/
Текст
КАРАКАЛПАКСКИЙ ФИЛИАЛ АКАДЕМИИ НАУК УэССР
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
ИМ. Н. ДАВКАРАВА
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ
III
к—н
(Кейлек — нюанс)
НУКУС
„КАРАКАЛПАКСТАН*
1988
КАРАКАЛПАКСКИЙ ФИЛИАЛ АКАДЕМИИ НАУК УэССР
ИНСТИТУТ ИСТОРИИ, ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ
ИМ. Н. ДАВКАРАВА
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В ЧЕТЫРЕХ ТОМАХ
III
к—н
(Кейлек — нюанс)
НУКУС
„КАРАКАЛПАКСТАН*
1988
©ЗБЕКСТАН ССР ИЛИМДЕР АКАДЕМИЯСЫНЫЦ
ЦАРДКАЛПАЦСТАН ФИЛИАЛЫ Н. ДЭ^КАРАЕВ
АТЫНДАГЫ ТАРИЙХ, ТИЛ ЭДЕБИЯТ ИНСТИТУТЫ
КАРАКАЛПАК тилиниц
тусиндирме сезлиги
терт томлыц
III
к—н
(Кейлек — нюанс)
некие
„КАРАКАЛПАЦСТАН*
81—4
К 50
Предлагаемый III том из четырехтомного „Толкового
словаря каракалпакского языка* предназначен для ши-
рокой общественности: языковедов, литературоведов, ра-
ботников науки, культуры, печати, учителей, студентов,
школьников, а также самостоятельно изучающих кара-
калпакский язык.
Печатается в соответствии с решением Ученого Сове-
та Института истории, языка и литературы им. И Давка-
раева Каракалпакского филиала академии наук УзССР.
Члены редколлегии: Академик Академии наук УзССР
С. К. Камалов (председатель), доктора филологических
наук: Д. С. Насыров (зам. председателя), К. М. Максе-
тов, Е. Б Бердимуратов, О. Д. Доспанов (зам. предсе-
дателя), кандидаты филологических наук: М. К. Кален-
деров (секретарь), К. А. Абдимуратов, А. К. Кыдырбаев,
Р. Е. Есемуратова, народный поэт УзССР и ККАССР
Т. Ж. Жумамуратов, народный поэт ККАССР И. Ю. Юсу-
пов, народный писатель ККАССР Т. К. Каипбергенов.
А. К. Кыдырбаев
Ответственный выпускающий — Мамуг Календеров
Составители словаря:
М. К. Календеров —К (кейлек — кушсизлик) — Л;
|А. К. Кыдырбаев — Ц (ц — царацгылыц); Д С. Сайтов —
Ц (царацлау—цозакУ; У. Е. Ембергенов — Ц (цозгалыс —
цыяу); Р. Е. Есемуратова — М (м — минбелеу); А. Т. Ту-
рабаев — М (минбер — мыяулау); Б. Б. Бекетов—Н,
©Издательство „ Каракал пакстан44, 1988
Усынылып отырган терт томлык „Каракалпак тилиниц
тусиндирме сезлигинин" III темы цалын журтшылыкка:
тилшилер менен эдебиятшыларга, илим, маденият, баспа
сез хызметкерлерине, муталлимлерге, студентлерге, мек-
теп окыушыларына, сондай-ак, каракалпак тилин ез бе-
тинше уйрениушилерге арналады.
©зССР Илимлер академиясы Каракалпакстан филиа-
лыньщ Н. Дэукараев атындагы тарийх, тил адебият
Институтыныц Илимий советиниц карарына мууапык ба-
сылмакта,
Редколлегия агзалары: ©зССР Илимлер академиясы-
ныц академиги С. К. Камалов (председатель), филология
илимлериниц ^докторлары: Д. С. Насыров (председатель-
диц орынбасары), К. М. Мацсетов, Е. Б. Бердимуратов,
О. Д. Доспанов (председательдин орынбасары), филоло- »
гия илимлериниц кандидатлары: М. К. КаленДеР0В (сек-
ретарь), К- 3. Эбдимуратов, А. Ц Цыдырбаев , Р. Е. Есе-
муратова, ©зССР ком ККАССР халык шайыры Т. Ж. Жу-
мамуратов, ККАССР халык шайыры И. Ю. Юсупов,
ККАССР халык жазыушысы Т. Ц. Кайыпбергенов,
Томный жууаплы шыгарыушысы — Мамуг Цалендеров
Сезликти дузиушилер:
М. Ц. Цалендеров—-К (кейлек — кушсизлик) — Л;
А. Ц. Цыдырбаев —Ц (к—карангылык); Д. С. Сайтов—Ц
(карацлау-козак); У Е. Ембергенов—Ц (козгалыс—кыяу);
Р. Е. Есемуратова—М (м —минбелеу); А. Т. Турабаев—
М (минбер—мыяулау); Б Б. Бекетов—Н.
4602020000 — 089
М—357(04)—88
152—S 7
© „Царацалпакстан" баспасы, 1988
РЕДАКЦИЯДАН
Терт томлыктан ибарат болтан „Каракалпак тилинин тусин-
дирме сезлигинин" буннан бурынгы 1982-жылы „Царацалпацс-
тани баспасы тэрепинен басылып шытарылган I томына А—Э—
Б—В кэриплери киргизилген еди. Ал, 1984-жылы усы баспа
тэрепинен басылып^ шытарылган сезликтиц II томы Г-Б-Д—-
Е—Ё —Ж—3—И—Й—К (к — кезсизлик) ^эриплерин ез ишине
алган. Сезликтин III томы К (кейлек— кушсизлик)=Ц—Л—М—
Н кэриплерин цамтыйды.
Бул томдагы К (кейлек—кушсизлик), Л кэриплерин М. Ц. Ца-
лендеров; К (ц—царангыльщ) кэрибин А. Цыдырбаев; К
(каранлау—козак) кэрибин Д. С. Сайтов; К (козгалыс—цыяу)
кэрибин У. Е. Ембергенов; М (м—минбелеу) кэрибин Р. Е. Есе-
муратова; М (минбер—мыяулау) ^эрибин А. Т. Турабаев; Н
К^рибин К. Б. Бекетов ислеген.
Сезликке тийисли пикир тилеклер болса ©збекстан ССР
Илимлер академиясы Карацалпакстан филиалыныи Н. Дэука-
раев атындары тарийх, тил ^эм эдебият институтына, сезлик-
лер кэм терминология белимине жибериуге болады. Адреси:
742000, Некие цаласы, М. Горький кешеси, 179 „а“ жай.
ШЭРТЛИ ЦЫСЦАРТЫ^ЛАР
ав. — авиация
ал. — алмасьщ
ан. — анатомия
ар. —- арапша
архат. — архитектура
астр. — астрономия
ат. — атлыц
ауыс. — ауыспалы
М аль. — „эдебий альманах®
эд. — эдебият.
*эд. жыйн* — „эдебият
жыйнагы®
jJ, хрест, — эдебият
хрестоматия
эд. саб. — эдебият сабацльты
„ эм иудэръя *ж.—„ Эмиудэрья *
журналы
эск. — эскерий
биол. — биология
биох. — биохимия
бот. — ботаника
о ухг. — бухгалтерия
пет. — ветеринария
геогр. — география
геод. — геодезия
геол. — геология
геом. — геометрия
гсоф. —• геофизика
гн. с. — генерген сез
грамм. — грамматика
диал. — диалектология
дин. — линий сез
ел. с. — еликлеуиш сез
,,.w. л* г. — „Жас Ленинши®
Iазетасы
жерг. с. — жергиликли сез
*жетк* г, — „жеткиншек®
газетасы
зоол. — зоология
кек. — искусство
иел. — келбетлик
кит. — китабий
к. с. —-кемекши сез
•— царац.
/f. с. — царатпа сез
к. с. м. атл\ — „кара-
цалпацстан комсомоллары
атланыста"
р. с.и — „царакалпацша—
русша сезлик®
х. е.п — „каракалпак ха-
лык ертеги®
х. ц* — „каракалпаК ха-
лык к°сыгы
х. к- К-'" — „КаРа^ал"
пак халык косыгы; кызлар
косыгы“
„W, х. лег. анекд* — „ка-
ракалпак халык легендала-
ры ^эм анектедлары®
х. нам*. — „каРаКалпак
халык намалары®
„W. х. с. ж* — „каракалпак
халык салт жырлары®
поэз. аят.® — „каракал-
пак поэзиясыныц антология-
сы“
47f.“ г. —„кызыл карацал-
пакстан® газетасы
7
„цыз. ц.ц* ж. —- „Кызыл кара-
кал пацстан" журналы
„цыз. муг*. ж.— „кызыл му-
галлим* журналы
лингв. —- лингвистика
лог. — логика
мат. — математика
м. с. — м-одаль сез
мэс. — мэселен
мед. — медицина
метеор. — метеорология
мет — методика
„мийн. эд*. ж. — „мийнет эде-
бияты" журналы
„мийн. цц.*г.~ „мийнеткеш ка-
ракалпак" газетасы
миф. — мифология
муз —музыка
мыс. — мысалы
пед. — педагогика
полагр. — полиграфия
поэт. — поэтика
психол. — психология
рад. — радио
р. — рэуиш
сан. — санлык
„сэл. окт*, т. — „сэлем, ок-
тябрь" топламы
сия. — сиясий
„сов. г. — „Совет кара-
калпакстаны" газетасы
сейл. т. — сейлеу тили
сп. — спорт
тар. — тарийх
т. ж. — темир жол
т. с. — танлак сез
тех. — техника
типогр. — типография
физ. — физика
физиол. — физиология
филос. — философия
фин. — финанс
фольк. — фольклор
*хал. муг • Ж. “““ „халык му-
галлими" журналы
хим. — химия
шахм. — шахмат.
экон. — экономия
экспр. — экспрессии
эл — электр
эчоц. — эмоция
этн. — этнография
юр. — юридика
ШЭРТЛИ БЕЛГИЛЕР
ф — тураклы сез тиркеслерин ^эм фразеологизмлерди ези-
нен бурын турган мэнилеринен айырыу ушын (ромб) тацбасы
койылады.
... — цитата ишиндеги кыскартылган жер.
КАРАКАЛПАК АЛФАВИТИ
Карацалпац тилиниц алфавитиндеги ^эриплер, оларлын
дузилиу тэртиби, атлары ^эм айтылыулары
Баспа Жазба Хэриплер- Баспа Жазба Хэриплер-
^эриплер хэриплер дин, атлары Хэм айты- хэриплер Хэриплер дин атлары ^ам айты-
лыулары лыулары
Аа Аа а Пп Пп. пе
Ээ Ээ э Рр Рр эр
Бб Бб бе Сс Сс эс
Вв Вв ве Тт Тт тэ
Г г Гг ге Уу уу У
Ер Ff FBI ' Ху Y
Дд Дд дэ Уу у9 . У
Ее Ее йэ Фф Фф эф
Ее Ёё ЙО Хх К. х, ха
Жж Жж же ха
Зз Зз зэ Цц Цц це
Ии Ии ЫЙ, ИЙ Чч Чч чэ
Йй Йй ярым дауыс- Шш Шш ша
Кк Кк лы цысца и к Я Щщ Щщ ща
Кк 1 Yrv Кк ЦЫ Ъъ Ъъ ъ айырыу белгиси
Лл Л л ЭЛ Ыы Ыы ы
Мм Мм эм Ьь Ьь ь ж и ниш кер-
11н 1 bi Оо б)е Нн эн Ээ Ээ тиу белгиси э
Иц Оо Зе эн о о Юю Яя Юю Яя йу йа
9
К0ЙЛЕК ат. Гезлемеден тигилген жецли, жаралы жуца
уст кийим. Кызыл шыттан балага кейлек тигип, екеуи Кы-
дырбайдыц уйине кутлы болсынга барды (К. Айымбетов).
К0ЙЛЕКШЕ ат. Кенептен ямаса баска гезлемеден ислен-
ген жабыу. Басында алтын жууен, сийнементи. кейлекше-
синин, шашагы кушак-кушак (Эжинияз).
КОЙЛЕКШЕН. р. Тек жалгыз кейлек пенен. ... Жалан
аяц, тацыяшац, кейлекшец болып алсам, кылышты колыма
алсам, дэудиц кейнине туссем, ... („Мэспатша").
КОК I ат. Аспан кецислиги. Самолет кекке кетерилди.
О Кек ж и й е к — аспанныц адамныц кези жететугын нокат-
та жер менен тутаскан болып кериниуи, горизонт.
КОК II ат. Ерте бэ^эрде кегерип шыцкан шеплер, май-
са. Кой, ешки, мал кец далада жайылып, кекке тойган кар-
мы шыгып ширенген (Ж. Аймурзаев). Ауыл айналасындагы
егилген гауашаныц кегин кергенинде,жер бетине гэукар ме-
нен маржанлар дизип койган шыгар дейсец (Ж. Аймурзаев).
КОК III а т. Кара уйдиц керегелерин бир-бири менен бай-
ланыстыратугын тери туйме. Керегениц кеги цыйылса,
сылкылдауык болады („Кыз. муг.“ ж.к
КОК IV ат. Адамныц денесине тусирилген да^. Журеги-
ме дак, етимекек салды (Ж. Аймурзаев).
КОК V к ел. Затлардьщ туси, тури. Мен ертен тунде экем-
ниц цара аты менен кек атын зэртец-зэбертец ертлеп, жолга
рауана боламац („КК- х. е.“). О Кек жел ке-адамныц мойы-
ны геуде менен тутаскан жери, туУ сырты. Кек желке-
ниц тусы деп, Мэспатшадай багырга, ьщыранып эмут урады
(„Маспатша"). Кек ж ур мел — журмел аттыц кек тури. Ца-
рангы тусиу менен кек журмелли жигит ауылга келди, . . .
(Ш. АртыкЬ Кек гарга —кустыц тури. Азат уйдиц алдына'
дузак курып кек гарраны услады, ... („Жеткиншек" г.).
Кек раргадай ара-тура бир керинесец („КК- х.е.и). Кек-
жал-касКыР, бери, сыртлан. Корадагы цойларга кекжал
келип биразын елтирип кетипти, . . . („КК. поэз. ант.“). Кек
денен—уш жасар кек айгыр ат. Эжибай кек домен ди
ю
минип, колге царай кетти, ... (©. Айжанов) Когалай
кок тециз — тециздин кецислигин сыпатлау ушын кол-
ланылады. Кок тайгак—муздын тайгацлыгын сыпатлау
ушын цолланылады. Сендей болып турган мен де, кок тай-
fацты н устинде (Кунхожа). Кокше бул т — кок тусли
булт, кокшил булт. Сунцар минип кокше бултты айы-
рып, киятырман ауылымды сагынып (К. Султанов).
К©КИРЕК ат. 1. Адамлардын цэм де жанлыжаныуарлар-
дыц геудесинин алды бети, тос, адамнын кокси. Абдулла
тандырдан эсте рана кокирегине шекем шыгарып, тандыр-
ды омыраулап кыз бенен жигиттиц созлерин тынлайды („КК.
х. е.“). 2. Ауыс. Арбаныц зат салатурын иши, ултаны. Ек-
кен тарымыз жэми жыйналып бир рана коки рек шыцты
(К- Айымбетов). 3. Ауыс. Адам журеги, кеуил. Жан ага,
гускенинде сен есиме, шыцпаган кокиректе шыбын жав
бар („КК- х- Халыцтын халык болып адам болыуы, Царац-
FW тунектин жарыц болыуы. Кокирегинин. шадльщца то-
лыуы, Талап етсе, кужим етсе ел менен (Кунхожа). 4. Ауыс.
Сана-сезим. Кекиреги нама таныйтугын адам. 5. А у ы с. Мен-
мен, тэкэббир, ор. Жумамурат айтцан сезинен цайтпайтугын
к ок и рек жигит еди (0 Айжанов), ф Кокиреги f ы ж-
л а у — куйиу, цанасына сыймау, жыгырданы цайнау. — Мен
кеттим, ага бий, мениц ишибауырым жанып, кокирегим
гы ж л ап баратыр (А. Бекимбетов). Кокиректе эр мак
ц а л м а у — барлыц ойлаган максетлерине жетиу. Ярды суй-
сец жацсыдан суй, кокиректе эрман цалмасын („КК-
х. Кокирекке жазылыу-яд болыу, аян болыу,
иелгили болыу. К ок и рек сырылдау —дем алыуы цы-
йынласыу, деми цысылыу. Кайрыга кеуилин толтырды, Бекене-
си нырылдап, Кокиреги сыр ы л да п, Жорталмай мама
болдырды („Алпамыс"). Кокирегине сыймау —а) иси-
ниу, цанасына сыймау, ашыу кернеу, кек. ... усы сезге ашыу-
лапып кокирегине сыймай шыгып кетти (А. Бекимбе-
тов). б)цууаныу, шадланыу, мае болыу. ©йбей, айналайын —
эй!—деп кууанышы кокирегине сыймай, журеги алып
ушады (9. Шамуратов). Ац к о к и р е кашыц кеуилли, сум-
лыгы жоц, цац журекли. Кутэац кокирек, тез пейил адам
( Г. Кайыпбергенов). Бос кокир ек — кеули бослыц, руухы
эззилик. Кокирегиниц бос екенин билдиргиси келмей.
лртына бурылып есикке журди (Т. Кайыпбергенов).
К0К-К0Н.БЕК к ел. Огада кок, жудэ кок, дым кок, аса
кок. Каналдын еки бойына егилген жас дарацлар к о к-к о fi-
ne к болып осип, еки бойын цалыц коленке менен буркеген
(Ж. Аймурзаев).
К0КЛЕМ ат. Ерте бэцэр. К ок л ем келди, ислеп жерди.
Мерге шигит ектициз, Кен далада, ел галаба, Кайсар хызмеч
гттнциз (К. Султанов).
11
КОКЛЕТИУ кеклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
К0КЛЕУ ф. 1. Жер бетине шеплердиц майсалардын ке-
герип шыгыуы. Хэмме жер кек л еп, дала касыл лииасца бе-
ленди. 2. Цара уйдин, керегесин бирин-бирине тутастырып
бекитиу, дизиу. Гене уйдиц ууыгын цайтадан дэлемлетип, ге-
не саудыраган керегесин кеклеп, узигин жамап балеге кал-
дым, .. . (К. Айымбетов). 3. Кийимниц жыртылган жерин
тигиу. Кейлегиниц тигиси кеткен жерлерин кеклеуге
киристи. ... („КК- х. е.“).
K0KMAP а т. Койдын, ешкинин, серкениц ^эм де кишкене
баспацтыи сойылып, ишек-карны алып тасланып, оны кайта
тигип ат устинде тартысып ойнауга цолайластырып исленген
мес, нэрсе, зат, миллий ылац ойыны. ... Байбери ортага к е к-
мар таслады („Алпамыс"). К е км ар шабылды, той болды,
Кэткудаларга сый болды (Кунхожа).
КОКНАР ат. бот. Кебинесе таулы жерлерде жабайы бо-
лып есетурын х;ом де КУРгаКшылыК жерлерге цолдан егиле-
турын тури кек, цызыл, ац жапырацлы болып есетурын, ти-
рийек (опиум) алынатугын, езип ишилетугын, кейипли ете-
тугын есимлик. Жабайы кекнардыц кызыл гуллери
жерге кызыл макпал жапкандай керинеди (К. Айымбетов). Дэуе-
ке бир куни к е к и а р езип, отырганда онын ойына бир ой сап
ете калды (К- Айымбетов).
К0КНАРШЫ ат. Кокнар ишиуши адам, нэшебент, гия-
бент. Сырткы пишимине карап, оны диний адам ямаса к ок-
на ршы деп ойлау мумкин (Ж. Аймурзаев). Кекнаршы-
Fa келин кылып берсец исиц кырынга кеткени (К. Султанов).
К0КСАУ к ел. ©кпеси цысып цалатурын, кеп жетелету-
гын ауырыу, екпе ауырыуы, лепсе. Ол жасында кексау
болтаный еследи, . .. („Кыз. мур.“ ж.).
К0КСАУЫР ат. Аяц кийимге ^эр кыйлы нагышлар салыу
ушын кекке боялран былгары. ... кексауырды онын ал-
дына карай ысырды бала („КК- х- е.“).
К0КСЕУ ф. Бир нэрсени кериуге ынтьщ болыу, интизар бо-
лыу, ынтыгыу, ацсау, кусеу, сагыныу. Адамзаттыц кексе-
гени тынышлык, тынышлыкта жасау ушын тууыстык (К- Сул-
танов).
К0КСИ ц. кекирек.
К0КШИЛ к ел. 1. Кегис ирен. Тып-тынык болып авдан
кекшил суудын туси езгерди (Ж. Айурзаев). 2. Кек изле-
гиш, кек кууалагыш. Кара малдыц кекшили корада тур-
майды.
К0Л ат. 1. Айналасы тэбийгый ямаса жасалмалы турде ту-
йыцланып суу жатцан жер. ... Улы-кыйкыу мэсликте шакак
урып кулгенлердин дауысы келдеги шараланыц шанкылды-
сына усап кетти (К. Айымбетов). Ат белине минеди, тал куры-
гын ецгерип, келге карай женеди („Алпамыс"). 2. Ауыс.
12
Ken, мол. ЖуУап алып суу мураптан, кел сагалы шуйит
жаптан (Бердац». ф Кез жасын кел цылыу —кеп жы-
лау. Баласы ^аццында фронттан келген сууыц хабарды есит-
кен ана кез жасын кел цылды (К. Султанов).
К© Л АТ ат. Ишинде сууы бар ямаса бурын кел болып
турган, сон сууы цурып цалган отлацлы жер. Табаны тиймей
келатца, Кырда отырган елатка (Бердак).
КвЛАТЛЬЩ ц. келат.
КОЛЕЕЙ ф. Кесилиу, созылыу, енлеу. Алдында к е л б е п
жатырган бир дэуди кереди бала („КК* к. е.“).
К0ЛДЕНЕН р. 1. Кесе, кеселеп жатырган. Кен жерден
келденен кесип еткен канал мэуиж урып толцынласып арып
тур Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Карама-царсы, шеттен, гез-
лесе кеткен. Ен эдеп студентлер менен гурринлесип керейик,
оннан соц экзаменнин цай уацыт болатурынын шешейик, деген
кутпеген жерден келденен усыныс тусти („Кыз. КК“- г-)-
Бизлердин сорауымызга тууры жууап бермей келденен
жууап берди („Кыз. муг.“ ж.).
К0ЛЕГЕЙЛЕУ ф. Буркемелеу, жасырыцкырау. Бесикте
жатцан жас баланын бетин ац суп пенен келегейлеп цо-
йыпты (Ш. Артык).
’ КОЛЕМ а т. Белгили бир заттыц, нэрсенин мелшери, муг-
дары, шамасы. Жыл сайын жер к ел ем ин кебейтиуге умты-
Л11МЫЗ (Ж. Аймурзаев). ХуРжан • • • онлаган дана х9Р цыйлы
келемдеги сууретлерди алып шырып, ^эммесин де капи-
тапга узатты (А. Бекимбетов).
К0ЛЕМЛИ кел. Келеми улкен, келеми мол, келеми кен,
келеми кеп. Ертеклер халык деретпесиниц эпослык жанры,
ауыз адебиятынын ен келемли ^эм ^эр тареплеме бай ту-
ринин бири (К. Айымбетов).
К0ЛЕН.КЕ ат. 1. Бир нэрсенин саясы. Бир бала далада к е-
лецкесин табанлДп керип, уш табан зэнгилик болыпты, тар-
|.;асайык. — деди (К- Айымбетов). 2. Кун кезинен паналап оты-
ратугын саяман. Багдын цалын келецкесине теселген ги-
лемнин устинде отырып чай ишти (Ж. Аймурзаев). 3. Биреу-
цпц царауында, панасында жасау. Жарлылар байдын келен-
, к с с и н д е кун кеширип келген, . . . („Кыз. мур“. ж.). 4. А у ы с.
Кемшилик, олцылыц. Мэселенин шешилмей калган кел ец-
кели жаклары еле де кеп, —деди бригадир („Кыз. КК-“ г.),
ф Келецкесинен ц о р к ы у — болар-болмас нэрселерден
цорцыу, цэуетерлениу, бийшаралыц ^ал. ©зи келенкеси-
п еп цорцып, шыпта, бойра сатып кун керген мийнеткеш дий-
ханларды куртыуга кэрекет етти (К- Ирманов). Келенкеде
целы у —Ауыс. сезилмей, сыр ашылмай, сез етилмей, бас-
тырылып цалыу. Негизги мэселе келенкеде цалып коя-
ды (Г. Есемуратов).
К0ЛЕН.КЕДЕЙ кел. Келенке сыяцлы, келецкеге усаган,
13
I
коленке тэризли. ф Келенкедей ту нжы pay —ашыу-
ланыу, тулланыу, бултыйыу. Геугимдеги келенкедей ту н-
жырап турган Сэлийма „яцшы" деди мунайым дауыс пенен
(К. Султанов).
• К0ЛЕН.КЕЛЕУ ф. 1. Баеты рм а ислеу,саяман цылыу, жабыу,
буркеу. Шэртектиц устин ^эм тум-тусын коленкелеп цой-
дыц, — деди гарры („Жас Ленинши"). 2. Сая жерде отырыу.
КОЛИК ат. 1.^эр турли жумыс пенен жол цатнасца пайда-
ланылатутын ^айуанлар (ешек, егиз, жылцы, гашыр, туйе
э^эм т. б.). ... колик тапцан кешеди, колик таппаган журт-
та цалады деген дауырыц сезлер шьщты (К. Айымбетов). Ба-
ба атца минип, колик тапцан кисидей кууанып, ауылына ца-
рап ат салды („Мэспатша1*). 2. Жолаушыларды бир жерден
екинши жерге жеткеретугын транспорт (велосипед, мотоцикл,
мопед, катер, баржа, машина, трактор, самолет ^эм т. б.).
Мотоцикл деген улкен колик гой, онын несин айтасан, — ле-
ди олар гауырласып (К- Айымбетов).
КОЛЛЕТИУ ф. 1. Коп сууды тегиу, суУга молшылыц
етип жибериу, тол ырыу. ... жайдын ишин келлетип жи-
бергенин керип, цазанды цайтадан оцлап асып береди (К- Ай-
ымбетов). 2. Ауыс. Гейбиреулердин тесекке киши дэретин
сындырыуы. Жас балалардыц цауынды коп жегенликтен то-
. секта келлетип шыццаны („Кыз. муг.“ ж.).
КОМБЕ ат. Комик, жасырып тыццан цымбатлы затлар-
дын жайласцан орны ^эм сондай затлардын жыйнагы. Журт-
та цалган бир к ом бен и тауып алып, кэл бала бирден байып •
кетипти („КК- J; е.“).
КОМДИРИУ ф. 1. Бир нэрсени жер ас ына комдиртип
таслау. Гуздеги жыйналган дэнлерин урага жацында кем-
дирди (К. Айымбетов). 2. Бир нэрсени тиккесине жерге ца-
дау. Аршадан бак.ан кемдирип, тилладан жууен кердирдй
4„Мэспатша“).
КОМЕК ат. 1. Бир жумысты питкериу ушын берилген
жэрдем, колгабыс. Уллы Уатандарлыц урыс жылларында мек-
теп окыушыларыныц улкен к омег и тийди (Г. Есемуратов).
— Садыц болыстын к рме г и н е барамыз (К- Ирманов). 2. Мате-
риаллыц жактан баскаларга берилетугын жэрдем.
КОМЕКЕЙ ат. 1. Ауыз цу^ыслыгы менен оцештиц еки
лралыгы. ©кпеси исип, комекейи кеуип, булинип-булип
Калды (Ж. Аймурзаев). 2. Адамлардын басцаларга белгисиз
сыры, кеуилиндеги ишки ойы, пикири. ф Сэуле кемекей-
яндеги кеп сезди иркип цалды да; —Соц таный берерсец,
дпа, журиц, — деди (С. Хожаниязов).
К0МЕКЛЕСИУ ф. Жэрдемлесиу, цол габысын тийгизиу.
' Егер бир жерде иркилип цалсам комеклесип шыгаратугын
бол, — дейди (К- Айымбетов). Комеклесип цасыцда, Баба-
14
^анды алдына, ©цгерип берген бабацман, рас па балам сол,
дейди („Мэспатша").
К0МЕКШИ ат. Жэрдемин, цолрабысын тийгизиуши, ко-
меклесиуши. Кек алыуга атланайын, бол таяр, Бул талапца
кемекши бол, ак боз ат1 К-*)- Айгулдиц ези болса
«умысла тек кемекши ретинде гана баратугын еди (Т. Ка-
йьпбергенов).
К0МЕШ а т.1, ^оламтара писирилген кишкене шерек нан,
Хар ким оз кемешиниц тез пискенин тэуир керип, шоцты
ез кемешине кеп тартады екен (А. Дабылов). 2. 0з мэпиг
ез пайдасы. 0з кемешине к у л т а р т ы у — ез мэпинг
ез пайдасын ойлау. ,
К6МИК ат. 1, Жер астындагы байлыц, кэн. Геологлар
устиртти изертлеп журип талай кемиклерди тапцаны ^аццын-
да хабарлады („Сов. КК-“ г.). 2. Жасырын сацлаулы дэн, азыц-
ауцат, кембе, мал-мулик, жемис тары басца да затларды
цоягугын ура, орын, сол цойылатурын заттын ези. Молла-
ныц кеули бирак та, Айырым баска тилекте. Терт кемик
пенен жэне де, Ёэлле салган телекте (А. Дабылов). 3. Ауыс.
Адамлардагы болагурын сыр, ой, пикир. . .. жалпы баглар-
дыч жогына аз да болса жацалык енгизип, кеп сырлардын
кемигин керсетти (А. Бекимбетов). 4. Ауыс. Жасырыге
жерленген елик^ин. денеси. Кемилген кемикти билдирмес
ушын, устине^хэр турли шеплерди таслады („КК- х. е.“).
К0МИЛИУ кемиу фейилинин езлик дэрежеси.
К0МИР ат. 1. Жерден цазылып алынатугын жылтыр ца-
ра тас сыяцлы о ца жанатурын органикалыц цатты зат, тас
кемир. Щахталарда кемир казганын, шойын жол станция-
сыпда жумыс ислегенин, Ганий деген ногай жигит пенен та-
пыс болганын айтты (Н. Дэукараев). 2. Отца жанран араш
|||орыныц сенип царауы;цан белеклери. Ошацтын ишиндеги
цозлар кемир болды (Ж.Аймурзаев).3. Ауыс. Цапаланыуг
цыйыншылыцца ушырау, ауыр турмысца тусиу. Душпанларды
кескей полат темириц, Халык дейип шырып еди кемирин
(„Цырц цыз“). Алтын менен жаркырайды енирин. отца жанып.
шыцты мениц кемирим („Кырк кыз“).
К0МИРДЕЙ к ел. Кемирге усаран кемир сыяцлы, кемир
тэризли. Келген раррылардын турлери сэзге шыдамай к ем и р-
дей болып езгерип кетти (К. Султанов).
К0МИУ ф. 1. Жерлеу, жер ас1ына топырац пенен жа-
сырыу, марцумды жерлеу. Кашкынныц анасыньщ елигин ким
ц.нтерлеп кем ди дейсен (К. Султанов). Ер журекли еки.
жасты, Тирилей жерге кем ген екен (И. Юсупов). 2. Жа-
сырыу, цымтау, буркеу. Булар цойнындагы мэйекти Анарга
билдирмей жерге кемип, устинен тебеди („КК- х- е.“). Ке-
мип кетсе кудыцты, суу таба алмай ишерге, Олардыц хальь
не болар (Бердак). 3. Тэбияттыц куши менен бир жерлерди?
15
^эр цыйлы нэрселердиц басып кетиуи (цар, цум, топы рак
Кэм тары басцалар). Кар кемип таслаган жолдьщ тек сул-
дери рана керинеди (А. Элийев). ... устин топырак кемип
кеткени еле! е дейин ядымнан шыцпайды,. . . (А. Бекимбетов).
♦Г улш е к е м и у — ийленген цамырды кишкене шерек Ту-
рине келтирип цолам а ас ына таслу. Анасы Тилегенге бир
гулше кемип кэм казанга катырган еки нанды жуктиц ус-
тине койган екен (К- Айымбетов).
К©МКЕРИЛИУ ф. Цоршау, орау, тенкерилип турыу, бур-
келип турыу, безенип турыу, жаудырап турну. Турды сон-
да кемкерилип, Нарт агашлар маужырасцан (И. Юсупов).
К©МПЕК ке л. Камсемиз, денеси шыньщпаган. Бурын пы-
сылдап жууыра алмайтурын к е м п е к балаларда да шакканла-
сып кетти (Т. Кайыпбергенов). * К ом пек нан — цампайып
пискен бос нан, шерек, загара. Тезден бир буханка кемпек
нанды алып келди (Н. Дэуцараев). Кемпек цар —тез
ерип кететугын бос кар, жумсак кар. . аркамдагы уйилип
калган кемпек карды тусирип, теректин дым уша басына
барып отырдым („КК- х. е.“). Кемпек сез —цуры бос сез,
биймэни сез. .. . бар мумкиншилигинин мийнетке каратыл-
мауы, кемпек сезге зор берип, белгили бир талаптыц изи-
не туспеди (Г. Есемуратов),
К©Н ат. 1. Ири хайуанлардын терисинен ийленген цат-
ты былгары. Айтажагым,- балларым, дийцан болсан жер ек-
кен, Кен шарыгыц кец болсын (Жийен жырау), 2. Аун с.
Адамныц арып цалыуы, еттен тусиуи, азыуы. Солай болып
истин жени, Козгала алмай, шыкпай уни, Биразлардыц калды
кени, ©лгенлер кеп болды быйыл (Бердак). ♦ Кен етик —
кеннен тигилген етик. Аярындагы кен етиги кыста ызгардан
былшылдап мазасын алса, жазда какпаштай катып, екшесин
гайзайды (©. Айжанов). Кении жибитиу — шаршаган
адамныц чай-суу ишип кэлленнп алыуы. Узак жол журип
сууыкка тонган жолаушылар жыллы жайга кирип, чай-суу
ишти, терлеп-тепшип кенин жибитти („Кыз- мур“. ж.).
К6НДЕЙ кел. Кен сыяклы, кен таризли. Сезди терде
отырган к е н д е й тнрысып калган жигит баслап жиберди
(К- Айымбетов).
К0НДИРИУ ф. Бойсындырыу, мойынсындырыу, цайыл
етиу, мацуллатыу. Хэмирине кен дир ди, енбеген дауды ен-
дирди (,Мэспатша“).
К9НИУ ф. 1. Бойсыныу, мойынсыныу, цайыл болыу. Ка-
лыбай Атамураттыц айтканына кенди (Т. Кайыпбергенов).
Мен де келдим ата, сениц касына. кен ей ин деп кысы ме-,
нен жазыца („Кырк кыз“). 2. Цыйыншылыцца шыдам бериу,
шыдау. Таякка кенип калган аяклар биразга шекем шыда-
ды (Э. Шамуратов). ^Айтканына к е н и у — ырцына жы-
гылыу, орынлау, ислеу. Нешше жылдан бери айтцаныца
16
кендим сенин айтканын менен болдым („Мэспатша"). Айт-
цанына к о н б е у — ислемеу, тил алмау, цайылшылыц бер-
меу. Бул айтцанына да конбеди ол, арсызльщты бетер
удетип цызды^цуша^ламацшы болды, ... (К- Айымбетов),
КеНЛИГИУ ф. Уйрениу, бойсыныу, мойынсыныу, цыйын-
шылыцца ты дау.
К0НЛИКПЕУ ф. Уйренбеу, конбеу, бойсынбау, мойын-
сынбау. Жийен цыз, бэримиз де сендей эуели мийетке кен-
л и кпей журдик (К. Султанов).
КЭН. ат. Мал ^эм цой цоралардагы жент болып цатып
цалтан цый, дэрис. Катцан кенге тецгерди, Айдай аппац
ЖуЗИНДИ („Кырк~ЦЬ13“).
К©Н.БЕКШИУ ф. Кетерилиу, кепшиу, гауажацланыу.
Сырты бэ^эрде ескен пияздын туйириндей кенбекшип,
пинан болып ыдырап тур (Ж. Аймурзаевн
К©ЦГЕЛЕ^ ф. Жалвастырыу, байластырыу, цурас>ырыу,
|у1астырыу. Складтагы гене-кекси торларды рарры кемпир-
лер кенгелен атыр (К. Султанов). Жумабайдын гэпи есине
тусип, коцгелеп берейин деп складтан бес-алты ау алды
(К. Султанов).
1С0Н.ИЛ ц. кеуил.
К©П к ел. 1. Мол, бираз, бир цанша. Мен коп нэрсе-
лерди айтар деп ойлаган едим, ... (Т. Кайыпбергенов). Кай-
сысыцыз коп кулсенлер, пальтоны сонына беремен (©. Айжа-
нов). 2. Ауыс. Мудамы, бэр^ама, недэуир, узац уацыт, кэн
уацыт. Бизин папамыз коп уацыттан бери ауырыу еди (©. Ай-
жанов). Копжыллар, цэлем тартты „иарып талмай", жазганы
шыгып турды бири калмай (И. Юсупов). 3. Ауыс. Халыц,
|.опшилик, цауым, топар. Жас болсан да, шырагым, толы
кепке бас един („Кырк цыз“). Еткен ислериннен ернек кор-
<етип, Кеп алдында табыс пенен кезге тус („КК- поэз. ант.“).
• К0ПЕК ат. 1. Ийттин еркеги. Ылыццан кишкене бир цан-
ц|Ы1\тын изине тускен терт-бес кепек ийтлерди керипти
х. е.“). 2 Ауыс. Унамсыз, жагымсыз адам ^аццындагы ма-
ни. Цызы ата-анасынын айтканын цылмай белгисиз бир ко-
нек тип шалтайына жабысцан кусайды(„КК. х. е.“).
K011ИР ат. 1. Суу атып турган жаптан, арнадан, канал-
дан, дарьядан, басца да иркиниш хэм хэр турли тосцынльщ-
лардан етиу ушын аташтан, темирден, шойыннан, бетоннан
\эр цыйлы мелшерде салынтан о.кел. ... кепирлер урыс
уактындагыга усамай женленген (К- Айымбетов). Шуу де-
месец жетеклеп, Кепирден туйе етер ме („1(ырк цыз“).
2. Ауыс. Бир нэрсени байланыстырыушы, жалгастырыушы.
ф Пая пыл к о п и р — пиядаларга арнал ган копирдиц киш-
ке не тури, киши о>кел. Цыл копир, цыямет копир —
д и н. с. а) мусылман дининиц тусиниги бойынша лаулап жа-
нып турган дозац отыныц устинен ететутын цылыштыц жу-
2-5985
17
винен де жинишке егкел. ... еле алдында нешше-нешше
цы л копир туринты, шырагым, — деп гарры губирленди
(„КК- х- е.“). б) Ауыс. машацатлы ^эм цорцынышлы жол.
Сапарбай ез емиринде талай-талай цыямет кепирден ет-
ти, — деди кемпир („ЦК- х. е.“). ^ыяметте кепирден,
Аман-саУ гана етесен („Кырк цыз“ , Туйеси кепирден
• тиу — ержеткен жигиттин уйлениуи, хожалыц болыуы„
турмыс курыуы. Енди сениц де i уйе-н кепирден етти„
— деди кемпир. Туйениц улкени копирде та я к
жейди —алды менен улкен адамныц дэкки же7и, жэбир-
лениуи. Туйенин улкени кепирде таяц жеп жур,
— деген балам, ... („Жас Ленинши“ г.). Кант копир —
бурынгы уацытлары о ырыспада жигиттин ези суйген цы-
зына цыз жецгеси арцалы демленген чайнекке цоса цант,
набат цусаган мазалы затларды бериуи. Бекбауыл ацсакал-
дын цыз узатар тойында бацсы-жырау айтысы цызган уацтында
Хант копир басланып, жигитлер чайнек айдаспага киристи
(„Кыз мур.“ ж.)
КОПЙРИУ ф. 1. Кобиклениу, кебиги шыгыу, тасыу, бур-
цыу. Сут пискеннен кейин кепирип тасты. 2. Ауыс. Кеп
сейлесиу, кеп сейлеу, быжыцланыу, мылжыцланыу, мацга-
нып сейлеу. Аузына келген сезлерди, цайтармай барин ке-
пирип, Кебикли патша сенбисен („Ер Зийуар"). ©зинен-ези
отырып, Аузы-басы копирип, Ел булдирген жаманды айт
(Бердан).
К0ПИРТИУ копириу фейилиннин езгелик дэрежеси.
КвПЛЕГЕН к- кеп.
К0ПЛЕУ ф. I. Кеп болып келиу, басып келиу, жабылыу.
Баспашылар к о п л е п келип жигитти есинен тандырды (К. Сул-
танов). 2. Мол, жетерли, артыцмаш, коп.... эдебият цэни-
гелери тэрепинен макала хэм рецензиялар коплеп дерей
баслады (Г. Есемуратов).
К0ПЛИК ат. 1. Кешпилик, молшылыц. Коплиги соншел-
ли. таслацлар диздеи цазылып („Мэспатша"). 2. Граммагика-
лыц категория. Мугаллим бизлерге бугин коп лик катего-
риясын тусиндирди, ... („1(ыз. КК.“ Г.).
К0ПСИНБЕУ ф. Кеп кермеу, цызганбау. Питик болса
бизиц ыгбал, КуР1'ынласар болды аукал, Кеп болар жэне
дунья мал, Копсинбегей „алла“ бизге (Бердан).
К0ПСИНИУ Сеп кериу, зыят кериу, мол кериу.
К0ПШИК ат. Ишине пэр, пахта, жун салып сыртын гез-
леме менен тигип исленген дастык. Капталында сырты ац
пенен цапланган еки-уш кепшик тур (©. Айжанов).
К0ПШИЛИК ат. 1. Кеп аламан,халык, журт, ел, пуцара,
журтшылыц. Оныц устине кепшиликти жайластыраман
деп сейлел жагынын талганы цайда цалды (К. Айымбетов).
Керди оны сапта турган цалайыц, Исицизди кепшиликке
18
салайык („Мэспатша** к 2. Кеп нэрселер. ©йткени кепшилик
очерклер хэзирги турмыстыц жаксы жакларын сууретлеп кер-
сетеди (Г. Есемуратов).
К0ПШИУ ф. Бир нэрсениц устишвд, бетиниц, жузиниц
кетерилиуи, цыршылып тусиуи, исиниуи, ту^елениуи. Бета-
нин жыйрыцлары ыслым алган бармактьщ ушындай кепшип
кетипти (Ж. Аймурзаев). Камырдай кепшип киятырган
денесине солдат гимнастеркасы тарлык етти (К. Султанов).
К0РГЕНЛИ кел. Эдепли,тэрбиялы. ... сен бирак уэден-
нен табыл, кергенли жерден, берекетли уйден шыцкан ба-
ласац гой, ... (К. Ирманов).
К0РГЕНЛИЛИК ат. Жацсы тэрбия алганлыц. Эдеплилик,
кергенлилик совет гражданина тан цэсийеглердиц бири-
пен саналады, бул цэсийет жаксы тэрбия алганлыктыц нэ-
тийжеси („Кыз. кК-“ г.).
К0РГЕНСИЗ ат. Дурыс талим-тэрбия алмаран. — Хэй
Квргенсиз! Кара сыйыр арпаны ойранлады рой, — деди
кемпир.
К0РГЕНСИЗЛИК ат. Дурыс тэлим-тэрбия алмаранлыц,
тарбия кермегенлик. Жасы улкенди сыйламаушылык, тек ра-
на цара басынын. мэпин ойлап, баскалардын талап-тилеги ме-
лен есаплаушылык, ези сойлеп басцаларга сез бермеушилик—
усылардыц бэри кер гене из л иктиц белгиси болады („Кыз.
мур“. ж ).
К0РГЕНШЕ р. Тары кайта дуушакерлескенше, дийдарлас-
цанша. Кергенше хош эке, — деп эстен кегеди („КК-
х. е.“). Улжан апа, енди хош бол кергенше, ©лген жак-
сы буйтип хор боп жургенше („КК- поэз. ант.*1).
К0РГИЗБЕ ат. Кепшиликтиц кериуи ушын шелкемлес-
гирилген ^эр цыйлп»! нэрселердиц жыйыюыгы, затлар ^эм
солар турган орын. Сондай кергизбелерге негизлеу
мумкин („Кыз. мур.“ ж.). Москвада тур екен, Кергизбеде
цауыным (Г. Есемуратов).
К0РГИШ кел. Сезгиш, таныгыш, цырагы. Соцры ^ая-
лыныц биреуи кергиш зрм сезгиш, биреуинин кара кусы
бар еди („КК- х. е.*‘). Кергишлер айрылса ол еки кезден,
Кыйын болар гэплетте жасауы („КК-’поэз. ант“.).
К0РЕСИ ат. Алдагы уа^ытта баска тусетугын сэтли-сэт-
енз жагдай. Кересисин кере берер, журсе егер бул карт
аман, Ер токымыц болды жук, аркалайын дененгенем (К.
J1рманов)
К0РИК I ат. Темиршиниц устаханасындары темир ерите-
тугын печтиц отын, цозын цыздыратугын, еки тахтайдын
аралыгы тери ямаса катты материалдан жыйрыкланып ис-
ленген, самалды, каУаны желпип туратугын урлегиш, упле-
тши асбап, зат. МТС та отлы кериктиц, Жылт-жылт етти
жалыны лаулап (Г. Есемуратов).
19
К0РИК II ат. 1. Адамныц тури, сыйцы, келбети, туси.
Жузиндеги каракалы кыздыц кер к ине керк берип турды.2.
Тэбияттыц кериниси, сэни. Жасыл туске бояп, Журди бэ^эр
айдай керик (И. Юсупов).
КОРИКШИ ат. Керикти ^эрекетке келтириуши, ислеуши,
керикти басыушы. .. . керикши керикти басыуга киристи
(„Цыз. муг.“ ж.).
КОРИМ ат. 1. Азап, акырет, жаманлыц, бэле. Кез ушын-
да бираз каял керинди, Бийлер карап, билеклерин туринди,—
Алдымыздан ол каяллар етпесин, Шабын атты, керсетинлер
керимди (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Жацсы, цызыц, суй-
кимли, тамаша, кэрамат, кудирет.... Ой, керим, сенин ко-
лыцнан турли нэрсе келеди рой („КК* х. е.“) Жумагулдиц
келини Айпара езиниц кецсе жумысын да, хожалык жумысын
да тац-туйнактай етип апаратурын, шаршаУ дегенди билмей-
турын, ушып-конып турган бир керим екен (.Цыз. муг.“ ж.).
КОРИМЛИК ат. Бир нэрсени ямаса затты биринши рет
кергенлиги ушын конацтын, яр-достыд уй ийелерине ямаса
олардын жакын-жауыкларына беретугын сыйлыры, саугасы,
сыйы. .. .Бизден сизге керимлик деп, Каршырага бир кы-
сым кус канаглы алтын берди („Мэспатша1*). Кек орайлы кек
шимген. Соган жетип келгенде Менин анам кер бийени, Ке-
римликке алган жер („Коблан").
КОРИНИС 1 ат. 1. Тэбият кубылысынын жэне онын цор-
шаран тэбият дуньясыныц кезге илинетугын сыртцы кери-
ниси, кейпи, сыны, сыпаты, келбети, пишини. Хэзир бул
жерлерде тэбият кериниси дым баскаша (Ю Айымбетов).
Колхоз жери керинис берип, Егинлер кулпы. денген (Ж.
Аймурзаев). 2. Керкем эдебиятта суурет кенеринде баянла-
натугын бир тутас уакыялардыц, театр, кино драматургиясы
шыгармаларыны ц жеке белимлери, узик-узик яки айрым
эпизодлары. Драматург уакыянын бир керинисин—парти-
занлар кэрекетин керсете билген (Г. Есемуратов). 3. Дерек-
сиз, абстракт затлардыц, угымлардыц белгиси, нышаны.
КПСС миллетшиликтиц барлык керинислери менен аяусыз
гуреседи („1^ыз. КК-“ г.). 4. Изертлеу объектисинин белгили
бир тарауы, тексериуы, тексериушиниц нэзерин аударган
Кубылыс, тур, форма, тулга, турпат. Айдын кэР турли кери-
нислерин фазалары деп атайды (Астрономия).
КОРИНИС II ат. Хэр бир нэрсениц турпаты, формасы,
тулгасы. Бул кисиниц отырыуы, керинислериндеги
болган кэрекетлери мени тан калдырды (Ю Айымбетов). Дэ-
пеннен келген кара хаялдын сырткы кериниси кез алдым-
да тур (А. Бекимбетов).
КОРИНИУ кериу фейилинин езлик дэрежеси.
КОРИСИУ ф. Сэлемлесиу, цел алысыу.
КОРИСКЕНШЕ р. 1. Гезлескенше, ушырасцанша, дуслас-
20
цанша, жолыгысцанша, дуушакерлескенше. Олар ата-анасы,
тууган-тууысцанлары менен керискенше асыгып журди
(„КК- х. е “). 2. Бир-бири менен сэлемлескенше, аманласцан-
ша, цушацласцанша. ...Олар менен кол алысып керис-
кенше, солдатлар кирип келди (А. Бекимбетов).
КОРИСТИРИУ керисиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
КОРйУ Ф. 1. Бир нэрсени царау, кез салыу, байцау, би-
лиу. Онын орнына есик цурап, жэне де есиктин алдына киш-
кене дэлиз салып алганын керип, хайран цалды (К. Айым-
бетов). Буны кер ген сыцмар бай хаялына: — мына балава
бауырсац бердин бе? — депти („КК* х. е.“) 2. Жолыгыу,
ушырасыу, гезлесиу, дуушакерлесиу, дусласыу. Онын сезин
бир-еки тынлаван адам оны кериуден-ац цашынцырап жу-
реди, ... (К. Айымбетов). 3. >^эр цандай бир нэрсени билиу.
• Ацыллы езинен кереди, акмац жолдасынан кереди („КК-
х. е.“). Кемшиликти кеп керип-ем мен жастан, жэне же-
тимликти еткердим бастан (А. Дабылов). <> 0з баласын-
дай кериу — басца биреуди езиниц баласындай керип
тэрбиялау, сацлау, жацсы кериу. Сонлыцтан синлисинин ба-
лаларын ез баласындай кереди (С. Хожаниязов).
Кунниц цуяшындай кериу —жудэ жацсы кериу, цэ-
дирлеу, жоцары бацалау. Ержан жууырып келип машинаныц
есигин ашып жибергенде, машинанын свети де жанып, Сэуле-
ниц жузи хэсеттеги кунниц цуяшындай керинди
(С. Хожаниязов). Таярлыц к е р и у — таярланыу, кутиниу.
Шыныцпаган албау жас бул сын сапарва бурыннан таярлыц
корсе де, журен терииде элле цандай гумилжи сешм бар
(Ж. Сапаров). Жэбир кериу —аз>п шегиу, цыйналыу,
азэпланыу, цорлыц кериу. Талай жэбир керип геитек
дэрьядан, Елатым жоц еди посып цонбаван (К. Султанов).
Зорлыц к е р и у — ацырет кериу, азабын шегиу. Сонда
байлардыц зорлыгын керип журегим суУлаван (С. Хо-
жапиязов). Жацсы к е р и у — а) унатыу, цэлеу, жаратыу.
Себеби жасы улкенлердин цасында эдепли цем тэртипти сац-
лауды жудэ жацсы керер еди (С. Хожаниязов). б) муд-
ттгд’из, гэлетсиз тап езиндей етип кериу. Хэзир кезим жац-
сы кереди (А. Бекимбетов). Жаман к е р и у — унатпау,
цэлемеу, жаратпау, жацсы кермеу. Жаман цылыцларын ке-
реди де, оны усы куннен баслап жаман керди, ...(„1^ыз
муг.“ ж.). Жек кериу —жаман кериу, унатпау, цэлемеу,
жаратпау. Душпанды жек кериуге, азамат болыува ша-
цырады (9. Тэжимуратов). Сумлыцты кериу — бир
эжайып нэрсени кериу, цэдийсени, уацыяны, исти кериу.
Шырашы бул сумлыцты керип пушайман жеди (Т. Ка*
йыпбергенов). Ойдап кериу —цыял цылыу, ой жууыр-
тыу. Жэне „Несине ойланаман, цай дус келгенине бара бере-
Йин" деп ойлап керген еди (Т. Кайыпбергенов). Сейле-
21
сип кериу — пикир алысыу, кецесиу, гэплесиу. Жийемурат
олар менен бирге уа^ыяныц болып атырган жерине барып,
адамлар менен ези сейлесип кериу кереклигин сезди (Т,
Кайыпбергенов). С ы рткы керинисин к е р и у — бир нер-
сении сырткы формасын, тур-тусин, келбетин кериу. Тавдын
аязынан корыццандай хэрекетсиз жатырган бул ауылдыц
сырткы керинисин керип танланасац (Т. Кайыпберге-
нов). Керип калыу — ушырасыу, дусласыу, жолыгыу,
дуушакерлесиу. ...Мырзабек буны керип калып оган да
жабысты (©. Айжанов). Жузин к е р и у — жузбе-жуз ушы-
расыу, керисиу. Кемпирдин узац жылаудан саргайган солгын
жузин кер ди (К. Султанов). Турмыста кериу—адам
емириндеги гезлескенлерди, уакыяларды, хэДийселерди,
жагдайларды, ау^алларды кериу. Ол буны турмыста ке-
рип киятыр (Т. Кайыпбергенов). Тэуир кериу — жаксы
кериу, укатыу, жаратыу, кэлеу. Буган карап ол кутэ азада-
лыцты тэуир керсе де, цунтсызлау ма деп ойлайды (Т.
Кайыпбергенов) Алдыц кериу —бурын кериу, алдагы
болатугын уакыяны болжау. Данышпан Ленин бул кунлерди
алдын керип, алдын болжап, коммунизмниц уллы прог-
раммасын сызган, ол цандай уэлий, дана адам болган (А. Бе-
.кимбетов). Та л ай ын кериу — биразын бастан еткериу,
Хэмме нарсени турмыста кериу. Балалары тууе езинин тама-
гын таппай жургенлердин талайын кер дим, ... (Т. Ка-
йыпбергенов). Турин кериу — тур-тусин,езин кериу, ушы-
расыу. Хеш нэрседен хабарсыз отырган секретарь сора$сыз
кирип келген цыздын Турин керип орнынан ушып турды:
... (М. Абдраймов). Сейлетип кериу —сезин, гэпин, пи-
кирин, ойын билиу. Ойын ез жайында, цифрларды да сей-
летип кере^ик („Жас ленинши* гл. Жек кериу —
-жеркениу, жаман кериу. Балалыцты гаррылыцтан жек к ер-
дим,—Жек кермедим, ууайымын жек кердим (Т. Жума-
муратов). Туе кериу — уйыклатанда кандай да бир елес-
лерди кез алдына келтириу. — Усы керген тусинди
маган саг, — дейди (К- Айымбетов). Кун к е р и у—тириши-
лик етиу, жасау, турмыс курыу, турмыс кешириу. Кууыр-
дацшы ошагында кун керген (X. Турымбетов). Жакты
дунья кериу — а) дуньяга шыгыу, тууылыу. Хэзир гана
жакты дунья керген торайдыц биреуин жерден кетерип ал-
ды (©. Хожанов). б) еркинликте жасау, парахатшылыцта жа-
сау, жацсы турмыс КУРЫУ- Октябрь революциясы жецгеннен
кейин гана жакты дунья кериуге еристи („Кыз. КК-“
г.). Тексертип к е р и у — билиу, аныклау, аныгына шы-
гыу. ©лшетип бурынгы, сонгы халларын, Докторга тексер-
тип керип халларын (А. Дабылов).. Макул кериу —
унатыу, кэлеу, жаратыу, кёлисим бериу. Тогайга канал цазып
тусириуди макул керип отырмыз (Т. Нажимов). Ат са-
22
лысып корну — гайрат салыу, куш салыу, галаба кири-
сиу, ^эмме атланысыу. Кеш жатып, ерте турып, ат с а лы-
сып к о р и ц (К. Султанов). Келешекти кериу — алда-
ры уакытты билиу, болжау. Бугинги хацый^атльщтан келе-
шекти кориу — поэзия, мине, усында (Г. Есемуратов).
Сыйпап К0риу—кол менен услау, сыйпалау. Сыйпап
К0рсем колымды тийгизбеди (Ж. Аймурзаев). Кы зы к ко-
рну— тамаша корну, кызыксыныу. Оразгул жецгей киши
улыныц тилин кызык корип сейлеткиси келди де, кушак-
лап жокары кетерди (Т. Кайыпбергенов). Айып корну —
колайсыз, турпайы сезиу. Баска балалар буныц бул исин
айып корди, ... (С. Мэжитов). Ойласып корну —
кенесиу, пикирлесиу, пэмлесиу. Ауыл адамлары канша ой-
ласып корген менен шанышкыны сууырып алыудыц ила*
жын таба алмады (Т. Кайыпбергенов). Кызыл корген
раргадай — кызганыу, тарпа басыу. „‘Кызыл корген
f а р F а д а й“, Телмирип бир карады (Т. Жумамуратов).
Корсе кызар—не болса соны кумар ететугын. Мумкин^
Корсе кызар шыгарсыз (К Султанов). Кыз емеспен кызы-
гып корсе кызар, Керингенге кез салып не кылайын
(9жинияз).о
К6РКЕЙИУ Ф. Гуллениу, ажарланыу, кулпы донну. Дос-
лык, бирлик аркалы мэденияты менен эдебияты коркейип
байып отырады (К» Айымбетов). Багы-бостан болды куураган
дала, Гулленипк о р к е й д и ауыл х^м кала (Т. Сейтмамутов).
К0РКЕЙТИУ Ф. Гуллендириу, ажарландырыу, безенди-
риу, сэнлеу, Абадан етиу, сэнли етиу. Пайдасын айтып тий-
гииен. Коркейткен жаца заманды (Б. Кайыпназаров).
K0PKEM к ел. Сулыу, арыу, шырайлы, санли, ажарлы,
формалы. Женимпаз халык армиясыныц жол жур^ендеги шэу-
кети кандай кызык, кандай салтанатлы, кандай кор кем (К.
Айымбетов). ©зи жудэ тилли, кор к ем, шырайлы, сулыу,
еткир хаял болган („КК- х. е.“). О Кор к ем с оз —шебер,
сулыу айтылган пикир. Каракалпак классиклери этебияты-
мызды коркем соз бенен байытты, ... („Кыз. КК-“ г.).
Коркем создиц шебери — жаксы, шебер сейлеуши.
XIX эсирдин каракалпак эдебиятыньщ классиги, ешпес, генер-
мес, коркем создиц шебери, мийнеткеш халыктьщ
суйикли улы, ... (К. Айымбетов). Коркем создиц уста-
сы—шебер сейлеуши, созди жаксы етип сойлетугын адам,
киси. Уллы шайыр коркем создиц устасы, Лэйли-
Можнун, Фархад-Шийрин нускасы (С. Нурымбетов). Коркем
образ—адебий шыгармадагы баслы уакыялардыц шебер-
лик пенен берилиуи, сууретлениуи. ...олардыц коркем
образын жасау поэзиянын шецберин кенейтип гана койган
жок, ... (Г. Есемуратов). Коркем етип сууретлеу —
одебиятта уакыяны шеберлеп бериу. Турмысты коркем
23
*1
етип с уу р ет л еу л ер, халыцтыц маржан сез байлыцлары
жийи жийи ушырасып отырады („Мэспатша"). Керкем енер
—искусство. Хальщтыц ауыз еки эдебиятын жыйнаган гой
олар, соныц менен миллий керкем енерди де изертлеп
журипти (Т. Кайьшбергенов). Керкем очерк — эдебий тил
менен жазылган кишкене келемли шыгармалар. Керкем
очерк белгили орын ийелеп, алдынгы катарга шыцты (Г.
Есемуратов). Керкем творчество—шебер деретилген
мийнет, жумыс. ...керкем творчествоныц эстетика-
льщ тэбиятына кебирек мани бериуге тырыскан, ... (Г. Есе-
муратов). Керкем ж азы у—сулыу, таза жазыу. Оцыушы-
лар керкем ж азыура уйренди, ... („Жеткиншек* г.).
Керкем шыгармалардын жылнамасы—жацсы эде-
бий жыйнагы, топламы. Виз жазыушылардан емирдеги кер-
кем шырарманыц жылнамасын талап етемиз, ...
(„Кыз мур.“ ж.). Керкем аудар ма — баска тилден ана
тилге аударылран эдебий шырарма. Керкем аударма
барлык калык ушын да керекли руухый азыц болып табыла-
ды („Кыз. г.). Керкем гимнастика —спорт. Не-
ше турли поэтик ^арекетлерди орынлайтурын спорт ойыны-
ныц бир тури. Некие университетинде керкем гимнасти-
ка секциясы исле^ди, ... („Сов. КК-“ г.),
КОРКЕМЛЕНИУ Ф. Сулыуланыу, ажарланыу, сэнлениу.
Бирлик болса орнын тутар жасаган, Дуударланып керкем-
ленер шашагын (К. Ирманов).
КОРКЕМЛЕУ Ф. Сэнлеу, сулыулау. Орынлы ушырасатугын
тецеу, эпитет сыяцлы керкемлеу цураллары халык тур-
мысына байланыслы алынган („Мэспатша"). Халык тили тий-
карында дэстан сулыу сезлерге, образлы керкемлеу ку-
ралларына бай (3. Насруллаев).
КОРКЕМЛИК ат. Бир нэрсеге тан сулыулык, сэнлилик.
Жазыушы повестьке керкемлик жагынан да жацаша ке-
лиуге тырыскан (Г. Есемуратов).
КОРНЕКЛИ к ел. 1. Кезге анык, сулыу керинетугын
шырайлы, сэнли, формалы. Жаныады алар кези бар, Кер-
некли сулыу Гулайым (Омар). Бийбижан кыз болды сулыу
кернекли, Катарынан кар бир иси ернекли (Омар). 2. Бел-
гили, атаклы, давклы. Шайырлар, баксылар — эдебияттын
кернекли гайрагкери болады, ... (Н. Дэукараев). Бозатау
уакыясынын шебер жазылыуын кернекли илимпазлар жо-
кары бакалайды („Сов. КК.“ г.).
КОРПЕ ат. 1. Ишине пахта ямаса жун салып адам жа-
мылыу ушын колайластырылып, асты-усти капланып сырыл-
ган мулк, жамылып жатыу ушын гезлемениц арасына пахта
ямаса жун салып сырылып тигилген тесек-орын мулки. Он-
нан жудэ коркып корпении ишине басымды тыгып, бур-
кенип ундемей тым-тырыс жаттым (А. Бекимбетов). 2. Ауыс.
24
поэт. Бир нэрсенин бетин тутас жауып алган нэрсе, жум-
сак кек шоп. Канатлары цагаздай, Гул жапырац керпеси
(И. Юсупов). 3. Ауыс. Мамыккар, ак, жумсац пахта. Сут-
тей аппак керпесин жамылган пахта атызыныц ишинде ез
алдына белек турып пахта терип атырган еди (Т. Нажимов).
ОТун керпесин жамылыу — карацгы тускен уакыт,
тун уацты. Тун керпесин жамылгалы бул кала, Бас
Катырган уакыт етти мол гана, Жаца гана цайтып келип уйи-
не, Биреу отыр столында толгана (Т. Сеитжанов). Кек кер-
пе—Ауыс. тегис есип турган кек шеп. Кандай сулыу! Ол
даланы жайнатцыш, кек керпеси формаларды цууантцан
(Э. Шамуратов). Керпе ж о н ы ш ка—жонышканын ей сон-
гы орагы. Атызда жонышкалардын керпе болыуга
караган мэхэли (О. Хожаниязов). К ул те ж о пышка—бе-
де кылып сакиау га арналып орылган жонышка. Т у к ы м
ж о д ы ш к а—туцымын алыу ушын, орылмайтугын уакты,
тукымга койылгаи арнаулы жонышка. Тукым жоныш-
ка н ы орыуга киристи,... („Кыз, КК-» г.). Керпеге к а р а п
а як у з ат ыу — жагдайына, турмысына, ^алына карай
рекет етиу. Керпеге карап аяк узат деген екен („КК*
х. е.“).
КОРПЕ-ТОСЕК ат. Хожалыцтагы затлардын барлык тур-
лери, жыйынтыгы, жамылыуга, тесеуге, тесениуге арналган
уй-ускенелериниц барлык турлери, жыйнагы. Уйдин суйеги
менен ыслык узикке, гене кекси керпе-Тесекке егиз ар-
балар толды (К. Айымбетов). Керпе-тесек цаплаттым,
езим кийим алдым (О. Хожаниязов).
КОРПЕШ: ак керпеш ат. Ен жаксы бийдайдыц уны. Бу-
гин дуканга ак керпештин уны келди,... („Кыз. КК-“ г.).
КОРПЕШЕ ат. 1. Тесениу ушын гезлеменин ишине пах-
та ямаса жун салып сырылып тигилген керпениц кишилеу
тури, буйым. Мен оны эстен алдымнан алып керпешеге
жатцардым (А. Бекимбетов). кел Исмагый, — деп Ырза-
Кул кара уйдин терине керпеше жайды (К- Жуманиязов).
2. Кишкене, майда гезлеме кыйындылардан куралып ислен-
ген мулк. Улкен айдынлы керпелерден баска жакында гана
ийпеден шыккан курак керпешелер бар (Т. Кайыпберге-
нов). Кара уйдиц арткы шийин тургизип, терде, курадлы
керпешенин устинде тецкейген пэр дастыкты колтыцлап,
...бий кек чайды кейип пеней цайтарып отыр (К. Султанов).
КОРПЕШЛЕУ Ф. Бир нэрсени мукыятлап орап бастырыу,
буркеу, каУсырыу, орау, цоршау. .. зинданныц аузын кер-
пе шлеп, ортасынан ауыз койды („Алпамыс").
КОРСЕ к- кериу.
КОРСЕТИЛ'ИУ керсетиу фийилинин езгелик дэрежеси.
КОРСЕТИУ Ф. 1. Бир нэрсени баска биреуге билдириу,
25
танытыу, ацтартыу, байдатыу, гезлестириу. Кэне кайыцца
минин, мен сизлерге жайын керсетейин, — деп алдына ту-
седи гарры (К. Айымбетов). ...Бекниязов цойын цалтасынан
денгелек печать басылган документти шытарып майорга к е р-
сетти (А. Бекимбегов). 2. Бир нэрсеге жол керсетиу, сил-
теу. Жолын сенин алта басып барады, Женислерге жол кер-
сетип турады (С. Нурымбетов). Олардын буйрыгы, силтеу
керсетиуи бойынша жаллантан цан ишер царацшылар,
адам елтириуши цутырган жауызлар, ...ел ишин пэтенге кел-
тирип турды (А. Бекимбетов). 3. Ауыс. Байдау, елеслеу,
сэулелениу, суУретлеу. ...емирдиц творчестволыц езгерисиниц
батытын керсетиу, ... (Г. Есемуратов). Сапардыц кек ет-
кен сезине ызаланыушылыд кейпин керсетти (К.Султанов).
4. Ауыс. Биреуди орынсыз айыплау, зорлык-зомбылык. жа-
сау, куш жумсау, урыу, согыу, жазалау, даралау, гуналау.
Отеш айтар баста барын, Халыдда керсетип зарын (бтеш).
Жедик бэрха байдыц думпишин, мушын, Керсеттилер
бизге колынын кушин (Омар). О жэрдем керсетиу —
кемек бериу, долтабыс етиу, жэрдемлесиу, кемеклесиу. Ал
Жумагул баласын аяды хэм отан жэрдем керсетиудин
жолын изледи (О. Айжанов). Пухталытын керсетиу,
укыплылырын к е р с е т и у — шеберлигин, усталытын,
дупыялыгын керсетиу. Элбетте, бул жас келиншектин ез
исине пухталытын керсетеди (Q Айжанов). ...шебер-
лигимди, пухталытымды бир керсетип таслатым
келди (О. Айжанов). Куле шырай келбет керсетиу—
жыллы шырай менен карсы алыу. Мэтеке отырар — отырмас-
тан куле шырай келбет керсетти (К. Султанов). Ис
керсетиу—жумыста жадсы ислеу менен езин танытыу.
Тек ислесек, ис керсетсек, усы бизин шэртимиз (9. Ша-
муратов). 6злер ин керсетиу —а) мийнет етиуде басда-
.лардан айрыцша кезге тусиу. „Бахытлы" колхозыныц баха-
дырлары езлерин исте кер сеткен (Ж. Аймурзаев).
Усы жумыстыц питиуине Караганда олар езлерин кер-
сетти, ... (К- Айымбетов). б) гэрдийиу, менменсиу, тэкаб-
бирлениу. Билсе де билмесе де турли иске сутылыса берип
езиниц ер кекиреклигин керсетти (К. Айымбетов).
Ердин исин керсетиу — мэртлик етиу, тайрат салыу,
куш салыу. Мен жазаман колхозшы, Ердин. исин кер-
сетип (Б. Кайыпназаров). Бэлент керсетиу — жодары,
артыцмаш ба^алау. Ау тодыушылар .. .бир-биринен мэртебе-
син бэлент керсетиу ушын жарысып ыдлас пенен ислей-
.ди (К. Султанов). Мэртлик кер сети у — батырльщ етиу.
Мэртлик керсеткенин ушын береди (О. Хожаниязов).
Хызмет керсетиу —бир исти орынлауда айрыцша з^эм
жемисли, нэтийжели жумыс ислеу. Колхозшылардыц бундай
хызмет керсетиуи танкаларлыц нэрсе (Г. Есемуратов).
Беруний районын суу алганда цауа райынын сууыцлыгына ца-
рамастан колхозшылар менен совхоз рабочийлары кун демей,
тун демей апатца ушыраган хожалыкларды аман алып цалыу-
дан жан аянбаслыц хызмет керсетти („Сов. КК-“ г.).
Ис керсетиу — ерлик, батырлыц. ...урыс уацтындагы цы-
i йын-цыстауда бизиц жауынгерлеримиз ис керсетип цаза
тапты („Цыз. КК.“ г-)- Батырлык. керсетиу — ерлик
етиу. Гагарин, Титовтай корсет батырлыц, 9не ерлик
бир эсирге татырлык (К. Султанов), Куш керсетиу —гу-
дибузарлык етиу, женсизлик етиу. Сонда да кепшиликке
жалгыз ези куш керсетип, есикти каттырак жауып, сей-
леспестен шыгып кегти (©.Айжанов). Улкен адам сыпа-
тында керсетиу—адам екенлигине гэрдийиу, езин жо-
кары санау. ©зин ауылга^улкэн адам сыпатында
керсетип, гэрдийиудин нежереги бар (Т. Кайыпбергенов).'
Карсылык керсетиу — наразылыц билдириу, келисим
бермеу. Комсомоллар шелкемлерине... царсылыц керсе-
тетутын байларды, жат-жамайларды тубинен цуртыудагы
мацсетлерди тусиндириу („ЦК*КСМ. атл.“). К,ыр керсетиу
— куш керсетиу, абай етиу. ...ц ы р керсетиу максетинде
оларга царсы сейледи, ... („Кыз. мур.“ ж.). Жи ге р л и л и к
керсетиу—шыдамлылык, тезимлилик керсетиу. Сондай-ак
механизаторларымыз пидэкерлик цэм тапцырпыц пенен жи-
герлилик к о рсетти („Эмиудэрья*1 ж.). С ы йц ы н керсе-
тиу—Турин, коддин, жагдайын керсетиу. Бул сырлы цонац
келгенде аш-арыц пенен жетим-жесир, алба-далба с ы й ц ы н
керсетип, мийзамын бузбасын деп урыу кэтцудаларынын
шыгарган катал рэсми (К. Султанов). Усыныс керсетиу
— пикир билдириу. Атамурат усыныс керсете койса
кэммеси макуллайды (Т. Кайыпбергенов). ^урмет керсе-
тиу— сыйлау, кутиу, иззет етиу. Мине поездымыз Харьков-
ца жетти, Халыц жапырылып бизге ^урмет керсетти
• (И. Юсупов). Характерин керсетиу — минезлеме бе-
риу, характерлеу. ...рационализаторлык характер ин кер-
сетиу жийи орын ала баслады (Г. Есемуратов). А р т ы ц-
машлытын керсетиу—зыятлытын билдириу. Окыудан
не алганлыты салыстырылады, соцгыныц артыцмашлы-
гын керсетеди (Г. Есемуратов). Дурыс керсетиу —
цацыйкат ба^алаУ, аныгын билдириу. Каракалпак совет эде-
биятыныц алдына характерли езгешеликлерди дурыс кер-
сетиу сыяклы уазыйпаларды койды (Г. Есемуратов).
KQPCETKHIli ат. 1. Белгили бир енимниц мурдары,
табыстыц мелшери, шамасы, жетискенликтиц, жумыстыц дэ-
режесин керсететугын улыума нэтийже. Колхоздыц экономи-
кпсын бирден шелкемлестириушилик жумысларынын корсет-
ки шин бирден жокарылатады (Г. Есемуратов). Гектарынан
/О центнерден пахта алып жоцары керсеткишке ийе бол-
27
ды („Сов КК.“ г.). 2. Алдын-ала планластырылган белгили
бир табыс вниминиц орынланыута тийисли молшери, муг-
дары. Каракалпакстан АССР ы оныншы бес жыллыц планды
тийцаргы керсеткишлери бойынша артыц орынлады
(„Сов. КК-“ г.). 3. Мелшер дарежесин билдиретугын цурал.
Кыстыц куни Де комнатаныц хауасын тазартыу ишын терезе-
ниц кишкене кезин ашып услаган макул, бирак термометрдиц
керсеткиши бойынша жыллылык 16 градустан теменле-
меуи шорт („Жас ленинши* г.). Усы шынар жол к0рсет-
киш жулдыздай, адастырмай турды талай кэруанды (И. Юсу-
пов). 4. Белги, тацба, силтеу, нышан, багдар бериуши.
