БУТУНИТТИФОҚ
ҚОММУНИСТ (БОЛЬШЕВИК)ЛЛР
ПАРТИЯСИ
МЛРКАЗИЙ КОМИТЕТИНИНГ.
ҚАРОРИГА МУВОФИҚ БОСИЛДИ


Пролетарии всех стран, соединяйтесь!
ИНСТИТУТ МАРКСА — ЭНГЕЛЬСА — ЛЕНИНА при ЦҚ ВКП(б)
И.В.СТАЛИН
СОЧИНЕНИЯ
О Г И 3
гоСУДАРствеННое ИЗДАтельстВО ПОЛИТИЧЕСТОИ ЛИТЕРАТУРЬ1
М о с к в a .
194 7


Бутун дун’ё пролетарлари, бирлашингиз\
ВКП(б) МК ҲУЗУРИДАГИ /МАРҚС—ЭНГЕЛЬС—ЛЕНИН ИНСТИТУТИ УЗБЕКИСТОН ФИЛИАЛИ
И.В.СТАЛИН
АСАРЛАР
¥
УЗВВҚИСТОН ДАВЛАТ НАШРИЁТИ
Т о ш к е н т • 19 4 9


ИВ.СТАЛИН
TOM
4
ноябрь '9'11'~'192О


Таржимани ЎзК(б)П МК тасдиқлаган


VII
сўзбоши
И. ■ В. Сталин Асарларининг тўртинчи томига Октя- брь революциясидан кейин, 1917 йил ноябридан 1920 йил декабрьнинг охиригача ёзилган асарлар киради.
Бу даврдаги асарлар социалистик давлат тузумини мустаҳкамлаш, Совет ҳокимиятининг миллий сиёсати, Қизил Армияни тузиш ва мустаҳкамлаш, четэл ҳарбий интервенцияси ва гражданлар уруши йилларидаги ҳарбий стратегия ва тактика масалаларига бағишлан- гандир.
Давлат қурилиши ва Совет ҳокимиятининг миллий сиёсати масалалари И. В. Сталиннинг Бутунрусия Советларининг III с'ездидаги нутқларида, «Русия Фе- дератив Республикасининг тузилиши» деган суҳба- тида, «РСФСР Конституциясининг умумий нуқтала- ри» да, «Октябрь ўзгариши ва миллий масала», «Совет ҳокимиятининг Русияда миллий масала юзасидан тут- ган сиёсати» деган мақолаларида ва бошқа асарлари- да ривожлантирилгандир.


VIII
СЎЗБОШИ
бошқа мақолалар) Украина, Қавказ, Ьолтиқ бўйи халқ- ларининг Совет ҳокимиятини барпо килиш учун четэл босқинчиларига қарши кураши ёрнтилгандир.
Гражданлар уруши фронтларидаги аҳволни таҳлил килишга: «1918 йил декабрьда Пермьнинг қўлдан кети- ши сабаблари ҳақида партия Марказий Комитети ва Мудофаа Совети комиссиясининг ўртоқ Ленинга ҳисо- боти», РҚП(б) Марказий Комитетининг «Барча партия ташкилотларига» деб ёзган хатининг лойиҳаси, «Жанубдаги ҳарбий аҳволга доир», «Антантанинг Русияга янги юриши» деган мақолалар, Царицин, Петроград, Ғарби-Жанубий фронтлардаги аҳвол ҳақи- да ҳарбий обзорлар ва шунингдек Ё. И. Ленинга юборилган бир қатор хат ва телеграммалар бағишлан- гандир.
Совет халқининг гражданлар урушидаги кураши ва ғалабалари И. В. Сталиннинг «Республиканинг сиё-' сий аҳволи ҳақида», «Пролетар диктатурасининг уч йи- ли» деган докладларида якунлангандир.
Томда буюк Лениннинг образини тасвирловчи асар- лар: «Ленин РҚП нинг ташкилотчиси ва йўлбошчиси» деган мақола ва РКП(б) Москва Комитетининг В. И. Лениннинг 50 ёшга кириши муносабати блан бўлган йиғилишида сўзланган нутқ босилгандир.
Томда И. В. Сталиннинг В. И. Ленинга Царициндан сзган хати (1918 йил июль), Ғарбий фронтдаги аҳвоя тўғрисида хат (1919 йил август), республиканинг ҳар- бий резервларини тузиш ҳақида Партия Марказий Комитетига хат ва ариза (1920 йил август) ҳамда бошқа ҳужжатлар биринчи марта босилмоқда.


СУЗБОШИ
IX
бошқа оператив ҳужжатлар, шунингдек алоҳида ҳар- бий бирлашмаларга, Қизил Армиянипг жангчи ва ко- мандирларига юборилган табриклар киритилмади.
Янги ҳисобга ўтгунча (1918 йил 14 февральгача) ^амма саналар эски йил ҳиСоби блан берилган.
ВКП (б) Марказий Комитети ҳузуридаги Маркс—Энгелъс—Ленин институти


ноябрь 1917 ~ 1920


>
ФИНЛЯНДИЯ СОЦИАЛ - ДЕМОКРАТИК ИШЧИ ПАРТИЯСИНИНГ ГЕЛЬСИНГФОРСДАГИ СЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1917 	йил 14 ноябръ
Ўртоқлар! я
Мен, капитализм тузумининг негизларини тубдан бузаётган Русиядаги ишчи революцияси номидан сиз- ви табриклаш учун вакил қилиб юборилганман. Мен бу ерга сизнинг с’ездингизни шу революция олови ичида туғилган Русия ишчи ва деҳқонлар ҳукумати номидан, Халқ Қомиссарлар Совети номидан табрик- лаш учун келдим.
Броқ, мен фақат табриклаш учунгина келганим йўқ. Мен, дастлаб, снзларга рус революциясининг ғалаба- лари тўғрисидаги, унинг душманлари саросимага туш- ганлиги тўғрисидаги ва сўнгги кунларини • кечираётган империалистик уруш шароитида революциянинг имкон- • лари кундан-кунга ўсаётганлиги тўғрисидаги хушха- барни етказишни истайман.


12
И. В. С Т А Л И Н
қилиш ишларини ўз қўлларига олаётган ишчи, солдат ва деҳқон революцион комитетлари блан қопланди.
Бизни Керенский блан ва .конгрреволюдиячи гене- раллар блан қўрқитмоқчи . бўлдилар, ҳолбуки Кереи- ский қувилди, генераллар эса ишчи ва деҳқонларнинг талабларига хайрихоҳ бўлган солдатлар ва казаклар томонидан тийиб қўйилди.
Бизни очлик блан қўрқитмоқчи бўлдилар, Совет ҳо- кимияти озиқ-овқат танқислигидан ҳалок бўлиб кета- ди, деб пайғамбарлик қилган эдилар. Броқ, биз спеку- 'лянтларни тийиб, деҳқонларга мурожаат қилишимиз бланоқ, шаҳарларга юз минг пудлаб ғалла келабош- лади.
' Бизни давлат аппаратини бузилиб кетиши, чинов- никларнинг саботажи ва шу кабилар блан қўрқитмоқ- чи бўлдилар. Янги, социалистик ҳукумат эски, буржуа давлат аппаратини қўлга олиб уни шундайлигича ўзи- ники қилолмаслигини биз ўзимиз ҳам билар эдик. Броқ, биз . эски аппаратни янгилашга киришган, уни жамият- га душман унсурлардан тозалашга киришган ҳам эдик- ки, саботаж йўқ бўлабошлади.


ФИНЛЯНДИЯ С.-Д. и. П. С’ЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
3
циясининг, эҳтимол, халқаро революциянинг ҳам, иши- ни барбод қилишлари мумкин эди. Броқ, Октябрь революцияси ўз вақтида етиб келди. У, сулҳ ишини ўз қўлига олди, у халқаро империализм қўлидан энг хавф- ли қуролни тортиб олди ва ш'у блан революцияни ўлим хавфидан сақлаб қолди. Имперлализмнинг эски бў- риларига иккидан бирини танлаш: ё сулҳга рози бўлиб, ҳамма мамлакатларда кучаяётган революцион ҳаракатга бўйсуниш, ёки урушни давом қилдириш за- минида бундан кейин ҳам кураш олиб бориш лозим бў- либ қолди. Броқ, бутун дун’ё уруш исканжасида азоб чекиб ётган бир вақтда, «олда турган» қишки жанглар ҳамм-а мамлакат солдатларининг қаҳри-ғазабини қўз- ғатаётган бир пайтда, ифлос яширин аҳдномалар э’лон қилиниб қўйилган бир вақтда, мана шундай бир ша- роитда урушни тўртинчи йил давом қилдириш — ўз- ўзини очиқдан-очиқ муваффақиятсизликка маҳкум қи- лиш деган ran эди. Империализмнинг эски бўрилари бу гал ҳисобдан янглишдилар. Шунинг учун ҳам бизни империалистларнинг «кутилмагаи воқиалари» қўрқи- толмайди.


4
и. в. с т л л и н
агар биз Финляндия блан Русия ишчилари ўртаси- даги биродарлик ишончннн яна қайта таклаш учун ҳамма чораларни кўрмаганимизда эди, биз социализм- га хиёнат қилган бўлар эдик. Аммо, фин халқининг ўз тақдирини ўзи эркин белгилаш ҳуқуқини қат’ий сурат- да э’тироф қилмасдан туриб, бундай ншончнн яна қай- та тиклаш мумкин эмаслиги ҳаммага ма’лумдир. Бун- да бу ҳуқуқни, гарчи расман бўлса-да, фақат сўзда э’тироф қилншнинг ўзигина муҳим эмас. Шуннсн му- ҳимки, бу сўзда э'тироф қилиш Халқ .Қомиссарлар Ссвети томонидан амалда исбот қилинади, бу нарса ҳечбир иккилонмасдан амалга ошнриладн. Чунки қу- руқ ва’далар вақти ўтиб кетди. Чунки энди «Бутуи дунё пролетарлари, бирлашингиз!» деган эски шиорни амалга ошнрнш пайти келди.
Русиянинг бошқа халқлари сингари, ўз турмушиии қуриш тўла эркинлиги Финляндия халқининг ўз ихтиё- рида! Финляндия халқи блан рус халқи ўртасида ихтиёрий ва самимий иттифоқ бўлиши керак! Финлян- дия халқига юқоридан ҳечқандай мутасадди, ҳечқан- дай назорат бўлмаслиги керак! Халқ Комиссарлар Со- ветининг сиёсати амал қиладиган асослар . шундай.
Фақат шундай сиёсат натижасидагина Русия халқ- ларннннг ўзаро ишончларн вужудга келтирилнши мум- кин. Фақат шундай ишонч заминидагина Русия халқ- ларини ҳамжиҳат бир армия қилиб бнрлаштнрншнн амалга ошнрнш мумкин. Фақат мана шундай иттифоқ бўлиб бирлашув натижасидагина Октябрь революция- сининг ютуқларини мустаҳкамлаш ва халқаро социа- листик революция ншннн олға суриш мумкин.


ФИНЛЯНДИЯ С.-Д. И. п. С'ЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
5
амалга оширган тақдирда Русия муқаррар вайрон бў- лади, деганлари сари кулгимиз қистайди.
Душманларипиз бсзнс қўрқитган ва қўрқитаётган, лекин революция ўсаборган сари биз енгиб бораётгач қийинчиликлар шулаидси•
Уртоқлар! Русвя Октябрь революцияси арафасида қандай ҳокимият танглиги кечирган бўлса, ссзнснг мамлакатингиз ҳам тахминан худди шундай ҳокспсят танглиги кечираётганлиги тўғрисида бизга хабар етди. Сизни ҳам очлик блан, саботаж ва шу кабилар блан қўрқитаётганликлари тўғрисида бизга хабар етди. Бу хавфлар, гарчи реал хавфлар бўлса ҳам, ҳечбир бар- тараф қилиб бўлмайдиган хавфлар эмасдир. Русияда- ги революцион ҳаракат натижасида ортдииилган таж- риба асосида шундай деб айтишга рухсат беиснгсз. Агар қат’ият блан ва ҳечбир иккиланмай ҳаракат қслснадсган бўлса, бу хавфларни бартараф қилиш мупкин. Уруш ва харобалик шароитида, Ғарбда ре- волюцион ҳаракат кучайиб, Русияда ишчи революция- сснснг ғалабалари ўсиб бораётган бир вақтда— сиқувингизга бардош бераоладиган хавф-хатар ва қсйинчиликлар бўлолмайди. Бундай шароитда фақат биргина ҳокимият, социалистик ҳокимиятгина туриш бераолади ва ғалаба қилаолади. Бундай шароигга фақат биргина тактика, Дантоннинг: жасорат, жасорат г»а яна жасорат! деган тактикасигина қўл келади.
Агар сизга бизнинг ёидамимсз керак бўлса, биз сизга биродарлик қўлснс чўзиб, ёрдам беиапиз.
Бунга сиз амин бўлишингиз пупкин.
^Hpaeda" № 191, 1917 йил 16 ноябръ
И. В. С т а л и н, том 4


6
МАМЛАКАТ ИЧИДАГИ ВА ФРОНТДАГИ УКРАИН УРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОБ
Украина радасли2 блан муносабат бузилган кундан бошлаб, мен Рада блан бўлган жанжал масаласи му- носабати блан украин ўртоқларимиздан жуда кўп ре* золюция ва хатлар олмоқдаман. Мен ҳарбир резолюция ва ҳарбир хатга алоҳида-алоҳида жавоб бериш мум- кин эмас ва ортиқча деб ҳисоблайман, чунки бу резо- люция ва хатларнинг ҳаммаси бир мазмунда деса бўлади. Шунинг учун мен ҳаммадан кўп учрайдиган саволларни айриб олиб, уларга ҳеч шубҳа қолдир- майдиган қилиб аниқ жавоб беришга қарор қилдим. Бу саволлар, ҳаммага ма’лум:
1) жанжал қандай пайдо бўлди,
2) қайси масалалар устида жанжал чиқди,
3) жанжални тинч йўл блан ҳал қилиш учун қан- дай чоралар кўрмоқ лозим,
4) наҳотки, қардош халқларнинг қони тўкилса?
Сўнгра ҳамма, икки қардош халқ ■ ўртасидаги жанжал, қардошлар қони тўкилмасдан, тинч йўл блан ҳал бўлади деб ишонч билдиради.


УКРАИН ЎРТОҚЛАРИМИЗГЛ ЖАВОБ
7
ўтмоқ лозим. Улар ба’зан • Рада блан бўлган жанжални • украин халқи блан рус халқи ўртасидаги жанжал деб тасвир қиладилар. Броқ, бу тўғри эмас. Украин халқн блан рус халқи ўртасида жанжал йўқ ва бўлиши ҳам мумкин эмас. Украин ва рус халқлари, Русиядаги бош- қа халқлар сингари, ишчи ва деҳқонлардан, солдат ва матрослардан иборат. Улар ҳаммаси чоризмга ва ке- рснскийчиликка қарши, ' помешчик ва капиталистларга қарши, уруш ва империализмга қарши биргалашиб ку- рашдилар. Улар ҳаммаси ер ва сулҳ учун, озодлик ва социализм учун биргалашиб қон тўкдилар. Помешчик- лар ва капнталнстларга қарши курашда уларнинг ҳам- малари бир-бирлари блан оға-ини ва ўртоқдирлар' Асл мақсад учун курашда улар ўртасида жанжал йўқ ва бўлиши хам мумкин эмас. Албатта, Рада блан бўлган жанжалнн украин халқи блан рус халқи ўртасидаги жанжал қилиб кўрсатиш меҳнаткашларнинг душман- лари учун фойдали бўлади, чунки шундай қилиб кўр- •сатганда, қардош халқларнинг эзучиларини хурсанд .қилиб, шу халқларнннг ишчи ва деҳқонлари орасига низо’ солиш ҳаммадан осон бўлади. Аммо, халқларни эзучилар учун фойдали бўлган нарсанинг халқлар учун зарарли эканлигини онгли ишчи ва деҳқонларнинг ту- шунишлари қнйнн бир нарсами?
Жанжал Русия блан Украина халқлари ўртасида эмас, балки Халқ Комиссарлар Совети. блан Рада Генераль секретариати ўртасида пайдо бўлди.
Жанжал қандай масалалар устида чиқди?


8
И. В. С Т А Л И Н
имкон бермаётир, дейдилар. Бу тўғрими? йўқ, нсо тўғри. Халқ Қомиссарлар Совети, аксинча, Украинада бутун ҳокимиятни украин халқи қўлида, я’ни украин ишчи ва солдатлари, деҳқон ва матрослари қўлида бў- лиши учун курашмоқда. Совет ҳокимияти, я’ни ишчи ва деҳқонлар, солдат ва матрослар ҳокимияти, помеш- чикларсиз ва капиталистларсиз ҳокимият, — Халқ Кс- миссарлар Совети худди ана шундай халқ ҳокимияти учун курашмоқда. Генераль секретариат бундай ҳоки- миятни ■ хоҳламайди, чунки у помешчикларсиз ва ка- питалистларсиз иш кўришни истамайди. Ҳамма гагқ централизмда эмас, мана шунда.
Халқ Қомиссарлар Совети энг аввалдан эркин ра- вишда ўз тақдирини ўзи белгилаш нуқтаи назарида турди ва ҳозир ҳам шу нуқтаи назарда турмоқда. У, ҳатто, украин халқининг мустақил давлат бўлиб аж- ралиб чиқишига ҳам ҳечбир қарши эмас. Бу ҳақда у бирнеча марта расмий равишда э’лон қилди. Амхмо халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилашини Калединнинғ якка ҳукмронлиги блан аралаштирар эканлар, Рада Генераль секретариати казак генералларининг ■ контрре- волюцион бошбошдоқлигини ўз тақдирини
ўзи белгилаши деб кўрсатишга уринар экан, — Халқ Комиссарлар Совети Генераль секретариат ўз тақдири- ■ ни ўзи белгилаш ўйини блан машғул бўлиб, ўзининг Ка- ледин ва Родзянко блан иттифоқлигини шу ўйин блан ниқоблаётир, деб кўрсатмасдан иложи йўқ. Биз халқ- ларнинг ўз тақдирларини ўзлари белгилашларига тарафдормиз, лекин биз, кечагина Финляндияни бўғилг ҳақида жар солган Калединнинг якка ҳукмронлигини ўғринчи равишда, ўз тақдирини ўзи белгилаш байроғ-i? остида жорий қилишга қаршимиз.


УҚРАИН УРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОБ 9
Жанжал Украина республикаси масаласи устида чиқди, Халқ Комиссарлар •Совети Украина республи- касини танимаётир, дейдилар. Бу тўғрими? Йўқ, нотўғ- ри. Халқ Комиссарлар Совети Петрограддаги украин штабига 3 берган «ультиматуми» да ва . «жавоби» да Украина республикасини расмий суратда таниди. Русия- нинг бирон миллий областидаги меҳнаткаш аҳоли хоҳ- ласа, Халқ Комиссарлар Совети Русиянинг бундай миллий областининг республикаснни танишга тайёр. Агар Русия областьларининг меҳнаткаш аҳолиси хоҳ- ласа, Халқ Комиссарлар Совети мамлакатимиз сиёсий ҳаётининг федерация асосида тузилишини танишга тайёр. Броқ, халқ республнкаснни Калединнинг -ҳарбий диктатураси блан аралаштирар эканлар, Рада Генераль секретариати Каледин ва Родзянко каби монархист- ларни республика устуилари қилиб кўрсатишга уринар • экан, Халқ Қомиссарлар Совети, Генераль секрётарнат рсспублика ўйини блан машғул бўлаётир, ўзининг • катта монархистларга бутунлай қарам экая- лигини шу ўйин блан ниқоблаётир, деб айтмасдан • ҳечбир иложи йўқ. Биз Украина республикасига! тараф- дормиз, аммо, халқнинг ашаддий душманларини, кеча- гина эски тартибни тиклаш ва солдатлар учун яна ўлим жазосини жорий қилишни талаб қилган монархистлар бўлмиш Калсдин ва Родзянколарни республика байро- ги остига яширишга қаршнмнз.


10
и. в. с т л л и н
ўйлаб чиқарилган стратегик ҳийла бўлиб, бу ишга сун’- ий равишда илаштирилгандир.
Жанжал централизм ва ўз тақд^и^^ини ўзи белгилаш масаласи устида чиққани йўқ, балки қуйидагғ учкояк- рет масала устида чиқди:


УКРЛИН ЎРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОБ
11
кетиб қолиш ва фронтни бузиш, яраш ва муваққаг сулҳ ишларини барбод қилиш хавфини туғд^ириши мум- кин бўлган бир вақтда — мана шундай бир вақтда мил- пий қссмларнспг дарҳол кетиши тўғрисида ran ҳам бўлиши мумкин эмас эди. Мен билмадим, Петлюра, ўзснинг ақлга ссғпайдсган буйруқлари блан фронтни барбод беисшинс ва сулҳ сшинс бузишини онглаган- микин. Броқ, украин солдатлари ва матиосларс буни дарров онгладслар, чунки уларнснт ҳаппаларс, якка- яримни истисно қилганда, Петлюрага бўйсунишдап бош тортдилар, сулҳ тузслгансча ўз постларида қолди- лар. Шу блан украин жангчслари сулҳ ишини сақлаб қолдилар, Петлюранинг ўйламасдан берган буйруқ- лари масаласи эса ҳозирча унча хавфли масала бўл- май қолди.


12
И. В. С Т Л Л И II
мақсад қилиб қўйган. Броқ, Совстлар — революция- нинг таянчи ва ишонган тоғидиилар. Кимки Совет- ларни қуролсизлантирса, у, иеволюцсяни қуролссзлан- тирган бўлади, у, сулҳ ва озодлик сшснс маҳв этади, у, ишчи ва деҳқонлар ишига хиёнат қилади. Советлар Русияни корниловчилик асорати хавфидан қутқаздилар. Советлар Русияни керенскийчилик иснодидан қутқазди- лар. Советлар Русия халқларига ер ва сулҳ олиб бер- дилар. Советлар, фақат Советлар, халқ революциясини тўла ғалабагача олиб бораоладилар. Шунснт учун, кимки, Советларга қарши қўл кўтарса, у бутун Русия ишчи ва деҳқонларини бўғишда помешчик ва капита- листларга ёрдам берган бўлади, у киши Каледин ва Алексеевларга солдат ва казаклар устидан ўз «темир» ҳокимиятинс мустаҳкамлашга ёрдам берган бўлади.


УКРАИН ЎРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОБ
13
•^н^инг учун ҳам Халқ Комиссарлар Совети, Генераль сёкрётариатнннг сиёсати контрреволюцион сиёсатдир, дейди. Худди шунинг учун ҳам Халқ Комиссарлар Совети, Русияда революцион Совет ҳокннняти учум биринчн сафларда туриб курашган украин ишчи ва деҳқонлари халқлар ўртасидаги тинчлик манфаатла- рини кўзлаб, ўз Генераль секретарwатларинн тартибга чақираоладилар, ёки уни янгидан сайлайдилар, дсб умид қиладп.
Украина ва Русия ўртасида ҳарбий қисмларни «ай- рибошлаш» тўғрисида, чёгараланнш ва шу кабилар тўғрисида гапирадилар. Халқ Комиссарлар Совети чегараланишнинг зарурлигини жуда яхши онглайди. Броқ, чегараланишни биродарларча, тотулик блан, ке- .лишиб туриб ўтказмоқ керак, наҳотки чегаралан^ш, ҳозир Генераль секретариат озиқ-овқатларни босиб олиб, юкларни тортиб олиб, армияни очлик ва ялан- ғочликка маҳкум қилаётгандай: «олганннгни олиб қол», «кvролсизлантираолганннгни қуролсизлантириб қол» деган «принцип» асосида зўрлик.блан ўтказилса.


14
И. В. С Т Л Л И II
секретарғатнғнг ўзи Каледғннинг казак қисмларини ва ҳар томондан Калединга келиб қўшилаётган контэ- революцион офицерларни ўз ери орқали Ростовга бе- малол ўтказиб турипти!
Корниловчилар ва калединчилар Ростов қизилгвар- диячиларини найзаламоқдалар. Рада Генераль сек- ретариати бўлса Ростовдаги ўртоқларимизга ёрдам беришимғзга тўсқинлик қилмоқда! Каледин офицерла- ри конлардаги ўртоқларимизни отиб ташламоқдалар. Генераль секретариат бўлса бизга кончи ўртоқларимиз- га ёрдам беришимизга тўсқинлик қилмоқда! Бас, кечагина тор-мор келтирилган Қаледин букун шимолга қараб илгарилаб бормоқда, Донец ҳавзасини ўз қўлига киритиб, Цар■ицғнни хавф остида қолдирмоқда экан, бунга таажжубланиб бўладими? Генераль секретариат- нинг Каледин ва Родзянко блан иттифоқ эканлигн равшан эмасми? Генераль секретариатнинг Халқ Ко- миссарлар Совети блан иттифоқ тузишдан кўра кор- ниловчилар блан иттифоқ бўлишни афзал кўраётганли- ги равшан эмасми, ахир?
Халқ Қомиссарлар Совети Раданинг Генераль сек- ретариати блан битим тузиши зарур, дейдилар. Ажабо, ҳозирги Генераль секретариат блан битим тузиш Ка- ледин ва Родзянко блан битим тузиш эканлигини ту- шунмоқ қийинми? Ажабо, Халқ Комиссарлар Совета ўз жонига қасд қилишга рози бўлолмаслигини тушун- • моқ қийинми? Биз помешчик ва капғталғстларга қар- ши революция бошлаганимизда, уни Каледин калла- кесарлари блан иттифоқ тузиш блан тамомлаш учун бошлаганимиз йўқ. Ишчи ва деҳқонлар қон тўкканлари- да Алексеев ва Родзянколарга таслим бўлиш учун 'қон тўкканлари йўқ.


УКРАИН УРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОБ
15
Иккидан бири:
ё Рада Каледин блан алоқасннн узади, Советларга қўл узатади ва Дондаги контрреволюцнонерлар уяси- га қарши рёволюцион қўшинларга йўл очиб берадию, Украина блан Русия ишчи ва солдатлари ўз револю- цнон нттнфокларннн янада кучлироқ биродарлик блая мустаҳкамлайдилар;
ёки Рада Каледин блан алақасини узншнн хоҳла- майди, рёволюцнон қўшинларга йўл очиб бермайдию, Раданинг Генераль секретариатн халқ душманлари зўр бериб беҳуда урнннб келган нарсаларга, я’ни биродар халқлар қонининг тўкилишига эришади.
Хавфли жанжални тинч йўл блан ҳал қилиш учун ўз Генераль секретариатларнни тартибга чақириш ёки уни қайтадан сайлаш Украина ишчи ва солдатлари- нинг онглнлнгнга ва революцнон ғайратига боғлнқднр.
Генераль секретарнатнн қандай нттнфоққа тараф- дор эканлнгинн: революцияга қарши, Қаледин • ' ’ ва. Родзянко блан иттифоқ тузиш тарафдоримн, ёки кадет- генераллар контрреволюцияснга қарши, Халқ Қоннс- сарлар Совётн блан. иттифоқ тузиш тарафд^^ими эканлнгннн аниқ айтишга мажбур қилиш украин ишчи ва солдатларининг ғайрат ва ҳнмматига боғлнқднр.
Жанжални тинчлик блан ҳал қилиш иши украин ^^10’ қўлидадир.
‘ Нарком И» Сталин 1917 йил 12 декабрь
„Нравда" № 213, J917 иил 13 декабръ


16
УКРАИНА РАДАСИ ТУҒРИСИДА
Бутунрусия Марказай Ижроия Комитетининг 1917 йил14 декабрьдаги мажлисида сўзланган нутқ
Ҳамавақт ўз тақдирини ўзи белгилаш писнцсппни қат’ий суратда ёқлаб келган Халқ Қопсссарлаи Со- ветининг • худди шунингдек ўз тақдирини ўзи белгилаш пиинцспснс асос қилиб олган Рада блан жанжалла- шиб қолганлйГи ажаб бир нарса бўлиб кў’^'!™.!!!!! мупкин. Бу жанжалнинг қаердан келиб чсққанлигинн тушунмоқ учун Раданинг сиёсий башаиасинс аниқлаш' масаласснсI ўртага қўймоқ керак.
Рада ҳоксмиятни, бир томондан, буижуазся ва сккснчс томондан, пролетариат ҳамда деҳқонлар ўрта- сида тақсим қилиш принципига асосланади. Ҳолбуки, Советлар бундай тақсимни рад киладилар ва бутун буржуазсяссз, халқ қўлига топширади- лар. Шунснг учун Рада ўзининг «Бутуи ҳокимият шаҳар ва земство бошқа£пIалaиига» (я’ни халкка ва буржуазияга) деган шиорини «Бутун хркимият Совет- ларга» (я’ни халққа) деган шиорга қарама-қарши қн- либ қўяди.


УҚРАИНА РАДАСИ ТЎҒРИСИДА
17
қилади. Халқ Қомиссарлар Совети эса Рададан ошиб, ажралиб чиқиш ҳуқуқи беришга ҳам рози. Демак, Халқ Комиссарлар Совети блан Рада ўртасидаги келишмов- чилик бу масалада эмас. Шунингдек Раданинг цент- рализм ҳақидаги масалани келишмовчиликнинг бир нуқтаси қилиб кўрсатиши ҳам бутунлай нотўғри. Хал.\ Комиссарлар Совети типида тузилган область мар- казлари (Сибирь, Белорусия, Туркистон) Халқ Комис- сарлар Советидан йўл-йўриқлар сўраб мурожаат қилдилар. Халқ Комиссарлар Совети: сизларнинг ўзингиз маҳаллардаги ҳукуматсизлар, ўзларингиз йўл- йўриқлар тузишингиз лозим, деб жавоб берди, демак, келпшмовчилик бунда эмас. Халқ Комиссарлар Сове- ти блан Рада ўртасидаги ҳақиқий келишмовчилик қуйидаги уч масалада келиб чиқди.
Биринчи масада: украин қисмларини Жанубий фронтга тўплаш масаласи. Шубҳасизки, миллий қисм- лар ўз ерларини ҳаммадан яхши ҳимоя қилаоладилар. Броқ, ҳозирги вақтда бизнинг фронтимиз миллатга қа- раб тузилган эмас. Транспорт ишлари издан чиққан бир вақтда фронтни миллатга қараб қайтадан тузиш фронтни бутунлай бузиб юборарди. Бу блан сулҳ иши барбод бўларди. Украин жангчилари Генераль секре- тариатдан ақллироқ ва виждонлироқ бўлиб чиқдилар, чунки украин қисмларининг кўпчғлғгғ Раданинг буй' руқларига бўйеунишнғ хоҳламади.


18
и. в. с т л л и н
ишларидан асло фарқ қилмайди. Бас, Халқ Қомиссар- лар Совети Раданинг бундай • контрреволюцнон сиё- сатига қарши бор кучи блан курашиши турган ran.
Ниҳоят, учннчн масала: атрофида Русиядаги ҳамма контрреволюцион кучлар тўпланган Калединга қарши Совет қўшинларини ўтказмаслик масаласи. Рада Совет қўшинларини ўтказмасликка «ўз тақдирини ўзи бел- гиловчи» Калединга нисбатан «бетарафлик»ни баҳона қилиб кўрсатди. Ҳолбуки, Рада Каледин мутлақиятини меҳнаткаш казакларнинг ўз тақдирини ўзи белгилашп деб кўрса™оқда. Рада совет қўшинларнни ўтказишга қаршилик кўрсатиш блан Калединнинг шимолга қараб ҳаракат қилишига ёрдам бермоқда. Шу блан бирга, Рада Калединнинг казак қисмларини бемалол Донга ўтказиб юбормоқда. Бизнинг ўртоқларнмнз Ростовда ва Донец ҳавзасида отилаётган бир вақтда, Рада биз- нинг уларга ёрдам юборншимнзга тўсқинлик қилмоқда. Раданинг бу хиёнаткорона ҳаракатларига чидаб туриш мумкин эмаслиги турган ran.


УҚРАИНА РАДАСИ ТЎҒРИСИДА
19
еғяеи блан ва шу француз мисеғяеи орқали Каледин блан боғланганлиги аниқ ва равшан кўриниб турғптғ. Бу иттифоқ сулҳ ва революцияга қарши қаратилган. Бу иттифоқ бузиб ташланмоғи лозим ва бузиб ташла- нади.
Бизни Радага қарши қат’ий сиёсат қўллаётганимиз учун айбламоқдалар. Ҳолбуки, мана шу қат’ий сиёсат Раданинг буржуа моҳиятини кўрсатиб бериб, украи.я ишчи ва деҳқонларининг кўзини очди. Буни Украинада, Совет ҳокимғятғни таниган ва буржуа Радасига қар- ши иш кўраётган янги украин революцион ҳокимияги4 тузғлганлигғ тўғрисидаги телеграммадан кўрса ҳам бўлади. (Қарсаклар).
„Известия" № 254, 1917 йил 17 декабрь


20
УКРАИНА РАДАСИ НИМА?
Уқучи қуйида Совет ҳукумати қўлга тушириб олган махфий телеграммани кўради, бу телеграмма Раданинг ҳакикий башаиасини ва «иттифокчиларимиз» ҳарбий миссиялаиининг сулҳ тўғрисидагс ҳақиқий ниятла1)ин:1 очиб беради. Телеграпмадан Франция писссяси блап Рада ўртасида қандайдср иттифоқ тузилганлиги кў- иснсб туради, шу блан бирга «француз пссссясснснт амалдорлари Рада блан бевосита алоқада бўлиб 'ишла- моқдалар». Сўнгра телегрампадан яна бу иттифоқдан мақсад «Русия фронтснс февральгача ёки мартга- ча тутиб турган бўлиб, узил-кесил равишда • ярашишни кўкламгача чўзиш» эканлиги ҳам кўриниб Ниҳоят, телсграппадан «Румония ва Жанубий-Ғарбий фронтни (планга мувофиқ буларни Рада банд лозим. И. Ст.) кўмир ва озиқ-овқат блан та’минлаш» тўғрисида француз пссссясининг «кўшсн доираси блан (я’ни Қаледин «ҳукумати» блан) бстсп тузганлиги» ҳам кўиснсб турипти.


УКРЛИНА РАДАСИ НИМА?
21
«чўзиш» тўғрисида тузилган иттифоқ бор экан. Шу блан бирга француз ҳарбий мғееғяеғ мустақил иш кўрмас- дан, балки «Франция ҳукуматининг шошғлғнч йўл- йўриқларига» мувофиқ ишлар экан.
Биз бу ерда «иттғфоқчғларимиз» ҳарбий миееияла- р•ғнғнг қилмишларига тўхталиб ўлтиришни хоҳламай- миз. Уларнинг роли етарли даражада аниқланган: августда улар Корниловга ёрдам бердилар, ноябрьда— Радата ва Калединга ёрдам бердилар, декабрьда ғсенчпларнғ бронемашиналар блан та’минламоқда- лар. Буларнинг ҳаммаси «ғалаба қозонгунча урушмоқ» жучундир. Русия халцларининг демократик сулҳ учун кураш олиб боришлари «ғттғфоқчиларнинг» бу зўра- вонликларнни пучга чиқаришига шубҳа қилмаймиз-.. Миссиялар ўзларини худди Марказий Африкада деб ўйлаяптилар. Броқ, «иттифоқчилар» Русия Марказий Африка эмаслигига яқин ўрталарда ишонч ҳосил қилиб қоладилар... Бизни бунда, асосан Раданинг ўз устига олган хунук роли қизиқтғради.
Раданинг нима учун украин қиемларғни Румония- Жанубий-Ғарбий фронтга тортаётганлиги энди бизга аен: у ўзғнғнг француз миссиясғ блан муваққат яраш қғлғшғнғ кўкламгача чўзиш тўғрисидаги шартнома- еғнғ армияни «миллийлаштириш» байроғи блан ниқоб- лашга уринмоқда.
Раданинг совет қўшинларинғ _ Калединга қарши нима учун ўтказмаелғгғнғ энди биз биламиз: Рада Советларга қарши Қаледин блан тузган ғттифоқғни Калединга «бетарафлик» байроғи остига яширишга ■уринмоқда.
Раданинг нима учун Халқ Қомиссарлар Совети- нинг Украина ғчкғ ҳаётига «аралашуви» га қарши


22
И. В. С Т А Л И Н
норозилик билднраётганлнгини энди биз биламиз: Рада француз ҳукуматининг революция ютуқларини барбод бериш мақсадида Украина ҳаётига ва бутун Русия ҳаётига ҳақиқатан аралашаётганлнгини аралашмаслик тўғрисидаги гаплар остига яширишга ҳаракат қил- моқда.
Украин ўртоқлар менга ҳа деб, бу Рада дегани нима? — деган савол блан мурожаат қилмоқдалар.
Мен жавоб берай.
Рада, ёки, тўғрироғи, унинг Генераль секретариати, оммани алдаш учун ўзларини социалист деб атагучи- лар, социализмга хиёнат қилучилар ҳукуматидир. Уз- ларини социалист деб атаган Керенский ва Савин- ков ҳукумати қандай бўлган бўлса, булар ҳам худди шундай.
Рада, ёки, тўғрироғи, унинг Генераль секретариати, Каледин блан игтифоқ бўлиб туриб, Советларга қарши курашучи буржуа ҳукуматидир. Илгари Қеренский ҳукумати Корнилов блан иттифоқ бўлиб Русия Совет- ларини қуролсизлантирган эди. Ҳозир Рада ҳукумати Каледин блан иттифоқ бўлиб Украина Советларини қуролсизлантирмоқда.
Рада, ёки, тўғрироғи, унинг Генераль секретариати, инглиз-француз капиталистлари блан иттифоқ бўлиб туриб сулҳга қарши курашучи буржуа ҳукуматидир. Илгари Керенский ҳукумати миллион-ниллион солдат- ларни тўпга ем қилиб сулҳ ншннн чўзиб келган эди. Ҳозир Рада ҳукумати «ярашишни кўкламгача чўзиб» сулҳ ншннн барбод қилишга уринмоқда.
Бунинг учун Қеренский ҳукуматини Русия ишчи ва . солдатлари биргалашиб туриб оғдариб ташлаган эди- лар.


УҚРАИНА РАДАСИ НИМА? 23
Украина ишчи ва солдатлари биигалашсб туриб Рада ҳуку1матини ҳам оғдариб ташлаяжаклаисга шуб- ҳа қслпайпсз.
Фақат янги Рада, Украина ишчи, солдат ва деҳ- конлаиснинг Радаси Kалединлаига ва Kоинсловларга каишс, помешчиклaига ва капиталсстлаига каишс Ук- рачна халқснинг манфаатларини кўриқлай олади.
Нарком И. Сталин „Нравда” № 215, 1917 йил 15 декабрь


24
ФИНЛЯНДИЯНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИ ТЎҒРИСИДА
Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг 1917 йил 22 декабрьдаги мажлисида қалинган доклад
(Газета ҳисоботи)
Яқинда Финляндия вакиллари бизга мурожаат қи- либ, Фғнляндғянғ тезлик блан батамом мустақил деб танғшнғ ва унинг Русиядан ажралганлигини тасдиқ- лашни талаб қилдилар. Бунга жавобан Халқ Комис- сарлар Совети уларнинг ғетагғни бажо келтириб Фғнляндғянғнг батамом мустақиллиги тўғрисида дек- рет чиқаришга қарор қилди ва бу декрет газеталарда э’лон қғлғндғ.
Халқ Қомиссарлар Совети қарорини-нг тексти ма-
на бу:


ФИНЛЯНДИЯНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИ ТУҒРИСИДА
25
вакилларвдан иборат) алоҳида комиссия тузиш тўғри- сидаги таклиф тақдим кслснссн».
Албатта, Халқ Kомсссарлар Совети бошқача йўл тутолмас эди, чунки халқ ўз вакиллари оикали ўз пустакиллигини талаб қилаётган экан, пролетар ҳуку- мати, халқларга ўз тақдирларини ўзлари белгилаш ҳуқуқи бериш прснцспсга асосланиб туриб, уларнинг истагснс бажо келтиимоғс лозим.
Буржуа матбуотининг сўзига кўра, биз маплакатнс бутунлай бузилиш даражасига етказган, бииқанча мамлакатлардан, шу жумладан Финляндиядан ҳам, маҳрум бўлган эпсшмиз. Ҳолбуки, ўртоқлар, биз ундан маҳрум бўлганимиз йўқ, чунки аслда у ҳечбир замон бизнинг мулкимиз бўлган эмас. Агар биз Финляндия^ни зўрлик йўли блан ўз қўлимизда тутиб турганимизда эди, бу асло унга эга бўлдик, деган ran бўлмас эди.
Вилгельпнснг зўрлик ва жабр-зулм йўли блан бу- тун-бутун давлатларни «қўлга ксритаётганлсги» ни ва бунинг орқасида халқ блан уни эзучилар ўртасидаги "^м^у^с^с^с^С^^'^<пар учун қандай замин пайдо бўлаётганини биз жуда яхши биламиз.
Социал-демократиянинг писнциплаии, унинг шсои- лари ва муддаолаии' халқларни кўпдан буён орзу қилиб келган нсятлаисга эииштирмок, я'ни бии-бсила- рига ишонадигаи килмоқдир, «Бутун дун’ё пролетар- лари, бирлашснгсз!» шиоиинс фақат мана шу замип- дагина амалга бўлади. Булар ҳаммаси кўпдан
буён ҳаммага ма’лум.


26
И. В. С Т А Л И Н
озодлик бермасдан, балки замоннинг зайли блан ҳокимиятни ўз қўлига олган ва мустақиллнкнн• Русия социалистлари қўлидан қабул қилиб ' олган Фидляндия буржуазиясига ноилож озодлик берди. Фин ишчилари ва социал-дёнскратлари шундай аҳволга тушиб қол- диларки, улар озодликни бевосита Русия социалист- лари қўлидан олмасдан, балки фин буржуазнясинииг воситаси блан олишга мажбурдирлар. Буни фин про- летариатининг фожиаси деб билиб, биз фин социал- демократларннинг юpакснзлик' ва нимагадир қўрқоқ- лик қилиб ҳокимиятни ўз қўлларига олишга ва ўз мустақиллнкларнни фин буржуазияси қўлидан тортиб олишга қат’ий ҳаракат қнлмаганликларини кўрсатиб ўтмасдан иложимнз йўқ.
Халқ Қомиссарлар Соиетини сўкиш мумкин, уни танқид қилиш мумкин, броқ, Халқ Қомиссарлар Co- вети ўз ва^аларини бажо келтирмаяпти дея оладиган кишилар топнлмайдн, чунки дун'ёда Халқ Kоннссарлap’ Советнни ўз ва^аларидан қайтишга мажбур қила- оладиган куч йўқ. Буни биз шу иш блан исбот қил- дикки, фин буржуазиясининг Финляндияга мустақил- лик бериш тўғрисидаги талабларига мутлақо холис қарадик ва дарҳол Финляндиянинг мустақиллиги тўғ- рисида декрет чиқаришга киришдик.
Финляндиянинг мустақиллиги Финляндия ишчи ва деҳқонларини озод қилиш ншннн енгиллаштирсин ва халқларимизнинг дўстлиги учун мустаҳкам асос ярат- син.
„Лравда" № 222, 1917 иил 23 декабрь


27
«ТУРКИЯ АРМАНИСТОНИ» ТЎҒРИСИДА
«Туркия Арманистони» деб аталган мамлакат — Русия «уруш ҳуқуқи асосида» ишғол қилган бир- дан-бир мамлакат бўлса керак. Бу мамлакат узоқ йиллар давомида Ғарб дспломатиясинснг очкўзлик блан қилган интилишларига ҳамда Шарқнинг қонли жабр-зулпларига сабаб • бўлиб келган (ва ҳозирда ҳам шундай бўлган) «жаннат» нинг худди ўзидир. Бир томондан, арманларни қийратадилар ва сўядилар, ик- кснчс томондан, янги ксрғинларнинг устини ёпиш учун ҳамма мамлакат дипломатлари риёкорлик блан «ҳопслск» қсладслаи? натижада эса Арманистон қон- га беланади, алданади ва қул кслиHади, — «маданий» давлатлаининг ҳийла сшлатсшдаги «сан’ати» нинг бу «одатдаги» панзараларснIс ким билмайди?


28
И. В. С Т А Л И Н
ишчи революцияси йўли блангина озод қилиш мум- кин эканлиги равшан бўлиб бормо-қда. Русия халқ- ларининг тақдири, айниқса, арман халқининг тақдири, Октябрь революцияси тақдири блан чамбарчас боғлиқ эканлигй ҳозир ҳаммага равшан. Октябрь революцияси мғллғй зулм занжғрларғни парчалаб ташлади. Октя- брь революцияси халқларнинг қўл-оёғини кишанлаб қўйган подшо яширин аҳдномаларини йиртиб ташлади. Русия халқларини озод қилиш ғшғнғ шу революция, фақат шу революцғягғна охиригача етказаолади.
Халқ Қомиссарлар Совети шуларга асосланғб туриб, «Туркия Арманистони» нинг тақдирини эр- кин суратда ўзи белгилаши тўғрисида махсус декрет чиқаришга қарор қилди. Бу нарса ҳозир герман-турк ҳукмдорлари ўзларининг ғмпериалғетғк табиатларига кўра босиб олган облаетьларғнғ ўз қўлларида зўрлик блан тутиб турмоқчи эканликларини яширмаётган бнр вақтда айниқса зарурдир. Русия халқларига ма’лум бўл- еғнкғ, рус революцияси ва унинг ҳукумати бировлар- нинг ерларини забт қилишга ғнтғлғш деган нарсани билмайди. Ҳаммага ма’лум бўлсинки, миллатларга зулм қилишдан иборат бўлган ғмпериалистик сиёсатга Халқ Комиссарлар Совети мазлум миллатларни та- момила озод қилиш сиёеатғни қарши қўяди.
Лравда" Xq 227, 1917 йил 31 де/сабрь
Нарком И. Сталин


29
РСДРП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ МАЖЛИСИДА НЕМИСЛАР БЛАН СУЛҲ ТУЗИШ МАСАЛАСИ ЮЗАСИДАН СУЗЛАНГАН НУТҚ
1918 	йил 11 январь
(Қисқа қилиб протокол тарзида ёзилган)


30
и. в. с т л л и н
цион ҳаракат учун жуда ёмон шароит туғдирган бў- ламиз. Шунинг учун ўртоқ Сталин ўртоқ Лениннинг немислаи блан сулҳ тузиш тўғрссидагс таклифини қабул этишни таклиф қилади.
Биринчи марта: РСДРП
Марказий Комитети
Протоколлари, деган китобда босилган. 1917 йил август — 1918 йил февралъ.
М. - Л., 1929


31
КИЕВ БУРЖУА РАДАСИ ҲАҚИДА
Буржуа газеталари гўё «Рада блан Халқ Қомис- сарлар Совети ўртасида музокаралар очилганлиги тўғрисида» зўр бериб ҳархил миш-миш гаплар тарқат- моқдалар. Қонтрреволюционерларга яқин турган дои- ралар бу миш-миш гаплар «алоҳида» аҳамиятга эга деб, уларни турли йўллар блан кўпиртирмоқдалар. Гап шу даражага бориб етдики, ўртоқлардан кўплари Киев радаси блан музокаралар тўғрисидаги чўпчак- ларга ишонишдан ҳам қайтмайдилар, ҳатто уларнинг- кўплари менга хат бла.н мурожаат қилиб, бу гаплар- нинг тўғрими ё нотўғрими эканлигини сўрамоқдалар.
Ҳаммага эшиттириб шуни айтаманки:
1) Халқ _ Комиссарлар Совети Киев радаси блан •
ҳечқандай музокара олиб бораётгани йўқ ва олиб бор- моқчи ҳам эмас. ,


32
и. в. с т л л и н
ғалаба қилгангача шафқатсиз кураш олиб боришниги- на мумкин деб ҳисоблайдн.
3) 	Қиев буржуа Радасининг батамом тугатилиши натижасидагина, уни Харьковда ҳозирдаёқ вужудга келабошлаган янги, соцналистик Советлар Радаси блан алмаштириш натижасидагина Украинада тинч- лик ва осойишталик вужудга келиши нункнн.
Нарком И. Сталин „Правдс^" № 9, 1918 йил 13 январь


33
ИШЧИ, СОЛДАТ ВА ДЕҲҚОН ДЕПУТАТЛАРИ' СОВЕТЛАРИНИНГ III -БУТУНРУСИЯ СЕЗДИДА СУЗЛАНГАН НУТҚЛАР
1918 	йал 10—18 январь*
1. 	МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ДОКЛАД
15 	январь
(Газета ҳисоботи)
Русияни ҳозирги вақтда кизсқтираётган масалалар- дан 5^! — дейди докладчи, — псллсй масаладир. Бу • пасаланинг жиддийлиги яна шу блан ортадики, велико- руслар Русиядаги аҳолининг мутлақ кўпчслсгйни таш- кил килмайдслар ва улар Русиянинг атрофларида яшов- • чи бошқа «ҳукмрон бўлмаган» халқлар блан ўралганлар,
Чор ҳукумати, миллий • масаланинг жиддийлигини • назарда тутиб, миллий ишларни жуда қаттиқ қўлга олган эди. У атрофдаги халқларни зўрлик блан рус- лаштириш сиёсатини юргизди, она тилини тақиқлаиди, ксиғсн кслаи ва халқларни бошқа хил йўллар блан тақиб қиларди.
Керенскийнинг коалицион ҳукумати бу пиллсй • ғовларни йўқотди, броқ, ўзининг синфий характерига кўра, миллий масалани тўла равишда ҳал кслолмади. Революциянинг бсиснчс давридаги ҳуқумат миллат- ларни батамом • озод қилиш йўлснс тутмадигина эмас, ҳатто кўп ҳолларда, Украина ва Финляндияга нисба- тан бўлгани каби, миллий ҳаракатни-бостириш учун . жазо чораларини ишлатишдан ҳам қайтмад^и^.


34
и. в. с т л л и н
Фақат Совет ҳокимиятнгина ҳамма миллатларнинг то Русиядан айрилиб чиқишгача ўз тақдирларини ўзи -белгилаш ҳуқуқини очиқ э’лон қилди. Бу масалада янги ҳукумат ҳатто ба’зибир миллатлар ичидаги мил- лий гуруҳлардан ҳам қат’ийроқ бўлиб чиқди.
Шунга қарамасдан, Халқ Комиссарлар Советн блан чекка ўлкалар ўртасида бирқанча жанжаллар чиқди. Броқ, бу жанжаллар ннллнй характердаги масалалар устида чиқмасдан, балки ҳокимият тўғриси- даги масала устида чиқди. Нотиқ, мулкдор синфлар- нинг юқори табақалари вакилларидан шошилиб тузил- ган чекка ўлка буржуа-миллатчи ҳукуматларннннг ўз миллий масалаларини ҳал қилиш баҳонаси блан, совет ташкилотларига ва бошқа революцион ташкилотларга қарши очиқдан-очиқ кураш олиб боришга уринганлик- ларини Кўрсатадиган бирқанча мисоллар келтирдн. Чекка ўлкалар блан Марказий Совет ҳукумати ўрта- сида чиққан ҳамма жанжалларнинг илдизи ҳокимият масаласидадир. Гарчи айрим областьларнинг буржуа доиралари бу жанжалларга ннллнй тус беришга уринган эканлар, бунинг сабаби фақат шу эдики, бун- дай қилиш улар учун фойдали эди, ўз областьлари доирасида меҳнаткашлар оммасининг ҳокимиятнга қарши курашни миллий либос остига яшнрнш қулай бир иш эди.
Нотиқ Радани мисол келтириб, у тўғрида муфассал тўхталиб ўтади ва ўз тақдирини ўзи белгилаш прин- ципидан Украинанинг буржуа-шовинист доиралари ўз- ларининг синфий империалнстик мақсадлари учун қан- дай фойдаланганликларини яққол исбот қилиб беради.


СОВЕТЛАРНИНГ III БЎТЎНРУСИЯ СТЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТКЛАР 35
ҳуқуқи деб эмас, балки ҳарбир миллат меҳнаткаш оммасининг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи деб тушунтириш зарурлигини кўрсатади. Уз тақдирини ўзи белгилаш прғнцғпғ социализм учун кураш воси- таси ёўлиши лозим ва социализм принципларига бўй- сундирилмоғи керак.
Нотиқ Русия Республикасининг федератив тузили- ши тўғрисидагғ масала юзасидан, Совет федерация- сининг олий органи Советлар С'езди бўлмши лозим, деб кўрсатиб ўтади. Бир с’езд блан иккинчи с'езд ўртасидаги вақтларда с ’езднинг вазғфасғнғ Марказий Ижроия Комитети ўтайди.
2. 	РУСИЯ РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФЕДЕРАЛЬ МУАССАСАЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ РЕЗОЛЮЦИЯ ЛОЙЙҲАСИ
1) Русия Социалистик Совет Республикаси Русия халқлари Совет Республғкаларининг Федерацияси си- фатида шу халқларнинг ихтиёрий иттифоқи асосида та,еғе этилади.
2) Федерация доирасида олий ҳокимият органи Ишчи, Солдат ва Деҳқон Депутатлари Советларининг Бутунрусия с’езди бўлиб, бу сезд ҳар уч ойда кечик- тирилмаедан чақирилиб турилади.
3) Ишчи, Солдат ва Деҳқон Депутатлари Советла- рининг Бутунрусия с’езди Бутунрусия Марказий Иж- роия Комитетини сайлайди. С'ездлар ўртасидаги давр- ларда олий орган — Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетидир.


36
и. в. с т л л и н
русия Марказий Ижроия Комитети томонидан сай- ланади ва алмаштсиилади.
5) 	Узига хос алоҳида туипуши ва ми^л^л^р^й состави жиҳатдан фарқ қиладиган айрим областьлар Совег республикалаиин■инг Федератив ҳукуматда • қандай иштсиок кслсшинс, шунингдек Русия республлкаси федераль ва область муассасаларининг вазифалари — область совет иеспубликалаии тузилиши бланоқ Бутунрусия Марказий Ижроия • Қомитети ва шу рес- публикаларнинг Марказий Ижроия Комитетлаис то- монидан белгсланадс.
3. 	МИЛЛИЙ ■ МАСАЛА ТУҒРИСИДАГИ ДОКЛАД ЮЗАСИДАН ОХИРГИ СУЗ
15 	январь
(Газета ҳисоботи)
Русия Республикасинснг федерэль муассасалари тўғриевда таклиф килинган резолюция юзасидан ўр- тоқ Сталин охиигс сўз сўзлайди.
У, тақдим резолюция қонун эмас, балки
унда Русия Федератив Республикасснснг бўлғуси Констстуциясснинг упумсй асосларигсна белгсланган деб кўрсатиб ўтади.
Икки сиёсий оксп ўртасида: бир томондан, мил- латчи контииеволюция ва иккийчи томондан, Совст ҳокипсятс ўртасида кураш тамом бўлмасдан туриб, совет республскалаиснснг давлат тузслсшини ва бу тузилишнинг ҳамма тафсилотлаиинс аниқ ва равшан кслсб белгилаб берадиган аниқ бир Констстуцся тўғ- рисида сўз бўлиши пумксн эмас.


СОВЕТЛАРНИНГ Ш БУТУИРУСИЯ С'ЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 37
Резолюцияда Конституциянинг фақат умумий асос- ларигина кўрсатилган, булар муфассал ишлаб чиқиш учун Марказий Ижроия Комитетига топширилади ва Советларнинг яқин орада бўладиган с’ездига батамом тасдиқлаш учун тақдим қилинади.
Уртоқ Сталин Совет ҳокимиятининг буржуа Рада- сига қарши курашда жуда ҳам бераҳмлик қилаёт- ганлиги тўғрисидаги та’наларга жавобан, ran мил- лий-демократик либос кийиб олган буржуа контрре- волюциясига қарши кураш устида бораётганлигини кўрсатиб ўтди.
Ўртоқ Сталии, Рада тепасида турган (Винниченко сингари) сиёсий арбобларнинг демократияни байроқ қилиб олганлиги ҳечбир ҳолда уларнинг ҳақиқий де- мократик сиёсат олиб бораётганликларини кўрсат- майди, деб алоҳида қайд қилиб ўтади.
Биз Рада тўғрисида унинг■сўзларига қараб эмас, балки ишларига қараб ҳукм қиламиз.
Рада «социалистлари» нинг социализми нимадан иборат бўлди?
Улар универсальда6 сўздагина ўзларини бутун ерни халққа бериш тарафдори деб э’лон қилдилар, амалда эса улар, халққа э’лон қилган тушунтиришларида, ер- ни халққа беришни чеклаб қўйдилар, помешчиклар ерларининг бир қисмини дахлсиз деб, халққа берил- майдиган ерлар деб э’лон қилдилар.
Улар сўзда ўзларини Советларга хайрихоҳ деб э’лон қилдилар, амалда эса улар Советларга қарши қаттиқ кураш олиб бордилар, совет қўшинларини қуролсиз- лантирдилар, совет ходимларини қамоққа олдилар ва Советларнинг яшашига ҳечбир имкон бермасликка ҳа- ракат қилдилар.
4
I'I. В. С т а л п и, том 4


38
и. в. с т л л и н
Улар сўзда революцняга соднқниз дедилар, амалда эса рёиолюцнянинг энг ашаддий душмани . эканликла- рини кўрсатдилар.
Улар Дон блан курашда бетарафмиз дедилар, амалда эса совет қўшинларини отиб ўлдиришда кў- маклашиб ва Шимолга .ғалла ўтказмай, генерал Қале- динга очиқдан-очиқ ва актив ёрдам бердилар.
Буларнинг ҳаммаси — ҳаммага ма’лум фактлардир, ва Раданинг аслда буржуа рада, революцияга душман Рада эканлигида ҳечқандай шубҳа йўқ.
Бунда Мартов Соиетларнннг демократияга қарши ^аратилган қандай кураши тўғрисида гапиради?
Унг нотиқлар, айниқса Мартов, Раданинг сиёсати ўнглар снёсатининг худди ўзи бўлганлиги ’ туфайли уни . махтаб, ҳимоя қилаётган бўлсалар керак. Ҳамма синф- лар коалициясидан иборат бўлган, жаноб нуросачнлар- нинг кўнглига жуда ёқиб . қолган Радани, улар бўла- жак Та^ис нажлисннинг тинсолн деб билмоқдалар. Унг сектор иакнлларннннг нутқларини эшитгач Рада ҳам ўнгларни хўб махтаса керак. Ухшатмагунча уч- ратмас, деб бежиз айтмаганлар. (К у л г и, о л қ и.ш- л-ар). ■
Сўнгра нотиқ Кавказнинг ўз тақдирини ўзи белги- лашига тўхталиб ўтади ва аниқ ма’лумотларга асосла- ниб, Кавказ кониссариати7 Кавказдаги совет ташки- лотларига ва фронт Соиётига қарши рўйрост агрессив сиёсат олиб бораётганлигини, шу блан бирга Кавказ- даги контррёиолюцнон ҳаракат қаҳрамони бўлган ге- нерал Пржевальский блан яқин алоқада эканлигини исбот қилиб беради.
Мана шуларнинг ҳаммасига кўра, аслда чекка ўлкаларда коалнцнон, нуросачн ҳокиниятни барпс


СОВЕТЛЛРНИНГ ш БУТУНРУСИЯ С’ЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ/1АР 39 килишга уиснучс окип блан, соцсалистск ҳокипиятни барпо қилиш учун, пеҳнаткашлаи оммаси, ишчи, сол- дат ва деҳцон депутатлари Советла^ининг ҳокимияти учун курашучи оксп ўртасидагс кураш бўлган граждая уиушснс давом этд^и{^1^п^]^а< тўғри келади.
Халқ Қомиссарлар Совети блан чекка ўлкалардаги буржуа-псллатчи коалицион ҳукуматлар ўртасида пай- до бўлаётгаи қаттиқ жанжалларнинг мазмуни ва та- рихий па’носс мана шунда. Бу ҳукуматларнинг — биз миллий пустакилликни ҳимоя қилиш учун курашаётир- миз, деган гаплари меҳнаткаш халққа қарши олиб бо- рилаётган ҳужумни икки юзламалик блан яширишдан бошқа нарса эмас. (Қаттиқ олксшлa р).
Мартовнинг, Совет ҳокимиятига, у Русиянинг чекка ўлкаларида пролетар ҳокимияти бўлсшснс талаб қилиб Брестда Троцкий талаб қилаётгани сингаис, Қурлан- дия, Литва, Польша ва • шу кабилар учун референдум блангина қаноатланиб ўзига ўзи қарши келаётир, деб билдирган э’тирозига жавобан, ўртоқ Сталин, ғарбий областьларда ҳали Советлар бўлмаган бир вақтда, ҳали у ерларда социалсстск революция бўлмаган бир вақтда, у ерларда Совет ҳокимияти бўлсшснс талаб килиш бутунлай бема^илик бўлар эди, деб кўрсатиб ўтади.
— Агар,— дейди нотиқ,— Мартовнинг айтганича иш кслсHса, Советлар йўқ жойлардагина эмас, ҳатто улар- га ҳали йўл очилмаган жойларда ҳам Советла^рни ўйлаб чиқаришга тўғри келарди. Бундай ҳолда Со- ветлар орқали ўз тақдиринс ўзи белгилаш тўғрсссдаги гаплар — ўтакетган бўлмағуиликдир.
Докладчи сўзснснг охирида депокиатиянинг ўнг канотс блан сўл қаноти ўртасидаги асосий келишмов-
4*


40
И. В. С Т А Л И Н
чиликларга яна бир марта тўхталиб ўтади. Сўл қаног қуйи табақаларнинг диктатураси учун, кўпчнликнннг• озчилик устидан ҳокимлик қнлнши учун курашаётгани ҳолда, — ўнг қанот орқага, буржуа парламентарнзнн- нинг босиб ўтилган босқичига қайтишга маслаҳат бер- моқда. Франция блан Америкадагн парламентаризм- тажрибалари аниқ ва равшан қилиб шуни кўрсатиб' бердики, умумий сайлов ҳуқуқи натижасида туғилади- ган ва зоҳиран дёнократнк бўлиб кўринган ҳокимият, финанс кагштали блан коалициядан иборат бўлганидан, амалда чин дёмократизмдан жуда йироқ ва унга ётдир. Буржуа демократизми мамлакати бўлган Францияда' депутатларни бутун халқ сайлайди, министрларни эса* Лион банки қўяди. Анернкада сайловлар умумий, ҳу- кумат тепасига эса мнллиардер Рокфеллёрнинг одам- лари ўтириб олган.
— Ахир бу факт эмасми? — деб сўрайди нотиқ. — Ҳа, биз буржуа парламентарнзмини гўрга кўмдик, Map- товлар бизни революциянннг март ойидаги даврига беҳуда судрамоқдалар. (К у л г и, о л қ и ш л а р). Биз- га, ишчиларнинг вакилларига, шу нарса керакки, халк фақат овоз берибгина қолмасин, балки идора ҳам қил- син. Сайловчилар ва овоз беручилар ҳокимлик қилмай- дилар, балки идора қилучилар ҳокимлик қила^д^1^<аар'- (Қ а т т и қ о л қ и ш л а р).
„Нравда" №> 12 ва 13;
1918 иил 17 ва 18 январъ


41
РСДРП(б) ПЕТЕРБУРГ КОМИТЕТИГА ТЕЛЕФОНОГРАММА
Большевиклар партияси Петербург Комитетининг Мжроия Комиссиясига ва ҳамма район комитетларига Петербург Советининг бугун кечқурун қабул этилади- ган қарорига мувофиқ ўн мингларча ишчиларни уюш- тнрмоқ ва ҳамма • буржуазияни, ишчилар назорати юстида Петербург бўсағаларида окоп қазишга юбормоқ учун бир соат вақтни ҳам йўқотмасдан ҳамма ишчи- ларни отлантирмоққа маслаҳат берамиз. Ҳозир, рево- люция хавф остида турган бир вақтда, революцияни шу йўл блангина қутқариб қолмоқ мумкин. Окоп қа- зиладиган жойларни, қаерда ва қандай қазилишини ҳарбийлар чизиб кўрсатиб берадилар, қурол-яроғ тай- •рланг, энг муҳими — ҳаммангиз уюшингиз ва сафар- бар бўлингиз.
Ленин
- Сталин
1918 йил 21 февраль
Ьиринчи марта- босилмоқда


42
УКРАИНА COBET РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ СЕКРЕТАРИАТИГА ТЕЛЕГРАММА*
Бундан беш кун илгари генерал • Гофман бизга, му- ваққат яраш9 муҳлати тамом бўлганлигини билдирди ва шундан бир кун кейин уруш ҳаракатларини бошлаб юбоидс. Совнаркомнинг сулҳ музокараларини янгидан бошлашга розилик билдириш тўғрисидаги баёнотига ҳали жавоб олингани йўқ. Афтидан, герман ҳукумати- нинг нияти мамлакагни батамом шилиб олиб, шундан кейингина сулҳ тўғиссида музокара бошлаш бўлганлп- гидан, у тез жавоб беришга шошилмаса керак. Немсс■- лар Двинск, Ровно, Минск, Вольмар, Гапсальни олди- лар, Питер блан Қиевга қараб сслжспокдалар. Афти- дан, ҳужумдан мақсад фақат ер босиб олишгина бўлмасдан, балки асосан .революцияни бўғмоқ ва унинг ютуқларини йўқ қилмоқ бўлса керак.
Совнарком Питердан туриб қарши зарба беришга, ҳамма ишчи аҳолини, шунингдек буржуазияни ҳам сафарбар қилишга қарор қилди, агар борди-ю, буржуа- зия окоп қазишни хоҳламаса, уни мажбур ишчилар назорати остида окоп қазсшга мажбур ки- лпшга қарор кслдс.


УҚР. COBET РЕСПУБЛИКЛСИ . ХАЛ^ СЕҚРЕТЛРИЛТИГЛ ТЕЛЕГРЛММА 43
ғарбдан ҳам шундай зарба уюштирмоғингиз, ҳамма соғларни сафарбар қилмоғингиз, артиллерияни ишга солмоғингиз, окоплар қазимоғингиз, буржуазияни иш- чилар назорати остида окоп қазишга жўнатмоғингиз, мухосара ҳолати э’лон қилмоғингиз ва бутун қат’ият блан ҳаракат қилмогингиз лозим. Умумий топшириқ — қандай қилиб бўлса ҳам Петроград блан Киевни сақ- лаб қолиш, герман босқинчиларининг йўлини тўсишдир.
Аҳвол сиз ўйлагандан кўра жиддийроқ — немис босқинчилари бемалол Питердан Киевгача гашт қилиб юриш, фақат ўша ерларда, ўша пойтахтларда, сулҳ музокаралари тўғрисида ran очмоқчи бўлаётганликла- ри биз учун шубҳасиздир. Эски Раданинг немислар блан тузган шартномасинию сиз ҳали бекор қилмаган бўлсангиз керак деб ўйлайман. Агар шундай бўлса, биз- нинг фикримизча, бу ишда шошилмасангиз ҳам бўлади.
Яна айтамиз: бир минутни ҳам қўлдан бермай, му- зокара очмай ишга киришингиз ва Совет ҳокимияти ўзини ҳимоя қилаолишга қодир эканлигини ҳаммага кўрсатингиз.
Бизнинг бутун умидимиз ишчиларда, чунки бўшати- лаётган армия деганимнз фақат ваҳима ва қочишгаги- на қодир экан, холос.
Тезлик блан жавоб кутаман.
Совнарком топшириғи блан И. Сталин
Петроград,
1918 йил 21 февраль I
Биринчи марта: 1918 йилда Украинада герман оккупантларининг тор-мор қилинганлиги тўғрисидаги ҳужжатлар, деган китобда босилган. Даълат Cuecuii Натриёти, 1942


44
УКРАИНА COBET РЕСПУБЛИҚАСИ ХАЛҚ СЕҚРЕТАРИАТИГА ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ ХАТ
Халқ Қомиссарла'р Соиетининг топшиаиғн блан халқ комиссари Сталин.
Утган куни, 22 февральда, герман ҳукуматидан жуда оғир, ваҳшиёна деса бўладиган, сулҳ шартлари олдик, шу блан бирга ненислар бу шартлариинг қирқ саккиз соат ичида қабул этнлишини талаб қиладилаа. Айни замонда иемнс отрядлаан Петаоградии хавф остида қолдириб, Ревель ва Псковга ҳужум қилмоқда- лар, бизнинг қў1Ш1нларимиз эса қаршилик кўасатншдан бутунлай бош тоатноқдалаа. Бу шартлар сизга ма'- лумми, йўқми, билмайман. Биз бу шартларни радио ор- қали ҳаммаёққа эиштдирдик. Бу шартларнинг муҳим- ларнии бнлдираман.


УҚРАИНА COBET РЕСПУБЛИҚАСИ ҲАЛҚ СЕҚРЕТАРИАТИГА ХАТ 45
янгидан бошланади. Мсналардан тозалаш ишлари тез- лик блан бошланади».
«Учинчи банд. Лифландия ва Эстландия тезлик блан рус кўшснлаипдан ва Қизил гвардиядан тозала- нади ва мамлакатнинг тузилиши унда жамоат хавф- ссзлсгс ва давлат тартиби ўинатслишини та^шн қила- диган вақтгача герман полсцсяси томонидан ишғол қилинади. Сиёсий важлар блан қапокқа олинган ҳам- ма аҳоли тезлик блан озод кслинмоғи лозим».
«Бешинчи банд. Русия Туркияга шаркий Анатолия вилоятларини бииин-кетин қайтариб беиилсшини тез- лик блан та’минламоқ учун қўлидан келган ҳамма чо- раларни кўради ва Туркиянинг таслим бўлганлсгинс бекор ҳисоблашни э'тироф қилади».
Сўнгра савдо муоҳадаси -тўғрисидаги бандлар кўр- сатилади, бу бандларга эски Раданинг Австро-Венгися блан тузган, ўзингиз билган, муоҳада асос қилиб олип- ган.
Умуман, шуни айтмоқ керакки, қўйслган шартлар жуда ҳам ваҳшиёна шартлардср. Бизнснг фикримсзча, Украина тўғрисидағи банд немислар учун ҳечбир қий- мати бўлмаган Винниченко ҳукуматини тиклашни эмас, балки • биз блан ссзнс эски Раданинг Австро-Венгрия блан тузган муоҳадасснс қабул қилишга кўндсииш учун бизни қаттиқ ссқсққа олсшнс кўзда тутади, чун- ки непсcларга Винниченко эмас, балки фабрикатлар- ни ғалла блан рудага алмаштириш керак.


46 И. В. С Т Л Л И II
беқарорлиги ва немис империалистларининг ўтакетган ваҳшийлиги орқасида четэл империализмининг панжа- сига вақтинча тушиб қолдик, энди биз Ғарбдаги револю- цион кучларнинг авж олиб кетишига умид боғлаб (бу бизнингча муқаррардир) четэл империализмига қарши Ватан урушини уюштирмоқ учун ҳозирданоқ кучлари- мизни тайёрлашимиз лозим. Бундай тайёргарлик учун бироз нафасни ростлаб олмоқ керак, бундай ' нафае ростлашга ҳатто ваҳшиёна сулҳ ҳам имконият берган бўлар эди. Хом хаёлларга асло берилмаслик керак. Ҳақиқий ҳолга мардонавор қараб . империализмнинг панжасига вақтинча тушиб қолганлигимизни э’тироф қилмоғимиз лозим. Бутунрусия Советлари Марказий Ижроия Комитети бугун кечаси соат 3 да ваҳшиёна шартлар блан бўлса ҳам. сулҳ тузишга қарор қилиб, Совнаркомга Брестга делегация юбориш вазифасини. топширганда шу мулоҳазаларга амал қилди ва бугун Брестга делегация юборилди. Марказий Ижроия Ко- митети, фақат шундай қилгандагина Совет ҳокимияти- ни сақлаб қолиш мумкин, деган қарорга келди. Ҳозир- ча эса немис империализмига қарши муцаддас уруиг ташкил қилиш учун тайёрланмоқ ва яна тайёрланмоқ лозим.


УКРАИНА COBET РЕСПУБЛИҚАСИ ҲАЛҚ СЕҚРЕТАРИАТИГЛ ХАТ 47
линган бўлар эди, бу эса бутун халқаро реиолюция учун жуда катта ютуқдир. Биз жуда хоҳлар эдикки, сизлар бизнинг нстагнмизни тушунсаларингизу, бахт- сиз сулҳнинг шу асосий масалаларида бнзнниг фнкрн- мизга қўшилсала^ингиз.
Мен икки саволга тезлик блан жавоб кутаман: биз- блан биргаликда немислар блан музокара олиб бориш учун сиз Пётасгаадга, ёки яна жўнроғи, тўғридан-тўғ- ри Брестга шу куниёқ делегатлар юборасизни, — бу бир? Иккннчиси: Вининчёнко ва унинг шайкасисиз- Вниинчёико муоҳадасинннг мақбуллиги тўғрисидаги фикримизга қўшиласизми? Мандатлар тайёрлаш ва сизларнинг Брестга боришингизга тайёргарлик кўриш: учун шу саволларга жавоб кутаман.
Нарком И. Сталин Петроград,
1918 йил 24 февраль
Биринчи марта босилмоқда


48
УКРАИНА ТУГУНИ
Февральнинг схирида, Германия блан сулҳ тузиш- дан илгариёқ, Украина Совет Республикасининг Халқ 'секретаанати Брестга делегация юбоанб, собиқ Қисв радасниниг герман коалнцнясн блан тузган муоҳада- «ига қўл қўйишга рози эканлнгнни билдирган эди.
Герман қўмондонл'игининг Брестдаги вакили, ҳам- мага машҳур Гофман, Халқ сёкрётаанатн блан сулҳ нузокаралааи олиб боришга зарурат йўқ деб, Халқ секаетааиати делегацнясиии қабул қилмади.
Шу блан бир вақтда герман ва австрс-веигер удар- никлари, Петлюра — Вииничёикоиинг гайдамак отряд- лари блан бнргалашнб туриб Совет Украннаснга хужум қилдила^.
Гофман берган жавобнинг маъоси — Совет Укра- инаси блан сулҳ тузиш эмас, балки унга қарши уруш очишдир.
Собиқ Киев радаси имзо қилган муоҳадага муво- фиқ, Украниа апрель охиригача Германияга 30 мил- лион пуд ғалла бериши лозим. Биз бунда Германия- нинг «нcтагаиича руда олиб чиқиб кетишни» талаб килганлиги тўғрнснда гапириб ҳам ўтирмаймиз.


УКРАИНА ТУГУНИ
4£
Совет Украинасинснг Халқ секретариатига муоҳа- данинг бу банди, албатта, па’луп эди ва Всннсченко тузган сулҳ муоҳадасига қўл қўйишга расмий сурат- да розилик билдирганида, нималарни бўйнига олаёт- ганлсгинс билар эди.
Шунга қарамасдан, Германия ҳукумати, ўз вакили Гофман тили блан, Украинанснг ҳамма шаҳар ва қиш- лоқ Советлари томонидан танилган Халқ секретариа- ти блан сулҳ музокаралари олиб боришдан бош тортди. Германия ҳукумати ўликлар блан, ағдариб ташлан- ган ва ҳайдалган Киев радаси блан тузган иттифо- қини «керак миқдорда» ғалла беришга бирдан-бии қодир ва украин халқи томонидан танилган Халқ секиетарсати блан сулҳ муоҳадаси тузишдан афзал- роқ кўрди.
Бунинг ма'носи шуки, австро-геипанларнинг ҳу- жум қилишдан мақсади фақат ғалла олишгина эмас, балки шу блан бирга, ва асосан, Украинада Совет ҳокимиятини ағдариб ташлаш ва эски буржуа режими- ни янгидан тиклашдир.
Бунинг ма^оси шуки, немислар Украинадан мил- лион-мсллион пуд ғалла олиш блангина қаноатлан- масдан, украин ишчи ва деҳкюнларснинг қон тўкиб олган ҳокимиятини тортиб олиб, уни помешчик ва ка- питалистлар қўлига бериб, украин ишчи ва деҳқонла- рини ҳуқуқдан маҳрум қилишга уринмоқдалар.
Ғарбдан бўлаётган ҳужумнинг ма^.оси шуки, Авст- рия ва Германия смпериалистлари ўз найзалари блан янги зулм ва надомат келтсипоқдаларки, бу зулм эски зулмдан, тоторлар зулмидан сра қолишмайди.
Украин,а халқи, буни сезаётган бўлса керакки, зўр бериб қарши зарба беришга тайерланмоқда. Деҳқонлар


50
и. в. с т л л и н
Қизил Армиясининг тузилиши. ишчилар Қизил гвардия- сининг сафарбар қилиниши, биринчи саросималардан кейин бирқанча жойларда «маданий» босқинчилар блан бўлган муваффақиятли тўқинишлаа/Бахмач, Конотоп, Нежиннинг қайтариб олинганлиги ва Киевга яқин ' -бориб қолинганлиги, золимларга қарши жангга қўзғол- ган мингларча омманинг ғайрат ва шижоатининг бор- ган сари ўсаётганлиги — мана булар халқ Украинаси- нинг босқинчилар ҳужумига бераётган жавобидир.
Украинада бўлаётган воқиаларнинг ма’носи шуки, Ғарбдан келаётган четэл зулмига қарши, Совет Укра- инаси озодлик учун ватан урушига қўзғалмоқда.
Бунинг ма’носи шуки, германларга ҳарбир пуд ғал- лани ва ҳарбир парча металлни олиш учун украин халқи блан жанг қилмоққа, қаттиқ олишмоққа тўғри келади.
Бунинг ма’нос.и шуки, немисларнинг ғалла олиши ва Петлюра — Винниченкони тахтга ўтқаэиши учун Украина чинакамига забт қилинмоғи лозим.
Немислар «қисқа бир зарба» блан бирданига икки ҳуённи ўлдирмоқчи (ҳам ғалла олмоқчи, ҳам Совет Украинасини енгмоқчи) бўлган эдилар, броқ бу «зар- ба» ғалласидан ва озодлигидан маҳрум қилинмоқчи бўлган Украинанинг йигирма миллионли халқининг чет- эл золимларига қарши узоқ муддатли урушига айла- ниб кетиши турган ran.
Бунинг устига украин ишчи ва деҳқонларининг «маданий» босқинчиларга қарши қаҳрамонона кураш •олиб бориш учун ўз кучларини аямасликларини айтиб ўтиришнинг кераги борми?
Бунинг устига Украинада бошланган ватан уруши- га бутун совет Русиясининг ҳартомонлама ёрдам


УКРАИНА ТУГУНИ
51
бериши аниқ исбот қилишнинг лозими
борми?
Агар Украинадаги уруш чўзилиб кетиб, ниҳоят, Русиядаги ҳамма виждонли ва олий жаноб халқнинг Ғарбдан келаётган янги зулмга қарши урушига ай- ланиб кетса, нима дейсиз?
Агар немис ишчи ва деҳқонлари бу уруш давоми- да бир кун келиб Германия ҳукумати тепасида тур- танларнснг мақсади «немислар ватанини ҳимоя кслиш» бўлмай, балки жир босиб кетган империалист ваҳший ҳайвоннинг очкўзлилигинс кoндии^иш эканли- гини тушунсалар ва буни тушуниб тегишли амалий хулосалар чиқарсалар, нима дейсиз?
Бундан, ҳозир бутун халқаро масалаларнинг асо- ■ий тугуни — Русияда бошланган сшчслаи революция- сининг ҳам ва Ғарбдан келаётган смпериалистск контиреволюциянинг ҳам тугуни у ерда, Украинада эканлиги равшан эмасми?
Жир босиб кетган импеииалсст ваҳший ҳайвон- нинг бўйни Совет Украинасида синади, — ҳозир во- қи.алаининг оқибати муқаираи шунга олиб бормаётир- ми, ахир?..
„Известия* №47,
1918 йил 14 март
Имзо: И. С т а л и н


52
ТОТОР-БОШҚИРД COBET РЕСПУБЛИКАСИ ҲАҚИДА
Русия Республикасининг фёдеаация асосида тузи- лишиин э’лон қилган 111 Ссиетлаа с’ездидан буён иккп ой ўтди, аммо, ҳамон маҳалларда Совет ҳокимиятини барпо қилиш блан банд булиб турган чекка ўлкалар ҳалигача фёдёаация тузишнинг коикает форналаан тўғ- рисида аниқ ва ва равшан фикр айтганлари йўқ. Агар- Русия блан фёдёаация асосида алоқа боғлашни ёқлаб фикр билдиаган Қрим блан Дон областини ҳамда ҳо- зир «маданий» босқничнлаа ваҳшнйлаача азоб бера- ётган Украинани ҳнcоблaнаганда, аеволюцион ташки- лотлари Совет Русияси блан федеаацня тузиш пла- нини аниқ қилиб белгилаб қўйган бнадан-бир область Тотса-Бошқнрднстои бўлса керак. Биз ҳозир ҳам- манинг тилида бўлган ва тстоалаа блан бошқирдлар- нинг энг обрўйли совет ташкилстлааи ишлаб чиққан Тотср-Бошқнад Совет Республикаси тузилишинниг аниқ қилиб чизиб чиқилган умумий схемасини кўзда тутаётианнз.


TOTOP - БОШҚИРД COBET РЕСПУБЛИКАСИ ХА^ИДА
53
III Советлар с’езди қарорларига асосланиб туриб, Мил- латлар иши халқ комиссарлиги, Халқ Комиссар- лар Советининг йўл-йўриқларига мувофиқ, Русия Совет Федерациясининг Тотор-Бошқирд Совет Республикаси тўғрисида қуйидаги низомни ишлаб чиқди. Тотор- Бошқирдистон Советларининг яқинда чақириладиган Та’сис с’езди бу • низомнинг аниқ формалари ва тафси- лотларини ишлаб чиқади. Марказий Ижроия Комитети ва Халқ Комиссарлар Совети бу с’езднинг иш нати- жаларини тасдиқлайди, бунга шубҳаланиш учун бизда. ҳечқандай асос йўқ.
Нарком И. Сталин „Правда" № 53, 1918 йил 23 март
5 И. В. С та ли н, гом 4


54
ЗАҚАВКАЗЬЕ
КОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ СОЦИАЛИЗМ 1НИҚОБИ ОСТИДА
Русия Федеиациясининг барча чекка ўлкалари ора- сида Закавказье, миллатларининг кўплиги ва турли- туманлиги жиҳатидан энг характерли ўлка бўлса ке- рак. Грузинлар ва руслар, арманлар ва озарбайжон тотоилаии, турклар ва лезгинлар, осетинлар ва абхаз- лар — Закавказьеда яшовчи етти миллион аҳолининг хилма-хил миллатлардан иборат эканлигини кўрсата- диган тўла бўлмаган манзара шуцдай.
Бу миллий гуиуҳларнинг ҳечбсиснснг аниқ чега- раланган миллий юрти йўқ, улар ҳаммаси фақат ша- ҳаилаидагина эмас, балки қишлоқларда ҳам бси-би- ри блан аралаш-қуралаш яшайдилар. Закавказьедаги миллий гуруҳларнинг Русиядаги марказга қарши олиб бораётган умумий курашларини, кўп ҳолларда, улар- нинг бии-бсилаис ўртасида бўлаётган қаттиқ кураш паналаб турганлигинснг сабаби ҳам, аслда, шудир. Бу ҳол эса сснфсй курашни псллсй байроқлар ва қал- баки гаплар блан ниқоблаш учун жуда «қулай» ша- роит туғдиради.


ЗАКАВКАЗЬЕ ҚОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
55
Закаиказьённнг яна бир муҳим хусуснятн унинг нқтисодий қолоқлигндир. Агар бу ўлканинг саноат воҳаси бўлган ва асосан четэл капитали ҳаракатга келтнаиб турган Бокуни ҳисобга олмаганда, Закав- казье атрофларида, денгиз бўйларида савдо-сотиқ .ишларн бирмунча ривожланган ва мааказнда соф крепостнойлик тузуми ҳали қаттиқ сақланиб қолган аграр манлакатднр. Тифлис, Елизаветполь, Боку губер- наларида ҳалига довур крепостник тотор беклари ва феодал грузин князьлари жуда кўп бўлиб, уларнинг цўлларида катта-катта латифунднялар, мулклар, қу- рслланган махсус бандалар бор, тотор, арман, грузин дёҳқонларининг тақднан ҳали ҳам шуларнннг қўлла- рида. У ерларда деҳқонлар иорозилигниннг кўп вақт- ларда кескин деҳқон «тўполонлари» шаклига кнаишн- нинг сабаби ҳам, аслда, шудир. Доимо деҳқон «тўпо- лонлари» блан тўсиб келинно^да бўлган Закавказье ишчилар ҳаракатининг сустлиги ва камолга етмаган- лигининг (агар Бокуни ҳнссблaмаганда) сабабнни ҳам my ердан ахтармоқ керак. Буларнннг ҳаммаси мулк- дор синфлар блан кўпчилигн дворян интеллигеитлаа- дан иборат бўлган «социалистик» деб аталган интел- лигентларнинг ҳозир мамлакатда авж олиб келаётган ншчн-деҳқ■он революциясига қарши иттифоқ тузишлари учун қулай замин яратади.


56
И. В. С Т А Л И Н
озодликлардан мамнун эдилар, афтидан, улар шундан нарига жилишни ихтиёр ҳам қилмас эдилар. Бутун ҳокимият мулкдор синфлар қўлида эди. Бу синфлар ҳокимиятга маҳкам ёпишиб олиб, пайт пойладилар, ,эсер ва меньшевик стратегларга, рус революцияси — буржуа революциясидир, социалистик ўзгариш қилиш мумкин эмас ва ҳоказолар, деган оқилона нутқлар блан ишчи ва деҳқонларни ғафлатда қолдиришга ба- жонудил имконият бердилар.
Октябрь революцияси аҳволни бутунлай ўзгарти- риб юборди. У бир зарб блан . ҳамма муносабатлар- ни остин-устин қилиб ташлади, ҳокимиятнинг меҳ- наткаш синфлар қўлига' ўтиши масаласини ўртага қўйди. «Бутун ҳокимият ишчи ва деҳқонларга!» деган шиор момоқалдироқдек бутун мамлакатга ёйилиб, эзилган омм.ани оёққа турғизди. Русиянинг Шимолида ташланган бу шиор у ерда амалга оширилабошлан- гандан кейин Закавказьенинг бой синфлари Октябрь Революцияси ва Совет ҳокимиятининг ўзларига му- қаррар ҳалокат келтираётганини ўз кўзлари блан кўрдилар. Шунинг учун, Совет ҳокимиятига қарши курашиш улар учун ҳаёт-мамот . масаласи бўлиб қол- ди. Ҳокимият дарахтининг мевасини тотиб кўрган ва энди ундан маҳрум бўлиш хавфи остида қолган «социалистик» эсер-меньшевик интеллигентлар ўз- ўзидан мулкдор синфлар блан иттифоқдош бўлиб қолдилар.
Закавказьеда советларга қарши иттифоқ шу йў- синда вужудга келди,


ЗАҚАВҚАЗЬЕ ■ ҚОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
57
иборат бўлган Закавказье комиссaилиги советларга қарши коалсциянинг жонли тимсолсдси. '
Миллий гуруҳлар ичида синфлар коалицияси ту- зиш учун гиузин, тотор, арпанларнинг «миллий совет- лари» ташкил қилинади. Уларнинг слҳопчсси — мень- шевик Жорданиядир.
Закавказьедаги ҳамма асосий миллатлар бой таба- калаиснинг коалициясини тузиш учун Закавказье комиссарлсги тузилади. Унинг раҳбари — меньшевик Гегечкоиидии.
Совет ҳокимиятига қарши курашда ўлкадаги «ҳам- ма аҳолини» биилаштирмок учун Закавказьедан Та’сис мажлисига а’зо бўлиб сайланган эсер-меньше- вск-дашнок-хонлардан иборат «Закавказье сейми» ташкил қилинади. Унинг декорацияси, я’ни раиси — меньшевик Чхеидзедир.
Бунда «социализм» ҳам, «мсллатнснг ўз тақдири- ни ўзи белгилаши» ҳам, бу эски қалбаки гаплардан ташқари, янада реальроқ бўлган бошқа бир нарса ҳам, я’ни мулкдор табақаларнинг ишчи ва деҳқонлар ҳокимиятига қарши реаль иттифоқи ҳам бор.
Броқ қалбаки гаплар блан узоқ вақт яшаб бўлмай- ди. Иттифоқ «иш» талаб қилади. Биринчи ҳакикий хавф рўй бериши бланоқ «иш» ҳам майдонга чиқдя. Биз сулҳ музокаралари бошланиши муносабати блан турк фронтидан қайтаётган революцион солдатлар тўғрисида гапираётиимиз. Бу солдатлар советларга қар- ши тузилган коалиция маркази бўлганТифлйс оркалс ўтишлари лозим эди. Улар большевиклар қўлида Закавказье комиссаилигининг яшашини катта хавф остида қолдирадиган қурол бўлиб хизмат килишлаии мумкин эди. Бу жуда реаль хавф эди. Энди, мана ■ шу


58
И. В. С Т А Л И Н
хавф олдида, ҳамма ва ҳарқандай қалбаки «ссцналис- тик» гаплар қўйилди. Коалициянинг контр-
аеиолюциои характери равшан бўлиб қолди. КоMиссаа- лик ва «мнллнй советлаа» фронтдан қайтиб келаётгап қиeмларни қуролсизлантнра бошладилар. Уларни хони- ларча ўққа тутдилар ва қутирган «ннллнй» тўдаларни* қуроллантирдилаа• «Иш» ни пишиқ қилиш ва ўзннн шимолдан амин қилиш учун Закаиказьё комиссарлиги Караулов ва Каледин блан бнтнн тузди, Қалединга вагонлаб ўқ юборди, ўзи қуаолсизлантиаа олмаган қиeмларии қуролсизлантнаишда Калединга ёрдам бер- ди ва умуман Совет ҳокимиятнга қарши курашда унга ҳар жиҳатдан ёрдам берди. Бу разил «сиёсат»нинг мо- ҳиятй — ҳарқандай ярамас воситаларни ишлатиб бўл- сада, Закаиказьёдагн мулкдор сиифлааин революцион с■олдатларнниг ҳужумидан сақлаб қолишднр. Бу «сиёсат»нинг воситалари — қуролли онгснз нусулмоч■ отрядларнни рус солдатлаанга қарши қўйиш, рус сол- датларини илгаридан тайёрланиб қўйилган тузоққа нлнитнанш, тутиб уриш, отишдан иборат. Турк фронги- дан Калединга қарши бораётган рус солдатлааинииг Елизаветполь блан Тнфлиe ўртасида, Шамхор ёнида отиб ўлдирилганлиги бу разил қуроллантириш «сиё- eатн»нинг энг яққол мисолндир.
«Бакииeкнй Рабочий» и газетаси бу ҳақда мана пгу хабарни билдиради: '


ЗАКАВҚЛЗЬЕ ҚОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
5JJ
ва ярадор қилинди, тсмир йўл уларнннг жасадлари блан қоп- ланган. Улардан 15.000 га 1яқин милтиқ, 70 га яқин пулемёт ва-. йигирмата тўп тортиб олинган».
Фактлар ана шундай.
Бу фактларнинг ма’носи шуки, расмий меньшевизм байроғи остида иш кўрмоқда бўлган помешчиклар блан буржуазия Закавказье революцион солдатлари- га қарши иттифоқ тузмоқда.
Биз бунда «Бакинский Рабочий» газетасида бо- силган ва Елизаветполь-Шамхор воқиаларини ёритиб берган мақоаааардан парчалар келтиришни лозим деб биламиз.
«Меньшевиклар Елизаветполь воқиалари тўғрисидаги ҳақи- қатни яширишга ҳаракат қиладилар. Ҳатто уларнинг кечаги иттифоқчилари бўлган Тифлис эсерларининг газетаси «Знамя Труда» уларнинг бўлган «ишни ёпти-ёпти қилиб» кетишга ури- наётганликларини қайд қилиб, масалани ўлка марказида очиқ муҳокама қилишни талаб қилмоқда.
Биз эсерларнинг бу талабини табриклаймиз, чунки Закав- казьеда революциянинг бундан кейинги тақдири кўп даражада Шамхор фожиасининг айбдорлари расмий суратда фош қили- ниш-қилинмаслигига, 6—12 январь воқиаларининг тўла ойдин- лаштирилиши ва ойдинлаштирилмаслигига боғлиқдир.


60
И. В. С Т А Л И Н
Крупко буни Елизаветпольда жуда кўп киши тўпланган Граж- данлар комитети мажлисида расмий суратда айтиб берди. Аб- хазавани бошлиқ қилиб бронепоезд юборганлар ҳам Жордания ва уиинг ҳамиша ақлга сиғмайдиган ишлар қилиб юрадиган ёр- дамчиси Н. Рамишвили эди; Абхазава мусулмонларга қурол- яроғ тарқатди ва уларга мингларча солдатларни отиб ўлдириш- да ва эшелонларни қуролсизлантиришда ёрдам берди.
Ной Жордания, мен тслеграммага қўл қўйганим йўқ, деб ўзини оқламоқчи бўлади. Унлаб кишилар, армани ва мусулмон- лар бўлса, унинг телеграммага қўл қўйганлигини ва у қўл қўй- ган телеграмманинг борлигини тасдиқлайдилар. Жордания, иш чатоқлашиб кетгандан кейин, мен Абхазава блан телефонда гаи- лашиб, эшелонларни зўрлик блан қуролсизлантирмангиз ваулар- ни ўтказиб Юборинг, деб илтимос қилдим, дейди, Абхазава ўл- дирилган; Жорданиянинг бу ' сўзини текшириб бўлмайди, лекин биз шундай ran бўлгандир, деб ҳам фараз қиламиз. . .
Arap, ўзи йўқнинг кўзи йўқ, дегандек, ўликни бир ёққа қол- дириб турсак, ундан бошқа тирик гувоҳлар ҳам борки, улар Жзрданиянинг юқорида келтирилган сўзларини рад қиладилар, телеграмманинг қайси адресга юборилганлигини, Жорданиянинг имзо қилганлигини ва қуролсизлантириш тўғрисида топшириқ бериб делегация юборилганлигини ва бошқаларни тасдиқлай- дилар.
Агар улар нотўғри гапни гапираётган эканлар, нега Жорда- ния уларни жавобгарликка тортмайди? Нега у ва унинг дўст- лари «ишни ёпти-ёпти қилиб» кетмоқчи бўладилар?
Йўқ, гражданлар Жордания, Рамишвили ва шериклари, 7—12 январьда ўлдирилган минглаб солдатларнинг қон-и учун энгоғир мас’улият сизнинг устингизга тушади.
Сиз бу ғоят оғир жиноий ишда ўзингизни оқлай оласизми? Броқ бизда гап сизнинг шахсан ўзингизнинг оқланишингиз усти- да бораётгани йўқ.
Бизни ҳозир шахс сифатидаги Жордания эмас, балки Закав- казьеда сиёсат юргизаётган партиянинг йўлбошчиси, Закавказье ҳукуматининг энг обрўли ва мас'ул вакили сифатидаги Жорда- ния қизиқтиради.


ЗАКАВКАЗЬЕ КОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
61
кинчидан, ҳеч шубҳасиз, Закавказье комиссарлигининг розилиги блан қилган. Бизнинг Жорданияга қўяётган айбимиз бутун мень- шевиклар партиясига, ўлка марказига, Закавказье комиссарлиги- га қўйилган айбдир. Закавказье комиссарлигида Чхенкели ва Гегечкори жаноблари мусулмон бекларй ва хонлари блан яқий- дан ва очиқдан-очиқ алоқа боғлаб, революцияни маҳв қилиш учун ҳамма чораларни кўрмоқдалар. Биз Жордания ва Рамиш- вили тўғрисида гапирамиз, чунки уларнинг номлари телеграмма- лар блан, буйруқлар блан, «босқинчи» бронепоездлар юбориш блан боғлиқдир. Ҳақиқатни аниқламоқ учун тергов ишларини шулардан бошламоқ лозим.
Оталиши лозим бўлган яна бошқа номлар ҳам бор, супуриб ташланиши лозим бўлган яна бир жиноятчилар уяси бор. Бу ёп- ‘ пасига реакцион бек ва хонлардан иборат бўлган Елизаветполь Мусулмонлар миллий комитетидир, бу комитет 7 январь кечаси, Жорданиянинг телеграммасига асосан, эшелонларни «ҳарқандай қилиб бўлсада» қуролсизлантириш тўғрисида қарор чиқарди ва ўзининг бу қарорини 9—12 январьда мисли кўрилмаган беҳаё- лик ва қонхўрлик блан бажарди.
Меньшевиклар матбуоти, ' Елизаветполь воқиалари тўғрисида тапираркан, буни Закавказье учун оддий бир темир йўл «бос- ҳинчилиги» деб тасвирлаб кўрсатмоқчи бўлади. Бу уялмай ёл- ғон сўзлашнинг ўтакетганидир!
Шамхор ва Далларда жиноий иш қилганлар босқинчилар эмас, балки расмий Мусулмонлар миллий комитети раҳбарлиги •остида, бой ўлжага қизиқтирилган, Закавказье ҳукмдорлари- нинг буйруғи блан қилинаётган иш деб ишонган минг-минглаб тинч мусулмон аҳолисидир. Мусулмонлар миллий комитети Ели- заветпольга очиқдан-очиқ минглаб мусулмонларни йиғди, уларни •қуроллантирди, Елизаветполь станциясида поездга ўтқазиб, Шам- хорга жўнатди. «Ғалаба» қилингандан кейин, воқиани ўз кўзи блан кўрган бир кишининг сўзига кўра, «эсер» Сафикюрдский «душман» дан тортиб олинган тўпга миниб, тантана блан шаҳар- га кириб борган. Мусулмонлар комитетининг бошқа қаҳрамон- лари уни кузатиб борганлар.
Бунда қандай босқинчилик ҳужумлари тўғрисида «гап бори- ши» мумкин?» («Бакинский Рабочий» №№ 30 ва 31).


62
И. В. С Т А Л И Н
Бу. жинояткорона авантюранинг бош қаҳрамонлари шулар.
Бу авантюрани ташкил қилганларни фош қиладигап • ҳужжатлар бўлса мана булардир:
Ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Совети ўлка маркази- • нинг раиси Н. Жорданиянинг эшелонларни қуролсизлантириш • тўғрисида ҳамма Советларга юборган телеграммаси.
«Закавказьедаги ҳамма Советларга.
Тифлисдан, № 505, а, 1918 йил, 6. 1. да >абул 'Қилинган, юбо- рилган, № 56363. Наумов қабул • қилган. Сўз ҳисоби 59. 5 — 28 — 24 да юборилган. Фармойиш тариқасида.
Русияга кетаётган ҳарбий қисмлар қуролларини ўзлари блан. бирга олиб кетаётганликлари ва муваққат сулҳ муваффақиятсиз чиқса миллий қисмларда фронтни ҳимоя қилиш учун етарли қурол бўлмай қолиш эҳтимоли борлигидан, ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Советининг ўлка маркази кетаётган қисм- ларнинг қуролларини тортиб олиш учун чора кўришни ва ҳарбир ҳол тўғрисида ўлка марказига хабар бериб туришни ҳамма Советларга таклиф қилишга қарор қилди.
Ўлка марказининг Раиси Жордания».
Ротмистр Абхазаванинг Тоторлар отлиқ полкининг командири Магаловга юборган телеграммаси.
«Елизаветполь.
Тотор • отлиқ полкинииг командири Магаловга Дзегамдан. № 42. Қабул қилинди 1918 йил. 7. 1. да № 1857- Жудан. Қабул қилди • Вата. Сўз ҳисоби 30. Берилган 7 сида, соат 15 да.
Тўплар блан қуролланган бешта эшелон кетаётир, Совет ва- киллари қўлга олиндилар, қарши зарба бериш учун броне- поезд блан кетаётибман. Ҳархил қурол блан ' ёрдам • берилишини сўрайман.
Ротмистр Абхазава Дс. Шатирашвйли»^
(«Бакинский Рабочий» № 33.)
Ҳужжатлар шундай.


ЗАҚАВҚАЗЬЕ ҚОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
63
Шу тариқа воқиалар давомида қалбаки «социалис- тик» гаплар ўинснс Закавказье кописсарлигининг кснтрреволюцион «ишлари» олди. Чхеидзе, Гегечко- ри, Жорданиялар ўзларснинг партия байроғи блан Закавказье комиссарлигинснг кабоҳатлскларини яши- риб турадилар, холос. ^Ҳақиқий ҳол мантиқи бошқа ҳарқандай мантиқдан кучлсдси.
Закавказье контрреволюцион комиссарлсги фронт- дан келаётган рус солдатларини куролсизлантириб, ва шундай қилиб, «ташқи» революционерлар блан кура- шиб, бир йўла икки қуённи ўлдирмоқчс эди: бир томондан, у, большевиклар ўлка комстетснинг асосий суянчиғи бўлган жиддий революцион кучни, рус революцион армиясснс йўқотар; сккснчс томондан, у шу йўл блан меньшевик-контиреволюцсон комиссар- ликнинг асосий суянчиғи 'бўлган грузсн, аипан, мусул- мон псллсй полкларинс куроллантирцш учун «зарур» қурол олар эди. Шундай кслсб, «ташқи» иеволюциа- нерларга қарши уруш Закавказье ичидаги «граждан- ларнинг тоту бўлишини» та’минламоғи лозим эди. Жа- ноб Гегечкори ва Жоидансялаи ўзларини «орқа» томон- дан, я’ни ■ Шсмолсй Кавказ, ундаги Қалединлар ва Фи- лимоновла.р томонидан қанчаки кўпроқ апсн деб сез- ганлари сари бу маккорлик сиёсатини шунчалик қатий- роқ амалга оширдилар.
Броқ, воксаларнснг боисшс Закавказье контрре- волюционерларининг ҳамма умидларини пучга чиқарди.


64
И. В. С Т А Л И Н
йўқотди. Шимолдан келаётган совет аёиолюциясннинг тўлқини, ҳечбир нарсага қарамай, Закавкэзье коали- цияeи подшолигига босиб кианб, уни таҳлика остида қoлдиадн.
Закавказьеиннг ўзида ҳам аҳвол шундай «ноқулай» бўлиб қолди.
Фронтдан қайтган закавказьёлн сол.датлар қишлоқ- ларда аграр реиолюция ўтказабошладилар. Мусулмон ва грузин помешчиклааниннг мулкларига ўт кетди. Крёпостнойлнк қолдиқларининг нлднзлааинн «боль- шёинклашгаи» солдат-деҳқонлар қат^й штурм қилди- лар. Афтидан, Закавказье комнeeарлигннииг ёани деҳқонларга бериш тўғрисндаги қуруқ иа’далаан ер нeлоҳотн ўтказиш фикри блан руҳланган деҳқонларни қаиоатлантиролнай қолди. Закавказье коннeeаpлиги.- дан иш талаб қилиидн, аммо контааёиолюцнои иш эмас, балки- рё5олюцнои иш талаб қнлиидн.


ЗАҚАВКАЗЬЕ КОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
65
моқда. Учснчсдан, пулнснг йўклиги (бонлар пул ўрни- ■ ни босолпайдс!) хўжалик ҳаётини ва, бииснчс галда, темир йўл тианспортснс издан чскаидс, бу ҳол шаҳар- лардаги қуйи табақалаининг ноиозслсгснс янада ку- чайтирди, албатта. Ниҳоят, Октябрь Революциясининг ■ бсиснчс кунлариданоқ Совет ҳоксмсятсни таниган ва- Закавказье комсссаилигига қарши тинмай кураш олиб бораётган революцсон ' пролетарлар Бокуси Закавказье пиолетариатинснг уйқуда ётсшсга йўл кўймадс, унга^ ижобий ўрнак бўлди ва унснг социализм сари боради- ган йўлснс ёрита:двган жонли маяк бўлиб хизмат кслдс.
Буларнинг ҳаммаси, оқибатда, Закавказьеда бутун сиёсий вазиятнинг иеволюцсонлашувига олиб бормай кўймадс. Ниҳоят, иш шу даражага бориб етдскс, ҳат- то «энг сшончлс» псллсй полклар ҳам «айниб», боль- шевиклар томонига ўтабошладслаи.
Закавказье комсссаилигснинг икки йўлдан бииинс танлаб олиши лозим бўлиб қолди:
Ё помешчсклар ва капиталистларга каршс, ишчи ва деҳқонлар блан бирга бўлмоқ керак бўлиб қолдп,. у ҳолда — коалиция барбод бўлади.
Еки помешчик ва капиталистлар блан коалицияни сақлаб қолиш учун деҳқонларга ва сшчслаи ҳарака- тига қарши қат’ий кураш олиб боипок керак бўлиб' қолди.
Жаноб Жордания ва Гегечкорслаи сккинчс йўлни танлаб олдилар.
Аввало, Закавказье кописсарлсгс гиузин-тотор деҳIкoнларснснг аграр ҳаракатини «боскснчслик» ва «безорилик» деб э’лон қилиб, «айбдорларни» қапоқKа олиб, отабошлади.


66
И. В. с Т А Л И Н
Бу помешчикларни ёқлаб, деҳқонларга қарши чи- қишдир! .
Сўнгра, комиссарлик Тифлисдаги барча большевис- тик газеталарни ёпти, бундай безоричиликка қарши норозилик кўрсатган ишчиларни қамоққа ола ва отиб ўлдирабошлади.
Бу капиталистларни ёқлаб, ишчиларга қарши чи- қишдир!
Ниҳоят, иш шу даражага бориб етдики, Жордания ва Гегечкори жаноблари ўзларини «хатардан сақлаш» учун бўлса керак, арманлар блан тоторларни бир-би- рига гиж-гижлаб, улар ўртасида қирғин чиқартириш йўлига кирдилар, ҳатто кадетлар ҳам бундай разолатга тушмаган эдилар!
Закавказье комиссарлиги, Закавказье сейми ва «миллий советлар» ишчи ва деҳқонларга қарши, — бу «янги» йўлнинг ма’носи мана шундай.
Закавказье контрреволюционерлари «ташқи» ре- волюционерларга қарши курашни, рус солдатларига қарши курашни авж олдириш блан бирга, ички ре- волюционерларга қарши, «ўз» ишчи ва деҳқонларига қарши ҳам кураш бошладилар.
Жаноб Гегечкори — Жорданияларнинг контрревол- юцион зўравонликларини . ўз кўзи блан кўрган бир ўртоқнинг Кавказдан Халқ Комиссарлар Совети номи- га яқинда юборган хати Закавказье коалициячилари- нинг сиёсатидаги бу «бурилиш»ни жуда яхшилаб та'- рифлаб беради, мен бу хатни ҳечбир ўзгартирмасдан тўла ҳолича келтираман. Мана у хат:


3AKAB ҚА3 ЬЕ KOI ITPPE ВОЛЮЦИОНЕ РЛ АРИ
67
нинг а'зоси Ф. Қаландадзени ҳам қамоққа олдилар. Бошқа ўр- тоқларни: Филипп Махарадзе, Назаретян, Шавердовларни ва ўлка комитетининг бошқа а'золарини ҳам (қамоққа олиш тўғрисида ордерлар имзоланган эди. Фақат Миха Цхакаяни тинч қўйдилар, унинг касаллиги учун шундай қилишган бўлсалар керак. Ҳамма яширин ҳолда ишлайбошлади. Шу блан бирга, бизнипг: «Кав- казский Рабочий», «Брдзола» (грузинча) ва «Банвори Крив» (арманча) газеталаримизни ёпдилар ва матбаамизни печатлаб қўй- диларг
Бу хол ишчиларни ғазаблантирди. Шу куннинг ўзида, 9-нчи числода, темир йўл мастерскойларида митинг бўлди, бунда 3 000 га яқин ишчи қатнашди. Митинг, ўртоқларни қамоқдан бўша- ткшни ва газеталарни очишни талаб қилиш учун бир овоздан забастовка э'лон қилишга қарор қилди. Фақат тўрт киши бета- раф қолди. Қўйилган талаблар бажо келтирилгангача иш таш- лашга қарор қилинди. Броқ забастовка тўла бўлиб чиқмади. Митингда қарши чиқмаган ва қарши қўл кўтармаган ўтакетган меньшевиклар шайкаси тинч ётмади. Ўша куни наборшиклар ва псчатникларнинг мажлиои бўлди, 190 овозга ҳарши 226 овоз блан яна худди ўша талаблар блан бир кунлик норозилик иш ташлаш э’лон этишга қарор қилинди. Электриклар, кўнчилар, тикучилар, арсенал мастерскойлари, Толле, Заргарьянц _ заводлари ва бошқа- лар янада ҳамжиҳатроқ бўлиб, иш ташлашга қарор қилдилар.
Шаҳар халқи ҳам дарғазаб бўлди. Броқ эртасига Юфевраль- да, шундай бир воқиа бўлдики, бу ьоқиа қамоққа олишлар ва газеталарни ҳам эсдан чиқаришга мажбур қилди.
Темирйўлчиларнинг ва бошқаларнинг стачка комитети шу куни, 10-ячида эрта блан Александрсвский боғида норозилик митинги белгилаган эди. Митингга йўл қўймаслик учун ҳамма чоралар кўрилган бўлишига қарамай, митингга 3 000 дан ошиқ ишчи ва солдат келди (солдатлар камроқ эди, чунки эшелонлар шаҳардан 15 чақирим нарида турар эди). Яшириниб ётган ўр- тоқлар — Кавтарадзе, Махарадзе, Назаретян ва бошқалар ҳам митингга келдилар. Митингнинг ўрталарида боққа ~(тахминан ик- ки рота) милиционерлар ва «қизил гвардиячилэр» келиб кирди- лар. Улар қўлларига қизил байроқлар кўтариб, ҳархил ишоралар блан митингдагиларни тинчлантириб, шу йиғилишдагиларнинг ёнига кириб олдилар.


