълæууæджы статус хъуыд. Иукæддæр нæм
ныхас рацыд не ’мкусджыты тыххæй æмæ дзы афтæмæй
æнæнхъæлæджы схауд рахъастхуызы ныхæстæ зындгонд
актёры тыххæй: «Да он сводит со мной счёты как с
мужчиной!..». Уæдæй рацыд бирæ рæстæг, æмæ нырыккон
уавæрты мæ ныхмæлæуджыты ’хсæн дæр ахæм «нæлгой-
мæгтæ» куы рабирæ вæййынц, уæд та йæ ныхæстæ мæ
зæрдыл æрлæууынц æмæ мæхинымæр дзæнæты бадинаг
актрисæмæ сдзурын: «Гъо, Орзетæ, дæуæн а’ театры иу-
нæг ныхмæлæууæг «нæлгоймаг» уыд, фæлæ ма акæс мæ
ныхмæ дзы цал ралæууы, цал мæм бавзиды, уый...»
Æвæрдта-иу спектакльтæ дæр, йæхи-иу уæд хуыдта
«играющий тренер», уымæн æмæ-иу дзы роль дæр хъа-
зыд. Фæндыди йæ мемæ исты спектакльтыл бакусын.
Йæхæдæг æрыгонæй цы роль хъазыд (Шекспиры пье-
90
Фыиты айдæны - Театр...
сæйы), уый иуахæмы сфæнд кодта мæнæн раттын. «Уыцы
ролæн бæрзонд актрисæ хъæуы», зæгъгæ, куы фехъуыста
мæнæй, уæд хæснагхуызы мæ разы æнæ дзабыртæй æр-
лæууыд æмæ загъта: «Кæсыс, ды асæй мæнæй бæрзонд-
дæр дæ»... Йæ царды кæронмæ, Актрисæйы зæрдæагайæг
уыд нæ Национ театры хъысмæт. Беккуызарон уыд куы-
рыхон сфæлдыстадон кусæг, фæлæ йæ чидæртæ тынг
хъыгдардтой кусын театры, гъемæ-иу фырадæргæй цы
акæна, уый нал зыдта.(Уыдæттыл дзурын нæ уадзынц,
фæлæ йæ уыди хъыгдарджытæ, уымæн æмæ уыд æв-
дисæн цыдæр чъизи, æнæраст хъуыддæгтæн...) Иу хатт
йæ чемы нæ уыд, афтæмæй йын «ауынаффæ» кодтон, цæ-
мæй йæ студенттимæ цы методикæмæ гæсгæ куыста, уый
ныффысса ирон æвзагыл æмæ йæ ныммыхуыр кæна.
Загътон ын: «Уадз æмæ дзы пайда кæной ЦИПУ-ы
актёрон хайады ахуыргæнджытæ...» Нæ йæ бафæндыди:
мæ къухфыст, дам, мын ракуырдта мæ ахуыргæнинаг
æмæ ма йын æй фæстæмæ куыд райсон... Компартийы
уæнгты рæнхъытæй рацыд 90-æм азты райдианы. Нæ мæ
фæндыд ууыл баууæндын (афтæмæй уæдмæ хуызæнæн
«райдианы партион организаци»-тæ дæр нал уыд). Цæ-
цæн-Мæхъæлы республикæ йын кæддæр цы кадджын
ном ратта («республикæйы сгуыхт артист») уымæй та,
Горæтгæроны трагикон цауты хæдфæстæ, «нал мæ хъæ-
уы» загъта æмæ сын се ’хца нал райста...
Гъе ахæмхуызы мысын нæ хистæрты. Зынаргъ сын уыд
Ирон театр, Ирыстон, Советон Цæдисы паддзахад.