Тракторымныц алдына К0рсеткиш карауыл орнаттым (К.
Султанов). ...корсеткиш тахтай койылган жерге карай
жол баслады (Ж. Сейтназаров). 5. мат. Белгили бир санньщ
кандай дарежеге котерилиуин корсететугын цифр ямаса
белги. З3, ав.
КОРСЕТПЕ ат. 1. Жол-жоба, силтеу, багдар. Ол жаца
гана редколлегия агзаларына корсетпе берип кетип еди
(Т. Кайыпбергенов). Сенин корсетпениз бенен орнайды,
Коммунизм келешегим дэуирим (С. Нурымбетов). 2. Жынаят-
лы ис бойынша тусиник бериу. Олардыц бори жэбиркешти
Бекбийке емес, оныц ери Айтбай деп корсетпе берди (О.
Айжанов).
КОСЕ кел. 1. Сацалы менен мурты сийрек шыгатугын
ер адам. Мына ецгезердей косе адамды усы дегеректиц,
кудайы шыгар деп пэмледи (Н. Дэукараев). Бес ул дереди
патшадан, Бесеуи д$ косе болган (Бердак). 2. Лацап, атац.
Бул хабарды Алдар косе еситип койшыга барады („КК-х-е«“)«
3. Ауыс. Жарамсыз, темен, пэс, жаман. Бет-ауызын гаулап
сакал басты, бирак тып-тыйпыл косе болды косыклары (И.
Юсупов).
КОСЕМ ат. 1. ^эммеге, копшиликке танылган, копши-
лик тарепинен мойынланган идеялык, сиясий басшы. Про-
летариаттыц косемлери Маркс, Энгельс, Ленин социализм
жэмийетин курыудын тийкаргы жолларын ез мийнетлеринде
терецнен тусиндирген еди, ...(„Кыз. КК-“ г.). Данышпан ко-
семимиз В. И. Ленин оныц идеялык рауажланыу жолын
сызып берген (И. Юсупов). 2. тар. с. ^эр турли сиясий жэ-
мийетлик топарлардын, шолкемлердиц, агымлардыц басшы-
лары, жетекшилери, ил^ам бериушилери. Пугачев ез зама-
нындагы дийканлар ^эрекетинин кос ем и, жетекшиси болды
(„Кыз. КК-“ ^.). Мийнеткеш халыклардын данклы к ос ем и,
...Устазы, атасы эдиули Ленин (С. Нурымбетов». 3. гон. с.
Урыу, кэуим басшылары. Селжуклердиц к всеми Багдадты
басып алган Султан Тургылбек ком оныц орнында турган
Алып Арыслан т. б. Меккеге зияратка барыуды х^жет деп,
таппаган („Кыз. КК*“г.). 4. Жон-жосацты билетугын цыйын-
28
цыстауда ацыл табатутын киси, данышпан. Батыр—жаудыц
к ©семи, шешен-даудын к вс ем и („КК- х. е.“).
К©СЕНАМАЙ к ел. 1. Савалы, мурты азлау шыгатугын
ер адам, квсеге жацын, кесеге мегзес. Жийемурат жана жа-
цынлап келе бергенде, ири денели, сэры сынлы, к всей а-
майлау бир киси алдынан шыцты (Т. Кайыпбергенов). 2.
Ауыс. Темен, жарамсыз, пэс, квренишлеу, жетер-жетпес.
Конакларга цойылган дэстурцан квсенамайлау болды, ...
(„Кыз. муг.“ ж.).
К©СЕУ I ат. 1. Жанып турган отынды ямаса жанып
турган оттыц шогын ийтеретугын, цозгап отыратугын агаш
ямаса тёмирден исленген зат. Жыцгылдын узын шыбьиын
квсеу еткен апам тандырды ертеп дыздыра баслады, ...
(М. Чимбергенов). 2. Ауыс. Хорлау, маскаралау. Квсеу
цылып койганы аздай, хан елимизди талатады (Т. Кайыпбер-
генов). 3. А у ы с. д и н. с. а) алгыс, жаксы тилек билдириу.
Кесеуициз кегергир, ондайдан цашатугын киси емес,
алым адам („Кыз. муг.“ ж.), б) гаргыс, жаман тилек билди-
риу. К в с е у и кегермегир, бунша бизлерге касты н тиге цал-
ды гой, ... (©. Айжанов).
К©СЕУ II ф. Жагыуды кушейтиу ушын отты квсеу ме-
нен козгастырыу, аударыу, козгастырыу, ийтериу. Шойын-
шылар найза урган батырдай, узын квсеу менен квсеп ка-
шады (И. Юсупов). От жагыу, — деди Сержан отты квсеп
жиберип (Т. Кайыпбергенов).
К0СЕУДЕЙ к ел. Квсеу сыяцлы, квсеуге усаган. Муры-
цы жэне цайцайган, Дузде калган квсеудей („Кырк цыз").
К©СИК ат. Кумда есетурын, жабайы пиязга усас всим-
лик. Кумга ермелеп, квсик, жуУа терип азанда кеткеннен
кеште келетугын кунлеримиз де болатугын еди (Г. Изимбе-
гов).
К©СИЛДИРИУ квсилиу фейилинин ерксиз дэрежеси.
К0СИЛИУ ф. 1. Аягын созып отырыу. Келе жатты жа-
ныуар, Терт аягын к вс и лип („Кырк цыз"). Кезди жумып
кесилип, Геудеден жан шыццанша („Кырк цыз*1). 2. Жер-
дин ямаса басца бир нэрсенин узыннан-узац орынды алып
созылып жатыуы. Бул кесилип жатырган жерде, кепирип
отлайтугын байдын шанлагы емес (К. Султанов). <► Кеси-
лип жаты у — а) узынына тусип жатыу. Алланхорда жа-
тыр з^алцым кесилип, сойыуга мал таппай турман кы-
сылып (А. Дабылов). б) кец далацлыц жер. ...кен кесилип
жатцан дала Шамураттыц бул сезин кайталады (К- Доса-
нов). Кесиле жаткан жер путин, кетеди екен керкейип
(Б. Кайншназаров). в) бадырайып кериниу. Ат излери дэрья
цайырында кесилип жатты (Т. Кайыпбергенов). Кеси-
лип жазыу — емин-еркин жазыу. ХЭЗИР биа мылтыкка
жайланган бирак, асыцпай к оси лип жазыуга жол жок
(И. Юсупов). Айырым жазыушыларымыз бир уацытлары еп-'
лемей жазыушы болса, зрзир еркин кесилип жазату-
гын тэжирийбели жазыушылардын цатарына цосылды („Сов.
КК“ г.). Аяцты керпеге царай кесилиу — ^эр бир
исти, жагдайыца царап ислеу. Аяцты керпеге царай
кесилиу керек,—деди гарры („Жас ленинши* г.)"
КОСИЛТИУ кесилиу фейилинин езгелик дэрежеси.
КОТЕРГИ ат. Арбанын кешери менен арысын тартты-
рып цысып байлайтугын еки метрликтей агаш. „Кетерилмес
кетерилсе кетерги менен бир урар“, ...(„КК- х- **•“)•
КОТЕРГИШ I ат. Жук кетериуге, тийеуге ямаса тусириу-
ге арналган эсбап, машина х;эм де сондай жумыс аткара-
тугын техникалыц тетикяер. Поездга жукти тийегенде ямаса
оннан тусиргенде кетергишлерден пайдаланылады („Сов.
КК“ г.).
КОТЕРГИШ II к е л. Не болса да кетере беретугын те-
8имли, шыдамлы, кенгишли. Жумамурат хэзил кетергиш
'жигит еди („Кыз. кк-“ г.). фТуУ к етер гиш — тууды
алып журивши адам, киси. Теренин сезин еситип, Туу тик-
леди цирк жигит, Молла кораз дегенди, Ту у кетергиш
цылды (Бердак). Бала кетергиш — баланы жийи-жийи
туУатугын ^аял. Гулсэнем уй жумысына ыцласлы, мийнет
суугиш те, бала кетергиш те келиншек болып жетилди
(©. Айжанов). Кир кетергиш — кир болганы билинбей-
тугын. Пердегул кир кетергиш гезлемеден езине кейлек
тигиуди урдис еткен каяллардын бири еди (О. Хожаниязов).
КОТЕРЕМ к ел. Арык, тырыс, жудеу. Кетер ем цойлар-
дан ферманы толтырайын (Ж. Аймурзаев). ...буннан алып
кеткенде ррнынан зордан туратугын к е те р е м еди (К. Айым-
бетов).
К0ТЕРИЛИС ат. Кепшиликтиц цолга курал алып жэ-
мийетлик тецсизликке царсы шыгыуы. XIX эсирдин басында
Хийуа ханына царсы кетерилис жасаган, ... (К. Айымбе-
тов). Ол, — ашыулы, халыцтыц азганасынын кеулин тауып,
бугинги кетерилисти басыу еди (К. Султанов).
КОТЕРИЛИСИУ кетерилиу фейилинин шериклик дэрежеси.
КОТЕРИЛИСШИ ат. Кетерилиске катнасыУшы> ...Чим-
байдагы к етер ил исш и л ер менен елшилер арцалы Сары-
бийде зэм Чимбайда бир кунде бас кетерип шыгыуды сейле-
сип цойган еди (К- Ирманов).
К0ТЕРИЛИУ ф. 1. Жокарылау, ^ауалау, бийиклеу, ас-
панлау, шарыцлау. Бираздан кейин ол минген самолет кауа-
га кетерилди (А. Бекимбетов). Койыу шацгыт жоцары
кетериледи (А. Бекимбетов). Кетерил кекке, Орле
бийикке (Г. Есемуратов). 2. Ез^лиушилердиц езин езиуши
30
«лаосца цайтпай карсы атланыуы, гуреске умтылыуы. Мэ-
дирейим хан заманында Теремурат суупы деген каракалпак
жэнжел шыгарып, ханга карсы кетерилди (К. Султанов).
Хийуа хан кетерилис тапты, барып казакты шапты (©теш).
3. ©сип жетилиу, рауажланыу. ...колхоз хожалыгыныц ке-
терилиуинде Генжебайдын да улеси бар (Г. Есемуратов).
Каракалпак совет эдебияты кен кулаш жайып ести, пьеса, по-
весть, романларга шекем кетерилди жене сапасы жагы-
нан да эдеуир жаксарды (Г. Есемуратов). 4. Хызмет орныньщ
жоцарылауы. Жумабай бригадир механикликтен совхоздыц
бас инженерлик лауазымына кетерилди (Г. Есемуратов). 5.
Орнынан турыу, тургелиу. Канатым орнымнан калай кете-
рилгенимди билмей де калыппан, ...(„КК* х. е.“).6. Жыл-
жыу, шырыу, ормелеу. Ол трибунага кетерилип кепши-
ликке карай колындагы приказды оцып еситтирди (А. Беким-
бетов). Бийиктен ойга тусиу, ойдан бийикке кетерилиу
кеуилли (Т. Кайыпбергенов). 7. Кепшилик арасында данцы-
нын, абыройыныц жокарылауы. Халык арасынди Абдулла-
нын абыройы кетериледи („КК- х. е.“). Данкым кетери-
лип, шыкпаса атым, Тапсам да тиймейди кыздын сэреси (А.
Дабылов). 8. Баслама баслау, баслауга кирисиу. Инициати-
ва кетерилди бул иске, к°лга алар колхоздыц мэрт жас-
лары (Т. Сейитжанов). 9. Ауыс. БуУдацлау, цауалау. Ат-
лардыц туягы менен аспанга шан кетерилди (©.Айжанов).
Усы уакытта узацтан аспанга кетерилип шубатылган шан
керинди (К. Султанов). Тус кайта арка жактан кете рил-
ген тентек дауыл кешке шекем басылмады (К- Досанов). 10.
Ауыс. Уйилиу, бийиклениу. Гейде тау етегинде ак бултка
усап пахта кырманлары да кетерилип жатыр (И. Юсупов).
Тирилгендей емир кирип, кетерилди кум кабагы (И. Юсу-
пов). 11. Ауыс. Жоцарылау. тикейиу, цайырылыу. ХЭР
сейлегенде калык кабагы ашылып-жабылып, жука еринлериниц
оир жагы кетерилип турады (С. ХожанияЗов).12. Ауыс.
Козгалыу, ran болыу, сез болыу. ...балаларга Атамурат бу-
гппги кетерилген мэселени тагы де ескертип койды(Т. Ка-
ныпбергенов). Эсиресе сол маллар женинде мэселе кетериле-
йин деп атырганда армияга арза берип кетти (Т. Кайыпберге-
пов). 13. Ауыс. Маселе цозгалыу, гапке ушыралыу, сез
счилиу. ... устинен сез кетерилип оныц усы кумалине цэ-
уип тууды (©. Айжанов). 14. Ауыс. Калцыу, шыгыу. Мен
онын суудан кетерилип шыккан еки аягын ез кезим ме-
нен кордим (А. Бекимбетов). 15. Ауыс. Шадланыу, йошла-
пыу, руухланыу. ...зил баскан кеули кетерилип, аспанга
ушкандай болып керинди (А. Бегимов). Бул кызлар айтатугын
Косык ядына тусип, кеуилим кетерилип сала берди (0.
Хожаниязов). 16. Ауыс. а) кулки болыу, шауцым болыу.
...огырыспа кызып, кулки кетериле баслады (К. Айымбе-
31
тов). б) мазац болыу, масцара болыу. Енди олардын усти-
нен кулки кетерилди (А. Элийев). ♦ Несийбенин ке~
терилиуи—бир жердей екинши жерге кепиуи, ерли-за-
йыплылардын айырылысыуы, белеклесиуи. К е т е р и л е т у-
fnh несийбеге усындай кун цолай келиуине кара, —деп
губирленди ишинен Эжинияз (К. Султанов). Кетерилмес
кет ер илсе кетерги менен бир салар — ауыр ми-
незли адамнын жэнжел шыгарыуы, шатац шыгарыуы. „Ке-
терилмес кетерилсе кетерги менен бир са-
лар",— деген ^алкымыз деп гэпин бьслады гарры („Жас
ленинши" г.).
К6ТЕРИЦКИ к ел. 1. Жоцарырац, бийигирек, бийиклеу,
жокарылау. ... жаслардын кетеринки руухы каккында
сездин болыуь! тэбийгый нэрсе (Г. Есемуратов). Еаррыныц
нэзери кетеринки (К. Султанов). 2. Кеуилдин сезимлили-
ги, сергеклиги. Кеулим кетеринки сайрайды тилим, Ты-
ныгып сайрасам тынлайды елим (Д. Назбергенов). Кеуил, ми-
не, кетеринки, Ескен самал мазалы (Ж. Аймурзаев). 3.
Тийкаргы шамадан, мелшерден артыгырац, зиятырак, кеби-
рек, молырац. ф Мийнет кетеринкилик — жумыста
жаксы ислегени ушын жоцары ба^алау, жаксы ислеу, ар-
тыцшахызметкерсетиу. Мийнет кетеринкилик тууып,
Курылысларда жумыс кызар (С. Нурымбетов). Кеуили ке-
теринки — кууанышлы, шадлы. Класска кирип келген му-
галлимниц кеуили кетеринки еди („Жеткиншек* г.).
К0ТЕРИНКИЛЕУ к ел. Сэл кетеринки, денеслеу, бийик-
леу, бийигирек. Сэлийманыц бетиниц бир жагы екинши жа-
рына Караганда сэл кетеринкилеу керинди (К. Султанов)
КОТЕРИЦКИРЕУ ф. Теменнен жоцары кетериу, чик-
леу. К^лек басын калтанлатып, енменин кетеринкиреп,
...прокурор жакка карады (К- Ирманов). ...колтыгына кысцан
шепшегин кетеринкиреп кой корасына карач журип кет-
ти (К. Ирманов).
КОТЕРИСИУ кетериу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОТЕРИУ ф. 1. Кандай да, болмасын бир затгы ямаса
бир нэрсени бир жерден екинши бир жерге куш пенен апа-
рып цойыу. Мине, колына шелегин кет ер ип Орынгул де
жетип келди (Ж. Сейтназаров). Бий орнынан ушып турып,
Ережептиц колтыгынан кетерди де сыртка алып кетти (К.
Султанов). Кейлегиниц етегин кетерип, белдемесине кыс-
тырган (Н. Дэукараев). 2. Мак ау, тэриплеу, кегермелеу.
Колдан келсе'кеселин жазып, сенин абыройынды кете ре-
мен, апа,—дейди („КК- х. е.“). 3. Рауажландырыу, байытыу,
тур мы сын жацсылау. Темир жолдын, колхоздын экономика-
сын ке ериУ илажлары менен бир катарда жургиэилиуи
•ж.де характерли (Г. Есемуратов/. Ауыл хожалыгын буннан
82
былай да кетериу алдагы уазыйпа (Г. Есемуратов). 4. Бир
орынра кетерилиу, орынга о^ырыу, сайланыу. Калада патша
елип, орнына патша кетериу ушын' дэулет кус дегенди
ушырып атыр екен („КК- х. e.tt). 5. Кениу, кенлигиу, шы-
дау, мойынлау, тезиу. ...бундай жагдайда кетермеске не
'шара бар—кениу керек (Э. Шамуратов). 6. Ауыс. Шыдамы
'Же1иу, писип же иу шыдамау, тойыныу, шегине шыгыу. Ха-
лыцтыц наразылыгы соцгы шекке кетерилди (К Ирманов),
7. Ауыс. Ишип койыу, алып цойыу. ...берилген цатыцты
иркилип турмастан к етер и п жиберди жетим («КК- х. е.“).
8. Ауыс. Бир нети цолга алыу, козгау, жургизиу, ^эрекет
е!иу. ...кеп узамай-ак бул мзселени де кетерди (К, Айым-
бетов). ♦ Бас кетериу—а) ояныу, жанланыу. Шыдамай
цорлык азапка. Бас кетерди мийнеткеш (X. Сейитов). б)
орнынан турыу, кетерилиу, геудесин ке;ериу. Жан кэлетин-
дебасын кеч ер ди (К- Аралбаев). в) Ауыс. басшы бо-
лыу, басцарыу, мецгериу. Усы ауылдын бас кетерген
жигитлериниц бири ^эм абыройлы батрачком гой (Т. Кайып-
бергенов). Кекке кетериу — К¥Рме-леУ> сыйлау, мацтау.
Хукимет белсендяшилик еткеннин ^эммесин де кекке ке-
терип манлайынан сыйпайды, астына ат береди (Т. Кайып-
бергенов). Кол кетериу — а) сораныу, келисим алыу.
Сыртка шыгып цайтыу ушын кол кетерип рухсат сорады
(К. Айымбетов). б) жыйналыста белгили бир усынысца ашык
дауыс бериу. Атамурат цыс^а сезин питирли де, ^еш кимниц
пикирине царап турмай цол кетериуди усынды (Т. Ка’
йынбергенов). в) к°лга чусиу, берилиу, багыныу. — Кетер
ц о л л а р ын д ы: колга тускеницизди датазалайман! — деди ол
(О. Айжанов), г) белги бериу, йшараг ечиу, ымлау. Бул
одетти егейсиген Орынбек апасына царап он колы н кетер-\
ди (Т. Кайыпбергенов). Кол цетериспе — бир нэрсеии
аныклау ушын мэселени ортага таслау, жарысыу. Кол ке-
териспеге келгенде еки жак тец келип, Хожанияз боса-
тылмады (Т. Кайыпбергенов). РуУхын кетериу— дем бе-
риу, куш бериу, алдастырыУ, хошеметлеу. Председатель
умитсизленип руухы кутэ темен тусип кетти, Партком секре-
тарь! буны сезди де басца сезге айналдырып, оныц руухын
кетермекши болды, ... (М. Эбдреймов). Туу кетериу
— а) жалау тиклеу. Хэмме жыйылып туу кетерип, алга
царай журе баслады („Кыз. кк-“ г.), б) колга жалау, курал-
жарак алып шытыу, карсы турыу, жар салыу, айбаг ше-
гиу. Ке1имизди алмага, Душпанлык кылган залымныц, Елине
уайран алмага, ТуУ кетерип турайык (Бердак). Кете-
рип кетиу — урлау, жасырып алыу, басып алыу. Анау
кунгидей уйинди кетерип кетпесин (К. Султанов). Ша-
нарак кетериу-уй тигиу, уйли-жайлы болыу, хожалык
болыу. Кеширмеси кетермесе шацарагын кетерип Ко-
3-5985 33
нырат базарына сал Некер болып, нан тексин який бес канат
уйинен кешсин, ...(К. Султанов). Ге^десин кетериу —
денесин тиклеу, жоцары кетерилиу, бойын тиклеу. Косыбай
басын шайцап бираз жатты да ызага буулыгып, геудесин
кет ер ди (К. Султанов). Шауцым кетер и у— кетерилис
шыгарыу, бадабат етиу, шатац шыгарыу, жэнжел етиу.
Контордын алдына топланган адамлар да, атызга шырып ба-
ратырган цыз-келеншеклер де шауцым кетерип буларга
царай шабысты (©. Айжанов). Key и л кетериу — уацты-
хошлыц цылыу, тамаша етиу, мае болыу. „©зиме цайдан
усасын, — деп ойлады Палуан, — кеулин кетериу ушын
айтцызып отырган гой“ (©. Айжанов). Казан кетериу —
ауцат, тамац писириу. Саган тамацтыц да ирети болмады,
уйде ц азан кетергендей хеш нэрсе жоц едн (©. Хожа-
ниязов). Перзент кетериу—жукли болыу, еки цабат бот
лыу. Хаялы Дэрибийке усы шацырацца ецкейип тусип келин
болгалы бир ул, бир цызлы болып, перзент кетерди
(К. Султанов). Бексесин кетериу — отырган жеринен
денесин жоцарылатыу, цуйрыгын жерден жоцарылатыу, цоз-
гау, жылысыу. Сэл жылысыццырап, еки цолын жерге тиреп
гана зорга бексесин кетерди (К Султанов). Б асы на
кетериу тэртипсизлик етиу, бацырыу, шауцым шыгарыу.
Оцыушылар классты б а с ы н а кетерди,... («Жеткиншек» г.)г
Цамшы кетериу — урыу, силтеу, цамшылау. Арыц ацса-
цал буган да ц а м ш ы ке тер ге н еди (С. Хожаниязов). А с-
пакта кетериу — мацтау, марапатлау, кетермелеу. Ас-
п а н f а кетерип жецистин тууын, Жер бетине сеуип мол-
шылыц нурын (А. Дабылов). Мэселе кетериу — исти
цозгау, усыныс киргизиу, бир нэрсени цолга алыу. Биразлар
орнынан босатыу керек деп тийисли жерлерге мэселе ке-
терди (©. Айжанов). Кетерип урыу — жоцары кетерип
таслау, ылацтырыу, жыгыу. Ат ойнацшып-ойнацшып Досжан-
ды кетерип жерге урады («КК- х- е>>) • Н а з ы н кете-
риу, — кениу,конлигиу. Анау- мынау созлерге цулац салма,
«цуда болсам» дегенниц кетер назын («Мэспатша»). Эл
кетериу — а) гудер узиУ» бийзар болыу, цол узиУ» цашыу,
цутылыу. Ашыцца жараспас сацалдыц агы, Басцаны сэуерсен,
меннен эл кетер («КК- х- е.»). б) цол узатыу, цол силтеу,
цолды жоцарыга алыу. К0Не» кетер эли ц ди, жузинди,
болмаса корсетемен, — деди гаррыга болыс («КК- поэз. ант.»).
Атагын кетериу — шыгарыу, иЙе болыу. ...мен тепериш
батрак ат ын кетердим (К- Ирманов). Жолбарысца жол
бермеген тириде, Усы бута кетерди а у ы л а т a f ы н ( Т. Ка"
булов). Салтанатын кетериу — сэнин кетериу. Жетил
генсиз, царындасым, кетерип цыз салтанатын (Ш. Ар-
тыц). Fayra кетер ме у—кетерилис шыгармау, шауцым шы-
агармау, жэнжел шыгармау, бадабад етпеу. ...наразылыгы сон-
34
ры шекке жеткен хальщ буран гауга кетермеди (Ц. Ир-
ма нов). Котерип байлау — жоцарыга цайырып байлау,
1артып байлау. ...тары да малацайынын. бауын котерип
бай лады (Т. Цайыпбергенов). Басын кетермеу —
бойын тиклемеуй, цыймылдамау. ...усы цэтеликти ислей рой-
дым, кешириц, апай, — деди ол басын кетерместен
(Л. Кекимбетов). Мурнын котериу — гэрдийиу, менсин-
бсу, менменсиу. Келгенлер^ менен иси болмай, келиншек
олар менен сойлеспестен мурнын котергендей пишин
билдирип сыртца шыгып кетти (К^. Айымбетов). Ш а ш-
бауын котериу — жагымпазлыц етиу, жагымпазланып
цапталында журиу, хошеметлеу. ...баслыцтыц шашбауын
кот ериц мен де бирге журдим Д. Айымбетов).
К0ТЕРМЕЛЕУ ф. Маттау, цууатлау, мацуллау, шыцга ко*
териу, марапатлау. Оныц сезин котермелеп, мениц кезим-
дп де, езнмди де мандытпайсац? (0. Хожаниязов). Сэлийма-
ныц котермелеп сейлегенине мен уяльщцырап цалдым
(0. Хожаниязов).
КОТЕРТИУ котериу фейилинин. езгелик дэрежеси.
К0ТКЕНШЕК к ел. Кертартпа, тартыншац, цырсыц. ...ба-
рин турган цырсыц, сондай коткеншек бала еди («КД. х- е.»).
КНТКЕНШЕКЛЕУ ф. Кейинге тартыу, алга баспау, кейин-
гс шсгиниу, цырсыцланыу. Х^эмме уацыт коткеншеклей-
сец де журесец. ... («КД. х. е.)».
КОТКЕНШЕКЛИК к ел. Кейинге тартыушылыц, шегиниу-
шилик, кери тартыушылыц, цырсыклыц. ...буныц бурыннангы
к н т к е н ш е к л и к эдети гой (Э. Шамуратов).
КОШ ат. Бир орыннан екинши орынга цоныс басыу ушын
барлыц дунья-мулкин куш колигине тийеп, малый алдына са-
лып кешип киятырган халыцтыц дизбеги, кэруаны. Кошкен
кошке ере алмай, жолда цалды биразы (Жийен жырау).
Корсе де азап пацырлар, Кештен цалмай ереди («К^ырц
. цыз»). Уш мезгил жол журип Баршын цыздьщ ко-
ти ауылдьщ царасын керди («Алпамыс»). ♦ Коше-
14 н in г е и э р м а н ц а л м а у — бир жерден екинши жерге ко-
ше бсриу, коп кошип цоныу. Коше-коше кештен эрман
ц а л м а д ы. Корпе арцалап белде дэрман цалмады гэл-гел-эй.
... («КД. х- Ц»)- Кештиц изине ер и у—кош пенен бирге
кетиу, изине ериу. Ызыц-ызыц болып кештиц изине ерди
(Ж. Аймурзаев).
КОШЕ ат. 1. Еки жагы цатарласып дизилген уйлер, оныц
ортасындагы узынына тартылган, созылган кецислик цэм сол
арцалы адамлардыц, транспортлардыц, тагы басцалардыц жу-
’рстугын жолы. Ески цаланыц ийрек-ийрек тар кошелери-
н $ и гууилдеген шамал есип, шацларды буркыратып алып
ке|еди (С. Салийев). Клубтан шыццанда орта кеше менен
журсец, еки жагы цатар кеткен ац жай, алды-арты терек пе-
35
йен оралган (О. Хожаниязов). 2. Ауыс. Бирурыулас адамлар,
агайин адамлар, тууыс^ан адамлар. ...Олар ^эммеси бир
гууыш\ан, бир кошениц адамлары еди (Э. Шамуратов).
3. А у ы с. Ауыл арасы, дала, майдан. Жэмийла телеграмма
келгели кешеге сийрек шыцты (К. Султанов). 4. Ауыс.
Адамлардын жыйналып сауда ететугын жери, цала, базар. Бир
пашшапты кешеге буйырды («Алпамыс»). Орайльц
коше — ей улкен коше, орталы^ коше. Ол орай л ы^ ко-1
шеге айналган жердеги улкен майданшада машинадан ту
сип, ац жайга келип кирди (А. Бекимбетов). «Коше ни б а-
сына кетериу — шауцым шыгарыу, жэнжел цылыу. Уйден
шыгыудан олар кешени ба сына кетерди (Д. Айымбе-
гов). Кеше ^эрекети — а) цагыйда, тэртип, аньп^лама.
Шофер машинасын коше ^эрекётин са^лап айдауды еси-
чен шыгарады («Жас Ленинши») г.), б.) Ауыс, тэртип сацла-
маушылыц, тэртипсизлик, бийтэртип. Кеше э р е к ет и н и и
жаман турлёрйн билиу — бул барып турган тэртипсизлик
4«Жас Ленинши» г.). Кеше бой л ап журиу — кеше ме-
нен журиу, кошени жагалау. Ленин кешесин бойлап жу-
рил колхоз базарынын алдына келип тостады. (Ж. Сапаров).
Ж ас ы л кеше — терекли, гоззаллы; гулли. Жаслыгымнын
тууасы сиз жасыл кошеле р, Автобустан кеште тусип уйге
^айтцанда (Ш. Мэмбетмуратов). К ы я б а н коше — узын,
улкен, кен. Д ы я б а н к о ш ел ер де цууанышлы жас эулад-
чар керинди/А. Бекимбетов).
КОШЕДЕЙ к ел. Кеше сыяцлы, кешеге усаган, кеше яц-
ты, кешё Тацылетли. Журип киятырган тротуарымыз кеше-
чей кен етип исленген екен, —деп Мурат жолдасларына
^ацуллатты („Кыз. цц." г.).
КОШЕЛЕС к ел. Бир кешеде туратугын, бир кешеде жа-
гайтугын, цонсылас. Эмет пенен бизлер кеш елее турату-
гын един, —деди Айзада („Кыз, муг.“ ж,).
КОШЕЛИ к ел. Кешеге ийе болган, кешеси бар. Бизлер
е кеше л и, улкен жайлы болып, макан бастыц, —деп гарры
азин дауам ете баслады („Жас Ленинши" г.).
КОШЕР ат.Арбанын еки денгелегинин гупшегинин орта-
сына сугылып, арбанын кекирегин кетерип туратугын агаш.
Кара уйдин цапталында арбанын кеш ери н майлап отырган
Косыбай аспанга жалт-жалт царап: ... (К. Султанов). Re-
in ердиц сынбаганын айта бер! —дей берди Хожамурат
(А. Элийев).фБахыт кешери—жацсы турмыс, бахытлы
заман. Танымайсан Бозатауды кешеги, Айланса деп един ба-
хыт кеш ери (К. Султанов) Тарийх к е ш е р и —бахытлы
заман, дэуир, заман. Хеш куш тоцтата алмас тарийх ке-
ше рин, топылса табанда табар эжелин (К. Султанов).
КОШЕР ДЕЙ к ел. Кешер сыяцлы, кешерге усаган. Арба-
ныц майланбаган кешериндей шыйцылдап ашылган цапы-
сынан белгили болды (Ж. Аймурзаев).
КОШЕСИЗ кел. Кешеге ийе емес, кешеси жоц. Каланыц
шстирек жерлеринде кешесиз отырган уйлерди де кериуге
болады („Кыз. г).
КОШИРИЛИУ Ф. 1. Бир жерден екинши жерге кеширип
экслиниу цам де кеширип жиберилиу. ... Тецизде балыц
аулап жургенлер келге кеширилди (М Эбдреймов). КУУ"
далага хожалыцлардын кеширилгенине неше кунлер
болды (Ж. Аймурзаев). 2. Бир китаптагы ямаса жазылган
сезлерди басца бир дэптерге кеширип жазыу. Ол неше жо-
ла олле бире/лердин созлеринен кеширилип жазылган
улш еди гой, ... (О. Айжанов). ... цалган жагы стандарт
формада кешириле берди! (Г. Есемуратов). 3. Ауыс, 0з-
гертилиу, аумастырылыу. Уатандарлыц урыс жылларындагы
жумыслар ауыр болса да еркеклерден ^аял-цызларга кеши-
рилди („Кыз. кк“. г.)
К(?)1 НИРИСИУ Ф. 1. Бир жерден екинши бир орынга
алып барысыу, жэрдемлесиу, кемеклесиу. Тележкадагы пах-
таны бизлер де цырманга кеширистик, —деди оцыушылар
мугаллпмю („Жеткиншек" г.). 2. Хат жазыу жумысын ке-
ширип жазыута жэрдемлесиу, кемеклесиу. Абатца конспект
ц н in и р и с и у г е келдик, — деп жоралары жабырласты („Жет-
|(||11111С1<“ г.).
1<()П1ИРИУ Ф. 1. Бир оцыннан екинши орынга апарыу,
жпбериу, цозгау. Бори бир буннан кейин де агалары оны
гыйдырман елден кеширип жиберипти („КК- х- е.а). Кем-
нпр-гаррысын да кеширип алады, сейтип Абдулла бала
мурады-мацсешне жетеди („КК- х- е-“)- Жай цалдырмай ер-
тсди, Уй цалдырмай кеш и р ди („Кырц цыз“). 2. Бир нэр-
(< /1СН екинши бир жерге кеширип жазыу. Колма-цол ке-
ширип алдым косыгын, Х^р сезине дэрья киби тасыдым
(К. Султанов). Талай жазып, талай сапар еширдим, Талай сы-
HJH, талай сапар кеширдим (Т. Сейитжанов). 3. Аты у.
|\олындагы мылтыгын бул да кеш и ре салды (Т. К^йыпбер-
М’нон). „Жогалын" деп мылгьщты адамлардын устинен ке-
ширип жиберди (К. Султанов). 4. ©згертиу, аумастырыу.
Бес бюро агзасынын ушеуи Костькага сегис берип, оны басца
жумысца кешириу керек деди.5.а) ген. с. дин. с. Молла
ямаса порцанлар ауырыу адамды оцып, дем салып болган-
иан кейин ауырыудын, устинен от еткериу, тутетиу, Онна*н
атлатыу. Молла ауырыу цаялдыц устинен от кеширди,
(„КК- х- £•“)• б) ген. с. дин. с. отлау ушын алатугын нэр-
се, зат, цэрежет. Кеширме деп мал семизин услаган, ха-
лыкларды коп алдаган порцанлар (С. Нурымбетов).
К0ШИРТИУ Ф. 1. Бир жерден екинши бир жерге кеши-
рип акелдириу цэм кеширип жибертиу. Малларды жайлауга
37
кеширтип жиберди(„КК- х- е-“)« 2. Хат жазыу жумысын
басца биреуге ислеттириу, жаздырыу. Колхоздын бас бух-
галтери Эдилбай ведомости кассирге кеширтти („Кыз
КК-“ г.). •
К6ШИУ Ф. 1. Бир жерден екенщи жерге езгериу, кешипт
цоныу, цоныс басыу. Ержан жаца жайды питирип, кеш ну-
ди зорласа да онын экеси быйылша мэулет сорап келди
'С. Хожаниязов). Арба келигиц бар, сен кеш (К. Айымбетов).
Кешип келген сыяклы, Москвага ауылым (Г. Есемуратов).
2. Мылтьпугыц атылыуы, сес шыгарылыуы, атылып кетиуи.
... цолындагы мылтыгы бирден кешти (9. Шамуратов). ...
кешип кетер деп мылтыгын бийик жерге илдирип цойды
(А. Бекимбетов). 3. А у ыс. Жылжыу, цозгалыу, айналыу.
Шарбы майдай сийрек кек булт кешип баратыргандай
(Ж. Аймурзаев). Гулдирмама гуркиреп, кешкен бултты
• узатты (Т. Жумамуратов). 4. Ауыс. Жаналыцца бет алыу,
аяц басыу, нэзер аударыу. Зэриу кеп уак муцланды да, Бир
уац жузи нурланды да, Ойланып тагы тугды да, Цууаныш^а
кешкен екен (Бердац). 5. Ауыс. Кетерилиу, жылысыу.
Хау бэдик, кеш ер болсац, жузгенге кеш, Касын керип,
Кабагын сузгенге кеш („КК- х- е.“).6. Ауыс..0лиу, цазала-
ныу, цайтыс болыу, тамам болыу. Биз дуньядан кешкен
менен дуньяга бир пул, Жерден изимиз ешкен менен дунья-
га бир пул (И. Юсупов). 7. Ауыс. Туцым цууалау, нэсил
цууалау, ауыу, етиу. Сонлыцтан бацсышыльщ улларына емес,
цызына кешеди дейди (К- Айымбетов). 8. Ауыс. ©тиу,
ауыу. Артистлер де тилден-тилге кешип атыр: биреу анау-
сын хошеметлейди, биреу мынаусын мацтайды (О. Хожания-
зов). 9. Ауыс. ^эр турли ойынларда гезек алыу, баслау,
журиу. Ол колындагы шашканыц тасын алгары емес, кейин
кешти, ... („Жас Ленинши“ г.).фШ е к к е ш и у—цазыу цаз-
гандагы >^эр бир ^азыушынын, езине тийисли жеринен, бе-
легинен екинши белегине етиуи, жылысыуы, езгериуи. Ком-
сомол бригадаларыныц жэрдеми менен жумыс енип, ш е к
кешип турды („КК- кем. атл.“). Биротала кешип ке-
тиу—барлыц нэрсе-цараларын алып кейнине айналмайту-
FbiH болып кетиу, цайтып келмеу. ... ^ау, ол бугин уш кун
болды куйеуге шырып, барган жигити турган жеринен биро-
тала кешип кетти (А. Бекимбетов). Кешип цоныу —
бир жерден екинши жерге цоныс басыу, орналасыу, мекан-
ласыу. Тогайлыцтан басыу излеп, кешип цоныс еттик бу-
гин (9. Шамуратов). Кешип-гезиу—кешип журе бериу.
Сй?$ра халцы кешип-гезбек, кэнтли жерден Уатандузбек,
Калпацтыц углыдур езбек, Озбек жекке болван екен (Бер-
дац).
КОШКИ ат 1. Цайыцларды, кемелерди, пароходларды
суУда иркиу ушын таслап цойылатугын уш тисли темир.
38
Бул кунлери гидириуши пароход, ез кешкисин ортарацца
таслады (Т. Сейтжанов) 2. Баг ишинде дем алыу ушын ис-
ленген бийик орын. Баягы келген жерине келип жоцары
кешкиден кезин айырмай царап тура береди („КК« х. е.“).
Касына цызларды ертип кэр куни сайранлап, езинин багында
жоцарыда тикленип цойылган кешкисине шырып, этирап-
Ка кез таслайды („КК. х. е.“).
К©ШПЕ ат. Бир орыннан екинши орынга ыгатугын,жы-
лысатугын, ысырылатугын нэрсе, цум, муз, ишиндеги ^эр
турли шеплер, томарлар, J^ona. Томар ма, кешпе ме, эйте-
уир бир нэрсе албаслыдай жабысып жаздырар емес (К. Сул-
танов). О Кешпе цум —биринши орыннан екинши орынга
самал менен ушып, шоцалац-шоцалац болып жылжыйтугын
Кум, шеге. ... бизлердиц алдымыздан кешпе цумлар да
ушырасты (К. Дралбаев).
КОШПЕДЕИ к ел. Кешпеге усаган, кешпе сыяклы.—Кез
алды булдырланган сагым, шалцар ой тецизинде кешпедей
цалцыйды, ... (К. Султанов). Кыстын суйеу цамыслары тол-
кындагы кешпедей шайпатылады (К. Султанов).
КОШПЕК ат. Цоянныц, цойдыц ямаса ешкиниц кУмалаК_
лары менен жерди шуцанац етип цазып балалар ойнайтугын
ойын. Кеш пек ойнап биз сорлы, Кирисип едик ойынга
(Ж и йен жырау).
КОШПЕЛИ к ел. 1. Бир орыннан екинши бир орынга
кешип-цоньш журетугын, тиришилик ететугын отырыцшы
емес ел, халык. Каракалпак халкы бурынлары кешпели ел
еди, ... (Н. Дэукараев). 2. Жылжымалы, езгермели. Булста-
нокта кешпели етип койылган екен,... („Жас Ленинши* г.)»
Кешпели цопа—суудыц устиндеги копалыцлардын бир
орыннан екинши орынга жылысыуы, цозгалы^ы, езгериуи,
ы гыуы. Кайык пенен эсте ыгып киятырсак кешпели ко-
п а л ар да бизлерге карсы ыгып киятыр екен (А. Бегимов).
... кешпели к°па кайыкка келип сокты (А. Бегимов).
Кешпели кызыл б а й р а к — а) белгили бир шелкемниц
жумыста алдагы катардагы адамларга, звеноларга, бригада-
лпрга, колхозларга, совхозларга, районларга затлай кЭм
ле ацшалай берилетугын сыйльщ. Звенолар бурын болса
кешпели кы3 ы л байрак сыйлыклар берилетугынын
тусипдирди (Ж. Аймурзаев). б) алдагыларга бериле-
тугын жалау, флаг. Олар кешпели Кызыл ба fl-
pa к ты машинаньщ алдына тикейтип койды, ... („Сов. кк.“
г.). Кешпели шару а— бир орыннан екинши орынга ке-
шин-конып журетугын шаруалар. Каракалпак.лар кешпе-
ли шаруашылык хожалыгы менен шугылланды (Н. Дэу-
цпраев)о
КРАЙ ат. Белгили территорияга ийе болган ел, улке.
,.. илажларды ислеп шыкканда партия кэР бир республика-
39
ньщ край, областьтыц мийнет з;ам экономикалыц ресурсла-
рын, тэбийгый жагдайларын, мумкиншиликлерин есапца алды
(„Эмиудэрья* ж.).
КРАН ат. 1. тех. Труба арцалы суу ямаса суйыц затлар
агатугын бурандалы шумек. Сизин кешеге де кран кура
ма? (Б. Исмайлов). 2. тех. ^ар цыйлы ауыр жуклерди ке-
тер етурын, тийейтурын, тусиретугын арнаулы техникалыц
машина. ... кеп кабатлы жайларды баслау ушын кран да
акелинди („Сов. кк.“ г.).
КРАНШЫ ат. 1. Кран менен жумыс ислеуши адам, ма-
ман, машинист. Бийик этажлы жайга жук шыгарып атырган
к ранты кызды теменге шакырды бригадир („Сов. кк.“ г.).
2. Кран курыушы ^ом дузетиуши маман, цэниге, уста, мас-
тер. Бузылган кранды дузетиуге краншы шыцырыу керек-
лигин Мураттыц есине салды апасы („Жас Ленинши" г.).
КРАХМАЛ ат. Кепшилик есимликлерден цоспалы химия-
лыц затлардан алынатугын майдаланган. унтацланган угле-
вод, ац порошок. Жас балаларга картоптан крахмал ту-
ринде берилсе дурыслыкца тууры келеди („Сов. кк“- г.).
КРАХМАЛЛЫ кел. Крахмалланран. Айзада крахмаллы
кейлегин жыйналган жуктин устине цойды да сыртка шыгып
кетти („Жас Леиинши* г.).
КРЕДИТ ат. 1 бухг. Кирис-шыгыс дэптерлеринин. шы-
рыслар енетугын пуллар жазылетугын он тэрепи, цайтып
келип кирген кирис—дебет. 2. Затлай ямаса ацшалай берил-
ген царыз, несийе. Узац муддетли кредит бериу иси жак-
сыланды („Сов.кк." г.). 3. Белгили царежетлер ушын шыга-
рылган царжы, пул, ацша. КПСС тин Пленумынын карарлары
тийкарында банканын кредит бериу роли кенейтилди („Сов.
КК-“ г->-
КРЕДИТОР ат. Затлай ямаса ацшалай царызга, несийеге
бериуши мэкеме ямаса жеке адам, царызды цайтарыушы
царыз дар-дебитор. * •
КРЕЙСЕР ат. Кушли артиллерия, ракета, торпеда хэм
миналар менен цуралландырылган тез журетугын улкен
эскерий кеме. Уатандарлык урыста крейсерлер улкен
роль аткарды („Кыз. кк.“ г.).
КРЕМ ак 1. Цаймацтан, цанттан, мийуе ширесинен, май-
дан ^ом тагы басцалардан араластырылып исленген мазалы
ауцаттын, тагамнын тури. 2. Бетти, цолды жумсартатугын,
ага рта уг ын ийис май. бег майы. Дэслеп колды ийис сабын
менен жууып, кейин крем менен майлау керек, —леди врач
(„Жас Ленинши“ г.). 3. Аяц кийимди майлайтугын ^эр турли
май. Аягындагы конышлы гене етигине емиринше крем тий-
меген („Кыз. кк“-
КРЕМЛЬ ат. 1. Бурынгы рус цалаларындагы, цала ишин-
деги цорран, цалалыц цорган, бекинис. Жер жузине нурын
40
шашкан, Кремльди кердпк басган (С. Нурымбетов). 2. СССР
цукимети мэкемелеринин уйи орайлыц орны. Сенбей
жарыц береди Кремль нуры кундиз - кешинде (Т. Сейт-
мамутоз). Кремльдиц жулдызына, Гейде царап турады
(Т. Сейтжанов).
КРЕМНИЙ ат. Шацмац тас сыяцлы тау жынысларынын
составына кириуши химиялыц элемент.
КРЕМНИИЛИ к ел. Кремнийи бар, кремнийи кеп, крем-
нийи мол.
КРЕП ат. 1. Жипектен ямаса жуннен "Исленген гезлеме-
лердиц атларынын биринши белеги, бир тури. 2. Майда
етип букленген цара гезлеме, соннан исленген лента.
КРЕПДЕШИН ат. Жипектен, жуннен исленген, тоцылган
гезлеме, материал. Бугаи келгеннен сон да крепдешин-
н ен еки цысца женли кейлек, сайрайман алты цыйыц етип,
еки узын женли кейлек тагы тикгим (О. Айжанов).
КРЕПОСТНИК ат. тар с. Крепостнойлыц цуцыцтыц тэ-
репдары, крепостной цуцыцты жацлаушы реакционер, по-
мещик, крепостнойшы. ... крепостник помешиклердин
цосымша ениминиц мурдарын кебейтиуге инталылыгы бурын-
гидан да кушейди (СССР тар.).
КРЕПОСТНОЙ кел.Тар с. Помещиклердин, езине царас-
лы дийханларга, олардын мийнети цэм мал-мулкине шексиз
ийслик етиуге тийкарланган цуцыцы. Крепостной хожа-
лыц.
КРЕПОСТНОЙЛЫЦ кел. тар. с. 1. Крепостной цуцыцы-
па тийкарланган дузим. 2. Усы дузимге тийисли, ягный тан
жэмийетлик цатнаслар.
КРЕСЛО ат. Артына шалцайып, еки цапталына суйенип
огырыу ушын исленген жумсац материаллы орынлыц, отыр-
ГЫН1, гурси, стул. Жумсац кресло, диванлар, айналарда кек
реили, жийекли шилтер тутылган (А. Оразов). Айдаров
кр сглодан турып бюро агзаларына царады (А. Бекимбетов).
КРЕСТ ат. 1. Бир-бирин кесип егкен еки нэрсе, атанац.
Нп1лер крест цойылган цапыга келип, кейин цайттыц. 2. Хрис-
iiuni дипинде табыныу, шоцыныу, символы цэм сол заты
(предмети). 3. Усы формадагы орден, революцияга шекемги
Росчияда батырлыц, мэртлик ушын Георгий крести бериле-
гугыи еди. ф Цы зы л крест ум Кызыл ярым Ай
ж а м и й е т и — урыс ямаса тэбийрый апатлардан зиян корген
халыцца жэрдем керсетиу ушын дузилген ыцтыярлы жэ-
мийет.
КРИЗИС ат. 1. Бирден, тосаттан келип шыццан езгерис,
цыйын ?(эм мушкил ау^ал, цыйыншылыцтыц осип кушейген
шсги, асцынлауы. Россияда резолюциялык кризистин
нпида болтаны аныц еди (КПСС тар.). 2. мед. Ауырыудын
ксснии езгериуи, ауырыудыц ец ауыр—цыйын жагдайдан
41
тэуир бола басларанына таман езгерген уацыты. 3. экон.
Капиталистлик хожалыцта халыцлар арасындары тецсизлик
цыйыншылыцтыц нэтийжесиндеги санаат бардарыныц пайда
болыуы, келип шыгыуы.
КРИМИНАЛИСТ ат. Криминалистика цэнигеси, мамины.
КРИМИНАЛИСТИКА ат. юр. Жинаятты тексериудиц
усылын, тактикасын ^эм техникасын изертлейтурын юрист-
лик дисциплина, ^уцыц илими.
КРИМИНАЛИСТИКАЛЫК к ел. Криминалистицара тийис.
КРИПТОН ат. Химиялыц элемент, инерт газларыныц
бири.
КРИСТАЛЛ ат. Цыяцлы, минерал сыяцлы цатты дене,
зат. Метофос —химиялыц жацтан таза ац ренли кристалл
туриндеги зат (О. <Бердимуратов).
КРИСТ АЛЛДАЙ к ел. Кристалл сыяцлы таза, тап-таза,
гирбицсиз.
КРИСТАЛЛЫ к ел. Кристалы бар, кристаллга ийе.
КРИТЕРИЙ ат. Бир нэрсеге ба^а бериу, бир нэрсе ^ац-
цында пикир жургизиУ ^эм де усындайларра тийкар етип
алынатурын елшем, белги. ... халыктьщ \эм жырау—бацсы-
лардыц ролин белгилеудиц критериясы болып есапланады
(К- Мацсетов)..
КРИТИК ат. Бир тарийхый шырармара ямаса текстиц
турли вариантларын бир жолга салыуды уйрегиуге тийкар-
ланган тууры ба^а бериуши, сыншы. Эдебиятымыздыц ра-
уажланыуында бизиц критиклеримиздиц роли кушли
орын тутты („Кыз. цц.“ г.)
КРИТИКА ат. 1. Бир-биреудиц кемшилик х;эм жетискен-
шиликлерин корсетиудеги берилген ба^а, сын. ... ез-ара
критика басланып кетти („Кыз. мур“. ж.). 2. Тарийхый
шыгармаларга ямаса айырым эдебий текстлерге берилету-
рын, кемшилик яки жетискенликлерин айыратурын ба^а,
сын. ... эдебиятымыздыц критика жанрын буннан да бетер
рауажландырыуымыз керек („Кыз. цц“. г.).
КРИТИКАЛАУ Ф. Биреудиц шыгарран материалына, шы-
рармасына, ислеген исине сын коз бенен царап ба^а бериу,
ба^алау, сын бериу. Жас жазыушыларымыздыц шыгармала-
рыньщ кемшиликлерин критикалап барыу ^эзирги кунниц
сыншыларынын алдындагы турран уазыйпасы („Сов. г.).
Балыцшылардьщ арасында бирин-бири критикалау жумы-
сы да артта цалмады, —деди бригадир („Кыз. цци. г.).
КРОНА ат. Норвегия, Швеция, Чехословакия сыяцлы
базыбир Батые Европа мэмлекетлериндеги пул, ацша бир-
лиги.
КРОКЕТ ат. спорт. Тоцпац пенен араш топларды дома-
латып ойнайтугын ойын.
42
КРОКОДИЛ ат. Ыссы жацлардагы сууда жасай^унян
ири жер бауырлаушы тециз жаныуары.
КРОСС ат. спорт. Ойлы-балентли жерлер менен жолсыз
жууырыу ямаса цандай да бир нэрсени тез жу^ыртып, жур-
гизип, шауып ететугын жарыс.ын бир тури.
КРОССВОРД ат. Кесискен, шацмацлы квадратлардаты
сезлер ойыны, сез жумбац. Айзада да кроссвордты ше-
шемен деп цолындагы журналды алдына цойып, ойлана бас-
лады („Жас Ленинши“ г.).
КРУЖКА ат. Стакан сыяцлы услайтугын услагышы, туг-
цасы бар ыдыс, сарцум. Сауда дослар сейлесип болды да
цэр цэйсысы бир кружкадан суу ишип сыртца шыцты
(Ц. Айымбетов).
КРУЖОК ат. ^эр турли шелкем, группа, уйым. —Сол
царарды уйрениуге ко.тхозшылар ушын айырым кружок
шелкемлестириуди талап етип атырмыз (Т. Нэжимов).
КРУПА ат. Дэнниц ириленип тартылган тури, тартылган
жарма. Гулзада дукэннан 10 кг. крупа гкелиуге уйинен
шыццан уацытта ушырасгым мен („Жеткиншек“ г.)
КУБ ат. 1. геом. Х^эмме тэрепи квадраттан ибарат бол-
ван алы жацлы геометриялыц фигура 2. мат. Цандай да
бир саннын ямаса алгебралыц цатнастыц ушинши дэрежеси
ез-езине уш марте кебейтиндиси, ягный ушинши дэрежесин
табыу. Уш саннын куб и 27 болады. 3. Бир куб метрге тец
колем елшеми, кубометр. Он куб тахта. 4. Суйыцлыц ы
цайна.ыу ямаса сацлау ушын жумсалатугын цилиндр фор-
масындагы улкен жатыц ыдыс.
КУБАНКА ат. Цамар териден цэм царакел териден тебе-
си жалпац, цулацсыз, бийик емес етип исленген малацай.
Солдатлар шинель цэм кубанка кийип алган.
КУБА ГУРА ат. ^андайда бир нэрсениц кубаметр есабын-
дагы келеми. Ожиренин кубатурасы.
КУБИК ат. 1 Суйыцлыцтыц бир куб сантиметрге тец
келемди елшеу бирлиги. Бес кубик глюкоза. 2. Куб сыяц-
лы етип агаштан исленген кишкентай ойыншыц текшеше-
лер, балалар ойыны.
КУБОК ат. 1.Сулыулап исленген ыдыс. 2. спорт. Озган,
жецген командага сыйлыцца берилетугын нагысланган ваза.
КУБОМЕТР ат. Алты тэрепи тец геометриялыц фигура
яки бир кубметр келемди аныцлайтугын елшеу бирлиги.
Естеликтиц фундамента ушын бир неше кубометр тас экел-
днк (А. Бекимбетов).
КУЗОВ ат. Авюмашинадары отыратунян ^эм жук сала-
тугын жер, орын, борт. Тап усы мэ>;елде кузовына нэрсе-
цпралар тийелген жук машинасы жолга шыцты (О. Айжанов).
Ол аэропорттан цалага киятырган жук машинасыныц кузо-
вына айыпкерди отыргызды, ... (А. Бекимбетов).
43
КУЛАК ат. та р. с. Басца адамлардын мийнети арцалы ба-
йып отыратутын адам, бай. Кулаклар класс ретинде сап-
ластырылды рабочийлар менен дийцанлар ауцамы бекком-
ленди (СССР тар.).
КУЛИНАР ат. Аспаз, ауцат писириуши, таярлаушы.
КУЛИНАРИЯ ат. Аспазлыц онери, аспазлыц кэсиби.
КУЛИНАРЛЬЩ кел. Демлеп писирилген таяр ауцат, ас.
КУЛЬМИНАЦИЯ ат. 1. астр. Жарыц бериуши денениц
аспан меридианы арцалы отиуи. 2. эд. ^эдийсе цэрекети-
ниц жоцаргы шеги. 3. Ауыс. РауажланыУдыи, есиудин ец
бийик, . ягный ец жоцаргы шеги, шийеленисиудин. барган
жери.
КУЛЬТИВАТОР ат. Айдалган егислик жерди жумсар?а-
тугын, зыян кел ире утын шоплерден айыратугын цэм егин-
ниц цазар араларын ислейзугын егинлерди тэрбиялау ушын
хызмет цылатугын ауыл хожалыц эспабы. Культиватор,
оксшка, тегин дэри дегеннен (Б. Исмаилоза) Культива-
тор менен гау-зша араларын босатгы, . . . („Кыз. г.).
КУЛЬТИВАЦИЯ Ц. культивациялау.
КУЛЬТИВАЦИЯЛАУ ф. Жерди, егиннин цатар араларын
культиватор менен айдау, суриу, босазыу, жумсартыу. Жер-
де пахтадан баска кеш нэрсе керинбейди, мэкэлинде ушлен-
ген, оз уагында кетпенленип, к у л ь ти в а ц и я л а н f а н
(Ж. Аймурзаев).
КУПЕ ат. Вагонныц бир неше жолаушы (пассажир)
ушын ажыратылган айырым болмеси.
КУ ПЕЛЕС кел. Купеси бирге, купеси ор*ац, бир купе-
деги.
КУПЕЛИ кел. Купеге ийе, купеси бар.
КУПЕЦ ат. Жеке меншик сауда орнына ийе болган ка-
питалист, езиуши сэудегер.
КУПЛЕТ ат. 1. Торт ямаса еки цатарлы цосыц, торт яма-
са еки цатардан ибарат болган цосыц цат ары, цосыцтын
бир бэнти. Жумбацлар путин бир куплеттен ибарат бо-
лыуы мумкин (Н. Дэукараев). 2. Эстрада да атцарылатугын
сатиралыц ямаса кулкили цосыц.
КУПОН ат. 1. Цымбат бацалы цагазлардыи кесип алына-
тугын бэлеги, цулац, талон. 2. Нагыслары белгили тэртипте
салынган бир кийимлик гезлеменин. белеги.
КУПОРОС ат. Гейпара кукирт кышцылтьшыц (кислота-
сыныц) дузларыныц техникада цабыл цылынган аты, ата-
масы.
КУРАНТ ат. Минэр ямаса дийуалга орнатылган уацыт-
ты билдирип музыка менен сес шыгаратугын саат цэм
' усындай саатлардын музыка механизми. Кремль куран-
ты. Кремль куранты жайнатты ^ауаз, Жаца табысларга
44
жоллар ашып бир (Ж. Аймурзаев). Олар менен косила кутип.
курант сестин бирге тынлайман (Т. Сейтжанов).
КУРАТОР ат. 1.Жоцары оцыу орынларындагы ^эр курс-
ты жеке ез цэуендерлигине, гамхорлыгына, бацлауына ала-
тугын дэрежели адам, устаз. 2. Емлеуханада ауырыулар
жанында гузе!иуши, дежурныйлыц етиуши студент-медик.
КУРОРТ ат. Табийгый шараяты жагынан дем алыу
денсаулыц1ы жацсылайтугын, дузе1етугын белгили орын.
емленетугын жер ^эм емлейтугын мэкеме. „Бизлер семья
мыз бенен курортца барып келемиз" (К- Айымбетов). Кутэ
цы зык кериуге, Курортлардай жайлауын, (Т. Сейтмаму-
тов). Курорт болса егер „Кек кел“ Союзда, Паллы сууы
дэртке дауа болгандай (М. Дэрибаев).
КУРОРТЛЫЦ к ел. Курорта байланыслы, курортца тэй,
курорта цажаслы.
КУРОРТТАЙ к ел. Курорт сыяцлы, курортца усаган, ку-
рорт ца мегзес.
КУРОРТШЫ ат. 1. Курортта дем алыушы, дауаланыушы,
емлениуши. 2. Курортца барыушы, курорта ке.иуши, ку-
рорттан келиуши. Курортшылар ушын самолетка билет-
лер алыу кун бурын-ац тапсырылга'н ’еди, —деди директор
(„1(ыз. муг.“ ж.).
КУРС I ат. 1. Белгили бир маманлыцца таярлау ушын
гпелкемлестирилген цысца муддетли оцыу орны, мэкеме.
Тэцирбергеновты керип, тийисли курсти питкергенлерин,
кнп сездиц ишинде сырттан оцыушылары жол цэрежет берге-
, нии айтты (К- Айымбетов). Зийбагулди уш айлыц Курске
пнщырып еди (О. Айжанов). 2. Жоцары ^эм арнаулы орта
оцыу орынларынын. ^эр бир жылы, бир жыллыц басцышы.
Ол уацытларда екеуи де бир кур ст а оцыйтугын еди (Г. Ка
малова). 3. Емлеу жургизиудин толыц мелшери, бир уацыт-
та емлениу дэуири. 4. Оцыу орынларында цандай да бир
илим ямаса оныи айырым белегин белгили колемдеги сис-
темалы баянлама, ягный усындай баянламадан ибараг бол-
. ган сабацлыц. Хэзирги заман царацалпац тили курсы. КПСС
тарийхы курсы.
КУРС II ат. 1. Самолет, кеме, пароход ^эм де усы сыяц-
лылардыц алган бет алысы, багыты, багдары ямаса ту^цан
жолы, жол тартыуы. 2. Ауыс. Белгили бир мэселени ше-
шиуде тутылган жол, сиясат, мацсет (установка).
КУРСАНТ 1. ат. Арнаулы оцыу орынларында цысца муд-
детли цэнигелик бере1угын курстагы оцыушы, курс оцы-
. ушысы. 2. Эскерий мек\еп яки училище оцыушысы.
КУРСИВ ат. пол игр. Жазба ^эрипке усаган баспа ^э-
рин, шрифт. Курсив хэриплер.
КУРСЛАС к ел. Бирге о^ыйтугын, бир курста тэлим-тэр-
; . 45
бия алатугын) Калигул бизлер менен курслас еди, ...
(„Жас Ленинши1* г.).
КУРСОВКА ат. Курорт!а жатац орын алмастан чек ем-
лениу ^эм ауцатланыуга гана ХУКУК (право) берилетугын
цагаз (документ).
КУРТКА ат. Алды узын бойына ашылып-жабылатугын,
кийиуге цолайлы геудеге кийетугын цысца устки сырт ки-
йим. Азат курткасын кийип мектебине кетти („Жеткин-
шек“ г.).
КУСТ ат. Айырым группалар ямаса айырым шелкемлер
бирлеспеси, бирикпеси.
КУСТАРЬ ат. Оз уйинде бир нэрсени, затты ислеу, таяр-
лау менен шугылланыушы адам, енермент, майда енермент-
ши.
КУСТАРЬЛЫК ат. Кустарьшылыц кэсибиниц аты.
КУСТАРЬШЫЛЫК ат. 1. Кустарьшылыц кэсиби менен шу-
гылланыушылыц. 2. Ауыс. Бир исти нашар, селекет етип
ислеу, апиуайы усыл менен озинше жумыс алып барыу,
усындай жумыс усылыныц ези.
КУФА ат. Арабия елинде жасайтугын айырым урыу, цэ-
уим.
КУХНЯ ат. 1. Ауцат таярлайтугын айырым белме ямаса
жай, асхана. 2. Ресторанлардыц, асханалардын жанында ^эм
де арнаулы бир орында емизиуши жас балаларга сутли ау-
цатлар таярлайтугын кэрхана. 3. Ауыс. Сырлы х;эрекет,
жасырын ^эрекет, цупыя ^эрекет.
КУЧЕР ат. Колик жегилген жецил арбаны айдаушы, ар-
бакеш.
КУШЕТКЕ ат. Арца суйениши болмаган диванныц бир
тури, дастыцлы тахтай кэт.
КУЙГЕЛЕК 1 ат. Кек рецли цумырыга тэцаббил бозда
жасайтугын цуслардыц бир тури. Куйгелек деген цус
болады, Ийнеликти жем етеди. Топца басы кирмеген, Жол
тосып кэр етеди („КК- х. ц.; с. ж.“').<>К уй ге л ек кезли —
кези сулыу адам. Сонындай келбетли куйгелек кезли,
Булбил сайрар оныц сейлёсе тили (Омар). Бири жигит еди
куйгелек кезли, Мэгар бултсыз кундей ашыц минезли
(И. Юсупов).
КУЙГЕЛЕК II кел. Шыдамсыз, цызба, ашыушац, сабыр- -
сыз, тацатсыз. . . . куйгелек адамлар да молланы керген
соц, еки букленип, цабагын жаза цойды (К. Султанов). „Кел,
кемеклес цыршын“ деп тонкылдаган куйгелек дауыслар
еситиледи (К. Султанов).
КУЙГЕЛЕКЛЕНИУ ф. Шыдамсызланыу, сабырсызланыу
тацатсызланыу, куйип-писиу, Отепберген хаялына ашыула-
нЬш, куйгелеклениуи менен уйинен шыгып кетти.
48
КУЙГЕЛЕКЛЕУ кел. Шыдамсызлау, ашыушацлау, цыз-
балау, сабырсызлау, тацатсызлау. Ол да бурынгы молладай
куйгелеклеу еди, ... (9. Шамуратов).
КУЙГЕЛЕКЛИК ат. Шыдамсызлыц, цызбалыц, ашыу-
шацлыц, куйип-писиушилик, тацатсызлыц, сабырсызлыц.
Ол ... куйгелеклик пенен ууайымлайды (Ж. Аймурзаев)..
КУЙГИЗДИРИУ куйгизиу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
КУЙГИЗИУ ф. Куйдириу, жандырыу, тутандырыу, ор-
теу. Айша оширгишиниц бир шегин козга куйгизип, ки-
ширейитти („Жеткиншек* г.).
КУЙДИРГЕНДЕЙ к. куйдириу.
КУЙДИРГИ ат. 1. Денени цатты ауыртып, цыздырып
шыгатугын жудэ зыянлы ирицли жара. Аягына куйдирги
тусип ^еш кайда шита алмады, —деп Амангул Сэрсенди жац~
лады. 2. Ауыс. Жанды жегидей жейтугын ауыр ууайым, "
окиниш, цайры. Буныц устине дэрт жамалып, бул да куй-
дирги болып ете шьщты (Ш. Артык). ОКуйдирги жа-
ра—цыздырып, ауыртып шыгатугын жара. Оныц устине,
бстине куйдирги жара шыцты (К. Султанов). Тили не
куйдирги шырыу — тили ашшы адамларга царата айты-
латугын соз, FapFbic. Тилине куйдирги шыццандай
сейлейди бэдбац (О Айжанов). Куй дирги соз —ауыр ти-
йетугын жаман соз. Билмеймен куйдирги с езди цайдан
табатугынын,—деди кемпир. Куйдирги ой—ауыр, цатты
тийетугын ой. Куйдирги ой оны шыдатпагандай тыныш-
• сызландырды („КК- кем. атл“.) Куйдирги минез —бир-
ден ашыуланып, биймаза цылып мазаны алатугын минез.
< КУЙДИРГИДЕЙ кел. Куйдиргиге усаган, куйдирги сы-
яцлы, куйдирги яцли, куйдирги тэризли, куйдиргиге мегзес.
Ол куйдиргидей жанга тийип сейлейтурын эдети гой, ...
(О. Айжанов).
КУЙДИРГИШ ат. 1. Бир нарсени куйдиретугын ^ам де
тийген жерине зацым келтирекугын зат. Цыздыц цолындагы
шуйелди тез кунде йод к^м ферезол куйдирги ши менен
жазыуга болады („Сов. кки. г.). 2. Ауыс. Тешеклик, ша-
тацлыц. Баланыц биймазашылыгы ата-анасыныц куйдирги-
111 и гой, бундай баладан безгиц келеди, — дейди кампир
(15. Кербабаев).
КУЙДИРИЛИУ ф. Куйдиргиш зат пенен бир нарсениц
куйдирилиуи. Аттыц арцаны отца куйдирилип цыйылган-
• лысы белгили болып тур, . . . („Кыз. кца. г.).
КУЙДИРИУ ф. 1. Жандырыу, ортеу, жагыу, тутанды-
рыу, алыстырыу. Сени патша отца куйдирип елтирмекши,
сен оннан корыцпа („ЦК- х. е.“). Орт Заурени орап алып
куйдириуге цараран еди. 2. Цыздырыу, ысытыу, лапла-
47
тыу, таплау. Кол урранды куйдирген, жалындай болыц
келинлер (Р. Хожамбергенов). Элле цэйтеди деп ууайым жеп
аорыццан баланын ауызынан шыццан ыссы леп, оныц бетин
куйдирип баратыр (©.Айжанов). 3. Ауыс. КызганыУ»
ишин куйдириу, ыза цылыу. Хзцымды бермедиц к уйди р-
дин Ораз, Тууесилмес бар ма мениц гунайым (Омар). 4.
Ауыс. АйыплаУ, цыйнау. БиреУди улына, биреуди ярына
ахыу-зар етип, журеклерин куйдирген сен урыс! (©. Хо-
жаниязов).
КУЙДИРИУШИ ат. 1. Бир нэрсени, затты куйдирету-
FbiH, жандыра 1угын, ертейтугын адам, киси. Кумбыздагы
куйдириушилердиц хэммеси туслениуге шыцты (С. Мэ-
житоз) 2. Затты ямаса бир нэрсени жандырыушы, алыс-
тырыушы, тутандырыушы, эсбап, цурал, прибор. Кэзирги
уацытта медицина тарауында куйдириуши приборлар
кебейди („Сов цц.“ г.). 3. Тийген жерин ойып жиберетугын
зат. Кислота, ферезол, йод хэм де усы сыяклылар куйди-
риушилердин составына жатады („Сов. цц“. г,). 4. Ауыс.
Мазасын алыушы, тентеклик цылыушы, шатацлыц цы-
лыушы. Палуанияз анасыныц айтцанын цылмайтугын хацый-
цат, куйдириуши бала болды („Жас Ленинши" г.).
КУЙЕ I ат. 1. 01ЫННЫН шала жангандагы цара дац, ку-
йик. ... шала жанып куйе болтан аташларды ез алдына
жыйнады („КК- х е.“). 2. Оттыц жанган жалынынан пайда
болтан басца бир нэрсеге жуццан цара дац. Шалбарыцыз
куйе болтан ба? —деди Рэушан астарлы сейлегендей (Ж. Ай-
му рзаев). Оны хаял деп алтаным жок, сенин ах саусагын
куйеге былтанып, цараймасын деп алдым (К. Султанов).
3. Ауыс. Айып, гуна, жала, гэремег. Неке цыйып мен апацды
алгандай, Колды байлап куйе жацтын бетиме („Кырк цыз“).
' фКуйе жары у —гон. с. бурынлары отырыспаларда,
цуда шацырыспаларда цудалардан цэде алыу ушын, цыз-
келиншеклер жыйналысып келип, куйени ямаса кулди май-
иа былгап бе>лерине жагатурын цэдениц бир тури. ... ку-
даларта куйе жаты у да басланды (“КК- поэз. ант“.).
КУЙЕ II ат. Азыц-ау^атларды, дэнлерди, гезлеме мате-
риалларды хэм ле тагы басца нэрселерди жей)угын зыянлы
майда жанлик, микроб. Айзаданын бул жун орамалына куйе
тусипти, деди кемпир (©. Айжанов).
КУЙЕДЕЙ к е л. Куйеге усас, мегзес, сыяцлы, тэризли, яцлы.
Бул хэдийселердиц хэммеси Жумагулдиц кеуилине жуккан
куйедей болды (К. Султанов). Териге тускен куйедей
жып-жылгыр еттиц рой, —деди гарры Жэлменге (К. Айым-
бегов). ф К у й е д е й жугыу —Ауыс. сицимли, жугымлы
болыу. Кэзирги берилип агыртан оглар, жемлер, малларта
куйедей жутып, олар семире баслады („Цыз. цц.“ г.)
Куйедей же у — Ауыс. чап-ацыр етип жеу, хеш нэрсе-
син цалдырмау, сып-сыйдам етиу. Келдеги шепти куйедей
жеп болган (К. Султанов)
КУЙЕ-КУЙЕ кел. Жудэ куйе болтан, жатал-жагал бол-
тан. Кемпирдиц бет-аузы куйе-куйе болып келгенине жи-
гитлер ^айран цалысып, бираз царап турды. Колыныц куйе-
куйе болганын Сэлийма, уйинен келгеннен кейин гана сезди
(К. Султанов).
КУЙЕЛИ кел. 1. Куйе болтан, куйеленген, куйе басцан,
куйе жатылтан, куйеленген. Куйе л и цолына рапийданы кий-
ди де тандырды айланып, кесеу менен отты цозгады
(К- Айымбетов). 2. А^ыс. Айыплы, уятлы, гуналы. Куйе л и
бетим менен журтца кериниуим жудэ ауырга соцты деген ой
цашцынныц денесинен шыцпады (К. Султанов).
КУ’ЙЕУ ат. 1. ^аялдыц, цатынныц байы, ери, цостары,
жубайы, жуптысы. ©зи куйе у и менен зиндандацала береди
(1\К- х. е.“). Куйе у и жаман, тек еркек деген аты гана бар
екен („КК- х. е“.). Онда куйе^инин басын кесип, хаялды,
алып кетерсиз („КК х. е.а). 2. Турмысца шытып кеткен цыз-
дын, байы, ери, цостары, жубайы Кызынды берген куйе у- ч
диц, Геудеси цалып бас келди („Коблан"), 3. Ержеткен
цызды айТ1Ырып келетутын уйленбеген жас жигит. Апамнан
булар ким деп сорасам саган келген куйе у деп сыбырланды •
(Т. Кайыпбергенов). Болажах куйеудин аты-женин биле
алмады (К- Аралбаев). Киятырман сапар тартып алыстан,
Куйеу болып ишиу ушын дузынды (Дырц кыз“). ОКуйеу
б а л а —турмысца шытып ке*кен цыздын ери, цооары, жу-
бай ы. цыздын Теркин жагына ^эм кыз айттырып келген жи-
гит куйеу бала болып есапланады. Х9зир оны керип „ку-
йе у бала усы ма екен“ деп ойлады (Т. Кайыпбергенов).
Куйеуге ш ыfы у — «урмысца, байга, ерге кегиу, узагы-
лып кетиу. —Куйеуге шыц^ан менен ^эзир тул гой!
(Ж. Аймурзаев). — Жаксы кереди, эттец куйеуге шыгып
койды (Ж. Аймурзаев).
КУЙЕУДЕЙ кел. Куйеу сыяцлы, куйеуге усаган, куйеу
пилы. ... куйеудей сызылып отыра берме, —деди Сэнем
(.Cob.^kV г.).
КУЙЕУЛЕУ ф. 1. Уйленген жигиттиц уйленгеннен кейин,
сол ^аялынын ата-анасынын. уйине, ягный теркинине ^аялы
менен бирге ямаса ози цыдырык келиуи. ... куйеулеп кел-
гендей хеш кимнен айбынайын демейсец (К. Султанов). 2.
Лйггырып цойылган, белгиленип койылган, алыуга келисим
жасалган ^ыздын изинен жиги и ин келип турыуы, хабар
алый турыуы. Турин керип бир жыл бурын кутиндим. Тул
отауда сен куйеулеп жатканда („Маспатша"). Куйеулеп
4—5985 . ' 49
барарсац мал бергенице, Кайнаган царыуга жигирма бесте
(Кунхожа).
КУЙЕУЛИ кел. Куйеуи бар, куйеуге ийе. Куйе^ли
болыуды ким жаман керсин, —деп мырс етип бир кулди
^аяллардьщ биреуи (К. Султанов).
КУЙЕ^ЛИК ат. 1. Ауыс. Куйеу болыушылыц, куйеу бо-
лыуга миясар, куйеу болыута турарлыц. Кызына келген жи-
гитти кемпир куйеул^икке миясар кермеди („КК- х. е.“).
2. Ауыс Куйеуге тийисли затлар,уэжлар,буйымлар. Олар
куйеУликке тийисли затлардын ^оммесин таярлап болды. (
КУЙЕУСИЗ кел. Ери, куйеуи, жуптысы жоц, байсыз цаял.
Уатандарлыц урыс жылларында куйеусиз цаяллар да кол-
хозда табанда турып жумыс иследи («Кыз. цц.» г.)'.
КУЙЕУСИРЕУ ф. 1. Байын, куйеуин, ерин сагыныу. ...
байыныц келмегенине кеп уакытлар болды, куйеусиреп
журген шыгар ол келиншек, — деп гаррыныц цапталындагы
бир жигит («КД. х. е.»). 2. Турмысца, ерге, байра, куйеуге шы-
рыуды цэлеу, цумар етиу, куйеу излеу, цумарланыу. Ол к у
йеусирен журсе, езиде тецин тауып алады (К. Султанов).
КУЙЕУСЫМАК ат. 1- Куйеуди киширейтиу, кемситиу мэ-
нисинде цолланылады. Ондай куйеусымагыцды гэп
демеймиз, — деп есик беттеги келиншек сурлана сыртца шыц-
ты (К- Аралбаев). 2. Ауыс, ^аялдыц ойнас жигити.
КУЙИК 1 ат. 1. Ууайым, цэсирет, муц, куйиниш. Билсец
хабарын бериц кэруанлар, Калып турман цэсирет пенен к у-
йикке («Алпамыс»). Адам екен демедиц, Шыдай алмай ку-
йиктен, Келдим езим калана («Кырк цыз»). 2. Ауыс. Дэрт,
цайгы, эрман. ♦ Бала куйиги бауырда — перзенттиц
жаман болыуы цэм бахытсызлыцца ушырауынан адамныц ба-
уырына тэсир етиуи, дэртке ушырауы, цыйналыуьц куйиниуи.—
«Бала куйиги бауырда», — деген шырагым, узац
жолдан царып-талып келгенде, бирден ууайым шекпесин деп
еситтире алмадыц (О. Хожаниязов). Кезге куйик болыу
— цайгы,цэсирет, ууайым болыу. Буныц бул журиси Козине
куйик болып жур оныц, — деди Салима (К. Султанов).
КУЙИК II ат. 1. бртен, от тийип шала жанган куйинди-
лер. Бизлер тогайды аралап журип сулап жатырган куйик-
ке ушырадьщ («Жас Ленинши» г.). Ортенип ез-егин шалган
к у й и к к е, Журегин жулып жеп заман ^азары (И. Юсупов).
2. Отца куйген жер, соннан болган жара. ... оныц колы к у-
й и к, ол цозир кеселхана<иа жатыр («Жас Ленинши» г.),
ф Куйик н а н — нанныц отца куйип кетиуи. ... н а н н ы ц
куйиги, жарманыц суйыгы — тамагы сол болсыц, ... («Мэе-
патша»).
КУЙИКБАС ат. Дэнли есимликлердиц зыянланып, дэн
болмай цара куйеге айныуы, цара бас болып кеселленгеИ
50
куйе. Кираса мойнын илген бас куйикбас екен (Т. К^а-
йыпбергенов).
КУЙИКЛИ к е л. ^айрылы, дэртли, эрманлы, ууайымлы,
куйинишли ^эсиретли, муцлы. Нешше жылгы к у й и к л и,
Азабын сол куни ендирди («Мэспатша»). Усы еди куйикли
^олында барыц. Удайына исенер ол ахыу-зарыц (Омар). —
Мен шьщпайман бул дуньяга, Нем бар куйикли дуньяда
(Берда^).
КУЙИКТЕЙ к ел. Куйикке усаган, куйик сыя^лы. ф Бе-
ти куйиктей — айыплыдай, гуналыдай, ^ылмыслыдай.
Моулен бети куйиктей тууры т^арай алмай басын томен
салып, иллэ деп ауызын ашпады (О. Хожаниязов).
КУЙИНГИШ ц. куйиниу.
КУЙИНДИ ат. 0рт шалган, куйген жер. Куйинди то-
рацгылды шауып, бир жерге жыйнауга киристи (О. Айжанов).
КУЙИНДИР куйиндириу фейилинин. озгелик дэрежеси.
КУЙИНДИРИУ ф. Ашыуландырыу, ызасын келтириу, шы-
жа-пыжасын шыгарыу, тулландырыу, цыйналдырыу. Жылан-
дай суумацлаган мына пэтиуасыз сезлер журегимди шаныш-
|\ылап жаман куйиндирди.
КУЙНЕР ц. куйиниу.
КУЙИНЕРЛИК к е л. Аянышлы, ^ыйланарлы^, екиниш.
Душпанлардыц бизиц елимизге ислеген цыянатшылыгы, уай-
раншылыгы куйин ерлик нэрсе еди («Кыз. кк.» г.).
•' КУЙИНИСИУ ф. Ашыуланысыу, тулланысыу, цуйланысыу,
|\ыйланысыу. Сэлима менен отырган ^аяллар бир-бирине
алып-топылып, куйинисип парты шыгып, шууласыуы
менен далага шыцты (К. Султанов).
КУЙИНИУ ф. 1. Кайрырыу, ууайымлау. Касыл парша ки-
Гшнген, эрманда иши куйинген, Гэухарлы илгеклер жай-
лы-жайында илинген («Мэспатша»). Мени жойтып отырсан
да к у й и н и п, кирип келсем ^арар един суйинип (К. Султа-
нов). 2. Ызаланыу, кейиу, назырцаныу. К°сыбай тунжырап
отырып, жекиринип куйинди (К. Султанов). 3. Ашыула-
ныу, тулланыу, куйип-писиу. Исип-кеуип куйиниу менен
кнсгспнсп папирос алып шекти (О. Хожаниязов).
КУЙИНИШ ат. Кайгы, муц, ууайым, ^эсирет. Рэушаннын
гана-сезиминде ^эзирги мэ^элде пахтаныц шашылып атырга-
ныпа куйиниш бар еди (Ж. Аймурзаев).
КУЙИНИШЛИ к ел. Куйикли, ^айгылы, екинишли, ^эси-
рстли, аянышлы. ... бул да тап сондай куйинишли адам
. еди («Сов. цц.» г.).
КУЙИНИШЛИЛИК ат. Куйиниушилик, цайгырыушылы^,
окинишлилик, аянышлылык. ... бундай куйиниш ли ликти
|^ойыу керек («Кыз. г.).
51
КУЙИНИШСИЗ кел. Ууайымсыз, окинишсиз, цайгысыз.
Шайыр сол уацыттары кергенлерин к у й и нй ш с из еркин
айта билген («Кыз. цц.» г.).
КУЙИНИШ-СУЙИНИШ а т. Азап пенен шадлыц, цайры
менен цууаныш. Турмыстагы к у йин и ш-с у й и н и ш карти-
наларын сууретлейтугын адебий шырармаларымызды атап
керсетиуге болады (К- Айымбетов).
КУЙИНТИУ ф. бкинтиу, цыйналтыу, тулланыу. Жаббацлар
кемпирди куйицтип, ашыуын келтирип цоймады. '
КУЙИН.КИРЕУ ф. 1. Жаныццырау, ертеницкиреу, алысыц-
цырау, тутаныццырау, шала жаныццырау. Солдат етигин от-
ца жацынлатып цойып кеткенде, ол жаца уйцыга кете берген-
де етигиниц цонышы куйицкиреп баратырранын сезди.
2. КанДай да бир суйыцлыцлардыц, азырац куйип кетиуи. Па-
лаудыц туби жаца рана куйицкиреп баратырранлыры
сезилди (К. Аралбаев). 3. Ауыс. Жэбирленицкиреу, цыйла-
ныццырау, азапланыццырау. Усы балалардыц болмайтурын
цэрекетлеринен куйицкиреп турман, — деди кемпир.
КУЙИУ ф. 1. Жанып турран отца, цозга, цайнаран сууга,
куйдирилген майра писип цалыу, цуйип цалыу. От пенен ойна-
ма цолларыц куйеди (X. Турымбетов). 2. бртениу, жа-
ныу. Кемпирдиц жармасын ишип болып паТша тандырды Кор-
ее ишинде бир адам куйи»п елип атыр екен («КК- х- е.»).
Отца к у й г е н белсаптай, тацантуйген келсаптай, Дуцкил-
демец келинлер (Р. Хожамбергенов). 3. Суйыцлыцлардыц цэм
тары басца усы сыяцлы тагамлардыц куйиуи. Майым куйип
кетер ишке барайын. 4. Ыссылыцтыц тэсиринен хэр турли зат-
лардыц куйиуи. Рэцотти ким излесе саядан, мудам кунге к у-
йип дэрти кеп болар (И. Юсупов). 5. Ауырыудыц, науцаетын,
бийтаптыц денесиниц цатты цызыуы, ыссылыры кетерилиуи.
Баланыц денеси куйип цол-аяцта турар емес, — деп дор-
риу врач шацырды («Сов. цц. г.»). 6. Кунниц цатты шыжры-
рыуы, ысып кетиуи, цайнауы. Куйип турран кун тас тебемиз-
ге тусип, адамды шыдатар емес (О. Айжанов). 7. Ауыс.
Дэртке аспау, жоцца шьныу, босца цалыу, цуралацан цалыу,
пушайман жеу, ийелик ете алмау. Тынышбек босаган цутыла-
рын сата алмай, цыйып кете де алмай, самолётке алган би-
летиниц сроги етип, куйди (К- Айымбетов). 8. Ауыс.
Басца биреу ушын азап шегиу, басы бэлеге цалыу, цыйланыу,
жэбирлениу. Тийип алып байцамай, Айлана алмай артыца,
Ацмацлыцтьщ отына, куйип журмен, келинлер (Р. Хож-ам-
бергенов). 9. Ауыс. Ашыуы келиу, цанасына сыймау, исиниу,
ызаланыу. Тары да не ылац шырарды, — деймен ишимлен,
куйип кеттим (О. Айжанов) 10. Ауыс. Бийзар болыу, жа-
ны ашыу, куйиниу, цыйналыу. Науцан туттым халцым жипек
кийсин кеп, Дос цууанып, душпанларым к у й с и н деп
(И. Юсупов) .ф Ы ш ц ы отына куйи у-ашыцлыцца бе-
52
рилиу, шыдамау, жанын пидэ етиу. Шыццобыздыц жагар нама^
сазлары, Ышкы отына куйип де назлары (Омар).,
Ерк ышцында ж а н ы к у й и у — му^аббаттыц жолы-
на еркин бериу, барыш етиу. Суйген хацый^атлыцты ^эм ерк
ыицында жаны куйген (И. Юсупов). Ашьцльц
отына куйип-жаныу — му^аббат^а берилиу, ашыцльп^
дэртинен жаныу. Шарыц ийирсем былгауышым царапан,
А ш ьц л ьц отына куй и п-ж а н а м а н («ВД. х. ^.»)..
Иштен куйиу — кийлигип журиу, жыгырданы ^айнау, цэ-
^эрлениу, куйиниу. ... иштен куйип журген адамлардыц
да ол уацытлардагы зулымльщларды еситип, кергеннен соц
хан ^укиметинен кеули цайтайын деди (К. Ирманов). Куйип
к е т и у — 1^атты ашыуланыу, жанып кетиу, куйиниу. Дакки
устине дэкки жеген Ромеш ацыр соцында биротала куйип
кетти. Куйи п-ж а н ы у — ^атты ^ыйналыу, куйип-писиуг
кийлигиу. Есинен танып куйип жанды («Мэспатша»).
Баршынныц ашы^лыгын бир-бир баян цылып, куйи п-ж а-
н ы п, шайырлыц пенен Кекаман цул патшага не айтып тур-
ган усайды («Алпамыс»). Куйип-писиу — шыр-пыры
шыгыу, парт болыу, куйиниу. Нурлы сезин куйи п-п и с и п
тез-тез айтады (К. Аралбаев). Кейин ез-озинен к у й и п-п и-
сип басын шайр;ай береди (А. Бекимбетов). Уйи куйиу
— д и ц. с. г е н. с. сегистиц бир тури. Эдилсиз заманнын
уйи куйсин, ^эр бир куни царацан, тиришиликке ^о-
лайсыз-а^ ... (К. Ирманов). Уйи куйгир болыслар, бай-
лар, ийшанлар бизлер айыпкер деп гууа болды (К^. Эуезов).
А у ы з ы куйиу — ыссы нэрсеге шыдамау, писиу. Была-
мыцца а у ыз ы куйип, Ецкейгенде мурты тийип, Ашыу-
ланып 1^абац уйип, Бир ойцанды салган екен (Бердац). Кум-
Fa куйиу — жердиц ыссыльиы, ^ызыуы, шыжгырыуы.
Сууга кетип мантыгып, КУмра куйген табаны (Т. Се-
йитжанов). Аяц куйиу — кунниц цатты ысыуыныц нэ-
тийжесинде жердиц ысыуынан куйдириуи. Жер бассац — а я-
гыц куйеди, тик журсен кектен цадалган цуяш ми-
йицди теседи (О. Хожаниязов). КУяшКа куйиу — кун
ниц ысыуынан ^ызыу, ысыу, писиу. КУяшКа куйген
бстлериниц алмасы царалтым цызыл, мурныньщ ушы сэл
пйилген, упилдирик муртлары жаца гана тап берип киятыр^
(Т. Кайыпбергенов). Журек куйиу — журектиц ^ызыуы/
гыжлауы. ... журегим куйсе де сыр бермей отырдым
(0. Хожаниязов). Цанат куйиу — кунниц ыссыльпынан
жердиц ^эм кек аспанныц, элемниц цыздырыуы, ысыуы, куй-
дириуи, шыжгырыуы. К>ус ушеа цанаты куйген Мыр-
зашел, }^эзир-ац алтынды береди мол-кел (И. Юсупов).
KYHME а т. Усти, ^ыр дегереги былгары де басца ^эр
турли материаллар менен ^оршалып бастырылган, коркем
пип безелген жецил арба, бегенекли арба. ... Баршын ^ызды
53
куймеден жерге тусирип, бетине ai^ салып, ортага алып,
ауылга царап кадем ь^ойды («Алпамыс»). — Кешкенде келен.-
кели бар куй меси, Кейлеги дарайыдан, он туймели (Эжи-
нияз).
КУЙМЕДЕН к е л. Куймеге мегзес, куйме яцлы. Алыста
куймедей безелген арбалардын. киятырганына кези тусти
(«КК- х. е.»).
КУЙМЕЛИ к е л. Куймеси бар, куймеге ийе, куйме орна-
тылган. Байбэтше атты жегип, к у й м е л и арбасына минип
баягы патша цызыныц кешкисине тагы барады («КК- х- е-»)«
КУЙМЕШИ ат. 1. Куймени ислейтугын, согатугын уста,
маман. Арбаны согыуда куйме шиниц шеберлиги кери-
нип тур, — деди келгенлердин. биреуи («Кыз. муг.» ж.). 2.
Куймени менгериуши, айдаушы, басцарыушы. Куймеден адам-
лар менен бирге цосыла куймеши де жерге тусти («Киз-
муг.» ж.).
КУЙРЕК к ел. Еышырлац, цытырлац (бул эсиресе, секке
айтылады, секке тэн). Сектин. куйрек болыуы, тарынын.
цайнауы менен ^ууырылыуына байланыслы, — деп кемпир ку-
лип цойды.
КУЙРЕЛИУ ф. Еышырланыу, цытырланыу. Тарыны жацсы
цууырып, келиде туйиуин тапса сек к у й р е л и п, пэкизе бо-
лып шыгады (КК- х- е.»).
КУЙРЕТИЛИУ ф. Жа^сы кептирилиу, ^ууратылыу, рышыр-
ланыу, к^ытырланыу. Коп жылдан бери кунге куйретилип
жатырган торацгылдыц шацалары аяц астында пышырланып
майда-майда болып белекленип атыр (0е Айжанов).
КУЙРЕТИУ ф. Кептириу, цууратыу. Жазьщсыздан суйек-
лерин куйретип, Жас танине алмас ь^анжар туйретип
(И. Юсупов).
КУЙРЕУ ф. Бир нэрсениц басца сырт^ы нэрсениц тэсири-
нен кебирек ^ууралып кебиуи, ^ууарыуы, кеуиуи, каксауы.
Есимнин. кунге куйреген, жаслай мийнетке шыныццан
кушли денеси, шымыры билеклери ^еш нэрсени шыдатар емес
(Э. Шамуратов).
КУКИРТ I ат. хим. Саргыш тусли тутанрыш, жанатугын
химиялы^ зат, элемент. Азот, кукирт ^эм бас^а да затлар ма-
шиналар менен колхоз екладына тасыла баслады- («Кыз. ад.
г.). ф Кукирт кислотасы — туссиз май сыя^лы ми-
нераллы суйыц зат. Кукирт кислотасын ендирип
алыу ушын суудын. кереклигин ескертти геологлар («Кыз.
муг.» ж.).
КУКИРТ II ат. 1. От жагыу ушын бир басына жаныушы
зат жагылган шеп, кукиртшеп, шырпы. Жумагул газды жагыу-
га кукирт таппай цоцсысына жууырып кетти («Жеткин-
шек» г.). 2. Кукирт шеплерин салып ^оятурын, еки цапталына
54
жандырыушы зат жагылган дутыша, тожна. Папирос шегету-
fuh цэр бир адамныц цалтасында кукирт журиуи лазым;
(К- Аралбаев).
КУКИРТЛИ кел. Кукирти бар, кукиртке ийе. Дукэншьг
кукирт экелип еди, бизлер де кукиртли болып цалдыц,.
— деди от жагыуга цолайласцан цаял.
КУКИРТСИЗ кел. Кукирти жоц, кукиртке ийе емес. Ацра
шыгыушы адам кукиртсиз журиуге бола ма? — деп
жолдасларына гуцкилдеди (0. Хожаниязов).
КУКИРТТЕЙ кел. Кукиртке усаган, кукирт яцлы, кукирт-
ке мегзес, кукирт сыяцлы. Тау цанша улкен болган менен
алыстан кукирттей керинип тур рой, шырагым, — деди
рарры жигитлерге («Кыз. мур.» ж.). ф Кукирттей ж а-
н ы у — цуурац затлардыц тез алысыуы. Ошацца салынган
цэр бир агаш кукирттей жанып, цазандары майды шы-
датар емес (Н. Дэуцараев).
КУКИРТШ0П ат. Кукирттиц цэр бир данасы, кукирттиц
цэр бир шеби. Калган жалгыз рана кукиртшептиц
жэрдеми менен отты алыстырып, усти-басымызды кептирип
алдыц та алга царай журе басладыц (К- Аралбаев).
КУЛ 1 ат. Отца жагылган нэрсениц цалдыгы, майда унта-
гы. ... саудагерлердиц цаялы жанып, к у л болып кетипти
(«КК- х- е->>)- — цууратып цойган рауашаныц гулин жагып
кул етти (Ж. Аймурзаев). Умитсиз ышцы аяусыз, Ортеди
оны, кул етти (И. Юсупов), ф Комешине кул гар-
т ы у — ез пайдасына тартыу, ез мэпи ушын цызыцсыныу,
пайданы жаксы кериу. Хэр ким ез кемешине куя
т а р т ц а н. Баспана жоц ашырцады кеуип ел (С. Нурымбе-
тов). Оты менен кирип, кули менен шыгыу—
бир уйдиц барлыц, жумысын тынбай ислеу, тынымсыз хызмет
цылыу. Оты менен кирип, кули менен ш ы f ы п
жургенде, Палманра кок тыйын бермей цууып жиберген
(II. Дэуцараев).
КУЛ II ф. Адамныц кеуилиниц кетерицки болыуы, шад-
ланыу, цууаныу т. б. К^р бир нэрсениц мэнисине тусинип
кул, ... (А. Оразов). Сен кул, бизлер цошеметин жеткере-
миз, ... (0. Айжанов).
КУЛГЕН ф. Мыйыгын тартып кулиу. Кулген сайын
кулгиц келеди, ... (К. Султанов).
КУЛГЕНСИУ ф. Отиригине кулиу, кулгенге усау, кулген
болыу, кулген яцлы. Келиншек кулгенсип, эсте мыйыгын
тартып цойды (К. Айымбетов).
КУЛГИЗДИРИУ ф. Кулкисин келтириу, кулдиргизиу.
К у л гиз дир и п кепшиликтиц уацтын хошладым, Арасына
етириктен цоспадым (Р. Хожамбергенов).
КУЛГИЗИУ ф. Кулдириу, кулдиргизиу, кулдиртиу. Касыв
керип наз етип, к у л гиз е д и эстен сынцылдатып (Р. Хо-
ткамбергенов).
КУЛГИШ кел. 1. Кулсе цоймайтугын, кеп кулетугын, ку-
леуик, кулгишек адам. Бир кулсе цоймайтугын жудэ к у л-
тиш (К- Айымбетов). 2. Мазацларыш, сынарыш, сез масца-
раларыш. ... ези цалын билмейди кисиге к у л г и ш (К- Айым-
бетов).
КуЛГИШЛИК ат. Кулегишлик, куле беретурынлыц, куле-
уиклик. Инимиздиц езиниц билгениме, царамайды оныц к у л-
г и ш л и г и н е (Р. Хожамбергенов).
КУЛДЕЙ кел. 1. Кул сыяцлы, кулге мегзес, усас, уцсас,
гэризли. Кулдей цылып ушырды, Шацацлаган мэзлерин
(«Кырц цыз»). 2. Майда, жудэ майда, мап-майда, унтац.
Кулдей болып тартылган жууериниц унынан гуртик са-
лыпты, — деди Жацабай цапталындагы отырран жолдасына
(К- Аралбаев).
КУЛДИР ф. Кеуилин мэс етип кулдириу. К у л д и р сон-
да, сездирме муртца (Р. Хожамбергенов).
КУЛДИРГИ: кулдирги сез кел. 1. Кызыцлы, кулкили.
Дэуекенин ауылынын адамлары усы болган уацыяны кул-
дирги сез ретинде маган сейлеп берген еди (К- Айымбе-’
тов). Жыраудын цуйцылжытып айтцан кулдирги сез-
л ери не жигитлер кулисип, баганагы ашыу умыт болып ба-
ратыр еди (К. Султанов). 2. Цууацы, цууцыл. Ол жудэ кул-
дирги сезли жигит (А. 9лиев).
КУЛДИРГИЛИ кел. Кууацылы, цулкили, цууцыллы. Жаб-
бацлардыц кулдиргили сезлерине кемпир цайран цалып,
кулип тура берди.
КУЛДИРГИШ ат. 1. Кулкили эцгиме айтцыш. Жэнигул
жудэ энгнмешил, кудиргиш кемпир еди, ... («Кыз. му₽.
ж.). 2. Лаццы, цуу, цууцыл. Келген жигиттин кеуилли, к у л-
диргиш, цууацы екенин хан сезип жанына отыргызды
(«КК- X- е.»).
КУЛДИРГИШЛЕУ кел. Кулкили эцлиме айтцышлау, лац-
цылау, цуулау, цууцыллау. Айзаданын кулдиргишлеу
екенлиги онын х4эр - бир айтцан сезинен белгили болып тур
(«Г^ыз. муг.» ж.).
КУЛДИРЕУИК ат. Баска биреудиц кулкисин келтирету-
рын адам, киси. К^ызыцлы сезлерди айтып бериуши, цацыйцат
кулдиреуик, — деп усыны айтса болады Жолеке (К- Арал-
баев).
КУЛДИРИУ Ф. Цызыц сез, эцгиме айтып берип басцалар-
ды кулдиргизиу. Кеуили келгенин кулдирген, Кеуили
келмегенин булдирген, Мудамы халыц устинен кун керген
(«КК- х. к»),
КУЛДИРТИУ Ф. Басца биреудин кулкисин келтириу. ^эм-
56
ме адамлардын. »\олынан кулди ртиу келе бермейди, —
деди Шэмшет жанындагыларга (0. Айжанов).
КУЛЕГИШ к ел. Куле беретугын, кеп кулетугын, кулки-
шил, кулеуик. Орынсыз жерде отырып, кулегиш болман>
келинлер ^Р. Хожамбергенов).
КУЛГИШЛЕУ к е л. Куле беретугынлау, кулеуиклеу^
Жаббацларды кулегишлеу жигитлер ме, — деп ойлай-
ман деген гэпин бирден тоцтатты кемпир.
КУЛЕУИК к ел. Орынсыз кеп куле беретугын, кулегиш^
кулкишил. Кулеуик женил ^ызынан, т^аншасын экеп ту-
садын? (Р. Хожамбергенов).
КУЛЕУИКЛЕУ к ел. Кулегишлеу, кулгишлеу. Кирип кел-
ген орта бойлы жигиттиц кулеуиклеу екени оный бет
алдынан сезилип тур.
КУЛИМЛЕНИУ Ф. Керкейиу, жайнап-жаснау, цулпырыу.
Алганым билинбеди, — деп, жигит жымыйып к у л и м л е-
нип (Р. Хожамбергенов).
КУЛИМЛЕСИУ кулимлеу фейилинин шериклик дэрежеси.
КУЛИМЛЕТИУ кулимлеу фейилинин оз~елик дэрежеси.
КУЛИМЛЕУ Ф. 1. Кулимсиреу, жымыйыу, эсте езиуин
тартыу, мыйык тартыу, куле шырай бериу. Жабылган ^абагы-
нын астынан казн кулимлеп турды (0. Айжанов). Отыр
•бэри столда, Жарцын жуз и кулимлеп (Б. 1<айыпназа-
ров). Есиктен бир адам кулимлеп шыцты (О. Хожания-
зов). 2. Жайнау, жарцырау, дениу, кубылыу. В. И. Ленин
атындагы орайлы^ музейдеги ^эр цыйлы экспонатлар бизлер-
ди кулимлеп царсы алгандай ^ууаныпща беледи («Жет-
кипшек» г.).
КУЛИМСИРЕНИУ ф. Жымыйыдкырау, мыйыгын тартыц-
цырау. Бундай улкен иустыц пэрлеринин биригиу деретпеле-
рине олар кулимсиренип ^арап турды («Жеткин-
шек» т.).
КУЛИМСЕРЕСИУ кулимсиреу фейилинин шериклик дэре-
’ жеси.
КУЛИМСИРЕТИУ кулимсиреу' фейилинин езгелик дэре-
жеси.
КУЛИМСИРЕУ ф. Мыйьп^ тартыу, езиу тартыу, кулимлеу,
жымыйыу. Мэкке молла кезиниц ^арашыгын ойнатып, мыйы-
гыпан кулимсиреп отырды (А. Бекимбетов). Ол Уял-
гапынан темен царап кулимсиреди (К. Аралбаев). Пах-
та тергиш бармакларын шашына, Кули мсиреп орайды
да ойнайды (И. Юсупов).
КУЛИНКИРЕУ ф. 1. Кулимсиреу, жымыйыу, мыржыйыу,
мыйыгын тартыццырау. Сэлиманын айтып отырган т^ырсы^
сезлерине Жэмийла кулицкиреп койды (К. Султанов).
2. Кулкисин дауам етиу, созыу, куле бериу. Ауызын жапбай
Жабба^лардын де кулицкирей бергенине кемпир-
57
।
лиц ауызы ашылып ^айран цалып тура берди (Б. Кербабаев).
КУЛИСИУ Ф. Кепшилик болып цууанганда, шадланганда
мыйыц тартыу, езиу тартыу, гар^ылдасыу, шацалацласыу, кец-
килдесиу. Бул ^эрекетке ^эмме ишек-силеси цат^анша жатып-
турып кулисти (К. Султанов). Олар бир-бирине суу ша-
шып кулисип келип ойнайды (Ж. Аймурзаев). Деп бо-
.лыслар, гарцылдасып кулисти, жарлыларды етип кулки-
келеке (Ж. Аймурзаев).
КУЛИСПЕ а т. К^ууаныш, шадльц уацты-хошльн^. К у-
лиспелер де басылайын, — деди де шоштыйган жигит
«сыртца шырып кетти (К- Айымбетов). Ол кулиспеден
кейин рана сезге араласты, ... (А. Бекимбетов).
КУЛИУ Ф. 1. Цууаныу, шадланыу уацытларындары езиу тар-
тыу, мыйьп^ тартыу, жымыйыу, гарцылдау, ша^ала^лау, кец-
килдеу. Ол «Бир а^шам да жолдаслыцца жарамадыц», —
деп кул еди (О. Хожаниязов). 2. Кулки менен масцаралау,
маза^лау, мысцыллау. Жигит к у л е д и, жасы улкен оны
сыйлаганльщ деп тусинеди (Г. Есемуратов). Цара гэумисти
жетеклеп киятырран кемпирдиц журисин ерси керип Жабба^-
лар оныц сыртынан ^арап к у л ди. ф Хэзиллесип
кулиу, — дэлкеклесиу, ойнау. Басльщ кептиц бири болып
^эзиллесип кулип отыр (Г. Есемуратов). Ойнап
кулиу — жайнап жаснап журиу, кууанышта мэс болып жу-
риу. КЭЗИР сэудиги менен бир ойнап к у л и у г е зар
(О. Хожаниязов). Ш а*ц а л а к л а п кулиу — 1^атты дауыс
шыгарып кулиу. Буны керип Гулайым, Ша^алацлап
к у лед и («Кыр^ ^ыз»). Мыйыц тартып кулиу -
эсте куле шырай бериу, ыржыйып цойыу. Эсте рана Сеуле
м ы й ы к тартып к у л д и (О. Хожаниязов). И ш е к с и-
л е с и ц а т ы п кулиу — цайта-^айта дауысын шыгарып
кулиу, тынбай кулиу. Оны Нуржан сезип ^алганлыцтан
ишек-силеси цатып кулди (С. Хожаниязов). Мыр-
жыйып кулиу — мыйыц тартыу, езиу тартыу. Ол маран
царап м ы р ж ы й ы п кулди (Т. Кайыпбергенов). Ы р-
жыйап кулиу —эсте ауызын ашып 1^ойыу, мыйыгын тар-
тыу. Сэлийма ыржыйып кулди (К. Султанов). Д у у
кулиу — копшиликтиц дауыс шыгарып бирден кулисиуи.
Кепшилик дуу кулип жиберди. Жымыйып кулиу
— ыржыйыу, мыржыйыу, езиу тартыу, мыйьщ тартыу. Эсиресе
усы минутларда Оразгул маран нет ушын ж ы мы я куле
берип царамас екен деген ^ыял балальщ кеуилимди бийлеген
•еди (Ж. Аймурзаев). Мурты нан кулиу — тек мурты
кыймылдау, к;озгалыу. Мурты нан кулип царайды, От-
керип кезден ^эммесин (Б. Кайыпназаров). Мырс-мырс
етип кулиу — эстелеп кулиу, мырсылдау. Келиншектиц
ези де кецкилдеп, м ы р с-м ы р с етип кулди (К. Сул-
58
танов). С ы ц ц-с ы ц ц к у л и у — эсте дауысын изли-изинен '
шьиарып кулиу, сьщ^ылдау. Сэуле бул Ержанва кезиниц цы-
йытын салып сыцц-сыцц кулди (С. Хожаниязов). Гарфил-
да п к у л и у — дауысын цатты шыгарып кулиу. F ар к ы л-
дап кулип, бабага кеули толып, ыцласына ырза болып,
бир ^эмиян долина г^ызыл берди («Мэспатша»). Кецкил-
деп кулиу — дауысын изли-изинен ^айта-цайта шыгарып
кулиу. Эзберген де, Эжинияз да кецкилдеп кулип
киятыр (К. Султанов). Мурныныц ушынан кулиу
— мурныныц ушы цыймылдау, белги бериу. Мийирхан
мурныныц ушынан кулди (©.Хожаниязов). 3 а-
у ы к л а н ы п кулиу — ^ууанышлы турде кулиу, кеуилленип
кулиу. Дарья бойда олар шалцып, Шын зауыфланып
кулди цатты (И. Юсупов). Шадльц пенен кулиу —
цууанышта кулиу, уа^ты-хошлыц пенен кулиу. Гадлыц
пенен кулген дауыслары багдагы булбиллердиц сести
менен цосыла жацлайды (Ж. Аймурзаев). Орынсыз ку-
лиу — иретсиз кулиу, цолайсыз кулиу, жагдайсыз кулиу,
бийжагдай кулиу, бийорын кулиу. Бас^а сез есиме кирип
шыцпады, тыгыла да бериппен, орынсыз куле де бе-
риппен (0. Айжанов). Ерксиз кулиу — мэжбурленип ку-
лиу, озин бийлей алмай кулиу. Палман менен Сапар ерксиз
кулип жиберди (М. Эбдирейимов). Куле бериу —
то^тамай кулиу, иркилмей кулиу. Папасына, мамасына, апа-
ларына, ^оттеки келген цонацларга да царап баягыша куле
берди (0. Айжанов). Куле царау — куле шырай бе-
рип карау, кулимлеп царау. — Алочка! — дедим мен цыздыц
Козине куле царап, оныц цолын шап берип усладым
^0. Айжанов). Куле шырай бериу — ж удырау, ке-
уилли турге ениу, жаснау, жайнау. — ^армацыз! деди куле
шырай берип кез цырып таслаган Шыныбийке (Ж. Ай-
мурзаев) . К у л и м фары у— кулимсиреу, кулимлеу, куле
шырай бериу. Доктордын, кезлери жыпылыцлап, к у л и м
Ф а ф т ы (0. Хожаниязов). Деди де Таня к у л и м ф a f ы п,
Жуп шелегин алды ^олга (И. Юсупов). Эуилдеп кулиу—
жас баланыц дауыслап эуилдеуи, кулиуи. Тууылып анамнан
эуилдеп кулгеним, Есим еним ^ууанраным, жургеним
(Э. Шамуратов). Гуллер кулиу — Ауыс. жайнау,
жадырау. Суу бойында гуллер кулип, К^арлыгашлар
сайрайды (И. Юсупов).
КУЛКИ ат. 1. Адамныц цууаныу, шадланыу уа^тындагы
шыгаратугын дауыс, сес. К^осымбай дэр^ал кулкисин ты-
йып, иренжиген киси цусап моллага бурылды (К. Султанов).
Ашылды да жыйналыс, Клубта кулки саз тынды (Б. К^а-
йыпназаров). Ерксиз тартар кеулицди, жигитлер т^ызлар к у л-
киси (Б. Цайыпназаров). 2. Мазац, мыс^ыл. Менен турман
59
зар менен зарлар айтып, Душпанга кулки, досца ^эсирет
.молайтып (Омар). 3. Э^эзил, ойын-дэлкек. Жецге таги тусип
цалма, Деген к у л к и сеслер шьщты (Ш. Арты^). ф Ку л-
к и болыу — мазак болыу, мас^ара болыу, эуере болыу. ...
кеп жерде сыры ашылып халыеда кулки' б олган жер-
лери де болды (1^. Айымбетов). К Y л к и-к е л е к е — маза^,
масцара. Деп болыслар гар^ылдасып кулисти, Жарлыларды
етип к у л к и-к е л е к е (Ж. Аймурзаев). К у л к и етиу —
-мас^ара етиу, мазац етиу. Озицди — езиц еттиц к у л к и,
.Хэммелерге бердиц белги (Отеш). Кулки ойнау — шад-
ланыу, мэс болыу, ^ууаныу. Буннан соц айымжамал журегин
басып хат oi\bin атыр еди, улбиреген еринлеринде кулки
ой и ад ы (О. Хожаниязов). Кулкиге батыу — кеп
кулкиге ушырау, жайнап-жаснап отырыу, дуушар болыу, жо-
лыгыу. Сонда Сергей оянып бирден, былай деди кулкиге
батып (И. Юсупов). Кулкиге айналдырыу —
дэлкек етиу, ойынга алыу, маза^лау. Усындай аппараттыц жоц-
лыгы Сапарга цолайлы емес, оныц Оралды жа1\сы керетугыны
ырас, бирац оныц айтцанына Орал исене ме, гбайта кулки-
ге айн ал дыр ад ы. (М. Эбдирейимов). О й ы н-к у л к и
— шадланыу, кеуиллениу, зауьщланыу. ... бас^а ис жоц болган-
лыцтан кунди о й ы н-к у л к и менен еткизеди екен (f\. Ир-
ма нов). Кулки туудырыу — келтирип шыгарыу, жузеге
шыгарыу. ... тийисинше алып журе алмайтуьын адамлардын
устииен кулки туудырды (Г. Есемуратов). Кулки
дор етиу — пайда етиу, болдырыу. Тосыннан тапцан мими-
касы ^эммеге унап цалды да кеуилли кулки деретти
(Ж. Сапаров). Кулкиге ^алдырыу — уятлы етиу,
кысындырыу. Усы бала мени шала цууырдац цылып кул-
киге у л д ы р ы п елтиретугын болды-ау! (9. Атажанов).
Ц ы р а н к у л к и-кепшиликтиц цатты созып кулиуи, улы уа-^а-
\а-сы, улышуу-кулки. Иштеги цыр ан кулки сыртца зан^-
занц еситилип тур (Э. Атажанов). Кулки ы с ы у-^атты
кулкиси келиу^ Касымды кулки кысып цулагына шекем
кып-кызыл болып кетти (Э. Атажанов). Шадлы кулки —
кеуилли, цууанышлы турдеги кулки. Бала оныц шадлы
кулкисине ^айран цалды. К у л к и-м а з а ц ц а к алыу
— мыс^ылга, оуереге ^алыу. Сен олай деме, айналып келгенде
к у л к и-м а з а ц ц а цалдьц гой бизлер, — деди гарры
жигитлерге («Жас Ленинши» г.). К у л к и-с ы а к к а ушы-
рау— мас^ара болыу, мазацка ушырау. Балалар тэрепинен
к у л к и-с ьц а а ушыраганын жаца гана сезди кем-
пир. Кулкиси ц о з ы у-кушейиу, зорайыу, улгайыу, илге-
рилеу. Мацсеттиц де кулкиси цозып кетти (9. Тэжиму-
ратов).
КУЛКИЛИ к ел. 1. 1^ызьщлы, жагымлы. Бирац буныцдай
СО
сезлерди тыцлау оган к у л к и л и болып керинди (0. Айжа-
нов). Сержан азгана куннин. ишинде кулки л и. сезлер де
уйренип цалыпты (Т. кайыпбергенов). 2. Кеуилли, шадлы.
Кбайта бул цэзилкеш хаяллардыц к у л к и л и сезлери оны
ойлавдырады (Г. Есемуратов).
КУЛКИСИЗ кел. Кеуилсиз, цапалы. Кулкисиз, ети*-
рик сейлеп, уу жалап, езине пайда билгенлерге цайранман
(Р. Хожамбергенов).
КУЛКИШЕК кел. Кулеуик, кулгиш. Барры бир кесе чайды
ишип болды да, ол бурыннан-ац кулкишек еди гой, —
деп бирден кулип жибереди (Э. Атажанов).
КУЛКИШЕКЛИК ат. Кулеуиклик, кулгишлик. Кулки-
шекликтен не пайда таптыц Алтынай, — деди Дуйшен.
КУЛ КИШИ Л а т. 1. Кулиуди жацсы керетугын, кулиуди эуес
ететугын, куле беретугын. — Гулямхан сел ундемей турды да,
оныц кулкишил минези тутып, бирден кулип шацалац-
лап жиберди. 2. Басцаларга цызыцлы эцгимелер берип кулди-
ретугын, кулки беретугын, кулдире беретугын. Экен. анау, ше-
шен, анау, сен жаман цайдан кулкишил болып туугансан.,
— деди ол тымсырайып (9. Айжанов).
КУЛКИШИЛИК ат. Кулегишлик, кулгишлик, кулебериу-
шилик. KbI3Fa жалтацлап царай бердим, танысайын десем
кулкишилик эдетим тутып,сейлей алмай цалдым (Э. Тэ-
жимуратов).
КУЛ-ОПАТ кел. Цыйралган, майдаланган шылпэршелен-
ген. Сапарбай ага медпункттеги к у л-о пат болып сынган
шийшенин. сыныцларын жыйнап болды да сыртца шыцты
(«Жеткиншек» г.).
КУЛ-ПЭРШЕ кел. Майдаланган, цыйцымланган, уайран-
ланган, кул-опат болган, пыт-шыт болган, кул-талцан болган.
Буфеттиц айнасы кул-пэрше болып сынганын керип, Зэ-
цийда цайран болып цатып цалды.
КУЛ-ТАЛКАН кел. Уайраны шыцкан, пыт-шыт болган,
сынган, кыйралган, ныпцыртланган, жоц болган. Душпанлар-
дыц орналасцан тогайына бомба таслаган — кеп кейин, кеп
жерин к у л-т а л ц а н етти, ... («Кыз. г-) •
КУН ат. 1. астр. Жер хэм басца да планеталар жага-
лап айналатугын аспан элеминдеги доцгелек шар формасын-
дагы цозгалмай жанып, жарыц ыссылыц, цызыу беретугын
астрономиялыц планета. Айлананы буркеп атырган аппац цар,
булттан шыццан кун менен шагылысып кезди аштырмай
тур (Т. Кайыпбергенов). Бирац азырац жургеннен кейин те-
ректиц арасынан кунниц сагымы менен жалтыраган ап-
пац мектеп керинди (К- Айымбетов). Кэплап турган цара
булт батысца царай серпилип, жадырап . кун шыцты
(К. Султанов). 2. Кун менен тунниц аралыгы 24 саатца тен
61
уацыт, сутка. Бирац арадан уш-терт кун ©ткен соц ис ж©н-
лесип кетти (0. Хожанов). Цар уш куннен бери тунлетип
жауып тур (Т. кайыпбергенов). Мен сени бир кун кермесем
тацатым болмайды (С. Хожаниязов). 3. Тацныц атыуынан
геугим тускенге дейинги аралыц, азаннан кешке шекемги уа-
ц ы т, кундиз. Тац атса болганы кун бойы жумыс ислеймиз
(0. Хожаниязов). Бизлер бэ^эрдиц узац кунин далада
©ткериуге цумармыз (0. Айжанов). Кун ауган менен еле
ыссы (Т. Кайыпбергенов). 4. Уа^ыт, мезгил, заман, гез, дэуир,
мапаз. Кунлерден бир кун сацый адамныц жолы саран
адамныц уйиниц устинен тусипти, ... (К- Айымбетов). Арадан
аз к у н л е р ©ткеннен кейин Нагметуллаевтан жайды боса-
тыуын сорады (К- Айымбетов). Оцып журген уацытта ага-
йинли уш жигитте цызга ашыц болып, бэри бир к у н д е хат
жазыпты(«КК- х- е >>)- б. Ауыс. Хэптенин ямаса айдыц бел-
гили бир календарь числосы, сэнеси. Шемби к у н и азанда
Маедет ©зинен ©зи уйцысы цанып, ерте оянды (Э. Тэжимура-
тов). Автономиялы республикамыздыц мектеп оцыушыларц
менен шемби к у н и «Искусство байрамы» болып ©тти
(«Жеткиншек» г.). 6. Ауыс. Белгили бир хэдийсеге арнал-
ган числосы, сэнеси. Искусство сарайында КаРа^алпа^станДа‘-
ры совет эдебияты кунлериниц салтанатлы турде ашы-
лыу кешеси болды («Жас Ленинши» г.). 7. Ауыс. Х>ауа
райы, тэбият ^убылысы. Кунниц боранлы сууыры тац ал-
дында пэсейди. 8. Ауыс. Норма, мийнет. Айырым адамлар-
га артыц кун жазылды. 9. Ауыс. с о й л. т. Куяш, аптап.
Кунниц ыссылыгы шыдатар емес. 10. Ауыс. 0мир, тири-
шилик, турмыс. Кетпейин десем к у н и м жо^. Шыгарарга
уним жо!^ (Жийен). Олардыц куни не кешип атыр екен
(К. Султанов). фУзацкун — а) азаннан кешке шекемги
уацыт, аральщ, кунниц шыгыуы менен батыуы, кун бойы. Fap-
ры у з а ц кун туулады (К. Султанов). Бизлер цурдасларымыз
бенен у з а ц кун ойнадыц, — деди Жэмийла («Жас Ленинши»
г.), б) кунниц ец узайган уаедпы. Узац кун тынбастан цум-
ды сермеп коплеген атыз жерлер ашкан (А. Бекимбетов).
Кун тэртиби — жыйналыс, мэжилисте едралатугын мэ-
селе„ гезек, рет. ... ол дэуирде халыц едсьщларыныц классифи-
кациясы мэселеси еле де болса терец изертлеуди талап етету-
гын эхмийетли жумыс сыпатында кун тэртибинде ту-
ратурын мэселе еди (Э. Тэжимуратов). Кун цагыу — а)
кептириу, жылытыу, кызыу. Атыз-шеллердиц тебесин кун
ц a f ы п, адам журетурын болып цалыпты, — деди бригадир
(«Кыз. ед» г.), б) кун алыу, куйиу. Колхоз кецсесиниц кирер
цапысыныц жоедрысына царылып едйылран, лозунг жазыл-
ган гезлеме материалды кун ц a f ы п ^эриплери де ©шип
цалран («Кыз. ед.» г.), ©злеримиз мацлайын кун цагып,
62
табанын тас тесип журген шопанбыз, оннан да тегимизге
царап журейик («КК- х- е.»). Ертецги кун — алдагы
уа^ыт, келешек. Шын кеуилден суйдим десен, мени сен, Е р-
тецги кун жада жерде кере бер (Г. Есемуратов). Дэс-
лепки кун — бурынгы, еткен, ©тип кеткен. Гулим д э с-
лепки кунлериндегидей шыр-пыры шыгып куйин-
генин де цойып кетти (Т. Кайыпбергенов). Соцры кун —
келеси, алдагы, бир куннен кейин. Атамурат с о ц f ы купи
келгенинде, Темирхан ата бул сапары тикленип царай алмады
(Т. Кайыпбергенов) .Кун ц ы з ы у — ысыуы, жылыуы. К у нц ы-
за келеолардын. журиси шыйра^ланды (Т. Кайыпбергенов).
Кун шырыс—кунниц шыгыс тэрепи, жары. Бири ага, бири
женкиншек, Нурлап турган куншырыстан (X. Турымботов).
Кун тууыу— а) ауырманлыц тусиу, цыйыншылыц кериу.
Ат басына кун тууса, с^уулыгы менен суу ишер, Ер басы-
на кун тууса, етиги менен суу кешер («Алпамыс»). б)
жацты дуньяга шыгыу, кези ашылыу, турмысы жа^сыланыуы,
бахытлы турмыс кешириу, бахытлы болыу. Тусинде бир жа-
гынан ай, бир жагынан . кун тууады («КК- х- е->>)-
Кун б а т ы у-кунниц ©з уясына кириуи, кеш болыуы. ©йтип-
буйтип кун де б ат ты — а у (0. Айжанов). Кунге
шагылысыу — цамасыу, царай алмау. Кунге ш a f ы-
лысып козлерин жумады (Ж. Аймурзаев). Кун ашы-
лыу — а) ^ауаныц ашылыуы, бултсыз болыуы. ... бултлар
таралып кун де ашылды («Жас Ленинши» г.), бу цу-
яштыц булттан шыгыуы, жарцырауы. Бирден кун а ш ы-
л ы п, догерек жар^ырап кетти (К. Султанов). Ж а д ы р ап
жайнаран кун — кунниц жудэ жацсы болыуы, хауа-
ныц ашыц болыуы, тыныц болыуы. Жад ы pan жайна-
ран кун, Жер бетин нурга боледи (Ж. Аймурзаев). К у н-
ницарцан бойы кетерилиуи — кунниц ©з уясынан
жо^ары кетериле баслауы, шыра баслауы, тэуир-ац кетери-
лиуи. Курбан кокши аудыц цулагына асылган уа^ытта кун
аркан бойы кетерилип еди (М. Эбдиреймов). КУ“
я ш л ы кун — кунниц жадырап турган уа^ты, ыссылыц бе-
рип турганы. КУЯШЛЫ кун мийтиндей музды мыстай к^ыз-
дырды (К. Султанов). Кун шыццанша — кунниц ©з
уясынан шывданга шекемги уа^ыт, шыцпаган уацты. Усы
куни кеште апам кез илген жоц, кэтте жатцан мениц басым-
ды сыйпап, кун ш ы кд а н ш а отырды да цойды. А л-
т ы н кун — ба^алы, цунлы. Алтын кунди цалпац
етип тебеце, Сен шыгарсац жан шыцпаган тебеге (Ш. Мэм-
бетмуратов). Кунниц зэ^эри — ец цатты сууыгы, ©т-
кирлиги, кушлилиги. ... азаннан берги сууытцан кунниц
з э р р и цайтпай тур. (К- Аралбаев).. Кун р ай ы — жаг-
дайы, ау^алы, ^ауа райы, багдары. Небир ургин сыран кетип,
63
Кун раны тэ^ир келДи (Ж. Аймурзаев). Дубелей турып
кун райы ^айтайын деди. Кун шапагы — шууагы,
нуры, жа^тысы. Меруерттей гиршиксиз аппац тислер кунниц
ш а п a f ы менен жарцырап кеткендей болады (Ж. Аймурза-
ев). Кун талас— тамагы ауырран адамныц тэуир болы-
уы ушын куннин батыуыныц алдында цатыцты цайнатып,
кунниц ез уясына кире баслаганда сол цатыцты кун менен
жарысып асьиыс турде ишиуи. Кун талас болрандай асыгып,
жолга шыцтым (0. Хожаниязов). Цыстыц кыраулы
к у н и — сууыц, боран, царлы жауынлы. ... цисты ц ц ы-
раулы кунлери де жумыс барды (К. Султанов).
Кун керис — тиришилик, жардай, ау^ал, турмыс. Енди
кун керис цалай болар екен, балам, ... (А. Дабылов).
Байрам кун — цууанышлы сэне, белгили бир нэрсеге
арнал^ан цууаныш кун, сэне. Байрам кунле,риниц
бири еди (Кг Ирманов). Ауыр кун — цыйын, жаман,
темен. Айгул омирдиц ауыр кунлёрин басынан кешир-
ген адам (Т. Кайыпбергенов). Кунбурын — ертеден, алдын-
ала, кешеден бери. Халыцца кун бурын хабар жетиу
керек еди (0. Хожаниязов). Мен ^аццында кун бурын,
елерде экем айтыпты (Сов. г.). Кун ар ты — избе-из,
^эр куннен кейин келетугын кун, кейинги кун. ...кун ар-
тын а н жылысып кунлер етип кетти (О. Айжанов). Кун а с-
т ы — кун менен жердиц аралыгы, куннен берги жери, куннен
берги жердеги бослыц жер. Тунерип кетти кун ас ты, ^ауаны
кем-кем булт басты (Т. Жумамуратов). Кун ауа — кун-
ниц тусликтен етке'н уацты, тус кбайта, песин уа^ыт. Палуанлар
кун ауа колхозга келди (0. Айжанов). Кун шалы у —
кун алыу, кун куйдириу, кун урыу. Колхоздыц огородына
егилген бул геширлерди де кун шал ы п кетти («К^ыз. г.).
Кун ж а у ы у — жауын ямаса ^ардьщ болыуы. ... жолга шы-
рыудан кун де ж ауа баслады. (К^. Айымбетов). Бэхэр-
деги кунниц жауыуы себилген шигитке улкен зиянын
тийгизеди, ... («Сов. цц.» г.). Ку и кешиу- ауыр турмыс-
ты басынан еткериу, тиришилик етиу. К^аншама ашлыц болса
да эйтеуир хальп^тьщ к у ни кешти (К*. Айымбетов).
Бир кунше болмау — бир куншелли болган жоц, кеп
кунниц бир кун курацым болмауы, тез етип кетиуи. Ялганшы
пэний дуньяда, Анадан туудым не кердим? Откениц бе дунья-
дан, Бир кунше болмай емирим (Вердау). Кун
т у т ы л ы у — а) жердиц ез кешеринде айналып турганда
ай менен жердиц ортасына кун тусип цалып цояды, сол уацыт-
та кунге айдыц сэулеси тусип цызарып кетеди (ол путин ямаса
ярым болып тусиуи мумкин), ол уацытта тумлы-тусты элем-
ди цызыл каплап гуцгиртленип кетеди хэм царацгыланады. ...
кунниц тутылганын арнаулы айна менен аньп^ кериу-
64
ге болады («Сов. кц.» г.), б) Ауыс. Халыцтыц басына ауыр
ауедлдыц тусиуи, ауыр жагдайга ушырауы, ^ыйыншылыц
жагдайдыц болыуы. Поэмада шайырдын. сууретлеуинше ха-
льщтыц басына кун т у т ы л ы ц, ауыр ^айгыга тусти деген
нпкирдн билдирди («К^ыз. ед.» г.). Кун бермеу — азан
бериу, ^эмме уакыт турткилейди, тыныш жасатпайды. Шопан-
ларды куни-туни цойды бацтырып, оларга кун берме й-
турын еди байлар («К^ыз. ед.» г.). Кыс кунлери —
жылдыц сууьн^ мэусими, терт мэусимниц бири. К ы с кун-
лер и м дэнип жазларга, маган ^адал болмаганда сен
(К. Айымбетов). Кунниц зуулауы — тез етиуи, зымырап
«тиун. Жыллар жылжып, кун л ер зуулады, талай гул-
лер осип, цуурады (К- Айымбетов). Куни нити у — деми
таусылыу, тамам болыу, олиу, цазаланыу, жоц болыу. Шэкир
бунпан кунимниц питкени абзал деген шешимге келди.
‘ Бийшара гаррыныц да к уни питип, дуньядан етти, ... («Кыз-
|\ц.» г)- Куннен-к унге — кун сайын, барган сайын. Ду-
белей к у н н е н-к унге кушейип, жолаушылардыц жол та-
быуы ^ыйынласты. Кун-тун — а) ацшамы кундизи, куни-
туни бойы, сутка дауамында. Арбакеш цум басып кеткен-
жерлердиц к у н-т у н тынбай журип асып тусти. Хий урып
кун-тун хэм нардай шогип, Жолга едрап хий урмацлар,
аналар (Эжинияз). б) тынымсыз, бэредма, ^эмме уа^ыт, бар-
лыц уацытта, удайы, мудамы. О ерик гуллери, жауган едрдай
ац, Ойымызда барсыз кун и-т у н л е р и (К. Айымбетов).
Кимлер хабар берер арзыу-едлына, куни-туни царап сен-
лер .жолына (Эжинияз). Жумыс кури — хызмет ушын
бслгиленген муддетли уацыт, жумыс. Мийнеткешлер жур
атызда, жумыс к уни едзып кетти (И. Фазылов). Цу-
лагынан кун кериниу — дым азып-тозыу, жудэ
азыу. Фермадагы маллардыц азып кеткенлиги соншелли,
цулагынан кун коринеди («Кыз. ед.» г.). Эжел
куни ж етиу — омирициц ацыры, деми таусылыу. Кемпир-
диц эжел куни жетип дуньядан кетипти, ...* («КД. х. е.»).
Айдыц куни а м ан ын да — аманльщта, саульщта, ты-
нышльпуга. К4ыз болса ержетип кэмалына келди, айдыц.
куни аманында цутлы жерине цондырганымыз мацул
болар, — деди, гарры кемпирине («КК- ксм- атл.»). Ал да-
ты кун — келеси, келешек, болажац. Алдагы кунги уа-
зыйпамыздыц бири малларга от-жем таярлаудан ибарат, —
деди бригадир («Кыз. ед.» г.). Алдыцгы куни — ©тип
кеткен кун, бир кун бурын, алдыцгы куни. Мугаллим оедгу-
шыларга алдыцгы куни отилген томаны кысцаша
баяплап берди («Жеткиншек» р.). Ар гы куни — бир кун
бурын, бир куннен кейин. Пионерлер сарайында ар гы
куни «Искусство байрамы» болады деген хабар мектеп
5—5985 65
о^ыушыларына келип жетисти («Жеткиншек» г.). Бурн ар ы
к у н и — аргы куни, еки кун бурын, алдыц куни. Ауыл ак;са-
^аллары бурнары куни ауылды аралап кетти («КД-
кем. атл.»). Бир куни — эйтеуир бир уа^ытта, кунлердиц
кунинде. Бир куни ^ашып уйине келип, жэне колге
кетеди (К. Султанов). Жас кун — балальщ уацыт. Жас
кунлеримде ылацлары менен цозыларын багатурын
едим (К. Айымбетов). Ж е ц и с куни- душпанды жен-
ген кун. Совет мэмлекети ^эр жылы 9-май кунин ж е ц и с
куни етип байрамлайды («Кыз. вд.» г.). Келер кун
— алдагы емир, болажац жардай. Бизлерге де жайнап-жаснап
журетугын кунлер к е л ер м е к е н, — деди Айсэнем
(С. Хожаниязов). Керер куни — тиришилиги, емири,
ау^алы, жардайы. Кунниц райы с ы н ы у — сууьпугын
пэсейиуи, жылый баслауы, ^айтыуы. Кешегиге Караганда
кунниц райы сынайын депти, — деди Жабба^лар.
А ш ы ц кун — ^ауада булт жоц, бултсыз. Ыгбалымызга
кунде а ш ы ц болды, ... (К- Айымбетов). Кунге жара у—
пайдага асыу. Баррыньщ генжетайы о^ыуды питкерип келге-
ни кунге жарап цалганына кеуиллери эдеуир-ац цу-
уанышлы сезилди (Э. Атажанов). Кун бузылыу — ^ауа
райыныц езгериуи, бултласыуы, жауын — шашынныц болыуы,
дубелейдиц болыуы, дауылдыц болыуы. КУЯШ тас тобеге ке-
терилген уацытта кун де бузылды. ... Кунниц
ецкейиуи — кеш болыуга айналыуы, батыура шамаласыуы,
жылжыуы. Кун ецкейиуден ызгырыц самал есе басла-
ды (Э- Атажанов). Кунниц ызылдауы — сууытыуы,
боран болыуы, ызрырыуы. Ертец кун ыз ы л д а п, сууыгы арканы
булдиреди, ... (Э. Атажанов). Кун жалау — цатты ыс-
сыныц тэсийринен куйдириуи. Суудьщ кемтарлыгынан егинлер-
ди кун ж а л а п, копшилик егинлер цуурап цалды («КД.
кем. атл.»). Кун'жазыу — экон, мийнет кун цосыу,
есаплау. Бригадирден жасырып табельщик айырым колхоз-
шыларра артьщ кун жазып пайдаланран («Кыз. вд.» г.).
Кунжаркыл дау — ша^мац шагыу, от шырыу. Дубелей
турып аспандагы бултлар тунерип жийи — жийи гуркиреп,
кун жарцылдайды. Кун ж е у — кун алыу, кунге
к у й и у. Мектептиц басындары ^ызыл жалауды кун жен
ррарып кетипти, ... («Жеткиншек» г.). Куни ж етиу —
уакыты келиу, мезгили болыу. К^ой ^эм ешкилердиц шоллейту-
рын куни жетип избе-из тууа баслады, ... («Кыз. вд» г.).
Кун жылт етиу — бирден кунниц булттан шыгып, тары
да бултца кирип кетиуи, керинип кетиуи. Кешпе булттыц
арасынан жас арбакешке кун жылт етип рана бир
коринди. Кунниц кези — нуры, сэулеси. Аспандагы булт-
лар жэн-жаеда серпилип таралып еди, кунниц кези де
66
жаркырап коринди (Ш. Айтматов). Кун кериу — тири-
шилик етиу, турмыс кешириу, Сол уа^ыттагы жарлы кэмба-
галлар байлардьщ жумысын ислеп кун - керген («Кыз.
Ц1у» г.). Кун керсетпеу — мазасын алыу, тынышын
бермеу, хорльц керсетиу, зорльщ керсетиу. Байлар, устем
класс уэкиллери жетимлерди ^эр тэреплеме езип, кун кер-
сетпеди («Кыз- г.»г.). Кун куйиу — шыжгырыу,
ысыу. ... журиу мумкин емес, кун куйип тур, — деди
гарры жигит пенен едзга («Жас Ленинши» г.). Кун су-
мер — тар. с. цуяпща царсы, к^уяш тэрепке, кунге к ар ап
журиу ямаса жумыс ислеу. Уйицнен цалага келгенше, цала-
дап уйице келгенше кунге царсы жургизип кун сумер
етип едйыппан (Ережеп тентектиц Чимбай ^аласына келету-
гын Кенегес урыуына айтцан сези). Кун р б a f ы —
^ауа райы, бултлы кун, тунерген кун. Кун ц а б a f ы жа-
былып, тумлы-тус тунерип, сиро ашылар емес. Кунге ц а ед
л а у — кептириу, кеудириу цууратыу. Бальщларды тек гана
кунге ца^лаудан бас^а ^еш ^андай илэжы болмаган.
(«Кыз. ед.» г.). Кун ц у р f а у — Ауыс. цургаеданыу,
кебиу, самал цагыу. Батпаедыедарды самал едгып, кун
ц у р f а п цалды. Кун цуйыу — жамрырдыц, цардыц
цуныуы, жауыуы. Арбакешлер жолга шыгыудан кун цу-
й ы п, алга царай журиу мумкин болмады. Кун етиу —
ыссы урыу, цуяш етип ауырыу. Жэмийлага кеше кун
о г и п ауырып цалды, — деди мугаллимге Серегул («Жет-
кшпнск» г.). Кунницса^тысыныу — сууы^тыц райы цай-
> I ыу, жылына баслау. Тунги шацылдаган сууьщтын. пэти азанда
гана поссйицкиреген, тус цайта кунниц сацты сына-
* й I»! п деди. Куни ушын — турмыска, тиришиликке бола.
। Жарлы бийшаралар тек кун и ушын байлардьщ есигин-
дс жумыс ислейтугын еди («Кыз. ед.» г.). Куншууац —
и) кун нуры тусип турган ыцтырма жер, цуяшлама. Кун
ш у У а ц жер тауып, балалар менен ойыцга киристик («Кыз.
ед.» г.). б) кунниц сэулеси, цызыуы. Кунниц шууагы
жлнылгапнан кейин едзыларды, ылаедарды багыуга айдап
шыцт|ед («КК- ксм- атл.»). Кун шууа^лау — цуяшла-
млда турыу, отырыу, жылыныу, цыздырыныу. Жылцылар
уГшри менен дэрьяньщ ыц бетинде кун шууацлап тур
(Ш. Айтматов). Кун шугласы — цуяштыц сэулеси, цы-
зыуы. Балалар жаптагы ылай сууга шомылып болды да,
кун шугласы на едгздырынып жылына баслады (К. Сул-
танов). Кун шыгыу — уясынан кетерилиу, кериниу.
'Кун ш ы г а бергенде арбакеште жолга шьщты. Кунине
ж а р а у — а) царасы^, жэмдемлеси^. Усы кунлери Зэедйда
едЙиненесиниц кунине жарап едлганына бизлер тац-
ланып цалдыц. б) дэртке асыу, пайдага асыу. Жас арбакеш-
67
тиц кунине жарап отырганы усы ешек арбасы рой.
Улыстыц уллы куни — байрам, улыума халыедыц
мереке. Жэмийетшилигимиз улыстыцуллыкуни болган рес-
публикамыздыц XXV жылльщ мерекесин байрамлау алдында
тур («Кыз. ед.» г.). Тууылган куни- пайда болган,
бина болган, дуньяга келген кун. Зибайда класслас цурдас-
ларын езиниц тууылган кунине мирэт етти, ... «Жеткиншек v.j.f
Тууылган к у ни м, досларым келеди, бирге барамыз («Жас
Ленинши» г.). Мацлайы кунге к у й и у — едрсы алдынан
цуяш тусиу, мацлайын кун алыу. Байлардыц бийдайын
орып журген ора^шылардыц мацлайы кунге к у й и
табанлары тилинип азапланган («КК- ксм- атл.»). Кунин
кеп кериу — азаплау, цысым етиу, зулымльп^ цылыу.
Куницди кеп керип журсен бе, зацрар сениц, — деп бай
дэпинди балага («Кнз- мур.» ж.). Куни тусиу—биреуге иси-
тусиу, гэрезли болыу. Ауырыулы хаялдьщ маган куни тусип
тургандай тур билдирди. Кунлерден бир кун — цай.
уац болса да, бир уа^ытлары. Кунлерден бир кун
Вова едлласлап келип едлды, да, табалдырыцта турып алып
(9. Тэжимуратов). Куни етиу — а) уацты, мезгили, дэ-
уири етиу, цартайыу. Не бир цызьщларды кордик, несин со-
райсан, енди кунимиз етти рой,... (КК- позз. ант.»),
б) емири таусылыу, едйтыс болыу, цазаланыу, елку, дуньядан
етиу. Сопахан еднша едрекет еткени менен бэри бир оныц
куни етти. в) уацыты босца кетиу, зая болыу. Ал, салы
егисиниц болса, куни етип баратыр, енди не илэж исле-
уимиз керек, — деди бригадир салыкешлерге (Ж. К°Разалиев)-
К у н и т о л ы у — а), белгили уацыты, мезгили болыу. Биз-
лердиц едйтыуымыз керек, экскурсиямыздыц куни то л д ы,
буннан артьщ журиуге болмайды, — деди мугаллим окыу-
шыларга («Жеткиншек» г.), б) Тууатугын куниниц жа^ынла-
сыуы, шамаласыуы, уакыты болыуы. Куни тол f ан еки ед
бат едяллардын. жагдайларына жаеды шараятлар туугызы-
уымыз керек, — деди врач («Сов. ед.» г.).
KYHAPA р. Кун аралата, бир куннен кейин. Кунде болмаса
да кунара барып турамыз (0. Хожаниязов). К0ЯНлаРра
жоцышед экелип бериуди бизлер кунарага келистик, ...
(«Жеткиншек» г.).
КУНБАТЫС ат. Кунниц батар жары, тэрепи, багдары, ба-
тыс. Кунбатыстан ескен желге аралас кек тутин жер
жузин едплап киятыр (Н. Дэуедраев).
КУНБЕ-КУН р. Кунде, кун сайын, хор куни. Салыныц су-
уын усы кунлери к у н б е-к у н керип. турыу зэрурли, — дэ-
ди звено баслыгы Калый Кудайбергенов (Ж. К°Разалиев)-
КУНБЕ-КУНГИ к ел. Хэр куни, кунделикли, кундеги, кун
сайынгы. Оед1ушылардыц мект-еп участкас-ындагы кунбе-
68
кунги ислейтугын жумысы, оцыуына байланыслы болыуы
керек, — деп ескертти директор («Жеткиншек» г.).
КУНБЕ-КУНЛИК кел. Кунделикли, хэр кунлик. Колхоз-
шылардын ислейтугын жумысын к у н б е-к у н л и к етип бе-
лпп беретурын тэртипке тусирди бригадир («Кыз- цц.» г.).
КУНБОЙЫ р. Азаннан кешкеге дейин, узац кун, кунниц
шыгыуы менен батыуы. Кунбойы сапырылып атырган сут
цазанлары жана гана тыныш тапты (0. Айжанов). Кун-
бойы отаган’ жеримиздин. болганы («Кыз. цц.» г.). Кун
бой ын ша байыр етип турацлы, Мен кетермен эрман менен
жырацлы (Кунхожа).
КУНГИ кел. Бел гили бир кунге, уацытца, дэуирге тийисли,
тэн, кунлик. Бала кунги эдетлеримди еске тусирдим, ...
(К- Айымбетов). Б’и р кунгидей б о л м а у—тез отиу, белги
сиз турде отип кетиу. Сениц оцыуыц керец бэри де б и р кун-
гидей бол м ай отип кетеди, мумкин сен келешекте на-
гыз мугаллим болып жетисерсец. Булардын. цэммеси де бир
кунгидей болмай, белгисиз болып цала береди (Э. Ай
жапов).
КУНДЕ р. Хэр кун сайын, хэр куни, бэрцама, мудамы, кун-
де кунде. Пионерлер менен кунде кружокца цатнасаман
(«Жеткиншек» г.). Жап бойынан жалыцпай, кунде терин
алайын (И. Юсупов).
КУНДЕГИ кел. Х9Р кунги, кун сайынгы, эдеттеги, цэдим-
।и, сыяцлы. Кундеги Козине кийип журген коз эйнегин
де уйде умытып цалдырып, жары жолда цайтып келип кийди
(1\. Айымбетов). Кундеги орын беп-белгили болды да
турды (Т. Кайыпбергенов).
КУНДЕГИДЕЙ кел. КЭР кунгидей, эдеттегидей, цэдимги- •
дсй. Кундегидей олар 200-250 килограммнан пахта те-
рпи бсрмекши («Жас Ленинши» г.).
КУНДЕГИШЕ р. Кундеги адети бойынша, цэдимгише, цэр
кундегидей. К ундегише солдатларды бир цатар барладым
(А. Бекимбетов).
КУП ДЕЙ I к е л. Кунге мегзес, усас кунге уцсас, кун то
ризли, кун сыяцлы. Коммунизм байрагын к у идей жайна
тамы.з (С. Хожаниязов). Жаудыр ала кезлер кулген к у н~
дей жайнап тур (Ж. Аймурзаев). Мыйыц тартып жылуа
менен кулгенде, К у н д е й кеулин ашылады, сэуер яр
(Ж. Анмурзаев).^Жау атугын кундей тун ер и у — ашы
уланыу, тунериу, тулланыу, цэцэрлениу, бултыйыу — Кетсек-кет
тик I-деп цыз жауатугын кундей тунерипшырып
кетти («Жас Ленинши» г.)« Кундей жайнау — цулпы
«нниу, кулимлеу. Жигит жузинде баганагы ойшацлыц кетип
та гы кундей жайнап кулимледи («Жас Ленинши» г.).
Кундей балцыу жацсы кейип билдиржу. Кундей
6^
б а л ц ы f а н тур билдирип, танысцанымыз жацсы болды, —
деди цыз шын журектен («Жас Ленинши» г.). Бир кундей
болмау — тез етип кетиу, эне-мине дегенше. К^ыйыншылыц-
тьщ бэри де бир кундей болмай етип кетеди (А. Бе-
кимбетов). Ай менен кундей — керкем, сулыу, келбет-
ли, келисикли, сэнли. Басцаники биреуге ай менен кун-
дей керинеди, — деди кемпир гаррыга («Кыз. муг.» ж.).
КУНДЕЙ II р. Санльщлардыц изине цосылып келип, «ша-
малас, жа^ын, жууыц» деген мэнилерди билдирип келеди.
Курдасларымды кермегеним-е он кундей болып цалды
(«Жеткиншек» г.).
КУНДЕ-КУНДЕ р. ХЭР куни, кун сайын, кунбе-кун. Соннан
соц дийханныц жалгыз ешкиси к у н д е-к у н д е б.айдыц еги-
нине тусе берипти (К- Айымбетов). Сейт, шырагым, жабанга
кунде-кунд*е кино цайда? (0. Хожаниязов). Мин артына
бугин тунде, Жылап журме кунде-кунде (Бердац).
КУНДЕЛИК I ат. 1. КЭР бир адамныц езинде болган хадий-
сени жазып баратурын ямаса белгили бир мэкемениц ислеген
жумысын алып барыу ушын дэптер, дэптерше, журнал. Врач-
тьщ цабыллауына келген адамларды медсестра к у н д е-
ликке жазып отырды («Жас Ленинши» г.). 2. О^ыушылар-
дыц уй тапсырмаларын жазатугын алган ба^аларын цояту-
гын дэптер. ... кунделикке зорга дегенде «5» цойып,
кейнинен «молодец» деп цояды (Т. Кайыпбергенов).
КУНДЕЛИК II кел. Кун сайынгы, кунделикли, ^эр кун-
ги, ^эр кунлик, кундеги жагдай, кундеги ау^ал, кундеги
турмыс. Тракторшы Нурымбет езиниц кунделик жер су-
риу планын артыгы менен орынлаганына, техниканы ийелеп
алганына жудэ кеуилли (К. Айымбетов). Ол тойда ^урметлн
сыйлыцлар, Кунделик нормасын бурын болганлар (С. Ну-
рымбетов). О Кунделик норма — исленетугын истиц
шамасы, мугдары, мелшери. Мектеп оцыушылары пахта те-
риуде кунделик нормасын артыгы менен орынлап жур
(„Жас Ленинши" г.). Кунделик тиришилик —кун-
ги жагдайы, ау^алы, турмысы. Кунделик тир и ши-
ли кти де ойлауымыз керек,— деди Шэкир анасына. Кун-
делик режим — кунделикли исленетугын жумыстын тор-
тиби. Оцыушыларга кунделикли режим бойынша тэ-
лим—тэрбия жумысын алып барыу ^эр бир совет мугаллими-
ниц уазыйпасы („Кыз. КК- г.). Кунделик газета—^эр*
кунги шыгатугын газета. ХЭР бир адам кунделик газе-
таны оцып, жаналыцлар менен ^абардар болыуы тийис,—
деди агитатор („Сов. КК-“ г.). Кунделик доптер — ^ар
кунги исленген жумысларды жазатугын дэптер. Жубаныш
кунделик дэптерине уциледи (О. Хожанов). Кунде-
лик даптер Тэцирберген цызы Турдыгулге бериледи
(Т. Кайыпбергенов).
70
КУНДЕЛИКЛИ кел. I. Кунде, ^эр кундеги, зрр кунги,
кун сайынгы, эдеттеги, уйреншикли. Кунделикли тэртип-
1те жумыс басланды (А. Бекимбетов). Келе-келе бул кунде-
. ликли эдетке айналып кетти (©. Хожаниязов). Кунделик-
ли турмыс талапларынан тууган мэселелерди жазыуга кетти
(Э. Шамуратов). 2. Мудамы, удайы, ^эрдайым. Пионерлер-
диц мектептеги кружокларга цатнасып турыуы кунделик-
ли уазыйпасы деп тусиниуи лазым („Жеткиншек" г.).
КУНДЕС ат 1. гон. с. Бир адамныц кеп ^аяллары бир-
.бирине кундес болады, куйеуи бир кеп ^аяллар. Бирак бай-
дыц тоцалынын тури езгерип кетти, ез кундесине кез ас-
тынан окырайып царады (С. Айний) Кундесиниц тили аш-
шы (С. Айбек). 2. к. куншил.
КУНДЕСЛИК ат. Цатынлардьщ бир-бирин кере алмаушы-
лыц, цызганыушылылыц, цызганшацлыц. Еки цатын кун-
де с л и г и ишин ертеген бэйбише бийдин салцын караганына
бултыйып цалды (К. Султанов).
КУНДЕСТЕЙ кел. Кундес сыяклы, кундеске усаган, кун-
дес янлы, кундеске мегзес. Кунде ст ей болып жургенин
цапнан сезип, тас мийтин болЫп катып калды, — деди гарры
директорга (Э. Атажанов)' Кысцасы байдыц тоцалы Сарага тап
иайдыц кундесиндей катнас жасайтугын еди (С. Айний),
КУНДИЗ р. Азаннан кешке шекемги аралык, уакыт, кун-
ниц шыгыуы менен батыуындагы аралык. Сол баба дэрбент
жолга ацшам царауыл, кундиз шындауыл еди („Мэспат-
ша“). — Ата, сиз кундиз шам кетерип киятырсыз гой, бу-
111.1ц себеби не? — деп сорапгы оннан биреу (К. Айымбетов).
Актам болып царауыл, Кундиз болып шындауыл („Алпа-
мыс"). ♦ Кундиз кулкиден, тунде уйцыдан айы-
р ы л ы у — цайгыланыу, ууайымланыу, цапаланыу. Ол кун-
диз кулкиден, тунде уйцыдан айырылып оцыйтугын балалар
менен бола берди. Кундиз кулки, тунде уйцы бол-
м а У — тынышсызланыу, мазасызланыу. Жолдас Отбаев,
сизиц арзацыз тастыйыкланбады дегенди еситкеннен баслап
оныц кундиз кулки, тунде уйкысы болмай маза-
сы цашты (Э. Тэжимуратов).
КУНДИЗГИ кел. Кунниц шыгыуы менен батыуындагы
аралык, узак кун, кун бойы. Балалардыц кундизги ойы-
ны аздай тунде- де уйлерине кайтатугын тури жоц („Кыз. муг“.
ж.), ф Кундизги гезек — жумыс кунинкундиз аткарыу,
кундизги нэубет. Мектеп участкасындагы жас мийуе агашла-
рыне цараудыц кундизги гезеги Жумагулге берилди
(„Жеткиншек" г.).
КУНДИЗГИДЕЙ кел. 1. Кундизги сыяцлы, кундизгиге
•усаган, кундизгиге мегзес. ХЭЗИР кауа раны куядизги<
дей емес. азмаз салцын тартыпты (К. Айымбетав). 2. Ап-
7
айцын, жацты, жарыц, жацтылы, ашыц, ап-аныц, жап-жа-
рыц. Жайдын иши кундизгидей („КК. х. е.а). Кора иши
кундизгидей жарцырап, сэулесин тегип жиберди (© Ай-
жанов). Питегене салцын тартцан кум кундизгидей аяц-
ты куйдире бермес еди (Ш. Сейитов).
КУНДИЗДЕЙ ц кундизгидей.
КУНДИЗЛЕТИУ ф. Кун барында, кундизги уацытта. Ха-
яллар куйеудин саугаларына езлеринше ба^а берип, шахтын
цызына ылайыцлы, — деп тауып цызды кундизлетип
узатып жибериуди макулласты.
КУНДИЗ-ТУНИ р. Кундизде де, тунде де, ацшамы-кун-
дизде де, куни-туни бойынша, куни-туни менен. Азаматтыц
цоянлары кундиз-туни бир жерде турып тэрбияланыуга
эдетленген („Жеткиншек" г.).
КУНЕЛТИУ Ф. Кун кериу, емир суриу, кун кешириу,
емир кешириу, тиришилик етиу, оцысыу. Билмейсиз ол ^а-
ялдын ондай еркек пенен цалай кунелтип атырганын
(„КК- х. е.“). Ийшаннын кирин жууып, дигирманын тартып,
кунелтип киятыр еди (Н. Дэуцараев). Еэриплер жылап
кунелтти, Заман солай болган екен (Бердак).
КУНЕЛТИУШИ ат. Кун кериуши, емир суриуши, кун
кешириуши, емир кешириуши, тиришилик етиуши, онысыу-
шы. Олар халыцтыц арцасынан кунелтиуши еди.
КУНИ-ТУНИ р. Кун менен тунниц цосылыспасы, бир
сутка. Сизлер ушын куни-туни, ислеп атыр фабрикалар
(Ж. Аймурзаев). Жа^ынлады сайлау куни, Таярланьщ куни-
туни (Д. Касымов). Куни-туни жагым тынбай сонын атын
айтаман да журемен (О. Айжанов).
КУН КЕЛИ^ Ф Белгили бир кунниц келиуи, болыуы,
тууыуы. Аз емес, бизде де кеп жетискенлик, айтарлыц, сал-
танатлы кун к ел ген де (И. Юсупов).
КУН КЕШИРИУ Ф. Тиришилик етиу, кун кериу, е^мир
кешириу, емир суриу, турмыс жасау, кунелтиу. Ол жерде
кууырдацшы болып кун кеширип журе берипти („КК-
х. е.“). Дунья дегенниц, кун кешириу дегеннин цэдирин
езиц жыйнасац гана билесец, балам (О. Хожаниязов).
КУН КЕШИУ Ф. Кун етиу, тиришилик болыу. Кемпир
менен гаррыныц турмыслары куннен-кунге ауырласып, тек
эйтеуир куни кешип атыр („КК. х. е.“).
КУН-КОРИС ат. 0мир суриудеги, тиришилик етиудеги,
кунелтиудеги жагдай, ау^ал. Кыз апасын белмелердиц бари-
не кирип излеп таба алмай, коцсы уйинен тауып, — апа, кун
керислерин цалай? — деп сорай баслады (Э. Тэжимура-
тов).
КУН КОРйУ Ф. Кунелтиу, тиришилик етиу, емир суриу,
кун кешириу. Бурынгы уакытта бир жетим бала болып, ол
72
кун кериу ушын бир сыцмар байдын уйинде журген екен
(К. Айымбетов). . .. солай етип гарры отын арцалап тасып,
кол ушы талап етип кун керген („КК- х. е.).
KYH-KYHHEH р Кун сайын, кем-кемнен, изли-изинен.
Ортас > Кызкеткен жайлары сонша, кун-к уннен кебейген
табыслар канша (С. Нурымбетов).
КУНЛЕГЕН ц. кунлеу.
КУНЛЕП р Бир ямаса бир неше кун бойына. Арбакеш-
лер бир неше кун леи жол жургеннен кейин дем алды.
КУНЛЕУ ф. Цызганыу, иши куйиу, иши тарлыц цылыу,
кере алмау. . .. азгана елиые ага болганынды кунлеп еки
бирдей бауырынды кере алмадын („КК- х. е.“). Курсап кара
думанлар, Турли-турли гуманлар. Норсе билмес ауанлар.
• Кунлеп езин цас тутар (С. Можитов).
КУНЛЕУ ШИ ат. КызганыУшь1> кере алмаушы, кунлей-
тугын адам, куншил. .. . ол да барып турган кунлеуши
болды (К- Айымбетов).
КУНЛЕУШИЛИК ат. Кызганыушылыц, кере алмаушы-
' лыц, куншиллик. Усыньщ менен катар помешиклер арасында •.
алауызлыц, бахталаслык, бирин-бири кунлеушилик тууды
(„Кыз. муг.“ ж.).
КУНЛИК 1 ат. Уй ишинде, жумыс ислеген уацытта кие-
ту гы к гене кийимлер, жумыс кийимлер. Пайдасы ушын
етск-женди турерсен, Кунлик ушын жаман кийим киер-
сец. Доураныц еткенин анык билерсец. Отыз жастан етип
кыркка жеткенде (Кунхожа). ф Кунлик ш ап а н — жумыс-
ца киетугын шапан. . . аркалап жургени кунлик шапа-
II ы менен енсери ярым басалай тацанды-дагы, — деди бай
(„Моспатша"). . . . алашалан тшилгенгене кунлик шапан
кпйилген. терлеп-тепшип бел теуип турган кунликши Есенгел-
ди сол куни кеште Мохремханага еристи (К- Ирманов).
КУНЛИК II кел. Кунделик, кар кунги, бир кунге жетер-
. лик, бир кунге созылган, суткалыц. Кунлик исти койма
туске, Бизде курмет мийнеткешке, Герой болып атан Соуле
(„КК- поэз. ант.“). Балларымнын. ырыскалына кес кылма,Есап-
ласац жети кунлик егис бар („Моспатша") Аз журип, кеп
журип «»аягы шопаннын ауылына бир кунлик Гана жол ца-
лалы („КК- х. е.“). ф Кунлик жол —бир кунде жури^ге
тийисли болган аралыц, мелшер, шама, ара цашыцлыгы
Господин капитан, тынбай кунлик жол журсениз дут то-
гайдын колеген жерине барып кире аласыз (А. Бекимбетов).
Кунлик норм а— бир кунде исленетугын жумысиянмуг-
дары, шамасы, мелшери. Оцыушыларымыз кунлик нор-
масын орынлап, уйлерине цайтып атыр („Жас Ленинши4*
|\). Кунлик нормацды бори бир бугин артыц орынлаг
алмайсан (Э. Тожимуратов). Он бес кунлик —бир айдын
тец жартысы, ярыми.' Бригада агзаларына агитатор менен
колхоздын кассири де келип колхозшыларга он бес кун-<
лик ис цацысын берип кетти (0. Тэжимуратов). Бес кун-
лик ж у у>м а ц — цзр бес куннен шыгып туратугын жуу-
мац, нэтийже. Бугин бес кунликтиц жуумагы шы-
гады (9. Тэжимуратов). Бес кунлик жарыс —цэр бес
кун аралыгындагы цызгын цэрекет, жарысып ислеу. Оннан^
кейин жана бес кунлик жары с цызады (0. Тэжимура-
тов). Кунлик мийнет цацы —бир кунде ислеген жу-
мыстыц цацысы. Атыз басына барып, хэр куни теримшилерге
кунлик мийнет цацысын бериуди совхоз директоры
кассирге катан тапсырды („Сов. КК*“ г.). Бес кунлик ду-
нь я — цысца емир, тиришилик, Сизден тилегим, мени цор-
кытып сейлетпециз, бес кунлик дуньяда биреуден ил-
гери, биреуден кейин киятырман,— деди бригадир (0. Тэжи-
муратов). Кунлик ж ер де —а) жацын жерде, аяц астын-
да. Кунлик жерде сен билмейтугын жер де жоц, тесик<
те жок, ожетлене бермей аралап керип шыц,— деди бригадир
0уезмуратца (0. Тэжимуратов). Хийуанын минэралары кун-
лик жерден коринеди,— деди гарры („Кыз. муг.“ ж,),
б) узацта, а листа, жиранта.
КУНЛИККЕ р. Тацныц атыуы менен кунниц батыуы, ку-
ни менен, куни бойы, узац кун. Кала халцы хазирдин езин-
де пахтаныц жыйын-теримине кунликке де цатнауды уз-
ликсиз дауам етиуде („Сов. КК “ г.). ф Бир кунликке —
бир кунге, бир кун ишинде. Тек базар куни гана бир кун-
ликке барып, пахта терип цайттыц („Жас Ленинши" г.).
КУНЛИКШИ ат. Куни ушын мийнет цацы алып жумыс
ислеуши, турацлы кэсиби жоц, кун сайын жумыс ислейту-
гын адам, талап ислеуши, талапкер. Ол уацыт кунликши
дийцанлар озин-ези базарга салады екен („КК. х. е.“). ...цырц
кунликши тауып, кырк арба шенгел шаптырып, тасытады
(„КК. х. е.“). Изим де кунликши болып бир байга, Ис ис-
леу ге келди тап усы жайга (Ж. Аймурзаев).
КУНЛИКШИЛИК ат. Ислейтугын талап, кэр, кэсип,хыз-
мет, жумыс, ис. ... жас емирин кунликшилик пенен ет-
керген (К. Ирманов).
КУННЕН-КУНГЕ р. Эсте, секин, ацырын, эсте-эсте, секин-
секин, кун еткен сайын. Бэхэр келиу менен сууыц куннен-
кунге пэсейейин деп баратырганы сезилди.
КУНПАЯКУН: кунпаякун болыу Ф. Бузылыу, уайран бо-
лыу, мылжаланыу, женшилиу, жоц болып кетиу. Жайлар
кунпаякун болды. ф кунпаякун ц ы л ы у — бузыу,
уайран етиу, мылжалау, женшиу, жоц етип жибериу. Душ-
панлардыц царыу-жарацларын кунпаякун цылды. („Кыз.
КК- г.). „
КУН САЙЫН р. ^эр куни, кунде, кунде-кунде, куннен-
74
кунге, кун-куннен, мудамы, бэр^ама. Соннан кейин жэнжел-
дау кун сайын шыга берди (©, Айжанов). Мен кун
сайын Шукиржанды кутип,ишим улы-дупилди болып цэуе-
терленип журдим (А. Бекимбетов). Кун сайын осип жай-
наган, Жас цызыл гул маган керек (Бердак).
КУНСИЗ к ел. Царангы, куни жоц. Садык пенен жас ар-
бакеш цалын цойыу думаннан алга карай журе алмады, себе-
би кунсиз журип болмайды, бийтаныс жол,—деди сауда-
гер Сопахун (X. Абдуллин).
КУН-ТУН к. куни-туни.
КУНШИЛ к ел. ^ызганшак, кере алмаушылыц, иши тар,
кунлеу, кунлегиш. Куншил деди, диншил деди, бай деди,
„Ацыр уакты" болмай, иним, не цалды (И. Юсупов.)
КУНШИЛИК к ел. Бир кунге созылган, бир кунге жетер-
лик, кунлик Бир куншилик жолга рауана болды (КК.
х. е.“).
КУНШИЛЛИК ат. Кызганшацлыц, иши тарлыц, кунлеу-
шилик, коре алмаушыльщ. Олардыц бул куншиллиги
экелеринен ауыскан (Т. Кайыпбергенов).
КУНШУУАК ат. Кунниц кези, кунниц нуры, кунниц ыс-
сылыгы, кун тусип турган жер. Куншууацта энгиме етип
отырганын кулагым шалып кетти (К. Аралбаев).
КУНШУУАКЛЫ к ел. Кун нурыныц жацсы тусип турган
жери. КуншуУацлы, нур жайнаган жаз айы, Жаныца жа-
гымлы кунниц ырайы (Э. Шамуратов).
КУНШУУАКТАЙ к ел. Куншу^акца усаган, мегзес, тэ-
ризли, сыяцлы, яцлы, кусаган. Мектеп капталындагы теплица
тип куншууацтай жудэ ыссы екен,— деди, Улбосын кур’
дасларына („Жеткиншек" г.).
КУЦ ат. ген. с. Уллы Октябрь революциясынан бурын,
байлардыц есигинде ерксиз хызмет ислейтугын ^аял, ка-
пли, шоры. Аши^лансам казык кылып кацтырарман, Куц
етип есикте от жацтырарман („Кырк кыз").
КУЦЛИК ат. ген. с. Уллы Октябрь революциясынан бу-
рынгы куллардыц ^аялларыныц басындаты тецсизлиги, ерк-
сизлиги, шорылыц. ...жер жузиндеги куллыкта, куцлик-
те журген сорлы нашарларга жол силтеген билгишимиз
В. И. Ленин еди („Кыз. муг." г.), ©лтирме деп жалбыранып,
Кайыл болып куцликке, Есабы жок сансыз калмак киятыр
(„Моспатша").
КУПЭЙКЕ ат. сей л. т. Тысы менен астарыныц ишиш
пихта, жун кэм де баска да нэрселер салынып, сырылып
тигилген уст кийим, гурте. Барры жасына карамастан устин-
деги купэйкесин шеше сала' ойынды бабына келтирип
ойпады, оныц кэрекетлеринде гаррылыктан нышан жок еди
(X. Абдуллин).
КУПЭЙКЕДЕЙ кел Купэйкеге усас, мегзес, цусас, яц-
лы, тэризли. Солдаттын колтыгында купэйкедей бир нэр-
се керинеди (А. Бекимбетоз,).
КУПЭЙКЕЛИ кел. Купэйкеси бар, гуртели. Касым канал-
дыц цайырына келип, урьщлыцца бауырын берип жата берген-
де купэйкели биреуте кези тутси (9. Атажанов).
КУП9-КУНДИЗ р. Кундиз, кундиздиц куни, кундиз гана,
кунниц жарыгында, тек кундиз. Есен бул сезлерди сситип
купэ-кундиз. Тулпардын турган жерине келип, айзылган
сез ядынан шытып, не де болса тулпарды барлык затлары
менен ала кашайын деп ойланды, . . . („КК- х. е“.). Оньщ ус-,
тине купэ-кундиз урлатканын айтпайсац ба? (А. Бекимбе-
тов).
КУСЕГЕН кел. Эрман еткен, жацсы керген, цэлеген, ын-
тыццан, тэуир керген, суйген, жаратцан, ансаган. Кекирек-
теги сагыныш пенен кеуил кусе ген косык жазайын (К. Ай-
ымбетов).
КУСЕТИУ Ф. Ынтьщтырыу, ацсатыу, цэлетиу, эрман ет-
тириу. Жигитликти к ус етип, Талуас урган алпыс жас
(С. Нурымбетов).
КУСЕУ Ф. Ацсау, ынтыгыу, эрман етиу. Айымжамалдыц
езинде жоцты кусеп, ынтыгып киятырганын кердин fie?
(6. Хожаниязов). . . . жатацта саргайган цырандай эл-хауаны
кусеп, ала кезлери жалт-жулт етеди (К. Султанов). . . .биз-’
лер де оцыуга кетиуди куседик (К. Айымбетов). ... мен
де фермага кирип, мал багыушылыкты кус ед и м („Сов. КК“-
*-)-
КУСЕУШИ ат. Эрман етиуши, ансауши, ынтыгыушы,
тэуир кериуши. Картанбай, сенин тез келиуинди жудэ асыгыс •
турде кусеуши едим, езин аман цалсан болар (Ш. Айт-
матов).
KYCTAHA кел. Айып, гуна. Сол сезим ушын мени кус-
тана етти, . . . (К- Айымбетов).
КУСТАНАЛАУ Ф. Айыплау, гуналау, царалау, жала жа-
быу, мазацлау. Каяллардьщ хэр бири куйеудиц саугаларына
езлеринше бака берип, хэммеси бирден кустаналады
(X. Абдуллин).
КУСТАНАЛЫК ат. Айыплылык,царалаушылыц,жала жа-
быушылык, мазацлаушылыц, гуналылыц. Жок, бул —к ус-
тана л ыц! Бул — тек те мениц езиме тэн бослыгым, ез кэз-
лигим <И. Юсупов).
KYT ц кутиу.
KYT9 р. Жудэ, дым, огада. Кызларыныц бул исин, ку-
тэ жаксы кереди („Кырк кыз“). ©йткени, бул кутэ нэзик
Кэм путкил сай-суйегицди балкытатугын кутэ ыссы, бирак
76
цысца минутлар еди (G. Хожаниязов). Туцым сыйыр кутэ
сутли, майлы, желинин толтырып жур (А. Бекимбетов).
КУТИЛИ^ Ф. Барылыу, царалыу, тэрбияланыу. Ылацлар*
ta, цозыларра уацытында от, суу хэм жем берилип кутил-
ди („Жас Ленинши* г.).
КУТИМ ат. Жанлы-жаныуарлардыц, есимликлердин цэмг
тары басцалардыц жацсы есип-ениуи, дурыс сацланыуы
ушын турацлы ямаса уацытша исленетугын бап цэм де ке-
уилдегидей айрыцша исленген жар дай, тарбия.Сыйырлардыц
сутш болыуы ен. алды .менен олардын кути ми не, оннан
кейин сауыншыныц уцыплылыгына байланыслы (Ж. Сейитжа-
нов).—Ауа, бий жора, халыц деген жонышца, бирац кути-
ми болмаса, ол цуурап та цалады (К. Султанов).
КУТИМЛИ кел. Кутими жацсы, барылыуы, тэрбиясьт
жаксы, бабы жацсы. Мектеп участкасындары мийуе агашлар
кутимли болганлыцтан тез рауажланып кетти („Жеткин-
шек “ г.).
КУТИМЛИЛИК ат. Уцыплылыц, торбиулылыц, бабына
келтириушилЕК. Кутимлиликтин нэтийжесинде керилме-
ien шекке еристи хэм планды инабат пенен орынлап шыцты
(Ж. Коразалиев).
КУТИМЛИРЕК кел. Кутими айрыкшарац, сыйлырац Пах-
талар терилместен жерде жайрап атыр, бунын тэрбиясы басца ко-
лемлерге цараганда кутимлирек болыпты,—деди колхоз-
дып агрономы (Э. Тэжимуратов).
КУТИМСИЗ кел. Тэрбиясыз, цараусыз, бабы жоц, ку-
тими жоц. Фермадагы баспацлар жудэ азгын, бунын себеби
не?— себеби кутимсиз,—деди зоотехник Жумабаев („Кыз.
’ КК-И г.)- ф Кутимсиз цалыу — цараусыз, кутиусиз,тэр-
биясиз цалыу. Огородца егил!ен цауынлар, гарбызлар ку-
тимсиз цалды, ... („Кыз. КК“- г.).
КУТИМСИЗЛИК ат. Тэрбиясызлыц, цараусызлыц, бабы
жоцлыц, кутими жоцлыц. Бул колемдеги рауашаларымыз ку-
тимсизликтен кеуилдегидей еним ала алмадыц („Кыз.
КК.“г.).
КУТИНДИРИУ Ф. Таярландырыу, гамландырыу, тайын-
ландырыу, таярлыц кергизиу, Ханнын келетурынлыгын ха-
барлан уш ай бурын кутиндирди („КК- е.“).
КУТИНИУ ф. Таярланыу, тайынланыу, таярлыц кериу,
гамланыу, . . . Сырымбеттин сырын билгенлер алдын кути-
в и п, оран билдирместен кетип цалды (К- Айымбетов). Бул
да жацсылап кутинип, есиктин алдына ханнын келетугын
жолына келсапты шыгарып цояды („КК- х- е-“)- Турин керип
бир жыл бурын кутиндим, Тул отауда сен куйеулеп жат-
цанда („Мэспатша“>.
’ КУТИНИУЛИ кел. Таярланыулы, цэзирлениули, тайын,
77
сай, кутимли. Тексериу комиссиясы келеди деген хабарды
еситиуден бригадир кутиниули отырды (Э. Тэжимуратов).
1<УТИН,КИРЕУ Ф. 1. Иркилинкиреу, егленинкиреу, гиди-
ринкиреу.Бизлер цурдасларымызды кутицкиреп цалдык,—
дели Умит Сэрбиназга („Жеткиншек" г.). 2. ^урметлеу, из-/
зетлеу, цэдирлеу. Тексериу комиссиясын цолдан келгенше
кутицкиреу керек,— деди жолдас колхоз председатели
бригадирге (Э. Тэжимуратов).
КУТИСИУ Ф. Кутиуге жэрдемлесиу, жэмлесип кутиу,
бирге кутиу, кемеклесиу. Орынгул сыйырларды жацсылап
кутисти (Ж. Сейитназаров). ... цонакларды ол да жацсы
кутисти (К- Айымбетов). ... келгенлерди жацсы етип ку-
тисти (Ж. Сейитназаров).
КУТИУ Ф. 1. Царау, баплау, багыу, есириу, тэрбиялау,
„Ала тайды отлатып, Жацсы к у тип „бак“ деди (И. Юсу-
пов). . . . кыйыншылыцты басынан кеширдм, балаларын да'
кутти (К. Айымбетов). 2. ^урметлеу, иззетлеу, сыйлау.
Барган конацларды царсы алып цондырып, жацсылап кутеди
(„КК* х« е-“)- Конацларын сыйлап кутип, цоцсыларын бий-
зар етип (Отеш). Уэзир торги жайга алып барады, кыз бенен
жигитти жаксылап кутеди („КК« х. е.“). 3. Иркилиу, гиди-
риу, еглениу. Кейиндеги жолдасын кутип дем алыпеотыра-(
ды (Б. Бекниязова). Рахметов Терткулге ^айтыу ушын само-
лет кутти (К* Айымбетрв). Оны колхоз басльиы к у т тгп (
отыр еди (О. Айжанов). 4. Бир нэрсениц, уацыянын,
кеттиц, истин, эцгимениц аяцланыуына царау, тосыу. Ми-
нистрге сез бергенде хэмме оган дыццат белип не айтар екен
деп оныц ауызына царап кутип отырды (Э. Тэжимуратов).,
5. Тилек, нийет, эрман, кусеу, ацсау. Шеллер кутер ыр-;
галыуын дэнлердиц, Сибирь кутер ийесин кеп кэнлердин.
(И. Юсупов). 6. Ауыс. Copay, тилеу. ... ол да бизлерден
кемек кутиуде еди (К. Айымбетов). ф Нэубет кутиу—
гезеклесиу, ретлесиу. Еки бойы нэубет куткен, Сьшас-
цан кеп цайыц еди (К. Султанов). Жууап кутиу —жуу-
мац, нэтийже. „Шежирецди айт, ага“ деп сорайыц, „Ата, сиз-
ден жууап кутер сораулар" (И. Юсупов). Ж ы л л ы жуз
бенен кутиу — кеуилли, йошлы. Ферманыцбригадири Хал-
мурат ага оцыушыларды жыллы жуз бенен кутип ал-
ды (О. Хожаниязов). Куткен жердец шыгыу —ойда-
гыдай болыу, ойлаган жерден шыгыу. Алтын гуздиц геззал-
лыгынан, салыкешлердин жыл дауамындагы ислеген эжайып
мийнетлери куткен жерден шыцты,____________(Ж. Кораза-
лиев). Кутпеген жерден — ойламаганда, бирден, аяц ас-
тынан, тосаттан. Кутпеген жерден бир адамшыга кетти,
... („КЦ. х. е.“). Кутип услау —таза услау, цадирлеу.
Оцыу цуралларыцызды кутип услауыцыз керек,—деди
78
мугаллим оцыУшыларга („Жеткиншек* г.). Куте-куте —
гидирип цалыу, иркилиу. Адамлар председательди куте-ку-
те шыдамы кетип, тараса керек (Т. Изимбетов). Сарсы-
лып кутиу — узац уацыс кутиу. Жолдыц цапталында сэры
\флаг кетерип, Дуйшен турыпты, сарсылып куткеним ме-
ниц,— ауа, соныц дэл ези1 не болганымды билмей цалыппан,
. (Ш. Айтматов). Кутип алыу —а) царсы алыу, алдына
шыгыу, цурметлеу. Хэзир ауылга келиуден алдынан шыгып,
кутип ал (Ж. Аймурзаев). ... цартайган цалына царамас-
тан орнынан тургелип мийманларды кеуилли турде иззет пе-
нен кутип алды(А. Бекимбетов). б) цурметлеу, иззетлеу,
цэдирлеу. Биринши май байрамын жецис пенен кутип ала-
мыз. (9. Шамуратов). Женисти мнйнет майданында кутип
алады (Г. Есемуратов). Куте б ас л ау — а) тэрбиялай бас-
лау, тэрбиялауга кирисиу. Орынгул сыйырды жацсылап ку-
ге баслады (Ж. Сейитназаров). б) асыга баслау, шыдам-
сызлана баслау. Келген кепшилик жыйналыстын тезирек бас-
ланыуын асыгыслыц пенен куте баслады (Ж. Сейитназа-
ров). Куте турыу —азмаз гидириу, еглениу, иркилиу. Усы
кэрада азмас куте турыц (Т. Кайыпбергенов). Кутип
оты р ы У — иркиле отырыу, царагышлау. Жети жуз мыц
гектардан аслам тын жер езин багындыратугын мэртлерди
кутип отыр („Совет г-)- Умит кутти риу — умит-
лепдириу, исендириу. Улкен умит куттире келгенлердиц
бири — И. Юсупов дэслепки гурричлерин усы жыллары жаз-
ды (Г. Есемуратов). Тик турып кутиу — шын кеуили ме-
нен кутиу, цурметлеу, иззеглеу, сыйлау. Комиссия агзалары-
на туслик чай берди цэм басца да цонац асын берип, брига-
дир оларга сыр билдирместен тик турып кутти (9. Ta-
in и Муратов). Гезек кутиу — нэубетлесиу, гезеклесиу. Офи-
церден кейин мен цосыц айтыуга гезек кутип оты’рдым,—
деди Шамиль („Жеткиншек” г.).
КУТИУСИЗ р. Кутими жоц, цараусыз, кутимсиз. Мектеп
учаеткасындагы гуллер кутиусиз цалып, жабайы шеплер
басып кеткен („Жас Ленинши* г.).
КУТИУСИЗЛЕУ кел. Кутимсизлеу, цараусызлау. Коян-
ллрдыц кутиусизлеу цалганлыгы белгили болып тур
(„Жеткиншек" г.),
КУТИУШИ ат. 1. Тэрбиялаушы, цараушы. ©ткен тунде
де мийманханада кутиуши цаялдан басцаны ушыратпады
(Ж. Сапаров). 2. Кутип турыушы, иркилиуши, еглениуши,
тоцтаушы. ... Жолда кутиушилерге де ушырасып цал-
дыц (К. Айымбетов).
КУТИУШИДЕЙ кел. Кутиуши яцлы, сыяцлы, усаган, тэ-
ризли. Киятцанларды кути^шидей царем алды (А. Реймов).
КУТИУШЙЛИК ат. 1. Цараушылыц, тэрбиялаушылыц.
Жутиушилик кеуилдегидей болмады. 2. Иркилиушилик,
тоцтаушылыц, иркилиушилик. Олардын келиулерин кутиу-
ш и л и к болдырды.
КУТКИЗИУ Ф. Биреуди ямаса бир нэрсени иркиу, гидир-
тиу, царап тургыздырыу, еглендиртиу. К^кимнияз цаялын
бираз куткизип, эне-мине менен уйден шьша алмады, оны|
ыза-цайгы кернеп, бираз лэм-мим болды (Т. Хал Муратов).
КУТТИРИУ Ф. Бир нэрсени ямаса биреуди-биреу кугий
турыу, ирктириу, царагышлау, царауыллау. Мени кеуилсиз
минутлар. хацыйцат бизлердин турмысымызды емес, ал, кан-
дай да бир коркынышлы ертекти кугтирип отыргандай
болып керинди Бийбиханга (А. Реймов). ।
КУШ ат. ЕДенеде болатугын физикалыц цууат, царыу,
гайраз, шама, цал-дэрман. • еки палуаннын да куши
бир-бирине тен келди („Сов. КК“- г.), . . . бул кошкарлардыц
куши де тенбе-тец, шарма-шар болды („Жас Ленинши11 г.).
2. Ауырлыц, салмац. Мен куни менен тигиме тураман деп
аягыма куш тусти (К. Айымбетов). 3. Энергиянын Kyyaibi.
Устаханада балалар ком кызлар электрдин куши менен коп
нэрселерди ислеуди уйренди („Жас Ленинши44 г.) 4. Бир зат-
тын ямаса бир нэрсениц басцаларта тийгизе.урын физика-
лыц тэсири. Деген менен, ацшамгы дубелейдин куши менен
шифрлар кыйраган (А. Реймов). 5. Эскер, армия, солдат.
Душпанныц куш ин кайтарыу ушын улкен таярлыц корил-
ди, ... („Цыз. КК“. г.) 6. Зор, мыцлы, царыулы. Хан-менен
Гулпаршын себепли ерегисип, жалгыз ези ханнын эскерлерине
карсы сауаш курады, Уллы куш жумсайды („Эмиудэрья"
ж.). 7. Кайтпаслыц, цайсарлыц, зорлыц. Баспашылард^ц неш-
шесин кылыш пенен шауып, айырымлары окка ушып, гезен-
делердин к^ммесин цыйратып эскерлер улкен куш керсетти
(К. Мамбетов), 8. юр. Зан, закон, царар цэм таты басцалар-
дын цолланылыуы, жэрияланыуы. КПСС тин ноябрь Плену-
мынын царарларынын куши иске асырылмацта („Сов. KKtf.
г.). 9. Мумкиншилик, имканият районлык мэденият уйинин
цауескерлеринин куши менен рабочийларга концерт керсе-
тип берди („Сов. KKtt- г.). 10. Ойы, багдары, мацсети бир
адамлар, сондай адамлар я опары. Каракалпацстанда совет
властын орнаты^ ушын биригип куш жумсаган большевик-
лерден екен (К. Мамбетов), ф Белиниц куши-кушли,
райратлы. Бир-бирине цууат болып, беллерине куш то-
лып (Р. Хожамбергенов). Куш ж ы й н а у — топлау, таярла-
ньгу, таярлыц кериу, жэмлеу. . . . пахта планын уацтынан
б^рын орынлау ушын барлыц кушти жыйнауымыз ти-
йис („Сов. КК“. г.) Кушине т о л ы с ы у — ержетиу, бой
жетиу, камалына келиу. . .. Эне бул да тап кушине то-
лысты („КК- х. е.“). Куш цайнау — кушине юлысыу,
40
I
кушине толыу, жигерлениу. . . . ержетип белинде куш цай-
нап турган уацты гой („ЦК- х. е.“).Куш болиу —цыйын
болыу, ауырга тусиу, цыйыншылыцца тусиу. Бир ше1ирме-
ли жигит Мураттын жуп жагасынан тутып, оннан айырыу биз-
лер ушын куш болды (К. Мамбетов). Куш жыйнау-
кушейиу, гайратланыу. цууатланыу, ^эллениу. Бригада ра-
бочийлары бул тартысларга шекленип цалмауы ушын ^эммеси
куш жыйыуы тийис,—деди председатель (Ж, Коразали-
ев). Бойда куш тасыу — жигерлениу, гайратлалыу йош-
ланыу. Сизди к ©реем, бир куш тасып бойы мда, жас-
льщ селлерине сайдай толаман (И. Юсупов). Билектин, ку-
ши менен —зорлыц пенен, куш пенен. Бул совет властын
орнатыуда билектиц куши менен болган жецис деуге
болады.. . . („Кыз. муг.“ ж.). Кушке м и н и у—гайратланыу,
цэ^эрлениу. Ал цасындагы еки адам цызыл жагалы шинель,
милиция фуражкасыи кийип алып, енди олап кушке мин-
ди, . . . (Ш. Айтматов). Куш керсетиу — зорлыц егти,
айбат етти, кушлилик цылыу. Баспашыларга куш керсе-
тиуди де ойлап керди, . . („Кыз. муг.“ ж ). Кушке са-
лыу —зорлыц етиу, кекирекке урыу, мыцлылыц керсетиу.
Барры ашыу >рм ка^эр менен кушке салып силкип тас-
. лады. ... (Э. Атажанов), Куш ц о с ы у — жэрдемлесиу, ко-
меклесиу,-демеу, биригиу. ... ^эммемиз биригип куш цос-
сац пахтаны тез кунде жыйнап аламыз („Жас Ленинши14 г.).
Адамлар да менин пикиримди дурыс деп тауып, жора-жол-
дасларымыз бенен куш цоссац ^эммеси де тууры жолга
тусип кетеди,—- деп жолга шыгарып салды (Ш. Айтматов).
Куш тусиу — ауырманлыц тусиу, салмац тусиу. цыйла-
пыу, жзбирлениу. Хошласыудыц жанына каншелли куш ту-
сип, ауыр тийип турганын Дуйшен билдирмеуге тыгысып
тур (Ш. Айтматов). Куш салыу —царыу етиу, жэрдемле-
сиу, гайрат етиу, кемеклесиу, гайрат салыу. . . бригада аг-
эалары пахтаны ушлеуге хэммеси куш салды („Жас Ле-
пивши" г.). Куш алыу —жэрдем алыу, кемек алыу. Бизин
оршада да пахтаны тез отап болыу ушын каладан кел1енлер
лрцалы куш алды („Сов КК“- г.). Куш бермеу —
... баш бермеу, тоцтамау, иркелмеу, гидирмеу дэрья-
иыц жыццыны бизлерге куш бермеди (Б. Бекниязова).
Куш бириктириу — бирлесиу, жэмлесиу, уйымласыу.
Хэмме куш бириктирип буны да тез питкерди (К. Айым-
бетов). Куш сы насы у — а) беллесиу, айцасыу, шайца-
сыу. . . . булар бир-бири менен куш сын ас ты, ай^асты
(„КК. х. е.“). б) айтысыу, шайцасыу. .. . олар да айтысты,
куш сынасты, бир-биринен цалыспады (К Айымбетов).
Куш бирлик — бириктириу, цосыу. . .. бул цазыуды тез
ииткериу ушын алды менен куш бирлик керек („КК-
кем. атл.*). Куши жетпеу —а) ^алы болмау, кере алмау,
С 5985
81
болдыра алмау, ^ал-дэрманы цурыу. ... жумысты питкериу-
ге куши жетпеди (К. Айымбетов). б) пт кере алмау,
болдыра алмау. Колхоз баслыгыныц орнына баска биреуди
сайлауга оныц куши жетпей цалды („Кыз. мур“. ж.),
Кушин-билиу — шамасын кериу, сынау. Усы жумыс ус^
тинде оныц кушин билип алды, ... (К. Айымбетов).
Куш колик-жумысты ислеуши ^эм ислениуге тийисли
керек затлар. ... колхоздаты куш-келиклер де ез уак-
тында тайын болды („КК- «см. атл“.). Куш кемек —жер-
дей, кемек, . . . бул да куш кемек болды (К- Айымбетов).
К у ш-Ц а р ы у — кал> дэрман, жагдай. ...енди к у ш-ц а р ы у
Да кетти, ... (©. Айжанов). Куш-у^ып тэсил,^ийле, у^ып-
лылыц, истиц козин таныу, жолын билиу. ...бундай жумыст^а
к у ш-у Ц ып т а керек (0. Айжанов). Царакуш — денедеги
гайрат, кууат, куш-1\ууат. К а р а к у ш л е р жетпегенде бурын,
дийханды суудан айырар еди! (Г. Есемуратов). Кара куш-
ке с а л ы у — организмдеги куш-цууатца салыу, зорлау, жэ-'
бирлеу, гайрат^а салыу. Мен цара кушке салып жулцы-
нып, артыма бурылдым (Ш. Айтматов). Куш мал — жу-
мыс ислеуге керек затлар, колик ^эм адам. ...^олында куш
малыц болмаса дий^аншыльщ етиу де т^ыйын («КК- х. е».).
Куш кэ рам ат — денеден тые куш, эжайып куш, кудирет.
... ол жигиттин куши кэрамат екен («КК- х. е».). Куш,
жегиу — жумсау, жибериу, цосыу. КалаДа™ затларды тез
тасып алыу ушын куш жегиу керек («Сов. вд». г.).
КУШАЛА а т- Таулы жерде, ыссы жа^ларда осетугын ашшы
дэмли, дэри орнына ем ушын пайдаланатугын ашшы есимлик.
Букша суу ише берип кушала жедиц бе? — деди рарры бала-
та («КК- х. е».).
КУШАЛАДАЙ кел. Кушалага усаган, кушала сыяцлы, ку-
шала яцлы, кушалага мегзес. Тау пиязы да кушаладай бо-
лып еседи екен, — деди Аймурат Сэтбайга («Кыз. муг» ж.).
КУШАЛАЛЫ кел. Кугзаласы бар, кушала ^осылган, куш-
ли, ашшы. Тэуиплер ©злериниц айырым дэрилерин кушала*
лы етип ислеп, науцасларды емлеген, ...«(КК- кем. атл.>).
КУШ-БАЙРАТ ат. Царыу, цууат, дэрман, ^ал. ...картайсац
белицнен куш-гайрат та кетеди екен, шыра^ларым, — де-
ди рарры р$ыз бенен жигитке («Жас Ленинки» г.).
КУШЕЙИЦКИРЕУ ф. 1. Зорайыц^ырау, пэтленицкиреу.
Жэнжел кем — кемнен кушейицкиреп баратыр,
...(К- Айымбетов). 2. Рауажланыццырау, жетисицкиреу, толы-
сыц^ырау, ержетицкиреу. ...берилген дэристен кейин пахта да
кушейицкиреди («Сов. КК»- г-)- Дэрис берсециз салыцы^
тез кунде кушейицкирейди («Сов. КК»- г.).
КУШЕЙИУ ф. 1. Рауажланыу, зорайыу, пэтлени^, жети-
сиу. ...тециздиц тол^ыны да кушейип кетти (К- СултановК .
...ауыл арасындагы шау^ым да к у шей ди (Б. Бекниязовау» j
82
2. Рауажланыу, жетисиу, толысыу, ержетиу. Кунниц ыссылы-
гынан егинлердиц есиуи кушейеди («Кыз. КК». г.).
КУШЕЙТИЛИУ Ф. Зорайтылыу, пэтлендириу, жетистириу. -
Баспашыларра царсы ^эр турли илажлар кушейтилди
(«Эмиудэрья» ж.).
КУШЕЙТИНКИРЕУ Ф. Улгайтыц^ырау, асырыц^ырау, цоз-
дырыц^ырау, зорайтыц^ырау, пэтлендирицкиреу. Тексериу ко-
миссиясыньщ арзалары бригададагы суугарыу агротехникасы-
ныц бузылыу фактлерин кушейтицкиреп жиберди (Э. Тэ-
жимуратов).
КгШЕЙТИУ Ф. Куш бериу, арттырыу, ныгайтыу, ^эллен-
дириу, рауажландырыу. Пахтаны машина менен териуди к у-
шейтип жиберди («Жас Ленинши» г.). ...жалпыламай берил-
ген дэрис егинди кушейтеди («Сов. КК»- г-)- ♦ Куше ft-
тип жибериу — рауажландырыу, пэтлендириу, ешегисти-
риу. ...оларды жарастырыудыц орнына цайта жэнжелди ку-
ше й т и п жибе рди (0. Айжанов).
f КУШЕЙТКИШ кел. 1. Арттыратугын. кушейтетугын. Fap-
рыньщ тегарац тэшиуишин тары да молайтты, илажын тапса
оныц тегарац кемшилик ^эрекеглерин кушейткиш сыпа-
тында мэселени цоздырып жиберетурын еди, ...(«Кыз. мур». ж.).
2. тех. Электр цууатын тэртипке салатугын тетик. Кушейт-
к и ш т и ц устицги жагындагы торы ^эм конденсатор арцалы
^осылатугын еки розетканы иске тусиргенде гана белгили бо-
лады (физ.).
КУШЕЙТТИРИУ Ф. Коздырыу, зорайттырыу, улгайттырыу.
Келешекте усы сезлерди жазатурыныма мумкиншилик тууа-
тугыплыгына умитимди кушейттирип жиберди, ...
f KY11IEH ат. 1. Арбага, цосг^а жегилетурын, ^осылатугын
ат, ешек ^эм рашырлардыц мойнына айландырып байлауга
цолайластырылган, ишине сабан ямаса ески шубереклерди са-
лып, сыртын тери менен ^аплаган доцгелек зат. ...аттьщ мой-
нындагы кушен ди дэрриу ал да ишкериге байлап от сал
( v!\I\. кем. атл.»). 2. ц. кушениу.,
КУ1ПЕПДЕЙ кел. Кушен сыяцлы, кушенге усаган, кушен
яцлы, кушен тэризли. Камыслар цырауга малынып кушен-
дей цанысцан, ... («КК- поэз- ант.»).
КУШЕНДИРИУ Ф. Денеге, организмге салма^ салдырыу,
куш жыйнатыу, кушениуге ^эрекетлендириу, кушти цоздырыу.
Aj/ырыудыц журегин айнытып, мийин айландырады, кушен-
дирип 1$айт еттиреди, ... («Сов. КК-» г-)-
КУШЕНИУ Ф. 1. Барлыц организмди жумсап куш алыу,
куш салыу, куш жумсау, керилиу, ширениу. ...дэрьядары
цайыцты бар кушимди салып, к у ш е н и п тартсам да бир озим
сыртца шыгара алмадым (0. Айжанов). 2. Ауыс. Куры уры-
ныу, бийкарга талпыныу. ...Суудагы цурбаца да кушенип
уар1\-уарц етип бакгырып жиберди (А. Бегимов),
83
КУШЕНЛИ к ел. Кушенге ийе, кушени бар. Арбаиыц бар-
лы^ абзырайларын жыйнай басладым, жацында кушенли
де болдым, — деди арбакеш.
КУШ-ЖИГЕР ат. Организмдеги царыу, кууат, гайрат, \’эл.
Жаслар цызгын ^эрекетке етип, куш-жигерин барлыц
уа^ытта аянбады, — деди бригадир (l{. Жуманиязов).
КУШИГИНДЕЙ к е л. Кушикке усаган, кушик сыяклы, ку-
шйкке мегзес. Ха ар-намысын сатрап саудагер ширкин!^ Экспе-
дитордын. кушигиндей журсен бе жалацлап, («Эмиудэ-
рья» ж.). /
КУШИК ат. Ийттиц жаца тууылган баласы, ержетпеген
ийт. Ауыл арасына жацынлаудан-ац. бир кушик алдыма'
жууырып шыцты («Кыз. КК» г.). ...тислеуди билмейдн, бул еле
кушик гой, — деди гарры (0. Айжанов).
КУШИКЛЕУ Ф. Балалау, тууыу. ...оныц ийти де кушик-
леп атыр («Жеткиншек» г.). Бул ийттин кушиклегенине
уш кун гана болды («К- Айымбетов).
КУШИКЛИ к ел. 1. Кушиги бар, кушикке ийе. Бизлер то-
гайльщка кире бергенимизде изимизден бир кушикли кан-
шыц цалмай еоип келе берди (X. Абдуллин). 2. Кушиги кеп,
кушиклеген. Жумабай ийтияиц. кеп кушикли болгапына
цууапып досларына мацтанды («Жеткиншек» г.).
КУШИКТЕЙ к ел. Кушикке усаган, кушикке мегзес, кушик
гыяцлы. ..кушиктей изимнен цалмайсан, — деди тиклене
карал Изеке Мэтекеге («Жеткиншек» г.). ...кушиктей сам-
пылдай берме (Э. Айжанов).
КУШИМ: кушим-кушим т. с. Ийтти, ийттиц баласын жаксы
керип оны еркелетиуде, арцасын сыйпалауда айтылатугын сез.
Гуламжан зийреклик цылып, хэммеден бурын темиршиницжа-
ныцдагы ийтке эсте ацырын «кушим-кушим», — деп басы-
нан сыйпалады, ...(«Эмиудэрья». ж.).
КУШКЕ: кушке-кушке т. с. Ийтти, ийттиц баласын шакы-
рыудагы айтылатугын сез. Барры бирден х.аулыгып: тум-тусца
фарады да, к у ш к е-к ушке деп бацыруы менен трамвайга
царай жууырды (Р. Файзий).
КУШКЕЛЕУ Ф. Улкен ийтти ямаса кишкене кушикти ша-
кырыу. Ийтаявда тамацты куйып болды да кушкелеп ша-
цыра баслады ол ^аял (С. Мэжитов). ...узацлап кеткен ийтти
к у ш к е л е п ша^ырды (Э. Шамуратов).
КУШ КУЙЕУ ат. Уйленгеянен кейин ^эм Де Уйленгечде
кызпыч уйине орналасцан куйе^. кыз^ыа хожалыгына ку-
йеу болып келиу, кириу. ... кыздьщ уйине куш куйеу бо-
лып кирип те алды (Э. Шамуратов). ... куш куйеу болсац
сынамалы бол асан,—деди гарры (К. Айымбетов).
КУШ-КУ^АТат. Байрат, ^ал-дэрман, царыу, жигер. Бул
колхоздыц куш-цууаты да жаман емес, ... (Э. Шамура-
84
товк ... колхозласыудан кейин дийцанлардыц куш-цууаты
да жаман болмады (1\. Айымбетов).
КУШЛЕНДИРИУ Ф. Кушке миндириу, жигерлендириу,
цэрекетке келтириу. Х^кимбек Ахметтиц ашыуына тийетугыи
сезлерди айтып Гуламжанга карай кушлендирип жибер’
ди (Р. Файзий)
КУШЛЕНИУ Ф. Кушке миниу, ашыуга миниу. жигерле-
ниу, гайратланыу. Дерриу жайды сыбау керек деген ойды
ортага таслады х^м оны тез ислеуди, тез кунде басланыуын
талап цылып гарры кушленип кетти (Э. Атажанов) Тол-
Кын кушленип пароходца урганда, Батырмац па, ол олле не
кылады? (И. Фазылов).
КУШЛЕУ Ф. Зорлау, цыйнау, еркине царатпау, куш пе-
нен кендириу. ... бул жанжелди зорга легенде кушлеп
то^татты {Э. Шамуратов». Екеуинин арасындагы тартысты
кушлеу менен зорга бастырды, ... (Б. Бекниязова).
КУШЛИ кел. 1. Мыцлы, царыулы, цаллы. • • егизин
куш ли болмаса бунша тегинди тегиу цайда („Кыз. цц “ г).
Бул атлы жигит оннан кушли келли (Э. Шамуратов) 2.
Материаллыц, экономикалыц цам де басца жагынан цууат
лы, цудиретли, зор. Кушли хожалыклардын ез 7Эрбиясына
алган балалары бул есапка кирмейди (Р. Файзий) 3. 0з ка-
сибин жа^сы билиуши, уцыплылыгы жацсы, талгнтлы. Мек-
тебимизди кушли спортшыларды жарысца таярла<та кмрис-
тн, ... („Жас Ленинши“ Г.). 4. Рауажланыуды, осиуди тез-
лестиретугын, куш-цууат багышлайтугын, жугымлы. Фронт-
шыларымыз ушын кушли угит-нэсиятлар жургизилди,.. (Р.
Файзий). 5. Кейинге тартыушылыкка» булдири^шиликке жол
цоймаушылыц, беккем, цатты, цууатлы, мыцлы. ... панасыз
цялгап жетим балаларды ез тэрбиясына алмаушыларга куш-
л и талап цойып, оларга гамцорлыц етиу тапсырылды (Р.
Файзий). 6. Кериниу дэрежеси кушли, жоцары, бэлент. Биз-
лер жолга шыгыудан-ац кун батыс тэрептен кушли самал
турып, журиуге мумкиншилик бермеди (X. Алдуллин) 7. Тез
тасир ететугын, тэсир куши жоцары, кушли. Госпиталдагы
жарадарларга кушли дэри-дэрмакларды пайдаланып, нау-
цаслар тез орнынан турып, езлери журетугын дэрежеге ерис-
ти (А. Бекимбетов). 8. Составунда органикалыц затлар коп,
енимли, кушли. цууатлы. ХЭР жылы жергиликли тегинлер
85
берилип турган жер, бул куш л и, не ексен де мийнётинди
аласан,-деди гарры председательге („Кыз. КК“» г.). 9. физ.
тех. Улкен цууатца ийе болган, цууат.чы. Тацыятас гидро-
электростанциясы к уш л и электр цууагына ийе болып, ол
Хорезм Де Туркменстанга да жарык бериуде, ... („Сов.
КК“. г Л. Ю. А^ыс. Мыцлы, цатты, жудэ, дым, огада. ...
Уллы Уатандарлыцурыс огада куш ли болды („Кыз. КК“г.).
О К ушли б е р и л и у—тэсирли, мазмунлы, мацызлы, унам"
лы. ... Гулайым образы жудэ кушли берилген („Сов.
КК.“ г.). Кушли ч у у д а л а у—изертлеу, цууыу, анализлеу.
... байлардыц устинен кушли цуудалау жумысын алып
барыу зэрур болды („КК- «см. атл“.). Кушли айтысыу—
дауласыу, жэнжеллесиу, шатацласыу. Жетим бала бай менен
кушли айтысты, ... (С. Айний).
КУШЛИДЕЙ кел. Мыцлыдай, царыулыдай. ... мениц ке-
зиме ол кушлидей керинди („Кыз. КК*“ г.).
КУШЛИЛИК кел. Карыулылыц, мыцлылыц, гайратлы-
лыц, ойга питкен кууатлылыц. ... бул да кушлилик жа-
гынан хеш кимнен далыспайтугын еди („КК» х. е.“.). ... жа-
зыушыныц сезинде, жазыу стилицде айрыцша кушлилик
сезилип турады (К. Айымбетов).
КУШЛИРЕК кел. 1. Мыцлырац, царыулырац, цууатлы-
рац. Салтанатца Караганда Ариф ата кушлирек екенлиги
сезилип турды (Р. Файзий). 2. Шеберирек, цаттырац. Шайыр-
дагы шеберликти, поэзиясындагы керкемликти автор куш-
лирек баянлаган (€). Элеуов). О Кушлирек берилиу—
усталыц пенен бериу, коркем етип бериу. ... образ жасауда
хэр бир жазыушы ез шыгармаларында ой-сезимин шеберлик
пенен кушлирек б ер и л и у д и максетте тутыуы керек
(„Сов. КК“. г.).
КУШСИЗ кел. 1. Физикалыц уцыбы темен, басцаларга
Караганда куш-цууаты аз, хэлсиз. Жэнигул Мырзагулге Ка-
раганда кушсиз екен, терген пахтасын кетере алмады, ...
(„Жас Ленинши" г.). 2. Экономикалыц жагынан жагдайы
темен, басцаларга цараганда хал-жагдайлары кем,аз. Куш-
сиз хожалыклардыц турмыс жагдайларын жаксартыу, ...
(„Кыз. КК“. г.). 3. Бир нэрсенин ислеуи хэм де ислеп шы-
гарыуы жагынан цууаты басцалардан пэс, аз, цууатсыз.
„Урал" мотоциклге Караганда „ИЖ" мотоцикли кушсиз ке-
леди,—деди Абат („Жеткиншек" г.). 4. Тэсир етиуши куши
пас, темен. Айырым жагдайларда минерал тегинлердиц базы
биреулери кушсиз болып шыгады, ... (Кыз. КК“- г.)» 5.
Калориясы кем, женил. Айырым жагдайларда минерал тегин-
лердиц базы биреулери кушсиз аукатларды да жеп турыу
керек, ... („Сов. КК-“ г.). 6. Составында куш бериуши ор-
В6
ганикалык затлары кем. аз, арыц, енимсиз. Жергиликли
тегинлерди куш сиз жерлерге кобирек бериуди агроном
бригадирге катан тапсырды („Сов. КК.“ г.). 7. Кезге кериниу,
тэсир етиу дэрежеси пэс, аз. Самал куше из болганлыцган
ба, пэтпелектиц жоцарылауыныц мэниси жок,—деди Айзада
Амегке („Жеткиншек** т.).
КУШСИЗЛЕНИУ Ф. Хэлсизлениу, куУатсызланыу, карыу-
сызланыу, эззилениу. Шэкир атаныц бели букирейип бурын-
Fbira Караганда кушсизленейин деген, .. (Айбек).
КУШСИЗЛИК р. Эззилик, каРыУсызлыц, кууатсызлык,
}{елсизлик, куш-кууатсызлык* Негизги жумыс гаррыларга ка-
лып, олар артельдеги жумыска кушсизлик етти,—де ди
темирши ата.
87
К 1- Царацалпац алфавитинин он бесинши цэриби. 2. Ка-
рацалпац тилиниц унсиз дауыссыз сеслеринин бири цам усы
сести билдиретугын фонема, тацба. 3. ц. ца.
КА „К“ цэрибиниц аты,
KABAFAH кел. Минези жаман, цабыуга бейим, киси та--
лайтугын ийт. Уйи ауылдыц шетиндегилердин кепшилиги
ц аба ран ийт сацлауды эдет еткен.
КАБАК 1 ат. 1. Цас пенен кездин. арасы. Листе мурын,
бадам цабац, Кен цушацлы ац тамац („Кырк цыз“) Жабыл-
ран цабагыныц аетынан кези кулимлеп турды (@. Айжа-
нов). 2. Ауыс. Адамныц бир нэрсеге байланыслы сезилету-
рын кеуил куйи, минез-цулцы. 3. Ауыс. Арнанын, сайдын
устицги жийегине жацын жери. ф К а бары на царау—
ыцгайына, ретине царау, байцау. Цабагынанцар жа-
Уыу — цатты ашыуланыу, цэцэрлениу. гезеплениу. Цаба-'
рын шытыу—налыу, ренжиу, цапаланыу. Он цэм шеп
цабагы жыбырлау, цыймылдау. Цабац т у й и у—тулланыу^
ашыуланыу, иренжиу. Жана гана жайдары минез аццуба
жигиттиц цабагы туйилип, жузи тунерди (К. Султанов).
Кабац уйиу—тулланыу. ашыуланыу, иренжиу.
КАБАК II ат. Хожалыцца пайдаланылатугын палызесим-
лигинен жасалган ыдыс. Биресе цабацтан цазанга суу
цуяды, биресе ошацтагы отты ысырады (Т. Кайыпбергенов).
ф Су у цабац—ишине суу цуятугын ыдыс. КызлаР СУУ
цабарын ийнине салып, алдына тусип жол баслады („Алпа-
мыс“).
КАБАК Ш: асцабац, палауцабац ат. Ауцатца салынату-
гын цэм ауцат болатугын палыз есимлиги. Уш ай цауыным
уш ай сауыным, уш ау ц а ба рым, уш ай шабагым („КК-
х. н“.).
КАБАК IV ат. Таудыц жарыгы, жырасы. Буны Спан-
диярдын иниси Руквтен бир таудыц цабагында кереди де
турады („КК- х е“.).
КАБАКЛБ1 кел. 1. Цабары бар, цабацца ийе. 2. Цабары
кеп, цабагы мол.
88
НАБАНСЫЗкел. 1. Цабагы жок, кабакка ийе емес. 2.
Цабац салмаган, цабацламаган.
НАБАНТАЙ к ел. Цабацца усаган, кабак сыяцлы, цабац
тэризли цабацца мегзес.
КАБАН ат. I.Жабайышошканыцеркеги.Базарханжууып.
тазалап отырган мегежинди кутпеген жерден бир ц]абан
тумсыгы менен цагып жиберди (©. Хожанев). 2. Ауыс. Мий-
римсиз жауыз адам, киси. Насына келсе бир каб ан, Бел-
гили ол еткен душпан, Сондайлардан болгыл аман. Анласты-
рып цара балам (Бердац).
НАБАНДАЙ к ел. Кабан сыяцлы, цабанга усаган, цабан
яцлы, кабан тэризли, цабанга мегзес.
КАБАНЛЫ к ел. Цабаны кеп, цабангамол, цабанга ийе.
НАБАРТЫУ цабарыу фейилинин езгелик дэрежеси.
НАБАРЫУ ф. 1. Исиниу, цатыуашланыу. Халык дейип
пидэ болды шийрин жан, Намшы услап кабардылар ала-
кан („Нырк цыз“). 2. Рен^иу, цапаланыу, мунайыу. Мэде-
миннин отауынан дэкки жеп Эжинияз ез уйине цабарып
цайтты (К. Султанов).
НАБАТ I ат. Цабат-цабат болган заттыц бир цатары,
цыртыс, цатлам, цат. Жети кабат кара тасты, Шарк уйирип
о'геди, Сегизинши кабаты, Меруерт таска жетеди(„Ер Зий-
yapw). Уш айга дейин сегбир керген бедеу ерин алып еди,
аокасынын бир цабат териси копарыла шыкты („Алпамыс").
Кунге куйип бетинин бир кабат териси сыйырылып тускен-
дей еди (Ж. Аймурзаев). ф Еки кабат-жукли, аягы ауыр,
бойында бар. Бул каял еки кабат керинеди..
НАБАТ II ат. Белме, ежире, этаж. Арзыу жакында .уйле-
немен деп, кацырадан уш цабат жай салып алды (Ж. Ай-
мурзаев). Эл^ауада дэрежециз, Тал жипектен режениз, Кырк
сегиз цабат ежирениз. Бул не деген Нулей болыс (Бердак).
НАБАТ III Р Бирге, катар, коса, Жудалык пенен жокшы-
лык екеуи кабат келип динкемди куртып тур (К- Ирманов).
Выйыл еки тойымыз кабат болады(„Сов. КК“. гД.
НАБАТ-НАБАТ к ел. Кеп кабат, бир неше кабат, калыц,
катлам-катлам. Цабат-кабат керпе.
НАБАТЛАНЫУ кабатлау фейилинин езлик дэрежеси.
КАБАТЛАСТЫРЫУ кабатлау фейилинин езгелик дэре^
жеси.
КАБАТЛАСЫУ кабатлау фейилинин шериклик дэрежеси.
КАБАТЛАСЫУШЫЛЫН ат. 1. Цатарына журиушилик,
кабатайына журиушилик, косакласа журиушилик. 2. Ретсиз
араласыушылык, сугылысыушылык-
КАБАТЛАУ Ф. Бириниц устине бири косарлау, кабатлас-
тырыу.
89
КАБАТЛЫ кел. Бир неше цабат, цабат-цабат, кеп ца-.
батлы.
КАБАУЫК кел. Тисдеуге, талауга урдисленген ийт. Тан-
дыр цасында бир цабауыц ийтке жолыгады („КК- х- е“-)-
КАБЛАН ат. Пышыц туцымлас, туси шубар, сут емизиу-
шилер топарына киретугын жыртцыш ^айуан.
КАБЛАНДАЙ кел. Ер журек, батыр, цайсар, айбатлы,
гайратлы. Он сегизде цабландай кирген кушине, Калмац-
ларды цайыл цылды исине („Алпамыс").
КАБЛАНЛЫК ат. Ерлик, батырлыц, цайсарлыц, гайрат-
лыц.
КАБИЛЕТ ат. Уцып, зейин, талант, жарамлы. Теориялыц
таярлыгы, арнаулы билими цзм илимий-изертлеу исине ца-
билети бар жасларды аспирантурага жибериу керак.
КАБИЛЕГЛИ кел. Уцыплы, зейинли, талантлы.
КАБЫ ат. Тысы, сырты. Абаттыц китабынын цабы да
тозып цалыпты („Жеткиншек" г.).-
КАБЫЗЛАУ ф. Ыссылау, терлеу, ораныу, буркениу.
КАБЫК ат. Белгили бир заттыц сыртцы жуца цабаты,
цабы, кеби, цыртысы. Карагайдыц цабыгынан мийтиндей.
©тпеди цет душпан атцан оц тесип (О. Хожаниязов).
КАБЫКШАат. Цабыцтыц жуца цэм майда тури, цабыр-
шац.
КАБЫЛ кел. Багыт дурыс, орынлы болган, айтцаны
келген, тилеги орынланган. Сууыцтыц ерте тусиуин тилеп
едик, тилегимиз убыл (Т. Кайыпбергенов). Тилектиц ца-
б ы л уацты, кешикпей-ац екеуиниц де цаялы жукли болды
(„Алпамыс"). Буйрыгыцыз кабы л, ханымыз (Т. Кайыпбер-
генов). ф Цабы л етиу — мацул кериу, цабыллау. Неше-
пеше кунлер етип, Бул тилегин цабы л етти (©теш). КУ'
дайтала сениц кез жасынды ц абы л етип, бизлерге шэпээт
етти („Мэспатша").
КАБЫЛЛАЕЫШ кел. Тез цабыл ететугын, алгыр,илгир,
цабыл етиу цэбилети жацсы.
КАБЫЛЛАНЫУ цабыллау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАБЫЛЛАСЫ^ цабыллау фейилиниц шериклик дэрежеси
КАБЫЛЛАТКЫЗЫУ ф. Цабыл еткизиу, алдыртыу, алгызыу.
КАБЫЛЛАТЫУ цабыллау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАБЫЛЛАУ ф. 1. Цабыл алыу, цабыл етиу, мацуллау.
Хэзир ВКП (б) агзалыгьша цабыллау жумысына бир жыл
анык толды (Т. Кайыпбергенов). 2. Царсы алыу, жолыгыура,
сейлесиуге рухсат етиу. Музапат цэким буларды сууыц тус
пенен цабыллады (К. Ирманов).
КАБЫЛЛАУШЫ ат. Цабыллап алатугыи киси, адам.
КАБЫРЕА ат. Омыртца менен геуде суйекти байланыс-
тырып туратугын жинишке иймексуйек. Цабыргасы цам-
90
пайдыв Курсацларытомпайды („Мэспатша”). фКабыргасы
К а й ы с ы у—жаны ашыу, ууайымлау, цайрырыу. Бердак жар-
лы халыцтын аянышлы калына жаны ашып, цабыргасы
цайискан (И. Сагыйтов). Цабыргага батыу-ауыр
тийиу, жаны ашыу, ууайымлау. Агасыныц хабары к а б ы р f а-
га батады („Кырк кыз“). ^абыргасы сегилиу—ууа-
йымлау, цайрырыу.кыйланыу, жаны ашыу, жаны кыйланыу.
Цабыргасы менен кецесиу — езиниц ацылына, ойы-
на салыу, дым ойланыу, езиниц ойы менен болыу.
КАБЫРБАДАЙ кел. Кабыррага усас, цабырга сыяцлы,
цабырга яцлы.
КАБЫРБАЛЫ кел. 1. Кушли, кууатлы,мыцлы, карпулы.
2. Кабыргасы бар.
’ КАБЫРТКА к. цабырга,
КАБЫРТКАЛЫ ц. цабыргалы.
КАБЫРШАК ат. Балыктыц сыртында болатугын, бири-
ниц шетин бири жауып туратугын белек-белек жука ца-
быц. Куурап капты цабыршагы, Порсып жатыр елген ба-
лык (Кунхожа). Аржак-бержагын айналдырып керип, цабыр-
шацларын кыршыуга киристи (Н. Дэукараев). 2. Бир нэр-
сениц бетине цаткан жука цабаты. Мынау биринши сортка.
жатпайды, тозган тондай цабыршацлары тусип болган
(Э. ШамуратОв).
КАБЫРШАКЛАНЫУ ф. Бир нерсениц устицги цабатынын,
бетиниц цабыршац тэризленип цатыуы. Жарасыныц алды
К а б ы р ш а К " а и д ы.
КАБЫРШАЦЛЫ кел. Цабыршагы бар, цабыршаода ийе.
Цабыршацли балык.
КАБЫРШАКСЫЗ кел. Цабыршагы жоц,цабыршацца ийе
емес. Ц а б ы рш a i£c ы з балык*
КАБЫРШАКТАЙ кел. Цабыршакка усаган, цабыршак
сыяцлы, жуца, жуп-жуца. Цабыршацтайнан.кабыр-
III а к т а й кагаз Сырты балыктыц цабыршагындай жыл-
тыр болады („Сов. КК*“ г*)*
КАБЫСТЫРЫУ ф. Урыу, сабау. ф Жер цабысты-
р ы у-сулайтыу, бекиштириу, шала-жансар етиу, елимши
,етиу.
КАБЫСЫУ I ф. 1. Аш болыу, ашыркау. ... келгеннен бери
бизди кутип отыра-отыра ишлеримиз де цабысты (К Ир-
манов). 2. Жабысыу, уйлесиУ, биригиу, Буниан соц кос жу-
рек калай сокты, цабысцан еринлер не сыбырласты, еки
тил не сейлэсти... билмедим (©. Хожаниязов). 3. Буйирлери
бир-бирине тартылыу, киширейиу.
К-4БЫСЫУ II цабыу фейилиниц шерикли дэрежеси.
КАБЫУ ф. 1. Ийттиц денеге тис батырыуы, тислеуи. Ийт
.кутырса ийесин цабады („КК- х* Н*“Г- 2. Ауыс. Цазаланыу^
-91
елиу. 3. Уриу, шабаланыу. ф Цум ца бы у—бирден елиу.
Дос жасай дерсин. душнан —цум цаба берсин!
I^AFA: цата берди цылыу ф. Исдеген, цылтан, сейлеген
сезлерин жацтырмау, цошламау, шетлетиу.
KAFA3 ат. 1. Агаш, пахта, шуберек цом таты басцалар-
дын массасынан жасалтан жазыута арналган зат. Ережеп
нахта териуди соратан жигитлердиц дизимин цатаз бетине
толтырып жаза баслалы (Т. Нажимов). Белиндеги белбеуин
шешип, еки-уш цабат шапаныныц арасынан жапырацтай ца-
тазды алып ЬДсыбайта усынды (К. Султанов). 2. Ауыс.
Хат. Оцып керип цатазын, ярдан жыллы сез тауып мурат-
мацсети питти („Мэспатша"). 3. А у ы с. Документ. Онын ки-
тап салатутын сандыты усы цобдыйша, жасырын-куныя ца-
газларды да усында болады (К. Султанов), ф Цара ца-
газ-а) жауынгердиц цазаланыуы женинде жиоерилген ха-
бар, буны халыц цара цатаз дейди. Цара цатаз келсе
бир мэрттин оцтаи ушып цаза болтаны (К. Султанов), б) текс-
тик кеширмесин кебейтиу ушын ац цатаздын цара тури.
Цатаз а к ш а—цатаздан исленген ацша. Цатаз жузин-
де—цатаз жузине жазып тусириу. Цатнас цатаз —мэ-
кемелердиц бир-бирине мазал утын арнаулы рэсмий доку-
мент. Цатаз бас ты—цатаз бенен исленетутын жумыслар-
дын кэплиги. Цатаз бетине тусириу—цагазгажазыу, ке-
шириу.
ЦАБАЗДАЙ к ел. 1. Цатазта усаган, цатаз сыяцлы, ца-
тазга кусатан. 2. Жуца, рэпенек, жуп-жу^а.
KAFA3-I1AFA3 ат. ^агаз ^эм сол сыяцлы затлар.жазыу-
сызыу цураллары.
KAFA3CW3 к ел. 1. Цагазы жоц, цатазта ийе емэс. 2. До-
кументсиз, исеним хатсыз, гууалыцсыз. 3. Жазыусыз, ауыз-
ша.
KAFA3LHA р. Цагаздыи кишкене тури, кишкене цагаз.
KAFAHAK ат. Адамзатлардыц ^эм жанлы жаныуарлар-
дыц балаларыныц, теллеринин тууылтандаты сыртцы цабы-
Fbi, пердеси.
КАЕЫЙДА ат. Реже, цэде, низам. Дурыс жазыу ца-
ты й дал ары. Головка аскерий уставтыц цатыйдасын
беккем сацлап, дыццатын босатпай цатып тур („Сов. Кг\ “ г.).
КАЕЫЛЫУ цаты у фейилинин езлик дэрежееи.
KAFHHFUP к е л. Адамлардын арасында айтылатугын
гаргыс сез.
КАЕЫНДЫ ат. ©кпени исиндирип буулыцгыратутын
ауырыу. ф. цагынды ти й г и р—ауыртайсац деген мани-
деги гартыс.
КАРЫНДЫРЫУ ф. Басца биреуди урып жибериу, урыу.
^АРЫНЫУ цатыу фейилинин езлик дэрежеси.
92
КАБЫП-СИЛКИУ ф. Цагып-цагып жиберип тазартыу,
шацын кетириу, паласлыцтан айырыу.
KAFbin-СОЕЫУ ф. I. Тэртипке салыу, шацырыу, жен-
леу. 2. Тазарыяу, жыйнау, жыйнастырыу. 3. Еплеп-сеплеп ,
жыйнастырыу, таярлау, цагыстырыу.
KAFbICTbIPbiy 1 ф. 1. Излестириу, жайластырыу, жый-
настырыу, барластырыу, сынау. Бала жойылган туйеден ха*
бар болар ма екен деп жолаушыларды цагыстырып керип
еди, олар бул женинде цеш нэрсе айта алмады („КК. х. е“ )
2. Цозгау, цозгастырыу. Or тезирек жансын деп, Карийма
ошацтагы отынларды олай-булай ц a F ы с т ы р д ы. 3. Дугис-
тириу, тийгизиу. Бир-биринин саулыгы ушын тост айтып,
рюмкаларын цагыстырды.
КАБЫСТЫРЫУ II цагысыу фейилиниц езгелик дэрежеси
КАБЫСЫУ I ф. Ауыс. Аразласыу, айтысыу, тартысыу
кейисиу Еки батыр сез устинде бир-бири менен аз-кем ц а-
гысып калды („Коблан").
КАБЫСЫУ II цагыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАБЫГЫУ ф. Сез бенен цата берди етиу, дэлкек етиу,
шетлетиу. Кэмекбай биреуди цаты та сейлеуди езине эдег
ети । алкан (Ж, Аймурзаев).
ЦАЕЫТЫУШЫ ат Цара берди етиуши, шетлетиуши.
КАЕЫУ ф. 1. Есикти, терезени, столды т. б. затларды
тарсылдатыу, урыу, дуцкилдетиу. Сырттан цапыны цаццан
дауне еситилди. 2. Бир затка жуццан шацды, тозацды сил-
киу. Багыр цызлар бапланып. Кийимниц шацын цагады
(„ЦырК цыз"). 3. Шеге, мыйыц, цазыц, цада цусаган затты
дийуалга, жерге ямаса екинши бир затца урып киргизиу.
Бедеуге цаццайсац полаттан тага, Сауытца тутцайсац ал-
тынпан жага („Алпамыс"). ф Цас керип цагыу — цае
ишараты менен белги бериу. Балыцшы цыз бир кулди, Ц а-
с ы и керип цацты да (Т. Сейтжанов)т И йек цaf ы у—
а) жан тапсырыу алдында цыйланыу, азапланыу. Хош
болыцыз балам деп, Зорга ийек цагады (Жийен жырау),
б) ийек пенен белги бериу, ишарат етиу. Тис цаццан—
есенген, копти кергеи Кыз бенен салыстырганда, Айтмурат
олеуир тис цаццан жигит еди. Царып салыу—асты
бирден ишип болыу, тез ишиу. Алдына цойган палауды :\э
дегенинше царып салды
KAFbl^JIbl кел. Цагылып турган, цакылган.
ЦАБЫ^СЫЗ кел. Цагылып турмаган, царылмаран
КАГЫУШЫ ат. 1. Затларды урыушы, тарсылдатыушы.
дупкилдетиуши. 2. Шацды, тозацды, па:асты силкиуши. 3.
Шеге ни, шыйыцты, цазыц сыяцлыларды дийуалга, жерге
ямаса екинши бир затца урып киргизиуши.
93
КАДА ат. Цара талдыц узын шацаларын кесип алып,
сыртцы цабыгын сыйырып, цууратыудан пайда болран узын-
лы-цысцалы жицишкелеу араш. £1ешехана курыу ушын ка-
уыздын бойына цадалар да цагылып атыр. ... („Э.миу-
дэрья“ ж.).
КАДАР АЛАНЫУ цадаралау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАДАРАЛАСЫУ цадаралау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
КАДАРАЛАТЫУ цадаралау фейилиниц езгелик дэрежеси,
КАДАРАЛАУ ф. 1. Тексериу, барластырыу, байцау. Ен-
диги калган кезлерди сиз цадаралап, хабар етип турасыз
(К. Султанов). 2. Ыцлас пенен кутиу, царау, тэрбиялау.
Малларды цадагалап, баспакларды багып тэрбиялаганын
цайраи цаласац (Ж. Аймурзаев).
КАДАРАЛА^ШЫ а т. Истиц барысын тексериуши, царау-
шы, изертлеуши, байцаушы.
К АДАРАН р. Тыйым, тек к и. Рэрип цэсеркирместей, Ка-
даранбд еди елициз („Мэспатша").
КАДАРАНДАЙ кел. Шаншылгандай. туйрелгендей. Му-
шириптиц зэцэрли тили журегиме найза цадарандай бол- .
ды (К. Султанов).
КАДАДАЙ кел. КаДа сыяцлы, цадага усас, цада яцлы.
КАДАК ат. Шама менен терт жуз граммга тец салмац|
©лшеуи. Кеп дэниц жатыр урада. Бир цадац та дэн бер-
медиц (Кунхожа).
КАДАКЛАУ ф. Кадацлап елшеу, мелшерлеу, шамалау.
КАДАКЛЫК кел. Кддаццатец, цадац шамасында, цадацt
боларлыц.
КАДАКТАЙ кел. Кадакца жете цаба, цадацтыц молше-.
риндей, цадац сыяцлы.
КАДАЛРЫЗЫУ цадалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАДАЛДЫРЫУ цадалыу фейилиниц езгелик дэрэжеси.
КАДАЛЫЦКЫРАУ ф. Козин айырмай тиклениу, тигиле ца-
РаУ-
КАДАЛЫСЫУ цадалыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАДАЛЫУ ф.1. Шаншылыу, туйрелиу. 2. Козгалмау, цеш
цайда кетпей бир жерде турыу. 3. Козин айырмай царау.
КАДАУ ф. 1. Шаншыу, туйреу, сугыу, тыгыу. 2. Цоз-
галдырмау, табжылтпау, тургызыу, 3. Козин айырмай царап
. турыу, тигилиу.
КАЖАЛЫУ ц. гайзалыу.
КАЖАУ ц. гайзау.
КАЖАЛДЫРЫУ ц. райзалдырыу.
КАЖЕТ ц. цэжет.
I »4 •
L *
ЦАЖЕТЛИ ц. цэжетли.
КАЖЕТЛИЛИК ц. цэжетлилик.
КАЖЫР ц. гайрат.
КАЖЫРЛЫ ц. гайратлы.
КАЖЫРЛЫЛЫК ц. гайратлылыц.
КАЖЫУ ф. 1. ©згериу, айныу, бузылыу. Сен шабазым! Кар-
тайыпсан, цажыпсац, Я билмеймен жаман жерди басыпсац
(А. Дабылов). 2. 4. гажыу.
КАЗ ц. газ.
КАЗА 1 «ат. 1. ©лим. эжел. Сабыр цылып бэлеге, Разы
болып цазага. ©з кеулин ези жайлады (Бердац). 2. Ауыс.
дин. с. Оцылмай цалган намаз. Молла намаз цаза етти,
Тан алдынан журип етти (Бердац). ф Цазага ушырау—елиу,
цайтыс болыу. Ц а за Fa дуушар б о л ы у-елимге ушырау,
эжелге тап болыу. Цаза болыу—а) дуньядан цайтыу,
елиу, цайтыс болыу. б) Ауыс. Цэр кунги оцылатугын на-
маздыцоцылмайцалганнамаз. Цаза табыу—цайтысболыу,
елиу. Цаза жетиу—елетугын уацыты келиу, эжел жетиу.
Цаза ц ы л м ау—а) дин. с. намазын ез уацтында оцып ту-
рыу, парызын етеп турну, б). Ауыс цэмме нэрсени орын-
лап отырыу, питкериу. Цаза жибермау — а) дин. с.
намазын цаза цылмай оцыу, ез уацтында оцып турну. б)
Ауыс. бир нэрсениц орынланыуына цатнасыу, гэлет жи-
бермеУ, питкериу.
ЦАЗА II ат. Ири нар цамыстан улкен (кен) етип тоцыл-
ган цоршау, бойра, балыц аулайтугын цурал. Муйтенлер •
цаза сын салды. Цацпашларын жесец палды (Бердац).
ЦАЗАЦ ат. Цазацстан ССР-ныц жергиликки халцы, мил-
лет. Карацалпакстанда езбеклер, цазацла р, руслар цэм бас-
ца да халыцлар жасайды („Кыз КК-“ г-)- ♦ Цазац хал-
цы—цазацстан территориясында эййем заманнан емир су-
рик киятырган тарийхый халыц. Цазац уй-кийиз бенен
жабылган цазацлардыц миллий уйи. Цазац тили-цазац
халцыиыц миллий тили.
ЦАЗАЦБАЙШЫЛЫЦ ат. сейл. т. Цазацца тэн цэсийет,
айрыцшалыц.
ЦАЗАКСТАН ат. Цазац жери, цазац ели.
КАЗАН ат. 1. Шойын ямаса мыстан жасалган тамац пи-
сиретугын ыдыс. Елиу жылда ел жаца, КЫРК жылда цазан
жаца („КК- х. н“.). 2. Металл цайнататугын улкен ыдыс.
О Пу у ц а з а н — атмосфера цысымынан жоцары цысым-
да пуу алыу ушын пайдаланылатугын ыдыс. Цазан ке-
териу— ауцат асыуга кирисиу, тамац писириу. Цазан нын
к у й ее и н д ей —цара, цап-цара, шым цара. Цазан ы бас-
ца—ез алдына хожалыц, уй. Казаны майланыу—май-
лы айцат писириу. ©мир цазан — кунелтиу, тиришилик.
Орталыц цазан— кепшиликтиц бир жерденауцатишиуи.
Шу лен цазан—кепшиликке жететугындай ауцат писе-
тугыя улкен цазан, нэцэн цазан.
КАЗАНДАЙ кел. 1. Казан сыяцлы, цазанга усаган, цазан
тэризли, цазан яцлы, цазанга мегзес. 2. Ауыс. Улкен, нэ-
цэн, дэу, гидиман, тайнапыр. ф О к пес и цара цазан-
д а й—кеуили цалыу, екпелеу. Каза и дай ц а й н а у—а) суу-
дыц ийримленип, толцынланып агыуы. б) Ауыс. адамлар-
дыц ямаса басца нэрселердин кирип шыгыу, шубырысыуы,
уйлыгы blj/bl.
КАЗАН —КАЗАН кел. Бир неше цазан толган, мол, кеп,
сансыз, есапсыз.
КАЗАНЛАС кел. Ишип-жеуи бир, еншилес. Олар бир-
бири менен кептен цазанлас болып кеткен адамлар
КАЗАНЛАСЫУ ф. Келгея жерден ауцат жеп кетиу, ау-
цатласыу.
КАЗАНЛЫ кел. 1. Казаны бар: 2. Ауыс. Ауцатлы, цо-
нацлы, цонац куткиш, дастурханлы. Жумамурат ез цагарына
цараганда цазанлы жигит еди.
КАЗАНЛЫК ат. 1. Казанга саларлыц, асарлыц, 2. Казан
орнатыуга арналган ошац.
КАЗАН-ОШАК ат. 1. Ауцат писириуге керекли затлар-
дыц ул ыума аты. 2. Казан асатугын ошац.
КАЗАН-ПЫШАК ат. Казан-табаццацосылатугын эпиуайы
пышац, пышацтын жайдары тури.
КАЗАНСЫЗ кел. Казаны жоц, цазаны болмаган, цазан-
га ийе емес.
КАЗАНША ат. Казанныц кишкене т^ри, кишкене цазан.
КАЗАНШЫ ат. 1. Казан согыушы уста. Казаншыныц
ерки бар, цайдан кулак шыгарса („КК, х. н“.). 2. Ауцат
писирчуши адам, аспаз. Тойдыц цазаншысы тойганынша
жер, мешитгиц азаншысы бергенннше жер („КК- х. н“.).
КАЗАСЫЗ кел. ©лим-житимсиз. Казасыз уй болмас.
КАЗБА кел. 1. Казып алатугын жер байлыгы. Орта Азия
республикаларында цазба цен байлыцларын изертлеу соцгы
жылларда кен келемде жургизилет\ гын болды. 2. Мыж-мыж,
мылжыц/цыйцым, майда. мазасыз адам.
КАЗБАЛАУ ф. Майда-шуйдесин цалдырмай copay ямаса
сейлеу, бир нэрсени цайталап сорап, биреудиц мазасын
алыу, цйшырыу. Барры майда-шуйдесин цалдырмай, цазба-
лап сорай берди.
КАЗБАЛАУШЫ ат. Казбалап сейлеуши,мыжыушы, езиу-
ШИ.
КАЗБЫЗЫУ ф. Жерди бир нэрсе менен ойгызыу, аудар-
гызыу, цопаррызыу, шуцырлатыу.
КАЗБЫШ кел. Жерди цазатугын, цаза алатугын.
КАЗДЫРТЫУ цазыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
96
КАЗДЫРЫУ цазыу фейилиниц езгелик дэрежеси»
КАЗНА ц. газна.
КАЗНАЛЫК Ц. газналыц.
КАЗНАШЫ ц. разнашы.
КАЗЫ 1 ат. Жалцыныц субе цабыргасын майлы ети ме-
нен ишекке тыгып, сурлеуден, ыслаудан исленген етке ара-
ластырып писиретугын ауцатлыц тагым. Еттин бэри цазы
болмас, Ийттиц бэри тазы болмас („КК* х. н“.). Ийтке салдым
аяусыз, цазы менен жаясын („Кырц кыз“).
КАЗЫ II ат. Дин бойынша бийлик ететурын адам, ли-
ний право бойынша цуким шыгарыушы, тереши. Асцар ца-
зы Майлы балта, пара алады цалта-цалта („КК- х. ц“.). Эдил-
сиз болды цазысы, Гунасыздан биразды, гуналы деп цый-
нады (Жийен жырау).
КАЗЫК ат. 1.Жерге ямаса дийуалга царыу ушын ушы
суйирленип исленген киширек араш ямаса темир. Мейли
соцпаса не пайдасы бар, Бэрибир айланып цазыгын табар
(И. Юсупов). 2. Ауыс. Тирек, суйениш, тийкар, негиз . . .
тексериу, цадаралау—партияныц шелкемлестириу жумысыныц
тийкаргы цазыры, ... („Кыз. цц.“ г.), ф Цазыц царыу—
орынга биринши рет белги салыу. К а з ы ц жутцандай
болы У—ийилмеу, тик турыу. Ц а з ы ц цылыпцарыу —
цозгалтпау, жылжытпа Туп цазыц=бир цэрсенин негизи,
тийкары, теркини.
КАЗЫКБАУ ат. Жипти, арцанды, шыжымды бир нэрсе-
ге еки рет орап болып, ушларын бекитетурын байлау усы-
fl ы, эдиси енери. ф Цазыцбау шал ну—арцан цэм бас-
цаларды цазыцбау усылы менен байлау.
КЛЗЫКБАУЛАУ ф. Казыцбау шалып байлау.
КАЗЫКЛЫК кел. Казыцца турарлыц, цазыцца жарарлыц,
цазыц боларлыц.
КАЗЫКСЫЗ кел.Казыгы жоц. цазыцца ийе емес.
КАЗЫКТАЙ кел. Казыцца усаган, цазыц сыяцлы.
КАЗЫКША I ат, Кишкене цазыц.
К АЗЫ К Ш А II р. Казыц сыяцлы, цазыц тэризл.и.
КАЗЫЛАУ ф. Казы ислеу, цазы етиу.
КАЗЫЛЫ^ цазыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЗЫМЫР кел. Мыжып кеп сойлейтугын тынымсыз
адам, мылжыц.
КАЗЫМЫРЛАУ ф. Мылжыцлау, мыж-мыжлау.
КАЗЫМЫРЛЫК ат. Мылжыцлап кеп сейлеушилик, цаз-
балаушылыц, мазасызлыц.
КАЗЫНДЫ кел. Казылып тасланган, цазылган, ойылгац.
КАЗЫСЫУ цазыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАЗЫУ ф. Жерди ойыу, шуцырлау, уцгиу. Пединститут
7 - 6985 97
студентлери ез жагацханаларыныц айналасына салма цазып,
турли араш нэлшелерин егип атыр („Кыз. ДД“. г.).
ДАЗЫУЛЫ к ел. Дазылып цойылган, таяр турран.
ДАЗЫУШЫ ат. Жап, цудыц, салма ^эм каналларды бел
менен цазып биньят етиуши. Революциядан бурын иррига-
циялыц цурылыслардыц бэри цазыушылар арцалы исле-
нетурын еди („Дыз. мур.“ ж.).
КАЙ ал. Бир цыйлы затлардыц цайсысы екенин ажыра-
тыу, билиу ушын цойылатурын copay асмасыгы. Дэне, цай
жери цэте? (К. Султанов). Мен билмеймен цай замангы Ис-
кендер, ©рт шалгандай оныц жолы тускен жер („КК- поэз.
ант“.).о
ДАЙБЫ ат. I. Ууайым, муц, шер, куйиниш. Мен шыр-
малдым цайры-зарга шаталып, Жан ашыр болмаса, цалып-
ем талып (А. Дабылов). 2. Ауыс. Бир нэрсениц рамын жеу-
деги машацатлы цэрекет. ф Жан цайРЫ—аман цалыудын
цэрекети, бас сацлау. Дайры жеу—ууайымлау, цайгырыу,
мунланыу. Цайры б а с ы у — ууайым басыу, цамытыу, жа-
быгыу. Дайры шегиу—ууайым шегиу, мунланыу. Дай гы
тарты у—куйикке батыу,цамыгыу. Бас найр ы—жан сац-
лаудын цэрекети, усылы, цэмели, тэсили.
ДАЙБЫДАЙ к ел. Дайгы сыяцлы, цайгы тэризли.
ДАЙБЫ-ДЭРТ ат. Дэсирет, муц, шер.
ДАЙЬ1-ЗАР ат. Ууайым, куйик.
ДАЙБЫЛАНДЫРЬКУ цайрыланыу фейилинин езгелик дэ-
режеси.
ДАЙРЫЛАНЫУ ф. Ууайымланыу, мунланыу, цайгырыу.
Валерий ц а й F ы л а н ыу д ы ц белгисин сездиргендей кирпик-
лерин айцастырады (Ж. Сапаров).
ДАЙБЫЛАС к ел. Ууайымы, муцы бир.
ДАЙБЫЛЫ к ел. Муцлы, шерли, ууайымлы, куйинишли.
СуУга кетип елипти деп суумацлап, Дыйналысып ц а й f ы л ы
жуз билдирди (И. Юсупов).
ДАЙБЫ—МУН ат. Азап, дэрт, ^эсирет, ууайым.
ДАЙБЫРЫСЫУ цайгырыу фейиллиниц шериклик дэже-
жеси
ДАЙБЫРЫУ ф. Ууайымлау, куйиниу. Патша Булимди цый-
нады. Дыз есин зордан жыйнады, Отырып соцын ойлады, Ата-
сын цайры рган екен (Бердац).
ДАЙБЫСЫЗ цел. Ууайымсыз, мунсыз, бийпаруа. Дай-
f ысы з цара нанга семиреди („ДД. х. н“.).
ДАЙБЫСЫЗЛЫД ат. Ууайымсызлыц, бийпаруалыц.
ДАЙБЫ-ДЭСИРЕТ ат. Шер, муц, ууайым. Дуньяга кел-
цим нео кердим, Дайр ы-^э си ретте кеп журдим (Бердац).
ДАЙРЫ-ШЕР ат. Куйик, эрман, ууайым, мун.
ДАЙБЫШЫЛ к ел. Ууайымшыл, муцлы, муцшыл.
98
КАЙДА ал. I. Биреудиц ямаса бир нэрсениц мэкаиын,
турган ориын, бет алые багдарын билиу ушын дойылатугын
copay. Оразгул дуУып жиберсе, дай да бараман (Ж. Аймур-
заев). 2. Мумкин емес, дайдан долдан келсин, бир нэрсе
шыгыушы ма еди деген мэнилерде долланылады.
КАЙДАРЫ ал. 1. Эйтеуир нэрсе, ,деш нэрсеге турмай-
тугын. 2. Кештене, не дылган.
КАЙДАН ал. 1. Биреудиц ямаса бир нэрсениц шыддан
ори ыь билиу ушын дойылатугын copay. Сен дай дан кия-
тырсан? 2. Кэйтип, далай деп дойылатугын copay.
КАЙ-КАЙСЫСЫ ал. Барлыгы, корингени, гез келгени(
дус келгени, бэри. Класстагы одыушыла рдыц д а й-д а й с ы с ы
да арифметиканы жаман билмейди („Жеткиншек" г.).
КАЙКАЙЫУ ф. I. Шалдайыу, ширениу. мурнын котериу.
К айдайып ^еш кимге дарар емес. 2. Жол тартыу, женеу,
кетиу.о
КАЙЦЫ кел. 1. Сыртына дарай ийилген, дарама-дарсы
жагына дарай майыедан. Белине асыулы дайды дылышы
езине жарасып тур. 2. Ауыс. Паи, сэтец. Сапарбайауылдагы
дайдн жигитлердиц бири еди („Эмудэрья" ж.).
КАЙКЫЛАУ I кел. Сэтецлеу, пацлау.
КАЙКЫЛАУ II ф. Кейинге дарай ийилиу, иймеклеу.
КАЙКЫЛЫК ат. 1. Пацлыд, сэтецлик. 2. Кейинге дарай
ийилген, иймеклик.
КАЙМАК ат. 1. Шийки дойылган ямаса писирилген сут-
тиц яки басда да суйыдлыдлардыц бетиндеги дойыу дабаты.
Суу даймагы—муз, ... („КК- х. н“.). 2. Ауыс.Бир нэрсе-
ниц ец жадсысы, бетке тутары, алдыцгы датардагысы. Ауыл
жасларынын даймагы Ленин комсомолы датарында ауыл
хожалыгыныц барлыд тарауында табыслы жумыс ислеп атыр
(,Кыз.„КК“- г.). ~
КАИМАКЛАНЫУ даймадлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙМАКЛАСЫУ даймадлау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
КАЙМАКЛА^ ф. Бетине каймад турыу, жуда дабат пай-
да болыу., Сут сууына баслаудан-ад бети даймадлай
баслайды.
КАЙМАКЛЫ кел. Цаймагы бар, даймагы мол, кеп.
КАЙМАКШЫ ат. Каймад алыушы, таярлаушы.
КАЙМЫКТЫРЫУ даймыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙМЫБЫУ ф. I. Сескениу, тартыныу, дордыу, уялыу,
Душпаннан даймыгыу мэртлердиц иси емес, алга басыц-
лар,—деп сурен таслады командир. 2. Бугып далыу, жасда-
ныу, бурылыу, тайсалыу.
КАЙНАРА ат. 1. Келиншектиц куйеуинин дем де куйе-
уинен жас жагынан улкен агалары. 2. Келиншектиц тууыс-
99
цан агасы цэм де торкини тэрепиндеги жас жагынан улкен
ер адамлары келиншектиц куйеуинин цайнагасы болып есап- ,
ланады. о
КАИНАЦАЙ кел. Бир нэрсеге келисимли, жарасыцлы,
ылайыцлы.
КАЙНАР: кайнар булац ат. 1. Жерден атылып шыгып
атырган булацтыц кези. 2. Ауыс. Молшылыцтыц кози,
баршылыцтын кози.
КАЙНАТКЫЗЫУ ф. Бир затты цыздырып биреуге цай-
наттыр ыу.
КАЙНАТКЫШ^ ат. Суйыцлыц цайнататугын эсбап, цурал.
КАИНАТЫЛЫУ^цайнау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЙНАТТЫРЫУ цайнатыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙНАТЫМ: бир цайнатым с а н л. Бир рет цайнатыуга
болатутын, бир ретке гана жарайтугын, бир салым.
КАЙНАТЫНДЫ. ат. Цайнатылган нэрсениц мацызы.
КАЙНАТЫУ цайнау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙНАУ ф. Цатты цызыу, ец жоцары температурага
яеетиу. Ка§9н астын-устин болып пацырлап ц а й н а п тур, .. .
(,9му/пэрья‘1 ж.).
КАЙРАгЫШ кел. 1. Егегиш, жангыш. 2. Ауыс. Буза-
цы, бузгцш.
КАЙРАк ат. Бир нэрсени цайрап еткирлеуге арналган
тас ямаса темир. Кара таудыц ц а й р а ц тасы да цэдеге жа-
рады.
КАЙРАКЛЫок е л. Цайрагы бар, кеп, мол.
ЦАЙРАКТАЙ кел. Цайрацца усаган, мегзес, цусаган.
ЦАЙРАКШЫ ат. 1. Кайрак, жасайтугын, согатугын, ис-
лейтугын адам. 2. Бир затты кайрайтугын адам, шарлаушы.
ЦАЙРАЛ]Ы^ цайрау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЙРАСЫУ цайрау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦАЙРАТ.ЫУ цайрау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙРАУ 1 ат. Бэцэрде ушып келген цуслардыц жайы-
латугын орын, жасайтугын мэканы. Цайрауда бир газ
тур цанатын цагып, Раццылдайды еки кезден цан агып, Дик-
таты жипти шайнап жаныуар, ©з еркиме кетсем дейди ыла-
гып (Гулму_рат).
КАИРА^ II ф. 1. Пышацтыц ямаса басца цуралды цайрац
тасца егеу арцалы откирлеу. 2. Ауыс. Биреуге айдап салып
ешлестириу, урыстырыу, шатастырыу, ешестириу, мэлеллес-
тириу.
КАЙРА^ЛЫ кел. Цайрап цойылган, еткирленген. Ц a fl-
pay л у турган цылышын белине байлады да атца минди.
К АЙРЫЛМ А а т. 1. Буклем. Цайрылма жара кейлеги бар.
2. Бурылыс, дыгырыц, айналма. Дэрьяныц цайрылмасы-
на келип жеткенде цайыц аударылды („ЦК- КСМ,. атл“.).
КАЙРЫЛЫУ ф. 1. Бурылыу, цайтыу. ©сербай цайры-
100
л ы п артына парады 2. Царама-царсы жацца, артца царай
цайтыу. Изимбет баратырган жагынан цайырылып екин-
ши жолга тусти. 3. Бугилиу, буклениу. Канаты ц а й р ы л-
ган нустай жэн-жагына парады.
КАЙСАР к ел. 1. Табанлы, шыдамлы. 2. Сектин цатты
кебиу ^алынан жибиген, езгерген ^алы. 3. Ауыс. Тил ал--
майтугын, ерегисе беретугын, айтцанга конбейтунян, тир-
сек, ежет, цырсыц. Алламберген айтнанынан кайтпайтугын
цайсар жигит еди.
КАЙСАРЛАНДЫРЫУ цайсарлау фейилинин езгелик дэре-
жеси. о
КАЙСАРЛАНЫУ ф. Айтранга кенбеу, бетинен цайтпау,
багдарчнан цайтпау, ерегисе бериу.
КАЙСАРЛАУ 1. к ел. ©жетлеу, тирсеклеу, цырсыцлау.
2. Цайысцацлау, майысцацлау.
КАЙСАРЛЫК ат. Ожетлилик, табанлылыц, шыдамлылыц.
КАЙСЫ ал. Бир нешше заттын ишиней керегин аиыц-
лап алыу ушын цойылатугын copay алмасыгы. Балалардыц
цайсысын оцыуга жибериуди мацуд кересиз? Цайсы ба-
ла жадсы оцыйды?
КАЙТА р. 1. Белгили бир истин дэслепки цэдлине ке-
лиуи, цайталаныуы, тэкирарланыуы. Жазыуыц патас екен,
жацсылап цайта кеширип жаз („Жеткиншек“ г.). Цайта
цозган дау жаман, Кайта шапцан жау жаман („КК- х. н.“).
2. Керисинше, ^экисинше, оныц орнына. Нешше рет ке-
ширип жазсан да, кэтелерди дузетпепсен, к ай та булдирип-
сен.
КАЙТАДАН р. Белгили бир исти, ^ерекетти жацадан
екинши ирет ислеу. Исти шала питкергеннен гере цыйын бол-
са да кбайта дан ислеген мапул.
КАЙТА-КАЙТА р. Бир нешше рет, сонша рет, жийи-жи-
йи.
КАЙТАЛАНЫУ цайталау фейилинин езлик дэрежеси.
КАЙТАЛАТЫУ цайталау фейилинин езгелик дэрежеси.
КАЙТАЛАУ ф. I. Белгили бир исти цайтадан ислеу. ©т-
кеп сабацларды цайталап оцып шыгыу Айтмуратка эдетке
айпалган. 2. Кайтарып айтыу, жэне де, таги да. 3. Дэслепки
науцас пенен жэне де ауырыу. 4. Тэкирарлау, ежелеу, еске
алыу, ядца тусириу.
КАЙТАЛАУШЫ ат. Тэкирарлаушы, ежелеуши.
КАЙТАЛАУШЫЛЫК ат. Цайтарып ислеушилик, найта
иске а^ырыушылыц.
КАИТАРМА кел. Цайталанатугын, цайырма, цайта айна-
ланатугын.
КАЙТАРТКБ13ЫУ цайтарыу фейилинин езлик дэрежеси. -
КАЙТАРТЫ^ ^айтарыу фейилинин езгелик дэрежеси.
КАЙТАРЫЛЫ^ цайтарыу фейилинин езлик дэрежеси.
101
КАЙТАРЫН,КЬ1РАУ ф. 1. Кейинге цайтарыу, бурыицырау.
2. Патин иркинкиреу, тоцтатынцырау.
КАЙТАРЫСЫУ цайтарыу фейилинин шериклик дэрежеси.
КАЙТАРЫУ ф. I. Кайтып бериу, цайтарып жибериу. Ка-
рнз алсан цайтарыуды умытпа. Жолаушыларды аман-есен
цайтарды. 2. Цайтыс етиу, сатылган затты, нэрсени
цайтып алыу ямаса бериу. ф ^арыуынцайтарыу —
исенимин ацлау. Теримшилердин слетына делегат етип сай-
ланганАйбийке жийенимнин царыуын цайтарды, мэусим
бойынша машина менен20тонна пахта терди. Кеулин цай-*
т а р ы у — а) соццы бериу, цайтарып таслау. б) айтцанын
ислемей царсы келиу, цолын цагыу.
КАЙТЫС: цайтыс болыу ф. 1. Цазаланыу, елиу, дуньядан
цайтыу. 2. Дэслепки Уэдеден езгериу, Уэдесин шайыу, уэде-
ден тайыу.
КАЙТЫУ ф. 1. Барган жеринен бурынгы орнына цайта
келиуи. Аман-есен елине цайтты („Алпамыс"). 2. Алган
бетинен, уэдесинен тайыу, тобага келиу. Адасцанныц айыбы
жок. цайтып уйирин тапцан сон („КК- х. н“.) 3. ^элсиреу,
кемиу, пасецлеу. Дэрьяньщ сууы цайтты. 4. Ауыс. 0лиу,
цазаланыу, цайтыс болыу. Геруглы Султан дуньядан цайт-
т ы („Г еруглы“).ф Ца р ы у ы ц а й ты у—есеси толыу. Дунья-
дан ц ай ты у—елиу, ^азаланыу.
КАЙТЫУШЫ. ат. Цайтып келиуши, цайта айналыушы.
КАЙШЫ I ат. Белгили бир затты кесиуге, кыйыуга ар-
нал ран чурал, жузлери царама-царсы бекитилген металлдан
исленген цурал. ф Цайшы цулац—ушы суйри, цыйыц-
шалаукелген тик цулац.
КАЙШЫ II р. 1£арсы, царама-царсы.
КАЙШЫЛАНЫУ цайшылау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЙШЫЛАСЫУ цайшылау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
КАЙШЫЛАТЫУ цайшылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЙШЫЛАУ ф. Бир затты, нэрсени цайшы менен кесиу,
цырт^ыу, цыйыу.
КАЙШЫЛЫК Ц. царсылыц.
КАЙЫЗБАК ат. Адамлардыц шашыныц ^эм де ^айуан-
лардыц, жанлы-жаныуарлардыц жунлериниц тубинде бола-
турын майда ац цабыршац. Шашын цайызгац баскан жас
бала жылап алдынан шыцты („КК- х. е.“).
КАЙЫК ат. СуУ устинде ескек пенен журетугын цат-
нас цуралы, кемениц кишкене тури. Ка^ыцца мингенниц
жаны бир („КК- н. м“.). ф Моторлы цайыц—мотор ме-
нен журетугын, ескексиз цайыц. Желцомлыцайы ц—жел-
том менен журетугын, желцом орнатылган цайыц.
КАЙЫК-ПАЙБ1К ат. Кайыц ^эм де соган киретугын бас-
ца да цурал-жарац, цурал-сайман.
102
КАЙЫКСЫЗ кел. Кайыгы жоц, цайыкда ийе емес.
КАЙЬЩТАи кел. Кайьщка усаган, цайыц сыяцлы, ца-
йыцца мегзес, цайы^ тэризли.
КАЙЬЩША. ат. Кишкене цайыц.
КАЙЫЦШЫ ат. I. Кайыцты жургизетугын киси, айдау-
шы адам. К а й ы ц ш ы хан болды, Биз некер болдыц, Алла-
нын хэмири менен суу тегер болдыц (Эжинияз). 2. Кайыцты
соратугын, ислейтугын адам, киси, уста.
КАЙЫЛ; цайыл болыу ф. Кениу, рийза болыу, келисим
бериу.оКом^ндировкара барыуга цайыл болды.
КАЙЫЛШЫЛЫК: цайллшылыц билдириуф. Ырзалыц бет
риу, цайыл болыу, мацуллау, кениушилик, келисимшилик.
КАЙЫМ р. Колай, сай, ылайыцлы, еп. Кайымы келсе,
кеме арбага минеди („КК- х. н.“).
КАЙЫМЛАНЫУ цайымлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЙЫМЛАСТЫРЫУ цайымлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КАЙЫМЛАСЫУ цайымлау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
КАЙЫМЛАУ ф. Колайлау, цолайын алыу. Кийикти атыу-
F8 цайымлап, мылтырын цолына алды („КК- х. е.“).
КАИЫМЛЫ кел. Колайлы, ылайыцлы.
КАЙЫМСЫЗ кел. Колайсыз, ийкемсиз.
КАЙЫН ц. цэйин.
КАЙЫН, ат. бот. Ац цабыцлы, жапырацлы араш. Ка*
йыц агаштьщ ийилгени — сынраны, Ер жигиттиц цызарганы
—елгени („КК- х. е.“). ф Кайын жигит—келискен, сы-
лынган жигит. Жигит бол сан цайыц бол, К9Р бир иске та-
йын бол („КК- х. н.“). Ац ц а й ы ц—ац тусли цайыц. Кайын
т а я ц — цайыцнан исленген таяц.
КАЙЫНДАЙ кел. I. Кайыцга усаран, цайыцра мегзес,
цайын яцлы, цайыц тэризли. 2. Сылыцгыр, цайцы, сын-сын-
баты келискен.
КАЙЫР к цайыр-садаца ат. дин. с. Тимискеленип тилеп
алган озат. Кайыр сорап сен дийуана ма един?
КАЙЫР II ат. I. Суу цайтыу нэтийжесинде пайда бол-
ра.ч жер. Кайырга егилген кауын мазалы болады. 2. Сай,
сайыз.оКеме цайырра тийди.
КАЙЫР Ш ат. Жацсылыц, шэпээт. Кайтцан малда цайыр
бар- „
КАЙЫР IV ф. I. Таулау, бурау. Колын ц а й ы р, жагасын
цайыр. 2. Кайтарып бериу. Алганынды цайыр. 3. Кайта-
рыу, бурыу, цайырыу. 4. Кейин царай туриУ, кетериу. 5.
Куралды, жарацты, эсбапты булдириу, жаралау. 6. Таярлау,
сазлау. Мылтыцтыц цуларын цайыр. 7. Бир нэрсени бук-
леу.
103
КАЙЫР Vt.c. Х°ш> саУ бол. Кергенше цайыр сау бо-
лы н,ы з.
КАЙЫР-ЗЭКАТ ат. ген. с. дин. с. I. Жетим-жесир-
лерге берилетугын садаца. 2. Мал санына царай хэР уй, ХЭР
ауылдан алынатугын алым, салыц, закат.
КАИЫРКОМ ат. Цэуендерлик етиуши киси, адам. Бал-
табай бир уацыгларда Есемуратца цайырцом болган ина-
батлы киси еди'.
КАИЫРКОМЛЫК ат. КэУендерлик, гамцорлыц.
КАЙЫРКОМШЫ ат. Кэуендерши, гамцорлыц етиуши
адам, киси.
КАЙЫРКОМШЫЛ к ел. Цэуендершыл, гамцоршыл.
КАЙЫРКОМШЫЛЫК ат. Кэуендершилик, гамцоршылыц.
КАЙЫРЛАНЫУ цайырлау фейилинин езлик дэрежеси.
КАЙЫРЛАСЫУ I цайырлау фейилинин шериклик дэреже-
си.
КАЙЫРЛАСЫУ II ф. Сауда ислегеннен кейин цол алы-
сыу, питисиу, келисиу.
КАЙЫРЛАУ ф 1. Суудын сайыз жеринде тоцтап цалыу,
батып цалыу, иркилиу. Балыцшылар быйыл да цайырлап
калды. 2. Ауыс. Иси цайтыу, сэтсизликке ушырау. Аллам-
бергеннин кемеси цайырлап жур
КАЙЫРЛЫ кел. Сатли, цутлы, ийгиликли. Апан кайтыс
болыпты, кейни цайырлы болсын, —деп Турдымурат кеуил
айтты.о
КАЙЫРШЫ ат. Кайыр, садаца сорап журетугын, тилен-
ши, дийуанашы.
КАЙЫРШЫЛЫК ат. Тилениушилик, дийуанашылыц.
КАЙЫРЫМ ат.Рейим, аяу, мийрим, жа^сылыц.
КАИЫРЫМЛЫ кел. Рейимли, мийримли, мийрибан.
КаЙЫРЫМСЫЗ кел. Рейимсиз, илтипатсыз, мийримсиз,
Хеш кимге жацсылыц етпеуши.
КАЙЫРЫМСЫЗЛЬЩ ат. 1{айырымы жоцлыц, рейимсиз-
лик, мийримсизлик.
ЦАЙЫС ат. Кебинесе ер-турман ушын ямаса белбеу
ушын ири царамалдыц ийленген терисинен исленетугын зат,
6yflHMj
КАЙЫСПАУ ф. Бир нэрсениц ийилмеуи, майыспауы,
цыйсаймауы, иймеймеуи.
КАЙЫСТАЙ кел. ^айысца усаган, цайыс сыяцлы
КАЙЫСТЫРЫУ цайысыу фейилинин езгелик дэрежеси.
КАЙЫСША р. Кишкене цайыс, цайыстыц кишкене тури.
КАЙЫСШЫ ат. Цайыс ислейтугын адам, киси.
КАЙЫСЫУ I ат. I. Иймейиу, майысыу, ийилиу. Карагай-
дыц ц а й ы с к а н ы—сынганы. Ер жигиттин ч’ялганы—елгени
(„КК-х« н.“). 2. Ауыс. Аяу, цыйналыу, жаны ашыу. Уацыт-
104
сыз солган гулдей цаза тапцан цыршын жасца кимниц бели
цайыслайды (Н. Берекешов). фДабыргасы ц а й ы с ы у
—иши-бауыры елжиреп аяу, куйиниу.
КАЙЫСЫУ II цайыу I фейилиниц шериклик дэрежеси.
КА0ЫТТЫРЫУ цайыу I. II фейилинин езгелик дэрежеси.
КА^ЫТНУ цайыу I. II фейилинин езгелик дэрежеси.
КАЙЫУ I ф. Дайтара шаншып, майда тигис пенен тигиу.
КАЙНУ II ф. Ингеннин (нашар туйенин еркек туйеден)
буурадан шыгыуы, цашыуы, шагылысыуы.
КАК I ат. Датты жауын-шашын сууларынан тацыр жер-
диц ойына жыйналган иркинди су у. Катты жерде ц а Ц ту-
рар („КК- х. н.“).
КАК Пат. Алма, цауын, ерик т. б. тилип кептирилген
жемислердиц турлери. Кауын цац, цац ерик.
КАК Щ кел. Кептирилген, цуУратылган, кеудирилген,
цатцан, кёпкён. . ....... *
КАК IV Ф- I- Шертиу, урыу, ойнау. Бириу есикти к a f ы п
тур. 2. Сицдириу, киргизиу. Дазыц цац. 3. Силкиу, цагыс-
тырыу. Керпе-тесекти цагып салыу. 4. Ауыс. Тез тусиниу,
билиу, илиу. Айтцанын цагып ал. 5. Ауыс. Шетлетиу, са-
наспау, цага берди етиу. Агрономман деп бизлерди цаг ыта
берди цылыуына мен шыдамайман.
КАЦ кел. Дэл, нац, тап, туп-тууры. Д а ц мацлайына
тнйди. Ортасынан цац белинди.
ДАДАЙ кел. 1. Пац, сэтец. Бизиц ауылда Турымбет ца-
ца й деген бир жигит болды. 2. Ауыс. Ийкемсиз, женсиз, цо-
лайсыз.
ДАДАЙТЫУ цацайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ДАДАЙ ЫУ ф. 1. Дозгалмай бир орында цатып цалыу, таб-
жылмай сэррийиу. 2. А у ы с. Менменсиниу, гэрдийиу, тумсыгыц
жоцары кетериу.
ДАДАДЛАУ Ц. цоцацлау.
ДАДАЛТЫУ цацалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ДАДАЛЫУ ф. Асты жута алмай туйилиу, туншыгыу, ша-
цалыу.
ДА ДАМАН: цацаман сууыц кел. Датты сууыц, боран.
ДАДАЦ: цацан бас кел. Тынымсыз, дэйексиз, жулпыс. i
ДАДАНЛАНЫУ цацанлау фейилиниц ёзлик дэрежеси.
ДАДАНЛАСЫУ цанацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ДАДАНЛАТЫУ цанацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ДАДАНЛАУ ф. Тыпыршиныу, зацзацыланыу, тум-тусца
жууырыу.
ДАДАН-СУДАН к е л. Тынышсыз, тынымсыз, жулпыс, дэ-
йексиз.
ДАДБА.С кел. 1. Жалгыз, баласыз, цуубас, жекке баслы.
2. А у ы с. Оцбаган, жексурын, сумырай.
105
КДКДАСЛАНЫУ ф. Тынышсызланыу, тынымсызланыу,
жулпысланыу, дэйексизлениу.
К^АК^БАСЛАУ Ф. Жулпыслау, тынышсызлау.
ДАДБАСЛЬЩ а т. Жулпыслыц, тынышсызлыц.
К^АК^Ы: какцы жеу ф. 1. Дакки жеу, соццы жеу. 2. Ауыс.
Ыза жеу, ызаланыу.
КАЕДЫ Л АУ ф. 1. Бир затты урыу, цайта-цайта силкиу,
тарсылдатыу. 2. А у ы с. Ызалау, цорлау, сыйыстырмау, шет-
летиу.
КАКДЫ-СОКДЫ ат. Зорлыц-зомбылыц, жэбир-жапа.
КАКДБ1Ш кел. Цагыуды жацсы билетугын, цагауыц. Топ-
ты у ы ш бала.
КАКДЫШЛАУ ф. 1. Бир затты ургышлау. 2. Цата берди
цылыу, шетлетиу. 3. А у ы с. Бир нэрсени жасырып алыу, тыц-
цышлау, цупыялау.
КАДЛАНЫУ цацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАКДАСЫУ цацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАДЛАТЫУ цацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^А^ЛАУ ф. 1. Кептиру, сурлеу, дузлау. 2. Тамац бермеу,
аш цалдырыу.
КАКЛЫБЫС ат. Келиспеушилик, мауасасызлыц.
К^АК^ЛЫБЫСЫУ ф. 1. Бир заттыц екинши затца согылы-
сыуы, тийиуи, дугисиуи. 2. А у ы с. Кейисиу, жэнжеллесиу, ге-
рилдесиу, мэлеллесиу.
КАДЛЫБЫУ ф. Сурнигиу, соцлыгыу.
КАКДАИ ат. Теректиц тубиринен, томардан балтаныц ец-
сеси менен цагып тусирилип алган агаш отын.
КАКДАК ат. ХЭР турли затлардыц, ыдыслардын ауызын
жабатугын зат.
КАКДАКДАНЫУ цацпацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАКДАКДАСЫУ цацпацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАКДАКЛАТЫУ кацпацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАКПАКЛАУ ф. Бир заттыц, ыдыстыц ауызына ца^па^
ислеу, цацпац пенен жабыу.
КАКДАКЛАУЛЫ кел. 1^ацпац басылган, цакпац жабыл»
ган.
КАКДАКДЫ кел. Ка^пагы бар, цацпавда ийе.
КАКДАКДЫЗ кел. Цацпагы жок, цацпаеда ийе емес.
КАКДАЦША а т. Цацпацтыц кишкене тури, кишкене цац-
пак.
КАКДАКШАЛЫ кел. Кацпацшасы бар, цацпацшага ийе-
^АКДАЛАУ ф. Биреуге жеккериушилик билдириу, цайта- 3
рып таслау. цага берди цылыу.
КД^ПАН а т. Ан аулау ушын темирден исленген сериппели .
купал.
‘КАКДАНДАЙ кел. Цацпан сыяцлы, цацпанга усаган, цац-
пан тэризли;
10о
КрМЩАНЛЫ кел. Ца^паны бар, ^ацпаны кеп, ^ацпангаийе.
К>А1\ПАНСЫЗ кел. ^а^паны жоц, ^а^панга ийе емес.
1\АКПАНШЫ ат. 1^а^пан ^урып ац аулайтугын адам, киси.
КА1\ПАС ц. ца^бас.
ХА^ПАШ ат. 1. ^а^ланган балык^, кепкен шабац. 2.
Ауыс. АзЫу, тозыу. Улмекеннин ц а ц п а ш ы шыгыпты.
КАКПАШЛАУ ф. КаМаУ» Дузлау, кептириу.
К^АДПАШТАИ кел. Цацпаш сыяклы, усаган.
К^АДСАЛ кел. 1. Залым, зулым. 2. Ауыс. Туумаган ^аял.
Бизиц ауылда Улмекен деген бир ц а с а л ^аял болды, асы-
рап алган баласына да бир шаппаттай нанды ^ызганатугын еди
(©. Айжанов). 3. Цартая баслаган, кексе болган, улкейген.
1^А1^САЛДАЙ кел. Ца^салга усаган, 1\ацсал яцлы,Л^ацсал
тэризли.
1^А1^САТЫУ i^a^cay фейилинин езгелик дэрежеси.
i^AKCAy Ф. 1. Сырцырау, сызлау, кемирип ауырыу. Не
болганымды билмеймен, тула бойым ца^сап баратыр. 2. Ке-
биу, кейиу, ^уурау. 3. Зарлау, ециреу, бир нэрсени таба ал май
цайта-^айта айта бериу. 4. Аузын жаппай айтыу, мыжыу, еже-
леп айта бериу. ф Зар цацсау — зин^ар айтыу, зарланыу,
айта бериу, мыжый бериу.
^АКДЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсени сицдириу, киргиздириу.
2. Силкитиу, тазарттырыу, шацын, патасын кетирткиздириу.
3. Бир затты екинши бир зат пенен дуктиртиу, жыгыу, ушырып
тусириу.
1\АК^ШАНЛАУ ц. ца^ацлау.
1\АКШЫЙТЫУ ф. Бир жерде тургызыу, табжылтпау, цал-
шыйтыу.
К^АКДПЫЙЫУ ф. 1. Бир орында ^озгалмай ^атып ^алыу.
2. Ауыс. Айт^анынан цайтпай сиресип цалыу, алган
бетинен таймау.
К^АКШЫТЫУ ф. Биреудин екинши биреуге ылацтырган
затты услатыуы, цацшытып алдырыуы.
К^АК^ШЫУ ф. Цацшып алыу, ^агып алыу. Топты жерге ту-
сирмей 1\ацшып алды.
1\А1\Ь1ЛДАСЫУ кацылдау фейилинин. шериклик дэрежеси.
1\А1\ЫЛДАУ ф. Унамсыз созлерди кеп айгыушы.
I^AI^blPA ат. Цамыс пенен ылайдан салынган жай, Ца
цыра жай.
К^АКЫРАРЫШ кел. Пытырагыш, ыдырагыш.
1\Ар(Ь1РАДАЙ кел. Ца^ырага усаган, ^ацыра сыяклы.
ЦАКЫРАЛЫ кел. Ка1\ыРась1 бар, »\ацырасы кеп.
- К^А^ЫРАТЫУ цацырау фейилинин езгелик дэрежеси.
К^АК^ЫРАУ ф. Сегилиу, тигистин ыдырауы,
KfcAKblPFblLLI ат. К^а1\ырыц тупириуге арналган ыдыс.
1^АКЧЫРТЫУ ф. Тупиртиу, жеткиртиу.
l^AI^blPblK ат. Дем алыу жолларынан, екпеден белинип
107
шыгатугын, ауызга келетугын цойыу тукирик. Туберкулез
ауырыуыньщ таралыуына ^акырьц та себепши болады.
КАКЫРЫНЫУ кацырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КАКЫРЫУ ф. Кацырыц тупириу, цацырыц таслау.
К^АЛ I а т. Денеде болатугын кишилеу цызыл, цара-цоцыр
белги, тамга, мец, дагал.
КАЛ II ф. Ерме, келме, цеш жерге кетпе, уйде цал.
КАЛА ат. Мэдений, сиясий енер-кэсип, сауда орайы, улкен
елатлы пункт, шэцэр, кент.
КАЛАДАЙ кел. Калара усаган, цала сыяцлы.
КАЛАЙ а л м. Белгили бир цэрекеттиц цалай болганын яма-
са болмаганын билиу ушын цойылатугын copay сези.
КАЛАЙДА а л м. КэйткенДе де, цалай болганда да, не ^ыл-
са да.
КАЛАЙША алм. Цалай етип, цэйтип, цандай себеп пенен.
КАЛАЙЫ ат. Гумис сыяцлы ац тусли еригиш жумсац
металл, химиялык элемент.
КАЛАЙЫК Ц. халыц.
КАЛАЙЫЛАТЫУ цалайылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЛАЙЫЛАУ ф. Еки затты бир-бирине цалайы ареалы
тутастырыу, кепсерлеу, дэнекерлеу.
КАЛАЙЫНША алм. Калай етип, цэйтип, цандай себеп
пенен, цалайша.
КАЛАЙЫШЫ а т. Калайы жумысы менен шугылланыушы,
дэнекерлеуши, кепсерлеуши.
КАЛАК- а т. 1. Шетлери, жийеклери цайырылган кишкене
гурекше. Тары цалац, ескек цалац, кул ула^, т. 6.
2. Артта цалыушы. КалаК колхозларды алдагыларга тец-
гериу социалистлик жарыстыц бас жуумагы болыу керек.
3. Ойынныц бир тури, сууда балалар бир-бирин цууалап, урып
ойнайтугын ойын.
КАЛАК-КУЛАК р. бйтип-буйтип, сэл-пэл. ф Цалац-цу-
л а к жумыс ислеу — иске цунтсыз караушылыц, жумыс
ислеген болып кериниу, исти шала-пала ислеушилик.
КАЛАКСЫЗ кел. Цулагы жоц, кулацца ийе емес.
КАЛАКТАЙ кел. Цалацца усаган, цалац сыяцлы, цулац
яцлы.
КАЛАКША а т. Кишкене цалац, цалактыц кишкене тури.
КАЛАКШАДАЙ кел. Цалацшага усаган, ^алакша сыя^лы.
КАЛАЛЫ кел. 1. Каласы бар, цала салынган. 2. КалаР^
тийксли, тэн. ,
КАЛАЛЫК кел. 1. Цалага царайтугын, цалага тэн. 2. Кала
сыяклы, цалага усаган, Цалага мегзес, ^ала яцлы.
КАЛАНЫУ ф. Текшеленип жыйналыу, бириниц устине би-
рин койыу, орналастырыу.
КАЛАКСЫЗ кел. Калары жоц, цалацка ийе емес.
КАЛАСЫУ цалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
108
КАЛАТЫУ цалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЛАУ ф. 1. Белгили бир затларды тэртиплеп, блриниц ус-
тине бирин текшелеп орналастырыу. 2. Салыу, жазыу, К а-
лауын тапса цар жанар («КД. х- н.»).
ЦАЛАУЛЫ кел. Калап цойылган, цаланган.
КАЛАУШЫ ц. ериуши.
КДЛАУШЫЛЫК к- ©риушилик.
КАЛАШ а т. Балыктыц жузиуине жэрдемлесиуши мушеси,.
Сазанньщ калашы.
КАЛАША р. Цаланыц улгисинше, кишкене цала-
КАЛАШАЛАУ кел. Кала улгисине усцслау, цала сыяцлы»
КАЛАШЫ ат. Калага барып, керек-жарацларын алып,
сауда-сатлыкларын ислеп цайтатугын адам, киси, базаршы.
КАЛАШЫ К ат. Кишкене цала.
КАЛАШЫЛ кел. Калара барыуды цэлегиш, цалага цэуес,
цала цумар.
КАЛРАНДУТКАН ат. Анау-мынау цалган зат, цалдыц»
цалнянды.
КАЛРЫНДЫ а т. Ауысып цалган зат, цалдыц.
КАЛРЫНДЫРАУ ф. Мулгицкиреу, манаусырау, уйцысырау.
КАЛРЫП-МУЛГИУ ф. Уйцысы келип манаусырау, уйцысы-
pay, манаурау.
КАЛРЫСЫУ цалгыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАЛРЫУ ф. Мулгиу, уйцысырау, манаусырау, коз илинига
к етиу.
КАЛДЬД ат. Бир нэрсениц цалган белшеги, белими.
ЦАЛДЫРТЫУ цалыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЛДЫРЫУ цалыу фейилиниц езгелик дэрежеси-.
КАЛЕНДЕР ц. цэлендер.
КАЛЖЫЩ1АСЫУ ц. цыйцацласыу, дэлкеклесиу.
ЦАЛЖЫРАКЛАНЫУ цалжырау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КАЛЖЫРАКЛАСЫУ цалжырау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
КДЛЖЫРАКЛАТЫУ цалжырау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
1\АЛЖЫРАУ ф. Тоцыу, дирилдеу, зирилдеу, цалшылдау,.
цалтырау.
КАЛКАН ат. Бурынгы уацытта батырлардыц урысцанда
алдына тутып колланатугын денгелек цорганыу цуралы. Цал
цаны цырц батпан, амуды алпыс батпан батыр алдынак
шыцты («КД- х- е->>)-
КАЛКАНДАЙ кел. КалКанра Усас» цалцан сыяцлы.
КАЛКЫ ат. КаРмаЧтыН, аудыц жылымныц терецге батып
кетпеуи ушын оныц ба^лына байланатугын жецил зат. Ка л*
цы батса, цармацца балыц тусти деп тусиниу керек.
КАЛКЫДАЙ кел. КалЦы сыяцлы, цалцыга усаган.
109
К^АЛК^ЫУ ф. 1. Бир нэрсениц, суйыц заттыц тубине батпай,
бетинде жузип журиуи, ыгыуы. Торсылдагы жарылран балыц-
лар суу бетинде ц а л ц ы п журеди. 2. А у ы с. Белгили бир суйыц
заттыц бетин, жузин цалпып алыу. Айжан сорпанын бетиндеги
майды цалпып алды да, дузлыцца цуйды.
К^АЛК^ЫУШЫ ат. 1. Суйыцлыцтыц жузинде цалцып журиу-
ши. 2. А у ы с. Суйыц заттыц устиндеги, бетиндеги, жузиндегп
керекли затты цалпып алыушы.
К^АЛЛАШ. ат. Гедей, жарлы, кэмбагал, батырац.
КДЛЛАШЛЫК^ ат. Гедейлик, жарлылыц, кэмбагаллыц, ба-
тыраклыц.
К^АЛЛЫ кел. Калы бар, цалга ийе.
^АЛМАК^ ат. Миллеттиц аты, Цалмац АССР-ыныц тий-
каргы турацлы халцы.
К^АЛМА^ША р. 1^алмац тилинде.
К^АЛМАКДИАЛАУ ф. Цалмац тилинде сейлеу.
ЦАЛПАК^ ат. }^эр турли формада келетугын, кебинесе жаз-
да киййлетугын бас кийим.
КДЛПА^ЛЫ кел. 1. ^алпагы бар, цалпацца ийе. 2. Ба-
сына цалпац кийген, басында цалпагы бар.
К^АЛПАК^ТАЙ кел. К^алпац сыяклы, цалпацца усаган, цал-
пац яцлы. ф ^алпацтай у ш ы у-цулап тусиу, жали етиу.
К^АЛПАК^ША а т. К^алпактыц кишкене тури, кишкене цал-
пац.
{^АЛПА^ШАН, р. Басында цалпагы бар, цалпацлы.
ЦАЛПЕ ц. цэлпе.
К^АЛТА ат. 1. Кийимниц тийисли жерине тигилген иши
цууыс белеги. Тес калта, жан цалта. 2. Усац зат салыу
ушын жасалатугын кишкенелеу цапшыц, цалташа. Бир цалта
тары. 3. зоол. Айырым сут емизиушилердиц балаларын салып
журетугын мушеси. ф ^алтасаа т-цалтага салып журетугын
саат. Тос цалта — кийимниц кекирек алдына тигилген
цалта. И ш калта — кийимниц астар бетине тигилген цалта.
Сырт цалта — кийимниц сыртына тигилген цалта. Цойын
цалта — кийимниц кекирек алдына тигилген ишки цалта.
Жан ц а л та — кийимниц еки цаплатындагы сыртцы цалта.
1^АЛТА1^ЛАУ ф. Тентиреклеу, цыймылдау, селкилдеу. Fap-
рынын басы цалтацлап, айтар сози аузынан зорга шыгады.
КДЛТАЛАНЫУ цалталау фейилинин. езлик дэрежеси.
КАЛТАЛАСЫУ цалталау фейилинин шериклик дэрежеси.
КАЛТАЛАТЫУ цалталау фейилинин езгелик дэрежеси.
К^АЛТАЛАУ ф. 1. Бир нэрсени цалтага салыу. 2. Жыйрыц-
ланыу, тыржыйыу, цатпарланыу. 3. KaJITaFa УсасыУ» мегзесиу.
4. Кийимге цалта салыу, цалта цойыу.
КДЛТАЛАУЛЫ кел. KajITaFa салынган.
КАЛТАЛАУСЫЗ кел. Калтага салынбага^
110
КАЛТАЛЫ кел. 1. Калтасы бар. 2. Ауыс. Ацшалы, бай»
цургын.
КАЛТАЛЫЛАУ кел. Ацшасы кеплеу, табысы моллау.
КАЛТАМАН ц. кисапыр.
КАЛТАНДАНЫУ цалтацлау фейилиниц езлик дэрежеси.,
КАЛТАН.ЛАСЫУ цалтацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси. ।
КАЛТАН.ЛАТЫУ цалтацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.,
КАЛТАЦЛАУ ф. Аягынан зордан турыу, шайцалыу, тец-
селиу.
КАЛТАША ат. Кишкене цалта.
КАЛТ-КАЛТ: цалт-цалт етиу ф. Олай-булай шайцалыу^
тецселиу. Толцында цайыц цалт-цалт етти. >
КАЛТКЫ ц. цалцы.
КАЛТЫЙЫУ ф. Зорга аяцца миниу, аяцты басыу. Ауы-
рыудан ца л ты й ы п жаца турды.
КАЛТЫЛДАК кел. Табансыз, турацсыз, аумацай, ояц-
буяцца бултацлай беретурын, цалтырауыц, цалтырац.
КАЛТЫЛДАТЫУ цалтылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
КА Л ТЫ Л ДАУ ф. 1. Дирилдеу, тоцыу, цалшылдау. 2. Кыл-
тылдау, цылпылдау.
КАЛТЫРАК кел. Дирилдеуик, цалтырауыц.
КАЛТЫРАНЫУ цалтырау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЛТЫРАСЫУ цалтырау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАЛТЫРАТПА ат. мед. Кебинесе безгек пенен ауырган-
ларда болатугын кеселлик белгиси, ысытпа. Денеме бирден
цалтырапта тийди.
КАЛТЫРАТЫУ цалтырау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЛТЫРАУ ф. Тоцыу, дирилдеу, зирилдеу, цалшылдау.
КАЛТЫРАУЫК кел. 1. Тоцгац, тоцгыш, болар-болмас
сууыцты да кетере алмайтурын. 2. мед. Ауырыу, наукас, бий-
тап, лэц болган кисилердиц аяц-^олы ямаса баска мушелери-
ниц цалтырауы, козгалыуы, кыймылдауы. 3 Ауыс. Сыцмар
саран, катты.
КАЛША: цалша турыу ф. Тырп етпей цатып цалыу.
К а л ш а ц а р а у — цайтпай царау, козин айырмай царау.
КАЛШ-КАЛШ; калш-калш етиу ф. Цилш-килш етиу, цатты
тоцганлыцтан, цатты цорыццан ямаса ашыуланганлыцтан ди-
рилдеу, дир-дир етиу, зирилдеу, селк-селк етиу. Жалац аят^
зирдек кагып жас бала цалш-цалш етеди.
КАЛШЫЙЫУ ф. Бир орыннан козгалмау, силейип турып
цалыу.
КАЛШЫЛДАСЫУ цалшылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КАЛ ШЫ Л ДАУ ф. Дирилдеу, дирдеклеу, тоцы$, зирилдеу*
зинилдеу.
КАЛЫ ц. ралы.
1П
КАЛЬЩ I ат. Айттырылып алынатугын, цалыцлыцца теле-
нетугын, берилетугын, еткерилетугын мал, дунья, мулк, ацша.
((алыцмал — куйеу жацтан цалыцлыцтыц тууысцанл арына
цызын бергени уцнян цайтаратугын цэрежети, телеуи. К а л ы ц
мал телеп цатын алып кергеним жоц.
КАЛЬЩ II кел. 1. Белгили бир заттыц жуца емес, толы^-
лыры. Цалыц шапан. 2. Кеп, жийи, гуж-руж. Калыц цамыс.
К а л ы ц токай. 3. Болыц, питик. К а л ы ц арпа. ф К аб а р ы
^алыц — дуцкилеуден келген цабац, темен царай тусицки
цабац. Бети ц а л ы ц — Ауыс. уятсыз, уяты жоц, цысын-
байтурын.
К^АЛЫНДЫ кел. Кейинирек, теменирек, арттарац.
КАЛЫНДЫРАУ ф. Сэл артта цалыу.
ЦАЛЬЩЛАНЫУ цалыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАЛЬЩЛАСЫУ цалыцлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАЛ ЫН, Л АТЫ У цалыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАЛЬЩЛАУ ф. 1. Жийилениу, толырыу. Аспанда булт ца-
л ы. ц л а д ы. 2. Бир нэрсениц цампайыуы, томпайыуы.
КДЛЬЩЛЫК, I. ат. Жигиттиц айттырран цызы, болажац
зайыбы. ф Цалыцлыц пенен ойнас етиу — айттырып
цойган цызы менен цалыцын телеп болган соц уйленбестен
бурын цыздыц теркини жагында куйеудиц болажац келиншеги
менен ушырасып журиуи, жолыгысыуы.
КАЛЬЩЛЫК II ат. 1. Жийилик, тырызлыц. Шептиц ца-
лыцлыры. 2. Толыцлыц, цабатлыц. Муздыц цалыцлыгы.
КАЛЬЩЛЫКЛЫ кел. Цалыцлыры бар, цалыцлыцца ийе.
КАЛЬЩСЫЗ кел. Калыц малсыз, ешейин, босца, мутца,
тегин.
КАЛЬЩЫРАК кел. Сэл цалыц, цалыцлау.
КАЛЫС р. 1. Мут, тегин, ешейин, пулсыз. 2. Арзан, мут.1
3. Бийкар, нэтийжесиз, бос, босца. 4. Бийтэреп, цадал, эдил,
шын, таза, кирсиз.
КАЛЫСЛЫК а т. Эдиллик, бийтэреплик, цадаллыц, цацлыц,
ац нийетлилик.
КАЛЫСПАУ ф. Хэр уацыт цатар, бирдей болыу, кейин цал-
мау. Екеуи де жарыста бир-биринен цалы спады.
КАЛЫУ ф. 1. Биреуден цалган урпац. Атадан цалган
злтау едик. 2. Ауыс. Ойында утылыу, жецилиу. Жууырыспада
Марат цалды. 3 Ауыс. Тоцталыу, тоцтау, иркилиу. Оц те-
сип етпей, суйек пенен еттиц арасында цалыпты. 4. Ауыс.
Катнаспау, бармау. Бугин Жумагул оцыудан цалды.
КАЛЫУШЫ а т. 1. Утылыушы, жецилиуши. 2. Иркилиуши,
тоцталыушы. 3. Цатнаспаушы, бармаушы.
КАЛЫУШЫЛЬЩ ат. 1. Утылыушылыц, жецилиушилик.
2. Тоцтаушылыц, иркилиушилик. 3. Катнаспаушылыц, бармау-
шылыц.
КАМ I кел. 1, Шийки, ниспеген Кам сут Кам нан. 2. Ийи
112 -
жетпеген, ийленбеген. Кам тери. 3. Шала исленген, толыц
питпеген. Исти ц а м цылды. 4. Дусланбаган, жетилиспеген.
5. Шала, исленбеген.
К^АМ Иц. рам.
К^АМА ц. цамау.
K^AMAI^ а т. Тутцын, иркиниш. К а м а К К а алыу.
^АМАВДАНА ат. Тутцинга салынатурын жай, орын.
^АМАЛ ат. Цорган, бекинис. Цамалды бузыу.
КДМАЛАУ ф. Айналасын орап алыу, цоршау.
^АМАЛТЫУ цамау фейилинин. езгелик дэрежеси.
КДМАЛЫУ 1^амау фейилинин езлик дэрежеси.
КРАМАР I ат. ^ара кел териниц ей жацсы туриниц бири.
^амар малацай.
КАМАР II ц. цамау.
ЦДМАРЫ кел. Самары териден исленген малацай, жага.
КДМАСЫУ I 1^амау фейилинин шериклик дэрежеси.
ЦАМАСЫУ II ф. 1. Шарылысыу, аштырмау. 2. Шайпат-
иау, бастырмау. ф* К © з и цамасыу — жацтыдан кезин аша
алмау. Тиси цамасыу — шайнай алмау, бастырмау.
КДМАТЫУ цамау фейилинин езгелик дэрежеси.
КДМАУ ф. 1. Тутцынга алыу. 2. Бекиниске киргизиу.
КДМАУЛЫ кел. 1. Цамап цойылган, тутцынга алынган.
2. Бекиниске киргизилген, цамалган.
КВАМБА ат. 1. Дэн хэм басцада шийки затлар салынатурын,
сацлайтугын арнаулы орын. 2. Ауыс. Байлыц, цор.
К^АМБАДАЙ кел. Е^амба сыяцлы, цамба яцлы.
КДМБАЛАУ ф. Цамбара салыу, цуйыу, толтырыу.
KjAMBAIlIbl а т. Цамбаны ислеуши, ийелеуши, ийеси.
K^AMKjA а т. Алтын-гумис жалатцан жип менен тыгыз етип
тоцыган жипек гезлеме, парша. а м ц а тон.
I^AMI^OP ц. гамцор.
К^АМЛЬЩ ат. Шийкилик, шалалыц, шалагайлыц.
К^АМПАЙТЫУ цампайыу фейилинин езгелик дэрежеси.
ЦАМПАЙЫУ ф. Карынныц ямаса бир нэрсениц жай цэдди-
нсп исиуи, кемпейиуи.
ЦАМПЫЙТЫУ ц. цампайтыу.
КАМПЫЙЫУ ц. цампайыу.
^АМСЬЩТЫРЫУ цамыгыу фейилинин езгелик дэрежеси.
1^АМСЫБЫУ ф. Кеули босап кетиу^ цапаланыу, жылау*
1^олдасты кергенде Гулпаршын ц а м с ы f ы п жылайын деди
К^АМСЫЗ ц. рамсыз.
КДМСЫЗЛАНДЫРЫУ цамсызлау фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
1^АМСЫЗЛАНЫУ цамсызлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦАМСЫЗЛАУ Ф. Камсыз етиу, мэмлекетлик цамсызланды-
рыу мэкемеге (ГОССТРАХ.) гражданлардыц мал-мулкин, ту-
3-5985 - / лз
рац жайын цэм омирин цамсызлау ушын цэлеген киси менен
договор жасасады.
КДМСЫЗЛЫК* ц. гамсызлыц.
КА/АТАМАСЫЗ кел. Жеткиликли, тарыцпайтугын, кем-
тарлыц кормейтугын.
КАМТЭМЕ: цамтэме етиу ф. Куры далага даме етиу, нэ-
тийжесиз дэме кылыу.
КАМТЫ ц. цамтыу.
КАМТЫЛАУ ф. Цамтымлап услау, ууыслау.
КАМТЫМ ат. Кысь,м, ууыс.
КАМТЫМЛАУ ф. Кысымлау, ууыслау.
КАМТЫУ. ф. 1. 0з ишине алыу, цосып жыйнау, цоршау,
орау. Совет интеллигенциясы рабочийлар менен колхозшы
дийханлардыц Уэкиллеринен цуралран, сонлыцтан ол социа-
листлик жэмийеттиц барлыц арзаларын ез ишине цамтый-
д ы («Сов. КД.» г.). 2. Бир нэрсени цол менен услау. 3. А у ы с.
Ийелеу, меншиклеу.
ЦАМШЫ ат. 1. Терини женишке етип тилип ерилетугын
агашца ямаса басца бир затца сапланып, келикти урып жур-
гизетурын цурал, ер-турманныц бир болеги. 2. А у ы с. Еркек
маллардыц, цайуанатлардыц жыныс мушеси, зигириги. ф
К а м ш ы сап — цамшыга сап болатугын цэр ту-рли зат.
К ам ш ы н ы ц астына алыу — цатырып сабау, урыу. К а м-
ш ы н ы ц астына ту т ыу — катырып сабатыу, урдырыу.
Камшыныц астына алыу — цатырып сабау, урыу. Ц а м-
ш ы ж е у — таяц жеу. Камшы жумсау — камшы менен
урыу, сабау. К а м ш ы ойнатыу — зорлыц цылыу, цорлыц
керсетиу, зулымлыц етиу. К а м ш ы б о л ы у — Ауыс. Себеп
болыу, дэлил болыу, сылтау болыу. К а м ш ы урыу — урыу,
таяцлау.
КАМШЫДАЙ кел. Цамшы сыя^лы, ^амшыга усас, ^ам-
шыга мегзес. ф Цамшидай тийуи — цатты етиу, цатты
тийиу, батыу, тилиу.
КАМШЬ^ЛАНЫУ ^амшылау фейилинин. езлик дэрежеси.
ЦАМШИЛАСЫУ цамшылау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КДМШЫЛАТЫУ ^амшылау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАМШЫЛАУ ф. 1. Камшы менен урыу, сабау. 2. Аттыц
^эм баска да келиктиц цамшы уратугын жагы, бауыры.
К ам ш ы л ау жагы — оц жагы.
ЦАМШЫЛЫ кел. КолынДа цамшысы бар, цамшыга ийе,
цолына камшы услаган.
КАМШЫСЫЗ кел. Цамшысы жоц, цамшыга ийе емес.
КАМЫЕЫУ ф. Жыламсырау, бир нэрсеге ренжиу, цайгырыу,
цапаланыу.
КАМЫЕЫШЫ а т. КайрыРыУшы, цапаланыушы. /
11Д> ' • \ ’ л
ЦАМЫРЫУШЫЛЫЦ ат. Цайгырыушылыц, цапаланыу-
шылык.
ЦАМЫР ат. Сууга, сутке ийленген ун. Айжан ерте турып
к а м ы р жасады да бауырсац писирди. ф К а м ы р д а н ц ы л
сууыргандай — азарсыз, пэп-пэкизе.
ЦАМЫРДАЙ кел. Цамырга усаган, цамыр сыяцлы, цамыр
яцлы.
ЦАМЫРСЫЗ кел. Цамыры жоц, цамырга ийе емес.
ЦАМЫРТЫРЫС ат. Цамыр ийлеу ушын ашытылган ца-
мыр, ашытцы.
ЦАМЫРТЫРЫСЛАНЫУ ф. Ашыуланыу, тулланыу, цуй-
ланыу.
ЦАМЫС ат. Суу осимликлери семьясына жататугын сууда,
цырда ямаса батпацлыцта есетугьц\ осимлик. Царацалпацстан-
да тийкаргы цамыс ©сетсугын жер — Мойнац районы.
ЦАМЫС Л Ы кел. Цамысы коп, цамысы мол.
ЦАМЫСЛЫЦ ат. Цамыстыц мол есетугын жери.
ЦАМЫССЫЗ кел. Цамысы жоц, цамыс еспеген.
ЦАМЫСТАЙ кел. Цамысца усаган, цамыс сыяцлы, цамыс
яцлы.
ЦАМЫСШЫ ат. Цамыс таярлаушы.
ЦАМЫСШЫЛЫЦ ат. Цамыс осип тургап колем.
ЦАМЫТ ат. Коликтиц мойнына кийгизетугын цурал.
ЦАМЫТ AFAUI ат. Цамытца цосылып туратугын агаш.
ЦАМЫТ БАУ ат. Цамытты байлайтугын жип, шыжым.
ЦАМЫТЛАНЫУ цамытлау фейилиниц ©злик дэрежеси.
ЦАМЫТЛАСЫУ цамытлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦАМЫТЛАТЫУ цамытлау фейилиниц ©згелик дэрежеси.
ЦАМЫТЛАУ ф. Цамыт цийгизиу, орнатыу.
ЦАМЫТТАЙ кел. Цамыт сыяцлы, цамытца усаган.
ЦАМЫТШЫ а т. Цамыт ислеуши, согыушы адам, уста.
ЦАН ат. 1. Денедеги клеткаларды азыцландырагугын, зат-
лар айналысын тэмийинлейтугын, организмде тамырлар арца-
лы журип туратугын цызыл тусли суйыц зат. Беринин ауызы
жесе де цан, жемесе де цан. («ЦЦ. х. н.»). Царсы келген
душпапнын цан ын суудай агызды («Алпамыс»). 2. Туцым,
тийкар шыгыс, тек. Цаны басца. 3. А у ы с. 0лим, эжел.
4. Ауыс. Намыс, ашыу, ыза, кек. ф Цанишер — жауыз,
цанхор. Цан сорпа болыу — цатты журип ямаса жумыс
ислеп цара терге батыу. Цаны цашыу — тури бузылы^.
Цан цацсатыу — зарлатыу, цара жерге отыргызып ке-
тиу. Цаны кебиу — шеллеу, суусау. Цан жутыу — цай-
гырыу, цыйланыу. Цан цумар — киси елтиргиш, цан-
хор. Цан ишер — жауыз, адам олтиргиш, цанхор, Ауызы
даладай цан — бет-ауызынан аццан цан. Мурыны да-
ла д а й цан болыу — мурынынан цан агыу Бетинде цан
бол мау — цаны цашыу, цууарыу. Цан шыцпау — а) ор-
115
ганизмниц жарацатланган жеринен цан шыцпау. б) Ауыс.
сыцмар, сарац, Цан алыу — организмдеги канды алыу. Цан
жибериу — эззиленген организмге цан жибериу, цан бериу.
Ц а н азайыуы — цанныц кемейиуи, азая баслауы. Ц а б а г ы-
нан ц а н ж а у ыу — цатты ашыуланыу, тулланыу. К и н д и к
ц а н т ам f а н жер — тууылган макан, орын. Козине цан
т о л ы у — цэдден тыс цэцэрлениу, цутырыныу. Цанга б а-
т ы у — цанга боялыу. Цан бериу — цан алдырыу. Цан
к е т и у — ерксиз турде организмнен цан кетиу, цан агыу,
тыйылмау. Цан басым — организмде цанныц кебейиуи, та-
сыуы. Цанга жериу — цанга цэуес етиу. Цанга о т ы-
р ы у — ген. с. д и н. с. науцастыц цанга отырып емлениуи,
дауаланыуы. Цанга цан алыу — еш алыу. Цанга
то й ыу — елтириу, цумарынан шыгыу. Цан жал атыу —
цорлыц корсетиу, азан бериу. Цан ж о с ы у — цан агыу, агып
кетиу, цанау. Цан к е ш и у — урысыу, согысыу. Цан ц у с-
т ы р т ы у — зар жылатыу, азап бериу. Цан цызыл — шым
цызыл, цып-цызыл. Цан цылыу — жарацатлау, цан етиу.
Цан сийиу — цыйыншылыц кериу, азапланыу. Цан сор-
f ы ш — организмдеги цанды сорыйтугын жанлы мацлыц, на-
секомалар. Цан сорыу — цанды сорып алыу. Цан та-
мы р - цан журетугын тамырлар. Цаны бузыц — теги жа-
ман. Ц а н ы ц ы з ы у — бузылысыу, кетерилиу. Ц а н ы н а с и-
ц и у — эдетлениу, уйрениу, урдислениу. Ц а н ы н с у л и к-
тей сорыу — биреуден пайдаланыу, жеу. Цылышынан
цан тамыу — айбатлы, цатал. Мурынныц цанын-
д а й — цып-цызыл, шым цызыл.
ЦАНА ат. 1. ©симликлердиц туцымы, дани, урыгы орна-
ласцан сыртцы цабыгы. 2. Бир нэрсениц улыума кериниси,
цтамасы, турпаты, уя. Цорыццанынан кези к а н а с ы н а н шыга
жазлады. ф Цанасына сыймау — а) ашыуланыу, тул-
ланыу, исиниу. б) цууаныу, йошланыу, кейиплениу.
ЦАНААТ ат. Барына ырза болыу, тойымлыц, инсанлыц.
Цан а ат царын тойгызар, Бийцанаат атты сойгызар
(«ЦЦ. х. h.»J.
ЦАН ДАТ Л АН АР Л ЫЦ кел. Кеуил толарлыц, цанаатлан-
гандай, брташа* Оцыушылардыц бир цатары цанаатла-
н а р л ы ц баца адды.
ЦАНААТЛАНДЫРЫУ цанаатланыу фейилиниц езгелик
дэрежеси
ЦАНААТЛАНЫУ ф. Цанаат цылыу, ырза болыу, кеули
толыу.
ЦАНАДТЛАНЫУШЫ ат. Рийза болыушы.
ЦАНААТЛДНЫЯИЫЛЫЦ ат. Рийза болыушылыц.
ЦАНДДТСЫЗ кел. Цанаатланарлыц емес, огада пэс, огада
нашар, огада томен, тойымсыз, инсапсыз, горцау, ашкез, кези
тоймайтугын нэпсицау.
116
КАНААТСЫЗЛАНЫУ ф. Канаатланбау, кеуили толмау.
КАНААТСЫЗЛЫК ат. Горцаулыц, кези тоймаушылыц, ин-
сапсызлыц, тойымсызлыц.
КАНААТШЫЛ кел. Рийза болгыш.
КАНААТШЫЛЛЫК ат. Рийза болыушылыц.
KAHAFblLU кел. Кеп цан аккыш. ш
КАНАЗАТ ат. }^асыл тукымлы ат.
КАНАЛАС кел. Бир царыннан шыццан, бир анадан тууыл-
тан адам, тууысцан. Цаналас ага.
КАНАЛАСЛЬЩ ат. Тууысцанлыц, бир анадан ербигенлик.
КАНАР I а т. Кебинесе кенептен тигилетугын жун, пахта,
сабан т. б. затлар салыуга арналган цаптыц улкен тури. Жаш
сыбау ушын бес ц а н а р сабан алды.
КАНАР II ц. цанау.
КАНАРДАЙ кел. KaHaPFa усаган, цанар сыяклы.
КАНАР-КАНАР ат. Кеп цанар, бир неше цанар.
КАНАРЛАНЫУ цанарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАНАРЛАСЫУ цанарлау фейилиниц шериклйк дэрежеси.
КАНАРЛАТЫУ цанарлау фейилиниц езгелик дэрежеси...
КАНАРЛАУ ф. Бир затты цанарга салыу, цойыу.
КАНАТ ат. 1. Куслардыц, тагы басца ушатугын мацлуц-
лардыц улыума ушыу хызметин атцаратугын мушеси. Кус ц а-
чаты менен ушады, цуйрыгы менен цонады («КК- х- н>)* К а
н а т ы путин суццар жоц, цуйрыгы путин тулпаржоц («КК- х-
н.»). 2. Ауыс. Самолёттыц кетерилиуине, ушыуына керекли
цуслардыц цанатына уцсац белеги. 3. А у ы с. Кара уйдиц кере-
геси. Терт, цанат уйдиц керегелерин цосып шандыды да, ууыц^
ларын шацырацца тыга баслады. 4. А у ы с. Шети, жагы, тэрепи.
Душпанныц сол цанатына уайран салып, оны шегиниуге1
мэжбурледик те, цолайлы бекинисти басып алдыц. 5. А у ы с.
Тирек, таяныш, суйенйш. Кос цанатынан айырылды. ф К а"
натцагыу — жоцарыга карай талпынып умтылыу.. К ы з ы л
канат болыу — шежелердиц, палапанлардыц цанцтлары-
на жун хэм тук шыга баслауы, цанатына цэрекет бола басла-
уы. Канатын жайыу — а) кепшиликке жайылыу, тара-
лыу, кецейиу; б) есиу, ербиу рауажланыу. в) еки цанатын еки
жацца царай кериу, созыу, жайыу. К а н а т ы н а н а й ы р ы-
лыу-а) цанатынан жуда болыу, цанаты жоц болыу. 6}
Ауыс. тирегинен, таянышынан, суйенишинен айырылып ца-
лыу, босца цалыу. Коблан цанатынан айырылды.
КАНАТЛАНЫУ ф. 1. Канат питиу, цанаты есип жетилиу.
2. Ауыс. Рухланыу, инта, жигери артыу, йошланыу. 3. Ауыс.
Жэрдемши, кемекши, цолгабыс тийгизиуши. К а н а т ы м н а н
кайрылдым. ф У ш а р Fa цанаты ж о ц — иркилиуге тацаты;
болмау.
КАНАТЛАС кел. Жалгас, пацсалас, иргелес, цоцсылас,.
цатарлас. — ----
• иг
{^АНАТЛАСЫУ ф. Жалгасыу, иргелесиу, цатарласыу.
^АНАЛ'ЛЫ кел. Кан&ты бар, цанатца и»йе.
К^АНАТСЫЗ кел. фанаты жоц, цанатца ийе емес.
К^АНАТТЫРЫУ ф. 1{анын агьтздыры^, канатыу.
К^АНАТЫУ цанау фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^АНАУ ф. Адамзаттыц, жанлы-жаныуарлардыц денесиниц
бир жеринен цан шыгыуы.
КАНРЫЗЫУ ц. Цаныу.
ЦАНДАЙ алм. 1. Бир нэрсениц тур-тусин, сапасын, цэ-
сийетин, тары басца белгилерин билиу ушын цойылатугын copay
алмасыгы. Цалада цандай жаца хабар бар? — деп Сэр-
сенбайдан сорады. 2. Дым, жудэ сыяцлы тацланыушылыцты
^илдиреди. Цосыц цандай жацсы. 3. Цэрекеттиц цацыйцат
болганлыгын, дурыслыгын, раслыгын кушейтиу ушын айты-.
лады.
ЦАНДАЙЛЫЦ ат. кандай болыушылыц, цандай екенлик.
ЦАНДАЙША ц. цалайша.
ЦАНДАЛА а т. Турли жанлы-жаныуарлардыц адамлардыц
цанын сорып кунелтетугын кишкене мацлуц.
ЦАНДАР. цандар болыу ф. Бир адам басца биреу тэрепи-
нен елтирилген болса олген адамныц туцымларынан биреу
елтирген адамныц тэрепинен еш алыу, кек алыу, цан алыу.
ЦАН ДАР Л ЫЦ р. ©шпенлик, кеклик.
ЦАНДЫРТЫУ цаныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАНДЫРЫУ цаныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАНЖАР а т. Белге байланатугын цайысца илдирилген
екц жагы да жузли, ушы еткир пышац сыяцлы цыеца саплы|
цурал. Цанжарын сууырып алып агашца шанышты да бас
кийимин соган илдирди.
ЦАНЖАРДАЙ кел. Цанжарга усаган, цанжар сыяцлы,
цанжарга мегзес.
ЦАНЖАРЛАНЫУ цанжарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦАНЖАРЛАСЫУ цанжарлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЦАНЖАРЛАТЫУ цанжарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАНЖАРЛАУ ф. Цанжар менен кесиу, цанжар урыу, ел-
тириу.
ЦАНЖАРЛЫ кел. Цанжары бар, цанжарга ийе, цанжар
у слагай.
ЦАНЖЫРА ат. Цэр турли бектиргени байлау ушын ердиц
артцы еки цапталыныц кейинги жац шетине еткерилип цойы-
латугын цайыс ямаса жуннен есилген, ерилген бау.
ЦАНЖЫРАЛАСЫУ ф. Цатарласын цалмау, цатарласын
журиу.
ЦАНЖЫРАЛАУ ф. Цанжыгалап байлау, бектиргиге бай-
лау, тацы^.
118
ЦАНЖЫГАЛЫ кел. Цанжыгасы бар, цанжырага ийе, цан-
жыга байлаган.
ЦАНЖЫГАЛЫЦ ат. Канжыга боларлыц, цанжыгага же-
терлик.
ЦАНЖЫЛЫМ: цанжылым суу. кел. Сууыц та емес, ыссы
да емес, орта дэрмиян, жыллылау.
ЦАН-ЦАН кел. KaHFa боялган, цан болган.
ЦАНЦУМАР кел. KaHIV*P, цан ишиуши.
ЦАНЦУМАРЛЫЦ ат. Канцорлыц, цан ишиушилик.
ЦАНЛАС кел. Каны бир, бирдейлик, сэйкес, тец. .
ЦАНЛЫ кел.’1. Цаны коп, цаны мол. 2. Цан тогилген, цан
1 кеткен. Кайлы урыс.
ЦАНСЫЗ кел. 1. 1^аны жоц, цаны кем. 2. Сур, суп-сур.
ЦАНСЫЗ ЛАУ кел. Цаны кемлеу, жоцлау.
ЦАНСЫЗЛЫЦ ат. Цаны жоцлыц, азайыушылыц, кеми$-
шилик.
ЦАНСЫРАТЫУ цансырау фейилинин. езгелик дэрежеси.
ЦАНСЫРАУ ф. Цанныц коп кетимине байланыслы талыц-
сыу, хэлсиреу.
ЦАНТ а т. Цант лэблебисинен ямаса поррыц цамыстан ис-
ленетугын v кристалланган ац тусли мазалы зат. ф ц а н т
д и а б е т и — организмдеги зат алмасыуыныц бузылыуынан
болатугын ауырыу.
ЦАНТАЛАНЫУ цанталау фейилинин. езлик дэрежеси.
ЦАНТАЛАСЫУ цанталау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦАНТАЛАТЫУ цанталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАНТАЛАУ ф. Цан тамырларыныц зацымланыуынан дене-
нин цатты цызарыуы. Гипертония менен ауырган кисилердиц
кези моншага тускенде цанталап кетеди.
ЦАНТЛЫ к е л. Канты бар, цанты кеп.
ЦАНТЛЫЛЫЦ ат. Составында цанты кеплик.
ЦАНТСЫЗ кел. Канты жоц, цантца ийе емес, цант салын-
баган.
ЦАНХОР кел. Цан ишетугын, адам елтиретугын, цанцу-
мар.
ЦАПХОРЛЫЦ ат. Кан ишиушилик, адам олтириушилик,
цанцумарлыц.
ЦАНША алм. 1. Бир заттыц санын, мугдарын билиу ушын
цойылатугын copay алмасыгы. Колхоздьщ цанша жылкысьг
бар? 2. Ауыс. Бирнеше, кеп, толып атырган. Канша уйрет-
сем де тусинбеди.
ЦАНШАМА алм. 1. Есабы жоц, сансыз, кеп. Каншам&
цережет шыгарса да, айтарлыцтай нэтийже бермеди. 2. Кан‘
ша, неше.
ЦАНШЫЦ ат. 1. Ийттиц ургашы тури. Бир цаншыц-
т а н бир неше кушик тууылады. 2. А у ы с. Цаял-цызларга ай-
/
пылатурын турпайы сез. ф Ала цаншыц — арца шыгыстан
ямаса арка батыстан уйытцып ескен боранлы сууыц.
К^АНЬЩ кел. 1. Эбден билетугын, тусинетурын. Андай-
мындай иске цан ыц адам. Хабарра цан ыц, 2. Тойынган,
ийи цанган. а н ы к жер. ф Б о я у ы ц ан ы ц — бояуы жет-
киликли.
К^АНЬЩЛЫ кел. Таныс, мэлим, белгили.
К^АНЫУ ф. 1. Шели цайтыу, тойыныу, шели басылыу. [Най-
та к а н ы п алып атца миндик. 2. ^ал-жагдайды жацсы билиу,
терец тусиниу. Айтбай бул истиц барине бурыннан ц ан ы ц
еди. 3. Ауыс. Цумардан шыгыу, ырза болыу. Ойынра эбден
к а н f а н соц баланыц кези илинди. ф У й ц ы с ы ц а н ы у —
кеп уйцылап тыныгыу, эбден уйцысы цаныу. Азанда орнынан
турса, у й цыс ы ц ан ып, тула бойы жеп-жецил болган екен.
К у л к и с и ц а н ы у — йошланыу, кеуиллениуv ^ладланыу.
Цулацтыц цурышы цаныу — рэцэтлениу, цумардан
шыгыу. Шели цан ыу — тойыныу, шели басылыу. О й ы н ы
ца н ыу — ойыны питиу, мийири цаныу. Мийири ц а н ы у —
рэцэтлениу, лэззетлениу.
[^АНБАК^ а т. Тамыры жулынганнан кейин кеуип цалган,
шар тэризли домалак болып есетурын майда тикенекли женил
есимлик.
^АЦБАКТАЙ кел. 1. Цанбац сыяцлы, цацбацца усаган.
2. Женил, салмагы жоц.
К^АНБАЛА^ЛАУ ф. 1. Тентиреклел турыу, журиу. 2. Шет-
леницкиреу, хорыгыу.
К^АЦБЫБАС кел. Басы ауган жацца кете беретугын, цы-
дырымпаз, гезенде. а ц f ы б а с ийт.
I^AHFblMA ц. цацрыбас.
К^АЦБЫР-ГУЦГИР ц. рацрыр-гуцгир.
КАЩЫРЛАУ ц. гацгырлау.'
[^АЦБЫРМА ц. цацгыбас.
К^АЦРЫРТЫУ цацгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
K^AH,FbIPbiy ф. Ыларып кетиу, бир ези цалыу.
KAHFbiy ф. Мацсетсиз гезиу, бостан-босца журиу, цыды-
рыу, ылагыу.
К^АБЩАЙЬТУ ф. 1. Тэкэббирлениу, тумсыгын кетериу. 2. Тик
отырыу, сацца жугинип отырыу.
КАНКЫЙЫУ ц. цаццайыу.
К^АДСЫЛАСЫУ цацсылау фейилининг шериклик дэрежеси.
^АНСЫЛАТЫУ цацсылау фейилинин езгеЛик дэрежеси.
К^АНСЫЛАУ ф. Ийттиц ашшы дауыс шыгарыуы.
КАНСЫТЫУ цацсыу фейилинин езгелик дэрежеси.
1^АН,СЫУ ф. 1. Сасыу, бузылыу, быршыу, ийислениу.
2. Ийттиц эсте сыцсылауы.
КДНТАРЫЛЫУ I цацтарыу фейилиниц езлик дэрежеси.
120
ЦАНТАРЫЛЫУ II ф. Дагдарыу, цамалыу, мутэжланыу;.
цайтыу. Дэрьяныц сууы бирден цацтарыл ы и цалды.
ЦАН.ТАРЫУ ф. 1. От жегизбеу ушын жанлы-жаныуарлар-
дыц, эсиресе, жылцыныц дизгинин ердиц басына илиу ямаса,
шылбырды жоцары царатып байлау, сууытыу. Орынбай атын
цацтарды да, жууенин ердин басына илди. 2. Ауыс. Те--
жеу, шегелеу. Малларды цэм суудан цэм оттан цацтарыпг
таслауга болмайды.
ЦАН.ТАРЫУЛЫ кел. Цацтарылып цойылган, цацтарылган..
Алламберген далага шыцса есик алдында цацтарыулы^
турган торы тебелди керди.
ЦАН.ЫЛТАЦ кел. 1. Ердиц устнне цеш нэрсе салмай ерт.
леу. Атты ц а цы л та ц ертледи. 2. Цалыц емес, жуца, жуп-
жуца.
ЦАН.ЫЛТЫР ат. Жалпац, жуца темир. Жайдыц тебеси-
жуца ц ац ы л т ы р менен жабылган.
ЦАН.ЫЛТЫРДАЙ кел. Цацылтырга усаган, цацылтыр-
сыяцлы.
ЦАЦЫЛТЫРЛАУ ф. Цацылтыр менен ислеу, жабыу, бас-
тырыу.
КАЦЫЛТЫРЛЫ кел. Цацылтыры бар, цацылтырга ийе.
ЦАЦЫЛТЫРШЫ ат. Цацылтырдан цэр турли буйымлар/
ислеуши адам, киси, уста.
ЦАН.ЫРАУ ф. Бос цалыу, бос турыу, адамсыз цалыу. Ре-
волюциядан бурын ийесиз цацы pan цалган дийхан жайлары-
ауылда жийи ушырасатугын еди.
ЦАП ат. 1. Цэр турли затларды салыу ушын кенептен,
жуннен ямаса пахта сабагынан тоцылып исленген ыдыс. Мен-
нен цалып, кеп болса бир ц а п тары жерсец, — деди. 2. Бел-
гили бир заттыц сырты.
ЦАПА I: цапа болыу ф. Ренжиу, цайгыланыу. Айсэнем-
сууыц хабарды еситкен сои. бир цанша цапа болды.
ЦАПА II: цапа сацал кел. Беттиц еки жагын тутасы ме-
нен цаплап шыццан цалыц сацал. Таумурат узын бойлы, ца-
па сацал кескинсиз киси еди (©. Айжанов).
ЦАПАЛАНДЫРЫУ цапаланыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ЦАПАЛАНЫУ ф. Ренжиу, куйиниу, цамыгыу. Сэтсизликке-
ушыраганда ким де болса цапаланыуы даусыз.
ЦАПАЛАТЫУ ф. Биреудиц кеуилин цалдырыу, ренжитиу..
ЦАПАЛЫ кел. Ренжиули, куйиниули, цайндлы, муцлы.,
Ц а п а л ы кеуилди кетериу цацыйцат достыц цолынан келеди..
ЦАПАЛЫЦ ат. Кеуилсизлик, муцлылыц.
ЦАПАСЫЗ кел. Цайгысыз, муцсыз, ууайымсыз.
ЦАПАШЫЛЫЦ ат. Цапа болыушылыц, муцлылыц.
ЦАПЕС к. цэпес.
ЦАП-ЦАЛЬЩ кел. Жудэ цалыц, дым цалыц.
Ш-
КАП-КАП кел. Коп-кеп, бир неше.
КАП-КАРА кел. Дым цара, жудэ цара.
КАП-КАРАЦРЫ кел. Кеш нэрсе коринбейтугын, тас ца-
рацгы.
КАП-КАТТЫ кел. Дым цатты, жудэ цатты, тастай.
КАП Л АМА ат. 1. Жасалма. Алтыннан цаплама тис
салдырды. 2. Бир нэрсениц сыртынан кийгизилетугыц зат.
КАПЛАН ц. цаблан.
КАПЛАНЫУ цаплау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАПЛАСЫУ цаплау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАПЛАТЫУ цаплау фейилинин езгелик дэрежеси.
КАПЛАУ ф. 1. КапЦа салыу. Буудайды цаплады. 2. Зат-
тыц сыртын бир нэрсе менен жабыу, тыслау. Кепшиктиц сыртын
мацпал менен жацадан цаплады. 3. Кобейиу, толыу, цоршау.
Аспанды цара булт цаплады. Тогайды думай цаплады.
КАПСЫРЫЛЫУ цапсырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КАПСЫРЫУ ф. Камтып бириктириу, цабыстырыу. Ортага
шыцкан палуанды еки целы менен ецменинен цапсыра цу-
шацлап, бирден кетерип кетти.
КАПТАЛ ат. 1. Бир нэрсениц жаны, цабырга жагы, цасы,
туби. Институт цапталында жатацхана бар. 2. Ердиц та-
ралгы, цанжыга бекитетугын еки жагындагы етек агашы.
Ердиц ц а п т а л ы сынып цалыпты. 3. Бир нэрсениц еки шети.
Жайдьщ цапталгы дийуалы жарылыпты.
КАПТАЛЛАНЫУ цапталлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАПТАЛЛАСЫУ цапталлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КАПТАЛЛАТЫУ цапталлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАПТАЛЛАУ ф. Касына жацынлау, цатарласыу, жанасыу.
КАПТЫРЫУ цабыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАПШЬЩ ат. Цэр турли материалдан тоцылып исленген,
ишине цэр турли нэрсе салатугын ыдыс, цанардыц кишкене
тури.
КАПШЫКЛАУ ф. Бир нэрсени цапшыцца салыу.
КАПШЫКЛЫ кел. 1. Цапшыцлаулы, цапшыцца салынган.
Капшыцлы ун. 2. КапшЫЦ пенен, цапшыгы бар, цап-
шыцца ийе.
КАПЫ а т. Тахта агашынан ямаса темирден исленген есик.
Жайга ц а п ы цурды.
КАПЫЛ ц. цапылыу.
КАПЫЛДЫРЫУ цапылыуф фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАПЫЛЫУ ф. Терсине кетиу, цэкисине кетиу, бир нэрсенин
болмай цалыуы, цырсыгына кетиуи.
КАПЫРЫК ат. Тымырыц, ыссы. Тун цапырыц болып тур.
КАПЫРЫКЛЫК ат. Ыссылыц, демсизлик, тымырыцлыц.
КАПЫСЫЗ кел. Капь,сы жоц, цапы болмаган, цапьиа
ийе емес.
122. ~
КАПЫСЫЗЛЫК ат. Капы жоцлыц, цапы болмаганлыц,.
цапыга ийе емеслик.
КАР а т. Сууыц кунлерде, эсиресе цыста жауатугын прис-
тал сыяцлы турли формадагы ац тусли атмосфералыц жауын
цэм сонын. жер бетин жауып жататугын жыйынтыры. Кыста
цар цалыц болса, жер суудан цаныц болады. ф Жапалац
цар—ири цар, жалпац цар. Ацша цар — биринши жауган
цар, жаца жауганцар, дэслепки цар. Ка®агынан ^а Р
жауыу — цатты ашыуланыу, тулланыу, тунериу, цуйланыу.
К ы р п ы ц цар — жуцалап, майдалап жауган, цар. Y р г и н
цар — самал менен топланган цалыц цар. Цар басы у —
затлардыц устине кар тусиу. Кар басцан — Ауыс- жасьт
улкен, улкен жастагы, жасаган.
КАРА I ат. 1. Елее, сагым. Кез ушында бир цара кери-
неди. 2. Сыйыр, егиз, жылцы, туйе. Базарга сатсам апарып,.
Жалгыз цара болмайды, Барлыц керпе-тесегим (А. Дабылов).
КАРА II кел. Тур-тус, ацца царама-царсы тус. Казаннан<
цара нэрсе жоц, Ассад царын тойдырар («КК- х- н-»)- Дурыс
айыры^ ушын ацты — ц а р а н ы, Илгир зейин сыншы керек,
сын керек (И. Юсупов), ф КаРа б ауыр — ишки дунья.
Кара багрым менин соны тиледи, Бул дуньяга шыццаным-
нан не пайда (0теш). Кара гуз — гуздиц акыры, кеш. Оньщ
тойы егин-тегин жыйналран соц цара гузде я цыста. Ка Р а
цайгы — ууайым, м-уц. Сойтсе де цара цайры басыуда
К а р ан а р—туйениц бир тури, жалгыз еркешли туйе. КЫРИ К а-
р а нарды алдына салып, цырц цызыл нарды кейнине са-
лып (К- Айымбетов). КаРа пэрец — адам рецкиниц цара-
лау бир тури. Парахат айта -бер, албырама, — деди цара
пэрецнен келген жасы жигирма бесте, орта бойлы, гонелеу
болса да таза кийинген бир келиншек (0. Айжанов). КаРа
пэрец толыц б-етли, Билеклери булшыц етли (Э. Шамура-
тов). Кирасой ыу — ири мал сойыу. Он цара сойды ая-
май («Мэспатша»). КаРа тигилиу — жесир болыу, жаман
ис болыу, зыян болыу. Еки ортада мен еки жузли болып, бах-
тыма нагыз цара тигилди (А. Бекимбетов). Кар^
кесек — суйексиз, майсыз геш, гештиц майсыз ныгыз жери.
Етиниццара кесек жери жоц (А. Бекимбетов)- КаРа кесек
ет пенен гуртикке пиязды араластырып, тийип-цашып жеп отыр
(Ж. Аймурзаев). КаРа кийиу — жас ели / шыццан
уйдиц цаялы ямаса апаларыныц цара кийип журиуи, азалауы.
Жылына шекем цара кийемен, аза тутаман дейди (К-
Айымбетов). Царапайым халыц-жай, царапайым адам-
лар. Кара сууыц — жерде кар аз болып, ызгар самал есип
турган уацтагы цатты сууыц. КаРа тер болыу — цатты
терлеу. КаРа басцыр — гарганып согиу. Ка Р а ж У“
123-
Рр е к — жаман нийетли адам. Бунын, куйеуи сени цара ж у-
хреклерден цоргап жур (©. Хожаниязов). КаРаЦаны бо-
лыу — рарганыу, азарланыу, согиниу. Алдасам ц а р а ц а-
ным болсын (Ж. Аймурзаев). Царажарма — асцатыцсыз
жарма, агаргансыз жарма. Баратурын жериме бараман, келе-
тугын жериме келемен, сениц цара жар маца тацылып оты-
райын ба? (К- Ирманов). КаРа керим — аралыц елшеуи
шама менен бир километрдей. 0ткен заманда бир бай болган
екен, оньщ есигиниц алды улкен жол екен, кимде-ким цара
к е р и м н е н аттан тусип цол цаусырып етпесе, атына терис
миндирип жибереди екен («КК- х- о.»). КаРа кекшил -
цара менен кектиц араласпасынан пайда болган тур, рец. К а"
рамацлай — сорлы, соры цайнаган, мацлайы сорлы. К а-
рамацлай хан, цайрысыз султан, бизге хабарласпай, кимнен
суйеуи, кимнен тиреуи бар екен («Алпамыс»). Кара тен-
ге — революциядан бурынгы ацша бирлиги (тийин). Тапца-
11ьщ жетпёй цара тецгеге (Кунхожа). КаРа тигилиу —
бахытсыз болыу, уайран болыу. — Назийра бакырып: — ца-
ра тигилген екен рой, — деди (К- Ирманов). КаРа тиг
гиу — бахытсыз етиу, уайран етиу. КаРамаАыН жагдайыма,
Кара тиктиц мацлайыма (Бердац), Кара тийин — ац-
ша бирлиги. Мер услаган Бацауатдин, Бизлерде жоц цара
т и й и н (Бёрдац). КаРа малайлыц — цара жумыс пенен
шугылланыушы, жумысшы. KaPa TYHeK — а) тас
тунек, царацры. б) Ауыс- цыйыншылыц, ауыр кунлер.
Бизлерди цорцытпайды цара тунеклер (Ж. Аймурза-
ев) . Кара топырац — топырацтыц цара тури. Бар-
хыттай цубылган цара топырац, Жас баладай аунап-
аунап алсац да. К а Р а У й — кийиз уй. Кара уйдиц
цапталындагы арбаньщ кешерин майлап отырган Косыбай ас-
панра жалт-жалт царады (К- Султанов). Жыртыц узик цара
у й и ц, Желсиз куни панац еди (И. Юсупов). К а Р а хыз-
мет — цол куши менен исленетугын жумыс. Патшадан цара
хызметке бугинге шейин адам бермеген еллердиц ишинен
сейтип адам сораура буйрыц келди (К. Ирманов). КаРа’
сын кериу — узацтан елес-елес кериу. Алма жеген алпыс
бий, КаРасын керип эскердиц, Тиклеген екен тууларын
(Бердац). КаРасы шегиу — кез илмейтурын болыу, керин-
беу. Шабарманньщ ц а расы шегиуден цайран болган Ку-
тим агалар гауырласа баслады. КаРасы батыу — а) кел-
меу, гидириу, еглениу, иркилиу. б) туцилиу, кеуили цалыу.
Карасы б ат сын, енди фермата табаным тийер ме, — деди
(К- Султанов). — КаРасы семиу — алыслап кетиу, керин-
<беу. Ар^ияга кетерде катердиц царасы семгенше жипек
орамалыл былгап цалган еди (К- Султанов). КаРа сез —
ишицде цосьиы жоц гэп, эцгиме. Ким билмейди цара сез,
Уйцайш келгёй нацылды айт (Бердац). Бацсы узиндилер жи-
124
берсе сатир ямаса цара сез бенен тусиндириледи (Н. Дэуца-
раев). Цараспанды цапылтыу — цыйыншылыцты бол-
дырыу, ацырзаман цылыу. Цараспанды к; а п ы л т ы п ту-
нерип турван, Гэрдиши заманныц бул полек урван (кунхожа).
Кара сууыц — цурвац царсыз сууыц. Цара сууыц —
цисты елди, Бултлар басып тениз-келди (Бердац). КаРа
сууыц цатты урды, Буны улларым биз кердик (Жийен жы-
рау). Кара ш ы м ы л д ьц — Ауыс. аспанныц бултласып
тунериуи. Тастай царацвы, Аспан цара шымылдырын ай-
цара жамылван (К. Султанов). КаРа цаваз — урысца ке-
тип, урыста елген адамлардын уйине келетувын еситтириу ца-
ваз, хат. КаРа цаваз келсе бир мэрттиц оцтан ушып цаза
болваны (К- Султанов). КаРа цайвы — ууайым, муц, шер,
цайвы. Кара цайвы душпанва келип, Журер кунлер болар-
мекен. (Кунхожа). Кара ширин — ойва тускен шеплердиц
шириуи. Бул булацтыц бойыиан, Бойы емес досларым, К а Ра
ширин ойынан («Кырц цыз»). КаРалай ешиу — шар-
шау, болдырыу, жузинен цаны цашыу. Ал К0мекбай ц а р а-
лай е ш и п, цалын цабавы салбырап, жумван аузын ашпады
(Ж. Аймурзаев). Карацуптан — жатар уацыттыц алды.
Олар еки шананы бастыра тийеп, царацуптан ауылва кел-
ди (К. Султанов). Он цара — елшем мувдары. Он
ц а р ав а турарлыц ат абзалы бар еди («Алпамыс». К а Р а
ж а м в ы р — цара жауын, несер жауын, цатты жа-
уын. КаРа жамвыр цуйса да сел (И- Юсупов). КаРа
жер — а) топырац, жер. Бул дунья цурысын заман тарылды,
Зардабынан цара жер цац жарылды (Эжинияз). б) Ауыс.
пэнтлеу, езиу. Бер девенде достыца бер, Душпаныцды етип
цара жер (Бердац) .Кара зил — а) жудэ ауыр нэрсе.
б) Ауыс. ууайым, муц, шер. *
КАРА III ц. царау.
КАРАВАИ ат. з о о л. КУСТЫН бир тури, басы, мойыны, ар-
цасы цоцыр, жылтыр цара болып келетувын, кебинесе суулы
жерлерде жасайтувын цус. К©к цутан менен ц а р а б ай кете-
рилип ушцанша, белинен кесе басады («Алпамыс»).
КАРАБАИДАЙ кел. КаРабайва усаван, мевзес, яцлы.
КАРАБАЙЫР ат. Туркмен ат пенен монвол атынан туу-
ван жылцы, буудан.
КАРАБАКАНА ат. Жаман, венервен, тозван жай.
КАРАБАРАК ат. бот. Сексеуил туцымлас есимлик.
КАРАБАРАКЛЬ! кел. КаРабаравы бар, царабарац ескен.
КАРАБАРАКТАИ кел. КаРабаРаЦца усаван, царабарац
сыяцлы.
КАРАБАУЫР ат. зоол. Денеси тывыз, а^цлары цысца,
улкенливи кертердей, булдырыцлар топарына киретувын цус.
КАРА БИИДАИ ат. бот. 1. Бийиклиги 1—1,5 мегрве ша-
125
малас сырты тукли, гузде егилип жазда писетурын дацыл.
2. Усы дацылдыц дани.
ЦАРАБУУРА ат. Сууды бегеу ушын цамыс, жыцгыл цэм
топырацты араластырып шандыган бегет.
ЦАРАБУУРАЛАУ ф. Бегет салыу, бегеу, байлау.
ЦАРАБАИ ат. Цысы-жазы кетерип туратугын дузиу, бийик
болып есетурын агаш. Царагай тахтадан ящик исленди.
ЦАРАБАЙДАЙ кел. 1. Царагайга усаган, царагай сыяц-
лы, царагайга мегзес. 2. Ауыс. Улкен, зор. ф Муйизи ца-
рагайдай — муйизи улкен, царагай сыяцлы.
ЦАРАБЫМ т. с. Жацсы кериу, жасы кишилерге жасы ул-
кенлердин еркелетиу ушын айтатугын сези. Айналайын ц а-
р a f Ь1 м, Жау₽а барсам жарагым, Кезимниц нуры шырагым
(Бердац).
ЦАРАБЫМ Л АУ ф. Царагым деп жацсы кериу.
ЦАРАБЫМ-ШЫРАБЫМ т. с. Айналайын деген жыллы сез,
жацсы кериу, жубатыу, элпешлеу, еркелетиу, цэдирлеу, ай-
малау.
ЦАРАБЫМ-ШЫРАБЫМЛАУ ф. Емиренип жацсы кериу,
айналайынлау.
ЦАРАБЫСЫЗ: адам царагысыз кел. Жудэ жаман, туци-
лерлик нэрсе.
ЦАРАБЫШ кел. Жийи царайтугын, кеп царайтурын, царай
беретугын.
ЦАРАБЫШЛАУ ф. Царай бериу, жийи царау, кеп царау,
царау.
ЦАРАЖЕТ ц. цэрежет.
ЦАРА ЖАЛ кел. Жылцыньщ бир тури, жалы цара жылцы.
Астыма минген атым сур цара жал, Кекирегиме бир белек
кирди шамал (Эжинияз).
ЦАРА ЖОРБА кел. Тури цара жылцыныц жорга тури.
Шуу жаныуар кара жорга, ©неринди керсет цэне (И. Юсу-
пов).
ЦАРА ЖУРТ ат. Турли жагдайга Оайланыслы кешкен елдиц
орны. Цудайназар цара ж у р т т а цалтанда, устинен базар
жол тусип, еткен кисите чай-суу цайнатып берип кунин кереди
(Ц. Айымбетов).
ЦАРАЗ ат. Туйе, ат, ешек хам басца да келиклер цосып
ун тартатугын улкен дигирман. Кегейлиден шыцтым Жацаба-
зарга, Ц ар аз бенен жууазларды жазарра (Ц. Айымбетов).
ЦАРАЗБАН ат. Цараз айдаушы, дигирман айдаушы. Ц а-
разбан цолына туссе алгырбаз, Цанатын цайырар цэдирин
не билсин (Эжинияз).
ЦАРАЗХАНА а т. Цараздыц турган орны, царазды орналас-
тырган жер, жай. Оныц цыялына царазхананыц бир цанаты
цулап суу астына кеткендей сезилли (А. Бекимбетов). Еки ца-
бат царазхана, Эрманыц жоц Цулен болью (Бердац) %
126
КАРАЗШЫ ат. 1. КаРаа айдайтугын адам, ун таярлаушы.
2. КаРаз согну шы, цараз таярлаушы.
КАРАЙ к. с. Багдар, тэреп, бет. ХуРлиманнын- тамагы буу-
лыгып Сэнемге царай тикке умтылды (0. Хожанов).
КАРАЙЛАУ ф. 1. КаРарышлаУ, коз салыу. 2. Кутиу, ирки-
лиу, тосыу. 3. Байцау, ацгарыу, серлеу.
КАРАЙТЫУ ф. КаРа тУРре келтириу, сырлау, бояу. Усын-
дай болган соц бул емир, КаРаУЬ1тып, царайтып болдын
гой кемир (Омар).
КАРАЙЫУ ф. Кирлеу, царайып кетиу, Ищиндеги тер менен
ра й f а н тацыясын алып кийди.
КАРАКЕР ат. Жылцыныц тури. Астымда минген Ка Р а-
кер, Каракерден агар тер («КК- х- К-»)-
КАРАК0Л ат. 1. Буйра жунли цой цэм сол цой телиниц 6
тури. Бизиц кемисимиз ц а р а к е л терилерин, — айырым сауда-
герлер бийлецкиреп кеткен («Кыз. муг.» ж.). 2. Сол цой тели-
ниц цымбат бацалы териси. КаРакелДи жыйнамаган, цош-
цардьщ цэдирини билмес (А. Дабылов).
КАРА KYH кел. Ауыс. Кайгылы, цыйыншылыцлы, цэси-
ретли, ауыр азаплы. 0з басына тусип цара кун тууып, тас-
тай батты ауырыудыц салмагы (Т. Жумамуратов). Каланы
туркмен алады, мунда цара кунлер болар деп ойлады
(К. Ирманов).
КАРАКАЛ ат. Кумар ойыныныц бир тури. Салдым цара-
цалга цалган жасымды, Аларман я жаннан кешип келермен
(К- Ирманов);
КАРАКАЛПАК а т. КаРа^алпа1$стан АССР ыныц тийкаргы
жергиликли халцы. Жаца цобыз эсирлердиц гууасы, К а Р а-
цалпац сазларыныц сагасы (К- Айымбетов).
КАРАКАЛПАКШЫЛЫК ат. КаРаЦалпаЦЦа тэн цэсийет.
КАРАКАН: царацан басы ат. Жалгыз ези, жеке басы, цара-
басы.
КАРАКАПТАЛ а т. Адамларда цэм жылцыныц айгырында
болатугын жыныслыц ауырыу. Не дейтугыны бар, хан ц а р а-
цаптал болып ауырыпты (К- Аралбаев).
КАРА КУИРЫК ат. з о о л. Куйрыгыныц ушы цара, аша ту-
яцлы, муйизли, сут емиуши ац. Кец жазыц бойлап, ылаццан
цара цуйрыц («Сэл. Окт.» т.).
КАРАКУЛАК а т. Жолбарыстыц киятырганын билдирип '
хабарлап журетугын пышыц туцымлас жолбарыстыц душпаны,
жыртцыш ацы. К©лде балыцлар туулайды, Арыслан, ц а р а-
цулац шуулайды (Бердац).
КАРА КУМАН ат. Отца цойылып, суу цайнатыу ушын
шойыннан исленген ыдыс. Маган цара цуманды отца
цойып, чай цайнатыуды буйырган еди (Ж- Аймурзаев).
КАРАКУРТ ат. зоол. Ормекши сыяцлы тури цара уулы
жэнлик.
127
Т^АРАК^РТТАЙ кел. ^арацурт сыяцлы, мегзес. Бессарыда
Есенбарац, царацурттай болган екен (Бердац).
КАРАКУРЫМ ат. 1. Пуу цэм тутинниц дутинен жайдыц
дийуалларына жабысып салбырап туратугын жип сыяцлы зат.
Ишектей шыйратылып жоцарыдан салбырап тускен узын ц а-
рацурым Сапаргулдиц цолына оратылды (А. Бекимбетов).
2. Кеп, есап-саны жоц адамлар цэм т. б.
КАРА К^УС ат. зоо л. Таулы жерлерде болатугын жырт-
цыш цустыц бир тури. Бир цара цус пэруаз етип цыядан*
Эмир цусын алды кетти уядан (А. Дабылов).
КАРАКШЫ I ат. Ийт, цусты келтирмеу ушын адамдай етип
керекли жерге цоятугын цорцытцыш.
К^АРАКДПЫ II ат. Жолда турып еткен-кеткенди тонаушьц
уры, гэззап, баспашы. Пана болып цолтыцта, Царацшыга
царатас (Т. Сейитжанов). Бир куни бай атланып малга цо-
лайлы жайлау излеп жургенде, коп царацшыга дуушакер-
лести («КК. х. е.»).
КАРАКШЫДАЙ кел. Карацшьна усаган, царацшыга мег-
зес. Неге царацшыдай сэррийиптурсац, уацыт песин болды..
КАРАКШЫЛЫК ат. Урлыц пенен шугылланыушылыц, ур-
лыцты кэсип етиушилик, гэззапшылыц, баспашылыц. Царац-
шылыц сениц исиц, Уш батырдай бар ма кушиц (Бердац).
КАРАКЫЛКА ат. К°й ешки терилеринен тигилген
цысца тон. Талаушылардыц екеуи де бетлерин цара тери менен
тацып, царацылца, цара тумац кийген (Т. Кайыпбергенов).
КАРАЛАЙ: царалай ешиу ф. Шаршау, болдырыу, царыу,
цыйланыу.
КАРАЛАНЫУ царалау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАРАЛАСЫУ царалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАРАЛАТЫУ царалау фейилиниц озгелик дэрежеси.
ЦАРАЛАУ I ф. 1. Айыплау, гунакарлау, гуналау. Дийцан,
шопан болса оны кетерип, Бай болганды оцдырмай тур ц а-
ралап (А. Дабылов). Кулмурат болыс бизлерди царалау
ушын он гууа адамды ацшага жаллап алып келди (К Ир ма-
нов). 2. Басца турдеги затты цара турге езгертиу, царага^
бейимлестириу.
ЦАРАЛАУ II кел. Шым цара емес, царага бейим.
КАРАЛАУШЫ ат. Айыплаушы, гуналаушы, гунакарлаушы.
КАРАЛТЫМ кел. Я ац емес, я цара емес тур. Куадца'
куйген бетлериниц алмасы царалтым цызыл, мурныныц ушы
сэл ийилген, упилдирик муртлары жаца гана тап берип кия-
тыр (Т. Кайыпбергенов).
КАРАЛТЫМЛАУ кел. КаРа цоцшыллау, гуцгиртлеу, цара-
га бейимлеу.
КАРАЛЫ кел. Хожалыц баслыгы олген цайгылы уй, сор-
лы, бахытсыз. вз тенимнен айырылып, Кар алы цаял менен
болдым (К- Ирманов). Катыны елип экем царалы болган*
128
Кбайты отына иши жаралы болган (А. Дабылов). ф Ца рал ы
етиу — бахытты тайдырыу, бахытсыз болыу. Басына келген
бахытты царалы еттиц, ининди елтирдин дейди Д. Айым-
бетов) .
КАРАЛЫД кел. Ацца царама-царсы тур, цара турлилик,
гуцгиртлик. Х^э царлыгаш-царлыгаш, ^аралыцтан мини
жоц (Т. Сейитмамутов).
К^АРАЛЫУ ф. 1. Емлениу, цараныу, врачца кериниу.
2. Додал аныу, талцыланыу. Гезектеги комсомол жыйналысын-
да колхоз мулкине кезцарас цаццында мэселе царалды
(М. Абдраймов).
КАРАМ кел. Шама, колем, молшер.
I^APAMAFbl ат. Цол асты, меншик, ийелик.
КАРАМАЙ а т. Агаш хэм тары басцалардан алынатугын
кара турдеги цойыуланган жанар майдын бир тури. Устй-ба-
сым цара май, малпац-салпагым шыгып уйге кирип кел дим
(С. Салийев).
КАРАМАЙШЫ ат. Царамай таярлаушы.
КАРАМА-ЦАРСЫ кел. Туппа-туура царсы, бир-бирине
царсы. В. И. Ленин мийнетинде капитализм тусында царама-
царсы класслар емир сурген жэмийетлерде бир уацыттыц
озннде мийнеткешлердин де, езнушилердиц де мэплерин тец-
дей баян ететугын бирден-бир мэденият болмайтурынлыгын
корсетип жазран.
КАРАМАДАРСЫЛЬЩ ат. Цайшылыц, кескинлесиушилик.
Ал Палуаннын уйиндеги ц а р а м а-ц а р с ы л ы ц удей берди
(0. Айжанов). ...булар XIX эсирдиц 70—90 жылларында гез-
лескен цара м а-ца р сы л ы ц л ы жагдайлардын кериниси
еди (И. Сагитов).
К^АРАМАЛ а т. Шацлы ири мал. КаРамал|?а жэбир етпе,
Азап берме залым шошца (Этеш). Еки жузден аслам цара-
малды кутиу КДллибекке оцай нэрсе емес (А. Бегимов). ф
Жалгыз цар а—А у ы с. бир ири мал. Базарга сатсам апарып,
Жалгыз цара болмайды, Барлыц корпе-тесегим (А. Дабы-
лов).
ЦАРАМАН ат. Дуб агаты сыяцлы цатты коп жыллыц да-
рац. Не гужимлер, не ц а р а м а и, Сонда кердим К^улен бо-
лыс (Бердац). Жети багдын арасы, КаРаман> жузим саясы
(«КД. х. ц.»).
I^APAMAT ц. кэрамат.
КАРАМАУ ф. Кеуил белмеу. Царамайсац барды жоц-
ца, Карыныц тойса цууанасац (А. Дабылов).
кДРАМЕТ ц. гэремет.
К^АРАМЫД ат 1. Цумлы жерге есетугын шийе сыяцлы ти-
кенекли жабайы есимлик. Мэцэлинде писип турган ериктей,.
Карамыц, цэрели асларым барды (Эжинияз). К^умныц ше-
тине келгенде цор жерде царамыцца ормелеп турган гум*
9 - 5980 '
129
гумлер кеуилин беле? баслады К^айыпбергенов). 2. Ке-
бинесе жас балалардын денесине шыгатугын цызылшага уса-
ган ушы ирицлесип шыгатугын майда жара.
К^АРАМЬЩТАЙ кел. Царамыц сыяклы, царамыцца уса-
тая, царамыцца мегзес.
К^АРАМЫЛТЬЩ ат. Пилтели мылтыц, пилтеге от басыу
ареалы атылатугын мылтык. ^арамылтыц, цара балта
бэри де, ^эм де тыйпыл болган ески цылыш та (А. Дабылов).
К^АРАМЫЛТЫКДАЙ кел. Карамылтыкца усаган, цара-
мылтык сыяклы, царамылтыкца мегзес.
К^АРАМЫНДАЙ кел. Колеминдей, мелшериндей. Ц а р а-
м ын дай Асцар таудьщ, Эрман зили белге тусти (И. Юсу-
пов).
К^АРАНЫУ ф. 1. Емлениу, дауаланыу.. Тез кунниц ишинде
басца жацца кетип цараныу керек (0. Айжанов). 2. КУУа-
нышлы турде царау, кеуилли тур бериу. Алга адым урар сон-
дай цууанып, цозыны суйеди кулип царанып (С. Нурымбе-
тов). 3. Излениу, излеу, изертлеу. Биреу барма екен деп, ояц-
буягына ц а р а н д ы.
К^АРАЦ: царац цалгыр кел. Еаргыс, цацырап цалгыр, ийе-
сиз цалгыр, эдира цалгыр деген мэнисиндеги гаргысларды бил-
диреди. 1^ а р а ц цалгыр Устирт бир неше атау, Суу астында
жатцан зарлы Бозатау (Эжинияз). ф КаРаН цалдырыу
— опат етиу, уайран цылыу. Мулкин царап етип царац ц а л-
д ы р ы п, газлар ушпас болды келимде мениц (К^. Ирманов).
<Жарац цалыу — уайран болыу. К^арац цалды оган
цараган куним, Тилеумуцаммедке царайгер (К^. Ирманов).
К^АРАЦБЫ кел. 1. Жарыцсыз, сэулесиз, тас-тунек, цеш
нэрсени кермейтугын мезгил. Есим езекке жацынлаганда геу-
гим жабылып царацгы тусти (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс.
Белгисиз, биймэлим, нагуман. Ойлаган ойларга енди шыцпа-
сац, царацгы зинданда цалдыц, Гулайым (Омар).
К>АРАН,БЫЛАНЫУ царацгылау фейилинин езлик дэрежеси.
К4АРАН,БЫЛАТЫУ царацгылау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
К^АРАН,ЕЫЛАУ ф. 1. 1^арацгы етиу, керинбейтугын етиу,*
жарыцсызландырыу. Сэл нэрсеге кысылган бул еки жас, Орын
алган царацгылау тербеттен (Т. Сейитжанов). Уйдиц иши
еле царацгылау екен (Т. 1\айыпбергенов). 2. Ауыс. Бел-
гисизлеу, биймэлимлеу, нагуманлау.
К^АРАНБЫЛЫК^ ат. 1. Коринбейтугынлыц, жарыцсызлыц,
тас тунеклик, геугим. К^ас царайып ц а р а ц f ы л ы ц тусиуден
цэмме келе баслады (Т. К^айыпбергенов). 2. Ауыс. Билим-
сизлик, сауатсызлыц, ладанлыц, билмеушилик. Билдим бугин
кимлер ушын екенин, Алдыц бугин царацгылыц ауырын ,
(И. Юсупов).
^АРАНБЫШЫЛЫК^ ц. царацгылыц.
К>АРАН,ЛАУ ф. 1. Болар-болмас кориниу, елеслеу. Энекей
130
оныц царацлап баратырган тулгасы ап-анын керинип тур
(©. Хожаниязов). 2. ц. царау.
КАРА0ЛЕН, ат. К©п жыллыц есимликтиц тури. Нан таба
f алмай посып журген халайыц, Атшоцай, цараелец бизге
ылайыц (Кунхожа).
КАРАПАЙЫМ кел. Эпиуайы, жай. Ана тилеги дунья жу-
зиндеги царапайым халыцлардыц дослыц тилеги (Ж- Ай-
мурзаев). Мен Чимбайдыц царапай ым бир пахтакеши
(И. Юсупов).
КАРАПАЙЫМЛАУ кел. Эпиуайылау, жайдарылау.
КАРАПАЙЫМЛЫК ат. Царапайым болыушылыц.
КАРАПАЙЫМЛЫЛЫК Ц. царапайымлыц.
КАРАПЭРЕН. кел. КаРалаУДан келген тур, тус. Энекей,
ушинши цыз! Атжацлы, царапэрец, керме цас, писте му-
рын, жаца гана бойын тиклеген (Б. Бекниязова).
, 1\АРАПЭРЕН,ИРЕК кел. Царапэрецнен келген, царалаудан
келген.
КАРА ПУКДРА ат. Мийнеткеш жай халыц. Соган Кара-
ганда дуньяда хан аз, цара пук ар а кеп, бий ата, — деди
Есенгелди (Т. Кайыпбергенов). Булардан соц эпиуайы цара
пуцаралардан жэрдем тусе баслады (9. Шамуратов).
КАРАПУЛ а т. Революциядан бурынгы Хийуа ханлыгын-
дагы ацша бирлиги. Уш ц а р а п у л — Уш-терт жылда алганым,
Бул дуньяга шыццанымнан не пайда (©теш). КалтамДа Ж(Ж
царапул (Бердац).
КАРАР ат. 1. Цэули, жуумац, шешим. Усы царарды
' колхоз басшыларына керсетип, жууабын алганнан кейин цэм-
меге хабарландырыуды Атамуратца тапсырды (Т. Ка^ыпбер-
генов). 2. Шыдам, тацат, цанаат, сабыр, тыным. Кеуил цара-
рым, ыцрарым, Интизарым сен мениц (Т. Сейитжанов).
КАРАСЛЫ кел. Тийисли, царайтугын. Мен уры-царацшы
емеспен. Есим болысына цараслы пуцара едим (К- Эуезов).
КАРАСТЫРЫУ ф. Излеу, барлау. Хабардар адамлардан
’ сорап царастырды (Ж. Аймурзаев).
КАРАСТЫРЫУШЫ ат. Излеуши, барлаушы.
КАРАСЫ ат. 1. Елеси, сулдери, епкини. Таудьщ басынд|а
цыбырлаган еки-уш адамныц царасы керингендей болдь?
(А. Бегимов). 2. Салыныц, тарыныц тазаланбаган тури. Гу>
риштиц царасы. Сектиц царасы. 3. Адам ©лип, оц жаЦ\4
цойылганнан кейинги асабаты (бес астыц бириншиси). КаР^
сына дал бедеуди соялы, Арзыу-эрман менен елген Э^езйй>:
(К- Айымбетов).
КАРАСЫК ат. Жэрдем, кемек. Кыз деген цонац гой ерже*
тер ертец, Кэм Де жай-жайына кетер тарасып, Иретинде биз/
ден де болар царасыц (И. Юсупов). )
КАРАСЫНДАЙ: кездиц царасындай кел. КэДиРли, цым*;
батльц ушыгадай.
I8J
КАРАСЫУ ф. 1. Жэрдемлесиу, кемеклесиу. Быйылгы жыл-
гы «цудайдьщ» царасыуын айта бер (Г. Изимбетов).
2. Еки адамныц, жанлы-жаныуарлардыц бир-бирине царасыуы.
Еаррылар бир-бирине царасып кезлерин цысып цойысты
(©. Айжанов).
КАРАТАБАН ат. Мийнеткеш, пуцара, дийцан. Мийнеткеш
царатабан дийцанлардыц теперишлигин арттырды,...
(С. Мэжитов).
К^АРАТАК^АН а т. Тарыныц ишки цабыгы менен сектиц ун-
тагынан исленген тацан. Жийде тацан менен царатацан-
д ы цосып, былрап, оны сутке араластырып, иштейимди ашцан
(Ж. Аймурзаев).
КАРАТ АЛ ат. Теректиц бир тури. Цар а та л оскен сыга-
сып (Б. К^айыпназаров).
КАРАТАЛАК ат. Жылцыда болатугын ауырыу.
КАРАТПА: царатпа сез ц. с. грамм. Биреудиц дыц-
цатын, нэзерин езине аударыу ушын айтылатурын сез.
КАРАТЫЛЫУ ф. 1. Бир жацца, тэрепке царатыу, бардар-
ланыу. Айнасы тусликке ц а р ат ы л f а н жарыц кен. белменин,
ишииде устине узын кек мацпалдан шапан-кийип, науцас бир
адам жатыр (©. Айжанов). К^атар цойып царатылган ай-
нага, Кеуиллерим кетпес цасла цыяга (КЫРЦ цыз»). 2. Бар-
дарланыу, багытланыу. Дослыцца ц ар ат ы л f а н гуреси
ушын да хызмет етти (Г. Есемуратов).
КАРАТЫРАН а т. Балыцтыц бир тури. Услаганда ц ара-
ты р а н, жан жолатпас неме екенсец (©теш).
КАРАТЫУ I царау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАРАТЫУ II ф. 1. Гезлеу, гезеу, нышанара алыу. Ерна-
зарды цоршап, адамларга мылтыцтыц ауызын ц а р а т т ы
(К. Султанов). 2. Барындырыу, кендириу. Журдай жетимши-
лик жыландай орап, езине ерксиз царатты (Ж. Аймур-
заев).
КАРА ЧАЙ ат. 1. Чайдыц цара тури, кеп жыллыц техника-
лыц есимликтиц цууратылган, кептирилген жапырагы. Ац са-
мовар цайнап демленген цара чайдыц пууын бурцыратып,
жецгей цуя баслады (С. Хожаниязов). 2. Чай есимлиги.
КАРАУ ф. 1. Кериу ушын кеуил аудары$. Былжыратып
сезлерин, алартып цар ап кезлерин (©теш). Баска сез айт-
пады, Атамурат терис ц а рады (©. Айжанов). 2. Барынышлы
болыу, царауында болыу. Хийуа ханына ц а р a f а н туркменлер
кем-кемнен езгере баслады (К- Ирманов). ©збек — ханлары-
га, цар ап турган жерлердеги кеп цэуимлер посып кешти
(К. Ирманов),.
КАРАУСЫЗ кел. Багыусыз, кутимсиз, цэуендерсиз. Мен
Самарцанд цаласындагы цэуендерсиз, цараусыз калган
балаларды багыу уйиниц тэрбияшысынан Садулла женинде
жацсы хат алдым (А. Бекимбетов).
132
в
ЦАРАУСЫЗЛЫЦ ат. Багыусызлыц, кутимсизлик, цэуен-
дерсизлик.
ЦАРАУШЫ ат. 1. Бир нэрсеге царап турган киси, цараган
адам. 2. Бир нэрсени тексериуши, байкаушы, тинтиуши адам,
киси.
ЦАРАУШЫЛЫЦ ат. Цараганлыц, билгенлик.
ЦАРАУЫЛ ат. 1. Гузетши, кутиуши, багыушы, гезекши.
Еки цолы байлаулы, Устинде тур царауылы (Бердац).
2. Бир нэрсени гозеу цэм нышаната алыу ушын (мылтыцца) ор-.
натылтан зат, белги. Трактордын. алдына керсеткиш ц а р а-
уыл орнаттым (К. Султанов,). Мылтыцтыц царауылы бо-
лыуы керек (А. Элиев).
ЦАРАУЫЛДАИ кел. Царауыл сыяклы, царауылга усаган.
Сен деп ышцым ертенип жаным, Гул цорыган царауыл-
л ар дай (Т. Сейтжанов).
ЦАРАУЫЛ Л АТЫУ царау ыллау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ЦАРАУЫЛ Л АУ ф. Гузетиу, бацлау, барлау, байцау, батыу.
Быламыгымызды царау ыллап зорга ишип отырган куни-
мизди цудай кеп керерме (К. Султанов).
ЦАРАУЫЛЛЫЦ а т. Царауыл болыушылык, гузетши болыу-
шылыц.
ЦАРАУЫЛШЫ ат. Цараушы, гузетши.
ЦАРАУЫЛШЫЛЫЦ а т. Цараушылыц, гузетшилик.
ЦАРАУЫТЫУ ф. 1. Геугим тусиу, царацгы тартыу. Шаты-
рашлап цойган уйлер узацтан царау ытып булдырайды
(К. Султанов). Шоцалац цумлар шеккен ботадай царау ы-
тып цалып баратыр (Ш. Сейтов). 2. Цара турге ениу, езгериу.
Жигиттиц бети царау ытып кетипти.
ЦАРАША а т. Ертедеги ханлыц дэуириндеги ханныц айна-
ласында болатугын гедей-дийцанлардыц улыума лацабы. Оц-
дырмайды исин, туссе, Ханныц улы царашага (А. Дабы-
лов). Ханды цудай гаргаса, Царашасы менен цас болар
(К. Султанов).
ЦАРАШАЦАРАЦ ат. Жарлы гедейдиц уйи. Солай етип,
бурыпгы бир дурдин ауыл еки дуркинге белинип, ац отау
менен цара шацарацца айырылып шыга келди (К. Сул-
танов).
ЦАРАШЫЦ ат. 1. Кездиц жанары. Тауы бирден босап, жа-
ца гана тунерип турган кезиниц ц а р а ш ы ₽ы ойнацшып
жарцылдады (К.Султанов). Ц а р а ш ы f ы ойнацшып жарцыл-
дады (К. Султанов). Царашыгы кезимнин ол, Цапалыцта
цалдырды мол (Э. Шамуратов). 2. Палаута (гуришке) салы-
натугын геш, ет.
ЦАРАШЫЛ кел. Адамга, тамга жацынлаганда, тапжыл-
май турып цалатугын уркек келик. Оныц царашыл аты са-
былып цалган еди (©. Хожаниязов).
133
KAPA N3FAP кел. Kb,CTaFbi цар, жауынныЦхсууы менен
цанып жатцан жер. Уацыты еткенде егин ектик, цара ыз-£
Fap Fa цауын тиктик (Бердац).
КАРБЫЗ ц. рарбыз.
KAPFA ц. рарга.
KAPFA-KY3FbIH ц. рарга-цузгын.
КАРРАНЫУ ц. рарраныу.
KAPFbl а т. Тазыныц, ийттиц мойнына тарылатурын цайыс-
тан исленген бау, белги. Тазынын. мойнындары царрысы,
есап етсен жуз тилланын. царжысы (Эжинияз). Карты тац-
ты, мал байлады («Алпамыс»). ф К а Р F ы бау — ийттиц
мойнына тарылатугын бау.
КАРРЫЛАУ ф. Карть1 тарыу, царгы байлау. Ийтти цар-
f ы л а п, мойнындары жибинен жетеледи (К- Айымбетов).
KAPFbIC ц. раррыс.
КАРДАЙ кел. Аппац, гирштей, дым ац, жудэ ац. ф КаР"‘
дайборау — тез-тез, усти-устине жауыу.
КАРДАР а т. Кэлеущи, цумар, царыйдар. К а Р Д а Р ы кел-
се, некелеу керек, жесирден усы уацытца шекем рийзалыц со-
раган цеш ким жоц (К. Султанов).
КАРДАРЛЫК кел. КэлеУшилик, цумарлыц.
КАР ДАШ ат. 1. Жолдас, цурдас, цурбы. Ислер керсеткен
нэмэртке, жанажан цардашы керек (Эжинияз). 2. Тууыс-
цан, ара-ини.
КАРЕЖЕТ ц. рэрежет.
КАРЕЛИ ц. цэрели.
КАРЖЫ а т. Ацша, пул, тецге, рэрежет. Ол жайынын. устин
_ колхоздыц орталыц агашы менен бастырып, болмелерин кол-
хоз царжысынан поллатты (А. Бекимбетов).
КАРК: ЦаРЦ болыу ф. Исине болайык, царц цылранды.
...цай жерде галауыт болса сен табасан, Баршын цызды мен
алып царц болып па едим задгар («Алпамыс»). ф КаРК
етиу — иси келиспеу, иси оцбау. Сэл жерде урып цатынын,
Айекец де царц етти (Бердац).
КАРКЫЛДАСЫУ к. рарцылдасыу.
КАРКЫЛДАУ ц. рарцылдау.
КАРКБ1РАТЫУ ц. рарцыратыу.
КАРКЫРАУ ц. рарцырау.
КАРЛЫ кел. КаРДыц кеп жауран жылы, цары кеп, кеп
цар. Кубла бетим дин мусылман орамы, бул цара суу цар л ы
булац тарамы («Мэспатша»).
КАРЛЫЕАШ ат. 1. Куйрыгы, цанаты узын, ушкыш, жазда
жасайтурын цара ала кишкене цус. 2. А у ы с. Биреуди эсиресе
жас балаларды жацсы кергенде айтылатутын тенеу сезл
3. Ауыс. Бир жацалыцты. исти дэслепки баслаушы.
КАРЛЫЕАШТАЙ кел. КаРлЫрашца усаган, царлыраш
сыяцлы, царлыгашца мегзес.
134
КАРЛ ЫРЫН,КЫРАУ ф. Дауыстыц сэл питип цалыуы, тут-
лыгыуы. Дауысьщ бурынгысынан сэл езгерип, цар л ы f ы ц-
цырапты неге цорцацсац, — деди (0. Хожаниязов).
КАРЛЫРЫУ ф. Сууыц тийиуден, тамацтыц исиуинен дауыс-
тыц царылдап шыгыуы.
КАРЛЬЩТЫРЫУ царлыгыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
КАРМА ат. Балыцтыц суйеклерин алып, ети менен гуртик-
ти араластырып исленетугын ауцат, тагам. Балыц болса бер-
гил ц а р м а, ©летугын куниц барма (Омар). ©мирицде еки-
рец цагып журсец де, К^арыньщ тойып бир жемеген цар ма-
ны (Т. Кабулов). ^Царм a-ж а р м а — сэтсиз ау^ат, жецил
ауцат. К а Р м а“ж а р м а болып тойыц, Эрман менен турсац,
келин (Бердац). >
КАРМА,ЛАЙ кел. KaPMaFa усаган, мегзес, яцлы.
КАРМАК а т. Полат сымныц ушын илмек етип, иймейтип
исленген балыц услайтугын цурал. Аяцлары илинип, Полаттан
берк цармацца («Кырц цыз»).
КАРМАКТАЙ кел. КаРмаЦ сыяцлы, цармацца усаган.
КАРМАЛАКЛАУ ф. Жэн-жагына цолын силтеп излениу,
» ыдырыу. КаРмалацлап оны-солын,. Келге ауын салган
. t ;<ен (Бердац).
, КАРМАЛАНЫУ цармалау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАРМАЛАСЫУ цармалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КАРМАЛАТЫУ цармалау оейилиниц езгелик дэрежеси.
КАРМАЛАУ ф. Серменип излеу, сыйпалап царау. Оннан
соц ошац басын цармалап журди (К. Султанов). Рарры
цармалап журип, цыздьщ журегиниц устиндеги сууга
тол.ыц табацты таре еткизип жерге таслады (К. Султанов).
КАРМАЛАУШЫ ат. Серменип излеуши. сыйпалап царау-
шы.
КАРМАНЫУ ф. Услау ушын цолын цэр жацца сермеу.
Гаррыныц царманган цолына айран атлау дигир ете цалды
(Ш. Сейитов).
КАРМАУ ф. Услауга умтылыу, узацтан орап цыдырыу.
Аралап кеп жерди баба цармады, Эжел жетип сорлы атац
ел меди («Мэспатша»).
КАРПЫУ ф. Карып етиу, жацынласып етиу, шарпыу.
Жанып царпып жараласа денемди, сол уацта да гуна менде
дер едиц (К. Султанов), ф КаРпа тислеу — ауыз бенен
бир нэрсени толыц тислемей цалпып тислеу, шалалау етип
тислеу, цымтыу. КЗДИР ата сацалын царпа тислеп мулгип-
цалды («Сэлем, Октябрь» т.).
КАРРЫ ц. гарры.
КАРСАК ат. Тулки туцымлас, териси отимли ац. Ушар
ц арсац цэм тулкиге, шагал, сэмен цэм керкиге (Эжимияз).
Карсац журмес цалыцнан, цапсыра айдап барады («Коб-
лам»}.
135
ЦАРСАЦЛЫ кел. Царсагы бар, царсагы кеп, царсагы мол;
ЦАРСАЦТАЙ кел. Царсац сыяцлы, царсацца усаган.
ЦАРСЫ р. Бир нэрсениц, биреудин. бет алдына туура
шыгыу. Елемес караса баласы царсы шырып киятыр (Мэ-
жит улы). 2. Бир нэрсеге келисим бермеу,г царсы болыу, шы-
рыу. Сержан царсы шыццан менен шамасы келмеди (Т. Цайып-
бергенов). ф Царсыалыу — кутип алыу. Кел, царсы а л а-
й ьц цуяшты (И. Юсупов). Царсы атланы у—царсы шыгыу
турыу. Патшага царсы атланды, жау-жарацты алган
екен (Бердац). Царсы цуда — еки жацтыц цыз алысып цыз
берисиуи. Бунын да бар еди бир сулыу цызы, царсы цуда-
л ы ц ц а бул келди цолай (Омар). Царсы сейлеу — царсы
шыгыу, царсы болыу. Озине царсы сейлеген эскер адам-
ларды колхоздан цууыуга куш салып урынган. (А. Бекимбе-
тов). Царсы тэреп — екинши тэреп, басца жагы. Царсы
т у р ы у — царсы шыгыу, цас болыу. Муйтен туцымы тентек
болады, Жайылханга царсы турды (Бердац.) Царсы
шыгыу — царсы турыу. Царсы шыццан адамныц, жыры-
ла бер ыгына (Б. Кайыпназаров).
ЦАРСЫЗ кел. Цары жоц, цары болмаган, царга ийе емес.
ЦАРСЫЛАСЫУ ф. Царсы цэрекет жасау, кенбеу, бас
иймеу, царсы турыу. Айсэнем царсыласцан болыуы ке-
рек, жаушылар оны арбаныц алтацтасына байлап таслапты
(Ц. Султанов).
ЦАРСЫЛАСЫУШЫ ат. Царсы болыушы, царсы турыушы,
наразылыц билдириуши.
КАРСЫЛАУ ф. Шамалы царсы, царсырац.'
ЦАРСЫЛЫЦ ат. Келисим бермеушилик, жацламаушылыц,
келиспеушилик. Халыц ца р с ы л ы f ы н билдирди, Торды бек-
кем цурган екен (Бердац). Патшалыцца жарамайды деп цар-
сылыц керсетипти (Ц. Айымбетов).
ЦАРСЫЛЫЦСЫЗ кел. Царсы турмайтурын, цеш цандай
царсылыц керсетпейтутын.
ЦАРСЫМА-ЦАРСЫ ц. царама-царсы.
ЦАРТ ц. рарры.
ЦАРТАЙБАНЛЫЦ ат. Раррылыц, жасы жеткенлик, улкей-
генлик. ...цартайганлыц цэм жоцшылыц екеуи цабат ке-
тип динкемди цуртып тур (К- Ирманов).
ЦАРТАЙТЫУ ф. Адамды цэм де жанлы-жаныуарларды цар-
гайтан цалга экелиу.
ЦАРТАЙЫНЦЫРАУ ф. Жасы улкейицкиреу, егеделениу, .
кекселениу.
ЦАРТАЙЫУ ф. 1. Кеп жасау, жасы улкейиу. Мырзабектиц
цартайган анасы, еки цолын кокке котерип турып, ©ран
пэтиясын берди (©. Айжанов). Белиме бууран цамар.ым, цар-
тайганда димарым (К. Айымбетов). 2. Еаррыланыу; цар-
136
тайну. Айыр атанды жук цартайтар, семиз цойды май
цартайтар («КК- х- н.»)
КАРТАН. кел. Жасы барган, цартайган, кекселенген.
КАРТАН.ЛАУ кел. КаРтая баслаган, жасы келген, жасы
барган.
КАРТАН.ЛЫК ат. КаРтая баслаганлыц, жасы келгенлик,
жасы барганлыц.
КАРШАДАЙ кел. Жас жан, жасы кишкентай, бебектей.
Царшадай цызды малы кеп екен деп гап-рарры кисиге на-
лай беремен (Т. Кайыпбергенов).
КАРШЫБА ат. Иймек тумсыцлы, еткир, узын тырнацлы
алгыр (цыран) цус. Царшыганыц баласы илмей цалмас,
'Жацсыдан цол узбециз жарлы екен деп („КК*х-н“)- Бундай
муцлы адамларды оцытсац, у шар еркин томарасыз царшыга
(И. Юсупов). ОКаРШЫ|?а к ез л и—царшыганыц кезиндей,
еткир кез. Шашацлы кейлекше кийгизип, кекилин маржанлап
моншацларан жас жорганын устинде кетип баратырган цар-
шыга кезли, бийдай ирец; сулыу жасжшит тауыстай дола-
нып баратыр еди (К. Султанов).
КАРШЫН ат. Керпе-тесектиц астында, ишине цэр турли
затлар салынып, сандыцтыц устине цойылатугын, окнан
кейин жук жыйналатугын цар турли нагышлар менен на-
гышланып исленген хожалыц, уй буйымы. Царшынныц
нагыслары жалт-жулг етеди (К. Султанов). —
КАРЫ ат 1. ©лшеу бирлиги. 2. ушынан мойын
омыртцага шекемги аралыц. Он колдыц цары ауырып, шо-
пан ^укимине кендирип (А Дабылов). з. ц. К^рыу II.
КАРЫЖ ат. Ацша, цэрежег. К^дирбайдьщ айрыцша ца-
ры ж бенен таярлаган тамагын жеп кориц (А. Бекимбетов),
Бир шопан дэстине туссе бир алмаз, Шацмацца цары ж етер,
цэдирин не билсин (Эжинияз).
КАРЫЗ ат. 1. Несийе, береси. Экендеги сонша царыз
ушын мына уш дэуди берген менен цутыламан деп келген
шыгарсац („КК- е-“)- Сатарьща мал болмаса, Байдьщ малый
царыз алма (©теш). 2. Ауыс. дин. с. З'азыйпа, миннеъ
нарыз, адамгершилик.
КАРЫЗДАР кел. 1. КаРызлы, бересили. Адам адамга еле-
олгепше царыздар (Т. Кайыпбергенов). 2. дин. с. Уа-
зыйпалы, адамгершиликли, миннетли, парызлы. Намаз—руу-
за царыздар, Билсец бир алладан адам (Бердац). ОЦарыз-
ц а у е л е—цайтарып бериу шарты менен алынган керек-жа-
рац. Ал табыла гойса царыз-цауелеленип журиудиц
кереги жоц (Ж Аймурзаев).
КАРЫЗДЫХОР ц. царыздар.
КАРЫЗЛАНДЫРЫУ' царызланыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
137
КАРЫЗЛАНЫУ ф. Царыз алыу, цэуелениу.
КАРЫЗСЫЗ кел. Царызы жоц, царыз алмагаи, царызга
ийе емес.
КАРЫЙ ат. ген. с. Куранныц сурелерин ядца билетугыП
адам, диний атац. Енди цубладагы царыйга бармасам бол-
мас (А. Бекимбетов)
КАРЫЙДАР ат 1. Сатып алыушы, цумар етиуши, ынты-
гыушы, цэле^ши. Ца р ы й д а р л а р д а н цагылыу, олар ушын
ауыр жаза (Н. Берекешов). 2. Цумар, цардар. Царыйда-
рым, кердим сенин царацды, кереги жоц бизге коп дунья-
малдын („Мэспатша"). ОЦа ры й да р ети у—цумар етиу,
ынтыцтырыу. Мал баццан атагы ерип цалмады, Бизди сол
талапца царыйдар етти (А. Дабылов). Шын царый-
дар—хацыйцат царыйдар, аныц берилген царыйдар. Техни-
кага шын царыйдар, Эмиудэрьянын цызлары (И. Юсупов).
КАРЫК ат. Егинлерди суугарыу ушын араларына ца-
зылган цатар салма, кишкене салмаша. Царыцты терец
цазып, пахтаны суугарыу керек дегенсиз (О. Айжанов).
ЦАРЫЦЛАНЫУ царыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КАРЫКЛАСЫ^ царыцлау фейилиниц шерилик дэрежеси.
КАРЬЩЛАТЫУ царыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАРЫЦЛАУ ф. Царыц жарыу, царыц тартыу, царыц ца-
зыу.
ЦАРЫЦТАЙ кел. Царыцца усаган, царыц сыяцлы.
ЦАРЫЛЫУ ф. 1. Куйиу, жалынга жаланыу. Отца ца-
рылды адамлар, Темир тамга басцан екен (Бердац). 2. Ара-
ласыу, былгасыу.
ЦАРЫМ ат. Жыйналган, гудиленген от-шепке я цырман-
га цыр доагелек айналдырып цазылган ор, Биз цырманды
айналдырып царым цазып шаршадыц (К- Йрманов).
ЦАРЫМДАЙ кел. Царым сыяцлы, царымга усаган.
ЦАРЫМ-ЦАТНАС ат Алыс-берис, байланыс, цатнасыц.
Хорезм халцы менен цайтадан царым-цатнаста болды
(Н. Дауцараев),
ЦАРЫН а т. Адамлардын, жанлы-жаныуарлардыц органы,
асцазан. Е^арны местей байдыц уйлерин сузип, Кезлерим
телмирип отыр, не пайда (Омар). Царын менен гегирде1им
уудай ашып кетти (Ж. Аймурзаев).
КАРЫНБАЙ ат. Кеп дуньялы адам, киси.
КАРЫНБАУ ат. Арбаныц арысынан цэм де ер менен ке-
ликтиц бауырынан байланатугын цайыс я жип. Царын-*
бауды цаттырац байла (Н. Дэхцараев).
КАРЫНДАЙ кел. Карынга усаган, царын сыяцлы.
КАРЫНДАС ат. Е. Бир анадан тууылган езинен кишкен-
тай цыз, тууысцан цыз. Ержанныц царындасын узагып
138
жибериу бийдиц мойнында (К. Султанов!. 2. Улыума цаял-
цызларга жасы улкен ер адамлардын айтатугын сези.
ЦАРЫНДАСЛЫК ат. 1. Царындасца тан, царындас бо-
лыушылыц. 2 Агайинлик,тууысцанлыц, бауы рманл ыц. '
КАРЫНДАСТАЙ кел. Царындасца усаган, царындас сы-
яцлы.
КАРЫНДАШ ц. царындас.
КАРЫНТОЙ ат. ^аялдын жас босанганнан кейинги бери-
летугын тойы. Журггай бунын царынтойы, „жарыс ца-
зан* менен шашыуы болмады („Эмиудэрья" ж.).
КАРЫС ат Бас бармац пенен кишкене бармац арасын-
дагы узынлыц, елшем мелшери Тацсыр, мына кепшигициз
кенепаттай екен, ернеги де царыстан асады (К. Султанов).
Тунэгуни азыуы алты царыс болысты жер соцтырып кеткен-
де, Яция айтцан бала сен шьиар (Н. Берекешов)
ЦАРЫСКЫР: жагы царысцыр р. Баргыс, кеп сейлей бере-
тугын адамга айтылатурын сез.
КАРЫСЛАНЫУ карыслау фейилинин езлик дэрежеси,
КАРЫСЛАСЫУ царыслау фейилинин шериклик дэрежеси.
КАРЫСЛАТЫУ царыслау фейилинин езгелик дэрежеси.
КАРЫСЛАУ ф. Царыс пенен елшеу. цумгелле байлар
• Голар деп шыгып, Тек те царыслайды малдын цуйрыгын
(И. Юсупов).
ЦАРЫСТАЙ кел Царыс сыяцлы, царысца усаган.
ЦАРЫСГЫРЫУ царысыу фэйилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАРЫСЫУ I ф Ауызд*ын ашылмай, жаздырылмай тисле-
нип цалыуы. Балама шуберек баслы биреуин инам етсин, жа-
> гыцыз царысып цалмай усы сэлемнемени тац-туйнацтай
егип сейлен (К. Султанов).
ЦАРЫСЫУ II царыу фейилинин шериклик дэрежеси.
ЦАРЫУ I ат. 1. Куш, цууат. Ол Гулимнен уш жас киши,
Дртык еди ц а р ы у-куши (Бердац). 2. Цурал, жау-жарац. Ца-
рыу дегендей бес атар жоц (К. Султанов). фЦарыу-жа-
р а ц — урыс цураллары. 1<ыйратып еш алып цызыл цыяда,
царыу-жарацларын алган жигитсен (С. Нурымбетов).
Нийет пенен буйыртып, Карыу-жарагын да танлады
„(Мэспатша"). К[арыу-куш, царыу-гайрат—куш-цууат,
цэл-дэрман. Халцымыз царыу-куш берди, царайды ай тай
жолына (Б. Кайыпназаров). Менин царыу-гайратым
болсын („Сэл. Окт.“ т ). Царыу салыу—куш салыу, гай-
рат салыу. Соннан келген онша керпе-тесек жоц, Малга
царыу-салган екен, яранлар (Бердац).
ЦАРЫУ II ф. 1. Араластырыу, былгастырыу, былгау. Ас-
гын устин жердин >бети, Суусыз цамыр цар ыг ан дай
139
(Г. Есемуратова). 2. От шалыу, шарпыу. Етицди оттай ца-
рыйды. Адам тууе цайуан зорга шыдайды (Ш. Сейитов).
КАРЫУЛАНДЫРЫУ царыуланыу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
КАРЫУЛАНЫУ ф. 1. Кушке миниу, жигерлениу, гужыр-
ланыу. Царыуланып кушин жыйнап, ары ушын жанын
цыйнап (Бердац). 2. Куш-цууатты жыйнау, оц-жарацты саз-
лау. Царыуланып цырц цызы, атларына минеди („Кырц
цыз").
КАРЫУЛЫ кел. Кушли, мыцлы. Нарбай палуаннан да ал-
рыр царыулы болды (Н. Берекешов).
КАРБ1Я ат. Кеп жасаган, копти керген гарры киси. Бар
еди атам царыя, Етейин соны жария (Бердац). Царыя-
лары жыйналып, Атын Алпамыс цойды („Алпамыс").
ЦAC I ат. 1. Кездин устиндеги ТУК> цылшыц, жун. Ким-
ниц цасы цара кези цунцары, Жесир болып телмирисип ар-
сары (Эжинияз). Цасларына цара мацпал ойгандай (А. Да-
былов). 2. Ердии, жузиктиц устиндеги томпац жери. Цалма-
цы ердиц цасы деп, тап журектиц тусы деп (Бердац). Алтын
цаслы жузиги бар цолында, Кырц цыз хызмет етер онлы-
солында („Цырц цыз"). ОЦас-цабагына царау—Турине
царап ис ислеу, кеулин багыу. Кэраматдин К^мекбайдын
цас-цабагына царап отырганнан сон, оныц ымына ту-
синди (Ж. Аймурзаев). Цас цацпау—а) коз илиндирмеу,
уйцламау. Тан атцанша цас цацпай, Бир уацта тан атады
(„Кырц цыз"). б) царсы царап турыу, тикирейип царау. Ко-
разбей цас цацпай турып сейледи (К. Ирманов).
КАС II кел. Биреуге жаманлыц ойлаушы, душпан, жау,
ешпелн, ошлес, зыянкес. Хийуалы менен цас болып, Хожа-
наз ф батыр бас болып (Бердац). ©з елимде цас душпанга
батырмыз, цеш талап жоц бизлер уйде жагырмыз (Омар).
ОК а с болыу—ошлес болыу, ошпенли болыу. Ханды цу-
дай раргаса, царашасы менен цас болар („КК-х. н.“). Цас
етиу—душпан етиу. ©мир узац цызыцтырып мае етип, Та-
тыулыцца, озбырлыцты цас етип (Т. Сейитжанов). Цасем
етиу—ант етиу, ожетлесиу, созинде турыу.
ЦАСАЦАНА р- Биле тура, коре тура, жортага, билцаетан.
Цасацана цыз иркилмей есл-еди, Минип алган жигеринен
туспейди (Т. Сейитжанов).
КАСАИ I ат. Сир, кен.
КАСАИ II кел. Ийленбеген, кеуип цалган цатты тери.
ф К а с а ц байтал — Ауыс. айгырдан шыцпайтугын, туу-
майтугын гарры бийе, жасы барган бийе. Касан байтал
еки айгырды аш етеди («КК- х- н-») • КаРта^ганда цаеацба ft-
та л жорга ашар («КК-хн->:>)-
КАСАРЫСЫУ ф. Тиресиу, ежетлесну, ерегисиу. К а с а Р ы с"
ИО
цан цара журек молланыц цулагына цурсау салгандай бол-
ды (Ж. Аймурзаев). Цасарыса берсец бизден жацсылыц
кутпе (К. Аралбаев). Жасауыл баланыц цасарысып тур-
ранына разабы келип, тулыптай исинди (К. Султанов).
KACKYHEM кел. Зыянкес, зулым, цаслыц ойлаушы, за-
лым. ХЭР турли цаскунемлер менен аянбай, рейимсиз гу-
ресиу иси басланды (К- Ирманов).
К^АСКУНЕМЛИК ат- Зыянкеслик, зулымлыц, залымлыц,
жауызлыц.
КАСКА кел. 1. ХЭР цыйлы жанлы-жаныуарлардыц мацла-
йында болатурын ац белги. Мацлайыныц тецгедей децгелек ц а с-
цасы бар еки цара ылац тууыпты (Т. Нажимов).Маллар келсе
мен табайын жасцаны, Тойлар болса цамшылайын ц ас цаны
(«Кырц цыз»). 2. Ауыс. Сорлы, жарлы, пацыр, бийшара. Бе-
кире балыц бес кеспе, Жемеуши едим мен ц а с ц а («КК- х- н.»).
Атым Кекаман цасца деп жууап берди цул («Алпамыс»).
КАС-КАБАК ат. 1. Кас пенен цабац. 2. Ауыс. Ишки
сезим, кеуил, жардай.
КАС1\АЛАУ кел. Жанлы-жаныуарлардыц мацлайы киш-
кене цасцасы бар.
КАСКАЛДАК а т' Мацлайы ац кегилдир цара рецли жа-
байы суу цусыныц бир тури. Келинде бар цасцалдары,
уйреги, Дуньяныц ацлары елимде барды (Эжинияз).
КАСКАЛДАКТАИ кел. КасЧалДаЧЧа усаган, цасцалдац
сыяцлы.
КАСКЫР ат. 1. Ийтлер семьясына киретугын жабайы,
жыртцыш цайуанлардыц бир тури, бери. 2. Ауыс. Жалмауыз,
жауыз, тэжжал. Келе салып бес цасцыр, Ёркин журип шо-
ЛЫПТЫ («Кырц цыз»).
КАС1\Ь1РДАЙ кел. Цасцырга усаган, цасцыр сыяцлы.
КАСКБ1РЛЫК ат. 1. Цасцырга тан хэрекет, жыртцышлыц.
2. Ауыс. Жалмауызлыц, жауызлыц, царам нийетлик.
КАСЛЫ кел. Цасы кеп адам, цасы цойыу киси. Кози цу-
марланран цыя цаслыныц, бир-бирлеп алдынан етермен
епди (А. Дабылов).
КАСЛЫК ат. 1. Душпанлыц, жауызлыц. Елине цаслыц
ойлаган, Харамзада ханлардан, Кабатын ашпас халыц безер
(«Ер Зий-еар»). Мынау сезиц маран цаслыц, тилицди тарт,
царындасым (Т. Жумамуратов). 2. КаРамль,ц тилек, цуждан-
сызлыц ой. Аударыу цаслыц пенен арысты жулцып теппедиц
(К- Ирманов).
КАСНАК ат. Кепшик, елеуиштиц ишки цэм сыртцы ернеги.
Сырнайдыц жацрырган дауысы, дэптин. ишки цаснарында-
f ы шынгалардыц шьщрырлысына араласып кутэ бэлент шытып
тур (0. Хожаниязов)-
КАСПАК а т. Казанныц тубине цатцан ауцаттыц цыртысы.
1 41
Тундеги палаудьщ цаснацларын Мэтнияз бенен Есмурза-
ныц алдына цойды (Ж. Аймурзаев).
К^АСПАКЛАНЫУ ф. Каспар цатыу, цаспацца айналыу,
КАСПА^ЛЫ кел. 1. Дуньялы, дэскели, журналы. Енди ез-
лерин цусагак бурыннан журналы, фазаны ц а с п а ц л ы, цолы
цирли, урасы толы адамлардыц бахты бэлент (Т. К^айыпбер-
ген^в). 2. Каспары кеп, мол.
КАССАП ат. Мал сойып геш сататугын киси. Бир кунде
еки ешки, уш цой, бир баспац, Сойып жалацлап жур Нуурат-
динкассап (©теш).
КАССАПЛЫК ат. Кэсип, цэниге
КАССАПХАНА а т. Мал сойылатурын орын, жай.
КАССАПШЫ а т. Мал сойыу менен шурылланатурын адам,
геш сатыушы. Кассапшыга мал цайгы, Кара ешкиге жан •
цай^ы (Ж. Аймурзаев).
КАССАПШЫЛЬЩ кел. Мал сойып геш сатыушылыц.
КАСТЫ-БЭРЕЗ ат. Г^аслыгы, жаманлыгы, мацсети, нийетк.
Цасты-рэрези арата адам, кэтцуда салыу еди (К- Аралба-
ев). Мына кун еле ц а с т ы-р эрезин тигип тур (К- Аралбаев).
КАСТЫЯН ат. Душпан, зыянкес, жауыз, царамы. Зэхэрли.
цастыян кара жыланныц, Ордалаоын бузып уайран етермен t
(Омар). Бэрцама касты ян елге айналган, Иймансыз бузыц-
лар байларда болар (©теш). -4- Каст етиу — душпанлыц
етиу, харамылыц етиу. Яраилар, сез тыцлан цулац салмага,
Каст еткен душпанньщ алдын алмата (Кунхожа). Каст
етсем жер менен жексен етемен,,.- (Ж. Аймурзаев).
КАСТЫЯНЛЫК ат. Душпанлыц, царамылыц, зыянкеслик,
жауызлыц. Оларды тауып балтырына балта шабамыз, ол душ-
пан, олар мудамы халыцца цастыянлыц етеди (К- Ирма-
нов). Бэлким. цастыянлыц етсе жууапца да тартылыуы
мумкин (Ж. Аймурзаев).
КАСТЫЯНШЫЛЬЩ ат. Душпаншылыц, харамышылыц,
жауызшылыц, зыянкесшилик. Корген гууа жоц, керисикше,
сизлер цастыяншылыц етип, оган арац берип, биле-тура
елтиргенсиз, — деп жазамызды барынша кебейтти (А. Беким-
бетов) .
КАСЫ I ц. Касыу.
КАСЫ II ф. Бир нэрсенин. жаны, цапталы, дегереги. Жи-
гитлер усы уацытта шанарагыныц алды-артына гене шыпта
жабылтан бир елеспесизлеу уйдиц цасы на келди (К. Сул-
танов) .
КАСЫК ат. Суйыц тамацты уртлап ишиуге арналган, те--
мир ямаса агаштан исленген зат, буйым- Элий ага цолындагы
цасыцты тарелканыц ернегине цойды (©. Хожанов). Бир
цасыц суу бергизбейди, Кысым етип цойтан екен (Бердац).
♦ К а с ы к а т ы с ы у — а) гезеклесип, иретлесип ишиу. Олар
бир-бирине цасыц атысып, жарманы суйсинип ишти
U2
(К. Султонов). б) Ауыс. бир нэрседен ауыстырып бир-бири-
не берисиу, алысыу.
ЦАСЫЦ-ТАБАЦ ат. Ауцат цуйып ишетурын уй буйымлары-
Оныц уйи менен ц а с ыц-т а б а ц алысцанды цойыц, — деди
Эбдембет (Г. Есемуратов).
ЦАСЫЦТАЙ кел. Цасыцца усаган, цасыц сыяклы.
ЦАСЫЦША ат. Цасыцтыц кишкене тури.
ЦАСЫЦ-Ш0МИШ ат. Уй буйымларыныц жыйнацлаушы '
аты. Цасы ц-ш е м и ш т и жууысып, Зэриу кемек берген екен
(Бердац).
ЦАСЫЛЫУ ф. Тырналыу, есылыу.
ЦАСЫМКЕР кел. Жаман нийетли, жаман пикирли, зыян-
кес. Бул нагыз цасымкер адам екен (О Хожаниязов).
ЦАСЫМКЕРЛИК ат. Жаман нийетлилик, жаман пикирли-
лик, зыянкеслик. Бул нарыз цасымкерлик етти (0. Хожа-
ниязов).
ЦАСЫНЫУ цасыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦАСЫСЫУ цасыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦАСЫТТЫРЫУ цасыу дейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАСЫТЫУ цасыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАСЫУ ф. I. Денениц цышыран жерин тырнац пенен сый-
' пау, тырнау, суйкелеу. Акау кунги сездиц изин, кешиктирип
жибере бермей, езициз бир нэрсе етсециз цэйтеди, — деп Ну-
рымбет басын цасып цойды (О. Айжанов). 2. А у ы с. Жарым-
сыз нэрселерди айтыу, жэнжел кетериу. Цышымаган жерди
ц ас ы f ан бэле, Шаш шыцпаран тас тацырга урдылар
(Бердац)
КАСЫУШЫ ат. I. Тырнаушы, осыушы. 2. Ауыс. Жагым-
сыз нэрселерди айтыушы, жэнжел кетериуши.
ЦАТ ат. 1. Белме, цабат. Эресте сымбатлы жети цат жа-
йыц, Биреудиц болмасын «ешек телеси» («ЦК. х. ц.»). 2. Цабат,
цатлам. Еки цат шапаныкьщ арасынан жапырацтай цагазды
алып Цосымбайга усынды (К. Султанов). 3. Ац цагазга жазыл-
ган сэлемлеме, жоллама.
ЦАТАЙТЫУ цатайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦАТАЙЫУ ф. 1. Катып цалыу, бершимек болыу; тастай
болыу, уйысыу. 2. Тигилип царау. ф Цата цалыу — тиги-
лиу, цайран болыу, цайран болып царау. Цаял эбден Бийсен-
аганын бетине тигилип цата цалды („Эмудэрья" ж.)
ЦАТАЛ кел. 1. Цатты, цатац, беккем. Бул сырлы цонак
келгенде аш-арыц пенен жетим-жесир алба-далба сыйцын кер-
сетип, мийзамын бузбасын деп урыу кэтцудаларыныц шыгар-
ран цата л рэсими еди (К. Султанов). Абылкайыр мине усы-
вы цатал ескерткен (Т. Кайыпбергенов), 2. Мийримсиз, ре-
йимсиз, зулым. 3. Ауыр, цатац, цатты. Быйыл цыс цатал
келди.
143
КАТАЛАУ ф. Асцазандагы, ишектеги улкен дэреттин цо-
йы^ланып цалыуы, дареттип отпеуи.
КАТАЛЛЫК ат. 1. Мийримсизлик, рейимсизлик, зулым-
лыц, жаны ашымаушылыц. Рахим цыл, ейтип цаталлыц
етве. Жолыцда жапырацпан, басцылап гетпе (И. Юсупов).
2. Каттылыц, цатацлыц, беккемлилик.
КАТАН, кел. 1. Цатты, цатал Жамийетимизде жасырынып
журген кеули бузыц. турли цыянет етиуге цыяллы адамларга
царсы цат ан турде гуресиц (А. Бекимбетов). 2. Жудэ, дым.
Енди рарры цатац шеллеп, дурыслап журиуден де цалды
(Т. Кайыпбергенов).
КАТАЦЛАСЫУ ф. Шийеленисиу, цыйынласыу, етлесиу.
Бул сырлы цэдийсенин царангы цубылыслы, сырлы излерин,
белгисиз туйинин. цалай шешиу керек екенлиги цатапласып,,
ол цатты, ойга кеттиде айналып Атажанга царады (А. Беким-
бетов).
КАТАЦЛАУ кел. Цаттырац, цаталлау.
КАТАЦЛЫК ат. ан минез билдириушилик, цаталлыц.
КАТАР I ат 1. Заманлас, жаслас, теплее, цурдас, цатар-
цурбы. Катары ннан кем болмай, Ашылгай балам гул бах-
тын (ЛК.х ц.“). К^з-келиншек келсе бир езин бэ^эр. Цатар
жигитлерге цылмадын азар (Омар). 2. Кепшилик, топар. Ка-
тар дан жацсы келин бар, Терт тулик малый бар (Бердац).
Катары нан артцан ацылы ойы, Саруидей келискен реуишли
бойы (Эжинияз). 3. Затллрдын, нарселердиц тартип пенен
дизилген рети, тийисли орны, цатары. Жолдыц еки бойы газ
цатар егилген терек (Т. Кайыпбергенов). Цызыц турмыс,
- жана цоныс, эне жай Катар дузеп баглар еккен сайма-сай
(С. Нуры мбетов). 4 Дизбк, тертип.
КАТАР II ат. Мылтыцтын писенлери салынатугын был—
гарыдан тигилген', цайысца усаган зат. КатаРларда жай-,
наган оц, цолларда цылыш бар (Ж. Аймурзиев).
КАТАРДАРЫ кел. Кепшиликтип бири.
КАТАР-КАТАР р. Тенбе-тен, цос-цабат, сап тартып дизи-
лиу, цатар дизип цойыу, бирге. Кайтар цуслар баслап тырна,
Туслик жацтан цатар-цатар (И. Юсупов). КатаР’КатаР
колхоздыц устасы соццан скамейкалардын бир де бериуи бос
емес еди (Э. Тэжимуратов).
КАТАТ-КУРБЫ ат. Заманлас, теплее, цурбы-цурдас. Ка“
тар-цурбы менен журиуге, Эжиниязга заман керек (Эжи-
нияз). Кашаннан ата-дос елим, мийманым, Цатар-цурбы
кел деп басын ийип тур (А. Дабылов).
КАТАРЛАНЫУ цатарлау фейилиниц езлик дережеси.
КАТАРЛАС ат. Теплее, цурдас.
КАТАРЛАСТЫРЫУ цатарлау фейилинин езгелик дережеси.
КАТАРЛАСЫУ ф. Бир цатарра турыу, бир сапта турыу,
цабатласыу, дизилисиу. Кези бацаншацтай онбир онеки жас-
144
тагы цара бала алыста цатарласып турган генейлерди цо-
лындагы саца менен баудай тусирип тур (К. Султанов). Мин-
берге Иванова менен цат ар ласы п бир жас жигит те шыц-
ты (Т. Цайыпбергенов).
КАТАРЛАТЫУ цатарлау фейилинин езгелик дережеси.
КАТАРЛАУ ф Дизип цойыу, ретлестирип дизиу, цатар-
цатар етип цойыу. Козин бир цыя • алып, цатарлап дизген
суйриктей нэзик кирпиклерин еки-уш мэртебе цагып, басын-
дагьг орамалынын ' ушын аузына апарып сызылып отырды
(К. Султанов).
КАТАРЛЫ кел. Жас жагынан бир-бирине шамалас, жас-
лы, жаслас, тендес. цурдас. . . . ези ц ат а р л ы 60 бийди ша-
цырып алып, бир алманы белип жеп, Хийуа ханына царсы
урысыуга уэде беристи (К- Айымбетов'.
КАТАРЛЫК ат. Яр-дослыц, тенлеслик. Багана дэрья бо-
йында ушырасып цалган соц, цатарлыцта бир ауыздэлкек
айтысып едик, кеширерсен, царындасым (К. Султанов).
КАТ-КАБАТ кел. Дизбек-дизбек. цатар-цатар.
КАТКАК ат. Жер бетиндеги бослыцтын сууыцтан тоцар-
сыган жери.
КАТКА ЛАК кел. ^ауа райынын сууыуына байланыслы
азанлы-кешли жердин тонлауы, цатцац болыуы, цатайыуы.
Жер еле тон, жол цатцалац (9. Шамуратов).
КАТ-К АГ р. Кабат-цабат, цатпар-цатпар.
КАТКЫР: царам цатцыр кел. Еаргыс, сегис. „Мына ц а р а м
цатц ыр“ — деген Сэлийманын ашшы дауысы еситилди (К. Сул-
танов).
КАТЛАМ ат. 1. Класс, белек, топар, тарау. Олардын ха-
лык мийнеткеш-пуцаралар менен байланыссыз болганлыгы, олар-
дын кебирек байланысцаны жоцаргы цатламнын адамлары
болганлыгын айтып етиу керек (Б. Исмайлов). 2. Буклем, ца-
бат.
КАТЛАМА аг. Арасына май салып цазанга, тандырга
цатырылатугын пан. Оны еситип байдыц цатыны цатлама
писирип, бир табац цатыц пенен суупыныц алдына цойды
(„Мэснатша").
КАТЛАМАДАЙ кел Катлама сыяцлы, цатламага усаган
КАТЛАМДАЙ кел. Цатламга усаган, цат лам сыяцлы.
КАГЛАНЫУ ца.лау фейилинин езлик дэрежеси.
КАТЛАУ ф. Есапца алыу, жазыу. Бэри бир тек мал-мул-
кицди цатлайды, Цатлаганлар ала жипти атлайды
(И. Юсупов). Усы болган уацыйца, Бир цагазга цатланды
(А. Дабылов).
КАТЛА^ШЫ ат. Есапца алыушы, жазыушы,
КАТЛА^ШЫЛЫК ат. Есапца алыушылыц, жазыушылыц.
КАТНАС ат. Байланыс, барыс-келис, царым-патнас. Мен
де цатнасты узбеймен (К. Султанов), ф Цатнас хат-
10 -5985
145
хат арцалы байланыс, бир бириуге жиберилетугын цагаз. Бир
жыл шацырса да бараман деп Зийбагул айбынбай сейледи. Цэ-
зирше райкомныц жазган цатнас хаты бойынша тек уш
айта бараман (0. Айжанов).
КАТНАСТЫРЫУ ц а т н а с ы у фейилинин езгелик дережеси.
HATH АСЫ К ат. Алыс-берис, байланыс. Сизлер Мырза*
шелге женен кетер алдынызда болган жынаятлы иске цандай
цатнасыц еттиниз (А. Бекимбетов).
КАТНАСБ1КЛЫ кел. Цатнасыгы, байланысы бар.
КАТНАСЫУ ф. Араласыу, байланыс жасау. Хаял’Кызлар
сиясий-жэмийетлик жумысларга актив цатнасты („Кыз.
КК“. г.).
КАТНАСЫ^ШЫ ат. Байланысыушы, царым-цатнас жа-
г саушы, араласыушы. Кенеске цатнасыушылардан би-
реуинин пикируй мацулланды (К* Айымбетов).
ХАТНАТЫУ' цахнау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАТНАУ ф. Барыу, цайта-цай.а журиу.Кейлек ушын Жума-
гулдин цатнаулары Турдыгул менен екеуинин арасын бу-
рынгыдан да жацынлатгы (Т. Кайыпбергенов). Тоцсан тогыз
ц а т н а т а р. Исин туссе ешейин (Б Исмайлов), ф Цатнап
оцыу — жа.ац жайда бол май цэр куни уйден келиу. Сары-
бай он жасларында мектепке piHan оцып журип еди
(С. Мэжитов).
КАТИ А кел. Арыц, тырыс, ©леей. Шылбыр емес, буйдац
ауыр. Курглар жеген цат па бауыр (Кунхожа).
КАТИ АР ат. 1 Цабаг, буклем 2. Мойындагы, бегтеги,
мандайдагы .ерилерди! жыйырылган жери.
ККТПАР-КАТПАР кел. 1. Цабгг-цабаг, бирнеше цабат.
Усти цатпар-цагпар кирге батман ийиси бэд арыцтан ©ле-
ей катцаи (Э. Шамуратов). 2. Жыйрыц, жыйрыц-жыйрыц.
КАТПАРЛАНЫУ' ф. 1. Цабттланыу, цыртысланыу. Еркин
журт мулам елдиц ишинде. Цатпарланып май байлаган
етицде (Т. Кабулов). 2. Жыйрыцланыу, тыржыйыу. Цат пар- ’
ланган гарры жырау ойлары. Ески китап бетлериндей ашы-
лар (И. Юсупов).
КАТТЫ к е л. 1. Мийримсиз, сыцмар, цатал. 2 Мыцлы, куш-
ли, шыдамлы, берк. Ушырадым цатты дауылга, Экелдик цой-
ды ауылга (Бердац). 3. Жигерли, ^ужданлы. Цатты гайрат-
ца минди. 4. Тас.ай, мийтиндей. Жео цатты болса, егиз
егизден кереди („КК х- н “). ф Цатты к е т и у — ^эддинен
асыу, кетерилиу, тулланыу. Сиз ашыулансаныз цатты ке-
те ди екенсиз („Эмудэрья" ж.)
ЦАТТЫ-ЦАТТЫ р. 1. Тез-тез, жылдам-жылдам. Цаттьь
цат ты журемен, бетиме салцын самал тийеди (Б. Бекниязо-
ва). 2. Цаттырац, мыцлап. 3. А у ы с. Ауыр-ауыр, цатал. Жыллы-
жыллы сейлесец, жылан ининен шыгады, Цатты-цатты сей-
лесе, мусылман диннен шыгады («ЦЦ. х. н.»). ф Цатты ца-
146
шыу — артыцмаш кетиу. Баба, мунша цатты цашпа, Сум
нэпсиниц аузын ашпа (Бердац). Цатты коллы — бир нэр-
сени тегинликте бере цоймайтугын, сыцмар, сарац. Цайтпас
мийнет цатты цоллы тэбият, Арпалысцан цызгын гурес
ешегис (И. Юсупов).
ЦАТТЫЛАНЫУ цаттылау фейилиниц езлик дэрежерси.
ЦАТТЫЛАУ ф. 1. Ашыуланыу, мийримсизлениу, Атака ай-
тып шебер уста алдырдын, ^аттылансац ерди кейин цал-
дырдын («Цырц цыз»). 2. Сыцмарлау, зыцналау, сарацлау.
ЦАТТЫЛЫЦ ат. 1. Бир заттыц беккемлик цэсийети, мыц-
лылыгы. 2. Жоцшылыц, ашлыц, цыйыншылыц. Булар кеп цат-
тылыц кермеген еди (Т. кайыпбергенов). 3. Сыцмарлыц,
зыцналыц, сарацлыц.
ЦАТТЫРАЦ кел. 1. Артыгырац, бэлентирек, асыгысырац,
тезирек. Атты цатты рац айдап, цапталлап барсам, тап со-
ныц ези екен (Ш. Сейитов). Самал цаттырац ести (Н. Бе-
рекешов). 2. Тастай, мийтиндей. 3. Зыцнарац, сыцмарырац,
сарацырац.
ЦАТТЫШЫЛЫЦ ат. 1. Жоцшылыц, кемтаршылыц. Ол
цаттышылыц цазанында цайнаган (Ц. Аралбаев). 2. Сыц-
маршылыц, зыцнашылыц.
ЦАТЫБЫЛАМЫЦ ат. Жууериниц унынан сууга цайна-
тып писирилетугын ауцат. Сут, цатыц, сыцпак, цатыбыла-
м ы ц, сутбурыш, цус геши, алма, жузим, пал же депти
(X. Сейитов).
ЦАТЫЦ а т. Писирилген суттиц уйыган тури, уйытылган
сут. Сут орнына суу ишесец. Цатыц орнына не ишесец
(Ж. Аймурзаев). Сейтип байдыц цатыкы цатлама писирип,
бир табац цатыц пенен суупыкыц алдына цойды («Мэспат-
ша»).
ЦА7ЫЦТАЙ кел. Цатыцца усаган, цатыц сыяцлы.
ЦАТЫЦСЫЗ кел. Цатыгы жоц, цатыц цосылмаган, цатыц-
ца ийе емес.
ЦАТЫЦУЛАЦ ат. Еситкенин умытпайтугын адам, ядыкеш.
Балам оцыуга жудэ ыцласлы, цатыцулац, еситкенин жаз-
дырмайды (X. Сентов).
ЦАТЫМ: цатым етиу ф. 1. Аягына шекем оцып шыгыу.
Бар, шырагым, оцы, илимди цатым ет, бирац бул жацта-
гы елицди, бизлерди де умытпа (К. Султанов). 2. дин. с.
Адам олгенде цуран шыгыу.
ЦАТЫМ-ЦАРЫС а т. Барыс-келис, цатнасыц, байланыс.
Атамыз Энее — Малик еки арыс, Цазац пенен бизиц ел ц а-
т ы м-ц арыс (Эжинияз). Бэрца цаты м-ц арыс усы Россия
мэмлекети менен болган (Ц. Ирманов).
ЦАТЫН ат. 1. Цаял, зайып, жубай, жолдас. Баягы заманда
«ц а т ы н деген не ези», «ол не биледи» деп санайтугын
еди (О. Айжанов). Уйимде цатыным бар айдан сулыу, Ца-
147
зацтыц он цызы онын. санынша жоц (Эжинияз). 2. Турмысца,
куйеуге тийген цаяллар, улыума цаяллар.
ЦАТЫН-БАЛА а т. Цатын менен бала, уй ишиниц агза-
лары, хожалыц.
ЦАТЫН-ЦАЛАШ ат. Цаял-цыз,барлыц цаяллар. Цатын-
цалашлардыц биразы сыртца сыпырылып шыга баслады
(Н. Берекешов). Уй ишинде отырган цатын-цалаш пенен
бала-шагалардыц ишинде керинбейди (0. Хожаниязов).
ЦАТЫН-ЦЫЗ ат. Цаял цэм цыз. Кейлеги парауызлы цун-
дыз тонныц жагасы, Цуп эжеп намаз оцырлар цатын-
цыз, бала-шагасы (Эжинияз).
ЦАТЫНСЫЗ кел. Цаялсыз, цатыны жоц.
ЦАТЫНХОР а т. Цатынпараз, цатынпаз.
ЦАТЫНША р. Цатын секилди, цатынга усап.
ЦАТЫН.ЦЫ: цатынцы цабац кел. Жузи теменлеу, ж*узи
жайнап турмаган, кеуилсиз, цабагы тырысынцы.
ЦАТЫНЦЫЛАУ кел. Кеуилсизлеу, цабагы тырысьщцылау,
цабагы катыцкылау.
ЦАТЫЦЦЫЛЫЦ ат. Цеуилсизлик, цабагы тырысыццылыц.
ЦАТЫНДЫРАУ ф. Цатты болыу, цатайыу.
ЦАТЫРААА 1: цатырма нан ат. Цазанга цатырылран нан.
Азанда уйден алып шыццан бир цатырма наннан басца бу-^
ларда жейтурын цеш нэрсе жоц еди (М. Абраймов).
ЦАТЫРМА II кел. Жуца гезлеме. Устинде сирке-сирке
цатырмандан тигилген узын камзолы бар (Я. Муратов).
ЦАТЫРЫУ ф. 1. Цазанга нанды писириу. 2. Суйыцлыцты
цойыуга~айналдырыу, цойыуландырыу, тоцдырыу. 3. Бир нэрсе-
ни екинши бир нэрсеге бекитиу, орнатыу. 4. А у ы с. Басын цаты-
рыу, мазасын алыу. Мийимди де цатырды, Экемдей болып
шанцылдап (Бердац). Жыллар бойы уйцысыз бас цатыр-
ды м, Талай тацды ой устинде атырдым (Т. Сейитжанов).
КАТЫРЫУШЫ ат. Бир нэрсени ислеуши адам, киси.
ЦАТЫС ц. цатнас.
ЦАТЫСЫУ ц. цатнасыу.
ЦАТЫУ ф. 1. Зирилдеу, цалтырау, сууыцца тоцыу. Бул
турысында ол сууыцца цатып, бэлки тоцып та цалар (0. Хо-
жаниязов). 2. Бир нэрсениц цатыуы, тас болыуы. 3. Кеуилде-
гидей болыу. 4. Ауыс. Мийи цатыу, басы цатыу.ф Ишек
силеси цатцанша кули у — шын кеули менен цумарлана
кулиу. Эжинияз и ш е к-с илеси цатып к у л д и (Ц. Султа-
нов).
ЦАТЫУАШ ат. Егин егилген, айдалган жерге жауыннан
пайда болатурын жуца гауажац, жер бетинде пайда болган
цаттылыц. Ат сеялкасынан пайдаланыу цатыуашты кеп
тургызбаудыц бирден-бир усылы (Г. Есемуратов).
ЦАТБ1УАШЛАНЫУ ф. Уатыуаш больп/, жер бетиниц га-
уажацланыуы. Жер цатыуашланып цалды-да, шигип са-
118 (
латугын жер таптан шыгып, мазамызды цашырып атыр (©. Ай-
жанов).
ЦАТЫУЛАНЫУ ф. Ашыуланыу, тулланыу, екпелеу. Шап-
паттай баланыц бийлик айтып жагаласцанына иштен ц а-
тыу л а н ып, оныц ажары бирден салцын тартты (К. Сул-
танов).
ЦАТЫУШЫ ф. 1. Тоцыушы, цалтыраушы, зирилдеуши. 2.
Цатайыу, бекиниу.
ЦАУАША ц. гауаша.
ЦАУМАШАЛАУ ц. цурмашалау.
ЦАУСАУ ф. 1. Эбден тозыуы ж етиу, тозыу, саусау. 2. Цир-
тайму, куш-цууаттан айырылыу, саусау.
ЦАУСЫРЫНЫУ каусырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦАУСЫРЫУ ф. 1. Бекитиу, жыйнау, жабыу, дузетиу. 2. Ий-
биниу, тэжим бериу, ийилиу. Тилла цэйкел гэрданьща тацар-
сац, Эл каусырып цушац ашцан соудигим (Эжинияз). Кэ-
мекбай ийиле берип медресениц мацсымларындай еки цолыв
к а у с ы р д ы (Ж. Аймурзаев).
ЦАУСЫРЫУШЫ ат. Бекитиуши, жабыушы.
ЦАУЫЗ ат. 1. Дэнниц сыртцы цабыгы, кепеги. 2. Ишине
кепек салынып тигилип бесикке белеуге бала астына салына-
тугын тесекше. Мацпалдан жергек кестирди, Паршадан ца-
уыз пиштирди («Мэспатша»).
ЦАУЫЗДАЙ кел. Цауызга усаган, цауыз сыяцлы.
КАУЫЗЛЫ кел. Кауызы бар, кауызга ийе.
ЦАУЫЗСЫЗ кел. Цауызы жоц, кауызга ийе емес.
ЦАУЫЦ а т. Кепек, шеп-шар, цырманда атылган, кепшикте
тазаланган данниц вдымы. Енди кеусен дэницди ц а у ы f ы
менен кепегинен тазартпай-ац цой (К. Султанов). Цсрып отыр-
ман тауыгын, Терип отырман цауыгын (Бердац).
ЦАУЫКЛЫ кел. Цауыгы кеп, цауыгы мол.
ЦАУЫЛДЫРЫЦ ат. Данниц сыртцы цабыгы, кепеги, цоцы-
мы. Цауылдырыгын кептирип, аузымызга цуямыз (Жи-
йен жыпау).
ЦАУЫМ iv кауим.
ЦАУЫН ат. 1. Цол жайып пэлеклеп есетугын палыз егин-
лериниц бир тури. 2. Усы палыз нэушеси, туйнеги. Таумураттыц
акыл^уушын ^апталындагы палыздан саргайып шыццан жа-
цалыц ц а у ы н f а цэуес болгандай Эжинияздыц аузына тигиле
цалыпты (К. Султанов), ф Цауын-кэмек — палыз егинле-
риниц жыйнацлы аты. Ц а у ы н-к э м е к деп отырган агам бте-
ген менен бирге салдау тартьш ерге кетти (К. Султанов).
ЦАУЫН-ЕАРБЫЗ а т. Цауын менен гарбыздыц атамасы.
ЦАУЫНДАЙ кел. Цауынга усаган, цауын сыяцлы.
ЦАУЫНЦАЦ а т. Пискен цауынды жицишкелеп тилип, кун-
ге кептирип кейнинен гарбыздыц сууына салып, тулымлап
ерилген тагам.
149
К^АУЫНКДРТ ат. В^ауынды цайнатып, оны домалац ямаса
сопац етип кептирип исленген тагам.
К^АУЫНЛЫ кел.К^ауыны коп, цауыны мол.
КАУЫНЛЬЩ ат. К^ауын егилип турган жер, цауын осип,
кегерип турган жер.
1{АУЫНШЫ ат.Ы^ауын менен кэсип етиуши, егиуши, тар-*'
биялаушы. КаУ ыншыныц цосындай хэр жерде шоцат-шо- •
кат болып турган есимликлердиц догерегинен айналып етти
(Ж. Аймурзаев). 2. Цауын сатыушылыц пенен шугылланыушы.
З.Цауынды жацсы керип жеуши.
ЦАУЫУ I к. цабыу.
ЦАУЫУ II цауып тусиу ф. 1. Цэлеу, жацсы кериу. 2. Жара-
сыу, шак болыу.
ЦАШАБАН к е лЛ.Падада, уйирде журмей ез басына кете-
тугын мал. 2. Цашац, цашцын. Кашаган тар жерге тыгыл-
ган <лакта.
ЦАШАЕАНЛЫЦ а т.Цашцынлыц, услатпайтугынлыц.
ЦАШАЦкел. 1. Цашаган, жууыргыш. Кашак цоянга
жетпесе, Цайьщ тазы неге керек (Кунхожа). 2. Цашцын, ^а“
ша^ыц. 0з мэпин ойлагыш, ^ашац, бтирик аццау,
•ериншек, цырсыц (Г. Есемуратов).
ЦАШАН а л м. Цай уацытта екенин билиу ушын цойылату-
гын copay алмасыгы. Жазлай оцыдьщ тарап, аш ан оцырмыс
•copan (С Мэжитов). Еки цызым ушан келер агам деп, Ма-
ган дэрт сол денемде жан цалмады (0теш).
ЦАШАР ат. Бир-еки жастан еткен нашар (ургашы) цара
мал. Базар тарцаганнан кейин бир неше децгенешилер жабыр-
ласып бир кашарды ортага алып, цолы цызылга тийгендей
болып атыр еди (Ц. Айымбетов).
КАШАРМАН ат. 1. Топ ойынында цашыуга белгиленген
орын. 2. Байрацца цойылган атлардыц шабысты баслайтугын
орны. Бир уацытта ушарманнан аумийин алган шабан- 4
доздай, атлардыц басын арцага царатып сауырсынына цам-
шыны тартып-тартып жиберди (К Султанов).
К^АШАУ 1 а т. Агашты оятугын ^урал.
КАШАУ II ф. Жоныу, цырыу.
К^АШАУДАЙ кел. Цашау сыяцлы, цашауга кусаган, ца-
шау яцлы. — Эй зацгар десец-э. Тиси цашаудай болып
журт басцарып жургенин айт (0. Хожаниязов).
ЦАШ^ЫН ат. Цылмыслы болып, жасырынып, басын са-
цытлап журген адам, цашац. Путкил денем жанды иште дэрт
цалды, Басы цутльц соцы ц а ш ц ы н Бозатау; KaiuKb,HFa
тез жетип, оныц менен дийдарласцанша асыццан Дэрменбай
ескекти ерли- гурлы есип баратыр (Т. Цайыпбергенов).
К^АШТЫРЫУ ф. 1. Басца жацца (жибергизиу) жибертки-
зиу. 2. Жанлы-жаныуарлардыц нашарын, еркеклери менен ша-
гылыстырыу.
150
К^АШЫ ат. Жыццын болганда сууды иркиу ушын алдына
бийик етип уйилетугын топырац. Халыц жыйналып ц а ш ы
шапты (Ж. Аймурзаев).
К^АШЫРЫРАК^ кел. Узагырац, алыслау, бурыуырац. Дуй-
сен молланын. у™ бизикинен ушыгыра^ болса да, ара
ашыцлыц еди (Т. Кайыпбергенов).
К>АШЫК> кел. Узац, алые, бурыу. Х^р бир сезлери цорга-
сын, Ол адамнан цашьц болма (Отеш). Олар биреу керип
цоймасын деп елден ^ашыц жерлер менен журди (Ж. Ай-
мурзаев).
КДШЬПуЛАУ ф. Алыслау, узацлау, узагырац, бурыуырац.
К>ыз бир дзете шеп экелип жигитлерден еки адамдай цаш ы ц-
лап, есик бетке отырды (К. Султанов).
К^АШЬЩЛЬЩ а т. Узацлыц, алыслыц. Мугаллим еки жац-
ца тец v ш ьц л ьц т а, ортада турып ез сезин баслады
(Т. К^айыпбергенов).
КАШЫЬЩЫРАУ ф. Алыслаццырау, узацлаццырау, жы-
ракланкырау.
КАШЫРТЫУ цашырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КАШЫРЫМ ат. 1. (Пешими, лийкини, сыры. Муныц бир
ршырымы бар гой деген ойга тоцтадыц (Э. Шамуратов).
Сораудын. а шы р ы м ын билмей, ацкылдай бергеним, не -
цылганым усы (1^. Ирманов). 2. Бир километрге тец метрлик
елшем, аралыц.
К^АШЫРЫУ ф. 1. Серпилдириу, узацлатыу, жылыстырыу.
Кепти цасьщнан цашырма, Барьщды жоц деп жасырма
(Бердац). 2. Жанлы-жаныуарлардын нашарларын ертеклери
менен шагылыстырыу. 3. Сэнин бузыу, формасын бузыу. Бу-
рыигы камыс кос пенен аллы-артына шыпта жапцан уйлер отау-
дын. сыйцын цашырса, ац басцурлы отаулар келген соц атаеу\
жарц ете цалды (К. Султанов).
ЦАШЫУ ф. 1. Цолга тусип цалмау ушын тайыныу, тасала-
ныу, жасырыныу, тайсалыу, бурылыу. 2. Серпилиу, узацлау.
Бл коткудаларыныц аузынан дууасы кашты (К. Султанов).
А Сыпцы ц а ш ы у — мазасы цашыу, тури цашыу, езгериу.
Пэйнекке цашыу — мулгиу, буйыгыу, шадланыу, хоз
етиу. Мулгип-цалгып пэйнекке цашты (О. Хожаниязов).
Уйцысы цашыу — уйцысы келмеу, уйцлай алмау. Кезинен
у й к ы с ы кашты (К. Султанов).
К^АЯЗЫУ ф. 1. Адам шаршаганда, шеллегенде еринниц ке-
уип цабыршацланыуы, турпилениуи. Бул оныц кулимсиреуге
мейил берген цаяз ыган еринлеринен, кез уялыгыныц сы-
зыцларынан цэм бет алдынан беп-белгили (О. Хожаниязов). 2.
Ауцат болатугын хэр цыйлы затлардыц кеп турыуыныц нэтий-
, жес^^м майысцак болып кетиуи.
[хАЯК^ алм. 1^айсы жацца деген сорауга жууап беретугын
151
copay алмасыры. Суйекшилердиц цаяцца царап кеткенин
билмей, огада коп отырдым (Ж. Аймурзаев) . Мен кетермен.
а я к л а р f а жетермен (Жийен жырау).
ЦЭБИЙЛЕ а т. Урыу, тайпа, цэуим, туцым, урпац, урыц,
эулад. Нздирша турк урыуыньщ Эбшар деген цэбийлеси-
нен, жас уацытта аты оасца Оолган... (К Ирманов).
ЦЭБИР а т. блик кемилетугын жай, орын, мазар, гор. К
бирицниц басында, Цуран оцып устине (Бердац). Тууысцан
солдатлардыц ц э б и р и басында, Бултца шаншылып тур
ашыулы минар (И. Юсупов).
ЦЭБИРДЕЙ кел. Цэбирге усаган, цэбир сыяцлы.
ЦЭБИРСТАН ат. Геристан, мазарстан.
ЦЭДДИ ат. Турпаты, турцы, цэдди-бойы. Енди оны мын
царасац да цэддиниц болганы сол (Ш. Сейитов).
ЦЭДДИБОЙЫ ат. Тур-туси, келбети, турцы. Лацабын со-
расац айпарша сулыу, Цэддибойы батырларга миясар'
(«Мэспатша»).
ЦЭДДИ-ЦЭУМЕТ а т. Келбети, тур-туси, цэдди, цэдди
бойы. Ац шалбар турган жарасып, Мусиндей цэдди-цэу-
мети (Б. Цайыпназаров).
ЦЭДЕ ат. 1. Той-мереке, елим-житимде ацшалай, затлай
апарылатурын сауга, цэде-цэумет. 2. Цагыйда, тэртип. Зоо-
техникалыц цэделерди дурыс цолланыуды уйретеди (Ж. Се-
йитназаров). ф Цэде-цэумет — бир нэрсеге арналып
берилетугын царжылар. К э д е-ц э у м е т т и куйеудиц цалта-
сына салып жиберди (К. Султанов). Ц э д е-ц э у м ет и н алып,
кеуиллери кеншиген цудашалар цонацларын цормашалап,
ауылга тартады (Н. Берекешов).
ЦЭДЕМ ат. 1. Адым, атлам. Жер жузине бахыт нурын то-
ратып, Алга барар еркин цэдем тасласып (Т. Сейитжанов).
2. Зыярат. Тецлесип Мавзолейге цэдем басып, Ленинди кер- .
геницде кеулиц тасып (С. Нурымбетов). Кези мелерип, еки бе-
ти цызарып, зорга дегенде моллага царай цэдем басты
(Э. Шамуратов). 3. Ауыс. Бет алые, багдар, багыт. Орта
Азияда мэденият революциясы жолындагы биринши .цэдем
мектепти мешиттен белиуден басланды («Цыз. цц.» г.).
ЦЭДЕМЛЕНИУ цэдемлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦЭДЕМЛЕСИУ цэдемлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦЭДЕМЛЕТИУ цэдемлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЭДЕМЛЕУ ф. 1. Адымлап елшеу. Еки уйдиц арасын цэ-
дем л е п елшеп керди. 2. Алга царай журиу, жылысыу.
ЦЭДИК а т. Цэуип, цорцыныш. Ашы^ устинде я апама, я
маган цэдик етер ме деп сескенемен (К. Султанов).
ЦЭДИМ кел. Откен, бурынгы, ески, эуелги, эййемги, эпи-
уайы.
ЦЭДЕМГИ кел. Узац дэуирлерде пайда болган, узац дэ-
152
уирлерден келип жетискен, еткен заманларга тийисли. Доклад-
ца усамайды, цэдимги ертек сыяцлы, цызыцлы болып кери-
неди (0. Айжанов). Цэдимги оз эдетинше бэрцама, царлы-
₽аш бэцэрден экелди хабар (Т. Сейтжанов) . ф 1(э ди м ги к э л-
пи — баягыша, бурынгы тури, сол тури. Секретарьдьщ нэзе-
ринде басын тутып тура олмаган Эмет цэдимги кэлпине
таты келди (Т. Кайыпбергенов).
ЦЭДИМГИДЕЙ р. Бурый цандай болса сондай, бурынры-
ша, езгериссиз.
КДДИМГИШЕ р. Эдеттегише, бурынгыша.
К9ДИР аг. 1. Жэмийетте адамлар арасындаты сыйласыц,
цурмат, иззет. Батырдыц ц о дир и жауда билинеди. Бийдин
цадири дауда билинеди (иКК-х.н.“).2. Баца, нырц. Мийнет-
тиццэ дирин билген адам гана дуньяны ба^алай биледи
(Ж. Аймурзаев). 3. Эцмийет, цымбат. Кеспей цалмаганша
цылыш, Жауцардьщ цадирини билмес (А. Дабылов). ф Ка-
дир а ц ш а м—мусылманлардын жацсылыц керетугын туни.
Кадир ацшамы толгатты, Айы, купи толган екен (Бердак).
Кадир тун—дин китапларындагы цуданыц рацим еткен
туни. Цадир иззет—сый, цурмет. Ал булар бэринен де
бурын адамныц цадирин биледи, усынын менен озлери де
ца ди p-иззетин жоцары санайды (©.Хожаниязов).
К9ДИРДАН кел. 1. ХУРметли, ади^ли. В. И. Ленин бизиц
цадирдан кесемимиз цэм уллы устазымыз. Сиз ушын цосыц-
ларым бул, дацц цам алгыс сизге цэдирдан устаз (Ж. Аймур-
заев). 2. Кептен бери таныс болтан, уйренип цалынган.
КЭДИРДАНЛЬЩ ат. 1. Сыйласыцлылыц, цурметлилик.
2. Кэдирлилик, азизлилик, адиулилик.
КЭДИРЛЕНИУ цадирлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
КЭДИРЛЕТИУ цадирлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
К9ДИРЛЕУ ф. Сыйлау, цурметлеу, цошеметлеу, бацалау.
Бизиц елимизде мийнет еткен адамды цадирлеу, бацалау
деген дэстурге айналган (©.Айжанов). Гулимди цадирлеп
белек, Ак отауда баццан екен (Бердац).
КЭДИРЛИ кел. Сыйлы, цурметли, бацалы. Жумагулди
цайсы цадирли тесекке шыгарарын билмей албырап атыр
(Т. Кайыпбергенов),
К93ИЙНЕ ц. газийне.
КЭЙИН ат. Ерли-зайыплы адамлардын туутан-ту^ыс-
цанлары. ♦ к айината—еринин ямаса х^ялыныц экеси.
Ц а й и н е н е—еринин ямаса ^аялынын анасы. Ц а й и н и н и—
еринин ямаса ^аядыныц иниси. Ц эй и и а га-ериниа ямаса
^аялыныц агасы. Цэйинбийка—еринин ямаса хаяДынын
улкен оапасы.
КЭЙТИУ ф. Не ислеу, не цылыу. Сол перзентиц еткен
зийнетицзд ацламаса, цайтесен? Цэйтип Науайыныц изин,
Мен басарман Кулен белые (Бердац).
153
К'ЭЛБИР ат )^эр турли дэнлерди елейтугын улкен елек.
К9ЛБИРДЕЙ кел. Цэлбирге усаган, цэлбир сыяцлы.
КЭЛБИРШИ ат. Цэлбир ислейтурын киси, цэлбир сора-
турын адам, уста.
К9ЛЕМ ат. Хат жазыу цуралыныц аты. Цобдыйшаны
алып, сыя дэуети менен цамыстан исленгеп цэлемин бир
шетке цойды (К. Султанов). Журди Айдостыц цэлеми, Кыз-
келинлердин сэлеми (Бердац). Цэлем тартыу—жазыу-
шылыц пенен кэсип етиу. Кеп жыллар цэлем тартты
“царып-талмай" (И. Юсупов). Йошып кеулим шадлыц артып.
Ац цагазра цэлем тартып (9. Шамуратов/
ЦЭЛ^МДЕЙ кел. Цэлемге усаган, цэлем сыяцлы.
Ц9ЛЕМЕУ ф. 1. Тэуир кермеу, жацсы кермеу, жаратпау,
жацтырмау. Ким бай болайын депти, цуданы цэлемейди
(К. Султанов). 2. Суймеу, унатпау.
Ц9ЛЕМКЕШ ат. Жазыушылыц жарынан цэсиплес, кэси-
би бир адамлар. ©зи кексе болса да, творчествосы жас цэ-
лемкеш иретинде танылады (“Цыз. КК“.г.)
ЦЭЛЕМКЕШТЕЙ кел. Цэлемкешке усаган, цэлемкеш
сыяцлы.
ЦЭЛЕМЦАС кел. Узынша, цап-цара, шырайлы, цыйыл-
ган цас. Бош жигитке керек бир яры Зийба, Ц э л е м ц а с, цара
кез, цэумети рагна (Эжинияз).
К9ЛЕМКАСЛЫ кел. Узынша келген. цыйылган цаслы,
цасы бар Ашыцлар аглайыр нэйлиу-нацара, Цэлемцаслы,
цэдди-далдан айырылса (Эжинияз).
ЦЭЛЕМЛЕС кел. Жазыушылыгы жарынан цэнигелес,
маманлыгы бир адамлар.
К9ЛЕМПИР ат. Далада ямаса багшада есетурын бир
жыллыц хош ийисли есимлик цем оныц дэв и. Цэлемпир
аралас бир нэрсениц жагымлы ийиси аццып кетти (У. Пир-
жанов).
КЭЛЕМУШ ат. Цэлемниц жазатугын уш бе.и, жазачугын
цурал. Буны жазган цэлемушы, Тилимде сайрап гур мениц
(Бердак).
ЦЭЛЕМШЕ I а т. Вегетативлик жол менен мэдений есим-
ликлерден кесип алынган белекше, езлигинен ©се ала1угын
жапырац, сабац, тамыр.
К9ЛЕМШЕ II кел. 1. Цандай да бир заттыц кишкине бе-
леги, белекшеси. Оныц сыртында целемше жез шийден
сайлап тоцыган есик цастыц ецири таги бир шебердиц сэтине
тускен мулки (К. Султанов). 2. Цэлемниц кишкене тури.
ЦЭЛЕМШЕДЕЙ кел. Цэлемшеге усаган, цэлемше сыяцлы.
К9ЛЕМШЕЛЕУ Ф. Агаш шацаларынан цэлемше таярлау,
кесиу.
Ц9ЛЕНДЕР ат. 1. дин. с. Диний гэззеллер оцып, мусыл-
154
ман динин таратып елли гезиуши, дийуана, дэ£Иуиш, гезен-
де, цайыршы, цацлаушы, тиленши. Ца л е н д ер-дийуаналар-
дын гейпарасы беллерине дорбасын асып, уп-узын цасаларын цо-
лына алып, цацлау ушын базарга шыгайын деп шаццанласып
атыр екен (Э. Шамуратов). Кайыр-садацага бериниз, Есикке
келди цэлендер (аКК-х К-а)« 2. Ауыс. Бул дуньядан цол
узген, дуньядан уаз кешкен. 3. Ерлердин аты, исми
К^ЭЛЕНДЕРХАНА ат. тар. с. Цэлендерлер жыйыла угын
цам тунейтугын жай.
КЭЛЕУ Ф. 1. Жацсы кериу, тэуир кериу, жаратыу, жац-
тыртыу. 2. Суйиу, унатыу. Ол айтцаныныз дурыс, Ержан
ага, Нигархан да буран гуналы емес. еки жас цэлесе, ним
кесе турар (К.Султанов). Суймебала. болмагыл цэлек, Сени суй-
ген бир жигит цэлеп (Т. Сейтжанов).
К9ЛИЙМА ц. кэлийма.
ЦЭЛИП ат. 1 Бас кийимди, аяц кийимди тигиу ушын
ишине кийгизилип улкен-кишилигине царап цолланылатугын
агаштан сорылган улги. Леузе, геуек адам, басы бас емес,
малацайга цэ лип,—деди. 2. Гербиш куйыу ушын тах адан
исленген эсбап. Цэлип алып гербиш цуйып, Аштьш истиц
гуресин (Ж. Аймурзаев). 3. Бир нэрсенин дэслепки дэрежеси,
бурынгы куйи, жайы, ауцалы. Кен цатса к э л и би я е бартды
(“КК. х.н.а). 4 Журек, кекирек, кеуил.
КЭЛИПЛЕНДИРИУ целиплесиу фейилиниц езгелек дэре-
жеси.
КЭЛИПЛЕНИУ цэлиплесиу фейилинин озлик дэрежеси
КЭЛИПЛЕСИУ ф. 1. Орныгыу, чурацланыу, бир изге
тусиу. К°быз, дуутар намалары дастаннын ажыралмас бе-
леги болып цэлиплескен (К* Мацсетов). Атайы шаруалар-
дай болып цэлиплесип кетги «К. Сулганов). 2. Эде.лениу,
уйрениу. Турмыоагы гейбир, жацалык ерсилеу керинген ме-
нен бара-бара цэлиплесип кегеди.
КЭЛИПЛЕСКЕН ф. 1. Уйреншикли болып эдеглениу,
эдетке айланыу. 2. Белгили бир нормага келиу. 3. Бир изге
чугиу, орныгыу, 'Ауракланыу. Узац эсиглер дауамында цэ-
липлескен традиция£а тийкарланган (К-Мацсетов).
КЭЛИПЛЕСТИРИУ цэлиплесиу фейилинин езгелик даре-
жеси.
КЭЛИПЛЕУ ф Бир нэрсени цэлипке тарзыу, цэлипке
кийгизиу, бир затты цэлипке салып белгили бир нормага
келтириу.
КЭЛПЕ ат. Цусты сейислеп ацга уйрететугын адам. Бир
куни алып кетсе, мал бергени, мисли кус цашырган цэлпе
яцлыды (Эжинияз). Кутпеген жерде Каражанныц кус цайта-
рып журген цэлпеси алдынан царсы шыгады (“Алпамыс*).
КЭЛТЕК: келтек арба ат. Кишкентай арба, Кекиреги’^
гул цыстырган Палеке цэлтек арбага мингизип айдап
«елер (9. Шамуратов).
К9ЛУЕН ат. бот. Тикенекли кишкене бойлы есимлик-
тин бир тури.
КЭЛУЕНДЕЙ кел. Цэлуен сыяцлы, усаган, янлы. ... оган
мисли цэлуендей сезиледи.
КЭМБИЛ кел. Аныц, цацыйцат, нац. Цэмбил дауысы
Кулагина шыцлады.
К9МЕК кел. 1. Кок, писпеген, шала пискен. 2. Толыспа-
ган, же1ИСпеген. Балки, оныц ацилы цэмек, цанша ушса,
соншама цэлек (Т. Сейитжанов).
К9НДЕК ат. 1. Цазылып ылай алынган шуцыр. Апарып
цэн декке таслады. Бала тири, елген емес (Бердац). 2. Узы-
нынша созылган ойпатлыц. ... ат Кегейлиниц ишки цэ н де-
ги ндеги урыцлыцца отлап кетежац болды (Т. Кайыпбер-
генов).
К9НДЕКТЕЙ кел. Цендекке усаган, цэндек сыяцлы, цэн-
дек янды.
КЭНЕ м.с. Цайда, корсег.Суйиншиси цэне?—деди Арзыу
дэлкек етипдЖ. Аймурзаев).
К9НЕКЕЙ алм. Унатыу, хош кериу. Бири екеу болса
цэнекей (Ж. Аймурзаев). Айт ырасын, цэнекей, деп
Азатты шацырды (Ж. Аймурзаев).
К9НИГЕ ат. Маман, билгир, же ик. Ветврач жап-жас
цените жигит (©.Айжанов).
КЭНИГЕЛИК ат. Маманлыц, ез кэсибин жацсы билиу--'
шилик, белгили бир кэсип ин тури, билгири, же иги. Исти
сулыу шыгармага, Кэнигелик шебер даркар (С. Мэжи-
тов). ... езиниц ендирислик искерлик цэнигелигин узлик-
сиз жоцарылата отырып (Т. Кайыпбергенов).
КЭНИЗ ц. кэниз
К9НИЗЕК ц. кэнизек.
КЭПЕС ат. 1. ХрР турли цусларды салатугын торлы
орын, цуты, цобдыйша. Калай да ези цэпеске тускен
палапандай сезди (9. Шамуратов). 2. Ауыс. Тюрьма, тут-
цын, цамацхана. Бир тецлик келмесе цэпесте елер, Ораз
-ага, неден болды гунайым (Омар). 3. Ауыс. Ууауым, цайгы,
муц.
К9ПЕСЛИК ат. 1. Тутцынлыц, камацханада иркиушилик.
2. Цайгышылыц, цапашылыц, ууайымшылыц, Карады сонда
тум-тусца, Цепеслигин билген екен (Бердац).
К9РЕЖЕТ а т. Жумсалатугын нэрселер, пул, ацша, дунья-
мал. Жыйылган кептен царе же г, Кебейди сондай берекет.
(А. Дабылов). Сапаркелген куни-тойдыц кэрежегин колхоз
басцармасы кетерди (К. Султанов).
К9РЕЛИ ат. I. Цызарып писетугын ерикке усаган жемис-
тин бир тури. Алма, шийе, цэрели, шабдал, ерик, жузим
156
туплери рауажланып, цулаш жайып кеткен (А. Бекимбетов).
2. Усыныц мийуеси. Ерик, шийе, жузим, шабдал, ц эр ели,
энжир, алмасынын жемислери жыл сайын ада болмайды (Ж.
Аймурзаев).
КЭРЕМЕТ ат. Жала, есек. Уйме-уй кирип Жэмийла цац-
цында мьщ цэремег гапты (К. Султанов).
КЭРЕП: цэреп ешу, цэреп болыу ф. 1. Жоц болыу, ойран
болыу. 2. Булиниу, булдириу, ойран цылыу, жоц цылыу.
1(эреп етип цоргаушылар заманын, - Залымлар жоц болар
шалцып жасаган (Т. Сейитмамутов).
К9СЕКИ кел. Кеп услараннан писпей цалган, услай бе-
риУдан уушыгып цалган цауын, гарбыз хэм басцада палыз
егислери. ^эсеки болып калган шырайсызлау цауынды ус-
лады.
КЭСЕР ц. гэрип.
КЭСИЙЕТ ат. Адамныц, заттыц, жанлы-жаныуарлардыа
бойындагы жацсы цэм жаман эдег. Ацылсыздыц цэсийет и
аз келер, Ацмацлар хеш хызмет етпес халык ушын (Бердац).
Цэсийети Гэуцардьщ, Соныцдайын жацсы еди („Кырц цыз“).
фЦэсийет б о л ы у—жацсы. минез болыу, жацсы одет бо-
лыу. Кисиде адамгершилик цэсийет болыу керек (Э. Ай-
жанов). Бойдагы цэсийет—организмге тан эдег, минез,
цылыц. Цэсийетим бойы мда гы, Баска толып турган
сайын (9. Шамуратов).
КЭСИЙЕТЛИ кел. Цэдирли, абырайлы, сыйласыцлы,
кэраматлы. Ол алма азгана болса да цэсийетли алма
. („КК. х.е.“).
К9СТЕ а т. Кеп жыл далага шыра алмай жатцан ауырыу,
бийтап, науцас, кесел. Айнада цал устинде жатцан, сагыныу-
дан саргайран цэсте болган кыз керинеди (“КК. x.e.tt). ^ac-
re адамлар жэннетий болыу ушын сол дуньяга апарыуды
уосият етеди („КК.хе.“).
КЭСТЕРЛЕНИУ цэстерлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
КЭСТЕРЛЕТИУ цэстерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
. ЦЭСТЕРЛЕУ ф. 1. Элпешлеу, цадирлеу. Бул цауынд^
цэстерлеп сацлаган екен (П<КК. х.е“). 2. Сыйлау, цурмет-
леу, эдиулеу. Тилге келсе, уэжге турса, табанда гэптен
цалдыратурын лакцы пушыцты ауылдьщ жигитлери цэстер-
леп, той-мерекеде „сау мурынлардан" жоцары отыргызады
(К. Султанов).
К9СТЕРЛИ кел. ^урметли, цэдирли, эдиули, керекли.
. Касым, Айымжамал маган бир ынгай жантайып цэстерли
басын диземник \стине цойды <0 Хожаниязов).
К9ТЕ ат. Бир нэрсени ислеуде ке.eiypun- кемшилик,
алжасыц. Кыз Мецеш мойынына ал сен цэтецди Бизге ке-
лип тэжим ет жуз бугилип (Эжинияз). ф Цэте пикир—на-
157
/
дурыс, дурыс емес. Бирак та кейин бул цате пикириме
кутэ екиндим (А. Бекимбетов).
КЭГЕЛЕСИУ ф. Ша^асыу, жанылысыу, алжасиу. Цэте-
лесиу дегенниц шеги болмас сире (©.Хожаниязов).
КЭТЕЛЕСИ^ШИ ат. Ша:асыушы, алжасыушы, жанылы-
сыушы
{^ЭТЕЛИК ат. Алжасыц, шатаслыц, жацылыс, кемшилик.
бзинин. мениц алдымда нелегок к э т е л и ги, айыбы ушын ке-
ширим сораган цэм хатты оцып болыудан оны жыртып, отца
салыуды сораган (А. Бекимбетов). Бердимурат дер нэсиятын
сейлеген, Цэтелик табылмай турмас бендеден (Бердац).
Цетеликлердиц гезлесиуине себепкер цац ескертиулердиц
кутэ орынлы екенлигин айтыу керек. (Б. Исмайлов).
INSTEP ат. Цэуип, корцыныш. К^эуип-цэ те р с и з ислеп,
алагадасыз уйыцлайтугын келге де жеттик (К. Султанов).
Шубар атца бир цэтердиц болганы («Алпамыс»).
К^ЭТЕРЕ ат. бтиниш, жалыныш. Бизин. Айгара бий арага
тусип, мал салып, ханга цэтере цылды (Т. Кайыпбергенов).
Атыныц басын бурмады, Цэтереге турмады («К^ырц цыз»).
К^ЭТЕРЕЖАМ: цэтережам болыу ф. Алацсыз болыу, цэ-
уипсиз болыу. Цэтережам бол Алтынай, Кейинине еремиз
(«К^ырц цыз»). Сен оннан цэтережам бола бер, — деди
(Г. Изимбетов).
К^ЭТЕРЕЛИ кел. Басцаларга цараганда абырайы бар, абы-
райлы.
{^ЭТЕРЕСИЗ кел. Цэтереси жоц, цэтереге ийе емес.
1\ЭТЕРЕШИ а т. Арага тусиуши, етиниш етиуши адам.
Тэуекел енди деп туйген цурсауын жаздыра берди. Сейт-сейт,
— деп соцыр гарры да цэтереши болды (К. Султанов).
^ЭТИП ат. Кеширип жазыушы, хатшы, секретарь. Аллам
берсин бендесиниц мурадын, 1\ураннан цэтиплер жазар-
лар хатын (Эжинияз). Бурыннан жазылган утэиптиц ха-
ты, Мусылман дийерлер сорсацыз заты («Алпамыс»).
КЭТК^УДА ат. Жасы улкен, ацсацал, ел ишинде езиниц се-
зин халыцца еткизиуши. Сиз цэтцудасыз, уэжлесе берип
(К. Султанов).
КЭТКУДАШЫ к. цэтцуда.
К^ЩУДАШЫЛЫХ ат. Жасы улкенлик, ацсацаллыц, бас-
цаларды сезине тургызыушылыц. Оннан сиз де цашып цутыла
алмайсыз деди, арага тускен биреу К^эдирбайга цэтцуда-
ш ы л ы ц етип (А. Бекимбетов).
К^ЭУЕНДЕР а т. Рамцор, цайырцом. Бир ярым жыл тол-
ганша, ярыма езим цэуендер болайын («Мэспатша»). Ме-
ниц барлыц исенимим, умитим, цэуендерим сизсиз (А. Бе-
кимбетов). г
К^ЭУЕНДЕРЛИК ат. Рамхорлыц, цайырцомлыц, К^аладагы
иниси цэуендерлик етип, тагы да орнында цалдырыпты
158
(Ж. Аймурзаев). Олардыц цэр биреуй ез цэуендерлиги-
не алган куннен баслап 8—10 кг. семирипти (А.Бекимбетов).
К^ЭУЕНДЕРСИЗ кел. Еамхорсыз, цайырцомсыз, тууысцан-
сыз. Мен Самарканд цаласындагы ууендерсиз, цараусыз
цалган балаларды багыу уйиниц тэрбияшысынан Садулла же-
нинде жацсы хат алдым (А. Бекимбетов).
К^ЭУЕНДЕРСИУ ф. Еамхорсыу, цайырцомсыу, тууысцан-
сыу. Тереш дагдарыста цалган жагдайда екеуи де цэуен-
д ер сип цалады (К. Султанов).
К^ЭУЕНДЕРШИЛИК ат. Еамхоршылыц, цайырцомшылыц,
тууысцаншылыц. Сол уацытлары маган да цэуендерши-
л и к етти.
КЭУЕСЕТ ц. гауасат.
К^УЕТЕР ат. Цорцыныш. цэуип, Ултан хан цэуетер ет-
ти («Алпаныс»), Суу кермей шешинип цэуетер таппа (©.Хо-
жаниязов).
ЦЭУЕТЕРЛЕНИУ ф. Цэуетерлениу, сезиклениу, цорцыу.
Бул сезге Ерназар цэуетерлениу орнына, бойына ашыу
кернеп, жасауыллар жацца царап еди, ала кезлери масаладай
жанып, цалыц цабагыныц устиндеги цасларыныц туги шаншы-
лып кетти (К. Султанов).
ЦЭУЕТЕРЛИ кел. Цэуипли, цорцынышлы. Бул кесел емир
ушын ете цэуетерли (А. Бекимбетов). Арадагы усы азга-
на жымжыртлыц эри цорцынышлы, эри цэуетерли еди
(Ш. Сейитов).
ЦЭУЕТЕРСИЗ кел. Цорцынышсыз, цэуипсиз. Мэцэлинде
сауатсызлыцты сапластырыу мектеплерин мугаллим жагынан
цэуетерсиз цылып, кушли нусцау берилип турады (К- Ир-
манов).
ЦЭУИМ ат. Урыу, уйым. ©збек ханларына царап турган
жерлердеги кеп цэуимлер посып кетти (К. Ирманов). 0л-
гсн ата-анасын, цэуимине цоса алмай (Жийен).
ЦЭУИМЛЕСИУ ф. Шолкемлесиу, уйымласыу, бирлесиу,
биргелесиу, биригиу.
ЦЭЙИП а т. Цорцыныш, цэуетер. Алламберген молланыц
изипен шыццанда, Оразгул орнынан ерре турды, мен де Ораз-
гулдеп цэуип етип, майданга жалт бердим (Ж. Аймурзаев).
...Жшиттиц неден цэуип етип атырганын тусинеди (0. Ай-
жанов). Цэуип-цэтер — цорцыныш, цэуетер. Эсиресе
бприиши босаныудагы цэуип-цэтер ууайымы ийшан Цул-
байдыц арсызлыц цатнасын сорамай-ац есинен шыгарып жи-
•берди (С. Айний).
ЦЭУИПЛЕНДИРИУ цэуиплениу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
1^ЭУИПЛЕНИУ ф. Кэуетерлениу, гуманланыу, цорцыу.
ЦЭУИПЛЕНИУШИ ат. ^эуетерлениуши, цорцыушы, гу-
манланыушы.
г
159
^ЭУИПЛЕНИУШИЛИК а т. ^эуетерлениушилик, цорцыу-
шылык.
КЭУИПЛИ кел. Цорцынышлы, цэуетерли. Сез ареалы бу-
лардыц у у и п л и пикирлери кеп таралыуы мумкин (К>. Эуе-
зов).
1\ЭУИПЛИЛИК ат. Цоркынышлылык, цэуетерлилик.
^ЭУИПСИЗ кел. ^орцынышсыз, цэуетерсиз.
К^ЭУИПСИЗЛЕНДИРИЛИУ цэуипсизлениу фейилинин ез-
гелик дэрежеси.
{^ЭУИПСИЗЛЕНДИРИУ цэуипсизлениу фейилинин езге-
лик дэрежеси.
ЦЭУИПСИЗЛЕНИУ ф. Цэуетерсизлениу, цорцынышсызла-
ныу, алдын-ала сацланыу.
ЦЭУИПСИЗЛИК ат. Цорцынышсызлык, цэуетерсизлик, цэ-
уип-цэтерден цутылыушылыц. Цэуипсизлик техникасы же-
ниндеги инструкция.
ЦЭУИПСИНДИРИУ цэуипсиниу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
ЦЭУИПСИНИУ ф. Цзуетерлениу, цзуиплениу. Молла
ешегине жеделленип мингиннен-ац ол цзуипсинди (К.
Султанов). Жан-жагын тасырлатып алганына да цзуипси-
ни.п еди (Т. Цайыпбергенов).
Ц0УЛИ ат. Кепшиликтин ямаса мзмлеке.тиц шешими,
царары, жуумагы. ... не деген менен цатын-бала. ата-ана-
ныц кецли бир жерге, бир цзулиге келе алмады (К. Ир-
манов).
ЦЭУМЕТ ат. Тулга, тула бойы, куш, жигер. Ота у толы
улкен-киши бийлер, Мухаммед Назир цусбеги царасур жузин
цзцзр менен тутендирип, цзуметин шыйрац услап цоцы-
райып отыр (К. Султанов). Капалыц дэрти цеуметимди
цушагына цисты (Ж. Аймурзаев).
КЗОПЕКИ кел. I. ©тирик, цопал, жалган, устиртин. Хат-
лап алган бухгалтерияныц кеплеген документлери цзупеки
болып шыгып атыр (А. Бекимбетов). Сейлесейик гурринлесип
еки жас. Цеш мэни жоц цзупеки бос цыялга (Ж. Аймур-
заев). 2. Ауыс. Турацсыз, женил минез.
Ц9Ц9Р ат. Ашыу, ыза, кек. Сууыц цыстан кзцзр кеттиг
Кыйынлыгы цыстыц етти (9. Шамуратов). Жыланнан кеп есе
кушли цзцзри. Жылан за^зринен еткир зэцзри (И. Юсу-
пов). ф Цзцзрге м и н и у — ашыуланыу, катгы ашыуга
миниу. Баланын цатты ашыуы келип, кзцзрге минди (К.
Султанов*.
КЭХЭРЛЕНИУ ф. Ашыуланыу, цапаланыу, ызаланыу,
кушин жыйнау. Цзцзрленип Клим батыр атланса. Уаган,
цаяыцтыц царыуына не сез бар (С. Нурымбетов). Ашыу цыс-
160
са кезлеринде от жанып, Цэцэрленсе цамшысынан цан
*тамып (И. Юсупов).
КЭЦЭРЛЕНИУШИ ат. Ашыуланыушы, ызаланыушы,
цапаланыушы.
КЭХЭРЛЕНИУШИЛИК ат. Ашыуланыушылыц, ызала-
ныушылыц, цапаланыушылыц.
К9Ц9РЛИ кел. Ашыулы, ызалы, цапалы, екпели. Ере-
жеп мылтыгын оклады да, ийинине илдирип, уйден цэцэрли
шыкты нэзери ^улымбет бийдиц отауы еди (К. Султанов)'
Тауларыныц аппак кары, Жаралган цэцэрли цыстан (И.
Юсупов).
К9Х9РЛИЛИК ат. АшыулылыЦ, ызалылыц, цапалылыц,
бшпенлилик.
К9ХЭРМАН ц. Цацарман.
КЭХЭРМАНЛЬЩ ц. цацарманлыц.
К9Ц9РСИЗ кел. Ашыусыз, ызасыз, цапасыз.
КЭЦЭРСИЗЛИК ат. Ашьгусызлыц, ызасызлыц, цапасыз-
лык.
К9Ц9Т ат. Цымбат, цэдирли, жетиспеу.
' КЭЦЭГЛИК кел. Цымбатлыц, цэдирлилик.
К9Х9ТШИЛИК ат. Цымбатшылыц, жетиспеушилик.
KOBAFA: цобага мурын кел. Улкен цэм томпацлау бо-
лып келген мурын, мурынлы. Цобага мурнын болмаса,
Эребск салмак не пайда (Ц. Айымбетов). Ауылдыц алдында
бийдай ренли, цобага мурынлы, орта бойлы бир адам
шыкты (Ж. Аймурзаев).
ЦОБАЛЖЫТТЫРЫУ цобалжыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ЦОБАЛЖЫТЫУ цобалжыу фейилиниц езгелик дэрежэси.
ЦОБАЛЖЫУ ф. Тынышсызланыу, цэуетерлениу, цэуип-
лениу. Ол кейнин айта алмай кеули цобалжып, бирак ran
басланып кеткен соц езин азгана еркин тутып, цапталына жам-
баслады (Т. Кайыпбергенов). Уэдели кунине келмегенине цат-
ты цобалжып журдим (Г. Изимбетов).
ЦОБДЫЙ ат. Усталардыц цуралллрын салатугын кишкене
цугы. Агам цобдыйдан шеккиш пенен атауызын алып. со-
ланин сабацлай сала, геуишин жамауга киристи (Т. Кайып-
бергенов).
КОБДЫЙША ат. Усталардыц цуралларын салатугын киш-
кене цутыша.
КОБЫЗ ат. муз. Агаштан исленген, цылдан тары бар
музыкалыц эспабы. Жыраулар ез шыгармасын тек ц о б ы з
пенен гана атцарган (Н. Дэуцараев). „Мен не деймен, цобы-
зым не дейди“ деген екен (Т. Кайыпбергенов).
КОБЫЗШЫ ат. Кобыз бенен жырлайтугын адам.
KOFA ат. Дэрья жагасындагы сазлы жерге шыгатугын
11-59Й 161
цамыс сыяцлы, иши питеу есимлик, туп-туп болып цопалап
есетутын мри цамыс.
ДОГАДАЙ кел. Цога сыяцлы, цога тэрезли, цога яцлы,
цогага усаган. Ассалаума элейкум, деп цырман басындагылар
цогадай жапырылып, жууырып барып ешеклердиц жыла-
Уына асылды (К. Султанов).
KOFAJlbl кел. Цогасы бар, цогага ийе.
КОДИРЕН. кел. 1, Егилген егинниц орнына келеси жы-
лы езинен-ези кегерип шыццан. есимлик. 2. втирикти, ырас-
ты араластырып сейленген сез, гэп.
КОЖАЛАК кел. Жагал, дац, дагал, патас.
КОЗ ат. Толыц жанып питкен отыннан пай да болган
шоц, цоламта. Оны этешганнын ернегине цойып, цесеу менен
ошацтагы кулди аударыстырып, кешеги цоздыц арасына
таслаган жас шала жана келген екен (К. Султанов). Ошац-
тын ишиндеги цозлар кемир болды (Ж. Аймурзаев)
КОЗАК ат. Жерден цазып исленген без тоцыйтугын эс-
бап, орын. Жууырып барып цара уйде, Цозацца унилип
цараса (А. Дабылов). Хаял жигитти цозацца жатцарып,
устине бир кийиз жауып цойды (К- Айымбетов).
K03FAFWLLI кел. Цозгай беретугын, цозгайтугын.
- КОЗРАЕЫШЛЫК ат. Цозгай бергишлик.
< К03ЕАЛАН.ЛАУ ф. Цозгалац табыу.
КОЗЕАЛДЫРЫУ ф. Цозгап цойыу, цыймылдатыу.
КОЗЕАЛМАЛЫ кел. Арман-йерман цозгалып туратугын,
жылжымалы.
К’ОЗКАЛТТЫРЫУ цозгалтыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КО'ЗЕАЛТЫУ ф. Бир нэрсени цыймылдатыу, ысырыу.
КОЗЕАЛТЫУШЫ ат. ЦыймыЛдатыушы, ысырыушы.
КОЗРАЛЫС ат. 1. Философ. Материя болмысыныц,
мэнгилик формасы, онын емир суриуинин усылы, езгериси,
рауажланыуы. 2. ^эрекет, журис-турыс, затгын орын алма-
сыуы. 3. Ауыс. Кетерилис, гурес, наразылыц. Цозгалыс-
тын базы себеплери темендегише: (К- Ирманов).
КОЗЕАЛЫССЫЗ кел. ^эрекетсиз, цыймылсыз.
КОЗЕАЛЫУ цозгау фейилинин езлик дэрежеси.
КОЗЕАНДЫРАУ ф. Азмаз цозгалтыу, Тегеран цыймыл-
датыццырау.
КОЗЕАСТЫРЫУ цозгау фейилинин езгелик дэрежеси.
КОЗЕАТТЫРЫУ цозгау фейилинин езгелик дэрежеси.
K03FA^ ф. 1. Жылжытыу, ысырыу, ийтериу. Теребайды
цозгау мумкин емес еди (Т. Кайыпбергенов). 2. Мэселе
кетериу, цэрекетке келтириу. Сен де. сез цозгап тур ер-
мек болгандай, Кейингиге уэсият сез цалгандай (Омар).
162
КОЗРА^СЫЗ кел. Цозгалыссыз, цыймылсыз, цэрекет-
сиз.
КОЗРАУШЫ ат. Бир нэрсени цозгалысца кел!ириуши,
цозгау салыушы, турткилеуши. Цозгаушы куш —
бир нэрсениц тийкары, негизи.
КОЗРАУШЫЛЫЦ ат. Туртки болы^шылыц, цозгау са-
лыушылыц, цэрекетке келтириушилик.
КОЗДЫРЕЫШ кел. Цоздырып жибергиш, кушейткиш.
КОЗДЫРРЫШЛЫК ат. Цоздырып жибериушилик, кушей-
тиушилик,
КОЗДЫРЫУ ф. 1. Белгили бир уацыяныц цайтадан ке-
терилиуи, кушейиуи. Усылайынша бос уацыттыц кеп болганл
ушын ба, тозшылар, батрачком хаккындагы мэселени цайтадан
цоздырып жиберди (Т. ^айыпбергенов). 2. Биреуди ашыу-
ландырыу, ерегистириу, ешегистириу. Курбанэлийдиц ашыуы
Сабырбайдын цекки арцасын цоздырды (К. Султанов!.
К^ОЗДЫРЫУШЫ ат. КОЗДЫРЫП жибериуши, кушейтиуши.
КрЗДЫРЫУШЫЛЫК* ат. Цоздырып жибериушилик, ку-
шейтиушилик.
Г^ОЗЫ а т. Койдыц баласыныц жасы 6 айга толмаган тели,
баласы. К^анаат етпес ц о з ы менен ылакца, ©злерин туслетип
мэнзил жырацца, Жас цызларды шацыртцызып цонацца, Х^ай-
уанлыц аталыц залымда болар (©теш).
КрЗЫДАЙ кел. К^озы сыяцлы, цозыга усас. ♦ Е г и з ц оз ы-
д а й — бирге журетугын, айырылыспайтугын.
КрЗЫЛАТЫУ цозылау фейилинин, езгелик дэрежеси.
К^ОЗЫЛАУ ф. 1. К°йдыц теллеуи, балалауы, тууыуы. К^ой
ц о з ы л а п, бузау мециреп еристе, Ферма малы жеп еседи
дуриште (Э. Шамуратов). 2. Ауыс. Бир уакыядан кейин бас-
ца уацыялардыц жалгасыуы, цайта дореуи, шыгыуы. Бэцэрде
жумыс цызатугыны соншелли, цойдыц цозылаганындай
жумыстан мантыгасац («Жас Ленинши» г.).
ВОЗИЛИ кел. Ц'озысы бар цой.
К4ОЗ ЫУ ф. Бир нэрсениц, уацыяныц, цэрекеттиц кушейиуи,
кетерилиуи, рауажланыуы. Топпысы тозган, ауырыуы ц о з f а н
мацлайы цара кемпир еди («Алпамыс»). ф. Цы рсыгы цо-
з ы у — кушейиу, ерлеу. Ис десе ц ы р с ы f ы ц о з ы п, Жыл-
жып ецбеклеп келеди (Б. Исмайлов). Арцасы цозыу —
цызыу, кетерилиу Сейлесе а р ц а с ы ц о зы п, Жуйрик болып
кимнен озган (©теш).
К^ОЙ 1 а т. Майда, тыгыз жунли, туяцлы усац мал, терт ту-
лик малдыц бири. Елдиц цэде-цэумети ушын цой бересец
(0. Хожанов).
К^ОЙ II ф. 1. Бир нэрсени орнына апарып цойыу. ^олыцда-
гы китацтгы орнына цой. 2. Ундемеу, сейлемеу, тоцтатыу. о й,
163
ондай деме, еситип цойып ке^лине келер (Э. Тэжимуратов).
3. Бир нэрсени ислемеу, таслау.
КОЙГЫЗЫУ ф. 1. Затты бир жерге жайгастырыу, орналас-
тырыу. Сапаров балата алган затын апарып цойгызды
(А. Элийев). 2. 1^ол цойдырыу, тастыйыцлатыу. Капитан оный
жууап сезин жазып болып, езине оцып еситтирди де цол цой-
гызды (А. Бекимбетов). 3. Тып-тыныш етиу, тынышланды-
рыу, бастырыу, тоцтатыу, тыйым салыу. Тис ауырыуын цой-
гызды.
КОЙДАЙ кел. К°йга усаган, Койга мегзес, цой сыяцлы,
цой тэризли, цой яцлы, цойга цусаган. ф Цойдайшуула у—
у у-шу у болыу, шуулау. Цой дай о р и у — жапырылып шыгыу,
толып кетиу, цаплау. К°йдай жууас— мемин, жууас, гэ-
рип. Цой дай бауызлау, ц ой дай шалы у — цырыу,
елтириу, жоц цылыу.
КОЙДЫРЫУ ф. Белгили бир ис-цэрекетти тоцтатыу, иркиу,
тынышландырыу. Аяцласпа саудагерди цойдырыц (С. Ну-
рымбетов).
КОЙДЫРЫУШЫ ат. Тоцтатыушы, иокиуши.
КОЙДЫРЫУШЫЛЫК ат. Тоцтатыушылыц, иркиушилик.
КОЙЛЫ кел. Цойы цеп, цойы бар, цойга ийе.
КОЙЛЫК кел. К°йдыц цунына турарлыц, цойга миясар.
К.ОЙМАУ ф. Кэрекетти токтатпау, ирцпеу.
КОЙНАУ а т. Жэн-жагы бийиклеу жер, ацгар, сай.
КОЙСЫЗ кел. К°йы жоц, цойы болмаган, цойга ийе емес.
КОЙШЫ ат. Цой багатугын киси, шопан. Шыццан соц он
торыз жасца, Ауыр ислер тусти басца, Кезим толды цанлы
жасца, К°йшы болдым Алым байга (Бердац).
ЦОЙШЫЛЬЩ а т. К°й багыушылыц, шопанлыц.
КОЙЫЛТЫУ цойыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОЙЫЛЫУ цойыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОЙЫМШЫЛЫК а т. 0лген адамларды жерлейтугын
орын, эулийе. Этирапында цойымшыл ыцлар да онша
алые емес (Т. Кайыпбергенов).
КОЙЫН ат. 1. Колтыц, кийимниц еки бойыныц алдыцгы
жагын цамтыйтугын ишки жагы. 2. А у ы с. Бир нэрсениц
арасы, иши, ишки жагы. Гейде шоршып б^л цайсындай кун
дейди, Гейде ойы булт цойнына суцгииди (И. Юсупов),
Азада цызлардьщ ц о й н ы, Жэннеттиц багына мегзес (Эжини-
яз) . ф К У У а н ы Ш Ы цойнынасыймау — цатты цууаныу,
жудэ уацты хош болыу. К°йын цалт а-кийимниц ишки цал-
тасы.
КОЙЫНЛАСТЫРЫУ цойынласыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
КОЙЫНЛАСЫУ ф. Бир тесекте жатыу, цушацласып бирге
жатыу.
164
КОЙЫРТПАК ат. Суйыцлыцтыц басца зат пенен араласы-
уынан пайда болган зат, цойыу зат.
КОЙЫСЫУ цойыу фейилинин. шериклик дэрежеси.
КОЙЫУ ф. 1. Затты бир орынга апарыу, орналастырыу,
жайластырыу. 2. Белгили бир ис-цэрекетти тоцтатыу, иркиу,
цойдырыу. 3. Цайтыс болган адамларды жайластырыу. Ол ре-
волюция цурбанларыныц мазарына цойылды (М. Дэриба-
ев). 4. Тууылган баланыц атын белгилеу. Атын ц о й f а н Арыс-
лан деп, Он терт жасар баласын нэзерине алады (А. Дабы-
лов). 5. Хызметке цойыу, жумысца таярлау, хызметке аралас-
тырыу. Колхоз правлениеси Нарымбетти бригадир етип сай-
лап цойды (О. Айжанов), ф Кар ап цойыу — нэзер са-
лыу, царау. Саттар эсте билдирместен кез астынан К^эмекбай-
гацарапцойды (Ж. Аймурзаев). Кеуил цойыу — зейин
салыу. Тары да кеуилцойып тыцлай баслайды (Э. Шам\
ратов). КУлаК цойыу — кеуил белиу, тыцлау. Киятырган
киси ара-тура жэн-жагына цула^ цояды (Т. Кайыпберге-
нов). Жолцойыу — цэтелик ислеу, цэтелесиу. Ертец болма-
са бир кун ол бахытсызлыцца жолцойыуы мумкин (Т. Ка-
йыпбергенов). Кол цойыу — жазылганды дурыслау, мацул-
лау. Бирац дузилген протоцолга цол цойыуын умытпады
Бекимбетов). Ойын цойыу — цызыц керсетиу,
тамаша бериу. Театр коллективи цоцсылас областьларга ба-
рып ойын ц о й д ы («Кыз. КК>>г-) • Талап цойыу — уазый-
па жуклеу. Республикалыц кезден еткериу творчестволыц кол-
лективке улкен та лап цойды («Сов. КК-» г-) • К 0 й ы п ж и-
бериу — урып салыу, Ыцлас цойыу — зейин салыу, ыц-
ласы кетиу, цумар етиу.
КОКАНЛАСЫУ цоцацлау фейилиниц шериклик дэрежеси
КОКАНДАТЫУ цоцацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОКАН.ЛАУ ф. 1. Жагымсыз цылыц керсетиу, цоцырацлау.
Ойтеуир нэрсеге не ушын цоца ц л аура туура келеди, ойла-
нып кериу керек (А. Бекимбетов). 2. Бир жерден екинши жер-
ге езгере бериу. К ° К а н. л а й бермей орныцда отыр. 3. Шай
цалыу, аудацлау. Оныц басы цоцацлап керинди.
КОКЫМ ат. Суйыц заттьщ ишиндеги патас нэрселердин
теменге шегиуинен пайда болган цалдыц. Майдыц цоцымы
фильтр арцалы сузип алынды.
КОКЫМЛАНЫУ цоцымлау фейилиниц езлик дэреже-
си.
КОКЬ1МЛАСЫУ цоцымлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОКБ1МЛАУ ф. Суйыцлыцтыц патасланыуы, цоцымланыу.
КОКЫРАЙЫНКЫРАУ ф. К°КыРаНлаУ, менменсиу, цораз-
ланыу, азлап цоцырайыу.
1\ОКЬ1РАЙЫСЫУ цоцырайыу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
КОКЫРАЙЫУ ф. 1. Дицкийиу, зицкийиу. Ауылдыц сыр-
Itt
тындагы улкен кум Ц о ц ы р а й ы п керинеди. 2. годдаслау,
шалжацлау, шомпыйыу. Ол журтты менсинбей бир шетте ц о-
кырайып тур (А. Элийев).
КОКЫРАКЛАУ ф. Куш керсетиу, цоцырацлау.
КО^ЫРАНЛАУ ф. Куш кэрсетиу, цоцырацлау.
КОЛ а т. Адамнын ийнинен баслап бармацларына дейинги
затты услаура ийкемленген дененин бир белеги, мушеси. Адам
цолы гул рой мысал, Еркин мийнет етсе егер (И. Юсупов),
ф Кол онер — цол менен ислейтурын кэсип. Ол уацытлары
халыц цоленеры менен кен. шурылланган екен (Ж. Сейтна-
заров). Кол тиймеу — уацыт болмау, рети келмеу. Оныц
жумыстан ц о л ы тиймеди. К 0 л л ы болыу — жогалыу,
урланыу. Виз жойтцан нэрсе коллы болды ма деймен
(А. Элийев). Кол к. аусырыу — айтцанына кениу, ийилиу,
цурметлеп царсы алыу. Келген цонацларды Сапар есиктиц ал-
дында кол цаусырып кутип алды (0. Айжанов). КолЫ
кыска — жетиспеушилик, кэмтаршылыц. Халыц цатарына.
цосылыуга оныц цолы цысца еди (А. Бекимбетов). К ° л F а
алыу — исти жанландырыу, кеуил белиу, итибар бериу. Бам-
цор болып партиямыз цол га алды, ... (А. Дабылов). Кол
у з и у — а) цойып кетиу, ислемеу. Соньщ менен ол колхоз жу-
мысынан биротала цол узди (Т. Кайыпбергенов). б)
цатнаспау, ажырасыу, айырылысыу. К0 л F а тусиу — усла-
ныу, тутцын болыу. К ° л сугы у — биреудиц ишки исине ара*
ласыу, сугылысыу. Мениц мулким-е неге цол сурасац
(А. Элийев). Кол цойыу — ымза шегиу, бир нэрсени дурыс-
лау. Кейин оган сол жердегилерге цол цо’йдырды, ...
(А. Бекимбетов). Колы жетиу — цэр жацлама жетисиу.
Хац иийетли ерлерим бар, Табысларга цолы жеткен
(X. Турымбетов). К°л бериу — а) жэрдем бериу, кемекле-
сиу. Косылранда цол бермеген, тарыццанда жэрдем етпе-
ген азгын телди пахтадай тутсе цэйтеди (К. Султанов), б)
багыныу, кениу. в) дин. с. айтцанын ислеу ушын ант етиу. К о-
лы цызылгатийиу — а) пайдага ушырау, ийе болыу. ...бир
неше децгенешилер жабырласып цолы ц ы з ы л f а тийген-
дей цумбыл болып атыр еди (К- Айымбетов). б) цунырыу,
кирисиу, бэнт болыу, шугылланыу. КолсеРппе — егинди,
дацылды шелек ямаса басца зат пенен серпип суугарыу усылы,
суурарыу системасы. Путин бир ауыл суута жарымай отырган-
да, экеси екеуи цолсерппе менен байлардыц талай-талай
атызын суугарган еди (6. Айжанов). Кол'аяцта турмау
— тынышсызланыу, шырцырау, шырлау, биймазалыц етиу.
Кундацлаулы жас бала да шырлап цол-аяцта турмады.
Кол узайыу — жетисиу, тойыныу, цатарра цосылыу. Бала-
сын енди уйленер, келин жумсап колымузаяр деп те ойлай-
тугын еди (Т. Кайыпбергенов). Колы епли — цолынан цэр
турли ис келиу, ебетейли. Колы епли адамлар экелинди
165
(К. Султанов). Кол жайыу — жалыныу, соранцу. Халыцца
цолын ж айран олда бир цайыршы рой (К. Султанов).
Кол к о м е г и н тийгизиу — жэрдемлесиу, кемеклесиу,
кемек бериу. Оган жэрдем етип цол кемегин тийги-
зип турды (0. Айжанов).
КОЛА ат. Мыс пенен цалайыныц цосындысыныц араласпа-
сынан пайда болган металл. Жердиц астын ойган екен, ц о л а
менен цуйган екен, Шамды жагып цойган екен, Кеп аралап
керип келдим (А. Дабылов).
КОЛАЙ а т. Кайым, ыцрай, жардай. Буны ислеу мен ушын
цо л ай.
КОЛАЙЛАНЫУ цолайлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОЛАЙЛАСЫУ цолайлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОЛАЙЛАТЫУ цолайлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОЛАЙЛАУ ф. 1. Таярлау, цайымлау. Жанын отца жац-
сын деп, цолайлады тацырды («Кырц цыз»). 2. Ыцгайлау,
цэзирлеу.
ЦОЛАЙЛЫ кел. 1. Ыцрайлы, жагдайлы, жонли, тийимли.
Кыз бенен отырсац цол ай л ы жайда, Кеуилиц болады мисли
айда (Эжинияз). 2. Жарамлы, ыцшамлы, Егис ушын цолай-
л ы жер белгиленди.
КОЛАЙЛЫЛЫК ат. Ыцгайлылыц, жагдайлылык, жонли-
лик, жайлылыц.
КОЛАЙЛЫРАК кел. Жайлырац, ыцгайлырац, жарамлы-
рац, жонлирек.
КОЛАЙСЫЗ кел. Ебетейсиз, унамсыз, ийкемсиз, жагдай-
сыз. Ерназар цолайсыз жагдайга тускенине кулди (А. Бе-
кимбетов).
КОЛАЙСЫЗЛАУ кел. Ебетейсизлеу, жагдайсызлау, унам-
сызлау, ийкемсизлеу.
КОЛАЙСЫЗЛЫК ат* Ебетейсизлик, жагдайсызлыц, жа-
рамсызлыц, унамсызлык, ийкемсизлик.
КОЛАМТА а т. Жанып турган оттыц цоз аралас ыссы кули.
Тырс-тырс тамар цазанга, кез жаслары ананыц, Ошацтагы
цол амта, пысцып гана жанады (И. Юсупов).
КОЛАМТАЛЫ кел. Коламтасы бар.
КОЛАН,: цолац шаш кел. КаРа Цалыц шаш. К о л а ц
ш а ш ы н тас тебеге туйеди, Аш буркиттей цабацларын уйеди
(«Мэспатша»).
КОЛАЦСА ат. Терлегенде цолтыцтан шыгатугын жагым-
сыз ийис.
КОЛАНСАЛЫ кел. К°лацсасы бар, сасыц ийисли.
КОЛАСТЫ ат. Бир мэмлекеттин ямаса бир басцарма-
ныц царамагына белгили мугдарда адамлардыц ямаса терри-
торияныц кириуи, соныц ыцтыярында болыуы. Арцам шуршыт.
батысымыз цалмац, Кубла бетим Тахтаханныц цол асты
(«Мэспатша»).
167
К^ОЛБАУ ат. Бесиктеги баланыц аяц-цолын байлайту/ын
жалпац бау.
КОЛ БЫ РАУ ф. Кед болыу, олпы-солпы болыу.
КОЛБАБЫС ат. Комек, жэрдем. Ец болмаса еки кезицниц
бири 1^элдейге цолгабыс тийгиз, атызга бар (О. Хажания-
зов).
К^ОЛБАНАТ ат. 1. Кемекши, жэрдемши. Атасыныц цол-
цанаты болып, оныц жумысын нелеп цайтатугын еди
(К Ирманов). 2. Жолдас, жэрдемши. Бийбисэнем жалгыз
емес, цатарында цолганат цызлар, жигитлер бар (Г. Есему-
ратов). 3. А у ы с. Тирек, суйениш.
ДОЛБАЙ а т. КОЛДЫ сууыцтан сацлау ушын цэр турли ма-
териалдан тигилген, тоцылган зат, цолга кийилетугын кийим-
ниц тури. Валерий неге екенин ези биледи, бугин-ац цолг ап
кийип келипти (Ж. Сапаров).
1<ОЛБАПЛЫ (кел. Колгабы бар, цолгап кийген, цолгап-
ца ийе.
К^ОЛБАПЛЬЩ кел. Цолгап боларлыц, цолтапца жарар-
лык.
ЦОЛБАПСЫЗ кел. Цолында цолгабы жоц, цолгап кийме-
ген. цолгапца ийе емес.
ЦОЛБАПТАЙ кел. Цолгапца усаган, цолгап сыяцлы, цол-
гап яцлы.
ЦОЛДАЯК: цолдаяцта турмау ф. Жубанбау, жылай бе-
риу. шырцырау.
ЦОЛ ЖАЗБА ат. Цол менен жазылган ямаса машинкага
басылган тийкаргы нусца. Бир уацытларда шы'гармалар
цолжазба дэптер туринде халыц арасына таралган (Н. Дэу-
цараев).
ЦОЛЦА ат. 1. Журектен денениц цэр турли агзаларына
цан тарататурын негизги жууан тамыр. Мудам исип журген
екпе-к о л ц а с ы, Бир тислем нан болган шайдыц цалцасы
(С. Нурымбетов). 2. бкпе менен гегирдектиц тутасцан жери,
дем алыу органларыньщ тийкаргы белеги. 3. А у ы с. бтиниш,
сораныш, тилек. Цоцыраттан жаца келген Есенгелди Цулым-
бетке бир цолца салып цалажац (К. Султанов).
ЦОЛЛАНЫЛЫУ цолланыу фейилиниц езлик дэрежеси.
. ЦОЛЛАНЫУ ф. Бир нэрсени пайдаланыу, жумсау, иске
асырыу. Улкен жер майданларында цэзирден баслап-ац гер-
бишлерди анагурлым кеп цолланыу керек.
КОЛЛАСЫУ ф. 1. Ауыр затты кетериу ушын еки адамныц
ез цолларын усласыуы, бирлесип услау, цол усласыу, биригип
ислесиу. Еки жнгит улкен ала цапты цол л аса кетериуи ме-
нен орбага салды (Н. Дэуцараев). 2. цоллау фейилиниц ше-
риклик дэрежеси.
ЦОЛЛАУ ф. Мацуллау, цууатлау, цошлау, жацлау. Совет
168
халцы тынышлыцты цоллаймыз, Биз дуньяга тынышлыц
деп тууганбыз (Э. Шамуратов).
КОЛЛАУШЫ а т. Жацлаушы, цууатлаушы, цошлаушы, ма-
цуллаушы.
КОЛЛАУШЫЛЫК ат. Жацлаушылыц, цууатлаушылыц,
цошлаушылыц, мацуллаушылыц.
КРОЛЛЫ кел. Урланган, жогалган, жоц болган. Денен-
ниц цоллы болранын билмей цалды (К- Ирманов). ф Ж е к-
ке коллы — жэрдемшиси болмау, жекке. Усы жайда бир-
еки хаял отырран жекке цоллы, олар экелип берсе, оны
багады (Т. Кайыпбергенов). Ашыц коллы — сацый, кен
пейилли. 1(о л л ы болыу — урланыу, жогалыу. Коллы
етиу — уолатыу, жогалтыу. о л л ы цылыу— алдырьн
урлатцызыу.
КОЛМА: цолма-цол р. Дэрриу, тез, шаццан. К о л м а-ц о л
кеширип алдым цосырын, З^эр сезине дэрья киби тасыдым
» (К. Султанов).
КОЛПЫЛДАНЫУ цолпылдау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОЛПЫЛДАСЫУ цолпылдау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
КОЛПЫЛДАТЫУ цолпылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦОЛПЫЛДАУ ф. 1. Кийимниц, т.б. заттыц кец болыуы. Ер-
жановтьщ устиндеги пальтосы цолпылдап тур (F. Сейтна-
заров). 2. Котерилип-басылыу, цоцырацлау. 3. Гудиклениу, гу-
манланыу, цорцыу.
КОЛТЫК ат. 1. ан ат. Ийин менен жауырынныц ишкн
жары. 2. Кипим жециниц бойы менен тутасцан жери. 3. Тециз-
диц, келдиц, жаптыц, атыз-шеллердиц децгеленип, уш муйеш-
леу болып келген жери. фК°лтыгына тырылыу — а)
Ауыс. биреуди паналап барыу, жанында отырыу. б) биреу-
диц цушагына жармасыу. Кирип келген бетен адамды жатыр-
цаган бала анасыныц цолтыгына тырылды (Т. Ка‘
* йыпбергенов). Колтырына цысыу — а) жасырыу, корсет-
пеу. б) бауырына тартыу, цушацлау.
КОЛ ТЫ КЛАН Ыу цолтыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОЛТЫКЛАСЫУ цолтыцлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КОЛТЫКЛАТЫУ цолтыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОЛТЫКЛАУ ф. 1. К0ЛтЫККа алыу, цолтыгынан услап жу-
риу. 2. Колть,цца цысыу, цолтыцлап журиу.
КОЛТЫКЛАУШЫ ат. 1. КолтыОДа алыушы, цолтыгынан
цысып журиуши. 2. Колты1№а цысыушы, цолтыцлап журиущи.
КОЛЫЗЛЬЩ ат. Мал сойган цассапца гештен берилету-
рын мийнет цацы. Децгенени бцсцарган Пиреке гаррыныц алып
' цойган цолызлыц етин децгенешилердиц биреуи алып ко-
йыпты (К- Айымбетов).
169
КОМ ат. Жанлы-жаныуарлардыц сауыр ети. Турды шамал
оцынан, Камшылап аттын. цомынан («Мэспатша»).
КОМЛАНЫУ цомлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОМЛАСЫУ цомлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОМЛАТЫУ цомлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОМЛАУ ф. 1. Адамныц бир нэрсени ислеуге оцталыуы,
таярланыуы. Елжиреп ц о м л а п турган адамга темир тий-
ген соц не оцсын (Ж. Аймурзаев). 2. Ушатугын жэнликлердиц
ушыура цэрекетлениуи, талпыныуы. КызДын кеуили толады,
Цое цанатын ц о м л а д ы, Ыргыйын деп оцталды («Мэспат-
ша»). 3. Бир нэрсениц тубине топырац уйиу, домбыцлау, бек-
кемлеу.
КОМПАЙТЫУ цомпайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОААПАЙЫУ ф. 1. Томпайыу, торсыйыу. KbIPCbIFbI тутса
цомпайып алып мурнын кетериуи де мумкин (А. Бекимбе-
тов к 2. Толыу, кебейиу. 3. Котерилиу цомпацлау.
КОМПАЩТАСЫУ цомпацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КОМПАНДАТЫУ цомпацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОМПАЦЛАУ ф. Орнынан цозгалыу, томпацлау, годдасла^.
• KOHAFA р. Кешцурын, кешке царай, цонатурын мезгил.
КОНАК а т. Уйге мирэт етилген мийман ямаса тосаттан
келген адам. Уйине цонац келгенлиги себепли Исмайыл жу-
мысца келмеди (0. Айжанов). Бир елдиц шетиндеги уйге цо-
нац болады т— («КК- х.е.»). ф Кона^ асы —цонацца
арналып берилетугын сыйлы тамац, ауцат, тагам, ас. КуДалаР-
ды кутиуге сениц шамац келмейди, цонац асыцды взим-
ав берейин (К. Султанов). Кона^ жай — цонац кутилету-
гын, цонац киргизетурын жай, цонац болатугын орин. Ол ца-
рацгылыцта эруацтай сурнигип цонац жай ы на келди
(К- Султанов).
КОНАКЛАНЫУ цонацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОНАКЛАСЫУ цонацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОНАКЛАТЫУ цонацлау фейилиниц езгелик дэрежеси..
КОНАДЛАУ ф. 1. Асыранды цэм жабайы цуслардыц белги-
ли бир жерде цонып отырыуы. К°РазлаР Да сырыцца ^онац-
лауы менен мулгип отыр (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Адам-
ныц бийик бир нэрсениц устинде отырыуы. Ол далага шыгып
тамньщ саясындагы тецкериули турган келиде цораздай цо-
на к л ап отыр (Т. Кайыпбергенов).
КОНАКЛЫ кел. Уйине кеп цонац келетугын, цонац басты.
КОНАКШЫЛ кел, 1. Цонац келгенди жацсыv керетурын.
2. Конакка бапганды жацсы керетурын.
КОНАКШЫЛЛЫК ат. К°на^ты жацсы кериушилик, мий-
мандослыц.
КОНБЫЗЫУ ф. 1. Ушатугын цанатлыларды бир орынга
отыргызыу. 2. КонаЧты> мийманды цабыл етиу, жатцарыу.
170
ЦбНАЛК^А ат. Цонацца берилетугын арнаулы ауцат, тагам,
ас. Тоналка етип цанацца, цой семизин сойдырды,...
(«К^ырц цыз»).
К/ЭНДЫРТЫУ цоныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КрНДЫРЫУ цоныу фейилиниц езлик дэрежеси.
К^ОНЫМЛЫ ц. тусимли, тэсирли.
К^ОНЫМСЫЗ ц. тусимсиз, тэсирсиз.
К^ОНЫС а т. Мэкан, отырыцлы жер, турацлы жер. Ата жур-
тым Туркистаннан келгели, Ата-бабам ц о н ы с басцан жайла-
уым (Кунхожа).
КОНЫСЛАНДЫРЫУ цоныслау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КРНЫСЛАНЫУ цоныслау фейилиниц езлик дэрежеси.
КрНЫСЛАСЫУ цоныслау фейилинин шериклик дэрежеси.
КОНЫСЛАТЫУ цоныслау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦОНЫСЛАУ ф. Бир жерге орналасыу, кешип келиу. К о-
ныслады Терткулдиц кеп батыры, Канат жайып мэртлик
истиц шатыры (Т. Сейтжанов).
К^ОНЫСЛАУШЫ ат. Цоныс басыушы, орналасыушы.
К^ОНЫССЫЗ кел. Конысы ж<>ц, мэкансыз, жайсыз.
К^ОНЫУ ф. 1. Ушып киятырган цуслардыц бир жерге келип
цонацлауы, отырыуы. Уйрек ушып, газлар цонган келлерим,
Цатар цонган жаз жайлауда еллерим (0теш). 2. Кешкен елдиц
орналасыуы, цоныс басыуы. Малдыц, жердиц, жагдайына ца-
рай цэр ауыл дуркин-дуркин болып, сыбайлас цонып еди
(К. Султанов). 3. Жатыу, тунеу, цонып шыгыу. ф Бахыт
цусы цоныу — иси келисиу, дэулетли болыу. Бахыт цу-
сы цонып енди басына, Шыгып цалды жетпис алты жа-
сына (Т. Сейжанов). Нэше цоныу — унау, жагыу. Тирийек
ишип нэше цонган сон цазы гэп баслады (К. Султанов).
Мийге цоныу — бир нэрсениц ядта цалыуы. Тециз сыры
менен илим сыры мийге би рдей цона м а? (©.Айжа-
нов). Ел цоныу — мэканланыу, орналасыу. Шелистанга
ел ц о н д ы.
К^ОНЫУШЫ ат. 1. КонаКлаУшы, отырыушы. 2. Коныс ба-
сыушы, орналасыушы. 3. Жатыушы, тунеуши, цонып шыгыушы.
КОНЫШ ат. Етиктиц ямаса басца аяц кийимлердиц бал-
тырды жауып, цысып туратугын дизеге шекемги белеги. Еки
жузли пышагын ц о н ы ш ц а салып, эсте журди тын-тьщлап
(«Кырц цыз»).
КОНЫШЛЫ кел. К°нышы узын, цонышы бар, цонышца
ийе.
КОНЫШТАЙ кел. К0НЫШКа мегзес, цоныш сыяцлы, цо-
нышца усаган.
К©Н К- ^ом-
КОН.кД: цоцца мурын к е л. Улкен мурын, цоццайган му-
рын. Жигит болды цоццамурын, Ала алмады кептен орын,
171
Кимлер болды буннан бурын,Олардыц барлыгын кердив/ (Бер-
да^).
ЦОН.ЦАЙЫУ ф. Улкейиу, улкен болыу, нэхэйиу. К ° н К а й-
f а н цара берикли сары сынлы жигит отауга жетип келди
(К. Султанов).
ЦОЦСЫ ат. 1. Бир-бирине цатар, жацын отырган уйлер.
2. Цоцсылас ауыл, ел. Биз бурыннан ц о ц с ы ауыл цоралас,
Бет-ажар да бир-биреуге шамалас (А. Дабылов).
ЦОНСБ1ЛАС кел. Иргелес, ауыллас, цатарлас, сыбайлас.
Бул цызлар цоцсылас отырган ауылдын цызлары едя
(А. Бегимов). ,
ЦОНСЫЛЫЦ ат. Иргелеслик, ауылласлыц.
ЦОН.ЫЗ а т. Цанаты цатты цабыцлы шыбын-ширкейлер то-
парына киретурын жэнлик. Бир цоцызды услап алып шек-
пенниц ишине салдым (Ц. Айымбетов).
ЦОНЫЗАЦ ц. цоцыз.
ЦОН.ЫЗДАЙ кел. Цоцызга усаган, цоцыз сыяцлы.
ЦОНЫЛТАЦ кел. Терликсиз, жабыусыз салынран ер. Цо-
цылтац ерди салайын, Цацца цуллыц кылайын. Бизлерде-
йин жалрызга, Мэдет бергей цудайым («Цоблан»),
ЦОН.ЫЛТАЯЦ кел. Етикти ямаса басца аяц кийимди жа-
лацаяц, шулгаусыз кийиу. Етикти цоцылтаяц кийген, ий-
нинде баяры сууга баррандары камзолы (К. Султанов).
ЦОЦЫР кел. Цара менен цызылдыц аралырындагы цо-
йыу саррылт тус. Басында цоцыр цураш, устинде шекпен,
бел ин бууган (Н. Доуцараев). -ф Цоцыр туз — гуздиц сал-
цын кунлери. Цоцырса л ц ы н — онпга ыссы да емес, сууыц
та емес. Цоцыр самал — бир бап жагымлы самал.
Тунниц цоцыр самалы елпип есип тур («Жеткиншек» г.).
ЦОНБ1РАУ а т. Тобеси иймеклеу, конус сыяцлы, ишинде
тербелип туратугын тили арцалы сес беретугын металлдан,
мыстан исленген техникалыц цурал. Иштен ц о ц ы р а у да-
$ысы еситилди.
ЦОНЫРАУДАЙ кел. Цоцырау сыяцлы, цоцырауга усаган,
цонырау яцлы.
КОЦЫРАУЛЫ кел. 1. Цоцырауы бар, цоцырау тагылган..
2. А у ы с. Изине гэп, соз ерген, осек тагылган, аты шыццан.
ЦОН.ЫРАУХАНА ат. Ширкеулердеги цэр турли сес шыга-
ратурын цоцыраулар туратугын орын.
ЦОНЫРАУШЫ ат. 1. Цоцырау ислеуши, согыушы. 2. Цо-
цырауды цагыушы.
ЦОНЫРЛАУ кел. Тури цоцырга жацын. Денесиниц реци
цоцырлау бир тусте.
ЦОПА а т. Колдин майда жекен цэм цамыс ескен жери.
Цасцалдац, уйрек, сауысцан, Цопага кирди паналап
(К Султанов).
172
ЦОПАЛ кед. ©рески, турпайы. Баймурат цопал жигит-
лердиц бири.
ЦОПАЛ ЫЦ ат. Цамыстыц, жекенниц цалыц жери. Апам
ауылдыр сыртындагы цалыц цопалыцца барып, мени
дузде тУутан (Ж. Аймурзаев).
ЦОПАРТЫУ цопарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦОПАРЫЛЫУ цопарыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦОПАРЫУ ф. Аударыу, кетериу, астын устине шыгарыу.
Цуу томар цопарып экелип отты гурлетип жара берди
(Н. Берекешов).
ЦОПАРЫУШЫ ат. Аударыушы, кетериуши, астын устине
шыгарыушы.
ЦОПСЫУ ф. Тыгыз майда затлардыц кетерилиуи.
ЦОР I а т. Жуцна, запас. Белинбейтугын ц о р.
ЦОР II: цор болыу ф. Азып-тозыу, тарыгыу, жоцшылыц
тартыу. Душпаныц Ц о р болып елсин. Оган к о р б о л-
ганша цудай меннен аманатын алганы жацсы (Ц. Арал-
баев).
ЦОРА ат. Цыр дегереги цоршалган, усти жабыц ямаса
ашыц етип исленген мал байлайтугын, цамайтугын орын. Ол
мал цорага сер салды (Т. Цайыпбергенов). ф Цора-цоп-
с ы — цораныц цэр тури. Я бул дегеректе ц о р а-ц о п с ы, аша
туяц мал жоц (О. Хожаниязов).
ЦОРАЗ ат. 1. Тауыцтыц, цустыц еркеги. Жууырыуым ме-
нен барсам цораз урыстырып отырган екен (Э. Шамуратов).
2. Ауыс. Цолы бэлент, кеуили тоц, мыцлы, кушли.
ЦОРАЗЛАНЫУ ф. 1. Менменсиу, цэкирецлеу, кетерилиу.
Журттан езин бийик санап, Цоразланып шыррыяды
(Т. Жумамуратов). 2. Ауыс, Мацтаныу, марапатланыу.
ЦАРАЛАНЫУ царалау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦОРАЛАС кел. Цорасы бир цатар, шегералас. Бизиц мал
цора оныц мал цорасы менен цоралас (©. Айжанов).
ЦОРАЛАСЫУ цоралау фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦОРАЛАТЫУ цоралау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦОРАЛАУ ф. Белгили бир жерди, орынды цоршау, айлан-
дырыу. Сапар баслыц егинлерин шецгел менен ц о р а л а п
алды (Ж. Сапаров).
ЦОРАЛЫ кел. 1. Цора тутылтан, цоршалган, цорасы бар.
2. А у ы с. Цора толган мал, коп маллы. Тигиули уй, цоралы
мал босца цалды (Н. Берекешов).
ЦОРАЛЫЦ к ел. Цора боларлыц, цорага жарарлыц.
ЦОРАСАН а т. Малларда болатугын сортлардыц бир тури.
ЦОРАСАНЫ: цорасаны сыйыр ат. Сыйырдын, сут-
ли тури. Бир куни бала келип «ата, сенин. цорасаны сы-
йыр ынды тогайда жолбарыс алды»деди («ЦЦ. х. е.»).
ЦОРАСЫЗ кел. Цорасы жоц, цорасы болмаган.
ЦОРАША ат. Цораныц киши тури, кишкене цора.
173
КОРАШАЛАУ ф. Бир нэрсениц сыртын айландырып i(opa
тутыу. /
КОРБАЛАУ ф. 1. Паналау, жасырыу, тасалау. Айбатлы ма
адамзаттыц журеги, 1^ыйпацлайды цайуан басын цор/алап
(К. Султанов). 2. Жасырыу, жасцаныу, уялыу. А^гул/екинши
бетке айналып цорралап баласын емизди (А. Бекимбетов).
КОРРАЛЫУ цо р pay фейилиниц озлик дэрежеси.
KOPFAH ат. 1. Топылыстац сацланыу ушын жасрлган па-
на, бекинис. К^оцырат котерилисинде сатцын Мухаммед пана-
ньщ шабыуылынан царацалпац халцы Бозатаута (цорран
салтан (К. Султанов). 2. Бир нэрсени айнала цоршау, айлан-
дырып салынран бийик пакса. 3. А у ы с. Арца суйерлик, тирек,
пана, суйениш. Улым тыцла, касцыр цозы душпаны, Сен цо-
зымсац, сениц ушын мен цорган (Ж. Аймурзаев). *
КОРРАНЛЫ кел. Айнала цоршалган, цоршауы бар, цор-
ганга ийе.
KOPFAHCbI3 кел. Цорраны жоц, цоршаусыз.
KOPFAHbiy ф. Биреудиц яки бир нэрсениц тарпыуынан,
цэуип-цэтерден сацланыу, абайлы болыу. Келгенлердиц аныц
’ душпан екенин сезген Рейппназар цандай болмасын олардан
цорганыу жолын иследи (С. Хожаниязов).
KOPFACHH ат. 1. Ацшыл суррылт тусли жумсац ауыр ме-
талл. К^арацалпаклар малдьщ жилиншик суйегиндеги асыгын
сытый алып, цоргасын цуйып,ойын ойнайды (К. Султа-
нов). 2. Ауыс.- Ауыр, зил. КЭР бир сезлери цоргасын,
ол адамнан кашыц болма (0теш).
КОРРАУ ф. 1. Адамды яки бип нэрсени цэуип-цэтерден аман
алып цалыу, сацлау, цутцарыу, Коргау ушын жаудан елди,
Мине, бизлер таярмыз цэруац (Э. Шамуратов). 2. Биреудиц
сезин сейлеу, оган гамхорлыц жасап гамын ойлау, цууатлау,
Халыцтыц арын ц о р г а у уацты, Келди, бир ер басына (Ж. Ай-
мурзаев).
КОРРАУШЫ ат. 1. Бир нэрсени цоррап цалыушы, цутца-
рыушы. Халыцца бир кун хабар келди, Кандай цоргаушы
еди КосназаР елди (Бердац). 2. Суд процесинде адамныц за-
конлы правосын ацлап ис жургизетурын адам/ адвокат. Оц
жакта кепке бегимиэек суд, сол жакта цорраушы, он
жацта прокурор отыр (К- Ирманов). 3. Белгили бир мацсетти
жацлаушы, цууатлаушы. Арыслан, Азат бул дэуирде жаца
омирдиц жетискенликлерин цорраушы актив гуресшец-
лер еди (Г. Есемуратов).
КОРДА ат. 1. Жыйналып цойылган байлыц, дунья, орда.
Кэпелимде цорда йшиндеги жигилдиктиц тамырына бай-
ланран арцанды керди (Ж. Аймурзаев). 2. ц.цор.
КОРДАЛЫ кел. Цоры кеп, дуньясы кеп, малы кеп, бай.
KOPEK ат. Тиришилик ушын керекли азыц-ауцат, тарам.
174
...цо^еги онын жап екен, К^ор^ып соннан айта алмады (Бер-
ДаЮ- \
1^ОРЕКСИЗ кел. Тамацсыз, азьи^сыз, тагамсыз.
КрРЕНИШ кел. Пае, жаман, темен, жупыны.
К^ОРЙНИШЛЕУ кел. Пэслеу, жаманлау, теменлеу, жупы-
нылау. Уии сыртынан цоренишлеу екен. Сэнем оны пар-
дозлап цойган (К*. Аралбаев).
КОРЖЫН ат. 1. Жуннен то^ылып исленген аузы ерилип
цойылатугын еки белимли энжам, ешекли, атлы жук алып
журиуге арналган. Хийуага о р ж ы н толы тилласы ме-
нен атлан-шап болып турды (К. Султанов). 2. Ауыс. Ау^алы
цыйын, жагдайы темен, шатац. Егер мен келмегенде, сенин
исин. цоржын еди (Т Кайыпбергенов).
К/ЭРЖЫНЛАНЫУ цоржынлау фейилинин езлик дэрежеси.
1^ОРЖЫНЛАСЫУ ^оржынлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
К£)РЖЫНЛАТЫУ коржынлау фейилинин езгелик дэрежеси.
^ОРЖЫНЛАУ ф. Ь^оржын сыяклы етиу, цоржынга усатыу.
К^ОРЖЫНЛЫ кел. 1^оржыны бар, цоржынга ийе.
К^ОРЖЫНША р. К°РЖЫННЬ1Н кишкене тури.
К^ОРРуАК кел. Журексиз, цоян журек. Таймай гуреске
туспесе, о р а палуан неге керек (А. Дабылов).
K^OPK^AK/IAy кел. Журексизлеу, ^оян журеклилеу.
K^OPI^AK/IblK* ат. Журексизлик, ^оян журеклик. К°Р“
цацлы^тыц белгиси, ^ынабынан сууырып, К^ылышын алып
шаппаса, ... (1^. Айымбетов).
К^ОРТ^ЫЛДАТЫУ ^ор^ылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
КрРК^ЫЛДАУ ф. 1. Суйы^ затты симирип ишиу, тартыу.
Ол. еле цорцылдатып симирип отыр (А. Элийев). 2. .
Ауыс. Сес, дауыс. Ц о р к ы л д а у ы доныздын торайына
у^сайды.
^ОР^ЫНЫШ ат. Бир нэрседен цорцып тайсалганда, кут-
пегенде пайда болатугын сезим, ^эуип. ^ор^ыныш денемди
цаплап турды (Э. Шамуратов).
К^ОРК^ЫНЫШЛЫ к е л. Цэуип-дотерли, цэуипли. Калласы,
ц о р ы н ы ш л ы абай етип турли муцамгд денеди (К. Султа-
нов).
КрРК^ЫНЫШСЫЗ кел. Цорцынышы, кэуип-^этери жо^.
К^ОРК^ЫТЫУ 1$оркыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
К4ОРК>ЫУ ф. Шоршыу, тайсалыу, сескениу, ^эуиплениу. Ба-
ла ишинен цоркып та киятыр (А. Бекимбетов).
К^ОРЛАНЫУ ф. Азапланыу, жэбирленыу, ызаланыу. Сон-
шама цорланып адам баласы, Айральщта елген ата-анасы
(С. Нурымбетов).
УОРЛАТЫУ ^орлау фейилинин. езгелик дэрежеси.
КОРЛАУ ф. Азаплау, жэбирлеу, мазацлау. оны жан жак;-
тырмай, ^орлау ма^сети менен ислеген (К. Султанов).
175
К^ОРЛАУШЫ ат. Азаплаушы, жэбирлеуши. ,
КрРЛАУШЫЛЫК^ ат. Азаплаушылыз^, жэбирлеуфилик.
К/ЭРЛЬЩ ат. Азап, а^ырет, жэбир, жапа. Халцымызга ^а-
рамады цанымыз, 1^орлыц пенен кунлер етип /баратыр
(М. Дэрибаев). I
КНОРРА: i^oppa таслау ф. ген. с. Пал ашыу/пал тас-
лау. Бисмилла деп сез эуелин баслаган, китап а шын жалган
цорра таслаган (С. Нурымбетов). |
^ОРРАНДОЗ ат. ген. с. Палмер, пал ашыушы. ^эзир еди
бир цоррандоз мамамыз, Бийик екен патша салган цала-
мыз («Алпамыс»).
^ОРРАПАЗ ц. ^оррандоз.
К^ОРРАШЫ ат. Палшы, палкер, ^оррандоз.
КОРСЫЛДАУ ф. Цорс-цорс етиу.
Т^ОРТЬЩ кел. Келте бойлы, тапалтас, мыртыц. Шьщ дей-
мен, к орты к ай, а ласы хакыц бар ма? (0. Хожаниязов).
КкОРШАЛАНЬ1У цоршау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОРШАЛАСЫУ ^оршау фейилиниц шериклик дэрежеси.
К/ЭРШАЛАТЫУ цоршау фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^ОРШАЛАУ цоршау фейилиниц езлик дэрежеси.
К^ОРШАЛЫУ цоршау фейилиниц езлик дэрежеси.
1^ОРШАУ ф. 1. Бир затты айнала цамау, орау. Ол ауылды
^эр тэрептен баспашылар ^оршап турган жагдайда керди.
2. Дегереклерди бир нэрсе менен айландырып шыгыу. Гене ме-
шиттен баслап молланыц жайыма дейинги кец майдан i\op-
шалап алынды («Жеткиншек» г.). 3. Келегейлеп кезге
керсетпеу, тасалау. Жэллатлары ^оршап тур, Менин тум-
тусымды («Ер Зийуар»). 4. Айнала отырыу, сртага алыу, де-
гереклеу. Келицлер мени 1\ушацлап, Ортага К ° Р 111 а п алы-
цыз. 5. Айнала-дегеректи ийелеп турыу.
КрРШАУЛЫ кел. Цоршауы бар, цоршалган. Правление
жайы тереклер менен о р ш а у л ы (X. Сейтов).
Т^ОРШАУЛЫ кел. Цоршауы бар, цоршалган.
К^ОРШАУСЫЗ кел. Коршауы жок, коршалмаган.
К^ОРШАУШЫ ат. 1. Догеректи цоршаушы, айландырыушы.
1. Камап алыушы, цамаушы.
К^ОРЫК^ ат. Белгили бир байльц турган орынды цоргау
ямаса маллардьщ жайлауына уацытша тыйым салынган ко-
лем. 1^орыц болды бийкар тогай, Бажбанлары болды бийжай
(Kf Айымбетов).
К^ОРЫКДПЫ ат. ^арауыл, цорыушы, гузетши. 1(орьцшы
дым са^ болыуы керек (Н. Дэу^араев).
К^ОРЬЩШЫЛЫК^ ат. Цоры^ цорыушыльщ, ^арауыллы^,
гузетшилик.
К^ОРЫЛДАСЫУ ц. ^урылдасыу.
К^ОРЫЛДАУ ц. ^урылдау.
К^ОРЫУ ф. Белгили бир жерди ^еш нэрсеге тийгизбеу, ^а-
176
pay, цаняу. Дэуеке туни менен жууерисин доныздан ц о р ы и
азан кЬрди (К- Айымбетов). -
KOGI ат. Адам отырыу, жасау ушын цамыстан, агаштан
т. б. затлардан исленген киши турац орын, бастырма, саяман.
Жаз болца тебесине ц о с согып, гейде дем алыуга да болады
(Т. К^айыйбергенов). ф Цое дузиу — еки жастыц бир-бирине
цосылып, семья цурыуы, хожалыц болыуы.
КОС Цат. Еки егизди, еки атты ямас^еки ешекти гундеге
цосып жердиц сурилиуиндеги, айдалыуынДагы улыума аты. ф
Кос ай дау — жер суриу.
КОС ПР к ел. Еки, егиз, пар. Цое жасауыл зорлыц етти.
Мине, енди, олеин депти (Д. Касымов).
КОСА 1 ат. Гезлемениц белгили бир елшем болеги. Басца
ораган терт цоса жупцасы улкейип керинеди.
КОСА II р. Бирге, цатар устине. КумаРттыРаДЫ, ези менен
цоса сени де йоштырады (К. Султанов).
КОСАК ат. 1. Адамныц, жанлы-жаныуардыц ямаса бир
заттыц цапталда болыуы. Таумурат цорасын кериуден шапцы-
лап барып атты цосацца алды (К. Султанов). 2. Бирге ца-
тар журген нэрсе, жуп, пар. 3. А у ы с. Ерли-зайыплы, ©мир-
лик жолдцеы, жубайы. Косагын ан айырылып жалгыз цал-
ган Шынарман (А. Дабылов).
КОСАКЛАНЫУ цосацлау фейилинин езлик дэрежеси.
КОСАКЛАСЫУ цосацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОСАКЛАТЫУ цосацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОСАКЛАУ ф. 1. Бир затты бир-бирине тиркеу, жармасты-
рыу. ...цойдай цылып цосацлап, алдына салып айдаган
(«Кырц цыз»). 2. Жуялау, парлау. %
КОСАКЛЫ кел. Цссацланган, цосацлаулы.
КОСАКСЫЗ кел. Цосацца алынбаган, цосацца тиркелме-
ген.
КОСАР ат. 1. Еки заттыц бириккен, цосылысцан жери,
жуйи. Оц цанаттыц цосарынан омырау суйек кешкен (А.
Дабылов). 2. Цаптал, Катар. ...жарадар цызды ецгерип, сандал
аты цосарда, Мэспатша цашып баратыр («Мэспатша»).
ЦОСАРЛАНЫУ цосарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КОСАРЛАСЫУ цосарлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КОСАРЛАТЫУ цосарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОСАРЛАУ ф. Цосацлап байлау, парлау, цабатластырьф.
Ол да цо cap л ап байлаган малый керди.
КОСАРЛЫ кел. Цосацлы, тиркеули.
КОСАУЫЗ ат. Еки уцгылы мылтыц.
КОСАЯК ат- Алдыцгы еки аягы цыеца, артцы аягы менен
цуйрыгы узын, секирип журетугын дала тышцаны.
КОСЕНТ ат. 1. Цосымша, устеме. Жабанга дайыларыц
бетке бар, туйек айдарсац, масац терерсец, эйтеуир цые
12-5183 177
азыцца ^осент бир нэрсе тауып келерсец (Э. Шамуратов)/
2. А у ы с. Жэрдем, комек, пайда. /
ЦОСЛАС кел. 1. Косы бир, бирге туратугын, ирг/лес, сы-
байлас, цоцсылас. 2. Уйленген, турмыс цурган. Цэзир/и цаялга
соцгы жыллары ц о с л а с болган. ]
ЦОСПАат. Цэр турли затлардыц, нэрселердиц/ бирикти-
рилген цосындысы. I^ocna емес басцаларын айтайын, Цулац
салыц буган, Бердац цолдаулы (©теш): /
ЦОСПАЦ а т. Еки нэрсениц цосындысынан пайда болган
зат, нэрсе.
ЦОСПАЛЫ кел. Цоспасы бар.
ЦОСПАСЫЗ кел. Цоспасы жоц.
ЦОСТАР ат. ©мирлик жолдас, жубай, ерли-зайыплы. К^ай-
гырар ц а с т а р болмады, Ары келип Байсары, Цанасына еый-
мады («Алпамыс»).
ЦОСТЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсениц устине екинши бир нэрсени
цосыу. 2. Коликти жумысца жектириу.
ЦОСШЫ ат. 1. Жэрдемши, хызметши, некер, цатарга ерген
жолдас. Атца минип Алтынай, Алты жигит цосшы алып,
Майданга сапар цылады («Цырц цыз»). 2. Цоллаушы, цайыр-
цомшы. ...Ленин дейди жолбасшысыз, Большевик дейди цос-
шы сын (Д. Цасымов).
ЦОСШЫЛЫЦ ат. Биреуге хызмет етиушилик, цосшы бо-
лыушылыц.
ЦОСЫЦ ат. Торт цатардан ибарат болып, белгили бир на-
мага салып айтыуга болатугын поэзиялыц шыгарманыц бир
тури. Ол жерлердин тауларына, Еситилер еки цосыц. Бири
зарлыц елим сазы, Бири толган аза-муцга (И. Юсупов).
ЦОСЫЦШЫ а т. Цосыц айтыушы, цосык айтцыш. Ол ези
цосыцшы кеуилли жайдары жигит екен (9. Шамуратов).
КОСЫЛЫСЫУ цосыу фейилинин шериклик дэрежеси.
КОСЫЛЫУ ф. 1. Бир шешимге келиу, мацуллау, цууатлау.
— Тап усы пикирге мен де цосыламан. — деди ©темурат
(К. Султанов). 2. Бирге, жэми, цэммеси. Шадлы кулки бул-
биллердин сести менен цосыла жацлайды (Ж. Аймурзаев).
3. Биригиу. кобейиу. Терилген сайын ак отауга ак ота^ ц о-
сылды (К. Султанов). 4. Турмыс цурыу, хожалыц болыу, се-
мья болыу. Еки жас косылып бахытлы семья дузди.
ЦОСЫМТА ат. 1. Жэрдемши, кемекши. Оныц ислегени де
экесине ц о с ы м т а болды. 2. грамм. Создиц тубирине цо-
сылатугын жалгау.
КОСЫМША ат. Устеме, цосент. Бий-ийшанларга цосым-
ша белдао салыуга тийиспиз (Ц. Ирманов).
ЦОСЫНДЫ ат. 1. Цэр турли нэрседен цуралган цоспа.
2. м д т. Бир неше цосылгышларды цосцаннан кейинги ыыккан
нэтийже.
ЦОСЫУ ф. 1. Бириктириу, табыстырыу, удетиу. ...кушти
178
цо(?ып жэбдиллесипцолга алдыц жумысты (Ж- Аймурзаев1).
2. Ар^тырыу, кебейтиу. Истиц пэтин арттырып, Куш цосады
ол кушке (А. Элиев). 3. Табыстырыу, гезлестириу, ушырастыры^,
^бирге я<ибериу. Себеп пенен келипсиз, еки жацсыныц басын
бир i^oc>in («КК- х- е >>)« 4. Молайтыу, кебейтиу, жоцары-
‘латыу. Табысты табысца досады (К. Султанов). 5. мат.
Еки ямаса оннан да коп санларды бир-бирине цосыуды бил-
диретугын арифметикалыц терт цэмелдиц бири. Бас цо-
сыу — бириктириу, бир жерге жыйналыу. Олар уэделескен
купи бас ц о с ы п жыйналды. Y л е с о с ы у—пайда келтириу.
Оцыушылар жыйын-теримге у лес ^осты («Жеткиншек» г.).
Иске цос ы у — пайдаланыура бериу. Барлыц тикленген жай-
лар иске цосылды.
КОСЫУЫС а т. Еки цолдыц саусацларын бириктирип
жайыудан пайда болган бир заттыц мугдары, шамасы. Бир ц о-
сыуыс бийдайды желпип цазанга салды («Алпамыс»).
КОСЫУЫСЛАТЫУ цосыуыслау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
' КОСЫУЫСЛАУ ф. Еки цолдыц саусацларын бириктирип
бир затты услау, ууыслау.
КОТАРТЫУ цотарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КОТАРЫЛЫУ цотарыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КОТАРЫУ ф. 1. Затты бир ыдыстан екинши ыдысца салы^.
2. Ишиу, занц цойыу.
КОТЫР ат. 1. Адамлардыц жанлы-жаныуарлардыц денеси-
не шыгатугын цышыма жара. Жазылган цусайды, цеш бир цо-
тыры цалмаган (Ж. Аймурзаев). 2. Ауыс. Тегис емес, бу-
жыр.
КОТЫРАШ кел. Цотыр-цотыр, гедир-будыр.^
КОТЫРЛАУ ф. Цотырашлау, гедир-будырлау.
КОШ: цош-цош т. с. Цойды айдау ямаса цайтарыу ушыц
шыгарылган дауыс. Кемпир цойларды цош-цош деп алдына
салып айдап киртыя.
КОШАМЕТ 1 ат. Адамга исленетугын цурмет, сый, иззет. f
КОШ АМЕТ II кел. Мацтаган, тэрийплеген, цууатлаган.
К о ш а м е т сезлерге беленген дослардьщ ортасында Бэний
жымыйып кулип отыр (К. Султанов).
КОШАМЕТГОЙ кел. Мацтаганды жацсы керетугын, мара-
патланатугын.
КОШАМЕТГ0ЙЛИК ат. Биреуге исленетугын цурметлик,
сыйласыцлыц, иззетлик.
КОШАМЕТГОЙШИЛИК кел. Сыйлаушылыц, цурмет ети£-
шилик.
КОШАМЕТЛЕНИУ цошаметлеу фейилиниц езлик дэре-
жеси.
КОШАМЕТЛЕУ ф. 1. Сыйлау, цурметлеу, иззетлеу,
179
2. Мацтау, тэрийплеу, цууатлау, мацуллау, алгыс айтый Та-
бысларын цутлыцлап цошам етлей’ди (0. Хожанов).
КОШАМЕТЛЕУШИ ат. Кошамет етиуши, цурметлеуши,
сыйлаушы. /
КОШАМЕТШИ ат. 1. Хызмет етип цурметлеуши^ сыйлау-
шы. 2. Мацтаушы, цууатлаушы, тэрийплеуши. /
КОШАМЕТШИЛ кел. Цошаметти жацсы кориущи, цоша-
метти суйиуши. г
КОШМАР а т. Койдыц пиштирилмеген еркек тури, ^орадан
еки цо ш цар цэзир ал да, жасырып сат Некистин базарына
(Ж. Аймурзаев).
КОШКАРДАЙ кел. Цошцар сыяцлы, цошцар тэризли,
цошцарга усаган.
КОЯН ат. 1. Шеп пенен ауцатланатугын, пышыцлас семья-
ларына киретугын узын цулацлы сут емиуши ац. Ана тогай-
да цоян кеп, биз сол тогайдыц устинен журемиз (К. Султа-
нов). 2. Ескише жыл цайтарыудагы тортинши жылдыц аты
Ко ян жылы жацынлады, Жыл сайын халыц шуулады (Бер-
дац). ♦ Коян журек — цорцац, журексиз. К°ян журек
жаманнын., Еки кезин ойдырды (Бердац). Цоян жырык —
цоянныц еонине усаган жырыц ерин.
КОЯНДАЙ кел. Коян сыяцлы, цоянга цусаган, цоянга,
усаган, цоян тацылетли.
КОЯНШЫК ат. Тосаттан естен тандырып цулататугын, тал-
ма ауырыу, Онын гоне ц о я н ш ы ц кесели бар екен (А. Бе-
кимбетов).
КОЯНШЬЩЛЫ кел. К0яншыЦ ауырыуы бар.
КОЯШЫКДАЙ кел. К0ЯНШЫКЦа усаган, цояншыц сыяцлы,
цояншыцца мегзес.
КУБА кел. Ацшыл сары, цууцыл, боз, бозгылтлау, сурлау
тус. Мэрттиц мингец жуйриги, К У б а уйректей цалцады
(«Мэспатша»).
КУБАРТБ1У цубарыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
КУБАРЫУ ф. Бозарыу, кегериу, тунериу, езгериу. Каны,
цашып бетинен, Жузи онын. цу барды («Кырц цыз»).
КУБАША кел. Куба сыяцлы, цуба яцлы.
КУБАШАЛАУ кел. Кубаша₽а мегзес, цубаша тэризли,
цубашага усаган.
КУБ ЛА ат. Дунья жузиниц торт тэрепиниц бири, туслик
жац. Бизлер бурын Шымбайдын. цубла бетинде туратугын
едик. торт тэрепи цубла — барлыц эрманы орынлан-
ган, цайгысыз, цолы бэлент, кеули тоц.
КУБЫЖЫК Ц- губыжыц.
КУБЫЛ FblHI кел. ©згергиш, турленгиш. Онын. ц у б ы л-
гышлыгы. бир сезде турмайтугынлыгы сизге мысал болган (К.
Султанов).
КУБЫЛДЫРЫУ цубылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
180
фЪЫЛЖЫТЫУ кубылжыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУБЫЛЖБ1У ф. 1. бзгериу, турлениу. 2. Дауыстыц тур-
лише айтылыуы, толцыуы.
КУБЫЛМАЛЫ к е л. бзгергиш, езгермели, турацсыз, тур-
ленгиш, Жорганыц тоцсан у б ы л м а л ы журисине машцы
етип, кундиз жолдыц бойында не есип, не турганын серлеп пе?
(К. Султанов).
КУБЫЛТЫУ цубылыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУБЫЛЫС ат. Белгили бир уацытта болатугын жагдай,.
уацыя,. Ацша таслау соцгы мэцэллердеги i^y бы л ы с, бурын
затлай сыйлыц берген (Н. Дэуцараев).
КУБЫЛЫУ ф. бзгериу, турлениу. Кек дарайы жер кийин-
ген, Мьщ цубылып турлер енген (Э. Шамуратов).
КУДА ат. 1. Бир-бирине цыз берип, цыз алысцан адам л ар.
2. Цызды айттырып келген адам. ...екеуи ацлай цуда болды
(«Алпамыс»). 3. дин. с. Алла, жаратцан, цыялый цудиретли
куш. Курсац баласына цыз болма, ул бол десек те цудага
цэси боламыз (К. Султанов), ф цуда ту си у — цалыцлыц
айттырыу. Бир нашарга цудатусип барыпты, Аядыма шайыр
еки гэрипти (К. Султанов).
КУДАБАИ ат. Бир-бирине цыз берип, цыз алысцан адам-
лардыц цаяллары. КУ Дагай, есиц путин киси екенсец (К.
Султанов).
КУ ДАЙ а т. д и н. с. Дуньяны жаратыушы ретинде тусинил-
ген, кудиретли куш, алла, жаратцан, ©зим эуеремен хацтыц
исине, Бир цудайым мэдет бергей денеме (Кунхожа).
♦КУДайу р ы у — сэтсизликке ушырау. Цудай урган та-
бацца бес цол тусипти («КК- х- с.»). КУДай урганды пай-
гамбар цасасы менен туртеди («КК- х- н-»)-
КУДАЙДАЙ кел. Кудай сыяцлы, цудайга усаган.
КУДАЙШЫЛ кел. дин. с. Диншил, цудайга исениуши.
Ол сондай цудайшыл болганлыцтан анау-мынау менен иси
жоц.
КУДАЛАСТЫРЫУ цудаласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУДАЛАСЫУ ф. Кыз бенен удды атастырыу, цуда болыу,
цуда тусиу, келисимге келиу.
КУДАЛАТЫУ цудаласыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУДАЛАУ кел. Кудага усаган, цуда янлы, куда тэризли.
КУДАЛЫК ат. Куда тусиушилик, цуда болыушылыц. Эке-
сине исенип, цудалыц жагын бекистирип атырган шыгар
(К. Султанов).
КУДАША ат. КуДалаР тэрептеги куйеудиц яки келинниц
езлеринен кишкене царындасы ямаса сицлиси. Бизиц замай
кемтаршылыц заман ба? Жен билместей цудашалар аман-
ба? («КК- х- Ц-»)-
КУДАШАДАЙ кел. Кудаша сыяцлы, цудашага усаган.
КУДАШАЛЫК ат. Кудаша болганлыц.
181
КУДДБ1: цудды ©зи кел. Дэл, нагыз ези.
КУДИРЕТ ат. Един. с. Цуд^й, цудайдыц куши, алла, тэ-
цир, жасаган, жаратыушы. ...эрман менен ©лер болдым дунья-
да, Жэрдем бергил бизге енди, цудирет («К^ыр^ цыз»).
Кандай жэрдем беремен десециз цудиретиц келеди (Т.
Кайыпбергенов). 2. Ауы с. Кэрамат, куш, эжайып цэсийет,
Кептиц цудирет куши менен не бир мийтин цорган салдыц
(9. Шамуратов]). 3. Ауыс. Куш, гайрат, шама, цууат.
КУДИРЕТЛИ кел. 1. КУДИрети, кэраматы мол. 2. Айбат-
лы, цэцэрли. 3. Кэсийетли, цэдирли.
КУДИРЕТЛИЛИК ат. Кушлилик, цууатлылыц, айбатлы-
лыц. Егер цудиретлиликке царасац цаланыц бас байла-
ры атар еди-ау (Э. Шамуратов).
КУДИРЕТЛИРЕК кел. КУДирети кушлирек, кэраматлы-
рац.
КУДