/
Текст
©ЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ИЛИМЛЕР АКАДЕМИЯСЫ
ЦАРАЦАЛПАКСТАН БОЛИМИНИЦ Н. ДЭУЦАРАЕВ
АТЫНДДГЫ ТИЛ ДЭМ ЭДЕБИЯТ ИНСТИТУТЫ
КАРАКАЛПАК ТИЛИНИН
ТУСИНДИРМЕ сезлиги
• »
терт томлык
.1
IV
0-Я
некие
«КАРАКАЛПАКСТАНэ
1992
Хара^алпац тилинин тусиндирме сезлиги.
81.2—4
Ц 5Q
4—том. О—Я. Некие— ^ара^алпа^стан, 1992
.? 636 бет.
Усынылып отырган терт томлы.ц «К^ара^алпац тилинин
тусиндирме сезлигинин IV темы ^алын журтшылыц^а агар-
тыу баспа сез хызметкерлерине, мугаллимлерге, студентдерге»
мектеп о^ыушыларына, сондай-а^ ^арацалпа^ тилин оз бе-
тинше уйрениушилерге багышланады.
©зССР Илимлер академиясы Каракалпацстан филиалынын
Н. Дэу^араев атындагы тарийх, тил ^эм адебият институтыныд
Илимий Советинин ^арарына мууапьн^ басылды.
РЕДКОЛЛЕГИЯ АГЗАЛАРЫ:
©зР Илимлер академиясынын академиги . С. . К. Кама-
лов (председатель), филология илимлериниц докторлары:
Д. С. Насыров (председательдин орынбасары), К- Maif
сетов, Е. Б. Бердимуратов, О. Д. Доспанов (председа-
тельдин орынбасары), филология илимлериниц кандидат-
лары: М. К- КаленДеР°в (секретарь), К. Э. Эбдимуратов, А. К.
Кыдырбаев> Р. Е. Есемуратова, Е. Д. Дэуенов, А. Б. Бекбер-
генов, ©зССР ^эм КДАССР хальщ шайыры Т. Ж. Жумамура-
1ов, КДАССР хальщ шайыры И. Ю. Юсупов, КДАССР хальи^
жазыушысы Т. К. Кайыпбергенов, К^КАССР ына мийнети син-
ген мэденият хызметкери Ж- Жумашев.
Тс/мды шыгарыуга жууапкер —МАМУТ КАЛЕНДЕРОВ.
СОЗЛИКТИ ДУЗИУШИЛЕР:
К. Д. Дэулетбаев—О. 0. П—С; Р. Е. Есемуратова — Р;
А. Ц. К^ыдырбаев—Т; Б. Б. Бекетов—Ы; Д. С. Саидов-Ш;
А. Т. Турабаев—Э; У. Е. Ембергенов — X — X — У — Y — У;
М. ’ К- Цалендеров, Р. Н. Жапа^ова — Ф — Ю — Я;
М. К* КалендеР08 — Ц — Ч — Щ.
Т 4603030000 - 078
96 — 92
М — 357 (04) — 92
5 8272 - 8272 - 0907 — 4
«^арацалпацстан» баспасы, 1992
КАРАКАЛПАКСКОЕ ОТДЕЛЕНИЕ
АКАДЕМИИ НАУК РУ»
ИНСТИТУТ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
ИМ. Н. ДАВКАРАЕВА
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ
IV
О-Я
НУКУС
«КАРАКАЛПАКСТАН»
1992
Предлагаемый IV том из четырехтомного «Толкового
словаря каракалпакского языка» предназначен для широ-
кой общественности; языковедов, литературоведов, работ-
ников науки, культуры, печати, учителей, студентов, школь-
ников, а также самостоятельно занимающихся каракал-
пакским языком.
Отпечатан в соответствие с решением Ученого Совета
института, истории, языка и литературы им. Н. Давкараева
Каракалпакского филиала академии наук УзССР.
ЧЛЕНЫ РЕДКОЛЛЕГИИ:
Академик академии наук УРз С. К. Камалов (пред-
седатель), доктора филологических наук: Д. С. Насыров
(зам. председателя), К- М. Максетов, Е. Б, Бердимуратов,
У. Д. Доспанов (зам. председа!еля), кандидаты филологи-
ческих наук: М. К- Календеров (секретарь), . К. А. Абдиму-
р.атов, А. Кыдырбаев, Р. Е. Есемуратова, Е. Д. Дауенов,
А. Б. Бекбергенов, народный поэт ККАССР И. Ю. Юсупов,
народный поэт УзССР и ККАССР Т. Ж. Жумамуратов, на-
родный писатель ККАССР Т. К. Кайыпбергенов, заслужен-
ный деятель культуры ККАССР X. Ж. Жумашев.
Ответственный за выпуск: МАМУТ КАЛЕНДЕРОВ.
СОСТАВИТЕЛИ СЛОВАРЯ:
К. Д. Давлетбаев 0—6—П—С; Р. Е. • Есемуратова—Р; А.
К. Кыдырбаев—Т; Б- Б. Бекетов —Ы; Д. С. Саидов—Ш; А. Т.
Турабаев—Э; У. Е. Ембергенов—X,—X,—У—Y—У; М. К. Ка-
лендеров: Р. Н. Жапакова—Ф—Ю-*Я; М. К. Календеров—Ц
—Ч-Щ.
Издательство «Каракал пакета н» 1992
РЕДАКЦИЯДАН
Терт томльщтан ибарат болтан «Дарак;алпа^ тилиниц
тусиндирме сезлигиниц» буннан бурынРы 1982-жылы «Кара-
цалпа^стан» баспасы тэрепинен басылып шырарылран I то-
мына А—В ^эриплери, 1984-жылры сезликтиц И томына
Г—К (к—кезсизлик) ^эриплери киргйзилген еди. Ал, 1988-
жылры сезликтиц III томы К (кейлек-кушсизлик)— Н ^эрип-
лерин, 1992-жылры сезликтиц IV томы О—Я ^эриплерин
^амтыйды.
Бул томдагы О—0—П—С ^эриплерин К. Дэулетбаев;
Р ^орибин Р. Есемуратова; Т ^эрибин А. Цыдырбаев, Ы
^эрибин Б. Бекетов; Ш ^эрибин Д. Саидов; Э ^эрибин А.
Турабаев; Х — Х — У— Y—У ^эриплерин У. Ембергенов;
Ф—Ю——Я ^ориплерин М. Календеров, Р. Жапа^ова; Ц—Ч—Ш
^эриплерин М. Цалендеровлар ислеп шьщты.
^Сезликке тийисли сез басы, сезликтиц ^урылысы
паидаланылран сезликлердиц дизими сыя^лы материаллар
сезликтиц I томында берилди.
Сезликке тийисли пикир ^эм тилеклер болса Озбекстан
Республикасы Илимлер академиясы ^ара^алпа^стан белими-.
ниц Н. Дэу^араев атындаты тил ^эм адебият институ-
тына, сезликлер терминология белимине жибериуге
болады. Адреси: Некие ^аласы, 742000, М. Горький кеше-
си, 179 «а» жай.
5
ШЭРТЛИ ЦЫСКАРТЫУЛАР
а в. —авиация
ал. —алмасык
ан. —анатомия
ар.—арапша
архит. —архитектура
астр. —астрономия
ат. —атлыц
ауыс. —-ауыспалы *
эд —эдебият
«Эд. аль.»—«Эдебий альманах»
«Эд. жыйн.».'—«Эдебият жый-
нагы»
«Эд. хрест.».—«Эдебият хрес-
томатиясы»
Эд. саб.—Эдебият сабаклыгы
«Эмударья» ж. —«Эмударья»
журналы
Эск. —Эскерий
биол. —биология
биох. —биохимия
бот. —ботаника
бухг. —бухгалтерия
вет.—ветеринарная
герг. —география
геод.—геодезия
геол.—геология
геом. —геометрия
геоф. —геофизика .
гон. с. —генерген соз
грамм. —грамматика
диал. —диалектология
дин.—диний
ел. с.—еликлеуиш соз
«Ж. Ленинши» г. —«Жас
Ленинши» газетасы
жерг. с.—жергиликли сез *
«Жет.» г.—«Жеткиншек» га«
зетасы
зоол.—зоология
иск. —искусство
кел. —келбетлик
кит. —китабий
к. с. —кемекши соз
«КД. КСМ. атл.»—«Каракал-
пакстан комсо-
молу атланыста»
«КК- р. с.»—«Кара^алпакша
—русша сезлик»
«КК- х- с.»—«Каракалпак
халык ертеги»
«КК- х- —«Кара^алпа^
халык ^осыгы»
«КК. х- К; К- к».—«Карацал-
пак халыц косыгы;
кызлар косыры»
«КК. X. Лег. х. анекд. — «Ка-
кал. па к халык
легендалары хэм
анекдотлары»
«кк. х. нам.»—«Кара^алпац
халык намалары» . '
«КК- х. с. ж.»—«Каракалпак
халыц салт жыр-
лаоы»
«КК. поэз. ант.»—«Кара Кал-
пак поэзиясы-
нын антологиясы»
Ц. С.—КаРатпа соз
«Цыз. КК-» г. —«Кызыл КаРа’
Калпакстан» газетасы
«Кыз‘ ж.—«Кызыл Ка-
ракалпакстан» журналы
«К^ыз. мук» Ж.—«К^ЫЗЫЛ му-
галлим» журналы
Лингв.. —лингвистика
Лог.—логика
мат. —математика
мэс. —мэселен 1
мед. —медицина
тиетеор. —метерология
мет.—методика
«Мийн. эдеб.» ж. — «Мийнет
эдебияты» журналы
«Мийн. ед.» г. —«Мийнеткеш
каракал па ед газетасы
Миф. —Мифология
м. с. —модаль сез
муз.—музыка,
мыс. —мысалы
пед. —педагогика
полигр. —полиграфия
поэт. —поэтика
психол. —психология
рад. —радио
р..—рэуиш
сан. —санльщ
«Сэл. Окт.», т. — «Солем Ок-
тябрь» топламы
сия. —сиясий
«Сов. ед.» г.—«Совет КаРа"
цалпаедтаны» газетасы
сейл. т.—сейлеу тили
т. с.—тацла^ сез
тар.—тарийх
т. ж.—темир жол
тех. —техника
типогр. —типография
физ. —физика
физиол. —физиология
филос. —философия
фин. —финаи"
фольк.—фольклор
«Хал. муг.» ж.—«^Хальщ му-
галлими» журналы
хим.—химия
шах.—шахмат
экон. —экономия
экспр.—экспрессии
эл.—электр
эмоц.—эмоция
этн. —этнография
юр. —юридика
ШЭРТЛИ БЕЛГИЛЕР
4: —тураеды сез тиркес-
лерди ^эм фразеологизмлер-
ди езинен бурын турган сез
мэнилеринен айы -ту ушын
(ромбиг) танбасы едйылады.
... — цитата ишиндеги едс-
едртылган жер.
АЛФАВИТ
Каракалпак тилиниц алфавитиндеги ^эриплер,
олардыц дузилиу тэртиби, атлары айтылнулары
Баспа Хэриплери Жазба ^эриплери Хэриплердин атлары хэм айтылыулары Баспа ^эриплер * Жазба ^эриплер 1 Хэриплер- 'дин атлары ^эм айты- лыулары
Аа Аа а Пп Пп 'не
0Э Ээ э Рр Гр эр
Бб Бб бе Сс Сс 9С
Вв Вв ве Тт 1т ТЭ
Гг Гг ге Уу У у У
Ff Ff FH Уу УУ У
Дд * Дд дэ УЛ У
Ее f Ее . 1 йэ Фф Фф эф
Ёё ЙО Хх Хх ха
Жж Зз | Жж Зз 1 жэ за Ха
Ии Ии I ЫЙ ИЙ Цц Цц це
Ий (ярым дауыс- Чч Чч. чэ
Ии 1 лы кыска Шш Шш ша
Кк Кк I и ка Шщ Щщ ша
Кк Кц 1 кы Ъъ Ъъ 1 ьайырыу
Лл Лл 1 ЭЛ • белгиси
Мм 1 Мм эм Ыы 1 Ыы ы
Нн Нн I эн 1 Ьь 1 Ьь i мкиниш- кертиу белгиси
Иц Нц I эн | Ээ I Ээ э
Оо Оо ° 1 Юю Юю йу
Ое Qo | в 1 Яя | Яя йа л
о
I
О 1 ат. 1. КаРаКалпаК алфавитиниц 20 ^эрибй ^эмсол^э-
риптиц жазылыу тацбасы. 2. Еринниц доцгелениуи ' арцалы
пайда болатугын еринлик, ашьщ, жууан дауыслы сес, фонема.
О II т. с. Тацланганда, цууанганда, ренжигенде басца
да руухый ^алатларда айтылады. О,—деди Атажанов мениц
сорараныма. тан. цалган сыя^лы тус билдирип,—Сиз оны еле
билмейсиз бе? (Ж. Сейтжанов).—О, мацлайымда парлап
жанган шо^ жулдызым (0. Хожаниязов).
О III алм. сейл. т. «Ол» алмасыгыныц сейлеу тилиндеги
ьщшамланган тури.
ОАЗИС ат. Шолистанныц ортасына жайлас^ан суулы, гвз-
вал улке. Зарафшан оазиси. Хорезм оазиси.
ОБА I ат. Ашы^льц дэстанларда жийи ушырасып, ауыл,
ел, жай, уй деген мэнилерин ацлатады.
ОБА II ат. Ауырыудыц аты,’тырыспай, холера, жудэ жур-
налы кеселлик.
ОБАЛ ат. дин. с. Кыянат> ГУНЭ> зыян, жэбир, айып. Обал-
дагай, шешеме обал болран екен (К. Султанов). Бул жолда
^арайды ким обалыца, Жургил жацты жолга алып бараман
(И. Юсупов).
ОБАЛСЫЗ кел. Обалы жоц.
ОБАЛСЫНЫУ ф. Гунасыныу, жэбирсиниу.
ОБЗОР ат. Бир-бирине байланыслы мэселелер ^ац^ында
маглыуматларды жуума^лап цысцаша жазба турдеги ямаса
ауыз еки баянлау. Хальщ аралыц обзор. Баспа соз обзоры.
ОБЛАСТЬ ат. СССР да улкен келемдеги административ-
лик территорияльц бирлик. 1{ара^алпа^ еркин область бол-
ды (С. Хожаниязов).
ОБЛАСТЬЛЬЩ кел. Областьца тийисли, байланыслы
цараслы, тэн. Буя областьльщ партия комитетиниц жууап-
лы хызметкеринин. биреуи — Муратов еди (©• Айжанов).
ОБЛИГАЦИЯ ат. Утыс ямаса процент колеминде пайда
келтиретурын ба^алы ^араздын бир тури. Мэмлекет заемынын
юблигациясы. ,
9
ОБМОТКА ат. Балтырга орау ушын гезлемеден арнап ти*
гилген пайтаба.
ОБМОТКАЛЫ кел. Обмоткасы бар, обмотка ораган. Ба-
сында кегис мала^айы бар, аягы протез, екинши аягына
обмоткалы ботинка кийген бир жауынгер козге ысы^ керинди
(О. Хожаниязов).
ОБОЙ ат. Дийуалга жабыстырылатугын нарыслы к^агаз.
Гулнагыслы обой менен безеп шьпдан бул жайды (И. Юсу-
пов) .
ОБРАЗ ат. Квркем шыгармада доретилген тип, характер.
Бул вариантта Ерназар алакоздин. образы зры Хийуа ханы
^эм оныц устемшилигин жек керген азатльщ ушын гурескен
^а^ыйцат хальщ ца^арманыныц образы (Г.* Есемуратов). Бер-
да^ шыгармаларында сууретленген ^аяллар образын кутэ
а^ыллы, батыр етип керсетеди. (И. Сагыйтов).
ОБСЕРВАТОРИЯ ат. Арнаулы эсбаплар жэрдеминде ас-
пан денелерин изертлеу метерологиялыц бацлаулар
жургизиу ушын ^урылган мэкеме, жай.
ОБЪЕКТ ат. 1. Сыртцы дунья, бизиц санамыздан тыс^ары,
бизден гэрезсиз жасаушы дунья ^эдийселери, затлар. 2. Дьщ-
цаттын бёлгили бир ис-^эрекетке багдарланган ^эдийсе, зат-
лары. Биз езимиздин. изертлеу объектимиздиц тийкарынан
путини менен усы уазыйпалар догерегинде анализлеуге ты-
рысамыз (К. Ма^сетов).Россиянын территориясы сыпатында
Кара^алпа^стан рус илиминин. изертлеу объектисинен орын
ала баслады (Б. Исмайлов).
ОБЪЕКТИВ ат. Оптикалыц эсбаплардыц линзадан ибарат
багдарлаушы алдыцры айнасы. Фотоаппарат объективи.
ОВОЩ ат. Гешир, пияз, ^ыяр, помидор сыяцлы . палыа
егинлери, бацша егинлери. Колхозлар г^ала хал^ын ^эр турли
овощлар менен тэмийин етеди (Ж. Аймурзаев).
ОРАДА р. Огыры, дым, жудэ, кутэ. Бул жумыслардыа
мугдары, усы айтып етилгендей-ац орада аз болды (Б. Ис-
майлов). Абынып-шабынатугын Шерик жа^сы биледи, оз
исине орада пуцта (Ж. Аймурзаев).
. OFAH алм. Оны, оран, соны, соган.’
OFAUI: огаш-огаш кел. Ербек-сербек, келиспеген, суйким-
сиз, быдым-быдым. Миней берип мениц огаш-огаш жерим бар
ма? (Т. Кайыпбергенов). Савалы узын салпыйран огаш-огаш
бетлери («Кыр^ ^ыз»).
OFbIPbl р. Жудэ, дым, кутэ, огада. Тусте огыры олжалы
болып ^айттьщ (9. Атажанов). Бира^ ол огыры жансыз адам
(К- Ирманов).
OFbiy ф. Журек айныу, цайтарыу, цусыу. Журеги жаман
болып, бир тынбай огый берди (А. Бекимбетов).
ОДАЕАЙ кел. Турпайы, эдепсйз, бийэдеп. К9мекбай бас-
^алар менен одагайлау сойлессе'де Шыныбийке менен шыв
журектен сейлеседи (Ж. Аймурзаев).
10
ОДАНБАСЫ ат. Басцарыушы, мецгериуши, басшыльц
егиуши. Сизлерден оданбасы сайланыуы тийис (Т. К^айыпбер*
генов). Еле усы бадыраз^ союзынын. оданбасысы Кулмурат
-емес пе?—деп сорады (К. Ирманов).
ОДЕКОЛОН ат. Ийисли суу, отир суу. Закира столдын
устинде турган одеколонды алды ^эм оны Пирнияздын устные
себелемекши болды (Т. Нажимов). Одеколонный ийиси ан.-
з^ыган коридорга ентелеп кирип, он жаз^тагы ожирении за-
писью ашты («Эмиудэрья» ж.).
ОДЕЯЛ ат. Ораныу, жамылыу ушын тукли гезлемеден,
Жуннен исленген жуца корне сыяз^лы тосек. Айсэнем устине
одеялды жауып, ^ымтап з^ойды (Ж. Аймурзаев). КоллаРынДа
одеялга оралган бир нэрсеси бар (Г. Камалова).
ОДЫРАЙЫУ ф. Козин алартып царау, бежирейип царау,
танланып з^арау, тикленип ьарау. Нуржан неге келисим бер-
диц дегендей баласына одырайып царады (К. Султанов). Ка*
йып инисине одырайып фарады (К. Султанов).
ОЖАУ ат. Шомиш, улкен цасьщ. Ожаулар, ^асьщлар зе-
ренге зорга сыйып тур. (О. Хожаниязов). Саттар шетирек
ютырып алып улкен ожау менен сорпа сапырды (Ж. Аймур-
заев) *
ОЖАУДАЙ кел. 1. Ожау сыя^лы, ожауга у^саран, ожау .
яцлы, ожау торизли. 2. Улкен, нэ^эн, гидиман.
ОЖУД ат. Жигер, кеуил, йош. Ожудым дэрьядай тасты,
Дэрбент жырылды, жол ашты ’ (Бердац).
ОЖЫРАЙЫЛЫУ ф. былшыйыу, дицкийиу, зицкийиу, Шу-
дигэрга тегилген бир арба тегиндей Камекбай ожырайылып
отырып з^алды (Ж- Аймурзаев).
ОЖБ1РАЙЫСЫУ ф. Бежирейисиу, одырайысыу.
ОЖБ1РАЙЫУ ф. Бир-бирине салцын царау, жаман коз бе-
«ен КаРаУ» бежирейип царау, турпайы з^арау, Салманын сага
бетинде Кара мурт пенен Айымжамал еки жерде ожырайы-
сып отыр (0. Хожаниязов).
ОЗАЛ: озал бастан р. Эуелден, бурыннан. Озал бастан
беккем болып арьща, Нама шалып жургениниз тарына (Т.
Сейтжанов). Шьщцан сон озал баста талап^а, Кэрким ^эр
жерлерде цалды нэйлейин (0теш ^эм Омар). Батыр тууылган-
ман мен озал баста, Менин менен тилеклес нешше мындоста
(Э. Шамуратов).
ОЗАЛДА р. Эуелде, эййемде, бурында. Арал тенизиниц
з^убла жагасында озалда ел жо^ еди (К- Ирманов).
ОЗАЛДАН р. Бурыннан, цашшаннан, оййемнен. Сен не цыл-
санмен ырзаман, Аш.ьщ едим озалдан («Мэспатша»). витке-»
ни булар озалдан, Гулайымга ^эуендер («Кырц цыз»).
ОЗАЛМАУ ф. А'лдына тусе алмау, цууып ©те алмау. Озал-
•маса атларын биймэлим болып з^аласан, Жете алмадым изи-
«ен, озалмадым озинен («Кыр^ з^ыз»). <
ОЗБАУ ф. Алга туспеу, илгерлемеу. Ел халдым сенлерден
11
алыслап озбайын (К. Ирманов). Атыц озса байрацтан, Бар*
шын цызды аласац, Озалмаса атларьщ биймэлел болып цала-
сан (Кырц цыз»).
ОЗБЫР ат. Зорлыц, зомбылыц, зулым. Рэушанды алып
бермейсец деп озбыр болып жур (Ж. Аймурзаев).
ОЗБЫРЛЬЩ ат. Басцыншылыц, зорлыц. Туура шапцан
цос жасауыл, н,е деген бунша озбырлыц («KJ^. х. ц,»).
ОЗБЫН ц. озыу.
ОЗДЫРТТЫРЫУ оздырыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ОЗДЫРЫУ ф. Алта тусириу, оздырып жибериу. Багын-
дырып езине, Абыройын оздырды («Ер Зийуар»). Ат оздырган
’ жерлерге, Келди дейди Айпарша («Мэспатша»).
ОЗЬЩ кел. Алдыцгы, алдагы, жудэ жацсы. Ийшан бала-
ларга жууап берген жоц, озыц егеде болган балага, мениц
орныма балаларга уйретип тур—деп кетип цалды (К^. Айым-
бетов). -4 Озыц келиу—алда болыу, жетик болыу. Озыц елди
цууып жетип озамыз биз ис пенен (Ж. Аймурзаев).
ОЗЫУ ф. Алга тусиу, жеткизбеу, озып отиу, цууып жетип
етиу. Жарыспацца туссен озып цатардан. Жумысларын’цысы-
жазы пэт алган (К. Султанов). Бурынгы уакытта байрацца
ат жибергенлер атынын озыуын тилеуши еди (Т. -К^айыпбер-
генов).
ОЗЫУШЫ ат. Цууып отиуши, алга тусиуши, озып етиуши.
Окпелеуге келсе мен бэринен де озыушы едим (6. Айжанов).
ОЙ I ат. Пикир, тусиник, цыял, угым, яд. 1^олыцды бер де
берман жур. Ойыца алма царам пикир (Бердац). Собырайган
сопац бойы бар, ойлаган бузыц ойы бар (Отеш). Сагынып
еслейсец сол дослыгыцды, Айралыц ацшамын алып ойыца
(И. Юсупов). Кеулин ашсын, келсин деп шацырган мен, умыт-
пайман орнын бар, барсац ойда (Эжинияз). -4 Ишки ой-ишки
сезим, ишки пикир. Мен баланын ишки ойына дэрцал туси-
нип, гыппа усладым (А. Бекимбетов). Ой тоцталыу—ойдыц
бир жерге келиуи, иркилиуи. Журек сырын, журек айтсын
ойланып, Питимине бир тоцталар ой барып (Т. Сейтжанов).
Ой жетпеу—билмеу, коз жетпеу. Онын не цала екенин ямаса
цайсы жацта болатугынына мениц ойым жетпеди (Ж. Аймур-
заев). Ой бермеу—ацыллы болмау, ойлай алмау. Бой берсе
де, ой бермеген (И. ^урбанбаев). Ойынан шыгыу—ойлаганы
дурыс болыу, айтканы дурыс келип шыгыу. Сен бэримиздиц
ойымыздан шыцтыц, «цудайым бахтыц жатпасын деп»—га-
^ырласты (К- Ирманов). Жаман ой-жаман нийетли, жаман-
f лыц. Собырайган сопац бойы бар, Ойлаган жаман ойы бар
(«Эд. жыйн.»).
ОЙ II ат. Пас жер, шуцыр. Болгайдагы енди бахтым, бир
атыз жер ойдан таптым (Бердац). Ой атызлар шылпылдап
толып кетти (Ж. Аймурзаев). Экен мурап болганша жериц
ой болсын («КД* х- н >>)- КыРДа сууынньщ муйизине урсац»
’ ойда сыйырдыц муйизи сырцырайды («КК-**•»)•
12
ОЙ III т. с. Цууанганда, ренжигенде, тацланганда айтыла-
тугын сез.—Ой, налет, жауызлар,—деп отыр екен (Т. К^айып-
, бергенов).—Ой жецге, ХуРниязбийке, цудашаларымыз ушын
^оржынларымыздыц гуржилери енди жаздырылады (К^ Ир-
манов).—Ой а^ылсыз-ай ^ара буныц жаман ойын (М. Эбди-
реймов).
ОЙБЕЙ к. ейбей.
ОЙБОЙ т. с. Тацланганда, тацырцаганда, албыраганда
-айтылатугын сез.—Ойбой царагым-ай, цоягер, бир бэлеге
ушырармыз,—деп сылц ете ^алды (К* Ирманов).
ОЙЕЫЗДЫРЫУ ойгызыу фейилинин. езгешелик дэрежеси
ОЙДЫРТЫУ ойдыртыу фейилинин езгешелик дэрежеси.
ОЙБЫЗЫУ ф. Бир жерди цаздырыу, ойыу, тесиу, уцирей-
тиу.
ОЙДЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсени ойып тусириу, ойыу, тесиу.
Тоцсан отау цурдырды, Терт цырлап ошац ойдырды («Мэс-
патша»). Тасларды буздырып теренжойдырган, Сагасына куш- /
ли цурал цойдырган (С. Нурымбетов). 2. Нагыслау, нагыс
жасатыу, нагыс салдырыу.
ОЙ^АН ат. 1. Булик, быларай, шатац, жэнжел, топалац,
шау^ым. Жаллатларга мама’ ой^ан салады, Дабылын еситкен
кайыл болады («Мэспатша»). Отырсац керип, досларым, Мы-
на болган ойцанды («Кырц цыз»). 2. Былгасы^, айуан-жай-
уан.
ОЙК^АНЛАУ I ф. 1. Булгиншилик салыу, жэнжел шыгарыу.
топалац цылыу, шата^льн^ етиу. 2. Уайранлау, былгасыц
етиу, айуан-жайуан болыу.
ОЙКАНЛАУ II ф, Ойранлау, булдириу* былгастырыу.
ОЙК^АСЛАУ ф. Г. Ойнаклау, секирип журиу, былгацлау.
Сэуселеге тагылтан бой таслайын, О^лар тийген цуландай
ойкаслайын («Алпамыс»). Журек шайды болран сары.жолга
ийесиниц тэбизине тусинип ойцаслап ыррып киятыр (К. Сул-
танов). 2. Былгастырыу, уайранлау, айуан-жайуан етиу.
ОЙК^Ы’Т ат. Оцаша, сэти, оцайы, оцай пайыт, рет, цолай.
Рэушан олар менен ойцытын тауып сейлести (Ж. Аймурзаев).
ОЙЛАМАУ ф. Кыял етпеу, пикирлемеу. Жети кунлигин
ойламаган ^аялдан сакла, жети жыллыгын ойламаган еркек-
тен сацла,—деген («КДх. н.»). Ацма^ адам ^еш нэрсени ой-
ламас, Сууыца, Та^ыр кел, таяу бойламас (Омар).
ОЙЛАНАРЛЬЩ кел. Ойлауга тийисли, ойланатугын нэр-
се, ойлап керетурын. Коп иркилмей сонда Зэриу, Келгенлигин
айтты дэрриу, ойланарльц бул билдириу, кейин жаман болган
екен (Берда^).
ОЙЛАНБАУ ф. Кыялланбау, пикирленбеу. Шаппасац бе-
деу сый алмас, ойланбай сезлер айтылмас (К- Айымбетов).
Опасыз ол, сези ялган, Суйгенице кет, ойланба (Аяпберген).
ОЙЛАНДЫРЫУ ф. Ойлауга мэжбур етиу, пикир журги-
зиуге туура келиу. Баррыларды ойландырды мына ran (Т.
13
I
Сейитжанов). Бул уат^ыя Эуезов пенен Дэрменбайды цатты
ойландырды (Т. 1\айыпбергенов).
ОЙЛАНЫУ ф. Ойланып кориу, пикирлеу. Ким ^айыр^ом*
льщ етеди маган деп ойланаман (Ж. Аймурзаев). Мен де сол
жойбардыц устинде кеп ойландым (А. Бекимбетов). ♦ Ойла-
нып кориу—цыяллау, пикирлеу. Жаз беремен, гуз беремен^
яки ойланып керемен (©теш).
ОЙЛАСПАУ ф. Ойласык етпеу, пикирлеспеу. Ел атасы деп
•бир ауыз ойласпаганына екпеледи. (X. Сейтов). 35 жыл бас
цос^ан адамына ойласпаранына Темирхан ата бир кунй кол-
хозами баслыгына арза етти (Т. Кайыпбергенов).
ОЙЛАСЫК ат. Пикир, кенес. Бугин барлыц ^ызлар менен
бирликте ойласы^ еткердик (0. Хожанов). Сезин тап^ан Сейт
ата жайласып, чай устинде цурды бираз ойласыц (Т. Сейт-
жаков).
ОЙЛАСЫКЛЫ кел. Пикирлесип исленген, кецесилген.
ОЙЛАСЫУ ф. Пикир алысыу, а^ылласыу, мэслэ^этлесиу^
кецесиу. Бийден гудер узген соц кемпир менен ойластым (К.
Султанов). Ойласканыц жа^сы, ойласпайтурын адам емеспиз-
₽ой (Э. Шамуратов).
ОЙЛАУШЫ ат. Пикир жургизиуши, еске алыушы.
ОЙЛАУ ф. Пикир жургизиу, еске тусириу, еске алыу, ядца
алыу. Отмишти ойлау, мар^умларды ойлау. Ойларан бузьн^
ойы бар (©теш).
ОЙЛЫ кел. 1. Ацыллы, дана, билгиш, ацылгей. 2. Шуцыр-
лы, шуцгилли, пасли, ойлы-бэлент, гедир-будыр.
ОЙЛЫК ат. Ойпат жер, пас жер. Ол тобениц етеги созы-
лып кеткен бир ойлы^ (П. Эбдираман). Таллыцтын тецизге
цуяр аягы суута тилек—ойльц болган сон сагадан суу гурлеп
агады (К. Султанов).
ОЙМА ат. Ойылып исленген, ойып жасалган буйым. Мой-
ны соррыйган ойма сууретли бокаллар керинди (К- Аралбаев) ~
ОЙМАК ат. 1. Ийне менен тигис тиккенде барматугыц ушы-
на кийетугын темирден исленген зат, к4урал. 2. Ауыс. Кишке-
' не, сулыу мзнисинде. Бадам т^аба^, оймат^ а$ыз кыз керди,
жолдас болтан емир боны барынган («Моспатша»). «Кезиц
туссе кеулин урады Даллас, Бадам ^аба^ оймац ауыз т^ыя
т^ас» («Алпамыс»).
ОЙ/МАКТАЙ кел. Оймат^ сыяцлы, оймацка усаган, оймац
тэризли.
ОЙМАУЫТ ат. 1. Талдыц аты. Кайьтрылмайды оймауыт-
тын шат^асы («Кыр^ цыз>). 2. Урыудыц аты.
ОЙНАЕЫШ кел. Ойынды жацсы билгиш, ойыншыл.
ОЙНАК ат- Дэстанларда ойын, зауыц ермек, ойыншьщ мз-
нисинде. Бул гэплерди айтт^анда, Батырлардыц ойнагы, Ен*
дилер майдан-далага («Кыр^ кгыз»). Илмесин душпан тырна*
гы, Болмасын елим ойнагы («Кырт$ т$ыз»).
ОЙНАКЛАНЫУ ойна^лау фейилиниц езлик дэрежеси<
14
ОЙНАК^ЛАСЫУ ф. Секирисиу,. ыргысыу, шабысыу. Жыл-
да коп отламайды, ойна^ласып цулын тайы (Мэжит улы).
ОЙНА^ЛАУ ф. Секирип-секирип журиу, ыргып-ыррып
шабыу. Ат ойнаклап i^yMFa шырып кетеди («КК- х. е.»). + Ой-
«а^ларан бузау от басар-тыным таппаган адам бир бэлеге
жолырады, бир цэкки жейди.
ОЙНАКШЫТЫУ ф. 1. Секиртиу, ыргытыу, шаптырыу. 2.
Кезге байланыслы ^эрекет, жылуа, наз. Онын устине КаРа
кезин ойнацшытып жибергени усы кунге дейин менин жаным-
ды жейди (©. Айжанов). Сапаргул касын керип ала кезиниц
^арашывын ойна^шытып жиберди (А. Бекимбетов),
ОЙНА^ШЫУ I ф. Бир орында турмай хэрекет ^ылыу, се-
кириу.
ОЙНАКД1ЫУ II кел. жанган, денген, цубылган. ^ара, оне
ойнакшыган жузлери, Кандай сулыу ойнацшыган кезлери
(И. Юсупов). К^алын ^асы жазылып, еки кези ойнацшыптур
(А. Бекимбетов).
ОЙНАСЫ кел. Ойыншыл, ерке, цууацы. Тап усында Гул-
дирсин цыз есипти, Шырайга зор, ойна^ы боп минезге (Т.
Сейтжанов).
ОЙНАЛЫУ ф. )^эр турли ойынлардыц ойналыуы, ^эрекет
етилиуи, машцул болыныуы. Буннан кейин жеке ^осьщлар
айтылып, ая^ ойынлар ойналды ДО. Хожаниязов).
ОЙНАМАУ ф. Ойынлар менен шурылланбау, мащцул бол-
мау. Аш бала то^ бала менен ойнамайды... (KJ^.x. н.»). :
ОЙНАС ат. I. Ер ^эм ^аяллардыц некесиз турде бир-бири
менен байланыста болыуы, жора тутыуы* Бул -Мэккар Ба-»
зарбайдын устинен журип, ойнас етеди екен (А. Бекимбетов).
Шамалайман, олар цыз бенен жигит емес, ойнаслар (Т. К^а-
йыпбергенов). 2. ойнау.
ОЙНАСЫУ ойнау фейилинин. шериклик дэрежеси.
ОЙНАТТЫРЫУ ойнау фейилинин ерксиз дэрежеси.
ОЙНАТЫУ ф. Еркелетиу, тэрбиялау.
ОЙНАУ ф. 1. Кеуил котериу ушын ^эрекет етиу, ^эр турли
ойынлар менен шурылланыу, машцул болыу. Кел суйгеним бир
заман, шана айдап ойнайыц (Ш. Мэмбетмуратов). Ортада:ат
ойнатты, Кезлерин оттай жайнатты («Ер Зийуар»). 2. Кулиу,
дэлкеклесиу. Ойнап айт^ан ойындавыны айтады («КД-х- н >>).
Ойнап айттым еркелеп, ашыуланба, губелек (И. Юсупов). 3.
Ауыс. Мазац ^ылыу, маск;аралау. Ал енди ойнауга ^арады-
ныз ба деп ашыуланды Оразгул (Ж- Аймурзаев). +Рольой-
нау-т-э^мийетке ийе болыу. Олар Советлер Союзы мийнет-
кешлеринин турмысында улкен роль ойнай баслады (Н. Жа-
ла цов). Хальщ хожалыгын рауажландырыуда улкен роль
ойнайды (О. Бердимуратов).
ОЙНАУШЫ ат. Ойын менен шурылланыушы, ойын ат^а-
рыушы
ОЙ-ОРИС ат. А^ыл, брлим» дуньяга коз царас. Жауынгер
15
жигит анасынын ой-ерисиниц езгергенлигин иштен тынытт
билип тур (К. Султанов).
ОЙПАН, кел. Ой, ойлык, пасли к. Душпаннын пияда эскер-
лери тогайдын алдындагы ойпац жерде жатып цалды. (Н,
Дэукараев), А^ырынлап, белден асып, Бел устиндеги елден
асып, Уялып, ойпац сай-салмалар менен бугып, ^аша-^аша
жок болдьг («К>ыз. муг.»ж.).
ОЙПАЦЛЫЦ к« ойпатлык.
ОЙПАТ ат. Бийиклиги тециз бетинен 200 метрден бэлент
емес жерлер, ойпац пас жерлер, ой жер. Сол жакта жайыгг.
салган мацпалдай жап-жасыл болып Хорезмнин ойпаты жа-
тыр (Н. Дэукараев). . •
ОЙПАТЛАУ кел. Ойлау, пэслеу. Ал бизин ауылдын к°ныс
баскан жери ойпатлау (Т. К^айыпбёргенов).
ОЙПАТЛЫК кел. Ойлык, ойпацлык, тегислик.
ОЙПАУЫТ ат. Ой жер, ойлау жер.
ОЙПАУЫТЛЬЖ кел. Кецислик болган ой жер.
ОЙРАКАЙ кел. 1. Ыржацай, тиржа^ай. 2. Тентек, ерке.
ОЙРА^АЙЛАУ ф. Бултацайлау, тайракайлау.
ОЙРАН ат. Булик, буликшилик, булиниу, цыйрау. Зэ^эрли
Кастыян каГа жыланныц ордаларын бузып ойран етермен
(0теш кэм Омар). Туйеге ойна десен бир танап жерди ойран
етеди («К^х. н.»).
ОЙРАНЛАНЫУ ойранлау фейилинин езлик дэрежеси.
ОЙРАНЛАУ ф. Булдириу, цыйратыу, жайратыу. Балам
сеннен ыразыман, ойранладыц ба? к°лыннан Оразалынын шэ-
Кэрин («Мэспатша»).
ОЙСЫЗ 1 кел. Ацылсыз, пэмсиз. Биреулер аш болды, би*
реу тоц болды, Усылардын бэри, ойсыздан болар (0теш).
ОЙСЫЗ II кел. Шуцырсыз, ойпатсыз, ойпацсыз.
ОЙСЫЗЛЬЩ ат. Акылсызлык, ойламаушылык, ойламай
ис ислеушилик. Кайтып бундай ойсызльпугы ислемен, бул ме-
нин сизге берген дослык кенесим хэм етинишим,—деди капи*
тан (А. Бекимбетов). '
ОЙСЫЛ: ойсылцара ат. дин. с. Диний кез-карас бойынша
туйекештиц пири. Сизге айтаман туйе жора, Бир кезин гор,
зрцан жара, Пириниздур Ойсылкара, Оларды-хэм билермисен
(Кунхожа)-
ОЙШАН.ЛАУ кел. Ойшыллау, ацыллылау. Мийирханныц
бетине карап едим ойшацлау екен (0. Хожаниязов).
ОЙНГЫЛ кел. Ойлангыш, ойшац, билгиш.
ОЙШЫЛЛЬЩ ат. Ойлагышлык, ойшацльщ, билгишлик.
ОЙЫК ат. Ой, тесик, шукыр. Х^эзир ол КаРаУытып ойыц,
тарткан (Ж. Аймурзаев).
ОЙЬПхЛЫК* ат. Тесиклик, шукырлык.
ОЙЫКЛЬЩ ат. Ойылып кететугын, ойылгыш, шугыр, ойы-
лып жатырган жер. Мен гезсем жэканды алдым ойылма, Арт-г
Ка кайтсам кемем тийер цайырга ,(К. Султанов)^
1в
ОИЫЛЫУ 1 ф. 1. Тесилиу, омырылыу, тусип кетиу, тесик
болыу. Ойылган жерден шыгатугын ун жо^ (Ж. Аймурзаев).
Муз тез жуцарады ^эм ойылып та кете ди (Ц,. Ирманов). Ор-
пац жёрлерге келгенде ойылган ат туя^ларыныц излери олар-
ды кеуиллекдирди (Т. К^айыпбергенов). 2. Жудэ ьп^лас пенен
ислеу, ^озгалмау, тыбжылмау. Бул молла бурынгы молладай
^олынан тэсписин тусирмей ойылып окый да бермейди (Ш.
Омет). 3. Нагыслау, нагыс ислениу, нагыс салыныу, сырлау.
Аты жумба^; текте олацка ай^ыш-уй^ыш ойылган кесте (Г.
Есемуратов).
ОИЫЛЫУ II кел. Шебер, у^ыплы. Онер десе он бармагы
ойылган <К. Султанов).
ОИЫН ат. 1. Кеуил кетериу ушын ^эрекет, нс, ермек. Озиц-
дей балалар менен ойын-зауы^ откергениц жа^сы емеспе (Т.
К^айыпбергенов). Бала ойынын бузганына екпели пишиндетур
еди (К. Султанов). 2. Кызыц ойын, тамаша. Бул ойыннан
соц гурес болатугын болды (Ш. Эмет). 3. Ая^ ойын, сазга
^осып ая!$ ойын ойнау. Русша ойын ойнап берди (Т. К^айып-
бергенов). 4. Дэлкек, дегишпе. Ойын сезге ашыуланба, цос-
тарым, Кыя-шелде шейит етпе кисицди («К^ыр^ ^ыз»). 5.
Жарыс, байги.
ОЙЫНПАЗ ат. Ойыншыл, ^эзилкещ, ойнагыш, дэлкекшил.
Дызыцлы ис болды жана каналда, музыка шертилип ойынпаз
бенен (С. Нурымбетов).
ОЙЫНШЫ ат. Ойнайтугын адам, ойынды шебер ат^арыу-
шы. Мурад етип, журт жэбдисин йыгай деп, Ойыншы—сэзен-
де йырышын кориц (Эжинияз).
ОЙЫНШЬЩ ат. Ойнау ушын исленген эррцыйлы затлар.
Бес этажлы жайдыц теменги ^абатында ойыншьщлар мага-
зина бар еди (М. Ибрагимов). Терткулге бир сауда хызмет-
керин жиберипти, балаларга ойыншыклар алдырды (Т. Ка-
йып'бергенов).
ОЙЫНШЫЛ кел. 1. Ойыншы, ойнагыш, 2. Шадлы кеуил-
ли, кууанышлы. 3. Баскышыл, кулкишил, ойынпаз, >;эзилкеш.
ОЙЫСТЫРЫУ ойыу 'фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОЙЫСЫУ ойыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ОЙЫУ ф. 1. Тесиу, уцгиу. Шамурат пенен Эбдирейим ерте •
турып муз ойды, укиден балыц ацлыды («Эмиудэрья» ж.). 2.
Ойып ислеу, тесип ислеу, кесиу. Жойылмастай мэцгиге, Тас-
тан белги ойгызды («К^ырьщ цыз»). Жазсам жас еменгеойып
атыцды, Таулар ядлап алды, Эмиудиц кызы (И. Юсупов). 3.
Ауыс. Сулайтыу, -олтириу. К^арсылык; еткен душпанныц еки
кезин ояйын («Мэспатша»).
ОЙЫУЛЫ кел. 1. Тесиули, угиули. 2. Ойып ислеули, тесип
согыулы. 1
ОКАРА р. 1. Ол жагдай, онысынан, Тулки, окарасынан
сирэ ^орьщпа, Жа^ында патшадаи буйры^ болды (Мэжит
улы). 2. Ол жер, сол жер.
2-246 17
• * *
ОКЕАН ат. Материклер арасын тутастырыушы улкен суу
белеги. Кектеги Айра ^онып, океанды гезип, Виз таярмыз Уа-
тан-ана Маркера уш деседиз (К. Султанов). Шет елдеги ба-
уырларра, досларра, Океан, тецизлерден ’ асып бар (Ж. Ай-
мурзаев).
ОКОП ат. Оцтан цортаныу ушын жерден ^азып исленген
ой, царым, шукыр, пана. Кетти бала азатлы^ деп жар салып,
Окоплас дослары турды царсы алып (К. Султанов).
ОКРУГ ат. Мэмлекет террйториясындары административ-
лик-сиясий хам эскерий болимлер. Кисиниц хаялы болтан сон
округте хаяллардыд нэхэни эменгери бар дегенге, барып ези
менен уэжлесейин деп, сол ^аялды сабай алмадым (Т. Ка“/
йыпбергенов).
ОКРУГЛЬЩ кел. Округке тийисли, округке байланыслы.
округке’ тэн, округке ^атнаслы.
ОКТЯБРЬ ат. 1. Жылдыц 10-шы айы, гуз айыныц аты.
1924-жылдыд октябринде КаРаКалпаКстан автономиялы об-
ласть! дузилди («Эмиудэрья»). 2. Октябрь революциясы. Ок-
тябрь дут!\арды зулым ^олынан, Бугин шийрин созим шыра-
ды тиллерден (Д. Назбергенов).
ОК ат. Бир нэрсени елтириу, жаралау ушын темирден, шо-
йыннан яки цоргасыннан исленилип атыуга арналган зат. Сол
топылыста менин он аягыма снарядтыд огы тийип жулып
кетти (О. Хожаниязов). Атылды жауга, мылтьщлар, О^ жа-
уындай цуйылды («КК-♦ Oj$ кирпик-кирпиги шаншы-
лып тик турган, тик кирпик. Касы жайдай кирпиги оц, Кец1
жеринид мултиги жо^ (Отеш ^эм Омар). Оцца ушыу—о^я ти-
йип елиу. Жан апа-жан.сени жауда цалдырмай, Алып шы-
гар ецка ушып елмесе («Кырк Цыз>>)- Талай адамныд оэда
ушцанын керип едим, бира1\ онын жыгылганындай жырыл-
ранды кергеним жо^ («Эд. хр.»). Оц жара^—о^ ^эм ^урал-
лар, атыу дэекелери. О^ жаракты жасырран жеринде сездим
(К. Султанов). Табыуга таптым-ау, бирац бизид рарры ол
сандьпда о^-жара^тан бетен ^еш нэрсе салмаран екен (А. Бе-
кимбетов)* Оц-дэри—атыу ^уралларына керекли керек-жа-
рацлар.
ОКА ат. Зая, зэлел. Жауды жедсе оныд о^асы жо^ (К.
Султанов).
ОКАПАЗЛАНЫУ ф. Жасаныу, пардозланыу. Бала-шара-
лардыд инпшен кекселеу болган, бира^ о^апазланган биреу
шыга келди (©. Хожаниязов).
ОК-ДЭРИ ат. Мылтьщты атыу ушын керекли затлар. Сол
танк, сол оц-дэри менен жауды жеддик (0. Хожаниязов).
ОКЖАИ ат. Ийип исленген ески атыу хуралы, сарыжай.
Иште турып сыртды жауды дырыпты, Жацынласа о^жай ме-
нен урыпты (Т. Сейтжанов). Оцжайга ^олды уйретип, Кийик-
лерди атаман («Кыр^ ^ыз»).
18
♦ Оцжылан—жицишке уулы жылан. Ок ^арыц—туура тар-
гылган царьщ.
О^ЛАСЫУ оцлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОК/1АТТЫРЫУ о^лау фейилинин. ерксйз дэрежеси.
ОК/1АТЫУ оцлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОЦЛАУ I ат. Цамыр жайыуга арналган таяк, агаш. «1^ыз-
лар, рэпийда, о^лау, тикеш, аста^таларды мында алып келиц»,
—деп ба^ырды (Б. Бекниязова).
ОКЛАУ II ф. 1. Оц салыу, мылтыц яки басца да атыу i$y-
ралына салып атыура таярлау. Ережеп мылтыгын оклады
да ийнине илдирип уйден цэхэрли шыцты (К. Султанов). 2. Та-
ярлау, цолайлау, ^олайласыу, топылыу, гезениу. Бала иште
билдирмей ^ылышын долина алып, езин о^лап тура береди (К^.
Айымбетов). Уэйис байга зорльщ т^ылды, ^ылышын алып ок-
лады (Бердац). Шырпынып жат^ан аш жолбарыс атпага езин
оклады («Мэспатша»).
ОЦЛАУЛЫ кел. Оц салыулы, о^ салынган, оцлап цойыл-
ран. Бир цоржын о^лаулы "писени менен Нурымбет ахун а^-
шам уйинен тутылыпты,—деген хабар тар^ады (Т. К^айыпбер-
генов). Екеуи де оцлаулы ез мылтыгыньщ ауызын озине гез-
леди (Т. Цайыпбергенов).
Oiyibl кел. Оры бар, оцланган.
ОКАПАН ат. 1. Иши цууыс тесик жер, жердеги уцгир, суу-
дыц ойып кеткен жери. Кеп узамай-а^ онын бир аягы о^пан-
га кирип кетти (К. Доспанов). Тум-тусынан кетерип, басын
бир о^панга таслады («Алпамыс»). 2. Рашты, шелди, маши-
ны тесип аедан суу.
О КД АН ДАЙ кел. 1. О^панга уцсаган, о^пан сыя^лы, оц-
пан тэризли. 2. Улкен тесик, уцгир.
ОКДАНЛАНЫУ окпанлау фейилинин езлик дэрежеси.
ОКПАНЛАСЫУ о^панлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОКПАНЛАТТЫРЫУ окпанлау фейилинин ерксйз дэрежеси.
4 О^ПАНЛАТЫУ окпанлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОКПАНЛАУ ф. Суудыц жерди, ырашты, шелди тесип ке-
тиуи, агыуы.
ОКПАНЛЫ кел. О^паны бар, оцпанга ийе, о^паны коп.
О^СЫЗ кел. Оц салынбаран, о^ланбаран.
ОКТАЙ кел. 1. Оцца уцсаран, оц сыяцлы, Ьц тэризли. 2.
Окца усап жанга батыу, ^ыйналдырыу. Оралдын журегине
о^тай цадалды (Эбдиреймов). Кеткенлерге жаны оттай, куйе-
ди. Мен ауырсам жэне о^тай тийеди (Т. Жумамуратов)/
3. Дузиу, дуп-дузиу. и w к
ОКДАЛЫУ ф. Умтылыу, дэпиниу, цолайласыу, ыцгайласыу.
Оразгул бир нэрсе айтцысы келип о^талса дд, кейнинен ой-
ланды да ундемеди. (Т. К^айыпбергенов). Сипсени алып оша^-
ты сыпырыуга о^талды (К. Султанов).
ОКДПЫ ат. 1. Оц ислеуши, оц пенен шурылланыушы, оц
19
таярлаушы. 2. Атыушы, атцыш. «Еки гарга урысса оцшыра ок
туседи» деген нацыл бар («Алпамыс»).
ОК^ЫЛЫУ о^ыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОК^ЫМЫСЛЫ ат. Илимпаз, билимпаз, алым, ©зи оцымыс-
лы, копти керген жудэ жа^сы жигит цусайды (А. Бекимбетов).
Кутлыбай бийдиц уйинде бир оцымыслы дэруиш кердим (К.
Султанов).
ОЦЫМЫСЛЬЩ ат. Илимпазлыц, билимпазлы^, алымлыц.
ОК^ЫРА ат. Агаш путаныц срны, араштыц жараланган же-
риниц орны, ойыц.
ОК^ЫРАЙЫУ ф. Козин алартып царау, жаман керип ала-
рып карау. Ол ^аялына оцырая фарады («Эмиудэрья»ж.).
ОКЫРАНЫУ ф. Жылцыныц эсте белип-белип киснеуи.
Бир уа^ытта.ат «кезицди.аш келдиц» дегендей оцыранып кис-
нейди (К- Айымбетов).
OKjblCbiy ф. Келиси^. мэмлеге келиу, келисим болыу,
шешимге келиу. ♦ Пэтия о^ысыу—дин. с. ^ызды айттырып
келисиу, пэтияласыу, питисиу, келисимге келиу. Кисиге пэтия
окысып мал еткерисип цойган цызымды биреу экетип цалып-
ты (Т. Кайыпбергенов). Халмураттыц баласына бизиц ^арын-
дасты бериуге барлыгы пэтия оцысыпты (К. Султанов). 2.
Оцыу II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ОКЫТ^ЫЗЫУ оцытыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОКЫТТЫРЫУ бцытыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ОКЫТЫУ ф. Билим бериу, сауат ащтырыу, сауатландырыу,
билимлендириу.
ОКЫТЫУШЫ ат. О^ыушыларга сабац бериущи адам, тэр-
бия бериуши мугаллим устаз. О^ытыушы ^арыйда сорады (©.
Айжанов). . . ' ' 1
О1\ЫТЫУШЫЛЫК ат. Окытыу жумысы, мугэллимшилик,
устазлыц, оцытыушылык; кэсип. Тэцирбергеновты о^ытыушы-
лы^ жумысына босатыу тууралы бир талай дау-жэнжеллер .бо-
лып басылып жур (К- Айымбетов).
ОК>Ь1У I ат. Оцыушылардьщ, студентлердиц илим, билим,
тэрбия алатугын о^ыу орны, жайы. О^ыура кетет*урын уацыт
болып, Атамурат пенен Айшагул орынларынан турды (Т. Ка-
йыпбергенов). Кеше Ькурген жетим едим, мен о^ыута кетип
едим (Д. Касымов). .
ОКЬ1У II ф. Жазылган китаплардагы сезлерди тусиниу,
хаттйгы сезлерди сес шыгарып айтыу. Ержан эсте рана китап
о^ып отырран цыздыц ^асына отырды (С. Хожаниязов). Япыр-
май-э, сол жазды ма екен?—деп цагазды жайып тацма^лай
с^ыды (К. Султанов). ♦ Пэтия окыу—дин. с. Ау^аттан кейин
^эм де зийнет ушын оцылатугын нэрсе, аят. Окыу белим-а)
о^ыу орынларында директор (ректордыц) оцыу тэрбия жу-
мыслары бойынша орынбасары, жэрдемшиси, басшысы. Мек<
теп директоры, оцыу белими кеплеген мураллимлерди прези-
диум столыньщ цапталына шырарылды (А. Бекимбетов). б)
20
гарауы, ша^абы, тармагы. Окну тарбия—о^ыу ислери менен
бирге тарбия бериу, тэлим-тэрбия.
ОЗЫУШЫ ат. 1. Оцыу орынларында билим алыушы, тар-
бияланыу'шы. Атамурат мектеп бойынша окыушылардан жал-
FM3 ези комсомол агзасы (Т. Г^айыпбергенов). 2. Китапты, га-
зетами хам таги басца нэрселерди оцыйтугын адам.
ОКЫУШЫЛЫК. кел. Оцыушыга байланыслы, оцыушыга
^атнаслы,. о^ыушыга тийисли, окыушыга тан.
ОЛ алм. Сейлесиуши менен тыцлаушыдан басца биреу^
ушинши бет, бетлеу алмасыгыныц ушинши бетиндеги алмасьщ/
силтеу алмасыгы. Ол уйине келсе Айшагул отын майдалап
атырган екен (Т. Цайыпбергенов). Ол сенин цэдиринди бил-
мейди (К. Султанов). ♦ О дунья, ол дунья—дин. с. елгеннен
кейинги екинши дунья. Сен жедин бир цозымды шый^ылдатып,’.
аларман ол дурьяда гыйнылдатып (Эжинияз). Ол дуньяда
бул дуньяда абыройыныз артады (Ж. Аймурзаев).
ОЛАЙ алм. 1. Бир заттыц яки ^эдийсениц орнына пайда-
ланылатугын сез. Бирац олай болып шьщпады (Э. Шамура-
тов). Олай деме, сенде халыц ушын хызмет еттиц. (©• Хожа^-
ниязов). 2. Солай, сол тэрепке. Ол ез уйине барыу ушын олай
царап журмеуи керек( С. Хожаниязов).
ОЛАК кел. Колынан ис келмейтугын, ийкемсиз, солац, еп-
сиз, уцыбсыз, ебетейсиз. Салаи та солар болды, ола^ та солар>
болды (Б. Исмайлов). Олацпызба, талантсыз, я шебермиз, ба-
рин таллап айтатугын сын керек (И. Юсупов).
ОЛАК^ЛЬЩ ат. Салацлы^, укыпсызлы^, ебетейсизлик, еп-
сизлик, ийкемсизлик.
ОЛАР алм. Солар, мыналар, усылар, булар.
ОЛАЯТ ат. Бир белек келемдеги жер, ел. Мусылман олая-
тынан, Бухара деген журттан, Мэспатша деген ба^адыр Ай-
паршаны алып кетеди («Мэспатша») Озиннен бир жас улкен-
ди пир бил, дейди, бизиц олаяттагы кэриялар («К^- ЭД-
иск.»).
ОЛЖА ат. Байлы^, тусим, пайдага тускен зат. Шамурат
пенен Эбдирейим усындай коп олжаныц устинен шьщты
(«Эмиудэрья» ж.). Таусылмастай коп олжа; цудай саган берип-
ти («1^ыр^ 1^ЫЗ»).
ОЛЖАЛАНЫУ олжалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОЛЖАЛАСЫУ олжалау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОЛЖАЛАТТЫРЫУ олжалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОЛЖАЛАТЫУ олжалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОЛЖАЛАУ I. ф. Тусиримли етиу, байлы^лы етиу.
ОЛЖАЛАУ II кел. Байлау, цургынлау. 2. Турмысын жац-
сылау, байлыцлы етиу.
ОЛЖАЛЫ кел. Дуньялы, мал-муликли, гэрежетли, пайда-
лы.
ОЛЖАСЫЗ кел. Цуньясыз, муликсиз, гэрежетсиз, пайда-
сыз.
21
0ЛК9РА р. 1. Ол жер, ол жац, олман- 2. Онысыз, он-
нан, Олкэрасынан сирэ цорыцпа, цешбир жаны^ар басца эзиз
биреуине дацыл цылмасын деген жацында патшадан буйрыц
болды (Д. Айымбетов).
ОМАДАН: омацан атыу ф. Домаланыу, аударылып тусиу,
басынан жыгылыу, сурнигип жыгылыу, тецкерилип тусиу. Ат-
лар шапсам цызылга, Омацан атып суринбес («Дырц цыз»).
ОМАЛ ц. омалыу.
ОМАЛЫУ ф. 1. Келмеу, иркилиу, цозгалмау, гидириу. 2.
Керинбей кетиу, жоц болып кетиу, дарымай кетиу.
ОМАН I ат. Белги домбыц. Оман уйиу—бир нэрсениц ал*
дын алыу, алдын-ала шара кериу. Айтсам, бий агац Дулым*
бет кашшан алды-артына оман уйипти (К. Султанов).
ОМАН II. Р. Ол жер, сол жер, олкэрада, ана жер, анаман
анакэра.
ОМБА ат. I. Ургин, уйинди. Омба царга батып арба гуп-
шектен. Аттыц кущин ал ар цэр бир шацырым (И. Юсупов).
2. Дустемен, бет алдынан. Думай тарцап кунниц кези керин-
се, жорга минген омбасына суринсе (Бердац).
ОМБАЛАНЫУ омбалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОМБАЛАСЫУ омбалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ОМБАЛАТТЫРЫУ омбалау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ОМБАЛАТЫУ омбалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОМБАЛАУ ф. 1. Далыц цардан, цумлыД топырацлы жер-
дей журе алмау. Царга омбалап жыгыла беремен. (Г. Изимбе-
тов)^ Гулмыйыгы сепсип цэк ашцыан арба, Гейде турып цалар
омбалап царга (И. Юсупов). 2. Бет алдынан цулау, жыгылыу,
сурнигиу. ।
ОММА 1: омма турыу ф. Бир нэрсениц тикке турыуы, тик
турыуы. Омма турган кеп болды, царсы турган жоц болды
(«Дырц цыз>).
ОММА II: омма урыу ф. Ауыс. Батып цалыу, пайдаланып
цалыу. Садалыгымыздан пайдаланып омманы урган да, ацы-
ры,... («Сэлем Октябрь» топл.).
ОМОНИМ ат. Айтылыуы жагынан бирдей, бирац мэниси
басца сезлер.
ОМПА ат. Асыцтыц аша жагы темен царап тик турыуы,
тик тусиуи, тик турыу жагдайы. /
ОМСЫРАЙТЫУ I ф. Азайтыу, кемитиу, киширейтиу, опы-
райтыу. Жузимниц белгилеп цойган орныньщ басца жеринен
омсырайтып жеп кеткени керинди '(«ЦК- х- е-»)- k
ОМСЫРАЙТЫУ II кел. Коплеу, енепатлау, батырыу. Дэл-
менниц туси оцип кези бадырайып цалды, цэйдем бала, езим-
нен онша омсырайтып алган жоц (К. Султанов).
ОМСЫРАИЫУ ф. 1. Азайыу, киширейиу, опырайыу, опы-
- рылыу, 2. Бираз етип алыу, ойып алыу, батырып алыу<
ОМЫРАУ ат. 1. Кекирек, оцмен, кекирек алды. Дгрьябай
омырауы менен цагыя ийин тирескен адамларды кейин ыгыс-
тырды (Н. Берекешов). Алма кез жилуадар келискен сыя^.
Саурысы, омырауы мунэсип туя^. Бармагы, журмеге келис-
кен аяц, Ат сайласац турцын, тонн жасын кер (К^Ирманов).
2. Абырой, ^уждан, жедел. 3. Батыр, ер. ♦ Омырауына алыу-
дэкки бериу, цысым етиу, бежериу. Алдындагы 300 малга ийе
бола алмай деп Кокшениц омырауынан алып, ^аса менен ай-
ландырып сарта-сарт сабап кетти («К4ыз муг.»ж.). Омы-
раудан кебик шашыу—терлеу, тершиу. Бедеудей ^урыктан
^ашкан, омыраудан кебирек шаш^ан (И. Юсупов).
ОМЫРАУЛАНЫУ омыраулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОМЫРАУЛАСЫУ омыраулау фейилиниц шериклик дэре-
жеси. *
ОМЫРАУЛАТТЫРЫУ омыраулау фейилиниц .ёрксиз дэ-
режеси.
ОМЫРАУЛАТЫУ омыраулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОМЫРАУЛАУ ф. 1. Кекиреклеу, ецменлеу. Абдулла тан-
дырды омыраулап т$ыз бенен жигиттиц сезин тьщлайды (К^
Айымбетов). ♦ мойын омыртца—бас пенен геудениц аралыгын-
дары суйек, 2. Жеделлеу, кушлеу. 3. Батырлыц етиу, ерлик
етиу.
ОМЫРАУЛЫ кел. 1. Квкиреги кец, ири. Жигирма жасар
Ботакез, Омыраулы мойны гез («1^ырц кыз»). 2. Откир айбат-
лы, ^ужданлы, жеделли. К^улмурат бай ^уулывда, сумлыкка-
жетик наятый ша^ан кутэ омыраулы, тилге де шешен'адам
екен (К>. Ирманов).
ОМЫРТКА ат. анат. Адамзаттыц бас пенен шонды аралы-
рындагы узынына орцаласкан суйек. ♦ мойын омыртца—бас
пенен геудениц аралырында₽ы суйек. Мойын омыртка гурт
етип табжылмастан жан берди («Мэспатша»). Аяц бассац шу-
1$ырга тускендей селк етип мойын омыртка узилип кете жаз-
лайды (Т. К^айыпбергенов).
ОМЫРТКАЛЫ кел. 1. Омырт^асы бар, омырт^ара ийе. 2.
Ауыс. Ири денели геудели.
ОМЫРТКАЛЫ Л АР ат. Омырт^алылар семьясына кириуши-
шилер, жатыушылар.
ОМЫРТКАСЫЗ кел. Омыртцасы жоц, омыртцага ийе емес.
ОМЫРТКАСЫЗЛАР ат. Омйртцалылар семьясына кир-
меушилер, жатпаушылар.
ОМЫРТТЫРЫУ омырыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ОМЫРТЫУ омырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОМЫРЫЛЫУ ф. Сыныу, болинип тусиу, белиниу, шор-
та сыныу. Траншеяныц берги шетиниц топырагы ишке омыры-
лып рулады (1^. Досанов). Ойбей мына дигирман тас Шукир-
жандыки гой, оньщ шети омырылып сынган еди (А. Беким-
бетов) .
ОМЫРЫУ ф. Сындырыу, белиу. Ерназар цуу торацгылдыц
бир ша^асын омырып алып. шокмар ^ылды да жекке-жекке
2а
келе берди (К. Султанов). Тоцта, кемпир, ^ау мениц мойным-
ды омырып ала жазладьщ рой («Эмиудэрья» ж.).
ОМЫТ 1 ат. Белгиленген жерге топыра^тан салынган дом-
быц, белги.
ОМЫТ 11 ат. 1(ос орын, жатац жер.
ОН сан. Жуздиц оннан бир белеги, 10 саны ^эм мурдар.
Кулмурат болыс бизлерди ^аралау ушын он гууа адамды а^-
шара жаллап алып келди (1^. Ирманов).
ОН АРАРЫ сан. Ауырлыц елшеуи (уш цадацка яки 1200
гр. тёц). Онагары мош, онсери буудай, сийсери тарысы бар
екен («КД. х- е->>)- Дэукемпирге ектиц тары, Сэлемшиге бер-
диц жары, Х^эр ^улагы онагары, . Ешегиниц жуги, хожам
.(Бердац).
ОНДА 1 р. Олай болса, солай болса, демек. Онда, езиц
елимдар, уй-мулкиц газнальщ—деп ^экимбай бацырып, кезин
алартып цойран («КД. х. е.»). Онда мениц хатыма неге жу-
^ап жазбайсац (О. Айжанов). Жа^сы онДа кетейин, деп тегин
арцалайтурын ыдысын алып Сержан далага шьщты (Т. К>а-
йыпбергенов).
ОНДА 11 алм. 1. Ол жерде, сол жерде, сол кэрада, ол па-
рада. Онда хожальщца керекли затлардьщ барлыры. дерлик
таяр етилген (Ж. Аймурзаев). Шалшыц суулар бар екен,
Онда бальщ мол екен («Эд. хрес.»). 2. Ол адамда, сол адамда.
Бира^ онда элле ^андай жасырын сыр бар сыяцлы (0. Ай-
жанов).
ОНДАЙ р. 1. Оныцдай, соньщдай. Егерде сизлер ондай ес-
теликти орнатсацыз, бабаларьщыз сизлерге ырза болады
(А. Бекимбетов). —Койшы, ондай сезди айтсац бар гой, уят
болады (О. Айжанов). Мен армияга кететурын жылы бул
ауылда ондай ^ыз жоц еди (0. Хожаниязов). 2. Оннан, сондай,
соннан, оган усаган. Ким табансыз тайга^ болса, Ойдайлардан
1^ол уземен (Н. Дэли). ♦ Ондай-мындай зат-уса^-тусек, ол-
пул, ^эр турли затлар. Егерде бирнемели болатугын болсац,
ондай-мындай затларды сатып сууыстырып/алды менен кийим-
кеншеклерин таярлау керек, балам,—деди экем бурынгыдан
эбден жумсарып (О. Хожаниязов).
ОНДАТРА ат. Суулы жерде жасайтугын мамьн$ жунли
сут емизиуши, тышцанга усаган ^айуан. Сонда цамыс кеш-
пекте, Отырыпты ондатра (Ш. Мэмбетмуратов). Шабыра ай-
дынлары ондатрага бай, Хал^ыныц ырыс^ы асып барады
(К. Султанов).
ОНЛЬЩ ат. 1. Он саннан ибарат болран сан. 2. Мелшери
он болган топар. 3. Ацша бирлиги. 4. тар. с. ген. с. Он хожа-
льщтыц устинен царайтугын басшы, он хожалыцты бас^арыу-
шы. ♦ Онлыц бел шек—бел ими он саныныц путин дэрежеси
болатугын белшек. Онлыц шыра—жацтылыгын, пилигин ^эм
май мелшерин белгилейтугын шыра.
24
ОННАН Р. L 0йткени менен, ейткеннен, сейткеннен. Мен
неге губиртиклей беремен, оннан гбайта ашыгын бетине айтып
буныц бир жагына шыгайын (М. Эбдиреймов). 2. Ол нэрседен,
ол цэдийседен, ол жердей, ол истей, уацыядан. Оннан басца
кеше кеширек колхоз почтасынан хат алып Шукиржан апа-ньщ
уйине экелди (А. Бекимбетов). Оннан арман кетсе улкен баг,
оныц ищинде' 1урли мийуе агашлары, ишинде цыдырыу цы с
кунлери болса да цызыцлы (С. Хожаниязов). Темирхан атаныц
оннан хабары болмады (Т.-К>айыпбергенов). 3. Сол адамнан,
ол адамнан, соннан. Ибрайым болысты залым киси ме?—деп
сорады оннан Шерип (К- Ирманов) .Кейната, оннан хат келсе
мына баламды жууыртып жиберермен (Т. К^айыпбергенов).
ОННАНЩА р. Ойткеннен, сейткеннен, рлай цылганнан,
солай цылганнан. Мен сени айтпай-ац танып турман. Оннанша
тезирек жетип адамларды цууант (0. Хожаниязов).
ОНСЕРИ сан. Батпанныц терттен бири, ауырлыц елшем
10 кг. салмацца тёц. Сатымбай онсери дэнди елшеп кемпирдиц
жамаулы цалтасына салды. (Б. Бекниязова). Сениц тециц
' емес цэмел КДлына ал онсери бел, Атызьща барып шел'* шап,
Ацылымды ал, надан бол ма (Бердац).
ОНСЕРИДЕИ кел. Онсериге жацын, онсериге шамалас.
ОНША р. Сондай, бундай, ондай. Ол балыцшылар онша
нозер аудармай цатар турган Жумабай менен Жэмийланыц
сууретине тигилди \(К. Султанов).
ОНШАМА р. Буншама, соншама. Ойлап шайыр цаццы
усынып йыглап. Оншама шайцалма кеулицди даглап (Отеш)*
Бацан цойды, жууен салды, Белине турмесин шалды. Оншама
цыйнамай жанды, Зор шеберлик цылган екен (Бердац).
ОНШЕЛЛИ р. Соншама, оншама, жудэ. Сонлыцтан Айжа-
мал эдепки пэттегидей оншелли тынышсызланбады. (0. Хожа-
ниязов). Бул сезге оншелли итибар бермей, кецселерге де кире
шыгайын (О. Хожаниязов).
ОНЫ алм. 1. Соны, сол адамды, ол адамды. 2. Соны, сол
нэрсени, ол нэрсени. }£эмме цатын билип оны, Гулимдей цып
баццан екен (Бердац) ♦ Оны-буны—а) цэр нэрсени, цэр цый-
лы затларды, уэжлерди; б) эйтеуир нэрсени, цэр нэрсени, ана- '
ны-мынаны. Сылтау етип оны-буны, Узац болсын деп емири
(Бердац).
ОН. кел. 1. ХЭР бир нэрсениц оц жагы, солдыц царсы жагы,
царсы тэрепи. Машинанын ишинде шофердын. оц цапталында
отырган капитан терец ойга батып цеш жацца сер салып ца-
рамады (А. Бекимбетов). Оц аягын алдына созып, цызыл шы-
райлы жигит отыр (К. Султанов). 2. Дурыс, тууры жен. Иси
баспай бэрцэ оцга (Эжинияз). Бэрекелле оцнан келсин тала-
быц, Сауал берсем уйилмесин цабагьщ (И. Юсупов). Талабын
душпаны бастырмай оцга, Адамга эжайып заман керинди
(Омар). ♦ Оц болсын—цутлы болсын, цайырлы болсын. Ким
де болса сизге цызын береди, оц болсын деди (К- Аралбаев)< ,
23
Оц цанат-жацын жэрдемши, гиг цосшы, жэрдемши. Сездин
^ацый^аты, бул почтальон болган менен улкен нс нелеп жур,
ол ^эзир колхоз басвдрмасыныц оц цанаты болып жур (0.
Хожаниязов). Оц-сол—а) жэн-жац, дегерек, тэреп. б) мэни-
син, парцын, женин. Ис парный билмес оцы-солдыц, Женин
таппас туура жолдьщ, ^уллыцта езилген елдиц, Адамыныц
бори цор^ац (Мэжит улы).
ОЦАЗА кел. 1. Тынышсыз, биймаза. Оцаза бала. 2. Жа₽-
дайсыз, цолайсыз. Оцаза тамацсау адам.
ОЦАЙ кел. 1. Ацсат, жецил, цолай. Х^аяллар менен жэн-
желлескеннен гере цанша цызба болса да ерлер менен сейле-
сиу анагурлым оцай (Т. К^айыпбергенов). Бирац, бизиц ладан,
сауатсыз хальщты уйымластырыу оцай емес (А. Бекимбетов).
2. Кайым, цолай, бейим. Малым жо^ деп ^ыйналма, Питпесе
де ол мацлайга, Душпанра туспе оцайга, Кезицди ашып жур-
гил, балам (Бердац). Жаудыц оцайын ала баслады (О. Хожа-
ниязов). ♦ Оп-оцайы—жудэ ацсат, жецил, цайым. Базаргул-
ди оп-оцай цолына тусирмекши еди (К*. Аралбаев).
ОЦАЙЛАНДЫРЫУ оцайлау фейилинин, езлик дэрежеси.
ОЦАЙЛАНЫУ ф. 1. Жециллениу, ацсатланыу, жацсарыу.
Жойбарланды табыс царыж, буйым ости колхоз', совхоз, белим,
оцайланды цыйынлар (1^. Ирманов). 2. 1^олайланыу, таярла-
ныу. К^усыма келе бердиц тагы айланып, ол да тур ушайып
деп оцайланып (Эжинияз).
ОЦАИЛАСЫУ ф. ^олайласыу, цолайланыу. Оразгул оцай-
ласып отырып ^ораздыц бетекесин, тес гешин, аягын молла-
ныц алдына устахана деп цойды (Ж. Аймурзаев).
ОЦАЙЛАТТЫРЫУ оцайлау фейилинин ерксиз дэрежеси.
ОЦАЙЛАТЫУ оцайлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОЦАЙЛАУ ф. Ацсатлау, жециллеу, цолайлау, бейимлеу.
Бауашаны орац пенен отау оцайлау,—деди Роза («Жеткиншек»
г.). Ташкентке, самолёт пенен ушып барыу оцайлау болар
(«Сов. 1^Ц.» г.).
ОЦАЙЛЫ кел. ^олайлы, ийкемли.
ОЦАЙЛЫ!^ кел. Жециллик, ацсатлыц, цолайлылыц. Мына
а^мацлар совет солдатын оцайлы^ пенен цолга тусире алмай-
ды (О. Айжанов).
ОЦАЙСЫЗ кел. ^олайсыз, жагдайсыз.
ОЦАЙСЫЗЛЫК^ ат. Цолайсызлыц, жагдайсызлыц.
ОЦАКДИ кел. Жумысты ^эм тагы басца нэрселерди оц
цолы менен ислейтугын, ислей билетурын адам, оц цолы иске
епли адам.
ОЦАЛДЫРТЫУ оцалдырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОЦАЛДЫРЫУ ф. Жацсылау, жацсартыу, кенелтиу, кенел-
дириу.
ОЦАЛМАУ ф. Дузелмеу, тэуир болмау, жа^сы болмау.
Отырыпты ауырыуды гузетип, дейди ойланып кетемиз бе
оцалмай (Ж. Аймурзаев), .
26
ОН.АЛЫУ ф. 1. Ауырыудан дузелиу, тэуир болып кетиу.
Ози-ац. оцалып кетер,—деди Елмурат кемпирине (Ж- Аймур-
заев). 2. Жацсыланыу, гургынласыу, байыу. Колхозлары кун-
нен кунге жанланып. Кун-куннен баратыр иси оцалып («КД.
поэз. ант.»). Турыц ата орньщнан, орнында бар оцалар деген
сез бар бурыннан («Мэспатша»).
ОЦАЛЫУШЫ ат. 1. Ауырыудан дузелиуши, тэуир болып
кетиуши. 2.* Жацсыланыушы, гургынласыушы, байыушы.
ОЦАТАЙ кел. Колай, цайым.
ОН.АТАЙЛАНЫУ ф. Колайланыу, ыцгайланыу, цайымла-
ныу. Илйули турган плащын алыута оцатайлана бергенде ба-
ганадан берли биз екеуимизге тацлана карап турган А^марал
бексесин шай^ап экеме жацынл'ады («Эмиудэрья» ж.).
ОЦАТАЙЛЫ кел. Колайлы, ьщгайлы.
ОЦАТАЙСЫЗ кел. Колайсыз,’ыцгайсыз.
ОН.АША р. Жекке, белек, айырым, аулац. Уйде жасауыл
менен Халмурат бай гана. оцаша цалды (К. Султанов). Ке-
тер алдында колхоз партия шелкеминиц секретарь! ушеуин
•оцаша шацырып алды (К. Султанов).
ОН.АШАЛАНЫУ оцашалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОЦАШАЛАСЫУ оцашалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ОИ.АШАЛАТТЫРЫУ оцашалау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ОЦАШАЛАТЫУ оцашалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОЦАШАЛАУ ф. Белеклеу, аулацлау, жеккелеу, айрымлау.
OH.BAFAH кел. Жаман, бузьн^, бузылган, женсиз. Оцбаган
одети барды ез алдына, Соныцдай тэртипсиз иси бар екен
(Омар). Отырсац ау тыныш, бийгам, Сауда билмес бир оц-
баган (Б. Исмайлов).
ОНБАЕАНДАЙ I кел. 1. Оцбаганга усаган, оцбаган
сыя^лы. 2. Коп, бирталай, эдеуир.
ОЦБАЕАНДАЙ 11 р. Бирталай, кеп, огада кеп, жудэ, дым,
кутэ.
ОН.БАРАНЛЫК ат. 1. Жаманлыц, бузы^лыц, жама-ншылыц,
женсизлик, бузылганлыц. Оныц барлыц оцбаганларыиыц ус-
тинен куледи (Г. Есемуратов). 2. Биймазальщ, тэртипсизлик.
ОЦБАУ ф. Жолы болмау, иси келиспеу, жолга туспеу, ду-
зелмеу. Коп уацытта кылган иси оцбаган, жалцаудыц шарасын
кермегиц керек (С. Нурымбетов). Ата тилин алмаган, ^еш
уакытта оцбайды («Кыр^ цыз»). Кебир тоцбас, тентек оцбас
(КД. х. н.»).
OH,FA р. Оц жа^, оц тэреп,
ОНЕАРЫЛМАУ ф. Дурысланбау, женленбеу. Оцгарылмай,
юйга алган талабы, халык посты, Шоманайдан тарады («Эд<
альм.»).
ОЕЦРАРЫЛЫУ ф. Дузелиу, дурысланыу, женлениу, жацса-
рыу, жацсыланыу. Кейнинде цалганын билди, Иси оцгарылга-
нын зейни илди («Мэспатша»).
21
ОЦРАРТЫУ Ьцгарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОЦБАРЫУ Ф. Женлеу, дурыслау. Айтыудан-а^ гэпке тус*
ти, Оцгаратурын болды исти (Бердац). Мэжнун атты оцга-
рып, Бабаны сонда ^ууады, Басына. кунлер тууады («Мэспат-
ша»).
ОНБЫЛЬЩ ат. Ацсатльщ, жацсыльщ, жециллик. Келгев
менен мунда да оцгыльн^ болмаган (Мэжит улы). Эуел бастан
елинен, Оцгылыц пенен келген жо^ (Жийен). Росей патшасы
сорагансоц жэне оцгыльп^ болмаган (К- Ирманов).
OHFNIII ц. оцыу.
ОЦДЫРМАУ ф. Аямау, жаманльп^ цылыу, жауызлыц етиу.
Холына туссем оцдырмайды (Ж. Аймурзаев).
ОЦДЫРЫУ ф. Дурыс ислеу, жаксылау, жа^сыльщ ислеу,
женлеу. Оцдырып исин етпесе, цалайша илаж етермен (Эжи-
нияз).
ОЦКА: онкасы жок р. Рети жоц, колайы жо^.
ОН.ЛАНЫУ оцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОЦЛАСТЫРЫУ оцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОН.ЛАСЫУ оцлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОН.ЛАТТЫРЫУ оцлау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ОЦЛАТЫУ ф. Бир нэрсени дузетиу, дурыслау. Айтып
сезлерди тыцлатып, Кемпс жерин ^эм оцлатып, Бир ярым ай
бирге жатып, К93 етип еткен кунлерим (Бердац).
ОЦЛАУ ф. Дузеу, женлеу, дузетиу, ислеу, дурыслау. Бай-
дьщ баласы цырц жигитке оцлап зыяпат бере алмады (А. Бе-
кимбетов). Сынган арбаларды оцлап кора-^опсыны тазалау
(К. Султанов). Тунде уйцыдан ^алсацыз, ертец балыцты оцлап
аулай алмайсыз (К- Ирманов).
ОЦЛАУЛЫ кел. Дузетиули, ислеули.
ОН.ЛАУСЫЗ кел. Дузетиусиз, ислеусиз.
ОНЛЫ кел. Жен, жа^сы, дурыс. Жаманга дос болсацыз,
Откен иске цууанып, Бир ис оцлы болмайды («Ер Зийуар»).
Кона^ цылып ^еш кутпеди, Бир оцлы хызмет етпеди, Быламьп^
.еркин жётпеди, Жарманы аз салган екен (Берда^).—Кызым-
ау, мен сенин оцлы болыуыцды гезлеймен (О. Хожанов).
ОНЫ кел. 1. Бир нэрсени ^ацый^ат туринде ез кези менен
керген шынльщ, турмыс. Оцым ба, тусим бе, эйтеуир билмей-
мен (Т. Кайыпбергенов). Мийримди ^андырган татлы суула-
рыц, Оцым тууе тусиме де ёнеди (Г. Есемуратов). Бул керге-
ним оцымда ма, я тусинде ме дегендей кезин ашып жумып,
жыпылыцлатып та корди (А. Бекимбетов). 2. Бир нэрсениц
оц#жагы, тэрепи, сырты.
ОНЫСТЫРЫУ ф. Турмыс цурыуына, жасауына жэрдем
етиу, сыйыстырыу. Халыцца жацсы емеслиги—ез ауылынын
тири жетим болып отырган бир байгусын оцыстырыуга жасы
улкенлери елшилик етпеди деп гуналайды (С. Хожаниязов).
ОЦЫСЫК ат. Турмыс, ау^ал, жагдай жасау.- Оцысьщ кы-
йын болган жылларда ^ол ушы талап та ететугын едик
28
(К- Айымбетов). Сейтип «оцысыц басца, бас^а» деген
сыя^лы биреуден- илгери, биреуден кейин турмыс кеширип
кунелттик (О. Хожаниязов).
ОНЫСЫУ ф. Турмыс кешириу, кунелтиу, сыйысыу. Кели-
нин. огада жаксы оцысып кетти (Ж. Аймурзаев). Бул ушеуи
бир хожалын болып, уйленип отырса да оцысар еди (К. Сул-’
танов).
ОНЫУ Ф. Жацсы болыу, бахытлы болыу, тэуир болыу, иси
дузелиу, жетисиу. Оцар жагымды гезлесем, ^адал айтып сез
сейлесем, Хальщ ушын бахыт излесем, Болар ма екен а^ыбет
(Бердан). Мийнетине пул тауып, кеби оцып ^алыпты (К- Ир-
манов).
ОП: опка тартыу ф. Орайга тартыу, ортада журиу, тапта
журиу, тууры журиу.
ОПА 1 ат. Ветке жагатугын ан унта^ зат, пудра.
ОПА 11 р. Туран, садыц, исеним, шын, ^а^ый^ат, дурыс.
тууры.
ОПАК Р- Колайсыз, орынсыз, жагдайсыз. Отырсам опан,
турсам сопац болып журген тынышсызлыцтан айрылдым
(Ж. Аймурзаев). Мерекеде опан болдым, Енгезердей сопан
болдым, Келге барсам иона^ болдым, БалЬиым жои болды
менин (Бердан).
ОПАЛЫ кел. Исенимли, турацлы, дурыслы. Опалы уэдеси
бар ез ярына, Олмес уэдесинен табылады (Эжинияз).
ОПАЛЫЛЫЦ кел. Исенимлилик, тураклылын, дурыслылын:»
садынлылын.
ОПАСЫЗ кел. Турацсыз, исенимсиз, еки жузли. Опасыз
ол, сези ялган, Суйгенице кет ойланба (Бердан). Доена дос-
лар зыян етпец, Опасызды паян етпен, Жолдан шыгып и^ргиз
кетпец, жолдан шыццан онган емес (Бердан). Эй кеулим жу?
уырма опасыз малга. Нэпсихорлын мийрас бий, иймам байга
(К. Султанов).
ОПАСЫЗЛЫК ат. Тураксызлык, исенимсизлик, еки жузли-
лик. Тап сол заматта Нурбай да кез алдыма елеслеп, доена
опасызлыц етпе. Дослеп ез му^аббатынды суй,... (О. Хожа-
ниязов). Жасыл жапыран жамылган пахтал ар «Гулсэнем, най-
да барасац, ез емирине опасызлык пенен нарама»—дегендей
болып керинди (Ж. Аймурзаев).
ОПАТ: опат болыу, опат етиу ф. 1. Олиу, назаланыу, жоц
болыу, тамам болыу. Ол 1854-жылы Рыбников дэрьясын атлы
етип баратырганда аты таска суринип жыгылып, • аягы аттыц
астында налып опат болган екен (К- Айымбетов). 2. Кы®РаУ>
цыйралыу, жайрау, ойран болыу. Биреулердин. шацарагын ор-
тясына тусирип, хожалыгын бузып опат еткен сен урыс
(О. Хожаниязов). Эмудэрья толнынласып НУТЬ1РЫП» дегиш
алып, опат болар ауыллар (X. Сейтов).
ОПЕРА ат. Театр сахнасында оркестрге цосылып, н0СЫ1$
пенен атцарылатугын музыкалык-драмалыц шыгарма.
29
ОПЕРАТОР ат. 1. Кино сууретин тусириуди , басцарату*
тын цэниге, маман. 2. Кэрханаларда белгили бир операция-
ларды орынлайтугын механизмди басцарыушы кэниге.
ОПЕРАЦИЯ ат. 1. Медицина денени кесип ^эм тигип хи-
рургия лык жол менен емлеу, дауалау. Аягымды операция жа*
сады (К. Рахманов). 2. Бир уазыйпаны орынлау ушын мац-
сетке багдарланган ис-кэрекет. Урыс операциясы, банк one-
рациясы, ендирислик операция.
ОП-ОН.АЙ кел. Жудэ ацсат, женил, жеп-жецил, цолзй,
цайым, кыйыншылыксыз.
ОППЫЕЫУ к- К0ППЫРЫУ-
и ОПЫРАЙЫЛЫУф. 1. Ойылыу, уцирейиу. омсырайыу. 2.
Ойылыу, тартылыу, цуусырылыу. Еки урты опырайылып ийе-
ги менен кыймылдаса мэсиуектей ербен-ербец етеди (Ж. Ай-
мурзаев).
ОПЫРЫК кел. Тиси жок» ойылып турган, тиси кемтик,
кетик.
ОПЫРЫЛЫУ ф. 1. Сыныу, бузылыу, копарылыу. Уйге жа-
Кынлап келеек жайдын. алдына тигиули турган отаудыц ша-
царагы опырылып ортасына тусип атыр (Г. Изимбетов). 2.
Калтасы опырылыу, калтасы босау, киширейиу, азайып цалыу,
омсырайылыу.
ОПЫРЫУ <£. Сындырыу, цулатыу, сулайтыу, копаРыУ, ау-
дарыу, тецкериу. Жан баспас жанларды опырса тасцын, цалар
цара шенгел, кууыста тастыц (И. Юсупов). ♦ Озине каРа®
опырыу—мол алыу, кеп алыу. Олжанын кебин езине карай
епырады.
OP 1 ат. Казылган жеР, шукыр, ой, царым, а^ым, ура.
Жолда душпан орды цазып жатарлар, Колынан келсе копес-
лерде тутарлар (Бердан). Дос дегениц душпан болып шыгады,
Кулип журип ор казады, шыгады (И. Юсупов).
OP 11 к- орыу.
ОРАК ц. opayi
ОРАЗА ат. 1. дин. с. Жыл дауамында кундиз ауцат жемей
журетугын арнаулы бир ай. Намаз—ораза парызым бар, Бир
алладан мениц, нызым, Атацнын айтар арзы бар, цулагын сал,
жаным кызым (Бердан). 2. дин. с. бмирлик ораза, емир бойы
тутын болыу, ораза тутыу.
ОРАЗАШЫ ат. дин. с. Ораза тутыушы, ауызы тутыц адам.
ОРАЗАШЫЛ кел. дин с. Ораза тутцыш, диншил.
ОРАЗАШЫЛЫК^ кел. дин. с. Ораза тутыушылык, аузы
жабыц болыушылыц.
ОРАЙ ат. 1. Орта, орталыц. К^ала орайындагы мектептец
оцыушылар жэрдемге келетугын болды (О. Хожанов}. 2.
Тийкар, негиз. 3. анат. Тебе шаштыц тамгаланып, децгелекле*
нип ескен орны. -
ОРАИЛАНЫУ ф. Тебе шаштыц, децгеленип есиуи,
30
ОРАЙЛАСЫУ ф. Уйымласыу, биригиу, шелкемлесиу, бир-
гелесиу, жыйылысыу. Орайласып исти тийден бекитсец, Тус-
сен болар алма-галга, топарга (К. Ирманов).
ОРАИЛЫ кел. Орайы бар, орайга ийе.
ОРАЙЛЫ’К кел. 1- Орталыц. Орайлыц коше. Орайлыццала.
КПСС Орайлыц Ксмитети. 2. Тийкаргы, негизги, эцмийетли.
Адамда цууаныш пенен цайгыны, ренжиуди орайлыц нерв
системасы, бас мий басцарады (А. Бекимбетов). ©зи тебешик-
тин устиндеги орайлыц оконца жайласты («Эд. жыйын.»).
Мына пьесадагы орайлыц фигура—Елеке усындайлардын
бири (Г. Есемуратов).
ОРАИПЕК ат. Басца тартатурын гулли улкен орамал шар-
шы. Келиншек столдыц устиндеги китапларын жыйнастырып,
басына орайпегин салып, далага шыгып кетти. (Н. Дэуцара-
ев). Армияга кетерде катер диц царасы семгенше жипек
орайпегин былгап калып еди (К. Султанов).
ОРАК 1- Егин, шоп орыу ушын исленген саплы, тисли,
иймек цурал. Барсам ол кисиниц бир ози орак тисеп атыр екен.
(Г- Изимбетов). Эзелден жарлы болган соц орацты белге
кыстырып журе бергеним мацу л екен (К. Султанов). 2. Егин
яки шоп орыу жумысы, талап, хызмет. Сентябрьдиц ортасы
болды ма, орац уацты басланганнан Мэтниязды орацца жибер-
дим (Ж. Аймурзаев). Ал тунде тагы тынышлыц жоц, бийдай
орацца барасац, тац атар-атпастан турып оны гудшеклейсец
(©. Хожаниязов).
ОРАКТАИ кел. 1. Иймейген, цыйсайган, цыйсыц. 2. Ауыс.
Дузилген, саррасланган, дуп-дузиу, саррас.
ОРАКД1А р. Орац тэризли, орац секилли.
ОРАКД1Ы ат. 1. Егин орыушы, шоп орыушы, жумыскер.
Ауылга аман цайтцайсыз, балаларыцды цууантцайеыз, Душ-
панларды муцайтцайсыз, Хош аман бол, орацшылар (Кунхо-
жа). Орацшыныц жаманы орац тацлайды. («КК- х- н.»).
2. Орац ислейтугын уста, орак согатугын кэнигели адам.
ОРАКЫ1ЫЛЫК ат. Егин, шоп орыу, кэр, кэсипе Бес жыл
оракшылыц еттим.
ОРАЛЫУ I ф. Шыйралыу, жумбаршацланыу, шырмалыу,
буклениу, байланыу. Ауылдыц арасына кирип цалганда аягы-
на бир нэрсе оралып цалды (©. Айжанов).
ОРАЛЫУ II ф. Кайтыу, айланыу, цайтып келиу. КУУРЫН"
шылар тац цулан ийек болып атцан уацта ауылга оралды
(К. Султанов). Онда цашан ораласац?—ертец туске (К. Сул-
танов). Кейнине орала бергени аты оцыранып салпылдатып
киятырган цулагын алдына царатып турып цалды (Т. Кайып-
бергенов).
ОРАЛЫУ III ф. Пайдалы болыу, тэуир болыу, оцалыу, ду-
зелиу. Кууанысып жас балалар, Тилек болды ис оралар, «кал-
май журиц» деп жоралар, Барып мектепке толысты. (Мэжит
улы). ♦ шашына оралыу—берилиу, ашыц болыу. Кудайга
31
шукир, жигитимиз жананнын шашына оралыпты (0. Айжа-
нов) .
ОРАЛЫУ IV кел. Келискен, жетискен, оцалган, жацсы, тэ-
уир болран. Терт тилланы мен телейин, Калеке талабыц бир
оралган жылы цайтарарсан. (К>. Султанов).
ОРАЛЫУШЫ ат. 1^айтып келиуши, айланыушы.
ОРАМ ат. 1. Байлам, буума, туйил, оралган зат. Хэтте
бул уйдин дэскелерине шекем шылт жана болатугын еди, енди
цара, бир' орам шыт-шуберек гэцэттей сезиледи (0. Хожания-
зов). 2. Ийкем, цолай, рет, пайыт. Ис пэти цызса, кушейсе,
исинниц келер орамы (Сейтмамутов).
ОРАМАЛ ат. 1. Басца тартылатугын шаршы, орайпектиц
кишиси. Коллары менен басына орамалыньщ шашагын жый-
нап туйистирди (А. Бекимбетов). 2. Бир нэрсени орайтугын
туйетугын арнаулы зат. Орамал туйди цой сойды, Душпан-
лардын козин ойды, Гулзар деп цызга ат цойды, ^эммеси
жыйналган екен (Бердац). 3. Цол суртиуге арналган киш-
кене шаршы. Ол уйде отырган адамлардан ишки.сырын жа-
сырыуга цэрекет еТти цэм костюмцнин цалтасынан аппац ора-
малын алды (Т. Нажимов). '
ОРАНЫУ ф. 1. взин-ези орау, цоршалау, цымтырыныу
шырманыу, цапланыу. Рейипназар кейлекшен дэлизге шыгып,
сырткы есикти ашцанда сол цаялларша оранган еки . адамга
кезитусти (С. Хожаниязов). Ол науцасланып келди, уйде
оранып жатыр (Г. Изимбетов). 2. Ауыс. Жамылыу, буркениу.
Жер-дунья цара пердеге оранды (Н. Дэукараев). ♦ Тануйцы-
га ораныу—цацыйкат уйцыда жатыу, цэзликте жатыу, уйцыга
берилиу. Оранып тац уйцыга, цалгыйды. кен этирап (Ш.
Мэмбетмуратов). Гул ораныу—жайнап-жаснау, жайнау, рэ-
цэтлениу. Жацлар завод гудогинен цэр куни, сенде гулде оран-
ган сулыу этирап (Т. Сейтжанов).
ОРАСАН р. Артыцмаш, жудэ, огада, огыры, дым, кутэ, эб-
ден. Шурка деген рус жигиттиц цацарманлыры менен ерлиги
орасан болды («Жас' Ленинши» г.). Патшаныц, бир орасан
жуйрик суу тулпары бар («К^К- х- £•»)•
ОРАСЫУ орау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОРАТОР ат. Соз сейлеуши, шешен. Коп оратор сез сойледи
лап урып, Тек бир ози шешпектей-ац буны тап (Т. Сейтжанов).
Трибунала ол оратор, Техникада ол новатор (Б. Исмайлов).
ОРАТЫЛЫУ 1ф. Шырматылыу, шыйратылыу. Ауымыз
илеге оратылып тун ортасынан бери цацсап отырмыз (К. Сул-
танов).
ОРАТЫЛЫУ II оралыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРАТТЫРТЫУ орай фейилинин ерксиз дэрежеси.
ОРАТТЫРЫУ орау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРАТЫУ орау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРАУ ф. 1. Бир зат пенен буркеу, шандыу, байлау, цаплау.
Басымда цайуанцаслап ораган айдынлы турме (К. Султанов).
32
Шалтльп^ пенен койлегимди басыма орадым да молланы цуу-
дым (Ж. Аймурзаев). Доллары менен басына ораган орама-
лыныц шашагын жыйнап туйистирди (А. Бекимбетов). 2. Кор-
шау, цамау, шырмау. Тас кетеди ара-тура думалап. Уйыт^ып
есип этирапын ^ум орап (Т. Сейтжанов). Кермейсен. бе еткен-
деги туксиз тацырлыцты жасыл денген егисликлер орап алран
(А. Бекимбетов).
ОРАУЛЫ кел. Бир нэрсе менен буркелген, туйилген, бай-
<7 ан f ан шандылган.
ОРАУСЫЗ кел. Байлаусыз, туйиусиз, шандыусыз.
ОРАШОЛАД кел. Ийкемсиз, олац, епсиз. Бизлер де орашо-
ла^ емеспиз,—деди Мурат (Ж. Аймурзаев). Шала сауатлылар-
ды о^ытыу жолы: булар жо^арыдагылардан бас^ара^, арап-
шага да, цолы келмейтугын орашола^лар (К. Жамалов).
ОРБИТА ат. аст. Аслан денелериниц оз-ара тартылыс ку-
шине ылайы^ кецисликтеги айналыу жолы. Жер ^эм ^уяш оз
орбитасы бойлап айланады.
ОРГАН I ат. анат. Жанлы организмлердиц белгили бир уа-
зыйпаны орынлаушы агзасы, муше, болим. Тары бас^а керек-
ли ишки органларын тексерип керемиз. деди медицинальп^ суд-
эксперт врач ^аял капитала карай (А. Бекимбетов). Оеиу
органлары да жа^сы ^атаяды (А. Жэлменов),
ОРГАН II ат. 1. Мэкеме, кецсе, уйым, шолкем. Консерва-
нын босаган цутысын сауда органлары ^айтып сатын алады
деген сез бир еситиуденТынышбайдын, ядына цатты са^ланып
^алган екен (Ц. Айымбетов). Улыума Сулайманов бизиц орган-
₽а тосыннан кирип келген шийки адамга усайды (А. Бекимбе-
тов) . 2. Белгили бир мэкеме, уйымга тийисли газета яки жур-
нал. 1
ОРГАНИЗМ ат. Тиришиликке бейимлескен ^эр ^андай
жанлы дене.
ОРГАНИКАЛЬЩ кел- 1. Осимлик ^эм ^айуанларга, орга-
низмге тийисли. 2. бсимликлердиц, адамзаттыц хэм де хайуан-
лардыц денесинен белинип шык^ан яки олардыц цалдыгынаг
пайда болган. Ауыл хожальщ органикальп^ жэне минерал те-
гинлерин жетистириуди барынша рауажландырыу керек (О.
Бердимуратов). 3. Ауыс. Бир тутас, болинбейтугын.
ОРГЫЗЫУ ф. От-шоплерди, дийханшыльщларды ора^ ^эм
баска да механизм жэрдеми менен оргызыу, шаптырыу. Бы-
йылгы бэхэрде байдыц царамагындагы келден бир етек жер-
сорап алып пишен оргызган екен (К; Султанов).
ОРГЫШ кел. Орыу жумысын ислегиш, тез оратугын, шэ-
пик оратугын, шапкыш.
ОРДА ат. 1. Жасаган жер, топланган орын, мэкан, орай.
Зэ^эрли кастыян цара жыланньщ, Ордаларын бузып , ойран
етермен (Отеш). 2. К>ра уй. ♦ Боз орда, ац орда — барлы^
ускенелер менен безелип исленген, тигилген ^ара уй. Боз орда-
3—246 ' 33
Fa Киргизии, мал семизин сойдырды («Алпамыс»). То^сан бас-
лы ац орда уй сеники хэужар («КД. х. ц.»).
ОРДАЛЫ кел. Уялы, уймелескен, уйлыгыскан.
ОРДЕН ат. Эскерликте яки мийнетте айры^шалыгы ушын
мэмлекет тэрепинен берилетугын айрыкша белги. Кекирегин-
деги ордени а^ ^уба сулыушьщ келбетине жарасып тур (К.
Султанов) Жацагы баланыц мэртлиги ушын ^укимет «Кызыл
Байра^» ордени менен сыйльщлады (Т. К^айыпбергенов).
ОРДЕНЛИ кел. Ордени бар, ордени коп.
ОРИГИНАЛ ат. Тийкаргы нус>\а.
ОРДЕР ат. Бир нэрсени алыу, бериу, орынлау ^аццында
[рухсат етилген рэсмий ^агаз. Квартира алыу ушын ордер. Кас-
са ордери.
ОРДЫРЫУ орыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРКЕСТР ат. Сазенделер топары, ^эр цыйлы саз эспабла-
ры менен саз шертетугын адамлар топдры, тобы, жыйнагы.
Оркестрлер шадлы нама ойнады («КД. поэз. ант.»).
ОРМАН ат. Калын агаш ескен жер, тогай. К^ала иши, Ка-
за^ полклары турган орманлар жецис салютларынан гуцире-
иип кетти (К. Айымбетов). Жасыл жапырац кекли орманым, .
Есимде бар талай ойнап барганым (И. Юсупов).
ОРМАНЛЫК кел. Агашы коп жер, тогайльп^.
ОРНАЛАСТЫРЫУ орналасыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОРНАЛАСЫУ ф. 1. Жайласыу, турацлау. Сийрек орналас-
г^ан ауылда итибарлы жай да жо^ (А. Алиев). 2. Хызметке
кириу, о^ыуга кириу. Генжебаев соцгы гезде таярлау бел ими-
не хызметке орналасты (К- Айымбетов). 3. Орныгыу, орнала-
сыу, кириу, жайласыу, бекинисиу. Барльп^ адам жер телеге
орналасып болды (Ж. Аймурзаев).
ОРНАЛЫУ орнау фейилиниц езлик дэрежеси.
ОРНАСТЫРБ1У ф. Жайгастырыу, беккемлеу. Хальп^ты
беккемлестирип орнастырыу, ендиги жылы егисти ^олга алса^
(Ж. Аймурзаев).
ОРНАСЫУ ц. орналасыу.
ОРНАТЫЛЫУ ф. Беккемлениу, ^ойылыу, жайластырыу,
орньнугырылыу. Бул КД—35 тракторларына орнатылган бола-
ды (А. Жамалов).
ОРНАТТЫРЫУ орнатыу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ОРНАТЫУ ф. 1. К°йыу, жайластырыу, сыйыстырыу. Огы
гууесилген сур пулеметти, Тарийх тас устине орнатып кетти
ОРПАЦ ат. Копшип жумсарган топыра^, боз топыра^. Ор-
натыу ушын 1^анша адам курбан болды (К. Султанов).
♦ естелик орнатыу—естелик салыу, естелик цурыу.
ОРНАУ ф. Дузилиу. .жасалыу, жайласыу. Социализм дэуи-
ри орнаган уацта, Кууанышлы уллы съездим болды (С. Ну- '
рымбетов). Советлердиц орнауы менен езим арза берип ез
тилегим менен Кызыл гвардияшылардыц татарина кирдим
(Т. Нэжимов). ♦ жэхэнге орнау — ^эмме жерде курылыу, ду-
34
зилиу. Дуньяда жоц болсын омирдин жауы, Бул. бахыт жэ-
цэнге орнасын, дослар (Ж. Аймурзаев). Халыц санасына ор-
нау— саналы болыу, суугарылыу. Уллы жолда уллы гурес. Ор-
насын халыц санасына (И. Юсупов). Журегине орнатыу—жу-
регине сицисиу, сициу. Бир турли цууаныш журегиме орнап
цалгандай мен де жыллы шырай менен Алламбергенге цара-
дым (Ж. Аймурзаев). Эдиллйк орнау—дурыслыц болыу, ца-
цыйцатлыц орнау. Демек бизиц заманымыз еркинлик заманы,
жэбир зулымлыц кетерилген эдиллик орнаган заманы, сонын.
ушын бизлер бахытлы (Мэжит улы).
ОРНЫБЫСЫУ ф. Турацласыу, орналасыу. Мийирхан нан
экелип, озиниц орнына орнырысты (0. Хожаниязов).
ОРНЫБЫУ ф. Турацлау, жайласыу. Туркистанда адептен
орнырып кеп жерди жайлап отырран тэжиклер менен арала-
сып тура баслайды (1^. Ирманов).
ОРНЫДТЫРЫУ орнырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРПАН. ат. Кепшип жумсарран топырац, боз топырац. Ор-
нынан тургелип тагы жыгылды, орпац топырацца басы тырыл-
ды (Ж. Аймурзаев). Орпац жерде ойнайды. Кумлы жердей
ыргыды, Танабын шелдиц тартады («Мэспатша»).
ОРПАЦЛАУ кел. Жумсагырац топырац, бослау топырац.
ОРПАН.ЛБЩ кел. Жумсацлыц, бослыц.
OPCAiyibl: ореады соз кел. Мэниссиз айтылран сез, пати-
ну асыз сез.
ОРТА кел. 1. Бир нэрсениц орталыры, аралыгы. Бердац
цай жерде копшилик халыц жыйналса, ол мудамы солардын
ортасында болды (И. Сагитов). Сенин коркиц сымбатына сол
цайым, Мацу л десен ортацызга турмайын (Б. Исмайлов). 2.
Ярым, жарты. Тун ортасы ауганда кундеги эдети бойынша
бир топар пада келе берди (К>. Айымбетов). ♦ Орта мектеп—
. Он жыллыц' билим беретурын мектеп. Бизлер ауылдагы орта
мектепти питкерип кимимиз оцыуга, кимимиз ендириске жу-
мысца кеттик («Жас Ленинши»г.). Орта бойлы—узында емес,
цыека да емес бой, дене. Орта бойлы, цырма сацал, басында
шапкасы бар, русша кийинген жигит (Н. Дэуцараев). Орта
жасар—рарры да емес, жаста емес, ацылы тоцтасцан. Бердац
шайыр орта жасца келгенде Бийбихан деген биринши хаялы
еледи' (К^. Айымбетов)^ Орта дийхан—байда емес, жарлы да
емес дийхан. Капиталистлерге царсы кеткен мийнеткеш цэм
орта дийханлар пролетариат устемлигин беккемлеушилерден
болып бирге жарацланды (К^. Ирманов).
ОРТАДЭРМИЯН ц. орташа.
OPTAI^ ат. 1. Шерик, жарнац. Сенин менен досластыц бир
окопта, Ортац цурал менен кирдик сауашца (Б. К^айыпназа-
ров)^ 2. Тец, биргё. ♦ Алты ортац—алты адамнан ибарат бог-
лып шериклесиуи, бирлесиуи, биригиуи. Аш болсам да сени
смеем тойыппан, Алты ортац/пенен еккен шыгырым (Бердац). ,
35
ОРТА^ЛАСТЫРЫУ орта^ласыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ОРТАК^ЛАСЫУ ф. Бирлесиу, белисиу, шериклесиу, бирге-
лесиу, жарнакласыу. Мугаллимниц цууанышын орта^ласыуга
тоз агзаларыныц бори келди (Т. К^айыпбергенов). Сонда да ол
тэгдирице орта^лас, Алжаспайман бар журегим сол десем •
(«КД. поэз. ант.»). •
ОРТАЛАНДЫРЫУ орталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОРТАЛАНЫУ ф. Кемиу, азайыу, ярым болыу, ярымга ша-
малау. Жаман болсам ана Халмурат байдай мениц де кешим.
орталана берер еди (К. Султанов).
ОРТАЛАТТЫРЫУ орталау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ОРТАЛАТЫУ орталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОРТАЛАУ ф. Ортадан горе кеплеу, ярымнан кебирек, жо-
цДрылау, ярымлау.
ОРТАЛЬД ат. Колшиликке тийис, ^эммеге тец, улыумалыц.
Бул маллар колхоздьщ ортальп^ малы болады (Т. К^айыпберге-
нов). /\эзир бизн.ц колхозшылар ашьщ жуз, Телекте толы тур
орталы^ гэлле (Ж. Аймурзаев).
OPTAHFW кел. Ортадагы, аралыгындагы, ортасындагы.
ОРТАНКОЛ кел. Жудэ жа^сы, айрьп^ша.
ОРТАЬЩОЛДАЙ кел. Белгили. белли. Урыныц цолы Кера-
лы болмаганда ортан^олдай еки жигитке не кыласац? Урып,
урып, елимши цылып, олар жайына кетти («К^ыз, муг.»ж.).
ортасында .цай жерде кепшилик халыц жыйналса, ол мудамы
сорап алып пишен оргызган екен (К. Султанов).
ОРТАНШЫ кел. Ушеудиц ортаншысы, ушеудиц ортасын-
дагы, арадагы. Улкениниц аты Есен, ортаншысы Усен, ец ки-
шисин Асан—Генже деп атайды екен Д. Айымбетов). Ол би’з-
ге агайин ашамайлы, ана ^айнаганыц ортаншы цызы (К. Сул-
танов).
ОРТАСЫ кел. Орайы, тийкары, негизи.
ОРТАША кел. Жаман да ёмес, жаксы да емес, ебиндей,
орта. Усы орташа ^алдан да аяцца шыгып кетемен бе деген
гудикте журген 1\осыбай былтыр отызлаган шацарацца бас
болып «Бозатауга» шыкты (К. Султанов). Колхозшылардьщ,
цаллаш ^эм орташалардыц мэдений турмыс жагы кетерилди
(К^. Ирманов). ♦ Орта дийхан—ебиндей, орта, ебин жорьп^.
Мине соган усаган байлар орташа дийханларды азаплап, жар-
лыларды есигинде ^ул цылып жумсар еди (С. Хожаниязов).
ОРФОГРАФИЯ ат. лингв. Дурыс жазыу, ^агыйдасы, реже-
си.
. ОРФОГРАФИЯЛЬЩ. кел. Орфографияга тийисли, орфогра-
фияга байланыслы.
. ОРФОЭПИЯ ат. Сезлерди эдебий тилдиц нормасына сэйкес
етип дурыс айта билиу кагыйдасы.
ОРФОЭПИЯЛЫК кел. Срфоэпкяга тэн. орфоэпияга байла-
ныслы; орфоэпияга цатнаслы.
36 ,
ОРЫЛЫУ орыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРЫМ ат. 1. Бир нэрсениц орыуга келген уа^ты, орац. жы-
йын-терим. 2. 0ним, зурээт.
ОРЫН ат. 1. Жай, жайлас^ан жер, мэкан. Лэгениме суу
толтырып алдым да, цапталындагы бос орынга отырдым (Т.
Кайыпбергенов). Кир дегенде жаман цызлар кире алмас, Ке-
лип мерекеден орын ала алмас («КК- х- IV»)- Тойга барсац бу-
рый бар, бурын барсац орын бар («КК. х. н.»). 2. Жагдай, тэр-
тип, рет. Соннан бери албырап утылатугын орынларда сейле-
мейтугын болдым (Т. Кайыпбергенов). Колхозда пахташылыц
тарауы бас орынды ийелесе, шаруашылы^ тары да белгили
орын тутады екен (А. Бекимбетов). 3. Бос жер. 4. Ислейтурын
жер, хызмет жайы. ’ .
ОРЫНБАСАР ат. Мэкеме баслыгыныц жэрдемшиси, кемек-
шиси. Ол ким десен орынбасар, жууапкерсиз ^адден асар (С.
Нурымбетов). Мен Москвада министрдиц орынбасарында бол-
дым (А. Бекимбетов).
ОРЫНБАСАРЛЫК ат. Жэрдемшилик, кемекшилик, комек
ететугын уазыйпа. *
ОРЫНЛАНЫУ ф. Белгиленген истиц питиуи, иске асыры-
лыуы, питкерилиуи, атк^арылыуы. Орынланып коптин ойра ал-
ганы, Кашан тарцар бул халыцтын эрманы (М. Дэрибаев).
Бул уэдем ис жузинде орынланады (Ж. Сейтназаров).
ОРЫНЛАСЫУ к. орналасыу.
ОРЫНЛАТТЫРЫУ орынлау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ОРЫНЛАТЫУ орынлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРЫНЛАУ ф. Белгили бир исти иске асырыу, жузеге асы-
рыу, ат^арыу, питкериу. Тапсырманды орынлауга булжытпай
таяр турман (Б. Кайыпназаров). Жыллы сейлеп бир жумыс
буйырса, кун-тун деместен орынлауга тырысаман (Ж- Аймур-
заев) .
бРЫНЛАУШЫ ат. Жузеге асырыушы, жумысты питкериу-
ши, ат^арыушы. Сэнем тек еркин орынлаушы (Г. Есемуратов).
—Не, сиз судтыц орынлаушысыз ба?— деди К9мекбай Мурат-
ца ^ызара-бертип (Ж. Аймурзаев).
ОРЫНЛЫ кел. Дурыс, ретли„ Бул жудэ орынлы тап^ыр-
льп^ (Г. Есемуратов). Кут/> орынлы, ханымыз,—деп ^ууатлады
шайьщ (Т. Кайыпбергенов).
ОРЫНЛЫК отыр.
ОРЫНСЫЗ кел. Ретсиз, женсиз, цолайсыз.
ОРЫНСЫЗЛАУ кел. Жонсизлеу, колайсызлау, ретсизлеу.
ОРЫНСЫЗЛЬЩ ат. Ретсизлик, ^олайсызлы^, орынсызлыц.
ОРЫС ат. Рус адамы, Россиянин жергиликли хал^ы. Сиз-
лерди орыслар окыта ма? (Н. Дзуцараев).
ОРЫСША IV Русша.
ОРЫСШАЛАУ ф. 1. Русша сойлеу. Русшалап айтыу* 2.
Русшага аударыу.
ОРЫСЯТ ат. Россияныц революцияга шекемги дэуирдеги
37
хальц тэрепинен койылган атамасы. Орысяттыц бул исине
«эл^эббиз» деп жийрен са^аллы гаррылар сезин тамамлады
(К- Айымбетов)
ОРЫУ ф. Арнаулы ^урал менен кесиу, шалыу. Жууерилер
лисип, орып алынган (Ж. Аймурзаев). От-шеп орыу, к;ора
сорыу жумысы да усылардыц мойнында еди (К. Султанов) ♦
Тил менен opai£ орыу—^еш нэрсе ислемей ^уры айта бериу.
Тил менен ора^ орсац бел ауырмайды («КК- х. н.»).
ОРЫУШЫ ат. Бир нэрсени арнаулы цурал менен шалыу-
шы, кесиуши, шабыушы.
ОСАЛ: осал емес кел. Темен емес, кем емес, эззи емес,
кушсиз емес. Аягынын жаралары осал емес (Э. Шамуратов).
♦ Осал кермеу—энейи билмеу, есап^а алыу. Сени осал кер-
месин, мэйегинди бер десин (Г. Есемуратов).
.ОСАМАС кел. Жарамас, жаман, оцбаган, болмаган.
кутлы бэтбешер осамас екенсен рой езиц (К- Айымбетов).
Пышыгыцды да жо^ цыл, осамас/—Моулен ерре турды (©. Хо-
. жаниязов).
ОСАМАСЛАУ кел. Жарамаслау, жаманлау, оцбаганлау,
болмаранлау.
ОСМА ат. Цасты бояйтугын бояу. Сонда онын ^аслары
тап мудамы осма жаеып ^ойгандай ^ыйылып туратугынын
айтпайсац ба? (Н. Дэу^араев).
ОСЫЛЫУ осыу фейилинин езлик дэрежеси.
ОСЫСЫУ осыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ОСЫТТЫРЫУ осыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ОСЫТЫУ осыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОСЫУ ф. 1. Тырнау, жаралау. Коллары буркиттин тырна-
‘ гындай, бурген жерин осып баратыр (К. Султанов). Таудан
темен осылган, Бауыры ^улаш созылран. От орнындай.^азыл-
ган («Мэспатша») 2. Сыгыу, мыжгылау. Жузим саррышлан-
ды ^айры-цападан, Окпем ^эм осылды жэбри-жападан (Кун-
хожа). Шыдам бермей душпанлар, ©кпелери осылрай («Кыр^
1$ЫЗ»).
ОТ I ат. 1. Жо^ары ыссыльиуга жанып, нур ^эм жалын
шырарып туратурын зат. 2. Ауыс. Дэрт, кайгы. Иште жанган
менин отым, Кашан енди ешер енди (Эжинияз). Дойнарынан
шыедан от, зэмберектей атылды («Алпамыс»). ♦ От атыу—
о^ жаудырыу, атыу. От атты хан, орын ^ардай боратты. Мын-
мынларды жынгыл киби ^ыйратты («Эдеб. альм.»). Журек
оты—жигер, йош, райрат, ^уждан. Журегицде оты жо^ адамга
бизин арамызда ислеу цатты 1^ыйын («Жас Ленинши»).
ОТ II ат. Шоп, мал жейтугын азык. Ешкини от салмай
бэр^а байлап ^оя бергеннен кейин желини ^уурап сути де
азая береди (К Айымбетов). ©гиздин отын отлап баспа^тын
/
38
орнында атпа («КД. х. н.»). ♦ От-жем—мал ушын арналран
\эр турли от жем. Не ушын тууатугын малларра от-жем
берилип басцаларына берилмейди (Ж. Аймурзаев). От-шеп
турли мал оты, мал азыры. Маллар ушын гузге от-шеп
таярлау керек (Т К^айыпбергенов). Бир тау бар шай пэшеги,
От-шеби мол ^ауасы да салт^ын Д. Айымбетов). От-шеп
орыу, i^opa сорыу жумысы да усылардыц мойнында еди м(К.
Султанов). ,
OTAFACbl ат. Жасы улкен, а^са^ал, яшуллы. Быйыл жэр-
демицди аяма отагасы —деди Пирнияз. (Т. Нэжимов). Отара-
сы то^тап турыцыз (Ж. Аймурзаев).
OTAFblUI кел. Ота^ты жацсы билетурын, шэпик ислейту-
гын, ота^шы адам.
ОТАК^ ат. 1. Мэдений есимликлер арасынан шыц^ан жа-
байы шеп. Отац басцан пахта, ара^хор жал^аулар т. б. эшка-
ралаушы цосыцлар менен Р. Хожамбергенов та ^атнасты
(Г. Есемуратов). 2. Жумыс, ^эрекет, ис ^озгалыс, Бира^ оныц
бдхтуна отац^а кцятырран онлаган ^аял-^ызлар цоршап :ал-
*ды (А. Бекимбетов).
ОТАК^ШЫ ат. Отац отаушы адам. СууFa отацшылар шо-
мылды ямаса сен енди отайсац ба? (0. Хожаниязов).
ОТАЛЫУ Ф. Мэдений есимликлердиц арасынан шьп\цан
жабайы шеплердиц алыныуы, ота^тан тазаланыуы.
ОТАР I ат. Мал жаятугын жайлау, жазлау. Отарра ма-
лыцды жайдыр («Алпамыс»). Серимбет ма^пал келге отар
басып жайлауды езгертти (X. Сейтов).
ОТАР II ат. Барынышлы сиясий жэне экономикальп^ рэ-
резсизлигинен айырылран, импералистлик мэмлекетлердиц
^арауындаты, эксплуатацияланыушы ел, бир мэмлекетке ко-;
лония, езиушиликте жасайтурын, барынышлы ел.
ОТАРБА ат. Отынныц, кемирдиц жэрдеми менен ^эрекет-
ке келетугын механизм, паравоз1, поезд. Жел^омлы кемелер
мелен жуйрик отарбалар артымызда цалды (А. Бекимбетов).
ОТАРЛАТЫУ отарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОТАРЛАУ Ф. Жайлауга шыгыу, жазлаура кешиу.
ОТАРЛЬЩ I кел. Отарра тэн, байланыслы»
ОТАРЛЬЩ II кел. Отарлау сиясатына цатнаслы, барыныу-
шыльщ, езиушилик, колонияльщ. Отарлыцта езилип тапцанын
|1Йт жеп, ар^асын бийт жеп келген шыгыстагы майда миллет-
лер («1^ыз. мур.» ж.).
ОТАРСЫЗ кел. Отары жо^.
ОТАРШЫ ат. Отарра шырыушы.
ОТАРЫЛЫУ Ф. 1. Отырып калыу, иске жарамсыз болыу.
Бэрип гэсерди аяйтурын бул ^удайдыц кези жо^, егер кози
болганда усындай отарылып ^алмас едим,—деди (0. Хожа-
ниязов). 2. Ауыс. Мешел болыу, шойылыу.
ОТАСТЫРЫУ отау фейилиниц езгелик дэрежеси.
39
ЮТАСЫУ отау фейилинин, шериклик дэрежеси.
ОТАТТЫРЫУ отау I фейилинин. езгелик дэрежеси.
ОТАТЫУ отау I фейилинин. езгелик дэрежеси.
ОТАУ I ат. Ший менен ^оршалып, кнйнз бенен жабылып >
^ойылатугын кеширип тигилиуге т^олай агаш уй, ^ара уй.
Тап усы уацытта жигитлердиц ^арсы алдындагы есиги турну-
ли отаудан ^абац ар^алап бир нэуше цыз шьщты (К. Султа-
нов). Нагышлап жууап урамыз, Отау сайлап цойын ^ызлар
(Омар).
ОТАУ II ф. 1. Жабайы шеплерди алып таслау, таз'алау.
Талай рет цайта-^айта отап кетпенлеп топырацларын жум-
сартты (Ж. Аймурзаев). Огородца барып картофель отай
жацпан (К^. Досанов) 2. Ауыс, Кырыу, жойыу. Залымлар бар
жанды шептей отаган, Еске туссе капа болып жатаман (Т.
Жумамуратов).
ОТАУШЫ ат. 1. Жабайы шеплерди алып таслаушы,, та-
залаушы. 2. Ауыс, 1^ырыушы, жойыушы.
ОТК^АРАЗ ат. Мотор ареалы ун тартатугын ^араз. Дауы-
сы жер гуциретип от^араз турган, Техникасы есип гулленген
^ала (С. .Нурымбетов). Еки отцараз, еки кендир заводы ^эм
майда шуйде кэрханалар да барльщ кецес ендирислери де
^эуижге минди (К^. Ирманов).
ОТКАРАЗДАИ кел. От^аразга усаган, от^араз сыя^лы,
от^араз тэризли.
ОТЛАК^: отлац жер кел. Мал жаятугын жер, майда от-
шеплердиц кеп ескен жери, отлы жер. Малды уйирип бэр^а
отлац жерлерге, К^ара, бура бийгам отлап журеди (Т. Кабу-
лов).
ОТЛАК/1Ы кел. Оты кеп, отлы жер. Жеримиз отла^лы,
г^ыста маллардын, езлери жайылады (Ж. Аймурзаев).
ОТЛАНЫУ отлау фейилинин езлик дэрежеси.
ОТЛАСЫУ отлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ОТЛАТПАУ ф. От-шеп бермеу, жаймау, жегизбеу. Ози сол
бийенин г^асынан жылысса ^эккелер ар^асын шоцып отлатпай-
ды (К- Айымбетов).
ОТЛАТЫУ ф. Жанлы-жаныуарларды отлы шепли жерлер-
ге барыу, i^apay. «Ала тайды отлатып жа^сы кутип *ба^> деди
(И. Юсупов).
ОТЛАУ I ф От жеу, отла^ жерге жайылыу. Адам улы
адам цэдирин билмесе, Оннан дузде отлап журген мал жа^-
сы (Эжинияз). ♦ Ийти отлау—Ауыс. бахытлы болыу, дэулети
журиу. Илгери барат^аннын ийти отлайды («К^\. х. н.»). Ке-
пирип отлау—мэниссиз сейлей бериу, биймэнм сез сейлеу. Бул
жер кесилип жатып кепирип отлайтурын байдын шанлагы емес
;{К. Султанов).
ОТЛАУ II ф. 1. Моторлы затларды ходлау, ислетиу. 2. Май
менен жанатугын, ислейтугын затларга от жагыу, жандырыу,
40
ОТЛАУ III ф. От^а куйдирип тазалау, оттыц жалыны ме-
нен куйдириу, ^ыздырыу.
ОТПУСК ат. Бир жыл дауамында исленген жумысыныц
^сабынан алынатугын дем алые, жумыстан уа^ытша бос болыу.
Жацында бир айльщ отпускага келип еди (Т. Нэжимов). Жи-
гит хызмет орнынан бир ай муддетке мийнет отпускасын алып,
еки чемоданын кетерип бизикине келди (А. Бекимбетов).
ОТЫБЫУ ф. От жеуге уйрениу, от жей баслау.
ОТЫБЫУШЫЛЫК кел. От жеуге уйрениушилик, от жей
<баслаушылы^.
ОТЫЗ кел. Жигирма тогыздан кейинги сана^ сан.
ОТЫКДЫРЫУ отыгыу фейилинин; езгелик дэрежеси.
ОТЫН ат. Жагыу ушын арналган ^эр турли есимликлер
жыйынтыгы, зат. Туске шекем оцып, тустен кейин усы Тилеу-
мурат Кулымбетов екеуимиз ешекли отын тасыймыз (Ж. Ай-
мурзаев). Малды. тагщанга ба^тыр, отынды шапцанга Жа^тыр
{«КК.х.и.»). Ат елее ет, арба сынса отын («КК*х- н.»).
ОТЫНЛЫК ат. Отынга тон, тийисли, байланыслы.
ОТЫНШЫ ат. Отын таярлаушы, отын шабыушы, отын
тасыушы. Отыншылардыц энгимесин тыдлай бережа^ еди.
слар алыслап кетти (Т. Кайь*пбергенов).
ОТЫНШЫЛЫК кел. Отынга байланыслы кэсип, кэр.
ОТЫРБЫЗЫУ ф. 1. Белгили орынга отыргызып ^ойыу.
Барлыгы бирден жабырласып меии отыргызып ^ойды (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Егиу, шаншыу, тигиу, Отыргызды мыцлап терек,
Созды тогай участкасын (И. Юсупов).
ОТЫРБЫШ I ат. Отырыуга арналган зат, орынлыц, табу-
ретка, скамейка.
ОТЫРБЫШ II кел. Жа^сы отыратугын, отырыуга шыдам-
лы,
ОТЫРЫ1\ЛАНЫУ ф. Бир жайды мэканлау, тура^лы оты-
рыцшы болыу. Вуларды орналастырыу ушын, жаца отырьп^ла-
нып келеат^ан каза^, цыргызларды гуллэн ауыллары менен
мын-мыцлап кеширди (К- Ирманов).
ОТЫРЫКЛАТТЫРЫУ отырьщлау фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
ОТЫРЬЩЛАСЫУ бтырьп^лау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ОТЫРЫКЛАТТЫРЫУ отырьщлау фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
ОТЫРЫК/1АТЫУ отырьщлау фейилинин езгелик дэрежеси.
’•ОТЫРЫКЛАУ ф. Бир жерде макан басып отырыу, беккем-
Лесиу, беккемлениу, орныгыу, жайласыу.
ОТЫРЫКЛЫ кел. Бурыннан туратугын, турган, мэканлы.
ОТЫРЬЩШЫ кел. Тура^лы, бир жерде жасаушы. Отыры^-
апылардыц цууанышы цойныйа сыйган жо^, мэз-майрам болып
цалды (О. Хожаниязов).
41
ОТЫРЫКШЫЛЫ!^ ат. Тура^лылыц, жайласыушылыц, ор-
ныгыушылыц, бир жерде жасаушылы^. Шаруашылыц пенен
цатар отырыкшыльц, дийханшылы^ турмыстыц саз болыуы
(«Мэспатша»).
ОТЫРЫМЛЫ ц. отырьп^лы.
ОТЫРЫС ат. 1. Отырыу ^эрекетиниц атамасы. Молла оты-
рысын бузбай, бир керилип еснеп т^ойды да отыра берди
(Э. Шамуратов). Отырысы—тырна, журис—газдур, Бастан-
ая^ тамам агзасы наздур (Эжинияз). 2. отырыспа.
ОТЫРЫСПА ат. Жыйналып бир жерде отырып уа^ты-хош-
лыц етиу, зыяпат, кеше, шак^ырыспа. Егерде усы отырыспаны
корген жигитлер жан журеги менен баха берген болар еди
(Ж. Аймурзаев). Ауылдын. белгили-баслы жигитлери отырыс-
па шелкемлестиреди (Н. Дэуцараев).
ОТЫРЫСПА!^ к. отырыспа.
ОТЫРЫСЫУ ф. Биреулер менен бирге отырыу, сейлесип
отырыу, гэплесип отырыу, гуррицлесип отырыу. Отырысы»
сырласпаса^ та, бир биреудиц сыр-сыпатына таныспыз (К. Сул-
танов). Менин. менен азрантай отырысыу ^эз етиу ушын излеп
\ келген шьшар (А. Бекимбетов).
ОТЫРЫУ ф. 1. Бексенид жерге ямаса отырыута арналран
орынга тийип турыуы. Келгенлер столды айналдыра цойылран.
. скамейкаларра отырып атыр (Т. К^йыпбергенов). Бир дизе-
ден отырады, К^озралмай тан атырады (Отеш). Ол отырса
опац, турса сопа^ еди («КД. х. н.»). 2. Жайласыу, жасау, орны*
рыу, турыу, мэкан етиу. Эжинияз ец жацын ^оцсы отырган
Хорезм хальн^лары арасында болган (Б. Имайлов). Посёлка-
да отырган адамлардыц сейисханасына дейин электр шырасы
тур (С. Хожаниязов).
ОТЫРЫУШЫ ат. 1. Белгиленген жерде отырган адам-
2. ц. отыры^шы.
ОТЫРЫУШЫЛЬЩ ц. отырьщшыльщ.
ОФА iv опа.
ОФИЦЕР ат. Армия флотта командирлик лауазымын-
дагы оскерий хызметтеги ата^. Ерниязды кейинирек офицер»
таярлайтурын мектепкё жиберетугын болды (Т. Нэжимов).
ОФИЦИАНТ ат. Ресторан, асханаларда ау^ат экелип бе-
риуши, ^арыйдарларга хызмет етиуши ер адам.
ОФИЦИАНТКА ат. Т^аял-^ызлардан болган официант.
ОХ т. с. Тацланганда, суйсингенде, айтылатурын сез.—Ох,,
сизбисиз урланып келип, ^орцытцан мени? Эпиу етин. (И. Юсу-
пов).
ОХРА ат. Сары ямаса цызрыш рецдеги. тэбийий минерал
бояу.
О^ т. с. Цууанранда, ^орыццанда, ^ысылранда айтылату*
рын сез.
42
О^А т. с. Цууанганда тацланганда айтылатугын тацлац
сез.
ОЧЕРЕДЬ ат. 1. Гезек, нэубет. Кинога билет алыура оче-
редке турран Абыл араны керип цалдым (А. Бекимбетов).
2. Автомат ямаса пулемёттен бир жола тынбай атылран оц.
ОЧЕРК ат. ^акыйцат цэдийсени кысцаша сууретлейтугын
кишкене келемли эдебий шырарма. К^арацалпац совет адебия-
тынын тарийхый очерклери.
OUIAFAH ат. бот. Жабайы шептиц аты, кишкене тикенек-
ли туйнеги бар есимлик.
ОШАЕАНДАИ кел. Ошаран сыяцлы, ошаганга усаган,
ошаран тэризли.
ОШАЕАНЛЫ кел. Ошаганы бар, ошагаиы кеп. Жунди са-
палы жэне таза етип алыу ушын цойларды ошаганлы жерге
жайыура болмайды (0. Айжанов).
ОШАЕАНЛЬЩ кел. Ошаран есип турган жер, колем.
0ША1^ ат. 1. Устине цазан асылатугын, ишине от жагып
аукат писириу ушын арналган зат. Казан ошацтан тусирйлди
(«Эмиудэья» ж.) 2. Ауыс. Хожалыц, семья мойнына ошац ту-
сиу. 3. Ауыс. Бир нэрсениц топланган жыйналган жери. Ул-
кен ошакца айланыу. ♦ Уш путлыц ошац — уш аяцлы темир
ошац. К^азац, езбек, царацалпац ушеуи, бир ошацтыц уш пу-
тындай ауыллас. (А. Дабылов). Билим ошары—билим ораны
«билим таралатугын жер, сауатландыратугын орын- «Таза куш-
те» мектеп билим ошары, Жас эуладлар менен толды (И. Юсу-
пов). Жер опац—жерден цазып исленгей ошац. Жер ошацта
от пысцып атыр («Эмиудэрья» ж.). Темир ошац—уш аяцлы
децгелек темирден исленген ошац. Тандыр ошац—ылайдан
тандырга усатып исленген ошац. Чай ошац—цуман, думше
цойып суу цайнататурын ошац.
ОШАКЛЫ кел. Ошары бар, ошацца ийе.
ОШАКДАЙ кел. 1. Ошацца усаган, ошац сыяцлы, ошац
тэризли. 2. Ауыс. Улкен, кец, нэцэн.
ОШАКД1Ы ат. Ошац ислеуши, согыушы.
ОЯЗ кел. 1. Жупыны, корениш, жарлы, жуца, Айтпацшы,
усти оязлау еди, кийине турайын деп уйине кеткен шыгар
(0. Хожаниязов). 2. Аз, кем.
ОЯЗДАЙ кел. 1. Жуцадай, жупыныдай, жарлыдай, коре-
ништей, 2. Азядай, кемдей.
ОЯЗЛАУ кел. 1. Жупынылау, жуцалау, жарлылау корениш-
леу. 2. Азлау, кемлеу, азырац, кемирек.
ОЯНБАЙТУБЫН к. оянбау.
ОЯНБАСТАН ц. оянбау.
ОЯНБАУ ф. Ояныудьщ царама-царсы мэниси, уйцыдан
турмау, уйцыда жата бериу, уйыцлай бериу, тургелмеу. Сол
жатыстан ацыры оянбай-ак койды, оны оятыуга ^еш цандай
куштин. цудирети жетпеди (О. Айжанов).
ОЯНДЫРЫУ оятыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
43
ОЯНЫУ ф. 1. Уйцысын ашыу, уйкыдан турыу, тургелиу, Ту-
рыу. Оянсам тусим екен (0. Айжанов). 2. Жанланыу, цозга-
лыу. Оянды Аралдын балыгы туулап, Коллер жангырытты цус
намасынан (Т. Сейтжанов).
ОЯТКЫЗЫУ оятыу фейилинин, езгелик дэрежеси.
ОЯТТЫРТЫУ оятыу фейилинин. ерксиз дэрежеси.
ОЯТТЫРЫУ оятыу фейилинин, езгелик дэрежеси.
ОЯТЫУ ф. Уй^ысынан тургызыу, тургелтиу, уйкысын аш-
тырыу. Мэтнияз бенен Есмурзаны апыр-топыр ояттым (Ж. Ай-
мурзаев). Со жатыстан а^ыры оянбай-ак ^ойды, оны оятыуга
^еш цандай куштин. цудирети жетпеди (О. Айжанов).
ОЯТЫУШЫ ат. Уйкыдан тургызыушы, тургелтиуши.
ОЯУ кел. Уйыкламаган, уйьп^ламай жаткан. Тек Ацшолпан
ояу, уй^ысы келмей, Кез алдына елеслейди Палманы (Г. Есе-
муратов). Сэ^эрде елди ойлап боларман ояу. Мийнет суйгиш1
балам елге цайтагой (К. Ирманов).
ОЯУЛАУ кел. Шынт уй^ьиа кетпеген, шала уйыклаган, уй-
^ысырап жатырган.
0
Q ат. 1. КаРа^алпаК алфавитиниц 21 ^эриби ^эм сол ^э-
риптиц жазылыу тацбасы. 2. Еринниц суйирлениуинен пайда
болатугын жицишке, ашьп$ дауыслы сес, фонема.
©БИСИУ ф. Бир-бирин жацсы керип суйисиу.
©БИУ ц. епиу.
©ГЕИ кел. 1. Тууыспаган, тууыл маган. Перийза егей эке-
синиц ьщтыярына бармады (Г. Есемуратов). 2. Ерип келгенк
ершец. Мени уйине алып келген адам, Жумагулдин. егей бала-
сы Алланияз деген екен (Ж. Аймурзаев). 3. Асыранды, жат-
♦ ©гей тэртип—Ауыс. Жат, бетен, турпайы. Ол жерлерге тау-
ларга да, Орнатылган егей тэртип (И. Юсупов).
©ГЕИЛЕНИУ егейсиреу фейилинин езлик дэрежеси.
©ГЕИЛЕТИУ егейсиреу фейилинин ’езгелик дэрежеси.
©ГЕЙЛИК ат. Бетенлик, жатлы^ турпайылы^.
©ГЕЙСИНИУ егейси'у фейилинин езлик дэрежеси.
©ГЕЙСИРЕНИУ егейсиу фейилинин езлик дэрежеси.
©ГЕЙСИРЕСИУ егейсиу фейилинин шериклик дэрежеси.
6ГЕЙСИРЕТТИРИУ егейсиу фейилинин езгелик дэрежеси-
©ГЕЙСИРЕТИУ егейсиу фейилинин езгелик дэрежеси.
6ГЕЙСИРЕУ ф. Бетенсиу, жатсЫныу, турпайысыныу, жа*
тыр^аныу.
6ГЕЙСИТТИРИУ егейсиу фейилинин езгелик дэрежеси.
©ГЕЙСИТИУ егейсиу фейилинин езгелик дэрежеси.
6ГЕЙСИУ ф. Жатсыныу, жатыр^ау. Ол бизин турмысы-
мызга кенбес, бурынгы ишип, жеп, кийингенлерин егейсир онын
кеуилин таппаеда бизин шамамыз келмес (К- Ирманов). Жай*
44
дын. егейсип цалган айналасы ызгарланып сала берди (К. Сма-
ялутов).
©ГИЗ ат. Еки жастан ©ткен (куш-келиги ретинде пайда"
данатугын) цара малдыц пиштирилген, тарттырылган ерке-
ги. ©гизге тууган кун баспацца да тууады («КД- х- К-»)* Аты
хпы’ццан палуанга цос ©гиз байрац цояды («Алпамыс»). ♦ ©гиз
ei ьзден к©риу—Ауыс. адамлардыц жумысы ауыр болганда
бир-биринен к©риуи. Жер цатты болса ©гиз-егизден кереди
(«КД- х-н.»).
6ГИЗДЕЙ кел. 1. ©гизге усаган, ©гиз сыяцлы, ©гиз тэриз-
ли. 2, Ауыс. Кушли, царыулы, мыцлы. 3. Улкен, дэу, дицкий-
ген.
©ГИЗШЕ ат. Бир ярым, еки жастагы цара малдыц пиш-
тирилген, тарттырылган еркеги, ©гиздиц кишкене тури. Шубар
©гизшени гэ жетелеп гэ алдына салып цууып айдап, бир жи-
гит жууырып киятыр еди (К. Султанов). Кеше жэне бир ©гиз-
ше сойылды, Кара цум ийшанга басы цойылды (©теш).
©ГИЗШЕДЕЙ кел. ©гизше сыяцлы, ©гизшеге усаган, ©гиз-
иве тэризли.
©ЖЕСИУ ц. ерегисиу.
©ЖЕСТИРИУ ц. ерегистириу.
©ЖЕТ кел. Кайсар, ©р минез, цатал, цырсыц. Ол езинш^ *
айтцаны'нан цайтпайтугын ©жет еди (Ж. Аймурзаев). Кыз
©жет, цолымды цагып жиберип езине жууытпайды (©. Айжа-
нов).
©ЖЕТЛЕНИУ ф. Кайсарланыу, цырсыгыу, ерегисиу, ез
ликиринен цайтпау. Бала ©жетленип, шатцаяцлауын цоймады
(А. Бекимбетов). Душпанда ©жетленди, бул да ©жетленди
(К- Досанов).
©ЖЕТЛЕСИУ ф. КасаРысыУ» ерегисиу, ©ш^сиу.
©ЖЕТЛЕТИУ ф. КасаРыстыРыУ, ешестириу, ерегистириу.
©ЖЕТЛЕУ кел. Кырсыцлау, цайсарлау, шатаклау, цыцыр-
лау. Сейилбектиц ©жетлеу екенин ацладым (Ш. Сейтов). Ра-
сында да бизиц ^аял ©жетлеу еди (Т. Кайыпбергенов).
©ЖЕТЛИК ат. Кайсарлыц, цасарысыушылык, цаталлыц,
цырсыцлыц, цыцырлыц, шатацлыц. Ол езиниц орынсыз ежет-
лик еткенине екинди (Ж. Аймурзаев).
©ЖЕТСИНИУ ф. Цырсыцсыныу, цайсарсыныу, батылсы-
сыныу.
©ЖИРЕ ат. Жайдыц белмеси, тамныц белинген белеги,
белме. Мийманлар отырган ©жиреден шыгып, екинши ©жиреге
кирди (К- Аралбаев). Онын. бир ©жиреси китапца толы .
(Ж. Аймурзаев).
©ЖИРЕЛИ кел. ©жиреси кеп, белмели.
©3 1 алм. Заттыц яки цэрекеттиц ийесин билдириуши ал-
масыц соз. Ол ©з исине кутэ шаццан еди (К- Айымбетов). Ол
ез мийнети менен кун керген киси (Ж. Аймурзаев). ♦ ©зин ер
билиу—©зин баскалардан жоцары цэм батыр деп санау. ©зиц-
45
ди ер билсец, биреуди шер бил («КК- х- н >)- ауанына жи*
бериу—оз жени, ^алай болса солай. ^айыцтыц басын оз ауа-
нына жиберди (Ж. Аймурзаев). ©зли-ези сейлесиу—езине бе-
йим, езине жа^ын адамлар, ез-ара. Буннан кейий езли-ези
сейлесип, ^эр ким билгенин айтады (0. Хожаниязов). Ацы-
рында езли-ези сейлесип муцласып бириге баслады. (Мэжит
улы).
03 II Р/ Тийисли, мезгилли, мезгил, уа^ыт. Олушын бар-
лырымыз, ©з уацтында газеталар оцып турыуымыз керек
(Т. ^айыпбергенов). ^эзирдиц озинде торт километрге жацын
жерге рельслер теседи («Жас Ленинши»). Ф0з алды—озине
тэн, айрым, жеке. Ана бир кишкене мазардьщ оз алдына сыры-,
бар—деп цолы менен керсетти (М. Дэрибаев).
03ГЕ I ат. Бас^а, бетен, биреу, бас^а адам, гей биреу^
баска биреу. Уйде езимиз бар,, езгесин келген соц бахтыцнан
кере берерсец — дейди цатын (К. Айымбетов).
03ГЕ II кел. Бас^а, ботен, белек. Ол цосыц тусирер меиип.
ядыма, ©зге бир емирди, алые мезгилди (И. Юсупов).
03ГЕЛЕНИУ езгелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
©ЗГЕЛЕУ ф. Бас^алау, бетенлеу.
©ЗГЕЛИК ат. Бас^алы^, бетенлик, белеклик. .
ОЗГЕРГИШ ц. езгермели.
03ГЕРГИШЛЙК К- езгермелилик.
©ЗГЕРИЛИУ ф. ©згериу, алмасыу, басца турге кешиу.
Керкейип дым езгерилген, К^андай сулыу ^асыл кийингеи
(Ш. Артыц).
©ЗГЕРИН.КИ ц. езгеше.
©ЗГЕРИЦКИРЕУ ц. езгериу.
03ГЕРИС ат. Бас^аша керинис, жаца уакыя, 'аумасыц.
Хешцандай езгериЪ жоц, барлыгы бурынгысынша (Р. Тагор).
Ферманыц жумысына езгерис кирди (Ж. Аймурзаев).
©ЗГЕРИУ ф. Басцаша сапага кешиу, басца турге ениу^
алмасыу. Самал биресе арцадан, биресе цубладан есип тез
езгерип турды (М. Эбдиреймов). Эметтиц шырайы езгерип
кетти (Т. Кайыпбергенов).
©ЗГЕРИУШИ ат. Айныушы, ^убылыушы.
©ЗГЕРИУШИЛИК ат. Айныгышлы^, айнымалылы^, ай-
ныушылыц.
©ЗГЕРМЕЛИ кел. Айнымалы, езгергиш, цубылгыш.
©ЗГЕРМЕЛИЛИК ат. ©згериушилик, айкымашылыц, цу-
былыушылы^.
©ЗГЕРТИЛИУ езгериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ЗГЕРТИУ ф. Аумастырыу, басцаша етип айналдырыу.
Ондай малды тез билип алып багыу, кутиудиц тэртибин дэр-
Э£ал езгертиу керек болады (Ж. Сейтназаров).
©ЗГЕРТКИШ кел. ©згерте беретугын, цубылт^ыш.
©ЗГЕРТПЕУ ф. Айнытпау, аумастырмау. Серкебай ойлы
46
етишинин ©згертпей желкесин ^асып-^асып нэйлаж турде жай-
намазын жайды (Т. К^айыпбергенов).
03ГЕШЕ р. Бас^аша, бас^а турли, айырмасы бар. Дэрья-
яыц кердик талайын сен ©згеше дэрьясац, Сууыцды ише ал-
масац сагынамыз ^эр цашан (Т. Сейтжанов). Долина бир дзе-
те гул алган ^ыздын. бул киятыргандагы тури-туси огада
-езгеше еди (Ж. Аймурзаев).
03ГЕШЕЛЕНИУ ©згешелеу фейилинин. езлик дэрежеси.
©ЗГЕШЕЛЕУ кел. Бас^ашалау, ботенлеу, ©згелеу.
©ЗГЕШЕЛИК ат. Айырмашылы^, езгелик, езине ылайлыц
белгиси. Басца да Орта Азия хальщларынын фольклорына
Караганда царацалпа^ фольклорынын. айрыкша езгешелиги
бар (Н. Дэуцараев).
©ЗЕК I нт. Агын суудан белинип турган дэрьяньщ саласы,
жап. канал. Шэмен деген бир адам цоныс излеп. журип бальщ-
лы бир ©зектиц устине шьщцан (К- Ирманов). Ол кеме коп
датнайтугын ©зекке бурылмады (К. Султанов).
©ЗЕК II ат. 1. Негиз, тийкар, тубир, орай. «Устали ел ду-
зелер, енерлиниц ^олы алтын» деген хальп^ сезиник ©зеги де
усында (Г. Есемуратов). К^арасындай кезимниц,, ©зеги бир
езбегим (Г. Есемуратов). 2. Турлише ©симликлердиц пацалы-
ньщ, орайындагы негизги б©леги. 3. Ауыс. ©цеш, ас^азан,
ишки цурылыс, иш. Эметтиц ©зегине от тусти, ол Жумагулге
т^алай кориниудин. есабын таба алмады (0. Айжанов). к0з
балац ©зекке тепседе кетпейди («КК-х. н.»). 4. Дэне, межене.
03ЕКЛЕС кел. Сыбайлас, тарма^лас, цатар.
©ЗЕКЛИ кел. ©зеги бар. ©зекке ийе, ©зеги к©п.
©ЗЕ КЛ ИЛ И К ат. Сыбайласльщ, тарма^ласльщ, ^атарлы-
‘лыц, байланыслыльщ, саба^ласлыльщ.
©ЗЕКШЕ кел. Тармакша, бвлимше.
©ЗЕН ат. Дэрья, дэрьяньщ тармагы, суу жолы, сууы бар сай.
Аокам То^тас, сууы терец, Адам бармас улкен ©зен (Кун-
ложа). Лена ©зениниц жанынан алтын шыгатугын кэн бар
(«1\ЫЗ. муг»).
©ЗИМСИНИУ и}). 1. Жацынсыныу, жа^ын агайинсиниу, тэ-
ренине тартыу, дос деп есаплап ис ислеу. ©зимсинген ел едик,
Бизге де сая салмадьщ («Кырк ^ыз»). 2. Менменсиу, тэкаббир-
синиу.
©ЗИМШЕ р. ©з пикиримше, вз ойымша. Кашан-а^ бир ке-
.лермен деп, ©зимше нийет етип журсем де анау-мынауым пит-
пей келе алмай журген едим (©. Айжанов).
©ЗИМШИЛ кел. Менмен, тэкаббыр, ©зин артыц санаушы
адам. Еки ^осьщ/бири-^анлы, эдилсизлик, ©зимшил сез, Екин-
ишиси Поль Робсон хауазындай шывдан шыцга (И. Юсупов).
©ЗИМШИЛЛИК ат. Менменлик, тэкаббырльщ.
©ЗИНШЕ р. ©з билдиги менен, ©з ерки менен, билдигин-
аде, еркинше, ^элегенинше.
47
03ИНШЕЛИК кел. Айрыцшалыц, айтарльщтай, турарлыц*
тай, белгили, мэлим.
03ЛЕСИУ ф. Биреуге етиу, сициу.
©ЗЛЕСТИРИЛИУ езлестириу фейилинин езлик дэрежеси.
©ЗЛЕСТИРИУ ф. 1. Пайдага асырыу, жарамлы етиу. Жи«
гит ^эм ^ызлар партийный ша^ырыгы менен тыцды езлестириу-
ге кетти (Г. Есемуратов). Барльн^ дэуирлердцц мэденият мий-
расларын сайлап алыу ушын критикалыц кез бенен езлести-
ремиз (Б. Исмайлов). 2. Бир нэрсени езине айналдырыу, си-
цириу.
©ЗЛЕСТИРМЕ кел. Бас^а нэрселерди езине бейим етип
алатугын, езине айландыратугын, цабыллайтугын.
ОЗЛИГИНЕН р. бзицше, оз ерки менен. Мийримиц жо^
езлигицнен билмейсен, Туурылап айтсам мацлайга туртии
ХС. Нурымбетов). ©йткени олар, жауларга езлигинен тиймей-
ди («Мэспатша»).
ОЙБЕЙ т. с. Тацланганда корык^анда, сезикленгенде, ^ай-
ран калганда айтылатугын сез.—©йбей балам-ай, бир нэрсе
^эрекетлеп кетпегенин айта бер (Т. К^айыпбергенов). ©йбей
уятсызлар-ай, жасы улкен жасы кишиден уялсайшы (И. Эбди-
реймов). ©йбей мынаусы не?—деп орнынан ыррып турып усти-
устине цолын силкти (А. Бекимбетов).
©ЙБЕЙЛЕНИУ ейбейлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
©ЙБЕЙЛЕСИУ ейбейлеу фейилиниц шерикдик дэрежеси.
6ЙБЕЙЛЕТТИРИУ ейбейлеу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
6ЙБЕЙЛЕТИУ ейбейлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ЙБЕЙЛЕУ ф. Тацланыу. цор^ыу, куйиниу, ^айран ^алыу,
жаны ашыу.
©ЙДЕМЕУ ф. Ондай демеу, бундай демеу, сондай демеу.
—Х^ау шабазым ейдеме, ©зицнен басцаны кем деме, Утылар-
сезди сейлеме («Мэспатша»).
©ЙДЕУ ф. Ондай деу, бундай деу, сондай деу. Тары ей-
деуге болмайды, жо^ заттыц орны толмайды (Ш. Артьп^).
©йдейсецде, буйдейсец, цай сезицизге инанайын (Э. Тэжиму-
ратов).
©ЙТИУ ф. Ондай етиу, солай етиу. Сондай ислеу, —Аныц
сейлеу, ийгиликти жасыр ма,—Ораз-ау 1^ызба, ейтип ба^ырма>
(Т. Сейтжанов). ©йтип исти артца суйреп, Кешиктириуге бер-
меймиз жол (И. Юсупов).
©ЙТКЕНИ к. с. Себеби, ушын, сонльщтан, ондай ислеуи.
©йткени еткен жылы боздан жап жарылып, ауылымыз орыры
сэнленип кеткен еди *(Т. Кайыпбергенов). ©йткени булар озал-
дан, Гулайымга кэуендер («Кыр^ кыз»).'
©КИНБЕУ ф. Кыйланбау, ренжимеу, ^апаланбау. «©ткен
иске екинбе» («КК-х-н.»).
©КИНДИРИУ екиниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©КИНДИРТИУ екиниу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
6КИНЕРЛИ ц. екинишли.,
48
©КИНЕРЛИК Ц- екинишли.
©КИНИУ ф. Ренжиу, цыйланыу, ислеген исине напа бо-
лыу, пушайман жеу. 0з исине екини'п, К^ан керген малдай
екирип, Козицниц жасын тегерсец (Бердан). Япырмай тур-
тусинде сораматан екенмен деп иштен екинди (К. Султанов).
©КИНИШ ат. Рениш, ныйланыш, аяныш. Адамныц оз цыл<
^асына артынан езиниц екиншиси де бар той (К. Султанов).
©КИНИШЛИ кел. Эрманлы, напа нылатУРЫН» ренжийту-
FbiH, аянышлы. Ербай уацытсыз келген, цонаиты кермегендей
екинишли, нэзерин томен салып тууры эйуанта царай ете бер-
ди (А. Бекимбетов). Ацырын алла онлатай. Соны екинишли
болматай (Бердан). Байдыц арын арламаймыз деп, сенин жа-
тана нол салган жигитлер де бул кунде екинишли (К. Султа-
нов).
©КИНИШЛИЛИК ат. Капалыльщ, аянышлылын»
©КИНТИУ ф. Ренжитиу, ныйландырыу, напаланДырыу.
©КИРЕН.ЛЕУ ф. Котерилиу, нызарацлчау, орынсыз нэРе“
кет етиу, тэртипсизлик ислеу, копаллын етиу. Азабы батпай
не иылсын, екирецлеп иймансыз, нушанл-айды нолайсыз («К^ырн
кыз»).
©КИРИНИУ екириу фейилинин езгелик дэрежеси.
6КИРИСИУ екириу фейилинин шериклик дэрежеси.
©КИРИУ ф. Ири дауыс шыгарыу, натты жылау, банырыу.
Дэрменбайдын екинши мэртебе анасына иаРай сейлегенин
сезген бала екирип жылап жиберди (Т. К^йыпбергенов). ♦
вгиздей екириу — Ауыс. Цатты дауыслау, сэнине келтириу
Фолькларда «егиздей екирди» созлери крлланылады (Д. Дэу-
Иараев).
6КИРТТИРТИУ екириу фейилинин езгелик дэрежеси.
©КИРТИУ екириу фейилинин езгелик дэрежеси.
©ККИ к. хекки.
©КПЕ I ат. анат. Адам хэм омырткалы хайуанлардыц дем
алыу органы. Бундай иске жол бермейин жытылмай, иызь1Л
екнем журегиме тытылмай (Ж. Аймурзаев). ^эзирдин езиц-
де бир неше маллардын екпесин тынлап керди (©. Айжанов).
Тууматай тууды сойдырып, окпеси менен на1^ТЬ1РДЬ1 («КЫР^
Ныз>). ♦ ©кпеси исини'у—а) ашыуланыу, тулланыу. Жумабай w
екпеси исинип сейлей ал малы (К. Султанов) б) деми кысы-
лыу, ныслытыу. ©кпеси ешиу-шаршау, дэрманы курыу, болды-
рыу. Сералынын екпеси ешип, албыратаны соншелли, сезле-
рин де дурыслап айта алмай уу септи,—дей береди (Г. Изим-
бетов).
©КПЕ II ат. Гийне, ыза, рениш. Менин онда иеш ИанДай
екпем, шансыятлытым жон (А. Бекимбетов). Он жети кун той
берди, Жаным деп атлы келмеди, Атам деп муше бермеди,
Буннан екпем бар еди («Крблан»). ♦ ©кпе-гийне-ыза; ашыу,
Напа болыу. Суупы-ийшан екпе-гийнени тасла, Мазалы созин
болса басла («Мэспатша») Биран билип турып билнастан айт-
4—246 49
пады деген екпе-гийнеге цалмасац болды (0. Хожаниязов).
Окпе-бауыр—адамзатлардыц цэм жанлы-жаныуарлардыц екпеси
менен бауыры. ©кпе-журек—адамзатла.рдыц цэм жанлы-жаны-
уарлардыц екпеси менен журеги.
0КПЕЛЕГИШ кел. бкпешил, иренжигиш, ызашыл, гийне-
шил.
0КПЕЛЕНИУ екпелеу фейилинин езлик дэрежеси.
©КПЕЛЕСИУ ф. Кеуили цалысыу, гийнелесиу. Енди екпе-
лесиуден нэтийже шыкпас, тойына барып цутлы болсын, ай-
тып уазыйпамнан цутылайын («Мэспатша»). Соныц арасын*
да мен Айгул менен екпелесип сууып та кеттик (А. Бекимбе-
тов).
©КПЕЛЕСТИРИУ екпелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
©КПЕЛЕТТИРИУ екпелеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
0КПЕЛЕТИУ екпелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
0КПЕЛЕУ ф. Биреуге иренжиу, кеуили калыу, гийне цы-
лыу, цапа болыу, кеуилге ауыр алыу. Бир сез айтсан екпелер.
Суу кетермес сиркеси (И. Юсупов). Бийтке екпелеп тонды от-
ца салып алмайсыз ба?—деди бийлердин бири (Т. ^айыпбер-
генов).
0КПЕЛИ кел. Биреуден цапа, ренишли, екпелеген, гийне-
ли, ренжиген, кеули цалган. Бирац бул сумлыцца тусинбеген
Айпара саган катты екпели (Г. Изимбетов).
0КПЕСИЗ кел. Гийнесиз, цапасыз.
©КПЕСИЗЛИК ат. Гийнесизлик, цапасызлыц.
©КПЕШИЛ кел. Гийнешил, екпелегиш.
©КСИК ат. Жылаган ыццылды, жылаган солцылды, солыц.
Ол жылап жиберди хэм ексдегин баса алмады (О. Айжанов).
Барсам бет-аузы цанга боялып ексип жылап отыр екен (У.
Пиржанов).
©КСИТИУ^ексиу фейилинин езгелик дэрежеси.
©КСИУ ф. Ыццылдап жылау, солцылдап жылау, ециреу,
зарлау, бозлау. Отырганлар К^ууаттын ексип жылаганын цой-
дырыуга батылы бармады (А. Аймурзаев). Ениреп-ениреп ек*
сип-ексип жылайман (М. Аймурзаев).
©КТЕМ ц. кушяи.
©КТЕМЛЕУ ц. кушлилеу.
©КТИ ц. цекти.
©КШЕ ат. 1. Аяцтыц, табанныц арткы жерге тийетугын бе-
леги. К^удайназар екшеси цырц жарыц болып киси есигинде
ислеген мийнет хацысына бир ешки алады (Г\. Айымбетов).
Сэрсенбайдын бурый екшелери цап-цара тирсеклери кир-кир
болып журетугын еди (Т. Кайыпбергенов). 2. Аяц кийиминин
ултаныныц артцы жагына бийик етип цагылатугын белими.
Геуишинин екшесин басып шубатылган кейлегинин етегин
есип журип киятыр (К. Султанов). Неше туфли етиктин ек-
шеси, Топырацты ойып шыкты танбалап (Т. Сейтжанов). 4
©кше кетериу—кетиу, тургелиу, кетип цалыу, журип кетиу.
50
Ол байдикинен путкиллей екше кетерген болса да бай оннан
умитин узбеди («КК- х- е->>)- онбаган инса^псыз кетер ек-
шецди (О. Хожаниязов). Бир екшеден айланыу—тынбай хыз-
мет ислеу. Кларен алдымда бир екшеден айланып, оц цолынан
турли тарам бермейди («Кырц г^ыз»). ©кшеси илиу—Ауыс бир
иске, мацсетке ерисиу. ©кшеси илер—жер таппай цармалаган
К^осыбай цыздыц цунын дауласып еди, жасауыл басы Мухам-
мед Нэзир сойледи (К. Султанов), ©кшеси тайыу—бир ^эдий-
сеге ушырау, уэдени бузыу. }\эр кимнин тайса екшеси, мына
жеген алмацыз, антыц болган алпыс бий, деп раргасын хала-
йьщ (Бердац). ©кшеейн басыу— а) кейнин ала, изинше. Ну-
рымбеттиц екшесин басьзп Палуанда кенсеге келди (0. Ай-
жанов). б) бир еки жас кишилеу, азыра^*жасы кемлеу, же-
тегаба. ©кшеси ^анамау—бала туумау. Эттец екшеси цана-
маган болмаса адамнын, ^асылы десем- ^этелеспеймен (0. Хо-
жаниязов). ©кше шыгарыу—каналдыц, жаптыц, самалдыц,
ишин цазганда, улыума ^азыу жумысында хэР бир адамныц
белигине, шегине тийисли жерин цазганда белгили бир ^элип-
те келтирип ^азыуы, бир тегис етип шыгарыуы.
0КШЕЛЕС кел. Жасы жагынан шамалас, кейнин ала жур-
ген, тетелес, жетегаба, киширек. Сэпиура алдымда жигит
агамдай, мен изинде екшелес инисиндей болып . киятырман
(К. Султанов).
0КШЕЛИ кел. ©кшеси бар, салынран, койылган.
0КШЕСИЗ кел. ©кшеси жоц, салынбаран, цойылмаган.
0ЛЭДЗИНА ат. дин. с. 1. ^арамзада. некесиз тууган, ер-
сиз, байсыз тууран. 2. Жауыз, мийримсиз, ^атал. ©лэдзина—
бэйбише Я.хиянын басына шомиш пенен салып жиберди (Н.
Борекешов). (
0ЛГЕЙЛИ кел. 1. Жудэ ы^ласы менен, жан-тэни менен,
ынтыгыушылы^ пенен, ©л гей л идеи ^умартты, Цаны менен жу-
лып тартты («Мэспатша»). Гулайымга бундагы елгейлиден
ашыц болган («1\ыр^ цыз»). 2. Жудэ жаман, ^атты, ауыр.
0ЛГЕНШЕ р. 1. ©миринше, бэр^улла, мудамы^ емир бойы.
Шайыр сезинен тая ма, бузьщ елгенше цояма (0теш хэм
Омар). Кайдан тапсын'табылмайды жо^ нэрсе, мейли аз исле,
мейли изле елгенше (Б. Исмайлов). 2. Эбден, жудэ, айрыцша
огыры, катты. Бэлким шацымды цагып болып елгенше сабап
кетер деген ^ыялда басымнан дуулап отти (Т. К^айыпбергенов).
♦ ©ле-елгенше—емир бойы, елгенше, емиринше, мудамы. Ана
сутин ацламасац ар-хуждан алдында еле-елгенше гуналысан
(О. Хожаниязов). ^урметлеуге бизлер бэр^э таярмыз, ©ле-ел-
генше гамхорыцыз боламыз (А. Дабылов). ©лдим-азарда —
жудэ цыйналып, кеп кыйыншылык пенен, елдим-талдым, зор-
дан. ©лднм-азарда тош\ылдац шайпурыш жигитке чай экелди
(Тэжетдийнов). Эйтеуир елдим-азарда жер тегислеп атырган
адамлардын касына жетип келди (Ж. Аймурзаев). ©лдим-
талдымда—ауыр жагдайда, зордан.
51.
ОЛЕМАТА р. 1. Артьп^маш айрьп^ша жудэ. Элий неге цу-
уанган. ©лемата дода^лап, Шырайлы шыгып тасыпты, КУМ
тагщандай шарацлап (Мэжит улы). 2. Онша, дым, эбден. Сон-
лы^тан Есенгелди менен Ахметтин. тутып журген сиясатын
билгенлери де буларды елемата тежестирмейди (К- Ирманов).
©ЛЕН, I ат. бот. Кеп жыллыц есимсимликтин аты ♦ елец
тесек — жумса^, цолайлы, жагдайлы тесек. 0з уйинен елец
тесегинен айырылып усы Кэрматдийин негып жур екен?
(Ж. Аймурзаев).
©ЛЕН, II ц. цосык.
0ЛЕН.ЛИ кел. Оты кеп, отла^лы, есимликли. Олецли жер-
'де егиз семиреди, елимли жерде молла семиреди («КД. х. н.»).
ОЛЕРДЕЙ кел. Жудэ ^атты, артьщмаш, огыры, дым. Мен
усы уацца шекем К^эдирбайдан елердей ^ор^атугын едим (А.
Бекимбетов). К^уйыннан елердей цор^атугын едик (Э. Шаму
ратов).
0ЛЕРМЕН кел. 1. Ашкез, ^анаатсыз. ©лерменниц кози
жаман («КД. х. н.»). 2. Ауыс. Шаршаган, болдырган, ^элси-
реген. Шопан шаршап елермен ^алга жетипти (К- Айымбе-
тов).
0ЛЕРМЕНЛЕНИУ ф. Жанын цыйнау, жан-тэни менен ум-
тылыу, ашкезлениу. Асыцпай елерменленип умтылып алга жу-
рил киятыр («Сэл. Окт.» т).
0ЛЕРМЕНЛИК ат. Ашкезлик, нэпси^аулы^ герцаулыц.
6ЛЕСИ кел. 1. ©лиу алдында, елетугын, эззи, нэренжан.
Кум жутады, ^ышырлайды оцеши, Калгандай-а^ куни жацын
елеси (Т. Сейтжанов). 2. Жудэ ынтыц, цумар. Пэленшенин,
цызы толеншеге елеен цуштар екен (Ж. Аймурзаев).
0ЛИ I ат. Жаны жоц, жаны шывдан адамзат ^эм жанлы-
жаныуарлар. ^ауазы жер жарган Бийбижан кыздын тирилип
• келгендей гордеги ели (Омар). Олини кеп айтса, тиринин. бе-
рекети кетеди («КК- х- н >>)- ♦ Олиге мегзеу — услау, усасыу.
©лиге мегзейди жузин айта шап («Мэспатша»).
ОЛИ II кел. 1. Ауыс. Жансыз, тири емес, елгенъ ©ли арыс-
ланнан тири тышцан жа^сы («КК- х- н->>)- ^йцы менен ели
тен («КК- х- н->)- Оли емеспен тиримен, Козып бэр^а кеуил
кири, Олилердиц биримен (Кунхожа). 2. Ауыс. Жыйналып
турган затлар, уэжлер, байльп^лар. ♦ ©ли шырай — бетинен
цаны ^ашыу, бети агарып кетиу, цууарыу. Жузлерине ели шы-
рай киргендей, Орталанган еки козднц шанагы (А. Дабылов).
©ли дунья — Ауыс. уйде жыйналган ^унлы затлар. Мынау ме-
нпц экемнин ели дуньясы (Т- Кайыпбергенов).
0ЛИДЕЙ кел. ©лиге усаган, ели сыяклы, ели тэризли, ели-
ге мегзес, ели яцлы.
ОЛИ К ат. Жансыз дене, адамзаттын ^эм жанлы-жаныуар-
лардыц жансыз денеси. Баспашылар 200 ден аслам еликлерил
цалдырып, сауанща тотепки бере алмай биреуи де цалмастан
^айт ^ойды («Жас Ленинши» г.). КатынлаРДы ^ырды-шапты.
52
Толтырды еликке жапты (Берда^).
* ©ЛИКСЕ ц. елимтик.
©ЛИКСЕЛИК К- елимтиклик.
©ЛИКТЕЙ кел- ©ликке усаган, елик сыя^лы, еликке мег-
зес, елик тэризли.
©ЛИЛЕЙ кел. ©ли жагдайында, ели ^алында, ели куйинде.
Ацырыпда мылтьп^ атып елидей болса да услаута туура к^л-
ди (Э. Шамуратов).
©ЛИМ ат. 1. Эжел, ^аза. ©мир бар жерде елим бар «КК-
х. н.»). Белли эжелге тутылды бай елимнен цутылды («Мэс-
патша»). 2. Ауыс. Намыс, ар, ят. Ойнасы менен усланыу елим.
©лимнен уят кушли («КК- х- н.»).
©ЛИМДАР кел. ©лимге буйырылган, елиуге тийисли, ел-
гириуге тийисли. ©зи елимдар, малы тала^ деп аламанга жар
шектирди («Мэспатша»), Егер айтпасацлар атларыныз ^азна-
льщ, басларыцыз елимдар дейди патша (К. Айымбетов).
©ЛИМЛИ кел. ©лгенлер кеп, елиушилик кеп болган. ©лец-
ли жерде огиз семиреди, елимли жерде молла семиреди
(«КД. х. н:»).
©ЛИМЛИК ат. 1. ©лгенде керек болады деп са^ланатугын
зат, нэрсе-^ара, мал. 2. Кыйыншыльщ, ауырманльп^. Ацырет
кер дин елимлик, Ишерге суу болмады, Кезлеримиз жаудырап
(«КД. поэз. ант.»).
6ЛИМСИРЕНИУ елимсиреу фейилинин. озлик дэрежеси.
©ЛИМСИРЕСИУ елимсиреу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
©ЛИМСИРЕТИУ елимсиреу фейилинин езгелик дэрежеси.
©ЛИМСИРЕУ ф. Хэлсиреу, эззилениу, болдырыу, куши
азайыу. ©лимсиреп жанган тутик шыра ший есиктин епкини
менен лып етип сенди (Ш. Сейтов). ©лимсиреп уйге зорга
киятырсам баганагы ^ашып кеткен балалар жэн-жагымнан
к^оршап алды (Т. Кайыпбергенов).
©ЛИМТИК I ат. 1. ©лик, жемтик, елген зат. Бир аш бери
тамац излеп журип бир елимтик тапты (Л4эжит улы). Есабы
жок шан басып ^алган елимтиктиц с'улдерин керди («Мэс-
патша»). 2. ©лейин деп турган, иске аспайтугын арыц, тырыс.
Экелди алдыма туйе, Жагь/лды бетиме куйе, ©лимтикке бол-
дым ийе, Буны хеш бир умытпаспан (Кунхожа).
©ЛИМТИК II кел. 1. Ауыс. Шаршамайтугын, шаршауды
билмейтугын, елермен. 2. Ауыс. Пайдакунем, дуньяхор.-З,
Ауыс. Босацлык, кеуилсизлик, ^уждансызлыц.
©ЛИМТИКЛИК кел. Ауыс. 1. Пайдакунемлик, дуньяхор-
льщ. 2. Ауыс. ©лерменлик, шаршамаушылы^. 3. Ауыс. Босац-
лыц, жууаслыц. 4. Ауыс. Кеуилсизлик, ^уждансызльщ.
©ЛИМШИ кел. ©лиуге жакын, елиу хак^ында, силеси i^a-
тыу, ауыр, ау^ал. ©лимши ^ылып ^ацайды Шагырлыдагы
елине тунде апарып таслады («Кыр^ цыз»). Баслады жаман
^ылыгын, Тулзарда етти сумлыгын, ©лимши цылып ол ^ызын,
53
Кута азап берген екен (Бердац).
0ЛИМШИЛИК ат. 1. Олиушилик, цазаланыушылыц. Мине 1
енди, ол куйиктин устине бул куйик ^эм'жоцшылыц— бул ау-
^алга тускен елимшилик оныц эбден цапаландырып жузин
темен ^аратцан (0. Шамуратов). 2. Ауыс. Ауырманльн^ цы-
йыншылыц.
0ЛИУ ф. 1. Жаны шыгыу, цайтыс болыу, деми таусылыу
-тиришилик цэсийети жогалыу, цазаланыу. ©лсекте дастыг-ы-
мызды алып елермиз (К. Султанов). Сонда сыкмар бий—жэне
бауырсац бер, жарылып олеин—депти (К. Айымбетов). 0зиц-
ди шаршадым деп билсец, жолдасьщды елди бил («КД. х. н.»).
Ат елее ет, арба сынса отын («КД. х. н.»). 2. Ауыс. Иши жа-
ныу, иши куйиу, цызганыу, ертениу. Уйинде бар екен бир еки
цызы, Бири цызыл гулдир бири цырмызы, Колмен оны корип
елди яранлар (Эжинияз). 3. Ауыс. Жудэ, огада, эбден, артьн^-
ша, айрыкша. ♦ ©лип ешиу—огыры цыйналыу, болдырыу,
шаршау. Олип тирилиу—дым болдырыу, орада цыйналыу.
0лип-талыу—жудэ цыйналыу, дицкеси цурыу, елип-ешиу. Кеш
болтанда елип-талып жетсе, кишкене бир атау екен Д. Айым-
бетов) .
0ЛИХАНА ат. 0лген адамды са^лайтугын, елини цояту"
fbih, елини тексерип керетугын жай- Ол ушын оликти жук
машинага салып, цалальщ кеселхананьщ елиханадына апары- :
уымыз керек (А. Бекимбетов).
0ЛМЁК К- елиу.
0ЛМЕС: елмес ауцат кел. Ебиндей, еплеп, ебин-жорыц.
Соннан бери мына царшадай цыз бенен бийдцц есигинде жу-
рип, ауысцанын ишип. таслаганын кийип, елмес аукат етип
отыр едик (К. Султанов).
0ЛМЕСТЕИ кел. Умтылмайтугын, жогалмайтутын Та-
рийхта елместей журдиц ат тагып, ^Москвадан уштын. жулдыз-
дай агып (С. Нурымбетов).
ОЛПЕН, кел. 1. Эсте ацырын, еплеп. 2. Ауыс. Жумса^, жа-
гымлы. Арь;адан ескен елпец, ?келден жуусан ийиси ац^ыйды
(Ш. Сейтов). Дизерлеп отырып: —Апа!—дедим елпец дауыс
пенен,... («Эмиудэрья» ж.).
0ЛТИРИЛИУ елтириу фейилиниц езлик дэрежеси. .
ОЛТИРИСИУ елтириу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ОЛТИРИУ ф. 1.' Тиришилик айырыу, жасау цабиле-
тин жойтыу, жанын шыгарыу. Еки инисин елтирип, мэнисине
келтирип, Акылы жоц Айдостыц келгенин булар биледи (Бер-
дац). Тылда темир жолда хызмет етип жургенде поезд басып
кетип елтирген (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Буренин тусириу, .
абырайын жогалтыу, бежериу, баплау. Жигитлер адамды на-
мыс елтирер, ол намыс жигиттиц арын билдирер («Эмиу-
дэрья» ж.).
ОЛТИРИУШИ ат. Адамзатты ямаса басца ^эр турли
жанлы-жаныуарларды елтиретугын адам. Адам елтириуши.
54
Ийт елтириуши;
0ЛТИРИУШИЛИК ат. 1. Тиришиликтен айырыушыльщ,
жасау цэбилетин жойтыушыльн^, жанын шыгарыушыльщ 2.
Ауыс. ^урейин, тусириушилик, абырайын жогалтыушылыц, бе*
жериушилик, баплаушылык.
©ЛТИРТТИРИУ елтириу фейилинин, ерксиз дэрежеси.
0ЛТИРТИУ елтириу фейилинин езгелик. дэрежеси.
©ЛТИРТКИЗИУ ф. блтириу, жанын шьнарыу.
0ЛШЕГИШ ат. 1. Бир нэрсени елшейтурын зат, буйым.
2. Бир нэрсени елшейтурын адам.
©ЛШЕМ ат. 1. Колем, мелшер, шама. Ая^ кийимниц елше-
ми (Сафиев). 2. Салмак;, ауырльщ.
©ЛШЕНИУ ф. Бир нэрсениц келемин билиу, 'шамасын
аньн^лау. Сез бенен емес, ис пенен елшенеди, расльщ жайы
(Мэжит улы).
©ЛШЕСИУ елшеу фейилинин шериклик дэрежеси.
©ЛШЕСТИРИУ Ф. Салыстырыу, байцау шамал ау, аныц-
лау.
©ЛШЕТИУ ф. Келемин, мелшерин, салмагын, ауырлыгын
лырын аныцлатыу, есаплатыу. Мен озим? бекитилген уш бу-
зауды да еткен купи елшеттим (А. Бекимбетов).
©ЛШЕУ ф. Келемин, мелшерин, ауырлыгын, салмагын,
шамасын есаплау, аньщлау. Сатымбет он сери дэнди елшеп
кемпирдин жамаулы ^алтасына салды (Б. Бекниязова), 0л-
шеген табельщик азын биледи, Жал^аудыц цылуасын жасыр-
мау керек (С. Нурымбетов).
©ЛШЕУИШ ат. 1. 0лшеу ушын арналган зат, елшейтурын
^урал. ХЭР изге бир унилип, елшеуиш агашлары ?^эм лентала-
ры менен елшеди (Т. К^йыпбергенов). 2. Мугдарлаушы, ша-
малаушы, мелшерлеуши, есаплаушы, аныцлаушы. Усы нэрсе
ауыл емирине арналган ^осьщлардын тийкарры елшеуиши.
(Г. Есемуратов).
©ЛШЕУЛИ кел. блшеген, мугдарланган, шенелген, есап-
ланган. Пахтага елшеули 1^атты баха койылады (К- Ирманов).
©ЛШЕЕСИЗ кел. 1. Есапсыз, сансыз. Аягыныз цуяр тениз-
ге 1\ашып, Гей уа^та елшеусиз тасцан дэрьясан («КК-х* поэз.
ант.»). 2. ©лшенбеген, елшеуге мумкин емес.
©ЛШЕУШИ ат. 1. Келемин, мугдарын, шамасын, мелшерин
билиуши адам. 2. Салмагын, ауырлыгын елшейтурын адам.
©МИР ат. 1. Тиршилик, журим. ©мир бар жерде, елим
бар («КК- х. н.»). Ол да сенин бахтын емирицниц уза^лыгы
(К- Султанов). Хал^ымызра наРамаДы ханымыз, хорльщ пенен
емир етип барады .(М. Дэрибаев). 2. Дэуир, жасап турган уа-
цыт. Бул парахат емирди жер жузинде орнатамыз (С. Хожа-
ниязов). О адиули мураллим, устазым балальщ емиримниц
болдын батманы (И. Юсупов). 3. Турмыс, жагдай, ау^ал. КУР"
сын бул смирим келиспей ^алды, Аманатын цудай (азапта
алды (©теш ^эмЮмар). бмирден мол тэжирийбеси бар адам
55
(О. Хожанов). 4. Хеш кашан, ^еш уа^ыт, дым, ^еш, мудамы.
Бир ^ызыл шыбыц армада тийсе ашыуы емирде басылмас еди
(Т. К^айыпбергенов). ♦ 0мир суриу-жасау, тиришилик етиу.
Жийен жырау XVIII эсирдиц орта дэуиринде ©мир сурген
шайыр (А: Каримов). Кун ©тип, айлар киргели, Атауда ©мир
сургели, Сол жаман тусти кергели., Балам атац зарлы еди
(Берда^). Омири узын —жасы уза^, кеп жасау. Тили узын
болмаганнын. ©мири узын болар («КК-х. н.»). Омир саудасы
— ©мир бойылыц ис, ©мирди шешиуши ис, тэгдир. Бул—©мир
саудасы, еле де шыдайын деп онын ашьн^ мацлайына кара-
дым, Кыз Цустай болып отыр (0. Хожаниязов). Омир бойы—
©мириниц бастан аягына шекем мудамы. Ол ©мир бойы Мырза
молла менен цоцсы отырып сондай ырымшыл (А. Бекимбе-
тов) .
0МИРБАЯН ат. Адамныц ©мири ^аккындагы баянлама,
тэриплеме. Бердацтьщ ©мирбаяны ^авдында маглыуматлар
табылды (К- Айымбетов). Бир кунлери агамнын, емирбаянын
сорадым (Ж. Аймурзаев).
©МИРИНДЕ р. Хеш уа^ытта, дым, сирэ.
0МИРИНШЕ р. ©мир бойы, ^эмме уацыт, мудамы, бэр^а-
ма. '
• ОМИРЛЕС кел. Омир шерик, ©мири бирге ©тип атырган,
цатар жасаган. Мэгер болса бул хат арнап жазылган, Марат-
тын. ^авдында саран ©мирлес («КК- поэз. ант.»).
0МИРЛИК ат. Омир бойы, барльп^ емирге туратурын,
©мир бойына болатугын, ^эмме уа^ыг. Омирликке ©рнекли
дос болыуга, Айтысты азаматльщ омир шэртин (Ж. Аймур-
заев). Умытпас^а ойра салдым, Омирликке тамга етип (Ш.
Артыц). ♦ Бирге ©мир суретугын жолдас—жубай, жупты, за-
йып. 1 ' •
0НБЕУ ф. 1. Орынланбау, питпеу. 2. Квгермеу, бертпеу.
ОНГЕ ц. ецге.
ОНГИШ ц. ециу.
ОНДИРГИЗИУ ф. Ондиртиу, берткизиу.
0НДИРГИШ кел. 1. Орынлагыш, питкергиш. 2. Кегерткищ,
берттиргиш.
ОНДИРИЛИУ ф. Алыныу, орынланыу, питкерилиу. Сал-
гырт кеп салынадй! ^эм ©ндирилип алынады (К- Аралбаев),
0НДИРИС I ат. Ондирис кушлери ^эм ©ндирис катнасла-
рына тийкарланып материалльп^ байлы^ларды ©ндиретугын
кэрхана. Ондирис кец, ал шийки зат жетиспесе ис насаз (Т.
Сейтжанов).
ОНДИРИС II ат. тар. с. Колхоз баслыгыныц орынбасары,
жэрдемшиси. Ондириси Сейткамал, Бар мурнында батпан са-
мал (С. Нурымбетов).
©НДИРИСЛИК кел. Ондириске тийисли, ©ндириске бай-
ланыслы, ©ндириске тэн.
ОНДИРИУ ф. 1. Пайда етиу, ©ним алыу, шыгарыу. Не тур*
^6.
ли табыслар ендирип жердей, Еркин мийнеттиц жемисин тер-
^ген (С. Нурымбетов). 2. Тез орынлау, тезлетиу. Ондирип сез
узац жолды, Енди созлер тамам болды (Ш. Артыц). Бир не-
ше кун жол журди, Азгана емес мол журдиь салцын менен
ондирди (Бердац). 3. Алыу, орынлау. Бизден салы^ алыуга
келсец, Ондирерсец, ацыры, Кемал (Омар).
©НДИРИУШИ ат. Бир нэрсени алыуга цэрекет етиуши,
ондирип алыушы. ♦ Ондириуши куш—материаллыц байлыцты
деретиуге цатнасыушылар.
©НДЙРТИУ ондириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
6НЕБ0Й ат. 1. Тула бойы, барлык дене, барлыц жер,
узын шубай. К^ашсацдагы цууган шаццан жетипти, онебойдан
цал дэрманыц кетипти («КК- поэз. ант.»). Бешпенттиц енебо-
йын царманып шыцты (Т. Кайыпбергенов). Келбетиц енебо-
йыц келисипти, жыльщ не, айтшы маган неде жасыц (Эжини-
яз)- 2. Мудам, бэрцама, цэмме уацыт.
ОНЕР ат. 1. Шебер, искер, жетик, ийкем. Хеш ким
мин таппас цэдди-бойьщнан Онер десе он бармагьщ
ойылган (К. Султанов). Адам корки эуладына еткендей, Отти
цызга шешесиниц енери (И. Юсупов). 2. Маманлыц истиц
тури, цэнигелик. Элпешлейди ярыцдай цып, Онери еди суйип
алган (Ш. Артыц). Колынан келмейтугын енери жоц (Ж. Ай-
мурзаев). КолынДа» енери бар жигит (К. Аралбаев). ♦ Онер
баслау—тэсил, цылыц шыгарыу. Жау-жарацты таслады, Та-
задан енер баслады («Мэспатша»).
ОНЕРЛИ кел. Маманлыгы бар, искерлиги бар, цэр цыйлы
иске уцыплы, ислей алатугын цэнигели. Онерли цол аш бол-
мас («КК- х- и-»)- Колы ^ЭР тэреплеме енерли жигит екен
(Т. Кайыпбергенов).
ОНЕРЛИК кел. Шеберлик, искерлик, жетиклик, ийкемлик.
ОНЕРМЕНТ ат. Белгили бир кэсип бойынша маманлыц
ийелеген шебер, искер, уста. Онерментлер дуканныц езинде
журттыц кезинше нелеп атыр (Н. Дэукараев). Фольклорында
енерментлердиц жумыслары да керсетиледи (Н. Дэуцараев).
©НЕРМЕНТЛИК ат. маманлыц, шеберлик, искерлик, уста-
лыц.
ОНЕРПАЗ кел. 1. Колынан Кыйлы нэрсе келетугын
цэм ислейтугын адам, киси, енермент. Онерпазбан дейсец неге
билмейсец (X. Турымбетов). Дуньяны тексерген халыктыц-
гамы ушын, Ацылгой цыз-жигит енерпазларга (Ж-Аймурзаев).
2. КЭР турли ойынлар менен шугылланатугын адам, ойынпаз
киси. * \
ОНЕРПАЗЛЫК ат. 1. Колынан цэр цыйлы ислер . келету-
.₽ынлыц, искерлик, енерментлик. 2. \эр турли ойынлар менен
шугылланыушылыц, ойынпазлыц.
ОНЕРШИ ц. енерпаз.
ОНЕРШИЛ ц. енерпазлык.
©НИМ ат- 1. Исленген жумыстан алынган нэтийже, тусим,
57
табыс, Жердин ызгары бара-бар болмаса еним де аз боладь&
(G. Айжанов). Кок ©зек жерлери еним бергендей, Бэ^эр бол-
са донер монша^ дизгендей (Отеш). 2. Панда, есим, нэтийже.
Исиниц еними болыу.
©НИМДАР кел/©нимли, еним бергиш. Гилец енимдарх
жерлер еле Дуйсенбай менен Атажан байда (Т. Кайыпберге-
нов).
ОНИМДАРЛЫ кел- ©ним бергиш, енимди кеп беретугын.
Нэтийжеде топыра^тьщ енимдарлы болыуына. алып келеди.
(О. Бердимуратов).
0НИМЛИ кел. 1. Зурээтли, еними мол. Быйыл келинниц.
пахтасы орада енимли (Ж. Аймурзаев). Айжамал:—Былтыр-
рыдан еки есе енимли болмаса маран кел,—деди (0. Хожания-
зов). 2. Пайдалы, есимли.
ОНИМСИЗ кел. 1. Зурээти, еними темен, аз. 2. Пайдасыз,.
жайдары, эииуайы. Туцымын ар^алады царамай оныц ыласы-
на, Онимсил журис пенен жетти ол ацыр щатпасына (К- Ир-
манов) .
ОНИУ ф. 1. Кегериу, осип шыгыу, шыгыу. Жасыл дениш
гия енер, Жерге жыллы бэ^эр келсе (Мэжит улы). Тауларда?
бар ©сер, мацпалдай денер, Дослыц шигитлери бунда-да'енер-
(И. Юсупов). 2. Пайда болыу, бинэ болыу, дереу. Бир топы-
ра^тан енер ырыс^ы нанымыз, Тамырлар да араласцан цаны-
мыз (И. Юсупов). Кадрларыц тапты кэнди, Кец жеримнен;
байлыценди (С. Нурымбетов). 3. Тез питиу, нэтийже бериу,,
тезленьу ^эуижлениу, рауажланыу. КЬ1заАы куш, енеди ис„
©ркинлейди ©седи (Ж. Аймурзаев). Бир бийдайды орранда
бир нлмецтиц басын кескен менен тецдей болатугын болсын,
Сонда енеди ис деген ^ызлар (О. Хожаниязов). 4. Биреуден
алынатугын нэрсениц алыныуы, орынланыуы. ♦ ©нип-есиу —
кебейиу, ербиу, тууыу, тууылыу, нэсили кебейиу. ©нип-ескен;
мэканын бугинги кун сен келдиц (Жийен жырау)- Бул дунья-
да атан сеннен айрулды, ©нип-есип узац жаса жан балам;
(«Мэспатша»).
ЭНИУШИ ат. 1. Пайда болыушы, бинэ болыушы, дереу-’
ши. 2. Басца биреуден алынатугын зат.
ОН, ат. 1- Бет, жуз, ажар, келбет, тур, шырай. Жууырып
кетти кеби, Жатыр биреу цашып еци (Ж. Аймурзаев). 2. Тур*
м'ыс, шынлы^. ©циме, тусиме не екенин биле алмай ^айран.
болып атыр («Мэспатша»). Тусим бе, ецим бе, япырмай биле
алмай ойланып турман байлауда (Ш. Артыц).
ОЦБЕН ецмен.
0Н.ГЕ кел. ©зге, бас^а, бетен- Жарцыратып тедгесин, К°‘
йып истин, ецгесин, Шацырып алды цасына, Сезге шешен жец-
гесин («Кырц ^ыз»). Окпём .кеп болса да ецгесин айтпайман
(Ж. Аймурзаев). ©цге i^yc ушеа да ушпас ^арабай Шашыцды
©сирдиц жуумай-тарамай («KJK- х- н-»)- Эрманыц бар оннан*
58
ецге. }^эм ^эйинге болып жецге, Жат еллерде турсац келин
(Бердак).
©НГЕРИЛИУ ф. Цолайына, ьщгайына алыныу. Он жан-
бастан ^онды 6ai\cw, ©цгерилди дуутар ^олга, I^oc шархана
тилге келип, Бар бийлигин берди цолга (И. Юсупов).
©Н.ГЕРИСИУ ецгериу фейилинин. шериклик дэрежеси-
ОН.ГЕРИУ ф. Колик устинде алдына алыу, алдына кеселеп
услап отырыу. Гундени аттыц устинде алдына ецгерип экелип
цырманныц цасына атып урды (К- Айымбетов). Ат белйне
минеди, Тал ^уйрытын ецгерип, Келге ^арай донеди («Алпа-
мыс»). J
©Н.ГЕРТИУ ецгериу фейилинин ©згелик дэрежеси.
0Н.ЕШ ат. Жут1\ынша^ пеней ас^азанды байланыстырыу-
шы ауцатланыу мушеси. КУМ жутады, ^ышырлайды ецеши-
К^алгандай-а^ куни жа^ын ©леей (Т. Сейтжанов). , Эметтин
ецеши бурынгыдан да бетер ашыды (6. Айжанов). ♦ Кызыл
ецеш болыу—урысыу, жэнжеллесиу, бакырысыу.
©Н.ИР ат. 1. Кекирек алды. Оцирине тагып тенге (Берда^).
Оцирине ^эйкел-туйме тарынып (Эжинияз). 2- Алды, айнала,
ал₽ы тэреп. Кешелерин шэмен гуллерге тол'ып, ециринде жай-
Jiap ©сип жацадан (Ш. Мэмбетмуратов). Бир куни Айдостыц
кеуили дэшип отырганда, К^улымбет ^улльпугы ^эм ^уульщты
асырып, арасынан «Бозатау» ецириндеги елатты ^оса сорады
(К. Султанов).
0ЦИУ ф. Бозарыу, езгериу, солыу. — Албырама, ’— деди
жолдасым маган туси ецип кетти (0. Айжанов). Бийдин туси
ецип кетти (К. Султанов). Устиндеги бояма ^ызыл без кейле-
Тинин туси ецип ацшыл тарт^ан (К. Султанов).
©Н.КЕЙ р. 1. Ылгый, гилец, жалац, тутас. Елинен айырыл-
ган ецкей сорлымыз, Езилгенге жэрдемшилер барма екен?
(К- Ирманов). Астына минип жорганы, Кийипти ецкей торба-
ны, Касында болыс-порканы, Сондай бол ар бай баласы (Кун-
хожа). 2- Бир ыцгай, бир жен, бир тегис. Бир ецкей о^ыушы-
лар мектепке ^арай журе баслады («Жеткиншек» г.).
©Н.КЕНЛЕУ ф. Селкилдеп жууырыу, жортыу, жугириу.
.^эзир гитлершилердин зэребеси уйирилип, керген-билгени
тым-тыра^ай ецкецлеп ^ашыу (0. Хожаниязов).
0Н.КИЙИУ ф. Басцалардан ири болып кериниу, дицкийиу.
ОНКИЛДЕУ ецкецлеу.
0Н.КИТИУ ецки$ фейилинин ©згелик дэрежеси-
0Н.КИУ ф. Жыл^ыныц, ешектиц артцы еки аягын кетерип,
секириуи.
0H.MEH ат. 1. Кекирек, тес. )^эр кимниц айт^ан ^ацгымай
•сезлери де оцтай ецменинен ©тетугын болды (Ж. Аймурзаев).
2. Геуде, турпат. Еки ^олын жерге тиреп, ецменин жо^ары ке-
терип, жан айбаты менен умтылган еди (1^. Ирманов).
59
©Н.МЕНЛЕТИУ ецм«нлеу фейилинин езгелик дэрежеси..'
0ЦМЕНЛЕУ ф. 1. Кекиреги менен тиреу, ийтериу. Бир ец-
менлегенде оны муйешке апарып тыеды («Жас Ленинши» г.).
2. Алга царай умтылыу, ецтерилиу. Бес-алты адым атыудан-а^
ецменлеп жыгыла беретугын болды (Т. К^айыпбергенов).
©Н.СИЗ кел. Тури' туси жаеды емес, шырайсыз.
0Н.ШЕН, р. Ылгый, гилец, ецкей. Мен ецшен. едсацаллардьь
шацырып отырман (Т. ,1^айыпбергенов). Байдын балаларынан$
езгеге миясар болмаган мектепке ецшец едллаш балалары тол-
ды (Мэжит улы).
©ПЕПЕК ат. ^устыц аты, басыцда пепекли пэри бар сара-
ла цус. Шалып ушедн коп едрлыгаш, ©пепеклер сайраган*
(Т. Сейтжанов). Опепеклердиц дауыслары жаздын жаеднлага-
нын ерксиз ойлатцандай еди (Н. Дэуедраев).
©ПЕПЕКТЕЙ кел. ©пепекке усаган, епепек сыяклы.
ОПЕПИШ епепек.
0ПИУ ф. Еркелетиу ямаса жацсы кергенлигмн бйлдириу
мэнисинде еринин басып суйиу. Жацсы ^атын ерур цуда наг-
мети, бпсец, едшсац азиз жанныц рэ^эти (Эжинияз)..Пир бол^-
раны айыппа екен сондай не, К^ызым дейип хэр бетицнен бир>
ептим («Мэспатша»).
©ПКЕ I к. екпе I
0ПКЕ II ц. екпе И
©ПКЕЛЕУ к. екпелеу.
©ПТИРИУ к- епиу.
OP I ат. ^эрекеттиц басланган тэрепи, суу яки шамалдыщ
келип турран багыты, басы, сагасы. Кеме минип ерге барсац,
Жан едйнамай ерге барсац (Мэжит улы). Откел ериректе-
болыуы керек (Т. Кайыпбергенов). Шырып желдин ерине, Диз-
ден тесек салдырып, Жатыр еди Аллаяр («Кыр^ едз»). ♦
©рден-ыеда секириу—тум-туска, анда-мунда, ^др жакиа. Те-
ребай аягына 1\оз басылгандай орден-ыеда секирди (К. Султа-
нов). ©рден-ыеда аунау-жэн-жакка домалау. ЬГзрар жерде
узац тун, Аунасып ерден-ыцка, Аш болдык деп бес жетим,
Телмиреди ошакка (И. Юсупов)- ©pre тартыу—ерге ^арай
жетелеу, суйреу. Жылтыр «-музда таймай шауып, Ел шанасын*
тартар ерге (Мэжит улы).
OP II кел. Кайтпас, цайсар, ежет. Баскаларга Караганда*
жацсылыцтыц минези ер еди («Кыз. ед», г.).
ОРБИТИУ ф. Кебейтиу, рауажландырыу, таратыу.
ОРБИТПЕУ ф. 1. Кебейтпеу, рауажландырмау, таратпау.
2. Керисине ислеу, женлемеу, ма^улламау. Керисинше бири-
ниц сезин бири ербитпейди (Т. Кайыпбергенов).
ОРБИУ ф. Кебейиу, рауажланыу, жасарыу, ^эуижлениу}
тарау. ©рбиген есимликтиц келецке тартты бойын (Г. Есему-
60
ратов). ©рбип-есер уац болмау—кебейип рауажланыудыц уац-
*гы болмау. Бурынгы эййемги заман. 1^ай уа^ жа^сы, ^ай уа^
жаман, Он сегиз мын аламан, ©рбип-есер уакх болмады (Бер-
да^).
©РГИЗИУ ериу I, II, III фейилинин езгелик дэрежеси.
©РДЕК ат. биол. ^устыц аты, уйрек. Та^ыр келдиц у л тан-
ларын суу алды, Еац^ылдас^ан ердек пенен газ ^алды (©теш).
Келлер жуда болды ердек, сонадан, Ерлер жуда болды т^атын-
баладан, Кыз"жаУан айрылды ата-анадан, КаРан«гы ^аплаган
^айгы заманда (Бердан)-
©РДИРИЛИУ ериу фейилинин езлик дэрежеси.
©РДИРТИУ ериу I, II, III фейилинин езгелик дэрежеси.
©РДИРИУ ериу I, II, III фейилинин езгелик дэрежеси.
©РЕ ат. 1. Тирепберди, уй-жайдыц ^айуанныц ишине бел-
ликке тиреп ^ойылган агаш. Ореге шаншыулы турган оран
пенен кендир жипти кесип, сыли етип жерге тускен т^ызын *ну-
ша^лап алды (А- Бекимбетов). 2. Ауыс. Тирек, жэрдемши,
кууат. Сездин дурысын айт^анда, Тиреп турган аспанды, еки
бирдей ерем бар (Бердан). Айдос бий журттын ереси (Бер-
да^). ♦ Аспанныц ереси—Ауыс. тиреп туратугын. Аспанныц
ересин устиме тайдырып жиберсен де дегеним-деген (К-Арал-
баев). ©ре текиймет—^эр турли ирецдеги бояулар менен боя-
лып, нагысланып басылган кийиз, белек орам.—Аягы жерге
мунэсип емес екен деп астына бир ере текиймет таслады («КК-
х. е.»). ©ре жанбау—женленбеу, дурысланбау, келиспеу.
Отын ере жанбай (К. Султанов), ©ре бастырмау—кесент бе-
рму, женлендирмеу, келиспеу. Шаинан та^ырга гул кегерткен
жон, дейди ере бастырмайды (Г. Есемуратов).
©РЕЛИ кел. Улкен, нэ^эн, кец, узан. ♦ ©рели тан —тун
узан тун. Цулласы олар кирпик 1^а1\пастан, бэ^эрдин брели
тацын атырды (К- Айымбетов). Улбосын уйьпутай алмай, бре-
ли тацды кезинен ат^арды (Н. Дэу^араев).
©РЕСКИ кел. Огыры, езгеше, ерси, артыцмаш, нЭДДен тыс,
кеуилге унамсыз. ©зи пешанасы кен сын-сымбаты келискен,
жузи ысыц болган менен цызга келгенде ерески 1^атал (©. Хо-
жаниязов).
©РЕСКИЛИК ат. Ерсилик, тацкаларлыц.
©РИЛИУ ериу фейилинин езлик дэрежеси-
©РИМ ат. Айнастырып тонылган зат, бурым. Бул уа^ытта
Кыдырдын мойнына сегиз ерим бузау тил иамшы шырп ете
цалды (С. Хожаниязов). '
©РИМЛИ кел. ©рим етип исленген зат, то^ылып исленген.
Кырн еримли шашын бир силкип кекиреги цууанышца толган-
дай (Ж. Аймурзаев).
©РИМ-0РИМ кел. 1. Тилким-тилким, пыррым-пыррым, тоз-
ган, жыртылган. Жуз адымдай изинде, усти-басы ерим-ерим
61
1$ап-цара кир, басында пилтелери ыржыйып тозыуы жеткев
гене та^ыя (Н. Дэу^араев). Бурынлары еки дизеси орпм-ерим,
болганша асьщ ойнайтугынлардын бири мен едим (Т. К^айып-
бергенов). 2. брилип турган кеп затлар.
©РЙС ат. 1. Жайлау, отлац жер. Ферма маллары ористен
^айтып келе баслады (Ж. Сейтназаров)- Колхоз ауылынын
арасын ористен цайт^ан маллар тозангытып, шанын аспанга
шыгарды (Т. Кайыпбергенов). 2. Мумкиншилик, жагдай, ба-
рыс-келис. Ал баягы ^амыс ^ос уйлердин кем-кен ериси та-
рылды (К; Султанов), ©миринше ерисиц тар, Бир эмел етип
калмасан (А. Дабылов). 3.. Билим, сана, сана-сезим, ой-ерис-
Жауынгер жигит анасынын ой-ериснниц езгергенлигин иштень
тыкып билип тур (К. Султанов).
©РИСИУ «риу II, III фейилинин. шериклик дэрежеси-
©РИСЛЕТИУ ф. Кецейтиу, рауажландырыу. Ойыцды орис-
летип, ^ыялынды тербейди, адамнын шадлыц сезимлерин ^ы-
тыклайды («Эмиудэрья» ж.).
©РИСЛИ кел. бриси кец, ериси мол. Патриотльщ кен,
ерисли пэт пенен, Иске тусти бизин. бираз азамат (Т. Сейт-
жанов).
©РИСТИРИУ ериу III фейилинин езгелик дэрежеси.
©РИУ I ф. Журиу, тарау, ермелеу, тырмасыу, жайылыу.
Жа^сы шопан i^oc^a етти, Маллар ерип кетти ^ырга (И. Юсу-
пов). Мектеп киши пиллецана, ^уртереди жапыравда, Толып
атыр пилле орап, Дэл дэстесин шартаада (Т. Сейтжанов).
©РИУ II ф. Токыу, шыйратыу. Оннан кейин оны ^айтадан
г^атты нылып ере баслады (Т. Нэжимов). Ат ^уйрыгын таллап
ерип, Коринан екен жауды керип (Берда^). Алтыннан (Урген
шашбауы, журсе екшесияе тусер (Эжинияз). ♦ брилген бу-
рым—шыйратылган, то^ылган- брилген бурымлардыц ^эр
талы кез алдына ^асыл жипеклерди елеслетеди (Ж. Аймур-1
заев). Шашын ериу—токып ериу, шыйратып ериу. Сэ^эр жуу-
дырып басыны, Таза ердирип шашыны (Эжинияз). Оннан ке-
йин оны ^айтадан ^атты цылып ере баслады (Т. Нэжимов).
‘ ©РИУ III ф. Дизиу, цалау. Х^эр <5ир куним емирдин бир
гербиши, ^эр биреудин келер буны ергиси (Т. Жумамуратов).
♦ Дийуалга гербиш ериу — цумартыу, инталаныу.
©РКЕНЛЕНИУ еркенлеу фейилинин езлик дэрежеси-
©РКЕНЛЁСИУ еркенлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
©РКЕНЛЕТТИРИУ еркенлеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
©РКЕНЛЕТИУ еркенлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
©РКЕНЛЕУ ф. ©ему, рауажланыу, ^эуижлениу, орлеу.
Буннан былай шал^ып толып тасарсан, Дэуранын еркенлеп
узац жасарсан («Мэспатша»). К€ызады куш. енеди ис еркен-
лейди еседи (Ж. АЛмурзаев).
62
0РКЕШ ат. I. Туйениц арцасындагы букир, децес жери, май-
лы жери, шо^лы^. Сенде цуурап цалган тикеш, Ат цосшылар
-буйдасын шеш, К^ара буура ^ыйсыц еркеш, Заманында туйе
екенсец (Кунхожа). ©ркешлерин май- бас^ан, шуудаларын
шан бас^ан (К- Айымбетов). 2. Таудыц бийик жери, тебешик,
шоцлык, еркешке усаган дец. ♦ Буура еркеш—а) еки айры
еркеш. б) суудыц тол^ыны. Ал са^аллы аралыц, Буйра еркеш
толцыныц Гуциренгён сырлы униц (К-Султанов). Тау еркеши—
таудыц еркешке усаган жери. ©ркеш тауыц уласып, Нар ца-
мысын жарасып, жацарган елдиц сэнисец (К. Султанов).
©РКЕШЛЕНИУ ф. Шо1\ала^-шо^ала^ болыу, ийрек-ийрек
болыу, тебе-тебе болыу. ©ркешленген цызыл цум, Ыс^ырып
сскен дауылдай, К9Р ^ацыт жор дем береди («Эмиудэрья»ж-).
Базда еркешленген толцын бирин-бири г^ууып ^айырга суу
серпеди (Т. Цайыпбергенов).
ОРКЕЩЛЕТТИРИУ еркешлеу фейилинин ерксйз дэрежеси.
©РКЕШЛЕТИУ еркешлеу фейилинин езлик дэрежеси-
0РКЕШЛЕУ ф. Децес етиу, тебе-тебе ^ылыу, шо^ала^-шо-
калак етиу, думпешлеу, уйиу.
ОРКЕШЛИ кел. ©рнеши бар, еркешге ийе.
©РКЕШСИЗ кел. еркеши жок, еркешке ийе емес.
©РКОКИРЕК К- ер II
©РК0КИРЕКЛЕУ кел. ©жетлеу, ^ырсыцлау, ^айсарлау.
©ркекирекли жигит.
©РК©КИРЕКЛИК ц. орлик II.
©РЛЕНИУ ерлеу фейилинин езлик дэрежеси.
©РЛЕСИУ ерлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
©РЛЕТИУ ерлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
6РЛЕТТИРИУ ерлеу фейилинин ерксйз дэрежеси.
©РЛЕУ I ф. I. Шамал яки суудыц агысына царсы журиу,
ушыу. Аспандагы ерлеп ушцан шагала, неге сансыз ой саласан
санама? (Ш. Мэмбетмуратов). Кеп балалар .кун т^ызыудан
сайыз сууга ерлеп шыц^ан ^эр турли бальщларды услады
(А Бекимбетов). 2. Алга басыу, рауажланыу, келисиу, илгери-
леу. О^ыды патша жасынан, Кетпеди молла цасынан, Тайма-
ды дэулет басынан, Талабы ерлеген екен (Берда^). KbI^blH
еткен еди атлаган жери, Бира^ ол ерледи алга илгери (И. Юсу-
пов) .
©РЛЕУ II кел. ©жетлеу, кайсарлау, ^экислеу, т^ырсы^лау.
ОРЛИК I ат. Кемениц желцомын ^ыстырыуга яки жип та-
гып суйреуге арналган агаш. Желцомга* хызмет буйырсац
Ес;кек, таяу орлик дэркар (Мэжит улы).
ОРЛИК П кел. ©жетлик, кайсарлыц, ^экислик, цырсы^лыц
Жекке-сийрек адамларга таныла келген баланыц ерлиги, жа-
гымпазльщ етип, цыйпацлап сейлемеуи, цайгыдан басын ке-
тсре алмай жургенлерге кууат ендиреди (К^. Айымбетов). Бу«
•рынгыдай азгана ерлик жоц, жудэ жууас *(Т. Кайыпбергенов).
0PMEK ат. 1. Ййирилген жун ямаса пахта жипти то^ыу
ушын ^олайластырылган эпиуайы станок, врмектеги мыц са-
бацтыц бирисин, узген менен гилем цалмас тоцылмай (И. Юсу-
пов). Ормектиц арцауы кемис (Т. Хайыпбергенов). 2. 0рмек-
шиниц дузары, торы. Суудьщ бетине сулыу ермек салды(К. Сул-
танов).
©РМЕКШИ ат. биол. Тор то^ыйтурын бууын аяцлы жэн-
лик. Оныц курган ауы маран ермекшиниц ауындай керинбей-
ди (Т. Кайыпбергенов). Муйешлерде тор-тор ермекшиниц уя-
лары (Эмет Шамуратов).
©РМЕЛЕСИУ ермелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
©РМЕДЕТИУ ф. Теменнен жоцарыга жибериу, тырмастьг
рыу. ♦ Жыр ормелеу—жырлардыц кебейиуи. ЖырЛарьщды
ермелеттиц, талай шыцлар тасына (Т. Сейтжанов).
©РМЕЛЕУ ф. Жылысып журиу, жылысып ^эрекет етиу,.
жо^ары котерилиу, тырмасыу, жармасыу. Алтын баслы айдар-
хадай ермелеп, Жыга алмады, патша, ханлар ^эмири (И. Юсу-
пов). Соцын-ала есимликлерге ормелеп кетеди (Д. Жалме-
нов). Таура ермелегендей жоцары карай ермелеп адым аттым
(Ж. Аймуразев).
©РНЕК ат. Улги, тэжирийбе. Ол ези дэслеп атызда жу-
мыс ислеп, бас^аларга ернек керсетти (0. Хожанов). Бизде
солардан ернек алып ез кушимизди жэмлеп, жергиликли хэ-
кимлерге куш керсетип сынацтан етиуимиз керек (А. Беким-
бетов) .
©РНЕКЛИ кел. Улгили, тэжирийбели. Бийжан кыз болды
сулыу кернекли, К^тарынан ^эр бир иси ернекли (Омар). Ай-
сэнем келгеннен берли колхоз емлеуханасы жацсыланып, ер-
некли езгерислерге ийе болды (Ж. Аймурзаев).
©РРЕ: ерре турыу ф. Тик турыу, трз турыу, ушып турыу.
Аймереке орнынан ерре турды (Ж. Аймрузаев). Уйкысын
шайдай ашып даялы да орнынан ерре турды (К. Султанов).
©РТ ат. 1. От тийиу, жаныу. Адамларды ерт сендириуге
белистирип жиберди (А. Бекимбетов). Олар ойынга. ^уныгып
ерт эдеуир-ац алыс^анша билмейди (Г. Изимбетов). 2. Кбай-
ты, ^эсирет, ууайым. Сорлы кёрким. бул элемге ерт салган,
Жас жанлардыц журегине дэрт салган (И. Юсупов).
6РТЁКЕ ат. Жабайы теке, теке.
6РТЕКЕДЕЙ кел. Жабайы текедей, ертеке сыяклы. Орте-
кедей ойнаклаган гунанлар, демде-ац дауыс шыццан жерге
жеткерди (Т. Кайыпбергенов).
©РТЕЛИУ ертеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
6РТЕНДИРИУ ертеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©РТЕНИУ ертеу фейилиниц езлик дэрежеси.
©РТЕ'Ц ат. 1. От тийип жанган жер, от-шеби ертенген
Ь4
I
майдан. 2. Отынныц, агаштыц жанып к^ара комир болган цал~
ДЫРЫ.
0РТЕНДЕЙ кел. Ортец сыяцлы, ортецге усаран, ортец тэ-
ризли. Бэ^эрги ортецдей бул урыстыц жалыны шарпымаган -
ауыл бар ма? (К, Султанов).
©РТЕЦЛИК ат. 0ртец болган жер, майданльщ.
©РТЕТИУ ортеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
©РТЕУ ф. 1. Жандырыу, куйдириу, от бериу. Жа^лар ер-
теп, шауып алып, Коп азаплар берди оран (И. Юсупов). Душ-
панлар басып киргели, халыц тацланады, ^аланы ортейди
(1^. Айымбетов). Пахта, май заводларды бузран, ортеп, олар-
' ды да жацадан оцлау, я жацадан салыу керек еди (К^. Ирма-
нов). Ма^пал келдиц ултанындагы орып жыйналран пишен-
лерди де ертеуи тосыннан болган жоц (X. Сейтов). 2. Ауыс.
Ишин куйдириу, цайгыга салыу, жандырыу. Бекниязов шы-
дамсызлыц пенен бирден ишин ортеп турган сауалды айтып
салды (А. Бекимбетов). 3. Ауыс. Денениц ысыуы, темпирату-.
; раныц котерилиуи, денениц лаплауы. ♦ Журек-бауырыцды от-
тай ортеутыж-гыж цайнатыу, куйдириу. Ен алды менен журт-
тан бурын ез уйиц, ез экеннен бундай сез еситиу гыжырда-
' ньщды цайнатып, журек-бауырыцды оттай ортеп, жаньща ти-
йеди екен (О. Хожаниязов). Тула бойын ортеу-денесин цызды-
рыу, жандырыу. Тула бойын ортеп, иши , жанып отларга
(«1^ырц цыз»). Сап журегин ортеу-сау, путин журекти цызды-
рыу, жандырыу. Сап журегин ортеп иши дут болып, Тири ^ал-
дым 'ацыр' туби цут болып (Т. К^айыпбергенов).
0РТЕУШИ ат. 1. От бериуши, жандырыушы, куйдириуши,
алыстырыушы. 2. Ауыс. ^айгыландырыушы, ^апа цылыушы.
©РШЕЛЕНДИРИУ оршиу фейилинин езгелик дэрежеси.
©РШЕЛЕНИУ. ф. 1^арсы турыу, цырсыгыу, ^асарысыу. Бул
сырын паш еткиси келмей оршелене тусти (К. Султанов). Бар
болса шыгар ^амшыцды — деп цайта бурынрыдан да бетер
оршеленип арт бетине жалт-жалт царай берди (К. Султанов).
ОРШЕЛЕСИУ ф. ^асарысыу, царсыласыу. Бирак Кунхожа
. тары кгазы менен оршелесип, ез пикирин дэлиллемекши болды :
(К. Султанов). Ерден цалган гошщацлар. Кем-кем тасып рур-
жацлар, ©ршелесип цорцып саспай, Ат Шапты майдан ишинде
(«Мэспатша»).
©РШИТИЛИУ оршиу фейилиниц езлик дэрежеси.
©РШИКТИРИУ оршиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ОРШИЛ ц. ожет.
0РШИЛЛИК ожетлик.
©РШИТИЛИУ оршиу фейилинин езлик дэрежеси.
©РШИТИУ оршиу фейилинин езгелик дэрежеси.
©РШИУ ф. Кобейиу, ^эуижлениу, рауажланыу. Жердин
жузин зулым цаплап, Бузыцлыц оршип царацгылыц алган бир
мэ^эл (Мэжит улы). Сууында шашылран ууылдырыцтан, Ор"
шиген бир шабарыцман Кегейли (И. Юсупов).
5-MG 65
©СЕК ат. Жала, рыйбат. отирик, дожмет, жаман гэп. Жума-
гул езинин ^этелескенин сон тусинип эуели осекке ергенине
екинеди (Г. Есемуратов).
6СЕККУМАР к- осекши.
©СЕКШИ ат. 1. ©сек, отирик, жалран гэп таратыушы адам,
киси. Эри-бери сорастырып керип еди, осекшилердиц бэри гам-
хоршы болып шыра келди (©. Айжанов), ©з ^энигелиги бойын-
ша артта калган, осекши ауыл докторы (Г. Есемуратов). 2. Жа-
лахор, жаладан асылыушы.
©СЕКШИЛ к. осекши.
©СИК кел. 1. Узын, бийик. Осик муртларын бирим-бирим
гыйпады (Т. Кайыпбергенов). Адырак коз, осик шашлы киш-
йене Бектемир оларра гэп косты (Т. Кайыпбергенов). 2. Бой-
шан, бэлент, жокары.
©СИКЛИК ат. 1. Бийиклик, узынлыц, 2. Бойшацлык, бэ*
лентлик, жокарыльщ.
©СИМ I ат. 1. ©ним, пайда, 2. Косымша» зыяда.
©СИМ 15 кел. Кобейген, артцан, оскен.
©СИМЛИ кел. 1. ©скиш, осиуге ылайыц. 2. ©нимли, пайда-
лы. *
©СИМЛИК ат. ХаУа» суу, тойырак составларынан аукат-
ланатугын, жерде когерип бир жерде козгалмай рауажланату
тын тири организм. Бир уакытлары усы караларды жабайы
осимликлер басып кэм жабайы кайуанатлар макан етип жат-
кан (С. Хожаниязов). Кок осимликлер устинде губелеклер
ушып-конып айланып жур (К- Айымбетов).
©СИМЛИКЛИ кел. ©симлиги коп, осимлик осип турган
жер, осимликке мол.
©СИМЛИКСИЗ кел. ©симлиги жок, осимликке ийе емес.
©СИМСИЗ кел. 1. ©сими жоц, осимге ийе емес. 2. ©нимсиз
пайдасыз.
©СИН.КИ кел. 1. Узын, оскен, осицкиреген. Онын онда са-
Кал шашы осицки, жузи де жудеу, кийими де эбигерлеу еди
(К. Султанов). 2. Бойшац, бэлент, жоцары.
©СИН.КИЛЕУ кел. 1. Узынлау, осиклеу, осицкирегенлеу. 2.
Бойшацлау, бэлентлеу, жо^арылау.
©СИРГИЗИУ осириу фейилинин езгелик дэрежеси. ‘
©СИРИЛИУ осириу фейилинин езлик дэрежеси.
6СИРИУ ф. 1. Тэрбиялау, жетилдириу. Жалгыз бала бол-
тан сон, Эметти еркелетнп осирди (Т. Кайыпбергенов). Шыра-
гым Х9КИМ^ар°1 жасында мойныма мингизип осирген иним един
гой—деди («Эд. хрест.»). 2. Котериу, мае етиу. Жау алдында
Каша герме Мэспатша, Изден кУУ₽ан жаудын кеулин осирип
(«хМэспатша»). Капалыгын кашь1Рып» Кеулин жудэ осирип,
жууап айтар ушырып, Сез бермейди мазаклап (Мэжитулы).
3. Егип тэрбиялау, к.аРаУ- КаРа^алпакстан салыкешлери салы
егип осириу жумысынын барлык турлерин табыслы жургизди
(«Сов. КК-» г.), ©сирсец бурын завод багын, Бул жерде саган
сб
дым царыйдар (И: Юсупов). Ол ©сирген пахта болса цан*
дай,.Уатанга дослыцца садыц сондай (Г. Есемуратов). 4. Са
чын кебейтиу, сапасын арттырыу, ^эр тэреплеме жа^сылау.
ОСИРИУШИ ат. Тэрбиялаушы, кутиуши, цараушы, егиуши.
©СИРТИУ есириу фейилинин. езгелик дэрежеси.
©СИУ ф. 1. Кегериу, ©нип шыгыу, узайыу, жетилиу. Жыц-
гыллар менен торацгыллардыц кутэ ^алыц ©екен жери екен
(Т. Кайыпбергенов). Тауларда баг ©сер мак;палдай денер, Дос-
лыц жигитлери бунда да енер (И. Юсупов). Есигимиздиц ал-
дында еки туп тут агашы осип турады (0. Айжанов). 2. Кэма-
лына келиу, ержетиу, бойжетиу. Жас един, сен ©стиц кушине
толдыц, ^адал мийнетинен мыцлаган ^олдыц (Д. Касымов).
Бираз азгана сабыр етсец, Бойьщ кем-кем ©сер сениц (С. Мэ-
жийтов). 3. Рауажланыу, ^эуижлениу, жетисиу, гуллениу, к©-
бейиу. Дауысы жер гуцирентип от ^араз турган техникасы
©сип гулленген кала (С. Нурымбетов). Элпешледиц болып
анам, Кушагында ©сти санам (Т. Сейтжанов).Ф Кеуили ©сиу—
шад болыу, мэс болыу, кеуили кетерилиу. Кун салкында азан-
да ел кешеди, Кошкен куни адамныц кеуили ©седи (Эжинияз).
Кеуили ©екен жасауыллар, Шыр-пыр болып сауаш цурды (Д.
Касымов). бсип-ониу, есип-орбиу—рауажланыу, ^эуижлениу,
гуллениу, жетисиу, кобейиу. Олар Тундрада, Дон шахтасында
^эзир ©СИП-0НИП ныгайып барар (Ш. Мамбетмуратов). Мэйек
тууады, палапанлайды, ©сип ©рбийди (Ж. Аймурзаев). Сонда
да есип-орбиу болады (Т. Кайыпбергенов).
©СКИН кел. 1. Осип кеткен, узын, котерилген. Оныц ©скин
цалыц сацаллы, цаба^лары тунерип тула бойы титиркеп кет-
ти (А. Бекимбетов). 2. Кетерицки, жо^ары. Еки жастыц коки-
реклери ©скин, кеуиллери хош (Т. Кайыпбергенов).
ОСКИНЛЕУ кел. Узынлау, кетерицкилеу.
ОСКИНЛИК ат. бсип кеткенлик, узынлы^, котерицкилик.
ОСКИШ кел. Тез ©сетугын, тез узаятугын.
©СПИРИМ ат. Жас, ©сип баратырган. Жаца ©спирим нэу-
бэ^эр, Тал шыбьпугай бураласац (А. Дабылов). Дур-дур сил-
кинип ойнаган, КЭР нэрселерди ойлаган, Кун сайын осип жай-
наган, Жаца ©спирим керек маган (Кунхожа).
0СТЙРИУ ф. Тэрбиялап келе ^ылыу, рауажландырыу.
Киндигин сайлап кестирди, Сылап бойларын ©стирди, Суу ор-
пына пал иштирди («Мэспатша»).
ОТ I. ат. 1. Адамзатлардыц, жаныуарлардыц бауырынан бе-
линип шыгатугын сары, кокшил, ашшы суйьщлыц. КУста CYT
жо^жыл^ыда етжо^ («КК-Х-Н >>) 2. Ф©т цалта—-суйы^льщ
топланатугын бауырга жабысцан цалташа.
ОТ. II. ф. ©тиу, кешиу. ©т гунамды мениц бергил ^ат^ымды,
Баглама айральщ* етип багымды (Омар).
ОТЕ 1. к4. жудэ.
ОТЕ II Ц. етеу.
67
0ТЕЛИУ ©теу фейилиниц.езлик дэрежеси.
©ТЕУ ф. Бир нэрсениц ^арыуын кайтарыу ушын исленген
>;эрекет, орнын толтырыу, т©леу, ат^арыу.—Жоц апамныц бай-
дан алган. карызын ©теу ушын бир еки айга келдим (А. Бе-
кимбетов). Патша судьясыиыц берген жылларын ©теп, бир
кунлери онторыз жигит аман елине келди (К- Ирманов).
©ТИЛИУ ©тиу фейилинин. езлик дэрежеси.
©ТИМ кел. Ма^ул, дурыс. Эзелги сезин ырас болса, соцгы
сезиннин ©тимине жа^сы («КД- х. н.»).
д ©ТИМЛИ кел. Турарлыц, унамлы.
©ТИНИУ ф. Сораныу, жалыныу, жалбарыныу. Мен айта-
•йын балам сизге ©тинип, емиримнин. дауамы келди жетилип
{А. Дабылов). Бул .адамды болыс етип сайлап бериуин ©тин-
Дик (К- Ирманов).
©ТИНИУШИ ат. Сораныушы, жалыныушы, жалбарыныушы.
Г ©ТИНИШ ц. етиниу.»
©ТИРИК кел. Жалган, алдау, натууры, надурыс, ^алпал,
цэте. ©тирик сез жанра кас, ©ткир пышац цанга цас («КД. х.
н.»). ©тириктен сез болмас, упилдйрик без болмас («КД. х.
н.»). Тури-тусине Караганда ©тирик сейлейтурын жигит керин-
бейди (Т. Кайыпбергенов). ♦ ©тирик-есек—жалган с©з цэм
гэп. Бойына питкен минези ©тирик-есек пенен иси жоц (К. Сул-
. танов).
©ТИРИКШИ ат. Кэтел надурыс, натууры, жалган, ©тирик
с©з айтыушы, алдаушы. ©тирикши елген кисини гууа тутады
(«КД. х. н.».). К^ай жерицди мацтайын мен, ©тирикши лапгей-
сец сен (©теш, Омар), ©тирикшини езимде жинимнен бетер
жек керемен (А. Бекимбетов).
©ТИРИКШИЛ к- ©тирикши.
©ТИРИКШИЛИК ат. Алдаушылыц, натуурылыц, жалган-
лыц, надурыслыц.
©ТИРИМ к- ©тим.
©ТИРИМЛИ к- ©тимли.
©ТИРИУ ц. ©ткериу.
©ТИСИУ ц. ©тлесиу.
6ТИСКЕН к- ©тлесиу.
©ТИУ ф. 1. Бир жерден екинши жацца шыгыу, басца жацца
кетиу, журиу. Кошени ямаса жолды кесип ©ткенде айрыцша сац
болыу керек («Жас Ленинши» г.) Багына тусиу былай тур-
сын, егер гайры адам цасынан ©тсе табанын тилип дуз цуяр
еди (Э. Хожаниязов). 2. ©згериу, алмасыу. Жыл артынан жыл
©тип, билим цу^ып мен кеттим (И. Юсупов). К^оргалып цана-
тын жайып пэрмана болыу менен алты ай ©тти арадан (А. Да-
былов). 3. Кириу, сыйыу, ©згериу. Меницше бир жумыстан сон
биреуине ©тиу керек (Т. Кдйыпбергенов). Гулайша менен Ка-
лыбайдыц ВЛКСМ цатарына ©тиуи ушын Атамурат бар ку-
шин салды (Т. 1\айыпбергенов). 4. Кесиу, ^ыйыу, тилиу. 5. Ба-
тыу, (^ыйналыу. Катты етип жур жаныма, Келген уацта кема-
лыма, Боларма деп гул-гулистан (А- Дабылов). К°Рлыгы етти
©зиме, Жаслар толтырды кезиме, К^алганлар царап сезиме,
Буны дары умытпаспан (Кунхожа), 6. Кешириу, кешиу. 0т
гунамды мениц бергил цацымды, Баглама айралыц етип ба-
гымды (Омар). 7. Омир сурип болыу, омири тамам болыу,
олиу. Отти ©мирим сум дуньяда азапта, Сапар айсыз шыцца-
нымнан не пайда (Омар). Кекирек цыспа*к©к жетел, Дууры-
лап келип сум эжел, Отти пацыр дуньядан (А. Дабылов). 8.
Асыу, артыу, артыц болыу. Аты-цауазасы палектен еткен, ма-
лыу-дуньясына цеш сезим йоцдур («КД- х- К-»)- ♦ Иши етиу-
иши ауырыу, суйыц дэрет шыгарыу, зыррыцлау. Гул парша
женгей баласыныц бетин аша бериГк—баламнын иши отеди,
аралас цан да ©теди деди (Ш. Эмет). Нэзери отиу-кози етиу,
сусы басыу. Нэзери отпеу—кези етпеу. Откен-кеткенди айтыу*
болып еткен уацыяларды айтып бериу. Жер гунирентип Ерим-
бетте, Айтар откен-кеткенди (Э. Шамуратов). Откен-кеткенге
царау-еткенлерге, келгенлерге коз салыу, царау. Откен-кеткен
жигитлерге царайык, жацсыларын сайлап-сайлап алайыц
(«КК- х- Ц-»)- Откен-кеткеннен сорау-келгенлерден, кеткенлер-
ден сорастырыу. Тэрийпинди сорап еткен‘кеткеннен. Сени бир
кориуди эрман еткенмен (И. Юсупов). Дэрья аркасына етиу-
дэрьяныц арца жарына, арца тэрепине етиу. Уйден шыцтыц
шахри Хийуа бармага, К°нырат этирапына бардыц, яранлар.
Бирге журей дейип уэде етисип, дэрья аркасына еттик яран-
лар. (Эжинияз). Дэрьядан етиу —'дэрьяныц бир тэрепинен
екинши тэрепине етиу. Дэрьядан еткеннен кейин пиядалардын
изи жэяе жоралды (Т. Кайыпбергенов).
ОТИУЩИ ат, 1, Отип кетиуши адам, киси. 2. Тэсир етиу-
ши, езгериуши.
ОТКЕЛ ат. 1. Отиуши ушын цолайлы жер, бир жагадан
екинши жацца отетугын орын, жайпауыт, жасца. ©теп ©зек-
тиц еткелиниц батыс жарында,—деген дауысы зорга еситил-
ди (Т. Кайыпбергенов). 2. Бас^алда^, паяпыл. 3. Ауыс. Бас*
|^ыш, дэуир. Кыйыишылыц^а жол бермей к©п откелден ©теди
(«Кьфк ^ыз»). Кыйын еткел еди атларан жери, Бира^ ол ©р-
леди алга, "илгери (И. Юсупов). 4. Ауыс. ©мир, тиришилик.
ОТКЕЛЕК ат. Бир нэрседен екинши бир нэрсеге ямаса
биреуден биреуге еткерилген зат.
6ТКЕН к. етиу.
ОТКЕРИЛИУ еткериу фейилинин ©згелик дэрежеси.
ОТКЕРИСИУ еткериу фейилинин шериклик дэрежеси.
ОТКЕРИУ ф. 1. Бир жерден екинши тэрепке жылыстырыу.
ауыстырыу, озгертиу. Кона^ть1 дэлизден еткерип ишки б©л-
меге киргизди (Т. Кайыпбергенов). 2. Басынан кешириу, ке-
риу, жасыу. Кермей хеш бир жэбирди, Откерди солай емирди
(Т. Жумамуратов). Уйленбеген, енди ^артайган, уйлениудин
не кереги бар, бир ©зим турганым мацу л гой деп бир ©зи к©п
жыллар ©мир еткерген едим (К- Аймбетов). 3. Ислеу, атца*
’ .. ' 69
рыу. Егистен алдын той-пайын ©ткерйп жиберейик, улым (С.
Хожаниязов). Бундай гуррицлерди директор олар менен та-
лай рет ©ткерген (Т. Кайыпбергенов). Бизлер бэ^ордин. узак
кунин далада ©ткериуге кУмаРмыз (©• Айжанов). 4. Тьиыу,
илдириу, киргизиу. Сабыныц илмегине ортан бармагын ©тке-
рип, цамшысын былгап т^ояды (Н. Берекешов). Еле есимде,
еки кУты бос шырпыны тесип, жип ©ткерйп, телефон ислеп
алатугынбыз (0. Айжанов). 5. Асырыу, арттырыу, оздырыу.
Кэкэрленип белин бууды, Тындырды к9м акКан сууды, Ата-
сыныц жолын цууды, Оннан да ©ткерген екен (Берда^). Ол
кытымырлыкты сутхор экесинен де ©ткерипти (А. Бекимбе-
тов). 6. Барлау, ба^лау тэкирарлау. Уялганльпуган кызара ту-
сип, сауын сыйырларды коз алдынан бирим-бирим ©ткерйп
карады (Ж. Сейтназаров). 7. Жургизиу, жузеге асырыу. Ашы^
кысса кезлеринде от жанып, К9^9Рленсе камшысынан кан та-
мып, Зулымлыгын ©ткерипти елгенше, Зирлер екен ауылдагы
бар халык (И. Юсупов). ♦ К©зден ©ткериу—барльщ нэрсе-
лерди к©зи менен шолыу. Кун уллы сэске уакты» Эжинияз
отауда бир ези акшзмгы кЭДийселерди бир-бир квзден ©тке-
рип отыр (К- Султанов). Сыннан ©ткериу—кэмме нэрселерди
сыннан ©ткериу, сынау. Барлыгын бирим-бирим сынагандай
сыннан ©ткердим (Ж. Аймурзаев).
©ТКЕРИУШИ ат. 1. Бир нэрсени айкастырып шандыйту-
гын зат, атлама. 2. Аткарыушы, орынлаушы. 3. Бир затты нэр-
сени бир жерден екинши жерге ©ткеретугын адам.
0TKEPME ат. Бир нэрсени айкастырып шандыйтугын зат,
атлама.
0ТКЕРМЕЛЕУ ф. Бир нэрсени екинши нэрсе менен айкас-
тырып шандыу, атламалау.
0ТКИЗГИШ кел. 1. Бир жерден екинши жерге ©ткериуди
жаксы билетугын, шебер, уста. 2. Бир заттыц екинши затка
тийгизетурын тэсири, кэРекети.
0ТКИЗДИРИУ ©ткериу фейилинин езгелик дэрежеси.
©Т.КИЗИЛИУ ©ткериу . фейилиниц езлик дэрежеси.
0ТКИЗИУ ©ткериу фейилинин ерксиз дэрежеси.
©ТКИЗИУШИ к- еткериуши.
0ТКИНШИ ат. 1. 0тип барыушы. журил турыушы, жыльг
сыушы, жылжыушы. Бай колхоздыц падасындай, ызгар кекте
еткинши булт (И. Юсупов). 2. Жолшы, жолаушы, ©тиуши. Ер*
лик пенен казаланДыН сауашта, Совастополь турганында к°Р“
ранып, Кейрин тур енди гулге оранып, кэР ©ткинши кУРмет
етер каРанып (Т. Сейтжанов).
0ТКИР кел. 1. Кескиш, тескиш, кескир, кыйрыр. Адам ел-
ген жайып кУшаК» Кездиц жасы моншак-моншак, Колларында
©ткир пышак, Жэлладларды умытпаспан (Кунхожа). Нагыз,
Foni жигиттиц колында мына бел ©ткир жузли. кылыштай кэ“
кэр менен ойнайды (А. Бекимбетов). 2. Ауыс, ©ткиш, алгыр,
70
орынларыш, ислегиш, жигерли. Жигит сылбыр болса оннан
ис кутпе, бткир болсын, дэртин ацла, йощын кер (К* Ирма-
нов). ♦ бткир сез-гэпин, сезин орынра отыргызатугын, орын~
ланатугын, Оттай жайнап кезлери, О^тан еткир сезлери, Ха- .
лывда белли езлери, Батырльщта Байманды айт . (БердаЦ).
бткир нэзер — жудэ бар ьп^ласы менен берилген нэзер. Ол
цайтадан еткир нэзерин хатца тигип о^ый баслады (А. Беким-
бетов). бткир кез—шын кеуил менен царау, цырагы кез. Уни-
версалшы жигит солдаттай денесин жыйнацлы услап еткир .
кезлерин флаг услаган ^ызга тигеди (К- Султанов), бткир
зейинли — ^эр нэрсеге зейини алыса беретугын, зейини ал-
рыр, жудэ билгиш. Екеуи де еткир зейинли, керкем келбетли,
мунэйим минезли уцыплы болды (Ж. Аймурзаев).
©ТКИРЛЕНИУ еткирлеу II фейилиниц езлик дэрежеси.
6ТКИРЛЕУ I. кел. 1. Кескирлеу, цыйрырлау. 2. Ауыс. К^ат-
тылау, кетериц^илеу. Айымжамал жур енди кеттик—дедим ет-
кирлеу дауыс пенен (0. Хожаниязов).
©ТКИРЛЕУ II ф. Цайрау, егеу, жаныу.
0ТКИРЛИК ат. 1. Кескирлик, цыйтырльщ. 2. Искерлик,
жигерлилик.
©ТКИШ ц. еткир.
©ТЛЕСИУ ф. Кескинлесиу, шийеленисиу, кушейтиу.
6ТЛЕСТИРИУ етлесиу фейилинин. езгелик дэрежеси.
©ТЛЕУ ат. Иш ауырыудыц аты, иле, иши тырысып ауырыу.
©ТЛЕУДЕЙ кел. бтлеу сыяцлы, етлеуге усаган, етлеу тэ*
ризли. Ищинен тутцан етлеудей бир нэрсе бойын жаздырма-
ды (К- Айымбетов).
©ТМИШ ат. бткендеги ^эдийсе, еткен турмыс, бурынгы»
эййемги. Тауларыныц басы 1^ардур, Орайпегин бултлардур,
Уллы бир етмишиц бардур, Биймэлимдур жасын сенин., Не
кермеген басын. сенин (И. Юсупов). Ким жегиси келеди ет-
мишлердиц то^пагын (К- Айымбетов).
©ТЛЕЛИ, ц. етиу.
©ТПЕС кел. бтпейтугын, кеспейтурын. бтпес пышац цолга
алып сыйырады терицди («Кырк ць13>>)-
©ТПЕУ ф. Кеспеу, цыймау. Усы шашты мацлайыца тутсац
^еш уа^ытта сенин манлайыцнан цылыш етпейди,—-деп езинин
б«р шашын ^олына берди (К- Айымбетов). Пышьщ мурны
батпайды, самал етпейди (©. Хожаниязов).
©ТТЕЙ кел. бтке усаган, ет сыяцлы, ет тэризли. Жацсы-
лыц еттей саргайый ауырды да цалды (И. Курбанбаев). Шы-
райы. еттей сары арьп^ зергер ац шапанларын желбигей сал-
ран еки цонацца от жарып отыр (Т. Кайыпбергенов).
©Ш I ат. 1. Кек, ^э^эр, ашыу, ^ас, цаслыц. Сурша баслап
алты жылдан келеди, Атацызда алатурын еши бар («Кырц
цыз».). Зэриу буларра дос еди, ©зи жигиттиц басы еди, Би-
ра^ уэзирлер еш еди, Жаста жетим цалган екен (Бердак;).
2. Кумар, цуштар, ынтыц. ♦ 6ш алыу — биреудиц ислеген
71
жаман ^эрекетине карсы кегин алыу. Бул заманда бир-биреу-
ден еш алыу цатты цыйын (А. Бекимбетов).
©Ш II т. с. То^тат, цыс^арт, ешир. — 0ш, сейлеме, гуцкил-
деме, тезирек жур, уацыт етип баратыр, —деп К^эдирбай тар
соцпацца тусти (А. Бекимбетов). <
©ШЕГИС ат. Тартыс, айтыс, цасарыс, ерегис. К*ыз дэураны
етти мысал кер ген тус, Х^еш нэтийже шыгармады ешегис (И.
Юсупов).
©ШЕГИСИУ ф. Та'ртысыу, айтысыу, царсыласыу, ереги-
сиу, цасарысыу. Бирац Халмурат бай ешегисип Хийуага бил-
дирмесе бул сапары оны Айдостыц ту^ымы деп гуман еткен
;ко^ (К. Султанов). Кбайта оган ешегисип, уш-терт адам есик-
тен уэзирлерге. царай бацырды (К. Аралбаев).
©ШЕГИСИУШИ ат. Ерегисиуши, ^асарысыушы, тартысыу-
шы, ^арсыласыушы, айтысыушы.
©ШЕГИСТИРИЛИУ ешегисиу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
6ШЕГИСТИРИУ ешегисиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ШИГИУ ф. Карама-^арсылыц кушейи^, ашыуы артыу,
^асласыу, ^асарыу, ерегисиу. Бир-бирине цэ^эрленип ешиккен
отлы кезлердиц жалыны кем-кем сезиле берди (К. Султанов).
6ШИКТЙРИУ ф. Ашыуын келтириу, царсыльпугы кушей-
тиу, царсы цойыу, ерегистириу. Жэмлесиу, уйымласыу, бар-
льц кущти бириктириу, сейтип оны ата душпанга ешиктириу
керек (А. Бекимбетов).
6ШИКТИРИУШИ ат. Ашыуын келтириуши, царсыльнугы
кушейтиуши, г^арсы ^ойыушы, ерегисиуши.
©ШИРГИЗИУ ешириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ОШИРГИШ ат. Жазылган ^эрипти, дацты еширетугын ар-
наулы зат, резинка.
©ШИРИЛ ИУ ешириу фейилиниц езгелик дэрежеси
©ШИРИУ ф. 1. Сендириу, жандырмау, отты басыу. Тутан-
гап кейлегин еширип, Ак халатна орап алды (Оразов). Тэре-
зинин пердесинде тусирди жанып турган лампочканы еширди
(Г. Есемуратов). 2. Жоц етиу, тынышландырыу. Ал агацньщ
автоматын цолыца,—Баспашыныц тезирек ешир ^арасын (К.
Султанов). Абыл ^алтасынан бет орамалын шыгарып бала-
ныц ауызын басып унин еширди (А. Бекимбетов). 3. Суртиу,
суртип тазартыу. Талай жазып, талай сапар еширдим, Талай
сызып, талай сапар кеширдим (Т. Сейтжанов). Ол неше жола
еширип. неше жола элле биреулердиц, сезлеринен кешири-
лип жазылган улги еди гой (0. Айжанов).
©ШИРИУШИ ат. 1. Сендириуши, отты басыушы. 2. Жоц
етиуши, тынышландырыушы. 3. Суртиуши, суртип тазартыу-
шы.
©ШИРТИУ ешириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ШИУ ф. 1. Сениу, жаныуы то^талыу. Эллен уацытта шы*
72
рада ешти (Ж. Аймуразев). 2. Жогалыу, жойылыу, солыу.
Тозыуы жеткенликтен сыры ешип ^арауытып кеткен (У. Пир-
жанов). Тахтайдыц хаты ешип цалып тахтай еле неше мэрте-
<бе жацаланды (К- Айымбетов). 3. Жоц болыу, питиу, жога-
лыу. Тутцынлардыц ата-аналары, ага-инилери, царындаслары,
олардыц царасы ешкен соц кейнине цайтыуга мэжбур болды
(К- Ирманов). Мен ^айран болдым, Кептен берли урлыцтыц
аты ешип еди ацыры (А. Бекимбетов). 4. Ауыс. Тамам болыу,
елиу. Келди дослар хош айтысыу саатым, Жанран шыра^
едим ештим мен бугин (И. Юсупов). ♦ Уни ешиу — сести шьп^”
пау; ундемей т^алыу, сести гум болыу. «Ийт урер кэруан ко-
шер, уре-уре уни отер» деген (К^. Ирманов). l(apan болган
екен купим, Сейлей алмай ошти уним, Жарлыга болмай бир
тыным, Бир тамац деп жортцан екен (Бердац).
0ШЛЕСИУ ф. ^арсыласыу, ^асласыу, ешегисиу, ерегисиу.
©ШЛЕСИУШИ ат. КаРсыласыУшы» ^асласыушы, ешегисиу-
ши, ерегисиуши.
©ШЛЕСТИРИУ ошлесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ШЛИ i$. ешпенли.
©ШПЕНЛИ кел. Цаслы, кекли, ешли. — Неге сен маган тап
тордагы жыртцыш ^айуанга ^арагандай ешпенли, жек кериу-
ши сууыц нэзериц менен бетленип ^арайсац (А. Бекимбетов).
Келгели ешпенли жасауылда не турыс, цасына цуйынлатып
шауып-жетип келди. (К. Султанов).
©ШПЕНЛИЛИК ат. КаслыК, кек са^лаушыльп^. Ондагы
•^эм мендеги сонша ешпенлиликтиц оты лаулайды да турады.
(Ж. Аймурзаев). Козин сексеуилдиц шогындай жалт еткизип
шс.ксиз ешпенлилик пенен бир царады («Эмиудэрья» ж.).
©ШТИРИУ ешириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
©ШТИРТИУ ешириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
п
ч
П ат. 1. КаРа^алпац алфавитиниц 22-^эриби ^эм оныц жа-
зылыу тацбасы. 2. Еринниц бир-бирине тийиуи ареалы пайда
<юлату₽ын дауыссыз сес.
ПА I к. с. Сезге copay яки мацуллау мэнисин бериу ушын
майдаланатугын жанапай. ХЭЗИР келик аяйтугын уацыт па,
хэр жерден бир из жылт еткен сайын аттьщ саурысына цам-
шы да шарп етти (Ш. Сейтов). Дийханлар кемир жеткерип
турса болды: бел ме, кетпен бе, сорац па, ^эттеки ец ^ыйын
пазна цуйыу ма, бэрин ислей береди (Т. Кайыпбергенов). Дос
па, я душпан ба? (Б. Бекимбетов).
i ПА II т. с. Адамныц ишки сезимин, тацланыуын, суйсини-
|^ин билдиретугын тацла^ сез. Да зацгардьщ баласы, тийим-.
ЛН жерден уттыц, жа^сы дэлилге туттыц («Мэспатша»).
73
ПАВИЛЬОН ат. 1. Багдыц ишинде ямаса басца бир орын-
ларда жецил исленген жай, орын. 2. Кинолар тусириуге, кор*
гизбелерде, (экспонатлар) затлар цойыуга арналган кец жа-
рыц уй, жай, имаратлар. Усы павильонныц кец есигинен ки-
рип барсацыз ашылган а^ пахталар сизди биринши болып ку-
тин алады (К- Досанов).
ПАДА ат. Хайуанлардыц кеп болып жыйналып журиуи^
цара малларды бир жерге топлап багылатугын топары. Жети.
жыл жети ай болганша, Азыудыц ауыр шэ^эринде, Барса кел-
мес елинде, ^обланыц пада бага ма («Коблан»). Жана жай-
лау кутер жаца падасын, Жана коллер кутер дуркин сонасын
(И. Юсупов). ♦ пада-пада мал — топ-топ, топар-топар болып,
журген кара мал, кеп цара мал. Сацыулар ауылынын пада-
пада малый цора-цора цой ешкисин жасауыллар шацлацты
толтырып шангытып айдатты (К. Султанов).
ПАДАЛЫ кел. 1. К©п, топар, шубырып журетугын. Падалы
малый шацгытып еристе шоцан керинди (К. Султанов). 2.
Ауыс. Кепшиликке сапасыз еретугын.
ПАДАШЫ ат. КаРа мал багатугын адам, шопан. Шопа»
цойшы, • падашылар жом болды. Малга есап жургизилди сан
болды, Шыгысында бес ешкиси кем болды, Ким жойт^анын
сорастырды яранлар (Бердац). Жууас тананы падашы ми-
неди («КД- х- и.»).
ПАДАШЫЛЫК ат. КаРа мал багатугын кэсип, кар.
ПАЗНА ат. Жер суриу ушын темир яки шойыннан ислен-
ген цурал, эсбап. Пазнам тайып кетип огиздиц аягына тийди
(К. Досанов) Гуркиреген сом денели трактор, Пазналары жыл*
жып басып жылтылдап (И. Юсупов).
ПАЗНАЛЫ кел. Пазнасы бар, пазна орнатылган.
ПАЗНАШЫ ат. Пазна ислеуши, согыушы, цуйыушы.
ПАЗ НЕ ц. пэзне.
ПАЙ I ат. Бир нэрседен тийисли белек, зат, улес, белим.
Шийки гештен пай жибердик (Т. Кайыпбергенов). Жер бир
пай, колик бир пай, туцым бир пай, жарлыныц жазы мененги
мийнети бир пай—(Н. Дэуцараев). ♦ пай бермеу—куш бер-
меу, зорльщ цылыу. Бизлер тийисли жер, суу, ерис пишенлик-
лерди талап цылсан, эмелдарлар пай бермейди (К- Ирманов).
ПАЙ II т. с. ©киништи, куйиништи билдиретугын тацлац
сез. Пай. бизин усы апам бар—ше тусинбейди ау, (О. Хожа-
ниязов). Пай, усталау адам болса жацсы болар еди (Т. Кайып-
бергенов). ♦па-ай — а) ра^атланыу, канаатланыу. Оган сал-
сац басцаныц мыц ауыз сез айтып акыл бергенинен,^цыздын
бир тил татцаны артыц, пай-пай .му^аббат гурлеп турган от*
сан ау, лаула-лаула (О. Хожаниязов). б) цыйналыу, куйиниэд
ашыныу.
ПАЙРАЗЫ ат. Бир жацальп^ ушын берилетугын сыилык^
сауга. Балалар арасында таза сууреге тускенде экелетугы#
74
пайгазысына байланыслы еди (Э. Шамуратов). Мрамордан
.^ала салып, кор пайгазыны оннан сорап (И. Юсупов.).
ПАЙРАМБАР ат. дин. с. Кез царас бойынша вдданыц жерт
деги уэкили. Жыласамда кез жасымды кермедиц, пайрамбар-
лар, «умметим рой» демедиц («Кырц т^ыз»). КУЛ доп журегим-
ди бунша цайтардыц, Пайгамбар уммети ^уданыц цулы («Ал-
памыс»). - -
ПАЙРАМБАРДАЙ кел. Пайгамбар сыяцлы, пайгамбарга
усаган, пайрамбар яцлы, пайгамбар тэризли.
ПАЙДА ат. Табыс, тусим, кирис, мэп. Ал усы жауынныц
сол елген раррыра i^apa тийынльщ пайдасы барма? (А. Беким-
бетов). Питкен ат^ыл болмаса, сурткен а^ыл хеш пайда етпес
(«КК- х- н >>)- ♦ Пайда зыянды билиу — пайда менен зыянныц
парный айырыу. Адамдай жаны ^ыйналды, Билгендей пайда
зыянды, 1\ызыр жать^ан орданы, Оцыранып айналды («Коб-
лан»). Пайда болыу—дереу, тап болыу. Бир кунлери патша-
га, бир ой пайда болады (К- Айымбетов). Кеулиме гуди к пай-
да болды (А. Бекимбетов). Улында езгеристиц пайда болта-
ный керген Оразгул, ^еш нэрсе айтпастан ез иси менен бол-
ды (Т. Кавып^еРгенов)- Пайда етиу, пайда цылыу—деретиу,
келтирип шыгарыу. Пайда табыу—табыс тусириу, мэплениу.
ПАЙДАКЕШ к. пайдакунем.
ПАЙДАКУНЕМ ат. Пайдара цумар, пайдара ^апщан адам,
пайда ^умар. Канша цыйыншылыц пенен болса да пайдаку-
немлер. саудагерлер саудасын журиткен (1\. Ирманов). Жа-
зыуга, шыгармага талап не? «Ретсиз цыс^артыу» женге келе-
ме? Ожетленип езицдикин женлеме, Терец ойлан пайдакунем
^айшылы (С. Бекмуратов).
ПАЙДАКУНЕМЛИК ат. Ашкезлик, нэпси^аулыц.
ПАЙДАЛАНБЫШ ц. пайдакунем.
ПАЙДАЛАНДЫРТЫУ пайдаланыу фейилиниц ерксйз дэ-
режеси.
ПАЙДАЛАНДЫРЫУ пайдаланыу фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ПАЙДАЛАНТЫУ пайдаланыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАЙДАЛАНЫЛЫУ пайдаланыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ПАЙДАЛАНЫУ ф. 1. Пайдара асырыу, керегине жаратыу,
иске асырыу, жумсау. Киси жумсап пайдаланып шалцыран,
майдай жарып, суйеклери бал^ыган (Омар). Куши бар бай-
лар суудыц барлыгын эспек ^ылып пайдаланган (Ц.Айымбе-
тов). 2. Пайда кериу, табыс тусириу, мэплениу.
ПАЙДАЛАНЫУШЫ ат. 1. Иске асырыушы, жаратыушы,
жумсаушы. 2. Пайда кериуши, табыс тусириуши, мэплениуши.
ПАЙДАЛАНЫУШЫЛЫК кел. 1. Пайдара асырыушылы^,
жаратыушылыц. 2. Пайда кериушилик, мэплениушилик.
ПАЙДАЛЫ кел. 1. Иске асатурын, жарамлы. 2. Цолайлы,
мйкемли. 3. Берекетли, тэсирли, ^айырлы.
. 75
ПАЙДАЛЫЛЫК ат. 1. Иске асырыушыльщ, жарамлыльщ»,
2. К^олайлыльщ, ийкемлилик, 3 Берекетлилик, тэсирлилик, j^a-
йырлылык.
ПАЙДАЛЫРАК пайдалы.
ПАЙДАСЫЗ кел. 1. 1^уры, мази. 2. Табыссыз, мэпсиз.
ПАИДАСЫЗЛЫК ат. Табыссызлыц, мэпсизлик.
ПАЙДАХОР ц. пайдакунем.
ПАйДАХОРЛЬЩ пайдакунемлик.
ПАЙДАШЫЛ пайдакунем.
ПАЙДАШЫЛЛЬЩ ц. пайдакунемлик.
ПАЙЛАС 1 Ц. пайдасыу.
ПАЙ ЛАС II кел. 1. 1\атарлас, сыбайлас, 2. Пайы бир, ше-
риклес.
ПАЙЛАСТЫРЫУ пайласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПАЙЛАСЫУ ф. Белип алыу, улесиу, белисиу, шериклссиу.
Бул хызметти пайласып тец, Жага болсын биреуи жец, Кеп-
шилик гедей болса тец, йошлы жигит тыцнан ашар (К. Ир-
манов), Еки мерген ^эм сейлести, мэслэ^эт 1\ылды ойластьц.
иши сыртыны пайласты, Мэслэ^эт сол болган екен (Берда^).
ПАЙЛАУ ф. 1. Мелшерлеу, белгилеу, гезлеу. Жалганшыда
нагыз тулпар сол екен, цырц кунлйк жолды жети кунге пай*
лапты («Алпамыс»). 2. Кутиу, ^арау. 3. Белиу, тецлеу, белек-
леу.
ПАЙЛЫ I кел. Байланыслы, себепли, тийисли. Ол цызына*
пайлы (Б. Бекниязова). Мэртлердиц абырайы табысца пайлы^.
Билиу керек цыйынльпуга жагдайды (С. Нурымбетов). Айым-
жамал наз бенен эсте кулди—Ол цызына жигитине пайлы —
деп жууап берди ектемлеу (О. Хожаниязов).
ПАЙЛЫ II кел. Пайына тийген, улесине берилген, пайы
Уш кемпир пайлы тебелерин алып эллецашан кетип цалган
(К. Айымбетов)—Пайлы жумысын бас1\ага ислеткеннен цу-
дай сацласын, озим де питкеремен (Н. Дэуцараев). Атызда-
гы пайлы жумысын артыгы менен орынлап келгеннен соц ол-
ез участкасынан шыццан жоц (Ж. Аймурзаев). >
ПАЙМАНА ат. Омир, тиришилик, дем, Эжел жетип пайма-
налар толды ма, Ашылганда багда гуллер солды ма («Цыр^
1^ыз»). Я болмаса жан/достым, Батырларды елтирип, Пайма-
насын толтырып, Ишиц дэртке толды ма (Бердац).
ПАЙТАБА ат. Аяц^а, балтырга орайтугын арнаулы шубе-
рек. Касына жа^ын келип жулдызлардыц жацтысы менен оныц.
балтырын, ац пайтабасын абайлады (Т. Кайыпбергенов). Алма
кез эреби атдур мингени, пайтабасы штоп атлас кийгени, Рус-
тами дэстандай ерлери бардур (Эжинияз).
ПАЙТАХТ ат. I. Мэмлекеттиц бас цаласы, ^укимет ^эм орай-
льщ мэкемелерине басшыльщ ететугын, басшылыц ^ылынату-
тын орын, жай, орай, бас ^ала. Мэцгиге шад етип есирген
мени, Москва цууатым сенсец Пайтахтым (Т. Сейитмамутов).
Сэйкесленген парахатшыльп^ заманга, Шахри Ташкент уллы
76
зпайтахт керинди (С. Нурымбетов) 2. Ауыс. Басшыльщ ете-
тугын орынга ^араслы жер, келемли орын, белим. Сау тур*
ганда бул сыяцлы еримиз, Бэр^э абад уллы Байсын елимиз,
Келиц дослар еркин ойнап кулейик. Багы бостан болсын пай-
лах-жерпмиз (Н. Дэу^араев). Шыгармай пайтахт жеримнен,
жэне алып кет-бесеуин («Кырк цыз»).
ПАЙТОН ат. Адам минип журетугын ^эм жук тасыйтурын
жецил арбаныц бир тури. Куймеси цурылган пайтонда отыр
(Айбек).
ПАЙШЫ ат. Тутыныушылар шелкеминиц агзасы.
ПАЙЩИК пайшы.
ПАЙЫЗ ат. К93, жагым, рэ^эт. Халыцца пайыз берген сал-
кын ^ауалы. Адамлардыц зейинин аш^ан дэрьясац (С. Нурым-
бетов). Тынышльщ жерге келген соц бизлер енди жанныц па-
мызын ойластыц (К. Султанов).
ПАЙЫЗЛАНДЫРЫУ пайызланыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ПАЙЫЗЛАНЫУ ф. Ра^атлениу, ^эзлениу, жазылысыу.
ПАЙЫЗЛАТТЫРЫУ пайызлатыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ПАЙЫЗЛАТЫУ ф. Ра^атлениу, ^эзлеттириу, жазылыстырыу.
ПАЙЫЗЛЫ кел. К93ли, жагымлы, рэ^этлй. Сондай таза
^эм пайызлы, кергенлердиц ацылын алар (Э. Шамуратов). Ол
жер жудэ пайызлы, салцын ^эм таза ^ауалы суудьщ бойы
(А. Бекимбетов).
ПАЙЫТ р. 1. Ирет, цолай, цайым. Тапцан ^а^ый^атларын
пайыты келген сайын эсте-эсте ояга шыгарып, иске орната
баслады (Мэжит улы). 2. Уа^ыт, мезгил. Бэ^эр пайытын кеп-
ке хабарлап, Мектебинде желбиретер флаг, Ойнар пэшек гулин
сыгалап цозышац, ылац (Т. Сейтжанов).
ПАКЕТ ат. 1. Цагаз бенен оралган зат, буума, туйиншик.
2. Рэсмий хат салынган конверт. Дем алыстан ке^йин коман-
дир езиниц алдына шацырып алып, бир пакетти цолымызга
берди де бетимизден суйдй (О. Айжанов).
ПАКАЛ ат. ©симликтиц негизги белими, тийкаргы белеги.
Ийнинде куллик шапаны, Па^алга тырналып саны, Барцулла
кыйналып жаны, Атызда жур ора^шылар (Кунхожа). Мине
мына гул па^алдыц екинши ша^асынан туптен ашылган.(К- До-
санов).
ПАКАЛДАЙ кел. Па^ал сыяцлы, пацалга усаган, па^алга
мегзес, па^ал тэризли.
ПАКАЛЛЫ кел. Пашалы коп, падалы бар, па^алга ийе.
ПАКАЛСЫЗ кел. Пашалы жок, па^алга ийе емес.
ПАКСА ат. Ылайдан яки гербиштен салынган жайдьщ дий"
уалыныц бир белеги. Еки паксасы питип турган там Жэлмен-
дики еди, жаца далага шыццанда керген шыгарсыз (Т. К^йып-
бергенов). Сейтип бизин атызды Мэтсапалардикинен белип
турган бийик паксаныц засыпан тандырга орын тегислеуге ки-
77
ристи (М. Шымбергенов).
ПАК^САДАЙ кел. Пацса сыяцлы, пацсара усаран, па^сара
мегзес, па^са тэризли.
ПАК^САЛЫ кел. Пацсасы бар, пацсага ийе.
ПАК^ЫР ат. 1. Гедей, сорлы, бийшара. Енди’ бала пакыр*
дыц эдепли, цойдан жууас ^ыз яцлы мулайым бауырман бол<
ганы жаман ба? (А. Бекимбетов). Ыза берип, суйекке азар;
жеткерип, Пацырды цысранга азап беремен (Омар) 2. Ауыс.
Жууас, мусэпир.
ПА^ЫРЛАНЫУ пацырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПАК^ЫРЛАСЫУ пацырлау фейилинин. шериклик дэрежеси.
ПА^ЫРЛАТТЫРЫУ пацырлау фейилинин ерксиз дэрежеси.
ПАК^ЫРЛАТЫУ пацырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПАК^ЫРЛАУ. ф. 1. Сес шыгарып цайнау. Аздан соц пакыр-
лап цайнаган думшеден еки чайникке чай демлеп келди (Ж.
Аймурзаев). Ошацта i^apa цуман пацырлап цайнап тур.(Э. Хо-»
жаниязов). 2. к. пацырлыц.
ПАК^ЫРЛЫК ат. 1. Гедейлик, бийшаралыц. 2. Жууасльп^
мусэпирлик.
ПАК^ЫР-ПУКАРА ат. Турмысы жагынан бирдей гедей
адамлар топары, халыц.
ПАКЫР-ПУКАРАШЫЛЫК ат. Маш^ала, жумыс, шаруа,
хожалыц жумыслары.
ПАЛ I ат. ^эррелердиц есимлик гуллеринен жыйнаран азы-
ры, шийрин, мазалы зат. Гул ширесин емсе егер ^эррелер»
шире орнына шийрин шекер пал берер (Ш. Мэмбетмурагов).
Хэррелер ушубан пэруана болур, Уясы бузылып палд^н айрыл-
са (Эжинияз). «Пал-услаган бармагын жалар («КД.х. н.»).
ПАЛ II:* пал ашыу ф. дин. с. Картага, кумалакца ^эм тары
басца нэрселерге царап келешекти болжау, келешекти шама-
лап айтыу, корра таслау, цумалац салыу. Пал гада исенбе, пал-
сызда болма («КК. X. Н.»). Бальщ мол тускей деп, ^умала^*
тая пал аштыц (Сафиев).
ПАЛАКПАН ат. Ка^ыКтан ушлы етип есип таулап силк-
кенде тарсылдап, шартылдап, шаццылдап сес шыгаратугын
жип, цурал. Пала^панды былгап бир шарт еттирип туратурын
еди (Т. Кайыпбергенов). Шэртегимди айналдырсам оралган,
Дуньяра белгили бизиц палакпан (Бердац).
ПАЛАКПАНДАИ кел. Пала^панга усаран, палакпан тэриз*
ли, палакпан сыя^лы.
ПАЛАН. ат. Ердиц астына салатурын кийиз ямаса керпсше.
Бул ешегиц цунан тайды, Бердимурат бас шай^айды, Шуу де-
генде ^ыйсацлайды, Сэл палацы жуцарац-па? (Бердац). ^ар
сурен тажыра туссе шаш^ыр ат, палац салар сурер цэдирин
не билсин (Эжинияз).
ПАЛАНДАЙ кел. Палацга усаран, сыяцлы, пал ан
яцлы.
78
ПАЛ АИЛЫ кел. Палацы бар, палацга ийе.
ПАЛАНДЫК кел. Палацга турарлыц, палац боларлыц, па-
лацга жарарлыц.
ПАЛАНСЫЗ екл. Палацы жоц. палацга ийе емес.
ПАЛАЦСЫЗЛЬЩ кел. Палацы жоцлыц, палацга ийеемес-
лик.
ПАЛАПАН ат. 1. Цуслардыц жас балалары. Сен бир тар-
лан тулеп ушцан таудагы, биз палапан цонацлаган жардагы
(И. Юсупов). 2. Ауыс. Жас бала, жас эулад, жас урпац. Ауы-
зынныц сарысы кетпеген палапан тусинбейсец (Т. К^айыпбер-
генов).
» ПАЛАПАНДАЙ кел. Палапанга усаган, палапан тэризли,
палапан яцлы, палапан сыяцлы.
ПАЛАПАНЛАУ ф. Палапан шыгарыу, балалау. Мэйек тууа-
ды, палапанлайды есип-енеди (Ж. Аймурзаев). Карацалпац-
ларда ерте келетугын цусларды палапанлау дэуиринде
зулауды, цадаган етеди (Н. Дэуцараев).
ПАЛАПАНЛЫ кел. Палапаны бар, палапанга ийе, пала-
паны кеп.
ПАЛАС ат. Жун, пахта, кендир жишлерден цальщ етип
тоцылган тесек. Белмелери толы галы, палас, цорасында уш
бузаулы сыйыры, он бес цойы бар (А. Бекимбетов). Ийирил-
ген жиптен базарга сатыу ушын без цэм паласлар тоцыды
(3. Насурлаева).
ПАЛАСЛЫ кел. Паласы бар, паласца ийе, паласы кеп.
ПАЛАСЛЫК кел. Палас болатугын материал, паласца ти-
йис, паласца тэн.
ПАЛАССЫЗ кел. Паласы жоц, паласца ийе емес.
ПАЛАСШЫ ат. Палас тоцыушы, таярлаушы, ислеуши.
ПАЛАТА ат. Емлеуханаларда ауырыулар жататугын айы*
рым белме, жай. З^эзир палаталарды аралап кериуимиз керек
(А. Бекимбетов). Палатаныц иши хош ийисли цауага толы
(А. Бекимбетов).
ПАЛАТЫ ат. бот. Жапырагы туйениц табанына усаган туй-
пеги сопац жузимниц мийуеси сыяцлы келте бойлы кек есим-
лик, туйетабан. Палаты усаган бир шоп пенен кепиртип атыр
(«КД.ССМ. атл.»).
ПАЛАТЫДАЙ кел. Палатыга усаган, палаты тэризли, па-
латы яцлы, палаты сыяцлы.
ПАЛАТЫЛЫК кел. Палаты есип турган жер, палатысы
кеп жер.
ПАЛАУ ат. Гуриштен писирилетугын ауцат, тагам. Бул
жер, енбек етсец зурэаттиц кони, Озбек палауына тойдырар
сени (И. Юсупов). Суйлинли палауга цэммемиз тойып, шады-
куррам, болып, ойнадыц кулип, Хийуа шэцэрине кеттик яран-
лар (Эжинияз).
ПАЛАУКДБА!^ ат. бот. 1. Жаз мэусиминде егилетунян,
«сетугын палыз егинлериниц бир тури, пэлеги. Капуста, поми-
‘ 79
дор, пияз, ^ыяр, гешир, картоф, шалрам, палау^аба^, цауыв
дегенниц тури бар (Н. Дэуцараев). 2. Сол палыз егининиц,
узын сопа^ жемиси. Палау^аба^лары менен тецкейискен ^а-
Уын-гарбызлары терт фасылда ада болмайды (Ж. Аймурзаев).
ПАЛАУК^АБА^ЛЫ кел. Палау^абагы бар, палау^абагы кеп.
ПАЛАУК^АБАКД'АЙ кел. Палау^абаэда усаган, палау^а-
ба^ сыяцлы, палау^аба^ тэризли.
ПАЛАУШЫ ат. Палау писириуши, аспаз, аспазшы.
ПАЛАУШЫЛ кел. Палауды жа^сы кериуши, палау жегиш^
суйиуши, ^умартыушы.
ПАЛДАЙ кел. 1. Мазалы, шийрин, пал. Ысыц кердим жу*
зицди, Палдай кердим сезицди (Ш. Артыц). 2. Палра усаране*
пал яцлы, пал тэризли, пал сыя^лы.
ПАЛ ДАМАН ат. Палшы, палкер, ^умала^шы, цорраман^
цоррандоз. Мын, цубылып ашса да, сези келмес палдаманнынс
(Б. Исмайлов). Цумала^ апщан палдаман, Китая аш^ан цор-
рампаз, Тамыр усларан тэуиплер, Бери келди жыйналып («Ер
Зийуар»).
ПАЛЕОГРАФ ат. Палеография маманы, ^энигеси.
ПАЛЕОГРАФИЯ ат. Ески ^олжазбалар ^эм олардын кори-
ниси тууралы илим.
ПАЛЕОНТОЛОГИЯ ат. вткен заманнан цалган ^айуанлар
^эм есимликлердиц ^алдьп^ларын изертлейтугын илим.
ПАЛКЕР ат. ^\эр турли нэрселерге ^арап келешекти бол-
жап, шамалап айтыушы, карта ашыушы, цумала^ салыушыг
^оррандоз.
ПАЛ КЕР ЛИК ат. Пал ашыушыльп^, кэсип, кэр.
ПАЛКЕРШИ ц. палкер.
ПАЛКЕРШИЛИК палкерлик.
ПАЛКУМАР I кел. Палды жудэ ^умар етиуши, палра х?зуес.
ПАЛКУМАР П кел. 1. Пал аштырыуды ^умар етиуши, пал
аштырыуга цумар, цуштар. 2. Пал ашыуды жа^сы керетурын,,
пал ашыуга ^умар, пал ашыуга ^эуес.
ПАЛЛАК ат. ген. с. Бир нэрсени асып ^оятугын зат, бала*
ларды жо^арыга асып урыу ушын ислеген усыл, эдис. Шыр-
лаган дауысы келди бир уа^та, Сарымды илдирген ахун пал-
лаода (С. Нурымбетов). Буннан 7—8 кун бурын паллац^а
асылрандары тут шыбьщтан тилинген аярым маталып жат^ан-
дай болып сезилди (Э. Шамуратов).
ПАЛЛЫ кел. Палга мол, палы кеп.
ПАЛЛЫК кел. Ауыш, самсам, сэуселим, лэмсер, эумесер»
паллауыз, андау- Еки бармарыцды мурныца тыгып ^айт^аныц
ба, паллыц? (Айбек).
ПАЛСЫЗ кел. Палы жоц, пал цосылмаган.
ПАЛСЫЗЛЫК ат. Палы жо^лык, пал косылмаганлы^.
ПАЛУБА ат. бастырылран кемениц усти. Катердин. палу*
басында еки балдаеда суйенип солдат жигит кепшиликке жау*
цылдап ^арап тур (К. Султанов).
80
ПАЛУАН ат. Кушли, царыулы, гуресетугын адам. Ози ба-
тыр жэне палуан, ашыцлыц солардан цалган («Мэспатша»).
ПАЛУАН ДАЙ кел. Палуанга усаган, палуанга цусаган,
паЛуан сыяцлы. Гуреске тусеяугын палуандай, кокирегин ке-
рип, мардыйып турды (К. Султанов).
ПАЛУАН СУЙЕК ат. Ийин менен кекирекликти бирикти-
риуши суйек, омыраудагы суйек.