68
И. В. С Т А Л И Н
Митингдагиларнинг энди тарқалиб кетмоқчи бўлган бир қио ми яна боғда туриб қолди, улар ўз кишиларимиз келаяпти деб- ўйладилар, ҳатто «ура» деб уларни табриклайбошлаган эдилар. Раислик қилиб турган Кавтарадзе нотиқни тўхтатиб, митингга келганларни табрик ҳам қилмоқчи бўлган эди. Шу онда бу келганлар дарров давра бўлиб тизилиб, митингдагиларни ўраб олдилар ва улар устига милтиқ ва пулемётдан жуда кучли ўқ ёғдирабошладилар. Кўпроқ саҳнадаги ирезидиум а'золарига қараб ўқ отдилар. 8 киши ўлдирилди, 20 киши ярадор цилинди. Кавтарадзега ўхшаб кетадиган ва кийимлари ҳам унинг кийим- ларига ўхшаган бир ўртоқ 10 ўқ еб ўлди, «қизил гвардиячилар» ҳам бир-бирларига, Қавтарадзе • ўлдирилди, деб бақириб хабар беришдилар. Халойиқнинг бир •қисми қочиб кетди, бир қис^и ерга ётиб олди. Уода тутиш ўн беш минутча давом қилди.
Худди • шу минутда кенгайтирилган ^акавказье сеймининг би- ринчи мажлиси очилиб, шу саройга яқин жойда отилаётган мил- тиқ ва пулемётлар оҳанги остида Чхеидзе нутқ сўзлади.
Ҳечкимни огоҳлантирмасдан ва хоинлик блан қилинган бу қирғин ишчиларнинг ғазабини янада кучайтирди ва фикримча, энди уларни меньшевиклардан батамом айириб ташлади.
Назаретян блан Цинцадзени митингдан 'кейин тутиб олиб, отишга олиб кетаётганларида, уларни эсер Мерхалов қутқариб қолди. Эсерлар «ғазабланмо^далар», норозилик билдирмоқдалар ва ҳоказо. Дашнакцаканлар ҳам, бутун шаҳардагилар ҳам ғазаб- ланмоқдалар. Броқ ҳечбир иложи йўқ. Улар қишлоқдан қуролли «қизил гвардиячиларни» ва ёввойи мусулмон дивизиясини ҳай- даб олиб келиб, ўз билганларини қилмоқдалар, ҳаммани қийрат- моқдалар. Ҳамма раҳбар ўртоқларга очиқдан-очиқ отиб ташлай- миз деб дўқ қиладилар. Митингдагилар ўққа тутилган куни шаҳарда қўлларига оқ латта боғлаган жуда кўп офицерлар пайдо^ бўлдилар — булар оқгвардиячилар бўлиб, шаҳарнинг у ёғидан бу ёғига изғиб юриб, большевикларни ахтардилар. Трамвайдан, гўёки Шаумянга ўхшаган бир кишини тушириб олиб, шу ернинг ўзидаёқ отиб ташладилар ва бу Шаумян деб бақирдилар, броқ янглишганликларини кейин билиб қолдилар.


69
—)
ЗАКАВКАЗЬЕ КОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ
таларни очишни, 10-нчидаги воқиаларни (митингдагиларнинг ўққа тутилганлигини) тергов қилишни талаб этди (жумладан, бунда шу эшелон солдатларидан бири ўлдирилган эди). Кечанинг ўзи- даёқ ультиматум блан делегация юбордилар, жавоб учун 24 со- ат вақт бердилар.
Бугун муҳлат тугайди, олинган хабарларга кўра, комиссарлик қарши зарба бермоқ учун кучларини тўпламоқда. Тафсилотини ҳали билмайман. Эшелонлардаги мас’ул ўртоқлар ҳали қайтган- лари йўқ, йўлда қамоққа олинишдан қўрқадилар. Улар унда эшелонларнинг Ҳарбий революцион комитетига сайланганлар. Аниқроқ ма'лумотлар кутиб турибман.
Эртага шаҳар думасининг мажлиси бўладиган, эсерлар ва дашно-қлар унда норозилик баён қиладилар, биздан ҳам вакил- лар бўлади. Шаҳарда кайфият ёмон. Бугун очлик бошланиши муносабати блан дума ёнида хотин-қизлар намойиши бўлади. Шаҳарнинг ҳамма ерида кичик-кичик митинглар бўлиб турипти. Бутун Грузияда ' Русиядан келган грузин солдатларининг та'сири блан деҳқонлар ҳаракати бошланмоқда; бу грузин солдатлари- нинг ҳаммаси ё большевиклар, ёки большевикларга хайрихоҳлик билдиручилардир. Меньшевиклар бу ҳаракатни қирғин ва бос- қинчилик, деб э'лон қилиб, уни бостириш учун «қизил гвардия- чиларни» юбормоқда. Горида ўртоқларимизни қамоққа олдилар. Бугун келган хабарга кўра, унда бизнинг солдатларимизни қуролсизлантирганлар ва уларни отабошлаганлар. Кутаисдан, шаҳар большевиклар қўлйда, унда Буду Мдивани бошчилик қил- моқда, деб хабар бердилар, У ерга ҳамма ёқдан меньшевиклар- нинг кучлари ■ келтирилган эди, юборилган одамларимиздан ҳали хабар олганим йўқ. Сабрсизлик ила улардан хабар кутиб туриб- ман. Кеча Мухранда большевик, кекса Церцвадзе қамоққа олин- ган, Церцвадзенинг у ерга боришининг сабаби шу эдики, кеча деҳқонлар Мухран князьлари ва удел мулкларига қарши бош кўтариб чиқишлари лозим эди.
Метехда ҳозир 9 киши қўлга олиниб, қамоқда ётипти. Ҳозир- гача турмани қўриқлаб турган эсерлар қизил гвардияси шу қамоққа олишлар муносабати блан ишдан бош тортди вЗ бизга хизмат қилмоқчи эканлигини билдирди.
Мен бошда санаб кўрсатган корхоналарнинг вакилларидан иборат бўлган стачка комитети кеча умумий иш ташлашга чақирйб
6 И. В, С та лин, том 4


70
И. В. С Т А Л И Н
хитобнома чиқарди. Бугун бу масалани ҳамма ерда муҳока- ма қилмоқдалар. Кўрайликчи, Тифлис пролетариати нималар қи- ларкин.
10 февральда сеймнинг очилишида фақат меньшевиклар (37 киши) ва 1 мусулмон ҳозир бўлдилар. Бошқа ҳечким бўлмади. Мусулмон депутат сейм очилишини 13-нчига қолдиришни сўра- ган эди, шундай қилинди. Афтидан, дашноқлар блан эсерлар ҳам вакилларини юборсалар керак».
«Манзара» шундай.
Тарих ҳозиининг ўзидаёқ ўлимга ҳукм килган бу контииеволюцион копсссаиликнинг яна қанча умр кечи- исшснс айтиш ксйсн бир иш. Ҳарҳолда бу нарса яқин кунларда равшан бўлади. Броқ бир нарса шубҳасиз: кейинги воқиалар меньшевик социал-контииеволюцио- нерларнинг юзидаги социализм нскобснс бутунлай олиб ташлади ва ҳозир бутун революцион олам Закавказье комиссаилсги ва унинг «пиллий-сейп» каби посанги- лари Закавказье ишчи ва деҳқонларига қарши қаратил- ган энг ашаддий контииеволюцион иттифоқ эканлигини ўз кўзи блан кўриб ишонч ҳосил кслсш имкониятига эгадир.
Фактлар шундай.
Қуруқ ва қалбаки гаплар йўқ бўлиб кетади, факт- лар ва ишлар яшайди. Бу ҳаммага аён...
„Правда" № № 55 ва 56, 1918 йил 26 ва 27 март Имзо: И, С талин


71
РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ ТУЗИЛИШИ
„Т1равда“ газетасининг ходими блан суҳбат
Кейинги кунла|рда Русия Федерациясининг тузилиш принцип- лари ва йўллари тўғрисида совет матбуоти саҳифаларида дис- куссия кўтарилганлиги муносабати блан, бизнинг ходимимиз миллатлар иши халқ комиссари ўртоқ Сталинга муро_. жаат . қилиб, шу масала юзасидан ўз фикрини айтишни сўрадн.
Ходимимизнинг берган бирқанча саволларига ўртоқ Сталин куйидаги жавобни берди,
БУРЖУА-ДЕМОКРАТИК федерациялар
Ҳамма мавжуд федератив бирлашмалар ичида — ■буржуа-демократик тузуми учун энг характерлиси Америка ва Швейцария федерацияларидир. Тарихий жиҳатдан қараганда, улар мустақил давлатлардан — аввал конфедерация, кейин федерация бўлиб таркиб топдилар, аслда эса улар фақат федерализм шакли- нигина сақлаб қолиб, унитар давлатларга айландилар. М-ана шу — мустақилликдан унитаризмга тараққий қилишнинг бу процесси бирқанча зўрлик, зулм ва миллий урушларни бошидан кечирди. Америка жану- бий штатларининг шимолий штатлар блан қилган уру- шини12 ва Зондербунднинг13 Швейцариянинг бошқа кантонлари блан урушини кўрсатиб ўтиш кифоя. Бунда 6*


72
И. В. с Т А Л И Н
Швейцария кантонлари ва Америка штатлари миллатга қараб тузилмасдан, ҳаттоки иқтисодий принципга қараб ҳам тузилмасдан, балки бутунлай тасодифий суратда — колонист эмигрантларнинг ёки қишлоқ жа- моаларининг бирон жойни тасодифий суратда босиб олишига қараб тузилганлигини айтиб ўтмаслик мум- кин эмас.
ТУЗИЛАЕТГАН РУСИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИНИНГ < УЛАРДАН ФАРҚИ НИМАДА
Ҳозир Русияда тузилаётган федерация эса бутунлай бошқа бир манзарадан иборат ва шундай бўлиши ҳам лозим.
Биринчидан, Русияда ажралаётган областьлар тур- муши ва миллий состави жиҳатдан бўтунлай муайян областьлардир. Украина, Қрим, Польша, Закавказье,. Туркистслқ Урта Волга бўйи, Қирғизлар ўлкаси мар- каздан ўзининг географик ҳолати блангина фарқ қил- масдан (чекка ўлкалар!), балки турмуши ва аҳолиси- нинг миллий состави ўзига хос муайян бўлган бутун бир иқтисодий территориялиги жиҳатдан ҳам фарқ қилади.


РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ ТУЗИЛИШИ
73
уларда яшовчи халқларни эски иппеииалистик зулмдан озод қилиш демакдир. Бу — унитаиизмдан — федера- лсзпга ўтиш демакдир!
Учинчидан, унда — ғарбий федерацияларда — дав- лат ҳаёти тузилишига смпериалистик буржуазия раҳ- барлик қилади. Шунинг учун «бирлашиш»да зўрлик сшлатпасликка илож бўлмаган экан, бунснг ажабла- надиган ери йўқ. Бунда, Русияда, аксинча, сиёсий тузилишга смперсализмнинг ашаддий душмани бўлган пролетариат раҳбарлик ксладс. ПГyнснг учун Русияда халқларнинг ҳур иттифоқи асосида федератив тузум барпо кслмок мумкин ва барпо кслмок керак.
Русиядаги федерация блан Ғарбдаги федерациялар ўртасидаги энг муҳим фарқ ана шунда.
РУСИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИНИНГ ТУЗИЛИШ ПРИНЦИПЛАРИ


74
И. В. С Т А Л И Н
Советларгигг III с’езди э’лон қилган федерализм блан ҳечқандай ўхшаш жойи . йўқ. Польша блан Украинани марказдан ҳечқандай тоғ-тошлар ва сувлар ажратиб турмайди. Шундай бўлса-да, шундай географик бел- гиларнинг йўқлиги номлари кўрсатилган областьларни ўз тақдирини эркин равишда ўзи белгилаш ҳуқуқидан • маҳрум қилади деб айтиш ҳечкимнинг бошига кел- майди.
Иккинчи томондан, шуниси ҳам шубҳасизки,—дейди ўртоқ Сталин, — Москва атрофига 14 губернани сун’ий суратда бирлаштиришга интилаётган Москва обласгь- чиларининг ўзига хос федерализмининг ҳам Советлар И1 с’ездининг федерация тўғрисида чиқарган ма’лум қарорига ҳечбир ўхшаш ери йўқ. Шубҳа йўқки, ҳамма- си бўлиб бирнеча губернани ўз ичига олган марказий тўқимачилик райони бир қадар бутун бир иқтисодий райондир ва шундай район бўлгани учун, шубҳасиз уни идора қиладиган ўз область органи бўлади, бу орган Халқ хўжалиги олий советининг автоном қисми бўлади. Броқ, жуда қолоқ Калуга блан саноаткэр Иваново-Вознесенскнигг нимаси бир-бирига ўхшайди ва ҳозирги область совнаркоми уларни қайси аломатлари- га қараб «бирлаштиради», — бу ақлга сиғмайди.
РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ СОСТАВИ


РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ ТУЗИЛИШИ
75
бирига мос келган ма'лум областьларгина федерация- га боп бўлаолади. Польша, Украина, . Финляндия, Қрим, Закавказье, Туркистон, Қирғизлар ўлкаси, Тотор-бош- қирд ерлари, Сибирь ва шу кабилар шундай область- лардир (шу блан бирга, Закавказьенинг грузинлардан, арманлардан, озарбайжон-тоторлардап ва шу кабилар- дан иборат бир қатор малум миллий территорияларга бўлиниши эҳтимоли ҳам йўқ эмас).
ФЕДЕРАЦИЯ БЎЛИБ УЮШУЧИ ОБЛАСТЬЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ. МАЙДА МИЛЛАТЛАРНИНГ ҲУҚУҚЛАРИ
Бу федерация бўлиб уюшучи областьларнинг ҳу- қуқлари тўла равишда умуман Совет Федерацияси тузилиши давомида ишланади, аммо бу ҳуқуқларнинг умумий томонларини ҳозироқ белгиламоқ мумкин. Ҳар- бий ва ҳарбий-денгиз ишлари, ташқи ишлар, темир йўллар, почта ва телеграф, пул, савдо шартномалари, умумий иқтисодий, молия ва банк сиёсати, — мана шу- ларнинг ҳаммаси, марказий Халқ Комиссарлар Сове- тининг иш соҳасига кирмоғи лозим бўлади. Бошқа ҳамма ишлар ва дастлаб, умумий декретлар чиқариш формалари, мактаб, суд ишлари, ма'мурият ва шу кабилар область совнаркомларининг иш соҳасига ки- ради. На суд ишларида ва на мактабда ҳечқандай мажбурий «давлат» тили бўлмаслиги керак! Ҳарбир область шу областьдаги аҳолининг составига қараб бирон тилни ёки тилларни ' танлаб олади, шу блан бир- га ҳамма ижтимоий ва сиёсий ишларда' ҳам майда миллатларнинг ва ҳам катта миллатларнинг тиллари баб-баравар ҳуқуққа эга бўлади. ,


76 И. В. С Т А Л И Н
МАРКАЗИЙ ҲОКИМИЯТНИНГ ТУЗИЛИШИ
Марказий ҳоксмиятнинг тузилиши, уни қуриш усул- лари Русия Федерациясининг хусуссятларига мувофиқ бўлади. Америка блан Швейцарияда федерализм амал- да икки палаталик системага олиб борди: бир томон- 'да — умумий сайлов пиинципида сайланадиган пар- ламент, сккснчс ■ гомонда — штатлар ёки кантонлар томонидан тузиладиган федераль кенгаши. Бу — амал- да қонун чиқаришда одатдаги буржуа сансаларлсгсга олиб борадиган ўша икки палаталик системанинг ўзи- дир. Русия меҳнаткашлар оммасин-инг бундай икки па- латалик системани ёктиимаслиги тўғрисида гапсриб ўтирсшнинг кераги ҳам йўқ. Биз бу системанинг со- циалсзмнинг энг бошланғич талабларига ҳам асло тўғри келмаслиги тўғрисида гапириб ўтирмаймиз.
Бизнингча, — деб давом қилади ўртоқ Сталин, — Русия Федерациясснинг олий ҳокимият органи Русия- даги ҳамма меҳнаткашлар оммаси томонидан сайла- надиган Советлар с'езди ёки унинг ўининс босадиган Марказий Ижроия Қомитети бўлади. Шу блан бирга умумий сайлов ҳуқуқи «писнципи» ҳечбир нуқсонсиз- дир деган буржуа хурофотидан воз кечии^гга тўғри ке- лади. Сайлов ҳуқуқи фақат эксплоатация қилинучи аҳоли табақаларига, ёки ҳарҳолда, бсиовларни экспло- атация килмайдсган аҳоли табақалаисгагсна беислсшс керак. . Бу пролетариат блан 'қишло-қ ■капбағалларс дик. татураси мавжудлсгu фактининг табиий натсжасидср.
ҳокимиятнинг ИЖРО ЭТУЧИ ОРГАНИ


РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ ТУЗИЛИШИ
77
с’ездлари, марказ томони.дан ва федерация бўлиб уюшучи областьлар тбмонидан қўйилган кандидатлар- дан сайлайди. Шундай қилиб, Марказий Ижроия Ко- митети блан Халқ Қомиссарлар Совети ўртасида ҳа- лигидай иккинчи палата деган нарса бўлмайди. Шубҳа йўқки, тажриба ҳокимият тузилиши соҳасида ■ область- лар блан марказнинг манфаатларини бир-бирига мос- лаб олиб боришгигг янада мувофиқроқ ва қулайроқ бўлган бошқа шаклларини ҳам бун’ёдга келтираолади ва келтириши лозим.. Лекин бир нарса шубҳасизки, тажриба қандай шаклларни бун’ёдга келтирмасин, лекин бу шакллар ёшини яшаб ўтган ва бизницг рево- люциямиз гўрга кўмган икки палаталик системани янгидан тирилтиролмайди.
ФЕДЕРАЛИЗМНИНГ ЎТҚИНЧИЛИК РОЛИ
Бизнинг суҳбатчимиз сўзини давом қилдириб бундай деди:
— Кўз олдимизда ташкил топаётган Русия Федера- циясининг умумий кўриниши, бизнинг фикримизча, ана шундайдир. -Кўплар федерация тузумини энг барқарор ва ҳатто энг яхши тузум деб ҳисобламоқчи бўладилар, шу блан бирга, кўпинча Америка, Қанада, Швейца- рияни мисол қилиб кўрсатадилар. Броқ, тарих федера- лизмга ортиқча баҳо бериш нотўғри эканлигини кўр- сатади. Биринчидан, Швейцария сингари, Америка ҳам ҳозир федерацияликдан чиқиб қолган: улар ўтган аср- нинг 60-нчи йилларида федерация эдилар; улар аслда ўтган аср охиридан, бутун ҳокимият штатлардан ва кантонлардан марказий федерация ҳукуматига берил- ган вақтдан бошлаб, унитар давлатларга айландилар.


78
и. в. с т л л и н
Тарих Америка блан Швейцариянинг федерализми штатларнинг ва кантонларнинг мустақиллигидан улар- нинг бутунлай бирлашувига ўтиш босқичи эканлигини кўрсатди. Федерализм мустақилликдан империалистик унитаризмга ўтиш босқичи сифатида батамом мақсад- га мувофиқ бир шакл бўлиб чиқди, лекин штатларнинг ва кантонларнинг бутун бир давлат бўлиб бирлашуви учун шароит туғилгани ҳамоно фёдерализм эскириб қолди ва улоқтириб ташланди.
РУСИЯ ФЕДЕРАЦИЯСИНИНГ СИЁСИЙ ҚУРИЛИШ ПРОЦЕССИ. РУСИЯДАГИ ФЕДЕРАЛИЗМ— СОЦИАЛИСТИК УНИТАРИЗМГА ЎТИШ БОСҚИЧИДИР .
Русияда сиёсий қурилиш бунинг аксинча бормоқда.- Бу ерда мажбурий чор унитаризмининг ўрнини ихтиё- рий федерализм олмоқда, вақти келиб бу федерализм ўз ўрнини Русиядаги ҳамма миллат ва қабилалар меҳ- наткаш оммасининг яна шундай ихтиёрий ■ ва ҳам- жиҳат бирлашмасига беради. Русиядаги федерализм ҳам, — деб тамомлади ўз суҳбатини ўртоқ Сталин, — Америка ва Швейцариядаги каби, ўткинчи рольни ўй- наши керак, бўлажак социалистик унитаризмга ўтиш ролини ўйнаши керак.
„Правда", Wa № 62 ва 63;
1918 йил 3 ва 4 апрель


79
НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРДАН БИРИ


80
И. В. С Т А Л И Н
шундадир. Буни, афтидан, совет ҳокимиятининг собиқ душманлари бўлган, кёча ҳокимиятга саботаж қил- ган, букун угигг хизматига тайёр бўлган буржуа ин- теллигентлари, техниклар ва инженерлар, хизматчилар ва умуман ихтисос ма’лумоти бор кишилар ҳам сез- моқдалар.
Броқ, маданий жиҳатдан қолоқ бўлган унсурлар яшайдиган чекка ўлкаларда Совет ҳокимияти ҳали шундай халқ ҳокимияти даражасига етиб улгурганича йўқ. Марказда бошланган революция чекка ўлкалар- га, айниқса шарқ ўлкаларига, бирмунча кечикиб ёйил- ди. Иқтисодий жиҳатдан ҳам қолоқ бўлган бу чекка ўлкаларнинг турмуш ва тил шароити унда Совет ҳокп- миятининт мустаҳкамланишини бирмунча қийинлаш- тирди. У ерларда ҳокимиятнинг халқ ҳокимияти бўлиши ва меҳнаткаш омманинг социалистик омма бўлмоғи учун, жумладан, бу чекка ўлкалардаги меҳнаткаш- ларни ва эксплоатация қилинучи оммани революцион тараққиёт йўлига тортишнинг махсус усуллари бўлишл зарур. Оммани Совет ҳокимиятини англаш даражасига кўтармоқ, уларнигт энг яхши вакилларини эса Совет ҳокимияти блан қўшиб юбормоқ . керак. Броқ бу чекка ўлкаларга автономия бермасдан туриб, я’ни маҳаллий мактаб, маҳаллий суд, маҳаллий ма’мурият, маҳаллий ҳокимият ортаглари> маҳаллий ижтимоий-сиёсий ва маориф муассасалари ташкилқилиб, ҳамма ижтимоий- сиёсий ишлар соҳасида шу ўлкадаги меҳнаткаш омма- нигт маҳаллий она тилининг тўла ҳуқуқли бўлишини та’минламасдан туриб, бунга эришмоқ мумкин эмас.
Мана шуларни кўзда тутиб, учинчи Советлар с’езди Русия Совет Республикасинигт федератив тузумини э^он қилди.


НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРДАН БИРИ
81
Утган йил ноябрь ва декабрида Волга бўйи тотор- лари, бошқирд, қирғиз ўлкаларида, Туркистон ўлкаси- да пайдо бўлган автоном-буржуа гуруҳлари револю- циянинг боришида секин-секин фош қилинмоқда. «Уларнинг ўз оммаси»ни улардан батамом ажратиб олиб, бу оммани Советлар атрофига тўпламоқ учун, уларнинг автономиясини аввал буржуа ифлосликлари- дан тозалаб, «тортиб олмоқ», сўнгра уни буржуа ав- тономиясидан совет автономиясига айлантирмоқ зарур. Буржуа-миллатчи гуруҳлар, автономияни «ўз» оммаси- ни тутқун.қилиш қуролига айлантирмоқ учун, автономия талаб қилмоқдалар. Шунйнг учун ҳам, улар «марка- зий Совет ҳокимиятини тан олиб», шу блан бирга маҳаллий Советларни тан олишни истамайдилар, улар- нийг «ички ишларига» аралашмасликни талаб қи- ладилар. Шунинг учун ба'зибир маҳаллий Советлар миллий масалани қурол блан «ҳал қилиш» ни аф- зал кўриб, ҳарқандай автономияни мутлақо рад қилишга қарор қилдилар. Броқ бу йўл Совет ҳокимия- тига ҳечбир тўғри келмайди. Бу йўл оммани буржуа- миллатчи юқори ■ табақа атрофига тўплаб, ул^рни «ва- тан» ҳомилари, «миллат» ҳомилари қилиб кўрсатаолади, холос; аммо Совет ҳокимиятининг муддаоси асло бу эмас. Совет ҳокимиятининг навбатдаги вазифаси — ав- тономияни рад қилиш эмас, балки уни тан олишдир. Фа- қат бу автономияни маҳаллардаги Советларга асослаб қуриш зарур, холос. Фақат шундай йўл блангина ҳоки- мият халқ ҳокимияти бўлади ва омма учун жонажон ҳокимият бўлади. Демак, шундай бўлиши керакки, авто- номйя бирон миллатнинг юқори табақаларининг ҳоким бўлишини эмас, балки унинг қуйи табақаларининг ҳо- ким бўлишини та'минлаши зарур. Ҳамма ran шунда.


82
И. В. С Т А Л И Н
Мана шунснг учун ҳам Совет ҳокспсятс тотор- бошқиидлаи террстоисясснс автономся деб э’лон қилади. Шунга ўхшаш ксиғсзлар теристориясснс> Тур- кистон ўлкасини ва шу кабиларни ҳам автономся деб э’лон қилиш мўлжалланмоқда. Мана булаининг ҳам- маси бу ўлкалаинснг маҳалларда волость, уезд ва шаҳар Советларинс тан олиш асосида шундай кслс- нади.
Бу теиисторияларнснг автономсялаис қандай ха- рактерда ва шаклда бўлишснс аникламок учун зарур бўлган материаллар ва ҳарқандай ма^умотларни тўп- ламоқ лозим. Советларнснг та’сис қилучи с’ездларини чакиипок ва шу халкларнснг Совет оиганларинс таш- кил этмоқ учун комисссялаи тузиш лозсп. Булар (с’ездлар) ўша автонопияларнснг географик чегара- ларини белгслашлаис лозим. Бу с’ездларни чақирмок керак. Бўлажак Бутунрусия Советлари с’ездснснг Ру- сия Совет Федерацсясснснг Констстуциясснс ишлаб чиксшига . спкон ■ беисш учун бу тайёргарлик сшлаиини ҳозирданок бажармоқ лозим.
Тотои-бошкиpдлар теиистоисясидагс Советлар. ва улар ҳузуиидаги пусулпон комсссарлсклаис ишга ки- иишдслар. Тоторсстон-Бошкирдистон Советлаиснинг та’сис ^ездини чаксручс кописсся Тузиш учун ўнин- чи —ўнбешснчс апрельда Москвада Қозон, Уфа, Орен- бург, Екатеиснбург Советлари ва пусулмон комиссар- лсклаис ваксллаиинснг кенгаши чаксисладс.


НАВБАТДАГИ ВЛЗИФАЛАРДАН БИРИ
83
лар «майда миллатлар» ва «катта миллатлар» дан ва. кил олиб миллий курияларга бўлинишни таклиф қилмоқ- далар, бундай бўлинишга ҳечбир ҳолда ’ йўл қўйилмас- лиги лозим. Бундай бўлиниш миллий душманликни кучайтиради, миллатларнинг ' меҳнаткаш оммалари ўртасидаги ғовларни мустаҳкамлайди ва қолоқ халқ- ларнинг ма'рифат, маданият йўлини тўсадй, холос. Миллатларнинг меҳнаткаш ва демократик оммаларипи айрим миллий тўдаларга бўлиб ташлаш эмас, балки уларни тегишли совет бирлашмалари атрофига тўплаш та’сис с'ездларига сайловларга acQC ва автономияга пойдевор бўлиши лозим.
Демак, Советларнинг вазифаси — ўлкаларнинг ав- тономияси тўғрисидаги масала юзасидан материал тўпламоқ, Советлар қошида миллий-социалистик ко- миссарликлар тузмоқ, автоном областьларнинг совет та’сис с'ездларини чақирадиган комиссиялар тузмоқ, бу с'ездларни чақирмоқ, ўз тақдирини ўзи белгилай- диган халқларнинг меҳнаткаш табақаларини область- лардаги Совет ҳокимияти органлари блан яқинлаш- тирмоқдир.
Миллатлар иши халқ комиссарлиги^ Советларнинг маҳаллардаги бу қийин ва мастулиятли ишини енгил- лаштириш учун ҳамма чораларни кўради.
Нарком И. Сталин „Правда" № 67, 1918 йил 9 апрель


84
РУСИЯ СОЦИАЛИСТИК ФЕДЕРАТИВ СОВЕТ РЕСПУБЛИҚАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ УМУМИЙ НУҚТАЛАРИ
Совет Республакаси Конституциясини тузиб чиқиш юзасидан тузилган Бутунрусия Марказий Ижроия- Комитети комиссияса томонидан қабул цалинган лойиҳа1*
Русия Социалистик Федератив Совет Республика- сининг ҳозирги ўткинчи даврга мўлжалланган Қонс- титуциясининг асосий вазифаси, буржуазияни бутунлай бостириш, кишининг кишини эксплоатация қилишини йўқотиш, кишилар синфларга бўлинмайдиган ва дав- лат ҳокимияти (бўлмайдиган социализм барпо қилиш мақсадида, қудратли Бутунрусия Совет ҳокимиятидан иборат шаҳар ва қишлоқ пролетариати ва камбағал деҳқонларгигг диктатурасини ўрнатишдир.
1. Русия Республикаси Русиядаги шаҳар ва қши- лоқ Совдепларигач бирлашган ҳамма меҳнаткашлар- нинг озод социалистик жамиятидир.
2. Турмуш ва миллий состави алоҳида бўлиб, бир- биридан фарқ қиладиган областьларнигт Совдеплари автоном область иттифоқларига бирлашадилар. Бу иттифоқларнинг бошида область Совдепларининг с’езд- лари ва уларнинг ижроия органлари туради.


РСФСР КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ УМУМИИ НУҚТАЛАРИ
85
3. 	Область совет иттифоқлари федерация асосида Русия Социалистик Республикасига бирлашадилар, бу республика бошида: Бутунрусия Совдеплари С’езди, с'ездлар ўртасидаги даврда эса — Бутунрусия Мар- казий Йжроия Комитети туради.
„Известия" № 82, 1918 йил 25 апрель
7 И. В. С т а л и п, том 4


86
ТУРКИСТОН УЛКАСИ V СОВЕТЛАР СЕЗДИГА ТЕЛЕГРАММA15
Уитоклар, Совнарком сизнинг ўлкангсзнинг совет негизидаги автонопиясинс қувватлайди, бунга амин бўлингиз. Биз сизнснг бошлаган сшлаиснгсзни табрик- лаймиз ва бутун ўлка бўйлаб Советларни жорий қи- лишснгизга, мавжуд Советлар блан ҳамжиҳат бўлиб иш кўрсшингизга қаттиқ сшонапсз. Советларнснг та’- сис с’ездинс чақиисш устида ишлайдиган ва сиз тузиш- га ксрсшган комисссянс бизнинг олдимизга Москвага, ўлкангиздаги ваколатли оиганнинг Халқ Қомиссарлар Советига муносабатини белгилаш масаласини бирга- лашиб ишлаб чсқмок учун юбоиишснгсзнс сўраймиз.
Сездингизни табриклаймиз ва бу с’езд тарих томо- нидан ўз зсмпасига юкланган вазифалаини шараф блан бажаиадс деб умид ксламиз.
Ленин Сталин 1918 йил 22 апрель
„Известия" № 83, 1918 Иил 26 апрель


87
УКРАИНА БЛАН СУЛҲ МУЗОҚАРАЛАРИ
„Известия" газетасимимг ходими блан суҳбат
Халқ Комиссарлар Советининг чақириғи блан доклад қилиш учун Қурскдан Москвага келган совет сулҳ делегациясининг раиси ўртоқ Сталин бизнинг • ходимимиз блан қилган суҳбатида ҳуйидагиларни айтди:
Д1УВАҚҚАТ СУЛҲ ТУЗИЛИШИ
Совет сулҳ делегацияси олдида биринчи навбатда фронтда, Украина чегарасида муваққат сулҳ тузиш вазифаси турган эди. Бизнинг сулҳ делегациямиз не- мис-украин қўмондонлиги блан музокараларни шун- дай бошлади ' ҳам. Биз Курск, Брянск ва Воронеж фронтларида уруш ҳаракатларини тўхтатишга муваф- фақ бўлдик. Энди навбатда Жанубий фронтда ҳам уруш ҳаракатларини тўхтатиш масаласи турибди. Шун- дай қилиб, муваққат сулҳ тузилиши ва демаркация чизиғининг белгиланиши, бизнинг фикримизча, сулҳ музокараларигиIГг биринчи босқичидир.
УНДАН ҚЕЙИНГИ МУЗОҚАРАЛАР
Бизнинг ундан кейинги вазифамизни — сулҳ музо- караларини бошлашни — қийинлаштирган нарса шу бўлдики, Марказий рада делегациясини узоқ вақт ку- тишга тўғри келди. Делегация Ворожбага етиб 7*


88
И. В. С Т А Л И Н
келганида Украинада бўлган давлат ўзгариши ва кн- чик ҳамда катта Раданинг бекор қилинганлиги ма’лум' бўлиб қолди, бу нарса, албатта, муваққат сулҳ тузп- лишини ва музокараларни бошлаб юбориш вақти ва жойини белгилаш учун олдан келишиб олиш ишларини' қийинлаштирди.
Мана шу вазифани />ажариш учун биз Конотопга, украин-немис қўмондонлиги таклиф қилган ва шу қў- мондонликнинг марказий штаби ўрнашган жойга, мах- сус парламентёр юбордик. Делегатимизга музокаралар^ очиладиган жой тўғрисида келишиш учун жуда кенг ваколатлар берилди.
УҚРАИНАДАГИ УЗГАРИШНИНГ ТА'СИРИ
Украинада бўлган давлат ўзгаришининг сулҳ музо- караларининг тақдирига қандай та’сир қилиши тўғ- рисида бирон аниқ нарса айтиш қийин, чунки янги украин ҳукуматининг сулҳ музокараларига қандай қараши ма’лум эмас. Гетман Скоропадскийнинг хитоб- номасида бу ҳақда ҳечбир нарса айтилмаган. Узга- ришдан илгари биз Украина радасининг аниқ сулҳ; программасига эга эдик. Янги ҳукуматнинг территория тўғрисидаги программаси эса бизга ма’лум эмас.
Умуман олганда, Украинада бўлган ўзгариш ҳозир- ча сулҳ музокараларига ёмон та’сир қилгани йўқ. Ак- синча, Украинада рўй берган ўзгариш Совет ҳокимияти блан Украина ҳукумати ўртасида сулҳ тузилиши имкониятини йўққа чиқармайди, деб ўйламоқ'керак. Шуни айтиб ўтмоқ керакки, ўзгаришдан кейин, сулҳ- музокаралари олиб боришдаги дастлабки ишларда украинларнинг иккиланиши ва ишни пайсалга солиши тўхтади.


УКРАИНА БЛАН СУЛҲ МУЗОҚАРАЛАРИ
89
УЗГАРИШ САБАБЛАРИ
Суҳбатининг охирида ўртоқ Сталин Украинада бўлган ўзга- риш сабаблари масаласига тўхталиб ўтди. '
Менсп фскиспча, бу ўзгаисшнинг бўлиши мукаираи эди. Бунинг сабаби Марказий раданинг карама-қаиши йўл тутганлигида эди. Марказий рада, бир томондан, ■cсциaлсзп ўйснснс ўйнади, сккинчи томондан, — Ук- иасна ишчи ва деҳқонлари блан курашиш учун чет мамлакат қўшснлаиини чакирди. Марказий рада ўзини >>инанс ва ҳарбий жиҳатдан Германияга қарам қилиб ^ўйди, шу блан бирга украин ишчи ва деҳқонлаисга жуда кўп ва’далар бердию, лекин орадан кўп ўтмай уларга қарши каттсқ уруш • бошлади. Украина радаси ўзининг мана шу сўнгги иши блан ўзснс шундай бир ҳолга солиб кўйдски, унга буржуа-помешчск доирала- ри ҳужум қилиб, танг бир ҳолга тушиб қолганида, унинг суянадиган ҳечкими қолмади.
Аслини олганда, синфий кураш қонунига кўра, Ма.р- казий рада ҳокимият тепасида узоқ вақт қололмас ҳам эди, чунки революцион ҳаракат процессида муайян бир ■ссифдан мадад олган элементлаигина ҳокимият тепаси- да мустаҳкам ўрнашиб қолаоладилар. Шунинг учун Украинада фақат икки йўлнснг бўлиши мумкин эди: ё сшчилаи блан деҳқонлар диктатураси бўлиши лозим эди, Марказий рада, ўзининг майда буржуалик табиа- тига кўра, бунга ёрдам бераолмас эди, ёки буржуа- помешчик досиалаиинснг дсктатуиаси бўлиши лозим эди, Рада бунга ҳам рози эмас эди. Рада на уёқ, на буёқ бўлиб туисшнс афзал кўрди ва шу блан ўзини ўлимга маҳкум қилди.
„Известия" № 90,
3918 йил 9 Mail


90
ТОТОР-БОШҚИРД COBET РЕСПУБЛИҚАСИ ТАСЙС СЕЗДИ ЧАҚИРИШ ҚЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН . НУТҚЛАР
1918 	йил 10-16 май™
1. 	КЕНГАШНИ ОЧИШ ВАҚТИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
10 	май
Уртоқлар! Кенгаш Миллатлар иши комиссарлиги- нигт ташаббуси блан, Халқ Комиссарлар Советигинт,, угигт раисининг розилиги блан чақирилди.
Кегташгигг мақсади — шу қўрсатилтаг область ■ Советларининг та'сис с’ездини чақирадитаг комиссия тузишдир. Бўлажак с^зднинг мақсади—тотор-бошқирд. автогомиясинигт четаралариги ва характерини белги- лашдир. Автономия идеяси миллатларга озодлик берган Октябрь революциясининг моҳиятидан келиб чиқади. Халқ Комиссарлар Советининг Октябрь кунла- рида чиқарган Русия халқларининг ҳуқуқлари Декла- рацияси ва Русияни аҳолисининг турмуши ва состави бошқача бўлиб, бир-бирларидан фарқ қиладиган ав- тоном областьларгигг федерацияси деб э’лон қилган III Советлар с^здининг ма'лум қарори Октябрь рево- люцияси моҳиятининг расмий ифодасидир, холос.


1918 ЙИЛ 10-16 МАЙ КЕНГАШИДА СЎЗЛЛНГАН НУТҚЛАР
91
батда бўлиш тўғрисида ўз фикрларини айтишга чақи- риб, Совет республикаси Конституциясининг умумий нуқталарини чизиб берди. Ҳамма областьлардан, ча- маси, фақат Финляндия блан Украинагина очиқ фикр билдириб... мустақилликни ёқлаб чиқдилар. Халқ Комиссарлар Совети бу мамлакатларнинг буржуазия- ларигина эмас, пролетар элементлари ҳам мустақиллик учун курашаётганлигини кўриб ишонч ҳосил қилгани- дан кейин, — уларнинг, мана шу мамлакатларнинг, талаблари бажо келтирилди, ҳечким бунга тўсқинлик қилмади.


92
И. В. С Т А Л И Н
биз ўз миллий ишчи ва деҳқонларсмизнинг тақдирини ўзимиз хоҳлаганимизча ҳал кслапсз». Автономия ичи- да «ўз» Пеҳнаткашларс устидан ўзларининг батамом ҳоким бўлишларини талаб қилаётган буржуалар ана шундай автономия учун курашпоIкдалаи, бу аслда буржуа автономиясидир.
Албатта, Совет ҳокимияти бундай автонопсяга рози бўлаолпайдс, бу турган ran. Шундай автономия бериш керак эмишки, бу автономия ичида бутун ҳокимият Советларнинг ишга аралашмаслигини талаб қилаётган миллий буржуазия қўлида бўлиши, тотор, бошқирд, грузин, ’ ксиғиз, армани ва шу каби пиллатларнинг иш- чиларини тотор, грузин, армани ва шу каби миллатлар- нснг буржуаларига ем қилиб берилиши керак эмиш, — йўқ, Совет ҳокимияти бунга кўнаолпайди.
Автономия бир формадир. Ҳамма ran шундаки, бу формага қандай синфий мазмун берилади. Совет ҳоки- мияти автонопсяга ҳечбир қарши эмас, у автономия тарафд^ри, лекин шундай автономия тарафдорскс, ун- да бутун ҳокимият ишчи ва деҳқонлар қўлида бўлсин, унда бутун миллат буржуалари ҳоксмиятдангина эмас, балки ҳукумат органларини сайлашда иштирок кслиш- дан ҳам четлатилсинлар.
Мана шундай автономия совет автономсяси бўлади.


1918 ЙИЛ 10—16 МАЙ КЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 93
олиб боради. Буржуа Радаси шу хил автономия учун курашган эди. Табиийки, Рада ўзининг ўсиши ва ри- вожланиши учун ишчи-деҳқон Советларига қарши уруш олиб боришга мажбур бўлган эди. Закавказьеда бўл- ган армани, грузин ва тотор миллий советлари ҳам шундай натижага олиб келди. Гегечкори Закавказье Совдепларига ва Комиссарлигига: «Хабарингиз борми, Комиссарлик ва Совдеплар пуч нарсага айландилар, чунки бутун ҳокимият аслда ўз миллий полклари бўлган миллий советлар қўлига ўтди» детагида ҳақ гапни айт- ган эди.
Биз бу хил автономияни тамомила рад қиламиз.
Биз бошқа хил автономияни, бир ёки бирнеча мил- латлар кўпчиликни ташкил қиладиган областьлар авто- номиясини таклиф қиламиз. Ҳечқандай миллий курия- лар, ҳечқандай миллий чегараланишлар бўлмаслиги керак! Автономия Совдепларга суянучи совет автоно- мияси бўлмоғи керак. Бунинг ма’носи шуки, ҳарбир областьда кишилар миллий аломатга қараб эмас, бал- ки синфий аломатга қараб ажралмоғи лозим. Синфий Совдеплар автономиянинт асоси бўлади, автономия шу Совдеплар иродасини ифодаловчи форма бўлади — биз таклиф қилаётган совет автономиясининг характери мана шундай.


94
и. в. с т л л и н
кенгашдан иборат бўлади. Шундай қилиб, қонун чиқа- ришда сансаларлик ва ҳарқандай революцион ишни бўғадиган икки палаталик система тузилади.


1918 ЙИЛ 10—16 МАЙ КЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР
95
буларнснг ҳаммаси халқ тушунадиган тилда, она тили- да бўлиши лозим. Шуцинг учун ҳам тепасида область Марказий Ижроия Қомитети турадиган область бир- лашмалаиснинг ҳамма томонидан танилган хили бун- дай автонопиянинг энг мувофиқ формасидир.
Ҳозсигс кўчиш даврида, ҳам пролетарсат диктату- И2сини мустаҳкамлаш манфаатлари, ҳам Русиядаги ҳамма миллат пролетарларининг буржуа миллатчи- лигига, импеииализмнинг шу сўнггс таянчига қарши умумий кураш манфаатлари қаттиқ талаб килаётган автономия хили шудир.
Буларнинг ҳаммаси кенгашипизнинг вазифаларинс етарли даражада аниқ қилиб белгилаб беради. Кенгаш, шу область миллатлари меҳнаткаш оммасснснг талаби умуман нспaдан иборат эканлигини билиш учун ма- ҳаллардан келганларнинг докладларини эшитади. . Сўнгра кенгаш, меҳнаткаш аҳолиси область Советлари та’сис с’ездига сайловлар ўтказадсган территория- нснг умумий дастлабки схемасини белгилаб чиқади, шу блан бирга шу автоном террсторсяда бўлган ва Советларга уюштирилган меҳнаткашлар оммасигина' эмас, балки қўшни районлардаги меҳнаткашлар омма- сига ҳам сайлов ҳуқуқи берилади. Ниҳоят, кенгаш' комиссия сайлайди, бу комиссияга область Советлари та’сис с’ездини чақириш вазифаси юкланади. Автоно- мия масаласини ҳал кслсш, автонопиянинг ҳукукларс-■ ни фелгилаш ва областьнинг чегараларини узил-кесил белгилаш ҳуқуқи та’сис с’ездига берилади.
Бу кенгашнинг вазифалари шундай.
Мен кенгашни очиш блан бирга, кенгаш ўз зимма- сидаги вазифаларни шараф блан бажаради деб ишонч билдииаман.


36
И. В. С Т А Л И Н
2. 	КЕНГАШНИ ЕПИШ ВАҚТИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
16 	май
Рухсатингиз блан марказий Совет ҳукумати номи- дан шуни баён қиламанки, Халқ Қомиссарлар Совети мазлум ва эксплуатация қилинучи Шарқ халқлари оммасининг ва, биринчи навбатда, энг ҳуқуқсиз бўлиб келган Шарқ мусулмонларининг озодлик ҳаракатини қўллаб-қўлтиқлашни ҳамавақт ўзининг муқаддас бур- чи деб ҳисоблаб келди ва ҳозир ҳам шундай деб ҳисоблайди. Революциямизгинт бутун характери, Совет ҳокимияти табиат^ининг ўзи, бутун халқаро шароиг, ниҳоят, ҳадто Русиянинг жуғрофий мавқии, — империа- листик Оврупо блан мазлум Осиё ўртасида жойлаш- гаглиги, — мана шуларнинг ҳаммаси, ҳеч шубҳасиз, Совет ҳокимиятидан мазлум Шарқ халқларининг озод- лик курашида уларга биродарларча ёрдам бериш сиё- с.атини олиб боришни талаб қилади.


1918 ЙИЛ 10—16 МАИ КЕНГЛШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР
97
зияни, батамом енгмоқ учун, уни шу позициядан улоқ- тириб ташламоқ лозим. Броқ, бизнинг ба’зибир ўртоқ- ларимиз қилгани сингари, миллий масалани бир чекка- да қолдириб ўтиш, уни менсимаслик ва инкор қилиш ҳали миллатчиликни тор-мор қилиш деган ran эмас. Ҳечбир бундай деган ran эмас! Миллий нигилизм бур- жуа миллатчиларига қўл келиб, социализм ишига за- рар келтиради, холос. Миллатчиликни тор-мор қилмоц учун, дастлаб, миллий масалани ўртага қўймоқ ва ҳал қилмоқ лозим. Броқ, миллий масалани очиқ ва социа- листик асосда ҳал қилмоқ учун, уни совет изига қўй- моқ, Советларга уюшган • меҳнатка'шлар оммасининг манфаатларига батамом ва тугал суратда бўйсундир- моқ лозим. Шундай . ва фақат шундай йўл блангина буржуазияни унинг сўнгги ма’навий қуролидан маҳрум қилмоқ мумкин. Ҳозир тузилаётган тотор-бошқирд Ав- тоном Республикаси бу умумий масаланинг ва бутун революциямиз учун жуда муҳим бўлган масаланинг амалий ҳал қилинишидир. Бу Автоном Республика му- сулмонлар Шарқидаги халқларга уларнинг зулмдан озод бўлиш йўлларини ёритадиган ёрқин маёқ бўлиб хизмат қилсин.
Тотор-Бошқирдлар Республикаси ' Советларининг та’сис с’ездини чақириш юзасидан ўтказилган кенгаш- ни ёпиқ деб э’лон қилишга ва автоном республикангиз- ни тузишда сизга муваффақиятлар тилашга. рухсат этинг.
„Правда" А5 ЛЯ 96 ва 101,
1918 йил 18 ва 24 май


98
НАВБАТДАГИ БУҲТОН
«Наше Виепя» п нинг 97-нчи сонида (кечки нашри) ўз пухбсиининг сўзига асосланиб Истамбулдан берил- ган герман иадсотелегиаммасснснг тексти э’лон килинган, унда «большeвсклаи Туркистон ва Астрахан- дан кучлик мадад олиб, ҳужумга ўтдилар, шу блан бирга, пусулпонларнснг каҳиапонона каишслик кўрса- тишлаиига қарамасдан, большевиклар Боку шаҳиснс ишғол кслдслар» дейилган.
Ҳаммага эшитдириб шуни айтаманки, сғвогаилик- дан иборат бўлган бу pиддo^гeлeгpaмпа ҳакскатга ҳеч- бир тўғри келмайди.
Боку иeволюцсянинг аввалидап бошлаб Советлар ҳокимиятсни таниди ва ҳозир ҳам танийди. Бокуга большевиклар томонидан ҳечқандай ҳужум бўлгани йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас. Мусулмон ва рус иш- чи ҳамда деҳконлаии қат^ий суратда терс муносабатда бўлганлсклаиидан батамом шармандаси чиққан бир тўда тотор ва рус помешчиклари ва генералларининг авантюисстлик ҳужуми бўлди, холос. Большевсклар блан пусулмонлар ўртасида ҳечқандай кураш бўлгани


НАВБАТДАГИ БЎҲТОН
99
йўқ ва бўлиши мумкин ҳам эмас эди. Боку Советининг ҳокимияти Боку ва унинг районларидаги ҳамма миллат ишчи ва деҳқонларининг ҳокимияти, дастлаб мусулмон халқининг ҳокимияти эди ва ҳозир ҳам шундайдир.
„Правда" Ni'97, 1918 йил 19 Mail
Нарком И. Сталин


100
ҚАВКАЗДА АҲВОЛ
I
ЗАКАВКАЗЬЕ
Закавказьедаги аҳвол тобора хавфли бўлиб бораё- тир. Сеймнинг Закавказьени мустақил деб э’лон қили- ши (22 апрельда) Тифлис «ҳукумати»нинг қўлини ечиб юбориши лозим эди, ҳақиқатда эса уни халқаро йирт- қичлар тузоғига ташлади. Ботумда бораётган «сулҳ музокаралари» 18 деб аталган музокараларгигт нима блан тамом бўлишини яқин келажак кўрсатар. Лекин бир нарса шубҳасиз: тифлис мегьшевикларигинг ва уларнинг ҳукуматларинигг Русия революциясидан мус- тақиллиги уларнинг турк-герман «маданий» йиртқич- ларига қулларча қарамлигига айланиши муқаррар. Бу, ҳукумат тепасидаги тифлис меньшевиклари ва турк- герман империалистларигигг Русия революциясига қар- ши итттифоқи бўлади. Меньшевик Чхенкели бўлажак Кавказ Голубовичи ролида... қандай ибратомиз-манза- ра, шундай эмасми, жаноб Мартовлар ва Данлар...
Сейм а'зоси Қарчикян Тифлисдан хабар беради:


КАВКАЗДА АҲВОЛ
101
қилмюқдалар. Кутанисда, Хонида, Лечхумда, Горида, Душетда мустақиллик масаласи юза-сидан референдум ўтказишни талаб қилаётган Лмойишлар бўлмоқда».
Бутун . Армансстон Сейм депутатларснснг чиқиб кетишини талаб қилиб қалбаки тифлис «ҳукумати»нинг зўровонлик блан ҳукмронлик килишига қарши норози- лик бслдсипоқда. Мусулмонлар маркази, Совет ҳоки- миятинснг Закавказьедагс қўрғони бўлган' Боку эса, Ленкоран ва Кубадан тортиб Елизаветпольгача, бутун шарқий Закавказьени ўз атрофига тўплаб, 'қўлига Қу- рол олиб, совет Русияси блан алоқани сақлаб қолиш учун бутун кучлари блан тиришаётган Закавказье халқ- ларининг ҳуқуқини барқарор этмоқда. Биз Қора денгиз бўйлаисда Тифлис «ҳукумати»нинг қора шайкаларига қарши бир тан-бир жон бўлиб қўзғолон кўтарган ва Сухумни улардан қурол блан ҳимоя қилаётган қаҳра- мон Абхазии тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймсз. «Бутун Абхазия — кичигсдан каттасигача — 8 кундир- ки, Сухумидан 20 чақсрсм жануброқда Сухуми бўсо- ғаларини ҳимоя кслсб, босқснчсларнснг жанубдан келаётган икки пинглик шайкасига қарши қўзғолон кўтарди», — деб ёзади бизга ҳаибий-революцион ко- мстетнинг раиси Эшба. Ба’зсбси па’лупотларга кўра, Закавказье отиядларснснг ҳужумига денгиз томондан қуролланган кемалар флотилияси ва бир тўда кииучн- лар кўпаклашпокда. Шу блан бирга Брест сулҳ муо- ҳадасига ва унинг немисча ма^осига кўра, биз денгиз- дан Сухумни ҳимоя қилиб ҳужум бошлашимиз уёқда туисин, ҳатто ўзимизни мудофаа қилишга ҳам ҳаққи- миз йўқ экан. Немис «сулҳпарварлари» нинг Закавка- зье боскинчиларига кўрсатаётган сезиларлик ёрдамн шундай. Аҳвол шундай булгандан кейин Сухумнинг 8 и. в. с та л и н, то.м 4


102
И. В. С Т А Л И Н
тақдири ҳал қилинганлигини тушунмоқ қийин эмас. Закавказье халқи Тифлис «ҳукуматига» қаршидир. За- кавказье халқи Русиядан ажралиб кетишга ^арши дир. Закавказье ишчи ва деҳқонлари бир тўда сеймчиларга қарамай, референдумга тарафдордирлар, чунки Закав- казьени Русиядан ажратишга сеймни ҳечким, мутлақо ҳечким вакил қилгани йўқ
Аҳвол шундай.
Меньшевиклардан энг виждонлилари — Жордания, Церетели ва ҳатто (ҳатто!) Гегечкори ҳам қўлларини ювиб қўлтиққа уриб, бу ифлос ишни ҳечнарсадан той- майдиган меньшевикларга қўйиб берганликлари бежиз эмас.
Бизга Тифлисдан, корпус командири бир турк Карс ёнида арманлар Қарсни топшираётганларида, агар Закавказье ҳукумати тез вақт ичида Бокуни ишғол қилмаса ва Боку районидаги мусулмонларни қутқара- олмаса, бу ишларни амалга ошириш учун турк аскарла- ри юборилиши турган ran, деган, шу. • блан бирга «Во- ҳиб пошшонинг Закавказье ҳукумати раиси номига юборган ’ хатида, шундай бўлиши муқаррар эканлигига имо қилиниб ўтилган».
Бизда бу хабарларни ҳужжатлар асосида текшириб чиқишга имконият йўқ, лекин бир нарса шубҳасизки, агар турк «ҳомилари» ҳақиқатан ҳам Бокуга қараб ҳаракат қилсалар, улар кенг аҳоли табақалари ва, би- ринчи навбатда, мусулмон ишчи ва деҳқонларининг қаттиқ қарши зарбасига дучор бўладилар.
Бу ҳолда Совет ҳокимиятининг Закавказье мсҳнаг- кашлар оммасининг ҳақ-ҳуқуқларини босқинчилик қасдлардан бутун кучи блан ҳимоя қилиши турган ran. I


ҚАВҚАЗДА АҲВОЛ ‘ 103
- — ——-ч
II
ШИМОЛИЙ ҚАВКАЗ
1917 йилдаёқ Филимоновлар, Карауловлар, Чермо- евлар ва Бамматовлар сигтари бир тўда хизматдан бўшаган Шимолий Кавказ генераллари ўзларини тоғли- лар иттифоқи деб э’лон қилиб, ўзларига Қора денгиз- дан Каспий дегтизиTача Шимолий Кавказ ҳукумати деб ном берган ва * Қаледин блан бирга бош кўтариб чиқишга зимдан тайёрланган эдилар. 1917 йил ноябрь- да, Русиягинт марказида Совет ҳокимияти ғалаба қозонганидан кейин, бу «ҳукумат» инглиз-француз ҳарбий миссиялари блан ўйнашмоққа киришди ва рус- герман фронтида муваққат сулҳ тагига болта урабош- лади. 1918 йил бошида, Каледин авантюрасидан ҳечнар- са чиқмаганидан кейин, бу сирли «ҳукумат» поездларга босқинчиларча ҳужум уюштириш ва маккорлик блан шаҳар ҳамда қишлоқлардаги тинч аҳолига ҳужум қи- лиш ишларига бош бўлиш блан кифояланиб, сиёсий майдондан йўқолди. Уша йил баҳорига келиб ҳамма бу «ҳукумат» ни эсидан чиқарди, чунки Шимолий Қав- казда, Кубань ва Терек областьларида Шимолий Кав- каздаги, беистисно ҳамма қабила ва халқларнинг кенг табақаларини ўз атрофига бирлаштирган ҳақиқий халқ депутатлари Советлари мустаҳкамланди. Кабардинлар ва казаклар, осетинлар ва грузинлар, руслар ва укра- инлар кенг давра олиб Терек депутатлари Совети ат- рофига тўпландилар. Чеченлар ва инғушлар, казаклар ва украинлар, ишчилар ва деҳқонлар Кубань областгь даги кўпдан-кўп Совдепларни ўз вакиллари блан тўл- дирдилар. Бу ҳамма қабила ва халқларнинг кенг ме\- наткаш табақалари ўз с'ездларида Совет Русияси блан


104 и. в. С Т Л Л и н
узилмас бўлиб боғланганликларснс баланд овоз блая э’лон кслдилаи. Буларнинг ҳаммаси Чермоевлар ва Бамматовларнинг қалбаки «ҳукуматини» сиёсий саҳна- дан ғойиб бўлишга мажбур қилмай қўймас эди. Ҳамма бу ажойиб «ҳукумат» абадий гўрга кўмилди деб ҳи- соблади. Дуруст, Баппатовларнснг яқин дўсти, Доғис- тон спопи деган бир зот Петровск ва Дербент ёнида темир йўлга босқинчилик ҳужуми уюштиииб, март ойи- даёқ ўзидан дарак берган эди. Лекин апрель ойининг ўрталаридаёқ ипомнснг бу авантюиасини Боку иш- чиларидан иборат бўлган совет отрядлари ва доғис- тонлиларнинг ўзлари тугатиб, имомни ва унинг рус офицерларидан иборат бўлган ясавулларини Доғистон тоғларига қувлаб юборган эдилар.
Броқ, агар импеииализм ўзининг бу дун’ёдаги мақ- садлари учун «у дун’ёдаги» арвоҳларни чаксиабслпа- са эди, у рмпериализм ҳам бўлмас эди. Жуда нари борса, бундан бир ҳафта бурун бизга бир расмий бае- нотни топширдилар, бу баёнот тирилган Чермоевлар ва Баппатовлаи томонидан имзоланган бўлиб, унда Қора денгиздан то Каспий денгизгача (бундан кўп ҳам эмас, оз ҳам эмас!) мустақил (ҳазиллашпанг!) Шимолий Кав- каз давлати тузилганлиги тўғрисида гапирилади.
Бу қалбаки ҳукуматнпнг прoклапациясида бундай дейилади: .
«Кавказ тоглиларининг Иттифоқи Руспядан ажралиб чиқишга ва мустақил давлат тузишга қарор қилади».
«Бу янги .давлат территориясининг чегаралари шимолда собиқ Русия империясидаги Догистон, Терек, Сталрополь, Кубань ва Қора денгизнинг область ва вилоятларининг чегаралари қандай бўлган бўлса, шувдайлигича қолади, гарбда Қора денги.3, шарқ- да Каспий дснгизи, • жанубда тафсилоти Закавказье ҳукумати блсан тузиладнган битимда белгиланадигаи чсгарадан иборат бў- лади».


қлвклздл лҳвол
105
Шундай қилиб, Закавказье «ҳукумати» турк-герман «халоскорлари» блан, -Шимолий Кавказ «ҳукуматн» эса Закавказье «ҳукумати» блан «алоқа» боғлайдилар. Масала равшан. Шимолий Кавказ авантюристлари ин- глиз-французларга боғлаган умидлари пучга чиққач, энди • уларнинг душманларига умид боғламоқдалар. Турк-ғерманларнинг босқинчилик шптаҳаси беҳад бўл- ганлигидан, Шимолий Кавказ авантюристларининг турк-герман «халоскорлари» блан «битим тўзиш» эҳти- моли йўқ бўлмаса керак деб ўйламоқ керак.
Албатта, турк-герман «халоскорлари» нинг герман муоҳадасига содиқликлари тўғрисида, дўстона муноса- батда бўлиш ва ҳоказолар тўғрисида сўз беришларига биз шубҳаланмаймиз. Броқ бизнинг замонимизда сўз- га эмас, балки ишга ишониш расм бўлганидан ва бу жанобларнинг ишлари эса жуда ҳам равшан бўлганм- дан, — Совет ҳокимиятнга Шимолий Кавказ халқлари ■• ни босқинчилик ҳужумлари эҳтимолидан ҳимоя қилмоқ учун бор кучларини сафарбар қилишга тўғри келади.
Нарком И. Сталин „Правда" № 110, J9/8 йил 23 май


106
КАВКАЗДАГИ АҲВОЛГА ДОИР
Миллатлар иши халқ комиссарлигидан
Якшанба куни чиққан газеталарда игтлизларнигг Боку ва Апшерон ярим оролини ишғол қилганликла- ри тўғрисида хабар пайдо бўлди. Бу хабарда айги- лади:
«Одесса газеталарининг берган хабарига кўра, Бокудан ксл- ган кишилар, бундан уч ҳафта бурун шаҳарга юк автомобиль- ларида инглиз аскарлари кириб келганлигини, буларнинг Қав-- казга, Эрон орқали, Месопотамиядан келганликларини билдира- дилар. Отряд жуда катта ва авангард бўлса керак. Инглизлар Корнилов отрядлари блан алоқа боғламоқдалар деган гаплар бор. Бошқа бир газета, инглизлар Апшерон ярим оро ’.'-ини ва Бокуни ишғол қилиб, ундан Тифлис, Александрополь, Сариқа- мнш, Қарс, Арзирумга қараб ҳаракат қилмюкдалар деб хабар беради. 24 май».
Шу муносабат блан миллатлар иши халқ комиссар- лиги жуда шубҳали манба^ардан чиққан бу иғвогаро- на хабаргинт ҳақиқатга ҳечбир тўғри келмаслигиш! баён қилмоғи лозим. Бокуда ҳечқандай инглиз отряд- лари пайдо бўлгани йўқ ва бўлолмайди, бунигт сабаби ақалли шуки, бутун Боку губернасини Bia Закавказье- гинт бутун шарқини совет аскарлари ҳимоя қилиб ту- рипти, булар биринчи чақириқ бланоқ ташқи душман*


ҚЛВҚАЗДАГИ АҲВОЛГА ДОИР
107
блан, у ■ душманнинг ҳарқандай либосда булишидаи қат'ий назар, жанг қилишга ҳозир турипти. Фавқулод- да комиссар Шаумяннинг 25 майда берган хабарига кўра, «Боку ва унинг районлари ҳозирча, агар яқинда Ажикабулга ҳужум қилган ва совет аскарлари томо- нидан ғарбга узоқ ерга улоқтириб ташланган тотор по- мешчикларини ҳисобга олмаганда, ҳарқандай хавфдан холийдир». ■
Жанубий Закавказьедаги аҳволга келганда, унда, ҳақиқатан хавф бор, броқ бу инглизлар хавфи эмас, балки «Шимолий Эронистонда инглизларга қарши зар- ба бериш учун» Александрополь — Джульфа йўлидан Тавризга қараб ўтиб келаётган турклар хавфидир.
Закавказье сеймининг а'зоси Карчикян ■ бу ҳақда 20 майда бундай хабар берди:


108
и. в. с т л л и н
қилдп. Бугун олинган хабарга қараганда Лхажалак уезди- нинг аҳол-иои ҳам шаҳардан чиқиб Цалки томэнга қараб иўл солган. Ботумдаги делсгация ультиматум муносабати блан норозилик билдирди, броқ буни ур>ш баҳонасига айлантириб юбормасдан, музокараларни давом этдиришга қарор қилди».
Миллатлар иши халқ комиссарлити мана шулар- гигг ҳаммаси тўғрисида хабар бериши блан, . Одесса- дан берилган ёлғон хабарлардан мақсад, ҳамма ҳу- қуқларни оёқ ости қилган ва Эронистон темир йўлини ўз қўлига олишни кўзда тутган туркларгигг ҳужумини яширишга уриниш экаглити равшан бир нарса деб қайд қилмасдан ўтаолмайди.
„Правда" № 104, 1918 йил 28 май


1C9
ДОН ВА ШИМОЛИЙ КАВКАЗ ҲАҚИДА
(Фактлар ва найранглар)
Украин делегацияси Қиевда сулҳ конфеиенцияси- нинг2() биринчи мажлисида, бизнинг қўлспизда ўзла- рини Русиядан ажралган деб э'лон қилган ва украин- герпан ҳукумати блан дўстлик муносабатлари ўрнаш- тирган Дон, Шимолий Қавказ ва бошқа «ҳукуматлар» нинг баёнотлари бор, деди. «Биз Совет ҳокимиятининс вакиллари блан музокара кслсшга қарши эмасмиз, — деди украин делегациясинииг раиси жаиоб Шелухин, — аммо биз, Русия федеиациясини!Iг ҳокимияти, асл- да, қайси областьларни ўз ичига олганлигини бслмок истар эдик, нимага десангиз, менинг қўлимда Русия ссставида қолишни истапайдсган бирқанча ҳукумат- ларнинг (Дон, Шимолий Кавказ ва бошкаларнснг) ба- ёнотлари бор».
Турклар блан геипанлap<yкpaинлaрнснг бу баёно- тига қарши э’тироз бслдсрпаслскларс устига яна бир қанча расмий баёнотларида шу номлари кўрсатилган ярим расмий «ҳукуматлар» нинг да’воларини тасдиқ- лайдилар ва янги территорияларнинг «ўз гакдииини ўзи белгилаш» (я'ни босиб олиш) мақсадини амалга ошиисшнинг расмий бир воситаси тариқасида шу «ҳу- куматларга» қаттиқ ёпишиб олпокдалар.


110
и. в. с т л л и н
Аммо ■ бу шубҳали «ҳукуматлар» қандай, улар қаер- дан пайдо бўлдилар?
Дастлаб шуниси қизиқки, кечагина... халқ иродаси- га хилофан дун’ёга келган украин гетман ҳукумати бу «ҳукуматлар» нинг ҳомиси ва шу бутун кампаниянинг расмий ташаббусчиси бўлиб майдонга чиқмоқда. Русия федерациясидаги ўн миллионларча аҳоли томонидан эркин суратда сайланган ва жумладан, Дон, Кубань, Черноморье, Терекнинг миллион-миллион аҳолиси то- монидан сайланган область Советларини ўз атрофига тўплаган Совет ҳокимияти блан шундай гаплашишга украин делегацияси қандай ҳуқуққа суяниб туриб бо- тинаолди экан? Мана шуларнинг ҳаммасидан кейин, халқ томонидан сайланмаганлиги уёқда турсин, хатто юқори табақа ландтаг сингари цензли ясама сеймга ҳам эга бўлмаган ҳозирги украин ҳукуматининг қаи- дай ҳам обрўси бўлиши мумкин? Бундан ташқари сулх конференцияси Киевда бўлмай, бирон бетараф ерда бўлса эди, яқинда ағдариб ташланган Украина радаслг гетман ҳукумати блан тузилган ■ муоҳаданинг украин халқига дахли йўқ, чунки уркаин халқи бу ҳукуматни танимайди, деган баёнот блан чиқишдан ҳам тортинмас эди. Буни исбот қилинган деса бўлади. Бундай ҳолда икки масала кўндаланг бўлиб турар эди: 1) бу ҳолда кимнинг ваколатини ҳақиқий деб танимоқ мумкин, гет- ман ҳукуматиникиними ёҳуд Украина радасиникиними, 2) ■бу ҳолда ҳарқандай «баёнотлар»га жуда юқори ба- ҳо берадиган ҳозирги украин делегацияси ўзини оқлаш- учун нима деяолар эди...


ДОН ВА ШИМОЛИЙ ҚАВКАЗ ҲАҚИДА
11
Шимолий Кавказнигг авантюрист «ҳукуматлари» блан хўб ҳазиллашаётган Германия Польша Познани, Дания ■ Шлезвиг-Голштигияси, француз Эльзас-Лотарингияси-■ № ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи тўғрисида оғиз ҳам очмайди. Шу кўрсатилган областьлардаги да- лиялилар, поляклар ва французларгиаг оммавий норози- ■ лиги олдида, Русиянинг жанубидаги ҳаш-паш дегунча тузилган ва ҳечким танимаган шу «ҳукуматлар» нигт авантюристик баёнотларининг ҳечқандай аҳамия- ти, ҳечқандай қадр-қиммати, ҳечқандай э’тибори йўқ- литиги исбот қилиб ўтиришнинг кераги борми...
Броқ буларнинг ҳаммаси «майда-чуйда» нарсалар, Энг асосий масалага ўтайлик.
Хўш, Русиянинт жанубидаги афсонавий «ҳукумаг- лар» қаердан келиб чиқдилар?
«1917 йил 21 октябрьда, — деб ёзади Дон «ҳукумати» ўз «нота» сида, — Владиюавкаа шаҳрвда янги федерати® давлат,. жанубий-шарқий иттифоқ тузиш тўғрисидаги муоҳадага қўл4 қўйилди, бу иттифоҳ составига Дон, Кубань ва Астрахан казак. қўшинлари территорияларининг аҳолиси, Шимолий Кавказ . ва Қора денгиз бўйидаги тоғ халқлари ва Русйянинг Жанубий- Шарқидаги эркин халқлар кирдилар».
Бизга 16 майда етказилган Чермоев ва Бамма- товларнигг Шимолий Кавказ «ҳукумати» вакиллари- нинг радиотелеграммасида ҳам деярлик худди боя^г^л- дай сўзлар айтилган.


112 И. В. С Т А Л И Н
риясига кнрган Доғистон, Терек, Ставроподь ва Кубаиь ҳамда Қора дсшиз С1бдастьлари ва вилоятлар^^ининг го-огр-афгк чегара- лари қандай бўлган бўлса, шундай бўлади, Гарбда — Қора денгиз, Шарқда — Каспий денгизи бўлади».
Шундай қилиб, Керенский ҳукуматини ағдариб таш- лсгсн Октябрь революциясснснг ғалабаси арафасида, шу ҳукумат блан боғлиқ бўлган бир тўда авантюрист- лар Владикавказга тўпланибдилар-да, ўзларини «мух- . тор» ҳукумат деб, Русиянинг Жанубини эса Русиядсн ажралди деб э'лон қилибдилар, шу блан бирга, улар бунга аҳолснснг иозслсгини сўрашни ҳатто лозим ҳам кўрмабдилар. Албатта, Русия каби озод мамлакатда сепаратчилик хаёлларига берилиш ҳечкимга тақиқ қи- линмайди, шу блан бирга, Русиянинг жанубидаги халқ- лар блан ҳечбир алоқаси бўлпаган бу хаёлпарастлар- нинг авантюристлик баёнотларига Совет ҳукупатиниlIг Эргашаолмаслсгс ва эргашмаслсгс ўз-ўзидан ма’лум эди. Агар , Германия гиажданлаига ҳозир Русияда бе- рилган сингари озодлик берганида эди, Познань, Эль- зас-Лотарингия, Польша, Курландия, Эстландия ва бошқалар миллий ҳукумаглар блан қопланар ва улар- нинг ҳукумат деб аталишига ўз халқларидан қувғин еган ва ҳозир эмиграцияда бўлган Богаевскийлар, Красновлар, Баппатовлар ва Черпоевлардан кўра кўи- ро^асрилари бўлган бўлар эди...
Русиянинг жснубидс афсонавий «ҳукуматлср» мана шу ■ зсйлдс псйдо бўлдилар.


ЛОН ВА ШИМОЛИЙ КАВҚАЗ ХЛҚИДЛ 113
чамаси вақт ўтди. Шу вақт ичида Дон, Кубань-Қора денгиз ва Терек область халқ Советлари тузилди, бу Советлар миллион-миллион аҳолини, казаклар ва казак бўлмаганларни, абхазлар ва русларни, чеченлар ва инғушларни, осетинлар ва кабардинларни, гру- зинлар ва арманларни ўз атрофига бирлаштир- ди. Бу областьларнинг аҳолиси Совет ҳокимияти- ни таниганига аллақачонлар бўлди, улар ■ ўзларига берилган ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқидан кенг суратда фойдаланмоқдалар. Карауловлар ва Бога- евскийлар, Чермоевлар ва Бамматовларнинг қарор- гоҳи бўлиб келган Владикавказ эса ўзини Терек халқ Совети турадиган жой деб э'лон қилганига аллақачон- лар бўлди. Ҳаммага ма’лум мана шу фактлардан ке- йин осор-атиқа бўлиб қолган генераллар ва уларнинг авантюристлик баёнотларининг 1917 йил ёзида қандай аҳамияти бўлиши мумкин? Сентябрь ва октябрьда Ру- •сияда ҳали Керенский ҳукумати бор эди, бу ҳукумат, ўша вақтда яширин ишлашга мажбур этилган ва ҳозир ҳокимият тепасида турган большевиклар партиясини қувғин остига олган эди. Агар украин делегацияси ва герман ҳукумати учун 1917 йил сснтябрь ва октябрь ■ ойлари шундай муқаддас аҳамиятга эга экан, нима учун улар, 1917 йил сентябрь ва октябрь ойларида омон бўлган Чермоев ва Қараулов «ҳукумати» нинг қолдиқ- ларини сулҳ конференциясига таклиф қилаётганлари сингари, ўша вақтда омон бўлган Керенский ҳукумати- нинг қолдиқларини ҳам таклиф қилақолмайдилар?


114
И. В. С Т А Л И Н
белгилаш принципининг немисча «ма’носи»га «асосан» бир зумда сиёсий майдондан йўқотилган эди...
Еки, ниҳоят: казаклар қувиб юборган, 1917 йил охирида Гатчина ёнида совет аскарлари асир қилиб олган, сўнгра, қасам ичганлиги учун Совет ҳукумати озод қилган казак генерали Красговнинг баёноти,— нима учун унинг баёноти «жуда муҳим сиёсий воқиа» деб ҳисобланадию, масалан, ўз атрофига юз минглаб рус ва тотор аҳолисини тўплаган ва Қримнинг Русия Федерацияси блан чамбарчас боғлиқ эканлигини радио орқали уч марта э'лон қилган Қрим Совнаркоминигг баёноти сиёсий аҳамиятга эга бўлмаган баёнот деб ҳи- собланади? ,
Нима сабабдан, казаклардан қувғин еган генерал Красновга украин-герман ҳукуматдорлари махсус ҳо- миллик қиладилар-у, ваҳолонки, аҳоли эркин суратда сайлаган Қрим Совнаркоми босқинчиларча отиб ўлди- рилади?...
Кўриниб турибдики, бунда ran «баёнотлар» нинг чинлигида ҳам, бу «баёнотлар» ни қувватловчи оммада ҳам эмас. Гап расмий талончилар ваҳшийларча оёқ- ссти қилган ва бузган «ўз тақдирини ўзи белгилаш» тушунчасида ҳам эмас. Гап шундаки, империалистик фрибгарликги жуда яхши кўрадиган украин-немис до- ғулиларга «баёнотлар» жуда қўл келади, чунки бу «баёнотлар» ■уларгигт янги территорияларни босиб олиш ва қарам ■ қилиб олишга интилишларини яшириб турадиган қулай ниқобдир.


ДОН ВЛ ШИМОЛИЙ КАВҚАЗ ХЛКИДА 1.15
циясини танлсб олдилар, чунки қолган ҳаппа делегс- циялар немис «трпойилс» йўлини тутган эмас эдилаи• _Шу блан биргс Краснов — Богаевский «ҳукумсти» нинг уйдиима ва ясапалсгс шу қсдар равшан эдики, Краснов томонидрн тайснланган бир тўда миниcтилаи (халқ ма- орифи пснистии Парамонов ва ер ишлсри пснсстии Семёнов) бу вазифсдан расмий с.уратдс бош тортдилар ва бунга, «генерал Краснов биз йўқ всқтда бизни ми- нистр қилиб трйинлрпти» деган баҳонани сабаб қилиб кўисатдслар. Броқ, бу ҳам украин-непис ўз белгилов- чслриининг пинакларсни ҳам бузпайдс шекилли, чун- ки Краснов улар учун жудс қулай ниқобдии.
Янс шуниси ҳсм кизикки, январь ойидаёқ дун’ёдан ўтган жанубий-шаикий иттифоқ дегани май ойидс биидансга Украинада ёки ҳатто Истрпбулда тирилиб кpлди. Шу блан бирга Шимолий Ксвксз хслқлари алла- қсчон гўргр кўмиб ташлаган «ҳукуматлар» Истамбул- дами, Киевдами, яшсисн суратда «яшсб», ўшс ердсн туриб улар учун қонунлар ёзмоқчи эканликларини ҳсли Шимолий Ксвксз халқларснснг ҳаммаси билмсй- ди. Кўриниб турибдики, укррсн-непис ўз белгиловчила- ри бу жўнгина ҳийлрдрн ҳам уялпайдилср, чунки бу ҳийлс ҳам улар учун фойдатшдир.
Бир томондан, Русия жснубидаги ҳоким бўлиш ор- зусида юрган авантюисстларнинг ва иккинчи томондан, сиёсий фиибгррлик усталарининг «ишлрри» шундай.
Русия жанубидаги халқларнинг ўзлари (жаноб ўз белгиловчилар килмишлриинс бу халқлаининг номидрн деб кўрсртмоқдрлрр) мустакиллик масаласигр қандай KаИPЙДилаи?
Дондан бошлаймиз. Февраль ойидан бошлрбок св- тоном Дон Совет Республикаси яшамоқда, бу респуб-


116 И. В. С Т А Л И Н
лика шу областьдаги аҳолининг жуда кўпчилигини уз атрофига бирлаштирган. Апрельда бўлган ва 700 дан ошиқ делегат қатнашган область с’ездининг Дон рес- публикаси Русиянинг автоном қисми бўлиб, Русия блан маҳкам боғлиқ эканлигини ҳаммага эшитдириб тасдиқ- лаганлиги ҳечбир кимса учун сир эмас.
Дон Республикаси Марказий Ижроия Комитетининг 28 майдаги резолюциясида эндигина ясалган Краснов — Богаевский «ҳукумати» нинг да’волари тўғрисида бундай дейилади:
«Дон Совет Республикасининг Марказий Ижроия Қомитети • Халқ Қомиссарлар Совсти ва Киевдаги сулҳ копференциясига ма’Л'ум қили-б айтаднки*, Донда Марказий Ижроия Комитети ва унинг президнумидан бошқа ҳечқандай ҳокимият йўқ. Ўзиниҳу- кумат деб э’лон қилган ёки э’лон қилмоқчи бўлган ҳарқандай бошқа ҳукумат давлат хоинлари бўлиб, улар давлатга хиёнат қилганликлари учун- халқ судига бериладилар. Ҳозир бизга, сул.х конференциясида Дон ҳукуматидав делегация иштирок қилаёт- ганлигини хабар бердилар. Биз халқ Комиссарлар Советига ва Киевдаги сулҳ конфсренциясига давлат ҳокимияти сифатида баён қигиб айтамизки, Дон Республикасп Совст ҳукуматининг берган ҳужжати бўлмаса, ҳсчқандай делегатлар сулҳ музокаралари олиб боришга қатнаштирилмасликлари лозим ва агар шундай ҳуж- жатсиз делегация мав-жуд экам, биз уларйи ғайри қомуний ва ёлғондакам дсб э’лон қиламиз, улар давлат хоинлари сифагида судга беригадилар. Марказий Ижроия Комитети сулҳ конферен- цияеадан «д<ж ҳукумати» нин-г қалбаки делегациясими ишдан четлатишни талаб қилади, чунки у қонуний эмас ва сулҳ музо- каралари олииб бориш учун унга йўл шўйиш мумкин эмас.
Марказий Ижроия Комитетининг раиси
В. Қовалёв.
Секретарь В. Пужилев. (28 майда олинган). Царицин».


ДОН ВА ШИМОЛИЙ КАВҚАЗ ХАҚИДЛ
117
фига тўплаган Кубань-Қора денгиз Автоном Совет Республикасини ҳамма билади.
Шу йил апрель ойида чеченлар, инғушлар ■ иштирокм блан казак Я. Полуян раислиги остида ўтказилган ва зкуда кўп кишилар қатнашган Кубань-Қора денгиз областининг с'ездини ҳамма билади, бу с'езд область- нинг Русия блан маҳкам боғлиқ эканлигини тантанали суратда тасдиқлади ва ҳархил Филимоновлар ва Крас- новлар сингари авантюристларни тантанали суратда қогундан ташқари деб э'лон қилди. Жумладан, Сухум- дан тортиб то Батайскгача Совет Русиясини қурол блан кўкрак кериб ҳимоя қилаётган ўн мингларча ку- баньлилар Кубаньва Қора деггизгигг Совет Русиясига қандай меҳрибон етарли даражада равшан
қилиб кўрсатиб беради. Ҳалок бўлишини Краснов — Филимоговларгигт ҳомилари бетоҳдтлик бланкута- ётган флот тўғрисида гапириб ҳам ўтирм1а1ймиз...
Ниҳоят, Терек области. Терекда Терек область халқ Совети яшамоқда бўлиб, бу Совет, шаҳарлар тўғрисида гапирматагда ҳам овуллар ва станицалар, қишлоқлар, местечкал'арнигг ҳаммасини, ёки ҳаммасини деярлик (95о/о ни) ўз атрофига бирлаштирганлиги ҳечкимсага сир эмас. Шу йил январь ойида бўлган биринчи ■ об- ласть с'ездидаёқ беистигно ҳамма делегатлар Совет ҳокимиятини ёқлаб ва Русия блан маҳкам алоқада бўлишни ёқлаб чиқдилар. Апрельда бўлган ва биринчи Сезддагидан кўра янада кўпроқ одам қатнашган ик- кинчи с'езд областьни Русия федерациясигигг автоно- мияли совет республикаси деб э'лон қилиб, Русия блан алоқасиги тагтагали суратда тасдиқлади. Ҳозир бў- лаётган учинчи область с'езди олға яна бир қадам таш- лаб, сўздан ишга кўчди ва Терекни (Терекнигина эмас) 9 И. В. С та л и п, том 4


118 и. в. с т л л и н
чакирслмаган пеҳпонлаи сускссдсдсн ҳимоя қилиш учун гиржданларни қўлга қурол олишгс чақирмоқда, Дон ҳукумати дегрнининг нотс деб аталган «нотаси»- да гўё Русиядан ажралишга интилаётган «жануб- шрикнинг эркин хслқлрри» тўғрисида жудс кўп гапи- Ииладс. Далиллар «баёнотлаини» ҳсппадсн яхши рад қиладилар, деб фсраз қилиб, биз дслиллсрга сўз бе- рамиз.
Дсстлаб Терек хслқ Советининг иезолюцсясигс қу- лоқ солайлик:
«Терек халқ Советига телеграммалардан ма'лум бўлишпга қараганда, Иетамбулда бўлган Шимолий Кавказ делегатлари Шимолий Кавказни мустақил деб э’лсн қилган ва у ҳақдз ту-рк император ҳукуматига ва бош.қа давлатларга нота берган змишлар. ’
Чеченлар, кабардинлар, • оз'ети!нлар, ингушлар, казаклар ва бошқа миллатларнинг фракцияларидан иборат бўлган Терск халқ Совети шуни баён қиладики, Терек ўлкаспдаги халқлар ҳечким- ни, ҳечқачон, ҳечқаерга юқорида айтиб ўтилган мақсад учунде- легат қилиб сайлаган эмаслар ва агар ҳозир Истамбулда бўлган айрим шахслар ўзларини Терек ўлкаси халқларининг делегатла- ри деб кўрсатиб, шу халқлар номидан иш кўраётган бўлсалар, бу уларнинг ўзбошимчалиги ва авантюрасидан бошқа нарса эмас.
Терек халқ Совети қаллобларга алданган Туркия ҳукумаги- нинг сиёсий кўрлиги ва анойилигига таажжуб билдиради.
Шу кўрсатилган фракциялардан иборат бўлган Терек халқ Совети Терек ўлкасидаги халқлар Русия Федератив Республи- касининг ажралмас қисми эканлигини билдиради.
Терек халқ Совети Шимолий Қавказнинг Закавказье ҳукума- ти томонндан Закавказьени мустақил деб э’лон қилиш ишига торти лишига қарши норозилик билдиради» (Терек халқ Совети- HiWHir органи «Народная Власть» ни қаранигиз).
(Резолюция бир овоздан қабул қилинган. 9 май).


ДОН ВЛ ШИМОЛИЙ КАВКАЗ ҲАҚИДА
119
•синлар. Чечен Ёат^нғyшлapгIИгт ҳаммасини, ёки ҳамма- сини деярлик, бирлаШтирадиган фракцияларнинг ре* золюцияси мана бу.
«Терек халқ Совети чечен-инғушлар фракциясининг фавқул- одда мажлиси Шимолий Қавказнинг мустақил деб э'лон цилнн- гамлиги тўғрисидати хабарни муҳокама қилиб, бир овоздан қуйидаги резолюц-и)яни ақдбул қидди: Шимюлий Қавказнивг муста- ҳи1 деб э’лон қилиниши жуда ҳам муҳим бир иш бўлиб, бу иш манфаатдор бўлган ҳамма аҳолининг розилиги ва рухсати блан килиниши лозим.
Чечвн-инғушлар фракцияси шуни қайад қилиб ўтадики, Трапс- зунддаги усмонлилар делегацияси блан ёки Истамбулдаги усмонлилар ҳукумати блан музокара олиб бориш учун чечен- инғуш халқи .ҳечқандай делегация юборгани йўқ, мустақиллик масаласи чечбн-инғуш халқининг иродасшни иф-.одаловчи ҳечқан- дай оргаада ва мажлисларда ҳеч-қачон муҳсжама қилинтани йўқ.
Шунинг учун, сайламаган халқ номидан гапиришга жур’ат ҳплучиларни чечен-инғуш фракцияси қаллоб кишилар ва халқ душманлари деб ҳисоблайди.
Чечен-мнгуш фракцияси, Ши-мопий Қавказдаги ҳамма тоғ халқ- ларининг бирдан-бнр нажоти ва революциянинг қўлга киритган ютуқларини ҳимоя қиладиган бирдан-бир чора Русия рсволюцион демократияси блан яқиндан бирлашишдир, деб ҳисоблайди.
Уларнинг табиатида бўлган ҳурриятпарварликкина эмас, бал- ки шу блан бирга кейинги ўн ’ ' йиллар давомида Шимолий Қав- каз блан марказий Руоияни узи • мас бир бутун қилиб мустаҳкам бирлаштирган иқтисодий муносабатлар ҳам шуни талаб қилади».
|9-:нчи майда қабул қилинган. Терек халқ Советинивг органи бўлган «Народная Власть» ни қарангиз).
Инғуш ва чеченлар нотиқи ўртоқ Шериповнинг Те- рек халқ Совети мажлисида сўзлатаг оташин нутқидан келтирилтаг мана бучпарча доғистонлилар ша’нига ҳеч- қандай доғ тушурмаслик учун етарли даражада аниқ ва равшан мисол бўлаолади:


120
И. В. С Т А Л И Н
«Буюк рус революцияси туфайли бизга шундай гўзал озод- лик муяссар бўлдики, бизнинг ота-боболаримиз, асрлардан буён шу озадлик учун курашиб, енги пганликларига қарамай, ўзларини найза жангига уриб келган эдилар. Эндиликда, биз ўз тақдири- мизни ўзимиз белгилашга амин бўлганимиздан кейин, халқ бу ҳуқуқини ҳечбир вақт ҳечкимга бермайди. Ҳозир Шимолий Қав- казнинг мустақиллиги тўғрисида помешчиклар, князьлар, иғво- гарлар ' ' ва жосуслар, я’ни 50 йил мобайнида Шомил кимларгаки қарши беомон курашган бўлса, шуларнинг ҳаммалари гапирмоқ- далар. Бу халқ душманлари тононидан Кавказни мустаҳил деб э’лон қилиш ва . инoнлик э'лон қилиш ҳаракатлари рўй бермоқ- да. Броқ, мен шуни айтаманки, Шомил бу князьларнин-г ота-бо- боларининг калласини кесган, агар у тирик бўлганда эди, ҳозир ҳа-м шундай қилар эди. Инғуш ва чечен халқининг вакили бўл- ган бизнинг фракциямиз фавқулодда мажлисида Шимолий Кав- казнм мустақил деб э’лон -қилиш масаласига қандай қарашики ма^гум резолюцияда баён килдн». • (Юқорига • қарантиз. «Нар-однач Власть» дан олинган).
Фактлар ана шундай. ’
Немис-украин-турқ ўз белгиловчиларининг мана шулардан хабари бормикин? Албатта, хабари бор! Чунки Русия жанубидаги область Советлари ҳаманинг кўзи олдида бутунлай очиқ суратда иш қилмоқдалар, бу ■ жанобларнинг агентлари бўлса ҳаммага ма’лум фактларни назардан қочирмаслик учун бизнинг газе- таларимизни етарли даражада диққат блан ўқийдилар.
Бас, шундай экан, украин делегациясининг афсона- вий «ҳукуматлар» тўғрисида айтган ва немислар блан турклар ҳам сўзда ва ҳам амалда қувватлаётган ҳали- ги баёнотидан муддао нима?


ДОН ВА ШИМОЛИИ ҚАВКАЗ ХАҚИДА
121
дэсигр асосан» (албатта, шундсй!) олға криаб йўл сол- дилар ва Укрринрнн ишғол кслдслаи. Броқ энди Ук- исснрнснг никоблик, лридрлск хизмати колмади, ҳол- буки немисларга янадс илгрри босмоқ лозим. Шунинг учун янги лардага, янги ниқо6гр иҳтиёж туғилиб қол- ди. Тслаб бўлгандан кейин таклиф ҳсм пайдо бўлсди. Киасновлри, Богревскийлри, Чермоевлар ва Брммртов- лар дсрҳол пайдо бўлиб, ўзлаиснснг хизмртгр тсйёр эканликлриини 6илдирдилрр. Немислсидан. йўл-йўриқ олиб туиган ва улср тс’минлр6 турган Кирсновлри ва Богаевскийлар, яқин вактлсрда Донни «озод қ.илиш» учун Русиягс йўл солиб колсалар, бунда ржр6лрнрди- ған ҳечбсинaиса бўлпайдс, бу ҳолда ҳсм нeпислри Брест муоҳадссига содиқмиз деб янс ва янс қаса^ёд қилажаклср. Кубснь, Терек ва хоказолар тўғисссда хсм шуни айтмок керак.
Ҳамма ran шундс!
Агср совет ҳокимияти 6осқинчилрргр ва золиплри- га қррши зарба бериш учун беистисно барча кучлрри- ни ссфрр6рр килмаса, ўзини тсииклрйин кўмган бўлср эди.
У бутун кучлррини срфрр6рр қилрди.
Нсркоп И. Сталин
"Правда" № 108,
/918 йнл 1 аюнь


122
В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА
Олтинчида Царицинга келдим 2Г. Кўжалик ҳаёти- йинг ҳамма соҳалари бетартиб бўлиб кетганлигига қа- рамасдан, ҳарҳолда тартиб ўрнатиш мумкин.
Царицин, Астрахан, Саратовда Оаветлар ғалла мсь нополиясини ва қат’ий баҳоларни бекор қилганлар. Тўс- тўполон ва спекуляция ҳукм сурмоиқда. Царицинда карточка системасини ва қат’ий баҳоларни жорий қил- диришга муваффақ бўлдим. Астрахан блан Саратовда ҳам шундай қилмоқ керак. Йўқса ҳамма ғалла шу спе- куляция орқасида қўлдан чиқиб кетади. Марказий . Иж- роия Комитети • блан Совнарком, ўз навбатида, шу Совет- лардан спекуляциядан воз кечишни талаб қилсинлар.


В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРЛММА 123
тсдсн кейин «ғслла ҳафтаси» э\лон қилиб, Москвсга бирданига бир миллион пудга яқин ғалла ю6оррмиз, бу гсллсни тепсийўлчилсрдан иборат махсус кишилрр олиб боради, бу тўғрида олдан хсбср берамиз.
Сув тианспортсда пароходлсрнснг Нижний-Новго- роддан, чехословаклар муноссбати блан бўлса керак, чнқсрилпаётганлсгс оиксссдс иш тўхтаб турибди. Па- роходларни тезлик блан Цсрсцснга жўнатиш тўғриси- дс буйруқ берингиз.
Мс’лупотлсига ксисгандс, Кубсньдс, Ставропольдс, бемслол ишонса бўладиган, ғалла сотиб олучи агент- лср бор, булср жснубдсн ғслла келтиришгр кииишди- лср. Ксзляидсн денгизгс борадиган йўл солинмоқда, Хасав-Юрт — Петровск линияси ҳали тскланганс йўқ. Шляпниковни, бинокор инженерлсрни, иш биладиган усталринс, шунингдек псровоз брйгадалари юбоиснг.
Бокугс махсус одам юбордим, яқин кунларда жс- нубгс жўнаб кетапан. Мол айрибошлаш юзасидан ва- кил бўлгсн Зсйцев чайқовчилик ва ҳукумст моли блан спекуляция қилгснлиги учун букун қспокка олинадн. Шпсдтга айтсригсз, бундсн буён муттаҳамларни юбор- мсса. Қобозев буйруқ берсии, Воронеждсги бешлик коллегия22, ўз панфаатиии кўзлссс, пеиип вскиллр- римга тўскинлик килмасии.
Олииган пс’лумотлapгр кўра, Батайскис немислар ишғол қилгсн.
Нсрком Сталпн Царсцли,
1918 	йил 7 июнь
Яиринчи мартаба 1936 йилда
.Пролетарская Революция1* журналининг 7-нчи сонида босилган


124
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
Уртоқ Ленинга
Фронгга кетишга шошиб турибман. Иш устидагина ёзаман.
1) Царицин жагубидати линия ҳали тикЛаггаги йўқ. Тегишли кишиларни мажбур қилиб ва койиб турибман, яқин ўрталарда линияни тиклармиз деб ўйлайман. Ҳечкимни, на ўзимизни, на бошқаларни ая- маймиз, лекин ғалла берамиз, бунга амин ■бўлигт. Агар ҳа;рбий «мутахассислар» (нўноқлар!) бекор ухлаб ётмаганларида эди, линия узилмаган бўлар эди, агар линия тикланар экан, ҳарбийлар туфайли тикланмай- ди, балки уларга қарамай тикланади.
2) Царици-н жанубида вагонларда жуда кўп ғалла тўпланиб турибди. Йўл очилиши бланоқ маршрут поездлар блан сизга ғалла юборамиз.
3) Юборган ■ хабариггизги олдик 23. Тасодифларгигт олдини олмоқ учун ҳамма чораларни кўрамиз. Хсч аямаймиз. Бунга амин бўлинг... <
4) Бокуга хат блан махсус одам юбордим 24


В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
125
бин районида шошилинч чоралар кўриш учун бирон ки- шига (ёки менга) махсус (ҳарбий характерда) ваколат беринг.
Чекка ўлкаларнинг марказ блан алоқаси ёмон бўл- ганлигидан ўз вақтида шошилинч чоралар кўрмоқ учун маҳалларда катта ваколати бўлган киши бўлмоғи лозим. Агар бирон кишини (кимни бўлсада) шу иш учун белгиласангиз, прямой провод блан хабар беринг, мандатини ҳам прямой провод орқали беринг, акс ҳол- да янги Мурманск воқиаси 25 юз бериши мумкин.
Туркистон тўғрисидаги лентани юбордим.
Ҳозирча шу.
Сизнинг Сталин
Царицин,
1918 йил 7 июль
1\исмам „Правда" газетасида 1929 йил 21 декабрьдаги 301-нчи сонида босилган


126
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
Уртоқ Леииига
Бсинеча сўз.
1) Агар Троцкий маидатларни ўиг-терсга қарамсй ҳаркспларгс — Трифоиовга (Дон области), Автономов- га (Кубань области), Колпегр (Ставрополь), (қамали- ши лозим бўлган) Франция миссияси '’золарига ва шу кабилсрга тарқатсдсгси бўлса, ишонч блан шуни сй- тиш пумкинкс, бир ойдсн кейин Шимолий Ксвказдсгн ҳаппа ишларимиз барбод бўлади ва бу ўлкани багс- мом қўлдан берамиз. Бир всқтлар Антонов қандсй қилган бўлса, Троцкий ҳам шундай қилмоқда. Маҳсл- лсрдсги кишилар блан кеигсшпай туриб одапларни тайиилаш ярсмаслигини, скс ҳолдс Совет ҳокимияти шарпридс бўлишини унинг миясига куйинг.
2) Агср бизга учучилари блан бирга аэроплаилар,. броньли автомобильлср, олти дюмлик тўплср берпассс- гиз, Царицин фронти бсрдош бераолмсйди ва узоқ вақтгача темир йўлдан маҳрум бўлрпсз.


В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
127
учрамайдиган, яхши йўлга қўйилган аппарат бўлиши керак. Бундан- ташқари, ҳарбийлар • озиқ-овқатчиларға ёрдам беришлари зарур. Озиқ-овқат масаласи табиий суратда ҳарбий масала блан чирмашиб кетади. Ишга фойда етказиш учун менга ҳарбий ваколатлар берил- моғи керак. Мен бу ҳақда ёзган эдим, лекин жавоб келгани йўқ. Жуда яхши. Шундай бўлса, ишни хароб цилаётган командарм ва комиссарларни мен ўзим, рас- миятга қараб ўлтирмай, ўринларидан олиб ташлай бераман. Иш манфаатлари мендан шундай қилиш ло- зимлигини талаб қилмоқда ва, турган гапки, Троцкий- дан қоғоз йўқлиги мени бу ишдан тўхтатаолмайди.
И. Сталин
Царицин,
1918 	йил 10 июль
Биринчи марта босп.кчоқда


128
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ


В. И. ЛЕНИНГЛ ХАТ
129
Волгада Камишин блан Царицин ўртасида йўлни тўсиб қўйишга ҳаракат қилтагликларини сиз биласиз.
Иккинчи томондан, ўқ ва снарядлар йўқлигидан, Ростов фронтива умуман Калнин гуруҳининг кучи Kerne, Тихорецкийни, Торговаяни қўлдан бердилар ва батамом барбод бўлиш олдида турипти шекилли («ше- килли» дейишимгигг сабаби шуки, Калнин гуруҳи тўғ- рисида шу дамгача аниқ ма'лумот ололмай турибмиз).
Мен Қизляр, Брянское, Бокугинг танг аҳволга туш- ганлиги тўғрисида тапиpмaймаг ҳам. Инглизларга томон бўлган майл батамом барбод бўлди, броқ унда фронтдаги ишлар жуда ҳам хароб. Кизляр, Прохлад- ная, Ново-Георгиевское, Ставрополь қўзғолон кўтар- ган казаклар қўлида. Фақат Брянское, Петровск, Ми- неральнне Водьқ Владикавказ, Пятигорск ва, афтидан, Екатеринодар ҳозирча бардош бериб турипти.
Шундай қилиб, шундай аҳвол вужудга келдики, жануб блан, угинт озиқ-овқат районлари блан алоқа ўзилиб қолди, марказни Шимолий Кавказ блан боғ- ловчи Царицин райогигигг ўзи эса марказдан узилиб қолган, ёки узилиб қолишга сал қолган.
Шугинг учун биз Тихорецкий томонга ҳужум қилиш- ни тўхтатишга, мудофаа ҳолатига кўчишга ва Цари- цин фронти участкаларидан жанговар қисмларни олиб, улардан олти минг солдатдан иборат зўр бир ши- молий куч тузиб, уни Дон дар^есининг сўл соҳили бўйлаб Хопёр дар'ёсигача юборишга қарор қилдик. Бундан мақсад — Царицин — Поворино линиясини то- заламоқ ва душманнинг орқа том-онига ўтиб олиб, уни саросимага солмоқ ва орқага суриб ташламоқдир. Биз бу планни энг яқин вақт ичида амалга оширамиз деб ўйлашга ҳамма асосларимиз бор.


130
И. В. С Т А Л И Н
Юқорида тасвсилаиган ноқулай шаиоитнинг сабаби куйсдагилар деб ҳссоблапоқ керак:
1) Октябрьда Совет ҳокимияти учун куисшгрн фрон- товик, «ўзига тўқ деҳқон» («слирвисй мужик») юз ўгирди, — Совет ҳокимиятигр қарши бўлиб қолди (у ғсллсгс монополияни, крт’сй бсҳолаини, пусодррслси- ни, чайқовчиларгс ксиши курашии бутун жоии-трии блан ёмон кўради).
2) Миронов кўшини аскарларсисиг ксзсклардаи иборат бўлишидир (ўзларини совет кссплсри деб стов- чи крзрк кисмлсри ксзск коитриеволюцсоиерлаиига ■ққрши қсти^й курсш олиб ■боролпрйдслар, буни иста- пайдслар; ксзсклср куроллансб олиш, шу еиисиг ўзи- дс бизнинг кисмларсмсзнснг қсидсй жойлашганлиги блан танишиб олиш, сўнгра Краснов томонигр бутун- бутун полкларии ўзлари блан бирга олиб кетиш учун Миронов томонига полк-полк бўлиб ўтган эдилср; Миионовис крзсклрр уч марта қуршаб олдилар, чунки улср Мсиоиов участкассисиг ҳампа баланд-пастларс- ни, сиилаииис билар эдилср, шуисиг учун ҳам, уни тор-мор килдилар).
3) Киквидзе кисмларинииг отряд-отряд бўлиб ту- зилганлигидсн, маҳкам слоқада ва биргалсшиб ҳара- кст қилишга имкон йўқлиги.
4) Мана шулрининг ҳапмаси истсжсссда Сиверс KИспларининг ажрслиб қолиши, сўл қсиотдргс суянч- дан маҳрум бўлиши.


В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
131
оғдириб олишга ва уларда темир интизом ўрнатишга имкон берганлигини Царицин-Гашун фронтининг яхши томони деб ҳисобламоқ керак.
Шимолий Қавказ блан алоқа узилгандан кейип озиқ-овқат масаласи жуда оғирлашди. Шимолий Кав- казда*етти юз вагондан ортиқ ғалла вагонларда тахт бўлиб турипти, бир ярим миллион пуддан кўпроқ ғалла ҳозирланган, аммо темир йўл блан ҳам, денгиз блан ҳам алоқа уздлганлдгддан, мана . шу . ҳамма юкларни у ердан олиб чиқишга ҳечқандай имкон йўқ (Кизляр, Брянское бизнинг қўлимизда эмас). Царицин, Котель- никово, Гашун районларида ғалла оз эмас, броқ уни ўриб-йиғиб олмоқ керак, лекин Чокпрод 26 буни эплай- олмади ва ҳамон эплайолмай турдпти. Ҳосилни йи- ғиштириб олмоқ, пдчаннд пресслаб, тойлаб бир жойга тўпламоқ керак, броқ Чокпроднинг пресси йўқ экан. Кенг миқ'ёсда ғалла ўрим-йиғими ишларини уюштир- моқ керак. Аммо Чокпрод ташкдлотчилари жуда ҳам уқувсиз кишилар экан. Нааджада тайёрлаш ишлари жуда расво.


132
и. в. с т л л и н
афсуски, иш биладиган, ташаббускор 'кишиларни ҳали- тополмай турибман. Men Котельгиководаги вакилга1 кўп-кўп қилиб гўшт ' тузлаш ишларини уюштириш тўғ- рисида буйруқ бердим, бу ишга киришилди, натижа ёмон эмас, агар бу иш ривожланиб кетса, у вақтда қиш учун етарли гўшт бўлади (фақат Котельййково ■ районида 40 минг бош қорамол тўпланган). Астраханда мол Kотельгиководагидаг оз эмас, броқ у ердаги озиқ- овқат комиссарлиги ҳеч иш қилмайди. Заготосель ва- киллари қаттиқ уйқуда ётадилар ва ишонч блан айтиш- мумкинки, улар гўшт тайёрламайдилар. Мен у ерга гўшт ва балиқ тайёрлаш учун вакил қилиб Залмаевш1- юбордим. Лекин ундан ҳали ма’лумот олганим йўқ.
Озиқ-овқат жиҳатидан Саратов ва Самара губер- наларига умид анча катта, буларда ғалла кўп, ундаи Якубов экспедицияси ярим миллион ва ҳатто увдан ҳам кўпроқ ғалла тўплай олар, деб ўйлайман.
Умуман шуни айтмоқ керакки, Шимолий Кавкаэ блан алоқани тиклагунча ■ (айниқса) Царицин участка- сига (озиқ-овқат жиҳатдан) кўз тутиб булмайди.
Сизнинг И. Сталин
Царицин,
1918 йил 4 август
Биринча марта 1931 йилда Ленин тўплами XVIII да босилган


133
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ27
Қимматли ўртоқ Лении!
Жснуб ва Каспий учун кураш боиаётии. Бу район- нинг ҳрммрсини ўзипизда қолдириш учун (уни ўзи- мизда K'олдииишиlмиз м у м кин !) бсрие'чр енгил ми- ноносец ва икки сувости кемаси керак (трфсслотиии Артёмдсн сўррнгиз). Бу ишга тўсиқ бўлгри ҳамма нар- ссга зсрба бериб, шу блан талаб килснгаи иррсаларнс тезлик блан олишис енгиллрштиришиигизис илтимоо қиламан. Агар талсблср дарҳол бсжо келтирилса, Боку, Туркистон, Шимолий Ксвксз (албатта!) бизискс бўлади.
Фронтда ишларимиз яхши. Бундан ҳам яхши бўли- шига шубҳа килмаймаи (казаклар ораси батамом бузилпоқда).
Қимпатлс ва севикли Ильичсмнииг кўлиии мрҳкрм сиқрпаи.
Сизнсиг Сталин 1918- йил 31 август
Биринчи марта 1938 йилда „Бодьшевик" журналининг 2-нчи сонида босилган
И. В. Сталии, том 4


134
БУТУНРУСИЯ МАРКАЗИЙ ИЖРОКОМИНИНГ РАИСИ СВЕРДЛОВГА ТЕЛЕГРАММА
Шимолий Кавказ ҳарбий округининг Ҳарбий совети, бутун дун'ёда энг буюк революционер бўлган, пролета- риатнинг синолган йўлбошчиси ва устози ўртоқ Ленин- нинг ҳаётига буржуазия малайларининг ёвузларча суиқасд қилганлигини эшитиб, муюлишдан туриб қи- линган бу разилона суиқасдга буржуазияга ва унинг агентларига қарши очиқдан-очиқ, оммавий систематик террор уюшдадрдш блан жавоб беради.
Сталин тт Ворошилов
Царицин,
1918 йил 31 август
„Солдат Революции" (Царицин) № 21, 1918 йил 1 сентябрь


135
СОВНАРКОМГА ТЕЛЕГРАММА
Царицин районидаги совет қўшинларининг ҳужуми муваффақият қозонди: шимолда Иловля станцияси олинди; ғарбда — Калач, Ляпичев, Дон кўприги; жа- нубда — Лашки, Немковский, Демкин олинди. Душ- ман тор-мор қилиниб, Доггигг нариги томонига суриб ташланди. Царициггинт аҳволи мустаҳкам. Ҳужум давом қилмоқда.
Нарком Сталин
Царициг,
1918 йил 6 сентябрь
J93J йилда
„Пролетарская Революция" журналининг I сонида Зосилган.
10*


136
ЦАРИЦИНГА ТЕЛЕГРАММА ФРОНТ ҚЎМОНДОНИ ВОРОШИЛОВГА
Ишчи ва деҳқонлар ҳокимиятини ўрнртиш учун фи- докорлик блан курашаётгри Цаисции фронтидаги қсҳ- ррмон копсндагр ва ҳрммр революциои қўшин.лрргр бсиодарлск срломипизнс еткизгайсиз. Уларга шуни рйтингизки, Совет Русияси Харченко, Колпаковнинг копмунсстик ва революцсои полклрри, Булаткиннинг отлсклрии, Алябьевнсиг биоиелoeздлсис, Волга Ҳар- бий Флотилияси кўрсатган крҳиамоилсклаини зўр фахр блан қайд ксладс.
Қизил байиоқларни баланд тутингиз, уларни қўрқ- май дсдил олға олиб боисигиз, лопешчик-гeиep'рллар■- нинг вс кУ•локларнииг контриеволюциясснс раҳмсиз- лик блан таг-тугидан йўқ кслингсз ва Социрлистик Русиянинг енгилмрслсгини бутун дун’ёга кўисатиигсз.
Халқ Қомиссарлср Советининг Раиси
В. Ульянов-Ленин
Халқ кописсари ва Жанубий фронт Ҳрибсй-иеволюцсон советининг раиси И. Сталик Москва,
1918 йил 19 сентябрь
„Известия" №205,
1918 йил 2/ сентябръ *


137
ЖАНУБИЙ ФРОНТДА
„Известия газетасининг ходими блан суҳбат
Мияла.тлар иши халқ комиссари ўртоқ Сталин Жанубий фронгга қайтиши олдидан Царицин фрон.тида-ги аҳвол тўғриси- даги таассуротларини бшнинг ходимимизга айтиб берди.
— Даставвал, — деди ўртоқ Сталин, — икки яхши ҳолни кўрсатиб ўтмоқ керак: бдрднчдси — фронт ор- қасида ишчилар орасидан Совет ҳокимияти учун таш- вдқоа қдлишндгина эмас, балки, янги, коммунистик асосда давлат қуришни ҳам биладиган ма’мурларнинг етишиб чиққанлиги, ва дккднчдсд — солдатлар ораси- дан чиққан ва дмпериалистдк урушда тажриба ортдир- ган офицерлардан Қизил Армия солдатлари батамом ишонадиган янги командирларнинг пайдо бўлганлиги- дир.
Контрреволюцион галаларга қарши қўлга^ қурол олиш зарурлигини тушунган аҳолининг кайфиятида ўз- гариш^ бўлганлигидан, сафарбарлик ишлари жуда яхши бормоқда.
Бизнинг ҳамма қдсмлардмизда қаттиқ интизом vp- натилган. Қизил аскарлар блан командирлар ўртасида- ги муносабат жуда ҳам яхши.


138
И. В. С Т А Л И Н
— Армияда озиқ-овқат масаласи қандай?
— Аслини айтганда, бизнинг армиямизда бундай масала йўқ. Уруш участкаларининг ўзи ажратган база; ва пунктларницг тўғри системаси борлигидан фронт озиқ-овқатдан танқислик кўрмайди. Ҳозирги вақтда қизил аскарларнигг кундалик паёги 2 қадоқ нон, кар- тошка, гўшт ва карамдан иборат.
Фронтда ҳамма озиқ-овқат та^иноти ишларини Республика ■ Олий Ҳарбий Революцион Совети қоши- даги ҳарбий-озиқ комиссияси бошқаради ҳамда мана шу комиссия фронт қисмларини тўғри та’мин этиш ишларини уюштирди.
Уртоқ Сталиннинг сўзига қараганда, фронтда аги- тация ишлари «Солдат Революции» и»ва «Борьба»21 газеталари, китобчалар, варақалар ва шу кабилар тар- қатиш йўли блан олиб борилмоқда. Қўшиннинг руҳи баланд' ва ғалабага ишлгчи зўр,
Армиямизгигг кийимидаги қатта гуқсог солдатлар учун бир хил формада кийим йўқлигидир. Солдатлар учун, мумкин қадар тезроқ, янги кийм. формаси ишлаб чиқиш ва уни дарҳол фронтда расм " қилиш керак,
Марказий Ижроия Комитетининг айрим қизил ас- карларга гишонлар бериш ва бутун қисмларга байроқ- лар тақдим қилиш йўли блан айрим қизил аскарлар ва бутун қисмларни қаҳрамонлик кўрсатишга рағбатлан- тириш тўғрисидаги сўнгги декрети, ўртоқ Сталиннинг сўзларига кўра, жуда катта аҳамиятга эгадир.
Бундан илгарироқ, бу декрет жорий қил»гмасдан бурун, революцион байроқ олган қисмлар шердай жанг қилдилар.


ЖЛНУБИЙ ФРОНТДА
139
деб аталганлсрдан, кўпчилиги украинлардан ва кўн- гилли офицерлардан и6оррт. Ксзаклси эса 1Оо/одан ошмайди. Душманнинг устунлиги унинг чаккои отлиқ- ларининг боилсгидии, бизда эса отликлар эндигинр ташкил қилинмоқда.
Сўзни тамомлаш олдидан шуни айтишим керакки, бизда жснговар кисмлар жслслансб — мустаҳкамла- ниб боиаётган бир вактда, душман қисмлаии бстамом бузилиб боимокда.
„Известия" № 205,
1913 йил'21 сентябръ


140
ВОҚИАЛАР МАНТИҚЙ
(Меньшевиклар Марказий комитетининг „Тезислари* тўғрисида)
Бизга: меньшевиклар партияси «Марказий комигс- аднднг тездслари ва резолюцияси» (17 — 21 октябрь 1918 йил) деган бир ҳужжат келтириб аопшдрдилар. Бу ҳужжат Совет ҳокимияаднинг 1917 йил октябридан бошлаб қилган дшларинд якунлайди ва келажак тўғ- рисида ба^ибир мўлжаллар қилади, бу мўлжаллар- нинг меньшевиклар парадясининг ривожи учун жиддин аҳамияти бўлса керак. Броқ ҳужжатдаги энг қиймат- ли нарса—меньшевдзмнинг революциянднг бир йили ичи.даги бутун тажрибасини остдн-усаун қилиб ташлай- диган хулосалардир. Биз, «Тезислар ва резолюциялар- пи» аекшдриб чдқдшнд кейинги галга қолдириб, ҳозир эса ўзимизнинг ба'зибир мулоҳазалардмдзнд ўқучилар- га ҳозирдаёқ билдирдшни лозим деб топамиз.
I
ОҚТЯБРЬ УЗГАРИШИ ҲАҚИДА


ВОҚИЛЛАР МАНТИҚИ
141
давом этдиришга мадори қолмаган эди. Ҳолбуки, инглиз иппepиaлсстлррс (Бьюкенен!) мсмлркртни борган сари кўпроқ чулғаб олиб, уни смпеииалистск уруш доииаси ичида тутиб туришга ҳсискат қслпоқда эдилар. Уруш- нинг ва ҳарбий диктатуранинг заиурлигини исбот қи- лиш учун, Ригани толшиидилри ?°, Петербургни топши- ришга тайёрланабошладилаи. Буржуазия 6улррнинг ҳаппассни тушунар эди ва очикдан-очиқ ҳарбий дик- татура ўииатсш, революцияни тор-мор келтириш пайгь га тушган эди.
Уша всзиятда большевиклср нима қилдилар?
Большевиклар ўзгаришга тайёрландслар. Улар уиушдан вс хўжслик соҳасидаги вайронлскдан қуту- лишнинг биидан-бир йўли—лиолетрииртиииг ҳокимият- ни ўз қўлига олсшидии деб ҳисобладилар. Улар бун- дсй ўзгариш бўлмссс, империализм блан алоқсис узиб бўлмайди, Русияни сплеиирлсзм чангалидан озод қи- либ бўлмайди, деб ҳисобладилар. Улар мсмлакатда ҳо- ксмиятиииг бирдан-бир меросхўри бўлган Советлар с’ездини чақиидилаи.
Аввал революция, сўнгра — сулҳ!
Уша вазиятдс меиьшeвскали нимр кслдилар?


142
И. В. С Т А Л И ҒГ
алоқани узиш ўрнига, урушдан чиқишнигт бирдан-бир чораси тариқасида Парижда иттифоқчиларнигг конфе- ренциясини чақиришни таклиф қилдилар. Улар бу кон- ференцияда меньшевик Скобелевгинг иштирок қилуви- ни ва меньшевик Аксельродьгигг Шейдеманлар, Рено- дельлар ва Гайндмаглар с’ездини чақириш юзасидан қилган шубҳали ҳаракатларини «изчил сулҳ сиёсати» деб билдилар.
Шундан буён бир йил ўтди. «Большевиклар ўзгари- ши» ҳам ички, ҳам ташқи империалистларнинг маккор- лик машинасици йўқ қилиб юборди. Эски империали- стик уруш Русия учун бир хотирадай бўлиб қолди. Русия империализм зулмидан озод бўлди. У ўзигигг мустақил ташқи сиёсатини олиб бормоқда ва бундан кейин ҳам олиб бориш ниятидадир. Октябрь ўзгариши бўлмаса Русия империалистик уруш сиртмоғидан қу- тулолмас эди, деҳқонлар ер ололмас эдилар. Ишчилар завод ва фабрикаларги идора қилолмас эдилар, бу нарса ҳозир ҳаммага равшан бўлиб қолди.
Ҳозир меньшевиклар, уларнинг Марказий комитети бизга нима дейдилар? Қулоқ солингиз:
«1917 йил октябрьда бўлган большевиклар ўзгариши тарихан зарур бир нарса эди, чунии, у меҳнаткашлар оммаси блан капи- талистик синфлар ўртасидаги алоқани узиб ташлаб, меҳнаткашлар оммасининг интилишини — революциянинг боришини бутунлай уларнинг манфаатларига бўйсундирмш тўғрисидаги интилишлари- ни ифода қилар эдн1. Бусиз Русияни иттифосқчилар империализ- ми ланжасидан озод қилиш, изчил сулҳ сиёсати олиб бориш, аграр реформани кескин суратда амалга ошириш ва давлатнинг халқ оммаси манфаатини кўзлаб бутун хўжалик ҳаётини тартиб- га солиш мумкин эмас эди, чўнки революциянинг бу даври Ру- сия революциясининг жаҳонда бўлаётган воқиаларнинг боришига бўлган та’сирини ошириб ва кучайтириб юбораолар эди» («те- зислар ва резолюция» га қаралсин).


ВОКИАЛАР МАНТИҚИ
143
Меньшевиклар Марказий комитети энди шундай дейди.
Ғайри аабдий, лекин факт. «Большевиклар ўзгари- ши»т «тарихан зарур бир нарса» экан, «бусиз Ру- сияни иттифоқчилар империализми панжасидан озод қилиш», «изчил сулҳ сиёсати олиб бориш», «аграр ре- формани кескин суратда амалга ошириш» ва «давлат- нинг халқ оммаси манфаатднд кўзлаб, бутун халқ хўжалик ҳаётини тартибга солиши мумкин эмас» экан.
Ахир, бу гаплар большевикларнинг бундан бир йил - илгари такрор-такрор айтиб келган гаплари-ку, ахир - меньшеви-кларнинг Марказий комитети буларга зўрбе- риб қарши курашиб келган эдику!
Ҳа, ўша гапларнинг худди ўзгинаси.
Ҳаёт энг тузалмас кишиларга ҳам та^им беради - ва тузатади, у ҳаммадан кучлик, ҳечбир нарсага қара- - май, доим ғолиб чиқади... Шундай эмасми?
II
ПРОЛЕТАРИАТ ДИҚТАТУРАСИ ҲАҚИДА
Бу воқиа бундан ўн ойча илгари бўлган эди. Та’сис - ‘мажлиси чақирилаётган эди. Тор-мор қилинган буржуа контрреволюционерлари яна куч тўплаб, Совет ҳоки- миятининг «ҳалок» бўлишини кутиб, яна суйдндб қол- - I - ан эдилар. Четэл империалистлар (дттифоқчилар) мат- буоти Та^ис мажлдсднд аабрдкалаган эди. Меньше- виклар ва эсерлар «хусусий» кенгашлар уюштириб ҳо- кимиятни Советлар қўлидан «рус ерининг хўжайини» — Та^сис мажлиси қўлига бериш планини тузабошлаган эдилар. «Ҳалол коалиция» - ни янгидан, рўёбга чиқариш ва большевикларнинг «хатолари» ни тугатиш тўғриси- да гаплар пайдо бўлган эди.


144 И. В. С Т А Л И Н
Ушр вазиятда большевиклар нимр килдилаи?
Улар лролетаисат ҳокимиятини ўииатсш борасидр бошлснган сшлриис давом этдиидслар. Улрр, тарих «ҳалол коалиция» ва унинг органи бўлган буржуа- демократик Тс’сис мажлисини хслокатга маҳкум қил- ган, деб ҳисобладилар. Чунки улар дун’ёдс янги куч — лролетариат ■ ҳокимияти ва янги идора шакли —Совет- лар Республикаси бун’ёдга келгрнл^игинй билар эдилар. 1917 йил бошида Та'сис мажлиси шсоис лиогиессив шиор эди ва большевиклар бу шиорга тарафдор эди- лрр. 1917 йил охирида Октябрь ўзгаришидан кейин, Та- сис мажлиси ■шиоии реакцион шиор бўлиб қолди, чункн у маплркатда курсшсётган сиёсий кучларнинг янги пуносабатига тўғри келмай қолди. Большевиклср, Овру- иодаги смлеииалистск уруш ва Русиядаги ғслабали лиолетрр иеволюцсясс шаиоитида фақат • икки ҳокими- ят: Советлар Республикаси шаклини олган пролетариат диктатураси, ёки ҳарбий . диктатурс шаклидаги бур- жуазия диктстураси бўлиши пупкии, — ўртача бирор нарср топиш ва Тс’сис мажлисини янгидан рўёбга чи- KPИиш учун қилсиадигаи ҳаркандай ҳсрскат мукаррср равишда эскиликка ксйтишга, реакцияга, Октябрь ютуклррини тугатишга олиб боради, деб ҳисобладилар. Большевиклар, буржуа лаилрмеитаисзпи вр буржуа- демократик реслубликаси революциянинг босиб ўтгсн бир босқичи эканлигига шубҳаланмадилар...
Шундан буён ўн ой ўтди. Советлар ҳокимиятипи тугстмокчи бўлиб кўрган Тс’сис мажлиси таиқатслди. Мамлакатдаги де.ҳlкoилаи ҳатто унинг тарқатилганли- гини сезмадилаи ’ ҳам, ишчилар бундан кўп хурсанд бўлдилар. «Учредилкожинг тарафдорлсридсн бир қис- ми Украинага жўнаб кетди ва герман импeииалистла-


ВОҚИАЛЛР МАНТИҚИ
145»
рднд Советларга қарши курашга ёрдамга чақирди. «Учредилка» тарафдорларининг бошқа бир қисми Кав-- казга жўнаб кетиб, турк-герман дмпердалистларининг бағрида тинчланиб қолди. «Учредилка» тарафдорлари- нинг учднчд бир қисми Самарага жўнаб кетиб, днглдз-- француз империалистлари блан биргалашиб Русия иш- - чи ва деҳқонларига қарши уруш бошлади. Шундай қи- либ, Та’сис мажлиси шиори ландавурлар учун
тузоққа ва ички ҳамда ташқи контрреволюционерлар- нинг Советларга қарши курашини яшириб турадиган байроққа айланиб кетди.
Бу давр ичида меньшевиклар нималар қилдилар?
Улар контрреволюцион шиор бўлиб қолган Та’сис мажлиси шдорднд ҳамавақт қувватлаб, Совет ҳокп-- миятига қарши кураш олиб бордилар.
Ҳозир энди меньшевиклар, уларнинг Марказий ко- - митети бизга нима дейди? - Қулоқ солднгдз:
У «демократияга душман бўлган синфлар блан ҳарқандай сиёсий ҳамкорликни рад қилади ва ҳаттоки демократик байроқ остига яширинган ҳарқандай ҳукумат комбинацияларида, демок- ратиянмнг кагтиталистик буржуазия блан тузган «умум миллат» иттифоқларига, ёки ажнабий империализм ва милитаризмга қарам бўлишга асосланган комбинацияларида иштирок қилишдан бош- тортади» («Тезислар» га қаралсин).
Яна:


146
И. В. с Т А Л И Н
даки, бу бўлиниш демократик тузумни тиклаш учун курашнинг революцион аҳамиятига футур етказади ва революциянинг асосий социалистик ютуқларини очиқдан-очиқ хавф остида қолдиради. Ҳокимият учун курашда ҳарқандай қилиб бўлсада, капиталистик синфлар блан битим қилишга ва ажнабий давлатларнинг қурол- ли кучларидан фойдаланишга уриниш революцион демократия- нинг сиёсатида мустақилликдан асар ҳам қолдирмайди, уни шу синфларнинг ва и;мlпериa.пwстлар коалицияларининг қурoпиlга ай- ла-нт.ир.ади» («Тсзислар ва резолюция»га қаралзин).
Қисқача айтганда: коалиция қат’иян ва ҳечбир сўзсиз «рад қилинади», демократик республика ва Та’сис мажлиси учун кураш контрревллюцион деб то- пилади, чунки у «революциянинг асосий социалистик ютуқларини очиқдан-очиқ хавф остида қолдиради».
Хулоса битта: Советлар ҳокимияти, пролетариат диктатураси Русияда . бирдан-бир бўлиши мумкин бўл- ган революцион ҳокимиятдир.
Броқ, ахир буни ҳам кўпдан бери большевиклар такрор-такрор айтиб келмоқдалар ва кечагина мень- шевиклар бунга қарши курашиб келган эдиларку!
Ҳа, ўшанинг . худди ўзгинаси.
Воқиалар мантиқи бошқа ҳарқандай мантиқдан, демак меньшевиклар мантиқидан ҳам кучлироқдир... шундай эмасми?
III
МАЙДА БУРЖУАЧА БЕТАЙИНЛИҚ
Демак:


ВОҚИЛЛАР МАНТИҚИ
147
даги «большевиклар ўзгариши» нинг «тарихсн зарур- лиги»ни э^ироф' килишга мажбур.
Шу нарса ҳақиқатки, меньшевиклср Марказий ко- митети, Тс’сис мажлиси учун ва «ҳалол коалиция» учун узоқ вақтлар кураш олиб боигансдан кейин, хоҳла- масдан ва ўжарлик қилиб бўлссда, ҳсрҳолда «умум миллат» коалсци^IСинииг ярамаслиги ва «демократик тузумни тиклаш» ва Тс’сис мажлиси учун олиб борил- ган курашнинг контрреволюцион кураш экрнлигини э^йроф қилишгр мажбур.
Албатта, бу э'тироф қилиш ҳам, бир йил кечикиб, Та’сис мажлиси шсоиииииг контрреволюцион шиор эканлиги ва Октябрь ўзгаришининг тсрихан зарурлиги тўғрисидаги ҳақскат ҳапмага рён ва равшан бўлгсндсн кейин бўлди, бу хилдр кечикиш иeволюцсяда раҳбар бўлишни да’во килгсн меньшевиклар Марказий коми- тетининг шс’нигр асло тўғри келмайди. Аммо пеиьше- викларнинг турган-битгани шу: улар биииичс марта воқиалаидан кейинда қолаётганлари йўқ, ва биз, улар- нинг большовикларнииг эски чолворини кийиб мах- тснаётганлсклари ҳам сўнгги марта бўлмсса керск, деб ' ўйлрйпиз...
Меньшевиклаи Марказий ко,митетининг бундай э’тииофидан кейин бирон жиддий келишмовчилик рўй бермас, деб ўйлаш мумкин эди. Агар булар меньше- виклар Марказий комитети эмас, балки фскисис то охииигрча етказсоладиган ва гспларида паитсқ бўл- ган изчил революционерлар бўлганда эди, шундай бўлар ҳам эди. Броқ ҳамма бало шундаки, булар ҳама- вақт пролетариат блан буржуазия ўртасида, революция блан контрреволюция ўртасида иккиланиб юручи май- дс буржуа интеллигентлари партиясидиилар. Сўз блал


148
И. В. С Т А Л И Н
иш ўртасидаги муқаррар қарама-қаршиликлар, мудом умидсизланиб юришлар ва айнама фикрлик шундан келиб чиқади.
Мана бу гапни тамоша қилинг. Эмиш, меньшевяк- лар Марказий комитети:
«Илгаригидай, халқ ҳокимиятини, ҳечбир чекланмаган демок- ратияни шундай сиёсий шакл деб ҳисоблайдики, пролетариат- нинг ижтимоий озодлиги мана my шаклдагина тайёрлана вз’ амалга оширилаолади. Эркин сайланган, тўла ҳуқуқли Та’сис маж- лиси томонидан ташкил қилинадиган демократик республикани, умумий ва теяг сайлов ҳуқуқи ва шу кабиларни пгу оммани сиё- сий жиҳатдан тарбиялаш ва пролетариатни ўз синфий манфаат- лари байроғи остида синфий жиҳатдан жипслаштиришда ҳечбпр тснги йўқ қуроллар деб билиш блан бирга, социалистик проле- тариатнинг ўз ижтимоий ижодини ривожлантиришига имкон бе- радиган бирдан-бир замин ҳамдир деб ҳисоблайди» («Тезислар ва резолюция» га қаралсин).
Ғайри аабддй, лекин факт. Бир томондан, «демок ратик тузумни тиклаш у.чун кураш», «революцдянднг асосий социалистик ютуқларини тўғридан-тўғри таҳлп- ка остига қўяди» эмиш, шунинг учун демократик ту- зум учун кураш контрреволюцдон деб э’лон қилинади, дккднчи томондан, меньшевиклар Марказий комитетд «илгаригидай» жанозаси ўқилган «тўла ҳуқуқли Та’сис мажлиси» ни ёқлаб чиқади! Еки, эҳтимол, меньшевик- лар Марказий комитети «қуролли кураш» сиз «Учре- дилка» га эришмоқчидир? Ундай бўлса, «тўла ҳуқуқ- ли Та'сис мажлиси» ни улоқтириб ташлаган «больше- виклар ўзгаришининг тарихан зарурлиги» ни нима; қиласиз?
Еки яна, меньшевиклар Марказий комитети оз ҳам эмас, кўп ҳам эмас:


ВОҚИАЛАР МАНТИҚИ
149
«Зулму-таадди қиладиган ф.авқулодда органларни ва фавқул- одда >трибуналларни бекюр қилишшч» ва «сиёсий ҳамда иқтисо- дий террорни тўхтатишни» талаб қилади («Тезислар ва резолю- ция» га қаралсин).
Бир томондан, буржуазиянинг қаршилигини бости- риши лозим бўлган пролетариат диктатурасининг «тари- хан зарурлиги» э’тироф қилинади, иккинчи томондан, бирқанча жуда муҳим ҳокимият қуролларини бекор қилишни талаб қиладилар, ҳолбуки буларсиз буржуа- зиянинг қаршилигини бостириш мумкин эмас! Ундай бўлса Октябрь • революцияси ютуқларининг ҳоли нима бўлади? Буржуазия ҳатто террорчилик ва босқинчилик суиқасдлари уюштиришдан ҳам тортинмасдан, бор кучи блан бу ютуқларга қарши курашмоқдаку? Октябрь ўзгаришидан муқаррар келиб чиқадиган на- тижа ва оқибатларни э'тироф қилмай туриб, қандай қилиб унинг «тарихан зарурлигини» э’тироф қилиш мумкин?!
Меньшевиклар Марказий комитети қачон бўлмасин мана шу чалкаш майда буржуача бетайинликдан қу- тилармикан?
IV
КЕЙИН НИМА БЎЛАДИ?
Айтгандай, у шу бетайинликдан ' қутулишга ҳара- кат қилади. Тинглангиз:
«Меньшёвиклар партияси «Рус.иянинг бирлиги ва мустақил- лигини революциянинг ютуқлари асосида ўз демюкратик кучла- римиз блан тиклаш вазифасини қувватлайди ва ' шу блан ажна- бий капиталистларнинг Русиянинг ички ; ишларига ҳаркаидай а-ралашувини рад қилади», «Совет ^укумати блан сиёсий жиҳатдаи


150
И. В. С Т А Л И Н
ҳамжиҳатдир, чунки Совет ҳукумати Р^|у^с^и^1я территориясиня, ма- салан, ажнабий оккулациядан озод қилишни қаттиқ туриб талаб қилади ва пролетар бўлмаган демократиннинг бу оккупацияни кенгайтнриш ёки сақлаб қолиш учун қилаётган ҳаракатларига қарши чиқадн. Броқ, araip Совет ҳукумати чекка ўп!килирдиги большевик бўлмаган демократияга муносабатини бостириш ва террор асосида эмас, балки бир-бири блан келишув асосида қу- ришга танёр эканлигини амалда кўрсатганида эди, и■мпериaпист- ларнинг ички ишларимизга арапашишларига қарши бундай сиё- сий ҳамжиҳатлик кўрсаташимиз блан бирга Совет ҳукуматинчнг Русиянинг оккупация қилинган ерпарини озод қилишга қиритил- гин ҳарбий ҳиракитпарини тўғридан-тўғри қувватпаган бўлар эдик» («Тезмслар ва резолюция» га қаралсин).
Шундай қилиб, Совет ҳокимиятига қарши курашдан у блан «келишишга» кўчилди.
«Совет ҳукумати блан сиёсий жиҳатдан ҳамжиҳат- лик»... Биз бу ҳамжиҳатликнинг қандай даражада эканлигини билмаймиз, лекин большевиклар меньше- виклар Марказий клмитетинигг Совет ҳукумати блан ҳамжиҳат бўлишига қарши чиқмаслигини айтиб . ўлти- ришгинт ҳожати борми? Биз Совет ҳукумати блан ҳам- жиҳат бўлиш блан, чуглгчи, Самарадаги «Учредилка» а’золари блан ҳамжиҳат бўлиш ўртасидаги фарқни ях- ши тушунамиз.


ВОҚИАЛАР МАНТИҚИ
151
чунончи, империалистик уруш вақтида Қеренский за- монида «мудофаа кенгашида» 32 дшадрок қилганлик- лари ўртасддагд фарқ жуда катта эканлигини жуда яхши аушунамдз.
Булар ҳаммаси шундай. Броқ тажриба бизга киши- ларнинг сўзига қараб иш кўрмасликни ўргатади, биз парадялар ва гуруҳларга фақат уларнинг резолюция- ларига қараб эмас, балки, даставвал, уларнинг ишла- рига қараб баҳо беришни ўрганиб қолдик.
Меньшевикларнинг ишлари қалай?
Украинада -меньшевиклар шу дамгача Скоропадский ҳукумат^и блан алоқаларини узганлари йўқ, улар Ук- раинадаги совет элементларига қарши бор кучлари блан курашмоқдалар ва шу блан жанубда ҳам ички, ҳам ташқи импердалистларнднг ҳукмронлигдга ёрдам- лашмоқдалар.
Қавказда меньшевиклар аллақачон помешчик ва капиаалистлар блан иттифоқ туздилар ва, Октябрь ўзгариши тарафдорларига қарши муқаддас уруш э’лон килиб, герман империалистларини ёрдамга чақирди- лар.
Урол ва Сибирьда меньшевиклар инглиз-француз империалдстлари блан ҳамжиҳат бўлиб олиб, амалда Октябрь революциясининг ютуқларини йўқ килиб юбо- ришга ёрдамлашдилар ва ёрдамлашмоқдалар.
Қрасноводскда меньшевиклар Закаспий ўлкаси дарвозасмни инглиз империалистларига очиб бердилар, уларнинг Туркистонда Совет ҳокимияаини тор-мор ҳилиш дшднд енгдллаштирдилар.
Ниҳоят, Русиянинг Оврупо қисмидаги меньшевик- ларнинг бир қисми Совет ҳокимиятига қарши «актив» кураш ■олиб бориш зарур, деб жар солди, Русня 11*


152
И. В. С Т А Л И Н
озодлиги учун курашда қон тўкиб турган армиялари- мизнинг орқа томонида контрреволюцион забастовка- лар уюштирмоқда ва шу ишлари блан меньшевиклзр Марказий комитети тарғиб қилаётган «Совет ҳоки- миятининг ҳарбий ҳаракатларини қувватлаш» тўғриси- даги сўзларни амалга оширилмайдиган бир нарсага айлантирмоқда.
Меньшевизмнинг Русия маркази ва чекка ўлкала- ридаги, социализмга қарши бўлган мана шу ҳамма контрреволюцион унсурлари ҳозиргача ўзларини мень- шевиклар партиясининг а'золари деб ҳисобламоқдалар, бу партиянинг Марказий комитети эса ҳозир ўзининг Совет ҳокимияти блан «сиёсий жиҳатдан ҳамжиҳат» эканлигини тантанали суратда баён қилмоқда.
Биз савол берамиз:
1) Меньшевиклар ' партияси Марказий комитети- нинг меньшевизмнинг шу юқорида кўрсатилган контр- революцион унсурларига муносабати қандай?
• 2) У шу унсурлар блан алоқасини қат’ий ва узил- кесил узишни ўйлайдими?
3) У шу масалада бирон иш қилдими?
Буларнинг ^аммаси шундай саволларки, меньшевиклар Марказий ' комитетининг «резолюциясида» ҳам ва улар- нинг амалий ишида ҳам бунга жавоб тополмаймиз.
Лекин, шубҳасизки, меньшевизмнинг контррсволю- цион унсурлари блан алоқани қат'иян узишгина ҳозир меньшевиклар Марказий комитети томонидан э’лон қилинаётган «ўзаро келишишни» амалга оширишга имкон беради.
„Правда" № 234,
1918 йил 29 октябрь
Имзо: И. Сталин


153
ЖАНУБИИ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ТУҒРИСИДА ИШЧИ, СОЛДАТ ВА ДЕҲҚОН ДЕПУТАТЛАРИ МОСҚВА СОВЕТИ ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
1918 	йил 29 октябрь
(Газета ҳисоботи)


154
И. В. С Т А Л И Н
жанубни қўлга кдрдадш учун ўзларининг асосий зарба- ларини Царицинга қаратмоқдалар. Августда Краснов Цардцдннд олиш тўғрисида буйруқ чдқардд. Буйруқ бажарилмади ва Краснов армияси қочиб қутулишга мажбур бўлди. Октябрьда Краснов янги буйруқ чи- қарди: ' 15 октябрьгача Царицинни нима қилиб бўлсада қўлга олиб, чехословаклар блан қўшилиш аўғрисдда буйруқ берди. Бирқанча генералларнинг бирлашган армиясининг камида 40 полки жангга солдндд. Шун- га қарамасдан, генераллар базўр қочиб қутулдилар, улардан бири ҳатто эадгднд йўқотиб қўйди. (К у л г и).
Мана шундан кейингдна генераллар бизнинг пр- миямиз тобора ўсиб бораётган ҳақиқий бир куч экан- лдгднд, бу армияни енгиш уларнинг қўлидан келмас- лдгднд аушунддлар.
Бдзнинг армдямдзнднг кучи нимада? Нима сабаб- дан у душманга бехато зарба бермоқда?
Бизнинг армиямдзнинг кучи унинг онглдлигдда ва днадзомлилигддаддр. Бизнинг Жанубий фронтдагл юауқлардмизнднг сабабларидан бири — онглилик ва пролетарларга хос днтизомддр.
Иккднчд сабаб — янги қизил офдцерларнднг пайдо бўлганлигидир. Буларнинг кўпчилдги бирқанча жанг- ларда чиниққан ва ҳарбий дшнд яхши биладиган илга- риги солдатлардир. Улар қўшинлардмизни ғалабага олиб бормоқдалар.
Бдзнднг армдямизнднг ютуқларига сабаб бўлган асосий омиллар шулардир. Шунинг учун мен, бдзнинг жанубдаги армдямдзнд ла’наад босқинчилар ҳечбир вақт енгаолмайдилар, деб ўйлайман.
„Известия" № 237, 1918 йил 30 октябръ


155
РУСИЯНИНГ ЖАНУБИ ҲАҚИДА
„Правда* газетасининг мухбири блан суҳбат
Яқинда командировкадан кепган халқ койиосари Сталнн биз- нинг мухбиримиз блан қипган суҳ6итиди Жанубйй фронтдаги иҳвол тўғрисидаги ўз таассуротларини айтиб берди.
ЖАНУБИИ ФРОНТНИНГ МУҲИМЛИГИ


156
и. в. с т л л и н
«бутунрусия ҳукумати» тузиб, Краснов, Деникин ва Скороцадский • босқинчиларини бир- армияқилиб бир- лаштириб, Англия ва бошқаларни ёрдамга чақириб, «ўлиб-қутулиб» ишлаётганликларининг сабаби ҳам, аслда, шудир.
ЦАРИЦИН—ЗАРБА МАРКАЗИ
Душман ҳаммадан кўп кўз тикиб, ҳужум қилади- ган жой — Царициндир. Бу равшан бир нарса, чунки Царицин олинса ва Жануб блан алоқа узиб қўйилса, душманларнинг ҳамма вазифалари бажо бўлиши та'- мин қилинади: Царициннинг олиниши • Дон контррево- люционерларини Астрахан ва Урол қўшинларининг тепасида турган казаклар блан бирлаштириб, Дондан тортиб то чехословакларгача бирлашган контрреволю- цион фронтни вужудга келтирган бўларди; Жануб блан Каспийни • ички • • ва ташқи контрреволюционерларга бериб қўйган бўларди; Шимолий Кавказдаги Совет қўшинларини • мушкул бир • ҳолда қолдирган бўларди...
Жанубдаги оқгвардиячиларнинг Царицинни олиш- га бунчалик зўр бериб ҳаракат қилаётганликларининг сабаби, асосан, шудир.
Краснов август ойидаёқ: «Царицин олинсин», — деб буйруқ берган эди. • Краснов каллакесарлари ўлиб- қутулиб бизнинг фронтимизга ёпирилдилар, уни тор- мор • • қилмоққа • ҳаракат қилдилар, броқ, Қизил Армия- миз уларга қаттиқ зарба• берди ва Доннинг нариги томонига суриб ташлади.
Октябрь бошларида Царицинни -олиш тўғрисида янги буйруқ берилди ва бу гал буйруқни Ростовдаги контрреволюцион казаклар круги берди. Душман Дон- да, Киевда (Скоропадскийн-инг -офицер полклари!),


РУСИЯНИНГ ЖАНУБИ ҲАҚИДА 157
Кубаньда- (Алексеевнинг «кўнгилли аскарлари»!) те- риб олинган, камида қирқ полкни бу ерга тўплади. Броқ, Қизил Армдямизнинг қудратли қўли Краснов- нинг босқинчи тўдаларини бу гал ҳам улоқтириб ташлади, шу блан бирга бизнинг қўшинларимиз душ- маннинг бирқанча полкларини қуршаб олиб, қириб ташладилар, тўплар, пулемётлар ва винтовкалар ўлжа олдилар. Генераллардан Мамонтов, Антонов, Попов, Толкушкинлар ва яна бир тўда полковниклар қочиб жон сақлаб қолишга мажбур бўлдилар.
АРМИЯМИЗНИНГ ҚУЧИ НИМАДА?
Армиямизнинг ютуқларига сабаб, даставвал, унинг онгЛилигд ва днтдзомлдлигддир. Красновнинг солдат- лари жуда ҳам нодон ва жоҳил, дун'ёдан тамомила бехабар одамлардир. Улар нима учун урушаётганлик- ларини билмайдилар. Улар асир тушиб, сўроқ қдлдн- ганларида, — «Бизга буюрдилар, • шунинг учун биз урушмоққа мажбурмиз», — дейдилар.
Бизнинг қизил 'аскаримиз бўлса бундай эмас. У фахр блан ўзини революция солдати деб атайди, у капиталдстларнинг фойдаларини кўпайтириш учун эмас, балки Русияни озод қилиш учун урушаётганини билади, у буни билади ва шунинг уч'ун ҳам кўрабила- туриб жасурона жангга киради. Қизил аскарлар тар- тиб ва днаизомни шу қадар яхши • кўрадиларки, кўп вақтларда улар, «итоатсизлик» қилган ва унча днад- зомли бўлмаган ўртоқларини ўзлари жазолайдилар.
Қўпгина жангларда чиниққан собиқ солдатлардан чиққан кўпгина қизил офицер кадрларнинг пайдо бўлганлигининг аҳамдятд • ҳам бундан кам эмас. Бу


158 и. в. с т л л и н
қизил офицерлар армиямизни бир бутун интизомли организм қилиб мустаҳкамлайдиган асосий цементдир.
Бооқ армиянинг кучи унинг ўз сифатлари блангина чекланиб қолмайди. Армия мустаҳкам орқа томогта эга бўлмаса узоқ яшайолмайди. Фрогтнинг мустаҳ- кам бўлиши учун армия мунтазам суратда орқа то- мондан янги-янги аскарлар, уруш анжомлари, озиқ овқат олиб туриши лозим. Бу жиҳатдан орқа томонда, асосан, илғор ишчилардан иборат бўлган ва иш била- диган уста адмиг»страторларн»гг пайдо бўлиши катта роль ўйнади. Улар сафарбарлик қилиш ва та’мин этиш борасида жонбозлик кўрсатиб ҳормай-толмай ишламоқдалар. Ишонч блан айтиш мумкинки, агар шундай админисграторлар бўлмаганда Царицинни қутқариб қолиш мумкин бўлмас эди.
Буларгиг,г ҳаммаси армиямизни душманнигг . ҳар- қандай қаршилигини с»гд»раллад»гаг даҳшатли бир кучга айлантиради.


РУСИЯНИНГ ЖАНУБИ ХАК/ИДА
15»
ҳолбуки бундай армиясиз ғалаба қилиш мумкин эмас. Контрреволюцион авантюристларнинг омонат уйини • кул-кул қилиб юбориш учун бир қаттиқ зарба кифоя. Армиямизнинг қаҳрамонлиги, Қраснов — Алексеев-- «қўшинлари» сафидаги бузилишлар, Украинада ғала- ёнларнинг тобора кучайиб бораётганлиги, Совет Ру- сияси қувватининг ортиб бораётганлиги ва, ниҳоят, Ғарбда революцион ҳаракатнинг тобора кучайиб бо- раётганлиги бунинг гаровидир. Самарадаги авантюра қандай тамом бўлган бўлса, Жанубдаги авантюра ҳам. шундай тамом бўлади.
„Правда’ Ш 235,
1918 йил 30 октябръ


160
ОКТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ
(Петроградда 1917 йилнинг 24 ва 25 октябри)
Октябрь қўзғолонини • аезлааган энг муҳим воқиалар •^^^у^^р^/^аги.лардир: Муваққат ҳукуматнинг (Ригани топ- ширгандан кейин) Пеароградни топширмоқчи бўлган- лиги, Қеренский ҳукуматининг Москвага кўчишга аайёрланганлдги, эски армия қўмондонлар • ҳай’аадниtIг пойтахтни ҳимоясиз қолдириб, бутун Петроград гар- ндзондни фронтга жўнатишга қарор қилганлиги _ ва, ндҳояа, Родзянко бошлиқ қора с'езднинг 33 Москвада ўлиб-қутулиб конарреволюцдя уюштириш йўлида қил- ган ишларидир. Мана шуларнинг ҳаммаси хўжалик соҳасидаги тобора кучайиб бораётган вайронликлар ва фронтнинг урушни давом этдиришни исаамаганлиги блан бир бўлиб, шу аҳволдан қутулиш учун бирдан-бир нажот йўли тардқасида, тезлик блан ва жуда уюшқоқ- лик блан қўзғолон кўтаришни муқаррар қилиб қўйди.


ОКТЯБРЬ УЗГАРИШИ
161
нннг бирдан-бир вориси бўлар эди. Аввало, мамлакат ичкарисида ҳам, фронтда ҳам энг нуфузли бўлган Мос- ква ва Петроград депутатлари Советларини ўз томони- мизга қаратиб олиш, шубҳасиз, қўзғолон ташкил қилиш юзасидан тузилган умумий планнинг бир бўлаги эди.
Партиянинг Марказий Органи «Рабочий Путь» з«' Марказий Комитётнинг йўл-йўриқларига бўйсуниб, иш- • чи ва деҳқонларни қат’ий жангга тайёрлаб, очиқдан- очиқ қўзғолонга чақирабошлади.
Муваққат •ҳукумат блан биринчи очиқ олишув большевиклар газетаси «Рабочий Путь» ни ёптириш муносабати блан бўлди. Муваққат ҳукумат буйруқ бсриб, бу газетани ёптириб қўйди. Ҳарбий революцион комитетнинг буйруғи блан эса бу газета революциоя ■ йўл блан яна чиқарилабошлади. Печатьлар бузиб таш- ланди, Муваққат ' ҳукумат комиссарлари ўринларидан • олиб ташланди. Бу 24-нчи октябрьда бўлган эди.
24 	октябрьда кўпгина жуда муҳим давлат идора-' Ларида Ҳарбий-революцион комитетнинг комиссарлари Муваққат ҳукумат вакилларини зўрлик блан четлатди- Лар, натижада бу идоралар Ҳарбий-революцион коми- тёт қўлига ўтди, шу блан Муваққат ҳукуматнинг бутун аппарати издан чиқарилди. Шу куни (24 октябрьда), — ба’зибир юнкер мактаблари ва бронедивизионни ҳисоб- га олмаганда, — Петрограддаги бутун гарнизон, ҳамма полклар батамом Ҳарбий-революцион комитет томонига• ўтдилар. Муваққат ҳукуматнинг нима қиларини билмай қолганлиги кўриниб турар эди. У фақат кечқурунгина зарбдор батальонлар кучи блан кўприкларни ишғол' қилабошлади, ба'зибирларини айириб қўйишга улгур- ди. Ҳарбий-революцион комитет бунга жавобан маг- росларни ва Виборгдаги қизилгвардиячиларни юборди,.


162
и. в. с т л л и н
улар кўприклардаги зарбдор батальогларги йўқ қилиб ва тарқатиб юбориб, кўирикларги ўзлари ишғол қил- дилар. Шу ондан очиқ қўзғолон бошланди. Бизнигг бирқанча полкларимиз штаб ва Қишқи сарой жойлаш- ган участканинг бутугисиги ўраб олиш учун юборилди. Қишқи саройда Муваққатҳукумат мажлис қилибўтир- ган эди. Бронедивизилннигг Ҳарбий-ревллюцилн ко- митет томонига ўтиши (24 октябрь кечаси) қўзғолон- нигт муваффақият блан тамом бўлишиги тезлаштирди.
25 октябрьда Советлар с’езди очилди, Ҳарбий-рево- люцион комитет қўлга киритилган ҳокимиятни мана шу Советлар с ’ ездига топширди.
26 октябрь саҳар вақтида, «Аврора» Қишқи саройни
ва штабни ўққа тутганидан кейин, Қишқи сарой ол- дида совет қўшинлари блан юнкерлар ўртасида отиш бўлиб ўтгандан кейин, Муваққат ҳукумат таслим бўлди. ’
Бу ўзгаришнинг илҳомчиси бошидан то охиригача ўртоқ Ленин бошлиқ Партия Марказий Комитети эди. У вақтда Владимир Ильич Петроградда, Виборг то- монда, яширин квартирда турар эди. 24 октябрьда, кечқурун, у қўзғолонга раҳбарлик қилиш учун Смоль- нийга чақиртирилди.
Октябрь қўзғоллг»да Болтиқ матрослари ва Виборг • том'лнидаги қизилгвардиячилар жуда катта роль ўй- надилар. Бу кишилар фавқулодда . ғайрат ва 'шижоат кўрсатганлйкларидан Пе-т-роград гаргизогигигт роли аслсан илғор жангчиларга ма’навий ва қисман ҳарбий кўмак беришдан иборат бўлди.
Лравдаа № 241, 1918 йил 6 ноябрь Имзо; И, С т а л и н


163
ОҚТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
Миллий масалани қандайдир ўзига мустақил, ўз- гармас абадий бир масала деб ҳисоблаш мумкин эмас. Миллий масала мавжуд тузумни ўзгартириш тўғриси- даги умумий масаланинг бир қисмигина бўлиб, бутун- лай ижтимоий вазият шароитларига, мамлакатдаги ҳокимиятнинг қандай ҳокимият эканлигига, ва, уму- ман, ижтимоий • тараққиётнинг боришига қараб белги- ланади. Бу нарса Русиядаги революция даврида, миллий масала ва Русиянинг чекка ўлкаларидаги миллий ҳаракат революциянинг бориши ва оқибатига қараб тезлик блан ва ҳамманинг кўзи олдида ўз маз- мунини ўзгартириб турган бир вақтда айниқса равшан кўринмоқда.,
I
ФЕВРАЛЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА


164 и. в. с т л л и н
шиори — «миллий зулмни тугатиш» эди. Русиянинг чекка ўлкалари бир зумда «умумий-миллий» муасса- салар блан тўлди. Ҳаракатга буржуа-демократик мил- лий зиёлилар бош бўлдилар. Латвиядаги, Эстонлар ўлкасидаги, Литвадаги, Грузиядаги, Арманистондаги, Озарбайжондаги, Шимолий Кавказдаги, Қирғизистон ва Урта Волга бўйидаги «Миллий советлар»; Украина ва Белорусиядаги «Рада»; Бессарабиядаги «Сфатул-Це- рий»; Қрим ва Бошқирдистондаги «Қурултой»; Туркис- аондаги «мухтор ҳукумат», — миллий буржуазия шу «умумдй-мдллдй» муассасалар аарофдга • куч тўплаган эди. Гап миллий зулмнинг «асосий сабабчиси» бўлган чоризмдан қутулиш ва миллий буржуа давлаалард ту- зиш тўғрисида борар эди. Миллатларнинг ўз та-қцирла- рини ўзи белгилаш ҳуқуқи чекка ўлкалардаги миллий буржуазиянинг ҳокимиятни қўлга олиб февраль рево- люцдясддан «ўз» миллий давлатини тузиш учун фойда- ланиш ҳуқуқи ма'носида ’TўШунаирилар эди. Револю- цияни яна давом этдиришни юқорида кўрсатилган бур- жуа муассасалар ўз олдига вазифа қилиб қўймаган эди ва қўйиши мумкин ҳам эмас эди. Шу блан бирга, чоризм ўрнига ниқобсиз — очиқ империализм келаётганлигига, бу империализм миллатлар учун янада кучлироқ, яна- да хавфлироқ душман эканлигига, у янги миллий зулмнинг замини эканлигига э’тибор берилмаган эди.


ОКТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
165
нинг 1917 йил ёзида тарқатиб юблрилганлиги) ва Украинага қарши (Украина маданий ташкилотла^ри- гигт тор-мор келтирилгаглиги) яна янги юриш уюш- тирди. Бундан ташқари: ўз табиати жиҳатдан импе- риалистик бўлган бу ҳукумат аҳолини янги ерлар, янги мустамлакалар забт қилмоқ ва миллатларни бўйсун- дирмоқ учун урушни давом этдиришга чақирди. Уни бу йўлга солган нарса унинг ички империалистик табиатигина бўлмай, шу блан бирга Ғарбда эск» им- периалистик давлатларнигт ҳам борлиги бўлдиким, бу давлатлар янги ер ва миллатларни бўйсундиришга бор кучлари блан ҳаракат қилиб, унигт та’сир доира- сини торайтириш хавфини туғдириб турган эдилар. Майда миллатларни бўйсундириш империалистик дав- латларгигг яшаш ■ шарти бўлганлигидаи, улар майда миллатларни бўйсувдириш учун кураш олиб борди- лар, — империалистик уруш давомида шундай манзара равшан бўлиб қолди. Чоризмнинг йўқ қилиниши ва майдонда Милюков —■ Қеренский ҳукуматининг пайдо бўлиши — мана шу хунук манзарани ҳечбир яхшилай олмади. Табиийки, чекка ўлкалардаги «умум миллий» муассасалар мустақил давлат бўлишга игтилганл»к- ларидан, уларга Русиягинг империалистик ҳукумати жуда қаттиқ қаршилик кўрсатди. Улар миллий буржуа ҳокимиятини ўрнатиб, «ўз» ишчи ва ’деҳқонларигипт туб манфаатларига э’т»бор бермаганликларидан, улар ишчи ва деҳқонларг»йг голиши ва горозилитига са- бабчи бўлдилар. «Миллий полклар» деб аталган полк- лар мунлсабатни янада кескинлаштириб юбордилаа: улар юқлридан бўлган хавфга қарши ож»за,ахаЙиT, куйидан бўлган хавфни эса кучайтирддтЙа лаштирдилар, холос. «Умум


166
И. В. С Т А Л И Н
ичкаридан бўлган портлашлардан ҳам, ташқаридан бўлган зарбалардан ҳам ҳимоясиз бўлиб • қолдилар. Эч- дигина туғилиб келаётган буржуа-миллий давлатлар яшнамай хазон бўлабошладилар.
Шундай қилиб, ўз тақдирини ўзи белгилаш прин- ципининг эски буржуа-демократик ма’носи пучга чи- қиб, ўзининг революцион ма’носини йўқотаборди. Бун- дай шароитда миллий зулмни йўқотиш ва майда миллий давлатларнинг мустақиллигига эришиш тўғрисида сўз ҳам бўлиши мумкин эмаслиги равшан эди. Импери- ализм блан алоқани узмай туриб, «ўз» миллий буржу- азиясини ағдариб ташламай туриб ва ҳокимиятни меҳнаткашлар оммасининг ўзи қўлга олмасдан туриб мазлум миллатларнинг меҳнаткашлар оммасини озод қилиш ва миллий зулмни йўқотиш мумкин эмаслиги равшан бўлаборди.
Бу нарса Октябрь ўзгаришидан кейин айниқса рав- шан кўринди.
II
ОКТЯБРЬ РЕВОЛЮЦИЯСИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА


ОҚТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
167
озиқ-овқат қаҳатчдлдги капдаалларни ва саноат корхо- наларини ишчилар фойдасига экспроприация қдлишни, помешчикларнинг ерларини деҳқонлар • фойдасига му- содара-қилишни талаб қилар эди, ҳолбуки Милюков — Керенскийнинг буржуа ҳукумати помешчиклар ва капдаалистларнднг манфаатларини қўриқлади, уларни ишчи ва деҳқонларнинг қасдидан қат^й ҳимоя қилди. Бу ишчи ва деҳқонлар қўли блан эксплоаааторлар фойдасига қилинган буржуа революцияси эди.
Ҳолбуки, мамлакат империалдстик уруш, хўжалик 'соҳасидаги харобалик ва озиқ-овқат соҳасидаги ка- ҳатчилик оғирлиги остида ҳамон инграб қийналиб ётган эди. Фронт бузилиб, чочилиб кетмоқда эди. Фаб- рик ва заводлар аўхаамоқда эди. Мамлакатда очарчи- лик кучайиб бормоқда эди. Ички қарама-қаршиликлари бўлган февраль революцияси «мамлакатни қутқариш» га бутунлай қодир эмас эди. Милюков — Қеренский ҳукумати революциянинг туб масалалардни ҳал қилиш- га ҳечбир қодир эмаслиги равшан бўлди.
Мамлакатни империалистик уруш ва хўжалик со- ҳасидаги харобаликдан қутқармоқ учун янги, социа- листик революция керак эди.
Бу революция Октябрь ўзгариши нааджасдда келди.
Октябрь ўзгариши помешчиклар ва буржуазия ҳо- кимиятини ағдариб ташлаб ва унинг ўрнига ишчи ва деҳқонлар ҳукуматини. ўрнатиб, бир зарба блан фев- раль революциясининг қара'ма-қаршдлдкларинд ҳал қпл- ди. Помешчик-қулоқлар ҳукмронлдгднднг йўқотилиши ва ерни^]гқишлоқ меҳнаткашлар оммасининг тасарру- фига бердлдшд, фабрик ва заводларнинг экспроприация қилиниб, уларнинг дшчдлар тасарруфига бердлишд; империализм блан алоқанинг узилиши, таланчдлдк 12*


168
И. В. С Т А Л И Н
урушининг тугатилиши; яширин аҳдномаларнинг э’лои қилиниши ва бировларнинг ерларини босиб олиш сиёса- тининг фош қилиниши; ниҳоят, эзилган халқлар меҳнат- каш оммасининг ўз тақдирини ўзи белгилашининг э’лон қилиниши ва Финляндия мустақиллигининг э’тироф қи~ линиши, — Совет ҳокимиятининг совет революцияси бо- • шида амалга оширган асосий чоралари мана шулардир.
Бу ҳақиқатан социалистик революция эди.


ОКТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
169
нсрларни ўз атрофига тортган реакция ўчоғига айландилар, Русиядан суриб чиқарилган ҳамма конгр- революцдонерларнднг шуёққа, мана шу ўчоқларга қа- раб днтдлганлиги, унда, мана шу ўчоқларда уларнинг оқгвардиячи «миллий» полкларга уюшганликлари ҳечким учун сир эмас.
Броқ, чекка ўлкаларда, «миллий ҳукуматлар» дан ташқари, миллий ишчи ва деҳқонлар ҳам бор. Булар Октябрь ўзгаришидан илгариёқ Русиянинг марказидаги Совдеплардан намуна олиб, ўзларининг революцион Совдепларини тузиб олган, ўзларининг шимолдаги оға- инилари блан алоқаларини ҳечбир вақт узмаган эди- лар. Улар ҳам буржуазия устидан ғалаба қилиш учун курашдилар, улар ҳам социализмнднг тантанаси учун курашдилар. Уларнинг «ўз» миллий ҳукуматлари блая жанжаллари кундан-кунга кучайиб борганлиги ажаб- ланарли бир нарса эмас. Октябрь ўзгариши чекка ўлкалардаги ишчи ва деҳқонларнинг социализм тан- танасига бўлган дшончинд кучайтирди, улар блан Русия ишчи ва деҳқонлари иттифоқини мустаҳкамла- .ди, холос. «Миллий ҳукуматлар» нинг Совет ҳокимия- тига қарши уруши эса миллий омманинг бу «ҳукумат- лар» блан бўлган жанжалдни улар блан алоқанн батамом узиш даражасига, уларга қарши очиқ қўзғо- ,лон кўтариш даражасига етказди.
Русиянинг чекка ўлкаларидаги миллий буржуа -«ҳукумаалард» нинг контрреволюцион иттифоқига қар- ши бутун • Русия ишчи ва дёҳқонларднднг социалистик иттифоқи шу тахлитда вужудга келди.
Ба’зи бировлар чекка ўлкалардаги «ҳукуматлар»- нннг курашини, Совет ҳoкимдятднинг «бемеҳр цен_ ■тpрл]дзмд».га қарши миллий озодлик учун кураш, деб


170
и. в. с т л л и. н
та’рифлайдилар. Броқ бу мутлақо нотўғри. Ду^ёдаа ҳечбир ҳокимият Русиядаг» Совет ҳокимияти с»гтари бундай кенг деиентрал»змга йўл қўйгани йўқ, дун’ёда ҳечбир ҳукумат халқларга Русиядаги Совет ҳокими- яти сингари тўла миллий озодлик бергани йўқ. Чек- ка ўлкалардаг» «ҳукуматлар» кураши буржуа
контрревллюцияс»нигг социализмга қарши кураши эди ва шундай кураш бўлиб қолмоқда ҳам. Миллий байрок машҳурлигидан ва миллий буржуаз»яг»гг контррево- люцион ниятларини яшириш учун қулай ниқоб бўлган- лигидан, оммани алдаш чораси сифатида ишлатилади.


ОКТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
171
бери эзиб ва эксплоатация қилиб келган ғарб империа- листларига мурожаат қилишга «мажбур» бўлдилар.
Ажнабийларнинг аралашуви ва чекка ўлкаларни босиб олиш даври шу зайлда бошландики, бу давр «миллий» ва область «ҳукуматлари» нинг . контррево- люционлигини яна бир карра фош • қилиб берди.
< Миллий буржуазия «ўз халқи» ни миллий зулмдан озод қилишга интилмасдан, балки ундан фойда сўриб олйш эркинлигига, ўзимтиёзлари ва капиталларини сақ- лаш эркинлигига интилиши фақат ҳозир ҳамма учун равшан бўлиб қолди.
Империализм блан алоқани узмай туриб, мазлум миллатларнинг буржуазиясини ағдариб ташламай ту- риб, ҳокимият шу миллатларнинг меҳнаткашлар омма- си қўлига ўтмай туриб, эзилган миллатларни озод қилиш мумкин эмаслиги фақат ҳозиргина равшан бў- либ қолди.
Уз тақдирини ўзи белгилаш принципининг эски, буржуача ма’носини «Бутун ҳокимият миллий буржуа- зияга» деган шиор блан бирга революциянинг бориши шу тахлитда фош қилди ва улоқтириб ташлади. Уз тақдирини ўзи белгилаш принципининг социалистик ма’носи «Бутун ҳокимият эзилган миллатларнинг меҳ- наткаш оммасига» деган шиор блан бирга тўла ҳуқуқ ва татбиқ этилиш имкониятига эга бўлди.
Шундай қилиб, Октябрь ўзгариши эски, буржуа миллий озодлик ҳаракатини бартараф қилиб, эзилган миллатлар ишчи ва деҳқонларининг ҳарқандай зулмга, демак миллий зулмга ҳам қарши қаратилган, «ўз> буржуазиясига ва бошқа миллат буржуазиясига қар- ши қаратилган, умуман империализмга қ/арши қара- тилган янги, социалистик ҳаракати даврини очди.


172
и. в. с т л л и н
1П
ОКТЯБРЬ УЗГАРИШИНИНГ ЖАҲОНШУМУЛ АҲАМИЯТИ
Октябрь революцияси Русиянинг марказида ғалаба қилиб ва бирқанча чекка ўлкаларни ўз ичига олиб, Русия территорияси доиралари благтига чекланиб қо- лолмади. Жаҳон империалистик уруши шароитида ва қуйи табақалар ўртасида умумий норозилик бўлиб ■ турган бир вақтда, >^»1^ қўшни мамлакатларга ҳам кўчмаслиг» мумкнн эмас эди. Империализм блан ало- қанинг уз»лгагл»ти ва Русиягигт толончилик уруши- дан қутулганлиг»; яширин аҳдномаларнинг ■ э’лон қилинганлиги ва бировларнинг ерини босиб олиш сиё- сатининг тантагали суратда бекор қилинганлиги; мил- лий озодлик э’лон ■ қ»лигганлиги ва Финляндия муста- қиллигининг э’тироф қилигганл»ги; Русиянинг «миллий совет республикалар федерацияси» деб э’лон қилин- ганлиги ва . Совет ҳокимияти томогидан империализмга қарши қат’ий кураш олиб бориш тўғрисида дун’ёга жагтлвар шиор ташланганлиги, — мана шуларнинг ҳаммаси мазлум Шарққа ва қонга бўялиб ётган Ғарб- га жиддий та’сир қилмасдан қололмас эди.
Дарҳақиқат, Октябрь революцияси бутун дун’ёда биринчи шундай революциядирки, у Шарқдаг» эзил- ган халкларг»гт меҳнаткаш оммасини асрлардан ■ буён давом қилиб келган ғафлат уйқусидан уйғотди ва уларни жаҳон империализмига қарши курашга тортд». Эронда, Хитойда ва Ҳиндистонда Русиядаги Совет- лардан намуна олиб, ишчи ва деҳқон Слветларининт тузилганлиги буни яққол кўрсатиб туради.


ОКТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
173
Октябрь революцияси бўтун дуғГёда биринчи шун- дай революциядирки, у Ғарб ишчи ва солдатлари учун жонли нажот намунаси бўлиб хизмат қилди ва уларни уруш ва дмпериалдзм зулмидан ҳақиқатан озод бўлиш йўлига •солди. Австро-Венгрия ва Германияда ишчи ва солдатларнинг қилган қўзғолони, ишчи ва солдат депу- татлари Советларининг тузилганлиги, Австро-Венгрия- даги тўла ҳуқуқли бўлмаган халқларнинг миллий зулмга қарши олиб борган революцион кураши буни етарли даражада аниқ ва равшан кўрсатиб туради.
Гап асло Шарқда ва ҳатто Ғарбда курашнинг ҳали буржуа-мдлJIатчилдк аа’сиридан қутулмаганлигида эмас, — ran шундаки, империализмга қарши кураш бошланди, бу кураш давом қилмоқда ва албатта ўзи- нинг муқаррар ниҳоясига еамоғд лозим.
Ажнабийларнднг аралашуви ва «ташқи» империа- листларнинг босқинчилик сиёсати, янги халқларни курашга тортиб ва империализмга қарши революциэн жанг районларини кенгайтириб, революцион крдздсни ўтKирлаштдради, холос.
Шу тариқа Октябрь ўзгариши, қолоқ Шар^ халқ- лари блан илғор Ғарб халқларини бир-бирига боғлаб, уларни империализмга қарши умумий кураш лагерига тўпламоқда. •
Шутариқа миллий масала миллий зулмга қарши ку- раш тўғрисидаги хусусий масала ҳолидан чиқиб, мил- лааларни, мустамлакаларни ва ярим мустамлакаларни империализмдан озод қилиш тўғрисидаги умумий ма- салага айланмоқда. '


174
и. в. . с т л л и н
масаласини буржуача талқин қилиб келдилар, унинг революцион ма’носини тушунмадилар, миллий маса- лани империализмга қарши очиқ кураш олиб боришнинг революцион заминига қўяолмадилар ёки қўйишни истамадилар, миллий масалани мустамлакаларни озод қилиш масаласи блан боғлай олмадилар ёки боғлашни истамадилар.
. Бауэр ва Реннер сингари Австрия социал-демократ- ларининг нодонлиги, аслда, шундан иборат эдики, улар миллий масалани сиёсатдан ажратиб қўйишга ва уни маданий-маориф масалалари доираси блангина чеклаб қўйишга ҳаракат қилиб, империализмнинг ва у қул қилган мустамлакаларнинг борлигидек «майда- чуйда» ларни эсдан чиқариб, миллий масаланинг ҳокимият масаласи блан қаттиқ боғлиқ эканлитияи тушунмадилар.


ОҚТЯБРЬ ЎЗГАРИШИ ВА МИЛЛИЙ МАСАЛА
175
нгиз, соцдалистик ма^одаги ўз тақдирини ўзи белги- лаш принципининг бутун революцион • аҳамиятини тушу" насиз.
Октябрь ўзгаришининг жаҳоншумул буюк аҳамия- ти, асосан, шундан иборатки, у:
1) миллий масала доирасини кенгайтирди, уни Овруподаги миллий зулмга қарши курашиш тўғриси- даги хусусий масаладан эзилган халқларни, мустамла- каларни ва ярим мустамлакаларни импердaлдзмдан озод қилиш тўғрисидаги умумий масалага айлантирди;
2) мана шундай озод қилиш учун кенг имкониятлар туғдирди ва ҳақиқатан озод қилиш йўлларини. очди, шу блан бирга Ғарб ва Шарқдаги мазлум халқларни. империализмга қарши умумий ғолибона курашга тор- тиб, уларни озод қилиш дшднд анча енгдллаштирдд;
3) Ғарб пролетарларидан тортиб Русия революция- си орқали то Шарқнинг эзилган халқларигача бутун жаҳон империализмига қарши янги революция фрон- тини очиб, шу блан социалистик Ғарб блан эзилган Шарқ ўртасига кўприк солди.
Шарқ блан Ғарб меҳнаткашлари ва эксплуааацдя қилинучи омманинг ҳозир Русия пролетариатига шун- дай беҳад муҳаббат ва хайрихоҳлик блан қараётган- лигднинг сабаби ҳам, аслда, шу.
Бутун дун’ёдаги империалист йиртқичларнинг ҳо- зир Совет Русиясига шундай қутириб ҳужум қилаёт- ганлигднднг сабаби ҳам, асосан, шу.
„Правда" № 241 ва 250;
1918 йил 6 ва i9 ноябръ
Имзо: И. С т а л и н


176
ЎРТАДЕВОР
Социалистик Русия блан революцион Ғарб ўртаси- да ўртадевор пайдо бўлди, бу ўртадевор босиб олингаг областьлардир.
Русияда бир йилдан ошиқ вақтдан буён қизил бай- роқ ҳилпиллаб, Ғарбда, Германияда ва Австро-Вен- грияда пролетар қўзғоллглар» кун сайин эмас, балки соат сайин кучайиб турган бир вақтда, босиб олинган областьларда, я’ни Фин.^^н.дияда, Эсг- ландияда, Латвияда, Литвада, Белорусияда, Поль- шада, Бессарабияда, Украинада, Қримда ёшини яшаб ўтай деб турган Ғарб империалистларининг марҳамати соясида ҳалиҳам буржуа миллатчи «ҳукуматлар» зўр- базўр яшамоқдалар.
Шарқда ва Ғарбда «буюк» қироллар ва «ҳукмдор» империалистлар жаҳаггамта ташлаб юборилган бир вақтда — босиб олигган областьларда майда-чуйда қиролчалар ва йиртқичлар ишчи ва деҳқонларга зўр- лик қилиб, уларни оёқ ости қилиб, қамоққа олиб ва ■оттиб ўлдириб, кирдикорлариги давом қилдирмоқдалар.


ЎРТАДЕВОР
177
оқгвардиячи «полклари» ни тузмоқдалар, «бош кўта- риб чиқишга» тайёрланмоқдалар, ҳали тугатилмаган империалистик ҳукуматлар блан енг ичида сўзла- шиб, «ўз» территорияларини «кенгайтириш» тўғриси- да режалар тузмоқдалар.
Улар, ағдариб ташланган «буюк» қиролларнинг тириклайин чириётган бу арвоҳлари, фалакни гар- дишила Шарқ блан Ғарб ўртасига, революцияларнинг икки катта олови ўртасига тушиб қолган бу митти «милЛий» «ҳукуматлар» эндиликда Овруподаги уму- мий революцион ёнғинни ўчирмоқчи, ўзларининг мас- хара бўлиб қолган умрларини сақламоқчи, тарих ғилдирагини орқага бурмоқчи бўладилар!..
«Буюк» Германия ва Австро-Венгриянинг «қуд- ратли» қироллари уддалай олмаган нарсани бу митти «қиролчалар» бир жуфт бетартиб оқгвардиячи «полк- лар» ёрдами ила «бир зарб» блан амалга оширмоқчи бўладилар.
Биз Русиядаги ва Ғарбдаги қудратли революция тўлқини босиб олинган областьлардаги контррево- люцион хаёлпарастларни .беомон супуриб ташлашига шубҳа қилмаймиз. Русиядаги ва Германиядаги собиқ «ҳукмдор» ҳомийларининг тақдири нима бўлган бўлса, областьлардаги «қиролчалар» нинг тақдири ҳам шу бўлишига шубҳаланмаймиз.
Революцион Ғарб блан социалистик Русия ўртаси- даги контрреволюцион ўртадеворнинг, ниҳоят, бузиб ташланишига ишонмасликка бизда асос йўқ.


1178_
И. В. С Т А Л И Н
умумий революцион ғалаёнлар, — буларгигг ҳаммаси биригчи қалдирғочлардир. Бу областьларда яқин вақтлар дчида революция бўлиб, совет ҳукуматлари тузилиши турган ran.
Пролетар революцияси даҳшат солиб зўр қудрат блан ер юзига ёйилмоқда. Дуг’ёнигт Шарқдаги ва Ғарбдаги собиқ «ҳокимлари» бу революция олдида титраб-қақшаб, эски тлжлариги тушириб юбориб, бош эгмоқдалар. Босиб олингағ1 областьлар ва улар- нигт майда-чуйда «қиролчалари» нигт ҳоли ҳам шундай бўлади.
УКизнь Национальностей" Ns 2.
1918 йил 17 ноябрь
Бошмақола
Имзо: И. С т а л и н


179
ШАРҚНИ УНУТМАНГИЗ
Оврупода революцион ҳаракат кўтарилиб келаёг- ган бир вақтда, эски тахт ва тожлар қулаб, ўз ўринларини ишчи ва солдатларнинг революцион Советларига бераётган бир вақтда, босиб олинган об- ластьлар эса ўз территорияларидан империализм гумашталарини улоқтириб ташлаётган бир вақтда, — табиийки, ҳамма Ғарбга кўз тикади. Оврупода тайёр- ланган ва бутун дун’ёни бўғиб турган империализм кишанлари, ҳаммадан аввал, унда, Ғарбда тилка-тил- ка қилинмоғи лозим. Янги, социалистик ҳаёт, дастав- вал, унда, Ғарбда барқ уриши лозим. Бундай бир вақт- да, империализм томонидан эзилаётган юз миллионлар- ча аҳолиси бўлган ва узоқда бўлган Шарқ нимагадир «ўз-ўзидан» назардан четда қолади.
Ҳолбуки, Шарқни бир дақиқа бўлсада ёддан чи- қармаслик керак, бунинг ақалли сабаби шуки, у бутун дун’ё империализмининг «битмас-туганмас» резерви ва «энг ишончли» орқа суянчиғидир.
Империалистлар Шарққа ҳамавақт ўзларининг ҳу- зури жонларининг манбаи деб қараб келдилар. Шарқ мамлакатларидаги битмас-туганмас табиий бойлик- лар (пахта, нефть, олтин, кўмир, руда), — ахир, булар ҳамма мамлакат империалистларининг талашига


180
И. В. С Т А Л И Н
сабаб бўлиб келмадими? Империалдсалар Овру- пода уруш қилиб, Ғарб тўғрисида ran сотсалар ҳам, ҳечбир замон Хитой, Ҳднддсаон, Эрон, Миср, Марокашни ёдларидан чдқармаганликларининг, не- гаким ran, аслини айтганда, ҳамавақт Шарқ устида борганлигининг сабаби ҳам, аслда, шудир. Уларнинг Шарқ мамлакатларида «тартиб ва қонунни» сақлаш учун жонларининг борича тиришaётганликларднинг сабаби ҳам, асосан, шудир: бусиз империализмнинг узоқ орқа томони та’минланмаган бўлар эди.
Броқ импердалистларга кераги Шарқнднг бойликла- ригина эмас. Уларга Шарқ мустамлакалари ва ярим мустамлакаларида жуда кўп бўлган «қобил» • «одам- лар» ҳам керак. Уларга Шарқ халқлари ўртасидаги «анойи» ва арзон «ишчи • кучлари» керак. Бундан таш- қари, уларга Шарқ мамлакааларддагд «қобил» «ёш йигитлар» керак, улар бу ёшлардан «рангдор» қўшдн- лар тузиб, уларни шувдаёқ «ўзларининг» революцион ишчиларига қарши жангга соладилар. Шунинг учун ҳам улар Шарқ мамлакатларини ўзларднинг «бдамас- туганмас» резервлари деб атайдилар.
Коммунизмнинг вазифаси — Шарқдаги мазлум/ аалқларни асрлардан бери давом қилиб келган ғаф- латдан уйғотиш, бу мамлакатлардаги ишчи ва деҳ- қонларни революциянинг халоскорлик руҳи блан суғориш, уларни империализмга қарши курашга қўз- ғатиш ва, шундай ^^6. жаҳон империализмини «энг ишончли» орқа томонидан, унинг «битмас-туганмас» резервидан маҳрум қилишдир.
Бусиз социализмнинг узил-кесил тантанаси тўғ- рисида, империализм устидан тўла ғалаба қозониш тўғрисида ўйлаш ҳам мумкин эмас.


ШАРКНИ УНУТМАНГИЗ
181
Русиядаги революция Шарқ халқларини биринчи марта империализмга қарши курашга қўзғатди. Эрон, Ҳигдистог, Хитойдаги депутатлар Советлари — Шарқ ишчи ва деҳқонларинигг асрлардан бери давом қилиб келган ғафлат уйқуси тамом бўлганлигини кўрсатадиган яққол аломатдир.
Ғарбдаги революция, шубҳасиз, . Шарқдаги револю- цилг ҳаракатга янги бир туртки бўлади, уни тетик ва ғалабага ' ишонадиган қилади.
Шарқни революиилнлаштиришда империалистлар- гигт ўзлари ҳам анчагина катта хизмат қиладилар, чунки улар ho 'ерларни босиб олишлари натижасида янги-янги мамлакатлар империализм блан курашга тортиладилар, бу жаҳон революциясинигг базасини кегтайтиради. •
Коммунистларг»нг вазифаси — Шарқда ўзлигича ўсиб келаётган ҳаракатга аралашиш, уни янада ри- вожлантириш ва империализмга қарши онгли кураш олиб бориш даражасига кўтаришдир.
Мусулмон коммунистларнинг яқинда бўлиб ўтган конферениияcининг36 Шарқ мамлакатларида, Эрон, Ҳигдистлг ва Хитойда пропаганда ишларини кучай- тириш тўғрисида қабул қилган қарори, шубҳасиз, жуда чуқур революциог аҳамиятга эгадир.
Мусулмон ўртоқларимиз ўзларигинг ғоят муҳим қарорларини амалга оширурлар деб умид қиламиз.
Чунки социализмгинт тантана қилишини , хоҳлаган киши Шарқни ёдидан чиқараолмайди, деган ҳақиқат- ни ҳамавақт ёдда тутмоқ лозим.
„ўКизнъ Наи,ионалъностеиа № 3,
1918 йил 24 ноябрь
Бошмақола
И. В. С т а л и п, том 4


182
УКРАИНА ОЗОД БУЛМОҚДА37
Украинани ва унинг бойликларини империалистлар аллақачонлардан бери эксплуатация қилиб келмоқ- далар.
Революциягача Ғарб империалистлари Украинани «ҳарбий операциялар»сиз, жимгина эксплуатация қилиб келдилар. Франция, Белгия, Англия империалист- лари Украинада (кўмир, металл ва шу кабилар иш- лайдиган) жуда катта корхоналар ташкил қилиб ва акцияларнинг кўпчилигини ўз қўлларига киритиб олиб, ошкора суратда, «қонуний» йўл блан, беғалвагина Ук- раина халқининг қонини сўриб келдилар.
Октябрь революциясидан кейин аҳвол ўзгарди. Октябрь революцияси империализм занжирларинн узиб ташлаб ва ер ҳамда корхоналарни Украина халқининг мулки деб э’лон қилиб, империалистларни «одатдагича», беғалвагина эксплуатация қилиш имко- риятидан маҳрум қилди. Шу блан империализм Укра- инадан қувилган эди.
Броқ, империализмнинг ён бергиси келмади, у бу янги аҳволга асло рози бўлмади. Украинани зўрлик блан қул қилиш «зарурлиги», уни босиб олиш «зарур- лиги» шундан келиб чиқди.


УҚРАИНА ОЗОД БЎЛМОҚДА
183
Украинани босиб олиш йўлига биринчи бўлиб кирганлар австро-герман империалистлари бўлдилар. «Рада» ва «гетманчилик» ва уларнинг «мустақиллиги» мана шў босиб олишнинг устднд ёпиш учун қулай бўлган, юзаки қараганда австро-герман империалист- ларининг Украинани эксплуатация қилишини «қонун- лаштирадиган» парда, бир найранг эди.
Австро-германлар истилоси вақадда Украинанинг бошидан кечирган сон-саноқсиз хўрлик ва азоб-уқу- батлари, ишчи ва деҳқон ташкдлотларининг вайрон бўлганлиги, саноат ва темир йўл ишларининг батамом бузилганлиги, дорлар, отиб ўлдиришлар,— австро-гер- мания империалистларинднг паноҳи остидаги Украина «мусаақиллиги» нинг бу оддий манзараларини ким билмайди?
Броқ австро-герман империализмининг тор-мор қи- линиши ва Германия революциясининг ғалаба қилган- лиги Украинанинг аҳволини тамомила ўзгартириб юборди. Меҳнаткашлар Украинасининг империализм- дан озод бўлишига йўл очилди. Украина вайронлик ва қулликдан қутулиш олдида турибди. Украинада алан- га олаётган революцион ёнғин империализмнинг сўнгги колдиқларини ва уларнинг «миллий» посангиларини супуриб ташлайди. Революция тўлқинларида пайдо бўлган «Украинанинг муваққат ишчи-деҳқон ҳукума- ти» 38 Украина ишчи ва деҳқонларининг ҳукмронлиги асосида янги ҳаёт қуради. Деҳқонларга помешчик- ларнинг ерларини, ишчиларга — фабрика ва заводлар- ни, ҳамма меҳнаткаш ва эксплуатация қдлднучи- ларга — тўла озодликни олиб беручи Украина Совет ҳукуматининг «манифести» —- мана шу тарихий «мандфеса» Украина душманларини, даҳшатга солиб
13*


184
И. В. С Т А л И Н
бутун Украинага момоқалдироқ бўлиб эшитилади, Украинанинг мазлум фарзандларини шод ва хуррам қиладиган бир садо бўлиб янграйди. *
Броқ ҳали кураш тамом бўлгани йўқ, ғалаба ҳали та'минланган эмас. Украинада ҳақиқий кураш энди- гина бошланмоқда. .
Немис империализми сўнгги кунларини кечириб, «гетманчилик» сўнтги ўлим талвдсасига тушган бир вақтда, инглиз-француз империализми аскар тўпла- моқда ва Украинани оккупация қилиш учун Қримга де- сант туширишга тайёрланмоқда. Улар, инглиз-француз империалистлари, Украинада немис оккупантларининт бўшаб қолган ўрнини эгалламоқчилар. Шу блан бирга эски «мустақиллик» шиорини «янги» оҳангга солган ва авантюрист фрибгар Петлюра бошлиқ «Украина ди- ректорияси» 39 юзага келмоқда, — бу инглиз-француз босқинчиларга Украинани янгидан босиб олиш учуя «гетманчилик» дан кўра янгироқ, қулайроқ, пардадир!
Украинада чинакам кураш ҳали олдинда.
Биз, Украина Совет ҳукуматининг чақирилмаган янги меҳмонларга — Англия ва Франциядан келган золимларга лозимича зарба беришига шубҳа қилмай- миз.
Биз Украина Совет ҳукумати Винниченко-Петлюра лагеридан бўлган бузуқиларнинг, истаса-истамаса инглиз-француз истилочиларнинг босқинчилигига ёр- дам берадиган бу кишиларнинг реакцион ролини фош этишига шубҳа қилмаймиз.
Биз, Украина Совет ҳукуматининг Украина ишчи ва деҳқонларини ўз атрофига тўплаб, уларни шараф блан кураш ва ғалабага олиб боришига шуб\а қил- маймиз.


УКРАИНА ОЗОД БЎЛМОҚДА
185
Биз, Совет Ўкраигасигинг ҳамма содиқ фарзанд- ларини ёш Украина Совет ҳукуматига ёрдам беришга ва Украинаги бўғмоқчи бўлганларга қарши
олиб бораётган шонли курашиги енгиллаштиришта чақирамиз.
Украина озод бўлмоқда, — унга ёрдамга шоши- лингиз!
„ўКизнь Национальнсссеей.'' № 4,
/9/8 йил / декабрь
Бошмақола
Имзо: С т а л и н


186
ШАРҚДАН ЁРУҒЛИҚ40
Озодлик ҳаракати тўлқинлари секин-секин, лекинг тўхтамай Шарқдан Ғарбга, босиб олинган областьлар- га ҳам ёйилмоқда. Эстландия, Латвия, Лдава, Бело- русиядаги «янги» буржуа-республика «ҳукуматлари» ҳам секин-секин, лекин тўхтовсиз, ўз ўринларини иш- чи ва деҳқонлар ҳокдлдяадга бериб, йўқолиб бормоқ- далар. Русир блан Германия ўраасддаги ўртадевор йиқилмоқда, йўқ бўлиб бормоқда. Буржуа миллатчи- лигининг «Бутун ҳокимият миллий буржуазияга» деган шиори ўрнини пролетар социализмининг «Бутун ҳокимият мазлум миллатларнинг меҳнаткашлар омма- сига» деган шиори олмоқда.


ШАРҚДАН ЁРУҒЛИҚ
J87
ревллюцион ҳаракатларнннг муваффақ»ятс»зл»кка учрагани ўқуч»ларг»гг эсида: ички томлндан «ўз» ишчи ва деҳқоглар»г»шг ҳужумига дучор бўлган бу «ҳукуматлар» чекинишга мажбур бўлган эдилар. Бун- дан кейин герман империализмининг оккупацияси бошланиб, буржуа-миллатч» «ҳукуматлар» гинт қўли баланд келган, чскка ўлкаларн» озод қилиш- процесси тўхталиб қолган эди. Энди, Германия империализми тор-мор келтирилгавдан ва чекка ўлкалардан окку- пацион қўшинлар суриб ч»қар»лтагдаг кейин, озодлнк кураши янги куч блан, янги, янада яққолроқ шакллар- да давом қилмоқда.


188 и. в. с т а л и н
озод қилиш йўлидаги курашига ёрдам берилишини инкор қилмасдан, балки, аксинча, уни назарда тутади.
Латвия ишчилари ҳам ўзларининг жабр-жафо чек- кан ватанларини озод қилишга киришдилар. Веррода, Валкада, Ригада, Либавада ва Латвиянинг бошқа ерла- рида Совдепларнинг тикланган^и^и, Рига ишчилари- нинг революцион йўл блан зарур сиёсий озодликларга эришиш учун қилаётган ҳаракатлари, латиш ўқчи аскарларининг Рига томонга қараб тез ҳаракат қилиб бораётганлити, — буларнинг ҳаммаси Латвиядаги бур- жуа-республика «ҳукумати» нинт тақдири ҳам Эст- ландиядаги сингари бўлишини кўрсатади. Бизга келиб етган ма'лумотларга қараганда, шу кунларда расмий суратда Латвия Муваққат Совет ҳукуматининг42 э'лон қилиниши кутилади. Ҳеч шубҳасиз, агар бу ҳо- диса ҳақнқатан рўй берса, Латвияни империализмдан қутқариш ишини тезлаштиради ва расмийлаштиради.
Литва ишчи ва деҳқонлари ҳам латиш ишчилари изидан бормоқдалар. Вильна, Шавляй, Ковнода ва Литванинг бошқа ерларида, гарчи ҳозирча ярим ош- ксра суратда бўлса-да, Совдепларнинг тузилганлиги, Литва қишлоқ хўжалик ишчиларининг катта эконо- мияларни (хўжаликларни) помешчикларгигг толон- торож қилишидан сақлашда кўрсатган мислсиз рево- люцион активлиги; Литва ўқчи аскарларигигг шиддат блан Литвагигг ичкари томонларига кириб бораётган- лиги; ниҳоят, бизнинг қўлимизда бор ма'лумотларга кўра, Литва Муваққат Совет ҳукумати э’лон қилин- моқчи бўлганлиги, — буларнинг бариси машҳур Литва тарибасининг 43 тақдири муқаррар суратда угигт Лат- вия ва Эстландиядаги нусхалари тақдири сингари бўлишини кўрсатади.


ШАРҚДЛН ЁРУҒЛИҚ
189
Оккупация қилинган областьлардаги миллий «ҳу- куматлар» нинг ўткинчилигдга сабаб, уларнинг ишчи ва деҳқонлар манфаатига ёт бўлган буржуа ҳукумати эканликларигина эмас, шу блан бирга, аввало, улар- (-нинг оккупациячи ҳукмдорларнинг шунчаки қўшимча- си эканликларидир, бу нарса уларни кенг аҳоли таба- қалари кўзида ҳарқандай ма’навий обрўдан маҳрум қилмасдан иложи йўқ. Шу ма'нода олганимизда ок- купация даври чекка ўлкаларнинг тараққиёаида, шуб- ҳасиз, ижобий роль ўйнади, чунки, бу давр миллий буржуазиянинг чириганлигдни ва аоинлигдни батамом фош қилиб кўрсатиб берди.
Афтидан, ҳозир шундай бўлаётирки, шу дамгача империалистларнинг муттаҳамлик, фрибгарликларига қурбон бўлиб келган ғарбий областьлар ва уларнинг меҳнаткашлар оммаси букун бўлмаса, эртага озод- ликка чиқиб оладилар, ниҳоят, ўзларини ауадб ола- дилГр...
Шимолда, Фднлянддяда, ҳозирча «жимжитлик». Броқ бу ждмждалик, шубҳасиз, бир томондан, озод- ликка днадлаётган ишчи ва торпарларнинг, дккднчя• томондан, нимагадир тез-тез министрларини алмаш- адраёаган • ва тўхтовсиз суратда инглиз империализми- ни^н-г агентлари блан шивирлашиб турган Свинхувуд ҳукуматинднг олиб бораётган чуқур ички ишларини яшириб аурдптд. Оккупацион қўшинларнинг Финлян- диядан кетиши Финляндия аҳолиси кенг табақалари- нинг жуда чуқур нафратига ҳаққоний равишда сазовор бўлган Свинхувуд босқинчилар шайкасининг тугати- лишини, шубҳасиз, тезлаштиради.


190 И. В. с Т А Л И Н
жанубга қараб ҳаракат қилиб, мустаҳкамланмоқда ва уюшмоқдалар. Харьков яхши уюштирилган учкунлик иш ташлашдан 44 кейин ишчи ва деҳқон депутатлари Совети қўлига ўтди. Петлюрачилар, немис оккупант- лар» ва Скоропадский агентлар» ишчиларнинг хоҳиши блан ҳислблашишта мажбур қилиндилар. Екатер»- глславда ишчи ва деҳқон депутатлари Совети очиқ- дан-очнқ иш олиб бормоқда. Украина ишчи-деҳқон Муваққат ҳукумат»гигт машҳур манифести рўйрост босилиб Екатериглслав кўчаларига ёпиштирилган. «Ҳукуматдорлар» бундай «адабсизлик» ка қаршилик кўрсатишга ожизлик қилдилар. Б»з Украина Совет. ҳукумат»нигт магифест»ги Инжилдек қабул қилгам Украина деҳқонларинигт қудратли қўзғолончилик ҳа- ракат» тўғрисида гапириб ҳам ўтирмаймиз.
Узоқ Жанубда, Шимолий Кавказда, ҳатто инғуш- лар ва чеченлар, лсетиглар ва кабардинлар қўлларига қурол олиб ўз ватагларнги . инглиз империализмига ёллаггаг ўғрилардан тозалаб, тўп-тўп бўлиб Совет ҳукумат» томонига ўтмоқдалар.
Буларгигг ҳаммас» ҳозирча буржуа-озодлик ҳара- кати даврини бошларидан кечираётган, аммо шароит тақозоси блан империализмга қарши кураш палласига киртаг Ғарбдаги эзилган халқларга, биринчи навбат- да, австрл-вегтр»я халқларига та’сир қилмай қолмас- лиги тўғрисида гапириб ўтиришнигг ҳожати борми?
Бутун жахрн ревллюцияс»гинт байрлқдлр» Совет Русияси мана шу ҳамма буюк воқиалар марказида туриб, эзилган халқларгигг ишчи ва деҳқонларини ғалабага илҳлмлагт»рмлқда, уларгигт бутун дун’ё слц»ал»зми йўлидаги озодлик курашига кўмаклаш- моқда.


ШАРҚДАН ЕРУҒЛИҚ 191
Албатта, бошқа лагерь, империалистлар лагери ҳам мудраётгани йўқ. Унинг агентлари Финлявдиядан тортиб Кавказгача, Сибирьдан тортиб Туркистоггача, ҳамма мамлакатларми изғиб, контрреволюционерларни та'минламоқда, босмачилик фитналари уюштирмоқда, Совет Русиясига қарши юриш уюштирмоқда ва Ғарб халқлари учун кишан _ тайёрламоқда. Броқ, ямпериа- листлар шайкасининг эзилган халқлар кўзи олдида ҳарқандай манавий обрўдан маҳрум бўлганлиги, ўзи- нинг босқинчилигини согқин ва ёлланган шайкалар ишлатиб, Африкадаги «рангдор» деб аталучиларни қул қилиб ва жаҳолатда тутиб, бир замонлардаги «мада- ният» ва «одампарварлик» байроқдори деган шуҳрати- дан ҳамишаликка маҳрум бўлганлиги равшан эмасми?..
Шарқдан ёруғлиқ!
Ғарб ўзининг империалистик одамхўрлари блан зулмат ва қуллик ўчоғига айланди. Вазифа, барча мамлакат меҳгаткашларигигг қувончи ва фароғати учун, мана шу ўчоқни , яксон қилмоқдир.
„Жизнъ НациональностеиИХЬ 6, 1918 йил 15 декабрь
Бошмақола
Имзо: И. С т а л и н


192
(ИШЛАР ЖОЙИДА
Ғарбий областьларни озод қилиш иши давом қил- моқда. Революция тўлқини ўз йўлидаги ҳамма тўсиқ- ларни бузиб ташлаб, ■ тобора кучаймоқда. Эски дун'ё агентлари ва Эстландия, Латвия, Литва жаҳолатпа- растлари худди шайтон исриқдан қочгандай қочмоқ- далар.
Эстланддянинг ўқчи аскарлари муҳим узел бўлган бир пунктни—Тапсни қуршамоқдалар. Бизнинг флоги- миз, Халқ Комиссарлар Советининг буйруғига мувофиқ, Совет Эстланддясднд денгиздан бўлиши эҳтимол тутил- ган тасодифлардан ҳимоя қилади. Эстланддя тепасида социализмнинг қизил байроғи ҳилпи.^.ламоқда. Эстлан- диянинг меҳнаткашлар оммаси шод . ва хуррам. Ревель- нинг озод бўлишига сал қолди. Агар инглиз аскарлари Эстландияни оккупация қилиш учун келар эканлар, бу- тун эстон халқинднг уларга . ялпи зарба беришига шуб- ҳа йўқ.


ИШЛЛР Ж.ОЙИДА
193
тамом бузиб юборди. Вильна Советининг Халқ Ко- миссарлар Советига ва Қизил Армияга юборган қиз- ғин табриги 46 Литвадаги озодлик ҳаракатинднг қандай характерда эканлигини етарли даражада равшан кўр- сатиб беради. Ковно, Шавляйда ва бошқа шаҳарлар- да тузилган Советлар, жаллод генерал Гофманнинг кўз ўнгида волость ва қишлоқларда тузилган Совет- лар, — мана шуларнинг ҳаммаси совет революцияси- нинг сиқуви кучли эканлдгинд кўрсатади. Вилейкада тузилган Литва ишчи ҳукумати 47 ва унинг оташин манифести Литвадаги революцион кучларни бирлашти- риш учун дшончлд марказ вужудга келадришд шубҳа- сиз. Лдаванднг ўқчи қизил аскарлари ўз ватанларини озод қиладилар. Литва ишчи ҳукуматининг Русия Со- вет ҳукумати томонидан э,тироф қилинганлиги 48 улар- нинг узил-кесил ғалабага бўлган дшончднд мустаҳ- камлайди.
Латвияда революция ҳеч тўхтамай зўр куч блан • авж олмоқда. Ҳозир Валкни қўлга олган Латвиянинг • шонли!ўқчи қизил аскарлари Ригани ҳам муваффақият блан ўраб олмоқдалар. Шу кунларда тузилган Латвия Советлар ҳукумати Латвиянинг дшчдларинд ва ерсиз • деҳқонларини ишонч блан ғалаба сари олиб бормоқ- да. Бу ҳукумат Берлин ҳукуматининг ва герман окку- пация ҳукмдорларининг иккиюзламалик сиёсатини фош қилиб ташлаб, ўз манифестида, иккиланмасдан қуйи- дагиларни айтади:
«Феодал-буржуа душманларимиз фойдасини кўзлаб" бдзнднг ички дшимдзга аралашар эканлар, ҳатто бу ара- лашиш ўзини социалистик ҳукумат деб атайдиган ҳуку- мат томонидан бўлган тақдирда ҳам, биз бундай ара- лашдшнинг ҳарқандайини қат^й суратда рад қиламиз».


194
и. в. с т л л и н
Латв»ягигг Совет ҳукумати фақат ҳамма мамла- катлардаги революц»ог прллетариатнигт, биринчи нав- батда Русиянинг ёрдамига кўз тикади. У бундай дейди:
«Биз бутун ду^ёдаг» ҳақиқий революцион проле- тариатдан, айниқса Русия Социалистик Федератив Со- вет Республ»кас»дан ёрдам кутамиз ва уни ёрдамга чақирамиз».
Русия Совет ҳукумат» озод бўлаёттаг Латвияга ва унинг қаҳрамон ўқчи аскарларига ҳартомонлама ёр- дам беражатиги исбот қилишгинг кераг» борми?
Шимолда, Финлявдияда, ҳамон «жимжитлик». Бро!\, бу жимжитлик ва . осойишталик пардас» остида конгр- революция ухлаб ётмай, янги жангларга тайёрланмоқ- да. Св»нхувуднигт исте'фо берганлиги ва Маггертейм тайинланганлигинигг ма^оси мамлакат ичида «рефор- ма» ўтказишдан воз кечишни ва Англиянигт Финлян- дия орқали Петроградга юриш қилмоқчи бўлганлигин» билдиради. Бу ҳол эоа Финлявдияда етилиб келаётга» революциог кризисни кучайтирмасдан иложи йўқ.


ИШЛАР ЖОИИДА
195
меҳмон» деб э’лон қилинди. Украинани бир марта не- мисларга сотган жаноб Петлюра ‘ ҳозир уни яна бир мартаба инглиз империалистларига сотмоқда. Украина ишчи ва деҳқонлари Винниченко — Петлюранинг бу янги хоинлик қаде^м^^ни эсларида тутадилар, буни айт- маса ҳам бўлади. Украинада соат сайин ўсиб бораёт- ган революцион ҳаракат ва Петлюра армияси қаторла- рининг бузилабошлагашIити буни яққол ва равшан кўрсатиб туради.
Ишлар жойида...
,,/Кизнь Национальностей" N0 7,
1918 йил 22 декабрь
Бошмақола


196
B' И. ЛЕНИНГА ШАРҚИЙ ФРОНТДАН ХАТ49
Мудофаа Советининг Раиси ўртоқ Ленинга
Текшириш бошланди. Текширишнинг бориши- тўғри- сида пешма-пеш хабар бериб турамиз. Ҳозирча эса III армиянинг битта, кечиктирдлиши мумкин бўлмаган эҳтиёжи ҳа.қида Сизга хабар қилишнд зарур деб ҳи- соблаймиз. Гап шундаки, III армиядан (30 мингдан ор- тиқроқ одамдан), душманнинг та^иқига зўрға бардоиг бераётган, 11 минг толиққан, тинка-мадори қуриган солдат қолган, холос. Бошқўмондонлик томонидан юборилган қисмларга ишониб бўлмайди, буларнинг бир қисми эса бизга ҳатто душманлик руҳидадир ва улар жиддий суратда сараланишга муҳтождир. III армия- нинг қолган-қутган қдсмдни қутқазиб қолиш ва душ- маннинг Вяткагача тезлик блан силжишининг (фронт- нинг ва III армиянинг қўмонда составидан олинган ҳамма ма’лумотларга қараганда бу хавф тамомила реальдир) олдини олиш учун Русиядан тезликда ко- мандарм дхтиёрига ҳечбўлмаганда учта батамом ишончли полк юбориш мутлақо зарур. Бу масалада тегишли ҳарбий идораларни мажбур қилиб ишга co лишингизни қаааиқ ўтинамиз. Яна такрор айтамизки,


(197
И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзержинский томонидан В. И. Ленинга ёзилган хатнинг қўл’ёзмаси, 1919 йил 5 январь
Кичрайтғрилган
И. В. С т а л п п, том 4


В. И. ЛЕНИНГА ШАРҚИЙ ФРОНТДАН ХАТ
193
бундай чора кўрилмаса, Пермьнинг тақдири Вятканинг ҳам бошига тушади, ишга дахли бор ўртоқларг»нг умумий фикри ана шундайдир, қўлимиздаги мавжуд ма^умотларга асосан биз ҳам бу фикрга қўшиламиз.
Сталин Ф. Дзержанский 1919 йил 5 январь, . Вятка
кеч соат 8.
Биринчи марта
„Правда" газетасининг •
192) йил 21 декабрьдаги
301-нчи сонида босилган.


200
В. и. ЛЕНИНГА ДОКЛАД
Урто^ Ленигга
Сизн»гг шифрли депешаггизни олдик. Текширииг натижасидаги ма'лумотларга асосан, юз берган ҳало- кат сабаблари ҳақида сизга хабар қилган эдик 5 1 қисмлари толиққан, резервлари ва мустаҳкам' қўмон- донлиги йўқ ва бунинг устига фронтнинг бир қаноти- нигига ишғол қилиб, шимол тлмлндан ўралиб ^»№1^ хавфи остида қолган армиянинг, — бундай армиянинг душманнинг янги ва кўп кучлари жиддий та’зиқи на- тажасида емирилиб кетиши турган ran эди„ Бизнииг фикримизча, ran фақат III армия органларинигт ва яқиндаги ички томлггинт бўшлигидагина эмас, балк»
1) фронтга атайлаб ишончсиз қисмлар тузиб юбо- ручи Бош штабда ва округ ҳарбий комнссарликла- рида,
2) мамлакат ичкарисида тузилаётгап қисмларга комиссарлар деб болаларни юбораётган Бутунрусия комиссарлар бюросида,


В. И. ЛЕНИНГА ДОКЛАД
201
Ҳарбий марказда тегишли ўзгаришлар қилинмаса, (Ьронтларда муваффақият қозонишга умид йўқ.
Ҳарбийларнинг саволларига бизнднг жавобимиз.
1. Икки полк ҳақида. Икки полк: 1-нчи совет пол- ки ва Питердан келган матрослар полки душманга асир бўлдилар. • Улар бизга қарши душманларча ҳара- кат қилганлард йўқ. 10-нчи дивизиянинг Урол округ ҳарбий комдссарлиги тузган, Ильинск қишлоғида тур- ган 10-нчи отлиқ полки бизга қарши душманларча ҳа- ракат қилди. Бундан ташқари, Очерск заводида тур- ган 10-нчи инженер полкида ис’ённинг олди олинди, бу ҳам округ ҳарбий комиссарлиги томонидан тузилган полк эди. Душман томонига ўтиб кетиш ва бизга қар- пли душманлик ҳаракатларднднг сабаби —• полкларнинг контрреволюцдонлдгддадир, бунинг сабаби эса, полк- ларда бироз бўлсада сдёсдй иш йўқлиги ва ҳарбий ҳизматга чақирилганларни даставвал тозаламасдан, эски усул блан сафарбар қилиш ва қисмлар ту- зишдир.


202
И. В. С Т А Л И Н
ёлғон чиқди, озиқ-овқат масаласида тартибсизликлар заминида зўр ғулғула бўлиб ўтган, холос.
3. Кўприкни ва қимматли қурилишларни портла- тиш ҳақида. Кўприк ва бошқалар армия Революцион- ҳарбий советининг бепарволиги ва чекинаётган қисмлар блан армия штаби ўртасида алоқа йўқлиги натижасида портлатилмаган. Кўприкни портлатиши керак бўлган ўртоқ портлатишдан бирнеча минут илгари оқгвардия- чилар томонидан ўлдирилганлиги сабабли ўз вазифа- сини бажаролмаган, деган гаплар бор. Бу гапларни ҳа- ли ҳозирча текширолганимиз йўқ, чунки кўприкнинг қўриқчилари қочиб кетган ва бир қатор «совет» ходим- лари ҳам «нома’лум томонга» кетиб қолганлар.
4. Пермь ёнидаги резервлар ҳақида. Резерв чиниқ- маган ва ишончсиз бир «совет полки» дан иборат бў- либ, у фронтга кириши бланоқ душман томонига ўтиб кетган. Бошқа резервлар бўлмаган.
5. Моддий қисмлардан ва одамлардан берилган талафотлар. Бир қатор ҳужжатларнинг йўқолганлиги ва бу ишга алоқадор бўлган бирқанча «совет» ходим- лари — мутахассисларнинг душман томонига ўтиб кет- ганликлари сабабидан аҳволнинг тўла манзарасини ҳали ҳозирча аниқлаб^ўлмайётир.


В. И. ЛЕНИНГА ДОҚЛАД
203
қисмлари, Қама флотилияси кемаларининг механизм- лари, 65 вагон тери, армия аа’мднот бўлимининг 150 вагон озиқ-овқати, сув транспорти Район бошқармаси- нинг пахта, газмол, олеонафт ва ҳоказолар уюлган жу- • да катта склади, 10 вагон ярадор аскар, йўл ало- қасининг жуда кўп американ ўқлари бор ўқ омбори, 29 тўп, 10 минг тўп ўқи, 2 минг қурол-яроғ, 8 миллиоя патрон, ўлганлар, ярадор бўлганлар ва дараксиз кег- ганлар саккиз мингдан ортиқ. Пермьда ҳамма темир- йўл мутааассислард ва деярлик ҳамма аа’минот мута- хассислари қолган. Талафотларни ҳис.обга олиш давом этмоқда.
6. Армиянинг ҳозир жангга қобилиятли состави- нинг сони. Учинчи армия ҳозирги вақтда икки (29-нчи ва 30-нчи) ддв.изиядан иборат бўлиб, унда 14 минг пиё- да аскар, 3 минг отлиқ аскар, 323 пулемёт, 78 тўп бор. Резервлар — Русдядан юборилган 7-нчи дивизия бригадаси бўлиб, у ишончсиз бўлганлиги ва жиддий тозаланиши зарурлиги сабабидан ишга солингани йўқ. Вацетис ва’да қилган уч полк • ҳали келиб етгани йўқ (энди келмайди ҳам, чунки кеча Нарвага бориш учун янги буйруқ олганлар)52. Ҳаракатдаги қисмларнинг тинка-мадори қуриган, чарчаган ва фронтда зўрға бардош бериб турипти.
7. III армияни бошқариш тартиби. Бундай қараганда бошқариш иши одатдагича, «қоидага мувофиқ», ҳақи- қатда эса тартиб деган нарса йўқ. Тўла хўжасизлик ҳукм сўрмоқда, ўзининг жанг қилучи қдсмларддан аж- ралган, дивизиялар амалда ўз-ўзига автономия.


204
И. В. С Т А Л И Н
силжиди, бу III армияга зўр мадад эканлиги шубҳасиз- дир ва 2) Сталин — Дзержинскийларнинг ҳаракат» блан фронтга, III армиягигг тушкун руҳини кўта- риш учун батамом ишончли 900 пиёда аскар юборил- ди. Икки кундан сўнг биз фрон.тга 2 эскадрлг отлиқ- ларни ва 3-нчи брнгаданинг 62-нчи (тозалашдан ўтка- зилган) полкини юборамиз. 10 кундан сўнг яна бир полк боради. III армия фронти буни билади, ички то- моннинг ғамхўрлигиги кўриб, унинг руҳи кўтарилиб мустаҳкамланмоқда. Шубҳа йўқки, ҳозирги аҳвол буч- дан икки ҳафта бурунги аҳволдан анча яхши. Ба’зи жойларда ҳатто армия ҳужумга ҳам ўтмоқда ва му- ваффақият ҳам қозлнмлқда. Агарда душман бизга яна икки ҳафта тиним берса, я’ни агарда у фронтга янги кучларин» ташламай турса, III армия участкася- да барқарор ҳолат ўрнатилишига амин бўлиш мумкип.
Ҳозир биз душмангинг ба'зи отрядларин»гт шимол- дан катта йўл блан айланиб бориб Кайгород орқали Вяткага томон ҳаракат қилишига барҳам бериш блан бандмиз. Биз Вяткага Kайтлродга чанғичилар отряди юбориш учун келдик ва юборамиз ҳам. Бошқа чора- ларга (ички томонни мустаҳкамлашга) келганда, шуни айтиш керакк», биз оддий ва мас'ул ходимларни са- фарбар қилмоқдамиз, уларни ички тлмлндаги ҳарбий қисмларга ' юбораётирмиз, Глазов, Вятка Совдепларинн тлзаламлқдамиз. Лекин бу ишгинт натижаси тез фур- сатда юзага чиқмайди, албатта.


В. И. ЛЕИИНГА ДОҚЛАД
205
дай қилингандагдна фронтнинг мустаҳкамлигига амин бўлмоқ мумкин. Бундан ташқари:
1) командармни ўзгартириш,
2) учта ишчан сиёсий ходим юбориш,
3) эвакуация бўлган ходимларни сафарбар қилишяи аезлаштирдш мақсадида Облкомни, Облсоветни ва ҳо- казоларни тезлик блан тарқатиб юбориш зарурдир.
И. Сталин ' Ф. Дзержинский
1919 	йил 19 январь, Вятка
Р. S. Бирнеча кундан сўнг текшдрдшнд тугатиш учун яна Глазовга қайтиб кетамиз
Биринчи марта 1942 йил
Ленин тўплами
.XXXIV да босилган


206
ВЯТКАДАГИ ПАРТИЯ BA СОВЕТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ .БИРЛАШГАН МАЖЛИСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ
1919 	йил 19 январь
(Нротокол тарзида ёзилган)
Умумий аҳвол ҳақида гапирар эканмиз, шуни айтиб ўтиш зарурки, фронтнинг бироз вақтга бир қадар мус- таҳкам бўлиши та’мин этилди ва худди шу вақтда Вятка губернасининг Ҳарбий-революцион комитетн- ни тузиш зарурдир. Агар душман илгарига силжиса, у ҳолда ичкаридан контрреволюцион қўзғолонлар унга срдам беради ва фақат ихчам ва ҳаракатчан ташки- лотгина унга қарши муваффақият блан курашаолади- ки, ана шундай ташкилот Ҳарбий-революцион комн- тет бўлиши лозим.
Ҳозирданоқ янги марказ ташкил этилиши зарур ва бу ташкилотга қуйидагилардан вакиллар киради:
1) Губерна ижроия комитетидан,
2) Область советид^н,
3) Губерна партия комитетидан,
4) Фавқулодда- комиссиядан,
5) Округ ҳарбий комиссарлигидан.
Барча кучлар, барча воситалар Вятка Ҳарбий-рс- волюцион комитети қўлида бўлиши керак, аммо совет органларининг кундалик иши тўхтатилмаслиги, балки кучайтирилиши лозим.


ВЯТКАДАГИ МАЖЛИСДЛ СЎЗЯАНГАН НУТҚ
207
Губерна марказидан қ»ёс қилиб, бундай органлар уездларда ҳам ташкнл этилиши керак.
Революцион ком»тетларг»гг мана шу хил тормоқ- лари ёрдами ила маҳаллар блан бўладнган алоқа йўл- га қўйилади.
Фақат ана шу йўл благгина биз янги ҳужумга тайёр бўлаоламиз.
Ўртоқ Сталин ўз таклифнни қуйидагича ифодалайди:
Орқа томонни мустаҳкамлаш ва та’мин этиш ҳам- да ’ Вятка губергас»даги барча совет ва партия ташки- - ллтлар»гигт ишини бирлаштириш мақсадида Вятка Ҳарбий-революцион комитети тузилад» ва губернада Совет ҳокимиятинигт - олий оргаги - бўлган бу ҳарбий- революцион комитетн»гг қарорларига номлари зикр> қилинган - идора ва ташкилотлар итоат этадилар.
Блринчи марта
„Горъковская Коммуна" газетасининг
1934 йил 18 декабръдаги, 290-нчи. сонида босилган.


208
1918 ЙИЛ ДЕҚАБРЬДА ПЕРМЬНИНГ ҚЎЛДАН КЕТИШ САБАБЛАРИ ҲАҚИДА ПАРТИЯ МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ_ ВА МУДОФАА СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ЎРТОҚ ЛЕНИНГА ҲИСОБОТИ
ҲАЛОҚАТНИНГ УМУМИЙ МАНЗАРАСИ
Ҳалокатнинг муқаррарлиги ноябрьнинг охиридаёқ, душман учднчд армияни Надеждинскдй—Верхотурье— Баранчинский—Кин—Иргинский—Рождесавенскдйбўй- лаб Қаманинг чап қирғоғигача ярим ҳалқа ичига олиб ва ўзднднг ўнг қанотини ҳа деб намойиш қилиб Куш- вага шиддат блан ҳужум бошлаган вактддаёқ аниқла- ниб қолган эди.
Бу вақтга келиб учинчи армия 30-нчи ддвдзиядан, 5-нчи ддвизиядан, Алоҳида бригададан, Алоҳида отряддан ва 29-нчи дивизиядан иборат бўлиб, пиёда ва оалдқларнинг умумий сони 35 мингга яқин эди ва уларда 571 пулемёт ҳамда 115 тўп бор эди («Жанг ва аскарларнинг жойланиши жадвалига» қаранг).


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 20!>
доим етишмас эди. (29-нчи дивизияга шиддатли ҳу- жумнинг энг оғир пайтларида бу дивизиянинг қисм- лари 5 кун мутлақо нонсиз ва бошқа озиқ-овқатсиз ҳолда зарбани қайтариб турдилар).
Учинчи армия, фронтнинг бир қанотини эгаллаб тургани ҳолда душманнинг шимол томондан ўраб олишидан амин эмас эди (душманнинг ўраб. олиши олдини олиш учун армиянинг энг сўл қаноти томонига махсус қисмлар гуруҳини тайинлаб қўйиш чоралари- кўрилмаган эди). Энг ўнг қанотга келганда, шуни ай- тиш керакки, Бошқўмондоннингтутуруқсиз фармойиши (Ижевск ва Воткинскни олгандан сўнг иккинчи армия урушга солинмасин, чунки у янги жойга тайинланади,. деган фармойиш) блан боғлаб қўйилган ва бир жойда ўн кун туриб қолишга мажбур бўлган иккинчи қўшни* армия Кушвани қўлдан беришдан олдинги (ноябрь охирида) энг гмушкул пайтда илгарига силжиб, учинчи армияга ўз вақтида ёрдам беришга қодир бўлмай қолган.
Шундай қилиб, ўз ҳолига ташланиб қўйилгзн (жа- нубда) ва душманнинг айланиб ўтиш операциялари учун очиқ бўлган (шимолда), чарчаган ва тўзиган, резервларсиз ва бир қадар бўлсада мустаҳкам орқа томонсиз, озиқ-овқат блан ёмон та’минланган • (29-нчи дивизия) ва пойафзали ёмон бўлган (ЗО нчи дивизия), 35 градусли совуқда Надеждинскдан тортиб Осанинг жануброгида Каманинг чап қирғоғигача жуда ҳам чў- зилиб • кетган (400 чақиримдан ортиғроқ), тажрибаси кам ва бўш армия штабига эга бўлган учинчи армия душманнинг устун турган ва бунинг устига тажрибали команда составига эга бўлган янги кучлаlрининт (беш дивизия) сиқиғига бардош бераолмас эди, албатта.


210
И. В. С Т А Л И Н
30 глябрьда душман Вия стагциясин» ишғол қ»- лади ва чап қанотимизн» марказдан ажратиб қўйиб, 29-нчи дивизиягинг 3-нчи бригадасини бутунлай йўқо- тиб юборди деса бўлад» (фақат бригада командири. штаб бошлиғи ва комиссар -қочиб қутулганлар, холос. 9-нчи mm» броневик душман қўлига тушган). 1 де- кабрьда душман Лисьва томлгида Крутой Лог стан- циясини ишғол қилад» ва 2-нчи сонли броневигимизни қўлга туширади. 3 декабрьда душман Кушва заводини эгаллайди (Верхотурьени ва марказдан ажратилиб қол- дирилган бутун шимолий районни бизнигг қисмларимиз қолдириб кетадилар). 7 декабрьда душман Бисерни, 9 декабрьда Лисьвани ишғол қилад». 12—15 дека- брьда, 1-нчи совет марш батальлг» душман томлнига ўтган вақтда, Чусовская, Калино, Селянка станция- ларини ишғол қилади. 20 декабрьда душман Валеж- ная станциясини ишғол қилади. 21 декабрьда, 1-нчи совет ўқчи полки душман томонига ўтган вақгда, Гори, Млстлваяни ишғол қилад». Қисмларимизнинг ёппасига чекиниши орқасида душман Млтовилихага яқин келиб қолад». 24 дан 25 га ўтарда душман Пермьни жагтс»з ишғол этади. Шаҳарнинг артилле- рия мудофааси деган ran беҳуда бўлиб чиқди ва душманга 29 замбарак қолдир»лтаг.
Шундай қилиб, армия 20 кун мобайнида тартибсиз чекиниб Верхотурьедан тортиб то Пермьгача 300 ча- қиримдан ортиқроқ йўл босди ва шу кунлар ичида 18 минг аскар, - ўнларча тўп, юзларча пулемётдан ажради. (Пермь қўлдан кеттагдаг сўнг учинчи армия 35 минг пиёда ва отлиц аскар ўрнига—17 минг аскарга, 571 пулемёт ўрнига — 323 пулемётга ва 115 тўп ўрнига 78 тўпга эга бўлган икки д»виз»ядант»га иборат эди.


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 211
«Жанг ва аскарларнинг жойландшд жадвали» га қа- ранг).
Бу, тўғрисини айтганда, чекиниш эмас эди, хусу- сан буни уюшқоқлик блан қисмларни позицияга олиб кетиш ҳам деб бўлмайди, — бу батамом тор-мор қи- линган ва тамомила руҳи тушиб бузилган армиянинг, рўй бераётган ҳодисани онглашга, ва муқаррар бўла- диган ҳалокатни бир қадар бўлса-да илгарироқ ҳи- собга олиб қўйитпга лаёқаасдз бўлган, ҳечбўлмаганда терриаордяни қўлдан бериб бўлса-да, илгарироқдан тайёрланиб қўйилган позицияга олиб кетиш йўли блан армияни сақлаб қолиш чорасини ўз вақтида кў- ришга Лаёқаасдз бўлган штаби блан бориб турган тараибсдз ҳолдаги қочиши эди. Ҳарбий-революцион советнднг ва учинчи армия штабининг ҳалокатнинг «қўққисдан бўлиб қолиши» ҳақидаги доду-фар’ёдлари бу идораларнднг армиядан ажралиб қолганликларини, Қушва ҳамда Лисьва ёнидаги фожиали воқиаларни тушунмаганликларини, армиянинг ҳаракатига раҳбар- лик қилолмасликларднд кўрсатади, холос.
Мана бу ҳолларнинг ҳаммаси, учинчи армия райо- нидаги бир қатор шаҳарларни ва пунктларнд жуда тартдбсдз эвакуация қилишга, кўприкни портлатиш ва қолдирилган мол-мулкни йўқ қилиш ишининг, ниҳоят, шаҳарни мудофаа қилиш ва унинг артиллерия мудофааси деган ишнднг расвоси чиқдшдга олиб кел- ган мислсиз саросималик ва хўжасизликка сабаб бўлди.
Эвакуация қилиш ҳақида август ойидаёқ ran бўл- ганига қарамасдан бу эвакуацияни амалда уюштдрдш учун ҳечнарса, ёки қарийб ҳечнарса қилинмаган. Ҳеч- ким, ҳечбир ташкилот, идораларнинг оёғи остида


212
И. В. С Т А Л И Н
ўралишиб юрган, эвакуация плани ҳақида сон-саноқсиз, музокаралар олиб борган, аммо, эвакуация иши учуц ҳечнарса, мутлақо ҳечнарса қилмаган Центроколле- гияни тартибга чақириб қўйган • эмас (ҳатто «ўзига қарашли юкларнинг» рўйхатини ҳам тузмаган).
Ҳечким, ҳечбир идора темир йўл хизматчиларининг усталик блан уюштирган саботажига қарши курашда шубҳали ожизлик қилган Урол округ йўл алоқаси бошқармаси устидан чинакам контрольлик қилишга. уриниб ҳам кўрмаган.
Ҳарбий алоқа . бошлиғи Стоговнинг 12 декабрьда эвакуация бошлиғи қилиб белтила^ганлиги эвакуация ишини бир қадам ҳам олға силжитмади, чунки Сто- товнинт Пермьни дарҳол эвакуация қиламан деб бер- ган тантайали ва'дасига қарамасдан («бошимни ти- каман — лекин ҳамма нарсани эвакуация қиламан»),. унда на эвакуация плани бор эди, на эвакуация, ап- пярати бор эди ва на алоҳида идораларнинг ва тарқаб кетган ҳарбий қисмларнинг тартибсизлик, ўзбошим- чалик блан «эвакуация бўлиш» (паровозларни, вагоп- ларни ва ҳоказоларнғ( босиб олиш) учун уринишларини тиядиган ҳарбий кучи бор эди. Натижа: арзимаган майда-чуйда нарсалар, синган стуллар ва бошқа аш- қал-дашқаллар эвакуация қилинди, ҳолбуки Мотови- лиха заводининг ва Кама флотилиясининт машина ва қисмлари ортилгаи тайёр составлар, ярадор жангчилар ва камдан-кам топиладиган американ ўқлар запаслари ортилган составлар, юзларча бутун паровозлар . ва бошқа қимматбаҳо нарсалар эвакуация қилинмасдан қолиб кетди.


ПЛРТИЯ МҚ ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ҲИСОБОТИ 213
лекин улар, афтидан, бу ишга «аралашмаган» бўлса- лар керак, чунки текшириш шуни кўрсатадики, бу ташкилбтлар эвакуация идоралар»гинт ишларини муи- тазам текшириб туриш блан шуғулланмаганлар.
Армия штабининг Пермьги артиллерия блан мудо- фаа қилиш ҳақидаги октябрь ойидаёқ бо■шлантаг гап- лари қуруқ гаплигича қолаберди, чунки 26 тўп (бунга цўшимча яна, учта бир қадар яроқсиз) бутун анжомла- ри блан биронта ҳам ўқ чиқармасдан душманга қол- дирилган эди. Текшириш шуни кўрсатадики, агарда штаб тўпларни жойлаштириш юзасидан бригада бо?п- лиғигинг ишини текшириб кўрганида эди, у Пермьнииг қўлдан кетиш арафасида (23 декабрьда) бўлган уму- мий тартибсизликлар шароитида, ҳарбий қисмларг»пг тэртибсиз чекигаёттани ва бригада бошлиғи буйруқни бажармасдан, тўпларни жойлаштирипши 24 декабрьга (бу бригада бошлиғи 24 декабрьда душман томонига кочиб ўтди) қллд»ргаг бир вақтда, асло ran артил- лерия мудофааси устида эмас, балки тўпларни олиб кетиш йўли блан қутқариб қолиш ёки ҳечбўлмаганда уларни буз»ш устидагина бораётгаглигиги пайқаган бўлар эди. Буларнигт биронтаси. ҳам қилинмаганли- гига сабаб штабгинг фақат беғамлиги ва тадбирсиз- лнгидир, холос.
Кама кўпригини портлатиш ва Пермьда қолдирил-’ ган мулкни йўқ қ»либ юбориш масаласида ҳам ўша' тадбирсизлик ва беғамликнигг касри кўриниб турипти. Кўприк Пермьгинг қўлдан кетишидан бирнеча ой бу- рун миналанган эди, лекин бу мигалашни ҳечким тек- ширган эмас (портлатилмоқчи бўлган кундан олдин бу миналаш асло бузилмаган эди, деб ҳечким айтаол- майди). Портлатиш эса, «жуда ишлнчли» ўртоққа
15
И. R. С т а л п н, том 4


214
И. В. С Т А Л И Н
(Медведевга) топшдрдлган, лекин кўприкнинг соқчи- лари жуда дшончлд одамлар эди деб, улар (соқчилар) Медведевни портлатилмоқчи бўлган дақиқагача таш- лаб кетмадилар деб, Медведевнинг оқгвардиячилар суиқасдидан асраб қолиш соқчилар томонидан та'- мин эадлгaн'эдд деб, ҳечким айтаолмайди. Шунинг учун:
1) ҳақиқатан ҳам Медведев портлатиш олдидан, соқчилар • «нома’лум томонга» қочиб кетган вақтда (ба'зилар шундай • деб ўйлайдилар), оқгвардиячилар агентлари томонидан ўлдирилганми,
2) Медведевнинг ўзи кўприкни портлатишнд иста- масдан қочиб кетганми,
3) ёхуд Медведев кўприкни портлатиш учун қўли- дан келган ҳамма чорани кўрган-у, лекин кўприк эҳ- тимол кўприкни ўққа тутган душманнинг артиллерия
• ўтидан, ёки ўт очишдан олдин проводларнинг ва ми- наларнинг бузуқ бўлганлигидан портламаганми, балки, Медведев кейин етиб келиб қолган душман томонидан ўлдирилгандир, — мана шуларни аниқлаш мумкин эмас.


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ комиссиясининг хисоботи 215
•фадор шахслар (булар ҳали топилган йўқ) «ваҳимага йўл қўймаслик» учун эвакуация қилинмаган нарса- ларни ёндириш ва портлатишга рухсат бермаганлар.
Армия ва ички томоннинг умумий бузилиши ва тартибсизлиги, армия, партия ва совет идораларининг тадбирсизлиги ва мас'улиятсизлиги устига яна бир қатор мас'ул хизматчиларнинг ёппасига деярлик душ- ман томонига ўтиб кетиши ҳоллари ҳам бор. Мудофаа қурилишларининг раҳбари инженер Банин ва унинг барча ходимлари, темир йўл инженери Адриановский ва округ йўл алоқасининг барча мугахассислари, ҳар- бий алоқалар бўлимининг мудири Сухорский ва унинг ходимлари, Округ ҳарбий комиссарлигининг сафарбар ҳилучи бўлимининг мудири • Букин ва унинг ходимла- ри, соқчилар батальонининг командири Уфимцев ва артиллерия бригадасининг бошлиғи Валюженич, ало- ҳида қисм тузиш бўлимининг бошлиғи Эскин ва ин- жен^р батальонининг командири ўзининг ёрдамчиси блан, Пермь I ва Пермь II станцияларининг комен- .дантлари, армияни та’мин этиш бошқармаси ҳисобот бўлимининг ҳаммаси ва Центроколлегия а’золаринияг ‘ярмиси — ман<а шуларнинг барчаси Пермьда қолиб, душман томонига • ўтиб кетганлар.
Мана буларнинг ҳаммаси' фақат чекинаётган қисм- ларнинггина эмас, балки Пермьнинг қўлдан кетиши арафасида тузилган ва шаҳарда революцион тартибни сақлайолмаган Революцион комитетнинг ҳам, шунинг- дек шаҳардаги қисмлар ўртасида алоқани йўқотиб ҳўйган Губерна ҳарбий комиссарлигининг ҳам умумий ваҳима ва саросималикка тушувларини кучайтирмас- лиги мумкин эмас эди, бунинг натижасида эса, Пермь- • дан соқчи батальоннинг икки ротаси олиб кетилмаган 15*


216
и. в. с т л л и н
ва уларни оқлар чопиб ташлаган, чанғичилар бата- льони йўқотилган, буни ҳам оқлар чопиб ташлаган. Шаҳарнинг турл» қ»смлар»да оқлар агентлар» томони- дан чалғитиш мақсадида уюштирилган отишлар (23 — 24 декабрь) - ўмумий ваҳнма ва саросималикни кўпай- тирган ва кучайтирган.
* *
*
УЧИНЧИ АРМИЯ ВА РЕЗЕРВЛАР


Л1АРТИЯ МҚ ВА МУДОФАА СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 217


218
и. в. с т л л и н
тайёрланмаган (отишни билмайди, обози ёз учуя мўлжалланган), командирлари ўз полкларини билмай- • ди, сиёсий иш жуда ҳам оз. Бригадани фақат уч-тўрт ҳафта тозалашдан ва ’ хўб саралашдан, унга комму- нистларни оддий қизил аскарлар сифатида қўшгандан ва зўр бериб сиёсий иш олиб борилгандан кейингина январьнинг охирида ишга ярайдиган жанговар қисм қилиш мумкин бўлди (бригадани ташкил этган уй полкдан бири 20 январьда фронтга жўнатилди, иккин- чисини тез деганда 30 январьда, учинчисини эса, тез' деганда—10 февральда юбориш мумкин). 10-нчи отли^ полк ва шунингдек Очерск заводида жойлашган ўнин- чи инженер полки воқиаси (бу ҳар икки полкни Ўрэл округ ҳарбий комиссарлиги тузган) ҳарбий қисмларни тузиш усулимиздаги ўша хатоларни исбот қилади. Бу полклардан бири қисмларимизга орқа томондан зарба берди, иккинчиси ҳам шундай қилмоқчи эди, лекин э^тиёт .чораси кўрилганлиги натижасида у бу • иш- нинг уддасидан чиқаолмади.


ПАРТИЯ мк ВА МУДОФАА СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 219


220
и. в. с т л л и н
телеграф орқали 1919 йил 18 январьда берган, «Илова»- га қаранг). Бу фармон 11 дивизия 1 декабрьдаёқ ту- зилган деб ҳисоб.лангандаи кейин, уларнинг фронтга юборилган қисми эса оқгварддячдларча аузилганлиги ма’лум бўлгандан кейингина берилган эди.
Қисмлар тузиш усулидаги нуқсонлар тузилаётган қисмларга ғамхўрлик қилиш ишида Округ ҳарбий комиссарлигининг'ҳайрон қоларлик даражада бепар- волигй блан (овқатнинг ёмонлигд, кийим-бошнинг ёмон- лиги, ҳаммом йўклдгд ва ҳоказолар, «Вятка коми- аетднинг партия тафтиш комиссиянинг баёни» га қаранг) ва текшириб кўрилмаган офицерларни суруш- тирмай, ёппасига командирликка тортиш блан яна ҳам чуқурлаштириб юборилган. Бу офицерлар кўпин- ча қисмларни душман аомониra олиб -ўтиб кеагаилар.
Ниҳоят, Бош штаб, бир жойда сафарбар кдлин- ганларни қисм' қилиб тузиш учун бошқа жойга (бошқа округга) кўчирилишига чора кўрмаган. Бундай чора кўрилганда эди, кўп рўй бераётган қочиш ҳолларига анчагина зарба берилган бўлар эди. Биз қисмларда бир қадар бўлсада қаноатланарли даражада сиёсий дшиднг йўқлиги (комиссарлар Бутунрусия бюросининг бўшлиги, кобилдяасизлдги) ҳақида эса гапдрдб ҳам ўтирмаймиз.


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФЛА СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ҲЧСОВОТй221
мадоримиз йўқ, чарчадик, бизни отиб ташланг, ўртоқ- лар», деб илтимос қилар эдилар («Дивизион комиссари Мрачковскийнинг иқрори» га қаранг).
ХУЛОСАЛАР
Резервларсиз урушишга барҳам бермоқ лозим, до- пмий резервлар усулини жорий қилмоқ зарур, буларснз мавжуд позицияларни қўлда сақлаб қолиш ҳам, му- ваффақиятларни кўпайтириш ҳам мумкин эмас. Бус»з ҳалокат рўй бериши муқаррардир.
Лек»н, сафарбар қилиш ва қисмлар тузишнинг Бош штаб жорий қнлаётган эски усули тубдан ўзгартирил- тагдатига ва Бош штабнинг состави эса янгиланган такtд»рдаг»га бу - резервлар фойда келтираолади.
Даставвал, сафарбар қилинганларни давлатманд- ларга (ишончсизларга) ва камбағалларга (қизил аскар- ликда хизмат қилиш учун бирдан-бир яроқли бўлган- ларга) мутлақо ажратиш зарур.
Иккинчидан, бир жойда сафарбар қилинганларни қисм тузиш учун бошқа жойга юбориш зарур, шунда ҳам, фронтга: «туғилган губернасидан қанча йироқбўл- га, шунча яхши» деган қоида бўйича юборилиши кс- рак (территориаль принципдан воз кечиш).
Учинчидан, гражданлар уруши шароитига тўғри келмайдиган, катта, қўпол қисмлар (дивизия) тузиш- дан воз кечиб, жуда катта деганда, бригада тузиш.


222 и. в. с т л л и н
(даставвал унинг составини янгилаб) устидан узлуксиз қаттиқ назорат қилиб туриш зарур.
Ниҳоят, ҳарбий қисмларда озгина бўлсада қаноат- ланарли сиёсий ишни йўлга қўйишга лаёқатсиз бўлган болалар — «комиссарлар» блан та’мин этучи Бутунру- сия комиссарлар бюроси составини янгилаш зарур.
Мана шу шартларга риоя қилмаслик шунга сабаб бўлаётирки, бизнинг ҳарбий қисмлар тузучи ташкилот- ларимиз фронтга Қизил Армпя эмас, балки «халқ ар- мияси» ни юбормоқда, «комиссар» сўзи эса ҳақоратга айланиб кетди.
Шу жумладан, учинчи армиянинг жанг қилиш қо- билиятини сақлаб қолиш учун уни ҳечбўлмаганда учта ишончли полк миқдоридаги резервлар блан дарҳол та’мин этиш мутлақо зарурдир.
*
АРМИЯНИ ИДОРА ҚИЛИШ ТАРТИБИ ВА МАРКАЗНИНГ ДИРЕҚТИВЛАРИ
Учинчи армия Революцион-ҳарбий совети икки а’зо- дан иборат бўлиб, улардан бири (Лашевич) қўмондон- лик қилади, иккинчисига (Трифонов) келганда эса, унинг вазифасини ҳам, ролини ҳам аниқлаб бўлмади: у армиянинг та’минотини ҳам, сиёсий тарбия органла- рини ҳам назорат қилмайди, умуман ҳечбир иш қил- майдиганга ўхшайди. Ҳақиқатда эса ҳечқандай Ре- волюцион-ҳарбий совет йўқ.


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОВОТИ 22$
қўмондонднинг буйруқларини дивизия бошлиқлари ҳамда бригада бошлиқлари томонидан аниқ бажари- лишини назорат қилиб турадиган махсус вакиллари йўқ, армия штаби дивизия бошлиқлари ва бригада бошлиқларинииг берган (кўпинча нотўғри) расмий ма’- - лумотлари блан кифояланиб қўяқолади, армия штаби бутунлай шу дивизия ва бригада бошлиқларининг қў- лида ўйинчоқ (дивизия ва бригада бошлиқлари ўзла- рини ўзига хон, ўзига бек деб ҳис қиладилар). Армия шаабднинг ўз жанг қилучи қдсмларддан ажралиб қол- ганлигига (армия штаби участкадаги ҳақиқий аҳвол ҳақида ҳечнарса билмайди), . армия ичида марказла- шувидиг йўқлигига (армия штабининг армдянинг жан- говар қисмлари бир-бирига туташган пункаларинииг бўшлиги ҳақида доимо зорланишига) сабаб шудир. Марказлашув фақат армия ичидагина эмас, балки фронтдаги (Шарқий фронтда) армиялар ўртасида ҳам йўқдир. Шу нарса аақдкаакд, ноябрьнднг 10-нчиспдан охиригача бўлган давр ичида учинчи армия душман блан тенгсиз урушда қонга беланиб ётган бир вақтда, учинчи армия блан ёнма-ён турган дккднчд армия* икки ҳафта жойидан қдмдрламас.даи ётаберди. Ҳолбу- ки, агарда Ижевск-Воткинск операциясидан 10 ноя- - брьдаёқ бўшалган дккдичд армия илгари қараб сил- жиганда эди (у бемалол илгари силжий олар эди,. чунки у вақтда унга қарши душман йўқ эди, ёки деяр- лик йўқ эди), душман Пермьга қарши жиддий урушни ҳатто бошлайолмас ҳам эди (иккинчи армия душман- нинг орқа аомонинд таҳлика остида қолдирганда) ва- учдичд армия кўллаб-қувватлаиган бўлар эди.
Текшдрдш шуни кўрсатдики, дккднчд ва учинчи армиялар ўртасида келишиб иш кўришнинг йўқл^Р1г^и^1^а?


224
и. в. с т л л и н
Республика Революциог-ҳарбий - советининг фронтдан ажралиб қолиши ва Бошқўмондон директивлар»нигг ўйланмасдан берилганлиги сабаб бўлган. Бу масала эҳақида фронт қўмондоги Каменев сўроқларимизга жавоб бериб, бундай деди:
«Ижевск ва Воткинскни олишдан илгари, воябрь бошларида, 10-нчидан олдин директив олинган эди. Бу директивга биноан, «ккинчи армия бу пунктларни олгандан сўнг бошқа фронтга таш- ланишга мўлжалланган, лекин қаерга эканлиги кўрсатилмаган эди. Бундай директивдан сўнг армиядан етарли даражада фой- даланиш мумкин эмас эди, уни душман блан тўқнаштириш ■ мум- кин эмас эди, чунки, уни душман блан тўқнаи^тиргайдан сўнг жангдан олиб чиқиб кетиш учун имконият қолмас эди, вазият эса жуда оғир эди, армия ён-бериларини оқгвардиячи босмачи- лардан тозалаш блангина банд эди. Директмвни бекор қилмоқ учун Штернберг ва Сокольниковиинг ҳа-ракати ва уларнинг Сер пуховга боришлари керак бўлиб қолди. Бунинг учун эса ўн кун- ча вақт кетди. Шундай қилиб, армия 10 кун бекорга бир жойда қимярламасдан туришга мажбур бўлди. Сўнгра II армия қўмон- дони Шориннинг тўсатдан Серпуховга чақирилиши Шориннинғ шахси блан боғлиқ бўлган иккинчи армияни ипсиз бойлаб қўйпб, яна беш кун жойидан қимирламасдан туришга мажбур этди. Сер- пуховда Шоринни Костяев қабул қилган ва, генштабданмисиз, деб сўраган, генштабдан эмаелигини билгач, уни Жамубий фрсжт қўмондонига ёрдамчи қилиб тайинламоқчи бўлганларини, «лекин ■бу фикрдан қайтганликларини» айтиб жўнатган» («Шарқий фронт қўмондонининг берган ахбороти» га қаранг).


ПАРТИЯ МҚ ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 225'
йўл Екатеринбург. 3) Учинчи армияга ёрдамга» (Гу- севнинг РҚП МК га ёзган хатига қаранг). Ҳарбир* директив бажариш учун ма’лум бир вақт талаб қи- лишини э’тиборга олсак, Республика Революцион- ҳарбий советининг ва Бошқўмондоннинг ўз дирек- тивларига қанчалик э’тиборсизлик блан қараганлитини• тушуниш қийин эмас.
Шарқий фронт Революцион-ҳарбий советининг учинчи а’зоси Смилтанинт ўша Революцион-ҳарбий советнинг икки а’зоси Каменев ва Гусевнинг баёно- тига қўшилганлигини ҳам қайд қилиб ўтиш керак (5 январь тарихли «Смилга баёноти» га қаранг).
ХУЛОСАЛАР
Армия мустаҳкам Революцион-ҳарбий советсиз ипг кўраолмайди, Армиянинг Революцион-ҳарбий совети, ҳечбўлмапанда уч а’зодан иборат тузилиши керак улардан бири армияни та’мин этишни, иккинчиси — армияга сиёсий тарбия бериш органларини назорат қилади, учинчиси қўмондонлик қилади. Фақат шундай қилгандагина армиянинг тўғри ишлашини та’мин эт- моқ мумкин.


226
и. в. с т л л и н
нинг мавжуд автономиясднд тугатиш ва армиялариднг чинакам марказлашувини йўлга қўйиш мумкин.
Армия ўзига алоҳида, батамом мухтор қисм сифа- тида иш кўролмайди, у ўз ишида ўзи блан ёндошган армияларга, биринчи галда Республика Революцион- ҳарбий совети директивларига боғланган: энг жанго- вар армия ҳам бошқа ждҳаалардаи шароит тенг ба- равар бўлгани ҳолда марказнинг нотўғри директиви ва ёндош армиялар блан келишиб иш кўришнииг йўқ- лиги орқасида мағлубдяага учраши мумкин. Фронтлар- да, бдрдичд галда Шарқий фронтда муайян жиддий ўйланиб тузилган стратегия ддрективини бажариш юзасидан алоҳида армияларнинг ҳаракатида қат^й марказлашган тартиб ўрнатмоқ зарур. Директивлар ишлаб чиқишда бош-бошдоқлик қилиш ёки ўйлаб, му- лоҳаза қилиб кўрмаслик, барча ма^умотларни жддддй ҳисобга олмаслик ва бунинг иааджасида, директив- ларндиг тез ўзгариши ва шунин^дек Республика Ре- волюцион-ҳарбий совет қдлгаиидек, дирекаивларнинг мужмаллиги армияга раҳбарлик қилишга имкон бер- майди, куч ҳамда вақтни бекорга сарф кдлдшга олиб боради, фроиани бузиб юборади. Армияларни бошқа- риш ишида бош-бошдоқликка ва енгилтакликка йўл қўймаслик учун Республика Революцион-ҳарбий сове- аиид етарли даражада тажрибакор ва фронтлар блан маҳкам боғланган тор бир группа қилиб, масалан, беш кдшддан иборат қилиб қайтадан тузмоқ зарур (улар- дан дккитасд муаахассислар бўлиб, учднчдсд марказий аа’мдно'а бошқармаси, тўртднчиси — Бош ’ штаб, бе- шдичдсд — Бутунрусия комиссарлар бюроси устидан назорат қилади).
* ... *


ПАРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 227
орқа томоннинг МУСТАҲКАМЛАНМАГАНЛИГИ ВА ПАРТИЯ-СОВЕТ ИДОРАЛАРИНИНГ ИШИ


228
и. в. с т л л и н
Бу комиссиялар партия-совет ишларинигг барбод бўл-- гани шароитида маҳалларда Совет ҳлкимиятигинт бирдан-бир вакиллари бўлиб қолганлар. Қишлоқда ажралиш вужудга келтириш ва камбағалларни Совет - ҳокимият^ини қўллаш даражасига кўтариш вазифасиш! адо қилишга хизмат қилсин деб чиқарилган , фавқулод- да солиқ тўғрисидаги революцион декретнин^3 — мана' шундай декретнигг қишлоқги Совет ҳркимиятига қар ши уюштириш учун қулоқлар қўлида жуда хавфлик қу- ролга айланганлиги (одатда камбағаллар комитетлари- - да ўтириб олган қуллқларгигг ташаббуси блан солиқ- лар давлатмавдлнгига қараб эмас, балки жон бо- - шига қараб тақсим қилинган, бу нарса камбағалларнн ғазаблантирар ва солиқларга ҳамда Совет ҳокимия- тига қарши қулоқлар агитациясини осонлаштирар эди) каби ажиб бир ҳолнигт сабаби Марказий Ижроия - Комитети (ёки Ички Ишлар Халқ Қомиссарлиги) ва- партия Марказий Комитетинигг оз - моз бўлсада раҳ- барлигидан маҳрум бўлган Совет ва партия ташкилот-- лари ишларигинг расволигидир. Ҳолбуки, хлдимларгинт беистисно ҳаммаси қишлоқни когтрреволюционлашти- ришга, бирдан-б»р-сабаб бўлмаганда ҳам, асосий сабаб- лардан бири фавқулодда солиқ масаласидаги «онгла- шилмовчилик» бўлди, деб тасдиқлайдилар. Совет таш- килотларининг кундалик ишларига Ички Ишлар - Халқ Клмиссарл»ги ёки Марказий Ижроия Қомитетининг ҳеч- қандай раҳбарлиги кўринмайди (шуниси характерлики, Пермь ва Вятка губерналарида 26 январьгача камба-- ғаллар комитетларини қайтадан сайлаш ҳали бош- лагмагаг эди). 'Партия ташкилотларининг кундалик ишларига Марказий Клм»тетнигг ҳечқандай раҳ- барлиги кўринмайди. Фронтга келган вақт»м»здан


ПАРТИЯ мк ВА МУДОФАЛ СОВЕТИ КОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 229
то ҳозиргача Марказий Комитетнинг Новгородцева фамилияли «секретарь» қўл қўйган биргина ҳужжатини топиб олдик, холос. Унда ўртоқ Коробовкинни Пермь- дан Пензага кўчириш тўғрисида сўз боради. (Бу фар^ мон мутлақо фойдасиз бўлганлигидан бажарилмаган).
Мана бу ҳоллариинг ҳаммаси шунга олиб келди-
ки, партия-совет идоралари қишлоқда т.аянчдан маҳ- рум бўлганлар, камбағаллар блан алоқани узиб қўй- ганлар-да, фавқулодда комиссия ишига, жазога зўр берганларки, қишлоқ бундан доду-фар'ёд кўтармоқда. Фавқулодда комиссиялар эса, ўз дшларинд партия- совет ддораларднинг агитация-қурилиш ишлари блан бир вақтда олиб бормаганликларидан, тамомила аж- ралиб қолиб, Совет ҳокимиятига иснод келтирадиган ҳолга тушиб қолганлар. Усаалдк блан яхши йўлга қўйилган параия-совеа матбуоти идораларимизнинг ил- латларини ўз вақтида очиб ташлайолар эди, аммо . Пермь ва Вяткадаги партия-совет матбуоти на яхши йўлга қўйилган иш блан, на Совет ҳокдмдятиндиг навбатдаги вазифаларини аушундши блан махтанао- лади (унда «дун'ё социал» революцияси ҳақидаги қу- руқ гапдан бўлак ҳечнарса тополмайсиз; Совет ҳоки- мдяаинднг қишлоқдаги конкрет вазифалари, волость Совдепларини қайтадан сайлаш, фавқулодда солиқ тўғрисидаги масала, Колчак ва бошқа оқгвардиячи- ларга қарши урушдан мақсад — мана бундай «бачка- ^на» мавзу’ларни матбуот менсимай четлаб ўтади). Ма- салан, мана бу ажойиб фактга қарангки, Вятка шаҳрдндиг совет идораларидаги 4 766 ходимидаи 4 467 киши чоризм замонида худди шу вазифаларни губерна земство идорасида бажариб келган, яни бўл- ган-тургаиини айтганда, эски, чор земство идораларига


230
и. в. с т л л и н
тўппа-тўғри совет идораси деб ном берганлар, холос (мана шу «совет ходимлари» Вятка губернасининғ кўнчилик районини ўз қўлига олганлигини унутиш керак эмас). Мана бу ажаб бир ҳолни январь ўртала- рида бизнинг анкетамиз очиб берди. Бу ҳодиса ҳақида Облком ва Облсовет, маҳаллий матбуот ва маҳалларда- ги партия ходимлари билармидилар? Албатта билмас эдилар. Буни партия Марказий Комитети, Марказий Ижроия Комитети, Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги билармиди? Албатта билмас эди. Ахир, умуман ма- ҳалларнинггина эмас, балки маҳаллардаги совет идо- раларимизнинг ҳам асосий иллатларини билмай туриб. қандай қилиб марказдан раҳбарлик қилиб бўлади?
ХУЛОСАЛАР
Армияларимизнинг ожиз томони — орқа томоннинт мустаҳкам эмаслигидадир, бунга, -асосан, партия иши- нинг ўлда-чўлдалиги, Совдепларнинг марказ директив- ларини амалга оширабилмаганлиги, маҳаллий фавқу- лодда комиссияларнинг оғир (қарийб ажралиб қолган) ҳолдалиги сабабдир.
Орқа томонни мустаҳкамлаш учун қуйидагилар зарурдир:


Г1АРТИЯ МК ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ҲИСОБОТИ 23!
казкй Қомитетинигг Секретаркатига юклансин ва бу секретариат Марказкй Комитет составидан ажратилсин.
2. Совдепларнинг кундалик ишларига раҳбарлик қилиш ишида Марказкй Ижроия Комитети блан Ички Ишлар Халқ Комиссарлиги вазифалар» қа^иян ажра- тилсиг, ВЧҚ блан Ички Ишлар Халқ Қомиссарлиги бирлашт^ирилсин *, Совдепларнинг Марказий ҳукумат декрет ва фармойишларини тўғри ва ўз вақткда ба- жаришни назорат қилиб туриш- вазифаси Ички - Ишлар Халқ Қомиссарлкгига юклансин; Губерна Совдеплари Ички Ишлар Халқ Қомиссарлигига мунтазам равишда ҳксобберкб туришга мажбур қилинсин; Ички Ишлар Халқ Қомиссарлиги Совдепларни зарур йўл-йўриқлар блан мунтазам равишда та’мин этиб туришга мажбур ҳилинсин; «Бутунрусия Марказкй Ижроия Комитети Известияси»54 қошида маҳаллкй совет матбуотига раҳбарлик қилмоқ учун матбуот бўлими тузилсин.
3. Мудофаа Совети ҳузурида халқ комиссарлик- лари ва уларнигг маҳаллардаги, ҳам орқа томонда, ҳам фронтдаги, бўлимларнинг «механизмидаги камчи- ликларк» ни текшириш учун контроль-тафтнш ко- миссияси тузил^^ин.
* *
*
TA'MHHOT ВА ЭВАКУАЦИЯ ОРГАНЛАРИ
Та’минот ишидаги асосий ишкаллик—та’минот юрганларининг тарқоқ ҳолда бўлишлкги ва улар ўр- тасида келишиб кш кўркшнинг йўқлкгкдкр.
* ВЧК (Бутунрусия Фавқулодда Қомиооияси) блан Ички Ишлар Халқ К■оlмиооарлигини бирлаштириш ҳақидаги масалада ўртоқ Д^з^е^р^жиг^с^к^ийнинг алоҳида фикри бор.
16*


232
И. В. С Т А Л И Н
Армия ва Пермь аҳoлисинд озик-овкат блан «Уро.т аа’мдиоаи», «Губерна аа’мдиоад», «Шаҳар аа’мдноти»,. «Уезд аа,мдиотд» ва «Учинчи армия аа’мдиотд бош- қармаси» та^инлаб келган. Шундай бўлсада, тами- нот ишлари оқсоқ ҳолда бўлган, чунки армия (29-нчи дивизия) оч қолган, Пермь аҳолиси ва Мотовилиха' ишчилари эса нон нормаси тобора жуда ҳам озайги- рилгаилиги (V4 қадоқ) нааижасдда ярим оч ҳолда яшар эдилар.
Юқорида номлари зикр килднган та^инот оргап- ларининг бир-бирлари блан келишиб иш кўрмаганлик- лари нааджасдда армияни аа,мди этиш дшларининг• чалкашлиги яна шунинг блан чуқурлашиб кетдики,. Озиқ-овқат халқ комиссарлиги Пермь губериасдидиг қўлдан кетганлиги блан ҳисоблашмаётир ва учинчи армия учун белгиланган ўз нарядини ҳалигача Перм> ва бошқа узоқ губерналардан Вятка губернасига- ўтказмаётир. Шунингдек, Озик-овкаа халқ комиссарли- • гдиинг ҳалигача ғаллани пристанларга олиб келишга, Бошсув бошқармаси эса пароходларни ремонт қилишга киришмаганларини ва буиииг иааджасида келгусида аа,мдноа ишларинднг яна ҳам чатоқлашиб кетиш хав- фининг ауғдлиши муқаррар эканлдгиии ҳам қайд. қилиб ўтмоқ керак.


ПЛРТИЯ МҚ ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 253
чиқармоқдалар. Буни тасвирлаб бериш учун III армия қўмондонининг фронт қўмондонига (копияси Троц- кийга) 1918 йил 17 декабрьда, Пермьнинг қўлдан ке тиши олдидан юборган теле1^р^2^л^м^с^(^]^(дан парча кел- тирсак ортиқчалик қилмаса керак деб ўйлаймиз:


234
и. в. с т л л и н ’
маҳрум бўлган. Армиянинг аҳволи ма’лум, янги аскарларни вин тоэкасиз фрснтга юбориб бўлмайди, ва янги аскарларсиз фронт- даги одамлар тугаб битади ва бунинг қандай оқибатга олиб ке* лиши сизга аён. Ярославль округ артиллерия бошқармасига. винтовкалар учун нарядни Бошқўмондоннинг розилиги блан бе- рилган эди, шунинг учун учинчи армия ■қўмондонЛиги Бош ар- тиллерия бошқармасини саботажда расмий равишда айблайди ва бу иш юзасидан текшириш олиб боришни сўрайди».
Бу телеграмманинг мазмунини фронт қўмондопи Каменев батамом тасдиқлайди («Фронт кЎмoидони:- нинг ахбороти» га қаранг).
Эвакуация соҳасида ҳам худди шундай чалкашлик ва идораларнинг аарқоқлиги ҳукм сурган. Йўл алоқя' округи бошлиғи темирйўлчиларнинг усталик блан. таш- кил қилган саботажларига барҳам беришга тамомила қобил эмаслигини кўрсатган. Тез-тез бўлиб турган темирйўл ҳалокатлари, вагонларнинг адкдлиб тўхтаб қолиши, армияга керак бўлган юкларнинг бирдан ғо- йиб бўлиб қолиши, эвакуациянинг энг оғир бир пайти- да округнинг бошига тушган кутилмаган бир бало бўлган, шундай бўлсада округ бу фалокатни даф« қилиш учун жиддий чора кўрмаган ёки кўрабилмаган. Центроколлегия «ишлаган», я^и ran сотган, аммо. юкларни тартиб блан эвакуация қилиш учун ҳечқан- дай, мутлақо ҳечқандай чора кўрмаган. Учинчи армия- нинг ҳарбий алоқа бошлиғи эвакуациянинг ҳам бош- лиғи бўлиб, энг муҳим юкларни (Мотовилиха заводи- нинг машина ва киcмларинд ва ҳоказоларни) олиб кетиш учун мутлақо ҳечқандай чора кўрмаган. Арзи- маган нарсалар олиб кетилган. Эвакуация ишига мут- лақо ҳамма ташкилотлар аралашган ва бунинг нати- жасида эвакуациянинг ўзи тўс-тўполонга айланиб кетган.


плртия мк вл мудофла совети комиссиясининг ХИСОБОТИ 235
ХУЛОСАЛАР
Армкя та^кнот кшларкнк яхшилаш учун қуйкда- гклар зарур:
1. Армкя марказий та’минот ортанларининт (Мар- казкй та’минот бошқармаск, Фавқулодда та^инот ко- миссияск, Бош артиллерия бошқармаси — ҳарқайсиск ўз ҳолича хўжайкнлик қиладк) тарқоқ ҳолда бўлгак- лкгкга барҳам бернб, улар бкрлаштирклсин, нарядлар- нк дарҳол бажаркш учун қат'ий жавобгарлкк талаб қилкнскг.
2. Армкяларнинг тамкнот бўлимларига дивкзкялар ихтиёрида кккк ҳафталкк озкқ-овқат запаск сақлаш вазифаск юклан^ин.
3. Армия учун белгилангаг нарядларнк армияга энг яқин -губерналарга, жумладан учинчи армия учун белгклагган нарядни (дарҳол) Вятка губергаскга кў- чириш Озкқ-овқат халқ комиссарлкткга юклагсиг.
4. Озкқ-овқат халқ комиссарлигини дарҳол ғалла- ни пристаньларга олиб келишга, Бошсув бошқармаси- ни эса, — парохлдларгк ремонт қилишга киришишга мажбур этилсиг.
Эвакуация ишларкни тарткбга солкш учун қуйп- дагилар зарур:
1. Маҳаллкй Центроколлегиялар тута'тилсиг.
2. Халқ - хўжалиги Олий совети ҳузурида битта эва- куацкя оргаги тузилиб, унга эвакуация қилигтан мол- ларни тақсимлаш ҳуқуқи берилсиг.
3. Бу о.ртагги зарурат туғилиб қолган тақдирда б»рог жойга эвакуация учун махсус ходкмлар юбо- ркшга мажбур этилсин ва бу ишга шу ходим борган жсйидагк ҳарбий ташкилот ҳамда округ йўл алоқа вакили албатта жалб қилинсин.


236
II. В. С Т Л Л II Н
4. Тегишли йўл округларига, биринчи галда Урол округига (ходимлар составининг ёмон бўлганлигидан) йўл ишлари халҳ комиссарлигининг темир "йўл мута- хассисларини ўзига итоат эттираоладиган ва темир йўл хизматчиларининг саботажига барҳам бераолади- ган мас’ул ходимлари тайинлансин.
5. Иўл ишлари халқ комиссарлиги паровоз ҳамда вагонлари кўп бўлган жойлардан уларни ғаллакор районларга юборишга ва шунингдек бузуқ паровозлар- ни ремонт қилишга мажбур этилсин.
* *
МАТЕРИАЛ ҚИСМЛАР ВА ОДАМЛАРДАН БЕРИЛГАН ҲАММА ТАЛАФОТЛАР


ПАРТИЯ МҚ ВА МУДОФЛА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ЛИСОЕОТИ 237
мотовилиха заводининг ва Пермь темир йўл мастерс- койининг асбоб-ускуналари; американ ўқлари запаси кўп бўлган темир йўл ўқ омбори, сув транспорти рай- он бошқармасининг пахта, газмол, олеонафт, мих, ара- ва ва ҳоказолари блан тўлган складлари; 65 вагон чарм; армия та’минот бўлимининг 150 вагон озиқ-ов- қати; 297 паровоз(улардан бузуқлари 86 та), учминг- дан ортиқ вагон; 20 минтта яқин ўлдирилган, асир тушган ва дому-дараксиз бўлиб кетган аскар; ярадор аскарлар ортилган 10 вагон; 37 тўп, 250 пулемёт, 20 мингдан ортиқ милтиқ, 10 миллиондан кўпроқ патрон, 10 мингдан ортиқ снаряд.
Биз қўлдан кетган ҳамма темир йўл тормоқлари- ни, муҳим қурилишлар ва ҳоказоларни ҳисоблаётга- нимиз йўқ.
* *
*
ФРОНТНИ МУСТАҲКАМЛАШ УЧУН КУРИЛГАН ЧОРАЛАР


238
И. В. С Т А Л И Н
учун очиқ бўлган энг сўл қан■оанинг бўш бўлгаилигд- дан Вяткадаги чанғичилар батальони кўнгилли аскар- лар блан тўлдирилди (ҳаммаси бўлиб 1 000 жангчи), тезотар тўплар блан аа’мди этилди ва 28 январьда Вяткадан учинчи арми^я^^^-инг энг сўл қаноад блан қў- шилмоқ учун Чердини томонига жўнатилди. Учинчи армиянинг аҳволини чинакам мустаҳкамлаш ва унга муваффақият устига муваффақият қозонишга имкон бериш мақсадида Русиядан учинчи армияга мадад бермоқ учун яна учта ишончли полк жўнатиш зарур.
Армиянинг орқа томонида совет ва партия ташки- лотларини жиддий тозалаш иши ўтказилмоқда. Вят- када ва уезд шаҳарларида революцион комитетлар тузилди. Қишлоқда мустаҳкам. революцион ташкилот- лар.тузиш бошланди ва давом этмоқда. Партия ва совет ишлари бутунлай янгича қайта тузилмоқда. Ҳар- бий контроль тозаланди ва қайта тузилди. Губерна фавқулодда комиссияси тозаланди ва янги . партия хо- димлари блан тўлдирилди. Вятка темир йўл узелини юклардан бўшатиш йўлга қўйилди. Учинчи армиянинг орқа томонинд батамом мустаҳкамлаш учун тажри- бали партия ходимларини юбориш ва узоқ муддат ичида социалисадк иш олиб бориш зарур.
Қомиссия ўз ҳисоботини тамомлаб, халқ комиссар- ликлари ва улариинг маҳаллардаги, ҳам орқа томон- даги, ҳам фронтдаги, бўлимларднднг «мехаиизмидагд камчиликларни» текшириш учун Мудофаа Совети ҳу- зурида контрол-аафтиш комиссдяси тузиш жуда ҳач зарурлигинд яна бир карра та^кидлаб ўтади.


ПАРТИЯ МҚ ВА МУДОФАА СОВЕТИ ҚОМИССИЯСИНИНГ ХИСОБОТИ 239
қилган ходимларни тартибга чақириш ва жавобгар- ликка тортиш усулини қўллайди. Қомиссия бу усул- нинг мутлақо зарур ва жуда ма’қул эканлигини ‘э’ти- роф этиш блан бирга, бу чорани етарлик эмас деб ҳисоблайди. Ишдаги камчиликларнинг сабаби бир қисм ходимларнинг тартибсизлиги, бебурдлиги, бепарволиги ва мас’улият сезмасликларигина бўлмасдан, балки бунга бошқа бир қисм ходимларнинг тажрибасизлиги ҳам сабабдир. Комиссия маҳалларда кўпгина виж- донли, тинмай ишловчи, лекин етарли тажрибаси бўл- маганлигидан ўз ишида бир қатор камчиликларга йўл қўйиб берган садоқатли ходимлар борлигини кўрди. Агарда Совет ҳокимияги социалистик давлат ^урили- ши тажрибасини тўпловчи ва буни (тажрибани) алла- қачон пайдо бўлган ва пролетариатга ёрдам беришга зўр бериб интилаётган ёш ходимларга беручи махсус аппаратга эга бўлса эди, социалистик Русияни қуриш ишлари кўп даражада тезроқ ва бемашаққатроқ бў- лар эди. Юқорида айтиб ўтилган Мудофаа Совети ҳузуридаги контроль-тафтиш комиссияси ана шундай аппарат бўлиши керак. Бу комиссиянинг фаолияти ходимларни тартибга чақиришда марказнинг • ишига қўшимча ёрдам бўлар эди.
' Қомиссия:
И. Сталин Ф. Дзержинский 1919 йил, 31 январь,
Москва.
Биринчи марта .
„Правда" газетасининг 1935 йил 16 январъдаги, 16-нчи сонида босилган


240
МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ҲУКУМАТНИНГ СИЁСАТИ
Бундан бир йил бурун, Октябрь революциясигача, Русия хароб бўлган бир давлатдан иборат эди. Эски «жуда кенг Русия давлати» ва унинг блан бир қаторда ҳар томонга қараб кетган бирқанча янги кичик «дав- латлар» — манзара ана шундай эди.
Октябрь революцияси ва Брест сулҳи бундайтарқа- либ кетиш процессини янада чуқурлаштирди ва ку- чайтирди. Энди Русия ҳақида эмас, балки Великору- сия ҳақида гапирабошладилар, шу . блан бирга чекка ўлкаларда тузилган буржуа ҳукуматлар марказдаги социалистик Совет ҳукуматига душман бўлиб, бу со- вет ҳукуматига қарши уруш э’лон қилдилар.
Шубҳасизки, шу "блан бирга, чекка ўлкалардаги ишчи-деҳқон Советларида марказ блан бирлашмоқ иштиёқи ҳам зўр эди. Броқ, ички ишларга аралашган чётэл империалистларининг қарама-қарши ҳаракат^ари бу интилишни бўғар ва сўнгра куч блан бостирар эди.


МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ҲУҚУМАТНИНГ СИЕСАТИ 241
учун, барча зарурий нарсалар блан мукаммал аа’мди этиб турдилар, ба’зан чекка ўлкаларни босиб олдилар ва умуман . Русиянинг батамом тарқалиб кетишига ёр- дам бердилар. Антанта империалистлари ҳам, австро.- германлардан орқада қолгилари келмай, шу йўлдан бордилар.
Большевиклар партияс.инднг душманлари бу тарқа- либ кетиш учун айбни албатта (албатта!) совет ҳуку^ • мати устига қўяр эдилар. Броқ, совет ҳукуматинииг муқаррар бўладиган муваққат тарқалиб кетишга қар- шилик кўрсатаолмаганлигини, ва қаршилик кўрсатиш- ни хоҳламаганлдгини аушуииш кдйди эмас. Русиянинг империализм найзалари блан мажбурий равишда сақ- ланиб келмоқда бўлган мажбурий бирлиги рус импе- риализмининг йдкдлдшд блан муқаррар йўқ бўлиб ке- тиши керак эканлшгини Совет ҳокимияти тушунар эди: Совет ҳокимияти бирликни ipye империализми усули • блан сақлайолмас эди, чунки, бу унинг табиатига ёт эди. Социализм учун ҳарқандай бирлик эмае, балки биродарларча бирлик зарур эканлигднд, бундай бир- лик Русия миллатлари ичидаги меҳнаткаш синфлар- нинг дхадёрий иттифокд натижасидагдна юзага чиқи- • шини, акс ҳолда, бутунлай чикмаслигинд Совет ҳоки- мияти билар эди...


242
И. В. С Т А Л И Н
дан,босиб олинган областьларда меҳнаткаш оммага ўз сиёсий қиёфасини кўрсатишга халақит беручиташ- қи қуролли куч (австро-герман империализми) энди йўқ эди. Шундан сўнг, босиб олинган областьларда бошланган зўр революцион кўтарилиш ва бир қатор миллий ишчи-деҳқон республикаларининг тузилишп босиб олинган областьларнинг сиёсий интилшилари нимадан иборат эканлиги тўғрисида ҳечқандай шубҳа қолдирмади. Совет миллий республикаларининг ўзла- рини таниш ҳақидаги сўроқларига Русия Совет ҳуку- мати тузилган Совет республикаларининг тўла муста- қиллигини сўзсиз э’тироф этиб жавоб берди. Совет ҳукумати бундай қилиш блан, миллатларга ҳарқандай зўрликни рад этучи, ҳамма миллат меҳнаткаш оммаси- нинг батамом эркин ривожланишини талаб этучи ўзи- нинг эски, синалган сиёсатига амал қилди. Совет ҳукумати, фақат бир-бирига ишониш заминидагина бир-бирини тушуниш келиб чиқиши мумкинлигини, фақат бир-бирини тушуниш заминидагина халқлар- нинг мустаҳкам, бузилмас иттифоқини тузиш мумкин- лигини тушунар эди.


МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ҲУҚУМАТНИНГ СИЕСАТИ
243
сатдан «бутун Русия давлати» «ғояси» блан суғорил- ганлар. Сиёсий сезгирлиги ёмон деб бўлмайдиган ва кечагина Русиянинг тарқалиб кетишига дов тиккан инг.лиз-француз жосуслари ўз ўйинларини шу қадар кескин буриб юбордиларки, бирданига иккита «Бу- тунрусия» ҳукумати (Сибирьда ваЖанубда) туздилар. Мана буларнинг ҳаммаси, чекка ўлкаларнинг марказга қўшилиш учун қаттиқ интилаётганликларини кўрсата- ди, албатта, бу интилишдан эса ватан ҳамда четэл контрреволюционерлари фойдаланмоқчи бўлаётирлар.
Русиядаги миллатлар ўртасидаги меҳнаткашлар оммасининг бир ярим йиллик революцион ишларидан сўнг энди «эски Русияни» (эски тартиблари блан бир- га, албатта) тикловчиларнинг контрреволюцион орзу- лари ҳалокатга ' учрайди, албатта. Биздаги контррево- люционерларнинг планлари қанчалик хаёлий бўлса, Русия халқларининг бир-бирларига биродарларча ишончларига батамом таянган Совет ҳокимиятининг сиёсати шу қадар ҳақиқий бўлиб яққол кўринаборади. Бунинг устига шу сиёсат, ҳозирги халқаро шароитда бирдан-бир ҳақиқий, бирдан-бир революцион сиёсатдир.
Русия Совет Республикаси блан федератив алоқа ўрнатиш ҳақида Белорусия Совет Республикаси с’ез- дининг 55 сўнгти декларацияси ҳам бунга яққол шэ- ҳиддир. Гап шундаки, яқинда мустақил деб э’тироф этилган Белорусия Совет Республикаси ҳозирги вақт- да ўз Советларининг с’ездида Русия Республикаси блан ихтиёрий иттифоқлитини э’лон этди. Белорусия Советларининг с’езди ўзининг 3 февральдаги деклара- циясида «ҳозир энди мустақил бўлган совет респуб- ликалари меҳнаткашларининг эркин ихтиёрий иттифо- қигина ишчи ва деҳқонларнинг қолган бошқа ҳамма


244
И. В. С Т А Л И Н
капиаалдсаик дун’ёга қарши курашида ғалаба қозони- шини аа•’мди этади» деб з’лон қилди.
«Барча мустақил совет республдкаларнииг ихтиё- рий даадфокд»... Бу Совет ҳoкимиятд .ҳамавака айтиб келган ва ҳозир энди ўзининг энг яхши натижалари- ни бераётган халқлар бирлиги йўлдидиг худди ўзги- насидир.
Бундан ташқари Белорусия Советларднииг с’езди Литва Республикаси блан бирлашмоққа қарор қилди ва иккала республдканднг Русия Совет Республикаси блан Федератив алоқасини зарур деб э’тироф этди. Телеграф Литва Совет ҳукумати ҳам шу нуқаад на- зарда эканлиги хабарини келтирди, шуиднг бланбир- га Литвадаги барча партиялар ичида энг нуфузли бўлган Литва коммунистлар партдясининг конферен- цияси ҳам Литва Совет ҳукуматининг тутган йўлини тасдиқлаган. Ҳозирги вақтда чақирилаёаган Литва Советлари с’ездIииинг56 ҳам ушбу йўлдан боришига ишониш учун ҳамма асос бор.
Совет ҳокдмдятдиинг миллий масаладаги сиёсати тўғри эканлигииинг • яна бир далил-исбоаи ана шуи- дайдир.
Ана шундай қилиб, Русия халқлари эски имперпа- листик бирликнинг таркалдшддан мустақил совет рес- публикалари орқали янги ихтиёрий биродарларча бир- ликка етишмоқдалар.
Бу йўл унча-мунча осон йўллардан эмас, албатта, лекин бу йўл — Русия миллатлари меҳнаткашлар омма- гдидиг мустаҳкам, бузилмас социалистик дааифоқига олиб боручи бирдан-бир йўлдир.
„Известия" На 30, /9/9 йил 9 февраль Имзо: И. Сталин


245
ТУРКИСТОН СОВДЕПЛАРИ ВА ПАРТИЯ ТАШҚИЛОТЛАРИГА
Шарқий ўлкаларнинг озод қилиниши блан партия- совет ходимлари олдида бу ўлкалардаги миллатлар- нинг меҳнаткашлар оммасини социалистик давлат қу- рилишининг умумий ишларига жалб қилиш вазифаси туради. Меҳнаткаш табақаларнинг маданий даража- сини кўтариш, уларнинг социалистик онгини ошириш, маҳаллий тилларда адабиётни ўстириш, пролeтариатта энг яқин бўлган маҳаллий кишиларни совет ташки- лотларига киритиш, уларни ўлкани идора қилиш иши- га тортиш зарур.
Фақат шу йўл блангина совет ҳокимиятини Тур- кистон меҳнаткашларига азиз ва меҳрибон қилишмум- кин.
Шуни назарга олиш керакки, Туркистон, ■ ўзининг географик аҳволи жиҳатидан социалистик Русияни Шарқнинг эзилган мамлакатлари блан боғловчи кўп- рикдир, шунинг учун Туркистонда Совет ҳокимияти- ни мустаҳкамлаш бутун Шарқ учун жуда катта ре- волюционлаштиручи аҳамиятга эга бўлади. Худди мана шунинг учун юқорида айтилган вазифа Туркистон учун фавқулодда муҳим аҳамиятга эгадир.
17 И. В. Сталнп, том 4


246
и. в. с т л л и н
Миллий ишлар халқ комиссарлиги Партия Марка- зий Қомитетининг, Советлар Бутунрусия Марказий Иж- роия Қомитети ва Халқ Комиссарлар Советининг ушбу тақдим қилинаётган дастуриламал руҳида чиқарган бир қатор қарорларини эслатиш блан бирга, Туркистон- нинг па1ртия-совет ходимлари ва, биринчи галда, Сов- депларнинг миллий бўлимлари ўз зиммаларига юклан- ган вазифани шараф блан бажараолурлар, деб тўла ишонч из.ҳор этади.
Партия МҚ бюросининг а’зоси,
Нарком И. Сталин MjocKBa, 1919 йил 12 февраль
„Жизнъ Н^и^ион^л^ь^н^о^с^т^е^й^" № 7,
1912 йил 2 март


247
ИККИ ЛАГЕРЬ
Дун’ё икки лагерьга: империализм лагерига васо- циализм лагерига ва узил-кесил бўлинди.
Унда, уларнйнг лагерида, капиталларга, қурол-ас- лаҳаларга, синалган агентларга, тажрибакор ма’мур- ларга эга бўлган Америка ва Англия, Франция ва Япония.
Бунда, бизнинг лагеримизда, ёш совет республика- .ларига, Оврупо мамлакатларида ўсиб келаётган про- летар революциясига эга бўлган, лекин капиталлари, синалган агентлари, тажрибакор ма’мурлари йўқ, аммо меҳиаткашларнинг юракларида озодлик ўаинд ёқаолу- чи тажрибали ^агитаторларга эга бўлган Совет Ру- сияси.
Ҳозирги замон ҳаётдиииг асл моҳияти ушбу икки лагерьнинг курашларидан иборатдир, эски ва янги дун ’ ё 'арбобларднинг ҳозирги вақтдаги ташқи ва ички сиёсатлардиднг бутун моҳияти шу курашдан иборатдир.


248
И. В. С Т А Л И Н
ётган империализм блан, қулликдан озод бўлиш учум курашаётган социализмнинг омонсиз кураши майдони- дан иборатдир.
Империализмнинг кучи — ўз хўжайинларини бойи- таётган ва ўзларига зулм занжирлари ясаётган халқ оммасининг нодонлигидадир.
Броқ омманинг нодонлиги— ўткинчи бир нарса бў- либ, замоннинг ўтиши блан, омманинг норозилиги ўси- ши блан, революцион ҳаракатнинг кенгайиши блан муқаррар равишда йўқ бўлиб кетади. Империалистлар- нинг капиталлари... броқ, муқаррар ҳалокат олдида капиталнинг кучсиз эканлигини ким билмайди? Худ- ди мана шунинг учун ҳам империализм ҳокимлиги. абадий эмас, мустаҳкам эмас. '
Империализмнинг заифлиги шундаки — у ҳалокат- га йўлиқмасдан, оммавий ишсизликни кучайтирмас- дан, ўз ишчи ва деҳқонларини яна ва яна таламас- дан, бошқаларнинг ерларини янгидан босиб олмасдан урушни тугатишга ожиздир. Масала урушнинг туга- шида эмас, ҳатто Германия устидан ғалаба қозониш- да ҳам эмас, балки урушга сарф бўлган миллиард- ларча сўмни кимнинг устига қўйишдадир. Русия им- • периалистик урушдан янгиланиб чиқди, чунки урушни • ҳам ташқи, ҳам ички империалистлар ҳисобига тугат- ди, у уруш харажатларини унинг бевосита айбдорлари • устига қўйди, уларни экспроприацня қилди. Импе- • риалистлар бундай қилолмайдилар, я’ни улар ўзлари- ни ўзлари экспролриация қилолмайдилар, акс ҳолда улар империалист бўлмас эдилар. Улар урушни импе- риалистларча тугатиш учун ишчиларни оч қолднрнш-• га «мажбурлар» • («фойдасиз» корхоналарни ёпиб қў- йиш натнжаснда пммавий ишсизлик, янги эгри солиқ-


ИҚҚИ ЛАГЕРЬ
249
лар ва озиқ-овқат нархининг ҳаддан ташқари ошиб кетиши), улар Германияни, Австро-Вентрияни, Румо- нияни, Булғорияни, Украинани, Кавказни, Туркистон- ни, Сибирьни талашга «мажбурлар». 4
Мана буларнинг ҳаммаси революция базасини ке- нгайтиради, империализм асосларини қақшатади ва му- ^аррар бўладиган ҳалокатни тезлаштиради, деб айтиб ўтиришнинг ҳожати борми?
Уч ой бундан муқаддам, ғалаба блан мағрурланган империализм Русияни ўз аскарлари блан тўлдириб юбормоқчи бўлиб, дўқ қилиб қуролини пеш қилаётган эди. «Ночор», «ёввойи» Совет Русияси «ҳатто» дангғи кетган техникаси ' ’ бор германларни ҳам тор-мор қил- ган инглиз-французларнинг «интизомли» армиясига карши бардош бераоладими, ахир? Улар шундай деб ўйлардилар. Броқ, улар «арзимаган» бир нарсани уну- тиб қўйган эдилар, сулҳ, гарчи «разил» сулҳ бўлса ҳам, барибир армиянинг «интизомини» муқаррар ра- вишда бузиб юборишини, бу армиянинг янги урушга ^арши кўтарилишини, ишсизлик ва қимматчилик эса ишчиларнинг ўз . империалистларига қарши революци- он ҳаракатини муқаррар равишда кучайтиришини ҳи- гобга олмаган эдилар.


250
И. В. С Т А Л И Н
Совет Русиясига келганда шуни айтиш керакки, уни. дўппи блан уриб йдкдтаолмаддларгдна эмас, ҳатто- бироз чекдндшид лозим кўрдилар, уни Принцев орол-- ларига «кенгашга» таклиф қилдилар. Чунки Қизил - Армиянинг муваффақиятлари, қўшни мамлакатларга- революция руҳини тарцатучи янги миллий республи-- каларнинг пайдо бўлиши, Ғарбда революцияиинг ўси-' ши ва Аиааиаа мамлакатларида ишчи-солдат совет- ларининг пайдо бўлиши қаатиқ та^ир қилмасдан' қололмади. Иш ҳааао шунгача бориб етдики, кечагина Берн конференциясига 58 бориш учун паспорт бериш- дан бош тортган ва «анархиячи» Русияни ютиб юбо- ришга тайёрланаётган «муросасиз» Клемансо револю-- циядан бироз лат егач, ҳозир энди чол Каутскийии■ муҳокама учун... я^и, «текшириш» учун, Русияга юбо- риб, бу виждонли «марксистик» даллолнинг ёрдами- дан фойдаланишга рози.
«Шоҳона мардлиг-у, ғурурона кўчлар, т > Баланд парвоз гаплар қаёқда қолди?..»59. J
деган ran тўғри эмасми?
ТАада шу ўзгаришлар фақат кейднгд уч ой ичида- гина бўлган ўзгаришлардир.
Биз, бундан кейинги ривожланиш ҳам шу йўл блан боради, дейиш учун ҳамМа асосларга эгамиз, чунки шуни э^ироф қилиш керакки, ҳозирги вақтда «бўрон ва олғов-долғовлар» ва'қтдда Русия ижтимо-ий-хўжа- лик ҳаёти «дуруст» кечаётган, иш ташлашлар ва ҳу- куматга душманлик руҳида намойишлар бўлмаётга» бирдан-бир мамлакатдир, Совет ҳукумати эса ҳозирги- вақтда Оврупода мавжуд бўлган ҳамма ҳукуматлар-- га қараганда энг мустаҳкам ҳукуматдир, шу блан бир- .


ИҚҚИ ЛАГЕРЬ
251
га, империалистик ҳукуматларнинг кучи ва нуфузиту- шиб бораётган • ҳолда, совет Русиясининг ҳам ташқи, ^ам ички кучи ва нуфузи кундан-кунга ортиб бор- Мроқдд. _
Дун'ё муроса қилолмайдиган икки лагерьга — им- пе(иализм лагерига ва социализм лагерига ажралди. Жон талвасасига тушган империализм энг охирги қу- роЦга, «Миллатлар иттифоқига» ёпишиб олиб, барча мамлакатлардаги талончиларни бир иттифоққа бир- даштириш йўли блан оғир аҳволдал қутулмоқчи бўла- ётир. Броқ унинт ҳаракатлари беҳуда, чунки шароит ҳамда вақт унинг зарарига, социализм фойдасигаиш- ламоқда. Социалистик революция тўлқини тўхтовсиз ўсиб, империализм истеҳкомини қамал қилмоқда. Бу тўлқин садолари мазлум Шарқ мамлакатларида эши- тилмоқда. Империализм остидаги замин қизимоқда. Империализм муқаррар ҳалокатга маҳкумдир.
„Известия” № 41, 1919 йил 22 февраль Имзо: И. С т а лин


252
ШАРҚДАГИ ВАЗИФАЛАРИМИЗ / / / / I
I
Қизил Армиянинг шарққа томон силжиши ва Тур( кистонга йўл очилишн блан бизнинг олднмнзда бир қатор янги вазифалар пайдо бўлди. •
Русия Шарқидаги аҳолида марказий губерналарда бўлганидек социалистик қурилиш ишларини енгиллаш- тирган бир турлилик ҳам йўқ, ғарбий ва жанубий ўлкаларда бўлганидек Совет ҳокимиятини тезда ва ма- шаққатсиз тегишли миллий шаклга солишга имкон бер- ган маданий етуклик ҳам йўқ. Русиянинг бу ўлкалари ва марказидан тамомила фарқ қилган шарқий ўлка- лар: тоторлар ва бошқирдлар, қирғизлар ва ўзбеклар, туркманлар ва тожиклар, ниҳоят, бир қатор бошқа эт- нографик тузилишлар (булар 30 миллион аҳолидан иборат) ё ҳали ўрта аср қолоқлнгндан чиқмаган, ёки яқнндагнна капнталнстнк тараққиёт 09^^^ кирган, маданий жиҳатдан қолоқ бўлган жуда ҳам турли-ту- ман халқлардан нборатднр.
Мана бу ҳол Совет ҳокимиятинннг ШарқдагпГва- зифаларини бир қадар мураккаблаштиради ва қийин- лаштиради, албатта.


ШАРҚДАГИ ВАЗИФАЛАРИМИЗ
253
киритилган кийинчдлдклар қўшилади. Биз бунда чор ҳокимияадиднг Шарқ халқларини бўғишга ’ҳаратилган дмпериалистдк сиёсатиии, ўзини шарқий ўлкаларнинг хўжайини деб ҳис қилган рус савдогарларииииг очкўз- лигини ва ялмоғизлигини ва, ниҳоят, турли ёлғон-яшиқ- лар блан мусулмонларни провославия динига киритиш- га ҳаракат қилган рус попларининг жоҳил сдёсатдии,— Шарқ. халқларида русларга хос ҳамма нарсага ишонч- сизлик ва ғазаб ҳиссини туғдирган ҳолларни кўзда тутамиз.
Дуруст, Русияда пролетар рёволюциясининг ғала- баси ва Совет ҳокимиятинииг эзилган халқларга нис- батан озодлик сиёсати, шубҳасиз, миллий душманлик заҳрини тозалади ва Шарқ халқлардиииг рус пролета- риатига нисбатан дшончднд ва ҳурматини жалб этди. Бунинг устига яна: Л1арқ халқлари, уларнинг онгли ва- киллари империализм занжиридан озод бўлиш учун Русияии ўз таянчлари ва байроқлари деб билабошлади- лар, дейиш учун асос бор. Лекин бир ҳамла блан тугатиб бўлмайдиган маданий торлик ва маиший қо- лоқлик Шарқда Совет ҳокимияаини қуриш ишида ҳар- ҳолда ўзини сездириб турипти (яна сездиради ҳам).


254
И. В. С Т А Л И Н
алоҳида эҳтиётлик ва алоҳида э’тибор блан қараши зарур» дейиш блан худди мана шу қийинчиликларни назарда тутади.
Бизнинг вазифамиз мана булардан иборат:
1) Бор кучимиз блан қолоқ халқларнинг маданий савияларини кўтаришимиз, мактаб ва маориф муасса- саларини кўпайтиришимиз, атрофдаги меҳнаткаш аҳо- лига тушунарли ва яқин тилда ёзма ва оғзаки совет агитациясини кенгайтиришимиз керак.
2) Шарқ меҳнаткашлари омкмасини Совет давлати- ни қуриш ишига жалб этиш, Совет ҳокимияти томо- нига ўтган ва маҳаллий аҳолйга яқин турган одамлар- дан иборат ўзларининг волость, уезд ва бошқа Совдеп- ларини тузишга ҳартомонлама ёрдам бериш керак.
3) Эски тузумдан мирос бўлиб қолган ёки граждан- лар уруши шароитида ҳосил бў^ган, Шарқ халқла- рининг ўрта аср қолдиқларидан ва энди вайрон қи- линган миллий зулмдан қутулиш йўлида зўр бериб ишлашларига халақит берадиган . ҳамма ва ҳарқандай ҳам расмий, ҳам ҳақиқий чек қўйишларни йўқ қилиш ксрак.
Фақат аца шундай қилгандагина Совет ҳокимияти- ни кенг Шарқнинг эзилган халқларига азиз ва меҳри- бон қилиш мумкин.
Фақат шундай қилгандагина Ғарбдаги пролетар ре- волюцияси блан Шарқдаги антиимпериалистик ҳаракат ўртасида кўприк солиш мумкин ва шундай қилиб, жон таслим қилаётган империализмни ҳартомондан ўраб, сиқиш мумкин.


ШАРҚДАГИ ВАЗИФАЛАРИМИЗ
255-
туручи социалистик маяк барпо қилишдан ибо- ратдир.
Пролетар революцнясннинг ва империализмга қар- ши урушнинг барча оғирлигига бардош бериб, енгиб чиққан бнзнннг фидокор партия ва совет ходимлари- мизнннг, улар устига тарих қўйган мана шу вазифани ҳам шараф блан бажаришларига шубҳамиз йўқ.
Лравда” Ло 48,
1919 йил 2 март
Имзо: И. Сталин


1256
ИККИ ЙИЛ ИЧИДА
1917 йил февраль — март
Русияда буржуа революцияси. Милюков — Керенс- кий ҳукумати. Советларда ҳоким партиялар — мень- шевиклар ва эсерлар. Петроград Советининг 400 —500 а’зосидан большевиклар зўрға 40 — 50 га боради. Ру- сия Совдепларининг биринчи конференцняснда 61 боль- шевиклар аранг 15 — 20 процентгина овоз тўплайди- лар. Большевиклар партияси бу даврда Русиядаги ҳамма соцналистнк партиялар ичида энг кучсиз ҳи- собланади. Унинг органи бўлган «Правда»б2 газетаси ҳамма жойда «анархиячи» деб ҳақорат қилинади. Унинг нмперналистнк урушга қарши курашга чақирган нотиқларини солдатлар ва ишчилар минбардан тортиб туширадилар- Уртоқ Лениннинг Советлар ҳокимияти ҳақидаги машҳур тезнслаlрнни 63 Совдеплар рад қила- дилар. Соцнал-ватанпарварлнк руҳидаги мудофаачи партиялар — меньшевиклар ва эсерлар шоду-хуррам- лик даврини кечирмоқда.
Ҳолбуки давом қилаётган имперналнстнк уруш са- ноатни хароб қилмоқда, қишлоқ хўжалигини вайрон қилмоқда, та’минот ва транспортни бузмоқда, яна ян- гидан-янги ўн ва юз минглаб қурбонларни ўз комига тортиб қирғин солмоқда.


ИҚҚИ ЙИЛ ИЧИДА
257
*
❖
1918 йил февраль — март
Русияда пролетар революцияси. Кёрёиский — Коно- Еаловнинг буржуа ҳукумати ағдарилган. Марказда ва маҳалларда Советлар ҳокдмдятд ўрнатилган. Импе- риалистик уруш тугатилган. Ер халқ мулкига айлаитирдлгаи. Ишчи контроли ташкил кдлинган. Қизил гвардия ташкил қилднгаи. Петроградда «Бутун ҳоки- мдяанд» Та‘сис мажлисига олиб бериш учун меньшевик- лар ва эсерларнииг урунишлари бекор кетди. Та’сис мажлиси ааркатиб юборилди ва буржуа реставрацияси ҳалокатга учради. Қизил гвардия Жанубда, Уролда ва Сибирьда муваффақият қозонди. Батамом тор-мор кдлинган мёньшевиклар ва эсерлар чекка жойларга бориб, у ердаги конарреволюционерлар блан бирлаш- дилар, дмпердализм блан иаадфок туздилар ва Совет Русиясига қарши уруш э’лон қилдилар.
Бу даврда большевиклар парадясд Русиядаги ҳам- ма партиялардан энг кучлиси ва уюшгани бўлди. 1917 йдлидиг октябрида Совеаларнииг II Бутунрусия с’езди- даёқ большевиклар партияси мутлақо кўп овозга эга бўлди (65 — 70%). Шундан сўнг Советлар сра тўх- товсиз большевиклар фойдасига ўсиб борди. Биз, умуман олганда большёвиклариииг вакили 90 % га етадиган ишчилар Совёаиндгдна эмас ва большевик- ларнинг вакили 60 — 70 о/0 бўлган солдатлар Совет- лариндгдна эмас, балки большевиклар аксардятид ўз томонига -қаратиб олган деҳқонлар Совёалариид ҳам назарда тутаётирмиз.


258
И. В. С Т А Л И Н
бирдан-бир социалистик партия ҳам ҳисобланади. Чунки меньшевиклар ва эсерлар у вақтда чехословак- лар ва Дутовлар блан, Красновлар ва Алексеевлар блан, австро-герман ва инглиз-француз империалист- лари блан оғиз-бурун ўпишиб, ниҳоят Русиянинг про- летар табақалари ўртасида ҳарқандай манавий нуфузларини батамом йўқотган эдилар.
Броқ, мамлакат ичидаги бу жуда қулай аҳвол шу блан заиф ва ночор бўлиб қолдики, ҳали Русиянийг ташқи иттифоқчилари йўқ эди, социалистик Русия ат- рофини урушқоқ империализм денгизи ўраб олган оролга ўхшаб қолган эди. Оврупонинг ишчилари бўлса, не-не азоб-уқубатлар тортмоқда... лекин улар уруш блан банд эдилар ва Русиядаги социалиотик тартибот- 'лар ҳақида, урушдан қутулиш йўллари ва ҳоказолар ҳақида ўйлаб кўришга вақтлари йўқ эди. Оврупонинг ўз қуролини империалистларга сотган «социалистик» партияларига келганда, — улар большевикларни — бу «бесарамжон» одамларни, ўзининт «қимматга туша- диган» «хавфли тажрибалари» блан ишчиларни «ғул- ғулага солиб қўяётган» одамларни, ҳақорат қилмасдая иложлари бормиди?
Шунинг учун ҳам бу даврда большевиклар пар- тиясининг пролетар революцияси базасини кенгайти- риш, империализмга қарши революцион ҳаракатга Ғарб (ва шунингдек Шарқ) ишчиларини жалб этиш, барча мамлакатларнинг революцион ишчилари блан доимий алоқани йўлга қўйиш йўлидаги ҳаракатлари хусусан кучаймоқда экан, бунда ҳайрон қоларлик. ҳечнарса йўқ.
* #
*


икки ЙИЛ ИЧИДА
259
1919 	йил февраль — март


260
и. в. с т л л и н
ишчиларннн «большевиклар маразидан» сақлаб қо- лишга ҳаракат қилучи Берн конференцияси ўз мақсад- ларига эришаолмади: Совет Русияси муқаррар равишда' жаҳон пролетар революцнясннинг байроқдорига, Ғарб ва Шарқнинг илғор революцион кучларини тўпловчп марказга айланиши керак эди ва ҳақиқатан айланди ҳам. Большевизм «нуқул рус маҳсули» дан дун’ё им- перналнзмннинг туб асосларннн қақшатучи қудратли халқаро кучга айланмоқда.
Энди буни ҳатто Учредилка ҳақида «ғамхўрлик қилишни йиғнштнриб қўйиб», ўз «армиясини» йўқотиб қўйиб, аста-секин Советлар Республикаси лагернга кўчиб ўтаётган меньшевиклар ҳам э’тироф этмоқдалар.
Ҳозир буни ҳатто, . Учредилкани ‘Колчакларга ва Дутовларга ютқизиб қўйиб, Советлар Мамлакатида жон сақлаб қолишга мажбур бўлган ўнг эсерлар ҳам инкор қилмайдилар.
* ❖ 4
*
Якунлар
Пролетариатнннг икки йиллик кураш тажрибаси большевнкларнннг империализмнннг ҳалок бўлиши ва жаҳон пролетар революциясинннг муқаррар эканли- ги, ўнг «социалистлар» партиясининг чириганлиги ва II Интернационалнинг бузилиб кетиши, совет система- сининг халқаро аҳамияти ва Та’сис •мажлиси шиори- нинг контрреволюцнонлнги, большевизмнинг жаҳон- шумул аҳамияти ва III жанговар Интернацноналнинг тузилиши муқаррар эканлиги ҳақндагн башорати тўғри эканлигини тамомила тасднқладн.
„Жизнь Националъностей" Ла 8,
1919 йил 9 март Имзо: И. Сталин


261
ИМПЕРИАЛИЗМ РЕЗЕРВЛАРИ
Империализм блан социализм ўртаоида уруш да- вом этмоқда. Миллий «либерализм» ва «майда» халқ- ларга «паноҳ бўлиш», Антантанинг «сулҳпарварлиги» ва интервенциядан «воз кечиш», «қуролсизланишни» талаб этиш ва музокара олиб боришга «тайёрлик», «рус халқи» ҳақида «ғамхўрлик» ва барча «қўлдан келган чоралар блан» унга «ёрдам бериш» «истаги» — мана булар ҳаммаси ва бунга ўхшаган кўпгина гаплар зўр бериб танклар ва ўқ-дори келтиришни бекитиш учун социализм душманларига ниқобгинадир, социализмни бўғишнинг, «майда» халқларни, мустамлака ва ярим мустамлакаларни бўғишнинт янги, «афкор омма» га «қўл келадиган» шаклларини «излаш» ни х.алқдан яши* ■ ришга хизмат қиладиган оддий дипломатик найранг- дан иборатдир.


262
И. В. СТАЛИН
тупроғига ташлаш, уларни Скоропадский ва Краснов- ларнинг, Деникин ва Бичераховларнинг, Колчак ва Чайковскийларнинг оқгвардиячи қисмларига қўшиш ва революция ўчоғини, Совет Русдясиии «темир хал- қа» ичига олиб сиқиш, — дмпердaлис.тларнииг план- лари ана шундай эди. Лекин бу план революция тўл- қинига урилиб вайрон бўлди. Революцион ҳаракатга торадлгаи Оврупо ишчилари қуроллп мудохалаға қар- ши шиддатли кампания бошладилар. «Бўшалган қў-- шинлар» революцияга қарши қурол блан курашмоққа яроқсиз бўлиб чиқдилар. Бунинг устига, улар қўзғол- ган ишчилар блан дуч келиб, уларнинг ўзларига боль- шевизм «юқди». Совет аскарларииииг Херсон блап Ндколаевии олишлари, бу ерда Аиааиаа аскарлари- №инг ишчиларга қарши урушишдан бош торагаилдгдl бунга хусусан яққол шоҳид бўлаолади. Мўлжаллаигаи «темир халқа»га келганда шуни айтиш керакки, у «хатарли» бўлиб чдқмаддгииа эмас, ҳатто бирқанча жойидан дарз ҳам кетди. Шундай қилиб, тўппа-тўғри ва очдкдаи-очдқ ииаервеиция плани бутунлай «тўғри келмади». Ллойд-Жоржиииг ва Вдльсоиидиг боль- шевиклар блан музокара олиб бориш «мумкинлиги» ва Русиянинг ички ишларига «аралашмаслик» Ҳақи- даги кейинги баёиотлариидиг, Русияга Берн комиссия- сииднг 65 юборилиши ва ниҳоят, Русиядаги «мавжуд» ҳамма ҳукуматларни «сулҳ» коиферёицдясдга 66 чақи- ришни (такроран!) мўлжаллашиииг асл сабаби ҳам шунда.


ИМПЕРИЛЛИЗМ РЕЗЕРВЛАРИ
263
шакли чиқиб қолди, дуруст, бу очиқ мудохаладан кўра анчагина мураккаброқ, лекин, «маданий» ва «халқпарвар» Антанта учун энг «қулай» дир. Биз бун- да империализм томонидан Совет Русняснга қарши Румония, Галнцня, Польша, Германия, Финляндия буржуа ҳукуматларидан наридан-бери қилиб тузплган иттифоқни кўзда тутамиз. Дуруст, бу ҳўкуматлар кечагина «миллий» манфаатлар ва миллий «озодлик» учун бнр-бирларинннг кекнрдакларндан бўғаётган эдилар. Дуруст, Румониянинг Галиция блан, Галиция- нинг Польша блан, Польшанинг Германия блан «ватан уруши» ҳақида кечагина мезанадан туриб қнчқираётган эдилар. Броқ, «ўзаро урушни» тўхтатишга буюрган Антантанннг ҳам’ёни олдида «ватан» ҳеч ran эмас. Антанта Совет Русняснга қарши • бирлашган фронт тузншнн буюргач, — уларнннг, империализм малайла- рининг «фронт бўлиб» саф тортмасдан иложлари бор- миди. Ҳатто, Антанта томонидан таҳқнрланган ва оёқ ости қнлннган Германия ҳукумати, ҳатто шу ҳукумат ҳам, ору-номусни йўқотиб... ўша Антантанннг манфа- атлари учун социализм мамлакатига қарши салиб юришида иштирок • этиш ҳуқуқини ёлбориб тилаб олди! Бас, Антантанннг рус ишларига «аралашмаслик» ҳа- қида ва большевиклар блан «тинчлик» музокаралари олиб бориш ҳақида ran сотишга ва терисига сиғмас- ликка ҳаққи бор, албатта. Миллий байроқ блан ниқоб- ланган в.а «бутунлай хавфсиз» ҳамда бировнинг собига, «майда» халқлар ҳисобига интервенцияни уюш- тириш имкони бор экан, империализм учун • «хавфли» бўлган ва бунинг устига кўп қурбонлар талаб қилади- ган очиқдан-очиқ интервенциянинг • нима ҳожати бор? Румония ва Галиция, Польша ва Германиянинг Рус.ия 18*


264
И. В. С Т А Л И Н
блан урушичи? Ахир бу большевиклар «империализ- мига» қарши «миллий ҳаёт» учун, «шарқий чегаралар- ни қўриқлаш» учун олиб борнлаётган уруш, Румонлар* ва галициялилар, поляклар ва герма^ь^;^;^]^]^1^]гг«ўулааи» олиб бораётган уруш-ку, — бунга Антантанинг нима дахли бор, ахир? Дуруст, Антанта уларни пул ва қу- рол-яроғ блан та’мин этмоқда, лекин, бу, «маданий» оламнинг халқаро ҳуқуқи томонидан табаррук қилин- ган оддий финанс операцияси, холос. Антантанинт мусичадек бегуноҳ эканлиги ва у интервенцияга «қар- ши» эканлигини ким билмайди...
Шундай қилиб, ' империализм' ўз қуролини кўтариб дўқ қилиш сиёсатидан, очиқ интервенция сиёсатидан ниқобланган интервенция сиёсатига, социализмга қар- ши курашга майда ва катта қарам миллатларни тортиш. сиёсатига ўтишга мажбур бўлди. .
Оврупода революцион ҳаракатнинг ўсиши туфайли, барча мамлакат ишчиларининг Совет Русиясига хай- рихоҳлиги туфайли очиқ интервенция сиёсати мағлу- биятга учради. Революцион социализм империализмни фош қилиш учун ана шу сиёсатдан тўла фойдаланди.


ИМПЕРИАЛИЗМ РЕЗЕРВЛАРИ
265
ализм дмпeриализмидиг «оталарча ғамхўрлиги» бос- кинчиликдан иборат ғамхўрлик экаилдгиид бу халқ- ларнинг ишчи ва деҳқонларига очиб кўрсатиш учун ҳамма имкониятлардан фойдаланади.
«Майда» халқлар революция та’сирига тортилади, социализм базаси кенгаяди, — дмпёриалистларнииг ииқоблаигаи днтёрвеицдя сиёсатдидиг муқаррар на- тижаси ана шу бўлади.
ғ-
„Иэвестия” № 58,
1919 йил 16 март*
Лмзо: И. Сталин


266
ХАРБИЙ МЛСЛЛА ЮЗЛСИДЛН . РҚП(б) VIII СЕЗДИДА67 СЎЗЛЛНГЛН НУТҚДАН
1919 	йил 21 март
Бу ерда муҳокама қдлдигаи масаланднг ҳаммаси битта нарсадан нборат: Русияда каатдк интизомли мунтазам армия бўлиши керакми ё йўқми деган маса- ладир.
Бундан ярим йил олдин эски, чор армияси бузилиб кёагаидаи сўнг, бизнинг янги армиямиз бор эди — у кўнгилли, ёмон уюшган армия бўлиб, уни коллектив бошқарар эди ва у ҳаманака ҳам буйруқларга итоат қилабермас эди. Бу, Аитаитанинг ҳужуми бошланган бир давр эди. Армиянинг сосгави, бутунлай демаганда ҳам, асосан ишчилардан иборат эди. Бу кўнггилли армияда интизом йўқлигидан, буйруқлар ҳаманакт ҳам бажарилабёрмаганлигидаи, армияни бошқариш иши бузилиб кетганлдгддаи биз мағлубиятларга уч- радик, душмангз Қозонни бериб қўйдик, жанубдан эса Краснов музаффақият блан ҳужум қилмоқда эди...- Фактлар шуни кўрсаааддкд, кўнгилли армия ааикддга ҳам арзимайди, агарда бошқа армия, мунтазам, ин- тизом руҳи блан суғорилган, сиёсий бўлими яхши йўлга қўйилган, биринчи чақириқ бланоқ қўзғолаолади- ган ҳамда душманга қарши бораоладиган армия туз- масак, республикамизши мудофаа қилаолмаймиз.


РКП(б) VIII СЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТК,
267
Мен шуни айтишим керакки, армиямизнинг кўпчи- лигини ташкил этган элементлар, я'ни ишчи бўлмаган элементлар — деҳқонлар ўз ихтиёрлари блан социа- лизм учун урушмайдилар. Бир қатор фактлар шунл кўрсатади. Мамлакат ичкарисидаги, фронтдаги бир. қатор ғалаёнлар, фронтлардаги бир қатор тартибинз- ликлар шуни кўаоатадики, армиямизнинг кўпчилигини ташкил этган пролетар бўлмаган элементлар ўз ихти- ёрлари блан коммунизм учун урушмоқни истамай- дилар. Демак, бизнинг вазифамиз — бу элементларни темир интизом руҳида қайтадан тарбиялаш, уларни мамлакат ичидагина эмас, фронтларда ҳам пролетар- лар оақаоидан олиб бориш, биининт умумий социа- листик ишимиз учун урушмоққа мажбур этиш ва урушнинг боришида мамлакатни мудофаа қилишга қобил бўлган бирдан-бир чинакам мунтазам армия ту- зишни тугаллашдан иборатдир.
Масала ана шу хилда турипти.
... Ё қаттиқ интизомли мунтазам, чинакам ишчи- деҳқон армияси тузамиз ва Республикани сақлаб қо- ламиз, ёки биз буни қилмайм^з ва у ҳолда ишимиз хароб бўлади.
... Смирнов тақдим этган лойиҳа ярамайди, чунки у армия интизомини бузади холос ва мунтазам армия тузишга имкон бермайди.
Биринчи марта қуйидаги китобда босилган: И. Сталин. Оппозиция ^ақида, 1921 — 1927 йиллардаги, лақола ва нутқлар. М. — Л. 1928.


268
ДАВЛАТ КОНТРОЛИНИ : ҚАЙТА ТУЗИШ ҲАҚИДА
Бутунрусия МарказиЛ Инсроия Комитетияинг 1919 йлл 9 апрельда бўлган мажлисада цилинган доклад
(Газета ҳисоботи)
Уртоқ Сталин кўрсатиб ўтадики, — ҳамма идора- ларда тозалаш ўтказилгани ва қайта тузилгани ҳолда тоэаланмай ва қайта тузилмай қолган бирдан-бир соҳа Давлат Контролидир. Докладчннннг фикрича, қоғозда эмас, балки чинакамига, амалда контроль қи- лишга эришмоқ учун Давлат Контролининг ҳозирги мавжуд аппаратини янги кучлар блан тўлдириб қайта тузиш керак. Ишчи контролининг мавжуд органларини бир бутун қилиб бирлаштириш зарур ва контроль қилиш блан шуғулланучи ҳамма кучларни умумий Давлат Қонтролига қўшмоқ зарур. Шундай қилиб, Давлат Қонтролинн қайта тузишдан асосий мақсад уни демократлаштиришдан ҳамда ишчи ва деҳқонлар оммаси блан яқинлаштиришдан иборатдир.
Докладчи таклиф қилган декрет лойи:^5^1^1188 бир оғиздан қабул қилинди.
„Известия" № 77, 1919 йил 10 апрель


269
БОКУЛИ 26 УРТОҚНИНГ АНГЛИЯ ' ИМПЕРИАЛИЗМИ АГЕНТЛАРИ ТОМОНИДАН ОТИЛИШИГА ДОИР
Биз тазетхонларнинг э'тиборини ўтган йил кузида Бокудаги Совет ҳукумати мас’ул ходимларининг Англия империалистлари томонидан ваҳшиёна ўлди- аилганликлари ҳақида шоҳидлик беручи икки ҳуж- жатга69 қаратамиз. Бу ҳужжатларнинг манбаи — эсерларнинг Бокуда чиқадиган «Знамя Труда»70 га- зетаси ва Бокуда чиқадиган «Единая Россия» 71газе- таси, я'ни кечагина большевикларга хиёнат қилиб, инглизлаани ёрдамга чақирган, ҳозир эса, замонанинг зайли блан ўзларининг кечаги иттифоқчиларини фош килишга мажбур бўлган доираларнинт ўзгинасидир.


270
и. в. с Т А Л И Н
бости-бости қилиб юбораолишларига ишонган эдилар, броқ, кўриниб туриптики, бу план барбод бўлди, чун- ки жим туришни исаамагаи ва инглиз на>ҳшийлариии охиригача фош қилишга тайёр бўлган шоҳидлар қол- ган экан. Бу ҳужжатга эсер Чайкин қўл қўйган.
Иккинчи ҳужжат, инглиз генерали Томсоннинг биринчи ҳужжат автори Чайкин блан 1919 йил март охирида бўлган суҳбатдии ифодалайди. Генерал Том- сон Чайкиндан инглиз капитани Тиг-Жоисидиг бокули 26 большевикии ваҳшиёна ўлдиlргаиинд кўрган гувоҳларни айтиб беришни талаб этади. Чайкин ҳуж- жатлар кўрсатишга ва гувоҳларни айтиб беришга тайёр, лекиИ инглиз қўмоидоилиги накдлларддаи, Боку аҳолисидан ва Туркистон большевикларидан иборат текши^ш комиссияси тузишни шарт қилиб қўяди ва шунда ҳам Чайкин, туркистонли большевиклариlIИГ ■ инглиз агентлари томонидан ўлдирилмаслигига кафо- лат талаб этади. Томсон аёкшириш комиссияси тузиш ҳақидаги таклифни қабул қилмагач ва гувоҳларнинг ханфсдзлигдга кафолат бермагач, суҳбат бўлинади ва Чайкин чиқиб кетади. Ҳужжат’ шу жиҳатдан кизиқки, у Англия империалистларииииг наҳшийлигини билво- сита тасдиқлаш блан ■ бирга, Боку ва Закаспий «ерли- ларини» Марказий Африкали қоратанлилар сингари жазолайётган инглиз агентлариидиг жазосиз қолган- лигиии, ваҳшиёна бебошлигиии кўрсатибгина қолмай- ди, балкй баралла очиб ташлайди.


БОКУЛИ 26 ЎРТОҚНИНГ ОТИЛИШИГА ДОИР 271
олиб ва Англия имперналнстларинн ёрдамга чақнрг•аи бир вақтда, Шаумян ва Жапаридзе бошлиқ Боку большевиклари озчилик бўлиб •қолганликларндаи ва- колатларини ўз устларидан соқит қилдилар ва май- донни сиёсий мухолифларга бўшатиб бердилар. Болъ- шевиклар у вақтда Бокуда янгидан тузплган инглиз- эсер-меньшевиклар ҳукуматннннг розилиги блан Совег ҳокимнятинннг энг яқин пункти бўлган Петровскка кетишга қарор бердилар. Аммо Петровск йўлида Боку большевиклари ва уларнинг оилалари тушган паро- ходни унинг орқасидан қувган инглиз кемалари ўққа тутдилар ва Красноводскк1а олиб бордилар. Бу август- да эди.


272 и. в. с т л л и н
тариқасида Петаовокка жўнаган бокули ўртоқларимиз- ни «маданий» ва «инсонпарвар» Антлиянинт одамхўр- лари ҳақиқатан ҳам судсиз ва терговсиз отиб ўлднр- танлити исбот қилинди деб ҳпсоблаш керак.
«Маданий» мамлакатларда большевиклар террори ва даҳшати ҳақида гапириш одат ҳукмига кириб қол- тан. Инглиз-француз империалистларини эса, одатда, террор ва отишлар. душмани деб кўрсатадилар. Лекин, Совет ҳокимиятининт ҳечвақт ўз душманларини «ма- даний» ва «инсонпарвар» инглизлардек разиллик ва ^абиҳлик блан ўлдирмаганлиги, фақат батамом чи- риган ва ма’навий қиёфасини бутунлай йўқотган им- периалист одамхўрларнинггина қарама-қарши лагерь- даги қуролсиз сиёсий ходимларни тунги ўлдиришларга ва улар устига босқинчиларча ҳужум қилишга эҳти- ёжлари бўлиши мумкинлиги равшан эмасми, ахир? Агар ҳали ҳам бунга шубҳаланучи одамлар бўлса, қуйида келтирилган ҳужжатларни .ўқиб чиқсин ва ҳарнарсани ўз номи блан атасин.


БОКУЛИ 26 ЎРТОҚНИНГ ОТИЛИШИГА ДОИР
273
кра» 72 газеталарида кечаги «хуш кўрган меҳмонлари- га» қарши большевиклар блан блок тузншнн да'ват қилишга мажбур бўлдилар.
Эсер ва меньшевикларнинг нмпeрнализм агентлари блан тузган иттифоқи қуллар ва малайларнинг ўз • хўжайнилари блан тузган «нттнфоқн» экаилиги рав- шан эмасми, ахир? Агар ҳали ҳам бунга •шубҳаланучи одамлар бўлса, генерал Томсоииниг жаноб Чайкин • блан қилган ва қуйида келтирилган «суҳбатини» ўқиб кўрсин ва чин кўнглидан айтсин: Жаноб Чайкин хў- жайинга,. генерал Томсон эса, «хуш кўрган меҳмонга»- ўхшайдими?
„Известия'1 № 85, 1919 йил 23 апрель
Имзо: И, Сталин


214
ДАВЛАТ КОНТРОЛИНИНГ ШИГРИДАГИ ФАВҚУЛОДДА ТАФТИШЧИСИГА ТЕЛЕГРАММА
Аграр тарадбсдзликлариинг пайдо бўлиш сабабла- рини тёкшдргаида, уезддаги деҳқонлар оммасининг умумий сиёсий кайфиятини текширишдаи ташқари, қуйидагиларга ҳам э’тибор беришдигизид сўрайман:
1) Совет хўжаликлари тузишда Ер бўлими ва Сов- хозлар бошқармасииииг сдёсааига э’тибор беринг: сонёа хўжалдклардии тузиш учун дёҳкоилардаи ерни ноҳақ тортиб олиш ҳоллари бўлмаганми; бу ҳўжалик- ларни тузганда деҳқонлар хўжалигига моддий жи- ҳатдан ёмон та’сир қиладиган бошқа хил мажбурий чоралар кўрилмаганми.
2) Коллекаин деҳкоичдлдкид тузиш вакадда Ер бўлими қандай сиёсат тутганлигига э’тибор беринг: қишлоқ хўжалик коммуналари, артельлари, ҳашар қилиб ер >аадаб бериш ва ҳоказоларни уюшти- риш ишида мажбур қилиш ҳоллари бўлган эмас- ми; коллекаин деҳкоичдликнд тузиш накадда маҳаллий дёҳқоиларнииг асосий манфаааларднд поймол қилиш ҳоллари бўлмаганми.


ДАВЛЛТ КОНТРОЛИНИНГ ТЛФТШШ1ИСИГА ТЕЛЕГРАММА 275
э’тибор беринг: нацноиалнзацня деҳқонлариниг туб манфаатларини поймол қилиш йўли блан ўтказилма- ётирми; нацноиалнзацня қнлниган ер участкалари деҳқонлариниг ердан фойдалаиншларнда қнйннчилик- лар туғдираётгаин йўқми; деҳқоилариниг ғаза^б^инн қўзғатучп бошқа ҳаракатлар (масалан, керагндаи ор- тиқ ерларни қанд заводи ихтиёрида олиб қолиш, ил- гари қанд лавлаги экилмаган ерларни иацноиалнзацня килиш ва ҳоказолар) йўқми.
4) 	Яна қуйидаги масалаларга э’тибор беринг• аг- рар соҳадаги ғулғулал^^^р^нинг сабаби шу районда ернинг кам бўлиши эмасми; меҳнат қилмайдиган унсурлар- нинг ерлари деҳқонларга бернлгаимн, агар берилган бўлса, қандай шартлар блан бернлгаи; умуман уёзд Ер бўлими ёки унинг айрим вакиллари ишларида, ёхуд волосгь Ер бўлнмларниниг ншларнда, марказиниг фар- мойншларнга ва ишнинг фойдасини кўриш талаблартда тўғри келмаслнгндан деҳқоилариниг ғазабнии қўз- ғатадигаи ҳ-аракатлар йўқми ва шуинигдек, ҳукумат одамларниниг нш.ламаётгаилнгн ва суиисте^оллар кўринмайдими.
Телеграммани олганлнгнигнз ва кўрган чоралари- нгиз ҳақида Давлат коитролнга телеграф орқали ха- бар қилинг.
Давлат контроли халқ комиссари
И. Сталин
1919 	йил 7 май
Биринчи марта босилмоқда


276
ПЕТРОГРАДДАН ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ В. И. ЛЕНИНГА ХАТ 7 3
Қисмларни жўнатиш иши бундан уч ой бурунгига қараганда ҳозир анча яхши йўлга қўйилганлигига шубҳа йўқ, лекин менинг учун шуниси ҳам аниқкп, рошқўмондон ҳам, унинг штаб бошлиғи ҳам Питеата юбориладиган қисмларни билмайдилар. 2-нчи бригада полклари ёки отлиқлар бригадасидан- деб, Қозондан деярлик бўш қисмлар юборилаётга^н^и^ининг сабаби ҳам шунда. Ҳаммаси бўлиб Питар ҳозирча, ҳақиқатан ҳам урушга қобилиятли олти юз курсант олди, холос.
Лекин ran сонда эмас, балки қисмларнинг сифати- дадир, албатта.-Душман галаларини Нарванинг нариги томонига қувиб юбориш учун бизга атиги учта ва албатта жангга ярайдиган полк, ҳечбўлмаганда, яна битта отлиқ полк керак. Агарда сиз мана шу кички- нагина илтимосни ўз вақтида ижро қилганингизда эди, эстлар кечаги куннинг ўзидаёқ қувлаб чиқарил- ган.бўлар эди.
Зотан, ховотиаланмаоа ҳам бўлади, чунки фронт- даги аҳвол барқарор бўлди, фронт линияси мустаҳ- камланди ва ба’зи жойларда бизникилар. илгари сил- жимоқдалар.


ПРЯМОЙ ■ ПРОВОД ОРҚДЛИ В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
277
Бугун Қарелия истеҳкомлардмдзни қараб чиқдим ва умуман аҳволни тузук деб топдим. Финлар аакааак жим ва негадир қулай пайтдан фойдаланмаганлар, лекин бу таажжуб ждм-житликнднг сабаби, ишдан хабари бор финляидияли ўртоқларнииг айаишлардга кўра, финларнинг ички аҳволи тобора айнамоқда.
Бугун менга ёқилғи танглиги муиосабааи блан флотни қискартириш ҳақида Бошқўмондониииг так- лифини кўрсатишди. Мен бу масала юзасидан бизнинг барча денгиз ходимларимиз блан кенгашдим ва Бош- ҳўмондоннинг таклифи мутлақо ' нотўғри эканлигига тамом ишондим. Сабаблар: биринчиси — йирик кема- лар, агар улар юзиб юручи солларга айлантирилса, тўпларни ишга солиш имкондятидаи маҳрум бўлади- лар, я’ни тўплар отолмай қолади, чунки кеманинг ҳаракати аўпнинг ҳаракати блан бевосита боғлиқдир; иккинчиси — бизда катта- снарядлар йўқ деган ran нотўғри, чунки яқиндагина снаряд ортган ўн икки баржа «топилди»; учинчиси—ёқилғи танглиги тугамоқ- да, чунки биз, агар мазутни ҳисобга олмасак, тўрт юз йигирма минг пуд кўмир тайёрлайолдик, бунинг устига ҳаркуни бир поезддан кўмир олмоқдамиз; тўраднчисд — бизнинг флотимиз днтдзомлд, Петро- градни бор кучи блан ҳимоя қилишга тайёр матрослари бўлган чинакам флотга айланаётганлигига ишонч ҳо- сил қилдим.
Мен бу ерда ҳозироқ тайёр турган жанг кемала- рдиднг сонднд айтиб ўтирмайман, лекин, биз мавжуд денгиз кучларимиз блан Петроградни денгиздан бўладиган ҳарқа-нд^й тажовузлардан шараф блан ҳимоя қилаоламиз, деб айаишии ўз бурчим деб ҳи- соблайман.
19 И. В. Саалии, том 4


278
и. в. с т л л и н
Мана шулариниг ҳаммасига биноан, мен ва шу- ииигдек Питердаги барча ўртоқлар ҳам, Бошғ.ўмон- доинииг таклифини бекор қилншин талаб қиламиз.
Сўнгра уч-тўрт ҳафта мцбайнида кўмир келтнрнш мнқдорнин ҳаркуни икки поездгача етказишни мут- лақо зарур деб ҳисоблаймаи. Бизиииг денгиз ходимла- рнмнзнинг сўзларига қараганда, бу бизиниг сув осги ва шунингдек сув усти флотимнзга батамом қаддини ростлаб олишга имкон беради.
Сталин
1919 йил 25 майда ёзилган,
Биринчи марта:
Петроградни 1919 иилда қаҳрамонона мудофаа қилиш ҳиқидаги ҳужжатлар, деган тўпламда босилган
1941.


279
В. ' И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА
Красная Горкадан кейин Серая Лошадь74 туга- тилди. Улардаги тўпларнинг ҳаммаси жойида. Барча форт ва крепостьлар тезлик ила текширилмоқда.
Денгиз мутахаосиолари, Красная Горкани денгиз томондан келиб олиш дентпи фанини оотин-уотун қилиб юборди, дейдилар. Бундай фан ҳолига вой, дейишдан бошқа иложим йўқ. Горкани тез вақт ичида олишнинт сабаби шуки, мен ва умуман ҳарбий эмаслар оператив ншларга қўпол равишда аралашдик ва ҳатто денгиз ва қуруқлик бўйича берилган буйауқларни бекор қи- либ, ўиимизнинт буйауқлааимизни ўтказишгача бориб етдик.
Менинг фанга бўлган эҳтиромим қанчалик катта бўлишига қарамасдан, бундан оўнт ҳам худди шу та- риқа ҳаракат қилишимни айтиб қўйишни ўз бурчим деб хисоблайман.
1919 	йил 16 июнь
Сталин.
Биринчи марта „Правда" газетасининг 1929 йил 21 декабрьдаги 301-нчи сонида босилган
19*


280
ПЕТРОГРАДДАН ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
Диққаадигизии қуйидаги масалаларга тортишн1и зарур деб ҳисоблайман.
Биринчи. Колчак энг хавфли душмандир, чунки уидиг чёкдииш учун жойи кўп, армия учун одами кўп, орқа томони ғаллага бой. Колчакка қараганда генерал Родзянко бир пашшадир, чунки унинг орқа томонида ғалласи ҳам йўқ, чекиниш учун жойи ҳам йўқ, етарли даражада одами ҳам йўқ. Ҳозир у одами камлигидан ўзига қарашли икки-уч уездда йигирма хил ёшдаги- ларни сафарбар қилишга мажбур 'бўлмоқда, лекин бу чораси блан ўзига гўр кавлайди, чунки деҳқонлар бун- дай сафарбарликка бардош бераолмайдилар ва албат- та Родзянкодан юз ўгирадилар. Шунга кўра Петроград фронти учун Шарқий фронтдан мунча кўп аскар олиш- идиг мутлақо' кераги йўқ, чунки Шарқий фронтдан кўп аскар олиш Шарқий фронтдаги ҳужумимизни тўхташтга мажбур қилиб қўяди. Родз^н^о^ни Эстлан- дия чегарасига сиқиб бориш учун (ундан нарига ўти- шимизга ҳожат йўқ) биргина дивизия кифоя қилади, бир дивизиянд олиш эса, Шарқий фронтдаги ҳужуми- мизни тўхтатмайди. Мана шунга алоҳида э’тибор> беришингдзни сўрайман;


ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ В. И. ЛЕНИНГА ХАТ
281
Иккинчи. Қронштадт районида катта • фитна очилди. Мустаҳкамлангаи Кронштадт районидаги барча форт батареялари бошлнқларииинг бу фитнада иштироки бор. Фитианинг мақсади — крепостьни ўз қўлларига олиш, флотни итоат эттириш, қўшннларнмнзнинг орқа томоиини ўққа тутиш ва Родзянкога Питерга қараб йўл очиб беришдир. Бизнинг қўлимизда тегишли ҳуж- жатлар бор.
Родзянконинг нисбатан оз куч блан нақадар • сур- бетлик қилиб Питерга интилганлигининг сабаби энди менга аниқ бўлди. Шунингдек финларнинг безбетлик блан босиб келаётганлнкларинннг сабаби ҳам ма'лум. Бизнинг строевой офицерларимизнинг душман томони- га кўплаб қочиб ўтишларининг сабаби ма’лум. Шу- кингдек, Красная Горканииг хиёнати вақтида ниглиз- ларнинг кемалари қаёққадир ғойиб бўлганлиги каби таажжуб ҳоднсанинг ҳам сабаби ма'лум: инглизлар ишга очиқдан-очиқ аралашишни (интервенция!), кейии- роқ, «эп кўрмадилар» крепость ва флот оқлар қўлига ўтганидан сўнг, янги «демократик тузумни» йўлга қўйиш учун «рус халқига ёрдам бериш» мақсади блан қайтиб келишни ма’қул кўрадилар, шекиллик.
Кўриниб туриптики, Родзянко ва Юденичиииг (Ита- лня-Швейцарня-Дання ваколатхоналари орқали Аиглнядан пул олиб турадиган фитнанинг ҳамма ип- лари унинг қўлидадир) бутун бу қилмишлари фит- нанниг муваффақиятли чиқишига асослангаи эди ва ншонаманкн, биз уни энди пайдо бўлиб келаётган вақтидаёқ бўғиб ташладик (фитнага аралашганлар- нинг ҳаммаси қамоққа олинган, тергов давом этмоқда).


282
И. В. С Т А Л И Н
ва кўп нарсани очиб бераётган тергов тамом бўлгани- га қадар улар қаттиқ назорат остипа олиноин.
Агарда сиз қарши' бўлмасангиз, уч-тўрт кундан сўнг бир кунга Москвага бормоқчиман, ана шунда муфассал тапиаиб бераман.
Х1ааитани юбораётибман. Доим фронт иши блан банд бўлиб бу ерда бўлмаганлигимдан ва кўпроқ фронтда бўлганлигимдан шу вақтгача юбораолмадим.
1919 йил 18 июнь, Эрталаб соат 3
Биринчи марта "Правда" газетасининг J941 йил 23 февральдаги 53-нчи сонида босилган
Сталин


283
ПЕТРОГРАД ФРОНТИ ҲАҚИДА
„Правда" газетасининг мухбири блан суҳбат
Ўртоқ Сталин яқинда Петроград фронтидан қайтиб келиб, фронтдаги аюволдан олта-н таассуротлари тўғрисида бизнинг мухбиримиз бл'ан суҳбатлашди.
1. 	ПЕТРОГРАДГА БОРАДИГАН ЙЎЛЛАР
Петроградга борадиган йўллар — бу шундай пункт- ларки душман шу жойлардан юриш бошлаб, агар муваффақият қозонса Пеароградии ўраб олаолади, уни Русиядан ажратиб қўяди ва ниҳоят, ишғол қилади. Бу пунктлар: а) Знаикага қараб борадиган Петроза- водск участкаси, мақсад — Петроградни шарқдан ўраб олиш; б) Лодейное Полега қараб борадиган Оло- нец участкаси, мақсад --- Пеарозаводскдаги қўшинла- рдмизнинг орқа томонига ўтиш; в) Тўппа-тўғри Петро- градга қараб борадиган Карелия участкаси, мақсад — Петроградни шимолдан босиб олиш; г) Гатчина ва Красное Селога қараб борадиган Нарва участкаси, мақсад — Петроградни ғарби-жанубий томондан иш- ғол қилиш; ёки ҳечбўлмаганда Гатчина — Тосно йў- лини эгаллаб, Петроградни жанубдан ўраш; д) Дно — Бологоега қараб борадиган Псков участкаси, мақсад— Петроградни Москвадан ажратиб қўйиш; е) ниҳоят.


284
и. в. с т л л и н
Петротааднинт ғарб ва шарқ томонларида душман аскаалааини тушириш имкониятини туғдирадитан фин кўрфази ва Ладога кўлидир.
2. 	ДУШМАННИНГ ҚУЧЛАРИ
Бу участкалардаги душман кучлари жуда қурама. Петрозаводск участкасида серблар, поляклар, инглиз- лар, канадалилар, оқгвардиячи рус офицерлар труп- паси ҳаракат қилмоқда. Булаанинг ҳаммасини иттифоқ- чилар деб аталганлар та’минлайди. Оланецк участка- сида оқфинлар бўлиб, буларни фин ҳукумати икки-уч ойта шартнома қилиб ёллаган. Оқфинлар тепа- сида немис оккупациясидан кейин шу ерда қолган немис офицеалааи туради. Қарелия участкасида финларнинг мунтазам деб аталган қисмлари турипти. Нарва участ- касида — рус ҳарбий асирларидан тўпланган рус қисм- лари ва маҳаллий аҳолидан олинтан германиячилар (ингерманланд) қисмлари туради. Бу қисмларга те- нерал-майор Родзянко бошлиқ Псков участкасида ҳам ҳарбий асирлардан ва маҳаллий аҳолидан олинган рус қисмлари бўлиб, уларнинт бошлиқлари Балахович- дир. Фин кўрфазида, бор ма’лумотларта кўра, финларга қарашли миноносецлар (5 дан 12 тагача) ва сув ости кемалари (2 дан 8 тагача) ҳаракат қилмоқда.
Ҳамма ма^умотлар, Петроград фронтида душман- нинт кучи унча катта эмаслитидан дарак беради. Душманнинг энт ҳаракатчан участкаси бўлган Нарва участкаси, бошқа, аҳамияти кам бўлмасада, лекин кам ҳаракат участкаларига қараганда, урушучи «одам кучи» дан таҳчиллик тортмоқда.


ПЕТРОГРАД ФРОНТИ ХАҚИДА
285
ҳақида бақиришларига қарамасдан, ' душмаииииг ўз умумий м^садига — Петроградни ўраб олишга — эрншнш уёқда турсин, ҳатто шу давр ичида, бирон участкадаги жуз'ий вазифани ҳам амалга ошираолма- ганлнгнга, бирон муҳим nунктнн ишғол қилолма- гаилнгнга ҳам сабаб шудир.
Эски тулки Гучков Деннкннга ёзган докладида умид боғлаган, Финлявдияда ўтириб олган генерал Юденич бошлиқ машҳур «ғарбн-шнмолнй армия» ҳали ^озирча тухумдан • чнқмaгаи бўлса керак.
3. 	ДУШМАННИНГ УМИДИ


286
и. в. с т л л и н
қулай пайт пойлаб турган собиқ одамлар, буржуа ва. помешчикларга умид боғлаган. Душман Петроградга ҳужум қилганда худди мана шу кучларга умид боғла- ган эди. Қронштадтнинг калпти бўлган Красная Горка- ни ишғол қилиш ва шундиг блан мустаҳкамлангая районни кучсизлаитириш, фортларда қўзғолон кўта- риш ҳамда Петроградни ўққа тутиш ва шунииг блан умумий саросима вақтида фронтдаги умумий ҳужумни Петроградда бўладиган қўзғолон блан бирга қўшиб, пролетар революцдясининг ўчоғини ўраб олиш ва ишғол қилиш — душман ана шуларга умид боғлаган эди.
4. 	ФРОНТДАГИ АҲВОЛ


ПЕТРОГРАД ФРОНТИ ХАКИДА
287
буржуалар турадиган кварталларида бошдан-оёқ тин- тув ўтказилди, шунда тўрт минг винтовка ва бирнеча юз бомба топнлдн.
Душмаинииг умумий ҳужумига келганда, шуниай- тиш керакки, «Times» жар солган муваффақиятга эришиш деган нарса уёқда турсин, ҳатто бошлаигаин ҳам йўқ. Лодейное Полени ишғол қилишга уринган оқ финлар ҳужуми Олонец ёнида қайтарилди ва Фниляи- ,дия тупроғига қувиб юборнлдн. Душмаининг Петроза- водскдан бнриеча чақирим нарида турган Петроза- водск группаси ҳозир уларнинг орқа томонига ўтиб олган қисмларимизиинг блан жуда тез чекни-
моқда. Душманн•ниг Псков группаси бир жойда тўх- таб қолиб, ба’зи жойларда эса чекнинб, ташаббусни! қўлдан бериб қўйди. Душмаининг энг ҳаракатчан группаси бўлган Нарва группаси эса, ўз тилагига эри- шаолмадигина эмас, ҳатто аксинча, қисмларимизиинг снқнғн остида тўхтовсиз чекинмоқда ва Ямбург йўли- да Қизил Армнянннг' зарбаси остида бузилиб ва адо бўлиб бормоқда. Шундай қилиб, Аитантанинг ғалаба ҳақидаги ҳайқиришлари бемаҳал бўлиб чиқди. Гучков ва Юденнчнниг орзулари амалга ошмади. Ҳали ҳам иассив бўлган Карелия участкаси ҳақида ҳозирча ҳеч- нарса деб бўлмайди, чунки Видлицк заводгрс ёнида муваффақнятсизлнкка учрагандан сўнг Фин ҳукумати. иниг дами хийла қайтиб қолди ва Русия ҳукуматига қаратилган ҳақоратларини тўхтатди, Карелия фрон- тидаги тўқинишлар эса, тўхтади деса бўлади.
Бу бўрон олдидаги жимжитликмн, йўқми эканлиги фақат фин ҳукуматигагина ма’лум. Ҳарҳолда, шуни айтаоламанки, Петроград рўй берншн мумкин бўлган ҳарқандай тасодифларга тайёрдир.


288
И. В. ■ С Т А Л И Н
5. 	ФЛОТ
Флот ҳақида бирнеча сўз айтмасдан қололмайман. Ҳалок бўлди деб ҳисобланган Болтиқ флотининг чи- накамига жонланаётганлигини табрикламасдан бўл- майди. Буни дўстларимизгина эмас, ҳатто душманла- римиз ҳам э’тироф этмоқдалар. Шунингдек, бир қисм рус офицерларига хос бўлган сотқинлик касали флот команда составига жуда кам юққан: Русиянинт из- 1 затини ва мустақиллитини Антлия олтинидан кўра ортиғроқ деб билган шарафли • одамларнинг борлиги ҳам қувончли бир ҳолдир: Бундан ҳам қувончлиси^ шуки, Болтиқ матрослари яна ўзларига келдилар ва ўз қаҳаамонликлааи блан рус революцион флотининг энт яхши ан’аналарини тикладилар. Мана шундай ша- роитлар бўлмаганда эди Петроград денгиз томонидан бўладиган энт хавфли тасодифлардан амин бўлаолмас эди. Июнь ойида бизнинт икки миноносецимиз блан душманнинг тўртта миноносеци ва учта сув ости ке- маси ўртасида бўлган тенгсиз жанг флотимизнинг қай- тадан жонланишини жуда яққол тавсифлайдиган бир мисолдир. Бу жангда матаосларнинт фидокорлиги, ҳа- ракатдаги отряд бошлиғининг моҳирлик блан қилтан раҳбарлиги соясида бизнинт миноносецларимиз ғолиб келдилар ва душманнинг сув ости кемасини ғарққил- дилар.
6. 	ЯКУНЛАР


ПЕТРОГРАД ФРОНТИ ХАҚИДА
289
туриш учун одамлари ҳам бор, армияни боқиш учун ғалласи ҳам бор. Родзянко ва Юдёидчнинг бахтсиз- л.дгд шундан иборатки, уларда жой ҳам, одам ҳам, ғалла ҳам ёадшмайди. Албатта, Финляндия ва Эст- ландия рус ҳарбий асирларидан оқгвардиячи қисм- лар тузиш учун бир нав^ базадан иборатдир. Лёкди, бдрдичидан, ҳарбий асирлар оқгвардиячи қисмлар учун етарли ва батамом ишончли база бўлаолмайди. Иккинчпдан, рёволюцдои кайфиятлар ўсабориши ор- қаспда Финляиддя ва Эстлаидияиииг ўзидаги аҳвол оқгварддячд қисмларни тузиш учун ноқулай шароит- дан иборатдир. Учднчддаи, Родзянко ва Балахович- иднг босиб олган ерлари (бори-йўғи иккитача уезд) асаа-секии ва тўхтовсиз қисқармоқда ҳамда машҳўр «ғарби-шимолий армия», агар яратилиш умуман уидиг тақдирида бўлса, тез кунда ёйилиш ва маиёнр қилиш учун жой ҳам тополмайди. Чунки шуни э^тироф қи* лиш керакки, Фин.ляндия ҳам, Эстландия ҳам, ҳечбўл^ маганда ҳозирча, Родзянко — Балахович — Юденичлар учун «ўз хусусий аеррдаордясд» ни бераётгани йўқ. «Ғарбд-шдмолий» армия — орқа томонсиз армия- дир. Албатта, агарда аҳволндиг шу кетишида душ- ман учун қулай бўладиган халқаро характердаги бирон-бир 'янги, жиддий аҳвол юз бермаса, бундай «армия» идиг узоқ яшайолмаслиги ҳақида гапдрдшидиг ҳожати ҳам йўқ. Ҳозирги шароитга қараганда эса, душманнинг бунга умид боғлаши учун ҳечқандай асос йўқ.
Қизил Армия Петроград ёнида ғалаба козоиишд керак.
„Правда" № 147, 1919 йил 8 июль


290
ҒАРБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА В. И. ЛЕНИНГА ХАТ?
Уртоқ Леинига
Ғарбий фронтдаги аҳвол тобора кўпроқ хавф туғ- дирмоқда.
XVI армиянинг эски, ишдан чиқиб қолган, чарча- ган қисмларига анча актив душман бўлган поляклар ёпнрнлиб ҳужум қилмоқда ва XVI армия душмаииинг бу ^ужумига бардош бераолмадигина эмас, ўзнии му- дофаа қилишга қурби етмаяптигина эмас, ҳатто Че- кинаётган батареяларни ҳимоя қилиш қобилиятини ҳам йўқотди, натижада, ўз-ўзидан ма’лумки, бу бата- реялар душман қўлига тушиб кетаётир. Қнсмларининг аҳволи шу бўладиган бўлса XVI армия Березниага че- киииш процессида тўпсиз ва обозсиз қолиши мумкин деб хоlвотирлаиаман. Яна бир хавф борки, кўпчилик лолкларнннг ишдан чиқибқ•олгаи ва тамомила тартиб- сиз ҳолга келган кадрлари яқинда янги келганларин ўзларига бўйсундиролмайдиган бўлиб қоладилар, бу- иниг устига янги келаётган мадад ҳаддан ташқари кечикиб келмоқда. .


ҒАРБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ХАҚИДА В. И. ЛЕНИНГА ХАТ 291
моқда, чунки у Борисовга қараб ўттиз чақиримча ил- гари силжиди, жанубда’эса, Слуцкни олиб, Бобруйск- нинт калити бўлган ва шу районда бирдан-бир бўлтан жуда яхши тош йўлини эгаллади.
Борисов олинадиган бўлса ва шу муносабат блан XVI армияга қарашли, тамомила ишдан чиқиб қолган 17-нчи дивизия чекинадиган бўлса, XV армия зарба остида қолдирилади, Полоцк ва Двинск бевосита хавф остида қолади. Мабодо, Бобруйск олинса ва Речица- га зарба берилса (душман тўғаидан-тўғаи шу мақсад- ни кўзлайди) — XVI армиянинт бутун Припять труппа- си, я’ни 8-нчи дивизия ўз-ўзидан ҳалокатга учрайди, шу блан Гомель ҳам бевосита зарба остида қолади, XII армиянинг биқини очилиб қолади.
Хуллас, атарда биз душманта XVI армиямизни са- валаб ташлашга имкон берсак, у ҳозироқ уни савала- моқда, у ҳолда XV ва XII армияларни ёмон аҳволга солиб қўйган бўламиз, ана унда биртина XVI армия- ни эмас, балки бутун фронтни тузатишга тўғри кела- ди, лекин бу жуда қимматга тушади.
Бултур Шарқий фронт қандай аҳволда бўлган бўл- са, биз ҳам тахминан худди шундай аҳволда бўлсак керак, у вақтда Вацетис ■ ва Ксстяев Қолчакка даст- аввал III армияни, сўнгра II ва кейин V армияни са- валаб ташлашга имкон бериб қўйган ва шундай қилиб, бутун фронт ишини бекордан бекорга ярим йилта бузиб қўйган эдилар.
Мана шундай аҳволнинг Ғарбий фронтда ҳам ҳа- қиқатга айланиши учун ҳамма асослар бор.


292
и. в. с т л л и н
тебраниб кетдшд учун энг муҳим пунктлардан бирига душмаиндиг битта жиддий з*ррбаси кифоя кдлишинд илгари ёзган эдим.
Энди, бахтга қарши, меидиг бу хоноадрлаиишдм ҳозироқ тўғри бўлиб чиқмоқда.
Холбуки, Ғарбда бир қўмондонлик қўлида бўлган душман Ригада, Варшавада ‘ва Кишиневда тайёр, ёки .ҳарийб тайёр бўлиб турган рус корпусларини . ҳали ишга солгани йўқ.
Мен бундан уч ҳафта бурун, ҳужумни кучайтириш ва Молодечно — Бараиовдчд узелини ишғол кдлдш учун бир дивизия етарли деб ҳисоблаган эдим. Энди Бо- рисов — Бобруйск — Мозирь лиидясдид ушлаб қолиш учун бир дивизия етмаса ҳам керак.
Муваффақиятли ҳужум ҳақида ўйлаш учун ўрин ҳам ' йўқ, чунки ҳозир (11 август) буидиг учун камида икки-уч ддвдздя керак бўлади.
Бригада-бригада қилиб бўлса ҳам, битта дивизия ■ бераоласизми, ёки шундай ҳам вайрон бўлган XVI армияни вайрон қилиш учун душманга иўл қўйиб бе- расизми, энди буни ўзингиз ҳал кдлднг. Лекин кечик- тирмасдан ҳал кдлднг, чунки ҳарбир соат ғаниматдир.
Сизиинг и. Сталин.
Р. S. Бу х.аани Ғарбий фронт Ренолюциои ҳарбий со- нёадиднг барча а'золари ва комзап ҳам ўқиган ва тас- диқлаган. Худди шундай ариза тез кунда Республика Ренолюцдои Ҳарбий Сонетдга ҳам юборилади.
Смоленск. и. Cm
1919 йил 11 август
Биринчи марта босилмоқда


293
В. И. ЛЕНИНГА ЖАНУБИЙ ФРОНТДАН ХАТ78
Уртоқ Ленин!
Бундан икки ой муқаддам Бошқўмондон Донец ҳавзаси орқали ғарбдан шарққа қараб асосий зарба беришга асосан қарши эмас эди. Модомики, у ҳар- ҳолда бу зарбани беришга қарор қилмаган экан, бу- нинг сабаби шуки, у ёзда жанубий қўшинларнннг че- K'Hииши нагнжасида қолган «миросни», ҳозирги
Шарқи-Жанубий фронт районида қўшинларнниг ўз- ўзидан группаланншннн, бу группаланншни қайтадан тузишга эса кўп вақт <арф бўлншнин ва Деникинга фойда келтиришни баҳона қилиб кўрсатган, эди. Фа- қат шунинг учун мен расман қабул 'қилннган зарба томонига қарши чиқмаган эдим. Лекин ҳозир энди шароит ва кучларнинг бу блан боғлиқ бўлган группа- ланиши тубдан ўзгарди: VIII армия (собиқ жанубий фронтдаги асосий армия) Жанубий фронт районига томон силжиди ва тўппа-тўғри Донец ҳавзасига қа- раб турибди, Будёнинйнннг отлиқ корпуси (иккинчи асосий куч) ҳам Жанубий фронт районига томон


294
и. в. с т л л и н
силжиди; янти куч — Латвия дивизияси қўшилдики, бу бир ойдан сўнт янтиланиб, Деникинга қарши янтииўа куч бўлади.
Кў|расизки, эски группаланиш («мирос») йўқ бўлиб кетди. Эски планни зўр бериб ёқлашга бошқўмон- донни (ставкани) нима мажбур қилмоқда? Фақат бир- тина қайсарлик, ва агар истасангиз — фракциячилик, Бошқўмондонликда «стратегиячи» жўжа хўроз Гусев томонидан ўтказилаётган ва Республика учун энт за- рарли бўлган энг бема’ни фракциячилик бўлса керак. Яқинда Бошқўмондон Царицин районидан Новорос- оийокка Дон чўллари орқали ҳужум қилиш ҳақида Шоринга директив берди, бу йўллар авиаторларимиз- нинт учишлари учун қулайдир, лекин пиёда аокаала- римиз, артиллериямиз мутлақо юролмайдилаа. Бизта душман бўлган муҳитда, мутлақо йўлсизлик шароити- да (мўлжалланган) бу тентаклик юришнинт бизни тамомила халок бўлиш хавфи остида қолдиришини исбот қилиб ўтиришнинт ҳожати ҳам йўқ. Қазак ста- ницаларига бу хил юоиш қилиш, яқинда тажриба кўрсатганидек, казакларни бизга қарши ўз станицала- рини ҳимоя қилиш учун Деникин теворогига уюшти- ргшигина мумкин, Деникинни’ Доннинг халоскори қи- либ кўрсатиши мумкин, Деникинга каиаклаадан . армия тузиб беришигина мумкин, Деникинни кучайтиришигина мумкин, буни тушуниш қийин эмас.


в. И. ЛЕНИНГА ЖАНУБИЙ ФРОНТДАН ХАТ
295
га мойил бўлган муҳитга эга бўламизки, бу бизнииг илгарилашдмдзни енгиллаштирадд. Икқинчддан, биз энг муҳим темир йўл тормоғини (Донец йўлини) ва Деникдн армиясини та^ин этучи асосий алоқа иўли- ни — Воронеж — Ростов йўлини оламиз (бу йўл бўл- маса казак аскарлари қишда та^инотдан маҳрум бўлади, чунки Дон дар'ёси музлайди, Дон армияси эса шу дар’ё орқали та^ин этилади. Шарқий Донец йўли бўлган Лихая — Царицин йўли эса кдрқдб қўйилади). Учинчидан, биз бу илгарилаш блан Деникии армияси- ни икки қисмга кесиб ташлаймиз, улардан: кўнгилли- ларни Махнога ем қилиб қолдирамиз, казаклар армиясини эса уларнинг орқа томонига ўтиш хавфи остида қолдирамиз. Тўртинчддан, биз казакларни Дени. кин блан уруштириб қўйиш имкониятига эга бўламиз^, чунки у (Дендкии), илгарилашимиз муваффақияалд бўлган тақдирда, казаклардан тузилган қисмларни ғарбга силжитишга ҳаракат қилади, бунга эса, агар- да биз унгача казаклар олдига сулҳ ҳақида, сулҳ тўғ. рисида музокаралар олиб бориш ва ҳоказолар ҳақида масала қўйсак, казаклариииг аксарияти рози бўлмай- ди, албатта. Бешинчддан, биз кўмирга эга бўламиз, Деникии эса кўмирсиз қолади.
Бу планни қабул кдлдшнд кечиктирмаслик керак, чунки Бошқўмондоннинг полкларни кўчириш ва тақ- сим қилиш ҳақидаги плани кейинги вақтларда Жану- бий фронтдаги муваффақияалардмдзнд йўққа чиқариш хавфини туғдирмоқда. Мен Марказий Қомитет ва ҳу- куматнинг «Ҳамма нарса Жанубий фронт учун» деган кейидги қарорини Ставка писанд қдлмаётгаилиги ва амалда бекор килганлиги тўғрисида гапираёаганим ҳам йўқ.


296
И. В. с т л л и н
Қисқаси: турмуш бекор қилган эски плаиии сун’ий равишда тнрнлтнрнш асло керак эмас, — бу Респуб- лика учун хавфли, бу Деиикиннииг мушкнлнин осон- лаштнрадн, албатта. Унинг ўрнига бошқа планни қабул қилмоқ керак. Бунинг учун вазият ва шароит етишднгина эмас, балки бундай ўзгартнрншин қат^ят блан тақозо қилади, У вақтда полкларни тақсим қи- лиш ҳам янгича бўлади.
Бундай қилинмаса меиииг жанубий фронтдагн. ишим ма^осиз, жиноят, кераксиз бўлиб қоладики, бу менга қаерга бўлса ҳам барибир, ҳатто жаҳаннамга. бўлса ҳам, . кетишга, лекин Жанубий фронтда қолмас- ликка ҳуқуқ беради, ёки, тўғрироғи, мажбур этади.
Снзнниг Сталин.
Серпухов,
1919 йил 15 октябрь
Биринчи марта „Пра8даи газетасининг 1929 йил 21 декабрьдаги ЗОТ-нчи сонида босилган


297
В. и. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА
Антанта ва Децикин томонидан узоқ меҳнат сарф қилиб тузилган ва .контрреволюциянинт таянчи бўлтан Шкуро ва Мамонтовнинг отлиқ корпусларини ўртоқ Будённийнинт отлиқ корпуси Воронеж ёнида батамом тор-мор қилиб ташлади. Воронеж қизил қаҳрамонлар томонидан олинди. Жуда кўп ўлжа қўлга туширилди, ^озир ҳисоби олинмоқда. Ҳозирча душманнинт тенс- рал Шкуро номидаги бронепоездидан тортиб ҳамма ном қўйилган бронепоездлари қўлга туширилганлити аниқланди. Тор-мор қилинган душманни изидан қу- виш давом этмоқда. Уртоқ Будённийнинг отлиқ кор- пусидаги қизил қаҳаамонлааининг ботирлиги, генерал Мамонтов ва генерал Шкуро ентилмас, деган донгни ер . блан яксон қилиб ташлади.
Жанубий фронт Рсволюцион ҳарбий Совети
Сталин 1919 йил 25 октябрь
„Петроградская Правда" №> 244
J9/9 йил 26 октябрь


298
ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ КОММУНИСТЛАРИ ташкилотларининг и бутунрусия сезДини очиш вақтида СУЗЛАНГАН НУТҚ
1919 йил 22 ноябръ
Уртоқлар!
Коммунистлар партияси Марказий Комитети номи- дан Шарқдаги мусулмон коммунистлари ташкилотла- ри вакилларининг И с?ездини79 очиш менга топши- Иилдс.
I с'езддан буён бир йил ўтди. Бу вақт ичида со- циализм тарихида иккита муҳим воқиа рўй берди. Бсиснчссс — бу Ғарбий Оврупо ва Американинг ревс- люционлашуви ва у ерда, Ғарбда коппунсстлар пар- тсясснинг яратилишидср, иккинчссс — Шарқ халқла- рининг уйғониши, Шарқда, эзилган Шарқ халқлари ўр- тасида революцион ҳаракатнинг ўсишсдср. У ердау Ғарбда пролетарлар смпериалистик давлатларнинг авангардснс тор-мор қилиб, ҳокимиятни ,ўз -қўлига олиш хавфини солмо-қда. Бу ерда пролетарлар Шарқ- ни империализмнинг орқа томони сифатида, бойлик манба’и сифатида йўқ қилиш хавфини солмоқда, чун- ки Шарқ — бу импеииализм ўз бойлсгснс ортдираёт- ган асосдир, бу — империализм ўзига куч оладиган манба^дир ва агарда у Ғарбий Оврупода тор-мор қи- линса шу ерга чекинмоқчи.


ШАРҚ КОММУНИСТЛАРИ СЕЗДИДА СУЗЛЛНГЛН НУТҚ 299
Бир йил бурун Ғарбда жаҳон дмпериализми совет Русиясини тор ҳалқа ичииа,ўраб олиш ханфинд села- ётган эди. Энди унинг ўзи ўралиб қолган бўлиб чиқ- ди, чунки уни атрофдан ҳам, орқа томондан ҳам са- валамоқдалар. . Бундан бир йил бурун Шарқ халқлари мусулмонларининг I с,езди вакиллари тарқалиб кета- туриб, Шарқ халқларини ғафлатдан уйғотиш, Ғарбда- ги революция блан эзилган Шарқ халқлари ўртасида кўприк солиш учун қўлларидан келганича ҳаракат қи- лишга қасам’ёд қилган эдилар. Энди, бу ишни кўздан кечириб, бу революцион ишни бекорга кетмаган, бар- ча эзилган халқларнинг озодлигини бўғучиларга қар- ши кўприк қурилган, деб қаноат блан. қайд қилмоқ мумкин.
Ниҳоят, агарда бдзнинг қўшинлардмиз, ризиингқд- зил кўшднларимиз Шарққа томон шу қадар тезлик блан олға Pораёагаи экан, бунда сдзнднг дшднгдзиднг роли кам бўлган эм.ас, алPаааа, ўртоқ делегатлар. Агарда ҳозир Шарққа йўл очилган экан, руиднг учун революция, кейинги вақтларда бу дшид . бажарган яна шу делегат ўртоқларимизнииг жуда зўр меҳнатлари- дан миннатдордир.
Шарқ халқларининг, бдрднчи галда, тотор, бош- қирд, қирғизларнинг ва Туркистон халқларининг му- сулмон коммунист ташкдлотларининг уюшгаилиги ва фақат улариииг уюшганлиги нааижасидагина биз Шарқда кўриб турганимиз воқиаларнднг жадаллик блан ўсиб бориши мумкин бўлди.


300
И. В. С Т А Л И II
ншин, меҳнаткашлар оммасини нмперналнзмнинг аср- ларча давом этган зулмидан озод қилиш ншннн да- вом эттираолишига шубҳаланмайман, ўртоқлар.
I с’езд кўтарган байроқни, Шарқ меҳнаткашлари оммаснии озод қилиш байроғини, нмпериализмнн тор- мор қилиш байроғини мусулмон коммунистлари таш- килотларинннг ходимлари шараф блан охиригача кўтариб олиб борурлар, деб умид қиламиз (Қ a р с а к- л а р).
„Жизнь Национальностей" №46,
1919 йил 7 декабрь


301
ЖАНУБИЙ ФРОНТДАИ ПЕТРОГРАДГА
ТАБРИҚНОМА
Жанубий фронт Революцион ҳарбий Совети табри- тинтиз ва Жанубий фронт полкларига ва'да қилтан қизил байроқларингиз учун ўртоқларча ташаккур бил- диради.
Петрограднинг Жанубий фронтга биринчи бўлиб ёрдамта келганини, дивизияларимизни ғалабата бўлган ишонч блан илҳомлантирган ва фронтимиз қиёфасини тамомйла ўзгартириб юборган, жангларда чиниққан минтларча илғор ишчиларни юборганлигини Жану- бий фронт Революцион ҳарбий Совети эсидан чиқар- майди.
Жанубий фронт ўзининг кейинги вақтлардаги му- ваффақиятлари учун даставвал, Қизил Петрогааднинт муносиб фарзандлари бўлтан шу ишчилардан мин- натдордир.
Жанубий фронт қўшинларининг рус пролетариати- нинт кутган умидларини бажо келтиришига ва ўзла- рита совға қилинтан байроқларни тўла ғалаба қозо- нишгача шараф блан олиб боришларига ишонингиз, ўр- токлаа.


302 и. в. с т л л и н
Киев ва Купянскни биз ^^.^^дик—Қизил байроқлар Ростов, Новочеркасск . уст^уда ҳам ҳилпиллаб ту.ради- ган вақт узоқ эмас.
Петроград ишчиларига салом, Болтиқ флотииииг• шонли деигизчнларнга салом!
Сталин
„Петроградская Праеда" № 289,
1919 йил 18 декабръ


303
ЖАНУБДАГИ ҲАРБИЙ АҲВОЛГЛ ДОИР
1
АНТАНТАНИНГ АМАЛГА ОШМАЙ ҚОЛГАН ПЛАНЛАРИ
1919 йил кўкламида Совет Русиясига қарши Кол- чак — Деникин — Юдёничнинг бирлашган юриши мўл- жалланган эди. Асосий зарбани Колчак бериши керак эди ва Москвага Шарқдан риргалашир ҳужум қилиш учун Деникин Колчак блан Саратовда қўшилиш уми- • дида эди. Бунга ёрдам аарикасида Петроградга зарба бериш Юденичга топшдрилган эди.
Юришнднг мақсади Гучконнииг Деникиига ёзган докладида ифпда қилиигаи эди: «рольшевизмни унинг • асосий ҳаёт марказлари бўлган Москва ва Петроград- дан маҳрум кдлдб, бир зарб блан бўғиб ташлаш».


394
И. В. С Т А Л И Н
ичкарироққа большевизм юрагига, Москвага зарба беришдир. Мен сиз блан Саратовда учрашмоқ умиди- даман... Поляклар ўз ишларини бажарадилар, Юде- ничга келганда у тайёр ва Петроградга зарба бериш- ни кечиктирмайди...».
Кўклам чоғида, Қолчакнинг Волгага ҳужуми жуда қизиб турган вақтда, Деникин ана шундай деб ёзган эди.
Броқ, ,бу план амалга ошмади. Колчак Уролдан нарига суриб ташланди, Деникин: Сейм дар’ёси — Лиски — Балашов линиясида тўхтатилди. Юденич — Ямбургнинг нариги томонига суриб олиб бориб қў- йилди.
Совет Русияси бутун ва эсон-омон қолди.
Броқ, Антанта одамхўрлари. угинчимадилар. 1919 йил . кузида қақшатғич зарба берншиннг янги плани ўйлаб чиқарилди. Колчак, табиий, қатордан тушири- либ қолднрилгаи эди. Асосий э’тибор шарқдан Жа- нубга кўчнрнлдн ва Деникин бу ердан туриб асосий зарбани бериши керак эди. Юденичга, кўкламдагидек, 'ёрдамчи зарба — Петроградга янги юриш топширил- тан эди. Kўигнллн армиянинг собиқ қўмондони гене- рал Май-Маёвский Орелни олган куининнг эртасида гапирган нутқида Москвага ўз аскарлари блан «де- кабрьиниг охиридан қолмасдан, ИЭ-нчи йил Рождест- восига» етиб бормоқчи экаилигиии айтади.
Деникинчилариниг махтанчоқлиги шу даражага бориб етдики, Донец капнталистларн октябрь ойидаёқ, кўнгнллн армиянинг бириичн бўлиб Москвага кирган полкига бир миллион (Николай пули блан) мукофот э’лон қилдилар...


ЖЛНУБДАГИ ХАРБИЙ АХВОЛГА ДОИР
305
Лекин тақдир бу планни ҳам чиппакка чиқарди. Деникин қўшинлари Полтава — Купянск — Чертково- нинт нарти томонига қайтариб ташланди. Юденичтор- мор қилинди ва Нарвадан нарита улоқтириб ташлан- ди. Колчакка келганда, у Ново-Николаевск ёнида тор-мор қилингандан сўнг унинт армиясидан фақат бир хунук хотирагина қолди.
Русия бу сафар ҳам, бутун ва омон-эсон қолди.
Контрреволюция бу сафар шу қадар кутилмаган бир вақтда ва қўққисдан барбод бўлдики, империа- листик Германияни енгган Антантанинг кекса бўрила- ри ҳаммага эшитдиаиб: «большевизмни қурол . кучи блан ентиб бўлмайди» деб э’лон қилишга мажбур бўлдилар. Империализм найрангбозлари шу қадар довдираб қолдиларки, улар контрреволюция мағлуби- ятининт ҳақиқий сабабларини очиқ айтиш қобилият- ларини йўқотиб қўйиб, Русияни тоҳ «энт ўткир лаш- карбоши» ҳам муқаррар ҳалсж бўладиган «сепонғич қумлиқ»қа, гоҳ ҳарқандай «энг яхши қўшинлар» ҳам албатта ҳалок бўладиган «бепоён саҳро»га ўхшата- бошладилар.
II
КОНТРРЕВОЛЮЦИЯНИНГ мағлубйятга учраш САБАБЛАРИ ҲАҚИДА
Контраеволюциянинт ва биринчи галда Деникпн- нинт енгилиш сабаблари нимадан иборат?


306
И. В. С Т А Л И Н
асло мустаҳкам эмас. Контрреволюцдон қўшинлар орқа томондиинг мустаҳкам эмаслигига сабаб, бу кўшднларни тузган Деиикдн-Колчак ҳукуматднииг co циал характеридир. Деиикин ва Қолчак помешчик ва капиталистларнинг зулмднигина эмас, балки инглиз- француз кап■италининг зулмини ҳам келтиру•окдалар. Деникин ва Колчакнинг ғалабаси, Русия ўз мустақил- лигднд йўқотди, Русия и^^.лиз-француз пул қопчдкла- рдидиг соғар сигирига айланди, демакдир. Мана шу ма'нода Деникин ва Колчак ҳукумати ўаакеаган халқ душмани, ўтакеагаи миллат душмани бўлган • ҳуку- матдир. Мана шу ма’нода Совет ҳукумати, бу сўзидиг энг яхши ма’носи блан айтганда, бирдан-рдр халқ ҳукумати ва рирдан-рир миллий ҳукуматдир, чункдбу ҳукумат меҳиаткашларии капдаалдан озод қиладигдиа эмас, балки буауи Русияни дун’ё дмпердализми зул- мидан ҳам озод қилади, Русияни мустамлакаликдаи мустақил, эркин мамлакатга айлантиради.
Деникин — Қолчак ва улар • қўшинларининг рус аҳолдсинднг жуда кенг ааPакалари ўртасида обрўйи ва таянчи бўлолмаслиги аниқ эмасми?
Деникин — Колчак қўшинида ғалабага астойдил днтдлдш ва ғайрату-ҳиммат рўлаолмаслдги, бусиз умуман ғалаба қилиш мумкин эмаслиги, равшан эмасми?
Деникин — Колчакнинг орқа томони дарз кетиб, фронт негизига футур ёаказмокда, чунки Деникии — Колчак ҳукумати рус халқини қул қилиш ҳукумати- дйр, аҳолининг кенг табақаларида зўр дшончсдзлик. туғдирадиган ҳукуматдир.


ЖАНЎБДАГИ ХАРБИЙ АҲЕОЛГА ДОИР
307
чунки совет ҳукумати рус халқини озод қилиш ҳуку- матидир, аҳолининг кенг табақалари ичида катта ишончга сазовор бўлган ҳукуматдир.
Б) Контрреволюцияиинг чекка жойлардалиги. Ре- волюция блан контрреволюция ўртасндагн географик жиҳатдан чегараланиш Октябрь ўзгаришииинг боши- даёқ намоён бўлиб қолган эди. Гражданлар уруши кучайган сари революция ва контрреволюцюия район- лари қат’ий белгиланди. Аҳолиси миллий жиҳатдан бирхил, аксари руслардан иборат бўлган ва саноат ҳамда маданий-сиёсий марказлари Москва ва Петро- град бўлган ички Русия революция базасига айланди. Муҳим саноат ва маданий-сиёснй марказлари бўлма- ган, миллий жиҳатдан жуда ҳам турли-туман бўлган, бир томондан, имтиёзли казаклар-мустамлакачилар- дан ва и■ккиичн томондан, тўла ҳуқуқсиз тотор, бош- қирд, қирғиз (Шарқда), украин, чечен, инғуш ва бошқа мусулмон халқларидан иборат бўлган Русиянинг чекка ўлкалари, асосан Жанубий ва Шарқий ўлкалари эса, контрреволюния базасига айландилар.
Русиядаги курашаётган кучлариниг 'географик жи- ҳатдан бу хил бўлннишида ғайри табиий бир нарса- нинг йўқлигини тушуниш қийин эмас. Дарҳақиқат: Совет ҳукуматига Петроград — Москва пролетариа- тидан бошқа ким база^бўлаоларди? Деинкни — Колчак контрреволюциясига рус импернализмннинг қадимги ^уроли, имтиёзлардан фойдаланадиган ва ҳарбий тоифа бўлиб уюшган, эскидан бери атрофдаги рус бўл- маган халқларни эксплуатация қилиб келган казак- лардан бошқа ким база бўлаоларди?
Бундан бўлакча географик жиҳатдан ажралишнииг бўлиши мумкин эмаслиги аниқ эмасми?


308
и. в. с т л л и н
Лекин бу ҳол натижада контареволюция учун му- қаррар бўлтан бирқанча ёмон оқибатларга сабаб бўл- ди (ҳозир ҳам сабаб бўлмоқда), революция учун эса. яхши натижаларга сабаб бўлди.
Қаттиқ гражданлар уруши даврида ҳаракат қила- ёттан қўшинларнинт муваффақияти учун одамларнинг бирлиги ва ҳамжиҳатлиги мутлақо иаруадиа, чунки қўшин шу одамлардан озиқ олади ва мадад олади,, ва бу бирлик миллий (хусусан гаажданлаа уруши бош- ларида) ёки синфий (хусусан гражданлар урушининт авж олган вақтида) бирлик бўлиши мумкин. Бундай бирлик бўлмаса узоққа давом этадиган ҳарбий му- ваффақиятларнинг бўлиши мумкин эмас. Лекин ran ҳам шундаки, Русиянинт чекка (шарқий ва жанубий) ўлкалари Деникин ва Колчак қўшинлари учун миллий жиҳатдан ҳам, синфий жиҳатдан ҳам, бир оз бўлсада, халқ бирлигидан иборат эмас ва халқ бирлиги бўлол- майди ҳам ва бундай бирлик бўлмагач, (мен юқорида айтганимдек) жиддий ғалаба бўлиши мумкин эмас.
Дарҳақиқат, бир томондан, тотор, бошқирд, қир- ғиз . (Шарқда), қолмоқ, чечен, инғуш, украинларнинт (жанубда) миллий оазулааи блан, иккинчи томондан,. Колчак — Деникиннинт чин рус истибдод ҳокимлиги ўртасида қандай миллий бирлик бўлиши мумкин?
Ёки яна: бир томондан Урол, Оренбурт, Дон.Ку- баньдаги имтиёзли казаклар блан, иккинчи томондан, чекка ўлкалардаги қолган бошқа ҳамма .аҳоли ўрта- сида, шу жумладан азалдан ён-беридаги каиаклаат'о- монидан эксплуатация қилиниб келаётган «бегона» рус- лар ўртасида қандай синфий бирлик бўлиши мумкин?


ЖАНУБДАГИ ХАРБИЙ АХВОЛГА ДОИР 309
дий зарба бёрилдши бланоқ муқаррар туу-таракай бўлиши, ҳарбир бундай зарба Русиянинг атроф ўлка- ларидаги казак бўлмаган элементларнинг, ҳоким мил- лат рўлдшга днтдлишларни тубдан рад этучи ва улар- нинг миллий интилишларига астойдил ёрдам беручи Совет ҳукуматйга яқинлашувини муқаррар равишда кучайтдрдшд кераклиги аниқ эмасми?
Ички Русия, чекка ўлкаларга Pааауом қарама-қар- ши бир маизарадаи иборатдир. Бирднчидан, миллий жиҳатдан ички Русия бир бутун ва ҳауждҳаадир, чунки унда аҳолинднг ўндан тўққизи велдкорутл'ардаи иборат. Иккинчидан, деҳқонлар ўртасида обрўга эга бўлган ва уларни Совет ҳукумати аарофдга маҳкам рдpлаштдрадиган Петроград-Москва пролетариати- иднг ички Русияда эканлиги фронтга ва Совет қўшин- ларииднг ревосдаа орқа томонига озиқ ва мадад бе- риб туручи одамларнинг тднфдй бирлдгдга эрдшдшнд осонлашадради.
Қези келганда шуни ҳам айтиш керакки, Совет Русдясднинг ичкариси блан фронт ўртасидаги ажойиб рдрдамликнинг таPаPд ҳам шундадир, аммо Колчак — Деникин ҳукуматида бундай ҳол ҳечвақт рўлгaиэуат: Совет ҳукумати фронтга ёрдам бериш ҳақида бир му- рожаат қилса бас, Русия бир зумда янгддан-янги полкларни тузиб беради.
Совет Русдясининг одатда аҳволи танг бўлиб қолган ’пайтларда ажойиб куч ва 'мислсиз чаққонлик кўрса- адшдидиг манба^ ҳам шундадир.
«Контрреволюциои кўшднлар ма^лум чегараларга (ички Русияга!) етганда муқаррар ҳалокатга учраётган- лиги...» каби фактнинг, Антантанднг ма,рифатли шаман- лари тушунаолмаган фактнинг сабаби ҳам шундадир.
21 И. В. Стали л, том 4


310
И. В. С Т А Л И Н
Лекин, контрреволюцняиннг, бнрничи галда Дени- книнииг, мағлубиятга учрашига олиб келган юқорида айтилган чуқур сабаблардан ташқари, яна бевосита сабаблар ҳам бордир (биз асосан Жанубий фронтнп назарда тутамиз).
Бу сабаблар қуйндагиларднр:
1) Совет Жанубий фронтини резервлар ва қўшим- ча кучлар блан та’мннлашнинг яхшиланиши.
2) Та’минот ишииннг яхш-иланиши.
3) Питер, Москва, Тверь, Иваиово-Возиесенскдан коммунист-ишчилариниг фронтга кўплаб келиши, жа- нубий полкларга қўшилиши ва бу полкларни тамоми- ла бошқа тусга киритиб юборншн.
4) Илгари Мамонтов босқинчилиги натижасида тамомила тартибсиз ҳолга келган бошқариш аппара- тннннг йўлга қўйилншн.
5) Жанубий фронт қўмондонлнгииннг ҳужум вақ- тида ён томонлардан зарба бериш усулидан усталик блан фойдаланиши.
6) Ҳужумнинг тартибли бўлиши.
III
ЖАНУБИЙ ФРОНТДА ҲОЗИРГИ АҲВОЛ


ЖАНУБДАГИ ХАРБИЙ АҲВОЛГА ДОИР
311
ва уни бузишни ўз олдиларига вазифа қилиб қўйган эдилар.
Пиёда аскаалааимизнинг дастлабки қат’ий муваф- фақиятлари Орёл ёнида, Кром — Дмитровск райони- даги жангларда намоён бўлди. Бу ерда бизнинг пиёда ао■карларимии кўнгиллилар армиясининг биринчи кор- пусини (энг яхши корпусини), Корнилов, Дроздов, Марковский ва Алексеев дивизияла'ридан иборат бўл- тан генерал Кутеповнинт корпусини тор-мор қилдилар.
Отлиқ аскааларимизнинг дастлабки қат'ий муваф- фақиятлари • Воронеж ёнида, Икорец, Усмань, Воронеж ва Дон дар^лари ёнида бўлган жангларда намоён бўлди. Бу ерда ўртоқ Будённий қўмондонлигидаги отлиқ труппамиз Шкуро — Мамонтовлаанинг бирлаш- ган корпуслари блан биринчи марта юзма-юз келди ва юзма-юз келгач, уларни суриб ташлади.
Орёл ва Воронеж ёнидаги муваффақиятларимиз армияларимизнинг жанубга томон янада илгарилаши- га пойдевор қурди. Қиев, Харьков, Қупянск ва Лиски •ёнидати муваффақиятлааимиз Орёл ва Воронеж ёни- даги асосий ғалабаларимизнинг натижаси ва уларни янада • кучайтириштина эди. Ҳозирти вақтда кўнгил- лилар армияси бизнинг қисмларимизга барДош берол- май тартибсиз ҳолда чекинмоқда, у алоқадан ва бош- қаришдан маҳрум бўлган, ўлган, ярадор бўлган ва асирлар бўлиб, ўиининг эски составининг ярмидан кўпидан ажралган. Тўла ишонч блан айтиш мумкинки, бу армия орқа томонга олиб кетилмаса ва жиддий равишда тикланмаса, тез кунда урушишга мутлақо ярамай қолади. .
Шкуро — Мамонтовнинг отлиқ группасига келган- да, шуни айтиш керакки, у иккита янги корпус (генерал 21*


312
И. В. С Т А Л И Н
Улагай ва гёиёрал Науменко корпутлард) ва ге- нерал Чёсиоконнииг йиғинди улан ддндздяси блан кучайтдрдлгаи бўлишига қаlрамасдаи, ҳарҳолда, от- лиқлардудз учун жиддий хавф бўлаолмайдд.‘ Якиида- гйна Лдсдчаиск ёнида бўлган жанг бунга далилдир, бу жангда бизнднг отлиқларимиз Шкуро — Мамонтов- идиг кучайтдрдлган группасднд батамом тор-мор қил- дилар, жанг майдонида душман ўн етти тўп, саксон пулемёт ва миигдаи ортиқ чопиб ташлаиган одамқол- дирди.
Албатта, Дёидкдииднг армиясд энди батамом тор- мор килдидд, деб бўлмайди. Дёидкдн армдятдндиг буздлдши ҳам Қолчак аруиясднднг бузилиш даража- сигача бориб ёаганд йўқ. Дёидкди ҳали ҳоэирча ба^и тактик ва эҳтимол стратегдк фриблар қдлдшга қобил- дир. Шуни • ҳам эсдан чдқарматлдк керакки, биз ўн ҳафта ичида Дендкдндаи атдгд 150 тўп, 600 пулёуёа, 14 рронёп■оёзд, 150 паровоз, 10 уднгввагон ва 16 уднг- та асир олдик. Лекин шу нарса шубҳасизки: Деникин армиялари Колчак армияси изидан жарга қараб юма- лаб кетмоқда, ҳолбуки бизнинг армияларимиз сифат жиҳатидан ҳам, сон жиҳатидан ҳам кундан-кунга ку- чаймоқда.
Дёндкдниииг батамом тор-мор кёлтирилишдидиг гарови шунда.
Сёрпухон,
1919 йил 26 декабрь
„Правда” № 293, 1919 йил 28 декабръ Имзо: Я. С ft а л и н


ЖАНУБДАГИ ХАРБИЙ АХВОЛГА доир
313
Р. S. 80 Бу мақола бизиинг қўшииларнмиз Таганрог ёнида Деникин фронтини ёриб ўтмасидан илгари ёзид- ган эди. Мақоланинг эҳтиётлик блан ёзнлгаилнгига ҳам сабаб шу эди. Лекин энди, Деникин фронти ёриб ташлангандан сўнг, кўнгиллилар днвизняларн Дени- кнннниг Дон ва Кавказ аlрмняларидан ажратиб қўйнлгаидан кейни, бизнинг аскарларимиз Таганрог ёнидаги икки кунлик жангда (1—2 январьда) душман- дан икки юздан ортиқ тўп, етти бронепоезд, тўртта танк ва бошқа кўп ўлжаларни тортиб олиб, Таганрог- ни озод қилганларидан сўнг ва ко'нтрреволюция ўчоқ- лари бўлган • Новочеркасск ҳамда Ростовии қамал қилиб турган бир вақтда, Деникин армняснин тор-мор килиш иши авжига чиқди, деб тўла ишонч блан айтиш мумкин.
Яна бир зарба берилса — тўла ғалаба қозонилади.
Курск,
19.20 йил 7 январь
„РеволюционниИ Фронт” журнали № 1, 1920 йил 15 февраль Имзо: И. Сталин


314
УКРАИНА МЕҲНАТ АРМИЯСИ БУЙИЧА БУЙРУҚ
1920 	йил 7 март
РСФСР дағи барча қуролли кучлар Бош қўмондо- нининт 1247/оп/123/ш сонли директиви ва Ғарби- Жанубий фронт Революцион ҳарбий советининг 271 сонли буйруғи блан қирқ иккинчи дивизия 7 мартдан бошлаб Украина меҳнат армияси^ составига қўши- лади.
Фронтнинг бошқа дивизиялари блан ёнма-ён туриб Русия душманларига қарши қаҳрамонларча курашган ва улар блан бирта Деникиннинг кўнгиллилар армия- сини батамом тор-мор қилган шавкатли 42-нчи дивк- зия ҳозир энди хўжалик соҳасидаги вайронликка қарши урушмоқ ва мамлакатни тошкўмир блан та'- минламоқ учун қуролларини бир чеккага йиғиштириб қўймоғи керак.
42-нчи дивизия командирла^р^и! Сиз Деникинга қар- ши курашда қизил аскарларни ғалабадан ғалабага элтишга моҳир эдинтиз, — кўмир танқислигига қарши курашда ҳам қолишмаслигингизни исбот этинт.
42-нчи дивизия K’O-'Mисоарлааи! Сиз жанг майдонида қизил аскарлар ўртасида намунали тартиб ва интизом сақлашга моҳир эдингиз, — кўмир учун курашда ҳам


316
УКРАИНА К(б)П IV КОНФЕРЕНЦИЯСИДА
СУЗЛАНГАН НУТҚЛАР 82
1920 	йил 17 — 23 март
1. 	ҚОНФЕРЕНЦИЯНИ ОЧИШ ВАҚТИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
17 	март
Уртоқлар! Ҳозирга қадар сизнинг олдингизда, Ук- раина ичкариси ва фронтидаги коммунистлар олдида биргина асосий вазифа — ҳужум қилиб келаётган полякларнинг йўлини тўсиш, Петлюрани тор-мор қилиш ва Деникинни ҳайдаб юбориш вазифаси турар эди. Бу вазифа муваффақият блан бажарилмоқда, буни ҳозир- ги вақтда дўстларимизгина эмас, душманларимиз ҳам э’тироф этмоқдалар.


УКРЛИНЛ Қ(б)П IV КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 317
партиялардан ажратиб турадиган куч ва ғайратингиз- ни, — ишга солишингизга шубҳа йўқ.
Шимолда бу вазифа бажарилабошлаганлигининг аломатлари бор. Меҳнат армияларининг ма’лумотлари паровоз ва вагонларни ремонт қилиш авж олаётганли- гидан, ўтин тайёрлаш кучаяётганлигидан ва ошаёт- ганлигидан дарак бермоқда. Урол саноати ҳам ўс- моқда ва юқори қараб бормоқда. Шимолдаги ўртоқ- лар каби сизларнинг ҳам шунга эришувингизга шуб- ҳам йўқ.
Коммунистлар бу вазифани бажаришда албатта ғалабага эришадилар, чунки бизнинг партиямизда ҳамжиҳатлик, бирдамлик, ишга садоқат бор ва бу ишда бизнинг асосий шиоримиз: «ўлсак — ўламиз, ле- кин бошлаган ишимизни охиригача етказамиз» деган шиордир. Партия интизом ва ҳамжиҳатлик натижаси- дагина мингларча ходимларни барча районларга, барча областьларга муваффақият блан ишга юбормоқда. Бу интизом ва ҳамжиҳатлик империализм устидан ғалаба қозонишимизга имкон берди ва булар бизнинг иккин- чи душманимиз — вайронлик устидан ҳам ғалаба қо- зонишимизга умид туғдиради.
2. 	ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ ҲАҚИДА ДОҚЛАД
19 март
Менга хўжалик қурилишининг навбатдаги вазифа- лари тўғрисида доклад қилишга тўғри келади.
Бир йил муқаддам, я’ни жаҳон империалистлари та’мин этиб турган қўшинлар Федерациямизни тор ҳалқа ичига ўраб олган бир вақтда Мудофаа Совети:


УК.РАИНЛ МЕҲНЛТ АРМИЯСИ БЎЙИЧА БУЙРУҚ
315
\
меҳнат интизомининг муҳаддас байроғига доғ текгиз- масдан сақлаб қолишга қобил эканлигингизни исбот этинг.
42-нчи дивизия қизил аскарла^^и! Сиз ишчи-деҳқон Русиясининт душманларига қарши ҳалол ва фидоко- рона жанг қилишга моҳир эдингиз,—кўмирни стан- цияларга олиб келиш, уларни вагонларга ортиш ва ортилган кўмирларни белгиланган жойгача кузатиб бориш учун ҳалол ва фидокорона меҳнат қилишга қобил эканлигингизни ҳам исбот этинг.
Русия учун Деникин устидан ғалаба қозониш қан- дай муҳим булса, кўмир ҳам шундай муҳим эканли- тини унутманг.
III армиянинг полклари Уролда ўтин тайёрлаш ва келтириш ишида маҳорат кўрсатдилар. Запас армия- нинт полклари Поволжьеда пааовозларни ҳамда ва- гонларни ремонт қилиш ишида шуҳрат қозондилар. 42-нчи дивизия кўмирни станцияларга олиб келипқ вагонларта ортиш ва белгиланган жойга узатиб бориш блан мамлакатаи та'мин этишда бошқалардан қолиш- маслитини кўрсатиши керак.
Ишчи-деҳқон Русияси сиздан шуни умид қилади.
Украина меҳнат армияси советининг раиси
И. Сталин
Биринчи марта
1940 йили. „Пролетарская
Революция" журналининг
3-нчи сонида босилган


318
и. в. с т л л и н
«Ҳамма нарса фронт учун» деган шиорни ташлади. Бу,. барча қурилиш ишларимиз фронтни та^ин этиш ва мустаҳкамлаш изига кўчирилган эди демакдир. Бир йиллик тажриба Мудофаа Советининг ҳақли эканли- гини кўрсатди, негаки, бир йил ичида бнзиинг энг ашаддий душмаиларнмнз улоқтириб ташланди, — Юденич, Қолчак, Деникни асосан тор-мор қнлиндн. Шундай қилиб, амалда бажарилган «Ҳамма нарса фронт учун» шиори яхши натижалар берди.
Бундан икки ойча муқаддам Мудофаа Совети бош- қа шиорни: «Ҳамма нарса халқ хўжалиги учун» шио- рини ташлади. Бу, ҳамма ижодий ишларимизни қайта қуриб, янги, хўжалик изига солишим‘из зарур, ҳамма кучимизнн хўжалик ишига ташлашимиз лозим демак- дир. Броқ бу, энди ҳарбий вазифаларимиз тугади деган ran эмас. Антантанннг Совет Федератив Русия- сннн ҳалск қилиш учун • қилган икки ҳаракати: бири шарқдан, Колчак ёрдами блан, иккннчиси жаиубдаиr Деннкии ёрдами блан қилган ҳаракати барбод бўлди. Ҳозир ғарб томондан янги зарба бериш мўлжаллана- ётганга ўхшайди. Аитаита, унчалик аҳмоқ эмаски, ҳечбўлмаганда, Федерациямизнинг янги қурилиш шп- ларини олиб боришига халақит бериш учун поляк шляхтасидан фойдаланмасдан қўйса. Ундан ташқари, Германнядаги ўзгариш 83 муносабати • блан яқин орада қандай ҳоллар рўй бериши ҳозирча бизга ма’лум эмас. Ғарбда бирмунча янги, лекин батамом муайян чигал воқиалар рўй бериши мумкннлиги кўриниб. турипти. Шунинг учун биз .барча ишимизии халқ хўжалнгини тиклашга қаратиш блан ҳарбий вазифалардан юз ўгирдик деб бўлмайди. Шундай бўлса ҳам, асосий шиор ҳамавақт- асосий шиорлигича қолаберади.


УҚРАИНА К(б)П IV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛЛНГЛН НУТКЛАР 319
Мудофаа Совети ва партиямиз Марказий Комите- тиидиг янги шиорни майдонга ташлашига сабаб нима? Бунинг саPаPи шуки, ўртоқлар, биз ташқи душманни тор-мор килгаидаи сўнг атрофга назар ташлагандуиз- да халқ хўжалигини ■аамо•мдла вайрон бўлган ҳолда кўрдик.
Уруш вайрон қилган халқ хўжалигини тиклаш ва- зифаси муиосабати блан бдзнинг олдимизда қандай масалалар ауриптд?
Халқ хўжалигини тиклашдаги асосий масала — бу ёқилғи маталасддир. Ҳамма империалистик урушлар ёқилғи учун олиб борилган эди. Антаитанииг ҳамма ҳийлa-иайраигларддан мақсад, бизни ёқилғисиз қол- дириш эди.
Уч хил ёқдлғд бор: кўмир, нефть, ўадri.
Кўмир ҳақидаги масаладан бошлайлик.
1916 йили, рёволюцдягача биз ойига камида 140— 150 миллион пуд кўмир қазир эдик ва камида 120 уиллдои пуд кўмирни бошқа районларга олиб бо- рар эдик. Ҳозир биз 18 удллдон пуддан ортиқ кўмир ва антрацит қазиётганиудз йўқ ва бошқа районларга 4 — 5 удллдон пуддан ортиқ чиқараётгандмиз йўқ. Аҳвол ма,лум.


320
И. В. С Т А Л И Н
ҳам бойдир. Утган йили унда нефть чиқариш икки юз миллион пудгача етди. Лекин биз уни қандай аҳволда олишимизни билмайман. Фақат шугина ма'лумки, оқ- лар уни обдон вайрон-қилганлар.
Еқилғининт учинчи хили — ўтиндир. Умуман олган- да, ўтинни кўмирга чақсак, у ҳолда илгари замонлар бир йилда 500 миллион пудга яқин олар эдик. Ҳозир, Бош ўрмон комитетининт ма'лумотига қараганда ўтин тайёрлаш' 5О°/о Дан ошмайди.
Кўаасизки, ёқилғи масаласида аҳволимиз танг.
Иккинчи масала — металлуатиядир. Руда, чўян ва тайёр буюмларнинг деярлик биадан-биа манба'и бизда Донец—Кривоаожье ҳавзаси деса бўлади. 1916 йили ҳар ойи камида 16 миллион пуд чўян ишлаб чиқари- лар эди. Донбасс районида бизда камида 65 домен печи ишлар эди. Ҳозир 65 тадан биттаси ҳам иш- ламайди. 1916 йили биз металлургия заводларимиздан ойида 14 миллион пудгача ярим фабрикат олар эдик. Ҳозир 5% дан ортиқ олаёттанимиз йўқ. 1916 йили ҳар ойи 12 миллион пудга яқин тайёр мол олар эдик. Ҳозир — 2 — З&/о тина оламиз. Металлургия co. ҳасида ҳам аҳвол жуда ёмон.
Учинчи масала — ғалла. Саноатни тиклаш учун ишчиларни боқиш керак. Саноатимизнинт ишламасдан бекор қолишига асосий нуқсон ва асосий сабаб ғалла қаҳатчилигидир. -Урушгача биз • Федерация территория- сида 5 миллиард пудгача дон олар эдик. Бундан беш юз миллион пуддан ортиқроғини четэлларга чиқарар эдик. Бундан ортиб қолганларининг ҳаммаси ички ис- те’мол учун кетар эди. Ҳатто 1914 йили, уруш бош- ланган вақтда, чегаралар ёпилган бўлса ҳам, ўн ой ичида биз уч юз миллион пудгача ғалла чиқараолдик.


УҚРАИНА Қ(б)П IV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛЛНГЛН НУТҚЛАР 321
Кейин четга ғалла чиқариш ўттиз уиллдонга тушиб қолди.
Мана буларнинг ҳаууатд шуни билдирадики, биз- да ортиқча ғалла бор ва бўлиши керак. Қўриниб ту- рдбддкд, агарда, саноатни кўтариш мақсадида етарли фонд ҳозирлашга ғалла топиш учун об^ктив имкоиият борми, деган саволни қўйсак, албатта бор, деб жавоб бериш уумкдн. Уртоқларимиз гапираётган уч юз миллион пудли фондни тузиш бдзндиг учун, ор’ектдн нуқтаи назардан қараганда, батамом бажарса бўла- диган ишдир. Ҳамма ran ишчан аппарат тузиш, деҳ- конлариииг кайфдятIини ҳисобга олиш, сабрли ва уста бўлиш ҳамда хўжалик қорилиятд бўлган ва сўзни амалга ошираоладиган зарурий кучларни бу ишга ўтказишдадир. Бу ■ масалада мен Украинадаги тажри- Pамдзии мисол келтдртам бўлади. Яқдидагина шу нар- са аникландики, ўтган йилги ҳосилдан Украинада 600 удллдон пуддан кўпроқ ғалла тўпланган. Тегишли даражада ҳаракат қдлдигаида эди, бу олти юз мил- лион пудни олиш мумкин эди. Броқ бдзиднг таЧинот органларимиз 160 миллионгагииа развёрстка э’лон қилганлар, шунда ҳам, мартгача 40 удллдои пудга яқин йиғиб олиш мумкин бўлар дейилган эди. Аммо бунга эришиб бўлмади. Органлариуизнинг бў- шанглиги натджатида, махночилар озиқ-овқат соҳа- сида ишлаётган ходимлари1мизни чинакамига овлаб юрган бир шароитда, ба^и районларда қулоқлар қўзғолон кўтарган бир шароитда 40 удллдои ўрнига атиги икки удллдон пудга яқин ғалла тўплай олдик, холос.


322 и. в. с т л л и н
эди. Талаб юз миллион пуд эди. Ҳозир эса атиги уч миллион пудга эгамиз.
Уруш хароб этган халқ хўжалигимизиинг ҳозирги вақтдаги аҳволи ана шундайдир.
Федерация хўжалигииннг бундай аҳволи, табиий, бизни «Ҳамма нарса халқ хўжалигига» деган шиорни ташлашга мажбур этади.
Бу шиор нимани бнлднрадн? Бунинг ма’носи шуки, бнзиниг бутун агитация ва қурилиш ишларимиз янги хўжалик йўлига қарата қайта қурилиши қерак. • Энди бизга ишчилардан хўжалик ишига моҳир ўз унтер- офицерларимнзни ва офицерларимизни кўтаришга тўғри келади, токи улар халқни вайронлик блан ку- рашмоққа ва янги хўжалнкин қуришга ўргатсинлар. Вайроилик блан кураш процессндагниа янги қурилиш бўлиши мумкин, бунинг учун . эса, ўзимиздан меҳнат офицерларини етиштнришнмиз керак. Атарда ўтган йили биз ҳарбий қисмлар ўртасида мусобақа ўтказган бўлсак, энди бизга муассасалар, заводлар, фабрика- лар, темир йўллар, шахталардаги меҳнаткашлар ўртаси- да ҳам худди шундай қилишга тўғри келади. Ма’лум- ки, бу ишга. ншч;илapнигниа эмас, балки деҳқонларнн ва бошқа меҳиаткашларнн ҳам тортишга тўғри келади.


УҚРЛИНА К(б)П IV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 323
кўасатишларига имкон бериш керак бўлади, чунки бу ташаббуссиз хўжаликни йўлга қўйиш қийиндир.
Ниҳоят, Мудофаа Совети ҳарбий ишдан хўжалик- ни ривожлантириш ишига ўтказган ташкилотларга ёр- дам беришга э’тибор қилиш керак бўлади. Мен меҳнат армиялари Советлари ҳақида гапираяпман. Тажриба шуни кўрсатдики, ҳамавақт ҳам бутун-бутун армия қисмлааини хўжалик ишига тўппа-тўғри ўтказабериш ма’қул бўлабермас экан. Бу масалада резерв қисм- ларнинг ишини мамлакат ичкарисидаги меҳнаткаш- ларнинг иши блан бирга қўшиб боришни йўлга қўйиш- та тўғри келади.
Украина меҳнат армиясига келганда мен шуни қайд қилиб ўтишим керакки, кўп сабабларга • кўра у яқин- дагина ишга тушди. Дастлабки вазифа мавжуд аҳ- волни аниқлаш эди ва шундан сўнг амалии чораларни кўриш зааурлиги ҳақида масала қўйиш эди. Аниқлан- тан аҳвол нохуш манзарадан иборатдир. Хусусан темир йўл транспорти оғир аҳволдадир. Шуни қайд қилиш керакки, Украинанинг тўрт йўлида — Ғарби- Жанубий, Жанубий, Донец ва Екатерининск йўллари- да пааовозлаа оз эмас, лекин улардан 7ОО/о ти бузуқ- дир. Бу, ҳаркуни Харьков — Москва йўлида юриб турадиган 45 жуфт поезд ўрнига, ҳозир энди атиги 4 — 5, жуда детанда 8 жуфтгина поезд жўнатаола- миз, демакдир.
Украинадаги аҳвол тўғаиоида мана шу ма’лумот- ларнинт ҳаммасини олгандан сўнг Меҳнат армияси- нинт Совети бир қатор амалий чораларни белгилади, булардан қуйидагилаани кўрсатишим керак:


324
И. В. С Т А Л И Н
жойга олиб бориш учун қишлоқ аҳолдсдни ҳам меҳ- нат мажрурдяти тарикатида сафарбар қилиш ке- рак;
Иккинчидаи, саноатга ишчилардан янги кучларни тортиш керак, чунки революцияга қадар ишлаган 250 уднг ишчидан 80 уиигааси қолганлиги бизга ма^лум. Демак, бу янги кучларни жалб қилиш учун оз^^^вқат ишларини йўлга қўйиш зарур ва бу масалада биз бир қатор чораларни кўрмоқдамиз;
Учинчидан, кўмир саноати усаидаи қарайдиган Марказий бошқарма тузиш, уиднг қошида эса санитар рошқармати, алоқа бўлими, аа’уииот бўлими, ҳарбий трибунал, бўлим тузиш лозим.
Мака Pуларидиг ҳаммаси Украина саиоааи ва транспортднд оёққа турғизиш учун, одамлар, озиқ-ов- қат, адрбдй ёрдам ва Tдётдй ходимлар блан мунтазам равишда аа,уднлаб туриш учун, маифааапараталар ва дезертирлар Донец ҳанзасидаи кочмасднлар учун, саноатда ва транспортда меҳнат днадзоуднд ўрнатиш учун зарурдир. Бундан бошлаб комууиистлар партия- си Донец губерна комитетинднг раиси, РКП Марказий Комитётд■ ва Украина Марказий Коудтетд розилиги блан кўмир саноати сиёсий бўлиуиидиг бошлиғи ҳам деб э’лон қдлдиади. Кўмир таноаадиинг топшириклард блан партия кучларини аақтдмлаш ва бу ходимларни бир райондан бошқа районга юбориш ишлари Сиёсий бўлим ихтиёрига ўтади.
Умуман олганда, Федерациянинг уруш вайрон ҳил- ган халқ хўжалигиии тиклай бошлаш ва уни жуда тез ривожланаириш йўлига солиб юбориш учун амалга ошдрдш зарур бўлган чора ва тадбирлар ана шулар- дир.


УКРАИНА К(б)П IV КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 325
Мен ўз доклад^имни тамомлаш блан бирга РКП Марказий Қомитетииннг хўжалик қурилиши ҳақидаги тезисларини 84 сизга тақдим этаман.
3. 	ИҚТИСОДИЙ СИЕСАТ ҲАҚИДА ҚИЛИНГАН ДОКЛАД ЮЗАСИДАН ' ОХИРГИ СЎЗ
20 март
Делегатлардан бирон киши ҳам Марказий Қомитег тезисларига биронта бошқа резолюцияни қарши қўйиш- га ҳаракат қилмаганинн қайд қилиб ўтиш керак. Харь- ков конференцнясннннг резолюцияси Советлар VII с'ез- дниини 85 резолюциясига қўшнмчагинаднр, шу блан бирга бу • резолюцияда Марказий Комнтетинннг хўжа- лик қурилишининг навбатдаги вазифалари бобидаги тезнсларнда айтилган бир қатор масалалар йўқ.
Ҳюзирги вақтда асосий вазифа кўмир саноатннн тиклашдан иборат эканлигини мен айтиб ў’тдим. Шу- нинг учун Украина меҳнат армиясининг Совети • ўзи- нинг асосий э’тнборнни, кўмир блан та’мнилаб туришни мунтазам равишда ташкил этишга ва кўмир саноати- да интизом ўрнатишга қобил бўлган кўмир саноати бошқар1масини ташкил қилишга беради.
Узингизга ма’лумки, бундан бир ярим йил бурун Қизил Армияда қандай тартибсизлик ва партизанчилик ҳукм сурган бўлса, бутун Федер.ациядаги саноатимиз- да. ҳам ҳозирги вақтда худди шундай ҳолни кечир- моқдамиз. Уша вақтда партия маркази тартибни ях- шилаш, интизом ўрнатиш, партизан қисмларини эса мунтазам қисмларга айлантириш ҳақида шиор ташла • ди. Вайрон бўлган саиоатимнзга нисбатан ҳам ҳозир шундай қилишимиз лозим. Бу вайрон бўлган саноати- 22 И. В. С т а л и п, том 4


326
и. в. с т л л и н
мизни тўплашимии ва уюштиришимиз керак, бўлмаса биз вайронликдан қутулаолмаймиз.
Бунда, бир ўртоқ ишчилар ҳарбий изга кўчишдан қўрқмайдилар, чунки таатибсизлик илғор и■шчйлаанинг жонига тегди, деди. Бу тамомила тўғридир. Хўжасиз- лик ишчиларнинг жонига тегди, шунинт учун улар' саноатда тартиб ўрнатаоладиган ва меҳнат интизоми- ни жорий қилаоладиган раҳбарликка жон деб кўна- дилар. .
4. 	КОНФЕРЕНЦИЯНИ ЁПИШ ВАҚТИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
23 март
Уртоқ Сталин ўзининг охирги сўзида Бутун Украи- на конфеаенциясининг ишини якунлайди. У турли масалалар юзасидан қабул қилинган қарорларга баҳо беради ва қишлоқда ишлаш ҳамда иқтисодий қурилиш ҳақидаги масалалар юзасидан қабул қилинтан резо- люциялар устида тўхталиб ўтади. Қейинги масала РҚП нинт IX с’ездида 86 уиил-кеоил ҳал қилинади.
— Сиёсатимиздаги энг муҳим масала бўлган қиш- лоқда ишлаш ҳақидаги масала, менимча, тўғри ҳал қилинди. Мен ўйлайманки, биз бундан бир-бир ярим йил илтари Русияда қишлоқ тараққиётининг қандай босқичида турган бўлсак, — у вақтда Поволжье ва Русиянинг кўпгина марказлааи қўзғолон даврини кечирмоқда эди, — бу ерда, Украинада ҳам, ҳозир худди шундай тараққиёт босқичини кечиамоқдамиз. Бу • давр Русиядагидек Сизда ҳам ўтмиш бўлиб қолади.


УҚРАИНА Қ(б)П IV ҚОНФЕРЕНЦИЯСИДА СЎЗЛЛНГЛН НУТҚЛАР 327
кимиятинднг кучли эканлигиид кўриб ишонч ҳосил кдлгандан кёйингдна бизиинг аоуонимизга ўтади. Шундан кёйингдна ўртаҳол деҳқонлар бдзнднг томо- иимизга ўтади.
Мана шунга биноан, сдзнинг қабул қилган резолю. циянгдзнд, шубҳасиз, тўғри резолюция дейиш ууукди.
Конференция ҳал қилган яна бир бошқа муҳим масала бор—бу бдзидиг партиямизга боротьбдстлар- нинн 87 кўшдлганлигд ҳақидаги масаладир. Бороть- бистлар шундай партияки, улар қишлоқдан мадад оладилар. Ҳозир энди, боротьристлар рдзнииг партия- миз блан қўшилгандаи кейин биз пролетариат блан қишлоқ каурағалларинднг дтаифоқинд батамом амал- га ошираоламиз. Бу иттифоқ Федератдв РетпуPлдкамиз қудрати ва кучдидиг асоси экаилдгднд ўзднгдз би- ласиз.
Kонфёреицдянинг самарали иши блан сизни табрик этишга рухсат этднг.
Конференция тамом деб ҳитоPлаймаи. (Қ a р с а к- л а р).
Украина меҳнат армияси штаби с£кретариатининг ёзувларига ва Харьковдаги „Коммунист* газетасининг 1920 йил 18, 21, 23 ва 24 мартда чиққан 62, 64, 65 ва 66 сонларининг ҳисоботига мувофиқ босилди
22*


328
ЛЕНИН РҚПНИНГ ТАШКИЛОТЧИСИ ВА ЙЎЛБОШЧИСИ
Икки гуруҳ марксистлар бор. Уларнинг иккаласи ҳам марксизм байроғи остида ишлайдилар ва ўзларини «чин» марксист ҳнсоблайднлар. Лекин ҳарҳолда улар бир-бирларига сра ўхшамайдилар. • Ҳаттоки улар
ўртасида жуда катта айирма бор, чунки улариниг иш усуллари бир-бирига бутунлай қарамақа!рIIIиднр.


ЛЕНИН РҚП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ БА ЙЎЛБОШЧИСИ
329
келиб чиқади; тақдир эса кўпинча бу гуруҳни алдайди ва қуруқ қолдиради. Бу гуруҳнинг номи — (Русияда) меньшевизм, (Оврупода) оппортуниимдиа. Уртоқ Тиш- ко (Иотихес) Лондон с’ездида 88 бу гуруҳ марксизм нуқтаи назарида турмайди, балки ётади, деб уни жудэ боплаб та’рифлаган эди.
Иккинчи туруҳ, аксинча, масаланинг моҳиятини марксизмни сиртдан э’тироф қилишдан уни амалга оширишга, турмушга татбиқ қилишга кўчиради. Бу гуруҳ асосий э’тиборни кўпинча мааксизмни амалга ошириш йўллари ва воситалар^ини шароитга мувофиқ қилиб белгилашга, шароит ўзгарганда бу йўл ва воси- таларни ҳам ўзгартишга • қаратади. Бу гуруҳ дастур ва йўл-йўриқларни тарихий ўхшатмалар ва муқояса- ларга асосланиб эмас, балки ат.роф теваракдаги шароитни ўрганишга асосланиб тузади. Бу гуруҳ китоб- дэн кўчириладиган цитата ва нақлларга асосланиб эмас, балки амалий тажрибага асосланиб иш кўради, ўзининт ҳарбир қадамини тажрибада синайди, ўз ха- толаридан сабоқ олади ва бошқаларни янги турмуш куришга ўргатади. Шунинт учун ҳам бу туруҳнинт сўзи ишига ҳамиша тўғри келади ва унинт ишида Маркс та’лимоти ўзининт жонли революцион кучини тамоми- ла сақлайди. Мааконинг, дун’ёнинт нималигини изоҳ- лаш блан қаноатланмасдан, уни ўзгартмоқ ҳам керак, деган сўзлари бу гуруҳга батамом мос келади, бу сўз- ларнинг ма’носи шуки, маакоиотлаа дун’ёнинт нима- лигини изоҳлаш блан қаноатланиб қолмайдилар, балки уни ўзгартмоқ учун яна илгари босадилар 89. Бу туруҳ- нинг номи — большевизм, коммунизмдир.
Бу гуруҳнинг ташкилотчиси ва йўлбошчиси В. И. Лениндир.


330
И. В. С Т А Л И Н
I
ЛЕНИН РУСИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИНИНГ ТАШКИЛОТЧИСИ
Русияда пролетариат партияси алоҳида шароитда; Ғарбда дшчдлар партдяти ташкил бўлган пайтдаги шароитдан фарқ қиладиган бир шароитда ташкил топ- ди. Агар Ғарбда, Франция ва Гермаидяда, ишчилар партияси буржуа революцдясддан кёйинги шароитда, буржуа парламеити мавжуд бўлган чоқда, ҳокимият тепасига чиқиб олган буржуазия пролетариатга қарши юзма-юз турган вақтда, союзлар ва партиялар ошкора ишлаб турган шароитда касаба союзларидан пайдо бўлган бўлса, ' Русияда, аксинча, пролетариат парадясд мутлақ ҳокимдяа энг наҳшдёиа ҳукм сураётган вақтда, руржуа-деуокрааик революциясининг бўлиши кутилиб турган бир пайтда ташкил топди. У вақтда, бир т<о мондан, партия аашкдлотлари ишчилар тинфидан бур* жуа революцдясд учун фойдаланишга тдрдшиб юргая буржуа «легал марксист» унсурларга аўлиб тошган эди. Иккинчи томондан, чор жандармалари партияии энг яхши ходимларидан жудо қилган эди, ҳолбуки стдхдя, йўсунида бўлаётган революцион ҳаракатнинг ўсиб бориши, бу ҳаракатни мутлақ ҳокимиятнд ағдариш томонига йўналадраоладигаи саботли, жипслашган ва етарли даражада махфий иш кўрадиган жанговар ренолюционерлар мояси Рўлишини талаб қилар эди.


ЛЕНИН РҚП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ ВА ЙЎЛБОШЧИСИ 33Г
ниҳоят, бу кадрларни паофеооионал аеволюционеалар- нинт бирлашган жанговар ташкилотига, жандаамалаа- нинт ҳужумларига қарши қаттиқ • туриш учун етарли даражада махфий иш кўрадиган ва шу блан бирга за- рур пайтда оммани курашга бошлаб бориш учун омма блан етарли даражадэ боғлиқ бўлган ташкилотга уюштириш керак эди.
Марксизм нуқтаи назарида «ётучи» ҳалити меньше- виклар масалани жўнгина ҳал қилар эдилар: модо- мики Ғарбда ишчилар партияси ишчилар синфининт иқтисодий аҳволини яхшилаш учун курашучи паатияоиз касаба союзларидан пайдо бўлган экан, Русияда ҳам, имкон борича, худди шундай қилмоқ керак эмиш, я’ни ҳозирча умумий Русия жанговар ташкилотини тузмас- дан, маҳалларда «ишчиларнинг хўжайинларга ва ҳу- куматга қарши иқтисодий курашлари блан» чекланиб турмоқ керак эмиш; хўш, сўнтра... сўнтра агар шу пайт- гача касаба союзлари пайдо тЗўлмаса, паатияоии иш- чилар с’езди чақириш ва уни • партия деб э’лон қилиш керак .эмиш.
Меньшевикларнинт Русия шароити учун хаёлпараст- ликдан иборат бўлган бу «марксистик» «плани», ҳар- ҳолда, паатиявийлик ғоясини ерга уриш, партия кадр- ларини йўқ қилиб юбориш, паолетааиатни паатияоии қолдириш ва ишчилар синфини либералларга ем қилиб бериш ниятида, кенг ташвиқот ишлари олиб боришни кўзда туттанлигини ўша вақтда меньшевиклар, эҳти- мол, большевиклардан ҳам кўплари пайқамаган бўлса- лар керак.


332
И. В. С Т А Л И Н
бутун хавфини бу «план» эндигина тўғнлабошлагаи ва «план» авторлар^ииииг ўзлари ҳам плаининг тар- знин зўрға тасаввур қилган бир пайтда очиб берди ва уни очиб бериб, меньшевикларнииг ташкилий жиҳатдан тўтурнқсизлигига қарши қаттиқ ҳужум бошлади, амалиётчи ходимлариинг бутун днққатнI■ш шу масалага қаратди. Чўикн ran партняиинг яшови устида, партнянннг ҳаёт-мамоти устида бораётган эди.
Ленин ўзннннг «Нима қилмоқ керак?», 90 «Бир қа- дам олға, икки қайам орқага» 91 деган машҳур ки- тобларвда партия кўчлариии тўпловчи марказ тари- қасида Умумрусия •снёснй газета^ини йўлга қўйиш, маҳаллардаги саботли партия кадрларини паргия- иниг «мунтазам қисмлари» қилиб! ўюштнриш, бу кадр- ларни газета орқали яхлит қилиб тўплаш ва уларни чегараси аниқ, программаси равшан, тактикаси маҳ- кам, иродаси бир бўлган Умўмрўсия жанговар пар- тиясига бнрлаlштнlрнш nланнни чизиб берган эди. Бу пла1ннинг фазилати шунда эдики, у Русия шароитига батамом мос келар эди ва энг яхши амалиётчи хо- димларнииг ташкилий иш соҳасида орттирган тажри- баларини усталик блан ўмўмлаштириб берган эди. Бу план учун курашда) рус амалиётчи ходимларииинг кўпчилнгн, партиянинг бўлиниб кетишига ҳам қара- май, қат’ий равишда Ленинга эргашди. Бу планиннг мува^4ф^!^1қият қозонншн натижасида маҳка1м бирлаш- ган ва чнишққан, дун’ёда тенги бўлмаган коммўинст- лар nартнясииииг пойдевори қурилдн.


ЛЕНИН РҚП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ ВА ЙЎЛБОШЧИСИ
333
айблар эдилар. Шу■рҳатдз, ўз вақтида шундай ҳоллар бўлган эди. Лёкди парадяуиз пролетар бўлмаган оп- портуидст унсурларни ўз сафидан ҳайдауагаидда, ички заифлик ва бўшангликдан қутулолмас ва ўзи- га хос куч ва ууттаҳкамликка эришолуат эдики, Руни англаш кдйди эмас. Буржуазия ҳукм суриб турган даврда п!ролетардат парадясд ўз дчддагд ва ишчи- лар синфи орасидаги оппорауидса унсурлар блан, революцияга ва партияга қарши унсурлар блан қай даражада кураш олиб борса, уидиг ўзи ҳам шу дара- жада ўса ва ууттаҳкамланаоладд. Лассаль «партия ўзини тозалаш блан мустаҳкамланади»м деб тўғрн айтган эди.


334
И. B. С Т А Л И Н
—/
ойида бўлган танг ҳолдан безарар чиқди, Октябрь кўэтолонининт ҳамма оғирликларини ўзининт елкаси- да кўтарди, Брест даврида юз берган танг аҳ- волни мардлик блан кечирди, Антанта устидан ға- лаба қозонишни уяаштирди, ва, ниҳоят, паатиямии . мисли кўрилматан пухталик ва моҳирлик даражасига эришдики, шу туфайли истаган вақтда ўз қаторлари- ни қайтадан тузишга ҳамда, ўз ичида саросима- лик туғдирмасдан, юз мингларча а’золарини тўплаб, ҳарқандай катта ишни бажартиришга қудрати етади.
II
ЛЕНИН РУСИЯ КОММУНИСТЛАР ПАРТИЯСИНИНГ ЙУЛБОШЧИСИ
Лекин Русия Коммунистлар Партиясининт ташки- лий фазилати • масаланинг фақат бир томонини таш- кил қилади, холос. Партия ишининг сиёсий мундари- жаси, унинт протраммаси ва тактикаси Русия шароитита мос келмаганида, унипг шиорлари ишчи- лар оммасини руҳлантирмаганида ва революцнон ^а- ракатни илгарига сур.маганида, партия бу қадар тез ўса ва мустаҳкамланаолмас эдм. Энди масаланинг ана шу томонита ўтамиз.


ЛЕНИН РҚП НИНГ ТАШКИЛОТЧИСИ ВА ИЎЛБОШЧИСИ 335
бераоладиган ўз партиясига эга эмас эди, буржуазия бўлса ишчилар ва деҳқонларни ўзига ишонтирарлнк ва арист.ократияга қарши курашга қўзғатарлик даражада революцнои эди. Русия^а!, аксинча, революция (1905 йил) капнталнзминиг машнналаштнрнлган даврида ва синфий кураш ривож топган шароитда бошланди, у вақтда сони анча кўпайган • ва капитализм бирлаштир- ган рус • пролетариати буржуазия блан бирнеча бор жанг цилган эди, ўиниг • буржуа партиясидан кўра яхшироқ уюшган ўз партнясн ва ўз снифнй талаблари бор эди. Шундай пайтда ҳукумат заказларини ишлаб бериб турган рус буржуазияси бўлса пролетариатнинг ре- волюцнои кайфиятвдан жуда қўрқиб қолган эди, шўиниг учун ҳам у, ишчи ва деҳқонларга қарши, ҳукумат ва помешчиклар блан иттифоқ тузишга ҳаракат қилар эди. Рус революцияси Манжурия май- донларида юз берган ҳарбий муваффақиятсизликлар натижасида бошланганлиги ҳақиқатдир, бу факт фа- қат воқиаларни тезлаштирди, аммо ншиинг моҳиятини сра ўзгартмади.
Вазият прoлeтарнатиииг революцияга бошчилик қнлишннн, революцион деҳқонларин ўз атрофига' маҳ- кам бlинллштиpишнин ва мамлакатни батамом демок- ратлаштирмо.қ ҳамда ўзниниг снифнй маифаатларнии таУмин қилмоқ учун чоризмга ва буржуазияга қарши айни бир вақтда қйт’ий кураш олиб боришннн талаб қилмоқда эди.


336
И. В. С Т А Л И Н
революциялард «тарихи» га қаранг), шундай бўлгач, пролетариат рус рёнолюцдясдиднг гегеуоии бўлол- майди, раҳрарлик рус буржуазиятдга (революцияга хдёиаа килaёаган Pуржуаздянинг ўзига) Pёрдлдшд керак, деҳқоиларнд ҳам буржуазия қарамоғига топ- шириш керак, пролетариат эса, энг сўл оппоздция ҳолида коларерд■шд керак.
Разил либ1ераллар талкин қилиб юрган бу бемаза эски ашулани меиьшевдклар «чин» марксизуиииг энг кашфиёти деб тақдим кдлдилар!..
Леиднидиг pyc рёволюцдясдга килган улуғ хиз- уатд шуидакд, у Уёиьш■ёндклариднг тарихий муқоя- салардидиг пучлдгдид ва ишчилар дшдид буржуазия- га ем юилир Pерaддган мeньшдёикча «революция ■cтeмacд» идиг ^амма ханфдид илдизигача очир таш- лади. Лёиди ўздидиг «Дёмократдк революцияда со- циал-деуокраадянинг икки такти^;^^!^» 94, «Қадетлар ғалабаси ва ишчи.лар параиятдидиг вазифалари»95 деган маш.ҳур кдаоPчаларддa' тактика планднд ^«4- дагича чдздр Рерди: руржуазия дикаатураси эмас, Ралки ишчи ва деҳқонларидиг ренолюцион-демокра- тик диктатурасд ўриаадлишд керак. Булигин Думаси- га 96 дшадрок кдлдш ва унда рирлашиб ишлаш ўрнига Думани бойқот қилиш ва қуролли қўзғолон кўтариш керак: шунга қарамай Дума мажлиси ҳарҳолда йи- ғилар экан, кадетлар уинитарлигдни тузиш ва думани «асраб қолиш» йўлидаги тескари ҳаракатга қарши «сўллар дттдфокини а.yздш» фикрини илгари суриш ва Думадан ташқарида кураш олир бормоқ учун Дума удибaридаи фойдаланиш керак; коиаррёнолюцдон куч рўлган кадетлар парадятд блан дттиIф(ж тузмаслик керак, Ралки унга қарши курашмоқ керак.


ЛЕНИН РКП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ ВА ЙЎЛБОШЧИСИ
337
Бу планнинт қиммати шундан иборат эдики, у, пролетариатнинг Русияда буржуа-демократик револ- юция дарридаги синфий талабларини очиқдан-очиқ ва қат'ий равишда ифоддлаб бериб, социалистик ре- волюцията ўтишни енгиллаштирди ва пролетариат диктатураси идеяси шу планданоқ бошланган эди. Бу тактика плани учун курашда рус амалиётчи хо- димларининг кўпчилиги қат’ий равишда ва оғишмай Ленинта эрташиб борди. Бу планнинт муваффақият қозониши натижасида шундай революцион тактика- нинт пойдевори қурилдики, партиямиз худди • шу революцион тактикани қўллаб, ҳозир жаҳон империа- лизмининт илдизларини ларзага келтирмоқда.


338 и. в. с т л л и н
берган революцион тактика асосларииииг тўғpилигнин тамом тасдиқлаб берди. Шундай миросга эга бўлган партия, сув остидаги тошлардан қўрқмай илгарига қараб сузган кемадек дадил илгари босаолар эди.
Пролетар •революциясииииг ҳозирги даврида, пар- тняиннг ҳарбир •шнорн ва йўлбошчннниг ҳарбир сўзи амалда текшириб кўрнлаётгаи бир вақтда, пролета- риат ўз йўлбошчилари олдига алоҳида талаблар қўя- ди. Пролетариат йўлбошчнларн, олғов-долғов замон- ларнинг йўлбошчилари, амалнётчн, фидокор ва дадил, аммо назарияда бўш йўлбошчилар тарихда бўлиб ўт- ган. Омма бундай йўлбошчнлариииг иомларинн тез эсдан чиқармайди. Масалан, Германияда Лассаль ва Францияда Бланки шундай йўлбошчилардан эди. Ле- кин умуман ҳаракат фақат хотиралар блангина давом этолмайди: унга равшан мақсад (программа) ва пух- та ҳатти-ҳаракат йўли (тактика) керак.
Бошқа хил йўлбошчилар, дориламон замоининг йўлбошчнларн ҳам бор. Улар назарияда бақувват, аммо ташкнлий ва амалий масалаларда бўшанг. Бун- дай йўлбошчилар фақат пролетарнатаинг юқори та- баҳасигагииа' ма’лум, бу ҳам фақат ма’лум вақтгача. Революция даври бошланиб, йўлбошчилардан револ- юпиои-амалий •шиорлар талаб қилиигаинда, назариёт- чилар саҳнадан тушиб, янги кишиларга жой бўшатиб берадилар. Масалан, Рўсняда Плеханов ва Германия- да Каутский шу хил йўлбошчилардан эди.


ЛЕНИН РҚП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ ВА ЙЎЛБОШЧИСИ
339
моқ зарур. П. Аксельрод марксист бўлган рақтида, Леиии ҳақида ездб, Ленин «яхши амалий тажрирани назарий ма^умот ва кенг тд|ётдй Pдлду блан муваф- фақиятли суратда қўшади» деган эди (Аксельрод то- уон■ддаи Лёидннднг «Рус соцдал-дёуократларииднг вазифалари» 97 деган кдтоPчатига ёзилган сўз рошига кapaлтди). «Мадавий» капдаалдзуидиг уафкурачдсд бўлган жаноб Аксельрод энди Ленин ҳақида нима дёйи'шдид пайқаш кдйди эмас. Лекин Лёндннд яқин- дан тандйддгаи ва масалага холисона қарайдиган биздек кишилар учун Лениндаги бу эски фазилат ба- тамом сақлаидр колгаилдгд шубҳасдзддр. Ҳозирги вадтда худди шу Леиди жаҳонда энг кучли ва энг чиишккаи пролетар парадясдндиг йўлбошчисд бўлган- лдгининг'табабд ҳам жумладан ана шудир.
„Правда" газетасининг 1920 йил, 23 апрельдаги 86-нчи сонида босилган
Имзо: И. С т а л и н


340
РКП(б) МОСКВА КОМИТЕТИНИНГ В. И. ЛЕНИННИНГ ТУҒИЛГЛНИГЛ 50 ЙИЛ ТУЛИШИ МУНОСАБАТИ БЛАН БУЛГАН ЙИҒИЛИШДА СУЗЛАНГАН НУТҚ
1920 	йил 23 апрель
Сўзланган нутқлар ва хотиралардан кейин менинг айтадиган нарсам ҳам озгина қолади. Мен, ҳали ҳеч- ким айтмаган бир хусусият ҳақида, я'ни ўртоқ Лениннинт камтаринлити ва ўз хатоларини э'тироф этишдаги мардлиги -ҳа-^ида гапирмоқчиман.
Лениннинг, бу улуғ сиймонинг, ўзининг қилган ха- толарига икки марта иқрор бўлгани эсимда.


РКП(б) МОСҚВА КОМИТЕТИНИНГ ЙИҒИЛИШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ 341
сайловларда иштирок килдш тарафдори рўлганлиги- ни, энди рўлса янглишкаилдгиии сезгаид учун ма- ҳаллардан келган вакилларга ^ўшдлгаилдгдид айгган- да, Риз жуда ҳам ҳайрон бўлиб қолган эдик. Биз анг қолган эдик. Бу бизга электр токи ургандек аа’тдр қдлгаи эди. Бундиг учун биз уни қарсаклар блан олқишлаган эдик.
Яна шундай рйрр воқиа. 1917 йил сёнтяррьда Қе- ренскдй вақтида, Дёуокpaадк кенгаш чакдрдлган ва меиьшевиклар ҳамда эсерлар Сонеалардаи Учрадил- кага (Таёдс уажлитига) ўтдшид а.айёрлашд керак рўлган яигд ташкилот —предпарла■мена тузган бир вақтда Марказий Комиаетимдзда Петроградда Де- мократик кеигашид тарқатир юроруатлдкка ва Сонёа- ларни уутааҳкамлаш йўлида . длгард қараб Роришга, Советлар сёзддии чақдрдшга, қўзғолон кўтаришга ва Советлар с’ездиии давлат ҳокдудятдиднг органи дер э’лон этишга қарор ^длдигаи эди. Уша вақтда Пет- рограддан четда, яшдрди ҳолатда рўлган Ильич Мар- казий Коудаёаиинг бу фикрига кЎшилмади ва, бу аблаҳни (Демократик кёнгашни) дарҳол тарқатиб юРо- риш ва қамаш керак, деб ёзди.
Бизга бу унчалик жўн иш эмасдай кўрдидд, чун- ки Дёмокрааик кеигашидиг ярудтд, ҳечбўлмаганда учдан рир кдтуд фронтдан келган дёлегатлардаи иро- рат эканлд,гдид ва уларни қамаш ва тарқатир юРориш блан дшид фақатгина рузиб кўйдшдудзид ва фронт блан ууиосараадудзид ёуоилаштдрдшдмдзнд рилар эдик. Бизга, йўлдуиздагд ҳамма жарликлар, ўнқир- чўнқирлар, бизларга, амалиёачдларга, ма’лумдай РўлиР кўринди. Лекин Ильич руюк одам, у ўз йўли- даги ўиқдр-чўнқяpлиlклaрдан ҳам, жарликлардан ҳам 23
И. В. С та л и в, том 4


342
и. в. с т л л и н
қўрқмайди, у хавф-хатарлардан қўрқмайди ва: «Ғоз тур ва тўппа-тўғри мақсад сари бор» дейди. Биз, ама- лиётчилар бўлсак, у вақтда бундай ҳаракат қилиш қўл келмайди, кейинроқ дўшмаииииг пайндаи олиш учун бу тўсҳнилнкларин четлаб ўтиш керак деб ҳи- соблар эдик. Шундай қилиб Ильнчиннг қанчалик талаб қнлгаилиги•га қарамасдан биз унга қулоқ сол- мадик ва Советларйи янада мусгаҳкамлаш йўлидаи бордик ва ишни 25 октябрьда бўлган Советлар с'ез- дигача, муваффа^иятли чиққан қўзғолонгача олиб бордик. Бу вақтда энди Ильич Петроградда эди. У кулиб ва бизга кўз қирри блан қараб қўйдида: «Тўғ- ри, дарҳақиқат, сизлар ҳақли эднигнз» деди.
Бу бнзин яна ҳайратда қолдирди.
Уртоқ Ленин ўз хатоларини э’тироф этишдан қўрқмас эди.
Унинг бу камтариилнгн ва мардлиги айниқса биз- ни мафтун қиларди. (Қ a р с а к л а р).
Биринчи марта:
Владимир Ильич Ульянов-Лениннинг
50 йиллиги, деган тўпламда босилган.
М., 1920


343
ЛНТЛНТЛНИНГ РУСИЯГА ЯНГИ ЮРИШИ
Шубҳа йўқки, панлар Польшасининг ишчи-деҳқон Русиясига царши юриши, аслини олганда, Антанта- нинт юришидир. Гап фақат, Антанта раҳбарлигида бўлган ва Польша а'зо бўлган Миллатлар иттифоқи- нинт Польшанинг Русияга юришини махуллаганида- гина эмас. Даставвал ran •шундаки, Антанта қўлла- маганда эди, Польша Русияга ҳужум қилолмас. эди, биринчи галда Франция ва сўнгра Англия ҳамда Аме- рика Польшанинг ҳужумига қурол блан, кийим-кечак блан, пул блан, инструкторлар блан ҳартомонлама ёрдам бермоқдалар. Польша масаласида Антанта ўртасидаги ихтилофлар аҳволни ўзгартирмайди, чунки бу ихтилофлар Польшани умуман қўллашга доир бўлмасдан, балки бу қўллашнинг формасигагина доирдир. Шунингдек Керзон блан ўртоқ Чичерин ўрта- сидаги ёзишмалар 99 ва Англия матбуотининг интер- венцияга қарши серва'да мақолалари ҳам аҳволни ўзгартирмайди, чунки бу шов-шувлардан бирдан-бир мақсад: содда сиёоатчиларнинг кўзини шамғалат қи- лиш ва Русия блан сулҳ тузиш ҳақидаги таплар блан Антанта уюштирган чинакам қуролли интервенция каби қабиҳ ишни ниқоблашдир.


344
И. В. С Т А Л И Н
I
УМУМИЙ ВАЗИЯТ
Антаитанииг ҳозирги юриши ўчинчн юриш ҳисобла- нади.
Биринчи юриш 1919 йил кўкламида бўлган эди. Бу бирлаштирилгаи юриш эди, чўикн у Колчак, Де- инкни, Польша, Юденич ва • Туркистондаги ҳамда Архангельскдаги инглнз-рўс аралаш отрядларининг бирлашган ҳужумини мўлжаллаган эди, юрншнииг■ асосий маркази Колчақ райони эди.
У вақтда бирлашган ва уюшган Антанта очиқдан- очиқ интервеиция нуқтаи назарида турар эди: Ғарбда ишчилар ҳаракат^ининг кўчснзлнг■н, Совет Рўсиясн дўшмаиларининг кўп бўлиши ва Русия ўстндаи тўла ғалаба қозонишга бўлган тўла ншоич Антанта . ишбо- шиларига беҳаёлик блан очиқ интервенция снёсатинн ўтказишга нмк.ои берган эди.
У вақтда Русияиинг аҳволи танг эди, чўикн у ғал- ла райоиларндаи (Сибирь, Украина, Шимолий Кавказ) ва ёқилғидан (Донец ҳавзаси, Грозинй, Боку) ажра- тилган бўлиб, олти фронтда урушмоққа мажбур бўл- ган эди. Антанта буни кўриб, олдиндан ғалабанинг ширин хаёлига ғарқ бўлган эди. «Таймс» ноғора. чалабошлаган эди.
Шунга қарамай Русия бу тангликдан эсон-омон қутулиб чиқди ва энг кучлп душман бўлган Қолчак сафдан чнқарнлдн. Гап.иўндаки( Рўсияиинг ички то- мони, демак Русия армияси ҳам • ўз душмаиларниниг ички томони ва армиясига қараганда мустаҳкамроқ ва чаққонроқ бўлиб чиқди.


АНТЛНТАНИНГ РУСИЯГА ЯНГИ ЮРИШИ
345
Антантанднг иккинчи юриши 1919 йил кузида рўл- ди. Бу юриш ҳам бирлаштирилган юриш эди, чунки у Дени'кдн, Польша, Юдендчнинг (Қолчак ҳисордан чиқарир ташланган эди) бирлашган ҳужумини кўзда тутган эди. Бу гал юрдшидиг асосий маркази жануб- да, Деникин районида эди.
Бу даврда энди Антанта бдринчд марта ички их- тилофларни кечирабошлаган эди, у бдрдичд марта ўлароқ ўздндиг беҳаёларча дамини патайаиргаи, очиқ- дан-очиқ днтервенцдя килдшга қарши гапираётган, Русия блан музокара олиб Рориш мумкин деяётган, ўз аткарлардии шимолдан олиб кетишга киришган рир вақт эди: Ғарбда революцион ҳаракатнинг ўтдшд ва Колчакндиг мағлубиятга учраши Антанта учун илга- риги очиқдан-очиқ интерненция тиесаадни хатарли килиб қўйди, шекилли. Антанта энди, ииқобтиз интер- неиция ҳақида гапиришга жур’ат қилолмай қолди.
Русия бу вақтда Қолчак устидан ғалаба козондш- га ва ғалла райоиларддан бдрдиднг (Сдбдрь) қайтариб олинишига қарауасдаи янгидан танг Рир аҳволни ро- шидан кечирмоқда эди. Чунки асосий душман —■ Де- никин аруиямизни патрон, нинтонка, пулемётлар рлан та^шн этучи асосий манба’ бўлган Тула дарвозаси ёнида турар эди. Шунга қарауасдаи Русия танглиlкдаи яна эсон-омон қутулиб' чиқди. Бунинг сабаби яна ўша: маулакатиуиз дчкардсинднг, демак армиямизиинг . ҳам, ууттаҳкаулиги ва чаққонлигддир.


346
и. в. с т-лл и н
дигина эмас, балки, «қўшинлари» ҳам масхара, ўзи ҳам масхара Петлюрани ҳисобга олмаганда, янги иттифоқчилар (агар шундайлар бўлса) ҳали қўшилга- нича йўқ. Польша ҳоэирча, жиддий ҳарбий иттифоқчи- сиз ёлғиз ўзигина Русияга қарши турибди.
Сўнгра, машҳур қамал ма'навий ва амалий жиҳат- дангина эмас, балки расмий равишда ҳам ёриб ўтил- ди. • Антанта Русия блан дипломатик муносабатларнинт зарурлигига кўникишга ва Русиянинт Ғарбда расмий вакиллари бўлишита чидашга мажбур бўлди. Оврупо давлатларида III Интернационал шиорларини ўзлаш- тираётган оммавий революцион ҳаракат ва совег қўшинларининг шарқдаги янги муваффақиятларя Ан- танта ўртасидаги ажралишни кучайтирмоқда, бетараф ва чекка давлатлар ўртасида Русиянинт этиборини кўтармоқда, Антантанинт Русияни яккалаб қўйиш сиё- сатини чиппакка чиқармоқда. Польшанинг «туғма» иттифоқчиси бўлган Эстландия бетараф қилиб қўйилди. Польшанинт кечаги ҳарбий иттифоқчилари бўлган Латвия ва Литва бугунги кунда Русия блан тинчлик музокаралари олиб бормоқдалар. Финляидия ҳақида ҳам шуни айтмоқ керак.
Ниҳоят, Антантанинг учинчи юриши вацтида Ру- сиянинг ички аҳволини тубдан яхшиланиш томонига қараб ўзгарди деса бўлади. Русия ғалла ва ёқилғи районларига (Сибир, Украина, Шимолий Кавказ, До- нец ҳавзаси, Грозний, Боку) йўл очдитина эмас, балки фронтларни олтидан иккитагача қисқартирди ва шунинг блан аскарларни ғарбда тўплаш имконига эга бўлди.


АНТАНТАНИНГ РУСИЯГА ЯНГИ ЮРИШИ 347
ҳужум қилучи томондир, Русия эса — ўзини мудофаа қнлўчн томондир, бу эса Рўсня учун жуда катта ва кбебаҳо ма^адий ютуқдир.
I Мана шу шароитларнинг ҳаммаси Руснянннг ғала- баси учун янги шароит, янги имк•оиият туғдиради. Бу шароитлар Антантаиинг Русияга бнрничн ва иккинчн юриши ‘даврида асло бўлмаган эди.
I. Ғарбдаги капнталнстнк матбуотнинг Польша ас- йарларининг муваффақиятларнга баҳо беришда дами ичига тушиб, умидсизлаиаётганлигига ҳам асосан са- баб ана шудир.
II
МАМЛАКАТ ИЧКАРИСИ. ЗАРБА БЕРИШ РАЙОНИ
Дўи’ёиннг ҳечбир армияси мамлакат ичкарисимус- таҳкам бўлмаса ғалаба қозонаолмайди (албатта, ran узоқ муддатли ва мустаҳкам ғалаба ҳақида бормоқ- да). Ички томон фронт учун энг муҳим ишдир, чўикн фақат ички томонгина фронтни жамиий нарсалар блан та^мин.лайдигина эмас, балки одамлар — аскарлар блан, кайфият ва ғоялар блан ҳам та^инлаб туради. Ички томон мустаҳкам булмаса ва хусусан душман бўлса, энг яхши, энг уюшган армияни ҳам омонат ва бўш тўдага айлантириб юборади. Қолчак ва Деннкнн- иниг кучсизлигига ҳам сабаб шу эдики, уларнниг«ўз» ички томонлари йўқ эди, улар фақат рус, ^оким мил- лат мақсадларини ифода қилганлари ҳолда, бундай мақсадларга душман бўлган рус бўлмаган элемент- лардан фронт тузишга, улар ҳисобига фроитнн та^ин этишга ва кўпинча шулардан одам олишга, аскарлари учун очиқдан-очиқ душман бўлган жойларда ҳаракат


348
И. В. С Т А Л И Н
қилишга мажбур эдилар. Ички, удллдй ва хусусан син- фий бцрдаулдги бўлмаган, душманлик муҳитида қол- ган армиялар Совет кўшинлариндиг рдрднчд зарРаси-^ даёқ чилпарчии бўлган экан, Ру аабидйддр. '
Бу ждҳатдаи Польша кўшдилардиднг ички аоуонД Колчак ва Дёндкднндиг ички томонига қараганда Польша учун анча қулайдир. Колчак ва Дёиикдииднг ички томонига ни^батан Польша кўшинларднинг ичкн томони миллий жиҳатдан бдpxилна ҳамжиҳатдир. У!- идиг■' бирдаулдгд ва мутааҳкамлдгииииг ■ сабаби ҳам шунда. Унда ҳукмрон рўлган «ватанпарварлик ҳисси» кўп йўллар-носиаалар орқали фронтга та^ир этиб, K^ITУларда удллдй ҳамжиҳатлик ва каа’дйликнд туғди- ради. Польша кўшинларининг бакувватлигига ҳам са- Раб шудир. Албатта, Польшаиииг орқа томони синфий жиҳатдан рир хилДа эмас (бир хилда рўлиши ҳам мум- кин эмас!), лекин тдифдй дхадлофлар удллдй рирликни бузиш ва тдифдй ждҳаадаи турли-турли рўлган фронтга здддиятларни юқаирдш даражасигача кучли бўлгаид йўқ. Агарда Польша кўшинлард Польшанинг ўз тупро- ғида ҳаракат қилганда эди, шубҳасиз, уларга қарши курашмоқ қдйди рўлар эди.
Лекин Польша ўз тупроғи блан чекланиб долиш- ни дттамайдд, у кўшииларинд яна ичкарироққа кирит- моқда. Литвани ва Белорусдянд РоспР олмоқда, Рутдяиииг ва Украдианднг ичкари аомондга кириб бормоқда. Бундай аҳвол наздятии тубдан ўзгартдрдб юрорир, Польша кўшднларднииг мустаҳкамлигига кат- та зарар еаказадд,


ЛНТАНТАНИНГ РУСИЯГА ЯНГИ ЮРИШИ 349
ўзларига ёт, кўпинча эса, душман бўлган миллат ичига кириб қолади. Бундан ҳам ёмонроғи шуки, бу душ- манлик яна шунинг блан чуқурлашадики, Польшага ёндош бўлган ерлардаги аҳолининг жуда аксарияти <Белорусия, Литва, Русия, Украина) поляк помеш- чикларининг зулмидан жафо чекаётган поляк бўлмаган деҳқонлардан иборатдир ва бу деҳқонлар поляк қў- шинларининг бостириб киришини поляк панлари ҳукм- ронлиги учун уруш деб, эзилган, поляк бўлмаган деҳқенларга қарши уруш деб биладилар. Совет қў- шинлари ташлаган «Йўқолсин поляк панлари!» деган шиорни мазкур жойлардаги аҳолининг аксарияти қўл- лаганлигига, бу жойлардаги деҳқонларнинг совет цў- шинларини помешчиклар зулмидан озод қилучилар деб билганлигига, уларнинт совет қўшинларини кутиб, қу- лай пайт келиши бланоқ қўзғолон кўтаришларига ва Польша қўшинларига орқа томондан зарба бераётган- ликларига ҳам сабаб^ шудир. Совет қўшинларининг, барча ҳарбий ва сиёсий ходимларимиз қайд қилаёт- гандек, руҳи мислсиз даражада баланд эканлигига ҳам сабаб шудир.
Мана шуларнинг ҳаммаси Польша қўшинлари ичи- да муқаррар равишда ишончсизлик ва хотири ножам’- лик кайфиятини туғдирмасдан қўёлмайди, уларнинг руҳий матонатини, ўз ишларининг ҳақлигига бўлган ишончларини, ғалабага • бўлган ишончларини йўқ қил- масдан қўёлмайди, Польша қўшинларидаги миллий бирдамликни ижобий омилдан салбий омилга айлан- тирмай қўёлмайди.
Улар қанчалик илгарига ҳаракат қилсалар (агар улар умуман илгариласалар), поляклар юришининг бу салбий томонлари шу қадар яққолроқ сезилаборади.


350
И. В. С Т А Л И Н
Мана шундай шароигда Польша кучли, қудратли, узоқ муддатли муваффақиятдан дарак берадиган ҳу- жумни давом этдираоладнми?
Польша қўшниларн бундай шароитда ўз мамлака- тидан узоқлашган Германия қўшинлари . 1918 йили Украинада тушган аҳволга тушиб қолмайдиларми?
Бу ерда биз зарба бериш райони ҳақидаги маса- лага келиб тақаламиз. Умуман урушда, хусўсаи граж- данлар ўрушнда муваффақият, қат’ий ғалаба кўпиича зарба бериш районннн яхши танлашга, душманга асо- сий зарбани бермоқчи ва бу зарбани кўчайтирмоқчн бўлган райоиннгнзнн яхши таилашиигнзга боғлиқдир. Деникиннинг катта хатоларидан бири шуки, у асосий зарбани бериши учун Донец ҳавзаси — Харьков — Вороиeж — Курск райоиларннн, Деникни учун
очиқдаи-очнқ ншоичснз бўлган райоиин, Деннкннга душман бўлган районни, Деникин мустаҳкам ички то- мон ҳам, ўз қўшннларннпиг илгарилаши учун қулай ша- роит ҳам яратаолмайдиган райоиии танлади. Дарвоқи' совет қўшинларннииг Деиикии фроитидаги муваффа- қиятларига шу сабаб бўлдики, совет қўмондонлиги ўзи- иниг асосий • зарбасини ўз вақтида Царицин райоиидаи• (ноқулай район) Донец ҳавзаси районига (жуда қулай район) кўчирди, бу ерда эса аҳоли Совет аскарларини хурсандлик блан кутиб олди ва бу ердан Деиикни фронтннн ёриб ўтиш, уни иккига бўлиб юбориш ва яна нарига, Ростовгача илгарилаш ҳаммадан осон эди.
Эски ҳарбийлар аксари вақт аҳамият бермаган бу ҳол кўпинча гражданлар • уруши.да ҳал қнлучн аҳа- миятга эгадир.
Шуни қайд қилиб ўтиш керакки, бу масалада, асо- сий зарба райони масаласида Польшанинг иши ҳад-


ЛНТАНТАНИНГ РУСИЯГА ЯНГИ ЮРИШИ
351
/
дан ташқари чатоқдир. Гап шундаки, юқорида айтил- ган сабабларга кўра Польшага чегарадош бўлган районларнинт биронтаси ҳам, Польша қўшинларининт зарба бериш райони ма’носида ҳам, бу зарбани яна кучайтириш ма’носида ҳам қулай бўлаолмайди: Поль- ша қўшинлари қаёққа қараб жилмасинлар, совет аскарларининг келишини ва поляк помешчикларидан озод қилишини кутаётган украин, рус, белорус деҳ- қонининг қаршилигига учрайдилар.
Аксинча, бу масалада совет қўшинларининт аҳво- ли жуда яхшидир: булар учун ҳамма районлар, маса- лан, «бопдир», чунки совет қўшинлари илтарилашиб борганда Польша панларининг ҳокимлитини мустаҳ- камламайдилар, балки ағдарадилар, деҳқонларни асо- ратдан озод қиладилар.
III
ИСТИҚБОЛ
Польша Русияга қарши ҳозирча бир ўзи урушмоқда. • Лекин у ёлғизлигича қолаберади деб ўйлаш соддалик бўлар эди. Биз бу ўринда Польшага Антанта бераёт- ган ҳартомонлама ёрдамнигина эмас, балки Антанта топган ҳарбий иттифоқчиларни ҳам (масалан, Деникин қўшинларининг қолдиқлари) кўзда тутамиз, қисман эса, бундай иттифоқчилар Оврупо «доданияти» шара- фига яна топилиб қолса ажаб эмас. Польшанинт ҳу- жуми Русия вакилларининг киришига йўл қўйилмаган Сан-Ремодати конференция 100 вақтида бошланганлиги тасодифий бир ҳол эмас, албатта. Румониянинг Русия блан сулҳ музокаралари ҳақидаги масалани хаспўш- • лаб кетганлиги ҳам тасодифий эмас... Шу блан бирга,.


352
и. в. с т л л и н
рдрдичд қарашда авантюра бўлиб кўринган, Польша ҳужуми ҳақиқатда кенг ўйланир тузилган ва зимдан амалга оширилаётган бирлаштирилган юриш бўлиши ҳам ууукди.
Шундай бўлса ҳам шуни айтиш керакки, агарда Антаиаа Русияга учинчи юриш ташкил этиб, Русияни ёигишнд мўлжаллаган экан, чучварани хом таиапти, чунки 1920 йили Русиянииг ёнгилиш эҳтимоли 1919 йилга қараганда оздир, жуда ҳам оздир.
Юқорида биз Русияиинг ғалаба қозониш дмкоиият- лари, бу имкониятларнинг ўтаётганлдги ва ўсажакли- ги ҳақида гапирдик, лекин ру, ғалаба нақд, чўнтакда деган сўз эмас, албатта. Юқорида кўрсатилган ғалаба дукондятлари фақат бошқа тенг шароитлар мавжуд бўлган тақдирда, биз илгаригидек, Деникин-
нинг ҳужуми вақтидагидек ҳозир ҳам ўз кучларч- мизни зўр бериб тўплаб ишга солганимиз тақдирдаги- на, аскарларимиз мунтазам ва тўхтовсиз та'мин эти- либ турган ва тўлдирилиб турган, агитаторларимиз зўр ғайрат қилиб қизил аскарлар ва улар атрофидаги аҳо- лининг онгини ошириб борган, мамлакатимиз ичкари- си ярамаслардан тозаланган ва бутун куч блан, ҳар- қандай йўллар блан мустаҳкамланган тақдирдагина реаль аҳамиятга эга бўлади.
Фақат мана шу шароитлар бўлгандагина ғалаба қўлга киритилдд ■ деб ҳисоРлаш ууукии.
„Правда" №№ 111 ва 112 1920 йил 25 ва 26 май Имзо: И. С т а лин


353
ҒАРБИ - ЖАНУБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА
УкрРОСТА ходами блан суҳбат
Уч кун муқаддам . Харьковга Республика Революцион Ҳарбий Советининг а’зоси ўртоқ И. В. Сталин қайтиб келди.
Уртоқ Сталин фронтда уч ҳафтача бўлди; қизнл қўшнннинг қизил отлиқлар Польша фронтннн машҳур ёриб ўтиши блан бошланган ҳужуми аста-секин кенгаяборганда у ўша ерда эди.
УкрРОСТА ходими блан бўлган суҳбатда ўртоқ Сталин қу- йидагиларни айтди: *
ЁРИБ ЎТИШ
— Уртоқ Будённий Отлиқ армиясининг июнь бо- шида Польша фронтидаги операцияси ҳақида гапир- ганда уни — душман фронтини бундай ёриб ўтишни — кўп одамлар Мамонтов отлиқларининг ўтган йилги рейдц блан таққослайдилар.
Лекин бундай ўхшатиш мутлақо нотўғридир. '
Мамонтов операцияси эпизоддан иборат бир ҳоди- са, я’ни масалан, партизанликдан иборат бўлиб, Деникин армиясининг умумий операциялари блан боғ- ланмаган эди.
Отлиқ армиянинг ёриб ўтиши эса, Қизил Армия ҳужум операцияларининг умумий занжиридаги бир ҳалқадир.


354
и. в. с т л л и н
ғуж бўлиб, нккничн поляк армиясига зарба берди, дўшмаи фроитнин ёриб ўтди, Бердичев райоиндан рейд қилиб ўтди ва еттничн июн^.да эрталаб Жит^с^мирни ишғол килди.
Житомирни ишғол килнш тафсилоти ва қўлга ту- шнpнлган ўлжалар ҳақида матбуотда э’лон кнлииган эди, мен бу ҳақда гапириб ўтирмайман, ба^ибир му- ҳим иарсалариигниа қайд кнлнб ўтаман. Отлиқ армия Революциои Ҳарбий Совети фронт штабига: «Польша армияси бнзнниг отлиқларин мутлақо менсимайди. От- ликларни■ ҳурмат килнш кераклигини полякларга тўшўн- тириб кўйншии ўз вазифамиздеб биламиз» деб ёзди. Ериб ўтишдан сўнг эса ўртоқ Бўдёиний бизга: «Панлар отлиқларин ҳурмат кнлншин ўргандилар; улар бизга йўл очиб, бнр-бнрларннн ағдаришибдқочмоқдалар» дёб ёзди-
ЕРИБ ЎТИШ НАТИЖАЛАРИ
Ериб ўтиш натижалари қуйндагнлардан иборат:
Бнзиниг отлиқ армиямиз ёриб ўтган нккничи поляк армиясннииг ишдан чиккаилнгн ма’лум бўлди, ўиниг талофоти — бир мингдан ортнк одам асир олннди ва саккиз мингга якни одам чопиб ташланди.
Энг сўнгги •рақамни мен бирнеча манба’ларга асо • сан текширдим ва бу ҳақиқатга якннднр, чўикн, даст- лабки вақтда поляклар таслим бўлишдан мутлақо бош тортардилар, шўиниг учун отлиқларнмнз том ма’носи блан ўзларига йўл очишга мажбур бўлдилар.
Бу бнрничн натижа.
Иккничн натижа: ■ ўчничн поляк армияси (Киев райони) ўз орқа томонидан ажратиб қўйилди ва ўра- либ қолиш хавфи остида қолди. Шўиннг учун ўиииг


ҒАРБИЙ-ЖАНУБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА
355
Киев — Коростень томоиига қараб умумий чёкдидши Рошланди.
Учдичд натижа: олтинчи поляк армияси (ҚаменёЦ- Подольск райони) ўзднинг сўл қаноадааи таянчидан маҳрум рўлиб, Диесарга тақалиб қўйилдшидан қўр- қиб умумий чекиниш бошлади.
Тўртинчи натижа: ёриб ўтиш пайаддаи рошлаб ■ Рутун фронт бўйлаб бдзиииг умумий жуда тез ҳужу- мимиз рошланди.
УЧИНЧИ поляк АРМИЯСИНИНГ ТАҚДИРИ
Учинчи поляк аруиясинднг тақдири ҳақидаги ма- •сала ҳаммага ҳам ма’лум бўлмаганлигидан мен бу- идиг устида муфассалроқ тўхталиб ўтаман.
Уз базасидан ажралиб қолган ва алоқасинд йўқо- тиР қўйган учинчи поляк армияси тамомила асирга тушиб қолиш хавфи остида қолди. Мана шунднг учун у оРозларини ёндира, складларини портлата, тўпларни рузабошлади.
У тарадб блан чёкдндш учун қилган дастлабки ҳаракати муваффақиятсиз чдққанддаи сўнг қочишга (ёппасига кочдшга) мажбур бўлди.
Армдянднг учдан Рири (учинчи поляк армиясида жам’и бўлиб йдгдрма уингга яқин жангчи Рор эди) асир тушди ёки чопир ташланди. Учдан яна бир қис- ми, эҳтимол кўпроғи, қуролларини ■ ташлаб ботқоклик- ларга, ўрмонларга қараР қочиб, тарқалдшдб кетди. Қолган учдан Рир кисмигина, ҳатто ундан ҳам камро- ғи, Қоросаень орқали ўзлариникига ўтир олишди. Шунда ҳам, агарда поляклар ўз вакаида Шепётон- ка — Сарна орқали яигд кучлар блан мадад Рермаганда


356
И. В. С Т А Л И Н
’ )
эди, шубҳасиз учинчи поляк аруиясднинг Ру қисмл ҳам ё асир тушар эди ёки ўрмонлар ичига тарқали- шиР кетар эди.
Ҳарҳолда ўчдичд поляк арудятдид йўқ деб ҳисоб- лаш керак. Узлариндкига ўтиб олган сарқитлард эса жуда катта реуоит талаР қилади.
Учдичд поляк армдятдндиг тор-мор кд•лдидшиид тавсдфлаш учун шуни айтишиу керакки, бутун Жито- мир тош йўли ярим ёнган турли хил обозлар ва авто- мобильлар блан тўлиб ёадптд, алоқа бошлиғднинт■ Рер- ган хабарига қараганда, Руларниит сони тўрт мднтта етади. 70 тўп, камида 250 пулёмёа, ҳозирча саноғи олднуатан жуда кўп виитовка ва патрон қўлга ту- ширдик.
Олган ўлжаларимиз мана шулар.
ФРОНТДАГИ АҲВОЛ
Фронтдаги ҳозирги аҳволни қуйддатдча тасвирлаш ууукди: олтдичд поляк арудятд чёкднуо(^,^а, дккдн- чдтд қайтадан тузиш учун олиб кеаилмоқда, учдичдтд ҳақиқатда йўқ РўлиР, унинг ўрндта ғарбий фронтдан ва уаулакатиинт жуда дчкардсддаи олднтаи янги поляк кдтулард келтдрдлмокда.
Қизил Армия Овруч — Қоростёиь — Житомир — Берддчен — Казатин — Калиновка — Вднница — Жме- ринка лдниятднд ўтиб бутун фронт бўйлаб ҳужум қилмоқда.
ҲУЛОСАЛАР
Броқ, фронадмдзда полякларнднт уаталати ҳал килииди, деР ўйлаш хато Рўлар эди.


ҒАРБИ-ЖАНУБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА
357
Ахир, биз фақат поляклар блангина урушаётгани- миз йўқ, балки Германия, Австрия, Венгрия, Румония- нинг ҳамма қора кучларини сафарбар қилган, поляк- ларни ҳар жиҳатдан та’минлаётган бутун Антанта блан урушмоқдамиз.
Ундан ташқари, полякларнинг резервлари борлиги. ни, бу резервларнинг аллақачон Новгород-Волинск- ка яқин келтирилганлигини ва буларнинг ҳаракати, шубҳасиз, яқин кунларда кўриниб қолишини унутмас- лик керак.
Шунингдек, оммавий равишда бузилиш ҳали поляк. армиясига ўтмаганлигини ҳам унутмаслик керак. Бун- дан кейин яна жанглар бўлишига ва бўлганда ҳам. қаттиқ жанглар бўлишига шубҳа йўқ.
Шунинг учун мен, ба’зи ўртоқларда кўринмоқда бўлган махтанчоқлик ва ишга зарарли хотиржамлик- ни ўринсиз деб ҳисоблайман: бу ўртоқлардан ба'зи- ■ бирлари фронтдаги муваффақиятлар блан қаноатлан- масдан, «Варшавага юриш» ҳақида бақирадилар, бошқалари Республикамизни душман ҳужумидан му- дофаа қилиш блан кифояланмасдан, мағрурлик блан, фақат «қизил совет Варшаваси» дагина ярашмоғимиз; мумкин, дейдилар.
Мен бу махтанчоқлик ва бу мағрурлик Совет ҳу- куматининг сиёсатига ҳам, фронтда душман кучлари- ■ нинг аҳволига ҳам мутлақо тўғри келмаслигини исботлаб ўтирмайман.
Мен қат'ий қилиб айтишим керакки, мамлакат ичкарисидаги ва фронтдаги ҳамма кучларимизни ишга солмасдан туриб биз ■ ғолиб чиқолмаймиз. Бусиз биз. Ғарбдан келган душманларни енголмаймиз.
24 И. В. С т а л ии, том 4


358
И. В. С Т А Л И Н
Буни хусусан, «очиқ ҳавода момоқалдироқ» дек пайдо бўлган Враигель кўшинларинннг ҳужўми ва бу .ҳужумнниг жуда ҳам кенгайиб кетаётганлиги та’кид- ламоқда. '
ҚРИМ ФРОНТИ
Ҳечқандай шубҳа йўқки, Врангельнииг ҳужуми полякларнииг оғир аҳв'олиин енгиллаштирмоқ мақса- дида Антанта буйруғи блан кнлинган ишдир. Керзон- нинг ўртоқ Чичерин блан. ёзишмалари сулҳ ҳақидаги гаплар блан Врангель ҳамда Антантанинг Қримга ҳужумини тайёрлаш ншнин ншқоблашдан бошқа ма’но- си бор деб фақат содда сиёсатдоиларгииа ўйлаши мумкин.
Врангель ҳали тайёр эмас эди ва шунинг учун (фақат шуиниг ўчунгина!) «ин^.онпарвар» Қерзон Вран- гель қисмларига раҳм килишнн ва уларни тирик • қол- диришни Совет Русиясидан илтимос қилган эди.
Антанта, Қизил Армия полякларни йикнтнб, илга- рилаган вақтда, — ана шу пайтда Врангель унингорқа томонига ўтиб, Совет Русиясининг ҳамма планларини бузиб ташЛайди, деб ҳисоблаган бўлса керак.
Шубҳа йўккн, Врангельиииг ҳужуми полякларнннг аxволиин анча енгиллаштйpдн, аммо, Врангель- ғарбдаги кўшинларимизиинг орқа томонига чнқнб ололади, деб ўйлашга асос борлиги даргумондир;
Ҳарҳолда яқин келажак Врангель ҳужўмининг кўчиин ҳам, солмоғини ҳам кўрсатур.
„Коммунист" (Харьков) № 140,
1)20 йил 24 июнь


359
В- И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА
Унинчи июньда Қрим фронтида биз асир қилиР ол- ган ва уруш дшадрокчдсд бўлган генерал Рёнишин Уёндит олдимда бундай деди: а) кийим-кечак, тўп, ндитонка, танк, қдличларни Врангель кўшднлари асосан днтлдзлардан, сўнгра французлардан оладилар; Р) ден- гиз -тарафдан Врангельга днтлизларнинт йирик ва французларнинг майда кемалари хизмат кўрсатмоқ- далар; в) ёқдлғднд (суюғи) Врангель Ботумдан олади (демак, Боку Тифлисга ёқилғи Рермаслдги керак, чунки у Ботумга тотдшд ууукдн); г) Грузия тутиб турган ва Ризга берилиши керак Рўлган генерал Эрде- ли май ойидаёқ Қримда Рўлган (демак, Грузия айёр- лик қилиб, бдзид алдамоқда).
Англия ва Фраицдяниит Врангельга ёрдами ҳақида генерал Ревишиннднт айтганлари стенографияга ёзиб олинмоқда ва Чичёринга материал бўлтди учун Реви- шин имзоси блан сизга юборилади.
1920 	йил 25 июнь Сталин
Биринчи марта „Правда" газетасининг 1935 йил 14 ноябрьдаги 313-нчи сонида босилган
24*


360
ПОЛЬША ФРОНТИДАГИ
АҲВОЛ ҲАҚИДА
Jlpaeda" газетасининг ходими блан суҳбат
Яқинда Ғарби-Жанубий фронт районидан келган ўртоқ Сталин бизнинг ходимимиз блан қилган суҳбатида қуйидагиларни айтди:
1. 	МАЙ — ИЮНЬ
Сўнгги икки ой, я'ни май ва июнь фронтдаги аҳ- волнинг бир-биридан тамомила фарқ қиладиган иккп манзарасини 'кўрсатади.
Май — поляк қўшинлари фавқулодда муваффақият қозонган ойдир. Поляклар ўзининг ўнг қанотида му- ваффақият блан Киев ' — Жмеринка линиясидан ўтиб,. Одессага хавф солади. Сўл қанотида қўшинларимиз- нинг Молодечно — Минскка томон ҳужумларини му- ваффақият блан даф’ қилади. Марказда поляк аскар- лари Мозирьда ўзини мустаҳкамлаб олиб ва Речица- ни ишғол қилиб, Гомельга хавф солади.


ПОЛЬША ФРОНТИДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА
361
лари Мозирьнинг нариги томонига суриб ташланди. Полякларнинг, поляк матбуотининг берган баҳосига қа- раганда, энг мустаҳкам бўлган сўл қанотига келганда эса, шуни айтиш керакки, кейиигн вақтларда бу районда кўшинларнмизиинг Молодечно томонига қараб бера- бошлаган кучли зарбаси полякларнииг бу районда ҳам орқага қайтарилншнга шубҳа қолдирмайди.
Июль фронтда Русия фойдасига бўладнган қат^й бўрилнш ва совет қўшинларннинг қўли балаидлнгн :маизарасини очиб беради. '
2. ЖИТОМИРДАГИ ЁРИБ ЎТИШ
Отлнқларимизнинг Житомир районида ёриб ўтиши фронтда рўй берган бурилишда ҳал қилучи роль ўйна- ганлиги шубҳасиздир. ’
Кўплар бу ёриб ўтишии Мамонтдв отликларининг рейди блан тенглаштирадилар ва бир-бирига ўхшата- дилар. Лекин бу тўғри эмас. Мамонтовнинг ёриб ўти- ши бир эпнзодгина бўлиб, Деникнииинг ҳужуми блан бевосита боғланган эмас эди. Уртоқ Бўдённийиинг ёриб ўтиши, аксинча, фақат дўшмаининг фронт орқа- сини вайрон қилншннгина эмас, балки ма’лум страте- гия планини бевосита бажариш мақсадиин ҳам ўз олдига қўйган ҳужум операциямиздаги ўзлўкснз зан- .жирнинг энг зарур • бир ҳалқасидир.
Ериб ўтишнинг ўзи 5 июньда, тонг отарда бошлан- ди. Шу куни отлиқ қисмларимиз муштумдай ғуж бў- либ ва обозларни ҳам ўрта бир .жойга тўплаб По- пельня — Казатин .районида душман эгаллаб турган жойдан ёриб ўтдилар, Бердичев районидан рейд қилиб ўтдилар ва 7 июньда Жнтомирин ишғол қилдилар.


362
И. В. С Т А Л И Н
Поляклар жуда қаттиқ қаршилик кўртаатаилигддаи оалдқлардуизга том ма^оси Рлан ўзларига йўл очиР ўтишга тўғри келди ва бундит иааджатдда Отлиқ армия Революцион-ҳарбдй советининт ёзишдга қараганда, жанг майдонида поляклардан ярадор бўлганлар, ўқдан ўлганлар ва чопиб ташлаигаилар сони камида саккиз минг аскардан иРоратдир.
3. ЁРИБ ЎТИШ НАТИЖАЛАРИ
Ждаоуирдаги ёриб ўтишгача поляклар, Деникиидан фарқли ўлароқ, фронтнинт энг муҳим жойларини бир- неча қатор окоплар қазиР, тиконли симлар тортилган ғовлар қилиб, маневр уруши -блан траншея урушини ууваффақиятли равишда бирга кўшдб• олиР Рордилар. Шунинг блан улар бдзнднг длгарилаши■мизни. анчагина кийинлаштирддлар. Жиаомир ёриб ўадшд поляклар- иднт мўлжалини чиппакка чиқарди ва қўшма уруш- ндит кимУaтднд жуда патайтдрдб қўйди.
Ериб ўтишндит бдрдичд яхши иатижати шундадир.
Сўнгра, ёриР ўтиш душманниит фронт орқасига, коуууиикациясдга, алоқасига Ревотита ' хавф туғ- дирди. Бунинг натижатида:
а) учинчи поляк армиятд (Кдён райони) қуршовда қолишдан қўрқиР шахдамлик блан чёкдииб, кейдирок ёппасига қочаРошлади;
Р) Отлиқ армдянинг атотий зарРасдии еган иккин- чи поляк армияси (Бердичев райони) шошдлдич ра- вишда чекинабошлади;
в) сўл қанотида таянчддаи маҳрум бўлган олтинчи поляк армияси (Жмеринка райони) ғарРга қараР тўғри чекинаРошлади;


ПОЛЬША ФРОНТИДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА 363
г) б^ниинг ррмиялаиими г бтунн фоннт бўйлаб ша-- дамлик блан ҳужум очдилар.
Жиномирдагб ёриб ўтишииин бккиичб яхши нати- жаси ана шудир.
Ниҳоят, ёриб ўтиш полякларнниг дамиии қайтарнб қўйди, ўяарииин ўз кучларнга бўлган ишончяарбни аўшашнирди, рyҳларииб нўшбрди. Ёриб ўтишгача по- ляк кисмлари абзнниг аскарл^римизни, хўсусаи отлик- яаримнзни, рутлако реисирас эдилар, қантнқ тўрнб урўшар ва насяир • бўяишнб истамас эдилар. . Ериб ўтишдан кейбинбна поляклар тўда-тўда бўлиб таслим бўлааошладилар ва кўплаб дезертирлнк килабошла- дилар — бу, поляк кисмларининг мўстаҳкаряиги бу- зилнаияиниииин абрничб нбшоиасбдбр. Уртоқ Бўдёиний фронт Ревояюниои ҳарбий советига худди мана шўи- дай деб ёзади: «Панлар ббзнинг онлбкларимизни ҳурматлашни ўрганднлар».
4. ЖАНУБДАН ХАВФ
Полякларга қарши фронтлардаги муваффакиянла- рнмбз шўбҳасиздир. Бу .мўваффақиятларимизнииг орта- аорбшб ҳам шўбҳасиздир. Броқ, полякяариниг бшб асосан нугади, энди фақат «Варшавага юриш» кбяб- шбмизгбна қолди, дейиш бизга норуиосйб рахноичоқ- лик бўлар эди.


364
И. В. с Т А Л И Н
ножўя бўлмасдан, балки даставвал, шунинг учун но- жўяки, қўшинларимизнинг орқа томонида Польшанинг янги иттифоқчиси бўлган Врангель пайдо бўлиб, по- ляклар устидан қлзонган ғалабаларимиз самарасини орқадан туриб барбод қилиш хавфини туғдираётир.
Врангель поляклар блан чиқишаолмайди, деган умид блан ўзимизни овинтирмаслигимиз керак. Вран- гель аллақачон улар блан чиқишиб олди ва улар блан бирлашиб ҳаракат қилмоқда.
Шульгиннинг Севастопольда ■ чиқадиган Врангель- чиларни рағбатлантиручи «Великая Россия» газетаси июньдаги сонларидан бирида бундай деб ёзади:
«Биз ўз ҳужумимиз блан полякларни қўллаётганимиз шубҳа- сиздир, чунки большевикларнинг поляклар фронтига аталган кучларининг бир қисмини ўзимизга қаратдик. Шунингдек, поляк- ларнинг ўз жанг ҳаракатлари блан бизга жуда мадад бераётган- лиги ҳам шубҳасиздир. Полякларга берилиб кетиш ҳам, улардая юз ўгяриш ҳам керак эмас; биз совуқ сиёсий ниятга амал қилиб иш қилишимиз керак. Бугун поляклар блан иттифоҳда бўлиш- нинг биз учун фойдаси бор, эртага бўлса. . . эртаги кун бўлсин- чи, бир ran бўлар».
Кўриниб туриптики, Врангель фронти поляк фрлп- тининг давомидир, броқ фарқи шундаки, Врангель по- лякларга қарши курашаётган қўшинларимизнинг орқа томонида, я’ни биз учун энг хавфли бўлган участкада ҳаракат қилмоқда.
Шунинг учун то Врангель хавфи тугатилмагунча «Варшавага юриш» ҳақида ва умуман муваффақиятла- римизнинг мустаҳкамлиги тўғрисида гапириш кулги- лидир. Ҳолбуки, Врангель кучаймоқда, аммо бизнинг жанубдан ўсаётган хавфга қарши бирон-бир фавқул- одда ва жиддий чора кўраётганлигимиз эса кўрин- майди.


ПОЛЬША ФРОНТИДАГИ АҲВОЛ ҲАКИДА
365
5. ВРАНГЕЛЬ ЭСИНГИЗДА БЎЛСИН
Полякларга қарши ҳужумларимиз нааджасдда фронтимдзнднт кўрдндши ёйга ўхшайди, букилган то- мони ғарРга қарайди ва икки учи илгарига |қараб чдқкан, бундит жануРий учи Ровно районида, шимолий учи эса Молодечно районидадир. Бу поляк қўшинла- рига ндсбатан ўраб олиш наздяти, поляклар учун жуда ҳам хавф туғдирадиган аҳвол дейилади.
Шубҳасиз, Румонияни Русияга қарши урушга тор- тиш учун зўр бериб ҳаракат қилаётган, Польша учун куйиб-пдшдб янги иттифоқчилар кидираёттан, Вран- тельни ҳартомонлама қўллаёаган ва умуман поляклар- ни танг аҳволдан кутқардш учун ҳаракат килаёагаrI Антанта бу аҳволни ҳисобга олмоқда. Антантанинг Польшага янги дттифоқчилар топиб бердшд жуда ҳам ууукин.
Русияиднг янги душуаиларга ҳам зарРа бериш учун ўзида куч топишига шубҳалаиишга асос йўқ. Броқ, ҳарҳолда, бир нарсани уиутмаслик керак: токи Врайгель омон экан, токи Врангель қўшинларимизнднг орқа аомонига хавф толаётгаи экан, фронтларимиз икки оёқлаб оқсайди ва полякларга қарши фронтдаги муваффакиятлардудз мустаҳкам бўлолмайди. Фақат Врангельни тугатганимиздагдна поляк панлари усти- дан ғалаРауизид аа,уди этилган деР ҳисоРлаш ууукдн. Шуиинт учун партия ўз байроғига: «Врангель эсингиз- да бўлсин!», «Врангельга ўлим!» деган нанРаадаги янги шиорни ёзиб керак.
„Нравда" № 151, 1920 йил 11 июль


366
ҚИЗИЛ АСКАРЛАРНИ ҚАНДАЙ ҚАРШИ ОЛМОҚДАЛАР
,красноармеец““а1 газетасига ахборот
Респубянка Революциои-ҳарбий совенииииг а’зоси ўртоқ Сталин, поляк фроитн■да маҳаллнй хаякниин Қизил Армбянб ибҳоян даражада яхши қарши олаёт- наилбнииб қ.айд қиямасдан ўтаалмайраи, дейди.
— Бўидай .рўноlcaаанин мен шарқда ҳам, жанубда ҳам кўрнаиб■м йўқ эди, — дейди ўртоқ Сталмн.
Ғаpб!да'гб деҳқонлар ормасбнбин Поволжье ва жаиуадагняарга қараганда камбағал бўябшбга қара- масдан, ҳарҳолда, деҳқонлар кизия аскарлар блан бо'рў-йўқларбни баҳаМ кўрдбяар. ' .
Фав^ўлодда оғир бўлган «арава» ражбурняниии сўзсиз бажардилар.
Қизил аскарга ҳар жиҳатдан мурўвват қйлдияар, ҳар жиҳатдан ёрдам аердняар, май охирида орқага кайнишна' мажбур аўлнанбрнзда эса аҳолннб зўр ғам босди.
Фронт ўтган жойлардаги аҳоли поляк о■ккўпацня- сбнинн ҳа.мма азоб-ўкубанларнии тортган эди, шунбнн учўи поляк панл'арииииг аостнрнб кириш окибати ни- ма бўлишиии жуда яхши билар эди.


ҚИЗИЛ АСҚАРЛАРНИ ҚАНДАЙ ҚАРШИ ОЛМОКДАЛАР
367
Бизнинг фрлнтимизда ■ бутун бир қўшин группа'си борки, уларнинг бутун санитария ишлари аёл ва эркак деҳқонлар қўлида бўлиб, улар бизнинг ярадор қизил аскарларимизга жуда катта меҳриблняи.к ва ғамхўр- лик қиямлқдаяар.
Фронтнинг нариги томонидаги белорус деҳҳлняар- нинг кайфиятларига келганда, шуни айтиш керакки, ляган ма^умотла^имизга қараганда, у ерда ҳамма жойда қўзғоллняар кўтарилмоқда, скяадяарга ўт қўяётган ва помешчикларга қирон ^w6, душман фронтининг оркасини вайрон қилаётган партизан отрядлари иш <кўрмлқдаi.
Дадил айтмоқ мумкинки, Сибирьда Колчакка нис- батан қандай қияинган бўлса, худди шунинг ўзи такрлрланмлқда.
Қиclмяаримиз ядинлашуви блан душман фронти- нинг орқа1си ичидан портламл^да. ,
Биз ҳозирги вақтда Белорусияда поляк помешчик- ларига қарши чинакам деҳқонлар революциясини кўриб турибмиз,
„Красноармееи" № 337,
1920 иил 15 июль


4368
БАРЧА ПАРТИЯ ТАШКИЛОТЛАРИГА
РКП(б) Марказий Комитета хатининг лойаҳаси 1V2
Олган ма’лууоад■уизта кўра, Врангель ртрядида ҳечнарсадан кайтмайдиган Рир тўда тажрибал», шаддод каллакёсар-тёнёраллар аўплаитаи. •
Врантельиинт солдатлари қитмларта жуда яхши уюшган, қаттиқ жанг қиладилар ва асирга тушиш- дан кўра, ўзлардид ўзлари ўлдиришни афзал Кўра- дилар.
Враитёльндит кўшдилард аёхиика жиҳатидан Риз- никига қараганда яхши аа’уди этилган, Антлияиднт қурол-яроғ келадрдшид тўхтатиш ҳақидаги баёноаига қарамасдаи, то ҳозирги кунга қадар ғарбдан танклар, Рроиёуaшинaлalр, тауолётлар, ўқлар, кийим-бош келтн- риш давом этмоқда.
Врантельта қарши урушаётган кЎшДиларимизнинт задфлигд шундақи: Рдрдичддаи, уларга ҳарРий асир- лар — собиқ, деиикднчилар аралашпР кетган, буларииит душман тоуондта ўтиб кётишд каРи ҳоллар гез-тез б>ўлиб туради, иккднчидан, уларга марказдан кўплаб ёки битталаб кўнгилли равишда ёки сафарРар кдлдн- ган коуууиисалар юборилаётгани йўқ.


БАРЧА ПАРТИЯ ТАШҚИЛОТЛАРИГА
369
Бу қўшинларда аўрбяиш ясаш ва ашаддий душ- раннб енгишларига бмконбят тўғдбрбш ўчўи ўларии • соби^ ҳарбий аснрлардан тозалаш ва кўг^шаб кўнгбл- ли ёки сафарбар кияингаи корlмўибстлар блан рўита- зам равишда та^ин эгиб нўрроқ зарурдир.
Қандай қбянб бўлса ҳам Қрим Русияга қайтариб олиибшн керак, чўнки акс ҳолда, Украина ва Кав- казга Совет Русиясининг • душманлари ҳаравакт хавф тўғдирадилар.
Марказий Қоринет, ўшау дастурила‘мал мактўб руҳида оммавий агитацняии кучайтнришнб ва дарҳол, бошқа фронтлар зарарига бўлса ҳам, Қрим фронтига коррунистларни мунназам равишда юборбб нўрбшни• ўюштиришнб сизга юклайди.
1920 йил июль ойида ёзилган.
Биринчи марта 1945 йили Ленин тўплами XXXV да босилган


370
РЕСПУБЛИКАНИНГ ҲАРБИЙ РЕЗЕРВЛАРИНИ БАРПО ҚИЛИШ ТУҒРИСИДА
1. 	РҚП(б) МҚ СИЕСИЙ БЮРОСИГА ХАТ
Бир томондан, полякларни ҳамда Врангельни очиқ- дан-очиқ қўллаётган Франция ва Американинг ҳатти- ҳаракати, шунингдек бу қўллашни индамасдан ма’қул- лаётган Англиянинг ҳатти-ҳаракати, иккинчи томон- дан, полякларнинг муваффақиятлари, Врангельнинг янги кучлар блан кучайтирилиш эҳтимоли, Дорохой районида Шарқий Румония армиясининг тўпланга^нл^и- ги — Республикани жиддий халқаро ва ҳарбий аҳвол- га солиб қўймоқда. Республикани янги пиёда аскарлар блан (юз мингга яқин), янги отлиқ аскарлар блан (30 мингга яқин) ва тегишли ҳарбий анжомлар блан та’мин этиш ҳақида ҳозирданоқ ғам емоқ керак.
Полякларнинг кейинги муваффақиятлари армияла- римизнинг асосий камчилигини, я’ни жиддий ҳарбий резервларимизнинг йўқлигини очиб берди, бинобарин Республиканинг ҳарбий қудратини кучайтиришда нав- батдаги программамизнинг энг асосий нуқтаси қилиб, истаган бир вақтда фронтга юбориш мумкин бўлган қудратли резервлар яратиш вазифасини қўйиш зарур.


«ЕСПУБЛИҚА ҲАРБИЙ РЕЗЕРВЛАРИНИ БАРПО ҚИЛИШ ТЎҒРИСИДА371
Юқорида айнилганларга биноаи Республиканинг ҳарбий резервларини яратишда кўйндаги программани қааул кнлишни таклиф қнламан:
1. Уруш линиясида нўрган жангга қобил дивнзня- ларга рўнтазам мадад бериб нуришии давом этдирнш блан бирга, жангга яаёканснз бўлган бўш ва яримбўш днвизияларни (пиёда) марлакат ичкариснна оянб ке- нншнб дарҳол бошлаш зарур.
2. Олиб кенияиши керак бўлган пиёда днвизняяар 12—15 та аўябшбни; кўзлаб, ўларни шундай районлар- да (аяаанна ғаллакор районларда) тўплаш керакки, у ердан, у қадар узоқ тўхтална тўррасдаи, шароитга караб Врангель ёки поляк, ёхуд румонлар фронтига юбориш руркии бўлсин (оянб кетияаднган днвизия- ларнинг учдан абрнни тахмннаи Ольвиополя районида, иккинчи учдан бир қнсрини Конотоп — Бахмач рай- онида, қолган учдан биринб Иловай — Волноваха рай- онида тўплаш рўркин).
3. Бу дивизияларни одам блан шундай тўлднрнш ва шундай та^ин этиш керакки, ҳарбир днвнзияданн аскариинг сони 7 —8 миигга енказнлсни ва буяарнниг ҳаммаси 1921 йил 1 январьда урушга боришга бата- мом тайёр бўлсин.
4. Ҳаракандагн отлнқ кисрларнмизии нўлднриига дарҳол киришмоқ керак, токи, улар яқин ойлар ичида (январьгача) Ьнчи Отлиқ армия 10 рбнг, 2-нчи Отлиқ армия — 8 минг, Гай корпуси — 6 рбнн отлиқ аскар олсин.
5. Ҳарбири 1500 отлиқ аскардан иборат бешта отлиқ бригада тузншга дарҳол кнришмок зарур (б.чр аригадани Терек казакларидан, иккинчисинб Кавказ ноғлиларидан, ўчбичисииб — Ўрол казакяаридаи, тўр-


372 И. В. С Т А Л И Н
тдичдсдид — Оренбург казакларидан, бёшдичдтдни — Сибирь казакларидан тузиш керак). Брдгадаларнд ту- зиш икки ой муддат ичида тугаллансин.
6. Автосаиоатнд йўлга қўйиш ва кучайтириш учуд тамоми чоралар кўрдлсди, «Остёи» ва «Фиат» мар- касидаги автомашдналарнд • ремонт қилиш ва ишлаР чиқаришга алоҳида э^ибор бериш зарур.
7. Брон саиоатини кучайтириш учун зарур бўлган тамоми чораларни кўриб, аввало аваомашииаларид броилашаирдшнд кўзда тутмоқ керак.
8. Авдацдя саноатднд кучайтириш учун ҳамма чо-
раларни кўрмоқ керак. ,
9. Та’мдиоа програмуасинд юқорида зикр килинган моддаларга уувофдқ кенгайтирмоқ лозим.
И. Сталин 1920 йил 25 август Москва. Кремль.
2. 	РКП(б)МК СИЕСИЙ БЮРОСИГА АРИЗА
Троцкийниит резервлар ҳақидаги жавоРи — жавоР бёдадIИDмд, ҳа қаРилдданддр. Троцкдйидиг жаво^бида шафи’ келадрдлган длтардгд телетра'ммасдда резерв- ларни тузиш плани ҳаиқдда ва Рундай ^пп[^aнниит за- рурлдтд ҳақида ҳеч ran йўқ: дивизияларни қачон олиР кетиш; қайси районларга олиб кетиш; дивизияларни тузиш, янги келганларни ўргатиш, аҳл кдлдшнд қай- си муддатда тугаллаш, — мана шу уасалаларнииг ҳамматд (Рулар асло майда-чуйда эмас!) четлаР ўтилган.
Ёзга кампанияда рёзервларнинт фронтдан узоқли- ги (Урол, Сдбдрь, Шимолий Кавказ) муҳим (зарарли)


РЕСПУБЛИҚА ҲАРБИЙ РЕЗЕРВЛАРИНИ БАРПО ҚИЛИШ ТЎГРИСИДА373 роль ўйнади: резервлар ўз вақтида келмас, келса ҳам жуда кечикиб! ва кўпинча белгиланган жойига етиб келмас эди. ■ Шунинг учун энг |муҳим омил бўлган ре- зервларнинг тўпланиш районяарини илгаридан ҳисоб- га олиб ақўйиш керак.
Янги қўшинларнинг ўргатилмаганлиги ҳам шун- дай муҳим (бу ҳам зарарли) роль ўйнади: ғўр, ноаҳл бўяган янги қўшилганлар умумий ҳужум шароитида ярасалар ҳам, лекин одатда, душманнинг жиддий қаршилигига бардош бералямас эдилар, деярликҳам- ма моддий кисмни душманга бериб қўяр ва ўзлари ўн минглаб асир тушар эдилар. Шунинг учун энг муҳим омил ■ бўлган ўкитиш-ўргатиш, қисмни тузиш муддати ҳам илгаридан ҳисобга олиб қўйилишп керак.
Резервларимизнинг тасодифий, шошма-шошарлик блан тайёрланганлиги ундан ҳам муҳим (бу ҳам за- рарли) рляь ўйнади: бйзда махсус резерв қисмлари бўлмаганидан, резервлар кўпинча тасодмфий ра- вишда ва турли қурама қио'мла,рдан, даттоки ВОХР 10з қўшинларидан шлшқллоқлик блан тўпланар эдики, бу эса армияларимизнинг куч-қувватига футур етка- зар эди.
Хуллас: Респу^бликани жиддий резервлар блан та’минлашда планли иш бошлаш (дарҳол!) керак, — акс ҳолда янги «иутилмаган» («бошга ёққан қордек») ҳарбйи далокатга дучор бўлиб қоламиз.
Та^инот, Троцкийнинг хато ўйлаганидек, «энг му- ҳим» нарса эмас. Гражданлар уруши тарихи бизга шуни кўрсатадики, камбағаллигимизга қарамасдан, харҳолда та’минлаш иши қўлим^издан келди, лекин шун- дай 'бўлса ҳам, ^олдатларга берилган ҳамма «кўйнак»
25 И. В. С т а л и н, том 4


374
И. В. С Т А Л И Н
ва «этик» яариинг ярмиси деҳқонлар кўянга ту- шар эди. Нима учун? Шуибнн ўчўнки, солдат ўлариб • деҳқон блан сўнга, мойга, гўштга, яни биз солдатга бераолрагаи нарсаларнрнзга алмаштирар эди (бўидаи кейин ҳам алмаштиради!). Биз бу (ёзги) кампанияда ҳам та'мнияашнн эплай олдик, лекин шундай бўлсада, муваффақиятсизликка учррдик(по-, ляклар фроитнда муваффақиянсизликка ўчрагаилиги- мизга айбдорлар на’■рииoтчблардир деб, ўларни гу- ноҳкор килишга •ҳали ҳечким ботннoлмаган бўлс.а керак...). Та’ринoтдаи кўра руҳимрок ориллар борга ўхшайди (бу ҳақда юқоридагиларга қаранг).
Қў■шбииб таЧиш этиш граждан бдораларига, қол- ган ишлар эса Ҳарбий штабга топшбрбябшб керак, дейдиган зарарли «назария» дан бўтунлай воз кечиш зарур. Марказий Коринен, агарда у янги ҳалокатга дучор 'бўябшиб бснараса, у ҳарбий соҳа •органларя- иниг ҳамма ишларини, ҳаттоки ҳарбий резервлар ҳам- да ҳарбий операцияларга найёргарликнииг аорншнин ҳам анлишб ва улар ўстидан коинрольяик княбши керак.
Мана •шўиниг ўчўн мен қўйндагиларии каттнк ту- риб талаб кбяараи:
1) 	ҳарб)ий ташкилот «солдат ҳаа-қидаги
Kўруқ гаплар блан машғул бўлмасдан, балки Респуб- яиканбнн ҳарбий •резервяариии нўзишниин руайяи пяаниии ишлаб чбқсин (бшлаб чиқбшга дарҳол ки- рншсни);
2) Марказий Коритет •аў планни (Мудофаа Совети орқалб) кўрба чнксби;
3) Марказий Қомитет Бошқўроидониинг ёки Ҳарбий штаб бошлбғининг Мудофаа Советнна ёки Мудофаа


РЕСПУБЛИҚА ҲАРБИЙ РЕЗЕРВЛАРИНИ БАРПО ҚИЛИШ ТЎГРИСИДД375
Совети а’золаридан иРорат махсус комдссияга вақт- вақти блан ҳисоб бериб ауришдид жорий кдлиб Ҳарбий штаб устидан коитрольлдкни кучайадрсдн.
И. Сталин
1920 	йил 30 автуса
Биринчи марта босилмоқда
25*


376
cobet ҳокимиятининг РУСИЯДА МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЕСАТИ
Революцдяиднг уч йили ва Русиядаги гражданлар уруши шуни кўрсатдики, Марказий Русия ва атроф- даги ўлкалар бир-бирларини қўлламасалар, революция- • нинг ғалаба қозониши мумкин эмас, Русиянииг иупе- риализм чаигалидаи қутулиши мумкин эмас. Дун’ё революциясииинг ўчоғи бўлган марказий Русия, хом молга, ёқилғига, озик-овқат маҳсулоаига Рой Рўлгап чекка ўлкалар • ёрдам қилмасалар, узоқ вақт ўзини^ тутиб туролмайди. Уз навРатида, Русиянинт чекка^ ўлкалари ҳам, ацча тараққий қилган марказий Русия- идит сдёсдй, ҳарбий ва ташкилий ёрдами Рўлмаса, муқаррар равишда империалистик қулликка тушиб қолишга маҳкумдирлар. Хийли тараққий қилган про- летарлар Ғарби кам тарақкдй қилган, лекин хом молга ва ёқилғига бой Рўлган деҳқонлар Шарқининг ёрда- мисиз бутун дун’ё буржуазиясинд янчиР ташлайол- майди, деган фикр тўғри бўлгаиидек, хийли тараққий қилган марказий Русия Русдянинт кам тараққий қил- ган, лекин керакли ретуртла|рга Рой •бўлган чекка ўл- каларининг ёрдамдсиз революция дшдид охиригача еаказаолуайди, деган фикр ҳам тўғридир.


COB. ҲОК, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЕСАТИ 377
Совет ҳукумати пайдо бўлган анринчи куияарданок Аитантанннг бу ҳолни ҳнсоага олганлнгн, шунинг ўчўн ҳам у (Аитанта) Рўсняин энг руҳим районлардан ажранна қўйиш йўли блан марказий Русняин иқтисо- дий жнҳандаи қамал килиш планини юргнзганлигн шубҳасизднр. Ундан кейииги вақтларда ҳам Русияни нқтисоднй жиҳатдан қамал кияиш плани Антантанинг Рўсня устнга 1918 йблдан 1920 йилгача қилган ҳамма юришларииииг, шўнингдек, ҳозирги вақтда Украина, Озарбайжон, Туркистондаги иайрангларининг ҳам ўз- гармас асоси бўлиб келди.
Шунинг учун ҳам Руснянииг маркази ва чекка ўякаяарн ўртасида руснаҳкам интифоқ нузнш янада муҳим аҳамнянна эгадир.
Русиянннг маркази ва чекка ўлкалари ўртасида бўзнярас иттнфоқ аўяишбиб на’рби энадинаи муайяя муиосааанлар, муайян алоқани йўлга қўйиш зарурлиги ҳам шундан келиб чиқадн.
Бу мунocааатлар қандай бўябши ва қандай шаклга кириши керак?
Бошқача килиб айтганда: Совет ҳокимиятининг Русияда рияяий масала юзасидан тутгаи снёсатн ни- мадан иборат?


378
И. В. С Т А Л И Н
революцион қудратига футур етказишини айтмаганда ҳам, ажралиб чиққан чекка ўлкаларнинг ўзлари му- қаррар равишда халқаро империализм асоратига тушиб қолар эдилар. Ҳозирги халқаро вазиятда чекка ўлкаларнинг ажралиб чиқиш ҳақидаги талабининг нақадар контрреволюцион талаб эканлигини тушунмоқ учун Русиядан ажралиб чиққан, фақат кўринишдагин-а мустақилу, ҳақиқатда эса Антантанинг шак-шубҳасиз вассалларига айланган Грузия, Арманистон, Пляьшa,. Финляндия ва ҳлказояарга бир назар ташлаш, ниҳоят, Украина блан Озарбайжонда яқиндагина рўй берган вазиятни, я’ни Украинанинг немис капитали талагани- ' ни, Озарбайжонни эса Антанта талаганини эсга олиш кифоядир. Пролетар Русияси блан империалистик Антанта ўртасида кучайиб кетаётган омонсиз куравг шароитида чекка ўлкалар учун фақат иккитагина. йўл бор:
ё Русия блан бирга борадилар-у, — шунда чекка ўлкаларнинг меҳнаткашлари империалистик зулмдан халос бўладилар;
ёки Антанта блан бирга борадилар-у, — унда му- қаррар равишда империалистик зулм остига тушиб қоладилар.
Учинчи йўл йўқ.
Гўё мустақил Грузия, Арманистон, Польша, Фин- ляндия ва шу сингариларнинг гўё мустақиллиги бу давлатларнинг, агар давлат дейиш мумкин бўлса, империалистларнинг бирон гуруҳига бутунлай қарам- лигини ниқоблайдиган сохта бир кўринишгинадир.


COB. ҲОК, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЕСАТИ 379
дирлар ва агарда бу рнллaтлардан биронтасннииг кўпчилиги, 1917 йил Фннляидияда бўлганн каби Русия- дан ажралнина қарор қилса эди, аалкн Рўсняна бу фактни қайд қилншга ва бу ажралишии тасдиқ кн- яншга тўғри келар эди. Броқ, бу ерда ran милvяат- лариииг шак-шуаҳасиз ҳуқўқлари ҳақида эмас, балки ҳам марказдаги, ҳам чекка ўлкаяардагн халқ омма- сининг раифаатн усннда бормоқда, ran партиянбнг, •' агар у (партия) ўз-ўзидан воз кечишни истамаса, ва агарда миллатларнинг меҳиаткашлар оммасниинн иро- дасига муайян маслакда та^ир этишии истаса, олиб аориши керак бўлган агитациясииинг бояги манфаат- ларга асосланган характери устнда бормоқда. Халқ оммасининг манфаатлари эса, революцнянинг ҳозирги даврида чекка ўлкаларнниг ажралнш таяааи чуқур коитрреволюцион талаб эқ.анлигини кўрсатнб тур- моқда.


380
и. в. с т л л и н
уадандй-уиллий антономиянинг кераксдзлдтднд расмий равишда э’тироф этди ва очиқдан-очдқ бундай деди:
«Қапиталистик тузум рамкасида талаб қилинган мнллий-мада- ний автономия социалистик революция шароитида бема’ни бўлиб қолади» («Бунднинг XII кснференцияси» га қа.рагсии, 21 бет, 1920 йил).
Турмуши ва удллдй сосаанииинг • алоҳидалиги блан фарқ қиладиган чекка ўлкалариднг область автоно- мияси қоладики, бу марказ блан чекка ўлкалар ўрта- сидаги алокаидиг рирдаи-бдр ма’қул Рўлган форуасд-■ дир, бу Рутдяиднг чекка ўлкаларини марказ Рлан федерация асосидаги алоқасини уустаҳкаулайдиган анаоноуияддр. Я^и, Совет ҳокимияаи Рдрднчд • пайдо Рўлган кунлариданоқ э’лон қилган ва ҳозирги вақтда чекка ўлкаларда ма^урий коммуналар ҳамда авто- ном совет республикалари шаклида амалга оширила- ётган ўша совет антономиятиддр.


COB. ҲОҚ, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЁСАТИ 381
рпнинг бутун хилма-хиллигини ҳисобга олиб иш кўришга имкон беради. Русияда миллий масала боби- да уч йиллик совет сиёсати шуни кўрсатадики, Совет хокимияти совет автлномиясини турли шаклларда амалга ошириб тўғри йўл тутган, чунки фақат шундай сиёсат соясидагина Совет ҳокимияти Русиядаги чекка ўлкаларнинг энг узлқ-пучмлқяарига кириб бориш учун ўзига йўл очаолди, энг қолоқ ва миллий жиҳатдан турли-туман оммани сиёсий ҳаётга тортаолди, бу оммани турли-туман йўллар топиб марказ блан боғ- лайолди, — бундай вазифани дун’ёдаги биронта ҳам ҳукумат ҳал қилолмадигина эмас, ҳатто ўз олдига кўйгани ҳам йўқ (қўйишга қўрқди!). Русияни ма’мурий жиҳатдан совет автлнлмияси асосида қайтадан бўлиб чиқиш ҳали тугагани йўқ, шимолий кавказяияар, қал- моқлар, черемислар, вотяклар, бурятлар ва ҳоказолар масаланинг ҳал бўлишини кутмоқдалар, лекин кела- жакда Русиянинг ма’мурий харитаси қандай тусда бўлмасин ва бу соҳадаги камчиликлар қандай бўлма- ■син, — ба’зи камчиликлар ҳақиқатан ҳам бўлди, — шуни этироф этиш керакки, Русия совет автономияси асосида ма’мурий жиҳатдан қайта бўлиш ўтказиб, чекка ўлкаларни пролетар маркази атрофига уюшти- риш йўлида, ҳокимиятни чекка ўлкалардаги кенг халқ оммаси блан яқинлаштириш йўлида илгарига қараб жуда катта қадам ташлади.


382
И. В. • С Т А Л И Н
эмас. Бу иттифоқнб мустаҳкамяаи учун даставвал чекка ўлкаларда чоризминиг ваҳшиёиа снёсанндаи мирос қолган ётсирашии• ва норяикни, патрнархая- лик ва маданнянснзлнкин, марказга ишончсизликии тўгатмоқ керак. Чоризм оммани қуялнкда ва нодон- ликда сақлаб қолмоқ ўчуи чекка ўлкаларда анайяаб• панрнархал-феодал зулрини жорий кияиб келди. Чо- ризм маҳаллий мнллатлар оммаснин ёмон жойларга сиқиб чнқариш ва рбялий дўшманликни кучайтнрнш ўчуи чекка ўлкалариниг энг яхши ерларига атайлаб рустамяакачи унсурларни жойлашнириб келди. Чоризм• ормани қоронғилнкда сақлаш ўчуи маҳаллий рактаб-• лар, театрлар, оқартув муассасалариии та^иб қилар, ба'зан эса нўғридан-тўғри ёпиб қўяр эди. Чоризм маҳаллий аҳоли ичидаги энг илғор одамларнниг ҳар- қандай таиаббусларннн бўғиб ташлар эди. Ннҳоят, чоризм чекка ўякаяардагн халқ оммасинннг ҳарқаидэй активлигини йўқ киянб юборар эди. Чоризм мана шуларнииг ҳаммаси блан маҳаллий мнллатлар оммаеи ўртасида, нираики русга оид бўлса, шуларнннг ҳам- масига нисбатан, ба’зан ҳатто душманлнк кўзи блан қарашга айлаииб кетадиган шубҳа туғднргаи эдн. Марказий Рўсня блан чекка ўлкалар ўртасндаги бнтн- фоқни мўстаҳкаряаи ўчўи бу шўбҳанб йўқ килиш керак, аҳллик ва биродарлик бун’ёд килмоқ керак. Броқ ўрнаданн шўбҳани йўқ қнлроқ ўчўи, даставвал, феодал-панрнархал зулмнннг қояднкяарндан қутў- лиш ўчўи чекка ўлкалариииг халқ оммаснга ёрдам бериш керак, мўстамлакачн ўнсурларнниг ҳамма ва ҳарқандай иртиёзларинн фақат сўзда эмас, балк» амалда тўгатроқ керак, халқ оммасини революция сарараяарндаи баҳраманд килрок ’ керак.


COB. ҲОК, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЁСАТИ 38$
Қисқаси: оммага марказий пролетар Русияси улар- идит ва фақатгина уларнинг манфаатлардии кўзла- шини исбот қилиш керак, Руни мустаулакачиларга ҳамда буржуа мдллатчдларга қарши кўрилаетгаиt кўпинча оммага мутлақо тушунарли бўлмаган, жазо чоралари блангина 'эмас, балки, ҳаммадан олдин, из- чил ва яхши ўйланган иқаисодий сдётат блан исбот қилиш керак.
ЛдРераллариинг умумий мажбурий та^им ҳақи- даги талаРи ҳаммага ма’лум. Чекка ўлкалардаги коммуидттлар либераллардан ўнгроқ Рўлаолмайдилар, агар халкиинг иодоилитднд тугатмоқчи Рўлсалар, агар Русияиинг маркази блан чекка ўлкаларини ма’- навий жиҳатдан бир-бирита яқинлаштирмокчи бўлса- лар, улар у ерда умумий аа’лдуид жорий кдлишлари керак. Аммо буниит учун маҳаллий миллий макаабни, миллий театрии, миллий оқартув муатсасаларини ри- вожлантириш, чекка ўлкалардаги халқ оммасининг маданий савдясиии кўтариш зарур, чунки жаҳолат ва нодонлик Совет ҳокдмиятиниит энг хавфли душманн эканлитини исбот қилиб ўаиришнинт ҳожати Рўлмаса керак. Умуман Ру соҳада бизнинт дшлардмиз қанчалик ууваффақиятлд бўлаётгандниI биз билмаймиз, лекин энг муҳим чекка ўлкалардан бирида маҳаллий Халқ маориф комиссарлиги маҳаллий мактаРлар учун ўз кредитииииг фақат 10 % тинасинд сарфлаётганлигини Ризга хаРар қиладилар. Агар бу рост бўлса, у ҳолда биз бу соҳада, Рахтга қарши, «эски режимдан» узоқ кетмаганлдгдмдзии э’тироф килишимиз керак.


384
и. в. с т л л и н
бирдан-бир ҳокимиятдир). Совет ҳокимиятининг одатда энг оғир пайтларда мислсиз куч-қувват ва ғайрат касб этишига сабаб ҳам шудир.
Совет ҳокимияти Русиянинг чекка ўлкаларидаги халқ оммасига ҳам шундай меҳрибон ва қадрдон бўлиши керак. Аммо Совет ҳокимияти уларга ,меҳри- бон бўлиш учун даставвал уларга тушунарли бўлиши керак. Шунинг учун чекка ўлкалардаги барча совет органлари, я’ни суд, ма’мурият, хўжалик органлари, бевосита ҳокимият органлари (шунингдек партия ор- ганлари ҳам), мумкин қадар, маҳаллий халқнинг тур- мушини, урф-одатларини, тилини биладиган маҳаллий кишилардан бўлиши керак, бу органларга маҳаллий халқ оммасининг энг яхши кишилари жалб қилиниши керак, маҳаллий меҳнаткашлар оммаси мамлакатни идора қилишнинг барча соҳаларига ва шу жумладан ҳарбий қисмлар соҳасига ҳам жалб қилиниши керак, Совет ҳокимияти ва ўиинг органлари уларнинг ўз фаолиятлари самараси эканлигини, ўз орзуларининг юзага чиқиши эканлигини омма кўриши керак. Фақаг шу йўл блангина омма блан ҳокимият ўртасида бу- зилмас ма’навий алоқа жорий қилиш мумкин, фақат шу йўл блангина Совет ҳокимиятини чекка ўлкалар- даги барча меҳнаткашлар оммасига тушунарли ва меҳрибон қилиш мумкин.
Ба’зи ўртоқлар Русиядаги автоном республикалар- га ва умуман совет автонлмиясига, гарчи зарурий бўлса ҳам, ҳарҳолда муваққат бир бало ва ба’зи сабабларга кўра жорий қилмаслик мумкин бўлмаган, лекин вақти-соати келганда уни йўқотиш учун унга қарши курашмоқ керак бўлган бир бало деб қарай- дилар. Бу қарашнинг тубдан нотўғри эканлигини, ҳар-


COB. ҲОК. НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЁСАТИ 385
ҳолда Совет ҳокбмиятинииг рняянй масала юзасидан тутган сиёсани блан ҳечқандай алоқаси йўкянгнин исбот киябб ўнирбшнннг ҳожати бўлмаса керак. Совет авноиориясини қаидайднр бир абстракт ва нўкиб чнқариянан бир нарса деб, хусусан ўнн дабдаба ўчўи килиннаи ва’да деб қараб бўлрайди. Совет авноио- Pбясб чекка ўлкаяарнн марказий Русия блан бир- яаштбрбшнинг энг реаль, энг конкрет форрасидир. Украина, Озарбайжон, Туркиснои) Қбрғизиснои, Бош- KирдйCнои, Тотористон ва бошқа чекка ўлкалар, мо- домики улар халқ оррасинииг маданий ва моддий фаровоилигига иитилар эканлар, ўз мактааларнсиз, аксари маҳаялнй халқдан тўзилнан сўдсиз, ма^у- рнянсиз, ҳокириян органларнснз ишлаёлмаслигиии ҳечким инкор этаолрайди. Аксинча, маҳаллий мак- табяарнн кенг миқ’ёсда ташкил қилрасдан нурбб, суд, ра’рўрият, ^окнмнян оргаилари ва ҳоказоларни аҳо- яининн нурмўшбии ва нияинб бнладнган кишилардан тўзмасдан нўрбб, бу . совеняашнирии,
уларни марказий Русия блан бир бўнўи давлат бўлба маҳкам боғланган совет маряакатларига айланнбрбш мутлақо мумкин эмасдир. Мактаб, суд, ма’рўрбян, ҳокимиян оргаиларини она тнлида юргизиш эса — совет авнономиясинб амалда жорий киябшнииг худди ўзгииасидир, чўикн совет автономияси Украина, Тур- кистон, Қирғизиснои ва шўнга ўхшашлар шаклндаги ана шу ҳамма муассасалар ражрўинииг худди ўзги- иасидир. ■
Мана шўндан сўнг совет автоиориясинниг мувақ- қатлиги ҳақида, уиниг блан кураш зарўрлиги ва ҳока- золар ҳақида қандай килбб напириб бўлади, ахир?
Иккндан ббрб:


386
И. В. С Т А Л И Н
ё украин, озарбайжон, кдрғиз, ўзбек, 'Рошқцрд ва Рошқа тиллар ҳақиқатаи ҳам реаль Рир нарса-ю, Рино- Рарин Ру оРластьларда она тилида мактаб, маҳаллий кдшдлардаи суд, уа’уурдяа, ҳокиуияа ортанларднд' рдножлаиадрдш мутлақо зарурдир, Ру ҳолда товеа' анаоиоудятинд бу оРластьларда охиригача, тўзтдз жорий қилиш керак;
ёхуд украин, озарбайжон ва бошқа тиллар уйдир- ма Рир нарса-ю, Рииобардн она тилидагд мактаРлар ва Рошқа муассасалар керак эмас, бу ҳолда товеа анаономдясднд кераксиз Рир нарсадай ташлаб юбо- риш керак.
Учдичд Рир йўл излаш масаландиг уоҳияадни Рил- маслик ёки ақл • калталикниит иатижасдддр.


COB. ҲОК, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗЛСИДЛН ТУТГАН СИЕСАТИ 387
қият блан қўллаш мумкин. Чунки, масалан, контррево- люцион кишилар. бўлишларига қарамасдан, ҳарҳолда, ишга жалб 'қилинган ва ■ сўнгра энг муҳим вазифаларда советлаштирилган контрреволюцион ҳарбий мутаха- ссисларга қараганда, бу интеллигент гуруҳларни, иш- ончсизроқ деб^бўлмаса керак.
Броқ миллий интеллигентлардан бўлган гуруҳлар- дан фойдаланиш блан инструкторларга бўлган эҳти- ёжни қондириш мумкин эмас, албатта. Айни замонда чекка ўлкаларда маҳаллий халқдан инструктор кадр- лар тайёрлаш учун мамлакатни идора қилишнинг барча соҳалари бўйича жуда кўп курслар ва мактаб- лар очиш зарур. Чунки, бундай кадрлар бўлмаса она тилида мактаб, суд, ма’мурият ва она тилида ишлап- диган бошқа муассасаларни ташкил этиш ғоят қийин бўлади.
Совет автономиясини жорий қилиш йўлида жиддий тўсқинликлардан яна бири ба’зи ўртоқларнинг чекка ўлкаларни советлаштириш ишида кўрсатаётган, ба’зан қўпояликларгача бориб етадиган шошма-шошарлик- ларидир. Марказий Русиядан бутун бир тарихий давр орқада қолган областьларда, ҳали тамоман тугатил- маган ўрта аср укладлари мавжуд бўлган областьлар- да бу ўртоқлар «соф коммунизм» ни жорий қилиш йўлида «қаҳрамонона гайрат қилишни» ўз устларига олишг.а юрак қилар эканлар, бундай откелдисига олиб чопишдан, бундай «коммунизм» дан яхшилик чиқмайди. Бу ўртоқларга биз программамизнинг қуйи- даги ма’лум пунктини эслатиб ўтмоқчимиз. Бу пунктда бундай дейияган:


388
И. В. С Т А Л И Н
ўрта асрдан буржуазия демократИ|ЯСИ1га томон ўсиш йўлидами, ёки буржуазия демюкраггилсидан совет ёхуд пролетар демокра- тиясига томон ўсиш йўлидами эканллмииш ҳисобга олади ва ҳоказо».
Сўнгра:
«Ҳарҳолда, илгари эзучи миллат бўлган миллат пролетариати илгари эзилган ёки тўла ҳуккугқдқа эга бўлмаган миллат меҳнат- кашлари оммасидаги миллий ҳиссиёт алоҳида эҳ-
тиёткорлик ва алоҳида э’тибор блан қараши Керак» («РҚП пргрзамасига» қараиг).
Я’ни, масалан, агар Озарбайжонда ҳовли-жойлар- ни тўғридан-нўғри тнғйзлаштириш ўз кварнираларинIг, ҳовяи-жойларини дахлсиз, муқаддас деб•ҳнсобловчи озараайжонли оммаии биздан ўзоқлаштнрар экан, ра’лумкн, ҳовлн-жойларни нўғридан-тўғри тнғнзлаш- ннрбш йўли ўрнига, бу мақсадга эрншмоқ ўчўи ботн- кача, айланма йўяии қўллаш керак. Ёхуд яна: масалан, агарда дбибй хурофот блан жуда ҳам заҳарлангаи доғистонли омма «шариатга асосланиа» коммўнбсн- ларга эргашар экан, равшанки, бу раряакатда диний хурофотга қарши тўғридан-нўғри кураш йўли ўрнига бошқа, ётуғроқ йўл нуниш керак. Ва ҳоказо ва ҳока- золар.
Қисқаси: қолоқ халқ оммасбни «дарҳол комму- ннзмлаштирнш» бобида откеядиснга олиб чопишдан бу оммаин совет тараққнётинииг ўмумий оқимига аста-секин • жалб этиш учун эҳтнёнкоряик ва руяо- ҳаза блан иш килбш снёсатнга ўтмоқ зарурдир.


COB. ҲОК, НИНГ МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЕСАТИ 389
ууттаҳкам революцион иттифоқ аузишдии аа’уди этади.
Совет Русияси бирқанча миллат ва қаРилаларни бир-бдрита ишонч асосида, дхадердй, Риродарларча роздлдтд асосида ягона пролетар давлати доирасида ҳамкорлитинд уюшадрдшииит дун'ёда мисли кўрилма- ган аажриРасиии ўтказмоқда. Революциянинг уч йили бу аажриРанинг тўла уунаффaIкдяа қозониши учун ҳамма д■мкондятларга эга эканлигдни кўрсатди. Броқ, Ру тажриРа, бдзнднт маҳалларда миллий масала юза- сидан тутаеаган амалий сиёсатимиз, турли форма ва даражалари блан олинган ҳолда э’лон килинган совет автономияси талаРларига хилоф Рўлмаган тақдирда- гина, бизнинг маҳаллардаги ҳарРир амалий қадамдудз чекка ўлкалардаги халқ оммасини пролёаариаанинт юксак ма^авий • ва моддий маданиятига бу омманинт турмуш ва миллий қиёфасига тўғри келадиган форма- ‘ ларда тортишга ёрдам берган тақдирдагина тўла ууваффақдят қозонаолади.
Марказий Русия блан Русияиднг чекка ўлкалари ўраасидаги революцион иттифоқид муттаҳкамлашиднг гарави ана шундадирки, • бу иттифоқ олдида Антан- таниит ҳамма ва ҳарқандай каллоблигинииг кули кўк- ка совурилади.
„Правда" № 226, 1920 йил 10 октябрь Имзо: И. Сталин
26 И. В. С та лин, том 4


390
ИШЧИ - ДЕҲҚОН НАЗОРАТИ MAC’ УЛ ХОДИМЛЛРИНИНГ I БУТУНРУСИЯ КЕНГАШИНИ ОЧИШ ВЛҚТИДЛ СУЗЛЛНГЛН 1НУТҚ
1920 йил 15 октябрь
Ишчи-деҳқон назорати ходимларининг биринчи Бутунрусия кенгашини очиқ деб ҳисоблашингизни сў- райман.
Уртоқлар! Кенгашнинг амалий ишларига ўтишдан слдин, ишчи-деҳқон давлатида назоратнинг кераги борми, агарда кераги бўлса, унинг асосий вазифала- ри нимадан иборат бўлиши керак, деган масала юза- сидан Ишчи-деҳқон назорати Халқ Комиссарлигининг фикрини баён этишга рухсат этинг.


ИШ-ДЕХ. НАЗОРАТИ ХОДИМЛАРИ ҚЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҲ 391
катни ҳечва.қт идара K’илмaгaи, бошқаларга ишлаш- иитдиа билган ва уамлакатни идора қилишга етарли тажриРаси бўлмаган дшчд ва деҳқонлар чиқдилар.
Совет уамлакатининг давлат бошқармаси аппара- тидаги ҳозирги каучилдкларнинг манРа’! бўлган Ри- ринчи саРаР ана шундан иборат.
Сўнгра, давлат бошқаруасднинг эски аппаратлари тугатилгач, бюрократизм тдндирдлган эди, аммо Рюрократлар қолди. Улар совет ходимлари тусига бўялиб олиб, бдзндит давлат аппаратларимизга кириб олдилар ва энддгииа ҳокимият тепасига чивдан ишчи ва деҳқонларндит етарли тажриРаси йўқлигидан фой- даланиР, давлат уулкдид талашдек эски найрангла- рини авж олдирдилар, эски Руржуа одатларини ки- ритдилар.
Давлат аппаратлардудзииит камчиликларига Раза бўлган дккдичд саРаР ана шундан иборат.
Ниҳоят, янги ҳокимиятга эски ҳокимиятдан мут- лақо вайрон бўлган хўжалик аппарати мирос бўлпб қолди. Бу вайроналик •Аитaита томонидаи Русияга мажРур қилиб тақилган гражданлар уруши • туфайли янада кучайиб кётдд. Мана бу саРаР ҳам давлат мехаидзмидагд камчилик ва иуксонларни туғдирган шароитлардан бири бўлиб хизмат қилди.
Давлат аппарааларимиздаги камчдликларнинг ке- лиР чиқишига саРаб бўлган асосий шароитлар мана шулардир, ўртоқлар.
Равшанки, модомики бу шароитлар мавжуд экан, модомики давлат аппаратларида камчиликлар мав- жуд экан — Ризга назорат керак.


392
И. В. С Т А Л И Н
ҳарҳолда, ҳокирбят тепаснга чбққан янги синф ва- килларининг тажрнаасн ҳозирча етишрайдн.
Албатта, ннқобяаииб олган ва аппаратларнмнзна сўқняиб кбриб олган аюрократларнинг таноби нортн- лаётир, лекин ўларнннг таноби ҳозирча етарли дара- жада нортилгаи эмас.
Албатта, бизда бўлган ҳозирги вайроилнк давлат органларимизнннг жадал ва ғайратяарн соясида ка- маймоқда, яекнн шундай бўлса ҳам, бу вайронлик ҳали ҳам бор.
Худди мана шўнбиг ўчўи ҳам, модомики бу шароиг ҳозирги ҳолича қолар экан, родомики бу камчиянклар мавжуд• экан, бу камчиликларни ўрганиа чнқаднган, ауларни нўзанадннаи ва давлат оргаиларнрнзга та- комилланиш йўлида иягарнлашга ёрдам аераднгаи махсус давлат аппаранн керак.
Хўш, назораннинг асосий вазнфаяари нп^^.лардан иборат?
Асосий вазифалар иккита.
Биринчиси шўкб, • назорат ходимларн ўзларнииин текшириш ишларининг иатнжаснда ёки даворнда• марказда ҳам, шўниигдек маҳалларда ҳам ҳукумат непаснда турган ўртоқларнмизна давлат рўлкини ҳи- собга олишибиг энг мақбул усулларнии қўллашларига ёрдам беришларн, ҳисоб беришибнг энг мақбул ўCўл-• лйриии қўялаиларнна ёрдам бербшлари, та’рииот• аппаратлар'ниб, нбнчлнк ва уруш ва1қтларидаги аппарат- ларни, хўжалик аппаранларнии йўлга қўйишларига ёрдам аеришяари керак.
Бу бириичб асосий вазифаднр.


ИШ-ДЕХ. НАЗОРАТИ ХОДИМЛАРИ КЕНГЛШИДЛ СЎЗЛЛНГЛН НУТҲ 393
деҳқлняардан бутун давлат аппаратини эгаляайляа- диган инструкторлар тайёрлаши керак. Уртоқлар, мамлакатни амалда, буржуазия тартиботи вақтида парламентга, ёки совет тартиботи вақтида Советлар с’ездига ўз вакилларини сайлаганяар идора қилмай- дилар. Ундай эмас. Мамлакатни ҳақиқатда, давлат- нинг ижро этучи аппаратини амалда эгаллаб олганлар, бу аппаратга раҳбарлик қилучилар идора қиладилар. Агарда ишчилар синфи ҳақиқатан ҳам мамлакатни идора қилиш учун давлат аппаратини эгаллашни ис- таса, у фақат марказдагина эмас, фақат масалалар муҳокама қилинадиган ва ҳал қилинадиган жойлар- дагина эмас, балки қабул қилинган қарорлар амалга ошириладиган жойларда ҳам тажрибали ходимларига эга бўлиши керак. Ана шундагина, . ишчилар синфи ҳақиқатан ҳам давлатни эгаллади, деб айтиш мумкин. Бунга эришмоқ учун мамлакатни идора қиладиган етарли миқдорда инструктор кадрларга эга бўлмоқ керак. Ишчи-деҳқон назоратининг асосий вазифаси бундай кадрларни етиштириш, тайёрлаш, ўз ишига кенг ишчи ва деҳқонлар табақасини жалб қилишдан иборат- дир. Ишчи-деҳқон назорати ишчи ва деҳқонлардан чиққан бундай кадрлар учун мактаб бўлиши керак.
Ишчи-деҳқон назоратининг иккинчи вазифасй ана шулардан иборат.
Ишчи-деҳқон назоратининг амалга ошириши зарур бўлган иш усуллари ҳам ана шулардан келиб чиқади. Эски, революциядан илгариги вақтда контроль давлат идораларидан хориж эди, бу бир сиртқи куч бўлиб, идораларни текширганда айбдорларни, жиноятчиларни тутишга тиришар ва шунинг блан кифояланар эди. Бу усул менингча золимона усул, жиноятчиларни тутиш


394
И. В. С Т А Л И Н
усули, бутун матбуот жар солсин учун овоза тарқа- тиш усулидир. Бу усулни ташлаб юбормоқ керак. Бу ишчи-деҳқон назоратининг усули эмас. Бизнинг назо- ратимиз ўзи текшираётган идорани ёт идора эмас, балки, ўргатиш, такомиллаш керак бўлган ўз идораси деб қараши керак. Асосий нарса айрим жиноятчи- ларни тутишда эмас, балки биринчи галда, текшириг яаётган идорани ўрганишда, мулоҳаза блан, жиддий ўрганишда, унинг • камчилик ва ютуқларини ўрганиш- да ва бу идлраларнинг такомиллаш ишини илгари суришдадир. Агарда назорат золимона усулга томои оғиб кетса, агар ўзи текшираётган идорани бўлар- бўлмасга урабошласа, агар тирнлқ ичидан кир излай- бошласа, агар асосий камчиликларни бир четда қол- дириб, ҳодисаларга юзаки қараса — бундан ҳам ёмоп,. бундан ҳам номақбул иш бўлмайди. ,
Ишчи-деҳқон назорати ишининг усули асосий нуқ- сонларни очиб ташлашдан иборат бўлиши керак. Мен биламанки, Ишчи-деҳқон назоратининг бу йўли қийин йўл, кўпинча текширилаётган идоранинг ба’зи ходим- ларининг нлрлзияитига сабаб бўлади, мен биламанки, кўпинча Ишчи-деҳқон назоратининг энг содиқ ходим- лари ба’зи ҳаддан ошган тўралар ва шунингдек бу тўраЛарнинг та’сирига берилган ба’зи клммунистяар- нинг нафратига дучор бўладилар. Аммо Ишчи-деҳқон назорати бундан қўрқмаслиги керак. У ўз олдига шундай асосий вазифа қўйиши лозим, у ҳам бўлсаг айрим шахсларни, уларнинг қандай вазифани эгал- лашларидан қат’ий назар, аямаслик, фақат ишниқ фақат иш манфаатини аяш керак.


ИШ-ДЕҲ. НАЗОРАТИ ХОДИМЛАРИ ҚЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚ .. 395
жуда ҳам тофддллитинд талаР қилади. Таассуф бил- дириб шуни • айадшим керакки, Ра’зи идорйларни амалда аёкшд|рд'ш вакадда бу ерда, Москвада, аёкши- ручи ходиуларндит ўзлари ўз вазйфаларига • ёаарлд даражада лойиқ эмасликлари ма'лум бўлди. Мен шуни айтиб кўйишиу керакки, Комдтсарлдк бундай ходимларга қарши раҳмсиз бўлади. Kомдттарлик Ру- ларга ниcбaтаи энг катаиқ жазо қўллашни талаб . кдлади, чунки улар дшчд-,дёҳкои назорати ходимла- рига иснод келтирадилар. Модоудкд, дшчIи-деҳкoн назорати зиуматига ддораларимдзнинт хатоларини тузатиш, илгари • қадам босиш — такомилландш учун Ру идора ходимларига • ёрдам Реришдек олий ва- зифа юклангац экан, уодоуикд, дшчд-дёҳкон назорати олдига ҳечкдуид аямаслик, • балки фақат иш манфа; ааинигииа кўзлаш вазифаси кўйдлган экан, ма^^у^мки, дшчд-деҳқои назорати ходдмларинднт ўзлари соф, Реғараз ва ҳаққонийлдкда раҳмсиз бўлишлари керак. Бу, Рошкаларид аекширдш, уларни ўргаташга фақат расмий ҳукуққагииа эмас, балки ма^авий ҳуқудқа ҳам эга Рўлишлари учун мутлақо зарурдир.
„Известия Рабоче-Крестъянской Инспекции" № $ — 10, 1920 йил ноябръ—декабрь


396
, АВТОРДАН
/920 йалда нашр қилинган Миллий масала тўгрисидаги мақолаларнинг тўпламига сўзбоиш
Ушбу кнтобна рбллий масала тўғрисидаги мақо- лалардан фақат учтасигина кирган. Нашриётнинг ма^ум мақояаяарин танлаб олбшидан мақсад, бу таняаинан учта мақола партияриз ичида рблянй ма- саланниг ҳал кблннншвдЪ энг рўҳир учта даврни акс этиши ва шуиинг блан бирга, умуман кинобнинг мақсадн партнямизнинн рблябй масала нўғрисбдаги снёсатииинг муркин қадар тўла ранзараснин кўрса- ннб бернш бўлса керак.


ЛВТОРДЛН
397
топаолади. Кейингд воқиалар, хусусан империалистик уруш ва Австро-Венгрдянинт айрим миллий давлат- ларга ажралиР кетиши кимнинт ҳақ эканлдтини яққол кўрсатиб берди. Ҳозир энди, Шпрингер ва Бауэр ўзларинииг вайрон бўлган миллий программалари олдида ўсал бўлиб қолганлари бир вақтда, аарихнииг «Австрия йўлдид» пучга чиқаргаилигига шубҳаланиР Рўлмаса керак. Ҳатто Бунд бундай деР э’тироф қи- лишга мажРурдир: «капдталдстиlк тузум рамкасида талаб килинган миллий-маданий аваоиоудя (я^и Авс- трия миллий программасининг талаРи. И. Ст.) соци- алистик революция шароитида беуа’ии бўлиб қолади». (Бунднинг «XII конференцияси» га қара^^ин, 1920 йил< Бунд шуидит блан Австрия миллий протраммасининг назарий асослари принцип жиҳатидан нотўғри экан- литдии, миллат ҳақида Анттрия назариясинднг прин- цип жиҳатидан нотўғри экаилигини ҳам этироф этга- :нднд (Рилмасдан этироф эттаииии) пайқамайди ҳам.


398
и. в. с т л л и н
ҳақида, Русиянинг шарқий ўлкалари орқали Шарқ- нинг эзилган мамлакатларига Совет Русиясининг та’- сирини ёйиш ҳақида, Ғарб ва Шарқнинг жаҳон им- периализмига қарши бирлашган революцилн фронтини тузиш ҳақида бизнинг олдимизда амалий масалалар турган бир давр эди. Мақола миллий масаланинг . ҳо- кимият ҳақидаги масала блан узлуксиз боғланганли- гини қайд ' қилади ва миллий масалани эзилган халқ- лар ва мустамлакалар ҳақидаги умумий масаланинг бир қисми, деб тавсифлайди, я’ни одатда «Австрия йўли», меньшевиклар, реформистлар, II Интернационал қарши чиққан, аммо влқиаяарнинт бутун давомида тасдиқ қилинган масалани тавсифлайди.
Учинчи мақола («Совет ҳлкимиятининт Русияда миллий масала юзасидан тутган сиёсати», «Жизнь на- цилнальнлстей» га қаралсин, 1920 йил октябрь)11№ область совет автономияси асосида Русияни ма’му- рий жиҳатдан қайта бўлиб чиқиш ҳали тугамаган ҳозирги даврга, чекка ўлкаларда РСФСР нинг тар- кибий қисми бўлган ма’мурий коммуналар ва авто- пом совет республикалари тузиш даврига тааллуқлидир. Мақоланинг асосий мақсади — совет автлнлмиясини амалда турмушга ошириш ҳақидаги масаладир, я’ни империализмнинг интервенциячилик ҳаракатларидаи амин бўлиш учун марказ блан чекка ўякаяарнинг революцион иттифоқини' та’мин этиш ҳақидаги маса- ладир.


АВТОРДАН
399
ва бошқа рустамлакаларнннг Антантадан ажраяншина тарафдормиз, чўикб бўяарнбиг ажралиши шу эзнлнаи мамлакатларни импepиaлнзмдаи озод килнш, нрпери- ализм равқи’биlб кучсизланнириш ва революция мав- кн’биб • кўчайнирбш демакднр. Биз чекка ўякаяарнинг Руснядан •ажралншига қаршимиз, чўикб бу ажралиш- чекка ўлкаларни ирпериаяисник зулмга дучор килиш, Рўсиянннн ревояюциои KЎДратнии кўчсизланнириш ва бмпербаяизр мавқи’биб кўчайнириш демакдир. Худди мана шўиниг ўчўи ҳам Антанта Ҳиндиснои, Миср, Арабиснои ва бошқа мустамлакаларнннг ажралишнна қарши кўрашбш блан бирга, Русиядаги чекка ўлка- лариинн ажралиши ўчўи курашроқда. Хўдди рана• шуибин ўчўи ҳам коммуиисняар мустамлакаларнбнr Антантадан ажралиши ўчуи курашиш блан бирга, Русиядан чекка ўлкалариинн ажралишига қарши • ку- • рашмасдан кололмайдилар. Ма’лумки, ажралиш ҳа- қ.идаги масала конкрет халқаро шароитга, революция • манфаанларига қараб ҳал килииади.
Ббринчб мақоладан фақатгбна нарихий аҳамияти■• бўлган ба^и жойлариии чиқариб ташлаш рўркби эди, лекин мақола мўнозара характерига эга бўлган- • янгндаи ўиб тўла ҳолича ва ҳечбир ўзгартмасдан аосбшга тўғри келди. Шуибнгдек, нк.кбнчб ва ўчбичб. рақолалар ҳам ўзгартирнлмaсдан аосблдб.
1920 	йил октяб,рь
И. Сталин. Мақолалар тўплами, Давлат нашриёти, Тула, 1920


400
РЕСПУБЛИКАНИНГ СИЁСИЙ АҲВОЛИ ҲАҚИДА
Дон ва Кавказ коммунистик ташкилотларининг 1920 йил 27 октябръда Владикавказ шаҳрида бўлган ўлка кенгашада қалинган доклад
Уртоқлар! ОктяРрь революциясигача Ғарбий Ов- рупо социалисаларининг ба’зи доираларида социалис- тик революция дата■аннал капиталдзу тараққий қилган мамлакатларда Рошланади ва ууваффақдят қозонади, деган қат^ий фикр бор эди, шунда ба’зилари бундай мамлакат Англия, бошқалари эса Белгия ва ҳоказо деР фол очар эдилар. Уларнинг қарийб ҳаммалари эса, капдталисадк ждҳаадаи қолоқ бўлган ва^пролета- риат оз бўлган ва яхши, уюшмаган, масалан, Русия каби, мамлакатларда социалдстик революцдяииит бош- ланиши мумкин эмас, дер эдилар. Октябрь ўзгариши Ру қарашни рад этди, чунки социалдстик революция ай- нан капдталдстик ждҳаадаи қолоқ Рўлган уаулакаа- да, Русияда бошланди.


РЕСПУБЛИКАНИНГ СИЕСИЙ АХВОЛИ ХАҚИДА
401
қаттнк бшонгаи ва бундай портлаш албатта бошлаиа-• ди, деб ўйлаган эднлар. Бу иуқтаи назарни ҳаг? воқиалар рад килиб таиладн, чўикб социаяистнк. Русия ғарбий пролетарианиинн бевоснта революцион ёрдаринн олмасдан ва душман давлатлар қўршовид.а уч йилдан бери мўваффақнят блан яшамоқда ва ри- вожланроқда.
Ма^ум бўлдики, социалистик революция капита- лбсник жиҳатдан қолоқ мамлакатда бошланаоладн- гина эмас, балки муваффақият ҳам козоииб ва блга- рилаа, капнталистик жнҳандан таракқий кнлгаи мам- лаканяарна ўрнак ҳам бўлаолар экан.
Шундай килбб( кенгашниин Русияиинг ҳозиргб аҳ- воли ҳақида кун тартибнга кўйнаи масаласи қўйида- гича тус олади: ҳарҳолда ўз ҳолига қўйилган ва социализмнииг бир воҳасидан нборан аўягаи Русия, душман капиталистик давлатлар қуршаб олгаи Русия, буидаи кейби ҳам саҚяаннб қолаоладнмб, ўз душ- маилари•ии шу вақтга қадар қнлганндек енгга ва йўқ қнлаояадимн?
Бу раCаяани ҳал киярок ўчўн аирничи галда, Совет Русиясиниин яшашинб ва муваффа'қнят'ини таЧшн этаётган ва буидаи кейни ҳам на’рби этаола- диган шароитнб аинқяаа олнш керак. Бу шароит бккб хблд.ир: добмий ва бизга боғлбк бўлмаган ша- роит ҳамда ўзгаручи, одамл-арга а•оғлиқ бўлган ша- робтдир.


402
И. В. С Т А Л И Н
вақт сақланиб қолиш мумкин. Агар Русия, душман- нинг кучли ҳужуми блан мамлакат тақдири тез ҳал бўладиган, маневр қилиш қийин бўлган, чекинадиган жойи бўлмаган Венгрияга ўхшаган кичкина мамлакат бўлса эди, arap Русия ана шундай кичкина бир мам- лакат бўлганда эди, у слциаяистик мамлакат сифа- тида бунчалик узоқ яшаб қололмас эди.
Сўнгра, социалистик Русиянинг ривожланишини осонлаштирадиган ва доимий характерда бўлган иккинчи шароит ҳам бор. Бу шундан иборатки, Русия мамлакат ичкарисида ёдилғиси, хомаш’ёси ва озиқ- овқати мўлликда дун’ёда кам учрайдиган мамлакаг- лардан биридир, я’ни ёқилғи, озиқ-овқат ва ҳоказо- лардан четэлларга боғлиқ бўлмаган мамлакатдир, бу жиҳатдан четэлларсиз ҳам яшайоладиган мамлакат- дир. Шубҳа йўқки, агарда Русия, масалан, Италияга ўхшаб, бошқаларнинг ғалласига, ёқилғисш;а қараб қолганда эди, революциянинг эртаси куниёқ танг аҳ- волга тушиб қолар эди, чунки уни ғалла ва ёқилғисиз қллдириш учун қамал қилишнинг ўзи кифоя эди. Ҳолбуки, Антантанинг Русияни қамал қилиши Русия- нинг манфаатигагина эмас, балки Антантанинг мак- фаатига ҳам зарар етказди, чунки Антанта Русиянинг хом молидан маҳрум бўлди.


РЕСПУБЛИҚАНИНГ СИЕСИЙ АҲВОЛИ ХАҚИДА
403
дай уруш вақтида ҳарбий резервлар расаласн ҳал қияўчб масаладир.
Хўш, Аннаннанинг резервлари қандай?
Ббзибин резервларимнз қандай?
Аинаинаиинг резервлари — бу, анрничн • галда, Враннеяьиинг аскарлари ва ^озирча «снифий зиддият- лар заҳари» блан заҳаряанманан ёш буржуа давлат- ларбибиг (Польша, Рўроиня, Арраииснон, Грўзня ва ҳоказояариинг) ёш аррияяаридир. Бу жиҳатдан Ан- таннаиииг бўш нороиб • шўидан иборанки, ўибиг ўз контрревояюциои армияси йўқ. Ғарбдагн ревояюцбон ҳаракат туфайли у Русияга ўзбнбнн аскаряарнии, я^и бннлиз, француз ва ҳоказояариинг кўшииларбнб юбо- раолмайди ва аўиниг натижасида у бошқаяарииин аррняларидан фойдаяанншга• ражбурдир. У бу армия- ларни маблағ блан на’рби энбб турса-да, яекии булар- га ўз армняяаридек, ўзи хоҳлаганича тўла хўжайинлик :қнлаолмайдб. Бу аррбялариинг Антанта бўйрўғб блан ҳаракат қилаётганлиги қўшинларидан Антанта фой- даяаиаётгаи давланЛарнннг рбяябй маифаатлари блан Антанта ўртасида ихнняофлар борянгинб ва буидаи кейин ҳам • аўяишнни асло рад энрайди. Аитантаиииг иғвосига қарамасдан Польша блан тузилган сулҳ ■б^1^н^;ай бхнблофнинг борлигбнн яна бир карра исбот этадн. Бу ҳол эса, Антанта ҳарбий резервяарцрииг ички кўч-кўвватнга зарба урмасдан қоярайди.
Иккинчндан) Антаннанинг резервлари армияларн- мизнинг орқа томонида партнзанлнк ва бошқа ҳар- қандай хуружлар кбяиб иш кўраётган контрреволю- циои кучлардан иборатдир.
Ниҳоят, яна Аинаитаиинг Антанта номонидаи эзилган мустамлакаларда ва ярнр мўcтарлакаяарда


404
и. в. с т л л и и
ҳам резервлард бўлиР, улар бу мамлакатларда Рош- лаиаетган рёнолюцдои ҳаракатни бўғиб йўқ хдзмаадни Ражарадилар.
Биз Аитаиааиднт Онрупоиднт ўзидагд, Ғарбда co- цдалдсадк рёнолюцияни бўғиб, йўқ қилиш мактадднII кўзлаган ҳамма ва ҳарқандай тазаидалард ва шу жумладан II Иитериационал каРи резернлард ҳақида гапираетгандмдз ҳам йўқ.
Рутдяниит резервлари — бу Рдрдичд галда Қизил Арудяддр, ишчи ва деҳқонлардан дборaа бўлган ар- миядир. Қизил Армия Антанта ёллаган ва тоадб олган армиялардан шу Рлан. фарқ кдладикд, Қизил Армия ўз мамлакатднинт озодлдтд ва мустақдллдги учун урушади, унинг манфаатлари, ўз коидид қайси мамла- кат учун тўкаётган Рўлса, ўша уамлакаа манфаатлари блан ва қайси ҳукумаандит йўл-йўрдғини бажариб урушаётган Рўлса, ўша ҳукумат манфаатлари Рлан бирдир. Совет Русиясининт асосий ички резервлари- нинг биaуас-тугануат қудрати ана шундадир.
Русдянднт рёЗфвлард, дккднчидан, ҒарРдаги, ри- вожланиб, социалистдк революцияга ўаадитан рево- люцион ҳаракатдир. ШуРҳа йўқки, агарда ҒарРдаги бу рёнолюцион ҳар-акат бўлмаса эди, Антанта ўзииднт коитррёнолюцдон кўшииита эга Рўлган Рўлар эди ва Pycjja ишларига ҳарбий куч блан бевотита аралашиш- га жур'ат этаолган бўлар эди.


РЕСПУБЛИКЛНИНГ СИЁСИЙ АХВОЛИ ҲАҚИДА 405
дан иборатдир. Шуни эсда тутмоқ керакки, мустам- лакалар — империализмнинг энг нсзик жойидирки, бун- га зарба берилиши блан Антантанинг ҳоли танг бўла- ди. Шубҳа йўқки, Шарқдаги революци^н ҳаракат Антан- тани ноумид қилади ва бузилишга олиб боради.
Бизнинг резервларимиз ана шулардир.
Бу лмияяарнинг тарихий тараққиёти қандай?
1918 йили Совет Русияси хом мол, озиқ-овқат, ёқилғи манбаларидан (Украина, Кавказ, Сибирь, Тур- кистон) ажратилиб қўйилган, жиддий армияси йўқ, Ғарбий Оврупо пролетариати ёрдам бермаётган ички Русиядан иборат эди. У вақтда Антанта Русия иш- ларига тўғридан-тўғри ҳарбий мудохала ҳақида ran юритаолар эди, у шундай қилди ҳам. Икки йилдан сўнг Русияда энди манзара бутунлай ўзгарди. Сибирь, Украина ва Кавказ блан Туркистон озод қилинди. Юденич, Колчак, Деникин тор-мор келтирилди. Еш буржуазия давлатлариницг бир ■ қисми (Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша) бетараф ҳолга кел- тирилди. Деникин армиясининг қолдиқлари (Врангель армияси) тор-мор қилиниш олдида турибди. ■Ғарбий мамлакатлардаги революцион ҳаракат ўзининг жан- говар органи — III Интернационални мустаҳкамлаб, тез ўсмоқда, энди Антанта Русия ишларига тўғридан- тўғри ҳарбий мудохала ҳақида ўйяайоямайди. Шарқ- да Антантага қарши революцион ҳаракат ўсиб, рево- люцион Туркияни ўз моясига айлантирмоқда, Ҳаракат ва пропаганда комитети ;07 каби ўз жанговар органини тузмоқда.
Қисқаси: Антанта резервлари кундан-кун қуриб битмоқда, Совет Русиясининг 'резервлари кўпайиб бормоқда.
27 II. В. С т а л и н, том 4


406
И. В. С Т А Л И Н
Равшан^ки, ҳозир, 1920 йбяб, Русияниин енгилиш имконияти бундан икки йил илгарнга қараганда кам, беқиёс даражада камдир. Равшанкн, агар Русия икки йил муқаддам • Антантанинг ҳужумнга бардош берол- ган экан, энди Русия, ўз резервлари кўрашиниг ҳамма соҳаларида ўсаётган бир вақтда, аяаанна бардош аероладн.
Бундан, Аитаита блан ўрўш тамомнна яқинлашмоқ- да, куролларимизни йиғбштбриб кўйиширбз, кўшнини тарқатиб юборишириз ва тинч меҳнатга киришишбрнз керак, деган мано келиб чбқадири?
Йўқ, бундай ма^о келиб чикмайди. Поляклар блан сулҳ тузбяишига нишини-нишига қўйиб кўниккан Антанта, бор ма’пумотларга кўра, кўролини йиғбшти- риб кўймоқчи эмас, у афтндаи ўрўш райдоиини жа- нўбга, Закавказье тороиига кўчирроқчи, шу • блан бирга, ажаб эмаски, Антантанинг боқимндани Грузия Антантага хизмат қияишдан қайтмаса.


РЕСПУБЛИҚАНИНГ СИЕСИЙ АХВОЛИ ҲАҚ,ИДА
417
аауоми чоралар блан қўллаш, — агарда ёитдшид истар эканмиз, иккиланмасдан, ҳамма куч ва ғайра- аимизнд сарф ^^P» бажардшдмдз лозим , ..бўлган нанРатдаги назифаларимиз ана шулардан иборатдир.
Агар бу вазифаларни ҳалол Ражарсак, биз алРатта ёигамдз.
Мен сўзиуии тамомлаб, Рир шароит ҳақида айтиР ўтмоқчи эдимки, Ру шароит бўлмаса Ғаррда револю- цдянднг ёигиб чдкдшд жуда ҳам кдйди бўлар эди. Мен ҒарРдаги революция учун озиқ-овқат фонди ту- зиш ҳақида тапираетдбмаи. Гап шундаки, ғарбий давлатлар (Гёрмандя, Италия ва ҳоказолар) Оврупони ғалла Рлан аа’минлончд Ауёрикага Ратамом қарам- дирлар. Бу мамлакатларда революция ёнтдб чиқса ва агар Руржуалар Амердкасд уларни ғалла- блан аа’удн этишдан Рош тортса, пролетариат ренолюцдя- нинг эртаси куниек оздқ-овқат ааитлигдга дучор Рў- лади, Американинг бош аораишд эса муқаррардир. Русиянинт алоҳида оздк-овқат запаси йўқ, лекин у, ҳарҳолда Рир қадар запас тўплаши мумкин, шунинг учун, озиқ-овқат соҳасида юқорида татвирланган ҳол Рўлиши уумкинлдтднд ва аниқлитднд назарда тутиб, ғарРдаги ўртоқлардмиз учун Русияда оздқ-овқат за- паси тайёрлаш ҳақидаги масалани ҳоздрииит ўзидаёқ қўйиш керак эди. Ба,зи ўртоқлар Ру масалага аети- шинча э’тибор бермайдилар, лекин, кўриР аурибтдзки, ҒарРдаги революцдянинт Рориши ва натижати учун Ру уасалаиииг аҳамияти каттадир.
„Коммунист" (Владикавказ) Ла 172, 1920 йил 30 октябрь
27*


408
ПРОЛЕТАР ДИКТЛТУРЛСИНИНГ УЧ ЙИЛИ
1920 йил 6 ноябрьда Боку Советининг тантанали мажлисида цилинган доклад
Уртоқлар! Д■лкяадимга ўтишдан илгари сизларга, Боку ишчилари депутатлари Советига, Русия Совет- ларининг Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитетидан,. Халқ Комиссарлар Советидан Озарбайжон Ревкомига ва унинг бошлиғи ўртоқ Наримановга салом топшир- моқчи эдим, Республика ревляюцион ҳарбий советидан эса, Озарбайжонни озод қилган ва ўз кўкрагини қал- қон қилиб, унинг озодлигини сақлаётган XI Қизил ар- мияга қизғин салом топшираман. '(Қ a р с а к л а р).


ПРОЛЕТАР ДИҚТАТУРАСИНИНГ УЧ ЙИЛИ
409
яна,Совен Руснясннн кўрмаган эдилар, яни, бунга уларнинг вактяарн йўқ эди.
Иккннчи давр — Гер■мання бмпериалбзми тор-мор келтирилгандан ва Германия ревояюциясииинг аввали- дан бошлаб то Деиикиннинг Рўсняна кенг ҳужум аошяагаи пайннгача, ўиинн Тулага етиб қолган вақти- гача аўянаи даврдир. Бу давр Рўсиянинг халқаро аҳволи нуқтаи назаридан қараганда, шунинг блан фарқ қнладики, Антанта, — Англия-Францня-Америка коа- лнцияси, — Германияни тор-мор келнириб, ўзиниит хамма бўшаган кучларини Совет Рўсияснга қарши бу- риб юборди. Бу — оқибатда хом хаёл аўлиа чикқан — 14 давлат итнбфоки блан бизга дўқ кияинтан давр- дир.
Учбнчи давр—биз ҳозирги кунда яшаб нўрган давр аўлиа, бизнн социалбстик давлат снфатида кўзга нлнш алаигина ва ҳахбқатда таниш аяаигниа қолмас- дан, ҳатто анздан ҳайбкроқдалар.
БИРИНЧИ ДАВР
Бўндан уч йил илгари, 1917 йил 25 октябрьда (ёки янги ҳисоб блан 7 ноябрьда) Петроград Советида иш- ловчи кичкниа бир тўдадан иборат аояьшевиклар тўп- яаидняар ва Керенский саройнни ўраб олншга, ўиинт абзилтаи аскаряарнии асир олишга ва •ҳокимиятии ўша вақтда тўпяаиган ишчн-деҳқон ва солдат депбтатяари Советннниг 2-нчи с^ездига олба бери.шга қарор кбя- дилар.
Мана шу пайтда кўп одамлар анзта, жуда яхши деганда, нелаалар деб, жуда ёмон деганда, «Геррання брпернаяизмининг атентларн» деб қараган • эдилар.


410
И. В. С Т Л Д II II
Халқаро нуқтад назардан қараганда бу даврни Совет Русиясининг бааауом • якка қолган даври деР аташ ууукди.
Русияга душманлик блан қараганлар Рдзид ўраР олган буржуазия данлаалариги•на эмас, ҳатто ҒарР- даги Рдзнинг социалдст «ўраоқларимдз» ҳам бизга ишончсиз кўз блан қарадилар.
Ҳарҳолда ўша нақада Совет Русияси давлат си- фатида сакланиР қолган экан, Рунинг саРаби ҒарР нупериалисаларининт ўзаро жиддий кураш блан Ранд бўлганликларидир. Бунинг устига улар большевиклар- нинг Русиядаги тажриРаларига истеҳзо блан қаради- лар: улар Рольшевиклар ўз ажаллари блан ўли<Р кета- ди, деР ўйладилар.
Ички аҳвол нуқтаи назаридан қараганда, Ру давр- ни Русияда эски дуи’еидит ёуирилиш даври, бутун эски буржуазия ҳокимияти аппаратинднг ёмирдлиш даври деб тавсифлаш ууукии.
Биз пролетариат эски давлат уашднасини тўғри- дан-тўғри ўз қўлига олиб, ишга солиб юРораолмасли- гинн назарий ждҳаадаи Рилар эдик. Марксдан олин- ган бдзиднт Ру назарий қоидамиз амалда Ратамом исРот қдлиндикд, Рдз чоризм чинонникларднинт, ' хиз- уатчиларининг ва пролётардатнинг Рир қисм юқори таРақасининг саботаж •қилган бутун Рир даврига, дав- лат ҳокимдятиид оРдан издан чиқариш даврига уч- радик.


ПРОЛЕТАР ДИКТАТУРАСИНИИГ УЧ ЙИЛИ
411
бошқача илож йўқ эди, пролетариатии озод кблиш учун тарих бизга ҳечқандай бошқа йўл кўрсатиа бер- гани йўқ.
Сўнгра, аўржуазия қўлида худди ана шундай му- ҳим аҳарнянта эга бўлган аппарат — чино■вибклар аппарати, буржуа ма,рурбянниинг аппарати аўзиб ва снндириб ташланди. >
Маряакатии хўжалик жнҳатндаи идора киябш со- ҳасида энг характерлнси шу аўлдики, буржуазия қў- яндан бўржуазбя хўжалик ҳаётннинг асосий норири бўлган банклар нортнб олиидб. Буржўазня кўлидаи банклар нортбб олбидб ва демак, буржўазиянииг жонн суғуриб олинди, деса бўлади. Шундан сўнг хўжалик ҳаённнинг эски аппаратлариии синдириш ва аўржуа- зиянн экспроприация килиш — ундан фабрика ва заводлариIг нортиа олиш ва уяариб ишчилар сннфб қўя•ига топшириш юзасидан иш олиб борблдб. Ниҳоят, эски озбқ-овқат аппарати синдбрилди ва ғалла тўп- лайояаднтан ҳамда ўин аҳоли ўртасида тақсимяай ояадиган янгб аппарат тузншга ҳаракат килбнди. Энг охирда — Учреднлка тугатиядн. Совет Русияси бур- жбазня давлат аппаратини ембрбш рақсаднда мана шу даврда амалга оширишга мажаўр аўлгаи чоралар, тахминан, ана шўларднр.
ИККИНЧИ ДАВР
Иккннчи давр Аиглия-Фраицня-Америка коалицпя- си Гермаиня империализрини еигбб, Совет Русияси- иннг жазоснии бербшта киришган вакнндаи бошла- нади. - •


412
И. В. С Т А Л И II
ўртасида юшкора уруш давридир. Агар биринчи давр- да бизни кўзга илмаган бўлсалар, биздан кулиб, мас- хара қилган бўлсалар, бу даврда эса аксинча, барча қора кучлар Русиядаги, бутун капиталистик дун'ёни вайрон қилиш хавфини туғдираётган, гўё, «анархия»га барҳам бериш учун ғулғулага тушиб қолган эдилар.
Ички муносабатлар нуқтаи назаридан қараганда бу даврни қурилиш даври, буржуазия давлатининг эски аппаратларини емириш асосан тамом бўлган ва янги қурилиш даври бошланган, хўжайинлардан тор- тиб 'олинган фабрика ва заводлар йўлга қўйилаётган, ҳақиқатан ҳам ишчилар контроли ўрнатилаётган, сўнг- ра пролета.риат контрольлик қилишдан тўғридан-тўғри идора қилишга ўтган, вайрон қилинган ози-қ-овқат аппарати ўрнига янгиси қурилаётган, марказда ва шунингдек маҳалларда вайрон қилинган темир йўл аппарати ўрнига янги органлар, эски армия ўрнига янги армия тузилаётган давр деб тавсифлаш керак.
Шуни э'тироф этиш керакки, бу даврда қурилиш ишлари умуман оқсамоқда эди, чунки асосий қурилиш кучи — бу кучнинг ўндан тўққизи — Қизил Армияни тузишга сарф этилди, чунки Антанта кучлари блан ҳаёт-мамот курашида ran Совет Русиясининг ҳаёти устида борар .эди, ҳаётни эса бу даврда фақат қуд- ратли Қизил Армия кучи блангина ҳимоя қилиб қолиш мумкин эди. Шуни айтиш керакки, бизнинг ҳаракатла- римиз бекор кетмади, чунки Юденични, Қолчакни енгган Қизил Армия бу даврда ўзининг бутун қудра- тини кўрсатди.


ПРОЛЕТЛР ДИҚТАТУРАСИНИНГ УЧ ЙИЛИ
413
.мумкин. Русиянинг Рдрднчд датдфоқчилари пайдо бўла- бошлайди. Германия рёволюцияси ҳамжиҳат ишчи кадрлар, коммунистик кадрлар яратаРошлайди ва Лдбкнехт группасидан иРорат янги коммунисалар пар- mOTH асос солади.
Францияда илгари . назарга ташлаиуаган кичкина- гина Рир группа, Лорио труппасд, коумундстик ҳара- каанднг жиддий труппатдга айланади. Италияда Рирдичд вақалард.а кучсиз бўлган коууунистик оқим қарийб бутун Италия социалистик партиясинд, унинг кўпчилдтднд ўз ичига тортади.
Шарқда, Қизил • Арудяиднт ууваффакиятлари нати- жасида, масалан, Туркияда, Антантага ва унингдтаи- фоқчиларига қарши тўғридан-тўғри урушга айланган ғалаёнлар бошланади.
Бу даврда Руржуазия давлатлардидиг ўзлари Ри- ринчи даврдаги каби Русияга душман бўлган уюшган куч эмас эди, Совет Русиясини танйш ҳакдд■аги маса- ла юзасидан Антантанинг ўзи ичида тоРора кучая- Рорган дхаилофлар ҳақида гапирматак ҳам Рўлади. Русия блан музокара олиР бориш, унинг блан бдтиу тузиш ҳақида фикрлар айтилаРошлади. Масалан Эсто- ния, Латвия, Финляндия шундайлардан эдилар.
Ниҳоят, . днглиз-француз ишчилари ўртасида кенг ааркалган «Русиядан кўлднтни торт» шиори Антанта- нинг Русия ишларига тўғридан-тўғри қурол кучи блан аралашиш имкониятдии йўққа чиқаради. Аиаанаа Ру- тдяга қарши инглиз-француз солдаалариии юРоришдан воз кечишга мажбур. Антанта Русияга қарши бошқа- ларнинг арудяларддаи фойдаланиш блан чекланиР қўя- колишга мажРур, аммо Ру армияларга ўз дтаагаидча хўжайдилдк қдлаолуайдд.


414 и. в. с т л л и н
УЧИНЧИ ДАВР
Учинчи давр — бу ҳозир биз яшаб турган даврдир. Бу даврни ўткинчи давр деб аташ мумкин. Бу давр- нинг биринчи ярми шунинг блан фарқ қиладики, Русия асосий душманни — Деникинни тор-мор келтириб ва урушнинг охирини мўлжаллаб, уруш мақсадларига мосланган давлат аппаратл!арини янги изга, хўжалик қурилиши изига сляишни ўзига. мақсад қилиб қўйди. Агарда илгари: «ҳамма нарса уруш учун», «ҳамма нарса Қизил Армия учун», «ҳамма нарса ташқи душ- ман устидан ғалаба қозониш учун» дейилган ■ бўлсау энди: «ҳамма нарса хўжалик ҳаётини мустаҳкамлаш учун» дейилабошланди. Аммо учинчи даврнинг Дени- киннинг тор-мор қилинишидан ва уни Украинадан ҳайдаб чиқаришдан кейин бошланган бу паллага Поль- шанинг Русияга ҳужуц қилиши халақит берди. Бунда Антанта Совет Русиясининг хўжалик жиҳатдан мус- таҳкамланиб олишига, дун’ёнинг энг кучли давлати бўлиб олишига халақит бериш мақсадини . қўйган эди. Антанта Совет Русиясининг қудратли давлат бўли- шидан қўрқди ва Польшани Русияга қарши ўчакиш- тирди.


ПРОЛЕТАР ДИКТАТУРАСИНИНТ УЧ ЙИЛИ
415-
яииг Вpаигельдаи иборат қояднқ аскарларндирки, ҳо- збргб вақтда ўларни ўртоғимиз Бўдёниий тор-мор келтирмо-қда.
Энди, ҳечаўлр^атаида бироз вакнта бўлсада, Со вет • Русияси ўзбнинг қарийб бир кун ичида Қизбл Армияни ғойибдан ҳозир қилтаи толмас ходимяарн- Mmr бутун ғайратларнии хўжалик қурилбши йўлига соянш, заводларни, кишлоқ хўжалигини, ознқ-овқат • органлариии оёққа бостирнШ учун нафасинн анча рост- лаа• олади, деб ўйлашга асосирбз бордир.
Ташқи, халқаро муноcааат нуқтаи назаридан қара- ганда, ўчинчб давриннг хусусияти шундаки, Руснянн кўзга илднларгина эмас, ва ҳатто Черчилль Русбянб• қўрқитроқчи бўлган хаёлий 14 давла^т^ни бунуи кучла- ри блан зўр бериб майдонга чбқариа ўруш қилдилар- гниа эмас, балки Рўснядан ҳатто бирнеча марта кал- так еб, ва Рбсня ўзинб хафа қнлднрмайднгаи энг буюк соцнаяисннк халқ давлат^и бўлиб ўсаётганиии сезнбн ундан ҳайнқааошяадилар.


416
и. в. с т л л и н
яхшдланганлиги, ғалла тўплашни ўргаигаилигднд Рил- диради.
Ички душманларимизга ндcбатан Рдзнднт тиёсати- мизга келганда, шуни айтиш керакки, Ру сиётат уччала даврда қандай Рўлган бўлса, шундайлигича қола- ди, я’ши пролетриатнинт Рарча душманларинд бости- риш сиёсааи бўлиб қолаРеради. Бу сиёсаани «умумий эркинлик» сиёсати деР бўлмайди, алРатта, — пролета- риат ддктатурасд даврида Ризда умумий эркинлик, яни Руржуазия учун ҳечқандай сўз эркдилигд, мат- буот эркиилитд ва ҳоказоларнинг Рўлиши ууукин эмас. Бизнднт дчкд тдёсатимиз, Руржуа сднфларнднг колдиклари ҳатто удидууу ҳам эркинлик ол■маслдк- лари учун шаҳар ва кдшлоқларнинг пролетар таРақа- ларига мактимуу эркинлик Реришдан иборатдир.
Пролетариат дикаааурасдга ааяигаи • тиёсатдмизидиг уоҳияти ана шундадир.
ЭНДИГИ ВАЗИФАЛАР
Бизнинг кУPДлиш дшларимиз мана шу уч йил ичида хоҳлагаиимдздек 'муваффақиятли бўлмади, ал- батта, рроқ осонлик блан қутулир! бўлуайдиган, Рорли- тдид инкор қилиб Рўлмайдиган, лекин Рартараф кдли- ниши •Kёрак бўлган кдйин, • ҳаддан ташқари оғир дш шароитини э‘иРорга олиш керак.
Бирдичидан, қурилиш дшдид утадмдзга ўқ ёғилиб тургани ҳолда олиб Рордшимизга тўғри келди. Бир қўли блан бино қураётган ва ик■кинчд қўли блан шу қураётган бдносдид қўрдқлаётган бднокорнд кўз ол- диигдзга келт^иринг. #


ПРОЛЕТАР ДИҚТАТУРАСИНИНТ УЧ ЙИЛИ
417
хўрлик қблмайдбган, давлат миқ’ёсида хўжалнкии плаили кблиа уюштбриш ҳакндати масалани ўз олднга ^ўйрайдбгаи аўржўа хўжалнт•и қургаиириз йўқ. йўқ, биз• социалисник жамият қурдик. Бу, ўмўран бунўи жамият^нинг эҳниёжлари ҳисобга оябииши керак, хў- жалик оитяб, ўмўмрўсия миIк’ёснда, планяб килба ўюштириябши керак, деракдир. Бу вазифа беқиёс да- • ражада мураккаб ва кийии эканлнги шуаҳасизднр.
Мана шўииит ўчўи ббзиииг курилиш ишларимиз жуда катта ианнжаларга эр•и■шаолради.
Аҳвол шўидай экан,•аизиниг эндиги вазнфаяарнрнз равшан: биз ташқи дўш■манлариризни тўганиш олдида, давлат аппаратларнмизни ҳарбий издан хўжалик изига кўчирбш олдида нўрибрбз. Биз ташқн сиёсатда тинч- лик тарафдори•мн'з, биз ўрўш тарафдори эмасмиз. Броқ, агарда бизнн урушга мажбур этсалар, ба^и ра’яўмотлар эса Антантаиннг уруш майдоннни жанба- • га, Закавказьега кўчиришга ҳаракат қнлаётганлинндаи дарак беради, ва агарда биздан бирнеча марта калтак еган шу Аинаина бизнб яна урўшга мажбур қилса, у ҳолда ўз-ўзидан ра’лўмки, биз курояимизни қўлимиз- дан кўймаймиз, қўшиняарнмизни тарқанна юбормай- миз. Биз илгарнгидек, Қизил Армия Оовет Русбясини• шу вақтга қадар қандай ҳимоя қилган бўлса, худди шундай жасорат ва б■отбряик блан ҳимоя қняаолнши• ўчуи ўнбнг барҳаёт бўлиши ва жаитта тайёр тўришнга бутун кучимизнб сарф этамиз.


418
И. В. С Т А Л И Н
большевистик Совет эди) ва камгина Қизил гвардия бўлгани, 'ихтиёримизда бори-йўғи 200 — 250 минг ки- шидан иборат кичкинагина, ҳали етарли даражада ҳамжиҳат бўлмаган, коммунистлар партияси бўлгани ҳолда биз, бу кичкинагина группа, буржуазия вакил- ларини ҳокимият тепасидан тушириб, ҳокимиятни иш- чи, деҳқон ва солдат депутатлари Советларининг 2-нчи с’ездига олиб берган эдик.
Шундан бери уч йил ўтди.
Мана энди, шу давр ичида Русия, ўт ва бўрондан ўтиб, дун’ёнинг энг йирик социалистик давлати бўлиб етишди.
Агарда у вақтда қўлимизда фақат Петроград Сове- тигина бўлган бўлса, ҳозир энди, уч йил ўтгандан сўнг атрофимизга'Русиянинг барча Советлари бирлашди.
Бизнинг душманларимиз тайёрлик кўрган Та'сис мажлиси ўрнига, ҳозир биз Петроград Советидан ўсиб чиққан Советларнинг Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетига эгамиз. :
Агар у вақтда бизда Петроград ишчиларидан ибо- рат бўлган, Питерда қўзғолон кўтарган юнкерларни бартараф қилаолган, лекин кучсиз бўлганлигидан ташқи душманларга қарши курашаолмаган кичкинаги- на гвардия бўлган бўлса, ҳозир энди Совет Русияси- иинг душманларини тор-мор қилаётган, Қлячакни, Деникинни енгган ва ҳозир отлиқ аскарларимизнинг синалган йўлбошчиси ўртоқ Будённийнинг қўли остида Врангель армиясининг сўнгги қолдиқларини емираёт- ган кўп миляионяи шонли Қизил Армияга эгамиз.


ПРОЛЕТАР ДИҚТАТУРАСИНИНГ УЧ ЙИЛИ
419
партиясига эга бўлган Рўлсак, ҳозир энди, уч йил ўт- гандан сўнг, Совет Русияси босиб ўтган ўт ва Рўрон- • дан кейин 700 минг а’зодан иРорат партияга, пўлатдек мустаҳкам партияга, а^оларининг сафини дстагаи вақтда қайтадан тузиш ва парадяндит дттаган Рир ишида юз мднглаб фойдаланиш мумкин бўлган пар- тияга, ўз сафларида таросдмалдк рўй беришддан қўрқ~ масдан Марказий Комдтет кўлдниит Рир ишораси блан ўз сафларини қайтакураоладиган ва душман устига аашланаоладиган партияга эгамиз.
Агар у вақтда, бундан уч йил бурун, биз Ғарбда Ризга хайрихоҳ Рўлган кичкинагцна группаларга, Францияда Лорио, Англияда Маклин группасига ва Германия капиталдзми аблаҳлари аомоиддан ўлди- рилган ЛиРкнехт группасига эга бўлган бўлсак, ҳозир энди, уч йил ўтгандан тўит, бизиднт олдимизда, халқ- аро революцион ҳаракатнинг энг буюк ташкилоти — III- Қомуунистик Иитериацдоиал ўсиб чиқдики, у Онрупонднт асосий партияларини: герман, француз, даальяи параияларини ўзига қаратиР олди. Биз энди, II • • Инаернационалнд еуирган, халқаро социалистдк ҳаракатнинг асосий мояси бўлган Коумунистик Интер- националга эгамиз.
II Интернациоиалнииг йўлбошчиси жаноР Каутс- кийни революция Гермаииядаи ҳайдаР чикарганлигд ва унинг қолоқ Тифлисда, грузин социал-духоншиклар 133 ичидан жой кидирдшга мажРур бўлтанлити тасодифий Рир ҳол эмас.


420
И. В. С Т А Л И II
қарши, империализмга қарши •қараннятаи бир қатор озодлнк ҳаракатларнни кўриб нурибмиз. Биз, қолтаи барча рустамлака ва ярим рўстамлакаларни ўз атро- фига бирлаштираёнган революцион рояни, бўржба-. ревояюцнои ҳукумат бўлса ҳам, ҳарҳолда Аннаннага қарши кўлита қурол олиб кўрашаёнтан Камол ҳуку- манини кўриб нурибриз.
Агар бундан уч йил олдин Шарқнннг ҳаракатга 4иpишбин ҳатто хаёлирнзга ҳам келтнрояматан бўлсак, ҳозир энди биз Шаркнинг революциоц мояси сифатп- даги ауржўа революцион Туркнятагнна эга бўяиа қолмасдан, балки яна бизда Шарқиинг социалистнк органи бўлган «Ҳаракат ва пропаганда комнтети» ҳам бордир.
Мана шу факнларнниг ҳармасбга, — аўндан уч йил. олдиц революцион жиҳатдан бизнинг қанчалнк камба- ғал эканлигимиздан ва ҳозир эса бойлигимиздан гўвоҳлбк берўчи мана шу фактларнниг ҳаммасига асо- сан биз, Совет Рўсияси яшайди, у (pивoжлaиадб ва ўз* дўшманлариии енггадн, деб кан’бй айтаоламнз.
йўлирнз қбйби йўл экаияиги шуаҳасизднр, аммо кий■нlнииликлар ббзиб қўркитаол•ма■сяиги ҳам шубҳа- сиздир. Лютернннг ра’яўр наopaлapини 1°9 бошқача қнлиб Русня:
«Бу ерда мен, эски, капнналнстик дун,ё блан яигн, соцналистик дун’ё четараснда турибман, бу ерда, мана шу чегарада мен эски тор-мор келтириш ўчўи
Ғарб пролетариатгIннит ҳаракатнин Шарқ деҳқoнларн- нпнг ҳаракати блан бнрлаштнраман. Менга тарих таигриси мададкор бўясни», дейишб руркни.
,Коммунист“ (Боку)
№№ 157 ва 160
1920 йил 7 ва II ноябрь


421
ДОҒИСТОН ХЛЛҚЛЛРИНИНГ С ’ ЕЗДИ 1 10
1920 йил 13 ноябрь
1. ДОҒИСТОН СОВЕТ автономияси ҲАҚИДА ДЕҚЛАРАЦИЯ
Уртоқлар! Русия Социалистик Федератив Респуб- ликаси Совет ҳукуматининг, кейинги вақтларгача ташқи душманларга қарши, жанубда ҳам, ғарбда ҳам, Польшага ва Врангельга қарши уруш блан банд бўлиб, Доғистон халқини қизиқтирган масалани ҳал қилишга ўз кучини сарфлашга имконияти ҳам, вақти ҳам йўқ эди.
Энди, Врангель армияси тор-мор қилинган, унинг арзимаган қолдиқлари Қримга қочаётган, Польша блан эса сулҳ тузилган бир вақтда, Совет ҳукумати Доғистон халқининг автономияси ҳақидаги масала блан шуғулланиш имконига эгадир.
Илгари Русияда ҳокимият подшолар, помешчиклар, фабрикантлар ва заводчилар қўлида эди. Илгари Русия подшолар ва жаллодлар Русияси эди. Русия собиқ Русия империяси составига кирадиган халқларни эзиш блан яшар эди. Русия ҳукумати ўзи эзаётган. халқларнинг ва шу жумладан рус халқининг пешана тери ҳисобига яшар эди. .
И. В. С та л и II, том 4


422
и. в. с т л л и н
Бу, барча халқлар Русияга ла’нат ўқиган бир вақг эди. Энди у замон ўтиб кетди. У гўрга тикдлди ва у ҳечвақт қайтадан тирилмайди.
Шу золим чор Русиясининт суяклари устида янги Русия — ишчи ва деҳқонлар Русияси ўсиб чиқди.
Русия тоставдга кирган халқларнднт янги турмуш- лари бошланди. Подшолар ва бойлар, помешчиклар ва фабрикантлар зулми остида • азоР чеккан бу халқларни озод қилиш даври Рошланди.
Октябрь революцдясддан, ҳокимдят• ишчи ва деҳ- қонлар қўлига ўтгандан ва коуууиитаик ҳокимият Рўлгандан кейин бошланган янги давр фақат Русия халқларини озод қилиш блантина бошланмади. У яна умуман барча халқларни ва шу жумладан ғарбий дмпердaлдстлар зулми остида •азобланаётган Шарқ халқларини ҳам озод қилиш вазифасини ҳам илгарн сурди.
’ Русия фақат мамлаIкатимизнинт халқларинигина эмас, балки бутун дунё халқлари■ид ҳам ҳаракатга келтиручи озодлик ҳаракатдиIииг даттагдга айланди.
Совет Русияси — Бутун дун’ё халқларига золимлар зулмидан озод бўлиш йўлини ёрдадб беручи маш’ал- . дир.
Ҳозирги вақтда Русия ҳукумати душманлар • усти- дан ғалаРа козондш соясида ички тараккдeа масала- лари блан шуғулланиш имкондяаига эга РўлиР, До- ғдсаонндиг автоном бўлиши кёраклитиии ва Русия халқ- лари блан биродарона иттдфоқнд сақлаР, ўз мамла- кати ичида ўз-ўзини идора қилишдан фойдалан^^шини 'тдзга э’лон қдлдшид зарур деб топди.
Доғ^истон ўз хусусиятдга, ўз турмуш шароиадга, одатларига асосан идора 'килиндшд керак.


ДОҒИСТОН ХЛЛҚЛЛРИНИНГ С’ЕЗДИ
423
Бизга Доғистон халқларида шариат жиддий аҳа- миятга эга эканлиги хабарини бердилар. Шунингдек биз Совет ҳокимияти душманларининг, Совет ҳоки- мияти шариатни ман' қилади, деган гапни тарқатаёт- ганликлари хабарини ҳам эшитдик.
Менга бу ерда Русия Совет Социалистик Федератив Республикаси номидан бу хабарларнинг ёлғон . экан- лигини баён этиш топширилгандир. Русия ҳукумати ҳарбир халққа ўз қлнуняари ва урф-одатларига асосан пдора қилиш ҳуқуқини беради.
Совет ҳукумати шариатни ҳам, Русияда яшовчи бошқа халқларда бўлгани каби, ҳуқуққа эга, одатдаги хуқуқ деб ҳисоблайди.
Агарда Доғистон халқи ўз қонуи ва урф-одатлари- ни сақлашни истар экан, улар сақланиши керак.
Шунинг блан бирга, Доғистоннииг автономияси унинг Совет Русиясидан ажралишини билдирмаганли- ги ва билдиролмасяитини айтишни . зарур деб ҳисоб- лайман. Автономия — мустақиллик демак эмас. Русия ва Доғистон ўзаро алоқаларини сақлашлари керак, чунки фақат шундагина Доғистон ўз озодяигини са^- яайляади. Совет ҳукумати Доғистонга автономия бе- рар экан, бундан унинг муайян муроди маҳаллий ходимлар ичидан ўз халқини севучи, виждонли ва содиқ одамларни ажратиб олиш ва Доғистонни бош- ^аришнинг барча лрганяарини, ҳам хўжалик, ҳам ма’мурий органларини уларга ишониб топширишдир. Фақат ана шу ва фақат ана шу равишдагина Доғис- тондаги совет ҳокимиятини халқ блан яқинлаштириш .мумкин. Совет ҳокимиятида маҳаллий ходймларни пшга жалб қилиш йўли блан Доғистонни юқори мада- ний даражага кўтаришдан бошқа мақсад йўқдир.
28*


424
и. в. с т л л и н
Нодонянк — хаякиииг а■йриичн дўшмаии эканлнтп- ни Совет ҳокирбянб аняади. Шўиинг ўчўн маҳаллпй тилларда кўпроқ рактааяар ва бошкариш ортаияариии яратиш керак.
Совет ҳокимияти ана шу йўл блан Доғистон халқи- ни эски Русия ташлаган чоҳдан, иодонликдаи ва^ жаҳолатдан чбкарбб оянш умидидаднр.
Совет ҳукуматн Туркбснои, Қирғизистон ва Тото- рбснои респўаянкаларн фойдаяанаёнган автономняинин Доғистоида ҳам ўрнанбяишбнб зарур деб ўйлайди.
Совет ҳокимияни сизга, Доғистон халқлари вакил- ларига ўз Доғистон ревояюцбон комнтениигизга Москвага юбориш ўчўи вакиллар сайлашни ва у ерда^ оябй Совет ҳукўратн вакняяари блан аирликда До- ғбснон ўчўи автоиомия пяанбии ишлаб чнкишии топ- шбрбшбигбзнб таклиф қнлади.
Доғисноииииг жанўбидагн кейингб воқнаяар, генс- рал Враинельниln> Деникин вақтида кўзғояончияарга қаршн кўрашиа, Шбмоябй Кавказ ноғлиларииинг овул- яарбнб вайрон қилган ўша Враинельнннг амринб бажо кеянирўчи хоин Гоциискийниит Доғбснои озодлигнга қарши чиккаилити — мана шу воқиалар кўп нарсалар- дан дарак беради.
Мен шўии қайд кбябб • ўтбшбр керакки, Доғисто1т хаяқн ўзбнбнг кизбл партизаияарн орқали ўз Совег ҳокбмиятини ҳироя кбябб, Гоциискийга қарши жанг- ларда ўзинннг Қизил байроққа содиқ эканлигини исбот қилдб.
Агар сизлар Гоцбискийиб, я^и Доғистон реҳнат- кашларииинг дўшраиини ҳайдаб юборсаяаринтиз, олий Совет ҳокбриянбиинт Доғистонта автоиомия аербб> сизга кўрсатган ншончиин оқлаган бўласизлар.


ДОҒИСТОН ХАЛҚЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ 425
Совет ҳукумати — ўз дхтиёри блан Доғдстоига ав •- •тономия Рерган бдрднчд ҳукуматдир.
Доғистон халқининт Совет ҳукумати дшоичдни оклашига аудиудз.
Яшасин, Доғистон халкларининг Русия халқлари Рлан дттифокд!
Яшасин Доғистон Совет анаоиоудяси!
2. ОХИРГИ СЎЗ
Уртоқлар! Ҳoозд,,Сонёа ҳокимиятдндиг охирги душмани тор-мор келтирилган Рир вақтда Совет ҳу- куматииииг Доғдстоига ўз дхаиёрд блан берган авто- ноуиясининт тдёсий аҳамияти равшан кўринди.
Бир нарсага э’тибор бериш керак. Чор ҳукумати ва. умуман дун’ёнднт Рарча Руржуа ҳукуматлари оғир шароитлар туфайлигина халққа ён беришга ва қандай бўлсада бирон реформа ўтказишга мажРур Рўлгаи- ликлари ҳолда, Совет ҳокимдяти аксинча, ўз муваф- фақиятларининг чўққитдда туртани ҳолда Доғдттоига аваономиянд мутлақо ўз ихтйёри блан бермоқда.
Бу — Доғистон автономиясд Доғистон Республика- си ҳаётига мустаҳкам ва енгилмас асос Рўлади, де- макдир. Чунки дхадёрдй равишда Рерилган нарсагина уусааҳкаудир. '
Сўзимнднг охирида Совет ҳокимиятининт сизга Рилдирган катта дшоичинд Доғдттои халқи келажакда Ризиинт умумий душманларимизта қарши курашда оқлаши кераклигини қайд қилиб ўтмоқчиман.
Яшасин Анаоноу Совет Доғистони!
,,CoeetncKiiii. Дагестан,‘ No 76,
1920 йил 17 ноябръ


426
ТЕРЕК ОБЛАСТИ ХАЛҚЛЛРИНИНГ СЕЗДИ 1 1 *
1920 йил 17 ноябрь
1. ТЕРЕК ОБЛАСТИНИНГ СОВЕТ АВТОНОМИЯСИ ҲАҚИДА ДОКЛАД
Уртоқлар! Бугунги с’езд терек халқларииииг тур- мушини қуриш ва уларнинг казакларга муилсaбaт^'^ ҳақида Совет ҳукуматининг хоҳишини қилии}
учун чақирилгандир.
Биринчи масала — бу казакларга муносабат маса- ласидир.
Турмуш шуни кўрсатдики, казаклар ва тоғлилар- пинг бир бутун ма’мурий вилоят ичида бирга яшашла- ри сонсиз тўполоняарга сабаб бўлди.
Турмуш шуни кўрсатдики, бир-бирини ранжитиш ва қон тўкишдан қочиш учун, казакларни тоғлилардан ажратиш зарур. *
Турмуш шуни кўрсатдики, чегараяаниш ҳар икки томон учун ҳам фойдалидир. ’
Мана шунга асосан ҳукумат кўпчилик казакларни алоҳида губернага, тоғяияарнинг кўпчилик қисмипи эса, автоном Тоғлилар Совет Республикаси қили5 ажратишга, Терек дар’ёсини улар ўртасида чегара қилиб белгияашга қарор қилди.


ТЕРЕК ОБЛЛСТИ ХЛЛКЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ
427
Совет ҳокимняти казакяариннт манфаатяари пой- мол бўлмасянгнта ҳаракат килди. Қазак ўртоқлар, ҳўкумат снзиииг ерингизни тортиб олмоқчн бўлган эмас. У биргина р^ақсадин — сбзнн чор генераллари ва бойлар зулмидан озод килбшни кўзлайди. У революция бошидан бери шу сиёсатии юргизмокда.
Казакларнинг авзСи жуда ёмои эди. Улар ўзларипи бегана ҳис киянб, Совет ҳокирнятнга ншонмадилар. Улар гоҳ Бичерахов блан борди-келднда бўлдилар, гоҳ Деиикин блан, Врангель блан оғиз-бурўи ўпишдилар.
Кейиигб вақтда, Польша блан ҳали сулҳ ту- знлмагаи, Врангель бўлса Донец ҳавзасига ҳужум қняаётган бир вақтда эса, худди ана шу дакнкада терек казакларинин'г бир кисмб хиёиаткорона, — бу- ин• бошқача оташ ҳам рўркбн эмас, — бизиинн ао карларирнзта қарши орқа томонда қўзғолон кўтар- дилар.
Мен якнидагииа бўлган Сунжен линияси кўзғолоин ҳақида гапираётибман. Бу кўзғояоннинг мақсади Бо- куни Москвадан ажратна кўйиш эди.
Казаклар аунга вақтнича рўваффак бўлдилар.
Тоғлилар мана шу пайтда Рўсиянииг руносиб граждаияарн бўлиб чиқдиларки, казаклар бундан уя- яишяари керак.
Соцет ҳокимняти узоқ вақт сабр килди, яекби ҳар- қандай сабрнинг ҳам бхири бор. Бннобарбн, казаклар- нбит аа’3б нуруҳлари хиёнат қнлгаиликлари ўчўи улар- га қарши қанниқ чоралар кўришга тўғри келди, айбдор снаницаларни кўчнрнб юбориб, ўларнинг, ўрнига чечен- ларни кўчириб келтиришга тўғри келди.
Тоғлилар бу чорани терек казакларнин бемалол раижитнш, уларнн талаш, молларнин тортнб олнш>


428 и. в. с т л л и н /
■' / хоадн-кизларининт номусига аетдш ууукин деР тў- шундилар.
Агарда тоғлилар шундай деб ўйлайдиган бўлсалар, уларнинг жуда чуқур янглишганликларини айтиб қўяй. Совет ҳокимияти Русия гражд^а^^^а^^р^ни милла- тига қарамасдан, улар казакларми, ёки аоғлилармд, Рарибир, РаРРаравар ҳимоя килдшиид тоғлилар билиб қўйишлари керак. Шуни эсда тутиш керакки, агарда тоғлилар ўзбошдмчалдклардни тўхаааматалар, 'Совет ҳокимияти уларни революцион ҳокимиятнднт энг қат- чиқ жазоси блан жазолайди.
Бундан сўнг келажакда алоҳида гуРернага ўтган ва шунингдёк Автоном Тоғлилар Республдкаси ичида коладиган казакларнинг ҳам тақдири ўзларининг фе'- ли-атворига Роғлиқдир. Агарда казаклар дшчи-деҳқои Рутиятига қарши ўз хдeиаакорлдк қдлдқларддан қайт- масалар, ҳукумат яна жазо чораларини кўришга мажРур бўлдшдид айтиб қўяй.
Лекин казаклар Рундан кёйдн• Русияииит содиқ граж- данлари бўлсалар, казакнинг • Рир тола мўйи ҳам бежо Рўлмаслигини мана шу бутун с’езд олдида баён этаман.
Иккинчи масала — бу Терек оРласти тоғлиларига муносаРат ҳақидаги масаладир. ш
Тоғли ўртоқлар! Русия аарихининт эски даври, я.^и подшолар ва чор гёиераллари тизндит ҳуқуқлардигдз- ни поймол қилган, тизнинт эркинлитинтдзни йў]кқдлган даврлар, — мана шу зулм ва қуллик даври аРадий йўқ Рўлиб кетди. Ҳозир, Русияда ҳокимият ишчи ва деҳ- қонлар қўлига ўтган Рир накада Русияда энди эзилу- чилар Рўлмаслигд керак.
Русия сизга аваономдя бериш блан сиздан қонхўр подшолар ва золим чор геиёраллард тортиб олган


ТЕРЕҚ ОБЛАСТИ ХАЛҚЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ
429
эркинлигингизни сизга қайтариб беради. Бунинг ма’но- си, сизнинг ички турмушингиз ўз маишатингиз, урф ва лдатларингизга асосан ва албатта Русиянинг уму- мий Қонституцияси доирасида тузилиши керак, де- макдир.
Ҳарбир халқнинг, чеченлар, инғушлар, ■ лсетиияар, кабардинлар, болқарлар, қорачайлар ва шунингдек •aвтлилм тоғлилар тупроғида қолучи казакларнинг ўз миллий Совети бўлиши керак ва бу Совет ушбу халқ- ларнинг ўз майшати' ва хусусиятяарига мослаб иш олиб бориши керак. Мен Совет Русиясининг содиқ фарзандлари бўлган ва ҳозир ҳам шундайлигича қолгдн казак бўлмаганлар тўғрисида гапириб ҳам ўтирмайман. Совет ҳокимияти буларни доим бутун кучи блан ҳимоя қилади.
Агарда шариатнинг кераклиги исбот қилинса, ша- риат бўлаберсин. Совет ҳокимияти шариатга қарши уруш очишни ўйламайди.
Агарда Чека ва Особий отделнинг аҳолииииг тур- мушига ва хусусиятларига мосланишни билмаётган- ликлари исбот қилинса, ма’лумки, бу соҳада ҳам тегишли ўзгаришлар киритилиши керак.
Миллий Советлар тепасида Республика . Советлар с'ездида сайлаиган ва Москва блан бевосита алоқада бўлган тоғлилар Республикаси Халқ Комиссарлар Со- вети туриши керак.


430
и. в. с т л л и н
қочиб кетган ва у ердан нуриб, меҳнаткаш тоғяняарта қарши фитна кўзғанаёнтаи тоғли помешчикларга қарши ўз озодлнклариии сақлаб кололмасянкларннн билади. Автонориянинг• ма^оси ажрални эмас, балки ўз-ўзини идора қилаётган тоғли халқлариинг Русия халқяарн блан интифоқиднр. Бу интифоқ тоғлилар совет автоно- риясининг негнзндир.
Уртоқлар! Илгари замонда аҳвол шундай эдики, ҳўкўмат фақат кнйии пайт келиб қолтандагнна Ба кўчсизланиб қолтаидатина, ўз қўл остидати • халқиииг• ёрдамига муҳтож бўлган вактдагниа халқ фойдаснта бброи реформа ўнказишта ва ён аеришга рбзи бўлар 'Эди. Чор ва ўмуран абржўа ҳўкуматяари ҳамавақт шундай киянб келдилар. Бўлардан фарқли ўлароқ Совет ҳўкўматб бошқача иш кўради. Совет ҳўкумани сизга автоиорияни кбйии пайт келиб қолганда эмас, балки, жанг райдонларида катта муваффақиятларга эришган пайтда, империаяизрнбнг Қрбмдаги сўитггт таянчи устидан тўла ғалаба қилган пайтда бермоқда.
Турмўш шўин кўрсанаднкн, ҳбкуматлариниг танг аҳвол вақтида берган нарсаси мўстаҳкар эмас, унга ишоииб аўямайди, чунки танг аҳвол ўнбб кенгандан• сўнг ҳарава.қн кайнарилиб олбибшб руркин. Реформа- лар ва эркинлнклаlр мўваккан ва бир дакикалнк зарурий мажаурият остида аерилмасдан, балки реформанбиг наф^ борлиги тўла онгланган, ҳукўманиинг куч ва ҳўдрати авжнта чнкнб турган вақтда аерияган тақдир- дагнна мустаҳкам бўлади. Совет ҳўкуматн сизга ўз эркиняикяаринтизнн қайтарна оянб бериш блан худди ана шундай иш килроқда.


ТЕРЕК ОБЛАСТИ ХАЛҚЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ
431
ўзднтдз идора қилаолдшингдзга дшонтаилдтинд изҳор, ЭTУOҚЧД.
Ишчд-деҳқои Рутиясиииит бу дшоичдид оқлайтдз деб умид килауиз.
Яшасин Терек оРласти халқлардидиг Русия халқ- лари блан дттдфоки!
2. ОХИРГИ СЎЗ
Уртоқлар! Мен антоноуията тааллуқли масалалар аўғрдтдда савол ёзилган бдриёча қоғоз олдим. Мен уларга жавоб Рёрдшду керак. ‘
Бдрднчд савол — бу Тоғли Совет Респу.Рлдкатдиднг тёррдаордаль чегаралари ҳақидаги таволддр. Респуб- лдкайдит чегаратд умуман мана бўндай қилиб Релги- ланади: Шимолдан Терек, қолган томонлардан эса Терек оРласти халқларининг, чунончи, чеченлар, ин-. ғушлар, каРардинлар, осёаинлар, Ролқарлар, қорачай- лар ерлари блан чекланади, Рунга яна Терек дар^си- нинг бёрдгд томонидагд казак бўлмаганлар ва қазак станицалари киради. Бу анаоноу Тоғли Республика- нинг аёрриаордятиддр. Чегаранинг муфассал чдзикла• рига келганда шуни айтиш керакки, уларни Тоғлғғ Ретпубликанднг ва ёндош тубериаларидиг ’ накдллард- дан иборат коуитсдя Релтдлаб чдкдшд лозду.
Иккинчи савол: Тоғли Анаоноу Ретпублдкаидит маркази қаер бўлади ва Грозний ҳамда Владиканказ • шаҳарлари республика сосаанига кираддуд? Албатта киради. Истаган Рир шаҳарни рёспублдкаиднт мар- кази • қилиб белгдлаш ууукин. Шахсан уёиднт фик- римча, бундай марказ Терек облатаинднт барча халқ- ла-pta Рлан боғланган марказ Владикавказ бўлиш» керак.


432
И. В. С Т А Л И Н
Учинчи . савол — бу, автономиянинг ўзи қандай бўли- ши тўғрйсидаги саволдир. Мендан: Тоғли Республикага қайси хилдаги автономия берилади? деб сўрашади.
Автономиялар турлича бўлади: кареллар, черемис- лар, чувошлар, Волга бўйи немисларидаги каби ма’мурий автономия, бошқирдлар, қирғизлар, Волга бўйи тоторларидаги каби сиёсий автономия бўлади. Тоғли Республиканинг автономияси сиёсий ва албатта совет автономиясидир. Бу — Бошқирдис^он, Қирғизис- тон, Тотористон хилидаги автономиядир. Буиииг ма’- носи, Тоғли Совет Республиқаси тепасида Советлар с’ездида сайланган Советлар Марказий ижроия коми- тети туради, демакдир. Марказий ижроия комитети Москва блан бевосита боғланган Халқ комиссарлар советини белгилайди. Республика федератив Респуб- ликанинг умумий маблағидан та’мин этилади. Хўжалик ва ҳарбий ишларни олиб борадиган халқ комиссар- ликлари марказнинг тегишли комиссарликлари блан бевосита боғланган бўлади. Қолган комиссарликлар, чунончи: юстиция, ер ишлари, ички ишлар, маориф ва шунга ўхшаганлар Бутунрусия Марказий Ижроия Комитети блан боғланган Тоғли Совет Республикаси Марказий Ижроия Қомитетига итоа? этадилар. Ташқи савдо ва ташқи ишлар тамомила марказий ҳукумат қўлида бўлади.
Сўнгра, автономияни амалга ошириш вақти ҳақи- даги саволдир. Мукаммал қоидалар, ёки олимлар тилн блан айтганда республика «конституциясини» ишлаб чиқиш . учун ҳарбир халқдан, Москвадаги ҳукумат ва- киллари блан бирликда Автоном Тоғли Республика конституциясини ишлаб чиқаоладиган биттадан вакил сайланиши зарур.


ТЕРЕК ОБЛАСТИ ХАЛҚЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ
433
Бунинг учун мана шу Сездда чеченлардан, инғуш- лардан, осетднлардаи, каРардинлардан, болқарлардан, қорачалардан ва •Антоном Тоғли РеспуРликага ки- радиган сааиицалардан биатадан, ҳаммаси бўлиб етти вакил тайлатаигиз ёмон бўлмас эди.
Менга миллий Советларга сайлаш аараиби ҳақида савол бераяптилар. Сайловлар конституцияга асосан ўтказилиши керак, я’ни Советларга сайлаш ҳуқуқи фақат уеҳиaткашларгагдна берилади. Советлар меҳ- наткашларидкд бўлдшд керак.
Бизда^усияда ишламнаган—тишламайди, деР ҳисоб- лайдилар. Сизишлауаган сайламайди, дейишинтиз ке- рак. Бу Совет автономиясинднт аlсотидир. Буржуазия ва Совет антономиялари ўраатддаги фарқ мана шундадир.
Энди армия уаталacи.. .
Армия, шурҳасиз, ууууий бўлиши керак, чунки Тоғли РеспуРлика ўзинднг кичкина армияси блан ўз озодлигини сақлаР қололмайди, Антанта та^ин этгая аскарларга ҳечнартани қарши қўяолмайди.
Сўздуид тамомлаР, мен автономиянинт сизга, тоғ- лиларга Рёришд мумкин бўлган асосий нарсани яққол- роқ кўрсатиб ўтмоқчиман.
Тоғлиларни бутун Рир умр бўйи эзиб келган асосий Рало — уларнинг қолоклитд, уларнинг иодонлитдддр. Мана шу балони йўкотдштина, кенг оууаии уа’рдфатли қилишгина аоғлдларид патрат топиб кетишдан сақлаб қолади, уларни олий мадаиияага чиқараолади. Мана шунинг учун тоғлилар ўз автоном респурликаларида ишни датааннал мактаРлар ва маданий-маориф муас- сасалари қуршидан Рошлашлари лозим.


434
•и. В. с Т А Л И Н
Бу ерда ўз халкини идора кияишии биладитан маҳал- лий халқдан чиккан одамларингиз жуда ҳам оздир. Мана шуибит ўчўи Ознк-овқат комитети, Чека, Особий отдел, халқ хўжалнгн ндораларнда сизнииг нурмў- шиитбзин, нбяингизни аилмайдиган руслар ишламоқда- лар. Снзиниг одамлариигиз рарлакатии идора кияиш- ииин барча соҳаяарита жалб килинишн зарур. Бу ерда гапирилаётгаи автономиянн шундай нушўниш керакки, бошқарўчб идораларнинг ҳаммасида нияннгизни, тур- рушингизни аняадигаи ўз одамлариигнз нўриши керак.
Автоиориянинг ра’иосн ана шуидадир.
Автонория сизин ўз ншиитбзиб ўзингиз уддалай ояаднган киябши керак — автономнянинг мақсадн ана шудир.
Автоиорбянинг иатнжаяарн дарров кўрина •қол- майди: аиI)•кўи ичида маҳаллий аҳолидан мамлакатип лдора килўчи нажриаалн одамларин етиштириб бўл- майди. Аммо бкки-уч йбя ўтар-ўтмас ўз мамлака- нингбзиб идора кияишга кирбшиб кетасиз ва ўз Ичингиздаи ўкинучилар, хўжалик, ознқ-овқат идораси ходирлари, ер бшяарб мутахасснслари, ҳарбий, суд ва умураи партия ва совет ходнмяарини енбшнириб чиIқараснзлар. Ана шунда ўзннгизнн-ўзингиз идора ’Kилишта • ўрганганингизни кўрасиз.
Яшасин сизни ўз мамлакангIигнзии идора кияншта ургатаднган ва ўз мамлакатиии идора килишгагина эмас, балки ўзиибиг ашаддйй душманлариии енгишга ҳам ўрганган Русия • бшчилари ва деҳқонлари каби юигяб бўлишингизга ёрдам аераднтаи тоғлилар авто- ■номияси!
„Жизнь Националъностей" Ma M 39 ва 4С\
1920 йил 8 ва 15 декабръ


435
ҚАВКАЗДАГИ АҲВОЛ
„Правда“ газетасининг ходами блан суҳбат
Уртоқ Сталин жанубга командировкага бориб келиб, Кавказ- даги аҳвол ҳақида ходимимиз блан қилган суҳбатида қуйида- гиларни айтди:
— Кавказ хом мол, ёқилғи ва озиқ-овқат . манба’и бўлганлиги сабабидаигииа эмас, балки унинг Оврупо блан Осиё, қисман Русия блан Туркия ўртасида бўл- ганлиги ва унда энг муҳим иқтисодий ва стратегия йўяларининг (Ботум — Боку, Ботум^ — Тавриз, Ботум — Тавриз — Арзирум) мавжудлиги сабабидан ҳам ре- волюция учун муҳим аҳамиятга эгадир.
Мана шуларнинг ҳаммасини, Қора деигизиинт ка- лиди бўлгаи’ Истамбулни ҳозир эгаллаб турган ва За- кавказье орқали Шарққа тўппа-тўғри йўлни ўз қўлида сақлаб қолишни истаган Антанта ҳисобга олади.
Ахири бориб ким Кавказда мустаҳкамланиб қола- ди, ким нефтьдан ва Осиёнинг ичкарисига олиб бора- диган энг муҳим йўлларга эга бўлади, Революциями ёки Антантами, — ҳамма ran ана шундадир.
Озарбайжоннинг озод қилиниши Аитантанинт Қав- каздаги мавқи’ини анча бўшаштирди. Туркиянинг Ан- тантага қарши кураши ҳам шу натижага олиб келди.


436
и. в. с т л л и н
Шундай бўлса ҳам Антанта тинч ётмаёадр ва Кавказда ўз аузоғинд қурмоқда.
Тдфлдснинт контрреволюцдон ишлар Разасига ай- лаитдрдлиши; алРатта, Антанта сармоясига ва буржуа Грузияси ёрдами блан ОзарРайжон, Доғисаои ва Терек области тоғлилари Руржуа ҳукуматлардиинг ауздлд- ши; камолчиларга хушомад қилиш ва Туркия ҳомили- ги остида Кавказ халқларининт фёдерацдясдии тузиш ғояси тарғиб қилинаёттаилити; ' Антантанинг Эронда мдидсарларид тез-тез ўзгартираёттанлдги ва Эрон- нинг сипоҳилар блан аўлдирдб юбордлдшд — мана шулар ва кўпгина шунга ўхшатанларндиг ҳаммаси Антантанинг эски бўрилари ухламайeтганлдгидан гу- воҳлик беради. Бу жиҳатдан Антанта агентлариндиг иши Врангель тор-мор қилингандан сўнг анчагина ку- чайганлдгд ва шиддатли тус олганлиги шубҳасиздир.
Қавказда Антантанинг имкони қандаю, революцдя- нинг имкони қандай?
ШуРҳасизки, Антантанинг, масалан, Доғистонда ва Терек оРластидаги имкони йўққа чдкдд. Врангельнинг тор-мор килдидшд ва Доғистонда ҳамда Терек оРлас- тида совет автономияси э’лон кдлдидшд, шуиднт блан. бирга бу оРластьларда жадал блан совет курдлдш иш- лари олиб борилаeттанлдгд бу районда Совет ҳукума- тднднт мавки’дид мустаҳкамлади. Терек ва Доғист^он- даги миллионларча аҳоли накдлларднинг халқ с’ездла- ри Русия ишчилари ва деҳқонлари блан маҳкам алоқа- да' бўлиб Советлар • учун курашмоққа тантаналд ра- вишда қасам дчганликлари тасодифий Рир ҳол эмас, алРатта.


КАВҚАЗДАГИ АХВОЛ
437
ри пайтида автоиомия бербшбин тоғлилар, ҳокбMИят-• ибит тоғлиларна ншоич бияднргаилигининг алорани, деб тўғри нушўндилар: Тоғлилар хўсўсий суҳбат вақ- тида менга бундай дедилар: «ҲўKўPатнииг пайтларда, муваккат зарурат мажаурияти остида халққа берган нарсаси мустаҳкам эмасдир. Совет ҳу- қилганидек, дуиманлар устидан ғалаба қозо- ибш нанижаснда тепадан аерилтан нслоҳотлар ва эркииликларгина мустаҳкамдир».
Уз мўстақиллигита эришгаи ва Русия хаяқларн блан ихтбёрий иттифоқ нўзган Озарбайжонда ҳам Ан- тантанинг бркоии шу қадар оздир. Антаннанииг Озар- аайжоига ва Боку нефтнга чўзилган йирткич панжаси Озарбайжон меҳиаткашларииинг нафратини қўзғати- шбиб исбот кблиб ўтбришнинг ҳожати бўлмаса керак.
Антантаиннг Арманистои ва Грузнядагн иркоин ҳам Враигель тор-мор килиигандан кейин анча камай- ди. Алаанта, дашноқлар Арманистони ўиб Тўркняга қарши ўчакишнирган ва сўнгра ярараслнк килиб турк- ларга ем килиб қўйган Антанта иғросининг курбоиб бў- либ кетди. Арранистоннинг биттагина иложи қол- гаилнгнга, я^и Совет Русияси блан иттифок тузишдан бошқа иложи қоямаганянгнта шўаҳаланиб ўнбрбшнинн ҳожати бўлмаса керак. Шўбҳаснзки, бу ҳол ауржўа ҳўкўматларн Антанта олдида қуллиқ кияиб, хушомад- гўйлик қилишдаи тўхтараган барча халқлар учун ва ҳаммадан олдии Грўзия ўчуи сабоқ бўлади.
Грузиянбиг ҳалокатга бориб етган хўжалик ва та'- минот аҳволи ҳатто ҳозирги Грўзиянииг корчалонлари ҳам қайд қнлаётгаи бир ҳақнқат ҳолдир. Антанта тўрига нушиб қолган ва шу саааали Боку нефтидаи ва шуйингдек Кубань ғаяяасидаи маҳрум бўлиб қолган 29 И. В. С та л и н, том 4


438
и. в. с т л л и н
Грузия, Ангяия . ҳамда Франциянинг империалистик лперацияларииинт асосий базасига айланган ва шу са- бабли Совет Русиясига душманлик муиосабатида бўл- ган Грузия, — мана шу Грузия ҳозйрги вақтда ўз ум- рининг охирги кунларини кечирмоқда. Улиб бораётган II Интернациоиалиинг чириб кетаётган . йўябошчиси, революция тўлқини блан Овруподан ҳайдаягаи жаноб Каутский бурқисиган, Антанта тўрига тушиб қол- ган 'Грузияда, ҳалокатга учраган грузин социал-ду- ханшиклари ичида’ паноҳ тлпганяиги бежиз эмас, албатта, Антантаиинг қийин пайт келиб қояганда, Ар- манистонни ташлаб кетгани каби, Грузияни ҳам таш- лаб кетишига шубҳаланиб бўлмаса керак.
Эрлиии истило қилган ингяизларнииг ундаги аҳволи тобора ёмлнлашмлқда. Ма’лумки, состави ҳаддан таш- қари тез-тез ўзгариб турган Эрон ҳукумати Англия ҳарбий атташелари учун ниқобдир. Ма’лумки, Эрон аскарлари деб, аталганлар йўқ бўлди, чунки уларнинг ўрнига интлизларнииг сипоҳилари пайдо бўлди. Ма’- лумки, Теҳронда ва Тавризда мана шу заминда Англия- га қарши бирқанча хуружлар бўлди. Мана бу ҳол Антантанинг Эрондаги имконларини кучайтирмаслиги- га шубҳаланиб бўлмаса керак.
Ниҳоят, Туркия. Умуман Туркияга ва хусусан ка- молчиларга қарши қаратилган Севр аҳдилмасинииг ссг даври тугаётганлиги шубҳасиздир. Бир томлндаи, ка- млячияариинг Антантага қарши кураши ва шу замин- да Англия колонияяаридаги ғулғуяалариииг кучайиши, иккинчи тлмлидаи, Врангельиинг тор-мор қилиниши ва Грецияда Венизелоснинг оғдарилиши Антантани ка- молчиларга нисбатан ўз сиёсатини кўпгина юмшатиш- га мажбур қилди. Антаитаиинг мутлақо «бетарафлиги»


КАВКАЗДАГИ АҲВОЛ
соясида камолчдларнинг Арманиттоннд тор-мор қи- лиши, Туркияга Фракия блан Судрианиит қайтарил- моқчи бўлинганлигд ҳакидаги овозалар, камолчилар Рлан Антанта агенти бўлган султон ўртасида музо- каралар ҳакддаги ва Истамбулни тозалаш ҳақидаги овозалар, ниҳоят, Туркияидиг ҒарРий фронтидаги жим- житлик — мана шуларнинг ҳаммаси Антантанинг ка- молчилар блан жиддий ўйиашаeтгаилдгидан ва камол- чдларнинг, эҳтимол, Рир қадар ўнгга томон оғаётган- лигидан гувоҳлик беручи аломатлардир.
Антантанднг ўйнашуви нима блан тугашини ва ка- молчилар ўзларининг ўнгга қарар кдлтан ҳаракатлари- да қанчалик узоққа кетишларини айтиш кдйиндир. Лекин ‘ҳарҳолда Рир нарса шубҳасизки, мусааулака- ларнинг озодлиги учун бундан бирнеча йил бурун Рош- ланган кураш ҳечнарсага караматдаи кучаяРоради, Ру курашнинг танилган байроқдори Рўлган Русия бу ку7 раш тарафдорларини бутун кучи Рлан ва бутун воси- талари блан қўллайди, бу кураш, агар камолчилар эзилган халқларни озод қилиш ишига хдёнаа қдлуата- лар, улар блан бирга, ёки агар улар Антанта лагерига ўтиб кетсалар, уларнинг зиддига ғалаРага олиб келади.
ҒарРда алангаланаётган революция ва Совег Рутият.иниит ўсиб Рораётган қудрати ана шулардан гувоҳлик беради.
,,Правда“ №> 269, J920 йил 30 ноябрь
29*


440
ЯШАСИН COBET АРМАНИСТОНИ!
Кўп азоау-уқўаатлар тортган, Аитантанниг ва даш- нокларнинг марҳамати блан очликка, хоиавайронлнкка ва қочоқликка маҳкум кияинган Арманистон,—ҳамма «дўстлари» номонидан аядаиган бу Арранистон ҳозир- ги вақтда ўзииб совет мамяакатн деб килиш
блан бу ааяcлардан қутулди.
Арманлар маифаатииннг «қадимги ҳироячиси» Ан- глиянинг ёлғон ва,далари ҳам, Вильсоннииг машҳур ўн тўрт моддаси 113 ҳам, Армаибстоиии идора килиш «мандатнни» олган Миллатлар Интифокннннг дабдаба- ли ва,даяарн ҳам — Арманстоннб хуирезлнкдан ва қирилиб кенншдан қўтқараоямадн (қуткараолмас ҳам эди!). Совет ҳокириятн ғоясигина Арранистоига тинч- лик ва риялий ўйғониш келтирди.
Арманистониб советлаштиришга олиб келган ба^и фактлар мана булардир. Аннантанииг агентлари аўяган дашноқларииит ҳалокатли сиёсати анархи- яга ва қашшоқликка олиб келади. Туркияга қарши дашиоқяар бошлагаи ’ уруш Арманистоннинг оғир аҳ- вояинб энг охирги чекига енказадн. Очликдан ва ҳу- кўқсизянкдан азоб чеккан Арманистоннбнг Шимолий вилоятлари ноябрьнинг оҳирнда кўзғолои кўтарадняар ва Арманистоинннг ўртоқ Қасьян бошяик революцион


ЯШАСИН COBET АРМОНИСТОНИ!
441
ҳарбий советини тузадилар. 30 ноябрьда Арманистои революцион ҳарбий совети раисидан ўртоқ Ленин но- мига табрик телеграммаси ляиииб, унда Совет Арма- иистлиийинт туғилгани ва революцион ҳарбий комитет т'омлнидан Делижон шаҳрининг ишғол қияйиганяиги тўғрисида хабар берилади. С декабрьда Совет Озар- байжони жанжалли вилоятлардан ўз ихтиёри блан воз кечади ва Совет Армаиистоиита Зангезурни, Нахиче- ванни, Тоғли Қарабахни берганлигини қилади.
С декабрьда революцион-ҳарбий комитети Туркия қўмондонлигидан табрикнома олади. 2 декабрьда Эри- вандаги дашноқлар ҳукуматининг ҳайдалганлиги ва Арманистон қўшинларининг ўзларинғ революцион-ҳар- бий комитет ихтиёрига топширтаилиги ҳақида ўртоқ Оржоникидзедан хабар олинади.
Ҳозирги вақтда Армаиистоннинг пойтахти Эриван Арманистон Совет ҳукумати қўлидадир.
Арманистон блан унинг атрофидаги мусулмонлар ўртасидаги асрларча давом қилиб келган душманлик бир зарб блан, Армацистон, Туркия, Озарбайжон меҳ- наткашлари ўртасида биродарона ҳамкорлик ўрнатиш йўли блан ҳал қилинди.
Кимгаки тааллуқли ’ бўлса, ўшаларнинг ҳаммалари билиб қўйишлари керакки, империалистик дипломатия- нинг эски бўрилари бекордан-бекорга бош қотиргая арман «проблемаси» ни фақат Совет ҳокимиятигина ҳал қилишга қодир бўлиб • чиқди.
Яшасин Совет Арманистони!
*,Правда“ М 273, 1920 йил 4 декабръ Имзо:И. Сталин


442
ИЗОҲЛАР
1 1917 йил 29 сентябрьда германлар Болтиқ денгизининг Рига кўрфазига кираберишдаги Эзель ва Даго оролларига ва бош-
қа оролларга десант туширабошладилар.—2.
2 Украина марказий радаси Киев шаҳрида 1917 йил апрелида буржуа ва майда буржуа партиялари ва гуруҳлари блоки то- монидан тузилган эди. Октябрь социалистик революцияси ға- лаба қилгандан кейин Рада Совет ҳукуматини танишдан бош. тортди ва, Донда Калединга ва ■ бошқа оқгвардиячи генерал- ларга ёрдам бериб, Совет ҳокимиятига қарши очиқ кур.аш- олиб бориш йўлига кирди. 1918 йил апрелида оккупациячи немис қўшинлари Радани Скоропадский гетманчилиги блан алмаштирдилар. —6.
3 Халқ Комиссарлар Советининг В. И. Ленин томонидан ёзил- ган «Ультиматуми» да, ёки «Украина Радасига ультиматив та- лаблар қўйилиб, украин халқига мурожаат қилиб чиқарилган маяифести» да қуйидагилар айтилган эди: «. . . биз, Х-алқ Қомиссарлар Совети, Украина халқ Республикасини, унинг Ру- сиядан бутунлай ажралиб чиқиш ёки Русия Республмкаси блан федерация муносабатлари ёки бошқа шунга ўхшаган му- носабатлар боғлаш ҳақида шартнома тузиш ҳуқуқини тан ола- миз.


ИЗОХЛАР
443
сарлар Совети, дарҳол, ҳечбир чекламасдан ва . ҳеч сўзсиз э’тироф қиламиз» (В. И. Ленин. Асарлар, XXII томга қарал- син, 121 — 123 бетлар).
Халқ Комиссарлар Советининг Марказий Рада номидан Халқ Қомиссарлар Совети блан музокара олиб борган Петро- град украин штаби (аниқроғи: Петроград ўлка қўшин радаси- нинг Украин штаби) га берган ' «Жавоби» да бундай дейилган эди: «Раданинг қўйган шартларига келганда, улардан прин- ципиаль характерга эга бўлганлари (ўз тақдирини ўзи бел- гилаш ҳуцуқи) ҳечқандай тортишув ёки жанжалга сабаб бўлган эмас ва бўлолмайди ҳам, чунки Халқ Қомиссарлар Совети бу принципларни э’тироф қилади ва уларни тўла су- ратда амалга оширади» («Известия» винг 1917 йил 7 декабрь- даги 245-нчи сонига қаралсин). — 9.
4 Телеграммада Бутунукраина ишчи ва солдат депутатлари Советлари с'езди ва деҳқон депутатлари Советларин.ин1Г бир қисми • . томоиидаи 1917 йил 13 декабрьда сайланган Советлар Марказий ижроия комитети Украниада бутун ҳокрмиятин • ўз зрм■мaснга олди, деб хабар берилган • эди. («Известия» иннг 1917 йил 15 декабрьдаги 252-нчи сонига қааалсни). —19.
5 .. Бутуиаусня ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Советлари-
иинг учрнчн с’езди 1918 йил 10яивааьдан 18 январьгача Пет- роград шаҲаPДа бўлди. С’ездда 1046 делегат ҳозир эди. Халҳ Комнссаалар Советинииг фаолряти тўғрнсида В. И. Ленин доклад Ишчи, солдат ва деҳқон депутатлари Совет-
ларрнинг Мааказрй Ижроия Комитети фаолйяти тўғрисида Я. М. Свердлов доклад қилди. И. В. Сталин с'ездда миллий масала юзасидан доклад қилди. С'езд резолюция қабул қил- ди, бу резолюция Марказий Ижроия Қомитети ва Халқ Ко- миссарлар Советннниг сиёсатини ма^уллади. В. И. Ленин томонидан И. В, Сталин ршти|роки блан ёзилган «Меҳнаткаш ва эксплуатация қрлииучи халқ ҳуқуқлари декларацряси» ни, Халҳ Комнссаалаа Советнии.нг Финляидря ва Аамаиистои- ириг тўғрисидаги декаетлаанир,. шуиригдек
Русия Республнкасндагр федератив муассасалар тўғансрда И. • В. Сталнннннг таклиф қилган резолюцрясини ҳам тасдиқ- лади. — 53


444
ИЗОХЛАР
6 Бунда Украина Марказий радаси томонидан 1917 йил 7 ноя- брьда қабул қилинган учинчи универсал (манифест) назарда
ф тутилади. — 37 .
7 Кавказ ёки Закавказье комиссарлиги 1917 йил ноябрьда Тиф- лис шаҳрида меньшевиклар, эсерлар, дашноқлар ва мусовот- чилар томонидан тузилган эди, бу комиссарлик 1918 йил 26 майгача давом қилди. —33.
s Украина Совет Республикаси Халқ секретариати — Украина Республикасининг биринчи Совет ҳукумати — Украина Совет- лари Марказий ижроия комитети составидан 1917 йил де- кабрьда сайланган эди. 1918 йил апрельда Украинани немнс қўшинлари оккупация қилганлиги муносабати блан, Халқ секретариати қайтадан тузилиб, унинг асосий вазифаси немис босқинчиларга ва гайдамак отрядларига қарши халқ оммаси- нинг қўзғолончилик курашига раҳбарлик қилишдан иборат бўлди.— 42.
9 Русия блан Тўртлар иттифоқи давлатлари (Германия, Австро- Венгрия, Булғория, Туркия) ўртасида мува.ққат яраш тўғриси- да тузилган шартномага 1917 йил 2 декабрьда Брест-Ли- товск шаҳрида 28 кун муҳлат блан имзо қўйилган эди. Сулҳ шартномаси тузиш усъидаги музокаралар чўзилиб кетганлиги муносабати блан, бу муваққат яраш муҳлати чўзилган эди. Немислар муваҳцат яраш тўғрис-идаги битимни бузиб, 1918 йил 18 февральда бутун фронт бўйлаб ҳужум бошлади- лар. — 42
ю Брест-Литовскда Украина марказий рада вакилларининг Тўртлар иттифоқи давлатлари блан қилган яширин музокара- ларидан кейин 1918 йил 27 январьда тузилган шартнома кўз- да тутилади. — 43.


ИЗОХЛАР
445
байжонда Совет ҳокимияти ғалаба қилгандан кейин бу газета 1920 йил 25 июльдан бошлаб аввал «Азербайджанская Бед- нота» номи блан, сўнгра 1920' йил 7 ноябрьдан бошлаб — эски номи блан чиқабошлади. Ҳозирги ва.қтда «Бакинский Рабо- чий» — Озарбайжон К(б)П Марказий Қомитети ва Боку Қо- митетининг органидир. — 58.
12 	Америка жанубий штатларининг шимолий штатлари ■ блануру- ши 1861 — 1865 йилларда бўлиб, бу урушда шимолий штат- лар енгиб чиққан эди. Бу урушнинг натижаларидан бириж'а- нубий штатлардаги сепаратизмни енгишдан ва марказлашган давлат тузишдан иборат бўдци.—71.
43 Зондербунд — Швейцариядаги етти католик кантонларининг реакциячи иттифақи— 1845 йилда тузилган. 1847 йилда Зон- дербунд блан Ш1вейцариянинг бошқа кантонлари ўртасида, я’ни Швейцарияда ҳокимиятни марказлаштириш тарафдори бўлган кантонлар ўртасида қуролли кураш авж олиб кетди. Бу урушда Зондербунд енгилди ва Швейцария давлатлар иттифоқидан ягона иттифоқ давлатга айлантирилди. — 71.
'4 РСФСР Конституциясининг лойиҳасини тузиб чиқиш учун Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг Комиссияси 1918 йил 1 апрельда тузилган эди. Камиссияга И. В. Сталин ва Я. М. Свердлов раҳбарлик қилган эдилар. Қомиссиянинг ишига «Меҳнаткаш ва эксплуатация қилинучи халқ ҳуқуқлари дек- ларацияси» ва И. В. Сталиннинг доклади юзасидан III Совст- .лар с’езди томонидан қабул қилинган «Русия Республикаси- нинг федератив муассасалари тўғрисида» деган резолюция асос қилиб олинган эди. И. В. Сталиннинг «РСФСР Қонсти- туциясиийиг асосий нуқталари» деган лойиҳаси комиссиянинг 1918 йил 19 апрельдаги мажлисида муҳокама қнлини^, қабул қилинди. — 84.


446
ИЗОҲЛАР
ижроия комитети (Турцик) ва Халқ Комиссарлар Совети сай- лади. — 86.
16 Тотор-Бошқирд Совет Республикасининг та’сис с'ездини ча- қириш кенгаши 1918 йил 10—16 майда Москва шаҳрида И. В. Сталин раислиги остида бўлган эди. Қенгашда тотор- лар, бошқирдлар, чувошлар ва марийларнинг вакиллари қат- нашди. Кенгаш Тотор-Бошқирдистон Советлари та’сис с’езди- ни чақириш учун комиссия сайлади. Гражданлар уруши бош-
* ланиб қолганлиги учун, бу с'езд бўлмай қолган эди.—90.
17 «Наше Время» — эсерлар йўлини тутган кечки газета; Моск- вада 1917 йил декабридаи 1918 йил июлигача чиқиб турган эди.— 98.
18 Ботум шаҳрида Закавказье сейми вакиллари блан Туркия ва- киллари ўртасида сулҳ музокаралари 1918 йил 11 майда бош- ланган эди. Закавказье республикаси бузилиб кетгандан ке- йин 26 майда Ботумда музокараларни «мустақил» Грузиянннг меньшевиклар ҳукумати олиб борди. 1918 йил 4 июньда сул\ шартномасига қўл қўйилди, бу шартномага мувофиқ Ботум, Ахалцих уезди ва Ахалкалак уездининг бир қисми Туркияга ўтди. Бундан ташқари Туркияга ўз қўшинларини Грузиядаги темир йўллар орқали бемалол ўтказиш ҳуқуқи берилди. — 100.
19 Контрреволюцион Закавказье сеймига қарши қўзғолон Абха- зияда 1918 йил март ойида бошланган эди. Закавказье ко- миссарлигининг ҳокимият органлари бекор қилиниб, Совет ҳокимияти э'лон қилинган эди. Меньшевиклар қўзғолон кўтар- ганларга қарши катта қўшин юбордилар. 1918 йил 17 майга қадар қаҳрамонона кураш олиб борилганига қарамасдан, мень- шевикларнинг қўшинлари қўзғолончиларнинг қаршилигини син- дирди. Шундан кейин қаттиқ жазолар бошланиб кетиб, ҳатто тинч аҳоли ҳам жазоланди. — 101.
20 Гап РСФСР ва Украина гетман ҳукумати вакилларининг 1918 йил 23 майда Киев шаҳрида иш бошлаган сулҳ конференция- си туғрисида боради. — 109.


ИЗОХЛАР
447
21 1918 йил 29 майда Халқ Комиссарлар Совети И. В. Сталрнии Русрянинг Жанубндагр озрқ-овқат ишларига умумий раҳбар қилиб тайинладр. Уртоқ Сталнннйнг мандатида бундай деб ёзилган эди:
«Халқ Комиссарлар Советрнннг а’зоси, Халқ комнссаар Иосиф Внссариоиович Сталин Халқ Комнсса■алар Совети то- монидан Русрянриг жаиубрдагн озиқ-овқат ишларига умумий раҳбар қилиб тайииланиб, унга фавқулодда ҳуқуқлар берила- ди. ЛАаҳаллий ва область хал^ комрссаалаа советлари, сов- деплар, аeв'комлаа, штаблар ва отрядлаанннг бо'шлрқларр, темир йўл ташкилотлари ва станция бошлиқлари, савдо фло- ти, дар'ё ва денгиз флоти ташкилотлаан, почга-телеграф ва озрқ-овқат ташкрлотлааи, ҳамма комрсса.рлаа ва эмиссарлар ўртоқ Сталиннинг буйруқларини бажо келтиришга мажбурдир- лар.
Халқ Қомрссарлар Советриинг Раиси
В, Ульянов. (Ленин)“ ,—122*
22 Бешлар коллегрясн — Москва — Қиев — Воронеж ва бошқа темир йўл бошқаамаларинрнг раҳбар ма’муарй-техиика органи бўлиб, тураржойи Воронеж шаҳрида эди.—123,
23 1918 йил 7 июльга ўтар кечаси В. И. Ленин прямой провэд блан И. В. Сталинга Москвада «сўл» эсерлар кўтарган нc’ёи тўғрисида хабар берди. Царнцнида шахсан И. В. Сталиининг ўзи қабул қилган В. И. Ленин хатида бундай дейилган: «Коитрреволioцронерлаа ' қуролига айланган бу қутурган разил авантюррстлаани ҳамма ерда раҳмснзлик блан янчиб • ташламоқ зарур. . . Шундай қрлрб, сўл эсерларга қарши ааҳмсрзлрк блан иш кўрннг ва тез-тез хабар бериб турннг» («Правда» № • 21, 1936 йил 21 январь).—124.
Бокуга Боку халқ комрссарлар советрнннг раиси^ С. Г. Шаумянга юборрлган хатни «СССР да гражданлар уру- ши таархига оид ҳужжатлар», I том, 1940 йил, 289 бегдан қааалснн. — 124,


448
ИЗОХЛАР
25 Мурманскиииг 1918 йилда инглиз қўшинлари томонидан ок- купация қилинганлигн назарда тутилади. — 125.
26 Чокпрод — Руснянннг жаиубидагн фавқулодда область озиқ- овқат комитети. — 131.
27 В. И. Ленин И. В. Сталиииинг хатини олгандан кейин, ■ шах-
сан ўзига тааллуқли бўлган жойини ва нмзосиин олиб, И. В. Сталин хатииииг текстини ўзининг йўл-йўрнғи тариқа- сида Петроградга юборгаи эди. — 133. '
28 «Солдат Революцнн» — Царицни фроитниниг армия газетаси; И. В. Сталин ташаббуси блан тузилган эди. Бу газета 1918 йил 7 августидан бошлаб Шимолий Кавказ ҳарбий округи Ҳарбий советннниг органи бўлиб чнқнб турган эди. «Солдат Революции» 26 сентябрьдан (42-нчи сонидан) бошлаб Жану- бий фронт Ҳарбий-революциои . советининг органи, 29 октябрьдан (69-нчи сонидан) бошлаб, то сўнгги сонигача — X армия Ҳар- бнй-революцион советнинг оргаин бўлиб чиқиб турди. —138.
29 «Борьба» — РСДРП-(б) Цариции комитетииииг органи, 1917
йил майдан бошлаб чиқиб турган эди. «Борьба» 1917 йил охирндаи бошлаб, ишчи, солдат, деҳқон ва казак депутатла- ри Царицин органига айланди. Бу газета 1933 йил
март ойигача чиқиб турди. —138.
30 Рига шаҳрини генерал Корнилов 1917 йил 21 августда не- мисларга топширган эди.—141.
31 Предпарламент, ёки республиканинг Муваҳқат кенгаши, — 1917 ■йил 14 — 22 сентябрьда Петроградда бўлган Дехмократик кенгаш составидан ажратилган бўлиб, буржуа Муваққат ҳу- кумати вақтидаги маслаҳатчи орган эди. Предпарламент ту- зиш эсер ва меньшевнкларнииг ўсиб бораётган революцияни тўхтатиш учун, мамлакатни совет революцнясн йўлидан буржуа парламентаризмн йўлига кўчириш учун қилган ҳара- кати эди. — 141.


ИЗОХЛАР
449
32 «Мудофаа кенгаши» империалистик урушни давом эттириш учун аҳолининг куч ва маблағини сафарбар қилиш мақ- садида Ишчи ва солдат депутатлари советларининг эсер-мень- шевйк Марказий ижроия комитети томонидан 1917 йил 7 ав- густда Петроградда чақирилган эди. —161.
33 Қора с’езд — Родзянко раислиги остида 1917 йил 12октябрь- дан 14 октябрьгача Москвада бўлган кенгашдир. Бу кенгаш- да йирик помешчиклар, фабрикант ва заводчилар, руҳонийлар- нинг вакиллари, генераллар ва офицерлар иштирок қилган эди. Бу кенгаш большевизм блан ва ўсиб келаётган револю- ция блан курашмоқ учун конт.рреволюцион кучларни бирлаш- тириш байроғи остида ўтган эди. — 160.
34 «Рабочий Путь» — большевиклар партиясининг Марказий ор-
гани бўлган газета, бу газета Муваққат ҳукумат 1917 йил люль кунларида бекитиб қўйган «Правда» газетаси ўрнига чиқиб турган эди. Бу газета 1917 йил 3 сентябрьдан 26 ок- тябрьгача чиқиб турди. «Рабочий Путь» нинг мас’ул редакто- ри И. В. Сталин эди. — 161. ‘
35 Торпарлар — Финляндиядаги ■ ерсиз деҳқонлар; улар ер эгала- ридан жуда оғир шартлар блан ерни ижарага олар эдилар. — 170
36 1918 йил ноябрьда мусулмон-коммунистларнинг Москвада бўлган 1 с’езди назарда тутилади. Бу с’езд РКП(б) мусул- мон ташкилстларининг Марказий бюросини сайлаган эди.—
37 «Украина озод бўлмоқда» деган мақола ба’зибир ўзгариш- лар киритилиб, «Озод бўлаётган Украина» деган ном блан «Правда» газетасининг 1918 йил 1 декабрьдаги 261-нчи сони- да бошмақола қилиниб ҳам босилиб чиққан эди. —182.
38 Украинанинг Муваққат ишчи-деҳқон ҳукумати 1918 йил ноя- брь ойининг 20-нчи числоларида тузилган эди. Украина Со- вет ҳукуматинрнг дастлабки турган жойи Курск шаҳри эди, сўнгра Суджа шаҳрига кўчди. Бу ҳукумат составига


450
ИЗОХЛАР
Қ. Е. Воаошрлов, Ф. А. Сергеев (Артём) ва бошқалар кирган эдилар. Украниа Совет ҳукумати 1918 йил 29 ноябрьда •манифест чи•қаррб, унда гетманнииг ағдарилгаилигинн ва Ук^раинада Со- вет ҳокрмияти тузилгаилигини э’лон қилди. — 183. *
39 	Украниа диаекторияср — Киевда 1918 йил охирида Петлюра ва Вииничеико бошлиқ украин миллатчилари томоирдаи ту- зрлгаи контрреволюцрон миллатчи ҳукумат. 1919 йил февг ральда қўзғолон кўтарган Ук^раина ИIпчр ва деҳқонлари ди- аекторияни тугатдрлар.— 184.
■40 «Шарқдан ёруғлиқ» деган мақола • бир йўла «Правда» газетаси- ириг 1918 йил 15 декабардагн 273-нчи сонида ҳам, нмзоеиз, бошмақола сифатида босилган эди. — 186.
41 Эстландия меҳнат коммунаси — Эстландия Совет Республи- каси — Қизил Армия Нарвани немис оккупантлаардан озод қилгаидан кейин 1918 йил 29 ноябрьда тузилган эди. Халқ Комрссаалаа Совети 1918 йил 7 декабрьда Эстландия Со- вет Республнкасрирнг мустақнллнгиии та-ниш тўғрнсрда И. В. Сталин томонидан ёзилгаи декретни тасднқладн. — 187.
42 Латвияда Совет ҳокимиятр 1918 йил декабрь ўрталарида э’лон қилнигаи эди. Латвиянииг Муваққат Совет ҳукумати 1918 йил 17 декабрьда давлат ҳокимрятининг Советлар қўлига ўтган- лиги тўғррсида Латвия меҳнаткаш халқига қаратиб манифест чиқарди. Манифестда бундай дейилган эди: «Бу қнйнн йўлда ва бу оғир курашда биз ёлғиз эмаслигимизни англаймиз5 РСФСР бизириг оақадошрмнз бўлиб турибдр, биз бундан кейин ҳам у блан, фақат ташқи жнҳатдаигниа эмас, бошқа жи- ҳатлардан ҳам мустаҳкам алоқада бўламиз». — 188.
43 Литва тарибаси (буржуа миллий кеигашр) 1917 йил сентябрь- да герман оккупацион ҳукуматд^ор^ари назорати остида ту- зилган эди. — 188.


ИЗОХЛАР
451
умининг петлюрачилар томонидан қамоққа олннганлигн сабаб бўлган эди. Ҳамма корхоналдр, трамвай ва электростанция- лариннг ишчилари иш ташладилар. Петлюрачи ҳукуматдорлар қамоққа олнигаиларнн қамоқдан озод қилишга мажбур бўл- ган эдилар, шундан кейин забастовка Совет қарорига муво- фиқ тўхтатнлгаи эди. —190.
45 Вильна шаҳрида ва Литваиииг бошқа шаҳарларида бўлган на-
мойишлар ва умумий забастовка 1918 йил 16 декабрь-
да бўлган эди. Булар Литва ва Белорусия коммунистлар партияeн Марказий Комитетннниг да'вати блан буржуа тари- баси ва немис оккупаитларниинг eнёсатига қарши норознлнк билдириш учун ташкил қилингаи эди. Внльиада намойишда 20 миигга яқин ишчи ва шаҳар камбағалгари қатнашди. Намойиш «Бутун ҳокимият Советларга!» шнорн остида ўтди. Намойишчилар шу блан бирга, иемнeларнииг Литвадан темир йўл ва бошқа ускуиаларни ташиб чиқиб кетишларини тўхта- тншнн ва eиёснй маҳбусларни озод қил.ишни ҳам талаб қил-
‘ дилар. — 192.
46 Халқ Қомнссарлар Совети ва Қизил Армияга табрикномалар Вильна Советинннг мажлисида 1918 ййл 16 декабрьда қабул ҳилинган эди. РСФСР Халқ Комиссарлар Советига юборилган табрикномада бундай дейнлгаи эди: «Бутун дун’ё пролетари- атииииг сииалган йўлбошчиси ўртоқ Леини бошлиқ бўлган Халқ Комиссарлар Совети Литва ишчилар синфига унинг батамом озод бўлиш учун олиб бораётган курашида йўл кўр- сатучи юлдуздир».
Қизил Армияга юборилган табрикномада бундай деб ай- тилган эди: «. . . Биз, Литва ншчиларн, контрреволюцняиниг ҳуролли кучларига қарши курашда кўрсатаётган ботирлик ва қаҳрамоилигнигизни жуда ҳам буюк завқ блан кузатиб бор.мо^дамиз. Шу блан бирга бу армия қаторларига кир- ган, умуман ишчилар eннфннн ва, жумладан, оғир оккупа- ция зулми остида азоб чекиб инграб ётган ўз қардошларини озод қилиш учун жонаарннн фидо қилаётган Литва фарзанд- ларнин ҳам, Литва ишчи ва деҳқ;онлариии ҳам табрик қила- миз. . — 193 .


452
ИЗОХЛАР
47 Литванинг Муваққат революцион ишчи ҳукумати 1918 йил декабрининг биринчи ярмида тузилган эди. Бу ҳукуматбоши- да большевик Вх С. Мицкевич — Капсукас турган эди. Му- ваққат ишчи ҳукумати 1918 йил 16 декабрьда манифест
чиқарди, бу манифестда: «1) Бутун ҳокимият Ишчи, ерсиз ва оз ерли депутатлар Советларига топширилади. 2) Бугундан бошлаб немис оккупантлар ҳокимияти бекор қилинди, деб ҳисобланади. 3) Литва кайзер тарибаси ва унинг министрлар кенгаши ағдарилиб ташпанган ва қбнундан ташқари деб ҳисобланади» дейилган эди. —193»
48 РСФСР Халқ Комиссарлар Совети 1918 йил 22 декабрьда Ленин имзоси блан чиқарган декретида Литва Совет Респуб- ликасининг мустақиллигини таниган эди. Бутунрусия Марка- зий Ижроия Қомитетининг 1918 йил .23 декабрьда И. В. Сталин доклади юзасидан қабул қилинган қарорида бундай дейил- ган эди: «Революцион кураш натижасида вужудга келтирил- ган Эстландия, Латвия ва Литва Совет Республикалари про- летар ва деҳқонлар оммаси олдида Марказий Ижроия Коми- тети, бу мамлакатларнинг эски чор империясига қарашли бўл- ганлиги булар зиммасига ҳечқандай мажбурият юкламаслиги- ни яна тасдиқлайди, ва шу блан бирга Марказий Ижроия Комитети, фақат ҳозир, ўз тақдирини ўзи белгилашнинг тўла эркинлиги э*тироф қилинганлиги ва ҳокимиятнинг ишчилар синфи қўлига ўтганлиги заминида собиқ Русия империяси тер- риториясида яшовчи ҳамма миллат меҳнаткашларининг эркин, ихтиёрий ва бузил<мас иттифоқи вужудга келади, деб қаттиқ ишонч билдиради. . .». —193,


ИЗОХЛАР
453
Мудофаа Совети комнссняср тузнлдр. 1919 йил 3 январьда И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзеажннс!кий Шарқий фронтга жўнаб кетдилар, у ерда III аамияиииг жанг қобилиятрии тиклаш ва фронт ҳамда фронт оақасиир мустаҳкамлаш юзасидан катта ишлар қилншди. ■Комнссрянниг иши иа.тржасрда 1919 йил январь охррига бориб Шарқий фронтда буаилрш ясалди. — 196.
50 1919' йил 13 январьда И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзеажнискнй В. И. Ленинга ва партия Марказий Комитетига Пермь ҳало- кати сабабларрни текшиа•ишиинг боаишр ҳақида «Дастлабки қисқа • ҳисобот» юбордилар. Ҳисоботда III армия участкасида илгааигн аҳволни Тиклаш ва аамряириг ҳужумга ўтишиии та’- минлаш учун комиссия томонидан белгиланган чоралар ҳақи- да ҳам ахборот берилади. 14 январьда В. И. Ленин ҳисобот- га қуйидаги телеграмма блан жавоб қайтарди:
«Глазов ва қаерда бўлса Сталинга, Дзеажинскрйга
Биррнчи шифрли телеграммангизир олдим ва ўқидим. Бел- гиланган чораларии ўша ериииг ўзида амалга оширишга maxcap ўзингиз раҳбарлик қрлншнигизии йкковнигиздаи жуда ил- тимос қиламан, чунки акс ҳолда муваффақият учун гарантия йўқ.
Леинн». — 200.
51 Цеитаоколлегря — Бутунаусря эвакуация комнссрясририг ма- ҳаллий органи. — 201.
52 Гап, Бошқўмондон томонидан, И. В. Сталрниннг ва Ф. Э. Дзеажннс.кийнииг талабига мувофиқ, III армияга юбори- лиши керак бўлган полклар ҳйқида бормоқда. В. И. Ле^нин ушбу докладин Республнка Революцрои ҳаабнй Советига юбоагаирда устига «... Менимча, Вацетраиниг 3 полкни Нарва ёнига юборгаилрги ўтакетган расвогарчиликд-нр. Буни бекор қилинг! !» деб ёзиб қўйган (Ленин тўп- лами XXXIV, 90 бетга қаралсин). — 203.
30 И. В. С т а л и н, том 4 1 '


454
ИЗОХЛАР
Шаҳар ва қишлоҳ аҳолисининг бой гуруҳидан бирйўла олинадиган фавқулодда солиқ ҳақида Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг декрети 1918 йил 2 ноябрьда э'лон қилинган эди. Декретда фавқулодда солиқдан камбағаллар- ни озод қилиш, ўрта деҳқонларга ме’ёри блан солиш ва ҳам- ма оғирликни қулоқларга юклаш буюрилган эди. — 228,
54 «Известия ВЦИК» («Бутунрусия Марказий Ижроия Қомите- тининг Ахбороти») — кундалик газета бўлиб, «Ишчи ва сол- дат депутатларининг Петроград Совети Ахбороти» номи блан 1917 йил 28 февральдан чиқабошлаган эди. Газета 1 Бутун- русия Советлар с’ездидан сўнг Ишчи ва солдат депутатлари Совети Марказий Ижроия Камитетининг органи бўлиб қолди ва 1917 йил 1 августдан бошлаб, «Ишчи ва солдат депутат- ларининг Ма.рказий Ижроия Қомитети ва Петроград Совети Ахбороти» номи блан чиқабошлади. II Бутунрусия Советлар с’ездидан сўнг 1917 йил 27 октябрьдан бошлаб Совет ҳокимия- тининг расмий органи бўлиб қолди. 1918 йил ■ мартдап бош- лаб «Деҳқон, ишчи, солдат ва казак депутатлари Советлари- нинг Марказий Ижроия Комитетмнинг Ахбороти» номи блан Москвада чиқабошлади. 1918 йил 22 июньдан бошлаб «Из- вестия» — Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитети ва Моск- ва Советининг, кейинроқ бориб эса — СССР Марказий Ижроия Қомитети ва Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитетининг органи бўлиб қолди. — 231,
55 Белорусия Советларининг I с’езди 1919 йил 2 февральда Минскда очилди. С’ездда 230 делегат иштирок этди. С’езд Белорусияни мустақил Совет Социалистик Республика деб э’лон этди, БССР Қонституциясини тасдиқлади ва Марказий ижроия комитеиини ■ сайлади. С’езднинг ишларида Бутунрусия Марказий Ижроия Комииетининг раиси Я. М. Свердлов ишти- рок этди ва у Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитетинииг Белорусия Совет Социалистик Республикасининг мустақилли- гини э’тироф қилиш ҳақидаги қарорини эоюн қилди. — 243.


ИЗОХЛАР
455
Литванниг • Муваққат ишчр-деҳқон ҳукуматининг •ҳнсоботннр, Белорусия блан бирлашнш масаласиин ва бошқа масалалар- ни муҳокама қилди. С’езд Литва ,ва Белоаусня Совет Рес- публикаларииинг биалашувларрни ва Русия Совет Республи- каси блан федератив алоқада бўлишни зарур топиб, бу ҳақда аезолюцняда бундай деб баён этди: «С’езд ўзииинг барча совет соцналнстрк республнкалаа блан узлуксиз бэғлан- ганлргиин а-малда сезиб, Литва блан Белорусия Совет Со- цналнстрк Республркасн ишчи-деҳқон ҳукуматига РСФС1\ Латвия, Укааниа, Эс^т^ландия ишчн-деҳқои ҳукуматлаан блан, бу республнкалаанииг ҳаммаси^ан битта РСфСр тузиш тўғрнсрда дарҳол музокаралар бошлашни топшира- ди». — 244.
57 	Гап, Антанта Кенгашииниг П.рииц oролларрда (Мармар денги- зида) 1919 йил февраль ойида мўлжаллаган коифереицряср устида бормоқда, бунга Совет ҳукуматидан ҳамда Колчак, Дeнркри ва ҳоказоларнрнг коитрреволюциои ҳyкуматлааидаи вак.иллар чақррнлган эди. ҚонфepинцpнринlГ мақсади Русияда тинчлик барпо қилиш, деб э’лон қрлинган эди. Қонференция бўлмади. — 250.
5s Берн конфеаенцняси — II Интериацноналдагн социал-шовринст ва центрист па.ртияларинниг халқаро коифеаенцияси. Бу кон- феаенцня 1919 йил 3—10 февральда Бернда (Швейцарияда) бўлиб ўтган эди. — 259.
59 A. В. Қольцовнрнг «Урмон» ше^идан. (А. 6. Кольцовнриг мукаммал асарлар тўпламига қаранг. Л. 1939, 90 бет).— 250.
tfo РҚП(б) программасрнниг лоййҳасрнр тузиш комрссрясн пар- тняириг VIT с’ездида, 1918 йил 8 мартда сайланиб, В. И. Ленин, И. В. Сталин ва бошқалардан иборат эди. Қомисси^я ишлаб чиққан лойиҳа партряиинг VIII с’ездида қабул қнлриган программ^га асос бўлди.
• Лойиҳанинг ушбу мақолада нақл қилрнгаи қисми паогааммасига ўзгаришсиз киргаи («ВҚП(б) с’ездлар, конфе- ренциялар ва Қомитет плгнумлари аезолюцияларида


456
ИЗОХЛАР
ва қарорларида» га қаралсин. I қисм, 6-нчи нашр, 1940, 287 бет). 253.
61 Петроград Совети чақнргаи ишчи ва солдат депутатлари Со- ветннниг Бутунрусия кенгаши кўзда тутилади. Кенгаш 1917 йил 29 мартдан 3 апрельгача Петроградда бўлиб ўтди. — ?5б.
62 «Правда» — ишчнлариииг кундалик большевистик газетаси бў- либ, В. И. Леннннннг кўрсатмаси ва И. В. Сталиннннг та- шаббуси блан вужудга келтнрнаган эди; 1912 йил 22 апрель- дан 1914 йил 8 июльгача Петербургда чнқнб турди. Февраль революцнясндан сўнг (1917 йил 5 мартдан бошлаб) большевик- лар партияeинннг Марказий Органи бўлиб янгидан чиқабош- лади. 1917 йил 15 мартда «Праада» редакцняси составига И. В. Сталин киритнлди. В. И. Ленин 1917 йил апрельда Ру- сияга қайтиб келиб «Правда» га бошчилик қилди. «Правда»
энг яқин ходимлари: В. М. Молотов, Я. М. Свердлов, М. С. Ольмннскнй, К. Н. Самойлова ва бошқалар эди. Бу даврда «Правда» та’қибот ва -иғво-фасодга қарамасдан, ишчи- ларни, революцион ■ солдат ва деҳқонларни большевиклар пар- тияси атрофига жипслаштириш юзасидан катта ишлар қила- ди, нмперналиeтнк буржуазияни ва уларнииг думлари бўлган меньшевиклар ва эсерларни фош қилади, буржуа-демократик . революциядан социалистик революцияга ўтиш учун кура- шади. — 256.
63 в. И. ЛеН'И1Нни1нг «Ҳозирги революцияда пролетариатиниг ва- зифалари тўгриeнда» деган Апрель тезисларига қаралсни (Асарлар, XX том, 87 — 90 бетлар). — 256.


ИЗОХЛАР
457
тариат диктатураси ҳақида В. И. Лениннинг доклади эди. Коигресс Қоминтерниииг Ижроия Комнтетиин — III Қоммунис- тик Иитернацноналиннг ижроия органиин тузди. — 259.
€5 Берн комнeснясн — «Руснядагн социал ва eиёeий аҳволин текшириш учун» соцнал-ш•овнннстларнннг Берн конференцня- си белгнлагаи комнссиядир. составига Каутский, Гиль-
фердинг, Лонге ва бошҳалар кўрсатилгаи эди. Қомиeснянинг келиши учун рухсат бернлншнни сўраганларида, Совет ҳуку- мати 1919 йил 19 февральда, Берн конфереицнясинн соцналис- тик деб ҳам, бир қадар бўлсада ншчнаарнинг вакили деб ҳам ҳнсобламасада, Совет Русня■сига комнсeнянlинг келишига рух- сат этажагини бнлдирдн. А’золарннн В. И. Ле^нин «бернли донгдор тафтишчилар» деб отаган комиeсиянииlг сафари амал- га ошмади. —262.
66 Днтанта ■Кенгашнннн■г Принц оролларида бўладиган коиферен- цияга яна қайтадан чақирмоқчи бўлганлиги ҳақида Англия матбуотннинг 1919 йил февраль охиридаги хабари кўзда ту- тилади. — 262.
67 РҚП(б) VIII с’езди Москвада 1919 йил 18 — 23 мартда бўлиб ўтди. С’езднниг кун тартибида қуйидаги масалалар бор эди: 1) Марказий Қомитет ҳисоботи; 2) РКП(б) программаси;
„ 3) Коммунистик Интериа■цианал ҳақида; 4) Ҳарбий аҳвол ва ҳарбий сиёсат; 5) Қишлоқда . ишлаш; 6) Ташкилий масалалар; 7) Марказий Қомитетни сайлаш. В. И. Ленин Марказий Қо- митет ҳисобнии берди, партия программасн ҳақида ва қиш- лоқда ишлаш ҳақида докладлар қилди.


458
ИЗОХЛАР
юзасидан нотўғри фикрларни ёқлаб чиқди. В. И. Ленин ва ■ И. В. Сталин «ҳарбий оппозицияга» қарши чиқишди. С’езд «ҳарбий оппозициянинг» бирқанча таклифларини (Смирнов лойиҳасини) рад қидди, шунинг блан бир вақтда Троцкийпинг зарарги мавқи’ини қоралади. С’езднинг Сталин, Ярославский ва бошқа ўртоқлардан иборат белгилаган ҳарбий комиссияси ҳарбий масала юзасидан резолюция ишлаб чиқди ва бу ре- золюцияни с’езд бир оғиздан қабул қилди.
РКП(б) VIII с’езди ва унинг ҳарбий ва бошқа масалалар юзасидан чиқарган қарорлари ҳақида «ВҚП(б) тарихи, Қисқа курс» га қаралсин. . 294 — 299 бетлар. — 266.
68 Давлат контролини қайтадан тузиш ҳақидаги декрет лойиҳа- си И. В. Сталин, Я. М. Свердлов ва бошқалардан иборат кс- миссия томонидан тайёрланган эди. Лойиҳа Халқ Комиссарлар Советининг 1919 йил 8 март ва 3 апрель мажлисларида му^ ҳокама қилинди. Лойиҳа ҳақида И. В. Сталин доклад қилди. Лойиҳани тайёрлашда ва'батамом таҳрир қилишда В. И. . Ленин бевосита иштирок қилди. — 268.
69 Икки ҳужжат: «26 комиссарнинг қатл қилиниши» мавзу’ида- ги биринчи ҳужжат ва «Генерал Томсоннинг Чайкин жаноб-
лари блан 1919 йил 23 мартда учрашуви» мавзу’идаги цккин- чи ҳужжат бу мақолага илова тариқасида «Известия» да 1<Ц9 йил 23 апрельда босилган эди. — 269.
70 «Знамя Труда» — эсерларнинг боку газетаси; 1918
йил январидан 1919 йил ноябригача чиқиб турди. — 269.
71 «Единая Россия» — кадетлар оқимидаги газета; «Боку шаҳ- рининг рус миллий комитети» деб оталган комитет 1918 йил декабрьдан 1919 йил июльгача чиқарди.— 269.
72 «Искра» — меньшевикларнинг боку комитети газетаси; 1918' йил ноябридан 1920 йил апрельгача чиқиб . турди. — 273.


ИЗОХЛАР
459
блан Петроград фронтига Мудофаа Советрнинг фавқулодда вакили сифатида И. В. Сталин юборилган эди. Мудофаа Со- ветририг 1919 йил 17 май таррхлр мандатида И. В. Сталпн- иинг Петроград аайоиига ва Ғаабрй фаоитиииг бошқа район- ларига «Ғарбий фронтда рўй берган аҳвол муносабати блан зарур бўлган ҳарқандай фавқулодда чоралар кўриш учун» юборрлганлрги кўрсатилган эди. И. В. Сталин 1919 йил 19 майда Петаогаадга келди.—276.
74 	Қрасная Горка ва Серая Лошадь — Петаогаад• ёнидаги форт- лаадна. 1919 йил 13 июньда бу фортларнинг гарнизоии эсер- лар ва меиьшеврклар блан • алоқада бўлган оқгварднячилаa- иинг контрреволюцион ташвиқотига беррлиб, Совет ҳокимия- тига қарши қўзғолон кўтарди. Қўзғолончрлаага қарши ҳаракат қилмоқ учун И. В. Сталнниниг буйруғи блан 13 июнь- да Болтиқ флотииинг кемалари денгизга чиқдилар. ,Айин за- замонда, Ораиренбаумда• асосан денгнзчнлар отрядидан ибо? рат бўлган Қирғоқ қўшин группасн тузнлдр. 14 июньда И. В. Сталин Оаанренбаумга келди, дергрз ва қурғақ қўмон- доил•иклааи•ни•HlГ вакнллааи, отряд ва қисм комаидррлари ва комиссаалариириг кенгашнни ўтказди. Кенгашда Красная ҳам сувдан, ҳам қурғоқдан бирдаирга зарба бериб ишғол қнлрш ҳақида И. В. Сталин таклиф этган план қа- бул қрлниди. 15 июньда уруш майдонида ҳозир бўлган И. В. Сталиннинг бевосита раҳбаaлнги остида Қирғоқ груп- паси ва бошқа •қисмлар Болтиқ флоти коaа‘бльлаaиирнг .ё.рlдамр блан ҳужум бошладнлар. Совет аскаaлаaи !Қlўзғoлоичйларнн Красная Горка ёнида тор-мор келтнaиб 16 рюиь 00 соат 30 минутда 4aоaтир• ишғол қрлдрлаa. Бррнеча соатдан сўнг Се- рая Лошадь форти ишғол қнлрндр. — 279.
75 „Times" («Таймс») — Аиглря йиррк буaжуазрясрнрнг нуфузли газетаси бўлиб, 1788 йилдан боШлаб Лондонда чиқади; Юде- иичиниг юриши куилаaнда унга ёрдам беришга да^т этган эди. — 284


460
ИЗОХЛАР
оқ финларнинг асосий базаси эди. 1919 йил 27 июньда Қизял Армия қисмлари Онега флотилияси ва .Болтиқ флоти корабль- ларининг ёрдами блан иўсатдан зарба бериб Видлицани эгал- лаб, «Олонец кўнгилли армияси» деб оталган «армия»нинг штабини яксон қилди ва ўқ-дорилар, анжомлар, озиқ-овқат- ларга бой складларни қўлга туширди. Оқ финлар фин чега- расининг нариёғига суриб ташланди. — 287.
77 1919 йил июль бошида оқ поляклар умумий ҳужумга ўтиб ғарб томондан Совет Республикасини хавф остида қолдирди- лар. Партия Марказий Комитети Ғарбий фронтга бевосита раҳбарлик қилишни И. В. Сталинга топширди. 1919 йил 9 июльда Ғарбий фронт революцион ҳарбий Советининг а’зоси қилиб тайинланган И. В. Сталин фронт штабига Смоленскка етиб келди. — 290.
78 РКП(б) Марказий Комитети 1919 йил 26 сентябрьда Дени- кинни тор-мор келтиришни уюштириш учун И. В. Сталинни Жанубий фронтга юбориш ҳақида қарор қабул қилди. 3 ок- тябрьда И. В. Сталин фронт штабига келди. Деникинни тор- мор келиириш^нинг И. В. * Сталин * таклиф ■ қилган планини пар- тия Марказий Қомитети қабул қилди. — 293.
79 Шарқ халқлари ком.мунисиик ташкилотларининг Бутунрўсия II с’езди 1919 йил 22 ноябрьданЗ декабрьгача Москвада бўл- ди., С’ездда 80 га яқин делегат — Туркистон, Озарбайжон, Хива, Бухоро, Қирғизисион, Тоиорисион, Чувошистон, Бош- қирдистон, Кавказ ва айрим шаҳарлар (Пермь, «Вятка, Орен- бург ва ҳоказолар) нинг мусулмон коммунист ташкилотла- рининг вакиллари ҳоз-ир эди. Ҳозирги аҳвол ҳақида В. И. Ленин доклад қилди. С’езд РҚП(б) мусулмонлар ташкилоти Мар- казий бюросининг иши ҳақидаги ҳисоботни эшитди, Шарқма- саласини ва бошқа масалаларни муҳокама қилди ва шарқда партия ҳам совет ишлари соҳасидаги вазифаларни белгила- ди. — 298.


ИЗОХЛАР
461
нат армняeн У’^р^ина совeтинннг оргаин бўлган «Революцион- ний Фронт» журиалнда чнқарилишн муносабати блан ёз- ган. — 313.
81 Украина меҳнат армияси 1920 йил февралида тузилган эди. Унинг составига хўжалик қурнлишн соҳасида, асосан Дон- басс^ни тиклаш ишларида фойдаланиш учун Ғарби-Жанубий фронт ажратган ҳарбий қисмлар кнрнтнлгаи эди. Украина меҳнат армиясига раҳбарлик қнлнш учун РСФСР Халқ Қо- миссарлар Совети Бутунукраина революцион ҳарбий комнтетн блан биргаликда хўжалик хал<қ комнсeарликларн ва Ғарби- Жанубий фронт Революциои ҳарбий совети' вакилларидан ало- ҳида вакил ва Мудофаа Сове^ннииг а’зоси И. В. Сталин раислигида Меҳнат армияси совет^ини тузди. — 314.
82 Украина Қ(б)П иниг Бутунукраина IV коиференцияси 1920 йил 17 дан 23 мартгача Харьковда бўлди. Унда 278 делегат нштнрок қилди. Конференциянниг кун тартибида қуйндагн ма- салалар бор эди: 1) Украина К(б)П Марказий Kомитетннннг Сиёсий ва Ташкилий ҳнeоботи; 2) Украниlа Совет Республи-
' кас^ининг РСФСР блан ўзаро муносабати; 3) Бошқа партияларга муносабат; 4) Иқтисод^ий сиёсат; 5) Ер масаласи ва қишлоқда ишлаш; 6) Озиқ-овқат масаласи; 7) Украина К(б)П Марказий r\oмитeтнин ва РҚП(б) IX с'ездига деле- гатлар сайлаш.
И. В. Сталин конференцняда РҚП(б) Марказий Комите- тинннг вакили сифатида иштирок қилди. Қонференцияда иқ- тисодий сиёсат ҳақидаги масала марказий ўрииин олди. Бу масала муҳокама қилииган вақтда саноатга раҳбарлик қилиш- да якка бошчилик прннцнлнга қарши чиққан, партияга зид бўлган «демократик цеитралнзм» группасига (Сапронав ва бошқаларга) зарба берилди. Қишлоқда ишлаш масаласида конференцня Украинада кам ерли ва ерсиз деҳқонлар союз- ларини (камбағал деҳқонлар комитети) тузиш ҳақида муҳим қарор қабул қилди. Қ'оиференция, И. В. Сталинни РҚП(б) IX с'ездига делегат қилиб сайлади. — 316.


462
ИЗОХЛАР
(Капп ғалаёни деб оталган ўзгариш) кўзда тутилади. Капп ҳукумати ишчиларириг умумий стачкаси иaтижасида бирнеча кундан сўнг ҳайдалди. — ЗГ8
84 Гап РҚП(б) Марказий Қомитетинрнг РКП(б) IX с’езди му- носабати блан чиқарган «Хўжалик қурилршининг навбатдаги вазифаларр» деган тезислари ҳақида боради. Тезислар «Из- вестиях ЦҚ РҚП(б)»нниг 1920 йил 12 мартдаги 14-нчисонн- да босрлрб чиққан — 325.
85 Советларнннг VII Бутуиaусня с’езди 1919 йил 5 — 9 декабрь- да Москвада бўлди. С’езд В. И. Лениннрнг Бутуиaусня Мар- казий Ижроия Қомнтетр ва Халқ Комнссаaлаa СэБетинниг ишлари ҳаҳидаги докладрир тинглади ва ҳарбий аҳвол, совет қуaнлpшн, озиқ-овқат аҳволи, ёқилғи ва ҳоказолар ҳақрдаги масалаларни муҳокама қилди. С’езднинг кун тартибидагр асо- сий масалалар юзасидан қабул қилган қароaларр («РСФСР да озиқ-овқат нIПлаaини ташкил қилиш ҳаҳида», «Совет қуaнли- ши ҳақида», «РСФСР да ёқилғи нШларннр ташкил қилиш ҳа- қида» ги aезолюцняла■р) Совет хўжалргн ва совет ндорасрир ташкил этиш вазифаларига бағишланган эди.
Харьков конференциясриинг резолюцняср — Украина К(б)П ' Харьков губерна коиференциясида 1920 йил 15 мартда рқтр- содий қурилнш ҳақида сиёсий иқтисод ҳацрдагр докпадюза- сидан қабул қилинган aезолюциядиa. — 325.
86 	РҚП(б). IX сезди 1920 йил 29 мартдан 5 апрельгача Москва- да бўлиб ўтди, с’езд қуйидаги масалалаaни муҳокама қилди: • 1) Марказий Комитет ҳрсоботи; 2) Хўжалик қурилишиирнг иавбатдагн вазифалари; 3) Пaофессронал ҳаракат; 4) Комму- иистлаa И^нтернацроиалрнннг вазнфалари; 5) Ташкнлрй м-а.са- лалар; 6). Қоопеaацняга муносабат; 7) Милнцря систеааснга • ўтиш; 8) Марказий Қомитетни сайлаш. В. И. Ленин с’ездда Марказий Қомнтетирнг сиёсий ҳрсобрии беaдр ва хўжалик қурилршинриг вазифаси ҳа"қрда ҳамда кооперация тўғррснда• нутқлар сўзлади.


ИЗОХЛАР
463
лик плани ҳакидаги масалага алоҳида э-тибор берди. Халц хўжал^игини электрлаш тўғрисидаги масала бу планда асосий ўринни эгаллади. С’ездда партияга қарши группировка бўлган ва саноатда якка бошчиликни жорий қилишга қарши чиққан «демократик централизм» га (Сапронов, Осинский ва бошқа- ларга) зарба берилди.— 326.
87 	Борттьбитлаар—1918 йлл май ойдаа мстааиил 'артиия ааш - кил қилган украин сўл эсерларйдйолар. Узларйнйнг марка- зий ооганларй бўлган «Бр■рриь■Ьа» тазеиасйнинг номини олган эдйЛlар. 1920 йил март ойида Украмна деҳқрнлар омм.аси ўоиасйда Ьольшевйкларнйнг нуфузи рртйшй ту0айлй боориь* бисилар ўз паотияларини иао^аийб юброишга ва Украина Крммунйси (большевйк) лар партйясйга қўшйлйшга мажбур бўлдилар. Украина К(б)П IV криференцйисй ЬроритЬйсилар- ни партияга * олишга (қарор қилди, айни замрнда, янгидан * қабул қилйн.ганла.рнйнг ҳаммаси қайтадан рўйхатта олин- ган эдилар. Кейииги йилларда Ьорртьбистлардан кўплари иккиюзламачилик ва партиини алдаш йўлига кй0йЬ кетиб, Украинада- крнтроеволюцйрн миллатчи унсурларнйнг со- ветларга * қарши курашига бош бўлдилар ва улар укра- ин халқйнйнг энг ёвуз душманлари эканлйклаой фош қи- лйндй. — 327.
88 Лоядой с’езди — РСДРП нинг V с’езди бўлиб, 1907 йил- нйнт 30 апрелидан 19 майгача Лрндонда ЬўлиЬ ўтган
эди. — 329.
89 Қ. Марис. Фейербах ҳақида тезислар. Икки трмJЛЖ сайлан- * ма асарлар, I ирм, 1941, 382 ■ бетга ҳаралсин. —329.
90 В. И. Ленин. А2аолао, IV том, 359 —508 беиларта қарал-. син. — 332.
91 	в. И. Ленин. Асарлар, VI том, 155 — 336 бетларга қарал- син. — 332.


464
ИЗОХЛАР
92 	Лаeсальиннг 1852 ймл 24 шоньда Марксга ёзган хатидагн бу eўзларии В. И. Ленин «Нима қилмоқ керак?» деган аса- рннннг эплграфида келтирган эди. (Асарлар, IV том', 359 бетга қаралсин). — 333
93 Эоки гермаи '2O’Цнал-демоiкратлар партноeи бўлиниб кетган^ дан кейин тузнлгаи уч партия: Германно социал-демократлар партияeн, №707311^ содиал-д.е^мократлар параиосн ва комму- нистлар партняeн назарда тутнладн. —333.
94 в. И. Леинн. Асарлар, VIII том, 27— 126 бетларга қарал- син. — 336.
95 В. И. Леинн. Асарлар, IX том, 79— 143 бетларга қарал- син. — 336
96 	Бyнийин —чор ҳукумати 1905 йилда ча-қирмоқчи бўл -
ган маслаҳат беручи вакжлдар муаeеасаeнднр. Маслаҳатчи Давлат •думасинй тузиш ҳа^идаги қонун лойиҳaeнн[н ва Ду- мага сайлаш «<ада•cIнн■н ички ишлар мнннeтрн Булмгин раи<о лнгн остидаги кaмнсeия ишлаб чиққан ва 1905 йил 6 ав- гуетда чор lмaнифecан блан бирга э’лон ҳилинган эди. Боль - шевиклар Булигин думасипа актив бойқот э’лон Қилдилар. «... Булигин думаси -ҳечвақт чақнрнлган эмас эдж У чақи- рн.амacдаи бурун уни рев0'люцнои довул шнпнрнб ташлади» (В. И. Ленни, Асарлар, XIX ■ том, 352 бет).—336.
97 «Рус eоциал-дeмокрaаларниииг вазифалари» кнаобини
В. И. Ленин 1897 йил охнрнда сургунда ёзган. Kнаобиииг П. Ак- сельрод сўзбоши ёзган бнрннчн иашрHl 1898 йили Жанвада «Рус eо•циал-д6мокра•тла■р союзи» аомонндан босиб ч■н'қapнл- ган эди (В. И. Лении. Асарлар <11 том, 167 — 190 бетларга
— 339*
98 Таммерфорс ■ коиферен.циосн — б-ольшечвикларнинг биринчикои. фереицноeи бўлиб, 1905 йил 12 — 17 декабрьда бўлган эди.


ИЗОХЛАР
465
учaаiшдрлар. Бунга қадар улар хат ёки ўa>т'чмугIlаa оaқалн ало- қада эдилар.
Қоиференц•и^янниг кун таaтрбрда қуйидаDP масалалар бор эди: 1) Маҳалл^ардан докладлар; 2) Ҳозиaги аҳвол ҳақида доклад; 3) Марказий Қоарте^тиииг ташкилий ҳисоби;
4) РСДРП нинг рк.кала црсминр бр.pлaштрррш тўғaP’с■рда;
5) Па■aтряни қайтадан тузиш гўғaисрда; 6) Аграр ма-сала; 7) Давлат думаси тўғррсида.
В. И. Ле^нин ҳозрaгн аҳвол тўғррсрда ва аграр масала юза- сидан доклад <p.адр, шуниигдвк Вртте дуааснга муносабат масаласи бўйича сўзга чрқди. И. В. Сталин коифеaенцряда боль- шевикларириг Закавказье ташкрлотр ишлари тўғррсрда доклад қнлдр ва думага акт.ив бойқот э’лон ҳилншдаи иборат Ленинча тактнканр ёқлаб сўзга чиқди. Қоифеaенцря амалда икки партияга ажралган паaтря бррлргрир тиклаш тўғaрснда қа- pop ва аграр масала юзасрдар В. И. Леирн таклиф қрл'гаи резолюцряии қабул ҳилдр. И. В. Сталин В. И. Ленин блан бирга Думага муносабат ҳаҳндагр резолIO■цняир ишлаб чиқиш комнсснясинннг ишига иштирок қилди. Бу •резолюцряда конференцня паaтнянр ва ишчилар сPнфиии Думага бойқот э’лон қилншга чақнрди ва барча партия ташкилотлаaнга пролетариаiтнииг a6вол■юцнон та■шкрлотларнни кенгайти.риш ва аҳзлннинг барча табацалари ўртасида қуролли қўзғолон кўтаришга агртацря қрлиш учун сайлов мажлрсларидан кенг суратда фойдаланишии таклиф —340.
99 	Англия ташқи 'Мини.стри Кр-азн]^]^1^1^г РСФСР ташқя
ишла.р халқ коанссаррга 1920 йил 11 апрельда юборган нотаси юзасидан бўлган диплоаатр■к ёзишмалар наза.рда тутрла■др. Керзон бу нотада, Совет ҳукуаатнга, афу умумий берилнши шарти блан, Враигельнриг ва уиииг Қaнмдагр қўшрнларннрнг батааоа таслим бўлршрни таклиф қигдр. • Бу ёзишма ҳа^ида ушбу томиррг 358 — 359 бетлаaрга ҳам қара.^^^;^]^.— 343.


466
ИЗОХЛАР
Ге■рманиинйlйг Версаль ■шаринонасини бажариши ҳақйдагй ма- сала, Туркия блаи сулҳ шаринонaсй лрйй'ҳаой■ ва бошқа ма- салалар муҳокама қйлинди.— 351.
Joi «Красноармеец» — Ғаобйй форн,ида•гй XVI ■арlмйи Революцион ҳарб^ий срвет Сиёсий Ьўлимиййнт кундалик қйЗйл аска^-^.лар тазеиаси; 1919 йил 20 мартдан ЬршлаЬ 1921 йил 15 майга- ча чиқиб иуодиl.— 366.
Ю2'Ушбу хатнинг лрйиҳасй у■2ийда В. И. Ле■нйннй■нт РҚП(Ь) М.арказ.ий Крнйиеий секреиарй ’ёзтан оезрлюцйясй
бор, унда бундай дейилган: «Мен д а р ҳ о л юбоойш иараO- дррймая> чунки ўзи 6ешак нaрсадйо». Хатяи Марказий Қоми- тет 1920 йил й'Юлтнйнт йккинчй ирнйда партйlя иашкйлрила- рига юЬроган эди. — 368.
юз ВОХР аЎшинларй — РеспуЬли•кaнй.н•г йчкй соачй * қўшйнларй; 1919 — 1920 ййлларда■ мамлакат йlчкарйсйда ва фррн^та яқин бўлган оайрнлaрдагй шаҳарлар, заврдлар, темир йўллар, склад- лар ва ҳсказрларнй қўриқлаш хйзматйни ўтар эдилар. —373
Ю4 «МapкйиаdM ва миллий масала» нрмлй .мақолани (Асарлар, II то-м, 337— 426 Ьеиларта қаралгин) И. В. Сиалй■н -4912 йил охйои—1913 йил ■ЬPlШла.рйда ^Венада ёзган; Бирйнчй марта К. Сиалйн ймзрсй *блан «Просвеа^енйе» журнали•нй■иг 1913 йилдага 3 — 5 срнларй.да «М^илл^ий ■ма.сала ва срцйал-денрк- ратия» саолавҳасй блан брсйлйб чи^қан эди.
«Просвецение» — Ьрльшевйlклаоlнйнг ойлик журнали бўлиб 1911 йил декаЬртдан 1914 йил ию.ньгача, чор ҳукумати ёп- гангача, ■ПеиеоЬуотда чйаарйлао эди. 1917 йил кузда яна бир қўшма ср-ни чиқди. Жyрналнйнт йшларига В. И. Леиин ра\Ьарлйк қилар эди. *И. В. Стал^и^^н ПетерЬургдалйк вақтида журналнинг йшлаойга жуда яқиндан йштйррк қилди. — 396.


ИЗОХЛАР
467
ностей» Гlазетас■риниг 1918 йил 9 ноябрьдаги 1-нчи сзиида бзсрлрб •чиқдан.
«Жизнь Национальностей» .газетаси Мнгга'тлаa иши халқ ко.мрссаaлигиирнг органнднa, 1918 йил 9 ноябрьдан 1922 йил 16 февральгача ҳар ҳафтада Моеквада чрқрб тур- ди. 1922 йил 25 февaальдаи э’трбоaаи газета журналга ай- лантиррлиб, шу ном блан 1924 йил яиварьгача чнқрб тур- ди. — 397. ч '
Ю6 Ушбу томиииг 376 — 389 бетлаaнга —398.
Ю7 Ҳаракат • ва ■прзгагаида 'коаитетр ёки Шарқ халқлаaинниг пaопагаида ва ҳаракат Совети Шарҳ малқларриинг 1920 йил сентябрнда■ Бокуда бўлпан биaир•чр сездида тузнлгаи эди. Қоартетнниг вазифаси пaогаганда ташкил қилрш, Ш1арқда-ги озодлик ҳаракатиии қўллаш ва бррла^lитрaрш эди. Бу комм- тет бир йилча давом этди. — 405.
Ю8 1920 йил 14 сентябрьда Гaузряга «сзцнагрстнк делегация» ирқобр остида II • Интеррацрзиал раҳб•арлаaр (Вандервельде, Реиодель ва бошқалар) кёЛншдн. «Делегацря»- иииг aаҳбаaларидаи бири ҳисзблаиган Қ. Каутскрй Тифлисга 30 сентябрьда келди. Мень'ш•евр■клаa «делегация» ни ва Каутс- КИЙН1И тантаца блан кутиб огдилар. ■Ик^и ҳафтадан сўнг «делегация» F.аaбнй ОЕ^р^у^п^с-га •қайтиб кетди, Қаутокий эса Трфгисда цолди ва у ерда 1920 йил декаб'рьгача турди. —419.
Ю9 ЛютерI^ннг Ворм сеймида (1521 йил) ўзи.ни мудофаа қрлнб сўзлаган иутқи кўзда тутилади!. Қатолик чеaкови• Лютерга ўз та’лиаотрдан қайтишни таклиф қрлгаи эди. (D. Martin, Luthers Werke. Kritischie Qesammtausg'abe. Weimar, 1897 Band 7, S. 838 қаaагсии). —420.
no Дзғнстзн хагқлаaр е*езди Темрa-Xзи-Шуaда 1920 йили 13 иоябaьда бўлди. Сездда 300 га яҳин делегат рштиaзк қрлдр. И. В. Сталин Доғистзиин автоиомия деб этон қил- гандаи сўнг с’ездда Г. К. Оaнк<зиркидзе табaPiк нутқи сўзТа- ди. С’езд реззлюцря (Қбул қрлнб, унда Доғнстон малдлаaр-


468
ИЗОХЛАР
нннг Совет Русияeи■нннг меҳнаткаш халқлари блаи нттнфоқн бузилмас эканлнгннн баёя қилди. — 421
111 Терек области халқларниниг сезди 1920 иили -17 нoобрьда Владикавказда бўлди. С'ездда 500 дан ортиқ делегат нштн- рок қилди. Сезднинг ишларида Г. К. Оржоннкндзе ва С. -М. Қиров қатиашдн. С'езд И. В. Сталин доклади юзасидан чиқарган резолюцнода «автоиомия Терек облаeтининг меҳнат- кашлар оммасини Совет Руeноeн блан боғловчи бнродарлнк нпларннн янада мустаҳкамлайди» деб ншоич бнлдирдн. — 426.
112 Севр ахдиомаeн — Антанта бнрничн ’ жаҳон урушида Герма- ниянииг нтаифоқчиси бўлган Туркияни м.ажбур қилиб туз- ■ дирган сулҳ аҳдномаси; 1920 йил 10 августда -Севрда - (Париж оқмнида) нмзола■нган. Истамбул ҳукумати блан аузилган бу (aҳдиоманннг ҳаддан ташқари оғир •шараларн амалда Туркно- ни.нг м'yетa1қиллнгои[н йўлда чиқарган эди. —438.
из Вильсоннннг ўн тўрт моддаси — Америка Қўшма Шаааларн преэнде•итн■ Внльсоннннг 1918 йил онварнда таклиф қилган еулҳ программ-асидир. Моддаларнинг бирида катта ва шу- ни■н,гдек кичик давлатларнниг ҳам мусаақнллнгн ва бугун- лнгннн аа,мни этиш ҳақида га•лирнладн. — 44Q.


469
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МАЛУМОТ
(Октябрь 1917—1920)
1917
25 — 26 октябрь.
В. И. Ленин ва И. В. Сиалйн йшчй ва сол- дат депуиатлаой СоветлаоиlHйlHlг II Буиуноусйя Сездага раҳЬарлйк қйладйлар.
26 октябрь.
И. В. Сталин Срвеиларнйнг II с’ездида Бу- иунрусйя Марказий ИжоPйя Kрмйиеиинйнт а*зоси қ■иийб сайланади ва ■мйллйй ишлар халқ крмйссарй айЛйЬ иасдйқла■нади.
28 октябрьга ўтар кечаси.
В. И. Ленин ва И. В. Сиалйн Петоотоад ҳар- бий ркруги штaбйта Ьррадилао ва унда ҳар- бий ход^имлар блан б.и.рга Kеренскйй—Крaс- нов ^ўшинлариши трр-^мрр қилиш планй■нй тузадйлао.
28 октябрь.
В. И. Ленйн ва И. В. Сиалйн Халқ Конйс- сарлар буржуа * газиаллaиииинlг
чйқйшйнй тақйалаш ҳа^идагй қарррйга қўл қўядилар. *
31 I I. в. С т а л и н, том 4


470
ТЛРЖИМЛИ ХОЛГА ДОИР ҚИСКАЧА МА'ЛУМОТ
31 октябрь.
2 ноябрь.
И. В. Сталин Ре-волюцион ҳарбий коиитет иажлисида фронтдаги аҳвол ҳакида ахборот берлш учун сўзга чиқади.
В . И. Ленин ва И. В. Сталин И. В. Сталин ёзган «Ругия халқларининг ҳуқуқ деклара- цияси» га қўл қўядилар.
3 ноябрь. И. В. Сталин сиёсий партиялар, Путилов
за-води н.шчиларИ ва Бутунрусия темир йўл еоюзи Марказий ижроия (Викжел)
вакилларинннг кенгашида иузокарага 4^«^^
6 ноябрь. И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия
Коититети иажлисада «умуи социалистик ҳу- кумат» тузиш ҳақидаги масала юзасидан нутқ еўзлайди.
0 ноябрь.
14 . ноябрь.
16 ноябрь
19 ноябрь.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин генерал Духо- бош қўмон,донлнк вазнфасндан бўшатиш буйруққа қўл қўядилар.
И. В. Сталин Гельсингфорсда Фннляндня со- цнал-деиократик ишчилар партияси сездида нутқ сўзлайди.
И. В‘. Сталин Халқ Қоииссарлар Совет■ннннг иажлисида цўзга чиқиб, қимиатбаҳо тарихий нарсаларн-и украии халқига қайтариб бериш- ни таклиф қ.и.лади; революцион судлар ҳа^и- да дэкрет ишлаб чиқиш кои^иccJИЯCH соста- вига сайланади.
И В. Сталин Халқ Коииссарлар Советннинг иажлнсида: 1) Финляндия блан савдо қилиш тў^1^р?и^с^]^1да ва 2) Украииа ҳаида Рада тўғри- сида докладлар қилади.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
471
20 ноябрь.
22 ноябрь.
И. В. Сталин Совет ҳукуматрнинг «Ру^с^иядапи ва Ш.аaқдаlгр барча аусулмзи меҳиатlкашла- рига» мурожаатн лзйрlҳасиир Халқ Қзарссар- лар СзlBетPHPHlГ м■уҳ■cкаaаасниlга •қўяд-и; Та^ис мажрлнсрга сайлов коарссiря'сририг контрре- взлюцрзи ҳара■ка.тларр ҳақида Халқ Қзарс- са■aла'р Советрга доклад қшьади.
И. В. Стални Ҳарбий aeвзлюциои комнтет мажгр'cрда коитaaaвoоюциои газеталарнр ёпиш ҳақнда■гр масала юзасидан сўзга чрқадр.
27 ноябрь.
27 ноябрьдан илгари эмас.
28 ноябрь.
29 ноябрь.
1 декабрь.
И. В. Сталин Халқ Қоаиссаaлар Совети маж. лрсрда фияанс ва эконзар■ка сзҳаснда социа- лнстрlк да.влат сиёеа:трир амалга оширкш ҳақрдагр масала юзасидан сўзга чи1қади.
В. И. Леиии ва И. В. Сталин сулҳ ҳақида ауззкаaагар гро'граммасинрнг коисге■ктини ту- заднлаa.
В. И. Леррн ва И. В. Сталри В. И. Л^нин тузган «Револкшяга қарши гaаждаилаa уру- ши йўлбошчрлариии қамаш ҳақида декрет»га қўл қўяднлаa.
Партия Марказлй Қомнтети Маa'казнй Қзан- тет бюaзсрир тузадц, урр]аг составига В. И. Леиниl, И. В. Стални • ва 51. М. Сверд- лов кнр'адрла■a.
И. В. 0^«« «Уoазнириг • қ,yр’оин шаррфр> ни мycly.лааlнлар.га қайтаaрб бериш ҳақида Бутуирусня ■мlусулаю■нлаaр со'ветририг Ижaоря комртетр aаиен блам суҳбат қрладн.
31*


472
ТЛРЖИМЛИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
2 декабрь.
И. В. Сталин Халқ Қомисса-рлар Совети -маж- лисида Украина тўғризида ва Белорусия Co- ветларининг с’езди-ни ташкил қилиш ҳақида докладлар қилади.
5 декабрь.
•
«Правда» газетасида Халқ Хўжалиги Оли-й Советини (ВСНХ) тузиш ҳақида В. И. Ленин, И. В. Сталин ва Я. М. Свердлов қўл қўйган декрет э’лон қилинган.
И. В. Сталин Белорусия область комитети вакиллари блан Белорусияда -говет ҳокимия- тими мустаҳкамлаш мақсадида биргалашиб ишлаш ҳаҳида битим тузади.
12 декабрь.
И. В. Сталин «Мамлакат .ичидаги ва фронт- даги украин ўргосларимизга жавоб» деган мақолани ёзган. ’
14 декабрь.
И. В. Сталин Бутунруеия Марказий Ижроия Комитети мажлисида Украина радаси блан мууооабатлар ҳақида доклад қилади.
16 декабрь.
И. В. Сталин - Хал^ Комиссарлар Совети маж- лисида Оренбургда, Урол округида, Турксис- томда ва Кавказда аҳвол ҳақида докладлар қилади.
18 декабрь.
В. И. Леиин ва И. В. Сталин Фииляндиянинг давлат мустақиллиги ҳақидаги декретга қўл Сўядллар.
И. В. Сталин Халқ Комиссарлар Советимаж- лиеида Оренбург округидаги ҳарбий -аҳвол ҳақида ахборот беради.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
473
19 декабрь.
И. В. Сталия Халқ Комиссарлар Совети иаж- лисида Украина иарказий радаси ҳақида док- лад қилади.
21 декабрь.
22 декабрь.
23 декабрь.
24 декабрь.
27 • декабрь.
27 ва 28 декабрь.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Қизил Армия- ни танJкнл қилиш ва тузиш Бутунрусия кол- легнясннннг иажлисида қатнашадилар
И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Қомитети мажлюодда Фннлянднянннг муста- қиллиги тўғрнендагн иасала юзасидаи доклад қилади.
И. В. Сталин В. И. Ленин отпускага чиққан вақтда Хал^ Комиссарлар Советига раис қилиб т■айннланадн.
И. В. . Сталин Халқ Коииссарлар Советииаж ■ лнснга раислик қилади ва Дондаги аҳвол ҳақида, меҳнаткаш казаклар с’езди тўғрисида ва реlвслюцнон отрядларнинг Оренбургга ҳу- жуиларини тайёрлаш хуеусида докладлар қилади.
Хал^ Коииссарлар Совети И. В. Сталин ранслнгн остида ўтган иа.ж^исида Путилов завсдларннн национализация қнл■^ши ҳақида 'қарюр қилади ва Анатриинг Сииферопольдаги аэроплан заводини ва ҳоказоларни иусодара қилиш ҳақида декрет қабул қилади.
И. В. Сталин Дон области казаклари ҳарбий кругинннг сўл қиисми делегатлари ва 8-нчи казаклар днвнзнясн вакили ’ блан -зуҳбат қи- лади.


474
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
31 декабрь.
8 январь.
10—18 январь.
11 январь.
16 январь.
И. В. Стагнниииг ««Туa^кня Армаинстзнн» ҳа- кида» м1а-^<^1^;аси «Правда» газетасрирнг 227- нчи сонида боснлрб чиқlдаи.
««Туркия Арманрттсии» ҳақида» И. В. Сталин ёзган декрет «Правда» газетаснириг ўша со- нида В. И. Ленрн ва И. В. Сталри раззер блан босилиб чшдан.
1918
И ■ В. Сталин Халқ Коанссарлар Совети маж. лнсрда Совет ҳокраи^ятянииг озшқ-ов^ат сиё- сати соҳ^-^^<сида кўaиладн'ган чо'раларир ршлаб чнқрш каарссрясрга ■сайлаиадр.
И. В. Сталин Советлаaнниг III Бутун■русня с’езди lишлаaнда рштирок •киладр..
И. В. Сталин партия Маaказнй I\зартетр аажлрснда неми-слар блан сулҳ тузиш маса- ласвда В. И. Л^нин таlклифрир ёцлаб чи5ҳади.
И. В. Сталин Сo•ветлариннг III •е^^д^ид^д^г бзльшeвиlклаa фрa•к'цряср мажлнсида Совег Ре'спублнlкалаaрнннг федерацняср ҳацида док- лад крладр.
И. В. Сталин С•оветлариинг III е*езди маж- лнсида мрллий масала юзасрдаи доклад қи- лади ва охирги сўзга чр■қaдр. С’евд Русмя Pec<п,уlблрк■асн!ивнг федеaадрв ауассасалари ҳақида И. В. Сталри таlклнф кнлгаи резолю* циlянр •қабул қнладн.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧЛ МА'ЛУМОТ
475
24 январь.
И. В. Сталин партия МарказИЙ Қомитетинииг партия VII еезджи чақир.и.шга боғишлангал мажлисида РСДРП(б) программасини қайта кўркб чиқ-ишни ёқлаб -чиқади.
И. В. Сталин большевиклар партияси Маркэ- зий Комитетанинг тоошириғи блан Оврупо ва АмерИкад.аги бирз^;^.нча мамлажатлар .социа- листик партияларининг рсволюциюм қаоюти арбобларининг кенгашини ўтказйди.
28 январь.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Брест-Литовск- ка совет сулҳ комиссиясига Германия блан дарҳол сулҳ тузиш зарурлиги ҳақида тел?- грайима юборадилар.
21 (8) фев- раль1.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин немис қўшин- ларииинг ҳужум бошлаши -муносабати блан большевиклар партияси Петербург шаҳар ва район комитетларига немис босқинчиларига зарба бериш ва буржуазияии ишчилар комт- рольлиги остида ожоплар қазишга сафарбар К1ГЛИШ ҳақида директив берадилар.
И. В. Сталин Киев больш.е'виклар1и1га ҳам xiy-дда шундай дире-ктив юборади.
23 февраль.
И. В. Сталин партия Марказий Комитети маж- лисида Брест сулхи ҳақ.идаги масалада Троц- кийга ва Byxap-WHira саашиl курташда В. И. Ленинни -қўллайди.
24 февраль.
И. В. Сталин прямой провод оасали- Украи- на- Совет Республикаси Халқ секретариатига
J 1918 йил 21 (8) февральдан бошлаб таржимаи ҳолга доир •сисссача ма^лумот 'сан-алари янгича ҳисоб -блан берилади.


476
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
Брестга сулҳ ксмнсснясн юбориш ва Герма- ния импeрналнстлари блан музокара олиб бор- ганда уникг тактнка■сн аеосан қандай бўлиши кераклиги ҳакида дирекги1в берад»
2 мартдан илгари эмас.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Мурманск со- вети раиси блан прямой провод орқали сўз- лашиб, Мурша.нскни Англия ва Францнянннг o<кк'упациясндан сақлаш учун дарҳол дипло- матик чоралар к■ўp■иlшнн талаб қнладнлар.
6 — 8 март.
И. В. Сталин РҚП(б) VII с’езди ишларида қилади.
8 март.
И. В. Сталин РКП(б) VII сездида партия Мар1казий Ксмнтетн а’золнгнга ва партия программаеи ло'йнҳасинн ишлаб чиқиш комис- сияси а’золи^гиг^а сайланади.
10 мартдан олдин.
И. В. Сталин Советларнинг IV Бутунрусия Фавқулодда с’ездига Петроград Сэветидач делегат қилиб сайланади.
10 март.
И. В. Сталии хукумат блан бирга Москвага жўнайди.
14 март.
И. В. Сталиннинг «Украина тугуни» деган мақоласи «Известия» газетасининг 47-нчи -co- нида босилиб чжуқан.
В. И. . Ленин ва И. В. Сталин Украинанинг фавқулодда ком^^сари Г. К. Оржоникидзегд ёзган хатларида немис босқннчнларнннг ҳу- жумигэ қарши кураишш учун Қрим блан Донец ҳавзазининг Бутунрусия блан бирлашган бир бутун жанг фронтннн тузишни талаб қилади- лар.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
477
14—16 март.
16 март.
19 март.
26 ва 27 март.
И. В. Сталин Советларнинг IV Бутунрусия фавқулодда сезди ишларида иштирок қилади.
Советларнинг IV Бутунрусия Фавқулодда с’езди И. В. Сталинни Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетига з'зо қилиб сайлайди.
И. В. Сталин С. Шаумянта ва А. Жапаридзе- га езган хатида Бокуни ҳарбий жиҳатдан мустаҳкамлаш зарурлигини кўрсатади
И. В. Сталин-нинг «Закавказье контрреволю- ционерлари социализм ниқоби оетида» деган мақолаеи «Правда» газетасининг 55 ва 56-нчи сонларида босилган.
31 мартга ўтар кечаси.
1 апрель.
И. В. Сталин Туркистоннииг ички аҳволи ҳа- қида Тошкент Советининг раиси блан прямой провод орқали гаплашади.
Бутунруоия Марказий Ижроия Қомитетининг большевиклар фракцияси И. В. Сталшши Русия Совет Республикасининг биринчи Кон- стжтуцияги лойиҳасини ишлаб чиқиш комис- сиясига а’зо қилиб сайлайди.
2 апрель.
И. В. Сталин Халқ Қомиссарлар Совети маж- лисида немислар Харьковга ҳужум қилган- лмклари муносабати блан дарҳол Украина Марказий радаси блан сулҳ музокаралари бошлашни таклиф қилади.
3 —4 апрель.
И. В. Сталиннинг Руеия Федератив Респуб- ликасини тузиш ҳақида «Правда» ходими блаи суҳбати «Правда» газетасининг 62 ва 63-нчи сонларида босилган.


478
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
5 апрель.
9 апрель.
12 апрель.
19 апрель.
27 апрель.
29 апрель.
2 майдан олдин эмас.
И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг РСФСР Конституцияси лойиҳа- ’ сини ишлаб чиқииш комиссиясининг биринчи мажлисида сўзга чиқади.'
И. В. Сталиннинг Қозон, Уфа, Оаеибуаг, Туаlкиcтюн ва бошқа Советларга муаожсат■и «■Правда» газетасининг 67-нчи сонида «Нав- батдаги вазифалардан бири» деган ном блан босилиб чисқан.
И. В. Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Ксмиттттииирг РСФСР Қонституцияеи лойиҳа- сини ишлаб чиқиш комистясинтиг мажлисида Русия Совет Республт•каст Федеаацияси•н•тиг типи ҳақида доклад қилади.
И. В. Стслт.ининг «РСФСР К'OlHCTT■TyЦИЯTИИ■ИHГ асосий нусталсат» деган лойиҳаси Бутуиаусия Мсрксзий Ижроия Қомитетининг Конституция лойи-ҳасини ишлаб чисиш комиссияси маж- лисида муҳокама силинсдт ва тасди1қл'анад.и.
Халқ Комтссаалса Совети И. В. Сталинит слуҳ шартиомаси тузиш ҳақида Украина мар- казий радаси блан музокара олиб бориш учун РСФСНирнг тўла ҳуқуқли в•а'ктлт қилиб бел- гнлайди.
И. В. Сталин деле1гация блан Курскка келади.
И. В. Сталин Халқ Комисссалаа Советига доклад силиш учун Курскдан Москвага жў- найди.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
47»
5 май.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Воронеж, Рог- тов, Брянскка Украииа фронг^г^|да эришилган мувақҳат ярашиш ҳақида радио телеграм- ма юборадилар.
10 — 16 май.
И. В. Сталин Тотор-Б^шқ^ирд Совет Респуб- ликаси Ссв•етлари■нинг Та’сис €•68411^ чаци- риш кенгашига раҳбарлик қилади ва кенгаш- нинг очилиши■ ҳамда ёпнлншн вақтида нутқ. оўзлайди.
23 май.
И. В. Сталиннинг «Қавказда а^вол» дегаи мақоласи «Правда» газетасининг 100-нчи со- нида босилиб чиққан. *
29 май.
Халқ Қомиссарлар Совети И. В. Стал-инни фавқулодда ҳуқуқлар бериб, Русиянинг жа- нубидаги озиқ-овқат ишларига умумий раҳбар қилиб тайинлайди.
1 июнь.
И. В. Сталиннинг «Дон ва Шимолий Қавказ- ҳақида- (фактлар ва найранглар)» деган
мақоласи «Правда» газетасининг 108-нчи co- нида бос-илган.
4 июнь. *
И. В. Сталин Москвадан Царицинга жўнаб кетади.
6 июнь.
И. В. Сталин Царицинга келади.
7 июнь.
И. В. Сталин Царицинда транспсртни йўлга қўйиш, револпоциюн тартиб ўрнатиш, ва Мар- казга ғалла жўнатиш юзасидан кўрилган чоралар ҳакида В. И. Лснинга ■ телеграмма юборадя.


480
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
13 июнь.
25 июнь.
29 июнь.
7 июль.
8 июль.
10 июль.
15 июль.
И. В. Сталин В. И. Лениига берган телеграм- маеида транспорт ишларининг яхшиланганли- ги, ғалла тайёрлаш ва уни Москвага кэбориии плани тўғрисида хабар қилади.
И. В. Сталин транспортни ва озиқ-овқат • юк- ларини ташишни йўлга қўйиш учун Кжш- шинга келади.
И. В. Сталин Царициндан прямой провод ор. қали В. И. Ленинга озиқ-овқат ортилган маршрут поездларинияг шимолга жўнатилган- лигини билдиради.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин «сўл» эсерлар- нинг ис’ёнлари тўғриоида бир-бирларига те- леграмма беришади.
И. В. Сталин В. И. Ленинга ёзган хатида Царицин районидаги ҳарбий аҳвол ҳақида ва Туркистон ҳақида хабар беради.
И. В. Сталин Бокуга С. Шаумянга РСФСР ва Озарбайжоннинг ички ва ташқи сиёсати мдзалалари тўғрисада хат ёзади.
И. В. Сталин В. И. Ленинга ёзган хатида Троцкийнинг Царицин фронтини бузишга ва Шимолий Қав-каз ўлжисшкинг қўлдан кетиши- га олиб борадиган фармойишларига қарши морозилик билдирада.
И. В. Сталин Совет Туркистонига шошили-нч ёрдам бериш зарурлиги тўғрисида Ҳарбий иш- лар халқ комиссарлигига телеграмма беради.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
481
17 июль.
И. В. Сталин Царицин фронтини айлавиб чиқ- қанидан кейин ҳосил қилган натижалари тўғ- рнсида В. И. Ленинга телеграмма беради.
18 июль.
И. В. Сталин Москвага 12 да<н И6 нюльгача оз.иқ-О1Виат ортган беш поезд жўнатилганлиги тўғрисида В. И. Ленинга прямой п-ровод ор- қали хабар қиладц.
19 июль.
И. В. Сталин бошлиқ Шимолий Кавказ ҳар- бий округи Ҳарбий совети тузилади.
20 июль.
И. В. Сталин С. Шаумянга юборган телеграм- маеида Боку Советидан мустақил ташқи сиё- сат юргизишни ва четэл капитали агентлари ■ ■ га қарии-и қат’ий курашмоқнм Бутунрусия Мар- каз1ий Ижроия Комитети ■ ва Халқ Ксмиссар- лар Совет номидан талаб қилади.
24 июль.
И В. Сталин Москва ҳамда Петроградда та*. минот ишларинииг ■ қандай аҳволда эканлиги масаласида В. И. Ленин блан прямой провод орқалл сўзлашади.
4 август.
И. В. Сталин В. И. Ленинга ёзган хатада Жанубда ҳарбмй ва озиқ-овҳат соҳасидаги аҳвол тўгрисида хабар беради.
6 август.
И. В. Сталин Шимолий Қавказ ҳарбий окру- ги Ҳарбий Совегининг фронтни тачиин этиш ишларини олиб борадиган барча ташкилотлар- ни қайтадан тузиш тўғрисидаги буйруғига қўл ^ўяди.
8 август.
И. В. Сталин ва К. Е. Ворошилов Қотель- никово станциясица; Қраснов бандаларинивг


482
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
ҳужуми муносабати блан <ўшинларн-и шу томон- га ташлаш тўғрисида ЦариЦин фронтининг жанубий участка қўмондонига фармон беради- лар.
13 август. И. В. Сталин Ҳарбий советнинг Цари-цинни
ва губернани қамал ҳолатида деб э'лон қил- ган буйруғига қўл кўяди.
14 август. И. В. Сталин Ҳарбмй советнинг окоплар қа-
зиш учун Царицинда буржуазияни лафарбар қилиш тўғрисидаги буйруғига қўл қўяди.
17 август. И. В. Сталин Москвага Пархоменкога Цари-
• цин фронтидаги аҳволнинг яхшиланганлиги
ҳақида телеграмма юборадй.
19 август. И. В. Сталич ва К. Е. Ворошилов фронтдаги
жанг ҳаракатлари муносабати блан Сарептдз бўладилар.
24 август. И. В. Сталин ва К. Е. Ворошилов Царицин
фронтидати ҳужумни кенгайтириш ҳақидаги буйруққа цўл қўядилар.
26 август. И. В. Сталин ва К. Е. Ворошилов фронг
бронеавтомобильла-рга муҳтож бўлганлиги
туфайли Царициндаги тўп заводини қайтадан қ-уриш ҳақидаги буйруаэда қўл қўядилар.
И. В. Сталин ва К. Е. Ворошилов Бутунру- сия Марказий Ижроия Комитетининг раиси Я. М. Свердловга, В. И. Ленин ҳаётига ёвуз- ларча суиқасд қ-ишингаялиги муносабати блан, телеграмма юборадилар.
31 август.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
483
6 сентябрь.
8 сентябрь.
10 сентябрь.
12 сентябрь.
15 сентябръ.
17 сентябръ.
И. В. Сталин Царицин районида совет қўшйн- лзрининг муваффациятли ҳужуми ҳақида Халқ Комисгарлар Советига телеграмма юборади.
И. В. Сталин Царицинда «Грузолес» полки- нинг эсерлар томонидан уюштирилгап контр- революцион қўзооло-нининг тугатилганлиги ҳа- қида В. И. Ленинга телеграмма юборади.
И. В. Сталин Царицинда бўлган митинрда Халқ Қлмиссарлар Совети ва Шимолий Қав- каз округининг Ҳарбий слвети олмидао уруш- да ўзини кўргатгам Царициш полкларини та1брик^л^^^^^,1^Ф^' ва уларга «Ж^а^нгларда маҳор-ат кўр^сат^г^анлиги учун» деб ёзилган байрлқ тақ- дим қилади.
И. В. Сталин Жанубий фронтдаги аҳвол блан богли бўлган масалалар юзасидан В. И. Ленийвга доклад қмлшш учу.н Москвага жўнайдж
Царицин фронти масалалари юзасидан В. И. Л^е^н^нн Я. М. Свердлов ва И. В. Сталин кеоlгош қиладилар.
И. В. Сталин янги ташкил қилио■ган Жану- бий фронт Ҳарбий революцион слветиоиог роиси қилиб тойинлоноди.
И. В. Сталин Миллий ишлар халқ комиссар- лиги состави во иш тартиби
lмacaлaлlоiри блан шlуғуллаоади.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Царицин фрон- тининг ревллюцило қўшинлориго табрик теле- траммвси юборадилар.
19 сентябрь.


484
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
21 сентябрь.
22 сентябрь.
28 сентябрь.
3 октябрь.
6 октябрь.
8 октябрь.
11 октябрь.
16 октябрь.
«Известия» газетасида И. В. Сталиннинг Цг- рицин фронтидаги аҳвол ҳақида «Известия» ходими блан суҳбати бо-силиб чш^д^ан.
И. В. Сталин Москвадан Царицинга қайтиб келади.
И. В. Сталин Жанубий фронт Ҳарбий-револю. цион советининг фронтдаги ҳарбий ^исмларни тўрт армияга бўлиш масаласи юзасидан бўл- ган биринчи мажлисига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин ва К. Е. Ворюшилов Жаиубий фронтни бузилиш хавфи остида қолдираётгая Троцкийнинг ҳаракатлари ҳақидаги масалани Марказий Қомитетда муҳокама қилишни та- ла"б қилиб В. И. Ленинга телеграмма юбора- дилар.
И. В. Сталин яна Москвага жўнайди.
Халқ Комиссарлар Советининг қарори блан И. В. Сталин Респўблика Ҳарбий-революцисн советини.нг а’зоси қилиб тайинланади.
И. В. Сталин Москвадан Царицинга қайтчб келади.
И. В. Сталин прямой провод орқали Царицин фронтидаги аҳвол ҳа^ида Я. М. Свердловга ахборот беради.
И. В. Сталин ва Ҳарбий советнинг бошқа а'золари қўл қўйган «Дон камбағалларигз хат» «Солдат Ревслиюции» газетаеининг 58- нч.и сонида босилиб чиққан.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
485
18 октябрь.
И. В. Сталин Царицин ёнида Краснов қўшин- ларининг тор-мор қил^интанлиги ҳақида В. И. Ленинга телеграмма юборади.
19 октябрь.
И. В. Сталин Царициндан Москвага жўнайди.
22 октябрь.
И. В. Сталин Царицин ёнида оқгвардиячи қў- шинларни тор-мор келтирган революцион полкларга табрик телеграммаси юборади.
И. В. Сталин Украина коммунист (больш-е- ви1к)лар партиясинмнг II с’ездада Украина . К(б)П Марказий Коммггети а’зоси қилиб сай- ланади.
29 октябрь.
И. В. Сталин Москва- Советииинг лленумида Жанубий фронтдаги аэдвол ҳакида доклад қи- лади.
И. В. Сталиннинг «Воқиалар маитиқи (мень- шевиклар Марказий Қомитетииинг «Тезисла- ри» ҳақида)» деган мақоласи «Правда» газе- тасининг 234-нчи сонида босилиб чиққан.
6 ноябрь.
И. В. Сталиннинг «Октябрь ўзгаржл.и (1917 йиянинг -24 ва 25 окггябри Петроградда)» деган мақолаюи «Правда» газетасинииг 241-нчи со- нида босилиб чйкқкқан.
6 — 9 ноябрь.
И. В. Сталин Советларнинг VI Бутунрусия Фавқулодда сездида иштирок қилади.
9 ноябрь.
Советларнинг VI Бутунрусия фавқулодда с’езди И. В. Сталинни Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг а’зоси қилиб сайлайди.
32 И. В. С т a л н н, том 4


486
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
11 ноябрь.
И. В. Сталин мусулмон клммуон■стлори‘ниог Москвадо ^ўлган I с’ездида РҚП(б) Марка- зиИ Комитети олмндоо табряк. нутқи сўзлайди
13 ноябрь.
И. В. Сталин Бутунруемя Марказий Ижроия Қлмитeтиоинг мажлисида Бутунрусия Морка- зий Ижроия Қо^ми-тетння1нг Президиумига • а’зо қилиб сайланади.
17 ноябрь.
И. В. Сгалнноног «Уртодевлр» деган мақола- си «Жизнь Нацилнальолстей» гоз•етасн•ниог 2-нчи сонида босилиб чиққон.
24 ноябрь.
И. В. Стaлиннlног «Шарқни уоутмаогиз» деган моlқллосн «Жизнь Нациюна.льиостей» газета'^- нинг ■3-о■чн слнидо блснлнб чн^қао.
30 ноябрь.
И. В. Сталин Иш'чи-Де^қло Муд^с^фааси Со- ветига а’зо во Совет раосинног ўриоблсарн қилиб таинолоно■днl
1 декабрь.
И. В. Сталин И■шчи-Деҳқло Мудофааси Сове- тионнг биринчи можлисуда музокарага чи- қоди.
Мудюфоа Gлвeти■ннмг қарори блан
В. И. Ленlиого во И. В. Сталинга Мудофао Совети қарл'pларнон тасдиқ-
лаш ҳуяқуқи бернлади.
3 декабрь.
И. В. Сталин Мудофаа Совети
нинг темирйўл троосплртион тортибго солиш ҳақидаги ма>солаои муҳокама қилган мажли- сига раҳборлик қилодн.
7 декабрь.
*Ха--лқ К<ммяесорлар Совети Эстл^андоя Совет Резпублиlкасн.ниог мустақиллигини э»тироф қи-


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
487
11 декабрь.
22 декабрь.
25 декабрь.
29 декабрь.
30 декабрь.
1 январь.
32*
лиш ҳақида И. В. Сталин томонидан ёзилган декрет лойиҳасини тасдиқлади.
И. В. Сталин Мудофаа Совети мажлисида: темирйўл транспортини тартибга солиш ҳақи- да, сиёсий агитация ва тузилаётган дивизия- ларга комиссарлар юбориш тўғрисида ва ҳар- бий қисмларни жэйлаштррЕш ҳа^ида доклад- лар қилади.
И. В. Сталиннинг «Ишлар жойида» деган ма- ^0^31^- «Жизнь Нациюнальностей» газетаси- нинг 7-нчи оо-нида босилиб чи^қан.
И. В. Сталин Белорусия миллий комиссарли- гининг>мас*ул ходимлари блан Белорусия- нинг давлат тузилиши ҳақида еуҳбат қилади.
И. В. Сталин прямой провод 'орқали Смо- ленскка, Мясниковга БССР . ва Белорусая К(б)П ни ташкил қилиш масалалари юзасидан кўрсатма беради.
И. В. Сталин Мудофаа Совети мажлисида фрюнтга яқин жойларда озиқ-овқат бобидаги аҳвол тўғрисида ахборот беради.
РҚП(б) Марказий Комитети В. И. Ленин так- лифи блан И. В. Сталинни Шарқий фронтга юбориш ҳақида қарор қабул қилади.
1919 ‘
РКП(б) Марказий Комитети ва Мудофаа Со- вети Пермьнинг қўлдан . ,-кетиш сабабларини


488
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСКАЧА МА’ЛУМОТ
аниқлаш ва - Шарқий фронтнинг III ҳамда II армиялари районида партия ва совет ишла- рини. тижлаш чораларини кўриш учун И. В. Сталин ҳамда Ф. Э. Дзержиисжийдан иборат иартня-тафтиш комиссияси тузади.
5 январь.
И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзержииский Вяткага келикшади.
И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзержинский В. И. Лен1ин,га ' Вяткадан ёзган хатларида III армия- га мадад юбориш масаласини -қўядилар.
7 январьга ўгар кечаси.
И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзержинский Глазов- га, III армия шгабига жўнайдилар.
7 январь.
И. В. Сталин ва Ф. . Э. Дзержинский Вяткадэ Область партия комитетига коммунизтларни фронтга сафарбар қилиш ҳаҳида кўрсатма берадилар.
13 январь. И. В. Сталин ва Ф. Э. Дзержияский
В. И. Ленш-га Пермьдаги ҳалокатнинг сабаб- ларнн.И! текширишнинг бориши ҳақида даст- лабкю ҳисобот юборадилар.
18 январь.
19 январь.
И. В. Сталии ва Ф. Э. Дзержинский Глазов • дан Вяткага жўнайдилар.
И. В. Сталин Ўрол ҳамда Вятка партия ва совет тапгкилотларининг партия Марказий Ко- митети - ва - Мудофаа Совети комизсияси то-мо- нидан чақирилган ' қўшма мажлисида Вятка ҳарбий-революцион комитетини- тузиш ҳақида. ги гмасала устида нутқ сўзлайди.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
489
20 январь.
21 январь.
25 январь.
27 январь.
31 январь.
9 февраль.
И. В. Столин во Ф. Э. Дзержинский Вятка темирйўл шоxoбчacнтн бўшатиш мйсаласи iюза'сндао йўл ишлори халқ к'лмнесарлигн, III ормия ҳарбий алоқа бўлими во бошқа ташки- лотлар вакнлларноног кеогашнон ўтказади- лар.
И. В. Столин во Ф. Э. Дзержи■нскнй III ор- мия фрлнтн ■ во орқа глмлонон мустаҳкамлаш учун кўрилган чоралар ҳаҳида В. И. Леннога доклад юборадилар.
И. В. Сталин Шарқий ' фронтда оҳвол яхши- ланганлкти ҳаҳида В. И. Леннога хабар қи- лади.
И. В. Сталин во Ф. Э. Дзер^жноскни Вяткадан Глазлвга, III армия шгабнга жў^найдилар.
И. В. Сталин во Ф. Э. Дзержннскни Глазлв- дан Вягкага қаигаднлар.
И. В. Сталин во Ф. Э. ДзержиоскнИ Вягкодао Москвага жў^найд^илар.
И. В. ^8;^ во Ф. 3). Дз■ержннскии Шарқий фрлнтдан қайтишлари -блам В. И. Ленинга партия Марказий Клмитетн во Мудофаа Со^ве’ ти клмнсеиясиниог ҳнслблти•н.н тл•лшнр■адилар.
И. В. Стaл^fнни•тг «Ҳуку(мттн-И1нг xмиллHlИ ма- оала юзасидан гуггао сиёсати» деган мақо- ласи «Извесгня» газетазионог 39-нчи сооида босилиб чиққан.


490
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
17 февраль.
И. В. Сталин Мудофаа Совети мажлисида ғалла ва кўмир ташиш учун маршрут поезд* ларини ташкил цилиш ҳақида доклад қилади.
22 февраль.
И. Б. Сталиннинг «Икки лагерь» деган ма.ҳо- ласи «Известия» газетасининг 41-нчи сонидз босилиб чиққан.
2 март.
И. .В Ст^ал^и^ннинг «Шар|қдаги вазифала- риимиз» деган мақоласи «Правда» газета- сининг 48-нчи сонида босилиб чиидан.
2 — 6 ’ март.
И. В. Сталин Русия коммунист (большевик)- лар партияси делегациясининг а’зоси сифатй- да I -конгрессида ^1^0«
қиладн.
8 март.
И. В. Стал-ии Халқ Қомиссарлар Совети маж- лисида Давла.т Контролини қайтадан тузиш ҳа-қидати декрет лойиҳаои тўғрисида доклад цилади.
9 март. ,
И. В. Сталиннинг «Ии1ки йил ичида» дегав <мақсола‘Си «Правда» газетасининг 53-нчи co- ница ва «Жизнь Национальногтей» газетаси- нннг 8-нчи сонида босилиб чиққан.
16 март.
И. В. Сталиннинг «Hмпериалuз•м резервлари» дегам и^а^о^^о^л^^си «Hзвестин» газетаси^нииг 58чнчи сонида босилиб чиқдан.
18 — 23 март.
И. В. Сталин РКП(б) VIII с’езди ишларида иштирок ^илади.
19 март.
И. В. Сталин РКП(б) VIII еезди мажлисида партия программасиии тамомила таҳрир қи- лиш ком-тссинсига а’зо қилиб сайланади.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
491
21 март.
И. В. Сталин РКП(б) VIII сездида ҳарбий масала юзасидан сўзга чиқади.
22 март.
И. В. Сталин РКП(б) VIII с’езди мажлисида ҳарбий мазала юзасидан резолюция ишлаб чиқиш комиссияси составига сайланади.
23 март.
И. В. Сталин РКПКб) VIII с’ездида РКП(б; Мдрказий Қомитети а’золигига 'Зайлаиади.
«Известия» газетасида В. И. Ленин ва И. В. Сталин имзоси блан «Бошқирдастон Совет Автономияси ҳақида марказий Совет ҳукуматининг Бошқирдистон ҳукумати блан битими» э ’ люн қи лииган.
25 март.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Ксмитети пленумида РКП(б) Сиёсий бюроси ва. Ташки- лот бюрхсс» а’зюеи қилиб тасдиқланади.
30 март.
И. В. Сталин Бутунрусия Мар-казий Ижроия Комитетининг қарори блан Давлат Контроли Халқ комиссари қилиб тасди1қла-нди.
3 апрель.
И. В. Сталин Халҳ Комиюсарлар Совети маж- лисида Давлат Контролини қайтадан тузиш ҳақидаги декрет лойиҳаси тўғрисида доклад қилади.
9 апрель.
И. В. Сталин Бутунрусия Марказий "Ижроия Комитетинииг пленум мажлисида Давлат Контролини қайтадан тузиш ҳаҳида доклад қилади.
В. И. Ленин, И. В. Сталин ва 'М. И. Калинин Давлат Қсн1троли ҳа^ида Бутунрусия Марказий


492
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
Ижроил KcirnTCTH тасдиқлаган декретга
қўл ^ўядилар.
13 апрель.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети пленумининг ишларида иштирок қилади.
21 апрель.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Мудофаа Со- вети ^арори блан Қизил Армияни та'мин этиш Фаоқулодда комиссиясида ҳарбий аижомларня ҳисобга олиш ишининг қўйилишини текшириш комиесиясининг а’золари ^илиб тайинланади- лар.
23 апрель.
И. . В. Сталиннинг «Бокули 26 ўртоқнинг инглиз империализми агентлари томонидан отилишига доир» деаан мақоласи «Известия» газетасининг 85-нчи сонида босилиб чиққан.
30 апрель.
И. В. Сталин Давлат контроли халқ комис- сарлиги ҳузурида шикоят ва аризалар қабул қилиш юзасидан Марказий бюро тузилганлиги ҳақида «Совет Р^<^с^^1^;66лкг^£с^й^1^]^1нг барча граж- данларига» детан билдиришга қўл қўяди. Бу билдириш 19T9 йил 8 мгйдг «Известия» газе- тагининг 97-нчи сонида босилиб чиққан.
4 май.
И. В. Сталин РПҚ(б) Марказий Комитети- нииг пленуми ишлгргдг иштирок ’қилади.
5 май,
И. В. Сталин Мудофаа Совети мгжлисидг со- вет идораларини тафтиш қилиш якунлари ҳа- ц-идг доклад қилади.
8 май.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Деиикиннинг
Дон6гссгг хавф солаётганлигй муиосабати блан Жаяубий фронтга ҳарбий ёрдамни ку-


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
493
чайтириш ҳафида Р.ҚП(б) Марказий Комите- тидан Украина Халқ Комиссарлар Советита директив юборадилар.
<7 май.
Партия Марказий Камитети ва Мудюфаа Со- вети Юденичнимг ҳужуми ва Пе^троградга хавф солаётганлиги 1М‘уносабати блан
И. В. Сталинни Петроград фронтига юбора- дилар.
19 май.
И. В. Сталин Петроградга келиш» блан фронтдаги иҲ|ВОм ҳақида Бошақўмондон, Жа- нубий фронт қўмондони ви VII армия қў- мондони блан кенгаш ўтказади.
И. В. Сталин Петроград ёнидаги аҳвол ва фронтни музтаҳкамлаш учун кўрилган чоралар ҳақида В. И. Ленинга прямюй провод орқали хабар қилади. -
20 май.
И. В. Сталин Петрограддан Старая Руссага, Жанубий фронт штабита жўнайди.
21 ' май.
И. В. Сталин Гатчина ён-ида фронтнинг а^- воли ҳақида В. И. Ленинга ва Республика Реоюлюцион-харбий зоветига прямой провод орқали xaoap қилади.
22 май.
И. В. Сталин Старая Руссадан, оқларнинг бе- восита зарбаси остида бўлган Гатчина рай- онига жўнайди.
25 май.
И. В. Сталин Кронштадтда Болтиқ флотининг аҳволи блан таиишадя.
И. В. Сталин фронтнинг Карелия участкаси- •нинг истеҳкомларини кўздан кечириб чиқади.


494
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
28 май.
И. В. Сталин фронтдан Петроградга қайтиб келади.
30 май.
И. В. Сталин Петроград бўсоғаларини мудо- фаа (қилиш масаласи юзасидан Бошқўмондон блан, Республика Революцион ҳарбий ■ совети, Ғарбмй фронт қўмовдонлиги, VII армия ва Болтиқ флоти вакилларининг кенгашини ўт- казади.
Июньнинг боши
И. В. Сталин Петроградни мудофаа қилучи аскарларга муражаат қилиб, фронтдати қоч- ^оқларга ва хоиилар1га қарши курашга ■ ча- қиради.
8 — 9 июнь.
И. В. Сталин фроятнинг Нарва участкасида.
10 июнь.
РКП(б) Марказий Комитети И. В. Сталинга Ғарбий фронтни бошқариш ишини марказлаш- тиришни топширади.
13 июнь.
И. В. Сталин Красная Горка ва Серая Ло- шадь фортларида контрреволюцион ню’ён чи- қиши муносабати блан Красная Горка форти- ни ўққа тутиш учун Болтиқ флоти корабль- ларини ташқи рейдга олиб чиқиш ҳақида буй- руқберадива Ораниенбаумда Красная Горкага қурғоқли-кдан ҳужум қи-лн1ш учун Қирғоқ а> карий •группасн тузиш ҳакқда иўрсатма беради.
14 июнь.
И. В. Сталин Ораниенбаумга келади Da Крас- ная Горкага ҳужум қилиш плани ҳақидаги масала юзасидан денгиз ва қурғо'қлн'кдa-ги қўмондонлнк вакиллари ҳамда Қирғоқ груп- паси қисмларининг командирлари ва ксмиса сарлари блан кенгаш ўпказади.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
495
15 июнь.
И. В. Сталин Красная Горкани эгаллаб олиш- • га раҳбарлик дилиш учун Ораниенбаумдан уруш бўлаётган районга боради.
16 июнь.
И. В. Сталин Қизил Армия қисмларининг Красная Горка ва Серая Лоападь фортларини олгаилари ҳа^ида В. И. Ленинга хабар қи лади.
И. В. Сталин Красная Горка фортига келади ва Болтиқ флоти денгизчилари ҳамда Қизил Армия қиемларининг митингида иштиркж қи- лади.
22 июнь.
И. В. Сталин Петроград фронтида Қизил . Ар- мия қисмларияинг ҳужуми бошлаиганлиги ҳа- қида В. И. Лединга хабар қилади.
28 июнь.
И. В. Сталин оқфинларнинг Финляндия чега- раси ёнидаги ҳарбий базаси бўлган Видлица- ни олган I ўқчи дивизията ва Онега флоти- лияси ҳамда Болтиқ флсти денгизчиларига табрякнома юборади.
3 июль.
И. В. Сталин Москвага келади.
3 — 4 июль.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети- ни-нг пленуми ишларида иштирок қилади.
5 июль.
И. В. Сталин Ғарбий фронт Ревюлюцион Ҳар- бий Советининг а’з<иси қилиб тийиялиниди.
8 июль.
«Правда» газетасида И. . В. Стилиннияг «Прав- дэ» мухбири блан Петроград фронтидаги аҳ- вол ҳиқиди суҳбати босилиб чяққан.


49fc
ТАРЖИМАИ ХОЛГЛ ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
9 июль.
И. В. Сталии Смоленскка, Ғарбий фронтшта- бига келади.
13 июль.
И. В. Сталин Минсида ҳукуматни ва Минек Мудофаа со-ветини тарқатиб юбориш ва бу- ларнинг а’золаринотаг фронт органларига ки- ришлари ҳақидаги масала юзасидан Литва- Белорусия ҳукумати а’зомарн блан кенгаш ўтказади.
23 ■ июль.
И. В. Сталин мудофаа узеллари тузжи ҳа- қида Ғарбий фронт Революцион ҳарбий сове- тининг Петроград вй' Ғарбий ҳарбий округ комиlccарлнклариlги бе-рилган директивига қўл қўяди.
5 август.
<И. В. Сталин Ғарбий фронт Ревомюцион Ҳар- бий Советининг Петроград истеҳком райони тузиш ҳақид•агн буйруғига қўл қўяди.
И. В. Сталин Ғарбий фронт революцион ҳар- бий еоветининг Петроград яқинида оқларни торчмор қилиш ва Псковни эгаллэш ҳақида фронт ирнняларнга бер-ган д.и!ректнвнга қўл қўяди.
11 август.
И. В. Стилин В. И. Ленинга ёзган хатида Ғарб^ий фронтдаги аҳвол ҳақида хабар беради.
13 август.
И. В. Сталин прямой провод орҳали Г. К. Оржоникидзедан Ғарбий фронтнинг XVI арлйтя жанг 1қ'ила|ётга-н райондагИ' аҳвол ҳақида ахборот сўрайди.
26 август.
И. В. Сталин Қизил Армия қнснларинннг Псковни ишғол қнмганмиги ҳақида
В. И. Ленинга хабар қилади.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
497
Август.
2 сентябрь.
10 сентябрь.
15 сентябрь.
25 сентябрь.
26 сентябрь.
27 сентябрь.
И. В. Сталин Ғарбий фроит мас’ул сиёсий ходнмларннннг «урушаётган қ■И)C(мларнннг полк комиссари учун йўл-йўриқ» ишлаб чш^ишюза. сидан бўлган Ало^ида кеигашига раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин Қизил Армия қнсмларнн•инг Д^винск ёнида бошланган қарши ҳужуми ҳа- қида В. И. Ленинга хабар қилади.
И. В. Сталин Смоленскдан Москвага жўиаб кетади.
И. В. Сталин Смоленскка қайтади.
И. В. Сталин Смоленскдан Москвага жўнаб кетади.
И. В. Сталин Р.ҚП(б) Марказий
нинг • пленуми ишларида ашггирок қилади. ■ Марказий Комитет пленуми И. В. Сталн.нни‘ Дeннlкиннн тор-мор келтириш ншннн уюшти- риш учун Жанубий фронтга юборишга қарор қилади.
И. В. Сталин Жанубий фронт Революциоя ҳарбий Совети а’зоси қилиб тайинланади.
И. В. Сталин Рестублика Революцион ҳарбий совети мажлисида ■нlштнрlок қн■ладн.
И. В. Сталн■ннннг таклифи блан Жанубий фронтга юбориш учун Ғарбий фронт полкла- ридан қўшма дивн■з■нялар тузиш ҳақида вэ Жанубий фрснтга „аскарий қисмлар тузучи Бошқарма ташкил қилиш тўғр^-сида қарор қабул ‘


498
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСКАЧА МА'ЛУМОТ
28 сентябрь.
30 сентябрь.
2 октябрь.
3 октябрь.
9 октябрь.
11 октябрь.
15 октябрь.
17 октябрь.
20 октябрь.
ф И. В. Сталин Смоленсика келади.
И. В. Сталин Смоленскдан Москвага жўнаб кетади.
И. В. Сталин Республика Революцион ҳир-6ии совети мажлисида иштирок қиладч. И. В. Сталиининг таклифи блан Жанубий фронтга жўнитилидигии Лати.ш дивизиясини одам блан тўлдириш ҳақида қарор қабул қилинади.
И. В. Сталин Сергиевское қишлоғига, Жану- бий фронт штабига келади.
И. В. Сталин Жанубий фронт Революцион ҳарбий . советининг Орёл ёнида Деникин ар- миясига қарши урушиш учун қўшиннинг зарб- дор rpynnacHiHM тузиш ҳақидаги директизи- га қўл қўяди.
И. В. Сталин Жанубий фронт штаби кўчя- ■ши муносабати блан Сергиевскоедан Серпу- ховга боради.
И. В. Сталин В. И. Ленинга ёзган хатида Демик-инга Воронеж районидан Харьков — Донбаес орқали Ростовга қараб ҳужум қилиш стратегик планини қўядж
И. В. Сталин Жанубий фронт революциоч ҳарбий саветинииг XIV армия қўмондонлиги- га Орёлни олиш ҳақида берган директиви- га қўл қўяди. 20 октябрьда Орёл Қизил Ар- мия қисмлари томонидан олинди.
И. В. Сталин Жанубий фронт Революцион ҳарбий советининг фронт армияларигэ асозий


ТЛРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
499
зарбани Курскка қаратиб, чекинаётган Дени- кин ирнIH'ЯCHнн қувиш ҳақида берган дирек- тивита қўл қўяди.
25 октябрь.
И. В. Сталин Воронеж ёнида Будённийнинг Отлиқ короуси Шкуро ва Мамонтовнннг от- лиоқ корпусларими тар-мор цитланлиги ва қн- зил қўшнннннг Воронежни омганмнгн ҳақидэ В. И. Ленинга хабар қнли.дн.
30 октябрь.
И. В. Ста^и^н Серпуховдан Жанубий фронт- нинг жанг бўлаётган жойларига жўнайди.
3 ноябрь.
И. В. Сталин фронтни айланнб чнқнб, Серпу- ховга қайтиб келади.
4 ноябрь.
И. В. Сталин Москвага жўнаб кетади.
<6 ноябрь.
И. В. Сталин РҚ-П(б) Марказий Комитети Сиёсий бюроси нижмнсида иштирок қнладн. И. В. Сталин таклнфн блан ЖанубнПI фронт- ни одам блан ти’ни•нлаш тўғриеида қарор қа- бул қилинади.
Ю нозбрь.
И. В. Сталин Серпухо&га, Жанубий фронт штабига қайтиб келади.
И. В. Сталин бутун фронт бўйлаб ҳужумни кенгайтириш, Деникин қўшннмаринн.нг Курск группacинн тор-мор ҳилиш ҳа^ида Жанубий фронт Революцион Ҳарбий совет^ининг дирек., тизига- қўл қўяди.
11 'ноябрь.
И. В. Сталиннин-г та.клифн блан Жанубий фронт Р^всмюцион ҳарбий совети Отлиқ ар- мия тузиш ҳақида қарор ' қабул қнмадн.


500
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
Ноябрьнинг биринчи ярми.
И. В. Сталин ок^купацндддн озод қилингач жойларда Совет ҳокнмнятн ўрнатиш юзаси- дан инспекция ҳақида йўл-йўриқ ишлаб чи- қ•н■шга ва Жанубий фронт районндагн револю- цион ксмитетларга йўл-йўриқ ишлаб чнқншlгд раҳбарлик .
16 ноябрь.
И. В. Сталин Москвага жўнаб кетади.
17 ноябрь.
И. В. Сталин Республика Ревслюцисн Ҳар- бий Совети мджлнснда Отлшқ армия тузиш мдгаласннн муҳокама қнли.шдд иштирок қи- лади.
18 ноябрь.
И. В. Сталин Серпух-овга, Жанубий фронт штабига қайтиб келади.
19 ноябрь.
И. В. Сталин 1 Отлиқ 'кор«тyсн.н Отлиқ армия деб оташ ҳаақида Жанубий фронт Р-еволюциюн ҳарбий совети буйруғига қўл қўяди.
21 ноябрь.
И. В. Сталин М^оквада В. И. Ленин раҳбар- лиги остида ўтган Шарқ халҳлари коммуниса тик ташкилотлар•ннннг II Бутунрусия с’езди делегатлйр■ннннг дастлабкн ке^гашида ишти- рок қилади. ,
22 ноябрь.
И. В. Сталин Ш1арқ халқлари коммунисти^ тдlшкклoтлaрннннг II Бутунрycня сездини очиш вақтида нутқ дўзлайди.
27 ноябрь.
Бутунрусия Марказий Ижроия Қомнтетннн•нг презқцнумн И. В. Сталиннинг Петр■огрдднн му- дофаа қнлнпда ва ■ Жанубий фронтда фидокоа


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
501
29 ноябрь.
5 декабрь
6 декабрь
6 — 7 декабрь.
7 декабрь.
8 декабрь.
9 декабрь.
рона ишла1ганини тақдирлаб уни Қизил Banpop орденИ' блан мукофотлаш ҳақида қарор • чиқаради,
И В. Сталин Серпуховдан Жанубий фронт- нинг жанг бўлаСтган районига боради.
И. В. Сталин Воронежга келади.
И. В. Сталин Касторная станциясига келади ва ундан Старий Осколга жўнайдр.
И. В. Сталин I Отлиқ армия жанг қилиб тур- ган районга (Новий Оскол ёнидаги Велико- Михайловка қишлоғига) келади.
И. В. Сталин Жанубий фронт ва I -Отлиқ ар- мия Революцион-ҳарбий советларинииг бир- лашган мажлисида Деник.ииий тор-мор келти- риш планини амалга оширишда I Отлиқ армрянииг вазифалари ҳақида нутқ сўзлайди.
И. В. Сталин Отлиқ армря қисмларриииг аҳ- воли ва жанг операцряларриинг боаршр блан танишади.
И. В. Сталин ва С. М. Будёнирй Велико- Михайловка Cиидагр жанг майдоирир қараб чиқадилар.
И. В. Сталин Новий Осколга келади.
Советларнинг VII Бутуиаусря с’дзда
И. В. Сталриии Бутунрусия Марказий Иж- роИя Қомитетирриг а'зоси қилиб сайлайдр.
33 и. В. Сталин, том 4


502
ТЛРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
10 декабрь.
И. В. Сталин Воронежга келади.
12
декабрь.
И. В. СталиМ фронтни айланиб чиқиб Серпу- ховга, Жанубий фронт штабига қайтиб ке- лади.
«
И. В. Сталин Жанубий фронт Революцион Ҳарбий советининт Киевци ва Донбассни иш- ғол қилиш ҳақида фронт армиялари1га берган директивига қўл қўяди.
13
декабрь.
И. В. Сталин Серпуховдан Москвага жўнаб кетади.
17
декабрь.
И. В. Сталин Москвадан Серпуховга қайтиб келади.
18
декабрь.
«Петроградская Правда» газетасида
И. В. Сталиннинг Жанубий фркжт Револю- циюн Ҳарбий совети номидан Жанубий
фронтга ёрдам берган Петроград ишчиларига ра-ҳмат билдирган табрикномаси босилиб чиқ- қан.
26
дскабрь.
И. В. Сталин «Жанубдаги ҳарбий аҳволга доир» деган мақола ёзган. Мақола «Правда» газетаоининг 28 декабрьдаги 293-нчи сонида босилиб чиққан.
29 декабрь.
И. В. Сталин Серпуховдан Москвага жўнаб кетади.
1920
3
январь.
И. В. Сталин Орёлга келади.
И. В. Сталин Жанубий фронт Революцион ҳарбий советининг Ростовни олиш тўғриспда


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
503
фро-нт армияларига берган директивасига қўл кўяди.
5 январь.
И. В. Сталин Курскка, Жанубий фронт шта- бига кслади.
10 январь. И. В. Сталин Будённий отлиқ қисмларининг Ростовни олганлигй тўғриеида В. И, Ленин- га хабар қилади.
11 январь.
И. В. Сталин Деникин армияситинт тор-мор қилинганлиги ва Донбасс ҳамда Ростовнинг олинганлиги муносабати блан фронт армия- ларини тибриклaиalН Жанубий фронт Ре- волюцион Ҳарбий советининг 6уйруги1ги қўл қўяди.
И. В. Сталин Курскдан Ғарби-Жанубий фро-нт XIV армиясинин-г жанг қилаётган рийониги боради *
И. В. Сталин Ғир6и-Жину6ий фронт Револю- циюн ҳарбий советининг Қора денпиз портлари- га қараб чекинаётган Деникин ирмиялиринл қувиш тўғрисида фронт ирмиялириги берган директивига қўл қўяди.
14 январь. И. В. Сталин фронтни айланиб чиққач, Курск.
ка қайтиб келади.
15 январь. И. В. Сталиц Курскдан Моеквага жўнаб ке-
тади.
* 1920 йил 10 янвирьдин Жанубий фронт Ғарби-Жанубий фронт деб ■отилидигин бўлди.
34*


504
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
20 январь.
И. В. Сталин Халқ Комиссарлар Савети маж- лисида «Украрна меҳнат армияаи совети ҳа- қидаги нивам» тўфисада ахборот беради. Халқ Kомрссаалар Совети «Низом» ни тас- диқлайди ва И. В. Сталрини Украина меҳнагг армияси советига раис қилиб тайинлайди.
2 февраль.
И. В. Сталин Москвадаи Курскка, Ғарби- Жанубий фронт штабига келади.
7 февраль.
Бутуиаусря Марказий Ижроия Ком^Iтетр сес- сиясада И. В. Сталин РСФСР ihpht Федеаагрв тузилиши ҳақидаги мaсалалааир •ишлаб ЧPJҚPШ юзасрдаи Бугуиаусря Марказий Ижроия Ко- митети Президруми ҳузуридаги комиссия еос- тавига к-иаитилади. .
10 февраль.
И. В. Сталин Ғаа'би-Жаиубрй фронт штаби ва Революцрои ҳарбий совети Харьковга кўч- ганлиги муносабати блан Харьковга келади.
12 февраль.
И. В. Сталин Украина меҳнат армияеи сове- тииин-г дастлабки мажл^с^и^ми ўтказади.
13 февраль.
И. В. Сгалри Украина меҳнат армрясрнр ту- зиш чоааларр ҳакқида прямой провод орқали В. И. Ленинга хабар қилади.
16 февраль.
И. В. Сталин Украина меҳнат армияси сове- тииииг биаричр мажлисига ааҳбаалик қилади ва бу мажлисда .м-еҳнат аамрlяси Советиир тузиш ва y^m* ваз•рфалааи ҳавқида доклад қилади.
20 февраль.
И. В. Сталин Украина меҳнат армряс■р сове- тр•иP'Hг Донбасс кўмир саноагиир ҳарбийлаш-


ТАРЖИМЛИ ХОЯГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
505
тириш ва ишчиларни энг зарурий нарса- лар блан та’сминлаш ҳакидаги қарорига қўл ҚўЯДИ.
7 март.
И. В. Сталин Украина меҳнат армияси бўйи- ча чиқарилган буйруқда Украина меҳнат ар- мияси созтавига киритилган 42-нчи дивизия жангчиларига, командирлари ва комиссарла- рита, кумир _ учун курашда ғалаба қозонишга чақяриб, мурожаат қилади.
0 март.
И. В. Сталин озиқ-овқат ишлари юзасидан Украина меҳнат армияси совети а’золари, Ук- раина Халқ Қомиссарлар Совеги ва бошқа гашкклюглар а’золарини1Ц1г кенгашини ўтка, зади.
15 март.
И. В. Сталин В. И. ЛеЕшннинг Донец губерна- окикнlг чегараларини белгилаш гўгркскда қилган таклифи муносабати блан Украина •меҳнат армияси советкнинг шошилинч мажли- синуи ўтказадж *
17—23 март.
И. В. Сталин Харьковда Украина К(б)П IV Бутунукраина конференцияси ишларига раҳ- барлик Қlукaдк.
17 март.
И. В. Сталин Украина К(б)П IV Бутуиукраи- на конференцкясккк очиш вақтида нутқ сўз- лайди.
19 март.
И. В. Сталин Украина К(б)П IV Бутунукраи- на конфеpенцкясидa иқтаюодий с'иёсат ҳақид? доклад қилади.


506
ТЛРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
20 март.
И. В. Сталин Украина К(б)П IV Бутунукраи- на конференциясида иқтизодий сиёсат ҳақи- даги доклади юзасидан охирги сўзга чиқади.
23 март.
И. В. Сталин Украина Қ(б)П IV Бутунукраи- на конференциясида РҚП(б) IX сездига де- легат қилиб сийлиниди.
И. В. Сталин Украина К(б)П IV Бутунукраи- на конференциясини ёпиш вақтида нутқ • зўз- лайди.
И. В. Сталин Харьковдан Москвага жўнайди.
29 март —
5 апрель.
И. В. Сталин РҚП(б) IX е^ездиннтаг ишлари- да иштирок ^илади.
1 апрель.
И. В. Сталии РКП(б) IX с'езди мажлисида кис.и6и союзлари ва уларни ташкил қилиш ҳақидапи масала юзасидан резолюция ишлаб чи1қиш коми-ссиисиги сайланади.
4 апрель.
И. В. Сталин РҚП(б) IX с’ездида Р£П(б) Марказий Комитети и’золигиги сийлиниди.
5 апрель.
И. В. Сталин РҚП(б) Марказий Комитети пленуми мэжлйС1иди РҚП(б) Марказий Коми- тети Сиёсий бюроси ва Оргбюро а*зоси қилиб тисдиқлиниди.
16 апрель.
И. В. Сталин Меҳнат ва Мудофаа Совети мажлисида Донец ҳивзасидаги кўмяр саиоа- ТИИИН1Г аҳволи ҳақида ахборот беради.
23 апрель.
И. В. Стилиннинг «Ленин Р-ҚП(б)нинг таш- килотчиси ва йўлбошчиси» деган мақоласи


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
507
«Правда» газетасининг 86-нчи с-он.ида босилиб чиққан.
И. В. Сталин РКП(б) Москва комитетининг В. И. Лениннинг тугилганига 50 йил тўлиши- га боғишланган мажлис-вда ■ сўзга чвқади.
29 апрель—
2 май.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Польша блаи уруш муносабати ила агитацияни қандай олиб бориш ҳақида РҚП(б) Марказий Қомитетите- зиюларюни ишлаб чиқи1шда иштирок қилади- лар.
4 май.
И. В. Сталин Халқ Қомиссарлар Советимаж- лисида Тотор-истон Авт^оном Совет Республи- касини тузиш ҳақидаги масала юзасидан тузилган комиссиянинг pane и қилиб тайин- лавади.
10 май.
И. В. Сталин Меҳнат ва Мудофаа Совети- нинг ҳарори блан Ғарбий фронт армияларпни кийим-кечак блан та’минлаш комиссиясининг раиси қилиб тайинланади.
14 май.
И. В. Сталив Меҳват ва Мудофаа Советииннг мажлисиДа Ғарбий фронт армтялартнт ктйтм- кечак блан тўғри'сида доклад қи-
лади.
Меҳнат ва Мудофаа Советининг қарори блан И. В. Сталин армияларми патрон, винтовка ва пулемётлар блан та’мин этиш ҳақида ва пат- рон ҳа-мда ярог-аслаҳа зав■одлартнтн■г ■ ишла■ ртнт кучайтириш чоралари тўғртстдаги маса- ла юзасидан тузилган комиссиянинг раиси қилиб тайинланади.


508
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
17 май.
И. В. Сталин армкядарик патрон, вкнтовка* ва пулвхМглар блан га•iмкнлаш ҳақида ҳамдг патрон ва яроғ-аслаҳа заводларининг ишлари- ни кучайтиригп тўғрисидаги масала юзаси- дан тузилган комиссия ]мажлксинк ўтказади.
20 май.
«Известия» газетасида кшчи-деҳқо■н назоратв халқ комиссари И. В. Сталин имзолага-н «Иш- чи-деҳқон назоратига сайловлар тағп-иби ва ишчи ҳамда деҳқонларнинг кштиро'ки ҳақида йўл-йўриқ» босилиб чкққ.аи.
21 май.
И. В. Сталин Меҳнат ва Мудофаа Совети мажли-лада армияларни патрсн, винто-зка Еа пулемётлар блан та^минлаш масаласи юзади- дан тузилган коммссияни'Иг иш натижалари ҳақида доклад қилади.
25 ва 26
И. В. Сгалк■никиг «Антантанинг Русияга янги
май.
юриши» деган мақоласи «Правда» газетаси- икиг 111 ва Ш-нчи сонларида босилиб чик- қан.
26 май.
РҚП(б) Марказий Комитети Польшанинг Со- вет Рес^пу^б^л^икас^ита ҳужум қилмши мунода- бати блан И. В. Сталкlинк Ғарби-Жанубий фронтга юборади.
27 май.
И. В. Сталин Харьковга, Ғарбк-Жаиубкй фронт штабига келади.
29 май.
И. В. Сталин В. И. Ленкига юборган теле- граммасида Ғарби-Жанубий фроитнкиг Қрим участкаскнк мустаҳкамлаш учун кўрилган чоралар ҳақида хабар қилади.


ТЛР/КИМАИ ХОЛГЛ ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
509
И. В. Сталин Харьковдан Кременчукка жўнаб кетади.
31 май.
И. В. Сталин Ғарбн-Жанубнй фронтдагн аҳ- вол ҳаҳида В. И. Ленинга хабар қнлидн.
И. В. Сталин Ғарби-Жанубий фронт Револио- цнон-ҳа1рбнй советиИИнг Одессани мудофаа қнлиш чоралари ҳақвда XIII ва XIV арми-я ҳЎ1монд'онликлрриги берган директнвига қўл Қўяди.
Июньнинг боши.
И. В. Сталин Кременчукда I Отлиқ армня ко- минднрлирн блан кенгаш ўтюа;задн ва фронт- дагн аҳвол ҳамда Отлиқ ирмнянинг ҳаракат қнлиш плани ҳақнда нутқ сўзлайди.
3 июни. И. В. Сталин Ғарби-Жанубий фронт Револю-
цнон-ҳарбий советининг I Отлиқ армня қў- мондонига поляк қўшинларинииг Киев груп- пасини тор-мор қилиш ҳақида берган' директи- внги қўл қўяди.
12 июнь.
И. В. Сталин В. И. Лениннииг мнллий ва мустамлака масала юзасидан Кдоиинтерннинг II конгрессн учун тайёрлаган тезислари ло- йиҳасн тўғрисида ўз фикрини бнлдириб В. И. Ленинга хат ёзади.
И. В. Сталин Қизил Армия цисмларининг Киевни олганлнгн ҳақида В. И. Ленннга хабар қилади.
И. В. Сталин
20 мюнь.
тиб келади.
24 июнь.
И. В. Сталин бий фронтнинг
Кременчукдан Харьковга қай- Син е л ьниковоги (Ғарб и- Жану- Қрим участкасига) жўнайди.


5^0
ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
Харьков газетаси «Қоммунист»да И. В. Сталин- нинг Га-рбм-Жанубий фронтдаги аҳвол ҳақида УкрРОСТА ходими блан суҳбати бэсилиб чиққан.
3 июль.
7 июль.
11 июльгача.
11 июль.
12 июль.
И. В. Сталин Синельниководан Харьковга қайтиб келади.
И. В. Сталин Москвага жўнаб кетади.
И. В. Сталин Бошқўмондон, Полевоп штаб бошлиғи ва Республика Ре-волюцион -ҳарбий совети раисжшиг ўриибоеари блан Ғарби-Жа- нубий фронтнинг Қрим участкасига мадад юбюриш ҳақидаги масала юзасидан кенгаш ўтказади.
«Правда» газетасида И. В^ Сталиннинг Поль- ша фронтидаги аҳвол ҳақида «Праовда» ходи- ми блан суҳбати босилиб чиқдан.
И. В. Сталин Москвадан Харьковга, Ғарби- Жанубий фронт штабига қайтиб келади.
14 июль. ■ И. В. Сталин Волновахага (фронтнинг Қрим
' участкасига) жўнайди. '
16 	июль. И. В. Сталин Мариупольга келиб, Азов фло-
тининг аҳволи блан танишади.
РҚП(б) Марказий Ксимитети пленуми Вр-ан- гельни тор-мор келтиришни уюштириш ҳаяқида И. В. Сталин тузган таклифларни- қабул қилади. В. И. Ленин бу тўғрида И. В. Сталин- га хабар беради.


ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
51
59 июльгача.
И. В. Сталин коммунистларни Қрим фронти- га сафарбар қилиш ҳақида РҚП(б) Марказий Комитетининг партия ташкилотларига хати лойиҳасини ёзади. Бу хат В. И. Лениннинг таклифи блан партия ташкилотларига юбори- лади.
T9 !июль.
И. В. Сталин Волновахадан Лозоваяга ке- лади.
20 июль.
И. В. Сталин фронтни айланиб чиққач, Харь- ковга қайтиб келади.
31 июль/
И. В. Сталин Лозоваяга жўнаб кетади.
2 август.
И. В. Сталин Вра1нгель фронтини айрим фронг қилиб ажратиш ҳадқида РҚП(б) Марказий Комитети СиссиМ бюросилинг қарори ҳақида В. И. Лениндан хабар олади-. Сиёсий бюро И. В. Сталинга фронт Революц.ион ҳарбий со- ветини тузишни ва бутун э^-ибюрни шу фронт- га беришни топширади.
7 август.
И. В. Сталин Қизил Армия қисмларининг Днепрдан . ўтганлити ва Алёшек, Каховкаҳам- да Днепрнинг чап қирғоғидаги бошқа пункт- ларни олганлиги ҳақида В. И. Ленинга хабар цилади.
9 август.
И. В. Сталин Лозоваядам Александровскка келади.
14 август.
И. В. Сталин фронтни айланиб чиққач, Харь- ковга қайтиб келади.
17 .август.
И. В. Сталин Москвага жўнаб кетади.


512
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
19 август.
В. И. Ленин ва И. В. Сталин Украина К(б)П Марказий Комитетига, РК'П(б) Марказий Қо- митети Қавказ ва Сибирь бюросига, РҚП(б) Петроград комитетига ва Ғарбий фронт Ре- волюциюн-ҳарбий советига Қрим фронтига ёрдам чоралари ҳақида директивлар юборади- лар.
25 август.
И. В. Стали-н РҚП(б) Марказий Комитети Сиёсий Бюросига ёзгаи хатида Республика ҳарбий резервлари барпо қилиш программа- сини таклиф ҳилади.
22—25 сентябрь.
И. В. Сталмн РКП(б) IX Бутунрусйя ко-нфе- ренцияои ишларида иштирок қилади.
22 сентябрь.
И. В. Сталин РКП(б) IX Бутунрусия конфе- ренциясида. Марказий Комиитет ҳисоботи юза- сидан музокарага чиқади.
10 октябрь.
И. В. Сталиннинг «Совет ҳокимиятининг Ру- сияда миллий масала юзасидан тутган сиё- сати» деган мақоласи «Правда» газетаеининг 226-нчи сонида босилйб чиққан.
15 октябрь.
И. В. Сталин ишчи-деҳқон назорати масул ходимларининг I Бутунрусия кенгашини очиш ва-қтида нутқ сўзлайди.
16 октябрь.
И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитети топшири1ғи блаи Шимолий Кавкаэга ва Озар- байжонга жўнаб кетади.
18 октябрь.
И. В. Сталин Ростов-Донга келади ва партия ишларининг аҳволи блан танишади.
21 октябрь.
И. В. Сталин Владикавказга келади.


ТАРЖИМАИ ХОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА'ЛУМОТ
513
26 октябрь. И. В. Сталин РКП(б) Марказий Комитетига ва В. И. Ленинга Кавказдаги аҳвол ҳақидэ хабар юборади.
27 — 29 октябрь.
27 октябрь.
30 октябрь.
4 ноябрь.
6 ноябрь.
9 ноябрь.
12 ноябрь.
13 ноябрь.
И. В. Сталин Владмкавказда Дон ва Кавказ коммунистик ташкилотларининг ўлка кенгашр ишларлга раҳбарлик қилади.
И. В. Сталин Дон ва Кавказ коммунистик ташкилютларининг ўлка кенгашида «Реепуб- ликанинг сиёсий аҳволи ҳақида» доклад қи- лади.
И. В. Сталин Владикавказдан Бокуга жўнаб кетади.
И. В. Сталин .Грузия блан музокара ва Ар- манисто-ндаги аҳвол ҳақидаги масалаларни кўр- ган Озарбайжон К(б}П Марказий Комитети Сиёсий бюросининг РКП(б) Марказий Коми- тет.и Кавказ бюрос-и а*золари блан бўлган мажлисида иштирок қилади.
И. В. Сталин Боку Советининг тантанали мажлисвда «Пролетар диктатурасининг уч йи- ли» ҳақида доклад қилади. .
И. В. Сталин Озарбайжон К(б)П Марказий Қомитети, РКП(б) Марказий Комитети Кав* каз бюроси ва Боку партия ҳамда Совет ташкилотларининг қўшма мажлиеида Озар- байжонда партия ва совет ишларининг вази- фалари ҳақида доклад қилади.
И. В. Сталин Тедоир-Хоя-Шурага келади.
И. В. Сталин партия активи мажлисида До- ғистонни автсномия деб э’лон қилиш' муно- сабати блан партия ва совет органларининг вазифалари ҳа>қида доклад қилади.


514
ТАРЖИМАИ ҲОЛГА ДОИР ҚИСҚАЧА МА’ЛУМОТ
16 ноябрь.
17 ноябрь.
20 ноябрь.
30 ноябрь.
4 декабрь.
22 — 29 декабрь.
29 • декабрь.
31 декабрь.
И. В. Сталин Доғистон халцлари с’ездида сўэга чиқиб Доғистоининг совет автономияси ҳақидаги декларацияни э'лон қилади.
И. В. Сталин Владикавказга келади.
И. В. Сталин Терек области халқларининг с’ездида «Терек областининг совет автоно- мияси» ҳақида доклад • қилади.
И. В. Стали-н Терек области халқлари с’езди- нинг вакиллари грушгазини — казак-деҳқон фракцияси а'золарини қабул • қилади.
И. В, Сталин Владик.вв1казда1Н Москвага жў- наб кетади.
«Правда» гкзетксидк И. В. Стклимнинг Кав- каздаги аҳвол ҳкйқидк «Правда» ходими блан суҳбати босилиб чиққкн.
И. В. Стклиннинг «Яшасин Совет Арманис- тони!» деган маҳоласи «Правда» газетасининг 273-Н'чи сонвда босилиб чйққан.
И. В. Сталин Советларнинг VIII Бутунрусия 2’езди ишларида иштмрок қилади.
Советларнинг VIII Бутунрусия д’езди И. В. Сталинни 'Бутунрусия Марказий Иж- роия Коммтети а’золипига сайлайди.
И. В; Сталин Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетинииг мкжлисидк Бутунрусия Марка- зий Ижроия Қомитетининг Президиуми а’зо- лигига сайланади.


515
МУНДАРИЖА
Бет
Сўзбоши VII
1917
ФИНЛЯНДЙЯ СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИК ИШЧИ ПАР- ТИЯСИНИНГ ГЕЛЬСИНГФОРСДАГИ С'ЕЗДИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 1917 йил 14 ноябрь . . ' . И
МАМЛАКАТ ИЧИДАГИ ВА ФРОНТДАГИ УКРАИН
ЎРТОҚЛАРИМИЗГА ЖАВОВ 6
УКРАИНА РАДАСИ ТЎҒРИСИДА. Бутунрусия Мар- кабий Ижроия Комитетининг 1917 йил 14 декабрь мажлисида сўзланган нутқ . И6
УКРАИНА РАДАСИ Ш^^^АА .20
ФИНЛЯНДИЯНИНГ МУСТАҚИЛЛИГИ ТЎҒРИСИДА.
Бутунрусия Марказий Ижроия Комитетининг 1917 йил 22 декабрьдаги мажлисида қилинган доклад. (Га- зета ҳисоботи) . г . .' 24
«ТУРКИЯ АРМАНИСТОНИ» ТЎҒРИСИДА . . . . 27


516
МУНДАРИЖА
1918
РСДРП(б) МАРКАЗИЙ КОМИТЕТИ МАЖЛИСИДА НЕМИСЛАР БЛАН СУЛҲ ТУЗИШ МАСАЛАСИ ЮЗАСИДАН СЎЗЛАНГАН НУТҚ 1918 йил 11 ян- варь. (Қисқа қилиб протокол тарзида ёзилган) . . 29
КИЕВ БУРЖУА РАДАСИ ҲАҚИДА 31
ИШЧИ, СОЛДАТ ВА ДЕҲҚОН ДЕПУТАТЛАРИ СО- ВЕТЛАРИНИНГ III БУТУНРУСИЯ С’ЕЗДИДА СЎЗЛАНГАН НУТҚЛАР 1918 йил 10-18 янаарь . 33.
1. Миллий мксклк юзксидкн доклад 15 янаарь (Газе-
та ҳисоботи) . . , .33
2. Русия Респу^б^л^и^ъ^а^с^и^н^им-г федераль мукссксклкри
тўғрисидаги резолюция лойиҳаси 35
3. Миллий масала тўғрисидаги доклад • юзасидан
охирги сўз 15 янаарь. (Газета ҳисоботи) . . 36
РСДРП(б) ПЕТЕРБУРГ ҚОМИТЕТИГА ТЕЛЕФОНО- ГРАММА 1918 йил 21 феврсрь 41
УКРАИНА СОВЕТ РЕСПУБЛИҚАСИ ХАЛҚ СЕҚРЕТА- РИАТИГА ТЕЛЕГРАММА 1918 йил 21 феараль • • , 42
УКРАИНА СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ ХАЛҚ СЕҚРЕТА- РИАТИГА ПРЯМОЙ ПРОВОД ' ОРҚАЛИ ХАТ 1918 йил 24 ф^врр.^ъ> .44
УКРАИНА ТУГУНИ '. .48
ТОТОР-БОШҚИРД СОВЕТ РЕСПУБЛИКАСИ ҲАҚИДА. 52
ЗАКАВҚАЗЬЕ КОНТРРЕВОЛЮЦИОНЕРЛАРИ СОЦИА- ЛИЗМ НИҚОБИ О^ТТЛА 54
РУСИЯ ФЕДЕРАТИВ РЕСПУБЛИҚАСИНИНГ ТУЗИ-
ЛИШИ. „Праада“ газепгасининг , ходими блан суҳбат 71
Буржуа-демократик федерациялар . ...» 71


МУНДАРИЖА 517
Тузилаётган Русия федерациясининг улардан фар- ии нимада . 72
Русия федерациясининг туиилиш принциплари . . 73
Русия федератив Республикасининг состави. . . 74
Федерация бўлиб уюшучи областьларнинг ҳуқуқла- ри Майда миллатларнинг ҳуқуқлари .... 75
Марказий ҳокимиятнинг тузилтли . . ... . 76
Ҳокимиятнилг ижро’ этучи орпани 76
Федералиимнинг ўткличилл|к роли 77
Русия федерацлясииииг сиёсий қурилиш процесси. Руслядагл федерализм — социаллстик унитаризмга
ўтиш босқиичиир 78
НАВБАТДАГИ ВАЗИФАЛАРДАН БИРИ 79
РУСИЯ СОЦИАЛИСТИК ФЕДЕРАТИВ COBET РЕС- ПУБЛИКАСИ КОНСТИТУЦИЯСИНИНГ УМУМИЙ . НУҚТАЛАРИ. Совет Ресрубликаси Конституция- сини тузиб чициш юзасидан тубилган Бутунрусия Марказий Ижория Комитети комиссияси томо- нидан қабул қилинган лойиҳа. s s . .84
ТУРКИСТОН ЎЛКАСИ ■ V СОВЕТЛАР С'ЕЗДИГА ТЕ-
ЛЕГРАММА 1918 йил 22 апрель . 86
УКРАИНА БЛАН СУЛҲ МУЗОҚАРАЛАРИ. „Ибвестия" газетасининг ходими блан суҳбат. . .... 87
Мувақиат сулҳ тузилиши 87
Ундан кейинги муиокаралар 87
Укарлирдрги ўзгарлШиииг тр,слpа ..''. . . . 88
Узглриш сабaбла,ра 89
ТОТОР-БОШҚИРД СОВЕТ РЕСПУБЛИҚАСИ ТА'СИС СТЕЗДИ ЧАҚИРИШ ҚЕНГАШИДА СЎЗЛАНГАН
НУТҚЛАР 1918 иил 10—16 май 90
34 И. В. С т a .п п и, том 4


518
МУНДАРИЖА
1. Кенгашни очиш вақтида* зўзланган нутқ 10 май . 90
2. Кенгашни ёпиш вақтида аўзланган нутқ 16 май , 96
НАВБАТДАГИ БУҲТОН .98
КАВКАЗДА АҲВОЛ 100
I. Задсаввюье 100
II. Шимолий Қавказ 103
КАВҚАЗДАГИ АҲВОЛГА ДОИР. Миллатлар ишиХслқ комиссаслигидан 106
ДОН ВА ШИМОЛИЙ КАВКАЗ ҲАҚИДА
(Фактлар ва найраснларС 109
В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА 1918 йил 7 июнь . . 122
В. И. ЛЕНИНГА ХАТТ918 ийл 7 июль .... . 124
В. И. ЛЕНИНГА ХАТТ918 йил 10 июль . . , . 1 26
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ ИМ йил 4 асвуссп . . . .128
В. И. ЛЕНИНГА ХАТШ ййи 31 авдуат . ...133
БУТУНРУСИЯ МАРКАЗИЙ ИЖРОКОМИНИНГ РАИСИ
СВЕРДЛОВГА ТЕЛЕГРАММА
1918 йил 31 асгуст 134
СОВНАРКОМГА ТЕЛЕГРАММА 1918 йил 6 аентябрь . 1'35 ЦАРИЦИНГА ТЕЛЕГРАММА ФРОНТ ҚЎМОНДОНИ
ВОРОШИЛОВГА 1918 йил 19 аентябрь . . . . 136
ЖАНУБИЙ ФРОНТДА. „Изгеатия" уазетааининд ходими блан ауҳбат . .... .137
ВОҚИАЛАР МАНТИҚИ (Меньшевиклар Марказий Коми- тетининд „ТезисилариУ пу^ғрип^а^а 140
I. Октябрь ўзгариши ҳааида 140
г . II. Пролетардат .диктатураси ҳақида .... 143


МУНДАРИЖА
519
III. Майда буржуача беттйинлик 146
IV. Қейин нима бўлади? ..*.... 149
ЖАНУБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ТУҒРИСИДА
ИШЧИ, СОЛДАТ ВА Деҳқон депутатлари МОСКВА СОВЕТИ ПЛЕНУМИДА СУЗЛАНГАН
НУТҚ 1918 йил 29 октябрь. (Газета ҳисоботи) в 153
РУСИЯНИНГ ЖАНУБИ ҲАҚИДА. „Праада" газетаси- нинг мухбири блан суҳбат ..... 155
ЖанублИ фронтнинг м^^^^аммги 155
Царицин—зарба мйр^зй 156
Армиямиэнинг кучи нимада? •. . • 157
ОКТЯБРЬ УЗГАРИШИ •' (Петроградда, 1917 йилнинг 24 аа 25 октябри) . . . .■ . . ’ 160
ОКТЯБРЬ УЗГАРИШИ ВА МИЛЛИИ МАСАЛА . .163
1. Февраль революЦияс^и ва миллий масала . 163
II. Октябрь революцияси ва м. 166
III. Октябрь ўзгкришининг жа^онш-умул аҳ■лмтлти . 172
УРТАДЕВОР • • . • .-. . 176
ШАРҚНИ ННУТМААГИЗ .179
УКРАИНА ОЗОД 182
ШАРҚДАН ЁРУҒЛИҚ . . . . ‘ . .186
ИШЛАР ЖОЙИДА . . . . . 192
1919
В. И. ЛЕНИНГА ШАРҚИЙ ФРОНТДАН ХАТ
1919 йил 5 янаарь • •••••••• . 196
В. И. ЛЕНИНГА ДОКЛАА 200
32*


520
МУНДАРИЖА
ВЯТҚАДАГИ ПАРТИЯ BA СОВЕТ ТАШҚИЛОТЛАРИЪ НИНГ БЙРЛАШГАН МАЖЛИСИДА СУЗЛАНГАН
НУТҚ 1919 йил 19. январь. (Протокол тарзида ёзилган) 206
1918 ЙИЛ ДЕҚАБРЬДА ПЕРМЬНИНГ ҚУЛДАН ҚЕ- ТИШ САБАБЛАРИ ҲАҚИДА ПАРТИЯ МАРҚА- ЗИЙ КОМИТЕТИ ВА МУДОФАА СОВЕТИ КО-
МИ’ССИЯСИНИНГ УРТОқ ЛЕНИНГА ҳИСОБОТИ . 208 ' Ҳалокатилнг умумий мадозаасл '. 208
’ Учинчи лрмия вр аeзиpалaа 216
Хулосалар . • 221
i Армияни ■идора қилиш тартиби ал марклзнинг ди-
< ■ аек■тивлрал » . 222
Хулосалар .• . • • 225
Орқл томоннинг мустаҳкамлаи^маглилигл вл партмя- -соает ■лдо•рлаlлалилиг иии 227
Хулосалар • * • 230
Тамфнот вл эвакулция оpгaллaал 231
Хулосалар 235
Млтеаилл илс'млаlр ва одамллрдан берилган ҳлмма тллафотлЛр . . . . •’ у; « 236
Фронтни мустлҳклмлаш учун кўаилгаи чорллар . . 237
МИЛЛИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН ҲУКУМАТНИНГ СИЁСАТИ ;•••••••*»• 240
ТУРКИСТОН СОВДЕПЛАРИ ВА ПАРТИЯ ТАШ-ҚИ-
ЛО.ТЛТЛАГА . 245
ИККИ ЛАГЕРЬ 247
ШАРҚДАГИ ВAЗИАAАЛPАMИЗ 252
ИККИ ЙИЛ ИЧИДА , . 256


МУНДАРИЖА
521
ИМПЕРИАЛИЗМ РЕЗЕРВЛАРИ 261
ҲАРБИЙ МАСАЛА ЮЗАСИДАН РҚП(б) VIII С'ЕЗДИ-
ДА СУЗЛАНГАН НУТҚДАН 1919 йил 21 март. . . 266
ДАВЛАТ КОНТРОЛИНИ ҚАЙТА ТУЗИШ ҲАҚИДА.
Бутунрусия Марказий Ижроия К^оми^т^етинину 1919 йил 9 апрельда бўлдан мажлцаида қилиндан доклад. (Газета ҳисоботи) 268
БОКУЛИ 26 УРТОҚНИНГ АИГЛИЯ ИМПЕРИАЛИЗМИ
АГЕНТЛАРИ ТОМОНИДАН ОТИЛИШИГА ДОИР . 269
ДАВЛАТ КОНТРОЛИНИНГ ШИГРИДАГИ ФАВҚУЛ- ОДДА ТАФТИШЧИСИГА ТЕЛЕГРАММА 1919 йил
7 ма 274
ПЕТРОГРАДДАН ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ
В. И. ЛЕНИНГА ХАТ 1919 йил 25 май ... 276
В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА 1919 йил 16 июнь . . 279
ПЕТРОГРАДДАН ПРЯМОЙ ПРОВОД ОРҚАЛИ
В. 1 И. ЛЕНИНГА ХАТ 1919 йил 18 шонъ ... 280
ПЕТРОГРАД ФРОНТИ ҲАҚИДА. „ Правда* дазетааи-
нинд мухбири блан суҳбат 283
1. Петроградга . борадиган йўўлар 283
2. Душманнинг кучллаи 284
3. Душмьннинг умиди 285
4. Фронтдаги ььвол 286
5. Фл 288
6. Якунлар 288
ҒАРБИЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА В. И. ЛЕНИН-
ГА ХАТ 1919 йил 11 а^гдсга 290
В. И. ЛЕНИНГА ЖАНУБИЙ ФРОНТДАН ХАТ 1919
йил 15 октябръ 293


522
МУНДАРИЖА
В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА 1919 йил 25 октябрь . 297
ШАРҚ ХАЛҚЛАРИ КОММУНИСТЛАРИ ТАШҚИЛОТ- ЛАРИНИНГ II БУТУНРУСИЯ С’ЕЗДИНИ ОЧИШ
ВАҚТИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 1919 йил 22 ноябрь 298
ЖАНУБИЙ ФРОНТДАН ПЕТРОГРАДГА ТАБРИК- НОМ . • . • . 301
ЖАНУБДАГИ ҲАРБИй АҲВОЛГА ДОИР . . . .03
1. Анткнткнинг ймйлгк ошмай қолган плкнлкри . . 303
II. 	Контрреволюциянинг мйғлу6иятгк учраш сй6й6лк-
ри ҳ^йҚ^и ' .... 305
III. 	Жануб-ий фронтда ҳозирги кҳвол . . . . 310
1920
УҚРАИНА МЕҲНАТ АРМИЯСИ БУЙИЧА БУЙРУҚ 1920 йил 7 314
УҚРАИНА К(б)П IV КОНФЕРЕНЦИЯСИДА СУЗЛАН-
ГАН НУТҚЛАР 1920 йил 17—23 март 8 . . . 316.
. 1. Ко'Ифе1еен]ии1яни очиш вкқтидй сўзланган нутқ
17 	марр' 316
2. Иқтисодий сиёсат ҳйқндк доклад 19 март . . 317
3. Иқтисодий ^0^ ҳкқидй қилингйн доклад юзаеи-
дан охирги сўз 20 маор . . . . - . . . 325
4. Конференцияни ёпиш вақтида сўзлйнгкн нутқ
23 мсфт 326
ЛЕНИН РКП НИНГ ТАШҚИЛОТЧИСИ ВА ЙУЛБОШ- ЧИСИ 328
I. Леиин Русия К•омlмунл'стлйlр Парт'иясинл■нг таш- кило-тч-иси • 330
II. 	Ленл!н Русия Ксммуниlcтлар Пйртиясининг йўл- бошчнси ........... 334


МУНДАРИЖА
523
РҚП(б) МОСКВА КОМЮТЕТАНИНГ В. И, ЛЕНИН- НИНГ ТУҒИЛГАНИҒА 50 ЙИЛ ТЎЛИШИ МУ- НОСАБАТА БЛАН БУЛГАН Й.АҒИЛА'ШАДА
СУЗЛАНГАН НУТҚ 1920 йил 23 апрель ... 340
АНТАНТАНИНГ РУСИЯГА'ЯHАA ЮРАША ... 343
I. Умумий влзтият 344
II. Млмллклт ичк.лаиси. Злрба бериш алойнлг. . . 347
III. 	Юсти•^gб■ол . . . 351
ҒАРБИЙ-ЖАНУБАЙ ФРОНТДАГИ АҲВОЛ ҲАҚИДА.
УкрРОСТА ходими, блан суҳбат 353
Ёриб ўтиш 353
Ериб ўтиш нлтижлллрл 354
Учинчи поля-к л.рсмвя'ИИ1НИН1Г тлидлрл 355
Фа,оитдаги лҳвол 356
ХзлаcaЛчЛ) • 356
Қрим фронн 358
В. И. ЛЕНИНГА ТЕЛЕГРАММА 1920 йил 25 июнь . . 359
ПОЛЬША ФРОНТИДАГА АҲВОЛ ҲАҚИДА. Лравда'
газетасининг ходими блан .сухбат 360
1. Май — июнъ 360
2. Жито.мир.длг■и ёриб ўтиш 361
3. Ериб ■ ўтиш иaлижaлвал 362
4. Жа1Нуб|Длн ххвф 363
5. Валигель эсинглзда бўлсин. 365 •
ҚИЗИЛ АСКАРЛАРНИ ҚАНДАЙ . ҚАРШИ ОЛМОҚ-
ДАЛАР .„Красноармеец" газетасига ахборот . . 366
БАРЧА ПАРТИЯ ТАШКИЛОТЛАРИГА. РКП(б) Мар-
казцй Комитети хатининг ' лойиҳаси . . . . 368


524
МУНДАРИЖА
РЕСПУБЛИКАНИНГ . ҲАРБИЙ РЕЗЕРВЛАРИНИ БАР-
ПО ҚИЛИШ ТУҒРИСИДА 370
1. РҚП(б) МК Сиёсий Бюросига хат 1920 йил
25 авдуат . , . 370
2. РҚП(б) МК Сиёсий Бюросига ариза 1920 йил
' 1 30 аагуст 372
СОВЕТ ҲОҚИМИЯТИНИНГ РУСИЯДА МИЛЛИЙ МА- САЛА ЮЗАСИДАН ТУТГАН СИЁСАТИ. ... 376
ИШЧИ-ДЕҲҚОН НАЗОРАТИ МАС'УЛ ХОДИМЛАРИ-
НИНГ I БУТУНРУИСЯ 1 КЕНГАШИНИ ОЧИШ
ВАҚТИДА СУЗЛАНГАН НУТҚ 1920 йил 15 октябрь 390
АВТОРДАН. 1920 йилда нашр қилиндан миллий мааала тўғрааидада мақолаларниид тўпламида сўзбоши < 396
РЕСПУБЛИКАНИНГ СИЕСИЙ АҲВОЛИ ҲАҚИДА
Дон ва' Кавказ коммуниатшс ташкилотларининд 1920 йил 27 октябръда Влсдlсксвксз ишҳрида бўлдан
ўлка кендашида цилинусн докллд 400
ПРОЛЕТАР ДИК.ТАТУРАСИНИНГ УЧ ЙИЛИ. 1920 йил
6 ноябрьда Болу Советининд тантанали мажли- аида қилиядан ддккад 408
Биринчи давв . 409
Иккинчи даил 411
Учинчи даал 414
Эндиги вьзиФьльр. 416
ДОҒИСТОН ХАЛҚЛАРИНИНГ СЕЗДИ .
1920 йил 13 ноябрь ....... ... 421
1. Доғистон Совет автономияси ҳақида декльиация . 421
2. Охирги сўз 425


МУНДАРИЖА
525
ТЕРЕҚ ОБЛАСТИ ХАЛҚЛАРИНИНГ С’ЕЗДИ
1920 иил 17 ноябрь . . ■ 426
1. Терек обл.агтин1ИН'г совет йвтономияси ҳақида
доклкд. 426
2. Охирги сўз 431
ҚАВКАЗДАГИ АҲВОЛ. „ПтPвдрa газетасининг ходи- ми блан суҳбат . . . . 435
ЯШАСИН СОВЕТ АРМАНИАГООН! 440
Изоҳлар . . 442
Таржимаи ҳолга доир қичқача ма'лумот (1917 ок- тябрь—1920) . 469
' Р A С М Л A Р
И. В. Сталнн ва Ф. Э. Дзержинский томснлдкн В. И.
Ленинга ёзл■лгйн хатнинг қўлёзмкси. 1919 йил .
5 январа


Босишга рухсат этилди
24/11 1949 й. Р00456.
Печ. л. 25. Тиражи 20000.
Баҳоси 6 с.
* с *
9Қизил Ўзбекистон* ва „Правда Востока* нашриёти босмахонаси.
Тошкент. 1949. Заказ № 118.


|£мМм1Мм1ЯММ№
■ МАРКС 3№mc
Л®иш иЖйШТути ^гкиияж '-ФДЖШШ1.