91
ивгъуыды
СФÆЛДЫСТАДОН
ФÆНДТÆЙ
Царды фæндагмæ фæстæмæ акæс-
гæйæ, бирæ цыдæртæ фæтæпп кæны
ивгъуыды нывтæй, ивгъуыды фæндтæй... Нæ куырыхон
ахуыргæнджытæй-иу хатт цы ныхæстæ фехъуыстон, уы-
дон дæр рох не сты. Зæгъæм, Борис Захава кæддæр загъта:
«Сценæйы фылдæр хъæуы æвæрын адæймаджы уды рæз-
тæн ахъаззаг чи у, театрдзауты удтæ чи сыгъдæг кæна,
ахæм пьесæтæ...» Йемæ разы дæн. Мæ зæрдæмæ цыд аив
дзырд æмæ мæ ме ’рыгон бонты фæндыд Литературой
театр «Классика» байгом кæнын... Цы сценаритæ ныффы-
стон, уыдонмæ ныр куы ’ркæсын, уæд та мæхинымæр фæ-
зæгъын æрмæст уыдон дæр фаг кæй уыдаиккой ахæм
театрæн репертуар скæнынæн: Хетæгкаты Къоста, Гæз-
дæнты Гайто, Хъаныхъуаты Инал, Калоты Хазби, Байаты
Гаппо... (Пьесæты кой нал кæнын.) Хъыгагæн, мæ фæнд
хуымæтæг фæндæй баззад...
Цæмæндæр-иу мæм афтæ каст, цыма а’ дунемæ фæ-
зындтæн, цæмæй ныффыссон, цы зонын уый, нæ рагфы-
дæл Рæмоны тыххæй. Адæймаг хъуамæ зона йæ мыггад-
жы уидæгтæ... Бафæлвæрдтон ныффыссын этнографион
нывæг «Фамильное имя Рæмонтæ», уый фæстæ та пьесæ
92
Фыиты аидæиы - Театр...
«Рæмон бон». Рæмоны куырыхон зонд æвдисæг уацмыс
цас зын у ныффыссын, уый æмбæрстон, фæлæ мæ уæддæр
фæндыд, цæмæй ног фæлтæртæм фæхæццæ уа йæ ном
æмæ цы рæсугъд æгъдауыл хæст уыд, уый... Сæрыстыр
хъуамæ уой ирон адæм Рæмонæй, афтæмæй та рохуаты
баззад... (Пьесæйы фыццаг акт стыргомау рауад, фæкъад-
дæр кæнынмæ та къух нæ тасы...) Ме ’ртыккаг чиныджы
сæргонд хъуамæ уа «Рæмон бон»...
ТЕЛЕ- ÆМÆ
КИНОАИВАД
Киноаивадимæ лымæнæй никуы
цардтæн. 1980 азы бынæттон теле-
студи иста фильм «Кольцо старого шейха» æмæ дзы ахъа-
зыдтæн фæрссаг роль (сылгоймаджы роль дзы æндæр
нæ уыд). 1981 азы (фæззæджы) цы фильм ист æрцыд,
уым та мæ мыггаг фыст æрцыд хæрздзæгъæлы (нал ра-
цыдтæн съёмкæтæм, афтæмæй дзы цыдæр кадр атъыстой
æмæ - уæд цæмæн? - мæ мыггаг титрты фыст æрцыд).
Уыдис ма цыдæр сайды хъуыддагæй ист кадртæ дæр иу
ницыгомау телефильмы дæр (мæ кæддæры ’мкурсон чызг
дзы хъазыд сæйраг ролы, гъемæ мæм фæдзырдтой, мæн
фæныллæгдæр кæныны нысанæн, æмæ ист æрцыд эпизод
«кушать подано»-йы хуызы). Беслæны цы трагикон
æвирхъау цаутæ æрцыд, уый хæдфæстæ - 2005 азы - цы
киноныв систой, уый та йæ койы аргъ дæр нæу, - раст
цыма Иры знæгтæ уыдысты телефильмы спонсортæ,
афтæ мæм каст, куы йæ æвдыстой, уæд. Ист дзы æрцыд-
тæн цыдæр эпизодты (хъыгагæн, барвæндонæй) æмæ
лыггонд нæма ’рцыдысты... 2015 азы та истой документа-
лон фильм Брытъиаты Зарифæйы тыххæй. Æмæ - о дис-
саг - цæмæндæр фæдзырдтой мæнмæ. Уый та уыд ахæм
94
Фыиты айдæиы - Театр..
сау бон, ахæм æмæ йæ зæгъынæн стыр тых хъæуы (ме
знæгты фæндиаг нæма фæдæн, гъемæ мæ куыд тагъддæр
арвитой а’ дунейæ, уый тыххæй та ратæрхон кодтой
æмæ...) Фашист-хъуыддæгтæ кæнын сæ бон кæй у Иры-
стоны, уый зонынц æмæ ныфсджынæй архайынц... Уый-
хæдфæстæ мæм телефонæй æрбадзырдта æрыгон курди-
атджын чызг - телережиссёр Гæззаты Иринæ (чи зоны,
фыдбылызæй фервæзын амалагурæг зæдты æххуысæй)
æмæ уый дыккаг бон ацыдтæн съёмкæтæм. Цæугæ акод-
тон, фæлæ иукæцыдæр уынджы куы фæурæдта сæ маши-
нæ, уæд мæ цыдæр æнахуыр хъуыдытæ сæ разæй скодтой
(кæд ацы документалон фильмисджытæ дæр удмартыл
кусынц, зæгъгæ...) Бирæ цы фыссон уыдæттыл... Хорз-
дзинад мын чи ракодта ацы царды, уыдонæн бузныг...
Уыцы бон цастæ хорз ахъазыдаин мæ роль, афтæмæй та
мæ бон уыд бирæ хуыздæр баххæст кæнын актёрон хæс
(уый зæгъын, кæддæр студент уæвгæйæ, фæлварæны рæс-
тæг, Елбыздыхъойы чызджы фæлгонц бирæ хуыздæр кæй
равдыстон, уымæ гæсгæ)... Гъемæ уæддæр зæгъон: бын-
тон кæд ницы, уæддæр уыцы документалон фильм -
«Жизнь - соло» - мæнæн разынд мæ ирвæзынгæнæджы
хуызæн... Бузныг, сахъгуырдтæ...
ИРОН
ДРАМАТУРГИ
Цыппор азы дæргъы - 80-æм азæй
абоны онг - хъусын кæй нæй хорз
ирон пьесæтæ, кæй нæй ирон драматургтæ... Ома афтæ
дзырдтой ХХ-æм æнусы кæрон дæр, кæд æмæ уыцы рæс-
тæг нырма драмон уацмыстæ фыстой цалдæр хорз ирон
фыссæджы. Джыккайты Шамил ма æгас куы уыд, уæд-иу
«нæй, нæй драматургтæ», зæгъгæ, куы фехъуыстон, уæд-
иу мын тынг зын уыд... Цы рамбылдта Ирон театр уыцы
«нæй»-тæй? Æрмæстдæр уый æмæ фыссын чи зыдта, уы-
дон сæ пьесæтæ нал хастой нæ литературой хаймæ. Уы-
мæн æмæ æфхæрд ныхас æфхæрдыл банымадтой... «Ирон
театры фæрцы райрæзыд нæ национ драматурги», зæгъгæ-
иу фехъусæн уыд театры иуæй-иу сæргълæуджытæй æмæ-
иу уæд, уыцы ныхас фехъусгæйæ, мæ цæстытыл ауад
артистты-иу куыд рабадын кодтой «пьесæйыл бакусæм»,
зæгъгæ, уый. Худæг та куыд нæ уыд: ’взаг рæстмæ чи нæ
зыдта, уыдон дæр-иу сæхи стыр дæснытæй равдисынвæнд
скодтой æмæ уыдонмæ бакæс... Уæд ма литературой хай
та театры цæмæн хъæуы? Æгæр мæгуыр, фыссынады æгъ-
дæуттæ дæр чи нæ зыдта, ахæмты-иу æвæрдтой Ирон
театры литературой хайы сæргъы (уымæй дæр бирæ азты
96
Фыиты аидæны - Театр...
дæргъы); афтæмæй та, Национ театр рæзты фæндагыл
кæд æрлæудзæн, уымæ æнхъæлмæ кастысты... Алы артис-
тæн - цыфæнды курдиатджын куы уа, уæдцæр - йæ бон
нæу «завлит»-ы хæстæ æххæст кæнын, уымæй дæр бах-
хуыс кæнын фыссæгæн йæ хом пьесæйæ бæзгæ сценикон
вариант саразын. Цæмæндæр-иу театры разамонджыты
айрох, цавæр специалист™ исын хъæуы литературой хай-
мае, уый. Ома, йæ мадаглон æвзаг иттæг хорз чи зоны æмæ
драматургтимæ кусын чи сарæхсдзæн, ахæмтæ хъуамæ
уой. Литературой хайы кусæг хъуамæ уарза кæсын (гукк!),
хъуамæ зона драматургион фæзилæнтæ, домæнтæ; хъуа-
мæ бындуронæй зона ирон, уырыссаг, æппæтдунеон клас-
сикты литературой бынтæ; хъуамæ зона ирон æгъдæуттæ,
истори...
Минкульты æххуысæй-иу республикæйы цыдæр кон-
ферецитæ дæр ацарæзтой æмæ-иу уым сагъæсхуызы
дзырдтой «ирон драматурги»-йы тыххæй, фæлæ йын йæ
«уавæр фæхуыздæр кæнынæн» цытæ сарæзтой? Фыцца-
джыдæр, Фысджыты цæдисы фæцыдæр драматургты сек-
ци, журнал «Мах дуг»-ы та нал мыхуыр кодтой пьесæтæ;
ирон æвзагыл фыст пьесæтæн конкурстæ нал уыд. Цал-
дæр азы размæ цы митæ кодтой, уый дæр зæрдыл æрлæу-
уын кæнон. Расидтысты-иу конкурстæ драматургион уац-
мыстæ ныффыссыны фæдыл, фæлæ цæмæндæр уырдæм
пьесæ бавдисын йæ бон алкæмæн нæ уыд, - автор æнæ-
мæнг хъуамæ уыдаид æрыгон. Афтæмæй та йæ зыдтой,
æрыгæттæй пьесæ ныффыссынмæ йæ ныфс кæй ничи
хæссы, уый. Дыууæ-æртæ хатты ’рцыд арæзт ахæм кон-
курстæ, сæ армдарджытæ та уыдысты куы Культурæйы
*4 97
Рæмоиты Ритæ
министрад, куы та РЦИ-Аланийы Ахуырады æмæ нау-
кæйы министрад. Кæй дзы сайынмæ хъавыдысты - нæ зо-
нын, фæлæ-иу дзы уацмыстæн аргъгæнæг къорд дæр уыд
(ома жюри)... Ахæм конкурстæ кæд ирон дзырды сæрвæл-
тау кæнынц, кæд æцæгдæр Национ театры хъысмæтыл
тыхсынц конкурс расидæг адæм, уæд дзы архайæнт алы
кары автортæ, - аргъгæнæг къорд базонгæ уæд æвзонг
фысджыты уацмыстимæ дæр, стæй хистæр кары авторты
пьесæтимæ дæр. Науæд нæ дудгæ рæдыдтытæ тæрдзысты
былмæ...
ЦИПУ-ы
АИВÆДТЫ ФАКУЛЬТЕТЫ
ТЕАТРАЛОН ХАЙАД
1991 азы нæм ЦИПУ-ы байгом кодтой
актёры дæсныйад кæм ис райсæн, ахæм факультет. 80-æм
азты мæ бæллындзинады иу хай уыд, цæмæй артист суæ-
винаг æрыгон адæймагæн уа ахæм фадат (ома, цæмæй
нæхи республикæйы дæр йæ бон уа райсын уæлдæр ахуы-
рад иттæг хорз профессионалон зонындзинæдтимæ).
Байгом факультет. Гъемæ бацархайын хъæуы, цæмæй æх-
гæд ма ’рцæуа. Тынг хъæуы Ирыстоны. Ахуыры хъуыд-
даг дзы раст æвæрд куы уа, уæд дзы æппæт уавæртæ дæр
ис хорз кадртæ цæттæ кæнынæн. Училищеты æмæ кол-
леджты театралон факультеттæ бирæ кæныны бæсты, не
’ппæт сфæлдыстадон тыхтæ (æмæ финансон фæрæзтæ)
фæцаразын хъæуы университетмæ, аивæдты факультеты
цы актёрон хайад ис,уыцырдæм. Уый фаг у нæ армыйас
республикæйæн. Æрмæст ын йæ студентты актёры дæс-
ныйадыл куыд ахуыр кæнынц, афтæ сæ ирондзинадмæ
цы хауы, уыцы æууæлттимæ дæр хъуамæ исчи зонгæ
кæна (фыдæлты хорз æгъдæуттæ, æвзагзонынад, патрио-
тон хъомылад, Иры истори; стæй иттæг хорз хъуамæ
зоной цы литературой бынтæ нын ныууагъдæуыд, уыдон
99
Реем он ты Ритсе
дæр). Уый куы нæ уа, уæд нæ цæмæн хъæуы ЦИПУ-ы
актёртæ цæттæгæнæн факультет? Нæ фæсивæд раздæрау
æрвитдзыстæм дард бæстæтæм æмæ-иу сæ хуыздæртæй
Ир æнæ хай фæуыдзæн...
КЪОСТА
Хетæгкаты Къоста мæ царды ахсы
егъау бынат. Цы у, уый зæгъын:
«Ирон фæндыр» ныффыссæг Зæд мæ ныййарджытæн дæр
æмæ мæнæн дæр уыд фæндагамонæг ацы царды. (Мæ хъуы-
дымæ гæсгæ, Ирыстон ма Ирыстон у, Хетæгкаты мыгга-
гæй ма цы цалдæр хорз адæймаджы ис, уыдонæй.)
2005 азы Адæмон Сфæлдыстадон Центры кусгæйæ
(«по совместительству») мæ пъланмæ бахастон цалдæр
мадзалы, уыдонимæ Къостайы 100 азы амæлæты бон,
Поэты номимæ бает театралон-поэтикон конкурс сара-
зын. Гæххæттыл уыцы мадзал ныффыссын æнцон уыд,
фæлæ... Стыр цæлхдурты сæрты мæ бахъуыд ахизын, уы-
мæн æмæ рабæрæг республикæ уыцы бонмæ кæй ницы
цæттæ кæны, уый (!?) Æмæ мæн дæр нæ уагътой... Худи-
наг, худинаг... Фæлæ уæддæр, нысангонд мадзал - нæ рав-
дыст - арæзт æрцыд 1 апрелы 2006 азы. Æрбамбырд тынг
бирæ адæм... Иры «интеллигенци»-йыл цы ’рцыд - нæ
зонын, фæлæ Стъараполы, музейы кусджыты хъæппæри-
сæй, уыцы бонты арæзт æрцыд Къостайы Мысæн бон.
Мæ бузныджы ныхæстæ сын арвыстон...
101
Рæмонты Ритæ
Къоста - Барæгьты Роман (сп. «Мсе хъæрмсе фæзын»)
Ирон театр нæ цытджын Къостайы цыртдзæвæнмæ
’ввахс арæзт æрцыд. Фæлæ, хъыгагæн, театрæн сæргълæу-
джытæй кæй снысан кæнынц, уыдонæй сæ иутæ цы хæсæ-
вæрдтæ сыл ис, уыдæттæ рæстмæ æмбаргæ дæр нæ фæкæ-
нынц æмæ сын сæйрагдæр свæййы финансон æфтиаг.
«Пълан»-ыл дæр хъуыды кæнын хъæуы, фæлæ... Зæгъæм,
хуымгæнæны фыццаг бон (1 апрелы) куыд ис æвдисæн На-
цион театры сценæйыл Худæн боны концертон
программа^ кæнæ комедион спектакль, кæд æмæ Къостайы Мы-
сæн бон у? Рабæрæг-иу дзы æндæр хуызы худинаджы
хъуыддæгтæ дæр (зæгъæм, иуахæмы Хетæджы-фырты
102
Фынты айдсены - Театр..
бюст театры бырæтты цъуппыл æвæрд куыд æрцыд,
уый)... Уыдæттæ æрхæндæг хъуыдытыл æфтауынц. Ни-
цыгомау «директор», кæнæ «аивадон разамонæг»-иу нын
нæ сæргъы куы равæрдтой, уæд-иу зæрдыл æрлæууыд
ирон æмбисонд: «Хъæдын бæх нæ никæдæм фæхæсдзæн,
йæхæдæг хæссинаг у».
Къостайы сфæлдыстадон бынтæ... Ахæм æрмæгыл ба-
кусынæн фаг ныфс лæвæрд кæмæн æрцæуа, уый йæхи хо-
нæд амондджын. Фыццаг хатт Хетæджы-фырты номимæ
баст сценари ныффыстон ме ’рыгон бонты (уый уыд
Поэты æмдзæвгæ «Фæстаг фембæлд»-ы бындурыл фыст тра-
гикон уацау сценæйæн). Уæдæй абонмæ ма цалдæр сцена-
рийыл бакуыстон. Ныффыстон пьесæ дæр («Нывгæнæджы
фын»). Фарон - 2019 азы - театры цы мадзæлттæ бацæттæ
кодтон (Хетæджы-фырты райгуырды 160-ай азы юбилей-
маг), уыдонæн сæ иуы сæргонд уыд «Къоста æмæ Гаппо».
Йæ сценари фыст æрцыд 150-айазон юбиляр Байаты Гап-
пойы номарæн бонмæ. Къоста йæ зонд, йæ курдиат наци-
он хиæмбарынад райхъал кæнынæн кæй снывонд кодта,
уый, фыццаджыдæр, бамбæрста Байайы-фырт æмæ йæ
бон цас уыд, уыйас йе ’ххуысы хай бахаста мыхуыры хъуыд-
дагмæ, цæмæй Хетæджы-фырты удуæлдай литературой
фæллой дзæгъæйлаг ма фæуа. Гаппойы фæрцы нæм
фæхæццæ сты чиныгмæ цы æмдзæвгæтæ хаст æрцыд, уы-
дон, - фесæфтаиккой къухфыстытæ (куыд зонæм, афтæ-
мæй, поэтикон уацмыстæ мыстхæрдтытæй бафтыдысты
Байайы-фыртмæ). Ирон театрæн йæ стыр хæс у, куыд
Къостайы сурæт, афтæ Гаппойы фæлгонц дæр, сценæйы
æвдисын, сæ царды хабæрттæ сын аивæй дзурын.
103
ЦАВÆР ХЪУАМÆ УА
НÆ НАЦИОН ТЕАТР?
Фыццаджыдæр, Национ театр байгом
кæнын хъæуы æндæр ран (театры
бæстыхай фæдарддæр кæнын æмбæлы уæлмæрдтæй æмæ
ахæстонæй).
Ирон театралон культурæ ирон æвзагæй аразгæ у.
Национ театры сценæйыл хъуамæ хъазой ирон æвзагыл (са-
харты дæр æмæ хъæуты дæр æрмæстдæр ирон æвзагыл).
Национ театрæн йæ хæс у, Хетæгкаты Къостайæн йæ рай-
гуырæн бон æмæ йæ амæлæты бон, æвдисын театралон-
литературон равдыстытæ, кæнæ драмон спектакльтæ
Поэты кадæн. Театры кæрты ис йæ цыртдзæвæн, уымæ
гæсгæ, сезон райдайæны æмæ премьерæты фæстæ, сфæл-
дыстадон къордæн æмбæлы Иры Зæды дурнывы размæ
рацæуын, цы хæс æвæрд сыл ис, уый æмбаргæйæ.
Национ театрæн йæ хæс у, фыццаджыдæр, æвæрын
æмæ популяризаци кæнын ирон драматургты пьесæтæ
(уый у аксиомæ).
Театры хъуамæ уа «мемориальная гримёрная» кæй хо-
нынц, ахæм - Тæбæхсæуты Балойы номыл. Ома, генион
артист-иу йæхи спектакльмæ цы уаты цæттæ кодта, уым
104
Фынты айдæны - Театр,..
хъуамæ уа чысыл музей. (Суæгъд кæнын æй æмбæлы, уый
хуымæтæг уат нæу, - нæ национ театралон историйы хуыз-
дæр^даимæ бает у.)
Театры бæстыхайыл (ома, уынджырдыгæй) хъуамæ
арæзт æрцæуа мемориалон къæй, фашизмимæ тохгæн-
джыты кадæн.
Национ театрмæ куысты номыл курдиат бадæттæг,
хъуамæ æнæмæнг бакæса Ирон театры уагæвæрд (устав),
цæмæй зона куыстуаты домæнтæ - бартæ. Ахæм культу-
рон-рухсады кусæндоны кусын ахсджиаг хъуыддаг кæй
у, уый хъуамæ алчидæр æмбара. Ирон æвзаг, нæ фыдæл-
ты хорз æгъдæуттæ, ирон сценæйы кусæджы этикæ
(нормы поведения)... Уагхæлддзинадæн та - «нæ». Бинонты
цард чи халы, уыдонæн Национ театры хъуамæ бынат ма
уа. Тамако дымын хъуамæ иваргонд æрцæуа (уый
театралон культурæйы домæнтæм хауы). Карз нозт дæр
иваргонд хъуамæ уа (уый дæр хауы театралон инструкциты
домæнтæм ).
Актёртæм, режиссёртæм, литературой хайы кусджы-
тæм, нывгæнджытæм (æ.а.д.) хъуамæ уа профессионалон
ахуырад. Рабæлвырд кæнын æмбæлы дипломтæ дзы кæмæ
нæй, уыдоны.
Хуыцаубон æмæ сабат Ирон театры уыдысты кусгæ
бонтыл нымад æмæ ныр дæр хъуамæ афтæ уа, уымæн
æмæ нæ хæс у, фыццаджыдæр, хъуыды кæнын театрдзау-
тыл. (Ирыстоны куысты бынæттæ кадавар, уымæ гæсгæ,
театрæн йæ техникой персоналмæ чи хауы, уыдон хъуа-
мæ уый сæ зæрдыл дарой æмæ цæлхдуртæ ма æвæрой
сфæлдыстадон куыстгæнджытæн.)
105
Рæмонты Ритæ
Национ театры сомбоныл чи хъуыды кæны, уыдон
абон хъуамæ батыхсой сфæлдыстадон кусджытæй цæрæн-
уæттæ кæмæн нæй, уыдоныл. Театралон цæрæндоны цæ-
рыны бар хъуамæ лæвæрд цæуа æрмæстдæр
профессионалов ахуырад чи райста, уыцы актёртæн, режиссёртæн,
литературой хайы кусджытæн æмæ нывгæнджытæн. (Цæ-
мæй дзы претензитæн бынат ма уа, уый тыххæй хъуамæ,
куысты номыл курдиат бадæттæгæн, уайтæккæ æмбæрст-
гонд цæуа цæрæндоны уагæвæрд.)
Актёрæн дæр æмæ режиссёрæн дæр йæ
профессионализм сæфы, кусгæ куынæ кæна, уæд. Театры сæргълæууæ-
гæй кæй снысан кæнынц, уый, сфæлдыстадон труппæйы
фидæныл хъуыдыгæнгæйæ, хъуамæ батыхса йæ диплом-
джын специалисттæн сæ алы фадат дæр фæхуыздæр кæ-
ныныл: хъуамæ дзы цæуа змæлынгæнаг сценикон ахуыр-
тæ, вокалон æмæ ирон сценикон ныхасыл куыст; аив
дзырд дæр хъуамæ рохуаты ма уа. Актёртæ хъуамæ иу-
уылдæр кусой, архайой спектакльты. Режиссёры æндæр
ранæй дæр æрбахонæн ис? фæлæ иронау дзурæг курдиат-
джын артисты зынтæй ссарæн ис æндæр бæстæты. Уымæ
гæсгæ, Ирон театры сæйрагдæр хъуамæ уа курдиатджын
сыгъдæг иронау дзурæг Актёр.
Хуыздæрырдæм ивддзинæдтæн хъæуы раттын фæндаг.
эпилог
Азтæ мыл чысыл нæ цæуы... Раджы
кæддæр - 60-æм азты кæрон - бакас-
тæн Николай Островскийы чиныг «Куыд æхсиды æн-
дон» («Как закалялась сталь»). Мæ зæрдæмæ фæцыд æмæ
дзы сахуыр кодтон скъуыддзаг: «Самое дорогое у
человека - это жизнь. Она даётся ему один раз, и прожить её
надо так, чтобы не было мучительно больно за бесцельно
прожитые годы, чтобы не жёг позор за подленькое и
мелочное прошлое, и, чтобы, умирая, смог сказать: вся
жизнь и все силы были отданы самому прекрасному в
мире - борьбе за освобождение человечества...» Дыккаг
курсы мæ Пашковæ арвыста райкоммæ, цæмæй бацæуон
Компартийы рæнхъытæм. «Нæ» йын нæ загътон. Арахъуы-
ды-бахъуыды кодтон æмæ районы бюройы уæнгтæн сæ
разы куы ’рлæууыдтæн, уæд сын загътон мæ фыд дæр
кæй у коммунист, кæй у Фыдыбæстæйы Стыр хæсты ар-
хайæг æмæ мæм худинаг кæй кæсы йе ’мрæнхъ æрлæу-
уын æд партион билетимæ. Нырма, зæгъын, царды ницы-
ма сарæзтон æмæ афтæмæй компартионы билет дзыппы
сæвæрын раст нæу. Рацыдтæн... Нæ мыггаджы уыд рево-
люционертæ, цард фæхуыздæр кæныны охыл раттой сæ
107
Рæмонты Ршпæ
цард. «Рæмонты Хадзымæт» зæгъ - æмæ йæ бирæтæ бам-
барынц, ахæм гуырдæй сæрыстыр хъуамæ уа адæймаг.
Мæскуыйы, Сырх Фæзы кæрон цы Историон музей ис,
уый алчидæр зоны. Мæ ахуыры азты, уыцы музейы йæ
дыккаг (æви æртыккаг) уæладзыджы бæрæгастæу, пюпи-
тыры бæрзæндæн цы гранитон дур ис, уым уыд бакасæн
нæ мыггаджы кадджындæр лæгтæй сæ иуы ном. Урс гра-
нитыл сыгъзæрин дамгъæтæй фыст уыд «Рамонов
Евгений Давидович», зæгъгæ, æмæ йæ егъау сгуыхтдзинады
тыххæй (эсерка Каплан 1918 азы, августы, бахъавыд
Ленины амарын; йæ фыдракæнды фæстæ, революцийы фæ-
тæг фервæзт дохтыр Рæмоны-фырты фæрцы).
Цыдысты азтæ. Домбай паддзахад ныддихтæ. «КПСС»
цы парти хуыдтой, уымæн йæ уæнгтæ апырх сты. Чи ма
дзы баззад, уыдонæн сæ хъысмæт бæллиццаг нæ уыд.
Хъыгагæн, иуахæмы Ленины, Марксы (æмæ æндæр иттæг
хорз фысджыты) чингуытæ театры библиотекæйæ бырон-
донмæ куыд ластой, уый дæр федтон. Баурæдтон сæ æмæ
сын бардзырд чи ратта, уыдонæн абоны бон дæр мæнæй
знагдæр нæй...
Зæрондырдæм бамбæрстон фашизм та сног кæнынмæ
чи хъавы, ахæмтæ а’ дунейы (уыимæ Ирыстоны дæр) кæй
ис, уый. Ахæмтимæ тох кæнын æмбæлы, фæлæ цы хуызы?
Хæстон рæстæг нæма ’ркодта... Гъемæ бацыдтæн Компар-
тийы рæнхъытæм (КПРФ). Уыцы парти йæ тыхы нæй,
фæлæ уæддæр бацыдтæн уырдæм, цæмæй бахъуаджы са-
хат, æз дæр æрлæууон антифашистты æмрæнхъ...
2020 аз.
Фæслюнгæнаг мсейы 19-æм бои
СÆРГÆНДТÆ
Биографион нывæг 3
Разныхас 5
Скъола 6
Театралон училище 18
Ирон театр 39
Ирон театры фыццаг гастролон балц Европæмæ 59
«Ирон дзырды Кувæндон» 77
Ивгъуыды сфæлдыстадон фæндтæй 92
Теле- æмæ киноаивад 94
Ирон драматурги 96
ЦИПУ-ы аивæдты факультеты театралон хайад 99
Къоста 101
Цавæр хъуамæ уа нæ Национ театр? 104
Эпилог 107
Рамонова Рита Николаевна
В зеркале снов - Театр...
Дизайн обложки Т.Ф. Алипченкова
Компьютерная верстка Т.Ф. Алипченкова
Книга издана в авторской редакции, орфография
и пунктуация сохранены
Подписано в печать 31.07.20. Формат бумаги 70x108 У32. Бумага офс № 1
Гари шрифта «Итез Ые\у 1гоп». Печать офсетная. Уел -печ л. 5,07.
Учетно-изд л. 4,26. Тираж 500 экз. Заказ № 1950
Отпечатано в соответствии с предоставленными электронными материалами
в ОАО «Издательско-полиграфическое предприятие им В. А. Гассиева»,
362021, г Владикавказ, ул Тельмана, 16. Тел 76-99-11, е-таП 1рр§а51еуа@таП ш