ПАЛУАНШЫЛЫК ат. Гуресиушилик пенен шугылланыу"
шылыц, кэр, кэсип. '
ПАЛ ХЭРРЕ ат. Пал беретугын цэрре, цара-цызгыш киш-
кене цэрре. Пал цэррелер ол жайда, палды царасар (Ш. Мэм-
бетмуратов).
ПАЛШИН.ГИРИК ат. Жууерисымац есимлик, шицгириктиц
мазалы тури. Бул цалада бир неше жерде иркилип палшиц'
гирик сууын иштик («Эмиудэрья»).
ПАЛШЫ ат. Пал ашатугын адам, палкер, цумалацшы, пал-,
даман, цорраман.
ПАЛШЫЛЬЩ ат. Пал цэрреси менен шугылланыушылыц,
кэсип, кэр.
ПАЛЫЗ ат. Бацша, хэр цыйлы кек егинлер. Палызында
толы цауын, гарбызы, Синлим десен жан аямас цэр цызы (Т.
Сейтжанов). Ауылдыц айнала дегереги палыз бенен жууери
атыз еди (К. Султанов). Тунгыш муцаббаттын дэрти бар сен-
де, Бизде оныц дэмин татып коргенбиз, Ол — палызга тускен
ец дэслепки из (И. Юсупов).
ПАЛЫЗ ЛЫК кел. Палыз егинлериниц есип турган жериг
атызлыц.
ПАЛЬМА ат. Ыссы еллерде есетугын есимлик. Анголода
май пальмасын осирип, Тан азаннан мийнет еткен анага (Ш.
Мэмбетмуратов).
ПАЛЬТО ат. Кыс айларында кийилетугын жыллы сырт
кийим. Агасынын женил пальтосынан басца цеш нэрсе жоц
болып шыцты (С. Салиев).
ПАЛЬТОЛЫ кел. Пальтосы бар, пальтога ийе.
ПАЛЬТОЛЫК кел. Пальтога боларлыц, жетерлик, жарар-
лыц.
ПАЛЬТОСЫЗ кел. Пальтосы жоц, пальтога ийе емес.
ПАЛЬТОСЫЗЛЫК кел. Пальтосы жоц, пальтога ийе емес.
ПАН ат. ген. с. Польшаныц ири жер ийелери, ац суйекле-
ри. Украина халцынын батыры Богдан Панларды урыста етип
тас-талцан (Т. Сейитмуратов).
ПАНА ат. 1. Таса, ыц, ыцтырма. Жел жарынын панасы,
Устине келген душпаннан (Бердац). 2. Цорган, бекинис. Бэ-
рези жоц ер екен.'Жау жагынын панасы (Бердац). Жыртыц
узик цара уйин, Желсиз куни панан еди (И. Юсупов). 3. Ауыс.
Тирек, суйениш, гамхор, мийирман, цэуендер, цайырхом, Жал-
гыз туутан ерлердин, Алла болгай панасы, ^ыдырбайдай гар-
рынын, Тилеп алган баласы («Хоблан»). Xal^bI®XaTTaH басца
Ь—246 * 81 -
мениц панам жоц, Бай жылатса жубатцандай адам жоц (К.
Ирманов).
ПАН АЙ ат. 1. Алды, цасы, жаны, цапталы. Ка шырагым, Ул-
танжан, Байберинин панайында болган 90 уйли жарлы един
(«Алпамыс»). 2. ^эуендер, цайырхом. Панайында кеп сацла-
1 цыз илайым, Бир басца бир елим болса керекти (Эжинияз).
ПАНАЛАНЫУ паналау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАНАЛАСЫУ паналау фейилинин шериклик дэрежеси.
ПАНАЛАТТЫРЫУ паналау фейилинин ериксиз' дэрежеси.
ПАНАЛАТЫУ паналау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАНАЛАУ ф. Бир нэрседен жасырыныу, жасаланыу, цор-
раныу, сацланыу. Разведчиклер усы тубирлерди паналап, кел,-
ге царап журди (Д. Досанов). Паналап тез айбагарды, Кир-
дик барып калын букке (И. Юсупов).
ПАНАЛБ1Д кел. Пана болгандай, панара турарлыц, пана-
ра сэйкес,
ПАНАСЫЗ кел. Панасы жоц, паналайтугын жери жоц.
ПАНАСЫЗЛЫД кел. Панасы жоцлыц, панара ийе емеслик.
ПАНБАРХАТ ат. Жипек жип араластырылып, тоцылран
жуца мацпал.
ПАНЫС ат. Колга кетерип журиуге арналган шыра. Кемг
пирлер цазан басындагы панысты кетерип шыцты (Д Арал-
баев).
ПАНЫСТАЙ кел. Паныс сыяцлы., паныс яцлы, паныс тэ-
ризли, панысца усаран. Паныстай жанады.
ПАН, кел. 1. Анау-мынауды писент етпейтугын, мисе тут-
пайтугын, менмен, тэкаббир, кекирек. 2. Оцапазланган, гэр*
дийген. Усти басым шан болды, Ат кетермес беглери, Сырты-
мыздан пац болды, Калмацлардын журтына («Алпамыс»).
ПАНД: пацц етиу ф. 1. Пацц еткен цатты дауыстыц шыры-
уы. 2. Кац айырылыу, жарылыу. 3. Ауыс. Кеуилиндеги бары
жогын айтып салыу, хэммесин айтыу. 4. Ауыс. Мацтаныу, пац-
цылдау. 5. Ауыс. Пэнт жеу, бапланыу, урылыу.
ПАНДБ1ЙЫУ ф. 1. Серсиз аццайып турыу, ацкайыу. Ат
устинде паццыйып, Айтып бундай сезлерин («Дырц цыз»),
Олайып царайсац аузыц паццыйып, Аулацта сэулецнен цорыц-
цан усайсац (С. Нурымбетов). 2. Ауызы ашылып уйыцлау,
цатты уйцыга кетиу, силеси цатып уйыцлау.
. ПАНКЫЙЫУШЫ ат. 1. Аццыйып турыушы, аццайыушы,
2. Ауызы ашылып уйыцлаушы, цатты уйцыга кетиуши, силеси
цатыушы.
ПАНДЫЙЫУШЫЛЬ1К кел. 1. Аццыйыушылыц, аццайыу-
шылыц. 2. Катты уйцыга кетиушилик, силеси цатып уйыцлау-
шылык.
ПАНДЬГЛДАК кел. Мацтаншац, таццылдац, аццылдац.
ПАНДЫЛДАУ ф. Мацтаныу, аццылдау, таццылдау, мара-
патланыу.
82
ПАЩ1АНЫНДЫРАУ ф. 1. Менменсицкиреу, тэкаббирле-
ницкиреу. 2. О^абазланьщ^ырау, гердийицкиреу.
ПАН.ЛАНЫУ ф. 1. Менменсиниу, тэкаббирлениу. 2. Оцапаз*
ланыу, гэрдийиу.
ПАЦЛАНЫУШЫ ат. 1. Менменлик етиуши, тэкаббирле-
ниуши. 2. Оцапазланыушы, гэрдийиуши. z
ПАЦЛАНЫУШЫЛЬЩ ат. 1. Менменлик етиушилик, тэкаб-
бирлениушилик. 2. О^абазланыушылыц, гэрдийиушилик.
ПАН.ЛАУ кел. Менменлеу, тэкаббирлеу.
ПАН.ЛЫК ат. Менменлик, тэкаббирлик, пац-пацльщ.
ПДЦСЫНЫНДЫРАУ ф. Менменсиницкиреу, тэкаббирси-
ницкиреу.
ПАНСЫНЫУ пацсыу — фейилиниц езлик дэрежеси.
ПАЦСЫУ ф. Менменсиу, тэкаббирсиниу, пац-пацсыныу.
Пацсыуды я теменсиуди жат кореди мудам олар. (И. Юсупов).
ПАНСЫУШЫ ат. Менменсиуши, тэкаббирсиниуши, пац-
пацсыныушы.
• ПАНСЫУШЫЛЬЩ ат. Менменсиушилик, тэкаббирсиниу-
шилик, пацпацсыныушылыц.
ПАПАК ат. Хар турли, терилерден ^эм басца да сондай
нэрселерден тигилген бас кийим.
ПАПАКЛЫ кел. Папаня бар, папаода ийе, папай; кийген.
Белинде наганы бар, i^apa папацлы жигит ^агазга царап бир
нэрселерди оцып атыр (Н. Дэуцараев).
ПАПАК^ЛЬЩ кел. Папак; боларлык;, папакца тийисли.
ПАПАК/ГАИ кел. Папаэда усаган, папац сыя^лы, папац
тэризли.
ПАПАКШЫ ат. Папац тигиуши.
ПАПИРОС ат. К^агазга оралып темекиниц майдасынан ис-
ленген шылым.
ПАПИРОСЛЫК кел. Папирос боларлыц, папироска тийис-
ли.
ПАПИРОСШЫ ат. Папирос таярлаушы, ислеуши.
ПАПКА ат. 1. Кальщ цагаздан ямаса былгарыдан ислен-
ген, ис ^агазларын салыуга арналган зат, буйым. 2. Мэкеме-
лердеги ^эр турли документлери тигилип цалыц цагазлы ^ап,
муцаба.
ПАР I. ат. Пуу. ...туЛа бойынан пар болып ыссы тер шьщ-
ты (А. Бекимбетов).
ПАР II сан. Кос» ЖУП» екИ» цоса^. Шумек бурап суу' тол-
тырып, Пар шелегин ^ойып шетке (И. Юсупов). ♦ Пар кел-
меу — тец келмеу, тенлеспеу, жупласпау.
ПАРА I. ат. Ауыз бастырыцца яки бир ислеген жэрдеми ушым
алатугын ямаса беретугын а^ша яки зат. Казыныц байлыгы
парадан жыйналады (Н. Берекешов). Ауылдагы кэт^удага
саны жок; пара пул керек (Эжинияз).
ПАРА II ат. Белек, белим. Бабахай патша мыц пара бол-
83
‘1 " 1
р
ды («Мэспатша»). ♦ Бир пара-бир цанша, айрымлар. Мейли
шецгел шегарасы, Билмей 1^алды бир парасы (Бердак).
ПАРА III ат. ген. с. Ески ^уран китабынын белинген белим.
ПАРАГРАФ ат. 1. Китап тарауы ишиндеги белимниц бир
тарауы. 2. Сол белгини керсететугын тацба (§) ^эм усы бел-
гиниц аты. «
ПАРАД ат. Байрамларда хальп^тыц топарласып сап дузип
втетугын салтанатлы кериниси.
ПАРАЗИТ ат. 1. Бас^а организмлердиц есабынан тириши-
лик ететугын осимликлер, жэнликлер, цуртлар, микроплар.
2. Ауыс. Бас^а биреудиц есабынан кун кериуши жатып ишер,
^арам тамац.
ПАРАЗИТОЛОГ ат. Паразитлердиц шыгыу, пайда болыуы
менен биологиялык; процесслерин изертлейтугын ^эниге.
ПАРАЗИТОЛОГИЯ ат. Биология билиминиц паразитизм
^убылысын изертлейтугын бир тарауы.
ПАРАЗИТОЛОГИЯЛЫК* кел. Паразитологияга тэн, пара-
зитологияга байланыслы.
ПАРАЛАНЫУ ф. Биреудиц бас^а биреуден пара алыуы,
пайдаланыуы. Жигитти ^ызга, ^ызды жигитке ма^тап арала-
рында параланып журген жецгелери болмады (О. Айжанов).
ПАРАЛАНЫУШБ1 ат. Пара алыушы, пара алып пайдала-
ныушы.
ПАРАЛАСЫУ паралау фейилинин шериклик дэрежеси.
ПАРАЛАТТЫРЫУ паралау фейилинин ерксйз дэрежеси.
ПАРАЛАТЫУ паралау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАРАЛАУ. ф. Пара бериу, пара менен тэмийинлеу. «Су-
дьяны паралапты деп ойлады Бекбийке ез пэминше (О. Айжа-
нов) Л .
ПАРАЛАУШЫ ат. Пара бериуши, пара менен тэмийинлеуши.
ПАРАЛЫ кел. Парасы кеп, парасы мол, парасы бар.
ПАРАЛЬЩ кел. Парага жетерлик, парага турарлы^ пара
ГИларльщ.
ПАРАНЖИ ц. пэренже.
ПАРАСАТ Ат. А^ыл-ой, сана-сезим, тыныш, салдамлыльщ.
Турып та^атым, отырып парасатым ^алмады (Т. К^айыпбер-
генов). Эжинияздыц ойы, парасаты, зийреклиги Мэтниязга да,
Шэниязга да усамайтугын езгеше тулга екени эзелден ац Нур-
жамалга аян еди (К. Султанов).
ПАРАСАТЛЫ кел. Салдамлы, а^ыллы, сабырлы. Парасатлы
сабырлы мекен: я ашыуша^ шарт-шуртпекен деп баласын сы-
намац ушын Шынаргул бир еки сез айтты (А. Дабылов). Ка-
диров эзелден ауыр минезли, а^ыллы ^эм огада парасатлы
адам еди (А. Бекимбетов).
ПАРАСАТЛЫ!^ кел. Шыдамльщ, салдамлык, сабырлыльщ.
ПАРАСАТЛЫЛЫК^ кел. Шыдамлылы^ салдамлылы^, са-
бырлыльп^.
ПАРАСАТСЫЗ кел. Шыдамсыз, сабырсыз, тынышсыз.
84
ПАРАСАТСЫЗЛЬЩ ат. Шыдамсызльщ, сабырсызльщ, ты-
яышсызлы^.
ПАРАДУ ЫЗ ат. Шапанныц яки тонный жийегине тигилету-
тын арнаулы гезлеме. Парауызына бир 1\арыс кек-ала паш-
шайы ^ыйылган (К- Ирманов).
ПАРАХАТ кел. Тыныш, ар^айын, жай-жайуат. Отырып па-
расаты, турып такаты болмады («А^аспатша»). Бул парахат
емирди жер жузинде орнатамыз (С. Хожаниязов). Ауа,—де-
дим жай парахат (Халмуратов).
ПАРАХАТЛЫ!^ кел. Тынышлык;, арцайынлыц. .
ПАРАХАТСЫЗ кел. Тынышсыз, ар^айынсыз.
ПАРАХАТСЫЗЛЬЩ кел. Тынышсызльп^, ар^айынсызльп^.
ПАРАХАТШЫЛЬЩ ат. Тынышльщ, абаданшылы^. Хал^ы-
мыздыц парэхатшыльнуга жасауы ушын пидэкерлик мийнет
етиу, елимяздиц хгэрбир азаматынын. адиули уазыйпасы
(Ж. Сейтназаров).
ПАРАХОР ат. Пара алыушы, алымсац.
ПАРАХОРЛАУ кел. Пара алыуды жацсы коретугын алым-
сацлау.
ПАРАХОРЛЬЩ I кел. Пара алыуды жацсы керетурынлау,
алымса^лау.
ПАРАХОРЛЬЩ II ат. Пара алыушылыц, парата тэн, парара
тийисли. '
ПАРАХОРШЫ парахор.
ПАРАХОРШЫЛЬЩ ц. парахорльщ.
ПАРАШЫ ц. парахор.
ПАРАШЫЛ кел. Пара алыуды жацсы керетурын, параны:
кеп алатугын, алымса^.
ПАРАШЮТ ат. Жо^арыдан теменге яки самолёттан жерге
царай сыр^ылып тусиу ушын исленген зат.
ПАРАШЮТДАЙ кел. Парашют сыя^лы, паращют^а уса-
ран, парашют тэризли.
ПАРАШЮТИСТ ат. Парашют пенен шугылланган адам.
ПАРАШЮТЛЫ кел. Парашюты бар, парашют кийген.
ПАРАШЮТШЫ ат. Парашютта секириуши, парашют пе-
нен тусетурын адам.
ПАРДАЙ I кел. Тецдей, жуптай, ^оса^тай.
ПАРДАЙ' II кел. Пуу сыя^лы, пууга усаран, пуу тэризлиг
пуудай.
ПАРДАК^: пардац атыу ф. Омбалап жыгылыу, ецменинен
цулау. Байшубардай жаныуар, Пардац атып жырылды («Ал-
памыс»).
ПАРДОЗ I ат. Сэн, порма.
ПАРДОЗ II Пардоз бериу ф. Дузеу, жасау, сэнлеу, сулыу-
лау, безеу. Пардоз берип бет-жузине, Шашын сэнлеп тарар
тары (Б. Исмайлов). <0тырды пардоз берип езине, колы менен
сурме суртип кезине (С. Бекназаров). З^асыл кийим кийеди,
езине пардоз береди («1^ыр^ ^ыз>).
ПАРДОЗЛАНЫУ пардозлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПАРДОЗЛАСЫУ пардозлау фейилиниц шериклик дэреже-
СИ-
ПАРДОЗЛАТТЫРЫУ пардозлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ПАРДОЗЛАТЫУ пардозлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПАРДОЗЛАУ ф. 1. Сулыулау, жасандырыу, дузеу, сэнлеу,
жасау, сэн бериу. Хаяллардьщ шашынан тагы бир айырмасы,
еки шекесин желке шашын пардозлапты (ТДайыпбергенов).
2. Керкемлеу, сулыулау, формалау.
Иште билим азлау екен, Бирац пардозлапты сыртын (Т. Жу-
,мамур#атов).
ПАРДОЗЛАУШЫ ат. Сулыулаушы, безеуши, дузеуши, сэн-
леуши, сэн бериуши.
ПАРДОЗЛЫ кел. Сулыуланган, безелген сэн берилген.
ПАРИК ат. Баск;а кийетунян жасалма шаш.
ПАРИЯД К- пэрияд.
ПАРК L ат. Адамлардыц ^ыдырып, сейил етип журетугын
^эр турли гуллер ^эм агаш егилген арнаулы улкен баг.
ПАРК П. ат. 1. Автомобиль, трамвай, ^эм тагы басца да
механизмлер туратугын, са^ланатугын орын, жай. 2. эс. Эске-
рий машиналар, ^урал-жара^лар туратугын орын, жай. 3. Ха-
лыц хожалыгы, санаат тарауы, завод-фабрика ^эм тагы бас^а-
ларга байланыслы транспорт якр ислеп шыгарылган ^ураллар
жыйынтыгы. 4. эс. Кешпели эскерий склад.
ПАРКЕТ ат. Жицишке ^эм ^ыс^а етип исленген та^тай-
лардан ^ыйьп^ланып теселген пол.
ПАРКЕТЛИ кел. Паркети бар, паркетке ийе.
ПАРКЕТСИЗ кел. Паркети жо^, паркетке ийе емес.
ПАРЛАМЕНТ ат. Буржуазияльп^ мэмлекетлердеги путкил-
лей ямаса жартылай сайлау тийкарында ^урылган нызам шы-
гаратугын жо^аргы ^экимшилик мэкеме.
ПАРЛАМЕНТЛИК кел. Парламентке тиккелей цатнасы
бар, соныц ис ^эрекети, хызметине тийисли^
ПАРЛАНЫУ парлау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАРЛАСЫУ парлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПАРЛАТТЫРТЫУ парлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ПАРЛАТЫУ парлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПАРЛАТЫУШЫ кел. Парга айландырыушы, парга езгер-
тиуши.
ПАРЛАУ I ф. Жуплау, цоса^лау, екеулеу.
ПАРЛАУ II ф. Пууга айланыу, пууланыу.
ПАРЛАУ III ф. 1. Жаныу, алысыу. 2. Агыу, тамыу, Бар-
.майман деп ацшам кундиз зарлаады, еки кезден ^анлы жасы
парлайды (А. ДабыЛов).
&
ПАРЛАУ IV. ф. 1. Жар^ырау, ашылыу. Сез жуйесин ке-
листирип турган келиншектиц кези парлап тур (О. Айжанов).
Биз он алты сизин, шыра^ болармыз, Парлап турган бахыт
болып цонармыз (А. Дабылов). 2. Дурилдеу, пырылдау, КЭР* .
бир парлап ушып кетерилген ^ыргауыл менен журегимди
тьщлап езин шацыргандай еди (Т‘ Нажимов). 3. Цурылдау,
царылдау, пырылдау, пысылдау. Мэспатша ханнан хабарсыз
парлап уйьщлап жатырганын керди («Мэспатша»). 4. Жыр-
тыу, айырыу, белиу.
ПАРЛАУШЫ I ат. 1. Жуплаушы, ^осацлаушы. 2. Пуугаай-
ландырыушы.
ПАРЛАУШЫ II ат. Пууга айландырыушы, пууландырыу-
шы.
ПАРЛАУШЫ III ат. 1^урылдаушы, ^урылдап уньп^лаушы.
ПАРЛЫ кел. 1. Жуплы, ^осацлы. 2. Пуулы, парланган,
ПАРНИК ат. бсимликлерди жыллылыцта есиретугын жай^
орын.
ПАРНИКТЕЙ кел. Парник сыяцлы, парникке усаган.
ПАРОВОЗ ат. Вагон суйрейтугын машина. Сарраслап, сай-
ранлап сазланды жолга, ысцырып паровоз жолланды жолга
(Ж- Аймурзаев).
ПАРОВОЗЛЫ кел. Паровозы бар, паровозы мол, парово-
зы коп.
ПАРОВОЗШЫ ат. 1. , Паровозды айдаушы, паровозды мец*
гериуши, паровозды бас^арыушы. 2. Паровозды ислеуши, па-
ровозды согыушы уста.
ПАРОВОЗШЫЛЫК ат. Паровоз кэсиби менен шугылда-
ныушылыц.
ПАРОХОД ат. Пуу куши менен сууда журетугын кеме.
ПАРОХОДЛЫ кел. 1. Пароход пенен журиу, пароход пеней
келиу, пароход пенен кетиу. 2. Пароходы бар, пароходы мол,,
параходы коп. 4
ПАРРА: парра болыу. ф. Белеклениу, майдаланыу, ^ый-
^ымланыу. Дэудиц бели бугилди. К0ЛЫНДа™ цалханы терт
пара болып белинди («Мэспатша»). ♦ Парра-парра етиу-
белек-белек етиу, майда-майда етиу. Экемниц егил-тегил бо-
лып жылауы дэрт устине дэрт жамап, журегимди парра-парра
етип жаралады (О. Хожаниязов).
ПАРРАЛАНЫУ парралау фейилинин езлик дэрежеси. *
ПАРРАЛАТЫУ парралау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПАРРАЛАУ ф. Белеклеу, майдалау, к;ый^ымлау.
ПАРРАШ ат. Кеше тазалаушы, сыйырыушы, сыпырыушыг
сипсекеш, КЬ1Р^ адам ортага алып, пашшаплар алдын ашып^
87.
паррашлап кеп жол сыпырып («Мэспатша»).
11АРРАШТАИ кел. Паррашца усаран, парраш сыя^лы.
ПАРРЫК^ кел. Котерицки, ^эцкийген, сацкийген, цомпай-
ран, ^ай^айган. Уйдиц жапсарынан етпей-а^ онын, паррыц
мурныныц ушы ^ызара баслады.
ПАРРЫ 1\ЛЫК ат. Кетерицкилик, ^эцкийгенлик, цомпай-
ранлыц, ^ай^айганлы^.
ПАРРЬЩТАЙ кел. Паррьщ сыяцлы, паррыода усаран.
ПАРС парсы I—Л.
ПАРСИЗМ ат. лингв. К^ара^алпа^ тилине парсы тилинен
кирген сез яки тусиник.
ПАРСЫ I ат. Иранда жасайтурын ^эм сол елдиц кепшили-
гин ^урайтурын тийкаргы хал^ы.
ПАРСЫ II кел. Парсы хал^ына тийисли, байланыслы, тэн.
Парсы тили. Парсы эдебияты.'♦ Парсы тили—Иран тилле-
риниц оц туслик батыс белегине ^арайтугын парсылардыц
тили. Жетпис жайда шар китапца атладьщ, Биз тусинбей пар-
сы тилге дадладьщ (С. Нурымбетов).
ПАРСЫХАН кел. Парсы тилинде жазылган шыгармалар-
ды о^ыйтугын оган тусиник беретурын, ядтан айта билету-
гын адам.
ПАРСЫША I кел. Парсы тилинде жазылган, парсы тилине
тийисли, байланыслы, тан. Парсыша-русша сезлик. Парсыша
жазыу. Парсыша китап.
ПАРСЫША II р. 1. Парсы тилинде, Парсыша жазылыу. 2.
Парсыша сойлеу. .
ПАРТ: парт болыу ф. 1. От^а куйиу, жаныу, ертениу. Мени
салдын жанран от^а, ©кпемди болып парт, Кем тасла-
дын, бизди арт^а, Сейтип бизден еттин. дэуран (Берда^).
2. Куйип-жаныу, парты шыгыу, ^ыйланыу, шыжа-пыжа болыу.
Мениц куйип-жанып парт болып отырганым да сол рой—(©.
Хожаниязов). ♦ Парта-парта шыгыу—атылып шыгыу, парт
етип шыгыу, шоррыйыу. Март кушине шыдамай еки кези кек
жалдьщ парта-парта шырыпты («Алпамыс»). Парт етиу—цат
ты заттыц сынрандагы шыгарган дауысы, сеси.
ПАРТА ат. Мектеплерде балалар отырып хат жазыу ушын
исленген зат, буйым.
ПАРТАЛ: парталга алыу ф. Жетекке алыу, ^осагына алыу,
цасына алып журиу, Бас салып елтирсем, астындары атын
парталга алып, сизге олжага гана келтирсем ^алай болар
екен деди («Алпамыс»).
ПАРТАЛАС кел. Бир партада отыратугын, цатар отырату-
тын.
ПАРТАЛЫ кел. Партасы коп, партасы мол, партага ийе.
39 4
ПАРТАСЫЗ кел. Партасы жоц, партага ийе емес.
ПАРТАСЫЗЛЫК ат. Партасы жо^льп^, партага ийе емес-
лик.
ПАРТАУ: _ партау жер ат. Егин егилмей жат^ан жер. Соц-
ры жыллар ишинде тыц ^эм партау жерлер езлестирилген жо^
(Т. Нэжиймов.).
ПАРТАУЛЬЩ кел. Партау боларльщ, тыц жерлер.
ПАРТБИЛЕТ ат. Коммунистлик партияра агзальп^ билети.
ПАРТЕР ат. Театрда, залда теменги этаждагы орынлар.
ПАРТИЗАН ат. Душпан басып алган орынларда азатлыц
ушын кеуилли турде гурес алып барыушылар отрядыньщ аг-
засы. Партизанлар отряды. Уллы Уатандарльн^ урысыныц пар-
тизанлары.
ПАРТИЗАНЛЫК* кел. Партизанга тэн, партизанга тийис-
ли, партизанга байланыслы.
ПАРТИЯ I ат. Советлер Союзыныц Коммунистлик пар-
тиясы.
ПАРТИЯ II Топ, топар, уйым, шелкем.
ПАРТИЯЛЫК I ат. Партия жолына шын берилгенлик, ал-
ган бардар.
ПАРТИЯЛЬЩ II кел. Партияга тэн, партияга тийисли.
ПАРТИЯСЫЗ кел. Партияда жо^, партия агзасы емес.
ПАРТИЯСЫЗЛЬЩ ат. Партия арзасы болмаушыльщ.
ПАРТКОМ ат. Партия комитети.
ПАРТЛАБЫШ кел. Бир нэрсени партлайтугын, цайнатып
тазалайтугын.
ПАРТЛАНЫУ партлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПАРТЛАСЫУ партлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПАРЛАТТЫРЫУ партлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ПАРТЛАТЫУ партлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПАРТЛАУ ф. 1. Партылдап сес шыгарыу, жарылыу, Усти-
устине ^ауаланып тийген шеккиштиц астынан пытырадай парт-
лап майда уш^ынлар шашырады (Бекимбетов А.). 2. Кайна-
тыу, ^айнатып тазалау. >
ПАРТЛАУШЫ ат. Керекли нэрселерди цайнатыушы, таза-
лаушы.
ПАРТЛАУЫК партылдауы^,
ПАРТНЁР ат. 1. Ким менен болса да бир ойында еки исте
цатнасыушылардыц бири. 2. Сахнада яки аренада, спорт ойын**
ларында ^эм бильярдларда бирге цатнас^ан жубай, сыцар,
шерик. 3. Араласып, биргелесип, жэмлесип белгили бир ^ат-
насца ^арап журген жац.
89.
\
ПАРТОРГ ат. Мэкемедеги партия шелкеминиц сиясий бас-
шысы, партия шелкеминиц жетекшиси.
ПАРТСТАЖ ат. Партия стажы.
ПАРТСЪЕЗД ат. Партия съезди.
ПАРТШОЛКЕМ ат. Партия шелкеми, партия уйымы.
ПАРТЫ: парты шыгыу ф. Куйип писиу, цыйланыу, куйиниу..
ПАРТЫЛДАК, кел. Мацтаншац, паццылдац.
ПАРТЫЛДАСЫУ партылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ПАРТЫЛДАТЫУ партылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАРТЫЛДАУ ат. Партылдаган кушли сес. Жууериниц иши
улы партылды болды да цалды (К. Айымбетов).
ПАРТЫЛДАУШЫ ат. Партылдап сес шыгарыушы.
ПАРТЫЛДАУЬЩ ат. 1. Туймедей туйнеклери бар, жабайы.
есимлик.' 2. сейл. т. ц. мотоцикл.
ПАРТЫЛДЫ ат. Партылдап шыццан цатты сес.
ПАРУУАНА ц. пэруана.
ПАРША ат. Зер араластырылган жипек гезлеме, материал..
Жегдесин цыя жамылран, цасыл паршага малынган, Иши от-
тай цамылран («Мэспатша»). Кийген паршам жетпейди игри
диземе, Залым цалмац сепкил салмарай жузиме («Алпамыс»).
ПАРШАЛАУ ф. Белиу, майдалау, белек-белек цылыу, шил-.
пэрше етиу. Кийиктиц етин паршалап, жацсылап кэбап етеди.
(«Цырц цыз»). ♦ парша-парша болыу—белек-белек болыу
майда-майда болыу.
ПАРШАЛАУШЫ ат. Белиуши, майдалаушы, белек-белек,
цылыушы, шилпэрше етиуши.
ПАРЫЗ ат. Миннет, тийис, муддэцэ, уазыйпа. Ата сыйлау,.
ана сыйлау — парызыц, Теле зацрар ац тут берген царызын.
(Т. Жумамуратов).
ПАРЫЗЛЫ. кел. Миннетли, тийисли.
ПАРЬЖ ат- Айырма, езгеше^—^ауа дослар, ерден ердин
ларцы бар, ердиц исин бацалайтурын халцы бар (И. Юсупов).
ПАРЫКЛАМАУ ф. Сезбеу, ацгармау, ескермеу^ кеуил ау-
дармау. «К,ырды музды парцламастан аягы», Шымбайга рауа-
на болды сур ешек (К. Ирманов).
ПАРЫДЛАМАУШЫ ат. Сезбеуши, ескермеуши, ацгармау-
шы, кеуил аудармаушы.
ПАРЫК/1АНЫУ парыцлау фейилинин, езлик дэрежеси.
ПАРЬЩЛАУ ф. Сезиу, ацрарыу.
ПАРЫ^СЫЗ кел. Хеш нэрсеге царамайтугын, уцыпсыз, ий-
кемсиз, салац. Бийсен Дуйсенов бул нэрсеге жудэ парыцсыэ-
цэм эцмийетсиз царады (Т. Нэжиймов).
90 •
ПАРЫ1\СЫЗЛЬЩ кел. Уцыпсызлыц, ийкемсизлик, сала^-
льщ.
ПАРЫЛДАТЫУ парылдау фейилиниц езгелик дэрежеси*
ПАРЫЛДАУ ф. Бир азттыц парылдауы, ^арылдауы.
ПАРЫЛДАУШЫ ат. Бир заттыц парылдап шыгарган сеси,
^арылдаушы.
ПАРЫЛДЫ ат. Парылдап шыодан сес, ^арылды.
ПАРЯД Ц. пэрияд.
ПАСЛЫ кел. Уа^ыты, мезгили. Бул жерлерде бэ^эр пас’
лы болса да жердеги 1\арлар тольщ ерии болган жог; (Ш.
Омет).
ПАСМАН ат. Дузац, ор. Жауды кермей жецилин, туспейик
биз пасманга («К^ыр^ ^ыз»),
ПАСПАНДА ат. 1. Патас, жаман, кир, лэтте. Пэтулла ези-
не ^араса топыравда отырган усти басы паспанда шац жыр-
тыц жупыцы (/Мэжит улы). 2. Ауыс. Жа^сы емес, таза, емес,
иплас. Ал оныц смири паспанда, мен сениц алдыцда гууа бо-
ламан, сезсиз ^уртылады (Т: кайыпбергенов).
ПАСПАНДАЛЫК^ ат. Патасльщ, лэттелик.
ПАСПОРТ ат. 1 Жеке адамга атын, тууылган ^эм жасай"
тугын жери жазылып берилетугын гууальщ, ^ужжет. Ол пас-
портындагы езиниц шын тууылган жылын билегере езгерткен-
(А. Бекимбетов). 2. Машина ^эм басца да ауыл хожалыц зат-
ларыныц ^ужжетлери.
ПАСПОРТЛАНДЫРЫУ паспортлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ПАСПОРТЛАНЫУ паспортлау фейилинин* езлик дэрежеси.
ПАСПОРТЛАСТЫРЫУ паспортлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ПАСПОРТЛАСЫУ паспортлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ПАСПОРТЛАУ ф. 1. Адамларга паспорт бериу, паспортлы
етиу. 2. Машина >рм тагы бас^а нэрселерди паспортлы етиу,
документлестириу.
ПАСПОРТСЫЗ кел. 1. Паспорты жоц, паспортца ийе емес
адам. 2. Паспорты, документи, ^ужжети, жоц механизм.
ПАСПОРТШЫ ат. Паспорт бериуши, паспорт пенен тэми-
йинлеуши.
ПАССАЖИР ат. Келикке миниуши, жолаушы, колик пенен
журетугын жолшы.
ПАССИВ р. Интасыз, кеуилсиз, нашар, цатнасы темен,
ПАССИВЛЕНИУ ф. кеуилсизлениу, интасызланыу.
ПАССИВЛЕНИУШИ ат. Кеуилсизлениуши, интасызланыу-
шы.
91
ПАССИВЛИК кел. Кеуилсизлик, интасызлы^.
ПАССЫК^ кел. 1. Келиспеген, мэниссиз, етирик, керексиз»
Мениц сезимди пассы^а шыгармац, кезим менен кердим
(А. Бекимбетов). 2. Ладан, жаман. Пассьп^тыц сезине инанып*
Достыц кеулин цалдырма, Кормеген жерде тек отыр, Душпан-
Fa сырыц алдырма («Мэспатша»).
ПАССЫКЛЫК кел. Мэниссизлик, келиспегенлик, керексиз-
пик, етириклик.
ПАСЫЛ ат. Жылдын терттен бир белеги, уа^ыт, мэусим,
Терт пасылдыц ец уллысы бэ^эрди, жайына цайтарган сууыц
цэ^эрди (С. Нурымбетов).
ПАСЫРК^Ы: ала-пасыр^ы кел. Улы-пасыр^ы, баса-бас,
былгасы^.
ПАТАС кел. 1. Кир, лэтте. Бэри де царацры, патас, цурым
басцан жайдыц ишинде жатцан екен (К^. Ирманов). 2. Жаман,
иплас, майда. Буныц айтып отырраны бир патас ис (0. Хожа-
нов).
ПАТАСЛАНЫУ патаслау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАТАСЛАТТЫРЫУ патаслау фейилинин езгелик дэрежеси..
ПАТАСЛАТЫУ патаслау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАТАСЛАУ I ф. Кирлетиу, патас етиу, жаман етип таслау.
Жолдасларыца цосылып ойнай бер, устицди патаслап журме
(Т; Кайыпбергенов).
ПАТАСЛАУ II кел. Кирлеу, лэттелеу, ипласлау. ;
ПАТАСЛЫК ат. 1. Паспандальп^, лэттелик. 2. Ауыс. Жер-
кенишлик, ^арамылыц.
ПАТЕК ат. Хат, ^агаз, рухсат, ^ужжет, Хийуага * барып,
ханнан патек экелип, уш ЖУ3» терт ЖУ3 танап жерге ийелик
етип отырган байлар бар (Н. Дэуцараев).
ПАТЕНТ ат. 1. Табылган жацальп^ты пайдаланыуга рухсат
ететугын гууальп^ ^араз. 2. Революциядан бурынлары сауда
яки кесип ислеуге рухсат берилген гууалыц.
ПАТЕНТЛИ кел. Патенти бар, патентке ийе.
ПАТЕФОН ат. Граммофон пластинкасына жазып алынган
музыка, ^осьп^, ^эм соз т. б. еситтиретурын эсбап, аппарат .
ПАТЕФОНДАЙ кел. Патофонга усаган, сыя^лы. Онынцэ-
^эри цайнаганы соншелли, царсы алдында патефондай тацыл-
дап отырган (К. Султанов).
ПАТЛАК ат. 1. Жара, ^отыр. 2. Ауыс. Унамсыз вткен уа"
к4ыя, ^эдийсе. Гене патласты, гене дэртти айтып екпелесип
цаяцтарылар .ойга тусип, кеули бузылып жылап отырганлар
да табылды (К. Айымбетов).
ПАТЛАИ/ГАЙ кел. 1. Жарадай, цотырдай. 2. Ауыс,. Унам-
сыз еткен уа^ыядай, ^эдийседей.
92
ПАТЛЫ ц. пэтли.
ПАТЛЫЙТЫУ патлыйыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
ПАТЛЫЙТЫУШЫ ат. Аларып цараушы, бежирейиуши.
ПАТЛЫЙЫУ ф. 1. Аларыу, артыц шыгыу. Не болар екен
деп цолга тускен цыргауылдай кезлерим патлыйып шыгып ба-
ратыр (Ж. Аймурзаев). 2. Аныц кериниу, бадырайыу. Нении
изи болса да патлыйып жатады («Жеткиншек»).
ПАТЛЫЙЫУШЫ ат. 1. Аларыушы, артыц шыгыушы. 2.
Аныц кериниуши, бадырайыушы.
ПАТПЕЛЕК Ц. пэтпелек.
ПАТПЕЛЕКТЕЙ ц. пэтпелектей.
ПАТРИОТ ат. Уатанды суйиуши, Уатынына шын кеуили
менен берилген адам. Батыр эулад сиз патриот жас жигер, Ха-
лыцца пайда берер жэрдем комегин, (С. Нурымбетов).
ПАТРИОТИЗМ ат. Уатанды суйиушилик, патриотлыц ис.
ПАТРИОТЛЬЩ ц. патриотизм.
ПАТРОН ат. Дари, пытыра салынган писец, ок. КДлында-
Fbi мылтыгыцды патронлары менен бизлерге тапсыр цэм езин
баслыгыцныц кейнинен «Сау саламат» кете бер (С. Айний).
ПАТРУЛЬ ат. Белгили бир келемли жерде тэртип, цэуип"
сизлик сацлау ушын цойылган эскер яки милиция хызметкер-
лери.
ПАТ-САТ ат. Ол’пул, уэж.
ПАТША ат. 1. Революцияга дейинги Россия монархтыц ти-
тулы, атагы. 2. ^укимет, ел басЦарыушы, басшы, адам, киси,
Патшаныц атланысында цаза болсан., шейит дейди гой китап-
та (К. Султанов).
ПАТШАЛЫ кел. Патшасы бар, патшага ийе.
ПАТШАЛЫК кел. Патшага тейисли, патшага тэн, патша
бийлеген. Патшалыцта не* жацалыц болып атырганына цула-
гынды сала жур (К. Султанов). Есабы жоц эскерин, Топар-
топар лэшкерин, Патшалыцтан тойдырды (Бердац).
ПАТШАШЫЛЬЩ ат. Патшалыц етиу, патшалыцты алып
барыу цуким суриу.
ПАТЫРАК^ ат. Ойын, шабыс.
ПАТЫРАК^ЛАТЫУ патырацлау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ПАТЫРАК/1АУ ф. Катты ойнацлау, шауып кетиу. Улкен
цара сыйыр дэруззадан патырацлап ишке кирди (Айбек).
ПАТЫРАКЛАУШЫ ат. 1^атты ойнацлаушы, шауып кетиуши.
ПАТЫРАТ ат. 1. Кемшилик, айып. Патыратларын шыгар-
май-ац аныцца, я сейлетип тыцламай-ац сол уацта (Бердац). 2.
Былгасыц, шатац, шатасыц. *
‘ ПАТЫРАТЛАСЫУ ф. Былгасыу, шатасыу.
ПАТЫРАТЛАСЫУШЫ ат. Былгасыушы, шатасыушы.
ПАТРАТЛАТТЫРЫУШЫ ат. Былгастыртыртыушы, ша-
тастыртыртыушы.
ПАТЫРАТЛАТЫУШЫ ат. Былгасыушы, шатастырыушы.
ПАТЫРАТЛАУ кел. Былгасьп^лау, шатасыцлау, кемшили?
ги барлау, айыбы барлау.
ПАТЫРАТЛЫ кел. Кемшиликли, айыплы, былгасыцлы, ша-
тасыклы, шатаклы.
ПАТЫРАТЛЬЩ ат. 1. Кемшилик, айыплы^. 2. Былгасьщ-
льщ, шата^лык, шатасы^льщ.
ПАТЫРЛАНЫУ патырлау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАТЫРЛАСЫУ патырлау фейилинин шериклид дэрежеси..
ПАТЫРЛАТТЫРТЫУ патырлау фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
ПАТЫРЛАТЫУ патырлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАТЫРЛАУ ф. 1. Тасырлап сес шырарыу, тасырлау. Тек^эр
жерде шакада ^алрып отырган гаргалардын уй^ылы кози ме-
нен патырлап ушцанынан бас^а хеш нзрсе сезилмейди (Ш.
Эмет.). ©ткен жылдыц майса шебин патырлатып басып кец
жазьщта жекке торы атлы киятыр (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс.
1^атты сейлеу, пэтиуасыз сейлеу, тез сейлеу.
ПАТЫРЛЫ ат. Патырлаган сес, шатырды. Дэуекениц да-
уысынан былай-былай жууерини сындырып журген доныздын
патырлысынан хабарланды (1^. Айымбетов).
ПАУЗА, ат. Сез яки гэп арасында тоцталыу, усилие.
ПАХ ц. па^.
ПАХТА ат. Рауаша есимлири ^эм оннан алынатугын ма-
мы^ ац талшык. Пахта терип журген жеринде еки хатты ^ац-
та-1^айта о^ып мау^ын басты (0. Хожаниязов).
ПАХТАЗАР ат. Пахтасы ашылып турган майдан, жер кб"
лем. Техникалы илим менен, топылдьщ биз шелистанга, Ай-
ландырды^ ^асыл жерди, Пахтазарра, гулистанга (Т. Сейтжа-
нов).
ПАХТАЗАРЛЬЩ «т. Пахтасы бар майданльщ, жер, келем-
лик.
ПАХТАКЭР ат. Пахта менен шугылланыушы, пахта мама"
ны. Соз алады пахтакэр баба,—Балаларым, биздеги ^эр кун,
Тамхорлывда дуушакер жана, Истё>езин керсетер ^эрким
(Т. Сейтжанов).
ПАХТАКЕШ ат. Пахтаны териуши, жЫйнаушы.
ПАХТАЛЫ кел. Пахтасы бар, пахтасы кеп, пахтасы мол,
пахтага ийе.
ПАХТАЛЬЩ ц. пахтазарлыц.
ПАХТАСЫЗ кел. Пахтасы жо^, пахтасы кем, пахтага ийе
емес.
•ПАХТАШЫ к. Пахтакеш.
ПАХТАШЫЛЬП^ ат. 1. Пахта менен шурылланыушылыц.
94
Биз бэримиз уста пахташылыцца, Мэккеге де уста болып шы*
гайыц (Т. Сейтжанов). 2. Рауаша егилип турган келемлик,
майданлы^.
ПАК т. с. Тацланыуды билдиретугын ^эм бир нэрсениц ар-
тыкмашлыгын керсетиу ушын пайдаланылатугын тацла^ сез.
Па^ бугинги сорпа мазалы болыпты эжапа (0. Хожанов).
ПАЧКА ат. Бир топ, бир бууда^, бир пэтте, бир цуты, бир
'бууат, тожна.
ПАЧКАЛАНЫУ пачкалау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАЧКАЛАСЫУ пачаклау фейилинин шериклик дэрежеси.
ПАЧКАЛАТЫУ пачкалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАЧКАЛАУ ф. Цутылау, бууатлау, тожналау.
ПАШ: паш етиу ф. 1. Копшиликке билиниу, мэлим болыу,
аньщ болыу, ашылыу. Бул сырын паш еткиси келмей ерше-
лене тусти (К. Султанов). 2. Мас^аралау, эшкара етиу. Серим-
бай тусинип китапларына, К^ылуасын паш еткен молла ийшан-
нын (С. Нурымбетов).
ПАШАКЛАНЫУ паша^лау фейилинин езлик дэрежеси.
ПАША^ЛАУТЫУ паша^лау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПАШАКЛАУ ф. Майдалау, белеклеу. ♦ Паша^-паша^ бо-
лыу — белек-белек, мылжа-мылжа, майда-майда болыу. Жай-
дыц терезелери де паша^-паша^ болып, жаман керпешелер
менен тыгып ^ойыпты (Г. Изимбетов).
ПАШШАЙЫ ат. Ала жола^ нагышлы жипек гезлеме, ма-
териал. Устилерине ^эр ^айсысы, ^эр тусли етип пашшайы,
айдынлы, жуп^а, мэдэли кейлеклер кийип алган цызлар (К- Ир-
манов).
ПАШШАЙЫДАЙ кел. Пашшайы сыя^лы, пашшайыга уса-
ган.
ПАШШАП ат. Ханньщ касында хызмет ат^арыушы эскер.
Зэрре еглен ^урсап турган пашшаплар, ^еш бир адам мендей
мунлы болмасын («Мэспатша»).
ПАШШАПТАЙ кел. Пашшап, яцлы, пашшап^а усаган,
пашшап сыя^лы, пашшап тэризли.
ПАШЫРЛАТЫУ ф. Пышырлатыу, шатырлатыу.
ПАШЫРЛЫ ат. Шатырлаган сес, пышырлы, шытырлы.
ПАЯ К- пак^ал.
ПАЯЛЫ ц. па^аллы.
ПАЯЛЫК па^алльп^.
ПАЯН ат. Тура^лы пана, тура^лы пайда. Сен оган аш ке-
зинди тиКпе, саган паян болмайды (А. Бекимбетов). Ата жур-
ты Туркстан, онда да паян етпеди («Жийен жырау»).
ПАЯНДОЗ ат. Цэуендер, садыц, себил. Паяндоз болып
журген жолында (Б. Исмайлов).
ПАЯНЛЫ кел. 1. Тура^лы, тыянаклы. Паянлы дунья ке-
риуге Эжиниязга заман керек (Эжинияз). 2. Мэканлы, оты-
рьп^лы.
95
ПАЯНСЫЗ кел. Турацсыз, пайдасыз, Кимлер келип кетпе-
ген, Бул паянсыз дуньяга («Кырц цыз»)?
ПАЯНСЫЗЛЫ1\ ат. Турацсызлыц, пайдасызлыц.
ПАЯПЫЛ ат. Арнадан ямаса жаптан етиу ушын кесесине
тасланган цойылган агаш. Аэропорттын кишкене багын ара-
’лап журди де цауыз устине салынган паяпылга шыцты (С. Хо-
жаниязов).
ПАЯПЫЛДАЙ I кел. Паяпылга усаган, паяпыл сыяцлы,
паяпыл тэризли.
ПАЙАПЫЛДАЙ II кел. Жицишке цыялдай.
ПАЯПЫЛЛЫ кел. Паяпылы бар, паяпылга ийе, паяпыл
цойылган.
ПАЯСЫЗ ц. пацалсыз.
ПЭДЭР ат. Ата, эке. ♦ пэдэрице нэлет — атаца нэлет, эке-
не нэлет, ата-бабаца нэлет, лаънеттин улы: Сацалдыц пэдэри-
не лэьнэт, оны журдай етип гузеу цыйын емес (0. Хожания-
зов).
ПЭЖМУРДЕ кел. Кишкене, келте, пэкене, киши. Кемпир
кемпир-ац болайын деп. пэжмурде гаррынын. мойнынан мойын-
паш алып айцасады (К. Султанов).
ПЭЖМУРДЕЛЕУ кел. Кишкенелеу, келтелеу, кишилеу.
ПЭЗНЕ ат. Рыжац бериушилик, азгырыушылыц, ешегисти-
риушилик, бузацышылыц. Гейбир гарры Сейит ата созине, Кек
етти де пэзне басты сыналап (Т. Сейтжанов).
ЙЭЙЕК ат. Нэше, цумар.
ПЭЙЕКШИ ат. Шылымды тутандырып шектириуши адам,
хызметкер. Пэйекшиниц кейни дийуана болады («КД- X. Н.»).
ПЭЙЕКШИДЕЙ кел. Пэтекшиге усаган, тэризли, яцлы.
ПЭЙЕКШИЛИК ат. Шылымды тутандырып, шектириуши-
лик, хызмет етиушилик.
ПЭЙИК: пэйик болыу ф. Ушып-цонып хызмет етиу, тезлик
пенен ислеу, шаццанлыц пенен ислеу, ыцласы менен ислеу, бе- '
рилип ислеу. Жаралылардьщ басында пэйик болып бизлер
журмиз (К. Султанов).
ПЭИНЕК: пэйнекке цашыу ф. Кейиплениу, цэзликке цашыу.
Сон бир ац шуберек пенен сузип, оны басына сапыйын етип
жапты, мулгип цалгып пэйнекке цашты (0. Хожаниязов).
П9ЙРЕК ат. Мэйектин. нышсиз томпац тэрепи. Коби ауыл-
дан келген балалар «ким ныш, ким пэйрек урыстырады» деген
• дауыслар (Э. Шамуратов).
ПЭК кел. Хадал, таза. Пэк бол ар еткен гунага, Хощ цалыц
елге цайтаман (Омар). Енди гунадан пэк цылды (Т. КааьШч
бергенов).
ПЭКЕНЕ кел. Кишкене, пэс, пэжмурде, тапалтас, келте,
/ . цысца бойлы. Пэкене кисиге кезим тускени сол, журёгим дур-
силдей сала берди (К- Аралбаев).
ПЭКЕНЕЛЕУ кел. Кишкенелеу, пэслеу, келтелеу, 1^ысца-
лау, тапалтаслау, пэжмурделеу.
ПЭКИ ат. Шаш алатугын ©ткир цурал. Пэки менен ша-
шымды алды (Ж. Аймурзаев).
ПЭКИДЕЙ кел. Пэки сыя^лы, нэки тэризли, пэкиге усаран,
©ткир.
ПЭКИЗЕ кел. 1. Жацсы, тэуир, сулыу, квркем. Кыздьщ аты
цандай жаксы болса, ©зи сондай пэкизе екен (Г. Изимбетов).
2. Энедей, кеуилдегидей, пэггпэкизе.
ПЭКИЗЕЛЕУ ф. 1. Жацсылау, тэуирлеу, сулыулау, коркем-
леу. 2. Энедей етиу, кеуилдегидей ^ылыу, пэп-пэкизелеу.
ПЭКЛИК кел. З^адалльщ, тазальщ.
ПЭЛЕК I ат. Цауын, гарбыз, суй^абак, аскаба^, ту^ымлас
есимликлердиц пацалы, жапырагы. Таза-пэлек арасынан, узген
секерпарасы бар (И. Юсупов).
ПЭЛЕК П ат. 1. Уауыт, мезгил, 2. Дунья, аспан, Жэбирге,
зулымга езицди тайла, Пэлектиц исине март бол ^ыйналма,
(«Алпамыс»). Куши бас ийдирип пэлектиц шаркын, Жердин
асты Устинен ац цызыл алтын (А. Дабылов).
ПЭЛЕКЕТ ат. Бэле, апат, булгиншилик, былганшьщ, апат-
шылыЦ; жаманлыц, цырсьщ, кэсапат, эуерешилик, бэле-када.
Ойда жоц жерде пайда болган пэлекетти ойлай баслады (Ай-
бек). Силелери цатады пэлекет есин алады («Кыр^ ^ыз»).
ПЭЛЕКЛЕНИУ пэлеклеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ПЭЛЕКЛЕСИУ пэлеклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПЭЛЕКЛЕТТИРТИУ пэлеклеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ПЭЛЕКЛЕТИУ пэлеклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЭЛЕКЛЕУ ф. 1. Пэлеги ©chv, пэлек шыгарыу. 2. Пэлек-
ти цайырыу, пэлекти женлеу. 3. Пэлекти жыйнау, жулыу су-
уырыу.
ПЭЛЕКЛИ кел. Пэлеги кеп, пэлеги ©скин.
ПЭЛЕКЛИК ат. Пэлек ©сип турган жер, пэлеги коп жер,
пэлеги есик, пэлеги ©скин жер.
ПЭЛЕКСИЗ кел. Пэлеги жок, пэлекке ийе емес.
ПЭЛЕКТЕЙ кед. Пэлекке усаган пэлек сыя^лы, пэризли.
ПЭЛЕН алм. Шама, орын мелшерди билдириуши алмасыу
сез. Жауды пэлен цалада ^ууды^ (К. Султанов). Жонекей сен
бизиц уйге бар, пэлен жерде турады (Д. Айымбетов).
ПЭЛЕНДЕЙ алм. Сондай, ондай бундайды билдиретугын
алмасыу соз.
ПЭЛЕНКЕС пэленше.
ПЭЛЕНШЕ алм., Бир адамныц атыныц орнына пайдала-
нылатугын сез. Пэленщениц г^ызы теленшеге ©леей ^уштар
екен (Айбек).
ПЭЛЛЕ ат. Цауын, гарбыз, суу^абац, асцабац ^эм тагы
баскалардыц сырт^ы цабыгы. Кетип баратырып шопа^ цаты-
7-246
97
рылран пэллени сындырып, екеумиз белисип алдыц (С. Пир-
манов) .
ПЭЛЛЕДЕЙ кел. Пэлле сыяцлы, пэлле тэризли, пэллеге
усаган.
ПЭЛЛЕМПЕК ат. Балалар ойыныныц бир тури. Балалар
пэллемпек ойынын ойнаганда еки тэрепке болинип, сауал
жууаплар менен хабарласады (К. Айымбетов).
ПЭЛЛЕМПИШ ат. Балалар ойыныныц бир тури.
ПЭЛ-ПЭЛЛЕУ ф. Бир жерде турки ушып, ^анатын эсте
царып турыу. Олардыц устинде пэл-пэллеп Fappa, шымшьщ,
царлыгашлар ушып журипти (Т. К^айыпбергенов).
ПЭМ ат. 1. Ацыл, сезим, ой, мазмун. мэни, тусиник ес. Жац-
сыныц пэм эйле сейлеген созден, Жаманныц пар^ы коп к;ас
пенен козден (Эжинияз). 2. Белгили дэрежедеги шама, ^ал,
^ал-цууат.
ПЭМЛЕНИУ пэмлеу фейилиниц озлик дэрежеси.
ПЭМЛЕСИУ ф. Тусинисиу, ойласыу, а^ылласыу, кецесиу.
КДлларра доллар усласып, ислейди бирге пэмлесип (Т. К^айып-
бергенов). Жигитлердиц де мэкеме бас^аратурын жигит ага-
сы: бийи бар, г^ыз жецгеси соныц менен пэмлеседи (К. Султа-
нов).
ПЭМЛЕУ ф. Тусиниу, ойлау, уйгарыу, болжау. Илгир зейин
пэмлер истиц енирин, ма^сетсиз ис етсец бос кетер терин
(И. Юсупов), бзимде солай шырар деп пэмлеп едим ау (К.
Султанов).
ПЭМЛЕУШИ ат. Тусиниуши, ойлаушы, уйгарыушы, бол-
жаушы.
ПЭМЛЕУШИЛИК ат. Тусиниушилик, ойлаушылыц, уйра-
рыушылыц, болжаушылыц.
ПЭМЛИ кел. Ацыллы, ойлы, тусимпаз.
ПЭМЛИЛЕУ кел. Ацыллылау, тусимпазлау, ойшыллау. *
ПЭМЛИЛИК ат. А^ыллыльщ, ойлыльщ, тусимпазлыц.
ПЭМСИЗ кел. А^ылсыз, ойсыз, ессез, сезимсиз. Пэмсиз
болса жолаушы, цабаи ариалаган ^ыздан дэме етеди (К. Сул-
танов).
ПЭМСИЗЛИК ат. Ацылсызльп^, ойсызлыц, ессизлик, сезим’
сизлик.
ПЭН ДИ ат. 1.Паян, турац, пайда. 2. Ацыл, соз, кецес, мэс-
лэ^эт. Я биреудиц пэнди алды, Яки гайры менен болды («КД.
X. Н.»). ♦ Пэнди-нэсият— ^ацыйцат ацыл-кецес, мэслэ^эт.
Пэнди мениц наснятым, Дунья мал₽а сен цызба («Мэспатша»).
ПЭНЖЕ ат. 1. К^устыц аяц ^эм тырна^лары. Корген тусим.
Райыптан бир цус келип, пэнжесине бурип, тас тобесинен тас-
лады («Алпамыс») Шымшыц ’буркитке пэнже урады («КДС
X. Н.»). 2. 1^ол ^эм цолдыц барма^лары. К^ылыш услаган цол-
лардыц пэнжеси де босасып кетти (К. Султанов). А^ билегин
сыбанып, Байталга пэнже салады («Ер Зийуар»). Кууыршац-
98 х 1
лардыц ошагыныц алдында келгенде сол желкесинен бире^
пэнжесин салып услап алады (Н. Дэуцараев).
ПЭНЖЕЛЕНИУ пэнжелеу фейилинин езлик дэрежеси.
ПЭНЖЕЛЕСИУ пэнжелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПЭНЖЕЛЕТТИРИУ пэнжелеу фейилинин ерксйз дэрежеси.
ПЭНЖЕЛЕТИУ пэнжелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЭНЖЕЛЕУ ф. 1. фысымлау, услау, цамтылау, цолына
цысыу. Аш цасцырдай артына бурцыратып пэнжелеп цум шаш-
ты (Сейтов). 2. Буриу, цысыу.
ПЭНЖИРЕ ат. Жайдыц пацсасынан 'цойылган тесик, эй’
нек орынга усаган тесик.
ПЭНЖИРЕЛИ кел. Пэнжиреси бар, пэнжире цойылган,
пэнжиреге ийе
ПЭНЖИРЕСИЗ кел. Пэнжиреси жоц, пэнжире цойылмаган,
пэнжиреге ийе болмаган.
ПЭНСЕРИ: пэруайы пэнсери кел. Хабарсыз, ацсыз. Пэр-
уайы пэнсери цалда тургелди (К^айыпбергенов).
ПЭНТ: пэнт жеу ф. Алданыу, бапланыу,. пушайман жеу.
Иним биреуди суйип цалып пэнт жедиц ау шамасы (Т. К^айып-
бергенов). Гармоншы да, мондалинши де эсбапларын алып
шыццанына пэнт жеп киятыр (Т. К^айыпбергенов). ФПэнтцу-
мар болыу — бир нэрседен писи цурып цалыу, гапылда цалыу. *
Сезлеринди есите алмай пэнт цумар болып турыппан (К^. Айым-
бетов) . Пэнт бериу — алдау, баплау.
ПЭНТЦУМАР ат. Пушайман, екиниш.
ПЭНТЛЕНИУ| пэнтлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ПЭНТЛЕСИУ пэнтлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ПЭНТЛЕТТИРТИУ пэнтлеу фейилинин ерксйз дэрежеси.
ПЭНТЛЕТИУ пэнтлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЭНТЛЕУ ф. Алдау, баплау, пэнт бериу. Ел ишинде еплеп
журген, Дэн планга цауыц берип, ^укиметти пэнтлеп журген
(А. Дабылов).
ч ПЭНТЛЕУШИ ат. Алдаушы, баплаушы, пэнт бериуши.
ПЭПЕ: пэпеге алыу ф. Масцаралау. ермеклеу, мазац цылыу,
дэлкекке алыу. Тумлы-тустан пэпеге алды (К. Султанов).
ПЭПЕЛЕК кел. Ушцалац, женил, дэлбирек. Ац кекирек,
пэпелек, Желге ушцан упелек (И. Юсупов).
ПЭПЕЛЕКЛЕУ I кел. Ушцалацлау, жециллеу, дэлбиреклеу.
ПЭПЕЛЕКЛЕУ II ф. Ушып цоныу, дэлбиреклеу.
ПЭПЕЛЕКЛИК ат. Жециллик, ушцалацлыц, дэлбиреклик.
ПЭПЕЛЕКТЕИ кел. Пэпелекке усаган, пэпелек сыяцлы; пэ-
пелек тэризли.
ПЭП-ПЭКИЗЕ кел. Жудэ жацсы, жудэ сулыу, энейдей, пэ-
кизе. Пэп-пэкизе жецгей турып, уялмай кыз айттырдыцыз (Т.
Жумамуратов).
ПЭР ат. Кустыц, жуни, туги. Пэр болайын ушцыц келсе,
Яр болайын цушцыц келсе, Лэбиц тийип ишкин келсе, Ший-
рин шекер пал болайын «И. Юсупов). Алгыр цус хор болар
99
пэрден айрылса, Ер жигит хор болар малдан айрылса («КК
поэз. ант.»).
ПЭРАУАН кел. 1. Арцайын, еркин. Сэцир эйлабан гезип
саати замай, Шахсэнем, Лэйлидей журип пэрауан (Эжи-
нияз). Сол улкен эпизодлардьщ'той-мерекеде пцрауан бир ац-
шамга жететугынлыгына да байланыслы (К- Ма^сетов). 2.
Мы^лы, царыулы.
ПЭРДИЙУАЛ ат. Агаш жайып цойылганнан кейинги нац"
са, жайдыц ец устицги пацсасы. Буннан жети жыл бурын пэр-
дийуалына озим ылай ат^ан пахта склад генерип цалыпты
(У. Пиржанов).
ПЭРДИЙУАЛДАЙ кел. Пэрдийуалга усаган, пэрдийуал
тэризли, пэрдийуал сыяцлы.
ПЭРДИИУАЛЛАНЫУ пэрдийуаллау фейилинин. езлик дэ-
режеси. <
ПЭРДИЙУАЛЛАСЫУ пэрдийуаллау фейилинин шериклик
дэрежеси.
ПЭРДИйУАЛЛАТТЫРЫУ пэрдийуаллау фейилинин ерк-
сиз дэрежеси.
ПЭРДИИУАЛЛАТЫУ пэрдийуаллау фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ПЭРДИЙУАЛЛАУ ф. Пэрдийуал салыу, пэрдийуаллап цо-
с*
иыу.
ПЭРДИЙУАЛЛЫ кел. Пэрдийуалы бар, пэрдийуал салын-
₽ан, пэрдийуалы тикленген.
ПЭРУИЙУАЛЛЫК кел. Пэрдийуалга тэ^, пэрдийуалга ти-
йисли.
ПЭР ДОЗ Л АУ ц. пардоз лау.
ПЭРЕНЖЕ ат. гон. с. Орта Азия халыцларыныц ^аяллары
жузин 6aci^a адамларга керсетпеу ушын бетине (басына) жа~
мылып журетугын цылдан ^эм баска да нэрселерден исленген
перде, жамылып кийетутын кийим.
ПЭРЕНЖЕДЕЙ кел. Пэренжеге усаган, пэренже тэризли,
пэренже сыяклы.
ПЭРЕНЖЁЛИ кел. Пэренжеси бар, пэренже кийген, пэрен-
же жамылган.
ПЭРЕНЖЕЛИК кел. Пэренже болатугын материал, пэрен-
жеге жететугын.
ПЭРЕНЖЕСИЗ кел. Пэренже киймеген, пэренже жамыл-
маган, пэренжеси жоц.
ПЭРЕЦ кеЛ. Таза, жаца, ^асыл. Пэрец орамалын орап, ара
. берип езине, сурме жагып кезине («Мэспатша») ♦ Кара пэ-
. рец — ^арадан келген, цараныц сулыуы, царалаудан келген
келбет, тур. КаяллаРДВД еринлери бозарып ешейиндеги сулы$
i^apa пэрец жузинин цаны путкиллей т^ашып кеткен (К. Доса-
нов). Пэрец мылтыц—басца жацтан алынган, шеттен экелин-
ген мылтык.
ПЭРИЙШАН кел. 1. КЭР тэрепке шашылган, таралган, был-
100
расцан, тэртипсиз. 2. Ауыс. Бир жерге жыйылмаран пикир,
топланбаган цыял, булинген дыццат, тар^алган, шашылган.
Кийимин/ латте еди, кеулин пэрийшан, Дунья телмиргендей
болды тек саран (И. Юсупов). Сен бул хатты бул жерде о^ы-
ма кеулин пэрийшан («Алпамыс»).
ПЭРИК ат. Айналыу ушын исленген калацлы зат. Ески ша-
рьщтын пэригинен; шебер уста жанран цат^пац, Аршан кебир *
такырындай топшыл дойна^ жатты таплап (И. Юсупов).
ПЭРИЯД ат. 1. Дат, зар. 2. Тилек, эрман, налыш. Тынла
менин пэриядымды, Кеуилин болса аньщ менде, Келтирип бер
сондай атымды («Мэспатша»). Эжинияз менин атым, Ийетпес
аллара пэриядым (Эжинияз).
ПЭРЛИ кел. Пэри бар, пэри кеп, пэрге ийе.
ПЭРСИЗ кел. Пэри жо^, пэрге ийе емес, пэри болмаган,
пэри шыкпаран.
ПЭРСЙЗЛИК ат. Пэри жо^лыц, пэрге ийе емеслик, пэри
болмаганлыц, пэри шык4паранлык4.
ПЭРМАН ат. 1. Буйрыц, ^уким, жарлыц. Журтым мени
шайыр лесе, Шайырман, не десе де пэрманына цайылман (Т.
Жумамуратов). Пэрман менен кылыш сермеп, Жаудыц
басын топтай ца^ты (Ж. Аймурзаев). 2. ^укйметтиц жоцаргы
органы яки мэмлекет баслыгыныц зац кушине ийе болган
буйрыгы. Пэрман шыгарыу. СССР ЖоКаР™ Совети Президиу-
мыныц пэрманы. 3. КуУат» КУШ» дэрман. Кеулинде кетпегей
турли эрманым, Сен болмасан кимге жетер пэрманым («Алпа*
мыс»), Байдын иси пэрман менен, Жо^тын иси эрман менен
(КК. х. н.»).
ПЭРМАНА ат 1. Кайырцомлыц ететугын, гамхорлык ислей-
ту?ын, цоллайтугын. Жарадар болган Жанайра, хан пэрмана
болады («Ер Зийуар»). К^лжаи, Телманнын т^урып дэрманы,
Малларына басцалары пэрмана (Бердац). 2. Цууат, куш, дэр-
ман. Жолта салган адас^анды, Хал^ыма пэрмана билдим
(А. Дабылов).
ПЭРМАНАЛЬЖ ат. Еамцорлыц, жацлаушылык, суйеуши-
лик, цоргаушылык.
ПЭРМАНЛАУ ф. Куш салыу, жумсау. Жигер кушин пэр’
манлар, Боктергиге. бой таслап («Мэспатша»).
ПЭРМАНЛЬЩ ат. Кайыркомлыц, гамхорлы^.
ПЭРМАНЛЫЛЬЩ ат. Кайыр^омлыльщ, рамхорлыльщ.
ПЭРМАНСЫЗЛЬЩ ат. Кайыр^омсызльщ, гамхорсызлык.
ПЭРМАНШЫ ат. тар. с. Пэрман мэлим етиуши, билдириу-
ши, хабарлаушы.
ПЭРУАЗ: пэруаз етиу ф. 1. Шарьщлап ушыу, ^анатын эсте
царып ушыу, ушып ойнау. Булакьлар жол табар тасларды те-
сип, буркит пэруаз етер бултца илесип (Т. Сейтжанов). 2S Ке-
уил кетерилиу; йошланыу, щадланыу. Бул созди еске алыудан
иске цулшынып кеуилим кекке пэруаз етеди (0. Хожаниязов).
^ууаныш р;ойнымда етемен пэруаз (Ж. Аймурзаев).
101
ПЭРУАЗЛАНЫУ пэруазлау фейилинин езлик дэрежеси.
ПЭРУАЗЛАУ ф. Шарьщлау, ^ауалау.
ПЭРУАЙ: пэруайы пэнсери кел. Арцайын, цайгысыз.
ПЭРУАНА кел. 1. Мыцлы, кушли, царыулы. 2. Кеуилдеги"
дей, ойдарыдай.
ПЭРУАРДИГЭР ат. дин. с. Куда, алла. Сацларыл пэруар-
дигэрим биз бул рэрип бендени (Эжинияз).
ПЭРУАСЫЗ кел. Кеуилсиз, дыццатсыз, рамсыз, серсиз. «Ким-»
лер булар пэруасыз ^еш», десип ^эмме тыцлап атыр (Б. Ис май*
лов).
ПЭС кел. 1. Темен, теменшик. Нэзеримди нас тутпайын
(К. Султанов). Ацыл езин нас тутады, Ацмац езин мае тута-
ды («КК- X. Н.»). 2. Кем, жаман. 3. Киши, келте, цыеца.
ПЭСЕЙИУ ф. Теменлеу, азайыу. Бул уакта цыстыц цыеца»
куни батайын деп пэсейип уясына кирип баратыр еди (А. Бе-
кимбетов). Жауын пэсейип, батыс ашылып киятыр (Т. Кайып-
бергенов).
ПЭСЕЙТИУ ф. Теменлетиу, азайтыу.
ПЭСЕН, кел. 1. Темен, пас. Песец тартар кеули эстен, А^-*
ланган бэлент-пэстен, Жигирма терттен, жигирма бесте, Нама
кескен сазра мегзер (Эжинияз). 2. Эсте, ацырын, тосац.
ПЭСЕЦИРЕК р« Теменирек, эстерек, ацырынырац, тоса-
цырац.
ПЭСЕНДЕНИУ пэсецлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ПЭСЕЦЛЕСИУ пэсецлеу. фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПЭСЕНЛЕТТИРИУ пэсецлеу фейилиниц ериксиз дэрежеси.
ПЭСЕНЛЕТТИРИУ пэсецлеу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ПЭСЕЦЛЕУ ф. Пэсейиу, теменлеу, азайыу, КУРЬ1ЛЫС ЛЭР"
уац цалмас бизде пэсецлеп, Емлеухана, мектеп салдыц ^эсем-
леп (И. Юсупов.) Бирац журиуим азмаз пэсецлейин деди (Т.
Кайыпбергенов).
ПЭСЕЦЛЕУШИ ат. Пэсейиуши, теменлеуши, азайыушы.
ПЭСЕН.ЛЕУШИЛИК ат. Пэсейиушилик, теменлеушилик,
азайыушыльщ.
ПЭСЕЦЛИК ат. Теменлик, пэслик,
ПЭСИРЕК кел. 1. Эстерек, ацырынырац, тосацырац. 2. Те~
менирек, жацсы емес, пэс. 3. Бийик емес, келтерек. 4. Куши
жагынан кушли емес, эззи.
ПЭСКЕЛТЕК к. Пэс, темен, келте, цыеца. Сырт^ы дийуа- .
лы жаррац пэскелтек бес-алты цацыра керинеди (К- Султанов).
ПЭСКЕЛТЕКЛЕУ кел. Келтелеу, ^ыс^алау, пэслеу.
ПЭСКЕШ кел. Пэс, темен, нас.
ПЭСЛЕУ кел. 1. Келтелеу, цыецалау, 2. Жаманлау, темен-
леу.
ПЭСЛИК ат. Теменлик, ойлы^. Бизлер тебеден жылысып
алдымыздагы пэсликке тустик (Н.' Дэуцараев).
ПЭСМАНДА к. пасманда,
102
ПЭСТ ц. пэс.
ПЭСТЕК кел. Келте, пэс, пэжмурде.
ПЭТ ат. 1. Епкин, куш, гайдат, ^эрекет. ©з пэтим менен
аударылып жаптын ернегине жалып ете цалдым (Ж. Аймур*
заев). 2. ^эуиж, жигер, ^урыж, йош. Арттырыцыз истин, пэтин,
Азангы ис калмасын кеш (Т. Сейитмамутов). 3. Уа^ыт, мезгил,
мэ^эл. Келгенше боны 1^анша женил болса да, ауылга аралас-
цан пэтте уу шуу еситилиуи беденин титирентип жиберди (Т.
Кайыпбергенов). Ол районнан шыедан пэтте цанша гужырлы,
исенимли болган менен бийтаныс ауылга жат^ынласа келген
сайын мусэпирлене берди (Т. Кайыпбергенов). Келиу пэтке
сез жарыуга тартынып отырды (К- Арал баев).
ПЭТЕ К К- патек.
ПЭТЕНТ к. патент.
ПЭТЕН.: пэтецге келтириу ф. Булгиншиликке тусириу, уай-
раншылыкка тусириу. Коянлар бул арысланнан ауылы менен
пэтецге келген еди («КД. X. е.»).
ПЭТИК ат. I. Жайдыц тебеси, жокаргы жагы. Пэтик агаш-
лары оттан шывдан шаладай цап-^ара, дийуалларда ыс (Э.
Шамуратов). Пэтиклерде т\арлыгаш сейленеди сайрайды (Т.
Сейтмамутов). 2. Ауыс. Дийуалдыц жокаргы тэрепине ^эр
цыйлы затлар ^ойылыу ушын ^ойылган орын, текше.
ПЭТИКЛЙ кел. Пэтиги бар, пэтикке ийе, пэтик ^оййлган.
ПЭТИКСИЗ кел. рэтиги жоц, Пэтикке ийе емес, пэтик ао-
йылмаган.
ПЭТИКТЕЙ кел. Пэтикке усаган, пэтик сыя^лы, пэтик тэ-
ризли.
ПЭТИМЕК ат. Етиктиц ултаны беккем болыу ушын ултан
досылып ^агылатугын шерим, телетин.
ПЭТИМЕКЛЕНИУ пэтимеклеу фейилинин езлик дэрежеси.
ПЭТИМЕКЛЕСИУ пэтимеклеу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ПЭТИМЕКЛЕТТИРИУ пэтимеклеу фейилинин ерксиз дэ-
режеси.
ПЭТИМЕКЛЕТИУ пэтимеклеу фейилинин езгелик дэреже-
си.
ПЭТИМЕКЛЕУ ф. Етиктиц ултанына пэтимек цагыу, пэ-
тимек салыу, пэримек цойыу.
ПЭТИМЕКЛЕУШИ ат. Пэтимек салыушы, пэтимек койыу-
шы, пэтимек ^агыушы.
ПЭТИР ат. Цамырды ашытпай жу^а етип жайып писирил-
ген нан. Сапар ага цойнынан бир пэтир нанды шыгарды (К.
Султанов). Апам дуканныц булка нанынан кере ^олдан жа-
былган пэтирди тэуир керетугын еди (М. Шымбергенов).
ПЭТИРДЕЙ кел. Пэтирге усаган, пэтир тэризли, пэтир
сыя^лы, пэтир яцлы, пэтир та^ылетли.
Л ПЭТИУА ат. 1. Жокаргы эмелдарлар, дин баслыклары тэ“
репинен макулланып халыеда усынылыу. Ма^тым^улынын kq-
103
сы^ларыка пэтиуа басылмаган деди гой (К. Султанов). К^азы-
рейис пэтиуа берип ^а^тан, олтирмек лазым деп рэуият тап-
1$ан (С. Нурымбетов). 2. Ма^уллау, женлеу. Кемпири онын се-
зин пэтиуага алмады (К. Султанов).
ПЭТИУАСЫЗ кел. Орынсыз коп сойлеуши адам, мэниссиз
сёйлеуши адам, тура^сыз. Пэтиуасыз ^эм умытша^, суу кетер-
мес ол ашыуша^, еллиде болар мацтаншац (Эжинияз). Дунья
десен, 1\ара жумбай кезинди, Зулматлары от^а таратар езин-
ди, Пэтиуасыз етер залым сезинди, Заман маган зиндан киби
керинди (Бердан).
ПЭТИЯ ат. 1. дин. с. ^олды жайып цуда жолына, елген
адамлар ушын яки ау^ат жегеннен кейин айтылатугын тилек.
Дастурханга пэтия о^ылып атырганда:-Кэмдам, ^амдам-деген
дауыс еситилди (С. Линий). 2. Тилек, алгыс. Тап озим олар-
дыц басларын носыУРа нийетим менен пэтия берип, алды
менен алгысын аламан, — деди Кэраматдийин (Ж. Аймурзаев).
...Аш арьиьш тойдырып, ел ^ууантып пэтия алды («Мэспат-
ша»). ♦ Пэтия о^ысыу-^ыз-жигитти бир-бирине цосыуга кели-
сиу, уэде берисип шэртлесиу, келисимге келиу. Кисиге пэтия
о^ысып, мал еткерисип ^ойган цызы.мды биреу экетип ^алып-
ты,-деди жен-жоса^ та сораспай (Т. Кайыпбергенов).
П9ТИЯЛАСЫУ ф. 1^ыз-жигитти бир-бирине ^осыуга кели-
сиу, пэтия о^ып келисиу, ^уда болыу. Калын мал айтысна.н
сези, пэтияласып тар^асты (А. Дабылов).
ПЭТ КУМАР ц. пэнтцумар.
ПЭТЛЕНДИРИУ ф. Гайратландырыу, кушейттириу. Пэт*
лендирип, уллы исти, Салдыц. завод иргесин (Ж. Аймурзаев).
ПЭТЛЕНДИРИУ ШИ ат. Еайратландырыушы, кушейтти-
риуши.
ПЭТЛЕНИУ ф. 1. Кушейтиу, артыу» умтылыу, гайратла-
ныу. Билеклеринин булшык етлери ойнап пэтленип ислейди
(©. Хожаниязов). Керген нэрсесин алмаса, Пэтленип ^анат
кацпаса, Жо^ жерден анды таппаса, Каршыга ^ус неге керек
(Кунхожа). 2. Ашыуланыу, кэ^эрлениу, ^ызыу. Кэпелимде ери
пэтленип чайнек-кеселерди бир-бирине урып, ^аялына тэп бе-
рип тепкиге алды (Т. Кайыпбергенов). Мен сол уацта царсы
пэтленип, уялмайсыз ба, мен сизди ага деп журмен-ау дедим
(А. Бекимбетов).
ПЭТЛЕНИУШИ ат. 1. Кушейиуши, гайратланыушы, ум*
тылыушы. 2. Ашь$ланыушы, цэ^эрлениуши, цызыушы.
ПЭТЛИ кел. 1. Карыулы, мьщлы, 2. Кушли, тез. Сонда мен
жэне де пэтли агаман, Бойларыма ^асыл туйме тагаман (Э.
Шамуратов) 3. Жа^сы, артыц, зият.
ПЭТПЕЛЕК ат. Камыс цыяцларына жу^а цагазды жабыс-
тырып терт муйешли етип, цагаздан ямаса шубеРектен ^уй-
рьщша байлап, жицишке сабацца байлап самалга ушырып ой-
найтугын балалар ойыншыгы, зат. Ка₽аз ф1Йып ^атырып бир
пэтпелек согынлар («Кыр^ 14ЫЗ»)
104
ПЭТПЕЛЕКТЕЙ кел. Пэтпелекке усаган, пэтпелек сыяцлы,
пэтпелек тэризли, пэтпелек яцлы.
ПЭТСИЗкел. Кушсиз, ^арыусыз, дицкесиз, пэти жо^.
ПЭТСИЗЛЕУ кел. Кушсизлеу, царыусызлау, дицкесизлеу/
пэти жоклау.
ПЭТСИЗЛИК ат. Кушсизлик, дицкесизлик.,
ПЭТТЕ ат. Кишкене белек шеи, шабылган, орылган шеп,
дзете, белек. Жуман силос машинасын айдады, ^ырцлыгына
тынбай тыгып пэттени (Т. Сейтжанов).
ПЭТТЕЛЕНИУ пэттелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ПЭТТЕЛЕСИУ пэттелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПЭТТЕЛЕТТИРИУ пэттелеу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ПЭТЕЛЕТИУ пэттелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЭТТЕЛЕУ ф. 1. Дэстелеу, белеклеп жыйнау. Ахун буны
тымлап болып кёлгенине бэрекелле айтты да, шабылган шец-
гелди пэттелеуге киристи (Т. Кайыпбергенов). 2. Бириниц ус-
тине бирин уйип жыйнау, уйиншиклеу.
ПЭТТЕЛЕУЛИ кел. Пэттеленген, пэттелеп ^ойылган.
ПЭТТЕЛЕУСИЗ кел. Пэттеленбеген, пэттелеп койылмаган,
пэттесиз.
ПЭ^ИМ ат. Пэм, акыл, зейин, тусиник. Омар шайыр айт-
ты сезиц, Пэ^им етпей мацтап езин (Омар).
ПЭШЕ ат. %эзлик/ нэше, кыял. Усындай да уВДе отырар,
Пэшец бар— деп о.ртага алды (Б. Исмайлов).
ПЭШЁК ат. бот. бсимликтиц аты, ермелёп есетугын, ^эр
турли дэцгелек гулли жицишке пахаллы жабайы есимлик.
Жаптьщ еки бойынан пэшек аралас кеп шепти ордым (Ж. Ай-
мурзаев) .
ПЭШЕКЛИ кел. Пэшеги кеп, пэшеги бар, пэшеги басым.
ПЭШЕКЛИК ат. Пэшек осип турган орын, жер.
ПЭШЕКТЕИ кел. Пэшекке усаган, пэшек сыяцлы, пэшек
тэризли;
ПЭШЩАИЫ ц. пашшайы.
ПЕ к. с. Copay, ма^уллау жанапайы. Суйенер тауы бийик
не, шал^ая береди (Н. Берекешов).
ПЕГАС ат. астр. Аспандагы шок; жулдыз.
ПЕДАГОГ ат. Билим, тэлим-тэрбия беретугын* адам, му гал-
дим, о^ытыушы.
ПЕДАГОГИКА ат. Баланы тэрбиялау, оцытыу, билим бе-
риу, ^эм тэлим-тэрбия жумысын жургизиудиц методы тууралы
илим.
ПЕДАГОГИКАЛЬЩ I кел. Педагогика методына тиккелей
байланыслы, педагогикага цатнаслы, педагогикага ылайы^.
ПЕДАГОГИКАЛЬЩ II кел. Мугаллимлик, о^ытыушыльн^.
тэрбияшыльщ,
ПЕДАЛЬ ат. Машиналарда, тракторлар ^эм бас^а да меха*
«измлердеги ая^ пенен басатугын тетик.
105
ПЕДИАТР ат. мед. Балалар ауырыуларын емлейтугын шьь
пагер, балалар . шыпагери. 1
ПЕДИАТРИЯ ат. мед. Медицина илиминиц бала ауырыу-
ларын емлеу жэне оларды изертлеу тууралы тарауы.
ПЕДИАТРИЯЛЬЩ кел. Педиатрияга цатнаслы педиатрияга;
байланыслы.
ПЕЙЗАЖ ат. 1- Тэбияттыц сулыу ^эм керкем кериниси. 2.
Тэбиятты сууретлеген кериниси, картина жэне тэбиятты керкем
тил менен сууретлеу.
ПЕЛЬМЕН ат. Цамырдыщишине майдаланган гешти салып
писирилген ау^ат, тагатр.
ПЕЛЬМЕНХАНА ат. Пельмен таярлайтугын жер, ауцатхана
ПЕНАЛ ат. Оцыушылардыц цэлем, ручка салатугын ^уты,
^элемдан. * •
ПЕНЕН к. с. Гэп пенен гэпти, сез бенен сезди байланыс-
тыратугын дэнекер сез. Усындай айтыстан кейин Берда^ пенен
©теш шайыр екеуи ^атты дос болады (И. Сагитов).
ПЕНЖЕК сей л. т .ц. пиджак.
ПЕНЦИЛЛИН ат. мед. Айрым гриблерден исленетугын тур’
ли микроб^а царсы ^олланылатугын антибиотик дэри, химия-
лыц зат.
ПЕНСИОНЕР ат. Пенсия алатугын адам.
ПЕНСИОНЕРЛИК кел. Пенсионерге тэн, пенсионер болган.
ПЕНСИЯ ат. Мэмлекетке мийнети сиНген, ^эмде ^артайган,
майып болган, жумысца жарамсыз болган адамларга мэм"
лекет тэрепинен берилетугын айльщ, ацша.
ПЕРГЕМЕНТ ай. 1. Эййемги за^анларда цагаз орнына пай-
даланылган жас мал териси, жарга^. 2. Жарга^а, жазылган
эййемги заманга тэн жазыу, к4олжазба. 3. Сууды, ыгалды, ^ел- •
ди, майды еткермейтугын жылтыр к^агаз.
ПЕРГАМЕНТЛИ кел. Пергаменттен исленген, пергамента
бар.
ПЕРДЕ I ат. 1. Есик, айна, сахнага керип тутылып цойыла-
тугын гезлеме, шымылдыц, зат. Айнанын пердесинен Кэрамат-
дийин мойнын созып фарады (Ж. Аймурзаев). 2. театр. Балет-
тиц, операныц, драманыц белими, акт. 3. Ауыс. Бир нэрсениц
жу^а ^абыршагы. ♦ Бет пердесин ашыу — сырын алыу, эшка-
ралау.
ПЕРДЕ II ат. муз. Дуутардыц ^эм бас^а да музыкалыцэс- .
баплардын саз сеслеринин келисиуи ушын сабына, дэстесине
байланган жицишке сым, яки сабац ^эм бас^а да материал.
ПЕРДЕЛЕНИУ перделеу 1 — II фейилиниц езлик дэрежеси..
ПЕРДЕЛЕСИУ перделеу 1 — II фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ПЕРДЕЛЕТИУ перделеу I — II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЕРДЕЛЕУ I ф. Перде тутыу, перде цагыу.
ПЕРДЕЛЕУ II. ф. муз. 1. Музыкалыц эсбапларга перде та-
гыу, перде байлау- 2. Ауыс. Жасырыу, цоршалау, тасалау. Бир
1(Ь ‘
тун еди.кекти булт цаплаган, Ьлле цандай перделеп сыр сац*
лаган- (Й. Юсупов.) Перделеген цанатынды паршалап. Тубинде
-ашарман нурлы кунимли (К. Султанов). , 5
ПЕРДЕЛИ I кел. Пердеси бар, перде тутылган.
ПЕРДЕЛИ II кел. Муз. Перде байланган, пердеси бар, пер*
деге ийе. . ’
ПЕРДЕЛИК кел. Перде ислейтугын, перде тигетугын.
ПЕРДЕСИЗ кел. перде пердеси жоц.
ПЕРДЕСИЗЛИК кел. перде байланбаган, пердеси жоц.
ПЕРЗЕНТ ат. Бала, нэсил, ул-цыз урпац, зурият. К^ыз бол-
сын, ул болсын бэри де перзент (Ж. Аймурзаев). Зэрурликте
терт цатын, ал перзент жудалыгы ушын алты цатын га ше-
кем неке туседи (К- Султанов).
ПЕРЗЕНТЛИ кел. Перзенти бар, перзентке ийе, урпацлы.
ПЕРЗЕНТСИЗ кел. Перзенти жоц, перзентке ийе емес.
ПЕРИ I ат. дин. с. )^ур, суу пери.
ПЕРИ II кел. Сулыу, геззал, арыу. Кердим еки пери келер,
Эжеп саллана-саллана, Ашыгынын. кецлин алып, келер салла-
на-саллана («КД- X. Н.»).
ПЕРИИЗАТ р. Сулыу, геззал, жанан.
ПЕРИЗАТТАЙ кел. Пери сыяцлы, периге цусаган» пери цы-
зындай. \
ПЕРИШАН кел. Жацсы, агла.
ПЕРИМЕТР ат. мат. Туйыц контурдыц узынлыгы.
ПЕРИУЗА ат. Хасыл тас, жылтырац тас, кек тас. Муннан
периуза цусаган тасларда табылады-.'(Ц. Ирманов).
ПЕРИУЗАДАЙ кел. Перийза сыяцлы, периуза тэризли, пе-
риузага усажан. Шашыу-сацалын.1 сап-сары. Кезлериц периуза*
дек, жузик кезиндей, цэм аягьщ цып-цызыл. Кумбызга пискен
гузедей (Кунхожа).
ПЕРИШТЕ ат. 1. дин. с. 1^уданыц цэмирин орынлаушы,
адамлардыц ислеген сауап цэм гуналарын есаплаушы. Бизлер
ийинлеримиздеги периштелермиз, ислеген гуналарыцызды. жаз-
бага цагаз жеткере алмай енди сыртца шыцтыц (Н. Береке-
шов). 2. Ауыс. ^адал> цац. Сендей периштеге жумыс не керек?
Сениц жайыц отау саялы терек (И. Юсупов). 3 .Ауыс. Жас,
нэресте. Бир кериуге периштедей адам (Айбек). 4. Ауыс. Су-
лыу, пери, цур.
ПЕРИШТЕДЕЙ кел. Периште сыяцлы, периштеге усаган»
периште тэризли.
ПЕРО ат. Сыя менен жазыуга арналып исленген еки айыры
зат, уш, ушлыц. Крзимниц жаутацлап отырганын керген Гула-
сен, партанын. астынан цолыма перо услатты (Ш. Сейтов).-
ПЕРОДАЙ кел. Перога усаган, перо сыяцлы, перо тэризли-
ПЕРРОН ат. Поездга минетугын жердеги майданша.
ПЕРСОНАЖ ат. эдеб. Керкем эдебий шыгармаларда (ро-
ман, драма, повесть, пьеса, поэма, кинофильм ц. т. б.) атца-
рыушы, цатнасыушы адамлар, геройлар.
to/
ПЕРСОНАЛ ат. Бе л гили бир жерде хызмет ислеушилер.
ПЕРСПЕКТИВА ат. Келешекте исленетугын истиц планы.
ПЕРФОКАРТА ат. Тийисли маглыуматлар есаплау машина-
сында исл^тилетугын етип цалыц цагаздан исленген арнаулы
терт муйешли цалыц цагаз. f
ПЕС ат. 1. Кеселдиц аты жаман ауырыу, жаман кесел, ма-
цау кесел. 2. Жаман, оцбаган, цэсийетсиз* 3. Тентек» биймаза,
шатац.
ПЕСИМБЕТ ц. пес.
v; ЛЕСИН ат. 1. Кунниц тусликтен ауган уацты, тустен кейин-
ги уацта. Азанда шыедан Алпамыс песин уа^та жетеди («Ал-
памыс»). 2. дин. с. Тус болып, кун ауганнан кейин оцылатугын
екинши намаз. ,
ПЕСТЕИ кел. Песке усаган, пес сыяцлы, пес тэризли.
ПЕССИМИЗМ ат. Келешекке исенимсизлик пенен 1^арапг
сары уайымшылыцца салыныушылыц.
ПЕССИМИСТ ат. Пессимизмге берилиуши, салыныушы, ту-
сиуши.
ПЕСТЕИ кел. Пес сыяцлы, пес яцлы, пес тэризли, песке
усаган.
ПЕТИТ ат. полигр- Сегиз пунктли жудэ майда шрифт.
( ПЕТИЦИЯ ат. Мэмлекет басшысына ямаса жоцаргы э^уки-
мет органыныц атына берилетугын кепшиликтиц жазба турде-
ги етиниши, талабы.
ПЕТРОГЛИФ ат. Ески тарийхый естеликлердиц бир тарауьь
тасца салынган сууретлер.
ПЕТРОГРАФИЯ ат. геол. Геология илиминиц тау жыныс-
ларын изертлейтугын белими.
ПЕТРОГРАФИЯЛЫК ат. Петрография илимине тэн, соган
байланыслы, соган цатнаслы.
ПЕТРОЛОГИЯ ат. геол. Магмалыц ^эм метаморфлы^ жы-
нысларды изертлейтугын илим.
ПЕТРУШКА 1 ат. бот. %эр турли тагамларга пайдаланыла-
тугын палыз есимлиги, ауцатца салынатугын кок шоп.
ПЕТРУШКА II ат/ 1. Россияда цууыршац театр ын да гы бас-
лы тур, улги. 2. жасырын, тасада турып керсетилетугын цу-
уыршац театрыныц цууыршацлары.
ПЕЧАТЬ I ат. 1. Белгили бир документтйц, жазылган хат-
тыц дурыСлыгын тастыйы^ланганы ушын басылган белги. Бек-
ниязов ^ойын ^алтасынан децгелек печать басылган, документ-
ти шыгарып майорга керсетти (А. Бекимбетов). 2. Жузине сез
^эм белгилер ойылган тамга, мер.
ПЕЧАТЬ II ат. полигр. Баспа, баспа сез, баспа ^эрип.
ПЕЧАТЬЛАНЫУ печатьлау I фейилинин. езлик дэрежеси.
ПЕЧАТЬ ЛАТТЫРЫУ печатьлау I фейилиниц ерксиз дэре*
жеси.
ПЕЧАТЬЛАТЫУ печатьлау I фейилиниц езгелик дэрежеси..
ПЕЧАТЬЛАУ 1 ф. 1. Арнаулы документлердиц жазылган ка-
105
газлардыц дурыслыгы болтаны ушын печать басыу- 2. Печать-
лап цойыу, печатьлы етиу.
ПЕЧАТЬЛАУ II ф. полигр. Печать пенен жазыу, баспа менен
жазыу.
ПЕЧЕНЬЕ ат. Ун ^эм тары басца нэрселердиц цосындысы-
нан писирилетугын найныц бир тури, цамырдан писирилетурын
турли формадары кондитер тарами.
ПЕЧЬ ат. 1. От жагып, жайды ысытыуга, тамац писириуге,
^эр турли етип темирден, шойыннан, гербиштен ар'налып ис-
ленген зат. Ол печьтиц артындары лэгенниц цасында турран
мыс цумаиды цолына алып жууына баслады (Т. Кайыпберге-
нов). 2. Металларды еритиуге, цыздырыуга, балцытыуга пайда-
ланылатурын кэсиплик орын. ♦ Домна печи — шойын еритету-
рын печь.
• ПЕЧЬМАН ат. L Печьти салыушы, ислеуши, согыушы киси.
2. Ылайдан пацса салыушы, ^ойыушы, жоныушы адам, киси,
уста.
ПЕЧЫ11И ат. Печь салатугын адам, уста.
ПЕШ ат- Уст кийимниц етеги, шалгай, Далада элле кимнйц
шау^ымы еситилди, уйге жибермеу ушын пешине асылгай хыз-
меткерлерди цагып Эжинияз кирип келди (К- Султанов),
ПЕШАНА ат I. КаС пенен шаш аралыгы, мацлай. Пешана-
сы жазыд болса сымбатлы, истен цайтпайтугын болса гайрат-
лы (А. Дабылов). 2. Ауыс. Тэгдир, келешек, талай, ыгбал,
жазмыш.
ПЕШЕ ат. 1. Эдет, цылыц, Туурыльцты пеше цылса ^эр
жерде, жузи а^ болар (Мэжит улы). 2. Кэсип, енер. 3. Жумыс
^эм машцала. 4. Нэше, цумар.
ПЕШЕК Ъ пэшек.
ПЕШЕХАНА ат. Пешше, шыбыннан сацланыу ушын ^эр
турли гезлеме материаллардан, сийледен торт муйешли етип
тигилген шатыр, Ай батцанша ^эр жерге бир пешахана да цу-
рылып питти (Т. Кайыпбергенов).
ПЕШИН к- песин.
ПЕШШЕ ат. Жаныуарлардьщ цанын сорып жасаушы киш-
кене. паразит майда шыбын. Ийт жогуга цабан тебеге шыгады
дегендей желпип ескен самал болмаган сон пешше быжнап
кетти (Н. Берекешов).
ПЕШШЕДЕИ кел. Пешшеге усаган, пешше сыя^лы, пешше
яцлы. * ....
ПИАНИНО ат. Фортепьяноныц бир тури.
ПИАНИСТ ат Пианинода ойнайтугын, пианиноны шертету-
рын музыкант.
ПИВО ат. Спирти аз, арпадан ашытылган суйьщ ишимлик.
ПИГМЕНТ ат. Осимлик яки ^айуанлардьщ денесине тус бе-
ретугын зат.
ПИДЭ ат. Бир нэрсеге, ^эдийсеге ямаса идея ушын озин ба-
рышлау, чурбан, сада^а. Илэж табалмаса кези сузилер, Жи«
< 109
гитлер жолында пидэ цызлардын (бтеш). ♦ Пида болыу —
чурбан болыу, жанын аямау, себил болыу. Халыц исине жанды
пидэ ^ыла бил (Т. Сейтжанов).
ПИДАКЕРЛИК ат. Жанын аямаушылыц.
ПИДЖАК ат. Цайтарма жагалы, алды ашыц келте уст ки-
йим, ерлер костюмыныц бир болими. Жуца пиджагимниц жен*
лерин журе сутынып сыртца жууырып шьщтым (К. Смамутов).
ПИЖАМА ат. Жуца жумсац гезлемеден, тигилген уй ишин-
де яки емлеуханада кийилиуге арналган алды ашы^ цалталы
женил кийим, кейлек.
ПИЙИР >v пир.
ПИЙШЕМБИ ат. Кэптениц тертинши куни. Екшемби куни
еки, дуйсемби куни еки, сийшемби куни еки, пийшемби куни
бир, бар жогы алты кунде он саба^ алдьщ (Мэжит улы).
ПИКИР ат. Ой, акыл. Ометке пикирин тольщ айттырмай ац,
экеси сезин белди (Т. Кайыпбергенов).
ПИКИРЛЕСИУ ф. А^ылласыу, ойласыу, сырласыу. Халму*
рат бай менен пикирлесип, усы нашарды шекеледим R Султа-
нов).
ПИКИРЛЕУ ф. Ойлау, пэмлеу.
ПИЛ ат. KypFaiyraFbi, ец улкен сут емиуши ^айуан. Пиллёр-
дин куши бар жайынларында, Бир жерде турмастай асау дэрья-
сан (с. Нурымбетов).
ПИЛДЕЙ кел. Пилге усаган, пил сыяцлы, пил тэризли.
Душпанын шыбындай болса да пилдей кер («КК- х* н->>)*
ПИЛИК ат* Есилип яки то^ылып шыраны жагыу ушын ^ол*
ланылатугын зат. Шыраны тазалап май ^уйды, пахтадан пи-
лик есип оный ишине салды (С. Хожаниязов).
ПИЛИКЛЕНИУ пиликлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ПИЛИКЛЕСИУ пиликлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ПИЛИКЛЕТТИРИУ пиликлеу фейилинин ерксйз дэрежесиц
. ПИЛИКЛЕТИУ пиликлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПИЛИКЛЕУ ф. Пилик салыу, пиликлеп ^ойыу, пилик етке-
риу к, , '
ПИЛИКЛИ кел. Пилиги бар, пиликке ийе, пилик салынган.
ПИЛИС ат. Кок, кегис, грйб, баз.
ПИЛИСЛЕНИУ пилислеу фейилинин, шериклик дэрежеси.
ПИЛИСЛЕСИУ пилислеу фейилинин шериклик дэрежеси..
ПИЛИСЛЕУ ф* Кок туске айналыу, когис туске езгериу, кек
басыу, кегериу, базласыу.
ПИЛЛЕ ат. Жипек алынатурын ^урттыц ^ууыршагы, цурт-
тыц ийирип домала^ кылып жыйнаган заты. КУРТ ореди жа-
пыракта, Толып атыр пилле орап, Дал дэстесин шарта^та (Т. -
Сейтжанов).
ПИЛЛЕКЕР >v пиллекеш.
ПИЛЛЕКЕШ ат. Пилле ^уртын есирип пилле алыушы адам,
лилле менен шугылланыушы киси. Мураллим сезин баслады,
Пиллекеш Турсын тууралы (Т. Сейтжанов).
НО
ПИЛЛЕКЕШТЕЙ кел. Пиллекешке усаган, пиллекеш сыяц*
лы, пиллекеш яцлы.
ПИЛЛЕХАНА ат. 1- Пилле цуртын асырайтугын» есирету-
рын, тэрбиялайтугын жай, орын. Мектеп киши пиллехана, Курт
«ереди жапырацта (Т. Сейтжанов). 2. Пиллени ^абыллайтугын.
кабыл етип алатугын орын, жай, жер,
ПИЛЛЕШИ 1$. пиллекеш.
ПИЛМАМЫТ кел. Пилдей кушли, царыулы, мыцлы. Гуресе-»
тугыи цандай палуан болса да ©зиме жиберебер, пилмамыт
болса да ^эллесемен (К- Аралбаев).
ПИЛОТ ат. Самолетты ^эм басца да турли ушыу аппаратын
басцарыушы адам, ушыушы, ушцыш, летчик.
ПИЛОТКА ат. Эскерий жецил бас кийим.
ПИЛТАБАН ат. 1. Каллаш> жарлы, аццау. Орскийге кете-
тугын елиу пилтабанга бас цылып буны жибаремиз, — деди хан
(Т. Кайыпбергенов). 2. ц. пилмамыт. *
ПИЛТЕ ат. 1. Пахтадан шыйратып исленген жицишке зат,
пилик. Каншама май цуйсацда пилтесиз шам жанбайды («Ер
Зийуар»). Нуржамалдыц ^улагы ербец етип, пилтесин таслай
салды (К. Султанов). 2. Мылтыцтыц ишиндеги дэрини алысты-
рыу ушын салынган пахта, жип. Себил цалгыр мылтьщтыц
жылцы цуутан жерлерде пилтеси тусип цалыпты (Бердац).
ПИЛТЕЛЕНИУ пилтелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ПИЛТЕЛЕСИУ пилтелеу фейилиниц шериклик дэрежеси?
ПИЛТЕЛЕТТИРИУ пилтелеу фейилиниц ерксиз дэрежеси*
ПИЛТЕЛЕТИУ пилтелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПИЛТЕЛЕУ ф. Пилте салыу, пилтелеп ^ойыу-
ПИЛТЕЛИ кел. Пилтеси бар, пилтеге ийе.
ПИНГВИН ат. Антрактидада жасайтугын бирац уша ал-
/майтугын поляр цусы.
ПИН^АМЫ кел. 1. ЖасырЫн, цупыя. 2. Мунэйим, элпайым,
пэкизе, шебер. Иштеги жигитлер менен пинхамы сэлемлесип
сол жапсарда бир дизелеп отырды (К- Ирманов).
ПИНЦЕТ ат. Металлдан ^эм бас^а да нэрселерден исленген
кишкене цыскыш.
ПИОНЕР ат. 1. В. И. Ленин атынданя Путкил Орайльщ
шелкеминиц агзасы, балалардыц еркли коммунистлик шелке-
миниц агзасы. 2. Бир жерге жацадан орналасцан жумыс^а кир-
ген яки биринши ирет кешип келген адам. 3. Ауыс. Илим де»
техникада, санаатта т. б. тарауларда биринши болып баслау-
шы, жацалыц табыушы. ♦ Пионер лагери — пионерлердиц дем
алатугын, тэлим-тэрбия орны. Пионер костеры — пионерлердиН
отынды ортага уйип от жагып ойын-кулки етиуи, кеуил кете’
риуи.
ПИОНЕРЛИК ат- Пионерге ылайьщ, пионерге тэн.
f ПИПЕТКА ат. Суйыц дэрилерди тамызыу ушын щийшеден
Дрналып исленген тутикше.
Ill
ЛИР ат, Кеп жасаган адам, кексе киси, гарры. 2. дин. с.
Коллап жэрдем бериуши диний басшы, суйеуши, жэрдемши^
к^оллаушы. Горуглыдай мэртлердиц ^оллауга йири боласац
(Ц. Айымбетов).
ПИРАМИДА ат. 1. мат. Yin муйешликтен ибарат геометрия-
лык^ фигура. 2. тар. с. эййемги Египетте патшанын цэбиринин
устине салынган улкен тас минар. 3. Бир бирине утлы етип
жыйналган затлардыц толары- 4. спорт. Гимнастикалыц фигура.
ПИРАМИДОН ат. мед. Дэми ашшылау, сууда ерийтугын
кристаллы ац таблетка, ауырыуды ^ойдыратугын ^эм ыссылы^-
ты цайтаратугын дэри.
ПИРЁАУЫН ат. Эййемги Мысыр патшасы.
ПИРЗОР кел. 1. Шебер, уста. Докторлар, керинип турган
жараныц пирзоры (Н. Дэу1\араев). 2. Ауыс. Кушли, устемг
ПИРОГ ат. Камырдыц арасына гош, балыц, капуста, ва-
ренье ^эм т. б. салып духовкада писирилген нан, тагам.
ПИРОМЕТР ат. тех- Кушли ыссылы^ты елшейтугын эсбап»
КУрал. / ----
ПИРОМЕТРИЯ ат. Кушли ыссылыцты елшеу усылларыв
уйрететугын илим.
ПИС: писи цурыу ф. Пэнт жеу, бир нэрседен бос цалыу>
«Мени жылат^анныц цурысын писи» деди ол ядына тускенде
ешек (К. Ирманов). Элле кимлерден хат куткен кызлардын да
суу цысымлагандай писи цурып цалды (О. Хожаниязов).
ПИСЕНТ: писент етпеу ф. Есапка алмау, менсинбеу. Х^еш-
бирц сууьщты писент еткендей емес (Т. Кайыпбергенов).
ПИСЕНТЛИ кел. Исенимли, турарльп^,, сыналган. Ал Мыр-
зан менен К4алмурат болса писентли, езлери ун!ын-ац оны сат-
пайды (А. Бекимбетов). "
ПИСИК кел. Пискен, жетилген. Егин пискен кунлери (К^.
Айымбетов).
ПИСИРИМ: ет писирим р. Ау^ат писирилетугын уацыт,
шама, мугдар, аральщ. Соныц арасында ет писирим уа^ыт еттв
(0. Хожаниязов).
ПИСИРИСИУ писириу фейилинин шериклик дэрежеси.
ПИСИРИУ ф.1. Тама^ты цайнатып таярлау. Тусликке
айран катып жарма писирген екен (К. Султанов). 2. Ауыс.
Аныцлау, ны^лау, тг^ыйьщлау- Егер, бармай цалсац? —
деди Атамурат тагы да эцгимени писиргиси келип (Т. К^а-
йыпбергенов). Эбден кенбесе ыгбал-талайыннан керерсен
— деп гэпти писирип 1^алды (К. Султанов). ♦ Ылай писи-
риу — ылайды аяц пенен басцылау, тоцпа1\ пенен урып ны-
гайтыу, мэл^эм етиу, ^андырыу.
ПИСИРТИУ писириу фейилйниц езгелик дэрежеси.
ПИСИУ I ф. 1. Желинетугын, ишилетугын заттыц ^айна-
тылыу жеуге тайын болыуы. Оган чай ^ай'натып алдына нан*
конфет пискен мэйек ^ойдым (А, Бекимбетов). К^азанда жарма
112
писип тур (К. Айымбетов). 2. Мийуе яки басца есимликлердип
осип жетилисип зурээтиниц жыйналатугын цалра келиуи, цуу“
рауы, кебиуи, пискен цалатца жетиуи. К^оцырат жацларында
да цэр жылы талай жерлерди суУ алып кетеди, писип турган
егинлер суу астына кетеди (К. Ирманов). 3. Ауыс. Жетилиу,
кэмалына келиу, деыныгыу. Бир куни Кетенлер ханныц ер же-
тип писип отырган сулыу цызы менен танысады (К- Айымбе-
тов). ♦ Пырцына писиу— ислеп цыйналыу, шаршау, болды-
рыу. Пырцына писип цара тер болран екенмен (Ж. Аймурза-
ев). Асы писпеу — Ауыс. цызганыу, цыйналыу, бурисиу, Бер-
местиц асы писпес, цазаны оттан туспес («КК- X. Н.»). Иши ,
писиу — жалыгыу, зеригиу. Бир куни уйде отырып ишим писип
кетти (6j. Айжанов). Торлап писиу —а) палыз егинлериниц
торлап писиуи. Олар цэ демей торлап пискен улкен терт цабац-
ты кетерип цайтты (А. Бекимбетов). б) ауыс. адамлардыц шы-
ныгыуы, конлигиуи. Ылай писиу — ылайдыц басцыланып, ий“
ленип пайдаланыуFa тайын болыуы, Ылайы жаман пистиме,
цуйган гузецниц цей гулал, Не ушын сындырасан бир ислеген-
нен кейин (И. Юсупов). Егин писик — егинлердиц пискен уа-
цыты. Егин писик кунлери атыз — шеллерди аралады (К- Ай-
ымбетов). Куйип-писиу — цыйналыу, шыжа-пыжа болыу.
ПИСИУ II ф. Пискек пенен губиниц, шелектиц ишиндеги
цатыцты былгау, сумбелеу. Анасы Нуржамал губи писип, Ай-
сонем айран атлап атыр екен (К. Султанов). Губирлеген гу-
билер писиледи, сары цаймацлы сутлер цазанда. цайнайды (Ж,
Аймурзаев). ♦ Писип алыу-сугып алыу, шаншып айыу, тыгып
алыу. Жацынлап келе берген жерде мылтыцтын найзасы менен
тап кекирегинин. тусерлигинен писип алдым (©. Хожаниязов).
ПИСИУЛИ кел. Писирилип цойылган, писирилип таярла*
₽ан. * .
ПИСКЕК ат. Губиниц, шелектиц ишине сурып сумбелейту-
гын узын саплы етип басы атанацша агаш царылып исленген
хожалыц буйымы/Ойра батып киятырран Эжинияз пискек пе-
нен атлаудыц шубирлеген сести цуларына тийген уацта гана
ез уйине келип цалранын сезди (Ж. Аймрузаев).
ПИСКЕКЛЕУ ф. Губидеги, шелектеги цатыцты пискек пе-
нен сумбелеу.
ПИСКЕКТЕИ кел. Пискекке усаган, пискек сыяцлы, пискек
тэризли, пискек яцлы.
ПИСТЕ ат. 1. Еоза сыяцлы мийуеси бар есимлик, агаш. 2.
Мийуе, шагып желинетугын кишкене гоза. Шашын цара, бетин,
аппац. Кундыз кирпик, ябца додац. Писте мурын аузыц ой-
мац, Келбет жарыц келген келин .(Бердац).
ПИСТИРЦУ писиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПИСТОЛЕТ ат. Кысца тутели, жацын аралыцтан атыуга
арналган кишкене цол мылтыц, атыу цуралы, тапанша.
ПИТЕ ат. Кобинесе дэнди, адамды цэм басца да затлардьв
жеп жасайтурын зыянлы паразит жэнлик. Пите, бургениц шац-
8-246 113^
т^ан азары менен танин шийедей к;ып-цызыл бертик басып кет*
ли (К- Аралбаев).
ПИТЕГЕНЕ р. Азгана, сэл-пэл, шамалы, аздан кейин, бир-
майдан. Жекенликке бойы уйренисе келе баганары ^аулыгыу-
лар питегене басылайын деди (Ш. Сейтов).
ПИТЕДЕЙ кел. Питеге цусаран, питеге усаган, пите сыя^“
лы, пите тэризли, пите яцлы.
ПИТЕЛЕНИУ пителеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПИТЕЛЕУ ф. Пителеп кетиу, пите басыу.
ПИТЕЛИ кел. Питеси бар, питеси кеп.
ПИТЕСИУ питеу фейилиниц шериклик дэрежеси..
ПИТЕТТИРИУ питеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ПИТЕТИУ питеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПИТЕУ ф. Байлау, жабыу, путинлеу, бекитиу, тыгыу. Гене
жемелердиц жарыгын тоз бенен питеп минип^журмиз (К- Сул-
танов) .
ПИТИК кел. 1. Болыц, зор, енимли. Пахта деген жарьщ-
лщ питик, к;алай болса солай ырралып тур (С. Хожаниязов)
2. КЫСЫК» жумьщ. Урты томпайган кезлери питик («1\ыр^
^ыз»). 3. Ауыс, бнимли берекетли.
ПИТИКЛИК кел. 1. Больп^лы^, зорлыц, 2. КЫСЫКЛЫК> жу-
мы^льщ.
ПИТИМ ат. Келисим, шэртнама, мэмиле. Жигирма бес жор-
ра, елиу сыйыр, алпыс жаралы сарпай уш ж¥3 ^ойга питим
болды («Мэспатша»).
ПИТИМШИЛИК К- питим.
ПИТИР ат. дин. с. Ораза айыныц ишинде жан басына альг
натурын салыц, енимнен берилетугын садаца. Ал намазды ^ой-
майын десе а^ цула, усир, кеусен, жумальщ, питир, зэкэт, уа-
кым кебейип баратыр (К- Айымбетов). Атыц сениц молла Са-
йым, Алынды езицнен айым, Усир, питир келер ^айым, Кеткен-
лерице кыйналма (Бердац,).
ПИТЙРИУ ц. питкериу.
ПИТИУ ф. 1. Тамам болыу, а^ырына жетиу, таусылыу. 2.
Пайда болыу, келип шыгыу, болыу. Оныц бул минези ези ме-
нен бирге тууып, бирге питкен (Т. К^айыпбергенов). К^орран-
ныц питиуине байланыслы зыяпат берилмекши екен (Т. Кайып-
бергенов). 3. Тайын болыу, ^эзирлениу. Поселкадан салган
жайы питип турсада, кешиуди бэ^эрге ^алдырды (С. Хожа-
ниязов). 4. Тыгылыу, жумылыу, тирелиу. Мениц кезим питип ‘
баратыр (О. Айжанов). 5. Дузелип кетиу, тэуир болыу. Ха^ьш-
^атында да аярымныц тиликлери пите ^ойган жо^_ еди (Э. Ша-
муратов). 6. Ауыс. Уайран болыу, бблиниу. Сонда да журегим-
деги пите басларан жараныц ауызын шецгел жыртып кеткен-
дей болды (К. Смамутов). ♦ кеуил питиу — ырза болыу, ^ана-
атланыу. Ма^сет мурадына жетип, Халыцтыц хызметине кеули
питип (А. Дабылов). Егин питиу — болымлы, енимли болыу,
114
больщ болыу. зор болыу. Муддети питиу — уа^ыты питиу. Муд-
дети питии солдатльщтан босадым (К*. Арал баев). Мал питиу
— байыу, ^ургынласыу, турмысы жацсарыу. Байпас етсем:
алды-артым нышансыз мацлайга мал питти есапсыз, сансыа
(«Мэспатша»). Хэмле питиу — еки ^абат болыу, жукли болыу
Кешикпей-ai^ ^арашаштыц бойына ^эмле питти («Мэспатша»).
ПИТИУЛИ кел. Питии турган, тайын турган, таяр турган^
питкен, путин.
ПИТКЕРИЛИУ питкериу фейилинин езлик дэрежеси.
ПИТКЕРИСИУ питкериу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПИТКЕРИТТИРИУ питкериу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ПИТКЕРИТИУ питкериу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПИТКЕРИУ ф. 1. Тамамлау, ая^лау. Ол эскерий уазыйпа-
сын питкерип ауылга келгеннен кейин, бизин уйдиц ^асында
отырды (А. Бекимбетов). Нуржан усы быйыл бесинши классты
питкерип еди (С. Хожаниязов). 2. Ат^арыу, орынлау. Бэрекел-
ла, бэрекелла тил алгыш ис питкергиш жа^сы бала екенсен
(Бекимбетов). цыз, ^а Айшагул, сен не питкердиц бузауды?
айырып байламай (Т. кайыпбергенов). 3. Ауыс. Тауысыу, тууе-
сиу, жок; етиу.
ПИТКЕРИУЛИ кел. Питкерилип цойылган, питкерилиа
турган, тайынлап турган, таярланылып ^ойылган, путин.
ПИТКЕРИУШИ ат. 1. Питкерип ^ойыушы, орынлаушы, ат~
^арыушы. 2. питкерип шыгыушы, тамамлаушы.
ПИТИЕ кел. 1. Пу^та, путинше, пайдакунем. Бул эдис сон-
дай питне гаррылардыц цолынан келеди(Т. Кайыпбергенов).2.
Зьщна, сьп^мар, саран.
ПИТОМНИК ат. бсимликлерди, жанлы-жаныуарларды оси-
ретугын орын, жер. Питомниклер егилген участкалардыц топы-
рагында жабайы есимликлер есирмей таза усланады^(Э. Жал-
менов).
ПИШЕН ат. Ызгарлы, суулы жерлерде, кел ^эм келшик-
лерде есетугын есимлик, ^амыстыц жас уацтындагы тури, жас
1$амыс. Барры айыплы кисидей дым индеместен лишен ора бер-
ди (Г. Изимбетов). ♦ пишен орац — пишенди оратугын уацыт.
Жа^ында колхоз лишен оравда, бираз колхозшыларды жибе-
рейин деп атыр (Т. Кайыпбергенов).
ПИШЕНДЕЙ кел. Пишенге усаган, пишен сыя^лы, пишен
тэризли.
ПИШЕНЛИ кел. Пишени кеп жер, пишени больно зор.
ПИШЕНЛИК ат. Пишен есип турган жер. Тебенин шалгын-
лы бетинде ^айыр, ол пишенликте тусаулы, шидерли ери алын-
баган кенапат ат отлап жур (К. Ирманов).
ПИШЕНШИ ат. Пишен оратугын, жыйнайтугын, таярлай-
тугын адам, киси.
ПИШИЛГЕН ц. пишиу.
ПИШИЛИУ пишиу фейилинин езлик дэрежеси.
t ПИШИМ ат. ,1. Керинис, тулга, жота, турпат. Устаханага
! 115^
кетип баратырран жигиттиц сырт пишимине суйсине фарады
(К. Султанов). 2. Тур, келбет. Пирназар ага цызына кеули тол-
рандай кишим менен фарады (0. Айжанов).
ПИШИН ц. кишим.
ПИШИУ ф. 1. Мелшерлеп цыйып тигиуге таярлау, елшеу,
шенеу. Ата керген оц жонады, ене корген тон пишеди («КД.
х. н.»). Эжел шарабын ишеди, Кепин тонын пишеди («Мэспат-
ша»). Улгисиз тонлар пишилсе, бой боларда сын болмас («КД.
х. н.»). 2. Ерке малдыц майегин алый таслау, яки жыныс та"
мырын узиу, ацта етиу. Хожам ишерсец, кеберсец. 03 дэуле-
тице теберсец, Ешек пишпеге шеберсец, Ешек суннет еткен хо-
жам (Бердац). ❖ Орынын пишиу— бир нэрсениц орнын ел-
шеу, мол шерл еу. Гулленежац бацтын. орны пишилди, Шийрин
цыял шарап киби ишилди (Т. Сейтжанов).
ПИШТИРТИУ пишиу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ПИЯДА р. Коликсиз, жаяу журиу, Пияда айдап гаррыны,
сасыц сантыуар, малра жацын барады («Кобла н»). Мен кет-
мишем узац йола пияда, Нагметулла ацламайын цэлимди
(Эжинияз).
ПИЯДАЛАП ц. пияда.
ПИЯЗ ат. Ауцатца пайдаланылатугын палыз есимлиги.
Бир жагында гешир пияз, Ол да цуурап ^алган екен (С. Ну-
рымбетов) .
ПИЯЗДАЙ кел. Пиязга усаган, пияз сыяцлы, пияз тэризли.
ПНЯЗЛЫ кел. 1. Пиязга бай, пиязы кеп, пиязга мол. 2.
Пияз салынган, пияз цосылган.
' ПИЯЗЛЬЩ ат. Пиязы бар, пияз есип турган жер, пияз егил-
ген орын.
. ПИЯЛА ат. Кобинесе чай ишиуге цэм баска да нэрселерге •
пайдаланатугын хожалыц буйымы, кэса. Алтын пиялага са*
лып пал берди, Бир мезгил сары май косып нан берди (А. Да-,
былов).
ПИЯНШИК сейл. т. ц. мэскунем.
ПИЯНШЫЛЫК сейл. т. ц. мэскунемлик.
ПЛАГИАТ ат. Басца биреудиц шыгармасын, илимий жу*
мысын, ашцан жацалыгын езине пайдаланыушы, ийелеуши.
ПЛАГИАТОР ат. Плагиат пенен шугылланыушьц урлаушы,
урлыцшы.
ПЛАКАТ ат. Угит-нэсият, Дэрцыйлы кеРсетпелер жазылган
цысца текстли рецли цагаз, текст аралас суурет. Оныц цасын-
да бир цызыл плакат царылып тур (Н. Островский). К^агылган
талай плакат. Гилемде тур теселип (Т. Сейтжанов).
ПЛАН ат. 1. Исленетугын истиц алды менен ойланып, та-
былган кериниси, багдар, жоспар, 2. Мугдар, шама, елшем,
Колхоздан сонша райратлы жигитлердиц кетиуине царамастан
пахта план быйыл еткен жылдарыра цараранда артыц берил-
ге'н (Т. Кайыпбергенов). 3. КанДайда бир нэрсениц керинисин,
сол цэлпиндей етип тусириу ушын исленген жумыс, сызылма.
116
ПЛАНЕТА ат. Кунниц тартыу кушине багынатугын
кунди айналып цозгалатугын ^эр^ыйлы улкен аспан денеси^
сайяра.
ПЛАНЕТА АРАЛЫК кел. Терт-бес планеталар аралыгын
изертлейтугын илимий жумыслар.
ПЛАНЛАСТЫРЫУ ф. Исленетурын иске керсетпе дузиу,
багдарлау, жоспарлау, жол-жоба ислеу.
ПЛАНЛАСТЫРЫУШЫ ат. Бир нэрсеге жол-жоба ислеу"
ши, керсетпе дузиуши, багдарлаушы, жоспарлаушы.
ПЛАНЛЫ кел. Т. Багдарланран, жоспарланган, 2. Планы
бар, планга ийе.
ПЛАНТАЦИЯ ат. Белгили бир техникалы^ дацыллар, есим-
ликлер есирилетугын жер, участка. Пахта плантациясына сер
салып ^ар^ды (А. Бекимбетов).
ПЛАНШЕТ ат. 1. Географияльщ, геологиялы^, топографиялык
карталарды салыуга арналган жу^а сумка. 2. Карта сызыура
арналган доска, бетине кг>чз керилген тахта, география, гео-
логия, карталарыныц белими, елшеу ушын таярланылган план.
ПЛАСТИЛИН ат. Хзрцыйлы затлар араластырылыц, ^эр'
цыйлы дене, формалар ислеу ушын арналып исленген ^атпай-
тугын жумса^ ылай.
ПЛАСТИНКА ат. 1. Патефон, радйолга ^ойып сейлетиу
ушын сез жазылган, пластмассадан исленген децгелек жалпак
зат. 2. Металл, шийше т. б. исленген жу^а та^та. 3. Фо-
тографиялыц суурет алыу ушын жарыц сезгир зат пенен i^an-
ланган айна.
ПЛАСТМАССА ат. Органикалыц затлардан исленген нэрсе.
ПЛАСТЫРЬ ат. 1. мед. Жараныц устине жабыстырып к4О~
йыу ушын исленген желимли дэриленген материал. 2. Цайыц,.
кеме, т. б. тесиклерин, жарьщларын бекитетугын зат.
ПЛАТИНА ат. Кымбат ба^аланатурын а^ металл, химия-
льц элемент.
ПЛАТФОРМА I. ат. 1. т. ж. Поездга минетугын жердеги
тегисленген майдан, орын. 2. т. ж. Жук тасыуга арналган онша
бийик емес, усти ашыц вагон. 3. т. ж. Темир жол бойындагы
киширек станция.
ПЛАТФОРМА II ат. сия. Бир партия я уйымныц алга i$o*
йылган сиясий максетлериниц дрограммасы, ез мэпи ушын
рекет етиудеги тут^ан жолы.
ПЛАЦКАРТА ат. т. ж. Поездиц вагонындагы арнаулы орЫн’
ды ийелеу ушын берилгён билет.
ПЛАЩ ат. Кийимлердиц сыртынан кийилетурын, суу етпей-
турын кец сырт кийим. КулаДы ол аппа^ 1^ардьщ устине» Бойл-
ды ^анына ол кийген плащ («КД- поэз. ант.»).
ПЛЕНАРЛЫК кел. Бир шелкемниц сайлап ^ойылган бар-
льщ агзалары, конференцияныц, сесскяныц х. т. б. барльщ аг"
заларыныц катнасындагы еткерилетугын, жалпы, улы^ма.
117
ПЛЕНУМ ат. Бир шелкемниц сайланган агзаларыныц ^ат-
«асыуындагы жыйнагы. Ямаса пленарльщ мэжилис. Ержанов
^эм Мироновтыц сези КПСС Орайльи^ Комитетиниц Сентябрь
ггленумыныц ^арарын орынлау хаодындары темалар женинде
болды (Т. Нажимов).
। ПЛИТА ат. 1. Металлдан, шойыннан исленген печь яки
ошац. 2. Тас пенен металлдан исленген жалпа^ ^урылыс ма-
териалы. 3. Бийиклиги еки ярым, уш метрдей енй бир метр-
дей етип ^амыстан исленген ^урылыс материалы.
ПЛИТКА ат. 1. Торт муйеш формасындагы кишкене зат.
Шоколад плиткасы 2. Суу ^айнатыуга, ау^ат писириуге ар-
налган электр ысытыу эсбабы. /
ПЛОМБА ат. 1. Товар яки бас^а затларга тагылатугын
белги ямаса тамга басып цойылган цоргасын зат, мер. 2. Тис-
тиц тесигин питейтугын ^атты, заттан ^уйылган жамау.
ПЛОМБАЛАНЫУ пломбалау фейилинин. езлик дэрежеси.
ПЛОМБАЛАСЫУ пломбалау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ПЛОМБАЛАТТЫРЫУ пломбалау фейилиниц ерксиз дэ-
режеси.
ПЛОМБАЛАТЫУ пломбалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЛОМБАЛАУ ф. 1. Бекитилген нэрсеге пломба жабысты-
рыу, тамгалау, бекитиу. 2. Тисти пломба менен бекитиу, бек"
кемлеу, жамау.
ПЛ ОМБ АЛЫ кел. 1. Пломба жабыстырылган, тамга лап бе-
гкитилген. 2. Тиске пломба салынган, пломба менен бекитил-
ген, жамауланган.
ПЛОТИНА ат. Дэрья, езек сууларын иркиу ^эм ретлести-
рип жибериу ушын исленген цурылыс, улкен тарнау.
ПЛУГ ат. Жер суриу ушын арналган ауыл хожальщ ЦУРа"
лы, эсбабы. Хэзирше бэ^эрги егис ушын ТОЗ га плуглар, тыр-
малар бериледи (Т. Кайыпбергенов).
ПОВЕСТКА ат. Ша^ырылганльп^ ^ац^ындагы цысцаша
жазба турдеги мэмлекетлик шацырыц цагаз.
ПОВЕСТЬ ат. Романнан киши цара сез бенен жазылган
керкем шыгарма, цысса. «Бозатау» поэмасын о^ысац улкен
бир повесть о^ыган цурылым тэсир аласац (Б. Исмайлов).
ПОГОН ат. Милиция, летчик, эскер, суд, темйр жол т. б.
хызметкерлердиц форма кийимлериниц ийнине тагылатугын •
касип турин, дэреже бас^ышларын билдиретугын арнаулы
белги.
ПОГОНДАЙ кел. Погонга усаган, погон сыя^лы, погон тэ-
ризли, погон яцлы.
ПОДПОЛКОВНИК ат. эс. Майордан жо^ары офицерлик
ата^ ^эм усы атак^а ийе адам.
ПОЕЗД ат. тех. Темир жол ^атнаслары ушын арналган
локомотив пенен журетугын вагонлар системасы.
* '
118
ПОЕЗДАЙ кел. Поездге усаган, поезд сыяцлы, поезд тэ-
ризли.
ПОЛ ат. Жайдыц ултаны, еден. Столга ж а был гаи цып-цы-
зыл бархат скатерлер райкомныц секретарь! отырган кабинет*
теги тахта полга жацынлап турды (Т. Нэжиймов).
ПОЛ АТ ат. Катты темир, составы кемир цосып исленген
цатты ац темир. Полат орагы цолында, журген талаптыц жо-
лында, Атыздыц оцлы-солында, Журген кун-тун орацшылар
(Кунхожа).
ПОЛАТТАЙ кел. Полатца усаган, полат тэризли, полат
сыяцлы. К^аза^, езбек, царацалпац, туркмен халцыныц полат-
тай куши бириккен («эд. аль.»).
ПОЛДАЙ кел. Полга усаган, пол сыяцлы, пол тэризли пол
яцлы.
ПОЛИКЛИНИКА ат. Ауырыулардьщ докторларга цатнап
керинетунян, емленетугын орны, жайы, мэкеме.
ПОЛИЦИЯ ат. Айырым еллердиц мэмлекет цэуипсизлигин
сацлау исиндеги цэкимшилик органы.
ПОЛК ат. эс. Дивизияныц составына киретугын цэм бир-
неше батальон цэм ротадан туратугын эскерлер белими.
ПОЛКОВНИК ат. эс. Подполковниктен жоцары, генерал-
майордан киши офицерлик атац цэм усындай атацца ийе бол-
ган эскерий адам. Атлы казак полковник Зайцев Хийуага ке-
лип мэжилистегилерди дуркиретип цууды (К- Ирманов).
ПОЛЛАНЫУ поллау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПОЛЛАСЫУ поллау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПОЛЛАТТЫРЫУ поллау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ПОЛЛАТЫУ поллау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПОЛЛАУ ф. Жайдыц ултанына агаш жайыу, тесеу. Жайды
полларандай цалыц тахталарды цатара цагып оныц устные
агаштан жай салган (К- Султанов).
ПОЛЛЫ кел. Полы бар, полланган, пол салынган, пол ца-
гылган.
ПОЛЮС ат. 1. Жер шарыныц еки айналыу точкасыныц ай-
наласы, арца цэм цубла точкасы. 2. Магнит я электр-магнит-
тиц еки басыньщ бири.
ПОМЕЩИК ат. Крепостнойлыц дэуирдеги ири жер ийеси,
ац суйек. Бурынгы помещиктиц жайы, Тыныц суулы есек Ир-
пень (И. Юсупов).
ПОМИДОР ат. Домалац, сары, цызыл тусли ауцатца пай"
даланылатугын, бацша есимлиги, жемис. Бул жерде Ташкент-
тиц улкен цэм ууыздай мазалы помидорлары еседи (Т. Нэжи-
мов).
ПОМИДОР ДАЙ кел. Помидорга усаган, помидор сыяцлы,
помидор тэризли.
ПОМИДОРЛЫК кел. Помидор есип турган жер, майдан,
майданша, келем.
119*
ПОР ат. 1. Доскара жазыу ушын арналып цатты цэктен ис-
ленетурын жуццыш ац зат. 2. \эктиц унтагы, майдасы.
ПОРДАИ кел. Порра усаган, пор тэризли, пор сыяцлы. Тас
бауыр Тауназар пордай езилип, екирип жылап жиберди (Н.
Берекешов). '
ПОРРЫК ат. КамыстыН тамыры яки цамыстыц жер астын-
даты пацалы.
ПОРРЫКТАЙ кел. Поррыцца усаган, поррыц сыяклы, пор-
рыц тэризли. Басындагы разна мацбал тацыясыньщ пепеги
поррыктай аппац еди (К. Султанов).
ПОРСАН, кел. Ауыр, келисиксиз, ийкемсиз. ♦ Порсац аяц-
ауыр кошетугын, котерилмейтугын. Алмастан цайтцан полат-
тай, Порсац аяц жаман аттай, Жарыцтагы жарранаттай, Бол-
ран жигит неге дэркар • (А. Дабылов). Бири кууып, бири ца-
шып. Порсац аяц жаман атлар журипти (А. Дабылов).
ПОРСЫК ат. Жыртцыш цайуан, ийтсымац жабайы цайуан.
ПОРСЫК/ГАЙ кел. 1. Порсыцка усаган, порсыц тэризли,
порсыц сыяцлы. Куу даладагы цанга жерик порсыцтай халыц-
ца умтылган фашистлер шагалдай шуулады (Ж. Аймурзаев).
'2. Ауыс. Семиз, сеп-семиз, Бул нашарга цуда берди, Бир, тер
менен бетин жууды, порсыцтай, аппац ул тууды, Толгац цы-
йын болган екен (Бёрдац).
ПОРСЫТЫУ порсыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПОРСЫУ ф. Исип кетиу, ийислениу, сасыу. К^алашынан
порсыган, Кел жийегинде сасыган; (Экпесин дэртлер осыган,
Мына жатцан елген балыц (Кунхожа).
ПОРТ ат. Кеме, пароход тоцтау ушын арналган суу бойын-
дагы орын, цала. Портца барып балыкларын тапсырып, Жузи
жарцын кулип келер ауылра (III. Мэмбетмуратов).
ПОРТВЕЙН ат. Жузимнен исленген составына спирт цо-
сылган шараптьщ бир тури, жузим шарабы, ишимлик.
ПОРТРЕТ ар. Адамныц улкейтилген суурети. Геройлар цэм
портрети менен цэм азда болса ишки сезим дуньясы менен
сез етиледи (К. Мацсетов).
ПОРТРЕТТЕЙ кел. Портретке кусаран, портрет сыяцлы.
ПОРТСИГАР ат. Темеки, папирос салатугын, цуты, цутыша.
ПОРТФЕЛЬ ат. Ишине цагаз, китап цэм басца да затлар
салыуга арналып, кобинесе телетиннен исленетурын сумка.
ПОРТФЕЛЬДЕЙ кел. Портфельге цусаган, портфель сыяц-
лы.
ПОРХАН ат. дин. с. Пал ашатугын, ойнап зикир салып
ауырыуды емлейтугын адам. Порханга цацтырып жургенде ет
байлап кетип баласы майып болды (К. Султанов).
ПОРХАНДАИ кел. Порханга цусаган, порхай сыяцлы.
ПОРШЕНЬ ат. Газ, пуу сыяцлы затлардыц басымын жа~
быц цууыслыктан шыгарыу арцалы цэрекетленип турыушы
(цилиндр) цууыслыц ишиндеги сумбе, стаканга цусаган зат.
ПОРЫМ цел. Сымбат, керинис, Парымы келген бесикте^
420
Омырауларыц есиктей, ырры ырры торы атым, Тэуекел эйле
зурьядым («Коблан»),
ПОСА: поса алыу ф. Суйиу, ебип. алыу К^уша^ласты поса
алысты, Тийди денеге бир ыссы леи (Ж. Аймурзаев).
ПОСЁЛКА ат. Ка^аР кеше-кеше болып салынран жайлар,
ауыл.
ПОСКЫН ат. 1. Жагдайсызлыктан кешип кетиушилер, ке-
шип журиушилер, булиниушилер. 2. Ауыс. Белгили бир орын-
га жайласып, душпанга ^ужим етиуге таяр турган кишкене
отряд.
ПОСКЬ1НШЫ ат. Посыл журиуши адам, булинип кешип
журиуши ада'м. Ауыл пос^ыншылары куни-туни р;алаларра i^a-
райг ьщпа^та (К- Аралбаев).
ПОСКЫНШЫЛЫК кел. Посыушыльщ, булиниушилик, бул-
гиншилик.
ПОСТЫН ат. Териден тигилген сырт кииим, узын жыллы
тон. Бийтке екпелеп постынды от^а салыуга болмайды, деп-
ти жолаушынын биреуи (Ж. Аймуразев). Кой тер и постын
кийип, Белинди мэккем байлап ал (Эжинияз).
ПОСТЫНДАЙ кел. Постынга ^усаган, постын сыяклы.
ПОСТЫРЫУ ф. Булгиншиликке салыу, булгиншиликке ту-
сириу, тоздырыу, кештирлу, кешириу, аухалын теменлетиу.
Куш берип он бес салывда, Хальн^ты постырран ’ шул екен
(Эжинияз).
ПОСЫЛКА ат. Почта байланыс белими аркалы басца жату-
ца жиберилетурын, экелинетурын зат.
ПОСЫУ ф. Кешиу, булиниу, ^ацрырыу, жардайсызланып
журиу. Тая^ болып алран сыйы, Казан киби ^айнап мийи, Бол-
май тамары хэм уйи, Сансыз халыц послан екен (Берда^).
ПОСЫУШЫ ат. Кешиуши, цацрырыушы, булиниуши.
ПОТА ат. Товардан исленген белбеу, шуберек белбеу. Бе-
линде бир потасы бар еди, ^айта-^айта тырыстырып орап
бууады («Коблан»).
ПОТАДАЙ кел. потага кусаран, пота сыяклы.
ПОЧТА ат. Хат, зат, а^ша хэм баскада нэрселерди жибе-
риу, экелиу жумысларын атхаратугын мэмлекетлик мэкеме,
байланыс белими. Почтара 1^атнай-к4атнай табаны да хабарды
(К. Султанов). Оннан кеше кеширек колхоз почтасынан хат
алып Шукиржанныц уйине экелди (А. Бекимбетов).
ПОЧТАЛЬОН ат. Почта хызметкери, почта затларын та-
сыйтугын адам. Усы уа^ытта мектеп коридорына почтальон
кирип келди (С. Айний).
ПОЧТАХАНА ат. Почта ^айлас^ан орын, байланыс бели*
>шниц жайы. Азанда ^аладары почтаханага бараман, тийисли
хатлар менен газеталарды аламан (О. Хожаниязов).
ПОШ: пош-пошлау ф. Жол бер, жолды босат, жолдан шы^,
жолдан т^аш деген мэнилерди ацлатады.
ПОШАЛАУ ф. 1. Толра^ тутыу, толгатыу. 2. Ауыс. Тыныш-
121
сызланыу, шыдамсызланыу, тыпыршылау, шыдамау. Жауыть
гер жигиттин. ярын излеп, пошалап отырганын Тилемистик
зейни илди (К. Султанов. Пошалаган сыйырдай тыныштаппа-
₽ан Елмурат уйцысы келмеди (Ж. Аймурзаев).
ПОЭЗИЯ ат. 1. Коркем шыгарманыц цосыц формасы. 2.
Косыц пенен жазылган коркем эдебий шыгарма.
ПОЭЗИЯЛЬЩ кел. Поэзияга тэн, поэзияга тийисли. Бун-
дай орынлар кебинесе поэзиялыц шыгармаларга тэн болган.
уйцасыц туринде сацланган (А. Каримов).
ПОЭМА ат. Тарийхый уацыя, ацызларга арналып цосыц
пенен жазылган эдебий шыгарма, цысса. Бул тебелестен еки
жацтыц мийнеткешлериниц Керген жэбирин Бердац поэма цы-
лып жазган (К- Айымбетов).
ПОЭМАЛЫД кел. Поэмага тэн, поэмага тийисли.
ПОЭТИКА ат. Поэзияныц ягный цосыцтыц теориясы туу-
ралы илим.
ПОЭТИКАЛЫК кел. Поэтикага тэн поэтикага тийисли.
ПОПЕК ат. 1. Жарасыц ушын, бас кийимлерге яки басцада
кийимлерге цыстырып цойылатугын гулсымац етип исленген
шар формасындагы зат. Cohfm папац малацай шыццан уацыт-
ларда да тацыяныц попегин цапталына шырарып журетурын
еди (С. Хожаниязов). 2. Осимликлердиц ружланган гули яки
ружланган зкапырары. Тау тубинде сырлы булац агып тург
Этирапында тал пепегин тагып тур (Т. Сейтжанов).
ПОПЕКЛИ кел. Попеги бар, попек тагылран. Белинде уш-
лары попекли, ац жибектен есилген белбеу (Т. Кайыпберге-
нов).
ПОПЕКТЕЙ кел. Пепекке усаган, попек сыяцлы, попек тэ-
ризли.
ПОСТЕ К ат. 1. Жун ямаса' пахтаны сабау ушын астына
тесейтугын териден исленген зат, ийленген тери. 2. Ауыс. То-
сек, ултарац. Адам бендесине айтпа царагым пестегиц бола-
йын, Тесегиц болайын, Алла жалла, оллаций (О. Хожаниязов).
ПОСТЕКТЕЙ кел. Постекке усаган постек сыяцлы,, посс-
пек тэризли.
ПРЕЗИДЕНТ ат. 1. Гейбир еллердеги белгили муддетке
сайланып цойылатугын мэмлекет баслыгы. 2. Илимий акаде-
мияныц яки жэмийеттиц белгили муддетке сайланып цойылган
басшысы.
ПРЕЗИДИУМ ат. 1. Съезд, мэжилис, кёцесц. т. б. жыйна-
лысларды басцарып барыу ушын сайланып цойылган адамлар
групп&сы, топары. 2. Базы бир организация яки мэкемениц
сайлап цойылатугын басцарыушылыц органы.
ПРЕЙСКУРАНТ ат. Товардыц, затлардыц, турлери, атла-
ры цэм бацасы корсетилген ярлик, дизим, справочник.
ПРЕМЬЕРА ат. Пьеса, фильм цэм усы сыяцлы искусства
шыгармаларыньщ биринши рет сахнада корсетилйуи.
122
I
ПРЕСС ат. Бир нэрсени цатты ^ысып тыгызлаута арналган
зат, ^урал, машина, искенже.
ПРЕССА ат. полигр. 1. Белгили бир уацыттагы ягный кун*
деликли баспасез (газета ^эм журналлар). 2. Баспасез хыз-
меткерлери/ журналистлер.
ПРЕФЕРАНС ат. Карта ойыныныц бир тури.
ПРИОРИТЕТ ат. 1. Бир жацальп^ты ец алды менен ойлап
шыгарыудагы бириншилик. 2. Приоритет белгиси.
ПРОГРАММА ат. 1. Исленетугын истиц бас багдары, жо-
басы. 2. Партия, яки бир шелкемниц ислейтугын исиниц маз-
муны, негизги керсетпеси. 3. О^ыу фэнлериниц ^ысцаша маз-
муны ^эм исленетугын истиц багдары.
ПРОГУЛ ат. сейл. т. Себепсиз жумыс^а бармай цалыу,
кешигиу.
ПРОГУЛЬЩИК ат. Себепсиз жумыстан ^алыушы, истен
к^алыушы.
ПРОДУКТ ат. 1. Адам тэрепинен исленген мийнеттиц нэ-
тийжесинен шы^кан зат, еним. 2. Екинши бир заттан химия-
лы^ яки басца жол менен табылган зат. Нефть продуктлары.
3. Азы^-ауцат, азык^-тулик, азьп$.
ПРОДУКЦИЯ ат. 1. Белгили бир уа^ыт ишинде бир яки
хальщ хожалыгы тэрепинен ендиристиц шыгарган затларыныц
жыйынтыгы яки бир болими. 2. Ислеп шыгарылган жетилис-
тирилген айырым зат. 3. Искусство, эдебият шыгармасы, или*
мий шыгарма.
ПРОЖЕКТОР ат. Электр цууаты арцалы кушли жа^ты бе-
ретугын анналы зат, буйым.
ПРОЗА ат. КаРа сез бенен жазылган эдебий шыгарма, дэс-
танлардагы едра сез бенен жазылган жерлери, насыр.
ПРОКАТ I ат. Белгили бир форма менен металлды еритип
1^уйыу усылы менен исленген затлар.
ПРОКАТ II ф. Прокатка алыу бир затты белгили уа^ыт^а,
уа^ытша пайдаДаныу ушын бериу, алыу.
ПРОКУРОР ат. 1. Мэмлекетлик нызамныц ис жузинде
орынлауын бацлаушы хызметкер. 2. Белгили бир ма^сетке ери-
сиу ушын алып барылатугын ис, ^эрекетлер жуумагы. 3. Суд
жумысыныц жургизилиу тэртиби, барысы. 4. Суд жумысында
мэмлекетлик айыплаушы. 5. сейл. т. Мэмлекетлик нызамды ис
жузине асыратугын орган, мэкеме.
• ПРОКЛАМАЦИЯ ат. Сиясий мазмундагы угит-нэсият,
ундеу 1$агаз>
ПРОЛЕТАРИАТ ат. Капиталистлик жэмийетте, буржуазия
тэрепинен эксплуатация етилетугын жалланба мийнет ислеу-
ши адамлардыц, меншигинде ^еш заты жо^ мийнеткеш хальп^
массасы, класы.
ПРОПУСК ат. 1. Белгили орынга яки жайга кириу ушын
документ, бир жерге барыуга, кириуге берилетугын рухсат ца-
газ, Пропускасыз ^ешкимди ишке жибермейди (Н. Дэуцара-
123
ев). 2. пароль.
ПРОРАБ ат. Курылыс жумысына басшылыц етиуши адамг
киси. Борис бир уа^ытта прораб болып та иследи (Ж. Аймур-
заев) .
ПРОСПЕКТ I ат. Улкен >^эм кед коше.
ПРОСПЕКТ II ат. Бир нэрсениц бас бардары, жобасы,
программасы.
ПРОСТЫН51 ат. Салынган тесектиц устине жайыу ушын
исленген ai$ гезлеме.
ПРОТЕЗ ат. Кемис мушениц орнына арналып исленген жа-
санды муше.
ПРОТЕСТ ат. 1. Белгили бир нэрсеге билдирилетугын
^атты наразыльщ. 2. Белгили бир царарга, шешимге, бий-
ликке рэсмий турде билдиретугын наразылы^ билдириу. Про-
курор .протести.
ПРОТИВОГАЗ ат. Уулы газдан ^эм бас^а да зыянлы нэр-
селерден сацланыу ушын бас^а кийиуге арналган эсбап.
ПРОТОКОЛ ат. 1. Жыйналыстагы сойленген сезлердиц ца-
разга тусирилген жуумагы, тексти. 2. Жэмийетлик тэртиптн
бузыушылары хак^ында жазылган акт цагаз.
ПРОФЕССИОНАЛ ат. Бир кэсиптиц маманы, бир кэсип пе-
нен шугылланыушы адам, бир кэсипте раните адам.
ПРОПЕССИЯ ат. Ислейтугын негизги кэсип, онер, кар, Ла-
ниге.
ПРОФЕССОР ат. 1. Жоцаргы о^ыу орынларында ислеуши
белгили илимий дарежеси бар тэжирийбели окытыушыларга
берилетугын жокаргы илимий ата^. 2. Усы атакца ийе болган
о^ытыушы.
ПРОФИЛАКТИКА ат. Бир нэрседен сацланыу ушын алдын
ала керилетугын шара, исленетурын илаж.
ПРОФИЛЬ ат. 1. Бир заттыц цапталынан, цырынан цара-
гандары кориниси. 2, Бир касипке, маманлывда байланыслы
ягный тэн екенлигин белгилейтугын тийкарры озгешелик, кэ-
сип яки маманлы^тыц тийкарры мугдары, шамасы. 3. Бир нэр-
сениц туурысынан, узынынан, тиккесинен кесилгендеги кыйын-
дысыньщ кериниси.
ПРОЦЕНТ ат. 1. Путин санныц жузден бир белеги, % бел’
гиси менен белгиленеди. 2. KaPbI3Fa алынган пулдан пайда-
ланганлыгы ушын пул ийесине телеп туратугын дацы, пайда.
ПРОЦЕНТЛИ кел. 1. мат. Процентке тийисли, процентке
тэн, байланыслы. 2 .Белгили процент есабынан пайда келти-
ретугын.
ПРОЦЕНТШИ ат. 1. Жумысты белгили бир процентке жет-
кериуши рабочий. 2. гон. с. Белгили процент1 есабында пайда
алыу шорти менен карыз бериуши. .
ПРОЦЕСС ат. 1. Бир истиц тэбийгый жол менен рауаж-
ланыуы, езгериси. 2. Белгили бир максетке ерисйу ушын алып
барылатугын ис, х;эрекетлер жуумагы. 3. Суд жумысыныц жур-
гизилиу тэртиби, барысы.
124 '
ПРУЖИНА ат. Машина, механизмлер ушын шыйратып, ай-
ландырып оралган серпилиуши полат сым. 1
ПРУЖИНАЛЫ кел. Пружинасы бар, пружина ареалы цэ-
рёкетке келетугын, ислейтурын.
ПРЯНИК ат. Камырра цант косылып писирилген кондитер"
лик тарам, доцгелек нан.
ПСИХИАТР ат. Рухый ягный психиатрия ауырыуы бойын-
ша цэниге, врач.
ПСИХИАТРИЯ ат. Рухый ауырыулар цэм оларды емлеу
цацкындагм илим.
ПСИХИАТРЙЯЛЫК кел. Психиатрга тэн, рухый ауырыу-
га тийис, байланыслы.
ПСИХИКА ат. Жоцаргы нервлик цэрекетке тийкарланган
айрыцша цэсийет.
ПСИХОЛОГ ат. 1. Психология бойынша цэнигё врач. 2.
Ауыс. Адамныц психологиясын жацсы билетурын адам, киси.
ПСИХОЛОГИЯ ат. 1. Адам сезими цаццындагы илим. 2.
Адамныц минези, характери, жардайы, ишки дуньясы. 3. Пси-
хикалыц процесслердиц жыйындысы.
ПСИХОЛОГИЯЛЫК кел. Психологйяга байланыслы,, пси-
хологияга тэн, психологияга тийисли.
ПСИХОПАТОЛОГИЯ ат. Рухый ауырыуларды уйрениу
цацкындагы улыума илим, тэлимат.
ПСИХОТЕРАПИЯ ат. Рухый тэсир етиу жолы менен ем"
леу усылы, эдиси. z .
ПУБЛИЦИСТ ат. Жэмийетлик цэм сиясий темаларда шы-
гарма дерететурын жазыушы.
ПУБЛИЦИСТИКА- ат. Жэмийетлик сиясий мэселелер
женинде жазылган эдебий шыгарма.
ПУБЛИЦИСТИКАЛЬЩ кел. Публицистикага яки публи-
цистке тэн, тийисли.
ПУД ат. гон. с. 16 килограммга тец ауырлыц елшеу бир-
лиги.
ПУДЛЫЦ кел. *Пудца тэн, пудца тийисли.
ПУДРА ат. Ветке жаратугын майда, унтац ац порошок.
ПУКАРА ат. 1. Жайдары халыц. 2. Бир мэмлекётке царас-
лы халыц. Ерназар аталыц Хийуа жагында, Алдап пукарасын
цырган яранлар (С. Нурымбетов).
ПУКДА кел. 1. Тэртипли, ыкшамлы, муцыятлы. 2. Исине
ныц, жацсы ислейтурын, сац, шебер, путинше. Абынып-шабы-
натурын жерин жацсы биледи, ез исине орада пуцта (Ж. Ай-
мурзаев).
ПУ1\ТАЛАНЫУ пуцталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПУКТАЛАТЫУ пуцталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПУКТАЛАУ ф. 1. Ыцшамлы, муцыятлау. 2. Купиялау, пэ-
кизелеу, тежеу.
ПУК/ГАЛЫК кел. 1. Путиншелик, ыцшамлыц, муцыятлыц,
сацлыц. 2. Купыялык, шеберлик.
125
ПУЛ ат. 1. Сауда яки телеу ислериндеги ба^а, нырц, арзаи
^эм цы м б ат елшеуи болтан металл яки цагаз белги, акша.
Олар бир куни пул шытарысып отырыспа шелкемлестириуди
ойласты (Ирманов). 2. Байлыц, капитал. 3. Ауыс. Бэрибир,
базбаягы, бир тыйын. Исимиз сизге тушипти, Басцалар бир
пулша жоц (Н. Дэуцараев). ♦ Бир пул болыу— Ауыс. куйип
кетиу, босца кетиу, пайдасы болыу. Бир пул — Ауыс. Бэри бир^
тэсири жоц. Дуньяны суу алса да уйрекке бир пул (ВД. х. н.).
Етигин тар болса жердин кецлиги бир пул (ВД. х. н.). Бизден
бурын неше заманлар болды, бткен дунья бир пул шелли ке-
ринди (Бердац).
ПУЛЕМЕТ ат. Тез-тез атылатутынцурал, атыу цуралынын
бир тури.
ПУЛЕМЕТШИ ат.Пулемет ататутын адам, пулемет пенен
цуралланган эскер.
ПУЛЛАУ Ф. К©п пулга сатыу, цымбат бацата бериу, пайда
табыу, пайда кориу. Кайгыдан цутцараман деп алып кетип,.
Мени сен сатып журме жолда пуллап (Эжинияз).
ПУЛЛЫ кел. 1. Пулы бар, пулы болтан, пулы коп, бай>
цургын, ацшалы. Пуллы болса кэспи кориц, Душпанлардан
онер арын («Эд-аль.»). 2. Ауыс. Бакалы, ©тимли, цымбат.
ПУЛСЫЗ кел. Пулы жоц, пулы болматан, 2. Пул теленбе“
ген. тетин, ешейин.
ПУЛСЫ ЗЛЫ К кел. Пулы жоцлыц, пулы болмаганлыц, ац-
шасызлык.
ПУЛЬВЕРИЗАТОР ат. Суйыцлыцты себетутын эсбап, бурик-
киш, сепкиш.
ПУНКТ ат. 1. Бир нэрсеге арналган орын, жай. 2. Текстин,
жазыу, х. т. б. нэрселердиц болими, тарауы.
ПУНКТУАЦИЯ ат. Тыныс белгилерин цойыу, тэртиби, ца-
тыйдалар жыйнагы.
ПУРСА р. Уацыт, жагдай, мумкиншилик. «А^ырматан киси
ауырса эжел отан бермес пурса» дейди той журт. Не илаж
бар, егер дем таусЫлып турса (И. Юсупов).
ПУРСАНЫУ ф. 1. Таярланыу, гужырланыу, кушинжыйнау.
Зийуар менен Ер Жанай, КаРыУланьш пурсанып, Муздай те-
мир пурсанып, Булда шыцты майданта («Ер Зийуар»). 2. К°-
цырайыу, шэлтийиу, шоштыйыу, мардыйыу.
ПУРСАТ р. Бир жумысты ислеу ушын ей цолайлы уа^ьпу
пайыт.
ПУРСАТСЫЗ кел. Исти ислеуге, питкериуге мумкиншили-
ги жо1$, уацыты жоц, та^атсыз.
ПУСТЫРМА ат. Жасырын купыя пин^амы. Пустырмалап
^айыстырып сейлеуге шорцац (К. Султанов).
ПУТ I ат. 1. Еки ая5$, бокседен томенги н^агы, 2. Еки ая^
аралыгы, жууан сан. Аягында жаца ултартан саоы мэллеба^
путында без дамбал (К- Ирманов). .
ПУТ II ц. пуд.
126
ПУТА I ат. Х°Р турли майда терекликлер. Бир путаниц
саясына ушеУи отыра кетти (К. Султанов). Каял путалар
-аташлардын. арасы менен шамалдай ушты (С. Айний).
ПУТА II ц. путау.
ПУТАДАЙ кел. Пута сыя^лы, путага усаран, пута яцлы,
нута тэризли.
ПУТАК ат. 1. Араштьщ, теректиц ^эр тэрепке таралып ес-
кен шакасы, шаца. 2. Ауыс. Перзент, зуряд, тел. Бийик ескен
бир дарац. Онда бар он еки путац, Х^эр путацта биргелки—бар
отыздан жапырац. 3. Ауыс. Тарауы, тарма^.
ПУТАК.ЛАНЫУ путарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПУТАК^ЛАСЫУ путацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПУТАКЛАТТЫРБ1У путарлау фейилиниц ерсиз дэрежеси.
ПУТАК^ЛАТЫУ путарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПУТАК/1АУ ф. 1. Зыят путагын, шамасын шабыу, алыу. 2.
Ауыс. 0сиу, орбиу, тарау, кебейиу.
ПУТАК^ЛЫ кел. 1. Путагы кеп, путагы бар, 2. Ауыс. ес-
кен, ербиген, кебейген.
ПУТА^СЫЗ кел. Путагы жох, путац шыцпаран.
ПУТАКДАИ кел. Путацца усаран, путах яцлы, путац сыяц“
лы, путак тэризли.
ПУТАЛАНЫУ ф. 1. Шацаланыу, жан-жаеда таралып есиу.
2. Путагы, шакасы алыныу, шабылыу. Бар ишинде тут жапы-
рагы, кетти ерте жасарып, Путаланып ша^алары тазаланды
оталып (TJ Сейтжанов)..
ПУТАЛЬЩ ат. Пута ескен жер, майда тереклер, шеплер
ескен жер. ^анщын путальпуган сумирейип шьщты (О. Хо-
жаниязов).
ПУТАЛЫУ ф. Ша^алары кесилип тасланыу, путаларын
алып таслау, путаларын шабыу.
ПУТАРЛАНЫУ путалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПУТАРЛАСЫУ путарлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПУТАРЛАТТЫРБ1У путарлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
\ ПУТАРЛАТЫУ путарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПУТАРЛАУ ф. 1. Отынды шабыу, майдалау. К^олына балта
। алып отынды путарлаган емес (Ж. Аймурзаев). 2. Гешти май-
далау, белеклеу. Бир туйе тауьщты сойгызып демде путарлап
таслады (К. Султанов).
ПУТАСЫУ путау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПУТАТТЫРБ1У путау фейилиниц ерксиз дэрежеси
ПУТАТЫУ путау фейидиниц езгелик дэрежеси.
ПУТАУ ф. Путагын алыу, шацаларын кесиу.
ПУТАУШЫ ат. Путагын, шамасын алыушы, кесиуши.
ПУТЕВКА ат. 1. Санаторияра, курорт^а, ^ыдырыуга т. б.
баратугын адамларра берилетугын арнаулы жоллама цараз,
документ. 2. Автомашина ^эм бас^а да транспортты журги-
зиушиге баратугын жери, питкеретугын жумысын белгиленип
керсетилип берилетугын ха₽аз> документ.
127
(
ПУУ ат. Суу денешелериниц думай болып кетерилиуи, пар.
Тунде суу пууга аз айланып жерге кеп сицеди (О. Айжанов).
Демлеули цазанлардан анда-санда бурцырап пуу кетериледи
(К- Аралбаев). ♦ Пуу бериу — гумис яки алтын жалатыу.
ПУУЛАНДЫРЫУ ф. Пууга айландырыу.
ПУУЛАНЫУ ф. Майда денешелерге айланып цауага коте-
рилиу, думанга айланыу, парланыу.
ПУУЛАНЫУШЫ ат. Пууга айланыушы, парланыушы.
ПУУЛАСЫУ пууланыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ПУУЛАТЫУ пууланыу фейилинин езгелик дэрежеси*
ПУУЛЫ кел. Пууы, коп, пууы бар, парлы.
ПУУСЫЗ кел. Пууы жоц, пууга ийе емес, парсыз.
ПУШ ат. 1. Туцымсыз, дэнесиз. Ал сен сонда да сонгы ге-
реклерди пуш цалдыргын келеди. Пахтаны ойлаганын ба сол?...
(в. Хожаниязов). Куры сымбатца царама, дэнеси жоц пуш
болмасын (Мэжит улы). 2. Иши бос, ишинде цеш нэрсе жоц.
3. Ауыс. Эмелге аспайтугын, цам, цургац, жалган, тийкарсыз^
тыянацсыз. ♦ Пуш болыу —иске аспау, бийкарга шыгыу, нэ-
тийжесиз болыу. Арланды цаназат исин цалган сон, еки тойда
бир енбеги пуш болды (С. Нурымбетов). Умити цэм жигит-
лерге берген уэделери пуш болып шыцты (С. Айний).
ПУШАЙМАН кел. бкиниш, пэнт, эрман. Излеп келген ба-
ласы Сухрабты танымай елтирип цойып, Рустем де емир бойы
пушайман жеген (К. Султанов).
ПУШАЙМАНЛЫК кел. ©кинишлик, пэнтлик, эрманлыц.
ПУПЩАК ат. Дизеден томенги аяц, аяц териси, аяц тыр-
нацларыныц териси, туяц. ©зинин жэмийетке пайдасыз, неше
жанлы жанга зыянлы х4эрекетинин негизине тусингеннен кейин
цысынганлыгынан пушаняна дейин терледи (С. Хожаниязов).
ПУШКДКЛЫ кел. Пушцагы бар, пушцаня болган.
ПУЦЩАКСЫЗ кел. Пушцагы жоц, пушцагы болмаган.
ПУШЛАЫЫУ ф. Ишинде туцымы, дэнеси болмау, пушца
айланыу.
ПУШЛАУ кел. Ишинде туцым, дэнеси болмаган, пушца ай*
ланган.
ПУШМАН ц. пушайман.
ПУШПАК Ц- пушцац.
ПУШМАНТАЙ ц. пушыц.
ПУШТАНАИ ц. пушыц.
ПУШТАРЛАНЫУ пуштарлау фейилинин езлик дэдежеси.
ПУШТАРЛАСЫУ пуштарлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ПУШТАРЛАТТЫРЫУ пуштарлау фейилинин ерксйз дэре-
жеси.
ПУШТАРЛАТЫУ пуштарлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПУШТАРЛАУ ф. 1. Белеклеу, майдалау, сай-сай етиу. Би-
разлары отын пуштарласа, екиншилери ошацца от жагып жа<*
рыса хызмет етип жур (К. Султанов). 2. Жиликлеу, белиу.
128
Сойылжн цойды пушт'арлап ишкериге экелип ^ойды (К. Сул-
танов).
ПУШЫК ат* Мурыны жо^ адам, мурны басьщ, баты^, киш-
кене. Сизлер болмасацлар, пушьщ тууе зон мурынга да жоц
гой, бул жорга-—деп тары кулдирди (К. Султанов).
ПУШЬП^ЛЬЩ кел. Пушы1£, мурыны жоцльщ, мурынсыз.
ПУШЫ-КТАЙ кел. Пушьц сыя^лы, пушык яцлы, пушыцца
усаган, пушыц тэризли. , .
ПУК к. пукке.
ПУККЕ кел; Бет алды, дустемен, асыктыц шиккеге КаРа’,
ма-^арсы томпа^ жары, тэрепи. j
ПУТИН кел. 1. Толык;, барльщ. Путин бир ауыл сууга жа-
; рымай «отырганда экеси екеуи цол сериппе менен байлардьщ
!талай-талай атызын суутарган еди (©. Айжанов). Байлардьщ
уйин тинтип, путин газналарын а^тарып алтын барма, гумис
барма алып арбалап ^аладан шырара баслады (К- Ирманов).
2. С$у, дузиу. Кулак; мурны путин келсе гэллениц, ьщлас пе-
нен дууа о^ысын i$apa (К. Султанов). Етиниц путин жери
жо^) цыршылып 1уан шыгып тур (А. Бекимбетов).
ПУТИНЛЕИ р. Путкинлей, тутДс, ^эммесйн, толыры менен.
.ПУТИНЛЕНИУ путйнлеу фейилиниц езлик дэрежеси. •
ПУТИНЛЕСИУ путйнлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПУТИНЛЕТТИРИУ путйнлеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ПУТИНЛЕТИУ путйнлеу фейилиниц .езгелик дэрежеси.
ПУТЙНЛЕУ ф. Тольпугырыу, дузетиу, Эсте гана жулайын,
жартыламай путинлеп (И. Юсупов). Усти-басынды бизден де
путинлеген соц, айырылып бас^а биреуди.де усындай ^алга
тусиргиц келеме (К. Ирманов).
ПУТИНЛЕУШИ ат. Тольщтырыушы, дузетиуши.
ПУ.ТКИЛ кел. Барльщ, ^эмме, толыц, путин. Сэлем езбек
ага, ернекли ага, Сен белли дийхансац путкил дуньяга
(И. Юсупов). Мен енди кекнар дегеннен путкил безгеним бол-
сын (С. .Хожаниязов),
ПУТКИЛ Л ЕЙ р. 1. Биротала, толыры менен, ^эммеси. Уйьщ-
лап ^алдым, ким екенин кермедим, билмедим тусим бе, я оцым
ба ядымда жо^ деп айт^анларынан путкиллей танып шьщты
(А. Бекимбетов). 2- Тутас, тутасы менен.
ПУТКИЛЛЕЙИНЕ ц. путкиллей.
ПУТКИЛЛЕЙИНШЕ ц. путкиллей.
ПЫТАН ат. Цайгы ^эсирет, ууайым.
ПЫТЫЛ ат. Пейил, нийет,’ ^ылыц, минез, цэсийет. Мынау
пыгылыц болса бермей балыцты, Кердиц бе жагалап от^ан
хальщты (©теш).
ы ПЫКСЫТБ1У пьщсыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫКСЫТЫУШЫ ат. сасытыушы, тутетиуши.
ПЫКСЫУ ф. Тольну жанбау, тутеу, сасыу. Белки ол пьщ"
сыр, жанган шала болар (©. Хожаниязов).
ПЬЩЫРЛАУ к. пацырлау.
ПЫЛЕСОС ат. Шац тазалагыш, шац тарткыш-
9—216 V&
ПЫР: пыр етиу ф. Пырлап ушыу, пыр етип ушып ^оныу.
ПЫРАК> ат. Жуйрик, тулпар, шап^ыр, ушкыр. Астыма мин-
геним пыра^. 1^алмады бизге хеш турма^ («Алпамыс»).
ПЫР^ЫЛДАУ ф. Пыр^-пырц етип сес шыгарыу, горцыл-
дау жылау. Байдыц баласы пырцылдап жылап отыр (К. Сул-
танов).
ПЫ РАСТАЙ. кел. Шапцыр аттай, Тулпардай.
ПЫРЛАУ ф. 1. Пыр етип сес шыгарып ушыу, дурлеу. 2.
Катты журиу, катты шабыу, ушыу, зыцгыу, зуулау.
ПЫРЛАУШЫ ат. 1- Пыр етип ушыушы, дурлеуши. 2. Цат-
fbi журиуши. цатты шабыушы, ушыушы, зыцгыушы, зуулаушы.
ПЫРРЫМ: пыррым-выррым болыу ф. Белек-белек
болыу, дал-дал болыу. Бирликсиз елдиц бар дэстурханы
да пыррым-пыррым болып, дэстурхансыз ел бахытсыз ел
(Т. 1\айыпбергенов).
ПЫРТ: пырт етиу ф. Суйьщлыцтыц бирден атльнып шы-
гыуы,
ПЫРТ-ШЫРТ: пырт-шырт демеу ф. Анау-мынау демеу,
Жыр шыгармау, шатац етпеу, ундемеу-
ПЫРЫЛДАТЫУ пырылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЫ РЫЛ ДАУ ф. 1. Сес шыгарып дем алыу, ^урылдау, пы-
сылдау. Пырылдап уйыцлап цалыппан (Ж. Аймурзаев). Би-
реулери пысылдап, биреу-биреулери пырылдайды (Айбек). 2.
Канат цагып ушыу, дурилдеу. Х^р жерде уяларынан пырыл-
дап‘ушкан шымшыклардан бас^а жанлы ма^лук селтетпейди
(Т. кайыпбергенов). Машинанын алдында бир топар ^аратор-
гайлар пырылдайды (0. Айжанов)-
ПЫРЫЛДЫ ат. Цурылды, пысыл,цы.
ПЫС: пес етиу ф. Жел шыгыу, пысцылдау.
ПЫСКЫРТТЫРЫУ пыс^ырыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ПЫСКЫРТЫУ пысцырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЫСКЫРЬЩ ат. 1. Мурынныц ишинен кокет осип дем ал-
дырмайтугын ауырыу, науцас, бийтап. 2. Пысылдаган сес.
ПЫСКЫРЫНЫУ пысцырыу фейилинин езлик дэрежеси.
ПЫСКЫРЫУ ф. 1. Мурнынан цатты дем шыгарыу, царыл’
дап дем шыгарыу, сес шыгарыу. Жолшы пыс^ырган атын то^-
татты (Айбек). 2. Ауыс. Шапшыу, атлыгыу. 3. Ауыс- Менсин-
беу, менменсну, тэкэббйрлениу. Шопанлар цутырып кетти пыс-
^ырып, тусауларын белбеуине кыстырып (Бердац).
ПЫС1{ЫУ ф. 1. Шала жаныу, тутеу, сасыу. Пысцып гана
жанады, ошацтьщ коламтасы (И. Юсупов). 2. Ауыс. Куйиу,
цыйналыу-. Иши-бауыры дэрт ^айгысы менен пыс^ып жылагым
келди (0. Хожаниязов).
ПЫСНАСЫУ пыснау фейилинин шериклик дэрежеси.
ПЫСНАТЫУ пыснау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЫСНАУ ф- Сес шыгарып дем алыу, пысылдау. Пыснап
уйы^лаган жас биреудин мурнынын дем алысы келеди (К. Сул<
танов). :
/
130
ПЫС-ПЫС: пыс-пыс етиу ф- Усти-устине жел шыгарыу
пысылдау.
ПЫСЫК «ел. Пуцта, шыныцкан, шаккан. ©зи де жасына
Караганда пысыц бала еди (Сейтов).
ПЫСЬЩЛАУЫШ ат. Истиц цэрекетин, ислениу усылын,
сап ас ын, орнын, уацыт, себеп, мацсет, мугдарлыц белгилеринд
'билдиретугын гэп агзасы.
ПЫСЫ^ЛАНЫУ пысыцлау фейилиниц езлик дэрежеси-
ПЫСЫК/1АУ кел. Пуцталау, путиншелеу, шаццанлау.
ПЫСЫК^ЛЫК кел Пуцталыц, путиншелик.
ПЫСЫЛДАРЫШ кел. Пысылдап сес шыгаргыш.
ПЫСЫЛДАК кел. Пысылдагыш, ырсылдац.
ПЫСЫЛДАТЫУ пысылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫСЫЛДАУ ф. Ысылдау, ^ууилдеп сес шыгарыу.
< ПЫСЫЛДАУЫК кел. Пысылдай беретугын, ырсылдац.
ПЫСЫЛДЫ кел- Пысылдап шыцкан сес, пысылдап шыц“
цан дем, жел.
ПЫТПЫЛДЫК кел. Беденениц сайрауы, сести. Беденениц
уйи жоц, цайда барса, «пытпылдыц» («КК- х. н.»).
ПЫТ-ШЫТ: пыт-шыт болыу ф. Белек-белек болыу, май-
да-майда болыу, мылжа-мылжа болыу. Шыра кулан, шийшеси
пыт-шыт болды (Ж. Аймурзаев).
ПЫТЫРА ат- Мылтыцца салып атылатугын майда домалац
оц. Пытыраныц да дэреги табылган (К^. Досанов).
ПЫТЫРАНДЫ кел. Сийрек, майда. Пытыранды—усац дий-
хан хожалыцлары хзоциаллыц тийкарда цайтадан цурылды
(К". Ирманов).
ПЫТЫРАНДЫЛЫК кел. Сийреклик, майдалыц-
ПЫТЫРАНДЫ кел. Белекленген, таралган, шашыранды.
ПЫТЫРАН^ЫЛЫ!^ кел. Белекленгенлик, таралганлыц,
шашырандылыц.
ПЫТЫРАСЫУ пытырау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ПЫТЫРАТЫУ пытырау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫТЫРАУ ф. ХЭР тэрепке тарцалыу, тарау, шашылыу,
таралыу. Моншацлары сетилип жан-жацца жумалап пытырап
кетти (У. Пиржанов). Кеп сууга келгенде тум-тусца тарап,
маллары пытырап кетти яранлар (Бердац).
ПЫТЫРАУШЫ ат. Тарцалыушы, тараушы, таралыушы. •
ПЫТЫРЛАУШЫЛЬЩ кел. Тарцалыушылыц тараушылыц,
шашылыушылыц.
ПЫТЫРЛАНЫУ пытырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПЫТЫРЛАСЫУ пытырлау фейилиниц шериклик д;режеси.
ПЫТЫРЛАТЫУ пытырлау фейилиниц езгелик дэрежеси-
ПЫТЫРЛАУ ф. 1. Патырлау, тыпырлау. 2. Тысырлау, щы-
тырлау. Жагайын деген жас жыцгыл щырпы отын пытырлап
кетеди дагы пысцыйды (Ж- Аймурзаев). ; :
ПЫТЫР-ПЫТЫР: пытыр-пытыр етиу ф- Пырылдау; ты-
пырлау.
131
ПЫШ: ПЫШ деу ф. Пышыцца кет, Хаш деу. Есиктеги пьь
шыкца «пыш» десец тердеги пышьщ^а тэсир етеди («КД- х. н.)>
ПЫШАК^ ат. Бир нэрсени кесиу, майдалау, белеклеу ушын
темирден, полаттан исленген кесиу цуралы. Егер мийуе г^ыр-
шыуга арналган пышах болса, кыршьш тазалаган болар
едим (Р. Тагор) Жогалган пышахтыц сабы алтын («КД. х. н-»).
ПЫША1\ЛАНЫУ пышацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ПЫШАГ^ЛАСЫУ пышахлау фейилинин шериклик дэреже-
си..
ПЫШАК^ЛАТТЫРЫУ пышахлау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ПЫША1У1АТЫУ пышахлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫШАКЛАУ ф. Пышах пенен кесиу, пышах тыгып алыу,
пышах урыу. Жангазы ханды пышахлап сойцан салды ЕРНА-
ЗАР бий (Бердах).
ПЫША^ЛАУШЫ ат. Пышах урыушы, пышах пенен кесиу-
ши, ir шах тыгып алыушы.
ПЫШАКЛЫ кел. Пышагы бар, пышах услаган.
ПЫША^ЛЫД кел. 1. Пышахха тэн, пышахха тийисли. 2-
Пышахха жарарльщ, пышахха турарльщ.
ПЫШДЫ ат. Бир нэрсени кесиу, белиу, майдалау ушын
арналган тисли, темирден, полаттан исленген хУРал* КДлында
пышкысы хэм де балтасы (X. Турымбетов).
ПЫШКЫЛАНЫУ пышхылау фейилинин езлик дэрежеси-
ПЫШДЫЛАСЫУ пышк.ылау фейилинин шериклик дэреже-
си.
ПЫШКД1ЛАТТЫРЫУ пышцылау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ПЫШКЫЛАТЫУ пышхылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫШДЫЛАУ ф. Пышхы менен кесиу, хыйыу, белеклеу,
майдалау.
ПЫШКД1ЛАУШБ1 ат. Пышхы менен кесиуши, хыйыушы,
белеклеуши майдалаушы.
ПЫШКД1ЛЫ кел. Пышхысы бар, пышхы услаган.
ПЫШЬД ат- Жолбарыс, арыслан тухымлас сут емиуши
уй хайуаны. Сизлердиц хадалдан тауыгыцыз жох, хаРамнан
пышыгыцыз жох? отырыспаны не хЬ1Лась1а (К. Ирманов). ♦
Пышых мурын батпайтугын—жудэ хальШ, Халы1*лыК' Пышьщ
басты — ала пасырлы, былагай, баса-бас, былгасых, Демниц
арасында пышых басты болып халДы (Ж. Аймурзаев). -
ПЫШЫКДУЙРЬД ат. Басы пышыхтыц хуйрыгына усаган
жабысхах бир жыллыц жабайы есимлик.
ПЫШЫДТАИ кел. Пышыхха усаган, пышьщха мегзес, пы-
шых сыяхлы, пышых тэризли.
ПЫШЫЛДАТЫУ пышылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЫШЫЛДАУ ф. Пышылдап сес шыгарыу-
ПЫШЫРЛАНЫУ пышырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
132
ПЫШЫРЛАСЫУ пышырлау фейилиниц шериклик даре*
жеси.
ПЫШЫРЛАТТЫРЫУ пышырлау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ПЫШЫРЛАТЫУ пышырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ПЫШЫРЛАУ ф. Шырт-шырт еткен сес шыгарыу, сытыр-
лау, шытырлау, пытырлау, сыныу. Жьщгылдыц шегирдеклери
атлардыц туягы астында пышырлап сынып атыр (Т. Кайыгн
бергенов).
ПЫШЫРЛЫ кел. Шытырлаган, сытырлаган, пытырлаган
дауыслы сес.
ПЬЕСА ат. 1- эд. т. Театр сахнасында цойыуга арналган
драмальщ шыгарма. 2. муз. Кишкене музыкальна шыгарма.
ПЬЕСАЛЫД кел. Пьесага тэн, пьесага тийисли-
ПЮРЕ ат. Мийуе ямаса овощтан майдалап исленген та-
гам, ау^ат.
р
Р 1- Цара^алпац алфавитиниц жигирма ушивши ^эриби
хэм оныц тацбасы. 2. Р ^эрибин айт^анда ауыз тольщ ашы-
лып, тилдиц устицги тацлайга тййиуиниц нэтийжесинен дауыс-
сыз сес пайда болады. 3. Р ^эриби сездиц басында: Радио,
рахмет, рэсиуа, ортасында: барлыц, орта, аршын, аппарат,
ацырында: метр, литр, цилиндр бир жазылады, базыбир жаг-
дайларда Р хэриби сезлердиц ортасында: гарры, саррас, пар-
ра, ^эрре сыя^лы сезлерде екеуи де сакланып цатар жазыла-
ды. 4. ц. эр.
РАБ АЙ ат. Тур, тус, рэмэуиз, багыт, багдар, жагдай, жай.
—Неде болса бул мэселени рабай менен шешиуди мацу л кер-
ди («Жас Ленинши»г.)
РАБАЙЫ ат. Жай-жагдайы, багдары, рэмэуизи, тури-туси,
жон-жосагы, багыты, мийзамы. Истиц рабайына карап шешиу-
ге болады,—деди гарры цыз бенен жигитке («Жас Ленин-
ши). Халыцтыц рабайына царап жур десе, бул сапары «Экец
болса да цылышыцнан цан тамыз» деп екпесиниц желин уп-
леп исирип жиберди (К. Султанов)
РАБАИСЫЗ Р.'Женсиз, ыцгайсиз, цолайсыз, цэдден тыс.
РАБОЧИЙ ат. Жумыс ислеуши, жумыстыц Турине карай
ислеушн. Социалистлик жэмийетте ендирислик мийнет етиуши,
рабочий класыныц агзасы. Самара деген цалага-.. бир заводка
рабочий болып кирмекши едим, бирац гарры апамды цыймай,
цайтып киятырман,—деди (Н. Дэуцараев). ♦ Рабочийлар кла-
сы—рабочийлар топары, тобы. Душпанлар менен цайтпай гу-
ресиу гана, рабочий класыныц диктатурасы гана социализм-
ниц жецисин тэмийин еттИ (Н. Жапацов). Рабочий-дийхан—
133
рабочий ^эм дийхан. Большевиклер партиясы рабочий-дийхан
^укиметине басшылыц етеди (С. Айний).
РАБФАК ат. Рабочийлар факультети, 1919—1936-жылларда
рабочий ^эм дийханларды тезлик пенен жоцары оцыу орынла-
ларына кириу ушын таярланган арнаулы оцыу орны, факуль-
тети.
РАГУ ат. Гештен, балы^тан ^эр турли мийуе жемислер-
ден де майдалап тууралып парга писирилген ау^аттьГц тури-
Сейтип олар азанда овощтан исленген рагу, тусте цууырылган
ет жейди (Р. Тагор).
РАДИАТОР ат. 1-Мотордагы двигательдеги сууды сууытыу-
щы ^эм оны айландырып турыушы ^урал, эсбап. 2. Ысытыу
системасыньщ ыссы суу яки пуу менен болмелерди ысытыушы
белими. '
РАДИАЦИЯ ат. КанДай да бир денениц электромагнит
цууатын тар^атыушы нур, энергия. Оттегене, усындайда, ул-
кен бир отарда радиация болса, мал да ^эм адамлар да цый-
налмас еди (С- Хожаниязов).
РАДИЙ ат. Химиялыц элемент. Радиоактивлик ^эсийетке
ийе болган ыссылыц ^эм нур энергиясын шашатугын металл.
РАДИКАЛ ат. Айырым демократияльп^ реформаларды
гана жургизиуди талап ететугын солшыл буржуазия тэреп-
дары. '
РАДИКУЛИТ ат. мед. Сегиз коз нерв тамырларыныц аяз-
лауы, исиниуи. ♦
РАДИО ат. Электромагнитлик толцынлардыц жэрдеми ме-
нен дауысларды, сигналларды узац жерлерге бериу, таратыу
^эм ^абыллау усылы, сейлеу аппараты, буны уллы. рус алы-
мы Павлов биринши ойлап тапкан. Мениц ойымша барлыц
чолхозларга радио менен хабар бериу керек (М. Абдрейимов).
РАДИОАКТИВЛИ кел. Радиоактивлик ^эсийети бар, ра-
диоактивлик ^эсийетке ийе. .
РАДИОАКТИВЛИК кел. Атомлыц ядролардыц, химия-
лыц элементлердиц актив турде таралыуы, бузылыуы, жары-
лыуы.
РАДИОАППАРАТ ат. Радио аппараты, хуралы, механизими.
РАДИОВЕЩАНИЕ ат. Радиохабар етиуши, радио ареалы
таратыушы, хабарлаушы.
РАДИОГРАММА ат. Радио ареалы берилген- телеграмма,
хабар.
РАДИОЛА ат. Радиоприемниги ^эм грамофонлы пластин-
каларды айттыратугын аппарат.
РАДИОЛАСТЫРТЫУ радиоласыу фейилиниц ерксйз дэре-
жеси. *
РАДИОЛАСТЫРЫУ радиоласыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
РАДИОЛАСЫУ ф. Радио точкалары менен тэмийинлениу,
J34
радиолар менен жетилистириу. Ауыл-хожалыгыныц толыц
радиоласыуы лазым еди,... («Кыз, цц»г.)-
РАДИОПРИЕМНИК ат. Сигналларды, сеслерди радио ар-
еалы цабыллаушы аппарат.
РАДИОСТАНЦИЯ ат. Сеслерди хэм басцада сигналларды
радио ареалы таратыушы цэм цабыл етиуши станция.
РАДИОТЕЛЕГРАФ ат. Сеслерди цэм сигналларды радио
телеграф ареалы бериуши цэм цабыллаушы станция. \
РАДИОТЕЛЕГРАММА ат. Радио ареалы берилетугын те-
леграмма.
РАДИОТЕЛЕФОН ат. Телефон хабарларын радио байла-
нысы арца^ы берип цэм цабыллаушы аппарат.
РАДИОТЕХНИК ат. Радиотехника исине маман, сол бо-
йынша цэниге адам. *
РАДИОУЗЕЛ ат. Жергиликли халыцты радио еситтириу
иси менен шугылланыушы, тэмийинлеуши мэкеме. Совхоздьщ.
мэдений орайында-улкен клуб, китапхана, радиоузел бар
(А. Бекимбетов).
РАДИСТ ат Радио ареалы берилетугын хабарларды ца-
быллаушы цэм бериуши цэниге, маман.
РАДИУС ат. 1. мат. Айлана дегеректи ягный точкасын
орай менен тутастырыушы туура кесинди сызыц. 2. Заттыц
таралыу сферасы.
РАЗВЕДКА ат. Кандайда бир мацсет пенен цэм де бир ис
бойынша бацлау жургизиу жумысы- Армияда жауынгерлер
бораган цардын. арасында жауды разведка жасайды' (А. Сул-
танов)
РАЗВЕДКАШЫ ат. Разведка жургизиуши, бацлау жу-
мысы менен шугылланыушы киси. Ол разведкашы болып ис-
леуди мацу л керди («Кыз, цц». г.).
РАЗВЕДЧИК кел. Разведкашы, бацлаушы киси. Тециз раз’
ведчиги деген атымызга ылайыц ис цылайыц (К. Султанов).
РАЗМЕР ат. Заттыц, кийим-кеншектиц улкен-кишкенесин
билдиретугын цифр, сан, улги, мугдар, шама.
РАЗРЯД кел. Кандай да бир цэнигеликтиц дэрежеси, езге’
шелиги, белеги, топары.
РАЗЫ: разы болыу ф. 1. Цайыл болыу, келисим бериу, мэ-
милеге келиу. 2. Кеуили тблыу, цанаатланыу. Бердимурат жыла
цацка, Айт нэсият барлыц халыцца, Разы болсын сен Бердац-
ца, Отти дэураныц емирим (Бердац). Онын. батырга кеуили
толып, разы болды (Мэспатша).
РАЗЫЛАСТЫРЫУ разыласыу фейилинин. езгелик дэре-
жеси.
РАЗЫЛАСЫУЫф. 1. Цайылшылыц бериу, келисимге келиу,
мэмилесиу. 2. Хошласыу, айырылысыу. Сапар етсем жалгыз
озим жол билен, Айра туссем жалгыз жекке—цол менен, Разы-
ласып кеткил онда ел менен, Текте ол таланта уйден асарман
(Отеш).
133
I
РАЗЫЛЫК ат. Келисим, рухсат, мэмилешилик, цайылшы-
лык.
РАЙ ат. Багдар, рэмэуиз, жай-жагдай, ыцгай. Мен езим-
ниц сезимди айтсам, ХаЦ диЙип райдан ^айтсам, Айтар сезим-
ди молайтсам, Сезимнен пайда кермедим (Бердац).
РАЙАТКОМ 1$. райисполком.
РАЙИСПОЛКОМ ат. Районлыц атцарыу комитети. Бул
масел еден райисполком менен райкомныц хабары бар ма?—
дедн Уббинияз (Нажимов).
РАЙКЕШ кел. Мийзамкеш, ыцгайшыл, кеуил баодыш„ ба"
рымра баррыш.
РАЙКОМ ат. Районльщ комитет. Кеше райком секретари'
Тилеумуратов келди (К- Султанов).
PAFI КОМОЛ ат. Районльп^ комсомол комитети. Мине цы-
зыл байра^ неге келип тур дейсец,—деп марапатланды рай-
комолдыц хаткери Жарылцасымов жолдас (Н. Дэуцараев).
РАЙОН ат. СССР да область, край ^эм республикалар
составына киретугын жудэ улкен болмаган ендириуши куш-
лердиц жер шараятыныц жагдайларына царай бас^арыу бе-
лим шеей, белеги. Бул районныц еки жерден колы бар, Дийхан-
га жер балыкшыга коли бар, Туткан партияньщ тууры жолы
бар, Жарлыны, гедейди 1^оллап барады (А. Муусаев). 1962-
жылы бэ^эрде Хожели районындагы Карабайлы даласында,
К^оцырат районындагы Алтын колде Шымбай районында-
гы Майжап каналыньщ. жагасында суу менен толтырылган
жузлеген атызлар пайда болды (Е- Айтмуратов).
РАЙОНЛАСТЫРЫУ районласыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси
РАЙОНЛАСЫУ ф. Район етип шелкемлесиу, районлар
дузиу, район курыу. л чЗ
РАЙОНЛЫ1\ кел. Районга тийисли, район бойынша- Район-
льц газета ^эм т. б.
РАЙОНО ат- Районльп^ халыц билимлендириу белими. ч
РАЙПОТРЕБСОЮЗ ат. Районльщ тутыныушылар жэмийе-
ти, белими, мэкемеси.
РАЙСОВЕТ ат- Районлыц кецес белими.
РАЙХАН ат. бот. ХЭР турли гулли, хош ийисли есимлик,
роза.
РАЙШЫЛ кел. Барымга баргыш, кеуилге багатугын, мий-
замкеш, ыцгайшыл. Хэркимниц уйинде бир жургЬннен соц
k райшыл болады екенсец (Ж. Аймурзаев).
РАЙЫ Р. Жагдайы, тури, шамасы, багдары, рэмэуизи.
Тун ортасында кунниц райы ^эпелемде бузылды (К. Султа-
нов).
РАКЕТА ат. ХаУара атылганда от шашцандай уш^ынлар
пайда етиу ^эм бас^а да ^эр турли белгилер бериуде ^олла-
нылатугын ишине от алатугын дэри менен толтырылган снар-
яд. Тун Т^арацгы еди, ярым а^шам уа^тында хутордыц туслик
130
тэрепиндеги кишигиримлеу думпешиктиц усти менен бир ра-
кета дыц аспанга кетерилди (Э. Хожаниязов).
РАМА ат. Дегерегин агаш пенен айналдырып ортасына
эйнек салатугын терт муйешли (картина, суурет) етип ислен-
ленген зат. Дэрриу бурылып дийуалда илиули турган рама-
дагы улкен сууретке ^арадым (А. Бекимбетов).
РАМАЛАНЫУ рамалау фейилиниц езлик дэрежеси.
РАМАЛАСЫУ рамалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
РАМАЛАТТЫРТЫУ рамалау фейилиниц ерксиз дэрежеси,
РАМА Л АТТЫ РЫУ рамалау фейилиниц езгелик дэрежеси,
РАМАЛАТЫУ рамалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
РАМАЛАУ ф- Рама салыу, рама ислеу, рама цойыу.
РАМАЗАН ат. 1. дин. с. Камария жыл есабы бойынша то-
гызыншы айыныц арабша аты, бул ай дауамында шэриятца
байланыслы мусылманлардыц ораза тутатугын айы. Рамазан
айы басланды. 2. Рамазан айында балалар яки гедейлер уй-
ме-уй (есикпе-есик) бауырсац, нан, aiyiia ^эм т. б- жыйнау
ушын журйп айтылатугын диний цосыц. Рамазан айтыу «Ра-
мазан (ярамазан) айта келдим есигице, Кош^ардай угыл бер-
<син бесигице, Тагысын тагы берсин несийбеце» («КД. х. ц.»).
3- Рамазан ер адамлардыц аты, исми. Ол Рамазанды уйине
шацырды.
РАМКА ат. Киширек рама. Ол иштеги кишкене рамканы
юзи алып келди (Г. Камалова).
РАПОРТ ат. Есап, жууапкерли жумыстыц жагдайы .жв-
нинде тийисли мэкемеге тапсырылатугын (уазыйпа) баянла-
ма, цыс^а ^эм ыцшамлы турдеги жазба есап. Кызкеткен цуры
лысыныц начальниги каналдыц барлыц жумысын ^укимет
тапсырылган уа^тынан бурын орынлаганы хавдында рапорт
берди (Н. Дэуцараев). *
РАС ат. Дурыс, ^а^ыйкат, анык, шын болган нэрсе. Оти-
рикшиниц рассези заяга кетеди («КД. х. н »). Сол айтцаныц
рас болса шырагым, Жолыцда сарп еттим гарры жанымды
(«Мэспатша»). Рас-ау елетугын адамдай бул журис жарамай-
ды (О. Айжанов).
РАСА ат. Адамлардыц шыгысына, тур-тусине, келбетине
бас дене мушелерине т. б. белгилерине i^apan тарийхый жац-
тан болинетугын топ, топар, белек.
РАСАК ат. Шыны менен, дурысында да, ха^ыйцаттан да...*
...расац Сапардан айырылганым ба? (К. Султанов). Тым-ты-
рыслыц дауам етти биразга, Деди мерген: «Расац сол Ораз
ба? (И. Юсупов).
РАСАЛЫК кел. Расага тэн, расага тийисли озгешелик, ра-
сага байланыслы.
РАСАШЫ ат- Расашылы^ тэрепдары. ,
РАСГОЙ ат. Дурысльщты айтыушы, ^а^ыйцатшыл, расын
137
сейлеуши, ^а^гой. Дунья деген ’ ширкин, ©тирикшиден де*\
Расгойден де ^алган («Алпамыс»).
РАСИЗМ ат. Адамлардыц расага белинип (жокары, те*
менги) бирин-бири жек кериушилик нэтийжесинде пайда бол-
ган реакцияшыл саясат, кез царас.
РАСИСТ ат- Расизм саясаттыц жа^лаушы.
РАСЛАНЫУ раслау фейилиниц езлик дэрежеси.
РАСЛАСЫУ раслау фейилиниц шериклик дэрежеси.
РАСЛАТЫУ раслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
РАСЛАУ ф. 1. ^а^ыйцатлау, аныцлау, шынлау. 2. Белги*
ли болыу, мэлим болыу.
РАСЛАУШЫ ат- 1. Ха^ый^атлап кирисиуши, дурыслаушы,
шынлаушы. 2. Белгилеуши, мэлимлеуши, мойынлаушы, дурыс*
лаушы.
РАСЛЫК ат. Шынльщ, дурысльщ, ^а^ый^атльщ. Сез бе-
нен емес ис пенен, елшенеди раслыц жайы (Мэжит улы).
РАСПА ат; Дурыспа, ^а^ыйцатпа; шынба. Уйдиц ишйне»
распа, етирикпе, ^урылдаган биреудиц дауысы еситилди
(6- Айжанов).
РАСПИСАНИЕ ат. 1. Ис-^эрекеттиц тэртибин, гезегин,.
уацтын, саатын, мийнутын алдын ала аньщлап жазып цойы-
латугын керсеткиш кесте таблица, график. 2. Мектеплерде
Оцыу-О1$ытыу тэртиплерин керсетиу кестеси. 3. Самолёт, по-
езд, автобуслардыц хэм т. б. журис тэртиплериниц кестеси-
РАСПИСКА ат. Тил хат, биреуден бир затты алганлыгьг
^ац^ында алган адамныц затты берген адамга ^алдыратуня»
гууалыц цагазы, ягный ез цолы менен усы нэрсени алдылг
деген хаты. Костя расписка жазып берип, акшасын г^алтасы-
на салып бас кийимин кийди (А. Макаренко).
РАСТАЙ Р. Дурысынан, шынлап, ^ацыйцаттан. Оныц рас-
тан ауырып атырганы, ауыр жарадар екени, он бес куннев
бери кесел жатцаны ^аедында жалынып, жалбарынып цан*
ша айтсамда сезим далага кетти (9- Щамуратов). Мениц.
растан-а^ панбархатсыз ^алганым ба? (9. Айжанов).
РАСТРАТА ат- Мэмлекет газнасын исирап етиушилик, жеп
^ойыушыльп^. Ол растрата еткен жынаяты емес я турмыста»
цысылган темен хожалыклы адам емес (А. Бекимбетов).
» РАСТРАТЧИК ат- Растрата ислеген адам, киси.
РАСУЛ к- рэсуул.
РАСУЛАЛЛА к. рэсуулалла.
РАСХОД ат. Жумсауга тийисли ацша, цэрежет пул. Ше-
рип уйине келип,. ертецине а^сацалдан алган акшасын расход
етип гаррыларга жегизип ишкизеди (К-Ирманов). Хан рас-
ход л ар ын туркменлерден ендирмеге киристи (К. Ирманов),
РАСХОДЛАНЫУ расходлау фейилиниц езлик дэрежеси.
РАСХОДЛАУ ф. А^ша жумсау, цэрежетлеу, пул сарп етиу,
РАСХОДЛЫ кел. Улкен шыгынлар исленетугын, шыгын*
лы.
138. - ,
РАСЧЕТ ат. 1. Исленген жерден тийисли ха^ысы, есапла-
сып алган яки алатугын а^шасьь Тынышбаев ислеген жери-
нен расчет алды (К^ Айымбетов). 2. Алыс-берис бойынша
есап.
РАСШЫЛ кел. ХаКыЙ1$атшыл, дурысын айтатугын, расгей,
расын сейлейтугын, ^ацгей.
РАСЫ а>. Дурысы, ^ацый^аты, шын, аныгы- Жолбарыс
тууралы тагы бир гэп бар; билипти жалганын расын (К. Сул-
танов). . t
РАСЫНДА Р. Негизинде, дурысында, ^ацый^атында, тий"
карында, аныгында. Расында да еки кун пияда жургеннен
кейин ол жудэ шаршаган еди (С- Айний). Расында да ба^ы-
рыуга оннан тартынаман (Т. Цайыпбергенов). Расында да
бизиц колхозда цанша тыц ^эм партау жерлер жатыр,...
(С. Хожаниязов).
РАУА к- рэуа.
РАУ АЖ кел. ХЭУИЖ, пэт, мэуиж, кеуил жай, цулпы донген.
Уш кепшик дэн алгансоц молланыц кеули рауаж болды
да, раррыга тэселле айтты (К. Султанов). Жаманлар цасы-
нан ^онсы кеширер. ©зиниц дедикли исин.питирер, Жа^сы
..адам л болса гуна кеширер, Сонда рауаж табар кеулиц ел
ушын (Бердац).
РАУАЖЛАНДЫРЫЛЫУ рауажланыу фейилинин, езлик
дэрежеси-
РАУАЖЛАНДЫРЫУ ф. Жацсылау, рауаж алдырыу, кер- *
кейтиу, истиц пэтин кушейтиу, исти кыздырыу. Жас компози-
тор жылдан-жылга ез творчествосын рауажландырып бармац-
та (Ж. Аймурзаев). Салыгершиликти буннан былай да рауаж-
ландырыу мумкиншиликлерин корсетти (Е. Айтмуратов).
РАУАЖЛАНЫУ ф. Керкейиу, молайыу, ^эуиж алыу, пэт~
лениу, гужеп кетиу, гужейиу, рауаж алыу, рауаж табыу. Уллы|
Октябрьден тууылган кара^алпа^ совет эдебияты кеп тарау-
лы эдебият болып рауажланды (Б. Исмайлов). И. Юсупов-
тын. «Пахтакеш баба» цосыгында усы ой жэне де терец ра-
уажланыуын тап^ан (Г. Есемуратов).
РАХМЕТ ат. дин. с. Тэцир жарылцасын, алгыс болсын.
Шынында да талган журекти жалгаган Пиримбет ага са^
болсын, оган мыц да бир рахмет (©. Хожаниязов).
РАХИП ат. Душпан, бетен, басца, жат, езге, былайыццы»
Бир куни атлас тон кийер мыц элуан, Рахиплерге салып кай-
(Гылы думай, Сержан найыптай бийлери барды (Эжинияз).
РАХИТ ат. Ауырыудыц бир тури, емшек жасындагы яг-
;ный жас балалардыц суйегине тийисли витаминлердиц же-
ггиспеуинен пайда болатугын ауырыу.
РАЦИОНАЛЬ Р. Ацылга мууапык;, ма^сетке ылайьщ, ду-
рыс, тэртипли, тууры, мацул, орынлы-орнына, теп-тец. Ауыл
хожалыгын рациональ хэм ^эртэреплеме химияластырыуды
эмелге асырыу (О. Бердимуратов).
139
РАЦИЯ ат. Радиостанция сезиниц кысцарган тури, бир
биреу менен байланысыуда цабыл етиуши цэм еситтириуши
кишкене кешпели радиостанция. Х^ЭР МЕЗ ГИЛ САИЫН ТУМ-
ЛЫ-тустан рация арцалы хабар келип атыр, булардьщ бэри*
ниц мазмуны бир, «муз бенен ыццанлар табылга.н жоц, бацлау-
дыдауам етип атырмыз» деген гана хабар (М. Абдреймов).
РАШ ат. Жаптьщ жагасы, бийиги, ернеги, ульгума ден жер.
Меки гене жаптыц рашына царай баслады (С. Хожаниязов)»
Соньщ арасында Ерполат алдындагы к^се рашца шыгып кец.
даланы еткир кези менен бир шолыды,... (М. Дэрибаев).
РАШ КАЙТАРЫУ ф. Рашты тиклеу, раш шыгарыу. Биреу*
лери цазыу цазган, биреулери раш цайтарган,... (Ж. Аймур-
загв).
РЭЙИС ат. Басшы, басцарыушы, баслыц. Журт сорагав
патша адил болмаса, К^зы рэйис дууры сауал алмаса, Айт-
цан шэртли ыцрарында турмаса, Эрман менен цайгыланып
елерсен, (Эжинияз)-
РЭМЭУИЗ Р. 1- Тэбият цубылысыныц жай-жагдайы/ тур-
туси, мийзамы, ыцгайы, сыр-сыпаты, багдары. Ауыр жатарда
куннин. рэмиуизи тагы бузыл-ды (К. Айымбетов). 2. Адамзат- .
тын ойы, цыялы цэм де бир ис цэрекеттиц багдары, багыты,
шамасы, жагдайы, тури; Арага адам салып рэмэуизимди ан.-
ламацшы болды (С- Айний). Бирац жигит ярыныц сезиниц
рэмэуизинен айтажац пикирин сезди (К- Султанов).
РЭЦ ат. Тур, тус, шырай, келбет, коринис, рец. Туттым
шэхэрицизден еки жас бала, Мэспатшага мегзетемен рецин
(«Мэспатша»). Айна биресе цызыл, бирисе кок, биресе сары
болып бир сааттыц ишинде турли рецге денди Д. Айымбе-
тов)
РЭЦБЭРЕЦ Р. Турли-турли, неше-турли, деник, элуан*
элуан, цэр цыйлы, деник. Рэцбэрец ашылган баглар, Гулли
болур, гулсиз болур (Эжинияз). Багда ескен рэцбэрец гул-
лерде, Сайрап турган турли цуслар ХЭР нама (С. Нурымбе-
тов). Багында ашылган рэцбэрец гулиц, Мудамы сайрар ша-
цасында булбилиц («КД. х. ц.»).
РЭНЛИ кел. Шырайлы, келискен, ^эр кыйлы, неше турли.
Турли рэцли жабайы гуллер жазыц кец далаларда жоцыш-
цаныц гуллери кеп, эреби цозыныц терисиниц буйрасындай
(1^. Айымбетов).
РЭПИЙДА ат. Тандырга нанды жабыстырыу ушын цолга
кийиуге колайластырылып децгелек етип исленген зат, нак
жапцыш. К^ызлар рэпийда оцлау, тикеш, астацталарды мында
алып келин,—деп бацырды (Б- Бекниязова).
РЭПИЙДАДАЙ кел. Рэпийдага усаган, рэпийда сыяц-
лы улкен. Тас тебеде рэпийдадай булт эстен цаплап еттв
(1^. Аралбаев). Бети рэпийдадай.
РЭСИМ ат. Эдет, урп, дэстур, кепшиликке ортац тэртипг
Ч 140
^эммеге белгили нэрсе. Себеп шал^ыуыца алыссац кеса. Яд^а
тусер рэсимим нэйлейин (Омар).
РЭСИУА р. Мас^ара, жаман, кулкили, орынсыз, келисик-
€из, эжептэуир, болмайтугын, ос-ойран- Рэсиуа болып ©мир
сургеннен, Хеш орынсыз буйтип азац кергеннен («Алпамыс»),
РЭСМИЙ 1 р. Эдеттеги, арнаулы, буйырылган, белгили,
^эдимги. Сизге рэсмий турде улкен дореже билдиргендеги _
умит, хан ^эзиретимиздиц сизге буйрыгы ^эм.сэломи: Хальщ-
ты темир пэнжеде г;атты услау керек (К. Султанов).
РЭСМИЙ II кел. Белгили, ^эдимги, ^эммеге мал им, коп-
шиликке жэрия, эдетке айналган. Эжинияздыц «Бозатау» поэ-
масында бенде болып тускен адамлардыц бас^а еллерге апа-
рылып, сатылыуы да рэсмий маглыуматлар менен сойкес ке-
леди (Б. Исмайлов).
РЭСУУЛ ат. 1. дин. с. Куданьщ, алланьщ елшиси, усылар
тэрепинен жиберилген уэкил, Мухаммед пайгамбардыц эпите-
ти. Рэсуули ^ац Мухаммед пайгамбардыц умметиндемен
(Т. Хайыпбергенов). 2. Рэсуул ер адамныц аты, исими. ♦
Рэсуул суннет-пайгамбардыц суннети бойынша некелеу. Ол
цызды Томауыл алды, Рэсуул суннэт неке г;ыйды, Томауыл-
дан бир ул болды, Бедентай болган ЕКЕН (Берда^).
РЭСУУЛАЛЛА ат. с. Алланыц аты. Дуньяныц бенде-
ниц тиреги, Болмай истиц берекети, Рэсуулалланыц умметти,
-Хэсирет билон жарымадым (Кунхожа).
РЭУА кел. Миясар, ылайьц, ма^ул, тец, бап, ^олай, деген-
дей. ♦ Рау а кериу, рэуа кермеу—а) миясар кериу, тецгериу/
сэйкес кбриу, ылайьщ деп билиу, дурыс деп табыу, б) ылайьщ
кермеу, миясар деп тапбау, дурыс деп есапламау. Бердиму-
рат айтар сезди, Жас алдырар еки кезди, Секпецизлер енди
бизди, ©зиме рэуа кермедим (Бердац). Елине бос г;айтыуды
озине рэуа кермей Алпамыс Каражанныц цаласында керин-
бестен жатпацшы болып Шубарды адамга керсетпей ба^-
па^шы болды («Алпамыс»). Жалган сезлер узац ©мир сур-
мейди, Рэуа керме тацсыр бизге ©лимди («Алпамыс»).
РЭУАН р. Аньп^, цайнацай, нагыз, пэрэуан, ^ацыйцат.
Тан рэуан атцан соц, Журер жолын тапкан соц, Бир бийик-
тиц басынан, Минарасын уйдирди (Берда^). Тац рэуан АТКАН
^агында гуди ниц ыгында отырып уй^ылап ^алды (Мэжит
улы).
РЭУАНА: рэуана болыу ф. Нагыз, нацмана^, ^айнакай.
сапарга атланыу, журип кетиу, ^а^ый^атлап кирисиу, жол
журиуге бел байлау, бет бурыу, жолга тусиу, жолга шыгыу/
багдар алыу, баслау. Шэукер байталга зэулим салып, жолга
рэуана болды («Ер Зийуар»). Ташкентте ярым саат иркил-
дикте, тагы жолга рэуана болдьщ (К. Жуманиязов). Ертеци-
не азан менен жолга тусип рэуана болады («КК-х- е »)> ♦
Жолга рэуана болыу—жолга шыгыу, жол тартыу, жолга бел
байлау, жолга тусип кетиу.
141
гоУИШ ат. Тур-туси, шырай-келбет, керинис, сэн-салта*
кат, тэртип* Сэ^эр жуудырып басыны, Таза ендирип шашыны.
Куда берсе рэуишини, ©зиме сырдаш етермен (Эжинияз).
Цыз боладур ер жигиттиц цумары, Жалганшыныц рэуиши
тумары (Омар). 2. Жагдай, тэртип. Мина менен снарядлар
тэртипсиз рэуиште жарылып, окоптыц ишин топыра^ пенен
толтырды (Ж. Аймурзаев). 3. Сез ша^апларыныц биреуи..
Манили сезлер топарына атлыц, санльщ, келбетлик, алмасыу,,,
фейил, рэуишлер жатады («}\эз. К- К- т.»).
РЭУИШЛИ кел- 1. Шырайлы, сымбатлы, келисикли, тэр-
типли, цызыгарлы, жацсы, кериниси келискен, кемиси жо^.
Гулзийба, ^ыз гул рэуишли, Адамра дэркар дэруишли (©теш).
Куннен де, айдан да рэуишли зада, Дилбарым, инкарым неге
келмеди (Эжинияз). 2. Рэуишке ийе, рэуиши бар, рэуиш бол-
ган, рауиш араласцан. Бундай рэуишли сезлер ис-^эрекеттиц.
орнын, мэканын анлатып келеди,... (А. Есемуратов).
РЭУИЯТ ат- 1. Эцгиме, гурриц, тымсал, усыл, гэп, сез,
а^ыл, хабар, жол, жен-жоса^. Айбынган молла-сыматугын
рэуияты —бул (К. Султанов). К^азы-рэйис пэтиуа берип на-
\ ^ат^тан, ©лтирмек лазим деп рэуият тап^ан (С. Нурымбетов)./
2. Рэуият ^аял-цызлардыц аты, исми.
РЭУШАН кел. 1. Анык, белгили, ашьп^, жа^сы, жарьп^,
шыра, айкын, нур, жа^ты, жар^ыраган, шам-шыра^. Кара
’гуллер болды рэушаны, Тауыс яцлы Жылуасынан (Эжинияз).
Ырыс^ьщды сатып рэушан ал, К^лганына сабын ал («КК- х*
н.>>). 2. Рэушан ^аял-^ызлардыц аты, исми. ♦©мир рэушаны—
сэни, келбети, сыны, жарасыгы. Билемен: партия — акыл, ^уж-
даным, ©мир рэушаны, журегим, жаным (X. Сейтов). Бар
рэушаны—керки, кериниси, сымбаты, жайнауы. Баг рэушаны—
журген жери, Хасыл алтын тергенлери (И. Юсупов).
РЭХИМ рэ^им.
РЭК9Т ат. Кэзлик» лэззет, .пайыз. Турысы менен рэхэт.
Дем алагойсац бир келип (Т. Сейтжанов).
РЭ^ЭТЛЕНИУ ф. Хэзлесиу, пайызланыу, лэззет алыу.
Жупар ^ауаны рэ^этленип бир жутты (К. Султанов). Таза ^ауа-
ны рэ^этлене жутты да, журек ^ууанышы жузине жайылды (К.
Султанов). Ишпей жемей малды жыйнап, Кашан рэ^этлана-
дурсац (Бердац). ♦ Рэ^эт табыу — ^эзлик табыу, лэззет алыу,
пайыз табыу. Журегим согып езгеше. Рэ^эт тапты жас жа-
ным (Г- Есемуратов). Рэ^этин кериу — лэззетин кериу, иззетин
кориу. Кыз камалга келип дэуранлар сурсе, Дуньянын, шад
болып рэ^этин керсе (©теш). Наныцды коп жедим, рэ^э-
тицди кердим. Хош, аман бол, бизден цалдын. Бозатау (Эжи-
нияз).
РЭХЭТЛЕСИУ рэ^этлениу фейилиниц шериклик дэрежеси.
РЭХЭТЛЕТТИРТИУ рэ^этлениу фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
142
РЭ^ЭТЛЕТТИРИУ рэцэтлениу, фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
РЭ^ЭТЛЕТИУ рэцэтлениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
РЭ^ЭТЛИ кел. Пайызлы жагымлы, лэззетли. Ескен жипек
самал жанга рэцэтли зауыц . багышлайды (М. Мадраймов).
Абхаз жери, Таулы, баглы, Рэцэтли жанга ж а кд ан (Н. ЖА-
ПАКОВ).
РЭ^ЭТЛИК кел. Пайызлылыц, лэззетлилик, жагымлы-
лыц
РЭЭДБАР ат. Басшы, сардар, баслык жетекши, жасы ул-
кен. Ер жигитке намыс керек, ар керек, Денесине цууат сэуер
ер яр керек. Солардыц бэрине рэцбар керек, Оныц парный
-билип умтылыу керек (©теш).
РЭ^ИМ ат- Мийрим, аяныш, мийирман, цайырхом, пэрма1
«а, гамхор. Кез жасыцды тегип кимнен рэцим сорап турсац?
(К. Султанов). ♦ Рэцим цылмау—жацсылыц етпеу, мийрими тус-
iney. Ага бег'лер, сыртым путин, Ишим жанып болды тутин, Асы*
рып залым езиниц цэддин, Кешбир рэцим цылган емес (Бер-
дац). Рэцим салмау — цайырхом болмау, цэуендер етпеу.
влимдар болган мен copra, Рэцимин салмастан, Кеткен екен
залымлар, Жетим цызды шырлатып* (Мэжит улы). Рэцими
келиу — мийрими тусиу. Кореец рэцимиц кел ед и (К. Досанов).
Рэцими келмеу — мийирман болмау, цэуендерлик етпеу, жа-
уыз, мийримсиз. Бирац оныц кез жасына цешкимниц рэци-
ми кёлмеди—оны жатцарып сабады (С. Айний).
РЭКИМЛИ кел. Мийримли, мийирманлы, гамхорлы. ца-
йырхомлы, мийрими тусетугын.
РЭКИМСИЗ кел. Мийримсиз, мийрими келмейтугын, мий-
рими жоц, гамхорлыц етпейтугын, аямайтугын, жауыз. Бул
рэцимсиз душпанлар Эбдини де жарадар цылыпты, — деди.
Жумагул (Т. Кдйыпбергенов).
РЭХИМСИЗЛИК кел. Мийримсизлик, аяусызлыц, газабат- *
лыц, жауызлыц. Халыцтьщ кетерилислери рэцимсизлик пенен
бастырылды (Н. Дэуцараев).
РЭ^ИМШИЛ кел. Рэцимшил, • мийримшил, мийрими
тускиш, пэрмана.
РЭХМЕТ ц. рахмет. ‘
РЕАБИЛИТАЦИЯ ат. юр. Суд жолы менен акланыу, цагы-
«а шыгыу, айыпланган айыпкерди цутцарыу, босатыу, жа-
лад-ан жабылган айыптан айырыу. Реабилитация ЖАСАУ.
РЕАКТИВ 1. ат. хим. Еки затты араластырганда химия-
лыц реакция беретугын элемент, цэм усыныц ишинен излене-
т’угын екинши бир заттыц барын яки жогын билдириуге мум-
киншилик беретугын зат.
РЕАКТИВ II кел* 1. физиол. Сыртцы тэсирге > жууап бе-
риуге уцыплы. Реактив ЗАТЛАР. 2. физ. Газ цэм тагы басца-
лардыц куши менен атылып шыгыуынан пайда болатугын
реактив цэрекет. 3. тех. Белгили бир нэрсениц куши менен
143
^эрекет ететугын. Реактив самолёт. Реактив снаряд. Реактив
истребитель. Реактив двигатель.
РЕАКЦИЯ ф. 1- хим. Затлардыц бир-бирине тэсир етиуи.
Химияльщ реакциялар. 2. Организмниц ишки ^эм сырт^ы тэ*
сирге жууабы. 3. блип баратырган класстыц цалай болмасык..
езиниц сиясатын са^лап цалыу ушын ислеген ^эрекети. Жаца
дузимге неше турли жол л ар менен ислейтугын царсылыгы,
эррекети, сиясаты. Бира^ СЬморскийдиц бундай тыныш тур*
мысы кепке созылмады, емирдин. 1918-жылгы реакциясы оныц.
семьясын пыт-шыт етти (С. Айний).
РЕАКЦИЯШЫЛ кел- Революцияга, прогрессив лил икке
царсы, сиясий реакция ма^сетин гозлейтугын, ескини гезлеу-,
ши, ескишил, кертартпа.
РЕАЛИЗМ ат. Эдебият ^эм искусствода шынлы^ты ашьщ.
аны^ тусиниу ареалы сэулелендириу жолы. Хальп^ адебиятла-
рын социалистлик реализм байрагы астында жэмлейди
(И. Юсупов).
РЕАЛИСТ ат. ^ацый^атшыл, шынлыцты айтыушы, ез жу-
' мысында ^а^ыйцат шынльнугы есап^а алып ислеуши адам
жырлаушы .муллы реалист — шайыр тууралы ел арасында,
адыз эцгимелер деретилген (К- Айымбетов).
РЕАЛИСТЛИК кел. ^акый^ат шынлы^тыц шэртлерин
есап^а алыудан келип шыцкан. Роман нагыз турмыста ис жу-
зинде болган фактлардан алып жазылган шын реалистлик.
ШЫБАРМА (И. САБИТОВ).
РЕАЛЬ кел- Шынлыц, хй^ыйцатшылыц, барльщ. Достан-
дагы сез етилип отырган уацыя реаль турмыс пенен жа^ын-
ласады (К. Мацсетов).
РЕВИЗИЯ ат. 1. Цандай да бир мэкемениц ямаса жеке
кызметкердиц жумысыныц туурылыгын тексериу. Ревизия
тамам болганда, колхоздыц бурынгы баслыгы Курбанов Еш-
мураттыц мойнына елиу мьщ манат пул алты бас ана сы- -
йыр, сегиз баспац тусти (А- Бекимбетов). 2. -КанДа-И да бир
о^ыудыц, теорияныц планын бузып я бурмалап оган езгерис
киргизиу мацсетинде сол планды ^айта ^арап шыгыу.
РЕВИЗОР ат- Ревизия ислеуши, сол жумысты жургизну*
ши, ревизияны апарыушы, ревизиялаушы киси, ревизия етип
тексериуши адам.
РЕВКОМ ат. зек. Революцияльп^ комитет, революциялы^
^эрекетлерге басшыльп^ етиуши адам.—Бул больщевиклердиц
ревкомыныц буйрыгы —деди Сергеев (Н. Дэу^араев). Ол
дорвал районлыь; партия шелкеми ^эм ревком менен байла-
ныс жасап, цурал-жара^ алды (С. Айний).
РЕВМАТИЗМ ат. мед- Адамныц суйеклеринде болатугын,
бууынларыныц сыр^ырап, ца^сап ауыратугын науцае, ауы-
рыу.
РЕВОЛЬВЕР ат. Кишкене цол мылтьщ, тапанша, алты
атар.
144
РЕВОЛЬВЕРЛИ кел. Кишкене мылтыгы, тапаншасы, алты-
атары бар, револьверге ийе.
РЕВОЛЮЦИОНЕР ат. 1. Революциялыц ис пенен шурыл"
ланыушы, сол ^эрекетке цатнасыушы, революция ушын бе-
рилген, усыган бел бууган, ез емирин арнаган адам. 2. Илим-
де, техникада, ауылхожалыгында ^эм к^андайда бир истиц тэ~
рауында улкен езгерис, бурылыс жасаушы, озин ^а^ый^ат кер*-
сеткен киси. Ол Ленинградлы революционердиц ^ызы екеш
(Т. Кайыпбергенов).
РЕВОЛЮЦИЯ ат. 1. Аударыспа^, тецкериспек, гене ду-
зимниц орнына жацаныц орнауы ушын болган ^эрекет. Мынау
^ойымшыльн^ революция ^урбанларыныц ^ойымшылыры,...
(М. Дэрибаев). 2. Кандай да мэмлекетлик истиц тарауында
болган э^мийетли улкен езгерис, жацалы^, техникалы^, мэ-
дений езгерислер.( Республикада улкен мэдений революция,
иске асты (Б. Исмайылов).
РЕВОЛЮЦИЯЛЫК кел. Революцияга байланыслы, ти-
йисли, революцияга тэн. Революциялы^ ^эрекет.
РЕГИСТРАТОР ат. Дизимге, есап^а алып барыушы, ре-
гистрациялаушы.
РЕГИСТРАТУРА ат. Мэкемеде регистрация алып барыушы
белим, есаптан еткерип туратугын жер, есапца алып барыушы
орын, участка.
РЕГИСТРАЦИЯ ат. 1. Жазып цойыу, дизимнен етиу ди-
зимжге алыныу, реестр. 2. КанДайда болса бир нэрсени рэсмий-
лестириу мацсети менен белгили тэртипте жазып белгилеп
цойыу яки барыу. 3. Некени рэсмийлестириу.
РЕГИСТРАЦИЯЛАУ ф. Регистрация ислеу, жасау, тир-
кеуге киргизиу.
РЕГЛАМЕНТ ат. Жыйналысларды еткериуде кепшилик
тэрепинен докладчикке, шырып сейлеушилерге белгиленип бе-
рилетугын уа^ыттыц тэртиби, белгиленген уа^ыт.
1 РЕДАКТОР ат. Баспасез жумысыньщ барысында басшы-
лы^ етиуши, багдарлаушы, керсетип отырыушы, улыума сол
ис бойынша жууап беретурын адам. Секретарь болып сайлан-
бастан бурын Атамурат дийуалы газетанын художниги ^эм
редакторы еди (Т. Кайыпбергенов).
РЕДАКТОРЛАНЫУ редакторлау фейилинин. езлик дэре-
жеси.
РЕДАКТОРЛАСЫУ редакторлау фейилйнин шериклик..
дэрежеси.
РЕДАКТОРЛАТЫУ редакторлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
РЕДАКТОРЛАУ ф. Жазылып питкен жумысты керип шы*
гыу, кемис-цутыгын дузетиу, оцлау, жа^сылау, тэртипке са-
лыу.
РЕДАКЦИЯ ат. ^эр цыйлы газета, журналлар шыратугын ’
шел кем, мэкеме.
10—246 145.
РЕДАКЦИЯЛЫК кел. Редакцияга тийисли, редакцияга
4байланыслы, тан, редакция тэрепинен жазылган*
..РЕДИСКА ат. Шалгамга усаган палыз егинлериниц бир
тури, бэцэрдеги ец ерте егилип, ерте шыгатугын егин, тури
^ызыл я ац тусли, кишкене, кек егинниц тури.
РЕДКОЛЛЕГИЯ ат. Редакциялыц бирлеспе, газета, журнал,
китап шыгарыушы хызметкерлердиц топары, коллективу бир-
лесип жумыс ислеушилер. Ол жаца рана редколлегия агзала-
;рына керсетпе берип кеткен еди (Т. Кайыпбергенов).
РЕДСОВЕТ ат. Редакциялыц кецес. Редсовет цэмсоюздыц
^арары бар, Не деген ундеу белги, кеп сызыцша (И. Юсупов).
РЕЕСТР ат- 1. Муликти, затларды есапка алыу мацсети
менен дузилген жазба дизим. 2. Ис цагазларын, цужжетлер-
ди цэм басцаларды тиркеу, жазып барыу ушын арналган
дэптер.
РЕЖЕ ат. Тэртип, усыл, жол, тутцан сиясат. Эл цауада
.дэрежециз, Тал жипектен режециз, КЫРК сегиз цабат ежире-
циз, Бул не деген КУлен болыс (Бердац).
РЕЖЕЛЕУ ф. Ретлестириу, тэртиплеу, ьщгайластырыу, кен-
ликтириу; тэртипке салыу.
РЕЖИМ ат. Тэртип, усыл, сиясат, кунделикли жумыста-
гы, уйдеги уацытты унемлеу^Гц тэртиби. Бизде Кубаньдагы-
дай керекли мугдарда суу режимин сацлау ушын жацсы жаг- .
дайлар дузилмегенин мойынлауымыз керек (Е. Айтмуратов).
РЕЖИМЛИ кел. Тэртипли, унемли.
РЕЖИМСИЗ кел. Тэртиби жоц, унемленбеген, режимге
ийе емес.
РЕЖИССЁР ат. Театр, кинолардагы цойылган ойынлар-
дыц керкемлик жагын басцарыушы. Э. Отепов талантлы дра-
матург, режиссёр цэм актёр (3. Насураллаева).
РЕЗЕРВ ат. 1. Запас, тайын турган куш. 2. Командирдиц
царауында гизнеп цалдырылган эскерий куш, керек болган
уакытта шацырылатугын, армияга алынатугын эскерий хыз-
метин отеген армия цатарыныц составы. Совхозлардын кол-
лективлери оны додалап жаца резервлерди тауыпотыр (Е. Айт-
муратов). Басцада ауыл хожалыц егинлерин мол зурээт же-
тистириудиц ец жацсы резерви (О. Бердимуратов).
РЕЗЕРВТЕГИ кел. Есаптагы, есапца алынган, гезектеги,
тизнеп цойылган, тайын турган-
РЕЗИДЕНТ ат. Екинши дэрежели дипломатиялыц уэкил,
баска момлекеттиц адамы, шет ел бацлаушысыныц бир мэм-
лекеттеги жасырын уцкили. ,
РЕЗИДЕНЦИЯ ат. ^укиметтиц, цукимет басшыларыныц
цэм жоцары хызметтеги адамлардыц турган жайы, орны, мэ-
каны.
РЕЗИНА ат. 1. Каучукти вулканизация етиу жолы менен
алынатугын эластикалыц созылатугын жумсац материал, ре-
зинка. Резина етик. 2. Жазылган яки сызылган нэрсени еши-
446
I
риу ушын исленген арнаулы резина белеги, еширпшь 3". Тарт*-
цанда узилетугын резиналы жип, шнур.
РЕЗИ НАЛЫ резинкалы.
РЕЗИНКА ат. 1. Аяц кийимлердиц ултанынан, машинаныц
баломына ^эм т. б. ушын пайдаланатугын жумса^, цалы>1
зат. Ыссы ^ум аягьщдагы резина ултанлы туфлийинан да
етип, табанын ^ыздырып баратыр (Т. Кайыпбергенов). 2. %
резина.
РЕЗИНКАЛЫ кел. Резинкадан исленген, резинкасы бар.
РЕЗОЛЮЦИЯ ат. Цандайда бир мэселени додалаганнаш
кейинги жуума^' к^арар, шешим*
РЕЗЬБА ат. тех. Болт, чайка ^эм бас^а да нэрселердиц;
бурама гертиги.
РЕЗЬБАЛЫ кел. тех. Резьба ойылган, резьба салынган;
РЕЗЮМЕ ат. Айтылганнан, жазылганнан улыума сез
етилген мэселениц ^ыскаша жуумагы, мэниси, мазмуны, тоце-
тери-
РЕЙД ат. 1. Мэмлекет, жэмийет, шелкемлери яки баспа-
сез органларыньщ тапсырыуы бойынша тосаттан болган тек-
сериу. 2. эс. Душпанньщ базаларына, штаб ^эм бас^а объект-
лерине царсы жауынгер ис алып барыу ма^сетинде эскерлер^
атлылар ^эм партизан отрядларыныц душпан артына етиуи^.
РЕЙС ат. Белгиленген маршурт бойынша самолёттиц, па-
роходтьщ улыума транспортлардьщ катнау жолы, журиу тэр-
тиби.
РЕЙСЛИК кел. Белгили бир маршрут бойынша тура^лы;
цатнап туратугын,/ цатнайтугын-
РЕЙКА ат. Жука ^эм енсиз узын тахта.
РЕКОМЕНДАЦИЯ ат. КакАай да бир шелкемге (комсо’
мол, партия цатарына) агза болып етиу ушын сол . адамга?
екинши бир адам тэрепинен (стажлы партия агзасы) жазба
туринде берилетугын минезлеме, кепил хат, кебинесе жаксы-
^эсийетлери керсетилип исенимли турде жазылатугын ба^а.
Рекомендация алыу ушын о^ыута жа^сы ыцлас салып. кол--
хоздыц жумысына да актив цатнасатугын болды (Т. Кайып--
бергенов).
РЕКОНСТРУКЦИЯ ат. Жа^сылау, оцлау ушын туп тамы--
рынан ^айта цурыу, ^айтадан ислеп шыгыу.
РЕКОРД ат. Спорт жарысында ец бийик керсеткииъ ХЭР*
кун сайын Сменада жумыста, Жайнатады рекордлар жала-
уын (Ж. Аймурзаев).
РЕКОРДСМЕН ат. Ец бийик керсеткишке ерискев адам,.
спорт шы.
РЕКТОР ат. Жо^ары окыу орныныц басшысы. Универси-
тет ректоры-
РЕКТОРАТ ат. Ректордыц басшылыгы астындагы адми-
нистрациялы^ шел кем. Университет ректораты.
РЕЛЬС ат. Шпаллардыц устине бекитилген вагонлардыц
децгелеклерин журип етиу ушын цалайластырылып шойын-*
нан, полаттан узын етип исленген арнаулы узын темир. Поезд
рельси.
РЕМОНТ ат. Генелерди, тозган нэрселерди жацартыу, та-
залау, дузетиу, оцлау жумыслары. Тек мектептиц ремонтында
.^алган директор рана болды (Т- К^айыпбергенов).
РЕМОНТЛАНЫУ ремонтлау фейилиниц езлик дэрежеси.
РЕМОНТЛАСЫУ ремонтлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
РЕМОНТЛАТТЫРТЫУ ремонтлау фейилиниц ерксиз дэ-
фежеси.
РЕМОНТЛАТТЫРЫУ ремонтлау фейилиниц езгелик дэ-
жеси.
РЕМОНТЛАТЫУ ремонтлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
РЕМОНТЛАУ ф. Дузетиу, оцлау, сазлау, жацсылау. Ол
..дэслеп ез жайын ремонтлады (Б. Сейтаков). Сонльщтан ауыл-,
да иске жарамлы нэреталарды ремонтлады (К. Султанов).
РЕМОНТЛАУЛЫ кел. Дузетиули, оцлаулы, сазлаулы, жа-
рамлы.
РЕНЖИГИШ кел. ©кпелегиш, туллангыш, гийнешил. \
РЕНЖИТИУ ренжиу фейилинин езгелик дэрежеси.
РЕНЖЙТИУШИ ат. ©кпелетиуши, тулландырыушы, кеуил
^алдырыушы.
РЕНЖИУ ф. Кеули толмау, ызаланыу, цайылшыльиы бол-
мау, кеули питпеу, кеули цалыу, енжарланыу, капаланыу,
:цыйналыу. Ец болмаса жылымньщ бир рет майланбаганына
бригада агзалары ренжийин деди (М. Абдиреймов). Ренжип
цалдым экеге, ,Бебек ойын уцпаган (Г. Есемуратов) . ...жигит-
тиц кеуилин ренжитиуге батына алмады (Айбек). (
РЕНИШ ат. ©киниш, налыс, пушайман, куйиниш.
РЕНИШЛИ кел. ©кинишли, куйиншли, аянышлы. Сениц
вменен хош енДи уДцтым, Ренишли цалдым налып (Ш. Артыц)..
РЕНТА ат. Капиталдан, жерден, муликтен тусетугын есим,
кирис.
РЕНТАБЕЛЬЛИ кел. ©з шыгынларын кетеретугын хэм
пайда келтиретугын есими кеп, кирисли, енимли, мол еним
чберетугын. Шелкемлескен дэслепки жылынан баслап-ац Хо-
жели . районыныц XXII партсъезд совхозы рентабельли ислеп '
гкиятыр (Е. Айтмуратов).
РЕНТГЕН ат. 1. Тыньщльп^ материалдан етиу айрьщша-
лыгына ийе болган цыска электромагнитлик толцынынан иба-
рат кезге керинбейтугын нурлар. 2. Нурлар менен тексериу.
кериу. 3. Нур менен жарыцландырып ишки органларды кер-
сететугын аппарат. Ертец баланы цалага апарып, рунтгенгс
тусириу керек, хирургца керсетиу керек (А. Бекимбетов). 4.
-физ. Рентген нурлары жене гамма нурларыныц елшеу бирли*
ги.
РЕН, ат. 1. Тур, тус, шырай, келбет, бет, элпет, эпшер, пи-
U8 ‘
।
шин. 2. Керинис, бояу. Рец берген цоймай минди, Шагылыс-
тырган ай цэм кунди, Жарыц цылган цара тунди, Мысал»
гэуцар болган екен (Бердац). ♦ Бийдай рец — гурецлеу цы-
зыл шырай. Орта бойлы бийдай рец, Шерсть костюм юбка:
кийген (Ш. Артыц).
РЕЦБЭРЕЦ ц. рэцбэрэц.
РЕДИ ц. рецки.
РЁЦКИ ат. Тури, туси,- шырайы, келбети. Жиберип киятыр
дизгин ушына, Шыдай алмай царыу менен кушине, ^ешбир*
адам царап болмас тусине, Рецки жаман ©згерипти яранлар*
(Бердац). ♦ Рецки цашыу — тури езгериу, бозарыу. Рецки ца-
шып, еринлери бозарып кетти (С. Айний).
РЕН.КИНДЕИ кел. Рецине усаган, реци сыяцлы, реци та-
цылетли, реци тэризли, реци яцлы. Пахталардьщ жапырац-
лары гуздеги азангы хэм тундеги сууыц пенен тецып, ол ендтг
мысалы тегинлердиц рецкиндей болып саргайган (Т. Нажи-
мов)..
РЕЦЛЕС кел. Туслес, усаган, сэйкес, турлес, турлери бир-
дей, шыраилары мегзес. Аслан менен суйискен бэлент таулар-
дьщ артынан кетерилип киятырган цуяш, ©зиниц зер рецлес:
нурларын этирапца шаша баслады (С--Айний).
РЕЦЛИ кел. Шырайлы, жацсы, реци бар, белгили рецге
ийе болган. Алып цырмызы рецли Ханзадалыц керинди. Асып
Кутлымурат герецди, Олтирдилер Ерназар бий (Бердац).
РЕЦСИЗ кел. 1. Белгили бир рецге ийе болмаган, туссиз,
шырайсыз. 2. Реци жоц, тури кеткен, тури цашцан, реци кет-
кен, бояусыз.
РЕЦСИЗЛИК кел. 1. Туссизлик, шырайсызлыц. 2. Тури
кеткенлик, тури цашцанлыц, реци кеткенлик, реци жоцлыцг
бояусызлыц.
РЕПЕРТУАР ат- 1. Театрда цойылатугын ямаса цойылып
журген концерт программаларын, пьесалардыц, атцарылату-
гын цосыц, ойынларыныц жыйындысы, жэми. 2. Жекке атцара-
тугын адамныц,- артисттиц рольлери, шыгармаларыныц жы
йындысы. Жыраулардыц бир-биринен репертуары, традициялыц,
стили, атцарыу техникасы бар (Н. Дэуцараев).
РЕПЕТИЦИЯ ат. Белгили бир пьесаны, шыгарманы сах"
нага цойыу ушын алдын ала ислеп кериу, ойын, концерт цо-
ярда кепшиликке корсетиуден алдын керилетугын ез-ара:
таярлыц. Пэренже репетициясы тамам болды (К. Аралбаев).
РЕПОРТАЖ ат. Баспасез, телевидение цэм радио ушын
кунделикли жацалыцлар жергиликли уацыялар тийкарында
жазылатугын хабарлар.
РЕПРОДУКТОР ат. Радио, еситтириулерин алып турыу-
шы, ишине тийисли ускенелер орнатылган цобдыйша, цуты-
ша, керек уацтында ашып, жауып туратугын керекли затла-
ры бар сырт формасы турлише (улкен, киши) болып келе-
беретугын аппарат. Кешениц бойындагы улкея репродуктор*
<1екистиц бир цууанышлы хабарын айтты (0. Айжанов).
РЕСЕТ ат. Орын, тэртип, жен-жосац, пэтиуа, диктат.
РЕСЕТЛИ кел. Пэтиуалы дыкцатлы, орынлы, жа^сы, тэр-
<ипли. кезге, тусетугын, жени менен.
РЕСЕТСИЗ кел. Орынсыз, тэртипсиз, на^олай, женсиз-
РЕСИМ ат. Дэстур, кепшиликке эдет болган нэрсе, елдиц
‘урп-адётине тэн ^эсийет.
РЕСПУБЛИКА ат. Мэмлекетти басцарыу формасы жоца-
•ры бас!\арыу органлары, белгили бир мэулетке сайланатугын,
^мэмлекетлик дузилистиц ^эм бас^арыудыц усындай формасы
бар улке, мэмлекет, арнаулы уэкил. Бухард халыц республика-
<сы Орайлыц Ат^арыу Комитетинин баслыгы Османжанов4
еди (С. Айний). Республикада улкен мэдений революция иске
асты (Б. Исмайлов). -
РЕСПУБЛИКАЛЫК кел- Республикара тийисли, республи-
*ка?а тэн, республика бойынша. ...республикалык журналларда
/мацалалар жазылып, кепшиликке кец таныла баслады (К.
; Айымбетов).
РЕСПУБЛИКАШЫ ат. Республика тэрепдары, респуб-
лика дузимин жа^лаушы.
РЕССОРА ат. Автомобиль, вагон, экипаж ^эм т- б. кеше“
$ри менен кузовы аралыгына орнатылган жэне амортизация
*уазыйпасын атцаратугын белими.
РЕСТАВРАТОР ат. Генерген естеликлерди, ескерген искус-
► ствольп^ шьиармаларды, жазыуларды, нагысларды, бояулар-
;ды кайтадан жацартыушы адам, цэниге.
РЕСТАВРАЦИЯ ат. Искусствога, керкем хенерге тийисли
оболган бурынгы генерген ба^алы кол ^енерлерин, ески эде-
*бий мийрасларды, табылмайтугын нус^аларды жацартыу,
жайта дузетиу, ез ^элпине келтириу, тиклеу.
РЕСТОРАН ат. Аукатланатугын ^эм дем алып, хэм иш-
жилик ишетугын, танца ойнап, иретинде ^осьп^ саз тыцлайту-
₽ын мэдений орын, улкен асхана. Тереги жоц, бос аллея. Жо^
монша хэм ресторан (И- Юсупов). Бира1\ мен ресторанда тур-
ран швейцар емеспен рой, гез келген адамныц пальтосын ше-
хиип, устинен ийис суу ^уятугын (0. Айжанов).
РЕСУРС ат. Запас, i^op, кандайда бир нэрсениц дереги,
гкези, булаты, кэрежет, байльщ. Бизиц Уатанымыздын таусыл-
гмайтурын ресурслары аз емес,... («1\ыз. г.).
РЕТУШЬ ат. Негатив сууреттиц ^эм бас^ада усысыяцлы-
зтрдыц кемшилик жерлерин тушь пенен бояп, дузетиу иси.
* РЕФЕРАТ ат. 1. Цандай да бир илимий мийнеттиц, китап-
тыц, диссертацияныц, докладтьщ ^ыс^аша мазмуны, тийкар-
ры баянланатугын мэселеси, илимий бардары- 2. Жумыс, о^ыл-
иган китап ^эм тары бас^а шыгарманыц ауызша яки жазба
турдеги мазмуны. 3. Бир темага эдебий яки бас^а тараулар
бойынша оцылган цыскаша доклад.
РЕФЕРЕНДУМ ат. Мэмлекетлик э^мийети бар мэселениц
150
шешилиуи ушын ортага салынган халык аралык дауыс бериу'
дауыс^а ^ойыу, сораныу, тилек билдириу, талап етиу.
РЕФЕРЕНТ ат. 1. 0з рефератын оцып беретугын адам..
2. Белгили бир ислер, тапсырмалар фойынша белгиленген док-
ладчик, консультант. ’3. Х9Р турли уйзыйпаны атцарыушы, та-
ярлаушы адам. Оннан сон, референтлер тагыда бес кун исле
ди. (Б. Исмайлов). 4. Арнаулы мэселелер бойынша кецес бериу-
ши, тийисли маглыуматлар жыйнаушы лауазымындагы адам»
РЕФЛЕКС ат. Сырт^ы жагдайдыц жанлы организмге жу-
уап ретинде жо^аргы нерв системасыныц ^атнасыуындагы;
ерксиз турде болатугын тэсири, реакциясы. Шэртли ^эм шорт-
сиз рефлекс.
РЕФОРМА ат. 1. взгертиу, жасартыу ма^сетинде цайта КУ~
рыу, дузеу. А^ша реформасы, жер реформасы. Ол Румынияза>
жер реформасы тууралы маран коп нэрселер сойледи (К-
Айымбетов). 2. Жасап ягный омир сурип киятырран куры-
лыстыц тийкарын езгертпей, сиясий жацалыклар киргизиу1
иси.
РЕФОРМАТОР ат. 1^андай да бир тарау бойынша жаца-
льц, озгерис ислеуши адам, киси.
РЕФОРМАШЫ ат. Реформа шыгарыушы, реформаны иске
салыушы.
РЕФОРМИЗМ ат- Капитализмге царсы революцияшыл
гурести ебин жорык реформалар менен шеклеп коятУрын ЖУ“
мысшылар кэРекетине, марксизмге каРсы оппортунистлив-
агым.
РЕФОРМИСТ ат. Реформаныц тэрепдары, реформаны жак~
лаушы, реформашы.
РЕФОРМИСТЛИК кел. Реформалаушы жагдай, реформа-
Fa тусиниушилик.
РЕ^ИМ к- реким-
РЕ^ИМЛИ к- рэ^имли. -
I. РЕ^ИМСИЗ к* рэкимсиз. ч '
РЕ^ИМСИЗЛИК к- рэкимсизлик
РЕ^ИМШИЛ к- рэ^имшил.
РЕЦЕНЗЕНТ ат. Рецензия бериуши, рецензия жазган адам~
Цандай да бир жазба мийнетти ба^алаушы, оган езиниц пики»
рин жазып бериуши киси.
РЕЦЕНЗИЯ ат. Илимий хэм керкем шыгармаларга пьеса^
кинофильмлерге жазба туринде берилген сын, ба^а, таллау*.
РЕЦЕНЗИЯЛАУ рецензиялау фейилинин. езлик дэрежеси...
РЕЦЕНЗИЯЛАТЫУ рецензиялау фейилинин. ©згелик дэ-
режеси. •
РЕЦЕНЗИЯЛАУ Ф. Тексериу, ба^а бериу, к9Рекетке кел-
тириу, кемшилик к9м жетискенлик тэреплерин ашыу, талкы*
Fa салыу, ба^алау, сын бериу.
РЕЦЕНЗИЯ Л Ы кел. Рецензиясы бар, рецензия жазылган^
рецензиясы тайын, рецензияга ийе. -
15»
РЕЦЕПТ ат. 1. Дэрини алыу ушын рухсат цагаз, врачтыц
жер сет и п жазып берген цагазы. 2. Керекли, тийисли, мутэж-
ли затларды алыуга керекли цужжет.
РЕШЕТКА ат. 1. Адам я басца бир жанлы-жаныуарлар-
.дыц ©тип кирип кетпеуи ушын темирден атанацлап исленген
л^оршау. 2. Эйнекке елшенип темирден терт муйешли етип ис-
ленген атанацша уй буйымы.
РЕШЁТ КАЛЫ кел. Решёткасы бар, решётка салынган,
решётка исленген. Оныц сыртцы дийуаллары цэкленген, айна-
лары болса решёткалы (Сейтаков).
РИЙЗА ц. ыразы.
РИНГ ат- Бокс ушын арнаулы, дегерегин цоршап исленген
•манданта, площадь.
РИТМ ат. КанДай Да бир ис цэрекеттиц, дауыстьщ, гэптиц,
сестиц, унниц белгили бир ыргагыныц избе-из шыгыуы, сэй-
кесленип келиуиндеги уацыт аральиындагы избе-из тэкирар-
’ланыуы.
РИФМА ат. Цосыц уйцасы, уйцасыц.
РИФМАЛАСЫУ Ф. Уйцаслары келиу, уйцасланыу, уйцасца
тгусиу.
РИФМАЛЫ кел. Уйцасыцльц уйцасыгы бар.
РИФМАСЫЗ кел. Уйцасыцсыз, уйцасыгы жоц.
РОДДОМ ат- 1. Цаяллардьщ тууыу уйи, жас босанатугын
«орны, жайы. 2. Ауыс, Бир нэрсениц келип шыгыуы, пайда бо-
лыуы, дереуи, тууылыуы. Поэззиянын роддомы — О< суйикли
Ир пень (И. Юсупов).
РОЗА ц. райхан.
РОЛЬ ат. 1. Театр сахналарында, кинофильмлерде артист-
лик цэрекеттеги драматикалыц образ. 2- Атцарыушы, ойнау-
шы, киноларда басца бир адамлардын исин, цэрекетин, минез-
лцулцын ислеуши, актёрдиц, артисттиц жумысы, уазыйпасы,
тутцан жолы, сиясаты, мецгериуши укыбы, куши. Бирсу се-
'.кирди, биреу масцарапаз рол ин атцарды (К, Айымбетов).
3. Эцмийет, уазыйпа, хызмет, тутцан орын. Шайырлар... ай-
згысларда улкен роль атцарган (Н. Дэуцараев).
РОМАЛ ц. орамал. «
РОМАН ат. Турмысты кецнен алып сууретлейтугын адам
'характерлерине терец ашып беретугын эпикалыц жанрдыц
-бир тури, проза жолы менен жазылган шыгарма. Тарийхый
роман. Илимий фантастикалыц роман.
РОМАНИСТ ат. Эдебий романлар бойынша цэниге. Ро-
манист цальщ томын, Толгатып келер бул жерге бирден (И.
Юсупов).
РОМАНС ат- Лирикалыц мазмунлы, келеми жагынан ки-
шигирим музыкалыц шыгарма.
РОМАНТИЗМ ат. 1.Х1Хэсирдиц басларында Европадаэде-
‘бият цэм искусствода классизмниц тутцан багдарына царсы
шыццан эдебий агым. 2. ^ыяцшы, цыялый.
152
РОМАНТИК ат. Романтизмниц тэрепин жа^лаушы, дауам-
лаушы.
РОМБ ат. мат. Хэмме тэреплери тец, тек муйешлери туу-
ры болмаган параллелограмм.
РОТА ат. Бир неше взводтан цуралган эскерий батальон’
ныц бир болеги, болимшеси. Биринши ротага ^аланьщ сол
туслик батыс жагында екинши рота он. туслик жагында (Н.
Дэу^араев).
РОЯЛЬ ат- Металл тарлары, тислери ареалы шертилету-
гын, бас^а саз эсбапларынан езгеше, клавишли саз эсбабы.
Суйген ярым сол жерде, Рояльда ойнайды (Ш. Мэмбетмура-
тов).
РУБАП ат. муз. Медиатор менен шертилетугын бес тарлы
хаз эсбабы.
z РУБАПШЫ ат. Рубап шертетугын адам, сазенде.
♦ РУБРИКА ат. Газеталардагы, журналлардагы хэм усы сы-
яклыларга байланыслы улкен бир мэселеге арналган тема,
бап, обелим.
РУДА ат. Составында металл ^эм оныц бирикпелери бар
тэбийгый минерал ^азылма. Койнындагы ыссы нандай ысытып,
Алып келер рудасын Кырымньщ (И. Юсупов).
РУДАЛЫ кел. Тэбийгый минераллы ^азылмасы бар жер,
рудага ийе, составында руда болган.
РУДАСЫЗ кед. Рудасы жоц, рудага ийе емес.
РУДНИК ат. Руда ^эм бас^а да пайдалы ^азылмаларды
табатугын арнаулы жергиликли мэкеме.
РУЛЕТКА ат. Оралатугын лента сыя^лы узынльпугы ел-
шеу эсбабы, метрлик.
РУЛОН ат. Жумала^ етип оралган ^агаз ^эм т. б. Усы
хыяцлылар.
РУЛ& ат. Машинаныц, самолёттиц, пароходтыц, кемениц
хэм т. б. бас^арыу тетиги, тут^асы. Рульди услаган кушли/
цолларым барып онын. расында тостады (Ж. Камалов)- Сен
руль услауды да билмейсец деп атамныц аузынан бермаган-
боцлап жекиринеди (Н. Дэуцараев).
РУМЫН ат. Румынияныц тийкаргы жасаушысы ^эм сол ха-
лыцтыц адамы.
РУМЫНИЯЛЫ ат. Румынияда тууылып ескен яки сол жер-
де жасайтутын адам. •
РУМЫНША Р. Румынларга yi^cac, румын тилинде» ?
РУС ат. РСФСР дыц тийкаргы жасаушыларын пайда ет-
кен куншыгыс славян хал^ьг ^эм де СССР дыц бас^а респуб-
ликала*)ында жасайтугын хальп^-
РУСЛАСТЫРЫУ русласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
РУСЛАСЫУ Ф. Рус хал^ыныц, оныц урп-эдетлерин сици-
риу, рус тили ^эм урп-эдетлерин мойынлау.
РУСША Р. 1. Рус тилинде. Русша сейлеу. 2. Рус тилине
153
i
зрм мэдениятына тийис, рус хал^ына тэн болтан. Русша кий*
им. Русша ойын. ।
РУСШАЛАНЫУ русшалау фейилинин. езлик дэрежеси
РУСШАЛАСЫУ русшалау фейилинин. шериклик дэрежеси* *
РУСШАЛАТЫУ русшалау фейилинин. езгелик дэрежеси.
РУСШАЛАУ 1- Ф. Рус тилинде сейлеу.
РУСШАЛАУ II кел. 1. Рус^а усаган, мегзес, яцлы, тэриз-
ли. 2. Рус сыяцлы, рус^а тэн.
РУУЗА ц. Ораза.
РУУЗГЕР ц. руузыгер. .
РУУЗЫГЕР ат. Адамлардыц кунделикли машцаласы, кун
керне ушын ислейтугын жумысы, ^эрекети, кебинесе уйшаруа- .
сы.
РУУЗЫГЕРШИЛИК ат. Уй жумыслары менен -шугылла-
ныушыльп^, уй жумыслары менен бэнт болыушылыц, маш^а-
лашылыц. Енди ол руузыгершиликке араласып, анасына жэр-
демлесиуге ^эрекет ететугын болды-(С. Айний) Кундиз пахта
атызына жумыс^а кетеди, Оннан кейин уйдиц руузыгершили-
ги гой, баягы (К. Смамутов). ^апылгыр руузыгершилик ая-
рыма беккем ^атып алып, жибермейди (Г. Есемуратов).
РУУМАЛ 14. орамал.
РУУХ ат. Философиялыц термин, урей, кеуил, йош, жан, тэн,.
адамныц ой-санасына байланыслы тэн, жйгер, куш-цууат,
гайрат. Партияныц руухынан тас^ынлар, Шайырдыц .да омир
менен таланты (Т. Жумамуратов). Мийирханды ^эр кериуи м-
шынтлап берилген кеулиме кетерицки руух, хош кеуиллик
багышлайды (0. Хожаниязов). ♦ Руух бериу—йош бериу, ке-
уиллендириу, йошландырыу, жигер бериу. Бэ^эр жели эсте
желпип еседи, Тагы да йош руух берип журекке (Т. Сейт
жанов). . -
РУУХАНИИ кел. дин. с. Адамлардыц сана-сезиминиц, ой~
ерисиниц, ^эбилетиниц диний тэрепке бейимлесиуи, сана-се-
зимниц суугарылган дереги, кебинесе диншил адамларга ай-
ты лады. Хийуа ханлары, жергиликли ^эмелдарлар жэне руу-
ханийлар хальпугыц тилегин билдиретурын шырармалар ме-
нен шайырларды ^уудалап келди (Б. Исмайлов).
'РУУХИИ кел. Адамныц ой-сезимине байланыслы, тэн, иш
ки дуньясы, сана, ой сезими. Руухый дуньясыньщ байльнын^
пени' кебирек ^элейтурынлыгын жацсы ацлатады (Г. Есему-
ратов).
РУУХЛАНДЫРЫУ Ф. Жигерлендириу, жигер, куш-райрат
бериу. Совет халцыньщ досльны, деретиушилик мийнети ша-
йырларды руухландырады (Г. Есемуратов). Бизди руухлан-
дырган жециске, мын.-мыц рахмет КПСС ке (И. Юсупов)
РУУХЛАНДЫРЫУШБ1 ат. Куш-райрат бериуши, ^оллау-
шы, идея бериуши. ...класс душпанларына ^арсы царатылр^н
гурестиц руухландырыушысы етип керсететугын орынларды
атап етиуге болады (Г. Есемуратов).
154
РУУХЛАНДЫРЫУШЫЛЫК ат. Руухландырыу сиясаты.
^руухландырыу иси менен шурылланыу. ...жаца ^а^ый^ат ком-
мунистлик нэрселерди руухландырыушылыц пенен ашьщ елее-
летиуге бардарланран (Г. Есемуратов).
РУУХЛАНЫУ Ф. Гайратланыу, пат алыу, жигерлениу,
^ууатланыу, куш алыу. Баспашылар баспана табалмай, ояц-
ца-буяеда ^ашып жургенин корди де ^урзия руухланып кет-
ти (М. Дэрибаев).
РУУХЛАНЫУШЫ ат. Гайратланыушы, жигерлениуши, ^у*
уатланыушы, пэт алыушы, куш алыушы.
РУУХСАТ ат. Жууап, келисим, ырыйзальщ, кайылшылыц,
мэмлешилик. Руухсат етти анасы, Жолыц болсын балам деп
j(A. Дабылов). К^ыз созинен шыга алмайды, Ата-анасы руух-
сат етпейди (Г. Есемуратов).
РУ.УХСАТЛЫ Р. Руухсат пенен, цайылшылыд пенен, мэми-
.лешилик пенен келисимли.
РУУХСАТСЫЗ Р. Руухсат алмастан руухсат сорамастан,
жууапсыз, бийжууап. Жайлауым Ургенич арцасы тециз, Жа-
уырыны ед ед а едай маллары семиз, Руухсатсыз бир-бирине
-салмас из, Бирликли Цоцыраттай еллерим барды (Эжинияз).
РУУХЫЙ ц. руухий.
г РУЧКА ат. Агаш, темир, цалайы, пластмасса ^эм т- б. нэр-
селердиц басына перо орнатылатугын етип исленген жазыу
хуралы,
РЫЙЗА ц/ыразы.
РЫЦАРЬ ат. 1. тар. с. Кунбатыс Европадагы феодализм
дэуириндеги атлы эскерде хызмет еткен феодал. 2. Ауыс- Би*
реудиц яки бир нэрсениц едкыйедт турде жацлаушы, оныц
па мыс ын сацлаушы, оныц ушын езин аямаушы адам.
РЫЦАРЬЛЫК кел. !• тар. с- Рыцарь хызмети, уазыйпасы.
2. Ауыс. 03-езинен аямаушылыц.
РЫЧАГ ат. Таяныш точкасын айланып, аз куштиц жар”
деми менен кбп кушти тецлестирип туратугын тирек. Рычаг
тутедсына басын урып алды,.,. (0. Айжанов).
РЫЧАГЛЫ кел. Рычагца едлайланган, рычагы болган, ры-
чаги бар.
РЮКЗАК ат. Арцага асып журетугын сумка, жук цалта.
РЮМКА ат. Ишкилик ишиу ушын кишкене едм едлайлы
€тип исленген арнаулы шийше ыдыс, стаканша, Мейли, Ореке
•сениц кеуилиц ушын бир рюмка ише цояйын (Г. Изимбетов).
Сейтип рюмкалар биринен соц бири шыцрырласып, Мураттыц
•едешинен ете берди (0. Айжанов).
РЯДОВОЙ кел. Командирлер составында болмаган, ца-
тардагы, жай. Ерполат цапталына еки рядовой эскерди алды
*да, цаланыц ортасындагы кепирден етип цубла кун батысца
Г^арай журдй (М. Дэрибаев).
L РЯПУШКА ат. зоол. Балтик ^эм Тоньяк тецизлеринде жа<
[сайтутын майда балыцтыц тури. ч
155
РЯСА ат. дин. с. Христиан рууханыйларыныц кед, жецилм
узын уст кийими.
С
С 1. ^арацалпац алфавитадниц жигирма тертинши ^эриби
^эм оныц тацбасы. 2. С ^эрибин айтцанда ауыз толыц ашы-
лып, устинги тацлайга тилдиц тийиуи нэтийжесинен дауыссыз
сес пайда болады. 3. С ^эриби сездиц басында: саат, сабац*
ортасында: уста, тымсал, ацырында: талуас, уйцас жазылып,
базыбир жагдайларда С ^эриби созлердиц ортасында: цассап,
цысса, ацырында: класс, процесс сыяцлы солерде екеуи де
саклан ып цатар жазылып келеди. 4. к. ас.
СААДАТ ат. 1. Ец уллы бахыт, , ыгбал. 2. ^аял-цызлар-
дыц аты, исми.
СААТ ат. 1.Бир кун ^эм бир тун аралыгындагы уацытты
керсётетутын курал, эсбап. Ерполат саатына царады («Эд.
хрест.»). 2. Белгили бир елшемге тец уацыт елшем, мезгил.
Тунги саат бирдиц уацты аспан ашыц, суттей жацты (Ш. Ар-
тыц).
СААТЛЬЩ кел. Шама, мелшер, мурдар, уацыт, аралыц.
СААТТАИ кел. 1. Саат сыяцлы, саатца усаган. 2. Жудэ
дурыс, саз. ,
СААТШЫ ат. 1- Саат согыушы, ислеуши. 2. Саат дузетиу-*
ши, оцлаушы адам, уста киси, цэниге, маман.
САБА ат. Жылцыныц терисинен цымыз цуйыу ушын ис-
ленген мес. Жарылганда шаруаларды'ц сабасы. Кулагына жет-
та халыцтыц наласы («К^аншайым»).- .
САБАДАИ кел. Саба сыяцлы, сабага усаган.
САБАК^ 1 ат. Бир фэнди оцытыуга арналган окыу уацты.
Мектепте сабац питкеннен соц директор усы ундеу жазылган
газетаны экелгенин, бирац талцылаудьщ ертецге цалганын
айтты (Т. Кайыпбергенов). 2. Оцыу тарауы, фэн, Эуеле ец
цыйынырац сабац, арифметикадан мэселе шыгарды (6. Ай-
жанов). Таза сабац ©тип соны биразга дейин тусиндирди
(Т. Кайыпбергенов). 3. Оцыушыга берилетугын тапсырма.
Бир куни тунги уацыт Рейипназар сабагын таярлап болды
да котке шы₽ып жатып цалды (0. Хожаниязов). ♦ Сабац бо-
лыу, — улги болыу, керсетпе болыу, оцыу болыу. Бул норсе
соцрылыцта езицизге улкен сабац болады (А. Бекимбетов).
С АБАК II ат. 1. Кийим ^эм басца да нэрселерди тигиу
ушып арналып исленген жицишке жип. Ол цызыл, кек, сары
сабацлар менен кестеленген орамалын жыйнастырып, шай
^айнатыудыц тэтэрригине киристи (0. Хожаниязов). Кендир-
ден жицишке сабац есип малацайымныц цулагын тигип ал-
156
дым (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Жицишке пацал, пэлек. Гейде
булт астынан туулап шьщкан ай, сабагынан узилген , сары
жамбылшадай жарц етеди (К. Султанов).
САБА^ЛАС I кел. Бирге о^ыйтугын. Алмагул еди бул тур*
ран сабацлас досты мектепте (Ж. Сейтназаров).
CABAiyiAC II кел- Байланыслы, сыбайлас, бир саба^тан,
негизи бир. Февраль тецкерисиниц ези усы 12 март куни ме-
нен саба^лас («Кыз, муг». ж.).
САБА^ЛАСЫУ саба^лау фейилинин. шериклик дэрежеси.
САБАК^ЛАТТЫРЫУ сабацлау фейилиниц езгелик дэреже-
си. . '
САБА^ЛАТЫУ саба^лау фейилинин езгелик дэрежеси.
САБА^ЛАУ ф. 1. Сабацты, жипти ийне яки тебен кези-
нен еткериу. Ол ^аяллардьщ кебиси машын тигиу тууе сабац-
лай алмайды (Т. Кайыпбергенов) 2. Жалгастырыу, байланыс-
тырыу. 1^ыз берип цыз алысыу, тууран, тууыс^анльпугы саба^-
лап, тамыр жайдыра береди (Я. Муратов).
САБАКЛАУШЫ ат. Сабацты, жипти ийне яки тебен кези"
ней еткериуши.
САБАК^ЛЫК^ ат. Оцыу китабы, китап. К^ра^алпац совет
здебияты саба^лырында усы нэрсе жетисицкиремейди (Г. Есе-
муратов).
САБАЛАК^ кел. 1. Уйпалангар, жумбаршацланган, уйпа-
жуйпа. 2. Жаман шырайсыз, формасыз, темен, пэс. Жууапкер-
сизлик пенен царайтугын сауыншы сол ^асыл ту^ым сыйыр-
ды тез арада-а^ женли сут шыцпайтурын сабалак* . ^алына
тусиреди (Ж. Сейтназаров).
САБАЛАУ Ф. 1. Урыу, тез’тез урыу, цайта-^айта урыу. Жа-
ман адам цоцсысын табалайды., цонарын жацтырмаган 'баласын
сабалайды (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Силтеу, цагыу, талпы-
яыу. ^абыргасы майырылран цустай алдында мантыгып, цыр-
га талпынып, г^анатын сабалайды (К. Султанов)-
САБАЛАУШЫ ат. Бир нэрсени цайта-цайта, тез-тез урыу"
шы.
САБАН ат. Салы, тары хэм усы сыяцлылардьщ пацалы.
•Жер телеге тесеу ушын салыныц сабанларын тасыды (Ж. Ай-
мурзаев).
САБАНХАНА ат. Сабан жыйналатурын арнаулы жай, орын.
Шопанлардыц екеуи бурынры сабанхананыц есигине барган
уацта иштен адамныц ьщырсыуы менен ийттиц ырылдысы
еситилди (А. Бекимбетов).
САБАСТЫРЫУ сабау 1~П фейилинин езгелик. дэрежеси.
, САБАСЫУ сабау I — II фейилинин шериклик дэрежеси.
САБ АТ ат. 1. сабыу. I. 2. Суу бойындары жайлау, отла^
жер. Шаршап келген атлары, сабатларга багайы^ («1^ыр^
1^ыз»).
САБАТТЫРТЫУ сабау I —II фейилинин ерксиз дэрежеси.
157
САБАТТЫРЫУ сабау I — II фейилиниц езгелик дэрежеси-
САБАТЫУ сабау I — II фейилиниц езгелик дэрежеси.
САБАУ 1. Ф. Урыу, урып-согыу, урып-цагыу. Егер бирйн-
ши келгенде айтцанына кенбесец, сабайды дейтугын еди (Т.
Цайыпбергенов). Жасауылларга сабатып, сай суйегин сыр*
цыратыу менен киятыр (К. Аралбаев).
САБАУ II кел. Жун, пахта, дэнли пацалларды т. б- усы
сыяцлы затларды урыу ушын жыцгыл шыбыц, таяц. 1^осыбай
элле неден цэуетерленгендей тайсалып, сабау менен пацал-
дыц дэнин тусирип атырган цэм туйекке цосцан ешеклерге
ерип журген адамларга алыстан суренледи (К. Султанов).
САБАУДАЙ кел. Сабау сыяцлы, тэризли, яцлы, сабауга
усаган.
САБАУЛЫ кел. 1. Дэнли пацалларды сабау менен урып
дэни тусирилиуи. 2- Цолында сабауы бар, сабауга ийе.
САБАУШЬ! ат. 1. Таяц пенен урыушы. 2. Таяц пенен дэ-
нин тусириуши. 3. Пахтаны, жунди сабау менен урыушы, ту* .
тиуши.
САБАЯК ат- Агаш цуты, тумбочка. Мен келгенде Мийир-
хан сабаяцтыц алдында ац супке цыйыулап кесте тигип отыр
екен (0. Хожаниязов).
САБЬЩ ат. Хасыл туцымлы есимлик, шатыстырылган нал.
Мен—-гибрид, сабыц нэлден кегерген (И. Юсупов).
САБЫЛТЫУ Ф. Шаптырыу, болдыртыу, шаршатыу, сил и к-
песин шыгартыу. Узац жолдан ат сабылтып келгенде, Гула*
йым цыз шыц майданга хабарлас («Кырц цыз>).
САБЫЛЫУ I Ф. Шаршау, болдырыу, цара терге тусиу.
Оныц царашыл аты сабылып цалган еди (0. Хожаниязов)-
САББ1ЛЫУ II сабыц фейилиниц езлик дэрежеси.
САБЫН ат. Кир кетириу, жууыу ушын арналган зат. Ол
едендеги лэгенге цолын сабын менен жууып, терге етти (А.
Бекимбетов).
САБЫНЛАНЫУ сабынлау фейилиниц езлик дэрежеси.
САБЫНЛАСЫУ сабынлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
САБЫНЛАТТЫРТЫУ сабынлау фейилиниц ерксйз дэре-
жеси.
САБЫНЛАТТЫРЫУ сабынлау фейилиниц езгелик дэреже-
си-
САБЫНЛАТЫУ сабынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САБЫНЛАУ Ф. Сабын суртиу, жагыу, сабын менен жуу-
ыу. Гулпаршын бэйбише ацлып кирип барса, Бийбираба ези-
ниц без кейлегин сабынлап жууып отыр екен (Н. Берекешов).
САБЫНЛЫ кел. 1. Сабыны бар, сабынга ийе. 2. Сабын
цосылган, сабын араласцан.
САБЫНСЫЗ кел. 1- Сабыны жоц, сабынга ийе емес. 2. Са-
бын цосылмаган, араласпаган.
САБЫНШЫ ат. Сабын ислеуши, таярлаушы.
САБЫНШЫЛЬЩ ат. Сабын таярлайтугын кэр, кэсип.
158 '
САБЫР ат. Шыдам, та^ат, тезим. Кеп а^ылдан пайда жоц,
сабыр ьщрары болмаса (К. Айымбетов). Сабыр етиц азгана
кун, Тайынлайман не дэркарыц («Мэспатша»).
САБЫРЛЫ кел. Шыдамлы, салма^лы, та^атлы, тезимли.
Асыцпа сабырлы бол, колхозга жибериу жениндеги арзацыз
срынланады (Т. Нажимов).
САБЫРЛЬЩ кел. шыдаилыц, тацатлы^.
САБЫРЛЫЛЫК кел. Шыдамлыльщ, салма^лыльщ, та^ат-
лыльщ,
САБЫРСЫЗ кел. Шыдамсыз, тезимсизлик, тацатсыз.
САБЫРСЫЗЛЫК кел. Шыдамсызлыц, тезимсизлик, та^ат-
сызльщ.
САБЫУ Ф. Бир осимликтиц буршик яки путагын екинши
'всимликке шатастырыу, шагылыстырыу. Алма агашын сабыу.
САБЫУЛЫ кел. Сабып ^ойылган, сабылган.
САБЫУСЫЗ кел. Сабып цойылмаган, сабылмаган.
CAFA ат. 1. Дарья яки жаптыц басланган жери, тэрепи,
ярный суу алатурын жери. Сол ауылдыц ерирегинен КЬ13кет“
кен арнасы сага алды (А. Алиев), ©миринше цызыл езектиц
сага бетинде турды (А. Алиев). 2. Басланган жер, «була^»,
лнырып атырган жер. 3. Ауыс. Шыкдан жери, орайы. Сол се-
•беп СССР тынышлбщ дуньясы, Азатльщ, бахыт авдан сагасы
(Э. Шамуратов).
CAFAK ат. 1. Балыцлардыц дем алыу органы. Зуулап жу-
зип кек тецизде туулайсац, сагагыцнан айналайын балыцлар
:(Э. Шамуратов). 2. Ал^ым, мойын. Cai^ Fappa сарагынан или-
неди («КК- х. н.»). Аралар ярым тэрепи; зулпы янгагына ту-
сер, Сагагына дизсе маржан, ошал бурарына тусер (Эжи-
нияз).
САБАЛ ат. Ийт ту^ымлас жабайы жырт^ыш ^айуан. Кео-
сец, билсец атамыздан хабар бер, Тау жайларан ^арсац, са-
кал, тулкилер («Мэспатша»).
САРАЛАС кел. 1. Сагасы бир, бир сарадан алган. 2. Байла-
ныслы, цатнаслы, сыбайлас.
САРАЛАУ Ф. Паналау, жагалау, жацлау. Ол. байларды
саралап, жарлы па^ыр сол журер (К- Айымбетов). Адамныц
жаманы ез сагасын жагалар, \киси арасын сагалар (КК- х- н.»).
САРАЛДАИ кел. Сагалга усаган, сагал яцлы, сагал тэ-
ризли, сагал сыя^лы.
САРАЛДЫРЫК ат. 1. Ноцтаныц жууенниц алцым бетин-
деги жип байлайтурын жери, белеги. 2. Камыт агаштыц ал-
1$ымын услап туратугын жиби ярный бауы.
CAFAHAK 1 ат. Ал^ым, мойын.
8 CAFAHAK П ат. Керегениц агашы, керегениц яки цапьГ
Ныц ашыц жери.
CAFAT I саат.
CAFAT II кел. Цатал, темен, цатты, бийта^ат.
159
САРАТЛАУ кел. 1^олайсызлау, жарымсызлДу. Базы биреу*'
лер саратлау ^алда жатыр,... (Т. К^айыпбергенов).
CAFPbl ц. сауыр.
CAFbl: сары сыныу Ф. Пэти, куши, райы. цайтыу. Айнала-
йын ^арагым деп мацлайымнан сыйпап сейлеген сезлердиц.
сагы сынды (Ж. Аймурзаев).
САРЫИРА I ат. Нэресте, бепе. Сагыйраныц журегине
сирет саласац (К. Султанов).
CAFbMPA II кел. Ауыс. Кеуили ашык, ^ак журек, >$а^
кё^илли, хац нийетли.
САРЫИРАДАИ кел- 1. Нэрестедей, бепедей, жас баладай.
2. Ауыс. Ауызыныц сарысы кетпеген, кеуили ашык, гирбицсиз.
CAFbIM ат. *1. Елее, керинис. Еледе кези шалмай турган
булдыр-Зулдыр сагымлар коп (К. Султанов). Керинген бизге
жаумысац, я бир журген жолаушы я бир сагым таумысан.
(«Коблан») 2. Сэуле, жа^ты.
САРЫМЛАНЫУ Ф. Гуцгиртлениу, булдырау, елеслеп к©-
риниу. Бухараныц аспан менен талас^аи нагыслы бийик мед-
реселери сагымланып етип тур (К. Султанов).
CAFblНЫУ Ф. Кергиси келиу, ацсау, кусеу, ынтыгыу, цу-
мартыу. Мен билемен усы кунлери мени сагынып жур (Э.Ша-
муратов).
CAFbJHHIU ат, Кумартканлык, ацсаушылык. Бул сагы-
нышын кезиниц жасы менен анасына тусиндире алатурын
еди/ Жумагул жеккесиреди (0- Айжанов).
САРЫНЫШЛЫ к. сагыныш.
CAFbIP к. caybipi
САДА ат. Надан, гедек. Экем тусинбейди, сада адам
(К. Султанов). Айкай, бир топар садалар, Цашан есиц енер
сенин. (С. Мэжитов).
САДАРА ат. КУР^ан, пидэ. Мен болайын ага‘ сеннен, сада-
Fa, гуцлик пенен куйип еттим дуньядан («1^ыр^ кыз»).
САДАК ат. атыу ушын ийилип исленген цурал, окжай-
дыц аты. Кус бегиниц еки кези ^анталасып, шатнап бийдиц, .
кекирегине сада^тыц огындай шаншылып тур (К. Султанов).
САДА1\А ат. дин. с. 1. Меллаларга, тилениушилерге яки
дийуалларга жарлы ^эм мутэж адамларга берилетугын ца~
йыр нэрсе. «Сада^аньт. сауда бер»,—деп ^айырды на^ылын
(«Цырц кыз»). 2. Бир нэрсеге арналып Е^аза тап^анлар-
дыц жолына берилетугын цайыр, ауцат, мереке.
САДАК/ГАЙ кел. Сада^ сыяцлы, садакда усаган.
САДАЛЬЩ ат. Ац^аулык, наданлы^, гвдеклик. Дегенде
э^эмме адам оган кулисти, жигит садалырын сонда билисти
:(Э. Шамуратов). /
САДЬЩ кел. Исеним, турац, дурыс. Эуладлары бабасына
сады^ болган (Т. Кайыпбергенов).
САДЫКЛЫК; кел. Исенимли, тура^лы, дурыслы.Ч
САЗ I ат. 1. муз. Шертилетугын нама. Картайганда саз
160
.уйренип, ацыреттц шертесец бе? («КД. х. н.»). 1^олында тилла
сазыцды, ат кетермес —найыцды («Алпамыс»). Х9Р KYH та'
маша керсетип отыр, турли-турли нама цосып саз бенен (Д.
Касымов). 2. Дурыс, таяр, тайын. Азда болса саз болсын («КД*
х- н.»). Хоммеси саз» ~ ДеДИ Турымбет ага (0. Хожаниязов).
3. Бап, жен, рет. Табылса цусыныц сазы, Алса ердек суйлин
газы (Мэжит улы). Кэлпенинде жаманы бар, сазын тауып
цус салмас (К. Ирманов). ♦ Саз бериу—тацныц атып агара
баслауы. Тан саз берип атты кун шыгар жацтан-, оянды 6qpuie
халыц бизге не болды (С. Мэжитов). Саздур — тайын турыу,
таяр турыу, сазлаулы. Бизиц халыцтыц бийлери, саздур жэ-
цанда уйлери, Таймастан цеш уац гуйлери, Дууры жууап айт-
цан емес (Бердац).
САЗ II ат- Топырацтыц цатты ылай ислеуге колайлы тури,
сога. Саз ылайдан соедан ушпелекти де шерткен шыгарсыз
(К. Султанов).
САЗ III ат. ген. с. К°зак.ТЬ1Н тарацца усаган эсбабы. Сыл-
тауыц саз, гуле, баханасы басца еди (Ж. Аймурзаев).
САЗА ат. 1. Жэбир, займет, сазай, азап, жаза. Ат цэдирин
билмесец, жаяушылыц берер сазацды («КД. х. н.»), Кыянет-
шил цыйсыц тартар сазасын, Нурды иркип сала алмас саясын
(И. Юсупов). 2. Сес, дауыс, хабар. 1\улагын салып тур шьц-
цан сазага, Жигитлик мэусими келди- геяга (Касымов). КУУ
гелледен саза келди («КК-х. н.)». 3. Соз, нэзер. ©мири узац
болмайды, атаныц сынса сазасы — деген сез бар бурыннан
(«Мэспатша»).
САЗАЙ ц. саза.
GA3AK ат. Шел есимлиги, сексёуилдиц жас цэм майда
тури. Буларга еткерген патша газабын, . К°Дарбай жыйнап
жур таудын сазагын («Алпамыс»).
САЗАКЛБ1 кел Сазагы кеп, сазары бар.
САЗАКСЫЗ кел. Сазагы жоц, сазары болмаган.
САЗАКТАЙ кел- Сазаеда усаган, сазац сыяцлы, тэризли,
яцлы.
САЗАН ат. Балыцтыц тури. Марка, сууен, сазан, жайын.
Шортанныц гилец енкей балыцлардын. султанын, Жеп, цэз
етип, суу менен ,цыр ортанын, Сорпасына цанып келдим бал-
ларым (Бердац).
САЗАНДАЙ кел. Сазанга усаган, сыяцлы, тэризли, яцлы.
САЗАНЛЫ кел. Сазаны бар, сазаны кеп, сазанга ийе.
САЗАНСЫЗ кел. Сазаны жоц, сазанга ийе емес.
САЗАРЫНКЬ! кел.Ашыулы, цэцэрли, бозарыццыБасца би-
реулерде де екпе гийнеси бардай сазарыццы (К- Аралбаев).
САЗАРЫУ Ф. 1. Ундемеу, тымпыйыу, мелшийиу. Сонлыц-
танцыз еки кезин цабацтан жазбай тигилди де, сазарып оты-
ра берди (К. Султанов). 2. Бозарыу, кегериу.. Бирден оныц
саргылт жузи сазарып кетти (А. Бекимбетов).
11—246 161
САЗБА: журек сазба кел. Журектиц сазып ауыратугын
тури, ауырыу.
CA3FAF1 ат. Саздыц ^абы, кеби. Мэки бар, елликше, гулле,
бауыр агаш, цыстырып ^ойыпты саз ^эм сазгапты (А. Да-
былов).
САЗЕНДЕ ат. Саз шерткиш, саз шертиуге уста, шебер.
Аманлыц атам огада сазенде ^эм ба^сы еди (Ж. Аймурзаев).
Сазенделер ^эм цыссаханалар хальп^ арасында сондай абы-
райлы болды (Э. Тэжимуратов).
£АЗЕНДЕЛИК ат, Саз шертиушилик, усыл, кэсип, кэр.
<£А^ЛАНЫ^ сазлау фейилинин, езлик дэрежеси.
САЗЛАСЫУ сазла^ фейилиниц шериклик дэрежеси
САЗЛАТТЫРТЫУ сазлау фейилинин ерксиз дэрежеси.
£АЗЛАТТЫРЫУ сазлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САЗЛАУ Ф. 1. Таяр етиу, тайын турыу. ^удайназар ага,
саган уш куннен еки арбаны жиберемен, соган дейин жолга
сазлап отыра бериц деп агасынан жууап алып кетеди
(К. Айымбетов). Балыцшылар геугим тусиуден-ац коргасын
ау, цайыцларын сазлайды (К- Султанов). 2. Таярлау, безеу.
1\ос-цос гилем тутып сазлаган уйлер. Бэри пахтакештиц бах-
тынан сейлер (Й. Юсупов). 3 Ауыс. Баплау, пэнтлеу^ Саз-
лайман деп, сез берди, Дущпанльп^ жайлап ишин (Б. Кдйып-
назаров).
САЗШЫ ат. Саз шертиуши, сазда ойнау шы, саз тартыу-
шы. Егер сазшыларга мутэж болып -цалсацыз, дэпшилик ене-
рим бар,— деп те цойды (Т. Кайыпбергенов).
САЗШЫЛЬЩ кел. Сазды шертиушилик, кэсип, усыл, кэр.
САЗЫРАИЫУ Ф- Сурланыу, бозарыу, ундем^у. Жэмийла
‘ тил цатпай сазырайып отыра берди (К. Султанов).
САЗЫУ Ф. 1 Аш болыу, аштан болдырыу, ашыр^ау. Шы-
райы сап сары цалыпты азып, Кезлери мелерип журеги са“
зып, Тур екен жаныуарлар елиу алдында, К^ддин тиклей ал-
май бойларын жазып (Р. Хожамбергенов). 2. ц. сазба: журек
сазба.
САЗЫУАР кел. 1. Тап болыу, ушцрасыу, дусласыу. Бул.
мециреу майданда д^уЛлардай гезип, бабаларым дэртке бол-
ды сазыуар (Ж. Аймурзаев). 2. Турарлык, ылайык, минасип.
3 Ауыс. ^уштар, ^умар.
САИ I ат. 1. Ацгар, жыра. Бизиц жауынгердер кишкене
: сайдыц ишине буцны таслап, жаудыц оцайын ала баслады
(0. Хожаниязов). Сайлар жупар ийсин шашар, ^ыспа^ла-
рыц зейин ашар (И. Юсупов). 2. Жайылым суу, суудыц ул“
таны. Айрыцша Айымжамалдьщ аягы сайга тиймей кетти
(0. Хожаниязов).
САЙ II ат. 1. Саз, путин, тайын. Бош жигиттиц аты тоны
сай болса алга<н яры а^ыл езине тай болса (Эжинияз). Мал- ’
лардыц от-шеби сай (Б. Исмайлов). 2. Ылайы^, тец, сэйкеС.
162 . •
Жасьттга сай кйийШ^ри дё'езгешелей (К. Султанов). Ким сы-
насса жун бол ар, ким -кшеди бизге сай (Б. Исмайлов).
САИБАБЫСЛАУ, Фч Сазлау, дузетиу, тайынлау. Пайтон-
ды эбден'отиртае кехтирип сайбашслады (Айбек).
САЙГАК 1 ат- Мазарга шаншып ьройылатугын цада, сы-
рьщ. Сабы алтын зд т^анжар, И!Шаным деп билгенмен, Кара?
гай саплы а^ найзд, Сайгагым деп ,жургенмен («Коб л ан»),
САИБАК П ат. Кийиклердмц тури, а^ бвкен. Жер*&нлер
жур болып сайгак, биз сорлыга жаз келер ме? (Г^ерда^).
САИБАК И1 ат. Бойда^ мал, жеке журген жыл^ы.
САЙДАК Ц- сая^.
САЙДАКЛАНЫУ Ф, Жеккесиреу; жеккелениу. Сайда^ла-
нып шай бас туссе астына, апойын шоцмар тийе т^ойса Дас-
тине (А. Дабылов). Сайда^ланып адларына минипсен, жолыц.
болсын _кайда журдиц ^ар-адым («Кырц цыз»).
САИДАУЫЛДАЙ кел, Бырыстай, сырьиугай, уп“улкен>
нэп-нэ^эн. Сайдауылдай балалар не питкереди екен (А. Эли-
ев). >
С АЙ Л АНДЫ кел. Сайланган, ирикленген, саралЯнган.
Колхоздавы барлы^ машиналарды ирикпестен жиберип, ёц
с ай ланды жигитлерди лтл^андырып едим (Ж. Аймурзаев).
САИЛАНЫУ I сайлау I фейилинин езлик дэрежеси.
САЙЛАНЫУ II сайлау II фейилинин езлик дэрежеси.
САЙЛАСЫУ I сайлау I фейилинин шериклик дэрежеси.
САЙЛАСЫУП сайлау II фейилинин шериклик дэрежеси.
САЙЛАТТЫРЫУ I сайлау I фейилинин езгелик дэрежеси-
САЙЛАТТЫРТЫ.У II сайлау II фейилинин езгелик дэрежеси.
САЙЛАТЫУ I сайлау I фейилинин езгелик дэрежеси.
САИЛАТЫУ IL сайлау II фейилинин езгелик дэрежеси.
САЙЛАУ I. Ф, 1. Тацлау, ириклеу. Жолымызды тапты^
сайлап (Д. Касьшов)- 2. Сазлау, тайынлау. Тагы талай гу-
реслер бар ойлап кой, Бир цатарга цуралынды сайлап кой
(И. Юсупов). Отыз Тезден айланып, Эжелге тууры сайлап,
Тууры жолга 1\олайлап («Мэспатша»). Терелерден тесек сай-
.лапты. Баласыныц жолына, Бэрин дарцан эйлепти («Мэспат-
ша»).
САЙЛАУ II Ф. 1. Дауыс бериу-ареалы бир адамды халыц
•^уэкили етиу, керсетиу. Бахытлы Уатанда ^эмме болдьщ шад,
Кэлеген дослардан сайлап делегат (С. Нурымбетов). Ол ком-
! сомол комитетинин секретарь! болып сайландьь (Г. Есемура-
’тов). 2. Дауыс бериу ушын арналган ис. Нурнияз жацында-
; гы сайлауда а^сацал болсам,... той беремен деп уламалар ал-
;дында дэбдебе етип жур (А. Бекимбетов).
САЙЛАУЛЫ I кел. Тацлаулы, ириклеули, сайланган.
САЙЛАУЛЫ II кел. Дауыс бериули, сайланып цойылган.
САЙЛАУШЫ I ат. Тацлаушы, ириклеуши адам.
САЙЛАУШЫ II ат. Сайлауда дауыс бериуши адам. Болыс
сорамынан келген сайлаушы адамларды дагытты (К. Ирманов).
163
САЙЛЫ кел. Сайланды, тацланган, сайланып алынган,
ирикленген. ^эммеси еки отряд, алты звенодан цуралган екен,
басшылары да сайлы (Т. 1\айыпбергенов).
САЙМАН': цурал-сайман ат. Цурал-жарак, бир нэрсеге ар-
налран затлар, цэле-куле.
САЙМА-САЙ кел. Толыц, тец, тууры, ылайыц. Залымлару
<чц езп торе; ези бай, Не керек жанына бэри сайма-сай (С.
Нурымбетов). . ’
CAJxPAFbIIII кел. Жацсы сайрай билетугын, жацсы сан-
райтурын, сайрауды келйстиретугын.
; САЙРАНЛАУ Ф. Арцайын журиу, еркин болыу, тартын-
бау, сайранлау. Малым барда цайгым жоц, Кейлегим . кек,
царным ток, Журиуши елим сайрацлап, Ke'i-ги бугин дунья
жоц (Кунхожа).
САЙРАН ат. Ойын, тамаша, сейил- Молла оцыр китап^
цуран, кеули цэсте болып сайран (0теш). Ф Сайран етиу —
секил етиу, ойын-зауыц цылыу, цыдырыу, сайранлау. Ойлан-
бастыц туби ойран, Ацыр бир кун болар цайран. Оз тециц ме-
нен еткил сайран, Мэрт пенен жур бэрцэ балам (Бердац).
. САЙРАНЛАНЫУ сайранлау фейилиниц езлик дэрежеси. s
САЙРАНЛАСЫУ сайранлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
САЙРАНЛАТТЫРЫУ сайранлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
САЙРАНЛАТЫУ сайранлау феййлиниц езгелик дэрежеси.
САЙРАНЛАУ Ф. Цыдырыу, гезиу, ойын-сауыц курыу. Мей-
ли оннан цайта, уацыт тапсац сен, Жагада сайранлап журе-
йик аз кем (И. Юсуупов).
САЙРАУ Ф. 1. ^услардыц тез-тез сес шыгарыуы, жагым-
лы цауаз шыгарыу. Жол бойында. цонып сымга, К^арлыгцш-
лар цалды сайрап (И. Юсупов). 2. Ауыс. Шакцан сейлеу,
тынбай сейлеу. Кеулиндеги табылып, булбилдей тили сайра-
ды («Мэспатша»). 3. Ауыс. Шеберлеп к^осы^ айтыу. 1\осы‘ц
айтып цууанып, шадлыц пенен сайрады^ (Ж- Аймурзаев).
САЙРАУШЫ ат. 1. Сайрайтугын цус; 2. Ауыс. Сейлеуши,
тынбай сейлеуши.
САЙ-САЙ кел. Белек-белек, жуй-жуй, тарам-тарам, тарау-
'iapay. Ёшкиниц цабыргалары сай-сай болып арыцлыцган елиу-
ге келипти («КК- х- е-»)- Колындагы цалцаны, терт парра
болып белинеди, сай-сайынан сегилди («Мэспатша»).
САЙ-САЛА ат. ©й-шуцыр, ацгар. Ол бир тэрепти дэрья
бойы деп шамалап тау таслардан тебе цырлардан сай-сала-
лардан етип бара берди (Айний). Ашып кетпе сен арацды,
Сенй. излеп Айпарша, Талцан еттим сай-салацды («Мэспат-
ша»). ’
САЙ-СУЙЕК, ат. Тула-бой, жота, дене. Петканыц ьщыр-
сыныулары сай-суйегимди сырцыратып, шыдамай сыртца шы-
₽ьш кеттим (Ш. Сейтов). '
164
САЙЫЗ ат. 1. Терец емес, тайпац, жайпау. Бир-екеуи жап-
тын аргы бетине жузип етип, сайыз жерде сууды бойлап тик
турды (А. Бекимбетов). 2. Ауыс Аз, кем, темен, эззи. Олар
екеуи дэслепки кунлери буньщ билиминиц сайызлыгын сезип,
кебинесе турк тили менен сейлесип журди (К. Султанов).
САЙЫЗЛАНЫУ сайызлау фейилиниц езлик дэрежеси.
САЙЫЗЛАСЫУ сайызлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
САЙЫЗЛАТТЫРЫУ сайызлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
САЙЫЗЛАТЫУ сайызлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САЙЫЗЛАУ кел. 1. Тайпацлау, жайпаулау. 2. Ауыс. Били-
ми жагынан теменлеу, эззилеу.
САИЫЗЛЫК I кел. Тайпацлыц, жайпаулыц.
САЙЫЗЛЫК II кел. Билими жагынан теменлик, эззилик.
САЙЫЗЫРАК I кел. Тайпагырац, жайпауырак.
САЙЫЗЫРАК II кел. Билими, сауаты. жагынан теменирек,
эззирек.
' САИЫЛ ат. 1. Уйи, маканы жоц, ел гезиуши, гезенде. Жол-
ларында болдым сайыл, Бедеуге тарт беккем айыл, Шыньш
менен ашыц болсац, Силтеген жерлерден табыл, («Мэспатша»).
2. Гириптар, сазыуар, интизар. Бар наныма бир дэстурхан
толмас, Кунимди сайылга барабар етти (А. Дабылов).
САИЫЛЛЫК кел. 1. Ел гезиушилик, гезенделик. 2. Грип-
тарлыц, сазыуарлыц, интизарлыц.
САИЫЛЫУ ф. Азайыу, кемиу, кемейиу, сийрексиу. Кун-
иен кунге цумныц пейили сайылды, Жасыл отлац жайлауда
мал жайылды (Т. Сейтжанов).
САЙЫН к. с. Истиц, уацыттыц, цэрекеттиц созыльщцылы-
гын билдирип цэмме уацыт, мудамы, удайы деген сезлердиц
мэнисинде цолланылатугын кемекши сез. Почтальон келген
сайын сорай-сорай ауызыда тозды (К. Султанов). Жумыс кун
сайын цызды (Ж. Аймурзаев). -
САЙЫР ат. Гезиспе, айланыспа, цыдырыспа. Нешше жыл
тагымда дэуранлар сур дим, Дагларды сайыр етип цус салып
журдим («Алпамыс») Сайыр эйлебан гезип ол саати заман,
Ацыл-эдтным алып кетти бир пэри (Эжинияз).
< САЙЫУ Ф. Жаманлау, геп етиу, есек айтыу. Шугылдай
адамныц устинен сайып, КУмсаДа® цашасац цыздан муцайып
(С. Нурымбетов). Бир белги.жоц сезинде, Ийманы жоц жу-
зинде, Адамды сырттан сайганды айт (Берда^).
САЙЫУШЫ ат. Сыртынан жаманлаушы, ези жо^ адамды
- гэп етиуши, есек айтыушы.
САК кел- Сезгир, билгиш, зийрек, ьщтыятлы. Сац Гарга
сагагынан илинеди (КК- х- н->>)- Буныц бэрин Бекбай сац
болса да соцырац ацлады (Сейтов). ♦ Сацты сынбау — бахы-
ты цайтпау, турмысы теменлемеу. Олардыц цеш цандай сагы
сынбаган (Ж- Аймурзаев). Сайымбет ж$н едиц бизлерден
.165
1
киши/ Сацтыц сынбай журетугын кун цайда (Кунхожа).
САК^А ат. Асыцтьщ улкени, басца асыцларды атыуга ар-
налган тури. Балалар салата цуйыу ушын шигиттей цоргасын-
ды еки-уш пулга сатып алды (Э. Шамуратов).
ЗАГАДАЙ кел. Салага усаган, саца сыяцлы. Мушелери
де эбден келискен жуп-жумысы мысалы бир цоргасын цуйыл-
₽ан сацадай еди (Хожаниязов). ♦ Сацадай жигит — жетилген,
толысцан адам, дугыжым киси.
САК^АЛ ат. Ийек, алцымга шыгатугын жун, тук. Керме-
тенге косе тан, Кеселерге сацал тан («КК- х- н.»). Бояушы,
бояушы дегенге сацалын бояпты («КД* н-»)-
САКАЛДАЙ кел. Сацалга усаган, сацал сыяцлы, сацал
тэризли. I
САКАЛЛАС кел. Савалы кеп, сацалы оскен адам.
САКАЛЛЫ кел. Сацаллы бар, сажали кеп. <
СА^АЛСЫЗ кел. Савалы жоц, сажали болмаган.
САК^АУ ат. 1.Дурыслап сейлей алмайтугын, тутлыцпа адам»
шулжиц. Мунда келип макан еттик атауды, сыбай цоцсы цыл-
дыц Мууса сацауды (Омар). 2. Ауыс. Дым сейлей алмайту-
гын адамларды сыпаны турде сацау деп те атайды, гуц.
САКДУАТ ат. Сацыйлыц, цайыр, цурмет, иззет. Байда са-
цауат болмады, Ийшанда шаппаат цалмады (Бердац).
САКАУАТЛЫ кел. Иззет цэм цурметке ийе, цайыр етету-
гын? сацыйлыц цылатугын.
САКДУАТСЫЗ кел. Кайырсыз, цайыры жоц.
САКАУДАЙ кел. Сацау га усаган, сацау сыяцлы, сацау
тэризли.
СА1\АУЛАНЫУ ф, Тутлыгып сейлеу, тутлыгыу, шулжиц-
лениу.
САКАУЛАУ кел- Тутлыцпалау, шулжицлеу. J
САЕДА: сацца жугиниу Ф. Еки аягын цайырып астына.
басып дизерлеп Отырыу, дизесине цоныу. Тацтайымды алды-
ма-цойып молланыц алдына сацца жугинип отырдым (Ш.
Омет).
САКДЫЗ ат. всимликлердиц ширесинен ямаса жасалма
турде алынатугын созылмалы зат. Оли нэрселерди-ац алдан- .
шыц етип, бант болган саццызды шайнап питпеген (Г. Есе-
муратов).
САКДЫЗДАЙ кел. Саццыз сыяцлы, саццызга усаган, сац-
цыз яцлы, саццыз тэризли. Паллары тамган саццыздай, Кор-
ген мийри цанган екен (Бердац)-
САКЛАНДЫРЫУ сацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
: САК/1АНЫУ сацлау фейилинин езлик дэрежеси.
САДЛАСЫУ сацлау фейилинин шериклик дэрежеси.
САК/1АТТЫРЫУ сацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
САКЛАТЫУ сацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
САЙЛАУ Ф. 1. Кутиу, асырау. Ери жоц келинди сацлап
сен де аброй алалмасац (К- Султанов). 2. К°рраУ» аман
166 -
алып ^алыу. Ханды сайлап турган полковник Зайцев Октябрь
аударыспагын еситип, а^ларга ^осылып кетти (К. Ирманов).
Шет журсец де оз елицниц арын мэртше са^ладыц (Т. Сейт-
жанов). 3. Умытпау, ядынан шыцпау. Жеткериуши Ленин! ‘
десип, Ел ке^линде са^лады (Д. Касымов).
САЙЛАУЛЫ кел. 1. Кутнули, асыраулы. 2. Есте тутыулы»
умытпаран. Алламберген мерген бул ^ыздыц ишинде коп сыр
сацлаулы турганына тусинди (Б. Бекниязова).
САЙЛАУШЫ ат. 1. Тэрбиялаушы, караушы. Эдебий мий-
расларды бирден бир сацлаушысы да, пропогандисти де — ха-
льщтыц ези (Б. Исмайлов). 2. Кутиуши, асыраушы.
САКЛЫК^ ат. Сезгирлик, зийреклик, цырагыльщ. Сарлык;-
та ^орлыц жок, изине цуугыншы туспегенине ким кепил (Сей-
тов).
САКДАН ат. Шыжым жиптиц ортасына кесек салатугын
орын ислеп кесек салып таулап ыла^тырыура арналып, шым-
шьц^ ^эм т. б. цорыйтугын курал. Жууери ^орысам азанда
барып, Шымшыь;лар 1ршады урсам палацпан. Са^панды ат-
сам т^олга алып, Биринши жарагым жекен пала^пан (Бер-
да^).
САКДАНДАИ кел. Са^панга усаган, Сайпан сыя^лы, сам-
пан тэризли.
САКД ц. сац.
САКД11Ы ат. Царауыл, гузетши, гузетиуши. Жыйналыпты^
ким жаман, ким.жацсы, Жасауыллар болып , са^шы, сынапты
сонда бизлерди (Кунхожа). .
САКШЫДАИ кел. Сакшыга усаган, сыяклы, тэризли.
САКД1ЫЛЫК ат. Кэр, кэсип.
САКД1И кел. Колы ашыц, ^олы жазьщ, пейли кец, апям-
гершиликли, кеули ашыц. Са^ыйлыгыц журтца мэлим пейлиц
кец, Саган кимниц аумап еди ацсары (М. Карабаев).
САКЫЙЛАУ кел. Колы жазьщлау, ашыцлау, пеййли кец-
леу.
САКДЙЛЫК кел. Колы ашыклыц, ^олы жазьщлыц, пейлй
кецлик, кеуили ашьп\лык4. Уллы Уатандарльп^ урыс дэуирин
Комекбай усыидай. са^ыйльщ пенен откерди (Ж. Аймурзаев).
САКЫЙНА I ат. 1. Бармацца кийгизилип цойылатурын доц-
гелек зат, жузик. Жасыныц елиуден откенине ^арамастан, еле
та^ы.ясына тумар тигип бармагына са^ыйна салып ^ойыпты
(А. Бекимбетов). 2. Кесиуге арналган кылыштыц, пышагугыц
\эм тагы басцалардыц сабыныц тыйыц тэрепиндеги децгелек
зат. Дэстеси дэндэннан, тыйыгы алмастан, са^ыйнасы алтын-
нан, цоргасын саплы цанжарын колга алып дэудиц жанына
барып, са^алын услап, кол аягын тацып царцыратып шала-
ды («Коблан»).
♦ САКЫЙНА II кел. Бирден бастан тутып ауыратугын бас
ауырыудыц бир тури. Ханныц басы зецип ауыратугын са^ый-
налы кесели бар еди (К. Султанов).
- 167
САКЫЙНАЛЫ кел. Сацыйнасы бар, са^ыйнага ийе. •
САКБ1ЙЫРАК кел. Колы жазыгыра^, ^олы ашыгыра^.
С АКЫ Л ДАК ц. сацылдау.
САКБ1ЛДАТЫУ са^ылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САК^ЫЛДАУ Ф. Дирилдеу, зирилдеу. Тула бойым турши*
гип тислерим сакылдап жургенимде кек газабы ^айнады
(Ж. Аймурзаев).
СЬЩЫРЛАТЫУ са^ырлау фейилиниц езгелик дэрежеси. ;
САК^ЫРЛАУ Ф. Суудыц ^эм бас^а суйьщлы^лардыц ^ат-
ты кайнауы.
СА^ЫТЛАУ Ф. Бир уа^ыядан езин айырып алыу, кутылыу.
САЛ ат. Агаш, цамыс ^эм т. б. бириктирип бууып, суудан
ыгып етиуге арналган зат. Суу ишинде ууайымсыз гезбеге,
Бир 1^айьщ алты жуз салдан жа^сыра^ (Бердац). ♦ Сал бек*
се — ауыр денели, жалкау, жайбасар. Аз сейлейтугын жабьщ
цабац Жумабайды жоралары .ундемес деп ^эзиллессе де иске
келгенде сал бекселиги жо^ (К. Султанов). г
САЛА ат. 1. Тарма^, арна, ацгар. Жерим ^арабара^ тециз
жагасы, отырганым Кек езектиц саласы (0теш). К°Р^абер
кеули аладан, Олар шыгады са^адан (0теш). 2. Ашьщ май*
дан, алац, дала. Уш ай шабыс айне егис уагында кен салада
тары егип жур едим («Мэспатша»). ❖ КОЛДЫН саласы — ала?
цан, ^олдыц келеми. Он саусагыц оц к^ольщныц саласы. Ца-
шьщ емес екеуиниц .арасы (Бердац). Ише сала —дэрриу, ке-
йин ала, тез. Азангы ау^атын ише сала Рэушан менен Борис,
Мурат ушеуи кецсеге келди (Ж. Аймурзаев). Сала цулаш —
узын, улкен, нэ^эн. Сала цулаш сары сазан, Сорпасы болды
бир т^азан (Ж. Аймурзаев)
САЛАК кел. Уцыпсыз ийкемсиз, ола^. Ол ез жумысына
кутэ салац царайды (А. Бекимбетов). ч
САЛАКЛАУ ГФ. 1. Салбырау, Салпылдау. Кесекец келер
жалацлап, цызыл тили сала^лап (Т. Жумамуратов). 2. Ауыс.
Сейлеу, зууцылдау.
САЛАКЛАУ II кел. 1. Шебер емес, у^ыпсыз. 2. жацсы
емес, сулыу емес, темен, пэс. Узын жага, салаклау, турде эдип*
леп нагысланган (К. Султанов).
САЛАКЛЫК кел. У^ыпсызлыц, ола^лык, патаслык, ип-
ласлы^. Озлериниц сала^лыгынан ба, я бир цунт етпей жур*
ме (М. Эбдирейимов)^
САЛАЛЫ кел. Квлемли, келеми кец.
САЛАЛЫК кел. Майданлыц, кецислик, далацльщ.-Бир са-
лальщ пахтаны еткенше тым-тырыс журдик (0. Хожаниязов)*
САЛАМ сэлем.
САЛАМАТ кел. 1. Сау, аман. Саламат бол иним (К- До*
санов). Саламатсыз ба жецгей? (0. Хожаниязов). 2. Саламат
ер адамлардыц аты, исми.
/САЛАМАТЛЫК ат. саульщ, аманлыц, тазалыц.
САЛАРЛЫК ат. Салынатугын, салыуга болатугын, жетер-
168
лик. Щукир бир-еки нанлыц бар, эттец ишине саларлыц бир
туйир цештеме жоц (6. Хожаниязов).
САЛАТ ат. Бацша есимликлеринен цэм мийуелеринен ту^-
рап исленген ауцаттыц тури.
, САЛАУАТ ат. 1. дин. с. Гунадан етиу, кешириу, кеширим.
©ткен иске салауат, енди бурынгыны цазбаламац (К. Султа-
нов). 2. Салауат ер адамлардьщ аты, исми.
САЛАУАТЛЫК ат. дин. с. Гунадан ©тиушилик, кешириуши-
лик, кеширимлик.
САЛ БЫ Р ц. сылбыр.
. САЛБЫРАНЫУ салбырау фейилинин езлик дэрежеси.
САЛБЫРАНЩЫ кел. Темен тусицки, тусип турган.
САЛБЫРАСБ1У салбырау фейилинин шериклик дэрежеси.
САЛБЫРАТЫУ салбырау фейилинин езгелик дэрежеси.
САЛБЫРАУ Ф. Бир нэрсениц темен царай асылып туры-
уы, тусиуи, илинип, ийилип турыуы. Ал бахыт дегеннин ©зи
коктен салбырап туспейди, жерден кегерир шыцпайды (©.Хо-
жаниязов).
САЛБАМ ат. Топырацта тубирлейтугын гешир туцымлас
палыз егинлериниц тури.
САЛБАМДАИ кел. Салгамга усаган, салгам сыяцлы, сал-
гам тэризли.
САЛБЫЗЫУ салыу фейилиниц езгелик- дэрежеси.
САЛБЫЛАСЫУ Ф. Дауласыу, жэнжеллесиу, мэлеллесиу,
айтысыу. Бул жерде мен оныц менен салгыласып отыргым-
келмеди .(«Жас Ленинши»). Худайдан цорыцсац бер, неге
салгыласып отырсан цэси сейлейсец (К. Султанов).
САЛБЫРТ ат. Салыц, толем. Зорлыгыца мен кенбеймен
салгыртыцды телемеймен (Д. Касымов).
САЛБЫШ кел. 1. Бир нэрсени екинши бир нэрсеге цой-
гыш, шеберлик, усталыц. 2. Бир нэрсениц формасын дэл ©зи
етип салатугын, бир нэрсени тусиргиш.
САЛДАМ кел. Салмац, ауыр. Саспады, цашпады ол адам,
са'лдам -менен тура берди (Мэжит улы).
• САЛДАМАЛ ц. салдам.
САЛДАМЛЫ кел. 1. Ауыр, улкен, салмацлы. Ережеп мол-
ла-: Ерназардын басына цоль-ндагы салдамлы цасасы менен
берип салды (А. Бекимбетов). 2. Салмацлы, ауыр минезли,
албырамайтугын, саспайтугын; Ернияз Ораздьщ салдамлы
цыз екенин цэр цандай нэрселер цаццында талцылап алату-
гынын билетугын еди (М. Эбдиреймов).
САЛДАМЛЬЩ кел. Салмацлыц, ауыр минёзлик.
САЛДАР ат. 1/ Нэтийже, себеп. Эжинияз жаугершиликтнц
салдарынан тууылган елден айырылган халыцтыц сезимле-;
рин корсете алган (Эжинияз). 2. Ауырлыц жагдай, турмыс/
Айр&лыц’ пенён жалгызлыц салдары жац-жагымнан цисты
(Ж. Аймурзаев). . ги
* * САЛДАУ ат. Кёмёчсуйрейтугын арцай; жип. Салдау 'тар-
16£ I
гыу ~ суиреу, тартыу. Огеген менен бирге салдау тартып ерге
кетти (К. Султанов).-
САЛДАУШЫ ат. Салдау тартыушы адам, суйреуши киси-
САЛДАУШЫЛЬЩ ат. Салдау тартыудагы кэсип, кэр.
САЛДЫРАУ ф. 1. Сестин салдырап шыГыуы. 2. Саусау,
арыу, болдырыу. Апам бирден салдырап тусип, аягын эсте
басты (К. Султанов). •
САЛДЫРЛАУ салдырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САЛДЫРЛАСЫУ салдырау фейилинин шериклик дэреже-
си.
САЛДЫРЛАТЫУ салдырау фейилинк*!. езгелик дэрежеси.
САЛДЫРТЫУ салыу фейилинин езгелик дэрежеси.
САЛДЫРЫУ салыу фейилинин езгелик дэрежеси.
САЛЦА р. Ар^айынльп^ка тусиу, салца тусиу, ^ал-дэрма-
ны цурыу. дицкеси цурыу. Бирден ^ал-дэрманымнан айрыл*
гандай сал^а тусип турган жериме ^айтадан отырдым (А. Бе-
кимбетов).
САЛДАРДАЙ кел. Yn-улкен, нэп-нэ^эн, дардай, сойдауыл-
дай.
САЛР^ЫН кел. 1. Сууьп^, аяз. Жаз айлары болсада Россияда
тун сал^ын келеди (К. Досанов). 2. Ауыс. Нем^урайды, бий-
пэруа, пэруайысыз, итибарсыз. Ол ез жумысына кутэ салцык
^эм сала^ 1\арайды (А. Бекимбетов).
САЛК^ЫНЛАНЫУ сал^ынлау I фейилиниц езлик дэреже-
си. . • -
САЛК^ЫНЛАСЫУ сал^ынлау I фейилинин шериклик дэ-
режеси.
САЛК^ЫНЛАТТЫРТЫУ сал^ынлау 1 фейилиниц ерксиз дэ-
режеси.
САЛКДЯНЛАТТЫРЫУ сал^ынлау I фейилиниц езгели^
дэрежеси.
САЛКБ1НЛАТЫУ сал^ынлау I фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
САЛКДЯНЛАУ I ф. Сууьщ бола.баслау, аяз тартыу.
САЛК^ЫНЛАУ II кел. 1. Сыуы^лау, аязлау. Кун салцын-
лау еди (А. Элиев). 2. Кеуилсизлеу, итибарсызлау.
САЛКЬШЫРА!^ кел. 1. Сууыгырац, аязыра^. 2. Кеуилси-
зирек, итибарсызырац.
САЛЛАК^ ат. Салла^ханада мал соятугын адам, цассап.
Гейпаралары салла^лардыц таслаган аш ишеклерин ,\эм бас-
ца тасландыларын ийтке бериу ушын жыйнап жур (Ш. Эмет).
САЛЛА^ХАНА ат. Мал соятурын жай, мал сойылатугын
орын. Анасы Жантилес кемпирди салла^ханага ^арыншы етти
(«Алпамыс»).
САЛЛАКДИЫ ц. салла^.
САЛЛАК^ШЫЛЬЩ ат. Мал соятурын ^эмел, усыл, кэр, кэ-
сип.
САЛЛА^Ы кел. Бий^ая, уятсыз, журт^а жаман кериниушв
170
з^аял. «Бул саллацыныц гэпине ерген адам диннен шыгады
(Т. К^айыпбергенов).
САЛЛАКД1ЛЫК* кел. Бий^аялы^, уятсызлы^.
САЛЛАНДЫРЫУ салланыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САЛЛАНЫСЫУ салланыу фейилинин шериклик дэрежеси.
САЛЛАНЫУ Ф. Жасаныу, безениу. Сэлийма журер салла-
нып, Жаныцды алар доланып (Омар). *
САЛМА ат. Суу агатугын кишкене жап. Бэ^эр келиу ме-
нен бирге жап салмаларда суулар бурцасынлап агады («Жас
Ленйнши»).
САЛМАК^ ат. Ауырлыц, басым. Озиц бил дегенниц егиз
цурлы салмагы бар («КД- х- н.».)_. Жудырьпугай ^эр бири,
адеуир бар салмагы (Т. Сейтжанов).
САЛМАКДАНЫУ салмацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
САЛМА^ЛАСЫУ салма^лау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
САЛМА^ЛАТТЫРТЫУ салма^лау фейилинин ерксиз дэ-
режеси.
САЛМА^ЛАТТЫРЫУ салма^лау фейилиниц езгелик да-
режеси.
САЛМА^ЛАТЫУ салмацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
САЛхМА1^ЛАУ Ф. 1. Салмагын кериу, шамалап салмагын
елшеу, йцгарыу. 2. Белип-белип. сейлеу, эсте-эсте айтыу. ^эр
сезин тэрезинин тасындай салмаклап: ^онаь;та—деди кекши-
йип (К. Айымбетов).
САЛМАКДЫ кел. 1. Ауыр, ауырлыгы коп, басым. 2. Ауыр
минез, тыяна^лы, еткир, сабырлы, кушли, итибарлы сез. Унат-
пас бийжен сейлеуди, салмаклы жатьп^ минезли (Б. К^айып-
Назаров). Атана нэлет ^ыпшацлы, муштайында булардын
яйт^ан сези салмаклы («К^блан»).
САЛМАК^ЛЫК, салмаклылыц.
САЛМАКДЫЛЬД кел. 1. Ауырлылыц, басымлылыц. 2. Са-
бырлыльц, тыяна^лыльп^.
САЛПАДЛАНЫУ салпа^лау фейилинин езлик дэрежеси.
САЛПА1\ЛАСЫУ салпацлау фейилинин шериклик дэреже-
си.
САЛПА1^ЛАТЫУ салпа^лау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САЛПАКЛАУ Ф. Сууды ылайлау, былгау, сой^ау.
САЛПАЦЛАУ ц. салпацлау.
САЛПАУСЫУ Ф. Тури 1^ашыу, денеси босасыу, ийи боса-
сыу.
САЛПЫ кел, Салбырагаи, иймейген, улкен, узын. Ешегиц-
ниц тамагы тоц, ^улагы салпы жалы жо^ (Бердац).
САЛПЫЙЫСЫУ салпыйыу фейилинин шериклик дэреже-
си.
САЛПЫЙЫУ Ф. Жалпайыу, салбырау, иймейиу, темен, ту-
сип турыу. Ферма ^орасыныц айналасы ^эукеси салпыйган
сыйырларга толып кетти (Ж. Сейтназаров).
< *
• > САЛПЫЛДАТЫУ салпылдау фейилинин. .езгелик? дэреже*
си. Г)
САЛ ПЫЛ ДАУ Ф. 1. Салбыра^, салбырап турыу, цбзгалып
турыу. 2. Сандалып журиу, пайдасыЗ анда-мында журиу, цэ-
лек болыу. 3. Мэниссиз, орынсыз, пэтиуасыз сейлеу. О
САЛТ I ат. Дэстур, эдет, урп-эдет. Налети ескилик салт-
тан, молладан/ Алданган экецди аяп Арыухан, Жолда жила*
₽анын барма. есивде? (И. Юсупов).
САЛТ II ат. Багдар, мэнис. Бул айтцан создин. салтына,
царамадын дайы Бекжан (Омар). Дурбан кекшиниц сезиниц
салты «болтаны сол» келиссе де, келиспесе де (М. Абдирейи-
мов). ♦ Салт тоцтау— бирден турып цалыу. Ол кел бетке ке-
тетугын тацыр жолга шыгып, салт тоцтады (А. Бекимбетов).
САЛТ III кел. 1. Жеке, айырым, белек, сайдан. «Кейегес»
жапты жагалап, бир салт атлы жортып киятыр (Н. Береке-
шов). 2. К^арабасы, цешнэрсесиз, бос, цуры кол. Мына Бек-
бозды салт болып, сабау цамшылы бир.мусэпир жигит екен
(К. Ирма нов).
САЛТАНАТ ат. 1. Дэбдебе, сэн-саулат, сэбсёт. Баланыц
салтанатын керип, бабанын. зэрре жаны цалмады («Алпа-
мыс»). К^ызым он сегизге келген сон. салтанат пенен узатайын
(«Мэспатша»). 2. ^урметли, иззетли.:
САЛ ТАН АТЛЫ кел. 1. Дэбдебели, сэн?саулатлы, сэбсетли.
САЛТАН, кел. 1. Бос,, цуры, мэзи. 2. Хеш нэрсесиз, куры
цол.
САЛЫ ат. Сууда есиретугын дэнли есимлик. Салыныц ар-
цасында шитин суу ишеди («КД- х- И.»). 1^айнаган суУ ишер-
сец ишин. кепсе, Шигин орар салы емес шигин сепсе (Эжини-
яз).
САЛЫГЕР ц. салыгершилик.
САЛЫГЁРШИЛИК ат. Салы егислик, салы егилген жер.
Елимиздиц келешектеги салыгершилик базасы мине усы жер-
лер де дузиледи («Сов, цц. г.»).
САЛЫКЕШ ат. Салы егиуши, тэрбиялаушы, цараушы*
К^арацалпацстан салыкешлери салы осириу жумысынын бар-
лыц турлерин табыслы жургизди («Сов. цц. г.»).
--- САЛЫКЕШТЕИ кел. Салы егиушидей, тэрбиялаушыдай.
САЛЬЩ ат. Халыцтан, алатугын алым. Ада болмао бизге
салыц салады, Барды жоцты цолдан тартып алады (««К^ырц
ЦЫЗ»). м
САЛЫКДПЫ ат. Салыц жыйнаушы, алыушы, ендириуши.
Аталыц цэм найып келди, цэм салыцшы Байып келди,'..Мында
бес жуз зайып келди, Мысал Шымбай кешти бугин (Бердац)*
САЛЫКД1ЫДАИ кел. Салыц жыйнаушыдай, алыушыдай,
ендириушидей. ?
САЛЫМ ат. Салыц, телем. «Екинши жагынан туркменлер*
• ге коп цылып салым салды (К. Ирманов). ♦ Ау.салым-ау са*
‘ латугын орын. Олкунде К^аллыезектиц жагасы ау салым еди
(К.^’Султанов). Бир салым мурдарлы, шамалы. Кими нан,
кими дай, кими бир салым дуз, далда бар колигин бериуши
еди («КК- поэз. ант.»).
САЛЫМЛЫК кел. Бир нэрсеге салатугын, боларльщ, же*
терлик.
САЛЫНЫУ салыу фейилиниц езлик; дэрежеси.
САЛЫ-САБАН ат. Салыныц дэнин ал₽ан пахалы. Еки
^оллап, баранка асылран даял аярыныц астындагы салы-са*
банга ^арап еди (К. Досанов).
САЛЫСТЫРМА ц. салыстырыу.
САЛЫСТЫРЫУ Ф. 1. Бир неше нэрселердиц бир-биринен
ларцын ацгарыу, билиу. Еки емирди салыстырып жырлау —
Аббаздын, улыума шайырлыц усылы (Г. Есемуратов). 2. Та*
ярлау/ 2. тайын етиу. Тезирек тесек салыстырыц деп даяллар-
ды ^ыстастырады (К. Султанов). 3. Бир нэрсени екиншисине
орналастырыу, салыу. 4. Бир затты салыу, бэлистириу.
САЛЫСЫУ салыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
САЛЫУ Ф. 1. Куйыу, таслау. Казанына не салсац, шоми*.
пище сол илинеди («КК- х. н.»). Айт^ан сези шэкер, бал сал-*
тан набат. Жацсынын соныцдай мийрими болар (0теш). 2.
Шыгыу, цойыу. Каде цэуметти. куйеудиц далтасына салып
жибереди (К. Султанов). 3. Орналастырыу, орньпугырыу. 4.
Дузетиу, сорыу. Сел .жолды салыуга халцьщ. ^уныцты. Кыйын
исти трьдрц болиуге щыньпугы (А. Да!былов). Душпанньщ ец-
сесин ^устай ^окытты, Мектеп салып гедейлерди от^ытты (Д.
Касымов). ♦ Шок^ салыу — куйдириу, ^ыйналдырыу. Куш са-
лыу—райратланып ислеу. Кез салыу—a) i^apay, царасып ту-
рыу; б) бацлау, нэзерлеу. Шыгарып салыу—цасында азыра^
журиу. КУС салыу—кус^а.ац алдырыу. Жолрд салыу—а) ду-
зеу, а^ылландырыу, б) силтеу, керсетиу. Сер салыу—дыццат -
аударыу. Жигер салыу—бар куши менен ислеу. Кула^ са-
лыу—тыцлау, еситиу. Дыедат салыу—кеуил менен тыцлау.
кецил аударыу. Адам салыу—цэтереши адам жумсау, делдал-
шы жибериу. ХэсиРет салыу—капаландырыу. Колын. салыу —
бир нэрсени алыу. Булик салыу—булдириу. Уйыт^ы салыу—
баслау, ой пикир деретиу. Тезге салыу—дузеу, дузетиу. Сез
салыу—сез айтыу, сейлесип пикирин айтыу, айттырыу. Нэзер
салыу—i^apay. К9ЛИПКе салыу—дузеу, женге келтириу. Ге-
зек салыу—ретлесип ислеу. Желбигей салыу—жецин кий-
мей ийнине илдириу. Зейин салыу—ьпуласланыу, дыккат пе-
нен ислеу, Зэулим салыу—дакимшилик етиу, зорлык^ ислеу.
Дехмет салыу-^жала .жабыу, орынсыз асылыу. Бурау салыу—
ил'мек жилке илдириу, тутып алыу, алдау. , Ортага салыу—м
кепщиликтиц шешимине ^оцыу. Жерден алып, жерге .салыу—
катты урысып кейиу. Пыша^ салыу—пышац урыу, кесиу, ти- v
лиу, тесиу. Ядка салыу—есине тусириу.. Тацба салыу-тбелги- #
леу, белги ислеу. Сая салыу-^арасыу. Сазра салыу—‘намага
дузеу. Булдцрги салыу—бузыу, уайранлау. Гаура салыу—
173 '
шатастырыу, аразыластырыу. Жэнжел салыу—урыс шыгарыу*
дау шыгарыу. Кулагина салыу—есине салыу, айтып билди-
рип ^ойыу. Ой салыу—ойландырыу. Жар салыу—жэриялау,
кепшиликке хабарлау. Айта салыу—тосаттан сейлеу, бир
нэрсени айтып цойыу. Ацтара салыу—барлыц нэрсени ай-
тыу.
САЛЫУЛЫ кел. Салып цойылган, салынган, таярланыл*
ган.
САЛЮТ ат. Байрам, яки бир нэрсе ^урметине аспанга
атылган о^.
САМАЙ ат. Бастыц шеке белями. Цуу пэрендей аппац са-
1^алын, самай шашларын шан басып тозангыган (Т. 1^айып-
бергенов).
САМАЛ ат. ^ауаныц бир тэрептен екивши тэрепине уры-
уы, согыуы, ^эрекетлениуи, жел. Клатты самал болса дэрья-
нын иши а^бас тол^ынларга толып, астан-кестен болады (К-
Султанов).
САМАЛДАЙ кел. Самалга усаган, самал сыяцлы, самая
тэризли.
САМАЛЛАНЫУ самаллау фейилинин езлик дэрежеси.
' САМАЛЛАТЫУ самаллау фейилинин езгелик дэрежеси. .
САМАЛЛАУ Ф. 1. Самалда журиу, самалга шыгыу,
Мийирхан, сэубетке Шыгып самаллап ^айтайьп^ (0. Хожания-
зов). 2. Сууьп^ тийиу, аяз етип ауырыу, аязлау, тумаулау.
САМАЛЛЫ кел. Самалы бар, самалы кушли.
САМАЛСЫЗ кел. Самалы жоц, самал болмаган.
САМАР ат. 1. Кебинесе агаштан исленген улкен таба^
Кун шууакца шыгарып ^ойган самардагы сууды ише берди
(Ж. Аймурзаев). 2. i^. Керсен.
САМАР ДАЙ кел. Самарга усаган, самар сыя^лы, самар
тэризли.
САМАУРЫН А- самовар.
САМБО ат. спорт. КуРалс^з езин-ези ^оргайтугын гурес-
тиц бир тури.
САМБЫРЛАТЫУ самбырлау фейилинин езгеЛик дэрежеси.
САМБЫРЛАУ Ф. Суудыц ^эрекетленген сести. Бир мэ^эл-
де гунаннын туягы азгантай шалшыц сууга самбырлагандай
сезилди (0. Хожаниязов).
САМОВАР ат. Чай ^айнатыу ушын металлдан исленген
^урал, хожальп^ буйымы.
САМОГОН ат. К0ЛДан исленген спиртли ишимлик.
САМОЛЁТ ат. )^ауа кемеси, мотор куши менен ушатугын
машина. Бираздан кейин ол „минген самолёт ^ауага кетерил-
ди (А. Бекимбетов).
САМОСВАЛ ат. Жукти ези аударып тусиретугын автомо-
биль машина. Уббиниязов Ержанов пенен сейлести ^эм он-
нан самосвал машиналар сорады (Т. Нажимов).
СДМОСВАЛДАЙ кел. Самосвалга усаган, самосвал сыя^-
лы.
САМПЫЛДАНЫУ сампылдау фейилиниц езлик дэрежеси.
САМПЫЛДАСЫУ сампылдау фейилиниц шериклик дэре*
жеси.
САМПЫЛДАТЫУ сампылдау фейилиниц езгелик дэреже-
си. л
САМПЫЛДАУ Ф. Орынсыз, сейлеу, ^атты сейлеу, мыл-
жыцлау. Не деп сампылдап отырсац?,.. («Сэлем Окт.» топл.).
САМСАЗ: самсаз болыу Ф. Тым-тырыс болыу, ундемей i^a-
лыу, бозарыу, кэгериу, сазарып цалыу. Сэлийманы керип сам-
саз болып ацырайып цалды (К. Султанов).
САМСАЗЛЫК* кел. Тым-тырысльп^, бозарыушылыц, кеге-
риушилик, сазарыушылыц, индемеушилик. Самсазлы^ тагы
да дауам етти,... (О. Айжанов).
CAMCAM кел. Ацылсыз, босац, ладан, тусинбейтугын угым-
сыз, тусиниги жоц. Гилец самсам жыйналып, а^ылы толы бий
болмас (К. Айымбетов).
САМСАМЛЬЩ ат. Тусцнбеушилик, ацылсызлы^, ладан-
лык^, босацлы^.
САМТЬЩ ат. ^\эр турли шептиц, отынныц >^эм басцада зат-
лардыц цалдыгы, шёп-шар. КЭР куни желинген отлардын сам-
ты^лары алып тасланады (О. Айжанов).
САН I ат. Ая^тыц дизеден жо^ары белими. Мен сояйын
моллеке ыразылыц бер, Кеп болганда меллеке бир санын жер
(Эжинияз).
САН II ат. 1. Бир нэрсениц есабы, мелшери, мугдары, ша-
масы. Жумыстыц тури кеп болган менен ислейтугын адам-
лардыц саны азайып баратыр (Т. Кайыпбергенов). Тарыныя
саны белгили, сол тарыны кеш болганнан азанга дейин те-
рип бересец (1\. Айымбетов). 2. Номер, цифра. ♦ Сан тийиу—
цатарга ^осылыу.
САНА ат. Сезим. ой, ацыл. Ата-анамыздыц санасы ески-
ликтен айырылмаган (6. Хожаниязов). Сана-сезим-ой ериси,
а^ыл-^уушы. Рэушанньщ сана-сезиминде .\эзирги мэ^элде пах-
таньщ шашылып атырганына куйиниш бар еди (Ж. Аймур-
заев).
САНААТ ат. Хальп^ хожалыгына керекли затларды ислеп
шыгарыуда, жер асты байльп^ларын ^азыу менен шугыллана-
тугын белимлер, соган байланыслы кэрхана, завод-фабрика-
лар топары, улыума жэмийетке керекли зат ислеп шыгарыу
мэкемелери. Бектурсынньщ экеси Мойнак^а’ кешип келгенде.
бул санаат орны оншау улкен емес еди (А. Бегимрв).
САНААТШЫ ат. 1. Санаат кэрханасында ислеуши адам.
2. Санаат кэрханасына ийе болган адам.
САНАК ат- Есап, сан. Текте гана ^асцырды Алмады бул
санаода («Кырц ^ыз»). ,
САНАЛЫ кел. Ацыллы, ойлы, ^ужданлы, еркли. Душпан-
ларга царсы гуресиу дэстанда саналы турде ^ойыль$ы менен
175
белгиленеди (К. Мацсетов). дал
САНАЛЫУ санау фейилинин езлик дОре)кеси.
САНА-СЕЗИМ ат. Ой-пикир, ацыл. Эдебияттын тэсири
менен халыцтыц алдыцгы адамларыныц сана-сезими цэлип-
лести (Н. Дэуцараев). , .
САНАСЫЗ кел. Ацылсыз, цуждансыз.
САНАСЫУ санау: фейилиниц шериклик дэрежеси.
t САНАТОРИЯ аь Ауырыулар жатып емленетугын цэм дем
алатугын емлеу мэкемеси. »
САНАТЫУ санау фейилинин езгелик дэрежеси.
САНАУ Ф. 1. Есаплау, тууеллеу. 2. Бир нэрсени биримлеу,
дана дау. Мен гууалардыц алдында барлыц пулды бирим-би-
рим асыцпай санап шыцтым (А. гБекимбетов). 3. Атау, атын
айтыу. Ячшы Деп ауылдагы цызлардыц атын биримлеп санай-
?Ды (К. Султанов). 4. Цатарга цосыу, билиу тусиниу. 'Журт-
, тан езин бийик санап, Тап цораздай шыррыяды (Т. Жумаму-
ратов). Бул цылуасын ез мэпине орынды санаган Теребай
уйине келди (К. Султанов).
САНАУЛЫ кел. 1. Есаплы есапланган. Планда керсетил-
ген уацытца санаулы кунлер бар (С. Салиев). 2. Белгили,
мел шер л и. Ауылда бар адам санаулы, басцасы цаял-бала-ша-
галар (0. Хожаниязов).
САНАУСЫЗ кел. Есапсыз, есапланбаган, тууелленбеген.
САНАУШЫ ат. Есаплаушы, тууеллеуши.
САНДАЛ I. ат. сейл. т. Жазда кийетугын екшесиз теридев
тигилген жецил аяц кийим, туфли.
САНДАЛ II ат. Доталац агаш, отыргыш. Сандал га оты-
рыудан аза-безе болды (Айбек). ♦ Сандал ат—эреби ат. Асты-
на сандал ат минген («Мэспатша»).
САНДАЛАМАУ Ф. Биймэни орынсыз сейлемеу. Не исиц
бар кет женице, сандаламай кет цасымнан («Мэспатша»).
С АН ДА Л АУ Ф. Орынсыз оны-буны айтабериу, былшылдау,
Мына бэдбац не деп сандалап отыр (Г. Изпмбетов).
САНДАЛЫСПА ат. Орынсыз, женсиз, журис, гезиспе. Коп
сандалыспалар менен уйдиц бау-шууы да питти (К. Айымбе-
тов) .
САНДАЛЫУ Ф. 1. Орынсыз, женсиз, пайдасыз журиу.
Жесир дауы ушын Хийуаныц кешесинде сандалып журемиз
бе? (К. Султанов). 2. Кыйсацлау, дурыс журе алмау.
САНДЫ К ат- Устине керпе-тесек жыйнауга ^эм ишине
чайнек кеселер салыу ушын агаштан нагышланып исленген
терт муйешли, терт туя^лы уй заты, хожалы^ буйымы. Жар~
лынын уйи терде жаман сандьн^, оныц устине гене цара кер-
не дастыц жыйналган (К. Ирманов). ;
САНДЫРАК ат. 1. Ауырган адамныц орынсыз, тусиник-
сиз сезлери. Тусиниксиз сейлеген бир сандырац. 2. Келисик-
сиз цуры мылжыц сез. Ал байлар заманы цайтадаи болады
деген сандырацты бастан шыгарыу керек (Т. Кайыпбергенов).
' 176
САНДЫРАКЛАНЫУ сандырацлау фейилиниц езлик дэ-
режеси.
САНДЫРАКЛАУ Ф. 1. Есин билмей женсиз сейлеу, ма-
ниссиз сейлеу. Сандырацлап бир ауызды тыймадыц, 0з пей-
лицнен царап болдын, порцанлыц (С. Нурымбетов). 2. Уйцы-
да жатырган адамныц сейлениуи, уйцысырауы.
САНИТАР ат. Емлеу кэрханасында ауырыуларга, жара-
дарларга, инвалидлерге хызмет ететурын киши медицина
хызметкери.
САНИТАРИЯ ат. Улыума тазалыц цэм халыцтыц саулы
рын сазлау илажларына байланыслы система.
САНИТАРКА ат. ^аял-^ызлар санитары.
САНКЦИЯ ат. 1. Жокаргы мэкемелер, орынлар тэретг
.йен бир исти аныцлау ушын берилетугын арнаулы мацуллау,
цагаз, рухсат. 2. Келисимди бузган тэрепке царсы исленету-
рын цэрекет, ис, шара, илаж.
САН-МЫН, кел. Кеп, кеп мыц. Жен алдыца цаша герме
Мэспатша, -Изиде ертип сац-мыц жырын жауларды («Мэс-
патша»).
САНСЫЗ кел. Есапсыз, мугдары белгисиз, кеп. Гумбирле-
ген ац отауды тиктирип, Еншилер берейин сансыз малымнан/
(«Кырц цыз»). Мен шегемен сансыз мийнет, Кеулимниц хошы
келип кет (Эжинияз).
САНТИМЕТР ат. Метрдиц жузден бир белеги, он милли-
метр. Азамат цагазга 20 сантиметр етип сызды.
САНТИМЕТРДЕЙ кел. Сантиметрге шамалас, жацьш.
Терт сантиметрдей теренликте табылган шигитлер еле сол
жерде тускен цэлпинде екен (К. Досанов).
САЦЕЫУ ц. цацгыу.
САН.КЫЙЫУ Ф. Гэрдийиу, кетерицкилик етиу. Мурным-
нын пушыклыгына царамай саццыйып сала бериппен. («КК-
х. н.»).
САНХЫЛДАУ Ф. Цатты дауыс пенен сейлеу, сес шыга-
рыу. Ол оцыган гезде путкил денеси, К0СЫК болып ацты, сац-
цылдап сес (И. Юсупов).
САЦЛАК ат. 1. Тесик, жарыц. 2. Бос орын, бос жер, мум-
киншилик, жуй. Ески кушке шыдам бере алмады, тары бираз
сацлац пайда болды (К. Досанов). 3. Жарыц, сэуле, нур. Гу-
жимниц цою саясында туйенин. кези рурацымда санлац жоц
(К. Аралбаев).
САЦЫ РАУ I ат. Герец, цулагы ауыр, еситпейтугын адам.
Сацырауга; сэлем берсец — атанныц басы дер («КК- х. н.э).
САЦЫ РАУ II ат. Далац кецислик. ♦ Сацырау дала—цуу
дала, шоп шыцпаган далацлыц, майданлыц, цула дуз.
САП I ат. Бир цуралдыц услаура арналган белеги, дзете»
услагыш. -Айымжамал улкен жалпац кетпеннин. сабына суйе-
нип тур еди (О. Хожаниязов). Жогалган пышацтьщ сабы ал-
,тын («КК- х- н-»)-
12—246 177:
САП II ат. КатаР> дизбек. Бул жерде жаслар ер журек.
Длдыцгы сапта керинди (Б. К^йыпназаров). Сапта турган ха-
.лайыц, тамашага фарады («Алпамыс»). ♦ Сап дузиу-цатар ду-
/зиу, дизбек дузиу. Аспанда сап дизип дизилискен тырналар
•целине цайтып баратыр (©. Хожаниязов). Сап болыу — та мам
45олыу, таусылыу. Азгана уа^ыт пайда болган цууаныш дем-
шиц арасында сап болды (М. Эбдирейимов).
САП III кел. Таза, пэк, шын. Сап журеги ертенипти дуг
болып, Тири ^алдым, а^ыр туби цут болып (Т. Жумамура-
тов). Сап денеме куш кууатта ендирген, Ерисине сай еткен-
„дей ар^ауды (И. К^урбанбаев). Ауырлыгын сап алтынга ел-
шетип, гилем сатып сузди сэрдар а^шаны (И. Юсупов). Жы-
.лайманнын сап ^ужданлы болыуы гуман (И. Тургенев). ♦
;Сап етиу-бирден тап болыу, бирден келе ^алыу, шыга кетиу.
САПА ат. Кэсийет, айры^шальп^, езгешелик. Ауыл хожа-
„лыгы хызметкерлери ушын еситтириудиц сапасы жа^сарды
(Г. Есемуратов). ♦ Сапа суриу-уа^ты хошлыц етиу, кеуил ке-
териу. Кел. сапа сурели эй налазилмер, Бул дуньяда ойнап
жулген жа^сыды (Эжинияз).
САПАР I ат. Багдар, багыт, жол. Ойнап оскен бирадар-
.лар бол аман, алые жолга сапар шектим мен бугин (И. Юсу-
пов). Тахта, кепирден Чимбай^а царай сапар шектик (Ж. Ай-
мурзаев).
САПАРII ат. Ирет, гезек, жола, мэртебё, нэубет. Не де
болса усы сапары Пара алмайтугын адам тексерди (Т. Ка-
шыпбергенов). Бира^ бул сапары коп кешикксн жоц (0. Хо-
.жаииязов).
САЛЛАНЫУ I саплау I фейилинин езлик дэрежеси.
САЛЛАНЫУ II саплау II, фейилинин езлик дэрежеси.
САПЛАСТЫРЫУ Ф. Тамамлау, жогалтыу, питириу, пит-
кериу. Сауатсызлыкты сапластырыу ушын. районнан колхоз-
.лар арасына 10 мугаллим жиберди (Жамалов) Сапластырып
• цол мийнетин, Машинага бурма^ бетин (И. Юсупов).
САПЛАСЫУ I саплау I фейилиниц шериклик дэрежеси.
САПЛАСЫУ II саплау IL фейилинин. шериклик дэрежеси.
САПЛАТТЫРЫУ I саплау I фейилинин. езгелик дэрежеси.
САПЛАТТЫРЫУ II саплау II фейилинин езгелик дэрежеси.
САП Л АТЫУ 1 саплау I фейилинин езгелик дэрежеси.
САПЛАТЫУ II саплау II фейилинин езгелик дэрежеси.
САПЛАУ I Ф. Бир цуралды услагышца орналастырыу, сап-
^,а бекитиу дэстелеу. Кай жерлерге жайласпага барасан, А^
найзанды царагайга ’саплайсац («К^ыр^ цыз»).
САПЛАУ II Ф. Тамамлау, жогалтыу, питкериу. Алды ар-
лын такладым, Душпанды цуртып сапладым («Мэспатша»).
САПЛЫ кел. Сабы бар, сап салынган, сапланган.
САПСЫЗ кел. Сабы жоц. сап салынбаган, сапланбаган.
САПЫЙЫН ат. Кокнардыц езген сууын сузетугын сийле,
а?8 ;
яки басца шыт, шуберек. Сон. бир ац шубсрек пенен сузит
оны басына сапыйын етип жапты (6. Хожаниязов).
САПЫ РАН: ала-сапыран Р. Былагай, дубелей . Кезге.
туртсе коргисиз ала сапыран (Н. Дэуцараев).
САПЫРТЫШ ат. Суйыц нэрсени сапыратугын зат, хожа-
лыц буйымы.
САПЫРЫУ Ф. 1. ^айталап цуйыу, ерсили-царсылы цуйыв
араластырыу. Чай сууытцандай етип оны кесеге сапырды (1\.
Аралбаев). Саттар шётирек отырып алып улкен ожау цасьпу
пенен сорпа сапырды (Ж. Аймурзаев). 2. Уйытцыу, ушын ке-
лиу, кешип келиу. Он. тусликт«н кепет таудан цум сапырып,.
Оттай лаулап бул жерге де жеткен «ауган», Кен даланы тур-
ды цаплап (И. Юсупов).
САРА кел. 1. Сайланды, жацсы, артыцмаш. Сез тынлайды
жигиттиц де сарасы, Узац болмас еки елдин арасы («Канта-
йым>). 2. Каял-цызлардыц аты, исми. ♦ Сез сарасы-ец>
жацсы сез. Сыр шашпас адам данасы, Орынланар сез сарасы
(Эжинияз).
САРАЙ ат. Улкен, кец жацтылы жай. Терт тулик мал жый-
нал салдырган сарай Соныцдай бар еди дэулетли бир бай..
(Омар). Хан сарайында болган бир мейлисте олар цатты мае
болган (К. Аралбаев). ♦ Ишки сарай—кеуил, нийет. Баланыя
ишки сарайына элле цандай цэсирет зэрдеси тускендей бол-
ды (К. Султанов).
САРАЙМАН ат. Сарай хызметкери. Сарайманлардан.
жууап сорап, патшага езиниц цал-^кагдайын айтпацшы болды
(К. Айымбетов). *
САРАЛАНЫУ Ф. Сайланып цалыу, сайланып алыныу, ШЫ-
Fbiy.
САРАЛАУ Ф. 1. Сайлау, тацлау, даралау. Кунхожа айтч.
ты халыцца царап, Эжинияз айтты сез саралап (Отеш). 2-
Улкен, киши дэретке шыгыу, майданлау.
САРАНАУ Ф. 1. Ири царамал, туцым мал. Камал ага ма-
лынды айда, Саранауыц журген цайда? (Э. Шамуратов). Са-
ранау сыйыр да тууган еди, цэзир бузауын алып барамав
(Ж. Сейтназаров). 2. Ауыс. Ири, оцатайсыз кемпек адам. Ка-
мал ага ойланып кер, Саранау емес жууапкер (Э. Шамуратов)..
САРАНЖАМ Р. Тацлаулы, жыйнацлы, тайын, тэртипли.
Гузек болганнан кийим-кеншеклерим саранжам цылмац ке-
рек (Мэжит улы).
САРАН, кел. Кытымыр, сыцмар, пейли тар. Откен уацытла-
ры бир сарац адам бир сакый адамнын. уйине цонац болады
(К- Айымбетов). Козлов жудэ сезге сарац жигит екен (Т. Ка-
йыпбергенов).
САРАЦЛЬЩ ат. Кыть1мырлыц, пейил тарлыц. Ауырыу ас-
тан, дау царындастан, цотыр цамыстан, таз таныстан, сарац-
лыц жугысады ауылластан («КД- х-с- ж; КЦ. X. а.>).
XZAPATAH ат. 1. Он еки айдыц бири, жаздыц биринши ец
179;
ыссыайы, жауза менен ?эсетл айынын. ортасындагы ай. -Сэуирт
санлы дыс, жауза жары т^ыс, ай^ай саратан /сеннен де ^6рка->
ман («К^. х. с. ж; цц. х. а.»). Мыс ^азандай ^айнаганда сара-
тан берилмейме цыс тоцсаннын сазайы (И. Юсупов). 2. Шам-"
сия жыд есабыныц тортинши айыньщ арапша аты ягный 22
нюнь—21 июль аралыгына туура келеди 3. мед. Цылтама^ ауы--
рыу, рак.
САРАФАН ат. >^аял-^ызлардыц жецсиз уст койлеги.
САРАФАНЛЫ кел. Сарафаны бар, устине сарафан кийген.
САРРАЙТЫУ саррайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
САРРАИЫУ Ф. 1. Сары туске ениу, туси езгериу. Оныц да
.жапырацлары, саргайып сэни кетип калган (Н. Дэу^араев).
2. Арыу, болдырыу, жудеу. 3. Ауыс. Кутиу, шыдау, куткен,
шыдаган. Сабыр туби сары алтын, саррайган жетер мурат^а
(«К^. х. н.».).
CAPFbIJIT кел. Сарыга мегзес, сарыражацын, у^сас, сар-
тыш. Бирден ..оньщ саргылт жузи сазарып кетти (А. Бекимбе-
тов).
САРБЫЛТЛАУ кел. Сарыра мегзеслеу, саргышлау.
CAPFbIIII кел. Саргылт, сарыга рец берген. Мынау cap- ,
тыш к;ум цушагын, кеклетиуге сен гайрат сал (И. Юсупов).
Жузлерин неге-саррыш тартты, ким. тийди балам зейнице'
X «Алпамыс»).
САРРЫШЛАНЫУ Ф. Сарыга жа^ын туске ениу. Саргыш-
ланды аппак4 жуЗи, Жаудырады еки кези (Берда^).
САРРЫШЛАУ кел. Сарыга бейимлеу, мегзес, сарыга бе-
йимленген. Оныц редки саргышлау сур ’болады (А. Жалме-
нов). .
САРДАЙ кел. Дуп-тууры, дуп-дузиу, саррас, ашьщ. Бул i
турган балалардын жолын сардай ашагер («Т^ыр^ цыз»).'
САРДАР ц. сардар.
САРДАРЛЬЩ iv сэрдарлыц.
САРКОП ат' Цаланы айландырып уйдирилген топыра^
^орган, цашы. Саркобын бэлент уйдирсин, Халцына жар ур- -
дырсын («Алпамыс»). Дэрбент жолдыц аузына, Саркобын
бэленг уйдирсин («Алпамыс»).
-х САРК^УМ ат. Суу ^эм басцада суйыклыкларга пайдаланыу
ушын ^олланылатугын усларышы бар ыдыс. Ана сардум ме-
нен шелекти далага алып шыгарыцыз, бет 1\олыцызды жууы-
дыз деди (Н. Дэу^араев).
САРК^УМДАИ кел. Сар^умга усаган, мегзес, сывдлы, ’ тэ-
ризли.
САР^УМЛЫ кел. Саркумы бар.
САРК^УМСЫЗ кел. Саркумы жо^, сар^ум усламаган.
САР1\ЫЛЫУ Ф. 1. Арыу, агып таусылыу. Ийниндеги суз-
\ бе ^алтадан кек сууы сарцылып тирсегине тамшылап турып-.
ты (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс. Питиу, куртылыу, тамам бо-
лыу. Оныц тацаты кетти, сабыры сар^ылды. ,(К. Султанов).
180
САРК^ЫМ ц. capцум.
САРК^ЫНДЫ ат. Ацырында, соцында цалган зат, цалдыц^
Fappbi бойындагысарцынды кушин жыйнап- алып, жаца ша-
бысына тусти (К. Султанов).
CAPKJbIPAMA ат. Жоцарыдан тусип’агып турган суу; цат-
ты агып турган суудыц тусерлиги, цулама суу. Кулар жар*
басынан сарцырамалар, К9М муздай цурдымга суцгип жога-
дар (И. Юсупов).
САР^ЫРАУ Ф. Сес шыгарып цатты агыу. Сарцырады
каналлардыц сагасы, Кок жайылды Эмйудэрья жагасьь
(Т. Сейтжанов).
. САР^ЫРАУЫК Ц. сарцырама.
САРКЫТ ат. 1. Бир заттан, ауцаттан цалдырып басцалар-
га берилетугын белек, белим. Мынау, анау жайда отырган-
ларга сарцыт болсын (Ж. Аймурзаев). Услатпайды бир ба-
лыцтыц цалашын, Байдан сарцыт жегени тек жал цацы^
, (К? Султанов). 2. Ауыс, Цалдыц, тасланды, Ескиликтиц сар-
цытларын эшкаралауга уцыплы шыгарма (Г. Есемуратов).
САРГ^ЫТЫУ сарцыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРК^ЫУ Ф. Зымырап темен жылысыу, жоцарыдан тусиу.
Темен тусип сарцып киятырган самолёттен царап отырган-
адамларга кишкентай гана сулыу цала керинедй (Ж. Аймур-
заев). Сарцып атлыгар тауыцнан булац, Кешецде нур жанар
4тынбай жарцырап (Т. Сейтжанов).
САРЛАТЫУ сарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРЛАУ Ф. Катты куш пенен агыу, ыгыу, жылжыу.
САРНАУ Ф. Зарлау, созыв дауыслап сейлеу. Дийуана cap- .
нады, Сыртта турып моллеке («К^аншайым»).
САРП: сарп етиу Ф. Жумсау, жумсалыу, пидэ етиу. Ол
езиниц барлыц емирин, барлыц творчествосын халыцца хыз-
мет етиу ушын сарп етти (И. Сагитов).
САРП АЙ ат. 1. Сыйлап берилген зат, сауга, кийим, сый,
2. Ауыс. Биреудиц екинши биреуге берген пэнти, сыбагасы.
Кол байлаулы атьща терис минипсец, ^утлы болсын цыз-
дан алган сарпайыц («Кырц цыз».).
САРПАЙЛАНЫУ сарпайлау фейилиниц езлик дэрежеси.
САРПАЙЛАТТЫРЫУ сарпайлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
САРПАЙЛАТЫУ сарпайлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРПАЙЛАУ Ф. Сыйлау, саугалау.
САРПАЙСЫЗ кел. Сарпай алмаган, сарпайы жоц^
САРРАС кел. 1. Нац, дуп-дурыс, толыц. Мине соннан бер-
ли арадан саррас сегиз жыл етти (Г. Камалова). Алдьщызда-
гы оразага цацыйцат балацыз саррас он сегизге шыгады (А.-
Бекимбетов). 2. Саз, аныц, тууры. Оцыута зауыц еткенлердин,
ашыц саррасты жоллары (Мэжит улы)1. КЭЗИР бэри саррас
'<болды (Ж. Аймурзаев).
САРРАСЛАНЫУ сарраслау фейилиниц езлик дэрежеси.
№
САРРАСЛАСЫУ сарраслау фейилиниц шериклик дэреже-
лжеси.
САРРАСЛАТТЫРЫУ сарраслау фейилиниц езгелик дэре-
. жеси.
САРРАСЛАТЫУ сарраслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРРАСЛАУ Ф. Дуурылау, дурыслау, сазлау. Дац молла-
;мыз цуралларын сарраслап, цэцэрленип урган цолын цулаш-
лап (G. Нурымбетов).
САРРАСЛЫ!^ ат Дурыслыц, туурылыц, нацлыц.
САРСАН. ат. Салдар, цайран, эуере. Болар исти биледи,
.Жеккеликтиц сарсацы. («Мэспатша»). К^сыбайдьщ ацылы
сарсац (К. Султанов). ♦ Сарсацкесек— а) ацылынан, цууы-
ынан айырылыу, эуереси шыгыу. б) адамларга, халыцца
жесеклетип урдырыу.
САРСАЦШЫЛЬЩ кел. Хайраншылыц, эуерешилик.
САРСЫЕЫУ Ф. Кыйналыу, ызаланыу, цапа болыу. Бил-
лей турман ата, жырац цашыцп’а сезицди, еситип кеулим cap-,
хыцты («Мэспатша»).
САРСЬЖ ат. Зацым, кесел, ириц. Дийдарын бир кереал-
май, Зауцы сапа суре-алмай, Кеулицде болды сарсыц («Мэс-
патша»).
САРСЫЛДЫРЫУ сарсылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРСЫЛЫУ Ф. Капаланыу, ууайымланыу, цайгыланыу.
МЗарсылып жылай бергеннен пайдалы хеш нэрсе шыцпайтугын
.еди (К^. Ирманов).
САРТ: сарт етиу. ф. 1. Бйр заттыц екинши бир затца тийи-
уинен цатты сестиц шыгыуы. Шийрингул цапысын сарт етки-
зип ашып, босагадан атлап ишке кирип келди (К. Смамутов).
2. Тосаттан ядца тусиу, бир нэрсениц ойга гез келиуи.
САРТЫЛДАТЫУ сартылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРТЫЛДАУ Ф. Кайта-цайта урылган сес, тарсылдау.
.^арсыласцанньщ жауырнына сартылдап урылды цамшы
(К- Султанов).
САРУАР ц. сэруар.
САРУИ к- сэрби
САРЫ кел. Алтынга усаган тус. Аягында сарм телетин
/•туфли (Т. . К^айыпбергенов). Оныц цатара -ернегине алтындай
.сары сэдеп цадалган (К. Султанов). фАузынын сарысы кет-
пеген—жас, гедек. Сары май—^атьщтан, суттен алынган
май. Сары г^арын—орта жастан еткен, улкейген, кэйуаны.
.Еркеклердиц атын, кэйуаны сары карын ^аял сен айт^анда
кеше тускен келинлер не демейди (К. Султанов). Сары ууа-
йым — цайгы, ^эсирет, ^апашылыц. Сары ууыз мэйектиц
гишиндеги, ортасындагы сары заты.
САРЫ ЖАЙ ат. ген. с. Ески атыу хуралы, оц жай. Сары
жайын цолына алып, Шолац цылышын белине байлап,... («КК*
л. е.»). Мергенлер бабага сары жайды берди («Алпамыс»).
U82 - ' ;
САРЫЙ ат. Кеселдиц аты, цэсте. Сарыйдан елген аттайи:
етип, Геллесин кесип жаулардыц, Бир тебе ^ылып уйедк?
(«КК- поэз. ант.»).
САРЫЛДАУ Ф. Катты агыстыц, суудыц ^эрекетиниц сес-
ти. Сарылдап агып жатырган Эмиудэрьяныц жилли сууы ка-;
йыц тусиу менен-ai^ ер т^ояндай секирип ала женелди (Н. Дэу-г
цараев).
САРЫЛДЫ ц. сарылдау.
САРЫЛТЫУ сарылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САРЫЛЫУ Ф. Кеп кутиу, инкар болыу, жалыгыу, сарсьг
лыу, ыгыр болыу. К^ара кешке гац^ылдап, дуркинин излер?
сйрсылып (И. Юсупов). Кеше кундиз жумыс пенен сарсылды»,
Кула дузде зарланганнан не пайда (Омар). ’
САРЫМСАК ат. Пияз туцымлас бацша есимлиги, тау пия-
зы.
САРЫУ ат. Ауырыудыц бир тури, цэсте, иш цыста. Кайгьг
дэрттен цайнады бул сарыуым, Эрман менен бойдан кетти 14а-
рыуым («Кыр^ цыз»).
САРЫ ШОП ат. Жабайы шоп, есимликлер денесинен ау-
катланып есиуши тури, сары есимлик. Бэ^эр жетип шопан
гезип даланы,, сары шепти падасына гузетти (Т. Сейтжанов)^
САРЫШУНАК ат- Ири дала тышцаны. Андасанда сарьг
шуна^лар какцан ^азыктай оммасына турады (X. Сейтов).
САСКАЛАКЛАУ к. албырацлау.
САСПАУ Ф. Албырамау, берк болыу. Бай болсац-таспа,
Жарлы болсац саспа («КК- х- н.»). ФДегбирден сасыу—
а^ылдан азыу, а^ылдан адасыу. Кь1зы кеткенде ауылды ба-
сына кетерип жэнжел шыгарып журген киси цай дегбирден
састы екен? (Т. Кайыпбергенов).
САСЫК кел. Жаман ийис. Уйдиц ^асындагы сасык жай~
пауыттан етип салла^ ханнаныц тусына келдим (9. Шамура-
тов).
САСЫКЛЫК кел. Сасыц ийис шыгып атырган жер.
САСЫТЫУ Ф. Ийислендириу, ийисин шыгарыу ийисле-
тиу, ширитиу, муцкитиу. Тау устинде цара булт. Кан сасытып
к;абац уйген (Ж. Аймурзаев).
САСЫУ I Ф. Ийислениу, шириу, ийиси муцкиу, ийиси шы-
рыу. Быйылда секер парасы сасып, ийт жеб атыр деген, гала~
Уыт тусти (Т. Кайыпбергенов). Бираз куннен кейин «Ийшаш
цаланьщ» иши ^эр^ыйлы ийислер менен с'асып кетти (Ж- Ай-
мурзаев).
САСЫУ II Ф. Албырау, албырацлау, апалаклау. Олар сон--
да есикти ашты, К°РЬ1КАанынан бэри састы (Бердац).
САТАН ат. Ая^тыц дизеден жокаргы белими.
САТАНДАЙ кел. Сатанга усаган, сатан сыя^лы, тэризли.
Балтыры чбуураньщ сатанындай бойшац жалацаш етине гене
бешпент кийген (Н. Берекешов).
САТИН ат. Товардыц жайдары бир тури, пахта жибиненто
18^
^ылган бир жузлеме, товар, гезлеме. ^олында царат сатин
менен тысланган чемоданы бар . (О.. Айжанов). Биз кецсеге>
келип киргенимцзде кезймиз ец дэслеп усти ^ызыл сатин ме-
нен жабылган жазыу столына тусти (Ж. Сейтназаров).
САТИНДЕИ кел. Сатинге усаган, сатин сыяцлы, сатин тэу
ризли.
САТИР ат. 1^осыц, терт цатардан туратугын уй^асыцлы,
шыгарма. Бацсы узиндилер жиберсе кейин сатир ямаса цара
сез бенен тусиндиреди (Н. Дэуцараев).'
САТИРА ат. 1. Кулки, маза^, мыскыл. 2. Турмыстагы жа-
рамсыз ^эдийселерди, кемшиликлерди, цэтеликлерди царалай-
тугын еткир етип жазылган шыгарма. э
САТИРАДАИ кел. Сатирага усаган, сатира сыя^лы, сати-
ра тэризли.
САТИРАЛЬЩ кел. 1. Кулкили, ^ызыцлы. «Шанышцы» деген
сатиральц газетада Комекбай цорылдап уйыцлап атыр (Ж.
Аймурзаев). 2. Кемшиликлерди эшкаралап керсетиуши зде-
«бий шыгарма.
САТКЫЗДЫРЫУ сатцызыу фейилинин, езгелик дэрежеси.1
САТ^ЫЗЫУ Ф. Бир затты екинши биреу ареалы саттыг
О 4 1
рыу. ы :
САТ^ЬШ ат. Душпанга берилип кетиуши, ^ыянат ислеуши.
САТКЫНЛЬЩ кел. Кыянатшылы^, душпаншылы^. К°цы^
рат кетерилисине сатцынльщ еткен Мухаммед Фананыц шабыу-
лынан царацалпац халцы Бозатауга цорган салган (Б. Ис-
майлов).
САТ1\Ь1НШЫ ат. Кыянатшы, душпан.
САТПАРЛАНЫУ Ф. ^эр^ыйлы кир патасльп^лар цатыу?
яатасланыу, жугыу. Ылайдан сууырып алгандай бел бууа*
рына шекем сатпарланган батпа^ (К. Султанов).
САТТЫРЫУ сатыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САТЫЛЫУ 14. сатыу.
САТБ1Н кел. Сатып алып турылган зат, пулга алынату-
гын. Кемис затлар сатын менен толыцты, Ушыцланып кол-
хоздагы дарамат (Т. Сейтжанов).
САТЫНЫУ сатыу фейилиниц езлик дэрежеси. 4
САТЫРАШ ц. шатыраш.
САТЫРЛАНЫУ сатырлау фейилиниц езлик дэрежеси. t
САТЫРЛАСЫУ сатырлау фейилиниц шериклик дэрежеси-
•САТЫРЛАТЫУ сатырлау фейилиниц езгелик дэрежеси. :
САТЫРЛАУ Ф. Тарсылдау, шартылдау. Оган цосыла са*
тырлаган арбаньщ дауысы, мециреген колхоз ^ауазы (Жама«
лов).
САТЫСТЫРЫУ «сатыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
САТЫУ Ф; li Затты пулга алмастырыу, затты пулга бериу,
Ол* цалага барса алды менен китап сатып алып келеди (Ж
Аймурзаев). Егин пегинди жыйнаган соц базарга барып гэллф
пэлле сатаманба деп отырман (К. Султанов). Дукэн ашцан баэ
Л 84
зазлар, Мал сойып сатцан цассаплар («Ер Зийуар»); 2. :
А^ыс. Сатцынлыц•• етиу, душгганлыц ислеу, кыянет етиу. Сеи-
де бир ©мир тентеги, Ышцыны сатцан цара бий (Т. Сейтжа-
нов). Жэмийеттен басын тартцан, Кеп абройын сырттан сат-
цан (Ш. Артыц).
САТЫУШЫ ат. Сауда ислеуши адам, дуканшы.
САУ I ат. 1. Дени сау, ауырыуы жоц, сап. Фермадагы сау*'*
Малларды ауырыу маллардан белекледи,... («Сов. цц.»г.).
2. Тири, аман. Сау болсац буйырган дуз-дэмицди татып ке-
лерсец (А. Элийев).. ’ ’ '
САУ II ц* сауыу. .
. <САУА ат. Бос^ еркин. К°ЛДВД сауа уацтында жаслар ме-
нен ойын—сауыцлар еткерип те турады (С. Хожаниязов).
t- САУАД ат. Copay, сорац. Мумкин бё жолдас политотдел,
Сауалым бар сизге цысца (И. Юсупов). Мен енди сеннен бае ...
ца сауал сорайман (К. Эуезов))
САУАЛАНЫУ сауалыу фейийиниц езгелик дэрежеси. >
САУАЛЫТЫУ .сауалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
САУАЛЫУ. ф. Тэуир болыу, ауырганы цойып, кетиу, дузе-
лиу. Ол сезсиз кеп узамай* сауалып кетеди. (С. Хожаниязов).
САУАП ат. Алгыс, рахмет, рэцим. Виз себепли кеп нэтий-
же табарсац,: ада болмас кеп сауаплар аларсац («Мэспатша»).
Соган ылайыц, сиз де бир илажын етсециз сауапца цаласызт?
(Ж. Аймурзаев).
л САУАТ ат. Илим, оцыу, жазыуды билиу. Сауат ашыу—•
цэммениц-уазыйпасы,... («Кыз. цц.» г.). Ка^та цартайганда
сауатымды ашатугын турим бар (Т. Кайыпбергенов).
САУАТКАН кел. Сауатлы, билгиш, билимли. Нэзер салып
цараса, сулыу перийзат еди, ези еди сауатцан («Каншайым»). п
САУАТЛАНДЫРЫУ сауатланыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси. • ?
САУАТЛАНЫУ Ф. Илим алыу, билимлениу/ сауат ашыу.
САУАТЛЫ кел. Илимли, билимли. Оларда мендей сауат*
лы болыуды жацсы кереди (Ж. Аймурзаев).
САУАТЛЫЛВ1К ат4 Билймлилик, алымлылыц.
САУАТСЫЗ кел. Бил ими, ил ими жоц.
САУАШ. ат. Урыс, согыс. Усы жерде цанлы сауаш; болган
десец цеш инанбас (И. Юсупов). Ацыры' туркменде эрманда
елди, Сауаш куни.ч:цаслы натыц^ цолдаулы .(Бердац).
САУРА ат. 1. Сый, сыйлыц, сыбага...Гулзада, Мэтенниц
саган алып келген саугасы шыгар: цабыл ет (9. Шамуратов).
2. Ауыс. Олжа, дэулет. Жаныц. сауга цурымсац, Ка^т кейни-
цё жаныц езицде турганда («Алпамыс»). ' I) •
САУДА ат. 1. Алыу-сатыу иси/ затты ацшага; алмасты-
рыу. Дуканшы кундиз сауда етпейди, «Адамлар истен цалар»
дёп (Б:. Исмайлов).^Терткулге бир” сауда. кызмёткерин жибе-
рип балаларга гойыншыцлар: алдырды = t(T. Кайыпбергенов); >
2. Ауыс. Уацыя, цэдийсе. Сол сауда болган тунде тац 'атцан*”-
ШJ- ‘
ша Саадатжан уйьщламады (Б. Бекниязова). ♦ Басына сауда
тусиу—^ыйыншыльщца ушырау ‘Жаман менен дус болсан»
басына сауда тускенде, езинин басын ^оргайды (К. Айымбе-
тов),0мирлик саудада—емирлик ис, тиришилик ушын жасау.
Бул ©мир саудасы (0. Хожаниязов). Жан саудасы—тириши-
лик ушын гурес иси. Жан саудасы бар жерде уй^ы не жесин
(0. Хожаниязов). Басыца сауда салыу—^эр турли нэрселерге,
ушыратыу. Тууган елдин ар-намысын алып кел, ДушпанныЦ.
басына сауда салып кел (С. Нурымбетов).
САУДАГЕР ат. Алып сатар, з'атты арзан алып, цымбаты-
на сатыушы. Саудагерлер Тегин кетеме, коли бальпда, ериси
малга, жери дийханга жай атаудьщ лацабы жайылды (К.
Султанов).
САУДАГЕРШИЛИК ат. Сауда ислеушилик, кэр, кэсип»
усыл.
САУДАЛАНЫУ саудалау фейилинин езлик дэрежеси.
САУДАЛАСЫУ Ф. 1. Алыу ^эм; сатыу ушын сейлесиу, ке-
лисиу. Бойына, сымбатына наРап» ат саудалагандай саудала-
сып, биреуин ез ха^ына жаллады (К. Ирманов) 2. Ауыс. Тар-
тысыу, мэлеллесиу, жэнжеллесиу. Сенин менен саудаласып
жургенше я елейин де, я цалайын (Ж. Аймурзаев).
САУДАЛАТТЫРЫУ саудалау фейилинин езгелик дэреже-
си. :
САУДАЛАТЫУ саудалау фейилинин езгелик дэрежеси.
САУДАЛАУ Ф. 1. Затты сатып алыу ушын ба^асын кели-
сиу. Неде< болса жа^сы бир гилем сатып алайын деп ойлап^
гилемлерди саудалай баслады (К. Айымбетов). 2. Хожалыкка
ямаса басца да керекли жерлергё заттыц ба^асын келисип
а^шаны жумсау, ^эрежетлеу.
САУДЫ РАК ц. саудырау.
С АУД А-С АТЫ К ат. Сауда етиу, алыу-сатыу иси. 2. Сау-
да етиущи, сатып алыушы.
САУДЫРАСЫУ саудырау II фейилинин шериклик дэре-
жеси.
САУДЫРАТЫУ саудырау II фейилинин езгелик дэрежеси.
САУДЫРАУ I Ф. 1. Саусау, салдырау. Гене саудыраган
керегесин кеклеп, узигин жамап' бэлеге ^алдым (К- Айымбе-
тов). 2. Тегилиу, шашылыу. Ушы топыр кеп о^лар шешкен уацта
белбеуден саудырап тусти н°йнынан («КЫРК Цьтз»). 3. Тозыу,
ескериу., Бэринен де хабарым бар жан апа, саудыраган са-.
^ытларды сепледин («Кыри ^ыз>). 4. Эззилеу, цаусау.
Саудыраган аягым тургелейин десем де айтцанымды нылмай-
ды (Т. Сафиев). ♦Саудыраган ац кекирек—ашьщ, сумлыгы
ЖО1$. Саудыраган а^ кекирек, ац пейил кэйуаны ^аял (0. Хо-
жаниязов).
САУДЫРАУ II Ф. Кеулиндеги барлыц пикирин цалдырмай
айтыу, кеуилин ашыу, ойындагысын тэрийплеу, ашьщ кеуил*
лилик етиу.
186
САУДЫРЫУ Ф. 1. Сауып сутин алыура кайыл болыу. 2.
Биреуге сауыу жумыс ислетиу, саурызыу. Сыйыр саудырыуы
оран дым оцай тусти (©. Айжанов).
•САУЛАТ ат. Салтанатлы коринис, керик, бой, дене. Сон-
да да мен инкар болып озине, Саулатыцды сагынаман а^ыу-
зар (Ш. ^Чэмбетмуратов). Хасен хан журипти сениц дэулетиц,
Касындагы кепегин де саулатыц («Ер Зийуар»).
САУЛАТЛЫ кел. Уллы керинисли, керикли. Урыстан ке-
йин салган саулатлы жайлар, Сэлем жас тереклер жасыл то*
гайлар (И. Юсупов).
САУЛАУ Ф. Атыу, цуйылыу, тегилиу. Бети-аузы даладай
цан, Ацса керек тынбай еаулап (Аймурзаев).
САУЛЫК> Е ат. Уш жастан улкен цой. Тамацты тэлимси-
мей мен жемеймен деп, сонда да саулы^ деген аты жаман
(Эжинияз).
* САУЛЬЩ II ат. Ауырыу жо^льн^, аманльщ. Женсиз цыр1£
кун цайры ууайым шеккеннен, Ден саульнуга бир кун шадльп^
жацсырац (Бердац). ^еш нэрсе жетпейди дени саулы^ка, Ден
хаулыцты сацла, цайры ем болмас (К- Ирманов).
г САУЛЫМ ат. Улкен, дузиу, саррас. ^укиметтиц саулым
жолына цурау паянламас сен дузац сал тутарга (К. Ирманов).
САУМАЛ ат. Ашымаган цымыз, ашымаран бийениц сути.
САУМАЛАУ Ф. Жыйнау, жыйнастырып тартыу. Саумалап
тез жипек торларын, Рейлерге шавдан иледи (III. Мэмбет-
Муратов). Ал анау аттыц дизгинин саумалады, кем-кем жа-
1\ыи киятыр (Т. К^айыпбергенов).
L САУРЫ ц. сауыр.
САУ£А1^ ат. Барма^, ^олдыц, аяцтыц ушындагы белек-
ленген болйми. 1^ысып цыздыц саусагын, цайры дэртин шая-
ды («Кырц 1^ыз»). Он саусагыц оц цолыцныц саласы (Берда^).
. САУ-САЛАМАТ ат. Аман-есен. Сау-саламат барсам елге,
Гуз етип, жаз бэ^эрине (Эжинияз). Ол сау-саламат, кулип
ойнап, мэс болып жур екен. (А. Бекимбетов).
САУСАУ ф. Босау, босасыу, ыдырау, бузылыу. Кегейлери
^ыйцылдап, кекиреги саусаран (К. Эбдимуратов). Жабагы
жуии туспеген, сай*суйеги саусаран («К^облан»).
САУСЭЛИМ ат. Сам-сам, ахмак,. эумесер, босац. Онын да
мендей рой ана журеги, Анапы атты екен 1\андай сэусэлим
(К. Султанов).
САУШЫЛЬЩ кел. Аманшылы^, тиришилик, дени саушы
лыц. Кысынба, жецге, саушыльп^ болса тама^ цайда барар
дейсец (О. Хожаниязов). 1
САУЫЕЫУ I Ф. Ауырыудан дузелиу, тэуир болыу, сауа*
лып кетиу, жазылыу.
САУЫЕЫУ II Ф. Сийреклесиу, сауаланыу, азайыу.
САУЫ!^ ат. Хэзлик, ойын, кулки. Yui-терт кун ^ыз бенен
бирге болып, сауы^ ^урады (К. Айымбетов).
САУЫЛТЫУ сауылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
18Г
САУЫЛЫУ I. Ф. Таусылыу^тарцау^ пйти$ тамам болыу, ацы-
ры .болыу. Мени.ц келиу мунасиб-тиме .бизиц уйдеги той 4а*
^ылды (©. Хожаниязов).
1 САУБ1ЛЫУ II Ф; Маллардыц сутиниц алыныуы. Сыйыр
. дэслепки кунлери кунине бир. ирет сауылатугын болса, ке-
йин ала-еки рет сауылатугын болды (Ж. Сейтназаров).
, САУЫН ат. ,-Сауылатугын, сут беретугын мал. Агарганлы
кел цылады сауыны, Атызында: писер гарбыз-цауыны (Т. Сейт-
жанов) л ' -
САУЫНЛЫ кел. Сауыны бар, сауыны болган. *
САУЫНСЫЗ кел. Сауыны жоц, сауыны болмаган.
САУЫНШЫ ат. Мал сауатугын адам, киси. Орынгул фер’
мамыздыц ец алдыцгы сауыншыларынЬщ бири (Ж. Сейтна-
заров). ...
САУЫР, ат. Бексе, белден куйрыгына дейинги аралыкь
жанбасы, еки бексеси. Астыма минген атым шубар шолац,
Сауырыцда цалы бар жолац-жолац (Эжинияз). ♦ Сауырдан
агыу сауырдан аццан тер, терлеу, тер шыгыу. Сауырдан ац-
цан цара тер, Жумалап жерге агады («Алпамыс»). Гэпим
жалган болмасын деп аттыц сауырысы урды, ыргып жайы-
нан турды («К^облан»). Сауырысы тасып цайнау—талпыныу
умтылыу, жеделлениу, жигерлениу. Жай тасындай жайнады
сауырысы тасып ;Цайнады («Алпамыс»),
САУЫСКАН ат. ^экке, ала тусли жабайы цус. Fapra —
цузгын.сауысцанлар мэс болып, Азап берген жолдасларга цай-
ранман (С. Нурымбетов).
САУЫТ ат. ген. с. Батырлардыц денесинен оц отпес ушын
темирден исленген яки полат сымнан тоцылган кийим. К^ара
шашым бестен таллап туйейин, атам берген ац сауытты кий-
ейин («Кырц цыз»).
САУЫТЛЫ кел. Сауыты бар, сауыт кийген.
САУЫТСЫЗ кел. Сауыты жоц, сауыт киймеген.
САУЫУ Ф. Маллардыц емшегинен, желининен сутин алыу.
Бори жабылып, жузден аслам сауын сыйыр сауады (К. Сул-
танов) .
САХНА ат. Театрда, залда ойын керсетилетугын орын,
жер, белим. Сахнада жацлатып шадлыц дуутарын, Гул жай-
• натьпг кесте тиккен цолларым (И. Юсупов).
СА^АБА ат. дин. с. Муцаммед пайгамбардыц езин керген
цэм ислам динин цабыл етип, оныц менен ислам динин тара-
. тыуга цатнасцан сэубетлес адамлары Энее Малик еки киси
пайгамбардыц сацабасы (Бердац).
1 САХРА ат. Кец, жазыц, дала, шел, цула дуз. Мынау Не-
кие сацра еди кёшеги, Шангытынан атлы етиу куш еди (К.
Султанов). Сацраларды- цаца айырып, .Темир жоллар тартып
еттик (Т.. Сейтжанов). Суу тиймеген.шелистанлыц сацра, Ким
дейтугын елимиздиц сердары («Мэспатша»)*.
САЯ ат, Кун жакты туспейтугын тэреп келецке. Неге ты-
-188
ныш.жатпадым мен, ippa талдыц саясында,(И. Юсупов).Бир
путаный, саясында ушеуи отыра кетти (К. Султанов). < Сая
салыу — Ауыс, жэрдем етиу, жа^сыльщ ислеу. Бул басыма
сая салгай бир аллам, исимде, болмагай ^ешуа^ыт шалам
[(«К^ырн цыз»).
. САЯБАН i$. саяман.
САЯБЫРЛАНЫУ Ф. Эстелениу, топтала баслау, сийрек-
лениу. Дэрьянын толцыныда саябырланган (К. Султанов).
САЯК кел- Жеккё, жалгыз, сайда^. 0зи жалгыз атлы сая^, ,
Тентиреген жалац аяц, ^олынан не келеди («Мэспатша»)-.
САЯКЛАНЫУ Ф. Жеккелениу, салтланыу, сайдацланыу.
САЯК/1Б1Ц кел. Жеккелик, жалгызльп^, сайда^льщ.
САЯК-САНДЫРАК* ат. Бийкар, гезенде, келип-кетиуши.
Нашар бала киси елинде ер жетсе, саяцсандыравда устин
жол болар («Алпамыс»).
САЯЛАТЫУ саялау фейилинин. езгелик дэрежеси.
САЯЛАУ Ф. 1. Сая жерде отырыу, саяда турыу, дем алыу.
Улкен бир талдыц астында саялап демин алды да жэне жу-
рип кетти,... (Б. К^айыпназаров). 2. Ауыс. Паналау, цэуендер-
лигине ар^а бери¥, жэрдемине умитлениу. Сол батырда сая--
лап. кунимди керсем («Мэспатша»).
САЯЛЫ кел. Саясы бар, саясы кеп, саясы мол, саясы жа^-
сы.
САЯМАН ат. Сая, келецке, сал^ын жер.
. САЯМАНЛЫ кел. Саялы^ келецкели. Дем алгын, келсе
аулацта, саяманлы тал болайын (И. Юсупов). .
САЯМАНЛЫК ат. Келецкелик, сая тусип турган жер.
САЯ CAT ц. сиясат.
САЯСЫЗ кел. Саясы жок, сая болмаган, келецкесиз.
САЯСЫЗЛЬЩ кел. Саясы жо^дьщ, саясы болмаганльщ,
келецкёсизлик.
САЯХАТ ат. ^ыдырыспа, гезиспе. Бизиц заманымызда. Ус-!
тирт кенислиги улкен ^ызыцлы саяхат орны болып. ^алды
(«Жеткиншек»).
САЯХАТЛАУ Ф. ^ыдырыу, сдйран етиу, гезиу. Йнжигул
азангы таза ^ауаны еркин жутып, онда бираз саяхатлап жур-
геннен кейин,. шарбацтыц ишине .кирди (Т. Нэжимо.в).
САДХАТШЫ ат. Гезип журиуши, саяхат етип журиуши
ада.ц, кыдырыушы. Сегбир тартып сая^атщы гуулетищ Бул
гилемди кунбатыска ма^тады (И. Юсупов).
САЯХАТШЫЛЬЩ ат. Саяхат етиудеги кэр, кэсип.
СЭБИИ ат. Жас бала, бебек, нэресте, жас. Ханзаданы,—
мына карсы алдында турган гунасыз жанды сэбий журегине
му^аббат ыщ^ысын сепкен арыу цызды жат^а цыймайды
(К. Султанов). 4 .
: СЭДДА!^ ?т., с. Япырмай, ^айран ^аларлЫк, турдым ₽ай- 4.
ратыца. Сэддац, емир тулымшагын усы кыз кеше гана емес-
пе еди ергени (Т. Сейтжанов).
189
СЭДДЕ ат. Кебинесе ешектиц, аттыц хам т. б. усы сыя^лы
^айуанлардыц тебиси, тепкиси.
СЭДДЕЛЕНИУ сэдделеу фейилинин езлик дэрежеси.
СЭДДЕЛЕСИУ садделеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЭДДЕЛЕТИУ садделеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЭДДЕЛЕУ Ф. Тебиу, i^oc ая^лап тебиу.
СЭДДЕ-СЭДДЕ кел. Дара-дара, сийрек.
СЭДЕП ат. Кийимниц жагасын,, пешин бир-бирине илди-
рип ^ойыу ушын исленген зат, илгек. Оныц катара ернегине
алтындай етип сэдеп цадаган (К. Султанов).
СЭДЕПЛИ кел. Сэдеби бар, сэдеп тагылган.
СЭДЕПСИЗ кел. Сэдеби жоц, сэдеп тагылмаган.
СЭДИР ат. Тепсиниу, секирип тепсиниу. Бацыра берме
сэдир салып/елген гарры, оншама неге ишицди ертеп екире
бересец (А. Бекимбетов).
СЭЙИР ат. Кеуил кетериу ушын цыдырау, ^ыдырыспа, ге-
зиу. Мийнет пенен халыкца езин керсеткен, Сапар етип сэйир
етиуге сайланды (А. Дабылов). <
СЭЙКЕС кел. Уцсас, бир-бирине сайма-сай. Тэуекел деп
биреуди ^аралай ^ойыу—Кецес хукиметиниц нызамына сэй-
кес келмейди (Т. К^йыпбергенов).
СЭЙКЕСЛЕНДИРИУ сэйкеслеу I фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
СЭЙКЕСЛЕНИУ сэйкеслеу I фейилиниц езлик дэрежеси.
СЭЙКЕСЛЕСИУ сэйкеслеу I фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
СЭЙКЕСЛЕТИУ сэйкеслеу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЭЙКЕСЛЕУ I Ф. Бир-бирине сай келиу, у^сас, тууры
келиу.
СЭЙКЕСЛЕУ II кел. Бейимлеу, у^саслау, ыцгайлау, тец-
леу, туурылау.
СЭЙРАН к- ш. сайран.
СЭЛ кел. Аз, шамалы, азгана. Бирац машинасы тез от
алып кетсе де сэл иркилип ойланып ^алды (0. Айжанов).
СЭЛЕМ ат. Бирёуге яки кепшиликке досльнугы билдирген
тилек яки хат ареалы жазылатугын сез, аманлыц, саулыц.
Темирхан атаньщ сезин еситпей цасына келип сэлем берди
(Т. Кайыпбергенов). Мэспатша бабага жа^ын келип сэлемин
берди («Мэспатша»). Терт киси тец турып берди сэлемин,
еллерин алып еттим тауабын («КД. х. ^.»).
СЭЛЕМЛЕМЕ к. сэлемнама.
СЭЛЕМЛЕСИУ ф. Аманесёнлик сорасыу, сэлем берисиу.
К^элмен менен Эжинияз жигитлер менен сэлемлесип жырау
отырган отауга кирди (К. Султанов).
СЭЛЕМНАМА ат. Адамлардыц бир-бирине жиберген ама-
наты, хабары, ©темурат дайыныц сэлемнамасы бар еди, соны
кемпирине айтты (К. Султанов).
СЭЛЕМСИЗ кел. Сэлем бермеген, сэлемлеспеген.
190
СЭЛЕМШИ ат. Сэлем бериуши, .аманласыушы. Дэукем*
пирге ектик тары, Сэлемшиге бердик жары (Берда^)
СЭЛЛЕ ат. турли гезлеме материаллардан орап ис-
ленген бас кийим. Устинде ала шапаны, басында сэлле, ая-
гында етик (А. Бекимбетов).
СЭЛЛЕЛИ кел. Сэллеси бар, сэлле кийген.
СЭЛЛЕСИЗ кел. Басында сэллеси жоц, сэлле киймеген.
СЭЛ-П9Л р. Азгана, азыра^. Усы уа^ытта 1^ыз сэл-пэл
Козин ащып кулди (К- Айымбетов).
С9ЛТЕН.ЛЕТИУ сэлтецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЭЛТЕЦЛЕУ ф. Жо^арыдан темег<е царай салбырап ту-
рыу, салбырау.
СЭМЭРРИУ кел. Мэцгур, ауыш, самсам.
СЭМЕН кел. Шубар рец, тур. Байрат цылып ис питкерип,
Сэмен атты сурип йелдим (К- Ирманов). Байсын елде сайлап
миндим сэменди, Бапылльщта кердим’ а^ыр заманды («Алпа-
мыс»).
СЭИ кел. Керкем, салтанат, саулат, шырай. Кен, салалы
даланы сулыу сэнге белеген шалгын егисликлер (Ж. Аймур-
заев).
СЭНЕ ат. Сан; есап. Эмиудэрьяньщ бойында, Мыц тогыз
жуз сэнениц, Жэне де онда бирицди (А. Дабылов).
С9НЛЕНИУ сэнлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
СЭНЛЕУ Ф. Керкейтиу, жа^сылау. Атасы берген мэканга,
тиктирди сэнлеп отауын («Кыр^ !\ыз»). Класымыз кем-кем-
иен сэнленип баратыр (Т. Кайыпбергенов). '
СЭЦКИЙИУ Ф. Кетерицкилениу, ^эцкийиу. КаУ Мэдет,
сен баганагыны умытый езицнен езиц сэцкийип сала бер ме?
(0. Хожаниязов).
С9РГИЗДАН к. сергиздан.
СЭРДАР ат. Ба^шы, бас^арыушЫ, эскер басшы. КаРаКал-
па1\тыц динцан цызы аталган, Кызлардьщ сэрдары сенсец
Арыухан (К. Султанов). Мерекеде сэрдар, исте устасац, Бэ-
,\эр багларында мудам йоштасац (Т. Сейтжанов). Кэтте ^аял
цызларымыз да шашын шекесине туйип, а^ сауыт кийип не-
кер хэм сэрдар болган (К. Султанов).
СЭРЕ кел. Жа^сы, сайланды, алдагы. 0зи щыз л ар дыц сэре-
си, Патшадан берген тереси (Эжинияз).
СЭРЕНЖАМ ат. Таярлыц, тайынлы^. Ата бабац еткен
жери,/той сэренжам еткен жери (Бердац).
С9РЖБ1ЕА ат. Бас кийимге ^илдирилген айырмашылы^
белги, патшМлардыц бас кийиминдеги жыга. Сэржыгасы ди-
рилдеп, Жаны шоршып зирилдеп («Алпамыс»).
СЭРКАБ ат. ЕУйилкен топыра^, цорган. Дербент жолдыц
ауызына, Сэркабын бэлент уйдирсин («Алпамыс»). 2. ц. саркоп.
СЭРКАРДА ат. Басшы, сэрдар, жолбасшы. Казь1ушылар-
дыц сэркардасы жудэ цатал- екен (Т. Кайыпбергенов). Айбат-
191
_ л a hf ан сэркардасы ^ырк цыздын, Азда болса айтатугын се-
зим бар («КЫРК Кыз>>)- ,
СЭРРЕН.ЛЕУ Ф. Жоцарыдан. теменге салбырау ы. Ая^ ^о-
лы сэррецлеп, кекнаршы талды да ^алды. (К. Досанов).
СЭРРИЙИУ Ф. 1. Жансыздай цозгалмай турыу, денениц
я^озгалмай цатып алыуы, силейиуи, тик турыц ^алыу, цатып
турыу. Ал он колы болса, сэррийип, иуры салбырап турыпты
(Г. Есемуратов). 2. Ауыс. 1^атыу, тоцыу. ,
СЭРСЕНБИ ат. ХэптениН ушинши куни. Ййшан маган усы
сэрсенбиге жет деп еди (Т. Кайыпбергенов).
.СЭРУАН ат. 1. Кэруан б^сшысы, туйе айдаушы. Байсары
бай сэруанларын ша^ырып, онбес napFa жук артты («Алпа-
мыс>). 2. Ауыс. Жол басшы, бас^арыушы.
СЭРУАР t ат. 1. Жолдас, басшы. жол басшы, басцарыушы,
сардар. Кубларахым сэруарым, Тириме едициз. дуньяда?
(«Мэспатша»). Кызлардыц ишинде сенсен сэруары, Жузлериц
^ырмызы мэ^и онуары .(Эжинияз). 2.^. Сардар.
СЭРУИ ат. 1. Субтропикалыц агаштыц аты, а^ терекке
усаган ийне жапыра^лы, мудамы жасарып туратугын агаш,
кипарис. Сэруидей екен бойлары 1\атардан артьц ойлары (Бер’
дак)- Сэуир самалындай ерте сэруи таллар буртигин («КД.
х. ^.»). 2. Ауыс. Дене дузилис, кэдди-бойы келискен ^аял ^ai$-
ядонда. Катарынан арткан а^ыл хэм ойы. Сэруи келискен рэ-
$ишли бойы (Эжинияз).
С9РХАУЫЗ ат. Айналасына гул хэм агашлар егип безел-
ген з^ауыз. Сэр^ауыздыц бойларында, гулин терген баламысац
(А.-Дабылов).
СЭСКЕ ат. Азанда кунниц бираз кетерилген уа^ты. Турсам
сэске болып ^алган екен (Ж. Аймурзаев).
С9СКЕЛИК ат. 1. Кун эдеуир котерилип, азангы чайдан
кейинги аукатланатугын уа^ыт. Бизлерди сэскеликке де жи-
бермеди. (Э. Шамуратов). 2. Тустиц алдындагы мезгил. Кун
' сэскеликке жа^ынлаган уаь^ытта контордыц сторожы келди
(Н. Дэутрраев).
СЭТ. ат. 1., Рет, ыцгай, к°лай, мэни. Биреуин унатпай, унат-
^анныц сэти тусицкиремей отыр (0. Хожаниязов). 2. Сагат,
уацыт, азгана мезгил. Суйсинесец, бир сэтке тыцлап, Жанын
суйген завод гудоги (Т. Сейтжаов).
СЭТЕМ I Р. Уркиниш, шоршыныу, цозгалыс, цэуип, сезик.
СЭТЕМ II: сэтем алыу “ф. I. Цзуиплениу, сезиклениу, шор-
шыныу. Кемекбайдыц корыЛдысынан сэтем алганда жэн-жа-
жагына царап цояды.(Ж. Аймурзаев). Сэтем алып Кэдир кезин
ашса дауыл ^уулеп, камь1слар зорлап тур екен (К. Султанов).
2. Уркиу, шоршыу. «А^ тикенек» касына келгенде кек тунан
элле неден сэтем алып, ^улагын кайшылады (0. Хожаниязов).
Элле неден сэтем алып оянды (К. Султанов).
СЭТЕЦ кел. Азада кийинген, кайкыт пардозланган.< AnaJ
192
Мэтен, ©зи сулыу сотен (Э. Шамуратов). Быйыл жукли еди
’ байдыц ратины, ©зи сэтец жарым еди а^ылы (К. Султанов).
СЭТИЙИН сейл. т. ц. сэтин.
СЭТЛИ кел. 1. Иси келискен, жолы болтан. 2. Дурйс бол-
тан, кеуилдегидей, ^а^ыйцат. JJ. Колайлы, оц. Сэрсенби кун
сэтли кун, Таза жолга басланган кун (К. Ирманов).
СЭТСИЗ кел. 1. Жолы болмаган, иси келиспеген, кырсьн\-
цан. 2. Дурыс шьщпатан, куткендей болыатан,
СЭТСИЗЛИК ат. Оцайсызль% келиспегенлик, ^олайсыз-
лык, жолы болмаушылыц. Оныц семьясында ^андай да бир
сэтсизлик бар,—деди (©. Айжанов). Халыц шыгарманыц сэт-
сизлик жерлерин алып таслайды (Н. Дэу^араев).
СЭУБЕТ кел. ^эзлик, уа^ты хошлык. ойын. Мереке мэжи-
листе сэубет уацтынДа, Тэсир етер шийрин сездиц лэззети
(К. Ирманов). Корген жигит жолларында елгендей, Сэубет
курган шийрин жанын бергендей («Мэспатша»).
• СЭУДЕГЕР саудагер.
СЭУДИК кел. Суйикли, жаксы коретугын, суйген.
СЭУИР ат. Жылдьщ он еки айыныц бири, бэхэр айы. Шам-
сия жыл есабыныц екинши айыныц арабша аты ягный 22-
•апрель 21-май аралыгына туура келеди. Жасырып кунйин
камалы, Ести сэуирдиц самалы (Э. Шамуратов).
СЭУИРЛЕТИУ сэуирлеу фейилиниц ©згелик дэрежеси.
СЭУИРЛЕУ Ф. Таза ^ауада ^ыдырыу, журиу, самаллау.
Ийисли жуусан тауда бар, Сэуирлеуи айдауда бар. Бугин —
ертец бир гауга бар, Бетти соган бурып келдим (К. Ирма-
нов). •
СЭУКЕЛЕ ат. ^асыл таслар, мойынша^лар менен безел-
ген бас кийим. К^асына келген соц, Сэукеле кийди ба'сына
(«Дырц цыз»).
СЭУКЕЛЕЛИ кел. Сэукелеси бар, сэукеле кийген.
СЭУКЕЛЕСИЗ кел. Сэукелеси жоц, сэукеле киймеген.
СЭУЛЭТ ц. саулат.
СЭУЛЕ ат. Нур, жа^ты. Бозрылт кекте ай сэулеси, Акы-
рынг жа^тыртады, жолдыц ^арлы та^ырын (И. Юсупов). То-
лы^ болып тууган айдыц суттей сэулесинен жан-жа^ сондай
шырайлы болып керинеди (А. Бекимбетов).
СЭУЛЕЛЕНДИРИУ сэулелениу фейилиниц езгелик, дэре-
жеси.
СЭУЛЕЛЕНИУ Ф. Жа^тыланыу, нурланыу. Сэулеленген
айдыц нуры менен балалар шаршаганына ^арамай пишен
орып, жерге жайды (Т. К^айыпбергенов).
СЭУЛЕЛИ кел. Сэулеси бар, жа^тылы, нурлы.
СЭХАУЭТ кел. Сацыйшыльщ, цайыр.
СЭХАУЭТЛИ кел. Цайыр етиуши, адамларга жа^сыльщ
ислеуши, сацый. Жетим сапарыныц, екинши кунинде сэхауэт-
ли ^аялдьщ берген нанын жеп, кешке шекем жол журди
(С. Айний).
13 -246 193
СЭ^ЭР ат. Тун ортасы ауганнан соцгы уа^ыт, тац алды,
тац атпастан бурынгы уацыт. Есигиниц алды пахта, Иске
шыцтыц сэ^эр уацта .(И. Юсупов). Сэ^эр уацта цырлы дупен
атылды, бендё болып тустим цолым .шатылды (Эжинияз).
Турсам сэ^эр болыпты, Белем уйцысы цаныпты («К^. х. ц.»).
СЭ^ЭРЛИК ат. ген., с. Сэ^эр уацытта желинетугын ауцат.
Турге цатын сэ^эрликти умытпа, Думше цайнап турыппа
(С. Нурымбетов).
СЭХДТЛИ ц. сэтли.
СБОР ат. 1. Пионерлердиц жыйыны. 2. Кысца муддетли
ша^ырыц, эскерий жыйын.
СВАРКА ат. тех. Металл белеклерин ^ыздырып яки еритип
бириктйриу, жабыстырыу. Электр сварка.
СВАРКАШЫ ат. тех. Сварка етиуши, ислеуши.
СВЕТАФОР ат. Кеше ^эм жолларда жол ^эрекетин тэр-
типлеп турыу ушын цойылатугын кек, сары, >^ызыл тусли сиг-
наллар оерип туратугын электр шыра. Светофор болганда,
моторлар гурилдеди (Н. Дэуцараев).
СВОДКА ат. Бир истин, нэтийжеси, жуумагы ^аедында
жазба турдеги маглыумат. ^эрбир. мугаллимниц . блокноты-
нан пахта сводкасы табылар му дам (И. Юсупов).
СЕБЕЛЕУ Ф. 1. Сууды ^эм баскада затларды майдажп
шашыу. 2. Кунниц азлап жауыуы, буркиуи.
СЕБЕН ат. Шагал туцымлас жабайы жыртцыш ^айуан.
Кореец (билсец атамыздан хабар бер, Таудан мэкан еткен
г^арсак себенлер («Мэспатша»).
СЕБЕЦ ат. Дэйек, сылтау, дэлил. Себеп болып барсац
цырга, Мингизеди жайдац жорга (Отеш). Буганда Несийбе-
. линиц усы уйге экелиниуи себеп болды (Сейтов).
СЕБЕП КЕР ат. Себеп болыушы, тэсир етиуши. Буган ким
себепкер? элбетте урыс, элбетте немец ширкинлер (0. Хожа-
ниязов).
СЕБЕПЛИ I кел. Себеби бар, рухсатлы.
СЕБЕП Л И II к. с. Ушын, себептен.
СЕБЕПСИЗ кел. Себеби жоц, рухсатсыз.
СЕБЕПШИ ц. себепкер.
СЕБЕТ ат. Тал шыбьпуган, жыцгылдан ^эм тагы басца-
лардан то^ылган табавда усаган ыдыс. Оныц кези асыулы
турган себетке тусти (С. Айний). Мен оган себет, цэлбир бу-
рып услап аламан (Ж. Аймурзаев). ‘
СЕБИЛ Р. 1. Ийесиз, пайдасыз. ©лгенсоц сени ким ядлар,
Себил ^алар бедеу атлар (И. Юсупов). Алганьщныц айтар
саган арзы сол цайда айдадыц себил цалган мальщды («Ал- '
памыс»). 2. Кангьш цалыу, ^ацгырыу, сергиздан болыу. 3.
Цыдырыу, излеу.
СЕБИЛИУ себиу фейилинин езлик дэрежеси.
СЕБИСИУ себиу фейилинин шериклик дэрежеси.
СЕБИУ Ф. Шашыу, сеуиу, буркну. Дэри сеуип емледи, ке-
194 ‘
^илдин ^айгы шарасын («К^ырц г^ыз»). Самолётлер ^устай
т^ал^ып, тогай дэйин септи ^умга^(И. Юсупов).
СЕБИУШИ ат. Шашыушы, сеуиуши. Туцым себиуши ап-
парат тийген уакытта, ол езинен ези ашылып, шигит жерге се-
билип баратыр (К. Султанов)^
СЕГБИР Р. Азап шегип журиу, излеу, гезиу, жол тартыу азап
кериу, ^ьшыншыльц шегиу. Сегбир етип Байсары, уш ай-
шылы^ жол тартты («Алпамыс»). Х^ац безерген йолга шыцса
ярашар, кун-тун сегбир ^атып даг шелден ашар («Эжинияз») •
♦ Сегбир тартыу—узак; жолга журип ^ыйналыу. Сегбир тарт-
тым алдым майдан,. Узац жолра жауланым бар (К. Ирманов).
СЕГИЗ с. Сана^ сан, жети менен тогыздыц ортасында-
ры сан. Арадан саррас сегиз жыл етти (А. Бекимбетов). ♦
Сегиз кез бел омыртцаньщ теменги боксе белими, адамныц
денесиниц ар^а жагындагы белден теменги, ая^тан жокаргы
белими. Сегиз кезим сол^ылдап ауырыуы тетепки бермеди
=(Ж. Аймурзаев).
и СЕЗГИР кел. Илгир, билгиш, байцагыш, алгыр. Бира^
соран ^арамастан ол кутэ сезгир шаедан ^эм мэккар адам
еди (А. Бекимбетов).
СЕЗДИРИУ ф. 1. Билдириу, хабарлау. 1^ойлы, эне инже-
нерге сездирип, Кептен берли баслап журген «К^ылмысын»
(Т. Сейт^анов); 2. Тусиндириу, ацлатыу.
СЕЗДИРТИУ сездириу фейилинин. езгелик дэрежеси.
СЕЗИК кел. Цэуетер, гуман, ан, гудик. Бирац ^еш сезик
таппаган сон. изине ^айта айналды (Т. Цайыпбергенов). К>ара
керген жерден нус^а бер ярым, Сен кандай нэрсенин, сезигин
таптын. («Мэспатша»).
СЕЗИКЛЕНИУ Ф. Цэуетерлениу, гуманланыу, гудикле-
ниу, сезиу, ацлау. Журт Жэмийлакын тур-тусине ^арап, се-
зиклене баслады (0. Айжанов).
СЕЗИКЛИ кел. Цэуетерли, гудикли, гуманлы. Сезикли
секирер, шекпенли отырар («КД. х. н.»).
СЕЗИЛИУ Ф. Билиниу, ацланыу. Онын, усы кез царасы-
нан менин. усы уйге жат екеним сезилип турар еди (Ж. Ай-
мурзаев).
СЕЗИМ ат. Туйгы, ац, билим. Журегине аянышлы сезим
кирди (К. Султанов). Мен бул баланы ^урметлеймен, ейтке-
ни ол менин сезимимди оятты (0. Айжанов). •
СЕЗИМЛИ кел. Ацлы, билимли, сезими бар.
СЕЗИМСИЗ кел Сезими жоц, билимсиз, ацсыз.
СЕЗИМТАЛЛЫ ц. сезимли.
СЕЗИУ Ф. Билиу, ацлау, бай^ау. Оразгул сонша сыр бер-
мейин деген менен перзентлериниц сезгенин билди (Т. К^айып-
бергенов). Айшолпан апайдыц айнасы бар екенин сезип КУУа"
нып кетти (Ж. Аймурзаев).
СЕЙДИН кел. Сайланды, арты^маш, жа^сы. Билесец бе
пахтага жердин сейдини керек (Б. К.айыпназаров). Казанныц
195
не сулейли сейдини усы отаулардан шыцты (К. Султанов)’.
СЕЙИЛ ат. 1^ыдырыспа, сэруан, кеуил кетериспе. Баглар-
да сейил етип дэрди дауасын, тапсам деп ыцласым кетип ту*
рыпты (А. Дабылов).'Керген бийцуш болур аны шул заман,
Сейил етип бециштен шыццан яцлыды (Эжинияз).
СЕЙИС ат. Ат багар, шапцыр жорга атлар маманы. К^уди-
яр сейис, оран пэлен-телен демеди (Т. -Кайыпбергенов).
СЕЙИСЛЕНИУ сейислеу фейилинин. езлик дэрежеси.
СЕЙИСЛЕСИУ сейислеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЕЙИСЛЕТТИРИУ сейислеу фейилиниц езгелик дэреже-
си,
СЕЙИСЛЕТИУ сейислеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕЙИСЛЕУ Ф. Дтты шабыуга таярлау, атты шыныкты-
рыу. ;
СЕЙИСХАНА ат. Атвора, малхора. Усти ашыц цацгырган
сейисханага кирди (Н. Берекешов).
СЕЙИСШИ ат. ^Кылкыны кутиуши, тэрбиялайтугын, ба-
гатугын адам. К^удияр сейисши оган пэлен-телен демеди (Т.
Кайыпбергенов).
СЕЙИТ ат. Араблардыц бир урыуыныц аты. «Сиз келипсиз
сейит» — деди, 0кпе гийнецди айт» деди (Бердац)^
СЕЙНЕР ат. Балы^ аулайтугын кишкене тециз судносы,
катер. Мениц ярым кек тецизде, Сейнер менен балыц аулар
(Ш. Мэмбетмуратов).
СЕКЕН.ЛЕУ Ф. Бир жерде турмау, секире бериу.
СЕКЕРПАРА ат. КаУынныН бир тури, узын сопац, тури
ала цауын. Таза пэлек арасынан, узген секерпарасы бар (И.
Юсупов).
СЕКЕРПАРАДАЙ кел. Секерпарага усас, секерпарага мег-
зес, секерпара сыяцлы, секерпара тэризли. Ол секерпарадай
сопац басыныц шуйдесин сыйпап бираз отырды (К. Смамутов).
СЕКИ Л ат. Келбет, тур, сымбат. Гулбазар цыз келдин бы-
йыл ырайга, ^ешкимнен кем емес секил шырайыц (Омар).
СЕКИЛЛИ кел. 1. Сыяцлы*, усаган. Шыдамайман бул се-
килли ойынга, Жип саларман сениц еки цолыца («Кырц цыз»).
2. Сымбатлы, келбетли.
СЕКИЛСИЗ кел. Секили жоц сымбатсыз, келбетсиз, сы-
цылсыз.
СЕКИРГИШ кел. Секириуди жацсы билетугын, жацсы се-
кире алатугын.
СЕКИРИСИУ секириу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЕКИРИУ Ф. 1. Еаргыу, Ыргыу^ Секирип тустим бацшага,
Кез тартты жемис толцыны (И. Юсупов). 2. Шоршыу уркиу.
Ол жылан шаццандай секирип тусти (А. Оразов). ♦ Сезикли
секирер — ислеген жаман цылыгы ушын цэуетерлениу, езин
айыплы деп санау, есаплау, шоршыныу. Сезикли секирер,
шекпенли отырар («КК- х* н-»)-
19b
СЕКИРМЕЛИ кел. Жо.^арыга ^эм теменге барып келип
туратугын пружиналы зат.
СЕКИРТИУ -секириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕКПИЛ ц. сепкил.
СЕКПИЛДЕИ сепкилдей.
СЕКПИЛЛЕНИУ сепкиллениу,
СЕКПИЛЛИ ц. сепкилли.
СЕПКИЛСИЗ ц. сепкилсиз.
. . СЕКРЕТАРЬ ат. 1. Мекемелердиц басшысы, басцарыушы-
сы. Абайлады секретарын обкомныц, машинадан бир секирип
тускенде (Т. Сейтжанов). 2. Айырым бир адамныц яки бир
шелкем мекемениц жазыу жумысын жургизетугын хызметкер.
Ауыл советтиц секретарь!. 3. Жыйналыс протоколын жазатугын
киси. 4. Айырым ^шелкемниц сайланып цойылатугын басшы-
сы. Ол партшелкемнин. секретарь! еди (С. Хожаниязов). 5.
Бир шелкемниц яки бир мекемениц жумыс жургизип отыра-
тугын басшысы. Институттыц илимий секретарь!.
СЕКСЕН сан. Санац сан. Сексенде умытшац болар, Бир
таудан асцана мегзер (Эжинияз). 4
СЕКСЕУИЛ ат. КумлыЧ» шелистанлыц жерлерде есету-
гын есимлик. Кызыл ^Ум арасында сексеуиллер ^эм бар
(К. Ирманов). О
СЕКСЕУИЛЛИ кел. сексеуилдиц кеп ескен жери, сексеуи-
ли бар.
СЕКСЕУИЛСИЗ кел. сексеуил еспеген, сексеуили жоц.
СЕКТОР ат. 1. Децгелектиц ортадан кесилген яки еки ра-
диус пенен шекленген бир белеги. 2. Мэкемениц, шелкемниц
белими. 3. Халыц хожалыгыныц белгили цэнигелер.и бойын-
ша айырылып туратугын тарауы.
СЕКУНД ат. Уацыттыц елшем бирлиги, минуттыц 60 тан
бир белими. Куни-туни секунд сайын, Тилегимиз сизлер
ушын (Аймурзаев). Себеби биз санамызга цуясыз. Секунд
санап билим, Онер зор умит (Ш. Мэмбетмуратов).
СЕКУНДОМЕР ат. Секунттыц 10 нан бир белимин кер-
сететугын цурал, саат усаган эсбап.
СЕКЦИЯ ат. 1. Мэкемениц яки шелкемниц бир белими.
2. Мэжилислердё делегатлардыц бир группасы. 3. Жай, ма-
шина хэм тагы баскалардыц бир белеги. 4. Спорт ойынлары-
ныц .\эр бир белими, тарауы.
СЕЛ ат. Жауын, жацбыр, жауын сууынан пайда болату-
гын агын суу. Арца батыстан ескен кушли шамаллар айдап
киятырган бултлардан сел цуйыла баслады (С. Айний).
СЕЛДИР кел. 1. Сийрек, алагат. Орта бойлы, селдир са-
цал, цызыл жуз, биреулерге усап тургой тур-туси (И. Юсу-
пов). 2. Суйыц, жарамас.
СЕЛЕКЦИОНЕР ат. Селекция маманы, туцымныц таза
Турин табыу бойынша ис алып барыушы цэниге. Ол адам
197
тек агроном гана емес, ал улкен селекционер гой (С. Хожа-
ниязов).
СЕЛЕКЦИЯ ат. ©симлик ^эм малларды цолдан шагылыс-
тырыу, жаца ^асыл ту^ым алыу жумысы; усындайлар ^ац-
^ындагы илим.
СЕЛЕУ ат. Шел, цыр жерлерде есетугын урыкца усаган
кеп жылльп\ есимлик. Эне Каражан атын селеуге багып
жата берди («Алпамыс»). К°ныр самал жул^ып селеу жуу-
санды, Жамгыр сууы липлеп сай ^эм салада (И. Юсупов).
СЕЛИРИУ Ф. Калласлау, кетерилиу, мэсириу. Селирген
сен жигит селирип соиша, Не ^астыц бар еди елимде менин,
(К> Ирманов).
СЕЛИТРА ат. Азотлы мэдений тегинлер, азот кислотасы-
ныц натрий, калий, аммоний дузлары. Сеялка менен бир цэ-
липте есиуи ушын селитра тегип шыгылды (0. Айжанов).
СЕЛК: селк етиу Ф. Шоршыу, бирден цозгалыу. Тосыннан
болган бул сеске селк ете ^алдым (Т. Кайыпбергенов).
СЕЛКИ кел. 1. Еркин, ашыц. 2’. Бос босац. Жыйналысты.
созыуга, Сезди селки таслады (А. Дабылов).
СЕЛКИЛДЕТИУ селкилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕЛКИЛДЕУ ф. Козгалыу, дирилдеу, тецлесиу. Еки ийни
селкилдеп, Кемекейи булкилдеп, Сахалин жууып жылады
(Н. Берекешова).
СЕЛКИЛДИ ат. К03ралыс» дирилди. Оны ^эрбир селкилди
тебесине ийне су^цандай ^ыйналдырды (А. Бекимбетов).
С ЕЛ ПИ кел. Катты тартылмаган, бос. Арцанды селпи ус-
ласац, томар ^агады (К. Султанов).
СЕЛТ: Селт етиу фп 1. Козгалыу, цыймыл, ^эрекет етиу.
Селт еткен сес жо^, Ийтлерде урмейди (К. Смамутов). 2. Шор-
шып, тусиу, секириу, жалт царау.
СЕЛТЕЦ кел. Кесент, алац, кеуилин болиу. Директор оган
1\айтып селтец берген жоц (Т. Кайыпбергенов).
СЕЛТЕЦЛЕТИУ селтецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕЛТЕЦЛЕУ ф. Алацлау, цараныу. Жан-жагыма селтец-
леп ^арай бериппен (0. Хожаниязов).
СЕЛТЕН.СИЗ кел. КэРекетсиз, цыймылсыз, алацсыз, кесент-
сиз.
СЕМАНТИКА ат. линг. 1. Тил илиминде сездиц, гэптиц
мэниси. 2. к. семасиология.
СЕМАСИОЛОГИЯ ат. Тил илиминиц сезлердиц мэнилерин
изертлейтугын тарауы.
СЕМАФОР ат. Темир жолдыц станциясыныц жа^ын же"
рйнде, жолдыц бос я бос емес екенлигин керсетиу ушын жол-
да ^эр турли рец берип жанып туратугын электр фонарь, шыра.
СЕМБИ 1^. шэнбе, шемби.
СЕМЕСТР ат. Жокаргы хэм орта арнаулы о^ыу орынла- »
рындагы О1$ыу жылыныц ярымы.
СЕМИЗ кел. Майы коп, май. бастан, геши ^эм майы бас-
198
!$ан, геши ^эм майы кеп. Олардыц бавдан шош^алары семиз
(Э. Хожанов). Жайлауым Ургениш арцасы тециз. Жауырыны
ца^пацтай маллары семиз (Эжинияз).
СЕМИЗ Л ЕУ кел. Геши ^эм майы кебирек.
СЕМИЗЛ’ИК кел. Семиз болыу, майлылык;. Иркилдейди
семизликтей царамал, Сыйырлардыц жер тирейди желини (Т.
Сейтжанов) Семизликти цой, кетериу—Ауыс, байльнда ас-
^ынбайтугын' адам, а^ыллы, кергенли. Семизликти цой кетере-
ди («КД- х. к»). * /•
СЕМИЗШИК кел. Семизлеу, етлилеу, майлылау.
СЕМИК кфл. Жицишке, киши, жудеу, кем. Ишинде ертен-.
ген шоеда даДы шыдамай ац урып, аузынан ыссы жалын ата-
ды, коз нуры семик, цабагы цатьщцы (К. Султанов).
СЕМИНАР ат. 1. Жоцаргы оцыу орынларыныц, студентлер
группасыныц оцыушылар басшылыгындагы тэжирийбе иси. 2.
Белгили бир нэрсеге арнаулы турде таярлау яки белгили дэ“
режеде практика алыу билимин асырыу ушын еткерилетугын
группалыц жумыс, оць$.
СЕМИНАРИСТ ат. Семинария оцыушысы.
СЕМИНАРИЯ ат. 1. Революциядан бурынгы Россиядаорта
педагогикалыц оцыу орны. 2. Орта диций оцыу орны.
СЕМИРИУ ф. Май байлау, денениц толысып май, геш бай-
лап жууаныуы, май басыу, ырцылдау, былнШйыу. ©зи аппац
болып семирип кетипти (Т. Кайыпбергенов). Жацсы сезге се-
мирип, шырпынып жайдан турады («Мэспатша»).
СЕМИРТИУ семириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕМИУ ф. 1. Киширейиу, жудеу. Денесиниц азганлыгынан
келисикли келбети де езгерип, мойны уп-узын, жип-жицишке
болып жагыньщ ети семген, ези цылтыйып. цалган (А. Беким-
бетов). Исип, семип кепсецдагы, Ойланьщ кеткен келерме
(Бердац). 2. Таусылыу, цурыу, ешиу. 3. Тоцтау, питиу, тыйылыу.
Еле батман кунниц сагымы семе цоймаган (Н. Тэжетдинов).
Ацырында жолаушылардьщ аягы семди (Р. Тагор).. 4. Солыу,
кемейиу.
СЕМСЕР ат. Еки жузли улкен пышац, еки жузли цылыш.
Канхор отаудыц есигинде турган жасауыллардыц цолларында ‘
жарцылдаган семсер цылыш (К. Султанов). Кескир семсер
бардур цолда, дуушар келдиц пирли жолда («Мэспатша»).
СЕМЬЯ ат. 1. Бирге туратугын тууыс^ан адамлардыц то*
пары, ерли зайыплылар бала-шагалар, хожалыц. ©сек сезлер-
диц тийкаргы дереги де екеуиниц семьясынан щыгып отыр (Т.
Нажимов). Бизлер семьямыз бенен курортца барып келемиз
(К- Айымбетов). 2. Бир мацсетте жасаушы хальщлардыц жы-
йындысы, топары.
СЕН ал. Бетлеу алмасыгы алмасыцтыц екинши бети. Сен
маган мэтибийсиме (К. Султанов). Сен албаслы турганда бул
уйге ким келеди (Т. Кайыпбергенов).
СЕНАТ ат. 1. Ески Рим мэмлекетинде жоцаргы ^укимет
199'
органы. 2. ген. с. Россиядагы' жоцаргы суд уазыйпасын атцар-
ран цэм цукимет аппаратыныц жумысыныц устинен цадагалай-
ту₽ын орган, мэкеме. 3. Айырым капиталистлик мэмлекетлер-
диц зац шыгаратугын жоцаргы органы, парламенттиц жоцар-
гы палатасы. / ‘
СЕНАТОР ат. Сенат агзасы. z
СЕНТЯБРЬ ат. Хэзирги уацыттагы жылдыц тогызыншы
айы, гуз мэусиминйц биринши айы. /
СЕН. ат. Дэрьяларда, езеклерде, келлерде, трцизлерде гуз-
деги цэм бэцэрдеги цатып жэне еригендеги агьпу журиуши бе-
лек-белек музлардыц топары, музлардыц агыс^, ыгыуы, бу-
зылыуы. Муз тускеннен соц да бираз сец журеди (К. Ир-
манов). Цысында сецлер сиресип. Дац жарылган музыца
(«Кырц цыз»).
СЕН.ДЕЙ кел. Сецге усаган, сец сыяцлы, тэризли, сецге
мегзес.
СЕН.СЕЦ ат. 1^озыныц ескин териси, жун^, шыйратылган
цой териси. Басында сецсец шогирмеси бар (К,с Досанов). Сел-
дир болып сецсец тондай, Сылбырап цэм журме балам (Бер-
Дац).
СЕН.СЕНДЕЙ кел. Сецсецге усаган, сецсец сыяцлы, сецсец
тэризли, сецсецге мегзес. .
СЕП I ат. Кемек, жэрдем.- Колхозга адам керек, бир цол
болсацда жумыска себи коп (О. Хожаниязов). Бердимурат
жылама коп, Эрман менен кеттимгой деп, Жаныца бир болар
сеп, деп нэсият берген'* екен (Бердац).
СЕП II ат. Кызга тийисли дунья мал.
СЕП III ц. себиу.
СЕПАРАТОР ат. Суттиц цаймагын ажыратып алыуга ар-
налган машина. Сауылган сутти туни менен сепараторлардан
откереди (К. Султанов).
СЕП КИЛ ат. Адамлардыц бетине, жузине тусетугын дац,.
денедеги дагаллар, тамгалар, ноцатлар. Бет алмасыныц цыз-
гыш денген жерлерине азлап сепкил тусе баслапты (Ж. Ай-
мурзаев). ♦ Сепкил салыу—Ауыс намысына тийиу, уятлы цы-
лыу, цыйын. Нэзер сал ертерек жолдыц дузине, сепкил салар
Айпаршаньщ жузине («Мэспатша»).
СЕПКИЛДЕЙ кел. Сепкилге усаган, сепкил сыяцлы, сеп-
кил тэризли, сепкилге мегзес.
СЕПКИЛЛЕНИУ ф. Бетине, денесине сепкил тусиу, сепкил
басыу, дагалланыу, тамгаланыу, ноцатланыу.
СЕПКИЛЛИ кел. Бетинде, денесинде сепкили бар, дагал-
лы, та-мгалы,. ноцатлы.
•СЕПКИЛСИЗ кел. Бетинде, денесинде сепкил болмага^
сепкил баспаган, дагалланбаган, тамга туспеген, ноцатланба'
ган.
СЕПКИШ кел. Суйыцлыцты цэм басца затларды себетугын!
шашатугын. -
200
СЕПЛЕНИУ I сеплеу 1 фейилинин, езлик дэрежеси.
СЕПЛЕНИУ II сеплеу II фейилинин езлик дэрежеси.
СЕПЛЕСИУ I сеплеу I фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЕПЛЕСИУ II сеплеу 11 фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЕПЛЕТТЦРИУ I сеплеу I фейилиниц езгелик дэрежеси. ’
СЕПЛЕТТЙРИУ II сеплеу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕПЛЕТТИРТИУ I сеплеу I фейилиниц ерксиз дэрежеси.
СЁПЛЕТТИРТИУ II сеплеу II фейилиниц ерксиз дэрежеси.
СЕПЛЕТИУ I сеплеу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕПЛЕТИУ II сеплеу* II фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЕПЛЕУ I ф. I Сетилген, жыртылган жерди дузетиу, ^у-
растырыу, жалгау, бириктириу. Жаданы кеплеп, генесин сеп-
леп.турмасац мушкилимиз цыйын (К. Султанов). Хабарым бар
бэринен де жан апа, Саудыраган сауытларды сепледик («К^ырц
цыз»). 2. Кегермей цалган кек егистиц араларына ^айтадан
егип шыгыу.
СЕПЛЕУ II ф. грамм. Сезлерге сеплеу жалгауларын ^осып
турлеу.
СЕПСИМЕУ ф. Тар^амау, жоц болмау, таралмау, жогал-
мау. Биз таяр барамыз, Хеш сепсиместен (И. Юсупов).
СЕПСИТИУ ф. Тар^атыу, жо^ ^ылыу. Тары бйзге ^эреже-
тицди сепситип алып езин тарырып цалма иним (К. Султанов).
СЕПСИУ ф. Тар^алыу, жогалыу. ^эр бир кешиккен кун зу-
рээттиц сепсип кетиу ^эупин туудырады (Т. Сафиев).
СЕР: сер салыу ф. Дыцк4ат етиу, кеуил белиу. Келешекке
салмасац сер, шубалысар буннан бетер, Талабын цыл билим
^енер, Боларсац аман ^ара^алпац (Мэжит улы). Жон-жац^а
сер салды (Ж. Аймурзаев).
СЕРВИЗ ат. Ау^ат, шай ишетурын ыдыслардыц толыц жый-
нары.
СЁРГЕК кел. Сезгиш, сац, зийрек, тез ^эм дэр^ал сезету"
рын. Гедейлер сергек отырсын (К- Султанов). Ерте турып, ер-
тец сейил 'етемиз, Сергек болып орныцызда жатыцлар, («1^ыр^
1^ЫЗ»).
СЕРГЕКЛИК кел. Сезгишлик, сацлыц, зийреклик, тез
j$0m дэрхал сезетугынльп^.
СЕРГИЗДАН р. Себил, ^айран, эуере. К^ырымнан цууран
соц сергиздан болып, тум-тустан дэкки жеп, мэкансыз. цалды
(К. Ирманов).
СЕРЕ сэре.
СЕРЕШТЕ кел? Эуере, алац, сергиздан. Адамды етпе се-
реште., Мен де бахтымнан корермен (Бердац).
СЕРЖАНТ ат. Милиция х^м эскерликте ец киши командйр-
лик атац ^эм усы атаэда ийе болган адам. Енди сержант
Бердимбетовтыц он еки солдатца аральп^ етиуи тийис еди
(«Эмиудэрья» ж.).
СЕРИК к. шерик.
СЕРИППЕ ат. I. ген. с. Жерди суугаратурын усыл.
*201
2. Пружиналы механизм, мылтыктыц цулагы, шуриппеси-
«Енди кешиксем болмас» деген шешимге келген Оразымбет
карабинниц сериппесин кейин тартты (К>. Досанов). ♦ Кол
сериппе—жерди суугарыу ушын цол менен суу серпиуге арнал-
ган цурал. Сууы жетпей'цол сериппеге, Досгалыйде турган
екен (С. Нурымбетов).
СЕРИПГ1ЕДЕЙ . кел. Сериппеге усаган, сериппе сыяцлы*
тэризли.
СЕРИППЕУ ф. Шашпау, буркпеу, шашыратпау. Журегим-
де жанган оты, Бир суу сериппей сонермекен (А. Дабылов).
СЕРКЕ ат. Пиштирилген, тарттырылган теке, ацта. Сексен
серкем бар еди, Буны цэм кетти тамацлап («К^облан»). Аппац,
муйиз серкем жол баслайды, Аннан-саннан аягын бир таслай-
ды («КК- X. к; с. ж.»).
СЕРКЕШ ц. серке.
СЕРЛЕНИУ серлеу фейилинин. езлик дэрежеси.
СЕРЛЕТИУ серлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЕРЛЕУ ф. Байцау, сезиу, билиу, ацлау. Тислеп алып ко*
синканын бир ушын, Кыялыцды исте турып серлейди (Т. Сейт*
жанов).
СЕРЛИ кел. Сезгиш, билгиш, ацлагыш. Серлилик, батыр-
лыц оган тэн тециз арысланы (Г. Есемуратов). Экем цанша
серли болса да келген адамныц ким екенин таный алмай тур
(«Жеткиншек» г.).
СЕРМЕЛЕУ ф. Силтеу, цолы менен олай"булай, ояц-буяц*
ца, жэн-жацца цэрекет етиу. Мэккар шэрият цанлы цылыш»
сермелеп, Кыя алмаган бул шынардыц тамырын (И. Юсупов).
Деп елим бацырып сермелеп, цолын, Шыжа-пыжа болды сабап
столын (И. Юсупов).
СЕРМЕНИУ ф. Колы менен дегерекке цэрекет етиу, цар-
маныу.
СЕРМЕУ ф. Силтеу, бир нэрсени цэрекет етиу. Шаццанлыц,
етип Сэеке айцасып, цолын сермеди (А. Дабылов).
СЕРПИЛИУ ф. Кетиу, таралыу, тарау. Демде ац булт сер-
пилил, цауа ашылды (Т. Кайыпбергенов). Елатыц устицнен
серпилип кошти (Эжинияз).
СЕРПИНИУ ф. Кейин кетиу, кейин царай таралыу.
СЕРПИУ ф. 1. Ылацтырыу, таслау. Керпесин устинен сер-
пип, кезлерин ууцалап бир керилди цэм тез орнынан турды (Т.
Кайыпбергенов). 2. Шашыу, буркну. Жоралары Аманга классты
сыпырып болып, суу серпйуди ескертип цойды. Азамат («Жет-
киншек» г.).
СЕРРЕН.ЛЕУ ц. сэррецле^.
СЕРРИЙИУ ц. сэррийиу.
СЕРСИЗ кел. Ацсыз, дыццатсыз, зейинсиз,
СЕРСИЗЛИК ат. Ацсызлыц, ацламаушылыц. Серсизликтиц
цэзи болмас, Истиц кеби азы болмас (Мэжит улы), \
СЕЕТ & ишрь
Ж •
СЕС ат. Дауыс, дыбыс. Бира^ кун HibiFuJr менен-а^ гоца^-.
#аган цыргауыллардыц сеслери гаррыны жолдан адастырды
;(Т. Кайыпбергенов). Ерте бэ^эрдеги кушли самал менен гуу-
деп сес берип тур (С. Хожаниязов).
СЕСКЕНИУ ф. Цор^ыу, тайсалыу, сезиклениу, цэуиплениу.
Бира^ Ерназар ^олдаулыдан сескенеди (М. Дэрибаев). Ол Са-
велий гаррыдан бурыннан соц сескенетурын едй (К. Досанов).,
СЕСПЕЙ: сеспей цатыу ф. ЕТосаттан елиу, муццабыу, бир-
ден елиу. Жолаушыныц сеси шыкпастан сеспей цатыпты (Н.
Дэу^араев), 2. Ауыс. Цатты жыгылыу, есин билмей цалыу.
СЕССИЯ ат. 1. Кэсиплес ^эм сайланыу органларыныц или-
мий мэкемелердиц белгили бир уа^ытларда шацырылатугын
яки белгили мэселеге байланыслы еткерилетугын мэжилис. Ол
уа^ыттары диншиллер сессиядан орын ала алмады (Т. К^айып-
бергенов). 2. Жо^аргы хэм арнаулы орта о^ыу. орынларында
еткерилетугын имтйханлар хэм усы. имтиханлар уацты.
СЕСТРА ат. Емлеу мэкемелеринде ислеуши киши хызмет-
кер ^аял-^ыз. Сестралар колясканы айдап палатага киргизди
(А. Бекимбетов).
СЕТЕМ ц. сэтем
СЁУИУ i$. себиу.
СЕЯЛКА ат. Тухым егиу ушын хызмет ететугын машина,
механизм.
СЕЯЛКАШЫ ат. Сеялка менен тухым егиуши, дийхан, сеял-
жада ислеуши.
СИГАРЕТА ат. Жуца цагазга оралган темеки, папирос,
шылым. Уйдин ийеси оган сигарета усынды (Сейтеков).
СИГНАЛ ат. Хабар бериуге арналган шэртли белги, шара,
^эрекет. Мектеп балаларыныц барабан урган, сигнал шерткен
шадлы намалары цулагына келди (К- Айымбетов).
. СИЙДАМ кел. 1. Жицишке, талдырмаш, цылтана^. Бар- '
мацлары суу астынан шыццан бэ^эрги суйриктей сийдам ^эм
'цайнап шыныццан полаттай ньщ екен (Т. Кайыпбе[/генов).
2. Шацасыз, пута^сыз.
СИИЛЕ ат. Пахта жибинен то^ылган жуца товар, жуца
гезлеме. Х^мме жерим сийле менен тацыулы (А. Бекимбетов).
СИЙНЕ ат. Кекирек, оцбен, дене, тес. Путкил сийнем жан-
ды, Иште дэрт цалды (Эжинияз). Бир гэп айтсам жара тусер
сийнеце, Абрай барда г^айт^ыл иним кейнице («К^облан»).
СИЙНЕБЭТЛЕУ сийнеметлеу.
СИЙНЕМЕНТ ат. Аттыц кокирегинен алып ерге байлайту-
гын цайыс. ©рмелеспе келгенде Ер кейнине кетер деп, Кос
сийнемент салады («Коблан»).
СИЙНЕМЕНТЛЕУ ф. Сийнемент. пенен байлау, сийнемент
пенен безеу. Сййнементлеп Миндим жуйрик, жете алмастай
f^yyca изинен (Бердац).
СИЙРЕК кел. Алагат, анда-санда? арасы ашьщ, селдир, аз.
Асханада адамлар жудэ сийрек (Г. Изимбетов). Царында-
203
сымды сийрек кергенликтен бе. онша танымай цалдым (Э. Тэ*
жимуратов).
СИЙРЕКЛЕНИУ сийреклеу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СИЙРЕКЛЕСИУ сийреклеу I фейилиниц шериклик дэре-
жеси. ;
СИЙРЕКЛЕТТИРИУ сийреклеу I фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
СИЙРЕКЛЕТИУ сийреклеу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СИЙРЕКЛЕУ I ф. лрасын ашыкландырыу, азайтыу, бир-
леу, жулыу. Кыста сийреклеп, жаз болса денип жасыл жапьь
ра^ларды жамылып шыга келди (Т. Кайыпбергенов).
СИЙРЕКЛЕУ II кел. Азлау, арасы ашыгырац, алагатлау.
СИЙРЕКСИТИУ ф. Азайтыу, кемитиу, тар^атыу, бирлеу.
СИЙРЕКСИУ ф. Азайыу, кемиу, тар^алыу. Аспандагы
бултлар да сийрексип цалыпты (К. Султанов). Жулдызлар
сийрексип тац саз берипти (Ш. Сейтов).
СИЙСЕРИ ат. Ауырлык, елшем, батпанныц терттён ушиве
тец болатугын елшем. Сийсери жылытпа ишип, бел^балталар-
ды ^ольща ал (Эжинияз).
СИЙШЕМБИ ц. шийшемби.
СИЛЕ: силеси катыУ ф. 1. Катты шаршау, болдырыу, диц~
кеси цурыу. Каммесиниц силеси к^атып ^алгандай сылт етпей-
ди (О. Хожаниязов). Керип еки аягын силеси эбден цатады
(«Кырк цыз»). 2. Ауыс. Бирден елип цалыу, жансыз цалыу>
жаны шйгыу. _ ;
СИЛЕЙИУ ф. 1. Хатып КалыУ, тоцыу, цалшыйыу. 2. Инде-
демей ^эрекетсиз цалыу, сэррийиу. Ол сол турысында силейип
цатты да цалды ^Сейтов). Ол отын ала бергени царацгыда
силейип турган биреуди керди (Т. Кайыпбергенов).
СИЛЕЙТИУ ф. 1. Есинен тандырыу, урыу, сабау. Ойткени
Оразгулди, ашыуым келсе оларды да мен уцшатып силейтип
сабайтугын едим (Ж- Аймурзаев). 2. КаКшыйтыу, сэррийтиу.
СИЛЁКЕЙ ат. Адамзаттыц ^эм жанлы-жаныуарлардыц
ауыз ^ууыслыгындагы безлерден шыгатугын суйыцльщ.' Лепер-
тиц аузыйан силекей агып кетти (К. Досанов).
- СИЛИКПЕ: силикпеси шыгыу ф. Эбден болдырыу, шар-
шау. Жан жагынан силикпесин шыгарып зорга дегенде ауыр
геудесин бир гана кетерди (Ж. Аймурзаев).
t СИЛКИНИУ ф. 1. Катты козгалыу, жулкыныу, шоршыныу.
Бийкеш кутлы болсын, кийегой деген гэпине цыз силки-
нип, алдына крйган кийимлерди есикке шьщгытып жиберди
(К. Султанов). 2. Дурлеу, каРыныУ-
СЙЛКИУ ф. Ка™у, жул^ыу, катты цозгау. Темиркан ата
мушын туйип. цолын бир сил кип жиберди (Т. Кайыпбергенов).
СИЛОС ат. Шаруа маллары ушын майдаланып, арнаулы
турде ашытылып таярланылган жугымлы ау^ат, от, дуриште.
СИЛОСЛАУ ф. Маллар ушын силосханаларда силос таяр-
204
лау, бастырыу. Бул бригада колхоз маллары ушын от-шеп таяр
лайды хэм оны силослайды (Ж. Аймурзаев).
СИЛОСХАНА ат. Силос бастыратугын, таярлайтугын, сац-
лайтурын орын, шуцыр, ура, теле.
СИЛПИ ат. Майдалап себелеген жауын. Булт барран сайын
^ублага серпилип, майда сил пи цалдырып баратыр (Сейтов).
СИЛПИЛЕУ ф. Майдалап жауын жауыу, азлап тамшылау;
Аздан сон силпилеп жауын жауа баслады (Н. Дэуцараев).
СИЛТЕУ ф. 1. Бирден бир нэрсе менен цэрекет етиу, сер-
меу, ылацтырыу, серпиу. Маган силтеген этешкур Алламбер-
геннин сол билегине тийди (Ж. Аймурзаев). 2. Бардарлау, жи“
<>ериу, керсетпе бериу. Мумкин бизге жол силтер. Кецес берсе
тыцлайыц (Б. Кайыпназаров). Жаман адамныц баслауынан
жацсы адамныц силтеуи артыц («КК- X. Н.»).
СИЛТЕУЩИ ат. I. Сермеуши, ылацтырыушы, серпиуши.
2. Багдарлаушы, керсетиуши, керсетпе бериуши. Сен деп жаяу
жэцэн гезип кетсем де мийирман. Жол силтеуши жулдыз бо-
лып жанарсан алдымда (И. Юсупов).
СИЛТИ I ат. Химиялыц бирикпе, ашшы куйдиргиш зат.
СИЛТИ II: силтидей тыныу ф. Ауыс. Сес шырармау, тым-
тырыс болыу, ундемеу. Журт силтидей Лынды (Т. Кайыпбер-
генов) .
СИМВОЛ ат. Бир тусиникти яки йдеяны билдиретурын
шэртли белги. керсеткиш. Муцаббат символы. Фольклорда
харыслан, жолбарыс куштиц кутиреттиц символы болды (Н.
Дэуцараев).
СИМВОЛИЗМ ат. XIX эсирдиц XX эсирдиц басларындагы
буржуазия эдебиятында, искусствосында болган реализмге
царсы арым. ,
СИМГИРИУ ф. Мурынньщ ишиндеги мурынборын, патас-
лырын тазалау, алып таслау. Бир цэуиптен кеттик гой деп
Кутлы мурат мурнын симгирип таслады (О. Айжанов).
СИМИРИУ ф. Ишиу, зацк цойыу, узиликсиз тынбай ишиу.
Куманды котерип муздай суу симирди (Т. Кайыпбергенов).
Оны да цылкылдатып симирди (Н. Борекешов).
СИМПОЗИУМ ат. Илимий мэселе бойынша еткерилетугын
арнаулы кецес, конференция.
СИМПТОМ ат. Бир нэрсениц сыртцы кериниси, белгилери,
нышанк.
СИМСИК ат. Майда, сыцмар, пэскеш, жарамас, зыцна. К^а-
рызыц болса симсиктен, изицнен спрэ цалмайды («Алпамыс»).
СИМФОНИЯ ат. 1. Кеп турли саз эсбаплары менен шерти-
летугын келемли музыкалыц шьиарма. 2. Ауыс. Белгили бир
нэрселердиц бир цубылыс болып биригип кетиуи.
СИНГАРМОНИЗМ ат. грамм. Дауыслы сеслердиц унлес-
лиги. ‘
СИНДИКАЛИЗМ ат. XIX эсирдиц ацыры XX эсирдиц бас"
ларында пайда болган майда буржуазиялыц-оппортунистлик“
205
агым, пролетар диктатурасын, партияныц. басшылыгын, сияси>
гурести бийкарлап, тек экономикалы^ гурести ^ууатлаган агым«
СИНДИКАТ ат. 1. Капиталистлик мэмлекётлерде кеп пай-
да алыу ма^сетинде дузилетугын капиталистлик монополия*
лардыц бир тури. 2. Франция ^эм баска да айырым мэмле-
кетлерде профсоюздыц аты.
СИНЕКДОХА ат. Сейлескен сезде ямаса поэтикдльп^ сез-
лерде путинниц орнынан белшегин, кепшиликтиц орнына аз-
шылыкды ^олланыушыльщ жийи ушырасады ^эм усындай ау-
ыстырып сууретлеудиц бир усылы.
СИНОНИМ ат. линг. Айтылыуы, формасы жагынан ^эр
в^ыйлы, мэнилери бирдей ^эм де бир-бирине уцсас яки мэни-
лес сезлер.
СИНОНИМЛЕС кел. Мэнилери • бир-бирине жа^ын, мэни-
лес.
СИНОНИМЛИК кел. лингв. Мэнилери бир-бирине жа^ын^
мэнилес сезлер.
СИНОПТИК ат. Хауа’райы ^зм оны алдын ала болжаушы*
цэниге, маман, метеоролог.
СИНОПТИКА ат. Дауа-райы ^эм оны алдын ала болжау
^ац^ындагы илим.
СИНТАКСИС ат. грамм. Грамматикальщ сез дизбеклерин,
гэплердиц ^урылысын, турлерин изертлейтугын илим, белими.
СИНТЕЗ ат. 1. Затты, ^убылысты изертлегенде оларды бир
тутас ез-ара байланыста изертлейтугын илимий усыл. 2. Эпи-
уайы химияльщ бирикпелерден ^эм де элементлерден ^оспалы
бирикпелердиц алыныуы яки усындай бирикпелердиц пайда
болыуы. 3. Ауыс. Улыумаластырылган бирлик.
СИНЬКА ат. Гезлеме, кийим-кеншек ^эм басца дазатлар-
га кегис тур бериу ушын колланылатугын бояу.
СИНЬ КАЛ АУ ф. Синька менен кегис туске келтириу, бе-
риу синькага басыу, синькага салыу.
СИН.БИРИУ к. симгириу.
'СИЦДИРИУ ф. 1. Суйыц затты бир затка араластырытг
бириктириу. 2. Сугы$, батырыу. 3. бзине алып, сицириу, езлес-
тириу. Ол ез журегине ленинлик нурды сицдйрип хэммеге
тартып журди (И. Юсупов).
СИН.ИР ат. Бууын ^эм булшыц етлерди усластырып, би-
риктирип туратугын цатты тарамыс зат. Кыйын цыста^да дэр-
кар болар деп, сицирден ширес шыйратып батырга билдирмей
жасырып алып журген еди («Мэспатша»).
СИЦИРИУ к. сицдириу.
СИН,ИУ ф. 1. Таралыу, жайылыу, араласыу, биригиу, i^o- •
сылыу. Сыццылдап ацкан суу эсте сицеди жерге жыбырлап
(Б. Кайыпназаров). 2. Жасырыныу, керинбеу. Егор ез отряды»
алып цалыц ^амыстын. арасына сицип кетти (К. Султанов),. 3.
Батыу, кириу. 4. взлесиу, сицисиу.
СИНДИ ат. Тууыс^ан ^ызлардыц кишиси.
206
СИПСЕ ат. 1. Сыпырыу, тазалау ушын арналган цурал, зат.
Усы асылып турган цурымларды сипсе менен ^агып далага
<пыцлы (А. Бекимбетов). 2. Жууериге усаган ©симлик.
СИПСЕКЕШ ат. Догеректи сыпырыу шы, тазалаушы. Еке-
$иниц тун уйцысын терт белил, биреуи сипсекеш, биреуи ^а-
рауыл болып жайдыц этирапын сыпырганы бос^а кетти (Ж-
Аймурзаев).
СИПСЕТАРЫ ат. бот. Жууериниц бир тури, сипсе болату-
гын жууери. Мураптыц жууерисиниц ишинде ша^алап ескен
бийик кендирлер менен сипсетарылар ыргалып тур (К- До-
санов).
СИРЭ Р. Хасла, ^еш дым. Хэзирги жасларды ^оя бер сирэ,
1\ыйт етсен жабысар жагаца (И. Юсупов). Буннан кейин мен
сиро уйге сыймадым («Жеткиншек» г.).
СИРЕНА I ат. Грек мифологиясында езиниц ^эрекети мег
нен кемешилердй ыльпугыратугын ^аял, суу пери.
СИРЕНА II ат. Кушли дауыслы узиликсиз сигнал, бере-
тугын аппарат, узиликсиз гудок сигналы.
СИРЕНЬ ат. бот. Бийик болып есетугын, aiy гулли жабайы
зесимлик ^эм оныц бэ^эрде ашылатугын гули.
СИРЕСИУ ф. 1. Катып цалыу, тырысыу. Сиресип ^атып кал-
ган шерим етиклерин шешти (А. Алиев). Бугин булардын ар^а-
сы неге сиресип отырганын тусинбей ац-тац болдым (К. Сма-
мутов). 2. Толыу, тыгылыу, цаплау. Тецизлер сецге сирости,
Бул уа^ытта жаз келерме (Бердац). 3., Ауыс. КалыЧ» тыгыз.
Аспан жерди басты булт, Сиреспе болды дунья журт (Берда^).
СИРЕСПЕ ц. сиресиу.
СИРИ ат. Ая^ кийимниц окше бети, окшени цаплап турган
жер. Шерим етиги ылацадай ауызын ашып, сириси ^ыйсайып
кетипти (Н. Берекёшов).
СИРКЕ .1 ат. Бийиттиц ту^ымы, майда домала^ а^зат. Сир-
кени тараь; алады, абройы катьщца цалады (Ж. Аймурзаев).
Ф Сиркеси суу котермеу—хеш нэрсени жа^тырмау, ашыуша^.
СИРКЕ II ат. Аукат^а пайдаланылатугын ^ыш^ылт зат,
суйы^лы^. Сирке кислотасын алыуда огада ^хмийетли... (О.
Бердимуратов).
СИРКИРЕУ ф. Тамшылау, буркиу, себелеу. Жамгырдай
тери сиркиреп, Ескен желдей гуркиреп, Алдьща басып барады
(«Алпамыс»).
СИРОП ат. Мийуе жемислериниц сууынан таярланылган
ишимлик.
СИСТЕМА ат. I. Белгили бир тэртип. Сайлау сист'емасы.
Сальпу системасы. 2. Жэмийетлик дузим, жэмийетлик дузим-
ниц формасы. Социалистлик система. Капиталистлик система,.
3. тех. Дузилиу принципи. Жаца системадагы самолёт. 4. Бир-
бирине зацлы турде байланысып турган ^эм болеклерден иба~
рат болган нэрселер. Нерв системасы. 5. Уазыйпалары бир-
207
бирине уцсас мекемелер яки дузилиси тэрептен бир-бирине би*
риккен , мекемелер. Илимлер академиясыньщ системасы.
СИТУАЦИЯ ат. Айырым уацытта пайда болган ауцал, жар*
дайлар жуумагы. Революциялыц ситуация.
СИЯ К- сыя-
СИЯК К- сыяц.
СИЯКЛЫ ц. сыяцлы.
4 СИЯСАТ ат. 1. Мэмлекет цэм партия мацсетине мууапыц
алып барылатурын ис. Сыртцы сиясат. Тынышлыц сацлау цац-
цындагы Советлер Союзыньщ сиясаты. 2. Жэмийетлик, мэм*
лекетлик истеги мэселелер цэм уацыялар. Пахта жениндегц
сиясатын патша . Туркстандагы майда ' байлар, урыу баслыц-
лары арцалы жургизди (К- Ирманов). 3. Бир мацсетти орын-
лау, жузеге асырыу ушын исленген цэрекет. Бул бийлерге сия-
сат, пухарага абай болады («Мэспатша»). Лабацбай бермей •
сиясат етип цайтарады («Мэспатша»).
СИЯСИЙ кел. Сиясатца тийисли, сия,сатка тэн, сиясаты бар.
СКАМЕЙКА ат. Бирнеше адам отырыу ушын жалпац агаш-
тан исленген узынша отыргыш.
СКАМЬЯ Ц. скамейка.
СКВАЖИНА ат. Жерден бурауланып тесилген терец тар
тесик, цудыц.
СКВЕР ат. Кала ишиндеги кишкене цэр турли гуллер, те*
реклер егилген жэмийетлик майдан, багшылык.
( СКИПИДАР ат. Тикенек жапырацлы есимликлердиц цара-
майын цайнатыу арцалы алынатугын ашшы ийисли туссиз яки
саргыш зат, суйыцлыц.
СКЛАД ат. КаРмтурли материаллар, зат;лар сацланатугын
арнаулы орын, жай.
СКЛАДЕН Ы ат. Складта ислеуши адам/
СКЛЕРОЗ ат. мед. Организм тканларыньщ тыгызланып
цатайыуынан пайда болган науцаслыц, нерв системасынын зэ-
леллениуи нэтийжесиндеги ауырыу.
СКРЕПЕР ат. Жерди цазып, топырацты бир жерден екин-
ши жерге тасыуга, цэм тегислеуге арналган машина, трактор.
СКРЕПКА ат. КагазлаРДы» документлерди бир-бирине тир-
кеу ушын цолланылатугын сым цысцыш.
СКРИПКА ат. Тартцы менен шертилетугын саз цуралы, гир-
жектйц бир тури, торт тарлы музыка эспабы.
СКУЛЬПТУРА ат. Ылайдан агаштан, тастан цэм цэр тур* -
ли затлардан ойып исленсен зат, цолдан жасалган дене, цэй-
кел.
СЛАВЯН ат. Европада цэм Азияда жасаушы улкен груш
падагы (рус, у крайни, белорус; поляк, чех, словак, кашуб, лу-
жичан, словинец, макодонец, болгар, серб, хорбдт, черногорец}
халыцларыныц уэкили.
, СЛАНЕЦ ат. Кабат-цабат болган жуца пластиналарга ийе
болган тау жынысларыныц бир тури.
208 ‘ ‘
СЛЕСАРЬ ат. Металл буйымларын цолдан ислеу, дузетиу
бойынша цэниге адам, темир устасы, темирши.
СЛЕТ ат. Белгили бир шелкем агзаларыныц улкен жыйна-
лысы, кецеси. ~ .
СЛОВАК ат. Чехославакия составындагы словакияныц тий-
каргы халцы, (кун.батыс славянлар).
СЛОВЕН ат. Югаславия составындагы словенияныц тий-
каргы хал^ы (туслик славянлар).
СМЕНА ат. 1. Алмастырып ислеу дэуири, гезек. 2. Бир уа-
. ^ытта ислеуши хызметкерлер.
СМЕНАЛЫ кел. Сменалары болган, сменаларга белинген.,
СМЕТА ат. Алдагы дузилген кирис-шыгыстыц есабы ки*
рис-шыгыс жумысларыныц алдынан дузилген есабы, дизими.
СМЕТАНА ат. Суттен алынган к^айма^.
СМОЛА ат. Айырым есимликлерден айырып алынатугын
ийисли, май, каРа май.
СНАРЯД ат. 1. Артиллерия цуралларынан атылатугын
оцлардыц бир тури, зэмберек огы, топтыц огы. 2. Айырым тех-
никалы^ ^урылыслардыц аты. Жер ^азыушы снаряд. 3. Гим-
настика эсбапларыныц улыума аты. Снарядта шугылланыу.
СО ev сол. '
СОБАЛАК кел. 1. Уйыс^ан, шыйратылган. 2. ц. собыльп^.
СОБЫК ат. 1. Жабайы есимликтиц аты, узын жемиси бар
шырмауы^ есимлик 2. Мэдений ©симликлердиц узынша^ же-
миси. дани. 3. Тухым са^ланатугын узынша ^абыгы. 4. Сутил-
мек мийуеси, жемиси.
СОБЬЩЛАНЫУ собьщлау фейилиниц езлик дэрежеси.
СОБЫКЛАСЫУ I собьп^лау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
СОБЫКЛАСЫУ II ф. Шыйратылып биригиу, тауланыу.
Аттыц жал цуйрыгы сууга суцгип шыккандай сабалац-сабалац
собы^ласып салганына цараганда шабарман жасауылды ке-
риуден далбай ^агып шаба берген (К Султанов).
СОБЫКЛАУ ф. Собьщ салыу, события айналыу, собыц^а
отырыу.
СОБЫКЛЫК кел. Былшыра^, босац, сылбыр. >
СОБЫРАИЫУ I ф. Узайыу, созылыу, узын болып есиу.
СОБЫРАЙЫУ It кел. Узайган, созылган. Собырайган со-
nai4 боны ’бар, Ойлаган бузыц ойы бар (Отеш).
СОВЕТ ат. 1. Рабочий классыныц диктатурасын жузеге
келтирген ^эм социалистлик жэмийетиниц сиясий шелкеминиц
формасы болган мэмлекеттиц органы. Карацалпа^стан АССР
Жокаргы Совети. 2. Усындай орган жайлас^ан жай, орын.
Карацалпак^стан АССР Жокаргы Советиниц жайы. 3. Сайлап
яки таярлап ^ойылатугын бас^арыушылыц мэмлекетлик ямаса
жэмийетлик орган. СССР Министрлер Совети. 4. Айырым мэ-
кеме шел кем ^эм усындайларга басшы яки кецес органы.
С >ВЕТЛИК кел. 1. Совет дузилисине тийисли, совет дузц-
14-246 20<>
лисине тийкарланган. 2. СССР Fa совет мэмлекетине тийисли,
совет мэмлекетине байланыслы болган. 3. Совет адамларына
тийисли болган.
СОВКА ат. Ауыл хожалыц есимликлерине цэм басца да те*
рек, шоплерге зиян келтириуши цурттыц тури, тунги губелек.
Пахта совкасы.
СОВХОЗ ат. Совет хожалыгы деген созлердиц цысцартыл-
₽ан тури, социалистлик типтеги ири мэмлекетлик ауыл хожа-
лыц кэрханасы. Пахташылыц совхозы.
COFAHLI1A р. Сол уацытца шсжем, сол жергеше. Арадан
алты ай кетти, Соганша таппаган екен (Вердау).
СОРУРЛЫМ кел. Сондай, сол дэрежеде. Негурлым кисй
кеп болса, согурлым жумыс тез питеди,— деди жанындагылар
(«Жас Ленинши» г.).
СОРЫЛЫУ согыу фейилинин езлик дэрежеси.
COFbIM ат. Багылып кутилген семиз мал, сойыуга арналып
багылган мал. Согымыцньщ бэри семиз, Аттан-айыр, малдан
егиз (Бердац).
COFbICbiy I ф. 1. УрЫлыу, цагысыу. 2. Ауыс. Кебейиу,
ыгыу, быжыу. Кешеде «адамлар бир-бирине иин тиресип сен-
дей согысады (Н. Дэуцараев). 3. к. урысыу.
COFbICbiy II согыу фейилинин шериклик дэрежеси.
СОРЫУ ф. 1. Дузетиу, ислеу, жасау. Жаз болса тебесине
цос согып, гейде дем алыуга да болады (Т. Кайыпбергенов).
Бийбираба тандыр согыуга келгенде алдына адам салмайту-
гын шебер (М. Шымбергенов). 2. Урыу, цыймылдау, цэрекет.
етиу. Журеги дуре-дуре сога баслады (О. Айжанов). Тамыр-
ларынын согыуы етимди цыздырып баратырган сыяцлы (©.
Хожаниязов). 3. Тийиу, дугиу., Тен'из гуулеп соццанда цырга,
Тас устинде жалгыз цыз кёрсем (И. Юсупов). 4. Тоцтау, ушьГ
расыу, жолыгыу. 5. Айтыу, цойып салыу. Егер Кэкимбайга кы-
зынды берип куйеу бала етсен, мына балан да мэрдикарлыц-
тан цалады деп екинши жаушы сокты («Эдеб. хрест.»). ♦ Ба-
рып согыу-жетиу, апарыу, нэтийже бериу. Ол кешеги сездин
акыбети нелерге барып ’ согатугынына еле тусинбеди (Ж. Ай-
мурзаев) . айналып цазыгын табар (И. Юсупов). Пэтия со-
гыу — дин. с. пэтия ислеу. Ахмет азыгын сон барып, пэтия
соцты цол жайып («эд. хрест.»). Журек согыу-тартыу, жа-
цын кериу. Менин озим атызда журген менен журегим агац
бетте согады (О. Хожаниязов).
СОДАН I ц. сонлыцтан.
СО ДАН II ц. соннан.
СОЗ ат. Венерикалыц ауырыудьщ жыныс органында бола*
тугын тури, жыныс ауырыуы.
СОЗАН ат. Ушы топыр ийкемлеу улкен ийнениц тури, биз-
дин орнынан еткериуге арналган иймек ийне. Агам цобдыйдан
шеккиш пенен атауыз алып, созанын сабацлай сала геуишин
жамауга киристи (Т. Кайыпбергенов).
210
СОЗАНДАЙ кел. Созан сыяцлы, созан. яцлы, созан тэризч,
ли, созанга мегзес.
СОЗВАН ат. К^амырды наннан жуцалау етип жайып майга
писирилген тури, шелпек. Оцыухананьщ царсы алдындары ежи-*
реге царасам, бауырсац, созбан цырмандай болып уйилип тур
(9. Шамуратов).
СОЗБАНДАЙ кел. Созбан сияклы, созбан тэризли,
СОЗЕЫЗЫУ созыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СОЗДЫРТЫУ созыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОЗДЫРЫУ созыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОЗЫЛЫУ I ц. собырайыу I.
СОЗЫЛЫУ II созыу фейилинин езлик дэрежеси.
СОЗЫСЫУ созыу фейилинин шериклик дэрежеси.-
СОЗЫУ ф. 1. Бир нэрсени узайтыу, тартыу, кериу. 2. Да"
уыстыц, сестиц тынбай шыгыуы. К^осыцшыларда дауысыныц
барранынша созып, цайрырып тур (Т. Кайыпбергенов). ♦ Ийек
созыу — дэме етиу, дэмелениу, цад>ау. Топанды цамбадагы
Ылайга араластырып та дэруаза тэрепке ийек созыу менен
болдым (М. Шымбергенов).
СОЙЕЫЗДЫРЫУ сойыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОЙЕЫЗЫУ сойыу фейилинин езлик дэрежеси.
СОЙДАУЫЛДАЙ кел. Улкен, ири, мыклы, дырдай. Сой-
дауылдай терт еркек цазан табацты услайды, малайшылыц
етеди (Н. Берекешов).
СОЙДЫРЫУ сойыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОЙЕР к. солман.
СОЙКДН ат. Шатак, бэле, ойцан, тэртипсизлик, булик.
Теменге тусе цойса бир сойцанныц болажагын .анлады (К. Ай-
ымбетов). „
СОЙЛАК кел. Алдыцры тиси сыртка царай кыйсайып ес-
кен, цыйсыц тис. Мецеш пенен Бегешинди етсем мысал, Сер-
леп кер, ерни жырыц-тиси сойлац (Эжинияз).
СОИЫЛЫУ сойыу фейилинин езлик дэрежеси. '
СОЙЫСЛЬЩ ат. Сойып пайдаланатурын, сойыуга тийисли
мал. Кыймылдауга цалым жоц. Сойыслыцца малым жоц (А.
Дабылов).
СОИЫСТЫРЫУ сойыу фейилиниц езгелик дэрежеси^
СОЙЫСЫУ сойыу фейилинин шериклик дэрежеси.
СОЙЫУ ф. Тамарынан кесиу, бауызлау, шалыу. Хийуалы
жасауылларра бир кой сойыуды мисе тутпай, бир тана сойды-
рып еди(К. Султанов).
СОК ат. Хэр кыйлы мийуелерден цэм тары баска да зат-
лардан алынатурын шире, суйыцлыц.
СОКЭРА ц. солман.
СОКНО к. сукно.
СОКДЬ! ат. Дэкки, тэмби, царсылыц. Молла аганын оул>
сезлерине соцкы бериуди езим де бйлап отыр едим( Т. Нэ-
’ркимов).
211
COiyiblFHCbiy сокльиыу ф.ейилиниц шериклик дэрежеси.
СОК/ТЫРЫУ ф. 1. Урылыу, цагысыу, дугисиу, цак^лыгыу.
Куши жетпей атына. Кэр тамга бир со^лыгып, Ацылы жаман
сасады (Бердак). 2. Ауыс' Ушырау, дуушар болыу, тап болыу.
Бэлеге сокльиыу.
СОКПАК ат. Кишкене тар жол, ая^ жол. Со^пац жол ме-
нен уш жигит адымлап журип киятыр. (К. Султанов). Со^-
нац жолга апарар,- Жол халывда апарар. («КК- X. Н.»).
СОКТА ат. Ойнау ушын арнаулы исленген 32 ,^эм 36, 52
даналардан ибарат болган кагаз карта. Соцынан со^та бели-
нип бес тартар басланады (Т. Кайыпбергенов),
СОКТАДАЙ кел. Соктага усаган, соктага мегзес, со^та
сыяклы, соцта тэризли.
COKblP кел. 1. Кози гор, кормейтугын, козли. Герецниц
астына, со^ырдын колына туспе («КК- X. Н.»). Сокырдыц со-
нына ба^, ацсацтыц а^ырына ба^ («КК- X- Н.»).’ Болсадагы
кози со^ыр, етсе дагы мурны пыр-пыр, Тойда кореец алдында
отыр (Кунхожа). 2. Ауыс. Надан, ацсыз, ^олынан ис келмей-
тугын, тусинбейтугын. Бирац алдында керген улгиси болмаса,
кеуили со^ыр, мунлы не ислей алады (Н. Берекешов). ♦ Со-
цыр ишек — а) ауырыудыц аты. б) жууан ишектиц кишкене
осикшеси. Сокыр тыйын — а) Ауыс. ец майда пул. б) Ауыс.
^еш Е^андай емес, ^уры бос, мэзи.
СОЛ I ат. Анау, ол, усы, деген мэнилерди билдиретугын
силтеу алмасыгы. Тунде жыллы тесекке киргеннен сон да, сол
тууралы ойланып жатты (Т. Кайыпбергенов). Мен де*сол Кэ-
римовтан сезикленемен (А. Бекимбетов). ...
СОЛ II кел. Шеп цаптал, жак, терис. К°лДа еткир полат
кылыш, оцнан шапты. солдан шапты (Ж. Аймурзаев). Абадан-
дур ояыц-солыц, КЭР жерге жетеди цолыц (Эжинияз).
СОЛАН р. Сондай, усылай, олай, усылайынша, былайына.
Солай етип еки дос мурад-мацсетине жетеди (К- Айымбетов).
СОЛАЙЫНЩА к. солай.
СОЛАКАЙ кел. Сол т^олы менен ислеуши адам, сол ^олы
иске ийкемли, шебекей.
. СОЛАКПАНДАЙ кел. Узын, улкен, нэ^эн зат. Биздей бо-
лып тамагына ^адалды, жиликтиц бир сола^пандай цыягы
(Т. Жумамуратов).
СОЛАР ат. Олар, бас^алар. Алдаушыльщ бурын солардан
калган, ^эзир жол жоц, униц ешти порханлар (С. Нурымбе-
тов).
СОЛАРЛЫК ал. Оларлыц, солар тэрепинде, баскалар жа-
гында. К^ммеси маган ^арсы жургизбейди шамалда, Бахтиярда
соларлыц, калып кой дым камалда (Б. Кайыпназаров).
СОЛБЫР сылбыр.
СОЛБЫН кел. Тури, туси, реци езгерген, пэсен, томен. Ой-
лан Бердимурат замман тарылды, журеклерим солгын тартты
> . <
212
жарылды (Бердац). Олардын. азангы сэлемлесиуи солгын еди.
(Т. К^айыпбергенов).
СОЛБЫНЛАУ кел. Туси, тури, реци 'езгерицкилеу, пэсец-
леу, теменлеу.
СОЛДАТ ат. 1. Катардагы эскер, эскерликтеги жауынгер.
Он. аягын созып, ^ызыл шырайлы солдат жигит отыр (К. Сул-
танов). 2. Ауыс. Гуресши, жауынгер.
СОЛДЫРЫУ ф. 1, Осип турган есимликлердиц тиришили-
гинен айырыу, еспей солып ^алыуьГ. 2. Реци, тури, туси езге-
риу. Албырган тез болдырар, 1\айгыдан жузин солдырар (/Из-
жит улы).
СОЛИСТ ат. 1. Жеке цосыц ^эм ойын ойнайтурын ойын-
шы. 2. Хорда, оркестрде яки ансамблде ^осьпугы, ойынды ат-
царыушы артист.
СОЛИСТКА ат. Солист ^аял-цыз. . • •
СОЛК^ЫЛДАК кел. Бос, был^ылда^, бослык. Кендир ар-
кан орнына шьтлым тал менен белбеуи солцылдац уйлер кеш-
педей тенселди (К. Султанов).’
СОЛКЫЛДАУ ф. 1. Былцылдау, сылкылдау, бос болыу. 2.
Селкилдеу,^озгалыу. К^ара жерлер солцылдап, Еки батыр ку-
шине («Мэспатша»). 2. Зыццылдау, булкилдеу. Сол^ылдап
ауырып турган шекемниц ауырыуына ^арамастан Есмурзаньщ
^асына бардым (Ж.. Аймурзаев).
СОЛЕВЫМ ат. Ружлаган мийуе тобы, уйымласцан пепек-
ленген зат. К/элларымды талдырды, Шийрин жузим солк^ымы
(И; Юсупов). • /
СОЛ^ЫМДАЙ кел. Солкымга усаган, солцым сыяклы, сол-
цым тэризли.
СО Л МАИ ал. Сол жер, ол жер, солкэра. Сол манга кел-
генде кун дё батып геугим туседи (К- Айымбетов).
СОЛТБ1ЙЫУ ф. Узын болып шыгып турыу. Ал аягымды
созып жиберсем жилигим арьп^ туйе тауьпугын. сатанындай
солтыйып салбырап кетеди (Ж. Аймурзаев).
СОЛЫ К ат. Адамныц ишинен шыгатугын хэуир, оксик. ♦
Солыгын басыу — ексигин басыу, кеуилин басыу, хэуирин ба-
сыу, дем алыу, тынышланыу. Мен солыгымды басып болып,
Халийма апайдын. ац жузине царадым (Ж. Аймурзаев).
. СОЛЫТЫУ к. солдырыу.
СОЛЫУ ф. 1. Осимликтиц еспеуи, саргайыуы, жасармауы.
Казан урса солар гуншалы гуллер (Эжинияз). 2. Ауыс. Ца-
паланыу, ^айгыланыу. Перзент дэркар болып; жузлери гулдей
солды («Мэспатша»).’
COM I ат. 1000 тыйынга тец акша бирлиги, а^ша, пул. Сон-
да да «кисенде жуз сомыц болганнан, жуз достыц болсын».
(О. Хожаниязов).
COM II кел. Тутас, тарамыс, сап, ауыр, жумыр. Табалды-
рьп^ мацлайша, сом алтыннан цуйдырды («Алпамыс»). Са^а*
213.
лы, мурты шыцпаган, Сулыушыц бойшац сом билек (Б. Ка*
йыпназаров).
СОМСА ат. Майдаланган гешти цамырга орап тандырта
жауып писирилген ауцат.
СОНА I ат. Жабайы еркек уйрек. Колден айырылган сона-
ман, Гэ тутасып, гэ жанаман («Мэспатша»).
СОНА II ат. Жанльгжаныуарды шагып,' цанын сорыйту-
рын, шыбынга усайтурын жэнлик, улкен шыбын. Арцамызда
Кусхананыц тауы бар, бэцэр болса сона, шыбын жауы бар
,(С. Нурымбетов).
СОНАР ат. 1. Ацшылыц, ац. Саура инам еткен уацытта со-
яардан ези олжалы цайтцандай мардыйды (К. Султанов). 2.
Ждца жауран цалыц цар.
СОНАТА ат. Бирнеше ягный 3 — 4 белимнен ибарат музы"
калыц шыгарма.
СОНДА р. Сол уацытта, ол жерде, сол жерде. Ац поднос-
та шай кетерип, Кемпир кирип келди сонда (И. Юсупов). Жол-
дьщ цапталында гордей гоне там, Сонда Дурбан атын тоцтат-
ты (И. Юсупов).
СОНДАЙ р. 1. Солай, усылай. Рахмет айтар парцын бил-
ген, Сондай болар мен-мен деген (Отеш). 2. Жудэ, дым. Кеше
-екпелегеним сондай азангы нанымды тал тусте жедим (6. Ай-
жанов).
СОНЛЫКДАН р. Сол себептен, соныц ушын, ол ушын.
Сонлыцтан Перигулдиц басынан сыйпап, оныц кеуилин алгы-
сы келди (О. Айжанов). Уш арайинли жигиттиц бэри де жац-
сы цэм ацыллы, сонлыцтан цыз цайсысын тацлап аларын бил-
мейди (3. Насурллаева).
СОННАН р. Сол уацыттан, сол жагдайдан, сол жерден,
сол кэрадан, ол жацтан. Соннан бери бахтымыз Зшылды (О.
Хожаниязов). Алдыцгы арба цайдан журсе, соцры арба сон-
нан журеди («КК- X. Н.»).
СОНША I р. Соншама; соншалыц, соншелли. Бий болып
Еденбай оран не берди, сонша. жылгы жургеницнен не пайда
(Отеш).
СОНША II ал. Усыншама, соншелли. Куяш цаншелли кеп
нур тексе, сизге Пахтаны сонша кеп тересиз гузде (И. Юсу-
пов) .
СОНШАЛЫК Ц. сонша.
СОНШАМА ц. сонша.
СОНШЕЛЛИ ц. сонша.
СОНЫ ал. Оны, сол нэрсени. Отирик сезди сейлеп келер,
Мен соны цэргиз суймеймен (Отеш). Уатаныма ким берилсе,
Мен соны жолдас деймен (Д. Назбергенов).
СОН, I р. Кейин, оннан соц, кейнинен. Директор дэслеп
усы хабарды мацул’керген менен, соц ойланды (Т. Кайыпбер-
генов)., Буньщ себебин соц билип журмис (Т. Кайыпбергенов).
214
' ‘1
СОН, 11 к. с. Кейин, изинен. Ташкентке барган соц макин-
тожыцды тасла, ол жац ыссы болады (Ж. Сапаров).
СОН.РЫ кел. Кейинги, аедфгы, изги. Алдыцгы арба цай*
дан журсе, соцгы арба соннан журеди («ДК- х- н.»).
СОНРЫЛЫД ат. Келешек, ацыргы уа^ыт. Бул нэрсе соц*
гылыкта езицизге улкен сабац болады (А. Бекимбетов). Соц-
рылырын ойлап артын алып та цалды (М. Абдирейимов).
СОН-СОН, р. Бара-бара, келе-келе, кейининен. Соц-соц цо*
сык айтыуда умытылды (Т. Кайыпбергенов). Соц-соц ети цы-
зып бурынгысындай болып кетти (А. Элиев).
СОН,Ь1 р. Ацыры, изи, аяры, арты, кейни. Хожанияз улы
Шералы, Оннан ме^рем Есенгелди, Манатай улы Елгелди
Соцы Абдулла болган екен (Бердац). Ацсацтыц а^ырына
ба^, со^ырдыц соцына ба^ (КД- х- н-»)- Урлыц соцы хорлыц.
(«КД. х. н.»).
СОН.ЫН-АЛА р. Кейин, изинен, кейнинен. Демсалып дууа
берип оцыймандеп, албыра^лап журерсец соцын-ала (Эжи-
нияз). Билгенимше таныстырып царайын, соцын-ала озим
ертип барайын (Т. Сейтжанов).
СОЦЫНАН р. Кейнинен, артынан, изинен. Соцынан 1\ара-
жан анасынын цасында журип жанапайга дуутар шертеди
(К- Айымбетов). Кар жауды деп цууанба, аязы болар соцы-
нан («КД х- H-»)- >
СОН.ЫНДА ц. соцынан.
СОН.ЫРАД Р* •. Кейинирек,. изирек, бираз уацыттан ке*
йин. Кемпирге сэлем айтып бар, цутлы болсынга соцырац ба-
раман (Т. Дайыпбергенов). 2. Аздан кейин, сэл кейинирек.
СОПАЙТЫУ сопайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОПАЙЫУ ф. Соррыйыу, узайыу, узын болып кериниу»
Саеда жугинип отыра бергенде, анадай жерде сопайып тур-
ган цабаеда кези тусти (К. Султанов). Еки жагы сопайып,.
кезлери уцирейип ишине тартылган (Н. Дэу^араев).
. СОПАД кел. Узынша, суйир, соррыйган. Собырайган сопац
бойы бар, Ойлаган бузыц ойы бар (Отеш).
СОПАДЛАУ кел. Узынлау, суйирлеу.
СОППАС ат. Узынша к^улаксыз бас кийим. Дултай баба
цосынан шыгып едрап турса, ер жууени арцасында, цундыз.
соппас басында, мацлайынан тери тамшылап киятырган бала-
ны керди («Алпамыс»).
СОППАСТАЙ кел. Соппас сыяцлы, соппасца усаган, соп-
пас тэризли.
СОР I ц. сорыу.
СОР II: соры болыу ф. Бэле, кесент болыу, бахытсызлыц-
ца, кырсыкка ушырау. Ац отауга ылайыц цыз екенсен, Шал
байыц тек езицниц сбрыц болар (Эжинияз). Басыцда мий болт
маса, еки аяедыц соры болады («K^i х. н.»).
СОРА ат. Тури а^шыл болып есетугын жабайы есимлик-
. 215
тиц аты, шоп. Уазыйпа жумысца салцын цараган, Гей атыз-
лар керинбейди сорадан (С Нурымбетов).
СОРАЛЫУ copay фейилиниц езлик дэрежеси.
СОРАМ ат. Кол астындагы ел, цараслы жер. Танысайыц
жерицизден хабар бер, Турран жериц цайсы ханныц сорамы?
(«Мэспатша»).
СОРАНЫУ copay фейилинин езлик дэрежеси.
СОРАСТЫРЫУ ф. Сорап излеу, сорап билиу, лзлестйриу.
Бул уйди таныйтугын ба един? — Жоц танымайман, сорасты-
рып таптым (0. Айжанов). Дэрриу вагондагы пассажирлер-
ден сорастырдым (А. Бекимбетов).
СОРАСБ1У copay фейилинин шериклик дэрежеси.
СОРАТТЫРЫУ copay фейилинин езгелик дэрежеси.
СОРАТЫУ copay фейилинин езгелик дэрежеси.
СОРАУ ф. 1. Билиу ушын талап етиу. Оган Орынбек тусин-
беген менен сорауына жууап алганына мэсирип цолын шап-
. патлады (Т. Кайыпбергенов). 2. Тилеу, алыу. Албыраганым*
нан Оразгулден кукирт сбрауга да бата алмадым (Ж. Ай-
мурзаев). Билмегенин сорап уйренген алым арланып сорама-
ган езине залым («КД- х- н.»). 3. Бдсцарыу, бийлеу, цэким-
шилик етиу, Журт сораган кимлер еди, Олардын цэммесин
кердим (0теш). Асан аталыц болганда, Миян келди сораган-
да, Оны душпан елтиргенде, цанын алган Амангелди (Бер-
дац). . > . ’
СОРАУЛЫ ат. Соралган, рухсат алынган.
СОРАУСЫЗ кел. Соралмаган, рухсат алынбаган.
СОРАУШЫ ат. Сорайтугын адам, етиниш етиуши, жау-
шы. Атауга эуел сыралгы сораушылар* келер еди (К. Султа-
нов) .
СОРГАЛАУ ф. Шубагылып, избе-из агыу, саулау, зуулап
агыу. Кубада биреу жыласа, Жас соргалар бетиме (И. Юсу-
пов). Тула бойымнан тер соргалады (Ж. Аймурзаев).
СОРГЫЗДЫРЫУ сорыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СОРГЫЗЫУ сорыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СОРРЫТЫУ сорыу фейилинин езгелик дэрежеси.
COPFbIIIl I кел. Сорыйтугын, сорып алатугын.
СОРГЫШ 11 ат. Жазылган сыяны тартцызыу ушын цагаз,
сыя соратугын арнаулы цагаз. 1
СОРЛАК кел. Ашшы, дузлы топырацлы, сор жер.
СОРЛАТЫУ ф. Бахытсызлыцца ушыратыу, жэбирде цал-
’ дырыу, мусэпиртиу, цацсатыу, пэнт бериу, сорлы етиу. Бул
цаял царасы ези менен кетпей Жумабайды сорлатып кеткени-
не цара деп гижицди (К. Султанов).
СОРЛАУ ф. Бахытсызлыцца ушырау, жэбирде цалыу, му-
сэпир болыу. Кудьщларды кемип кет, Жер менен бирдей цы-
лып кет, Изиндеги цуутыншы, Суу таба алмай .сорласын
(Бердац). ?
СОРЛЫ кел. Бийшара, мусэпир, бахытсыз. Цэйтсин, дий-
216
хан сорлынын усы егиннен басца неси бар? (К- Досанов).
Бул дунья ^эм отер кетер, Сорлыга да нэубет жетер (©теш).
СОРПА ат. Гёштиц ^айнатылган сууы, суйыц ау^ат. Кеше
таза сорпа ишсин деп, бир сазан экелдим (К. Султанов). Ар-
заннЬщ сорпасы татымас («КК. X. н.»).
СОРРАЙЫУ i$. соррыйыу. ) j
СОРРЫЙТЫУ соррыйыу фейилиниц озгелик дэрежеси.
СОРРЫЙЫУ ф. Жицишке болып осиу, уп-узын ерески
болып узайыу. Жац суйеги соррыйып бет аузы бир ууыс, бо-
лып калыпты (Н. Берекешов).
СОРТ ат. 1. Заттьщ мулктиц сапалыц дэрежеси, бир заттыц
сапасыныц молшери заттыц категориясы. Жаз айында келген
бальщты жагада кеп ирксец оныц сорты бузылады (К. Сул-
танов). 2. Ауыл хожалыгындагы э^мийетли мэдений осимлик-
лердиц тури. 3. Мулктиц заттыц тури, туси. Бул сорттыц
< сырын билиуиц керек (К. Досанов).
СОРТЛАУ ф. Сапасына царай болеклеу, айырыу, белиу.
СОРТЛЫ кел. 1. Жоцары дэрежели, ба^алы. 2. Белгили
сортца, дэрежеге тийисли болган.
СОРЫБЫУ ф. Сууы тартылыу, кебиу, цургау.
СОРЫУ ф. 1. Емиу, тартыу, жутыу. Алданшыгы ай бала,
Сорып отыр емйзик (Г. Есемуратов). Жетим т^антты аузына
салып, сорый баслады (С. Айний). 2. Ауыс. Езиу, пайдаланыу*
Бир ябы цуралы талай кушицди КУлым^ет сорыган шыгар
:(К. Султанов). Еки адам, бири онда ецбек етпей елди сорып,
екиншиси тынбай ислеп зар болып жур i^apa ^анга (И. Юсу-
пов).
СОСТАВ ат. Белгили бир затлар т. б. бирикпеси, ду-
зими, жыйынтыгы.
СОФИЗМ ат. Мэселени биле-тура надурыс пикирлер, жол-
лар менен дэлиллеп ма^сетке мууапьщ ислеу усылы, натууры
нэтийже.
СОФИСТ ат. Софизмди жацлаушы, софизмниц тэрепдары,
софизмни’ц жэрдеми менен дэлиллеуши.
СОЦИАЛИЗМ ат. 1. Коммунизмниц биринши басцышы —
пролетариат революциясы нэтийжесинде, буржуазияньщ ус-
темлигин ^улатып, пролетариат диктатурасын орнатыу менен
пайда болатугын жэмийетлик цурылыс. Бул цурылыста ен-
дирислик цатнасыклардыц тийкары — ондирис цураллары жэ-
мийетлик болып «^эркимниц у^ыбына царай, ^эркимниц мий-
нетине 1^арай» деген принцип жузеге асырылады ^эм усыган
тийкарланган жагдайдыц басцышы. 2. Социалистлик жэмийет
дузиу ^а^цындагы тэлимат. Илимий социализм.
СОЦИАЛИСТ ат. 1, Социализм тэрепдары. 2. Социалист-
лик партия агзасы.
СОЯ ат. Собьщлылар семьясына киретугын бир жыллыц
бурша^ тухымлас есимлик ^эм оныц дэни.
СОЯУ ат. Жапырацлары тусип цалган осимлик пахалы.
217
Цара басыц цацайып сояуьщ шыгып цаларсац (Бердац)’.
СОЯУДАЙ кел. Сояуга усаган, мегзес, сояу тэризли, сыяц-
лы.
СОГИЛИУ сегиу I фейилинин езлик дэрежеси.
СОГИНИУ сегиу II фейилиниц езлик дэрежеси.
СОГИС ат. 1. Кейис, урыс, жаман сез. Еситип жаманныц,
журмен сегисин, Бул дуньяга шыкканыцнан не пайда (Омар).:
Сегис келтирип атага. Исин.жиберип катага (Эжинияз);
2. Цэте, надурыс ислеген иси ушын белгили бир шелкемнен
жазба яки ауызша ескертиу, кейис. Аузы ашыцлыгым ушын*
есап цагазыма жаздырып цатты сегис алдым (Т. Цайыпбер-
генов).
СОГИСИУ сегиу II фейилинин шериклик дэрежеси.
СОГИСПЕ ат. Кейисиу, жаман сез айтысыу. Эуели сегис-
не кейни муш болды, Цудайым оцгаргай изин яранлар (Бер-
дац).
СОГИУ I ф. Тигисин таратыу, сетиу, белеклеу, жыртыу..
айырыу. Цууыршагына кейлек тигип, Цыйсыц жерин цайта
сегип, Етек женин тегис бугип, Кийиндирип сайлаган ‘ соц
(Мэжит улы). Биреу ууыц сегип атырган, биреу ший шыйра-
тып атырган (Сейтов). Еки мэрттиц сауыты, тозган тондай
сегилди («Ер Зийуар»).
СОГИУ II ф. Урысыу, кейиу, жаман сез айтыу. Муширип
аттыц алдындагы гаррыны сегип, даурыгып келди (К. Султа-
нов). Цэлийла атам болыстыц адресине кеп гана жаман сез-
лерди айтып, сегиу менен болды (Ж. Аймурзаев).
СОГИУШИ I ат. Тигисин таратыушы, сетиуши, жыртыу-
шы, айырыушы.
СОГИУШИ II ат. Урысыушы кейиуши, бэлэцэтлеуши, жа-
ман сез айтыушы.
СОЗ ат. лингв. Белгили бир мэнини, тусиникти ацлатыу»
атау ушын пайдаланатугын тил бирлиги, гэп белеги. Сез сос-
тавы. Сез мэниси. Сезим зая болды талай герецге. Цацыйцат
дос бугин езин билдирди (А. Дабылов). Уйдиц иши губир-
губир сез болды (Ж. Аймурзаев). ♦Жаман сез-иплас, пассыц.
Жени жаманнын целы жаман, Аузы жаманныц сези жаман
(«ЦЦ. х. и.»). Отирик сез-жалган, надурыс. Отирик сез жан-
га цас, Откир пышац цынга цас («КД.'X. н.»). Сез салыу-айт-
тырыу, сейлесип келисиу. Цутжанныц цызына сез салды
(О. Айжанов).
СОЗЛЕУ ц. сейлеу.
СОЗЛИК ат. 1. Сезлердиц дурыс жазылыуын -дизип жа-
зылган баска тилге аударылган яки сезлерге системалы тур-
де мэнилери тусиндирилип жазылган китап. Стол устйнде*
усы тиллердин сезликлери жатты (К. Айымбетов). 2. Алфа-
вит тэртиби менен берилген бир тилдеги барлыц сезлердицди-
зими, жыйынтыгы.
СОЗСИЗ.р. Аныц, тацыйц, цацыйцат, гумансыз. Егер цыз-
218
ды Кемекбай унатса, сезсиз алып беремен (Ж. Аймурзаев)-
Ат^арыуга сезсиз миннетлисец- (Т. кайыпбергенов).
СОЙЛЕМШЕК ат. К©п сейлеуши, сезшил, шешен. Ол бу-
рынгыдай емес, кутэ сейлемшек болып алыпты (М. Эбдирей-
мов).
С0ИЛЕНИУ сейлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
СОЙЛЕСИК ат. Ойласьщ, келисик, келисим. Хийуа, Букар-
ды езине царатыу.ушын Россия патшасы сауда тууралы ^эр
^ац Хийуа ханы менен сейлесик цылып турады (К>. Ирманов)-
С0ЙЛЕСИУ сейлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
С0ЙЛЕТТИРИУ сейлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СОЙЛЕТЙУ сейлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
С0ЙЛЕУ ф. 1. Ой пикирди сез бенен билдириу, хабарлау.
Екинши рес сез сейлеуди капитан алды (А. Бекимбетов).
Оныц ^эрбир сейлеген сези маган нэсий^аттай керинеди
(Ж. Аймурзаев). 2. ©зинен-ези сейлеу, езинше сейлеу бацы-
рыу. Жол-женекей зэ^эрин шашып сейлеп баратыр (О. Ай-
жанов). 3. Ауыс. Урысыу, кейиниу, кейиу.
С0ЙЛЕУЙК кел. Сейлемшек, сейлемпаз, сез куМар, кеп
сейлегиш, быжык.
СОЙТИУ ф. Сондай ислеу, сондай болыу. Сейтип цуда
.хызмет жайын сорасып отырайьщ деди Мэтеке Тецелге (К.
Султанов). Ондай болса, сейт.'шырагым (К. Султанов).
C0K I К- сегиу.
СОК II ат. Тарыныц цайнатылып, кууырылып, кепегинен
айырып, алынган дани. Алдар кесениц бир цалта сеги бар
екен (К- Айымбетов). Сек былгагандай май берип жиберип
турагер, кише (К. Султанов).
СОКИТ ат. Торацгылга усаган улкен тарбайып есетугын
агаш, терек. а^тал. Кулац сал яранлар пэмли угитке> мийуе
питпес i^apa талга, секитке (Эжинияз).
СОКИТЛИК ат. Секит есип турган жер, осип турган секит
агашлары.
С0КИТТЕЙ кел. Секитке усаган, секит сыя^лы, яцлы, тэ-
ризли, секитке мегзес.
C0KCAHAP ат. Майда адам, тимиски, зьцна. Неге етесец
эрманда Сексанар нэлет шерменде (Отеш).
С0КТЕЙ кел. Сек сыяклы, сек тэризли, секке усаган.
С0КТИРИУ I, сегиу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
С0КТИРИУ II сегиу II фейилинин езгелик дэрежеси.
СОКТИРТИУ I сегиу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СОКТИРТИУ II сегиу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
С0ЛЕКЕТ кел. Уцыпсыз, ийкемсиз, олак, ебетейсиз. Боза-
тау жигитлериниц кебиси цараусыз ^эм биразы мылтыц атыу-
га селекет еди (К. Султанов).
С0ЛЕКЕТЛИК ат. У^ыпсызлыц, ийкемсизлик, ола^лы^,
•ебетейсизлик, епсизлик.
СОНДИРИУ сениу фейилиниц езгелик дэоежеси.
219
СОНИУ ф. 1. Жацты яки жанган оттыц топталыуы, ешиуи.
Ол сенген жулдыз ба деп ойлайман (О. Хожаниязов). Каст
еткенин елтирди, Жанган отын сендирди («Мэспатша»). 2».
Ауыс. То^тау, питиу, таусылыу. Дэрт сенер'^урып дэрманыц
Зая болгандай ^ырманыц (Мэжит улы).
СОТИЛИУ ф. Узын шубайына тигиси айырылыу жырты-
лыу. Дизерлигинен сетилип жыртылган балагын керсеткиси*
келмеди (К. Султанов). ♦ Кабыргасы сетилиу-^атты 1\ыйна-
лыу, ашыныу. Алжир тартцан азаптан, ^абыррам менин сети-
лер (И. Юсупов).
С0ТИУ сегиу I фейилинин езлик дэрежеси.
СОРБЕТ ат. Гурриц, сейлесик. Мереке мэжлисте сорбет
тапцанда, Жанра жарар шийрин создин лэззети (К. Ирманов).,
СПЕКТАКЛЬ аг. Сахнага ^ойылган театр тамашасы, ойы-
ны. Театрда спектакль керсеткен,... (К. Ма^сетов).
СПИДОМЕТР ат. Транспорт машнналарында тезликти,
^эм журилген жердиц мелшерин керсетиуши эсбап, ^урал.
СПИРАЛЬ ат. L Айналма, шыйралма. 2. Шыйратылган.
сым, пружина.
СПИРТ ат. 1. хим. Составында ^ант яки крахмал затлар-
дан алынатурын ишкенде мэс ^ылатугын еткир дэмли, жа-
ныушы суйы^льп^. Вино спирти. 2. хим. Составында водород
атомы менен кислород атомы бирикпеси бар бир группа орга-
никальп^ затлардыц аты. Агаш спирти.
СПИРТЛЕУ ф. 1. Спиртти сицдириу, спиртке тойындырыу.
2. Жузим ^эм бас^а затлардыц ^ууатын арттырыу ушын?
спирт цосыу.
СПИРТЛИ кел. Составына спирт ^осылган.
СПИРТОВКА ат. Спирт пенен жанатурын шутик шыра.
СПОРТ ат. Денени шыньщтырыу, ден саульн^ты сайлау*
ушын хэр кыйлы тэрбия иси, ойын.
СПОРТШЫ ат. Шынырыу иси менен шугылланыушы адам.
СПРАВКА ат. I. Биреуге, бир нэрсе, жумыс ^эмде усы
сыя^лылар ^аццындагы ^ыс^аша маглыумат, жууап. 2. Усын-
дай маглыумагларДы тастыйьп^лаушы эджжет, гууанама,.
гууалын, ^агаз,
СПУТНИК ат. Жолдас, жер жолдасы, космос^а ушыры-
латугын аппарат.
ССУДА ат. Карызга берилетугын а^ша.
СТАВКА I ат. эск. 1. Эскерий баслыцлар орналасатугын«
орын, штаб. 2. Урыс уа^тындагы -ец жоцаргы бас^арыу
органы. ,
СТАВКА II ат. 1. Мийнет ^айыныц мелшери. 2. Х9Р Цьуйлы
телеулер нормасы, мугдары, шамасы.
СТАДИОН ат. Х^р турли ойынлар ^эм баска да спорт
жумыслары еткерилетугын арнаулы орын, тамашагейлер
ушын трибуналары бар улкен спорт майданшасы.
СТАЖ ат. I. Белгили бир жумыста ислеген яки бир шел-
220
кемде арза болып турган уацыт, муддет. 2. Белгили бир жу-
мыста, тарауда белгили дэрежеде тэжирийбе арттырыуушын
белгиленген уацыт, маманлыцца ийе болыу уа^ыты.
СТАКАН ат. Суйыц зат ишимликлерди цуйыуга,
яшиуге арналган цилиндр формасындагы ыдыс.
СТАНДАРТ ат. I. Бир заттыц дузилиси сапа жагы-
нан молшерин керсетиуши белеги. 2. Цэлип, елшеуиш.
/СТАНОК ат. тех. 1. Темир, металл, агаш т. б. ларды ис-
леу, жоныуга арналган машина. 2. эск. Топ, пулемет сыяцлы
урыс Е^ураллары орнатылган база, негиз. Пулемет станоги.
СТАНЦИЯ ат. I. Темир жол бойында поезд басца да
транспортлардыц то^тайтугын орны 2. Бир территорияда
хызмет керсетиуши ямаса илимий жумысларды алып барыу-
шы мэкеме.
СТАРТ ат. I. Жарысца кирискен уацыт, баслама.' 2. Жа-
рыс басланатугын орын, жер. 3. Ушыу аппаратларыныц жер-
дей кетерилиу. уакыты, орны. . .
СТАРШИНА ат. 1. Совет Армиясы ^эм Эскерий— Тециз
флотындагы киши командирлердиц жодаргы атагы ^эм усы
атацца ийе болган киси. 2. Революциядан ?урын белгили бир
шелкемди басцарыу ушын сайланып цойылган ат.
СТАТИСТИКА ат. I. Жэмийет ^эм хальщ'хожалыгы еса-
бы бойынша езгерислер ^эм методлары оларды есапца алыу
хаккындагы илим. 2. Хальщ хожалыгындагы озгерислерди
илимий метод тийкарында алып барылган есап—китап. 3.
Бир ^атар илимлерде колланылатугын арнаулы тексериу
методы.
СТАТУЯ ат. Адам яки бас^а жанлы-жаныуарлардьщ агаш
яки бас^а затлардан исленген кориниси, суурети, ^эйкели.
СТАТЬЯ ат. 1. ^эр турли макала. 2. Бир документтиц,
бюджеттиц ^эм усы сыяцлылардыц белими, бабы.
СТАХАНОВШЫ ат. I. Жаца техниканы пайдаланып ец
жо^аргы мийнет енимлигине ерискен исши, ,алдыцгы цатар-
дагы ад$м. 2. Белгили кэнши А. Стаханов атындагы стаха-
новшылыц ^эрекетиниц катнасыушысы.
СТАЦИОНАР I ат. Тура^лы емлеу мэкемеси, жатыу
ушын орынлары бар дауалау орны, емлеухана.
СТАЦИОНАР II кел. Бир орында турып ислейтугын, ез-
гермейтугын. Стационар китапхана.
СТЕНОГРАММА ат. 1. Биреудиц сейлеген сезин езгерис-
сиз ез цэлпинде жазып алыу. 2. Стенография усылы менен
жазып алынган текст.
СТЕНОГРАФИЯ ат. Сейлеген сезди, гэпти айрьщша бел-
гилер ареалы езгертпеу тез жазып алыу усылы.
СТЕРЛИНГ ат. Англиядагы алтын ^эм гумис а^ша елше-
миниц бирлиги, стандарты.
221 '
СТИЛИСТИКА ат. I. Сез ^урылысы яки эдебий тилдеги
усыллар хаццында илим. 2. Стиль ^ацк^ындагы илим.
СТИЛЬ I ат. I. Белгили ойды искусствода ^эм эдебиятта
сууретлеудеги усыл. 2. КанДаВДа бир ис-^эрекеттиц эмели,
усылы, жолы. 3. Жазыушыныц эдебий шыгармадагы езине
тэн сез усылы.
СТИЛЬ II ат. Жыл есабын алып барыу усылы. Ески стиль.
СТИЛЯГА ат. Х^р^ыйлы ерси цылыклар ислеп, кийинип
журиуши модапаз, сэтецпаз. Бул сезлер тийисли емес, Би-
ра^та гейбир стиляга %арам тамавда (И. Юсупов).
СТИПЕНДИЯ ат. Жокаргы ^эм орта арнаулы оцыуорын-
ларындагы студент хэм о^ыушыларга, аспирантларга айсайын
берилетугын напала, а^ша, пул. Стипендиясына ^осып кол-
хоздан а^шалай жэрдемге алып тур (в. Айжанов).
СТИХИЯ ат. I. Тэбияттыц ^эркыйлы дэрекети, апатшылык
куши. 2. Адамлардыц еркинен тыс^ары басцарылмайтугын
^эрекет иси, куш, ^эдийсе. '
СТОЛ ат. I. Агаштан ^эм бас^ада нэрселерден исленген
усти тегис зат. Стол устинДеги газета, журналлар жатыр
(С. Хожаниязов). 2. Айырым мэкемелёрдиц белимлериниц
аты. Адрес столы. Паспорт столы.
СТОМАТОЛОГ ат. Стомотология бойынша цэниге, врач.
СТОМАТОЛОГИЯ ат.. Медицинада жац, ауыз ^ууыслыгы,
тис, адамныц бет алды >сэм соган байланыслы белимлердиц
ауырыуын емлеу белими.
СТРАТЕГИЯ ат. Е Урысты алып барыу хаедындагы усыл,
илим. 2. Жэмийетлик сиясий гуреске басшыльщ етиу усылы,
илими.
СТРАТОСТАТ ат. Стратосферага ушыу ушын белгиленген
аэростат, ^ауа шары.
СТРАТОСФЕРА ат. Атмосфераныц тециз бетинен 9—11
километрден 40 километрге шекемги жо^арыдагы ^ауа кат-
ламы.
СТРЕЛКА ат. I. блшеу эсбапларыньщ бир орында айна-
лып уа^ытты яки мугдарды билдириуши тили. Саат стрелка-
сы. 2. Темир жолларда бир изден екинши изге еткериу ушын
исленген цурал. 3. Бир нэрсениц бетиндеги сызылма, кери-
нис, белги.
СТУДЕНТ ат. Жокаргы яки орта арнаулы окыу орынла-
рында оцыйтугын оцыушы. Бизиц студентлер жалынлы жас-
лар, билимнен кем суймес пахтаны каслан (И. Юсупов).
СТУДЕНТТЕИ кёл. Студентке усаган, сыяцлы, тэризли.
СТУЛ ат. Артында суйениши бар бир адамлыц орынлык>
отыргыш. Стуллар тэртиплестирип к°йылган (О. Хожанов);
СУББОТНИК ат. Шэ^белик, шемби (шэнбе) куни ислене-
тугын жумыс.
СУБТРОПИК кел. I. Тропикке жакын ыссы жер, цыс ай-
ларында сууык болмайт'угын, жасыл есимликлер мудамы есип
222 .
туратугын жерлер. 2. Субтропикке тийис, байланыслы, соган
^атнасы бар.
СУБ^АН ат. дин. с. Мацтау, жудэ мацтау, асыра мацтау-
лар, алланыц исимлериниц бири, диний тусиндирмелер бо-
йынша алланыц хэртурли сыпатын керсетиуши оныц мыц
бир исми бар, бул усы тусиниклердиц бири. Оны ез суньидин
яратмыш субхан, Жузи онтерт кунлик айдан намаян (Эжи-
нияз). ♦ Субхан алла—алланыц мацтауы, аллага ^урмет
дацц болсын.
СУВЕРЕНИТЕТ ат. Мэмлекеттиц толыц гэрезсиз бийлиги,
ишки ^эм сырткы ислерди ези басцарыуы.
СУБАНАК^ ат. I. ^\эр нэрсеге орынсыз сугылысып, арала-
са беретугын адам, жалаццая. 2. Бир нэрсени сорамай алыу-
шы, жасырып алыушы, уры. Молла Оразгулге бир фарады да
сары палауга суганац цолын созып жиберип, аузын толтырып
бир асады (Ж. Аймурзаев);
СУБАНА^ТАИ кел. Суганац сыяцлы, суганац тэризли,
суганацца усаган.
СУБЫЛЫУ ф. Туйрелиу, тыгылыу, киргизилиу. Денеге
темир сугылса, танбасы цалады деген («КД. X. Н.»).
СУБЫНЫУ сугыу фейилиниц езлик дэрежеси.
СУЕЫУ ф. I. Тыгыу, туйреу, салыу. киргизиу. 2. Келиу,
кириу. Экем сол кеткеннен мол кетип, уйге басын бир сугып.
тартты («Эмиудэрья» ж.).
СУД ат. 1. Адамлардыц дау-жэнжеллери, цылмыслы исле-
рин шешетугын Мэмлекетлик мэкеме. 2. Усындай мэкеме жай-
ласцан жай, белме. 3. Сол мэкеме хызметкерлери яки агза-
сы. Булар квартира дауы менен бир неше , мэртебе хальп^
судыныц алдына барды, судтыц да басын цатырды Д. Айым-
бетов).
СУДЛАУ ф. Суд тэртиби менен ис ^арау, адамныц тэгди-
рин шешиу, судта царау, шешиу. Усындай еткени ушын Ел-
мурат гаррыны судлау керек (Ж. Аймурзаев).
СУДНО ат. Жук хэм адам тасыуга арналган суу транс-
порты, улкен кеме. Дауылда ексигин ишке салалмай, Судно
моторларга толып ^олтьн-ын (Ш. Мэмбетмуратов).
СУДЬЯ ат. I. Суд мэкемелеринде судца тускен жумыс-
ларды кериу ши ^эм олар бойынша ^уким шыгарыушы адэ.м.
2. Жарыс ^эм спорт ойынларында тэртипке салыушы, цада-
галаушы адам.
СУЙМУРЫК^ ат. Апсанауий цус. Агайин деп панана кел-
ген бир жетим торгайды услап бёрсец, суймуры^ болганнан
не пайда (К. Султанов).
СУЙЫК I кел. К°йыу емес, агыу ^алына ийе зат, сууы
кеп. Суп-суйыь; жарма-жарманыц дым суйьп^ тури, Бергенин
суп-суйьн\ жарма, Пыглы кайыткан дайы Бекпац (Омар).
СУЙЬЩ II кел. Ауыс. Жецил минезли, сезинде турмайту-
\
fhh, турацсыз, сыптырыц. 1^удайназаровтын суйыц жигит
екенлиги кепке молим болды («Эмиудэрья» ж.).
СУЙЫЛЫУ ф. 1. Каттыныц суйыц агатугын затца аила-
ныуы, шайылыуы. 2. Ауыс. Айныуы, бузылыуы, езгериуи. Кой,
сезин сут цатцан мэшабадай суйылып баратыр деди (Хожа-
ниязов).
СУКНО I ат. Жуннен яки жун цосылган тыгыз тоцыма
тукли материал, гезлеме. Он алты жас шамасында, Сукнодан
шапка басында (Ш. Артыц).
СУКНО II кел. Сукнодан тигилген, сукнодан исленген.
СУКНОДАЙ кел. Сукно сыяцлы, яцлы, тэризли, сукнога
усаган. х
СУК кел. Сорамсац, суганац, уры, царацшы, цызганшац.
Гейде усларандай жаудыц суц цолын, Епшил саусацлары
жумылар оныц (И. Юсупов). ♦ w Суц бармац-бас бармацтан
соцры бармац. Суц бармагын шекесине апарып, ойланып
отырды (Т. Кайыпбергенов). Сугы отиу—ыцласы кетиу, жац-
сы кериу, кози тийиу. Моллеке суцыц отти цозыма менин,
бул цозыма нэзериц сицди сениц—(Эжинияз). Суц шыгарыу
—бир жанлы цайуан менен «цацтырыу» садаца бериу. Тез
суц шыгартып жиберегой (К. Султанов). Суц жабысыу — тили
етиу, кози тийиу. Кызыцда тил, суцтан жабысцан дэрт бар
екен (К. Султанов). •
СУКЛАНЫУ ф. Ыцласланып, царау, тацланыу, дыццатла-
ныу. Экем кезин тенкерип маран суцлана цараганда, зэррем
ушып кетти (Г. Изимбетов).
СУКСЫР ат. 1. Узын ушцыр уйрек, уйректиц бир тури. 2.
Ауыс. Оцбаган, мийримсиз, жауыз. Туп атасын сорасац, ца-
сылы суцсырдыц баласы («Алпамыс»). *
СУЛАЙТЫУ сулайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СУЛАЙЫУ ф. I. Узынына жатыу, ушып тусиу, есинен та-
ныу, сэррийиу. Ийт сулайып жерге жыгылды (А. Бекимбе-
тов). 2. Жыгылыу, жапырылыу.
СУЛАУ ф. I. Есинен танып жыгылыу. Уйге кирсек, Сэлий-
ма шешем шалцасына сулап жатыр (К. Султанов), 2. Ку-
лау, жьиылыу, цыйрау. жапырылыу.
СУЛК: сулц болыу ф. Есинен таныу, дэрманы цурыу, ес-
тен таныу, ессиз цалыу. Еси ауып сулц болып, цулай кетти
жайыиа («Кырц цыз»).
СУЛТАН ат. I. Феодаллыц жэмийетте цэким, патша хан.
Киси елинде султан болганша, ез елинде ултан бол («КК*
X. Н.»). 2. Ер, батыр. Алпамыс жигиттиц султаны болды
(Отеш). 3. Жацсы, цасыл. Бар еди ауыллас мениц ш-ыццаным,
Десен болар сулыулардыц султаны (Б. Исмайлов). 4. Ер
адамнын аты.
СУЛЫ ат. Цара бийдай. Ац бийдайы турып сулы сепкен-
нен, Таза салы турып шигин еккеннен, Жонсиз цырц кунцай-
224
гы-ууайым шеккеннен, Денсаульпуга бир кун шадлыц жац-
сыра^ (Бердац).
СУЛЫУ кел. I. Суйкимли, шырайлы. Бойын серпип сулыу
гун, Ашцандай тац-гумшасын (Ш. Мэмбетмуратов). 2. Фор-
малы, сымбатлы, ажарлы, керкем. Гулайымдай сулыу га,
Ашыц жигит кебейди («Ц.ыр^ 1^ыз>).
СУЛЫУЛАУ ф. Керкемлеу, сэнлеу, шырайландырыу.—
Мынау ясли—еки гектар бацшасы, Тап ^атырып сулыулаган
^аншама (14. Юсупов).
, СУЛЫУЛЫК ат. Сьзмбатлылыц, коркемлилик, шырайлы-
льн$. Шыннан суйген жаслыц кеуил, сулыулыкты танламай-
ды (Н. Доли). Сулыулы^тан пайда жо^, а^ылы—тхууышы
болмаса («КД- х- н.»).
СУЛЫУШЫК кел. Сулыулау, шырайлы, формалы, кор-
нем. Сацал-мурты жада-жаца тап берип киятырган сулыушыц
жас жигит (©. Айжанов).
СУМ кел. Сумльщты, жаманльщты кеп ойлайтугын адам,
ишкирне, залым, цуу, бузыц. жаман. Адам адамнан цутылады,
Сум пейлинен тутылады («КК- X. Н.»). Эшкаралап з^ылыгын,
жойыу керек . сумларды (Н. Дэли).
• СУМКА ат. КЭР турли зат салатугын терн ямаса тауардан
исленген кишкене ыдыс. Керерсец—деп тамагын ишип бол-
ган соц сумкасын алып мектепке кетти (К. Султанов).
СУМ К АД Ай кел. Сумкага усаган, тэризли. .
СУМКАЛЫ кел. Сумкасы бар, сумка кетерген.
СУМЛЫК ат. I- Жаманлыц, ишкирнелик, жаман ой ойлау*
шылык. Бурынгы заман беллесип жывдандики еди, ендиги
заман парахор менен сумлыгы зордыц заманы,-деп губирлен-
ди эсте гана кемпир (К. Султанов). 2. Кушли, царыулы, . цу-
дирет. .
СУМПАЙЫЛЫК кел. Сум, сумльщ, иплас, нас, суйким*
сиз, жаман. Индемеди сырды сорап жалынып, Соцын ала
сумпайылыц цылганда (Т. Сейтжанов).
СУМЫРАЙ I ат. Бальцтыц аты, бекире туцымлас кишке-
не балык4, лопатанос. Сумырай келсе суу цурыйды («КК-
X. Н.»).
СУМЫРАЙ II кел. Сум, залым, жалатай, мийримсиз, хор-
кимди алдаушы адам. Бундай сумырайлардан аман болын-
лар, Айдар^адай аузын анщан порханлар (С. Нурымбетов).
СУМЫРАЙДАЙ кел. Сумырай яцлы, сыяклы, тэризли,
сумырайга усаган.
СУЦКАР ат. I. Алгыр, каршыга, лашын. Тарлан салмай
еткен босХа, Суццардыц кэдирин билмес (А. Дабылов). 2.
Ауыс. Батыр, ер, азамат. Аман кел суц^арым мен сорлы сен-
лик (К. Досанов).
СУНКАРДАИ кел. Суд^ар сыяцлы, тэризли, суц^арга
усаган.
СУПЫ ц. суупы.
15-246 , ' 225
СУР I кел. Боз рец, ^оцыр тус. бгы тууесилген сур Пу*
леметти, Тарийх тас устине орнатып кетти (И. Юсупов).
СУР II ат. 1^озы териниц ^асыл тури, турин озгертпейту-
₽ын козы тери. к
CyPFbIJIT кел. Сур туске усаган, бозгылт. Азангы сур-
гылт думанга араласып екеуи станцияга царай тез журип
кетти (Н. Островский).
СУРДАИ кел. CypFa усаган, сур сыяклы, тэризли.
СУР1\ЫЯ Ц- сыргыя.
СуРЛАНЫУ ф. Сургылт тартыу, тунериу, ашыуланыу, бо-
зарыу. Сейилбектиц туси сурланып кеткен (Сейтов).
СУРЛАУ кел. Сургылтлау, бозгылтлау.
Сус I ат. Айбат, цэ^эр. Бир нешени сусы менен- олтирген,
Жилуа ейлеп олтиргенди кулдирген- (Эжинияз). ♦ Сусы ба-
хну—айбаты, цэ^эри басым болыуы, еткир бол'луы. Жузиме
жалт Караганда онын, сулыулыгынын. сусы бастыма, мен
уялгаидай болып темен ^арадым (Ж. Аймурзаев).
СУС II кел. I-, Рецниц тури, гуцгирт, ашы^ емес рец. Сус
тауар. 2. Ауыс. зулым, мийримсиз. Тагдири усы екен, Зама-
ным сус екен (F\. Ирманов).
СУСЛАНЫУ ф. Ашыуланыу, тунериу, бозарыу. Эйтен сэлем
берсе Сапар ундемей сусланды да, ^алды ау^атын жемей
(«ВД. ант.»).
СУСЛАУ кел. Каталлау, минези цатал адам.
СУТКА ат. Бир кун ^эм тунги уа^ыт, жигирма торт саат-
льщ уа^ыт. Метеорологияныц керсетиуи бойынша бул дауыл-
еки сутка созылыуы тийис (Н. Дэу^араев).
СУТКАЛЫД кел. Бир суткага туура келетугын, суткалыц
жумыс хакы.
СУУ ат. I. Рецсиз, тыньп$, таза туринде кислород ^эм водо-
родтыц химияльп^ бирикпесинен цуралган туссиз суйы^льп^. Ес-
мурзадан ^алган сууды езим иштим (Ж. Аймурзаев). 2. Тэ-
бият кушинен пайда болган суйыцльщ. Кар сууы. Тауды тас-
ты суу бузар, Адамзатты сез бузар («КД. X. Н.»). 3. Ауыс.
Ыгал, ызгар, жас. Баланын кийими суу болган (Н. Дэур;ара-
ев). ♦ Суу сепкендей—тым-тырыс, ^ешбир сес жоц. Барлыгы
суу сепкендей тынлап отыра ^алды (Т. Кайыпбергенов).
Сууы ^айтыу — темир полат ^ураллардын етпес болып ца-
лыуы. Аузыныц сууы цурыу — кези г^ызыу, цумартыу. Сиркеси
суу котермеу — ^еш нэрсени жа^тырмау, ашыушац болыу.
Суу мурын — сумир, сылбыр, жылауьп^ Суу жу^пас — етирик-
ши, сыптырма, сыптырыцкы.
СУУАЛМА ат. Суу басып кететугын жер. Сонын, ушын
халык тезлик пенен аман есен сууалманыц салдарынан Су-
тилям (Ж. Аймурзаев).
СУУАЛТЫУ ф. ^ашыртыу, уркитиу. Досын ^ууантып,
душпанын сууалт^андай бир адам еди (К,. Ир манов).
СУУАЛЫУ ф. Сути цашыу, суу алып кетиу. Тэжирийбели
226
са^ыншы Орынгул сауып журген сыйырды я ерте, я кеш
сууалыу сутине зыян келтиретугынын бир неше фактлер ме-
нен дэлиллеп керсетти (Ж. Сейтназаров).
СУУАТ ат. Суу алыуга, ишиуге цолайлы жасца, жайпау
жер. Суу ишпек болып сууаттан, Ецкейип колге царайды
(И. Юсупов).
СУУЕАРЫЛЫУ суугарыу фейилиниц озлик дэрежеси.
СУУБАРЫУ ф. I. Суу бериу, суу ишкизиу. Сауыншы мал-
ды мезгилинде суугарып турыудыц улкен эцмийетке ийе
екенлигин айтты (Ж. Сейитназаров). 2. Жерге суу жибериу,
суу айдау, шайдырыу. К^азыу жумысын ез уацтында толыц
питирип суугарыу жумысын ез мэцэлинде жургизиуде, (К.
Ир манов): ' .
СУХТАРЫУШЫ ат. Жерге суу жибериуши, суу алыушы.
СУУДЫР кел. 1. Пэмсиз, дузсыз. 2. Мэниссиз, кеп отирик
сойлейтугын.
СУУДЫРАУ ф. Дауыстыц, сестиц жацсы шыгыуы, еситиуи.
Хош цауазыц тал . жипектей суудырап, Лэбизиндей шайцатыл-
ган цобыздыц (К. Султанов). 1
СУУДЫРЛАУ кел. I. Пэмсиз, дузсызлау. 2. Мэниссизлеу,
мылжыцлау. 0зи суудырлау, кеп сейлейди (А. Элиев).
СУУ1\ЫЛДАУ ф. Отирикти, ырасты араластырып сейлей
бериу. Сумырай шал сууцылдап—элемди цуртцан, Ергенекти
илип кетипти сырттан (И. Юсупов).
СУУЛАУ ф. I. ^еллеу, ыгаллау, лэмлеу. 2. Суу серпиу,
суу жагыу. Оныц кез алдында белбеуди суулап шыйраткан
цос дурре елеслеп керинип кетти (А. Бекимбетов). 3. К°Р"
цыу, шоршыу, шоршыныу. ♦ Журегц суулау—цэулириу, цат-
ты согыу. К^эдирдиц суулап, жузи цууарады (К. Султанов).
СУУЛЫ кел. 1. Сууы кеп, мол. Жаца суулы болган орын-
ларга кеп бай орысларды кеширди (К. Ирманов). 2. Ыгал-
лы, э^елли, ызгарлы.
СУУЛЫ 1\ ат. Жууенниц теменине темирден исленип ил-
дирилген ауызлыц зат. Ат басына кун тууса, суулыгы менен
суу ишер/Ер басына кун тууса, етиги менен. суу кешер
,(<<ЦК. X. Н.»).
СУУЛЬЩТАИ кел. Суульщ сыяцлы, яцлы, тэризли, такы-
летли, суулыцца усаган.
СУУЛЫМ ат. Муз астынан аудыц жибин откеретугын сы-
рыц. Барлыц дэскелер суймен, суулым цэммеси Сапардыц
шанасында (М. Эбдиреймов).
СУУМАКАИ кел. Суганац, жылмацай, цэр нэрсеге сугы-
лыса беретугын.
СУУМАЦЛАУ ф. Орынсыз сугылысыу, суганацлыц цылыу,
жылмацлау. Бизлер жатайын деп атырганда, суумацлап
молла кирип келди (Ж. Аймурзаев).
1 СУУвГИЗ ат. Сууда цэм батпацлыцта тиришилик етип*
жылысып журиуши жанлы-жаныуар, суу цызы, молюска.
'227
СУУПЕРИ ат. миф. дин. с. Сууда жасайтугын пери. Ол
сууперилердиц басшысы екен (К- Айымбетов).
£УУПЫ ат. дин. с. Кудайга берилген, дин жолына тусип
бул дуньяныц машацатынан кешкен, ийшанга ' цол берген
адам. Зорким суупы болса напои кем бол ар, Кеуили олип,
цалы жайда гум бол ар (Эжинияз).
СУУПЫДАИ кел. Суупы сыяцлы, тэризли, тацылетли, суу-
пыга усаган.
СУУСАР ат. Мамыц жунли хайуан. Козин, соцыр суусар-
мысац, Усы уацытта елермисец (Кунхожа).
СУУСАУ ф. Шоллеу, аццасы кеуиу. Атац суусап турган-
да, Абы цэусардан суу алып, Алдыма тайын болгайсац («Ал-
дам ыс>>). . t .. '
cWCHH ат. Шеллеген адамнын. шолин басатугын су-
йыцлых, шалап. «Устимди аш ага тасып толайын, Шеллеген
гезинде суусын болайын» (И. Юсупов).
СУУСЫРАУ к. суусау.
СУУ ТАУЫК ат. Кишкене суу цусы. Суу, тауыцтай талай
жерден суцгип шыццанман (Ж. Аймурзаев).
СУУ ТАУЫКТАИ кел. Суу тауыц сыяцлы, тэризли, яцлы,
тацылетли. Суу тауыцца усаган.
СУУХАН ат. Сумлыц, жаманлыц, гэп, сез, Тесектиц устин-
де КЫЗЫЛ шыбыцты алып 40 цызга турли суухан уйретти
(«Алпамыс»), .
СУУШИГИН ат. Суулы цэм ызгар жерге шыгатугын ши-
п.лге уксас жаСгйы Lion,, суу отьл Мен бузауга пэшек, суу-
шип-ш экелип салыуга кетип баратырман (Ш. Эмет).
С 'УШЫ ат. 1. Суу алатугын, жер суугаратугын. Бир жер-
де суушы бир жерде шел ссплеп журген адамлар бар (Б. Ка"
. йыпбергенов). 2. Суу тасыйтугын, суу экелетугын адам. Казан"
шы менен суушыга мереке жайгастырыуга (А. Дабылов).
СУУ ШЬГгЫР ат. Суудыд куши менен айланып жо^аи ыга
суу шыгаратугыи шыгыр, 1^урал. Суу шыгырды, туйекти, егиз
косты керип тацланып атырмыз (К. Айымбетов).
СУУЫК кел. I. £ал^ын, аяз. Кийип ал, болмаса тоцып
каласац, сени сууьц урып кетсе мен не 1^ыламан (С. Сэлиев).
А^ырапта сууык урмаса, ацыретте де сууьщ урмайды («КК-
X. Н.»). 2. Жагымсыз, кеуилсиз. Сууьп^ жуз, Сууьщ коз, Су-
уьщ дем алыу. . ’
СУУЬЩЛАСЫУ ф. I. Сал^ын болыу, аяз болыу. 2. Окпе-
лесиу, гийнелесиу, арасы алыслау. Екеуиниц арасынын. буй-
тип сууыкласатугынын да ол уаь^ытта абайлаган емес
(0. Айжанов).
СУУЫКЛЫК ат. I. Салкынльщ, аязльпс Кунниц сууы^-
лыгы сонша устиндеги кийимлери гаудырлап цата баслады
(М. Абдиреймов). 2. бкпелесиушилик, гийнелесиушилик,
аразл асыу шыл ыц.
СУУЫЛДАУ ф. К°РЧыу, шоршыу, цаульиыу. ♦ Журеги
228
сууылдау — ^opi^iy, Хэулигиу. Эметтиц жэне де журеги цай-
тадан сууылдады (0. Айжанов).
СУУЫН I ат. Армада жасайтурын шацы путацлы ярный
айыры шацлы, цос туяцлы, гуйис цайтарыушы, сут емизиуши
^айуан. Т^ырда сууынйыц муйизине урсац, ойда сыйырдык
муйизи сырцырайды («КД- X. Н.»).
СУУЫН II ат. Тигине жыйналран шептиц уйиншиги, гу-
дишеги.
СУУЫНДАЙ кел. сууынга усаран, мегзес, сыяцлы.
СУУЫНЛАУ ф. Мал отыны басцада шоплерди тигине
жыйнау, уйиншиклеу. Турым сууынлап жыйнаган пишенниц
тасасынан, сыралады (К. Султанов). Сууынлаган а^ пишенди
гудилетиу ушын бугин К^осыбай колге барса, орны тып-тый-
пыл (К. Султанов).
СУУЫНЫУ ф. Кеуили калыу, ренжиу, туцилиу. Анна Ва-
сильевна элле не бир норсеге кеуили сууынып, куйеуине ке-
уилсиз хызмет. етип жур (А. Бекимбетов).
СУУЫРЫЛЫУ ф. I. Жылысып кетиу, шыгыу, кетиу, жо-
неу. Эне ауылдан еки.атлы сууырылып шыцты (К. Султанов).
2. Алыныу, шыгыу, жулыныу*
СУУЫРЫУ I ф. Бир затты жылыстырып тартыу, тартып
алыу, шыгарыу, жулыу. Есемурат рарры шаныш^ысын сууы-
рып алайын десе, шанышцыныц тили 1^айтып шьщпаган
(Т. Кайыпбергенов). Бала 1^ылышты цыйаптан сууырды
(К. Айымбетов). Ф Камырдан ^ыл сууыргандай — билдирмей
жудэ устальщ, нэзиклик пенен ислеу, еплилик пенен ^эрекет
етиу.
СУУЫРЫУ II ф/ Шамалга ушырып тазалау. Тары сууы-
рып турган Дэрибийке кепшигин жерге ^ойды (К. Султанов).
СУУЫСЫУ ф. Кеуилли цабарыу, цапа болыу, ренжиу, ^ай-
гырыу, цапаланыу, кеуил ^алысыу, гийнелесиу, екпелесиу.
Кызым ез аяры менен кеткен болса, ишим тары бир мэртебе
сууысып кетти (К. Айымбетов).
СУУЫТЫУ ф. I. Сууьи\латыу, салцынлатыу. 2. Сууыц бо-
лыу, аяз тартыу. Кун бирден сууытты (Т. Кайыпбергенов).
3. Дем алдырыу. тындырыу. Атты сууытыу. ❖ К^ЛДЫ сууытыу
—истиц пэтин ъусириу, иске кесент бериу. Иске кумбыл адам-
ныц колын сууытыуFa бола ма? (Т. Кайыпбергенов). Тусин
сууытыу — тури бузылыу, ашыуланыу. Сизлер патшаньщ ^ойт
₽ан адамларына 1^арсы шырып журген болсацызлар, бизден
жацсылыц кутпенизлер — деди тусин сууытып (К. Ирманов).
Кеуилин сууытыу — жацсы кормеу, кеулице унамай цалыу,
ренжитиу, окпелетиу, кеуилин к^алдыртыу. Кэпелимде оннан
кеулин сууытты (К. Султанов).
СУУЫУ I ф. Сал^ынланыу, музлау, сууып калыу. Казан-
даг'ы сууып ^алган тамагымды иштим де, тапсырманы таяр-
лап алыу ушын отырдым (Т. Кайыпбергенов).
• 229
СУУЫУ II ф. Ренжиу, екпелеу, унамау, жацсы кормеу,
ара узилисиу, кеуили цалыу, ренжиу. Есенгелди жасауыл-
лардын хабарын еситип, ауылга сууып цайтыпты (К. Сул-
танов). *•
СУФФИКС ат. Сезлерде тубирден кейин келген сез дере-
тиуши морфема. •
СУХАРИ ат. Жуцалап кесилип кептирилген нан.
СУ^БЭТ ат. Сойлесик, кецесик, гуррин. К^ызлар менен
суцбэт етип билгенше, Дрслыц, мецрибанлыц’ етип елгенше
(Кунхожа).
СУШИЛКА ат. I. Ызгар затларды кептириу ушын арнал-
ган цурылыс, аппарат. Электр сушил касы. Газ су-
шилкасы. Еки кун цатарына сушилка жанбай цалды (Т. На-
жимов), 2. Сушилка орнатылган, цурылган жай, болме.
СУБЕ ат. Кекирек, цолтыц. Нэсилсиз аттын. белгиси, Су-
беси тар болар ма, Бацайы келте болар ма, Мойны узын бо-
лар ма («Коблан»). ♦ Субе цабырга— цабырганьщ ед темен-
ги жагындагы жинишке кишкене кабыргасы. Дау жоц оннан
хеш гам шекпец, сынган субе кабыргасы ма? Х^зир бизге ол
буйым емес, пителип кетеди (0. Хожаниязов).
СУДИГАР ат. Сурип, айдап цойылган жер. Судигардан
жургеннин. аты майрылар («Алпамыс»).
СУДИГАРЛАУ ф. Жерди суриу, айдау.
СУДИГАРЛЬЩ ц. судигар.
СУЗБЕ ат. Сууы сырцылып, сузилген айран, цатыц.
СУЗБЕДЕИ кел. Сузбеге усаган, сузбе тэризли, сузбе
сыяцлы.
СУЗБЕ КАЛТА ат. Сузбе ислеу ушын айранды, цатыцты
куйыуга арналган цалта. Ийининдеги сузбе цалтадан кек
сууы сарцылып тирсегине тамшылап турыпты (Т. Ka*lbin6ep’
генов).
СУЗГИШ ц. сузеки.
СУЗГИ ц. сузеки.
СУЗДИРИУ I сузиу I фейилинин. езгелик дэрежеси.
СУЗДИРИУ II фейилинин. езгелик дэрежеси.
СУЗЕ К ат. мед. Ауырыудыц бир тури. Су зек пенен ауыр-
ган адамдай эпшери цууырылган (К. Султанов).
СУЗЕКИ ат. Суйыцлыцтыц цойыуын, туйирин сузип алыу
ушын арналган эсбап, зат, цурал.
СУЗЕУИК кел. Сузетугын, шацы, басы менен цагатугын,
уратугын, сузгиш, дуккиш. Сузеуик гайбар сыйырлар гана
бузауына, тийдирмейди (Э. Тэжимуратов).
СУЗИЛИУ ф. I. Назланыу, сызылыу. Сайымбет цызы
Узилдик алдында хызметкер цыздай сузилдик (Эжинияз). 2*
Уйцысы келиу, молериу. Жайнап жаудырап туратугын кези
киширейип сузилейин деди 1 (Ж. Аймурзаев).
СУЗИСИУ сузиу I фейилиниц шериклик дэрежеси.
СУЗИУ 1 ф. Басы, шацы менен ийтерип дугиу. Бас жибин
230
^оймайды кунде узеди, Озинен бас^аны керсе сузеди (Бер-
Да^). Сузиуге цолайласцан цардай Аллияр менен Суртайша
к^йнине шегинди («1\ырц цыз>).
\ СУЗИУ II ф. I. Суйьщльпугы кезгенектен откериу, тордан
еткериу. 2. Жыйнау, сузгиш пенен алыу. Сууыцнан сузип
балыцты, Толтырып тийеп цайыцты (К. Султанов). 3. Созы-
лы^ керилиу ♦ Козин сузиу — наз бенен i^apay. Кыз ацырын
тартып басын, коз ин сузип, керип касын (Ш. Артыц).
СУЙГИЛИК ат. 1. Суйген адам, жацсы керген адам. 2. Ауыс.
Ойнас, жора. Алма элле биреудин суйгилиги болып цалган ба
деген бир сууыц сезим журегиме орала кетти (0. Айжанов).
СУИДИРИУ ф. Биреудиц екинши биреуге бетинен, мацла-
йынан, цолынан ^эм басца да жерлеринен суйдириуи. К°Р“
кимге суйдире суйдире жуцарып ^алган гой (Т. Кайыпберге-
*ов)..
СУЙДИРТИУ суйиу фейилинин езгелик дэрежеси.
СУЙДИРТТИРТИУ суйиу фейилинин ерксиз дэрежеси.
СУЙЕК I ат. Адамлардыц ^эм жанлы-жаныуарлардыц де-
несиниц негизги цатты белими, дене склети. Аты да ези дё
сылынып суйеклерине та^алган (Т. Кайыпбергенов).
СУЙЕК II ат. Олиниц денеси.
СУЙЕКЛИ кел. Суйеги кеп, суйеги бар, суйекке ийе.
СУИЕКТЕЙ кел. Суйек сыяцлы, тэризли, суйекке мегзес,
усаган.
СУЙЕКШИ к- суйекшилер.
СУЙЕКШИЛЕР ат. ©лини мазарга цойып келиушилер. Су-
йекшилерге жете алмай, жары жолда цалдым (Ж. Аймурзаев).
СУЙЕЛ и. шуйел.
СУЙЕМ ат. Бас барма^ пенен екинши (керсеткиш) бар-
макды керген аралыгына тец елшем. ♦ Бир суйем жер — аз,
цурттай, мирттай жер. Сауаш ^эр бир суйем жер ушын бол-
ды (К. Досанов). .
СУИЕМЛЕУ ф. Суйем менен елшеу.
СУЙЕНДИРИУ суйениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СУЙЕНДИРИУ суйениу фейилинин езгелик дэрежеси.
СУЙЕНИСИУ суйениу фейилинин шериклик дэрежеси.
СУЙЕНИУ ф. 1. Бир нэрсеге денени ^ойып турыу таяныу.
тйрениу. Ол он ^олына услаган таягына суйенип турды
(О. Хожаниязов). 2. Тийкарланыу, исениу. Жэлмен де бир
нэрсеге'Суйенип айтып отырган шыгар (Т. Ка-йыпбергенов).
3. Ар^а бериу, исениу. Жаманга исенбе, сууга суйенбе («КК-
х. н.»).Ф Шыганакца суйениу-^ыялап жатыу, жамбаслау. Бай-
мурат ага шыганагына суйенип, баласыныц сезин, кеуил цойып
тынлады (Т.' Сейтжанов).
СУЙЕНИШ ат. 1. Тиреуиш, тирепберди. 2. Ауыс. Жэрдем
кемек, царасы^. Минекей суйениш болатугын Палуан да кетип
цалды (О. Айжанов).
СУЙЕСИУ суйеу фейилинин шериклик дэрежеси.
231
СУЙЕТИУ суйеу фейилинин езгелик дэрежеси. /
СУЙЕУ ф. 1. Услап жэрдем бериу, денени услап турыу./
Оразгул молланыц басын суйейин десе, Алламбергеннен тару
тынды ма деймен, дэрриу отыра цалды (Ж. Аймурзаев)/
2. Жэрдем етиу, кемек бериу. 3. Цууатлау, цоллау, Кимн^н
барды суйеуиц, Алдырып цыздыц хабарын («Алпамыс»)./♦
Суйеп салды — болар-болмас, ысырып салыу, кеуилсиз ка-
шырмалау. Кайтса^ ^айтайьн^!—. деди Раушан сезин суйеп
салдылау етип (Ж. Аймурзаев). Api^a суйеу— исениу, инаныу,
суйенну. Ертецине Шамурат жийен агасы Эбдирейимге арка
суйеп А^дэрьяга кешип кетти (К. Досанов). Ийек суйеу —
биреудиц жэрдемин кутиу, исениу. Кецилден кусеген лэззет,
мийнет цылмай табылар ма? Биреуге ийегин суйеп, ауцат ке-
рип жарылар ма? (Мэжит улы). Суйеули турыу —бир затты
екинши затца тийгизип ^ойыу. Бирден тамга суйеули турган
зэцгиге мингенин бир а^ сезди (Ж. Аймурзаев).
СУЙИКЛИ кел. Суйген, жаксы керген. Суйикли ярым тек
сенсец, дуньяда, ©Згелерден болмасац да зияда (X. Сейтов).
СУЙИНИУ ф. ^ууаныу, жа^сы кериу, мэс болыу. Мийне-
тимнин лэззетине жаным суйинип кетти (И. Юсупов).
СУЙИНИШ кел. Жие^сы кергенлик, суйгенлик.
СУЙИНШИ ат. ^ууанышлы хабар айтканы ушын бериле-
тугын сыйльп^, сауга. Барльщ эскерлер де патшадан суйинши
алады (К. Айымбетов).
СУЙИР кел. Ушлы, сопац. Жагы суйри, аузы биздей
(©теш).
СУЙИРЛЕУ кел. ушлылау, сопа^лау. •»<
СУЙИСИУ ф. Еки адамиыц бир-бири менен суйисиуи. Док-
тор екеуимиЗ суйисип‘ хошластыц (©. Хожаниязов).
СУЙИУ ф. 1. Жа^сы кериу, унатыу, цэлеу. Суйе билдиц
ез елицди, ©з жерицди жанындай (Т. Сейтжанов). 2. Жа^сы
керип ернин тийгизиу, ебиу. Класском деген не?—деди ол ман-
лайынан суйип (Т. Кайыпбергенов).
СУЙИУШИ ат. 1. Кэлеуши, унатыушы, жаксы кериуши.
2. Жацсы керип ернин тийгизиуши, ебиуши.
СУЙИУШИЛИК ат. Жаксы кериушилик, унатыушылыц,
кэлеушилик. Кем-кемнен суйиушилиги артты (0. Айжанов).
СУЙКЕЛИУ суйкеу фейилинин езлик дэрежеси.
СУЙКЕНИУ суйкеу фейилинин езлик дэрежеси.
СУЙКЕСИУ суйкеу фейилинин шериклик дэрежеси.
СУЙКЕТИУ суйкеу фейилинин езгелик дэрежеси.
СУЙКЕУ ф. Уйкеу, ыс^ылау, суртиу.
СУЙКИМЛИ кел. Керкем, Жаксы, сулыу, жагымлы. Жуз
турли суйкимли ^ауаз да бэ^эр де жырлап тургандай керин-
ди (К. Досанов).
СУЙКИМСИЗ кел. Жагымсыз, керкемсиз, сыцылсыз, кер-
кем емес.
СУЙЛИН ат. Тауьщ тухымлас жабайы цустын тури, цыр-
232
гауыл. Табылса цусыныц сазы, Алса ердек суйлин газы. (Мэ-
жит улы).
СУЙЛИНДЕЙ кел. Суйлинге усаган, суйлин сыяцлы, суй-
лин тэризли.
СУЙЛИНЛИ кел. Суйлини бар, суйлинге ийе. Атца ез мей-
линше шул кун жем бёрип, Суйлинли палауга сол куни то-
йып (Эжинияз).
СУЙМЕН ат. Бир нэрсени ойыу, тесиу ушын арналган уш-
лы темир. Балта суймен, жылым алыц, уки ойыц (Э. Ш а Му-
ратов;.
СУЙМЕНДЕЙ кел. Суйменге усаган, суймен сыяцлы, суй-
мен тэризли.
СУЙМЕНЛЕУ ф. Суймен менен ислеу.
СУЙРЕЛЕУ ф. Тартцылау, жулцылау. Буны да суйрелеп
кеп жерге шекем апарды (Ш. Артыц).
СУЙРЕЛИУ суйреу фейилинин. езгелик дэрежеси.
СУИРЕСЙУ суйреу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СУЙРЕТИУ суйреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СУЙРЕТКИ ат. 1. Суйрелип журиу ушын арналган зат.
Болмаса изине суйретки етеди, бул кимге дэркар? (©. Хожа-
ниязов). 2. Суйрелген из. Кун батып баратырганда атыньщ
суйреткисин цууалап журип, зорга дегенде оны тауып алды
(Т. Кайыпбергенов^. 3. Бир нэрсени питкермей созып журиу,
былыктырыу.
СУЙРЕУ ф. 1. Тартыу, жылыстырыу. Бастыра тийелген
шаналарын ушеуи зорга суйреп цайтты (М. Эбдиреймов).
Он мыц эскер жыйнатып, Алты топты суйретип («1\ырц цыз»).
2- Алып журиу, баскарыу. Хожалыцты суйреп отырган аза-
маты тутцын болып кеткен уйлер кутэ цорагытып цалган еди
(К. Ирманов).
СУЙРИ кел. Узын, жицишке, ушлы, сумпек. Суйри тумсыц-
лы шемйш цасыцларды да шыгарып дэстурцанга цойды
(К. Аралбаев). ♦ Суйри шыбын — тумсыгы узын, жицишке
шыбын.
СУЙРИК ат. Пишенниц жаца шыццан ушлы, жапырацсыз
уацты. *Келди кешип суйрикке отлап журген уш егиз уймага
-батып цалды (Н. Берекешов).
СУЙРИКТЕЙ кел. 1. Суйрикке уцсас, мегзес, суйрик сы-
яцлы. 2. Ауыс. Узын, жицишке. Екиншиси, сары сынльг, еле
мурты тап бермеген суйриктей бала жигит (К. Султанов).
СУЙСИНДИРИУ ф. Жацсы керсетиу, кеуилин кетериу,
йошландырыу. Онын жагымлы сези сезимимди суйсиидирип
жиберди (Ж. Аймурзаев).
СУЙСИНИУ ф. Кеуиллениу, жацсы кериу, рэцэтлениу. Ха-
лыц сонда суйсинип, ортага цоршап алады («Кырц цыз»).
Суйсинип оны цушагыма алгым келеди (К. Султанов).
СУЛГИ ат. Бетти, цолды, тула беден л и хгч басцада зат-
ларды суртиуге арналган шуберек, Сабын цэм сулгисин алып,
2#
блиндаждан шыцты (К^. Досанов).
СУЛГИЛИК кел. Сулги боларлыц, сулгиге жетерлик.
СУЛ ДЕР ат. 1. Керйнис, дене, форма. Мен жыйнацца кел-
генде цуры сулдер едим (К^. Досанов). 2. Багдар, из. Кызды
артыца мингестирип, кешеги жолдыц сулдери менен жайырац
журип кете бересен, (К^. Айымбетов). 3. Елее; сэуле, сагым.
СУЛИ ц. сулы.
СУЛИК ат. Курттыц аты, цан сорыушы цурт. ♦ Сулик к и би-
сулик сыяцлы, суликтей. Снарядлар сулик киби, Тамырлар-
дыц сорды цанын (Ж. Аймурзаев).
СУЛИКТЕЙ кел. Суликке усаган, сулик сыяцлы, суликке
мегзес.
СУЛИНГИР кел. Сулыу, корнем. Шопан цэдди цэумети
келискен бир сулингир жигит цэлпине келеди («КК- X. н.>).
СУМБЕ ат. Мылтыцтыц тутесин тазалау, оцлау ушын ар-
налган узын жицишке темир яки агаш. КДлындагы цуралын,,
сыныц сумбесин тартып алды (А. Бекимбетов).
СУМБЕЛЕУ ф. Сумбе менен бир затт.ы тазалау, сойцалау^
СУМБИЛ ц. сунбил.
СУМБИЛЭ ц. сунбилэ.
СУМГИРИУ ц. симгириу.
СУМЕКЛЕУ ф. Сумек салыу, цойыу, сумек орналастырыуе
СУМЕКТЕЙ кел. Сумек сыяцлы, тэризли, сумекке усаган,
мегзес.
СУМЕК ат. Бесикке беленген нэрестелердиц сидигин ту-
бекке агызатугын най сыяцлы эсбап, ер цэм цыз балалардыц
сидик шыгарыу организмине пайдаланатугын зат, тутикше.
СУМЕЛЕК I ат. Арнаулы егилген бийдайдыц ерте бэцэр-
де шыццан кегиниц майдасынан цайнатып жейтугын ауцат.
Шазада деген кыздын. уйинде цайнататугын сумелектиц ке-
гин туйисиуге жыйналды (К. Аралбаев).
СУМЕЛЕК II ат. Кардыц, муздыц ерип, цайтадан музлауы-
ныц нэтийжесинде пайда болган най сыяцлы муз.
СУМЕЛЕК Ш кел. Босац, сумилтир, аццау, ынжыц, сыл*
быр. Ана кемеде отырган Садыц деген сумелек жигит, ол да
жузип шыццан екен (К. Султанов). /
СУМИЛТИР кел. Сумирек, сылбыр, сумелек. Боз жердегв
болса ишип-жери молырац, дунья-маллы бир сумилтир гар-
рыга кетипти (Хожаниязов).
СУМИ РЕЙ ИУ ф. Сылбырау, цунысыу. Аягымды суйреп
басып сумирейип уйге цайттым (К. Смамутов).
СУМИРЕК ц. сумилтир.
2УНБИЛ кел. бот. Лала гуллилер семьясына жататугын
узын пацаллы жабайы есимлик цэм онын шоц болып ашыла-
тугын шырайлы гули. ♦ Сунбил шаш — узын болып ескен су-
лыу шаш. Сунбил шаш сэуир яр болса, жолымда ол интизар
болса (А. Дабылов).
СУНБИЛЭ ат. астр. 1. Жылдыц он еки айыныц бири, Эсет
234
зрм Мийзан айларыныц аралыгы. 2. Шэмсия жыл есабында-
гы алтыншы айдыц арабша аты ягный 22-августтан 21 -сентя-
брь аралыгына тууры келетурын уа^ыт. 3. Жулдыздыц аты*
CYHHET I ат. дин. с. Миннет, царыз, парыз, уазыйпа. Пер-
зенттиц тайдай гунасы болса да, ата етемек суннет болады
(«Мэспатша»).
CYHHET II ат. дин. с. Ер баланыц цолын ^адаллау. кес-
тириу. Бала жети жасына келди, суннет еттирип, баланы мек-
•гепке берди («Цоблан»).
СУНГИГИШ кел. Сууга суцгиуди жацсы билетугын, у^ып-
лы, шебер.
СУНГИСИУ сунгиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СУЦГИТИУ суцгиу фейилинцц езгелик дэрежеси.
СУНГИУ ф. 1. Сууга батыу, шумиу. Бир уа^ытта Бори-
бай сууга суцгип жоц болып кетти (А. Бекимбетов). 2. Ауыс,
Кириу, сугылысыу, араласыу. Айымжамал аламанныц ишине
суцгип кетти (0. Хожаниязов).
СУНГИУИР ат. Сууга шумгиш суу цусы. Пышьщлы кек-
1пил, Суцгиуир епшил (Б. Исмайилов).
CYH ! ацсуп кел. Гезлемениц бир тури, жуца ац гезлеме.
CYH II: суп деу ф. дин. с. Дем шыгарыу, дем салыу, уп-
леу. Суп деп демин салранда, цат^ан музды ериткен («Кыр^
1$ыз»). ♦ Суп демей жазылыу — демде, тез дэрриу тэуир бо-
лыу.
CYP: сур ет кел. Еттиц дузланып кептирилген тур!и.
CYPTH ат. Агаштыц жузин тегислейтугын КУРал> эсбап.
СУРГИЗДИРТИУ суриу III фейилиниц ерксиз дэрежеси.
СУРГИЗИУ суриу III фейилиниц езгелик дэрежеси.-
СУРГИЛЕНИУ сургилеу фейилиниц езлик дэрежеси.
СУРГИЛЕУ ф. Сурги менен ^ырыу, жоныу, тегислеу.
СУРГИН ат. 1. Жер асырыу, бир жерден екинши жерге
айдау, ^уугын. Илгериректе алган хатта экемди Сибирьге сур-
гинге жиберген екен (К. Аралбаев). 2. Ауырманльщ, ^ыйын-
шылы^, азап. Сейтип, шырацларым былтырдан бери басы-
мызга бир сургин тусе баслады (К. Султанов).
СУРДЕУ ф. 1. Кеп журил ген издиц орны. Есапсыз кеп гу-
нанныц сурдеуин кер ди («Мэспатша»). 2. Сурилип жатырган
бос жер. ;
СУРДЕУЛЕУ сурдириу фейилиниц езлик дэрежеси..
СУРДИРИУ ф. Жерди айдатыу, суриу.
CYPE кел. ген. с. Куранныц оцыу усылы, дурыслап оцый
билиу, куранныц бабы, белими, тарауы, 114 бабыныц бири.
Эптийектиц ежесинен шыгып суресине тусе алмай, Тилегенниц
жуйкеси ^урыды (К. Айымбетов).
CYPEH ат. 1. Шауцым, баса-бас, цыргын. Кун жагынан
тийеди, кун де сурен салады («Алпамыс»). 2. Шацырыц,
уран. Путкил халы^ тынышлыеда турган та$, тынышлыц су-
рени жецеди х4эруац (Э. Шамуратов).
235
СУРЕНЛЕСИУ суренлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
СУРЕНЛЕУ ф. Сурен, шауцым салыу, пэтлёниу. Р^абацты
цоя берип, суренлеп ауылга цайта жууырды (К. Султанов)*
СУРИМ кел. 1. Суриу ушын таярланылып цойылган жер.
2, Сурилген жер. 3. Сурилип атырган уацыт.
СУРИНДИРИУ суриниу фейилинин езгелик дэрежеси.
СУРИУ I ф.Жасау, турмыс цурыу, тиришилик етиу. Бер-
басына ис тусиу. Нагыз цара жердин кемеси десеш! Наймыт
цууцыл сезге суринбейди ау цеш! (И. Юсупов). 2. ц. сурнигиу*
СУРИСИУ суриу III фейилинин шериклик дэрежеси.
СУРИУ I ф. Жасау, турмыс цурыу, тиришилик етиу. Бер-
дацтын емир сурген цэм жайлаган жерлерине адамлар жи-
берилди (К^. Айымбетов). Ешамац пенен Дошамац узац емир
сурипти (К^. Айымбетов).
СУ^ИУ II ат. Жайылып журген кеп мал, цой, ешки, жыл-
Цы цэм тагы басцалар. Далацды цаплаган суриу-суриу мал„
Жегенин пал-цаймац жая менен жал (И. Юсупов). ♦ Жорга
суриу—жорга ат миниу. Сэмен жорганын белине минип, жор-
гасын сурди («Мэспатша»).
СУРИУ III ф. I. Айдау, жарыу. Егисликте таза усыл цол-
ланып, барлыц жерди сурдик трактор менен (Ж. Аймурзаев) «,
Атаудын бэлент жерлерине цос экелип сурди («^ырц цыз»).
2. Сурги менен агаштыц жузин алыу, тегислеу, цырыу.
СУРИУЛИ кел. I. Сурип таярланылып цойылган жер. 2.
Сансыз кеп маллар. Суриули цойын жоц янеде малый, Сонда
да мурнын да батпан шамалан (Эжинияз).
СУРЛЕНИУ ф. Кептирилиу, цацланыу, дузланыу.
CYPME ат. Цас цэм кирпикти бояйтугын бояу. Пэрец
орамалын орап, Ара берип езине, Сурме жагып кезине («Мэс-
патша»).
СУРНИГИУ ф. Цагылыу, соклыгыу, дугилиу, жыгылыу^
цулау. ЖанЬтлмас жац болмас, Суринбес туяц болмас («КК-
х. н.»). Жолга шапсам неден атым сурникти, Гоя ацыр заман
жацын керинди (Омар).
СУРНИКТИРТИУ сурнигиу фейилинин ерксйз дэрежеси!
СУРТИЛИУ суртиу фейилинин езлик дэрежеси.
СУРТИНИУ суриу фейилинин езлик дэрежеси.
СУРТИСИУ суртиу фейилинин шериклик дэрежеси.
СУРТИУ ф. I. Тазалау, сыпырыу. Палуан фуражкасыи
алып, кезин цол орамалы менен суртти (О. Айжанов). 2^
Ауыс. Жумсау, пайдаланыу. Мутажга сурт, сарп етпегил
басцага (Э. Шамуратов).
СУРТИУШИ ат. I. Тазалаушы, сыпырыушы. 2. Жумсау-
1пы, пайдаланыушы.
CYT ат. Адамлардыц, сут емизиуши жаныуарлардыц ем-
шеклеринен шыгатугын ац суйыц зат. Белин бууган цызыл
ийек кёмпирлер сут писирип шай цайнатып отыр (А. Беким-
бетов).
236
CYT БУРЫШ ат. Гуришке сут ^уйып исленген суйьщ
ауцат, ас. Х^а адамлар хал^ымыз аш. Ашпыз дейбересизлер,
сут бурыш та таппайсызлар ма? — деди (1^. Аралбаев).
СУТЛИ кел. I. Ишинде сути бар. 2. Составында сути бол-
ган. 3. Сут цосылган, сут салынган. 4. Сутти кеп беретугын.
СУТЛИМЕК ат. Шыйратылып есетугын жабайы собыцлы
есимлик. Жап бойында жаудырап, кьгерди сутилмек (И.
Юсупов).
СУТЛИМЕКТЕИ кел. Сутлимекке усаган, сутлимек сыя^лы,
яцлы, та^ылетли.
СУТСИЗ кел. I. Сути жо^, сути болмаган. 2. Сут ^осыл-
наган, сут салынбаган.
СУТТЕИ кел. I. Сут сыяцлы, тэризли, сутке усаган. 2.
Аппац, гуриштей.
СУТХОР ат. I. ^ешкимге ^ешнэрсе бермеуши, к^ызганшац,
цытыглыр. Уры байымайды, сутхор .семирмейди («КД- х. н.»).
2. Кеп пайда алыу ушын зат, а^ша берип турыушы адам.
СУТХОРДАИ кел. Сутхор сыя^лы, сутхорга усаган, мег-
вес.
СУУЕН ат. Балыцтьщ ^асыл семиз тури. Гилен сууен ба-
лы^ кемелер толы, * кундегиден бэлент цызлардын к^олы
(9. Шамуратов).
СУУЕНДЕИ кел. Сууенге усаган, сууен сыяцлы, мегзес,
тэризли.
СУУЕНЛИ кел. Сууени кеп, мол сууенге бай.
СУУРЕТ ат. I. Бир нэрсениц цагаз яки бас^а затца туси-
рилген тури. 2. Фотографиялыц жол менен ^агазга тусирилген
тури, фотосуурет. Сапардын армияда тускен сууретин алды
(К. Султанов). КоргенлигиИ айтты ^урмет тахтада, цагыл-
ганы усы цыздын суурети (Т. Сейтжанов). 3. Кол менен сы-
зылып тусирилген зат.
СУУРЕТЛЕМЕ ат. Бир нэрсе ^а^кында берилген образ,
тэрийплеме.
СУУРЕТЛЕНИУ сууретлеу фейилинин озлик дэрежеси.
СУУРЕТЛЕТИУ сууретлеу фейилинин озгелик дэрежеси.
СУУРЕТЛЕУ ф. Тэрийиплеу, баянлау. Бирнеше ^эдийсенин
жуумагы болган бир улкен уацыяны сууретлеу — ^ара^алпан
дзета нл арына характерли нэрсе (1^. Ма^сетов).
СУУРЕТСИЗ кел. Суурети жо^, суурет салынбаган, суу-
рет болмаган.
СУУРЕТТЕИ кел. Сууретке усаган, суурет сыяцлы, тэриз-
ли, сулыу.
СУУРЕТХАНА ат. Суурет тусиретугын орын, жай.
СУУРЕТШИ ат. I. Суурет салыушы, ислеуши, согыушы.
2 . Суурет тусириуши, алыушы, фотограф, ^эр тэрептен суу- »
ретшилер, топланып, дурмин наРа1?анАай унилип ^алды
(Ж. Аймурзаев).
СУУРЕТШИДЕИ кел. Сууретшиге усаган, сууретши сыяц-
237
лы.
СХЕМА ат. I. Бир нэрсениц цурылысын керсететугын сы-
зыц, сызылма. 2. Улыума исленетугын истиц улгиси, планы,
Мениц универсалым быйыл 60x45 схемасына цолайластырыл-
ды (К. Султанов).
СХОЛАСТИКА ат. I. Шынлыцты жузеки дэлиллер менен
бурмалап ширкеу керсетпелерин жаклаушы орта эсирдегн
идеолистлик философия. 2. Ауыс. Турмыстан тыс, бир ^эдий-,
сениц кериниси бойынша гана тусиниушилик.
СЧЕТЧИК ат; I. Белгили бир нэрсениц сайын яки баскада
есабын керсететугын эсбап, аппарат. Электр счётчиги. 2. Кан-
дай да бир жумыстыц есабын жургизетугын адам. Таумурат
ферманыц счётчиги болып ислейди. екен,... (Г. Изимбетов).
СЪЕЗД ат. Совет, партия хэм басца да ири шелкемниц
делегатларыныц яки уэкиллериниц хэр кыйлы тарау бойын-
ша айырым ягный алдагы мэселелерди шешиу ушын шацы-
рылган улкен жыйналысы.
СЫБАЕА ат. Улес; пай. Тойдан сыбагасын жеди (К. Арал-
баев). Адам адамнан кем болмайды, тек сы^агасы артыц бо-
лады («Мэспатша»).
СЫБАЙЛАС кел. Катарлас, цоцсылас, иргелес.
СЫБАЛЫУ сыбау фейилинин езлик дэрежеси.
СЫБАНЫУ ф. I. Туринип таярланыу, белсениу. Белгили
жууан палуанлар, Ортага шыцты сыбанып («Ер Зийуар»).2.
Сазланыу, таярланыу.
СЫБАУ ф. 1. Бир нэрсениц жузине ылай жагыу, суртиу,
ылай менен тегислеу. ^Жай сыбау басланды (Т. Кайыпберге-
нов). Ол жайдыц ишки сыбауларына киристи (Т. Кайыпбер-
генов). 2. Ылайдыц жагылып, сыбалып питкен тури.
СЫБАУШЫ ат. Сыбау- сыбайтугын адам, сыбау менен
шугылланатугын киси.
СЫБЫЗЁЫ ат. Кеп тесикли най- сыяцлы узын шертиу эс-
бабы. Най дауысы кен далада жанлап кетти, сыбызгыньщ
сестиндей сулыуланып (Ж. Аймурзаев).
' СЫБЫЗЁЫДАЙ кел. Сыбызгыга усаган, сыбызгы сыяц-
лы, тацылетли.
СЫБЫР ат. Эсте айтылган сез, жасырын сейлесик. Биреу-
дердиц сыбырын еситти (Ж. Аймурзаев). ♦ Сыбыр соцпа^ —
жасырын жицишке жол. Атыз-арыцты да, хэр уйге барату-
гын сыбыр со^пацты да билемен (О. Хожаниязов).
СЫБЫРЛАНЫУ сыбырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
СЫБЫРЛАСЫУ сыбырлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
СЬ1БЫРЛАУ ф. Эсте сейлеу, жасырын айтыу, эсте сейле-
,ниу, сейлесиу. Апам Менлимурат аганыц цулагына бир нэрсе-
лерди сыбырлай баслаДы (Т. Кайыпбергенов). ^а^ бизин
апам /-ой,— деди Зарльщ сыбырланып (Э. Тэжимуратов).
Байлар ез-ара сыбырласып, сейлесип атыр (Б. Бекниязова).
СЫБЫРЛЫ ат. Эсте сейлесик, эцгиме.
СЫЕАЛАНЫУ сыгалау фейилинин. езлик дэрежеси.
СЫЕАЛАСЫУ сыгалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЫЕАЛАТЫУ сыгалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫЕАЛАУ ф. 1. Жасырын турде царау, уцилиу. Бэринде
есиктен сыгалап керип журмен (Г. Изимбетов). 2; Ауыс. Абай-
лы болыу, сацланыу, сац болыу. Коп сыгалап кезицди сал
(А. Дабылов).
СЫЕАСЫУ ф. КалыД болыу, кеп болыу, толып турыу. Тал-
лыц-дэрьясыньщ еки. бойы сыгасцан елат (К-Султанов). Эси-
ресе терецирекке салган аулары сыгасып цалыпты (М. Абди-
реймов).
СЫЕЫЛЫУ I сыгыу фейилиниц езлик дэрежеси.
СЫБЫЛЫУ II. ц. кысылыу.
СЬГРЫМЛАУ ф. Алацанда, пэнжеде цысыу, мыжгылау. Суу'
сынямлагандай цуры, цеш нэрсесиз. Элле кимлерден хат кут-
кен цызлардыц да суу сыгымлагандай писи цурып цалды
(Q. Хожаниязов).
СЫБЫСЫУ сыгыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЫБЫУ ф. Кысыу, бурау, таулау, сууын агызыу. Катты
цысып Алпамыс. екпелерин сыгыпты («Алпамыс»). Ец цапыл-
ды дегенде кейлеклерин сууга малый, шала сыгып кийеди
(©. Хожаниязов).
СЫБЫУШЫ ат. Кысыушы, бураушы, таулаушы.
СЫДЫРЫУ ф. Бир нэрсени сыпырып, сыйырып, цэммесин
алыу, сытыу, сыпырыу. Тогай цоймай аралап шептиц басын
сындырдыц (Жийен жырау).
. СЫЗЕЬ13Ь1У сызыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫЗБЫШ ат. Сызыуга, елшеуге арналган агаштан цэм те-
мирден исленген зат. Оцыуына кетерде керекли оцыу цурал-
ларын, цэлем, сызгыш цэм циркульларына шекем цалдырмай
алып, езине жууаплы царайды (6. Айжанов).
СЫЗДЫРТЫУ сызыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫЗДЫРЫУ сызыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫЗЛАТЫУ сызлау фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЗЛАУ ф. Шаншып, сырцырап ауырыу, сырцырау. Ол
дизесиндеги сызлап шыдатпай баратырган ауырыудын азабы-
дшн зарлап жылады (А. Бекимбетов).
СЫЗЛАУЫК ат. Цсип, ирицлесип шыгатугын езекли жара.
Гэптиц басы ийне болады, Ийненин туби гийне болады, Жа-
маннын басына сызлауыц шыцса, Ацыры кийме болады («КД-
х. н.»).
СЫЗЛАУЫКТАЙ кел. Сызлауыцца усаган, сызлауыц сыяц-
лы, тэризли.
СЫЗЫК аТ- Бир нэрсеге тускен узын жол, белги, дац.
Мине соннан берли бул аттыц шамында Кемекбайдыц зарда-
бынан калган сызыц бар (Ж. Аймурзаев). КарааДЫЦ цэр сы-
зыцлары елим цайшысЫндай (Ж. Аймурзаев).
239
V
СЫЗЬЩЛЫ кел. Сызыгы бар; сызылган, сызылып цойыл*
ган.
СЫЗЬЩСЫЗ кел. Сызыгы болмаган, сызыгы жоц, сызыл-
маран, сызылып ^ойылмаган.
СЫЗЫКД1А ат. Сызьпугыц киши тури, кишкене сызьщ»
Онын мойнында гулдей тауланып турран ь^ара сызьп^ша бар
еди (С. Айний).
СЫЗЫКШАДАЙ кел. сызьщшага усаган, сызьщша сыяцлы.
СЫЗЫУ ф. Узын белги салыу, сызьщ ислеу. Кезинин кы-
йыгын ^ызыл менен сызып ^ойгандай еди (Ж. Аймурзаев).
СЫЙ,ат. 1. Сыйлыц, сауга. Гуздё ^ырман жыйналар, мий-
нет еткен сый алар (Ж. Аймурзаев). Талай Царатаудан бийик
табысын, Уатан ушын берген сыйларыц сенин (Т. Сейтжанов).
2. Дурмет, ^ошамет.
СЫЙЕЫЗДЫРЫУ сыйгызыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЙБЫЗЫУ ф. Жайластырыу, орналастырыу, орныцты-
рыу.
СЫЙДАМ кел. Пута^сыз, путагы жо^, узын, жицишке.
Олар жанта^тын сыйдам болып ^алган ша^аларын отлама^-
та (9. Тэжимуратов). ♦ Сып-сындам болыу-^еш ^андай ша-
^асы, жапырагы болмау, ^уры пацалы ^алыу, путагы болмау.
Тенселген шыгар талларда тап тоналгандай, сып-сыйдам бо-
лып цалады (Б. Бекниязова).
СЫЙДАМЛАУ I кел. Пута^сызлау, путагы жоклау, жициш-
келеу.
СЫЙДАМЛАУ II ф. Пута^ларын алыу, дузиулеу. Оны пу-
тал сыйдамлау керек (0. Хожаниязов).
СЫЙДЫРЫУ ф. 1. Орналастырыу, бир жерге жайгасты-
рыу. 2. Оцыстырыу, орналастырыу. Енди ^еш кимди сыйдыра
алмаймыз (1^. Эуезов). ,
СЫЙКД!^ кел. 1. Жылтырауы^, тегис, жылтыр. 2. Жы-
лысцак, тайга^. 3. Ауыс. Жалатай, етирикши.
СЫЕЩАК/ГАЙ кел Сыйкакка усаган, сый^а^ сыяцлы, сый- .
i$ai$ тэризли.
СЫЙК^Ы ат. 1. Келбет, шырай. Узатылып баратырган ке-
линшектин сыйцы жоцтай керинди (К. Султанов). 2. Тур, сы-
пат, пишин. Мен шэхэрге ^ал’ай бараман, устим болса алым-
жалым, адамльщ сыйкым жоц (К. Айымбетов).
СЫЙК^ЫР ат. Алдаушы, жэдигей. Аброй барда цашсац
бойма султаным, Инанбацыз бул сыйцырдыц сезине («Мэс-
патша»),
СЫРЩЫРШЫ ат. Алдаушы, жэдигейши, пэнтлеуши.
СЫЙК^ЫРШЫЛЬЩ кел. Алдаушылыц, жэдигейлик, пэнт-
леушилик.
СЫЙК^ЫРЛАУ ф. Алдау, пэнтлеу, ^эреметлеп услау. Жэ-
мийлага деген му^аббат сый^ырлап таслады ма ким билсин
(К. Султанов).
240
СЫЙКЫРЛЫК кел. Алдаушыльн^, жэдигейлик.
СЫЙЛАНЫУ сыйлау фейилинин езлик дэрежеси.
СЫЙЛАСЫК ат. ХуРмет» иззет. Екеуине бирден орын бе*
рилди, Сыйласыцтыц ^эр туринен керилди (Т. Сейтжанов).
СЫЙЛАСЫУ ф. Бир-биреуди ^урметлеу, иззет етиу, ip-
дирлеу. Куда болганша ^улын, байын сорас, цуда болган сон
цул болса да сыйлас («КК- х. н.»).
СЫЙЛАТЫУ сыйлау фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЙЛАУ ф. 1. Курметлеу, ^эдирлеу, иззет керсетиу. Ата
сыйлау, ана сыйлау — парызын, теле зангар, ai^ сут бергеж
царызын (Т. Жумамуратов). Сыйларанды сыйыр билмес, сый-
паганды ешек билмес («КК-х. н.»). 2. Сыйлы^ бериу, бир нэрсе
бериу, хызмет етиу. Кумархан бизлерди жа^сылап сыйлады,
(Сейтов). Айтпацшы бугин дайысын не менен сыйлар екен
(0. Айжанов).
СЫЙЛАУШЫ ат. 1. ХУРметлеуши, иззетлеуши. 2. Сыйлыц.
бериуши, бир зат бериуши.
СЫЙЛЫ кел. Хурметли, иззетли, ^эдирли. Заманында ар-
^ыраган ер болып, ХЭЗИР сыйлы бир жасы улкен елдегв
(Т. Сейтжанов).
СЫЙЛЫК ат. Хурметлеп берилетугын зат. Ма^сетке жет-
керип уа^тым хошладым, Сыйлы^ затларьщыз кеулим тол-
тырды (А. Дабылов).
СЫЙЛЫКЛАНЫУ сыйлыцлау фейилинин езлик дэрежеси..
СЫЙЛЫКЛАТЫУ сыйлыцлау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
СЫЙЛЫКЛАУ ф. Сыйлык бериу, байрац бериу. Жанаг№
баланын мэртлиги ушын ^укимет Кызыл' байрац ердени ме-
нен сыйлыклапты (Т. 1\айыпбергенов).
СЫЙЛЫКЛАУШЫ ат. Сыйлык. сарпай, байрац бериуши.
СЫЙПАЛАМАЙ кел. I. Толы, бетлеме, луплемес 2. Ауыс.
Бир нэрсени, уакыяны, ^эдийсени устиргин, женил цозгау,
айтыу, г^арау.
СЫЙПАЛАНЫУ сыйпалау фейилинин езлик дэрежеси.
СЫЙПАЛАСЫУ сыйпалау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
СЫЙПАЛАТЫУ сыйпалау фейилинин езгелик дэрежеси. ‘
СЫЙПАЛАУ ф. Сыйпап кериу, кол менен бай^ау, услау.
Ол ез журегиниц устин эстен сыйпалауга киристи (М. Ибра-
гимов). Еле жассан гой, сон тусинесен,—деди де ^абарган
^олы менен баскмнан сыйпалады (К. Айымбетов).
СИЙПАН. кел. взин-ези пардозлап журетугын адам, сэтен
киси, цацай.
СЫЙПАУ ф. Кол 'менен бай^ап кериу, сыйпалау. Уста ку-
лип, сыйпады муртын (И. Юсупов).
СЫЙРАК. ат- Аяктын дизеден теменги белеги, балтыры.
Куйдирме тайдьщ мийнетин, Озагойса кек атын, Байлаппа
едим сыйрагын («Коблан»).
16—246 . 241.
СЫЙРАК/1Ы кел. Сыйрагы tfap.
СЫЙРАК^СЫЗ кел. Сыйрагы жоц.
СЫИРАК/ГАЙ кел. Сыйрацца усаган, сыйрац сыяцлы, тэ-
ризли
СЫЙЫНЫУ ф. Табыныу, исениу, арца суйеу. Шын кец-
лин менен сыйынсац цор болмайсан (Т. Кайыпбергенов).
Сыйынды нагыз пирине, Жеткерди. байды жерине («Мэс-
патша»).
. СЫЙЫНЫУШЫ ат. Табыныу шы, исениуши.
СЫЙЫР ат. I^apa малдыц ургашысы. Сыйырдыц сутин
-берген (Ж- Аймурзаев). Кырда сууынныц муйизине урсац,
ойда сыйырдыц муйизи сырцырайды («КД. х. н.»).
СЫЙЫРЛЫ кел. Сыйыры бар, сыйырга ийе.
СЫЙЫРСЫЗ кел. Сыйыры жоц, сыйырга ийе емес.
СЫЙЫРТЫУ сыйырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЙЫРЫУ ф. I. Суртиу, артыу, тазалау, сыпырыу. Суу да
тасыйман, уйди де сыпырып-сыйырып тазалайман (Ж. Ай-
ыурзаев). 2. Териден шыгарыу, сыртцы терисин алыу. Отнес
пышац кол га алып, сыйырады терицди («Кырц цыз»).
СЫЙЫСЫУ сыйыу фейилинин шериклик дэрежеси.
СЫЙЫУ ф. I. Жайгасыу, орнасыу. Озим сыйгандай орын
таярладым (Ж. Аймурзаев). 2. Оцысыу, ислесиу, келисиу.
СЫКАК Ц- мазац.
СЬЩМАР кел. Шыгымсыз, шыгынсыз, цытымыр, бурис.
/СЬЩМАРЛЫК кел. Шыгымсызлыц, цытымырлыц.
СЬЩПАН ат. Камырды цел менен сыгып бармацлардыц
арасынан еткерип писирилген ауцат, тагам. Сизлер ойнап
цайтып келгеннен кейин, сыцпан писирип беремен деди
<Ж. Аймурзаев).
СЫК/ГЫРЫУ сыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫКЫЛ ат. Тур, тус, келбет, рец, керинис. Ол адам ца-
райтугын сыцылы жоц биреу (О. Хожаниязов).
СЬЩЫЛЛЫ kcjj. I. Келбетли, керинисли, формалы, сулыу.
2. Уцсас, усаган, сыяцлы. Сол сыцыллы, байдыц пешине асы-
лып, сууын ысыт (К. Султанов).
СЬЩЫЛСЫЗ кел. Шырайсыз, келбетсиз, ажарсыз. Кус-
лардын ишинде меннен сыцылсыз, меннен паУас, жаманы
жоц (К. Айымбетов).
СЬЩЫРЛАНЫУ сыцырлау фейилинин езлик дэрежеси.
СЫКЫРЛАСЫУ сыцырлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
СЫКД1РЛАТЫУ сыцырлау фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЦЫРЛАУ ф. Сыцырлап сес шыгарыу, шыцылдау. Усы.
^ацытта Ержаннын уйине царай киятырган арбанын сыцыр-
лаган дауысы еситилди (К. Султанов).
СЬЩЫРЛАУЫК кел. Сыцырлай беретугын, сыцырлай-
тугын.
СЫК^ЫРЛЫ кел. Сыцырлаган сес, сыцырлаган дауыс.
242
СЫЛАНДЫРЫУ сыланыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫЛАНЫУ ф. Сулыуланыу, пардозланыу, жасаныу, сый-
паныу. 6з ойына сулыулардай сыланып, бткен иске ары-берю
ойланып («К^ырц кыз»),
СЫЛАЦЛАУ ф. Жалацлау, жалпылдау, тез ^эрекет етиу,,
суумецлеу. ^аялларда кейлегиниц етегин белбеуине туйипг
сылацлап шыга келди (К. Султанов).
СЫЛАТТЫРТЫУ сылау фейилинин ерксиз дэрежеси.
СЫЛАТЫУ сылау фейилинин. езгелик дэрежеси.
СЫЛАУ ф. Сыйпау, суртиу, майлау, жагыу, сыбау. Кин-
дигин сайлап кестирди, Сылап бойларын естирди («Мэспат-
ша»). ♦ ©небойын сылау—^эмме жерине жагыу, суртиу, май-
лау. Мацлайынан авдан ол тери, От бас^андай батырдыцг
енебсйын сылады («Кыри ^ыз»).
СЫЛАУМАЙ ат. Жана тууылган баланыц денесине жа- '
гатугын сары май. Анам сылаумайын жагып сыйпаган, Дий-
дарыма царап кези тоймаган (А. Дабылов).
СЫЛББ1Р кел. Босац, уяц. Сылбыр бол май лэшкерлер^
алыстан анлап керинер («Кырц иыз>>)- Айсултан да эдетте-
гидей сылбыр емес, жедел бар (Сейтов).
СЫЛБЫРАНЫУ сылбырау фейилинин езлик дэрежеси.
СЫЛБЫРАУ ф. Босац болыу, сумирейиу, ынжыцланыу.;
Селдир болып сецсец тондай, Сылбырап ^эм журме балам
(Берда^). • ‘
СЫЛБЫРЛЫК кел. Босацльщ, ынжыцлыц.
СЫЛДЫР I ат. Бир затца тийген сес. Таудан аццан якз₽
була^, Сылдыр а^кан суу яцлыды (©теш).
СЫЛДЫР П кел. Куры жылыс^ак, жылтырац. Кыз К°Р~
жынын цойып, сылдыр шегениц устине отыра кетти (Сейтов)^
Сылдыр кек моншацтай терт-бес тамшы кезинен жерге жэне
торс ете ^алды (К- Ирманов).
СЫЛДЫР II): сылдыр егис кел. Тары ^эм тагы бас^а
егислерди цуры айдалган жерге сеуип, кейин суугарыу.
СЫЛДЫРАУ ф. Эсте сес шыгарыу. Теректи самал тербе-
ди. Сылдырай тусти жапыра^ (Т. Сейтжанов). Сылдыраге
аедан суу бираздан шудигэрлыцта тарай баслады (0. Хо-
жаниязов).
СЫЛДЫРЛАУ ф. Тысырлау, шытырлау, суудырлау.
СЫЛДЫРЛЫ ат. Тысырлы, шытырлы, сытырлы, суу-
дырлы.
СЫЛК: сыл^ етиу ф. Бирден тусиу, тырс етиу, босацсып
т^алыу. Басымды цос нолым менен услап, сылц етип кеттим
(К. Смамутов). Басы дастьщца сылц етип, цайда туст»
(К. Смамутов).
СЫЛ^ЫЛДАУ ф, Тынбай журиу, тецселиу, сандалыу*
СЫЛКБ1М кел. I. Жаман, паспанда, лэтте, патас. 2. Ге-
нерген, саусаган. 3. Ауыс. Симсик, йплас.
. СЫЛКБ1МЛЫК ат. 1. Жаманлыц, паспандалыц, лэттелик,
шатаслыц. 2. Генергенлик, саусаганлык. 3. Ауыс. Симсиклиц,
жпласлыц. ,
СЫЛ^ЫМШЫЛЫЦ ц. сылцымлыц.
СЫЛПЫЛДАУ ф. Сестиц сылпылдап шыгыуы.
, СЫЛТ: сылт етпеу ф. Цылт етпеу» цэрекет етпеу, цозгал-
мау. ♦ Сылт етиу-цозгадау, цэрекет етиу. Шеп басы сылт етсе
>алдады сэтем (И. Юсупов), ©зинен басца сылт еткен жан
.жоц (в. Айжанов).
СЫЛТАУ ф. Бане, себеп, долил. Мойынга туесе ел иси,
сылтау тауып нала берме, сыныцца сылтау кеп (О. Хожаниязов).
СЫЛТАУЛАУ ф. Сылтау табыу, себеп табыу, бэнелеу.
«Элле нени сылтаулап, далага шыеып кетти (К. Султанов).
СЫЛТЫЛДАУ ф. Сылтылдаган сес шыгарыу, сылпылдау,
сыртылдау. Таяр кемедей цылтылдап,. Геуишлери сылтылдап
^«Цоблан»).
СЫЛТЫУ ф. Аягын силтеп басыу, ацсацлау. Ал жауынгер
аягын ауырсынып сылтып басып, цэммениц соцында келе
«берди (О. Хожаниязов).
СЫЛЫНЫУ ф. 1. Азыу, жудеу, арыцлау, болдырыу. Аты
да, ези де сылынып, суйеклерине тацалган (Т. Гцайыпберге-
нов) 2. Териден шыгарылыу, сыпырылыу. 3. Гештиц кеп пи-
сип, етиниц айырылыуы, сыпырылыуы.
СЫЛЫНТЫР кел. 1^айыц адам, арыц, жицишке. Сылын-
нгыр арыц киси цатты журип киятыр (Ж. Аймурзаев).
СЫЛЫУ ф. Айырып алыу, сыпырыу, сыйырыу. Биразыныц
терисин, елтирмей-ац сылыпты («Кырц кыз»). Шопан тери-
син сылып, етин цаецырга берипти (К. Айымбетов).
СЫМ ат. Темирден жицишке узын цылып исленген зат.
Жол бойында конып сымга, царлыгашлар цалды сайран
{И. Юсупов). Сым тартыушылар, айнадай тегис атыздыц
ишинде ерсили-царсылы жууырып жур (К- Султанов).
СЫМАК р. Уцсас, мегзес, ы^айыц. Уры бул сезден уялган
сымац болып шыгып кетти (Мэжит улы).
СЫМБАТ ат. Дене, тулга, цурылыс, турпат, керинис, бой,
керк. Куры сымбатца царама. Денеси жоц пуш болмасын
(Мэжит улы). .
СЫМБАТЛЫ кел. Келбетли, сулыу денели. Жууабый сым*
«батлы цэм эдепли екен,и. (К. Султанов).
СЫМБАТСЫЗ кел. Келбетсиз, турпатсыз, тулгасыз.
СЫМПЫЙЫУ ф. Барлыц заттан айырылыу, журдай во-
лну. Бар жогынан айрылып, цалган екен сымпыйып (А. Бе-
тимов). Сениц мынау тырнагыца жетпейтугын жигитлерден
сез еситип, сымпыйып журисиц (А. Бекимбетов).
СЫН I ат. Сынац, тексерис. Не нэрселер цэдирсиз цэм пай-
дасыз екенлигин сын кези менен царап аныцлауымыз тийис
(И. Сагийтов) Судьяньщ гуллэн агзалары Шерипке цэм оныц
жолдасларына сын кезлери менен царай баслады (К. Ирма-
яиов).
^44
СЫН II ат. Мин, кемислик, айып. Бир-биреуге сын тары-
сып кулгендей Жагдай жоц, ойланыц, Берда^ ^олдаулы:
(Отеш). Адамра адам сын та^пай, Кете берсин ауыз ^а^пай-
'(Бердац).
СЫН III ат. Сымбат, керинис, келбет, тулга. Шашларына?
а^ енген бир сыны келген ^аял орнынан ерре турды («Мэс-
патша»), Баганадан берли сынын бузган жок, сырт^а да сий-
рек шыцты (К. Смамутов).
СЫНА ат. Бир нэрсеге тагылатугын ушлы зат пана. Бал-
тага сына ^агыу керек.
СЫНАК ат. Имтихан, сынау. ©мир оны ауыр сына^ка ту-
сирди (3. Насурлаева). Билим жуйрик жэ^энда, пыра^тан да>
оза бер жа^сы о^ып сынацтан да (С. Нурымбетов).
СЫНАЛАТЫУ сыналау фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫНАЛАУ ф. 1. Сына кагыу, беккемлеу, бекистириу. Сэл?
олкысын сыналауды хош кермей, Кыс^артыуга кутэ .шебер-
т^айшылы (С. Бекмуратов). Гейбир гарры Сейит ата сезине,,
Кек етти де пэзне басты сыналап (Т. Сейтжанов). 2. Тыгыз-
лау, ньп^лау, беккемлеу.
СЫНАЛБАН кел. Сыннан еткерилген, тексерилген. Хор
турли жа^тан сыналган ерлерге дауыс берейик (Д. Касымов)-
Сыналган адам керек (Айбек).
СЫНАЛЫУ ф. Сыннан етиу, тексерилиу.
СЫНАП ат. гумис тусли суйы^ металл, химиялыд эле-
мент.
СЫНАПТАЙ кёл. Сынапца усаган, сынап сыяклы. Сынап-
тай гирбицсиз ^ауа-айтсана (К. Султанов).
СЫНАСТЫРЫУ сынасыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫНАСЫУ ф. Байкал керисиу, багЦасыу, билисиу. Эжелн*
жетип елмесе, Хал сынасып кереди («Коблан»).
СЫНАУ ф. Тексериу, бай^ау, барлау. Барльп^ дэрини сы-
нап кердим (Айбек). Ша^ырран гезинде барып еле мен,
жэне бир еки рет сынап керемен (И. Юсупов).
СЫНАУЛЫ кел. Сынап керилген, сыналган.
СЫНАУСЫЗ кел. Сынап керилмеген, сыналмаган.
СЫНБЫШ кел. Белингиш, мортылда^, тез белекленетугыя.
Сыигыш агаш.
СЫНДЫРБЫШ кел. Белеклегиш, жацсы сындыратугын.
СЫНДЫРЫУ ф. Бир затты бэлеклеу, майдалау, белку.
Жасында молланын ^ызыл шыбыгын сындырып мектептенз
тууылган (Сейтов). ♦ Сезин сындырыу—кеулин ч^алдырыу^
айтцанын орынламау, кеуилинен шы^пау. Сезин сындырьда
кермеген бай, агасыныц бул гэпиней кейин отыра алмады>
(Т. Кайыпбергенов). Нан сындырыу—ант етиу, шэртлесиу,-
уэделесиу. Нан сындырып Хийуа ханнан ^айтцанда, Айып
билмес ^аслын натыц цолдаулы (0теш). Тас сындырыу—тасца>
ауыр келиу, тас басыу, Жеделленип ерлик иске киргенде.
Хэр кун тас сындырып пахта тергенде (Т. Сейтжанов).
24й>
СЫНЛЫ кел. Сыны бар, сынга ийе.
СЫНСЫЗ кел. Сыны жоц, сынга ийе емес.
СЫНШЫ ат. Сын менен шугылланыушы, минши, минеуиш,
сынайтугын адам. Кемшилигин айтсын, сыншылар гаулап,
Бира^та мен аньщ емеспен даццка (И. Юсупов). Биреу дана,
/биреу сыншы, биреу торшы, биреу ^усшы (©теш).
СЫНШЫЛ кел. Сынагыш, минегиш, ацлагыш. Жацальида
.адамлардыц селтецшил, сыншыл болатугыны молим (1^. До-
санов).
СЫНЬЩ кел. Белинген, сынган белек зат. Алты ешкиниц
ишиндеги ана сыныц муйиз ала ешки ^удайы дейди (К- Айым-
бетов). Темир сыньп^ларын жыйнайды (Г. Есемуратов). ♦ Сы-
.нод минез-минези жатьщ, жууас. Сыныода сылтау. орынсыз
бане, себеп.
СЫНЫКДИЫ ат. Сыньщты дузетиуши, салыушы, емлеуши
тэуип.
СЫНЫУ ф. Белиниу, цыйрау. Тордеги гене сандыц сынып,
ортада жатыр (Б. Бекниязова). «Ат елее ет, арба сынса отын»
(«К^. х. н.»). ♦ Сагы сынь1у—пати ^айтыу, пэсейиу. Соцгы
жыллары ханнын сагы сыныпты, дэрьяныц аржагын большой-
лар алып, оны ^ууып салыпты (Сейтов). Сези сыныу—сези
орынланбау, питпеу. Сезим бир сынады, еки ейрэда сынбас
(О. Айжанов). Гузе сыныу—ran тийиу, булгиншиликке ушы-
рау. Солардыц устинен гузе сынды (Ж.Аймурзаев). Сондада
гузе сынып, урыс-^агыс болып атыр (Ж. Аймурзаев). Ажа-
ры сыныу—туси цашыу, солрын тартыу. Мен ^удалар жаеда
барайын деп уйден ажары сынып шыкты (К. Султанов).
СЫН.АР сан. Бир, жалгыз, биреу, екеудиц биреуи. Сыцар
^олы менен мугаллим журналдан бир нэрсени излеп атыр
(Ш. Сейтов). К^оразбек, ^оразбек дей бересец, а^ыры ол не
сенин егизицнин сьщары ма еди? (К. Ирманов).
СЫЦгЫРЛАУ ф. Сылдырау, бир затца тийип сес шыгарыу,
урылган сес. Мондалин менен гармон дауысы арбадагы ^эм-
ме затларды тусирип болмай-а^ сыцгырлап кетти (Т. К^айып-
бергенов).
СЫН.К: сыц^ етиу ф. Сыц^ылдап жылау, цыццылдау, сыц-
фллдау. Тентек буйра толкынларьщнан асып, сыц^-сыц^ еткен
кулисицди сеземен (Э. Шамуратов).
СЫНДЫЛДАСЫУ сыц^ылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
СЫНДЫЛДАУ ф. 1. Жицишке сес шыгарыу. Палуан ку-
лискендей сыццылдап, Бахыт сазын шалган гумис сууларыц
(И. Юсупов). 2. Жылау, цыц^ылдау.
СЫН.СЫЛАУ ф. Сьщсылап эсте жылау, сес шыгарыу.
СЫН.СЫУ ф. Сьщсып сес шыгарыу, эсте жылау. К^улагын
салып тыцлады, Сыцсылап шыедан сестинен, цыз екенин би-
леди («Мэспатша»). Оньщ кетерде сыцсып жылаган сести
246
цулагына тал-тал келип, басын !жацлатады да турады (Т.
йыпбергенов)^ |
СЫП: сып бериу, сып етиу ф. Тез, жылдам, шаццан, дэр«
риу. Иштен цеш ким сып етип шыга цойган жоц (О., Хожа4
ниязов);
СЫПА ат. Адам отырыу ушын жерден жоцары цылып, би*
йиклетип исленген орын. Келиц, келиц мына сыпаныц устине1
етип, жайласа бериц (А. Бекимбетов).
СЫПАНЫ I ат. ^эмелдар, салтанатлы адам. Сыпайы келсе
мал соймай, Дэстурхан жайып нан поймай («Алпамыс). Ба-»
тырра шарапат, сыпайыга сиясат («Кобл ан»). Сыпайы тоцбас,.
цалтырар («КК- х- ПРО-
СЫПАНЫ II кел. Эдепли, ибадатлы, шыдамлы, сабырлы
ийбели. Олар жоцары жацтан келген сыпайы халыц (К. Сул*
танов). Медет деди Мийирхан бир мэцэлде кутэ сыпайы бий*
мэлел турде (Хожаниязов).
СЫПАИЫЛЬЩ ат. Эдеплик, ийбелик, сабырлыц. Деген ме-
нен кеп кешикпей-ац Рэметтиц езиниц музыка уйрениуге кутэ*
ебетёйсизлиги женинде билдирип, артыцмаш сыпайылык
етпегени молим болды (Р. Тагор).
СЫПАИЫШЫЛЫК ц. сыпайылыц.
СЫПАТ ат. 1. Келбет, тур, тус, керинис. Оньщ келбетш
сацырау далада анасынан айырылып цалган цозыныц сыпа-
тына усар еди (Ж. Аймурзаев). 2. Сапа, цэсийет. ♦ Сыр-сыпат
—тур-тусине, минезине, цэсийетине таныс емес, бийтаныс ту-
синбеушилик. Бир-биреудиц сыр-сыпатын^ таныспыз (К. Сул-
танов).
СЫПАТЛАМА ат. Улыума адамга я басца нэрселерге бе-
рилетугын минезлеме, сын.
СЫПАТЛАС кел. Сыр-сыпатлас-минезлес, сырлас, бир-би-
реудиц цэсийетлерин жацсы билетугын. Бурын сыр сыпатлас
болмаган жорады (К. Султанов).
СЬЩАТЛАУ ф. Сууретлеу, тур-тусин, керинисин айтьпг
бериу. Мацлайдагы цабат-цабат жыйрыклары ашыуланган jf
цапаланган адамныц Турин сыпатлайды (А. Бекимбетов).
СЫПАТЛАУШЫ ат. Минезлеме бериуши, сын бериуши.
СЫПАТЛЫ кел. Уцсас, мегзес, усаган. )\ешуац оцбас жу-
Уан царын, шошца сыпатлыны соумеймен (Отеш).
СЫГЩАНАУ ф. Тайганау, тайыу, жылысыу. Гурегиниц цар<
астында сыпцанап тайгагын ол бирден ац билди (Хожания-
зов).
СЫПСЬЩ: сыпсыц гэп, сыпсыц сез кел. ©сек, етирик,-
жалган, жасырын гэп, сез. Жацыннан берли сыпсыц сезлер'
кебейип баратыр (К- Аралбаев).
СЫПТАИ кел. Жецил, дуп-тузиу, оцтай. Сыптай болып?
женил-желпи кийинген, цолайлаган жецлериде туриулй.
‘ СЫПЫЛДАТЫУ сыпылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫПЫЛДАУ ф. Кез илмей тез етиу, тез етиу.
24^
СЫПЫРА ат. 1. КамыР ийлеу, жайыу ушын ?рм ун салыу*
<а арналып териден бас^а материалдан исленген зат. Сыпы-
рдмда болмаса, шанашымда уным жоц (А.1 Дабылов). Ким
Чхни айырар сыпыра—шанаштан, Олтир сол ийтицди Дуйсен
дэндекли (Эжинияз). 2. КатаР» топар. Дцыры бизлерди бир
«зыпырамызга напала усы жа^тан барады гой (0. Хожания-
-зов). 3. ^эмме, барлыц, тууел. Сыпыра бес тилла деп атыр,
торт тиллага келиседи гой (К. Султанов).
СЫПЫРРЫШ кел. 1. Анау-мынау нэрселерди сыпырату-
;гын материал, лэтте. 2. ц сипсекеш.
СЫПЫРЫК к. сыпырынды.
СЫПЫРЫЛЫУ ф. 1. Тазаланыу, сыйырылыу. 2. Жазды-
рылыу, жылысыу. Мен де сыпырылып шьщтым да кеттим
(Т. Кайыпбергенов).
... СЫПЫРЫНДЫ ат. Сыпырып жыйналган зат, жыйынды, -
г^оксы.
э СЫПЫРЫНДЫК Ц- сыпырынды.
СЫПЫРЫСЫУ сыпырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
СЫПЫРЫУ ф. 1. Тазалау, шарлау, сыйырЪ1у, артыу. Пат-
чпа тандырды кериуге кетип баратырса, бир кемпир есигиниц
алдын сыпырып атыр екен («КК- х. е.»). 2. Алыу, сыйырыу
шешип алыу.. Аттьщ басынан жууенин сыпырды (К. Султа-
нов). 3. Тазалау, жууыу.
СЫР I ат. Жасырын ис, билинбеген ишки ^эрекет. Мен
^барльц 'журек сырымды саган айтып тауыстым (Г. Изимбе-
;бетов). Енди ^алайда сыр бермеуге тырысты (Сейтов). 2. Ми-
нез, цылыц, жагдай. Жоц тыцлацыз, олай емес, бас^аша дэрья
сырын мен айтайын досларым (Э. Шамуратов). Аттьщ сыры
ийесине молим, цыздыц сыры теркинине молим («КК-х- н.»).
♦ Сыр минез—жудэ таныс, сырлас, ^ылыгына таныс, билис.
-Сырттан керисип те журдик, сыр минез болмадьп^ (К. Султа-
нов). Оныц менен жастан сыр минез болып ескен (К. Султа*
,нов).
СЫР II ат. Бояу, бояудыц бир тури. Сырлы зеренниц сыры
кетсе де сыны кетпес («КК- х. н.»).
СЫРАЛЕЫ ат. 1. Балыц ^эм басца да ац ауларынан бери-
летугын белек. Бира^ «жалацаяклар» бай ауылдан кеусен со-
д>аса, бай уйлер де бир асым сыралгы балыц ушын жалацаяц*
.ларга жалтац еди (К. Султанов). 2. кеусен.
СЫРАН ат. Сууьщ, ызгырьщ, боран. Не бир ургин сыран
*кетип, Кун райы тэуир келди (Ж. Аймурзаев).
СЫРБА ат. Кулацца илдириу ушын ^эртурли металлардан
.арналып исленген зат. КУларына салып алтын сырганы, Ка*
•«барын бер перийзадым йол болсын (Эжинияз).
CbIPFAK Ц. сыргана^ II
CbIPFAHAK I Сырганап ойнайтугын ойын. Кыста музлар-
41а тептик сыргана^ (И. Юсупов).
CbIPFAHAK II кел. Тайгана^, жылысцац, тайга^.
^48
СЫРРАНАУ ф. 1. Жылысыу, тайыу. Сапар сынаптай сыр-
?анап, болыстыц ыцгайына кеше берди (Ж. Аймурзаев) <
2. Сырганап ойнау.
СЫРРАУЫЛ ат. Сырыц, узын жицишке^ агаш.
СЫРРАУЫЛДАЙ кел. Сыргауылга усаган, сыргауыл сыяц-
лы, тэризли, яцлы. Сыргауылдай билеклерине Эжинияз бенен
Пирим жалбарынып асылды (К. Султанов). Доллары аяцла-
ры сыргауылдай (Сейтеков).
СЫРРЫТЫУ сыргыу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
СЫРРЫУ I ф. Жоцарыдан теменге царай жылжыу, тусиу.
Аэроплан Терткулден бир-еки айналды да Эмиудэрьяны бир
:цапталга алып, темен царай сыргыды (Н. Дэуцараев).
СЫРРЫУ II ф. Мийуе агашларыныц, есимликлердиц кеп
жемисли болыуы, мийуени кеп бериуи, питиуи, малыныуы.
Олардыц жицишке шацалары жугин кетере алмай темен ца-
рай ийилип, мийуелери сыргып тур (А. Бекимбетов).
СЫРРЫЯ кел. 1. Сум, жалатай ,жалац^ая, цуу, алдагыш,
иплас. Сумлыц жайлап суумацлаган сыргыя, Салып жолды
баслап мени бир цыя (И. Юсупов). Сол сыргыя шырагым,
Дазды сырттан герицди («Дырц цыз»). 2. Ауыс. Гезенде, цан-
ги май.
СЫРРЫЯЛЫД кел. 1. Жалатайлыц, жалацкаялыц, иплас-
лык. 2. Ауыс. Гезенделик, кацгымайлыц.
СЫРДАНДАЙ кел. Ашыц, цеш есимлик жоц майдан, далац.
«Отирали сырдандай дала (К. Султанов).
СЫР ДАС ат. Сыркау, кесел, ауырыу, бийтап, науцас. Ага,
Дайып атам кешеден бери сырцас екен (К. Султанов).
СЫРДАСЛАНЫУ ф. Кеселлениу, наукасланыу, ауырыу. Ол
шацыртылган еди, бугин сырцасланып отырганын айтып жи- '
берипти (Т. Дайыпбергенов).
СЫРДАСЛАУ кел. Наукаслау, ауырыулау, бийтаплау.
СЫРДЫЛЫУ ф. Тамам болыу, агып питиу.
СЫРДЫРАТЫУ ф. Денениц цатты ауырыуы, сырткы бир
нэрсениц тийиуи нэтийжесинде денениц кацсауы. Петьканын
ыцырсыныулары сай-суйегимди сыркыратып, шыдамай сырт-
ца шыгып кеттим (Ш. Сейтов).
СЫРДЫРАУ I ф. Ацаба суудыц сес шыгарып эсте агыу,
суудыц азлап агыуы.
СЫРДЫРАУ II ф. Ка^сап аУыРыу, сызлап ауырыу, сол-
я^ылдау. Маман бийдин бууынлары сырцырап кетти (Т. Да-
йыпбергенов). Дурбан кекшиниц аягы сыр^ырап, гаррылыц
фзин танытты (М. Абдреймов). '
СЫРДЫУ ф. 1. Сууын агызыу, барлыц суйьп^лыцты тауы-
сыу. 2. Сууын агызыу, сууын шыгарыу. Дацпа1\лардын сууын
сырц^анда, палау писип тайын болган еди (К. Аралбаев).
СЫРДЫЯ ц. сыргыя.
СЫРЛАС кел. Муцлас, ацыллас, пикирлес. Бириц сицлим,
।
бириц улкен цурдасым, бурыннан-ац ацылгейим сырласым
(«Кырц цыз»).
СЫРЛАСЫУ ф. Ацылласыу, пикирлесиу, ойласыу. Базар-
гулди бир керип, сырласып керейин деп ойлады (К. Арал-
баев) .
СЫРЛАУ ф. Сыр жагыу, сыр менен цаплау, нагышлау,
бону. Ерекке отау цурады, босарасын борлатты, керегесин
сырлатты («Алпамыс»).
СЫРЛЫ I кел. Сырланган, сыр боялган, нагышлангаш
Оннан кишкене сырлы тостаганга гоже цуя баслады (К. До*
санов). Сырлы зеренниц сыры кетсе де, сыны кетпес («К^. х.
и».).
СЫРЛЫ II кел. Тусиниксиз, астарлы, жасарып. Бул сыр-
лы уацыя, цэммени цайран етти (А. Бекимбетов). Арадан кеп
кун отпей ац сырлы жумбацты шешиудиц. цолайлы пайыты
да келди' (К. Смамутов).
СЫРМАК^ ат. 1. Тауардыц ишине пахта, жун цэм басца
да нэрселердиц салып тигилген уст кийим, гупи, гуртеше. Ац
суттен де аппац сарпай тайынлап, устинен сыпырып сырмагын
алды (А. Дабылов). 2. Сырып тигилген цэр цыйлы кийим.
Басында сырмац цалпагы бар («Жеткиншек» г.).
СЬ1РМАК1ЛЫ кел. Устинде сырмагы бар, сырмац кийген.
СЫРМАК/ГАЙ кел. Сырмац тэризли, сырмац сыяцлы,
сырмацца усаган.
СЫРНАЙ ат. 1. Кеп тесикли етип исленген саз эспабы»
Сырнай, гернайлардын. дауысы тауды, тасты жацлатты («Ер
Зийуар»). 2. Цуурац цамыстан тил шыгарылып кеп тесикли
уплел шертетугын эпиуайы цурал.
СЫРНАЙДАЙ кел. Сырнаига усаган, сырнай сыяцлы, сыр-
най тэризли.
СЫРНАЙШЫ ат. 1. Сырнай шертетугын адам. Мынау
Шымбайдагы Узацбай. сырнайшыныц лапызы емес пе? — деди
Айымжамал (0. Хожаниязов). 2. Сырнай согатугын цэниге
адам.
СЫРРЫЙЫУ ц. соррыйыу.
СЫР-СЫПАТ ц. сыпат.
СЫРТ I ат. 1. Бир нэрсениц арца тэрепи, таманы, екинши
беги. Бундагы мацсет егер баспашылар топылган жагдайда
атлы эскерлер сырттан оларга дэс цойыу еди («Жас ленин-
ши» г.). 2. Дала, тыс, майдан. Бул ар сыртца шыцты (К. Ир-
манов). 3. Уст, жоцары. Сыртынан пиджагин кийди де, цеш
нэрсе билмеген киси усап жолга шыцты (Т. Кайыпбергенов).
Мектеп тас гербиш пенен салынган, сырты цэк пенен аклан-
ган (Ж. Аймурзаев). 4. Жоц уацтында, болмаганда. Бир му-
сэпир гэрипти, сыртынан сайыушы болма («Мэспатша»).
5. Шет, басца, узац. Сыртта журип сизлер менен байланыс
жасаган адам болса керек (К. Эуезов). 6. Артынан, сырты-
нан. Оныц барлыц цэрекетин сырттан бацлап ацлып турган
250
(К. Айымбетов). Ол елтирсе журттыц сырттан айтары, бий-
пгарага жаза цурыц тускен дер (Т. Жумамуратов). ♦ Сыртца
шыгарыу—хабарлау, жэрия етиу. {^ууанран сезимин сырт^а
шыгарганша асыгып, бир нэрсе ^авдында сез баслагысы ке-
леди (Т. Кайыпбергенов)*
СЫРТ Ц: сырт етиу ф. Тырс етиу, дуре етиу, сыртылдау.
Бир уацытта бир нэрсе сырт етип, пистолет тутцан цолым
силкинип кетти (Т. Кайыпбергенов).
СЫРТК^АРЫ кел. Тысцары, майданра, далара. Эжинияз,
сыртцары журип баратыр еди (К. Султанов).
СЫРТК^Ы кел. 1. Шетки, майдандагы, даладагы. Патша-
льщ шэ^эр Хийуаны сыртцы жа^дан сазлау ушын улкен дий-
уал салынады (К. Султанов). Ауылдыц сыртцы кериниси де,
иши де езгерди (Т. Кайыпбергенов). 2. Устки, жоцарры. Жума-
гул сырт^ы пальтосын шеп жацтагы дийуалга цагылран ше-
геге илдирди (Т. Кайыпбергенов).
СЫРТЛАН ат. зоол. влимтик пенен ау^атланатугын жуни
цатты^ик ^эм дагал, мойынында жалы бар, тури сол жасап
гурран жерине сэйкес келетурын, тусликте жасайтугын цае-
цыр туцымлас сут емизиуши жыртцыш жабайы ^айуан. Ийт
асырасац сыртланнан, К^йды бермейди ^орадан (К;. Айым-
бетов).
СЫРТЛАНДАЙ кел. Сыртлан сыяцлы, сыртланга усаран.
СЫРТТАН р; 1. Басца жастан, майданнан, даладан. Сол
^уацытта сырттан Шериптиц баласы Алламберген кирип кел-
ди (К- Ирманов). 2. ц. сыртынан.
СЫРТЫНАН р. 1. Жоцта, белек, айырым. Бэрибир сизлер
сыртынан мацтанган менен ол еситпейди (Э. Шамуратов). 2.
Артынан, кейнинен.
СЫРША ат. Бояудыц бир тури; жылтырап цататурын
<юяу. Сырша менен сырланган гузелер, цатара тур бадиялар
(К. Аралбаев).
СЫРШЫ ат. Кандайда бир затларды сырлайтугын адам.
’бояушы.
СЫРЫК^ ат. Узын жицишке агаш. Уйге барган соц ана
^оралардан адамга бир сырыцтан алын (К. Султанов).
СЫРЬЩЛЫ кел. Сырыры бар, сырыода ийе.
СЫРЫК^СЫЗ кел. Сырыры жо^, сырыада ийе емес.
СЫРЫКДАЙ келб. Сырыода усаран, сыры^ сыяцлы.
СЫРЫЛДА!^ кел. Кекиреги шууылдайтурын, цырылдай-
турын, шууылда^, цырылдац.
СЫРЫЛДАСЫУ сырылдау фейилиниц шериклик дэре-.
жеси.
СЫРЫЛДАТЫУ сырылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.,
СЫРЫЛДАУ ф. Шууылдау, цырылдау. 0зи кекиреги сы-
рылдап зорга жур (Т. Кайыпбергенов).
СЫРЫЛДЫ ат. Шууылды, цырылды. Хе—деди анам,—
251
^улавда жат тийетугын сырылды .аралас бир турли дауыа
пенен (К. Смамутов).
СЫРЫЛЫУ сырыу фейилиниц озлик дэрежеси.
СЫРЫСЫУ сырыу фейилинин шериклик дэрежеси,
СЫРЫТТЫРЫУ сырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ч СЫРЫТЫУ сырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫРЫУ ф. Дэр турли материалларды ири жол етип жол-
жол цылып тигиу., Даялым нан жабады, керпе сырыйды
(Айбек). ‘ ,
СЫТЫЛЫУ сытыу фейилинин езлик дэрежеси.
СЫТЫРЛАТЫУ сытырлау фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫТЫРЛАУ ф. Тырсылдау, шытырлау. Ший есик сытыр- *
лап кетти (Ж. Аймурзаев). Дудыц тубинен иамыс сытырлагв
биреудиц ныймылдаганы сезилди (Т. Дайыпбергенов).
СБ1ТБ1РЛЫ ат. Тысырлы, шытырлы. Базда шептиц сытыр-
лысына нУлаК тигеди (Т. Дайыпбергенов).,
СЫТБ1СЫУ сытыу фейилинин шериклик дэрежеси.
СЫТЫТТЫРЫУ сытыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫТЫТЫУ сытыу фейилинин езгелик дэрежеси.
СЫТЫУ ф. Сыпырып алыу, жулып алыу, таратыу, боса-
тыу, сылыу. Дарацалпацлар малдыц жилиншик суйегин сы-
тып алып, цоргасын цуйып, ойын ойнайды (К. Султанов).
Дызлар туттыц басынан, гулгин жапыра^ сытады (Т. Сейт-
жанов). ♦ Сытылып ^ашыу—жаздырылыу, босаныу, шыгыу.
0зи де огыры царыулы, жургенде аягынын астындагы ор:
панлар бармагынын арасынан сытылып ^ашады (Сейтов).
СЫЯ ат. Хат жазыуга арналган бояу, ^эр !$ыйлы рендерю
суйы^ зат. Сыясы да^ туспеген таза сыя, Дууасын тапсан^
болар дэртке дауа (Эжинияз). Тас дэует гене безден ^ап-
ланган, сыясы тарыдан бэрин таслаган (С. Нурымбетов).
СЫЯ ДЭУЕТ ат. Сыя салатугын ыдыс. Добдыйшаны алып„
сыя дэуети менен цамыстан исленген цэлемди бир шетке
цойды (К. Султанов).
СЫЯД ат. Келбет, тур, пишин, керинис. Керсем билсем
мен хабарын айтайын, Дандай еди жоц малынныц сыягь®
(«Алпамыс»). Жараспай кетти аягым, Кимлерге усар сыягым
(Д. Ирманов). Туттым шэ^эринизден еки жас бала, Айпар-
шага мегзер ^ыздын сыягы («Мэспатша»).
СЫЯДЛАНЫУ ф. У^сау, секилли, тэризли, мегзеген, уса-
ган. Булшьп^ етим искен сыяцлы ауырады (0. Хожаниязов).
Бира^ онда элле дандай жасырын сыр бар сыя^лы (0. Ай-
жанов). Элле кимди излеген сыяцлы ол жэн-жагына жалтак-
жалтац царайды (О. Хожаниязов).
СЫЯКЛЫЛЫД кел. Уцсаслыц, мегзеслик.
СЫЯСИЙн. сиясий.
СЮЖЕТ ат. Эдебий шыгарманыц мазмунын сууретлейту-
гын уа^ыялар жыйнагы. Хальп^ поэзиясына кирген образлар-
252
ды, сюжетлерди поэтикалыц приёмларды пайдаланады (К^
Мацсетов).
СЮЖЕТЛИ кел. Тийкарында сюжет болтан, сюжет ду-
зилген.
СЮЖЕТСИЗ кел. Сюжет тийкарында исленбеген, сюжет-
ли етип дузилмеген.
СЮИТА ат. муз. Бир неше турли пьесалар«дан ибарат бол-
ган хэм айырым цЪсыцлардан туратугын музыкалыц шы-
гарма.
т
Т I. Царацалпац алфавитиниц жигирма бесинши хэриби
хэм оныц тацбасы. 2. Т ны айтцанда ауыз эсте ашылады да/
тилдиц ушы тиске тийип, дауыссыз сести пайда етеди. 3. Т
хэриби сездиц басында: тас, талац, ортасында: цатар, шатыр,
ацырында: хызмет, цаназат сыяцлы сезлерде жазылса, ал
базыбир жагдайларда сездиц ацырында: киловатт т. б. сез-
лерде екеуи цатар сацланып ж азы лады. 4. ц. т э.
ТАБА I ат. Нан писириуге ямаса цэр турли нэрселерди
цууырыуга арналып металлдан жасалган асты-усти тецдей
децгелек цаусырмалы ыдыс. Дэстурцанын кецнен жайып
Абадан, Цууырдагын алып келди табадан (Т. Сейтжанов).
ТАБА II ат. Биреудиц сэтсиз исине цууаныушылыц, кулиу-
щилик. Жоц айыпты тагып таба цыласац, Жалганнан цый-
пацлап тэубе цыласан, (К^. Ирманов). Ацылсыздыц нэсиятын
алмайман, Душпанлардыц табасына цалмайман («Алпамыс»).
ТАБАК> ат. Темирден, цалайыдан, агаштан, басцалардан
исленген тамац цэм цэр турли затлар салатугын ыдыс. Улкен
асым тыран шабац, салып жегецим жеден табац (Кунхожа).
Ф Табагу тартыу—тамац бериу, ауцатлаадырыу. Он бес ара
табак тартты, Несийбе сол болган екен (Бердац). ^улымбет
бай сыртца шыкцан жасауыллардыц цайда кеткенин билмей,
табац тартыуды тоцтатып- отыр еди (К. Султанов).
ТАБА^ЛАС кел. I. Дуз-дэмлес болып, ез-ара царым-цат-
наста болган кисилер. Заманында табацлас болып, 1^улымбет
* пенен цол жууысцан (К. Султанов). 2. Аукатты бир табацтан
жеу, ау^атласыу. Ауыл елди аралап журип талай адамлар
менен жолдас ^эм табацлас боласан (О. Хожаниязов).
ТАБАК^ЛАУ ф. КанДайда бир затты табац пенен белиу:
бир нэрсени таблица салыу.
ТАБА^ЛЫ кел. Табагы кеп, табагы бар.
ТАБАКСЫЗ кел. Табагы жоц, табацца ийе емес.
ТАБАКДАЙ кел. Табацца усаган, табац сыяклы, тэризли,
яцлы.
ТАБАКД11Ы ат. I. Табац ислеуши, согыушы. 2. Тонга, са-
253
дакага, мерекеге улкен ша^ырыспага келгенлерге тама^ та-
сыушы. Батыр айтцан сон. таба^шыларда жан бар ма, жууы-
рыу менен дэуге барып сизди Оразымбет шацырып атыр
дейди («КК- х- £•»).
ТАБАЛАБЫШ кел. Биреудиц сыртынан унамсыз гэп еткиш.
ТАБАЛАНЫУ табалау фейилиниц езлик дэрежеси. .
ТАБАЛАТЫУ табалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАБАЛАУ ф. Биреудиц бахытсызлыгына, исиниц шепке
айланыуына сэтсизликке ушырауына ^ууаныу, сыртынан
унамсыз гэп етиу. Косыбай тацланып тацыр^аныудыц да эжи-
уалап табалаудыц да есабын таппай, енжарльщ кез i^apac
пенен оша^ жавда барып отырды (К. Султанов). Бош ийгит-
ке туесе цатты саудалар, Достыц зар ийглап душпан табалар
(Эжинияз).
ТАБАЛАУШЫ ат. Биреудиц сыртынан унамсыз гэп, сез
етгиуши.
ТАБАЛДЫРЫК ат. Есиктиц еки босагасыныц арасындагы
мацлайшага 1^арама-^арсы жерге тирелген агаш табаны. Та-
балдырыц мацлайшасына сом алтыннан ^уйдырды * («Мэс-
патша»). Агаш ергенектиц екеуи де табалдырыеда шекем на-
гнела сыррып тур (К. Султанов).
ТАБАЛДЫРЫКТАИ кел. Табалдырьида усаган, табалды-
сыя^лы.
ТАБАН ат. I. Аяктыц тобьпуган теменги жерге тийетугын
жалпац бети. Мацлайы кунге куймеген, табаны жерге тийме-
ген («Алпамыс»). Ашыуы келип атаныз, табанын оныц тил-
дирди («Кырц цыз»). Кэтте табанына гикен киргенинеде 1\а-
йылшылыгым жоц (0. Хожаниязов). 2. Ау, трактор, танк
хэм бас^алардыц жерге тирелип тийетугын жагы. Табан жа-
гына ^оргасын, устицги арцалыгына цал^ы еткерилген
(К- Ирманов). ♦ Табан тозыу (^абарыу)—нэтийжесиз журиу,
бийкарга ^элек болыу. Почтага 1^атнай-^атнай табанда ца-
барды (К. Султанов). КаРа табан—жарлы, ^аллаш, ез куши
менен кун кериуши. Шыгыц майданга i^apa табан гедейлер
(К. Султнов). Табан ети, мацлац тери—^адал мийнет пенен
тап^ан табыс. Омиринше табан ети, мацлай тери кун керген
баласын ^айгырды (К- Ирманов). Табан жылтыратыу—Ауыс.
тез кетиу, аула^ журиу. Баспашылар тотепки бере алмады,
табанын жалтыратып келген изин тапты (К- Ирманов). Та-
бан жерге изеп бастырмау—а) цасынан цалдырмау, уйден
шыгармау. Ол (экеси) болганда Мийдрханды табан жерге
изеп бастырмайтугын еди (0. Хожаниязов) б) кел ипмеу,
экелмеу, жолатпау, жакынлатпау. Табанда турыу- ден,
тосыннан, тапжылмай, дэрриу. Екеуи де бир-бирин кериуден-
табанда турып калды (Ж. Аймурзаев). Табан бальщ—ба-
льпугыц кишилеу жалпа^ тури. Табанын ^ырып алыу—жаны-
на жакынлатпау, келтирмеу, жолатпау. Табанын тоздырыу—
Хайта-цайта цатната бериу, келтириу. Табаны тайыу—жумыс
254
орнынан айыплы болып босаныу. Табанын тилиу—табанын
пышац улыума тыйык пенен кесиу. Табанына дуз цуйыу—та-
банын тилип дуз салыу, дузлау. Табан тиреу—царсыласыу,
куш салыу, орнырыу, ар^а суйеу, турацлау. Таба ал май ^еш
илажын, Тамара кыз табан тиреп, Жыйды бойга куш i^yya-
гын (Ж. Аймурзаев). Табанлап турыу—царсыласыу, ежесиу,
ерегисиу, ежетлесиу. Олай болса табанлап турып аламан
(Т. Кайыпбергенов).
ТАБАНДАЙ кел. Табан сыяклы, табанга усаган, мегзес.
ТАБАНЛАС к. табанлы.
ТАБАНЛАСЫУ табанлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАБАНЛАУ ф. Бир нэрсени, затты тура^лы турде ислеу,
^эрекет етиу.
ТАБАНЛЫ кел. I. Бир багыттан айнымайтугын, тура^лы,
тыяна^лы, шыдамлы. ^урзия бир созли ^эм табанлы еди
(«Сэл. Окт.» т.). ^\ац нийетли жипектей жумсац минезли,
табанлы сезли, Жэмийласы цайда? (К. Султанов). 2. Бир
заттыц теменги жагы, ултаны бар, ултанлы.
ТАБАНЛЫЛЫК ат. I. Тура^лылы^, шыдамлылыц, тыя-
на^лыльщ. 2. Ултаны барльп$, ултанлылык.
ТАБАНСЫЗ кел. I. Тура^сыз, тыяна^сыз, шыдамсыз, т^ор-
^ai^. Ким табансыз тайга^ болса, Ондайлардан кол уземен
(Д. Назбергенов). 2. Табаны жоц, табаны болмаган, ул-
тансыз..
ТАБАНСЫЗЛЫК ат. I. Тураксызльщ, тыяна^сызлы^, шы-
дамсызльщ, цорца^лык. Кыйын-цыстау кун болып, цанжыга-
дан цан а^са, жат елде тарыгатугын кун болса, табансызлыц
ислейтугын болсаныз , маран ермецлер (Н. Дэуцараев). 2.
Табаны жо^льц, табаны болмаранльщ, ултансызльщ.
ТАБАСЫЗ кел. Табасы жо^, табасы болмаган, табага
ийе емес.
ТАБЕЛЬ ат. I. Есап-санац ямаса баска ма^сетлер ушын
тийисли маглыуматларды белгилеп турыушы дизим. 2. Иске
цэлиплесиу жагын есапца алатугын жеке номер жагылган,
1$ол коятугын журнал. 3. Окыушылардыц билим ба^аларын
(шере^лик ямаса жылльп\) жазып керсететугын кагаз. Ал
габельде ведомость ^ешуак цалмас кейинде (Б. Исмайлов).
ТАБЕЛЬЛЕС кел. Бир табельде, табели бир. .
ТАБЕЛЬЛИ кел. Табели бар, табельге ийе.
ТАБЕЛЬСИЗ кел. Табели жоц, табельге ийе емес.
ТАБЕЛЬЩИК ат. Табельщик, табель жасаушы, есап-санац
алыушы. Олшеген тайелщик азын биледи, Жалцаудьщ ^ыл-
уасын жасырмау керек (С. Нурымбетов).
ТАБЕЛЫНИКЛИК ат. Табелыциктиц жумысы, хызмети.
ТАБЖЫЛМАУ ф. I. Козгалмау, жылжымау, тырп етпеу.
Жаманлыгы шыбын жанды аларсац, Тапжылмастан жасыл
тусир басыма («Кыр^ цыз»). 2. Кайтпау, царсы турыу. Ол
езиниц ойлаганынан тапжылмады (Т. Кайыпбергенов). ♦ Таб-
255
жылтпай орынлау—сезсиз (иркинишсиз) орынлау. Тапсыр-
маны табжылтпай орынлау ушын цэрекетке киристи (Ж. Ай-
мурзаев) .
ТАБЖЫЛТПАУ табжылмау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАБЛЕТКА ат. Порошоктан децгеленип цатырылган дэри.
ТАБЛИЦА ат. Есаптыц кебейтиуи, облигацияныц утысы
цэм басцалар тууралы графа менен исленген маглыумат.
ТАББ1ЛЫУ табыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАБЫНЫУ ф. дин. с. 1. Путца шоцыныу, эруацца жалы-
нып-жалбарыныу, пирлерге сыйыныу, шукирлик етиу, цудай-
Fa цулшылыц етиу. Айы жаман алынып, атын айтып табынып,
Бабахай сонда сейледи («Мэспатша»). Табынатугын цудай
жоц, Не цыласан цалбыгайды (Омар). 2. Ауыс. Бас ийиу,.
багыныу. Сацца жугинип шынты менен табынып, Эдебин ту-
тып унилип аягына бас урып, Колынан алганын билмей цал-
ды («Мэспатша»).
ТАБЫНЫУШЫ ат. дин. с. КУЛШЫЛЫЦ етиуши, пиргесы-
йыныушы, багыныушы.
ТАБЫС ат. I. Кирис, пайда, ©ним, мийнет цацы. Кэзирги
турмысын есапца алсац, Табысы дэрьядай тасып барады
(К. Султанов). 2. Ауыс. Жетискенлик, жецис. Карацалпац
халцы мэденияттын барлыц тарауында улкен табысларга
еристи (Б. Исмайлов).
ТАБЫСКЕР кел. Пайда келтиргиш, мийнет цацыны кеп
алатугын адам.
ТАБЫСКЕРЛИК ат. Пайда тапцышлыц, мийнет цацыны
кеп табыушылык.
ТАБЫС СЕПЛЕУ ат. лиге. Кимди? Нени? деген сораулар-
га жууап беретугын сеплеу жалгауларыныц бири.
ТАБЫСТЫРЫУ табысыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАБЫСЫУ ф. Дийдарласыу, жолыгыу, бирине-бири туси-
нисиу. Сау-саламат табысты («Мэспатша»). Кирсиз кеуил
габысып, КаДала берди кез-кезге (Г. Есемуратов).
ТАБЫТ ат. ©лген адамныц денесин салыуга арналган зат,
зэцги. Биреулер табыт согып атыр (Т. Кайыпбергенов). Мы-
ца табыттыц алдын кетер, еликти Шукиржанныц уйине апа-
рамыз (А. Бекимбетов),
ТАБЫТТАЙ кел. Табыт сыяцлы, яцлы, тэризли, табытца
усаган, мегзес.
ТАБЫУ ф. I. Жогалган затца жолыгыу. Оны кутпеген
жерден бир танысы табыла кетип, оны районга алып кетти
(в. Айжанов). Сез жуйесин тапса, мал ийесин табады
(«КК- х- н.»j. 2. Мийнет цацы алыу, кирис, табыс киргизиу.
Табыс шеи болган жоц, ен эуеле уйинин кемис кетигин тол-
тырды (О. Айжанов). 3. Излеу, царастырыу. ♦ Ой л ап табыу—
бир жацалыц ашыу.. Мацул деп табыу—цосылыу, хошкериу.
Тилин табыу—тетигин, сырын, эдисин билиу. Каза табыу—
елиу, цайтыс болыу, жан бериу. Ацыл табыу—бир истиц ду«
255
рыс шешилиу усылын билиу, цыйыншылыцтан цутылыу, Та-
^ып айтыу—-орынлы дурыс сейлеу. Мал табыу—пайда келти-
риу, мийнет ^ацы алыу. Тенин табыу—езине цолай жубай
%табыу. Бабын табыу—цэлеген тилегин орынлау.
TAFA ат. Аттыц аяты таймау, туягы тозбау ушын туякца
цагылатугын децгелек’ темир. Бедеуге цаедайсан. полаттан
тага, сауыт^а тутцайсац алтыннан жата («Алпамыс»).
ТАРАЛАНЫУ тагалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАРАЛАСЫУ тагалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАРАЛАТЫУ ф. Тага салдырыу, цацтырыу, тага ^ой-
дырыу. Жылцыларды жецис тойга сайларыл. Тагалатып ат-
ларыньщ дойнарын (С. Нурымбетов).
ТАРАЛАУ ф. Тага кагыу, тара салыу, тага цойыу. Дэулет
кетти Кегейлини жагалап, Торы атыньщ терт аягын тагалап
(«КК- х. ц.»)-
ТАРАЛЫ кел. Тарасы бар, тага цагылган, салынган.
ТАБАСЫЗ кел. Тагасы жоц, тага ^агылмаган.
ТАРАМ ат. 1. Таман, ауцат, ас. Буны керип Гулайым,
Жацсы тагам писирди («К^ырн кыз»). Тагам толы дастурка-
ныц, Толган майлы щерегиц бар (И. Юсупов). 2. Ауыс. Ау-
цат, тамац, дэн.
ТАРЫ к. с. Буннан басца, буныц устине, жэне деген мэни-
деги бириктириуши кемекши сез ша^абы. Сержан тары да
сейлей алмай ^алды (Т. Цаиыпбергенов). Этирап^а бир фа-
рады да тары тупирди (К. Султанов).
ТАБЫЛЫУ тагыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРЫНЫУ тагыу фейилиниц. езлик дэрежеси. .
ТАРЫСЫУ тагыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТАБЫУ ф. Кийимге ямаса бас^а заткга бир нэрсени илиу,
жапсырыу, кадау. Омырауына терт ' ерденди ^атарластырып
тагыпты. ♦ Жаман ат тагылыу—жала жабылыу, сезге цалыу.
Гуна тагыу—айыплау, гуналау. Муз бенен ыгып кеткен ау да
салаклыктан болган деген гуна тагылды (М. Абдреймов).
ТАЖ ат. Патша менен ханлардыц жо^ары мэртебели бел-
гиси ретинде кийетугын эшекейли бас кийими. КЫРК Кыз
оныц цасында, Алтын тажы басында («Kjwpi^ 1^ыз»). РаррЫда
дуньядан етти, Тажы тахтын таслап кетти (Берда^).
ТАЗ ат. Баста болатугын котыр, жара. Улкен уйде шаш
алыспа болса, кишкене уйде таз цор^ады (КД. х. н.»). Пахта-
цыз таздыц шашындай, Кесеклер аттыц басындай (С. Ну-
рымбетов). Таз таранаман дегенше той тарцап кетеди («КД.
х. н.»). ф Таз кебине келиу—бурынгы цэддине тусиу. Тагы
таз кебине келдиц бе? (К. Султанов).
ТАЗА кел. 1. Кирсиз, кири жок. Таза жууылып ерилген
шаш бир тартар жипек орамалдан шыгып бексеге- тусип
гур (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Нагыз хакый^ат, шын, хеш-
г^андай косындысы жок. Эбизэмземниц сууындай биреулердиц
таза му^аббатын буздыц сен нэлетий урыс, жауыз («Дыз*
Г-2;б , 2ЬГ
КК-» г.). ^адал нийет журеги де омырауындагы орденле-
риндей таза еди (О. Айжанов). ...таза ^а^ пейил балалар
жасауылларды урып ^ашцанын айтып берди (К. Султанов).
♦ Таза ^ауа—Оузылмаган салцын жагымлы самал. Дени
таза—анау-мынау менен иси жо<^, ез бетинше дурыс журету-
FMH киси.
ТАЗАЛАНЫУ тазалау фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАЗАЛАСЫУ тазалау фейилинин шериклик дэрежеси,.
ТАЗАЛАТТЫРТЫУ тазалау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ТАЗАЛАТЫУ тазалау фейилиниц. езгелик дэрежеси.
ТАЗАЛАУ ф. 1. Заттыц кир-^оцысын кетириу, артыу, жу-
уыу, суртиу, сыпырыу. Бийбиниц де машцаласы артып* кетти.
Мшек царын тазалау, гелле уйтиу оныц сыбагасына тийди
(Т. Цайыпбергенов). 2. Ауыс. Партия ^атарын ямаса' партия,
совет аппаратларын зыянлы элементлерден арылтыу. Партия
газалауы ашьщ. жыйналысларда болып етти (КПСС тар.).
ТАЗАЛАУШЫ ат. Таттыц кир-цоцын кетириуши, тазар-
тыу шы.
ТАЗАЛЫК ^т. 1. Кир жолатпаушылыц, дуупиязлык. Та-
залыц денсаулыцтыц тийкары. Ол тэртипли ^эм тазалыгы
жаксы о^ыушылардыц бири (©. Айжанов). 2. Ауыс. ХаДал~
лы1$, ^ац нийетлик. Бул тэжирийбе бизге цымбат ба^альп^,
Оуны ким ислесе, кеуил тазалыц (А. Дабылов). Аралымда
1ууылдыц ба? Тазалыцтан дэрегиц бар (И. Юсупов).
ТАЗАРТКЫЗЫУ тазартыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЗАРТ1\ЫШ кел. КанАайда бир затты екиншиси менен
тазалайтугын зат.
ТАЗАРТЫЛБ1У тазарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЗАРТЫУ тазарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЗАРЫУ ф. Заттыц кир—^оцынан айырылыуы, таза
болыуы.
ТАЗША ат. Таз бала, кэл бала. Тусинде тазша па^ыр бул
сарайга патша болды (9. Шамуратов). Аш болган тазшага
каты^та табылмады («Кырц цыз»).
ТАЗШАДАИ кел. Тазшага усаган, мегзес, тазша сыяклы,
тэризли.
ТАЗЫ ат. 1. Ац алатугын жуни тьп^ыр жуйрик ийт. Кез
ушында шауып киятырган тазыга кези тусти (Ж. Аймурза-
ев). Кыз KaPTa^ca 1$азы болады, Ийт ^артайса тазы болады
(«КК-х- н.»). Жуйрик тазы астында бар бедеу ат. КУслаР
салып батыр цылды кеулин шад («Кыр^ 1^ыз»). 2. Ауыс. Та-
зыныц ец жуйрик алгыр тури.
ТАЗЫДАИ кел. Тазы сыяклы, яцлы, тэризли, тазыга уса-
ган. мегзес.
ТАИ I ат. Бир жастан асцан еле екиге толмаган жылцы-
ныц баласы, толи. Аталастыц аты озганша, ауылластыц тайы
озсыц. («KJK-.х- н-»)- Туйеге мингенниц тайга та^ымы тол-
майды («КК- х- н.»).
268
ТАИ II ат. Буума, байлам, тец ягный тец менен елшене-
тугын колем елшеуи. Онбес путлыц тайларды арцалаганда
аягы жерге тиймейди (Н. Дэуцараев). ♦ Тай пахта—белгили
мелшерде пресленген бир топ пахта.
ТАИ III ат. Тец, барабар. Сезге дэрья бацсылыцта зор
еди, тилге шешен мьщ адамга тай еди (0теш). Камшы тау-
лап, адам аулап, ел жаулап, Оган цешким келмепти мис тай
болып (И. Юсупов).
TAHFAK кел. I. Сырганагыш, тайгыш, табан турмайтугын.
Жаца гана жарылып, устине суу шыцса, демниц арасында -
цатып, цайтадан кок тайгац музга айналды (М. Абдреймов).
2. Ауыс. Цыйын-цыстау, цэуетерли, турацсыз. Тун ишинде
тар жол тайгац кешиуден шыццандай болды (Ж. Аймурзаев).
Ким табансыз тайгац болса, Ондайлардан цол уземен (Д. Наз-
бергенов).
ТАЙЕА^ЛАУ ц. тайганацлау.
TAHFAHAK кел. Табанныц ез цэддинде турмай тая бере-
тугын, сырганац.
TAHFAHAiyiAy ф. Таятугын жерде табан турмай тая
бериу, сырганау. Елесин Эметке царсы тэрепке царай бат-
пацца тайганацлай-тайганацлай жууырып кетти (Т. Канып-
бергенов).
ТАИЕАНАУ ф. Тайыу, сырганау, табан тутпау. Аяцлары
тайганаса да отрядца муз усти менен журип етиуге туура
келди (А. Оразов).
ТАЙРЫЗДЫРЫУ тайнязыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЙЕЫЗЫУ ф. 1. Сырганатыу, тайганацлатыу. 2. Бир нэр-
сениц тубин тайдырыу.
ТАЙДЫРЫУ I тайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЙДЫРЫУ II ф. 1. Орнынан цозгау, шыгарыу. Есикти
тайдырып далага цаштым (И. Юсупов). Ергенекти тайдырыу-
дыц ылажын таппадым (К. Айымбетов). 2. Ауыс. Уазыйпасы-
нан алыу, жумыстан босатыу, шыгарыу. Айтбайды тайдырып
жиберди де, ези орнына отырып алды («Сов. цк..» г.). ♦ Бас-
тан багы тайыу—дэулети цайтыу, иси шебине кетиу. Кайсы
бирин айтайын, Тайдырды бастан багыцды («Кырц цыз»).
ТАИЛАК ат. Бир жастан асып, еле екиге толмаган туйе.
Сеннен тууган тайлац болса, Бул да берген сыйлыц болса,
Телиц менен байрац болса, 0нип —есер туйе екенсец (Кун-
хожа).
ТАЙЛАК/ГАЙ кел. Тайлацца мегзес, усаган, тайлац сыяцлы,
тэризли, яцлы.
ТАЙЛАТЫУ тайлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЙЛАУ ф. Тецгериу, тецлеу. Алып барган затларыныц
барлыгын сатып, дэн алып, туйелерге тайл ап, артып цойды
(«КК-х- е.»).
ТАЙМАУ ф. 1. Сырганамау, тайганацламау. 2. Заттыц ез
орнынан басца орынга жылжымауы.
259
ТАЙНАПЫР кел. Улкен, нэцэн. ^эуиздиц гыр дегерегине
гайнапыр гужимлер егилген (К. Аралбаев). Анау-мынау жи-
гитти кушке мисе тутпайтугын тайнапыр келиншеклердиц бу-
гин цэдди бугилип, цызыл жузи саргайыуы цатты батты
(0. Хожаниязов).
ТАЙПА ат. Класслыц жэмийетке шекемги бир территория-
да туратутын, бир тилде сойлейтугын бири менен бириниц
гууысцанлыц байланысы бар адамлардыц топары, халыц, цэ-
уим. 1\арацалпацлардыц бир тайпасы ©збекстанныц Бухара
Самарканд ‘цэм Фергана областларында жасайды («Сов. цц.»
г.). ♦ Бир тайпа ел-бир белек халыц, халыцтыц бир тийреси.
Бир тайпа ел сол жайынды бир ай ауцат етипти («КД. х. е.»).
ТАЙПАК^ кел. КанДайда бир заттыц тегислиги, жалпацлы-
гы. Усы дегеректеги бир цызыл цатардыц еки уш куннен бери
цыр соцынан цалмай ентелеп ерип журген тайпац бас таргыл-
буга цой цораныц буйирин жарып кеткен екен (К. Султанов).
1\аладан алганым алты арба асцабац, алты арбага жеккеним
—Таргыл ала тайпац муйиз ац боксе баспац («КД. х. с.ж.»).
ТАЙПА1\ЛАУ кел. Тегислеу, жалпацлау.
ТАЙРАК^ЛАНЫУ тайрацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАЙРА^ЛАСЫУ тайрацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАйРА^ЛАТЫУ тайрацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАИРА1\ЛАУ ф. Аягын аннан-саннан басып журиу, гэр-
дийиу, годдаслау уайрацлау.
ТАЙСАЛА^ЛАУ ф. Жалтацлау, цаймыгыу, жасцаныу. Ша-
йыршылыц тайсалацлау болмайды (С. Нурымбетов). Жара-
дар еткен ийемди, Бахадыр цыз сен бе деп, тайсдлацлап на-
шардан, цашатугын мен бе деп («Ер Зийуар»).
ТАЙСАЛДБ1РЫУ ф. Жасырындырыу, тасаландырыу. Ко-
палацтьщ тасасына езин хэм кемесин тайсалдырды (К. Сул-
танов). , .
ТАЙСАЛЫУ ф. 1. Жасырыныу, тасаланыу. Жолдасларым-
нан селкилик болмас, атца ма сууга ма, баслай бер, тайсал-
ган адам нэмэрт—деп жолдасларына царады (К. Ирманов).
2. К^аймыгыу, бугыу. Олда езиндей баладан тайсалып цал- *
сынба жанталаса кетти (Т. Кайыпбергенов).
ТАЙСАЛЫУШЫ ат. Жасырыныушы, тасаланыушы.
ТАЙША кел. Тайдыц кишкене тури, кишкене тай.
ТАЙЫН р. Хазир, таяр. Ацыл айтсац нэси-ятыцды алайын,
Не мутэжиц болса тайын цылайын («Мэспатша»). Тайын ас-
тыц куйиги жаман («КД. х. н.»).
ТАЙЫНБАУ ф. Корыцпау, жасканбау, цайтпау, шегинбеу.
Тайынбайды цырц жигит, Белли урыс цылады («Коблан»).
Шайыр дэстан жазыуга да тайынбас, КДцарман цыз атац ал*
сац Арыухан (К. Султанов).
ТАЙЫНДЫРЫУ ф. Бир заттыц тубин жылыстырыу, тай-
дырыу.
ТАЙЫНЛАНЫУ тайынлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАЙЫНЛАСЫУ тайынлау фейилиниц' шериклик дэрежеси.
ТАИЫНЛАТТЫРЫУ тайынлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТАЙЫНЛАУ ф. Х^зирлеу, таярлау. Ац суттен де аппац
сарпай тайынлап, устинен сыпырып сырмагын алды (А. Да-
былов).
ТАЙЫНЛАУШЫ ат. ^эзирлеуши, таярлаушы.
ТАИЫНЛЫК ат. Таярльщ, ^эзирлик. Бэ^эрги егиске ез
мэхэлиндс тайынлыц кирилсин («Сов. ед.» г.).
ТАЙЫНШАК ат. Бир жастан етип, еки жасед аяц бастан
жыледшыц баласы. Мыц цубылтып тынбай ойын сап, Кол етек-
те шабар тайыншац, Мойны бир гез децгелек туяц, жалы бир
1$уша^ (Т. Сейтжанов).
ТАЙЫНШАК/ГАЙ кел. Тайынша^ сыя^лы, тэризли, яцлы,
усаган, тайыншаеда мегзес.
ТАЯРЛАУ ф. ^эзирлеу, тайынлау. Пединститут жоцары
билимли мугаллимлерди таярлайды. («Сов. ед.» г.).
ТАЙЫУ ф. 1. Сыргана^лау, тайганас^лау, сырганау, ысыры-
лыу, жылысыу. 2. Ауыс. Бир жерден екинши жерге езгериу.
ТАИЫНЫУ ф. 1. Тик турган заттыц тубинен жылжыуы,
тайыуы. 2. Ауыс. Жумыс орнынан кетиу, жылысыу.
ТАКСИ ат. Счетчиги бойынша кирей тёлейтугын жаллама-
лы жецил автомобиль. Адам тасыйтугын такси.
ТАКСИСТ ат. Таксидиц шофери, такси айдаушы адам.
ТАКТИКА ат. Урыс гуресин жургизиу эдиси, искусство.
2. Ауыс. Белгили мацсетке жетиу ушын ^олланылатугын сия-
сий, жэмийетлик усыл, эдис, тэсил, жол.
ТАК I ат- Жуп пенен алмасып келетугын сан, жуптын
бири (К 3, 5, 7,). Уйленбей дуньядан таедетесец бе—деи со-
рады атасы («КК- х- е->>)- Бугин екеу болса мальщ, билипкой
тацла та^ болар (С. Мэжитов). Шицкилдекке та^ егиз берип-
ти (КК- х. е.).
ТАК таК етиу Ф- Сарт етиу, тырс етиу. Атып жиберген
кесеги тац етип есикке тийди («КК-х- е->>)- ♦ Та^ турыу—та-
йын болыу. Мен Жолында турыппан та^ («Мэспатша»). Ха-
лыедарым та^ турган гурес исинде, Эскерлерим цаедрманлы^
исинде (С. Нурымбетов).
ТАКА I р. илажсыздан, шыдамаганлыц. Таед болма-
ган сон. биреуин майданда услап едлып, биреуин уйге Кирги-
зии адамлар есикти басып турады (С. Мэжитов).
ТАКА II 'Ц- таеду.
ТАКАЛДЫРЫУ такал ыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАКАЛЫСЫУ таедлыу фейилиниц шериклик дэрежеси. -
ТАКАЛЫУ ф. Жаеднлау, тьпылыу.
ТАКАН ат. КуУырылган тары жууери, арпаныц ^эм тагы
басцаларды келиге туйип ямаса дигирманга тартып исленген
азык-ауцат. Шарбаедш жол.азыеда такая таярлапты (Т. Ка“
йыпбергенов). Уялмагыл беррегирек кел, КУРЫ шьщпа, тацан-
• 261
нан же (Бердац). Ф Жийде такан—жийде цосылып исленген
тацан. Жийде тацан менен цара тацанды цосып, сутке был-
Fan иштейимди ашцан (Ж. Аймурзаев).
ТАЦАНДАИ кел. Тацан сыяцлы, тэризли, тацанга усаган,
мегзес.
ТАЦАТ ат. Шыдам, сабыр, тезим. Мубэрек жамалын жэне
керсем деп, Тацатым цалмады кергеннен бери (Эжинияз).
Кутти, кутти, шыдамады тацаты (X. Сейтов.). ♦ Тацаты бол-
мау—шыдамы болмау, шыдамау. Ацыллас сырлаеым эй гез-
зал ярым! Сени кермегенде тацатым болмас (X. Сейтов).
Тацат етиу-"шыдам бериу, шыдау. Тацат етип тура алмадым. <
Кисенди узип бара алмадым (Бердац).
ТАЦАТЛАНЫУ ф. Шыдам бериу, шыдау.
ТАЦАТЛЫ кел. Шыдам беретугын шыдамлы.
ТАЦАТСЫЗ кел. Шыдамайтугын, шыдамсыз.
ТАЦАТСЫЗЛАНЫУ ф. Шыдамсызланыу, шыдамау.
ТАЦАТТЫРЫУ тацау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЦАТЫУ тацау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЦАУ ф. Жацынлау, тацалыу, Геугим тусиуден мейлис *
уацтын тацап цэмме киятыр (Ц. Аралбаев). Тез жэрдем ма-
шинасын шамга тацап, бирден тоцтап цалды (К. Султанов).
ТАЦЛАНЫУ тацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАК ЛАСТЫ РЫУ тацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЦЛАСЫУ тацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАЦЛАТТЫРТЫУ тацлау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ТАЦЛАТЫУ тацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЦЛАУ ф. Таярлау, тэртиплеу. ©ткен жылгы кемшилик-
ти саплайыц, Егис майданына исти тацлайыц (С. Нурымбе-
тов). Уэдесин берк услап Жуман ядында, Тацлап журди уа-
зыйпасын алдагы (Т. Сейтжанов).
ТАЦЛАУЛЫ кел. Таярлаулы, тэртиплеули.
ТАЦЛАУСЫЗ кел. Тацланбаган, тэртипленбеген.
ТАЦМАЦ ц. тацмацлау.
ТАЦМАЦЛАУ ф. Цосыкты тацмацлап оцыу, айтыу.
ТАЦСЫР ат. ген. с. 1. Жасуллыларды хурмет, иззет еткен-
де айтылатугын сез. Тацсыр, бул естияр шайырдьщ сезине
уцсайды гой (К. Султанов). 2. Жалыныу, жалбарыныу, ети-
ниу мэнисинде айтылатугын царатпа сез. Тацсыр-ау еле мен-
нен не.тиледиц, тиледиц де мен^ саган бермедим бе? (Эжи-
нияз).
ТАЦ-ТАЦ: тац-тац етиу ф. Тацылдау, таре-таре етиу.
ТАЦТУИНАЦТАИ кел. Минсиз, кеуилдегидей. Барлыгыда
гацтуйнацтай ез орнында болыуы керек (Ж. Аймурзаев). Би-
зиц ауылда он бармагынан енер тамган цолы бул уйди тац-
туйнацтай етип безеген екен (Ц. Султанов).
' ТАЦТЫРЫУ тагыу фейилинйц езгелик дэрежеси.
ТАЦЫИЫЦ кел. Аныц, нагыз, цацыйцат. Урыстын цашан
питетугынын тацыйыц билетугын ба едиц? (К. Султанов). Тацый-
262
ыц шежиредур сезим, Бирац цэдири болтан емес (Бердац).
♦ Такыйьц кериу — ^ацыйцат, аныц кериу. Кунхожаны та-
цыйыц кердим, Эжинияздыц сезин билдим (Бердац).
ТАДЫИЫДЛАНЫУ тацыйыцлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТАДЫ ЙЫДЛ АТЫУ тацыйыцлау фейилинин. езгелик дэре-
жеси.
ТАДЫЙЫДЛАУ ф. Аныгына шыгыу, ^ацыйцатын билиу, .
негизин аньщлау.
ТАДЫДДАД кел. Аузы, жагы тынбай кеп сейлейтугын
адам, пысыц, сезге шебер адам, сейлемшек, сейлегиш. Шо-
панлардын. ишинде ацыл дана гэпке уста сезге шебер, тилге
шешен ези ^эм батыр, ^эм шайыр, атыд айтсам Аман тацыл-
дац дер еди («Алпамыс»).
ТАДЫЛДАТЫУ тацылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАДЫ Л ДАУ ф. 1. Тарсылдау, тац-туц, тарс-турс етиу. Дай-
та-цайта сыртцы цапы тацылдап цагыла берди (А. Оразов).
2. Иркилмей, , аныц сейлеу.
ТАДЫЛДАУЫД кел. Такылдагыш, тацылда^.
ТАДЫЛДЫ ат. Дауыс, сес. Уйцылап жатцан дэудиц цу-
лагына бир та^ылды еситилди («ДД. х. е.»). Баслыц мениц
кецсеге келгенимди балдагымныц тацылдысынан сезип, дэр-
^ал кабинетике шацырды (©. Хожаниязов).
ТАДЫЛЕТТЕ I кел. Сыяклы, тэризли, цэлипте, сыпатта.
Куни менен усы тацылетте турып шыцты («КД- х- £•»)• Кэл
бала бир тацылетте бурынгы орында еле зицкийип турыпты
(«ДД. х- £•»).
ТАДЫЛЕТТЕ II р. Сыпатта, цэлипте. Бекзада тацылетте
жасанып баратырган баласына кези тусти (К. Султанов).
Усы тацылетте жатцан Кемекбайдыц турин керген адам жер-
кенгендей еди (Ж. Аймурзаев).
ТАДЫМ ат. Дизениц бугилетугын жагы. Атца минген ки-
синиц тайга тацымы толмас («КД- х- н.»). Ер устинде зорга
отыр, Датты цысып та^ымын («Дырц цыз»). Кептен бери атка
минбегенликтен шыгар, еки тацымым езилип, уйге шаршап
келдим (©. Хожаниязов). ♦ Тадым бурау — цыйнаудьщ, азап-
лаудыц бир тури. Тили гурмелгенлердиц гэ цулагын таулап,
гэ тацым бурау салып ^.элегенше азаплады (Т. Кайыпберге- *
нов).
ТАКЫМЛАСЫУ тацымлау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ТАКБ1МЛАУ ф. 1. Тацымга алыу, тацымга басыу. 2. Ауыс.
бшлесиу, цасласыу, изине тусиу, цуудалау. К°РКЬ1тасаЧ сен
кимди? Гижинип тисиц сацылдап, Ашыуланып Айдос бий ха-
тымды алды тацымлап (Бердац).
ТАДЫМЛЫ кел. Тацымы кец, улкен.
ТАДЫР ат. Дешцандай есимлик еспеген, тегис цатгы жер.
Ат шапцан майдан тацырлар, Дурылсын ац шатырлар («Мэс-
патша»). Асты тацыр екен, сонда отырып азлап дем алды
263
'(Т. Цайыпбергенов). Кенсе алдындагы таедр’майданда’жа^*
ты шыгып тур (©..Хожаниязов).
ТАКЫРЛАНЫУ таедрлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАК^ЫРЛАСЫУ тацырлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТА^ЫРЛАТТЫРТЫУ таедрлау фейилинин ерксиз ’дэре-
жеси. ,
ТА^ЫРЛАТЫУ та^ырлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЙМЫРЛАУ ф. 1. >^еш нэрсе ^алдьфмау, тып-тыйпыл етиу,
етиу. Байланган маллар алдын жылан жаларандай етип
таедрлап жеп болган (К. Султанов). Берсе телеги та^ырлап
^алатугындай дунья малынан айырылатугындай керинеди
(А. Бекимбетов). Арцан бойлы жерди таедрлап жеп болып-
ты,.. («К^ыз. ед.» г.). 2. Ойлы-бэлентли, гедир-будырлы жерди
едтайтыу, тегислеу.
ТАК^ЫРЛЬЩ ат. Та^ырдыц орналаедан жери, такырдын
мол жери. Бир та^ырлыцта еки уш бала лопай ойнап жур
(К. Султанов). Кермейсен бе еткендеги туксиз таедрлыкты,
з^эзир оны жасыл денген егисликлер орап алган (А. Бекимбе<
тов). Таедрльщта бизлерди отырады деп кимниц есице келе-
ди дейсец? (Т. кайыпбергенов).
ТАК^ЫР-ТУК^ЫР е. с. Сестиц, дауыстыц еситилиуи. Ден-
ге'леклердин тацур-туедры кун арцан бойы кетерилгенше еси-
тилип турады (Ш. , Сейтов). Олар езлеринин тацур-туедры
менен булардьщ цапыны да ашцанын ескермедк (Т. К^айып-
бергенов).
ТАК^ЫУА кел. Созиуар, шешен, копти керген, копти билген.
Сен жассац, сезине Караганда та^ыуа гаррысан (Т. К^айып-
бергенов). Бир таедуа адам сьщац етип кетипти гой (К. Сул-
танов) - L
ТА^ЫУАЛЬЩ ат. Шешенлик, сезиуарлыц.
ТАК^ЫЯ ат. Сырып, кестелеп, нагысланып исленген жуед
бас кийим. Аредсындагы баланыц таедясы ушып тусти (А.
Бекимбетов).
ТАК^ЫЯДАИ кел. Таедяга мегзес, усас, таедя сыя^лы, тэ-
ризли.
ТАК^ЫЯЛЫ кел. Басында такыясы бар, таедя кийген. Куб-
ладагы ауылдан келген такыялы бала скамейкадан жылысып
тусип, жерде журёсинен отырды (Т. кайыпбергенов)'.
ТАЭДЫЯШАН, кел. Та едя кийген, таедялы. Таедяшад ша-
шы.н туйип, келди бир едз вокзал жайга (Ш. Арпед). Кими
таедяшац, бешпентлеринин шалгайларын тесеп жуп-жуца
бойраныц устинде бурисип отыр (А. Шамуратов).
ТАЛ I ат. Жицишке жапыра^лы, майыска^ пута^лы агаш-
тыц бир тури. КаРа{\алпац жери тал-терекли улке (К^. Доса*
нов). Елиу жаста шаршадым ба талдым ба, Бир жуз жыллык
емири бар талдыц да (Т. Жумамуратов). Сууга кеткен тал
едрмайды («КК- х-н »)- Тал тус—нагыз тус, шацедй тус
Азангы нанымды тал тусте жедим (©. Айжанов). Бир тал-
264
Uiani—бир туп шаш. Мыд туменге цойса бир тал шашыцды,
Маган салса бермес едим Тиллахан (С. Нурымбетов). Тал
шыбыцтай буралыу—майысыу, цайысыу. Жаца еспирим нэу-
бэхэр, Тал шыбыцтай бураласац (А. Дабылов). Тал пепеги—
галдыц шацасындагы гуллеп сэндейтугын домалац-гужырлы
зат.
ТАЛ II ц. талыу.
ТАЛАБАН р. Тилек билдириуши, умтылыушы, цэлеуши,
цуштар. Елатыд мийман дос халцыд абадан, Ул-цызларыц
мэртлик иске талабан (Т. Сейтжанов). Октябрь цуяшы жац-
тыртты жолды, Х^эмме азатлыцца талабан болды (И. Юсупов).
Он тертимде болып едим талабан, Бацтым келди саран ойран
саламан («1^ырц цыз»).
ТАЛАИ / ат. Несийбе, бацыт, ыгбал. Ат кекилин ересед,
Талайыцнан керерсед («Алпамыс»), Тас туссе талайымнан,
тасбаца туссе Мадлайымнан керемен («КД. х. н.»). Талайым
«ашылып сапар он болса, Мэ^иж урып дэрьядай тасып келер-
мен (К. Ирманов).
ТАЛАЙ II р. Бирнеше, кеплеген, элленеше. Талай дослыц
пэруаналыц, Ба.сланады усы жерден (И. Юсупов). Айналып
талай бурыудан, Отти талай коп урыудан, Тусип ярыныц ыш-
кына («Мэспатша»). Урыс жыллары талай елаттыд ашшы-
душшы дузын- татты (К. Султанов).
ТАЛАЙЛЫ кел. Несийбели, бахытлы, ыгбаллы. Талайлы
менен тарыспа («КД- х. н-»)-
ТАЛАЙСЫЗ кел. Талайы келиспеген, ырбалсыз.
ТАЛАК^ I ат. ген. с. Ерли-зайыплыныц ажыралысыуындагы
<>ир бирине цойылган шэрт. Неке, талац, цалыд малра, Сойтип
уайран салайыц (X. Ахметов). ♦ Талац етиу — а) неке бузыу,
айрылысыу. ^аялын талац етип, ози басца журтца кетипти
(«КД. х. е.»). б) Бир нэрседен биротала безиу, бас тартыу.
Мал-мулки бахтымды, Тэжим менен тахтымды, бэршесин та-
лац етемен («Алпамыс»). Малы цурысын нетейин, малды
талац етейин («К/эблан»). Талац хат—ерли-зайыплылардыц
айырылысыу, неке бузыу жениндеги гууалыц. К^не талац хат-
ты экел—деди айбарац салып,... («Эмиудэрья» ж.).
ТАЛА1\ IT ат. Адамзаттыц, жанлы-жаныуарлардыц царны-
нын сыртына жабысып турып организмде цан белекшелерин
таярлаушы цэм басца да турли уазыйпаларды атцарыушы
орган.
ТАЛА^ТАЙ кел. Талац сыяцлы, яцлы, тэризли, талацца
усаган, мегзес. Былгары етиктиц тумсыгы кабыртцамды тесип
кеткендей болды, кейлегимди кетерип царасам, кек-кембек
талацтай болган екен (Ж. Аймурзаев). ♦ Талацтай когериу—
тури сурланыу, кегериу, бозарыу, ашыуланыу. Еки кези цы-
зарып, аузынан кобик шашцан тур-туси талацтай кегерип кет-
ти (А. Бекимбетов). -
ТАЛАМПАЙ ц. талан-тараж.
2Й
ТАЛАНДЫРЫУ талау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛАНТ ат. У^ып, ^эбилет, зейин, айры^ша берилген ио
керлик. Ол жас талант цэлем алып толганган, Менде оган
кептен таныс болганман (И. Юсупов). Партияньщ рухы ме-
нен тасады, Шайырдыц да емири менен таланты (Т. Жума-
муратов).
ТАЛАН-ТАРАЖ: талан-тараж етиу ф. Таламай ^ылыут
сарп етиу, жоц етиу, белистириу, орынсыз жумсау, улестириу.
Колхоз пулЫн, мал-мулкин талан-тараж етип урлаган адам
Совет законы бойынша жинаятшы болып жууапкершиликке
тартылады (А. Бекимбетов). Кайдан келдиц, цайдан журсец
деген адам болса, ези елимдар, малы-мулки талан-тараж
етилсин деген жарлыц хат берди («Алпамыс»).
ТАЛАНТЛЫ кел. У^ыплы, кэбилетли, искер, зейинли. Эб-
дираман ©тепов талантлы драматург ^эм актер еди («Сов.
КК»г.).
ТАЛАНТСЫЗ кел. Таланты жо^, у^ыпсыз, зейинсиз, искер-
сиз.
ТАЛАНЫУ талау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЛАП ат. 1. Жумыс, кэсип, бир исти ислеуге умтылыу-
шыльщ. Алланазардыц атасы Эллек цол ушы талап излеп кет-
кен еди (К. Ирманов),. Сениц кеулин цай нэрсеге шад болса,
орынлауга талап етермен енди (А. Дабылов). 2. Тилек, ма^-
сет. Районный алдына улкен талаплар цойдыц (Ж. Аймур-
заев) . ©мирдин оз заманына ылайыц талабы болады (Ж. Ай-
мурзаев). ♦ Талап етиу—тилек билдириу, умтылыу. Боламан
деп космонавт — Азат талап етеди (Ш. Мэмбетмуратов).
ТАЛАПКЕР I кел. Талап излеуши, жумыс ислеуши, бир
исти бэржай етиуге умтылгыш, жумыскер. Талапкерлер жэм-
лесип, тац сэ^эрден белгили бир кешеге барып цатарласып
турады екен (К. Ирманов). Белде дорба, цолында тал таягы,
Бэлки бул бир дийуана яки талапкер (И. Юсупов).
ТАЛАПКЕР II ат. юр. Дауагер, ^ацы талап етиуши, бир
нэрсени ендирип алыу ушын суд^а арза бериуши.
ТАЛАПЛАНЫУ ф. Бир исти ислеуге умтылыу, алдына
Рейган ма^сетке жетиуге тырысыу. ^эмме талапланды сауат
ашыуга, Анадай тэрбия цыла баслады (Д. Касымов)-
ТАЛАПШАН, кел. ХэУескеР> ЧУмаР, цуштар. Мал дегениц.
силос десе талапшац, Жеткерейик жаман атца цалмаймыз
(Т. Сейтжанов). Фосфорга болган талапшацлыгы сезилип
турды (О. Бердимуратов).
ТАЛАС ат. 1. Белгили бир мэселе жонинде айтыс, тартыс,
ерегис. Сондагы екеуимиздиц таласымыз не? (Т. Нэжимов).
Бэ^эрги егиске суу жетпеди, Суу таласы жэнжеллериц пит-
педи (Э. Шамуратов). 2. Умит, дэме. Усы бир бала келди де
^ызга таласты, ейтип-буйтип ацыры Таумураттыц , басына
жетти (Г. Изимбетов).
ТАЛАСЛЫ кел. 1. Тартыслы, айтыслы, ерегисли. 2. Умит*
266
jih, дэмели.
ТАЛАССЫЗ кел. Даусыз, гумансыз. Дос. пенен талассыз.
(Ойлаган ойын табады (Э. Шамуратов).
ТАЛАСТЫРЫУ таласыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
ТАЛАСЫУ ф. 1. Ийтлердиц, пышыцлардыц улыума жан-
лы-жаныуарлардыц бирин-бири тислеуи, жулысыуы, алысыуы.
Оныц изинен кеткен ийти де таласып, тыртым болды (А. Бе-
кимбетов). 2. Ауыс. Тартысыу, дауласыу. Ацырында езлери
таласып цыран-пышац болып тебелесип цалды (Н. Дэуцараев).
ТАЛАТТЫРЫУ талау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛАТЫУ талау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛАУ ф. 1. Ийттиц, пышыцтыц, цасцырдыц, бирин-бири
талауы ямаса жырртцыш ацныц, шыбын, ширкейдиц малды,
адамды шагыуы, тислеуи. Комекбайды шыбын талады (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Ауыс. Биреудиц мал мулкйн зорлыц пенен басып
алыу, тонау. Аштарханнан еткен жерде Степка Разин адам-
лары оларды ары жибермейди талап (К. Ирманов).
ТАЛЕАМ ат. Адамныц бир нэрсеге деген цумарлыц кез
царасы, талгау, сейлеу. Нанга талгам болмайды шырагым:
(М.. Чимбергенов).
ТАЛБАМПАЗ кел. Тацлагыш, сынагыш, талгаушы. Тал-
тампаз халыцца тасцын жыр керек (Г. Есемуратов).
ТАЛЕАМПАЗЛЬЩ ат. Тацлагышлыц, сынагышлыц, тал-
гаушылыц.
ТАЛДАИ кел. Тал сыяцлы, тэризли, талга усаган, мегзес.
ТАЛДЫРЫУ ф. ^элсиреу, шаршау, кушсизлениу. КДлла-
рымды талдырды, Шийрин жузим солцымы (И. Юсупов).
ТАЛК^АН: талцан етиу ф. Уайран етиу, цыйратыу, булди-
риу. Алпамыс жаудыц цалган уш танкисин жаздырмастан
талцан етти (Ж. Аймурзаев).
ТАЛК^АНЛАНЫУ талцанлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛК^АНЛАУ ф. Булдириу, сындырыу, цыйратыу, цуртыу,
жойыу, уайран етиу. К^ыйынлыцца кендик биз алга бастыц,
Талцанладыц биз фашистлик бугауды (Э. Шамуратов). Тал-
цанлады таудыц цырын, Тартып сол цыздыц зарын («Мэспат-
ша»).
ТАЛЕРЫ ат. 1. Дэм. Адам углы сыпатта турли-турли цулцы
бар, Сууда сондай гайы ашшы, гайы душшы талцы бар (С. Мэ-
житов). 2. Ауыс. Тексериу, сынау, додалау, гезге салыу. ♦
Талцыга тусиу — тексериуге салыныу, додаланыу. Институт-
ца цайтып келгеннен кейин бизиц жауынгер листегимиз талцы-
га тусти (Т. Кайыпбергенов).
ТАЛКЫЛАНЫУ талцылау фейилиниц езлик • дэрежеси..
ТАЛЦЫЛАУ ф. Тексериу, бир истиц аныгына жетиу, кеп-
шиликтиц додаланыуына салыу. Буньщ барлыгын биз ез мэ-
цэлинде талцылаймыз (Р. Тагор). Мэселени талцылауга олар-
ды да цатнастырайыц дейсиз бе? (К. Досанов). ♦ Талцысына
тусиу додалауына тусиу. Бул мэселе кун илгери область-
267
ларда исленип шыгып, Орта Азияльщ республикалардыц кеи
талцысына туссин («Бил. илаж.»);
ТАЛЛАУ ф. 1. Тарамлау, бир-бирлеу. Кыздьщ шашыц
таллап тарады да, оннан кейин жацсылап ерди («КД.х. е.»)*
2. Ауыс. Анализ етиу, бир нэрсени жэн-жацлы изертлеу. 3. гр*
Сезлердй мэнилерге, гэп агзаларына, сез шацапларына айы-
рыу.
ТАЛЛАУШЫ ат. 1. Тарамлаушы, бир-бирлеуши. 2. Ауыс*
Анализ етиуши, изертлеуши, тексериуши. 3. гр. Сезлердй мэ-
нилерге, гэп агзаларына, сез шацапларына айырыушы.
ТАЛЛЫ кел. Талы кеп, тал есип турган орын.
ТАЛЫУ ф. 1. Естен таныу, еси ауып цалыу. 2. Кушсизле-
лениу, ^элсиреу, цатты шаршау.
ТАЛМА ат. 1. Ауырыу, кесел. Кеше оныц талмасы туттьь
2. Эззи, нэзик. Мынау агашларыц талма болады.
♦ Талма бой — нэзик узын бойлы. Ашыцца жарасцан талма
бойларыц, Себил цалды ^асыл кийген тонларым . («Мэспат-
ша»). Жипектен жицишке ашыц жоллары, Нэушедей жетил-
ген талма бойлары («Алпамыс»). Кызлары бар цызыл алма/
Жумыр билек, бойы талма (Э. Шамуратов).
ТАЛМАУСЫРАУ ф. ^элсиреу, талыу. Бийби. жорта тал-
' маусыраган тацылетте ^ешнэрсени сезбегендей болды (М. Дэ-
рибаев).
ТАЛОН ат. Бир документтиц я квитанцияныц тубири яма-
са бир зат алыу ушын берилген арнаулы ^агаз. Керпениц
арасынан нан берилетугын талонларды, ацшаны алып, кун
жаца гана батып баратырганда Гулэсенниц уйине келдик
(Ш. Сейтов).
ТАЛОНЛЫ кел. Талоны бар, талонга ийе..
ТАЛОНСЫЗ кел. Талоны жо»ц, талоны болмаган.
ТАЛПЫНДЫРЫУ талпыныу фейилиниц езгелик дэрежесж
ТАЛПЫНЫУ ф. 1. Баланыц ецбеклеуге умтылыуы, журиу-
ге тырысыуы. Бала апасына царай талпынды. 2. Бир мацсетке
жетиу ушын тырысыу, ^алапланыу. KQMMe оны цутцарыута
талпынып, умтылганнан пайда болмады (Т. Кайыпбергенов).
Барлыгы да талпынып иске, Тарцатыута таяр цумарын (Т*
Сейтжанов).
ТАЛТАЙТЫУ талтайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛТАЙЫСЫУ талтайыу фейилиниц' шериклик дэрежеси.
ТАЛТАЙЫУ ф. Аяцтыц арасын еки жацца кецирек етип
ашыу, тарбыйтыу. Турдыц басында талтайып, Жэнибек хандай
шалцайып (Бёрдац).
ТАЛ ТАК кел* Дузиу ^эм тик емес алшая кыйсык болып
цэлимлескен еки заттыц арасы. Талтац таяц. 2. КЫ]йсыцла^у
болып питкен еки аяцтьщ арасы, талтайган аЯц. Талтац аяц.
ТАЛТАКЛАТЫУ талтацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЛТА^ЛАУ ф. 1. Аяцтыц арасын кецирек, алшац басыу.
Кузьма Бородин талтацлап басыу менен оган жацынлады
268
(Т. Кайыпбергенов). 2. Еоддаслау, еркинсиу ширениу, кисимсиу.
Алтацлама, талта^лама, Биреу урды деп жылама (Берда^).
ТАЛТАКЛАНЫУ талтацлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАЛТАДЛАСЫУ талта^лау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТАЛТАДЛАТЫУ талтацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЛТАДЛАУ ф. 1. Ая^тыц арасын кецейтип ашып, тал-
тацлап журиу. 2. Ауыс. Мардыйыу, годдаслау, еркинсиу.
ТАЛУАСЛАНЫУ ф. Талуас урыу, талуас етиу, жигерлениу,
йошланыу, умтылыу.
ТАЛШЫД ат. Дэр цандай заттыц составын ^урайтугын айы-
рым белеклери, талы.
ТАЛЫБЫУ ц. талык^сыу.
ТАЛЫДСЫУ ф. Есецкиреп, шала-шарпы есинен таныу,
Х^лсиреу, шаршау, маужырау, дэрманы цашыу. Ол тальщсып
кеткен еди, басы сыл^ етип дастывда тусти (К. Султанов).
Ой, уа^ыт, болбол..., Жол ортада мен талыцсам, Демесин элле
ким маган», Туух сен артта цалыпсан» (И. Юсупов).
ТАЛЫС ат. Ишине анау-мынау салып цоятугын жылцы-
ныц бас терисинен исленген ыдыс.
ТАЛЫСТАЙ кел. 1. Ийкемсиз улкен, зор, дэу, нэ^эн, ГИД“
диман. Турпаты ылашыцтай, билеклери арыстай, мурынлары,
^арыстай, балтырлары талыстай бир бэтбешер («Алпамыс»).
2. Ауыс. Ийкемсиз, селекет, уцыпсыз. 3. Талые сыяцлы, тэ-
ризли, талысца усаган, мегзес. »
ТАЛЫУ ф. 1. Естен айырылыу, еси ауып цалыу, есецкиреу
жансыз калыу, сэррийиу, силейиу. Ац танине жара салды, ер
батты, Талды сулыу шыцгырды дадым тратты (И. Юсупов).
2. Кушсизлениу, болдырыу, ^арыу, ^элсиреу, катты шаршау,
мэдери цашыу. Булар ^ызыл цумда талып ^алды, Бууыным
босасып, дизе тамырларым талды (Ж. Аймурзаев). ♦ Озек
талыу — ашыр^ау, аш болыу. Кез талыу — а) болдырыу,
шаршау. Окый-о^ый кезим талды. б) кеп кутну. Жолыца к;а-
рай-царай кезим талды.
ТАМ I ат. Гербиштен ямаса ылай паксадан салынган уй,
жай. Еки па^сасы питип турган там Жэлмендики еди (Т. Да-
йыпбергенов). Барды да бир тамга кирди, Бир аллага жылай
берди (Бердац). Там басына тары жайдым кепсин деп, мен
ярыма хат жазаман келсин деп («1\1^. х. ц; с. ж:»).
ТАМ II iv тамыу.
ТАМАДА ат. Той-тамаша, ойын-зауыц, улкен мереке, зыя-
лат, отырыспаны бас^арыушы.
TAMAI\ I ат. Мойынныц алдыцгы тэрепи, ийектиц асты,
жут^ынша^, ал^ым. Шамыратсыз жеген ауцаты ишкен чайы
тамагынан отпейтугын еди (К. Досанов). Сол кукнен баслап
а^ тамац, шашы буйра жуш^а дода^ (Б’ерда^). Аш тамагым,
тыныш кулагым («КД. х. н.»).
ТАМАД II ат. Ишип жейтугын ас, ау^ат, тагам. Чай-пай
, «шип болган соц, тама^ жеп, екеу-ара х9злестик (С. Хожа-
269
ниязов). ♦ Тамац асырау—кун корку, кун корерликтей рана
тамац табыу. ^эптеде бир кун дарцанлыц береди, тек онда
гана отлап шыгып тамац асырап елмей журмен деди («КК- х.
е.>).
ТАМАКЛАНДЫРЫУ тамацланыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ТАМАК^ЛАНЫУ ф. Тамац жеу, ауцатланыу, царын тойгы-
зыу. Мен енди биротала ауылга барып тамацланарман (К. Ир-
манов). Жугип, арцанын беккем бууып тартты да, бир дум-
пешиктиц устинде отырып, цойнындагы нанын жеп, тамацла-
нып алды (С. Мэжитов).
‘ ТАМАК/1АНЫУШЫ ат. Ауцатланыушы, жеуши, ишиуши.
ТАМА^САУ кел. Тамацца шыдамсыз, герцау, мешкей.
ТАМАКСАУЛЫД ат* Тамац цумарлыц, герцаулыц, мешкей-
лик.
ТАМАМ I ал. Барлыц, тутасы менен, тууел, удайы. Алты
кун тамам жол журип, шыцты цыя шеллерге («Мэспатша»).
« ТАМАМ II ц. тамамлау.
ТАМАМЛАНЫУ тамамлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАМАМЛАСЫУ тамамлау фейилиниц шериклик дэрежеси.»
ТАМАМЛАТТЫРТЫУ тамамлау фейилиниц ерксйз’ дэре-
жеси.
ТАМАМЛАТЫУ тамамлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАМАМЛАУ ф. Тауысыу, питкериу, аяцлау, тууесиу, цур-
тыу, жоц етиу. ♦ Тамам болыу — таусылыу, питиу, ацырына
жетиу. Жумыс уацты тамам болды (А. Бекимбетов). Курс
оцыуы тамам болатугын кунлери жетти (0. Айжанов). Сеа
ендирер узац жолды4 енди сезлер тамам болды (Э. Шамура-
тов) .
ТАМАН к. с. Шейин, дейин, шекем, царай, жацын жу<ыц.
Жазы менен кеп мийуе жайып, гузге таман цац етип алады
(А. Бекимбетов). Келди аралап, туске таман жолдасларына
келди (Т. Кайыпбергенов). Ат ойнатып ер жигит, Гулайым-
салган цалага, Кешке таман келеди («Кырц цыз»). »
ТАМАША ат. Ойын-зауыц, орада цызыцлы, айрыцша
жацсы, кеуилли. Келин берман танысайыц; керсет тамаша
ойынды («Мэспатша»), Айдос бий сыйга цыз алып, Тамаша
ойын басланып, Бацсы-жырау айттырган екен (Бердац).
ТАМАШАГ0Й ат. Цызыц кериуши, тамашалаушы. Сырнай
шертилип, дэп дуцкилдеди, Тамашагейлер силтидей тынды
(0. Хожаниязов). Тамашагей достым, шыдай тур бирац, Хэ-
зир басланады куткен ойыныц (И. Юсупов).
ТАМБУР I ат. 1. Тебеси гумбезленип жабылган жайдыц
бир бэлеги. 2. Дубелей дауылдан цоргау ушын исленген есик-
тиц алды?чРы дэлизи цэм жолаушылар вагоныныц кирер ауыз-
дагы тебеси жабык бос жер.
Т/ :т~УР II ат. Кесте тигиудиц, тоцыудыц бир тури.
TAMFA ат. Белги, дац, ен. Устице цызлар алмайын, цандай
270
тунац болса да, етице тамга салмайын («Алпамыс»). Бийби-
жанды берип суймегенине, Ахретке тамга салдырып неке
{(Омар). ♦ Тамга басыу — белги салыу. Малларына тамга
45асты, Тамгасыз мал ^алган емес (Бердан).
ТАМРАДАИ кел. Тамга сыяцлы, тэризли, яцлы, тамгага
усаган, мегзес.
ТАМГАЛАНЫУ тамгалау фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАМРАЛАСЫУ тамгалау фейилинин. шериклик дэрежеси,
ТАМРАЛАТТЫРТЫУ тамгалау фейилинин ерксиз дэреже-
си.
ТАМРАЛАТЫУ тамгалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАМГАЛАУ ф. Тамга салыу, белги салыу. Айдай жузине
<ат туягындай тамга салды (К. Султанов).
ТАМРАЛАУШЫ ат. Тамга, белги салыушы.
ТАМГАЛЫ кел. Тамгасы бар, тамга салынган, басылган.
ТАМРАСЫЗ кел. Тамгасы жок, тамга салынбаган, басыл-
маган. Малларына тамга басты, Тамгасыз мал налРан емес
{Бердан).
ТАМОЖНЯ ат. Шегерадан ететугын товарларды тексере-
тугын сол товарларга баж салыгын алып туратугын мэ-
жеме, бажхана.
ТДМСАНДЫРЫУ тамсаныу фейилинин езгелик дэрежеси.,
ТАМСАНТЫУ тамсаныу фейилинин езлик дэрежеси.
ТАМСАНЫУ ф. 1. Тамактыц дэмин татыуга бейимлениу,
татцандай болып сезиниу. Отыр екен теринде, Таман ишип
тамсанып, Ози байдыц баласы («Мэспатша»). 2. Ауыс. Тац-
ланыу, тацыркау., аузыныц сууы цурыу. Караматдин тамсанып
Нойды (Ж. Аймурзаев).
ТАМТАР к- тамтарыс.
ТАМТАРЫС кел. Кемис, жеткиликсиз, аз. Сууы да жудэ
тамтарыс,. Орис налДы ап-алыс (Т. Жумамуратов). Суу там-
тарыс болды быйыл (Бердан). Там-тарыс болды суулары, ексе
егин питпеди (Жийен).
ТАМТАРЫСЛЫК ат. Кемлик, кемислик, аз, жеткиликсиз.
Олар куш — келиктин тамтарыслыгын айтып сарсылар еди
(Айбек). Жерден, суудан тамтарыслыц сап болды (И. Юсу-
пов) .
ТАМТЫМ кел. Азгана, шамалы.
ТАМШЫ ат. Суйыц заттыц ец кишкене белеги, белшеги.
Ол ерте оянган инсан еди, Халыцтыц журегинен бир тамшы
цан еди (И. Юсупов). Тамшыдан наткан жауынга жолыга-
ды («КК- х. н.»).
ТАМШЫДАЙ кел. Тамшыга усаган, мегзес, тамшы сыяц-
лы, тэризли.
ТАМШЫЛАНЫУ тамшылау фейилинин езгелик дэрежеси,
ТАМШЫЛАТТЫРТЫУ тамшылау фейилинин ерксиз дэ-
режеси.
ТАМШЫЛАТЫУ тамшылау фейилинин езгелик дэрежеси.
271
ТАМШЫЛАУ ф. Тамшы тамыу, суйыц заттыц жийи агыуы<
1 Базыбиреудиц цолында, Т^ундацлаулы. баласы, Анасынан сут
шыцпай, Тамшылайды кез жасы (Жийен). К^анлары жерге
Я^амшылап тур (Э. Шамуратов).
ТАМЫЗЫК^ ат- От алыстыратугын куурац шегирдек, шыр-
пы, кебиу отын. Жацца цуурац отын, Тамызыц тауып от жац
—деди (С. Хожаниязов). Ол езиниц гэпи менен отца тамызьи{
салыуга мацсет еткенин. билдиргисп келмей, кейин шегинди
(Т. Кайыпбергенов).
ТАМЫЗЫУ ф. Суйыц затты тамшылатып цуйыу, соргала-
тыу, агызыу. Улбосын набаттыц сууын Турымбеттиц аузына
тамызды (Н. Дэуцараев). Кезиниц жасын тамызЫп, Ырза
, болды, жылады (Бердац).
ТАМЫЛЖЫТЫУ тамылжыу фейилиниц езгелик дэрежеси,
ТАМЫЛЖЫУ ф. 1. Елжиреу, маужырау. Тац бул били
тамылжып, сайраса, Мен де оган нама цостым цууанып
(И. Юсупов). 2. Цапырыц, ыссы, ап-тап. Саратанныц тамыл-
жыган цапырыц косы кунлеринин. бири< еди (К; Султанов).
3. Ауыс. Кийиниу, буркениу, ораныу.
ТАМЫР ат. 1. ©симликлердиц тубири, жерден азыц ала-
тугын негизи. Терец тамыр урган саулатлы шынар, Балта
тийсе бирден жапырац тегер (И. Юсупов). 2. Цан журетугын
жумыр билегинен таралган тамырлары, эдеуир-ац билинип
• турады (Ж. Аймурзаев). ..кеселдиц тамырын услап кер ди
(А. Бекимбетов). 3. Ауыс. Ярдос, жакын-жууыц, кеуйлжацын»
Бизге де ете жацын тамыр болсац, 1^ашыц емес ауылым ба-
рып цонсац (Эжинияз). Теркина менен тамырды, Бир цатар
бэрин шацырды (А. Дабылов). 4. Ауыс. Бир нэрсениц шыг'-
цан, басланган ж$ри. ♦ Тамыр услау—тамыр арцалы ауырыу-
ды табыу, ауырыудыц ауцалын байкау. Айсэнем аттан туснп„
Гулсэнемниц тамырын услады (Ж. Аймурзаев). Тамыр урыу—
а) есиу, ербиу, таралыу, еркенлеу. Тауга ермелей есип Tvpr чт
царатай, Тамыр урган таргылланган тасына (X. Сейтов)^
Турды алдымда минези ауыр баладай, Жерге берик там.ыр-
урган царагай (Г. Есемуратов). б) тамыры журиу; тамыры
COFbiy.
ТАМЫРЛАНЫУ тамырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАхМЫРЛАС кел. Тубирлес, тутас, теги бир.
ТАМЫРЛАСЫУ тамырлау фейилиниц шериклик дэрежеси..
ТАМЫРЛАТТЫДТЫУ тамырлау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ТАМЫРЛАТЫУ тамырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАМЫРЛАУ ф. ©симликлердиц жэн-жацца тамыр урыуы,.
тамырласыуы, таралыуы, есиуи.
ТАМЫР-ТАНЫС ат. Жацын-жууыц, дос-яр, агайин-тууган*
Х^аулыцпа шырагым, еле хаулыцпа. Тамыр-таныс, ошац басыц.
саулыц па (Бердац). Тамыр-таныс, жора емеспе баягы (Б. Ис-
майлов).
272
ТАМЫР-ТУУБАН ат. Атайин, жацын-жууыц. Менин ярым
келди оран, Келе алмады тамыр-туутан (Кунхожа). Кутль1
болсынга узацтан-жацыннан адамлар, тамыр-туугйнлар келип
жатты (К. Айымбетов).
ТАМЫРШЫ ат. Тамыр ареалы ауырыуды табатугын киси,
тамыр кериуши, тэуип. *
ТАМЫУ ф. Тер, жас цэм сол сыяцлы сууыц заттыц там-
шылап агыуы, тамшылауы. Палдай тамар цэрбир сейлеген
сози,. Гэуцардай жарцырап жайнаган кези (Омар). Шийрин
шекер, тамган палы, Кыз келсе, жигит ыгбалы (0теш).
ТАНА ат. Бир жаска толган цара малдыц еркек тури. Тана
жеккен тарыцпас («КД- х- Хийуалы жасауылларга бий
цой сойдырыуды мисе тутпай, бир рана тана сойдырып еди
(К. Султанов).
ТАНАП ат. Ески жер елшеми, шама менен гектардыц ал-
тыдан бирине тец келетугын жер. Есим жаптыц бойында бес
танап жерим бар дийхан едим (К. Эуезов). Туйеге усыл ет
десен, бир танап жерди’уайран етеди («КД., х- н.»).
ТАНАУ ат. Мурынныц дем алатурын цууысы. Дем алган-
да танауы гене кериздиц тоцыртцасындай цорылдайды (Ж. Ай-
мурзаев)- ’♦ Танауын кетер^у— менсинбеу, менменсиу, тэкаб-
бирлениу.
ТАНГО ат. Аяц ойынныц бир тури.
ТАНДЫР ат. Нанды жабыуга арналып, цапталларына
ылайдан децгелетип исленген печь Ошац. Досларым1 цабымда
дэним болмаса, Бир тандыр шыццандай наным болмаса (А.
Дабылов). ♦ Тандыр нан — тандырга жабылган нан. Танды-
ры шыгыу — булиниу, бузылыу, уайран болыу.
ТАНДЫР ДАЙ кел. Тандырга усаган, мегзес, тандыр сыяц-
лы, тэризли.
ТАНК ат. Брон ягный полат цапланган ози журетугын куш-
ли карыу-жарак пенен цураллантан шынжыр табанлы урыс
машинасы.
ТАНКИСТ ат. Танк айдаушы, танк жургизиуши, басцарыу-
шы.
ТАНЫЛЫУ I таныу I фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАНЫЛЫУ II ф. 1. Белгили болыу, аныцланыу. Зийбагул
дэптеринин бир бетине елимизге иси менен танылтан Социа-
листлик Мийнет КахаРманы Билик Иван Даниловичтиц жу-
мыс усылын жазыпты (0. Айжанов). 2. Мойынлау, солай деп
есаплау.
ТАНЫС кел. Бурыннан билетутын, таныйтугын. Ауыл алые,
еллер алые, Бизлерде жоц, ашна-таныс (Омар). Коринген
жердиц алысы жоц, Коргенсиздиц танысы жоц («КК- X. н.»).
Бир керген билис, еки керген таныс («КД- х. н.»). Атыц барда
жол менен таныс, асын барда ел мёнен таныс («КД. х. н.»).
ТАНЫСЛЬЩ ат. Биреуди-биреу бурыннан билетутын, яр-
18—246 . 273.
дослыц. Таныслыгым болган менен олар менен цешцандай
байланысым жоц (А. Бекимбетов).
ТАНЫСТЫРЫУ танысыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАНЫСЫУ ф. Бурын таныс емес адам менен, ис пенен,
жумыс жагдайдан хабардар болыу. Есен саулыц сорасып,
Бир-бирине царасып, Аманласып танысты (Бердац). Сиз бе-
нен айрыцща танысыуга, бир сейлесиуге цуштар едим (9. Ша-
муратов)..
ТАНЫТЫУ таныу 1 фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАНЫУ 1. Ф. 1. Биреуди умытып цалмай еске тусириу, та-
ныс екенин бирден билиу, бурыннан таныс болыу- Гулпаршьи
Алпамыс екенин бирден таныды («Алпамыс»). 2. Бир затты
ажырата билиу, сезиу, байцау. Лизаныц кийими екенин кериу-
ден-ац таный кетти (Ж. Аймурзаев). ♦ О цы менен солын
таныу, оц цолы менен сол цолын таныу — еси ацылы
кириу, жацсы-жаманды айыратугын болыу. Естен таны у—
' ацылынан адасыу, еси ауып цалыу.
ТАНЫУ II Ф- Мойнына алмау, тайыу, биле тура билмеймен
деу, бийкарлау. Еситкенге инанба, коргеннен танба («КК- х-
н.»).
ТАЦ I а т. Кун шыгар алдындагы мезгил, уацыт. Сумбиле
тууса суу сууыйды, Тэрези, тууса тац сууыйды («КК. л. н-»).
Тац атыу — тунниц пити^и, кунниц шыга баслауы. Тацсаз
бериу — тац ата баслау. Тац царацгысы, тац сэцэр
— тац атыуга бейимленген уацыт. Тац асы у — емлениу мац-
сети менен пиядалап узац жол журип келин, ас-суу ишпей
тун бойы жатып уйыцлау, тыныгыу.
ТАН, II кел. Инанарын да, инанбасын да билмейтугын жаг-
дай, ац-тац, цайран цалыушылыц. ♦ Тац цалыу— тацланыу
хайран цалыу- Ауырыудьщ цайдан келип калганын билмей
тац цалып бир-бирине царады (Ж. Аймурзаев).
ТАН,БА ц. тамга.
ТАНБЫЗЫУ тацыу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТАЦБЫШ ат. 1. Кийиз уйдиц ууыцларын, керегелериниц
басын бириктирип байлау ушын жуннен тоцылган жалпацлау
бау. 2. Жас баланы бесикке белегенде аяц-цолыныц устинен
оралатугын жалпац бау.
ТАН.БЫШЛАНДЫРЫУ тацгышлау фейилиниц озгелик
дэрежеси.
ТАН.БЫШЛАУ Ф. Орау, шандыу, байлау, шырмау.
ТАЙДЫРЫУ таныу фейилинин озгелик дэрежеси.
ТАН.КЫ кел- Жалпац, келте. ♦ Таццы мурын— тана-
у ы улкен, жалпац мурын.
ТАНКЫЙТЫУ таццыйыу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТАЕЩЫИЫУ Ф. Мурынныц пуштыйыуы, кийимниц келтериуи.
ТАНКЫЛДАУ Ф. Еаццылдап цатты сойлеу, уадырлау,
бадырлау.
ТАЦЛАЙ ат. Ауыз цууысыныц устинги тиске шекемги ара-
274
лыгы. Нур дарытып мацлайына, Суу дарытып т а ц л а й ы на
(И. Юсупов). ♦ Тацлай’кебиу—шеллеу, сусырау. Хийуа
ханныц эскери, Бети i^apa лэшкери, Ишерине суу таппай, Т а ц*
л а й ы кеуип сорласын (Бердац).
ТАН.ЛАМАЛЫ кел. Сайланды, жарамлы, ец жа^сы.
ТАЦЛАНДЫРЫУ тацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАЦЛАНЫУ Ф. Тац ^алыу, тацыр^ау, уайран болыу.
ТАЦЛАУЛЫ кел. Тацламалы, сайланды, ец жарамлы, ев
жа^сы.
ТАЦСЭ^ЭР р. Кунниц мезгили, тац атыуга жа^ынлап цал-
ган уацыт, тац алды, тац азанда.
ТАН.СБЩ кел. Сийрек ушырасатугын, жетпесинлик, Тац-
сыц емес бизлерге, тэбияттыц айбаты (К. Султанов)*
ТАНЫЛЫУ тацыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАНЫР1^АНЫУ тацыр^ау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАНЫРКДТЫУ тацыр^ау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАНЫРКДУ Ф* Ла*фан цалыу, тац ^алыу.
ТАНБ1У ф. Шандыу, байлау, тас цылып орап таслау, ше-
шилместей етип байлау.
ТАП I ат. Сениуге жакынлаган шоктыц коламтасыныцжыл-
лылыгы ^эуир. Оттыц т а б ы .билинип турыпты.
ТАП II ат- 1. Атыз ишинде гунде менен дузиулеп, узын тар-
тылган из, жол, жарма, сокпа^. ©гизлер де туура тапца цай-
тарылмай тарта берипти (Т. кайыпбергенов). ♦Тапца ту fi-
ne у, тапка тусиу, тапка кели у.—а) тэртипке бойсынбау,
мойынтаулы^ етиу, тэкаббирлик. ©зи тапка туспес тоц
мойын екен, Маган ол айтады баласац дейди (И. Юсупов), б)
Тап пенен журиу, тууры журиу. в) суу ^айт^аннан соц дэрья-
ныц, жаптыц, салманыц кэнарында цалатугын из. г) суугарыл-
fbh жердиц бирканша кепкеннен кейин суриуге таяр болыуы
Пахта атызларыныц кепшилиги тап^а келди, жер суриуди тез-
летип,шигит себиуди кешиктирмеудиц илажын етиу керек
(«Сов. КД.». г.). Тап т а с л а у — суудыц, тагы баска нэрсе-
лердиц кайтыуы, темен тусиуи, пасейиуи, томенлеуи.
ТАП III ат. Саулыгы жоклы^, кеселликтиц белгиси болыу-
шылыц, ауырыушылык, бийтапшылык, науцасшылык. К^ызым
езиц де бир тап барма деймен (Ж. Аймурзаев). ♦ Т а б ы
ж о лык — денсаулыгы жоклыц. Оныц кептен бери табы
жоц («КД. х. е->).
ТАП VI кел. Аныц, дэл. Мантыктырды емирдиц сум агысы.
Айтып турган т^андай * сырым тап усы (Т. Жумамуратов).
ТАП V к. с.Кушейтиу мэнисин бериу ушын басы «Т» сеси-
-нен басланган созге цосылады да огада, кутэ, жудэ, дым сез-
лериниц мэнисин береди. Тап-таза. Тап-такыр. Тап-тар.
ТАПАЛТАС кел. Келте, ^ыс^а бойлы Уйден тапалтас бир
жигит шыцты (Г. Изимбетов). Ол цыр мурынлы, тапалтас косе
еди (А- Бекимбетов)-
ТАПАНША ат. Жа^ын жерге ататугын кишкене цол мылтыц
275
пистолет, револьвер-... жасырып цойган тапаншасы менен К0-*
разбекти атты (1^. Ирманов).
ТАЙМЫР кел. Тез ойлап кыйын жагдайдан шыга алатугын,
тапцыш, зийрек, зейинли, билгиш-
ТАП^ЫРЛЬЩ ат. Тапкышлыц, билгирлик, даналыц, зейин’
лилик, уцыплыяыц, Бул жудэ орынлы тапцырлыц (Г. Есему-
ратов). Тапцырлыгыцыз ушын сизлерге рахмет айтаман
(Т- Кайыпбергенов).
ТАПКЫШ ц. тапцыр.
ТАГЩЫШЛЬЩ к- тапцырлыц.
ТАПЛАНЫУ I таплау I фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАПЛАНЫУ II таплау II фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАПЛАСЫУ I таплау I фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАПЛАСЫУ II таплау II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАПЛАТТЫРТЫУ I таплау I фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ТАПЛАТТЫРЫУ II таплау I фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ТАПЛАТЫУ I таплау I фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАПЛАТЫУ II таплау II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАПЛАУ I ф- Ыссы цэуирде услау, оТца цыздырыу, отца
тутыу. Х^э, зулым елмей цолга туссец, арканды отца таплап
елтирер едим (М. Дэрибаев).
ТАПЛАУ II ф. Бир затты яки нэрсени женшип таслау, ба-
сыу. Аш кезицди турсац цэзир цаяцта, Шашларыцды таплайын-
ба аяцца (И. Юсупов).
ТАПОЧКА ат. сейл. т. ©кшесиз жецил цэм жумсац аяц
кипим-
ТАПСЫР/МА ат. Жукленген, тапсырылган уазыйпа, миннет,
ис, жумыс. Темирхан атага келеси кун ушын да тапсырма бер-
ди (Т. Кайыпбергенов). Тустен кейин сабац баслап жацадан,
Тапсырманы тексерип бир баладан (И. Юсупов).
ТАПСЫРТЫУ тапсырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАПСЫРЫК ц- тапсырма.
ТАПСЫРЫУ ф. I Тапсырма, миннетлеме бериу. Кэримовты
машинага отыргызып алып кетиуди лейтенант Бекниязов пенен
жанындагы милиционер жигитке тапсырды (А. Бекимбетов).
2. Бир затты биреуге тапсырыу, бериу. Алганы КаРашаштыН
цолына тапсырды («Мэспатша»).-. Зийбагул бузауларды цара-
уылга тапсырды (©. Айжанов). 3. Экзамен тапсырыу. Кэмме
экзаменлерди жудэ агла тапсырып шыццанлыцтан Зийбагул
педииституттыц езинде мугаллим болып цалдырылган еди
(«Эмиудэрья» ж.).
ТАП-ТУЙНАКТАЙ кел. Жыйнацлы, тап-таза. Не буйырса
да тап-туйнактай етип орынлайды (К- Досанов). Нурхожа тап-
туйнактай сэтец кийинип журетугын, кеуили де суттей аппац,
келбетли жууас жигит еди (0. Хожаниязов).
ТАПТЫРТЫУ табыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАПТЫРЫУ табыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАПЫЛДАТЫУ тапылдау фейилиниц езгелик дэрежеси-
276
ТАПЫЛДАУ ф- I. Дурсилдеу, тарсылдау, дубирлеу, 2. Бада*
.бат, шауцым етиу.
ТАПЫЛДЫ ат. I- Дубирли, тарсылды, дурсилди, сес, дауне,
5ир ^аялдьщ аяц тапылдысы оныц цыялын белип жиберди
(X. Сейтов). 2. Бадабат, шауцым.
ТАПЫР: тапыр-тупыр р. Тарс-турс, сарт-сурт, цатты дабыр-
ааган ун- Орта бойлы томпа^ киси, Тапыр-тупыр сейлей цалды
(Т. Жумамуратов). Кеп уа^тан кейин царацгыда тапыр-тупыр
шапкыласып киятыргандай ма^лу^лардыц ая.^ларыныц сести
еситилди (Б. Бекниязова).
ТАПЫРАКЛАУ ф. I. Боддаслаган, тайрацларан шабыс, жу-
рис. Бунан тарсылдыдан уРкип тапыраклап шауып кетти
(С. Хожаниязов). 2. Ауыс. Жууырыс, шабыс.
ТАР I кел. 1. Кецемес, киши, келемсиз. Бизлер салманын
тар жеринен еттик. 2. Ауыс. Кыйын, ауыр жагдай, кысыныспа-
лы мэдэл. Атты барсац ардаклап, тайга бермес тар жерде («КД.
х. н.»). ♦ Ищи тар—куншил, цызганшак. Териси тар—йурт
минез. Минези тар — ^ызганша^. Колы тар-сарац, сьщмар.
ТАР II ат. Дуутарды шертиу ушын тарылатугын сымнан,
саба^тан ^эм ^ой-еп1килердиц ашшы ишеклеринен исленген зат*
Жуп тары бар шарцанадан шыйырылган, Булбиллер тургандай
ышцында сайрап (С. Нурымбетов).
ТАРАБА ат. гон. дин- с* Ораза уа^тында мешитте ямаса
белгили бкр жерге жыйылысып, оразашылар тэрепинен ауыз
ашардан кейин оцылатугын намаз. Бир куни раррылар менен
тараба оцыуга барды (Ж. Аймурзаев).
ТАРАЙТЫУ тарайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРАЙЫУ ф. Киширейиу, тарылыу.
ТАРАК ат- Шаш, са^ал, ^эм т- б. сол сыяцлы нэрсени жазып
тарайтурын цурал эсбап. Оц цолы менен столдыц устиндсг»
тарагын алды (Ж. Аймурзаев). ♦ Алтын тарак—алтыннан ис-
ленген тара^. Алтын тарац цолга алып, Шашын сыйпап тара-
ды («Дырц цыз»).
TAPAIyAH нангерек.
ТАРАКТАЙ кел. I. Тарацца усаган, мегзес, тара^ сыя^лыг
тацылетли, янлы. 2. Ауыс. Жудэ аз, кишкене, цурттай, мирттай.
ТАРАКШЬ! ат. |. Тара^ ислеуши, согыушы, жасаушы уста.
2. Тарац сатыушы, ^эттар.
ТДРАЛБЫ ат. Зэцгини ерге байланыстыратугын жиптен,
телетин кайыстан исленген бау. Бул таралгыц цыйды эбден
санымды, Куу шеллерде агызды канымды («Кырц ^ыз»).
ТАРАЛЫУ тарау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАРАМ ат. Бир нэрсениц тарам-тарам болып белшекленген
белеги, тармагы, белими, саласы. Бул тыныц суу цайсы дэрья
тарамы («Мэспатша»). Ешкисиниц сути жок, Ылагыньщ путы
жок.. Тарам-тарам ет берер («КК- х- с- ж.»).
ТАРАМЛАНЫУ тарамлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАРАМЛАУ ф. Тарам-тарам ^ылып белиу.
ТАРАМЫС I ат. Булшыц етлерди, скелет суйеклерин бай-
даныстырып туратугын созылмалы сицир. Баягы толыц суйрик-
тей саусацлардыц ети цатып, тарамыстарамыс болып цалган
,(М. Дэрибаев).
ТАРАМЫС II кел. Арыцлаудан келген, царыулы дене. Тара-
мысланган доллары дир-дир етеди (К. Султанов).
ТАРАНТАС ат. Торт дегершиликти ашыц ямаса жабыцже-
цил жоц арба.
ТАРАНБ1У тарау II фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАРАСЫУ тарау II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАРАТЫСЫУ тарау II фейилиниц шерйклик дэрежеси.
ТАРАТЫУ tapaf II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРАУ I ат. Белим, тарам, сала, тармац.
ТАРАУ II ф. 1. Шаш, сацал, мурт цэм сол сыяцлы затларды
тарац пенен жазып белиу, тэртипке салыу, тутиу. Батыр тууран
Хасен хан, Тулпардын жалын тарайды («Ер Зийуар»). 2- Жэн-
жацца кетиу, дагыу, тарап кетиу. Каникул басланган сон окыу-
шылар уйли-уйине тарап кетти. 3. Ен жайыу, кецнен орын алыу.
Марксизм-Ленинизм классиклериниц шырармалары КаРаКал"
пац мийнеткешлери арасына кецнен тарап атыр. 4. Хабарла-
ныу, еситилиу, белгили болыу. Бул хабар кезди ашып жумган-
ша. «Алгабас» ца тарап кетти (©. Айжанов).
ТАРАУЛЫ кел. Салалы, тармацлы, белимли. Уллы октябрь*
,ден тууылган, КаРак.алпа^ Совет эдебияты кеп тараулы эде—
бият болып рауажланды (Б. Исмайлов).
ТАРАУСЫЗ кел- Тарауы* жоц, белимсиз, саласыз, тармацсыз.
ТАРАШ ат. Ылайдан салынган пацсаны, цазылган жаптыц,
салманыц, улкен арналардыц цапталларына тегислеудеги исле-
яетугын цэрекет, ис.
ТАРАШЛАНЫУ тарашлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАРАШЛАСЫУ тарашлау фейилиниц шериклик дэрежеси-
ТАРАШЛАТТЫРТЫУ тарашлау фейилинин ерксйз дэре-
жеси.
ТАРАШЛАТЫУ тарашлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАРАШЛАУ ф. Дузетип тэртипке салыу. Биреулери цазыу
цазган, биреулери шепти шапцан, биреулери раш цайтарган»
биреулери салманы тарашлаган (Ж. Аймурзаев). Артцы аягын
тиреди, Куйрыцларын тарашлап, Майданда ойнап береди
.(«Мэспатша»)-
ТАРБАЙТЫУ тарбайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАРБАИЫУ ф. Турып алыу, алшайып турыу.
ТАРБАН, кел. Жай, эсте журис. Баягы журе жайылып кия-
тырган цойдыц йяк алысы пэсецледи, тасбаца тарбацга
еалынды.
ТАРБАЩТАНЫУ тарбанлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАРБАЦЛАУ ф. Исти тез питкериу ушын цэрекет етиу.
ТАРБАЯК Р- Карсыласыу, царманыу, тырманыу, конбеу
бгйсынбау. Усланган балалар жылдп, тарбаяц атса да жибе*
рил меди (9- Шамуратов).
278
ТАРБАЯК^АУ ф. Мелшийиу^ табжылмау, ежетлениу, цыр-
сыгыу, орнынан цозгалмау. К^эдимги эдетинше ешеклер ярым
шацырым жер журмей-ан тарбая^лап турып алады («КК-х,
е.»). Жыртцыш ^айуан сууды керип, турып алды тарбая^лап
(И. Юсупов).
ТАРБЫЛ кел- Кызыл шубар тус- Бир куни анам ^олыма
таргыл баспагугы берди де, атызра апарып отлатып кел деди
(0. Айжанов). Таррыл ала, тайпаи бас ац бексе баспа^
(Э. Шамуратов).
ТАРЕЫЛЛАУ I кел- Тури, туси ^ызыл, шубарлау.
ТАРЕЫЛЛАУ II ф. Дауыстыц царлыгыц^ырап шыгыуы.
Дауысы таргыллау шьпугы (0. Хожаниязов).
ТАРДАЙ кел. Кец еместей, келеми жоцтай, кишидей. Кен
дунья тардай керинди (Ж. Аймурзаев).
ТАРЕЛКА ат. Ауцат салыуга ^эм бас^а нэрсе салыуга цо-
лайлы кишкене жалпа^лау ыдыс.
ТАРИФ ат. Законластырылган телеу нормасы, нырц баэ^а,
керсеткиш-
ТАРИЙХ I. Ка^ыйцат, шынльщ, емирдиц ямаса бас^а
бир нэрсениц рауажланыуы, есиу барысы. Мийнеткешлер бас-
лап жаца уйымды, Откен ислер тарийх болды досларым (С.Ну-
рымбетов). 2. Илим, фан. Партия тарийхы техникумларда да
етиледи- 3- Болган бир уа^ыя, ^адийсе. Бул улкен тарийх, сен
оны кергиц келсе, ауырыудьщ мына карточкасына цара, бери
де усында жазылган (0. Айжанов).
ТАРИИХШЫ ат. Тарийх илимлериниц маманы, тарийхты
изертлеуши, тарийхтан сабан оцытатугын адам.
ТАРИЙХЫЙ кел. бткен дэуирди сыпатлайтугын белгили
бир дэрек, белгили бир мэ^элге байланыслы болган уацыя.
Кара^алпацлардыц Хорезмге кешип келгенлигин тарийхый
дэреклер тастыйьцлайды. ’
ТАРКАТЫЛЫУ таркау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАРДАТЫУ I таркау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРЦАТЫУ II ф. 1. Жыйналган адамды цайтарыу, таратыу
Бул ойын Серкебайга айт^ысы келип еди, х4эзир ^эммени тар-
катып жибергенин еситкен соц пикиринен цайтты (Т. Кайып'
бергенов). 2. Жипти ямаса то^ылган затты ыдыратыу, сетиуг
жазып жибериу. Орилген-шашларын тар^атты (Ж. Аймурзаев).
3. Жанлы-жаныуарларды таратыу. 4- Улыума барлы^ затларды
дагытыу-
ТАРКАУ ф. I. Дагыу, ыдырау, белинип-белинип ^артэрепке
тарап кетиу- Орыс эскерлери келген соц, хан некерлери тар^ап
кетти (К- Ирманов). 2. Ауыс. Шер, ^умар сыяклы сезимлердин
жадырай басланыуы. Жол журип шери тарпан, Айдосты нууа
берди (Бердан). Барлыгы да талпынып иске, таркауга таяр
куМары (Т. Сейтжанов). 3. Ауыс- Кайны, ууайым цусаган сезим-
лердиц жадырай басланыуы.
ТАРКЫЛДАК И- дарнылдан-
> 27Ф'
ТАРЛАН кел. 1. Таргыл сыяцлы аралас тус. Эмет минген
бос тарланды ойнатып, Минди суль$ пол ат суульщ шайнатып
(И. Юсупов). 2. Ад аулайтугын цустыд бир тури. Тарлан сал-
май еткен босца (Суццардыц цэдирин билмес (А. Дабылов).
3. Ауыс. Шыныццан, ысылган, копти керген. Буркиттиц де еди
тарланы. Крязлардыц еди 1^ыраны («К^ырц цыз»).
ТАРЛАНДАЙ кел. Тарлан сыяцлы, тарланга усаган, мег-
$е.с, тэризли*
, ТАРЛАУ кел. Улкен емес, кец емес, кишилеу.
^ТАРЛЬЩ кел. 1. Белгили бир орынныд, кедисликтид, кийим*
нид кед емес ^ысыд^ы болыуы. 2. Ауыс. Турмыс ^ыйыншылыгы,
ауырлыгы. Кемлик тарлыц, цорлыц ушеу жолдасым, рутила
алмай журмен ага бир басым (А- Дабылов).
ТАРМАК* ат. Бир нэрсенид тарауы, белеги, саласы. Елеслет-
ги Козине, ©мирдиц неше тармагын («Крыр^ цыз»),
ТАРМАК^ЛАНЫУ тармацлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАРМАКуТАСЫУ тармацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАРМА^ЛАТТЫРТЫУ тарма^лау , фейилиниц ерксиз
дэрежеси.
ТАРМА^ЛАТЫУ тармацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРМАК/1АУ ф. Бкэлшеклеу, тарауга белиу-
ТАРНАУ ат. Жаплардыд, салмалардыд, арналардыд, дэрья-
дардыд сууларын тыгып, норма менен жибериу ушын ислене-
тутын бегеу. Таудан беккем бул тарнаудыд ерцнен, Дэрья су-
^ын каналларга бурамыз (Э. Шамуратов). Пахта арна, 1^ыз-
кеткен, Ленин жаплардыц, Тарнау салып беккемленип сагасы
(X. Сейтов).
ТАРНАУДАЙ кел. Тарнау сыяцлы, тэризли, ядлы; тарнауга
усаган, мегзес-
ТАРНАУЛАУ ф- Тарнау салыу, ислеу.
ТАРНАУШЫ ат. Тарнау салыушы, согыушы.
ТАРПА р. Бирден, сол заматта, кутпестен. Ацшы ийт азгана
жууырды да,... г^оянды тарпа басты (К. Султанов).
ТАРПЫУ ат. I. ^айуанатлардыд алдыдгы аягы менен тар-
тыуы, астына басыуы. Ац туйедей тарпып кетсе, нешшелердиц
^аОыргасын унтауга шамасы жетеди (Н. Берекешов). 2. Ауыс-
Биреудид цэхэриме, гэзебине, ^ысымына ушырау. Аймерекз
Елмураттыц тарпыуына тусип тууласа да, цолынан шыга ал-
мады (Ж. Аймурзаев).
ГАРС: таре етиу ф. Бир сестид цатты шыгыуы. Есикти таре
-еттирип жауып кетти (М. Абдреймов). Р^атты ашылган дани
таре етип i^aiTra жабылды. (К- Смамутов).
ГАРСА-ТАРС ел. с. Таре-таре, тарс-турс, цатты еситилген
дауыс, сес. Тарса-тарс мылтык атылды (X. Сейтов).
ТАРСЫЛДАТЫУ тарсылдау фейилиниц езгелик дэрежеси,
ТАРСЫЛДАУ ф. Тоцылдау, таре етиу.
ТАРСЫНБ1У ф. Тар кериу, кишисиниу.
TAPTI^bl ат. I. Баланы бесикке белегенде ямаса цундацла*
ганда ^олланатугын бау- 2. Тартыс, талас. 3. Кейис, туртки^
жэнжел, Кемпир гаррылардыц тартцысынан цутылды
(К. Султанов).
ТАРТ^ЫЗЫУ тартыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРТК^ЫЛАУ тартыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАРЩЫШ I ат- Дигирманды цол менен айландыратугын
таяц. Дигирманды тартцыш пенен айландырыу.
ТАРТКЫШ И кел. Бир нэрсеге цуныццан, здетленген, ма-
шыцланган урдисленген. Темеки тартцыш. Дуутар тартцыш.
Дигирман тартцыш.
* ТАРТПА ат. Столдыц сууырылып алынатугын цутысы,
белеги.
ТАРТТЫРЫУ I тартыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРТТЫРЫУ II ф. Еркек телдиц аталык без тамырын узиу,
пишиу.
ТАРТЫ!^ кел. Жыйырылган, тартылган. К^аслары цацайран
мурны батыц, К^улары тикирейген, ерни тартыц («1\ырц цыз»).
ТАРТЫЛЫУ ф. I. Жулыныу, алыныу. Суудыц цурып ца-
лыуы, азайыуы. 3. Кысцарыу, келтериу. 1\айыпназар доктордын
шеберлиги, уцыплыгы болмаганда куйген цолы тартылып _цала
жазлаган еди (Ж. Аймурзаев).
ТАРТЫМ кел- Шалым, орам. Мен басыма тартып цойган
бир тартым орамалымды шештим (Ж. Аймурзаев). Гулпаршын
жецгей бир тартым орамалды ушына туйилген тецгеси менен
моллага усынды. ♦ Тартым жалгау—лингв, бир нэрсени биреу-
ге меншиклеу ушын сез аягына жалганатурын жалрау. Бир
тартым буудай—кепшиктиц бетлеме шамасындары бир писирим-
лик буудай. Бир тартым темеки—бир шегиуге жететугын темеки.
TAPTblHFblLLl ц. тартыншац.
ТАРТЫНШАЦ кел. Жасцаншац, уялшац, натыц. Жигит
деген бундай тартыншац натыц бола ма екен? — деди Жумагул.
ТАРТЫНШАКЛАУ кел. Уялшацлау, жасцаншацлау, натыц-
лау. Арзыудьщ тартыншацлау, уялшацлыц минези ‘ бар
(Ж- Аймурзаев).
ТАРТЫНШАК^ЛЬЩ ат. Жасцаншацлыц, уялшацлык, натыц-
лыц. Тартыншацлыц жацсы эдет емес.
ТАРТЫНЫН1\ЫРАУ ц. тартыншацлау.
ТАРТЫНЫУ ф. 1. Кеткеншеклеу, шегиниу, кейин тартыу.
Ешекти цанша цыйнасац да, суута кириуденг тартынады. 2.
Жасцаныу, дэди бармау, батыллыц ете алмау. Тусинбесем де
сораура тартындым (Ж. Аймурзаев). ХЭЗИР жеке топылыура
бул да тартынды (К. Султанов).
ТАРТЫНДЫ кел. 1^ымбат, шыгыццы.
ТАРТЫС ат. Айтыс, тате, гурес, айцае. Шатыр иши ез-ара
тартыс, таласлар менен шауцымга толды (Т. кайыпбергенов).
Хэзирги заман тартыс заманы, жамай тартысыныц гужиген
заманы (К. Ирманов). Бундай созди Зийбагул кутпеген еди.
ексуиниц арасында <£5урЛ бундай тартыс болган да жоц еди
4©. Айжанов).
.281
ТАРТЫСТЫРЫУ тартысыу фейилиниц езгелик дэрежеси^
ТАРТЫСЫУ ф. Айтысыу, таласыу, шайцасыу, гуресиу. Мен
колхоздыц бир ^атар адамлары менен тартысып киятырман
(6. Айжанов). Рэушан менен бирнеше ирет шай^асып, талай:
тартысты (Ж. Аймурзаев). ♦ Ылац тартысыу — ыла^ ойнау,
кокпар шабыу. Ылац тартысыу тууе, аягында зэцги де жо^
(Т. Кайыпбергенов).
ТАРТЫУ I. ф* I. Бир затты орнынан цозгалтыу ушын ^эре-
кет. жасау, орнынан сууырып жулып ялыу, жулып таслау. Гур-
жи менен кепеги, тартыпты сениц лашыцды («Мэспатша»).
2. Белгили бир сазды шертиу, сазенделик эспабында ойнау*
Гернай поймай тартып, Сырнай поймай шертти (Бердац). Ол'
айтты бир нама тартып бер енди, К^эле Ма^тым^улы, КДие
Бердацты (И. Юсупов). 3. Байлау, тацыу, шандыу. Я уеы жип-
тен бир агаш^а тартып байлап койып, биреуимиз оган кез к;у-
ла^ болып турсац екен (А. Бекимбетов). 4. Бир нэрседен цуты-
лыуга кемеклесиу, жэрдемлесиу. Шыгарып терецнен тартып
колымнан, ярыу-дослар бир миндирди (А. Дабылов). 5- Дэн
ту^ымларын дигирманнан, цараздан еткериу, жегизиу. Бир
кепшик арпаны демде-ац тартып келди (К. Султанов). 6. Ауыс.
Тукымлас, агайинлес адамлардыц тур-туси, минез-цулцы т. б.
^эсийетлери жагынан бир-бирине у^сас, уйлес келиуи- Кемпнр
«К^осыбайдын баласы болган соц экесине тартар» деп цатты
кайрым сездиц басына бармай отыр еди (К- Султанов). Ер
дайысына тартады («КД^. х. н.»). Сениц ту^ымына тартцан
(К. Султанов). 7. Ауыс* Цызыцтырыу, ынтьщтырыу, кеуилин
аударыу. Бэ^эрги уа^ыт жер бети атластай денип адамныц
кезин, ойын езине ерксиз тартады (М. Дэрибаев). ♦ Тартып
алыу — басып алыу, ыцтыярына поймай зорлап алыу. Цолы-
жолына царамай тартып алды («К^. х- е.»). Телефонымдытар-
тып алды (0. Айжанов). Мыйьщ тартыу — жымыйыу, кулим-’
сиреу. Эйсэнем мыйыгын тартып кулди (Ж- Аймурзаев). Атыз*
ларда мыйыгын тартып, Ашылады ai^ алтын (Т. Сейтжанов).
Азап тартыу — кыйналыу, жапа шегиу. Россияда гражданлар
урысы болып жаткан мэхэлде сууыктан кеп азап тартты^
(К- Ир манов). Жууапка тартыу — жазалау, айыплау. Оны ис-
леген ^ылмысы бойынша жууапка тартты. Жазасын тартыу —
жэбир кериу, жууапка тартылыу. Жазасын тартсын зацгар! —
деди т^улбай куйгенинен (Ж- Аймурзаев). Темеки тартыу — шы-
лым, папирос шегиу. Жууапка тартыу — айыплау, жазалау.
Кабагы тартыу — манлай териснниц жыйырылыуы. Сазайын
гартыу — жазасын алыу. Табац тартыу — ^онак^а ау^ат бериу.
Жол тартыу—а) сапарга шыгыу. б) узац жолга шыгыу, журип
кетиу. Кетерилип сезлер кеше уш^анда Жол тартып куяшлы
Эзбекстанга (А. Дабылов).
ТАРТЫУ II ат. Сыйлык, сауга.
ТАРТЫУШЫ ат. 1. Болистириуши, улестириуши. Табак тао-
гыушы- 2. Айыплаушы, гуналаушы, жууапка тартыушы. 3. Су-
282
зиупш, аулаушы. Жылым тартыушы.’ 4. Шегиуши. Шылым тар-
тыушы. Темеки тартыушы.
ТАРШЫЛЬЩ ат. ^ыйыншылы^, жо^шылыц, мутэжлик. Сол
таршыльп^ тусау не екенин баланыц ези де сезбейтугын еди
(К? Султанов). Журегимди жарды таршылыц заман, Катар-
цурбы тецлик бермеген жаман (Кунхожа).
ТАРЫ ат. I- Егистиц ец ацырында егилетугын дэнли да^ыл-
лардын бир тури. Кимниц тарысы писсе, соныц тауыгы («КК-
х. н.»). Шымшьпуган ^орывдан тары екпейди («КД. х. н.»)в
2 Сек болатугын дэн- Жер аударса, тары бир зан шыгарса,
бизден 1$алып бир цап тары ишерсец (И. Юсупов). Со^ыр та-
уыкца бэри тары («КК- х. н.»). Там басына тары жайдым, кеп-
син деп, мен ярыма хат жаздым келсин деп («КД. х. с. ж.»)<
♦ Тары геже — тарыдан писирилген тама^, ау^ат, ас.
ТАРЫБЫУ ф. Цыйыншыльщ, кемтарлы^, жо^шылы^ кериу,
цыйналыу, ренжиу. Ау^аттан тарыгып отыр Д. Ирманов)<
Сендей болып жан бармекен тарыедан, Буны ^арап керген
барма тарийхтан (А. Дабылов). ♦ Цыя шелде тарыгыу—дузде,
майданда цыйланыу* Кыя шелде тарыгып, Алпамыстай баты*
рьщ, Атына сурен салады («Алпамыс»).
ТАРЫЕЫУШЫ ат. Цыйыншылыц, кемтарлыцца ушыраушы,
жокшылыц кериуши.
ТАРЫДАЙ кел. Тары сыяцлы, тэризли, тарыга усаган,
мегзес.
ТАРЬДТЫРЫУ тарыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАРЫЛТЫУ тарылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАРЫЛЫУ ф. Белгили бир кецисликтиц, кийимниц, заттыц
киширеймуи, тарайыуы. К^урысын бул дунья заман тарылды,
Еэплеттен гой журегимиз тарылды (Омар). Адамсыз адам
жасар ма, Жалгызга дунья тарылып (И. Юсупов). ♦ Тыны-
сы тарылыу — ысылыу, ентигиу, демигиу. Ауыр дэрт журегин
кернеп, екпесин исирди ме, Эйтеуир, тынысы тарылгандай
сийрек ^эм терец демин алады (К. Султанов). Териси тары-
лыу — пейили цашыу, нийети бузылыу. Заманы тарылыу —
ериси кемейиу, цыйыншылыц болыу. Бул дунья цурысын за-
ман тарылды, Зардабынан ^ара жер цаи^ жарылды (Эжинияз).
Пейили тарылыу — пейили цашыу, бузылыу.
ТАРЫС ат. Айтыс. талас, тартыс. Бизиц хэзирги тарысы-
мызды еситкен шыгарсац (О. Айжанов). Балалар менен тар ыста,
Кыс^а жип келмей гурмеуге (А. Дабылов).
ТАРЫСЛЫ1\ ц. тарлык.
ТАРЫСЫУ ф. Айтысыу, тартысыу, таласыу, ежесиу, ере-
тисиу. Сиркеси суу кетермейтугын адамлар менен ^эзир тары-
сыу орынсыз («Кыз. вд.» г.). Орынсыз жерде тарыспа Ретин-
де сейле, балам (Бердац). ♦ Абырайга тарысыу — жетискен-
шиликке ерисиу. Тециздей кец пейилине таныспан, Мэпимиз
тец абырайга тарыс^ан (К. Султанов) . Табан жолга тарысыу
—алга умтылыу, ^эрекет етиу, жарысыу. Абырай ушын табан
283
жолга тарысцан, Тецлик ушын душпан менен алысцан*
(К- Ирманов).
ТАС.ат- Таудыц улкен цэм майда цатты жынысьц соныц
белшеклери. Тауда болар таргыл тас, тарысса шырар кез-
ден жас («КД. поэз. акт»). ♦ Тас тунек — огада, дым царац-
гы. Тасбауыр—мийримсиз, жауыз. Шар тас—пышац/ балта*
цэм соган усаранлардыц жузин егейтугын тастын бир тури.
Кек тас — тастыц кек тури. Шацмац тас—от тутандыратугын
гас. Шагыл тас—цурылыста цолланатугын майда тас. Сый-
цац тас —жылтыр тас. Улкен тас —тастыц ириси- 1^умалац
тас — тастыц майда домалац тури. Дигирман тас — а) дэн тар-
тыура арналган тас. б) дигирман ислеуге колайлы Жалпац тас.
{Тас герец — цеш нэрсени еситпейтугын адам. Тас тебе*— туура
дэл тебе. Тас тебесине шоцмар менен цойып цалды («КД. х.
е.»). Тас етиу — бекитиу, беккемлеу, шешилместей етип бай-
лау, бэнт етиу, жол цоймау. Тас кекил — томпац бужырланран*
цатты кекил-
• ТАСА ат. Цууыс, цолтыц, буркениш,-бирден кезге туспейту-
рын аулац жер.
ТАСАДДЬЩ I. Курбан, пидэ, садаца. 2. Дацц, марапат,
мацтау, бэрекелла, яша, яшасын.
ТАСАЛАНЫУ тасалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАСАЛАТТЫРТЫУ тасалау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ТАСАЛАТТЫРЫУ тасалау фийилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСАЛАТЫУ тасалау фейилиниц езгелик дэрежеси. .
ТАСАЛАУ ф. Керсетпеу, жасырыу, аулацлау, келегейлеу.
ТАСБА^А ат. Эстен журетурын, жер бауырлаушылар то-
парына киретугын суйек сауытлы мацлуц-
ТАСБАКДДАИ кел. Тасбаца сыяцлы, тэризли, тасбацара.
усаган, мегзес.
ТАС^ЫН ат. Суудыц кэнарынан шырып цургац жерди ба-
сып кетиуи, суудыц тасыуы, кебейиуи.
ТАСК^ЫНЛАНЫУ тасцынлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАС1\ЫНЛАТЫУ тасцынлау фейилиниц езгелик дэрежеси*.
ТАСЦЫНЛАУ ф. Асып-тасыу, арылыу, тегилиу.
ТАСЛАНДЫ ат. Калдыц, жарамсыз, ыпырындыц, лэтте.
ТАСЛАНЫУ таслау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАСЛАСЫУ таслау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАСЛАТТЫРЫУ таслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСЛАТЫУ таслау фейилинин езгелик дэрежеси.-
ТАСЛАУ I ат. Таслы жер, жайылып жатцан >аслы терри-
тория-.
ТАСЛАУ II ф. I. Жибериу, безиу, шырарыу. 2. Ылацтырыу
зыцгытыу. 3. Ауыс, Урыу, мушлау, думпишлеу.
ТАСЛАУ II ф. 1. Жибериу, безиу, шыгарыу. 2. Ылацтырыу
зыцгытыушы.
ТАСЛЫ кел. Тасы бар, тасы кеп.
ТАСПА ат. Ийленген, кецнен тилинген цайыс, жицишке бау»
2X4
ТАСПАДАЙ кел. Tacna сьвщлы, тэризли, таспага усаган,
мегзес. Оныц тили таспадай узын.
ТАСТАЙ кел. Клатты, берик, беккем, мийтин. ♦ Тастай ту-
«ек — огада царацгы, дым ^арацгы.
ТАСТАЛКАН ат. Кыйралыу, бузылыу. ♦ Тас талцаны шыц-
ты — пыт-шыт болды, уайраны шыцты. Тас талцан етиу — цый-
ратыу, астын-устине шыгарыу, гул-опат етиу.
TACTYHEK ат. Козге туртсе белгисиз, тастай ^арацгы.
ТАСТЫЙЬЩЛАНЫУ тастыйыклау фейилиниц белгисиз
дэрежеси.
ТАСТЫЙЫКЛАТТЫРЫ> тастыйыцлау фейилинин езгелик
дэрежеси.
ТАСТЫЙЬЩЛАТЫУ тастыйыклау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ТАСТЫЙЬЩЛАУ ф. Бекитиу, макуллау. ^эрбир хызмет«
кердиц ис планын жыл басында тастыйыклау керек.
ТАС ШЫРА ат. тастай исленген шыра. Отемурат орны-
нан турып, казан-табац туратугын жацка барып, ^армаланып f
журип тас шыраны услады (К. Султанов).
ТАСЫМАЛ ат, I. Бир жерден екинши жерге жеткизетугын
нэрсе. Арал тенизине усы тасымал менен куяды (К. Султанов).
2. грам. Бир цатарга сыймаган сездиц бууынын екинши таза
жолга кешириу ягный еткерме.
ТАСЫМАЛЛАНЫУ тасымаллау фейилинин езлик дэрежеси..
ТАСЫМАЛЛАУ ф. Бир затты екинши бир жерге еткериу.
ТАСЫНДЫРЫУ тасыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСЫНЫУ ф. Затларды экелиу, апарыу, тасыу.
ТАСЫР е. с. Дурсил, тарс-турс, еткен сес, ун.
ТАСЫРАЙЫУ ф. Бадырайыу, цампайыу, ба^ырайыу. К^орьщ-
^анынан кези тасырайып кетти.
ТАСЫРА^ЛАНЫУ тасырацлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАСЫРА^ЛАУ ф. Тарбацлау, ойнацлау. Бир нэрсе тасы-
ра^лап ала цашты (К. Султанов). Ойын сезге де тасыра^лап,
сиркен суу кетермейди (А. Бекимбетов).
ТАСБ1РЛАНЫУ тасырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТАСЫРЛАСЫУ тасырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАСЫРЛАТТЫРЫУ тасырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСЫРЛАТЫУ тасырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСЫРЛАУ ф. Тасыр-тусыр етиу. Тасырлап баратыр баг-
дыц алдында, Биреу кесип етти жолды сол уа^та (И. Юсупов).
ТАСЫРЛЫ ат. Тарсщлды, дурсилди.
ТАСЫР-ТУСЫР е. с. Тарс-турс еткен ^атты сес, ун. Усы
.^а^та есик тасыр-тусыр етип, бирден ашылып кетти
(А- Бекимбетов).
ТАСЫСЫУ тасыу II фейилинин шериклик дэрежеси.
. ТАСЫТТЫРЫУ тасыу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАСЫТЫУ тасыу II фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАСЫУ I ф. 1. Суудын кобейиуи, кэнардан асыуы, баска
жерге жайылыуы ямаса сууьн^ заттыц ыдыстан асып тегилиуи,
285
кебейиуи. Эмиудэрья сен цусап, Тасып толрым келеди, Клайна*
ран сут сен i^ycan, К^азаннан тасып тегилди (Т. Сейтжанов);.
2. Ауыс. Кеуили, жигери, ^ууаты, куши, дэулети, мэртебеси?
артыуы, кебейиуи. Куши тасып ^анасына сыймаган, К°нырат-
тын гайратлы жигити барды (Эжинияз). Бай болсан таспа^
жарлы болсан саспа («КК- х- н-».). Бир эрманым мэртебем-
нин тасканын, Ауам менен анам гэрип кермеди (Т. Жума-
Муратов). Кызды керип тасады, Шай^алып ая^ басады
(А. Бегимов).
ТАСЫУ II ф. Затты бир жердей екинши жерге жеткизиу,.
жеткериу, апарыу- Шеп тасыйды, атыз шабады (Т. Кайыпбер-
генов). Арбалылар ылай тасыйды (К- Ирманов). Ана екеуи>
кеседи, мен шанара тасыйман (0. Айжанов).
ТАСЫУШЫ ат. Бир затты биреуге ямаса бир жерден екин-
ши жерге апарыушы. Жук тасыушы ♦ Сез тасыушы— есекшил,
шурыл.
ТАТ ат. Темирге тотыгыу тийкарында жабысцан цызгылт
да^, зэц. ♦ Тат бастырмау — тотыцтырмау, зэцлетпеу. Тат бас-
тырмай кунде берип ^олларга, Майлап цойдыц цылышлардыц
^ынабын («Кырц ^ыз»). Таты кетиу—зэци, таты кетиу. Мен
кунде ислеген себептен, татым кетип, жар^ыраганман деди
гунде (С. Мэжитов). Тат баспау — тотьп^пау, зэцлемеу, Алтын-
ды тат баспас жатса да жерде, Казып белбууардан кемсен де
жерге (Бердак). Тат басыу — зэцлеу, тотыгыу. Каншама тат
бас^ан менен, ^асыл полат айнымас (Ж. Аймурзаев). Мен
халцыма ырзаман, Тат бас^ан полат найзаман (А. Дабылов).
Машиналар жатыр еди- тат басып, Колхоз дуушар еди талай
шырынга (Т. Сейтжанов).
ТАТАЛАУ ф. Болмаган нэрсени айта бериу, мыжыу.
ТАТЛАНЫУ татлау. фейилинин езлик дэрежеси.
ТАТЛАУ ф. I. Зэцлеу, тотыгыу, тат басыу. 2. Татын кетириу,
жо^ етиу, алыу.
ТАТЛЫ I кел. Зэцли, тотыццан, тат баскаж
ТАТЛЫ II кел. Мазалы, шийрин. Не татлы бул дуньяда,
татлы екен дуз, Не сууыц, елим сууыц, журекте муз (Эжинияз).
♦ Татлы турмыс — жа^сы, ^эзли рэ^этли. Татлы турмыс ер-
некли емир ушын, тууысканлар бэр^эма жан аяма! (Ж. Ай-
мурзаев). Палдан татлы — палдан мазалы. шийрин. Сени
керсем Шевченконы ойлайман, Палдан татлы сууын ишсем
тоймайман (Э. Шамуратов).
ТАТТЫРЫУ татыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАТЫМ ат. Бир уртлам, бир жутым, азы кем.
ТАТЫМАУ ф. Жеткиликли болмау, жетиспеу.
ТАТЫМЛЫ кел. I. Татымы бар, тагымы жаксы. 2. Ауыс»
Жарамлы, кеуил толгандай. Сен бир татымлы дузсац
(Т. Кайыпбергенбв).
ТАТЫРЛЫК кел- Боларлыц, жеткиликли.
ТАТЫСЫУ татыу фейилинин шериклик дэрежеси.
286
ТАТЫУ I ф. 1. Тамацтыц дэмин кориу, байцау, тарамланыу.
Кеп жыллыц, нэсип еткен дузды таттыц (К^. Ирманов). 2. Ауыс.
Турмыстыц, емирдиц ашшы душшысын кериу, билиу. Бугинги
кун кулип, мийнетимнин палын таттым (Э. Шамуратов). Кас-
пыц соз айтсам ырайдан цайттым, Дуздьщ зэцэр ууларын тат-
гым (©теш). 3. Ауыс. Тец келерлик, турарлыц, барабар. Оны
жеуге тамсанып тацыя татыр нэрсе жоц (Жийен). ♦ Ohfh
гатыу — онра турарлыц, боларлыц. Душпаннан алар еши бар,
Онга татыр кущи бар («Мэспатша»).
ТАТЫУ II кел. Сыйласыцлы, араз емес, цурметли, иззетли,
кеуили жацын. Ол екеуи кутэ татыу, кеуили жацын адамлар
еди (Т. Нажимов). Татыу дослыц емиримиз ушын кел, Алгыс-
лар айтайыц партиямызга (И. Юсупов). Агайын татыу бол-
са, ат коп, Абысын татыу болса, ас кеп («КД. х- н.»).
ТАТЫУЛАСЫУ ф. Жарасыу, мауаса болыу, цайтадан жа-
цынласыу, досласыу. Жумагул езинин. куйеуи менен бурынгы-
дан да татыуласты (О. Айжанов). Халайыцлар, ойлап цара,
Татыуласар кем-кем ара (Эжинияз).
ТАТЫУЛЬЩ ат. Сыйласыцлы, дослыц, жацсы царым-цат-
«аста болыу. Бир-биреуимизге жэрдемлесип, жацсы оцып дос-
лыцта татыулыцты кушейтейик (А. Бекимбетов). Кермегенлер
кел цонац бол Некиске, Татыулыцта татысайыц палды тец
(И. ^урбанбаев).
ТАТЫУШЫЛЬЩ ат. Сыйласыцлы болыушылыц, царым-
цатнас жасаушылыц-
ТАУ ат. Айналасындагы жерден кетерицки, бийиклик;
огада бийик таслы жер. Тауды, тасты жел бузар, Адамзатты
сез бузар («КД- х- н».). Тау тауга цосылмас, Адам адамга
цосылар («КД. х. н.».). Биз тиймесек цуты кетер озиниц,
Бириккенниц тау жыццандай куши бар Д. Ирманов). ♦ Тау-
теке — жабайы ешкиниц еркеги. Жанар тау — вулкан. Тауын.
жаздырмау — пэтин пэсецлетпеу. Тауы цайтыу — бети цайтыу,
дицкеси цурыу. Тауы шарылыу — бети цайтыу, деминен тусиу,
пэти цайтыу. Тауына царай тулкиси — таулы жердеги жасай-»
тугын тулкилердиц жагдайы, турмысы. Тауына царай тулкиси,
Заманына царай кулкиси («КД. х. н.»).
ТАУАП: тауап етиу ф. I. Диний орынга ямаса белгили ди-
ний уэкилге барып тунеу, табыныу. Хэрбир жерде жэрдем бер-
ген мен саган, Аттан тусип-, тауап ете бер маган («Мэспатша»).
2. Ауыс. Тэжим етиу, бас нйиу, цэдирлеу. Сениц ушын тэнде
жаным кабапты, Асыцпайын кеп етейин тауапты («К^ырц
цыз»). Мацтымцулыны оцыганда, Сезди тауап етер едим
(Бердац).
ТАУАР ц. гезлеме. *
ТАУДАИ кел. I. Улкен, зор, ири. Усы кунге еки аралыцта-
Fbi цуры жерлер сол уацлары толцыны таудай болган жерлер-
диц асты екен- (К. Ирманов). 2. Тау сыяцлы, тацылетли, тау-
ра усаган, мегзес. .
287
ТАУЛАНЫУ таулау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАУЛАСЫУ таулау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТАУЛАТТЫРЫУ таулау фейилиниц езгелик дэрежеси*
ТАУЛАТЫУ таулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТАУЛАУ ф. Бурау, шыйратыу, цайыстырыу. Мине баслыц
муртын таулап, кемпейтеди еки муртын (Т. Жумамуратов).
# Колын таулау — цолын бурау. Мойнын таулау —куш пенен
басып бурау.
ТАУЛАУШЫ ат. Бураушы, шыйратыушы, цайыстырыушы.
ТАУЛЫК ат. Таулы, таслы жер.
ТАУМЫЯ ат. Тауда есетугын узын гернайлы жабайы есим-
1ик. Таумыядай шашларын, 1\атарга цойып ереди («Кыр^ ^ыз>).
ТАУУА к. тэййе.
ТАУШАН ат.' Цоян. Таушанныц тууган тебеси, ысьщ кери-
нер бзине («КК- х. н.» )? КЭР цэдем атцанда таушан алса^эм
Атасы Арабтан туура келсе ^эм, Экецниц кезини керип к^лса
^эм, 0лтир кек ийтицди Дуйсен ^эндекли (Эжинияз).
ТАУЫК ат. I. К°Раз мэкийен болып айрылатугын уй
цусы. Соцыр тауыцка бэрц тары (КК- х. н.»). Kai^ajiaFaH
тауыц туумай цоймас («КК- х. н.»). Кус фермасында баслыц-
пан, Аброй алдым уйрек пенен тауыцтан (К.' Султанов) 2.
Ауыс. ген. с. Кара^алпа^ша жыл атынын бири. ♦ Тауьп^ кез —
тунде кермейтугын кез.
ТАУЫС ат. КыРраУылра мегзес, сулыу цус. Касыл кийим
кийген соц,. KYP Кь1зьшдай доланды, Тауыс ^устай сыланды
(«Кыр1^ 1^ЫЗ».).
ТАУЫСТАЙ кел. Тауыс сыя^лы, та^ылетли,-тауыска уса-
ган, мегзес. Пэр кепирен тесенип, пашшайы жегде жамылып*
тауыстай доланып отыр (К. Султанов).
ТАУЫСЫЛМАС кел. Мэцги питпейтугын, ада болмайту-
гын. Тауысылмас ’ кеп олжа; Кулай саган берипти («Кыр1$
1$ыз».). Бул улке ^асла тауысылмас, А^ алтыннын мэканы
(Т. Сейтжанов).
ТАУЫСЫЛЫУ ф. Тууесилиу, питиу, тамам болыу. Маллар
ушын таярланган от шепте тауысылыуга жа^ынлады («Сов.
вд.» г.). От тауысылады деп цорьщпац (К. Султанов).
ТАУЫСЫУ ф. Тамам етиу, цуртыу, тууесиу, адалау.
ТАУЫСЫУШЫ ат. Тамамлаушы, ^уртыушы, тууесиуши.
адалаушы.
ТАХТ ат. Патша хан, корольдиц ягный монархтыц салтанат
мэ^элинде арнаулы кабыл етип отыратугын орны, ^экимликке
ийелик белгиси, тах. Патшаньщ алтын тахтын, КалДыРмай
рин бу зады («Кыр^ кыз»). КУУЫП салып цалмацты, Алтын
тагын кУлатты («Ер Зийуар»).
ТАХТА ат. 1. Беренени узынынан тилгенде алынатугын
еки жагы тегис агаш кесимдиси, курылыс материалы. Отау^
га тахта пол салсам ба деп, те ойлаган еди (К. Айымбетов).
2. Ка1?азАыН ^эрбир данасы. ♦ Бир тахта—бир бет, бир тахта
2»° .
ед Mi аз, Тахта чай — прессленген унтац чай. ХуРмет тахта-
сы — ендирис алдыцгыларынын аты жазылып, суурети или*
неэурын жер.
ТАХТАЙ к. тахта.
ТАЯК ат« КУРал °рныИа пайдаланылатугын хэм де журыу
ушын цолра услайтугын агаш, ^аса. Мал бацтын цолында
^ай^ы таягыц, Тилинип цырК жарыц болып аягын (А. Дабы-
лов), К^ыйсыр; таярымды цолыма, алдым (Ж. Аймурзаев).
Сез суйектен, тая^ еттен етер («КК- х- н.»). ♦ Таяц жеу—саба-
лыу, сабаура ушырау. Х¥Рметли ^айнарасынан тая^ жеу жа-
ман екен (А. Дабылов).
ТАЯКЛАНЫУ таярлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ТАЯКЛАСЫУ таярлау фейилинин шериклик дэрежеси.
•ТАЯКЛАТЫУ таяклау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЯКЛАУ Ф. Урыу, сабау, жазалау. Еки жас косыламан
десе — жарын сындырды, Косылма®ман лесе — таяцлап кен-
дирди (К. Султанов).
ТАЯКЛАУШЫ ат. Тая^ пенен урыушы, сабаушы, жазалау-
шы.
ТАЯКЛЫ кел. Таягы бар, ^олына тая^ услаган.
ТАЯКСЫЗ кел. Таягы жоц, едлына тая^ усламаган.
ТАЯКША кел. Таяцтыц киши тури, кишкене тая^.
ТАЯЛТЫУ таялыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЯЛЫУ ф. Жа^ынлау, тацалыу.
ТАЯНДЫРЫУ даяныу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЯНЫУ ф. Суйениу. Онда бас^а раррылардай аса таяныу,
бел бугиу деген жо^ (А. Бекимбетов). Ф Жер таянып ^алыу—
ауыр цайгыга, улкен шыгынга ушырау.
ТАЯНЫШ ат. 1. Кулап кетпеу ушын салынган тиреу, ти-
репберди. 2. Ауыс. К°РраУшы» КэУ^ндер, цостар, арка суйер,
гамхор. КуДайдан. бас^а таянышым жо^ (Айбек). Тут^ынлар-
дын гамхорлары бар екен, Арца суйер таянышы бар екен
(К. Ир манов).
ТАЯР кел. Тайын, хэзир, таяр болган.
ТАЯРЛАНЫУ таярлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТАЯРЛАСЫУ таярлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТАЯРЛАТТЫРЫУ таярлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЯРЛАТЫУ таярлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТАЯРЛАУ Ф. Хэзирлеу, гамлау, гамланыу, таярланыу.
Кемпир чай — суу таярлаудан цолы босаран сон, жайласып
отырып эцгиме баслады (К. Султанов). Озим сыйгандай орын
таярладым (Ж. Аймурзаев).
ТАЯРЛАУШЫ ат. Хэзирлеуши, гамлаушы.
ТАЯРЛЫК ат- Хэзирлик, гамланыушыльщ ♦ Таярльщ
кериу — ^эзирлениу, гамланыу, кутиниу. Жана оцыу жылына
^эзирден баслап таярльц кериуимиз лазым («Сов. ед.» г.).
19-246 289
Аллаш батыраклар келешектеги зор сауашларга таярлыц ко*
риуимиз керек, — деди де шыгып кетти (А. Бегимов).
ТАЯРЛЬЩЛЫ кел. Еамланган, цэзирленген, таярлыц кор-
ген.
ТАЯРЛЬЩСЫЗ кел. Таярлыгы жоц, таярлыц кормеген,
гамланбаган, цэзирленбеген.
ТАЯУ I ат. Цайыцшыныц цайыцты жылыстырыуы ушын
цуралы, сырыц. Тупки жагына таяу шаншып керди (Ж. Ай-
мурзаев), Ахмац адам цеш нэрсени ойламас, Сууына тацыр
кол таяу бойламас (Омар).
ТАЯУ II Ф. Тацау, жацынлатыу. КДлындагы цанжарды, ал-
цымына таяды («Мэспатша»).
ТАЯУДАИ кел. Таяу сыяцлы, тэризли, яцлы, таяуга уса-
ган. мегзес. *
ТАЯУЛАУ Ф. Таяу менен журиу, таяу басыу.
ТАЯУЛАУШЫ ат. Таяу менен журиуши, таяу басыушы.
ТАЯУШЫ I ат. Кеме, усы сыяцлыларды таяу менен жур-
, гизиуши, таяу басыушы.
ТАЯУШЫ II ат. Тацаушы, жацынлатыушы.
ТЭЭЖЖИП кел. Хайран цалган, танланган. Ала жипти
кесип атлар сызыц, Куры турган тээжжиптен не пайда (Омар).
ТЭЭТ ц. тацат
Т9ББЕТ ат. гон. с. Хэпт¥Йектиц бир суресиниц аты. Тэб-
бетте табац, ижазада ылац, цуранда цой апарыуды цэйтер-
сен? — деди (Э. Шамуратов).
ТЭБЕРИК Ц. теберик.
ТЭБИЗ ат. 1. Иштей, мейил. Бул ауцатты тэбизим тарт-
пады. 2. Минез, цулц, тэбият. 9жиния5дыц усы тэбизин сезди
де Таумурат та еткен иске екингендей иштен тынып, езий бир.
беткей алды (К. Султанов).
ТЭБИЙРАТ, ц. тэбият.
ТЭБИЙЕЬ/Й кел. ХаКыйцый, жасалмалы емес, зацлы, ны-
замлы, тэбияттыц озинде бар. ХэРбир агаштыц езине ылайыц
тэбийгый корки, мийрицди кандыратугын пайызы бар (А. Бе-
кимбетов).
ТЭБИЯ кел. Жацын, тэн, дэрек, кеуиллес. Журт ауылма-
ауыл цэрким езине тэбия адамлар ийин цосысып отырды (С.
Хожаниязов). ♦ Ол бизге тэбия адам ~ бизге жацын адам, биз-
ге бейим, биз тэрептеги.
ТЭБИЯТ ат. 1. Дуньядагы барлыц нэрселердип цэммеси.
Тэбиятты багындырып, Елди бэрцэ абат цылдыц (Т. Сейтжа-
нов). Бундай келбетти тэбият берерин берсе де Эжимуратца
сацал буйыртпапты (К. Смамутов). 2. Догеректеги тау, тогай
цэм басцалардыц осимлик байлыгы. Кум, тебешик, царагай,
цайыц, Тэбияты не деген коркем (И. Юсупов).
Т9БЛЕ ат. Атлар туратугын жай, атцора. Тэбледе беде^
290
керинсе, Ердиц уйи деседи («КД- х- н >>)« Мажнун деген тул-
парды, сатып. алып тэблесине байлады («Мэспатша»).
ТЭРДИР ат. 1. дин. с. Жазмыш, тал ай, ыгбал, буйрык.
Тэрдирге бенденин. бэршасы, Берда^ шайыр етти деди дунья-
дан (©теш). 2. (Эмир, турмыс, келешекте керетурын кун. )^э-
зир дунья дауылда, Тол^ынра тускен кемедей, Кемеге минген
жаны бар, Тэгдири бар емеспе (И. Юсупов). ♦ Тагдир етиу—
а) елиу, цазаланыу. б) буйырыу, несийб етиу. Сизлерди айт-
тырран бизин арамыз, Тагдир етсе сени бизлер аламыз («Ал-
памыс»).
ТЭБДИРЛЕС кел. Тэгдири бир, тэгдири сэйкес, уцсас.
ТЭЖЖАЛ ат. 1. дин. с. Мусылман мифологиясында ацыр
заман бол ганда шыгадымыс дейту рын цыялый билдиретугын
мацлуц, айдар^а. Бул нагыз ахырдыц нышаны — тэжжал (И.
Юсупов). 2. Ауыс. дин. с. Зулым, залым. Ханлар хальщ ушын
тыркан тэжжал болды рой (М. Дэрибаев). 3. Ауыс. дин. с.
Апат, цыррын. Хорезмниц едине, шетинен тэжжал дарыган
(«Кырц йыз»)« Кун кермеген кызлары, Дарыдыма тэжжал-
дан деп, Терезеден фарады («Мэспатша»).
ТЭЖЖАЛДАЙ кел. Тэжжалга усаган, тэжжал сыя^лы,
яцлы, тэризли.
ТЭЖЖАЛЛЬЩ ат. Залымлыц, мийримсизлик, цаталлыц.
ТЭЖЖИП ц. тээжжип.
ТЭЖИМ ат. Иззет, ^урмет. Тэжим етиу—иззет пенен
бас ийиу, ^урметлетиу, сэлем бериу. Енди хызметинде мудам
турыуга, Мен тэжим етемен, хал^ым алдында (И. Юсупов).
Бир йасыХ Кань1мызДы кешициз тацсыр, — деди Косыбай орны*
нан, турып, тэжим берип отырды (К. Султанов).
ТЭЖИРИЙБЕ ат. Белгили бир исти' мудамы ислеу, маш-
цы етиу нэтийжесинде пайда болган жумыс усылы. Дунья
жарыспац цыйцыуды, Билим кецилге тоцыуды. Тэжирийбе де
бир оцыуды, Алта ерлеп .асып турар (С. Мэжитов). Кеп мил-
леттин. балаларын бир цосцан, Устаныц бул иси уллы тэжирий-
бе (А. Дабылов).
ТЭЖИРИЙБЕЛИ кел. 1. Тэжирийбеси мол, ез исцниц ма-
маны болган адам. 2. Практикасы мол ислеп журген исин то-
лы^ менгерип алган адам. Шамахмудов тэжирийбели онерди,
Тауып салып шеберлик хэм жигерди (А. Дабылов). 3. Эдет-
ленген, кениккен. Тэжирийбели еки емирдин дийханы, Елдин
рамын кеп ойлаган гаррысан. (Т. Сейтжанов).
ТЭЖИРИЙБЕСИЗ кел. Тэжирийбеси жоц, тэжирийбе ал-
маган.
ТЭЖИРИЙБЕХАНА ат. Тэжирийбе еткеретугын орын
жай.
ТЭЙЙЕ ат. Асыцтыц турыуы, оныц тегис жагыныц жоца-
рыга царап турган жагдайы.
ТЭЙТИК кел. Кай^ы» тэйтецки. . ,
ТЭКАББИЛ кел. Уцсас, сэйкес, мегзес.
291
ТЭКЭББИР кел. Менмен, ер кекирек. Жазы цысы жал-
гыз турып, ол тэкэббир болып ескен (И. Юсупов).
ТЭКЭББИРЛЕНИУ Ф. Менменсиниу, ерлик етиу.
ТЭКЭББИРЛИК ат. Менменлик, кекиреклик, ерлик. Жен-
гейде азмаз тэкаббирлик бар (Т. кайыпбергенов). Жасауыл-
дын. бул тэкэббирлигин биреулер жаманлыцца жорыса, екин-
ши биреулер, «дасмалшыга сол керек» деп орынсыз жоргалай
берген бийди жазгырды (К. Султанов). Еки жасауылдын уй-
деншыгыудан тэкаббирлик минези услады (К. Султанов).
ТЭКИБАЙ ат. Балалар ойынында утылганныц басынан
цол менен нуцып алынатугын ойын шэрти. Ким бурын тап-
са менен тэкибай ад^ды (Т. Кайыпбергенов).
ТОКИРАР ат. Кайталамй, ёЖёлеме. Молла болсан тэкирар,
Дийхан ёолсаЯ судигар («КК- х- н-»)- Сабагымды тэкирар
<етейии Деп тахтайыма царамай оцып керсем, «Джим менен
^э» дён бас^ нэРип есиме туспеди (Э. Шамуратов).
ТЭКИРАРЛАНЫУ тэкирарлау фейилиниц белгисиз дэре-
жеси.
ТЭКИРАРЛАТТЫРЫУ тэкирарлау фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ТЭКИРАРЛАТЫУ тэкирарлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТЭКИРАРЛАУ ф. 1. Цайталап екинши ирет ислеу. 2.
Кайталау, ежелеу. Жумагулдиц нелерди тэкирарлап отырга-
нына тусинбей, ара-тура молла бир наРайды (Т. Кайыпбер-
генов). ,Бул сезлерди тэкирарлау менен ойыма басца бир нэр-
селерди салды (Ж. Аймурзаев).
ТЭКИРЛЕНИУ' тэкирлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЭКИРЛЕУ ф. Биреуге анау-мынау сез айтыу, ^экирецлеу,
гудиреклеу., с
ТЭКИР: тэкир-тукир етиу ф. 1. Тацылдайтугын нэрселер-
ден избе-из шыгатугын дауыслар наККынДа» 2. Биреудиц екин-
ши биреуге орынсыз сейлеуи.
ТЭЛИЙМАТ ат. 1. Илим айрьщша турмыс, жэмийет
басцада белгили илим тарауы бойынша теориялыц нызамлар-
дын жыйнагы. Пролетариат диктатурасы тууралы марксизм
ленинизм тэлийматы. Уллы исиц жаца гайрат куш берди, Тэ*
лийматыц ацыл берди, ес берди (С. Нурымбетов). 2. О^ыу,
уйрениу. 3. сейл. т. Багдар жол-жоба, керсетпе.
ТЭЛИМ ат. 1. Илим-техника ямаса кэсип-енер тараулары
бойынша билиуи зэрурли болган маглыумат кенлигиулер
жыйынтыгы, билим. 2. Тэлим-тэрбия. 3. Тэлиймат. теория. 4.
сейл. т. Керсетпе, жол-жоба, багдар.
ТЭЛИМЛИ кел. Жа^сы тэрбияланган, эдепли, икрамлы,
тэрбия керген.
ТЭЛИМСИЗ кел. Эдепсиз, кергенсиз, икрамсыз, тэрбия*
ланбаган.
ТЭЛИМСИМЕУ ф. Тацланбау, керилмеу, созылмау, наз-
292
ланбау. Тэлимсимей келип мына отауга, Ууцаласын эбден
аяц цолымды («Кырц цыз»).
ТЭЛИМСИУ ф. Элле цандай болыу, керилиу, созылыу,
назланыу. Ийман исле шоцлыцта, тэлимсиген молланьщ^ сэл-
леси цалар боцлыцта («КК- х- н-»)-
ТЭЛИМ-ТЭРБИЯ ат. Тэлим цэм тэрбияга байланыслы
жумыслар, педагогика.
ТЭЛТИЙИУ ц. шэлтийиу.
ТЭЛТИК Ц. шэлтик.
ЛЭМБЕ ^ат. Есикти ашылмастай етип иштен бекитетугын
агаш, тиреуиш.
ТЭМБЕДЕИ кел. Тэмбе сыяцлы, тэризли, тэмбеге усаган
мегзес.
ТЭМБЕЛЕНИУ тэмбелеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЭМБЕЛЕТТИРИУ тэмбелеу фейилиниц езгелик дэреже-
си.
ТЭМБЕЛЕТИУ тэмбелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЭМБЕЛЕУ ф. Иштен басыу, агаш тиреу. ,
ДЭМБИ ат. Дэкки, жаза ♦ Тэмбисин бериу—жазалау, айып-
лау. Оныц тэмбисин бердим.
ТЭМИН: тэмин етиу. ф. Ускенелеу, таярлау. Оцыушылар-
ды оцыу цураллары менен тэмин етиу. Машиналарды май
менен тэмин етиу.
ТЭМИНЛЕНИУ тэминлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЭМИНЛЕСИУ тэминлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЭМИНЛЕТТИРИУ тэминлеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТЭМИНЛЕТИУ тэминлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЭМИНЛЕУ ф. Керек жарацты жеткерип бериу, таярлау.
ТЭМИНЛЕУШИ ат. Керек жарацты жеткерип бериуши,
таярлаушы.
ТЭН I ат. Адамныц тула бойы, денеси. Жан тэни бар-
лыц ыцласы, интасы менен ислеу.
ТЭН II кел. Ылайыц, ыцгайлы, цолайлы, меншикли, тийис-
ли. • '
ТЭНЕПИС ат. Дем алые, аралыцтагы кишкене узилис.
Мектепте цэр сабацтьщ арасында кеминде 6 минут тэнепис
болады.
ТЭНДАР кел. Кууатлы, цуунац. Тэндар гарры.
ТЭНДАРЛАН.ЫУ ф. Кууатланыу, цуунацланыу.
ТЭНДАРЛАУ кел. КууатлылаУ> цуунацлылау.
ТЭНДАРЛЬЩ ат. КуУатлылыц, цуунацлылыц.
ТЭНХА к. с. 1. Тек гана 2. 5£ешкимниц цатнасыуысыз,
жэрдем^сиз. 3. Хешкимсиз, жалгыз ези цалган. 4. Теци, тайы
жоц.
ТЭН^АЛЬЩ кел. Жалгызлыц жагдайы, жалгызлыцтагы
жагдай.
ТЭЦИР ат. дин. с. Цудай, алла.
.29J
ТЭРЕЗИШИ к* тэрезиман.
ТЭРЕЛКЕ к;, тарелка,
ТЭРЕП ат. 1. Бир жа^, бет, багыт, багдар. Ийт алжа-:
сып т^ай тэрепке журерин билмей турды (Т. Кайыпбергенов) 4
2. Бир цаптал, бир жац. Гулсэнем менен Айсэнем каналдыц
он тэрепине царай серпилди (Ж- Аймуразев). 3. Адамлар то-
пары, белими. Абылла тэрепи басым бола берди (Э. Шамура-
тов). 4. Адамлардыц минези, цул^ы. К^ай тэрепте бий аганыц
мийзамы, Сыбырлап К^ошцардыц сарысын керип (Эжинияз).
5. Жэн-жац, тумлы-тус. Торт тэрепке карады, Бедеудиц жалын
тарады («Мэспатша»). Тертеуи тэрепи айналып фарады
(Ж. Аймурзаев).
ТЭРЕПГ6И ц. тэреппаз.
ТЭРЕПДАР ат. 1. Бир нэрсени, тэрепти ^оллап цууатлау-
шЦ жа^лаушы. Шамурат та тез кешиудиц тэрепдары болды
(К. Досанов). 2. Бир ^эрекетти цоллаушы. 3. Белгили бир
кез царас, идея тэляйматты жацлаушы, цоргаушы, мацуллау-
шы. Парахатшылыцты цоргаудьщ Советлик Комитёти — пара-
хатшылыц тэрелдарларыныц Путкилсоюзлыц биринши кон-
ференциясында 1949тжылы августта ^урылды («Сия. сезл.»).
ТЭРЕПЛЕС ат. 1. Бйр жагыныц тэрепин алыушы, тэреп-
Дар. 2. к. тэрепдар.
ТЭРЕПЛИ кел. Тэрепи болган. Буны еки тэрепли етип ис-
леу керек.
ТЭРЕППАЗ кел. Бирин-бири ^ууатлаушы, езине тэн топар,
дузиуши. z
ТЭРЕППАЗЛЬЩ ат. Озине тэн топар дузиушилик. Болды
тэреппазльп^, бос турыушыльщ, К^айбир жерде ости дау, урыу-
шылыц (К. Ирманов).
ТЭРЕПСИЗ кел. 1. Тэрепи жо^, тэрепи болмаган 2. КуУат"
ланбаган, ^олланбаган.
ТЭРЕПШИ ц. тэреппаз.
ТЭРИЗДЕ р. Турде, формада, тусте. Бугинге шекем пахта
таярлау жумыслары усы тэризде ^ызгын жургизилди (К^. Ир-
манов).
ТЭРИЗЛИ кел. Сыя^лы, у^сас, мегзес. Мениц де туулаган
журегим тацат тауып тынышланган тэризли (К. Смамутов).
ТЭРИЙИП ат. Дацц, атац, хабар. Тэрийпицди сорап еткен
кеткеннен, Сени, бир кериуди эрман еткенмен (И. Юсупов).
Ала кус тэрийпи журтца жайылды, Соныцдай зэбердес бизин.
ала цус (Эжинияз). ♦ Тэрийп етиу — а) хабарлау, хабар
етиу. б) сууретлеу, сыпатлау. Сол маманы сенлерге тэрийп
етемен («Алпамыс»), Сениц шадлы заманынды, Тынбай тэ-
рийп етиу ушын, Шайырыныц ^осыгында, Журеги де щын ар-
налган (И. Юсупов).
ТЭРИЙИПЛЕМЕ ат. Баянлама, сууретлеме, сыпатлама/ми-
незлеме.
ТЭРИЙИПЛЕНИУ тэрийиплеу фейилиниц езлик дэрежеси.
. . 295
ТЭРИЙПЛЕСИУ тэрийиплеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ТЭРИЙИПЛЕТИУ тэрийплеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЭРИЙИПЛЕУ ф. Сууретлеу, баянлау, сыпатлау, минезле--
не бериу. Тэрийплесем бир гоззалды, Сулыулыгы асып тус-
кен (Э. Шамуратов). Ел цутылып 1^ылыш пенен ^амшыдан,
Соны корип тэрийплеген жыршыман (Т. Жумамуратов).
ТЭРИЙИПЛЕУШИ ат. Баянлаушы, сууретлеуши, сыпат-
лаушы, минезлеме бериуши.
ТЭРИП ат. Топты ^аоданнан кейин айланып ^айтыу ушын
белгиленген орын. х
ТЭРК: тэрк етиу ф. 1. Бас тартыу, ^ашыу. Ал десе хош
болар кеуили молланьщ, Бер десе тэрк етер ^эмри алланыц
(К. Султанов). 2. Безиу, таслау, жоц етиу. Кеше елген адам-
ларын, Тэрк етип цолда не барын, КЭР кимлерге айтып зарын
Капа болып турган екен («Берда^»).
ТЭРНЕК ат. Кауын топарына киретугын палыз да^ылы.
Кеше гана дэслепки тэрнекти жеп корип едик (К. Досанов).
ТЭРНЕКТЕЙ кел. Тэрнекке усаган, мегзес, тэрнек сыяцлы,
тэризли, яцлы.
ТЭРТИП ат. Белгили бир жэмийет пенен шелкем агзала-
рына белгиленген режим, цагыйда. ♦ Темир тэртир—^атты, ^а-
тац. Темир тэртип болса, сол жерде кушли коллектив бо-
лады,—деди мугаллим (Т. Кайыпбергенов). Жабайы тэртип
— женсиз, ерески, ерси, турпайы, жат. Хийуа ханы ^эм оньщ
эмелдарлары орта эсирдиц жабайы тэртиплери менен ёл бий-
лейтугын еди (К- Ирманов).
ТЭРТИП Л И кел. Тэртиби бар, эдёпли, дэрбияланган.
ТЭРТИПСИЗ кел. 1. Калай болса солай, жонге кемеген,
иретсиз. Бир нешшециз гедейликтен цырылдыц, Бирликсиз,
тэртипсиз надан ^олдаулы (0теш). 2. Ауыс. Уятсыз, эдепсиз,
арсыз. Быйылгы келген балалардьщ ишинде ^андай тэртип-
сизлери болды? (Т. Кайыпбергенов).
ТЭРТИПСИЗЛИК ат. Эдепсизлик, уятсызлыц, арсызльщ,
бийбаста^лык. Тыныш тур, Жийемурат, биреу сез айтып тур-
танда тэртипсизлик етпе (А. Бекимбетов). Молла оган ^арап
жекиринип: ол цэлпец гой, ол тэртипсизлик етпейди деди
(Э. Шамуратов).
ТЭСЕЛЛЕ ат. Жубатыу, тынышландырыу, кеуилин алыу.
Сауыты жетпей дизесине Тэселле берип ез-озине, Жолга тус-
ти Мэспатша, Ярын ертип изине («Мэспатша»). Оны ^асын-
дагы ерип киятырган адамлар тэселле берип тоцтатты (К.
Ирманов). .
ТЭСИЙИН: тэсийин цалыу. ф. Кайран болыу, тацланыу.
Екеуиниц гуресине тэсийин ^алып турады («Мэспатша»).
Бул артисттиц шеберлигине, ойынына тэсийин ^алып тама-
шагейлер оны цатты цол шаппатлаулар менен узатып салды
(О. Хожаниязов).
296
ТЭСИЛ ат. 1. Белгили бир исти ислеу, оны бэржай келти*
риу ушын цолланылатугын усыл, эдис, цийле. Шеберлик цыл,
•шекпенице тийгизбе, Тийгизбестиц тэсили бар, жени бар
(К. Ирманов). Урылар цашарга жер де цалмады. Сонша тэсил
ойласа да болмады (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Цуулыц, шац-
цанлыц.
ТЭСИЛЛИ кел. ^ийлекер, усыллы, эдисли, мэккар, тэсил-
хор, тэсилпаз.
ТЭСИЛЛИЛИК К- тэсил.
ТЭСИЛПАЗ кел. ^ийлекер, мэккар, цуу, шайтан, сум. Алды
менен кешкен тэсилпаз байлар болса керек (Т. К^айыпбер'ге-
«ов).
ТЭСИЛПАЗЛЬЩ ат. ^ийлекерлик, мэккарлыц, тэсилхор-
лык-
ТЭСИЛСИЗ кел. Тэсил ислемейтугын, цийле цылмайтугын,
Т9СИЛХ0Р кел. Тэсил менен ис алып баратугын.
ТЭСИЛШИЛ ц. тэсйлпаз.
Х9СИР ат. 1. Тэпси, тэпси тийиу, тэсирин тийгизиу. Апам
озине тэсир еткен жерлёрин цайта-цайта оцыуга мэжбур ете-
ди (9. Шамуратов). Он сегизге келдиц хэзир, Сезим етсин
саган тэсир (К. Ирманов). 2. Сыртцы дунья коринислериниц,
предметлердиц яки сезлердиц адамлардьщ тусинигинде, руу-
хында цалдырган йзи. Багларда сайрап турган булбиллердед
сести журегицди цууанышлы тэсирлер менен тастырады
(Ж. Аймурзаев).
ТЭСИРЛЕНДИРИУ тэсирлениу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ТЭСИРЛЕНИУ ф. Бир нэрседен, сезден тэсир алыу, пикир
алыу.
ТЭСИРЛИ кел. Тэсирин тийгизетугын. тэсирли, мацызлы,
унамлы. Апамныц сези бир мениц ушын емес, барлыц тыцла^-
шылар ушын да кутэ тэсирли болып тур (9. Шамуратов),
Музыка ойын — кулки цосыц булардыц бэри шаршаганды
естен шыгаратугын ен тэсирли искусство (А. Бекимбетов).
ТЭСИРСИЗ кел. Тэсири жоц, тэсири тиймеген, тэсир етпе-
^ген.
Т9СИРШЕН. к- тэсирли.
ТЭСЛИМ: жан тэслим етиу ф. 1. ©лиу, цаза табыу, дунья*
дан цайтыу. Жанын тэслим етеди. Жылап-жылап балала-
ры, Басына белги салады (Жийен). 2, Багыныу, бойсыны^
керилиу. Сасыц мазардын тусында, К^алмацлар тэслим етеди
(«Ер Зийуар»). Корген адам тэслим етти, Бундай жигит бол-
ган емес (Бердац).
Т9СПИ ат. ген. с. дин. с. 1. Алланы кетермелеп, мацтап
оган шукирлик цылып айтылатугын сезлер, дууалар. 2. Зй*
мир цэм тэспи сезлерин санап айтыу ушын, эдетте цурма
«шацгалагынан, рябина агашынан исленген тоцсан тогыз туй-
297
ме дизилген ^эм еки басы бирге байланган жип, дизбе ягный
диний адамлардыц цолына услап санап отыратугын цатара
жипке еткерилген моншак^лар дизбеги. Намазды о^ып болган •
соц, К°йнындагы тэсписин, Ол ^олына алганды («1<облан»).
Бир нэрселерди быдырлап былдырлап о^ыды да цолындагы
тэсписин таслап жумган кезин ашпастан басын жоцары чё-
терип аумийин,— деди (9. Шамуратов).
ТЭСПИДЕИ кел. Тэспи сыя^лы, тэризли, яцлы, тэспиге
усажан.
ТЭТЭРРИК ат. Таярльщ, ^эзирлик. Ол цызыл, кок, сары, са-
бацлар менен кестеленген орамалын жыйнастырып чай ^ай-
натыудыц тэтэрригине киристи (О. Хожаниязов).
ТЭУАП: тэуап етиу ф. Х¥рме? етиу, бас ийиу, сыйыны^
ТЭУБЭ: тэубеге келйу ф. Райдан ^айтыу, езин пэске алыуг
шукирлик етиу, цэлпине келиу, тэубе ^ылыу.
ТЭУЕКЕЛ ат. I. Хешнэрседен тайсалмай ^эрекет етиу,.
бел байлау, цэуип цэтерден корыцпау. Бар кете бер жолыц
болсын ^аражан, Мен тэуекел шубарыма миндирдим («Ал-
памыс»). 2. Ер адамныц аты, исми. ♦ Тэуекел етиу—батырей-
ныу журексиниу. Негылайын бир тэуекел етейин, Жаным бар-
да елатыма жетейин (Омар).
ТЭУЕКЕЛШИ кел. ^ешнэрседен тайсалмайтугын, цорьщ-
пайтугын, батыр. Тэуекел батырлывда баслайды, гейде кери-
нип турган бэледен цутцарады, соньщ ушын хальп^: «тэуекел-
шиниц цайыгы сууга батпас» дейди (М. Абдиреймов). А^ыл-
лы ойланаман дегенше тэуекелши дэрьядан етеди («КК- х- н-»)-
ТЭУЕКЕЛШИЛ ц. тэуекелши. .
ТЭУЕЛЛЕ ат. Отиниш, жалбарыныу, жалыныу. Журт-
тыц тэуеллесин тынламады ол, Жигиттиц ал^ымына бара сал-
ды цол (И. Юсупов). ♦ Тэуелле цылыу — цэтере етиу, арага
тусиу, жарастырыу. Жасауыл басыньщ цойына жамбас сала-
жат ^иялыцды ^оягер шырагым,— деди тэуелле цылды (К.
Ирманов). Сырымбет арага киси салып, баланьщ экесине
тэуелле цылып зорга дегенде дауды басты (К. Айымбетов).
ТЭУИП ат. ген. с. Хожа, моллалар сыяцлы ел арасында
ауырыуды емлейтугын адам. Кемпир сол елдиц ^уРмет^еп
сыйлайтугын бир тэуиби екен (К. Айымбетов). Оны хан со-
рауындагы хешбир тэуип жаза алмапты (К. Аралбаев).
ТЭУИПТЁЙ кел. Тэуип сыяклы, тэризли, яцлы, тэуипке
усаган, мегзес.
ТЭУИПШИ к. тэуип.
ТЭУИПШИЛИК ат. ген. с. Ел арасында Журип адам ем-
леушилик кэсиби. Ара-тура тэуипшилик ететугын эде'ги бар
(К. Аралбаев). Жа^сы балам егер сениц тэуипшилигиц бол-
са, ертип барайын (К. Айымбетов).
ТЭУИР кел. 1. Жа^сы, жарамльь 2. Кусейтугын, цэлей-
тугын. Апам дуканньщ булка нанынан гере ^олдан жабылганв
лэтирди тэуир кереди (М. Шымбергенов). 3. Пэкизе, эндам-
298
Ды. ♦ Тэуир болыу — cayалыу, ауырыудан жазылыу. Тацга та*
Иан тэуир болдым, Эстелеп орнымнан турдым (Бердац).
ТЭУИРЛЕНИУ тэуирлеу I фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЭУИРЛЕТИУ тэуирлеу I фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЭУИРЛЕУ I ф. Ауырыудан жазыла баслау, бети бери ца-
рау, жацсарыу, жацсылау, жа^сартыу.
ТЭУИРЛЕУ II кел. Пэкизе, эндамлы, жацсырац.
ТЭХДРЭТ ат. дин. с. Диний урп-эдет бойынша табыныу-
дан бурын мэжбурий турде жыныс органларын (агзаларын}
аяц-Цолларын жууыу тазаланыу, ^адалланыу. Ушеуи де
тэ^рэт алыу ушын орынларынан турды (Айбек).
ТЭХ^АРЭТЛИ кел. Тэ^арэт алган, тэ^арэти болган.
ТЭ^АРЭТЛИК: тэ^арэтлик суу ат. Тэ^арэт алыуга арнал-
ган суу.
ТЭ^АРЭТСИЗ кел. Тэ^арэтли болмаган, тэ^арэт алмаган,
жууынбаган.
ТЭ^АРЭТХАНА ат. Тэ^арэт алатугын арнаулы орын, жай.
Молла цуманын алып, тэ^арэтханага кетти (Э. Шамуратов).
ТЭШИУИШ ат. 1. Машцала, маша^ат. Улкен тэшиуишке
тустим. 2. К^озгау, туртки Сонда утасац, — деди Тэшиуиш бе-
рип езине (Б. 1\айыпназаров). 3. Ь^эуетер, цорцыныш.
ТЭШИУИШЛЕНИУ тэшиуишлеу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ТЭШИУИШЛЕУ ф. 1. Маша^атланыу, машцаланыу. 2.
Цозгау, туртки салыу 3. К9УетеРлениУ» корцыу, цэуиплениу.
ТЭШ-ПУШ ат. Туртки, цозгау, кеуил тынышсызлыгы
жаксы жолга тусти.
ТВОРЧЕСТВО ат. Мийнет, деретпе. Жазыушыныц твор-
’Чествосы.
ТЕАТР ат. 1. Драмалыц шыгармаларды сахнада ойнау ие-
«усствосы. 2. Опералыц, драмалыц шыгармалар цойылатугын
орын, жай. 3. Драмальц шыгармалардыц жыйнагы, спектакль,
ТЕБЕГЕН кел. Жанына ^ешкимди жа^ынлатпайтугын,
леуип жиберетугын, тебеуик. Жыл^ылардьщ ишинде ^арам*
^ат^ыр бир тебеген байтал бар еди («ДК. х. е.»).
ТЕБЕН ат. Ийнениц ец ири жууан тури. Шууда ийирип
куннен бурын, Тебен алып кемпир келип, Узигиниц жыртыц
жерин, Жамап алмац оныц ойы (С. Мэжитов).
ТЕБЕНДЕЙ кел. Тебенге усаган, мегзес, тебен яцлы, тэ-
физли, сыя^лы.
ТЕБЕНЛЕУ ф. Тебенге сабац, шыжым еткериу, сабацлау,
ТЕБЕРИК ат. 1. Эширепи, ^ымбатлы, ^эдирли. 2. Ауыс,
Кэраматлы, шарапатлы, бахыт бериуши, ^урметли. Журын-
ньщ гене шапанын, Туумай журген ХаяллаР> Теберик деп бе-
листи («К^ырц кыз»).
ТЕБЕРИКТЕЙ кел. Теберикке усаган, мегзес, теберик яцлы,
хыя^лы, тэризли. Батыр туутан Айдос бий, Ханньщ берген ца-
газын, Тебериктей иззетлеп, Еки ^оллап алады (Берда^).
295
ТЕБЕУИК Ц. тебеген. ,
ТЕБИЛИУ тебиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЕБИНГИ ат. Тацымды, кийимди аттыц теринен сацла^*
«ушын, ерге жалгастыра тигилген узенгиниц устин жауып ту*
ратугын былгары. Тебенгиге тер цатып, Тепсине алмай бара*
ды, Айпарша ауыр жаралы, Дем ала алмай барады ( «Мэс*
датша»).
ТЕБИНДИРИУ тебиу фейилиниц езгелик дэрежеси.'
ТЕБИНИУ тебиу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЕЬИРЕНДИРИУ тебирениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕБИРЕНИУ ф. Жэцан— дуньяны, тула бойды, кеуилди,
журекчи тербеу. Жау цолында цазаланып, К^алдьщ да жер
^ебирснди, Барры Кавказ ызаланып, Сени жоцлап ециренди
j(T. Сейтжанов). Бийгуна тийген таяцтыц зардабы тула бо-
йымды тебирентип баратыр (Ж. Аймурзаев). Журекти теби-
рентетугын ыргацца цосылып иштеги цэуирди сыртца шыц-
сыма дсймен (К. Султанов).
ТЕЬИСИУ тебиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕБИс' ф. 1. Аяц пенен цатты урыу, цагып жибериу, сад-
делеу. 6з баланды езекке тепсец де кетпейди, киси баласы .
кисенлесец де турмайды («КК- х- н.»). Кесе турган гурсини
теуип цулаттым да, цадала цалган апама жацынладым (К.
Султанов). Я биреу ме бахыт тепкен мацлайдан (И. Юсупов).
2. Аяцца сырганак (коньки) байлап ямаса шананыц велоси-
педтиц услине отырып сырганау, жылжыу. Еки-уш кун конь-
ки гебиуден жалыцпадым (И. Юсупов). ♦ Эткеншек тебиу—>
©тконшекке отырып тербелиу. Бир шетте эткеншек тепкен
адамлар керияди (Т. Нэжимов). Тепсе темир узгендей — куш-
ди, цууатлы, царыулы, мыцлы. Тепсе темир узгендей табанлы
саймасгып «л км зэнгисине аягын салгалы турганы цалай?
<М. Дэрибаев).
ТЕБИУШИ ат. 1. Аяц пенен цагып жибериуши, сэдделеуши^
2. Аяц пенен сырганаушы, сэдделеуши.
ТЕГЕРАН, р. Сэл-пэл, аз-маз, болар-болмас, эйтеуир. Мум-
кин Тегеран нэрсеге кек етип тамагын да ишпейтугын шыгару
,(Т. Кайыпбергенов). Тегеран козицди ашсац цар менен тола-
ды (С. Хожаниязов).
ТЕГИН кел. Мут, мутца, бийпул, босца. Ексец егин, ишер-
сец тегин («КК- х- н.»). Бул жецис бизлерге тегин келмеди^
Женис ушын коплер басларын берди (Э. Шамуратов). ♦ Те-
гин гозлеу — ешейин, цуры, мутца, Сэтецлер рэцэтти гезлейдю
тегин, Ыцыранса жалцаудыц кунлери кешер (И. Юсупов).
ТЕГИНГЕ р.. Пулсыз, ешейинге.
ТЕГИНЛИК ц. тегин.
ТЕГИНЛИКТЕ Р. Ацсат емес, цыйын жагдай.
ТЕГИС кел. 1. Ойы, цыры жоц, жап-жазыц, жалпац. Ол
тереп ашыц: аржагы тегис дала цэм от цэупинен де аулаг^
боламыз (М. Чимбергенов). 2. Тутас алагатсыд. Шыцты деп то*
200
i
лыц’ нэл тегис, Арцайын болып журмецлер (Б. К^айыпназа-
ров). 3. Бирдей, цэмме, тууел, барлыгы. Бориде тегис таяр
тур, Тууылган жерди цоргауга (Э. Шамуратов). Мэрдикарга
цэмме тегис бармайды, акта тапцанлар адам жаллап жибе-
реди (К. Эуезов). К^эне тегис отырыцлар, Артистлер сизлерге
ойын корсетеди (О. Хожаниязов).
ТЕГИСИРЕК кел. Ойы-бэленти азырац, тегислеу.
ТЕГИСЛЕНИУ тегислеу фейилинин, белгисиз дэрежеси.
ТЕГИСЛЕСИУ тегислеу фейилинин. шериклик дэрежеси.
ТЕГИСЛЕТТИРИУ тегислеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕГИСЛЕТИУ тегислеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕГИСЛЕУ ф. Ой-цырын кетириу, тегисирек етиу, артыц
кемин жойыу, бирдей етиу, тецлигин келтириу. Бизиц атыз-
дагы пацсанын тубинен тандырга орын тегислеуге киристи
(М. Чимбергенов). Жер аударып цэм тегислеп, Дузетер шел,
оц царыц, Жумыслардын цэммесин де, Роза жургой басцарыя
(Т. Сейтжанов).
ТЕГИСЛЕУШИ ат. Ой-цырын кетириуши, тегис етиуши.
ТЕГИСЛИК кел. Жалпацлыц, ойы-цыры жоцлыц.
ТЕЖЕЛИУ тежеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЕЖЕН.КИРЕУ ф. Ис-цэрекеттиц дауамлы тури.
ТЕЖЕСИУ тежеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕЖЕСТИРИУ тежеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЖЕТИУ тежеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЖЕУ ф. 1. Цысгау, асыцтырыу, тезлеу. Арыухан тези*
рек жетиу ушын ешегин тежеди (А. Бекимбетов). Шалагай
ис кеп гой, оны тежеп, Жонге салыуга уацыт жоц (А. Оразов).
2. Ауыс. Бетин цайтарыу, басыу. 0з цанасын кернеп тасцан
гезинде, Мыцлы акыл менен тежеп сезимди, Оны цайта цуяр
оз арнасына (И. Юсупов).
ТЕЖЕУШИ ат. Кыстаушы, тезлетиуши,- асыцтырыушы.
ТЕЗ I р. Жылдам, дэрриу, шаццан. Гулайша тез оцып.
етти де, Ербайга усынды (Т. кайыпбергенов). ♦ Тез болды-
рыу— цэ демей шаршау, царыу. Албыраган тез болдырар,
1^айгыдан жузин солдырар, Аузындагысын алдырар (С. Мэ-
житов). Тез ержетиу — бой жетиу, камалга келиу. Тез ерже-
тип камалыма, Салсац бир нэзер цалыма (А. Дабылов).
ТЕЗ II ат. Кереге, ууыц, тогын т. б. ийетугын ямаса ду-
зийлейтугын цурал ♦ Тезге салыу-дузеу, екндириу, бойсын-
дырыу, тэртипке салыу, женлеу.
ТЕЗЕК ат. Отын орнына пайдаланатугын малдыц кепкен
кыйы, дэриси. Тере берсец тезек те цызыц (КД^. х. н.»). Тец
тени менен, тезек кабы менен («ВД- х- н.>). Бенде бодып цал-»
мацлардыц цолында, Жети жыл кешеде тезек терипяен («Мэс-
патша»).
ТЕЗЕКТЕИ кел. Тезек сыяцлы, тэризли, яцлы, тезек^е
усаган, мегзес.
ТЕЗИС ат. Лекция, доклад ямаса шыгармада баянлайту-
301
гын тийкаргы KaFa3Fa тусирилген ойдыц цыс^аша сулдери. В.
И. Ленинниц апрель тезислери, Доклад тезислери.
ТЕЗЛЕНИУ тезлеу II фейилинин, белгисиз дэрежеси.
ТЕЗЛЕСИУ тезлеу II фейилинин ,шериклик дэрежеси.
ТЕЗЛЕСТИРИУ тезлеу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЗЛЕТТИРИУ тезлеу II фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЗЛЕТИУ тезлеу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЗЛЕУ I ф. Шэпиклеу, жылдамлау, шаеданлау. Жигитлер
цызды керип ^алайьщ—деп, тезлеу журе баслады (К. Султа-
нов). Марковтыц дем алыуы тезлеп ^ыйнала баслады (А. Бе-
кимбетов) .
ТЕЗЛЕУ II ф. Кереге, ууьщ, тогын сыя^лыларды тезге са-
лып ислеу. . *
ТЕЗ ЛИК ат. 1. ^эрекеттиц есиу, кобейиу, таралыуы т. б.
уа^ытка байланыслы бас?<арылыу дэрежеси. 2. тех. Механи-
змлердиц журиу, тартыу куши.
ТЕК I ат. Аргы тубиг шьпусан жери, шыгысы, нэсили, туцы-
мы. Жаксыда кек болмайды, жамнда тек болмайды (КК- х*
н.»). Биреу менен жолдас болсан, Ата тегин билгейсйз (Бер-
дац).
ТЕК II р. Ь КУРЫ, бос^а, тыныш, бийкар, текке. Еситкен-
де сениц зарлы сестинди, Гулайымжан тек жатпаспан герим-
де («КЬФЦ ^ыз>). 2. Тек, жан, бас^а, бетён. Тек сизлердия
аманлыгыцызды билип кетиуге цайырылдым (Т. Кайыпбер-
генов). ♦ Тек отырыу — тыныш, ^ешкимге суйкенбеу. Тек
журку — ^ешкимге урынбау, тиймеу. Тек журсец T014 журер-
сец («КК- х- ПО-
ТЕКЕ ат. Жанльнугыц еркеги. Касцырлар цагып таслап
ты, Текелердиц куйегин («Кырц цыз»). ♦ Теке сацал — шок
ланган шошайган селдир сакал.
ТЕКЕДЕЙ кел. Теке сыя^лы, тэризли, яцлы, текеге уса-
ган, мегзес.
ТЕКЕШИК ат. Бир жас^а толмаган еркек ыла^, пишти-
рнлмеген ыла^тыц тури.
ТЕКИЙМЕТ ат. Нагысланып исленген кишкене кийиз.
Соннан кейин текийметтиц устине жайган бир салым гилем-
шениц устине бар£>ш малдасын дурынды (К. Султанов) ♦
Вре текиймет—нагысланбаган, туксиз улкен. текиймек
Аягы жерге минэсип емес екен, — деп бир оре текиймет тас-
.лады («Коблан»).
ТЕКИЙМЕТЛИК кел. Текийметке тийисли, тэн, арналган.
ТЕКЛЕС кел. 1. Теги, шыгысы, негизи бир. 2. Бир нэрсеге
у^сас, сол сыд^лы, мегзес.
ТЕКЛИ кел. Шыгысы жа^сы, жа^сы нэсил, ^асыл ту^ым.
ТЕКСЕРИЛИУ тексериу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЕКСЕРИЛИУЛИ кел. Изертлеули, аньщланган тексермп
цойылган.
ТЕКСЕРИСИУ тексериу фейилиниц шериклик дэрежеси.
302
ТЕКСЕРИУ ф. Изертлеу, тацыйыцлау, мэлимлеу, аныняна
йкетиу. Ишин жарып тексерип керсем, шынында да ууланган
•екен (Г. Изимбетов). Еркебайдьщ цыянатын тексериу ушын
комиссия дузилиуин усыныс етти (Г. Есемуратов).
ТЕКСЕРИУСИЗ кел. Тексерилип цойылмаган, тексерилмегеш
ТЕКСЕРИУШИ ат. Изертлеуши, аныцлаушы.
ТЕКСЕРТТИРИУ тексериу фейилинин озгелик дэрежеси.
ТЕКСЕРТИУ тексериу фейилинин озгелик дэрежеси.
ТЕКСЕРТКИЗИУ тексериу фейилинин езгелик дэрежеси*
ТЕКСИЗ кел. Каслы жаман, носили жаман, шыгысы жаман.
ТЕКСТ ат. Цандай болмасын жазылган, кещирилген яки
басил га н творчестволыц мийнет эдебий шыгарма, документ
ямаса оныц бир белими, узиндиси. Ол дэрцал орнына отыра
сала телеграмманыц текстин жазды (А. Бекимбетов). Оныц
мэслэцэти бойынша сейлейтугын сезимнин текстин кисе ме
салып мен де бардым (О. Айжанов).
ТЕКШЕ ат. 1. вжирениц ишки цабыргасында коса, чайнек
г. б. сондай затларды цойыу ушын исленген орын, полка.
Артындагы текшеден бир тахтайды Сейтжанга эперип, — кел
мында, сабац уйретейин деди (Э. Шамуратов). 2. Ы л ай дан,
тастан, топырацтан цэм басца да затлардан бийиклетип са-
лынган басцалдацлар, Каналдын еки жагындагы ырашты
цайтарып, еки-уш адам цатар журетугындай текше жасап
цойыпты (Н. Дэуцараев). 3. Куб, шаршы. Бурын белдарлар
орта есап пенен кунине 2/2 тепше метрден ылай алып турган
(«Жас Ленинши»). 4. Вагонда отырыу цэм жатыу ушын тах-
тайдан арналып исленген орын.
ТЕКШЕЛЕНИУ текшелеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЕКШЕЛЕСИУ текшелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕКШЕЛЕТТИРИУ текшелеу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТЕКШЕЛЕТИУ текшелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕКШЕЛЕУ ф. Кат“Чат етип, цабадлап, тахтайлап жый-
яау. Алые жолдан шауып келипсец, атьщды, Текшелепсец гу-
<мис менен алтынды («Дырц цыз»).
ТЕКШЕЛЕУШИ ат. Текшеге затларды цойыушы.
ТЕЛЕВИДЕНИЕ ат. Барлыц керинислерди, сууретлерди
узац аралыцларга электр ямаса радио толцынлар ареалы жи-
бериу цэм цабыл етиу усылы.
ТЕЛЕВИЗОР ат. Телевидение арцалы болган уацыяны
аныц озиндей етип, суурет цэм дауысты экран арцалы к<*рсе-
тетеугын цэм еситтиретугын анналы аппарат.
ТЕЛЕВИЗОРШЫ ат. сейл.. т. 1. Телевидение бойынша цэ- -
«иге. 2. Телевизор Дузетиуши уста.
ТЕЛЕГЕЙ ат. Улкен колемдеги цургацлыцты басып атыр-
ган суу. Бир куни ассыз, нансыз кетип баратырса, жол жага-
лаган телегей шалцар кок тецизге дуушар болды («КД. х. е.»).
ТЕЛЕГЕН ат. Коликке жегилетунян децгелекли арбалар-
дыц бир тури. Телеген арба—торт децгелекли арба.
303
ТЕЛЕГРАММА ат. Телеграф ареалы жиберилген яки
алынран хабар ямаса сол хабар жазылган ^агаз, ,бланк.
ТЕЛЕГРАФ ат. 1. Уза^ жерлерге телеграмма, радиотеле-
грамма турин де асыгыс хабар жибериу ушын электр хэм
радио байланысыныц бир тури ^эм оныц эсбабы, цуралы. Те-
леграф аппараты. 2. Усындай хабарларды жиберетугын
цабыллайтугын байланыс мэкемеси ^эм оныц жайы. Телеграф-
та ислеу.
ТЕЛЕГРАФИСТ ат. Телеграммаларды жибериуши ^эм ка~
быллаушы телеграф хызметкери.
ТЕЛЕГРАФИСТКА ат. Телегарфист ^аял-^ыз.
ТЕЛЕЖКА ат. 1. Кишкене телеген арба, арбаша. 2. Базы
бир машинаныц ^эм механизмлердиц тиркелип журетугын
белими.
ТЕЛЕК ат. Дэнди сазлау ушын, жайдыц жокаргы бетине
исленген тешкели орын, дэн саклайтугын орь;н. Пахта абзал
ац алтыннан, Телеклерим дэнге тол Fan (И. Юсупов).
ТЕЛЕСКОП ат. астр. Аспандагы денелерди жулдызларды
барлау, сууретке алыу, уйрениу ушын белгиленген астроно*-
миялык; оптикалык эсбап.
ТЕЛЕСКОПИЯ астр. Аспан денелердиц телескоп аркалы
баклау.
ТЕЛЕТИН ат. Ийленген тери. Телетин камшьт тилип кет-
кен (К. Султанов). Аягындары майланиан телетин етиги бо-
сап kaJIFaH (А. Бекимбетов).
ТЕЛЕТИНДЕЙ кел. Телетин сыяклы, тэризли, телетинге
усаган, мегзес.
ТЕЛЕТИНШИ ат. Телетин ислеуши, маман к^ниге.
ТЕЛЕФОН ат. Электр кууаты менен ислеуши байланыс тур*
лериниц бири. 2. Узакта турып сейлесиуге хызмет етётугын кУ*
рылыс системасы, установка. 3. Усы системаныц, установка*
ныц сигнал аркалы сойлеушиниц шакырыу, сейлеу кэм тыц-
лау трубкасы бар аппарат. 4. Усы аппараттыц номери.
ТЕЛЕФОНИСТ ат. 1. Телефон станциясыныц хызметкери.
2. Телефон линияларын еткериуши к9ниге» маман.
ТЕЛЕФОНИСТКА ат. Телефонист, каял"Кыз.
ТЕЛЕФОНИЯ ат. Телефон ислери, жумыслары.
ТЕЛЕФОНЛЫ кел. Телефоны бар, телефон кУРьуиан-
ТЕЛЕФОНОГРАММА ат. Телефон аркалы арнаулы берил-
ген, жаздырылган хабар, яки маглыумат.
ТЕЛЕФОНСЫЗ кел. Телефоны жок, телофон кУРылма1?ан*
ТЕЛМИНДЕУ ф. Жалтацлау, дэмелениу, жалтаклау. Кыс-
болып туни бораран, Коп телмицлеп kaPaFaH, Аш болганда
албыраган, Жен тапсырмас баслык жаман (С. Мэжитов).
Уш кун болды Сандал атым каУлыЦты, Дэрбент жолга тел-
мицлейди, каРайды («Мэспатша»).
ТЕЛМИРИНИУ телмириу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЕЛМИРИСИУ телмириу фейилиниц шериклик дэрежеси.
304
ТЕЛМИРИУ ф. 1. Тигилиу, кез алмай дэмеленип цара^
цайгылана кутиу. Есик бетке телммрип царап отыр (К. Сул-
танов). Келиншек гууалардьщ бетине телмирип ь^арап, езине
керекли сезди кутип турып цалды (©. Айжанов). 2. Ынтыгыу^
жутыныу.
ТЕЛМИРИУШИ ат. 1. Дэмеленип ^араушы, тигилиуши»
2. Ынтыгыушы, жутыныушы.
ТЕЛМИРТТИРИУ телмириу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЛМИРТИУ телмириу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЛПЕК ат. Бас кийимниц бир тури, тебеси домала^, цой~
дыц сецсец терисинен жийекленген, ыссы бас кийим. Белин»
бууып телпегин кийип, цолына ^асасын алып кетиуге айлан-.
ды (Э. Шамуратов).
ТЕЛПЕКЛИ кел. Телпеги бар, басына телпек кийген.
ТЕЛПЕКСИЗ кел. Телпеги жоц, басына телпек киймеген.
ТЕЛПЕКТЕЙ кел. Телпек сыя^лы, тэризли, яцлы, мегзес^ t
телпекке у^сас, усаган.
ТЕЛ ПЕКШИ ат. Телпек тигиуши, ислеуши.
ТЕМА ат. 1. Илймий тексериу, макала, керкем шыгарма
яки улыума пикир журитиу ушын тацлап алынган объект*
Енди 6aci\a темага кешкен мацул болар. 2. Музыкальна шы-
гармага яки оныц бир белимине тийкар болган мотив.
ТЕМАТИКА ат. Тацлап алынган исленген яки ислениЬ
атыр га н темалардыц жыйнагы. Керкем шыгармалардыц те*
матикасы. Мэмлекет баспасыныц тематикасы керилип шы-
гылды.
ТЕМЕКИ ат. 1. Паслен тухымына жататугын улкен жа-
жапыра^лы есимлик. Грузияда чай да, темеки де егиледи.
2. Усы есимликтиц кептирилип, унтаган жапырагынан таяр-
ланылган шегимлик, Бурын молшылыгым бар еди, оны кой- v
дым, КУРаннын ^агазына темеки орап тартатугын болдым
(К. Смамутов).
ТЕМЕКИДЕЙ кел. Темеки сыя^лы, тэризли, яцлы, темеки-
ге усаган, мегзес.
ТЕМЕ КИШИ ц. шылымкеш.
ТЕМИР ат. 1. Химияльп^ элемент, гумис тусли салмац-
лы металл, шойын менен полаттыц тийкаргы белеги. Темир
менен тастын айырмасы бар дегендей жетим менен жетим-
лердин де айырмасы бар екен (Ж. Аймурзаев). 2. Сол металл-
дац исленген турли зат, буйым. Анау, шоцмар, цанжар, найза
жарагы, Мынау турган ушлы темир таягы (Ш. Артьщ).
Темирди цызганда сок—х^эр нэрсени оз уагында исле, пит-
кер, тамамла деген мэнини ацлатады.
ТЕМИР-БЕТОН ат. Ишине темир, арматура сымларын'
орнатып цуйылган бетон.
ТЕМИРДЕЙ кел. Темир сыя^лы, яцлы, тэризли; темирге
усаган, мегзес.
ТЕМИРЕУ ат. мед. Адамлардыц >рм жанлы-жэниуарлар-
20-216 Ж
хдыц денесине ягный терисине тусетугын тури ацтацлац дец-
«геленип, бертип шыгатугын журналы тери ауырыуы.
ТЕМИРЕУДЕЙ кел. Темиреу сыяцлы, тэризли, яцлы, те-
миреуге усаган мегзес.
ТЕМИРЕТКИ .к. темиреу.
ТЕМИРТЕК ат. К°лдан исленген кишкене пышац, пышац-
*«па. Мен биреудин. нацац цанына цалмацшы емеспен, Кианга
емес, сууга шап темиртек, — деп цолындагы пышагын ылац-
тырып жиберди (0. Хожаниязов).
ТЕМИРДЕКТЕЙ кел. Темиртек сыяцлы, тэризли, яцлы,
^темиртекке усаган мегзес.
ТЕМИРШИ ат. Темирди шеккишлеп, оннан турли буйым-
ла.р ислейтугын устасы. Еки жигит бунда мениц цолыма ца-
фар, Бири токарь екиншиси темирши бала (И. Юсупов).
ТЕМИРШИЛИК ат. Темир менен шугылланыушылыц, кэ-
<ип.
ТЕМП ат. 1. Музыка эсбапларын шертиу, эдебий оцыу,
театр цэм спорт ойынларын бежериудеги тезлик дэрежеси, пэт.
Юйын темпин (пэтин) пэсецлетип жиберди. 2. Бир исти бе-
жериудиц, тапсырманы орынлаудьщ шалтлыц дэрежеси. КУРЬ1’
лыс темпи, ©ндирис темпиниц есиуи.
ТЕМПЕРАМЕНТ ат. психол. 1. Адамныц руухый — психика-
лыц цэсийетлериниц жыйнагы. 2. Жигерлилик, цууатлылыц,
йошлылыц. ♦ Темпераментли адам—жигерли, цуунац адам.
Сангвистикалыц темперамент—цызба цанлы темперамент Флег-
-матикалыц темперамент — салцын цанлы темперамент.
ТЕМПЕРАТУРА ат. Бир нэрсениц жыллылыц, сууыцлыц
дэрежеси. Пиллекешлер науцан цуртларынын. туратугын жа-
йьш мудамы 23 — 24 градус жыллылыц температурада тута-
ды («Сов. цц.»г.). 2. Тири организмдеги ыссылыц дэрежеси.
Юнын температурасы жоцары.
ТЕМПЕРАТУРАЛЫ кел. Температурасы бар, температу-
расы кетерилген болган.
ТЕМПЕРАТУРАСЫЗ кел. Температурасы кетерилмеген,
«болмаган.
ТЕНДЕНЦИЯ ат- 1. Тенденция, тийкаргы мацсет, ой пи-
кир. 2. Тенденция, багдар, алга» умтылыу, ерлеу. 3. Тенден-
ция есиу, рауажланыу. 4. Тенденция, бир жацлама идея, бир
жацлылыц.
ТЕННИС ат. Спорт. Цурыулы тордыц устинен кишке нт ай
топты Цалац пенен урып еткеретугын спорт ойыны.
ТЕНОР ат. муз. Ерлерге тэн ец жоцары дауыс, жууан
яауыслы цосыцшы ер адам.
ТЕНТЕК кел. 1. Тэртипсиз, бузацы. Тентегине таяц силте-
тип, жасауыллардьщ намысына тийдик (К. Султанов). Тен-
•тектен тууган сау болмайды, Ешкинин. жуни а^ болмайды
(«К^. х. н.»). 2. Биймаза, шатац.
ТЕНТЕКЛИК ат. 1. Тэртипсизлик, бузацылыц. Апарып
Х"й{)сыра жабыц, тамацты аз бериц, булардыц тентеклиги пэ*~
сейсин (К- Эуезов). 2. Биймазалыц, шата^лы^.
ТЕНТЕКТЕИ кел. Тентекке усаран, мегзес, тентек сыя^лыг
тэризли, яцлы. ,
ТЕНТИРЕКЛЕНИУ тентиреклеу фейилиниц езгелик дэре*
жеси.
ТЕНТИРЕКЛЕСИУ тентиреклеу фейилиниц шериклик дэ-
режеси. И
ТЕНТИРЕКЛЕТТИРИУ тентиреклеу фейилиниц езгелик-
дэрежеси.
ТЕНТИРЕКЛЕТИУ тентиреклеу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ТЕНТИРЕКЛЕУ ф. Шай^алыу, цалтацлау, басы айнйлыу-
Тентиреклеп барып жан айбатым менен жууерилердиц ара-
сынан шыцтым (Ж. Аймурзаев).
ТЕНТИРЕНИУ тентиреу фейилиниц езлик дэрежеси. '
ТЕНТИРЕСИУ тентиреу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЕНТИРЕТТИРИУ тентиреу фейилинин езгелик дэрежеси;
ТЕНТИРЕТИУ тентиреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕНТИРЕУ ф. 1. Цацгырыу, гезиу, кун кериу ушын ел
аралап кетиу. Жесир цатын, жетим уллар, Тентиреп ботадай
бозлар, Шабавда сатылды цызлар, ^эсирет цайгы болды за-
ман (Кунхожа). 2. Анда-мында 1\уры журиу, бос^а цацгырыге
журиу.
ТЕНТИРЕУИК ат. Гезенде, цацгыбас, сая^.
ТЕН, I ат. 1. Буран улкен жук. Кара ундин оц жагында*
бириниц устине бири цойылган бирнешеси тец турыпты («КК-
X. е.»). 2. Тай, байлам, бууат.
ТЕН, II кел. 1. Бирдей, цатар, барабар, сай. Нэзерлён кол-
хоз кецсесин, Бэри тец цэдем таслайды (Б. Кайыпназаров).
2. Катар-курдас, жолдас. Душпаныцды койып досца ерипсен^
Тециц менен аз кун ойнай кулипсен («Кырц ^ыз»).
ТЕЦБЕ-ТЕЦ кел. Барлыц жагынан бирдей, барабар.
ТЕЦБЕ-ТЕЦЛИК ат. Барабарлык, барлыц жагынан бир-
дейлик, сайлыц.
ТЕЦГЕ ат. 1. Ацша, пул. К0ЛЬ1ма азлы-кепли тецге туе-
се, саган жибере беремен (К. Султанов). 2. Металлдан ислен- .
ген 20 тийинлик а^ша. КЬ1Рма тазга кырц тецге, ойма тазга
он тецге салыц тусипти ч(«КК- х- е.»). Кэтцудалардыц алдыйа
терт-бес т^лгеден инам цойды (К. Аралбаев).
ТЕНГЕ ДЕИ кел. Тецге сыяцлы, тэрйзли, яцлы, тецгеге
мегзес. усас.
ТЕЦГЕРИЛИУ тецгериу фейилиниц езгелик дэрежеси.-
ТЕНГЕРИСИУ тецгериу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЕЦГЕРИТТИРИУ тецгериу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЦГЕРТЙУ тецгериу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕЦГЕРИУ ф. Бирдей етиу, барабарлау, тецлеу. Ашты
байга тецгерди, Ели халцын менгерди («Мэспатша»). Кан^^“
зот
фып цуурап жатцан шеллерди, Жеримди гулленген гулистаж
га тецгерди (И. Юсупов)» Анам мени бай цызына тецгерди/
Атам сорлы мени малдан кем керди (И. Юсупов).
ТЕЦЕЛИСИУ тецеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
/ ТЕЦЕЛЙУ тецеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЕЦЕЛТИУ тецеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЕЦЕУ ф. 1. Барабарлау, тецлеу. ©мир бойынша ез басыма
'тецеймен (М. Дэрибаев). 2. Салыстырыу, елшестириу. Теце^
Деген, Табылгыш, излегенге асыцпай-ац, Сазендениц терт сау-
сагы, мысалы терт епшил аяц (И. Юсупов). Кушагында ой'
^ерисим кецейген, Ел мийримин жан анага тецеймен (Т. Жу-
«мамуратов).
ТЕЦЕУЛИ кел. Салыстырылган, елшестирилген тецленген.
ТЕЦЕУСИЗ кел. Салыстырыусыз, елшестирилмеген, тец-
-ленбеген.
ТЕЦИЗ ат. Бир шети цургацлыц пенен тутасып жатырган
улкен келемли суу. К^ара сууыц цысты елди, Булт басып те-
<1из келди (Бердац).
ТЕЦИЗШИ ат. Тециз флотында ислеуши, цэниге адам.
ТЕЦКЕЙИСИУ тецкейиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕЦКЕЙИУ ф. Бадырайып кориниу, тасырайыу.
ТЕЦЛЕМЕ ат. Тец келтириу, бир белгисиз нэрсени тецле^.
ТЕЦЛЕНИУ тецлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЕЦЛЕСИУ тецлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕЦЛЕСЛИК ц. тецлик.
ТЕЦЛЕСТИРИУ тецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЦЛЕТИУ тецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЦЛИК ат. 1. Барабарлыц, бирдейлик, сэйкеслик. 2. Ер-
«инлик, бостанлыц. Балыц аулап тецлик алмаган соц орац*
«нылыцца кетти (К. Ирманов).
ТЕЦЛИКЛИ' ц. тецлик.
ТЕЦСЕЛДИРИУ тецселиу фейилиниц езгелик дэрежеси. •
ТЕЦСЕЛИУ ф. Шайцалыу, цозгалыу.
ТЕЦСЕЛМЕ кел. Тецселетугын, шайцалатугын.
ТЕЦСЕЛТИУ тецселиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕЦСИЗ кел. Теци жоц, тецленбеген.
ТЕЦСИЗЛИК ат. Барабарсызлыц, бирдейсизлик, сэйкессиз-
41ИК.
ТЕЦШИЛИК ц. тецлик.
ТЕОЛОГ ат. дин. с. Теология бойынша цэниге, динши алым.
ТЕОЛОГИЯ ат. дин. с. Цудай деген идея менен дин дог-
матларын «дэлиллеуге» цэм дуньяга деген диний коз царасца
«л им формасын бериуге урынатугын кезцараслар систем асы,
диний тэ.лиймат.
ТЕОРЕМА ат. мат. Математикада дэлиллеуди талап ете-
тугын жагдай яки ези цацыйцатца тийкарланган цагыйда.
ТЕОРЕТИК I ат. Белгили бир теориялыц мэселелер менен
<пугылланыушы алым, теорияшы.
-308
ТЕОРЕТИК II кел. Теорияга байланыслы, теория бойын-
ша, теорияга тийкарланган.
ТЕОРИЯ ат. 1. Практикалык тэжирийбени жыйна^лап^.
гэбият, жэмийет ^эм адам ойыныц нызамльщларын билдире-
тугын илимий принциплердиц системасы, цагыйдасы. Марк-*
сизм-ленинизм теориясы. 2. Белгили бир илимниц тарауы яма-
са белгили бир билим, шеберлик жониндеги ^агыйдалар жый-
нагы.
ТЕОРИЯШЫ ат. Белгили бир теорияны жа^лаушы адам*
ТЕП I к. с. Ньп^, те бууыннан басланган сезлердиц алды-
нан косылып кушейтиу мэнисин береди. Теп-тегис, теп-тез.
ТЁП II тебиу. .
ТЕПЕРИШ кел. 1. Белсенди, актив, активист. Теперипт
умытылып жана майданга, Адым урды иске ^арап «Таза куш»*
(Ж. Аймурзаев). 2. Шебер, уста, искер.
ТЕПЕРИШЛИК ат. 1. Белсендилик, активлик, активист-
лк. 2. Шеберлик, усталы^, искерлик.
ТЕПКИ ат. 1. Ая^ пенен урыу, ая^ астына алып тебиу,
Fbiy. Сонда Айдос сейледи, Тыцлауга болмас сезинди, Тепки-
ге алып—бир-бирлеп, жулайынба шашынды (Берда^). 2^
Азап, ^орльц, дэкки. Кашанга шекем мийнеткеш хальщ бай-
лардыц, бийлердин, молла-ийшанлардын тепкисинде жасайды*
(К. Ир манов). ,
ТЕПКИЛЁНИУ тепкилеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТЕПКИЛЕСИУ тепкилеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЕПКИЛЕТТИРИУ тепкилеу фейилинин езгелик дэрежеси*.
ТЕПКИЛЛЕТТИРТИУ тепкилеу- фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
ТЕПКИЛЕУ ф. Аяц пенен бир нэрсени тебиу, согыу, урыу^
женшиу, баскылау. Мени тепкилеп орнымнан тургызды да?
мектепхананын ишине салып цулып урды (Э. Шамуратов),
Хожа болды ^орамыздан мал алды, Тепкиледи урамыздан дэш
алды (И. Юсупов).
ТЕПКИЛЕУШИ ат. Аяц пенен тебиуши, аяц астына алыу—
шц.
ТЕПКИР iv тепкиш.
ТЕП КИШ кел. Тебиуди жа^сы билетугын, тебиуик, те-
биудин жолЫн билгиш.
ТЕПЛИЦА ат. Сууьщца шыдамсыз есимликлерди сууьн^
жерлерде, сууьп^та есириу ушын арнаулы жай ямаса курылыс*
ТЕПЛОВОЗ ат. Иштен жанатугын двигатель жэрдеми ме-
нен журетугын локомотив.
ТЕПЛОХОД ат. Иштен жанатугын двигатель жэрдеми ме—
нен журетугын кеме.
ТЕППЕ ат. Дэнди туйиу ушын жердей ойып исленген орын^
кели сыя^лы шу!\ыр. Менин де мэнисим цашып отыр, салынь^
озин аЦ теппеден шыгар (Ж. Аймурзаев).
ТЕППЕДЕЙ кел. Тепле сыяцлы, тэризли, яцлы, теппеге
«усаган, мегзес.
ТЕПСЕН, ат. 1. Аяцтыц басылыуы менен цатып цалган
.жер, цатты жер. 2. Швпли жер, мал жайылымы. Тепсец жерде
’.самал цанша Х¥Улеген менен топырац бармайды (С. Мэжи-
ТОВ).
ТЕПСИНДИРИУ тепсиниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕПСИНИУ ф. 1. Бир жерде турып аяцты кетерип басыу,
.кетерип таслау, силкиу. 2. Ашыу менен, ыза менен ^эрекет
етиу. 3. Ауыс. Алга умтылыу, урыныу, таслау, жулцыныу.
'Ишинде тепсинип турган. асау жорга бар (К. Сулатонв). Ар-
<тымацлар жер тепсинип киснесип, Омыраудан ойма кебик
.ацты тер (И. Юсупов).
.ТЕПТИРИУ тебиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕПШИТИУ тепшиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕПШИУ ф. 1. Онша жийиде, сийректе емес орташа тигис.
'Сабацтыц тепшиуи де белгили болып турыпты (X. Сейтов).
.2. ц. тигиу.
ТЕР ат. Денедеги айырым безлер арцалы шыгатугын су-
-уыц зат, суу. Ыссыда тер тегип еккен паядан, Жыйган пахтан
.сая болар, нан болар (И. Юсупов). ♦ Терлеп тепшиу — шын
терге тусиу, жудэ терлеу. Бала болса терлеп-тепшип, Жемис-
ти алды кези цыймай (Б. Исмайлов). Цара терге тусиу—•
;а) жумысты ыклас пенен, интасы менен тер шыгарып ислеу.
.Мен оннан сайын цара терге тусип, ыцласланып о^ыйман
(Ж. Аймурзаев). б) ^ыйланганнан, цысынганнан тер шыга-
рыу. Харам тер болыу—мийнети босца кетиу, зая болыу.
ТЕРАПЕВТ ат. мед. Ишки ауырыуларды аныцлаушы ^эм
смлеуши 1\эниге, врач.
ТЕРАПИЯ ат. мед. 1. Ишки ауырыуларды хирургия цат-
«асыуынан бас^а турли дэрилер арнаулы режим, сылап-сый-
«пау ^эм жыллылыц — сууьп^лыц тэсири менен емлеуи усыл-
лары. 2. Медициналык ишки ауырыуларды айыра билиу,
4>елгилеу >$эм аныцлау усылларын уйренетугын белими.
ТЕРБЕЛДИРИУ тербелиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕРБЕЛИУ ф. Ыргалыу, тенселиу, ыргалысыу.
ТЕРБЕЛТИУ тербеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕРБЕСИУ тербеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЕРБЕТИЛИУ тербеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТЕРБЕУ ф. Шай^ау цозгау. Багларда шешек атцан
лдарацлардын шацаларын елпип ескен шамал тербеп тур,....
<Ж. Аймурзаев). Сырнайдан шыкцан жагымлы нама, мэуиж
урган хэуижли сес, биреулердиц журеклерин елжиретип, ке-
•уиллерин тербеп, ^ауага сицип атыр (@. Хожаниязов).
ТЕРБЕУШИ ат. Шай^аушы, цозгаушы.
ТЕРГЕЛИУ тергеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЕРГЕСТИРИУ тергеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕРГЕУ ф. Тексериу, copay, барластырыу, себебин ашыу.
»310
Жынаятшылар усланып, тергеу алынганнан кейин рана
рышевтыц елиу себеби, оныц жагдайлары толыц аныцландъг-
(А. Бекимбетов).
ТЕРГЕУШИ ат. юрид. Тексериуши, сораушы, изертлеп се*
бебин ашыушы. Жынаятшылардьщ айыбын аныклау проку*'.
рордьщ тергеушисине тапсырылды («Сов. КК.» г.). Мен тер*
геушимен, дурыс жууап беребер (К. Ирманов).
ТЕРГИЗДИРИУ терну фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕРГИЗИУ терну фейилиниц езлик- дэрежеси.
ТЕРДИРИУ терну фейилиниц езгелик 'Дэрежеси.
ТЕРДИРТИУ терну фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕРЕЗЕ ат. Жайга жарыц тусиу, цауа кириу ушын дий*
уал аралыгына цойылган, арнаулы орынга орналастырылгаш
эйнек. Терезениц тацылдысы ана менен улы арасындагы эц-
гимени бузып жиберди (Т, Кайыпбергенов). Терезеси былай-
турсын, есигине де ^емир решётка цурып цояды, (К. Айымбе-
тов).
ТЕРЕЗЕДЕЙ кел. Терезе сыяцлы, тэризли, яцлы, терезиге^
усас мегзес.
ТЕРЕК ат. ©сип турган аг2(штыц улыума аты, дарац. Кала*
жатыр цубла батыс тэрепте, Оранып кеп буртик жарган те-
рекке (Т. Сейтжанов). Жицишкениц бойында цонысыц, Нэу-
ше ац терегиц бултты шолысын (И. Юсупов).
ТЕРЕКЛИ кел. Тереги кеп, мол.
ТЕРЕКЛИ К ат. ©сип турган агаштыц мол жайласцан же—
ри, тогайлыц, дарацлыц.
ТЕРЕКСИЗ кел. Тереги жоц, болмаган.
ТЕРЕКТЕЙ кел. Терек сыяцлы, тэризли, яцлы, терекке уса-
ган.
ТЕРЕЦ кел. Туцгыйыц, тупсиз, туби, жоц шуцыр. Шынар*
тамыры цанша кетсе де терецге, Сонша беккем, сонша цойы^г
саясы (И. Юсупов). Кеп цорцытады, терец батырады («КК-
х. н.»). Шыгарып терёцнен тартып цолымнан, Ярыу-дослар*
бир тебеге миндирди (А. Дабылов).
ТЕРЕЦИРЕК кел. Шуцгиллирек, шуцыррырац, терецлеу.
ТЕРЕЦЛЕНИУ терецлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЕРЕЦЛЕСИУ терецлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕРЕЦЛЕТТИРИУ терецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси..
ТЕРЕЦЛЕТИУ терецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕРЕЦЛЕУ I ф. 1. Туби темен кетиу, алыслау. Уры сай>
менен Ашшы сай, ^ауадан кореец терецлеп, Тау тесинде дец-
гелеп, Керинеди зерендей (Т. Сейтжанов). 2. Ауыс. Муцыят"
ойлау, ойланыу. Ол бойын тиклеп терецлеп кеткен сайынумы-
тыуга урынды (Т. Кайыпбергенов).
ТЕРЕЦЛЕУ II кел. Шуцгиллеу, шуцырлау.
ТЕРЕЦЛИК ат. Шуцгиллик, тупсизлик. Гейде шаруаларга^
10 метр терецликтеги цудыцтан суу алыута туура келедж
(«Сов. цц.» г.).
зш
9
ТЕРИат. Адамзаттыц, ^айуанаттыц эрм жанлы-жаныуарлар*’
1 &ыц) денесиниц сыртцы цабы. Жацсы цатын ийлесе, ГударЫ
стер терини, Султан етер ерини, Жаман ^атын ийлесе, Батыр*
дац етер терини, К^арыздар етер ерини («КК- х. н.»). ©ткир
гйыша^ кеселдиц терисине тийиуден кесилген жерден зымырап
«цызыл т;ан шыцты (А. Бекимбетов).
ТЕРИДЕЙ кел. Тери сыяцлы; тэризли, яцлы, териге усас,
мегзес.
ТЕРИЛИУ териу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
. ТЕРИМ ат. 1. Т^асылды терип, жыйнап алыу. 2. Жыйын,
’мэусим. Пахта терими басланып кетти («Жеткиншек» г.).
ТЕРИМШИ ат. Жыйнаушы, териуши.
ТЕРИПУРЫШ ат. Тери алып сатыушы, тери саудасы ме-
Шн шугылланыушы адам.
ТЕРИС кел. 1. Цате, надурыс. ©мирбекке' мэселениц жа-
йын терис тусиндирипти («КД-х. н.»). 2. Оц емес, шеп. Кэл
'€ала асыгыста кейлегин терис кийийти («ЦК- х. е.»). ♦ Те-
фис пэтия — дин. с. гаргыс, нэлет айтыу, ески диний эдет бо-
йынша 1$олды терис айландырып жайыу. Терис путах —а ) те-
ректиц тарбайып ескех зыят путагы. б) Ауыс. шеп минез, тик
минез. Терис путак кореец кез бенен, Дузетпей оны тез бенен
(А.Дабылов). Терис ^арау—жаратпау, унатпау Есбергентоц-
<ылдап терис царады (К. Султанов). Терис айналыу—а) жац-
тырмау, унатпау. Сезим жанына турпидей тийсе керек, пиши*
ни гуцгирт тартып терис айналды (К. Смамутов). б) шебине,
керисине, артына, кейнине айналыу. Терис аяг^-терис минез,
тик минез, терис жоц^а. Терис цайтцан—жолдан шыкдан, бу-
:зацы. Тарт ^олыцды терис ^айт^ан, Пирицмен деп едиц озал*
дан («Мэспатша»).
ТЕРИСИУ териу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЕРИСКЕН ат. 1. Адамга сууыц тийиуи, цанныц езгериуи*
нен денеде сызлауык сыяцлы пайда болатугын кишкене исик,
«бортик. 2. к. териси^
ТЕРИСКЕНДЕЙ кел. Терискен сыя^лы, тэризли, яцлы,
<ерискенге усаран мегзес.
ТЕРИ-ТЕРСЕК ат. Тери ^эм бас^а Да шийки зат. Келер
*?ертец тери-терсек, Цудайыга айткан исек, ... (Берда^).
ТЕРИТТИРТИУ териу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕРИТИУ териу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕРИУ ф. Бир затты алыу, жыйнау.
ТЕРИУШИ ат. затты алыушы, жыйнаушы.
ТЕРИШИ ат. Терини ийлеуши, кенши. •
ТЕРЛЕТТИРИУ терлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕРЛЕТИУ терлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЕРЛЕТПЕ ат. Денениц ыссылыгы кетерилип ауыратугын
иауцае, сузек ауырыу.
ТЕРЛЕУ ф. Денеден ^ел, суу, тер шыгыу. Касындагылар
<езбесе де, цысынып терлей баслады (Б. Ka*IblnHa3aP0B)- Мен
312-
таныс емес адамнан жудэ ^ор^ып жатып, ^ара суу болып тер*
ледим (А. Бекимбетов).
ТЕРЛИК ат. Терди жо^арыга шыгармау ушын аттыц,
«шектиц устине салыуга арналып исленген зат. Астындагы
жыртылып цалган жабыуын ат^а терлик етип салды («Коб-
лан»).
ТЕРЛИКЛЕУ ф. Терлик салыу. Ушыгадан терликлеп, Са-
^аш ерин салады («Мэспатша»). Мацпал менен терликлеп,
Гудары айыл шалады («Ер Зийуар»).
ТЕРЛИКШЕ кел. Терликтиц киши тури, кишкене терлик.
ТЕРМЕ ат. Толгау сыяклы поэзияныц бир тури. Бирнеше
терме, толгауларды аз уа^ыттыц ишинде ядлап алдым (КУР*
банбай жырау).
ТЕРМЕДЕИ кел. Терме сыяцлы, тэризли, яцлы, термеге
усаган, мегзес.
ТЕРМЕЛЕУ ф. Термелеп шубыртып айтыу. Баян етти тер-
мелеп, Журын менен Шуна^тыц, КУшаМасып ©лгенин («Кырц
цыз»). Кашан кореец жыйналыс та, ол термелеп сейлеп тур
(Б. Исмайлов).
ТЕРМЕЛЕУШИ ат. Термелеп айтыушы, сейлеуши.
ТЕРМИН ат. Илимде, техникада, искусствода, кэсипшилик-
те т. б. белгили бир угымды билдиретугын аныц тусиниги
болган соз яки сез бирикпеси, атама, атама сез. КаРаКалпаК
тилинде совет дэуиринде коплеген жаца терминлер дереди
(«Сов. КК.» г.).
ТЕРМИНОЛОГИЯ ат. 1. Илим, техника, кэсипшиликтиц
белгили бир тарауында ^олланылатугын терминлер жыйнагы,
системасы. Илимий терминология. 2. Тил билиминиц термин-
лерди уйрениу, тэртипке салыу менен шугылланыушы тарауы.
Терминология белими. ' -
TEPMOiMETP ат. Температураны, ыссылыц яки сууыцлыц
дэрежени ©лшейтугын ^урал, эсбап.
ТЕРМОС ат. Ишиндеги заттыц жыллылыгын яки сууыц-
лыгын узац уацыт бир кэлипте са^лайтугын ыдыс. Кеселхана-
да. жат^ан Ерполатца термосца цуйып сут апардыц («Сов.
вд.» г.).
ТЕРМОСТАТ ат. Бэр^эма бир темпёратурада сацлайту-
гын арнаулы аппарат.
ТЕРМОТЕРАПИЯ ат. мед. Жыллыльп^ пенен ауырыуды
емлеу, методлары ^эм медицинаныц усылларды уйренетугын
белими.
ТЕРРАСА ат. 1. Жай алдындагы бастырма, бастырылган
балкон. 2. геогр. Жар^аба^, жардыц бас^ышы, жердиц май-
даншасы.
ТЕРРИТОРИЯ ат. Белгили шегера менен белинген жер,
белгили бир мэкеме орналаскан жер, орын.
, ТЕРРОР ат. Сиясий душпанга ^арсы 1\олланатугын зулым*
313
лыц, елтирип жоц етип жибериуге шекем баратугын зорлы^
сиясаты.
ТЕРРОРИЗМ ат. Террор менен эмелге асырылатурын сия-
сат цэм тактика, терроршылыц.
ТЕРРОРИСТ ц. терроцшы.
ТЕРРОРШЫ ат. ©з пикир цэм мацсетин террор жолы ме-
лен эмелге асырыушы адам, терроризм тэрепдары цэм цатна*
сыушысы.
ТЕРРОРШЫЛЬЩ ц. терроризм.
ТЕРШЕН, ц. тершил.
ТЕРШИЛ кел. Коп терлейтугын, мудамы терлей беретугын,
тез терлейтугын.
ТЕРШИУ ф. Азы-кем тер шыгарыу, тёрлей баслау, терлеу.
ТЕСИК ат. Бир заттыц тесиги, сацлац.
ТЕСИКЛИ кел. Тесиги бар, тесилген, путин емес.
ТЕСИКСИЗ кел. Тесиги жоц, тесилмеген, путин, сау,
ТЕСИКШЕ кел. Тесиктид киши тури, кишкене тесик.
ТЕСИЛИУ I тесиу фейилинин, езлик дэрежеси.
ТЕСИЛИУ II ц. тигилиу.
ТЕСИРЕИИУ ф. Козгалмау, кирпик цацпау, цадала царау,
тесилиу, тигилиу. Болыс шукирейген кези менен Шерипке
тесирейе царады (К. Ирманов).
ТЕСИУ ф. Бир затца тесик ислеу, жасау, путин затты ой-
ыу, шуцыу. Емшеклигимниц устинен тийген этешкердин ушы
теримди тесип тэуир-ац жаралаган екен (Ж. Аймурзаев).
Билип умытцан эрманын, кекирегицди тесер турар (С. Мэ-
житов). Былгары етиктин тумсыгы цабыртцамды тесип кет-
кендей болып еди, кейлегимниц етегин турип царасам кеп-
кембек талацтай болган екен (Ж. Аймурзаев). ♦ Тесиле царау
—коз алмай кадалып царау. Сезин жасыца ылайыц емес,—деп
биреу гаррыныц сезин белип жиберди, оран гарры тесиле
фарады (0. Айжанов).
ТЕСКИЗДИРИУ тесиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕСКИЗИУ тесиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕСКИ Л ЕУ ц. тесиу.
ТЕС КИШ I ат. Бир затты тесиу ушын арналган ушы бар
цурал, эсбап.
ТЕС КИШ II ат. Бир затты тесиу ушын арналган цурал,
эсбап.
ТЕСКИШ III кел. Тесиуди жацсы тесетугын, шебер биле-
турын адам.
ТЕСТИРИУ тесиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕСТИРТИУ тесиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЕТЕ кел. 1. Арасында басца бала жоц биринен кейин
бири оскен бала, сонын. кишиси, кишкенеси. Ол уйде маган
тайлас жигит жоц, еситиуимше, кемпир гаррысы, езинен тете
укеси бар (0. Хожаниязов). 2. КатаР> сыбайлас, жацын. Дил-
зи
Уарлыцты цоя турыц кемпирлер, — деди оннан тете отырган
кемпир (К. Султанов).
ТЕТЕЛЕС кел. Сэл киши, жас жаты шамалас, цатарлас.
Сабыр езиме тетелес цоцсы жигит еди, фронтта бол дык (А.
Юразов).
ТЕТИК I ат. 1. Техникалыц цурал эсбаптыц, механизмниц
•бир белеги, соны жургизип басцарып туратугын шешиуши бир
белеги, туйини. Тоцтаган мотордыц тетигин тауып дузетти де,
машинага ход берип жиберди (Ж. Аймурзаев). 2. Истиц, цэ-
рекеттиц ямаса бир нэрсениц негизи, сыры, шешиуши тийка-
ры. Тетигин билип айдаган, Ержигит пенен март цызлар (Б,
Цайыпназаров).
ТЕТИК II кел. Тэндар, цууатлы.
ТЕХНИК ат. 1. Орта дэрежели техникалыц билими бар
цэниге, техникалыц илим тарауыньщ маманы. Мурап цайда,
арыц ацсацал цайда? техник цайда? (К. Ирманов). Рабочий,
инженер, техник усталар, ^адал мийнет еткен манлай тер
теккен ^Ж. Аймурзаев). 2. сейл. т. Техника тарауында ислеу-
ши адам.
ТЕХНИКА ат. 1. Ондирис цуралларыныц жыйнагы. К^ара-
цалпацстан алдыцгы цатарлы ауыл хожалыц техникасы менен
цуралланган советлик республикалардын. бири («Жас ленин-
1пи»). 2. Бир исти орынлаганда цолланылатугын эдис, тэсил.
Оз исинин техникасын ийелеген, механизаторлардыц саны
жылдан-жылга кебейиуде (©. Хожаниязов).
ТЕХНИКУМ ат. Арнаулы ямаса орта дэрежели техника-
лыц оцыу орны. Быйыл ауыл хожалыц техникумды алпыс
киси питкерип шыцты («Жеткиншек»г.).
ТЕХНОЛОГ ат. Технология бойынша маманы, кэнигеси.
ТЕХНОЛОГИЯ ат. Материалды ислеу, цайта ислеу усыл-
лары менен процесслери цаццындагы билимлердиц жыйынты-
гы. Металлар технологиясы.
ТЕХНОЛОГИЯЛЫК кел. 1.‘Технологияга тийкарланган, >
юган тийисли болган. 2. Материалларды технология бойынша
ислеп шыгарып бериудеги метод цэм усыллары менен байла-
мысли болган.
ТЕХНОРУК ат. Техникалыц басшы, техник, инженер.
ТЕХРЕДАКТОР ат. Техникалыц редактор.
ТИГИЛИУ тигиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТИГИНИУ ц. тигиу.
ТИГИРЕК кел. Минези ашыушагырац, турпайырац, шур-
тырац.
ТИГИС I ат. Заттыц тигилген изи, жип еткен жол.
ТИГИС II тигиу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТИГИУ ф. 1. Жип сабацланган ийне менен кийим тагы
басца затты цуусурыу, бириктириу, жыртыцты, тесикти жа-
мау, улыуМа затларды тигиу. Мен келгенде Мийирхан кесте
тигип отыр екен (О. Хожаниязов). 2. Уй, шатыр т. б. затты
315
кетериу, цондырыу. К^айып ез алдына шацырац болгалы уйин
Косыбайга иргелес тигип киятыр (К. Султанов). 3. 1^андай да
бир ©симликлерди, нэллерди отыргызыу, шанщыу. \,Нурбаев
цула дузден жаца жер ашып, оран мийуалы агашлардьщ нэл-
лерин тигипти (А. Бекимбетов). ♦ Кез тигиу—кеуил аударыу,
кез салыу, царау, кутиу. Еки кезин тигип жолга,'Рульди ныц.
тутып ^олга (И. Юсупов). КУларын тигиу—илтипат, дьщцат пе-
нен тыцлау. Кулагин тигип аузын ашып керилип, гулдир-гул-
дир киснеди («Мэспатша»). Бас тигиу—басты ©лимге байлау,
жолына чурбан болыу. Басты тигип жолыца, журмен «олла»
ырасым (А. Бегимов). Кастын тигиу—ашыуланыу гэзеп
пенен карау. Кастын тигип, цэ^эрленип, КасаРЬ1СЫП> байыц
ойран салыпть! (К. Султанов).
ТИГИУЛИ кел. Тигип ^ойылган, тигилген.
ТИГИУСИЗ кел. Тигип цойылмаган, тигип питпеген, тигил-
меген.
ТИЙГИЗИУ тийиу' фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИЙДИРГИШ кел. Мерген, атцыш.
ТИЙДИРИУ тийиу. фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИЙЕК ат. 1. Муз. Дуутардыц ишегин, сымын, сабагын,
тарын кетерип туратугын агаштан исленген зат, ешек. Эсир-
лердиц ауыр шегин арцалап, Туцыл ашып жауыр болган тийе-
гиц (И. Юсупов). 2. Ауыс. Тетик, тутка, гилт. Оныц тетигин
тауып турган цацпанньщ тийегин цайда екенин билмей отыр
[(А. Аймурзаев). 4
ТИЙЕКЛЕУ ф. Дуутарга тийек салыу, цойыу, орнатыу.
ТИЙЕКЛИ кел. Тийеги бар, тийек салынган, цойылган,
орнатылган.
ТИЙЕКСИЗ кел. Тийеги жоц, тийек салынбаган, цойылма-
ган, орнатылмаган.
ТИЙЕКТЕЙ кел. Тийек сыяцлы, тэризли, яцлы, тийекке
усаган, мегзес.
ТИЙЕЛИУ тийеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТИЙЕСИ кел. Улес, алатугын, тийетугын, сыбага. Байлар
батыракларга тийеси мийнет ^ацысын телеуден бас тартты
(С. Мэжитов).
ТИЙЕСИУ тийеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИЙЕТИУ тийеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИЙЕУ ф. Бир нэрсеге жукти ямаса бас^а бир затты ар-
тыу, салыу, жуклеу. Мал менен цоса дэнди шуйелтип тийеп
жукли арбалар-арбага цагысады (К. Султанов).
ТИЙЕУЛИ кел. Тийелип турган, тийелген.
ТИЙЕКСИЗ кел. Тийелип турмаган, тийелмеген.
ТИЙЕУШИ ат. Бир нэрсеге жукти, затты жуклеуши, са-
лыушы, артыушы.
ТИЙИМЛИ кел. Пайдалы, цолайлы, ыцшамлы. Оша^тагы
оттыц тийимли жерин еки баласы менен ^аялына берип, ©зи
бир беткей отыр (К. Султанов).
316
ТИЙИМСИЗ кел. Пайдасы жоц, пайдасыз.
ТИЙИН ат. Бир сомныц жузден бирине тец пул бирлигв.
Усындай балата ийе болган мыс, жез сыяцлы металлардан
исленген майда тийин пул.
ТИЙИНДИ ат. мат. Еки сайды белгеннен кейин келиц
гпыратугын сан.
ТИЙИП-КАШЫУ ф. Бир нэрсени тыянацлы сарсылып
ислемей анда-санда бардым-келдим ислеу, цол ушын тийгизиу.
Оцыуды таслады, оннан не пайда тапты? Тийип-цашып исле-
ген болды (в. Хожаниязов).
ТИЙИС Ц. тийисли.
ТИЙИСИУ тийиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИЙИСЛИ кел. Керекли, миннетли, цэжетли. Ертецине
Палуан езине тийисли жумысты аткарып, бир шелдиц цасына
отырды (0. Айжанов).
ТИЙИСПЕ ат. Х93ИЛ> кулки, дэлкек. Эбден кэмине келти-
рип пуштарлай баслады, ара-арасында маган да тийиспе етип
сез айтады (0. Хожаниязов). Бэрекелла, шырагым, келе гой,
—деп тийиспе етти (К. Султанов).
ТИЙИУ ф. 1. Бир заттыц екинши бир затца тирелиуи, соц-
лыгыуы. Кескир цылыштыц бир жузи болмаса бир жузи ме-
нен тийип кетеди (К. Султанов). • 2. Биреуге урысыу, урыныу,
топылыс жасау. К^аттырац сейлесем. болыстыц кеулине тийип
аларман, — деп ойлап цойды ол (К. Ирманов). 3. Биреуден
бир затты алыу, цолга тусириу. Базар тарцаганнан кейин бир-
неше децгенешилер бир цашарды ортага алып, цоллары цы-
зылга тийип цумбыл болып атырган еди (К. Айымбетов).
4. Куйеуге, ерге, турмысца шыгыу. Тэртип бойынша ерге тий-
иуди езим де билемен («КК-х- е.»). Эке-шешем бас болып,
зорлап берди, мен кендим, тийдим (А. Бекимбетов).
ТИЙИУШИ ат. 1. Бир затты алыушы, цолга тусириуши.
2. Турмысца, ерге, куйеуге шыгыушы. 3. Биреудиц кеуилин,
зейнин цалдырыушы.
ТИЙКАР ат. Белгили бир нэрсениц туп тамыры болатугын
ишки мазмун, баслы белги, негиз, уйытцы. Максим Горький
Совету эдебиятында социалистлик реализм усылыныц тийка-
рын салыушы болды («Сов. ЦК-» г-)- Караматдинди кеп жи-
бергиси келди де: сездиц тийкарын басла дегендей болды
(Ж. Аймурзаев).
ТИЙКАРГЫ кел. Шешиуши, негизги, ецбаслысы. Тийкаргы
^ацыялардан сизге толыц дэрек берип, сорауьщызга жу^ап
цайтарыуга жудэ шаршадым (А. Бекимбетов).
ТИЙКАРЛАНЫУ ф. Бир нэрсеге негизлениу, суйениу.
ТИЙКАРЛЫ кел. К9РТ9Реплеме изертлеп, уйренип айты-
латугын тыянацлы дэлилленген ой, пикир. Тууры цэм тийкар-
лы кецес нызамы бойынша жууацца тартыу соралсын (Ж. Ай-
мурзаев) .
ТИИКАРСЫЗ кел. Негизсиз, дэлилсиз. Ол цешуацта да
317
буныцдай тийкарсыз созлерге... инанбайды (0. Айжанов).
ТИЙПУЛ ат. Базарда отыратугын орынра салынатугы»
салгырт, алым. Салгыртым деп бир алар, Зэкатым деп бир
алар, тцйпулым деп тары алар,...
ТИИРЕ ат. 1. Бир тараудьщ белеги, тури, шацабы, бели-
лими. К^осыбай ашамайлы урыуыныц «сацыу» тийресинен еди
(К. Султанов), ^аслым муйтен, тийреси Абыз, Бугин саган
сези устем емеспе (0тещ). 2. грамм, ц. тире.
ТИЙРЕЛЕУ ф. 1. Бир тарауды белеклерге белиу, белеклеу.
2. Сызыцша цойыу.
ТИЙТТАЙ кел. 1. Огада кишкене, мирттай. 2. Аз, азгана,
азмаз.
ТИЙТЫРНАК ат. Ж айдыц, пахсаньщ астына салынган
тырнац, астыцры тырнак, тийдеги тырнац. Тийтырнацтагы
меруерт тастан, Жарма цапы бир агаштан (Бердац).
ТИК I кел. Тууры, дузиу. Бендеден ийбенбестен басын
тик услап, айыбы жоц адамдай алшацлап келе береди
(К. Смамутов).
ТИК И кел. Шурт, турпайы, ашыушац. ♦ Тик минез —
минези жаман, ашыушац. Баршын цызда болса, тик минез,
маган азырац мэулет бериц (Н. Дэуцараев).
ТИКЕЙИСИУ тикейиу фейилинин, шериклик дэрежеси.
ТИКЕЙИУ ф. 1. Тик турыу, дузиу, турыу. 2. Тургелиу,
турыу. Уйцыдан цэуип еткен 9мет шешинсе де, басын дас-
тыцца ' цоймай, тикейип отырып цалды (Т. Кайыпбергенов).
ТИКЕЙТИУ тикейиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИКЕН ат. Базыбир есимликлер менен мийуели агашлар-
Fa шыгатурын ийне сыяцлы ушы еткир, киретугын зат. Тасла
ол жийдегой, Тикен бар онда, Сезбейсец цолыцныц цанага-
ныцда (И. Юсупов). Табанына тикен киргенине де цайылшы-
лыры жоц (О. Хожаниязов).
ТИКЕНДЕЙ кел. Тикен сйяцлы, тэризли, яцлы, тикенге
усаган, мегзес.
ТИКЕНЕК Ц. тикен.
ТИКЕНЛИ кел. Тикени коп, тикени бар, тикенге ийе.
ТИКЕНСИЗ кел. Тикени жоЦ, тикенге ийе емес, тикени
болмаган.
ТИКЕШ ат. Жабылатугын нанга болар-болмас цэртурли
тесик тусиретугын жицишке темирден, сымнан, тауыц пэрле-
ринен исленген эсбап. Кызлар рэпийда, оцлау, тикеш, ас-
яацталарды алып келиц (Б. Бекниязова). Апам Угылжаннан
алган тикешин жойтып алыпты (М. Чимбергенов).
ТИКЕШТЕЙ кел. Тикеш сыяцлы, тэризли, яцлы, тикешке
усаган, мегзес.
ТИКЖАР ат. Жасцасы жоц дэрьяныц ямаса жаптыц ца-
иа>Уы. Салма тикжар болган менен онша терец емес (А. Бе*
кимбетов). Абайлап тикжардан жасцага тусти (X. Сейтов).
ТИКИРЕЙИУ ф. 1. КаАалып» ашыуланып царау, тулла*
318
«ыу. Жылтыр цара жацтырмай Шамуратца тикирейип фара-
ды (К. Досанов). 2. Шоршыу, уркиу, урпейиу. Жан жолдас-
лар бул сезиме жууап бер, Не себептен тикирейипти цулагы
(«Кыр^ цыз»). расында еки ылары. Тикирейген ^улагы
(X. Тэжимуратов).
ТИКИРЕИТИУ тикирейиу фейилинин. езгелик дэрежеси.
. ТИКИРЕЦЛЕНИУ тикирецлеу фейилиниц езлик дэре-
жеси.
ТИКИРЕН.ЛЕТИУ тикирецлеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТИКИРЕЦЛЕУ ф. Айбат шегиу, айбат етиу, цор^ытыуг
^оцырацлау.
ТИККЕ р. 1. Туппа-тууры журген, тууры кеткен. 2. Те-
менге, жо^арыга тик цойылган, орнатылган.
ТИККЕЛЕЙ р. Туурылап, туппа-тууры, дуп-дузиу, туура.
Бул жынаятлы иске кимлердиц тиккелей ^атнасы барльшы
еле ашылган жоц (Т. Сейтмуратов). Ала цуйыны шыгыу
менен тиккелей партия комитетиниц кецсесиниц алдына
келип тусти (М. Абдрейимов).
ТИККИЗДИРИУ тигиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИККИЗИУ ц. тиктириу.
чТИКЛЕНГЕН кел. 1. Цурылган, салынган. Бунда ^эрбир
тикленген жай. К9рбир туп терек. Сен есирген нэлше тогай.
Топылыстан берер дэрек (И. Юсупов). 2. Кетерилген, цадал-
ган, желбиреген. Мэрт болып тууган ер жигит. Тикленген
тууды цулатпас, Елге жауды жолатпас (Берда^). 3. Сайлан-
ган, ^ойылган, тайынланган, отыргызылган.
ТИКЛЕНДИРИУ тиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИКЛЕНИУ тиклеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТИКЛЕСИУ тиклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИКЛЕТТИРИУ тиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИКЛЕТТИРТИУ тиклеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ТИКЛЕТИУ тиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИКЛЕУ 1. ф. 1. Кетериу, салыу, цурыу, дузиу, орнаты^
Сержан дус теменинен жыгыла берип, ^эддин зорга тикледи
(Т. Кайыпбергенов). 2. Тайынлау, цойылыу, отыргызыу, сай-
лау. Хорезмге хан болып тикленди (К- Ирманов). ,
ТИКЛЕУ II кел. Минези ашыуша^лау, шуртлау, турпа-
йылау.
ТИКЛЕУШИ ат. Тиклеп цойыушы, котериуши, цурыушы,
дузиуши, орнатыушы.
ТИКСИНИУ ф. I. Пацсыу, жеркениу. Тозацнан тиксинип.
аузы-мурнын бастырды (Ж. Аймурзаев). 2. Тартыныу, се-
зиклениу. ©теген тиксинип, аржагын айта алмай турды
(К. Султанов). Баланыц ашыу тол^ыны бетине теуип тур-
ганын сезген Жумабай цэ^эрин цайтарыу ушын тиксинип
сейледи (К. Султанов).
ТИКТИРИУ тигиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
319
ТИКТИРТИУ тигиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИЛ ат. I. Адамлардыц бир-бири менен цатнас жасайту-
рын, пикир алысып ез-ара тусинисетугын цатнас цуралы. Жа«
рым сиресип, тилим гурмеуге келмей, сылц етип цулаганымда,
басымныц дуырганын сездим (Ж. Аймурзаев). 2. Жанлы-жа-
ныуарлардыц дэм билдиретугын, сес шыгаратугын бир орга-
низма, мушеси. Баеты белистиргенде терт кемпирдиц биреуи-
ниц шегине цашардын тили тусипти (К- Айымбётов). 3. Ауыс.
Хар бир халыцтыц миллий тили. Арап тили, 4. Ауыс. Бир нэрсе-
ниц сыры, тетиги. Истин тилин еркин тусине, Арцалыцлар цол-
да жарцырар (Ш. Мэмбетмуратов). 5. Ауыс. Сааттыц уацытын
(минутын, саатын) керсетип туратугын керсеткиш. Сарсыла
куткеним соншелли, илиули турган саатца цайта-цайта ца-
райман, оныц тили бир орыннан цозгалмагандай керинедй
(0. Айжанов). ♦Тили шыгыу—сейлеу, гэпти сейлеуди уйре-
ниу. Соцын ала ол да сейлейтугын болды, кем-кемнен тили
шыцты (0. Хожаниязов). Тил алмау—етиништи орынламау,
айтцанды тыцламау, цылмау, ислемеу. Билгенлерден жен
сора, Нэмэрттин тилин алма («хМэспатша»). Кердин бе, ана-
сынын тилин алмай жургенин? (Т. кайыпбергенов). Тил цат-
пау—унДемеу, сейлемеу. Тил цатпай уйден шыгып кетти
(К. Султанов). Тилге ериу—биреудиц сезине исениу, кениу,
инаныу. Шугыл сезден цолындагы цызын да тилге ереди
(К. Султанов). Тилден цалыу—а) сейлеу уцыбынан айыры-
лыу, сейлей злмау. Ол гун адамдай сейлесе алмай тилден
цалды (А. Бекимбетов). б) ауырыуы цатты болып естен та-
ныу. Тили келмеу—а) айта алмау, сейлеуден цалыу. Тили-
миз келмей, цазыдан неше рет таяц жеген^из (С. Хожания-
зов). б) ауырыудан тэуир болмау, дузелмеу.
ТИЛАЗАР кел. I. Тил алмайтугын, айтцанды ислемейтугын.
2. Сейлеп азап беретугын, цорлайтугын, жэбирлейтугын.
Зарлатып Есет геренди, Тил азары бабан сенин (Бердац).
ТИЛГИЛЕУ тилиу фейилинин езлик дэрежеси.
ТИЛДАР ц. дилуар.
ТИЛДИРИУ тилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИЛДИРТИУ тилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИЛЕК ат. Эрман, мацсет, мурат. Сени керсем деген бир
тилек пенен, Кеше клуб жацца барып едим мен (И. Юсупов).
Биреуге елим тилегенше, езине журим тиле («КК- х. н.»).
Еркин заман деп тилеги, Шэукилдеп турса журеги (А. Да^
былов).
ТИЛЕКЛЕС кел. Нийетлес, мацсетлес, муддэлео. Шы-
наргул дер сезим тамам, Тилеклесиц гэрип анац (А. Дабы-
лов) . Мен сениц оцыуына тилеклеспен,—деди Дэлжан
[(Т. Нэжимов).
ТИЛЕКЛЕСЛИК ат. Нийетлеслик, муддэлеслик. Бердац
кетерилисшилерге езиниц тилеклеслигин билдирди (И. Са-
гитов) .
ТИЛЕМСЕК Ц. тиленшек.
320
ТИЛЕНЙУ ф. I. 0з ыктыяры менен, оз ерки менен сора-
ныу, ©тиниу. 2. Ел аралап цайыршылыц етиу, халыцца ауыр-
манлырын салыу. Бар кете бер, Сен бул жерге ендигиден
былай тиленип келиушй болма (О. Айжанов).
ТИЛЕНШЕК кел. Алымсац, сораншац, тилемсек. Тилен-
щектиц ези тойса да.» кози тоймайды («КД- х. н.»).
ТИЛЕНШИ ат. Кайыршы, дийуана. Тиленшиниц мыц да
бир уйи бар («КД- х. н.»). Тиленшиниц суйген асын ким
берер («КД- х. н.»),. •
ТИЛЕСИУ тилеу фейилинин. шериклик дэрежеси.
ТИЛЕТИУ тилеу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТИЛЕУ ф. Copay, етиниу, жалыныу, жалбарыныу. Гул-
ленген басын ыргалтып, Пахталар ац жол тилейдй (Б. Ка-
йыпназаров). ♦ Тилек тилеу-—бир нэрсе ^а^ында тилениу.
Кемпирлер тилек тилеп атыргандай басларын ийзейди
(0. Хожаниязов).
ТИЛЕУШИ ат. Тиленип сораушы, жалыныушы, жалбары-
ныу шы, отиниуши.'
ТИЛИ К ат. Тилинген, кесилген белек. Есик алдында
ойнап журген баланы шацырып алып, цолына бир тилик
цауын услатты («КД. х. е.»).
ТИЛИКЛЕНИУ тиликлеу фейилинин, езлик дэрежеси.
ТИЛИКЛЕСИУ тиликлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИЛИКЛЕТИУ тиликлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИЛИКЛЕУ ф. Кауыпды, гарбызды кесиу, тилиу, жарыу.
ТИЛИМ ат. Кесик, белек. Шелистанда кеп кун адасып
журип бир уртлам суу, бир тилим нанга зар болганда, цой-
шыныц цасына тап болды («КД. х. е.»).
ТИЛИМЛЕНИУ тилимлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТИЛИМЛЕТИУ "тилимлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИЛИМЛЕУ ф. Тилиу, жыртыу, белиу.
ТИЛИНИУ тилиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТИЛИУ ф. I. Жарыу, тиликлеу. 2, Ауырыу, кесиу. Ашыуы
келип атацыз, Табанын онын тилипти («Кырц цыз»).
ТИЛ КИМ ат. 1. Жыртылган, тилинген нэрсе. 2. Майда-
ланган, цыйцымланган зат, ♦ Тилким-тилиим болыу—пыррым
^пыррымы шыгыу, жыртылыу. Темирхан атанын кийимлерй
тилким-тилким болыпты (Т. Дайыпбергенов).
ТИЛКИМЛЕУ ф. I. Жыртыу, тилиу. Тилкимлеп онын та-
банын, КЫРК жарыц цылган екшелерин (Ж. Аймурзаев). 2.
Майдалау, цыйцымлау. Ацмацтыц сауытын, Тилкимледи май-
данда («Ер Зийуар»).
ТИЛЛА ат. ген. с. I. Химияльщ элемент, сары ^ызгыш
рецли ба^алы алтын. 2. Усы металлдан исленген монета.
Косыбай кисесине цолын урып, еки тилланы молланыц алды-
на цойды (К. Султанов). 3. Усы металлдан исленген зат,
буйым. Ац отауын тиктирсин, Тилладан маржан тацтырсын
(«Алпамыс»). 4. Ауыс. Бир нэрсениц екинши затца, тиллага
21-246 , 321 <
тецлиги, бара барлыгы. Деп айт^анлар заманында кеп бол*
ды, «Мьщ тиллага арзан бир бастан изи» (Омар).
ТИЛЛЕСИУ ф. I. Сойлесиу, бир-бири менен пикирлесиу.
.Жумагул туйинди, бира^ тиллесиуге батылы бармай, тек
кез асты менен оган i^apan ^ояды (Т. Кайыпбергенов). Эжи-
нияз усы Гулбий ареалы Т^ыз бенен тиллесермен бе деп
киятыр (К. Султанов). 2. Ауыс. Хабарласыу, ушырасыу, жо-
лыгысыу.
ТЙЛЛЕСТИРИУ тиллесиу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТИЛЛИ кел. I. Шешен, созге жуйрик. Ози жудэ тилли,
керкем шырайлы, откир ^аял болган (К. Айымбетов). 2.
Ауыс. Ауызлы, бий^ая.
ТИЛМАШ к- Дил маш.,
ТИЛМЕ кел. Болекленген, кесилген, тилинген.
ТИЛСИЗ кел. I. Гуцелек, са^ау, сойлемейтугын. 2. Бир-
ден Сойлемей ^алатугын, ундемейтугын. ...оныц сорауына
жуутарада жууап бериуди ойламагандай, тилсиз цатып цал-
ды (Т. кайыпбергенов). ♦ Тилсиз жау—бирден болатугын
апат, от пенен суудыц а^ыбети. 4
ТИЛСИМ ат. I. Сыйкыр, сырлы, астыртын сыр. ^эрбиреу-
ге тилсим кести, Кэрбираулер етип бести (©теш). 2. Ауыс.
Х^р^андай сырлы нэрсе.
ТИЛСИМЛИ кел. гон. с. дин. с. Сый^ырлы кэраматлы,
жасырын сырлы. Театр театр тилсимли айна, Бир сырлы
куш барау сенде цалайда (И. Юсупов). Китаптан ашып
одЫлган Тилсимли аспан сырларын (И. Юсупов).
ТИЛСУК кел. дин. с. гон. с. Коз етиу, коз тийиу. Кызыйда
тилсуцтан жабыскан дэрт бар екен, тез ,суц шыгарып жибе-
рё гой (К. Султанов).
ТИЛ ХАТ ат. Бир нэрсени алганлыгы жонинде ^ол ^ойып
тастыйыклап берилген гууанама, документ. Болыс. Шерипти
карызлы етип, тилхат жаздырып алып цалган еди (К. Ир-
манов).-
ТИЛШИ ат. Тил маманы, тилди изертлейтугын, тил би-
лими бойынша цэниге адам.
ТИМИСКИЛЕНИУ ф. Излениу, ^араныу, туртиниу. А^,
сол гезде ийтлер тимискиленип, бизди тапты (Й. Юсупов).
ТИМИСКИЛЕУ ф. Излеу, i\apa$, тинтиу. *
. ТИНТИУ еф. Излеу, ^арау. Усы уацытта Есенгелди жетип
келди, жасауыл уйме-уй тинтип киятыр (К. Султанов). Биз-
лер барган ауылды тунде некерлер тинтти (К. Досанов).
♦ Тинтип царау—тумлы тусты ^алдырмай царап шыгыу, из-
леу. Кэр куни. немец солдатлары еки-уш рет уйди тинтип ца-
рап кетеди (К- Жуманиязов).
ТИНТИУШИ ат. Излеуши, цараушы.
ТИНТИНИУ тинтиу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТИНТИСИУ тинтиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИНТКИЛЕУ ф. Тинтиу, i^apay, излестириу.
322
ТИП ат. эдеб. I. Тур, улги, образ, характер. 2. Минези,
цулцы. Усындайды кэсип еткен, меницше дым маман тип
(Ш. Артыц). 3. биол. Жанлы-жаныуарлардыц есимликлер-
диц бир-бирине уцсаслыц турлери.
ТИП-ТИК кел. Туп-тууры, дуп-дузиу.
ТИП-ТИККЕ кел. Тууры, дузиу.
ТИРАЖ ат. I. Китап, журнал-газета цэм басца да еэрсе-
лердиц шыццан нусцалары, сйнц. «Правда» кеп тиражда шы-
гатугын цэм таралатугын газеталардьщ бири. 2. Заём ямаса
лотереяныц утыу ойыны.
ТИРЕ ат. грамм. Jk Горизонтал сызыц (—) туриндеги ир-
килис белгиси. 2. ц. сызыцша.
ТИРЕК ат. I. Суйениш, исеним, исениш. Перзент тирек,
Кенил хошы билгенге ?(Э. Шамуратов). Суу болады халыц-
тыц кутэ кереги, Жер ислеудиц цэм турмыстьщ тиреги («КК»
поэз. ант.»). 2. Бир нэрсени суйеуге арналган зат. Жузимлер-
ге тирек экелиуге кеткен цусайды (Айбек).
ТИРЕЛИУ I ф.Ыргалыу, питиу.
ТИРЕЛИУ II тиреу фейилинин езлик дэрежеси.
ТИРЕНИУ тиреу фейилинин. езлик дэрежеси.
ТИРЕНИШ ат. Бир нэрсени тиреп цо«ятугын зат. Кыйын
цыстауда суйенетугын киси, цэуендери,; батыры, цорганы,
тирек. Усы турган Саркоптьщ, Исеними сен един, Тирениши
,сен един («Кырц цыз»).
ТИРЕПБЕРДИ ат. Бир нэрсениц цулап кетпеуи ушын
цэм кетерип турыуы ушын цойылатугын зат.
ТИРЕСИУ ф. I. Ийтерисиу, соцлыгысыу, цагылысыу.
2. Шубырысыу, тецселисиу. Кешеде адамлар бир-бирине ийин
тйресип, сецдей согысады (Н. Дэуцараев). 3. Айтысыу,. тар-
тысыу, царсыласыу, шертисиу. Партылдаган бомбадан да
ийбенбей, кекке царсы ести цайта тиресип (0. Хожаниязов).
ТИРЕСТИРИУ тиреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИРЕТИУ тиреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИРЕУ ат. I. Коллайтугын, суйейтугын, жацлайтугын,
рамхор. КаРажаннын Цатты ашыуы келин, царамацлай хан.
цайгысыз Султан бизге хабарласпай, кимнен тиреуи, Кимнен
суйеуи бар екен, елге келген олжаны бизге кецеспей ези ала
цояма. екен,... («Алпамыс»). 2. Бир нэрсениц цулап ямаса
майысып кетпеуи ушын астына, цапталына суйеп доятугын
таяныш, ере, тирепберди. Тиреп турган аспанды. Еки бирдей
ере бар (Бердац).
ТИРЕУШИ ат. I. Бир нэрсени екиншиси менен* кетерип,
тиреп цойыушы. 2. Ауыс. К^лдаушы,; суйеуши, жацлаушы,
рамхорлыц. етиуши.
ТИРИ кел. 1. Тиришилик, еткен, емир сурген, жаны бар,
елмеген. Айналада екеуинен басца тири жан жоц (К. Доса-
нов). 2. блмеген, сау, аман. Сап журеги ертенипти дут бо-
323
лып, Тири келдим а^ыр туби цут болса (Т. Жумамуратов)7
Мен Сапарды тири деген дэмем бар (К. Султанов).
ТИРИЙЕК ат. Кокнар магызынан исленген жент, опиум.
Тирийек сатыу мэмлекет тэрепинен цадаган етилген.
ТИРИЙЕКТЕЙ кел. Тирийек сыя^лы, тэризли, яцлы, ти-
рийекке усаган, мегзес.
ТИРИЙЕКШИ ат. I. Тирийек жеуге урдисленген, нэше-
бент. 2. Тирийек ислеуши, таярлаушы.
,-ч ТИРИЙЕКШИЛИК ат. Тирийек ислеушилик, тирийекхор-
лык, нэшебецтлик пенен шугылланыушылыц.
ХИРИЛЕЙ Р. Тири турйнде, тири-^алында.
ТИРУЮТ ф. 1. Жан питиу, тиришиликке ениу. ^ауазы
жер жарган Бийбижан цыздьщ, Тирилип экелгендей гордеги
ели (Омар). 2. Ауыс. Мэулен болса бурында шала жансар
еди,. енди кези ашылып тирилипти (©. Хожаниязов). Тири-
ТЙпти ёмир кирип, Котерилди кун цабагы (И. Юсупов).
ТИРИЛИУШИ ат. I. Жан питиуши, тиришиликке етиуши.
2. Ауыс. Жацарыушы, жасарыушы, турлениуши.
ТИРИЛТИУ тирилиу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТИРИШЕ кел. I. Цандай да бир нэрсени ислеуге, питке-
риуге у^ыплы, ^эрекетшец, шайтан. Ол балам тирише болмас
деп цорыцты (О. Айжанов). Оньщ жаслайынан тирише бо-
лып, акырында жо^ары билим алып, колхозга басльщ болга-
нына кууанышлы еди (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Алгыр, еткир,
кёскир.
ТИРИШИЛИК ат. ©мир, кэсип, кунделикли, ^эрекет.
Кэркимде бир тиришилйк кериу ^эрекети бар (К. Аралбаев).
Тиришиликте не бар жасаудан зыят Кайтып сурсец, сейтип,
етер устицнен дэуран (И. Юсупов).
ТИРКЕЛИУ тиркеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТИРКЕС кел. Катар, жалгас, дизбек.
ТИРКЕСИУ тиркеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИРКЕТИУ тиркеу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТИРКЕУ ф. I. Бир затты екиншисине жалгастырыу, бири-
бирине дизиу. Флоттан ^арагорим кашыцлыцта тециздиц
ортасында 4—5 аштарцанды изине тиркеген катер гудок
берди (К. Султанов). Еки дийханныц ёки цос егизди тиркеп,
гунде суйретип киятырганын корипти (Т. Кайыпбергенов).
2' Дизимге алыу, есап^а цосыу. Неше турли сездиц басын,
Шандып тиркеп келеди (Б. Исмайлов).
ТИРКЕУИШ ат. грам. Сезлерден кейин келип, олардыц
мэнилерин тольцтырып, сол дизбеклескен сези менен кейин-
ги сезлердиц ^эр турли царым-цатнасын ацлатыушы кемекши
сез.
ТИРКЕУШИ ат. 1. Бирин-бирине жалгастырыушы, ди-
зиуши. 2. Дизимге, есап^а алыушы.
ТИРСЕКЛЕУ кел. К9КИСлеУ, ^оккилеу,. цырсыцлау.
ТИРСЕКЛИК ат. Хэкислик, ^еккилик,. цырсы^лы^.
324 . ' ’•
ТИРСЕК ат. I. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц бу-
уыны, дизесиниц ишки жары. Жети жасар бала дизесине
тускен без кейлегиниц етеги менен, аягын, тирсегин сууыц
самалдан ^ымтап бурсецлейди (К. Султанов). 2. Ауыс. X9’
кис, ^екки, 1$ырсы^. Тирсек, ^екки, ^ырсыц, ^ыцыр дейсен бе,
• Толып атыр не бэлелер тары да (Б. Исмайлов). ♦ Тирсек
бала—ежет, цайсар, минези шатац бала.
ТИС ат. I. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц тама^ты
шайнауга ямаса бир нэрсени тислеп узип алыуга бейимленген
ауыз ^ууыслырындагы суйеклер дизбеги. Тула бойым турши-
гип, тислерим сол^ылдап, Журегимде кек газабы цайнады.
(Ж. Аймурзаев). Тисш шывдан балата, шайнап берген ас
болмайды («КК- х. н.»). КаРсы алдынан царасац, Тислери
мысал гуректей («Мэспатша»). 2. Ауыс. Ауыл хожалыгына
керекли жерди тырнайтугын, топыра^ты майдалайтугын
тырма суретугын ^уралдыц ушы, жузи. Тырманыц тиси ке-
тилип ^алыпты. ♦ Тис ца^ан—копти керген, ысылган. Тис
жарыу—а) жас баланыц ^ызыл ийегине тиси шыгыуы, Ко-
рине баслау. б) Ауыс. сейлеу, пикир билдириу. Тустен кейин
бэри де аш болранын сезди, жейтурын ^ешнэрсе болмаган-
льпуган бул тууралы бир-бирине тис жарып хешноРсе айтпа-
ды (М. Абдрейимов). Тис цайрау—а) гижиниу. б) ешегисиу,
ерегисиу. Кайгы менен цападан, цайралды мениц тислерим
(«Мэспатша»).
ТИСЕЛИУ тисеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТИСЕСИУ тисеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
. ТИСЕТТИРИУ тисеу . фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИСЕТИУ тисеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИСЕУ ф. Жаргы, пышцы, дигирман т. б. затлардыц жу-
зин еткирлеу, тисин цайрау. Жумабай азаннан кешке шекем
ора^ тисеу менен болды («КК- поэз. ант.»).
ТИСЛЕМ ат. Нан ^эм бас^ада нэрселердиц бир белеги,
цурттай, шаппаттай. Буларга жацын келип, ^аял бир тислем
нан сорап, бир сез айтты («Мэспатша»). ©злериниц *наны-
нан, бир тислем нан бермеди («Кырк ^ыз»)-
ТИСЛЕНИУ ф» 1. Катты ызаланыу, ашыуланыу, сырбер-'
мей, ашыуын сыртца шыгармай, иште сазлау. Бир уа^ытта
ол тисленип турып, бир нэрселерди айта баслады (Т. Кайып-
„• бергенов). Барры жагы ^арысып цалгандай тисленип ун
шыгармады (©. Айжанов). 2. Бир нэрсениц екинши бир нэр-'
cez менен илинисиуи, усласыуы. 3. Бир нэрседен жарагатла-
ныу, жараланыу.
ТИСЛЕСИУ тислеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТИСЛЕТКИЗИУ ф. Бир затты, нэрсени екинши бир зат^а,
нэрсеге тислетиу.
ТИСЛЕТТИРИУ тислеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИСЛЕТИУ тислеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТИСЛЕУ ф. Тис пенен бир нэрсени цымыу. шайнау,. тис-
325
леп жибермеу. вткен иске екинип, цапа сацал тиследи (0.
Хожаниязов). Алыста журсе киснеген, жацында журсе тис-
леген («КД- х- н-»)-
ТИСЛЕУИК I кел. Тислеп алатугын, тислегиш. Тислеуик
бала.
ТИСЛЕУИК П ат. Бир нэрсени екинши нэрсе менен тисле-
тетурын зат, цурал, эсбап, атауыз. Набатты тислеуик пенен
майдалады. /
> ТИТИРЕНИУ титиреу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТИТИРЕСИУ титиреу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТИТИРЕТИУ титиреу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТИТИРЕУ ф. 1. Катты ашыуланганда, цорыцканда яма-
са цууанганда цалтырау, дирилдеу. Ешимбеттиц тула бойы-
титиреп, журегиниц согыуы тезлесип кетти (А. Бекимбе-
тов). Инилеринен цорцып Хийуа хан, Тэницде титиреп
шийрин жан, Айдосца царсы турмады (Бердац). 2. Катты
куштиц тэсиринен жердиц, догеректиц силкингендей, цозгал-
рандай ауцалда болыуы. Титиреп цумныц цойыны, Мыц ма-
шина кетти цаплап (И. Юсупов).
ТИТИРКЕНДИРИУ титиркениу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТИТИРКЕНИУ ф. Денеси туршигиу, шимиркениу. Етим
титиркенип, шоршып кеттим (Т. Кайыпбергенов). Тула бо-
. йым титиркенип, цайгыныц цара булты этирапымды цаплап
кеткендей болды (Ж. Аймурзаев).
ТИТИРКЕНТИУ титиркениу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТИШУАН ат. Тиске жагатугын ац зат. Тислерине тишуан
✓ жатып, Ара берип езине, Сурме жагып кезине («Алпамыс»).
ТКАНЬ ат. биол. Тири заттыц, организмниц, тор клетка-
сы, организм клеткаларыныц топары.
ТОБА ат. Бир нэрсеге тацланыуды ямаса ырайдан цай-
тып, езинен-ози шукирлик етип канаатланыуды билдиреди.
Эжеп болды балам деп, К^был болды тобац деп («Алпамыс»).
♦ Тоба цылыу—а) шукирлик етиу, тэубеге келиу. б) цайран
болыу, тэслим цалыу. Ешек цылган сумлыгына тоба цылып,
цостан цутылды («КК- х. е.»).
ТОБАНАЯК- тобанаяц болыу ф. 1. Аяц-цолы ислемей
цалыу, мешел болып цалыу. 2. Ауыс. Бир нэрсени ислеуге
цуралы болмай цалыу, иркиниште цалыу.
ТОБАРСЫТЫУ тобарсыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОБАРЫСЫУ ф. Кебиу, цургау, исиу. Еки ерни тобары-
сып, пыт-шыт болып жарылып кеткен (О. Хожаниязов).
ТОБАРЫУ ф. Кебиу, цургау. Ерни кеуип пацырдыц, аузы-
басы тсбарды («Кырц цыз»). Шыдамай мэрттиц кушине,
Кайтпас деген батырдьщ, Кызыл жузи цабарды, Аузы басы
тобарды («Алпамыс»).
ТОБЫК ат. I. Аяцтыц жилиги менен табанын байланыс-
тырь1ц туратугын бууындагы дэнекео суйек, жумыр суйек.
326
Мен ацгалац ойнаганда таяц тийгенликтён тобыгым ауырып,
котте жатыр едим (К. Смамутов). Жолта шыцса ат айрылар
тобыцтан, Бенде цутылады цандай зорлыцтан («К>1рц цыз»).
♦ Дарья тасса тобыгына келмеу—цеш нэрсени ойламайтугын,
пэруайы пэнсери, . ууайымсыз.
ТОББЩТАЙ кел. Тобыц яцлы, тэризли, сыяцлы, тобыцца
усаган, мегзес.
ТОБЫЛБЫ ат. Тури цызгыш агашца усаган жабайы гул,
таулы жерлерде ушырайтугын есимлик, буннан кебинесе
цамшьиа сап ислейди. К^олында гумис жалатцан тобылгы
цамшы (К. Султанов). Сен не цылып отырсац,—деди цамшы-
сыныц ерими менен тобылгы сабын цосып услап (С. Хожа-
ниязов). ' •
ТОВАР ат. Сатыуга, сатып алыуга, алмастырыуга бола-
тугын, езиниц белгили цуны, бацасы бар зат, мийнет ©ними.
Мынау берген товарын жуудырып тиктир (Ж. Аймурзаев).
Товар экономикалыц категория иретинде капитализм жо-
йылганнан кейинде, социализм тусында -да сацлана береди
(Сияс. сезлик).
ТОБА.ат. Хайыс белбау, айыл цэм зэцги бау цусДган
затларды бир-бирине тутастырыу, бекитиу ушын металлдан
исленген зат. Белимде улкен торалы цайыс белбау (К.. Сул-
танов). К^айыс тога буудым цыпша белиме, хош хощласып
кеттим салган елиме (Омар)..
ТОБАДАЙ кел. Тора сыяцлы, тэризли, яцлы, тогага уса-
ган, мегзес.
ТОБАЙ ат. Жабайы ескен цалыц агашлыц, орман. Рота
командири Сергеев уш солдатты тацлап алды да, царагай
кёсип экелиу ушын тогайга жиберди (О. Айжанов). Ел ара-
лаган сыншы болар, тогай аралаган уйши болар («КК- х- н-»)-
Ерназар цашцынды цууган жоц, тогайда цалган жасауылга
царай журди (К. Султанов).
ТОБАЙДАЙ ке^л. Тогай сыяцлы, тэризли, яцлы, тогайга
усаган, мегзес.
ТОБАЙЛЫ кел. Торайы бар, тогайы кеп.
ТОЕАЙЛЫК^ ат. Жабайы агаштыц цалыц ескен жери,
орманлыц. Ол заманларда Мойнак тогайлыц болган (А. Бе-
гимов). Жагасы цальгн. тогайлыц, Цойны толы ац . сазан, Бэ-
цэрде шалцып устинен, К^умартып откен бирразан (Т. Сейт-
жанов). ..
ТОБАЙСЫЗ кел. Тогай еспеген, болмаган, тогайы жоц.
ТОБАЙШЫ ат. Тогай хызметкери, тогайда ислеуши адам.
Таня баслап тун ауганда, Тогайшылар ашты сууды (И. Юсу-
пов).
ТОБАНАК ат. Затларды байлау, бууыу ушын арцанныц
бир ушына бекитилген агаштан исленген аша агаш. Жэне
бир ушын арцанныц, тоганактан откерип, сырлатып тартып
алады («Ер Зийуар»). ♦ Тоганац салыу—гуресте иштен
327
илиу, шалыу. Арыслан барып тыгылды, Жун шыгып кеткен
омыраута, Торана^ салды ишинен (А- Дабылов).
TOFAHAiyibl кел. Тоганагы бар, тоганаэда ийе. Тога-
наклы ар^аныи керегеде илиули турган жеринен алып, этеш-
танньщ ^асына жыйнады (К. Аралбаев).
^TOFAHAI^CbI3 кел. Тоганагы жоц, тоганац тагылмаган.
TOFAHAK/ГАЙ кел. Тоганац сыяцлы, тэризли, яцлы, то-
ганак^а усаран, мегзес.
TOFH3 сан. Сегиз бенен онныц арасындагы сан. Турпа-
тына ^арасан. тогыз жасар тулектей («Мэспатша»). Тойран
жерге торыз кел («КК. X. н.»).
ТОРЫЛТЫУ тогытыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
TOFbIH ат. Арбаныц децгелегине, уйдиц шацарагына
ийип исленген ярым доцгелек араш.
ТОР'ЫНДАИ кел. Тогын сыяцлы, тэризли, яцлы, тогынга
усаган, мегзес.
ТОРЫНШЫ ат. Тогынды ислейтугын адам, тогын та-
ярлайтугын уста.
TOFbIC ат. астр. I. Кунге царама-царсы турган элемдеги
планеталардыц тур^ы. 2. Квбинесе бэ^эрде, гузде белгили
бир уа^ыгга келетурын арнаулы кунлер.
ТОРЫСЫУ ф. Дугисиу, жацынлау. Дегенинде жылап
1^ызы, Тоцсанныц тбрысты музы (Бердан).
ТОБЫТЫУ ф. Бириниц изинен бирин айдау. Хорезмли
Хасен хан, Лэшкерлерин тогытып, KajiaFa гаулап киреди
(«Ер Зийуар). Арбаларды тогытып, Ели-журтын ызгытып,
Тастай камал болыпты («Ер Зийуар»).
TOFblPTI^A ат. Жаплардыц, салмалардыц сууларын ашыу,
жабыу ушын араштан \эм бас^а да затлардан исленген иши
цууыс арнаулы зат, буйым.
ТОРЫРТ1\АДАЙ кел. Тогыртца сыя^лы, тэризли, • ян.лы^
тогырт^ага усаган, мегзес.
ТОЕЫРТ1\АЛАУ ф. Жап, салма т. б. торырт^а салыу,
Нурыу, орнатыу. ’
ТОЕЫРТКАЛЫК^ ат. Тогыртца боларлы^ тогыртцага
жарарлы^.
ТОЗ I ат. 1. Шац, шацгыт. Гэхи тозын кереди, гэ^и езин
кереди Шакмац оттай шыгады, жулдыздай болып агады
(«Коблан»). 2. тозац.
ТОЗ II ц. тозыу.
ТОЗАЦ ат. Кыймылдыц, цозгалыстыц, шамалдыц тэсири-
нен ^ауара котерилген шац. Батырдыц кеуили тасады, Бир
тобенин тозацын, Бир тебеге досады («Алпамыс»), Шегиртке
жеди арпаны, Кальшты тозац топаны. (Берда^). Курылыс-
ты иркердей а^, Тозац буркип етер цысым (И. Юсупов). Ат
шап^анда кез ^амас^ан тозацы, Сен инансац, хатца жазган
сезице («Алпамыс»).
ТОЭАЦЕЫТЫУ ф. Шацды кетериу, шацгытыу. Колхоз
328
яуылыныц арасын еристен цайтцан маллар тозацгытып, ша*
цын аспанга шыгарды (Т. кайыпбергенов).
ТОЗАЦРЫУ ф. Шацгытыу, шацныц кетерилиуй.
ТОЗАЦЛАНЫУ тозацлау фейилиниц белгисиз дэрежеси^
ТОЗАЦЛАТЫУ тозацгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЗАЦЛАУ ф. Шацныц, патаслыцтыц шацгытыуы.
ТОЗАЦЛЫК ат. Шацлы, шацгытлы жер. Балалар тозац-
лыцта ойнап жур.
ТОЗБАУ ф. Генермеу, ескермеу. Кец кийимтозбас, Ке-
цесли ел азбас («КК- х- н->>)-
TO3FAK ат. Жекенниц басындагы собыгыныц ушы тозацлы
жумсац, ац мамыц зат. Гене кемелердиц жарыгын тозгац пе-
нен питеп, минип журемиз (К. Султанов).
ТОЗРАКЛЫ кел. Тозгагы бар, кеп, тозгац есип тургаи
жер.
ТОЗРАКСЫЗ кел. Тозгагы жоц, тозгац кегермеген.
ТОЗРАКТДИ кел. Тозгац сыяцлы, тэризли, яцлы, тозгацца
усаган, мегзес.
TO3FAH кел. Генерген, ескерген.
ТОЗРАНЛЫК ат. Генергенлик, ескергенлик.
ТОЗДЫРРЫЗЫУ тозыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЗДЫРТЫУ тозыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЗДЫРЫУ тозыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЗ-ТОЗ: тоз-тоз етиу, тоз-тоз болыу ф. Белек-белек
<етип ыдыратму, бас басына белип жибериу, уайранын шыга-
рыу, бузыу. Мына бала да тоз-тоз еткен екен (А. Атажанов).
Тоз-тоз болып дэстем жатыр, Буны шашцан цандай батыр
(Бердац). Тоз-тоз цылып, душпанды, Алдына салып айдады
(«Кырц цыз»).
ТОЗЫК кел. Генерил, тозыуы жеткен, ескерип цалган.
Кыз орамалды терт буклеп тозыц цоржыннын ишине тыгып
цойды (6. Хожаниязов).
ТОЗЫУ ф. I. Генериу, ескериу. Тыныш таппай аягы, те-
бингиси тозады («Мэспатша»), Шашым сипседей тозганша
кутемен (К. Султанов)., Ац кеуиллиниц аты азбайды, тоны
тозбайды («КК х- н.»). Еки мэртткц сауыты тозган тондаЙ
сегилди («Ер Зийуар»), 2. Ауыс. Бас-басына цацгырып кетиу,
посыу, ылагыу. Хийуа ханыньщ зулымлыгынан жарлы-жац-
пайлар тум-тусца тозып кетти (К. Ирманов). ♦ Тозыуы же-
тиу—генериу, ескериу, лэттеси шыгыу, пайдаланыудан цалыу.
Сонынан гене цоржыннан тозыуы жеткен бир китапты алып,
Эжиниязга усынды (К. Султанов). Тозыуы жеткен етиктиц
басльнын айландырып ойып кесип, геуиш орнына кийип
алыпты (Т. Кайыпбергенов).
ТОЙ ат. Турмыстагы цууанышлы жагдайларДа еткериле-
тугын салтанатлы жыйын, мереке. Тойга барсац бурын бар,
бурын барсац орын бар («КК- х- н >>)- Айт атлыники, той тон*
лыники («КК- х- и-»)- Бизиц бир жацын агайинимиз той бе-
32^
рип атыр, сени соган ша^ырып келдим (К. Султанов). ♦ Той
тойлау-тойга цатнасыу, барыу. Халкы менен, Гулайым улкен
тойды тойлады («1^ырн ^ыз»). Жаслыц той—жаслардыц
турмысындагы ХУУаныиы1Ь1 мереке. Кел ин. жаслар фестиваль-
fa. Келиц. жаслыц тойына (И. .Юсупов). Той баслау—узатыл-
ган к^ыздыц тойында айтылатугын радели ^осьп^. Отырыспа*
лардын басланыуы «Той баслар» болады (Э. Тэжимуратов).
Той-мереке—салтанатлы жыйын, отырыспа. Той^мереке мене»
садака, жыйын бир-бириниц ^атнасыгысыз етпейди (Т. К^а-
йыпбергенов). Той-тамаша бериу—салтанатлы мереке, ойын-
кулки. Yin агайинли жигит елине барып, той-тамаша берип,.
максет мурадына жетеди х. е.»)/’Той тамаша болыу
—салтанатлы жыйынныц болыуы. Мерген алтын цабаг$ атты,
Той-тамаша болган екен (Бердак).
ТОЙЕЫЗДЫРЫУ тойыу фейилинин езгелик дэрежеси..
ТОЙЕЫЗБ1У ф. Ауцатты тойганша жегиздириу, нэрлен-
дириу. Тез-тез киримди жууып берип, тамагымды кеуилдеги-
дей тойрызды (Ж. Аймурзаев).
ТОЙДЫРТЫУ тойыу фейилинин езгелик дэрежеси.
, ТОЙДЫРЫУ ф. Ау^ат жегиздириу, тойгызыу. КасынДага
цырц цызды паллар менен тойдырды («КЫР^ Кыз»). Адц-ары-
рын тойдырып, ел цууантып пэтия алды («Мэспатша»).
ТОЙЛАСЫУ тойлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОЙЛАТТЫРЫУ тойлау фейилинин езгелик дэрежеси..
ТОЙЛАТЫУ ф. Тойга цатнастырыу, жыйында, мерекеде-
болдырыу, тойга жибериу. Ели хал^ын тойлатты, Аттын жа-
лын таратты, Мэспатшанын жолына, Алты тулик малынын,
Бэршесин поймай таратты («Мэспатша»).
ТОЙЛАУ ф. Мерекелеу, байрамлау, салтанатлы турде
жыйын еткериу, цууанышты белгилеу. 1967-жылы ноябрьде
Октябрь революциясынын 50 жылльщ мерекесин тойлады
(«Сов. вд.» г.).
ТОЙЛАУШЫ ат. Тойга барыушы, цатнасыушы.
ТОИТАРЫЛЫУ тойтарыуу фейилинин белгисиз дэрежеси*
ТОЙТАРЫСЫУ тойтарыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОИТАРЫТТЫРЫУ тойтарыу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ТОЙТАРТЫУ тойтарыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОЙТАРЫУ ф, Темир, полат ^эм усы сыя^лы нэрсениц,
бетин, жузин кайтарыу, беккемлигин жумсартыу, жалпарлау.
ТОЙТАРЫУШЫ ат. Затты тойтаратугын адам, киси.
ТОЙХАНА ат. Той болып атырган уй, жай, орын. Бул на-
рыз тойхана (Т. Нэжиймов). Бизлер келдик, тойханага, Жар*
ма берди ^онацларга, Мын бир нэлет К^улманбайга, Тен кер-
меген ^эммелерди (Бердац).
ТОЙШЫ ат. Тойга барганлар, цатнас^анлар. Буны керип
тойшылар, Жудэ уайран болады. («К^ырц ^ыз»). Балан еке^
болса, биреуи ^ойшы, биреуи тойшы болар («КК-х- н;»).
330
ТОЙЫМ ат. Канаат, нэр. Келтирсем ацыл ойымды, Дунья-
ныц жокдур тойымы (Эжинияз). ХаУа тап-таза, цеш тойымн
жоц, усти-устине симирип жута берсем. екен деймен (0. Хо-
жаниязов). Цулагугыц ацлыганы гэп пенен сез, оган тойым
жоц (С. Хожаниязов).
ТОЙЫМСЫЗ кел. К^анаатсыз, ашкез, герцау, Тойымсыз-
дан тон сорама («КК- х- н.>).
ТОЙЫНДЫРЫУ тойыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЙЫНТЫУ тойыу ’ фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЙЫНЫУ тойыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОЙЫУ ф. Тамацты керегинше, тойганынша жеу, нэрле*
яиу, цанаатланыу. Шопан тамацца тойып болып, жатыуга
цолайласты («КК- х- е-»)-
ТОК ат. Откизгиштеги электр зарядыныц цозгалысы. Ста*
нокца темир жумысы менен шугылланыушы, ток жиберип,
оны цэрекетке келтирди («Жас Ленинши» г.).
ТОКАРЬ ат. Токарлыц жумыстыц шебери, уста. Базарбай
ушжылданбери заводта токарь болып ислейди («Сов. цц.» г.).
ТОК кел. 1. Ишетугыны, жейтугыны, кийетугыны цэм бас*
цада керекли затлары мол, ауцатлы адам. Аш адам не же-
мейди, Тоц адам не демейди («КК- х. н.»). Бекпанньщ бала-
ларыныц тамагы тоц гой, олардьщ бизлердей цайгысы жоц
гой (Отеш эрм Омар). 2. Ауцатланган, нэрленген, тамагы
тойган. Наз бедеулер жууыра алмас тогынан, Кудайым сац-
лагай жалын шогынан («Мэспатша»). <Тоц етерин айтыу—*
гэпти созбай, болар жерин айтыу. Тоц етерин айт шырагым*
Ол мугаллим менен гэплесип отырып, гэптиц тоц етерин айт*
ты (0. Айжанов).
ТОКАЛ ат. ген. с. Биринши цаялдан кейин, оныц устине
алынган цаял. Ерекец сулайтып салды шопанды, Бас устйне
койды' еки тоцалды (Бердац). Биреуи бэйбише, биреуи то*
цал бола алмайды (Ж- Аймурзаев).
ТОКАЛЛЫК ат. Тоцал болатугын, тоцал боларлыц. Сол
Арзыны тоцаллыцца алыуды, Ойлап узац кеп жумсады ца-
рыуды (И. Юсупов). Аллаярдьщ бул цызын, Тоцаллыцца ал-
мадым («Кырц цыз»).
ТОКАЛАК кел. Шацсыз, муйизсиз, шацы жоц, шац шыц*
оаган. Тоцалац ешки муйиз тилеймен деп, цулагынан айы-
рылган («КК- х. н.»).
ТОКЛЫ ат. зоол. Алты айдан бир жасца шекемги цозы.
Бир тоцлыны Ержан инимниц жолына цойды (К. Султанов)4
₽арры жузин солдырды, Сол тоцлыныц етлери, Мыс цазанды
толтырды («Коблан»). z
ТОКЛЫДАИ кел. Тоцлы сыяцлы, тэризли, яцлы, тоцлыга
усаган, мегзес.
ТОКДАК ат. Бир нэрсени урыу ушын агаштан шеккиш
сыяцлы исленген цурал, эсбап. Тоцпагы кушли болса, кийиз
цазыц жерге кирер («КК-х-н.»). ♦Тоцпац жеу—Ауыс. таяц
331.
к
Жеу. Ким жегиси келеди, залымлардыц то^пагын («Ер Зий*
Уар»),
ТОКПАКЛАНЫУ тоцпацлау фейилиниц езлик дэрежеси*
ТОКПАКЛАСЫУ доцпацлау фейилиниц шериклик дэре-Т
жеси.
ТОКПАКЛАТТЫРТЫУ тоцпаулау фейилиниц ерксйз дэре-
Жеси.
ТОКПАКЛАТЫУ тоцпацлау фейилиниц езгелик дэрежеси«
ТОЦПАК^АУ ф. 1. Тоцпац пенен усти-устине урыу., 2*
Ургышлау, думпишлеу. 3. Ауыс. Барганыу, зарланыу. Fappu
жер тоцпацлап гарганды (С. Сэлиев).
ТОКПАК/ТАУШЫ ат. Тоцпац пенен бир нэрсени урыушы,
ТОКДАК^ТАЙ кел. I. Тоцпацца усаган, мегзес, тоцпац
сыяцлы, тэризли, яцлы. 2. Ауыс. Дугыжым, жууан, толыц*
Жауырынлары цацпацтай, Билеклери тоцпацтай («Ер Зий*
уар»). Шашын тоцпацтай еки бурым етип артца таслага'н
(Г. Изимбетов).
ТОК^САН I ат. Кдостыц сууЫц мэусими, терт мэусимниц
бири. Жаздьщ куни болганда, Тоцсан тусти жауды цар
(«Кырц цыз»). ♦ Кыс тоцсан—цыстьщ сууыц айлары, мэуси-
ми. Мыс цазандай цайнаганда Саражан, Берилмейме цыа
тоцсанныц сазайы—(И. Юсупов). КЭР наз еткенде цыс тоцсан-
дыжазетер («КК- х. н.»). Тоцсан кириу—цыс кириу, сууыц ту-
сиу, цыстыц басланыуы.
ТОКСАН II сан. Сексен менен жуздиц арасындагы онлыц
сан. Тоцсан кило цасыл алды, Ярым цуты пилледен (Т. Сейт-
жанов). Токсан баслы—Ауыс. Токсан ууыц. Токсан баслы ац
орда, Уй сеники яр-яр («КК- х. ц;с. ж.»).
ТОКСАУЫЛ ат. Жарысцан атлардыц тоцтап ететугын
жери. Кеше кундиз-уйыцламай, Бирде кулип ойнамай, Тоц-
сауылдыц оцына, ац шатыр цургызып, Халкына йупца додац*
пилте бармац он цыз жыйнап, Шашын азадалап цойыпты
Д« Ал па мыс»).
ТОКТАЛЫУ тоцтау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОКТАМ ат. Жуумац, шешим, нэтийже, тоцтайтугын жер<
ТОКТАСЫУ тоцтау . фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТОКТАТТЫРЫУ тоцтау фейилиниц езгелик дэрежеси,
ТОКТАТЫЛЫУ тоцтау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТОКТАТЫУ тоцтау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОКТАУ ф. I. Турыу, иркилип цалыу, журиуди дауам
етпеу, иркилиу, гидириу, журмеу. Арзыгул тезлик пенен адым
басып, сыпасыныц цасына келип тоцтады (Ж. Аймурзаев).
Машина есик алдына келип тоцтады (С. Хожаниязов). 2.
Толысыу, ныгайыу. 3. Ауыс. Тусиндириу, баянлау. ... оларга
баспа-бас тоцтау, цэртэреплеме дэлиллеу керек болады
(«Кыз. КД » г )-
ТОК ТАУЛЫ кел. Бир ис цэрекеттйц цозгалысца туспегев
жагдайы.
• - *
332
ТО^ТАУСЫЗ кел. Иркинишсиз, гйдириусиз. Партизанлар
тоцтаусыз штаб^а кирип, документлерди сыртк;а шырара бас-
лады (К. Досанов). Булардын ^эммеси бизге ^арацгы, сон-
лыцтан ол тоцтаусыз аньщлады, тексериуди талап етеди
(А. Бекимбетов).
ТОКТАУШЫ ат. I. Турып цалыушы, иркилиуши, гидириу*
ши, журмеуши. 2. Ауыс. Бир нэрсени тусиндириуши, баян-
лаушы.
ТО^ШЫЛЬЩ ат. Молшыльщ, бардамльщ, баршылыц, му-
тажсызльщ. Жыл жа^сы келип, дийханшыльщта, шаруашы-
льгота табыслы болды, елге то^шыльц самалы есетугын бол-
ды (Т. Кайыпбергенов).
ТОК^ЫЛДАК ат. Тик тумсыгы менен ^атты шо^ыйтугын,
епепек сыя^лы торай да жасаушы жабайы цус. Балаларын
гойдырыуга жем болгандай ^урт излеу ушын то^ылдац та
сэ^эрден уясынан ушып шырып, тынбай тогайды аралайды
(«Кыз. кд.» г.).
ТО1\ЫЛДАКТАЙ кел. Тоцылдац сыя^лы, тэризли, яцлы,
то^ылда5^а усаран, мегзес.
ТОДЫЛДАТПАУ ф. Бир нэрсени урмау, тарсылдатпа^.
Ескек, таяуын кеп то^ылдатпай, узын ауларын дэрьяныц ор-
тасына киреди (К. Султанов).
ТО^ЫЛДАТЫУ то^ылдау фейилиниц езгелик, дэрежеси.
ТОК^ЫЛДАУ ф. Ток^ еткен сес шыгарыу, тарсылдау. Ат
сурниктиретугын томарларды т^опарган балталар ^ула^тыц
тубинде тоцылдайды (X. Сейтов).
ТОК^ЫЛДЫ ат. То^ылдаган дауыс, сес. Жана рана кези
илинген басльщтын ^аялы дэруазадагы ^ула^ты жарып жк-
берерликтей то^ылдыны еситип оянды (А.Бекимбетов).
. ТОКБ1ЛЫУ то^ыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
TOJ\bLVl ат; Аттыц устине, ердиц астына салатугын кийиз,
т. б. исленген зат. Hoiyra салып басына, Жууен салып ауызы-
на, То^ым салып астына, Писент етпей бу.л атты («К^облан»). .
Ер то^ымын арцалады етип бэнт, Ешекти мингенде айтты
кеп нэлет (К. Ирманов).
ТОКЫМА ат. Тоцылран материал, гезлеме.
ТО1^Ь1МАШЫ ат. I. Текстиль хызметкери, ^энигеси. 2.
Гезлеме то^ыушы, хызметкер яки ^енермент.
Т01\ЫМА111ЫЛЬЩ ат. Тоцыушыльщ кэсиби, усылы, ге-
нери.
ТОЦЫМДАИ кел. Тоцым сыяцлы, тэризли, яцлы, то^ымга
усаган, мегзес.
ТО^ЫМЛЫ кел. То^ымы бар, то^ым салынган.
ТОКЫМСЫЗ кел. Тофлмы жоц, то^ым салынбаган.
ТОКЫРАУ ф. I. То^тау, кидириу, иркилиу, бир орында
турып цалыу. Отыз жети, отыз сегиз, Келер Me жигирма бес
|рргиз, Келди енди отыз торыз, Тоцыраган кунлерим (Бер*
дац). 2. ц. то^тау.
ТОК^ЫСЫУ тоцыу фейилиниц шериклик дэрел^еси.
ТО14ЫТТЫРЫУ тоцыу фейилиниц • езгелик дэрежеси.
ТОК^ЫТЫУ тоцыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОК^ЫУ ф. I. Нагыслау, кестелеу, торлау. 2. Бир затты
тайын етиу, таярлау, ислеу. Жуннен тоцылган ала цаптыц
^апталында саз ылайдан ушпелек сорып отырган баласына
жекиринди (К. Султанов).-3. бриу, дизиу. Егин орыу, камыс
то^ыу, пишен жыйнау, шыпта, ший тоцыу—бэринде ^ылдыц
(К. Ирманов). 4. Ауыс. Ядында услау, билиу, садлау, ацга-
рыу, уйрениу, айырыу. К^олында ^агазы. ^ойнында дэптери*
жоц, бэринде мийинде то^ыпты зацгар (0. Айжанов). 5. Ауыс»
Есапца алыу, дизиу.
ТОК^ЫУЛЫ кел. I. Нагыслаулы, торлаулы, кестелеули.
2. ©риули, дизиули. 3. Ауыс. Ядында услау, са^лаулы. 4.
Ауыс. Есап^а алыулы, дизиули.
ТОКЫУСЫЗ кел. I. Тоцылмаган, нагысланбаган, торлан-
баган, кестеленбеген. 2. ©рилмеген, ериусиз, дйзиусиз..
ТОК^ЫУШЫ ат. Токыу исиниц маманы, то^ыу кэсиби ме-
нен шугылланыушы киси, шебер, бир нэрсени то^ып ислеуши.
ТОКЫ^ШЫЛЫК ат. То^ыу кэгйби, маманшыльщ, то^ыу
ней менен шугылланыушыльщ.
ТОЛАЙЫМ р. Жадны, тегис, бэри. К^аланьщ бир кешесин
толайым экелип цондырган сыяклы (Т, Кайыпбергенов)-. Бай-
дыц келини ауцаттан соц атамныц тарыгып жазып жиберген
хатын мынау отырган адамларга толайым оцып береди
(К^. Айымбетов).
ТОЛАРСАК^ ат. Асык жиликтиц тобьщ пенен ^осылыс^ан
жериндеги белек туратугын кыйсыц сыйра^, жилик, суйек.
ТОЛАРСАКТАЙ кел. Толарса^ сыяклы, тэризли, яцлы,
толарсацка усаган, мегзес.
ТОЛБАК^ ат. Жукли ^аяллардьщ, бууаз жанлы-жаныуар-
дарДЫц балалау алдындагы ^ыйналыу жагдайы. Толга^ ке-
лип биресе турады, биресе жатады (0. Айжанов). Журт
егин-тегинин жыйнап алган мэ^элде Улбосынды толгац цые- *
тады (Н. Дэукараев). .
ТОЛРАНДЫРЫУ толганыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОЛРАНТЫУ толганыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЕАНЫУ I. ф. Ойланыу, ^ыйланыу, терец ойга кетиу,
Журекти ^озгап жибериу. Ол жас талант цэлем алып толган-
ган, Мен де оган кептен таныс болганман (И. Юсупов). Ка-
раматдийин екеуинин* толганып тапцан акылы еди (Ж. Ай-
мурзаев). ^ai$ жол тилеп цаламан эсте, Толганаман жазып
жырымды (Т. Сейтжанов). 2. толгатыу.
ТОЛРАНЫУШЫ ат. Ойланыушы, ^ыйланыушы.
ТОЛЕАТЫУ ф. Жукли ^аялдыц, жанлы-жаныуарлардыц
босанарда ^ыйналып ауырыуы, толга^ тутыуы. Керицлер бул
334
цасыл затты, Еситицлер илтиратты, 1^эдир ацшамы толгаттц
Айы-куни толган екен (Бердац) й
ТОЛБАТЫУШЫ ат. Толгац тутыушы.
ТОЛБАУ I ат. Жыраулардыц, халыц шайырларынЪщ бел-
гили бир уацыяга ямаса биреуге арнап егитилип айтцанжы-
ры. Кемсецлетип гаррылардыц ийегин, «Послан елди» толга^
еткен Жийениц (И. Юсупов). Бул сезлерди цуп тьщлацыз,
Мэзи бир толгау болмасын (С. Мэжитов).
ТОЛБАУ II ф. Жазыушылардыц, шайырЛардыц шыгарма-
ларын толганып айтыуы, жырлауы.
ТОДБАУШБ1 ат. Бир уацыяны, цосыцты, жырды айтыу*
<пы, жьфлаушы;
ТОЛКЫН ат. Самал менен дауылдыц цатты турыуынан
пайда болатугын суу бетиндеги ерсили-царсылы шайцалыс,
Голцын туулап кушейтсе де агысты Уцгий алмас бизиц бек-
кем жагысты (И. Юсупов).
ТОЛ1\ЫНЛАНЫУ толцынлау фейилинин, езлик дэрежеси,
ТОЛК^ЫНЛАСЫУ ф. Суу цэм, басца затлардыц цозгалы-
сыуы, щайцалысыуы. Толцынласын цуу-цууатлар, Бузайыц
жаудыц цорганын (С.- Нурымбетов).
ТОЛ^ЬШЛАТТЫРЫУ толцынлау фейилинин. езгелик дэ-
режеси.
ТСиЩЫНЛАТЫУ ф. Сууды цэм басца нэрселерди цозгал-
тыу, шайкалтыу. Бугин жузиц гулдей жазыц пахтакеш, Кокти
толцынлатып даццыц пахтакеш (К. Султанов).
ТОЛК^ЫНЛАУ ф. Суу бетиниц ерсили-царсылы шайцалы-
уы, цозгалыуы. Кен. жерди келденец кесйп еткен канал мэуиж
урып толцынлап агып тур (Ж. Аймурзаев). Ол’гейде силти-
дей тынып турады, Рейде толцынлап келип жарга урады
(И. Юсупов).
ТОЛ1\Ь1НЛЫ кел. Толцыны бар, толцынланган, толцын
ескен.
ТОЛКЫНСЫЗ кел. Толцыны жоц, толцынланбаган, тол-
цын еспеген. Толцынсыз тециз болмайды. (К. Султанов).
ТОЛКЫТЫУ ф. 1. Суйыцлыцтьщ шайпалып цозгалыуы,
толцынлакыуы. 2. Жигерлендириу. Йошландырыу, цэуижлен-
дириу, тасцуы. Бул мэселе эсиресе, Сержанды толцытты.
Оныц сезлери мениц журегимди толцытып жиберди (К. Су’л-<
танов).
ТОЛКЫУ ф. I. Толцынныц суу бетинде ерсили-царыслы
цозгалыуы, шайпалыуы. 2. Цозгалыу, тербелиу, тасыу. бур-
цасынлау, кушейиу. 3. Козгау, цубылыу^
ТОЛТЫРБЫЗЫУ толыу фейилиниц4 езгелик дэрежеси.
ТОЛТЫРТЫУ толыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛТЫРЫЛЫУ толыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТОЛТЫРЫСЫУ толыу фейилиниц шериклик дэрежеси, .
ТОЛТЫРЫУ толыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЫ I кел. Бос емес, тыгыз орналасцан. Мениц анамныц
335
женили толы дана екен, Мийи толы сана екен (А. Дабылов)1»
Ау салса ацшам ^айыгы а^мар^ага толы еди (К. Султанов).
ТОЛЫ Н Р. Коп, мол. Бул жер ^эрдайым жас жигитлер
менен цыз-келиншеклерге толы болатугын еди (О. Айжанов) г
ТОЛЫ|БЫСЫУ тольиыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЫБЫУ ф. Жетилиу, жууаныу.
ТОЛЬЩ кел. L Тууел, артыц та емес, кем де емес. Дузын
толыц ацламадым журтымныц, Еле талай ^арызым бар бер-
меген (Т. Жумамуратов). К°Разбектиц сезин толыц тьщлады'
(К. Ирманов). 2. Ауыс. Семиз, ири, жууан, тайнапыр. Дене-
си шойындай ньщ, толыц денели, узын бойлы жигит екен
(К. Султанов). Милиция начальниги т^ызыл шырайлы, толы^
денели жигит екен (Т. Кайыпбергенов)-.
ТОЛЫКЛАНЫУ толыгыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОЛЬЩЛАУ кел. Жетилискен, жууаныра^.
ТОЛЫКЛАУЫШ ат. лингв. Баянлауыштыц объекта бо-
латугын екинши дэрежели гэп агзасы. Тольщлауыш туура„
туыя тольщлауыш болып екиге белинеди («КК- т. саб. синт.»).
ТОЛЬЩЛЫК ат. Жууанльщ, семизлик, толыс^анльщ. •
ТОЛЫ^СЫУ ф. Кеули кетерилиу, шадланыу, мэуи^ урыу.
Карточка табылган мэ^элде, Жэмийла тольщсып кетти
(О. Айжанов). Жуз тоцсанльщ жоргадай, Тольщсып ойнап ба-
рады («Алпамыс»). ♦ Толыксып аодан суу-суудыц толып, бур-
^асынлап агыуы, Толыксып авдан суу бэ^эрде, жазда кэна-
рына сыймай еки жагасынан асырылып агып, тармак-тармац.
бириеше езеклерге белинеди. (К. Султанов). Тольщсып аедан
дэрьядай— дэрьяныц толып агыуы, бурдасынлауы. Тольщсыв
а^ан дэрьядай, жуз то^санлыц жоргадай («Алпамыс»).
ТОЛЫКТЫРЫЛЫУ тольщтырыу фейилиниц белгисиз дэ-
режеси.
ТОЛЫКТЫРЬР ф. Кебейтиу, толтырыу, усткне цосыу»-
Берда^ шыгармаларын жыйнау, басылып щыкдан топламын
тольщтырыу еле де дауам етип атыр («Сов. КК->Г-)-
ТОЛЫКДЫРЫУШЫ ат. Жетилистйриуши, кебейтиуши,
толтырыушы, жетистириуши.
ТОЛЫСЫУ ф.. 1. Жетилиу, ержетиу,' камалына келиу»
Бурынгыга цараганда толысайын депти (Ж. Аймурзаев).
Жылай-жылай куни етти, Жолдас ^ылып ^айгы дэртти, То-
лысып Гулим ержетти, Атасы ^артайган екен (Берда^). Жа-
сым толыс^аннан кейин цыз апамныц ^олына келдим (А. Бе-
кимбетов). 2. Семириу, жууаныу.
ТОЛЫУ ф. I. Бир нэрсениц иши зат^а толы болыуы. Оныц
бир ежиреси китапца толды (Ж. Аймурзаев). 2. Йошланыу,
жетилиу, ырза болыу. 3. Ауыс. Белгили бир жасда толыу^
шыгыу, есейиу, жетилиу, улкейиу, камалына келиу. Айтбай-
дыц баласыныц жасы жетиге толып мектепке сн^ыуга барды.
(«Жеткиншек» г.). ♦ Кокиреги шерге толыу—дэрт болыу,
336 ’
цайгыланыу, ^апаланыу. Нурекец ез цолы менен цурысцан*
колхозын ойлаганда, кекиреги шерге толды (0. Айжанов)/
Кеуил толыу—^айыл болыу, цууаныу. Кеулим толып бир
сезимге, Суурет турган жерге бардым (И. Юсупов). Кеули'
толып мэккелерди аралап, Гулзийрасы мыйыц тартты ку-
лимлеп (Т. Сейтжанов). Толып тасыу—а) огада кебейиуг
тасыу. Эмиудэрья толып тасып ацсада, Бойында отырьиг
шеллеген едик (И. Юсупов), б) кеуиллениу, жигерлениу, йош-
ланыу. Эмиудэрья толып таскан, Мол гэзийнеге тилегим бар..
(И. Юсупов). Ел кушине ырза болыщ Толып тастым цууан-
ганда (Ж. Аймурзаев).’
ТОМ ат. Базы бир шыгармалардыц белек-белек китаге
болып басылып шыгыуы. Жолмурза Аймурзаев шыгармалары
2 том болып ^ара^алпа^ тилинде басылып шыцты («СоВх1^Ц,.>
г.). ♦ Тэжирийбе томы—топланган, жыйналган тэжирийбе.
Озбек, ол пахтаныц агрономы. ХЭР бастан 1рдеми тэжирий-
бе томы (И. Юсупов).
TOMAFA ат. Ацга салатугын ^услардыц кезин жауыш
турыу ушын басына кийгизетугын былгарыдан тигилген ны-
f^an. Томагасы менен суццар ушарма, К^аршыга ийтелги iyyc-
гын баласы (А. Дабылов). ^устай ушты ер дин аты, Алтай
яцлы томагасын (Ж. Аймурзаев).
ТОМАБАЛАУ ф. 'Ац алатугын ^ус^а томага кийгизиу.
ТОМАР ат. Сексеуилдиц, улыума тогай агашларыныц цуу-
раган тубири. Цара уйдин ишин томардьщ ^ойыу тутини цап-
лап кетти (Ж. Аймурзаев). Кэниз томарларды 1^апца салды
(«Цоблан»).
ТОМАРДАИ кел. Томар сыяклы, тэризли, яцлы, томарга
усас, мегзес.
ТОМАРЛЫ!^ кел. Томары кеп жер.
ТОМАТ ат. Помидордан кайнатылып ислейген ауцатлы^.
зат. I
ТОМАТЛАУ ф. Томат салыу, косыу, араластырыу.
ТОМАТТАЙ кел. Томат сыяклы, тэризли, яцлы, томат^а
усаган, мегзес.
ТОМПАЙТЫУ томпайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОМПАЙЫУ ф. I. Компейиу, думпийиу. Буйири мысалы»
буудайга толган цаптай томпайып шыра келди (0. Айжайов).
Болыс^а сайланган томпайып урты, Тая^ тислегендей сорай-
ган мурты (Омар). 2. Ауыс. Бир нэрсеге екпелеу, тиржийиу.
ТОМЙАК кел. I. Семиз, дугыжым, былшыйган. Орта бой-
лы томпа^ киси, Тапыр-тупыр сейлей цалдьг (Т. ЖумаМура-
тов). Томпа^ цыздын аты Перийза (К. Досанов). 2. Децис*
иси к.
ТОМйАКЛАУ кел. I. Семизлеу, жууанлау, дугыжымлау.
2. Децйслеу, исиклеу.
ТОМПА1\ЛЫК, ат. I. Семизлик, жууанлыц, дугыжымлыц,
2. Децислик, исиклик,
22—246 337
ТОМПАЦЛАНЫУ томпацлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТОМПАЦЛАСЫУ томпацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси/
ТОМПАЦЛАТЫУ томпацлау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ТОМПАЦЛАУ ф. Жас баланыц асыгыц журиуи, аяцты
лшнан-саннан басыуы. Атасыньщ ^олынан жаздырыла алмай
<омпацлап журип киятыр (К. Досанов).
ТОМПАН.ЛАУШЫ ат. Томпацлап журиуши.
ТОМПЫЙЫУ ф. Окпелеу, тунериу,. томпайыу.
ТОМПЫЛДАУ ф. Томп-томп етиу, томпылдап тусиу.
ТОМПЫР к. топыр.
ТОМСЫРАЙМАУ ф. Томсырайып турмау, ашыуланбау,
<жымсыраймау, цатыуланбау.
ТОМСЫРАЙТЫУ томсырайыу фейилинин . езгелик дэре-
жеси.
ТОМСЫРАЙЫСЫУ томсырайыу фейилинин шериклик
.дэрежеси.
ТОМСЫРАЙЫУ ф. Жа^тырмау, тууланыу, тунериу. Кэ-
мекбай алыстан томсырайып етти (Ж. Аймурзаев). Теребай
дэслеп бираз томсырайып отырды (К. Султанов). Томсырай-
мас ишимдегини билиц деп. (И. Юсупов).
ТОМСЫРАЙЫУШЫ ат. Томсырайып отырыушы, туне-
риуши.
ТОМТОРЫС кел. Ундемес, сейлемес, ашыушак. Хал^ыца
жаман сез болма, Том-торыс сууьщ муз болма (А. Дабылов).
ТОН ат. Ийленген ^ой терисинен, жун жагы ишине цара-
тылып тигилген жыллы кийим, постын. Машинанын алдын-
дагы кабинасыныц есиги ашылып, оннан тон кийген капитан
шыцты (А. Бекимбетов). _
ТОНАЛЫУ тонау. фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТОНАСЫУ тонау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТбНАТТЫРЫУ тонау фейилинин езгелик дэрежеси. •
ТОНАТЫУ т^иау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОНАУ ф. Биреудиц мулкин, затын, кийим-кеншегин зор-
лыц пенен тартып, басып алыу. К^аракшылар байды тутып
.алып, езин елтирип, астындагы атын, устиндеги кийим-кен-
шегин тонап алмацшы болады («КК- х- е-»)-
ТОНАУШЫ ат. Тонап, басып алыушы, басцыншы.
ТОНЛЫ кел. Тоны бар, тонга ийе, тон кийген. Тон тонлы-
пики, цайт атлыныки («КК- ' х- н.»).
ТО^ЛЫК кел. Тон цэм постын тигилетугын материал.
ТОННА ат. Мыц килотраммга тец ауырлыц елшеу бир-
лиги. Бизиц класстыц оцыушылары быйыл бес мыц тонна
пахта терип, колхозшыларга кемегин тийгизди (А. Беким-
<>етов).
ТОННАЛАУ ф. Тонна етиу, тонна етип белеклеу.
ТОЦ ат. Сууыцтан музлап цатцан топырац кабаты. Камыр
•яцлы жибисип жер тоцлары, Амурда сен, журип, ериди музлар
338
(Т. Сейтжанов). ♦ Тоц май—жанлы жаныуарлардыц майла*
рынан шыжытып, куйдирилип алынып цатырган май. Tog.
майга писирилген палау да экелинди («Эмиудэрья» ж.).
ТОН.АЗЫУ ф. Музлау, тона баслау, тоцыу.
ТОН.БАУ ф. Музламау, цатпау. Кебир тоцбас, тентек оц*
бас. Шыгымсыздын. уйине цонац келмес («КД.х. н.»),
TOHFAK ц. тоцгыш.
ТОЦБАЦЛАУ и- тоцгыш.
ТОЦБЫШ кел. Сууыцца шыдамайтугын, сууыцца шыдам*
сыз, тоцган.
ТОЦДЫРБЫШ кел. Музлатцыш, тоцлатцыш.
• ТОНДЫРТЫУ ф. Музлатыу, тоцлатыу, цатырыу.
ТОНДЫРЫУ тоцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОНБАЛАК^: тоццалац атыу ф. Жыгылыу, домаланыуг
ушып, тусиу.
ТбНДАЛАКЛАТЬТУ тоццалацлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ТОЦК^АЛА^ЛАУ ф. Басын томен салып, аягын жоцарыь
кетерип айналыу, домалау.
ТОЦ^АЩЛАНЫУ тоццацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОЦКАЦЛАСЫУ ф. Букшецлесиу, буедышлау.
ТОЦКАЦЛАТЫУ тоццацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОНДАЦЛАУ ф. Бауырын жерге тийгизбей, басын теме»
салып букшецлеп журиу, буедышлау. Тап сол уацта берип-
берип жиберсе мацаулар тоццацлап туспесе еди,—деп A6at
баба К-Ызып кетти (0. Хожаниязов).
ТОБЩАНЛАУШЫ ат. Букшецлеущи, буадышлаушы.
ТОНДЫЛДАК кел. Урыс^ыш, биймаза, бир нэрсеге тоц-
цылдай беретугын. Бурында тогыз тоццылдац, бир шэцкилдек.
он агайинли киси болыпты, булар ез-ара бэрхама таласып,.'
урысып турЫпты («КД- х. е.»).
ТОНДЫЛДАНЫУ тоц^ылдау фейилинин езлик дэрежеси.
ТОНДЫЛДАСЫУ тоц^ылдау фейилиниц шериклик дэре~
жеси.
ТОНДЫЛДАТТЫРТЫУ тоццылдау фейилиниц ерксиз дэ*;
режеси.
ТОНДЫЛДАТЫУ тоцкылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОНДЫЛДАУ ф. Урысыу, сойлениу, быжылдау, губирлеу,
биймазальц етиу. Дауысын кетерип, езинен-ези тоццылдады
(М. Тэжетдийнов). Кел, кемеклес цыршын,—деп тоц^ылдаган
дауыслар еситилди (К. Султанов).
ТОНДЫЛДАУШЫ ат. Сойлениуши, быжылдаушы, губир-
лениуши.
ТОНДЫЛДБ1 I ат. Губирл'и, быжылды.
ТОНДЫЛДЫ II кел. Губирлеген, быжылдаган.
ТОН.ЛАНДЫРЫУ тоцлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОЦЛАНЫУ тоцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОН.ЛАСЫУ тоцлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
3»
ТОН.ЛАТТЫРЫУ тоцлау фейилинин, езгелик дэрежеси*
ТОН.ЛАТЫУ тоцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЦЛАУ ф. Музлау, цатыу.
ТОЦМОЙЫН кел. I. Айтранга турмайтугын, келисимге
<елмейтугын, турпайы, гудибузар, тентек, ез айтцаны бол-
Маса, басцагд жециллик пенен кенбейтугын цыцыр, шурт
^минез адам^ Агажанлап алдымда, Ойнар ондай тоцмойын
{Б. Кайыпназаров). 2. Урыудыц аты.
ТСЩЫУ ф. I. Сууыц еткенликтен жаурау, музлау, аязлау,
тымаулау. Арбага минсем, тоцатугын болдым (Ж. Аймурзаев).
2. Сууыцтан жер ямаса басца бир заттыц музла^ы цатыуы,
сиресиуи, сэррийиуи. ♦ Тоцып ояныу—уйцыдан тоцып тургелиу.
Кёлиншек тац азанда тоцып оянды (X. Сейтов). Тоца баслау
—аязлау, цатыу, дирилдеу. Бойымды сууыц царып, тоца бас-
.ладым (Г. Изимбетов). Катты тоцыу—жудэ аязлау, музлау.
Бала цатты тоцды (А. Эметов).
ТОЦЫУШЫ ат. Аязлаушы, тымаулаушы, музлаушы.
ТОП Г ат. Жыйын, топар. Сайлау кешиктирилди деп,
топты дагытты (К- Ирманов). Бир топ атлы етип кетти ту-
<сымнан, Соц уцгирге бет алганын керип ем (И. Юсупов),.
Басы топка кирмегенлер, Азамат цэдирин билмес (А. Дабы-
* .лов). ♦ Жигерли топ—жеделли, йошлы, жыйын, топар. Кос ка-
наттай цусца питкен, Жигерли топ келип цалды (И. Юсупов).
ТОП II ат. Оц ататугын цуралдыц бир тури, зэмбэрэк.
Шуйкилдесип оцлар етер цасыцнан, Гууилдесип топ огыетер
«басыцнан (Э. Шамуратов). Он мыц эскер жыйнатып, Алты
топты суйретти («Кырц цыз»).
ТОП III ат. Ойнауга арналган шуберектен, жуннен, ре-
зинкадан исленген, жерге тускенде секиретугын домалац зат.
.Асыц ойнаган азар, Топ ойнаган тозар, Бэринен де цой багып,
Кетен жеген озар (<<КК-х-н-»)- Топ ойнау, сууда шомылып
-цалац ойнау кутэ аз болатугын еди (Э. Шамуратов).
ТОПАЙ ц. лопай.
ТОПАЛАЦ I ат. Жанлы-жаныуарларда пайда болатугын
.ауырыу. Ветеринарлыц жэрдем болмаганлыцтан революция-
дан бурын топалацнан кеп цой цырылатугын еди («Сов.
цц.» г.).
ТОПАЛАЦ II ат. I. Топылыс, цужим, кетерилис, басцын-
лиылыц. Корганда жатцан цалмацца, Топалац—тозац салады
(«Ер Зийуар»). 2. Астан-кестен/тэртипсизлик. Тагы шауцым-
• *сурги, тары топалац (К. Султанов). 3. Эбигерлик, тынышсыз-
лыц. Тып-тыныш парахат отырган елге топалац тийди (Ж. Ай-
мурзаев). ♦ Ала топалац—баса-бас, астан-кестен. Ойлама-
Л’ан жерден Терткулдиц иши ала топалац болды да цалды
(Н. Дэуцараев).
ТОПАЛАЩ11Ы ат. Топылысшы, цужим жасаушы, басцын-
4МЫЛЫЦ етиуши.
ТОПАН ат. Бийдай, арпа цэм баска да дацыллардыц
-340
туйеклегеннен кейинги дэнин айырып, пацалыныц майдала-
ны п унталган тури. Шегиртке жеди арпаны, К^алЫпты тозан*.
топаны (Бердац). ♦ Терисине топан тыгыу—Ауыс. кермеге-
нин керсетиу, азап бериу, цыйнау. Егер ол алдаса, терисине-
топан тыгамыз (Т. кайыпбергенов). Топан тасыу— бийдай,,
арпа писиктеги суудыц тасцыны. Сол ушын оз ара гауцылда-
сып, топан тасыуда суу кебейеди, тарыны мол егемиз десиш
турыпты (Т. Кайыпбергенов). Топан суудай—бийдай писик-
теги суудыц тасыуы сыяцлы, суу тасцыны. Элем жийегинен*
бэцэрги топан суудай ацшыл думай кетерилип киятыр (К.
Султанов).
ТОПАНДАИ кел. Топан сыяцлы, тэризли, яцлы, топанга*
усаган, мегзес.
ТОПАНЛЫ кел. Топан цосылган, араласцан, топаны бар^
кеп, мол. ..,Ишин топанлы ылай менен сыбаган цацыралары-
на кирип атыр (К. Ирманов).
ТОПАНСБ13 кел. Топан цосылмаган, араласпаган, топаны
жоц, кеп емес.
ТОПАР ат. I. Жыйын, шоц, топ. Балалардьщ бир топары
думшелери менен суу экелип, отца басып атыр (Т. К^айып-
бергенов). Фазыл бир ауылга барып, болыс-ацсацалларга?
наразы болып атырган бир топар жигитлердиц устинен шыц-
ты (К. Ирманов). 2. Тэреп, группа. Гулайымдай . батырдын.^.
Кебейди эбден топары («К^ырц цыз»).
ТОПАРЛАНЫУ топарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОПАРЛАСЫУ топарлау фейилиниц шериклик дэрежеси..
ТОПАРЛАТТЫРЫУ топарлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси. '
ТОПАРЛАТЫУ топарлау фейилиниц езгелик дэрежеси. .
ТОПАРЛАУ ф. I. Топ-трпка белиу, классификациялау. 2^
Жыйнау, топлау, жэмлеу. 3. Айырыу, белиу, белшеклеу.
ТОПАРЛАУШЫ ат. I. Топ-топца белиуши, классификация-;
лаушы. 2. Жыйнаушы, топлаушы, жэмлеуши. 3. Айырыушы^
белиуши, белшеклеуши.
ТОПАС кел. Ладан, кергенсиз, билимсиз, мэдениятсых
Бабахай топас зулым ермешилик, ацылсызлыц цусаган цэ-
сийетлерге ийе («Мэспатша»).
ТОПАСЛЫК, ат. Ладанлыц, билимсизлик, кёргенсизлик^
турпайылыц.
ТОПА-ТОРЫСТАН р. Кутпеген жерден, тосыннан, бир-'
ден. Усы уацытта топа-торыстан есик ашылып молла кирди-
(Э. Шамуратов). Зийбагул телеграмма бериу орнына Ата-
мурат пенен топа-торыстан цушацласып керисиуди мацул*
керди (О. Айжанов).
ТОП Л AM ат. I. Бир адамныц ямаса кепшилик адамлар-*
дыц мийнетлериниц жыйнагы. К^осыцлар топламы шыццаннаш
хабарсыз еди (К. Эметов). 2. Белгили бир тэртипте жыйналган-
нэрселердиц жыйынтыгы.
34Ь
ТОПЛАНЫУ топлау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТОПЛАСЫУ топлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОПЛАТТЫРЫУ топлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОПЛАТЫУ топлау. фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОПЛАУ ф. Жыйнау, жэмлеу. Капитан цайтадан колхозга
/келип жана материаллар топлап жыйнады (А. Бекимбетов).
Тахполат залымхан лэшкерин топлап алады («Ер Зийуар»)-
ТОПЛАУШЫ ат. Жыйнаушы, жэмлеуши. -
ТОПОГРАФ ат. Топография илими менен шугылланяту-
гын маман, цэниге.
ТОПОГРАФИЯ ат. I. Геодезияныц жер бетиниц цурылы-
сын планга, картага тусиретугын, изертлейтугын тарауы. 2.
Жер бетиниц цэм бир районный айырым пунктлериниц кери-
яиси.
ТОПОНИМИКА ат. I. геогр. Белгили бир жердиц, тер*
Зриторияныц, географиялыц атамалардыц жыйынтыгы. КаРа-
цалпацстан топонимикасы. 2. лингв. Лексикологияныц геогра-
фиялыц атамаларды уйренетугын белими, белекшеси.
ТОПОНИМИЯ к. топонимика.
ТОППЫ ат. Ишине пахта салып, сырылып тигилген бала-
ларга арналган бас кийим. Жас балаларга топпы, гупи, кей-
лек сатып. соныц менен кунелтеди (Т. Кайыпбергенов). Бер-
„димурат суупы болды, Кимге мегзер сенин топпыц (Бердац);
ТОППЫДАЙ кел. Топпы сыяцлы, тэризли, яцлы, топпыга
усаган, мегзес.
ТОППЫЛЫ кел. I. Топпысы бар, топпы кийген. 2i хейл.
т. Ауырыудыц тури, жаман кесел, мацау кесел. ,
ТОППЫСЫЗ кел. Гоппысы жоц, топпы киймеген.
ТОППЫШЫ ат. Топпы тигиуши адам, ислеуши киси.
ТОПСА ат. Есик, цапы, терезе, шкаф сыяцлы затлардыц
^ансат ашылып-жабылып турыуы ушын орнатылатугын ме-
таллдан исленген зат, куллап. Ливадияда сарай иши салцын,
Топса меиен тутцасы сары алтын (И. Юсупов).
ТОПСАЛАНЫУ топсалау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТОПСАЛАСЫУ топсалау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОПСАЛАТЫУ топсалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОПСАЛАУ ф. Есикке, цапыга, терезеге, шкафца цэм
^аскаларга топса салыу, • цойыу, орнатыу.
ТОИСАЛЫ кел. Топса салынган, топсасы бар, топсага ийг.
ТОПСАСЫЗ кел. Топса салынбаган, топсасы жоц, топсага
ийе емес.
ТОПТАН кел. Топ сыяцлы, тацылетли, тэризли, яцлы, топ-
<ца усаган, мегзес. ♦ Мэйек топтай думалау—домалац заттыц
^(йланыуы, жумалауы. Мэйек топтай думалап, ошацтыц иши-
«те ушып тусти (Ж Аймурзаев).
ТОП-ТОКАЛАК к. тоцалац.
ТОП-’ТОПЫР ц. топыр.
ТОПХАНА ат. ген. с. эск. Топтан оц ататугын жер. Мине
342
булар гезиндеги топхана, Буннан жауга оц атылган коя
рана (Т. Сейтжанов).
ТОПЫЛДЫРЫУ топылыу фейилиниц озгелик дэрежеси»
ТОПЫЛЫМ ат. I. Жыйын, топар, топ. Тай тапсац топы*
лымга-кирме («КК-Х н-»)- Топылымга цосылган тайдай эуо
ли озса да, узацца шаба алмай кейинде цалыт/ цойдЫ
(Ж. Аймурзаев). 2. Топылыс, кетерилис, баса-бас.
ТОПЫЛЫНЫУ топылыу фейилиниц езлик дэрежеси.-
ТОПЫЛЫС ат. эск. .Алга карай душпанга царсы цужИ]№’
жасау. Бирац мэртлер минут санап, Кушейтпекте топылысы»-
(И. Юсупов). Керекли болган кушлерди топлап, тац атцав*
мэцэлде топылыс басладыц (О. Хожаниязов).
ТОПЫЛЫСЫУ топылыу фейилиниц шериклик дэрежеси*
ТОПЫЛЫУ ф. ^уким етиу, цужим жасау, царсы шабыу»
Техникалыц илим менен Топылдыц биз Шелистанга (Т. Сейт*
Жанов). Дэрбийке бир, шетте бултыйып бираз турды да, со*
цынан шыдамай жыламсырап, куйеуине топылды (К. Сул*
танов).
ТОПЫЛЫУШЫ ат. Т^ужим жасаушы, цужим етиуши, цар-
сы шабыушы.
ТОПЫР кел. Ушы цайтцан, ♦ жузи цайтцан,’ етпес. Ушы
топыр кеп оцлар, шешкен уацта белбеуди, Саудырап тусти
цойнынан («Кырц цыз»).
ТОПЫРАЦ ат. I. Жердиц устиндеги жумсац цабаты. Те*
гисин айт бул даланыц пахтадай, Топырагын айт мамыц,
пахтадай (Т. Сейтжанов). 2. Ауыс. Территория, цоныс. Хорезм
топырагында жасаган халыцлардыц тийкаргы кэсиби чдийхан-
шылыц болды («Сов. цц». г.). ♦ Топырацтан тысцары болыу
тири болыу, елмеу. Топырацтан* тысцары болсац тагы да*
ушырасамыз, цэзирше керискенше хош сау бол (Н. Дэуца**
раев).
ТОПЫРА^ЛЫ кел. Топырагы кеп, мол.
ТОПЫРАКДЫК ат. Топырагы кеп, шацлы жер.
ТОПЫРАКДАЙ кел. Топырацца усаган, мегзес, топырац;
сыяцлы, тэризли, яцлы.
ТОПЫРЛАНЫУ топырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОПЫРЛАСЫУ топырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТОПЫРЛАТЫУ топырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.-
ТОПЫРЛАУ I ф. Топырласып келиу.
ТОПЫРЛАУ II кел. ©тпейтугын, кеспейтугын,. топыр.
ТОПШЫ ат. Тол атыушы, зэцбэрэкши.
ТОР ат. I. Ксрегениц кезиндей етип тоцылып исленген зат»
Мурат уш цыргауылды торга салып алды (Ж. Аймурзаев)»
2. Ауыс. Балыц, цус цэм басца да нэрселерди аулау ушын то*
цылган зат, ау. Ер жацылып цолга туседи, КУС жацылып
торга туседи («КК- х. н.»). • .
ТОРАИ ат. Шошцаныц баласы, тели. Азан менен торайлар*
34»
<гэ арман, гэ берман царай топарласып жууырыу менен болды
X©. Хожанов). ' ' . '
ТОРАЙДАЙ кел. Торай сыяклы, тэризли, яцлы, торайга
усаган, мегзес.
ТОРАЙЛАУ ф. Шошцаныц теллеуи, балалауы.
ТОРАК^ ат. I. Айранды сузбе цалтага койыуландырып,
цайнатып/ кептирип тулыпца салып исленген ауцат, тагамныц
тури. Бул ийт урлыц цылар жацын-жырацтан, Кимди айырар
майдан, кимди торацтан (Эжинияз). 2. Ауыс. Таздыц цотыры,
таз бастыц цайызгагы. Ата-айасы елип цалып жасынан, Таз
*басып торагы агып басынан, Жай таба алмай журген мынау
дпопанлар (Кунхожа).
ТОРАКСЫ кел. Торагы бар, кеп, торац цосылган.
ТОРАК^СЫЗ кел. Торагы жоц, торац цосылмаган.
ТОРАК^ТАЙ кел. Торацца усаган, мегзес, сыяклы, тэризли,
яцлы.
ТОРАКШЫЛ кел. Торацты жацсы керетугын, тораццумар
адам, киси.
ТОРАНРЫЛ ат. Тогайда цыйсыц шацалы болып есетугын
-улкен жабайы дарацтыц бир тури. Печьтиц цацпагын ашты
.да, оган майдаланган торацгыл отынды толтырып сала бас-
лады (Т. Нажимов).
ТОРАН.РЫЛДАЙ кел. Торацрылга мегеес, усаган, торац-
гыл сыяцлы, тэризли яцлы.
ТОРАЩЫЛЛЫ кел. Торацгылы мол, кеп торацгылдыц
есип турган жери.
ТОРАНРЫЛСЫЗ кел. Торацгылы жоц, торацгыл еспеген,
бол маган.
ТОРАП ат. Жолдыц бир-бирине косылысцан ямаса басца
<нэрселердиц кесискен жери.
TOPFAPI ат. Денеси пэр менен жабылган муйиз тумсыцлы
кишкене дала цус. Шэменлерде сайрап турган булбиллер,
Торгайша жоц цонар гули болмаса (Эжинияз). *
ТОРРАЙДАЙ кел. Торгай сыяцлы, тэризли, яцлы, тор-
*гайга усаган, мегзес.
ТОРКА ат. Ец цымбатлы жипектиц бир тури. Тогыз жас-
ца келгенде торцадан кийим кийгизди («К^ырц цыз»).
ТОРКАДАЙ кел. Торца сыяклы, яцлы, тэризли, торцага
;усаган, мегзес.
ТОР^АЛЫ кел. Торкасы бар, торцадан исленген.
ТОРГ^АСЫЗ кел. Торцасы жоц, торкадан исленбеген.
ТОРЛАНЫУ торлау II фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТОРЛАСЫУ торлау II фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОРЛАТТЫРЫУ торлау II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОРЛАТЫУ торлау II фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОРЛАУ I ф. I. Цауынньщ, асцабацтьщ жетилип, сырты-
цыц писиуши, шахмацланып цотырланыуы. Олар цэдемей
торлап пискен терт цауынды кетепип цайтты (А. Бекимбетов),
^344
2, Ауыс. Писик болыу, цэр тэреплеме цаныц болыу.
ТОРЛАУ П ф. L Кийим-кеншек т. б. буйымлардын жыр*
тылган жерин сабац пенен тигиу, 2. Бир нэрсениц сыртын
сабац пенен тигиу, нагыс салыу. 3. Ауыс. ^аплау, буркеу.
Жасыл бака тосцын торлады- устин, Сайызлар тынысы тары-
да тусти (И» Юсупов).
ТОРЛАУШЫ ат. Тигиуши, нагыслаушы, нагыс салыушы.
ТОРМОЗ ат. Машина, механизм цэм усы сыяцлылардьщ
цэрекетин пэсецлетиу яки тоцтатыу ушын хызмет ететугын
белеги, механизм системасы.
ТОРМОЗЛАУ ф. Машиналардын. механизмлердиц цэреке-.
тин пэсецлетиу яки тоцтатыу, иркиу.
ТОРМОЗЛАУШЫ ат. Машина, механизм цэм басца да
цэрекет етиушилерге тормоз бериуши, иркиуши, тоцтатыушы,
.тургызыушы.
ТОРМОЗЛЫ кел. Тормозы бар, тормозы ислейтугын.
ТОРМОЗСЫЗ кел. Тормозы жоц, тормозы ислемейтугын,
тормозы тутпайтугын. . , С 4
ТОРПАК к. топырац.
ТОРПЕДА ат. I. эск. Кемелердиц суу асты белимлерине
зиян еткизиу ушын -цолланылатугын, ези журетугын суу асты
минасы. 2. ав. Авиация бомбасыныц бир тури.
ТОРСЫЙЫУ ф. Исиу, кемпейиу. Бет жузи цызарып, кез
цабацлары торсыйды (К. Аралбаев). Л\арга суццан доллары
цып-цызыл болып торсыйып кетти (О. Хожаниязов).
ТОРСЫК I ат. Отца, манга, денеге бир нэрсениц тийиуи-
нен пайда болган закым, жара, исик.
ТОРСЫ1\ II ат. Кымыз цуйыу ушын териден исленген
цалта, ыдыс, мес. Жаман атка жал питсе, жанына торсыц
байлатпас, Жаман ерге мал питсе, жанына цонсы цондырмас
•(«КК- х. н.»). Белинде торсыгы, т^олында урщыгы, мын. ярым
койдын изинде кезинин жасын агызып' журе берди («Ал-
памыс»).
ТОРСЫЛДАК ат. Балыцтын ишинде болатугын иши ца-
Jara толы цалтага усаган, мэйек сыяцлы жуца зат. Балыц-
шыга цасын цаццан. Торсылдацтан туйме таццан, К^ызларыц
бар сенин муйтен (Бердац)..
ТОРСЫЛДАКТАЙ кел. Торсылдац сыяцлы, тэризли, яцлы,
торсылдацца усаган, мегзес. ' ,
ТОРСЫЛДАТЫУ торсылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОРСЫЛДАУ ф. Бир заттыц жерге тускенде торс етиуи,
тырсылдауы, томпылдауы.
ТОРТА I ат. Балыцтыц майда бир тури. Тууесилмес ба-
лыгы, Ким суймесин Аралды, Сууен, сазан, тортасы, Жер жу-
зине таралды (Т. Сейтжанов).
ТОРТА II ат. Сары майды цайнатып куйдиргенде бетине
шыгатугын кебик ыдыстыц тубине тынган цалдыц, цоцым.
♦ Торта ау—Майда шабац сузетугын ау.
345
ТОРТАДАЙ кел. Торта сыяцлы, яцлы, тэризли, тортага
усаган, мегзес.
ТОРЫ кел. Саргыш цоцырлау тус, тур. Атаца нэлет кер-
генсиз, кимниц тойын бузады-деп, Тоцпац жаллы торы атца,
бул. да ер ди салады —(«Алпамыс»). ♦ Кара торы—цара пэ-
рец саргышлау тур. КаРа торы, куйгелек кезли шырайлы
цаял цапталымдагыга сыбырлады (К. Султанов).
ТОС ц. тосыу.
ТОСАЙ, кел. Эсте, ацырын, жай.
ТОСАЦЛАНЫУ тосацлау фейилиниц езлик дэрёжеси.
ТОСАН.ЛАСЫУ тосацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТОСАЦЛАТЫУ тосацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОСАЦЛАУ ф. Эстелей журиу, ацырынлап ислёу, жай
басыу.
ТОСАЦСЫУ к. тосацлау.
ТОСАТТАН р. Бирден, кутпегенде.
ТОСКЫЗЫУ тосыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОСК^ЫН ат. КаРСЫЛЫ1Ъ иркиниш, бегет.
ТОСКЫНЛЫК ц. тосцын.
ТОСТ ат. Биреудиц жацсы хызметлерине, цурметине ай-
тылган сез, жацсы тилек. Не бир шийрин сезлер менен жац-
сы тостл ар да айтылыуда еди. (Б. Исмайлов). Уездной тост
кетерди (К. Аралбаев).
TOCTAFAH ат. Агаштан ямаса басца заттан жасалган
кишилеу децгелек ыдыс, кишкене табац. Кокнар езип ишету-
fbih оныц мыстан жасалган тостаганы бар (9. Шамуратов).
Кишкене сырлы тостаганга гоже цуя баслады (К. Досанов).
♦ Кези тостагандай—бадырайган улкен децгелек кез.
ТОСТАБАНДАИ кел. Тостагай сыяцлы, тэризли, яцлы,
тостаганга мегзес, сыяцлы.
ТОСТЫРЫУ тосыу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ТОСЫЛЫУ тосыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТОСЫННАН р. Кутпеген, ойламаган жерден, тосаттан.
Тосыннан цалага ’келип цалды, ондагы ойы баласына костюм
сатып алыу еди. (О. Айжанов).
ТОСЫУ ф. I. Кутиу, царсы алыу. Жолды тосып жолаушы-
ны цамаса, Тартып жаза корер ели тамаша (И. Юсупов). 2.
Жас бепени. баланы далага шыгарыу. Жас баланы жатар
алдында тосцан мацул: ♦ КУлагын тосыу—тыцлау, сыгалау.
Ол не?—деп К0ЛМен сыртца цулагын тосты (К. Султанов).
ТОСЫУШЫ ат. I. Кутип алыушы, царсы алыушы. 2. Жас
бепени, баланы далага шыгарыушы.
ТОТ ц. тат.
ТОТЫРЫУ ф. Тат басыу, зэцлеу, царайыу. Жигит ис пе-
нен ысылып тотыццанын ашар журер (С. Мэжитов).
ТОТЫДАЙ кел. Тоты сыяцлы, яцлы, тэризли, тотыга уса-
ган, мегзес.
ТОТЫ: тоты цус ат. I. Узын цуйрыцлы цыргауыл тухымлас
В46
турли тусте болатугын сулыу цус. Тогай туси ' тоты цустыц
пэриндей, Кврмейседбе мыц цубылып турранын (И. Юсупов).
2. Хаял-цызлардыц аты, исми,
ТОТЫ 1^УСТАЙ кел. Тоты цусца усаган, мегзес, тотыцуа
сыяклы, тэризли, яцлы. Сен езиц Гулбазар тоты цустай ке-
зиц, Аспандары айдай- жарцырар жузиц (Омар).
ТОТЫЯ I ат. Халыц тусиниги бойынша таудан табы-
латугын дэриниц бир тури.
ТОТЫЯ П кел. I. Кэдирли, цымбатлы, ^асыл, ба^алы.
Козиме тотыя излериц сениц, Жанымньщ жананы жаным Гу*
лайым (Омар). 2. ^аял-цызлардыц аты, исми.
ТОТЫЯДАИ кел. Тотыя сыяцлы, тэризли, яцлы, тотыяга
мегзес, усаган.
ТОЧКА ат. I. Иркилис белгисиниц аты. К°с точка. Утирли
точка, 2. Бэри, ^эммеси. Калдырмастан ^эр точкасын хор со-»
вин, Оцып шьщ сен бул китапты он рет (Б. Исмайлов). 3.
Белги, дац цал. Алдынры ыйыгында еки цара точкасы бар
(9. Жэлменов).
ТОЯТ ат. берилетугын жем, тама^, ауцат, керек.
Кустыц жеми тоят болды, Калган исиц уят; болды (Бердак),
-ф Тоят алыу—кеуили толыу, цанаатланыу. Ислеримди кориу-
ге кел. Тоят алсын козим гана (Б. Кайыпназаров).
ТОБЕ I ат. Топырацтан, кумнан ямаса тастан уйилип цал-
тан бийик тобешик, дец жер. Цудыяр бир тебеге шырып, еки
ийттиц цызыгына царады да турды (К. Султанов). Мэслэ^эт
тебеге. барайыц, Айналайын инилерим (Бердац).
ТОБЕ II ат. I. Бастыц ец устиндеги белеги, усти. Бул гэп
мениц тебеме муз цуйгандай болды (9. Шамуратов). 2. Жай-
дыц жоцаргы жабылган жагы. Жайдыц тебеси ортасына тусти
(Т. Кайыпбергенов). 3. Бир заттыц ец бийик жери. ♦ Тебеси
кекке тийиу—нийетине жетиу, тилеги орынланыу. Тебеси
кекке тийгендей болды (О. Хожаниязов). Тебе шашы тик
турыу—азарланыу, урейи ушыу, ыза болыу. Тац цалганнан
тебе шашы тик турды (Б. Исмайлов). Журеги тас тебесине
шыгыу—цатты цорцыу, шоршыу. Жолбарыстыц дауысыя
«еситкенде, журегим тас тебеме шыцты («КК. х. е.»). Тебеси-
нен орын бериу—^урметлеу, иззетлеу. Устаз болган рус ша-
йырларына, Мен тебемнен орын бергим келип тур (А. Дабы-»
-лов). Бир тебе—а) бир затты бирнеше зат пенен салыстыр-»
ганда оныц айрыцша, артьщ, жаксы екенлигин керсетеди. Эне
ор жигитке келген мэртебе, фашистлер бир жоцдур, Озиц
<бир тебе (С. Нурымбетов). б) белек, дана.
ДОВЕДЕН кел. Тебе сыяцлы, тэризли, яцлы, тебеге уса-
ган, мегзес.
ТОБЕЛ ат. Малдыц мацлайында болатугын киширек,
децгелек ац тус. Тебел торы атца минип алып шабандозлы^
онер корсетти (К. Смамутов). Тебел торы жорга оз алдына
347
бир турган жылцы еди, цеш цамшы суймейди, тек дизгинин
жаздырсац болганы, цустай ушады (К- Султанов).
ТОБЕЛДЕИ кел. Тебел сыяцлы, яцлы, тэризли, тебелге
усаган, мегзес.
ТОБЕЛЕНИУ тебелеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
Т0БЕЛЕС ат. Жэнжел, урыс. Тебелести огада жек коре-»
тугын едим (Ж. Аймурзаев). Тебелести цыс^артпацшы, Бай-
лап таслап Зарманды (А. Дабылов)..
ТОБЕЛЕСИУ ф. Жэнжеллесиу, жудырыцласыу, айцасыу,
урысыу. Жалгас ер кекиреклеу еди, тацыр, жерден inaij
шыгарып тебелесип цала береди (К. Смамутов).
Т0БЕЛЕСКИШ кел. Урысыуды, айцасыуды жацсы биле*
тугын, урысцыш.
ТОБЕЛЕСТИРИУ тебелесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.,
ТОБЕЛЕТИУ тебелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
Т0БЕЛЕУ ф. Бир нэрсени цэр жерге белиу, айырыу, бел-
шеклеу.
ТОБЕЛЕУШИ ат. Белиуши, белшеклеуши, айырыушы.
ТОБЕЛИ кел. Тебеси бар, тебеге ийе, тебеси болган.
Т0БЕСИЗ кел. Тебеси жоц, тебеси болмаган.
ТОБЕТ ат. Ийттиц кепеги,. еркеги. Айдалада айга - урген
тебетлер, Кештен цалып жол бойында гум болар (И. Юсу-
пов).
ТОБЕТТЕИ йел. Тебет сыяцлы, тэризли, яцлы, тебетке
усаган, мегзес.
Т0БЕШИК ат. Дец цэм бийик болып турган жер, тебениц<
кишкене тури.
ТОБЕШИКТЕИ кел. Тебешикке усаган, мегзес, тебешик
сыяцлы, яцлы, тэризли.
ТОГИЛИУ тегиу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТОГИН ат. Егис жерлерин азыцландыратугын дэрйс яма-
са химиялыц жол менен исленген минерал затлар. Биреуле*
ри тегин тексе, биреулери цос ' айдайды (Т. Кайыпбергенов).
Шор болып цалган жерине, цасыл тегин теккизди («К^ырц
цыз»).
ТОГИНЛЕУ ф. Жерге тегин тегиу, тегин бериу.
Т0ШУ ф. Затты бир орыннан екинши орынга ацтарыу,
аударыу, шашыу, цуйыу. l{opa ишине аумастырылып, таза
цум тегип турады (0. Айжанов). ♦ Нурын тегиу—сэулесий
тусириу, жайыу, жарцырау. Булт тарцап, жадырап кун шыц-
ты да, цуяш жер бетине нурын теге баслады (О. Айжанов).
Т0ГИУШИ ат. Аударыушы, ацтарыушы, шашыушы, цу-
йыушы..
ТОЗИМ ат. Шыдам, тацат. Дауылга тезим бермей базы-
бир тереклер цулап атыр («Жеткиншек» г.).
Т03ИМЛИ кел. Шыдамлы, беккем. Шынар тамыры цан-
ша кетсе терецге, Сонша бийик, сонша желге тезимли
(И. Юсупов).
ТОЗИМСИЗ кел. Шыдамсыз, беккем емес.
ТОЗИУ ф. Шыдау, кениу, кенлигиу, Тездиц сен ыссыга,
сууыцца, отца, Сулыулыгыц царыйдарды молайтты (И. Юсу*
нов).
ТОЗИУШИ ат. Шыдаушы, кениуши, кенлигиуши.
ТОККИЗДИРИУ тегиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОККИЗИУ тегиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОККИШ кел. I, Суйыцлыцты, бир нэрсени жацсы теге
•билетугын адам. 2. Суйьп^ыцты бир жерден екинши бир жер-
ге алып тегетугын цурал, эсбап.
Т0КПЕ кел. ^еш нэрсени аямайтугын, целы ашыц.
ТОКТИРИУ тегиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛ ат. I. Малдыц жас туцымы, баласы. Жер гунрентти'
маллардыц, Жас теллер анасын емер таласып (С. Нурымбе-
тов). 2. Ауыс. Урпац, туцым, эулад. К^ысылганда цол бер-
меген, тарыццанда жэрдем етпеген, .азгын телди пахтадай
тутсе цэйтеди (К. Султанов).
ТОЛЕ ат. Жерди цазып, устцн бастырган баспана, отыра-
тугын жай. Ерлер жыйнап куши менен гайратын, Жауды
кууды теле менен цорадан (Ж. Аймурзаев). Гене теленицауы-
зы алыстан-ац керинди (X. Сейтов). Сизиц жер телениц
ауызына барып жатайыц (Т. кайыпбергенов).
ТОЛЕДЕИ кел. Теле сыяцлы, тэризли, ядлы, телеге уса-
ган, мегзес.
Т0ЛЕНИУ телеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТОЛЕСИУ телеу фейилиниц шериклик .дэрежеси.
ТОЛЕТТИРИУ телеу фейилинин озгелик дэрежеси.
ЛОЛЕТИУ телеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЕУ ф. Бир заттыц нырцын, цунын, бацасын етеу. Ара*
дан отыз жыл етти. Маган салгырт теледиц бе? («Мэспатша») <
ТОЛЕУЛЙ кел. Телеп цойылган, теленген.
ТОЛЕУСИЗ кел. Телеп цойылмаган, теленбеген.
ТОЛЕУШИ ат- Заттыц нырцын, бацасын, цунын етеуши*
бериуши. -
Т0ЛЛЕНИУ теллеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОЛЛЕТТИРИУ теллеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЛЕТИУ теллеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОЛЛЕУ ф- Тууыу, балалау. Бэцэрде мал да теллейди, от-
шепте кегереди.
ТОЛЛЕУШИ ат. Тууыушы, балалаушы.
ТОМЕН р. 1. Жоцары сезиниц царама-карсы мэниси, пэс.
Тацыр болган цара жер, Дизеден темен цазылды («Кырц
цыз».). 2. Ауыс. Пэс, нашар. Турмысыньщ темен екенин кер-
ди (К. Ирманов). 3- Ауыс. ^элсиз, кушсиз.
ТОМЕНЛЕНИУ теменлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОМЕНЛЕСИУ ф. Жагдайдыц, ауцалдыц, хэлсиреуи.
ТОМЕНЛЕТИУ теменлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
349
ТОМЕНЛЕУ I ф. I. Кемиу, пэсейиу, азайыу. 2. Пэслеу,жа*
1канлау.. 3. Теменге жацынлау, сырцыу. 4. Нау^астыц хэлси-
реуи. -
ТОМЕНЛЕУ II кел. Пэслеу, жаманлау, жарамсызлау^
насазлау*
ТОМЕНЛЕУШИ ат. Теменге жацынлаушы, сырцылыушы. 2.
’Хэлсиреуши, цыстаныушы, болдырыушы, шамаласыушы-
Т0МЕНШИК кел. Уялша^, насаз, жас^аншац, натьщ.
ТОМЕНШИКЛЕУ. кел. Уялша^лау, наты^лау, насазлау,
жасцанш ацлау.
Т0НБЕК ат- Асцазан исип, кемпейип ауыратугын ауырыу*
дык тури.
ТОНБЕКЛЕУ ф. Асцазан исип, кемпейип ауырыуы, кем*
пейиуи, тецбеклениуи.
ТОЦКЕРГИЗИУ тецкериу фейилинин езгелик дэрежеси.
Т0ЦКЕРИЛИУ тецкериу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
Т0ЦКЕРИС ат. Аударыспац. езгерис.
Т0ЦКЕРИСИУ тецкериу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТОЦКЕРИУ ф? Бир заттыц устин астына царатып аударыу.
Ылашыцтьщ алдында адам . кетергисиз улкен цара цазанды
тецкерип цойды да ези ишкери кирди («КК- х- е»).
Т0ЦКЕРИУШИ ат. Тецкерип койыушы адам..
Т0НКЕРТИУ тецкериу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОППЕЛЕМЕ: теппелеме етиу ф. Бир затты екинши ыдыс-
ца толтырып, устине салыу, толтырыу,
ТОР ат. I. Уйдиц, жайдыц есигине карама-царсы багытлан-
ган ец жоцаргы жагы. Жигит торге шыгып малдасын цурды
(К- Султанов). Аягы жаман терди былгайды, Ози жаман елди.
былгайды («КК- х- и-»)- 2. Ауыс. Тупкир, туп. Гейде сыцц-
сынц кулер шын ыцласы менен, Кулкиси шыццандай журек
торинен (И.Юсупов).
ТОРЕ ат. I. Феодаллык жэмийетте устемлик етиуши, бийлеу*
ши адам, ацсуйек. Илаж цанша бизин елге тере эулады ауыс-
пайды (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс. Хасыл, жа^сы. Ат кеки-
лин бестен таллап ересен, КызДа болсац, ац уйиме тересец
(«Алпамыс»). Ханга бермес цара бар, Бийге бермес тере бар
4«КК- поэз. ант-»).
ТОРЕЛИК ат. Бийлик, шешим, царар, жуумац. Дуйсенбай-
дыц терелиги керек емес (Т. Кайыпбергенов). Терелигицизге
цуллыц ^айнага (К. Султанов). Сонда турып Арыслан, тере-
лигнн береди («Кырц цыз»).
Т0РЕШИ ат. Даулас^ан еки елдиц ямаса еки адамныц
арасына жаксы нийет пенен бийлик етиуши адам*
ТОРЕШИЛИК Бийлик етиушилик.
т0РКИН ат. I. Куйеуге шыццан цыздыц тууган-тууысцаны,
ел-журты. Аттыц сыры ийесине мэлим, КЫ3^ЫН сыры теркини-
не мэлим («КК- х- и-»)- Нуржамалдыц теркини бир тапцаны
бир тап^анына жетпеген аш-жалацаш еди (К. Султанов)*
350
Теркини менен • тамырды, Бир г^атар бэрин ша^ырды
(А. Дабылов). 2. Ауыс. Тупки негизи, туп мэниси. Эбдирейим ,
сездин теркининё тусинбеди (К. Досанов).
Т0РКИНЛЕС кел. I. Хаяллардыц бир жёрден болыуы.
ауыллас. 2. Ауыс. Сыбайлас, сабацлас.
ТОРКИНЛЕТИУ торкинлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОРКИНЛЕУ ф. Куйеуге шьндан ^аялдыц тууган-тууыс*
^анларына, ел-журтына цыдырып барыуы.
ТОРКИНЛЕУШИ ат. Теркинге барыушы, цыдырыушы.
Т0РКИНЛИ кел. Теркини бар, теркини болган.
ТОРКИНСИЗ кел. Теркини жо^, теркини болмаган.
Т0РКИНШИЛ кел. Теркинди жа^сы керетугын, теркинге
кеп баратугын.
ТОРЛЕТИУ терлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
Т0РЛЕУ ф. Жо^ары шыгыу, торге ерлеу.
Т0РЛЕУШИ ат. Жоцары шыгыушы, торге ерлеуши*
ТОРТ сан- Уш пенен бестии арасындагы сана^ сан. КДцыр*
нияздан терт ^ыз, бир ул тууды (Ж. Аймурзаев).
Т0РТЕУ сан. Жыйна^лаушы санлыгы., Алтау ала болса
ауыздагы кетер, Тертеу тууел болса тебедеги келер (КК. х. н.»).
Т0РТИНШИ сан. Цатарльщ санлыц. Тертинши классты
питкерип, бесиншиге етти.,
ТОРТЛИК ат. I. Тертти билдиретугын цифр. 2. Цосьщ тури.
ТОС ат. I. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц ^абырга-
сын бириктирип, геудесин цурастыратугын муше. 2. Устине
темир >$ойып согатугын улкен домала^ темир —устаньщ
хуралы.
ТОСЕК ат. Адамлардыц астына тесейтугын, жататугы^
отырып дем алатугын ^эр турли материаллардан исленген зат.
Темирхан ата цапталдагы тесекке шыгып, малдасын 1^урып
отырып алды (Т- Кайыпбергенов). ♦ Tocqk тартып жатып
алыу —- нау^асланыу, ауырыуы. Куни-туни уйден шыцпай, те-
сек тартып ж*тып алды (А- Бекимбетов). Тосек жацарыу —
^айта уйлениу, ^аялды озгертиу.
ТОСЕКЩЕ ат. Тосектиц кишкене тури; кишкене тосек.
Т0СЁЛДИРИУ тоселиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОСЕЛИУ ф. I. Бир жерге жыгылыу, ^улау, жапырылыу.
2.. Жайнау, жайрау. 3. Тосектиц жайылыуы, салыныуьь
Т0СЕНИУ тосеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТОСЕНШЕ ц. тосекше.
ТОСЕСИУ тосеу фейилиниц шериклик дэрежеси-
। Т0СЕТИУ тосеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТОСЕУ ф. Тосек салыу, тосек жайыу.
ТОСЕУЛИ кел. Тоселип цойылган, тоселген.
ТОСЕУСИЗ кел. Тоселип цойылмаган, тоселмеген.
ТОСЕУШИ ат. Тосек салыушы, тосек жайыушы.
ТОСЛИК ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц кекирек
суйегиниц устине питкен майлы ети, теси. Куйеуге теслик тар-
351
тыу атамзаманнан киятырган ески дэстурлердиц бири
ХК* Айымбетов).
Т0СЛИКЛИ кел- Теслиги бар, тесликке ийе.
Т0СЛИКСИЗ кел. Теслиги жоц, теслиги болмаган.
ТОТЕ кел. Жацын, дузиу, тууры, тикке, туппа-тууры. Тете
жол, Тете оцыу.
ТОТЕ Л ЕН ИУ тетелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТОТЕЛЕТИУ тетелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТОТЕЛЕУ ф. Туурылау, дузиулеу^ тик шыгыу.
ТОТЕ ЛЕУШ И ат. Туурылап, дузиулеп, тикке шыгыушы, .
журиу ши.
Т0ТЕПКИ ат. Шыдам, сабыр. Ауырыуга тетепки бериу
цэр кисиниц цолынан келмейди.
ТРАКТОР ат. 0зи журетугын децгелекли, двигательлв
ауылхожалыц машинасы. , ’ ,
ТРАКТОРШЫ ат. Тракторды жургизетугын, басцаратугын;
мецгеретугын адам.
ТРАМВАЙ ат. I. Калада электр цууаты менен журетугын
жер усти темир жолы. 2. Усындай жолдьщ поезды, вагонлары. >
ТРАМВАЙШЫ ат. Трамвай хызметкери, трамвай паркинде
ислеуши аДам-
ТРАНСКРИПЦИЯ ат. лингв. I. Тил билиминде, белгили
бир тилдеги сеслерди бузбай жазып керсетиу ушын цоллана-
тугын жазыу- 2. лингв. Сездеги сеслердиц езгешеликлерин дэл
керсетиу ушын цолланылатугын тацбалар.
ТРАНШЕЯ ат. Узын, терец цазылган шуцанац, цазылган ор,
царым (окоп).
ТРАХОМА ат. мед. Жуцпалы кез ауырыуы.
ТРЕНЕР ат. спорт. Спорт ойынларын уйрететугын маман,
шыныцтырыушы.
ТРЕСТ ат. I. CGCP-да бир тарауга тийисли болган бир неше
ендирис орынларын шелкемлестириу формаларыньщ бир тури
цэм оныц басцарыу органы. 2. Капиталистлик еллерде моно*
полия формаларыньщ бири, оган царайтугын кэсип орынлары
езлерйниц ендирис цэм коммерция ислерин езинше басцара
алмай, тек гана бир жерден баскарады-
ТРИБУНА at. I. Оратор шыгып сейлейтугын орын, минбер
(минбэр). 2. Спорт цэм басца да ойынларында тамашагейлер
Отыратугын отыргыш. \
ТРИБУНАЛ ат. Базыбир жоцары суд мэкемёлериниц органы
цэм усы органньщ суд мэжилиси. Эскерий трибунал.
ТРИГОНОМЕТРИЯ ат. Геометрияныц уш муйешлик тэреп*
лерин цэм муйешлердиц арасындагы цатнасыцларды уйрене-
Тугын белими. <
ТРИКО ат. I. Сырт кийимге арналган жуннен ямаса пахта-
дан исленген гезлеме. 2- Трикотаж гезлемеден тигилген, орга-
низмге жабысып туратугын спорт костюмы.
• ТРОЛЛЕЙБУС ат. Электр цууаты менен журетугын кеп
орынлы автобус сыяклы пассажир машинасы — рельссиз кала
транспортыныц бир тури.
ТРОТУАР ат. Кошениц еки жарындагы пиядалар журету-
РЫН ЖОЛ.
ТРОФЕИ ат. Урыста жецилген жактан ягный душпаннан
Кол га тускен олжа, курал-жарак.
ТРУБА ат. I. Иши кууыс тутин шыгыу, суу агыу, кор турли
нэрселердиц журиуи ушын арналган узын децгелек тутик.
2. Ауыс. Жезден жасалган кушли дауыс шыгатугын музыкалык
эсбап, курал, корнай, сырнай-
ТРУБКА ат. I. Темеки шегиуге арналган тутик, эсбап. 2. Теле-
фон аппараты аркалы сейлескенде тыцлайтурын зат. 3. Жициш-
ке труба, найша. 4. тех. Труба сыяклы каР цыйлы эсбаплар
аты-
ТУБА ат. Дэрьяныц жай агатурын кишкене бир тармагы
ямаса кел, колтыК, шыганац. Ак тубанын авдан сууы ылайды.
Казы ийшанга шатцан бизди цудайды, Еки дийхан ун цосысып
жылайды. Дийхан аштан елер болды цазы ийшан («КК- х- К-»)*
ТУБАДАЙ кел. Туба сыяклы, яцлы, тэризли, тубага усаран,
мегзес.
ТУБАЛАНЫУ ; тубалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУБАЛАТЫУ тубалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУБАЛАУ ф. Билмеу, албырау, кайран болыу.
ТУБЕРКУЛЕЗ ат. мед. Адамлар менен жанлы-жаныуарлар-
дын кебинесе екпесинде болатугын жукпалы ауырыу.
ТУБЫР ат. Асыранды ан алыушы кУсларды кондыратугын
орынлык.
ТУЖУРКА ат. Астар салынып тигилген устке кийетугын
пахталы сырмак, капламалы куртка.
ТУЖЫРТЫУ тужырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЖЫРЫЛЫУ тужырыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУЖБ1РЫУ ф. Бир нэрсени кесип таслау, келтертиу,
Кыскартыу.
ТУЖЫРЫУШЫ ат. Кесиуши, келтертиуши, кыскартыушы.
ТУЙБЫ ат. Сезим, ац.
ТУЙБЫН ат. Ац алгыш жырткыш кустЫ|* бир тури, кар-
шыра.
ТУЙНАК* тап-туйнацтай кел. Шаккан, туяна.
ТУЙЫК кел. Алта карай журиуге болмайтугын, алды жабы'к»
Туйык кеше.
ТУЙЫНЫУ ф. Сезиу, ацлау, байкау, билиу, ангары^, абай-
лау.
ТУКБ1Л ат. Тистиц омырылып калган жары, туби, тубири.
ТУКБ1ЛЛАНЫУ ф. Тистиц кемтилиуи,< омырылып калыуы.
ТУКБ1М ат. I. Урпак, Зуряд, эулад, нэсил. 2. Ауыс. Ауыл-
хожалык дакыллары менен турли есимликлердиц урыгы, дэни.
ТУКЬ1МБЕРШИЛИК ат. Тукым алыу кэсиби.
ТУКЫМЛЫК ат. I. Тукымга арналган дэн. 2. Шагьмысыу,
мушеси, урыц.
23-246 , , 353
ТУ^ЫМЛАНДЫРЫУ туцымлау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
. ТУК^ЫМЛАНЫУ туцымлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУ^ЫМЛАС кел. Шыгысы жагынан бир, нэсиллес,
тууысцан.
ТУК^ЫМЛАСЫУ туцымлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУК^ЫМЛАТЫУ туцымлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЦЫМСЫЗ кел. Туцымы жоц, туцымы болмаган.
ТУЛ ат. I. Жесир, куйеуи елген цаял. 2. Ауыс. Жетим-жесир,
жалгыз-жарым.
ТУЛА: тула бой ат. Путкил дене, турцы. Айтбайдыцтуни
менен тула бойы сырцырап шыцты.
ТУЛТА ат. 1. Сыртцы керинис, жота, пишим. 2. Ауыс. Тирек,
суйениш, гамцор. Изимде ^алган менен сен кимге тулга бола*
сац, — деди гарры («КК- х- е.»).
ТУЛРАЛЫ кел. Тулгасы келискен, денели, жоталы,
ТУЛРАСЫЗ кел. Тулгасы келиспеген, жогасыз.
ТУЛЛАНЫУ ф. Ашыуланыу, цырсыгыу.
ТУЛПАР ат. I. Халыц дэстанларында батырлДр минетугын
цанатлы ат. 2. Ауыс. КУУса жететугын, цашса цутылатугын ец
жуйрик ат.
ТУЛПАРДАЙ кел. Тулпарга усаган, мегзес, тулпар сыяцлы,
яцлы, тэризли.
ТУЛЫМ ат* Жас баланыц еки шекесинен салбыратып арнап
цойылган азырац шаш. Баланыц тулымы салбырап тур.
ТУЛЫМШАЦ. ат. Кыз баланыц еки шекесинен арнап цо-
йылган шаш. Дыздыц ерилген тулымшагына оныц кези тусти.
.(«Эмиудэрья» ж.).
ТУЛЫМШАКЛЫ кел. Тулымшагы бар, тулымшац цойылган.
ТУЛЫМШАДСЫЗ кел. Тулымшагы жоц, тулымшац
цойылмаган.
ТУЛЫМШАКДАЙ кел. Тулымшац сыяцлы, тэризли, яцлы,
тулымшацца усаган, мегзес.
ТУЛЫП 1 ат. Жаца тууган малдыц толи елгенде, оныц
терисиниц ишине сабан, шеп ямаса ца^а толтырып тигилген
териси.
ТУЛЫП II ат. Ишине торац тыгылатугын териден исленген
цапшыц сыяцлы ыдыс.
ТУЛЫПЛАУ ф. Бир затты тулыпца салыу, тыгыу.
ТУЛЫПТАЙ кел. Тулып сыяцлы, яцлы, тэризли, тулыпца
усаган, мегзес.
ТУМАД ат. Бас кийимниц бир тури, малацай.
ТУМАКДЫ кел. Тумагы бар, тумац кийген.
ТУМАК^СЫЗ кел. Тумагы жоц, тумац киймеген.
ТУМАН цЛдуман*
ТУМАР ат. дин. с. I. Диний тусиник бойынша кез тиймеу
ушын молланыц жазып берген дууасын ишине салып цойыуга
арналган, мыстан, гумистен домалац етип исленген зат цэм
• <
354
уш муйешли етип (тауардан) гезлемеден тигилип, кийимнин
цупыя жерине тигип, тагып журетугын зат. 2. ^\аял-^ызлардын
кийим устинен мойынга яки желкеге асып, цолтыцца тусирип
журетугын заты. .
ТУМАРДАЙ кел. Тумар сыяцлы, яцлы, тэризли, тумарга
усаган, мегзес.
ТУМАРЛЫ кел. Тумары бар, тумар тагылган.
ТУМАРСЫЗ кел. Тумары жоц, тумар тагылмаган.
ТУМАУ ц. тымау.
ТУМБОЧКА ат. Кроватьтыц жанында туратугын кишкене
шкаф.
ТУМРЫЙЫК Ц- туцгыйыц.
ТУМСЫК ат. I. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц ауыз
цууыслыгы. 2. Географиялыц атама ягный озиниц суйирленген
муйеши менен тецизге ямаса келге барып кирген цургац жер-
диц бир белеги. ♦ Тумсыгын кртериу—менменсиу, тэкэббир-
лик етиу, цэдден асыу.
ТУМСЫКЛЫ кел. Тумсыгы бар, тумсыцца ийе.
ТУМСЬЩСЫЗ кел. Тумсыгы жоц, тумсыгы болмаган.
ТУМСЫКТАЙ кел. Тумсыц сыяцлы, яцлы, тэризли, тумсыц*
ца усаган, мегзес.
ТУНЖЫРАСЫУ тунжырау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУНЖЫРАТЫУ тунжырау фейилинин озгелик дэрежеси,
ТУНЖЫРАУ ф. I. Кабагын уйиу, тунериу. 2. К^паланыу*
ууайымга салыныу, терец ойга кетиу.
ТУНШЫРЫУ ф. Дем ала алмау, буулыгыу.
ТУНШЫКТЫРЫУ туншыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЦБЫЙЫК ат. Тупсиз, шуцыр, туби жоц. орын.
ТУН,БЫШ кел. Ец биринши, дэсле^пки. Туцгыш бала, дэс-
лепки, туцгыш бала.
ТУППА-ТУУРА ц. тууры.
ТУППА-ТУУРЫ ц. тикке.
ТУРАК: турац жай ат. Туратугын орын, мэкан.
ТУРА1(ЛАНЫУ турацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУРАКЛАСЫУ турацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУРАКЛАТТЫРЫУ турацлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУРАКЛАТЫУ турацлау фейилинин езгелик дэрежеси.. ,
ТУРАЦЛАУ ф. Бир жерде ррныгып цалыу, орналасыу, турыу,
орныгыу, дэйеклениу.
ТУРАКЛАУШЫ ат. Бир жерде орныгып цалыушы,турыушы.
ТУ РАК Л Ы кел. Табанлы, дэйекли, инабатлы, бир жерде
ерныгатугын.
ТУРАКЛЫЛЫК ат. Табанлылыц, тыянацлылыц, дэйеклилик.
ТУРАКСЫЗ кел. Тыянацсыз, табансыз, аумацай, дэйексиз,
бир жерде орныцпайтугын адам. Турацсызларга ендирист^н
орын жоц.
ТУРАРЛЫК ^ел. Жарарлыц, жетерлик, арзыйтугын. Мац-
тауга турарлыц.адам.
.355
ТУРБАЖ ат. Керинис, тус, лишим, сымбат.
ТУРБАЗА ат. Туристлер базасы, туристлер то^тайтугын,
^он&тутын орын, жай.
ТУРБИНА ат. Пуудьщ, газдыц ямаса суудыц куши менен
^эрекет ететутын пэрикли двигатель.
ТУРРЫЗЫЛЫУ турыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУРБЫЗЫУ турыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУРИЗМ ат. 0з елинен бас^а шет еллердиц турмысын пия-
да хэм келикли откеретугын саяхат.
ТУРИСТ ат. Туризм менен шугылланыушы киси, саяхат
етиуши адам, саяхатшы.
ТУРЕСЫ ат. Керинис, сыртт^ы муше, пишими, тулга. Айсу*
лыу сырткы туркы келискен келиншек екен («Эмиудэрья» ж.).
ТУРМАН: ер-турман ат. Ер ^эм ерге тийисли бас^а да бар-
лык затлар ы.
ТУРМЫС ат. Хал-жагдай, тиришилик, кун корис. ♦ Тур-
мыска шыгыу — куйеуге, байга тийиу.
ТУРНИР ат. I. Бирнеше кисиниц ^атнасы менен жургизиле-
тугын спорт жарысы. 2. Ески заманларда батырлардыц ез-ара
бэсеке жарысына тусиуи.
ТУРПАЙЫ кел. I- Суйкимсиз, тури келиспеген, сый^ы жо^,
эжептэуир. 2- Ауыс, Цолайсыз, ^опал.
ТУРПАЙЫЛЫК^ ат. I. Суйкимсизлик, эжептэуирлик, келис-
пегенлик. 2. Ауыс. ^олайсызлы^, цопаллыц.
ТУРПАТ ат. Тур-тус, келбет, сымбат.
ТУРПАТЛАС кел. Келбетлес, формалас, тулгалас, сымбатлас.
ТУРПАТЛЫ кел. Сымбатлы, келбетли, тулгалы.
ТУРПАТСЫЗ кел. Келбетсиз, сымбатсыз, тулгасыз.
ТУРЫУ ф. I. Адамлардыц ^эм жанлы-жаныуарлардыц тик
ая^ устинде болыуы, тоцтауы. Отырганлардыц бэри де орны-
нан турды. 2. Бир заттыц белгили жерде болыуы. Аспа саат
ежиредеги гилемниц устиндеги мыйыцта илиули турыпты. 3. Уй-
цыдан ояныу. Тац атыудан орнынан турды. 4. 0мир суриу, бир-
ге тиришилик* етиу. Фатима куйеуи менен цырыц жыл турды.
5. Бир нэрсениц бир жерде то^тауы, иркилиуи. Киятырган жо-
лаушы олардын жанына барып турды. ♦ Уэдесинде турыу —
созинен шыгыу, айт^анын орынлау.
ТУРЫУШЫ ат. Бир жерде жасаушы, цонысланыушы.
ТУРЫШЛЫ ц. туршикли.
ТУС ат. I. Карама-царсы жац, цатары, тэреп. Айтбайдыц уйи
жацылмасам усы туста болыуы керек. 2. Заманында, дэуиринде,
мэ^элинде, уа^тында. К^рацалпа^ эдебий тили совет ^укиме'ги*
ниц тусында гана кэлиплести ^эм кен ^улаш жайды. 3. Жан-
жаода, ^эр жаеда, .од) тэрепке, багдарга. О^ыу тоцтаган соц
оцыушылар тус-тусына тарап кетти.
ТУСАК^ ат. Еки жас^а ^араган ^ой.
ТУСАЛЫУ тусау II фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУСАСЫУ тусау II фейилиниц шериклик дэрежеси.
3J6
ТУСАТЫУ тусау П фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУСАУ I ат. 1. Келиктиц алыска узап кетпеуи ушын алдыц-
гы еки аягына байлайтугын цайыс ямаса цысца жип, арцан«
2. Ауыс. Кесент, бегет, иркиниш. Теркинине биротала кетейин
десе, цолындагы еки жасар нэресте цызы Жумагулдин аягына
тусау болды («Эмиудэрья» ж,).
ТУСАУ II ф. Келиктиц алыска жайылып кетпеуи ушын,
алдыцгы еки аягын байлап цойыу. Киятырган жолдан бираэ
шетирекке шыгып, азмаз кез илдирип дем ’алыу ушын атын
тусады да, Халмурат цыйсая кетти («Сэл. Окт.» г).
♦ Тусауын кесиу — жас баланыц тез журип кетиуи ушын бирин-
ши цэдем таслап журе баслаганда исленетугын ырым, цэр тур-
ли жип пенен аяцты байлап кесиу. Аягына тусау салыу —
а) ез еркинде болмау, цараслы болыу. б.) Ауыс. Уйлениу, аяц-
ланыу.
ТУСАУЛАУ ф. Келиктиц алдыцгы еки аягын тусау жип пе-
нен байлау.
ТУСАУЛЫ кел. I. Алдыцгы еки аягы тусалган келик. 2. Ту
сауы бар, тусауга ийе, тусалган.
ТУСАУСЫЗ кел. Тусауы жоц, тусауланбаган.
ТУСАУШЫ ат. Аяцка тусау салыушы, байлаушы.
ТУТ I ат. Жапырагынан жипек цурты азыцланатугын нау-
цан, теректиц тури, науцан.
ТУТ II ф. Услау, тутыу. ♦ Гурес тутыу— гуресиу, айцасыу.
ТУТАМ ат. Белгили заттыц, келемниц мелшерин елшейтугын-
цолдьщ ууысы, бес саусацты цысцандагы арасы. ©тириктин
цуйрыгы бир тутам («КК- х» н.»).
ТУТАМЛАУ ф. Цолдыц саусацларын жумып елшеу, тутам-
лап, цысымлап елшеу.
ТУТАНАК ат. I- Есинен танып, аузынан кебик шашып жыгьь
лып калатугын талма ауырыуы, цояншыц. 2. Ауыс. Шаццан,
шэпик. 3. Ауыс. Биймаза, шатац, цыцыр, урныццыр.
ТУТАНТЫШ кел. Жацсы жанатугын, тутанатугын, алыскыш.
ТУТАНДЫРЫУ тутаныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУТАНДЫРЫУШЫ ат. I. Жагыушы, алыстырыушы. 2. Ра-
уажландырыушы, кушейтиуши. Урыс отын тутандырыушылар.
жынаят жууапкершилигине тартылсын («Кыз, цц.» г.).,
ТУТАНЫУ ф. I. От алып жана баслау, алысыу. Камыс цора
бирден тутанып, жана баслады. 2. Ауыс. Ызаланыу, ашыуланыу,:
ешесиу, есиу, ершиу.
ТУТАС кел- I. Тегис, тууел, толык. Бизиц ауыл 1931-жылдыц
езинде-ац тутасы менен колхозласып болды («Кыз. цц.» г.),
2. Бир белим, белек, жалгас.
ТУТАСТЫРЫУ тутасыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУТАСТЫРЫУШЫ ат. Еки арасын бириктириуши, жалрас-
тырыушы, байланыстырыушы.
ТУТАСЫУ ф. Байланысыу, жалгасыу, биригиу.
ТУТКА ат. 1. Есиктиц ямаса басца заттыц цолга услайтугын
351
жери. К^апыныц тутцасы. 2. Ауыс. Таяныш, суйениш, тирек*
Дуньяга цешким де жалгыз ези тутца бола алмайды.
ТУТКДДАИ кел. Тутца сыяцлы, тэризли, яцлы, тутцага, уса-
уан, мегзес.
ТУТК^АЛЫ кел. Тутцасы бар, ,тутца орнатылган.
ТУТКАСЫЗ кел. Тутцасы жоц, тутца орнатылмаган.
ТУТК^ЫН ат. Бас паналыгынан, еркинен айырылган, цамауга
ал ынран адам.
ТУЩЫНХАНА йт. Тутцынга алынганларды иркетугын, ца-
майтугын арнаулы орын.
ТУТ^ЫНШЫ ат. Тутцынга алынган адам.
ТУТК^ЫР кел. Илгир, зейинли, тапцыр, еткир.
ТУТКДЯРЛЫК* ат. Илгирлик, зейинлилик, еткирлик.
ТУТКЫШ I ат. I. Кол куймеу ушын услайтугын арнаулы ис-
ленген зат- 2. Келиниц тубине салынатугын арнаулы зат.
ТУТКЫШ II кел. I. Тез услаушы, алгыр. К^оянды тез тутцыш
тазы. 2. Тез кегериуши, тез илиуши. Тутцыш нэл.
ТУТЛЫТЫУ ф. Иркилип, узип-узип сейлеу, тили гурмелмеу.
ТУТЛЫКДА ат. Иркилип сейлейтугын, тили гурмелмейтугын. •
ТУТТЫРЫУ тутыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУТЫЛЫУ ф. I. Усланыу, цолга тусиуи. 2. Ауыс. Айдыц,
кунниц бетине келецке дац тусиу. Айдыц тутылыуы. Кунниц
тутылыуы. 3. Заттыц бир жерге илдирилиуи, цыстырылыуы.
ТУТЫНЫУ ф. Затты жумсау, пайдаланыу. Кен тутыныу
маллары кеп мугдарда шыгарылып атыр («Сов. цц.». г.).
ТУТЫСЫУ тутыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУТЫУ ф. I. Бир нэрсени цол менен услау. Гуреске тусиу-
ден-ац бирден жагасынан тутып суйрей баслады. 2. Жайдыц,
уйдиц цабыргасына гилем, кийиз цусаганларды илип цойыу.
♦ Дос тутыу—жацын кериу, жацын болыу. Есинде тутыу—есин-
де сацлау, умытпау. Аза тутыу — цайгырыу, ызаланыу. Ораза
тутыу—ген. с. ораза кунлери ауцат, ас ишпеу, жемеу.
ТУУ I ат. Бир мэкеме ямаса шелкемге арналып белгили бир
тусли гезлемеден (полотнодан) жасалган жалау, байрац.
ТУУ II кел. Касла туумаган, балаламаган, теллемеген. Туу
бийе сойып, цонац асы берди («КК- х- е >).
ТУУАЛАК ^т. Улкен цустыц бир тури.
ТУУАР I ат. Терт тулик малдыц ургашысы. ♦ Цырц тууар —•
ген. с. ески эдет бойынша берилетугын цалыц мал, цалыцлыц.
ТУУАР II ф. I. Босатыу, шыгарыу. Арбаны тууар. 2. Ауыс*
Тоцтатыу, цысцартыу. Сезди тууар 3. ц. тууыу.
ТУУАРЫЛЫУ тууарыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
i .ТУУАРЫСЫУ тууарыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УТУУАРЫТЫУ тууарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУАРЫУ ф. Жегилген келикти тоцтатыу, жумыстан боса<
тыу, шыгарыу, цойыу.
ТУУАРЫУШЫ ат. Тоцтатыушы, босатыушы, шыгарыушц
цойцущы.
358
ТУУГАН: агайин тууган ат. Жацын агайин, тууысцан. Ага-
Йин тууган болама, Керегинде жауга шаппаса, Кысылганда
цол берип,' Кеуилицди таппаса («КК- поэз. ант.»).
ТУУТЫЗДЫРЫУ туугызыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУУТЫЗЫУ ф. ^аялларды, жанлы жаныуарларды балалатыу.
теллетиу, туудырыу.
ТУУДЫРЫУ тууыу фейилинин езгелик дорежеси.
ТУУЛАТЫШ кел. Ойнацлагыш, ойнаклаушы, асау.
ТУУЛАК ат- I- Тесениш орнына цолланатугын жуни алын«
баган терн, жаргац, постек. 2. Ауыс. Жудеу, арыц, цатпа. Ас-
цардыц туулагы шыгып цалыпты («Сов. цц.» г.).
ТУУЛАНЫУ туулау фейилинин езлик дэрежеси.
ТУУЛАСЫУ туулау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУУЛАТТЫРЫУ туулау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУУЛАТЫУ туулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУЛАУ ф. I. Секириу, ойнацшыу, ойнацлау. Тай туулап,
уйиринен шыцпас («КД. х. н.»). 2. Ауыс. 1^атты арыу, бурцырау.
3 Ашыуланыу, тулланыу.
ТУУРА кел. I. Дузиу, тикке. Туура жол. Туура айтыу. 2.Ду-
рыс, нац.
, ТУУРАЛАНЫУ туурау фейилинин езлик дэрежеси.
ТУУРАЛЫ к. с. Ха^к.ында, женинде. Жаслырымда батырлар
тууралы айтылган ертекти мамамнан кеп тынлайтугын едим
(«Сов. цц.» г.).
ТУУРАЛЫУ туурау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУУРАМА ат. Геш пенен гуртиктен майда етип тууралган
ауцат. ♦ Жууери туурама — жууери унынан гуртик араласты-
рып исленген ауцат. Буудай туурама—буудай унынан ислен-
ген гуртик пенен геш араластырылган ауцат.
ТУУРАСЫУ туурау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУУРАТТЫРЫУ туурау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУРАТЫУ туурау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУРАУ ф. 1. Майдалап кесиу, тилиу. 2. Белек-белек етип
сындырыу. ♦ Гёш туурау—гешти майдалап цол ямаса пышац
пенен белеклеу. Нан туурау — цел яки пышац пенен нанды
белеклеу.
ТУУРАУШЫ ат- Затты майдалаущы, кесиуши.
ТУУРЫ кел. I. Аныц, дурыс, дал. Иркилмей тууры сейледи.
2. Ауыс. ^адал. \ац./\ац нийетли. Туурыга елим жоц ( «КК- х.
н.»). 3. Туп-тууры, туппа-тууры, дуп-дузиу. ♦ Тууры адам—ха-
дал, цац нийетли киси.
ТУУРЫЛАНЫУ туурылау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУУРЫЛАСЫУ туурылау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУУРЫЛАТТЫРЫУ туурылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУРЫЛАТЫУ. туурылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУУРЫЛАУ ф. 1. Дузиулеу, тетелеу. 2. Дурыслау, нацлау,
ТУУРЫЛАУЩЫ ат. L Тикке шыгыушы, дузиу журиуши<
2. Дурыслаушы, дузетиуши, ацлаушы.
35S
*
ТУУРЫЛЫК ат. I. Дурыслыц, аныцлыц, цацыйцатлыц.
2-Ауыс. ХаДаллыц, хацсезлилик. ♦ Туурыльиын айтыу—цагын,
цацыйцатын, аныгын айтыу.
ТУУША ат. Еки жастагы тымса ешки-
ТУУШАДАЙ кел. Тууша сыяцлы, яцлы, тэризли, туушага
усаган, мегзес.
ТУУЫЛЫУ тууыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУУЫНДЫ ат. Бир. нэрседен келип шыццан нэтийже,
жуумац.
ТУУЫРЛЫК ат. Кара уйдиц сыртынан белине шекем жаба*
тугын кийиз.
ТУУЫС^АН ат. Бир анадан тууылган агайин, царындас,
аналас.
ТУУЫСКАНДАй кел. Бирге тууылгандай, бауырман/ дос.
бауырлас.
ТУУЫУ ф. 1. Нэрестениц дуньяга келиуи, шыгыуы. 2. )^аял-
лардыц тууыуы, жас босаныуы. Алым анадан тууады («КД- х-
н.» ). 3. Жанлы-жаныуарлардыц теллеуи. 4. Ауыс* Пайда болыу,
жарыцца шыгыу, бинэ болыу, бинэят болыу, дорелиу. ♦ Туу-
ган жер — тууган макан, ел..
ТУУЫУШЫ ат. 1. Балалаушы, теллеуши. 2. Пайда болыу-
шы, жарыцца шыгыушы, бинэ болыушы. 3. Бала тууыушы, жас
босаныушы.
ТУФЛИ ат. Конышсыз, жецил аяц кипим*
ТУШЬ ат. Суурет салыу, сызыу ямаса жазыу ушын арналып
исленген турли турдеги вшпейтугын сыя, бояу-
ТУ ЯК ат. I. Малдыц аягыныц басындары, ушындары жер
басатугын муййз табаны. Тэп бергенде тай озады, туягы цыза
ат озады («КД. х. н.»). 2* Малдыц бас саны. Он туяц мал.
3- Урпац, перзент. ♦ Изинде туяц цалмау — кейнинде урпац
цалмау.
ТУЯКЛЫ кел. Туягы бар, туягы болган.
ТУЯКСЫЗ кел. Туягы жоц, туягы болмаган.
ТУЯКТАИ кел. Туяц сыяцлы, тэризли, яцлы, туяцца усаган,
мегзес.
ТУБЕК ат. Баланы бесикке болегенде денеси, жергеги ылас
болмау ушын бесикти тесип астына орнатыу ушын ылайдан
исленилип цумбызда писирилген кишкене гузеше.
ТУБЕКЛИ кел. Тубеги бар, тубеги болган.
ТУБЕКСИЗ кел- Тубеги жоц, тубеги болмаган.
ТУБЕКТЕЙ кел. Тубек сыяцлы, яцлы, тэризли, тубекке уса-
ган, мегзес.
ТУБЕЛЕК ат- Клайды ошацтан тусиргенде астына цойыла-
тугын агаштан темирден исленген децгелёк зат.
ТУБЕЛЕКТЕЙ кел. Тубелек сыяцлы, яцлы, тэризли, тубелек-
ке усаган, мегзес.
ТУБИР ат. I. всймликтиц жерде цалган тамыры менен туби.
Гоне тубир жоцышцаны бузып, орнына пахта ексек мацсетке
мууапыц болар деп ойлайман,—деди агроном (<<Дыз. цц.» г.).
360
2 грам. Хеш^анДай цосымтасыз сез формасы. Сездиц дэслепки
монисин билдиретугын ец кишкене белеги тубир деп аталады
(«КК- т. саб.»).
ТУБИРДЕЙ кел. Тубир сыяцлы, яцлы, тэризли, тубирге
усаган, мегзес.
ТУБИРЛЕС кел. Тубири менен бир, тамырлас.
ТУБИРЛИ кел. Тубири бар, кеп, тубири болган.
ТУБИРСИЗ кел. Тубири жоц, болмаган,
ТУБИРШИК ат. Тубирдиц кишкене тури.
ТУБИТ ат. ^айуанаттыц цылщыц жуниниц астындагы мамыц
жуни.
ТУБИТЛЕНИУ, ф. Тубити кетерилиу.
ТУБИТЛИ кел. Тубити бар, тубити болган.
ТУБИТСИЗ кел. Тубити жоц, тубити болмаган.
ТУБИТТЕЙ кел. Тубит сыяцлы, тэризли, яцлы, тубитке уса-
жан, мегзес.
ТУЙ ц. туйиу.
ТУЙГИЗИУ туйиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЙГИЛЕУ ц. туйгишлеу.
ТУЙГИШ кел. Туйиуди жацсы билетугын.
ТУЙГИШЛЕНИУ туйгишлеу фейилиниц езлик дэрежеси.,
ТУЙГИШЛЕУ ф. Ийтермелеу, нуцыу, жудырыцлау. Туйгиш-
леп уйден зорга шыгарды.
ТУЙГИШЛЕУШИ ат. Туйгишлейтугын адам.
ТУЙДЕК ат. 1. ШыйырыЛып оралган зат. Бир туйдек жип.
2. Тутас, буудац, бурцырап шыццан зат. Печьтиц тутини морьь
дан туйдек-туйдеги менен шыгыуда.
ТУЙДЕКЛЕНИУ туйдеклеу фейилиниц белгисиз дэрежеси*
ТУЙДЕКЛЕСИУ туйдеклеу фейилиниц шериклик дэрежеси. '
ТУЙДЕКЛЕТИУ туйдеклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУЙДЕКЛЕУ ф. I. Шыиырып орау, бууыу, туйиу 2. Буудац-
лау, усти-устине, бурцырау.
ТУЙДЕКЛЕУШИ ат* Затты туйдеклейтугын адам.
ТУЙДЕКТЕЙ кел. Туйдек сыяцлы, яцлы, тэризли, туйдекке
мегзес, усаган.
ТУИДИРТИУ туйиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЙДИРИУ туйиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЙЕ ат. Бир ямаса еки оркешли, шелге шыдамлы гуйсей-
тугын, табанлары улкен, жалпац, терт тулик малдыц бир тури.
Туйе цартайса ботасына ереди («КК« х« н-»)-
ТУЙЕБАСТЫ ат. Топланысып, бириниц устине бирин басып
ойнайтугын ойын.
ТУЙЕДЕЙ кел. I. Туйе сыяцлы, тэризли, яцлы, туйеге мег-
зес, усаган 2. Улкен, нэцэн, гидиман, тайнапыр.
ТУЙЕК ат. Дэнли дацылларды сабанынан айырыу, дизип
байланган ат, ешек, егиз, тиркес. Туйек айдау басланды.
ТУЙЕКЕШ ат. I. Туйе жайыушы, туйе багыушы. 2. Туйе
менен жук тасыушы.
361
ТУЙЕКЕШЛИК ат. I. Туйе асырау менен шугылланыушы*
дыц- 2- Туйе менен жук тасыу кэсиби.
ТУЙЕКЛЕНИУ туйеклеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТУЙЕКЛЕСИУ туйеклеу фейилинин шериклик дэрежеси
ТУЙЕКЛЕТИУ туйеклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУЙЕКЛЕУ ф. Дэнли дацылларды сабанынан айырыу*
айдау.
ТУЙЕКЛЕУШИ ат. Туйек айдаушы адам.
.ТУЙЕКШИ ц. туйеклеуши.
ТУЙЕЛИ кел. Туйеси бар, туйеси болган.
ТУЙЕСИЗ кел. Туйеси жоц, болмагаъ.
ТУЙЕТАБАН ат- Туйениц табаны, оган усаган улыума зат*
лардыц формасы.
ТУЙЕТАБАНДАЙ кел. Туйетабан сыяцлы, яцлы, туйета-
банга усаган, мегзес.
ТУЙЕТАЙДЫ кел. Тик емес жалпац жер, жасца, жайпауыт-
ТУЙЕТАУЫК ат. Мойыны узын тауыцтыц улкен тури.
ТУЙЕШИ ц, туйекеш.
ТУИИЛИУ ф. I- Байланыу, шийелениу. Туйилип цалганжшк
2. Астыц ецештен иркилип етиуи, шацалыуы. Мен гешке туйил-
дим. ,♦ Ишеги туйилиу — ишектен цешнэрсе отпей цалыу.
ТУЙИН ат. I. Бир нэрсениц (жип, арцан) байланып цалга»
жери. 2. Ауыс. Жуумац, нэтийже- 3. Ауыс. Шатасыц, былгасыц.
4. Дыц, цайгы цэсирет. Онын журегинде улкен туйин болды.
ТУЙИНДЕЙ кел. Туйин сыяцлы, яцлы, тэризли, туйинге
усаган, мегзес.
ТУЙИНИУ ф- I. Тоцтау, иркилиу, ойланыу. 2. Затлардыту*
йип цойыу, байластырыу.
ТУЙИНЛИ кел. Туйини бар, туйилген.
ТУЙИНСИЗ кел. Туйини жоц, туйилмеген.
ТУЙИНШИК ат. Оралып бууылган зат. Келиншектиц цолты*
гына цысылган бир туйиншиги бар.
ТУЙИНШИКЛИ кел. Туйиншиги бар, туйиншикке ийе, туйин*
шик услаган.
ТУЙИНШИКСИЗ кел. Туйиншиги жоц, туйиншиги болма-
ган, усламаган.
ТУЙИР ат. I. Бир заттыц кишкене белеги, усагы, цыйцымы.
Бир туйир нан 2. Ауыс. Мазмуны, мэниси. Туйири жоц. Сезиниц,
туйири жоц.
ТУЙИРЛИ кел. Туйири бар, туйири болган.
ТУЙИРСИЗ кел. Туйири жоц, туйири болмаган.
ТУЙИРТПЕК ат. I. Суйыцлыцца салынган заттыц туйир-
лениуи, домалацланыуы. 2. Безеуге уцсас денедеги майда-майда
бортик, бортпек. Денесин туйиртпек басып кетипти.
ТУЙИСИУ туйиу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУЙИСТИРИУ туйиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУЙИУ ф. I. Затты келиге ямаса басца нэрсеге салып май-*
далау, унтацлау, цабыгынан айырыу. Кезди ашып жумганша
362
салыны келиде туйди де, палауга^боларлыцтай гуриш таярлады.
2. Нуцыу, думпишлеу, мушлау. 3. Бир затты ямаса жипти туйип
байлау, шандыу, орау.
ТУЙИУЛИ кел. Гуйилип цойылган, туйилген, байлаулы.
ТУЙИУСИЗ кел. Туйилип цойылмаган, туйилмеген,
байланбаган.
ТУЙИУШИ ат. Туйип цойыушы, байлаушы.
ТУЙМЕ ат. 1. Теректиц домалац болып туцымланыуы. 2. Цой
цэм ешки*!ердиц алцымындагы домалац зат. 3. Илгек, содей.
ТУЙМЕДЕЙ кел. Туйме сыяцлы, яцлы, тэризли, туймеге
мегзес. усаган. Туйедей бойыц болганша, туймедей ойыц болсын
4«КК- х. н.»).
ТУЙМЕЛЕУ ф. Туйме салыу, туйме пайда етиу.
ТУЙМЕЛИ кел. Туймеси бар, туймеге ийе, туймеси болган.
ТУИМЕСИЗ кел. Туймеси жоц, туймеси болмаган
ТУЙНЕК ат. Палыз егинлериниц мийуеси, туйнеги. Колхоз*
дьщ цауынтарбызлары туйнек салып атыр.
ТУЙНЕКЛЕУ ф. Туйнек,ямаса жемис салыу. Парникке егил-
ген цыярлар менен помидорлар тегис туйнеклеп турыпты
(«Жеткиншек»).
ТУЙНЕКЛИ кел. Туйнеги кеп, туйнеги бар.
ТУЙНЕКСИЗ кел. Туйнеги жоц, туйнек салмаган.
ТУЙНЕКТЕЙ кел. Туйнек сыяцлы, тэризли, яцлы, туйнекке
усаган, мегзес.
ТУЙНЕУ ф. Журектиц, царынныц, ишектиц цатты шаншып
ауырыуы.
ТУЙРЕЛИУ туйреу фейилиниц белгисиз дэрежеси,
ТУЙРЕТИУ туйреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЙРЕУ ф- Ушы истей бир затты екиншисине шаншыу яма-
са еткериу. *
ТУЙРЕУИШ ц. илмешек.
ТУИРЕУЛИ кел. Туйредип цойылган, шаншыулы.
ТУЙРЕУСИЗ кел. Туйрелип цойылмаган, шаншылмаган.
ТУЙРЕУШИ ат. Бир нэрсени туйрейтугын, шаншатугын
адам, киси.
ТУК ат. I- Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц денесинде
болатугын майда жун. Нийетбайдыц бет-ауызын тук басып ке*
типти («Сэл окт.» г.). Ат аунаган жерде тук цалады («КК*
л. н.»). 2. Ауыс. Цештеце, цешнэрсе. ♦ Тук жоц — дым жоц.
Журегиниц туги бар — цешнэрседен цорыцпайтугын батыр. Тук
таслау — жуни тусиу, тулеу. Туги жыгылыу — бети цайтыу,
Бетиниц туги шыгыу—ашыуланыу, тулланыу..
ТУКИРГИЗИУ ц. тупиргизиу.
ТУКИРГИШ ц. тупиргиш.
ТУКИРИК Ц. тупирик.
ТУКИРИУ ц. тупириу.
ТУКЛИ кел. Туги бар, туги кеп.
ТУКСИЗ кел. Туги жоц, туги болмаган.
363
ТУКСИЙСИУ туксийиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУКСИЙТИУ туксийиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУКСИЙИУ ф. Кабарын уйиу, жаратпау. Камекбай уйге
киргенлерге туксийе карады (Ж. Аймурзаев).
ТУЛЕН ц., тюлень.
ТУЛЕНИУ тулеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУЛЕТИУ тулеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУЛЕУ ф. I. Жанлы-жаныуарлардыц жазгы мэцэлде жу*
ниниц тусиуи. Жас журек асау тайдай туулап, тулеген цар-
шыгадай эласпанды кусейди (К. Султанов). Азатлыц тацын-
да цуслардай тулец, Кезлериц шын бахыт нурларын керди.
(И. Юсупов). 2. Адамлардыц терисиниц цабыршацланып
тусиуи, сыйырылыуы. 1
ТУЛИК: терт тулик мал ат. Шаруа малларыныц терт ту-
риниц жыйнацланган улыума аты. Ац ордалы ашамайлы
цыяттыц, Совхозында терт тулик мал еседи (К. Султанов).-
ТУЛКИ ат. Ийт тухымлас узын тумсыцлы сут емизиуши
сумлыклы жыртцыш ац. ♦ Тулки малахай—тулки терисинен
тигилген малахай.
ТУЛКИДЕЙ кел. Тулки сыяцлы, тэризли, тулкиге усаран,
мегзес. Караматдийин тулкидей сезди басца жацца бурды
(Ж. Аймурзаев)..
ТУЛКИЛИК ат. КУУЛЫ^> сумлыц, цийлекерлик. жалатай-
лъщ
ТУЛКИШЕК ат. 1. Тулкиниц кушиги, баласы. 2. Балалар
ойыныныц аты. тулкишек-тулкишек ,тунде цайда барар-
сан? («КК. х. с. ж.»).
ТУЛКИШИ ат. Тулки аулаушы, услаушы.
ТУН ат. Кун батцаннан тац атцанга дейинги уацыт, ацшам-
Январьдьщ бас гези, тун цэм ызгырыц (Б. 1^айыпназаров).,
♦ Тун бойы—туни менен. Олар узац тун боны сейлесип жатты
(К. Ирманов).
ТУНЕК ат. 1. Карацгы, тас тунек. Тунекти жацты етер жу-
зиц геззал кыз (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. КамаУ» езиу, цуллык.
Халык умытып ески тунек дэуирин, Мэцги тутты нэубэцэрдиц
сэуирин (Т. Кабулов). ♦ Тас тунек—тастай царацгы. Шыра
ешкен жайдын иши тас тунек (А. Шамуратов).
ТУНЕРИСИУ тунериу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУНЕРИТИУ тунериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУНЕРИУ ф. I. Булттьщ бир жерге топланып, жауайын
деп турган уакыты. Аслан тунерип, цабагын царсы жауыптур
(Н. Дэукараев). 2. Ауыс. Кабагын уйиу, туйиу, иренжиу,
«Эх»-деди де гарры цалды тунерип, Жас жигитти сегетугын
тур берип (У. Сейтжанов).
ТУНЕРИУШИ ат. Кабагын уйиуши, адам, тулланыуш»
киси.
ТУНЕСИУ тунеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУНЕТИУ тунеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
564
ТУНЕУ ф. 1 К°ныу, жатып шыгыу, тацды асырыу. Некер*
лерге арнаулы буйрыц болганынша, сол жерде тунеп цалыу-
ра буйрыц берилди (К. Султанов). 2. Ауыс. дин. с. Сыйы-
ныу, жалыныу, жалбарыныу, тилек етиу мацсетиндеги диний
угым. Эуле цоймай тиледи, Масайыц цоймай тунеди («Коб-
лан»).
ТУНЕУ ГИ кел. Баягы, анакунги. Тунеугиден берли ел им
устинде намэртлик етким келмеди («Эмиудэрья» ж.).
ТУНЕУШИ ат. 1. ^оныушы, жатыушы. 2. Ауыс. дин. с.
Сыйыныущы, жалбарыныушы.
ТУНЛЕТИУ ф. Тунде журиу, ацшамлап цыдырыу.
ТУНЛИК кел. Тун бойына тен. Бир тунлик жол екен («КК.
х. е.»).
ТУЦИЛДИРИУ туцилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУЦИЛТИУ туцилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУЦИЛИУ ф. I. Умитленбеу, гудер узиу. Шийрин жаннан
туцилип, Айдос цашып барады (Бердац). 2. Цапаланыу, ууа-
йымланыу.
ТУНЛИК ат. Кара уйдиц шацарарыныц устине жабату-
₽ын терт муйешинде байлайтугын жиби бар, кийизден ямаса
басца нэрседен исленген зат. Туцликти тусирип сейлести. олар.
Есите алмадым, не дести олар (И. Юсупов).
ТУЦЛИКЛИ кел. Туцлиги бар, туцлик жабылган.
ТУЦЛИКСИЗ кел. Туцлиги жок, Туцлиги жабылмаран.
ТУЦЛИКТЕИ кел5 Туцлик сыяклы, тэризли, яцлы, туцлик-
ке усаран, мегзес.
ТУП ат. 1. Иши цууыс ыдыстьщ ямаса басца бир заттыц ей
теменги жары, асты. Полат найза цап тубинде жатпайды («КК-
х. н.»). 2. Осип турган агаштыц, шептиц, есимликтиц цэрбир
данасы. Есигимиздиц алдында еки туп агаш есип турыпты
(О. Айжанов). 3. Жаны, цасы. Тарам-тарам ет берер, оны кай-
да цоясан? Тал тубине цояман («КК-Х-С- ж.»). 4. Ацыбети,
шыццан теги, негизи. Урлыц—урлыцтын туби цорлыц. Жацсы
менен тамыр болсац туби билис болар, жаман менен тамыр
болсац туби урыс болар («КК-х- н.»). 5. Ауыс. Терек, шептиц
т. б. есимликлердиц жерге кирип турган белими. Есик ал-
ды ндагы байтеректин биреуин тубинен шауып жоц етип би?
реуин Геллеклеп цайтыныз деп, эмир етти («КК- х. е.»).
♦ Тубине жетиу—а) туцымын цуртыу, жоц етиу. Бес тоцсан
боп тубицизге жетемиз (Омар), б) аныцлау, белгилеу, мэ-
лимлеу. Туп нусца—дэслепки айтылган ямаса жазылган тури.
Туп тамырынан жоц болыуы—изи цалмай жойылыу, цурыу.
Жыиаятлы элементлер туп тамырынан жоц болып, милиция-
нын бурынгы кутэ ауыр, цыйын цэм цэуетерли иси ансатла-
сып киятыр (А. Бекимбетов).
ТУПЭЛЕМ т. с. КУУанышта» тацланганда айтылатурын сез.
ТУПИРГИШ ат. 1. Тукирик Г таслайтурын ыдыс. 2. Кеп
тупириуши адам.
365
ТУПИРИК ат. 1. Ауыз цууыслыгындагы безлердиц ислеге
шыгарыушы цэм ауцатты шайнауга хызмет ететугын суйыц*
лыц, силекей. 2. Усы суйыцлыцтьщ тупирилетурын белеги.:
Туп дегенде тупирик жерге туспейтугын сууыц еди («КК- поэз.
ант.»).
ТУПИРИКТЕЙ кел. Тупирик сыяцлы, тэризли, яцлы тупи-
рикке усаран, тэризли.
ТУПИРИНИУ тупириу фейилиниц езлик дэрежеси..
ТУПИРИУ ф. Тупирикти, силекейди ауыздан шыгарып тас*
лау. Жамал журеги айнып, жан-жагына тукире берди («Сэл.
Окт.» г.).
ТУПИРТИУ тупириу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУПКИ кел. I. Эдепки, дэслепки, баслапцк. 2. Негизги, тий*
карты. Суффикслер тубир сездиц Тупки мэнисин езгертип*
жаца мэниге кеширеди («КК* т- грамм»). 3- Ен теменги, пэс*
ки.
ТУПКИЛИКЛИ кел. I. Турацлы, жергиликли. Совет цуки*
мети дэуиринде КазаКстанДа цэм Орта Азияда тупкиликли ха*
лыцтыц. Советлик интеллигенциясы цэлиплести- 2. Негизги тий*
карты.
ТУПКИР ат. I. Ец шет, алые жер. Келиншек -кез кермес*
цулац естпес тупкирге келдик рой (Н. Дэуцараев). 2. Ец тер*
ги туби.
ТУПЛЕГИШ кел. Заттыц тубин туплеуди жацсы билетурынг
мелей ал ату f ын адам.
ТУПЛЕНИУ туплеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТУПЛЕСИУ туплеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУПЛЕТИУ туплеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУПЛЕУ ф. 1. Муцабалау, цаплау. Диссертация туплеуге
тапсырылды. 2. Туби тускен шелекке жацадан туп салыу. Те-
мирши сэл уацыт ишинде бес-алты шелекти туплеп болды.
ТУПЛЕУШИ ат. I. Муцабалаушы, цаплаушы. 2. Туп салыу*
шы, туп орнатыушы.
ТУПЛИ кел. Туби бар, туп цойылган, исленген.
ТУПСИЗ кел. [.Тесик, жыртыц. Тупсиз шелек. 2. Ауыс. Те*
рец шуцгил, шунцыр. КЫРК. цулаш тупсиз зинданга апарыптас*
латты («Кырц цыз».). 3. Ауыс. Ойланбайтугын, ойсыз, цопал.
ТУР ат. 1. Ажар, пишим, элпет, рец, тус, К9 бийкеш, бул не*
туриц цашып кетипти рой (А. Бекимбетов). 2. Тийре, цыйлы.
Тартым жалгаулары еки турли болады.
ТУРГЕЛИУ ф. I. Орнынан турыу, тикейиу. -Тургел не цылып
атырсац? — КуДай Урды, мен винтовкадан айырылдым (0. Айжа-
нов.) 2. Уйцыдан ояныу, турыу.
ТУРИК. кел. Турилген томпайган. ♦ Турик ерин-турилген
салпы ерйн. Отенияз Ахметов сулыушыцтан келген, турик ерин*
леу цара шашлы бала еди (Ж. Аймурзаев).
ТУРИКДЕУ кел. Сэл турилген, томпайганлау.
ТУРИЛДИРИУ туриу фейилиниц езпдик дэрежеси.
30 . ' . -
ТУРИЛИУ ф. ^айырылыу, кетерилиу. Турилген етек ашылып,
€з аягына басылып, Жасырган сыры шашылып, Толы журтца
керинген бар (С. Мэжитов).
ТУРИНИУ туриу фейилиниц озлик дэрежеси.
ТУРИУ ф. I. Кайырыу, кетериу, Еки жецин турип алган (К.
Досанов). 2. Тыц-тыцлау, байцау. Журт жолыца царап отыр,
Турип ^улагын жаслар (С. Мэжитов). ♦ Куларын туриу-а)
кеуил ^ойып, ыцлас пенен тыцлау. Эмиудеги асау тол^ын да-
уысын. Еситкендей турилди бир цулагы (Т. Сейтжанов),
45) умитлениу, дэмелениу.
ТУРИУЛИ кел. ^айырылыулы, кетериули.
ТУРИУСИЗ кел. Кетерилмеген, цайырылмаган.
ТУРИУШИ ат. Кайырып цоятугын адам, кетериуши.
ТУРКЛЕР ат. Туркияныц тийкаргы халцын цурайтугын ха-
лыц, турк халкы.
ТУРКМЕНЛЕР ат. Туркменстанныц тийкаргы хал-
1^ын цурайтугын, пайда ететурын халыц, туркмен халцы.
ТУРЛЕНДИРИУ турлениу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУРЛЕНИУ ф. 1. Цулпырыу, езгериу, гуллениу, жайнау,
дениу. Кетесиндей шебердиц, Турленип жер жасанды (К. Сул-ч
танов). 2. грамм. Сеплениу, езгериу,
ТУРЛЕСИУ турлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУРЛЕТИУ турлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУРЛЕУ ф. 1. Бир заттыц устине бояу жагыу, бериу. 2 грамм.
Сезди сеплеу.
ТУРЛЕУШИ ат. 1. Затты бояушы, жагыушы. 2. грамм.
Сезди сеплеуши.
ТУРЛИ кел. ^эрцыйлы, ^эртурли, Кен далалар цулпы де*
нип, Турли гуллер кегерди (Д. Назбергенов).
ТУРЛИШЕ р. ^эртурли, турли-турли. Жалгыз баласыныц
белгисиз жогалганын ^андай жоллар менен- аныцлауга тур-
лише план дузди (А. Бекимбетов).
TYPME I ат. ген. с. Цыз-келиншеклер басына орайтугын
ямаса жигитлер белине бууатугын жипектен тогылган гезлеме.
А^сунгилдин он жагында ошагы, Селкилдейди турмесиниц ша-
шагы («КК-~Х- К»)- Ба^ан цурды, жууен салды, Белине тур-
месин шалды (Берда^).
TYPME И ат. II. Жынаятлы адамларды услайтугын жай 2,
Суд тэрепинен белгиленип жыл берилген адамларды цамап
цоятугын орын, бина. Турмеге салыу. Турмеге ^амау. 3. Ауыс.
Адамалардыц турмыс етиуи ауыр болган, экономикалыц ^эм
сиясий жа^тан езилиуде жасап атырган орын. Патша Россия-
сы хальщлардыц турмеси болган.
• TYPME III к. турмеу.
ТУРМЕУ ф. Бир затты кетермеу, жыйнамау, цайырмау Уй-
диц есигин жо^ары турмеу керек, —деди гарры (К. Айымбе-
тов).
TYPMEXAHA ат. Судланган, айыпланган, цылмыс еткей
367
адамларды цамайтугын, сацлайтугын белме, цамацхана. Ол
турмеханада жатыр.
ТУРП ат- Тури когислеу болатугын, салгамга усаган, ауцаг
ца цосылып писирилмей желинетугын овощ осимлиги цэм оныц
туйнеги, цасылы.
ТУРПИ ат. 1. Бир нэрсени егейтугын ямаса сургилеп таза-
лайтугын эсбап. Жезден ислеген цуманныц сырты тотыгып кир*
лесе, оны турпи менен артады. 2. Ауыс. Сыйцы, тури. Жигит-
тиц тэрепи сондай, Ата беглер турпи цандай, ^еш уацытта
адам бундай, Болган жерини кермедим (Бердац).
ТУРПИДЕЙ кел. Турпи сыяклы, тэризли, яцлы, турпиге уса*
ган, мегзес.
ТУРПИЛЕНИУ турпилеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТУРПИЛЕСИУ турпилеу фейилиниц шериклик дэр,ежеси„ ч
ТУРПИЛЕТИУ турпилеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУРПИЛЕУ ф. Турпи,.менен сургилеу.
ТУРПИЛЕУИ1И ат. Турпи менен сургилеуши.
ТУРРИЙИУ ф. Бир сыРтцы куштиц тийиуи нэтийжесинде
денениц исиуи, топпайыуы.
ТУРТИНИУ туртиу фейилиниц езлик дэрежеси.
. ТУРТИСИУ туртиу фейилиниц шериклик дэрежеси
ТУРТИУ ф. К4олдыц ямаса басца бир заттыц ушы менен
биреуди ямкса бир нэрсени нукыу, ийтериу. Жубаныш жанын-
даты Базарханды эсте туртип жиберди (О- Хожаниязов).
ТУРТИУШИ т. Ийтериуши, нуцыушы.
ТУРТКИ ат. 1. Цозгаушы, ийтериуши. 2. Себепши, себеп*
кер. Ташкентке оцыуга кетиуиме Цалендёрдиц сези маган ул-
кен туртки болды. 3. Ауыс. Биреулердиц сыйыстыргысы келме-
уи, кейинине тусиуинен корген жэбир, жапа. •
ТУРТКИЛЕУ ф. Кайта-цайта туртиу. Ауцатланып болыу-
дан-ац кайтайык деп Бектемирди турткилеу менен болды
(X. Сейтов). Олар бизди турткилеп цоймады (X. Сейтов).
ТУРТКИЛЕУШИ ат. Туртетугын адам. .
ТУРТКИШЛЕУ ц. турткилеу.
ТУРШИГИУ ф. Титерениу, дирилдеу, цалтырау. Баягы бац-
сыда берди ызаны, Сейлесе туршигип денем цызады (С. Ну-
рымбетов).
ТУРШИГИУШИ ат. Дирилдеуши, цалтыраушы.
ТУРШИК кел. Ашцылтым, ашшырац.
ТУРШИКЛИ кел. Ашцылтымлы, турышлы.
ТУРШИКТИРИУ туршигиу фейилинин езлик дэрежеси.
ТУС I ат. Уйцылаганда ойга тусетугын цыял, елее. ♦ Тус
кориу—уйцылаганда цандай да болмасын бир цэдийсени Ко-
зине елеслетиу. Кеше кеште болган исти, бткен ацшам кер-
ген тусти (И. Юсупов).
ТУС II ат. Кунниц мезгили, кун ортасы, кунниц ярымы.Тус
^агында тербеп самал, Турды сапца нарт нэлшелер (И. Юсупов)?
Ж
TYC III ат. Тур. келбет, рец. ♦ Туси сууыц— ашыулы, цэцэрли,
рэзепли, зэцэрли. Музапат буларды сууыц тус пенен цабыл ет-
ги (К. Ирманов). Турды орнынан, туси сууыц, Кдлда цанжар
жарцылдап (И. Юсупов). Туси оцыу—езгериу, бети цууарау.
Бийдиц туси оцып кетти (К. Султанов). Ашыулы тус—-цэцэрли,
рэзепли. Айымжан бул ретте де тусине ашыулы караганы бол-
маса, цеш жууап цайтармады (С. Хожаниязов).
ТУСИК ат. 1. Уацыты толмай жансыз тууылган тел, бала.
2. Ауыс. Бала, нэресте, цэмме. Экемниц бизди таслап кеткеиин
ауылдьщ тусигине дейин билипти (К. Смамутбв).
ТУСИКТЕЙ кел. Тусик сыяцлы, тэризли, яцлы, тусикке уса-
ран, мегзес.
ТУСИМ ат. ©ним ,кирис. пайда. Былтыргыга Караганда бы-
йыл бизиц колхоздын тусими анагурлым артты («Сов. цц». г).
ТУСИМЛИ кел. ©нимли, пайдалы доходлы.
ТУСИМПАЗ кел. Пайдакунем, жырындыхор. Алламберген
жас уактынан-ац жырып жеуди, цалай да болса пул жыйып
мал табыудыц, улыума айтцанда тусимпаз жигитлердиц бирё-
уи болып ести («Эмиудэрья» ж.).
ТУСИМСИЗ кел. I. ©нимсиз, пайдасыз. 2. Тусиниги жоц ту-
синбейтугын.
ТУСИМСИЗЛИК ат. I. Пайдасызлыц, онимсизлик, 2. Ту-
синиги жоцлыц, тусинбейтугынлыц.
ТУСИНБЕСЛИК ат. Билмеслик, аццаулыц. Ол бул мэсе-
леде тусинбеслик.ислепти («Кыз. цц.» г.).
ТУСИНБЕУШИЛИК ат. Билмеушилик, ацгармаушылыц.
Бунын бэри тусинбеушиликтен шыгып отыр (©. Хожаниязов).
ТУСИНГИШ кел. Илгир, уццыш, тусимпаз.
ТУСИНДИРИЛИУ тусиниу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУСИНДИРИУ тусиниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУСИНДИРИУШИ ат. Билдириуши, угындырыушы, ацгар-
тыушы.
ТУСИНДИРМЕ ат. I. Бир нэрсениц мэнисин, жагдайын
ашып беретугын сыпатлама. 2. Болган уацыяны жазба турде
баянлайтугын аныцлама. Кэлесециз тусиндирме жазып берейин
ямаса ауызеки айтайын ыцтыярьщсизде («Эмиудэрья»).♦ Ту-
синдирме сезлик—сездиц жэне сез тиркеслериниц цэм фразео-
логизмлердиц мэнилерин ашып, оларды тацлайтугын луга г.
...тарийх тил цэм эдебияты инстутыныц сезликлер цэм терми-
нология белими усынылып отырган царацалпац тилиниц ту-
синдирме сезлигин иследи (КК- т- тус. с >> I- т-)-
ТУСИНИК ат. I. Угым аныцлама. 2. Пикир, ой.
ТУСИНИКЛИ кел. Белгили, мэлим, аныц, айцын. Аллам-
бергепниц астарлы сези Оразгулге де, молл ага да тусиникли
болды (Ж. Аймурзаев).
24-246 369
ТУСИНИКСИЗ кел. Белгили емес, аны^ емес, мал им емес.
ТУСИУИСИУ тусиниу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУСИНИУ ф. Бир нэрсениц ямаса еддийсе менен процесс"
тиц едл-жагдайын, сыр-сыпатын билиу, угыныу, ацгарыу. Жэ-
мийетлик класслардыц сыр-сыпатын жаеды тусиниу ушын
В. И. Ленинниц бут ед^кындагы тэлийматын терен уйрениуи-
миз керек («1^ыз. ед.» г.).
ТУСИНИУШИ ат. Ацгарыушы, угыныушы, билиуши.
ТУСИМПАЗ кел. Илгир, уедыш, еткир. Тусимпаз едял мол-
ланыц тагы бир гэптин ушльнын алып келгенин сезип, иши рым
етти (К. Султанов).
ТУСИРГИШ ат. I. Затты бир жерден екинши бир жерге ту-
сириуши. 2. Сууретке, кинога алыушы.
ТУСИРИЛИУ тусириу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТУСИРИСИУ тусириу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУСИРИУ ф. I. Машинжга ямаса бир нэрсеге тийелген яма’
са келиктиц устинде турган затларды, адамды жерге алып ед-
йыу, таслау. Оразгулдин уйине жацынларанда мени аттан ту’
сирди (Ж. Аймурзаев). А^ыргы тегинди тусирип болыута жа-
цынлаган еди, шыдап тура алмай ези де жэрдемге барды (0.
Айжанов). 2. Цалдырыу, таслау.
ТУСИРИУШИ ат. I. Затларды жерге едйыушы, таслаушы.
2. Сууретке алыушы.
ТУСИРТИУ тусиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУСИРТТИРИУ тусириу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУСИУ ф. Заттыц жоедрыдан темен барып жерге ямаса бас-
ед бир нэрсеге тирелиуи, келиуи, тоцтауы. Аспаннан не гуслей*
ди, жер нени кетермейди, («КК- х- н.»). ♦ Кыс'тусиу—цыс бо
лыу, едк: келиу. Сууга тусиу —а) суудан журиу, кешиу. б) жу-
уыныу, шомылыу- Кезге тусиу—белгили бир едсийети менен
атагы, шыгыу, мэлим болыу, кориниу. Мийрими тусиу—жаны
ашыу, аяу. Ецсеси тусиу—мэниси едшыу, сумирейиу, едпаланыу,
Журеги орнына тусиу — кеуили жай табыу, едредныштан цу-
тылыу. ^аеданга тусиу —а) едеданга усланыу, тутылыу. б)
Ауыс. алданыу, усланып едлыу. Талауга тусиу—бар-жогынан
айырылып едлыу. Изине тусиу — цуудалау. Шыц тусиу —тунге
едрай есимликтиц усти лэмлениу. Келин тусиу—турмыска шык-
едн едздыц куйеуиниц уйине келиуи. Тутедшга тусиу—едмауга
алыныу. Сууретке тусиу—заттыц керинисин езинен айнытпай
фотоаппарат аредлы едгазга тусириу. Сэти тусиу — оцайы
келиу. Ымырт тусиу — геугим тусиу, кун батып тас карайыу.
Еске тусиу—бир нэрсени кез алдына келтириу, ойына алыу.
ТУСИУШИ ат. Жоедрыдан ямаса бир нэрседен теменге келиу*
ши, тоедаушы, тирелиуши.
ТУСЛЕНДИРИУ туслениу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУСЛЕНИУ ф. Тусте чай ишиуге, ауедтланыу, дем алыуга
шыгыу, отырыу,
370
ТУСЛЕНИУШИ ат. 1. Тусликке шыгыушы. 2. Тусленип ке-
тиу ши.
ТУСЛЕС кел; Туси жагынан сэйкес келиу, бирдей болыу.
ТУСЛЕСИУ туслениу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУСЛЕТИУ туслениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУСЛИ кел. Шырайлы, рецли, сэтли. ♦ Тусли металл—ал-
тын, гумис, мыс, жез, цоррасын т. б. усындай цазба байлыцлар-
дыц улыума атамасы.
ТУСЛИК I ат. Кубла тэреп.
ТУСЛИК II ат. 1. Туски уацыт, мезгил, мапаз. 2. Тус уагын-
да жейтурын ауцат. ♦ Туслик жер—азанда колик пенен шыгып,
тусте келип жететугын еки араныц узынлыц елшеуи, бир мезгил-
лик аралыц.
ТУССИЗ кел. Туси, рени жоц.
1 ' ТЕСТЕЙ кел. Тус сыяцлы, тэризли, яцлы, туске мегзес, уса-
ран. Елеслер тап кеше керген тусимдей, Мэртлик сауашларыц
сениц «Арсенал» (И. Юсупов).
ТУТЕ ат. I. Жип хэм сабак орайтурын зат. Курбангул кей-
лек тигиу ушын дуканнан бир туте жип алды. 2. Шийшеден,
металлдан цэм басца да затлардан исленген иши цууыс зат.
Карасам пистолеттиц тутеси ушып кетипти (Ж- Аймурзаев).
3. ген. с. Шарыцтагы ийиктен улкен дурбезеге кийгизилип са-
бац орайтурын улкен нар камыстан исленген, узынлыгы 20
см. ге шамалас зат, тутик, най.
. ТУТЕ ДЕЙ кел. Туте сыяцлы, яцлы, тэризли, тутеге усаран,
мегзес.
ТУТЕЛЕНИУ тутелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУТЕЛЕУ ф. Сабакты, жипти тутеге салыу, орау. .
ТУТЕЛЕУШИ ат. Сабацты, жипти тутеге ораушы.
ТУТЕНИУ тутеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУТЕТИЛИУ I тутеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТУТЕТИЛИУ II тутеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУТЕТИУ ф. От жагып тутин шыгарыу, пысцытыу. Бийби-
айым езинин ошарын тутетип, келе цылсын (Т. Кайыпбергенов).
ТУТЕТКИЗИУ тутетиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУТЕТТИРТИУ тутетиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТУТЕУ ф. Бир заттыц жанар алдындагы пысцый баслауы.
Мине, жаца гана цэр жер, цэр жерден морылар тутей баслады
J(T. Кайыпбергенов). Печи тартпай тутеп тур (0. Айжанов).
ТУТИГИУ ф. I. Ыссы кунде жумысты кеп ислеген ямаса жол
журген адамныц цатты шаршап мазасызланыуы. Ол цап цара
болЁтп тутиккен, цалт-цулт етип орнынан журеди, тарамыслай-
ган коллары дир-дир етеди (К. Султанов). 2. Кыйналыу. цапа-
ланыу.
. 371
ТУТИК ат. Суйыц зат ететугын сыбызгы сыяцлы жицишке
узынша зат, най. Тутик пенен суулы бояу себилген (Т. Жума*
Муратов).
ТУТИКШЕ ат. Тутиктиц кишкене тури, кишкене тутик.
• ТУТИЛИУ тутиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТУТИН ат. I. Оттан буудацлап шыгатугын зат. Пысцып атыр-
ран тутинди корип жетип келди (Т. Кайыпбергенов). Мылтыц-
тан шыццан тутинге, Ай менен кунлер тутылды («Мэспатша»),
2. Ауыс. 6з алдына семья болып отырган хожалыц, семья. Ол
да оз алдынд тутин тутетип бир шацарац болды (Н. Берекг-
шов). 3. Ауыс. 1^апалыц, куйик. Сыртым путин, Ишим тутин
;(Бердац).
ТУТИНДЕИ кел. Тутин сыяцлы, тэризли, яцлы, тутинге мег-
зес, усаган.
ТУТИНЛЕТИУ тутинлеу фейилинин озгелик дэрежеси
ТУТИНЛЕУ ф. Оттыц жанбай тутеуи, пысцыуы.
ТУТИНЛИК ат. Жаздыц куни шыбынларды келтирмеу уш^н
шоп-шарды, тезекти алыстырып, пысцытып цойган уйинди. Хэм-
мемиз дэрис тасыймыз, тутинлик саламыз (К. Досанов).
ТУТИНСИЗ кел. Тутини жоц, тутемеген.
ТУТИСИУ тутиу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУТИУ ф. I. Жунди, пахтаны ийириу ямаса басца нэрсеге
салыу ушын туйиртпегинен жазып жумсартыу, тазалау, сабау,
созыу. Жунлер киби тутилди, К^уйцадагы шашлары («Кырц цыз»
2. Ауыс. Тарцау, тарап кетиу. Кекте болса тутилген ац пахта-
дай, шубатылар таргыл булттын дизбеги (М. Карабаев). ♦Ту-
тип жеу — ез еркине цоймай бары-жогын зорлыц пенен алыу-
ТУТИУШИ ат. Жунди, пахтаны жазыушы, тазалаушы.
ТУУЕ к. с. Мойынламау, бийкарлау. Сейлемек тууе демимди
каттырац алыуга дабатылым бармады (К. Смамутов).
ТУУЕЛ р. Толыц, нац, тегин, путин, кемис емес. Алты ауыз
ала болса, ауыздагыны алдырар, Торт ауыз тууел болса, тебе-
дегини тусирер («КК. х. н.»). Он еки мушеси тууел (в. Хожа-
ниязов). Тенизге кеткен балыцшылар еле тууел келген жоц
<(А4. Абдиреймов). ♦ Аман тууеллик—аман-есенлик, жагдай,
ауцал, турмыс. Эжинияз жецгеси менен аман тууеллик сора-
сып отырды (К. Султанов).
ТУУЕЛЛЕНИУ тууеллеу фейилинин езлик дэрежеси.
ТУУЕЛЛЕСИУ тууеллеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТУУЕЛЛЕТИУ тууеллеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУУЕЛЛЕТТИРИУ тууеллеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТУУЕЛЛЕУ ф. Бары-жогын есапца алыу, зат саныныц ар-
тыц кемисин тексериу. Уацтын-уактын шопанлар багып журген
цойын тууеллеп турады.
ТУУЕЛЛЕУШИ ат. АртыЦ-кемин тексериуши, дурыслаушы,
ТУУЕСИЛИУ тууесиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
37?
ТУУЕСИЛМЕС кел. Таусылмайтугын, цурылмайтугын,
азаймайтугын. Тууесилмес гэзийнеге тап болды («КК- х- е >)*
О₽ы тууесилмес сур пулеметти, Тарийх тас устин^ орнатып
кетти (И. Юсупов).
ТУУЕСИЛМЕУ ф- Таусылмау, цуртылмау, азаймау.
ТУУЕСИУ ф. Тауысыу, цуртыу, тамам етиу.
ТУУЕСИУШИ ат. Тауысыушы, цуртыушы, тамамлаушы.
ТУУЕСТИРИУ тууесиу фейилинин озгелик дэрежеси.
ТУФИУ, т. с. Куйиниуди, ашыуланыуды, ызаланыуды бил-
диреди. Туфиу, бети цара, жолама жаныма.
ТУШКИРИК ат. Ауиздан, мурыннан шыццай цауа, сес, пыс-
цырыц. Балата тушкирик тийди.
ТУШКИРИНИУ тушкириу фейилиниц езлик дэрежеси.
ТУШКИРИСИУ тушкириу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТУШКИРИУ ф. ^ауаны мурыннан да, ауыздан да тосыннан
бирден ерксиз шыгарыу.
ТУШКИРТИУ тушкириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫГЫЗ кел. I. Калыц, жийи. Хан ауылында уйлер жуд^
тыгыз цонысласады екен (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс. Асыгысг
цыстау. Уацыт тыгыз жумыслары кеп. Жыйнац цысца еткерил-
ди (Б. Исмайлов).
ТЫГЫЗЛАНЫУ тыгызлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ТЫГЫЗЛАСЫУ тыгызлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЫБЫЗЛАТЫУ тыгызлау I фейилиниц' езгелик дэрежеси.
ТЫЕЫЗЛАУ I кел. Калыцлау, жийилеу.
ТЫГЫЗЛАУ II ф. Ныцлау, ныгызлау. Беккемлец, кетерип
тыгызлап бойды. КЭР исти шешиуге жумсап мол ойды (Э. Ша-
муратов).
ТЬШЫЗЛЫК ат. I. Жийилик, цальщлыц. 2. Ныцлыц, тарлыц.
ТЫГЫЗЫРАК кел. I. Калыцырац, жийирек. 2. Ныгырац, ны-
гызырац.
ТЫГЫЛЫНЫУ тыгылыу фейилинин езлик дэрежеси.
ТЫГЫЛЫС кел. Жийи, цалыц.
ТЫГЫЛЫСТЫРЫУ тыгылыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫГЫЛЫСЫУ тыгылыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЫГЫЛЫУ ф. I. Егинниц, есимликлердиц жийилениуи,
питиуи. 2. Ыдыстыц аузыныц, пителиуи, бекитилиуи, жабы-
лыуы.
ТЫГЫН ат- Ыдыстыц аузына тыгатугын зат.
ТЫГЫНЛАНЫУ тыгынлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТЫГЫНЛАУ* ф. Ыдыстыц аузын питеу, жабыу, бекитиу.
ТЫГЫНЛЫ кел. Тыгыны бар, тыгын тыгылган.
ТЫГЫНСБ13 кел. Тыгыны жоц, тыгын тыгылмаган.
ТЫГЫУ ф. 1. Шаншыу, сугыу, салыу киргизиу, 2. Беки-
тиу, жабыу, питеу,
ТЫГЫУШЫ ат. I. Шаншыушы, сугыушы, салыушы. кирги-
зиуши. 2. Бекитиуши, жабыушы, питеуши.
- 373^
• ; *
ТЫЗЫЛДАТЫУ тызылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫЗЫЛДАУ ф. Суйыц заттыц атлыгып шыгыуы, атльиыуы
ТЫЙРЫЗЫУ тыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫЙДЫРТЫУ тыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫЙДЫРЫУ тыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫЙПЬЩ кел. Хеш нэрсеси жоц, тып-тыйпыл.
ТЫЙПЫЛ кел. Отпейтутын, ушы, жузи жоц.
ТЫЙТАК/1АУ ф. 1^ыйсацлау, былгацлау ойранлау.
ТЫЙЫК ат. Цурал, жарац.
ТЫЙЫЛДЫРЫУ тыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫЙЫЛТЫУ тыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫЙЫЛЫУ ф. -I. Тоцтатыу, цойдырыу, иркиу. 2. Ауыс.
Болдырмау, тыйым салыу, ’
ТЬЩКЫЗЫУ тыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫККЫШЛАУ ф. Бир затты жасырыу, буйынтыцлау, ты-
гыу.
ТЫКПАЛАУ ц. тыццышлау.
ТЫКСЫРМАЛАУ ц. тыццышлау.
ТЫКСЫРЫУ ц. тыццышлау.
ТЫК-ТЫК ат. Тури кегис цурцылдайга усаган кишкене '
жабайы цус, ол кебинесе сагал, цасцыр журетугын жерлерде
журеди.
ТЫКЫЛДАТЫУ тыцылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫКЫЛДАУ ф. I. Бир заттыц екинши бир затца тийиущ
тацылдау, тырсылдау. 2. Кебинесе ж!к балалардыц шаццан
сойлеуи.
ТЫКЫЛДЫ ат- Бир заттыц екиншисине тийиуи нэтийжеси-
нен пайда> болган сес.
ТЫКЫР кел. Кебинесе териниц келте, цысца жуни.
ТЫКЫРЛАНЫУ тыцырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЬЩЫРЛАСЫУ тыцырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЫКЫРЛАТЫУ тыцырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫКЫРЛАУ ф. I. Тыцырлаган сестиц шыгыуы. 2. Хеш
нэрсесин цалдырмау. 3. Бир нэрсени изинен цалмай сорай бе-
риу, мазаны алыу. 4. Келтертиу, цысцартыу.
ТЫКЫРЛАУШЫ ат. 1. Сести шыгарыушы, тоцылдатыушы
2. Бир нэрсени тыцырлап алыушы.
ТЫКЫРЛЫ кел, Тыцырлап аыццан сес тысырлы.
ТЫЛ ат. Урыс болып атырган елдиц фронт сызыгы аржа*
гындагы басца территория. Уатандарлыц урыс жыллары тыл*
да ^адал хызмет етиудиц тарийхта болмаган мэртлик улги*
син керсетти («Кыз. цц.» г.).
ТЫЛТЫЙСЫУ тылтыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЫЛТЫЙТЫУ тылтыйыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫЛТЫЙЫУ ф. Окпелеу, ашыуланыу, ызаланыу, тулланыф
бултыйыу, цылтыйыу.
ТЫМАУ ат. Сууыц тийиудиц нэтийжесинде мурыннан суу,
кезинен жас агып, тушкире беретугын ауырыуы, грипп.
874
ТЫМАУРАУ тымаулау фейилиниц езлик дэрежеси,
ТЫМАУЛАТЫУ тымаулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
- ТЫМАУЛАУ ф. Сууыц тийип ауырыу, аязлау. ♦ Тумау ти-
йиу—аязлап тоцып ауырыуы.
ТЫМАУЛАУШЫ ат. Сууыц тийип ауырыушы, аязлаушы.
ТЫМПЫИСЫУ тымпыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси;
ТЫМПЫЙТЫУ тымпыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси,
ТЫМПЫЙЫУ ф. КешнэРсе билмегенсиу, сырын жасырыу,
сам-саз болыу, сазарыу, бозарыу.
ТЫМПЫЙЫУШЫ ат. Сазарыушы, бозарыушы.
ТЫМПЫК кел. 1. Кишкене, келте, тапалтас. 2. Ишинен
тынган, ишкирне.
ТЫМПЫЛДАУ ф. Шалт журиу, шаццан журиу аягын дик<
дик басыу.
ТЫМСАЛ ат. 1. Болжау, шама, тацмийин. 2. Мысал, _уа-
цыя. )\эдийсе. 3. эд. Басня.
ТЫМСЫРАЙЫУ ф. Тымсырайып отырыу, сазырайыу.
ТЫМСЫРАЙЫУШЫЛЫК ат. Тымсырайып отырыушы, са-
зырайыушы.
ТЫМ-ТЫРАКАИ р. Тумлы тусца кетиу, жэн-жацца тарау/
ыдырау.
ТЫМ-ТЫРЫС р. Тып-тыныш, цешцандай сес-семир жоц».
тын ыш лык.
ТЫМЫК кел. Самалсыз. желсиз.
ТЫМЫКЛАУ кел. Самалы жоц, самал еспеген,
ТЫМЫРАЙЫУ ц. тымсырайыу.
ТЫМЫРСЬЩ кел. Сыр шашпайтугын, ишкирне, тымсы-
райган. Тымырсыц болса ер оцбас, Тоцга жатса мал оцбас
' («КК- х- н.»).
ТЫН I ц. тыныу.
ТЫН II ат. Бир дана, биреу, данасы.
ТЫНБА ат. Суудыц айланып иркилетугын жери, айланба
шукыр жер, суудыц тынып турган жери.
ТЫНБАУ ф- Иркилмеу, тоцтамау, гидирмеу.
ТЫНДЫРТЫУ тындырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.,
ТЫНДЫРЫУ тыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫНЫБЫУ ф. I. Иркилиу, тоцтау, дем алыу. 2. Кеуилле*
ниу, жеделлениу, йошланыу. Кенлим кетерицки сайрайды ти*
лим, Тыныгып сайрасам тьщлайды елим (Д. Назбергенов).
ТЫНЫК кел. Ь КаРаранда жузиц керинетугын, меп-мелдир,.
шийишедей, таза. 2. Тыныш, тымыц.
ТЫНЫКТЫРЫУ тыныгыу фейилиниц ёзгелик дэрежеси.
ТЬШЫМ ат. Тынышлыц, дем алые. Тац атцалы тыным
таппай шаршаган изшилер палауга да ширенип тойып алды
;(Т. Кайыпбергенов).
ТЫНЫМСЫЗ кел. I. Тынымсыз, биймаза, тэртипсиз, шатац. ,
2. Тынбайтугын, цэрекетшен.
Тынымсызльщ ат. 1. Тынышсызлыц, биймазалыц, тэр*
375'*
типсизлик, шатацлац. 2. Тынбайтугынльщ, эррекетшенлик.
ТЫНЫС ат. 1- Дем алые, иркилис- 2. Тыныш, тыным. Елге
душпан тийсе боларма тыныс, Ел ушын тууган ер жатарма
тыныш? (Ж. Аймурзаев)! Агасы бардьщ ырысы бар- Иниси
бардын тынысы бар х- н.-»).
ТЫНЫСПА ат. Иркилиспе, узилиспе. Уза^ кунге бир гы-
ныспа етпеди (Т. Сейтжанов)- Гэптин бир тыныспасында Есен-
гелди баланы экелгенин сездйрди (К^. Султанов).
ТЫНЫУ ф. I. Токтау, иркилиу, 2. Питиу, болыу, 3. Men-
мелдир болыу, тазаланыу, тынышланыу.
ТЫНЫУШЫ ат. Дем алыушы, тоцтаушы, иркилиуши,
ТЫНЫШ кел. Жайлы- ^олайлы, жым-жырт. Уй^ыла тыныш
суйген, ярым, К^аражан, Дуньядан эрмансыз еттим мен бугин
(И. Юсупов).
ТЫНЫШЛАНДЫРЫУ тынышланыу фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ТЫНЫШЛАНЫУ ф. Иркилиу, токтау, басылыу, Бала ана-
сыныц цолына келиуден тынышланды (К- Досанов).
ТЫНЫШЛАТЫУ тынышланыу фейилинин езгелик дэреже-
си.
ТЫНЫШЛЬЩ ат. 1. Жым-жыртлыш, ^эрекетсизлик. Жай-
дын иши тынышльнда беленген (0. Айжанов). 2. Пара-
хатшылыш, еркин омир. Тынышлыц мийнет уранын. Сен
азатсан» жа^тысан (И. Юсупов).
ТЫНЫШСЫЗ кел. Тынымсыз тынбайтугын.
ТЫНЫШСЫЗЛАНЫУ ф. Мазасы кетиу, биймаза болыу.
Баласынан кептен хат хабар келмегенге Гулайым тынышсыз*
ланыуда еди.
ТЫНЫШЫУ ф- Басылыу. тынышланыу, сабыр етиу. •
ТЫН: тын жер кел. Егин егилмеген, тазадан ашылган, пар-
' тау жер.
ТЫЦАИТЫУ тыцайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫЦАЙЫУ ф. Цууатланыу, ныгайыу. Уатан-ана ма^сетине
ылайьщ, Еле берин есе бермек тыцайып (Ш. Сейтов).
ТЫНЛАРЫШ кел. Тыцлауды жацсы коретугын, адам.
ТЫН.ЛАНЫУ тыцлау фейилинин белгисиз дэрежеси.
\ ТЫНЛАСЫУ тынлау фейилинин шериклик дэрежеси-
ГЫЦЛАТТЫРЫУ тыдлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫЦЛАТЫУ тынлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЬЩЛАУ ф. Еситиу, цула^ салыу, шУлаК туриу. То^та по-
лат майданда, К^ызынын сезин тынлайды («Ер Зийуар»).
ТЫНЛАУШЫ ат. Тыцлап отыратугын, тыцлайтугын.
ТЫНШЫ ат. Жасырын турде анлыушы жансыз, агентг
шпион. Есенбай тыцшыга да, хабаршыга да*, сеннен к°лай‘
лы жигит жо^ (К- Султанов).
ТЬЩШЫЛЬЩ ат. Жасырын турде ацлыушыльщ, жансыз»
лыц, шпион л ьщ.
ТЫПЫРЛАНЫУ тыпырлау фейилинин езлик дэрежеси.
376
ТЫПЫРЛАСЫУ тыпырлау фейилинин шериклик дэрежеси,
ТЫПЫРЛАТЫУ тыпырлау ’фейилиниц езгелик дэрежеси«
ТЫПЫРЛАУ ф. Бир орында турмау, аягын цозгап цыймыл-
датыу, тыпырщыу. Алга царай сермейди, Аяцлары тыпырлай*
ды (Т. Жумамуратов).
ТЫПЫРШЫЛАУ ф. Шыдамау, тыпырлау, бир жерде тур*
май цозгала бериу.
ТЫПЫРШЫУ ф. Шыдамсызланыу, мазасы цашыу, тыпыр-
лау. Берне астьщгы ернин тислеп тыпыршып турды (Ж. Ай-
мурзаев).
ТЫРАРАЙЛАУ ф. КашыУ» зырлау, зытыу, зып бериу. Пир*
нияздвщ тасасын алыудан ийшан тырагайлап цашты (К. Ир-
манов) тырагайлап цаша бермец алдымда, Цатын цылып мен
аларман цэмменди («^ырц цыз»).
ТЫРАН: тыран балыц ат. Балыцтыц кишкене кеселеп ес*
кен турй, жалпац балыц.
ТЫРБАКАЙ кел. Кеселеу, жампыйган.
ТЫРБАНЫУ ф. Талпыныу, тырмасыу, тырбацлау, умты-
лыу. Рарры да болсац бизлерде, Бар кушти салдыц тырбанып
(«К^ырц цыз»).
ТЫРБАЦЛАНЫУ тырбацлау фейилинин езлик дэрежеси.
ТЫРБАЦЛАСЫУ тырбацлау фейилинин шериклик дэреже-
си.
ТЫРБАНЛАТТЫРЫУ тырбацлау фейилинин езгелик дэре*
жеси.
ТЫРБАНЛАТЫУ тырбацла? фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫРБАЦЛАУ ф. Тырмасыу, цомпацлау. 1^ырда цалганба-
ца тэризли тырбацлап шыгып кетти (Ж. Аймурзаев). Еки гез-
зал тыныш таппай тырбацлар (И. Юсупов).
ТЫРБЫЙЫУ ф. Келтериу, цыецарыу, жампыйыу, Келте
тана тырбыйган царабарацларды омырып, атлар да адым
атып киятыр (Т. Кайыпбергенов).
ТЫРБЬЩ кел. Келте, цысца, тапал, мыртыц, пэс, аласа.
ТЫРДАЙ: тырдай жалацаш кел. ц. жалацаш.
ТЫРЖАЛАЦАШ кел. Устинде кийими жоц, цыппа жала-
цаш. Тыржалацаш шомылып ырашта цумга аунап журген кеп
бала капитаннан уялып, езлерин сууга атты (А. Бекимбетов).
ТЫРЖАЦЛАСЫУ тыржацлау фейилиниц шериклик дэре*
жеси.
ТЫРЖАЦЛАУ ф. Ыржацлау, цыйсацлау.
ТЫРЖЫЙТЫУ тыржыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫРЖЫЙЫУ ф. I. Тырысыу, жыйырылыу, бурисиу. 2. КЫР-
сыкланыу, цырсыгыу. хэкислениу, ежетлениу.
ТЫ РЖ Ы К кел. I. Тырыс, бужыр. 2. Кекшил, тырыс, тэккэб*-
бир.
ТЫРКЫРАСЫУ тырцырау фейилиниц шериклик дэрежесщ
ТЫРК^ЫРАТЫУ тырцырау фейилиниц езгелик дэрежеси. ,
ТЫРКЫРАУ ф. I. Цашыу, зытыу. 2. Жаптагы суудыц эстег
сызатланып а₽ыуы.
ТЫРМА ат. Орылган шепти жыйнаганда ямаса сурилген
жердиц топырагын майдалап жумсартыуга арналран келикке,
тракторга тиркеп цолланатугын яки цол менен пайдаланатурын
агаштан, темирден исленген тисли цурал.
ТЫРМАДАИ кел. Тырмара усаган, мегзес, тырма сыяцлы,.
яцлы.
ТЫРМАЛАНЫУ тырмалау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЫРМАЛАСЫУ тырмалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ТЫРМАЛАТТЫРЫУ тырмалау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТЫРМАЛАТЫУ тырмалау фейилиниц езгелик дэрежеси,
ТЫРМАЛАУ ф. 1. Шеби орылган жердиц шебин тырма.
менен жыйыу цэм де сурилген жерди тырма менен тырнап ке-
сегин жэне цабыршагын майдалап босатыу, жумсартыу. Шу*
дигарланган жерлерди бэцэрде тырмалау керек (А. Жалме-
нов). Цэзирше бэцэрги егис ушын колхозга плуглар. тырмалау
бериледи (Т. Кайыпбергенов). 2. Есикти, кемикти яки со-
ран басца бир затты ашыу ушын аяц ямаса цол менен тырнау.,
Алыцлар деп кеп жылады. Дэруазаны тырмалады, Асха-
нага кире алмаган пышыцтай (И. Юсупов).
ТЫРМАСЫУ ф. Асылыу, ермелеу, умтылыу, жабысыу. Ул-
кен лардан машина тасбацадай тырмасып зорга шыцты*
(Ж. Аймурзаев).
ТЫРМЫШ ат. Бир затты арцан менен еки ийинге байлан-
ран жер, айцастырылып байланган нэрсе. Барры тырмышыш
шешти де, арцасына тацган шепшегин таслап, ...жигитлердиц,
алдына тусти (Т. Кайыпбергенов).
ТЫРМЫШЛАНЫУ тырмышлау фейилиниц езлик дэрежеси;
ТЫРМЫШЛАТЫУ тырмышлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ТЫРМЫШЛАУ ф. Бир затты беккемлеп байлау, тацыу.
ТЫРНА I ат. Аягы менен мойыны узын жыллы жерде есе-
тугын цус. Аспанда тырна тыр етсе, Жердеги газ цорцады».
Улкен уйде шаш алыспа болса, Киши уйдеги таз цорцадьг
(«КК. X. Н.Э.).
ТЫРНА II ц. тырнау.
ТЫРНАК ат.1. Аяц, цолдьщ> башпайындагы есип, жетилип
туратугын суйек цусаган цатты зат- Уш кунде бир ирет мон-
шага салды. Шаштаразлар шашын, тырнарын алды (А- Да-
былов). Турпидей тырнайды цэрбир тырнагы, Мазандаран
бэлесине усайсац (С. Нурымбетов). 2.Жайдыц пацса^ыныц
ец астыцгы цабаты, тырцан, фундамент. ♦ Тырнагына да тур-
майды—тец емес, миясар емес. Жаны тырнагыныц ушына кел-
ди—жаны цысылды. Эжел тырнагынан цутылды—елимненг
аман цалды.
ТЫРНАКЛАУ кел. Жайдыц тубине тырнац салыу, ислеу;.
978
ТЫРНАКТАЙ кел. 1. Кишкене, мирттай, огыры киши. 2.
Тырнаэда усаган, мегзес; тырнац сыяцлы, яцлы.
ТЫРНАК^ША ат. гр. Туура гэптиц, китап, мацалалардыц
газета журналлардыц атлары жэне ез мэнисинде цолланыл-
майтугын созлердиц еки жагынан цойылатугын белги.
ТЫ PH АЛ АУ ц. тырнау.
ТЫ PH АЛЫУ тырнау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЫРНАСЫУ тырнау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЫРНАТТЫРЫУ тырнау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРНАТЫУ тырнау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРНАУ ф- Бир затты тырнацты батырып из цалдырыу
«кий бир заттыц екиншисин жырып кетиуи. Ийининде кунлик
шапаны, Па^алга тырналып саны (Кунхожа).
ТЫРНАУЫ^ кел. Тырнауга урдислецген, тырнап жибере-
тугын.
ТЫРП: тырп етиу ф. Козгалмау. табжылмау, ^ыймылдамау*
Хеш кайсысыныз тырп етип ^озгалмац, нэубетти бизге бериц
(Н. Берекешов)..
ТЫРПЫЛДАТЫУ тырпылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРПЫЛДАУ ф. Аягын тик басып журиу. Туягы тырпыл-
дап баспа^ларда суу ишиуге жасцага келди (А. Шамуратов).
ТЫРРЫЙСЫУ тыррыйыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЫРРЫЙТЫУ тыррыйыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРРЫЙЫУ ф. I. Аяц-цолын жайып сэррийип жатыу. 2.
Ауыс. Косисиниу, менменсиу, тэкэббирлениу, озин жоцары са-
«нау. Мурынын кетерип тыррыйып тойда, Бундай киси табыл-
майды ^эр жайда («ХК- х- н.»).
ТБ1РРЫК кел. Тэкэббир, менмен, пан шыррыц.
ТЫРРЬП^ЛАУ кел. Тэкэббирлеу, менменлеу пацлау, шыр-
ры^лау.
ТЫ PC: тырс етпеу ф. Сес, дауыс шыгармау.
ТЫРСЫЙТЫУ тырсыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫРСЫЙЫУ ф. 1. Толыу, томпайыу, цампайыу, Ж»лини
тырсыйып журген кек цасцанын тууатугын уакты жакынлады.
{О. Айжанов). 2. Ауыс. Ашыуланыу, ызаланыу, исиниу.
ТЫРСЫЛДАТЫУ тырсылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
си.
ТЫРСЫЛДАУ ф. Тацырлау, тоцылдау, сытырлау.
ТЫРСЫЛДЫ ат. Сес, ун, дыбыс, дауыс.
ТЫРТАН.ЛАНЫУ тыртацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ТЫРТАН.ЛАЕЫУ тыртацлау фейилинин шериклик дэрежеси.
ТЫРТАНЛАТЫУ тыртацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРТАЦЛАУ I ф. Цолынан келмейтугын, куши жетпейту-
jFbiH зат^а жармасыу, босца эуере болыу, ^омпацлау, жыртац-
лау. Харыз алсац карбацлайды, К^арап турып тыртацлайды
(бтеш).
ТЫРТЬЩ кел. Жараланыудан яки денеге тускен дац, тац-
/ба, белги. Тамак; ушын талап еттим, Тыртыр болды куйип бе-
379
там (Бердац). Ол тыртыц кетпейди сыйпаган менен, Ол мэннг
цалады манлайымызда (И. Юсупов).
• ТЫРТЬЩЛАТЫУ тыртьщлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРТЬЩЛАУ I ф. Карманыу, жыртацлау.
ТЫРТЬЩЛАУ II кел. Жаралау, жыртыцлау.
ТЫРТЫСТЫРЫУ тыртысыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫРТЫСЫУ ф. 1. Тар, тыгыз болыу. 2. Ауыс. Айтысыу,
ежетлесиу.
ТЫРЫС I кел. Цацсал, арыц.
ТЫРЫС II кел. ^ызганша^, бурис.
ТЫРЫСКАК кел. Болар-бол масца ашыуланатугын, куйге-
лек, цызба, ашыушац.
ТЫРЫСПАЙ ат. мед. Ец цэуипли жуцпалы ауырыу. Апам
пацырдын иси цайттыма, экем ертерек тырыспайдан елип цал-
ды (К. Султанов).
ТЫРЫСТЫРЫУ тырысыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫРЫСЫУ ф. 1. Умтылыу, талапланыу, цэрекет етиу. Би-
ринши куннен баслап-ац баланын не ислеу керек екенин ту-
синдириуге тырысты (О. Айжанов). Жыллы сейлеп бир жу-
мыс ислеуге буйырса, кун деместен орынлауга тырысаман
(Ж. Аймурзаев). 2. Денениц бурисиуи, жыйырылыуы, цалтьь
рауы. Тимурдыц тырысып цалтырап атырган денеси бир ^ан-
та жай тапты (А. Бекимбетов). 3. Тулланыу, бурисиу.
ТЫС ат. I. Бир заттыц сыртцы цабаты, белеги, бети. 2. Да-
ла, сырт. 3. Артыц, белек, зыят. .
ТЫСАУ ц. тусау.
ТЫС^АРЫ р. I. Далага, майданга, сыртцары. 2. Зыятлыц,.
белеклик, артыцлыц.
ТЫСКАРЫЛАУ кел. Белеклеу, былайлау. .
ТЫСЛАНЫУ тыслау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ТЫСЛАСЫУ тыслау фейилинин .шериклик дэрежеси.
ТЫСЛАТТЫРЫУ тыслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ТЫСЛАТЫУ тыслау фейилинин езгелик дэрежеси.
ТЫСЛАУ ф. I. Затты екинши зат пенен баплау, кийгизиу»
2. мед. Денете цызыл бортиктиц шьиыуы, бертиуи.
ТЫШКАК ат. Асцазанныц бузылыуынан пайда болатугын
иш ауырыу, науцас, кесел, бийтап.
ТЫИЩАК/1АУ ф. Иш отиу ауырыуы менен ауырыу, нау-
цасланыу, кеселлениу, бийтапланыу.
ТЫ III КА И ат. I. Кемириушилер топарына киретугын жэнлик.
Оли арысланнан тири тышцан артыц («КК- х- н-»)- 2. Жыл аты.
ТЫШКАНДАЙ кел. Тышцан сыяцлы, тэризли, яцлы, тыш-
цанга усаган, мегзес.
ТЫШТАБАН ат. Аяц кийимниц ец эпиуайы тури. Кэл бала
аягына цырц жама^ тыштабан кийип, цолына иймек таяц.
алып, жолга рауана болды («КК-
ТЫШТАБАНДАЙ кел. Тыштабанга усаган, тыштабан сыяц-
лы, яцлы, тэризли.
380
ТЫЯНАК ат. I. Исеним, турац. 2. Суйениш, тирениш.
. ТЫЯНА1\ЛАУ ф. Исти питкериу, кеуилдегидей ислеу.
ТЫЯНАК/1Ы кел. Турацлы, исенимли. Ол тыянацлы етип
сейледи (Т. Нажимов).
ТЫЯНАКСЫЗ кел. Турацсыз, исенимсиз, уэдесиз. Оныц
тыянацсыз журеги сениц менен жолдас емес (Ж. Аймурзаев).
ТЫЯНА1\СЫЗЛЫК кел. Турацсызлыц, исенимсизлик.
ТЭ ат. «Т» цэрибиниц аты.
ТЮЛЕНЬ ат. Тецизде емир суретугын, гурек'аяцлы сут емиу- ’
ши жаныуарлардыц бири.
ТЮРКОЛОГ ат. Тюркология бойынша цэниге.
ТЮРКОЛОГИЯ ат. Турки халыцларыньщ тиллерин, тарий-
хын хэм мэдениятын .изертлейтурын илим, илимлер жыйнагы.
ТЮРЬМА ц. турме II.
ТЮРЬМАХАНА ц. турмехана.
• У 1 •
У ат. I. КаРаЦалпаЦ алфавитиниц жигирма алтыншы цэри-
6и цэм оныц аты. 2. У цэриби цулын, жулын, жулдыз, кундыз
созлеринде тил арты цысца айтылатугын дауыслы сести бил-
дирсе, коммунизм, физкультура сыяцлыларда созылыццырап
айтылады ягный бул еки жагдайда да У цэриби жазыладьь
♦ У витамини — организмге керекли витаминлердиц бири.
УБЫРЫП-ШУБЫРЫУ ф. Бириниц изинен бири дизилисип
журиу, шубырысыу, шубырыу, шожыу, ыгылыу. Ауылдын мал-
лары убырып-шубырып жайлаута царай кетти (О. Хожаниязов).
УВЕРТЮРА ат. муз. I Опера, балет, кионфильм цэм т. б.
музыкалы кириспе. 2. Оркестр менен аткарылатугын концерт-
ке тийисли музыкалыц шыгарма.
УГЛЕВОД ат. хим. ^айуанлар ягный жанлы-жаныуарла,р
менен есимликлер организминин тиришилиги ушын керекли
углерод, кислород, водородтан турган кеп санлы кец таралган
органикалыц цосылмалар группасы.
УГЛЕВОДЛЫ кел. Составында углеводы бар, углевод болган.
УГЛЕВОДОРОД ат. хим. Углерод цэм водородтан цурал-
ган органикалыц бирикпе
УГЛИКИСЛОТА ат. хим. Кемир кислотасы.
УГЛЕРОД ат. хим. Тэбияттагы барлыц органикалыц зат-
лардыц ец эцмийетли белеги —химиялыц элемент.
УГЛАН ат. Жас еспирим ер бала. Атадан айрылып гул-
пацлы углан, Сатылып басын эйледи (Эжинияз).
УГРАС *р. Сэйкес, сай, тец, жацын. Сулыулыгына ацылыц
уграс келемстей сарайлары бар («Эмиудэрья» ж.)
УГЫМ ат. I. Тусиник, ой, пикир. 2- Белгили бир затты яки
цубылысты танып билиу.
УГЫМЛЫ кел. 1. Тусиникли, айцын. Аныц пикир, угымлы
f
38Г
сезлерди керек етеди (Г. Есемуратов). 2. Тусингиш, зейинли*
•зэмли, ойлы.
УРЫМСЫЗ кел. L Тусиниксиз, тэсирсиз- 2. Пэмсиз* зейин-
сиз.
УЕЫНДЫРЫУ Угыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЕЫНЫЛЫУ угыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЕЫНЫСЫУ угыу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЕЫНЫУ угыу фейилиниц езлик дэрежеси.
УРЫУ ф. Тусиниу, ацлау, билиу. \ауа райын угып болмас*
Бар езиц де т^андай цылыц (И. Юсупов).
УРЫУШЫ ат. Тусиниуши, ацлаушы, билиуши.
УДАЙЫ р. Узиликсиз, бирдейи, мудамы, бэрцулла, бэр^ама*
Хэмме уацыт. Жас теллерди есириу, тэрбиялау жолында удайы
кенес береди (Ж. Сейтназаров).
УДАЙЫНА Р. Бирдейине, бэрцуллама, ^эмме уацытта.
УДАРНИК I ат. Атыу ^уралыныц затворыныц оц капсюли»
урып шыгатугын. от жандыратугын кушли белеги/
УДАРНИК II ат. Жумыс нормасын артыгы менен орынлай^
тугын алдагы искер, мийнеткеш.
УДМУРТ ат. РСФСР составына киретугын Удмуртия АССР
да жасайтугын, угро-фин тиллери топарына тийисли тиллер-
диц биреуинде сейлесетугын хальщ.
УДМУРТША р. Удмурт тилинде. Удмуртша сейлеу. Удмурт-
ии жазыу.
УЕЗД ат. Революниядан бурынгы Россияда хэм СССР да
1929-жылга шекем губерния составындагы административ тер*
‘ риториялыц белими, белиниу.
УЖЫБАТ ц. Ужыбатлы.
УЖЫБАТЛЫ кел. 1. Эхмийетли, абройлы, инабатлы, тэсир-
ли. Кенесбай отырганларга ужыбатлы хеш нэрсе айта алмады
(К. Султанов). 2. Райрат, батыл. 3. Жигерли, гайратлы, батыл-
лы. 4. Жарамлы, тэуир.
УЖЫБАТСЫЗ кел. Жигерсиз, гайратсыз. батылсыз.
УЗАБЫРАК кел. Алысыра^, кебирек, эдеуир, бираз бир
талай. Бир мэ^элде узагырац жерден мылтыцтыц дауысы еси-
тилди (Э. Шамуратов).
УЗАЙТТЫРЫУ Узайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЗАЙТЫЛЫУ Узайыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЗАЙТЫУ Узайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЗАЙЫУ ф. Созылыу, керилиу, тартылыу. Адамнын саясы
жолдын шетине тусип, ой жерде узайып ден жерде цысцырып
керинеди (0. Хожан-иязов).
УЗАК Р- I. Алые, цашыц. Тецизде журген бальщшылар кутэ
узацца кетипти (К. Султанов). 2. Бирталай, бирцанша, кэн, кеп.
Буннан кейин керпеге екеуи де кирип узац уацыт сейлести
(Т. Кайьшбергенов). ♦ Узах жаса—емириц узах болсын. Узах
жаса, бахытлы бол к;ызым деп, Кердим халыцтыц гуулеп шап-
пат^агысьгн (К. Султанов). Узац сапарга шыгыу—алые жолга
382
шыгыу. Агаш устасы, зергер, молла ушеУи УзаК сапарга шыгып-
ты (1^. Айымбетов). Узаеда созылыу-кепке дауам етиу, таусыл-
<мау. Отырыспа узаэда созылды (К. Айымбетов). ©мири уза^
болмау—кеп жасамау, ©мири кысца болыу. Бийшараныц емири
узац болмады (А. Дабылов).’
УЗАК^ЛАНЫУ узацлау фейилинин езлик дэрежеси.
УЗА^ЛАСЫУ узацлау фейилинин шериклик дэрежеси.
УЗА1£ЛАТТЫРЫУ уза^лау фейилинин езгелик дэрежеси,
УЗА^ЛАТЫУ уза^лау фейилинин езгелик дэрежеси.
УЗАК/1АУ ф. Алыслау, цашьщлау. Коринбей узацлап кет-
кенше олар, Барлыц халыц ^арап цозгалмай турды (Ж. Аймур-
заев). у-
УЗА^ЛЬЩ ат. Алыслыц, цашы^льц. Жолдыц уза^лыгы
зрммени болдыртты. (1^. Айымбетов). • .
УЗАК^СЫНЫУ ф. Алыссыныу, кашьщсыныу.
УЗАКША ат. Раргалар семьясына киретугын, пари ^арам-
тыл цус.
УЗА1\ШЫЛЫ1\ ц. узаклыц.
УЗАН^ЫРАУ ц. узацлау.
УЗАРТЫУ узарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЗАРЫУ ф. Созылыу созыу, узайыу, 1\айта бул дэстур
бурынгыдан да жацсы болды, жол узарып барды (А. Оразов).
УЗАТТЫРТЫУ узатыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
УЗАТТЫРЫУ узатыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЗАТЫЛЫУ узатыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЗАТЫСЫУ узатыу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЗАТЫУ ф. I- созыу, бериу, услатыу. Ол цолын Ерна-
зарга узатып сэлем берди (К. Султанов). 2. Кызды турмыс^а
шыгарыу, куйеуге бериу. Ержанныц ^арындасын узатып жи-
бериу бийдиц мойнында (К. Султанов). 3. Биреуди шыгарыу,
жолга шыгарып салыу, жибериу, атландырыу. Оны узатып са-
лыу ушын гуллэн бийлер атланды (Т. кайыпбергенов).
УЗАТЫУШЫ ат. I. Цол сызыущы, бериуши, услатыушы.
2. Кызды турмыс^а шыгарыушы. куйеуге бериуши. 3. Биреу
жолга шыгарып салыушы, шыгарыушы, атландырыушы.
УЗАУ ф. Алыслап, цашыцлап, жыра^лап кетиу.
УЗЫН кел. 1Жысцаемес, улкен. Сыртынан узын гене тек-
пен кийип, белин бууган (Ж. Сапаров). 2. Бийик тебе, шыц.
♦ Узын цула^—ауыздан-ауызга етип, ел арасында тараган ха*-
бар. Сапарбайды улкен жумысца алады деген гэпти узын ^у*
лантан еситтим (А. Оразов).
УЗЫНЛАУ кел. Бир нэрсениц екиншиден бас^асынан узын-'
лыгы, узыныра^.
УЗЫНЛЬЩ ат. ©лшем, бир нэрсениц узын бойы, гур^ы
Ол жер узынлыэда келгенде айтарлыцтай емес, бирац енли
(К^. Досанов).
УЗЫНЛЫ-КЕЛТЕЛИ кел. Узынлыгы бирдей емес узын
384 •
цэм келте, цэртурли. Оныц цолында узынлы-келтели еки шыбы<
гы бар (X. Санаров). .
УЗЫННАН-УЗА1\ р. Бир нэрсениц ©не бойына созылыуы»
узынлыгы. Анау узыннан-узац жарцырап атырган Эмиудэрья
(Н. Дэу^араев).
УЗЫНША кел. Сопацлау, созылыццы, ©не бойы, уп-узын;
Ол узынша шайнектен шайды симирип атыр (К. Смамутов)<
УЗЫНЫНА р. Узыны бойына, ©не бойына. Кейлеги узы-
нына жыртылган екен—деди бала кемпирге («Жеткиншек» г.)л
УЗЫР ат. Себеп. боне.
УЙБАРТЫУ уйгарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УИБАРЫЛЫУ уйгарыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЙБАРЫЛ ц. уйгарыу.
УЙБАРЫСЫУ уйгарыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЙРАРЫУ ф. 1. Белгили бир тоцтамга, шешимге келиу.
ойды мацуллау, келисиу, жуумацлау. Олар гезек пенен кезгир
алыуды уйгарды (М. Абдреймов). 2. Жорыу, шамалау. Рарры-
лардыц езлериниц уйгарыуы шыгар (Г. Изимбетов).
УЙЦАС ат. I. Сэйкес, ылайыц, уцсас. Жолаушылардыц тури,
кийимлери де бир-бирине уйцас (А. Оразов). 2. К^осыцтыц иши-
ниц яки ацырыныц бир-бирине унлес, сэйкес, болып келиуи.
Баягы тецеулер, баягы уйцас (Б. Исмайылов). .
УЙКАСЛАНЫУ уйцасыу фейилиниц белгисиз дэрежес^.
УЙК^АСЛЫЛЫК кел. Бирдейлик, сэйкеслик.
УЙКАСТ№РЫУ уйцасыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЙК^АСЬЩ ат. Ылайыц, сэйкеслик, уцсаслыц. Бундай
орынлар кебинесе поэзиялыц, уйцасыц туринде сацланган
(А. Каримов).
УЙКАСЫКЛЫ кел. уйкасыгы бар, уйцасыцца ийе.
УЙ^АСЫКСЫЗ кел. уйцасыгы жоц, уйцасыцца ийе емес.
УЙКАСЫМЛЫ кел. уйлесимли, байланыслы.
УЙКАСЫМСЫЗ кел. Уйцасымы жоц, уйцасыцца ийе емес-
УЙКАСЫУ ф. Унлесиу, уйлесиу, сэйкеслениу, созлердиц бир-
бирине уцсас сай келиуи. Ким билмейди цара сез, Уйцасып кел-
ген нацылды айт (Бердац).
УЙКЫ ат. I. Адамлардыц цэм жанлы-жаныуарлардыц ор-
ганизминде белгили бир уацытта цайталанып отыратугын, сана
хызметин токтататутын физологиялыц тынышлыц, дем алыу
^ацты. Оны уйцы цыстаганы соншелли отыра алмады (С. Сэлий-'
ев). 2. Ауыс. Дэстурли тынышлыцтыц басца нэрседен хабарсыз
цалы. Ауыл тым-тырыс, тыныш уйцыда (Ж. Аймурзаев). ♦
Уйцы ашар-уйыцлаган адамды сергек етиу. Уйцыда жатыу—а)
жатып дем алыу, уйцылау. б) Ауыс. мэцгилик коз жумыу, елиу.
Мавзолейде жатыр уйцыда Лёнин (Б. Кайынназаров). Уйцыга
кетиу—а) жатыу, уйцылау. б) Ауыс. о дуньяга кетти, дуньядан
етти. Камола кеп ауырыудан соц мэцгилик уйцыга кетти
(С. Айний). Тун уйцысын терт белиу—тыным бермеу, цайта-цай-
та тургызыу оятыу, тынышын алыу. Уйцылы кез—уйцысы ашпай.
384
кези жумыуы ту.ринде. Кус уйцылы,—уйцысы цашцан, тез-тез
ояна беретугын.
УЙЩЫЛАТЫУ ф. Уйцыга жибериу, жатцарыу.
УЙК^ЫЛАУ ф. Жатып дем алыу, кезди жумып уйцыга ке*
гиу, уйцыда жатыу. Шаршаран Арзым келиуден уйцылады
(С. Арысланов).
УЙКЫЛЬЬОЯУ р. Шала уйцы болыу, цатты уйцыламау, ма-
жырасы шырып жатыу, азы-кем уйцыда болыу. Арам усы куни
бир аласаттыц болатурынын сезгендей уйцылы-ояу жатыр екен
(К. Султанов).
УЙКЫПАЗ ц. уйцышыл.
УЙ^ЫСЫЗ кел. Уйцысы жоц, уйцысы цашцан.
УЙ^ЫСЫРАУ ф. I. Шалама-шекки уйцыда болыу, уйцысы
келиу, манаусырау, еснеу. Азанры уйцысырау дегеннен нышан
да цалмады (Ш. Сейтов). 2. Уйцыда жатып сейлеу, сейлениу,
бастырныгыу.
УЙК^ЫШЫЛ кел. Кеп уйыцлайтугын, уйцыдан бас кетер"
мейтурын, уйцыпаз.
УЙЛЫЕЫСТЫРЫУ уйлыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙЛЫРЫСЫУ уйлыгыу фейилинин шериклик дэре^кеси.
УЙЛЫРЫУ ф. I. Шамалдын куши менен тутинниц, шацныц,
булттыц бир орынга жыйналыуы, шацгыттыК топланыуы. 2г
Топланыу. шоцланыу, бир жерге жыйналыу.
УЙЛЫКТЫРЫУ уйлыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙМА ат. Жайылып жатцан цойыу батпац, батпацлыц, бал"
шыц. Гейде агаман деп омыраулар жер, Бирац, ултандагы уйма .
бермес жол (И. Юсупов).
УЙМАЛЬЩ кел. Батпацлык, балшыцлыц.
УЙПА-ЖУЙПА кел. Тэртипке салынбаган, эрре-тэрре; уй“
цы-туйкы. Дуударланган мойылдай цара шашлары да жабагы
жундей уйпа’жуйпа (0. Хожаниязов).
УЙПАЛАКЛАНЫУ ф. Былгасыу, цэррийисиу.
УЙПАЛАНДЫРЫУ уйпаланыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙПАЛАНЫУ ф. Урпейген, тэртипке келмеген, тикирейип
турган. Шашлары да уйпаланып калган... (С. Айний).
УЙПАЛАСЫУ ф- Келисиу, сицисиу, бирлесиу.
УЙЬЩ ат. Суудын, тубиие шоккен койыу батпац. Бир тана
кун тынып ацса егерде, Уйыц тебер еди Эмиудэрьяда (И. Юсу-
пов).
УЙЫЦЛАУ I кел. Батпагы барлау, ылайы барлау, ылайлы*
лау.
УЙЫКЛАУ II ц. Уйцылау.
УЙЫМ ат. I. Мэмлекетлик яки жэмийетлик шел кем. Мий-
неткешлер баслап жана уйымды (С. Нурымбетов). 2. Белгили
максет жолывда апаратугын адамлардыц топары. Елде баспа-
шыларга царсы жаслар уйымы лузилди (А. Элийев).
УЙЫМЛАСТЫРТЫУ уйымласыу фейилиниц. езгелик дэ-
режеси. .
25-246 385
УЙЫМЛАСТЫРЫУ уйымласыу фейилинин езгелик дэреже-
си.
УЙЫМЛАСТЫРЫУШЫ ат. I. Жэмлестириуши, бириктириу-
Ши, шелкемлестириуши. 2. Топластырыушы, жыйнастырыушы.
УЙЫМЛАСЫУ ф. I. Жэмлесиу, биригиу, шелкемлесиу.
Уйымласып барлыц. кушти бириктирип душпанга карсы турыу
керек (А. Бекимбетов). 2. Топланыу, жыйылыу.
УЙЫМШЫЛ ц. уйымластырыушы.
УЙЫСТЫРБ1У уйысыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙЫСЫУ ф. 1. К^уныгыу, буйыгыу. Менинше шеп болган
жоц, тап адамлар уйысыл цалды. («Эмиудэрья» ж.). 2. Бири-
гиу, топланыу. Мурты сипседей, сацалы ажырыцтай уйысып
цалыпты,... (К. Айымбетов).
< УЙЫТ1\Ы ат. I. Сутти уйытыу ушын салынатугын азган-
тай цатывс, ашытцы. Сауылган суг шетинен писирилип, оган
уйытцы салып цэм бастырылып койылды (А. Оразов). 2. Ауыс.
Тийкар, негиз. Суттей татыулыцца уйытцы болган тагы бир
жагдай бар (К. Султанов).
УЙЫТК^ЫЛАУ ф. I. Уйытцы салыу, уйытыу. 2. ц. уйытцыу.
УЙЫТК^ЫТЫУ уйытцыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙЫТ1\ЫУ ф. Шаннын, цардыц шамал менен уйирилип
куйынга айнгалыуы. Сендеги дубелей уйытцып, цозгалмас цас-
ла (С. Сэлийев).
УЙЫТЫЛЫУ уйыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЙЫТЫУ ф. I. Суйыц затты цойылтыу, суттен цатыц ислеу.
2. Ауыс. Тыцлаушыларды еликтириу, ыцласландырыу.
УЙЫУ ф. I. Цаты^тын цойыуланыуы, биригиуи, 2. Ауыс.
Колдыц, аяцтын жаны цозгалтпай кетип уйып цяалыуы. 3. Ауыс.
Ыцлас: цойыу, зейин салыу, тынлау. 4. дин. с. Намаз окыганда
молланыц изинде турып бнрге намаз оцыуы. Матрос казаклар-
дын мунлы цосыгын, Балыцшылар уйып тьщласар эне (И.
Юсупов).
УКАЗ ат. Хукиметтиц нызам кушине ийе болган царары.
«СССР га мийнети синген машина согыушы» ,\урмётли атагын
белгилеу '^а^кында СССР Жокаргы Совети Президиумыныц
Указы («Сов. КК->>Г)-
УКРАИН ат. Украин ССР-Да жасаушы тийкаргы халык
атамасы, усы халыцтын айырым адамы, у эки л и.
УКРАИНША р. I. Украин тилинде. 2. Украин сыяцлы.
УКРОП ат. бот. Ауцатца пайдаланылатугын ийисли, бац-
шада есетугын кек шеп.
УКСУС ат. Ауцатца цосылатугын, себетугын кышцылтым
дэмли суйыцлыц, сирке.
УККЫЗДЫРЫУ укцызыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УККБ13ЫУ ф. Айтып тусиндириу, уцтырыу, билдириу,
ацлатыу. ,
У1\КЫШ кел. Тусингиш, ацлагыш, зийрек, алгыр.
385
।
У1^САС кел. Сэйкес, мегзес, тэризли, секилли. Савелий Fap«
рыньщ басца ойлары да жоцарыдагыларга уцсас еди (К. Доса*
лов).
У^САСЛАУ кел. Сэйкеслеу, мегзеслеу. w
У^САСЛЬЩ ат. Сэйкеслик, биргелкилик, мегзеслик. Олар-*
дыц арасында аз да болса уцсаслыц бардай’сезиледи (К. Ка<
малов). ;
УК^САСТЫРЫУ уцсасыу фейилинин, езгелик дэрежеси.
УК^САСЫУ ф. Мегзесиу, усасыу, сэйкес келиу.
У^САТЫУ уцсау фейилиниц езгелик дэрежеси:
УК£АУ ф. Бир нэрсениц, адамныц, малдыц ис цэрекеттиц
яки уацыяньщ езиндей басца бир затца, уацыяга сэйкес келиуи,
сол сыяцлы болыуы. Шопан да басца кунликши талапкерлерге
уцсап езин базарга салады (К^. Айымбетов).
УКДЫРРЫЗЫУ уцтырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УКДЫРЫЛЫУ уцтырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
УЦТЫРЫУ ф. Тусиндириу, билдириу, ацлатыу,
УК^ЫП ат. Еп, зейин, ийкем. ©зинде уцып жоц мийнеткеш*
лер байлардан кеп азап керди (С. Арысланов).
УЦЫПЛЫ кел. Епли, зейинли, пысыц. Ха1\ыйКать1НДа да
Жумагул уцыплы басшы болган (Т. Кайыпбергенов).
’УЦЫПЛЫЛЬЩ ат. Пысыцлылыц, ийкемлилик, зейинлилик.
1^айыпназар доктордьщ шеберлиги, уцыплыгы болмаганда оц
аягы жазылмас еди (Ж. Аймурзаев).
У1\ЫПСЫЗ кел. Ецсиз, салац, олац, ийкемсиз. Ол улыума
уцыпсыз еди (И. К^урбанбаев).
УКЫПСЫЗЛЬЩ ат. Зейинсизлик, ийкемсизлик, олацлыц,
салацлыц. Уцыпсызлыцтан бэрцэма жумыстан босатылган
(А. Элийев.).
УКЫПШЫЛ ц. уцыплы.
УЛ ат. Ер бала. Хаялы Ул тууды, оныц атын Шынберген
цойды (Ж. Аймурзаев). Келинициз ул тууды, деди келген,
кемпирге медсестра («Жас ленинши» г.).
УЛАМА ат. дин. с. Дин ийелериниц ец сауатлы, билимли,
молла, алым адам. Крсыц пенен сазды улама цэм Шайыцлар
намацул кереди (К- Султанов^.
УЛАСКЫЗЫУ уласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛАСТЫРЫУ уласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛАСЫУ ф. I. Жалгасыу, ушласыу, бир бирине цосылып
тутасып кетиу. К^услар намасы бир-бирине уласып алыстан
еситиледи (К. Досанов). 2. Жетисиу, байыу, рауажланыу, цур-
рынласыу. Той-тойга кетти уласып. Хрмме журипти цууаны-
сып (С. Сейтжанов).
УЛБАЙТКЫЗЫУ улгайтыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛРАЙТКЫШ кел. • Кушейткиш, зорайтцыш.
УЛРАЙТТЫРТЫУ улгайтыу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
УЛРАЙТТЫРЫУ улгайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЛЕАЙТЫЛЫУ улгайыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЛРАЙЫУ ф. I. Ул кейку, кебейиу, асырыу, веку. К^ырман
басындагы сурен кем-кем улагайып ауылдьщ ишине келди
(К. Султанов). 2. ^айталау, азыгыу, кушейиу, зорайыу, асцьь
ныу. Ондай ислерди ислеу улгайып кеткен сон, бизлерге уят
(К. Ирманов). Ауырыу сол жерде улрайып кеткен (Ж. Сапа-
ров) . '
УЛЛЫ кел. I Улкен, зор, кушли, Халыц деген бир уллы
куш (С. Хожаниязов). 2. Кец пайтахт. Уллы атацлы, даццлы
болыу. Адам болып уллы атац алмага, Есигинде уйир-уйир мал
керек (Бердац). 3. Ер балалы ♦ Уллы ис—эцмийетли, пайда-
лы жумыс. Уллы мэртебе—аты шыгыу, жацсы атлы болыу,
даццы кетерилиу. Олар цызды ханра оерип, уллы мэртебеге
ийе болыуга умтылады (3. Насураллаев). Уллы соске—туске
жацынлаган уацыт. Уллы сэскеде оянып кезин ашеа жер бети
аппац царга малыныпты (К. Султанов). Уллы болыу-—а) дэ-
режели болыу, мэртебели болыу.—б) ер балалы болыу. Оз-
бек жасында уйленди. Онбесинде уллы болды Бердац).
УЛЛЫЛЬЩ ат. 1. Садтанатлылыц, цурметлилик. Тамыр-
ларда кернеп кушли кек цаны уллылыцца жэне беленди
Грек (И. Юсупов). 2. Улкенлик, нэцэнлик.
УЛЛЫРАК кел. Улкенирек, нэцэнирек.
УЛЛЫСЫНЫУ I ф. улкенсиниу, нэцэнсиниу.
УЛЛЫСЫНЫУ II кел. Озин басцалардан ж0Кары санау.
УЛПА кел. Жудэ майда зат. Салма ишине улпа топырац
толып цалган аярыцды бассац бурц етеди (Ш. Сейтов).
УЛПАЛАНЫУ ф. I. Майдаланыу, унталаныу. 2. Тутилиу
таралыу. К°йыУ цара булт улпаланып, Кун нурына жол берди
(К. Досанов).
УЛТ ц. миллет.
УЛТАБАР ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц цар-
ныньщ бир белеги ягный тоц ишек пенен улкен царынды бай-
ланыстырып турган агза.
УЛТАН т. I. Аяц. кийимниц табанга басылатугын, жерге
тийетугын жери, табаны. Шершм етигиниц ултаны тусип аягына
тас батты (С. Хожаниязов). 2. Каныцтыц кемениц цэм т. б.усы
сыяцлы теменги жагы, асты, ишиниц теменги жагы, туби.
3. Жаптыц, дэрьяньщ цэм т. б. ишки теменги жагы. Жыйнал-
ган халыц жап-салмалардын ултанына тусти (Ж. Аймурзаев).
УЛТАНДАЙ кел. Ултанга усаган, ултан сыяцлы.
УЛТАНЛАНЫУ ултанлау фейилинин, езлик дэрежеси.
УЛТАНЛАТЫУ ултанлау фейилиниц езгелик дэрежеси. *
УЛТАНЛАСЫУ ултанлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЛТАНЛАУ ф. Ултан салыу, ултан цойыу, ултан орнатыу.
УЛТАРАК ат. Аяцтыц табанына жумсац, жыллы болыу
ушын кийизден. яки басца заттан кесип алып, аяц кийимниц
ишки жагыныц ултанына салынатугын нэрсе.
УЛТАРА1\ЛАНЫУ ултарацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
388
УЛТАРАКДАСЫУ ултарацлау фейилинин шериклик дэреже-
си.
УЛТАРАК^ЛАТТЫРТЫУ ултарацлау фейилинин ерксиз дэ*
режеси.
УЛТАРА^ЛАТЫУ ултарацлау фейилинин езгелик дэрежеси*
УЛТАРАЦЛАУ ф. Аяц кийимге ултарац салыу, цойыу.
УЛТАРАК/1Ы кел. Ултарац салынган, ултарагы бар.,
УЛТАРАКСЫЗ кел. Ултарац салынбаган, ултарагы жоц.
УЛТАРАЦТАЙ кел. Ултарацца усаган, ултарац сыяцлы, тэ-
ризли.
УЛТАРЫУ ф. Етикке улыума аяц кийимге жацадан ултан
салыу. К^ызыл тацырдын майданында аягында жана ултараган
етиги' бар биреу журди (К- Ирманов).
УЛЫ-ДУБИРЛИ: улы-дубирли болыу ф. 1. Кэуетерлениу,
сескениу, цэуиплениу, Бир сез айтпаса болар еди деп иши улы-
дубирли болды (К. Ермаков). 2. Басабас, шауцым, тэртипсиз-
лик.
УЛЫКДТАН ат. Ищип жейтугын азыц-ауцат, напаца, бары.
Улыцпаныц да бар болса цалдырмай аламыз (С. Арысланов).
УЛЫ-^ЫЙКЫУ: улы-цыйцыу салыу ф. Шауцым ^шыгарыу,
бацырыс болыу. Биреулер улы-цыйцыу салып цосыц айтады
(К. Айымбетов).
УЛЫ-ТАСЫРЛЫ: улы тасырлы болыу. ф. Хэрцыйлы сес шы-
гарыу, аласапыран болыу. Жайдын иши улы-тасырлы болып
кетти (X. Сейтов).
УЛЫУ I. ат. I. Сууда жасайтугын жанлы-жаныуар, мац-
луц, легендарлыц эжайып у^кен жылан. Сууда не турли жэн-
лик болмайды, солардын бири улыу да сууда жасайды (А. Ора-
зов). 2. Халыц астрономиясындагы сол жэнликке багышлап
цойылган жылдыц аты. Жигирмага кирдим, жылымыз улыу...
(И. Юсупов).
УЛЫУ И ф. Ийттин, цасцырдын, шагалдыц дауысынсозып
цацсылауы, сес шыгарыуы. Тогай жацта цасцыр улып, шагал-
лар шууласты (Ш. Сейтов).
УЛЫУМА ат. Жалпы, барлыгы, бэри. Егер улыума халыц-
лыц иске кесент бериушилер болса жоц етемиз (Т. Кайыпбер-
генов).
УЛЫУМАЛАНЫУ улыумалау фейилинин езлик дэрежеси. ’
УЛЫУМАЛАСТЫРЫУ улыумалау фейилинин езгелик дэре-
жеси. .
УЛЫУаМАЛАСТЫРЫУШЫ; улыумаластырыушы сез кел.
лингв. Гэп йшиндеги биргелки агзаларды жэмлеп, улыумалас-
тырып келеди.
УЛЫУМАЛАСЫУ'улыумалау фейилинин шериклик дэрежеси.
УЛЫУМАЛАТЫУ улыумалау фейилинин езгелик дэрежеси.
УЛЫУМАЛАУ ф- I. Жуумаклау, жэмлеу. 2. Жалпылау, цэм-
месин цамтыу. вндиристин алдынгы тэжирийбесин улыумалау
керек («Сов. цц.» г.). .
' 389
УЛЫУМАЛЫ!^ кел. I. Бирдейлик, уцсаслыц, мегзеслик. 2.
Жалпылыц, цэммелик. Исте улыумалыц багдарды есапца ал-
ган мацул болады («Эмиудэряья» ж.).
УЛЬТИМАТУМ ат. I. сия,. Халыц аралыц жагдайларда яки
урысларда ец цатты шаралар корилетугынлыгын ескертетурын
ципломатиялыц талап, нота. 2. сойл. т. Цэ^ипли цатты талап.
УМБАР-ЖУМБАР кел. Домаланган, айцасцан. Атылран
цыргауыл умбар-жумбар болып тусти («Эмиудэрья» ж.).
УМТЫЛДЫРЫУ умтылыу фейилинин. озгелик дэрежеси.
УМТЫЛБ1СЫУ умтылыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УМТЫЛЫУ ф. I. Алга журиу, ентелеу, омыраулау, суриу.
Ешимбет кекирегин ашып, алга царай умтылды (А. Бекимбе-
тов). 2. Белгили бир мацсет жолында талпыныу, талапланыу,
3. Оцталыу, гезениу, тэуекел етиу. Автоматты душпанга ге-
зеп, оц атыуга умтылдым (X. Сейтов).
УМЫТ: умыт болыу ф. Естен шыгыу, умытылыу, Умыт бол-
ды енди маган, К^ыйынлыц ислер тускени («Мэспатша»).
УМЫТША!^ кел. Естен коп нэрсени шыгаратугын, есте сац-
ламайтугын, шалагай, алагадалыц, жацылгыш, умытатугын.
Кутэ умытшац екенсец, сол есицде жоцпа (X; Сейтов).
УМЫТШАК^ЛЫК/ кел. Умыта бериушилик, есте сацламау-
шылыц.
УМЫТТЫРЫУ умытыу фейилиниц езгелик дэрежеси:
УМЫТЫЛЫУ ф. Естен шыгыу, ядта болмау, ядтан шыгыу.
УМЫТЫУ ф. Естен шыгарыу; ядында сацламау, ядына кел-
меу. Баягы урысцанды да умытып кеткен еди (Т. К^айыпбер-
генов).
УН ат. Дэнди дигирманга, царазра тартып майдалау арца-
лы таярланган шийки ауцаттын майда тури.
УНАМЛЫ кел. Жацсы, пэкизе» тэуир. Ойы унамлы болган
соц ол цууанып кетти (С. Арысланов).
УНАМЛЫЛЫЦ, ат. Пэкизелик, жагымлылыц, тэсирлилик,
унайтугын.
УНАМСЫЗ кел. Унамлы емес, жарымсыз, тэсирсиз. Онда
унамсыз цэсийет хеш болган емес (Ж. Сапаров).
УНАМСЫЗЛЬЩ ат. Унамлы емеслик, жагымсызлыц, тэсир-
сизлик.
УНАТТЫРЫУ унау фейилинин езгелик дэрежеси.*
УНАТЫУ I унау фейилиниц езгёлик дэрежеси.
УНАТЫУ II ф. Копарып алыу, цопарыу, тусириу-
УНАУ ф. Жацсы кериу, цэлеу, жарыу, жагыныу. Оныц бар-
лык эдети, минези Жумашовца унап цалган еди (А. Бекимбе-
тов) .
УНИВЕРМАГ ат- Л\эр турли затларды сататугын улкен ду*
кэн.
УНИВЕРСАЛ I ат. ^эр турли цэнигеге ийе адам.
УНИВЕРСАЛ II кел. Хэр цыйлы, цэр тэреплеме били^шв-
2. ^эр турли нэрсени ислеуге ылайыцланган.
390
УНИВЕРСАМ ат. Таяр затларды царыйдарлардыц езлери
алатугын дукэн-
УНИВЕРСИТЕТ ат. )^эр цыйлы цэнигелерди таярлап шы-
гаратугын жоцаргы оцыу орны, билим беретугын арнаулы
орын.
УНСЫЗ кел. Уны жоц, унга ийе емес.
УНСЫЗЛЬЩ ат. Уны жоцлыц, унта ийе емеслик.
УНТА1< ат. Майда, усац, цыйцым.
УНТАК^ЛАНЫУ унтацлау фейилинин белгисиз дэрежеси.
УНТА1\ЛАСЫУ унтацлау фейилинин шериклик дэрежеси
УНТАК/1АТЫУ унтацлау фейилинин ©згелик дэрежеси.
УНТАЦЛАУ ф- Майдалау,цыйцымлау, усацлау, унтау.
УНТАЛАНЫУ унтау фейилинин белгисиз дэрежеси.
УНТАЛАУ унтау фейилинин езлик дэрежеси.
УНТАЛЫУ унтау фейилинин белгисиз дэрежеси.
УНТАСЫУ унтау фейилинин шериклик дэрежеси.
УНТАТТЫРЫУ унтау фейилинин ©згелик дэрежеси.
УНТАТЫУ унтау фейилинин ©згелик дэрежеси.
УНТАУ ф. Майдалау, ундай етип езиу. ©мирбек уйге келип
оцлау менен дэнди унтай баслады («КД- х- ©•»)•-
УНТАУШЫ ат. Майдалаушы, езиуши.
УНТЕР ц. унтер-офицер.
\ УНТЕР-ОФИЦЕР ат. ас. Патша цукиметинде цэм баска да
сырт еллердеги армия солдатларыныц арасынан шыццан киши
командир дэрежеси, сол дэрежеге ийе болган эскерлер.
УНЫРАТЫУ унырау фейилинин ©згелик дэрежеси.
УНЫРАУ ф. Омырылыу, майдаланыу, унырап тусиу.
УНТЫ ат. Бел, кетпен, шеккиш. шот, балта эсбапларынын
сап туратугын жери, орнататугын тесиги..
УЦЕЫЛАИЫУ уцгалау фейилинин езлик дэрежеси.
УЦЕЫЛАСЫУ уцгылау фейилинин шериклик дэрежеси.
УЦЕЫЛАТЫУ уцгылау фейилинин езгелик дэрежеси.
УНЕЫЛАУ ф. Бел, кетпен, шоккиш, шот, балталардыц ун*
гысын ислеу, согыу.
УНДЫЛ-ШУНДЫЛ ат- Толыгы менен, майда-шуйдесине
дейин цалдырмастан, тууел, толыц, цэммесин бастан аяц.
УП-УЗАК^ кел. Дым алые, огада алые, житирим.
УП-УЗЫН кел. I. Бийик, жоцары. Есиктин алдындагы терек
уп-узын болып ескен (А. Элиев). 2. Дым узын, эдеуир узын,
бираз узын.
УР ц. урыу.’
УРА ат. Дэнди, картофель, гешир цэм т. б. сацлау ушын жер-
дей цазылган орын, шуцыр-
УРАЛАУ ф. Дэнди урага салыу, урага кемиу.
УРАН I ат. Сиясий манили шацырыц, ундеу.
УРАН II ат. I- хим. Атом энергиясын алыу ушын цолланыла-
тугын радиоактивлик химиялыц элемент. 2. Радиоактивли цэ-
сийетлери бар ац тусли металл.
391
» >
УРАШЫ ат. Ура цазыушы адам, киси.
УРРАШЫ кел. Адамзаттыц хэм жанлы-жаныуарлардыц на»
шары, нашар тури.
УРРЫЗДЫРЬ1У урыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРРЫЗЫУ урыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРДЫРТЫУ урыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРДЫРЫУ урыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УР1\АН ат. 1. Палыз цэм цэрцыйлы осимликлердиц гуллеу
алдында жаца шыгып киятырган кишкентай сабагы. 2. Шарыц-
тыц пэриги менен ийикти тутастырып айлаядыратугын жип,
сабац.
УРК^АНЛАНЫУ урцанлау фейилиниц езгелик дэрежеси*
УР1\АНЛАУ ф. Урцан шыгарыу, урцан жайыу.
УРЛАНЫУ урлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УРЛАСЫУ урлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УРЛАТТЫРЫУ урлау .фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРЛАТЫУ урлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРЛАУ ф. Басца биреудиц затын жасырын алыу, царацшы-
лыц етиу, ийелеу. Бузауды урлаган егизди де урлайды («КД.
х. н.»).
УРЛАУШЫ ат. Биреудиц затын жасырып алыушы, царац- .
• шылык етиуши, ийелеуши.
УРЛЫД ат. Биреудиц затын, мулкин, ийесине билдирмей,
оннан рухсатсыз меншиклеу турдеги цылмыс, кэсип, цылыц.
УРЛЬЩШЫ ат. Урлыц ислейтугын адам, царацшы киси,
уры, гэззап. Урлыцшы елген адамды гууа тутады (<ДК^. х. н.»).
УРЛЫДШЫЛЬД ат. Урлыц етиушилик, урлыц пенен шу-
гылланыушылыц.
УРНЫБЫУ ф. Тэртипсизлик етиу, тынышсыз, тынымсыз.
УРНЫКДЫР кел. Тэртипсиз, биймаза, шатац-
УРПА ат. Ийленген цамырды жайганда цамырдыц устине
салынатугын ун.
УРПА1^ I ат. Тухым, нэсил, эулад.
УРПАК^ II; урпац цар. кел. Жумсац майда т^ар.
УРПА^ЛЫ кел. Урпагы бар, урпац салынган, урпацца ийе.
УРПА^СЫЗ кел. Урпагы жоц, урпац салынбаган.
УРТ ат. Жац суйеги менен ийектиц аралыгын тутастырып
туратугын ет, ауыз цууыслыгы.
УРТЛАМ ат. Бир жутым, урттыц толыу мелшери, жутым.
УРТЛАНЫУ уртлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УРТЛАТТЫРЫУ уртлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРТЛАТЫУ уртлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРТЛАУ ф. Уртлап ишиу, уртын толтырып жутыу.
УРШЫД I ат. Суйектен, агаштан, тастан, кесектен, ярым
шар формасында исленген сабы узынша болып келген, жун
яки пахта ийириу яшын цолайланган эсбап, цурал.
УРШЬД II ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц асыц
жилиги менен ортан жилигиниц жумыр басы.
392
УРШЫК/1Ы кел. Уршыгы бар, уршыцца ийе.
УРШЫКТАЙ кел. Уршыцца усаган, уршыц сыяцлы, тэризли,
яцлы.
УРЫ ат. Урлыц ислейтурын адам, царацшы киси. ♦ Уры коз—
цешкимге билдирмей жасырын турде цараушы адамныц. цара-
ган кези.
УРЫК I. ат. ^эр цыйлы жанлы-жаныуарда, адамзатларда
болатугын туцым.
УРЫК II. ат. Жумсац жер лер де есетугын, майда жапырац-
лы, бийиклиги бир метрге шамалас, киши бойлы баслайтугын
есимлик.
УРЬЩЛЬЩ I кел. Адамзатта, жанлы-жаныуарларда бола-
тугыи туцымлыц.
УРЫКЛЫК II кел. Урыц есип турган жер, майданлыц.
УРЫКСАТ ц. руцсат.
УРЫЛЫУ урыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УМЯМ-ПУТАК к. урим-путац.
УРЫНДЫРЫУ урыныу феййлиниц' озгелик дэрежеси.
УРЫНШАК кел. Жулпыс, тынышсыз. х
УРЫНЫУ ф. I. Талпыныу, тырысыу, умтылыу. 2. Соцлыгы-
сыу, дугисиу, цагысыу.
УРЫНЫУШЫ ат. I. Талпыныушы, умтылыушы, тырысыу-»
шы. 2. Соцлыгысыушы, дугисиуши, цагысыушы.
УРЫНЫУШЫЛЫК ат. L Талпыныушылыц, умтылыушылыц,
тырысыушылыц. 2. Соцлыгысыушылыц, дугисиушилик, цагы-
сыушылыц.
УРЫС ат. 1. Цураллы кетерилис, сауаш, согыс. Оннан соц
тагы сондай урыслар болды (К. Ирманов). 2. Гурес, тебелес,
жэнжел, кейис, тартыс.
УРЫС-КЕЙИС ат. Кейис, сегис, бацырыс, жэнжел.
УРЫС-KAFbIC ц. урыс-кейис.
УРЫСКАК кел. Ашыушац, даукес, жэнжелпаз, урыспаз.
Аш адам урысцац, арыц адам тырысцац («КК- х- н.»). •
УРЫСКАКЛЫК ат. Ашыушацлыц, даукеслик, жэнжелпаз,-
лык, урыспазлыц.
УРЫСЛЫ кел. Жэнжелли, тартыслы, кейисли.
УРЫСПАЗ ц. урысцац.
УРЫСПАЗЛЫК ц. урысцацлыц.
УРЫСТЫРЫУ урысыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРЫСЫМАК Ц. уры.
УРЫСЫУ 1 ф. 1. Тебелесиу, айцасыу. Сарыбак менен Ай-
ман кишкене пышыц уст11НДе цэпелимде урысып цалды («Жет-
киншек» г.). 2 Жэнжеллесиу, бацырысыу, ашшыласыу. 3. Ка~
гысыу, дугисиу.
УРЫСЫУ II урыу II фейилиниц шериклик дэрежеси.
УРЫУ 1 ат. 1. Кэуим, тийре. 2. Нэсил, урпац.
УРЫУ II ф. Сабау, согыу. Сабыр цолга тускен немецти
уаяц пенен урып далага шыгарды (К. Досанов). ♦ Кулаш
393
урды-тамамланды, алра умтылды. Шарц урды— цалласланы^
талпыныу, гезиу.
УРЫУЛАС кел. Бир урыудан, тийрелес, цэуимлес.
УСАРАН ц. усау.
УСАРЫРАД кел. Майдарац, цыйцымырац, унтагырац.
УСАК/ кел. 1. Майда, бир нэрсениц майда тури, усагьк
2. Киши, шагым, майда.
УСАДЛАНЫУ усацлау фейилинин бедгисиз дэрежеси.
УСАДЛАСЫУ усацлау фейилинин шериклик дэрежеси.
УСАДЛАТТЫРЫУ усацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УСА^ЛАТЫУ усацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
УСАЦЛАУ I ф. Майдалау, унталау, цыйцымлау, белиу.
УСАЦЛАУ II кел. Кишилеу, шагынлау.
УСАКЛЫК ат. 1. Майдалыц, цыйцымлыц, унтацлыц. 2.
Кишилик, шагынлыц, майданлыц.
УСАК/TYCEK ат. Майда-шуйде, ол-пул, анау-мынау. .
УСАС кел. Сэйкес, мегзес.
УСАСЛАУ кел. Сэйкеслеу, мегзеслеу.
УСАСЛЫК кел. Мегзеслик, сэйкеслик.
УСАСЫУ усау фейилиниц шериклик дэрежеси. ' (
УСАТ^ЫШ к$л. Бир нэрсени екинши бир нэрсеге мегзет-
киш, сэйкеслендиргиш, салыстыргыш.
УСАТТЫРТЫУ усау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
УСАТТЫРЫУ усау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
УСАТЫУ I усау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УСАТЫУ II ф. Майдалау, белеклеу^ .
УСАУ ф. Сэйкес, келиу, уцсас болыу.
УСЛАРЫШ. кел. 1. Услап алгыш, тутцыш. 2. Бир заттыц
услайтугын арнаулы жери, орны.
УСЛАНЫУ услау фейилинин белгисиз дэрежеси.
УСЛАСЫУ услау фейилинин шериклик дэрежеси.
УСЛАТТЫРТЫУ услау фейилинин ерксиз дэрежеси.
УСЛАТТЫРЫУ услау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УСЛАУ ф- 1. Бир нэрсени кол менен тутып турыу. 2. Ца-
мацца алыу, тутцынга алыу. ♦ 0зин услау—бек болыу, ез ор*
нында турыу.
УСТА ат. 1. Темирден, аташтан т. б. нэрселердён буйым
ислейтурын ше.бер адам. 2. Колынан нэрсе келетурын
оперли киси, устаз.
УСТАВ ат. Жумыс тэртиби, оныц орынланыуыныц, пайда
болыуын белгилейтугын нызам цайгыйдаларыныц жыйнагы.
УСТАДАЙ кел. Уста сыяцлы, уёаган, уста яцлы.
УСТАЗ ат. 1. 0нер, кэсип уйретиуши. 2. Ацыл бериуши,
мугаллим.
УСТАЗЛЫК^ ат. 1. 0нер, кэсип уйретиушилик. 2. Ацыл, жол
бериушилик.
УСТАЛЫД ат. Еплилик, шеберлик, уцыплылыц, билгишлик»
394
У СТАХ АНА ат. ХЭР турли нэрселерди согатурын жай
кэсип орны.
УСТАШЫЛЫК* ат. Турлише онер менен шугылланыушыльц»
кэр, цэсип.
УСЫЛ ат. 0нер, хэдис, жол.
УСЫЛКЕР ц. ^ийлекер.
УСЫЛКЕРЛИК К- хийлекерлик.
УСЫЛПАЗ к. хийлекер.
УСЫЛПАЗЛЫК* iv хийлекерлик.
УСЫНДЫРЫУ усыныу фейилиниц езгелик дэрежеси- •
У СЫНЫ ЛЫУ усыныу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УСЫНЫС ат. Тилек, пикир.
УСЫНЫУ ф. 1. Бир нэрсени бас^а биреуге инам етиу.
2. Цолын созыу, бериу. 3. Белгили бир мэселеге таярлау, бел*
гилеу. 4. Тилек билдириу, пикир айтыу, усыныс киргизиу.
УТИЛЬ ат. сойл. т. Пайдаланыудан ^алган ^эр турли
зат, тасланды.
УТ1\ЫЗДЫРЫУ утыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УТК^ЫР утцыш-
УТ^ЫШ кел. Ута беретугын, ут^ыр.
УТОПИЯ ат, 1. Турмысца аспайтугын Хыял> фантазия. 2.
эд. Жэмийет дузиминиц идеал кележагын сууретлеуши керкем
шыгарма.
УТТЫРТЫУ утыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УТТЫРЫУ утыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УТЫЛЫУ утыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УТЫРЫ ат. рети, пайыты, цолайы.
УТЫС ат. 1. Жецис, табыс. 2. Ауыс- Утыстан тусетугын
юлжа, пайда, тусирим.
УТЫСЫУ утыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УТЫУ ф. 1. Турли жарысларда жециске ерисиу, 2. З^эр
турли жагдайларда озиниц табыс^а жетиуи, жециуи.
УУ ат. Денеге зердабы жайылатугын, адамды елтиретугын
химиялык^ зат; дэри, зэ^эр. Билмей журген екенмен, Душпан*
лар уу салыпты, ишетугын асыма (Берда^). ♦ Уу шашыу —
Ауыс.—^э^эрин тигиу, зэ^эрин жыйыу, ашыуы келиу.
УУАЙЫМ ат. 1^айгы, цапа, муц, зар. Жэнеуит келер деп
еситсе де, журттыц кеп ууайымы болмады (К^. Ермаков). ♦
Ууайым жеу—цапаланыу. цайгыланыу. Бирнешеден ууайым
жеп, цайгыланды кеулим мениц (Берда^). Ууайым-^айгы—
муц, i^ana. К^ара таудыц тасындай ауыр ууайым цайры баса
баслады (Ж. Аймурзаев).
УУАЙЫМЛАЕЫШ кел. Бир нэрсени ууайымлай беретугын,
^айгыра беретугын.
УУАЙЫМЛАНЫУ ууайымлау фейилиниц езлик дэрежеси.
УУАЙЫМЛАСЫУ ууайымлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.-
39&
УУАЙЫМЛАУ ф. К^айгырыу, цапаланыу. Ууайымлап бол*
дым цатты цайгырып, Эжим енип, цатты етлер беттегн
(А. Дабылов).
УУАЙЫМЛАУШЫ ат. ^айгыра бериуши, ууайым етиуши.
УУАЙЫМЛЫ кел. К^айрылы, муцлы, цэсиретли, зарлы.
•УУАЙЫМСЫЗ кел. Бийгам/арцайын, цайгысыз- Бир неше
ойнап куле алмай, Жайнатып кийим кийе алмай, Ууайымсыз
бир журе алмай, Коп азаплар корген екен (Бердац).
УУАЙЫМСЫЗЛЫ!^ ат. Арцайынсызлыц, бийрамсызлыц,
цайгысызлыц.
УУАЙЫМШЫЛ кел^ Ууайымга берилгиш, цайгышыл. Ол
жудэ куйгелек цэм ууайымшыл еди (А. 9лиев).
УУАЛАНЫУ ууалау фейилинин. белгисиз дэрежеси. .
УУАЛАСЫУ ууалау фейилинин шериклик дэрежеси.
УУАЛАТТЫРТЫУ ууалау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
УУАЛАТТЫРЫУ ууалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УУАЛАТЫУ ууалау фейилинин езгелик дэрежеси.
УУАЛАУ ф. 1. Мыжгылау, мыжымырлау. 2. майдалау^
ууцалау, ууатыу.
УУАТЫЛЫУ ууатыу фейилинин белгисиз дэрежеси-
УУАТЫУ ф. Майдалау, унтау, белеклеу, езиу. ©злеримиз
шай ууатып жарага тартатугын едик. (Э. Шамуратов).
УУДАЙ кел. Жудэ ашшы, дым зэхэр, зэхэрдей. ♦ Уудай
ашыу-цыйнау, куйдириу, цатты ашыу.
УУДЫР-ЖУУДЫР е. с. Уллы-сыцгырлы, шаудырлы.
УУКАЛАНЫУ ууцалау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УУКАЛАСЫУ ууцалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УУ^АЛАТТЫРТЫУ ууцалау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
УУКДЛАТТЫРЫУ ууцалау фейилиниц езгелик дэрежесц.
УУКАЛАТБ1У ууцалау фейилинин езгелик дэрежеси.
УУЦАЛАУ ф. 1. Мыржыу, мыжгылау. 2. майдалау, унтау.
УУКАЛАУШЫ ат. 1. Мыжыушы, мыжгылаушы. 2. Майда-
лаушы, унтаушы.
УУЛАБЫШ кел. Бир нэрсени ууландыратугын, зэхэрлегиш.
УУЛАНДЫРЫУ уулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УУЛАНЫУ уулау фейилиниц езлик дэрежеси.
УУЛАТТЫРТЫУ уулау фейилиниц ерксйз дэрежеси.
УУЛАТТЫРЫУ уулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УУЛАТЫУ уулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УУЛАУ ф. 1. Организмге уу таратыу, жайыу, шашыу, зэ-
цэрлеу. Кетти барлыц ишкен асым денемди уулап. Отырганда
бала-шагам тынбай шуулап (Кунхожа)« 2. Ауыс» Белгили
бир пикирдиц яки психикалыц фактордыц санага сициуи, ки-
риуь.
УУЛАУШЫ ат. 1. Уу таратыушы, зэцэрлеуши. 2. Ауыс<
Кенликтириуши, багындырыушы.
УУЛЫ кел. Ууы бар, ууландыргыш, зэцэрлендириуши»
396
Куртпасац уулы жыланды. Келтирер бир кун зиянды (С. Ну-
рымбетов).
УУМАК-ШУУМА!^ кел Жумбаршацланган, былгасцан.
У У МАШ ат. Сорпаныц майына нанды был тап исленген ау-
дат, тагам-
УУ-ШУУ ат. Шауцым Убацырыс.
УУЫЗ ат. 1. Жаца босанган цаялдыц, теллеген малдыц
дэслепки сути. Менин жетимлигим анамнын уумз сутин емген
куннен басланыпты (Ж.Аймурзаев). 2. Ауыс. Жас, нэресте,
бала. Ууызында тоймау — Ауыс, цеш нэрсеге жарымау, мол-
шылыцты кермеу.
УУЫЗДАЙ кел. 1. Ууызга усаган, ууыз сыяцлы. 2. Ауыс.
<>аладай, нэрестедей, Камалына келмеген мына ууыздай жас
жигиттин меннен де дэртли болыуына цара (0- Хожаниязов).
ф Ууыздай дене—жас, суйеги цатпаган. Ууыздайын денеге,
Ашшы цамшы тийген сон, Жадыгердей жас бала, Шырцырап
уйге киреди («Алпаыс») Ууыздай уйыу—ауызбиршидикли бо-
лыу. Урыстан бурын цандай ууыздай уйып отыр едик (0. Хо-
жаниязов).
УУЫЗЛЫ кел. Ууызы бар, ууызы кеп» ууызга ийе.
УУЫЗСЫЗ кел. Ууызы жоц, ууызга ийе емес.
УУЫК ат. КаРа ундин негизги белеклеринин бири, иймек
жагы керегенин басына бекитилип, суйирленген ушы шацарац-
ца киргизилип, оны кетерип туратугын цада, сырыц. Биреу
ууыц согып атырган, тары биреулер ший жыйнап атыр (Ш. Сей-
тов).
< УУЬЩЛЫ кел. Ууыгы бар, ууыцца ийе.
УУЫКЛЫК кел. Ууыц боларлыц, ууыцца турарлыц.
УУЬЩТАЙ кел. Ууыцца усаган, ууыц сыяцлы, ууыц тэриз-
ли, ууыц яцлы-
УУЫЛДЫК ц. ууылдырыц.
УУЫЛДЫРЫЦ ат. Балыцтыц аналыц урыгы, туйиршик
мэйеклерднц жыйынтыгы. Балыцшылыцта сазан, шортан»
Ууылдырыц деген турлери бар (Н. Дэуцараев). ♦ Ууылдырыц
шашыу—ууылдырыцлад, сууга ууылдырыц жайыу. Сууыц-
да шашылган ууылдырыцтан. Оршиген бир шабагыцман, Ке-
гейли (И. Юсупов).
УУЫЛДЫРЬЩЛЫ кел. 1. Ууылдырыгы мол, ууылдырыц
салынган, ууылдырыц цосылган, ууылдырыц араласцан, ууыл-
дырыцца ийе. 2. Ууылдырыгы бар, ууылдырыгы кеп.
УУЫЛДЫРЫКСЫЗ кел. Ууылдырыгы жоц, ууылдырыц
салынбаган, ууылдырыц цосылмаган, ууылдырыц араласпаган,
ууылдырыцца ийе емес.
УУЫЛДЫРЫКДАЙ кел. Ууылдирецца усаган, ууылдырыц
СЫЯЦЛЫ;
УУЫЛДЫРЫУ ууылыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УУЫЛДЫ-ШУУЫЛДЫ ат. Хрр цыйлы сес, дауыс.
397-
УУЫЛЖЫТЫУ ууылжыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УУЫЛЖЫУ ф. 1. Мийуелердиц жетилисип писиуи. 2.
турли ау^аттыц жаксы писиуи, ылжырауы.
УУЫЛЫУ ф. Ыссы ауцат ишкеннен ауыз терилериниц, тил*
диц устинги цабатларыныц жараланып, цоббырап турыуы, нор*
сылдауы. ТуМсыгы ууылыу—пэнт жеу, айтцаны болмау,
пэти цайтыу. Талай есиклерге барып дегени болмай, тумсыгы
ууылып цайтты (1^. Айымбетов).
УУЫС ат. Колдыц бармацларын буккендеги алацандагы
шукыр. Кемпир ууысындагы топырацты цалтасына салды
(1^. Султанов)- f
УУЫСЛАНЫУ ууыслау фейилинин езлик дэрежеси.
УУЫСЛАТЫУ ууыслау фейилинин езлик дэрежеси.
УУЫСЛАУ ф. Ууысын толтырып услау, цосыуыслау. Же*
кенди цолларым менен ууыслап, жапырацлар менен жумсац
порсылдацларын бетиме тутаман (Б. Бекниязова).
УУЫСТАЙ кел. Бир ууысца шамал ас, цосыуыстай.
УУЫТ ат. Усыл, эдис, жол.
УУЫУ ф. Нанды, секти хэм усы сыяцлыларды майга ара*
ластырыу» былгау.
УЧАСТКА ат. 1. Жердицбелгили бир белеги. Оз алдына
белек участка алып нелеп атырган екен (Н. Дэукараев. 2.
^экимшилик, территориялыц бийлик ететугын территория,
бир нэрсениц белими.
УЧАСТКАЛЬЩ кел. участкага тийисли, участкагатэн,
участкага байланыслы.
УЧИЛИЩЕ ат. 1. Реврдюцияга шекем Россиядагы мэм ле*
кетлик окыу орны, мектеп. 2. Орта маглыуматлы цэнигелер
таярлайтугын арнаулы оцыу орны.
УШ ат. Бир нэрсениц шети, соцы, жийеги, таусылган жери,
аягы. Басындары орамалынын ушы менен бетин сыпырды
(Т. Кайыпбергенов). ♦ Коз ушында—алыста, узацта. Кол ушын
бериу—жэрдем етиу, кемек бериу. Еки ушлы—еки ойлы,нэмэ-
лим, белгисизлеу. Тил ушында турыу—еске келмеу, ядына
туспеу.
УШАБАС ат- Жоцарры ушы, ец бэленти, тебеси, бийиги»
Копелимде цораныц ушабасыцда отыргац цоразды кереди
(К- Айымбетов) . ♦ Уша бийик —’ ец жокаргы тебеси, жоцарысы.
Барганымда Алатаудын касына, Карай бердим уша бийик
бериу—жэрдем етиу, кемек бериу. Еки ушлы—еки ойлы, нэмэ-
Ушан кеме айдаган даргашылар да айбынып етеди». (К. Сул-
танов) .
УШКАЛАК^ кел. Жецил минезли, бир жерде турмайтурын,
тураксыз. Ол жудэ ушкалак болып кетипти («Эмиудэрья» ж.).
УШКАЛА1У1АУ кел. Жецил минезлилеу, турак4сызлау, пэ*
пелеклеу.
УШКАЛАКЛЬЩ кел. Жецил минезлилик, тура^сызлы^.
398' < • •
УИЩАРЫ р. 1. Ушына таман, шетине жацын. 2. Ауыъ
Устиртин, цопал, жецил-желпи.
УЦЩАРЫЛЫК ат. 1. Ушына таманлыц, шетиреклик. 2.
Ауыс. Копаллыц, жецил минезлик.
УПЩАРЫРАК^ кел. Ушына таманырац, шетирек.
УШ КЫН ат. 1. ^ызган цэм жанган оттыц шашыраган май*
да жалыны, шоты. Ушцын ушар зуулап оттыц папиросынан,
Биримлеп сенбекте сан’сыз айналар (И. Юсупов). 2. Ауыс.
Белги, нышин. Оныц жузлеринде шадлы цууаныштьщ ушцын-
лары жылтырайды (0. Хожанов). ,
У1ПКЫНДЫРЫУ ф. Урыу, бежериу, цагындырыу.
У11ЩЫНЛАНЫУ ушцынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
У11ЩЫНЛАСЫУ ушцынлау фейилинин шериклик дэрежеси.
УИЩЫНЛАТЫУ ушцынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
У11ЩЫНЛАУ ф. Жаццаланыу, шашыраныу. К^ар ушцынлап
жауып тур (К- Досанов).
УШКЫНЫУ ф. Урыныу, булдириу.
УШ1\ЫР кел. Тез ушатугын, жылдам, жулдыздай агыу,
жургиш, ушцыш. Кектен келсен ушцыр суццар зымырап. Аэро-
портца машиналар зымырар (И- Юсупов).
УИЩЫРЛЬЩ ат. Жацсы ушыу уцыплылыгы.
УШ КЫШ 1 ат. Самолёт айдау шы, лётчик. Ушцышлардыц
дуньядагы зоры един, Кернекли, эдиули бири едиц (С. Нурым-
бетов) .
УШКЫШ II кел. Тез ушатугын, ушцыр.
УШКЫШЛЬЩ ат. Ушцырлыц, уша билиу уцыплылыгы.
УШЛАСТЫРЫУ ушласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УШЛАСЫУ ф. 1. Жалгасыу, байланысыу, цосылысыу. Ку?
далага ушласып кететугын майданлыцты бастан-аяц аралады
(Ж. Аймурзаев). 2. Жетиу, жетисиу. . .
УШЛЫ кел. Ушы бар, суйирли.
УШЛЫК ат. Оцыушылардыц сыя менен хат жазатугын
заты, перосы,
УШПА ат 1. Жанлы-жаныуарларга келетугын ауырыу,
иллет, топалац, цыргын, 2. Ауыс. ^ауа кемеси, самолёт.
УЩПАЛАТЫУ ф. Ушпа ауырыу менен ауырыу.
УШТЫРТЫУ к. ушырыу.
УШЫРА ат. Жуннен исленген цасыл зат, гезлеме, мауыты.
УШЫРАДАИ кел. Ушыгага усаган, ушыга сыяцлы.
УШЫ1\ I ат. Ауцат ишиуден ауыз дегерегинде пайда бола*
тугын бортик, жара.
УШЫ1\ II ат. Дэнниц писпей цалганы, пушы, кепеги.
УШЬЩЛАНЫУ ушыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
УШЫКЛАСЫУ ушыцлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УШЫК4ЛАТТЫРЬ1У ушыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УШЫКЛАТЫУ ушыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
* УШЬЩЛАУ ф. Б дин. с. Ушынып ауырган адамды цэр
турли нэрсе менен цагыу, суу буркну, цэр цыйлы шеплер менен
399
।
цагыу, диний жол менен емлеу. К^олы епли кемпирлерге ушыц*
латып та атыр, цеш пайдасы болмады (С. Сэлийев). 2. Пушлау,
кепеклеу.
(^УШЫ-К^ЫЙЫРЫ: Ушы-цыйры жоц кел, Шексиз, есапсыз*
сансыз, шети жоц.
УШЫН к. с. Себепти, мацсетти анлатыушы тиркеуиш.
УШЫНДЫРЫУ ушыныу фейилинин езгелик дэрежеси.
УШЫНЫМ ц. ушыц I.
УШЫНЫУ ф. 1. ^олайсыз, жагымсыз, ауцаттан тиксинин
ауырыу, науцасланыу. 2. ц. ушцыныу.
УШЫРАСТЫРЫУ ушырасыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УШЫРАСЫУ ф. Гезлесиу, дусласыу, жольиысыу, кериси^
Ара-тура мени емлеген врач пенен ушырасып тураман (А. Бе-
кимбетов).
УШЫРАТТЫРТЫУ ушырау фейилинин ерксиз дэрежеси.
УШЫРАТТЫРЫУ ушырау фейилинин езгелик дэрежеси.
УШЫРАТЫУ ушырау фейилинин езгелик дэрежеси.
УШЫРАУ ф. Жолыгыу, гезлесиу, дус болыу.
УШЫРАУШЫ ат. Жолыгыушы, гезлесиуши, дусласыушьь
* УШЫРТЫУ ушырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УШЫРЫСЫУ ушырау фейилинин шериклик дэрежеси.
УШЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсени цауага жибериу. 2. Бир нэр-
сени тазалау, сууырыу. 3. Цусларды цауага жибериу, уркитиу-
4. Самолёт пенен жибериу, жоллау.
УШЫРЫУШЫ ат. Ушырып жибериуши.
УШЫУ ф. Аспанга, кокке кетерилиу, цауалау, жоцарылау.
Кек жузин кэруан дузип тырналар ушты (Ж. Аймурзаев).
♦ Ушып цоныу—цууанганнан тыныш таппау. Ушып-конып
перийзат, Болар исти ойлады («Ер Зийуар»). Оцца ушыу-а)
оц тийип цулау, жыгылыу, б) елиу, цазаланыу. Ушып турыу—
жылдам тез, шаццан турыу. Орнынан ушып-турып, жэн-жа-
FbiHa царады (А. Элийев). Зерреси ушыу—цорцыу, шоршыныу,
сескениу. Жылан шаккандай зэрреси ушып кетти (О. Хожа-
ниязов). Мурттай ушыу—цулау жыгылыу. КаУын Цоста мурттай
ушып, Ауырды да цысылды дем (И. Юсупов). Кезинен бир-бир
ушыу—сагыныу, интизар болыу. Кергенлердин кезлерияен
бир-бир ушып (С. Нурымбетов). Цустай ушыу—тез журиу,
алга умтылыу, тезлигин жоцарылатыу. /Машина гурилдеп,
цустай ушып алга женелди (С. Хожаниязов).
УШЫУШЫ ат. Аспанга, цауага кетерилиуши.
УЯ ат. 1. Цуслардыц, пал цэрресинин, жыртцыш цайуан-
лардыц цэм тагы басцалардыц жайы, жатац орны, уйи, ини-
Бир шайцус суудын цапталындагы жарцабацца уя салып еди
(К- Айымбетов). 2. Белгили бир шелкемлердиц орайы. Район-
ларда комсомол уялары арасында социаллыц жарысты ку-
шейтти («Кыз< му₽.»ж.). 3. Туцымларды егиу ушын исленген
орын, цазылган шуцыр, ой. 4. Адамлардыц ушырасатугын,.
топланысатугын орны, жайы. 5. Бир заттыц яки нэрсениц пай-
400
да болган жери, орны- 6. грам. Бир тубирден жасалган сез*
лердиц топ ары. ♦ Кези уясынан шыгыу—цорцыу, урейлениу.
Бул хабарды еситкенде Эметтин кези уясынан шыгып кетти
(А. Элийев). Кун уясынан шыгыу—кунниц шыгатугын жери,
орны, горизонты.
УЯДАЙ кел. 1. Уяга усаган, уя сыяцлы. 2. Жацсы, пэкизе.
УЯЛАС кел. Уясы бир, бир уяда, бирге.
УЯЛАТЫУ уялау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЯЛАУ ф. 1 Цустыц, тагы басцалардыц у я салыуы. 2.
Макан басыу, орналасыу.
УЯЛТТЫРЫУ уялыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЯЛТЫУ уялыу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЯЛШАК* кел. Тартыншац, ынжык, уялгыш. Садулла Ата?
ж^нов жудэ уялшац акыллы бала (А. Бекимбетов).
УЯЛШАДЛЫ!^ ат. Тартыншацлыц ынжыцлыц. Арзыудыц
тартыншацлау уялшацлыц минези бар (Ж. Аймурзаев).
УЯЛЫ кел 1- Уясы бар, уяга ийе. 2. Кеп уялы, уясы кеп.
УЯЛЫНДЫРАУ ц. уялыу.
УЯЛЫУ ф. Цысыныу, цызарыу, бозарыу.
УЯН. кел. 1. Майда, жумсак, елпец. 2- Жатыц минез* те-,
меншик, жууас, бос. Айыудын кара уян жунлери дир-дир ете*
ди (А. Атажанов). ♦ Уян дауыс—эстен шыгатугын, жицишке
еситилген сес. '
УЯН.ЛАУ кел. 1. жумсацлау, майдалау, елпецлеу. 2. Эсте-
леу пэслеу. Бирац бул ретте оныц дауысы уяцлау шыцты
(©. Хожаниязов).
УЯН.ЛБЩ ат. Олпенлик, теменшиклик, тартыншацлыц.
УЯСЫЗ кел. Уясы жоц, инсиз, уяга ийе емес.
УЯТ ат- Ар-намыс, эдеп. Хау цудайым айтцаныма цулац
сал, Саган уят жерге барыу («Кырц цыз»).ФУят болыу—эдеп-
сизлик, бийабырой болыу. Уятка калыу—уялыу, цысыныу.
УЯТЛЫ кел. Уяты бар, намыслы, эдепли.
УЯТСЫЗ кел. Инсапсыз, арсыз, бетсиз, эдепсиз, кэсийетсиз.
УЯТСЫЗЛЫ!^ ат. Намыссызлыц, арсызлыц, бетсизлик,
эдепсизлик бийэдеплик, инсапсызлык, цэсийетсизлик. Бул
уятсызлыц цэтте арсызлыц емеспе тусинген адамга («Эмиу-
дэрья» ж. ).
УЯТСЫНЫУ ф. Намыссыныу, эдепсиниу, арсыныу; дурыс
кормеу, мацул кермеу.
Y
Y ат. 1. Каракалпац алфавитиниц жигирма жетинши цэриби
^эм оныц аты 2. Y цэриби дауыслы сести билдиреди.
УБИРЛИ: убирли-шубирли кел. внген ескен кобейген, бала-
шагалы, кеп балалы, есип-ербиген, урим-путацлы, енип-ескен.
26-246 40}
Сапардыц ^осласы Айгул кеп жыллыц ауырыудан ^айтыс бо-
лып, убирли-шубирли балалары цалды (А. Элиев).
УГИНДИ ат. )^эр кыйлы исленген затлардан тусетугын майда
^алдьц. Устахананыц ишинде агаштыц, темирдин угиндиси
уйилип жатыр (А. Бекимбетов).
УГИТ ат. Дэр цыйлы нэрселерди тусиндириуде берилетугын
гусиник, а^ыл, кецес, наснят, ^эркимге езинше угит уйретеди
(Т. Кайыпбергенов).
УГИТЛЕУ ф. Биреуди айтканына кендириу, ез тэрепине
тартыу, айландырыу. Биз сиз бенен емес, революция менен
угитлеймиз. (В. И. Ленин).
УГИТЛЕУШИ ат. Кендириуши, .тартыушы, айландырыушы
адам. Жуманияз кепшиликти угитлеуши екен (С. Салиев).
УГИТ-НЭСИЯТ ат. Белгили бир мэселени коптил и кке
ауызша яки баспа сез жузинде тусиндириу ушын цэрекет
жургизетугын жумыс. Самбай ауылда угит-нэсият жумысын
алып барады (А. Оразов).
УДЕТИУ удеу фейилинин езгелик дэрежеси.
УДЕУ ф. 1. Зорайыу, ^озыу, кушейиу. Туни менен бурт^а-
сынланган бораннын пэти кайтар емес, еле де удеу дауам
етпекте (Ш. Сейтов). 2. физ. Бир елшем уа1\ыт ишиндеги тез-
лик мугдарыньщ езгерисин керсететугын шама.
УЖИБАТЛЫ ужыбатлы.
УЗБЕЛЕУ ф. Бир нэрсени узип-узип таслау, узиу.
УЗБЕН ат. ГЖууерениц ^амырын узип-узип салынатугын
айран ямаса ^атыц ^уйып ишетугын ау^ат. 2. Ауыс. Кишилеу
сада^ага таярланылган ау^ат.
УЗБЕНДЕЙ кел. Узбен сыяцлы* узбенге усаган, узбен та-
^ылетли.
УЗБЕНЛИК ат. Узбен болатугын нэрсе, узбен боларлыц
зат. Узбен оннан кейин палау келди (С. Салиев). Аздан кейин'
узбен де тайын болды (К- Султанов).
УЗБЕУ ф. ис-^эрекетти дауам ете бериу, то^татпау, иркпеу.
Бацсы айтып отырган цосыгын узбей дауам ете берди
(К. Султанов). Сапар ауылга изин узбестен уш хат жазды
(Г, Изимбетов).
УЗГИЗИУ узиу фейилинин озгелик дережеси.
УЗДИРИУ узиу фейилинин озгелик дэрежеси.
УЗДИРТКИЗИУ узиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЗДИРТТИРТИУ узиу фейилинин ерксйз дэрежеси.
УЗДИРТТИРИУ узиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЗДИРТИУ узиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЗЕНГИ ат. Аттыц, ешектиц ерлерине аяцсалып минету-
гын етип жиптен исленген зэнги. Куралбай узецгиге аяцты
тиреп,, кетерилип турып жан-жагына фарады (К. Султанов).
♦ Узенги бау—зэцги бау, ая^ салатугын зэцги.
УЗЕНГИЛЦС кел. Жасы, дэреже жагынан шамалас, ца-
402 •
9
тар-цурбы. Омар Т^алман менен узецгилес еди (Т. Жумамура*
гов). |
УЗИК I ат. Цара уйдиц ууыгыньщ устин айландырып жа4
батугын кийиз. Жуманныц таза уйи ац узик пенен жабылып,
цэмме тэрепи келистирилген (С. Арысланов).
УЗИК И. кел. Узилген, белек, кесик, цыйынды. Сапар эр и*
бери царап сымньщ узик жер ин таба алмады (А. Оразов).
УЗИКЛЕУ ф. КаРа уйди узик пенен жабыу, узик салыу.
УЗИКЛИ кел. Узиги бар, узик пенен жабылган.
УЗИКСИЗ кел. 1. Узиги жоц, узик пенен жабылмаган. 2.
Узиги болмаган, узилмеген.
УЗИЛГИШ кел. Узиле беретугын, эззи. Бос есилген арцан.
цэр уакыт узилгиш келеди (К. Ермаков).
« УЗИЛДИ—КЕСИЛДИ кел. Тийимли, орынлы, тыянацлы,
дужырымлы. Аманов пикирин узилди-кесилди айтып салды
(С. Арысланов).
УЗИЛИС ат. Белгили ис цэрекеттиц тоцталыу уацты, ирки-
лис, тыныс. Жырау суу ишкиси келип азмаз узилис жасады
(К. Ермаков). .
УЗИЛИСИУ ф. Иркилисиу, тоцтасыу.
УЗИЛИСПЕ ат. Иркинишпе, бел узди, гедерги, тыныспа,
тоцтама. Журил турган устанок цэпелимде узилиспеге ушы-
рады (К. Смамутов).
УЗИЛИССИЗ кел. Иркинишсиз, тоцтаусыз.
УЗИЛИУ 1. узиу фейилинин. белгисиз дэрежеси.
УЗИЛИУ II ф. I. Жан тэслим етиу, жан талсырыу, дунья-
дан етиу, елиу. 2. Байльиы таусылыу. 3. Мийирбанлыц пенен
елжиреу. ♦ Умит узилиу—куткени болмау, исеним жогалыу,,
Карасы узилиу—кезден гайып болыу, жоц болыу.
УЗИЛ-КЕСИЛ р. Шешиуши турде, биротала. Абат жумыс-
ца бармайтугыны тууралы узил-кесил айтты (Ш. Сейтов).
УЗИМ ат. Бир нэрсениц узип алынган кишкене белеги,
данасы, цыйцымы. Бир узим етри цолына алып, алдыма жу-;
уыра шыцты (А. Элиев).
УЗИНДИ ат. Белгили бир шыгармадан белинип алынган
жекке белеги путинниц белшеги, белими. Романнан азы-кем
узиндилер оцылды (К. Султанов).
УЗИСИУ узиу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЗИУ ф. 1. Бир затты екиге белиу, орнынан цозгау, белек-
леу, жулыу. Сабыр жузимниц бир солцымын узип алып, жей
баслады (С. Салиев). 2. Ауыс. Ис-цэрекеттиц бирден тоцта-
лыуы, жумысты дауам еттирмеу, иркип цалыу. 3. Ауыс. Муда-
мы, бэрцэ, барцулла. 4. Ауыс. ©мирин жойыу, жоцетиу.Кэхэр-
ге буулыкцан Аман ешкинин. жулынын да цэ демей ац узди
(А. Элиев). ♦ Гудер узиу—умитленбеу, умитин жогалтыу.
Айгул Сапардын келиуинен гудерин узди (К. Султанов). Умит
узиу—исенимин жогалтыу, умит еткенди цойыу. Кол узиу—
403
айырылыу, ажыратыу. Ол быйыл оцыуга ыцласланбай ацыры
оцыудан цол узди (Т. кайыпбергенов). КаРасын узиу—керин-
бегу алыслау, узацлау, цашыцлау.
УЗЛИКСИЗ р. Тоцтамастан, иркилместен, тоцтаусыз.
Мотор узиликсиз ислеп турды (А. Элиев).
Уй I ат. 1.Адам отыратугын хожалыц, семья. 2. Уатан, ша-
царац. 3. Белгили бир жэмийет пайдаланатугын, жасайтугын
орын, мэкеме,. Сойтип Тереш балалар. уйине тапсырылды
(Н. Дэуцараев). ♦ Уй тигиу—хожалыц болыу, жацарац кетериу,
бала-шагалы болыу. Халмурат бай уй тикти деп ауылдын бэри
жыйналды (К. Ирманов). Уйди басына’кетериу—шауцым салыу,
уу-шуу болыу. Балалар цэ демей ац уйди басына кетерди
(Э. Шамуратов). 'Уйли-жайлы болыу—хожалыклы, дунья-
маллы болыу, турмысы жаксыланыу. Ац уйли болыу—сургинге*
жибериу, жер аударыу. Арзым полиция тэрепинен ац уйли
болды (С. Арысланов). Уй машцаласы—хожалыц жумыслары,
семья жумысы. Уй машцаласы оны тэуир-ац албыратты
(К. Камалов). Уйге шыцпаган. Ауыс. турмыс цурмаган, ерге
шыцпаган. Ол еле уйден шыцпаган цыз (С. Хожаниязов).
Уй II ц. уйиу.
УЙГИЗДИРИУ уйиу фейилинин езгелик дэрежеси;
УЙГИЗИЛИУ уйиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЙГИЗИУ уйиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙДИРИУ уйиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙДИРТИУ уйиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЙДИРТКИЗИУ уйиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙЕЛДЕЙ кел. Шамадан тыс, улкен, нэмнаган. Мына уй-
елдей адамды атпага огым болмай, эбден ызаланып сыртца
жууырып шыцтым (К- Смамутов).
УЙЕЛЕУ ф. Жатцан жеринен тура алмау, цозгала алмау.
УЙ-ЖАЙ ат. Уйге тэн мулик жэне хожалыц затлары, ус-
кене. Болмай кебиниц уй-жайы, Иши дэртке толган екен
(Бердац).
УЙИЛДИРИУ уйиу фейилинин езлик дэрежеси.
УЙИЛИСИУ уйиу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЙИЛИУ уйиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЙИН. ат. Бир заттыц топланган цэдди. бир тебе, кутэ коп
жыйын.
УР1ИНЛИ ат. Тебе-тебе болып жыйналган цалдыц, кеп
жыйынды, топлам. Таслардыц майда уйиндиси жолдын шетин-
де жатыр (К. Камалов).
УЙИНШИК ат. 1. Бир заттыц кишкене болып жыйналган
уйиндиси, киши болып кериниуи, уйинди. Ол жер силкини^
нэтийжесинде тау басынан цулаган уйиншик тасларга усап
жайылып атыр (Т. Кайыпбергенов). 2. Балыц услау ушын
агаштан ишин цууыс етип исленген зат, цурал, эсбап.
404
УЙИНШИКЛЕУ ф. Затларды бир жерге уйип жыйнау^
топлау.
УЙИР I. ат. 1. Бир айгырдыц царауындагы жылцыныц
топары, дуркини. Таулардан асып бир уйир жылцы булацца
пайда болды («Мэспатша»), 2. Тууып оскен орталы^;, цатар-
цурбы, тууган-тууысцанлыц, жацын-жууыклыц. Бузылган сон
ерисинен уйирим. Тууысцанга бурып тура-а^ буйирим, Сауыу-
га болмады жалгыз сыйырым, Бир баска бир заман болды
яранлар (Кунхожа) ♦ Уйирине цосылыу—цатар-цурбы, жора-
жолдасларына цосылыу, Уйир-уйир болыу—топар-топар болыу,.
дуркин-дуркин болыу. Адам болып уллы атац алмага, Еси-
гинде уйир-уйир болса мал (Эжинияз.).
УЙИР II: Уйир болыуы. ф. Адамга уйрениу, уйренисиу. Сол
куннен баслап Жийемурат агага уйир болдым (Ж. Аймур-
заев). ♦ Уйир болмау—пуш болыу, цеш нэрсе болмау. Жарма
суйыц болды туйири болмады, Сол жылгы дэнде де уйир бол-
мады (К. Айымбетов).
УЙИРИЛГИШ кел. Бир жерге топлангыш, жыйналгаш.
УЙИРИЛИУ ф. 1. Бир жерге жыйналыу, топланыу, шогыр-
ланыу. Козылар уйирилип жайылганда оган цумарланып ^ара-
дым (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Бир жерде шыр шубелек ай-
нйлыу, децгелениу. Жууап орнына самал сууырып зуулата
цуугынга тускен . жапыраклар'уйириле келип бетиме урды
(К. Смамутов).
УЙИРИМ ц. уйир I.
УЙИРИУ ф. 1. Бир жерде децгелендирип шыр айландырыу.
Тракторды ылацшы аттай уйирип, табаннан айландырды
(К. Султанов). 2. Бир жерге уйирип топлау, жыйнау. Жума-
гулдин. гэплери кемукемнен цэммени уйирип, шуйиркелестире
берди (Т. Кайыпбергенов). 3. Бир нэрсени жоцары кетерип ай-
ландырып былгау. Ораз аталыц цамшысын колхозшылардын
устинде уйирип, цатты цэцэрде турды (Э. Элиев). ♦ Зэребесин
уйириу—ашыуы келиу, цэцэрлениу, зэцэрин еткериу. Ол зэре-
бесин уйирип К^осыбайга алып умтылды (К. Султанов). Ий-
манын уйириу—а) цорцытыу, зэребесин уйириу. Олтац алдын-
да мылтьщ атып, .хэммениц ийманын уйирди (Ш. Сейтов). б>
адам елер алдында жатцанда о^ылатугын куран. Тил уйириу-
мазалы, шийрин, жудэ татлы. Онын тандырларында жабылган
пэтирлер жумсац болып, аузыца салганда тилицди уйирип
кетеди (X. Сейтов).
УЙИРЛИ кел. Топар-топар болып жыйналган, уйир-уйир
топланган, шокланган. Бальщшынын айтыуына Караганда
жацын жерде уйирли балыц жоц (К- Султанов).
УЙИРМЕ ц. шелкем.
УЙИРСЕК кел. 1. Адамга жацын, бауырман. Орта бойлы
жас жигит маган уйирсек бола цалды (А. Бекимбетов). 2.
Жанлы-жаныуарлардын айырылып шыцпайтугын уйиринен
айырылмайтугып уйренискен топары. Кеп жылцыга уйирсекг
’’ .405
м
Долган гунан цорадан шык^ысы келмейди (9. Тэжимуратов)’.
УЙИРСЕКЛЕУ кел. Бауырманлау, жацынлау.
УЙИРСЕКЛИК ат. Жатыр^амаушылыц, уйренискенлик.
УЙИРТИУ уйириу фейилинин ©згелик дэрежеси.
УЙИСИУ уйиу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЙИУ ф. Бир затты, нэрсени, белгили бир жерге жыйнау,
дегерегин комлеп топлау. Кууаныш пенен алган азыцларын
балалар бир жерге уйип атыр (Т. кайыпбергенов). Балалар
айтылган сез бойынша пиязды уйип’цойды (С. Сэлиев). ♦
Цабак уйиу—ашыуланыу, тунериу, цэ^эрлениу. Геннадий
^абагын уйип мийи айланган басын темен ийди (А. Беким-
бетов). Уйилип-тегилип отырыу—топланцсып отырыу, кеп бо-
лыу, жыйналыу. Олар уйилип-тегилип отырыуы менен ^ала
берди (Ж. Аймурзаев). Уйип-тегип экелип таслау—агыл-тегил
етиу, бир жерге топлау, жыйнау. Почтальон газеталар менен
хатлардыц бар жогын уйип-тегип экелип таслап кетеди
(0. Хожаниязов).
УЙИУЛИ кел. Жыйнаулы, топлаулы. Жерде уйиули. тур-
ган темирлердин кепшилиги маган таныс (С. Сэлиев).
УЙ-ИШИ ат. 1. Уйдеги барлы^ керек затлар, буйымлар.
2. Уйдеги адамлар, бирге жасайтугын хожальщ агзалары.
Апам олар менен керисип, уй-иши аманлы^ларын тегис сорап
атыр (К. Смамутов).
УЙКЕЛЕНИУ уйкелеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЙКЕЛЕСИУ уйкелеу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЙКЕЛЕТИУ уйкелеу фейилинин ©згелик дэрежеси.
УЙКЕЛЕУ ф. Еки нэрсени бир-бирине Тийгизиу, бир-бири-
ниц бети менен цайта-^айта жонып ыс^ылау, сыйпалау. Олар-
ды кеплеген бузаулар цоршап алып тумсыгы менен уйтилерин
уйкелеп, жагымпазлыц етти (А. Бекимбетов).
УЙКЕЛИС ц. уйкелеу.
УЙКЕЛИСПЕ ц. уйкелеу.
УЙКЕУ ф. Бир нэрсени екинши нэрсениц бети менен куш-
леп ыс^ылау, уйкелеу, сыйпалау. Сэрсен тахтадагы жазыуды
^олындагы шуберек пенен уйкеп ©ширди (А. Бекимбетов).
УЙЛЕНДИРИУ уйлениу фейилинин ©згелик дэрежеси.
УИЛЕНДИРТИУ уйлениу фейилинин ©згелик дэрежеси.
УЙЛЕНИУ ф. Камалга келген жигиттиц . ержеткен ^ызга
турмыс ^урыуы, келиншек алыуы, уйли, бала-шагалы болыуы-
Журт оны жас уагында уйленди деп гэп ететугын еди (0. Ай-
жанов).
УЙЛЕСИМ ат. Сэйкеслик, ылайыклыльщ.
УЙЛЕСИМЛИ кел. Бир-бирине ылайыцлы, жарасыклы.
Формасы жагынан ^эр турли болган менен ^эр бир болеги
бир-бирине уйлесимли (К- Камалов).
v УЙЛЕСИМЛИЛИК ат. Сэйкеслилик, ылайьщлыльп^.
УЙЛЕСИУ ф. Сэйкес келиу, жудэ сай келиу, келисикли.
Ю6
Жэне адам кулдириуге кутэ шебер, сезлери уйлесип келе ца<
лады (Г. Изимбетов).
УЙЛЕСТИРИЛИУ уйлесиу фейилинин белгисиз Дэрежеси*
УЙЛЕСТИРИУ уйлесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЙЛИ кел. Уйи—жайы бар, ез алдына турмыс курган,
хожалыгына ийе адам. Он мыц уйли озбектен, Алты санлы
алаштан, Тусинде керген сулыудыц, }^еш дерегин таппады
^«Мэспатша»).
УЙЛИ-ЖАЙЛЫ кел. вз алдына дэске дузген, семья болган,
турмыс курган, хожалыц болган. Бурын цеш бир уйли-жайлы
болмаган цырц бес хожалыц жаца уй тикледи (Ж. Аймурзаев).-
Аралда ез алдына уйли-жайлы болып ести (Э. Айжанов).
УЙЛИК кел. Уйге жарайтугын уйге боларлыц.
УЙМЕ-ЖУЙМЕ ел. с. Бир нэрсе царалардыц бир жерге
топланыуы, жыйналыуы, шоцланыуы. Оныц бет-аузына уйме*
жуйме болып шыбын цонып тур (К. Айымбетов)-
УЙМЕЛЕНИУ уймелеу фейилинин езлик дэрежеси.
УЙМЕЛЕСИУ уймелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЙМЕЛЕТИУ уймелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЙМЕЛЕУ ф. Бир жерге жыйналыу, шоцланыу, топланыу-
Жыра бойы кеп узамай цацырап, Шел цузгыны уймеледи елик-
ке (И. Юсупов). Сержан аганыц жайыНыц алдында адамлар
уймелесип тур екен (К. Досанов).
УЙРЕК ат. Бармацларыныц арасы перделенген, жуца тери
менен бекленген, цысца мойынлы, жалпац тумсыцлы, сууда
жузетугын цус. К^асцалдац, уйрек, сауысцан, К^опага кирди
паналап (К- Султанов). , ' •
УЙРЕКЛИ кел. Уйреги коп, уйреги бар.
УЙРЕКТЕЙ кел. Уйрекке усаган, мегзес, уйрек сыяцлы,.
уйрек тэризли.
УЙРЕНГИШ кел. Тез билетугын, угынатугын, мустац.
УЙРЕНИСИУ уйрениу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЙРЕНИУ ф. I. Басцадан цэр нэрсени билиу, кеуилге тоцыу,
тусиниу, жатлыгыу. Дурью айтасац, ал буньщ бэрин мектепте
уйренип алганбыз (О- Хожанов). 2. Танысып билиу, кези уй-
ренип жатлыгыу. Оныц устине техниканы да уйренип киятыр
едим (О. Айжанов). •
УЙРЕНШИК кел. Тазадан уйренип киятырган.
УЙРЕНШИКЛИ кел. I- Бурыннан билген, таныс, белгили.
Оныц уйреншикли улкен цоллары цалтасынан насбай излеуде
(Т. кайыпбергенов). 2. Эдет, цылыц.
УЙРЕТИЛИУ уйретиу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЙРЕТИУ ф. I. Бир нэрсеге шыныцтырыу, билдириу, эдет-
лендириу, оцытыу. Еки жуз жигитин эскер ойынына уйретип
турган (К. Ерманов). 2. Асауды женге салыу, келеге келтириу,
мойынлатыу. Аллан асау гунанды зордан цолга уйретип алды
(А. Элиев).
УЙРЕТКИЗИУ уйретиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
407
УЙРЕТКИШ кел. Шыныцтырыуга шебер, уста, угындыргыш,
мустац. Ол цэр нэрсени езине тез уйреткиш адам еди
[(Ж. Санаров).
УЙРЕТТИРИУ уйретиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙРЕТТИРТИУ уйрениу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
УЙСИЗ кел. Жайсыз, панасыз, цеш нэрсеси жоц. К^оразбек
ацсацал уйсиз цалды (К. Ирманов).
УЙСИЗЛИК ат. жайсызлыц, панасызлыц, уйи жоцлыц.
УЙТИЛИУ уйтиу фейилинин езлик дэрежеси.
УЙТИСИУ уйтиу фейилинин шериклик дэрежеси.
УЙТИУ ф. I. Малдыц тауыцтыц т. б. терисин, жунин цэм
пэрин отца тутып куйдириу, шарпытыу. Жецгей шаццан цэре-
кет етти, тауыцты пэрден тазалап отца уйтти (©. Хожаниязов).
2. Ауыс. Булдириу, уайран етиу, цылыцты кушейтиу.
УЙТКИЗИУ уйтиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙТПЕ кел. Отца куйдирилген, жалынга шарпылган геш.
♦ Уйтпе цылыу— кебинесе семиз цойды териси менен отца
уйтиу, жунин куйдириу, жуннен тазартыу. Сойдыц оны цалдыр-
май, уйпте цылдыц хэммесин («КД- х- Ц-»)- ' *
УЙТПЕЛЕУ ф. Уйтпе цылыу, уйитпе етиу, уйтиу.
УЙТТИРИУ уйтиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЙ-УСКЕНЕ ц. ускене.
УЙШИ ат- Уй согыушы, агаштан уй жасаушы, уста. Ел
аралаган сыншы болар. Тогай аралаган уйши болар («КК-
х. н.»).
УЙШИК ат. I. Орылган егинниц, мал отыныц цэм басцада
затлардыц тикке жыйналып цойылыуы. 2. Келеплеген жипти
салып цоятугын агаштан исленген хожалыц буйымы, эслабы,
хуралы. Сэнем терден уйшик алып, уйине кетпекши болды
(К. Аралбаев).
УЙШИКЛЕНИУ уйшиклеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УЙШИКЛЕСИУ уйшиклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЙШИКЛЕТТИРИУ уйшиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЙШИКЛЕТИУ уйшиклеу фейилиниц езгелик дэрежеси-
УЙШИКЛЕУ ф. Орылган егинди яки басца нэрселерди бир
жерге жыйнау. Арзым орылган барлыц гунжисин бир жерге
уйшикледи (О. Атажанов).
YKE ат. Озинен кишкене ул цэм цыз.
УКИ I ат. Тунде ушатугын иймек тумсыцлы, шырайлы жырт-
цыш цус.
УКИ II ат. Суу алыу ушын музды ойып цолайланган орын,
шуцыр ой. Жетер жерде ойылган уки жоц (Г. Изимбетов).
УКИДЕЙ I кел. Укиге усаган, уки сыяцлы, тэризли, яцлы.
БарлыЦ ацыЛ’Цууышын белип, укидей уцилйп отырды
(Ж. Аймурзаев).
УКИДЕЙ II кел, Ойылган укиге усаган, уки сыяцлы, тэриз-
ли, яцлы.
УЛ БИРЕК кел. Дым жуца, илбирек, рэпэнек.
408
' УЛБИРЕТИУ улбиреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛБИРЕУ ф. I. Мамыцтай жуп-жумсац болыу. Айдалган
{топырац улбирец, Мэлцэм болды жауында (К-Султанов). 2,
Ауыс. Жараныц тобарысып турыуы, томпайыуы, кемпейиуи.
Дизелери сырцырап» табаны улбиреп, ойылып цалды
(Н. Берекешов).
УЛГЕРГИШ. кел. ^андайда болмасын бир нэрсени, улгере
алатугын, уцыплы.
УЛГЕРИУ ф. I. Бир нэрсени ислеп болыу, тамамлау, питиу,
жетисиу. Балтабай оннан бурын айтылган жерди цазып улгерди
(К. Досанов). 2. Оцыуда жацсы нэтийжелерге ерисиу. Барлыц
сабацлардан «4», «5» бахасына улгерип журмен (А. Беким-
бетов).
УЛГЕРТИУ улгериу фейилйниц езгелик дэрежеси.
УЛГИ ат. I. Тэлим, орнек. Оныц ис тэжирийбеси тез кунниц
жолдаслары арасында рана улги болып цойган жоц-
(Т. Кайыпбергенов). 2. Корсеткиш цурал иретинде пайдалана-
тугын зат. Сарыгул тигилетурын барлыц кийимлерди улги бо-
йынша пишти (С. Салиев). 3. Ауыс. Нусца. Халыц ауызеки
творчествосыныц ески улгилери жыйналды (К. Айымбетов).
♦ Улги алыу—уйрениу, еликлеу. Кутлы болсын миллион адам-
лар цонса, Кызыл Москвадан улги алган цала (С. Нурымбе-
тов). Улги керсетиу—ернек болыу, цэммеге ис усылын керсе-
тиу. Улги болыу—алда болыу, ис керсетиу.
УЛГИЛИ кел. Тэртипли, унамлы, жацсы минезли, тэрбиялы.
...езинин ец жацсы улгиф ислери менен кептиц кезине тусип,
атагы шыцты (Ж. Сейтназаров).
УЛГИСИЗ кел. Нусцасыз, тийкарсыз. Улгисиз тон пишилсе,
бой боларда сын болмас («КК. х. н.»).
УЛЕК ат. Нар туйениц жас еркек буурасы, бир еркешли
буура.
УЛЕКТЕЙ кел. Улек сыяцлы, тэризли, яцлы, улекке усаган.
Чаржаудан жуклесец тауар мауыты, Улектей бурцырап нэзер
усайсац (С. Нурымбетов).
УЛЕС ат. Сыбага, пай. ♦ Улес цосыу—жэрдем. етиу, кемек
бериу. Улкен улес цосып канал тойында. Советтиц кызлары
шалцып ойнаган (С Нурымбетов). Сэлем инабатлы ер цазац
достым. Пахташылыкца да улес цостыц (И Юсупов).
УЛЕСИУ ф. Белисиу, пайласыу, сыбага ушын белисип алыу.
Кеунимжай тапцан олжасын жолдаслары менен улесип алды
(Н. Берекешов). К0ЛЬ1НДарыны, касындагы балалар менен уле-
сип ал- (С. Салиев).
УЛЕСТИРГИШ кел. Бир нэрсени басцаларга улестирип
бергиш.
УЛЕСТЙРИУ улесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛЕУ ф. Асыцларды цэр турли халда тургызыу ушын жо-
царылатып жерге таслау. брмек цурран жылы тууылган бала,
Тилем питкен жылы асыц уледи (И. Юсупов).
409
YJIKE ат. Ел, ауыл, елат, улкен территорияга ийе республи*
ка. Суйикли 1\араедлпацстанымыз тэриплеуге тил жетпейту-
рын ажайып улкеге айналды (К. Рзаеь/.
УЛКЕЙИУ ф. I. Келеми артыу, зорайыу, кецейиу. Шар жел
берген сайын улкейип баратыр («Жеткиншек» г’). 2. Ауыс.
©сиу, ержетиу; жасы жетиу, едртайыу. Жасыц улкейип, бойыц
ессе де, еле балалыгыц ^алмаган (М. Абдреймов). 3. Ауыс.
Хызмет дэрежеси жагынан жоедрылау, есиу, нэхэйиу. Жума-
бай улкейип анау-мынауды менсинбейтугын болды (Ш. Сейтов].
УЛКЕЙТИЛИУ улкейиу фейилинин белгисиз дэрежеси.
УЛКЕЙТИУ улкейиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЛКЕЛИК кел. Елатльп^, ауыллык.
УЛКЕН кел. 1. К^рамы жудэ зор, нэ^эн. Ертен тунде улкен.
кеме алып келеди (Т. Кайыпбергенов). 2. Копти корген, коп
жасаган, жасы уллы. Жасы улкен агамыз жэне Мэтсейит, Виз-
ге келди айырылмас-дехмет (©теш). 3. Кен колёмли, майданлыг
кенислик. 4. Ауыс. Жоедры хызметкер, эмелдар. Кайдан биле-
сен бэлким Сапар оннан да улкен болып келер (©. Хожаниязов).
5„ Ири. бийик, нэ^эн, эудийген. ♦ Улкен адым — алга илгери-
леу, осиу. Совет ^укимети жыллары ишинде Кара^алпаедтан
алга г^арай огада улкен адым атты (Н. Дэукараев). Улкен э\-
мийетке ийе — э^мийети зор, э^мийетли. Халыцлардын. усы
улеслеринин бир белеги болыуы Улкен э^мийетке ийе (Б. Ис-
майылов). Улкен гузар жол—кец, ашыц жол. Улкен гузар жол
уш тарауга белинеди (Ж. Сапаров). Улкен цэуип—цоркыныш-
лы, кэуетерлилик, цэуиплилик. Барыу улкен ^эуип болды,,.
Уйренискен бул а ед а (Жийен жырау). Улкен езгерис—кепжа-
цалыц, езгешелик, айырмашылык. КаРа1^алпа^ халцынын омир
тэгдиринде кун керисинде улкен озгерислер болды (К. Айымбе-
тов). Улкен сапар—узак жолга шыгыу, талап пенен атланыу»
Ол усы жолга улкен сапарга атланды. (Ж. Сапаров). Улкен та-
быс—мол жецис, мол сауга. Ак алтынга толып быйыл едрман-
лар, Тойга улкен табыс пенен барайьщ (Д. Касымов). ¥лкен
талап койыу—уазыйпалар, жууапкершилик жуклеу. Районный
алдына улкен талаплар цойдыц (Ж- Аймурзаев). Улкен уацыя
—уллы езгерис, эжайып жацалык, бурылыс. Мине усы улкен
уакыя едраедлпак халкы ушын жанальщ болды (Г. Есемура-
тов). Огада улкен—а) жудэ зор, бахилы. Кымбат баедлы бул
тастын бауасы огада улкен («КД. х. е.»). б) нэ^эн, бийик,
гидиман.
УЛКЕНИРЕК кел. I. Бийигирек, узыныра^, нэ\энирек. 2
Жасы жагынан уллырак.
УЛКЕНЛЕУ кел. I. Нэ^энлеу, улкенирек. 2. Жасы жагынан
уллылау.
УЛКЕНЛИК ат. I. Жасы жеткенлик, жасы барганльц. Ол
екн уйге де жасы улкенлик етти (К. Досанов). 2. Ауыс. Мен-
менлик. тэкаббиолик- бзи де хадал адам онда ^еш улкенликтил.
нышаны жо^ (©. Хожаниязов)^
ЛО
УЛКЕНСИНИУ улкенсиу фейилинин езлик дэрежеси.
УЛКЕНСИУ ф. I. бзин улкен санау, жоцары тутыу, мен-
менсиу. 2. Жасы улкен болыу. Сапарды озинен улкенсинди
ДЖ. Санаров). Алым жасы жагынан езин Сапарбайдан улкен-
синди (К. Камалов). 3. Ауыс. Гэрдийиу, тэккаббирлениу. Бо-
лар-болмас иске улкенсип, гэп тьщлагысы келмейди (Ж. Сапа-
ров). Сэл нэрсе ушын улкенсине береди (9. Атажанов).
УЛПЕТ ат. Жора, дос, цурдас, цатар, цурбы. Олардыц адам-
лар менен улпети сейлесиулери, турмысца кез царасларыогада
басцаша (Ж. Аймурзаев).
УЛПЕТЛИК ат. Татыулыц, дослыц, кеуиллеслик. Булар
арасындагы царым-катнаслыц, улпетлик бурынгыдан да бетер
кушейди («КК. КСМ. атл.»).
УЛПИЛДЕК кел. Назлы, кербаз, наз цылыцлы. Оныцези
сондай улпилдек болган (К- Камалов).
УЛПИЛДЕТИУ улпилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЛПИЛДЕУ ф. Наз етиу, назланыу, кербазланыу. Сэнем
юнша улпилдеу дегенди билмейди, жумыс десе тац турганы
(А- Элиев).
УЛПИЛДЕУШИ ат. Назланыушы, кербазланыушы.
УМБЕ-ДУМБЕ: умбе-думбе болыу ф. I. Затлардыц тэртип-
сиз турде турыуы, бириниц устинде бири жайгасыуы. 2. Топар-
ласыу, дубирлесиу. Адамлар кешениц аргы басында умбе-думбе ’
болып атыр (С. Салиев).
УМИТ ат. Белгили бир уацыяныц иске асыуына билдирилген
исеним, тилек, эрман, нийет. Калай да жаснармыз деген бар
умит. Жаснамасац сум дуньяда не пайда (Омар). ♦ Умит етиу
— дэмелениу, нийетлениу; исениу, тилек етиу, Умитим жоц—
дэмем, нийетим жоц. Умит цылыу — исениу, дэмеси болыу.
Умит узиу—гудер узиу, исенимди жогалтыу. Буны еситкен
бери езиниц алданганын билди, баладан умит узип кетти
(«КК-х- о.»).
УМИТГОЙ ц. умитли.
УМИТКЕР кел. Белгили бир нэрседен дэмели, талапкер
болган, умитленген, дэмеленген. Жолаушы машинага умиткер
болып цолын созды (Ж. Сапаров).
УМИТЛЕНДИРИУ умитлениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УМИТЛЕНИУ ф. Дэмелениу, исеним артыу. Оныц ыцласы-
нан бир нэтийже шыгар деп умитленди (О. Айжанов).
УМИТЛИ кел. Белгили бир нэрседен дэмели, умиткер, исе-
нимли. Телмирген умитли муцлы кезлердиц нэпси булт астынан.
шыццан кундей жарц етедй (К. Султанов).
УМИТСИЗ кел. Йсенимсиз, нийетсиз, дэмесиз.
УМИТСИЗЛЕНДИРИУ умитсизлениу фейилиниц езгелик
дэрежеси.
УМИТСИЗЛЕНИУ ф. Дэмеленбеу, исенимсизлениу, нийет- .
сизлениу.
УМИТСИЗЛИК ат. Исенимсизлик. дэмеленбеу, нийетсизлик.
411
Онда умитсизлик цэм сэры ууайымшылыц кейип пайда болды
(К- Султанов).
YMMET ат. дин. с. Мухаммед пайгамбардыц динин, жолын
услаушы адам.
YH ат. I. Дауыс, сес. Дызларда цеш кандай ун жоц (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Ауыс. Хауаз, нама, саз. Саз уласты, ун цосылды,
Таза жолдан журсек нетер (К. Ирманов). ♦ Yh цатыу—сейлеу,
сес шыгарыу. Шамам жетсе турайын деп, Шерип зордан ун
цатты (К^. Ирманов). Yh цосыу — дауыс цосыу, бирге сес шы-
гарыу. Уни ешиу — а) сес шыцпау, сейлемеу, ундемеу. Хийуа
ханнын. сум дэуиринде ештц униц (С. Нурымбетов). б) Сезден
утылыу, жецилиу. Алым сезден жецилип, бирден уни ешти де
цалды (С. Салиев).
УНДЕ/МЕС кел. Ундемейтугын, сойлемейтугын, гэплемейту-
гын. Ундеместе боле бар («КД. х. н.»).
УНДЕМЕУ ф. Сейлемеу, гэплемеу, жууап бермеу. Жийемурат
печьтиц цууысына шыгып, жайласып отырды, бирац ундемеди
(Т. Кайыпбергенов).
УНДЕМЕУШИ ат. Сейлемеуши, гэплемеуши, ун шыгармаушы..
УНДЕУ I ат. Кепшиликтиц нэзерин белгили мацсетке ау-
дарыу ушын жазылган уран, шацырыц. Фронт кунлеринде тын-
бай ислеген Ундеулергежууап бердиц ис пенен (С. Нурымбетов).
Ташкент цаласындагы жаслар митингисиниц ундеуи (Т. К^айып-
бергенов). ♦ Ундеу белгиси—грамь?. шацырыц, биреулерди
езине карататугын сезлердиц, гэплердиц соцына цойылатугын:
белги.
УНДЕУ. II ф. Сейлеу, гэплесиу, бир нэрсе тууралы айтыу.
♦ Ундей алмау—сейлей алмау, дым ундемеу. Сапаргул экеси-
ниц алдында ундей алмай, цызарып отыр (А. Бекимбетов).
YHEM ат. И шип жейтугын тамац, азыц-ауцат, напаца,
тагам. Аузына тийген унемди алып, инине царап умтылады
(Ж- Аймурзаев).
~YHEMH р. Бирдейине, барлыц уацытта.
УНЕМЛЕТИУ унемлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
УНЕМЛЕУ ф. Бир нэрсени ысырап етпей тэртип пенен услау,
уцыплы турде тутыныу, жумсау, пайдаланыу. Электр энергия-
сын унемлеп жумсау керек (Оразов).
УНЕМЛИ кел. Шыгынсыз, орынлы, пайдалы. бндиристе
электр куш ин унемли пайдаланыу керек (Ж. Сапаров).
YHEMCH3 кел. Тэртипсиз, орынсыз, бийтэртип, шыгынлы.
УНЕМШИЛ кел. Унемлейтугын, тэртиплейтугын. шыгынсыз
орынлы жумсайтугын.
УНЛЕС кел. I. ЬЬпайыц, сэйкес. 2. Цайгылас, муцлас, сыр
лас. Бердац шыгармаларынын идеясы халыц турмысы менек
унлес (Й. Сагыйтов).
УНЛЕСИУ ф. Муцласыу, сырласыу, цайгыласыу.
УНЛЕСЛИК ат. Бир-бирине сэйкес келиу, сай болыу. ♦-
Унлеслик нызамы—грамм, жакын созлердиц, бууынлардыц^
412
сеслердиц илгери-кейинли бир-бирине тэсир етип ез-ара уцсас
болыуы.
УИЛИ кел. Дауысы зор, цауазы кушли, ашыц, аныц. ♦ Унли
дауыслы сес—грамм, дауыссызлардыц унлесиуи, бир группасы
(з, Д, F, К, ЦЭМ Т. б.).
УНСИЗ кел. Сейлеместен, сес Шьиармастан, сессиз. К^осы-
бай жалынлы кезлерин бир ноцатцац цадап, унсиз цалды
(К Султанов). ♦ Унсиз дауыссыз сес—грамм, дауыссыз сес-
лердиц бир группасы (С, Т. К, Г цэм т. б.).
УНГИ ц. уцгиу.
УЦГИГИШ кел- Уний беретугын, уцгиуди жацсы билетугын.
УЦГИЛИУ к. уцгиу.
УЦГИР ат. Тегис жерде яки таулы орынларда тэбийгый
ямаса цолл1н цазылган цууыс, цууыслык. Есин жыйды, билди
сонда айнасыз, Аузы цулыплы бир уцгирде жатцанын
(«Сэл. Окт.»т.).
УЦГИРЛЕНИУ уцгирлеу фейилинин езлик дэрежеси.
УЦГИРЛЕСИУ уцгирлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЦГИРЛЕТТИРИУ уцгирлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
УНГИРЛЕТТИРТИУ уцгирлеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
УЦГИРЛЕТИУ уцгирлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЦГИРЛЕУ ф. Казыу, ойыу, геулеу, уцгиу.
УЦГИРЛИК ат. Казылган, ойылган, геуленген, уцгиртлен-
ген жер.
УЦГИУ ф. Бир жерди геулеп цазыу, уцгирлеу. Бир цуныц-
цан хэрре онын ишине уцгип кеткен екен («Эмиудэрья» ж.).
УЦИЛДИРИУ уцилиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЦИЛИСИУ уцилиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УЦИЛИУ ф. Козин айырмай царауе тигилип царау, кадалып
цара^, сыгалау. Сагынбай оныц цасына келип, бетине уцилди
(Т. Кайыпбергенов).
УЦИЛТЙУ уцилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
УЦИРЕЙГЕН1 кел. Ойылган, цопарылган, уцирек. КДцир
гердей уцирейген карангы коска кирди (К. Султанов).
УЦИРЕЙИУ ф. I. Тегис нэрсениц бир жериниц тесилиуи.
Жайдыц бир цапталы ызгарлыктан цулап, уцирейип калды
(Ш. Сейтов). 2. Ауыс. Эжептэуир болып кериниу. 3. Ауыс. Орны
толмай бос цалыу. Бирац уйдин ишинде бир адамньщ орны
бэр^эма уцирейип тургандай («Эмиудэрья»).
УЦИРЕЙТИУ унирейиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЦИРЕК кел. Ишке кирип кеткен, батыццы, ойык, цуусы-
йыу. Ойнацшыган киши уцирек кезлери жылтылдап керинеди
(А. Элиев).
УПЕЛЕК ат. Камыста, ацбаста, агашта ^эм т. б. есимлик-
лерде болатугын улбиреген жецил зат. Адамлардыц айтыуы
менен упелек жабыстырып цойыпты (Ж- Аймурзаев).
УПЕЛЕКЛИ кел. Упелеги бар, упелеги
УПЕЛЕКСИЗ кел. Упелеги жоц, упелеги болмаган.
413
УПЕЛЕКТЕИ кел. Упелекке усаган, упедек сыяцлы.
УПИК: улик сары кел. Терт турдиц бири, саргыш, ашыц,
сары. Узын бойлы улик сары бала уйге келди (Ш. Сейтов).
УПИЛДИРИК ат. ^амыстыщ ацбастыц жецил зат тозац>
Гуз жайлаулар кецейпп суу тартылар, упилдирик ушып жапн*
рац цалдырар (М. Карабаев).
УПЛЕГИШ кел. Уплеуди жацсы билетугын, уплей алатугын*
УПЛЕНИУ уплеу фейилинин. белгисиз дэрежеси-
УПЛЕСИУ уплеу фейилинин. шериклик дэрежеси.
УПЛЕТТИРТИУ уплеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
УПЛЕТТИРИУ уплеу фейилиниц ©згелик дэрежеси.
УПЛЕТИУ уплеу фейилиниц ©згелик дэрежеси.
УПЛЕУ ф. Ауызды толтырып цауа шыгарыу. Ол шокты
уплеп от жакты (К. Султанов).
УПЛЕУШЙ ат- Ауызды цауа менен толтырып шыгарыушц
адам, урлеуши.
УП-УЛКЕН кел. Дым улкен, жудэ улкен, огада нэцэн.
УРГИЗДИРИУ урну I фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРГИЗИУ урну I фейилиниц ©згелик дэрежеси.
УРГИН ат. 1\ардыц самал менен бир жерге жыйналып ка-
лыуы. Дауыл бол^ы, ургин урди, 1^осымныц цамысын турди*
Думай басты аспан жерди, Пуцарага жаз келер ме? (Бердац).
УРГИШ кел. Уре беретугын, цабаган, биймаза.
УРДИРИУ уриу фейилиниц ©згелик дэрежеси. •
УРДИРТИУ уриу фейилиниц ©згелик дэрежеси.
УРДИС ат. Одет, дэстур. Барлыц исти ислеуди ол урдис
етти (Ж- Аймурзаев).
УРДИСЛЕНДИРИУ урдислениу фейилиниц ©згелик
дэрежеси.
УРДИСЛЕНИУ ф. Эдетлениу, бейимлениу, уйрениу, дэстур-
ге айланыу.
УРИМ-ПУТАК, ат. Туцым-теберик, агайин-тууган, тууган-
тууысцан.
УРИНДИ к. ургин.
УРИС ц. уриу I.
УРИУ I ф. Ийттиц арсылдауы, сес шыгарыуы. Арсылдап
урип шыццан ийтлер уйге жолатпайды (А- Бекимбетов).
УРИУ II ф. Самал есиу, ызгырыу, урлеу. Ургин урип, оган
бурылар бетиц, Агысты бегейди пэтйц, Кызыл цум (Кунхожа).
YPKEK кел. Эйтеуир нэрседен цорцатугын, сескенетугын
асау, жанлы-жаныуарлар. Бирац жорга уркек болады дейд^
сол распа (К. Досанов).
УРКЕКЛЕУ кел. Шоршыныццырау, цорцацлау, асаулау.
> УРКЕКЛИК ат. К0,РЧак.ЛЫ1Ъ цурейи ушыушылыц, аса^лыц, .
YPKEP ат. астр. Шок жулдыз. Адамлар шала-шарпы кийи<
нип далага шьпданда, уркер еле батман жоц екен (А. Беким<
бетов).
УРКЕРДЕИ кел. уркерге усаган, тэризли, мегзес, сыяцлы.
414
/
УРКИТТИРИУ уркиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРКИТИУ уркиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРКИУ ф. ©зи сэтем алган нэрседен шоршыныу, цорцыу.
Уркип турды Журынныц, Гуйсеп жатцан цойлары («1^ырц цыз»).
УРЛЕГИШ кел. Уплегиш, цуулегиш.
УРЛЕНИУ урлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УРЛЕУ ф. Уплеу, жел жибериу, есиу, цуулеу, сууырып ке-
тиу. Kjm урлеп кеткен тацырлыцта цойдыц цумалагындай май-
да таслар жатыр (Ш. Сейтов).
УРМЕ: урме кар, урме цум кел. ц. ургин.
УРИ ат. Улыума халыц тэрепинен цабыл етилген тэртип,
цагыйда, эдет.
УРП-ЭДЕТ ат. Дэстур, тэртип, минез-цулыц.
УРПЕЙИСИУ урпейиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
УРПЕЙИУ ф. I. Шаштыц, жунниц цэм т. б- нэрсениц тэр-
типсиз турде тикирейип турыуы- Кепканыц астынан оныц бир
цысымдай сары шашы тэртипсиз урпейип тур (1^. Досанов).
2. Ауыс. Шоршып эжептэуир болып турыу, жатырцау, уркиу.
Бийтаныс адамды керип балалар урпейип цууысца тыгылган
,(.Н Дэуцараев).
УРПЕЙТИУ урпейиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УПЕЙТКИЗИУ урпейиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УРПЕК кел. Тэртипке салынбаган, тикирейген, тозаццы-
ран, урпейген, шашыранды. Ана бир урпек путалар шоццайып
отырган жолбарыстай сууыц (К. Султанов). ♦ Урпек бас —
шашы тикирейген бас. Аманлыц болганда анау урпек басцарыш
дасы менен журетугын дийуана ма? (Т. кайыпбергенов). Урпе-
шурпе— майда, киши. Урпе-шурпе цызыл цанат, шырагым. Еле
сизлер не кердициз балаларым (Бердац). Урпек шаш—шашы
тикирейген. тикке ескен шаш.
УРПЕКЛЕНИУ ф. Урпек болыу, тикирейлениу.
УРПЕ-ШУРПЕ ат- Гилец майда балалар топары, кишкене
балалар.
УСИК ат. I- Бармацтыц кеселлениуинен пайда болган жара.
Сууыц алып тобарсыган жара. 2. Сууыцтыц тэсиринен пайда
болган исик. Ф Усик бармак—ауырыу бармац
УСИКТЕЙ кел. Усикке усаган, мегзес, сыяцлы, тэризли,
яцлы.
УСИР ат. гон. с. КыРман цызылланганда тогыз кепшиктен
кейинги оныншысы, моллага берилетугын садаца.
УСИРПИТИР ат. гон. с- дин. с. Малдан, дэннен, а цш а дан
ц. т. б. нэрселерден моллага берилетугын белик, зат. Моллага
усир-питирди молдан берип атырман (К. Султанов).
УСИУ ц. усик.
YCKEHE ат. Керек-жарац, уй-ускене, уйдеги затлар. Уй
ускенели, мал дуньялы болды («Сэл- Окт.» т.).
УСКЕНЕЛЕНДИРИУ ускенелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УСКЕНЕЛЕНИУ ускенелеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
41'5
УСКЕНЕЛЁ'? ф8 Уйди, басца да орынларды керек затлар
менен тэмийинлеу.
УСКЕНЕЛИ кел. Ускенеси бар, ускенеси кеп, ускенеге ийе
УСКЕНЕСИЗ кел. Ускенеси жоц, ускенеге ийе емес, ускенеси
болмаган. • ' , .
УСКИ: уски биз кел. Биздиц бир тури.
УСКИН: ускини цуйылыу ф. Мэниси цашыу, мазасы болмау,
иси алга ерлемеу. Бийдиц туси сууып, усикини цуйылып тур
(Ж- Аймурзаев).
УСТ ц. усти.
YCTEM кел. Басым келетугын, устемлик ететугын, цуким
суретугын, басым* Ата не шара бар зорра, Байлар устем биздей
copra (Бердац).
YCTEME ат. Косымша> цосымта. Оннан цала берсе устеме
пайда табыу жолын излейди (Ж. Сапаров).
УСТЕМЛИК ат. I. Бийлик, цэкимлик. Биреу етер гэрипсец
деп устемлик, Кушлери болса да Рустем дэстанлыц (6теш)<
2. Артыцшалыц, басымлыц. ♦ Устемлик суриу — бийлигин ха*
лыцца жургизиу, емир суриу, езиу.
УСТЕМШИЛИК ат. ^экимшилик, басымшылыц, бийлик
етиушилик.
УСТИ ат. I. Белгили бир нэрсениц жоцаргы жары, устинги
бети. Аршаныц устине жыйналран керпе тесек оныц дыкцатый
езине аударды (Т. Кайыпбергенов). 2. Тула бойы, адамныц
усти басы. Сен ойлама, мен мотористи усти май, Мен ешейин
ис адамы нэментай (Г. Есемуратов). Куни менен усти басын
ыласлап жыйнаран цолызлыгы урланды (К. Айымбетов).
3* Дусмалдан керсетилген орын, мэкан. Ауыл устинде цызыл
байрац тынбай желбирейди (С. Хожаниязов). 4. Ауыс. Биреу
тууралы, цаццында. Салый Жуманныц устинен щагым етип
цазыга талай барган (С. Арысланов). 5. Ауыс. Белгили бир
цацыйцаГт, уацыяныц нац болып атырган уацты, мэцэли. Шын
батыр сын устинде танылар («КК-х. н.»). 6. Ауыс. Бир нэрсеге
екиншисин цатар цолланыу, цацыйцат болыуы. Оныц устине
мэрдикардыц себебинен керген азабын цэйтерсец (Э. Шамура-
тов). ♦ Ат усти — а) жол-жонекей, жолшыбай. б) жецил-желпи,
устиртин. Жол усти — жол бойынша, кесе белден. Муцаббат
жениндежол усти, сез, цыласац (К* Камалов). Ис устинде—жу-
мыс уацтында. Усти-устине дурсилдеп согыу—тез, жылдам, шац-
цан цэрекет пенен, тынбастан, КУУраным соншелли журегим
усти-устине дурсилдеп соцты (©. Хожаниязов). Кемшиликтин
устин ашыу — цэтелерин корсетиу, шешиу. Ол кемшиликлердин
устин ашып тасламаганына екинди (С. Салиев). Мэселе устин-
де— мэселе тууралы, женинде, цаццында. Усы мэселе устинде
дурыс ойланып керер деп исенди (Т. Кайыпбергенов). Нийет
устиндеЗмацсетте, тилекте. Эне сол нийеттиц устинде бай
бели бугилип, кезде жасы тегилип, келе берди («Мэспатша»).
Сениц устицде гузе сыныу—-сен цаццында, сен тууралы, сениц
416
ушын. Тапсырмалар устинде — сол женинде, уазыйпалар цац*
цында, женинде, тууралы. Бугинги жыйналыста болган тап-
сырмалар устинде ойласып атыр (Т. Кайыпбергенов). Хал
устинде жатыу — ауыр ауцалда, цыйын жагдайда. }^ал устинде
жатырган Шерип ун цатпады (К. Ермаков). Устинен тусиу —•
а) уацыяныц тап сол мэцэлде болып атырган уагында гезлесиу;
б) ойындагысын табыу. Устинен шыгыу — дэл тебесинен тусиу*
гезлесиу, жолыгыу, ушырасыу.
УСТИ-БАСЫ ат. Барлыц устиндеги кийимлери.
УСТИНГИ кел. Жоцарыдагы, жоцарысы, бир заттыц жо*
царгы тэрепиндеги. Ол дигирманныц устинги тасын зордан бо*
сатып алып, жерге цойды (А. Бекимбетов).
УСТИНДЕ р. Жоцарысында, басында, тобесинде.
УСТИРТ ат. Бийиклеу болып келетугыи жер, тебешик, цыр*
дец. Тецизден ушцан газ келицди жайлар. Устирт кийиклери
шелицди жайлар (И. Юсупов).
УСТИРТТЕИ кел. Устирт сыяцлы, устиртке усаган, устирт
тэризли.
УСТИРТИН р. Цалай болса солай, женил-желпи, ат усти»
Турмысты терец мэнинде емес, ал устиртин ап-ацсат, жецил-»
Желпя тусинесиз (Ж. Аймурзаев).
УСТИРТЛИК ат. Бийиклик, кецислик, майданлыц.
УТИР ат. грамм. Гэпте биргелкили агзалардыц, цоспа гэп-
тиц араларына, сондай-ац кирис соз, царатпа сезлерди ажыра-
тыу ушын цойылатугын белги, иркилис белгиси.
УТИРДЕИ кел. Утирге усаган, утир сыяцлы, утнр тэризли.
УТИРЛИ кел. Утири бар, утир цойылган, утирге ийе.
УУХ т- с- Иштен ауыз арцалы шыццан цауа.
УУ^ЛЕУ ф. Иштен ауыз арцалы шаршаган цалды шыгарыу
УШ сан. Екиден кейинги санац санлыц. Сепиц мутэжыцды
айтып уш рет бардыц («Мэспатша»). ♦ Уш муйешлик —- ез-
ара кесилетугын уш дузиу сызыц пенен шекленип жасалган
геометриялыц фигура цэм цурылысы жагынан усыган уцсасзат.
УШЕК ат. Жайдыц тебеси, жоцарысы. Бирац тамныц уше-
гинен, Еки рет атылган оц, Еки ийтти жайлап бирден, Жаудыц
дийдин болдырган жоц (И. Юсупов).
УШЕУ сан. Уш нэрсениц белекленген жыйындысы, жыйнац-
лау санлыгы. Ушеуи ыцласы менен Цараса да, бирац таба ал<
мады (Ж. Аймурзаев). / ’ '
УШЕУЛЕУ ф. Уш киси биригип цэрекет етиу,биригиу, жэм-
лесиу. Екёулеп, ушеулеп Жийемураттыц соцына туседи (Ц. Ёр-
манов).
УШИНШИ сан. Санауда екеуден (екйншиден) соц келету-
гын цатарлыц санлыц. Ушинши куни бос гузени арцалады ’
ХК. Султанов).
УШКУЛ кел. 1. Кийимге салынатугын суйир муйешлй уш
муйешлик, улги. Уш дегенде не жаман ушкилсиз пишкен тон
< 417
жаман (К. Айымбетов). 2. сейл. т. Балалар оцыйтугын жай,
орын, мектеп.
УШКИЛЛЕУ ф. Кийимге ушкил цойыу, ушкул цойыптигиу.
УШЛЕНИУ ушлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УШЛЕСИУ ушлеу фейилиниц шериклик дэрежеси/
УШЛЕТТИРИУ ушлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УШЛЕТТИРТИУ ушлеу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
УШЛЕТИУ ушлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УШЛЕУ ф. Бауашаны, мэккени, палыз егинлерин цэм т. б-
усы сыяцлыларды цэр шанацта уш-уштен цойып сийреклетиу,
жулып азайтыу. Бирледиц, ушледиц гауашацды жастан, Жацсы
тэрбиялап есирдиц бастан (С. Нурымбетов).
УШЛИК ат. Уш сомлыц ацша. Кемек балаларга ушлик ац- .
шадан улестирип берип атыр (А. Оразов).
УШПЕЛЕК ат. Ылайдан, каучуктен, цацылтырдан ислени-
лип, ауыз бенен уплегенде сес шыгаратугын эсбап, буйым, Ойын
басланар алдында судья ушпелек шертип жиберди (С. Салиев).
УШПЕЛЕКТЕЙ кел. Ушпелек сыяцлы, соган усаган, тэ-
ризли.
•. у
У I. ^ара^алпац алфавитиниц жигирма сегизинши цэриби
цэм усы цэриптин аты. 2. У цэриби цос еринниц алга царай со-
зылыуынан пайда болатугын дауыссыз сес.
УАБЛАУ ф. I. ^эзлесиу, рэцэтлениу. 2. Ыссы затца сууыц
нэрсениц тийиуи нэтийжесинде сестиц шыгыуы. Куйип турган
майга тускен тауыц уаглап цазанда цайнады (Ж. Аймурзаев) <
УАЕЫРЛАСЫУ уагырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УАБЫРЛАУ ф. Бацырысып сес шыгарыу, рауырласыу, шуу-
ласыу. Мугаллим классца кирмеген соц балалар уагырласып
отыр (Ш. Сейтов).
УАБЫРЛЫ ат. Шауцым, бацырыс. Жайдагы уагырлы суу
серипкендёй тынды (Э. Шамуратов).
УАЖЫЛДАК кел. Уажылдайтугын, бажылдайтугын.
УАЖЫЛДАСЫУ уажылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УАЖЫЛДАТЫУ уажылдау фейилиниц езгелик дэрежеси..
УАЖЫЛДАУ ф. I. ^эр турли сес шыгарыу, бажылдау, ба-
цырысыу, шууласыу. 2. ^ууырылыу, цайнау, быжырлау.
УАЖЫЛДЫ ат. I. Куйген майга бир затты таслаганда
шыгатугын сес. 2. Шауцым, бацырыс.
УАЗ ат. Оцылган лекция, тусиник, баянлау. Бир адам ха-
лыцца уаз айтты, Бахыт келди деп цалага (Д. К^асымов). Бар-
шынныц турин уаз етип берди («Алпамыс»). ♦ Уаз кешиу —
бас тартыу, умитин узиу, жоламау. Жаман адам достан цашар,
уаз кешер (Эжинияз).
УАЗЫЙПА4 ат. I. Мацсет, миннет. Олар алдыларына улкен
416
уазыйпа цойды («Сэлем Октябрь*). 2. Тилек, эрман.
УАЗЫЙПАЛЫ кел. Миннетли, цацылы, жууапкершиликли,
Таты цалган уазыйпалы ислерин, Толык орынладыц ныцлап
бежердик (Ж. Аймурзаев).
УАЗЫЙПАЛЬЩ кел. ХаЧыйцат миннетли иси. Озиниц уа<
зыйпалыц исин орынлады.
УАЗЫЙПАСЫЗ кел. Миннетсиз, жууап кер шил и ксиз.
УАЗЫЛДЫ ц. уаз.
УАЙ т. с; Сейлеушиниц артыцша дыццат аударып, басца-
ларды езине царатыуга цолланган сези, тацланыу сезими. Уай,
дуньясы цургыр, не себептен бундай (Н. Дэуцараев).
УАЙРАН ат. Булгин, опат.
УАЙРАНЛАНЫУ уайранлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
УАЙРАНЛАСЫУ уайранлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УАЙРАНЛАТЫУ уайранлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УАЙРАНЛАТТЫРЫУ уайранлау ^фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
УАЙРАНЛАУ ф. Булдириу, цыйратыу, бузыу, опат етиу,
УАЙРАНЛАУ ф. Былгацлау, цыйрацлау.
УАЙ-УАЙ т. с. ^ыйналыу сезимин адлататугын сез.
УАЙ-УАЙЛАСЫУ уай-уайлау фейилиниц шериклик
дэрежеси.
УАЙ-УАЙЛАТЫУ уай-уайлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УАЙ-УАЙЛАУ ф. I. Цатты бацырыу, сес шыгарыу. Олар
^ай-уайлап бацырысады (К. Досанов). 2. Дауыс шыгарыу,
жылау.
УАК; ц. уацыт. " . . .
УАКДЪШША i$. уацытша.
УА^ТЫ-СЭТИ ат. Рети, мэцэли, утыры, пайыты, цолайлы.
Бэлки уацты-сэти менен адамзат бул сезди мэцги умытып та
кетер (Q. Хожаниязов).
УАКТЫ-УАКТЫ р. Ретинде, тез-тез, гей уацытта, ара тура,
уацты-уацты цолындагы таягын жерге урып цояды
(6. Айжанов). 4
УАК^ТЫХОШ кел. К^ууанышлы, кеуилли, шадлы. К^арашаш
уацтыхош болды, К^апа кеули йош болды («Мэспатша»).
УАКДЫХОШЛЫК ат. 1. Кеуил хошлыц, уацтышадлыц, шад-
лыц, цууаныШлык. Уа^тыхошлыц басцы менен, Туски ауцат
болды тамам (Э. Шамуратов). 2. Зауыцлыц, ойын-кулкилик.
УАК^-ШАК ат. ^ууаныш, ойын-кулки.
УАК^ЫМ ат. Биреуге тийисли жер, х4ешким тиймёйтугын
орын, биреуге тийисли меншик. Бул жер ийшанныц уакымы '
шыгар (С. Мэжитов). ♦ уацым жер —биреудиц ийелеп цой-
₽ан орны, жери.
УА^ЫТ ат. I. Философ. Узликсиз цэрекёт етиудеги материя*
ныц емир суриуи ушын объектив жагдайы. 2. Мезгил, саат, жыл,
мэх.эл. Сол уакытта келген жэллад, Салды мойнына аманат’
(Бердац). 3. Белгили бир заманда, дэуирде деген мэниде. Ол
1 419
уацытта он алты жасца жаца шыццан еди (М. Дэрибаев).
♦ Уацыт жоц—цол тиймейди. бос емес. Ауылга бара бериуге
уацыт жоц (^. Айымбетов). Кеп уац болыу — бираз; как, бир
талай уацыт болыу. Сол гезде кеп уац болды, оцыуда мен жу-
риппен, Сагынаман суйген ярды жасымда (X. Сейтов).
УАКЫТЛЫ кел. мэцэлге тийисли, уацытца байланыслы.
УА^ЫТСЫЗ кел. Мэцэлсиз. биймезгил, бийуац. Бул рет
уацытсыз ушырасып цалдыц (Э. Аманов).
УА^ЫТША р. Хэзирше, белгили бир уацытца, уацыяга де-
йин турацлы емес, езгермели. Биз уацытша усы жерде турату-
гын болдыц (6. Айжанов).
УАКЬ1Я ат. Каидай да бир эцмийети бар нэрсе, цэдийсе,
жагдай. Бул уацыя Эуезов пенен Дэрменбайды цатты ойлан'
дырды (Т. Кайыпбергенов)- ♦ Уацыяны ашыу —сырдыаныц-
лау, билиу. Биз Шукиржан арцалы уацыяны аштыц (А. Беким-
бетов). Уацыяны баянлау — болган барлыц нэрсени цалдырмай
айтыу.Ол Ырза менен Тереге уацыяны баян етти (К. Султанов)^
УАЛАЯТ ат. Ел, елат, журт.
УАЦКЫЛДАТЫУ уаццылдау фейилиниц озгелик дэрежеси.
УАНДЫЛДАУ ф. Длины дауыс шыгарыу, сыцсыу, цансылау.
Ийт бираз уацытца шекем уаццылдап жатты («Жас
Ленинши» г).
УАНКЫЛДЫ ат. Уаццылдап шыццан сес, дауыс.
УАРКЫЛДАК кел. Женил минезли, ушцалац, мацтаншац.
УАРКЫЛДАСЫУ уарцылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
УАРКЫЛДАТТЫРТЫУ уарцылдау фейилиниц ерксйз
дэрежеси.
УАРКЫЛДАТТЫРЫУ уарцылдау фейилиниц езгелик дэ-
режеси. • .
УАРКЫЛДАТЫУ уарылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УАРЦЫЛДАУ ф. I. Катты кулиу, уацацалап кулиу, барцыл-
дау, 2. Бацылдау, барцырау.*
УАРЫЛДАУ ф. 1. Гурилдеу, царылдау. 2. Ири дауыстыц
шыгыуы, дары л дау.
УАРЫЛДАТЫУ уарылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
УАРЫЛДЫ ат. Уарылдап шыццан сес, дауыс.
, УАСУАС кел. I. Мылжыц, коп сейлеуши, тынышсыз. 2. Гуди-
бузар, самсам-
УАСУАСЛЫК ат. I. Мылжыцлыц, езбелик. 2. Гудибузар-
лыц, бузыушылыц, самсамлыц.
УАТАН ат. 1. Туратугын орын, мэкан, уй, баспана. Уатан де-
сем толып тасар журегим, Исен маган, исен халцым — тирегим •
(Б. Цайыпназаров). 2. Адамныц тууылып ескен цэм езин оныц
азаматы болып есапланган мэмлекет, ана журт. Ана Уатан.
3. Адамнын тууылып ескен улеси, цаласы яки ауылы, журты
УАТАНЛЫ кел. Уатаны бар, елге ийе, мэканы бар.
УАТАНЛАС кел. Бир мэмлекетте тууылып ескен адамлар,
^атаны бир, жерлес.
420
УАТАНСЫЗ кел. Елсиз, жерсиз, мэкансыз. Уатансыз адам*
дай цеш пайда келтирмейди («Кыз. муг.» ж).
УАТАНСЫЗ ЛЫК цел. Мэкансызлыц, елсизлик, У атамы жоц*
лыц.
У АХ т. с. Бир нэрсеге окиништи, иреништи билдиретутын
гацлац сез.
УАХ-УАК т. с. Цатты екиниш, иреништи билдиреди.
УАХ-УАХЛАУ ф. ©киниу, иренжиу, пэнтлениу.
У ЭДЕ ат. Биреуге берилген ыцрар, шэрт, исеним. Уэде бо-
йынша цасцыр ертецине айланып келипти (К. Айымбетов). ♦
Уэде бериу—уэделесиу, келисиу. Сез берди жигитлер уэде
берди алга журиуин дауам етти (К- Ермаков). Уэде байласыу—
келисиу, шэртлесиу, шешимге келиу. Жана жерге барыуга
жигитлер уэде байласты (Т. Нэжиймов). Уэдеден тойыу — со
зинде турмады, шэртин бузды, айныу. Ол цэ демей-ац уэдеден
тайды. Уэде етти —• уэделесиу, келисиу- Ол усы жерге келмеуге
уэде етти. Уэдеге опасыз — уэде бузыушылыц* созинде турмау-
шылыц.
УЭДЕЛЕСИУ ф. Бир шешимге кели^, келисиу, шэртлесиу.
Хабар алып Бердиханньщ багынан, Бир цыз бенен уэделескен
усайсац (С. Нур ымбетов).
УЭДЕЛЕСТИРИУ уэделесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЭДЕЛИ кел. Шэртлескен, келискен, белгиленген. Уэдели
кун еткенде, Керек — жарагын сайлап, Тиктирейин ац ота^
(«Мэспатша»).
УЭДЕПАРАЗ кел. Уэде беретугын, уэдешил.
УЭДЕСИЗ кел. Турацсыз, ыцрарсыз, тыянацсыз, паянсыз,
исенимсиз.
УЭДЕСИЗЛИК ат. Турацсызлыц* тыянацсызлыц, паянсыз-
лыц, ыцрарсызлыц, исенимсизлик. Кыз сол жерде уэдесизлик
иследи (С. Хожаниязов).
УЭДЕШИЛ кел. Уэдени кеп беретугын, уэдепараз.
УЭЖ ат. Зат. буйым, нэрсе-цара. Гражданлар урысы уа-
рында Россия жагынан дэрцал уэжлер дурыс келмеди (К- Ир-
манов). ♦ Уэжге аспау—иске аспау, жарамлы болмау. Алган
агашларынын цеш бири уэжге аспады (С. Мэжитов). Уэж
гэп — цац, Дурыс, орынлы, мацул. Эне бул айтцанын уэж гэп
(JC Султанов). Уэжге келиу—келисимге келиу, шешимге келиу.
Куни менен бацырыспай-ац уэжге келиуге болады (А. Оразов).
Уэжге турыу—айтцанды тынлау, келисиу. Оз алдыца ба-
цыра бермей, азы-кем уэжге тур (К. Султанов).
УЭЖЛЕСИУ ф. Сейлесиу, пикир алысыу. Сенин менен
уэжлесиуге болама яки жоц па? (К. Султанов).
УЭЖЛЕСТИРИУ уэжлесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
УЭЖЛИ кел. 1. Дунья-мулкли, дунья-маллы, нэрсе-цара-
лы, буйымлы, затлы. Ол уй жудэ уэжли бай хожалыц екен
|(А. Оразов). 2. Ауыс. Салдамлы, айтцанга туратугын. Кэрим-
бай басцаларга цараганда уэжли адам екен (С. Салиев).
421
УЭЖСИЗ кел. 1. Буйымсыз, затсыз. 2. Мыж-мыж, быжыц
дузсыз, езбе.
У9ЖСЙЗЛИК ат. 1. Буйымсызлыц, затсызлыц. 2. Мыж-мыж
лыц, быжыцлыц, дузсызлыц, езбелик.
УЭЗИР ат. 1. Айырым ислам мэмлекетлериндеги ханныц
. яки патшаныц ец жацын ацылгейи, жэрдемшиси. Патшаныц
уэзири оран суурет салыуды уйрететугын еди (К^. Айымбетов)-
2. Айырым шырыс мэмлекетлериндеги министр.
УЭЗИРЛИ кел. Уэзири бар, уэзирге ийе.
УЭЗИРЛИК ат. Уэзир болып ислейтугын хызмет, атац,
дэреже.
УЭЗИРСИЗ кел. Уэзири жоц, уэзирге ийе емес.
УЭЙ т. с. Биреуге царата айтылган жекириниу мэнисинде-
ги тацлац сез. Уэй, камбагал-ай,—деди экем Абат бабага
(0. Хожаниязов).
УЭКИЛ ат. 1. Белгили бир елдиН, мэкемениц ямаса шел-
кемниц атынан жумыс ислеуге право алган, исеним билдирил-
ген жеке адам. — Сен райкомнын. уэкили болып барасан, ба?
— деди оран (К^. Досанов). 2. Белгили мэмлекет яки шелкем-
ниц тапсырыуы бойынша басца елге барып , оныц аты менен
жумыс ислеуши адам, елши. 3. Белгили бир тарау, айрыцша
группа, жэ;О]йет цэм усы сыяцлыларга тийисли адам.
УЭКИЛЛИК ат. 1. ц. уэкил. 2. Бир м;млекеттиц екинши
бир мэмлекеттеги сауда цэм т. б. мэселелерди эмелге асыра-
тугын органы, сол мэселелерди иске асырыура исенимлик,
ерклик, цуцыцлыц. 3. ц. елшихана.
У9КИЛСИЗ кел. Уэкили жоц, уэкилге ийе емес.
У9КИЛХАНА ц. елшихана.
УЭКИЛШИЛИК ат. Уэкил болып ислейтурын хызмет, ат-
царатурын атац, дэреже.
УЭЛИЙ ат. 1. Эулийе, кези ашыц, болжап айтыушы, ал-
дагы болажац нэрсени, уацыяны алдын ала билетурын адам.
2. Билгир, тапцыр. —’Сен кези ашыц уэлий цусайсац, — деди
цаяллардын. биреуи (0. Хожаниязов).
УЭЛИЙЛИК ат. 1. Болжаушылыц, кези ашыцлыц, алдын
билип айтыушылыц, эулийелик. 2. Билгирлик, тапцырлыц. Со-
ньщ ушын меннен еш алайын деген мацсет пенен сени маран
жумсаган деп уэлийлигин айтады (К- Айымбетов).
УЭСИЯТ ат. 1. Марцумныц ез жацынларына айтып ямаса
жаздырып цалдырган тапсырыгы, нэсияты. 2. Уллы адамлар-
дыц, ата-бабалардыц ез досларына, эуладларына айтып яки
жазып цалдырган угити» керсетип кеткен жол-жобасы, нэсия-
ты. 3. Ацыл, кецес, мэслэцэт, наснят. Сен де сез цозгап тур
ермек болгандай, Кейницизде уэсият сез цалгандай (Отеш).
УЭСИЯТНАМА ат. 1. Жазба уэсият. 2. Уэсият тексти жа*
зылран цараз, цужжет.
УЭСИЯТШЫЛ кел. Уэсият айтыушы, уэсият бериуши, мэс*
лэцэт етиуши, нэсият цылыушы адам. ;
422
Ф. 1. ^арацалпац алфавитиниц жигирма тогызыншы ^эри-
би ^эм усы ^эриптиц атамасы, тацбасы. 2. Еки еринниц бир-
бирне жацынласып ^ауаныц ауыз ^ууыслыгынан шыгыуы ар-
еалы жасалатугын сес. Бул еринлик-тислик дауыссызды бил-
диреди де сезлердиц басында, ортасында эрм ацырында ке-
лип: фабрика, буфет, шкаф ^эм т. б. сезлеринде ^олланылып,
ЭФ бирикпели дауыссыз сестин орнына жазылады. 3. ц. эф.
ФА ат. муз. Музыкалыц грамманын тертинши дауыссыз
сести х;эм оныц нота белгиси.
ФАБ ат. Цыс^артылган ^оспа сезлердиц фабрика деген мэ-
нисин билдиретугын биринши бууыны. Мэселен, фабком,
фабзавком ^эм т. б.
ФАБЗАВКОМ ат. Фабрика-завод комитети, фабрика яма-
са заводларда баслангыш профсоюз шелкеминиц сайланган
органы.
ФАБЗАВУЧ ат. Дар цыйлы цэнигеликке уйРететУРЫн кар-
хана царауындагы фабрика-завод училкщеси (оцыу-уйрениу
мектеби).
ФАБКОМ ат. Фабрика комитети. 1. Фабрикадагы баслан-
гыш профсоюз шелкеминиц сайланган органы. 2. сейл. т.
Усы комитеттиц баслыгы.
ФАБРИКА ат. Машина менен шийки затты ислеп шыгара-
тунян, гезлемелер то^ыу орны, санаат кэрханасы. Тор то^ый-
тугын фабрика рабочийлары (К. Султанов). Фабрика-завод
пенен жерди езиниц х;а^ый^ый ийелери болган адамларга,
дий^анларга бериу керек деген пикирлерин билдирген,... (Мэ-
жит улы). ♦ Тоцыу фабрикасы — ^эр турли гезлемелер ислеп
шыгаратугын кэрхана. То^ыу фабрикасынан бир геззал мениц
цольша хат берди,... (Н. Жапа^ов). Фабрикалар елеслеу —
ойга тусиу, еслеу, сэулелениу. Кезимнин алдынан улкемниц
кец жазьщлары менен жайлаулары ири санаат орынлары, за-
вод, фабрикалары елеследи (С. Салиев). Фабриканы бас^а-
рыу — басшылыц етиу, басцарыу, мецгериу. Венераныц ези
сейтип экемниц орнында фабриканы бас^арып ^алды, онда ол
дым жас еди (О. Пахратдийнов).
ФАБРИ КАЛ BIKt ат. Фабриката тийисли, тэн, байланыслы.
ФАБРИКАНТ ат. Фабриканыц ийеси, фабрикашы капита-
лист. Ол бурын Шыгыс Германия даты, усы Кенигсбергтеги
улкен фабриканттыц цызы еди (9. Пахратдийинов).
ФАБРИКАТ ат. Фабрикада яки санаат кэрханасында исле-
нип шыгарылган зат, буйым.
ФАБРИКАЦИЯ ат. 1. Фабрикада ислеп шыгарылган уэж,
фабрикада таярлап шыгарылган зат, ендирилген еним.
2. Ауыс. Отирик, есек, жалган.
423
ФАБРИКАШЫ К- фабрикант,
ФАБУЛА ат. эд. Эдебий шыгармадагы сууретленген $а-
цыялардыц, цацарманлардыц цэрекетлериниц рауажланыуын-
дары цысцаша мазмуны, сюжетлик схемасы.
ФАВОРИТ ат. 1. Жоцары дэрежели кисиниц жацсы кере-
турын ада мы. 2. Жолы бузыц, ойнас. 3. спорт. Бэйгиде озып
келиуге мумкиншилиги бар ат, бэйгиде озган жылцы.
ФАЗА ат. 1. К^андай да бир цубылыстыц, цэдийсениц яма-
са процесстиц рауажланыуындагы дэуир, басцыш, муддет, уа-
цыт. Карадринаныц ауцатлыц режими тек рана оныц рауаж- •
ланыу фазаларына тэсир етип цоймастан, оныц барлыц жар-
дайларына мумкиншилик береди (В. И. Ганский, Г. Ш. Ша- '
Муратов). 2. астр. К^андай да бир нэрсениц шегиниц яки жаг-
дайыныц цэрекетиниц езгериуиндеги айырым жагдайы, уацы-
ты, дэуири. Маятниктиц тербелиу фазасы. 3. хим. Бир нэрсе-
ниц биргелки жагдайы. Суйыц фаза. 4. тех. эл. Генераторда-
ры сым орауыныц айырым топары, группасы цэм оран орал-
ган электр сымлары.
ФАЗАЛЫ кел. Фазага цатнаслы, фазага байланыслы, фа-*
зага тэн, цатнаслы. Уш фазалы ток системасы. Фазалы инди-
катор.
ФАЗАН ц. цыргауыл.
ФАЗЫЙЛЕТ ат. 1. Жацсы сапа яки айрыцшалыц, унамлы
цэсийет. 2. Хаял“КызлаРАЫ|* аты, исми.
ФАЗЫИЛЕТЛИ кел. Жацсы, фазыйлети бар, унамлы ,цэ-
сийетке ийе. Фазыйлетли адам.
ФАЗЫЛ ат. Унамлы цэсийет, турарлыц, турарлылыц, цэдир-
лилик, бацалылыц. ХужДаны П9К ези жасыл, ©зи алым, ези
фазыл (Мэжит улы).
ФАКТ ат. L ^эуес ете алмайтугын бар нэрсе, цацыйцый
уацыя, цэдийсе. Буны шайыр конкрет факт тийкарында жаз-
ган (Н. Жапацов). Аллергия цаццында пайда болган цэр бир
факт — бизиц билимимизди арттырады (Т. Ещанов). Минеца-
цыйцатльщтыц фактлары — оны корсетти (Т. Нэжимов)^
2. КанДай Да бир нэрсе цаццында жуумац шыгарыу, цацый-
цат бир пикирге келиу ушын хызмет ететугын нэрсе, тийкар.
Биз царацалпац тилинде цолланылып киятырран гейпара соз-
лердиц. мэнилериниц тарийхый дэуирлер дауамында езгери}'
фактларын карастырып керейик (Е. Бердимуратов). 3. Аныц,
шын, рас, мысал, дэлил, документ* КЫЗДЬ1 тексергенде табыл-
ган фактларды жуумацластырып тез уацыттын ишинде суд-
медициналыц экспертиза оны тексериу орынларына тапсырды
(Э. Пахратдийнов), Эжинияздыц цызларды мацтаган шыгар-
малары шырыс поэзиясыньщ тэсиринде болганлырынан дэрек
беретугын фактлар сезиледи (Ц,. Айымбетов).
ФАКТЛИК кел, Фактке тууры келетугын, тийкарланган!
424
•фактке негизленген, аньщ ^акыйцый. Фактлик материаллар.
Фактлик дэлиллемелер. Фактлик ^этелер.
ФАКТОР ат. Бир процессти, уацыяны, ^эдийсени пайда
етиуши яки ^эрекетке келтириуши куш, себеп, шэрт, из, эле-
мент. КаВДай да болмасын бир процесстиц туудырыуына, ^э-
рекет 1^ылыу, сизде сол фактор бар (А. Бекимбетов). Бундай
.надурыслыц еки фактор тийкарында келип шыгыуы мумкин
(Е.Бер димуратов). Оныц ©мири ^аедынддры гамхорльпуган
жо^ары оган жэне де ^осымша тэсир етиуши фактор бар ма?
(Э. Пахратдийнов).
ФАКТОРИЯ ат. 1. Темен рауажланган еллёр .^эм ярым
колониялы улкелердиц территорияларында орналасцан шет
ел сауда конторасы. Сауда-сатлы^ факториялары. 2. СССР
дыц айырым кэсиплик районларында сауда-сатльц ^эм тэмий-
нат пункты. Ар^адагы жун факториясы.
ФАКТУРА I ат. 1. Искусствольп^ шыгармаларда шеберлик
техникасыныц айрыцша езиншелиги. 2. Цандай да бир мате-
риаллардыц, зат л ар дыц езиншелик айрыкшалыты ^эм дузи-
лиси.
ФАКТУРА II ат. Царыйдарларга сатыу ушын жиберилген
затлардыц аты, ба^асы ^эм мугдары керсетилген арнаулы i^a-
>газ, документ, счет. Затты фактура менен бериу.
ФАКУЛЬТАТИВ факультативлик.
ФАКУЛЬТАТИВЛИК кел. Факультатив, мэжбур бол маран,
зиэжбурленбеген, миннетли турде шэрт емес, еркли турде
з^элеп алынатурын, цэлеули, ыктыярлы.
ФАКУЛЬТЕТ ат. Жокаргы ^эм арнаулы окыу орынларын-
да илимниц белгили бир цэнигеси бойынша о^ытылатурын бе-
лими, тарауы, тармары, ша^абы. Филология факультети. Или-,
лимий конференцияра институттыц ^ара^алпа^ тил ^эм эде-т
бияты факультетиниц студентлери де ^атнасты (К. Айымбе-
тов). Университетке жацадан факультетлер ашыуды усынды,...
(«Сов. цц.» г.).
ФАКУЛЬТЕТЛИК кел. Факультетке тийисли, факультетке
арнаулы.
ФАМИЛИЯ ат> Адам атларына цосылып келип, усы адам-
нын ата-тегинен, туцымынан-ту^ымра, бабасынан яки анасы-
нан кешип киятырган, оныц нэсилцн билдиретугын ^эм аты-
ныц жанында айтылатугын ат, нэсил атамасы. Стулга отырыц,
атыцыз, фамилияцыз ким болады, — деди капитан (А. Беким-
бетов). Мэселен,... фамилиялардыц жынысты ацлатыушы — ов,
~а аффикслери цара^алпа^ тили-ушын жаца ^эм ец актив>.
аффикслерден есапланады (Е. Бердимуратов). Бас^а бир фа-
мйлияны жазады, биз ©злеримиз тусинемиз (Э. .Пахратдий-
нов) .
ФАМИЛИЯ ЛАС кел. Фамилиясы бир, бир фамилиядары.
Фамилиялас'адамлар. ...ал Орта Азия халыкларыньщ да базы
биреулери фамилиялас болып келеди (Э. Пахратдийнов).
425
ФАНАТИЗМ ат. 1. Диний кез царасларга цэдден тыс бе*
рилиу, динге исениу, басца диндеги адамларды кере алмау*
шылыц. Диний фанатизм. 2. Белгили бир нэрсеге цызыгыу-
шылыц, берилгенлик, исенгенлик, ышцыпазлыц, цумарпазлыц.
3. Басцаларды тыцламай, езин аулагырац алыу, шетлеу.
ФАНАТИК 1 ат. 1. дин. с. Диний жолга тусип, оны цацый-
цат жацсы керген адам, тацыуа. 2. Ауыс. Бир идеяга бар ин-
тасы менен берилген адам.
ФАНАТИК II кел. 1. Фанатизмге берилген, фанатизм менен.
суугарылган. 2. Ауыс. Бир нэрсеге ямаса идеяга дым берил-
ген.
ФАНДИ-НЭСИЯТ ц. пэнди (♦ Пэнди-нэсият).
ФАНЕР ат. 1. Жудэ жуца агаш тацталарды бир-бирине
жабыстырылып таярланран цурылыс материалы. Бир тахта
фанер. 2. Мебельлердиц сыртына цаплау ушын пайдаланыла-
тугын жуца тахта, пластинка.
ФАНЕРА ц. фанер.
ФАНЕРЛЕНИУ фанерлеу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ФАНЕРЛЕСИУ фанерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ФАНЕРЛЕТТИРИУ фанерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси..
ФАНЕРЛЕТИУ фанерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ФАНЕРЛЕУ ф. Фанер менен ежирениц тебесин жабыу, фа-
нер цагыу. ©жирениц тебесин фанерлеуди баслады. 2. Фанер
менен цандай да бир затты ислеу, питкериу. Сандыцтыц цац-
пагын фанерлеп болып, кейнинен сырлады.
ФАНТАЗЕР ат. Цэр турли цыяллар менен машцул болыу-
шы, цэр цыйлы цыяллауды жацсы кериуши, цыялпараз, цыял-
шыл адамс киси. Кордиц бе, Омар езин тусинбейсец жигирада-
ланшы эсирдиц романтиклерин, фантазёрларын айтасац (С. Са-
лиев).
ФАНТАЗИЯ ат. 1. Адамныц белгили бир нэрсени шыга-
рыу, елеслетиу ушын уцыплылыгы, творчестволыц цыял, де-
ретиушилик ой, фантазиясы кушли адам. Бул бурынгы за*
мандаты цыялый ертеклерден алынган фантазия емес (И. Са*
гыйтов). 2. Иске асырыу цыйын болган яки мумкин болма-
ган цыялый эрман, ой, цыял, арзыу. 3. Отирик, жалган нэрсе^
4. Ерси нэрсе, ерси эдет. 5. муз. Еркин формадагы музыка-
лыц шыгарма.
ФАНТАЗИЯЛЫЦ ц. фантастикалыц.
ФАНТАЗИЯШЫЛ ц. фантазёр.
ФАНТАСТИКА ат. 1. Кыялда пайда болган ой-пикир, тэ-
бийгый цэдийсе, эжайып образларды кез алдыца келтириу.
Илимий фантастика. 2. Турмысца аспайтугын нэрсе, цыял.
ФАНТАСТИКАЛЫЦ кел. 1. Фантастикага тийкарлангая^
фантастикадан ибарат болган, фантастика менен суугарыл-
ган. Фантастикалыц цацарманлар, фантастикалыц роман, фан-
тастикалыц ертеклер ез-ара екиге белинеди (Ц. Айымбетов);
2. Эмелге аспайтугын, цыялга сыймайтугын. ядтан шыгарыл-
426
^ан, жасалма, цыялый. Фантастикалы^ ^ацыя. Ха®УанлаР.
.^аццындагы ертеклер де ^ыялый-фантастикалыц ертеклерге
киреди (К- Айымбетов). j
ФАР фара.
ФАРА ат. Автомобиль, трактор ^эм усы сыяклылардыц алды
бетине орнатылган, жолга жацты бериу ушын хызмет етету-
₽ын жарыц шашатугын фонары, айна. Киятырган машинаныц
фарасыныц жацтысы кезди цамастырып аштырар емес,...:
(К- Айымбетов)..
ФАРАОН ат. Эййемги Мысыр патшасы.
ФАРВАТЕР ат. Тециз, дэрья, кел ^эм басца да сууы бар
жерлерде кеме, пароход, судно ^эм басцалардыц шыра сиг-
нал белгилери менен журе алатугын суу жолы. Дэрьяныц
.фарватери шегиндиден узликсиз тазаланып турады (А. Г.’Ар-
темьева).
ФАРМАКОЛОГ ат. мед. фармакология бойынша цэниге,
маман.
ФАРМАКОЛОГИЯ ат. мед. Организмге дэрилердиц тэсир
мвтиуин тексеретугын илим.
ФАРМАН 1$. пэрман.
ФАРМАНА ^.пэрмана.
ФАРМАНАЛЫК Ц- пэрманалы^
ФАРМАНЛАУ ц. пэрманлау.
ФАРМАНЛЫК К- пэрманлыц.
ФАРМАНЛЫЛЫК К- пэрманлылыц.
ФАРМАНСЫЗ ц. пэрмансыз.
ФАРМАНСЫЗЛЫК К- пэрмансызлыц.
ФАРМАНШЫ ц. пэрманшы.
ФАРМАЦЕВТ ат. мед. Фармацевтика маглыуматына ийе
долган дэрихана хызметкери, фармацевтика цэнигеси.
ФАРМАЦЕВТИКА ат. мед. Дэри-дармацларды табыу, та-
ярлау, сацлау ^эм наукасларга жазып бериу ^авдында илим.
ФАРМАЦЕВТИКАЛЫК кел. мед. фармацевтикага байла-
шыслы, фармацевтикага тийкарланган, фармацевтикага тэн.
ФАРС ц. парсы 1-11.
ФАРСИЗМ ц. парсизм.
ФАРСЫ I ц. парсы*-!.
ФАРСЫ II 1$. парсы II. ,
ФАРСЫХАН парсыхан.
ФАРСЫША I ц. парсыша I.
ФАРСЫША II i^. парсыша II.
ФАРТУК ат. 1. Мойынга асып, алдына байлап, ишине зат
салыу ушын исленген кишкене цалташа. Салийма пахта толы
фартугин тегип келиуге кетип баратыр. (0. Хожаниязов). 2.
Тэртип бойынша кийимниц патас болмауы ушын кийимниц сыр-
тынан кийилетугын, белге байланатугын ^эм де аспазлардыц
алдына байланып журетугын гезлемеден ямаса кленкадан ис-
. . -
.427
леиген зат, хожалыц буйымы. Алдына фартук байлаган аспаз*
га барды,... (К^. Айымбетов).
ФАРУАЗ: Фаруаз етиу ц. пэру аз, пэруаз етиу.
- ФАРФОР ат; 1. Жоцаргы сортлы ац ылайга цэр турли зат-
лар цосып исленген минерал масса. 2. Усындай массадан ар-
наулы исленген ЦЭр турли затлар, буйымлар. Бурын тал ай
рет кофе ишкен фарфор кэсениц иши-сыртын керип, бирнеше
мэртебе ернине тийгизди (А. Бекимбетов).
ФАРФОРЛЫ кел. Фарфоры бар, фарфор цосылган, фарфор
жалатылган, араластырылган. Фарфорлы ыдыслар, унлар
бэри cyjtea царай а^дарылды (О. Пахратдийнов). Шкаф ишин-
де турган ац фарфорлы^ тарелканы столга экелип цойдьг'
(Э. Пахратдийинов).
ФАРШ ат. Бир нэрсениц ишине майдаланып салынган етг
гош.
ФАРЬЯД Ц. парияд.
ФАСАД ат. Улкен театр, клуб уйдиц цэм тагы басцалар-
дыц алды бети, кирер жери, ауызы.
ФАСОН ат. 1. Уст-кийимниц, аяц кийимниц цэм басцаныцС
нищими, сыртцы кериниси, формасы, модели. Жаца фасонда
тигилген туфли. 2. сейл. т. Бурын керилмеген, жаца нусцада-
гы, жаца форма яки моделде тигилген, жаца. Фасон кейлек.
Фасон туфли. 3. сейл. т. Формалы болып журетугын, езин тик
алып журетугын, сэтец, цацай.
ФАСОНЛЫ кел. Белгили бир фасон, форма бойынша ис-
ленген, фасон сацлап кийинип журетугын. Жаца фасонлы
КИЙИМ. х
ФАСОНША р. Фасонын келтирип, фасон сацлап. Фасон-
ша кийинген.
ФАСЫЛ ат. 1. Бир жылды пайда ететугын терт мэуисим-
нйц бир белеги, мэусими (цыс, бэцэр, жаз, гуз.). Дауын-гар-
бызлары терт фасылда ада болмайды (Ж. Аймурзаев). 2. ген.
с. Шыгармагд тийисли бабы, белими. Китап терт фасылда»
ибарат.
ФАТАЛИЗМ ат. Тэгдирге, пешанага жазылганына исениу*
ден ибарат болган диний-идеалистлик дуньяга кез-царас, жаз-
мышца исениу.
ФАТАЛИСТ ат. Фатализмге берилиуши, тэгдирге цэм жаз?
мышца исениуши адам, киси.
ФАХМ ц. пэм.
ФАШИЗМ ат. Капитализмниц улыума кризиси уацтында*
капиталистлик еллерде пайда болган империалистлик буржуа-
зияныц шеттен тыс реакцияшыл жэне агрессияшыл кушлер-
диц мэпин жацлайтугын сиясий агым, басцыншылыц урыслар-
ды таярлау цэм баслап жибериу сиясатын иске асырыушы им<
лериалистлик буржуазия диктатурасыныц ашыц формасы..
Ой путкил жэцэн, кетерил, цозгал. Фашизмди цурт (Ж. Ай*
Мурзаев). Ол империализмниц ец жеркенишли деретпесиболл
<28
тан фашизмди цыйратты («Сов. КК»Г)- Фашизим де, дэл
усындай, Келди бизиц нурлы елге (Н. Жапацов).
ФАШИСТ ат. Фашизмге берилген цэм оныц руухынкете-
риуши реакционер, фашизм тэрепдары, фашистлер шелке*
миниц агзасы. Фашист деген ийттиц баласына урысайыц деп
ескерттик пе? (К. Султанов). Соцгы уацытларда ол Батые
Германиядагы немец-фашистлериниц арасында кецнен пайда
болган цурал (Э. Пахратдийнов).
ФАШИСТЛИК кел. Фашистке тэнлик, фашистке тийисли,
фашистке байланыслы, фашист сыяцлы. Олар жацадан-жаца
бузацылыц цаетыянлыцлары халыц массасын тынышсызлан*
дырганнан кейин фашистлик жолга тусти («КПСС тар.
очерк.»).
ФЭНДИ-НЭСИЯТ ц. пэнди (♦ Пэнди-нэсият).
ФЭРИЯД*. фэрияд етиу ф. Жарылцау, цоллау. КаРаНлар
:цаслы затыма, Фэряд еткил шын дадыма («КК-х-^К-»)-
ФЭХИМ ц. пэм.
ФЕВРАЛЬ ат. Календарь жылыныц айы, жацаша жыл еса-
<5ы менен екинши ай. Февраль айы да кун су^ыц болып мал
шаруашылыгына ацсат болган жоц,... («Сов КК* г-)-
ФЕДЕРАЛИЗАЦИЯ ат. сия. Белгили бир мэмлекетте фе-
дератив дузимин пайда етиу, орнатыу.
ФЕДЕРАЛИЗМ ат. сия. 1. Федерация системасына яг-
ный принциплерине тийкарланган мэмлекет дузими. 2. Усын-
дай мэмлекет дузимин орнатыуга умтылыушы сиясий цэрекет.
ФЕДЕРАЛИСТ ат. Федерализм тэрепдары.
ФЕДЕРАТИВ кел. сия. Федерация тийкарында дузилген,
федерацияга тийкарланган.
ФЕДЕРАЦИЯ ат. 1. сия. 0з алдына болган мэмлекетлер*
диц бирлесиуине тийкарланып дузилген мэмлекетлер бирик-
песи, бирлеспеси. 2. Айырым жэмийет яки шолкемлер бирлес-
песи, ауцам. Буржуазиялыц федерация тек бул устемликти
буркеу гана болып табылады (А. Г. Артемьева).
ФЕЙИЛ I ц. пейил.
ФЕЙИЛ II ат. грамм. Предметтиц ис-цэрекетин, цал-жаг-
дайын билдиретугын сез шацапларыныц бирй. Тилимиздеги
фейил сезлер сез дизбеклерин жасауда, гэп дузиуде айрыцша
орынды ийелейди («Х^з. цц. т.»). Бул сез ат л ыц, фейил мэни*
синде де цолланыла алады (Е. Бердимуратов).
ФЕЙИЛЛИК кел. грамм. Фейилге тийисли, фейилге байла-
ныслы, фейилге тэн, фейил сыяцлы, фейилге усаган. ...айырым
жагдайларда жоцарыдагы бул сезлер езиниц фейиллик мани-
син саклап келеди,... («Х*>з. цц.т.»).
; ФЕЛЬДМАРШАЛ эс. 1. Патша Россиясы армиясында цэм
айырым шет ел армияларындагы ец жоцаргы z генераллыц ,
атац. 2. Усы атацца ийе болган адам, киси. Мамыт онна^ бу-
рын генерал фельдмаршал Фридрих Паулюстиц салынган улкен
жайлары, сарайлары, баглары бар деген менен оны еткен
42Э
сапары Стеша менен барып керген де еди (Э. Пахратдийнов),
ФЕЛЬДМАРШАЛЛЫК ат. эс. Фельдмаршал дэрежеси;
фельдмаршал уазыйпасы, фельдмаршал хызметк
ФЕЛЬДШЕР ат. Орта маглыуматлы медицина хызметкери,
врач жэрдемшиси. Полктын. дежурныйы казанларды тек-
серии кериу ушын дежурный фельдшер шацырып келинсин
деди (Э. Пахратдийинов). Бас врачты уйине шацырмай-ац де-
журный фельдшердин. ези де оны госпиталга женелтиуге ха-
цылы еди (Э. Пахратдийинов). •
ФЕЛЬДШЕРЛИК ат. Фельдшер хызмети, фельдшер уазый*
ласы.—Жоц, мен доктор емеспен, фельдшерликти атцарып*
журмен (Э. Пахратдийинов). Ол полкта фельдшерликти ке-
уилдегидей атцарып журипти (Э. Пахратдийинов). Мен ушын>
фельдшерликти атцарыу кыйын болган жоц (Э. Пахратдийи-
нов) .
ФЕЛЬЕТОН ат. Кунделик турмыстагы пайда болатугын кем-
шиликлерди еткир тил менен критикаланып жазылган актуаль
темадагы газета яки журнал мацаласы. Сонгы жыллары га-
зета цам журналлар бетлеринде фельетон аз ушырасатугын-
лыгы сезиледи («Сов. цц.» г.). Эсиресе, цэзирги кунниц тур-
мысы женинде фельетон жазыудын, кереклигин ескертт»
(«Сов. цц.» г.).
ФЕЛЬЕТОНШЫ ат. Фельетонлар жазыушы адам, киси^
Хэзирги жагдайдын цандай екенлиги цаццында фельетоншы-
ларымыз дурыс бацалауы керек, — деди докладшы («КД.
КСМ. атл.»).
ФЕНОЛ ат. хим. Медицинада антисептика цэм дезинфек-
ция л ау ушын, сандай-ац синтетикалыц смола, бояулар, жа*
рылгыш затлар ислеуге пайдаланылатугын органикалыц цосыл-
ма.—Карбол кислотасы деп те аталатугын фенол кристаллы^
рецсиз, характерли ийиси бар зат (Л. А. Цветков).
ФЕНОЛОГ ат. Фенология цэнигеси, фенология маманы.
ФЕНОЛОГИЯ ат. биол. БиолОгиядагы есимликлер менен
цайуанатлардьщ жыл мэусими бойынша езгериулерине бай-
ланыслы периодлыц езгериуин уйренетугын илим, белим.
ФЕОДАЛ ат. тар. с. Феодализм дэуириндеги крепостной
дийханларды эксплуатация цылыушы ири жер ийелеуши, по-
мещик. Туркмен феодаллары Бозатауды адам айтцысызетии
шабады («Сов. цц.»г.). Бирац цыздыц феодал агасьг
царындасынын. сезин тынламайды (Н. Жапацов). Карацалпац.
халцы... Хийуа ханлыгына сатылган ез феодал бийлери, бай-
лары/молла ийшанлар, жермен атца минерлер тэрепинен аяу-
сыз езилди (Э. Пахратдийинов). •
ФЕОДАЛИЗМ ат. тар; с. Ондирис цурал-эсбаплары, жер
ийелеуши дийханлар биротала феодаллардыц меншиги болып.
есапланатугын жэне олардыц территориясында мэмлекет бий-
лигин жургизиу ушын право берилетугын жэмийетлик цубы-
Лыс, капитализмнен бурынгы ягный алдында болган жэмийет*
430 ‘
цик формация. Буныц бэри бизин тилимизде цалган феода*
лизмниц цалдыгы, буны жо^ етиуге бизлер тырысыуымыз ке<
рек. (Э. Пахратдийинов).
ФЕОДАЛЛАРША р. Феодалга тэн, феодалга тийисли, фео*
даллардай. Капиталистлик жэмийетте аш-аптадальщ тэрти*
би феодалларша устемлик етти («КПСС тар. очерк.»).
* ФЕОДАЛЛЫК кел. Феодалга тийкарланган, феодал Fa су*
йенген. Бизлер ондай феодалльщ 1$алдыцтыц ширик пикирле*
рин ислемек тууе ойлам^ауымыз да керек гой (Э. Пахратдийи-
•нов). Ески феодаллы^ жазба тил ^ара^алпа^ хал^ыныц сей*
..леу тйлинен алые еди (Е. Бердимуратов).
ФЕРИ ц. пери.
ФЕРМА I ат. L Колхоз ^эм совхоздыц ауыл хожалыгыныц
белгили бир тарау менен шугылланыушы шаруашылыц бели-
ми, хожалыц. Оцыу басланганша совхоздыц фермасына барып
жэрдемлесетугын болдьп^ (0. Хожанов). 0з ^олынан салды
Жуман, Ферма ушыц талай жайлар (Н. Жапа^ов). Онбес
.жылдан асламыра^, фермада мен жыл^ы бацтым (Н. Жапа-
з^ов). 2. Капиталистлик еллердеги ез жеринен яки арендага,
ягный пайына алынган жердеги жеке хожальщ.
ФЕРМА II ат. техн. Агаштан, темирден ^эм бас^а да зат-
дардан бир-бирине бекитип исленген инженерлик цурылыс.
ФЕРМАШЫ ат. Ферма хызметкери фермада ислеуши. Биз-
лер жа^ынлаганда колхоз кецсесинен фермашы шьпугы («КД.
КСМ. атл.»).
ФЕРМЕНТ ат. биол. хим. Тири организмниц есиу процесин-
де пайда болатугын организмде болып турган химиялыц
реакцияларды тезлетиуге жэрдем беретугын органикалыц зат.
ФЕРА1ЕНТЛИ кел. Составында фермент болган, фермент
.^осылган, фермент аралас^ан.
ФЕРМЕНТАЦИЯ ат. биол хим. Ферментлердиц тэсиринен
* органикалы^ затлардыц ашыуы.
ФЕРМЕР ат. Капиталистлик еллердеги ферманы (ферма
2—мэниси) арендага (майына) алыушы адам яки ферма
ийеси. Ол да улкен фермердиц баласы (Э. Пахратдийинов).
Майда фермерлер ондай техникага ий,е емес... (А. Г. Артемье-
ва).
ФЕРМЕРЛЫК ат. Хожалыцта фермер системасы. ..расында
да фермер л ы^тан цара пухара совет адамы артьп^ (Э. .Пах-
ратдийинов).
ФЕСТИВАЛЬ ат. Кэр турли керкем енерлерди кезден ет-
керетугын искусствоньщ белгили бир тарауы яки барлыц тара-
уы бойынша уацты-уакты еткерилетугын массалык керсетпе
^эм усыган байланыслы болатугын жэмийетлик байрам, ойын,
сейил. Фестиваль X0CbIFbI (И. Юсупов). Москвада еткериле-
тугын фестивалыа таярльщлар 1^ызрын ^эуиж алма^та («Сов.
ЦК.» г.).
ФЕТИШИЗМ ат. ЕДинге бас ийиу, жансыз затларта сы-
431
йыныу, табыныу исениу. 2. Ауыс. Бир нэрсеге цуры исениу*
шилик, дэлилсиз сыйыныушылыц, соцырларша табыныу, со*
цырларша исениу.
ФИДА ц. пидэ.
ФИГУРА ат. 1. Геудениц дузилиси, цэдди-бойы, пишими,
сын, сымбаты. 2. Ауыс. Белгили бир нэрсениц тийкары, же-
текши образ, белгили адам, гайраткер киси. Карацалпац эде-
бияты тарийхында эдебиятца улес цосцан фигураныц бири
Сейфулгабит Мэжитов болып есапланады (К- Айымбетов).
Эжинияз К^осыбай • улы царацалпацлардыц XIX эсирдеги
шайырларыньщ ишинде ец улкен фигурага ийе (Ц. Айымбе-
тов). 3. шахм. Шахмат ойынындары ат, король, пил цэмт. б.
4. эд. Сейлегенде ауыспалы мэниде цолланылатугын созлер*
Риторикалыц фигура. 5. мат. Геометриялыц форма. Геомет-
риялыц фигура. 6. спорт. Гимнастика хэм усы сыяцлылардагы
форма, керинис, турли цозгалыс жасау. 7. иск. Адамныц ямаса
цайуанлардыц суурети. 8. ав. Самолёттиц цауада турли форма-
да ушыуы. 9. карт. Карта ойынындары балта, гулдэсте, найза
цэм т. б.
ФИГУРАЛЫ кел. Формасы келискен, формалары болган^.
сынлы, сымбатлы. Солдат фигуралы жигит есиктен кирип
келди (С. Мэжитов).
ФИЗИК ат. 1. Физика бойынша цэниге, маман, алым. Фи-
виклердиц семинары питиу алдында тур,... («Сов. цц.» г.), 2. Фи-
зика менен цызыцсыныушы, физика этирапына жыйналыушы»
топланыушы. Оныц устине физиклер арасында цэзирдиц езин-
де-ац цэр цыйлы багдарлар бар,... (В. И. Ленин)• 3. Жоцары
оцыу орнында физика болиминиц студента.
ФИЗИКА ат. Тэбият цубылысларыныц барлыц зацлылыц-
ларын, материяньщ цэсийетлери менен цубылысын жэне оныц
цозгалыс зацларын изертлейтугын илим. Мэселен, серппелик
деген термин тек физика тарауында пайдаланылады (Е. Бер-
димуратов).
ФИЗИКАЛЬЩ кел. 1. Физика коринислерине байланыс-
лы, физика? а тэн, физика сыяцлы, физика менен байланыс*
лы болган. Физикалыц цэдийселер. Физикалыц тэжирийбелер.
Физикалыц пронесслер. Анимизмниц, пайда болыуына байла-
ныслы елгеннен кейин физикалыц емир суриуи биротала тоц-
талады (X., Есбергенов). Бир неше рет отырып тургелип физи-
калыц шыныгыулар да иследи (9. Пахратдийинов). 2. Адам
организминдеги сыртцы кемшилик, дене дузилисине байланыс-
лы. Физикалыц кемшилик. 3. Кол куши менен йсленетугын^
дене куши, булшыц еттиц хызмети. Физикалыц хызмет. Бул
сырттан, тосыннан физикалыц кушлердиц себебинен елген
емес (9. Пахратдийинов). Сонда да олар денеге сырттан бол-
♦ ган физикалыц кушлердиц себебинен жэбирленип елген деп'
гуманланбайды, олар басца да бир нэрселерди ойлайдьг
(9. Пахратдийинов).
ФИЗИОЛОГ ат. Физиология бойынша цэниге, маман, алым-
432
ФИЗИОЛОГИЯ ат. 1. Тири организмниц есимликлердиц
тиришилик процесиниц барысын, рауажланыуын жэне зат ал*
масыуы зацлылыгын изертлейтугын илим. Деген менен олар*
дыц барлыгыныц физиологиядагы кеп багдарлар менен ту*
уысцанларша уцсаслыгы бар,... (В. И. Ленин). 2 Организмниц
функциялары, хызмети жэне оларды ретлестирип турыушы
зацлылыц.
ФИЗИОНОМИЯ ат. 1. Бет, жуз, сыцыл, пишин, эпшер.
2. Ауыс. Сыртцы керинис. 3. Ауыс. Беталысы, багдары.
ФИЗИОТЕРАПЕВТ ат. мед. Физиотерапия бойынша цэни*
ге, маман, алым, врач.
ФИЗИОТЕРАПИЯ ат. мед. Медицинанын табияттагы фи*
зикалыц кушлериниц суу, жыллылыц, электр энергиясы хам
усы сыяцлылардыц организмге тасирин уйрениуши цэм олар*
цы науцасларды емлеуде иске асырыу белими.
ФИЗКУЛЬТУРА ат. Организмди цэр тэреплеме шыныцты-
рыу цэм жетилистириуге царатылган физикалыц шыныгыулар.
Ден саулыц ушын физкультура менен шугылланыу пайдалы,
...(«Сов. цц.» г.).
ФИЗКУЛЬТУРАШЫ ат. Системалы турде яки мудамы кэ*
сип сыпатында физкультура менен шугылланыушы адам, спорт*
шы. ...Физкультурашылардан кейин басцалар дизилип киятыр
(«Жас Ленинши» г.) ...парадтын биринши цатарында физкуль-
турашылар киятыр («Сов. цц.» г.).
ФИЗМАТ ат. Физика-математика деген сезлерден жасал*
ган цысцарган цоспа сез (физика-математика факультети).
Мэмлекетлик экзаменлерди физмат факультетиниц студентле-
ри табыслы тапсырып шыцты («Сов. цц.» г.).
ФИКСАЖ ат. Фотоцагазга, пластинкага яки плёнкара ту*
сирилген сууретлердиц сацланыуы ушын цолланылатугын хи-
миялыц еритпе.
ФИЛ ц. пил.
ФИЛАРМОНИЯ ат. Концертлер, музыкальна искусствоны,
аяц ойынларды цэм цэр цыйлы керкем енерлерди таратыу>
пропагандалау менен шугылланатугын мэкеме цэм де жэ-
мийет. КаРа^алпацстан мэмлекетлик филармониясы пахтакеш-
лерге концерт бермекте («Сов. цц.»г.). Филармония агзалары
районларга шыгып концерт цойыуга таярлыц керип атыр
(«Сов. цц.» г.).
ФИЛИАЛ ат. Белгили бир кэрхананьщ хэм ири ' мэкеме-
ниц жергиликли жердеги белими яки жэмийетлик шолкеми-
ниц еркли, гэрезсиз тарауы. Бул материал ОзССР Илимлер
академиясы филиалыныц фондында сацлаулы тур (К^. Айым*
бетов). Шайырдын цол жазбасы Озбекстан Илимлер акаде-
миясы КаРа^алпа1^стан филиалыныц китапханасында бар
(Н; Жапацов).
ФИЛОЛОГ ат. 1. Филиология илими бойынша жетилискен
цэниге адам, о^ымыслы киси, алым, илимпаз. К^арацалпацстан*
28-246 433.
да соцры жыллары кеп рана филологлар жетилисти,... («Сов*
ед.» г.). 2. Филология факультетици студент
ФИЛОЛОГИЯ ат. Кандай да бир халыедьщ тилин, эде-
биятын ^эм мэдениятын изертлеушц илимлердиц улыума аты,
жыйнагы. Филология. Илимлериниц докторы Н. Дэуцараев
едраедлпаедарда жазыудьщ пайда болыуындагы жагдайлар
.^аедында орынлы пикир жургизеди (Е. Бердимуратов).
ФИЛОЛОГИЯЛЫК кел. Филологияга тэн, филологияга
тийисли, филологияга байланыслы. Жыйналыста Н. Дэуедра-
евтын филологиялык хызметлери атап етилди,... («Сов. ед.» г.).
ФИЛОСОФ ат. *1. Философия алымы, философия илимине
жетилискен маман, дуньяга коз карас мэселелерик тексериу
менен шугылланыушы цэниге. К^ай философ шыгып орнатты
жолын, Клайсы дана созды гэрипке цолын, Владимир Ильич
Ульянов Ленин, Бэршесинен еткен Ильянын улы (С. Мэжи-
тов). 2. Философия менен шугылланыушы адам, абстракт пи-
кирлеуге ойланыуларга ^эуес киси, цумар адам. Озбек хал-
едшыц уллы шайыры Алийшер Науайы менен туркмен хал-
едшыц данышпаны философы шайыры Мацтымь^улы кушли
тэсир еткен («Кыз, ед.» г.).
ФИЛОСОФИЯ ат. 1. Тэбият, жэмийет ^эм ойлаудыц ра-
уажланыуыныц улыума нызамлы^лары едедындагы илим.
Марксистлик философия. 2. Белгили бир илим яки билим та-
рауыныц тийкарын пайда етиуши теориялыц, методологиялыц
^эм басед да принциплери. Тарийх философиясы. Математика
филосафиясы. Нызам философиясы. 3. Кимниц болса да фи-
лософиялыц тэлийматы. Карл Маркс философиясы. 4. сейл. т.
Бир нэрсе едедында абстракт, шебекейине пикир жургизиу,
орынсыз а^ыл айтыу.
ФИЛОСОФИЯЛЫК кел. Философияга байланыслы, фило*
софияга тэн, философияга тийис. Маркстпц философиясы—
адамзатца, эсиресе жумысшы класына билиудин уллы ^урал-
ларын берген, тамамланган философиялы^ материализм
(В. И. Ленин). Суфы Аллияр езинин цосыедарына тек гана
мистикальщ философиялыц тус берген, исламнын догматика-
сына арнаган (К- Айымбетов).
ФИЛЬМ ат. 1. Тутас бир сюжеттиц плёнкага тэртипли
турде орналасцан фотографиялы^ керинислериниц жыйынты-
гы. Атасы эжайып кеп фильмлердиц, Маркум Довженконы
бир рет кердим (И. Юсупов). 2. Экранда керсетиу ушын та-
ярланылган кинематография шыгармасы* кинокартина.
ФИЛЬМОСКОП ат. Кинолентадагы суурет, \эдийсени суу-
ретлеп керсетиу ушын пайдаланылатугын арнаулы проекция-
лы^ аппарат.
ФИЛЬМОТЕКА ат. 1. Кинофильмлерди жыйнаушы ^эм
сазлаушы фильмхана 2. Киноленталар жыйындысы, кинолен-
талар архиви.
ФИЛЬТР, ат. тех. 1. Суйьц затларды керексиз цосымта*.
434
лардан тазартыу уййын хызмет ететунян эсбап цэм усындай-
ларга цолланылатугын сузгиш. Противогаз фильтри. 2. Гейбир
жацтылыц нурларын, электр тоцты, сеслерди, электромагнитли
толцынларды еткизбейтугын арнаулы цурал, эсбап. Электр
фильтри.
ФИН ат. 1. Ацша (финанс) белими деген сезлердиц цыс*
царган тури. 2. ц. финлер.
ФИНАГЕНТ ат. Ацша (финанс) белими бойынша агент,
уэкил.
ФИНАЛ ат. 1.Цандай да бир нэрсениц ацыры, нэтийжеси,
жуумагы, соцы, аягы. 2. иск. Музыка, театр, яки эдебий шы-
гарманыц ацыргы жуумацлау белими. Комедияньщ финалы.
3. спорт. Спорт жарысларыныц ец соцгы жуумагы, жуумац-
лаушы белими, цал етиуши ойын. Волейбол жарысыныц фи*
налы.
ФИНАЛШЫ ат. спорт. Финалга цатнасыушы, финалда ой-
наушы.
ФИНАНС ат. 1. Халыц хожалыгыныц акша дйналысыныц
элементи болып табылатугын Цэрежет, царжы. Колхоздагы
финанс цэм хожалыц жумысларына басланган ревизия цац-
цында бираз гуррицлести (А. Бекимбетов). Америкада жа-
цын арада болган финанс кризиси цэммеге белгили еди,...
(В. И. Ленин). 2. сейл. т. Ацша, улыума ацша исле’ри. Финанс
жагы нашар.
ФИНАНСЛАУ Ф. Финанс пенен тэмийин етиу.
ФИНАНСПЕКТОР ат. Финанс инспекторы.
ФИНИШ ат. 1. Тезлик бойынша еткерилетугын спорт жа-
рысыныц соцгы улеси. Финиш жарысларында цатнасыу. 2.1^ан-
дай да бир нэрсениц ацыры, нэтийжеси, жуумагы. Финишке
биринши болып жетип кели^.
ФИНЛЕР ат. Финландияныц тийкаргы халцы, жасаушы
адамлары. Халцыныц 90 проценттен асламы финлерден иба-
рат (А. Г. Артемьева).
ФИНТ ат. спорт. Надурыс цэрекет, надурыс исленген цу-
жим, алжастырыу, алдау цэрекети.
ФИНШЕ Р. I. Финляндияга, фин халцына, финлердиц эде-
биятына цэм мэдениятына байланыслы, тийисли. 2. Фин тили.
Сен фмнше билесец бе?
ФИРМА ат. 1. Эсиресе капиталистлик мэмлекетлерде ез
маркасы менен зат ислеп шыгарыу яки сатыу цуцыцына ийе
сауда яки санаат мэкемеси, шелкеми. Химия санаатыныц
улкен орайы — Киельн, Рейнниц . бойындагы цалаларда орна-
ласцан ири'химия фирмаларын атауга болады,... (А. Г. Арте-
мьева) 2. Кебинесе СССР да санаатты ислеп шыгарыу цэм
сауда бирлеспеси, санаатты баскарыудьщ жаца прогрессив
формасы. К^олдагы дэсмаялары кебейип балыцшылыц исине
жайласпайтугын “болып еди, оннан соц Ташкенттен цэм сауда
фирмасын ашты (Е. Карабаев).
435
ФИРУЗА ат. 1. Безеу буйымлары ушын пайдаланылатугын,
з^ауа рецли, когилтир рецли, онша тыныц ягный ашыц болма-
^ан цымбат балалы тас. Фирузаныц гулиндей, сулыулыцтыц
«бар шегинен шыгыпты (И. Юсупов). 2. Ауыс. Кек, аспан рец,
цауа рец. 3. Хаял-цызлардыц аты исми.
ФЛАГ ат. Бир жагы таяцца яки жилке бекитилген гербли
эмблемалы цэр цыйлы турде тоцымалы гезлеме, байрац,
жалау, ©ткир козлери флаг услаган цызга тигиледи (К. Сул-
танов). Келген жигит азат етилген калалардын. тебесине Кы-
зыл флагларды тигип шыцты (К. Султанов).
ФЛАГМАН ат. 1. Улкен эскерий кемелердиц ири бирикпе-
сине команда етиуши хэм оныц туратугын орны болган кеме.
2. Флагманлыц кеме. 3. Ауыс. Басцарып цэм баслап журиу-
ши, барыушы. ' .
ФЛАГШТОК ат. Корабльлерде, арнаулы жайларда цэм
басца да орынларда флаг орнататугын узын тик цада.
ФЛАКОН ат. Суйыц затларды, эсиресе, ийис суу, вино
цэм басца да суйыцлыцларды цуйыу ушын байланылатугын
шийше ыдыс.
ФЛАНГ ат. Армия цатарыныц оц яки сол тэрепи, цапталы,
канаты.
ФЛЕЙТА ат. муз. Агаштан исленген, цацпацлары (клапан-
лары) бар, най сыяцлы уплеп шертилетугын музыкалыц эс-
бап.
ФЛЕЙТАШЫ ат. Флейта шертиуши, флейтада ойнаушы.
ФЛЕКСИЯ ат. лингв. Сездиц турлениуиндеги, сеплениуин-
деги озгерип туратугын жалгауы, морфема.
ФЛЕКТИВ кел. лингв. Флексияга тийисли, флексия жэр-
деми менен грамматикалыц формалар жасайтугын.
ФЛОРА ат. Белгили бйр жердиц ямаса геологиялыц дэ-
уирдиц барлыц есимликлердиц жыйнагы, есимликлер дуньясы.
ФЛОРИН ат. 1. Батые Европа еллериндеги ески алтын
яки гумис ацша. 2. Нидерландлардыц ацша бирлиги.
ФЛОТ ат. 1. Бир елдеги ямаса < тециздеги, дэрьядагы эс-
керий сауда мэкемелериниц жыйындысы. Балыц аулау флоты.
Бекбосын самалдын. Турин жаман керди де, цайыгын флаттыц
ыц жагына экелип байлады (К. Султанов). 2. эс. Эскерий те-
циз кемелериниц ири бирлеспеси, составы. Тецизлердеги, Кы-
зыл флотта, жауынгер пароходта,... (Ш. Эмет).
ФЛОТИЛИЯ ат. 1. Дэрья цэм келлерде айырым жагдай-
ларда усти жабыц тецизлерде хызмет ететугын эскерий кеме-
лер жыйынтыгы, бирлеспеси. Каспий флотилиясы. Эмудэрья
флотилиясыныц матрослары да патшашылыцца царсы гурес-
тен шетте цалмады (Ж. Уббиниязов). 2. Белгили бир жумыс
тапсырылган кемелер отряды. Кит аулаушы флотилиясы. Арал
флотилиясыныц кемелери журе баслады (Ж. Уббиниязов).
* ФЛОТШЫ ат. Флотта, эскерий тецизде хызмет етиуши
адам.
436
ФЛЮГЕР ат. Узын агашца бекитилген хэм самалдыц ба*
гытын керсетиуши пластинка.
ФЛЮС I ат. мед. Ауырыу тистиц себебинен пайда болта»
исик.
ФЛЮС И ат. тех. Руданы ериткенде керекли металлды та*
зартыу ушын цосылатугын зат.
ФЛЯГА ат. 1. Ийнге, жауырынга яки белге байлап жу-
ретугын жалпац тыгынлы ыдыс. 2. Эдетте суйьп^ нэрселерди
салып журетугын тутцалы, ^акпацлы улкен ыдыс. Сут ^уйы*
латутын фляга. Май ^уйылатурын фляга.
ФОЛЬКЛОР ат. 1. Хальщ двретпеси, хальщ ауыз екитвор-
чествосы. Ауыз еки эдебиятынан бас^а Аббаз иаРаКалпаК со*
вет фольклорыныц баслаушыларынын бири болды (К- Айым-
бетов). Аббаз шайырдын. «Ба^адыр» дэстаны царацалпак со-
вет фольклорына бай жемис берген келеми здебият мийрасы
(Ц. Айымбетов). 2. Улыума хальщтыц урп-эдетлери, жыр-
лары, ертеклерй бойынша жыйна^. Кара^алпа^ фольклорын-
да,... Халыц эрманлары жэне даналырыныц изин кериу мум-
кин (Н. Дэуцараев). Ауыз эдебияты менен музыкальщ фольк-
ларын цоса сез ^ылган мацуд (К- Айымбетов). Ауыз эдебияты
менен музыкалыц фольклор органикальщ жа^тан тырыз бай-
ланыс^ан (К- Айымбетов).
ФОЛЬКЛОРИСТ ат. Фольклорды уйрениуши ^эм изерт-
леуши адам, фольклористика тарауыныц цэнигеси, маманьы
Фольклорист А. Диваев тэрепинен «Алпамыс» эпосынын Жийе-
мурат жырау Бекмухамед улынан жазып алынтан варианты
басылды (Б. Исмайлов).
ФОЛЬКЛОРИСТИКА ат. Фольклорды уйрениуши хэмз
изертлеуши илим. Шынында да бул фольклористикада цыйын
мэселелердиц бири (К- Айымбетов).
ФОЛЬКЛОРЛЬЩ кел. фольклорра тэн, тийисли, фольклор-
та байланыслы, фольклор сыяклы. Дэстанныц кериниси бо*
йынша фольклорлыц ертеклик цэсийетлерге ийе,... (Н. Жапа-
Цов).
ФОЛЬКЛОРШЫ ат. Халыцтыц еки творчествосын уйрениу-
ши, жыйнаушы, фольклорист. Фольклоршылар конференция-
сы. КаРаКалпаК халыц ауыз еки творчествосы белгили фольк-
лоршылар тэрепинен жыйналды (К- Айымбетов).
ФОН I ат. 1. Негизги тур, тийкарры ирец. 2. Ауыс. Улыу-
ма жагдай, айлана дегеректеги ау^ал.
ФОН II ат. Сестиц жо^арылыгы, сестиц каттылыгы, куш*
лилик дэрежеси.
ФОНАРИК 1$. Фонарь.
ФОНАРЬ ат. I. КаРаНРЬ1да жагып услап журетугын шыра,.
паныс. ...барлыц иазанлаРДЫН иаКпаКлаРЬ1Н ашып, иол фонары-
ныц жарыгы менен сыгалап керди (Э. Пахратдийинов). Ке-
рип цалдым уйинде бир фонарын,... (Б. Исмайлов). 2. Жацты-
льщ тусиу ушын уйдиц, жайдыц жоедрысына орнатылган пэ-
тик, терезе, айна.
ФОНАРШЫ ат. Фонарь жагып журиуши.
ФОНАЦИЯ ат. лингв. Тилдеги сеслердиц айтылыу, жаса-
лыу процеси, жацгырыц.
ФОНАЦИЯЛЫК^ кел. лингв. Фонацияга тийкарланган
фонацияга негизленген, фонацияга байланыслы, фонацията
тэн. фонациялы^ аппарат.
ФОНД ат. 1. Мэмлекеттиц, мэкемениц шелкемниц ^эм
баскалардыц к9Р турли маедетлери ушын ажыратылган пулы,
акшасы, материаллык байлыгы. Ис фонды. Валюта фон-
ды. Колхоздьщ фондында еки жуз мыц жуз сом бар — деди
колхоз баслыгы («1\ыз. вд.»г.). 2. Белгили бир нэрсеге ямаса
адамлардыц пайдасына жыйналган пул, ацша. Оз-ара жор*
дем фонды. 3. Таярлап, ы^тыятлап, гам л ап цойылган керекли
нэрсе, байлыц, запас, ец баедлы жыйынды. Елимиздин тийкар-
гы ендирислик фондлары бес жыл ишинде бир ярым есе дер-
лик кебейди («Сов. ед.» г.). Тупкиликли сезлер едраедлпац
тилиниц сезлик фондыныц элементлери болып табылады
(Е. Бердимуратов). К>араедлпац тилиниц сезлик фонды да
сезлик составы усап рауажланып, кецейип отырады (Е. Бер-
димуратов). 4. Творчестволыц мийнет пенен шугылланыушы
ягный сууретши, жазыушы, архитектор к9М басцаларга ма-
териаллык жэрдем беретугын мэкеме, шел кем.
ФОНЕМА ат. лингв. КанДай да бир тилде сез яки мор-
фемалардыц мэнилерин айырыу ушын хызмет ететугын тий-
каргы сес цурылысыныц типлик бирлиги.
ФОНЕМАЛЬЩ кел. лингв. Фонемага тийисли, фонемага
«байланыслы, фонемага тэн.
ФОНЕТИКА ат. лингв. 1. Тилдиц сес цурылысы, сес сос-
тавы. Каракалпак тили фонетикасы. 2. Тил билиминиц, тил-
диц сес курылысын изертлейтугын белими. Улыума фонетика.
.Тарийхый фонетика.
ФОНЕТИКАЛЫК^ кел. лингв. Фонетикалык тийисли, фоне-
тикага тэн, фонетикага байланыслы. Сырттан кирген сезлер
КаРакалпак тилиниц ишки рауажланыу законларына байла-
ныслы фонетикалык Кэм морфологиялыц жацтан енисип кете
береди (Е. Бердимуратов). Каракалпак тилиндеги сезлер ези-
ниц айтылыуына фонетикалык составына ийе (Е. Берди-
муратов).
ФОНЕТИКАШЫ ат. Фонетиканы изертлеуши, фонетиканы
билиуши, маман, кэниге.
ФОНЕТИСТ ат. Фонетика илиминиц маманы, цзнигеси.
ФОНОГРАММА ат. 1. Фонограф жэрдеми менен плёнкага,
пластинкага, фотоедгазга к9м т- б. жазып алынган сес. Гра-
•фикалык фонограмма. 2. Усы сыяклы жазыулары болган
плёнка, пластинка, лента, фотоедгаз т*
>
в
ФОНОГРАФ ат. Сеслерди жазып алатугын жэне соцынан.
оларды цайтадан еситтирип беретугын аппарат.
ФОНОГРАФИЯЛЫК кел. Фонографца тэн, фонографца
тийисли, фонографца оайланыслы. Фонографиялыц жазыу.
ФОНОЛОГИЯ ат. лингв. 1. Тил билиминде фонемалар сис*
темасын цэм олардыц цэсийетлерин изертлейтугын белими»
2. Тилдеги фонемалар системасы.
ФОНОЛОГИЯЛЫК кел. лингв. Фонологияга тийисли, фо-
нологияга байланыслы, фонологияга тэн. Фонологиялыц тек*
сериу. Фонологиялыц система.
ФОНОМЕТР ат. лингв. Сестиц шыгыу ягный тербениу ку-
шиниц цандай дэрежеде екенин елшейтугын эсбап, цурал, ап-
парат.
ФОНОСКОП ат. лингв. Сеслердиц езгериуинде айырым
сеслерди айтыудагы бет мускулы менен ерин цэрекетин ел-‘
шейтугын эсбап, цурал, прибор.
ФОНЕТИКА ат. Фонограммалар, сеслер жазылган лента-
лар менен пластинкалардыц архивтеги жыйнагы, архиви.
ФОНТАН ат. 1 .Кушли басымныц жэрдеми менен труба*
дан жокарыга царай атлыгып шыгып туратугын суу. Суу се-
уип суйгеннен соц фонтанна тур, Оскен гулдиц екшесин суу-
га жууып (Ж. Аймурзаев). 2. Суудыц атлыгып шыгыуын тэ-
мийинлейтугын арнаулы цурылыс сооружение. Салцын сууга
бетин жууып, Келди Таня фонтан бетке (И. Юсупов). 3. 6з
басымыныц тэсири менен жер астынан атлыгып шыгып тур-
ган суу, нефт, газ цэм тагы баскалар. ♦
ФОРИНТ ат. Венгрия Халыц Республикасыныц ацша бир-
лиги.
ФОРМА ат. 1. Предметтиц сыртцы кериниси. Кала цор-
ран формасында салынган (Э. Пахратдийинов). Ол бул жур-
генинде гражданлыц форма кийгён, оныц .колына кетерген?
хеш нэрсеси де жоц (Э. Пахратдийинов). 2. Адамныц пиши-
ни, келбети, сымбаты, сыкылы. Мынау формацыз нагыз совет--
тиц офицери гой (Т. Нэжимов). Адамныц тири уацтындагы
цене формасыныц анатологиялыц цурылысына .оныц дене ду-
чилисине царай да тексериу керек (Э. Пахратдийинов)..
3. Адамларга цэр цыйлыша исленип кийилетугын кийим. Ка-
питан гражданлыц формада кийинген еди (Э. Пахратдийи-
нов). 4. Арнаулы графага белинип исленген цагаз, улги. Му-
гэллим оцыушыларга жацагы керсетилген форма бойынша
тапсырманы ислеп келиуди ескертти,... («Жас Ленинши», г.).
Маглыуматларды форма бойынша толтырып тез арада район-
га жибериу керек,—деди директор («Кыз.цц.»г.). 5. Кандай
да бир нэрсениц. белгиленген нусцасы. Сызылма формасы. Сп-
равкаж протокол формасы. 6. Белгили тур, мэлим керинпс.
Грипптиц жецил формасы. Ревматизмнин ауыр формасы. ....
аллергиялыц кеселликлердиц еткир формаларын смлеу ушын
тийисли илажларды цолланыу зэрур (Т. Ещанов). 7. Белгили *
439-
дэрежели адамлар ушын арнаулы тигилген цэм басца белги-
лери жагынан бир цыйлы кийим. Эскерий форма. Летчик форма-
сы. Милиция формасы. Ол бугин жауынгерлик форманы тас-
лаган, устине гражданлыц кийимлер кийген (Э. Пахратдийи-
нов). 8. К^андай да бир нэрсениц цурылысыныц яки дузили-
синиц тури, типи. Дэслеп совет мэмлекети пролетариат дик-
татурасы формасында пайда болды («Эмиудэрья» ж.). Бул
идеяныц бир цанша жумсагырац формасын сиз цэр бир на-
родниктен ушыратасыз (В. И. Ленин). 9. полигр. Баспа сезде
цолланылатутын улги, цэлип. Баспа формасы. Жазба формасы.
Одебий тил дегенде биз, эдетте, оныц жазба формасын туси-
немиз (Е. Бердимуратов). 10. тех. Бир затты екинши бир зат-
тыц Турине келтириу, улгисине экелиу, цэлипке тусириу. Шо-
йын еритиндилерин цуйыу формасы. П. К^андай да болса бир
нэрсениц цабыл етилген нормасы, мугдары, тури. Х^эзир цара-
цалпац адебий тили тил мэдениятыныц ец жокаргы формасы
сыпатында цолланылмацта (Е. Бердимуратов). Руухланыулар-
ды емирдиц формаларын дузиушилер арцалы ацлауга бо-
лады (Г. Есемуратов). Керкем беллетристикалыц стиль —
. турмысты таныудыц ец ацсат формасы (Е. Бердимуратов).
12. лингв. Гэп цэм сезлердиц ез-ара байланыслары цэм де
грамматикалыц категорияларды сыртцы жагынан тусиндириу
усылы, жолы, шарасы. КаРаКалпаК тилинде кунделикли пи-
кир алысыу практикамызда цэр турли сез формалары ушы-
расады (Е. Бердимуратов). ...оныц дэслепки формасын сол сез
формасында цолланылыуын кезде тутамыз (М. КаленлеР0В)-
♦ Формасын сацлау—бурынгы улгисинде цалдырыу. Айырым
. сезлер фонетикалыц езгерислерге ушыраганы болмаса тий-
карынан тупкиликли формасын сацлап цалганын керемиз
;(Е. Бердимуратов). Дэслепки форма — эуелге цэлипи. ...биз
оларды дэслепки .формасын, сол формаларда цолланылыуын
кезде тутамыз (Е. Бердимуратов). Грамматикалыц форма —
тилдиц белгили бир системасына тусиу, ийе болыу, цэлип-
, лесиу. Грамматикалыц байланыска тусиу ушын сезлер бел-
гили грамматикалыц формата ийе болады (Е. Бердимура-
тов). Айтыо формасы — жарыс улгиси. ...олардьщ бир-бирине
болган муцаббаты мынадай айтыс формасында бериледи
>(К. Айымбетов). Актив формасы—улгили жагдай, улгили
цэрекет. Сейлеу тили — бул халыцтыц кунделикли турмыста
бир-бири менен туурадан — тууры цатнас жасауыныц актив
формасы (Е. Бердимуратов). Сыртцы форма—тысцары ул-
тиси. ©ликтиц сыртцы формасы бойынша цеш нэрсе ойлап
табыуга мумкиншилик болмады (Э. Пахратдийинов). Басца
форма — бетен улги, езгеше улги. Халыц емириниц езгериуи
менен шешенлик сез жарыстырыу кем-кем басца формата ет-
кен соц цалып кеткен. (К- Айымбетов).
ФОРМАЛИЗМ ат. 1. Кандай да бир нэрседеги, истеги
тек сыртцы тэрепине итибар бериу, сацлап цалыушылыц 2<
440
Логикада, искусствода, эдебиятта реакцияшыл идеалистлик
агым. 3. Буржуазия мэденияты менен эдебиятында мазмун-
ды формадан айырып, формата яки оныц айырым элемент*
лерине негиз етип царау цэм тийкаргы орын бериуге цара-
тылган агым.
ФОРМАЛИН ат. хим. Дизенфекцйя цылыу ушын пайда-
ланылатурын кушли ийисли дэри, еткир ийисли зат.
ФОРМАЛИНЛЕУ ф. формалин менен дизинфекция цы-
лыу, формалин септириу, дэрилеу.
ФОРМАЛИСТ ат. 1. Бир нэрсеге (формализм 1 мэниси)
формаль царап, форманы гана сацлауга тырысыушы адам.
2. формализм (формализм 2 мэниси) тэрепдары.
ФОРМАЛИСТЛЕРШЕ р. Формалистке, формализмге ти-
ийис жагдайда.
ФОРМАЛИСТЛИК кел. 1. Формализм (формализм 2 мэ*
ниси) принциплерине тийкарланган, суйенген, негизленген,
2. Формализмнен ибарат.
ФОРМАЛЫ кел. 1. ^ымбатлы, келбетли, сыцыллы, сулыу.
^Жигиттиц устиндеги костюм-шалбар формалы болып тигилип-
ти,—деди гарры («Жас Ленинши» г.). 2. Арнаулы формада ти-
гилген кийим кийген, форма кийген. Формалы курсант. 3. Ар-
наулы формада тигилген. Формалы кийим.
ФОРМАЛЬНО кел. Белгили бир цэсийетке, сапага цэм нэ-
тийжеге ийе болган. Сонлыцтан бундай формалыц уцсаслыц-
ты терминологнядагы омонимиялыц цубылыс деп атауга бо-
лады (Е. Бердимуратов). Тилдеги синонимлик фразеологизм-
лер белгили системага тусирилип, олар формалыц уцсаслыгы
да сацланып сезликке берилди (М. Календеров).
ФОРМАНТ ат. 1. ц. морфема. 2 Сездиц мэнисин езгерте-
тугын цосымталар.
ФОРМАСЫЗ кел. 1. Келбетсиз/сымбатсыз, сыцылсыз, се-
килсцз, сулыу емес. ...Формасыз тигилген кийимди маган неге
усынасац, — деп гарры бирден ашыуланды («Жас Ленинши»
г.). 2. Арнаулы формата, ийе емес, ийе болмаган. Формасыз
солдат. Формасыз лётчик.
ФОРМАТ ат. полигр. Китаптыц, газета-журналлардыц, кар-
точкалардыц цэм цэр цыйлы цагазлардыц келеми, улкен-
кишилиги, улгиси, размери. Карточка форматы, KaFa3 фор-
маты.
ФОРМАТЛЫ кел. Белсили формата ийе болган. Кишкене
форматлы карточка. Улкен форматлы китап.
ФОРМАЦИЯ ат. 1. Бир жэмийеттиц рауажланыуындагы .
белгили дэуирй цэм‘сол рауажланыу дэуирине тэн цубылыс.
2. Ауыс. Кез цараслар цэм пикирлер системасы. 3. геол. Бир
уацытта цэм бир цыйлы усылда пайда болган геологиялыц
цатламлар цэм тау жынысларыныц жыйындысы.
ФОРМУЛА ат. 1. Законный цагыйдаларына, идеяга цэм
.усыллар сыяцлыларга цысца цэм аныц сез бенен берилген
441
тусиник, аньщлама. 2. Цандай да бир нэрсениц ^ыс^а ^эм
аньщ тусиниги, белгиси. 3. мат. Бир нэрсе ^авдында шэртли
белгилер, элементлер, ареалы жазылган тусиник, аныцлама.
Математикалыц формула. Алгебральщ формула. 4. хим. Зат-
члар составыныц химияльщ белги ^эм элементлер аркалы бел-
гиленген, тацбалары, тусиниги, аныцламасы.
ФОРМУЛИРОВКА ат. 1. Бир пикирдиц цыс^а хэм аньп^
тусиниги, аныцламасы. Теореманыц формулировкасы. 2. Цыс-
На анын айтылган пикир, жагдай, формула. Сезди бел-
гилеудеги формулировка.
ФОРМУЛЯР ат. 1. Цурылыс, механизм, прибор ^эм т- б.
пайдаланыу, олардыц бузылыуы, ремонтлау ?$эм т. б. лар ^а^-
цында избе-из тэртип пенен жазылатугын, жазып беретугын
арнаулы дэптер яки бланк. Самолёт формуляры. 2. Китапха-
наларда ^эр бир китап ишине салып цойылатугын ^эм усы-
китап ^аодындагы маглыуматлар жазылган киширек карточ-
ка. Китапхана формулярлары.
ФОРПОСТ ат. 1. эск. Белимди цоргап турыушылардыц ал-
дыцгы цатардагы отряды. 2. Шегерадагы беккем' орналасьпг
алган са^шы белими. 3. Ауыс. Бир нэрсениц ылгаллы, алда-
гы белими, авангард.
ФОРТ ат. экс. Цорганды ^арауыллау системасы, онша ул-
кен болмаган бекинис, кишкене ^орган.
ФОРТЕПЬЯНО ат. муз. Пианино, рояль сыяцлы барма^
пенен босып шертилетугын клавишли музыка эсбапларыныгц
улыума аты, музыкальщ эсбап.
ФОРТЕПЬЯНОШЫ ат. Фортепьяноны шертиуши, усы эс-
пабта ойнаушы.
ФОРТИФИКАЦИЯ ат. экс. 1. Урыс майданын беккемлеу
Нанцындагы эскерий-инженерлик илим. 2. Усы илимниц тий-
карларын онытыу предмети, фэни. 3. Беккемлеу ^органларын'
дузиу.
ФОРТОЧКА ат. Белмениц, уйдиц ишин шамаллатыу мац-
сетинде терезеге орнатылган, оны ашып жабылатугын арнау-
лы кишкене кези.
ФОРТУПА ат. Тэгдир, жазмыш, уацыя, бахыт.
ФОРУМ ат. 1. тар. Эййемги Римде хальц жыйылатугын?
суд ^эм басца процесслер еткизилетугын, каланьщ жэмийет-
лик турмысы жэмленетугын майдан. 2. Жыйналыс орны, май-
даны.. 3. Кец уэкилли улкен жыйналыс, съезд.
ФОСГЕН ат. хим. Дем алыу органларын зэ^эрлендириу-
ши ягнйй хлордыц углерод окиси менен биригиуинен пайда^
болган туссиз газ.
ФОСФАТ ат. 1. Фосфор кислотасыныц дузы. 2. Фосфор .
йислотасынан алынган минерал тегин. 3. Тегин сыпатында^
сондай-ац медицинада ^эм техникада да ^олланылады. Каль-
ций фосфаты.
ФОСФАТЛАУ ф. фосфат цосыу, фосфатлы етиу.
442
9
ФОСФОР ат. Базыбир минераллардыц, цайуан цэм ©сим-
лик клеткаларындагы болатугын тури ац царацгыда нурла-
иып, жарыц берип турыушы химкялыц элемент. Кызыл фосфор.
Себеби енди азот берме, фосфор бер, деп жур (К. Досанов).
ФОСФОРИТ I ат. Составында фосфат кеп болып, тийка-
рынан тегин сыпатында пайдаланылатугын тау жынысы. Сул-
тан бабадан бес шацырымдай бир жерден фосфорит табыл-
,ды («Сов. цц.»г.).
ФОСФОРИТ II кел. Фосфоритке байланыслы болган, фосфо-
риттен таярланылган. Фосфорит минераллар.
ФОСФОРЛЪ! кел. Составында фосфор болган, фосфордан
турган. Фосфорлы кальций.
ФОТО ат. 1. Фотография менен тусирилген суурет. 2. Фото-
графия. 3. Фотографиялыц деген сездиц мэнисин билдирету-
гын цоспа сездиц биринши белеги.
ФОТОАЛЬБОМ ат. Фотокарточкалар орналастырыу ушын
арнаулы исленген альбом.
ФОТОАППАРАТ ат. Фотосуурет тусиретугын эсбап, фото-
графия аппараты. Олар багана бизлерге сыйлыцца алг$'* фо-
тоаппаратын мацтаныш пенен керсетип, козимизди цыздырды
(А. Бекимбетов). Билесец бе неше мыц фотоаппаратлар, плас-
тинкалар, ойыншыцлар, неше мыц турли таяр кийимлер цэм
тагы басца затлар (Э. Пахратдийинов).
ФОТОАТЕЛЬЕ- ат. Сууретке тусиретугын, басып шыгара-
тугын, таярлайтугын мэкеме.
ФОТОБОМБА ат. Тунде цауада ягный аспанда фотога
(сууретке) тусириу уацтында цолланылатугын жацтыртцыш
авиация бомбасы.
ФОТОВИТРИКА ат. Фотосууретлер кергизбеси, фотосуу-
ретлер цойылатугын витрина.
ФОТОГАЗЕТА ат. Фотосууретлерден цэм оларга берилген
цысца текстлерден ибарат газета.
ФОТОГРАФ ат. Фотография цэнигеси, Фотоаппарат пенен
-алыушы, тусириуши цэниге.
. ФОТОГРАФИЯ ат. 1. Арнаулы оптикалыц аппараты ме-
нен жарыцлыц сезетугын цагазга, пластинкага яки плёнкага >
суурет алыу жолы, усылы. Фотография кружоги. 2. Усындай
усыл менен алынган суурет. Рецли фотография. 3. Сууретке
алатугын мэкеме, жумыс орны, кэрхана.
ФОТОГРАФИЯЛЬЩ кел. 1. Фотографияга байланыслы,
тийисли, фотографияга тэн. Фотографиялыц искусство. 2. Фо-
тография ушын белгиленген, жарамлы. Фотографиялыц эс-
баплар. Фотографиялыц камера. 3. Фотография жолы менен
исленген, алынган. Фотографиялыц карточка. Фотографиялыц
суурет, Фотографиялыц репродукция.
ФОТОКАМЕРА ат. Фотоаппараттыц пластинка яки плен-
жа салынатугын ишки белими.
ФОТОКАРТОЧКА ат. Фотографиялыц карточка, фотосуурет.
443
ФОТОКОПИЯ ат. Документ ^эм бас^ада усы сыяцлылар-
дыц фотографиялыц нусцасы, фотографиялыц усылда алын*
ран кеширмеси, фотонусца.
ФОТОКОРРЕСПОНДЕНТ к. фотохабаршы.
ФОТОКАЕАЗ ат. Бетинде жарыкца сезимтал эмульсиялыц
^абаты бар, фотосуурет тусирилетугын цагаз.
ФОТОЛАБОРАТОРИЯ ат. Фотосуурет ислеу ^эм кебейт-
гириу ушын айрыцша ускенеленген арнаулы белме, кабинет,,
лаборатория.
. ФОТОЛИТОГРАФИЯ ат. Фотографияны цолланыуга тий-
карланган литография.
ФОТОЛИТОГРАФИЯЛЫК кел. Фотолитография жолы ме-
нен исленген баспа.
ФОТОМАТЕРИАЛ ат. 1. Фотосууретлер алыуда пайдала-
нылатугын плёнка, фотоцагаз ^эм ^эр турли химикат мате-
риаллар. Фотоматериаллар сатып алыу. 2. Бир максет ушын
пайдаланыуга мумкин болган ^эр турли фотосууретлер. Кер*
гизбе ушын фотоматериал таярлау.
ФОТОМЕТР ат. 1. физ. Жарыцлыц кушин, дэрежесин * ел-
шейтугын оптикалык эсбап, прибор. 2. астр. Жулдызлардыщ
жарыцлыгын аныклайтугын оптикалыц эсбап.
ФОТОМЕТРИЯ ат. 1. Физ. Оптиканыц жарыцлыц ^эм ери-
тиу кушин, олардыц елшеу усылларын уйренетугын белими.
2. астр. Жулдызлардыц жарыцлы^ дэрежесин белгилеу менен
шугылланатугын белими.
ФОТОМЕТРИЯЛЬЩ кел. Фотометрияга байланыслы, фо-
тометрияга тийкарланган, фотометрияга тэн. Фотометриялы1£а
метод^
ФОТОМЕХАНИКА ат. тех. Иллюстрациялардыц копияла-
рын бериуде фотографиялыц ^эм химиялыц процесслерге тий-
карланган илажлар жыйнагы.
ФОТОМЕХАНИКАЛЫК кел. тех. Фотомеханикага тийкар-
ланган, фотомеханикага байланыслы, тэн. Фотомеханикалы^
процесслер.
ФОТОМОНТАЖ ат. 1. Белгили бир темада алынган суу-
ретлерди яки олардыц айырым белеклерин бир-бирине цосып^
оларды улыума бир жагдайга экелиу. 2. Усы усылда таярла-
нылган фотосуурет, фотоплакат ^эм тагы бас^алар.
ФОТОН ат. физ. Электромагнит нурланыуыныц кванты»,
нур толцыны.
ФОТОНУСКА ц. Фотокопия.
ФОТООБЪЕКТИВ ат. Бир неше линзалардан туратугын*
фотоаппаратыныц бир белшеги, объективи.
е ФОТОПЛАСТИНКА ат. Фотография пластинкасы.
ФОТОПЛЁНКА ат. Фотографияда затты тусирип алы$
ушын пайдаланылатугын жары^ сезгиш лента. Сол уа^ытлары-
барып полковник оныц фотоплёнка екенлигин ацгарды (Э. Пах<
ратдийинов). Подпалковник езиниц алдындагы фотоплёнка*’
444 ‘
дарды жазып корип отырып: — биринши фотоплёнка менен
туппа-тууры келген езинен шыццан фотоплёнка кайсысы екен
/деп бир фотоплёнканы цолына алды, (Э. Пахратдийинов).
ФОТОРАЗВЕДКА ат. воен. Барлаушыныц барган жерин
сууретке тусирип алып журиуи.
ФОТОРЕЛЕ ат. тех. Фотоэлемент жэрдеми менен цэр тур-
ли механизмлерди автомат турде цэрекетке келтиретугын реле.
ФОТОРЕПОРТАЖ ат. Сууретке алып таярланылатугын
репортаж.
ФОТОРЕПОРТЕР ат. Репортаж ушын суурет алыу менен
«шугылланыушы фотограф.
ФОТОСИНТЕЗ ат. бот. Жоцаргы басцыштагы жасыл
всимликлердиц хлорофилл цэм баска да фотосинтезлик пиг-
ментлер ареалы кун сэулеси энергиясын сицириуи нэтийже-
•синде организмлердиц тиришилигине керекли цоспалы орга-
никалыц затлар, дузиуи, пайда етиу процеси.
ФОТОСУУРЕТ ат. Фотография жолы менен тусирилген,
алынган суурет, фотокарточка.
ФОТОТЕКА ат. Фото сууретлер яки олардыц . негативле-
риниц жыйнагы, олардыц сацланатугын архиви.
ФОТОСФЕРА ат. астр. КуяштыН козге керинетугын жац-
ты бетин пайда еткен цатламы. КУЯШТЫН> керинерлик бети
фотосфера деп аталады (Астрономия).
ФОТОТЕЛЕГРАММА ат. Фототелеграф арцалы бериле-
тугын, жиберилетугын яки алынатугын телеграмма, хат,
документ цэм тагы басцалар. Фототелеграмма жибериу.
ФОТОТЕЛЕГРАФ ат. Телеграф ямаса радио арцалы орны-
нан цозгалмайтугын затлардыц сууретин узац жерлерге бе-
рип туратугын эсбап. цурал.
ФОТОТЕЛЕГРАФИЯ ат. Электр тогын откергиш сым ар-
цалы узац жерлерге суурет тапсырыу, жибериу, Фотоэлемент-
дерин фототелеграфия, телевидение цэм сесли кинода пай-
дал аныу.
ФОТОТЕРАПИЯ ат. мед. Жацтылыц нурларыныц жэрде-
ми менен науцасты емлеу.
ФОТОТЕХНИКА ат. тех. Суурет тусириу техникасы.
ФОТОТИФИЯ ат. тех. 1. Фотография жэрдеми менен суу-
ретлерди ец дурыс басыу жолы, усылы. 2. Усы усыл менен
<басып шыгарылган суурет.
ФОТОТОВАР ат. Суурет тусириу ушын керекли затлар.
ФОТОУВЕЛИЧИТЕЛЬ ат. Фотосууретти цагазга копиялап
сууретти улкейиттирип тусириуши аппарат, про^кциои ап-
парат.
ФОТОХАБАРШЫ ат. КанДай болса да баспа сэзде суу-
рет тусириу менен шугылланыушы, фотограф.
ФОТОХИМИЯ ат. Химияда затлардагы жацтылыц тэсири
менен пайда болатугын реакция цэм езгерислерди уйрениу
белими.
445
ФОТОХИМИЯЛЫК кел. I. Фотохимияга байланыслы, ти-
йисли, фотохимияга тэн. Фотохимиялыц процесс. 2. Фотогра*
фияда (I мэниси) цолланылатугын химиялыц препаратларга
байланыслы. Фотохимиялыц товарлар.
ФОТОХРОНИКА ат. Фотосууретлер арцалы кунделикли
жацалыц уацыяларды керсетиу.
ФОТОЦИНКОГРАФИЯ ат. тех. Басып шыгарыу ушын
цинк клишелерди фотомеханикалыц жол менен жасау жолы,
усылы.
ФОТОЭЛЕКТРОН ат. физ. Заттан жацтылыц энергйясы-
ньщ тэсири менен белинип шыццан электрон.
ФОТОЭЛЕМЕНТ ат. физ; Жацтылыц яки нур энергиясын
электр энергиясына езгертетугын эсбап, прибор.
ФОТОЭФФЕКТ ат. физ. Жацтылыц яки нур энергиясынык
электр энергиясына туурыдан-тууры езгерилиуиниц кериниси^
формасы.
ФРАГМЕНТ ат. I. Белгили бир керкем шыгарманыц айы-
рым бир белеги, белими. Операдан алынган фрагмент. 2+
Тексттиц бир белеги, белими, тийкары, езеги. Бурынгы цол-
жазбаныц фрагменти. 3. Художниклик, скульптуралыц, архи-
тектура сыяцлы керкем енер (искусство) шыгармаларыньщ.
сацланып цалган белеги, узиндиси.
ФРАЗА ат. I. Тил билими менен музыкада цолланылату-
гын термин. 2. Тамамланган ойды билдиретугын сезлер диз-
беги, гэп. 3. Мазмунсыз яки мазмуннын жалган болыуын ез
ишине алатугын жацсы тусиник, мазмунсыз яки мэниссиз сез
жыйынтыгы, сезлер дизбеги. 4. муз. Бир неше дизбектен цу-
ралган музыкалыц саз, нама.
ФРАЗЕОЛОГИЗМ ат. лингв. 1. Екинши бир тилге сезбе-
сез аударыуга болмайтугын турацлы сез дизбеги, оборот. Гей-
пара илимпазлар нацыл менен мацалларды фразеологизмнен .
.белип царайды (М. КаленДеР0В) • Соныц менен катар сино-
нимлик фразеологизм лер белгили системага тусирилип сез-
ликте берилди (М. КаленДеРов)- 2. Семантикалыц жацтан.
белинбейтугын болганлыцтан гэпте бир сез орнына журету-
гын сез дизбеги, идиома. Сондай-ац фразеологизмлердин ез-
леринин. лексика-грамматикалыц цэсийетлерине царай оты-
рып, темендеги топарларга белемиз (М. Календеров). Фра-
зеологизмлер семантикалыц жацтан белинбейди, ал мэниси
жагынан гэптиц бир путин агзасы болып есапланады
(М. Клендеров).
ФРАЗЕОЛОГИЯ ат. лингв. I. Тил билиминиц белгилк бир
уилге тийисли болган турацлы сез дизбеклерин изертлейту-
гын тарауы. Совет тид билиминдеги фразеология цаццында*
гы деретилген мийнетлерди басшылыцца алдыц (М. КаленДе-
ров). Ал кейинги жыллары царацалпац тилиндеги айырым <
мийнетлерди фразеологияга байланыслы мацалаларды ушы--
446
•ратыуга болады (М. К^алендеров). 2. Белгили бир тилге тэн
турацлы сез дизбеклери, фразеологизмлер жыйынтыгы. Бул
“41эрсе фразеологияныц объектин дэл белгилеуде бираз ой-
ландырыуды туудырады (Е. Бердимуратов). Фразеология
-сейлеу тилинде турацлылыц цэсийетке ийе болып, ауыспалы
юбразлы мэнилерди ацлатады (М. К^алендеров).
ФРАЗЕОЛОГИЯЛЬЩ кел. Фразеологияга тийис, Фразео-
логия₽а байланыслы, фразеологияга цатнасы бар, фразеоло-
гияга цараслы, фразеологияга тэн. Бунда бир фразеологиялыц
сез дизбеги екинши бир фразеологиялыц сез дизбеги менен
Мэнилик жацтан жацын болады (Е. Бердимуратов). Ал мына
синонимлих сыцарлар фразеологиялыц сез дизбеклериниц
-озинен турады (М. К^лендеров). ♦ Фразеологиялыц етлеспе—
турацлы сез дизбеклеринен жасалып мэнилери ауыспалы об-
разлы болып келген сез дизбеги. Ал керисинше фразеоло-
гиялыц етлесиулер екинши бир еткир цэм путкиллей ауысып
кеткен путин мэниге ийе (Е. Бердимуратов). Бунда фразео-
.логиялыц етлесиу жеке бир гэп хызметинде де цолла.нылып
тур (М. К^алендеров). Фразеологиялыц дизбек—бир сез екин-
шиси менен тыгыз байланысып дизбеклесип келиуи. Фразео-
^аогиялыц дизбеклер кебинесе образлылыцца цэм мэнилик
•откирликке ийе болып келеди (М. 1\алендеров). Фразеоло-
гиялыц дизбеклердиц турацлылыгы айцын нэрсе (Е. Берди-
муратов). Фразеологиялыц бирлик—турацлы сез дизбегиниц
цэсийетине ийе болып, айырым сезлердиц туура мэнисин пут-
киллей жогалтпай, ауыспалы мэниге ийе болып келеди. Ка-
рацалпац тилиндеги фразеологиялыц бирликлер де мине усы
тийкаргы белгилер менен характерленеди (Е. Бердимуратов).
Фразеологиялыц бирликлер эдебий шыгармаларда жийи
цолланылады, себеби соз образлылыгы коркем сууретлеудиц
тийкаргы элементлери болып табылады (М. Календеров).
Фразеологиялыц ацлатпа . (сезлер)—нацыл-мацаллар, афо-
ри*млер, генерген образлы сезлерден цуралган сез дизбеги.
Фразеологиялыц ацлатпага гейпара цанатлы сезлер цэм соз
дизбеклери жатады (М. К^алендеров). К^рацалпац тилинде
фразеологиялыц ацлатпалар жийи ушырасады (Е. Бердиму-
ратов). Фразеологиялыц байланыс—сезлердиц бир-бири менен
мэнилик жагынан цатнаслары. Олардыц тийкаргы типлери ер-
кин фразеологиялыц байланыслы .функциональлыц — синтак-
сислик лексикалыц мэнилерден ибарат (Е. Бердимуратов).
Олар еркин фразеологиялыц байланыскан ^эм басца сезлер ме-
нен дизбеклесип келип бир соз екиншиси менен байланысады
(М. К^алендеров). Фразеологиялыц оборот—сезлердиц белги-
ли бир грамматикалыц цэсийетлерге ийе тил бирликлериниц
синтаксислик бирикпеси, топламы. Оларды фразеологиялыц
оборотлар деп те атайды (М. К^алендеров). Фразеологиялыц
синонимлер—белгили бир тилдеги фразеологияга байланыс-
лы сез дизбеклеринен болган синоним сезлер. Фразеология-.
447 •
лыц синонимлерде эмоциональлыц—-экспрессивлик, стильлик
мани огада кушли сезиледи (М. Далендеров). Фразеология-
лыц сезлик—белгили бир тилдеги фразеологиялыц сез диз-
беклериниц жыйындысынан дузилген, сезлик. Фразеологиялыц;
сезлик дузиу—процесинде жоцарыда келтирилген лексика—»'
грамматикалыц белгилерин нэзерде тутып, цэр бир сезге бел*
гили ацлатпа керсетилди (М. Р^алендеров). Бул айтылганлар
царацалпац тиликиц фразеологиялыц сезлигин дузиу проце*
синде тийкаргы жол—жоба болады (М. Далендеров).
ФРАКЦИЯ I ат. сия. 1. Капиталистлик еллерде сиясий
партиялардыц парламентте хам тагы баска шелкемлерде ез;
партиясыныц сиясатын жузеге асырыу мэцсети менен цурыл-
ган депутатлар топары. 2. Сиясий партия агзаларыныц ишин-
деги базы биреулериниц партия жолына багынбай айырылган
топары.
ФРАКЦИЯ П ат. хим. КОСЫНДЫ затлардыц белгили тем-
пературада ажыратылган бир белеги.
ФРАКЦИЯШЫ ат. сия. Фракция агзасы, цатнасыушысы.
ФРАНК ат. Франция, Белгия, Швейцария, Монако, Люк-
сембург цэм тагы баска бир цанша мэмлекетлерде ацша бир-
лиги.
ФРАНЦУЗ I ат. I. Францияныц тийкаргы халцы. 2. Фран-
ция халцыныц айырым бир адамы, уэкили.
ФРАНЦУЗ II кел. Францияга байланыслы, францияга ти-
йисли, францияга тон, Францияга цараслы. Белгили Француз
физиги Анри Пунакаре.
ФРАНЦУЗЛАР ат. Францияныц тийкаргы, негизги жа-
саушысын пайда етиуши халыц, француз халцы.
ФРАНЦУЗЫ А р. 1. Францияга; француз халцына, эдебия-
ты цэм мэдениятына тийисли. Французша цосыц. 2. Француз
тили. Французша сейлеу.
ФРАХТ ат. I. Жукти суу арцалы тасыганы ушын телене-
тугын цацы. 2. Кирейге алынган кеме менен жиберилетугын,
жук.
ФРЕЗА ат. тех. I. Металлды, агашты кесетугын цэм жона-
тугын айланбалы кеп тисли эсбап. 2. Жерди жумсартатугын
машина.
ФРЕСКА ат. Еле кеуип цатпаган жаца сыбаудыц устине
айрыцша суйыц бояулар менен исленген суурет.
ФРИЗ 1 ат. Дийуал, пол, тесек, гилем сыяцлылардыц ще-
тине нагыслап исленген жийёк эдип. J
ФРИЗ II ат. Гезлеме туриндеги тукли цалыц материал.
ФРИКАТИВ ц. фрикативлик.'
ФРИКАТИВЛИК кел. лингв. Артккуляциялыц цауаныц
сейлеу агзаларына тийип етиуи «арцалы жасалатугын шауцым-
лы Ф, X, С, 3 сыяцлы дауыссыз сеслер. Фрикативлик сеслер.
ФРОНТ ат. эск. I. Катара дизилген эскерлердиц яки ко-
лоннаныц алдындагы тэрепи. 2. Сауаш цэрекетлери болып
448
атырган территорияныц, районныц алдыцгы тэрепи, урыс
майданы. Кеп кешикпей фронтца тустик, март айыныц басы,
жер кешип кеткен, батпац дизден келеди, барарга орын, жа-
тарга жай жок (©. Айжанов). 3. Сауаш цэрекетлери болып
атырган территориядагы барлыц цураллы кушлер жыйынтыгы.
Ерлерге сыйлыц торы ат, жолланды бугин фронтца (Н. Жа-
пацов). Фронтка сыйлыц топлау мэселесинде ойлап керермиз
(К. Султанов). 4. Урыс уацтындагы бир командирдиц оасшы-
льиы астында ец улкен армия группасы. Фронт штабы. 5.
Урыс болып атырган жер, сол жердеги районныц бир бел^и,
айырым бир белими. 6. Сауаш уацытларында басца да хыз-'
меткерлери менен ис керсетиу. Фронтца цандай гайрат, цан-
дЛй у цып, батырлыц керек болса, пахта да да ислеу ушын сол
шэртлер болыуы керек (С. Хожаниязов). 7. Урыста жан-тэнин
аянбай ислеу. Фронтта да истиц ауырын бежерип неше душ-’"’
панларды жер менен жексен еткен едик (С. Хожаниязов)'’ 8.
Сауашца цэр турли жэрдем, кемек керсетиу. Биз фронттан
пахта тууе жанымызды аяп отырмыз ба? Озимиз гуйзелиске
туссек те, алдымыздагы асымызды, цолда барымызды бердик
(О. Хожаниязов). 9. Ауыс. Белгили бир республикада (улке-
де) жумыс ислеу ушын бирлескен жэмийетлик кушлер. Кол-
хоз атызларындагы цаял-цызлардыц еткен цадал мийнети,
сол арцалы фронтца берилген жэрдем цаццында мацтау угиУ-
нэсийхат шыгармалар жазды (К- Айымбетов). 10. Ауыс. Са-
уаш уацтында кепшиликтиц жэмлескен цэрекети.—Саган деп
ол менин. бир озимдики емес—цэмменики, мэмлекеттики,
фронттики (©. Хожаниязов). ♦ Мийнет фронты —Ауыс. урыс
уацытында атызда, заводта, фабрикада цэм т. б. орынларда
хызмет етиу, жумыс ислеу. Енди менин орным—мийнет фрон-
ты (А. Бекимбетов).
ФРОНТОВИК ц. фронтшы.
ФРОНТША р. Фронттагыдай, фронтца тийис, фронт тала-
бына мууапыц турде. Фронтша ислеу кушимизге-куш, цууа-
тымызга-цууат, гайратымызга-гайрат цоспацта («Кыз. цц.»г.).
ФРОНТШЫ ат. Фронтта хызмет еткен, урыс уацтында,
урыс мэцэлинде цэрекет еткен адам, киси. Олар фронтшы.
ФРУКТОЗА ат. Айырым есимликлердиц жапырацларында,
жемислеринде цэм т. б. болатугын мазалы зат, мийуе цанты.
ФТИЗИАТР ат. мед. Фтизиатрия' бойынша цэниге, маман,
врач.
ФТИЗИАТРИЯ ат. мед. Медицинаныц окне ауырыуы цэм
оны 'дсуалау жолларын уйренетугын белими.
ФТОР ат. хим. Химиялыц элемент, еткир ийислй туссиз
газ.
ФТОРЛЫ кел. Составында фторы бар, фтор болган. Фтор-
лы водород.
ФУГАС ат. эск. Жерге кемилетугын яки суу астыиа цойы-
латугын жарылгыш заттыц заряды.
29-240 ,, * 449
ФУГАСКА ат. зек. сейл. т. Келип тускен жерин тесип етип
жарылатугын авиабомба яки снаряд.
ФУГАСЛЫ кел. Жарылыу уацытында пайда болган газдыц
куши менен цэрекетке иелетугын. Фугаслы бомба.
ФУКЕР ат. Турли жемис цэм жасалма сууларды, вино
Цэм т. б. ишиу ушын узын цэм улкен бокал.
ФУНДАМЕНТ ат. 1. КУРылыслаРДыН> конструкциялардыц
нас яки бетон негизи, тырнагы. Жайдыц фундаменти. 2. Ауыс.
Бир нэрсениц тиреги, негизи, базасы.
ч>УНДАМЕНТАЛЬЛЫ1\ кел. 1. Улкен, беккем, берк. 2.
Терец, пуцтй, негизли. 3. Негизги, бас. 4. Ауыс. Улкен эцми-
йетке ийе болган терец ислетилген, тийкаргы.
ФУНДАМЕНТЛИ кел. I. Фундаменти бар, фундаментке
ийе. 2. Терец изертленген, жетерли тексерилген. 3. Негиз-
ленген, тийкарланган,
ФУНДАМЕНТСИЗ кел. I. Фундаментке ийе емес, фунда-
менти жоц, фунд^ментли емес. 2. Тийкарланбаган, негизлен-
беген. 3. Жетерли изертленбеген, терец тексерилмеген.
ФУНКЦИЯ ат. 1. Мэни, роль. Олай болмаганда тил ези-
нин тийкаргы функциясынан айрылган болар еди (Е. Берди-
муратов). 2. биол. Бир орган яки организмниц ислеп турыуы,
активлиги. 3. Бир цыйлы керинйске байланыслы болган цэм
ол езгергенде озгеретугын цубылыс, керинис. 4. Ауыс. Биреу-
ге ямаса бир нэрсеге жукленген ис, уазыйпа, жумыс. 5. мат.
Басца мугдардыц езгериулерине царап езгерип туратугын
езгергиш мугдар, шама.
ФУНКЦИОНАЛЬЛЫК кел. I. Функцияга байланыслы,
тийкарланган, негизленген, Функцияга тэн. Функциональлыц
анализ. 2. Дузилиуине емес, активлигине, хызметине, функ-
циясына байланыслы болган. Сездиц лексикалыц мэнилери-
ниц ушинши типи функциональлыц—синтаксислик шекленген
мэниден ибарат (Е. Бердимуратов). Олар сезлер менен функ-
циональлыц байланЫсца тусип, сез дизбеклери менен байла-
нысца тусип семантикалыц мэнилер арцалы айырылып ту-,
рады (М. КаленДеР0В) •
ФУНТ I ат. I. Россиядагы бурынгы 409,5 граммлыц ел-(
шем, цадац. 2. Англиядагы 453,6 грамм цэм бурынгы ески
Европа еллериндеги елшем, цадац. ♦ Фунт стерлинг—Англия-
да 20 шиллингке тец ацша бирлиги.
ФУНТ II ат. Египет, Ливан, Ливия, Сирия цэм Суданда
ацша бирлиги.
ФУРАЖКА ат. Ерлердиц децгелек ернекли цэм цыеца
саяманлы бас кийими.
ФУРАЖКАЛЫ кел. Басында фуражкасы бар, фуражкага
ийе. Фуражкалы адам.
ФУРАЖКАСЫЗ кел. Басында фуражкасы *аоц, фуражка-
га ийе емес. Фуражкасыз адам.
450
ФУРГОН ат. Усти жабыц жук тасыйтугын арба, ал соган
'усаган усти жабыц жук тасыйтугын кишкене автомобиль.
ФУТ ат. 30, 48 сантиметрге тец узынлыц елшеми.
ФУТБОЛ ат. Еки командадан дузилип, аяц пенен теуип,
гейде бас пенен де цэрекет етип дэруазага топ откерип ой-
найтугын спорттыц тури. Футбол командасы. Футбол тобы.
...гуздин, бир кунинде балалар футбол ойнап жур еди (Ц.
Айымбетов).
ФУТБОЛКА ат. Жеци цысца тор ягный трикотаж спорту
кейлеги. > •,<'л
ФУТБОЛШЫ ат. Футбол ойнаушы адам.
ФУТЛЯР ат. Сынатугын цымбатлы затларды салып цоя-
тугын цаплама, цап, цын, цуты, цынап тары басцалар. у.
ФУТУРИЗМ ат, XX эсирдиц басларында искусствода цэм
эдебиятта пайда болган реализмге царсы буржуазиялыц фор-
малистлик агым, багыт.
ФУТУРИСТ ат. Футуризмниц тэрепдары.
ФУТУРИСТЛИК кел. Футуризм идеялары менен сууга-
рылган, футуризмге тийкарланган, футуризмге негизленген.
ФУФАЙКА ат. 5. Алды бети илдирип цойылатугын, ишине
пахта салынып сырылган келте куртка. 2. Ыссы трикотаж яки
Жуннен тоцылган, келте уст кийим.
ФЮЗЕЛЯЖ ат. ав. Самолёттыц корпусы, геудеси.
X ат. I. Царацалпац алфавитиниц отызыншы цэриби цэм
усы цэриптиц тацбасы. 2. Ауыздыц керилип ашылыуы, тац-
лайга тилдиц тийиуи арцалы пайда болган дауыссыз сести
билдирип келеди. 3. Бул сездиц басында, ортасында, ацырын-
да жазыла береди. 4. ц. ха.
ХА ат. X цэрибиниц аты.
ХАБАР ат. 1. Биреуге, бир нэрсеге яки бир цэдийсе цац-
цындагы маглыумат, жацалыц. Жэне большевиклерден не
хабар алып киятырсац (К. Султанов). 2. Дацц, атац. Усы
жасларына келип Гулайым, Дуньянын. жузине тусти хабары
*(«Цырц цыз»). 3. Биреу тэрепинен* тапсырылган, жеткерил-
ген, жазылган хат. 4. Мацала, информация. 5. Датнас, байла-
ныс. 6. Биреудиц турмысы, жагдайы, цалы цаццында. 7. лингв.
Гэптиц ийеси цаццында хабар ететугын цэм грамматикага ба-
гынатугын бас белеги. 8. Ауыс. Дурыслы аныцланбаган сез,
мыш-мыш гэплер. ♦ Хабар-атар—маглыумат. Хабар-атар
болмау—дерексиз, биймэлим. Умит еткен жацсылыцтан да
хабар-атар бол май цалды (Ц. Ирманов). Хабар гэп—лингв,
гэптиц хабарлы тури.
ХАБАРДАР кел. I. Хабары, сезими бар. Бунын, хэммеси-
нен Изимбетов хабардар еди (Т. Цайыпбергенов). 2. Бир нэр-
cere цатнаслы, байланыслы. Бир биреуимизден хабардар
болгайлы (К. Аралбаев). ♦ Хабардар болыу—а) хабары
болыу, билиу, еситиу. б) кутип турыу, дыццат белиу.
ХАБАРДАРЛЬЩ ат. L Хабары сезими барлыц. 2. Катнас-
лыц, байланыслы^.
ХАБАРЛАНДЫРТЫУ, хабарлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ХАБАР ЛАНДЫРЫУ хабарлау фейилиниц ерксиз дэре/
жесш
с ХАБАРЛАНЫУ хабарлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ХАБАРЛАСЫУ хабарлау фейилиниц шериклик дэрежеси,
ХАБАРЛАТТЫРТЫУ хабарлау фейилиниц ерксиз дэре-
жёсй.
ХАБАРЛАТЫУ хабарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАБАРЛАУ ф. Билдириу, мэлимлеу, дагазалау. Ол дум-
пектиц аржагындагы жылгалыц пенен бир топар немец ар-
миясыныц киятырганын хабарлады (О. Хожаниязов).
ХАБАРЛАУШЫ ат. Билдириуши, мэлимлеуши.
ХАБАРЛЫ кел. I. Маглыуматлы, жацалыцлы. 2. Цатнас-
лы, байланыслы.
ХАБАРСЫЗ кел. I. Бийдэрек, бийхабар, дэрексиз, изсиз^
белгисиз. Ол менин бул жерге келгенимнен хабарсыз екен
(О. Хожаниязов). 2. Хабары жоц, маглыуматсыз.
ХАБАРСЫЗЛЫК ат. I. Бийхабарлыц, дэрексизлик, бийдэ-
реклик. 2. Маглыуматсызлыц, хабары жоцлыц.
ХАБАРШЫ ат. Хабар жеткериуши, айтыушы. Алдынан
шыцкан хабаршы менен сейлескеннен кейин эуелги гуптикейи
жэне пайда болды (Т. кайыпбергенов).
ХАКАС I ц. хакаслар.
ХАКАС* II кел. Халас халцына тийисли, Хакас халцына
тэн. Хакас тили.
ХАКАСЛАР ат. РСФСР дыц составына киретугын, Хакас
автономиялы областында жасайтугын, турки тиллери топары-
на киретугын халыц.
ХАЛАТ ат I. ^эр цыйлы товардан тигилген жалац цабат
кийим. 2. Уйде, хожалыц жумысларына кийетугын жумыс ки-
йими. 3. Медицина хызметкерлериниц формасы болып есап-
ланатугын, ац гезлемеден тигилген арнаулы жумыс кийими.
Тутанган койлегин еширип ац халатца орап алды (А. Ора-
зов). 4. Емлеуханада ауырыулардыц кийетугын кийими.
ХАЛАТЛЫ кел. Халаты бар, халатца ийе. '
ХАЛАТСЫЗ кел. Халаты жоц, халатца ийе емес.
ХАЛЬЩ ат. I. Белгили бйр елди, мэмлекетти мэканлаушы
адамлар. Тецизде ау салсац хэргиз балыц жоц, Бизди асырар
шадды цуррам халыц жоц (Кунхожа). 2. Миллет. Бамхор-
лыцта шыцты сениц шырайьщ, Рус халцы Москвадай агац
бар( Д. Касымов). 3. Журт, кепшилик, халайыц, аламан,
жыйналган топар. Халыц цатары кун кеширип, экеси Жума^
452
мураттын бары жогын билдирмеуди ойлады (Т. К^айыпберге-
нов). 4. сейл. т. Адам, киси, инсан. фХалнц аралыц ауцал—
мэмлекетлердиц сыртцы сиясаты, цатнасы, жагдайлары.
ХАЛЬЩЛЫК кел. Халыцца тэн, тийисли, байланыслы,
халыцца жацын. Сизлер менен бирге уллы халыцлыц иске
цуу даланы, гуллендириуге топылыс жасаймыз (Ж. Аймур-
заев).
ХАЛЬЩШЫ ц. халыкшыл.
ХАЛЫЦШЫЛ кел. Халыц пенен кушли байланыста бол-
ган, халыцтыц цызыгыушылыгына, мэдениятына, сапасына,
руухына тууры келетугын.
ХАЛЫКДПЫЛЬЩ ат. Халыцшыл болыуга байланыслы ез-
гешелик.
ХАН ат. I. Откен заманларда мэмлекет басында турып,
елди, халыцты басцарган адам. Хий^а хан кетерилис тапты,
Барып цазацты шапты (Бердац). 2. Айырым еллерде, халыц-
ларда баладан-балага, нэсилден-нэсилге киятырган дворян-
лыц дэреже цэм усындай дэрежедеги адам. 3. Ауыс. Бир
истин маманы яки бир топар адамлардыц жасы улкени, бас-
шысы. .^айтта, мерекеде цызлардын ханы, Дуньяда бир.
езин болдын Паршагул (Эжинияз). 4. Ауыс. Цургын, бай.
Пышац цацын еки сыйыр бир гунан, Малый, -болса, езин пат-
ша, езин хан (И. ЮСУПОВ).
ХАНА ат. I. Путин заттыц бир белеги, данасы. 2. Белме,
ежире, жай. 3. Асхана, дэрихана, чайхана, устахана, гэзийне-
хана т. б. сыяцлы сезлерди пайда ететугын кэсипти, орынды
билдириуши ески араб аффикслери (аффиксоид 4. Ауыс.
Адамныи ишки организми, журек бауыры, мушеси. Бузып
тары да ханасын, Куртып онын да шарасын, К^ызды тууран
анасын, Дарра асып елтирген екен (Бердац).
ХАНАЗАТ ат. I. Бир хожалыцта тууылып алынган'тэр-
бия, кутим. 2. Ауыс. Жуйрик, тулпар, шапцыр, ацыллы, Жыл-
цыныц бир тури, Батыр минген ханазат. Ацылы адамнан зыят,
Басына ис тускен жерде, Сейлейди - екен хайуанат («Ал-
памыс»).
ХАНАЛАС кел. Тууысцан, бауырлас. Батыр менен ханалас,
Аты нашар демесен, Ер жигитке басма-бас, Бир сицлиси бар
еди, Атын сорасан Дарлыгаш («Алпамыс»). •
ХАНАТЛАС кел. Кийимлик материалдын ед жацсы тури
ягный цызыл атлас деген мэниде. Озбек бэцэринде гуллер
шырайы, Кийгениц бехасам ханатлас шайы (И. Юсупов).
ХАНБИИКЕ ат. тар. с.» I. Хаял-цызлардан болган хан.
2. Ханнын хаялы.
ХАНЗАДА ат. I. Шыгысы хан тухымынан болган адам.
Ханзадалар ханымлар, Ол залымнан ацыл алма (Отеш)\ 2.
^аял-цызлардыд аты.
ХАН Л Ы К ат. тар. с. I. Ханга берилген атац, дэреже. Бул
сезиме инан достым; Ханлыц маган жоц екен, Куни кеше сиз-
. v . 453.
лердиц, Тиллерицизди алмадым (Бердац). 2. Ханньщ цара-
магындагы ел, журт, халыц, мэмлекетлик дузим. 3. Ханныц
царамагындагы байлыц цэм етилген бийлик.
ХАНЫМ ат. I. Даял-цызларды иззет етиу, цурметлеудеги
атама. Жалау керип жан-жагына царадык, Не себептен ха-
ным малдыц сен ойга (бтеш). 2. Ханды цурметлеп атау. 3.
Ауыс. Турмысца шыццан цаялга цурметлеп айтылатугын сез.
4. Ауыс. Таныс емес цаялга царата айтылатугын сез. 5. Ауыс-
Бийтаныс хаялды цурмет пенен атау.
ХАНЫМША ат. ^аял-цызларды цурметлеп, еркелетип ай-
тылатурын сез. Ханымша, сорпа ишициз жазыласыз (Т. Ка-
йыпбергенов).
ХАРАКТЕР ат. I. Минез, цэсийет, цылыц, пейил. 2. Сыпат,
цэсийет, езгешелик, айырмашылыц. 3. Эдебиятта, искусство-
да белгили бир группа адамлардыц типин, улыума езгешели-
гин керсететугын образ, тип.
ХАРАКТЕРИСТИКА ат. Бир нэрсеге тийисли аныцлама,
сыпатлама.
ХАРАКТЕРЛЕНИУ характерлеу фейилиниц белгисиз дэ-
режеси.
ХАРАКТЕРЛЕУ ф. I. Минезлеу, сыпатлау, аныцлау, цэси-
йетлеу. 2. Сууретлеу, баянлау. Оныц мына монологи батыра
лыгын тары да айкынырац характерлейди (К. Мацсетов). 3.
Биреудиц хызмети цэм жэмийеттеги хызмети цаццында рэс-
мий турде берилетугын жазба минезлеме. 4. мат. Онлыц ло-
гарифминиц путин сан белшеги.
ХАРАКТЕРЛИ кел. I. Белгили бир характерге ийе болган
жумсац характерли адам. 2. Биреудиц ямаса бир нэрсениц
езине тэн езгешелигин аныцлайтугын, оны басцалардан па-
* рыцлап, ажыратып керсететугын белги. 3. Сыпатлы, цэсийет-
ли, езгешели. 4. Айырыцша тэн.
ХАРАКТЕРСИЗЛИК ат. Айтарлыцтай характерге ийе
* емеслик.
ХАТ ат. I. Басца жердеги биреуге яки мэкемеге хабар
бериу ямаса пикирлесиу максетинде почта арцалы Жибериле-
тугын текст жазылган цараз. Мумкин почтальон оган да
агасынан хат экелген шыгар (Т. Кайыпбергенов). 2. Оцыу
цэм жазыу, сауат, билим. Кыслацта бир дэстеде жигирма
торт жаслар болса, соиьщ алтауы хат таныйтугын цалганы
билмейди («Кыз. муг.»ж.). 3. Хатца жазылган текст. Хат
тексти. Хат жазыу. 4. КанДайда бир нэрсеге жазылган, сы-
зылган яки уйилген белгилер, жазыу яки текст. 5. Канлай
да бир хабар, маглыумат яки цэр цандай текст жазылган
цагаз. 6. Жазыу ушын пайдаланылатугын граф’икалыц белги-
лер, хэриплер систем асы, графика. Русша хат. 7. ХэРиплеРДи
жазыудары езине тэн усыл, жазыу тури, керинис. Сулыу жа-
зылган хат. 8. Жазыудагы цэр бир цатар. 9. Сызыц, линия.
10. Бир нэрсени жазба турде керсетиу, дизимге алыу, дизим.
454 ' ' ‘
йХатца алыу. Хатца тусириу. 11. Рэсмий цагаз, цужжет. ♦ Тил
•хат—исеним, гууанама. Хат-хабар—улыума белгиленген жер-
,.ге жазба турдеги ямаса ауызеки хабардыц барин жыйнацлау
:туринде билдиретугын жуп сез. Соннан бери хат-хабар да
еди, бугин бир партизан хабарын берди (9. Шамуратов).
Хат-сауат—хатты жазалатугын, оцый алатугын сауатлылыц.
Талац хат—ерли-зайыплылардыц бир-биринен ажырасыуы
цаццындаты рэсмий цагаз, цужжет.
ХАТКЕР ц. хатшы.
ХАТКЕРЛИК ат. ген. с. Секретарьлыц.
ХАТЛАНЫУ хатлау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ХАТЛАСЫУ хатлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ХАТЛАТТЫРТЫУ хатлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ХАТЛАТЫУ хатлау фейилинин езгелик дэрежеси. ,
ХАТЛАУ ф. Дизимге алыу, есапца алыу, хатца жазыу.
ХАТЛАУШЫ ат. Дизимге алыушы, есапца алыушы, хатца
жазыушы.
ХАТ-ХАБАР ат. Хат цэм хабар, дэрек.
, f ХАТ-ХАБАРСЫЗ кел. Хат цэм хабарсыз, дэрексиз, изсиз,
дым хабарсыз.
ХАТ-ХДЖЖЕТ ат. Хат цэм цужжетлер.
ХАТ-^УЖЖЕТСИЗ р. Хат цэм цужжетсиз, цеш цужжетсиз.
ХАТШЫ ат. 1. Белгили бир мэкемениц ис цагазларын жур-
гизиуши хызметкер, секратарь. Шарап мэслигин сыйдыра ал-
маган уезднойдыц хатшысы тун сэуирин ишине тартты
,(К. Аралбаев). 2. Хат жазыушы, хаткер.
ХАТШЫЛЬЩ ат. Секретарлыц, хызметкерлик, хаткерлик.
ХИМИК ат. 1. Химия илими бойынша маман, цэниге, алым.
Ол химик болтаны ушын барлыц ис сотан тийисли («Жас Ле-
пивши» г.). 2. Химия санаатыныц хызметкери.
ХИМИКАТ ат. Химиялыц усылда таярлантан препаратлар,
химиялыц затлар.
ХИМИЯ ат. Тэбият илиминиц бир тарауы — затлардыц
составын, дузилисин, озгешелигин, сондай-ац бир заттыц бас-
ца бир затца айланыуын изертлейтутын илим.
ХИМИЯЛАСТЫРЫУ ф. Техникада, санаатта цэм ауыл хо-
жалыгында затларды химиялыц жол менен ислеу усылларын
цэм химия тарауындагы байлыцларды тэжирийбеде цолланыу.
ХИМИЯЛЫЦ кел. 1. Химията байланыслы, химияга тийис-
ли. Химиялыц анализ. 2.. Химия илимине тийкарланган жат-
дайда таярлантан. Химиялыц препарат. 3. бндиристе, хожа-
лыцтыц цэр турли тарауларында цолланыуга арналган, ба-
тышлантан. Химиялыц жетистириу. 4. Химия методлары менен
исленген, жетистирилген. Химиялыц бояулар. 5. Химия са-
нааты продуктларын урыс мацсетлеринде ... цолланыуга яки
цолланыуына тийкарланган. Химиялыц цураллар. Химиялыц
снарядлар.
455
ХИРУРГ ат. Хирургия цэнигеси, операция маманы. Хи*,
рург ез жумысын дауам етти (А. Бекимбетов)'.
ХИРУРГИЯ ат. 1. Медицина илиминиц операция жолы ме-
нен емлейтугын тарауы, белими. 2. Ауырыуды операция жолы
менен емлеу.
ХИРУРГИЯЛЫЦ. кел. 1. Хирургияга тийисли, байланыслы.
Ацырында медицина хызметкерлериниц араласыуы менен хи-
рургиялыц операция жолы менен Жуманияздьщ тамагындагы
суйек зорга алынды (К. Айымбетов). 2. Операция уацтында
пайдаланатугын зат. Хирургиялыц цайшы. 3. Хирургиялыц
шаралар менен басцарылатугын.
ХЛОР ат. хим. Механикада жэне санитарияда дезинфек-
ция хуралы ретинде цо>лланатугын, урыста зэцэрлендириуши
затлар жасауга пайдаланатугын химиялыц элемент, зэцэрли
газ.
ХЛОРЛАУ ф. Хлор цосып дизинфекция ислеу.
ХЛОРЛЫ кел. Составында хлоры бар, хлордыц аралас-
пасы бар элемент. Хлорлы органикалыц дэрилер (Э. Жэлме-
нов).
ХЛОРОФОРМ ат. мед. Наркоз ретинде цолланылатугын,
ийисли, жагымлы хлорлы суйыц элемент Буннан хлороморм-
ныц емескилеу ийиси келип турады (Э. Жэлменов).
ХЛОРОФОС ат. хим. Зыян келтиретугынларга зыянкеслер-
ге царсы гуресиу ушын цолланылатугын фосфорлы органика-
лыц препарат.
ХЛОРПИКРИН ат. хим. Ийиси мурынга тэсирли, ауыл-хо-
жалыц зыянкеслерине царсы гуресиуде, дезинфекция жасауга
цэм зэцэрлеуши зат есабында цолланатугын ауыр суйыц зат.
Хлорпикрин—тыныц турдеги зат (Э. Жэлменов).
ХОЖА ат. 1. ген. с. дин. с. Мусылман дининиц уэкили.
Молла, хожаны жыйдырды, Х9Р турден жемис уйдирди («Ал-
памыс»). 2. Бир нэрсени бийлеуши, басцарыушы, ийелеуши.
Жер суудыц халыцлар хожасы болды, Еркинлик шадлыкца
кеуили толды (Н. Дэуцараев). 3. Уй ийеси, басшысы. 4. Би-
реудиц ямаса бир нэрсениц ийеси, хожайыны. Уйдин хожасы.
5. тар. с. Биринши болый ислам динин цабыл еткен жерли
адам, кейин ала диншиллердиц исеними бойынша терт Хали-
фаньщ биреуиниц эулады. 6. Орта Азияда бурыннан артыц-
машлыцца ийе болган ац суйеклер жэне олардыц эуладлапы.
7. Ер адамлардыц атларына цосылып келеди. Аюпхожа, Ма-
мутхожа.
ХОЖАБЕКА ат. 1. Хожайынныц цаялы. 2. Хожайын цаял.
ХОЖАЗАДА ат. 1. Хожайынныц ер баласы. 2. Ац суйеклер
эуладынан келип шыццан адам.
ХОЖАЙЫН ат. Малга, муликке, жерге, сууга, уйге, жайга
ийелик етиуши, бир нэрсени басцарыушы, мулик ийеси. Жер-
ге, сууга, елге болып хожайын, Партия дэуиринде болды аба-
дан (Ж. Аймурзаев). '
456
ХОЖАЙЫНЛЫК ат. Бийлеушилик, басцарыушылыц, мец-
гериушилик, ийелеушилик.
ХОЖАЛЫК ат. 1. Кандай да бир жэмийетлик цурылыста-
гы ендирис цатнасыцларыныц жыйынтыгы, усылы. ёткен жы-
лы бул алдыцгы хожалыц 100 мьщ манатца жацын доход
алды («Эмиудэрья»ж.). 2. Уйди дузиу, уйге, жайга, муликке
мйе болган семья. Кеши жоц дэулет камалдьщ, Хожалыц бол-
дым кенелген, Ырысцы берген ким екен? (К. Султанов). 3. Ис,
жумыс. Хожалы^ машцаласын котеремен дегендей биреу бол-
са дым жацсы («Эмиудэрья» ж.). 4. Ислеп шыгарыуды тэмий-
мн ететугын, оны эмелге асыратугын, пайда ететугын. 5. Не-
леп шыгарыудыц белгили бир тийкары, тарауы, тармагы.
6. Бир адамныц, мэкеме яки халыц ьщтыярындагы байлыц
,7. Ауыл хожалыгындагы ез жер, суу, муликке, ислеп шыга-
рыу мумкиншилигине ийе болган цэр бир айрыцша ислеп шы-
гарыу бирлиги. 8. Х9Р цандай ислеп шыгарыудагы айрыцша
кэрхана. ♦ Хожалыц баслыгы —бир мэкеме яки кэрхана ыц-
тыярындагы мулик цэм буйымды басцарыушы адам, киси.
ХОЖАЛЬЩЛЫ кел. Хожалыгы бДр, хожалыцца ийе.
ХОЖАЛЬЩСЫЗ кел. Хожалыгы жоц, хожалыцца ийе
емес.
ХОККЕЙ I ат. спорт. Муз устинде ямаса жаца шыгып кия-
тырган кек есимликтиц (майса шептиц, устинде царсы тэреп-
тиц дэруазасына топ яки шайба киргизиуден ибарат болган
спорт ойыны.
ХОККЕЙ II кел. Хоккейге байланыслы, хоккейге тийисли,
хоккей ушын белгиленген. Хоккей тобы. Хоккей ойыны. Хоккей
майданы.
ХОККЕЙШИ ат. Хоккей ойнайтугын адам, спортшы.
ХОЛЕРА ат. мед. КУСЫУ Цэм иш етиу менен болатугын
жуцпалы ауырыу, тырыспай.
ХОЛЕЦИСТИТ ат. мед. 6т цалтаныц исинип ауырыуы.
ХОЛОДИЛЬНИК ат. 1. мех. Сууытыу. цэсийетке ийе бол-
ган арнаулы механизм цуралы, сууытцыш. Пар машинасынын
холодильниги. 2. Азыц ауцатларды сацлау ушын арнаулы жаЙ,
яки цурылыс. Геш комбинатыньщ холодильниги. 3. Хожалыц
жагдайында цэм тагы басцаларда азыц сацлау яки тоцдырыу
ушын арнаулы аппарат, сууытцыш, тоцдыргыш.
ХОР I т. 1. Азап, ацырет, жэбир, зулым. 2. Кэмбагал, жар-
лы, гэрип бийшара, байгус, сорлы. Бул дунья хызмети цандаЙ
хор эйлер (Отеш).
ХОР II ат. 1. Бокал цосыцларына цосылып атцаратугын
цосыцшылардыц коллективи, топары. Хор ансамбли. 2. Усы
сыяцлы цосыц айтыу ушын жазылган кеп дауыслы музыка-
лыц шыгармасы. 3. Копшилик, жыйын, топ, топар. Кимлер
екен хорга басцан цууанып, Жур барайыц жаца канал бойына
[(И. Юсупов).
< ХОРДА ат. 1. Дунья, мулик, бай лыц. 2. Уйым, шел кем»
457
Бизин, арамызда жоц емес еле, Эдиллик дойнагы топлап хор*
дасын (И. Юсупов). i
ХОРЕК ат. Напала, азыц, тамац, ауцат. К°лыцда адам кеп
екен, Ханыц кутэ зулым екен, Хореги оныц нан екен, К°Р^ып
соннан айта алмадым (КК- поз. ант.»).
ХОРЕНИШ кел. 1. Темен, пэс. 2.'Пэжмурде, жупыны.
Олардыц усти басыньщ тозып озлериниц де хорениши тартып
цалганын корип Есен цурмет етеди («КК-х. е.»). 3. ц. цоре-
ниш.
ХОРЕОГРАФ ат. Хореграфия шебери, устасы, балетмейстер.
ХОРЕОГРАФИЯ ат. Аяц ойынын цэм балет (музыкальна}
шырар'маларын сахнада атцаратурын аяц ойыны жэне балет
искусствосы.
ХОРЕОГРАФИЯЛЬЩ кел. Хореографияга тэн, байланыс-
лы, тийисли, цатнаслы.
ХОР:ЗАР I ат. Ауыр, цыйын, машацат.
ХОР-ЗАР II кел. 1. Аянышлы ауцалга тускен, ауыр жапа
шеккен, азапланган, цыйналган, жэбирленген. Бирац цашан
цай бир уац киси бендеси барган жеринде олда хор-зар бол*
масын (К. Аралбаев). 2. Жудэ кэмбагаллык, мутэжлыц.
ХОР-ЗАРЛЫК Ц. хор-зар II
ХОРЛАНЫУ i$. цорланыу
ХОРЛАТЫУ ц. цорлатыу.
ХОРЛАУ ц. цорлау.
ХОРЛЫК Ц- цорлыц.
ХОРМЕЙСТЕР ат. 1. Хор басцарыушысы, дирижёры. 2*
ц. хор II
ХОРХОР ат. Темекини тутикше менен тартатугын нэше.
Гейпаралар -бул ауысыц кушти хорхорра, тирийекке жецдире*
ди («Эмиудэрья» ж.).
XOUI I К- с- Адамлардыц бир-бирй менен айырылысарда
аман сау болыуына тилеклеслик билдириу ушын айтылатугын .
царатпа сез. Елатым, Хош, досларым жана-жан, Хош бол енди
ац сут берген ан*у<ан (И. Юсупов).
ХОШ II т. с. 1. Биреудиц сезин мацуллау, тацланыу мэнисин-
деги цолланылатугын тацлац сез. 2. Яцшы, мацул, дурыс. Хошг
кептенбери дэрексиз журген ауылдыц бир жигитлеринен хат
келип бир жасап цалдыц (О. Хожаниязов). ♦ Хош цауаз—
цауазлы, дауысы, жацсы, жудэ жа&ымлы дауыс, айтцыш. Хош
цауазыц тал жипектей суудырап, Лапызьщдай шайцатылран
цобыздьщ (К. Султанов). Хош ийис — жацсы ийис. Ол ауы-
зын ашып, еснеп, хош ийисли азацры цауадан терец демин
алды (А. Бекимбетов). Хош болыу — мацул кериу. Ал десе»
хош болар кеули молланыц, Бер десе, тэрип етер цэмирин ал*
ланыц (Эжинияз). Хош келиу — уацтында келиу, жудэ жац*
Сы келиу. Хош келдициз, деди Айшагул жацынласып цызлар*
та (О. Хожаниязов). Хош кериу — унатыу, жацсы кериу. Егер
кеулициз хош керсе оны алып келемен, ... (А. Бекимбетов)*
458
;К*$ли хош—йошлы, мэс. Зауыц етпеди залымлар кеулимниц
jKGiiibiH, Жедик бэр?р байдыц думпиший, мушын (@теш). У
<ы хош — жудэ кеуилли, жудэ мэс. Рэушанньщ орада уацть!
хош (Ж. Аймурзаев). Хош цылыцлы — цууанышлы, кеунлшь
Х^лем цаслы хош цылыцлы нигарым, Зарыгирян етти нега
келмеди (Эжинияз).
ХОШАЛЛИЯР ат. Хошласыу, ырзаласыу. Элбетте, кодим*
йен агар цанлы жас, Хошаллияр айттым, цал енди (Эжинияз)]*
ХОШАМЕТ I ц. цошамет I
. ХОШАМЕТ II к- цошамет. II
Х0ШАМЕТГ6И ц. цошаметгей.
. Х0ШАМЕТГ6ЙЛИК К- цошаметгейлик.
• ХОШАМЕТГОЙШИЛИК ц. цошаметгейшилик.
ХОШАМЕТЛЕУ ц. цошаметлеу.
ХОШАМЕТЛЕУШИ ц. цошаметлеу ши.
, ХОШ^АУАЗ кел. Дауысы жагымлы, цауазы жацсы, ла*
яызлы. , \
ХОШИРЕИ кел. Шырайлы, келбетли, жацсы, формалы#
Алма кезли, цызыл жузли хоширей («Алпамыс»),
’ ХОШИРЕЙЛИЛИК кел. Шырайлылыц, формалылыц, кел-
4етлилик.
ХОШЛАСТЫРЫУ хошласыу фейилиниц езгелик дэрежеси#
ХОШЛАСЫУ ф. Айырылысып хош деу, белеклесип хош
<>Ол деу, белинип хош айтысыу. Хошласып мен цалдым инти*
зар, Тэнимде цалмады бир зэрре мэдэр (Эжинияз).
ХОШЛАТЫУ хошлау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ХОШЛАУ ф. Биреудиц ислеген исин пикирин цоллау, ма-
цуллау, дурыслау. Аумийин, аумийин,— деп бий байдыц се-
зин хошлады (К. Султанов).
ХОШМИНАЙЫМ кел. Минез-цулцы жацсы, эдепли, элпа-
Лым бийэдеп. Жаныц алсын жэннет кези, Хошминайым бол-
сын ези (Эжинияз).
ХРЕН ат. Тамыры узын жэне тармацланган цэм ауцатца
дэм бериуши сыпатында пайдаланылатурын есимлик.
ХРЕСТОМАТИЯ ат. Белгили бир тарау бойынша сайлаи
алынган шыгармалар ямаса олардыц узиндилери жыйнацла*
нып басылган оцыу китабы, цуралы. Бул материяллардыц бар-
лыры хрестоматияларда дагазаланганлыгына тоцтап отырма-
раннын езинде ез алдына китап болып шыгарылды (Б,. Ис-
майлов).
ХРИСТИАН ат. Христиан дининиц тэрепдары, христиан
дининдеги адам.
ХРИСТИАНЛЬЖ ат- !• Христиан дегенниц жоллары бо-
Яынша еткерилетугын, белгилейтугын, христиан динине бай-
ланыслы, христиан динине тийкарланган, тэн. 2. Ийса пайгам*
€арга ягный Исус Христосра исендириу тийкарында эрамыз-
дыц I эсиринде пайда болган дин. Христиан динин таратыу<
Христиан динине кешиу.
45»
ХРОМ I ат. хим. Цатты еритпелер, бояулар цэм тары бае*
цаларды таярлауда цолланылатугын гумис сыяцлы металл#
Хром кислотасы. X. -
ХРОМ II ат. Хром дузлары менен исленип таярланылган
жумсац, жалтырац жуца тёрн. Хромнан тигилген етик. Хром
етик. Хром туфли. Аягында цара хром етиги жаца майлатцан*
дай жалт-жалт етеди (Т. кайыпбергенов).
ч ХРОМЛЫ кел. хим. Составында хромы болган, хром цо<
сылган. Хромлы бояу.
ХРОНИКА ат. 1. Тарийхый избе-изликте жазылган шы«*
гарма, шежире. 2. Эдебий шыгарма. 3. Баспа соз арцалы бе*
рилетугын кунделик хабар. 4. Уацыяларды хроникалыц тэр*
типте керсететугын цужжетли фильм. ’
ХРОНИКАЛЬНА кел. Узац дауам ететугын, мудамы цэмма
$ацыт, тынбастан. Хроникалыц ауырыу. <
" ХРОНИКАШЫ ат. 1. Хроника менен шугылланыушы, хро*
ника жазыушы.. 2. Газета цэм журналда хроника бёлиминде
ислеуши хэм усы белимге материал таярлаушы.
ХРОНОЛОГИЯ ат. 1. Уацыяныц болган уацтын'езре*
ти мецен дизип отыратугын избе-излик. Партия тарийхы бел-*
гили хронология бойынйа жазылган («Сов. цц.» г.). 2. Та*
рийхый илимниц уацыя жэне цужжетлердиц уацытын аныц*
лау иси менен шугылланыушы жэрдемши тарауы.
. ХРОНОЛОГИЯЛЫК кел. 1. Заттыц, цубылыстыц, уацыя- ,
ньщ пайда болыудагы уацыт рети менен келетугын гезеги.
2. Хронологияга байланыслы, хронологияга тийкарланган, хро-
нологияга тэн. Сезликтиц бори хронологиялыц ретть бериле*
ДИ («KJA- Р- С.»).
ХРОНОМЕТР ат. Жудэ тезлик пенен журетугын цалта
сааты. 2. Жудэ тезлик пенен журетугын балансирли астроно-
миялыц саат.
ХРОНОМЕТРАЖ ат. КанДай нэрсеге болса да сарп етил-
ген уацыт есабын елшеу, есаплау.
ХРОНОМЕТР АЖЛАУ ф. Хронометраж жасау, ислеу.
ХРОНОМЕТРАЖШЫ ат. Хронометраж .жасаушы, хроно-
метражлау уазыйпасын атцарыущы.
ХРУСТАЛЬ ат. 1. Жацтыны цубылтып корсетиу уцыбына
ийе болган жоцаргы сорт л ы шийше. 2. Усы шийшеден ислен-
ген цымбат цасыл ыдыс, буйым.
ХУДОЖНИК ат. 1. Сууретши, суурет салыушы. Секретарь
болып сайланбастан бурынгы Атамурат дийуалы газетаныя
художниги цэм редакторы еди (Т. Кайыпбергенов). 2. Суурет
салыуда басцаларга танылган адам.
ХУЛИГАН ат. Жэмийет тэртибин бузыушы, тэртипсизлик
етиуши адам,
ХУРМА ат. бот. 1. Тропикалыц жэне субтропикалыц мэм-
лекетлерде балдагы жууан ири болып осетугын жапырацлы*
4(Х)
жийдеге усаган мазалы мийуели терек. 2. Усы теректиц есим-
ликтиц мазалы цэм жийде сыяцлы мийуеси.
ХУРМАЗАР ат. Хурма тёреклери, есимликлери егилген
жер, майдан, келем.
ХЫЗМЕ*Г ат. 1. Белгили бир жумыс яки мийнет пенен шу*
гылланыудагы цэрекет, жумыс, мийнет, ис, кэсип. 2. Биреу-
диц жумысын питкериу, жэрдем бериу, жацсылыц цылыу,
жацсылыц. ХЭР бир балларында бир ©мер болды, Не хызмет
буйырса шарп етер болды (А. Дабылов). 3. Бир мэкемеде яки
швлкемде питкерилетугын жумыс, уазыйпа, лауазым. 4. Бир
шелкемде яки мэкемеде ислеу. 5. Жумыс, уазыйпа. 6. Жумыс,
тапсырма. 7. Армияда яки флотта болыу, эскерий уазыйпаны
втеу. 8. Армия составындагы айырым цэнигелескен тараулар
яки шацаплар. ♦ Хызмет цацы — исленген исине берилетугын
цацы. Хызмет корсеткен—мийнети есапца алынган адамлар-
га берилетугын мацтау грамоталар сыяцлыларда пайдаланы-
лады. Хызмет керсетиу — адамлардыц талабын цанаатланар-
лыц ис керсетиу. Хызмет орны — жумыс ислейтугын жери,
орны. ...ислеп журген хызмет орнын езгертпекши болып, цэуе-
терленип жазган хатыныц мазмуны менен таныстырды (А. Бе-
кимбетов) .
ХЫЗМЕТКЕР ат. 1. Революциядан бурынгы бай яки чи-
новниклердиц (цэмелдарлардыц) хызметин, уй ишиниц жу-
мысларьш атцарыушы адам. 2. Халыц яки жэмийет пайдасы
ушын хызмет етиуши, кэсип ийеси. Ал, эдебий хызметкер бол-
са еле Fbipc етер емес («Эмиудэрья» ж).
\ ХЫЗМЕТШИ ат. 1. Белгили бир мэкемеде яки кэрханада
жазыу-сызыу менен шугылланыушы адам, хызметкер. 2. ц<
хызметкер I.
ХЫЗМЕТШИЛИК ат. 1. к. хызметши. 2. Хызметкердиц
жагдайы.
х
X. ат. 1. Карацалпац алфавитиниц отыз биринши цэриби
хэм оныц тацбасы. 2. X цэрибин айтцанда ауыздыц толыц ке-
рилип ашылыуынан жасалатугын дауыссыз сести билдирип,
ол сездиц басынца, ортасында цэм ацырында келип отырадьь
3. ц. ца 1 це 1
ХА I ат. X цэрибиниц'аты. z
ХА II т. с. 1. Адамныц цатты дауыслап кулгендеги цауа-
зын кагазга жазба туринде белгилеу ушын цолланатугын гра-
фема. 2. Кеуил дыццатын езине царатыу ушын цолланылату-
рын сез. Ха жоралар усы кунде сизин, уйге цэрким бара бере-
ди («Алпамыс»). 3. Мал цэм басца да жанлы-жаныуарларды
Чууыу ушын цолланылады. 4. Бир нэрсеге рийза болмаушы-
лыц, итибарсызлыц пенен царау ушын цолланылады. 5. Гэзеп-
464.
лениуде, ашыуланыуда, цэцэрлениуде, ренжиуде, цолланыла*
ды. 6. Цууаныу цэм шадланыуда цолланылады. 7. Бирде»
шоршыныуды билдиргенде цолланылады. 8. ^айран цалыудыг
билдиреди. Ха, солай дед.
ХА III к. с. 1. Биреу ямаса 1 бир нэрсе тууралы сейлескен-
де, кебинесе айтцандай, айтпацшы сыяцлы сезлериниц мэнис*
деринде цолланылады. Ха> айтцандай. 2. Биреудиц шацырга-
иына жууап иретинде цолланылады. Ха не дейсиз? 3. Биреу*
ге царата айтыл ганда цой, цо сезлериниц орнына пайдаланы-
лады. Азат, ца Азат, маган цара.
ХАРЛАТЫУ цаглау фейилиниц езгелик дэрежеси.
XAFJIAV ф. 1. Алга басыу, умтылыу, кушлеп тартыу, зы-
мырау, зытыу, зыцгыу. Шуу дегенде гуулеп цаглар. Хаглагт
тартар бизиц егиз (0теш). 2. Коз илмей цатты зымырау, цат-
ты агыу. Тацыятастан уллы цурылыс цурылмац, Эмиу тары
^аглап агар зууылдап (Э. Шамуратов).
ХАДАЛ кел. 1. Таза, пэк, пайдаланыуга жарАмлы, иске
асатугын. ...суу цадал болса керек, тэуирац бар рой («Жас
Ленинши» г.). Душпанга олжа болмастай, Ишим дэртке тол-
мастай, * Атамньщ цадал малынан, Бир ябы услал бер дейди
(«Алпамыс»). 2. Ауыс. ХаЦ нийет, тууры, дурыс эдил, хацый-
цат. Арысландай цадал ер, ХЫРК KbI3Fa цосылып, Сэске уацта
женеди («Кырц кыз»).
ХАДАЛЛАНЫУ цадаллау фейилиниц езлик дэрежеси.
ХАДАЛЛАСЫУ цадаллау фейилиниц шериклик дэрежеси.'
ХАДАЛЛАТТЫРТЫУ цадаллау фейилиниц ерксйз дэре-
жеси.
ХАДАЛЛАТЫУ цадаллау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАДАЛЛАУ ф. 1. Ал ран цацысына царай мийнет етиу,
иске ылайыц хызмет ислеу. 2. Таза емес мэкириу затларды
пэк етиу, царам нэрсени тазалау. Алты цойды цадалладым.
Холымда бар еди пышац («Хырц цыз»).
ХАДАЛЛЬЩ ат. 1. Тазалыц, пэклик. 2. Туурылыц, эдил-
лик, дурыслыц, шынлыц, тазалыц. Ойтседе усы цылышта ца-
даллыцты таныйтугын кэсийет бар («Эмиудэрья» ж.).
ХАДАЛСЫНЫУ ф. Хадал деп тусиниу, тазасыныу, пэкси-
ниу.
ХАЖЫ ат. дин. с. 1. Кэбаны зыярат етип, цаж еткен цэм
цудайталага жан-тэни менен цулшылыц етиу мацсети менен
ислам дининиц орталыгы болып саналган Мэкке цаласына
барып цайтцан адам. 2. Сондай берилетугын атац, лацап,
Ийшан цажыга баратурын бол гай (Т. Кайьшбергенов).
ХАЖЫХАНА ат. Хажы жолындагы цалаларда .цажылар
цонып дем алатугын арнаулы жай, мийманхана.
ХАЗАР ц. азар.
ХАЙ I ц. с. 1. Биреудиц кеулин, дыццатын аудары^.
Бирёуди шацырыу ушын цолланылады. Хай, перзент батыр
ерлер, Жауды жерге жексен етер (Ж. Аймурзаев),
452
ХАЙ II: цай бериу ф. Озин-ози тоцтатыу, иркиу. ...анау кунй
Хулымбет бийдин, бир ешки беремен деген уэдеси есине туч
сип езине-ези цай берди (К. Султанов).
ХАЙРАН р. I. Эжайып, цызыцлы, таццаларлыц, цайран
цаларлыц, тэслим цаларлыц. 2. Не ислеуди, не де^ди билмей
цалган, сарсац кесек, лал болган. ♦ Хайран цалыу—тац та-
лыу, сарсац кесекке тусиу. Еситкен уайран цалады, Тамаша*
гей халайыц, Тэлим цылып турады («Алпамыс»). Ха®Ран
болыу—ойланып калыу. Бул не гэп ©зи, ага, уайран болдым
гой (А. Бекимбетов).
ХАЙРАНЛЫХ Р- Тац цаларлыц, тэслим цаларлыц.
ХАЙТ I ат. дин. с. Мусылманлардыц белгили кунлерде
еткеретугын байрамы, мерекеси.
ХАЙТ II т. с. Хайуанларды цозгауда, айдауда шыгарыла*
тугын, цолланылатугын сез.
ХАЙТЛЫХ ат. дин. с. Мусылманлардыц цайт байрамына
арнап еткерген мерекеси, цуда жолына арнап берген садацасы,
ХАЙТЛАУ ф. дин. с. Хайт байрамын еткериу,' мерекелеу. •
ХАЙУАН ат. I. зоол. Сезиниу, цэм цэрекетке келиу уцы-
бына ийе, от жеп гуйи> цайтарыушы омыртцалы жанлы-жа-
ныуар. Бул цайуан жудэ кекшил болады (Э. Шамуратов). 2,
Адамзаттан басца цэр бир жанлы-жаныуар. 3. Ауыс. Жырт-
кыш, зулым, залым, ер минез. Бул цайуанлардыц емири пи-
тип еди гой (Ж. Аймурзаев). Доцыз деген цокки цайуаннан
хэм кушли болады (К. Айымбетов). '
ХАЙУАНАТ ат. Тири мацлуц, жанлы-жаныуар, цайуанлар
дуньясы. Батыр минген цаназат, Ацылы адамнан зыят, Басы-
на ис тускен жерде, Сейлейди екен цайуанат («Алпамыс»).
ХАЙУАНДАЙ кел. ХайУанРа усаган, цайуан сыяцлы, цай-
уан тэризли.
ХАЙУАНЛАРША р. Хайуанларга тэн, цайуанга усап.
ХАЙУАНЛЫХ ат.. I. ц. Хайуан. 2. Ауыс. Зулымлыц, мий-
римсизлик, тэкаббирлик. Жэлладлар келип кеткели, Хайуан-
лыц исин еткели, Арадан бир тун еткели, 0з гамларын еткен
екен (Бердац). 3. Ауыс. Мэдениятсызлыц, пэскешлик.
ХАИУАНШЫЛЫХ Ц. цайуанлыц.
ХАЙ-ХАЙ т. с. 1. Хэзликтит жагымлылыцты, рэцэтлениуди
билдиретугын тацлац сез. 2. Хай.
ХАЙ-ХАЙЛАУ ф. I. Рэцэтлениуди, жагымлылыцты, цэз*
ликти билдириу. 2. Биреуге яки бир нэрсеге бацырыу, да-
уыслау.
ХАЙЯЛАУ ф. Жубатыу, элпешлеу, камалга келтириу,
Хайялар бизди емирге, жетелер екен аталар (Ж. Аймурзаев)*
ХАЙЯР кел. I. Жан аяр, гежир, жалцау, ериншек. Ара*
мызда цосжацбаслар еле бар, Жэмийетлик иске болады цайяр.
(С. Нурымбетов). 2. Ауыс. Сум, цийлекер.
ХАЙЯРЛАНЫУ ф. Жалцауланыу, ериншеклениу, гежир*
лёниу.
463
ХАЙЯРЛЬЩ ат. Жан айярлыц, жал^а^лы^, ериншеклик»
гежирлик.
ХАИЯРШЫЛЫК ^айярльщ.
дАК кел- 1-^адал, таза. Ол сырын билмегенлерге ^ац, ду-
рыс адамлардай болып керинеди (1^. Ирманов). 2. Гумансыз^
айыпсыз. Х/Ц адам—^адал, таза, х¥жДанлы- Озимди арна-
мыслы жудэ хаК адамман деп есаплайман (А. Бекимбетов) <•
Хац журек—эдил, таза. Бул дийдар хаЦ журек инсанра багар,
портрет, бюст ^эм естеликлерден (Т. Сейтжанбв). ХаК кеуил—
ЗОД фейил, кеуилшек. \ац кеуилли шын адамга жауынгерлик
ис уйретти (Т. Сейтмамутов). ХаК нийет—опадал, таза кеуил.
Бул уакыяга цууанбаран хаК нийетли инсан бар ма (Т. К^а*
йыпбергенов).
ХАГ^ЛАНЫУ хаМаУ фейилиниц* езлик дэрежеси.
. ХАКЛАСЫУ ^аклау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ХАК^ЛАТЫУ хатлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАТЛАУ ф. 1. Кайыр copay, дийуанашыльп^ етиу. Уш ба*
ланыц мойнына дорба асып ^ацлауга жиберди (Т. ^айыпбер-
генов)-. 2. Ауыс. Бир нэрсени тилениу, сораныу. 3. Ауыс. Бэле*
мэтерден ^ут^арыу, тазартыу. 4. Ауыс. Биреуди жаладан
^оргап алып калыу, жа^лау. Жумабай, достын хаКлаУ ушын
сез алып трибунага шыцты («Жас ленинши»),
ХАК^ЛАУШЫ ат. 1. Дийуанашылы^ етиушй, кайыр сорау-
шы. 2. Бир нэрсени тилениуши, сораныушы. 3. Ауыс. Биреуд»
жаладан ^ор₽ап алып ^алыушы, жа^лаушы. "
ХАКЛЬЩ ат. Шынлыц, дурысльп^, ^акый^атльп^. Бул ял*
ганшы ^акльц цайда, Таба алмадыц ислеп пайда, Бундай
азап бэр^а ойда, Жайнап бизге жаз келер ме? (Берда^).
ХДЦЛЫЛЬЩ !v ^ацльщ.
\АК^Ы ат. 1. Ислеген хызметине, мийнетине алатурын, ала-
сысы, тийисли заты. Мен апамды сектирип ^оймайман ^а-
1$ымды бер (Ш. Сейтов). 2. Ауыс. Иси, жумысы, дауы. Ты-
нышлыц кептиц тилеги, Буркеуге кимнин ха^ы бар (С. Ну-
рымбетов) .
ХАК^ЫЙКДТ ат. Рас болган уацыя, шын, аныц, дурыс,
^а^ыйкый ау^ал. Сезим зая болды талай герецге, Ха14ыйцат
дос бугин езин билдирди (И. Юсупов).
ХА^ЫИКАТЛАНЫУ хацый^атлау фейилиниц езлик дэре-
жеси.
- - ХА^ЬШ^АТЛАСЫУ ^ацыйцатлау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
. ХАКЫЙК^АТЛАТТЫРТЫУ ^ацый^атлау фейилиниц ерксиз
дэрежеси.
ХД1^ЫЙ1^АТЛАТЫУ ^а^ыйкатлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
^АТ^ЫЙ^АТЛАТЫУШЫ ат. Анытына, дурыслытына шын-
дыгына шыгарыушы.
^АКДЯРЩАТЛАУ ф. Аны^лау, дурыслау, шынлау, раслау.
464
ХАКЫЙКАТЛЫК ат. Шынлыц, дурыслыц, гумансызлыц^
Тапсам излеген достымды, Жацыннан салып цосымды, Сау-
Дага салмай басымды, Хацыйцатлыц ислер едим (Бердац).
ХА1\ЫЙКАТСЫЗЛЫК ат. ХаЦь,йцат ис етпеу, надурыс ис
пенен журиушилик, адалатсызлыц.
ХАКЫИКАТТАН Р. Шын кеуилден, шынтлап, шыннан.
ХАКЫШ^АТШЫЛ кел. ^ацыйцат шынлыцты суйиуши^.
дурыслыцты цэлеушй.
ХАКЬ1ЙКЫЙ кел. I. Рас болтан уацыя, тууры келетугыв
шынлыц, дурыслыц. Ал енди уацыя эбден аныцланып, ха-
цыйцый жынаятшы табылганга шекем дигйрманнын ийесив
цамацца алыу керек (А. Бекимбетов). 2. Толыц цуцыцлыР
цацыйцат. ©зССР Илимлер академиясынын цацыйцый агза-
сы Сабыр Камалов кирис сез сейледи («Сов. цц.» г.).
ХАКЫЛЫ кел. 1. Адамгершилик хуцыцца ийе болыу, аза-
матлыц парызы. 2. Бир жумысты орынлауга нызамлы, цуцыц-
ца ийе, цуцыцлы. Бирац бул мэцэлде ол цандай да болма-
сын биреуге кез цыйыгын салыута цацылы емес еди (©.Ай-
жанов). 3. Бир нэрсени ислеуге тийкары бар, атцарыуы орын-
лы, тууры. 4. Ха^ыйцатца тууры келетугын, орынлы, тууры.
5. Аласысы, тидоислиси.
ХАКЫЛЫЛЫК ц. цацылы.
ХАКБ1СЫЗ кел. 1. Бир нэрсеге яки ис-цэрекет етиуге ца-
цысы жоц, цуцыцынан айырылган. 2. Сайлауга цэм сайланыу
цуцыцынан айрылган. 3. Орыцсыз, натууры. 4. КанДай да?
бир ис-цэрекет етиу ушын тийкары жоц, орынсыз яки на-
тууры ислейтурын.
КАК^ЫСЫЗЛЬЩ кел. 1. КанДаада бир хуцыцтан айырыл-
ганлыц. 2. Зацнан тысцарылыц, тецсизлик%
ХАЛ ат. 1. Куш, цууат, шама, хал, жагдай, дэрман. Сев
кеткен сон цыйын болып бизиц цал, царацгыда келип тийдв
бес кек жал («Кырц кыз»). 2. Хал жагдаи, кун-корис, ауцал. 3.
Саулыц, турмыс. Ф Хал-жа₽дайг цал-жай—ауцалы, турмысьи
Хал-жагдай сорасыу узакка созылмады (Ж. Аймурзаев),
Царамайды цал-жайыца, ©лседагы урып басца (©теш).
ХАЛАТА ат. Басца оралган материалдыц томен карав
• артца салбыраган бир ушы. ХаДаКасын узын таслап, Пес цы-
лыцты ези услап («КК- х-
ХАЛАКАДАЙ кел. Xa^a^aFa усаган, цалаца сыяцлы, ца-
лЯца тэризли,
ХАЛАЛА ат. Шауцым, бацырыс.
ХАЛАТ ат. 1. Аухал, цал, жагдай, уацыт, мезгил. Танлайьг
кеуип елер цалатца келген екен («Мэспатша»). Кыз тууар'
цалатца жетти, Баска илаж тапцан емес (Бердац). 2.- Уацытг
мезгил,
ХАЛКД ц. халаца.
ХАЛКАС ат. Суйыц ауцатца цосып ишилетугын, желине-
тугын туйирлик ауцат, тагам.
30—246
ХАЛЛАНЫУ ф. 1. Куш жыйнау, цууатланыу, гайратла-
®ыу. 2. Еургынласыу, байыу, турмысы жацсыланыу.
ХАЛ ЛАСЛАУ ф. 1. Бир нэрсеге шад болыу, кетерилиу,
жайнау, цууаныу, жеделлениу. Ердиц устинде денесин жый-
«ап, цауалап ушатугын' цустай цаплыгып цалласлап $ тур
(К. Султанов). 2. Шадланыу, йошланыу* Сэлийма цалласлап
сцууыршагын ала жууырды да апасыньщ цасына келди,...
(Г. Есемуратов). Пахта ашылып пискен уацта жетилип, цал-
ласлап ерлеп алга умтылып (А. Дабылов).
ХАЛЛЫ кел. 1. Еургынлы, 6aif. Ашлыц жоц цэмме цур-
.еынлы, халлы (Н. Дэуцараев). 2. КУУатлы, гайратлы, кушли.
Фзи сондай арыц болсада, исине цаллы еди (С. Салиев).
ХАЛЫКЛАУ ф. Деми жетпей цысылыу, дем алыута цый-
яалыу, цаплыгыу. Эне бойдан кетип дицке димары, Халы®г
лайды гейде аузын ашады (Т. Сейтжанов).
ХАЛУА ат. 0симлик дэнинен цант, май, ун, гунжи ямаса
стал цосып цайнатылып исленген мазалы ауцат, тагам. Ким-
лер цалуа, цант, набат сатып атырса, кимлер шэцгекте геш
сатып атыр (Ш. Сейтов). .
ХАЛУАДАИ кел. Халуага мегзес, цалуа сыяцлы.*
ХАЛУАПАЗ ц. цалуашы.
ХАЛУАПУРЫШ ат. ХалУа сатыушы, цалуашы.
ХАЛУАШЫ ат. 1. Халуа таярлаушы цэниге, цалуапаз. 2.
Халуа сатыушы, цалуапурыш.
ХАМРА ат. Ец жацын сырласы, кецесши, сырлас, жора,
дос, ярдос. Бир кеше кун цамра болдым (Эжинияз).
ХАПЛЫЕЫУ ф. 1. ХаУльиыу, цысылыу, буулыгыу. Ол цап-
лыгып айтатугын созлерин дурыслап айта алмай атыр (О.
Хожанов). 2. Окпеси аузына тыгылыу, исиниу. Солардан би-
ри тагы мине, Хаплырьш жууырып киятыр (К. Султанов).
ХАПЛЬЩПА ат. 1. Албыраушылыц, цаулыгыушылыц. 2.
Асыгыслыц, цыстаулыц.
•ХАПЛЫКТЫРЫУ цаплыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАРАМ кел. 1. дин. с. Мусылманлардыц пикири бойынша,
адамзаттыц ишип-жеуине цэм пайдаланыуына болмайтугын,
мэкириу зат. Менин жеп отырган наным царам болды (Ж.
Аймурзаев). 2. Ауыс. Жаман, бузыц, цыянат. Ортада отыр
кеп цаял, Оларда жоц царам цыял. Патшаньщ кеулинде мэ-
лел, Сол отауга кирген екен (Бердац). 3. Жыныслыц цат*
«астан кейин жууынбаган, тазаланбаган, шомылмаган. ♦ Ха-
рам нийет—оцбаган, бузыц. Ауыр гунэ азгын есек царам ни-
йет, Берерме едим оган ацыЛ болгандай (И. Юсупов). ХаРам
«лиу—бауызланбау, пышацланбаган. ХаРам влип дузде ке-»
виц, Калатугын туйе екенсец (Кунхожа). ХаРам тамац—мий-
«ет суймейтугын, жатып ишер. Ал сизлер усаган царам та-
мацлар рэцэтин кереди (Ж. Аймурзаев). ХаРам Цаи—а) таза
емес, пэк емес. Залымлардьщ зулымы артып, царам цанга
етек толыпп„ L(A. Дабылов). б) Ауыс. бузыц ой, жаман цыял,
466
пикир. Тцарам цан бойга таралып (Э. Шамуратов), ^арам
шеп—жабайы когерген шоп, егинге араласып ескен шеплер»
Айлап тур культивация, харам шеп цоймай порция, Кешленсе
де тусленбейди, Пахтага берип тэрбия (А. Дабылов). Кеп*
жерлерге урцан кеткен, Бир туйир жоц царам шептей (А. Да-
былов). ХаРам тер—босца эуереленген, цуры далага кеткен^
Ол царам терин цолы менен сыпырды («Сов. цц.»г.).
^АРАМЗАДА I ат. Ауыс. Зулым, бузыц, сум, залым. Гер*
мания фашистлери Харамзада цэсийетлери (Э. Шамуратов).,
Х^АРАМЗАДА II кел. Жас толлердиц жасына толмай гуйге
келген уацты.
ХАРАМЗАДАЛЬЩ ат. Кара нийетлилик, залымлыц, бу-
зыклыц, бузацылыц. Халыцтыц айбатынан айырган ол цандай
царамзадалыц (Т. Кайыпбергенов).
ХАРАМЛАНЫУ царамлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ХАРАМЛАСЫУ царамлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
^АРАМЛАТТЫРТЫУ царамлау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ХАРАМЛАТЫУ царамлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАРАМЛАУ ф. дин. с. Таза нэрсеге патас затларды цосыу^
былгау, ыласлау, ипласлау. Кемпирдиц ишейин деп отырган
сууына тезек таслап, жаббацлар сууды царамлап кетти
(Б. Кербабаев). v .
^АРАМЛЬЩ ат. 1. Намыссызлыц, арсызлыц, уятсызлыц.
2. Ауыс. Патаслыц, ипласлыц. Сезимде цеш царамлыц жоц,,
Ханньщ езине шарам жоц. Ал, саган, берер парам жоц. Ким-
сен дегей Ерназар*бий (Бердац). 3. Ауыс. Жауызлыц, зулым-
лыц. ♦
ХАРАМЫ кел. 1. Ауыс. Бузыц, сум, зулым.бизиц бул
заманды царамы бийлеп, Заман цэр турлерге денди яранлар
(Кунхожа). 2. ц. царамзада II
КАРАМЫЛЫК ат. 1. Ауыс. Бузацылыц, царамзадалыц. 2*
Ауыс. Сатцынлыц, опасызлыц. 3. Ойнаслыц, опасызлыц.
\\АРЛАНЫУ царлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ХАРЛАТТЫРТЫУ царлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ХАРЛАТЫУ царлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАРЛАУ ф. 1. Цатты дауыстыц шыгыуы, гурилдеуи. 2^
Суудыц цэм басца да цатты пэт пенен сес шыгарып агыуы.
Сонлыцтан тецизге барганша ийрими кеп агыс, царлаган бул *•
да тентек дэрья (К. Султанов).
Х^АРМАСЫН: цармасын айтыу ф. Жумыс ислеушилерге
тилеклеслик айтыу, кеуилин алыу. .
^АРЫГАНЛЫК ц. царыу.
Х^АРЫЛДАТЫУ царылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАРЫЛДАУ ф. Гурилдеу, цорылдау.
Х^АРЫЛДЫ ат. Суйыц заттыц агыу процесинде шыгарга»
467
сес, дауыс. Базыбир дэрьяныц шок; царылдысы, Кек кол жа«
«ындагы кепирдиц тусы (И. Юсупов).
КАРЫМАУ ф. Шаршалыу, болдырмау. КаРымай трактор
лйдауды бил ген Гулсэнем'журттыц кезине тусти (Ж. Аймур*
ваев^).
дАРЫТЫУ царыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАРЫУ ф. Шаршау, болдырыу, дицкеси цурыу. КаРыган-
лыц па бираз уацыт теридей бурисип жатты да, кези илинип
жетти (К. Султанов).
КАРЫУШЫ ат. Дицкеси цурыушы, шаршаушы,. болды-
рыушы.
КАСА ат. Узынлыгы бир ямаса бир ярым метр шамасын-
дагы адамлардыц цолына услап цэм таянып журетугын таяц.
Юнда басца гаррылардай бел бугиу, цаса таяныу деген жоц
{А. Бекимбетов).
КАСЛА р. Хеш Цашан, цеш цандай. Оныц айтцан гэплери
цас л а есимнен шыгар .емес (Э. Шамуратов).
КАСЛАН ц. цасла.
ХАСЛЫ ат. Тийкары, негизи, шыгысы, теги. Каслы цара-
цалпац Доцыраттьщ цызы, Биреудиц сацлаган айдай жулдызы
(С. Нурымбетов).
КАСЫ Л кел. 1. Жацсы, таза, цунлы, бацалы. Касыл кийим
«кийиндцм, Тэжим берип ийилдим («КК- х- Ц-»)- 2. Жерге
егилген дийханшылыцтан цэм мийуе есимликлеринен алына-
тугын дэн, мийуе, еним. 3. Ауыс. Цымбатлы, цэдирли. Жацсы-
?ныц аягы сегиз, Касыл суйгенде болар негиз («КК- х- н.»).
-♦ Касыл тухымлы—тухым жацсыланган зат. Бул фермадагы
цасыл тухымлы сутли сыйырлардыц биреуи (©. Айжанов).
Касыл тас—цэр турдеги бацалы тас, цымбат тас. Касыл тас
<5ар. КаРа тауда, Дсп цалтага цолын суцты (И. Юсупов).
Дасыл жер—кеп еним беретугын жацсы жер. Касыл зат—
сапасы жагынан жацсы нэрсе, буйым.
КАСЫЛДАР кел. 1. Оними жацсы, кеп цасыл беретугын,
Фнимдар. Жер цасылдар екен, болким, абайсыз тасланган бир
шацгалацтан кегерген шыгар (Т. Кайыпбергенов). 2. Бацалы,
цунлы, пайдалы.
КАСЫЛЛАНДЫРЫУ I кел. Жацсы тухым, сайланды ту-
хым, цасылдар.
КАСЫЛЛАНДЫРЫУ II ф. Нэсилин жацсылау, сайланды
етиу. Малды цасы^ландырыу ушын мэмлекетимиздиц керсет-
яелерине тийкарланып цолланган илажларын огада мацул
тапты (Ж. Аймурзаев).
КАСЫЛЛЫ кел. Касылды кеп беретугын, енимли.
КАСЫЛЛЫЛЫК ат. I. КаЧ нийетлилик, кец пейиллилик.
2. КЭЛИРЛИЛИК» кернеклилик, сулыулылыц.
КАСЫЛСЫЗ кел. Кеп цасыл бермейтугын, цасылды аз бе-
ретугын яки бермейтугын.
КАУ т. с, Кайран цалыуды, куйиниуди, екиниуди, тацла-
468
ныуды билдиретугын тацлац сез. — Хау, мына бала бугин ертвг
турыпты рой («Жеткиншек»).
ХАУА ат. 1. Рецсиз, дэмсиз, кезге керинбейтугын, цолга
услап болмайтугын, улыума жер шарын цаплап турган азот
жэне кислород сыяцлы газлар араласпасынан ибарат зат.
2. Жер устиндеги цауа менен толган бослык. 3. Аслан, кек.
4. Атмосфераныц ауцалы, цауа райы. Ашыц цауа. 5. Белгили
бир жердиц цауа шараяты, жагдайы. ♦ Хауа райы—куннин
багдары, жагдайы, рабайы. Бугин цауа райы кундегиден
басцаша (0. Хожаниязов).
ХАУАЗ ат. Жагымлы сес, жацлаган дауыс. ♦ Хош цауаз
—жудэ жагымлы дауыс. Кеуил тасып хош цауазлар жанлай*
ды, Халыц ушын дуньяда' цызыц сез екен (С. Нурымбетов).
КАУАЗА ат. 1. Даццы, атагы. Онын цауазасы жэцэнге жа*
йылып кетти («КК- х. е.>). 2. Дауыс, сес, цауаз. Жагымлы
цауаза.
ХАУАЗЛЫ кел. Хош цауазлы, дауысы жагымлы, цосыкшы.
\АУАЙЫ кел. Кегис, ашыц кек, аспан кек. ♦ ^ауайы
рец—цауа тэризли, ашыц кек. Сапаргул аршадагы цауайы
рецдеги жецсиз костюмин алды да, кийине баслады (А. Бе-
гимов).
ХАУАЛАНДЫРЫУ цауаланыу II фейилинин езгелик до*
режеси.
КАУАЛАНЫУ I цауалау фейилинин езлик дэрежеси.
ХАУАЛАНЫУ II ф. Биреудиц кеуилиниц басца жацца ез-
гериуи, бузылыуы, айныуы.
ХАУАЛАТТЫРТЫУ цауалау фейилинин ерксиз дэрежеси.
ХАУАЛАТЫУ цауалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАУАЛАУ ф. Жоцары кетерилиу, аспанга шыгыу. Жердей
кетерилген самолёт цауалап кетти де, кезден гайып болды
(А. Бекимбетов).
ХАУАЛЫ Л кел. Хауасы бар, цауага ийе болган.
ХАУАЛЫ II кел. Бийик, жудэ жоцары. Кеше бойында ас-
пан менен тиллесип турган цауалы жайлар цалага сэн берип
тур (С. Сэлиев).
КАУЛЫРЫСЫУ хаулыгыу фейилинин шериклик дэрежеси.
КАУЛЫРЫУ ф. Цорцыу, сескениу, шоршыныу. Омар бугин
кеш жатцанлыцтан ба. азанда цаулыгып орнынан турдьт
(«Эмиудэрья» ж.).
ХАУЛЫКПА кел. Хэуликпе, кетерилме.
ХАУЛЫ1<ТЫРЫУ цаулыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХАУЫЗ ат. Децгелек ^эм терт муйеш етип, терецлеп ца-
зылган суу сацлайтугын орын, суу са^лагыш, ой. Спорту
площадына да карамайды, ^ауызга да кез салмайды (Б. Ис*
майлов). 4
ХАЯЛ ат. Цатын, зайып, ерлердиц жубайы.
КЭДДИ ат. Шама, аух^ал, жагдай. Анда патша айтты, Ай*
Дос царацалпац, Енди хийуалы болмага ^эддице бац (Бер*
46Й»
дац). ♦ ХЭДДен асыу—кушейиу, зорайыу. Турды Таня жаны
ашып, Жас агашлар арасында, Кетти ауган ^эдден асып,
Ол душпанын аясын ба? (И. Юсупов).
Х9ДИЙСЕ ат. I. Тэбиятта, жэмийет турмысында болату-
гын уа^ыя, ^эрекет, жагдай. Бул ^эдийсе Хурзиянын, Да ба-
сына тусти (М. Дэрибаев). 2. Тэбиятта, жэмийет турмысын-
да пайда болатугын езгерис.
ХЭЖЕТ м. с. 1. Мутэж, зэрур, керек. 2. Тийис, лазым, етиниш,
Утыры келгенде бул жэне де Ленинниц темендеги сезлёрине
.нэзер салыуы ^эжет (К. Ирманов).
ХЭЖЕТЛИ кел. 1. Мутэжли, зэрурли, керекли. 2. Тийисли,
етинишли, лазымлы.
ХЭЖЕТСИЗ кел. 1. Мутэжсиз, зэрурсиз, керексиз. 2. Ти-
.йиссиз, лазымсыз, етинишсиз.
ХЭЖЕТХАНА ат. Дэретхана, бэдирапхана.
ХЭЖЖЕ ч. эжже.
ХЭЗ ат. 1. Рэ^эт, лэззет. 2. Кеули хош болыу; кеуилли дем
«алыу. Мийнеттен ^эз тауып сиз ^эр бирициз, Махмуд Эйва-
зовтын жасын керициз (И. Юсупов). 3. Шадльп^, тамаша,
мэслик. 4. Тынышлыц, ^эзлик.
ХЭЗИЛ ат. 1. Кулки, ойын, дэлкек, дегишпе. Алсен де ^э*
зилге уйренеди екенсен. (С. Сэлиев). Орынлы ^эзил жарасыц-
лы гой (Ж. Сапаров). 2. Ермек, мысцыл.
ХЭЗИЛКЕШ кел. Ойыншыл, дэлкекшил, кулкишил, ойын-
паз. Шын ^эзилкеш болды ези, Сэдде-сэдде палдай сези
(Э. Шамуратов),
ХЭЗИЛКЕШЛИК ат. Дэлкекшиллик; ойыншылльщ, ойын-
адазлыц.
ХЭЗИЛЛЕСИУ ф. Кулисиу, дэлкеклесиу, басцыласыу. Жел
де бугин ^ытьщлайды' кеуилди, Бийкеш пенен ^эзиллескен
жецгейдей (И. Юсупов).
ХЭЗИЛЛЕУ ф. Ойнау, басцылау, дэлкеклеу. Десип атыр
^урдасларын, ^эзиллеп (Ж. Аймурзаев).
ХЭЗИЛПАЗ ^эзилкеш.
ХЭЗИЛШИЛ кел. Ойыншыл, кулкишил, дэлкекшил, кул-
'кипаз. Дуутар шерткиш ^эзилшил ези, Копти корген кергиш
•ези (Э. Шамуратов).
ХЭЗИР р. 1. Тез, жаца, узамай. Х9не> мининлер! Хэзир
жетемиз (Т. Кайыпбергенов). 2. Бул кунде, усы уацытта, ен-
ди. Усы менин, айтып отырган Есмурзам ^эзир Куйбышев
«атындагы совхозда рабочий болып ислейди (Ж. Аймурзаев).
Х^ЗИРЕТ ат. дин. с. I. Дин гайраткерлериниц атагын шы-
гарыу ма^сетинде олардыц мэртебе, уазыйпа, яки атларына
^осылып айтылатугын сез. 2. Патша, хан, бек, бий, аталыц
сыяклы жо^ары дэрежелилердиц атына цосылып айтылату-
гын сез. 3. Уллы атац, дэреже. Ертен. усы ауылга ^эзирет ке- ’
«летугынын адамлар елле ^ашан-ац еситипти (Э. Шамуратов)^
( *
4Z0
ХЭЗИРИНШЕ ц. цэзирше.
ХЭЗИРЛЕНИУ цэзирлеу фейилиниц езлик дэрежеси. .
ХЭЗИРЛЕТИУ цэзирлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХЭЗИРЛЕУ ф. Бир нэрсени тайын етиу, таярлау.
ХЭЗИРЛИК ат. Таярлык, кутимлик, кутиниушилик. Оньп$
ушын окытыушыларды жетерлик цылып, олардыц цэзирлигию
кушейтпек керек («Кыз. муг.»ж.).
ХЭЗИРШЕ р. Уацытша, азгана, тек рана. Хэзирше цала
цапталынан бир участка нэл агашын егиуге цабыл алдыц
(И. Юсупов).
ХЭЗЛЕНИУ ф. Рэцэтлениу, лэззетлениу. Шубар сыйыр
цэзленип, ез к’ушин жыйнады (О, Айжанов)„
ХЭЗЛЕСИУ ф. Рэцэтлесиу, лэззетлесиу.
ХЭЗЛЕТИУ ф. Рэцэтлетиу, лэззетлетиу.
ХЭЗЛИК ат. Рэцэтлилик, жагымлылыц, пайызлылыц. Ал*
ран хаялга мацтанар, Хэзлик жагын билген екен (С. Нурым-
бетов).
ХЭЗСИЗ кел. Рэцэтсиз, лэззетсиз, жагымсыз, пайызсыз.
ХЭЙИИУ т. с. Жас балаларды уйыцлатыудагы айтылату-
рын сез.
ХЭЙЙИУЛЕУ ф. Хэййиу айтыу, тынышландырыу, уйц-
латыу.
ХЭЙКЕЛ ат. Мыс ямаса гумистен исленген, цаял-цызлар-
дыц кекирегине тагып журетугын зат, безениу буйым. 0hhj>
моншац, цэйкел таццан цызлар уйге изли-изинен кире басла-
ды (Т. Хайьшбергенов).
ХЭЙЯ ц. цэййиулеу.
ХЭЙЯЛАУ ц. ^эййиулеу.
ХЭК ат. Жайды агартыуга цэм сыбауга пайдаланыу ушын*
тасты куйдирип исленген ац зат. Устиртте цэк кеп деседи
('(«Сэл. окт.»т.). ♦ Хэк ашыу—агаштан исленген буйымлар-
дыц, затлардыц гажып кетиуи, ашылыуы. Гулмыйыгы сепсип
?рк ашкан арба, Гейде турып цалар омбалап царга (И. Юсу-
пов).
ХЭКЕРИ ат. 1. Таз, тазша, тазыке. 2. Хвкки, цэкис, кыр-
сыц. Жусип цэкери болган соц, оныц сезин цешким урыбериге
алмайтугын болды (Ш. Сейтов).
ХЭКЕРИЛЕНИУ ф. Х°ккилениу, цырсыцланыу, цэкисле-
ниу.
ХЭКЕРИЛИК ат. КЫРСЫКЛЫК» цэкислик, цеккилик.
ХЭКИМ ат. 1. Бийлеуши, басцарыушы, басшы, мецгериу-
ши. Бир езицди неше жыл бир шэцэрде цэким етип цойдым
(«Мосдатша»). 2. Ауыс. Дана, данышпан, билгиш.
ХЭКИМЛИК ат. Устемлик, зорлыц. ХЭР цайсыца бир журт*-
тыц цэкимлигин беремен деп халцына дага*залады («Мэс-
патша»). .
ХЭКИМШИЛИК ат. Басцарыушылык, цэкимшилик орын-
лары, ел бийлеушилик. Хаял₽а цэдимшилик тийсе, аттанту*
47Ь
<сип, от жацкыш болыудан басца немиз цалды (Т. Кайыпбер*
сенов).
ХЭКИРЕЩЛЕУ ф. Гудиреклениу, ашыуланыу, кетерилиу.
.Нурым бий цэкирецлеуи менен ауылга кетти (0. Хожаниязов),
ХЭКИС кел. Кырсыц, ежет, кесир. Теребай кемпирдиц
цэкис сейлегенин жацтырмай сыртца шыгып кетти (К. Сул-
танов).
ХЭКИСИНЕ р. Керисине, терисине.
ХЭКИСИНШЕ р. Керисинше, терисинше.
ХЭКИСЛЕНДИРИУ цэкислениу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
Х9КИСЛЕНИУ ф. Цырсыцланыу, ежетлениу, ерегисиу.
Сен неге эйтеуир нэрсе ушын цэкисленип женинди айтпай-
сан? (А. Элиев).
Х.ЭКИСЛЕСИУ цэкислениу фейилиниц шериклик ’дэре-
жеси.
\ ХЭКИСЛЕТТИРТИУ цэкислениу фейилиниц ерксйз дэре-
жеси.
ХЭКИСЛЕТИУ цэкислениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХЭКИСЛИ кел. Кырсыцлы, гежирли. Кези цэкисли болса
Ла биоаз нэрсени ацгара алады (С. Салиев).
Х9КИСЛИК ат. КЫРСЫМЫК> гежирлик, ежетлик.
ХЭККЕ ат. Раргалар семьясына киретугын, ала цанатлы,
«цуйрыгы узын, жабайы цуслардыц бир тури.—Хэкке цайда?
-—Уясында!—Не цылып атыр? Кесте тигип атыр («КК-Х. Ц->).
ХЭККЕДЕИ кел. Хэккеге усаган, цэкке сыяцлы, цэкке тэ-
ДШЗЛИ.
ХЭККЕЛЕНИУ цэккелеу фейилинин езлик дэрежеси.
ХЭККЕЛЕСИУ цэккелеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ХЭККЕЛЕТТИРТИУ цэккелеу фейилинин ерксйз дэрежеси.
ХЭККЕЛЕТИУ цэккелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭККЕЛЕУ ф. Бир аяцты кетерип екинши бир аяц пенен
секирип журиу. Жумагул цууанышы белинип цэккелек атып
ойнады («Жеткиншек»).
ХЭККЕЛЕУШИ ат. Хоккелеп журиуши адам.
Х.ЭКЛЕНИУ цэклеу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ХЭКЛЕСИУ цэклеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ХЭКЛЕТТИРИУ хэклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭКЛЕТИУ цэклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭКЛЕУ ф. Жайды цэк пенен ацлау, агартыу.
ХЭЛЕК: цэлек болыу ф. 1.Эуере болыу, барып цайтыу, ма-
•шацатланыу. Хэ‘лек болып ким алып жур шашымды (К. Сул-
танов). 2. Ауыс. Кыйралыу, жоц болыу, опат болыу, уайран
-<5олыу. Менменсинип урынган залым фашистлер, Тез цыйра-
аЛып цэлек болар, цуртылар (С. Нурымбетов).
ХЭЛЕКЛЕНИУ ф- Эуерелениу, машацатланыу. Бул жай-
лан шыцпаймыз, мениц тагы жай излеп цэлекленип журер
жагдайым жоц (К- Айымбетов).
-472
ХЭЛ ЕКЛ ЕТИУ цэлеклеу фейилиниц езгелик дэрежеси. z
ХЭЛЕКЛЕУ ф. КУРЫ далага барып кайтыу, машацатца
тусиу, бостан-босца цэлеклеу, цайта-цайта катнаттырыу.
ХЭЛЕКШИЛИК ат. Цайта-кайта келе бериушилик.
ХЭЛЛЕНДИРИУ цэллениу фейилиниц езгелик дэрежеси,
ХЭЛЛЕНИУ ф. Кушине келиу, царыуланыу.
ХЭЛЛИ кел. Кушли, царыулы, димарлы, дэрманлы.
ХЭЛСИЗ кел. Кушсиз, царыусыз, димарсыз, дэрмансыз,
димары цурыган.
ХЭЛСИЗЛЕНИУ ф. Карыуы цайтыу, куши кетиу, димар-
сызланыу, дэрмансызланыу.
ХЭЛСИРЕУ ф. Эззилениу, болдырыу.
ХЭМ к. с. Сез бенен сезди, гэп пенен гэпти байланыстырыу
ушын цолланылатугын комекши сез.
ХЭМДЭМ ат. 1. Кебинесе биреу менен бирге болыушы (
.адам, кецесши, дос, яран. Отырыспага барганыцда, 1\ызга
цэмдэм болганында, Бир кесе чай алганыцда, Жумсац сезли
’бол биймэлел (А. Дабылов). Азамат сайлап яр-дос тут, Нэ-
мэрт пенен цэмдэм болма («Мэспатша»). 2. Ерлердиц аты,
исми.
ХЭМЕЛ ат. 1. Халыцты басцаратугын жумыстьщ аты, уа-
зыйпасы, дэреже, атац. Бир куни бийликтен тусти, Белли
кушти цайдан тапты, Уллы цэмелге жетипти, Сейтип аталыц
болды (Бердац). 2. Хийле, тэсил, эдис, сумлыц. К°блан жан-
бас салады, Турли хэмел цылмацлыц, Бурынгы бир жол бо-
лып, Палуанлардан цалады («Коблан»).
ХЭМЕЛДАР ат. Хэмели бар адам, елди цэм журтты бас-
царыуга цуцыцы бар киси, хызметкер. Хэмелдар хацысын
«алар тум-тустан, Олардыц бэрисин кердик (Эжинияз).
ХЭМЕЛДАРЛЫК ат. Хэмелди алып барыушылыц.
ХЭМЕЛДАРШЫ ц. цэмелдар.
ХЭМЕЛДАРШЫЛЬЩ Ц- цэмелдарлыц.
ХЭМЕЛЛЕНИУ цэмеллеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ХЭМЕЛЛЕСИУ цэмеллеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ХЭМЕЛЛЕСТИРИУ цэмеллеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ХЭМЕЛЛЕТИУ цэмеллеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭМЕЛЛЕУ ф. Илажын кориу, мумкиншилик табуу, ирет-
дестириу, ийкемлестириу. Хэмеллеп, езлеримиз бир илажын
таппаса^ бол мае (0. Хожаниязов).
ХЭМЕЛЛИ кел. Хэмели бар, ^эмелге ийе.
ХЭМЕЛПАРАЗ кел. Хэмелди жа^сы коретугын, оны жац-
сы алып баратугын, жацсы суйетугын.
ХЭМИЙШЕ р. Бэрцама, мудамы, удайы, муддасыл. Ол
мэмлекетлердиц хэкимлери бизге цэмийше цаецэм цаелыгын
тийгизип киятыр (К. Ирманов).
ХЭМИЛЕ ат. Ана царынында яки иште жаца пайда болып
^иятырган жаны бар зат, урыц, туцым, бала,
«г
473
ХЭМИР ат. 1. Белгили бир истиц орынланыуы цаццында бе-
рилетугын буйрыц, цуким. Бермесе зарлап тартып ал, Патша'
цэмири деген екен (Бердац). 2. Зорлыц, зулымлыц. Бул не де-
ген хорлыц, не деген цэмир, Бул дуньяга шыццан менен не
пайда (Омар).
ХЭМИЯН ат. Ацша ямаса басца майда зат салатугын киш-
кене етип исленген буйым. К^алтацда цэмияныц толы алтыныц
болса, ешек те жорганыц алдына туседи (А. Бекимбетов).
ХЭМИЯНСЫЗ кел. Хэмияны жоц, цэмиянга ийе емес.
ХЭММЕ ал. Барлыц, бэрше, тегис, тууел, бетен, цэр, цэр бир,
путкил. Хэмме онер ди цуртып, енди цосыц жазып жур (К. Сул-
танов). Дэмме оз-ара келисимге келди (Т. Кайыпбергенов).
ХЭММЕСИ ал. Барлыгы, жэми, кепшилиги. Лэббай, терем,
гунжаралардыц цэммеси бунда деди (К^. Эуезов).
ХЭНДИ кел. Аттыц, ешектиц пэтли тури, биймаза тури,
тентек, айгыр. Турдымурат ара-тура цэцги.ешегин минип, цэр
жерге цыдырып турады (Ж. Сапаров).
ХЭН.ГИЛЕУ кел. Айгырлау, тентеклеу, биймазалау.
ХЭЦГИЛИК ат. Айгырлыц, тентеклик, биймазалыц.
ХЭЦГИРЛЕУ ф. Дицгирлеу, шэцкилдеу, мазасын алыу, бий-'
мазалыц етиу.
ХЭНКИЙИСИУ цэцкийиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ХЭН.КИЙИУ ф. 1. Рорбыйыу, шоштыйыу. Шайырман деп
ат устинде шэцкийип, Дойдагы ешектей турдьщ цэцкийип
(С. Нурымбетов). 2. Ашыуланыу, тулланыу. X9 ийттиц бала-
сы, бий кеткели сен неге цоцсы-цобага уйир болдыц? Куйеуи
кетсе тоцал цэцкийе цалады (К. Султанов). 3. Улкейиу, бийик-
леу, нэцэнлеу, узынлау.
ХЭПЗАМАТ р. Тез, жылдам, дэрриу, шаццан. Ойын бийле-
ген цэцэрли ашыу цэпзаматта тарап кетти («Эмиудэрья» ж.).
Х9ПТЕ ат. Бир базар менен екинши базардыц аралыгы,
жети кун, базар аралыгы. Соньщ менен бирге цэпте бурын
i шауып цойылган таяр жантацларды экелдик (М. Шымберге-
нов).
ХЭПТЕЛИК кел. Бир цэптениц ишинде, бир цэптёлик, цэп-
те аралыгы.
ХЭР БИР ал. 1. Жеке бир адам, айырым бир киси. ХЭР
бир комсомол агзасы мийнетте цэм оцыуда улгили болыуы
керек (Т. Кайыпбергенов). 2. Базыбир, гейпара.
ХЭРГИЗ р. Хеш цандай, цеш уацыт, дым, цасла, цеш, сирэа
цеш цашан.
ХЭРДАЙЫМ р. Мудамы, бэрцулла. Хэрдайым бир-биреуин
кергенде баладай цууанысып цалатугын еди (О. Айжанов).
ХЭРЕКЕТ ат. 1. Кыймыл, цозгалыс. Жаралы жолбарыс
елер алдында ашыуга шыдамай цэрекет жасайды (К. Султа-
нов). 2. Ауыс. Тиришилик, гам. Эй цосшым бизики де бир цэре-
кет: бала-шага багыу, кун-керис дегендей, — иним (Н. Дэу-
цараев). -
474
ХЭРЕКЕТЛЕНИУ ф. Козгалыу, умтылыу. Уйдиц руузы-
гершилиги жаман болады, бала-шага езлериниц тамагын та-
быуга цэрекетленеди (Ж. Аймурзаев).
Х9РЕКЕТЛЕСИУ цэрекетлеу фейилиниц шериклик дэре-»
жеси.
ХЭРЕКЕТЛЕТИУ цэрекетлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХЭРЕКЕТЛЕУ ф. 1. Цозгау, цэрекетке келтириу. 2. Нерв
системасы бузылыу, жин урыу.
ХЭРЕКЕТЛИ кел. 1. Ч^озгалыслы, цыймыллы. 2. Ауыс. Тири-
шилигинде, гамында.
ХЭРЕКЕТСИЗ кел. 1. ^озралыссыз, цыймылсыз. 2. Рамын-
да жоц, цийетленбеген.
ХЭРЕКЕТШИЛ кел. Колынан цэр турли жумыс келетугын,
ислеуди билетурын ,цэрекетшец. \
ХЭРЕМ ат. Жыцгылдан, шецгелден цэм басцада затлар-
дац бир нэрсени цоргау ушын исленген цорган, цоршау. Есик-
гиц алдындагы цэремниц ишинде турли жемис есип тур
(Ж. Сапаров).
ХЭРЕМЛИ кел. ^эреми бар, цэремге ийе.
ХЭРЕМСИЗ кел. ^эреми жоц, цэремге ийе емес.
Х9РЖАК/1Ы кел. ^эрнэрседен хабары бар, цэртэреплеме
билетугын, жэн-жацлы. Ол кеп оцыган, енерли цэржацлы
адам еди (Ж- Сапаров). . .
ХЭР ЖЕРДЕ р. Барлыц жерде, цэрбир орында, цэмме
жерде. ХаР жерден ийтлер шабаланып шыгып, кейнине цай-.
тып атыр (Т. Кайыпбергенов).
ХЭРИП ат. Сестиц жазылыу тацбасы, алфавит. Бир цэрип
уйреткенге ццрц жыл сэлем бериу парыз («КК, х. н.»).
КЭР КИМ ат. ХЭР бир жеке адам, ким болса да, ким болса
сол. ХЭР ким ец алды менен ез жакынынан кэуипсинеди
(«Эмиудэрья»).
ХЭР KYH ал. 'Хэрбир кун, кун сайын, мудамы, бэрцэ, бэр-,
цэма. ХЭР куни марданы цуры цайтпады (К. Султанов).
ХЭР КАИСЫСЫ ал. Хэрбиреуи, жеке-жеке, дара турде.,
Бийтаптыц халын сорап, врачлардыц цэр цайсысын керип
кетеди (А. Бекимбетов).
ХЭР НЭРСЕ ал. ХЭРТ¥РЛИ» ^ЭР цыйлы, турли-турли нэрсе.
Ал ол болса еле цэр нэрсени бир жонып отыр (Т. Ka^bin6ep-
генов).
ХЭРНЕ ал. 1. Халыиа ЦаРай, шамасына царай, мумкинши-
лик болганша, зордан-зорга. ХэРне шамасына царай гажы-
ран цолын гайратлана сермеп, исин ислеп атыр (0. Айжанов).
2. Хэр цандай, барлыц. i
ХЭРРЕ ат. Тумсыгы (ийнеси) менен шагатугын, цанатлы,
ушып журиуши жэнлик. Дауысы цэррениц ызылдаганындай
жуугарада тынбады (А. Элиев). ♦ Пал цэрре—пал жыйнай-
тугын цэрре.
ХЭР РЕЦ кел. Бир неше турли, турлише. Еарры ерик
475
агашларында цэр рецде санаулы гуллер керинеди (Т. ^айыщ
Йергенов)^ j
ХЭРРИЙИУ ф. Тик турыу, урнейиу-
Х9РРИЙИСИУ цэррийиу фейилинин шериклик дэрежеси»
ХЭРРИЙТИУ цэррийиу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭР ТУРЛИ р. Хэр кыйлы, турли-турли. Сацый адам са-
ранды цэр турли тамацлар менен . сыйлап жиберипти (К. Ай-
ымбетов).
ХЭР УА^ЫТ р. 1. Хэрдайым, уацты-уацты. ХЭР уацытта
ески турмысты есине тусирип, жигерленип те кетеди (Т. Ка*
йыпбергенов). 2. Ауыс. Мудамы, барлыц уацытта.
ХЭСЕМ ат. Керкем, шырай, тур, тус, форма, келбет.
ХЭСЕМЛЕНИУ цэсемлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ХЭСЕМЛЕСИУ цэсемлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ХЭСЕМЛЕТТИРИУ цэсемлеу фейилинин езгелик Дэреже-
си.
ХЭСЕМЛЕТИУ цэсемлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭСЕМЛЕУ ф. Керкемлеу, шырайлау, сэнлеу, формалау*
Атларына цоныраулар тагылган цэсемлеули кэруанлар изли-
изинен етеди («Алпамыс»).
ХЭСЕР ат. Тэсир, тэпси. Ышцынын бэцэри жетип маган
да, Жигитлик цэсери гезгенде цайда (И. Юсупов).
ХЭСИРЕТ ат. 1. Руухый азап, ууайым, цапалыц, цайгы,
муц. Болмай истин берекети, ХэсиРет пенен жарымадым (Кун-
хожа). Баланыц ишки сарайында элле цандай цэсирет зэрде-
си тускендей болды (К. Султанов). 2. Биреуге ямаса бир нэр-
сеге дэртин айтып айтылган сез, гэп.
ХЭСИРЕТЛЕНИУ ф. Цапаланыу, ууайымланыу, дэртлениу,
муцланыу. Перийзат бирац ойланды, Х^сиретленип цыйнал-
ды (X. Элимжан).
ХЭСИРЕТЛИ кел. Хайгылы, ууайымлы, цапалы, муцлы,
дэртли. Ата-анаца бес шайылыц пул болган, Журисине цэси-
ретли уу болган, Еркиц болмай байга тийдйц, Тулзийра
(«Кыз. муг.» ж.).
ХЭСТЕ ат. 1. Ац цусларын цондыратугын агаш, тугыр.
2. Келте агаш, таяц. 3. Устине шыра цойыу ушын арналып ис-
ленген ягный узынлыгы 50-70 сантиметр шамасындагы агаш.
Мурат ез цолы менен цэсте жасады (С. Айний).
ХЭСТЕДЕЙ кел. Хэстеге усаган, цэсте яцлы, ^эсте сыя^-
лы.
ХЭТТЕ к. с. Кушейтиу мэнисиндеги цолланылатугын сез.
Жауын сууы ^этте уйлерди де басып кетеди екен (Ж. Аймур-
заев).
Х^ТТЕКИ к. с. Кушейткиш мэни бериуши сез гэптиц маз-
Мунын кушейтиу ушын цолланылады. Хэттеки ауцат та тым-
тырыс желинди (Т. Кайыпбергеков).
Х9УЕС кел. Бир нэрсеге цумар, цуштар. Керген арзы^
476
шекер, кермеген цэуес, Керген жан исминди эйлейди цэпес
(Эжинияз).
КЭУЕСКЕР ат. Бир нэрсеге талапшац, цумарлы, цуштар-
лы адам. Ол цэуескер шайыр болса да цосыцлары унамлы
цэм жацсы жазылган (И. Юсупов).
ХЭУЕСКЕРЛИК ат. Талапшацлыц, цумарлыц, цуштарлыц.
КЭУЕСЛЕНДИРИУ цэуеслениу фейилинин. езгелик дэ-
режеси.
КЭУЕСЛЕНИУ ф. Цандайда бир затца, нэрсеге цумарла-
«ыу, цуштарланыу. Жумысларын гулленер, Трактор менен
жерди сурсен, Пахталарыц цэуесленер («Кыз. муг.» ж.).
КЭУЕСЛЕУ кел. Бир нэрсеге ямаса бир затца цызыцсын-
ган, цумарланган, цуштарланган.
ХЭУЕСЛИ кел. Кумарлы, цуштарлы.
КЭУЕСЛИК ат. Кумарлыц, ышкыпазлыц, кеуил цоятугын.
Еки ашыц сол жерде, ХэУеслик пенен танысты. («Мэспатша»),
КЭУЕССИЗ кел. КуштаРсыз, цумарсыз.
ХЭУЖАР ат. Салт-дэстур жырларыныц бир тури, цыз
узатцанда, келин тусиргенде, ойынларда, сейиллерде айты-
латугын цосыцтыц бир тури. К°й суйди баласын, КозымаУ
деп яр-яр, Кеш нэрсе кермеген Бозыу-ау деп цэужар («КК-
фольк.»).
КЭУИЖ ат. Пэт, куш, ылгал. ♦ Кэуиж алыу—пэт алыу,
кушке миниу, пэтлениу, ерлеу, басыу. Агарты^ жумысы цэуиж
алмацта, Жасыу-гарры китапца кез салмацта (И. Юсупов).
КЭУИЖЛЕНДИРИУ цэуижлеу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
КЭУИЖЛЕНИУ цэуижлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ХЭУИЖЛЕТИУ цэуижлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ХЭУИЖЛЕУ ф. Пэтлениу, кушейиу, алга ерлеу, ылгаллау.
Шаршадыц, мийнет цылдыц, К9УижлеДи ис жана (Ж. Аймур-
заев).
ХЭУИЖЛИ кел. Пэтли, кушли, ылгаллы. Сырнайдан шыц-
цан жагымлы нама мэуиж алган цэуижли сести цауага кетип
атыр (0. Хожаниязов). ХэУижледи салцынлыц, Кун-кун са-
йын пэт алды (А. Дабылов).
ХЭУИР ат. 1. Ыссы, леп, самал, жел. Самал тынып, отлы
цэуир есип тур («Сэл. Окт.» т.). 2. Ауыс. Жалын, цызгын.
Егис егип сол кен дала цырц цызы. Журектин де бир басы-
лып хэуири (Т. Сейтжанов).
ХЭУИРЛЕНИУ цэуирлеу фейилинин езлик дэрежеси.
КЭУИРЛЕСИУ цэуирлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
КЭУИРЛЕТИУ цэуирлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
КЭУИРЛЕУ ф. КызрынланыУ» жалынланыу. Тимурдын
тула бойына электр ыссылыгы киргендей цэуирлеп цызып кетти
(А. Бекимбетов).
ХЭУИРЛИ кел. Кызрынлы, жалынлы. Колыныз сондай
жумсац, сондай цэуирли екен (А. Бекимбетов).
477
ХЭУИРСИЗ кел. Цызгынсыз, жалынсыз. ‘
ХЭУКЕ ат. Жанлы-жаныуарлардыц, кебинесе сыйырлар-
дыц тамагыныц, алцымыныц асты, бутары. Сапаргул сыйыр*
дын цэукесин цасып оны тынышландырды (С. Салиев).
ХЭУКЕЛИ кел. Х^укеси бар, бугацлы.
ХЭУКЕМЛЕУ ф. Жанлы-жаныуарларды, кебинесе сыйыр-
ларды тынышландырыу ушын цэукесин сыйлау, цасыу.
ХЭУЛИ ат. 1. Хожалыц жасайтугын улкен бийик жай, уй.
Солдатлар тутцынларды цэулиден айдап шыцты (К- Ирма-
нов). Ана цэули, мына цэули бир болрай, Шарцы полек ара-
сында гул болгай («КК- х. ц.»). 2. Уйалдындагы дийуал ме-
нен цоршалган майдан. . .
ХЭУЛИКПЕ кел. Кетерилме, желекпе, есерсоц. Эйтеуир
нэрсеге цэуликпе, жен-жосацты сорап ал, — деди (Ж. Аймур-
заев) .
ХЭУЛИРИУ ф. Журеги цанасына сыймай кетерилип басы-
лыу, желигиу. Жас журеги цэулирип, шалцасына - жатады
(«Алпамыс»). Ал меницше? Журегим цэулирип цэзир, Оган
тын кеулимди айтайыншы бир (И. Юсупов).
ХЭУЛИРМЕ ц. цэуликпе.
ХЕ 1т. с. Наразылыц, гэзеплениу мэнилерин билдиреди.
Хе, несин сорайсыз? Xе» бахытсыз!
ХЕ И- к. с. Буйрыцты билдириуши жанапай сез,.
ХЕСАП ц. есап
ХЕШ ал. Болымсыз мэнисин билдирип келиуши алмасыц
сез. Анау-мынау гэп-сездин. цеш кереги жоц (0. .Хожания-
зов). ♦ Хеш цайсысы— цеш ким, цеш биреу. Отырганлардыц
цеш цайсысы Айдананын, сезин бийкарламады (0. Хожания-
зов). Хеш бир тынбау — цешцандай, сирэ, дым. Айдана зил-
дей шигитти арцалауы менен цеш бир тынбады (О. Хожания-
зов). Хеш ким — цеш адам, цеш биреу. Ол тауыцтын, сонгы
шацырымынын алдында цеш кимге билдирмей уйден шыцты
(О. Хожаниязов). Хеш цандай — цеш нэрсе, дым. Ол цеш
цандай цорцатугын яки тартынатугын емес (О. Хожаниязов).
Хеш нэрсе — хеш цандай, цештеме, дым. Ол цаццында екеуи
де цеш нэрсе деген емес,... (А. Бегимов). Хеш уацыт — цеш
цашан, дым, сирэ. Оны орынламай турып цеш уацта бизин
кеулимиз кешимейди (0. Хожаниязов). Хеш цашан — дым,
цеш уацыт, цеш цандай. Ол халыц ушын, тууган ели ушын
цеш цашан аянбады (0. Хожаниязов).
ХЕШТЕМЕ ал. Хеш нэрсе, цештеце.
ХЕШТЕЦЕ ц. цештеме.
ХИИЛЕ ат. 1. Илаж, шара. КанДай цийле ислесе де ол
цэтеликлерин цайталай берди (О. Хожаниязов). 2. Алдау цэм
басца да усы сыяцлы нэрселерди ислеу ушын цолланылатугын
усыл, тэсил, цэмел, жол. Урыстан цашып цалыу ушын бираз
цийле иследи, бирац болмады (К. Султанов).
ХИИЛЕКЕР кел. Хийлешил, тэсилхор, цуу, сум, шайтан1;
478
Кийлекер тулки ол достын бираз алдап», зуерешиликке салды
(«КК- х. е.»).
ХИЙЛЕКЕРЛИК ат. Кийлелик, тэсиллик, шайтанлыц. Сен
хийлекерлик пенен хеш ХанДай хутыла алмайсац деди баслы^
(©. Хожаниязов).
КИЙЛЕЛИ кел. Тэсилли, хийлешил. Канша хийлели оол-
F3H менен цашып цутыла алмады (©. Хожанов).
КИЙЛЕЛИК ат. Тэсиллик, тэсилхорлыц, ^ийлехорлых-
КИЙЛЕПАЗ ц. хийлекер.
’ КИЙ Л Ей АЗ ЛЫК X- хийлекерлик.
КИЙЛЕХОР кел. Тэсилхор, ^ийлекер.
. КИЙЛЕХОРЛЬЩ ат. Тэсилхорлы^, хийлекерлик.
КИЙ ЛЕШИ Л кел. Кийлекер, тэсил шил, тэсилхор, хийлехор.
Кез кереки хийлешил болгыц келеди, бирах оны келистире
алмайсац (Ж. Аймурзаев).
КИНЖИ ат. Маржанныц бир тури, меруерт.
КИЙЛЕШИЛ кел. Кийлекер, тэсилшил, тэсилхор, хийлехор.
тацылетли. Кырмызыныц хинжидей гуришинен асылган палау’
цандай мазалы дейсец (С. Салиев).
К©ККИ кел. 1. Асау, туу. Онша х0кки емес, уйретиуге бо-.
лады (X. Сейтов). 2. Шата^, биймаза.
К0ККИЛЕУ кел. Асаулау, шата^лау, биймазалау.
К©Л ат. Ыгал, жас, ызгар. Тахта х0л болганлыцтан жый-
налган фондлар шетинен хыза баслаган (Ж. Сапаров).
К6ЛЛЕНИУ х0Ллеу I фейилинин, белгисиз дэрежеси.
К0ЛЛЕТИУ х0ллеУ I фейилинин езгелик дэрежеси;
* К©ЛЛЕУ I ф. Ызгарлау, лэмлеу., Азангы шьщ пенен жар^ы-
рап ашылган пахта бираз х0ЛЛеДи (К. Султанов).
К©ЛЛЕУ II кел. Лэмли, ызгарлы. Кийимлер жаца жууыл-
ганльщтан ба азыкем х0ЛЛ0У екен (Ж. Сейтназаров).
К6ЛЛИ кел. Ызгарлы, ыгаллы, лэмли, суулы.
К0ЛЛИК ат. Ызгарлых, ыгаллык, лэмлик.
К0ЛСИЗ кел* Ызгарсыз, ыгалсыз, лэмсиз.
К©НЕР ц. онер.
ХУЖЫБАТЛЫ кел. 1. Пайдалы, исенерликтей, кецескендей.
Кужыбатлы сезин болса айт деди ^ыз тикленип (К. Арал-
баев). 2. Царыулы, гайратлы, кушли.
КУКЫК ат- Право, ерк. Октябрь революциясы х^мме ушын
тендей ХУХЫК берди, бир-биреуди бассыныу деген жо^ («Сов.
вд.»г.).
КУКЫКЛЫ кел. Кухы^ы бар, еркли. Каял“ХызлаР ерлер
менен тец ХУХЫХЛЫ емеспе, оларды кемситкиц келеди (Ж. Са-
паров).
КУКЬЩЛЫЦ кел. Тецлик, азатльщ, еркинлик, дарханлыц.
КУКЫКСЫЗ кел. КУХЫХЫ Ж0Х> ХУХыХХа ийе емес, ерксиз.
КУТ ат. 1. Кар бир жылдьщ он еки айыныц бири, бир бо-
леги. Кут айы. 2. Шамсия жыл есабыныц он екинши айыныц
479
араб in а аты, ягный 22-февраль 21-март аралыгына тууры ке-
леди. ХуТ кирди. ХуТ ШЫЦТЫ.
Э^УУЫШ ат. Ацыл, ес. Онын цууышы кетип не болганын
билмеди (Т. Кайыпбергенов).
^УУЫШЛЫ кел. Ацыллы, если.
ХУУЫШСЫЗ кел. Ацылсыз, ессиз, ацылы кем.
ХУЖДАН ат. Ар, намыс, уят. Екеуимиздиц арамызга отлы
шала таслаута урынганы—цужданыныц жоклыгы (О. Хожа-
ниязов).
ХУЖДАНЛЫ кел. Ар-намыслы, уятлы, намысы, уяты бар.
Сен тусин, Айдана ез жолын биледи, ол цужданлы келиншек
(0. Хожаниязов).
ХУЖДАН СЫЗ кел. Намыссыз, уятсыз, намысы жоц, уяты
жоц.
ХУЖЖЕТ ат. Бир нэрсеге арналып берилген цагаз, доку*
мент.
ХУЖЖЕТЛИ кел. Документи бар, цагазы бар, документли.
ХУЖЖЕТСИЗ кел. Документи жоц, документке ийе емес.
ХУЖИМ ат. Топылыс, атланыс. Ойга жасалган цужим сэт-
ли болды (6. Хожаниязов).
ХУКИМ ат. КаРаР, бийлик, буйрыц. Жынаятшылардыц
иеин цараган суд олар ушын тийисли жаза бериуге цуким
шыгарды (А. Бекимбетов).
ХУКИМДАР ат. 1. Хукимши, бийлик етиуши. 2. Елдеги
мэмлекетлик бийликти атцарыушы цэм баскарыушы негизгй
орган.
ХУКИМДАРЛЫХ ат. Хуким> бийлик етиушилик. Жуман
ацсацал царауындагы пуцараларга цукимдарлыгын корсете-
ди (А. Элиев). 1'
ХУКИМЕТ ат. Мэмлекетти басцарыушы, буйрыц бериуши
цэм орынлаушы жоцаргы орган.
ХУКИМЕТДИК кел. ХУкимет^е тийисли, цукиметке байла-
ныслы, цукиметке тэн.
ХУКИМЛИК ц. цукимшилик.
ХУКИМШИЛИК ат. Басцарыушылыц, бийлик, цэкимлик.
Бираз уацтан берли ол цэмел ушын таласып, ацыры алды цэм
цукимшилик ете баслады (Т. Хайыпбергенов).
XYP • ат. Мусылман мифологиясы бойынша жэннеттеги
сулыу цыз, геззал, сулыу.
ХУРДЕЙ кел. Хурге усаган, мегзес, сыяцлы, тэризли. Са*
паргул цурдей доланып, езиниц шырайлыгы менен журтты
тацландырды (F. Сейтназаров).
ХУРЕИ ат. Жан, руух. Карангыдан бирден пайда болган
цап-цара бэледсЬ цурейи ушып КДсым есинен танды (Т. Нэ-
жимов).
ХУРМЕТ ат. 1. Биреуге яки бир нэрсеге керсететугын из-
зет, сый. 2. Абырай, инабат. Оныц бул ислеген ислери пах-
та кеш л ер ушын улкен цурмет болды,... («Сов. цц.» г.). ХУРмет
480
тахтасы— кэрханада, оцыуда, ендиристе алдыцгылардыц суу-
ретлерин дизип цоятугын тахта. Оныц аты совхоз цурмет тах-
тасында коринди («Сов: цц.»).
ЦУРМЕТЛЕНИУ цурметлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
Х4УРМЕТЛЕСИУ цурмётлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
, ЦУРМЕТЛЕТИУ цурметлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦУРМЕТЛЕУ ф. 1. Сый керсетиу, сыйлау. Оныц улгили
ислерин есапца алып, цэмме цурметледи («Жас Ленинши» г.).'
2. Цэдирлеу,4 иззетлеу. 3. Цошаметлеу, марапатлау. Райком
секретари Зайыров Айдананы кабинетике шацырып, оны бИ’
раз цурметледи (0. Хожаниязов).
ЦУРМЕТЛИ кел. 1. Цурметке ылайыц болган, цэдирлене-
тугын. 2. Сыйлы, цэдирли, цымбатлы, даццлы. Цурметли атац
оны бэрцэ руухланды'рмацта «(К. Смамутов). 3. Абыройлы, ина-
батлы.
ЦУРМЕТСИЗ кел. 1. Цурметке ийе, ылайыц болмаган, цэ-.
дирсиз. 2. Абыройсыз, инабатсыз, итибарсыз. г
ЦУРРИЯТ ат. гей. с. Азатлыц, еркинлик, бостанлыц, дар-
цанлык.
ЦУРМЕТСИЗЛИК ат. 1. Эдепсизлик, сыйламаушылыц, бий-
эдеплик. 2. Абыройсызлыц, инабатсызлык, итибарсызлык.
^УРРИЯТШЫ ат. Азатлыцты еркинликти, бостанлыкты,
дарканлыцты цэлеуши.
ЦУУ т. с. 1. Шаршауды цэм тары басца эмоцияларды бил-
диретугын сез. 2. Биреуди шацырганда яки биреуге жууап
бергендеги шырарылатугын сес.
ЦУУЛЕУ ф. 1. Шаршауды билдириу. 2. Биреуди шацырыу.
ц
«, •
|.
Ц ат. 1. Цара^алпац алфавитиниц отыз екинши цэриби ^эм
оныц тацбасы, атамасы. 2. Тилдиц ушыныц тиске тийип, ауыз-
дыц сэл ашылыуы ^эм ^ауаныц ауыз цууыслыгынан шыгыуы-
нан жасалатугын дауыссыз сес. 3. Ц хэриби: революция, социа-
лизм, конституция, концерт, цилиндр,* процент, цех, центнер,
циркуль, цемент ^эм т. б. усы сыяцлы сезлерде тс сеслериниц
бирикпеси орнына жазылады. 4.^. цэ.
ЦАПФА ат. тех. яки валдыц подшивникке кийгизиле-
тугын ягный онда айланатугын белими.
ЦАРИЗМ ат. Патша ^укимети, патшалыц ^урылыс.
ЦЕЗИИ ат. Химиялыц элемент, гумис тусли жумсау ме-
талл.
ЦЕЙТНОТ ат. Шахмат ^эм шашка ойынларында журиу
ушын ойланыуга белгиленген уа^ыттьщ жетпей цалыуы, уацыт
кемтарлыгы,
31-246 481
ЦЕЛЛОФАН ат. Целлюзозадан айрыцша усыл менен ис-
ленетугын ^эм суу еткермейтугын жуца материал. Целлофан
цалта.
ЦЕЛЛУЛОИД ат. Целлюлозадан исленген, от^а тез алы-
сып жанатугын, галантерея буйымларын, ойыншьщлар ислеу-
ге ^олланылатугын нитроцеллюлозалыц зат.
Г ЦЕЛЛЮЛОЗА ат. 1. бсимлик клеткалары ^абыгыныц тий-
каргы белимин пайда ететугын жоцары молекулалы бирикпе.
2. Теректен ^эм базы бир есимликлердиц паясынан химиялыц
усыл менен пайда болатугын зат. Олардан целлюлоза, цагаз>€
картон, жасалма жипек, спирт желим, бояу, лак, жасалма
Каучук, ...алынады (О. Бекниязов).
ЦЕЛЮСИИ ат. физ. Суудыц музлау ягный цатыу точка-
сынан цайна^ точкасына шекем болган температураны кер-
сететугын 100 градусца белинген шкала хэм усындай шкала-
лы термометр.
ЦЕМЕНТ ат. 1. ^эр турли цурылысца пайдаланыу ушын
тасты заводта майдалап исленген цурылыс материалы. Це-
мент заводы. 2. Суу цуйганда тез цатып цал&тугын цурылыс
материалы, зэмийин. 3. анат. Тистиц тесигин ойыгын металл
менен цаплаганда пайдаланылатугын материал.
ЦЕМЕНТЛЕНИУ цементлеу фейилиниц белгисиз дэре-
жеси.
ЦЕМЕНТЛЕСИУ цементлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЦЕМЕНТЛЕТТИРИУ цементлеу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ЦЕМЕНТЛЕТИУ, цементлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЕМЕНТЛЕУ ф. 1. Белгйленген исти цемент пенен ислеу,
цементлеп таслау, цемент пенен цуйыу. Сууга кагылган ти-
ре^иш бацанлардыц туби ширимеу ушын цементледи (К. Сул-
танов). Бул суйыцлыцларды сарп етиу нормасы менен це-
ментленди (А. ДЖалменов, П. Т. Карпов). 2.Тистй цемент
пенен цуйып таслау. Цемент пенен бекитиу. Цемент пенен
питеу.
ЦЕМЕНТЛЕУЛИ кел. Цемент пенен ислеули, цементлен-
ген.
ЦЕМЕНТЛИ кел. Цемент пенен исленген, цемент пенен
питкерилген. .
ЦЕНЗ ат. Капиталистлик еллерде сиясий праволар менен
пайдаланыуга цойылатугын шэрт.
* ЦЕНЗОР ат. Цензураны басцарыушы адам, киси. КУкимет
есине келгенше, цензорлар менен жандармлардьщ ауыр сал-
мацлы армиясы жаца душпанды излеп тапцанша цэм («КПСС
тар. очерк».).
ЦЕНЗУРА ат. 1. Баспа сезге арналган материалды цада-
галаушы, тексерип турыушы, мэмлекетлик мэкемени бацлап
турыушы. 2. Баспа сез, сахна \эм таги басцалар ушын бел-
482
гиленген шыгармалардыц, яки хэр кыйлы хат-хабарлардын
Хал ауцалын кериу, тексерилип турыуы.
ЦЕНТНЕР ат. 100 килограммга тец келетугын ауырлыц
елшеуи. Гектарына он уш центнер, Таты зыят пахта беремен
(Т. Сейтжанов). Онын. цэр гектарынан цырц центнерден пах-
та бериуге уэде берген еди (К^' Досанов). Бунда бир центнер
туцымга 2 килограмм гексахлорон сарп етиледи (А. Джаль-
менов, П. Т. Карпов).
ЦЕНТНЕРЛИ кел. Центнер ауырлыгындагы.
ЦЕНТНЕРШИ: жуз центнерши ат. Хэр цандай белгилен-
ген жумыстан 100 центнер хасыл бериуши, еним пайда етиуши?
ЦЕНТНЕРШИЛИК: жуз центнершилик цэрекёти ат. Бел-
гили бир жумыстан 100 центнер еним жетистириу ушын гурес
алып барыушыныц хаРекети.
ЦЕНТР ат. 1. мат. Орай, орта. 2. Орталыц, орайлыц. Мы-’
наган цейтрдиц дуконынан терт белек нан экел (М. Чкмбер-
генов). 3. Ауыс. Тийкаргы орай, киндик.
ЦЕНТРАЛИЗМ ат. Жергиликли органлардыц орайлыц
Хукиметке бириккен бир орайга бойсындырылыуы яки шел-
кемлестириу усылы. Ленинлик демократиялыц централизм. ,
ЦЕНТРИЗМ ат., сия. II интернационал партиялары ишин-
деги жэдигейленген хэм жасырынган оппартунизм формасы,
марксизмге жат, агым. . .
ЦЕНТРИСТ ат.’ Центризм тэрепдары, цатнасыушысы.
ЦЕНТРИФУГА ат. тех. 1. Орайдан цашыушы тепкиш куш
аркалы аралас затты цоспалы белеклерге айыратугын аппа-
рат. 2. Косманавтлар шугылланатугын конструкция.
ЦЕХ ат. 1. тар. с. Феодализм дэуириндеги Батые Европа
цалаларындагы бир цыйлы цол мийнети менен шугыллана-
тугын кэсиплик шолкеми. 2. Белгили бир санаат-кэрхананыц
тийкаргы продукт ислеп шыгаратугын белими, жайы, орны,
тарауы. Эне, полат цуйыу цехында, Жалтырайды полаттан
ушкын (Т. Сейтжанов). Жарылган балыцларды тачка менен
зырлатып, заводтын цехларына 'царай жууырады (К. Сул-
танов).
ЦЕХКОМ ат. Цех комитети, цехком агзасы. Цехком жер
белистирилген дизимге бригадирлердиц цолын цойдырып
шыцты (И. К^урбанбаев). #
ЦИАН ат. хим„ Азот пенен углеродтан ибарат еткир ийис-
лй рецсиз зэцэрли газ.
ЦИАНЛЫ кел. хим. Составында циан болган, ишинде
цианы бар, цианы болган.
ЦИВИЛИЗАЦИЯ ат. 1. Белгили бир жэмийеттиц рауаж-
ланыу басцышында ерисилген материаллыц мэденият цэм
оныц езине тэн жэмийетлик сиясий фсрмациясы. 2. Хазкрги
заман мэдениятыньщ рауажланыу дэрежеси.
ЦИКЛ ат. 1. Белгили уацыттыц ишинде ^экирарланып ту-
ратугын цэдийсе, жумыс, процесс цэм усы сыяцлылардыц хэр
483
бир уацыты. Станоктыц ислеу цикли. Толыц цйклдеги комби*
натлар белгиленген орынларга жайласкан (А. Г. Артемьева)..
2. Бир путинди пайда еткен ягный бир катар бир неше лек-
ция, концерт хэм усындайлардыц жыйындысы. Лекциялар
цикли. Концертлер цикли. Бул цосыцлар. эдебиятымызга* ко-
- семи м из Ленин цаццында пайда болган дэслепки цикл
(Э. Насрудлаев).
ЦИКЛ Л И кел. Белгили уацытта, уацты-уацты, кунд ел ию-
ли. Циклли процесс. Жумыстыц циклли графиги.
** ЦИКЛОН ат. метеор. 1. Радиусы бир неше жуз, цэттебир
rieine мыц километрге жететугын атмосфералыц цэрекет. 2.
Дауыл, дубелей, боран.
ЦИКЛОТРОН ат. Зарядланган огада майда белекшелео*
диц цэрекетин тезлестирртугын, атом ядросын тексериуде пай-
даланылатугын дузилис, цурылыс, установка,
ЦИЛИНДР ат. 1. мат. Тууры терт муйешликти оный бир
тэрепиниц ез ишине алатугын кешеринде айналдырыудан
келип шыццан фигура, дене, турпат. 2. тех. Усы турдеги деталь
яки буйым, зат. Двигатель цилиндри. Бул аппарат 24 литр
суйыцлыц сыятурын цилиндрге усаган ыдыс,... (А. Джальме-
нов., П. Т. Карпов). 3. Саяманы кишилеу, тебеси бийик ци-
линдр сыяцлы бас кийим ерлер, цалпагы, шляпасы.
ЦИЛИНДРДЕИ кел. Цилиндр сыяцлы, цилиндр форма-
сындагы, цилиндр яцлы, цилиндр тэризли, цилиндрге усаган.
ЦИЛИНДРЛИ кел. Цилиндри бар, цилиндри болган, ци-
линдр менен тэмийинленген. Цилиндрли машиналар. Цилин-
дрли механизмлер.
ЦИЛИНДРЛИК кел. Цилиндрге тэн, цилиндрге тийисли.
ЦИНГА ат. мед., Витаминниц жетиспеуинен пайда бола-
тугын тис ауырыуы, тистиц цызыл етиниц цэлсизлениуинен
босасып, базда цанайтугын ауырыу.
ЦИНК ат. Химиялыц элемент ацщыл кек рецдеги цэм тап-
лап ислеуге цолайлы металл.
‘ЦИНКОГРАФ ат. Цинкография бойынша цэниге, маман.
ЦИНКОГРАФИЯ ат. полигр. 1. Типографияда суурет цэм
сызылманы басыу ушын цинкография жолы менен цинктен
клише ислеу усылы. 2; Цинктен клише ислейтугын цех яки
кэрхана, орын.
ЦИРК ат. 1. Искусствоныц акробатикалыц масцарапаз-
лыц, дэруазашылыц, цайуанлар ойнатыу цэм т. б. шугылла-
натугын театр енериниц бир тури. Бир куни Роза екеуимиз
цирктен цайтып киятырган едйк, ол маган царап бир нэрсе
айтцысы келди (Г. Изимбетов). 2. Усындай цэр турли ойын-
ларды тамашагейлерге керсетиу менен шугылланатугын мэ-
кеме цэм оныц жайы,
ЦИРКУЛЬ ат. Шар формасындагы децгелеклерди сызыу
ушын хызмет ететугын цурал, эсбап. Циркуль аяцшасы.
Циркуль ийнеси. Циркуль менен сызыу. Оцыуына кетерде
484
керекли оцыу цуралларын, сызгыш, цэлем цэм циркульлары-
на шекем цалдырмай алып езине жууаплы царайды (0. Ай-
жанов). Тууры муйешти циркуль цэм сызрыштьщ жэрдеми
менен тен. уш белекке белиц (М. Галекеев).
ДИРКУЛЯР ат. Директивалыц органлар тэрепинен царас*
лы мэкемелерге яки рэрезли басшыларга жиберилетурын тэр-
тип, буйрыц. Циркуляр алыу. Циркуляр телеграмма.
ЦИРКШИ ат. 1. Циркте ойнаушы адам, цирк артисти.
Циркши менен жолдас болыу. 2. Циркте хызмет етиуши, киси,
жолдас болыу. 3. Циркте хызмет етиуши киси, ислеуши адам.
ЦИСТЕРНА ат. И шине май, керосин, бензин хэм басца да
суйыцлыцлар сацланатугын, тасылатурын улкен цилиндр фор-
малы ыдыс цэм усындай ыдыс орнатылган вагон, автомобиль
ц. т. б. Темир жол цистернасы. Нефть цистернасы.
ЦИСТЕРНАЛЫ кел. Цистернасы бар, цистернара ийе,
цистерна орнатылган, цистерналы вагон.
* ЦИТАТА ат. Биреудиц шыгармасынан езгертиусиз алын-
ган сез, гэп, тексттен сезбе-сез алынган узинди. Стенограм-
ма дан цитата алынды. Келтирилген цитатаныц бирден-бир
тууры емес жери—Мах цэр цандай зэрурликти бийкарлайды
деген жери асыра силтеу болып табылады (В. И. Ленин).
ЦИТАТАЛЫ кел. Цитатасы бар, цитатага ийе, цитата
алынган.
г ЦИТАТАСЫ!^ кел. Цитатасы жоц, цитатага ийе емес, ци-
тата алынбаган.
ЦИТРУС ат. Лимон, апельсин, мандарин сыяцлы мийуе-
лейтугын есимликлердиц улыума аты. Кавказ цитруслары.
Цитрус мийуеси. Цитрус агашлары тек арцаньщ сууыц са-
малларынан таулар арцалы цоршалган (А. П. Артемьева).
Флорида цэм Калифорния алапларында—цитрус есимликле-
ри егиледи (А. Г. Артемьева).
ЦИФЕРБЛАТ ат. Белинген шкалалары арцалы стрелка
журип елшейтурын пластинка белими. Саат циферблаты.
ЦИФЕРБЛАТЛЫ кел. Циферблаты бар, циферблаты бол-
ган, цифербдатца ийе, циферблаты орнатылган. Циферблатлы
тэрези.
> ЦИФРА ат. 1. Санды ацлататугын белги. Араб цифрлары
1. 2. 3, 4, 5 цэм т. б..Рим цифрлары: I. TI. III. IV, V цэм т. б.
2. Сан менен ацлатылган есап, мугдар, уацыт цэм т. б. Дец-
гелек цифраны атыу. Бацлау цифралары. Ойын ез жайында,
цифраларды да сейлетип керейик («Жас Ленинши» г.). Би- х
рац исленген жумыслардьщ келеми цэм эцмийети усы цифра-
лар менен гана белгиленбейди («Эмиудэрья» ж.).
ЦИФРАЛАУ ф. Сан цойыу, санлау.
ЦИФРЛЫ кел. Санлы, саны бар, санга ийе,' сан цойыл-
ган, цифраланган.
ЦК ат. Центральный Комитет деген сезлердиц цысцартыл-
485
ган тури ягный Орайлыц Комитет деген мэнини билдиреди. ‘
ЦОКОЛЬ st. 1. архит. Жайдыц тырнагыныц устинги шы-
гыццырап турган белими. Жай цоколы. Цоколь плитасы. 2.
тех. Электр лампаны патронга бирнктириуге хызмет ететугын
металл белими ягный бурандалы темири.
ЦЫГАН ат. Азияда, Африкада цэм Европада жасайтугын
кешпели цэм ярым кешпели халыц.
ЦЭ ат. «Ц» цэрибиниц аты.
«
ч
Ч ат. 1. Каракалпац алфавитиниц отыз ушинши цэриби цэм
оныц аты, тацбасы. 2. Тилдиц ушыныц уг<ицги тацлайга ти-
йип, ауыздыц сэл ашылып, цауаныц ауыз цууыслыгынан шы-
гыуынан жасалган дауыссыз сес, 3. Ч. цэриби: чек, чай, очерк,
чайник, чайхана, почта цэм т. б. сезлерде тч сеслериниц би-
рикпеси орнына жазылады. 4. ц. чэ. •
ЧАЙ ат. 1. Жапырагы цууратылганнан кейин демлеп иши-
летугын цубла улкелерде есетугын пута есимлиги. Чай план-
тациялары. 2. Усы есимликтиц цууратылып (кептирилип)
майдаланып арнаулы таярланылган, демлеп, ишилетугын
жапырацлары. Бир демлем чай. Ережеп бир метр, ац тауар,
бир кило кант, еки жуз грамм чай, бир ет консервасын, бир
балыц консервасын алды (Т. Нажимов). 3. Аталган есимлик-
тиц арнаулы турде таярланылган жапырацларынан демлен-
ген хош ийисли ягный жагымлы, ишимлик. Бир кеса чай.
Туски чайдыц уацыты. Ораз отыр Клараны ойнатып, Гулжан
жецгей айналысцан чайына (И. Юсупов). ♦ Сутличай—сут
цуйып таярланган чай. Чай цасыц—чай ишиу ушын исленген
кишилеу металл цасыц. Чай пулы—а) майда-шуйделер алыу
ушын жумсалатугын аз мугдардагы пул.—Мынаны чай пулы
етин, тацсыр, бул гэп екеуимиздиц арамызда усы жерде цал-
сын, ... fK. Султанов), б) ислеген хызмети ушын берилетугын
цацы, мийнет цацы. Ел цыдырдым он кун тамам, Чай пулы
мол тусти бизге (Бердац). Чай-пай цайнатыу—чай цэм баска
да ауцатлар таярлау.' Сен уйивде бол-болма гаррыца чай-
пай цайнатып, тамац писирип берип журген езлеря
(©.Хожаниязов). Чай-пай ишиу—чай цэм басца датагамларды
ишиу. Чай-пай ишип болган соц тамац жеп, екеу-ара эцги-
мелесип, цэзлестик (0/Хожаниязов). Чай демлеу—цайнатыл-
ган сууды чайникке чай салып демлеу. Гулбий цумганнан
чай демлеп, екеуиниц ортасына дэстурхан жайды да, элле
пени сылтаулап, далага шыгып кетти (К. Султанов). Чай
цайнатым—чай цайнайтугын аралыц. Уиде бир озим цалып
турли-турли ойга шумдим, чай цайнатым уацыт етти, келмеди
* * * ь .
486 '
(в. Хожаниязов). Чай усти—чай ишип отырган уацыт. Мыр-
забек сен машинацды айда, цалган созди чай устинде сойле-
сермиз (6. Айжанов). Чай-сууга араласыу—чай цэм басцада
ауцатлар таярлауга кирисиу. Салцын кейип пенен орнынан
турып, чай-сууга араласты (К. Султанов). Чай кетириу—а)
чай демлеп экелиу. б) Ауыс. тэуир цылыу, тэсир етиу,тарца-
тыу, жаздырыу. Тары цойды жемис пенен шекерин, Чай ке- ’
тирди, цурысцанын шекениц (Т. Сейтжанов). Чай ишилиу, чай
ишиу—демленген чайды ишиу. Чай ишилди, цурыс кетти та-
ралып, Полат дене цалды бираз нэр алып (Т. Сейтжанов).
6з ойы тыным бермейди. Отырды Полат чай ишип, Гуллердиц
басын тербейди,- Самалы тунниц жай есип (Б. Кайыпназа-
ров). Чай усыныу—чайды ишиуге бериу. К^удиярдыц цасында
отырган иниси Сабырбай цыз женгесин шацырып, бир кеса
чайды усынып:—Айзадага апарып бер,—деди (К. Султанов).
Чай сууыу—чай салкынланыу. Жана гана цолга алган коса-
ныц, чайы сууып, шети .цалды сырланып,... (Т. Сейтжанов).
Чайра салыу—чайга басца бир нэрсени салыу, араластырыу,
цосыу. Чайга салып ишетугын еки пар лимон, ярым килограмм
мандарин алды (©. Айжанов). Чай цалцас—чай менен цосып
ишетугын, желинетугын баска да тарамлар, ауцатлар. Олар
чай цалцасына загара менен сек жеп отырган екен (Ж. Ай-
мурзаев). Чайдай ашылыу—бирден о»яныу, уйцысы тарцау,
цурысы кетиу. Букова хуторында уйцымыз чайдай ашылып
кетти (6. Хожаниязов).
ЧАЙГУМ ат. сойл. т. Чай ушын суу цайнатылатугын металл
ыдыс, цумган. Чайгумди ошацца цойып цайнатыу.
ЧАЙЛАСЫУ ф. Бирге чай ишисиу, чай ишип отырысыу,
чай ишип эцгимелесиу.
ЧАЙЛЬЩ кел. Чайга боларлыц, чайга кетерлик, • чайга
турарлыц, чайга татырлыц. Чайлыц сут.
ЧАЙНИК ат. I. Суу цайнатыу ушын металлдан исленген
ыдыс. Мыс чайник. 2. Кайнатылган сууды демлеу ушын ме-
таллдан, фарфордан исленген шумекли цэм услагышы бар
домалац ыдыс, уй-руузыгер эсбабы, хожалыц буйымы. Фар-
фор чайник. Оныц ишинде тыныш таппай чайникке чай цуйып
бир кемпир журди (О. Айжанов). Захира чайниклерге чайды
демлеп алып келип. оннан кейин де уй жумыслары менен
машкул болды. (Т. Нажимов). ♦ Алтын чайник—алтыннан
исленген яки алтын жалатцан чайник. Аршадагы алтын чай-
ник пенен алтын кэсалар, алтын билезик пенен алтын эребек-
лер, гэуцар таслы жузиклер менен алтын саплы цылышларды
шыгарды (А. Бекимбетов). Шубар чайник—цэр турли нагыс
пенен сырланган аламыш чайник. ... алмабас уйрекке мегзес
узынша шубар чайниктен чайды симирип отыр («Эмиу-
дэрья»ж.). Маццыйып турган, шубар чайник аттан цулаган
шабандоздай аударылып тусип пашац-пашац болды (К- Айым-
бетов).. Баца чайник—кишкене тырбыц чайник. ... жецгей шу-
4^2-
меги цацылтыр менен курсауланган жумырыцтай баца чай-
никке шыпа шоптен демлен, алдына цойды (О. Хожаниязов).
Чайник айдаспа—ген. с. ески дэуирдеги цаял-цызлар менен
.жигитлердиц бир-бирине чайник жиберисип. чай ишисетугын
отырыспасы, отырыспадагы чай ишисиуи. Дэстурхан жайы-
лып, чайник айдаспа басланды, жыраудыц цуйцылжытып айт-
цан кулдирги сезлерине жигитлер кулисип, баганагы ашыу
умыт болып баратыр еди (К. Султанов). Чайник-кэса—чай-
ник пенен кэсалардыц улыума атамасы, жыйынтыры. Кумар
го бесик тербетип, гэ чайник-кэса сыпырып шырпылдап жур
(Т. Кайыпбергенов). ’ Конацлар тургелгеннен кейин, дэрриу
чайник-кесалар да жыйналды, ...(Ц. Айымбетов).
ЧАЙПУРУШ ат. Чай саудасы менен шугылланыушы адам,
чай саудагер. Бул. бала чайпурыштыц шэкирти еди (Айбек).
ЧАЙПУРУБЛЫК ат. I. Чай сатыу менен шугылланатугын
кэсип, кэсип аты. 2. Базардары чай дукэнлардыц, лареклердиц
цатары.
ЧАЙХАНА ат. Демленген чай, кант, нан т. б. менен ха-
лыцца хызмет ететугын мэдений-турмыс жагынан хызмет кёр-
сететурын мэкеме. Жигит сол жацтары чайхананыц сыпасына
келип отырды («Эмиудэрья» ж.). Атары шыццан улкен чай-
хана да усы жерде (С. Салиев). Кыпшац чайханасыныц ту-
сына келе бергенимизде шубырысцан атлы баспашылар биз-
лерге царай бас салды («Жас Ленинши» г.).
ЧАЙХАНАШЫ ат. Чайханада хызмет етиуши, чайханада
чай сатыушы яки чай тасып бериуши, чай таярлаушы адам,
киси. ’
ЧАЙХОР кел. Чайды жацсы керетугын, чайды коп ишету-
гын. Шалап ишкен жарлы бар, Чайхорыдан коп емес («КД.
х. ц.»). Кэтте— бул чайхорлар цэм баска цэзлик цурыушы-
лардан озин кем деп есаплагысы келмеди (К*. Айымбетов).
ЧАЙШОП ат. Кумлыцта, шелликте есетугын, ашыц цыз-
гылт кок рецли гулли коп жыллыц, хош ийисли, жапырацлы
есимлик.
ЧАРТИЗМ ат. тар. с- XIX эсирдиц 30-40 жылларында сия-
сий цуцыцлар жаулап алыу, экономикалыц жагдайын жацсы-
лау ушын Англия рабочийларыньщ алып барган революция-
лыц цэрекети.
ЧАРТИСТ ат. тар. с. Чартизмди жацлаушы цэм усыган
ца^насыушы.
ЧАСОВОЙ ат. эск. бзине тапсырылган цандай да болса
посты цурал менен сацлап турыушы, царауылда турыушы, цу-
' раллы сацшы. Берги алдында часовойы тур, оннан кейин етер-
сец, етпесец штабына жете аламыз ба, ал сен цыймылда де-
дим жолдасыма (0. Айжанов). .
ЧЕК ат. финанс ислеринде пул алыу, тапсырыу ушын яки
сауда-сатлыцта царыйдар телеген пул мугдарына берилетугын
цагаз, документ.
488
ЧЕКА ат. тар. с. Контрреволюцияга саботажга цэм сэуда-
герлерге.царсы гуресиу ушын 1918-жылы дузилген айрыцшЯ
комиссияныц цысцартылган атамасы (русша «Чрезвычайная
комиссия» (чк) сезлериниц цысцартылган тури).
ЧЕКАНКА ат. а. х. бсимликлердиц енимдарлыгын артты-
рыу цэм тез рауажланыу ушын, олардыц цапталындагы цэм
тебесиндеги кесип, узип алынатугын буртиги, бури. Рабата
туплеринде 14—16 мийуе шаца пайда болган дэуирде оларда
гана чеканкага кирисиледи («Сов. ЦЦ.»г.). $
ЧЕКАНКАЛАНЫУ чеканкалау фейилиниц белгисиз дэре-г
жеси.
ЧЕКАНКАЛАСЫУ чеканкалау фейилиниц шериклик дэ-
режеси. *
ЧЕКАНКАЛАТТЫРЫУ чеканкалау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ЧЕКАНКАЛАУ ф. а. х. ©симликлердиц ушын цырцыу,
«пырпыу, узиу, жулыу. Мектеп оцыушылары гауашаныц че-
канкалау жумысына да жэрдемлесип жур («Жеткиншек» г.)<
ЧЕКИСТ ат. Чекада ислеуши, чека хызметкери.
ЧЕМОДАН ат. Ишине зат салынатугын цэр цыйлы нэрсе-
лерден исленип, усти цацпацлы цулп урылатурын, цолга услан
журиуге цолайлы усларышы бар цутыныц бир тури. Китаптан
жаца босаган Толтырып ишин цайтадан, Тутцасын цысып ус*
лаган, Цолында киши чемодан (Б. Цайыпназаров). Гулайша
барлыц кийимлерин чемоданга салды да азанда цешкимге ха-
барласпастан цалага кетти (Т. Нажимов).
ЧЕМОДАНЛЫ кел. Чемоданы бар, чемоданга ийе, чемо-
дан услаган. Геугим арада уйге бир чемоданлы жигит кирип
келди, ... (К- Айымбетов).
ЧЕМПИОН ат. спорт. Цандай да бир спорттыц тури бо-
йынша еткерилетугын жарысларда жецип шыццан адамга
ямаса командага берилетугын дэреже, атац, усындай дэреже-
ниц жецип алган команда яки спортшы.
ЧЕМПИОНАТ ат. Чемпион атагын алыу ушын еткериле*
тугын спорт жарысы, ойыны.
ЧЕМПИОНЛЫЦ кел. Чемпионга тэн, чемпионга тийис,
чемпион атары, чемпион дэрежеси.
ЧЕРВОНЕЦ ат. 1. СССР даты 3 сомлыц алтын тийин (мо-
нета) ягный сейлеу тилинде 5 цэм 10 сомлыц тийинди де (мо* .
метаны да) «червонец» деп жургизиледи. 2. сейл. т. СССР да
1922—1977 жыллардагы 10 сомлыц ацша, мэмлекетлик кре-
дит билети,, ацша.
ЧЕРЕПИЦА ат. Тамныц тебесин жабыу ушын таярлана-
турын цементтен, куйдирилген топырацтан исленген плитка'
яки цурылыс материалы, пластинка.
, ЧЕРКЕС ц. черкеслер. ,
ЧЕРКЕСЛЕР ат. РСФСР составына киретугын Царачай-
!Черкес автономия л ы областында жасаушы тийкаргы халыц*
4g9
лардыц бири, Черкес халцы. Черкеслерден басца инсан керин*
бейтугын бир орында жасайтугын едик (В. Г. Белинский).
ЧЕРНОГОРИЯЛЫЛАР ат. Югославияныц составына ки-
ретугын Черногорияныц тийкаргы халцы.
ЧЕРТЕЖ ат. ^андай да бир цурылыстыц, механизмлердин
техникалыц сууретлерин тегисликтин бетине белгиленген ца-
гыйдага ылайыцлап шэртли турде исленген графикалыц суу*
рет, сызылма.
ЧЕРТЁЖНИК ат. 1. ц. чертёжшы. 2. Сызылманы сызату-
fwh эсбапларды салып цоятугын ыдыс, дутыша.
ЧЕРТЕЖШЫ ат. Сызылманы ислеуге цэнигеси, маманлы-
гы бар адам, сызылманы сызыушы, сызылманы таярлаушы.
ЧЕРЧЕНИЕ ат. Сызба, сызылма. t
ЧЕСНОК ат. бот. Айрыцша кушли ийисли цэм еткир ашшы
пияз туцымлас есимлик. Чесноктыц ийисиндей кутэ кушли
унамсыз ийиси бар суйыц зат (А. Джальмёнов, П. Т. Кар-
пов).
ЧЕСТЬ: честь бериу ф. эск. Он цолын цулац шекесине ке-
терип сэлемлесиу, эскерий сэлем бериу.
ЧЕХ ц. чехлар.
ЧЕХЛАР ат. 1. Кунбатыс славян группасына киретугын,.
славаклар менен бирге Чехославакияныц тийкаргы халцын
пайда етиущи халыц атамасы. 2. Усы халыцтыц айырым.
адамлары.
ЧЕХОЛ ат. Бир заттыц формасына царап цэр турли гез-
лемеден, териден цэм тагы басца да материаллардан ислен-
ген цэм сол, затты кирден, бузылыудан, зыянланыудан сац-
дайтугын жапцыш, цаплатыш.
ЧЕХОСЛАВАК ц. чехославаклар.
ЧЕХОСЛАВАКЛАР ат. Чехославакияда жасаушы халыц*
лар, чехославакияда тууылып ескен адамлар.
ЧЕЧЕН ц. чеченлер.
ЧЕЧЕНЛЕР ат. РСФСР составына киретугын Чечен-Ингуш
АССР ында жасаушы халыц, Ингушлар менен жацын (ту-
уысцан) болган Кавказ 'халцыныц атамасы цэм сол халыц-.
тыц айырым белими.
ЧИЗЕЛЛЕУ ф. а. х. Чизель менен жерди жумсартыуъ
жерди чизель менен ислеу. ... гейде уш мэртебе чизеллеу жу* ’
мыслары еткерйледи («Сов. г.).
ЧИЗЕЛЬ ат. а. х. Жерди жумсартатугын, бир неше тасльг
дибханшылыц цуралы, эспабы. *
ЧИНОВНИК ат. 1. Буржуазия еллериндеги цэм револю*
пияга шекемги Россиядагы мэмлекетлик хызметкер, цэмел-
дарлыц атац. 2. Ауыс. Оз жумысына салцын царайтугын, цы-
зыцпайтугын, тэкаббыр (бюрократ) адам.
ЧИСЛО ат. 1. Ай, кун, сэне. Уулы дэрилерди хожалыцлар-
Fa таратып берген кунниц числосы жазылып цойылыуы тийис
(А. Джальменов, П. Т. Карпов). 2. ц. сэне.
490
• * •
ЧУВАШ ц. чувашлар.
ЧУВАШЛАР ат. РСФСР составына киретугын Чуваш
АССР ыныц тийкаргы халцы, туркий тйллерине киретугын
халыц, чуваш халцы.
ЧУВАШША р. Чуваш тилинде, чуваш тили менен.
ЧУКОТ ц. чукча.
ЧУКОТЧА р. Чукот тилинде, чукот тили менен.
ЧУКЧА ц. чукчалар.
ЧУКЧАЛАР ат. РСФСР составына киретугын Чукот мил-
лий округинде жасайтугын халыц.
ЧУМА ат. мед. Жудэ жуцпалы эпидемиялыц ауырыу, оба
ауырыуы. Жууырып еки жацца1 белинип, чума киятыргандай
болып, о₽ан жол берди (Н. Островский).
ЧЭ ат. «Ч» цэрибиниц аты. "
III
Ш ат. 1. КаРа^алпаК алфавитиниц отыз тертинши цэриби
цэм усы цэриптиц тацбасы. 2. Ауыздыц керилип ашылыуы
цэм тилдиц тацлайдьщ устицги бетине тийиуинен ж аса лату-
гын. дауыссыз сести пайда етеди. 3. Ш цэриби сездиц басын-
да, ацырында, базда ашшы, душшы сыяцлы. сезлеринде цо-
сарласып келип, бул екеуи де жазылады. 4. ц. ша.
ч ША ат. «Ш» хэрибинйц аты.
ШАБАЗ ат. Ерли-зайыплылардыц, эсиресе ерлердиц
цыялына цошаметлеп айтатугын сез. Шабазым эне тамаЦ
тайын болды («КК- х- е-»)- Шац хызметине болды'саз, Доц-
мет цылып экетти шаЦаз (Бердац). Кайта бер кейнице, елге
жет шабаз (К- Ирманов).
ШАБАК ат. Балыцтыц майда тури. Салып жегениц торта
«пабац (©теш). К0СЫЦ айтар балыкшы цыз цайыцта, Жылы-
мында гумис шабац ойнатцан (Т. Сейтжанов).
ШАБАКЛАНЫУ шабацлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ШАБАКЛАСЫУ шабацлау фейилиниц шериклик дэрежеси,
ШАБАКЛАТТЫРЫУ шабацлау фейилиниц езгелик дэ-
.режеси.
ШАБАКЛАТЫУ шабацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАБАКЛАУ ф. ген. с. 1. Ушлы еткир биз ямаса пышац
пенен бастан цан алыу жолы менен тэуиптиц цан басымын
емлеу усылы. 2. Жунди цэм пахтаны майдалап тутиу, сабау.
ШАБАКША ат. 1. Жицишке узын цада. 2. Жайдыц, шэр-
тектиц, бастырманыц устин бастырыу ушын цолланылатугг^н
цурылыс материал.
ШАБАКШАЛАНЫУ шабацшалау фейилиниц езлик дэре-
жеси.
' 4Л
ШАБАКДИАЛАСЫУ шабацшалау фейилинин. шериклик да-*
режеси.
ШАБАКД1АЛАТТЫРЫУ шабацшалау фейилиниц езгелик
дэрежеси. .
ШАБАКЛАТЫУ шабацшалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАБАЦШАЛАУ ф. Жицишке цада жайыу, цадалау.
ШАБАЛАНДЫРТЫУ шабаланыу фейилиниц ерксйз дэре-
жеси.
ШАБА Л АНДЫ РЫУ шабаланыу фейилиниц езгелик дэре*
жеси.
ШАБАЛАНЫУ ф. Ийттиц усти-устине дауысын шырарын
бацырыуы, уриуи. Пай цызым мынау ийттиц шабаларанцн
цойдырып, унин ешир (К^. Ирманов). Оннан соц ийт шабала-
нып урди (X- Сейтов). •
ШАБАЛАНЛАУ ц. шабаланы^. *
ШАБАН кел. 1. Ериншек, ж.алцау.^ Кимлер шабан, кимлер
1наццан, басцыласыу кетти цызып (Э. Шамуратов). 2. Босац,
жай, эсте, уяц. Улыума айтцанда гене-кекси жыйнау жумысы
еледе шабан («Кыз. цц.»г.).
ШАБАНДОЗ ат. Ылац ойнында жуйрик ат пенен жацсы
ойнайтугын адам. Па, ана шабандоздыц бир табаннан цайты-
^ын цара! (Н. Дэуцараев).,
ШАБАНДОЗДАЙ кел. Шабандоз сыяцлы, шабандозга
усаган.
ШАБАНЛЫК* ат. 1. Жалцаулыц, цайярлыц, ериншеклик»
Жаманлыцца жараспайды шабанлыц, Ийшалла цой жылы
болтай аманлыц (Бердац). 2. Босацлыц, эстелик, уяцлыц.
ШАБАРМАН ат. Арада журиуши адам, хабаршы. Жол бо*
йынша шабарманнан сорауга мэжбур болды (Т. В^айыпбер-
генов).
ШАБАРМАНДАЙ кел. Шабарманга усаган, шабармав
сыяцлы. »
ШАБАРМАНЛЬЩ ат. Тийкарынан арада журиу ши лик, ха*
баршылыц.
1ИАБДАЛ ат. Барда есетурын ерик тухымлас мийуениц тури»
ШАБЫЛЫУ 1. Ауыс. К^цэрлениу, ызаланыу. Сацалы жасца
боялып, Аш жолбарыстай шабылып, Ол майданга шыгады
(«Алпамыс»).
ШАБЫЛЫУ II ф. Жэбирлениу, азапланыу, цыйналыу.
ШАБЫЛБ1У III Шабыу I—II—Ill фейилиниц белгисиз дэ*
режеси.
ШАБЫНЫУ ф. Урыныу, умтылыу.
ШАБЫРА кел. Сийрек, алагат. Аспандагы шабыра булт-
лардыц арасында алтын ай сыгалап царайды (К. Султанов),
Шабыра айдынлары ондатрага бай, Халцыньщ ырысы асыц
барады (К. Султанов). ♦ Шабыра толцын—сийрек* алагат.
Gpre царасац сансыз некер атларындай шабыра толцынлар
х желкилдейди (К. Султанов).
,, •»
492 * .
ШАБЫРТПА ат. Шашты алдырраннан кейин жалацбас
жургенликтен пайда болатугын темиреуге усаган ац тацлац.
ШАБЫС ат. Ат журис, шабыу, бэйги. Сур шыдамай шац«
цанланды шабысца, Шйпцылап жеткенде озды бир ешек (К- Ир<
манов). Барры бойындагы сарцынлы кушин жыйнап алып, ша<
бысца тусти (К. Султанов).
ШАБЫСТЫРЫУ шабыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАБЫСЫУ ф. шабыу I—II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАБЫТЛАНЫУ ф. Бир нэрсеге цатты берилиу, ыцласла-
ныу, ынтыгыу, зауыцланыу. Базарбай жумысты ислеуге интасы
менен шабытланып тур (К*. Ирманов). Шабытланып куни-туни
Ацтамкер, Кайта-цайта неге кекке царайды («Кырц цыз»).
ШАБЫУ I ф. Бир затты цурал менен кесиу, орыу, цырцыу.
Пэшеклердиц тамыры терецнен шабылган (К- Досанов).
; ШАБЫУ II ф. Атты цатты айдау, жибериу. Халцабад, Шым-
байга ат шабылды (С. Хожаниязов). Ат шабылар жолдыц май*
дан пэстине («Мэспатша»). • •
ШАБЫУ III ф. Елди уайран етиу, булдириу, цыйратыу.
ШАБЫУ IV ат. Кийимниц етегине цыйыцша салынатунян
уш муйешлик, улги.
ШАБЫУ V ф. Ауыс. Цэцэрлениу, ызаланыу.
ШАБЫУСЫЗ кел. Шабыу койылмаган, салынбаган. Ша-
быусыз тон пишилмес («КК< х. н.»).
ШАБЫУЫЛ ат. Кетерилис, урыс.
ШАБЫУЫЛЛАТЫУ шабыуыллау фейилиниц езгелик дэре<
жеси.
ШАБЫУЫЛЛАУ ф. Тынбастан урысыу, кетерилис жасау.
ШАБА: бала-шага ат. Бала, ул, ул-кыз. Куп эжеп намаз ру-
зи тутар, Катын-цыз бала-шагасы (Эжинияз). KaPaFbICbI3 елге
бала-шагага, Адам етин жейтугын цайуан болдыцыз ба?
(И. Юсупов).
ШАБАЛ к. Сагал.
ШАБАЛДАЙ ц. Сагалдай.
ШАБАЛА ат. Кебинесе суу бойында жасайтугый аццус. Ас-
пандагы ерлеп ,ушцан шагала, Суйгенимди узатцаным багана
(Ш. Мэмбетмуратов). Шагала келмей жаз болмас, Шанхай
болмай без болмас («КК- х. н.»)
ШАБАЛАДАЙ кел. Щагалага усаган, сыяцлы, мегзес, ша-
гала тэризли.
ШАБАУЫК кел. I. Тис# ямаса тил менен шагып алатугын,
тистеуик. Шагауыц цара жыланд^м* жалацлатып тиллерин
(«КЫРК цыз»). 2; Шацгалац шагыуга уцыплы, шаццыш. 3. Ауыс.
Илип сейлеу, шагып сейлеу, тырнап сейлеу.
ШАБЛАСЫУ шаглау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАБЛАТЫУ ф. Шадландырыу, йошландырыу, цууандыр-
тыу. Косыц айтып дуутар 'шертип шаглатып. Душпан ишин гыж«
гыж цылып цайнатып (0теш).
ШАБЛАУ ф. КУУаныу, мэсириу, шадланыу, йошыу, кеуил
493
мвтериу, ойнап кулиу шад болыу. Басцыласпа кулки, усти-уо
тине, кетти шаглап. Патефонный, сести де (И. Юсупов).
ШАРЫЛЫНЫУ шанялыу фейилинин. езлик дэрежеси.
ШАГЫЛЫСТЫРЫУ шарылысыу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШАРЫЛЫСЫУ ф. 11 Бир нэрсениц бетине кун сэулесиниц
жарцылдап жалтырауы. Жайлардын айналары кун сэулеси ме*
йен шарылысып тур (К^. Хожаназаров). 2. Аналыц хэм ат а лыц
урыцтыц байланысы.
ШАРЫЛЫУ ф. 1. Кайт болыу, шацы сыныу. 2. Майдаланыу,
сыныу, унталыу, цыйцымланыу.
ШАРЫМ ат. ©тиниш; жалыныш. Жазган шагым арзасы
орынланбай, Ережеп куйип писти (К^. Ирманов).
ШАРЫН кел. Орташа, ебиндей, цолайлы.
ШАРЫНДЫРЫУ шарыныу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАРЫНЛАУ кел. Шамалылау, орташалау, кишкенелеу,
ебиндей колайлылау. «
ШАРБ1НЫУ ф. ©кпесин айтыу, жэбирин айтыу, баянлау, .
жырын, эрманын жырлау, баян етиу.
ШАГЫР: шагыр тас кел. Майда сыйцац, домалац тас, жу-
мыры тас. ’ ' ;
ШАРЫРАЙСЫУ шарырайыу фейилинин шериклик дэреже-
си.
ШАРЫРАЙЫУ ф. 1. Аныц крриниу, жарцырау. 2. ХаУаныН
ашыц, бултсыз болыуы. Аслан ашыц, жулдызлар шагырайып
керинеди (К^. Ирманов).
ШАРЫУ ф. 1. Тис ямаса тил менен тислеу. 2. Майдалау,
айырыу. 3. Бир нэрсениц шырпы шеби менен тутандырыу, жан-
дырыу, алыстырыу.
ШАДЭСТЕ ат. Басы шоцмарлы, келте саплы, шоцмар тике-
некли урыс цуралы. Атлар шауып эсте-эсте. Кылыш урып ша-
дэсте («Ер Зийуар»).
ШАДЛАНДЫРТЫУ’ шадланыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ШАДЛАНДЫРЫУ Шадланыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАДЛАНЫСЫУ ф. Шадланысыу, цууанысыу. Шадланысып
тойлар тойлап, Еркимизге кулип ойнап (Бердац).
ШАДЛАНЫУ ф. КУУаныу, йошланыу, кеуиллениу. Шадда-
нып жигитлер сол жерде. Болды цызды суйгендей (А. Бегимов)*
Адам улы бэри адам,/Хиллас ургыл кеуйл шадлан (Эжинияз)*
ШАДЛАНЫУШЫ кел. Жууаныушы, йошланыушы, кеуилле* >
ниуши.
ШАДЛЫ кел. Кеуилли, йошлы, цууанышлы. Анам шадлы
булемирге, Жырлайды жасца цосыла («Эмиудэрьяж.»).Эжи-
нияздыц «Бозатауы», Ен бир шадлы намац еди (И. Юсупов). :
ШАДЛЫК ат. Кеуиллилик, цууаныушылыц. Шадлыгыма
шадлыц цосцан, Жазган сайын кеулим йошцан (Т, Сейтжанов)^
ШАДЛЬЩЛЫ ц. шадлы.
ШАДЫКОРРАМ кел. Мэслик, уацты цош, цууаныш, {
49*
• ч
ШАДЫМАН кел. Уацты хош, йош, цууанышлы. Куле царап
бир-бирине, Колхозшылар шадыман болар (Т. Сейтжанов).. ♦
Шадыцоррам болыу—мэс болыу, йошланыу, мэзи-майрам бо-
лыу. Шадыцоррам болып, Ойналым кулдим (Эжинияз).
ШАДЫМАНЛЫК ат. КУУанранлыЦ» кеуиллилик, мэслик.
Жол болгызып шадыманлыц от дейин, Бир басца бир елим ке-
ректи (Эжинияз).
ШАЖЛАУ ф. Ауцат писириу ушын азырак май цуйып куй-
дириу, цууырмалау, цууырыу. Майдыц шажлап куйген сести
сол пэсейицкиреди (К- Досанов).
ШАЖЫЛДАТЫУ шажылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЖЫЛДАУ ф. Суйыцлыцтыц цэм майда затлардыц те-
гилиуи, шашылыуы.
ШАЗАДА ат. Патшаныц цызы. Менмен деген азадасын, Кун
тиймеген шазадасын («Мэспатша»).
ШАЙ ат. 1. Бирдейине кегерип туратугын техникалыц есим-
лик. 2. Сол есимликтиц цууратылган жапырагы. Сол жапырац-
тан таярланган ишимлик. Шайды цой, пэтирли цой, Колына
аиры арцан ал (Эжинияз).
ШАЙБА ат. 1. Бинттиц я буранданыц астына цойылатугын
жалпац, епелек цалца). К^р турли размердеги шайбалар, жум-
сац мыслар (Э. Жэлменов). 2. спорт. Т^оцкей ойыныныц цуралы.
ШАЙДА: шайда болыу ф. Ашыц, цумар болыу, суйиу. Гез-
легениц елг'е болды пайда, Жигитлер ышцыцда болды шайда
(И. Юсупов). Цызлардьщ сардары Айым. ышцыцда шайда
болды Ибрайым (И. Юсупов).
ШАЙКАЛДЫРЫУ Шайцалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙКАЛТЫУ Шайцау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙКАЛЫСЫУ Шайцалыу фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ШАЙКАЛЫУ ф. Тецселиу, цозгалыу, цыймылдау. 2. Ырга-
-лыу, ыргатылыу. КуУаныштан гуулепг журек, Шайцалады
цырда егин (И. Юсупов). Бул жерде цамысларда самал менен
шайцалып, гейде ызалы намалар шалады («Жас ленинши»).
3. Жортыу, жоргалатыу. Сол ауылга царай шайцалма жорга-
сына басты (0. Хожаниязов).
ШАЙКАСЫУ Шайцау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАЙКАТТЫРЫУ Шайцау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙКАТЫЛЫУ Шайцау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАЙЦАУ ф. Кь,ймылдатыу, цозгау, тербетиу. Басын шай-
цап, царап турды (М. Айбек).
ШАЙКАУШЫ ат. Кь,ймылдатыушы, цозгаушы, тербетиуши.
ШАЙКУС ат. Кебинесе шежелердиц, шымшыцлардыц жауы .
болатугын цус, КУс™ц бир тури. Бир шайцус кир суудыц цап-
талындагы жарцабацца уя салып еди (С. Мэжитов).
ШАйКЫ ат. дин с. Шарапаты тийетугын дийуана.
ШАЙЛАУ ф. Май басыу, семириу. Терт тулик мал семизли*
/
4 )5
гинен шайлаган, Кен даланы еркин есип жайлаган («КД. х. к.»)/
ШАЙМА кел. Еки сезли, уэдесиз, турацсыз.^
ШАЙМАЛАУ ф. 1. Сезин етирикке шыгарыу, сезден тайыу,
турацсыз. 2. Кайтарып айтыу, цайталау.
ШАЙМАЛЬЩ ат. Еки жузлилик, уэдесинде турмаушылыц,
сезинен тайыушылыц. Шаймалыцты цойып, кецес исине кирге*
ни белгисиз. («Кыз. муг.»ж.).
ШАЙМИЙ кел. Умытшац, мийайлан, гешше, кекмий.
ШАЙЛАНЫУ шайнау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙНАМ ат. 1. Шайнауга тийисли зат, нэрсе. 2. Ауыс. Жу~
тым, ауцат, тамац.
ШАЙНАСТЫРЫУ шайнау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙНАСЫУ шайнау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАЙНАТТЫРЫУ Шайнау фейилиниц ерксиз дэрежеси. 1
ШАЙНАТЫУ ф. КанДайда бир затты гуйсетиу, майдалатыу,
унталатыу. Полаттан суулыц шайнатып, 1\ырц жигит кетип ба-
рады (Бердац). *
ШАЙНАУ ф. Тил, тистиц жэрдеми менен ауыздагы затты
майдалау, унаталау, гуйсеу. Ол конфетти шайнады (С. Айний),
ШАЙОТЫ ц. шайпэшек.
ШАЙПАЛТТЫРЫУ шайнау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙПАЛТЫУ ф. Суйыцлыцтыц толып цозгалыуы, кыймыл-
датыуы. Тастырып Эмиудиц сууын шайпалтып, Шайцай бозлар'
шалцып сууды ишип жур (А. Дабылов).
ШАЙПАЛЫСЫУ ф. 1. К035?алысыу, цыймылдасыу. 2. Ауыс
^эрекети, барысы Урыстыц шайпалыспасы басылганша ол гу-
дер узеди (К. Султанов).
ШАЙПАЛЫУ ф. Суйыц заттыц мелшеринен асып кетип цоз-
галыуы. Елат гуйзелип суу ш^палады (К. Султанов).
ШАЙПАУ ф. K°3Fay, кыймылдатыу.
ШАЙПАУШЫ ат. Цозгаушы, кыймылдатыушы.
ШАЙПЭШЕК ат. Бийиклиги 20—30 сантиметр болып есе-
тугын, тури кегис рецли^ сопац жапырацлы есимлик.
ШАЙПУРШ ц. чайпурыш.
ШАЙПУРУШЛЫК ц. чайпурышлыц.
ШАЙТАН ат. I дин. с. Адамларды дин жолынан азгырыу-
ты, жынаятца, цылмысца баслаушы цыялый маклуц жин, ал*
баслы. ^ийлекер шайтан сен, хожа (Коблан). 2. ^ийлекер сум»
♦ Шайтаны сескенбеу—цорыкпау, тартынбау. Эй цыз Мецеш»
шайтаным сескенбейди, сендей цыздан (Эжинияз).
ШАЙТАНДАЙ кел. дин. с. Шайтанга усаган, мегзес, шайтан
сыяцлы, яцлы, тэризли.
ШАЙТАН ЛЫК ат. Кийлекерлик, алдаушылыц. Нэмэрттиц
белгиси кепти, Керсециз шайтанлыц етти (Кунхожа).
ШАЙТАНСЫНЫУ ф. Жадйгейлениу, цийлекерлик етиу.
ШАЙТАНСЫУ ц. шайтансыныу.
ШАЙТАНШЫЛЬЩ' ат. КийлекеРлик> алдаушылыц, жэди-
гейшилик.
496
ШАЙШ6П Ц. шайпэшек.
ШАЙЫК ат. дин. с. 1- Жоцаргы мусылман рууханийлары-
иыц уэкили. К^азы цаллаш шайыцЦуу ислам, нации иззети —•
икрам (Бердац). Мийримсиз шайыцлар сонда бар екен (Бер*
дац). 2. Эулийе, мазар цэм тары сондай басца да орынлардары
зыяратщылардыц садацаларын цабыл етиуши, шыйыцшы»
Ашылган кезлерден цашцан шайыцлар, Отца топырац шашып
жауып шапанын (И. Юсупов).
ШАЙЫ: уш шайы ат. ген. с. Ески ацша бирлиги, тийин.
ШАЙЫЛЫУ шайыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШАЙЫМ: бир шайым ат. Бир адамга жетерлик бир шай*
гандай жарма. '* •
ШАЙЫНДЫ ц. жууынды.
. ШАЙЫСБ1У шайыу II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАЙЫТЫУ шайыу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЙЫР I ат. К^осыц шыгарыушы, жазыушы, цосыцшы.
Шайыр едиц, айтцыл Омар сезицди, Жумганша дуньяда еки
кезицди. (Омар).
ШАЙЫР II. ат. Ериктен, жийдеден цэм басца да мийуе ага*
шынан шыгатурын жабысцац зат, желим.
ШАЙЫРЛЫК ат. Цосыц жазыуга уцыплылыц. Шайырлыц
мийрасдур озиме мениц. (Эжинияз).
ШАЙЫРШЫЛЫК ат. Косыц жазыушылыц, цосыц шыгарыу-
шылыц, цосыц айтыушылыц. Бердацтьщ шайыршылыгы туура-
лы халыц аузында бирталай ацыз-эцгимелер бар (К- Айымбе-
тов) .
ШАЙЫУ I. ф. Уэдесин жутыу, сезинен тайыу, лебизинен
шыцпау, етирик сейлеу. Кешеги айтцан уэдецди, Ертецине сен
шайма («МэспатШа»).
ШАЙЫУ II. ф. 1. Жууыу, тазалау. 2. Атызды цайтадан суу-
рарыу. .
ШАЙЫХ ц. шайыц.
ШАК. I. ат. Муйиз.
ШАК II. ц. дэуир.
ША1^ 1П: шац етиу. ц. шацылдау II.
ША1^А ат. Тереклердиц, улыума есиМликлердиц шацасы».
путарьи Сары шымшыц болайын, Шацацызга цонайын («КК- х.
ц.»). ♦ Кызыл шаца—кишкене жас нэрестениц денеси. Кып-цы-
зыл шаца жас бала> Жыласа да кулген емес (Бердац). Шаца-
шац цызыу—баса-бас, узликсиз. Урыстьщ шаца-шац цызган
гезинде (Бердац).
ШАКАКЛАСЫУ шацацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАКАКЛАТЫУ шацацлау фейилиниц езгелик дэрежеси,
ШАКАКЛАУ ф. Катты кулиу, уа-цацалау. Шацацлап кулген;
• адамлар отырыспалар цурыуды эдет еткен еди (К- Айымбетов).
ШАКАЛА К: Шацалац атыу ф. шацалацлау, шацацлау.
шацалац атып кулгенлери ядына тусти (Ж. Аймурзаев).
32-ЛЬ 497
. • ". •>
ШАКАЛАКЛАУ ф. Катты кулиу, ишек силеси цатыу. Буш
жорип Гулайым шацалацлап куледи («Кырц цыз»).
ШАБАЛАНЫУ шацалау фейилинин, езлик дэрежеси.
ШАКАЛАУ ф. Шаца шыгарыу, бортиу.
ШАКАЛЫ кел' Шагасы бар, шацасы кеп.
ШАК^АЛЫУ ф. Туйилиу, цацалыу. Бираз уацытца шекем ша-
г^алып цалды (Т. Кайыпбергенов).
ШАКАН кел. Касы» кирпйги ац, кек кез адам.
ШАКАП ат. 1. Дэрьяньщ, жаптыц айырылган жери, тарауы,
/тармагы, бир белими. 2. грамм. Сезлердиц лексика-граммати-
'жалыц топары.
ШАКАПЛАНЫУ ф. Тармацланыу, белиниу, белеклениу, та-
<ралыу. . '
ШАКАПША ат. Тарау, тармац, белим, белек. Соньщ бир
шацапшасы Ашамайлы урыуы. (К- Айымбетов).
ШАКАСЫЗ кел: Шацасы жоц, шацага ийе емес.
ШАККАН I Р. Зийрек, зэбердес, шалт. Босан. цэм де шац-
д^анлары, деп сынады Хийуа ханы (Кунхс^жа).
ШАККАН II кел. вткир, тапцыр, епшил.
ШАККАНЛАНЫУ ф. Зэбердеслениу, зийреклениу. Сорпа
.ъкел/генше шаццанланып, цол жууыуга киристи (Б. Бекниязова).
ШАККАНЛАСТЫРТЫУ шаццанланыу фейилиниц ерксйз дэ-
(режеси. \ ' *
ШАККАНЛАСЫУ шаццанланыу фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШАККАНЛАТЫУ шаццанланыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси. z
ШАККАНЛАУ кел. 1. Зэбердеслеу, шэпиклеу, зийреклеу.
2. вткирлеу, епшиллеу, тапцырлау.
ШАККАНЛЫК ат. 1. Зийреклик, зэбердеслик, епшиллик.
2. (Эткирлик, тапцырлыц.
ШАККЫ ат. Жузи сабына цаиырылып цойылатугын пышац-
:тыц тури. 1\олына шаццы алып топылды (К- Айымбетов).
ШАКЛАНЫУ шацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАКЛАС ц. шацлы.
ШАКЛАСТЫРЫУ шацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАКЛАСЫУ шацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАК«ЛАТЫУ шацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАКЛАУ ф. ©лшеу, молшерлеу, шенеу. Бердимурат шацлап
сейле цальщды бил (Бердац).
ШАКЛЫ ат. Муйизли, муйизи бар, шацы бар.
ШАКМАК ат. 1. Торт тэрепи тец зат, шатыраш. 2. Торт му-
йешли тас. 3. Бултлы кунлери таслардыц бир-бирине тийиуинен
лшыгатугын от. Шацмац шагып жауганында жауынлар (X. Сей-
гов).
ШАКМАКЛАНЦУ, шацмацлау фейилиниц езлик дэрежеси/
-498
ШАК^МАК^ЛАСЫУ шакма^лау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШАК^МАК^ЛАТТЫРЫУ ша^ма^лау фейилиниц езгелик дэ-
режеси. j ;
ША^МАК^ЛАТЫУ ша^ма^лау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАК^МАК^ЛАУ ф. 1. Ша^ма^ етир ислеу, ша^мац салыу*,
атана^лау. 2. 1^ауын, гарбыз ^эм тагы бас^аларды жарыу, те-
сиу. 3. Ша^ма^ шагыу, жалтылдау.
ШАК^МАК^ЛАУШЫ ат. 1. Ша^мац салыушы, атанацлау- t
шы. 2. Кауын, гарбыз ^эм тагы бас^аларды жарыушы, тесиу-
ши. ,
ШАК^МА^ЛЫ кел. Кереге кезли, шатырашлы.,
ШАК^МАК^СЫЗ кел. Ша^магы жох, ша^ма^ болмаган.
ШАК^СЫЗ кел. Шакы жох, шацы болмаган, шаада ийе емес.
ШАКДЦА: насбай ша^ша ат. Малдыц муйизинен, шийшеден*.
Хабахтан, агаштан, мыстан исленген насыбай садатугын зат. :
ША1^-ШАК> е. с. Бир заттыц екинши затца тийиуинен шы^-
Хан сес. Шах-шах аламанлар келди, З^эр бир ислер себеп бол-
ды (Бердах).
ШАК^-ШУК^ е. с. Бир заттыц екинши зат^а тах-тух етип ти-
йиуинен пайда болган сес. Шах-шух етип, тац-тух етип талпы-
нады алдына (Ж* Аймурзаев).
ШАКДПЫИТЫУ шакшыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ША^ШЫЙЫУ ф. Биреуге кез айырмай тикленип адырайып
Харау, бежирейиу, тикирейиу.
ШАК^ЫЛДАСЫУ ща^ылдау I, II, фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШАК^ЫЛДАТЫУ ша^ылдау I—II фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ША^ЫЛДАУ I ф. Сезди цатты сейлеу, та^ылдау.
ШАК^ЫЛДАУ II ф. Бир заттыц екйнши зат^а тийип тарсыл-
дауы, тыкылдауы.
ШАК^ЫЛДЫ ат. Ша^ылдаган сес, дауыс, та^ылды.
ШАК^ЫР к. шахырыу. > .
ША^ЫРАУЬЩ кел. Ща^ыргыш, жа^сы ша^ыратугни. Ере-
жеп шацырауьщ газынан айырылды (К. Султанов).
ШАКЫРЛАТЫУ ша^ырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ША^ЫРЛАУ ф. Затлардыц бир-бирине тийиуи, сыбырлау*
ша^ырлау.
ША^ЫРЛЫ ат. Бир заттыц бир-бирине тийиуинен шыэдаЕ :
сес, /Сьщырлы.
ША1{Ь1РТЫЛЫУ ша^ырыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШАГ\ЫРТЫУ ша^ырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ША^ЫРТЫУШЫ ат. Тойга, лазымга, сада^ага, мерекеге
айтыушы адам, хабар етиуши киси.
49&
ШАКЫРЬЩ ат. Усыныс, уран. Жигит цэм цызлар партия-
ныц шацырыгы менен тыцды езлестириуге кетти (Г. Есему-
ратов).
ША^ЫРЫЛЫУ шацырыу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШАК^ЫРЫМ ат. Бир мыц метрге тец узацлыц елшеуи. Терт
лпацырым жерге жеткен цусайды (Т. К^абулов).
ША^ЫРЫС ц. шацырыспа.
ШАКЫРЫСПА ат. 1. ^она^ты бир уйден екинши уйдиц ми-
фэт етиуи. 2. Адамлардыц бирин-бири шацырыуы, мирэт етиуи.
ШАК^ЫРЫСЫУ шацырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
IIIАУЫРЫУ ф. 1. Узацта турган адамды дауыслап ямаса
цол былгап цышцырыу, бацырыу, дауыслау. 2. Мирэт., етиниш
«1иу, усыныс. Мийирбекти кез керген жолдаслары уйине шай
шпиуге щацырды (К>. Айымбетов). Шацырыпбирин-бири, Эжеп-
тэуир оныц тури (Бердац). -
ШАКЫРЫУШЫ ат. Шацырып алыушы, мирэт етиуши. Ораз
жалыцты билим алыута актив шацырыу.шы (Г. Есемуратов).
ШАЛ I ц. Еарры.
ШАЛ II ат. Жун цэм пахта жибинен ермекте тоцылып ис-
ленген тесек, шалша.
ШАЛА I кел. 1. Питпеген, писпеген. Бул ис еле шала екен
(К- Эуезов). 2. Жетилиспеген, толыспаган, жаны енбеген, оян-
Фаган, тирилмеген, цыймылдамаган. Шала тууылган бала.
ШАЛА II ат. Толыц жанып питпеген отын, жанып болмаган
агаш, куйик* Бэлки ол пысцып жанган шала болар, маган сал-
<са—лауласын,*гыжлаган шоц болсын (6. Хожаниязов).
ШАЛАБАИ кел. Алагайым, жалцау. Бир сол ма, шалагай
йс кепгой, оны тежеп женге салыуга уацыт жоц (А. Оразов).,
ШАЛАЕАЙЛАНЫУ ф. Алагайымланыу, жалцауланыу.
ШАЛАБАЙЛЫК ат. Алагайымлыц, жалцаулыц. Тэртиби
жоц уллы цыйцыу. Шалагайлыц болган екен (С. Нурымбетов).
ШАЛАБАИШЫЛЫК К- шалагайлыц. ,
ШАЛАЛЫ1\ ат. Алагайымлыц, жалцаулыц, былагайлЫц.
ШАЛАН, ат. Суудыц астында есетугын есимликтиц тури.
Сууда шалац барлыгы керинип жатыр (К- Досанов).
ШАЛАЦЛЫК ат. Шалацлы жер, шалацы кеп, тыгыз болып
йскен жери. Эсиресе шешек атцан шалацлыцлар цол былгап
спауыргандай болды (Ж. Аймурзаев).
ШАЛАЦСЫЗ кел. Шалацы жоц, шалац еспеген, шалац бол-
аиаган.
ШАЛАОКПЕ: шалаекпе болыу ф. Жудэ шаршау, болдырыу,
царыу.
ШАЛАП ат. Айран ямаса цатыцца суу цосып араластырыл-
•ган ишимлиК. Жау цылышын сууырыпты цынаптан, Елим жу*
да болды айран шалаптан («1^ырц цыз»).
‘ ШАЛБАР ат. Адамлар кебинесе ер адамлар кийетугын ба-
лацлы кийим. Кец кабинеттиц ишинде он цолын шалбарыныц
кисесине тыгын арман-берман гезип журди (А. Бекимбетов).
4)0
ШАЛБАРЛЫ кел. Шалбары бар, шалбар кийген.
ШАЛБАРСЫЗ кел. Шалбары жоц, шалбар киймеген.
ШАЛБАРШАЦ кел. Шалбарлы, шалбар кийген.
ШАЛРАИ I ат. Кийимниц теменги жагы, етеги. Шекпенниц
шалгайын ийинге салып, Биреу керерме деп бэрцэ тай салып?
(Кунхожа). .
ШАЛРАЙ II Р. 1. Бир шет, узац, алые. 2. Ауыс, жацын, тэ-
бия. Дуйсенбай, Шаниязжанды сениц уйице жибермекши едим-
дары, Кутлымуратжанга бир нэуийе шалгйй гой, Зарипжаннан-
айтып жиберейин деп отыр едим (Т. кайыпбергенов).
ШАЛРАЙЫРАК кел. К^ыярац, шетирец, алысырац, узагырац.
ШАЛРАМ ат. Гешир цэм турпи сыяцлы овощ есимликлери-
ниц бир тури. Капуста, помидор, цыяр, картоф, пияз, геширг.
шалрам, палауцабац, цауын дегенниц цэр тури бар (Н. Дэуца-
раев).
ШАЛГАМДАЙ кел. Шалрамга усаган, мегзес, шалгащ сы*
яцлы, яцлы тэризли.
ШАЛРАЯКЛАУ ф. 1. Арман-берман аунау, тарбаяцлау..
2. Урыс шыгарыу. Ауыс. шатац, мэлел шыгарыу. Сен маган*
цассац деп шалгаяцлап, цеккилик цылайын деди (К- Ирманов).
ШАЛГЫ ат. Орацца усаган узын агашца сапланган еткир^
жузли кеп шабатугын ауыл хожалыц цуралы. .©ткен бэцэр
дневникте, Шалгы орацтай гилец бес (Т. Сейтжанов),
ШАЛРЫЗДЫРЫУ шалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЛРЫЛЬ! кел. шалгысы бар, шалгыга ийе.
ШАЛРЫН кел. Калы*1 отлацлы жер, отлы жёр. Кец салальг
даланы сулыу сэнге белеткен шалгын ееймликлер зейницди*
ашады (Ж. Аймурзаев)., \
ШАЛРЫСЫЗ кел. Шалгысы жоц, шалгыга ийе емес.
ШАЛРЫШ ат. Хаял-КызлаРДыН басына тартатугын терт му-
йешли орамал, шаршы. Дектор шалгышты алып дэрилей бас-
лаганда, тислерин шацырлатты («Сов.цц.» г.). Ораган жу»
* шалгышы да, постыны да жоц (©. Хожаниязов).
ШАЛДЫРТТЫРТЫУ шалыу фейилиниц ерксйз дэрежеси.,
ШАЛДЫРТЫУ шалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЛДЫРЫУ шалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЛДЫУАР ат. Уй-жайдыц сыртынан цэр турли затлар
менен исленген улкен цора.
ШАЛЖАКЛАУ ц. шалжацлау.
ШАЛЖАЦЛАНЫУ шалжацлау фейилиниц езлик дэрежеси..
ШАЛЖАН.ЛАСЫУ шалжацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШАЛЖАНЛАТТЫРТЫУ шалжацлау фейилиниц ерксйз дэ*
режеси.
ШАЛЖАЦЛАУ ф. 1. Мардыйыу, гэрдийиу. 2. Еркелеу, мэ '
сириу. Шадлыгымнан шалжацлап мудам, Жер. бетинде жургиг
келеди («Эмиу гуллери» т.).
ШАЛЖЫЙЫУ ц. шалжацлау.
501
.... -о
ШАЛКД р. Бет алдын, кекирек алдын жоцарыга царай, кок-
ке, аспанга, тебеге царатып, арца менен жатыу жагдайы.
ШАЛКАРЫРАК кел. Дузиу, шалцацлау.
ШАЛТАЙ ф. 1. Кекирек алдын, басты артца царай цайцай-
тыу. 2. Ауыс. Гэрдийиу, пацсыу.
ШАЛК^АЙТЫУ шалцайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАЛКАЙЫСЫУ шалцайыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШАЛКАЙЫУ ф. Ариага царап таслап отырыу, кекиректи
жерип отырыу. Аунап жатып жонышцалыцта шалцайып (И.
Юсупов)!
ШАЛКАК кел. 1. Артца царай ауыцлау, артца царай цайцы-
лау. 2. Артца басым, шуйелме.
ШАЛКЫЛАНЫУ шалцацлау фейилинин езлик дэрежеси.
ШАЛКАКЛАУ ф. Арцага царай ауыцлау, артца царай цай-
.цылау.
ШАЛ КАР ат. 1. Улкен кец жазыц, ашыцлыц. 2. Жайылып
жатцан суу. Шалцар айдыныннан езге туси бар, Сайран етеем
жеулимниц хошы бар (К. Султанов).
ШАЛК^Ы ц. шалцыу.
ШАЛК^ЫСЫУ шалцыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШАЛКЫТТЫРТЫУ шалцыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ШАЛКЫТЫУ шалцыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ПЬАЛКЫУ ф. Г. Байлыцтыц арцасында кеулине не келсе со-
ны ислеу, марапатланыу, асып-тасыу, годдаслау, кеуилдиц оси*
уи. Киси жумсап, пайдаланып шалцыган, Майдай жагып су-
йеклери балцыган (Омар). Шалцы кеуил иште дэрт цалмасын«
Бул да,булбил гулдей гулге цатнасын (Т. Сейтжанов). 2. Дэу-
ран суриу, кеуилли тиришилик етиу, йошланыу.
ШАЛМА: шалма царма ат. Жууери унды балыц сорпага ша-
' • лыу арцалы исленген царма быламыц. Уйге келсе сууыц сорып
.цабагы, Кеспеде жоц шалма царма тамагы (К. Султанов).
ШАЛП I: шалп етиу ф. Суудыц шалп-шалп етип сес шыга-
рыуы.
ШАЛП II: шалп еттирмеу ф. Билдирмеу, сездирмеу. Арзыу
'билдирместен, цэтте сууды шалп еттирместен каналга тусти
ДЖ. Аймурзаев). *
ШАЛПЫЛДАТЫУ шалпылдау фейилинин езгелик дэреже-
си.
ШАЛПЫЛДАУ ф. 1. Толцынныц жагага келип урыуынан
шыццан сес. 2. К03ралыУ, шашырау, шайпалыу. Эмиудэрьяныц
толцынынын бауырында шалпылдап аргы жагага царай жуз-
_ди (Т. Кайыпбергенов). Адамнын шалпылдауы еситилди
Ч(С. Айний). '
ШАЛТ р. Тез, жылдам, шаццан. Себеби цэрбир тапсырманы
жуйдим-жандым, шалтлыц пенен ислеуге тырысады (Т. Кайып-
/ бергенов).
ШАЛТЛАСЫУ ц. шаццанласыу.
ШАЛТЛЫК К* шаццанлыц.
{502
ШАЛШЬЩ ат. Бир жерде жыйналып турган суу. К^аза са-
лил шалшыцца, Жумыс цылып кеп пенен (Жийен жырау).
ШАЛЫ ц. салы.
ШАЛЫЕЫУ ф. 1. Дизесинен куши кетип шаршау, екпесвг
ешиу, талцысыу, болдырыу. Гуман болды жан сацлау, Кыя шел-,
де шалыцтыц (Жийен жырау). 2. Жалыгыу.
ШАЛЫК^АН кел. Шаршаган, болдырган, талыцсыган.
г ШАЛЫКДЫРЫУ шалыгыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
ШАЛЫМ: Бир шалым ат. Бир шалгандай азыкем ун. Ауыс.
Шабыслы, журисли. .
ШАЛЫМЛЫ кел К^ой жорга емес шалымлы, К^улашлап ке*
рип цен басты (А. Дабылов). ,
ШАЛЫНЫУ шалыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАЛЫС ат. ХенеР> усыл, эмел. Он терт урыу—ар-намыслыг
Кориц исиниц шалысын (Бердац).
ШАЛЫСЫУ шалыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАЛЫТЫУ шалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАЛЫУ ф. 1. Шертиу, тартыу. К4обызымды цолга алып^
Кайгылы нама шаламан («КК-ПОЭЗ- ант.»). 2. Бауызлау, сойыу,
кесиу. 3. Байлауf туйиу. Бектергини бекитип, Данжыгалар ша-
лынды («КырЦ цыз»).
ШАМ ат. КататУРЫН майдыц ортасына пилик салып ислен-
ген таяц сыяцлы шыра, жарыц бериуши зат. Хеш жерде жаныу*
лы турган шам жоц, бул цыздыц сулыулыгы жайды да кундиз-
гидей етип турган екен (К- Айымбетов). Гэуцардай шамдъг
жаЦцанда, Кеткениц цайтып келер ме (Бердац).
ШАМА ат. 1. Заттыц келеми, белгили мелшери. 2. Мугдар
елшем. Шама менен 6—7 де болса керек (О. Хожаниязов). Олт .
цэзир отыз жаслар шамасында (А. Бекимбетов). 3. Адам бо-
йындагы куш-цууат. Мениц де шамам беп-белгили (О. Айжа-
нов). КаРсы шыгыуга шама жоц. Тийеди келип эжел оц (Бер-
дац). ♦ Шама шарцы-жагдайы, цалы. Шама шарцыма царамас-
тан дэрцал атыз бетке барып, Мийирханды сорадым (О. Хожа-
ниязов).
ШАМАДАН кел. Дусмал/^ан, ойдан, ядтан шама менен айт-
цанда. Егис жери жетип жатыр шамадан, Тоцсан мыцнан асла-
мырац гектарга (Т. Сейтжанов).
ШАМАЛ ц. самал.
ШАМА Л ДАЙ ц. самалдай.
ШАМАЛАНЫУ шамалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАМАЛАСЫУ I шамалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
; ШАМАЛАСЫУ II ф. 1. Белгили бир дийдилеген жерге жа-
цынласыу, келиу, жетисиу. 2. Жацынлау, бейимлесиу. Тац атыу-
га шамаласты, Кун шыгыуга жацынласты (Бердац). Жасы
елиуге шамаласцан, урыуы цыят, ецгезердей цол-аягы узын
киси (К. Султанов).
ШАМАЛЛАТТЫРТЫУ шамалау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ж
I
ШАМАЛАТЫУ шамалау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАМАЛАУ <!• Бир нэрсениц молшерин белгилеу, болжаулауе
Мениц шамалауымша апам дурыс ислеш атыр (Т. Р^айыпберге-
нов). Жацсыныц барсац цасына, Айтар сезин шамалар (Бер-
дац). ,
ШАМАЛЛАУ I ц. аязлау.
ШАМАЛЛАУ II ц. майдан л ау.
ШАМАЛЫ к. с. А^гантай, ебиндей, азмаз. ...балки оныц
пайдасы шамалы (0. Хожаниязов).
ШАМАСЫ к. с. 1. М^лшери, мугдары. Дийханлардыц дэс-
лепки дуркини цыслаудьщ жары жолына жеткен шамасында
жалац аяц бир бала цырманга шауып келди (К. Султанов).
:2. Куш, цууат, дэрман. Ендиги сезлерин айтыуга шамасы бол-
мады (К- Аралбаев). Шамасы келмеу—куши, цууаты келмеу.
Усыны айтты да, ауын жыйыуга шамасы келмей кроваттан
жерге царай бойын таслады (0. Айжанов).
ШАМАСЫЗ кел. 1. Мугдарсыз, мелшерсиз, елшемсиз. 2. Куш-
сйз, цэлсиз.
ШАМБЫРЛАНЫУ шамбырлау фейилиниц. езлик дэрежеси.
ШАМБЫРЛАСЫУ шамбырлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШАМБЫРЛАТТЫРЫУ шамбырлау фейилинин ерксйз дэ-
^режеси.
, ШАМБЫРЛАТЫУ шамбырлау фейилиниц езгелик дэрежеси/
ШАМБЫРЛАУ ф. Суйыцлыцтан шыццан сес. ... койлардыц
гцэммеси сууга шамбырласа тусти.
ШАМДАЙ кел. шам сыяцлы, тэризли, яцлы, шамга усаган.
ШАМЛАНЫУ ф/Ашыуланыу, тулланыу, шоршыу. Сен оныц
айтцанына шамланбай-ац цой («КД. р. с.»).
ШАМПАН ат. Жузимнен ашытылып исленген ишимлик.
Xypмет те шампанда, цызылда,... (Б. Исмайлов).
ШАМШИКДМАР ат. Кун цэм айга уцсас, мегзес. Шамши-
цамардур жузлери (Бердац).
ШАМ-ШЫРАК^ ат.1, Жарыц цэм нур беретугын тас, жацтар-
тыушы. 2. Ауыс. Халыща жацсылыц етиуши, бахыт бериуши.
Халыцтыц жигербенти шам-шырагы. Уатанга жау келтир.мес
жас цырагы (С/Нурымбетов).
ШАМЫРК^АНЫУ ф. Ашыуланыу, цэцэрлениу, цатыуланыу»
втемурат бул сорауга шамырцанып жууап цайтарды (К. Сул-
танов) .
ШАНА ат. К^ардыц, муздыц устинде жук тасыуга цэм адам-
лардыц миниуине арналып исленген цурал. Алыслардан4 ат жек-
кен шаналар, лыжа теуип журген адамлар, царауытып керине-
ди («Эмиудэрья» ж.).
ШАНАДАЙ кел. Шана сыяцлы, шанага усаган.
ШАНАК^ ат. 1. 1^ауын, гарбыз, асцабац, палауцабац, сууца-
бац тухымларын егиу ушын царыцтыц бойынан исленген орын.
Шанацларга туцым салынды ма екен; кезден бир цатар еткер
504
(К- Айымбетов). 2. Ауыс. Орын, уя. О неси?-—деп Муширипти^
кезлери шанагынан шыгып кетти (К. Султанов).
ШАНАКЛЫ кел. Шанац исленген, шанагы бар.
ШАНАКСЫЗ кел. Шанагы жоц, шанац исленбеген.
ШАНАК^ТАИ кел. 1. Шанац сыяцлы, шанацца усаган. 2«
Ауыс. Дурыс, дуппа-дурыс, нац.
ШАНАЛЫ кел. Шанасы бар, шанага ийе.
, ШАНАСЫЗ кел. Шанасы жоц, шанасы болмаган. шанага
ийе емес.
ШАНАШ ат. Ешкиниц терисинен питеу етип ун, сок, тагы
басца затларды салыу ушын сондай-ац цымыз сыяцлы суйыц-
лыцларды цуйыуга арналып исленген ыдыс. Ким сени айырар
сыпыра шанаштан, ©лтир кок ийтицди, Дуйсен цандекти (Эжи-
пияз). Бир куни шанаштагы, сыпырадагы унньщ соцын цагып
ишйп, эбден тарыццаннан соц апам Сырыдобет байдьщ уйине
барыпты (К. Султанов).
ШАНДЫР ат. Еттиц тарамысланган цатты жери, сицир.
ШАНДЫРЛЫ кел. Шандыры бар, шандыры коп.
ШАНДЫРСЫЗ кел. Шандыры жоц, шандыры болмаган.
ШАНДЫУ ф. Жип пенен, цайыс пенен орап таслау, байлау
тацыу. Кец кекиреги менен кец цурсагын былгары алтын та-
ралгы цайыс пенен шандып байлаган (К. Султанов).
ШАНДЫУЛЫ кел. Байлаулы, тацыулы.
ШАНДЫУСЫЗ кел. Байлаусыз, тацыусыз.
ШАНШЫЛЫУ шаншыу I фейилинин езлик дэрежеси.
ШАНШЫУ I ат. Кебинесе сууыц самал тийиу арцалы пайда
'болган, иши бурып ауыратугын ауырыу,'иле. Ауырыуым асцын-
лады ем кермей, Жаным цатты шаншып отыр шецгелдей (Т. Жу-
мамуратов).
ШАНШЫУ II ф. Ушы еткир зат пенен бир нэрсени туйреу,
сугыу. Маган жолдас болган еди мынау, Шанышты жерге гарш
еткизип цанжарын (И. Юсупов). Мэрт жигит кирсе сауашца,
Оныц шаншып, бесин гезлер («КК- х- Ц-»)
ШАНШЫУЛАНЫУ шаншыулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАНШЫУЛАТЫУ шаншыулау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШАНШЫУЛАУ ф. КЭР жердин шаншып (цыдырып) ауы-
рыуы, илелеу, буриу, иле тутыу. Кеше атым неге турмайды де-
сем шаншыулаган екен (К- Айымбетов)..
ШАНЫШКЫ ат. Балыц, цоян цэм цыргауыл аулайтугын уш
темир тисли цэм сабы бар цурал. Туске шекем шанышцы мейен
балыц аулаймыз («Жеткиншек» г.)
ШАНЫШКЫДАЙ кел. Шанышцы сыяцлы, шанышцыга уса-
ган.
ШАНЫШКЫЛАУ ф. 1. Шанышцы менен урыу, туйреу, шан-
шыу. 2. Ауыс. Катты айтыу, туйреу. Жыландай суумацлаган
мына пэтиуасыз сезлер журегимди шанышцылап*, жаман куй-
дирди (К. Султанов).
505
ШАНЫШК^ЫЛАУШЫ ат. Шанышцы менен шаншыушы,
туйреуши.
ШАНЫШЫУ ф. Туйреу, тыгыу.
ШАЦ ат. Аслан кецислигинде ямаса бир нэрсениц устинде
болатугын цургац адайда тозац, топырац. Ала думай этираптан
шац ушар, Куни-туни жаца арцан тоц цусар (Т, Сейтжанов).
ШАЦАРАК ат. 1. КаРа уйдиц ууыцларын бириктирип услал
туратугын тогыннан исленген децгелек шецбер. Шацарацтан
басца жерден цешцандай самал киретугын емес (Т. К^айыпбер-
генов). 2. Ауыс. Хожалыц, уй, семья. Тацсыр телеуге кеширме*
си жоц шацырацлар цэйтеди (К. Султанов). .
ШАЦАРА^ТАЙ кел. Шацарац сыяцлы, шацарацца усаган.
ШАЦРАЛАК ат. 1. Мийуе жемисиниц ишки донеси. 2. Дэне-
ниц сыртцы цабыршагы. Пахталары жаца гана терилип ашыл-
ран шацгалацлардыц ханалары кунге царап жайылып турды
(Т. Нэжимов).
ШАЦРАЛАКДАЙ кел. Шацгалац сыяцлы, шацгалацца уса*
ран.
ШАЦРЫРЛАТЫУ ц. шыцгырлатыу.
ШАЦРЫРЛАУ ц. шыцгырлау.
ШАН.РЫТ ат, Бир нэрсениц журиуинен жерден кетерилген
тозац, шац. Алыстан шацгыт керинди, Шайцалган турмыс жор*
расы (Б. К^айыпназаров).
ЩАНРЫТЫУ ф. Боз жердиц шацыныц кетерилиуи, тозац-
ланыуы, бурцасланыуы. Жатыр дала бозга денип шацгытып,
Жели осип цацбацларын цацгытып (Т. Сейтжанов). Бир маши-
на жолдыц устин шацгытып, Кец далага жуйриклигин ацлат-
ты (Т. Сейтжанов). ♦ Шац жутыу—азапланыу, жэбир кериу.
Бул азамат.талай барып бул жерге, Иши куйип цайтцан иси
шац жутып (Т. Сейтжанов).
ШАЦРЫУ ф. Тозацгыу, бурцыу.
ШАН.ДАЙ кел: Шац сыяцлы, шацга усаган.
ШАН.К: шанц етиу ф. Цатты бацырып сейлеу. Эметтиц да*
^ысы шацц етти (0. Айжанов).
ТПАЦКАЙ: шаццай тус ат. Туски уацыт, мезгил, тал тус.
ШАНДЫЛДАСЫУ шаццылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси. .
ШАНКЫЛДАТЫУ шаццылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАН.КЫЛДАУ ф. Жагымсыз дауыс шыгарыу, сейлеу, ба-
цырыу. Шаццылдап шагалалар, Жацлатып кек Аралды (Т. Сейт-f
жанов). 1
ШАНКЫЛДАУШЫ кел. шэцкилдеуши, бацырыушы.
ШАЦЛАК^ ат. Жаздагы маллардыц жататугын орны. Са-
цыулар ауылыныц пада-пада малый, цора цойын, цой-ешкисин
жасауыллар шацлацты толтырып шацгытып айдатты (К. Сул-
танов). Шацлацта шыбынлап жатырган маллар басын кетерищ
«одырайып царайды (К. Султанов).
ШАН.ЛАНДЫРЫУ шацлатыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
«... . '
ж
. ШАЦЛАНЫУ шацлатыу фейилиниц езлик дэрежеси.
-ШАЦЛАТТЫРЫУ шацлатыу фейилиниц ерксйз дэрежеси*
; ШАЦЛАТЫУ ф. бсимликлердиц аталыц урыгы менен ана-
.дыц урыгыныц араласыуы, шагылысыуы. Шацлатыу ушын 1 га
Зкерге 40 кг уулы дэри керек (Э. Жэлменов).
ШАЦЯЫ кел. Топырацтыц тозацгып аспанга шыгып атыр-
тан жери, шацы.
ШДЦЛЫК.ат. Шацгытып атырган орын,\шацлы тозацгыган
жер.
, ШАЦСЫЗ кел. шацы жоц, шац болмаган жер.
ШАЦ-ТОЗАЦ ат. Топырацтыц шацгытцан майда болеклери.
Касындагы жас баланыц кези шац-тозацга толды (Сейтов).
ШАЦ-ТОПЫРАК ат. Топырац аралас шац.
ШАП ц. шабыу.
ШАПААТ ат. 1. Рацим, мийрим. 2. Муриубет, сыйласыц. Ий-
шанда шапаат цалмады, Сонда да гули солмады (Бердац).
ШАПАК ат. Кунниц шыгыу ямаса батар уацтындагы цызыл
ашыц .сэулеси. Шыгыс беттен таргыл нурын таратты, Тац ша-
лагы шыгар кунди хабарлай (Т. Сейтжанов).
ШАПАЛАК ат. КОЛАЫИ бармакларыныц тутасцан жериниц
ишки жагы, алацан. Мэ, саган нан деп уйдиц ийеси баланыц
шекесине шапалац пенен жандырып жиберди (К- Досанов).'
ШАПАЛА1\ЛАУ ф. 1. Шарпылдатып цолды бир-бирине урыу,
шаппатлау. 2. Шапалац пенен урыу.
ШАПАН ат. врмекте токылган цэм турли гезлеме материал-
лардан ишине пахта салып тигилген узын сырткы кийим. Бети-
не цатып цалган шацды шапаныныц шалгайы менен сыпырды
(М. Айбек). Метер турып сез баслады, Лэтте шапанын услады
^Бердац). -
ШАПАНЛЫ кел. Шапаны бар, шапан кийген.
ШАПАНСЫЗ кел. шапаны жоц, шапан киймегеи.
ШАПКА ц. кепка
• ШАПКАЛЫ ц. кепкалы
ШАПКАСЫЗ ц. кепкасыз
ШАПКЫ I ц. шабыс
ШАПКЫ II ц. балта
ШАПКЫЛАНЫУ шапцылау фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШАПКЫЛАСЫУ шапцылау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАПКЫЛАТТЫРЫУ шапцылау фейилиниц езгелик дэре-
жеси. Ъ
ШАПЦЫЛАУ ф. 1. Тыныш таппай жууырыу, шабыу, жор-
Тыу, зыр жууырыу. Зыр жууырып анда-мында шапцылап жур
(М. Дэрибаев). 2. Ойнацлау, ойнацшыу.
ШАПКЫНШЫЛЫК ат. Басцыншылыц, талаушылыц.
ШАПКЫР кел. Жуйрик, шапцыш. Ацбоз ат, ацбоз ат, шап'.
а^ыр ацбоз ат («КД-Х- К-^)-
ШАПКЫШ ц. шапцыр. ,
ШАППАТ ат. Бармацлардыц тутасцан жериниц ишки жа-
507
гы, алацан, шапалац. Бала цаймыгьш кейин шегине бергенде,
жасауыл жагына шаппат пенен салыпужиберди (К< Султанов).
Коде цэуметин куйеудиц цалтасына салып жиберди, усыган
ушеуи шаппат урысты (К. Султанов).
ШАППАТЛАНЫУ шаппатлау фейилиниц белгисиз дэре-
жеси.
ШАППАТЛАСЬ^У шаппатлау фейилинин шериклик дэреже-
си.
ШАППАТЛАТТЫРТЫУ шаппатлау фейилиниц ерксиз дэ-
режеси.
ШАППАТЛАТЫУ шаппатлау* фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАППАТЛАУ ф. 1. К0ЛДы бир-бирине урыу, шапалаклау.
Оны цатты цол шаппатлаулар менен узатып салды (Эмиудэрья»
ж.). 2. Бир нэрсени цол менен урыу.
ШАППАТЛАУШЫ ат. Урыушы, шапал ацлау шы.
ШАППАТТАЙ кел. Киши, кишкене, кишкентай. Шаппаттай
баланыц бийлик етип турранына, Мушириптиц ажары бирден
салцын тартты (К. Султанов).
ШАПТЫРЫУ шабыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАП-ША1\ кел. влшегендей дал келиу, ылайыцлы, жара-
Сыклы, цуйып цойгандай.
ШАПШАН. р. Тез, жылдам шыйрац. Мэтен шапшацлау жу-
рип катарга еристи (К^. Айымбетов).
ШАПШАЦЛЬЩ ат. Жылдамлыц, тезлик, шыйрацлыц.
ШАПШЫ ат. К°йдыц жунинен турли-турли кийиз цэм те*
киймет басыушы. Ертец шапшыны шацыртып, кийиз бастыра-
ман (К. Айымбетов).
ШАПШЫНМУ шапшыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАПШЫСЫУ шапшыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАПШЫТТЫРТЫУ шапшыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ШАПШЫТЫУ шапшыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАПШЫУ ф. 1. Атлыгыу, секириу. Шапшьиан балыц суу
шашар, Бугаи мерген ушырасар (9. Шамуратов). 2. Ауыс. Цор-
цыу, сескениу, цаулырыу. Жигит журеги. мойнына'цурыц тускен
асаудай. туулап шапшыйды (К. Султанов). 3. Ауыс. Цууаныу,
йошланыу.
ШАПЫРАШЛАНЫУ шапырашлау фейилиниц езлик дэре-
жеси.
ШАПЫРАШЛАУ ф. Айцастырып услау, айцастырыу.
ШАПЫРЛАНЫУ шапырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАПЫРЛАСЫУ шапырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
111АПЫРЛАТЫУ шапырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАПЫРЛАУ ф. Суйыцлыцты цозгау, цэрекетке келтириу,
цозрау.
ШАР I. ат. 6з диаметриниц айнасында (дегерегинде) айна-
лыудан пайда болатугын геометриялык дене, децгелек. ♦ Жер
шары—цауа шары. Нэзерин Дийуалдагы жер шарыныц карта?
сына тигип турды (А. Бекимбетов).
508 . .. .
ШАР Пат. Пышац, балта тары басца да уй буйымларыныц
жузин шыгаратугын цасыл тас. Данжар жузи кетилди, Шар
менен жузи жетилди («Доблан»). »
ШАРА ат. 1. Жаза, илаж. Сейтип мени оцыута жибермей-
тугын болса оган шара коретугыны женинде цатты тапсырды
(Т. кайыпбергенов). 2. Мумкиншилик, имканият. ♦. Шара кв*
риу—жазалау, айыплау. Шара кврип тартцызыуды жууапца
(Б. Исмайлов).
ШАРАЙНА ат. Улкен децгелек айгна. Сонша елаттан таныс*
ларымныц уйинде бир де шырайна жоц екен (Ж. Аймурзаев)'.
ШАРАП ат. Кызыл тусли, ашшы дэмли ишимлик, вино'. Иш-
пей шарап ишпей афран, , Ацлы-цууышым лал болады (Эжи-,
нияз). Жазийрада шоллемеген, Шараптыц цэдирин билмес
ДА. Дабылов). • •,
ШАРАПТАЙ кел. Шарап сыяцлы, шарапца усаган.
ШАРАПАТ ат. Биреуге исленген жацсылыц, мумкиншилик.
Уллы Ленин шарапаты, Менин, бундай жетилгеним (Д. Дасы-
мов). Батырга шарапат, Сыпайыга сиясат («Доблан»),
ШАРАПАТЛЫ кел. Кецпейил, мийримли, жацсылыц етиу*
ши. Ханымыз илацййда кецпейил, шарапатлы адам (Т. Кайып-
бергенов).
ШАРАСЫЗ кел. Шарасы жоц, илажсыз.
ШАРБАЗАР ат. Базардыц ортасы, иши. Баланыц есине ага*
сы менен Доцыратца барганда шарбазарда ойнаган бир масца-
рапаз тусип, кулип жиберди (К. Султанов).
ШАРБАД ат. 1. Цамыстан, жыцгылдан ямаса ылайдан са-
лынган усти ашыц’ цора. 2. Базар кунлери ауылдан келген адам-
лардыц коликлерин байлап дем алатугын жери. Бир шарбац
торине жацынлап барса, Шырлап жылап, бир цыз дауысы шы*
гар (Э. Шамуратов).
ШАРБАДЛАУ ф. Шарбац ислеу, таярлау, согыу.
ШАРБАДЛЫ кел. Шарбагы бар, шарбацца ийе. Ч
ШАРБАДСЫЗ кел. Шарбагы жоц, шарбацца ийе емес.
ШАРБАДТАЙ кел. Шарбацца усаган, сыяцлы.
ШАРБАДШЫ ат. Далалы жерде шарбацца цараушы, шар-
бацтыц ийеси, багыушы. Шарбацшы жол азыцца тацан таяр-
латты (Т. Дайыпбергенов).
ШАРБАЯ кел. 1. Бийцая, шатац, тентек. 2. Ауыс. Уриу, шау-
лау. Тилинди тарт ацылсыз шарбая, Суйгеницди саган керсе*
темен (А. Бекимбетов). Дэтте, шарбая ийтлери де урмейди
(Т. Дайыпбергенов).
ШАРБАЯЛАНЫУ ф. Шатацлыц, тентеклик етиу, бийхаяла-
ныу.
ШАРБАЯЛЫД ат. 1. Дийлекерлик, жууцалыц. Дэлпи шар-
баяшылыц етип Есимнин бет-аузын тырнап жата цалды (9. Ша<
Муратов). 2; Бийцаяшылыц, шатацлыц.
ШАРБЫ. шарбы май ат. Малдыц ишки майы; царынныц
509
сыртында туратугын май. Шарбы майдай сийрек кек булт хе-
ши п баратыргандай (Ж. Аймурзаев).
IIIAPFA кел. Келте, тырыс, арыц. Ау салсац келице балыц.
туспейди, Тамагым аш шарра бойым еспейди (0теш). Суусыа
iiiapFa болып цалган жууерилёри оган соцгы етиниш тилегин
айтып тургандай керинди (К- Досанов).
ШАРБАЛАНЫУ ф. Турмыстыц теменлигинен бойы еспей ца-
лыу.
ШАРРАЛЫД ат. Келтелик, тырыслыц, арыцлыц.
ШАРДЭРЕ ат. Жайдыц устине шепкер сыяцлы агаштан са-
лынган шертек. Теменде кец алап, ал оннан ары, Агаш шардэ-
ре, элцауа жайлары (И. Юсупов). Алыстан Дэстегулдин шар-
дэреси керинди (Ц. Айымбедой).
ШАРКИТАП ат. дин. с. Терт китап: мусылманшылыцтыц
парызы тууралы айтылатугын цагыйда жазылган китап. Шар-
китаптан тура цаштым, Науайыдан сауат аштым (Бердац). Ол:
эйтеуир сеннен кеп билемен, оцыган 5 эптуйек; цуран, супал-
лияр, шаркитапты билемен деди (Э. Шамуратов).
ШАРК>: шарц урыу ф. цалласлау, йошланыу. Шарцыпэлек-*
кетсе бир кун шарц урып (Омар).
ШАР^АНА ат. Жипек сабацтан шыйратылып исленетугын
Дуутардыц тары. Жуп тары бар шарцанадан шыйралга^, Бул-
биллер тургандай ышцьщда сайрап (С. Нурымбетов). Агаш
дуутар, цос шарцаналы, Он терт перде, тогыз саусац (И. Юсу-
пов).
ШАРДЫПЭЛЕК ат. 1. Аспан, цауа. Жом болыпты адам лек-
лек, Айданып жур шарцыпэлек (Бердац). 2.ген. с. Тэгдир,
мацлай, пешана. Шарцыпэлек — кетсе бир кун шарц урып
(Омар).
ШАРКЫРАУЫК ат. Жайдыц айна цэм цапы орынлары-
ныц жоцарысына салынатугын арнаулы агаш.
ШАРЛАНЫУ шарлау 1—II. фейилинин белгисиз дэрежеси. ,
ШАРЛАСЫУ шарлау I—II фейилинин. шериклик дэрежесш
ШАРЛАТТЫРТЫУ шарлау I—II фейилинин. ерксйз дэре-
жеси.
ШАРЛАТЫУ шарлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАРЛАУ I ф. l.-Кеп жерди аралап гезиу, цыдырыу: Елим
айтса цабылды, Мэртлерим кекте жур шарлап (К. Султанов).
2. Ауыс. Кез бенен царау, бацлау. Кез астынан Оразгулдин жу-
зин шарлап цояды (Ж- Аймурзаев).
ШАРЛАУ II ф. Буйымларды шар тасца цайрау, егеу. Кы*
лышларды шарлау дэрцал, Мылтыцлар да турсын тац (Й. ЮсуС
пов). х
ШАРЛЬ! кел. Шары бар, шарга ийе.
ШАРМА-ШАР Р. Тецбе-тец, теппе тец.
ШАРП: шарп етиу. ф. Бир нэрсениц басца бир затца бирден
тийиу и.
610
ШАРПЫЛДАТТЫРЫУ шарпылдау фейилинин езгелик дэ«
режеси.
ШАРПЫЛДАТЫУ шарпылдау фейилиниц езгелик дэре*
жеси.
ШАРПЫЛДАУ ф. Бир заттыц екинши бир затца тийиуи,
шайпалыуы. Омырауга шарпылдап, Кэр бир майдан жерлерде
Д«Коблан»).
ШАРПЫТЫУ шарпыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАРПЫУ ф. Оттыц жалыныныц куйдириуи, жалын шалы-
уы. Жалынлар шарпып тийеди, К^ап-цара гана насыпа («КЫРЦ
цыз»). Шарпыган жалынныц отында журип, Жауызга оцатты
Ильяныц улы («К^ыз. муг.» ж.).
ШАРТ ц. шэрт.
ШАРТАРАШ ц. шаштэрез.
ШАРТЭРЕП ат. Айнала дегерек, этирап, дуньяныц терт
тэрепи. Шартэрептен келсе мийман кутпеге, Эуелха жигитке
уммет цал керек (Эжинияз). Колын сермеп. кез жиберип, Шэр*
тэрепке, тыцнан ашар (К*. Ирманов). Шартэрепке кез салып,
Он сегиз дэруазадан, Хабар алып етер, Жаска таба алмай
(«Мэспатша»).
ШАРТЕК ат. Адамлар саялап отырыу ушын терт муйешине
бацан агаш цойып, жэн-жагы ашыц, тебеси (усти) бастырылып
исленген ЦОС, бастырма. Сацпан атып зорды берип цел гацца,
Кауын цорып отырсац та шартекте (Г. Есемуратов). Дэл орта-
да мэдений шертек, Кызыл байрац онда желбирер (Т. Сейтжа-
нов).
ШАРТЕКТЕИ кел. Шэртек сыяцлы, тэризли> яцлы, шэртек-
ке усаган, мегзес.
ШАРТНАМА ц. шэртнама.
ШАРТЫЛДАТЫУ шарпылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАРТЫЛДАУ ф, Бир заттыц шарт етип сес шыгарыуы.
ШАРТЫЛДЫ ат. Шарт етип шыццан сес, дауыс.
ШАРУА ат. 1. Мал багыущы, мал есириуши?Маллар теллеп,
шаруалардыц жумысы кебейди (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс,
Хызмет, уазыйпа, жумыс, ис.
ШАРУАШЫ ат. Багыушы, есириуши, тэрбиялаущы.
ШАРУАШЫЛЫК ат. Малларды багыушылыц, есириушилик
пенен кэсип етиушилик. Колхозда пахташылыц тарауы бас
орынды ийелесе шаруашылыц жагы да белгили орын тутады
(А. Бекимбетов).
ШАРФ ат.) Мойынга орайтугын яки басца, желкеге таслап
журетугын гезлеме.
ШАРФЛЫ кел. Шарфы бар, шарф салган.
ШАРФСЫЗ кел. Шарф салмаган, орамаган.
ШАРХАНА ц. шарцана.
ШАРШАР ат. Суйыцлыцларды басца ыдысца текпей цуйыу
ушын арналган децгелек (конус тэризли) зат, оуйым.
ШАРШАРДАЙ кел. Шарщарга усаган, шаршар сыяцлы. <
511
ШАРШАТТЫРЫУ шаршау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАРШАТЫУ шаршау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАРШАУ ф. Денесиниц цалы кетиу, дицкеси цурыу, жуйке^
си цурыу, цэлсиреу, болдырыу. Шаршаганымызды шыгара<
йыц деп азырац отырыспа ислеп атырган едик. (К. Ирманов).
♦ ^арып-шаршау—цалы кетиу, цэлсиреу. Алыслардан царып*
шаршап келгенде, Теринде тауланып тесек салайын («КК-
Х.Ц.»).
ШАРШАУШЫ ат. Дицкеси цурыушы, цэлсиреуши, болды-
рыушы, жуйкеси цурыушы, цалы кетиуши. /
ШАРШЫ &т. Терткул, муйеши тец орамал. Серкебайдыц
цаялы усынган гене бэз шаршы менен бет-цолын жууып болган
соц суртти (Т. Кайыпбергенов).’Ар ушын басьщды ’бэйгиге ти*
тип, Орамал шаршьна барыцды тегип (Кунхожа).
ШАРШЫДАЙ кел. Шаршыга усаган, шаршы сыяцлы.
ШАРШЫЛЫ кел. Шаршысы бар, шаршы ораган.
ШАРШЫСЫЗ кел. Шаршысы жоц, шаршы орамаган.
ШАРЫК I. ат. Мал терисинен .тигилетугын эсиресе Туркмен-
лердиц аяц кийими. Болмады сорлыда парыц, Аягында жаман
шарыц (Кунхожа). Дийхан бблсац.жер еккен, Кен шарыгыц
кен болсын (Жийен жырау). Аягына'шарыц бурген, Керинген-
ге алгыс берген («Мэспатша»),
ШАРЫК П. ат. Жип ийиретугын цол енерментшилигиниц
эпиуайы тури. Кеп цызлар шарыц кемекке келген (Б. Бе^ния-
зова). Шарыц ийирсем былгауышым цараман, Ашыцлыц отына
куйип жанаман («КК- х- А». ♦ Шарыц урыу—кетерилиу, ум-
тылыу. Шарыц урып гезип жэцэнды (Эжинияз). Самолет ша-
рыц урып, машындай кекке ушып кетти (С. Хожаниязов).
ШАРЬЩЛАУ ф. Кетерилиу, цэуижлениу, цалласлау. Шайыр
еди шарыцлаган цыялы, Шолыгайда гезип еткен дуньяны
(«Эмиудэрья» ж.). Шыццан аспанга шарыцлап (Бердац).
ШАРЫМ ат. 1. Бир нэрсеге ашылган жол, усыл. 2. Бир цыя,
алые, жырац.
ШАТ I ат. Еки аяцтыц айырылган жери, жанбас суйектиц
цосылган жериниц ишки жагы. Базга ерип, гарганыц шаты айы-
рылды (К- Ирманов). ' ?
ШАТ II ат. 1. Теректиц майда шацалары. 2. Жигилдиктиц
майдалары. Эцмет цайсардыц уйи шаттан цора цылып, устйн
бастырган бастырманыц арцасына тигилген цара уй (К- Ирма-
нов) .
ШАТАК ат. Шийеленискен дау, патырат, урыс-кейис, жэн-
жел. Бундай шатацлардыц болыуы губернатор ушын кутэ ауыр
ауцал еди (К- Эуезов). Адамлар салды шатацты, Жасы жетпей1
терис цайтцан (Бердац).' .
ШАТАКЛАНЫУ. шаталыу фейилинин езлик дэрежеси.
ШАТАКЛАСТЫРЫУ шаталыу фейилинин езгелик дэреже-
си.
ШАТАКЛАСЫУ шаталыу фейилинин шериклик дэрежеси. ;
ШАТАКЛАТЫУ шаталыу фейилинин езгелик дэрежеси.
512
ШАТА^ЛЫ кел. Даулы, жэнжелли.
ШАТАК^СЫЗ кел. Даусыз, жэнжелсиз.
ШАТАКШЫЛ кел. Даушыл, жэнжелшил, жэнжелпаз.
ШАТАЛЫУ ф. Бир нэрсеге жолыгыу, цутылмастай гирип-
тар болыу, дуушарласыу, ушырау. Ол ауырыуга шаталганнан
кейин оньщ орнына Хийуа ханыгтэрепинен жауынгер Есенгёлди
бий деген келеди (К^. Айымбетов). Эдил едим мен кешеги урыс*
та, Сен адамзат гаргысына шаталдыц (К. Султанов).
ШАТАСЛЫ кел. Даулы, жэнжелли, патыратлы.
ШАТАССЫЗ кел. Даусыз, жэнжелсиз, патыратсыз.
ШАТАСТЫРЫУ шатасыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
ШАТАСЬЩ ат. Былгасьщ, патырат.
ШАТАСЫУ ф. 1. Шийеленисиу, оылгасыу, алжасыу, цателе-
сиу. 2. Шийеленисиу, байланысыу. Олар да ермекшиниц ауын*
дай шатасып, ушын таппай ^ойды (Н. Берекешов). ♦. Шатас ис*
лер—былгасы^лар, шийелениулер. Терткулде кеп шатас ислерди
Ивановтын ези шешип жиберетугын еди (Т. кайыпбергенов).
Егер биреу менен шатаса ^ойса, гегирдеги кеуип кеткенше ай-
тысады (Т. кайыпбергенов).
ШАТБА ц. шатпа.
ШАТ1хАЯК: шат^аяц салыу ф. Шатац салыу, цыцырльщ,
етиу, мэлел шыгарыу, жэнжел шыгарыу. Шат^аяцты салып,
ая^ларын тепсинип бизлерге куш бермей киятыр (Т. 1^айып-
бергенов).
ШАЩАЯДЛАУ ф. Бир нэрсеге келисим бермей шатацласыу,
ШАТНАСЫУ шатнау фейилинин. шериклик дэрежеси.
ШАТНАТТЫРЫУ шатнау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ШАТНАТЫУ шатнау фейилинин, езгелик дэрежеси.
ШАТНАУ ф. 1. Айырылыу, жарылыу, сызатланыу. 2. Ашыу-
ланыу, тулланыу, цатыуланыу, екпелеу, шоршыныу, шаншылыу.
Ерназардын. цалыц цабагынын. туклери тикирейип, ала кезлери
газап ^эм ^эсирет шеринен шатнап кетти (К. Султанов).
ШАТПА ат. 1. ^амыстан исленген ылашьщ, ^ос. 2. Уй, жай,
хожалы^. Хеп ауылдын шетиндеги жаман шатпада Тыным де*
генниц эулады (К^. Айымбетов).
ШАТПАК^ ат. Байлам, туйин, байланыс. i
ШАТПА1У1АНЫУ шатпа^лау фейилинин езлик дэрежеси.
ШАТПАКДАСЫУ шатпацлау фейилинин шериклик дэре*
жеси
ШАТПАКЛАТТЫРЫУ шатпацлау фейилинин езгелик дэре«
жеси.
ШАТПА^ЛАУ ф. 1. Байлау, туйиу, байластырыу. 2. Тусиник-
сиз сейлеу, еплеу. Баягы гул булбилди, уйцастырып, щатпацлап
(И. Юсупов). .
ШАТПАКЛАУШЫ ат. Байлаушы, туйиуши, байластырыушы.
ШАТЫЛДЫРЫУ шатылыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАТЫЛЫСЫУ шатылыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШАТЫЛЫУ ф. Бир цыйын иске жолыгыу, дуушар болыу»
33—246 313
ушырау. Сен бул журисицнен бир бэлеге сезсиз шатыласац Са-
быржан (А. Бекимбетов). Мен бир жылдан бери кеселге ша-
тылдым (Т. Кайыпбергенов).
ШАТЫР ат. Брезент цэм басца материалдан тигилген терт
тэрепин керип цоятугын бастырма. Беглер цурган шатыр ма.
Алдында жолбарыс жатыр ма? («Алпамыс»). Кеп шатырда,
Брезенттен цуралган, Ким оцыды, Ким отырды, Ким жатты
(Т. Сейтжанов).
ШАТЫРАШ ат. Кереге кезли гезлеме, тауар. Шатыраш кий-
сем куп жарасар бойыма, Сенлерге жибердим ацыл ойымды
(«Алпамыс»).
ШАТЫРАШТАИ кел. Шатырашца усаган, шатыраш сыяклы,
яцлы тэризли.
ШАТЫРЛАНЫУ шатырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАТЫРЛАСЫУ шатырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАТЫРЛАТТЫРЫУ шатырлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШАТЫРЛАТЫУ фейилинин езгелик дэрежеси.
ШАТЫРЛАУ ф. Гутирлеу, шатырлау. Кец этирап кетти
бирден шатырлап, Кетпен менен бел дугисти шацырлап (Т. Сейт-
жанов).
ШАТЫРЛЫ ат. Шатырлап шыццан сес, дауыс.
ШАТЫСЫУ ф. Араласыу, былгасыу, шийенлесиу, байланы-
сыу. Шалама-шекки уйренип алган венгер тили менен румын
тили шатысып кетти (К- Айымбетов).
ШАТЫУ ф. Басын цосыу, байлау. Басыцды биреуге шатып,
есип ениудиц жолын гезле?! (К. Смамутов). Бир шубалды жаз*
дырылмас, Шатастырып шатып келдим (К. Ирманов).
ШАУ: шау етиу ф.'Суйыцлыцтьщ бирден тегилиуи.
ШАУКЫМ ат. Сес, бацырыс, цышцырыу, цыйцыу. Ким бул
мениц жайыма жууапсыз журген деп шауцым салады («КК- х*
е.»). Лапкей деп шауцым кетерди, Мен оЛарга цеш жацпадым
(«КК, поэз. ант»).
ШАУКЫМЛАСЫУ ф. Бацырысыу, гауырласыу. Эйтеуир цу*
уанышлы дауыслар Ура! Ура! Ура! деп шауцымласты (Т. Ка<
йыпбергенов).
ШАУКБ1МЛБГ кел. Бацырысы, цышцырыуы кеп. Соилыцтан
тэбийгый мийнет процесиниц орнын шауцымлы сейлесиулерден
кетерицкиликтен тууган жецислер ийелейди (Г. Есемуратов).
ШАУКБ1МСЫЗ кел. Шаукымы жоц, шаукым салмаган.
ШАУКБ1МШЫЛ кел. Шаукым сала беретугын цыйцыушыл.
ШАУЛАНЫУ шаулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАУЛАСЫУ шаулау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАУЛАТТЫРЫУ шаулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАУЛАТЫУ шаулау фейилиниц езгелик дэрежеси. , У
ШАУЛАУ ф. 1. Жанып турган отца ысытыу, тутыу, кепти-
риу. Апам кейлегимди отца шаулады да киМлндире баслады
(Э. Шамуратов). 2. Бацырыу, кейиу, жэнжел шыгарыу.
514 > \
►
V • -.4
ШАУЛЫЦ ат. Баласыныц баласынан тууылтан ул-цыз, ац-
пыцтан тууылтан ул-цыз.
ШАУЛЬЩЛЫ кел. Шаулыцлы болтан, шаулыты бар. Ба-
пацызды биреудиц цызы менен басын цоссацыз ертерек ацлыц-
лы, шаулыцлы болар едик атасы!,—деп Сапаргул куйеуине тик-
ленип цараута батына алмдй, мулайым нэзерин темен салды
(Т. Дайыпбергенов).
ШАУЛЫДСЫЗ кел. Шаулыты болматан, шаулыты жок,
шаулыцка ийе емес.
ШАУЫУ I iv шабыу,
ШАУЫУ II ф. Жууырыу, шабыу, арман-берман жууырыу,
шапцылау. Анаусына бир, мынаусына бир шауып жургенде
тусте болып цалды (Т. Дайыпбергенов).
ШАХМАТ ат. 1.’ Араластырылып боялтан 64 ац цэм цара
шацмацлы тахтадан цэм ац пенен цара турдеги цэрцыйлы фи-
гуралар менен пешкалардан цуралтан ойын эсбабы. Арасъшда
шахмат, шашка да бар дейди,—деп Бекинияз гузетши милиция-
та айтты (А. Бекимбетов). 2. Усындай 64 шацмацлы тахта ус-
тинде фигураларды цэм пешкаларды белгили цатыйдалар бо-
йынша кешип ойнайтутын ойын. Шахматты да, футболды да
бизлер менен ойнады (Б. Исмайлов).
ШАХМАТЛАНЫУ шахматлау фейилинин езлик дэрежеси.
ШАХМАТЛАСЫУ шахматлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШАХМАТЛАТТЫРЫУ шахматлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ШАХМАТЛАТЫУ шахматлау.фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАХМАТЛАУ ф. Шахмат салыу, атанацлау.
ШАХМАТШЫ ат. Шахмат ойнайтутын адам, шахмат ойы-
нына цэнийге.
ШАХТА ат. Пайдалы цазылма байлыкты, кэнди ендирип
алатутын жер, байлыц шытатутын кэн орны. Шахта, завод, фа-
брикаларда пэтли цызтын ис бармацта (С. Нурымбетов).
ШАХТЕР ат. Шахталарда жумыс ислеуши, тау—кэн рабо-
чийсы.
ШАХТЕРЛЬЩ кел. Шахтерта тэн, шахтерта байланыслы.
ШАХТКОМ ат. Шахталыц комитет.
ШАХ ат. Базы бир еллердеги монарх хан, патша ататы цэм
усы атацца ийе адам. Шацдан келген жасауыллар, Сайлап цыз-
ды алыушылар (Бердац). Нешше шацлар бир-бири менен жау-
ласты, Урыс ашты, дауласты (Э. Шамуратов).
ШАХЗАДА ат. Монархтыц, ханныц, патшаныц улы. Ханныц
цызы шацзада, Ац жузинде шоцлары, Куннен бэцэр алдыртан ‘
(«Ер Зийуар»).
ШАШ ат. Адамныц басында есетутын, муйиз заттан ибарат
цэм узын жицишке жип сыяцлы тук. Шашьщ цара, бетиц ап-
пац. Хундыз кирпик, жупца додац (Бердац). Бауырымды ша-
шым агартанша кутемен (К. Султанов).
515
ШАШАК аь Сулыулыц сан ушын тарам-тарам болып ис-
ленген жип ямаса жун жипек белшеклери. Доллары менен ба-
сына ораган орамалынын шашагын жыйнап туйистирди (А. Бе-
кимбетов).
ШАШАКЛАНДЫРЫУ шашацлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШАШАКЛАНЫУ шашацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАШАКЛАТТЫРЫУ шашаклау фейилиниц езгелик дэре-
жеси
ШАШАКЛАТЫУ шашацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАШАКЛАУ ф. Тармацлау, тарам-тарам болып белиниу.
Алма барын кез алдына келтирип, Саудырасты мэккелери ша-
шацлап (Т. Сейтжанов).
ШАШАКЛЫ кел. Тармацлы, шашагы бар.
ШАШАКСЫЗ кел. Шашагы жоц, шашац болмаган.
ШАШАУ кел. 1. Сийрек, белек. Тау етегиндеги шашау ауыл-
дан цосарланып шыццан пэти менен цублага царай кетти
(Т. Кайыпбергенов). 2. Алагат, сийрек.
ШАШАУЛАНДЫРЫУ шашаулау фейилиниц езгелик дэре-
жеси
ШАШАУЛАНЫУ шашаулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАШАУЛАУ кел. Белеклеу, ереклеу, сийреклеу, оцашалау.
Шашаулау отырган еди олар, деп Турдыгул кемпирдиц тур-ту-
сине царап турган Бэний гарры (Ж. Аймурзаев).
ШАШБАУ ат. Шаштыц ушын бириктирип туратугын гилт
ямаса гумис тыйынлар тагатугын лента сыяцлы жалпац жун
жип. Попекли бир дэсте шашбау, ушында бар уш балталы гилт
(А. Дабылов). Кызларыныц аты Несин, Шашбауларын таллап
есип («КК- х- *$•»)•
ШАШБАУЛЫ кел. Шашбауы бар, шашбау тыгылган.
ШАШБАУСЫЗ кел. Шашбауы жоц, шашбау тагылмаган.
ШАШКА ат. Шахмат тахтасы сыяцлы терт муйешли етип
шацмацланган алпыс терт ац цара клеткага болинген, ац цэм
цара таслары бар ойын эсбабы. Арасында шахмат шашкада
бар дейдц,—деп Бекинияз гузетши милицияга айтты (А. Бе-
кимбетов) . •
ШАШЛЫ кел. Шашы бар, шашы ескин.
ШАШЛАУ ф. 1. Бир жерге бир затты уйиу. 2. Бир затты
екинши бир ыдыс пенен уйип цойыу, елшеу. Капа кеуилди цош-
лацыз, Табацлап алтын шашлацыз (Бердац). 3. Уйиу, тентлеу.
ШАШЛЫК ат- Исли темирге гешти майдалап илдирип, от-
тыц шогына писирилген ет, кабап. Гешти асып, нан туурап же-
ди, Шай ишти шашлыц жеди («Эмиудэрья» ж.).
ШАШСЫЗ кел. Шашы жоц, шаш цоймаган.
ШАШТЭРЕЗ ат. Шашты, сацал муртты алатугын киси, со-
ны кэсип етиуши адам. Уш кунде бир ирет моншага салды»
Шаштэрез шашын тырнагын алды (А. Дабылов).
516
।
ШАШТЭРЕЗДЕЙ кел. Шаштэрезге усаран, шаштэрез сыяф
лы. Баласын шаштэрездей айланып («Алпамыс»).
ШАШТЫРЫУ шашыу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАШЫЛЫУ ф. Тегилиу, тусиу, тарау. К^ызымныц бахты
ашылгай, Устине дурлер шашылгай (Бердац).
ШАНШЫНЫУ шашыу II фейилиниц езлик дэрежеси.
ШАШ ИРАНДЫ ат. 1. Суйыц ямаса цатты затлардыц жан-
жакца белекленип ушцан белеклери. Ылайды шашыратып, тай*
ганацлай женеди (М. Айбек). 2. Сийрек, аларат. 3. Белек, ша-
шау.
ШАШЫРАТЫУ шашыу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШАШЫРАУ ф. Белеклениу, пытырау. Кемпир «распа» де-
гендей бетине бежирейип царап, жагасы сатпар-сатпар без кей-
легиниц ецирине шашыраран ылайды керди (К. Султанов).
ШАШЫСЫУ шашыу II фейилиниц шериклик дэрежеси. t
ШАШЫТЫУ шашыу II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШАШЫУ I ат. Келин тусиргенде, балалы болганда бериле-
тугын майсек. Баслады цурсац шашыуын, Аппац май шайнаган
екен (Бердац). Салып алтынды табацца, Шашыу ырым еткен
екен (Бердац).
ШАШЫУ II ф. 1. Жан-жацца ылацтырыу, тегиу. 2. Нур бериу,
тегиу. 3. Себиу, егиу, орынсыз сейлеу, гэплеу. 4. Ысырап етиу,
тарцатыу.
ШАЯН ат. Бузаубас сыяцлы, денеси бууын-бууын, шагату-
гын, зэцэрлейтугын зыянлы жанлик. Бир рамхор жоц цол жап-
цандай, Жылан, шаянлар шаццандай (А. Дабылов). ♦. Жылан-
шаянлар. Адамга мийримсыз шаццан шаянга, Тацда бир кун
жазаларын берермен (Омар).
ШАЯНДАИ кел. 1. Шаян сыяцлы, шаянга усаган, мегзес.
2. Ауыс. Зэцэрли, уулы, ашшы. 3. Ауыс. жауыз, мийримсиз, тай-
йе.
ШЭББЕ ат. Алшы цэм тэууе жагы цырылган кишкене асыц.
Минекей ойынныц ацырына сацлап отырган ец соцры шэббемди
салдым (Т. Кайыпбергенов). ♦. Шэббе асыцтай—Ауыс. Шэпик,
шаццан. Оныц бойы бэримизден шарра болса да шэббе асыцтай
шаццан еди («Жеткиншек»).
ШЭДДЕС кел. Урысцац, дэукес, тырысцац. Ацылсыз шэд-
дестиц ырына жырылмау керек (Т. Кайыпбергенов).
ШЭДДЕСЛЕНИУ шэдеслеу I фейилиниц езлик дэрежеси. ;
ШЭДДЕСЛЕУ 1 ф. Урысыу, тырысыу, дэукеслениу.
ШЭДДЕСЛЕУ II кел. Урысцацлау, дэукеслеу, тырысцацлау.
ШЭЙНЕК Ц. чайник.
ШЭЙНЕКТЕЙ ц. чайнектей.
ШЭКИРТ ат. ^эр бир кэсипти белгили бир цэнигели адам-
нан уйрениушилер цэм уйренг^н адам. Сэлем, жолдас мугал-
лимим цэдирдан, Алгыс саган шэкирт болган шайырдан
(И. Юсупов).
I
П1ЭКИРТЛИК ат. 1. Биреуден ис уйрениу ушын исленген
хызмет. 2. Шэкиртке ылайыц цэрекет, ис цылыц.
ШЭКИРТТЕЙ кел. Шэкирт сыяцлы, шэкиртке усаган, мег-
iec. ’ ,
ШЭКИРТШЕ р. Шэкиртке усап, шэкирт сыяцланып. .
ШЭКИРТШИ ат. 1. Шэкирт болыушы адам. 2. Шэкирт таяр-
чаушы.
ШЭЛТИЙИУ ф. взимсиниу, гэрдийиу, менменсиниу. Усы
гапары шамалы шэлтийиуге мэжбур болды (М. Айбек). Кетпен
байгус бир шетинде атыздыц, Тап шэлтийип цабац уйип ^апар
гур (Ж. Аймурзаев).
ШЭЛТИК кел. Тыррыц, менмен, цацай.
ШЭМБЕ ат. Чайникке салынган шайдыц шайын ишип бол-
ганнан кейинги цалдыгы. Бир гезде оньщ кези кеседеги шэмбе-
си тынган шайдай ашылып сала берди (X. Сейтов). Думшеге
суу цуйып, шэмбесин\цагып (Эжинияз).
ШЭМЕН ат. Гул, гуллер топары. Озиц гулге мегзер бойла*
рьщ шынар, Шэменлер ишинде цэдириц дэл болып («КД- х- ^>>)«
Кок жийекли айдыц шалцар коллериц, Шэменге айланган суу-
сыз жерлериц (С. Нурымбетов). Кошелериц шэмен гуллерге
толып,... (Ш. Мэмбетмуратов).
ШЭМЕНЗАР ат. Гуллери ашылып, цулпырып денип турган
жер. Калай усы цызлар сайлап алады, Шэмензардан кеули
суйген оз гулин («Эмиудэрья» ж.).
ШЭМЕНЗАРЛЫК ат« Гуллер осип денип турган келемлик.
ШЭМПИЙИУ ф. 1. КаРынныН улкейиуи, семириу^ алга
шыгыуы. Аттан туссе дигилдиктей жортып, жайына барады, .
мына гарбыздай царны шэмпийип, ерге зорга сыйып мелшийи-
?уи (Т. Кайыпбергенов). 2. Еки цабат болыу, жукли болыу.
ШЭМШИЛ кел. Кез тийгиш, кез еткиш, ауырып цалгыш.
Дизеси цулагына жеткен кемпирлер жас баланы керсетпес бо-
лар, шэмшил болады деп Жумагулге ацыл уйретти (0. Айжа;
нов). Балам жацсылыц деген шэмшил болады (Т. Кайыпбер-
генов) .
ШЭНБЭ ат. КаптенИЦ жумадан кейинги, екшембиден алдыц-
гы алтыншы куни./Дэрьядайын толып тасып, Шэнбэ менен цар-
сыласып (Бердац).
ШЭН ДАН кел. Уацты.хош, кеуилли. Уацты шэндан хош бо-
лып, Ханнан келген елшиге, Жацсылап жууап береди (Бердац).
ШЭНЛИ-ШЭУКЕТ ат. Байлыцты керсетиу мацсетинде бе-
рилетугын той. Халцыныц абройы шэнли-шэукети, Нурлаган
пахталар мэнги дэулети (С. Нурымбетов).
ШЭНГЕК ат. 1. Гешти илдиретугын илмек темир, илдир-
гиш. Шапцацты шецгекке илициз! деп кулип жиберди (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Геш сататугын жер, орын жай.
ШЭН.ГИЛ ат. Суу алыуга Холайластырылцп суу цабацтан
исленген ыдыс. Эне, шэцгил цабагыныц бауын услаган Турдьь
гул керинди (Т. кайыпбергенов). Биреу еди шэцгилим, екеу;
болды дэнгилим («КК- х- н>>)-
ШЭЦГИРЛЕУ ф. Цатты-цатты сейлеу.
ШЭНКИЙИУ ф. Менменсиниу, шэлтийиу, тэкэббирлеАиу.
Тасып ат устине миндиц шэцкийип (К- Айымбетов).
ШЭЦКИЛДЕК кел. Ашшы дауыс пенен цатты сейлейтугын
адам.
Ш9ЦКИЛДЕНИУ шэцкилдеу фейилинин езлик дэрежеси.
ШЭЦКИЛДЕСИУ шэцкилдеу фейилинин, шериклик дэре-
жеси.
ШЭЦКИЛДЕТИУ шэцкилдеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЭЦКИЛДЕУ ф. Катты тацылдап сейлеу. Оныц шэцкил-
деген дауысы еле цулагымнан кетпей тур (Ж. Аймурзаев).
♦. Шэцк етиу—бирден.цатты сейлеу. Отты жац!—деген дауыс
шацц ете цалды (Ж. Аймурзаев).
ШЭПЭ9Т ат. Жэрдем, жацлау, цоллап-кууатлау, жацсылыц,
тилеклеслик.
Ш9ПЕК ат. Мацлайында цаснагы бар кийим. Бирац, сол
жигитлер де басына шэпек кийип адамбыз деп журипти
(О. Хожаниязов).
ШЭПЕКТЕЙ кел. Шэпек сыяцлы, тэризли, шэпекке усаган,
мегзес.
ШЭПЕНИ кел. 1. Кишкентай, тырыс, арыц, киши адам.
Жуца жузли шурт минезли, шэпени метерди сыйрагы сыйдам
бедеудиц соццысы ийжандай ийзеди (К- Аралбаев). 2. Ауыс.
Ашыушац, шэддес, тырысцац.
ШЭПЕНИЛЕУ кел. Тырысцацлау, шэддеслеу, ашыушацлау.
ШЭПИК P- Шаццан, жылдам, тез, шийрац, зийрек.
ШЭПИКЛИК ат. Жылдамлыц, тезлик. Хэммеден бурын
онын, шэпилик еткенине бий аларын жалт царады да, иштен
гижинди (К. Султанов). . .
ШЭППИК: шэппиктей жабысыу ф. Тарса жабысыу, жабы-
сып жибермеу.
ШЭРИЯТ ат. дин. с. Ислам дининиц жолы, оныц зацы. Ка~
рияларын шацырып, Шэриятына сыйдырды («Мэспатша»).
Карадан копти гунайы, Шэрият жолы болмады (Бердац). Шэ-
рияттыц нызамы бойынша цаялга бацсылыц етиуге болмайды...
(К- Айымбетов). Шэрият деп оларга жол бермеди (3. Насурл-
лаева).
ШЭРТ ат. 1. Бир нэрсе жениндеги келисим, уазыйпа. Жа-
рыстыц шэртин айтыудан бурын сизлердиц дыццатыцызды бир
нэрсеге аударып етким келеди (К. Султанов). 2. Уэде, ант. Суй-
ген кеуил турацлылыц муцаббатта тийкаргы шэрт (Б. Исмай-
лов). ♦. Шэрт жасасыу—келисим менен ислеу. Соньщ менен
цатар егис мапазыныц ашыц миннетлери ауылхожалыгын ма--
шина менен цанаатландырыу ушын шэрт жасасыу цэм дацыл-
ды болатугын жерге егиу («КК- ком- атл».). Шэрт етиу—ант •
519
ишиу, миннетлеу. Кэр тэрепке цойма бас деп, Айнымасца шэрт
етейин (Эжинияз).
ШЭРТЭРЕП к* шартэреп.
ШЭРТЕК К- шартек.
Ш6РРЕКТЕЙ ц. шартектей.
ШЭРТЛЕСИУ ф. Келисимге, мэмилеге келиу.
ШЭРТНАМА ат. Келисим, келисимнама. Мейли, Хожанияз,—
деди Дуйсенбай шэртнамага царсылыц етпейик,... (Т. Дайып-
бергенов).
ШЭРТНАМАЛАСЫУ ф. Келисим жасасыу. Кенегес сага-
сында байга жалланган 85 бадырацты шэртнамаласып, кунине
2 сомнан мийнет \ацыларын алып берди («КД. кем. атл».).
ШЭРШЕМБИ и- сэрсемби.
ШЭУГИМ ат. Кебинесе суу цайиатыу ушын турли металлдан
исленген децгелек цазан, цазанша.
ШЭУКЕР кел. Ала, тем-тем агы бар. Шэукер байталы ас-
тында, Сэллеси бар басында («Мэспатша»).
ШЭУКЕТ ат. Салтанат, жарасыц, сэн. Усы, балацнан молла*
лыц та шыцеа болар еди, кетип баратырган шэукетине цара
(К. Султанов).
ШЭУКЕТЛИ кел. Жарасыцлы, сэнли, салтанатлы. Шэукетлй
ол Шоманай (Ж. Аймурзаев).
ШЭУКИЛДЕНИУ шэукилдеу фейилинин. езлик дэрежеси.
ШЭУКИЛДЕСИУ шэукилдеу фейилинин. шериклик дэре-
жеси.
ШЭУКИЛДЕТТИРИУ шэукилдеу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЭУКИЛДЕТИУ шэукилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЭУКИЛДЕУ ф. Журектиц алып урыуы, цууаныуы, тал-
г.ыныуы. Тула бойы сергексип, журеги цууаныштан шэукилдеп
сэцты (К. Султанов). Еки жастыц журеги, Шэукилдесип таса-.
ды («Ер Зийуар»).
ШЭУЛЕ ат. Палаудыц суйыц тури.
ШЭХЭР ат. Кала. Хийуаныц уллы шэцэрине, Айдос жацыя
келеди (Бердац). Менде оныц кеули болса, Бабахай, КуРметлеп
апарыц бизди шэцэрице («Мэспатша»),
ШЭШМЕ ат. Булац, белек-белек болып жер астынан шыгып
турган суу. Мэдений байланыс шэшмелеринен есапланады
(К- Мацсетов).
ШВАБРА ат. Бийиклиги 2 метрге шамалас таяцшаныц ба-
сына кеселеп 30 сантиметрдей арашты цагып, оныц басын ески
шуберек оралып исленген агаш, пол жууатугын цурал. Султан
еденди тазалайтугын швабра менен от экелетугын жабаны из-
леп тердеги турли затлар, эсбаплар туратугын жайдыц есигин
ашабергени, царацгыда оны биреу гырппа услады (А. Беким- ’
бетов).
ШВЕЙЦАР ат. Жатацхана цэм ресторанлардыц ауызында-
гы сацшы. Бирац мен ресторанда турган швейцар емеспен гой*
520 1
i
• I
дгёз келген адамныц пальтосын шешип, устине ийис су^ цуятугын
$©. Айжанов).
ШЕБЕКЕЙ ат. 1. Сол цолы менен жумыс ислеуши, солацай.
2. Цырсыц, цэкис, терис. Баспашыларга царсы гуресте жургенде
Багировтыц ези усы шебекей минезин цайта тэрбиялайын десе
де, кенбеди (Т. Кайыпбергенов).
ШЕБЕР ат. 1. Цолы нан турли ис келетугын искер, маман,
уста. Тилинен, бармагынан пал тамган уста, муртлаш жасауыл
ац отаудыц цэр бау шууына царага'н сайын езин шеберлер ба-
зарында жургендей сезди (К. Султанов). 2. Уцып, ийкем. Б из
цацыйцат шебер сездиц устасын, улги цылып алдыц барлыц
яусцасын (А. Дабылов). 3. Уста, маман. Кестесиндей шебердиц,
Турленип жер жасанды (К* Султанов). ♦ Шебер доллар—цо-
чЛынан цэр тУрли нэрселер келетугын уста адам. Козин илмес
шебер цолларды, Жылт-жылт етип иске кирискен (Т. Сейтжа-
-нов).
ШЕБЕРЛЕНИУ шеберлеу II фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕБЕРЛЕСИУ шеберлеу II фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕБЕРЛЕТТИРТИУ шеберлеу II фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
ШЕБЕРЛЕТИУ шеберлеу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕБЕРЛЕУ I кел. Искерлеу, усталау, маманлау.
ШЕБЕРЛЕУ II ф. Бежериу, цупыялау, муцыятлау.
ШЕБЕРЛИК ат. Искерлик, усталыц. «Бозатау» уацыясыныц
шеберлик пенен жазылыуын кернекли илимпазлар жоцары ба-
цалайды («Эмиудэрья» ж.).
ШЕГАРА ат. 1. Ара, аралыц. Онбес кун жыллар журеди, Он
бес кун жузи толганда, Цалмац пенен шегара («Алпамыс»).
Машина Андреев атындагы колхоздыц шегарасына келгенде,
Султан менен Жийемурат тусип цалды (А. Бекимбетов). 2. Шет
жийек. Жау сескенер мэртлердиц турцынан, Бир шегарац цай-
тар Цызыл цумнан (Т. Сейтжанов).
ШЕГАРАЛАНЫУ шегаралау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЕГАРАЛАС кел. Сыбайлас, цоцсылас.
ШЕГАРАЛАСЫУ шегаралау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ШЕГАРАЛАТТЫРЫУ шегаралау фейилиниц езгелик дэре*
жеси. . • ,
ШЕГ АР АЛ АТЫУ шегаралау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЩЕГАРАЛАУ ф. Шегараны айырыу, аралыцты белиу, бел-
гилеу.
ШЕГАРАШЬ! ат. Шегараны багыушы, шегараны гузетиуши.
Бул балалар уйин шегарашылардыц комсомол комитета цэуен-
дерликке алды (С. Айний).
ШЕГЕ I ат. 1. Уратугын жагында цалпацшасы бар, ушы ет-
кир узынлыгы цэр турли мыйыц. Кутымбайдьщ жамбасына me-
re киргендей олай-булай бурацлап тауланды (Т. Цайыпберге-
«ов). 2. Ауыс. Тиришиликтиц цэр бир белеги, тарауы, тармагы,
521
бвлекшеси. ^эр батман кун жулцып алып кетип тур, ©мирим-г
ниц бир шегесин цопарып (Т. Жумамуратов).
ШЕГЕ II ат. Топырацтыц майда тури, цум. Топырацта цэ*
димгидей я шеге я Саз емес, таслац (X. Сейтов). К^ыз цоржыныш
цойып, сылдыр шегениц устине отыра кетти (X. Сейтов).
ШЕГЕЖИН: Шегежин уйрек ат. Уйректиц киши тури, киш-
кене уйрек.
ШЕГЕЛЕНИУ шегелеу фейилинин. езлик дэрежеси.
ШЕГЕЛЕСИУ шегелеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШЕГЕЛЕТТИРИУ шегелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕГЕЛЕТИУ шегелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЕГЕЛЕУ ф. 1. Бекитиу, бириктириу. 2. Тапсырыу, ныцлау.,
Самсазлыц тагыда дауам етти, цандайда бир кун оны тап усьь
жерге шегелеп цойган еди (©. Айжанов).
ШЕГЕЛЕУЛИ кел. Шегелеп цойылган.
ШЕГЕЛЕУСИЗ кел. Шегелеп цойылмаган.
ШЕГЕЛИ кел. Шегеси бар.
ШЕГЕЛЕН, кел. Шегеси, цумы басым, коп.
ШЕГЕН ат. Цудыцтыц ишине (Тир нэрсе тусип кетпес ушын.
ауызына айландырып исленген цорган.
ШЕГЕНЛЕНИУ шегенлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕГЕНЛЕСИУ шегенлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕГЕНЛЕТТИРИУ шегенлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЕГЕНЛЕТИУ шегенлеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЕГЕНЛЕУ ф. Шеген ислеу, шегенлеп таслау, шеген цу-
рыу. Бул цудыцтын ауызы бурын жан-жагын шегенлеп, кеми-
лип цалмау ушын еки шети оралып цара жьщгыллар менен
цоршалган екен (Ж. Аймурзаев).
ШЕГИ I ат. 1. Шети, тийкары, изи. Ац дэрья саган деген му-
цаббатымыздыц шеги бар ма еди (К. Султанов). Ол цандай ой?*
Ойдыц да шеги бар емес пе? (Ж. Аймурзаев). 2. Улеси, пайьи
ШЕГИ II: шеги тайыу ф. 1. Куши цайтыу, эззизлеу. 2. Яси
кейинге кетиу, мазасы цашыу. 3. Дэулети цайтыу, цырсыц пай-
да болыу.
ШЕГИНДИРИУ шегиниу фейилинин езгелик дэрежеси. *
ШЕГИНИСИУ шегиниу фейилинин шериклик дэрежеси;
ШЕГИНИТИУ шегиниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕГИНИУ ф. Кейинге цайтыу, артца жылжыу. Талпынса^
тауда шегинер, Бэлентке кушлер саз болса (Б. Г^айыпназаров).
Белгили бир жерде бекинис жасап тура алмай батысца царай»
шегиниу менен болды (А. Бекимбетов).
ШЕГИРДЕК ат. 1. Адамлардыц жанлы-жаныуарлардыц ау*
цат етиу жолы, гегирдек. Ишимликлердиц цыйлы-цыйлыларын»
шегирдектен еткерген (К>. Аралбаев). 2л Алцым, тамац. Еке$
бир, уше^ бир цууысцан бэле, Жетип шегирдектен бууысцан
бэле (Бердац).
522
ШЕГИРДЕКЛЕНИУ шегирдеклеу фейилиниц езлик дэре-
жеси.
ШЕГИРДЕКЛЕСИУ шегирдеклеу фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШЕГИРДЕКЛЕТТИРТИУ шегирдеклеу фейилиниц ерксиз
дэрежеси.
ШЕГИРДЕКЛЕТИУ шегирдеклеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЕГИРДЕКЛЕУ ф. 1. Гегирдеклеу, бууыу, цысыу. 2. Алцы-
мын илиу, цыстырыу.
ШЕГИРДЕКТЕЙ кел. Шегирдек сыяклы, яцлы, тэризли,
аиегирдекке усаган мегзес.
ШЕГИРЕЙИУ ф. Тикленип цара^г, тикирейиу.
ШЕГИРТКЕ ат. Шекшекке усаган кек тусли зыянлы жэнлик.
ШЕГЙРТКЕДЕЙ кел. Шегирткеге усаган, мегзес, шегиртке
сыяцлы, тацылетли.
ШЕГИУ ф. Папирос, сигарет тартыу, шылым тартыу. Кел-
тирип цэммесин, Алтын шылым шегилди («Кырц цыз»). Гарры
газета цагазына махорка орап, оны жециниц ишине жасырып
лдекти (К- Досанов).
ШЕГИУШИ ат. Папирос, шылым, темеки тартыушы адам.
ШЕЖИРЕ ат. 1. Шешен, дилуар. Клайсы ауылдан бацсы,
жырау палуан, шайыр шежире шыгажац болса, халыц тэрбия-
. лайды (Я. Муратов). 2. Тарийхый уацыя, цэдийсе. Керсецлер
халыцтыц шежиресин, Есит шежирениц мэнисин, Бэршениц
.ата-бабасын, Айтып баян цылган екен (Бердац).
ШЕИИН к* с. Дейин, шекем. Усы кунге шейин жапакешлер-
„ диц кеби сауатсыз («Дыз. муг.»). Оны цара тунге шейин тап-
пай изледим (А. Бекимбетов).
ШЕЙИТ ат. дин. с. 1. Ислам дини жолында цурбан болган
адам. Олсец шейит боласац, Олтирген цазы болады («Ер Зий-
уар»). 2. Биреудиц цолында елген блик. Толы журтца дэркэр
еди, Шейит елди Ерназар бий (Бердац).
ШЕК ат. Улес, пай. Шектиц берилиуи менен туске дейин
цэмме цызып казды да туске цараганда цэрким шай ишиуге
бирим-бирим шыгып атыр (С. Хожаниязов). Менин шегим Ба-
зарбай менен бирге тусти (С. Сэлиев). ♦. Шек келтирмеу, ше*
гараламау. Дослыцца шек келтир<ией, бирин-бири сыйлады
(«Ер Зийуар»). Шек келтириу—нуцсан келтириу, шегаралау.
Бирацта гейбиреулер оны эбден былгап жур, Шек келтирип са-
насына (И. Юсупов).
хШЕКЕ ат. Ийектен цулацца шекемги беттиц екицапталы.
- Оразгулге билдирмей шекемниц сол жагын цолым менен сый-
л асам'исип кеткен екен (Ж. Аймурзаев). Саца л мурты жаца
э'ап берген, Тацыяны шекеге цойып кийген («КК- ЭД. Л- иск», ж.).
ШЕКЕЛЕНИУ шекелеу фейилиниц озлик дэрежеси.
ШЕКЕЛЕСИУ шекелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕКЕЛЕТТИРТИУ шекелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
/ . £23
ШЕКЕЛЕТИУ шекелеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЕКЕЛЕУ ф. 1. Бир буйирлеп царау: бир жагынан цара^/
Эй сен не билесец?—деп Муширип желкесин гужирейтип, су<
зетурын бугадай шекелеп фарады (К. Султанов). Оразгулде бир^
шекелеп жаман кезиниц цыйыгы менен маган царагандай бол-(
ды (Ж. Аймурзаев). 2. Айырылыу, бурылыу.
ШЕКЕМ к. с. Шейин, дейин. Революцияга шекем Каракал*
пацстанда отыз орынлыц уш емлеухана бар еди («Эмиудэрья»
ж.). Азаннан кешке шекем ауыр мийцет етсе де, ишерине тамац.,1
кийерине кийим жоц еди («Эмиудэрья» ж.).
ШЕКЕР I ц. цант.
ШЕКЕР II ц. шелек .
ШЕКИЙНЕ ат. Аузы бурмели етип гезлемеден исленген
ыдыс. Йолшы ауылынан алып келген шекийнесин кемпирине
созды (М. Айбек). Гене кейлегиниц жецлерин бириктирип ше-
кийне тикти, бау тацты (Т. Кайыпбергенов).
ШЕКИЙНЕДЕЙ кел. Шекийне сыяцлы, яцлы, тэризли, ше*
кийнеге усаран, мегзес.
ШЕКИНИСИУ ф. Тартысыу, герилдесиу, айтысыу, керисиу^
бацырысыу. Мурат пенен шекинесе берип не цыласызлар?
(Ж. Аймурзаев). Кеп кенегес бир жац, жалгыз Дэрьябай бир*
жац, сузетурын бурадай шекинисип турды (Н. Берекешов).
ШЕККИЛЕЙ р. Шамалап, молшерлеп. Сол жацца цайтадан
кешип барыуды мацул кердим деген гэпти шеккилей айтты да
цойды (Р. Тагор).
ШЕКЛЕНИУ шеклеу фейилиниц езлик дэрежеси. :
ШЕКЛЕС кел. Катарлас, цоцсылас, шегаралас. Ацылбек пе-
нен Кыдыр екеуи шеклес болып цазыу цазды (С. Хожаниязов)*
ШЕКЛЕСИУ шеклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕКЛЕТТИРИУ шеклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕКЛЕТИУ шеклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕКЛЕУ ф. Шегаралау, цанаат етиу, тоцтап цалыу, ирки-
лиу. Мине, усы жардайлардьщ цэммеси Бердацтын дуньяга кез
царасын шекледи («Сов. цц. г.»). Олардыц жери менен цосым-
ша малларын алып шеклеу керек (Т. Кайыпбергенов).
ШЕКЛИ ц. шелли.
ШЕКПЕН ат. Жун жибинен, цэр цыйлы материаллардан
ишине жун, пахта салып ямаса пахта, ^жун салмай астарлы етип,,
сырып тоцылган сырттан кийетугын узын кийим. Ханга мэлим
шекпен еди, Кеп пул менен питкен еди (Бердац). Шекпенниц,
(палгайын ийинге салып, Биреу керерме деп бэрцэ тайсалып
(Кунхожа).
ШЕКПЕНДЕЙ кел. Шекпенге усаган, мегзес, шекпен сыяц*
лы, тэризли, яцлы.
ШЕКСИЗ р. Ушы-цыйыры, шеги жоц, сансыз, есапсыз. Пир-
назар ага мыйыгын шексиз цууаныш пенен тартты, . Перигулг
жэне сейлеп кетти (О. Айжанов). ХаЛыцтыц шексиз суйиуппг
лиги пайда болган (К- Мацсетов).
524
ШЕКТИРИУ: азап шектириу ф. К^айгыландырыу, азап-
ландырыу, жэбирлендириу, цапа етиу. Кеп ишинде уятлы бои
цалганым, шектиреди маган сезсиз кеп азап (Т. Сейтжанов) t
Байлаган белге потаен, Шектирген жэбир жапасы («Мэспат-
ша»).
ШЕКШЕК ат. Еки аяты менен секирип журетугын шегир*
«еден кишилеу жэнлик.
ШЕКШЕКТЕЙ кел. Шекшекке усаган, мегзес, шекшек сы-
яцлы, тэризли. Шекшектей мурты сыррыйган, Исик цабац тыр-
рыйган («Кырц цыз»).
ШЕКШИЙИУ ф. Кацайыу, цайцайыу, тикирейип, бежирейип
царау. Канлы цылыштыц кези цанталады, жигит шекшийип ца-
рады (Ш. Сейтов).—Мен не цылыуым керек, енди,—деди Мат*
вей шекшийип царап (К. Султанов).
ШЕЛ ат. Жердиц ой-бийигине царап, суудыц басца атызлар-
га кетпеуи ушын шабылатугын, уйилетугын узынша топырац.
Шел басына ертип келип ол мени, Енди ези излер деген умитте
(Ш. Мамбетмуратов). Шелдиц басы менен жол баслап кия-
тырран Орынбайдьщ гегирдегинен бир иймек бас жууери илип
цалды (Т. Кайыпбергенов).
ШЕЛЕК I ат. Суу цуйгу ушын арналган цацылтырдан ис-
ленген, тутцасы бар децгелек ыдыс. Бул улкен шелек толган
сууды цалай кетеремен деп ол анасынын изинен царап цалды
(А. Бекимбетов). Шумек бурап суу толтырып, Пар шелегин
цойып шетке (И. Юсупов).
ШЕЛЕК II ат. Суйытылган цатыцты писип, майын алыу^
ушын узынлыгы 60—70 см-ге тец иши цу^ыс агаштан ийленген
ыдыс.
ШЕЛЕКЛИ кел. Шелеги бар, шелекке ийе.
ШЕЛЕКСИЗ кел. Шелеги жоц, шелекке ийе емес.
ШЕЛЕКЛЕНИУ шелеклеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕЛЕКЛЕСИУ шелеклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.-
ШЕЛЕКЛЕТТИРИУ шелеклеу фейилиниц езгелик дэреже-
си.
ШЕЛЕКЛЕТИУ шелеклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕЛЕКЛЕУ ф. 1. Шелек пенен алыу., 2. Ауыс. Жауынныц
цатты жауыуы, цуйыуы.
ШЕЛЛИ к. с. Сыяцлы, тэризли, яцлы. Дийханныц цацын
бермесен, Адам шелли сен- кермесец (0теш). Адам менен адам-
ныц парцы аспан менен жер шелли екен («KJ^. х. н.>).
ШЕМБИ ц. шэнбэ.
ШЕМИРШЕК ат. Суйек пенен, гештиц бириккен жериндеги*
жумсац ийилгиш гиртилдек зат. Расында да оныц ецине цара-
' ганда салпы цулагыныц шемиршеги сондай жуца (Ж» Аймур-
заев).
ШЕМИРШЕКТЕЙ кел. Шемиршек сыяцлы, яцлы, шемир*
шекке усаган, мегзес.
ШЕЛПЕК ат. Майга писирилген жуца децгелек нан, созбан*
/
S2&
Щыныгул шел пек, Толды нан шерекке, Ортага таслаган тел пек;
(А. Дабылов). •
* ШЕЛПЕКТЕЙ кел. Шелпекке усаран, мегзес, яцлы, шелпек
тэризли сыяцлы.
ШЕН: шеннен тыс. р. Артыц, зыят, кеп, мол. Байлардын. за-
лымлыгы сэудегершилик етип, езл,ери байыран сайын, шенненз
тысцары артты (К. Ирманов).
ШЕНДЕ-ШЕН р. Анда-санда^ базда, гейде, сийрек. Шенде-
шён биреу науцаслана цойса, усы кемпиринё келеди («КК- х*
е.»). КаРаЦалпацстанда цосыц айтып, саз шертетурын цыз-жи<
гит шенде-шен ушырасцан (Э. Тэжимуратов).
ШЕНЕЛЕУ шенеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕНЕУ ф. 1. Шамалау, мелшерлеу, елшеу, барлау, елшеп-
пишиу. 2. Сынау, минеу, Бир-бирине тецеуге, зыят кем емес
шецеуге (А. Дабылов). ♦. Шенеп-пишиу—шамалау, мелшерлеу.
Раушан деген ислер исин елшеп, шенеп-пишип журеди (Ж. Ай-
мурзаев) .
ШЕНЛЕУ ц. шенеу.
ШЕНСИЗ кел. ©лшеусиз, байцаусыз.
ШЕЦБЕР ат. Децгелек, домалац. КаРам-цадал жениндеги;
эцгимениц шецберинде цылып, соны алдына тартады (Г. Есе->
Муратов). Ушар кекте шецбер жасап, Тынышлыцтыц кептерле--
ри (И. Юсупов).
ШЕЦБЕРДЕЙ кел. Шецберге усаган, мегзес, шецбер сыяц-
лы, тэризли, яцлы.
ШЕЦГЕЛ ат. Бэцэрде гул шыгарып туйнеклейтугын жабайы
тикенекли есимлик. Бийиктиц этирапы цалыц шецгел менен кек.
шеп (Ж. Аймурзаев). Басында сексеуил маялыш шецгел, Жыц-
гылыц тагы бар сениц КЬ13ЫЛ Цум (Кунхожа).
ШЕП ат. 1. Сол цаптал, тэреп, жац. Шеп цолы цайырылып
кетип, жер цапсыра цулады (К. Ирманов). 2. Терис, кери.
ШЕР ат. 1. Жолбарыс. Сары цамыслыцтыц ишинде царсы*
лап жатцан аш шердиц устинен шыцты («Мэспатша»). 2. Ба-
тыр, ер. Батыр шер бол, жау-жарагьщ, цэр уац турсын нур-*
жарцнрап (Ж. Аймурзаев). 3. Ууайым цайгы, цэсирет. Тууыс-
цандай суйисти де, Тарцатты ол кеуил шерин (Э. Шамуратов).
4. Менмен, тэкэббир, цайцы.
ШЕРБЕТ ат. L Мийуе сууынан яки ширесинен таярланыл*
тан йшимлик. 2. Мийуе яки шокалад цосып таярланылган цал-
$а. •
ШЕРБЕТТЕЙ кел. Шербет сыяцлы, шербетке усаган.
ШЕРДЕЙ кел. Шерге усаган, мегзес, шер сыяцлы, тацылет-
ли.
ГПЕРЕБЕ £т. Дузлыц, дуз еритилген суу. Ууылдыцларды
шере беге салдырып шоланга апартты (К- Ирманов).
ШЕРЕБЕЛЕУ ф. Ерйтилген дузлы сууды цуйыу, себелеу,
дуалыцлау.
ШЕРЕК ат. Бир путин заттыц терттен бир белеги. Таба алмай
।
.излеп шерек нан, Дайры цыррын болды заман (Кунхожа). ^е*
’ рек осирдей бригадир болып исленгенин алга тутып сейледи
\(Г. Есемуратов).
ШЕРИК ат. Бирге, ортац. Шицкилдек. сен жалгыз егиз бе-
нен цешнэрсе питкере алмайсац, оннанша сен бизлерге цосы-
~лып шерик бол депти («КД. X. Е.»). Бир цуяш, бир ай заманы
.шер и к келдилер (К. Ирманов).
ШЕРИКЛЕС кел. Улеслес, кэсиплес, ортацлас, пайлас/Ай-
тар шаруаларда пахтакешпиз деп, Мийнетте, абырайда шерик-
леспиз деп (И. Юсупов).
ШЕРИКЛЕСИУ ф. 1. Ортацласыу, пайласыу. Китап, дэп-
тер, г^элем жетпей коп балалар менен оларды алысып, шерикле-
сип оцыдыц (А. Бекимбетов). 2. Болисиу, алысыу.
ШЕРИМ ат. Малдыц терисин ийлеу нэтийжесинде исленген
зат, тери. Гене шерим геуишин шешпей отырды (Т. Кайыпбер-
генов). Мисли цатып цалган шерим, Дууарган цуу далац еди
(И. Юсупов).
ШЕРИМДЕЙ кел. Шеримге усаган, мегзес, шерим сыяцлы,
тэризли, яцлы.
ШЕРИМШИ ат. Терини шерим етиуши, терини ийлеуши.
Шеримшиге сатса енепаттай пул (Ш. Сейтов).
ШЕРИМШИДЕЙ кел. Шеримшиге усаран, мегзес, шеримши
сыяцлы, тэризли, яцлы.
ШЕРЛИ кел. I Дайгылы, цэсиретли, цайгы-цапалы. 2. Дайт-
пайтугын цайсар.
ШЕРМЕНДЕ ат. Масцара, уят, цылмыс. Дэр жерине найза
урып, Шермендесин шыгартып («Доблан»).
ШЕРМЕНДЕЛИК ат. Уят ис, цылмыс ис, масцарашылыц.
Шерменделик кутэ уят, Бир исицнен бир исиц зыят («Отеш»),
ШЕРТЕК Ц. шэртек. .
’ ШЕРТЕКТЕЙ ц. шэртектей.
ШЕРТИЛИУ ф. 1. Ашыуланыу, цатыуланыу, тулланыу, то*
<5арсыу. Дулымбет кезлери шырагына сыймай шертилип, мац-
лайынан сууыц тер бурц етти (К. Султанов). 2. Щертиу фейи-
линиц белгисиз дэрежеси.
ШЕРТИУ ф. 1. Бармац пенен бир нэрсени урыу, туртиу. Ал-
лаярдыц бурыннангы адети биреудиц цулагынан шертип жибе-
риу еди... (Т. Дайыпбергенов). 2. Музыка эсбапларын шалыу.
Шерттим дуутар айттым цосыц, Кеулимде цайнап цосыц (Кун-
хожа). Дуутарга цол узатып ыцыранып шертип усы цосыцты
айтты (Д. Ирманов).
’ ШЕРТИУШИ ат. 1. Бир нэрсени бармац пенен туртиуши.
2. Музыка эсбапларын шалыушы.
ШЕРШИ ат. Сауда етиуши, сатыушы. Орал шерши болса,
жуни-туни майда шуйде бояу алып-сатып «шерши» деген атацца
ийе болды (Б. Бекниязова). Бул цалай айна екен деп барып
.шершиниц цолынан айнаны алып, жазыуын оцып кереди («ДД.
л. е.»).
527
ШЕРШИДЕЙ кел. Шершиге усаган, мегзес, шерши сыяцлы^
тэризли. Я i
ШЕРШИЛИКкел. Шерши иси менен шугылланатугын кэ*
сип, кэр. '
ШЕТ. ат. 1. Ернек, уш, жийек, цыр, ушы яки жийеги. К^ар-
дыц астында' бир шуберектиц шети керинип атыр (Т. Кайып^
бергенов). 2. Белек, айырым, былай. Жасынан камалг^ елти*4
рип, аузьща азык, цалтаца пул салып жургёнлер шетте
береди-э? (ТЖайыпбергенов). 3. Соц, кейин, из. 4. Басца, бетем»;
©зге. ♦ Шет ел—ботен ел, басца мэмлекет. Жырыцды айтып!
мацтанады дос журек, Шет еллерде нур тилеген цэр инсан
(Ж. Аймурзаев). Шет-жебир—ернеги, шетиреги. К^ара цутан
менен царабайлар келдин шет-шебирицен орын ала баслады
(Ж. Аймурзаев). Тек Фатима гана оларга ермей, пахтаныц
Шёт-шебириндеги алагатлау жеринде кейлегин желпип отырып
цалды (0. Хожаниязов). Шеттен тысцары—артыцмаш, коп,
зыят. Бул зулымлыц езиниц басын жалмайтугындай, залымлы-*
гы менен шеттен тысцары уулай берсе,... (К^. Ирманов).
ШЕТИРЕК р. Цашыцлау, шетте, басцарац, белегирек, ере-
гирек. Бизлёр жазга царай цаладан шетирек шыгып кеткен едик.
(«Эмиудэрья» ж.). Шетирек отырган бир уй екен (А. Эметов).
ШЕТЕН ат. Кебинесе тогай талынан, цара талдан, жыцгыл-
дан цэм басца да таллардан децгелек етип тоцылган зат... ау-
1 цатлылардыц бир кун цырманын атып бир шетен топан алган-
лары, ишин топанлы ылай менен сыбаган цацыраларына кирип
'атыр (К. Аралбаев): Ийтелги цустыц баласы, Шетенде болар •
уясы («К. х. ц. с. ж.»).
ШЕТЕНЛЕНИУ шетенлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕТЕНЛЕСИУ шетенлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕТЕНЛЕТТИРИУ шетенлеу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ШЕТЕНЛЕТИУ шетенлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕТЕНЛЕУ ф. Шетен ислеу, салыу.
ШЕТКЕЙ: бир шеткей р. Белек, ерек, айырым. Бугинде атыэ
иши толы, бирац цыз-жауанлар бир шеткей ислеп жур (0. Хо^
жаниязов). •
ШЕТЛЕНИУ шетлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕТЛЕСИУ шетлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕТЛЕТТИРИУ шетлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕТЛЕТИУ шетлеу фейилиниц езгелик дэрежеси. .
ШЕТЛЕУ ф. 1. Болеклениу, шыгыу, айырылыу. Бираз жыл*
лардан берли жумыстан шетлеп журген адам (Г. Есемуратова)^
Талай кезден тап езине тигилген, Тартынды да жас инженер^
шетледи (Т. Сейтжанов). 2. ^ашыцлау, алыслау, бурыулау, .
ереклеу. '
ШЕТНЕУ ф. 1. Болеклениу, цашыцланыу. 2. Aj)bic. Цайтыс
болыу, цазаланыу, олиу.
ШЕШЕ ат. 1. Бала цэм цызды тууган цаял, ана. Той ап-сап
басылганнан кейин Омардыц шешеси баласы менен келинине
828
цара уйдиц он цапталына, езлерине терге тесек салыпты (М. Эб<
дреймов). 2. Ж^сы кишилердиц жасы улкен кемпирге ямаса
цаялга цурметлеп айтатугын сези. 3. Хаялдыц ериниц улкен ага-
сыныц цаялына айтатурын цурметли сези.
ШЕШЕК ат. 1. Турли тусли ийисли гул. Кекте кулип шешек-
лер атып, КЬ13ЫЛ> жасыл болып турган шырайы (С. Нурымбе-
тов). 2. Ауырыу, науцас, кесел. 3. Адамлардыц бетинде ауырыу-
дан пайда болган дац, бужыр.
ШЕШЕН ат. Созге жуйрик, сезшец, дилуар. Бурынгы уэзир-
лер ишинен сезге шешен, тилли биреуин патшага жиберди
(«КК- е.»). Иске шебер, сезге'шешен, Айдан арыу дур жуз-
лери (И. Юсупов).
ШЕШЕНЛИК ат. Сезге шеберлик, усталыц, маманлыц.
ШЕШЕНСИУ ф. Сезшецсиу, билгишсиниу, дилуарсыу, ма-’
мансыу. Бирац бул уацытта тыцылдап шешенсип, халыцтыц Ко-
зине тусе берме (К. Султанов).
ШЕШИЛИСИУ шешиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕШИЛИУ шешиу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШЕШИМ ат. Белгили бир исти шешип тастыйыцлаган пи-
кир, жуумац, царар, цуким. Кайсысы ыцласлырац, цайсысын
суйейин, Бир шешимге кел.медим елеге дейин (И. Юсупов).
«Куу даладагы» хожалыцлар орналасып болды, енди ол жерде
жумысты баслау керек деген шешимге келди (Ж. Аймурзаев).
ШЕШИНДИРИУ шешиу фейилиниц езгелик дэрежеси..
ШЕШИНИУ шешиу феиилиниц езлик дэрежеси.
ШЕШИСИУ шешиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЕШИТИУ шешиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕШИТТИРИУ шешиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЕШИУ ф. 1. Байланган, шийелген туйилген нэрсени ямаса
туйинди айырыу, ажыратыу, босатыу, алып таслау. Ац шалбар
жипек кейлекти устинен шешип таслапты (Б. Кайыпназаров).
Кууанраннан сасцалацлап шылбырды шешиуди умытцанымды
сол уацытта билдим (0. Хожаниязов). 2. Белгили бир мэселени
аныцлау, бир жуумацца келиу. Ецбеклерим болмарай цеш,
Сезлердиц мэнисин шеш (бтеш). Хабарьщыз бар;—деди Эз-
берген де цабагын шытып,—не кылар дейсен, жасы улкенлер
езлери шешеди рой (К.. Султанов).
ШЕШИУЛИ кел. Босатыулы, байлаусыз.
ШЕШИУСИЗ кел. Байлаулы, байланган.
ШЕШИУШИ ат. >1. Бир нэрсениц изин, соцын табыушы.
2. Аныцлаушы, жуумацлаушы. Бирац бул мениц шешиуши хэм
сонгы сезим емес (А. Бекимбетов). Басланды штурм—шешиу-
ши сауаш, Тум-тустан урара ура уласты («КК* поэз. ант».). :
ШЕШКИЗИУ шешиу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЕШТИРИУ шешиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШИБИШ ат. Тыныш таппайтугын кишкене бир тууган еш-
ки, соган мегзетиу, салыстырыу. Тек рана Мэмбет молла шибиш
34-246 629
.сшкидей тыным таппай отыр (Т. Дайыпбергенов). Шацды ша-
шни турган шибишлерди кердвд (Ж. Аймурзаев).
ШИБИШТЕЙ кел. Шибишке усаган, мегзес, шибиш сыяцлы,
яцлы, тэризли.
ШИГИН ат. 1. Салыга араласып есетугын собыцлы есим-
лик. Ац буудайы турып сулы сепкеннен, Таза салы турып шигин
еккеннен (Бердац). —Сизге усаган шигин емеспен, цырмызы
шалыдай жайылып осип атырман, — деди тоцал (С. Айний).
2. суушигин. ♦ Шигинниц цамырындай — бирикпеген, пыты-
раццы. Шигинниц цамырындай ыдырап кетеди,... (Д. Айымбе-
тов). Серкебайдыц айтыуына цараганда, бул шигинниц цамы-
рындай ауыл болды гой (Т. Дайыпбергенов).
ШИГЙНДЕЙ кел. Шигинге цусаган, мегзес, шигин сыяцлы,
тэризли, яцлы.
ШИГИНЛЕНИУ шигинлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ШИГИНЛЕУ ф. Салыны шигин басып кетиу, салыныц ши-
гинге айналыуы.
ШИГИНЛИ кел. Шигини кеп, шигини басым.
ШИГИТСИЗ кел. Шигини жоц, шигини болмаган.
ШИГИТ ат. 1. Пахтаныц туцымы. Сиз еккен шигиттен дунья*
кийинер, Пахтадан еки жуз турли зат онер (И. Юсупов)
2. Ауыс. Дэне. Дастыцца салган цустыц тубити, Сарымай ор-
нынан кендир шигити (Бердац).
ШИГИТЛЕНЙУ шигитлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ШИГИТЛЕСИУ шигитлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШИГИТЛЕТТИРИУ шигитлеу фейилиниц езгелик дэреже-
си.
ШИГИТЛЕТИУ шигитлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШИГИТЛЕУ ф. Пахтаныц шигитин алыу, айырыу.
ШИГИТЛИ кел. Шигити бар, шигити коп.
ШИГИТСИЗ кел. Шигити жоц, шигит болмаган.
ШИГИТТЕЙ кел. Шигит сыяцлы, яцлы, тэризли, шигитке
усаган, мегзес.
ШИДДЕТ ат. 1. Окпе, гийне. Кеуилге шиддет алмауга,
Бир-биреуге елгенше («Даншайым»). 2. Гудик, сумлыц; гир-
биц.
ШИДЕР ат. Аттыц, ешектиц цэм басца да жанлы-жаны-
уарлардыц аяцтагы тусауына артцы аягын байлап тутасты-
ратугын жиби.
ШИДЕРЛЕНИУ шидерлеу фейилинин езлик дэрежеси.
ШИДЕРЛЕСИУ шидерлеу фейилинин шериклик дэрежеси,
ШИДЕРЛЕТТИРИУ шидерлеу фейилинин езгелик дэре-
жеси. .
ШИДЕРЛЕТИУ шидерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШИДЕРЛЕУ ф. Аттыц, ешектиц цэм басца да жанлы-жа-
. ныуарлардыц еки аяцтагы тусауына артцы аягын келте етип
байлап тутастырыу.
ШИДЕРЛИ кел. Артцы аягы байлаулы, тутастырылыулы;
530
Тобениц шалгынлы бетйнде цайыр, ол пишенликте тусаулы
шидерли ери алынбаган гунан ат отлап жур (И. Ирманов).
ШИДЕРСИЗ кел. Шидер тагылмаган, шидерленбеген. ч
ШИЙ ат. Камыстан тоцылып цара уйдиц керегесиниц сыр-
тынан тутатугын зат, жапцыш. Сыртцы шийлери де жырты-
лып, тек кереге менен ууыцлары калган (Б. Бекниязова). Сыр-
тынан туткан шийлерин, Зербарац пенен орапты («Алпамыс»).
♦ Ший сыгалау — шийдиц арасынан царау. Ший сыгалап,
тьщ-тыцлап цайтцанлардыц хабары бойынша Ержанньщ та-
былганы ырас (К. Султанов).
ШИЙДЕЙ кел. Шийге усаран, мегзес, ший яцлы сыяцлы,.
ШИЙДЕК ат. Камыстыц майдасынан тоцылган кишкене
ший. 1^азан-табац бетте шийдек жабылган шепшектен басца
нэрсе керинбейди (Т. Кайыпбергенов).
ШИЙДЕКТЕЙ кел. Шийдек сыяцлы, яцлы, тэризли, ший
декке усаган, мегзес.
ШИЙЕ I ат. 1. Кэрелиден майдалау цызарып писетугын
жемис, мийуе. 2. Мийуе агашы. Ерик, шийе, жузим, шабдалы,
цэрели, энжир, алманьщ жемиси жыл сайын ада болмайды.
(Ж. Аймурзаев).
ШИЙЕ II: шийе байлау ф. Бир затты шешилмейтугын етип
байлау, туйиу.
ШИЙЕЛЕНИСИУ ф. Шатасыу, былгасыу, алжасыу. Бул
хабар шийеленискен уацыяныц цацыйцатлыгын шешиуге ке-
мек береди (А. Бекимбетов). Излер бара-бара тогайдыц терн-
ие царай шийеленисип барды (Т. Кайыпбергенов); Исц шийе-
ленисип кепке созылыуы итимал (Г. Есемуратов).
ШИЙЕЛЕНИСТИРИУ шийеленисиу фейилиниц озгелик дэ-
режеси.
ШИЙЕЛЕНИУ ф. 1. Шешилместей болып цатты байланыу,.
2. Истиц цыйынласыуы, шатасыуы, былгасыуы. Ауыл менен
цала да кутэ шийеленген жамай гуреси менен цатар журги-
зиледи («К^. кем. атл.»).
ШИЙЕЛЕСТИРИУ ф. 1. Шешилместей етип цатты байлас-
тырыу. 2. Исти цыйынластырыу, былгастырыу. Исти жэне
шийелестирип кепке созыу мумкин (Г, Есемуратов).
ШИЙЕЛИ I кел. Шийеси кеп, шийеси бар, мол.
ШИЙЕЛИ II Шийели из кел. Шатасыц, былгасыц. ...шийе-
ли излерин цатацласцан белгисиз туйинин шешейин, баланыц-
шын тэгдирин айцын етип оны табайын деген шешиуши ойга
кетти де, айланып Атажанга царады (А. Бекимбетов).
ШИИЕСИК ат. Шийден тоцылган цара уйдиц есиги. Асса-
лаума элейкум,’—деп Халмурат бай шийесикти цулашлап.
ашып кирип келди (К. Султанов).
ШИЙИТКИУ ф. Туйилиу, ренжиу. Халыцтьщ бул ислеген
ислеринен де райы цайтып шийитквди (К. Мэжитов).
ШИЙКИ кел. 1. Писпеген, писип жетиспеген, шала, цам.‘
•я *
531-
Ашлыц оларды шийки жеуге мэжбурледи (К- Досанов), 2.
Ауыс. Шалалыц, алагайымлыц.
ШИЙКИЛЕЙ ц. шийки.
ШИЙКИЛИК ат. 1. Писпегенлик, цамлыц 2. Шалагайлыц,
алагайымлыц. Мине, енди сондагы шийкилиги басына тийип
киятыр (Ш. Сейтов).
ШИЙЛЕУ ф. Жайдыц ишки тебесине ший цагыу цэм оны
сыбау. Жайдыц тебесин уш кунде зордан шийлеп болдым
(«Эмиудэрья» ж.).
ШИЙ-ШИИ ц. ший.
ШИЙРАЗЫ ат. Жуни шийратылган цозы тери. Басында
сары шийразы курашы бар, егеде киси есиктен кирип келди
(К. Султанов).
ШИЙРАК к. шыйрац.
ШИЙРИН кел. 1. Мазалы, татлы. Сейтип тауга келсе, ше-
би мазалы сууы шийрин, цауасы жацсы екен («КК- х- е-»)*
2.Тэсирли, жагымлы, пайдалы. Мереке, мэжилисте, сэубет
^ацтында, Тэсир етер шийрин сездиц лэззети К- Ирманов). ♦
Шийрин жаны кезине кериниу — азапланыу, цыйналыу. Мен
Абылдыц бул ацылынан шоршып кетип, тула бойы жуулап,
журегим дурсилдеп, шийрин жаным кез алдымда керинди
(А. Бекимбетов). Шийрин жаннан кешиу — елиуге цайыл бо-
лыу. Не жигитлер шийрин жаннан кешкендей, Кулип айтцан
жалгыз ауыз сезине (Ома^р). Щййрин-шекер — цанттай маза-
лы, палдай. Сези шийрин-шекер лэбинде палы, Оны кергенлер-
диц турар цыялы (Эжинияз). Гул ширесин емсе цэррелер,
Шире орнына шийрин-шекер пал берер (Ш. Мэмбетмуратов).
Шийрин сезли—жагымлы сезли. Шийрин сезли кара кезли,
Келге цаш ярым келге цаш (КК- поэз. ант.»). Шийрин сезли
сушик тилден айырылса (Эжинияз). Шийрин тил — мазалы
етип сейлейтугын адам. Жигиттиц шийрин тил цаялы болса
(Эжинияз). Шийрин тил адамныц толы цууаты, Калар кейин-
гиге сездиц бэленти (Эжинияз). Шийрин пэшек—кауынныц ма-
залы тури. Соньщ ушында Гулсэнем кун сайын сууга цанып,
толыгып киятырган. шийрин пешек цауындай толысып киятыр
(Ж. Аймурзаев).
ШИЙРИНЛИ кел. Мазалылыц, тэсирлилик, жагымлылыц.
ШИЙШЕ ат. 1. Суйыц затларды цуйыу ушын исленген цэр
турли ыдыс. Чай ишемен шийше кэса сынганша, Асыгаман
ылай суулар тынганша («КК- х- К-»)- 2. Жай эйнегиниц кези-
не салыу ушын цумнан исленген жалпац зат.
ШИЙШЕДЕЙ кел. Шийшеге усаган, мегзес, шийше сыяц-
лы, шийше яцлы, тэризли. Аспан шийшедей тып тыныц («Эмиу-
дэрья» ж.).
ШИЙШЕНБЕ ат. Хэптениц екинши куни.
ШИКЭР: шикэрга шыгыу ф. Ертедеги бий—аталыклардыц
мэслик ушын ацга шыгыуы. Бугин атасыныц базарлап кетке-
нин тацыйц билип, Ерназар анасыныц тилин алмай, мылты-
I
fhh асынып тазысын ертип, шикэрга шыгып кеткен еди (К.
Султанов). Шайцымыз, бийлер, бизлер усы неге цона жатыу*
га шикэрга шыцпаймыз,—-деп салды Есим бий (Т. К^айып*
бергенов).
ШИКЭС ат. 1. Науцас, ауырыу. 2. Иркининц кесент. Бу*
гин бизин ярга шикэс табылды ма екен,... («Алпамыс»). 3. 6к-
пе, гийне, гирбиц. Кеулимдр шикэс жоц болар таза. Берейин
душпанга жэбириу-жапа (Бердац).
ШИКЭС II кел. Кыйыншылыц жагдай, ауцал» турмыс.
ШИК9СЛАНЫУ ф. Науцасланыу, ауырыу, бийтапланыу.
ШИККЕ р. Асыцтыц ойыц жагыныц шалцасына жатыуы.
ШИЛЛЕ ат. Ец ыссы кунлер. Шиллениц айы тууыуга бир
еки кун цалды (К. Султанов). Бугинси кун шиллениц мыс цай*
наган кунлериниц бири (К- Аралбаев).
ШИЛЛЕХАНА ат. ^аялдыц жас босанып атырган жайы.
ШИЛП9РШЕ кел. Белек-белек, майда-майда, цыйцым-цый*
цым.
ШИЛПЕ-ШИЛПЕ: шилпе-шилпе болыу ф. Тозыу, генериу.
Шилпе-шилпе кезиц тозган, Бэрин, туйем билермисец? (Кун*
. хожа).
ШИЛТЕР ат. Кезгенек етип тоцылган гезлеме материал.
Жумсац кресло, диванлар, айналарда кек рецли жийеклк
шилтер тутылган (А. Оразов). Нагыш так, шилтер тоцы, уй
жумысын уйрен (6. Хожаниязов).
ШИЛТЕРЛЕУ ф. Шилтер етип ислеу.
ШИЛТЕРЛИ кел. Шилтери бар, шилтерленген. Оныц де*
герегине мэрмер тастан шилтерли цорган салган (Эмиу*
дэрья» ж.).
ШИЛТЕРСИЗ кел. Шилтери жоц, шилтерленбеген.
ШИМИРКЕНДИРИУ шимиркениу фейилинин езгелик
дэрежеси.
ШИМИРКЕНИУ ф. Еттиц туршигиуи, титиркеуи, титирке-
ниуи. Бойы балцып, ети шимиркенип кетти («Кыз. муг.»ж.).
ШИМПИЛДЕНИУ шимпилдеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШИМПИЛДЕСИУ шимпилдеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШИМПИЛДЕТДИРИУ шимпилдеу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
Ш ИМПИ Л Д ЕТИУ шимпилде^ фейилиниц езгелик дэреже*
си.
ШИМПИЛДЕУ ф. Бетлеме болып толыу, ликилдеу, липил-
деу. Бирац царыцлар шимпилдеп толыуга цараган (0. Хожа-
ниязов). Кеседеги шимпилдеп турган шайды ишти (Т. Ка®ып*
бергенов).
ШИНЕЛЬ ат. Жуннен исленген цэм солдатлардыц кийе-
тугын кийими. Дедикли жерге жетемен дегенше шийнелиниц
терт жеринен тесип етти (0. Айжанов). Шийнелиниц сэдебин-
gefi сургылт сары кезлери менен оны тула бойына тигилип
533
цалган кезлерин кэттиц устинен ап-аныц керип отырман
(К. Смамутов).
ШИНЕЛЬЛИ кел. Шийнель кийген, шийнели бар.
ШИНЕЛЬСИЗ кел. Шийнели жоц, шинель киймеген. ~
ШИЦГИРИК ат. Жууериниц басы алынганнан .кейинги
цалган жары, пацалы. Шицгириклери мениц балтырымнан кем
емес (Т. Кайыпбергенов). Биреуи алдына салган ши/цгирикти
•шайнаса, биреулери пыснап гуйсеп жатыр (С. Хожаниязов).
ШИЦГИРЛЕУ ф. 1. Гэпти цайта-цайта айта бериу, сейлей
бериу. 2. Аттыц киснеуи, мекирениуи.
ШИНКИЛДЕК ат. Жицишке дауыс пенен евйлейтугын
адам, шицгирлеуик. Шицкилдекке тац егиз бериг/ти («ВД; х.
е.»).
ШИЦКИЛДЕУ ф. Жицишке дауыс пенен сейлеу, шицгир-
леу. Бул ауырыуман деп уйыцлап жатыр, ацмац,— деп шиц-.
килдеген ацсацалдьщ дауысы сезилди, ... (К^. Ирманов). Сен
шицкилдеме, — деди де агама царай сейледи — сен езиц омел
алсац (Т. Кайыпбергенов).
ШИП-ШИИКИ ц. шийки.
ШИРЕ ат. Дом, маза. Шире орнына шийрин-шекер пал
берер,... Ш. Мэмбетмуратов). ♦ Гул ширеси — гуллердиц ма-’
<<ызы. Гул ширеси емсе цэррелер,... (ILL Мэмбетмуратов). Гуз-
ги шире — гуздеги рэцэт, пайыз, мацыз. Гузги ширеге толып
торлаган. гулабыдай шырт-шырт етеди (И. Юсупов).
ШИРЕЛЕНИУ ф. Маза ениу, дэм ениу.
ШИРЕЛИ кел. Мазалы, дэмли.
ШИРЕНДИРИУ ширениу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ШИРЕНИУ ф. 1. Шалцайыу, тирениу. Ат устинДе зэцгиге
ширенип даушылар «Хабарлас» — деп бир жууап айтып тур-
ган усайды («Алпамыс»). ...батыр зэцгиге ширенип, артына
бурылды (Т. Кайыпбергенов). 2. Ауыс Менменсиу, тэкаббир-
лениу. Оннан соц оц жацца жамбаслап, ширенип: ца жол
болсын, — деди эллен уацта («Эмиудэрья» ж.). ♦ Ширенип
таслау—талпыныу,. урыныу, ынтыгыу. Сэйтип Шыныбайкениц
жибермейтугын билген Камекбай ширенип таслап, талпынга-
нын цоя цойды (Ж. Аймурзаев).
ШИРЕСИЗ 'кел. 1. Мазасыз, дэмсиз. 2. Мэнйссиз, пэти^а-
сыз. Кебинше сезиниц ширесизлигин сездиреди (Г. Есемура-
тов).
ШИРИК кел. 1. Генерген, тозган. Бууырцанып ширенип
таслаганда белиндеги ширик жип пырт етти (Н. Берекешов).
2. Ауыс. Болдырган цартайган, бузылган. Дауыл согып кетти
^келмеске, Ширик геуде аламат заман (Г. Есемуратов).
ШИРИТИЛИУ шириу фейилиниц белгисиз дэрежеси.
ШИРИТТИРИУ шириу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШИРИТИУ ф. 1. Бир ньрсени сасытыу, кегертиу, бузыу.
Бир царын майды бир цумалац ширитеди дегендей мениц
кемшилигим бар шыгар ь(Же Аймурзаев). 2. Ауыс. Тутцында
534
сайлау, цамау. ^ара^алпацларды Хийуа ханы туттырып алып
елтирткен, онлаган жылга шекем турмеде шириткен (К*. Ир-
манов). t ।
ШИРИУ ф. Тамам болыу, сасыу, бузылыу. Хош, цэзирше*
енди, шириген тубир, Жэне ушырасамыз ретинде бир (И. Юсу-
пов).
ШИРКЕЙ ц. шыбын-ширкей.
ШИРКЕТ ат. 1. Белгили бир жумысты бирге эмелге асырыу
мацсетинде бириккен адамлар бирлеспеси, жолдаслыц ауцамы.
Пахта ширкет хлопком, Жер тогбасы аулатком (А. Дабылов).
2. Тец цуцыцлы цатнасыушылардан дузилген санаат яки сауда
бирлеспеси, шелкеми. Кооператив ширкетлер есиуинди елшец-
лер («Кыз. мур.»ж.).
ШИРКЕТШИ ат. Тери таярлаушы адам, хызметкер.
ШИРКЕУ I ат. ген. с. 1. Христиан дининиц рууханыйларьь
ныц цэм усы динге исениушилердиц бирлеспеси, шелкеми»
2. Христианлар зыяпат ететугын жайы. Кала ишинде бир-еки
ширкеудиц ишинде уллы рус эскер басы Суворовтын. баласы
генерал лейтенант Аркадий Александрович Суворовтыц мра-
мордан жасалган цэбирин кердик (К. Айымбетов).
ШИРКЕУ II: ширкеу болыу ф. Кесент болыу, зыян, иркиниш
болыу. Менин. бетим.е ширкеу бо-лар (К. Султанов).
ШИРКИН ат. Каяллардыц жаман сегиси, гаргысы. 0з ма-
льщнан езин. безип ширкин, Шам шэцэрин нэзерлеп маган цал
дейсен. (А. Дабылов). Каялыннан еситип кунде ширкинди, Бул
дуньяга шыкцаныцнан не пайда («КК- поэз. ант.»).
ШИФЕР ат. КуРылыста жайдыц тебесин бастырыу ушын
исленген плита формасында сур тустеги материал. Тебеси ши-
фер менен бастырылган шарбацтын астына барып жамгырдыц
тосацланыуын куттик (М. Шымбергенов).
ШИФЕРЛИ кел. Шифери бар, шифер менен бастырылган.
ШИФР кел. Шэртли тацбалар системасы. 2. Китапха-
наларда цэм сацлаулы китап хэм цол жазбалардыц регистра-
циялык белгиси.
ШКАФ ат. Ишрне цэртурли затлар салынатугын цэм ца-
пысы еки жагына царай ашылатугын хожалыц буйымы. Кап*
талындагы шкафты ашып ишинен еки шерек, бир цосыуыс
конфет алып жууырып далага шыцты (А. Бекимбетов).
Шкафтан бир газетаны сууырып алды (Т. Кайыпбергенов).
ШЛАНГА ат. сейл. т. Резина яки суу еткизбейтугын ма-
териаллардан исленген ийилгиш иши цууыс труба. Шланга-
ларды таратыушы заправшиклер, агрономлар материаллары»
таярлап бериуши жумысшылар цэм т. б. (Э. Жэлменов, П. П.,
Карпов).
ШЛЕМ ат. Сыртцы царсылыцтан сацланыу ушын металл-
дан исленген солдатлардыц бас кийими.
ШНУР ат. 1. Изоляцияланган электр сымы. 2. Жидишке
535
жип, бау. Fappbi шелдиц басында жатырган шнурга шырпынн
шагып от жарып жиберди (Н. Дэуцараев),
ШОБЫТ кел. Жыртылып тозыуы жеткен гене материаллар.
Аманлыц сени бир куни мамыцта жатцарса, екинши куни
шобытца орайды (Т. Кайыпбергенов). Жэцэнда жан барма
сендей куйинген, Мудам шобыт жаргац пенен кийинген (А.
Дабылов).
ШОБЫТШЫ ат. Шобытты кабыл етиуши цэм* жыйнаушы.
ШОВИНИЗМ ат. Басца миллетлерди цуудалау, бир мил-
лет пенен екинши милетти жауластырыушы топар, цэдден ас-
цан буржуазиялыц миллетшилик.
ШОВИНИСТ ат. Шовинизм тэрепдары.
ШОРАЛ ат. Ууылдырыцтыц цасындагы ац тусли зат.
IIIOFJIA ат. I. Кунниц цэм айдыц жаца шыццан сэулеси,са-
гымы. Рахмет Эбдираман халыцтьщ баласы, Сениц кеулицде
<5ар тунниц шогласы (И. Юсупов). К9М айдыц сацраны,, К0М
ай шогласын (И. Юсупов). 2. ц. Шугла.
IIIOFbIP ат. Бир жерге жыйналган топ, топар.
ШОРЫРЛАНЫУ ф. Жыйналыу, топланыу, топарланыу,
Уйге жацынлай бергенде шогырланран халыцты узацтан кези
шалды, бул уацта кун арцан бойы кетерилип* цалган еди
(К. Смамутов).
ШОРЫРТПАК ат. Туйир-туйир болып цатцан, зат.
ШОРЫРТПАКДАСЫУ ф. Туйир-туйир болып цатпарла-
сыу.
ШОЖЫУ ф. Халыцтыц топар-топар болып журиуи, посыуы,
кешиуи. «Ку у даланьщ» цушагына орнасцйн халыц шожып
келген усайды (Ж. Аймурзаев). Жоллардан жаца етип бара-
тырганда шожып киятырган адамларга дуушакерлести (К-
Ирманов).
ШОРЫРТПАКЛАНЫУ ф. Туйир-туйир болып цатпар-
ланы$.
ШОЙДЬЩ кел. Улкен, ауыр, нэцэн.
ШОЙЖАН.ЛАУ • ф. Ацсацлау сылтыцлау, цыйсацла^.
ШОЙНАК кел. Ацсац, майып.
ШОЙНАКЛАУ ф. Аярын сылтып басыу, ацсацлап журиу.
ШОЙЫН ат. Полат пайда етиу яки цуйма деталлар 'таяр-
лау ушын пайдаланылатурын, углерод пенен темирден ибарат
цосынды.
ШОЙЫНШЫ ат. Шойыннан ыдыс, цурал-сайман ислейту-
гын уста. Шойын менен усталыц етип турли ыдыс цэм цурал
осбапларын цуйып дузететугын бир шойыншы уста, бир куни
еки пазна цуйып шыгарды (KJ^. эд.).
ШОКОЛАД ат. Какао менен цанттан цуйылган конфетаныц
бир тури. Шоколадты жегеннен кейин жетимде куш пайда
болды (С. Айний).
ШОК, ат- 1- ОТТЫЧ ^бзы. 2. Бир топар адамлар. 3. Бийик,
думпек. ♦ Шоц жулдыз—а) топланысып турган жулдызлар,
636 . '
<5) Ауыс. топ, топар. Геззал цызым аман ба? Шоц жулдызым
аман ба? (X. Элимжан). Шоц жигит—шаццан жигит, цуждан-
лы жигит. Эйтеке деген жудэ шоц жигит (Г. Изимбетов).
Шок минез—кеуилли, йошлы. Гейде оган сез салып, буны гез-
зал хэм шоц минезлиге санайтугын еди (С. Айний). Шоц са-
кал—тыгыз, ескин. Тацнын алды шутик шыра жылтылдап
жанар еди, Бирден есик шыйцылдап ашылды да кирдн биреу»
—шоц сацал» («КК* х. ц.»). «Кырц урыудыц» гилен. цапа са-
кал шок сацал, гузе мойын, гебеже царын бай бийлериниц ор-
гасында целы арцасына тацыулы (Н. Берекешов). Шоц самал
— пайызлы. жагымлы. Бир жагымлы шоц самал менен, тал-
лар тенселеди (Т. Сейтжанов). Шоц-шоц болыу—цэр. жерге
жыйналыу, топланыу. Катердиц полубасында шоц-шоц болып
'^игитлер, жагадагы аламан бир-бирине ынтыгып царайды
(К- Султанов).
ШОКА ат. Тобешик, бийиклик, думпешйк.
ШОКАЙ ат. Жылцыныц, сыйырдыц бас терисинен тигилген
аяц кийим. Аягына шоцай кийген жупыны адам бул сезлерди
еситип, уацацалап кулип жиберди (С. Айний). Шоцай кийген
бауы жекен, Зар шыгарган уллы дэрттен (Ж. Аймурзаев).
Дурды шоцай жамап отыр еди (Ш. Сейтов).
ШОКАЙСЫЗ кел. Шоцайы жоц, аягына шоцай киймеген.
ШОКАЙТПА кел. Собырайган, шоцланган. Тун пердесин
.алган соц жер дунья жалацаш цал*андай, шымылдыц астын-
дагы' гудшеклер менен дэрьяньщ еки бойындагы Шоцайтпа
цамыслар цэм буйыгып.жатырган жан-жаныуарлар тасырайып
цалды (К. Султанов). .
ШОКАЙЫУ ф. Тебеси сопайыу, собырайыу. Келди жарып
тац саргая берген мезгилде бир шоцайган цосца келип тоц-
тады (К. Султанов).
ШОКАЛАК ат. Майда-майда тебешиклери бар жер, дум-
авший. Шоцалац шеккен ботадай царауытып цалып баратыр.
!(Ш. Сейтов).. Цойды бацтым Эжибектиц цасына, Жууырып
шыцтым шоцалацтьщ басына (Эжинияз).
ШОКАТ ат. Бийик жер, тобешик. Пэтли журип азмаз сез
берип, Турдылар ойласып шоцатца минип (Ж. Аймурзаев).
Дауыл ауылдыц арцасындагы ац шоцаттыц цумын ундай ша-
шып, кезди ашырмады (К. Досанов). Шоцатца миндилер ца-
рады жерди, Шуцырга байланган малларды керди (КК- поэз.
ант.»). Ф Шоцат-шоцат тобешиклер—майда-майда тобешиклер-
диц бир жерге топланысцаны. Шоцат-шоцат тобешиклер
алыстан керинди (Г. Изимбетов). Шоц-шоц болыу—бир жер-
ге жыйналыу, топланыу. Катер дин палубасында шоц-шоцбо-
лып турган жигитлер, жагадагы алман бир-бирине ынтыгып
царайды (К. Султанов).
ШОКАТЛАНЫУ ф. Бир жерге уйме-жуйме болып жыйна-
Лыу, топарласыу, уйилиу.
ШОКЛАНЫСЫУ ф. Топарласыу, уйлыгысыу, жыйналысыу,
637
жыйылысыу. Бийдай цамбага шоцланысып атырган уш-терт'
бала узацтан-ац керинди (Т. кайыпбергенов). Карацгы тус*
кен сайын адасып цалыудан цорцып шоцланысыуга царадьг
(Т. Кайыпбергенов).
ШОКЛЫК ат. Жылцыныц жалы менен тутасцан жеринде-
ги ыйыцтыц басы. Ац баслы ер шоцлыгына батыпты, Канжар
сугып цабацлары цатыпты («КД. поэз. ант.»). Шоцлыцтан^
аццан цара тер, Тебингиге тарсылдап, Хазар бермей батырга,
аццан суудай жылыслап («Мэспатша»).
ШСДМАР ат. Басы жумыры етип агаштан исленген таяц
цурал. Жау топылса иске салып шоцмарын, Ата-баба ^гойда»
шауып кекмарын (Т. Сейтжанов).
ШСДМАРЛАУ ф. Таяцты шоцмар етип ислеу.
ШОКДПАЛАУ кел. Топланган, жыйналган. Сары сынлы;
шоцшалау гана сакалы бар ири денели Насыр, Бердимбет
гаррыныц белеси еди (К. Смамутов). Кергенде «шоцшалау»
сацал сарыны, «Эмет» деди бир кергеннен таныды (И. Юсупов).
ШОКД! ц. шоца. .
ШСДЫЛЫУ шоцыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ШОК.ЫНДЫРЫУ шоцыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШСДЫНЫУ ф. фин. с. 1. Христиан дини бойынша цудайга
табыныу, сыйыныу. Рус халцы болса, олар шоцынады («КД._
кем. атл>). Олар шоцынып цолга тускен (Н. Берекешов). 2.
шоцыу фейилинин езлик дэрежеси.
ШО^ЫРАК^ЛАУ ф. 1. Жылцыньщ, ешектиц улыума жанлы
жаныуарлардыц секирип-секирип шабыуы, жортыуы. 2. Ауыс-
Билгишсиниу, ананы-мынаны айтыу, шонтацлау.
ШОК/ЫСЫУ ф. шоцыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШОК^ЫТТЫРТЫУ шоцыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ШОКЫТЫУ шоцыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШОКД1У ф. Тауыцлардыц, цуслардыц тумсыгы менен бир>
нэрсени туртиуи... бийени керпе жонышцага апарып, сэл би*
йенин цасынан былай жылысса, цэккелер арцасын шоцып от-
латпады («КД. х. е.»)-. Бабацыздыц тутцаны сары ала жайыщ,
Баргалар шоцыпты кезиниц майын (Отеш). Суйгенимизди де- '
бермей, шоцытады гаргаларга (Бердац).
ШОЛА I ат/ Жацты, нур, шугла.
ШОЛА II: шола бериу ф.
2. Шугла, жацты, нур бериу. Козин туссе цэсте кеулиц тасар^.
Шола берип кезлерицнен нур шашар («Мэспатша»). Сол уа-
цытта булттан шыццан ай яцлы, жузи элемге шола берди?
?(«КД. х. е.»). 3. ц. шолыу.
ШОЛАК кел. 1. Цыска, келте. Сэрсенбайдыц устинде ана^
кунги шолац пешпецт емес (Т. Кайыпбергенов). Астына миц*
гени торы шолацты, Куш берместен ез алдына ылацты («КД.
х. ц.»). 2. Ацсац, майып. Анау журген Пирим шолац, Етип жур
ол жалац-жулац (Бердац). ♦ Шолац ацыл—ацылы кемис^,
' *
f • 4
• t . ♦ .
538 . ' ' ,
ацылсыз. Бирац шолац ацыл шонтыйып, орнынан жетпей узи-
лип цала берди (Н. Берекешов).^
ШОЛАДЛАУ кел. 1. Дысцалау, келтелеу. 2. Ацсацлау, ма-
йыплау.
1ЙОЛАН ат. Жаздыц куни азыц-ауцатлардыц (балыц, геш
цэм т. б.) ыссыдан бузылмауы ушын муз цойылган сууыц жер,
тоцлатцыш. Болыс ага, ау салып журген балыцшылар цэм
шоландагы ислеп журген рабочийлар болып,... (Д. Ирманов).
Ау цайыц, шолан, кеме цэммеси ауыл советтиц еркинде бола-
ды (К. Султанов).
ШОЛАСЫУ ф. Жарасыу, коркейиу, жарцырау. Жузлери
.айга шоласып,,, тилла тажы басында, эйне он бес жасында
«Мэспатша»). Энуар шашы нэзик белге шоласып, Сэллана-
мэстана келген сэудигим (Эжинияз).
ШОЛПАН ат. Тац алдындагы жацты жулдыз, Венера пла-
ветасы, тац жулдызы. Анау шолпан жулдыз езиниц емирлик-
•ке цосылган жол дасы "менен ец биринши ирет суйискен куни
де сол орында тур еди (Т. Дайыпбергенов). Ерте менен тац
атты, Тац шолпаны бирге батты («Алпамыс»). Дасы цыя тац
Зкулдызы, ©мир зая—шолпан жулдыз (Бердац).
ШОЛЫУ ф. L Кез жибериу, кез бенен болжау, шамалау.
Кепшиликти кези менен шолып жур еди (К. Султанов). 2. Ге-
зиу цыдырыу. Жургенимде бундай болып, Кеп аралап халыц-
ты шолып (Бердац). ♦ Жол шолыу-коп журиу. Болып турды
жол шолып. Еки кези терт болып («ДД. эд. ц. иск.»).
ЩОЛПЫ ат. 1. Торды агашца, темирге керип, балыц ус-
лай^гугын эсбап. 2. Тогай талдыц жыцгылдыц майда шыбыц-
шасындн тоцылып исленген цурал.
ШОМ ат. 1. Тунде цамысты ямаса шобытты таяцца бир-еки
жеринен байлап, май цуйып от жагыу ушын цолланылатугын
зат. Тециздиц жагаларына адам цойсын, тунге цараганда шом
жацсын (М. Эбдиреймов). Байланган шомлардыц еринен жа-
нар май,.. Сес тийер цулацца урган танадай (И. Юсупов). 2.
Дамыс ямаса шеплердиц басын байлап белги ушын исленген
зат.
ШОМЫЛДЫРТТЫРЫУ шомылыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ШОМЫЛДЫРЫУ ф. 1; Сууга тусириу, жууындырыу. 2.
'Ауыс. Тер шыгарыу, терлетиу. Ол атын шомылдырып, кун шы-
ра жетип келди (Т. Дайыпбергенов). Сейтип жети уйдиц ийт
лягына шомылдырып жети уйдиц адамларынан тупирик жый-
нап, баланыц беденине жац (Э. Шамуратов).
ШОМЫЛЫУ ф. 1. Сууга тусиу, жууыныу, тазаланыу. Эмет
«Боз жап» бойында дуньяга.келип, Алгабас колхозыньщ ор-
тасын цац жарып ететугын цэзирги каналга шомылып ескен
|(0. Айжанов). Мектепке барсац да сууга шомыласац да егиз
л^озыдай цосацласып айрылыспаймыз (К. Смамутов). Мазалы
л^ауын жеймиз хэз етип шомыламыз («Жеткиншек» г.). 2.
539
Шып-шып терге тусиу, терлеу. Буны корип турган мен бий-
шара Алламберген палауды асаган сайын озим асагандай*
жаным жай тауып цэз етип, цара терге шомылып есиктен уни-
лип еле турман (Ж. Аймурзаев).
ШОНТАЙ ат. Нэрестениц, шолпыныц, жылымныц ец туби*
цуйрыгы. Кеп уацытца шекем шолпыныц шонтайы цыймылда-
мады (Ж. Аймурзаев). Нэретениц шонтайына балыц илсе*.
-• цашцанды цууып жетиуге болмай ма? (9. Шамуратов).
ШОНТАЙЛЫ кел. Шонтайы бар, шонтай исленген.
ШОНТАЙСЫЗ кел. Шонтайы жоц, шонтай исленбеген.
ШОНТАНЛАУ ф. 1. Шошацлау, тыртацлау. 2. ©зимсиниу^.
билгирсиниу.
ШОНТЫЙТЫУ ф. Келтертиу, цысцартыу, кесиу.
ШОНТЫЙЫУ ф. Келтериу, цысцарыу.
ШОНТЫК кел. Келте, цысца.
ШОНДАЙМА ат. Тауыцта болатугын ауырыудыц тури, атьи
ШОНКАЙТЫУ шоццайыу фейилиниц , езгелик дэрежеси.
ШОНКАЙЫУ ф. Жанлы-жаныуарлардыц цуйрыгын жерге
цойып отырыуы.
ШОПАК ат. Цауын, асцабац,. суу цабац гарбыздыц дани»
туцымы.
ШОПАКЛЫ кел. Шопагы бар, шопагы кеп.
ШОПАКСЫЗ кел. Шопагы жоц, шопагы аз.
ШОПАН ат. Мал, цой-ешкилерди цараушы, багыушы. Шо-
пан—туркмен ез достынан цалган усы естеликти, Багып ша-
тыр турган жерге жазда экелип цосын тикти (И. Юсупов).
ШОПАНДАЙ кел. Шопан сыяцлы, тэризли, шопанга уса-
ган, мегзес. 1
ШОР ат. Дузлы жер, кебир жер, сорлыц жер.
ШОРАБАСЫ ат. Жасы улкен, ацсацал, мырза бек етегасы.
Булардьщ ишинде Мэтияцып шорагасы, К0ДИР цассап, Мэт-
жан цанхор (А. Дабылов).
ШОРКАК кел. Олац, епсиз. Сейерден цорцаман, Сезгеолац..
шорцацпан (А. Дабылов). Оцымаган ладан сейлеуге шорцац*.
Динниц шырмауырда иске де олац (9. Шамуратов).
ШОРЦАТ кел. Уцыпсыз ийкемсиз. Александр кийим жу-
^ыуга шорцат еди (Т. Кайыпбергенов). Терецул мергенликке
шорцат еди (Т. Кайыпбергенов).
ШОРКАЛАУ кел. Олацлау, епсизлеу, тэжирийбесизлеу, би-
лимсизлеу, уцыпсызлау, ийкемсизлеу. Жумысца дым шорцац-
лау.
ШОРЛАНЫУ ф. Жердиц кебир ашып дузлы жерге айна-
лыуы.
ШОРЛЫ ц. шор.
ШОРПА ц. сорпа.
ШОРПЫЛДАТЫУ ф. Суйиу, опиу. Оннан кейин не болып,
не цойганын ези де билмейди, тек шорпылдатып суйе береди*
540
(0. Айжанов). Шорпылдатып бетин суйип, Тургандай шад
болды тасып («Эд. альм».). ♦ Шорп-шорп суйиу—^айта-^айта
суйиу, шорпылдатыу. Ас^ардын. бетинен бирим-бирим шорп-
шорп суйди («Эмудэрья» ж.»). Ал Командр Бийбиниц ^олынаи
. з^атты кысып турып шорп-шорп суйди («Сэл. Окт. т.»).
ШОРТ: шорт кесиу ф. Бирден узил-кесил кесиу. Ызгарлы
турде кулип койды да, Шорт кесип айтты да ^адал (Б. Ис-
майлов). Рэушан Айсэнемнин сезин шорт кести (Ж. Аймур-
заев) . ' •
ШОРТА 1: шорта айтыу ф. Кесип, дурысын айтыу. Жай
.айтса да шортасына айтып еди, гаррылар Эметти ша^ырып
алып, «келиниц бузылган екен» деп цор^ытты (О. Айжанов).
ШОРТА II: шорта сыныу ф. Бирден сыныу. Абайсызда кет-
' ти бойдан ^ууатым, Тап ушынац шорта, сынды полатым
(«Кырк кыз»).
ШОРТАН а-р. Денеси узынша келген, басы суйри, езинен
киши шабакларды жейтугын балык- Болып кыс напака шор-
тан шабагыц, Бираз адам аукат еткен Кек шийел (С. Нурым-г
бетов). Шабак болар ацлыганы шортанныц («Кырк кыз»).
ШОРТАНДАЙ кел. Шортан сыяклы, яцлы, тэризли, шор-
танга усаган, мегзес.
ШОРТАНЛЫ кел. Шортаны кеп, шортанга мол.
ШОРТАНСЫЗ кел. Шортаны аз, кем.
ШОРШЫНДЫРЫУ шоршыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШОРШЫНЫУ ф. Бирден секирип тусиу, селк етиу. Бирден
сезди белип Мырзамбет шоршыныуы менен шалт-шалт сейле*
ди (Я. Муратов). .
ШОРШЫСЫУ шоршыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШОРШЫТТЫРЫУ шоршыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШОРШЫУ ф. Секириу, крркыу, сескениу. Гейде шоршып
«бул кайсындай кун» дейди, Гейде ойы булт койнына сунгийди
(Й. Юсупов). Таумурат пенен Эжиниязды айткан уакытта Ер-
жан шоршып Отемуратка иренжицкиреп к.а-пды (К. Султанов).
♦ Шоршып кетиу-бирден к°РКып кетиу, каУлырЬ1У- Мен ауыл-
дыц бул акылынан шоршып кетип тула бойым жуулап, журе-
гим дурсилдеп, шийрин жаным кез‘ алдыма керинди (А. Бе-
кимбетов).
ШОРЫ ат. дин. с. 1. Киси есигинде емиринше жумыс ис-
леуши КУЛ Каял- Алдына кыРЧ гун, КЬ1РК шоры хызметкерли-
гине берип жолга салып коя берди («КК-х-е-»)- 2. Кул^аял,
туткындагы \аял. Перидей кыз шоры болып сатылды, Кэниз-
лик басына тусти Бозатау (Эжинияз)'.
ШОТ I ат. ген. с. Кетпенге усаган агаш жоныу ушын к°"
лайластырылган кишкене усташылык куралы. Белине жун жип
бууып, шот кетпенлер дэстине (Эжинияз).
ШОТ II ат. Торт муйешли етип исленген, орталарында
541.
децгелек таслары бар есаплау цуралы. Шот цагыуыц цашавь
‘ ада болады деп цыстастырды (К. Султанов). Бухгалтер отыр*
гызылды шотца (Б. Исмайлов).
ШОФЕР ат. Автомобильди жургизиуши, басцарыушы цэ*
ниге. Оган шофердиц баланы бауырына тартыуы зыян ететуч
гындай .болып сезиледи .... (0. Айжанов).
ШОФЕРЛЫК ат. 1. Шофер болыу, 2. Автомобильди журги*
зиу иси.
ШОШАЙТЫУ ф. Бир багдарга, бир тэрепке нусцау, колы
менен керсетиу. Барры кеп сейлеуди жацтырмайтугын адам
еди, тек цолын шошайтты да исти тамам етти (0. Айжанов),.
Шыгыс жацца цолын шошайтып гуцк етти (К. Султанов).
ШОШАЙЫУ ф. Соррыйып жоцары шыгып турыу, тик ту*
рыу. —Ана бир шошайган мылтыцлары бар гой,—деп жымы*
йып-жымыйып койды (К. Султанов).
ШОШАЦЛАНЫУ шошацлау фейилиниц езлик дэрежеси*
ШОШАЦЛАСЫУ шошацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШОШАЦЛАТЫУ 1 шошацлау фейилиниц езгелик дэрежеси»
ШОШАЦЛАТЫУ II ф. Цолдагы затты цайта-цайта керсе*
тиу, жоцары силтей бериу.
ШОШАЦЛАУ ф. Тыржацлау, жырбацлау, тыртацлау.
ШОПЩА ат. Аяцлары цысца келген томпац денели, аша
туяцлы хайуан. К^асыца келмесин шошца, Соннан аман бол-*
гыл балам (Бердац).
ШОШКДДАЙ кел. Шошца сыяклы, тэризли, яцлы, шошца-
га усаган. I
ШОИЩАХАНА ат. Шошцаларды цамайт^гын орын, эцай.
ШОШТЫЙЫСЫУ шоштыйыу фейилиниц шериклик дэре*
жеси.
ШОШТЫЙЫУ ф. Тип-тик болып отырыу, мардыйыу.
ШОБЕРЕ ат. Немереден тууылган бала цэм цыз.
ШОБИРЕ ат. Балыцты писирип, жеп болганнан кейинги
цалган тикенек суйеклери. Басынцосып шебире излер, Дунья-
дан цайтцанга мегзер (Эжинияз). ♦ Шебире шепшеу—териу*
жыйнау. Солай етип муйтен балыц жегенде, Сен шебире шеп*
шеп журдиц цолдаулы (Отеш).
Ш0ГИРИЛИУ шегириу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ШОГИРИСИУ шегириу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШОГИРТТИРИУ шегириу фейил-инин езгелик дэрежеси.
Ш0ГИРТЙУ шегириу фейилинин езгелик дэрежеси. 1
Ш0ГИРИУ ф. Туйени жерге жатцызыу, дизе буктириу/
шектириу. Тамацларын жеп, артыулы дуньясы менен туйе*'
лерди кундегише ез цасларына шегирип жатып цалады
х. е.»). К^алмацлар шегирди цара нарымды («Мэспатша»),
Ш0ГИРМЕ ат. Алты айлыц ямаса бир жыллыц цозы те*
рйсинен тигилген децгелек бас кийим. Елеге шекем езине бир\
де шапан, бир де шегирме пишилмеген (X. Сейтов). Николай
бир шогирмени жерге атып тусирди (1^. Досанов).
542;
ШОГИРМЕДЕЙ кел. Шегирмеге усаган, шегирме сыяцлы.
ШОГИРМЕЛИ кел. Шегирмеси бар, шегирме кийген.
Ш0ГИРМЕСИЗ кел. Шегирмеси жо^, шегирме киймеген.
Ш0ГИРТЕК ат. Агаштьщ, отынныц майдасы, цалдыгы. Те-
селип атырган ширик жыцгылдын шегиртеклери атлардын
туягы астында пышырлап сынып атыр (Т. кайыпбергенов).
Шегиртеклер де молайды (Г. Кайыпбергенов).
ШОГИУ ф. 1. Отырыу, ^артайыу. 2. Басылыу, семиу, темен
тусиу. Жерде нардай кар шегип атыр (С. Хожаниязов). Ол •
аяцлары океанга, Шегер басы менен тусип (И. Юсупов).
Ш0ЖЕ ат. Тауьнугыц, цустыц баласы. Жаслыгында i;apa-
мастан уйдеги жас цозылар менен бузауларга, шежелерге
гамхорлы^ ететугын еди (А. Бекимбетов). Басыцызга кун
тууган куни>.. шежециз тауьп^ болып тура береди (Ж. Ай-
доурзаев).
Ш0ЖЕЛЕТИУ шежелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШОЖЕЛЕУ ф. Шеже шыгарыу.
ШОЖЕЛИ кел. Шежеси кеп, мол.
Ш0ЖЕСИЗ кел. Шежеси жо^, шеже болмаган*
ШОК к. шегиу.
Ш0ККЙЗИУ к. шектириу.
ШОККИШ ат. Бир нэрсени цагыу сицириу, урыу ушын цу-
рал. Агаш цобдыйдан шеккиш пенен атауыздан алып, созанын
сабацлай сала, геуишин жамаута киристи (Т. Кайыпбергенов).
Ш0ККИШЛЕНИУ шеккишлеу фейилиниц езлик дэре-
жеси.
Ш0ККИШЛЕСИУ шеккишлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШОККИШЛЕТИУ шеккишлеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
Ш0ККИШЛЕУ ф. Шеккиш пенен урыу, ^агыу.
ШОККИШТЕИ кел. Шеккишке усаган, мегзес, шеккиш
сыяцлы.
Ш0КТИРЙУ ф. Туйени аягын буктирип жат^арыу..
ШОЛ ат. Суусыз кец далалыц, са^ра, ^урга^шыльщ, суу-
сыз дала. Сен бир марал болып шы^сац шеллерге, Лашын
болып цонсац таза гуллерге («КК. х. 14.»).
ШОЛАТ к. шелистан.
Ш0ЛАТЛБ1К «V шелистанлыц.
ШОЛИСТАН ат. Са^ра, суусыз дала, цургац кец дала.
Ол шелистанга теселген ма^палдай денип, кезине ысыц,ке-
ринди (А. Бекимбетов). Шелистанлар кун жарасып, шелис-
танлар гулге мийрас (С. Нурымбетов).
ШОЙИСТАНЛЫК ат. Далалыц, кургацлыц.
ШОЛКЕМ ат. Уйым, бирикпе. Барлыц мекемелер менен
шелкемлердиц ислери егис мапазыныц уагында орынланыуы
менен байланыслы болсын («КК-ксм. атл.»).
ШОЛКЕМЛЕСИУ ф. Уйымласыу, жэбдилесиу, жэмлесиу,
биригиу. Шелкемлескен дэслепки жылынан баслап-ац Хожели
районыныц XXII партсъезд совхозы рентабельли ислеп киятыр
(«Эмудэрья» ж.).
Ш0ЛКЕМЛЕСКЕНЯИК ат. Уйымласканлыц, жэмлескен-
лик, бириккенлик, жэбдилескенлик. Шелкемлескенлик пенен
жерлерди тегислеп, тез суугарып сурип, пахта егиу керек
(Ж. Аймурзаев).
ШОЛКЕМЛЕСТИРИУ ф. УйымласТырыу, жэмлестириу^
бирлестириу. Бир фольклорлыц, тарийхый этнографиялыц цэм
лингвистикалыц экспедициялар шелкемлестире баслады (Б.
Исмайлов). -
ШОЛКЕМЛЕСТИРИУШИ ат. Уйымластырыушы, бирикти-
риуши, жэбдилестириуши. Баспа сёз еткендеги эдебий мий-
раслардыц жаца мэдениятты жасаудагы тутцан роли хаццынт
да₽ы ленинлик цагыйданы халыц арасында тусиндириуши дея
сейтип бул массаны шелкемлестириуши де болды (Б. Ис-
майлов).
, ШОЛЛЕНИУ шеллеу фейилинин езлик дэрежеси.
ШОЛЛЕСИУ шеллеу фейилинин шериклик дэрежеси.
Ш0ЛЛЕТТИРИУ шеллеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШОЛЛЕТИУ шеллеу фейилинин езгелик дэрежеси.
Ш0ЛМЕК ат. Кебинесе суйыц затты алыуга, цуйыуга ар*
налган ыдыс.
ШОЛЛЕУ ф. Аццасы кебиу, суу ишкиси келиу, суусау. Жа-
зийрада шеллемеген, Шараптыц цэдирин билмес (А. Дабы-
лов)/ Жигит дым шеллеген екен (Н. Тэжетдийнов).
Ш0ЛЛИК ц. шелистанлыц.
ШОЛСИЗ кел. Шеллемеген, суу талап етпеген.
ШОМИШ ат. Агаштан исленген цасыцтыц улкен тури.
Суйри тумсыцлы шемиш цасыцларды да шыгарып дэстурхан-
га цойды (К- Аралбаев). Жердин майын шемиш пенен цал-
пыган, Сутхорларга сонша азап берермен (Омар). Кездиц
цырын салдым сырттан шамалап, Шемиштен цысып тур бизди
аралап (А. Дабылов).
ШОМИШЕК Ц. шемиш.
Ш0МИУ ф. Батыу, кириу.
ШОН.ГЕ ат. Шецгел цэм баска да тикенекли агашлардыц
майда цалдыгы. Ал цасындагы жолбарыс, сол шецгени алал-
май кыйналып турган екен («ЦК- х- е->:>) •
ШОЦКЕРИЛИУ шецкериу фейилинин белгисиз дэрежеси.
Ш0ЦКЕРИСИУ шецкериу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШОЦКЕРТТИРИУ шецкериу фейилинин езгелик дэрежеси.
Ш0Н.КЕРТИУ шецкериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
Ш0Н,КЕРТИУ ф. 1. Аударыу, тусириу, цулатыу. 2. Арбаныц
кейнин жерге тийгизип, алды бетин жоцары кетерип цойы^.
ШОП ат. Жердиц бетинде есетугын есимликлер. Тап цэзир
бир еки бау кек шепти орып, цушагына цысып зор₽а киятыр-
мыз (—.Ж. Аймурзаев). Шеп тасыйды, *атыз шабады (Т. Ка<*
544
йыпбергенов). ♦ Шоп салыу—Ауыс. цыянат ислеу, бузыцшылыц
етиу. Ацыллы адам сез ертпейди изине, Шеп салмас ярынын
цэргиз кезине (Бердац).
Ш0ПКЕР ат.Жайды агаштан тикейтип араларын цамыс
пенен ямаса ылай цэм гербиш пенен ©рип исленген жай. Би-
йик шепкер жайдьщ царацгы теринде кези кезлик пенен та- '•
цыулы цызыл туйе жууаздьщ еки ашасыньщ ортасынан айла-
нып жур (Б, Бекниязова).
ШОПКЁРДЕИ кел. Шепкерге усаган, мегзес, шепкер сы-
ч яцлы тэризли.
Ш0ПЛЕУ ц. шепшеу.
Ш0ПЛИК ат. Шеплердиц жыйынтыгы. К^эмекбай цалыц
тукли шепликке кирип кетти (Ж. Аймурзаев).
ШОП-ШАР ат. Тасланды затлардыц жыйынтыгы; шеплер^
Бугин еки кун удайына ескен сэуирдиц самалы шеп-шарды
уршыцтай айландырып кекалай аспанныц жийегинде зуулап
тур (0. Айжанов).
' Ш0ПШЕК ат. Шеп цэм агашлардыц цуурап сынып атыр-
ган майда белеклери. Жарлы баласынын не керген куни бар»
еки цыз майданга шыгып, шепшек термеге шыгады («Ал-
памыс»).
Ш0ПШЕУ ф. Териу, алыу, жыйнау, шеплеу. К^ырга бар-
сан цызыл тары екшедиц, Келге кетип шебиресин шепшедиц
(Омар). Егинин шегиртке шепшеп, Иргесин тескен жылан
(И. Юсупов).
ШОРЕК ат. Децгелек етип тандырга писирилген кишкен-
тай нан. Дийханга бергениц кездей бир шерек («КК- х- к.»).
ШПИОН ат. Мэмлекетлик цупыя сыры бар маглыумаТлар-
ды жасырып жыйнап, шет ел агентурасына бериу жумысы ме-
нен шугылланатугын жансыз, тыцшы.
ШПИОНЛЫК ат. Шпионга тэн цэрекет.
ШПИОНШЫ ат. Шпион иси менен шугылланыушы. Ол
шпионшылыцты уйренди («Эмиудэрья» ж.).
ШПИОН ат. Жансыз, тыцшы. Ол шпионшылыцты уйренди
(«Эмиудэрья» ж.').
ШПОР ат. Етиктиц сирисиндеги ушлы темир. Кеули кете-
рицки Ерполат етигиниц шлорын шыртылдатты («Сэл. Окт. т.»).
ШТАБ ат. 1. Эскерий белимлерди басцарыушы орган. Бер-
ги алдында часовой тур, оннан цалай етерсец, етпесец штабы- ’
на жете аламыз ба? Ал сен цыймылда дедим жолдасыма
(0. Айжанов). Партия комитетинин кецсеси кунлери ца-
цыйцат жауынгер штабына айланды (М. Абдреймов). Тур
басында байрац желбиреп, Бул каналдыц жауынгерлик шта-
бы (Т, Сейтжанов). 2. Ауыс. Басшылыц органы. Штаб началь-
ниги сыйлыц экелди, Батырбекке ез цолынан (Ж. Аймурзаев).
Коммунизм штабыныц журеги. Сэлем тууган цалам—сэлем
Москва (Ж. Аймурзаев).
ШТАМП ат. 1. Документ жазылатугын цагаздыц жоцар-
35-246 • • ‘ -ОД
. . 1
fw сол муйешине басыу ушын мэкемениц аты толыц керсети-
летугын печать формасындагы зат. 2. Бир нэрсени бэнт етиу
ушын исленген цэлип, улги. Бул цалтаныц сыртына дэрилен-
ген, зэхэрли деп штамп басылды (А. Джальменов).
ШТАНГА ат. Ауырлыцты кетериу ушын цэм куш сынауда
цолланылатугын еки жагында дискасы бар темир, металл эс-
бап.
ШТАТ I ат. Бир мэкемеде ислеуши хызметкерлердиц ту-'
рацлы составы. Диплом алган жас азамат, болсадагы цандай
талап, Кайылман деп жазады да, бир тахтайды мойынга илип,
Тецселеди келецкедей штат гезип, жумыс сорап (И. Юсупов)..
ШТАТ II ат. Федеративлик мэмлекетлерде озин-ези басца-
рыушы территориялык бирлик- СССР дан ушып Америкага
барып, Курама Штатын кердиц Чкалов (С. Нурымбетов).
ШТОП ат. Торланып исленген гезлеме. Пайтабасы штоп
атлас кийгени, Рустами Дэстандай ерлери барды (Эжинияз).
ШТРАФ ат. 1.'Еткен, исленген цылмысы ушын алына-
турын, берилетугын ацшалай толем. Бир мэртебе жынаятлы
жаза берместен административлик турде елиу манат штраф
пенен шеклеймиз (А. Бекимбетов). 2. Исленген цылмысы ушын
берилетугын жаза. Озиц ’билесец, мени цашцын болга-
ным себепли штраф батальонына цосыпты (0. Хожаниязов).
ШТУРВАЛ ат. Кеме, самолёт, комбайн цэм басца цэр цый-
лы механизмлердиц машиналардыц журиуин басцарып отыра-
тугын тутца, руль децгелеги, тетиги.
ШТУРМАН ат. Сууда жузиуди, цауада ушыудьщ ей кеуил-
ге мууапыц жол тацлап басцарыушы маман, цэниге. Улкен
цысцы палатага жана гана авиацид мектебин питкерген жас
лётчиклер цэм штурманлар жыйналган еди (Н. Дэуцараев),
ШТУРМОВИК ат. Тосыннан цужим жасаушы ушцыш само-
лёт. Штурмовик бомбалады, Таяр болдыц биз де бирден (Ж,
Аймурзаев).
ШУБАЛАНЫУ шубалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШУБАЛАНКЬ! кел. Былгасыцлы, шатасыцлы, созылыццы.
^эзир цаялдыц ойы да усы пысцыган цара тутиндей шубалац-
Цы цэм цэлиплеспеген еди (К- Досанов).
ШУБ АЛ ТЫ У ф. 1. Суйретиу, созыу. 2. Былыцтырыу, был-
гастырыу, шатастырыу.
ШУБАЛЫНЫУ шубалыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШУБАЛБ1СЫУ шубалыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШУБАЛЫТТЫРЫУ шубалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУБАЛЫУ ф. 1. Затлардыц бир-бири менен былгасыуы,
шийелесиуи, шатасыуы. Ушы жойылган келептей бир шубд-
ласац (А. Дабылов). 2. Суйретилиу, созылыу.
ШУБАР кел. Тем-тем агы бар, ала, аламыш. Шубар егиз-
шени гэ жетелеп, гэ алдына салып цууып айдап, бир жигит
жууырып киятыр еди (К. Султанов). Палбий шубар ешкинин
тернсинен исленген тери тулыбын экелди (Т. кайыпбергенов).
516
ШУБАР-АЛА ц. шубар.
ШУБАРЛАНЫУ шубарлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ШУБАРЛАТТЫРЫУ шубарлау 1 фейилинин. езгелик дэ-
режеси.
ШУБАРЛАТЫУ шубарлау I фейилинин езгелик дэрежеси.
ШУБАРЛАУ I ф. Бир нэрсеге нагыс ойыу, нагыслау.
ШУБАРЛАУ II кел. Шубарга усаган, шубар тэризли, ала-
лау. <
ШУБАРЛАУШЫ ат. Бир нэрсеге нагыс ойыушы, нагыс*
лаушы.
ШУБАТ ат. Туйениц сутинен ашытып исленген ишимлик.
Мынау шубат дым суйыц екен, — деди кемпир Жаббацца
(Б. Кербабаев).
ШУБАТТАИ кел. Шубат сыяцлы, шубатца усаган.
ШУБАТЫЛТЫРЫУ шубалтыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШУБАТЫЛЫУ ф. Суйретилиу, созылыу. Бир цара жылан
цойнына, Шубатылып кирген екен («КК- поэз. ант.»).
ШУБЫРЫСПА ц. шубырыу. .
ШУБЫРЫСЫУ шубырыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШУБЫРТЫУ шубырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШУБЫРЫУ ф. Топар-топар болып журиу, посыу, шожыу.
Шацнын аржагында колхоздыц маллары шубырып киятыр
(©. Айжанов). Дэрьяныц бойына барып шешинип атыр едим,1
изимде бир топар балалар шубырып ерип киятырган Жалгас-
ты кердим* (К. Смамутов).
ШУБЫЛ кел. ©секши, киси жаманлаушы, биреуди-биреуге
жаманлагыш. ♦ Шугыл сез — етирик, есек сез. Ерме тагы
шугыл сезге, Жаманнан цаш жастан балам (Бердац). Шугыл
сез салыу—бузыклылыц етиу. Арага шугыл сез салып, Дос-
ган-достыц кеули цалып (Бердац). ’
ШУБЫЛЛАНЫУ ф. Белгили бир ис пенен бэнт болыу, ай-
данысыу. Карацалпац жерине хызметке келип ислеген айырым
рус адамлары. да улкени уйрениу менен шугыллана баслады
(Б. Исмайлов).
ШУБЫЛЛЫК ат. Адамныд сыртынан жаманлаушылыц,
есекшилик. Эжинияз шугыллыцты, турмыстагы еки жузлилик-
ти цатты царалады.
ШУКАНАК ат.-Ой, шуцыр. КаРангыда аяты шуцанацца
тусип кеткендей гилт етип тагы тоцтады (Т. Кайыпбергенов).
ШУКЛАНЫУ шуцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШУКЛАСЫУ шуцлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШУКЛАСТЫРЫУ шуцлау фейилинин- езгелик дэрежеси.
ШУКЛАТЫУ шуцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУКЛАУ ф. Туртиу, шуцыу, ойыу. Темен царап бесатар-
дын цундагы менен жер шуцлап отырган бир адам буган цар-
сы шыцты («Эмиудэрья» ж ).
547
ШУ^ШЫЙТЫУ шу^шыйыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШУКШЫЙЫСЫУ шукшыйыу фейилиниц шериклик дэре-
же’си.
ШУ^ШЫЙЫУ ф. Кунтыйыу, ынтыгыу, изине тусиу. Ерна-
зардыц аныц изине шуцшыйып тускенин керип ауылга 1\арай
тура цашты (К. Султанов).
ШУК^ЫМ ат. Бир нэрсениц майда болеги, туйир, азгана
молшери.
ШУ1^ЫР ат. Ой, тукана^. К^ызыл ^умныц кец шуцырлы
ойлары (Э. Шамуратов).
ШУ^ЫНЫУ шу^ыу фейилиниц езлик дэрежеси.
, ШУКЫСЫУ шукыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ШУК^ЫТТЫРЫУ шу^ыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУК^ЫТЫУ шуцыу фейилинин езгелик дэрежеси.
И1У1\ЫУ ф. Ойыу, тесиу, шуцлау. '
ШУЛЕАНЫУ ф. Аяеда етик кийерде шулгау орау.
ШУЛЕАУ ат. Ая>\ кийимниц ишинея аякка орайтугын ^эр
^ыйлы материал. Басыца бахыт ^усы ^онады сениц, Шулга-
уыц макпалдан болады сениц (И. Юсупов).
ШУЛБЫТЫУ шулгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШУЛЕЫУ ф. Умтылыу, талпыныу, бир жа^а барыута ьщ-
ласы менен асыгыу.
ШУЛЫК^ ат. Турли жиптен то^ылган, аяода кийетугын
кийимниц тури.
ШУНАК ат- 1- Цулагыныц ушы кесилген, кесик цула^.
Шунац ешки эулийеге ^улак излеп бараман деп шакынаи айы-
рылган екен (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Сум, жалатай. Ол i^a-
1$айдын лацабын, Сэйеке шунац дер еди («Кыр^ цыз»).
ШУНАТАЙ ат. Ец кишкене шетки бармац,
1ПУНАТАЙДАЙ кел. 1. Шунатайга усаган, мегзес, шуна-
тай сыяклы, яцлы. 2. Дым кишкене, мирттай, огыры киши.
ШУНТЫЙТЫУ шунтыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУНТЫЙЫУ ф. Келтериу, кысцарыу, киширейтиу.
ШУНКДЯР ат. Шуцгил, терец жер.
ШУРКЫЛДАУ к. шурцырау.
ШУРКЫРАУ ф. Суйыклыцтыц сес шыгарып агыуы.
ШУРЫЛДАУ ф. Суудыц, суйыклы^тыц сес шырарып агыуы.
ШУУ I ат. Маллардыц туураннан кейинги тусетугын ишек«
ке усаган калташа. ‘
ШУУ II шуу етиу ц. шуулау.
ШУУАК^: кун шууа^ ат. Кунниц нуры тусетугын ьп^ жер.
Мен атама ерип жаокырап турган кун шууацка шыктым
(Ж. Аймурзаев). ♦ Жайлы шууак тусиу — жагымлы, пайыз-
лы нур. Дэруаза шыгыс тэрепке ^араганльщтан адамларга
жайлы шууа^ тусип тур (Э. Тэжимуратов). '
ШУУАЛ ат. Жун жиптен алалап токылган улкен цап. Сэ-
лийма апа?—деп ол шууал каптай. семизшек, толы денели ^аял-
*
548
дьщ бетине царауга батылы бармай басын темен салды (0.
Хожаниязов).
ШУУАШ ат. Адамныц аягынан шыгатугын жагымсыз тер-
ли ийис.
ШУ У ДА ат. Туйениц жуни.
ШУУЛАНЫУ шуулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШУУЛАСЫХ шуулау срейилиниц шериклик дэрежеси.
ШУУЛАТТЫРЫУ шуулау фейилиниц езгелик дэрежеси*
ШУУЛАТЫУ шуулау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУУЛАУ ф. 1. Уу-шуу болыу, жыласыу. Ленин елди деп
халыц жыласты, К^ой-козыдай шуулап кезинде жасы («КК- эл.
%, иск» ж.). 2. Дауыстыц ямаса басца бир цыймыл цэрекеттин
дауысы, сеси. 3. Шауцымласыу, бацырысыу. ♦ Шуу ете тусиу—
шуулау, шырлау. Дурыс таб.ылган акыл деп шуу ете тусти
(Т. Кайыпбергенов). Бир цатар гунакар жаца гана билген-
дей шуу ете тусти (К- Ирманов).
ШУУЛЫ кел. Шуулаган сес, дауыс. Не деген аты шуулы
жайынсац (К. Султанов).
ШУУМАКЛАНЫУ шуумацлау фейилинин белгисиз дэре-
жеси.
ЩУУМАК^ЛАСЫУ шуумацлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ШУУМАК^ЛАТТЫРЫУ шуумацлау фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ШУУМА^ЛАТЫУ шуумацлау фейилинин езгелик дэреже-
си.
ШУУМАКЛАУ ф. 1. Жыйнау, туйдеклеу. Ийттиц мойнын-
дагы жибин колына шуумаклап тартып, Эуезов та отырды
(Т. Кайыпбергенов). 2. Келеплеу, орау.
ШУУЫЛДАНЫУ шууылдау фейилинин езлик дэрежеси.'
ШУУЫЛДАСЫУ шууылдау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ШУУЫЛДАТТЫРЫУ шууылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШУУЫЛДАТЫУ шууылдау фейилйниц езгелик дэрежеси.
ШУУЫЛДАУ ф. 1. Бацырысыу, гауырласыу, уу-шуу болыу.
Шууылдап шыццан дауыслар изли-изинен кэтерилип баратыр-
ганда Мецлимурат ага орнынан турып, бир цолын кетерди
(Т. Кайыпбергенов). 2. Шууылдаган сес шыгарыу. Жарга со-
гылган толцыннын шууылдауынан езге цеш нэрсе еситилмейди
(К. Смамутов).
ШУБЕРЕК ат. Гезлемениц майда кесиндиси, цыйцымы,
жуца тауардыц цыйындысы. Ой бийшара сулыу гана губелек,
Канатын бар мысал жуца шуберек (И. Юсупов). Мине мына-.
дай цап арцалап шыццангой деп кейин шегине бергеним, цардыя
астында бир шуберектиц шети керинип атыр (Т. Кайыпбер-
генов).
’ 54&
ШУБ^Э кел. Гуман, гудик. К^аст екенсец шубцасы жоц цац
болса (Омар). Бул сезде жоцдур шубцэ илик Асаннын улы
Полатбек (Бердац). * • '
ШУБ^ЭЛЕНИУ ф. Гуманланыу, сезиклениу, гудиклениу.
Мен шубцэланайын дедим, Батырдыц эскерликтен келетугын
;уацты болган жоц рой деп те ойладым («КК- кем. атл.»).
ШУБ^ЭЛИ кел.. Гуманлы,, гудикли, сезикли.
ШУИ ат. Арба, кеме, гунде, мала цэм басца да затлардагы
бир нэрсени ал₽а ямаса кейинге жибермей услап турыушы
кишкене агаш. Жолаушынын алдынан арбасыныц шуйи шы-
рып, не ислерйн билмей отырган адамды ушыратады («КК- х-
е.»). Жуп шуйин шуйит салыпты, Соннан шуйит болган екен
(Бердац).
ШУЙДЕ ат. 1. Желке, ецсе, бастыц артцы жа₽ы. 2. Бир
нэрсениц артцы жары, жоцары тэрепи. Ханныц патыраты бал-
таныц шуйдеси менен К°Разбектиц желкесине бекитти (К-Ир-
манов). . ( .
ШУЙЕЛ ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц тула бе-
денине шыгатурын цатты жара, майда бертикше, цатты есик-
ше. Угылжанныц сыртцы белгилери шеп цолынын бес барма-
гында да шуйели бар, шекесинде он тыйынлыц тецгедей цалы
бар, шеп Козине ац тускен, ийегинде уш-терт туги бар (А. Бе-
• кимбетов).
ШУЙЕЛДЕЙ кел. Шуйел сыяцлы, тэризли, шуйелге уса-
ран, мегзес.
ШУЙЕЛИУ ф. 1. Артца басым болыу, шалцац болыу. Жу-
Уан царынлы К0мекбай тэрези менен жоцары котерилип, шу-
йелип жырылып кетейин деп тур (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс.
Шамаласыу, жукли цаялдьщ айы-куни питиуи.
ШУЙЕЛМЕ кел. Арба цэм басца да коликлердеги жуктиц
кейинге, артца басым келиуи.
ШУЙКЕ: шуйкеси цурыу ф. 1. Ынтыгыу, кусеу. 2. Болды-
рыу, шаршау. Анау турган бийкешиц, цурып тур екен шуйкеси
,(«КД. х. ц.»).
ШУЙКЕДЕЙ кел. Кищи, майда, усац, кишкене, мирттай.
ШУИКИЛДЕНИУ шуйкилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУЙКИЛДЕСИУ I шуйкилдеу фейилиниц шериклик дэре-
• жеси. ,
ШУЙКИЛДЕСИУ II ф. Кебинесе балалардьщ цэм адамлар-
дыц бир жерге топарласып сейлесиуи, келисимге келиуи, бир-
лесиуи.
ШУЙКИЛДЕТИУ шуйкилдеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШУЙКИЛДЕУ ф. Шежелердиц бир жерге топарласып жу-
' рырласыуы.
ШУЙИНШИ ат. КУУанышль1 хабар айтып келиушиге бе-
рилетурын сыйлыц, саута. Жети мал шуйиншиге айтып, КУ-
^аныштын жолын молайтып, .Корасацга цой айтып, Эулийеге
ат айтып («Мэспатша»).
550
I ШУКИР: шукир етиу ф. Тэубеге келиу, рийза болыу. Эйте-
уир тирилигине шукир етемиз (К. Султанов).
ШУКИРЛИК: шукирлик етиу ф. Тэубелик етиу, рийзалыц
етиу. Бир муше менен цутылганга шукирлик ете бер (К. Сул-
танов).
ШУЛДИР I ц. са^ау.
ШУЛДИР II: шулдир ешки кел. булаты тикирейген ешки.
•. ШУЛДИРЛЕНИУ шулдирлеу фейилинин, езгелик дэреже-
си.
ШУЛДИРЛЕСИУ шулдирлеу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ШУЛДИРЛЕТИУ шулдирлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУЛДИРЛЕУ ф. Тусиниксиз сейлеу, шулжицлеу. Тек те
цояр шулдирлеп, сахнага еле шыцпаган’ (Г. Есемуратов)'.
Бай Есенниц шулдирлеп, г^ууанышы ^ойнына сыймай айтцан
^эрбир сезин ^унт пенен тыцлап, куле шырай берип отырды
(«КК. х. е.»).
ШУЛЕН: шулен цазан ат. Мерекелерде кепшиликке асы-
латугын улкен нэ^эн цазан. Шулен цазанга салайыц (А. Да-
былов) .
ШУЛЖИЦ ц. са^ау.
ШУЛЖИЦЛЕУ к- сакаулау.
ШУЛЖИН.ЛИК Ъ са^аулыц.
ШУЛЛИК I ат. 1. Еки жатый г^элемше 1$ылып жонылган
тая^ пенен урып ойнауга цолайластырылган суйемдей агаш.
2. Таяц пенен урып ойнайтугын ойын.
ШУЛЛИК II ат. Тигиуге цолайластырылып кесилген агаш,
^элемше.
ШУЛЛИКЛЕНИУ шулликлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШУЛЛИКЛЕСИУ шулликлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси. ‘ *
ШУЛЛИКЛЕТТИРИУ шулликлеу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШУЛЛИКЛЕТИУ шулликлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЩУЛЛИКЛЕУ ф. Тигилетугын агашты ушлы етип кесиу,
цэлемшелеу. Мацлайына тук питпеген, Шулликлеп агаш тик-
пеген, Колы менен кегертпеген, Мийуениц нЗДиРин билмес
(А. Дабылов).
ШУМЕК К- сумек.
ШУМЕКТЕИ ц. сумектей.
ШУМИУ ф. 1. Сууга кориибей кетиу, батыу. 2. Ауыс. Ойга
батыу, ойланыу. Бекбаулы ойга шумип киятыр (0. Айжанов).
♦ Батып-шумиу—Ауыс. зордан еплеп журиу, ^еш жерге
басы батпау. Сууда журсец батып-шумип, Бийзар етип оша^
теуип (©теш).
ШУМПИЛДЕУ к. шимпилдеу.
ШУНДИК ат. 1. Сумектиц ушы, ауызы. 2. Чайниктиц суу
агызатугын кишкене ауызы. Шундиги сынган чайнигин алып
тагы да далага шыцты (А. Бекимбетов).
55!»
Ш УНГИ Л кел. Терец, шуццыр. ;
ШУНИРЕК кел. Коздиц ишке царай кириуи, кездиц уясы-
на карай кирген, оныц. Бет ауызы кир, шашы ескин, уРпек
кезлери шуцирек, исик цабац (Т. Кайыпбергенов).
ШУЦКИЛДЕСИУ ф. Бир-бири менен биймэлел сейлесиу.
ШУРЕНЕИ ц. шурре.
ШУРИППЕ ат. Мылтыкты ататугын уацытта тартып жи-
беретугын тетиги. Оц колыныц сук бармагы мылтыцтыц шурип-
песине барып калды (К- Досанов).
ШУРРЕ кел. Киши, кишкене, майда, мэрре. Ишимизде сез-
леримиз бар дэстан, Шурре болып еспей цалдыц биз жастан
(Р. Хожамбергенов).
ШУРТИК: шуртик ауыз кел. Туртийген, шуртийген ауыз.
ШУТИК: шутик шыра ат. Кандай да болмасын бир ыдыс-
ка май цуйылып пилте менен жагылатугын шыра. Олимсиреп
жанган шутик шыра ший есиктиц епкини менен лып етип сен-
ди (Сейтов).
ЩУУ: шуу-шуулеу ф. Малды дауыслап айдау, коликти да-
уыслап айдау, тезлетип айдау. Турдыбай гарры экесиниц мой-
нына алшайып минип, бир колы менен сацалынан тартып
шуу-шуулеп атыр (Т. Кайыпбергенов).
ШЫБЖЬЩЛАНЫУ шыбжыцлау фейилиниц езлик дэреже-
си.
ШЫБЖЫЦЛАСЫУ шыбжыцласыу фейилиниц шериклик
дэрежесй. .
ШЫБЖЫЦЛАТТЫРЫУ шыбжыцлау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
Ц1ЫБЖЫЦДАТЫУ шыбжыцлау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЫБЖЫЦЛАУ ф. Шыдамсызланыу, асыгыу, тыпыршы-
ланыу. Дэрменбай да, Эуезов та шырашынын албырап шыб-
жыцлаганын билип, цацыйцатында да аттыц байлаганлыгын
мойынлады (Т. Кайыпбергенов).
ШЫБЫК ат. Теректид, жыцгылдыц майда жицишке тури,
жицишке тал. Дийхан балалары бууылган шыбыцты цолына
услап, сындырыуга хэрекет етип кереди («КК* х* е*>>)*
ШЫБЫКТАЙ кел. Шыбыцца усаган, цусаган, мегзес, шы-
бык сыяцлы, яцлы, тэризли.
ШЫБЫН ат. Еки цанатлы кишкене жэнлик. Еки жагы ка-
мыслыц. Шыбыны.да мол екен. (Жийен жыпау. Ф. Шыбын
жан — адамныц жаны, денсаулыгы. Сез емес бизлердиц ац-
лыганымыз, Аман болса болар шыбын жанымыз («КК* х* К-»)-
Шыбын-ширкей—майда жэнликлердиц улыума аты. Шыбын-
ширкей керинсе. Шункилдесип жууыр’ды (Э. Шамуратов).
ШЫБЫНДАЙ кел. Шыбынга усаган, мегзес, шыбын сыяц*
лы. - '
ШЫБЫНЛАНЫУ шыбынлау фейилиниц езлик дэрежеси.
552
ШЫБЫНЛАСЫУ шыбынлау фейилиниц шериклик дэреже-
ТИ.
ШЫБЫНЛАТТЫРЫУ шыбынлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ШЫБЫНЛАТЫУ шыбынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЫБЫНЛАУ ф. Шыбын басыу, шыбынга таланыу. Олар
шыбЫнлап турган жылцыдай басларын ийзеп, дурыс-дурыс
дегендей болды (К. Смамутов),.
ШЫБЫН-ШИРКЕЙ ат, Шыбын цэм басца да майда жэн-
ликлер.
ШЫБАНАК ат. 1. Колдыц билектен жоцары бугилетугын
жери. 2. Бир нэрсениц бугилген, цайырылган, айланган, бу-
рылган жери. Дэрьяньщ ийрим тартцан шыганагы, Дауысьщ-
ды есите алмадым цыядагы («КК- х- К-»)-
ШЫБАНАКЛАУ ф. Шыганац пенен дастыцца я, бир нэр-
сеге суйениу, шыганацты тиреп отырыу.
ШЫРАНАКТАЙ кел. Шыганац сыяцлы, тэризли, шыганац-
ца усаган мегзес, усас.
ШЫБАРЛЫК ат. Бийикке шыгатугын жер, бэлентликке,
жоцарыга котерйлетугын жер. Бирнешше шыгарлыцлардан, ай-
налмалардан еттик («Эмиудэрья» ж.),
ШЫБАРМА ат. 1. Белгили бир автордыц оз ойынан жаз-
ган керкем эдебий мийнети. Ауызеки халыц творчествосы
байлыцлары, халыц шайырларыньщ шыгармалары Октябрь
революциясына шекем дерлик илимге белгисиз. болып келди
(Б. Исмайлов). 2. Шайырдыц, жазыушыныц эдебий шыгар-
масы бойынша оцыушылар тэрепинен жазылган жазба жу-
деыс, мийнет.
ШЫБАРЫЛЫУ шыгарыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫБАРЫСПАК ат. Адамлардыц жэмлесип гэрежет жый-
науы, шыгарыуы.
ШЫРАРЫСЫУ шыгарыу фейилиниц шериклик дэрежеси..
ШЫБАРТЫУ шыгарыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЫРАРЫУ ф. 1. Далага таслау, ылацтырыу. 2. Жумыс-
т'ан шыгарыу, босатыу. 3. Бир нэрсени ойлап табцу, жацалык
киргизиу. 4. Жердиц астынан жоцары алыу. 5. Бир нэрседен
артца алыу. Эттец аршаны урадан шыгарып алы$ огав
цыйын болды (А. Бекимбетов). 6. Питиу, аяцлау. 7. Хэзлесиу,
рэцэтлениу. Шарщаганымызды шыгарайыц деп азырац отырыс-
па ислеп атырган едик (К- Ирманов). 8- Жуумацлау, есаплау.
ШЫБЫМ: шыгымлы чай кел. Жацсы шыгатугын чай.
ШЫБЫН ат. 1. Жумсалган гэрежет. 2. Булгиншилик, зыян.
Бир жола цызыллар эдеуир-ац шыгынга ушырап кеп адамлар
жарадар болган (Т. Кайыпбергенов).
ШЫБЫНЫУ ф. Адасыу, кетиу, ылагыу. Дауыл цукиминДе
болып цара тер, Сайгац тун ишинде кетип шыгынып (И. Юсу-
пов).
ШЫБЫН,КЬ1 кел. Кымбат, цымбатлаган.
1 . 653
ШЫРЫР ат. Керизден жоцарыга суу алып шыгып, науа?
арцалы салмага шыгаратугын цэм бийик жерлерди (сууга-
ратугын ирригациялыц цурал. Куни м,енен байдьщ ылацларын.
багып, кеште шыгырын айдап, ауыр мийнет етип журип оцы-
мадым (А. Бекимбетов). ♦ Шыгыр тал — шыгыр согыу ушып
цолланылатугын ийилгищ агаш. Тецселген шыгыр талларда
тап путалрандай сып-сыйдам болып цалды (Б. Бекниязова).
ШЫРЫРДАЙ кел. Шыгырга усаган, цусаган, мегзес, шы-
гыр сыяцлы, тэризли, яцлы. ,
ШЫГЫРШЬЩ ак с. Пахтаныц шигитин айырып алыу
ушын исленген эпиуайы цурал. Шыгыршыцта шигити жели-
нип пестекте сабалган цэм оралган бир шуумац пахтадай бо-
лып цалцып баратырган ай керинди (Б. Бекниязова).
ШЫГЫРШЫКЛАНЫУ шыгыршыцлау фейилиниц езлик
дэрежеси.
ШЫРЫРШЬЩЛАСЫУ шыгыршыцлау фейилиниц шерик-
лик дэрежеси.
ШЫРЫРШЫКЛАТТЫРЫУ шыгыршыцлау фейилиниц ез-
гелик дэрежеси. - . s
ШЫБЫРШЫКЛАТЫУ шыгыршыцлау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ШЫБЫРШЫКЛАУ ф. Шыгыршыц пенен пахтаныц шиги-
тин алыу. ♦ Шыгыршыцлап кетиу—айланып ойнау. К^анта-
рылган ала мойнац, Шабандоздьщ кеулин тауып шыгыршыц-
лап кетти ойнап (И. Юсупов).
ШЫБЫС I ат. Дуньяныц торт тэрепиниц бири, кунниц шы-
₽ар бети, батыс тэрептиц царама-царсы белими. Жас гауаша-
лар шыгыс тэрептен есип турган самал епкини менен эсте
шайцалады (©. Хожанов).
ШЫРЫС II ат. Дэрек, негиз. Бердац шайыр царацалпац-
лардыц шыгысы цаццындагы легенда, шежире болып айтылыг*
журген. ауызеки сезлер умытылып кетпес ушын,... (К- Айым-
бетов). ,
ШЫРЫС III ат. грамм. Сепликлердиц бири.
ШЫБЫСЫУ ф. Шыдау, конлигиу.
ШЫРЫУ I ф. 1. Бир жерден кетиу. 2. ©симликлердиц осип»
ониуи. 3. Жумыстан босаныу. 4. Торге отиу, жоцарылау. Кем-
пир терге шыгып уйдиц ишин жыйпастыра баслады (К. Сул-
танов). 5. Ауыс. Гуреске тусиу. Беллесемен десе жагага ца*
йыс тигип шыга беремиз,—деди (К. Султанов). 6. Денеде бор-
тиктиц, цотырдыц пайда болыуы, тыслауы.
ШЫРЫУ II ат. Денеге, организмге шыццан кишкене жара.
ШЫДАЛЫУ шыдау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫДАМ ат. Сабыр, тацат, тозим. Бирац оньщ жагада
усылай телмирип турганын цыз цайдан' билсин, Сабыры, та-
цаты, шыдамы таусылып, енди турыуды энтеклик керген жи-
гит илажсыз атца минди (К. Султанов).
ШЫДАМЛЫЛЫК ат- Кениушилик, сабырлылыц, тацат
554
I
лылыц. Уйцысы белинген цыз цэм уйцыга шыдамлылыгы .жоц
бэйбише булар ойын кулки. менен тацньщ атцанын билместен>
- жата берди (К. Айымбетов).
ШЫДАМСЫЗЛЫК ат. Сабырсызлыц, тацатсызлыц.
ШЫДАСЫУ шыдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЫДАТТЫРЫУ шыдау фейилиниц езгелик’ дэрежеси.
ШЫДАТЫУ шыдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЫДАУ ф. Тетепки бериу, кениу, . кенлигиу. Мал деген
сон шыдап турмады Дурбан (И. Юсупов).
ШЫЖБАЙ ат. 1. Цагазга тускен из, тацба, сызыц. Цолына
бир жалпац тацтай берди, усланатугын бир тутцасы бар,бе-
тинде цара шыжбай цалы бар (Д. Айымбетов). 2. Байланыс
туйин.
ШЫЖБАЙЛАНЫУ шыжбайлау фейилиниц белгисиз дэре-
жеси.
ШЫЖБАЙЛАСЫУ шыжбайлау фейилинин. шериклик дэ-
режеси.
ШНЖБАЙЛАТТЫРЫУ шыжбайлау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ШЫЖБАЙЛАТЫУ шыжбайлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЫЖБАЙЛАУ ф. 1. Жаман, тусиниксиз етип жазыу, сы-
зыу. Бир нэрселерди шыжбайлап жазады (6. Хожаниязов).
2. Бир затты бир-бирине байланыстырыу, жалгастырыу, ту-
тастырыу. Шыжбайлап байлаган жерине Муратбайдыц ези
де тусинбеди («Жеткиншек» г.). Кемпир-гаррылар аудьщ
сетилген жёрлерин шыжбайлап шыцты (К. Султанов).
ШЫЖБЫРЫУ ф^ Кунниц цатты цыздырыуы, ысыуы. Кун
шыжгырып, отлы цэуир бетинди шарпып тургандай (X. Сей-
тов).
ШЫЖЛАН I ат. Ишине ацша салыу ушын былгарыдан
цэм басца да материаллардан исленген цалташа.
ШЫЖЛАН II ат. Шегирткеге усаган, тунде шырылдап ба-
цыратугын ушыушы жэнлик.
ШЫЖЛАУ ф. Кунниц ысыуы, куйиуи. Бир басып отац
отап шыжлаган шаццай тусте тусликке шыцты (0. Хожа-
ниязов).
ШЫЖЫК ат. Кууырылып куйдирилгеннен кейинги май-
Дьщ цалган кишкене белекшелери. Шыжыц май байдыц уйин-
де деп айтып салды (К. Султанов).
ШЫЖЫКТАЙ кел. Шыжыцца усаган, мегзес, шыжыц
сыяцлы.
ШЫЖЫЛДАСЫУ шыжылдау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШЫЖЫЛДАТЫУ шыжылдау фейилициц езгелик дэре-
жеси.
ШЫЖЫЛДАУ ф. Цайнауга мейил берип, сес шыгарыу.
ШЫЖБ1ЛДЫ кел. Шыжылдап шыццан сес.
555
ШЫЖЫМ ат. Жицишке жип. Кол га алган шыжым жипй
Талдырады бармацты («К^.поэз. ант.»). Сейтжан шыжым
тартты, басцалар шыжымныц изи бойынша бел, кетпенлери ме-
нен узын царыц ислеуге киристи (Т. Кайыпбергенов).
ШЫРЩ: шыйц етиу ф. Сестиц шыйц етип шыгыуы.
ШЫЙКАН ат. Ирицлесип исип шыгатугын езекли терн
ауырыуы. „Шыйцаныц балаларыма жугады (Ж. Аймурзаев).
ШЫЙКАНДАЙ кел. Шыйцанга усаган, шыйцанга цусаган,
шыйцан сыяцлы.
ШЫЙКЫЛДАБЫШ кел. Шыйцылдап сес шыгарыушы^
шыйцылдайтугын.'
ШЫЙКЫЛДАК ц. шыйцылдагыш.
ШЫЙКЫЛДАНЫУ шыйцылдау фейилинин. езлик дэре-
жеси.
ШЫЙК^ЫЛДАСЫУ шыйцылдау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШЫЙЦЫЛДАТТЫРЫУ шыйцылдау феййлиниц езгелик
дэрежеси.
ШЫЙК^ЫЛДАТЫУ шыйцылдау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЫЙК^ЫЛДАУ ф. Шыйц етип сес шыгарыу.
ШЫЙ^ЫЛДАУЬЩ кел. Шыйцылдаган сести шыгарату*
₽ын, шыйцылдай беретугын.
ШЫЙКЫЛДЫ ат. Бир нэрсениц екинши бир зат ценен
суйкелисинен шыгатугын сес.
ШЫЙРАК кел. 1. Шаццан, шэпик, шалт, тирище, цуунак.
Бирац еле аяц басыуы шыйрац (К. Султонов). Шелдиц цап- „
ланындай шыйрац тулгасы, ©ткир кун нурына цаймыцпай ца-
рап (И. Юсупов). 2. Писик, пуцта. Жибермеймен бул цусты
цолдан жырац, Жиберсем жаздырмайды ете шыйрац (Эжи-
нияз).
ШЫЙРАЦ.ЛАНЫУ шыйрацлау фейилинин белгисиз дэре* ’
жеси. , • ’ . ,
ШЫЙРА^ЛАСЫУ шыйрацлау фейилиниц шериклик дэре*
ж^еси.
ШЫЙРАЦЛАТТЫРТЫУ шыйрацлау фейилиниц ерксиз дэ*
режеси. \
ШЫЙРА^ЛАТЫУ шыйрацлау фейилиниц езгелик дэре*
жеси.
ШЫЙРАЦЛАУ ф. Шаццанлау, шэпиклеу.
ШЫЙРАК^ЛЬЩ кел. Шаццанлыц, шэпиклик. Самал цаншаз
ацырын болган менен ушеуи де ерге царай цырынлап адымла*
рын шыйрацлыц пенен атыуда (Т. Кайыпбергенов).
ШЫЙРАЛЫУ ф. Оралыу, есилиу, буралыу, тауланыу. Жуь
тары бар шарцанадан шыйралган, Булбиллер тургандай ыш*
цында сайрап (С. Нурымбетов).
ШЫЙРАТЫЛЫУ шыйратыу фейилиниц езлик дэрежеси»
ШЫЙРАТЫСЫУ шыйратыу фейилиниц шериклик дэре-
жеси. .
ШЫЙРАТТЫРЫУ шыйратыу фейилинин езгелик дэре-
ЖССИ
ШЫЙРАТЫУ ф. Таулау, орау, бурау. Онын кез алдында
узын белбеуди суулап шыйратып ескен иос дурре елеслеп ке-
ринип кетти (А. Бекимбетов). Тусип цамысын эмеллеп тура-
йын деп, ^амысты женшип шыйратып ораган еди А.йым-
'бетов).
' ШЫЙЫКШЫ ат. дин. с. Эулийешиликте зияратшылардын
садацаларын ^абыл етиуши диний адам.
ШЫЙРАУ н- шыйырыу.
ШЫЙЫК к. шайын.
Ш ЫЙЫРТИАК ат. 1. Асау маллардыц мурнына, цулагына
жип шалып байланатурын байлам, туйин. Не шыйыртпан са-
.латурын еди (К- Аралбаев). 2. Туйин, байлам.
ШЫЙЫРТПАДЛАУ ф. Шыйыртпац салыу, ислеу, тагыу.
ШЫЙЫ^ШЫК ат. 1. Но^таныц теменги жагына салына-
тгугын айналмалы темир. 2. Майда туйир, туйиршик.
ШЫЙЫРШЫК^ЛАНЫУ ф. 1. Тауланыу, буклениу. Онын
^елбетине шыйыршы^ланган иаРа мурты сон берип турады
Ч(О. Айжанов). 2. Туйирлениу, туйиршиклениу. «
ШЫЙЫРШЫКЛАУ ф. Шыйыршын салыу, орнатыу.
ШЫЙЫРЫЛЫУ шыйырыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ШЫЙЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсени орау. Кун капырын бол-
танльпуган арца цанаттын шийин шыйырып, керегесин ашып
жатты (Ш. Сейтов). Дослар ^эне шыйырып> жен туринлер,
^эмме бир адамдай иске келинлер («КД- поэз. ант.»). 2. Кун-
пид аяз тартыуы, сууытыуы. Аспан шагырайып, куннин шыйы-
ражан ^ыялы бар (К. Султанов).
ШЫК ат. Жаз ямаса гуздиц кунлери куннин сууыныуынан
лайда болатугын суу тамшылары, лэм, ^ел, ызгар. Азангы шын
пенен ан пищенди сескеге шекем орып цайтады (К. Султанов).
Тангы шы^ка былганып, Кирдим налыН пэлекке (И. Юсупов).
ШЫК/1АНЫУ ф. ^еллениу, лэмлениу, ыгалланыу, ызгар-
-ланыу.
ШЫ КТ АС ЫН ат. 1. Жумсалган цэрежет. 2. Шыгын, шы-
гыс. ♦ Шыгын-шыцтасын—биреуден шыгатугын бар затлар-
дыц жыйынтыгы. Жалгыз атын женинде емес, Шыгын-шын-
тасындай хэр нэрсеге кусайды (К. Ирманов).
ШЫКЫЛДАТТЫРЫУ шыкылдау фейилинин езгелик ' дэ*
режеси. •
ШЫКЫЛДАТЫУ шыкылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЬЩЫЛдАУ ф. Шы^ылдаган сестин шы.гыуы. Дэртке то-
лып ищлери, 0зинен-ези шыцылдап (Бердан).
ШБ1КЫЛДЫ ат. Шынылдап шыннан сес.
ШЫКЫЛЫК кел. 1. Балалардын жырнылдаскан кулкиси.
^2. КуслаРАыН шыгарган сести. Барнылдаган гарга келип ко-
557
лына, Цэкке келип шыцылыцлар басына («ЦК- поэз. ант.»)\
ШЬЩЫРЛАСЫУ шыцырлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШЫЦЫРЛАТЫУ шыцырлау фейилинин езгелик дэрежеси,.
ШЫ^ЫРЛАУ ф. Шыц-шыц етиу, майда нэрселердиц бир-
бирине тийиуи, сыцырлау. Шыцырлап турган ацшасын цайта-
цайта санап алады (Айбек).
ШЫКЫРЛЫ ат. Бир нэрсениц соцлыгыуынан шыццан сесг
сыкырлы.
ШЫКЫЛЫКЛАСЫУ шыцылыцлау фейилиниц шериклик
дэрежеси.
ШЫКЫЛЬЩЛАУ ф. Усти-устине кулиу, сыцц-сыцц кулиу»
Царасам Мырзагул мениц цорцып кеткениме шыцылыцлап ку*
лип тур (Г. Изимбетов).
ШЫЛАПШЫН ат. Кир цэм цол жууатугын ыдыс, лэген»
Артыцбай менен Мамутхожа мыс шылапшынга цолларын жуу-
ды («Сэл. окт» т).
ШЫЛАПШЫНДАЙ кел. Шылапшын сыяцлы, тэризли, шы-
лапшынга усаган, мегзес. \
ШЫЛБЫР Дт. Коликтиц басына тагылатугын жип, арцан-
Шылбырды цосбауындагы пышагы менен кести (Т. Кайып-
бергенов). Егерде мен оныц экеси болсам, шылбыр есер едим
буныц шашынан (И. Юсупов).
ШЫЛБЫРЛЫ кел. Шылбыры бар, шылбыр байланган.
ШЫЛБЫРСЫЗ кел. Шылбыры жоц, шылбыр байланбаган»
ШЫЛБЫЙ р. 1. Ылгый, жудэ, дым. 2. Бэрцама,. цешцан-
дай. Мен сени цещ нэрседен шылгый хабар-атарсыз деп отыр- -
ганым жоц (0. Хожаниязов).
ШЫЛДЫР: шылдыр цагыу ф. Темирдиц, баска да затлар-
дыц бир-бирине тийиуиниц нэтийжесинде шыццан сес, сьщгыр-
лауы. Бес жыллыцта царацалпацта электрик жайнаган, Сей-
лесиуге шылдыр цагып, телефоны сайраган («Кыз. муг.»ж.)»
ШЫЛДЫРЛАУ ц. шыцгырлау.
ШЫЛЦЫЛДАУ ф. Суйыц затца толыу, шылпылдау. Шал-
бардыц балаклары етиктиц цонышы цанга толып, шылцылдагь
кетти (Н. Дэуцараев).
ШЫЛПЭРШЕ: шылпэрше болыу ф. Майда-майда болыу^
сыныу, майдаланыу.
ШЫЛТ: шылт жаца кел. Тап-таза, жап-жаца. Цэтте
бул уйдиц дэскелерине шекем шылт жаца болатугын еди (0.
Хожаниязов).
ШЫЛЫМ I ат. Шегиу ушын цагазга шыйратып оралган
ямаса тутикке салынган темеки суйегиниц майдасы. К°блан-«
ныц царындасы КансУлыУДы Алшагыр гэуирдиц он баласы
шылым салмацлыцца хызметкерликке алды («Коблан»).
ШЫЛЫМ II ат. Желим сыяцлы балыцта цэм жаца тууыл-
₽ан телдиц сыртында болатугын жабысцац зат. Соныц ушыв»
биз оныц шылымын да жалаймыз («КК- ЭДк»), э
658
ШЫЛЬШКЕШ ат. Шылым шегетугын адам. ЦГылымкештиц
цэм иши жанады цэм пулы жанады дегендей (К, Султанов).
ШЫЛЫМТАЛ ат. Жекенниц майдасынан есилген жицишке
жип. Жекен тесек шылымтал, Есип журген Шынаргул (А. Да-
былов). Шылымтал есип экеси, Усы болды етер иси (Бердац).
ШЫМ ат. Урыц цэм ажырыцтыц есип турран тамырлы
жери.
ШЫМБЫРЛАНЫУ шымбырлау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЫМБЫРЛАСЫУ шымбырлау фейилинин шериклик дэ-
режеси.
ШЫМБЫРЛАТТЫРЫУ шымбырлау фейилинин езгелик
дэрежеси.
ШЫМБЫРЛАТЫУ шымбырлау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЫМБЫРЛАУ ф. Суйыцлыцтыц кебик шыгарып цый-
.мылдауы.
ШЫМЛЫ кел. Шым есип турган жер, шымы бар жер. К^а-
рацалпацстанныц кепшилик егислик районларында боз, ке-
биртек цэм шымлы жерлер ушырасады (О. Бердимуратов).
ШЫМПЫЛДАУ ф. Суйыц заттыц толыуы, бетлеме болыуы,
ернеклеуи. Саттар шымпылдап толган цара табацтагы сорпаны
экелип Кэраматдийиннин цасына цойды (Ж. Аймурзаев). 1^а-
рыцлар цанып бир пэсте, Толады жэне шымпылдап (Б. 1^а-
йыпназаров).
ШЫМТЫМ ц. шымшым.
ШЫМШЫК^ ат. Торгайдан кишилеу жабайы цустыц бир
тури. Этшек шыгып, агашларда, Шоц шымшыцлар ашты жый-
нац (И. Юсупов).
ШЫМШЫЛАУ ф. Адамныц етин, тула бойын цайта-цайта
бурау, шымшыу. Асцардын ашыц жерлерин шымшып-шымшып,
цумырысца шаццандай ашытады (Q. Хожаниязов).
ШЫМ-ШЫРК^А ц. шым-шырцадай.
ШЫМ-ШЫРКДДАИ кел. Майда, киши, кеп бала-шага.
Шым-шырцадай улларым, К^ызыл гулдей солдыцыз (Жийен
жырау). Шым-шырцадай .балларым, Тарыкцанда цол берген
(Жийен жырау).
ШЫМ-ШЫТЫРЫ^ кел. Пытыраццы, шашыранды, цэртур-
ди, цэр цыйлы. Баланын ишки сарайына элле цандай бир цэ-
сирет зэрдеси тускендей гейде цабагы шытып тунжыращ гей-
* де шым-шытырыц ой толцынына цалгыйды (К. Султанов).
ШЫМШЫМ ат. Азгана, кишкене, шымтым. .
ШЫМШЫУ ф. Цасында отырган адамныц, жолдасыныц
денесин бурау, кысыу, буриу, узип алыу. ©йбей, ац жигитке
не болганы—Нуржамал ийегин тислеп, бетин шымшыды (К-
Султанов).
ШЫМЫЛДЬЩ ат. Жайдыц муйешине, цара уйдиц бир
цапталына тутылран гезлеме. Шымылдыцтан шыцпайсац, ыла-
йыцпа? Керсетши жездене бир жузицди цыз (Эжинияз). Жай-
555
дыц ишине шкмылдыц цурган, печьтиц тебесине оныншы лам*
паны жамкан (К. Султанов).
ШЫМЫЛДЫК/ГАИ кел. Шымылдыц сыяцлы, яцлы» так
ризли, шымылдыцца усаган. . .
ШЫМЫР кел. Денеси беккем, царыулы, денеси Тыгыз, на-
гыз, ныц. Ана жигиттиц цолындай шымыр цатты емес (К-Сул-
танов). Суйеги шымыр жылцы екен, Тускен уацытта секирив
(А. Дабылов). ♦ Шымыр денели—денеси тыгыз ныц адам.
Узын бойлы, жауырыны цацпацтай, шымыр денёли, ац цуба
жигиттин ашыулы ала кезлери масаладай жанып, жасауыл-
лардьщ тас тебесинен царады (К. Султанов).
ШЫМЫР^АНЫУ ф. Денениц туршигиуи, титирениуи.
ШЫМЫРЫЛАУ I ф. Сууытыу, цатайыу, кушейиу.
ШЫМЫРЫЛАУ II кел. аязлау, салцынлау.
ШЫН ^ацыйцат, дурыс, аныц, нагыз, ырас- Шын гез-
залдыц кореец ези, Шын периге мегзес бети (©теш-). Султан
бул сезлерди куйип-писип, кутэ цызып шын кеуилден деп айт-
ты (А. Бекимбетов).
ШЫНАР ат. Бойы бийик болып, шацалары цэр жацца та-
ран кеткен кеп жыллыц улкен цатты агаш. Уш жуз шийе, бес
жуз шынар, Багыцда бар, Кулен болыс (Бердац). Шыбыгьг
сынса шынардыц (И. Юсупов). .
ШЫНАРДАЙ кел. Шыкарга усаган, шынар сыяцлы.
ЩЫНДАЙ кел. Дурыстай, ырастай, аныцтай.
ШЫНДАУЫЛ ат. Жар салыушы, патша тэрепинен цо-йыл-
ган хабарлаушы, барабан цагыушы, жаршы. Ацшам болып
царауыл, Кундиз болып шындауыл («Алпамыс»).
ШЫНДАУЫЛШЫ ат. Жар салыушы, барабан цагыушы^.
хабарлаушы, жаршы. Патша шындауылшыны шацыртып алып>
цалада, далада кунбе-кун жар шацыртты . («Алпамыс»).
ШЫНЖАУ кел. Отты сайлап, аз жейтугын.
ШЫНЖАУДАЙ кел. Шынжау га усаган, шынжау сыяцлы!
ШЫНЖЫР ат. Бирин-бирине бекитилген доцгелек темир-
диц дизбеги.
ШЫНЖЫРДАЙ кел. Шынжыр сыяцлы, тэризли, яцлы,
шынжырга усаган.
ШЫНЖЫРЛАНЫУ шынжырлау фейилиниц езлик дэре-
жеси. •
ШЫНЖЫРЛАСЫУ шынжырлау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
ШЫНЖЫРЛАТТЫРЫУ шынжырлау фейилиниц езгелик.
дэрежеси.
ШЫНЖЫРЛАТЫУ шынжырлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЫНЖЫРЛАУ ф. Шынжыр менен аяц-цолын байлау. Оны
цойды гунасы ушын шынжырлап («Эмиудэрья» ж.). Жылау~
дэрти-дэрманымды цуртцанлыцтан ба, шынжырлаган цара де-
немди, ... (Ж- Аймурзаев).
*60
ШЫНЖЫРЛЫ кел. Аяц-цолы шынжыр менен байланган;
байлаулы, шынжырлаул'ы. Сен ханньщ шынжырлы жауысац,
мен мысалы Цосыбайдыц баласыман, пара менен цутылып
кетермен, ал сен Айдостыц туцымысац, мыц тилла менен цу-
тыла алмайсац (К. Султанов).
ШЫНЖЫРСЫЗ кел. Шынжыры жоц, шынжыр салынба-
ган.
ШЫНЦОБЫЗ ц. шыццобыз.
ШЫНЦОБЫЗДАИ ц. шыццобыздай.
ШЫНЛАНЫУ шынлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ШЫНЛАСЫУ шынлау фейилинин. шериклик дэрежеси.
ШЫНЛАТТЫРТЫУ шынлау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ШЫНЛАТЫУ шынлау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ШЫНЛАУ ф. Аныцлау, цацыйцатлау, дурыслау, ыраслау.
ШЫНЛЫЦ ат. Дурыслыц, эдиллик, цацыйцатлыц..олар-
дыц устем болып келгенин огада шынлыц пенен айцын керсе-
тип береди («Эмудэрья») Космосца кеше ушырдым, Цыялый
емес, шынлыцты (И. Юсупов)..
ШЫНТ: шынт уйцы кел. Цатты уйцы. Шынт уйцыга.кетип,
бираздан кейин уллы уай-уай, шауцымнан ояндым (А. Беким-
бетов). Тац алдында татлы уйцыда жатса да, Ой—пикири
шынт уйцыдан сэл жырац (Т. Сейтжанов).
ШЫНТАЦ ц. шыранац.
ШЫНТАЦЛАУ ц. щыганацлау.
ШЫНТЛАУ ф- Аныцлау, ыраслау, цацыйцатлау. Сол^ бо-
йынша сабацларын шынтлап таярлауга киристи (Т. Цайып-
бергенов).
ШЫНЫ Ц. шийше.
ШЫНЫБЫУ I ат. Цэр бир адамга ислеу ушын берилген
жумыс.
ШЫНЫБЫУ II ф. 1. Кенлигиу, жатлыгыу. 2. Денени цэре-
кетке келтириу. Ол керилип, созылып езине шыныгыу жасады
(А. Бекимбетов).
ШЫНЫЦТЫРЫУ шыныгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЫНЫНДА м. с. Дацыйцатында,’ ырасында, аныгында.
ШЫН. ат. Таудыц ец бийик жери, ушабасы, тебеси, жока-
,рысы. Шыцларыцныц басына, Тигилди дослыц байрагы (Т.
Сейтжанов). Курбанда бар цэзир кушли еки ой, Биреуи шыц,
бири тупсиз бермесбой (И. Юсупов).
ШЫЦБА ат. Темирден, сымнан исленген децгелек зат, цу-
рал. Сырнайдыц шьщгырган дауысы, Дэптиц ишки цаснагын-
да₽ы шыцраларыныц шыцрырлысына араласып кутэ бэлент
шьнып тур (О. Хожаниязов).
ШЫЦБАЛАНЫУ шыцралау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫН.РАЛАСЫУ шыцгалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ШЬЩБАЛАТТЫРЫУ шыцгалау фейилиниц езгелик дэре-
жеси. '
ШЬЩБАЛАТЫУ шыцгалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
S6-246
561
ШЬЩБАЛАУ ф. Шыцга цагыу, тагыу.
ШЫНДОБЫЗ ат. Ауызга салып, тислеп шертиуге арнал-
ган, темирден исленген музыкалык Аурал, эсбап. Шыодобыз-
дыц жагар нама сазлары, Ышцы отына куйип ^эмме назлары
(Омар).
ШЫЩ^ОБЫЗДАИ кел. Шыцдобыз сыядлы, тэризли, шыц-
цобызга усаган.
ШЬЩБЫР е. с. Темирдиц темирге тийиуинен шыццан да-
уне, сес. Усы уацытта стол устиндеги телефон шыцгыр етти
(А. Бекимбетов).
ШЫЦБЫРЛАНЫУ шыцгырлау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЬЩБЫРЛАТТЫРЫУ шыцгырлау ^фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ШЫЦБЫРЛАТЫУ шыцгырлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЫЦБЫРЛАУ ф. Сыцгырлау, зыцгырлау, шырылдау.
ШЫН,БЬ1РЛАУЫ1^ ат. Шыцрырлап сес шыгаратугын зат.
ШЫЦБЫРЛЫ ат. Шыцгырлап шыццан сес.
ШЫЦБЫРТЫУ шыцгырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЫЦБЫРЫУ ф. Шыцгырлау, цышцырыу.
ШЬЩБЫТЫУ ф. Ыла^ырыу, таслау, зыцгытыу.
ШЫН.ЛАНЫУ шыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫН.ЛАТТЫРЫУ шыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЬЩЛАТЫУ шыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЬЩЛАУ ф. 1/Темирди цыздырып таплау, жазыу, созыу.
2. булаты шыцлау.
ШЫН.ЫЛДАУ I ц. шыцгырлау.
ШЫН.ЫЛДАУ 11 ц. шыцлау.
ШЫПА ат. Ем, дауа. Тоты цуслардьщ жэрдбми менен ке-
бинесе шыпа тапцан («Мэспатша»). Адамларды олар гамлы
кеуилдиц жарасына шыпа ретинде пайдаланады екен.
ШЫПАЛЫ кел. Пайдалы; дауалы. Бул дэрьяныц сууы шы-
палы екенлигин дилмашымыз тусиндирди («Эмиудэрья»).
Шыпалы кесел болса еди (М. Айбек).
ШЫПТА ат. Жекеннен тоцылып исленген тесекке пайда-
ланатугын хожалыц буйымы зат. Бурынгы цамыс цос пенен
алды-артына шыпта жапцан уйлер атаудыц сыйцын цашырса,
ац басцурлы отаулар келген сон ота^ жарц ете цалды (К. Сул-
танов). Сыцырлаган шыпта есикти тагы ашты (Ж. Аймурзаев).
ШЫПТАКЕШ ат- 1. шыпта таярлаушы, ислеуши, шыпта
менен шугылланыушы. 2. Шыпта ислеп сатыушы.
ШЫПТАЛЫ кел. Шыптасы бар, шыптасы кеп, шыптага ийе.
ШЫПТАСЫЗ кел. Шыптасы жоц, шыптага ийе емес.
ШЫПТАШЫ ат. Шыпта тоцыушы, шыпта ислеуши, шыпта
менен кэсиплениуши. Турдым шыпташыныц баласыман де--
сен болады гой! (Б. Бекиниязова). ,
ШЫПЫРЛАНБ1У шыпырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫПЫРЛАСЫУ шыпырлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
662 -
ШЫПЫРЛАТТЫРЫУ шыпырлау (фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЫПЫРЛАТЫУ шыпырлау фейилинин езгелик дэрежеси. .
ШЫПЫРЛАУ ф. Тыпыршылау, ойнацшыу, ыргып-еекириу.
ШЫР I шыр питпеу ф. ТурмЫсы жацсыланбау, байымау. •
Ал екеуиниц де манлайына терт тулик малдан шыр питпе-
ген, емиринше бир царны цалыцпаган адам болган екен
(«1\К. х. е.») ж
ЩЫР II: шыр айландырыу ф. 1. Алдастырыу, айландырыу,
езине Царатыу. 2. Ауыс. Турмыстагы бодатугын унамсыз жаг-
дайлар. Бир айландырганды шыр айландырады (Ж. Аймур-
заев). . ч '
ШЫРАДАЙ.кел. Шыра сыяцлы, яцлы, тэризли, шырага
мегзес, усаган.
ШЫРА ат. ХЭР ^ыйлы ыдысца май цуйып, шутикке пилик
еткерип, тунде жацты бериу ушын цолланылатугын эсбап, ку-
рал. ♦ Шутик шыра—-моржасыз кишкене шыра. Шутик шыра
жагылган уацта уста: Кимсец?—деп цышцырды (Н. Береке-
шов). '
ШЫРАЙ ат. Келбет, керик, сын-сымбат. Болса орта шы-
райым, Сол езиме жетеди (Ш. Мэмбетмуратов).
Ц1ЫРАЙЛАНЫУ ф. Сулыуланыу, кериклениу. Шырай-
ланып турленди ауыл менен цаламыз, Кундей болып гулленди,
корки менен цаламыз («КК- х. поэз. ант.»).
ШЫРАЙЛЫ кел. Келбетли, керикли, сын-сымбатлы келис-
кен, сулыу. Моллеке, сеннен мен бир сез сорайын, Барма
елицде мендей шырайлы цыз? (Эжинияз). Кокке беленген бул
цала шынында да конацца жудэ шырайлы керинди (А. Бе-
кимбетов). Кара торы, куйгелек кезли шырайлы цыз цапта-
лындагыга сыбырлады (К. Султанов). ,
ШЫРАЙСЫЗ кел. 1. Сыцылсыз, кериксиз, керкемсиз. 2.
Жаман, цолайсыз.
ШЫРАК ат. 1. Жацты, нур, жарыц. Анау мешит мунарлан-
ган, Басларында шырац жанган (Бердац). 2. Ауыс. Бахытлы
турмыс, жагд'ай. Бизин куткен бахытца усап, Коп-кеп Ильич
шырагы парлар (J. Сейтжанов).
ШЫРАКШЫ ц. шырашы.
ШЫРАМЫТЫУ ф. Шамалап таныу, басца биреуге усатыу,
мегзетиу. Сол уацытта цыз дауысын элле кимге шырамытып,
жар астынан жоцарыга сыгалап царады да алга царай журди
(К. Султанов). Аллаяр шырамытады да, лекин танымады
(Т. Кайыпбергенов).
ШЫРАШЫ ат. Шыра жагыу менен шугылланыушы, дэрья-
ны бойлап шыра жагыушы. Сейтти де шырашыныц ийнинен
туйип жиберип, алдына салды (Т. Кайыпбергенов). Уй ийеси-
ниц чшырашы екени ап-аныц'керинип тур (Т. Кайыпбергенов).
Бул жерде езинин- ерия шырашы деп атырганына тусинген
Дэрменбай, онын сезин бел меди (Т. КайЬ1Пбергенов).
563
ШЫРГУБЕЛЕК: шыр губелек айланыу ф. Бир жерде ту-
рып айланыу.
ШЫРКЫЛДАУ ц. жыр^ылдау.
ШЫРК^ЫРАНЫУ шыр^ырау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЫР^ЫРАСЫУ шыр^ырау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ШЫР1\Е4 РАТТЫРЫУ шыр^ырау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ШЫР^ЕЯРАТЫУ шыр^ырау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЫРК^ЫРАУ ф. 1. Ашшы дауыс пенен ба^ырып жылау.
Шырцырайды жылайды, Оны еситип менин де, Тебе шашым
жуулайды(«Эд. хрест.»). Оразбай жергеотырды да, шырцы-
рап отырган ^аялдын аягынан тутты (А. Бекимбетов). 2.
Шырлау, куйиниу.
ШЫРЛАНЫУ шырлау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЫРЛАСЫУ шырлау фёйилинин шериклик дэрежеси.
ШЫРЛАТТЫРЫУ, шырлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЫРЛАТЫУ шырлау фейилинин езлик дэрежеси
ШЫРЛАУ ф. 1. Жылау, бозлау. Жас нэрестелерди дий-
уалга урып елтирди, аттын туягынын астында шырлатты
(Ж. Аймурзаев). Жубанбады шырлап Ыссы сууга бас-
^андай муз (Бердац). 2. Куйиниу, шырцырау. Жылап тур
«апалар, Шырлап тур балалар (К^. Ирманов).
ШЫРМАЛАУ шырмау.
ШЫРМАЛЫУ шырмау фейилинин езлик дэрежеси.
ШЫРМАСЫУ .шырмау фейилинин шериклик дэрежеси.
ШЫРМАТБ1ЛЫУ шырмау фейилинин белгисиз дэрежеси.
ШЫРМАТТЫРЫУ шырмау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЫРМАТЫУ шырмау фейилинин езгелик дэрежеси.
ШЫРМАУ ф. Орап байлап таслау, дегерегин ^оршау, бур-
кеу. Жан жагын шырмап алган туйесинири гуллеген ерманы
жынгыл менен бир туп торангылдын тубине келип тостады
(Т. Кайыпбергенов). Тауназардын ауы уза^ты шырмап отыр
(Н. Берекешов).
ШЫРМАУЬЩ ат. 1. Туйесицир, бук. ^эзир онда шырма-
уьп^ бир асылган, Сийрек ак^бас, ^оян цашар так^ырдан
(Г. Есемуратов). 2. Ауыс. Шешилмейтугын, аны^ланбайтугын
былгасьп^. Отырса ой шырмауыгына оралады (К. Султанов).
ШЫРМАУЫКТАИ кел. Шырмауыц сыяцлы, тэризли. шыр-
мауыода усаган, мегзес.
ШЫРП: шырп етиу ф. Тезлик пенен цэрекет етиу.
ШЫРПЫ ат. Отты алыстырыу ушын бир басына кукирг .
564
жагылган жицишке агаш таяцшалар, агаштыц майда-майдй
белекшелериниц басында жандыратугыны бар зат кукирт*
Гулим шырпыны жара сала, оган кез цыйыгын бир ац салды
(Т. Кайыпбергенов). ♦ Шырпы жыцгыл-жыцгылдыц майда
тури. К^рабарац пенен шырпы жьщгылдыц арасына кирдй
(Ж. Аймурзаев).
ШЫРПЫДАЙ кел. Шырпы яцлы, тэризли, сыяцлы, шыр-
пыга усаган, мегзес. :
ШЫРПЫЛДАК^ кел. Шаццан, зебердес.
ШЫРПЫЛДАНЫУ шырпылдау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫРПЫЛДАСЫУ шырпылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ШЫРПБ1ЛДАТТЫРЫУ шырпылдау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ШЫРПЫЛДАТЫУ шырпылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЫРПЫЛДАУ ф. 1. Шаццанланыу, шэпиклениу, шыйрац-
ланыу. 2. Урыу, согыу, сес бериу. Тек дийуалда шырпылдап<
турган сагаттыц сести еситйледи (К>. Досанов). ♦ Шырп-шырв
етиу—шаццанланыу, шыйрацланыу. Шырпа-шырп етип уры-
лып атырган кетпен жумысы огада цызыу (Н. Дэуцараев).
Шырп-шырп урыу—щапалац пенен ямаса шыбыц пенен тез-тез
урыу. Шырп-шырп урылган цамшылар тун пердесин тилип
баратыргандай еди (К. Султанов).
ШЫРПЫНЫУ ф. Асыгыу, шыдамсызланыу, такатсызланыу.
Ал уйлерде кецселерде, Почта кутип шырпынып (И. Юсупов).
Бирац мен жумысца кетиуге шырпынып турман (©. Хожания-
зов). Есенгелди шырпынып тур екен (Т. Кайыпбергенов).
ШЫРПЫУ ф. Жоцарысынан цырцыу, цысцартыу... есиктиц
алдындагы еки байтеректиц биреуин тубинен шауып жоц
етип, екиншисин геллеклеп шырпып келиц деп цатты еки ат-
лыныц колына тапсырыпты («КК- х- е.»).
♦ ШЫРРЫЙГАН кел. Менменсиген, езимсинген. Шыррый-
ган, сыррыйган адам кэттеси (Омар).
ШЫРРЫЙЫУ ф. Менменсиу, езимсиниу, мацтаныу. Журт-
тан езин бийик ванап, Тап цораздай шыррыяды (Т. Жумаму-
ратов). Дауысын созып сейлеуде Жацагы. «шешен» шыррыйып»
(С. Бекмуратов).
ШЫРРЬЩ кел. 1*. Ка^ай> сэтец, тыррыц, мацтаншац. Бай
кемпирдиц шыррыц баласы, журди де ол цызга таласты
(«Эмиудэрья»). 2. взимшил, менмен.
ШЫРТ: шырт етиу ф. 1. Ашыуланыу, тулланыу, бултыйыу.
2. сыныу, шытнау.
ШЫРТЫЛДАТЫУ шыртылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси, . ,
ШЫРТЫЛДАУ ф. 1. Ашыуланыу, тулланыу. 2. Шыртылдав
сес шыгарыу. Секунд согып саат шыртылдап, Стрелка шабан-
доздай жылтылдап (И. Юсупов). 3. Сыныу, шытнау.
564
ШЫРША ат. Дысы-жазы кегерип есип туратугын, кек-кем-
бек агаш.
ШЫРШАДАЙ кел. 1. Шырша сыяцлы: тэризли, яцлы шыр-
шага усаган мегзес. Шыршадай тып-тыныц суудыц ылайтцаны
еле басылмай атыр екен (Т. Дайыпбергенов). 2. Кек, писпе-
ген, цам, шыршадай цауын.
ШЫРШАЛЫ кел. Шыршасы бар, шыршага ийе.
ШЫРЫЛДАУ ф. 1. Шыргубелек айланыу. 2. Шыжа-пыжа-
сы шыгыу, куйип-писиу. Ат демкин арасында шырылдауыцтай
шыр губелек айналды (Аймурзаев).
ШБ1РЫЛДАУЫД ат. 1. Дарыстай агаштыц бир жагын ушлы
етип, цамшы саптай агашца шыжымды байлап, муздыц устинде
айландырып ойнайтутын ойын. 2. Агашты жалпац етип айцас-
тырып цагып, оныц ортасына шеге еткерип, таяцца ямаса узын
сырыцца бекитип, самалдыц куши менен айналатугын зат, ойын-
шыц.
ШЫРЫЛДАУЫДТАЙ кел. Шырылдауыц сыяцлы, тэризли,
яцлы, шырылдауыцца усаган, мегзес.
ШЫТАД ат. 1. Нагыслардыц белекшелери. Керегениц бас-
ларын байлаган гил ызба шытац нагыс (К. Султанов). 2. Дэй-
кел—ецир моншацтыц ушына илдириу ушын мыстан исленген
цэр турли формадагы зат. ♦ Шытац-шытац белимшелер—избе-
из исленген нарыстыц белекшелери. Оныц устине цуяштьщ ну-
рынан, алтын топырацлы ойыншыцтай шытац-шытац белимше-
лер гумис баулы туймедей толцынлы суу менен езине тартып
жубатты (Б. Бекиниязова).
ШЫТАДТАЙ кел. Шытац яцлы, сыяцлы, тэризли, шытацца
усаган.
ШЫТНАУ ф. 1. Айырылыу, жарылыу, ашылыу. Шытнап бу-
син цац жарылган, Тийгеннен соц жанлы ызгар (И. Юсупов).
2. Ашыуланыу, тулланыу.
ШЫТЫРЛАД кел. Шытырлаган, таза зат.
ШЫТЫРЛАНЫУ шытырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ШЫТЫРЛАСЫУ шытырлау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ШЫТЫРЛАТТЫРЫУ шытырлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ШЫТЫРЛАТЫУ Шытырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ШЫТЫРЛАУ I кел. Шытырлаган сес, дауыс. Шыгып атыр
шытырлаган червонлар, Жасырмапты халыцтыц дузы урганлар
(«Эд. альм».).
ШЫТЫРЛАУ II ф. Щытырлап сыныу, сыцырлау, пытырлау,
пышырлау. • .
ШЫТЫУ ф. Ашыуланыу, мацлайы жыйырылыу, цабагы уйи-
лиу. «Мен не ушын цараман»—деп, Онда негр шытар цабац
(И. Юсупов). Зэриу пацыр турды бэрца, Мацлай шытып цый-
налмады (Бердац),
да .
Щ ат. 1. Царапалпац алфавитиниц отыз бесинши цэриби цэм
усы цэриптиц тацбасы, атамасы. 2. ТиДдиц ушыныц устингИ‘
тацлайга тийип,-ауыздыц сэл ашылып цауаныц ауыз цууыс*
лыгынан шыгыуынан жасалатугын дауыссыз сес. 3. Щ цэрибих
ящик, община, помещик, щетка, щи цэм т. б. сезлерде щ сесле-
риниц бирикпеси орнына жазылады. 4. ц. ща.
ЩА ат. «щ» цэрибиниц аты.
ЩАВЕЛЬ ат. бот. Узын суйир жапырацлы туршик дэмли;
ауцат писириуге болатугын жабайы есимлик. Щавельден ис-
ленген щи.
ЩЕБЕНЬ ат. Цурылыс материалы ушын арнаулы турде ма-
шинадан еткерилген, жегизилген, майдаланылган тастыц май-
дасы, майдаланган тас, майда шагыл тас. Щевень жукленген
машина салынып атырган жай цурылысыныц цапталына келип'
тоцтады,... («Сов^ цц.» г.).
ЩЕВЕНЬДЕЙ кел. Щевень сыяцлы, щевень тэризли, Ще-
вень яцлы, щевеньге усаган. Щевеньдей майда тасларды Му*
рат етегине салып келди де цурдасларына мацтаныш пенен кер-
сетти,... («Жеткиншек» г.).
ЩЕБЕТ ат. 1. Шымшыц, царлыгаш цэм басца да цуслардыц
жугыр-жугыр, шуйк-шуйк, быжыр-быжыр етип шыгарган сесщ.
сайрауы. 2. Ауыс. Кебинесе, цаял-цызлардыц, жас балалардыц
тез-тез сейлеуи, жабырласыуы.
ЩЕТКА ат. 1.'Цылдан, жуннен цэм басца да жасалма зат-
лардан арнаулы бир нэрсеге бекитилип исленген цэр турли нэр-
селерди тазалайтугын эсбап. Тис щёткасы. Хожалыц Щёткасьи
Кийим щёткасы. Етик щёткасы. Курылыс щёткасы. 2. МеЦанизм-
лердеги электр тогы арцалы ислеп турган детальдан исле-
мей турган деталыа электр тогын еткерип туратугын белеги.
ЩЁТКАДАЙ кел. Щёткага усаган щётка сыяцлы, щётка
яцлы, щётка тэризли.
ЩЁТКАЛАНЫУ щёткалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЩЁТКАЛАСЫУ щёткалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЩЁТКАЛАТЫУ щёткалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЩЕТКАЛАУ ф. Белгили нэрсени щётка менен тазартыу, ша-
цын кетириу, тазалау, жууыу. Тисти щёткалау. Кийимди щётка-
лау. Етикти щёткалау. Полды щёткалау. Айнаны, цапыны щёт-
калау,
ЩЁТКАЛЫ кел. 1. Щёткасы бар, щёткасы болган, щёткага
ийе. 2. Щётка орнатылган.
ЩИ ат. Капустадан цэм цэр цыйлы есимлик жапырацлары-
нан исленген суйыц ауцат, тагам. Щи писириу. Щи ишиу.
ЩИПЦЫ ат. 1. Бир нэрсени услау, майдалау, цысыу ушын
еки жагынан цысатугын сабы бар эсбап, атауыз, цысцыш.
567
2. Ошацца отынды ысырыу цэм цозды цысыу, цозгау ушын цол-
ланылатугын хожалыц буйымы, этешкир.
ЩИТ ат. 1. Металл цэм басца да затлардан децгелек етип
сыртцы царсылыцтан цорганыу ушын исленген ески цол цура-
лы, цалцан. 2. Кергизбе цэм керсетпелер, арнаулы приборлар
цэм т. б. цоятугын тахта. 3. Электр елшеу цэм тексериу при-
. борлары орнатылган мрамор тахта, панель. 4. Суудыц мугдарын
ретлеу ушын жоцаргы жылжымалы белеги. 5. Тарнау цурылы-
сындагы таяр турдеги дийуалларды цурастырып бастырыу,
каплау ушын цолланылатугын материал. 6. Жер асты жолла-
рыныц цурылысы.
ЩИТОК ат. 1. Цолдан исленген саяман, орын, шертек, зон-
тик. 2. бот. Гул топлам. 3. зоол. Кекирек цалцан, цалцанша.
4. спорт. Футбол цэм хоккей ойыншыларыныц царсылыцтан сац-
ланыу ушын кийетугын цалцаны, цорганша.
ЩУКА ат. Балыцлдрдыц бир тури, шортан балыц, шортан.
ШУКАДАЙ кел. щука сыяцлы, щука тэризли, щука яцлы,
щука тацылетли. щукага усаган.
ЩУП ат. тех. 1. Жудэ терец емес, жер астын изертлейтугын
жецил цол бурауы, бургы. 2. Жер астындагы айырым нэрселер-
ди цыдырыу, табыу, сынау сыяцлы жумыслард^ цолланылату-
гын цэр цыйлы эсбаплар. 3. Дэн ун, май сыяцлы нэрселерден
улги алып кериу ушын пайдаланылатутын иши цууыс узын уш-
лы цурал. 4. Механизмлерде детальлар иши аралыгын елшей-
тгугын эсбап.
ЩУРКА ат. Кек гаргалар топарына киретугын, кешип жу-
рип тиришилик, ететугын цус, кешпели цуслар.
ы
Ы ат. 1. КаРа^алпаЦ алфавитиниц отыз жетинши цэриби
цэм оныц аты. 2. Ы цэриби ыдыс, цызыц, шыгыс, цызыл, Цыган,
тыл сыяцлыларда ы цэриби жазылады да, базыбир жагдайлар-
да тубир сезлерге тартым аффикси жалганганда сол сездиц ту-
бириндеги Ы цэриби тусип цалып, ларцы, халыц, цалцы болып
жазылады.
ЫБЫР-ЖЫБЫР р. Кеп, сансыз KaPFa серлеп царасац, етик
кийген сан адамныц излери бар екен ыбыр-жыбыр (О. Айжа-
нов). Тунги саат онда жулдызлар дуньясында араласцандай
ыбыр-жыбыр жарцыраган жацтыныц ишине келип жеттик
(К- Жуманиязов).
ЫБЫР-СЫБЫР ат. Биреулердиц бир-бири менен жым-жы-
ма сейлесиуи, биреудиц сыртынан астыртын айтылатугын гэп-
сез.
668
ЫБЫРЛЫ-СЫБЫРЛЫ ат. Ой-пикирлери бир жерден шы-
^атугын, пикирлес, сейлесик гэплер, ойласьп^ сезлер.
ЫБЫРСЬЩ ат. Майда-шуйде иплас затлар. Иши адеттеги-
дей ыбырсыэда толы (Айбек).
ЫБЫРСЫТЫУ ыбырсыу фейилинин езгелик дэрежеси^
ЫБЫРСЫУ ф. Былгасыу, былыгыу, жайрау.
ЫБЫРЫД ат. Мыс ^уманга усаган ылайдан жасалган шу-
меги бар ыдыс. К^олында шыйыгы, кезде эйнеги, ^умганы ыбы-
;рыц, кесе, чайнеги (С. Нурымбетов). Шымбайда заводлар са-
..лынды, тас шыраныц орнына лампа, ыбырьпугыц орнына ^умган
келди (К- Айымбетов).
ЫБЫРЫКДАЙ кел. Ыбырыода усаган, ыбырьц сыяцлы, тэ-
фИЗЛИ, яцлы.
ЫБЫРЬЩ-СЫБЫРЫК^ ат. Иске аспай ^алган затлар, жа-
рамсыз майда-шуйделер.
ЫБАЛ ат. Хвл, жас, лэм.
ЫБАЛЛАНДЫРЫУ ыгаллау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЕАЛЛАНЫУ ыгаллау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЕАЛЛАСЫУ ыгаллау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫБАЛЛАТТЫРТЫУ ыгаллау фейилинин ерксиз дэрежеси.
ЫБАЛЛАТТЫРЫУ ыгаллау фейилинин езгелик дэрежеси,
ЫБАЛЛАТЫУ ыгаллау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫБАЛЛАУ ф. Бир затты суулау, ^еллеу, Тек ыгаллап ал-
<ац болды (К. Досанов). ©симлик теменнен жоцары ^арай
ыгалланганды суйеди (0. Айжанов).
ЫБАЛЛЫ кел. Хелли, лэмли. Еки бети ^ызарып,. жип-жыл-
тыр басына ^осылып кеткен кен мацлайынан ыгаллы тер шы^
цан (А. Бекимбетов).
. ЫЕАЛЛЫК ат. Х^ллик, лэмлик.
ЫЕБАЛ ат. Бахыт, талай.Ыгбал журген уа^тында, белли
гайрат салады («Коблан»). Аспаный-зэмиййнде ^апылган екен,
Бизин ыгбалларга жазылган екен (Омар).
ЫЕБАЛ-БАХЫТ ат. Баг дэулет, мэртебе.
ЫЕБАЛЛЫ кел. Бахытлы, талайы келискен, мэртебеси жур-
t ген.
ЫЕБАЛСЫЗ кел. Бахытсыз, мэртебесиз, талайы келиспеген,
ЫБУА ат. Жабылган жала, есек. Елимиздеги зыянлы зат,
ыгуа [<ылып гезер сени (С. Мэжитов). Шынынды айт, банана
•шлеме, жаным, Дурыс емес «жассан» деп ыгуа ^ылганыц
(И. Юсупов). .
ЫРЫЗДЫРТЫУ ыгызыу фейилинин езгелик дэрежеси.
, ЫБЫЗДЫРЫУ ыгызыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫБЫЗЫУ ф. Суудыц агымы менен жибериу. Ораз Гулжан-
та гулди усы жердин салмасынан ыгызды (Г. Есемуратов)*
ЫБЫЛЫСЫУ .ыгылыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫБЫЛЫУ ф. 1. Топланыу, шо^ланыу, топарласыу. Бундай
^ыйын а^алга ушырас^ан бизин ауылма десем, барльщ а^ыл-
ларда ыгылган екен (Ж- Аймурзаев). 2. Ериу, цосылыу. Бел,
569
кетпен цэм басца да цурал-жарацлар алган адамлар ыгыльп*
келди (Ж. Аймурзаев). . - ,
ЫБЫН-ЖЫРЫН Р. Умбе-думбе, топар-топар, топланысцан*.
уйлыгысцан.
blFblP: ыгыр болыу ф. Бир истен, жумыстан цайт болыу,
журек шайды болыу.
bTFblC ц. ыгысыу.
ЫРЫСТЫРЫУ ыгысыу фейилинин езгелик дэрежеси
ЫРЫСЫУ ф. Жылысыу, цозгалыу. Жемтикке таласцан гар-
гадай терде уймелесип атырган цаяллар еркек дауысын еситкен
сон цозгалысып, уйдиц бир цапталына царай ыгысып цашты
(Эжинияз). Дэрьябай омырауы менен цагып жибергенде ийин
тирескен адамлары кейин царай ыгысты,... (Н. Берекешов).
ЫРЫУ ф. 1. Суудыц агымы менен жылысыу, кетиу. Бэлким,,
ол растанда жузип билмеуинен сууга ыгып кеткен шыгар'
(А. Бекимбетов). 2. Биреудиц сезине ериу, исениу, берилиу,
ылыгыу. х
ЫДЫРАСЫУ ыдырау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫДЫРАТЫУ ыдырау фейилинин .езгелик дэрежеси.
’ ЫДЫРАУ ф. 1. Пытырау, тарау, белиниу, Кунниц оттай
цыздырган эптабы менен кеше дэрьяны цацпалап, сиресигг
атырган муз бэцэр тасцынынан цашцандай ыдырап тум-тусца
ыгылып баратыр (К. Султанов). 2. Бир заттыц тозыуыныц же- \
тиуи, илбиреуи.
ЫДЫС ат. Кэр турли нэрселерди салыуга арналган зат,хо-
жалыц буйымы. Темир ыдыстай ауцат жемегейли деп шэрт
цояды («Эмиудэрья» ж.). — Жацсы, онда кеттик,—деп тегин*
арцалайтугын ыдысын алып, Сержан далага шыцты (Т. Ка-
йыпбергенов). ♦ Ыдыс-пыдыс—ыдыс цэм соган усаган барлыц.
затлар.
ЫЗ: ыз етиу ф. Ыз еткен сес, сестиц шыгыуы, ызьщлау. Уй-
де ыз еткен сес еситилмеди. Онда ыз еткен сес болмады. ♦ Ыз—
ыз етиу—ыз-ыз етип шыццан ызылды, сеётиц ызьщлап шыгыуы.. <
ЫЗА ат. 1. К°РлыК/жапа, жэбир, азап. Жэмийла жайдыц
муйешине царап айналды да, денесин цыецан ызага шыдай ал-
май жылап жиберди (О. Айжанов). 2. Ашыу, кек. ♦ Ыза жеу—
ызасы келиу, цорлыгы келиу.—Соннан берли бир хабар алал*
май жургениме ыза жеймен, жолдаслар деди (А. Дабылов).
Ызайы муцмин—мусэпир, жетим-жесирдиц ызасы.—Йок «ыза-
йы муцмин харам»—дёп Есберген орнынан турды (К. Султа-
нов). Ыза цылыу—цапаланыу, цыйланыу.
ЫЗАЛАНДЫРЫУ ызалау фейилинин езгелик дэрежеси/
ЫЗАЛАНЫУ ызалау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЗАЛАУ ф. Цорлау, жэбирлеу, азаплау, Кез тоцтатып, га*
зета бетине унилсе кеп сезлер цууанышлы, жанарып баратырган
жетискенликлер, жэнеде кеуилди ызалайтугын ренишли кем-
шиликлердиц бети ашыц жатыр (О. Айжанов). Ол цайта бу*
570
рыштай цызарган иймек мурынныц устиндеги кек кезлери ме-
нен эжептэуир ызалап, бери фарады (К. Султанов).
ЫЗАЛБ1 кел. 1. ^орлыцлы, азаплы. Айпаршаны'н мына ашыу
менен айтцан ызалы гэплери журегиме оцтай цадалды (Г. Изим-!
обетов). 2. Ашыулы, кекли.
ЫЗАСЫЗ кел* Ызалы емес, ыза цылмайтугын, ыза етпейту-
гын, ызасы жок.
ЫЗАШЫЛ кел. Ызасы келетугын, ызахор, ызалы.
ЫЗБА ат. l^apa уйдиц керегелерин тутастырып байлау
51йын, жуннен ийирилген сабацтан жалпац етип енсиз тоцыл*
тан зат. Керегелерди де нагыслы белжип, ызба менен жалгас-
тырып цойыпты (С. Хожаниязов).
ЫЗБАЛЫ кел. Ызба менен исленген, ызбасы бар, ызбага
ийе.
ЫЗБЫРЛЬЩ ат. бшпенлик^ ешпенлилик, иштен жаман
кериушилик, жек кериушилик. ©мир узак цызыцтырып мэс •
етип, татыулыцца ызбырлыцты цас етип (Т. Сейтжанов).
ЫЗБАР кел Ыгал, цел, лэм. Садулла кебинесе усы бацша-
да, мына гуллердин жанында, губелеклер менен ойнайтугын
еди, мине мына ызгар топырацта оныц жогалмай цалган из-
дери де бар (А. Бекимбетов).
ЫЗБАРЛАНДЫРЫУ ызгарлау II фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ЫЗБАРЛАНЫУ ызгарлау II фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЗБАРЛАСЫУ ф. ызгар болыу, ыгалланыу, целлениу, лэм-
лениу. Онын арасы суу менен Ызгарласып цатып калган екен
(Т. кайыпбергенов).
ЫЗБАРЛАТТЫРТЫУ ызгарлау II. фейилинин ерксиз дэре-
жеси. *
ЫЗБАРЛАТТЫРЫУ ызгарлау II фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ЫЗБАРЛАТЫУ ызгарлау II фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЗБАРЛАУ Г кел. Ыгаллау, целлеу, лэмлеу.
ЫЗ БАРЛАУ II ф. Л эм болып цалыу, цел болыу, ыгал бо-
лыу.
ЫЗБАРЛЫ кел. Ыгаллы, целли, лэмли. ©йткени ондагы ыз-
гырыц жел, ызгарлы цауа райы бизин жерде де жийи-жийи бо-
лып ту рады гой, кенип кетти (©. Айжанов). ♦ Ызгарлы кулки—
Ауыс. ашыулы, кекли. ©темураттыц кезине ызгарлы кулки цу-
йылып келди (К. Султанов).
ЫЗБАРЛЫ1\ ат. Ь/галлыц, целлилик, лэмлилик.
ЫЗБЫРЫ!^ ат. Хуулеп ескен сууыц самал, жел. Егер мынау
'балалардай болып жумыс ислесениз цасьщызга бундай ызгы-
рыц тууе оныц экеси боранда жоламайды (Т. кайыпбергенов).
’©йткени ондагы ызгырыц жел, ызгарлы цауа райы бизин жерде
де жийи-жийи болып турады гой, кенип кетти (Q. Айжанов).
571
. ♦ Ызрырыц самал — ызгырып ескен сууыц самал, жел. ... иш*
те^ -керегеге цырц жамаулы керпелерин керип жа^сада, ызры
рыц самал ызгырып етип, тула бойын царпып жалап баратыр
(К. Султанов).
ЫЗЕЫРЫДЛАУ кел. Салцынлау, сууыцлау. Барак кун ыз-
гырыцлау шыгар (©. Хожаниязов).
ЫЗЕЫРЫДЛЫ кел. Сууыц самаллы, салцын болып ескеш
жел.
ЫЗЕЫРЫУ ф. Дуулеу, гуулеу, есиу.
ЫЗЕЫСЫУ ызгыу фейилинин шериклик дэрежеси*,
ЫЗЕЫТТЫРТЫУ ызрыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ЫЗРЫТТЫРЫУ ызрыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЗРЫТЫУ ызгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЗРЫУ ф. Шубырыу, шожыу. Кей журт дунья-малын дала-
да цалдырып шубырысып, ызрып Хожели цаласына келип ты-
.гылады (К. Ирманов).
Ь13Ь1Д-Ь13Ы1у—-Ызыц-ызыц болыу ф. у уд а-шуу болып по-
сыу.
ЫЗЫЛДАНЫУ ызылдау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЗЫЛДАСЫУ ызылдау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫЗЫЛДАТТЫРТЫУ ызылдау фейилинин ерксиз дэрежеси..
ЫЗЫЛДАТТЫРЫУ ызылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЗЫЛДАТЫУ ызылдау фейилинин езгелик* дэрежеси.
ЫЗЫЛДАУ ф. 1. Ызыцлау, дызылдау. Ызылдаган майда
насекомалар шанды цац айырып жерге тусти (Д. Досанов). •
2. Сууытыу, аяц тартыу. 6/зылдаган цыстыц самалы усы цорас
ишинде турып тынласан пэсейгендей сезиледи (©. Айжанов)..
ЫЗЫЛДАУЫД ат. Ь/зылдап сес шьиаратурын сонара уса-
ган жэнлик.
ЫЗЫЛДЫ ат. Ызылдаран сес. Уйди айландыра тутылгаш
цамыс цоранын ызылдысы узыннан узац цайгылы бир наманы;
шертип туррандай еди (Э. Шамуратов).
ЫЗЫН, ат. Ызыцла₽ан сес. Ешейинде ызыц цагатугын цуу- •
рац цамыслардын басы да цалдырамай, тозаны шыгып урпейи-
сип тур (Q. Хожаниязов). ♦ Ь/зыц царыу—сес шыгарыу. Ызыц
цагып есер самалын, Тал жапырагын жулцылап бирден, Сары,
сынлы цыздай жамалын, Сары алтынга толгандай ирген;
(Т. Сейтжанов). Ызьщ-ызыц сууыц—сес шырарып ескен сууыц;
самал. Ызыц-ызыц сууыц самал еседи. Ызылдасып екпе—бауы-
рыц теседи (Э. Шамуратов). Ызыц-сызыц соз—емескихабар.
Бирац та ол цаццында анау-мынау ызыц-сызыц соз еситсем де,
кезим кермеген сон инангым келмейди (Э. Шамуратов). Орал^
менен Сапар бирин-бири тэуир кереди, деп бурын ауылдагьг
бала-шагадан ызыц-сызыц сез еситиуи бар, онын дурыслыгын
я надурыслыгын ези де билмейтугын еди (М. Абдреймов),
Ызыц-сызыц сез болып кештиц изине ерди (Ж. Аймурзаев).
Ел арасы еле ызыц-сызыц сез (Т. Дайыпбергенов).
ЫЗЫЦЛАУ ф. 1. Мыжыу, езиу, быжырлау. Усы мацсетте—-
'572
анасынын ызыцларан сезлеринен цутылыуды ойлап бирден
МТС ца кетти (Т. Нэжийтов). 2. Ызылдаган сестин шырыуы.
^эи, анау ызыцлап мазамды алды ₽ой (К. Досанов). Багдыц
•ишисары гилем тесенди, Этирапца ызылдаран сес енди (Т. Сейт-
жанов).
ЫЗЫНДЫкел. Ызыцлап шыццан, ызыцларан.
ЫЗЫН.СЫЗ кел. Ызыцы жоц, ызыцламаган.
ЫЙЫК I ат. Ешектиц, рашырдыц, жылцыньщ цэм басца да
жаныуарлардьщ арца жауырыны менен мойынньщ тутасцан
жери, ердиц алдыцгы тэрепи, туратугын жери.
ЫЙЫК П'К. Ийин.
ЫЙЫКЛАУ 1 ф. Ыйыцца ис пенен туртиу, исти сурыу.
ЫЙЫКЛАУ П ц. ийинлеу.
ЫК I ат. 1. Сууыц самал келмейтугын таса, пана. Жанлы
мацлуцлардын бэри езине ыц излеген менен цара жер кекирегин
тесеп, нэр алрандай булцынын туулап цойды (0. Айжанов).
.2. Суудыц арысы, аратугын тэрепи, барыты. Ацырып ыцца ца-
рай жузеди (Ж. Аймурзаев). 3. Бир нэрсениц аяц бети, ацыры,
темени.
ЬЩ II ат. 1^ырмандары дэнниц атылгандагы кепеги, цогы.
ЫК П1 Ц- ыРыу.
ЬЩЛАС ат. 1. Кеуил, ынтыц, дыццат, инта. Рекомендация
.алыу ушын оцыуга жацсы ыцлас салып, колхоздын жумысына
да актив цатнасатугын болды (Т. Кайыпбергенов). 2. ХУРмет»
иззет. 3. Ынтыц, цэуес. ♦ Ыцлас тегиу—кеуил цойыу, кеуил ау-
дарыу, йошланыу. Иске керек батыл жигер, сонда болар ойла-
ганын, Деп мийнетке ыцлас тегер, шаршамастан Таняжаным
(И. Юсупов).
ЫКЛАСЛАНДЫРЫУ ыцласланыу фейилинин езгелик дэ-
режеси.
Ы КЛАС Л АННУ ф. Кеуиллениу, цызьиыу, берилиу, йошла-
-ныу. Шамурат дуутарды енди биротала ыцласланып шерте
баслады (К. Досанов). Мен оннан сайын цара терге тусип ыц-
ласланып рана оцыйман (Ж. Аймурзаев).
ЫКЛАСЛЫ кел. Инталы, цуштарлы, цумарлы. Балам жу-
дэ оцыуга ыцласлы, цаты-цулац, еситкенин жаздырмайды
(X. Сейтов).
ЬЩЛАССЫЗ кел. Ыцласы жоц, интасыз, кеуилсиз, йошсыз,
цумарсыз, цуштарсыз.
ЬЩЛАТЫУ ф. Ыц жерге алып барыу, паналатыу.
ЬЩЛАУ ф. 1. Бораннан, сууыцтан, жауыннац бир нэрсениц
ыгына паналау. Жауын бираз тынраннан кейин айдарман деп
тракторын тоцтатып жауыннан ыцлап тусленип атырранына аз-
гана уацыт етип еди (К. Айымбетов). 2. Суудыц аяц бетине
цалцыу, аяцц$ карай ыгыу.
ЫКЛЫМ ат. Ел-журт, халыц. Аррымацты цай тауларда
сурмедим, Еазап ушын цайдан-цайга журмедим, Зийуаржаным
573
бундай батыр ‘нашарды, Жети ыцлымды гезип сирэ кермедим
(«Ер Зийуар»).
ЬЩПА кел. Тура^сыз, свзге еретурын, ерме.
ЫКПАНА К- ьнугырма.
ЬЩРАР ат. Уйде, шэрт. Жол билмесе жол сорарсыз билген*
иен, Гудер узбе ыцрарында турраннан (Эжинияз).
ЫК/ГЬЩАТ ат. 1. Исеним, исениш. Ел гамында етер ^эр
саатыц, Мийнет етпей ^еш табылмас тацатыц, Жасыцнан «Ад
алтын» зор ьнугыцатыц, Дуньяга жайылды данный хабарын
(Т. Сейтжанов). 2. Кеуил, нэзер. Ыдтыдат берип, дулагын
турип тыцлап тур (Ж. Аймурзаев).
ЫКДЫРМА ат. Пана, ылашьщ, цора. К^ойшы ешкилерди да*
мауна ьиугырма таба алмады (К^. Айымбетов).
ЬЩТЫРМАЛАУ ф. Паналау, цоралау, тасалау.
ЫКТЫРМАЛЫ кел. 1. Ы^тырмасы бар, ьщтырмага ийе.
2. Уйли, жайлы, паналайтурын орны бар.
ЫКДЫРЫУ ырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫК/ГЫЯР ат. Ерк, тилек. бзимнен ьнугыяр кетип беденим-
ди бир кушли сезим бийлеп алды (0. Хожаниязов).
ФЬЩТЫЯРЛЫ кел. Еркли, ез тилеги менен. Ыдтыярлы ком-
сомоллар баспашыларды дыйратцаннан сон жарадар ^эм ауы-
рыуларды шегарашылардын кеселханасына жиберди (©.. Ай-
жанов).
ЫК/ГЫЯРСЫЗ кел. Ерксиз, мэжбурий. Ы^тыярсыз ^ызлар-
Fa досып алып, Айгулди де ерксиз алып кетти (Ж. Аймурзаев).
ЫК/ГЫЯРЫНША р. Еркинше, езинше, барынша. Жод, мен
сеннен ез ьнугыярымша ^еш кете алмайман (А. Бекимбетов).
ЫКДЫЯТ ат. Берк, сац, пудга, ♦ ьпугыят болыу—сац бо-
лыу, ацлы болыу, пухта болыу. Суу журетурын ^арыкка ыкты-
ят болыу зэрурли, шалпайтып та, узайтып та жибермеу дэркар •
(0. Айжанов).
ЬЩТЫЯТЛЫ кел. Ацлы, сезимли, пухталы. Атын айтып ша*
дырса жат кисинин еситйп ^ойыуы итимал,—деп ьнугыятлы бо-
латугын еди (1^. Айымбетов).
ЫКД11АМ кел. 1. Кайым, ^олай. Бундай ^эрбир.катар ез жум*
сацлыры ^эм ыцшамлыры менен баланы тынышландырыура да-
ратылады (Э. Тэжимуратов). 2. Ша^, шагын.
ЬЩШАМЛАНЫУ ы^шамлау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫКДЦАМЛАСЫУ ьп^шамлау фейилинин шериклик дэре*
жеси.
ЫКШАМЛАТТЫРЫУ ыдшамлау фейилинин ерксиз дэре*
жеси. . • .
ЫК^ШАМЛАТЫУ ы^шамлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫКШАМЛАУ ф. Ийкемлеу, шарынлау, ^олайластырыу. Рай-
комра, исполкомра тапсырды, Ис муддетин бир ыдшамлап тыд-
сырды (Т. Сейтжанов). Пиллехана жайын ы^шамлап, Безелди
кеп сол куни (Т. Сейтжанов).
ЫКДВАМЛЫ кел. 1. Колайлы, ыцрайлы. 2. Шад, шап-шад. ;
574
ЬЩШАМЛЫК ат. Ийкемлик, шагынлыц.
ЫК^ШЫЛ кел. Ыцгайшыл, кенгиш. 03и жудэ ыцшыл адам
екен (Т. Кайыпбергенов).
ЫЛАрЫУ ф. 0з бетинше кетиу, шыныгыу. Басца жацца
&1лага берип не бар, сезицди иске байланыслы етип сейле, —
деди оган председатель козлерин аларта тусип (К. Ирманов)..
ЫЛАЖ Ц. илаж.
ЫЛАЙ ат. 1. Топырацтыц сууга араласцан тури, батпац,
балшыц. Ылайдан сууырып алгандай бел бауырына шекем сат-
парланган батпац (К. Султанов). 2. Сыбау ушын цумды, топы-
рацты сууга араластырып исленген цурылыс материалы. ♦ То-
панлы ылай—топан араласцан ылай. Жай дэслеп топанлы ылай
менен жудэ тегис сыбалган (Т. Кайыпбергенов).
ЫЛАЙКАТ кел. Миясар, ылайыц, жарасымлы, жарасыцлы,
орынлы. ^ала берди цукимет ацшалай жэрдем етип, езине ылай-
цат ис тауып берсе, бул кунелтиу емей не (©. Хожаниязов).
ЫЛАЙЛАНДЫРЫУ ылайлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫЛАЙЛАНЫУ ылайлау фейилинин. езлик дэрежеси.
ЫЛАЙЛАУ ф. 1. Тыныц сууды цозгау, былгау, патаслау,
ыласлау, булдириу. 2. Ауыс. Булдириу, уайранлау. 3. Сыбау
жагыу, суйкеу. К^ацыра4 питкеннен кейин онын иши-сыртын ылай
менен ылайлап шыцты (Ж. Аймурзаев).
ЫЛАЙЛЫ кел. 1. Ылайы бар, тыныц емес, тынбаган. Ав-
густ айынын ацыргы кунлери, жазы менен тасып, кепирип ац-
^ан «Маркс» жаптын ылайлы сууы цайтып, туси езгерип ты-
ныцлана баслады (А. Бекимбетов). 2. Ылайы бар, ылайга ийе.
ЫЛАЙЫК кел. Ылай боларлыц, ылайга турарлыц.
ЫЛАЙСАН, ат. 1. Булгиншилик, уайраншылыц. Онын изин-
де ылайсацга ушыраган’аш цалган кисидей жутынып, Кэрамат-
дийин жортып келеди (Ж. Аймурзаев). 2. Жэнжел, булдирги.
ЫЛАЙСЫЗ кел. 1. Ылайы жоц, таза, тыныц. 2. Ылайы жоц,
ылайга ийе емес.
ЫЛАЙТЫУ ылайлау фейилинин езгелик/дэрежеси.
ЫЛАЙЫК, кел. Миясар, мууапык. Бердимурат абайла, Ау-
зыцнан шыццан сезлерин, Халыцца болсын ылайыц («Бердац»).
ЫЛАЙЫКЛАУ ф. Ийкемлеу, ыцгайлау, мауапыцлау, цо-
лайлау. Звено цэр адамга ылайыцлап шекти таслап елшеп бер-
ди (Ж. Аймурзаев).
ЫЛАЙЫКЛЫ кел. Жарасымлы, жарасыцлы, цолайлы,
орынлы. Буннан езине ылайыцлы кишкене гана цылышты сай-
лап алды (К- Айымбетов). Соган ылайыцлы сабацлары да ке-
бирек еди (О. Айжанов).
ЫЛАЙЫКСЫЗ кел. Орынсыз, ретсиз. Сонлыцтан Ромеш.
езин скрипка шертиуге ылацыцсыз деп, филгармония сатып ал-
ды (Р. Тагор). „ ,
ЫЛАЙЫУ ф. Суудыц топырац пенен араласыуы. Есиклерин
нлдирип ылайып аццан салмага келди цэм жацсылап жууынды
(К. Досанов).
575
I
ЫЛАЦ ат. Ешкиниц бир жасца толмаган толи, баласы, Бир
куни уйине келсе, биреуге байлаган кек ылацтыц биреуи
елипти (А. Дабылов). ♦ Ылац ойын—ат устинде журип бауыз-
ланган кишкене ылацты тартып ойнайтутын халыцтыц миллий
ойыныныц тури. Цырц цызы менен отауда, Тартып ылац ойнай-
ды («Цырц цыз»). Айпарша кеселинен айыгып, манданта шыгып
турса, цалмацтын жас жигитлери шоц-шоц, топ-топ ылац ойнап*
жургенин керди («Мэспатша»). Ылац шабысыу, ылац шабыу—
Ылац ойнау. Бес алты куннен бери, ылац шабысцан болыстыц,
Гил жерменлери яранлар (Бердац). Ылац шабыута барганда
он ешки алганын лап етип мацтап аннан цайтцан кунлери бол-
са, мен бугин уш кийикти. атца бастырып усладым дгп аузын
кепиртетугын еди («Эмиудэрья» ж.).
Б1ЛАЦА ат. Гоши майлы, тикенексиз, туси цара* ауызы ул-
кен, жайыннан кишилеу балыц. Сол уацытта улкен бир ылаца
тапсырылады, еки адам кетере алмай турганда, Палеке барлыц
куши менен ийинине цагып салады (Э. Шамуратов'/.
ЫЛАЦЛАУ ф. Ешкиниц теллеуи, балалауы, тууыуы. Цой-
лар менен ешкилер кун сайын цозылап цэм ылацлап, ауылдыц
цой-ешкиси есип кебейди (Т. Нэжиймов).
ЫЛАЦЛЫ кел. Ылагы бар, ылацца ийе, ылагы болган.
ЫЛАЦСЫЗ кел., Ылагы жоц, ылацца ийе емес, ылагы бол-
маган.
ЫЛАЦТЫРТЫУ ылацтырыу фейилинин ерксиз дэрежеси.
ЫЛАЦТЫРЫЛЫУ ылацтырыу фейилинин белгисиз дэре-
жеси.
ЫЛАЦТЫРЫСЫУ ылацтырыу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
ЫЛАЦТЫРЫУ ф. Бир затты белгили цашыцлыцца куш ек-
пини менен таслау. Мосыны цулагынан услан, цостан шыцты да,
укиге ылацтырып жиберди (К. Султанов).
ЫЛАЦШЫ ат. 1. Ылац ойынын жацсы ойнайтутын адам.
2. Ылацты багыушы, ылацца цараушы.
ЫЛАН. ат. 1. Ауырыу, науцас, кесел. 2, Булгиншилик, булик-
шилик. Арцаланып кешпек деген, Уйреншикли ылац еди
(И. Юсупов). Тагы не ылац шыгарды деймен, ишимнен куйип
кеттим (Э. Айжанов).
ЫЛАЦЛАНЫУ ылацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫЛАЦЛАУ ф. Цэкислениу, кеселлениу.
ЫЛАПЫШ ат. Ылаца бальпыныц кишкене тури.
ЫЛАС кел. Кир, патас. Усы куни кийимин ылас,. цолыц
сыя, ямаса китапларын жыртылып, бир жериц кир болып кер-
синши. (Т. Цайыпбергенов).
ЫЛАСЛАНЫУ ыласлау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЛАСЛАТТЫРТЫУ ыласлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
, ЫЛАСЛАТТЫРЫУ ыласлау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫЛАСЛАТЫУ ф. ыласлау фейилинин езгелик дэрежеси.
576 '
ЫЛАСЛАУ ф. Патаслау, кирлетиу. Уйимде тап-таза цэуи
зимди ыласлатып цоя алмайман (X. Сейтов).
ЫЛАСЛАУШЫ ат. 1. Патаслаушы, кирлетиуши. 2. Ауыс
Басыушы, булдириуши. Бугин сенин. тасларыцды ыласлаушь
жат ацклар (И. Юсупов). • *
ЫЛАШЫК ат. Жэн-жагы цоршалып бастырылган шертек,
цос... сол куни Ержан менен сезди бир жерге цойып, тун жар-
пында, жигитлер ылашыцтан шыцты (К. Султанов).
ЫЛАШЫКДАЙ кел. Ылашыц сыяцлы, тэризли, ылашыцца
усаган, мегзес. f
ЫЛБЫР: ылбыр-сылбыр кел, иске ийкемсиз, жай цыймыл-
дайтугын, бос, босалац.;
Б1ЛБЫРАНЫУ ылбырау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫЛБЫРАСЫУ ылбырау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫЛБЫРАУ ф. Ийкемсизлениу, сылбырау, босацлау.
ЫЛГАЛ ат. Умтылыс, жигер, йош. Ылгал етти Мэспатша,
Тууып ескен журтына («Мэспатша»). Сауаш куни ылгал тас-
лап, Сэрдар болып жыйын баслап (Бердац).
ЫЛГАЛЛАНЫУ ф. Жигерлениу, гайратланыу, умтылыу.
Ал, ылгаллан, р-абочий цоллан пэтли жарысты (Ж. Аймурзаев).
ЫЛБАЛЛЫ кел. Жигерли, гайратлы, инталы. «Стаханов-
шыныц цаялы да ылгаллы болыу керек»,—деген ^элийланыц
гэпин шынга алып (К. Султанов).
ЫЛГАЛЛЫЛЫК ат. Жигерлилик, инталылыц, гайратлылыц.
Жолга цойып социаллыц жарысты, Ылгаллылыц пенен ислеп
цэр исти («КК- поэз. ант»).
ЫЛГЫЙ к. с. Барлыц, тек, гилец. Солайда сыр бермейин .
деп ылгый етирикти суудай саудыраттйм (©. Хожаниязов). Не- >
сине ылайыц емес,. ылгый усынысты сизлер айтсын деген бе
(©. Айжанов). «Ылгый гаррылар капронды салса, алдында
жынаят тургандай» басцасын салмаймыз деп уэде етти (0.
Айжанов).
ЫЛДЫЙ ат. Ой, шуцыр.
ЫЛДЫМЖЫЛДЫМ кел. Отирикти-ырасты араластырып
журетугын, жылмацай, шалагай.
ЫЛЖЫРАК кел. Жумсац, бос. 4
ЫЛЖЫРАТЫУ ылжырау фейилинин езгелик дэрежеси. ’
ЫЛЖЫРАУ ф. Жумсарыу, босау, босасыу, былцылдау, был-
бырау.
ЫЛЫБЫУ ф. 1. Сезге ериу, берилиу. 2. Цацгыу, шыгыныу,
шабыу. ’
ЫЛЫКПАУ (V Бир нэрсеге, сезге ермеу, ырыцпау, кенбеу.
ЫЛЫКТЫРЫУ ф. Бузыу, ыдыратыу. Селлер ылыцтыр'са
таулардыц царын, Сайлардыц баса-бас цамалы болар (И. Юсу-
пов).
ЫМ ат. Х^рекет пенен тусиндириу, цылыЦ, цылуа. Баласы-
ныц ымына тусинген Гулим бугин кебирёк Шаршаганын, оныц
устине бугинги нормасынан ертецге ауысып цалганын айтты
37—246 . 577
(Т. Дайыпбергенов). ♦ Ым цагыу—белги бериу, ымлау. Табац
алынып, цол жууылган сон, Тауназар бэйбишесине ым цацты-
(Н. Берекешов). Ым-жымы бир болыу—келисимли, сырлас.
Булар ушеуинин ым-жымыныц бир болганы елеследи (Э. Ша-
муратов).
ЫМЛАСЫУ ымлау фейилинин. шериклик дэрежеси.
f4 ЫМЛАТЫУ ымлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫМЛАУ ф. Айтатугын ойын сес шыгармай белги арцалы
билдирйу, сиЛтеу. Майданга шыццан соц Дэлмен шети ауылга
араласа кирген атлыларды керди де, Эжиниязды ымлап цорага
шацырды (К. Султанов). ’
ЫМЫРТ ат. Ицир, геугим. ♦ Ымырт жабылыу—кун батып
царацгы геугим тусиу. Ымырт жабылый цас царайганда анам
ауылдын артындагы цалыц цопалыцка барып, дузде мени туу-
₽ан (Ж. Аймурзаев). Ымырт жабылганнан кейин далада бирец-
саран адамлар да уйлерине кирди (К. Султанов).
ЫНАНЫу ц. инаныу.
ЫНЖБ1Д кел. Натыц/ тартыншац, уялшац, жасцаншац.
Комсомолка етердиц алдында, Сизлер кергенициз жоц, барып
турган ынжыц еди (Т. Дайыпбергенов).
ЫНЖЫДЛАУ кел. Натыцлау, тартыншацлау, уялшацлау.
ЫНЖЫДЛЫД ат. Натыцлыц, тартыншацлыц, уялшацлыц,
жасцаншацлыц. ...сиясий жацтан тэрбияланбаганлыцты, рево-
люцйялыц ынжыклыцты керсетти (И. Сагыйтов).
ЫНЖЫЛТЫУ ынжылыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫНЖЫЛЫУ ф. 0киниу, цыйналыу, ууайымлау, цапаланыу,
цайгырыу. «Отырыспа» деген уацытта цыз апасына муцайып
царап, элле неден тартынып отыргандай кезлери жерге телми-
рип ынжылды (К. Султанов).
ЫНТЫБЫУ ф. Думартыу, цуштарланыу, берилиу, цумарла-
ныу, умтылыу. Ал Халмурат бай, Есен цазы, Мэдеминлер жаса-
уыллардын аузына ауцат салгаи бийдиц мэртебесине ынтыгып,
инам болгандай, цасыцларын алып жууыра цояйын деп отыр
(Э. Шамуратов). v
ЫНТЫДЛЫД ат. Думарлык, цуштарлыц, инталыц.
ЫНТЫДТЫРЫУ ынтыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫН: ыц етиу е. с. Ыц еткен сес, ыццылдау. ♦ Ыц етиу—ыц
етип шыццан сес, ыцылдау. Ол онын сезине ыц етип сез цай-
тармады («Жеткиншек» г.).
ЫЦЕАИ ат. 1. Бир нэрсениц ирети, жони, ауцалы, жагдайы.
Мейли ез ыцгайыца цара, балам (А. Бекимбетов). 2. Долай,
бейим.
ЫНЕАИЛАНЫУ ыцгайлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫЦРАЙЛАСТЫРЫУ ыцгайлау фейилинин езгелик дэреже-».
си.
ЬЩРАЙЛАСЫУ ыцгайлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫНРАЙЛАУ ф. ретлеу, бейиулеу, цолайлау, цэзирлеу. От-
тыц цызыуына балцып отырган Палман менен Сапар астына
578 ,
басцан шомларын ыцгайлап цойды да, сонЬщ устные цыйсайын
кезлери илинди (М. Абдреймов). Бесик жыры бесикти тербе-
тиудиц ыргагына ыцгайлап исленген (Н. Дэуцараев).
ЫН.БАЙЛЫ кел. ^олайлы, жайлы, жагдайлы.
ЬЩБАИСЫЗ кел. К^олайсыз, жагдайсыз, жайсыз. Эйтеуир
оран цызлардыц цайтып баратырганлыгы бир ыцгайсыз жаг-
дайды туудырып жиберди (6. Хожанов).
ЬЩБАИСЫЗЛЫ^ ат. 1{олайсызлыц, жардайсызлыц, жай-
сызлык.
ЬЩГЫРЫУЛАУ ф. Мазасын алыу, дыцгырлау. Келтирейин
десе керген жерде оныц сол ыцгырыулауы: «Перзентим» деп
жыламсырайды (Т. Кайыпбергенов).
ЫН.-ЖЫН, ат. Бацырыс, шауцым. Майда балалар дегениц
ыц-жыцды тьщлайма, цууыс-цолтыгыма, ийниме жармасып,
•ециримде^и гвардиялыц значогиме асылып жур (0. Хожания-
зов).
ЫН.-ЖЫН.СЫЗ кел. Бацырыссыз, шауцымсыз,
ЬШК-bIHJx етиу ф. ыццылдау, гурсилдеу.
ЫНДАЫНД с. с. Баса-бас, урда-тут. Ыцца-ыцц, былша-
былыш тац атцанша дауам етеди (Т. Кайыпбергенов).
ЫНДЫЛДАНЫУ ыццылдау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫНДЫЛДАСЫУ ыцкылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫЦКЫЛДАТТЫРЫУ ыцкылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси. .
ЫНДЫЛДАТЫУ ыцкылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫНДЫЛДАУ ф. 1. Гурсилдеу, ьщырсыу. 2. Ауыс. Болдырыу,
шаршау. Дарацгы тунде ыццылдап ауыл шетиндеги эулийеден
Шукиржанныц уйине зорга экелдик (А. Бёкимбетов). .
ЫНДЫЛДЫ ат. Ыццылдаган сес, дауыс. Соныц арасында
•емески ыццылды тагы еситилди (Т. Кайыпбергенов).
ЫНКЫЛ-СЫН.КЫЛ ат. Турып-жатып журген бийтап, ауы-
рыу-сыркат. *
ЫНДЫЛДАНЫУ ыцкылдау фейилинин езлик дэрежеси.
ЫН.ЫЛДАСЫУ ыцылдау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫЦЫЛДАТТЫРЫУ ыцылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
' ЬЩЫЛДАТЫУ ыцылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫН.Б1ЛДАУ ф. Эстен сес шыгарыу, эсте косыц айтыу. Ол,
Дэулётиниц цай уа^ уй^ыга кеткенинше ыцылдап отырып 1^ай-
гылы емес, бирдейине ^эзилли цосыц айтады (0. Айжанов).
ЫН.ЫЛДЫ ат. Эстен, ацырын намага цосылып шыццан сес.
Сениц ыцылдыцды еситип, дуутар тартатугын шыгар деп ке-
лип едим, цысса оцып отыр екенсец (К. Султанов).
ЫНЫРАНБАН кел. КаРыУлы» кушли, мыцлы.
ЫЦЫРАНЫУ ф. 1. Ыцырсыу, ыццылдау, зарланыу. Ыцы-
ранарга кесел жоц, Ислерине талап жоц («К^ырц цыз»). Уй из-
ледиц, ыцыранганды кердиц (Ж. Аймурзаев). 2. ^арыуланыу,
кушейиу. Берибайга куши жетпей, Ийек цагып ыцыранды
(А. Бекимбетов).
579
ЬЩЫРСЫУ ф. Сестиц еситилер-еситилмес болып эстен шы-
гыуы, ыццылдауы. Шопанлардыц екеуи бурынгы сабанхананыц
есигине барран уацта, иштен адамныц ыцырсыуы менен ийттиц
ырылдысы еситилди (А. Бекимбетов).
ЫП-ЫРАС кел. Хеш цандай цосымтасыз, етириги жоц, шын,
цацыйцат. Айтцаныц ып-ырас.
ЫПЫРЬП^-СЫПЫРЬП^ ат. Пайдара аспайтугын тасландьь
ЫП ЫССЫ кел. Жудэ ысыган, жудэ ысып кеткен. Перзен-
тиниц бетине езиниц жыйрыц тусе баслаган ып-ыссы бетлерик
б^сып цыздырды (Т. Кайыпбергенов).
ЫП-ЫСЬЩ кел. Адамды езине жацын тартатугын, кезге
ысыц керинетурын, жарымлы. Шэпик сойлеп, мыйыц тартып ту-
рыуы, Тап Айтжанга мегзер еди ып-ысыц (С. Нурымбетов).
ЫРАЗЫ кел. Ь^айыл, келисим. Айшагул жёцгей цызлардыц
хош цауазына ыразы болып отырды (0. Хожанов). Мен сениц
менен кетиуге ыразыман деген сезимнен кейин, ол менин цозы-
ылацларды жыйнап топлауымды соранды (Ж. Аймурзаев). .
ЫРАЗЫЛАСТЫРЫУ ыразыласыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси. ,
ЫРАЗЫЛАСЫУ ф. 1. Цайылшылыц билдириу, келисимге^
мэмлеге келиу, татыуласыу. 2. Биреу менен хошласыу. 3. К- ыр-
заласыу. •
ЫРАЗЫЛЬЩ ат. 1. Кеуил толарлылык, цанаатланарлыц»
2. Келисим, цайылшылыц. 3. к. ырзалыц.
ЫРАЗЫШЫЛЬЩ ат. 1. Кайылшылыц, мэмилешилик, та-
тыушылыц. 2. ц. ырзашылыц.
КРАЙ ат. Жагдай, бардар, ауцал. ♦ Хауа райы—цауаныц
. жардайы. ^ауа райын урып болмас, Бар езицде цандай цылыц
(И. Юсупов). Ырайдан цайтыу—пикирден цайтыу. Бул не кэ-
рамат екен деп царацшылар мени жиберип еди, бизлерде ырай-
дан цайттыц («КД. х. е.»).
ЫРАЙКЕШ кел. Кеуилшек, ырайшыл.
ЫРАЙШЫЛ кел. Кеуилшек, ырайкеш. Абат одан гери сац,
сыптырыццы болып келсе, Бекимбет жумысына ырайшыл
(Г. Есемуратов).
ЫРАС ат. Цацыйцат, шын, дурыс.т-Дау мурэллим билмейме
тек мектепти, Эмет ага бул ырасца жатпайды (И. Юсупов).
ЫРАСЛАУ ф. 1/Бир нэрсениц дурысльиын аныцлау, дэ-
лиллеу, дурыслаук шынлау. Минекей Избасардыц цосыгы би-
зин баганагы кергенлерди ыраслац отыр («Мий. эдеб.»). 1\эл-
пениц оган цэцэри жылап, Есим менен ыраслап тебелес-
ти (Э. Шамуратов).
ЫРАСТАЙ кел. Хакыйцаттай, шындай, дурыстай. ,
ЫРАШ ат. Жапты цазрандары еки жагага шыгарылран то
яырац. Усы барыудан оперативлик ислеу цэрекетин неден бас-
дау жагын 1<онкрет турде шешкендей козин жапть-щ ырашында
бир-биреуин цууысып журген коплеген. балаларга тикти' де, ма-
^0 '
шинаны бир майдан тоцтатып ал,—деп шоферга буйырдьг
(А. Бекимбетов).
ЫРБАЦ ат. Айырым адамларда ушырасатугын суйкимсиэ
ерси минез, цылыц.
ЫРБАЦЛАНЫУ ырбацлау фейилинин езлик дэрежеси. •
, ЫРБАЦЛАСЫУ ырбацлау фейилиниц шериклик дэрежеси,
ЫРБАЦЛАТТЫРЫУ ырбацлау фейилиниц ерксиз дэрежеси,
ЫРБАЦЛАТЫУ ырбацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРБАЦЛАУ ф. Мэдден тыс еркелеу, цыйсацлау, шалжац-
лау.
ЫРБАН ат. Шацасы жицишке сыйдам болып есетурын цы-
зыл цабыцлы есимлик. Узын емес, ыррай болдым, Барлыц сез-
ди шыргай болдым, Дэн жоц жерде торрай болдым, Оны цеш-
ким билген емес (Бердац). .
WPFAK ат. К^осыц цатарларындары дауыс толцыны. Бас-
ларда цэуижге шыгарда, цайтарарда дауыс тоцсан ыргац пенен
цубылып, суудыраган нагыс салып баратыр (К. Султанов),
• Косыцлар бар тууылмаган ыррары, Туулары халцымыздыц ер;
" ки бул (И. Юсупов).
ЫРБАКДЫ кел. Ыррары бар, ыргацца ийе.
ЫРБАКСЫЗ кел. Ыррары жоц, ыргацца ийе емес.
, ' ЫРБАЛАНДЫРЫУ ыргалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
». ЫРБАЛЫСЫУ ырралыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫРБАЛЫТЫУ ырралыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРРАЛЫУ ф. Шайцалыу, тербелиу, тецселиу. Ыргалды
атызларда салы толцыны, Шыгыстьщ жипектей самалы менен
(И. Юсупов). Огиздиц мойнын талдырган, Ыргалып жолды
жырган, Атацлы уста балта урган (Кунхожа).
bIPFAHAK кел. Жицишке, цылдай. Кекили гузелген, мойнЫ
ырганац. Кара бала ядыцда ма Кегейли (И. Юсупов)., •
ЫРРАТЫЛЫУ ыргалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРРАУ ф. K03Fay, шайцау. Басын ыррап, аппац гуллерин
тегип, Тэжим етип турар мудамы (Ш. Мэмбетмуратов).
1 ЫРРЫСЫУ ыррыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
1 ЫРРЫТТЫРТЫУ ыргыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
1 ЫРРЫТТЫРЫУ ыррыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРРЫТЫУ ыррыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРРЫУ ф. Раррыу, атлау, секириу. ♦ Ыргып тургелиу—*
бирден турыу, кетерилиу.—КаУ> — деди анам цешнэрсени бил-
мегенсип, сейтип ыргып тургеле сала жацагыкерпени бас ушы-
Иа таманырац таслады (Т. Кайыпбергенов).
ЫРРЫУШЫ кел. Раргыушы, секириуши, атлаушы.
ЫРЖАКАЙ кел. Кеп кулетугын, тыржацай, жыртацай.
: ЫРЖАКАЙЛ АУ кел. Жыртацайлау, тыржацайлау.
' .ЫРЖАН.ЛАНЫУ ыржацлау фейилиниц езлик дэрежеси. »
ЫРЖАЦЛАСЫУ ыржацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
г ЫРЖАЦЛАТТЫРЫУ ыржацлау фейилиниц ерксиз дере*
ЫРЖАЦЛАТТЫРЫУ ыржацлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
. ЫРЖАЦЛАТЫУ ыржацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРЖАЦЛАУ ф. Ыржац-ыржац етип куле бериу, тыржац-
дау, жыртацлау. Шешенмен деп ыржацлайсац, 1(отыр тайдай
тыртацлайсан,, ©тирик айтып уялмайсац, Оныдагы билемисец
(Бердац).
ЫРЖЫЙЫСЫУ ыржыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫРЖЫЙТТЫРЫУ ыржыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРЖЫЙЫУ ф. Езиуин, мыйыгын тартыу, тисин корсетип
кулиу. Наташаныц кулимсирегенине Альберттиц кези тусти цэм
гезекши еки езиуи цулагына жеткенше ыржыйды (К. Досанов).
ЫРЖЫК, кел. Ыржыйып куле беретугын кулеуик, кулгишекг
ыржацай, кулегиш.
ЫРЖЫМ-ТЫРЖЫМ. кел. Букленген, жумбаршацланганг
жыйрыцланган. ...етеклёри ыржым-тыржым, туси ецип кеткен
шыт кейлек (Айбек).
ЫРЗА ц. ыразы.
ЫРЗАЛАСЫУ ф. 1. Келисимге, мэмлеге келиу. 2. Науцас*
тыц басцалар менен хошласыуы. СуУ тамызып аузьща жанын*
цыц шыгар уагында ырзаласып цалмадым (Бердац).
ЫРЗАЛЬЩ ат. 1. Кеуил толыушылыц, цанаатланыушылыц,
ыразылыц. Вера оган ырзалыц пишин менен царады (Ж. Сапа-
ров). 2. Келисим, цайылшылыц. Эсиресе Раушанжан айтцаныц-*
ды етип, ырзалыц берген куни сениц есигицниц алды халыцца
лыц толы болады (Ж. Аймурзаев).
ЫРЗАШЫЛЫК ат. Ыразышылыц. цайылшылыц, мэмиде-
1ПИЛИК, татыушылыц.
KIPK* ат. Ерк, ыцгай, мумкиншилик. Гузде де цеш кимнин
айтцанына ырц бермей, цьщырлыц еттициз (0. Хожаниязов).
Дауылдыц ырцына журип, айдауына кенип, азан-цазан болып,...
(К. Ирманов). *
ЫРСЫЙЫУ ф. Исиу, томпайыу, тырсыйыу, цалцыу. Мико*
лада езиниц тэниндёги ырсыйган жаралардан азарлы еди
(К. Досанов).
ЫРСЫЛДАУ ф. Болдырыу, шаршау, мампацла^. Жацынла*
ды аш цасцырдай ырсылдап (И. Юсупов).
ЫРЬ1К"ЖЬ1РЫ1^ кел. Тилким-тилким, тесик-тесик, тозган.
ЫРЬЩПАУ ц. ылыцпау.
ЫРЫЛ 1:ырыл-тырыл ат. 1. Дау, шауцым, дау-жэнжел*
2. Ауыс. Ебиндей, еплеп.
ЫРЫЛ П: ырыл-тырыл р. Еплеп, эстен, ацырын. Хожан де*
ген бир гаррыныц уйиниц цасына ылащыц тигип, ырыл-тырыл
бизлерди сацлапты (Г. Изимбетов).
ЫРЫЛДАСЫУ ырылдау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫРЫЛДАТЫУ ырылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫРЫЛДАУ ф. 1. Ийттиц аузын ашып, тисин ыржыйтып, да*
да .
уысыншыгарыуы. 2. Ауыс. Адамлардыц кеп сейлеуи, царсы ту-
рыуы, тиресиуи.
ЫРЫЛДЫ ат. Ийттиц айбат шеккендеги дауысы. Шопан-
лардыц екеуи бурынгы сабанхананыц есигине барган' уацта,
иштеги адамныц ыцырсыуы менен ийттиц ырылдысы еситиле-
ди (А. Бекимбетов).
ЫРЫМ ат. дин. с. Исенимге байланыслы пайда болган ески
урп-эдеттиц бир тури. Бала басын шайцап, жымыйып кулип,
цеш китапта жоц ырымды цайдан тапты екен?—дейди (К. Сул-
танов).
ЫРЫМ ЖЫРЫМ-кел. ©рим-ерим, тилким-тилким, бузыл-
ган.
ЫРЫМШЫЛ кел. дин. с. Ески урп-адетти тутыушы, услау-
шы, цоллаушы. Ол соншама ашыушац ырымшыл бола баслады
(«Сэл. Окт.»т.).
ЫРЫМШЫЛЛЫК ат« Дин. с. Ески дэстурди, урп-адетти ту-
тыушылык, услаушылыц, цоллаушылыц.
ЫРЫС ат. 1. Дэулет, байлыц, несийбе. Елге ырыс, ерге цу-
уат, сэн берген, Колхозымныц талмас билек цызы сен (И. Юсу-
пов). 2. Напала, байлыц.
ЫРЫСКАЛ ц. ырысцы.
ЫРЫСЦЫ ат. Адамныц кунделикли кун-кериси ушын напа-
ца, несийбе, дэулет, байлыц. Ырысцыны сен халыцтан алсац,
мен колден аламан (К. Султанов). ♦ Ырысына тебиу—кунде-
ликли кун керисинен айырылыу, кери кетиу. Оз ырысыца езиц
тепкениц не цылганыц («Омиудэрья» ж.).
ЫРЫСЛЫ кел. ырысы мол, ырысы кеп.
ЫС ат. Тутиннен, шацнан пайда болатугын патаслыц куйе.
Халыц устине болган ауыр турмыслар, Оцыу жайларында бур-
келген ыслар (С. Нурымбетов). ♦ Ыс болыу—цара болыу, па-
тас, шац, ыс болыу. Кеште де цоллары ыс-ыс болып бирге келди
(Ш. Сейтов). Ыс басыу—кир болыу, жайдыц тебесинде ямаса
ишиндеги затларда ыстыц пайда болыуы. Ишине кирсец ерге-
неклери сырланган кереге ууыцлары да сондай, тек гулдиреуи-
шин азгана ыс басцан (С. Хожаниязов).
ЫСК^А ат. Камыстыц цатты тури. Жумсац жекен, еткир ыс-
ца, Суйкендицбе нар цамысца (И. Юсупов).
ЫСК^АТ ат. дин. с. Олини шыгарардагы моллага берилету-
гын зат, телем. Шуу десем неге журмейсец, Ысцатыма цойыл-
гыр, Не кердиц тулпарым не кердиц («Алпамыс»).
ЫСК^ЫЛАНЫУ ысцылау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫС1\ЫЛАСЫУ ысцылау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЫС^ЫЛАТЫУ ысцылау фейилиниц езгелик дэрежеси.’ ,
ЫСЦЫЛАУ ф. Бир нэрсени екинши бир зат пенен ямаса цол
менен суртиу, суйкеу, ысыу.
ЫСКЫН ат. Тур, тус, сыцыл.
ЫС^ЫР ц. ысцырыу. ’
583
ЫС1\ЫРРЫШ I ат. Ауызга салып уплегендесес шыгарату-
fuh зат, ушпелек.
ЫСКЫРРЫШ II кел. Ысцырыуды жацсы билетугын адам.’
ЫСКЫРЫК аг. Ысцырыудыц нэтийжесинде пайда болран
сес.’ Айдаганыц еки ешки, ысцырыгыц жер жарады («КК- х-н-»)-
• ЫСКЫРЫНЫУ ысцырыу фейилиниц езлик дэрежеси..
ЫСК^ЫРЫСЫУ ысцырыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫСКЫРТТЫРТЫУ ысцырыу фейилинин. ерксиз дэрежеси.
ЫСКЫРТТЫРЫУ ысцырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫСК^ЫРТЫУ ысцырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫС^ЫРЫУ ф. Ауыздан уплеудиц нэтийжесинде жел ареа-
лы сес шыгарыу. Коштен цалмай киятыргой цэммеси, Туйесе
такыулы суусыны, меси, Бэлент шопанлардын ысцырран сеси,
Кусханага жацынлады яранлар (Бердац).
ЫСКЫШ I ат. Бир нэрсени екинши бир нэрсе менен ысату-
рын зат. .
ЫСКЫШ II кел. ысыуды жацсы билетугын, жацсы ыса ала-
тугын адам.
ЫСЛАУ ф. 1. Уйдиц цурымын, ысын алыу. 2. КанДаВДа бир
затты тутинге тутыу.
ЫСЛЫК ат. 1. Тутиннен, шацнан пайда болган ыс. ...ежире-
ниц ишин ыслыц басцан, пэтикке салран агашлар ыс, Тилеген
кирип келгенде цеш кимди кере алмады (К- Айымбетов). 2. Ца-
ра уйдиц устине, туцликке тутин сицген кийиздиц белеги цэм
оныц куйдирилген кули. Дауа болар усы жаныма, Ыслыцлар
басты жарама (Бердац). 3. Ыссылаудан, терлеуден адамныц
денесине шыгатурын майда бортик.
ЫСЛЫМ ат. Организмге, денеге бир нэрсе кирип, оныц бас-
ца иэрселердиц тэсири нэтийжесинде улгайып, цозып кеткен
жара. Бетиниц жыйрыцларын ыслым алган, бармацтын ушын-
дай кепшип кетипти (Ж. Аймурзаев).
ЫССЫ кел. Жоцары температурадары цызгын. Желкесине
тийген ыссы деминен сетем алып, артына жалт царап еди,
езине келбетлес сары бала кези жаудырап, жымыйып кулип
тур екен (К. Султанов). ♦ Ыссы сууыц—Ауыс. азыц-ауцат,
ишип-жейтугын зат. Сёйткен Сапар мине бугин еки кунгк^
бери ыссы-сууыцсыз кек муздыц устинде ушан тецизде жур
(А. Абдиреймов).
ЫССЫЛАИ р. ыссы туринде, ыссы цалында.
ЫССЫЛАНЫУ ыссылау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫССЫЛАСЫУ ыссылау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЫССЫЛАТТЫРТЫУ ыссылау фейилинин .ерксиз дэрежеси.
ЫССЫЛАТТЫРЫУ ыссылау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫССЫЛАТЫУ ыссылау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫССЫЛАУ ф. Ыссыныц тэсиринен цызыу. Ол ыссылап,
мылтыгын керегеге илдирди (Т. Кайыпбергенов). *
ЫССЫЛЫК ат« Жоцаргы температурадары цызыулыц, цыз-
584
Шынлыц. Ауырган жерин билмейди, денесинде артыцмаш ыссьг
Л1ыц жоц (А. Бекимбетов).
ЫСТАНАТ ат. Мин, айып, гуна. Агайиниц Хийуага услаге
•берди деген ыстанатца цалады (К. Султанов).
ЫСЫ ц. ысыу.
ЫСЬЩ кел. 1. Жагымлы, жарамлы, суйкимли, унамлы, хо-
ширей. 2. Таныс, жацсы мэлим. Араласып^жузлерине царасац,
Тап езине тууысцандай бори ысыц (Т. Сейтжанов). ♦ Ысыц ке-
риниу—жацсы кориниу, жацый', суйкимли кериниу. К^арсы ал-<
дымда турган 'арыц-турацтан келген адамныц жузи кезиме
ысыц керинди (Ж. Аймурзаев).
Б1СЫКЛЫК кел. Унаушылыц, цэлеушилик.
ЫСЫЛДАУ ф. 1. Ыс-ыс етиу. 2. Оцтыц т. б. цауага уйкеси-
уинен пайда болган сестиц шыгыуы. Оныц устине ысылдаган
оцты айтпайсан ба, дейдили жерге жетемен дегенше шийнелим-
-ниц терт жеринен тесип кетти (0. Айжанов).
ЫСЫЛЫУ ф. 1. Кенлигиу, жатлыгыу, уйрениу. Балалары
гул аралап ержетти, турмыстыц цэр тарауына ысыла (Т. Сейт-
жанов). 2. Суйкелиу, суртилиу.
ЫСЫНЫУ ф. Отца жылыныу, цыздырыныу.
ЫСЫРАП: ысырап етиу ф. Талан-тараж етиу, жоц етиу.
ЫСЫРАПСЫЗ кел. Талам таражсыз, сепсиусиз, заяланба-
ган, сепсимеген.
Б1СЫН.КЫРАУ 1 кел. жылыныццырау, ысый баслау.
ЫСЫН.КБ1РАУ II ф. суйкецкиреу, ысцылаццырау.
ЫСЫРАПШЫ ат. Талан-тараж етиуши, жоц етиуши.
ЫСЫРАПЫЛ ,ат. Белгили бир мэусимде болатугын жауын-
шашын, дауыл, сууыц боран. К^ыста сууыц пенен, ал гузде ысы-
рацыл жауын цэм дауыл менен гуресип бургылаймыз (Халму-
ратов).
ЫСЫРБЫЗЫУ ысырыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЫСЫРМАЛАУ ф. Ийтермелеу, жылыстырыу. Дуйым журт-
ты ысырмалап, Казанный басын ёнтелейди (Н. Берекешов)*
Б1СЫРТТЫРЫУ ысырыу фейилиниц езгелик дэрежеси,
ЫСЫРТЫУ ысырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫСЫРТЫРТЫУ ысырыу фейилиниц ерксйз дэрежеси.
ЫСЫРЫНЫУ ысырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫСЫРЫЛЫУ ысырыу фейилинин белгисиз дэрежеси.
ЫСЫРЫУ ф. Жылжытыу, цозгау, сырганатыу, ийтериу.^-
©темурат сейлеп журип, цара кесеу менен ошактагы шоцты
цуманныц тубине царай ысырды (К. Султанов). ♦ Ысыр-ысыр—
кейинге созылыу, шегирилиу, коширилиу, кейин цалдырылыу,
цойыу. Хэмме тилеклерге ысыр-ысыр дегендей несийеге силтеп,
кеш жууап берилди (Мэжит улы). Ысырып салыу—шыгарып
салыу, бир затларды бир жерден екинши бир жерге жибериу.
Салыга жантасцан малды айдап, ысырып салып ауылга цайта-
ды («^ыз. муг.» ж.). Складларда цалган гезлемелерди ысырып
салады (Айбек)>.
585
ЫСЫСЫУ ысыу фейилинин, шериклик дэрежеси.
ЫСЫТПА ат. 1. Адамныц денесин тоцдырып, цалтыратату*
гын Жуцпалы кесел, безгек. Оньщ ысытпа адамдай цалтыра^
маран, цууилдемеген жери жоц (К. Досанов). 2. Ысытылган ау<
цат.
ЫСЫРТТЫРТЫУ ысыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ЫСЫРТЫРЫУ ысыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫСЫТЫУ ысыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫСЫУ ф. 1. К^ызыу, жылыу. Жаз айыныц нарыз ертеден
ысып рыжлайтугын тацлары жаца кун шыгып, куяш жайып. ке-
терилгенде,... (А. Бекимбетов). 2. Бир затты екинши затца суй-
кеу, суртиу, ысцылау. Тургызсац тамга суйеп, бир жагына ауыс-*
цан, Суу орнына адамлар цумга цолларын ысцан (И. Юсупов).
ЫТ1{ЫУ ф. Атльпыу, атыу, шьиыу, тызгырыу, зытыу, зыт-
лыгыу, 'К^эйтермен нэрестелик—жаслыцты, Соны керген Айша
ислеп цаслыцты, Ийне дейдй туйе етип кегерген,—деп кезинен
ытцып тары жас шыцты (Т. Жумамуратов).
ЫХТИХАТ ц. ыцтыцат.
ЫШК.Ы ат. Адамныц бир нэрсеге деген суйиспеншилик се-
зими, муцаббаты. Палуан, цыздыц бир сезли екенин, езинад
айтцан сезинен шыра алатугынын керип, оган ышцы • артты
(0. Айжанов). Ыищы ауыр дэрт екенин ез басым кермесем де»
басцадан кергеним, е’ситкеним бар (К. Султанов). ♦ Ышцы за-
рын шегиу—муцаббаттыц азабын, цыйыншылыгын кериу. Ищи-
нен цыздыц гэпин тэкирарлады, «Ыш^ы зарын шекпеген»
(К. Султанов). Ышцы кетиу—кеуили кетиу, жацсы кориу, су-
inn цалыу. Ышцы кетип ыцыранды, кардан аппац етине («К^ырц
цыз»). Ышцы оты лаулау—муцаббаты, суйиушилиги артыу,
кушейиу, зорайыу. Есине алган сайын ыш^ы оты лаулап, жи-
гитти елитип - бийцал етип баратыр (К. Султанов). Ыш^ы се-
зим—суйиспеншилик, муцаббат сезими, «жаманныц теринде.
болганша, жацсыньщ геринде бол» деген ышцы сезими цыз жу-
регинде туулай, толцыды (К. Султанов).
ЫИЩЫЛЫ кел. 1. Цолайлы, ыцрайлы. Ышцылы жерге цол .
салып, Жузлеринен поса алып, Сулыу цыздан мийри цанды
X «Мэспатша»). 2. Ойынпаз,. цумарпаз. Ышцылы, йошлы, цумар-
паз, Байрацца ат шаптырган («Ер Зийуар»).
ЫШК^Ы-МУ^АББАТ ат. Ащыцлыц, суйиушилик. Абройлы
басланган гуррицниц аягы ышцы-муцаббат ертегиси менен пи-
теди (Ж. Аймурзаев).
ЫШ^ЫНДЫРЫУ ышцыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫИЩЫНЫУ ф. Шыцгырыу, шырлау. К^ыздьщ усылай ыш-
цынган дауысы шыццан уацытта адамлардыц: «айда-айда» де*
ген рауырлысы менен арба арцага царай жылысты (К. Султа-
нов) . 4
ЫПЩЫПАЗ кел. ^эуескер, цумар. Жас адамныц кеуили
ышцыпаз келер, ©мир геззаллыгын суймей журе алмас (И.
Юсупов).
Ж /
ЫШК^ЫР ат. Шалбардьщ, ыштанныц белдемесйнен откериш
байлау ушын арнаулы исленген зат, бау. Бир цолы менен ыш*
цырын кетерип цасынады (Н. Дэуцараев).
Ы11ЩЫРДАИ кел. Ышцыр сыяцлы, ышцырга усаган, мег-
зес.
Ь1ШКЬ1РЛЫК I ат. Шалбардыц, ыштанныц бау еткизету-
гын жери. Орнынан ерре тура ышцырлыгына цолын апардьг
(Ж. Аймурзаев). * . •
’ ЫШ^ЫРЛЬЩ II кел. Ышцырга-бол арлыц, жетерлик, ыш*
цырга тон, тийис.
ЫШ^ЫРЫНЫУ ышцырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЫШК^ЫРЫСЫУ ышцырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.-
ЫШЦЫРТТЫРТЫУ ышцырыу фейилиниц ерксйз дэрежеси..
ЫШК^ЫРТЫУ ышцырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЫПЩЫРЫУ ф. Жылау, шырлау, изин узбек шырылдау.
ЫИЩЫСТА ц. ишцыста.
ЫШТАН ат. Узын балацлы шалбар сыяцлы кийим. Ал енди?
сениц бизиц уйде кунделикли жейжац, ишежац ч.айьщды, ауца-
тьщды, кийежац кейлек—ыштаныцды питкерген исине, хызме-
тцце, гайратыца царап беремен (А. Бекимбетов).
ЫШША ат. Адамныц сууыцца тонганда, аязлаганда шыга-
рйтугын сёси. Жалац аяц сууга тусти де жылан шаццандай
«ышша» деп тартып алды («Эмиудэрья» ж.).
ЫШЫКЛЫ ц. ышцылы. , .
э
Э ат. 1. Царацалпац алфавитиниц бтыз тогызыншы цэриби
цэм усы цэриптиц аты. 2. Ауыздыц керилип ашылыуы цэм езиу-
диц тартыуынан пайда болатугын дауыслы сес 3. Э цэриби.
экономика, экскурсия поэма, поэзия цэм т. б. сезлердиц басын"
да, ортасында ушырасады цэм де эй! эц! эх! сыяцлы ундеули
мэнидеги созлерде де жазылады.
ЭБОНИТ ат. тех. Тэбийгый яки синтетикалыц каучукты ку-
кирт пенен беккем вулканизация^ау нэтийжесинде пайда бол-
ган, ягный хэр турли жумысларда элецтротехникада изоляция
материалы ретинде кец цолланылатугын цара тусли цатты ма-
териал.
ЭВАКУАЦИЯ ат. Урыс цэрекетлери болып атырган уацыт-
лары цолайлы деп есапланган орынлардан адамларды, кэрха-
наларды, мэкемелерди, затларды, ускенелерди басца екинши
бир жерге кёшириу, урыс орнынан жарадарларды тылга тасыуг
эскерлерди сауаш болып атырган районнан алып шыгыу.
ЭВАКУАЦИЯЛАУ ф. 1. Эвакуация етиу. 2. Белгили бир зат-
тан, составтан цандай да болса бир нэрсени айырып алыу. Ери-
тиндиден аммиакты эвакуациялау.
: 587
ЭВАКУАЦИЯЛЬЩ кел. Эвакуацияга байланыслы, эвакуа-
щияга тийисли, эвакуацияга тэн.
ЭВЕН ат. Охот тецизиниц бойында, Яцут ACCR ыныц арца
жагасында жасаушы халыц.
ЭВЕНК ат. РСФСР составына киретугыц Эвенк миллий
округи нде жасаушы тийкаргы халыц цэм сол халыцтыц айырым
адамы. '
ЭВАЛИПТ ат. бот. Тез есетугын цэм огада улкен Австра-
лиядан З^аратециз жагасына алып келип акклиматизация (кли-
матласыу) етилген агаш.
ЭВОЛЮЦИОНИЗМ ат. 1. Барлыц нэрсе бэрцулла рауаж-
ланыу, есиу, озгериу жагдайында болады деген пикирди цол-
лайтугын тэлиймат. 2. Осиу процесинде революциялыц рауаж-
ланыуды цэм сапалыц озгерислерди бийкарлайтугын буржуа-
зиялыц философиядагы жэне илимдеги багыт.
ЭВОЛЮЦИОНИСТ ат. Эволюционизмниц тэрепдары.
ЭВОЛЮЦИОНИСТЛИК кел. Эволюционизмге тийкарлан-
ган, эволюционизмге негизленген, эволюционизмге байланыслы,
эволюционизмге тэн.
ЭВОЛЮЦИЯ ат. 1. Бир нэрсениц осиу, озгериу, бир жар-
. дайдан екиншисине етиу процеси. 2. филос. Сан жагынан эсте-
ацырын езгерип сапа жагынан озгерис экелетугын рауажланыу
-формасы. 3. эс. Катарларыныц езгериуине, басцаша группала-
ныуына байланыслы турде корабльлердиц цэм эскерлериниц
цэрекетлери, стратегиялыц яки тактикалыц эскерий цэрекетлер,
маневрлар.
ЭВФЕМИЗМ ат. лингв. Кандай да бир себеплер менен сол
^цэлпинде айтыуга цолайсыз'яки цолланыуга болмайтугын сез-
диц, сез дизбеклериниц сыпайыластырылып айтылыуы ягный
-сыпаны сез, Мэселен «Олди» деудиц орнына «цайтыс болды»,
«цазаланды», «жан тапсырды», «тууды», деудиц орнына «кез
жа£ды», «жас босанды», «босанды» цэм т. б.
ЭВФОНИЯ ат. эд. Сезлердиц цулацца жагымлы еситилиуи
ушын цолланылатугын цэр цыйлы фонетикалыц усыллардыц
.жыйынтыгы.
ЭГОИЗМ ат. взиниц жеке мэпин жэмийёттиц цэм басца
адамлардыц мэплеринен жоцары цойыушылыц, езимшилик,
мэпгейлик.
ЭГОИСТ ат. Тек езиниц жекке мэпин ойлаушы адам, цара
4>асыныц гамын ойлаушы киси.
ЭГОИСТЛИК кел. Мэпгуйлик, езимшиллик.
ЭКВАТОР ат. геогр. Жер шарыныц ортасынан етип, оны
арца цэм цубла полюсларга белетугын цыялый сызыц.
ЭКВИВАЛЕНТ ат. 1. Бир нэрсеге барабар, тец, тецбе-тец
келетугын екинши нэрсе. 2. Экон. Басца бир нэрсениц ягный
оныц цуныныц орнына журетугын товар цэм оган тец келету-
лпын екинши бир зат, товар. 3, хим. Бир белек водородца цосы-
; • . .
латугын яки бул белекке айырым цосылмаларды алмастырып*
туратугын элемент мугдары.
ЭКЗАМЕН ат. 1. КанДай да бир нэрсени тексериу, сынау.
2. ц. имтихан.
ЭКЗАМЕНАТОР ат. Экзамен алатугын мугаллим. Экзаме*
натор классца кирди. /
ЭКЗЕМА ат. мед. Ирицли бертиклер шыгып, цышыйтугын*
тери ауырыуы, цышыма;
ЭКЗОГАМИИ ат. Тууысцан агайин, хожалыц арасында не*
келесиуге царсылыц тыйым.
ЭКЗОТИКА ат. Шет цэм узац еллерге тийисли болган, ле-
кин басца да ел адамларына тац керинерлик тэбият, турмыс т. б.
ЭКИПАЖ I ат. Пассажирлер минип журетугын кишкене
жецил пайтон арба. .
i ЭКИПАЖ II ат. 1. Корабльдиц, самолёттыц, танктьщ цэм т.
I б. команд асы, 2. Тециз пехотасыныц (пиядасыныц) жагадагы
' эскерий белими.
ЭКЛЕКТРИЗМ ат. Бир нэрсени тусиндириуде цэр турл»
царама-царсы философиялыц кез-царасларды, теориялыц шэрт-
лерди, сиясий жуумацларды цалай болса солай тийкарсыз цо-
сыу.
ЭКЛЕКТИКА Ц. эклектизм.
ЭКЛЕКТИКАЛЬЩ кел. Эклектизмге тийкарланган, байла-
ныслы, эклектизмге тэн. Олар озиниц философиясын эклекти-
калыц дэмсиз быламыцтан цалпып алып цэм оцыушылардыи <
усы быламыц пенен сыйламацта («Кыз. цц.» г.).
ЭКОЛОГИЯ ат. ^айуанатлар менен есимлик дуньясыныа
ез ара цатнасын изертлейтугын биология илиминиц тарауы.
Карадринаньщ экологиясыныц эксперименталь жацтан елеге
шекем толыц тексерилмегени сезиледи (В. И. Ганский, Г. Ш.
Шамуратов).
ЭКОНОМ ат. 1. Коспа сезлердиц «экономикалыц» деген
мэнисин билдиретугын биринши белеги. 2. Хожалыц жумысла-
рына басшылыц етиуши хызметкер, 3. ц. экономист.
ЭКОНОМИКА ат. 1. Жэмийеттиц ендирис кушлерине ыла-
йыцласцан сол жэмийетлик дузилистиц ендирис цатнаслары-
ныц жыйынтыгы, Социалистлик экономика. Социализм эконо-
миканы планлы турде ислеуге еткерди,... («Сов. цц.» г.). 2. Мэм-
лекеттиц, елдиц хожалыц турмысыныц улыума жагдайы, ауца* *
лы. Елдиц экономикасыныц рауажланыуы. Санаат экономика*,
сы. Экономиканыц тийкары—ауыр сан а аты тагы да рауажлан-
ды. 3. Хожалыцтыц цандай да бир тарауыныц финанс—мате-
риаллыц структурасы, ауцалы, жагдайы. Ауыл хожалыц эконо-
микасы. 4. Хожалыц тарауыныц белгили бир тэрепин изертлей-
тугын илимий фэн. Бизиц экономикамыздыц рауажланыуы со*
вет илиминиц ири жетискенликлери менен байланыслы («Сов.
н »г )-
ЭКОНОМИКАЛЫЦ кел. Экономикара тииис, байланыслы,
^цатнасы бар. Экономикалыц кризис. Экономикалыц сиясат,
«Соцгы жылларда советтиц экономикалыц илими белгили дэ-
#режеде улкен табысларга еристи («Сов. цц.» г.).
ЭКОНОМИСТ ат. Экономика цэм экономикалыц илимлер
бойынша цэниге адам. Совхоздыц бас экономист
ЭКОНОМИЯ ат. 1. Бир нэрсени жумсауда пухталыц, унем-
лик. 2. Пайда, кирис, тусирим. 3. ^ысца цэм тууел есапланган
жуумац. 4. тар. с. Капиталистлик типтегЬ ири помещиклик хо-
.жалыц. ♦ Сиясий экономия—мэмлекетлик енимлердй ендириу
менен затлай пайдалардыц белиниу зацлылыцларын изертлей-
тугын илим. Классикалыц сиясий экономия Маркске шекем
Англияда ец кушли рауажланган капиталистлик елде дузилди
(В. И. Ленин).
ЭКОНОМЛАУ ф. Унемлеп жумсау, исирап етпеу. КУРЫЛЫС
.<материалларын экономлау.
ЭКРАН ат. 1. Лэр турли нурлардан, ыссцлыцтан аман сац-
лап цалыу ушын цолланатугын жылжымалы цапыша. 2. Нур-
лардыц жэрдеми ареалы берилген сууретлерди, белгилерди
<цайта керсететурын усти тегис ац материал ямаса дийуал.
Jk Ауыс, Кинофильмлер, киноискусство.
ЭКСКАВАТОР ат. взи журип цазатугын цэм топырацты,
тасты, цумды жэне басца нэрселердц цэр турли транспортца
„жуклейтугЫн машина. Экскаваторды жумысца тусириу.
ЭКСКАВАТОРШЫ ат. Экскаватор айдаушы адам, экскава-
торды басцарыушы, экскаваторды мецгериуши киси.
ЭКСКРЕМЕНТ ат. Организмнйц белип шыгаратугын заты.
ЭКСКУРС ат. Тийкаргы темага байланыслы басца бир тыс*
бцары мэселелерге етиу.
ЭКСКУРСАНТ ат; Экскурсияра цатнасыушы адам, киси.
ЭКСКУРСИЯ ат. 1. Билим алыу, танысыу ямаса кеуил ке-
териу мацсети менен бир жацца ислеген сейил, сапар. 2. Усып-
ляй сейилге цатнасыушылардьщ бир топары, группасы.
ЭКСКУРСИЯШЫ ат. 1. Экскурсияра цатнасыушы адам,
экскурсант. 2. Экскурсантларды баслап журиуши киси.
ЭКСПАНСИОНИЗМ ат. сияс. Экспансияныц империалист-
лик сиясаты, басып алыушылыц сиясаты, экспансияшылыц.
ЭКСПАНСИЯ ат. сияс. ©зиниц сиясий цэм экономикалыц
тэсирин басца ел л ерге (мэмлекетлерге) таратыу, жайыу арца-
лы жаца территорияларды цэм сыртца шыгарып сатыу базар-
^ларын куш пенен басып алыу сиясаты. -
ЭКСПЕДИТОР ат. 1. Цандайда бир нэрселерди, затларды
газета-журналларды, хат-хабарларды бир жацца жибериу яма-
са цабыл етип алыу жумыслары менен шугылланыушы адам.
.2. Революцияга дейинги айырым цукимет мэкемелериниц белим
баслыгы.
ЭКСПЕДИТОРЛЫК ат. Экспедитор уазыйпасы, экспеди-
торга тэн.
ЭКСПЕДИЦИЯ ат. 1. Арнаулы тапсырма цэм ма^сет пенен
, «590
i
шыццан бир топар адамлардыц, отрядтыц саяхаты. Археоло-
гиялыц экспедиция. Диалектологиялыц экспедиция. 2. Усындай
саяхатца цатнасыушылар топары, отряды. 3. ^андай да болса
жукти, почтаны ц. т. б. тийисли орынларга жибериу, таратыу.
4. Затларды тийисли орынларына жибериу цэм узатып турыу
мэкемеси яки белими. 5. Революцияга шекемги Россиядары
цандай болсада мэмлекет мэкемесиниц кецсесиндеги белим.
ЭКСПЕДИЦИЯШЫ ат. Экспедицияга цатнасыушы, экспе-
диция агзасы, составы. Мен де сол жылры экспедицияшыларра
цосылып кеттим,.- («Сов. цц.» г.).
ЭКСПЕРИМЕНТ ат. 1. Илимий мацсетте цойылган тэжи-
рийбе. Химиялыц эксперимент. 2. Бир нэрсениц цандай да бир
усыл менен иске асыу ямаса аспауын сынап кериу. Лаборато-
риялыц эксперимент.
ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬЛЫК кел.. 1. Эксперименту байла-
ныслы, эксперимент болатугын. Экспериментальлыц керсеткиш-
лер 2. Экспериментке тийкарланган. Экспериментальлыц фоне-
тика.
ЭКСПЕРИМЕНТАТОР. К- Экспериментши.
ЭКСПЕРИМЕНТШИ ат. Эксперимент жургизиуши, экспе-
римент цойыушы киси, сынацтан еткериуши.
ЭКСПЕРТ ат. Кавдай да бир шийеленискен мэселени ше-
шип езиниц жуумагын беретугын арнаулы цэниге, экспертиз
жасаушы адам. Суд эксперти, экспертлер комиссиясы.
ЭКСПЕРТИЗА ат. Цандай да бир мэселе бойынша дурыс
жуумац шыгарыу ушын экспертлер тэрепинен жургизилген
тексериу, изертлеу. Илимий экспертиза. Экспертиза^ жибериу.
ЭКСПЕРТЛИК кел. Экспертке байланыслы, экспертке тий-
карланып тексерип, сынап керетугын, Экспертлик комиссия.
ЭКСПЛАНТАЦИЯ ат. биол. Клетканы организмнен белек
жасатыу бойынша экспериментальлыц усыл, метод.
ЭКСПЛУАТАТОР ат. Мийнеткешлерди езип жумсап, олар-
дыц мийнетинен табылган пайданы езине алыушы адам, езиу-
ши, жэбирлеуши. Эксплуататор класы.
ЭКСПЛУАТАТОРЛЫК кел. Езиушилик, Жэбирлеушилик.
ЭКСПЛУАТАЦИЯ ат. 1. Социализмге дейинги формацияда
жеке ментик ийелериниц ендирип шыгарыушы мийнеткешлер*
диц мацлай тери менен тапцан табысларын езиникине айлан-
дырыуы. К^зир адамды адам эксплуатация жасау жоц етилди.
2. Кандай да бир. мацсет пенен машиналарды, цурылысты, тэ- *
бийгый байлыцларды цэм т. б. пайдаланыу.
ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАНЫУ эксплуатациялау фейилиниц оз-
лик дэрежеси.
ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАСЫУ эксплуатациялау фейилиниц ше-
риклик дэрежеси.
ЭКСПЛУАТАЦИЯЛхАТЫУ эксплуатациялау фейилиниц ез< г
гелик дэрежеси.
591
ЭКСПЛУА^АЦИЯЛАТТЫРЫУ эксплуатациялау фейили*
ниц езгелик дэрежеси,
ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУ ф. 1. Езип жумсау, биреудиц мий*
нетинен пайдаланыу. 2. Ислетиу, дурыс жумсау ягный машина-
ларды, цурылысларды, темир жолларды цэрекетке келтириу^.
пайдаланыу. ч
ЭКСПЛУАТАЦИЯЛАУШЫ ат. Жумсаушы, пайдаланыушы.
. эксплуатациялаушы—баягы капиталдьщ тап ези болады (В. И.
Ленин). )
ЭКСПОЗЕ ат. 1. КанДай да бир документтиц, шыгарманыц
тагы басцалардьщ кыскаша ацлатпасы, белгили бир цуж-
жеттен алынган узинди. Экспозе дузиу. 2. Хукимет уэкилиниц
парламентте агымда^ы сиясаттыц белгили бир мэселесибо-
йынша цысцаша бйлдириуи. Экспозе менен шыгыу.
ЭКСПОЗИЦИЯ ат. 1. эд. Эдебий шыгарманыц кирис боли-
ми. 2. муз. Музыкальна шыгарманыц тийкаргы мазмуны же-
нинде кирис белими. 3. Коргизбеде экспонатлардыц жайласты-
рылыуы.
ЭКСПОЗИЦИЯЛЫК кел. 1. Экспозиция болып есаплакган.
21 Экспозиция ушын белгиленген. Экспозициялыц зал.
ЭКСПОНАТ ат. Кергизбеге экспонат яки экспонатлар ко~'
йыушы цэм бериуши адам, ямаса шелкем.
ЭКСПОНАТ ат. Кергизбеге, музейге адамлар кериу ушын
арнап цойылган зат, уэж, буйым. Музейге жаца экспонатлар
келди.
ЭКСПОРТ ат. 1. Товарларды сатыу ушын шет мэмлекетлер-
ге алып шыгыу. 2. Шет еллерге шыгарылган товарлардыц
улыума келеми, бацасы хэм де шыгарылган товарлардыц
ези. ' . •
ЭКСПОРТЕР ат. Щет еллерге сатыуга зат шыгарыушы мэ-
кеме ямаса жеке адам.
ЭКСПРЕСС ат. Тек ири. станцияларда тоцтап жудэ тезлик
пенен журетугын узац аралыцка арналган автобус, поезд, па-
роход цэм т. б. сыяклы транспорт.
ЭКСПРЕССИЯ ат. Хэр цыйлы сезимлердиц тил бирликлер
арцалы ацлатылыуы.
ЭКСПРОПРИАЦИЯ, ат. 1. Муликти куш пенен цэм рэсмий
турде тартып алыу. Бул экспроприация капиталистлик ендирис-
тиц имманентлик сезиниц тэбиятынан келип шыгатугын тэсири.
менен пайда болып отырады,... (В. И. Д^нин). 2. Бир жэмийет- •
. лик класстын екинши бир жэмийетлик класстан ендирис ' цу-
ралларын ерксиз турде тартып алыуы.
ЭКСПРОПРИАЦИЯЛАУ ф. Экспроприацияга дуушар етиу.
Тиккелей ондириушилерди экспроприациялау ец аяусыз жаба-
йылыц пенен цэм ец царамы, ец иплас нэрсе... (В. И. Ле-
нин).
ЭКСТЕРН ат. 1. Оцыу орынларында оцымастан тийисли
имтиханларды езиншели оцып тапеырыушы. 2. Революцияга
592 , . ‘ •
шекем оцыу орныныц цасындагы интервала жасамай уйден
цатнап оцыйды.
ЭКСТЕРНАТ ат. Цандайда болса оцыу орныныц цасында
оцыу курсын езлигинен етиу цэм имтихан тапсырыу.
ЭКСТРА ат. Заттыц, товардыц ец жоцаргы цэм ец жацсы
' сорты. Экстра чай.
> ЭКСТРЕМИЗМ ат. Сиясатты алып барыуда бир нэрсеге
шектен тыс жаман кез царастыц цэм цатты шаралар цолланыу-
дыц тэрепинде болыушылыц.
ЭКСТРЕМИСТ ат. Экстремизмниц тэрепдары. Израиль
экстремистлери.
ЭЛАСТИК I ат. 1. Экстремизмниц бурынгы цалына келе-
тугын зат, резинка, созылгыш, майысцац зат. 2. Созылатугын
синтетикалыц талшыц, мамыц.
ЭЛАСТИК II кел. Созылатугын, созылгыш, майысцац.
ЭЛЕВАТОР ат. 1. Хэрцыйлы механизмлер менен ускенелен-
ген улкен дэн сацлагыш. 2. тех. Жуклерди биринши орыннан
екинши орынга апарыушы машина, механизм яки механизмниц
бир белеги. Линотип элеваторы. 3. тех. Ысйггыу системаларын-
да сууып цайтцан сууды ыссы суу менен араластырыу ушын
хызмет ететугын механизм, эсбап, цурал.
ЭЛЕГИЯ ат. 1. эд. КапашылыК сезим менен жазылган ли-
рикалыц цосыц. 2. муз. Капашылыц сезим менен жазылган му-
зыкалыц шыгарма. 3. Ауыс. Капаг муц, цайгы, ууайым.'
ЭЛЕКТР I ат. 1. Зарядланган белекшелердиц ягный элек-
трон, протон, позитрон т. б. оз-ара тэсири, цэрекети нэтийже-
синде пайда болган физикалыц цэдийселер жыйнагы. 2. Тур-
мыста цэм халыц хожалыгында пайдаланылатугын энергияныц
тури. 3. Ток пенен пайда болатугын жарыцлыц, лампа.
ЭЛЕКТР IL кел. 1. Электрге тийисли, байланыслы. Электр
tofh. 2. Энергияны пайда ететугын, энергияны беретугын, энер-
гияны шыгаратугын. Электр батареясы. Электр аккумуляторы.
3. Энергия жэрдеми менен ислейтугын. Электр утюги. 4. Электр-
диц жэрдеми менен ислеуши зат. Электр рекламасы.
ЭЛЕКТРИК ат. Электр цууаты менен байланыслы жумыс-
лардыц техник хызметкери.
ЭЛЕКТРЛЕСТИРИУ ф. Барлыц зэрурли орынларды электр
менен тэмийин етиу. Ауылды электрлестириу дауам етти,...
(«КПСС тар. очерк»).
ЭЛЕКТРОВОЗ ат. Электр цууаты менен журетугын электР
двигательли локомотив.
ЭЛЕКТРОД ат. физ. 1. Электр тогын еткизиуши пластинка,
стержень, сым. 2. Машинаныц ямаса басца нэрсениц электр
менен еритип жабыстырганда яки кескенде ислейтугын затлар-
га ток беретугын болеги.
ЭЛЕКТРОДВИГАТЕЛЬ ат. тех. Электр энергиясын меха-
никалыц энергияга айналдыратугын машина, электр двигатели.
ЭЛЕКТРОДИНАМИКА ат. физ. Электр зарядларыныц ез*
.3S-246 _ 693
ара тэсир етиуин жэне соган байланыслы цубылысларды изерт-
лейтугын физиканыц белими.
ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАММА ат. мед. Журектиц согыуыныц
электрокардиограф тэрепинен исленген графикалУяц кериниу
картинасы, йирек сызылмасы.
ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФ ат. мед. Журектиц етлеринде бо-
латугын электр импульсларын жазып алатугын электр эсбабы.
ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИЯ ат. мед. Электрокардиограф
жолы менен журектиц электр импульсларын жазып алыу усы-
лы ягный электр импульсларын графикалыц турде жазып
алып, тексериу усылы.
ЭЛЕКТРОЛИТ ат. физ. Электр тогын жибергендё цоспалы
белеклерге ажыралатугын химиялыц зат.
ЭЛЕКТРОМАГНИТ ат. Сырты изоляцияланган сым арцалы
ток еткергенде магнитланатугын темир яки полат белеги, те-
мир езекли сым оралган катушка, туте, найша.
ЭЛЕКТРОМАГНИТЛИК кел. физ. Электромагнитке байла-
ныслы, цатнаслы. Жарыцтыц электромагнитлик теориясы жа-
рыц цэм электр тек сол бир гана заттын. цэрекети формасынан
ибарат (В. И. Ленин).
ЭЛЕКТРОМЕТАЛЛУРГИЯ ат. Металлургияда электр энер-
гяясы жэрдеми менен жетистиретугын санаат.
ЭЛЕКТРОМЕТР ат. физ. Электр цууатын, потенциалларыге
. елшейтугын эсбап.
ЭЛЕКТРОМЕХАНИК ат. Электромеханика бойынша цэни-
ге.
ЭЛЕКТРОМЕХАНИКА ат. Электротехниканыц электр энер-
Нгясы менен ислейтугын двигательлер, машиналары цэм меха-
низмлерди цурыу цэм иске асырыу менен шугылланатугын бе-
лими.
ЭЛЕКТРОМЕХАНИКАЛЬЩ кел. Неге болса да электр ме-
нен механиканыц тэсир етиуине тийкарланган, негизленген. .
ЭЛЕКТРОМОНТАЖ ат. Электр ускенелерин, цурылысын
монтажлау жумысы.
ЭЛЕКТРОМОНТАЖШЫ ат. Электромонтаж бенен шугыл-
ланыушы, усы Истиц маманы, цэнигеси.
ЭЛЕКТРОМОНТЕР ат. Электр ускенелерин еткериу, цурыуг
ремонтлау жумысларын басцарыушы цэнигели хызметкер.
ЭЛЕКТРОМОТОР ат. 1. Электр энергиясын механикалыц
энергияга айландыратугын машина, электр моторы, электр
двигатели. 2. ц. Электродвигатель.
ЭЛЕКТРОН I ат. 1.физ. Кери (терис) зарядлы огада киш-
кене элементар белекше. Атом сыяцлы электрон да таусылмай-
ды,... (В. И. Ленин)... атом цэм электрон цаццындагы илимтэли-
маты езгериуи цэм гонериуи мумкин, ал шынлыц гонермейди,...
(В. И. Ленин). 2. Мыцлы цэм сцнбайтугын белекшелерге ийе
болган алюминий менен магний еритпеси.
ЭЛЕКТРОН II кел, 1. Электрон цэсийетлерин цолланыута
694
£
негизленген. Электрон лампалар. 2. Электроннан исленген,
таярланылган, электронлы. Х^эзирги заман приборларын, ав-
томат линиялар цэм электронлы есаплау машиналарын шы-
гарыу адеуир кецейди («Сов. цц.» г.).
ЭЛЕКТРОНИКА ат. Электрон процесслери цаццындагы
илим цэм электронлы затларды ислеп шыгарыу, оларды цол-
ланыу техникасыныц тарауы.
ЭЛЕКТРОПОЕЗД ат. ЭлекТродвигательлер менен цэрекет-
ке келетугын арнаулы вагонлар секциясынан ибарат пассажир
поезд, электр цууаты менен журетугын поезд.
ЭЛЕКТРОСВАРКА ат. тех. Металларды электр тогы ме-
нен еритип жабыстырыу, электр тогыныц жэрдеми менен ери-
тип жалгаудагы усыл, жол.
ЭЛЕКТРОСВАРЩИК ат. тех. Металларды электр тогы ме-
нен еритип жабыстырыу исиниц маманы, электросварка цэни-
геси, электр менен кепсерлеуши.
ЭЛЕКТРОСТАНЦИЯ ат. Электр энергиясын ислеп шыга-
рыушы кэрхана.
ЭЛЕКТРОТЕРАПИЯ ат. мед. Емлеуде электрден пайда-
ланыу иси.
ЭЛЕКТРОТЕРМИЯ ат. Электротехниканьщ ток’ откергенде
пайда болатугын жыллылыц пенен цэр турли затларды ысы-
тыу хэм еритиу ушын пайдаланылатугын белеги.
ЭЛЕКТРОТЕХНИК ат. Электротехника бойынша маман,
цэниге.
ЭЛЕКТРОТЕХНИКА ат. 1. Электр энергиясынан белгили
бир максетте пайдаланыу жоллары цэм усыллары цаццында-
гы илим. 2. Техииканыц электр эсбап-цуралларына, ускенеле-
рине цэм олардан пайдаланыуга байланыслы тарауы.
ЭЛЕКТРОТЕХНИКАЛЬЩ кел. Электротехникага байла-
ныслы, электр эсбап-цуралларын, ускенелерин цэм машина-
ларды ислеп шыгарыу, олардан пайдаланыу техникасыпа ти-’
имели, электротехник приборлар.
ЭЛЕКТРОТРАКТОР ат. Электр двигатели менен цэрекет-
ке келетугын трактор.
ЭЛЕКТРОХОД ат. Двигатели электр энергиясыныц куши
менен цэрекетке келетугын кеме.
ЭЛЕКТРОЭНЕРГИЯ ат. Электр тоги энергиясы.
ЭЛЕМЕНТ ат. 1. Бир нэрсениц составлыц белеги. Элемент-
лерге жол цойылмады («КПСС тар. очерк.») 2. КанДайда бир *
нэрсениц составында сырттан кирип араласып журген цосын-
ды. КаРаКалпац тилиндеги араб-иран элементлери. л-
ЭЛИЗИЯ ат. лингв. Еки сездеги цоцсылас сезлердиц бир
сес пайда етиу ямаса олардыц биреуиниц тусип цалыуы.
ЭЛИНЛЕР ат. Эййемги греклердиц аты.
ЭЛЛИПС ат. Конус яки цилиндрди басца бир тегислик пе-
нен кесиу нэтийжесинде пайда болган туйыц сызыц.
595
ЭЛЛИПСИС ат. лингв. Контекстте тусиниуге зыян келтир-
мейтугын сезлерДи таслап кетиу.
ЭЛИТ: элита ат. ©сириу ушыц сапасы жагынан ец жацсы
сайланды, сайлы, тацлаулы. Элиттухымлыц. Элита цара мал.
♦ Элит хожалыгы — ец жацсы тухымлыц яки затлыц маллар-
;ды жетистириу менен шугылланатугын ауыл хожалыц мэке-
меси, станциясы. Областьта элит хцжалыгына улкен дыццат
^белинбекте («Хорезм пахт. алд. тол.»).
ЭМАЛЬ ат. 1. Металл затлардыц беккемлениуи ушын жа-
урып жабыстырылатугын жалтырауыц сыр. 2. Сыр менен жал-
'тыратылган коркем затлар. 3. Тистиц сыртцы цабатын цап-
fotn алган жалтырауыц цатты зат.
Э1МБАРГО ат. юр. 1. Басца еллерге зат шыгарыуды ямаса
зат экелиуди цадаган етиушилик. 2. Сырт еллердиц кемеле
рине мэмлекет портларына кириуге ямаса шыгып кетиуине
байланыслы салынган тыйым. 3. Сырт еллерге цараслы бол*
ган мал-муликти (мэселен кеме, эскерий цурадлар) мэм-
лекет территориясынан шыгармай услап цалыу.
ЭМБЛЕМА ат. КанДай да бир тусиниктиц яки идеяньщ
шэртли турде билдиретугын белгиси, символы, суурети, кери-
ниси. Тынышлыц эмблемасы.
ЭМБОЛИЯ ат. мед. К^ан тамырларыньщ тоцталыуына бай-
1 ланыслы жиберилетугын цатты басца затлардыц цан тамыры
системасында цан яки лимфа, ягный туссиз суйыцлыцтыц
агыуы менен кушейип журиуи.
ЭМБРИОГЕНЕЗ ат. биол. Эмбриональлыц осиу' процеси.
ЭМБРИОЛОГИЯ ат. Эмбрионлардыц рауажланыуын изерт-
лейтугьГн биологияныц тарауы.
ЭМБРИОН ат. биол. 1. ^айуанныц ямаса адамныц дэслеп-
ки рауажланыу дэуириндеги нэсил урыгы, туцымы. 2. Ауыс.
Цандай болмасын пикирдиц, идеяиыц цэм т. б. баслангышы.
ЭМБРИОНАЛЛЫК кел. биол 1. Эмбрионага байланыслы.
2. Эмбрионы бар, эмбрисны болган. 3. Ауыс. ©сиудиц ец дэс-
лепкиси, шыгыу цалында болган.
ЭМИГРАНТ ат. ©з мэмлекетинен басца елге кешип кеткен
адам.
ЭМИГРАНТЛЫ!^ кел. Эмигрантца тэн, эмигрантца байла-
ныслы, эмигрантца тийисли. Эмигрантлыц кружоклардан
шетте турды,... (В. И. Ленин).
ЭМИГРАЦИЯ ат. 1. ^эрцыйлы себеплер менен оз уатаны-
нац басца мэмлекетке мэжбурий ямаса оз ерки менен кешип
кетиушилик. 2. Сол кешип барган жердеги эмигранттыц тур-
мыс жагдайы. 3. Басца мэмлекеттеги ягный эмиграция бол-
₽ан адамлар, эмигрантлар.
ЭМОЦИОНАЛЬЛЫК* кел. 1. Эмоцияга бай, эмоцияларды
билдиретугын, тез тэсирленетугын, кушли сёзимли, цызгынлы.
596
2. Эмоцияга, сезимге берилетугын, ойлап турмайтугын, сабыр-
- сыз. ' . . <
ЭМОЦИЯ ат. ^анда^да бир царым-цатнас тийкарында пай-
да болатугын цэр цыйлы сезим,( цууыш, цызгынлыц тэсир,
кушли сезим.
ЭМПИРИЗМ ат. Айырым факулерди, цубылысларды,
изертлегенде теориялыц жуумацларга эцмийет бермейтугын,
билиуди тийкаргы сезимниц цабыллауында цэм тэжирийбеде
деп таныйтугын философиялыц багдар, агым.
ЭМПИРИК ат. Эмпиризмниц тэрепдары, оны цоллаушы,
жолын цууыушы.
ЭМПИРИКЛИК кел. 1. Эмпиризм болган, эмпиризмге байла-
ныслы. 2. Тэжирийбеге тийкарланган, тэжирийбеден алынган.
ЭМПИРИОКРИТИЦИЗМ ат. фил. Материаллыц дуньяныц
объектив жасап турганын бийкарлайтугын цэм оны сана ме-*
нен сезимниц бирикпелери сыпатында царайтугын XIX эсир-
диц ацырында пайда болган стадиясы, субъективли идеалист-
лик философиялыц агым, махизм. Биз усы уацытца дейин эм-
пириокритицизмди айырым турде алып царап шыцтыц (В. И.
Ленин).
ЭНДШПИЛЬ ат. шах. Шахмат ойыныныц тамамланыуга
шамаласцан соцгы басцышы, стадиясы.
ЭНЕРГЕТИК ат. Энергетика бойынша цэниге, энергетика
менен шугылланыушы, энергетика маманы.
ЭНЕРГЕТИКА ат. Энергияныц цэрцыйлы турлерин ислеп
шыгарыу, оларды* езгертиу, керекли жерлерине жеткериу цэм
пайдаланыу мэселелери менен шугылланатугын илим, техника
менен хожалыцтыц тарауы. Автор энергетиканы путкиллей
эдил турде еки аралыц система деп атайды (В. И. Ленин).
ЭНЕРГЕТИКАЛЫК кел. Энергетика менен байланыслы,
энергетикага тийкарланган.
»• ЭНЕРГИЯ ат. 1. Материяньщ тийкаргы цэсийетлериниц
бири, оныц цыймылыньщ шеги цэм цэрекет етиу уцыплыгы.
2. Белгили бир мацсетке ерисиу ушын жумсалган куш, цууат.
Егер энергия цэрекет болып табылса, онда оны цэр тэрепле-
ме жумсауга болады,... («Кыз. цц.» г.)
ЭНЕРГОПОЕЗД ат. Темир жол полат формаларында яки
вагонларда орналастырылган цозгалмалы электр станциясы.
ЭНТОМОЛОГ ат. Энтомология маманы, цэнигеси!
ЭНТОМОЛОГИЯ ат. Зоологияныц цэртурли шыбын-шир- .
кейлерди, цурт-цумырсцаларды изертлейтугын болими.
ЭНТУИАЗМ ат. Жудэ кушли жигерлилик, руухый котериц-
килик.
ЭНТУЗИАСТ ат. вз исине берилген адам, энтузиазм менен
жумыс ислеушилер.
ЭНЦИКЛОПЕДИЗМ ат. Билимниц тарауынан хабары бо-
лыушылыц, цэр тэреплеме билимлилик.
ЭНЦИКЛОПЕДИСТ ат. ХЭР тэреплеме билимли адам,
. , ‘ 597
илимниц, билимниц кеп тараулары менен таныс, цэр тэрепле-
ме маглыуматлы адам, энциклопедиялыц билимге ийе киси.
ЭНЦИКЛОПЕДИЯ ат. 1. Билимниц барлыц ямаса айырым
тараулары бойынша маглыумат бериуши, сезлик формасында
дузилген илимий китап. Сойет энциклопедиясы. 2. Ауыс. Тур-
мысты цэр тэреплеме кец турде тэрийиплеген.
ЭНЦИКЛОПЕДИЯ ЛЫК кел* Энциклопедия болып есаи-
ланган, энциклопедия сыпатында, энциклопедиялыц сезлик.
2. Бил им ниц тарауларынан хабары болтан, энциклопедиялыц
билимлер.
ЭПИГРАММА ат. эд.- Кысца турде жазылган сатиралыц
цосыц.
ЭПИГРАФ ат. эдеб. Эдебий шыгарманыц ямаса оныц бап-
ларыныц тийкаргы идеясын, мазмунын бериу ушын олардыц
басланган жериниц жоцарысына жазылып цойылатугын нэ-
сият гэп. цысца цитата, гэп.
ЭПИДЕМИОЛОГ ат Эпидемиология бойынша цэниге, ма-
ман.
ЭПИДЕМИОЛОГИЯ ат. Жукпалы ауырыулардьщ келип
хшыгыу цэм таралыу, жэне оларга царсы гуресиу илажларын
ягный эпидемияларды изертлейтугын медицина илиминиц та-
рауы, белими.
ЭПИДЕМИЯ ат. Цандайда бир жуцпалы ауырыудыц кец
таралыу ы.
ЭПИЗОД ат. 1. Айырым цысца уацыя, ауцал, цэдийсе.
2. Эдебий шыгармалардан, пьесалардан, кинофильмлерден
тагы баскалардан алынган белим, узинди.
ЭПИЛЕПСИЯ ат. Туталацлы ауырыу, цояншыц.
ЭПИЛОГ ат. Эдебий шыгарманыц жуумацлау белими,
шыгармадагы цацарманньщ кейинги цыскаша баянлаушы бе-
лиМИ.
ЭПИТАФИЯ ат. Цулыптас устине жазылган жазыу.
ЭПИТЕТ ат. эд. Предметти керкем, сулыу, тэсйрли етип
керсетиу ушын оган берилетугын цосымша аныцлама.
ЭПОПЕЯ ат. Эпос жанрындагы тарийхый уацыялар суурет-
ленетугын, цацарманлары кеп, ири келемли шыгарма. Бизиц
бул цацарманлыц эпопеямыздыц жылнамасынан цеш нэрсе
умытылып цалган жоц («Сов. цц.» г.).
ЭПОС ат. 1. Коркем эдебияттыц лирика цэм драмада»
айырылып туратугын баянлаушы ягный эцгиме туринде баян-
лайтугын ушинши тури. 2.Халыц ауызеки творчествосындагы
цацарманлыц жэне цацарманлар цаццындагы дэстанлар жый-
йагы.
' ЭРА ат. Жыл есабы ^басланган уацыт цэм сол жыл есабы-
ныц системасы. Бизин. эрамызга шекемги ушинщи эсирде ис-
ленген («Эмиудэрья» ж.).'
ЭРОЗИЯ ат. Е'Геол. Топырацтыц жер кабатыныц суу, муз
598
яки самалдыц тэсири менен толыц ямаса шала бузылыуы,
унырауы. 2. тех. Механизмниц куши ямаса электр тогы ме-
нен металл сыртыныц бузылыуы, унырауы. 3. мед. Денедеги
иердениц сыртцы цабыгыныц зыянланыуы, жараланыуы.
ЭСКАДРА ат. Эскерий тециз цэм цауа флотыныц ири
бирикпеси.
ЭСКАДРИЛЬЯ ат. Бирнеше звено самолётлерден цурал-
тан эскерий авиацияньщ бирикпеси.
ЭСКАДРОН ат. Пияда эскерлердин бир ротасына тец 3-4
взводтан цуралган атлы эскерлер белекшеси, белими.
ЭСКАЛАТОР ат. Адамларды кетерип шыгарыу, олэрды
темен дусириу Ушын кебинесе метрода цолланатугын электр
тогыныц куши менен цэрекетке келетугын жылыспалы бас-
цыш, текше.
ЭСКАЛАЦИЯ ат. Уацыттьщ етиуи менен бир нэрсениц
бурынгыдан кушейиуи, кебейиуи, кецейиуи.
ЭСКИЗ ат. Кандай да бир сууреттиц алдын ала салынган
дэслепки сулдери.
ЭСКИМО ат. Сырты шоколадланган цапламага оралган
муз цаймац. ,
ЭСКОРТ ат,. Биреулерди яки цандай нэрсе болса да цара-
^уыллап алып журетугын эскерий конвой, эскерий сацшылар
отряды.
ЭСПЕРАНТО ат. Батые Европаныд тиллериниц граммати-
калыц цэм лексикалыц элементлерине тийкарланып дузилген
жасалма халыц аралыц тил.
ЭСТАФЕТА ат. 1. Арнаулы адам арцалы асыгыс турде
жиберилген почта, хабар. -2. спорт. Еки команданьщ жууы-
рыу, жузиу бойынша жарысында этапларга болинген аралыц- .
ты цатнасыушылар цолындагы шэртли заты менен жууырып
ямаса жузип еткенше дауам ететугын спорт ойыныныц бир
тури. 3. Ауыс. Эуладтан эуладца, атадан балага ететутыи
пикир, нийет, эрман цэм тагы басцалар.
ЭСТАФЕТАШЫ ат. Эстафетага цатнасыушы.
ЭСТЕТИКА ат. 1. Искусствоны жэмийетлик идеологияныц
айрыцша тури ретинде царайтугын философиялыц тэлиймат.
2. Биреудиц искусствога болган кез царасларыныц системасы.
ЭСТРАДА ат. 1. Тамашагейлердиц аныц кериуи ушын
артистлер цэм оркестрге арналып исленген бийиклеу майдан-
ша, орын, сахна. 2. Сахнада атцарылатугын кишилеу музыка-
«лыц цэм драмалыц шыгармалар. Эстрада артисти. Эстрада
театры.
ЭСТРАДАЛЫК кел. Эстрадага байланыслы, эстрадага ти-
йисли, эстрадага тийкарланган, тэн.
ЭТАЖ ат. 1. Жайдыц, бинаныц бирдей бийикликке орна-
ласцан белмелерди пайда еткен улеси, цабат. 2. Шахта май*
даныныц тау кэни арасына орналасцан белеги.
ч
599
ЭТАЖЕРКА ат. Китап цэм басца да затларды дизип цойыу
ушын цолайластырылган бир неше цабат текшели мебель тури,
ЭТАЖЛЫ кел. Жайдыц, бинаныц кеп катарлы тури, цаба-,
ты. Кеп этажлы имаратлар.
ЭТАЛОН ат. 1. Аныц белгиленген елшеу бирлигиниц ез-
гермейтугын нац улгиси. 2. Ауыс. Цандайда бир нэрсе менен
салыстырыу ушын цолланылатугын улги, елшеу, цэлип.
ЭТАН ат. Нефть газлери составында болатугын туссиз. газ
сыяцлы жаныушы зат.
ЭТАП ат. 1. Дэуир, басцыш. Цурылыстын дэслепки этапы/
2. эс. Бир жерден екинши жерге кешкенде эскерий • хызмет-
керлерди квартира, азыц-ауцат цэм басца да керекли затлар
менен тэмийинлеу пункти. 3. тар. Революциядан бурынгы Рос-
сияда сургинге алып баратырылган адамлар топары, олардыц
жолдагы цоныу жайы цэм сургин жайына шекем болган жол-
лары. 4. Цандайда бир жерге конвой жиберилетугын сургин-'
лер топары яки партиясы. 5. спорт. Жууырыу жарысларында
жууырыу цэм эстафета жолыныц белгили бир участкасы. 6.
Цандай да бир заттыц, нэрсениц айырым улеси. 7. Ауыс. Цандай
да бир жумыстьщ барысындагы белгили уацыт.
ЭТИКА ат. 1. Моральдыц тусиниги, келип шыгыуы, оныц
рауажланыу принциплери, нормалары цэм жэмийеттеги тутцан
орны цаццындагы илим, идеологияньщ формаларыньщ бири.
Марксистлиц этика. 2. Цандай да бир жэмийетлик группага
жататугын адамлардыц’ белгили кэсип ийелериниц езин-ези
тутыу нормалары. Партиялыц этика. Врачлыц этика.
ЭТИКАЛЫЦ ат. Этика цагыйдаларына, талапларына туу-
ры келетугын, этикага байланыслы.
ЭТИКЕТ I ат. Айырым жэмийетте, жэмийетлик группа яки
профессия агзалары арасында цабыл етилген цагыйдаларыньщ
жыинагы.
ЭТИКЕТ II ц. этикетка.
ЭТИКЕТКА ат. Цандай да бир заттыц аты, бацасы, шыгар-
ган кэрханасы цэм т. б. керсетилип, оган цыстырылып цойыл-
ган цагаз, белги, ярлык.
ЭТИКЕТКДЛЫ кел. Этикеткасы бар, этикеткага ийе.
ЭТИЛ ат. хим. Кеплеген органикалыц бирикпелерге кире-
тугын цэм углевод пенен водород атомларынан ибарат химия-
лыц группа. ♦ Этил спирти — этилден таярланылган спирт.
Спиртлердиц ец кец таралган тури этил спирти болып табы-
лады (Л. А. Цветков).
ЭТИЛЕН ат. хим. Углевод пенен водородтыц бирикпеси-
нен ибарат, цауага цосылып жайылгыш затлар пайда етету-
гын, тез жанатугын рецсиз цэм ийиссиз газ. Этилен—рецсиз,.
ийиси жоц дерлик, цауадан азгана жецил, сууда жаман ерий-
тугын газ (Л. А. Цветков).
600
Э ТИЛЮ ЛОГ ат. Этимология маманы, этимология цэнигеси.
ЭТИМОЛОГИЯ ат. 1. Сезлердиц келип шыгыу тэрепине»
изертлейтугын тил билиминиц бир тарауы, белими. 2. Цандай
да бир сездиц ямаса сез топарыныц келип шыгыуы.
ЭТИМОЛОГИЯЛЬЩ кел. Этимологияга тэн, этимологияга
байланыслы, этимологияга тийкарланган.
ЭТИМОН ат. лингв. Белгили бир тилдеги сездиц келип
шыццан жери, сездиц тийкаргы формасы.
• ЭТИОЛОГИЯ ат. мед. 1. Ауырыудыц келип шыгыу себёп-
лери цэм шэрулери цаццындагы тэлиймат, оны изертлейтугын
илим. 2. Ауырыудыц себеплери.
ЭТНОГЕНЕЗ ат. Халыцтыц келип шыгыуы, шыгысы.
ЭТНОГРАФ ат. Этнография бойынша цэниге, маман.
ЭТНОГРАФИЯ ат. 1. Халыцлардыц материаллыц цэм руу-
хый мэдениятын, олардыц илймий-тарийхый байланысларын
изертлейтугын илим. 2. Белгили бир халыцтыц яки бир тер-
риториядагы бир неше халыцтыц турмысы, мэденияты, урп-
эдетлериниц жыйынтыгы.
ЭТНОГРАФИЯЛЬЩ кел. Этнографияга байланыслы, тийис-
ли, этнографияга негизленген, тэн.
ЭТЮД ат. 1. Келешекте сууретлеу искусствосында улкен
картинаньщ тутас белеги болатугын бир нэрсениц тэбийгый
керинисинё царап салынган суурет ямаса мусин. 2. Атцарган-
да шеберликти талап ететугын улкен емес музыкалыц шыгар-
> ма. 3. Белгили бир мэселегё арналган киширек эдебий яки
илимий шыгарма, очерк. 4. Шахмат цэм шашка ойынларын-
дагы утыу яки тец болыуга ерисиу ушын берилген позиция,
тапсырма.
ЭФ ат. «Ф» цэрибиниц аты.
ЭФИР ат. 1. Аспанныц, элемниц радиотолцынлар тарала-
тугын кецислиги, цауасы. Эфирге шыгыу. Эфирдиц тербениуи
' бизин жар.ыцты сезиуимизден гэрезсиз болады (В. И. Ленин).
2^ хим. Кушли ийиси бар. органикалыц бирикпе (мэселен^ кис*
лоталар менен спиртлердиц бирикпеси).
ЭФ ИРЛ И кел. Составында эфири бар, эфир беретугын.
„ ЭФФЕКТ ат. 1. Белгили бир хэрекеттиц тэсири, нэтий-
жеси. 2. Кушли тэсир ететугын шара, цолланба. 3. Белгили
бир нэрсени ислеудеги оныц тэрепи, цолайлы нэтийжеси. 4.
физ. Физикалыц цэдийсе, жагдай, керинис.
ЭФФУЗИЯ ат. 1. геол. Жер астына магманыц таралыуы.
2. физ. Газдыц кезгенекленип етип турыуы. 3. геол. Тау жы-
нысларыныц, вулканныц атылыу цэдийсеси, процеси.
ЭШАФОТ ат. вл им жазасын эмелге асырыу ушын ислен-
ген арнаулы^ цурылыс.
ЭШЕЛОН ат. 1. эск. Арнаулы жук, техника, артиллерия,
танк цэм эскерлер тийелген поезд. Эскерий эшелон. , Бир уа-
цытта эшелон тоцтады («Эмудорья» ж.). Эшелонлар коп ир-
килмейди,.... (А. Логиков). 2. эск. Избе-из дизилген эскерлер-
601
диц’ белеги. Эшелонлар шыгыс фронтца изли-изинен жиберил-
ди («КПСС тар. очерк.»). 3. Жук, адамлар яки басца бир нэр-
селерди тасыуга бекитилген темир жол составы, автоколонна,
самолёт л ар цэм тагы басцалар группасы.
< _ * t
ю
. Ю ат. 1. Царацалпац алфавитиниц цырцыншы цэриби цэм
оныц тацбасы, атамасы. 2. Екй езиу тартыльщцырап, еринлер-
диц алга царай созылып, цауаныц ауыз цууыслыгынан шыгы-
уынан жасалатугын бирикпели д&уыслы сес. 3. Ю цэриби:
Союз, бюджет, эволюция, революция цэм т. б. сезлерде йуу
(йуу) бирикпеси орнына жазылып, ю цэриби кебинесе сезлер-
диц басында, ортасында келеди.
ЮАНЬ ат. Цытай Халыц Республикасында ацша бирлиги.
ЮБИЛЕИ ат. Цандай да бир уацыяныц, мэкемениц, цала-
ныц, мэмлекетке мийнети сицген кернекли адамлардыц тууы-л-;
ган кунин, белгили ж'асца шыгыуын цэм басца да нэрселер-
диц белгили бир жылга толыу сэнеси. Жацында профессор
1\аллы Айымбетовтын. юбилейи болып етти,... («Сов. цц.»г.).
ЮБИЛЕЙЛИК кел. Юбилейге арналган, юбилейге тийис,
юбилейге тэн, юбилейге байланыслы.
ЮБИЛЯР ат. Юбилейи еткерилип атырган адам, киси,
мэкеме цэм тагы басца. Цурметли юбилярымыз Каллы ага
сезге шыцты,... («Сов. цц.»г.).
ЮБКА ат. Цаял-цызлардыц белден теменги жагына кийе-
тугын сыртцы уст кийими. Юбка кийген цызлардын. жуз-,
лери есип турган гуллердей цулпырып кетти (©. Хожанов).
ЮВЕЛИР ат. 1. Алтыннан, гумистен, цасыл таслардан цэм
тагы басца да цэр цыйлы металлардан буйымларды, затларды
ислеуши адам, киси зергер. 2. Усыларды сатыушы З. ц.
зергер.
ЮВЕЛИРЛИК кел. 1. Ювелирликке цатнаслы, зергерлик.
2. Ауыс. Кутэ шеберлик пенен исленген. 3. ц. зергерлик.
ЮЛИАН: юлиан календары кел. Революцияга дейинги
Россияда цолланылып келген жыл санау тэртиби (бир жылда
365 V4 кун ).
ЮМОР ат. 1. Турмыстагы кемшиликлерди, айырым кулки-
ли уацыяларды цэм цэдийселерди, адам бойындагы кемшилик-
лерди цэзил менен дузетиудеги баянлауы. 2. Усы тийкарда
жазылган кулкили эдебий шыгарма. ,
ЮМОРИСТ ат. 1. Юморлыц шыгармаларды жазыушы ав-
тор, адам. 2. Юморлыцты атцарыушы артист, киси, цууцыл
адам.
ЮМОРЛЫЦ кел. Юморга тэн, юморга тийкарланган, юмор*
602 '
Fa тийисли, цууцыл сезли, кулкили. Шайырдыц сатира щ&ж
юморлыц шыгармаларында терец реализм орыц алган /Н. Жа-
ла ков).
ЮНГА ат. тех. Тециз кемесинде матрослыцца таярланыу-
шы эрм матрослыц хызметин уйрениуши жас шэкирт цэм жасг
©спирим бала, киши матрос.
ЮНКЕР I ат. 1. эск. Революциядан бурынгы патшалыг.
Уоссияда офицерлер таярлайтугын эскёрий оцыу орынлары-
ныц курсантлары. 2. XIX эсирдиц 60-жылларына шекем Рос-
сияда белгили муддетте хызм€т етип,, имтихан тапсырганнан
кейин офицер атагын алыу цуцыцына ийе болган дворш
бал асы.
ЮНКЕР II ат. Бурынгы феодал Пруссияда ири жер ийе-
леуши, дворян, улыума немец помещиги.
ЮПИТЕР I ат. астр. Кун системасыныц Куннен баслап
есаплаганда бесинши планетасы.
ЮПИТЕР II ат. Кинога алыу уацтында пайдаланылатупж
жудэ кушли электр менен жацтыландырыу эсбапларынын
улыума аты.
ЮРИДИКАЛЫК кел. Юристлик цуцыцы бар, зацлы. Онш>
бул сапары юридикалыц имтиханларын тапсырып шыгату-
гынлыгына цеш цандай гуман жоц еди. ...реформаныц эконо
микалыц тэрепинен юридикалыц тэрепине етейик (В. И.
Ленин). 9
ЮРИСКОНСУЛЬТ ат. Суд цэм баеца мэкемелерде цуцыц
мэселелери бойынша консультация бериуши адам.
ЮРИСТ ат. \уцыц яки зац тарауы бойынша илимий изерт-
леу исин алып барыушы цэниге цуцыц ил ими бойынша цэш$-
гели адам. *
ЮРИСТЛИК кел. 1. Кэсип аты. юристлик етиу. 2. Юрист-
лерге цуцыц илими бойынша цэнигелерге тэн, байланыслы.
ЮСТИЦИЯ ат. 1. Зац ислерин басцарыу. 2. Зац мэкемеле-
риниц системасы.
Я '
t
Я I ат. 1. КаРаЦалпаЦ алфавитиниц цырц биринши цэрябв
цэм усы цэриптиц тацбасы, атамасы. 2. Ауыздыц керилш»
ашылыуы арцалы жасалатугын бирикпели дауыслы сес. 3. Я
цэриби:-яцшы, ямаса, боян, таяц, сыя, химия, армия сезлердиц
басында, ортасында цэм ацырында келип, йа бирикпесиниц
орнына жазылады.
Я II к. с. Я цэриби сез бенен сезди, гэп пенен гэпти цэм
гэп агзаларын ез-ара байланыстырып келетугын дэнекер сев.
Я ерерин, я ермесин билмей сарсац-кесек болып бираз ойла-
603
ашп отырды (К^. Айымбетов)» Я элиу керек, я жециу керек
(8. Хожаниязов). Я тайлыгында, я гунанлыгы.нда оз кези ме-
дей керсе де, я сыртынан еситип билсе де. астындагы шубар
атын билету тын шыгар («Алпамыс»).
ЯБЫ ат. Х^асыл туцым татарина кирмейтугын апиуайыат,
жандарм ат. Куш-келиктен жалбыр* жабыулы бир ябыеы ме-
яен цартайган бир сыйыры бар (К. Султанов),. Р^амшы урып
я бы га, Алды тусип кетти ойга, уш цулаш гоне цуйыга, Арба
тусип жеткен екен (Бердац). ♦Ябы цыпшац—цыпшац урыуы-
лыц бир тийреси, тарауы, белими. ©мирбекябы цыпшац уры-
уынан деседи («Эмиудэрья» ж.).
ЯБЫДАИ кел. Ябы сыяцлы, ябыга цусаган, ябыга мегзес.
Сениц менен жарыссам ябыдай. жортаман,—деди гарры жи-
гитке («Жас Ленинши» г.).
ЯрНЫИ к. с. Бир пикирди екинши бир сез ямаса пикир
«менен цайтадан айтцанда бир-бирин байланыстырыу ушын
.<олланатугын кемекши сез. Жарлылар менен дийцанлар яг-
ный жапакешлер жамайы (Мэжит улы). Усы жагдайларга
ягный бэцэр айларында жабайы шоплердиц жапырацларыныц
лгонериуине байланыслы,... (В. И. Ганский, Г. Ш. Шамуратов).
ЯД ат. Белгили бир нэрсе цаццындагы ой, ес. Онын. козле-
криниц кулип турганлары менин. менен ислес болмаса да ядым-
да (Ж. Аймурзаев). ♦ Яд етиу—есте сацлау, ойлау, еслеу,
умытпау. Яд етип басладыц косемниц атын, Жигитлердиц
арттырды ол.гайратын («Эд; аль.»). Кеште кундиз ата-анасын
яд етип, Хызмет етер ата-ана халцы ушын (Бердац). Ядына
алыу—есине алыу, ойлау, еслеу. Бар балам, бар, тезирек бар,
Анацныц сезину ядца ал (Э. Шамуратов). Ол еткен терис тар-
тыс сезлерди ядына алгысы келди (0. Айжанов). Ядына ту-
хну—есине, ойына келиу. Ертецине азанда уйден. шыццанда
зтца берермен деп алып шыццан ат дорбадагы арпа ядына
тусти (М. Абдиреймов). Ядыма тусиу—ойыма, есиме келиу,
тусиу. Шайыр менен баягы шарбацта ушырасцаным ядыма
тусти («Эмиудэрья ж.). Ядца алмау—ойгд, еске келтирмеу.
Сондагы айтцанлары болмады, Суусызлыцты цешким ядца
алмады (Э. Шамуратов). Ядынан шыцпастай болыу—есинде,
ойында цалгандай болыу. Жэлладлардыц асып турган дарла-
ны, Ядынан шыцпастай болган яранлар (С. Нурымбетов).
Ядынан шыгармау—ойынан, есинен шыгармау, есинде, ойында
сацлау. Бирац Палуанын ядынан шыгарган жоц (О. Айжанов).
Ядымда болыу—есимде, ойымда сацланыу. Тап цэзир де
езимниц улыума халыц ушын хызмет ислеп жургеним ядымда
Л)олып; кецсеге руухланып келдим (0. Хожаниязов). Ядца ту-
сиу, лдца салыу—ойга,< еске келиу, еске, .ойга ескертиу,
Жалынса да сирэ цый’ын болмады, Ядца тусти сонша адам
шаяганы (Т. Жумамуратов). ...тун ишинде-беттен сыйпапел-
«ип ескен майда жумсац самал естен шыцпайтугын сезимлер- /
.604
ге толы шийрин мэцэллерди ядца тусиретугын еди (0. Хо-
жаниязов). Буннан Москваны ядца саласац, К^ызыл Майдан
—борин еске аласац (Э. Шамуратов). Ядта сацлау—есте, ойда
гутыу. К^ара^алпац халцы Октябрь жецислерин биледи цэм
ядта сацлайдьг («Эмиудэрья» ж.). Ядымда жоц болыу, ядыц*
да жоц болыу—есимде, ойымда болмау, ум/ятыу. Танып тур-
ман озицизди, Бирац ядымда жоц атьщыз (Ш. Артыц). Этте-
гене-ай, сениц ядыцда жоцпа, ол баланыц уйи цай кошеде
еди,... (0. Айжанов). Яд еттире бериу—цайта-цайта ядлата
бериу, тэкирарлатыу. Есберген молла тек китапты яд еттире
береди (К. Султанов).
ЯДЛАНЫУ ф. Естен шыгарылмау, умытылмау. Сенин на-
мац цууанышца намасы, Елди гезер тилден-тилге ядлаиып .
(И. Юсупов).
ЯДЛАСЫУ ядлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЯДЛАТТЫРТЫУ ядлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ЯДЛАТЫУ ядлау фейилинин ©згелик дэрежеси.
ЯДЛАУ ф. Ядца билиу, ойдан айтыу. Ядлап Ленин уэсия-
тын, Жолы менен барамыз (Т. Сейтжанов).
ЯДРО ат. физ. 1. Бир нэрсениц ишки орайлыц белими,
езеги. Атом ядросы. Адамзат ушын ядро опатшылыгынын цэ-
уипинен артыц улкен цэуип жоц деп керсетилди хатта
(«Сов. цц.»г.). Ядро урысы,—деп атап керсетилди документте
—бул адамзатца царсы жынаят («Сов. цц.»г.). 2. Бир нэрсениц,
жемистиц донеси, меженеси. 3. Тийкар, негиз, уйытцы, орай.
Арца бурынгысынша АКД1 санаатынын * ядросы болып цал-
мацта (А. Г. Артемьева). 4. биол. Х^айуан ямаса есимлик
кле? каларыныц тийкаргы белеги, мацызы. 5. Эскерий цурал
Ядро цуралларын сынап кериулерди улыума цадаган ети$
цаццында шэртнама дузиу зэрурлигин керсетти («Сов. цц.» г.)
6. спорт. Ылацтырыу ушын исленген домалац ауыр металл ша-
ры. 7. Ауыс. Бир коллектив, группа ямаса шелкемниц тийкар-
гы белими, таянышы, тиреги. Комсомол активи ядросы.
ЯДРОЛЬЩ кел. 1. Ядрога тэн, ядрога тийисли. Дунья
халыцларын ядролыц урыс апатынан сацлайыц. 2. Атомлыц
он заряд пенен зарядланган. тийкаргы белими менен байла-
ныслы. Куяш цэм жулдызлардьщ ишиндеги ядролыц реакция
деп аталганлары болады («Астрономия»).
ЯЗВА ат. Денедеги исинип турган жер, иринли жара. Ке-
селленген шацаларда язва пайда болады (А. Д. Жалменов,
П. Т. Карпов).
ЯКИ к. с. Еки гэп ямаса айырым гэп агзалары арасында
цолланылатугын ауыспалы дэнекер. Бирац ол узын бойлы ма,
томпац па, ац бозлац яки цара торы ма, цысцасы оньщ цан-.
дай цыз екенин кергим келди (0., Хожаниязов). Жекке бир
солдаттын, разведчиктиц яки бир командирдиц мэртлиги цац-
цында жазылган сууретлемени оцыды,... (1^. Айымбетов)..
603
щязга танысты Гулим, «Сизге кетип тур кеулим, Яки цурдас,
яки сицлим, неден болды гунайьщыз?» (Бердац).
ЯКОРЬ ат. 1. тех. Электромашинаныц ишинде айланыпту-
ратугын болеги. Генератор якоры. 2. тех. Пароходларды, ца-
йыцларды, кемелерди цэм т. б. сууда иркиу ушын таслап койы-
латугын уш тисли ауыр темир, темирли тырнац, лабыр, кош-
ки. Якорь таслау.
ЯКУТ ц. якутлар. ’
ЯКУТЛАР ат. РСФСРдыц составындагы туркий тиллери-
ниц группасына киретугын Якутия АССР ыныц тийкаргы
халцы.
ЯКУТША р. 1. Якут тилинде, якутша сейлеу. 2. Якутша ки-
йиниу, якутша ойнау.
ЯКШЫ к. с. Бир нэрсеге толыц жууап болатугын, макул
жанапайы.—Яцшы! сизин, сезицизди сындырмайман (О. Хо-
жаниязов). Кыбыжыклап отырган кемпир:—яцшы, шырарым,
яцшы,—деп уйине цайгты (К. Султанов).
ЯКЫТ ат. 1. Турли рецде болатугын тыныц кымбат бацалы
минерал тас. Жузикке цыйлы-цыйлы яцыттан кас цондырган
сайын сулыу («Эмудэрья» ж.). 2. Биреудиц аты, исми. ♦ Яцыт
тас—цэр цыйлы рецдеги. тас. Яцыт тастан цасыл гэуцар, Бина
болган уллы шэцэр (С. Нурымбетов). Ултанына теселген
таслар, яцыт таслардан екен. («Эмудэрья» ж.).
ЯКЫТТАЙ кел. Яцыт сыяцлы, яцыт тэризли. Х^уизде бир
неше тури яцыттай жылтылдап, цалцып тур («Эмудэрья» ж.).
ЯЛГАНШЫ ц. жалганшы.
ЯМАСА к. с. Созлердиц, гэплердиц араларын байланысты-
ратугын ауыспалы дэнекер. Бугин ямаса ертец тагы . хабар
аламан (0. Хожаниязов). Себеби, бул ауылга жумыс бабын-
да ямаса биреуге хат ямаса газета алып бараман (К- Айым-
бетов). О л Серимбеттин царауытцан Козин ямаса наразылыц
пенен жыбыр еткен еринлерин де байцаган жоц (0. Айжанов).
ЯМЩИК ат. тар. с,. Почтаны, жукти, адамларды тасыушы
арбакеш.
ЯНВАРЬ ат. Календарь жылыныц биринши айы. Январь-
дыц бас гези, Тун аяз цэм ызгырыц (Б. Кайыпназаров).
зирги есап пенен 22-январь гене есап пенен 9-январь Ленин-
град исшилериниц ез муцларын айтажац болып барган куни
(Мэжит улы).
ЯН.ЛЫ к. с. Атауыш ямаса атауышлыц хызметте цолланы-
лып тецеу, салыстырыу мэнисин ацлатыушы тиркеуиш. Шуу-
шуулейди, гуцкилдейди кулмейди, не цыларын билмейди, Жан-
ра ауыр тийген яцлы усы кеш (И. Юсупов). Кыз» жигитлер
яцлы бэцэр, Поезд минип журген екен (С. Нурымбетов).
фАдамхор ат яцлы—адам тислейтугын атца мегзес. Жараган
туйедей бурцырады рл, Адамхор ат яцлы умтылады ол
(И. Юсупов). Лала яцлы—цызыл гулге усаган. Журек бау-
рым лала яцлы цан болып, К^ара шашым тозды пэрийшан бо-
60S .
лып (И. Юсупов). ^ур яцлы—Ауыс. периниц цызы сыяцлы,
пери, цызына усаган. Баг ишинде цур яцлыды (А. Муусаев),
Гул яцлы—Ауыс. Гулге усаган, гул тэризли \ур киби бэцэр
жузлери, Гулзийба цыз гул яцлыды (©теш). Алтын яцлы—
Ауыс. алтын сыяцлы, алтын тэризли. Суудан шыццан балык-
ларыц, Алтын яцлы керинеди (Т. Сейтмамутов). Жылдырым
яцлы—Ауыс. кез илмейтугын жуйрик. Минипсец жылдырым
яцлы, Ат па, ешек пе, пырац па? (Бердац). .Шекер яцлы—нэ-
кизе, эндамлы, Жарцыраган айдай жузлериц сениц, Шекер
яцлы палдан мазалы созиц (0теш). Алма яцлы—Ауыс. сулыу»
формалы. К^ара мениц кезиме. Алма яцлы жузиме (А. Беги-
мов). Мийуе яцлы—Ауыс. мийуе тэризли. Еркин пискен мийуе
яцлы багларда. Зейиним ашар, цууандырар, балцытар (Э. Ша-
муратов). От яцлы—жанып турган от сыяцлы. Ол енди жаца
алысцан от яцлы тутанып киятыр (0. Хожаниязов). ^амыр
яцлы жибисиу—Ауыс. жумсац, былцылдац.^амыр яцлы жиби-
сип жер тоцлары, Эмиуде сец журип ериди музлар (Т. Сейт-
жанов). Адам яцлы—Ауыс. адамга усаган, адам сыяцлы, тэ-
ризли. Бизде куш бар, тэбиятты етип ,цул, Адам яцлы сейле^
темиз берип тил «Эд. альц.»). Гилем теселген яцлы — Ауыс.
гилем сыяцлы, Гилемге мегзес. Кек-к'ембек, ушы жоц, кезлериц
жетпес, жерге сулыу гилел| теселген яцлы (Э. Шамуратов).
Бэцэр яцлы нурланыу—Ауыс. керкейиу, доланыу. Бэцэр яцлы
нурланды, Гуллер киби ыргалды («Эд. альм.»). Соцпац яцлы
болмау—соцпацца усамау, унамау. Соцпац яцлы болмас ац-
мацца гузар («Эмудэрья» ж.). Гэуцар яцлы—гэуцар сыяцлы,
гэризли, гэуцарга усаган. Козин сузип, цасларыцды цаццанда,
Жуудырлатып яцлы гэуцар таццанда (0теш).
ЯПОН ц. японлар.
-ЯПОНЛАР ат. Япон халцы, Японияда жасайтугын тийкар-
гы халыц.
ЯПОНША р. 1. Япон тилинде. Японша сейлесиу. 2. Япон-
ларга тийис, Японларга цатнаслы, Японларга байланыслы.
ЯПЫРМАЙ т. с. З^эр цандай айтылажац пикирге тацланыу-
ды билдиретугын тацлац сез. Арыухан деп пе еди, ким деди
атын? Япырмай енерин, сымбатын (И. Юсупов). -—Япырмай,
неге, тартынасац? Усындай жерде де сойлеуге цысыныута бо-
' лама? (О. Айжанов). Япырмай, Айхан бийшарага не цылды
екен (К. Эуезов).
ЯР ат. 1. Жацын адам, дос, цоллаушы, мецрибан. ^ызын
ойлап цылады зар, шыцпаган гана жаны бар, Кудайым боЛ-
гыл маган яр, Деп зар жылап журген екен (Бердац). 2. Суй-
гилик, бир-бирин суйген, жацсы корген цыз цэм жигит. Тал
бурымын яр цайырып, Аш белине таслайды (Т. Сейтжанов).
Киси ярына сез салма, 0з ярыцнан цаладурсац (Бердац)..
♦ Суйикли яр, суйген яр—жацсы кергени, цэлегени, унатцаны.
Бирац жоц ол суйикли яр, Ким билсин ол цайда кетти (Б. Ис-
607
майлов). Сейлеп турып суйген ярын, Бирге десип шийрин жа-
нын (9. Шамуратов). Суйген ярын цушыу—суйиу, жацсы ко-
рку.-Мура дыма жетпей кеулим тасар ма, Малсыз жигит суй-
ген ярын цушар ма (А. Дабылов). Яры сынау—сынацтан ©т-
кериу. Эбдираманный келди ары, Отыргандай сынап яры
(Ш Артыц). Ярындай цылыу—Ауыс. ярындай кериу, цэстер-
леу, цэдирлеу. Элпешлейди ярындай цып, Онери еди суйип
алган (Ш. Артыц). Ярлыц етпеу—яр болмау. Биреудиц яры
биреуге ярлыц етеме, цурган цыз-ау (К. Султанов). Сэуер яр—
жацсы керген, унаткан. Биреулер баласын, келиншеклер сэуер
ярларын сорап атыр (О. Хожаниязов). Яр тутыу—суйиклик
табыу. Жууери ектим кендир менен аралас, Бир яр туттым
орта бойлы цолемцас («КД- х. ц.»). Яр болыу—унау, жарау.
Ярым болса хош цылыцлы, Маган цандай бахыт дейсец
(0. Хожаниязов). Яр келиу—Ауыс. умит етиу, кутиу. Шарыц
ийирип созып салдым ийикке, Яр келди деп жууырып шыцтым
бийикке («КД- х. ц.»). Ярына ацыу-зар етиу—интизар етиу,
ынтыцтырыу. Биреуди улына, биреуди ярына ацыу-зар етип,
журеклерй.н куйдирген сен урыс! (О. Хожаниязов). Ярын цу-.
шагына цысыу—цушагына алыу. Карайсац да еткен кисиге:
Кушагына ярын цысып ап (Т. Сейтжанов). Ярын есине туси-
риу, ярын ядына тусириу—ядына келтириу, ойлау. Ярын есине
тусирип, кез алдыларында елеслеткендей тур . билдирип отыр
(О. Хожаниязов). Ол да ярын ядына тусирди ме, эллё хат
келмегенине ренжиди ме? (0. Хожаниязов). Яр излеу—яр та-
быу, цыдырыу. Бир минэсип яр излесем, Карыйдарым сен ме-
нин. (Т. Сейтжанов).
Я РАМАЗАН ат. дин. с. Мусылманлардыц рамазан айы деп
аталатугын ораза тутыу айыныц басларында кебинесе бала-
лардыц уйме-уй журип айтылатугын диний цосыц. Ярамазан
айта келдим есигице, Кошцардай' ул берсин бесигице («КД.
X. к»).
ЯРАН ат. Жацын адамлар, кисилер, дослар. Жаман болды
бундай оде?;, Айтцыл Яранлар рахмет (Бердац). Ацмацлар
тусинбес создин парцына. Тусингенге нешик болды, яранлар
(Бердац). $ Дос яран—дослар, жоралар, ашна, жакынлар.
Мацтумцулы шайыр еди. Дос яраны мацтар еди (Бердац).
ЯРАТКАН кел. дин. с. Дуньяга келтирген, пайда еткен,
жацын еткен. К9Р не болса яратцаннан керейин (Кырц Кь13>>)«
Шыгар болды жаным тэннен, Сорасацыз халцым изинен,
Яратцан тилегим сеннен, Рецим цыл енди, цыл енди (Бердац).
ЯРАТЫУШЫ ат. 1. Пайда етиуши. 2. дин. с. Куда, алла,
тэцир.
ЯР-ДОС ат. Дослар, жоралар, жакынлар, жацын адамлар.
Бул сезди тынлац, яр-дослар, Абырай бергей быйыл бизге
(Бердац). Агай менен яр-досларымныц уйлерине цыдырып
келгенаен кейин жэне бираз дем алган болдым (0. Хожания-
608
зов)Ерназардыц экеси Мыржыцтыц хан Бегистин Хийуада
цэмелдар яр-дослары бар (К. Султанов). ♦ Яр-досларын еси-
не алыу—ойлау, еслеу. ёзи келип оцыр, журген жерлерин,
яр-досларын есине алар,... (©. Хожаниязов). Яр-Дос тауып
алыу—жора-жолдас излеу. Бола цойган жагдайда яр-дос та-
уып алыуга болатугын шыгар? (0. Айжанов). Яр-досларын
муцайтпау—жораларын, досларын цапа етпеу, кеуилин кал-
дырмау. Душпанга сырын айтпаган, Яр-досларын муцайтпа*
ган (Бердац).
ЯРЛЫК ат. 1. тар. с. Белгили бир цэмел, атац цэм т. б*
берилгенлиги цаццындагы арнаулы документ, буйрыц. 2. Кан-
дай да бир затка бацасын, ислеп шыгарган жерин, санын жа-
зып жабыстырып ямаса кыстырып цоятугын цагаз ямаса тац-
тайша белги.
ЯРМАРКА ат. Затларды сатыу цэм сатып алыу ушын сал-
танатлы турде белгили бир мэусимде уацты-уацты шолкемлес-
тирйлген сауда базары. Европада сауданын цызрын орны яр-
, маркалар болды,... («Орта эс. тар.»).
ЯРУС ат. 1. Цатар, цабат. 2. театр. Тамашагойлер залын-
дагы жоцаргы ямаса ортацгы цабатлардьщ бири. 3. геол. Бар-
лыц геологиялыц эсирлер бойынша турган тау жыныслары,
цатламы.
ЯРЫЙ: ярый бермеу ф. Бйр нэрсеге келисим бериу, рийза-
шылыц билдириу, мацул кориу. Колмен Эжиниязды баласы-
нып, еле де кеуили ярый бермей, жалт-жалт царады (К. Сул-
танов).—Ырас сол жазып па?—деп Косыбай цагазга царап,
кеуили ярый бармай отырды (К. Султанов).
ЯРЫМ I ат. Бир нэрсениц екиге тец белиминиц биреуи.
Нанныц ярымы. Айдын, ярымы. Жылдыц ярымы. Кангалацлап
жургенде, Тагы да етти ярым ай (Т. Жумамуратов). Ярым .
хан арасынан . дэмегей болып КуЛЬ1мбет атца минди (К. Сул-
танов). Ярым хан болып журт сорап, Айдос бий деген баба-
сына (Бердац).
ЯРЫМ II кел. 1. Бир нэрсениц ортасы, орта бели. Тун
ярым ацшамнан ауып кетти, мумкин енди тауыц шацырар?
(О. Хожаниязов). Ал дэмесин узгенлер, ярым жолда цалып
атыр (К.'Султанов). 2. Толыц емес, шала. Арадан ярым чай-
нек чай ишймдей етти (К. Досанов). 3. Путинниц екцден би-
рине тец мугдар, О, 5. Ярым саат самолётте жол журип, Ший-
рин цыял кеуил уйип толтырып (Т. Сейтжанов). Кеш шыра
менен ис цылсац шыра сел соцына бейим ярым метрдей жерде
турсын (Мэжит улы). Чайга салып ишетугын еки пар лимон,
ярым ..килограмм мандарин алды (0. Айжанов).
ЯРЫМ III сан. 1. Мугдар, шама, келемди билдирнп келету-
гын санлыц соз. Олар езинде бар жер цазыу техникасыныц
тек ярымын гана пайдаланып отыр («Эмудэрья»). 2. Екитур-
ли нэрседен пайда боЛган, аралас, цоспалы. Ярым жун аралас
гезлеме. Ярымына кипек цосылган. ♦ Ярым эсирлик—жарты-
39—246 609
сына шамалас, жарысына жетерлик. Жаца турмыстын ярым
эсирлик бийигинен, Кекиректеги кез бенен серлегенде азаглыц
(И. Юсупов). Ярым кунлик жол-—мелшер, шама, мугдар. Ярым
кунлик* жолларга, зордан-зорга журдицлер («Эд. хрест.»).
Ярым шыганац—шыганацтыц жартысына шамалас жер, ярым
шыганак цурацым бурылыс. Кеме булардьщ тусынан зуулап
етти де, ярым шыганац ыцлап цырга шыцты (К. Султанов).
Ярым шацырым—бир путинниц жартысы, мугдары, шамасы,
мелшери. Олар тогайдын ишине кирип, ярым шацырымдай
жер журген уацытта цацбацтьщ арасынан бир цоян атлыга
цашты (К. Султанов). Ярым батпан — бир нэрсениц жартысы,
екиден бир белеги. Жай шыгады ярым батпан, Цеш уац бойга
питкен емес (Бердац). Ярым батпан-болмаса, Батпан шыгар
дэнин жоц (А. Дабылов).
ЯРЫМ-ЖАРТЫ р. Ацырына жеткизилмеген жагдай, шала.
ЯРЫМЛАНЫУ ярымлау I фейилинин езлик дэрежеси.
ЯРЫМЛАСЫУ ярымлау I фейилинин шериклик дэрежеси.
ЯРЫМЛАТТЫРТЫУ' ярымлау I фейилинин ерксйз дэреже-
си.
ЯРЫМЛАТЫУ ярымлау I фейилинин езгелик дэрежеси.
ЯРЫМЛАУ Г ф. Бир путин нэрсени екиге белиу, тец- етип
екиге белиу, жартылау. Басца ыдысца салып, самардагы унды
ярымлап цойды («Кыз. цц.»г.).
ЯРЫМЛАУ II кел. Цандай да бир нэрсениц толыц емесли-
ги, орталанган, жартыланган, толмаган. Айтмурат пахтаны
ярымлау етип цанарга салды да арцалап, пахта цырманга ца-
рай журип кетти («КК- кем. атл.»).
ЯРЫМЛЫЦ кел. Путинниц жартысы, путинниц екиден бир
белегине тец келерлик. Ярымлыц тас. Ярымлыц банка цэм
тагы басцалар.
ЯР-ЯР ат. эд. Цызды узатыуда атцаратугын цэр бэйити,
«яр-яр» сез и менен там-амланатугын цосыц. Зер кейлектиц
етегин илер ме екен, яр-яр, Цэдиримди тек сиз цул билер ме
екен, яр-яр («Алпамыс»). Узатцанда цыз жылар, ексип-ексип
яр-яр, Цане мениц цыздагы назым-ау деп яр-яр («КК-Фольк-»
XI т.).
ЯСИЙИН ат. дин. с. Мусылман дининде елип баратырган,
жатырган адамныц гуналарын кешириуди соранып, оныц жа-
нында оцылатугын дууа. ♦ Ясийин оцыу—а) елиу цалында жа-
тырган адамныц гуналарын кешириу тууралы соранып оцыла-
тугын дууа. б) Ауыс. бир нэрсе цаццында кайта-цайта айта
бериу, мэниссиз езе бериу, кеп сейлей бериу.—Адастын деп
Айдос цулагына ясийин оцысац да, болганы (Т. Кайыпберге-
hobJ.
ЯСЛИ ат. Еки айлыцтан уш жасца шекемги балаларды
тэрбиялап багатугын мэкеме. Драмкружок, ясли—дейди, тын-
байды, Кунде барып клуб исин оцлайды (И. Юсупов). Ферма
цасындагы шолкемлестирилген балалар яслисинде тэрбияшы
болды (Ж. Сейтназаров).
610
ЯУМЫТ ат. Туркменстан, Республикасында жасаушы тий-
каргы туркмен хал^ыныц бир белими, туркмен урыуларыныц
бири. ^эммениц де ^олы байлаулы, яумытлар бос ^ол таслап
кеткенжо^ (К- Султанов). Сизлердиц цатынларыныз да яу-
мытлардыц ^атынларынан цалыспайды екен,—дедиол (К. Сул-
танов). ♦ Яумыт ишинде—яумытлар менен бирге, ара-
сында. Сол куни а^шам ыгып баратырган цызды ханнын ке-
меси керип, шыгарып алыпты, яумыт ишинде усайды жоцары
жакта (К. Султанов).
ЯУМЫТЫ кел. Яумытларга тийислй, яумытларга тэн. Ат
жаксысы—яумыты, тон жацсысы—мауыты («КК- х- К-»)-
♦ Яумыты мурт—узын ^эм шыйратылып ескен мурт, ^ош^ар
муйиз сыяцлы мурт. ...бир ^ыр^ылып, яумыты мурт, цопа са-
кал, жалпац бетли бий кок чайды кейип пенен кайтарып отыр
(К. Султанов).
ЯХТА ат. Спортта ямаса туристлик ма^сетлерде цолланы-
латугын моторлы ямаса желцомлы кишкене жецил цайы^,
судно.
ЯЧЕЙКА ат. Белгили бир улкен шелкемниц составындагы
кишкене бир груяпасы. Орайлыц Комитет партия ячейкаларын
дузиуге ша^ырды («КПСС тар. очерк.»).
ЯША т. с. Хрр цандай болмасын адамныц ишки сезимин,
цууанганлы^ты билдиретугын тацлац сез. Яша, ким екинши
мен енди билдим, Булар артистлери екен Терткулдиц (И.
Юсупов). Яша деймен, почтальон, пах? астында ат, Кеулицде
перийзат. эпманыц не сениц (О. Хожаниязов).
ЯШАСЫН т. с. Кууанышты, йошланыуды, кетерицкиликти
билдиретугын тацлац сез. Хе, яшасын, деп жиберди Айым-
жамал ^эм бирден тургелди,—Нурбайдан ел-журттын бирине
арнаулы сэлем (0. Хожаниязов).
ЯШУЛЛЫ ц. жасуллы.
ЯЩИК ат. 1. Зат салыу ушын терт муйешли етип ислен-
ген цуты, ыдыс. Мен устаныц ящиклериниц гилтлерин излес-
тирип атырган *уакытларымда, ол дым ундемей отырды,...
(А. Макаренко). 2. Хат салыу ушын кишкене ауызлы терт
муйешли етип темир ^ацылтырдан исленген куты. Бийби апай
жумыстан келе сала почта ящигине бир унилип болып, оннан
кейин уйинин кулпын ашар еди (С. Бахадырова).
ЯЩИКЛЕНИУ ящиклеу (Ьейилиниц белгисиз дэрежеси.
ЯШИКЛЕСИУ ящиклеу фейилинин шериклик дэрежеси.
ЯШИКЛЕТТИРИУ ящиклеу фейилинин ©згелик дэрежеси.
ЯЩИКЛЕТИУ ящиклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЯЩИКЛЕУ ф. 1. Ящик ислеу, ящик согыу. 2. Затларды
ящикке жайластырыу, орналастырыу, салыу. Елмурат алманы
ящиклеп болып чай ишиуге отырды («Кыз. Вд-» г-)«
ЯЩИКЛЕУЛИ кел. 1. Ящик ^ойылган, ящик орнатылган.
2. Ящикке жайластырылган, орналастырылган, салынган*
Ящиклеули лимонды машинага салыуды ескертти гарры,—
жигитке,... («Жас Ленинши» г.).
6П
ЯЩИКТЕЙ кел. Ящикке усаган, ящик тэризли, ящик сы-
яклы. Эжибай ящиктей бир нэрсени ар^алап ишкериге кирип
кетти (К- Айымбетов).
*
IV томда 10442 бас сез (О—554, 0—439, П—1097, Р—345,
С-1481, Т-2522, У—509, Y—319, У—94, Ф—359, X—148, Д—387.
Ц—66. Ч—60, Ш—1343, Щ—21, Ы—380, Э—223, Ю—23, Я~72,
4199 сез мэнилери (0-214, 0-201, П—430, Р—90. С—591,
Т—896, У—179, Y—93, У—71, Ф—263, X—154Д—191, Ц-38,
4-22, Ш-416, Щ—28, Ы—97, Э—163. Ю—20, Я—42), 1147
фразеологиялыц дизбек (О—63, О—87, П—48, Р—20, С—138.
Т—358, У—48, Y-82, У-16, Ф—24, X—23, 36, Ц—0, Ч—27,
Ш—75, Щ—0, Ы—38, Э-5 Ю—0, Я~59), улыума саны 15788
лексикалыц (единица) бирлик ^эм мэниси тусиндирилип сы-
патлама берилди. ,
♦ ♦ ♦
Каракалпак; тилинин тусиндирме сезлигинин. терт томлы-
рына шама менен 24532 бас сез, 9572 мэнилери, 4829 фра-
зеологияльщ дизбек, — улыума саны 38933 лексикалыц (еди-
ница) бирлик мэниси тусиндирилип сыпатлама берилди.
КОСЫМША
ТАБЛИЦА №1
ЖЫЛ ЦАИТАРЫУ (КАЛЕНДАРЬ) ^АЦЦЫНДА
Кун niHFbic халыцларында уацытты белгилеу «муше жылла-
рына» байланыстырыла царалады. Кэр 12 жыл бир муше деп ата-
лады. Сод 12 жылдьщ цэрбир жылына бир цайуанньщ ямаса
жонликтиц аты цойылады. Олар мыналар: 1; тышцан, 2. сы?
йыр, 3. барыс, 4. цоян, 5. улыу, 6. жылан, 7. жылцы, 8. цойж
9. мешин, 10. тауыц, 11. ийт, 12. доцыз.
Мушел жылы тышцаннан басланады да доцыз бенен та-
мамланады. Бул еки аралыц 12 жылга тец. Он ушинши жылра
кешкенде жэне тышцаннан баслап цайтарылады. Демек, бир
тышцан жылынан екинши тышцан жылына барганда 13 жыл
толады. Усыган царай жас санаганда: биринши муше (бала-
лыц мушеси)—13 жас, екинши муше (ержеткенлик мушеси)—•
25 жас, ушинши муше (жигитлик мушеси)—37 жас, тертин-
ши муше (орта жас мушеси)—49 жас, бесинши муше (ацса-
каллыц мушеси)—61 жас, алтыншы муше (цартацлыц муше-
ли)—73 жас, жетинши муше (раррылыц мушеси)—85 жас
цусаган топарларра болинеди.
Мушел есабы менен адамныц жасын билиу ушын эдеп ол
кисиден жылыц не? деп сорап алып онын тур-тусине царай
отырып оныц жас шамасын болжау мумкин. Мэселен, орта
жасца келген кисиниц жылы барыс болса, жасы соралып отыр-
ган Уацыт 1976-жыл болса, торт мушелди 49 жас деп бир
есаплап алады да оган цоян улыуды цоса есаплап сиз быйыл
51 жасца шыгыпсыз дейди, жыл цайтарыушы. Бул турде жас-
ты белгилеу цэзирги уацытта дэстурден шыгып баратыр. Би-
рац, бул дэстур коп жасаган гаррылар арасында цэзирде де
ушырасып цалады. Гейде ески цолжазбаларда тарийхта бол-
₽ац белгили бир адамныц ямаса уацыяПыц болганы мушел
жылыньщ кайсысына туура келетугынын билиу керек' болып;
калады/ Соны аныцлау ушын жыл есаплаудыц цижра (I) цэм
Миладий (Григориан) (II) календарларыныц мушел жыл-
iflapra сэйкеслик таблипасын келтирдик.
. 613
Хижрий (I) ^эм МилаАий (Григориан—II) календарыныц муше жылларына сэйкес таблицасы
катар тар- тиби № Муше жыл атлары Жыл: 532 жыл менен 627 жыл арасы
I 11 1 1 1 11 1 11 1 11 I 11 1 11 • I 1 II 11
I Тышкан жылы 532 — 544 1_ 556 — 568 — 580 ' 11" 592 — 604 — 616
11 Сыйыр —"-г- — 533 545 157 —— 569 • ——• 581 — 593 — 605 — 617
Ill Барыс —*—• 534 — 546 . V 558 —— 570 — 582 — - 594 —- 606 — 618
IV Коян —*—• — 535 547 —— 559 —— 571 -Г— 583 —— 595 —— 607 619
V Улыу — — • — 536 548 * 560 — 572 —— 584 —- 596 — 608 — 620
VI Жылан —“—• —- 537 —— . 549 —- 561 573 585 — 597 _ — 609 — 621
VII • Жылкы —*— — 538 ' — 550 562 — 574 — 586 •— 598 — 610 — 622
VIII Кой — "-* 539 Ш 551 563 575 * 587 —- 599 — 611 = 623
IX Мешин—*—• — 540 — 552 564 — 576 588 —— 600 —— 612 . 624
X Тауык — • — 541 553- —1 565 1 ' - 577 589 — 611 — 613 — 625
XI Ийтх—* —* 542 —— 554 11 " 566 —— 578 —— 590 k 111 602 —— 614 — 626
XII Доцыз —*—f 543 •= 555 557 579 591 6Q3 и» 615 627
Катар тар- | тиби № г 1 Муше жыл z атлары 724=756 1069=1081 1456=1468
I 11 1 11 1 11 1 II • . 1 1 Ц
1 Тышкан жылы 106 724=725 462 1069-70 861 4Г 1456-57 1318 1900-1901 1330 1911-1912
11 Сыйыо—"— л 107 725 463 1070-71 £62 1457-58 1319 1*901-1902 1331 1912-1913
III Барыс—•— 108 726 464 1071-72 863 1458-59 1320 1902-1903 1332 1913-1914
IV Коян—*— 109 727 465 ”1072-73 864 1459-60 1321 1903-1904 1333 1914-1915
V Улыу—*— ПО 728 466 1073-74 £65 1460-61 1322 1904-1905 1334 1915-1916
VI Жылан—"—- 111 729 467 1074-75 866 1461-62 1323 1905-1906 1335 1916-1917
VII Жылкы—*— 112 730 468 1075-76 867 1462-63 . 1324 1906-1907 1336 1917-1918
VIII Кой—*— 113 731 469 1076-77 । 868 1463-64 1325 1907-1908 1337 1918-1919
IX Мешин—*— 114 732 470 1077-78 869 1464-65 1326 1908 1338 1919-1920
X Тауык— 115 733 471 1078-79 * 870 ’ 1465-66 1327 1909 1339 1920J 921
XI Ийт—*— 116 734 472 1079-80 -871 1466-67 • 1328 1910 1340 1921-1922
XII Доцыз—*— 117 735=736 473 1080-81 872 1467-68 1329 1911 1341 1 1922-1923
Катар
тзрти-
би
№
1100-1992
Муше жыл
атлары
u
11
11
1 1 Гышкан жылы 1 1342 1923-1924 1354 1355 1935-1936 ] . 1366 1947-1948 1378 1959-1960
11 Зыйыр—•—• 1343 1924-1925 1936-1937 1367 1 1948-1949 1379 1960-1961
111 1 Барыс—•— 1344 1925-1926 1356 1937-1938 К 68 I 1949-1950 1380 1961-1962
IV i Коян—•— । 1345 i 1»26-1927 1357 1938-1939 1369 1950-1951 1381 1962-1963
Улыу—•— 1346 1927-1928 1358 1939-1941 1370 1951-1952 1382 1963-1964
VI Жылан—“— 1347 1928-1929 1359 1940-1941 1371 1 i 1952-1953 1383 1964-1965
VII Жылкы—*— * 1348 1929-1930 1360 1941-1942 « 1372 1953-1954 1384 1965-1966
Vlll Кой—*— 1849 1936-1931 1361 1942-1943 1373 1954-1955 1385 1966-1967
IX Мешин—*— 1350 1931-1932 1362 1943-1944 1374 1955-1956 1386 1967-1968
X Та^ык—*— 1351 . 1932-1933 1363 1944-1945 1375 1956-1957 1387 1968-1969
XI Ийт—-— 1352 1933-1934 1304 1945-1946 1376 1957-1958 1388 1969-1970
XI Доныз—— 1353 1 1934-1935 1365 1 1946-1947 1377 1958-1959 1389 1970-1*71
Катар тэрти- би № Муше жыл атлары 1 • 1 h
i Тышкан жылы 1390 1971-1972 1402 1983-1984
л Сыйыр—„— 5 1391 1972-1973 ВОс 1984-1985
111 . 1 Барыс—• 1392 1973-1974 1464 1985-1986
IV Коян—• 1393 1974-1975 140t 1986-1987
V Улыу—— 1394 1975-1976 14Ц 1987-1Ш
VI Жылан—*— 1395 1976-1977 140/ - 1988-1989
VII Жылкы 1396 1977-1978 1408 1989-1996
VIII Кой—* — 1397 1978-1979 1409 1990-1991
IX Мешин — *— 1398 1979-1980 1410 1991-1992
X Та^ык —* — 1399 1980-1981 • -
XI Ийт—,— 1400 1981-1982
XII Доцыз— 1401 1982-1983
Бизин цэзирги цолланылып журген сэнемиз Мил алий’ (Гри<
гориан) .есабы деп аталады. (Милад Арапша тууылыс, Тууыл-
мацлыц дегенди билдиреди) бул есап Исанын (Иисус Христос-
тын) «анадан тууылган» жылынан басланады. Сол есаптыц
басланган жылына (биринши жылына) бизин эрамыздыц
басланган уацыты делинеди. Егер сез Миладий жылыныц бас-
ланган уацтынан бурынгы уацыт цаццында баратугын болса,
онда бизин эрамыздан пэленше жыл бурын болган деп ту*
синдиреди. Мэселен, Искендер Зулцарнайын (Александр Ма-
кедонский) бизин эрамыздан бурын 356—323-жылларда пат-
шалыц етипти цэм т. б.
Бизин эрамыз (Миладий-Григориан) басланганнан бери
1982-жыл еткен. ^эрбир 100 (жуз) жыл бир эсир делинеди.
1900-жыл XIX эсир болады, 1983- жыл XX эсирдиц IV шереги
болады. Уллы Октябрь революциясынан бурын Азербайжанда,
Озбек, Туркмен кам басца бир .неше халыцларда ^ижри сэне-
си деп аталатугын жыл есабы цолланылып келди. (Хижри,
цижрап—арапша айралыц дегенди билдиреди) бул есап цэзир-
де де кун шыгыс халыцларынын бир цатарында (ауганларда,
аралларда цэм т. б.) ларда цолланылады.
Милади сэнеси 662-жылга барганда июль айыныц 15-нен
16-на цараган туннен—Мухаммедтин Мэккеден Мэдинеге цаш-
цан туннен Л^ижри сэнеси басланады. 1979-жылда Хижри сэ-
несине 1400-жыл болады. Бирац бул есап бойынша бир жыл
365 кун емес, 355—360 кун есапланады. \ижри бойынша цол-
ланылатугын жыл басы Милади (Григориан) календары менен
жылдын ортасынан басланатугынлыцтан ХИЖРИДИН' бир жылы
Милади (Григориан) жылыныц еки жылын жартылай ез ишине
алады. Бунын устине ХижРиДа ЦЭР бир отыз жылдыц 11 (он-
бир) жылы 355 куннен, 19 (онтогыз) жылы 354 куннен сана-
латугынлыцтан, Милади (Григориан) жылы кун санынан II
куни кем болганлыцтан, арап жылыныц басы жылжый бе-
реди. Мэселен, Милади (Григориан) календарынша 10-июль
1983-жыл менен 10-апрель .1984 жыл арасы ^ижри бойынша
1402-жыл болады.
Хижри менен бизин календарымыздын сэйкес жылын бил-
гимиз келсе. мына темендеги есап улгисинен пайд^ланыуга да*
болады.
1. 1987-Милади (Григориан) жылы Хижри жылыныц цай
жылына туура келетугынын табыу керек болса усы саннан 623
санды алыу керек.
2. Калган цалдыцты 32 ге белиу керек.
3. Белиуден шыцкан санды цалган цалдыкца цосыу керек?
Мысалы: 1. 1987—623 = 1364; 2. 1364:32 = 42, 20; 3. 1364 + 42^
1406.
Жыл санау дэстури эййемги заманныц езинде-ац баслай-
ган. Бул жыл мэусимлерин белгилеу зэрурлигинен шыццан.
Жыл мэусимин белгилеу кунге (цуяшца) ямаса айга царата
. ^агдарланган. Кун календарынын тийкарына жыл жатады.
618
Жыл ишине киретугын кун саны турли хальпуга турлише—еги-
оетлилерде—365, римлилерде 355. Кун календарын реформа-
лау бизик^кыл санауымыздан 46 жыл бурын Юлий Цезарь
тэрепинен бел»' иленди. Буны сол заманнын астрономы Сози-
гена усынысы бойынша иследи. Бул календарь бойынша ^эр
терт жылдан кейин цатарынан уш жыл 365 куннен ..турады
да бир жыл 366 куннен турады. Сейтип жыл узынлыгы, орта
ссап пенен 365,25 кунге тен болады. Бул 0,0078 мэусим жы-
лына цараяанда аргыгырац болады. Усы есап бойынша 400
жылда уш сутка кешигиу пайда болады. Усыган байланыслы
1582-жылы Рим папасы Григорий XIII календарьга реформа
киргизди де 10 кун артчырды. Мэселен, 4-октябрьди 15-октябрь
деп санады. XVII эсирде Григориан сэнеси менен Юлиан сэ-
несинин арасында он (10) кун, XVIII эсирде он бир (11) кун
аргты (1\осылды). Жылдын узынлыгы Григориан есабы бойын-
ша 365, 24,25 кунге тец ягный мэусим жылынан 0,0003 кун
узагырац. СССР да Григориан сэнеси 14-февраль 1918-жылы
тагы да озгертилди Гоне стиль бойынша 1-февраль ' жаца
стиль 14-февральга 1енгерилди (сэйкеслендирди) ягный гене
стиль менен жаца счильдиц айырмасы 13 кун болды.
ТАБЛИЦА №2
АИ КАЛЕНДАРЬ!
Жылда 12 ай бар.’ Бул айлардыц атлары гейде аспандагы
айга, гейде кунге тийкарлана аталады. Сонлыцтан ай атлары
2 турли болып келеди. Бир кунге тийкарланган, бири айга
тийкарланган.
а) Кунге тийкарланган ай атлары
Катар । тэртиби № РУСША АРАБША мэусим
I Март (Овен) 31 кун Хамал бэ^эр айлары
11 Апрель (Телец) ; 31 кун Сэуир •
III Май (Близнецы) 32 кун Жауза л
IV Июнь (Рак) 31 кун Саратан жаз айлары
V | Июль (Лев) 31 кун Хэсет
. VI Август (Дева) dl кун Сунбиле
VII Сентябрь (Весы) 30 кун Мнйзан гуз айлары
VIII Октябрь (Скорпион) 30.кун Акрап 1
IX Ноябрь (Стрелец) 29 кун 4 Кауыс
X Декабрь (Козерог) 29 кун Ж елди кыс айлары
XI Январь (Водолей) 30 кун Дэлиу *
XII 1 Февраль (Рыба) | 30 кун Хут 1
б) Лига тийкарланган ай атлары
1 Му^эррэм 30 кун
II , Сэфэр 29 кун
III Рэбийулэ^ал 30 кун
IV Рэбийуссани 29 кун
V Жумадиулэууэл 30 кун
VI Жумадиуссани 29 кун
VII Рэжэг. 30 кун
УШ Шэбан 29 кун
IX Рамазан 30 кун
X Шэууэл 29 кун
XI Зулцадэ 30 кун
XII Зул^ижжэ 29 кун
Кун сана^
Айда терт ^эпте болады; ^эр ^эптеде жети кун есапланады.
Хэптеге кирген кунлердиц аты темендегише:
I Дуйшемби
II Сийшемби
III Шэршемби
IV Пийшемби
V Жума
Vi Шэмби
VII Екшемби
Понедельник
Вторник
Среда
Четверг
Пятница
Суббота
Воскресенье
ТУСИНДИРМЕ СОЗЛИКТИН T0PT ТОМЛЫЕЫ
ХАЦКЫНДА КЫСКАША МАЕЛЫУМАТЛАР
^эр бир халыцтыц тили—адам баласын бир^биреуине жа-
цынластырыушы, тусиндириуши, бирлестириуши цурал болы-
уы менен бирге цэммеге ортац цэм сез мэдениятын кетериуде
атцаратугын хызмети жудэ уллы. Бул цэмме уацытта цэр бир
миллеттиц мэдений экономикалыц цэм илимий-техникалыц
прогресске царай умтылыудагьц жетекши цуралы болып хыз-
мет етеди. Сонын ушын сезимиздиц тазалыгын сацлау, оныц
цэр тэреплеме рауажланыу нызамлыцларын сацлап, оныцца-
зирги жагдайына, еткендеги тарийхына, изертлениу жагдайла-
рына, улыума тийкаргы цагыйдаларына цаныц болыуы лазым.
^эзирги уацытта рауажланып атырган емиримизде тили-
миздиц тарййхында турмысца байланыслы мэселелерди ше-
шиуде, сондай-ац халыц тилиниц рауажланыуы, оныц еткен-
деги тарийхы менен байланыслы болып келеди. К^арацалпац
тили езинин рауажланыу барысында уллы рус тили, сондай-
ац турки халыцларыныц тиллери менен де царым-цатнаста
болып келиуи арцалы тилимиздиц байыуына, рауажланыуына
тэсирин тийгизип, тилимиздиц сез байлыгын арттырып, оныц
жазыу цэм сейлеу. мэдениятын барган сайын толыцтырып ба-
рыуыныц нэтийжесинде ез ана тилимиздиц тусиндирме сезли-
гиниц дузилиуине соцпац ашылып, усы аты аталынган тусин-
дирме сезлиги дузилди цэм оныц барлыц томлары да ез ал-
дына китап болып баспадан шыцты. К^арацалпац тилиниц бул
терт томнан ибарат тусиндирме сезлиги улыума царацалпац
халцы, сондай-ац, бизиц тилимизге цызыгыушы турки тиллес
халыцлар цэм басца да республикамыздагы жэмийетлер ушын
эцмийети уллы. Сонлыцтан бул аталынган мийнеттиц халыц-
лыц цэм жэмийетлик мэниси де, илимий-теориялыц мацызы да,
практикалыц тэжирийбе жузиндеги цуны да жудэ уллы деуге
болады.
Мийнет ана тилимиздиц сез байлыгыныц бир жерге топла-
нылып,. халцымыздыц бай гэзийнесинен пайда болган дэслепки
биринши рет дузилип отырган терт томлыц тусиндирме сезли-
гиниц дуяьяга келиуи, тарийхта теци-тайы жоц, мэцгилик ес-
телик болыуы гумансыз. Себеби, ана тилимиздиц барлыц сез-
лериниц мэнилерин аныцлап; олардыц тилдеги цолланылыу
622
I
I
тэжирийбесинен алынган цацыйцат мысаллар менен дэлиллей-
тугын келемли, эцмийетли-илимий мийнет дузи^, оны солтшь
дин ийеси болран жэмийетшилигимизге сауга етиу, -Октябри
революциясынан соцгы гулленген дэуирде гана царацалпац
халцынын емиринде иске асырылды.
Царацалпац халцы бир нешше эсирлерди, дэуирлерди, та-
рийхый уацыяларды басынан кеширсе де бундай ийгиликли
ислерди Октябрь революциясынан бурын ислеу, жэмийетши*
лигимизге инам етиу мумкиншилигине ийе болмады. Бундай
ийгиликли исти цэр бир халыцтыц тусиндирме сезлигин дузиу,
халцымызга цолланба етип жэриялау оцай нэрсе емес. Себе-
би, сезлик дузиу цэр цандай халыцтыц экономикалыц турмы-
сына гана байланыслы болмай, ал жэмийетлик сана-сезими
менен руухый мэденияты цэр тэреплеме рауажланып тилинин
цолланы^ ерисиниц жагдайларына байланыслы болып келеди.
Царацалпацстан экономикасынын рауажланыуы, мэденияты
осип, руухый жагынан жетискенликке ерисилип отырса/екин-
ши жагынан царацалпац тилинин терт томлыц тусиндирме
созлиги царацалпац халцыныц тилине мэмлекетимиз гэрепи-
нен корсетилгей цурмет екенлиги цэм айта цаларлыцтай бир
естелик цэм жэмийетшилигимиз ушын бир сауга болады.
Царацалпац жэмийетшилиги бул сезликтин халыцлыц мэ-
нисин огада уллы тутады, айрыцша бацалайды деп есаплай-
мыз. Себеби, цэр бир халыцтыц тили, оныц ец тийкаргы мил-
летлик белгилериниц бири екени аныц. Сонын менен цатар,
ана тили сол миллеттйц барлыц жэмийетлик тарийхынын ай-
насы. Оныц себеби, халыц цэм барлыц жэмийет ана тилин
бурыннан соцгы халыцтыц сиясий емиринде де, экономикалыц
турмысында да, мэдений-руухый тиришилигинде де жалпыла-
май цолланылган бирден-бир жергиликли цэм тупкиликли
байланыс-цатнас цуралы болып табылады. Сонлыцтан миллет-
тиц цэр бир саналы азаматы ана тилинин цэр бир сезин цэ-
дирлеп жыйнап, цэр бирин цэстерлеп сыпатлама беретугын
бундай сезликти езиниц миллетлик мэдениятынын бийик кете-
рилгениниц гууасы деп есаплайды. Миллеттиц ой-санасыныц .
цацыйцат керсеткиши деп биледи. Расында да бундай тусин-
дирме сезликлердиц дунья жузиндеги жэмийеттин цэм мэде-
нияттын цайсысы болса да онын миллетлик мэдениятлары
жудэ цэуиж алган уацытларында гана дузилгенлиги мэлим.
Ал, царацалпац тилинин бул тусиндирме сезлиги халцымыз-
дын социалистлик турмысы бойынша рауажланып мэденияты
жетилискен дэуири'ниц дэлийли бола аладьь Сонлыцтан да бул
сезликти бизиц жэмийетшилигимиз цууанышлы турде кутип
алатугынлыгы, оны царацалпац мэдениятынын улкен табысла-
рынын бири деп есаплайтугынлыгы айцын.
Элбетте, бул тусиндирме сезлик дузиу мэселеси царацал-
пац тилинде биринши рет гана цолга алынып, тыцнан жары*
латугын. жумыслардыц улкен бир тарауларыныц бири болып
623
табылады. Бул жумысты ислеу. дузи^ ислери цыйын мэселе
болганлыцтан, сезликти дузиушилер усы мэселе бойынша бас*
ца цалаларга барып, сезлик дузип журген цэнигели, тэжирий-
бели жолдаслардан кецес алыудыц, олардыц ис тэжирийбе-
лерин уйрениудиц керекли екенлиги тууралы бир шешимге
келди. Сейтип олар стажировкага, командировкага барып
келди хам де тэжирийбели, цэнигели адамларды басца цала-
лардан арнаулы турде шацыртып, олардыц консультацияла-
рынан пайдаланылды. Соныц ушын сезликке царацалпац. ти~
линдеги барлыц сезлерге картотека жыйнау’ ушын фактлер
менен дэлийилленетурын мысаллар топланылды. Буныц ушын
ец алды менен сезлер алынатугын материаллардьщ дизимин
алыу биринши орында турды цэм усылардын тийкарында
картотека жыйнаудьщ инструкциясы дузилди. Сонлыцтан кар-
тотека фонды ушын сез жыйнаушыларга арналган (инструк-
ция) керсетпе таярланылды. Сондай-ац, рус тилиниц хэм бас-
ца да турки тиллериниц бир томлыц жэне де кеп томлыц
тусиндирме сезликлериниц инструкциялары менен сезликти
дузиушилер кеннен танысып шыцты.
Тусиндирме сезликти академиялыц планга киргизбестен
эдеуир жыл бурын, ягный 1960-жылдан баслап, Н. А. Орын-
баевтыц басшылыгы менен илимий хызметкер Мамут Кален-
деров сезликтиц картотека фонды ушын хэр бир сезге арнап
карточкаларга (цитаталар) жазып жыйнай баслады- Ал, 1961-
жылдан баслап бул жумысца А, К^. Кадырбаев басшылыц
етти. Царацалпац тилиниц тусиндирме сезлиги 1966-жылы
планга киргизилди цэм оныц дузилип болыуы 1975-жылга
мелшерленди. Усы сезлик царацалпац лексикографиясындагы
(бул тараудагы) биринши тэжирийбе болганлыцтан авторлар
жэмээти кеп уацытларын сезликке керекли картотека жый-
науга, ол4арды кебейтиуге жумсап отырды. Бул картотекаларга
тусирилген сезлер эдебиятымыздыц революциядан бурынгы
классиклери* менен цэзирги заман совет жазыушылары уэкил-
лериниц шыгармаларынан, сондай-ац царацалпац фольклоры-
нан цэм республикамыздыц > баспасез орынларында царацал-
пац тилинде шыгарылган барлыц китаплар менен газета-жур-
наллардан цэм царацалпац тилине аударылып шыгарылган
барлыц мийнетлерден алынып барылды. Усы сыяцлы дэрек-
лерден алынган мысаллар толыгы менен документацияланып,
туп нусца цэм автордьщ аты скобка ( ) ишине алынып кер-
сетилип, сезликке царацалпац тилинде ец жийи, ец актив кол-
ланылатугын сезлер жургизилип, улыума сезлер ирикленип,
сайланылып алынды.
Ал, тилимиздиц. революциядан кейин кеплеген илимий-тех-
никалыц, сиясий-экономикалыц тагы да илим менен искусство- •
ньщ барлыц тарауында жумсалатугын жаца терминлер менен
байып, олар да сезликке киргизилип барылды. Бирац олар-
дыц цэммеси бирдей киргизилмеди, себеби, бул жагдай тусин-
624
дирме сезликтиц уазыйпасына толыц турде кирмейди. Соныц
менен цатар айырым сезлердиц этимологиясы цаццында да цеш
цандай тусиник берилип барылмады. Бул сезлик кунделикли
цолланылып киятырган царацалпац тилиниц орфографиясы
тийкарында дузилип, деген менен бул сезликти орфография*
лыц сезлик деп тусиниуге болмайды, себеби орфографиялыц.
сезликтиц тийкаргы уазыйпасына сайма-сай, тецбе-тец келе
алмайды.
Тусиндирме сезлик цэзирги заман царацалпац эдебий ти-
линиц сезлик составында цолланылатугын тийкаргы сез бир-
ликлериниц тууры цэм ауыспалы мэнилерин, олардыц жумса-
лыу езгешеликлерин аныцлауды цэм оларды дурыс туринди-
риуди езиниц тийкаргы уазыйпасы етип алды цэм авторлар
жэмээти де сезликти дузгенде усы принципти еслерине тий-
каргы нышана етип отырды. Сондай-ац тилимизде, эсиресе,.
халыцтыц ауызеки сейлеу тилинде цэр турли айтылатугын
сезлердиц ушырасатугынлыгы тэбийгый цубылыс болып:
жануар-жаныуар, мэплик-мэпилик цэм т. б. Булардыц эдебий
тилде дурыс цолланылатугынлары: жаныуар, мэпилцк цусаган
сезлер тийкаргы реестр сезлери етип алынды цэм оларга ту-
синик берилип, тийисли нусцалардан цитата туринде мысаллар
менен тастыйыцланылып, айырым жагдайларда цысца цэм
керкем мысаллар табылмаганлыцтан^ гейпара орынларда
реестр сездиц талабына жууап берерликтей етип ядтан ыц-
шамлап мысаллар да ' берилип барылыуы менен бирге базы-
бир реестр сезлерге тийисли цитатасыз да берилип отырылдьц
Бундай жагдайлардьщ рус тилиниц цэм турки тиллес халыц-
лардьщ тиллеринде шыццан тусиндирме сезликлерде деушы-
расып отыратугынлыгын байцауга болады.
Авторлар жэмээти царацалпац тилиниц тусиндирме сезли-
ги н дузиуде мумкиншилиги болганынша рус тилинде, сондай-
ац, турки тиллес халыцлардьщ тиллеринде шыццан тусиндир-
ме сезликлердиц улгилеринен пайдаландьь Соныц менен цатар
авторлар царацалпац тилинде шыццан тусиндирме сезликлер*
диц улгилеринен пайдаланды. Соныц менен бирге автор-
ларга царацалпац тилинде шыццан орта мектеп келеминдеги
терминологиялыц цэм де еки тилди русша-царацалпацша, ца-
рацалпацша-русша, сондай-ац, орфографиялыц сезликлердиц
де аз да болса жэрдеми тийди.
Сезликлердиц составында илимий жумыста ысылган тэжи-
рийбели хызметкерлер, сезликтиц барлыц цыйыншылыц цэм
ауыр жацларын ез улеслерине цосымша машацатлы уазыйпа-
ны табанда турып белсене хызмет еткен: Р. Есемуратова—Аг
Э, Р, М (Маба-минбелеу); М. ^алендеров—Б, В, Е, Е, К, Лг
Ф, Ц, Ч, Щ, Ю, Я; А. Турабаев—Г. F, Д, Ж, Э, М (Минбер-
мыя^лау); А. Кадырбаев—Т, Ц (Каба-царацгылыц); К. Дэу-
летбаев—И, Й, О, ©, П, С; Д. Сайтов—Щ, К (Карацлау—
цозац); У. Ембергенов—3, У, Y, У, X, X» К (К03ралыс—кы-
40—246
625.
яу); Б. Бекетов—Н, Ы; сыяклы хызметкерлер сезликти ду-
зиуши жэмээтлери жоцарыдагы цэриплерди дузип, кеуилдеги-
дей улес цосты.
Сезликти дузиушилерге жумыстыц барысында базы бир
сезлерге тийисли мысаллар табылмаган жагдайлары да ушы-
расып отырды. Ондай жагдайларда оларга жрл-женекей езле-
ри мысалларды жыйнап, оны толыцтырып барды. Деген менен
сезликти ез уацтында питкериу ушын сезликшилер барлыц
цыйыншылыцларды басынан кеширип, жумыстыц питиуи ушын
жан-тэнин аямай цызгын ислеуиниц нэтийжесинде оны 1975-
жылы-питкерди. Сезликти дузиушилердиц ец тийкаргы уазый-
пасы усы улкен мийнетти ягный сезликти дузиу айрыцшалыгы
улыума коллективлик исте бир-бири менен тыгыз байланысга
болып, бирине-бири уйретиу нэтийжесинде бир улкен темадан
тийисли жуумац шыгарып «Царацалпац тилиниц тусиндирме '
сезлигиниц» жузеге келиуине себепши болды.
Бул сезликтиц ец тийкаргы мацсетиниц бири, сезге бери-
летугын мани дурыс, аныц цэм цысца, сондай-ац тез тусйне.
алатугын, оран алынатугын мысаллар алынган сезге дэл, ду-
рыс жууап берерлик болыуы шэрТ екенлигин бизиц луутатшы-
ларымыз есапца алып отырды. Сонлыцтан луугатшыларымыз
рус лексикографиясы менен байланыслы теориялыц мийнет-
лерди цэм тууысцан турки тиллес халыцлардан шыццан сез-
ликлердиц, инструкцияларыныц ис тэжирийбелеринен, сондай-
ац, царацалпац тилиниц тусиндирме сезлигине арналып жа-
зылган инструкциясын пухталыц пенен уйренип, оларды те-
рецнен изертлеп, аянбай мийнет етиулериниц нэтийжесинде
авторлар жэмээти белгиленген ез уацтында тамамлап, улкен
жемисли .мийнеттиц нэтийжесине еристи.
Бул мийнетке айырым цэнигели жолдаслардан жазба тур-
деги унамлы пикирлери алынып, белимниц мэжилисинде или-
мий хызметкерлер тэрепинен додаланды цэм усы сезликти пит-
кен жумыс иретинде цабыллау керек деген царарга келди*
Мине, бул белимниц* царарын институттыц илимий кецесине
усынылды цэм мийнет цабыл етилди. Усы институттыц или-
мий кецеси тэрепинен сезлик цаццындагы цабыл етилген ца-
рарын бурынгы Озбекстан ССР Илимлер академиясы Цара-
цалпацстан филиалыныц президиумы тэрепинен тастыйыцла-
нып жумыстыц машинкадан еткерилген бир данасы 1975-жылы
филиалдыц китапханасына тапсырылды. Бирац бул мийнеттиц
баспадан шыгарыу мэселеси бираз иркилип келди.
Ал, 1979-жылдыц ягный 3-декабрьде бурынгы ОзССР Ком-
лартиясыныц секретариатында ОзССР . Илимлер академиясы
Царацалпацстан филиалы бойынша илимий жумысларыныц
барысы цаццында усы Карацалпацстан филиалы президумынын
баслыгы Оз ССР Илимлер академиясыныц академиги С. Ца-
маловтыц есабы тьщланылып, бунда «Царацалпац тилиниц
тусиндирме сезлиги» баспа тэрепинен шыцпаганлыгы цаццын-
€26
fta* да сез етиледй. Сол уацыттагы ©зССР Компартиясыныц
биринши секретарь! Ш. Р. Рашидов езиниц усы секретариата,
сейлеген жуумацлау сезинде, усы сезликтиц жазылып питке-
рилиуи улкен жетискенлик, бирац оны тезлик пенен баспадан
шыгарыу зэрур деп керсетти.
Буниан кейин Ш. Р. Рашидов бурынгы ©зССР Илимлер
академиясыныц президенти академик А. С. Садыцовтан цэм
сол мэжилиске цатнасцан ©з КП КаРа1^алпа^стан областлыц
партия комитетиниц секретарь! жолдас К- Е. Юсуповтан усы
мийнеттиц тез баспадан шыгарыуын шелкемлестириуди талап,
етти. «Карацалпац тилинин. тусиндирме сезлигиниц» баспадан
шыгыуына езим цэуендерликке аламан цэм уэде етемен. Егер-
де оны баспадан шыгарыуда цыйыншылыц ушырасса маган
билдирип турыцыз. Бирац оныц баспадан шыццан томларын
мениц атыма бир-бирден жиберип турыцыз деген еди. Соныц
менен бирге Ш. Р. Рашидов «Тусиндирме сезлик» цаццында-
ярым сааттан кебирек айрыцша тоцтап, оныц илимпазларга
жазыушыларга, 'шайырларга мугаллимлерге, мектеп оцыушы-
лары, жоцары оцыу орынларындагы оцытыушылары менен
студентлерге, улыума жэмийетшилигимиз ушын бацалылыгын,
эхмийетлилигин жоцары бацалап, цунлы цолланба цурал бола
алатугынлыгын айтып берди цэм бизлерге сезлигициздиц редак-
ция агзалыгына КаРаКалпаКстаыныН атацлы жазыушы цэм
шайырлардан: Ибрайым Юсупов, Телепберген Кайыпбергенов,
Тилеуберген Жумамуратовларды Киргизии деген еди.1
«Карацалпац тилинин тусиндирме сезлигин» баспадан шы-
гарыудыц зэрурлиги есапца алынып, 1979-жылдыц ацырында
ягный 3-декабрьде ©збекстан ССР Компартиясы бюросыныц
карарына тийкарланып ©зКП КаРаКалпаКстан областлыц
комитетиниц 1980-жылдьщ 12-августындагы болган бюросын-
да ^сезликти басып шыгарыу - цаццында царар цабыл алынды
цэм* бул сезликтиц редколлегия агзалары да бекитилди. Со-
ныц менен цатар усы бюрода редколлегия агзалары етип: 0з-
ССР Илимлер академиясыныц академиги Камалов С. К.
(председатель) филология илимлеринин докторы: Мацсетов
К. М., Бердимуратов Е. Б., Насыров Д. С. (председательдиц
орынбасары), филология илимлеринин кандидатлары: Кален“
деров М. К- (томларды шыгарыуга жууапкер цэм секретари),
Кыдырбаев А. К-, Эбдимуратов К- Э., Есемуратова Р- . Е.,.
ККАССР халыц шайыры Юсупов И. Ю., КДАССР халыц жа-
ч зыушысы Кайыпбергенов Т. К-, ©зССР цэм ККАССР халыц
шайыры Жумамуратов Т. К. жолдаслар тастыйыкланылды. Ал,
KaPaiSajin3!\ тилиниц тусиндирме. сезлигиниц тертинши томы-
ныц редакциялыц коллегиясына айырым жолдаслар ОзКП
1 Тилекке царсы Ш. Р. Рашидовке, бул сезликтиц биринши томы гана
жиберилди, ейткени ол 1983-жылы цайтыс болтан еди.
627
рацалпацстан Республикалыц комитетиниц 1991-жылдыц 24*
январындагы бюросыньщ царары менен киргизилди?
Жумыс 1981-жылы 12-январында «Карацалпацстан» бас-
пасына тапсырылды цэм 1982-жылы усы баспа тэрепинен 26,45
баспа табац келеминдеги 10000 (он мьщ) дана болып Есему-
ратова Р. Е. (А, Э цэриплерин), К^алендеров М. К- (Б. В. цэ-
риплерин) жолдаслардыц авторлыгында сезликтиц биринши
томы жарыц корди. Бул сезликтиц биринши томында реестр
етип, 3772 бас сез, 1226 сез мэнилери, 1195 фразеологиялыц
дцзбек, улыума саны 6193 лексикалыц (единица) бирлик цэм
мэниси тусиндирилип сыпатлама берилген.
Ал, екинши томдагы дузилген цэриплердиц авторлары:
Турабаев А. Т. (Г, F, Д, Ж цэриплери), Календеров МД- (Е^
Е, К—кезсизлик цэриплерин), Ембергенов У.Е. (3 цэрибин),
Дэулетбаев К- Д. (И, И цэриплерин) жолдаслар тэрепинен
Самарканд ббластлыц баспа полиграфия цэм китап саудасы
ислери бойынша басцармасыньщ М. В. Морозов атындагы бас-
паханасында «Карацалпацстан» баспасы тэрепинен белги-
ленген 0. Сэрсенбаевтыц редакторлыгында 25,98 баспа табац
келеминде (10000) дана болып 1984-жылы басылып шыгарыл-
ды., Сезликтиц екинши томы 5004 бас сез, 2029 сез мэнилери,
1350 фразеологиялыц дизбек, улыума саны 8383 лексикалыц
(единица) бирлик цэм мэниси тусиндирилип сыпатлама бе-
рилген.
Сезликтиц ушинши томы 1984-жылы 19-октябрьде баспа-
га берилди. Ал, усы томга тийисли цэриплерди: К^алендеров
М. К. (К. Л цэриплерин), Кыдырбаев А. К. (К цэрибин), Сай-
тов Д. С. (К цэрибин), Ембергенов У. Е- (К цэрибин), Есе-
муратова Р. Е. (М цэрибин), Турабаев А. Т. (М цэрибин),
Бекетов Б. Б. (Н цэрибин). жолдаслар дузди. Сезликтиц бул
ушинши томы да Самарканд областлыц М- В. Морозов атын-
дагы баспаханада 1988-жылы 25,07 баспа табац келеминде
(10000) дана болып басылды. Бул ушинши том₽а 5314 бас
сез. 2118 сез мэнилери, 1137 фразеологиялыц дизбек, улыума
саны 8589 лексикалыц (единица) бирлик цэм мэниси тусинди-
рилип сыпатлама берилген.
Ал, бул сезликшилердиц ишиндеги Р. Н. Жапацова тэре-
пинен дузилген «В», «Ф», «Ю», «Я» цэриплери, сезликтиц
талабына жууап бере алмаганлыцтан редколлегия агзалары
менен сезликлер цэм терминология секторыньщ илимий хыз-
меткерлеринин мэжилисинде бул цэриплерди кайта ислеу М.
Кэлендеровке тапсырылды цэм усы цэриплер баспага сол та*
репинен таярланылды. Сейтип «Тусиндирме сезликтиц» тер«;
1 О. Д о с п а н о в—ЦЦАССР ына мийнети синген илим райраткери
(председательдин орынбасары), Е. Дэуенов— ККАССР ына мийнети
синген илим райраткери, филология илимлеринин кандидаты—А. Бек-,
бергенов цэм ККАССР ына мийнети сицген мэденият хызметкёри—
Ц. Жумашев.
628
тйнши томы 1986-жылы баспага берилди. Сезлик Есемурата
ва Р. Е. (Р. цэрибин), ^алендеров М. К^. (Ф. Ц. Ч, Щ, Ю, Я цэ«
риплерин), ^ыдырбаев А. 1^. (Т цэрибин), Турабаев А. Т. (3
цэрибин), Даулетбаев К. Д. (О, 0, П, С цэриплерин), Сайтов
Д.С. (Ш цэрибин), Ембергенов У.Е. (У, Y, У, X, X цэрипле*
рин),, Бекетов Б. Б. (Ы цэрибин) жолдаслардыц М. 1^. Крлен-
деров пенен Жапацова Р. Н. (В, Ф, Ю, Я цэриплерин) жол*
даслар тэрепинен дузилди. Бул жумысца «К^арацалпацстан»
баспасы тэрепинен ©тениязов Ж. П. редакторы болып белги*
ленди цэм 39,75 баспа табак; келеминде 5000 дана болып басы*
пып шыгарылды. Тертинши томга 10442 бас сез, 4199 сез мэни*
пери, 1147 фразеологиялыц дизбек, — улыума саны, 15788 лек*
сикалыц (единица) бирлик цэм мэниси тусиндирилип сыпат-
' лама берилди.
Тусиндирме сезликтиц цол жазбасын додалаганда бурын-
гы ©збекстан ССР Илимлер академиясыныц Царацалпацстан
филиалыньщ Н. Дэуцараев атындагы тарийх, тил цэм эдебият
институтыныц филология белимлеринен: цэзирги заман цара-
цалпац тили, царацалпац тилиниц тарийхы цэм диалектоло-
гиясы, шыгыс цол жазбалары белимлериниц илимий хызмет-
керлери (сол уацыттагы) жумысты оцып шыгып езлеринин
бацалы пикирлерин сондай-ац базыбир ескертиулерин баян-
лады цэм оныц келешектеги цунлы мийнет болып шыгыуына
жэрдемлерин тийгизип барды.
Ал, сезликтиц цол жазбасынын баспага таярланылган нус-
цасын Некие Мэмлекетлик университетиниц Царацалпац тили
касЬедрасынын оцытыушылар жэмээти, ©збекстан педагогика-
лыц илим изертлеу институтыныц Ж. Орынбаев атындагы Ца-
рацалпацстан филиалыньщ Царацалпац тили цэм. эдебиятын
оцытыу методикасы секторыньщ илимий хызметкерлери цэм
де* К. Убайдуллаев атындагы республикалыц мугаллимлердиц
билимин жетилистириу институтыныц царацалпац тили цэм
эдебияты (ежиресиниц) кабинетиниц жэмээтлери де жумыс
пенен танысып езлериниц аз да болса цымбатлы улеслерин
цосты. Соньщ менен цатар тэжирийбели, цэнигели илим кан-
дидатлары ягный доцентлер: На^рызбаева С. Т., Цайырбаев
Ж., Боранов М., Эбдимуратов К. Э- цэм тагы басца жолдас-
лар жазба турде унамлы пикирлерин берди. Бул жолдаслар
сезликтиц жэмийетшилигимиз ушын теориялыц цэм практи-
калыц эцмийетиниц огада уллы екенлигин, царацалпац тили
лексикографиясындагы биринши тэжирийбе болса да эдеуир
дэрежеде цунлы жумыс екенлигин атап керсеткен цэм буны
тайын жумыс иретинде баспага усыныуга толыц болады деген
пикирлерин билдирген.
• Бул терт томлыц сезликтиц баспага таярланылган цэр бир
томы ез уацтында цэнигели жолдасларга оцытылып, пикирлери
баспага таярлаушы тэрепинен цайтадан керилип, олардыц'
•керсеткен критикалыц пикирлериниц дурыс тэреплерин гана
629
талцы ойларынан ягный ой елеклеринен еткерилип, сын кез бе*
нен есапца алынып барылды. Сезликти оцып жэрдемлерин керг
сеткен хэр бир цэнигениц бацалы пикирлери, керсетпелери, ес-
кертпелери жумыстыц жацсыланыуына улкен тэсирли пайда-
сын тийгизди. Бул сезликтиц баслы мэселеси бойынша цара-
цалпац тилиндеги сезлерди сезликке мумкин болганынша кир-
гизиуге цэрекет етилди. Деген менен буган барлыц сез тууел^
кирди деуге де болмайды, тек гана цолда бар картотекага/
алынган сезлер реестрден орын алып, цэр бир бас сезине мы-
саллар берилип, оларга цэр тэреплеме сыпатламалар берилип,.
сол сезлерге лексикография илиминиц цэзирги талабына сэй-
кеслендирилип барылды. Сонлыцтан жамээт тэрепинен дузил-
ген терт томлыцтан ибарат болган сезликтиц улыума келеми
116,25 баспа табацтан ибарат болып баспадан шыгарылды.
Улыума тусиндирме сезлик ягный терт томлыгына 24532.
бас сез, 9572 сез мэнилери, 4829 фразеологиялыц дизбек,—улыу-
ма саны 38933 лексикалыц (единица) бирлик цэм мэниси ту-
синдирилип сыпатлама берилди. Мине, бул бизиц мэдений та-
рийхымызды басынан кеширген халцымыз кеп заманлардан.
берли цолланылган ана тилимиздиц сез байлыгынан дэслепки
рет шама менен алынган сезлердиц мугдары деуге болады.
Царацалпац тилиниц тусиндирме сезлигиндеги цэр бир
сездиц мэнилерин ашып, оларды сайлап, алынатугын сездй-
аныцлап цэм оларга сыпатлама бериуде цэр бир сезликшиге
уазыйпа жукленилди, оларга сын кез бенен царалып езлери-
ниц миннети болып есапланады. Дузиушилер сезликтеги цэр-
бир сезди алфавит тэртиби менен дизип берилип, бул сезликте
тэртип бойынша басца сезликлер сыяцлы «А» цэрибинен бас-^
ланылып «Я» цэрибине дейин тэртиплестирилип берилген, сон-
дай-ац цэр бир сезди ишки алфавит тэртиби сацланылды цэм
олардыц мэнилерине сэйкес луугатлыц мацалалар да орын
алган. Соныц менен цатар бунда синоним сезлер менен омо-
ним сезлерге де бул'сезликте тийисли орын берилип барылды.
Мине, «Царацалпац тилинин тусиндирме сезлиги» терт-
томнан ибарат болып, ол дузиуши авторлар жэмээти тэрепи-
нен жэмийетшилигимизге усынылган улкен мийнет саугасы
болып табылады. Бул терт томлыц сезликтиц цэр бир цайсы-
сы, ягный терт томы терт китап болып басылып шыгарылды.
Усы сез етип отырган сезликтиц жузеге келиуи, бул халцы-
мыздыц тарийхындагы мэдений турмысындагы руухый тири-
шилигиндеги цолланылып келген ана тилиндеги усы сезликке
алынган барлыц сезлердиц илимий жуумагы деуге болады.
Ал, бул царацалпац тилиндеги сезлерге бурын бундай илимий
жацтан жуумацланган ягный дизимге алынган мийнет (тусин-
дирме сезлик) болган емес. Сонлыцтан сезликшилер жэмээти-
тилдеги сез гэзийнесинен мумкиншилиги болганынша сол сез-
'630
^ерди жыйнап, олардыц цэр цайсысына тийисли мэнилерин,
Ълысалларын берип, китап туринде улыума журтшылыгымыз-
Га сауга етти. Бул сезликтиц жарыцца шыгыуына сезликтиц
ввторлары менен редколлегия агзалары «Карацалпацстан»
баспасы редакторлары менен бирликте баспага таярланылган
нусцасын цайта керип шыгып, буныц сапалы болып шыгыуьь
ушын эдеуир пайдалы кецеслер берди.
Соны да айтыу керек, бул жузеге шыгып атырган сезлик
путкиллей кемшиликсиз деген пикирден аулацпыз, себеби бул
сезликлер шыццаннан кейин цэр бир цайсысына (томына) ез.
Уацгында китап оцыушыларымыз езлериниц бацалы пикирле-.
рин баспа сез бетлеринде жэриялап киятыр. Мэселен, 1982-
.жылгы «Карацалпацстан» баспасы тэрепинен сезликтиц би-
ринши томына КДАССР ына мийнети сицген илим гайратке-
ри, филология илимлериниц кандидаты — Е. Дэуеновтыц,1 ал,
сезликтиц екинши томына филология илимлериниц докторы—
М. Дэулетовтьщ2, сондай-ац,1 1988-жылгы шыццан сезликтиц
ушинши томына СССР журналистлер союзыньщ агзасы—
П. Сабуровтьщ,3 ал КДАССР ына мийнети сицген мэденият хыз-
меткери —- Ц. Жумашевтыц,4 соныц менен цатар, илимий хыз-
меткер — Ф. А. Шарифуллина5 сыяцлы жолдаслар езлеринин
цунлы, бацалы кецеслери менен цатнасып, жэне де алданя
^уацытлары да усы шыгып атырган тертинши томга да пайт
далы пикирлер жазылады деген умиттемиз.
Соныц менен цатар бул терт томлыц сезликтиц цэр бир
томын дузип, оган алынган сезлерге берилген аныцлама, оган
сэйкес мысаллар, дурыс, дэл деуге болмайды. Сезликтиц ду-
зилиу дэуиринде базы бир дузиушилер картотекада жоц сез-
лерге езлери ядынан сол сездиц мэнисине царай мысаллар
жазып та жиберген жерлери ушырасып отырады. Себеби, би-
зиц бул сез жыйнауда, сезлерди картотекага тусириуде цита-
таларымыз тилимиздеги барлыц баспадан шыццан эдебият-
лардан тийисли мэнилерди толыц турде жыйнай алмаганлыгы
'МЭЛИМ.
’Дэуенов Е. Лексикография тарауындагы улкен жетискенлик,
«Эмиудэрья» ж., 1983, №6. Толковый словарь каракалпакского языка, ж.
«Советская тюркология», 1983, №4. Большое достижение лексикографии
каракалпакского языка, ж. «Вестник» ККФАН УзССР 1983, № 1; Царацал-
пац тилиниц туцгыш тусиндирме сезлиги, «Сов. КК.» г. 19-январь, 1983.
2Дэулетов М. Царацалпац лексикографиясына цосылган улкен
улес. «Сов. КК.» г. 22-март, 1985. Царацалпац тилиниц жаца тусиндирме
сезлиги, «Некие университети» г., 30-март, 1985.
3 Сабуров П. Третий том словаря г. «Советская Каракалпакия», 10-
сентября, 1988.
4 Жу машев 'Ц. «Сез маржанларыньщ гэзийнеси», «Сов. КК.» г. 1-
январь 1989. «Некоторые толкования к Толковому словарю каракалпакско-
го языка», ж. «Вестник» каракалпакского филиала академии Наук Узбек-
ской ССР, 1990. №1.
5 Шарифуллина Ф. А. Некоторые замечания к «Толковому сло-
<варю Каракалпакского языка», ж. «Вестник».. ККФАН УзССР, 1990, № 3.*
631
Сезликшилердиц цэр бириниц алдында сезликке алынату*
гын сезлердиц барлыц Турине тийисли мэнилерин дурыс бе*
ри^, цэр бирине аныцламаларын дел келетугын етиу, сезлердй
де ез орынларында дизип бериу цэм сезлер сайланылып алыу"
керек екенлиги ец баслы, тийкаргы миннети еди. Бирац бул
сезликти дузиушилердиц цэр бири бирдей цэлипте емес еди,
мэселен, олардыц тэжирийбеси жагынан, уцыплылыгы жагы-
нан, цунтлылыгы жагынан, инталылыгы жагынан цэр бир
цайсысы сезликти дузиудеги ис тэжирийбеси жагынан айыры-
лып туратугынлыцлары ис жузинде мэлим болды. Мэселен,.
дузиушилер сезликке алынатугын сезлердй сайлау, оларга
мэни бериуде, талыцлауда цэм цэр тэреплеме сыпатлама бе-
риуде кернекли иллюстрациялыц материаллар бериуде, сез-
лерге лексикография илиминиц цэзирги талабына сэйкес сы-
патлама бериу тэреплери жумыста жетерли дэрежеде дэлилли-
керсете алмаганлыгы керинеди-
Сезликти дузиушилер сезликте айырым сезлердиц мэниле-
ри синоним арцалы жетерли дэрежеде; бере алмаган, сондай-
ац, сезликте кеп мэнили сезлер менен омоним сезлердиц ез-
ара айырмашылыцларын айыра ал>лай былгасыцлы жерлери
де ушырасады. Соньщ менен цатар сезликте сезлердиц алы-
ныуында да цыйыншылыцлар ушырап, тилимиздеги цэр турли
формада айтылатугын сезлер менен цоспа сезлердиц жазы-
лыуында да бир цанша былгасыц жерлери ушырасып, цара-
цалпац тилиниц орфографиялыц цэделерине сэйкес келмейту-
гын орынлары гезлеседи. Улыума сез етип отырган сезликте
жоцарыдагы айтылып етилген кемшиликлер болды. Бизиц
сезликшилеримиздыц бундай улкен келемли жумыста жибе-
рилген кемшиликлериниц себеби сезликти дузип бериуге, пит-
кериуге берилген уацыттьщ азлыгы, оны дузиуши илимий хыз-
меткерлердиц кемислиги (азлыгы) цэм олардыц практикалыц
жагынан да, теориялыц жагынан да тэжирийбесизлиги болып
табылады.
Улыума айта кететугын нэрсе, сезликти дузиушилер жэмээти*
езлериниц алдыларына бул ийгиликли улкен мийнетти цадал
нийет пенен бундай ауыр жумысты питкериу ушын цэр бири
цармай-талмай цунт пенен ислеуиниц нэтийжесинде сонша
цыйыншылыцларды басларынан кеширип нэтийжели жециске
ервсе алды. Сондай-ац, бундай улкен жумысты .ислеуде сез-
ликз^ дузиушилер тынымсыз, жалыцпай, шаршамай цызгын
турде ис иследи. Олар даулы, патаслы мэселелерди ез уац-
тында шешип кеп мийнет етиуиниц нэтийжесинде ана тили-
миздиц биринши рет терт томлыц ягный терт китап болып, ез
алдына улкен тусиндирме сезлик жарыцца шыцты. Усы жэ-
мээтлик. илимий мийнеттиц терт томлыц болып шыгыуында
сезликти дузиуши авторлар томларды шыгарыуга жууапкер'
М. Калёндеровтьщ, сондай-ац, «1^арацалпацстан» баспасыныц.
редакторлары: Ш. Сейтов, О. Сэрёенбаев, Г- Тилеуов, Ш. Ая-
632
лов, С. Ибрагимов, Ж. ©тениязов, ал ушинши томды царап
шыгарган К. Ерназаров цэм корректорлары: Б. Файзуллаева,
Б. Разова, У. Мадреймова, А. Аташева жолдаслардыц да исле-
ген мийнетлери, цосцан улеслери улкен.
Усы сез етилип отырган тусиндирме сезликтиц сез басын
(филология илимлеринин. кандидаты, доцент — марцум А. Ка-
дырбаев пенен бирликте), ал, сезликтиц цурылысы, сезликти
дузиудеги пайдаланылган сезликлердин дузими, шэртли цыс-
цартыулар цэм шэртли белгилер, сондай-ац сезликтиц ацы-
рындагы берилген цосымша жыл, ай, кун, цэпте атларына
тийисли материаллар жэне де сезликтиц баспага таярлауда-
ты жумыслар толыгы менен филология илимлериниц к а иди-
даты М. Цалендеров тэрепинен исленилди- Бирац усы сезлик-
тиц терт томыньщ баспадан шыгыуы 12 жылга созылды. Бу*
тан сезликтиц дузиушилер жэмийетинен ямаса ©збекстаи
Илимлер академиясы Царацалпацстан белиминиц хызметкер-
лери айыплы емес. Ал, буган «Царацалпацстан» баспасыныц
материаллыц базасыньщ кемтарлыц жагдайда болганлыгы
себепкер деп ойлаймыз..
Терт томлыц сезликтиц дузиуши авторлары жоцарыдагы
атлары керсетилген деретиушилик (творчестволыц) жэмээтлер-
ге тийгизген жэрдемлери ушын шын кеуилден алгыслар ай-
тып, миннетдар.шылыцларын билдиреди. Соныц менен цатар
бизлердиц турмысымызда бундай тусиндирме сезликтиц ду-
зилиуи биринши ягный туцгыш тажирийбе болганлыцтан, онда
базыбир олцылыцлардыц, шэлкем-шалыслардыц, шатаслыц-
лардьщ, кемшиликлердиц болыуы да тэбийгый жагдай. Усы
сыяцлы кемшилик жагдайлар тилшилердиц, улыума интелли-
' тент, баспасез хызметкерлериниц цэм басца да жолдаслардыц
эдил сыныныц тэсири менен дацгыл, гузар жолга тусип, келе-
шекте толыцтырылып дузилетугын кеп томлы тусиндирме сез-
ликте дузетилер деген умиттемиз.
Цурметли цэдирдан оцыушылар! Усы цолларыцыздагы терт
томлыцтан ибарат болган «Царацалпац тилиниц тусиндирме
сезликке» тийисли пикир цэм тилеклерицизди темендеги ад-
реске жибериулерицизди етиниш етемиз. Некие цаласы—742
ООО, М. Горький кешеси, № 179 «а» ©збекстан Илимлер акаде-
миясы Царацалпацстан белими,. Н. Дэуцараев атындагы гил
цэм эдебият институтыныц сезликлер цэм терминология бе-
лими. . , ' ,
Камалов С. К.
Цалендеров М. Ц.
633
МАЗМУНЫ
Редакциялан
Шэртли кыскартыулар .
Шэртли белгилер . . .
Каракалпак алфавит .
* »
#
j. «
<5
»
О
п
а
а
3
1
I
Л 9 3>
i i
. fl Ф
т
9
i
I
>
I
с
»
5
9
с
«
г
»
о
с
с
»
в
й с
V
9 • Э
2 • ?
5 • 2
$
4
«
в
>
।.
а
с
в
5
8
V
с
с
ц
ч..................t...................w .
ш............... , . . ..,........
Ц-l »>.»>•*•••• • ••••••«•«»>
Ы • •••» • 4 1 « 4 *5 3 t •’C*r*r **r*»* • • ♦ • * ff
Э. ••«•••»•)*; э )*«г С* .. •
Ю ••••«•*• вв<«а*»Эе«в«««гЭ* «Ф«* • •
Я • • •••••••• J в 3 • u w . J /
Косымша..................................
Тусиндирме сезликтиц терт томлыты каккында кыскаша маглы^мат-
лар ♦ .......................
5
6
7
8
9
44
73
133
156
253
381
401
418
423-
451
461
481
486
491
56/
56&
587
60?
603
613
622
« Царапал па^стан» баспасы 1992-жылы темендеги эдебият*
ларды басып шыгарды:
Т. кайыпбергенов. Тэн^э езине мэлим сыр. Повестьлер.
Ш. Сейтов. Жаманшыганацтары А^туба., Роман.
К. Алламбергенов. Дэрья тартылган жыллар. Роман.
Ж. Сапаров. Жупаргул. Роман.
О. Абдирахманов. Аралым—дэртим менин.. Публицистика,
Фольклор. Аманбай батыр. Дэстан.
М. Нызанов. Жат журттары жети кун.
К. Жуманиязов. Тайыншаилы бала.
М. Тэжибаев. Цанхор ким?
Повесть, гуррицлер-
Гуррицлер.
Гуррицлер.
поэзия
И. Юсупов. Танламалы „шырармалары, I том, II том.
«О. Сарсенбаев. Жанабазар эпсаналары. Поэма, косыцлар.
К. Ерназаров. Саат алтыдан кейин. Крсьщлар.
М. Жуманазарова. Елим деп ениремесен. Крсьщлар.
С. Нийетуллаев Гулзар. Крсыцлар.
На каракалпакском языке
Каракалпакское отделение АН ру3
Институт языка и литературы им. И. Давкараева
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В четырех томах
ТОМ IV
Издательство «Каракалпакстан»
Нукус —1992
Ответственные за выпуск:
МАМУТ КАЛ ЕН ДЕРОВ
Редакторы Ш. Сейтов, Ж. Отениязов
Ху дож лиги И. Кадыров
Худ. редакторы Б. Аяпов
Тех. редакторы К. Бекниязов
Корректорлары А. Аташева, 4» 1{арлыбаева, Ж. Ерманов
ИБ 4113
Термите берилген ^ацты З./ХП. 1990.* Басыуга рухсат
етилген уацты 10. 09. 92. KaFa3 форматы 60x90!/1л. Типо-
графиялыц цагаз №1. Эдебий гарнитура кегль 10. Жоцаргы
баспа усылында басылды. Келеми 39.75 баспа табац, шэрт-
ли баспа табац, 38,30 есап баспа табац, Тиражы 5000.. За-
казы №246. Бахусы шэртнама бойынша «^арацалпакстан»
баспасы, 742000. Некие цаласы, К. Маркс квшеси, 9.
КР Баспа сез мэмлекетлик комитетиниц «Правда» газе*
тасыныц 50 жыллыгы атындагы Некие полиграфкомбинаты,
742000, Некие цаласы К. Маркс квшеси, 9.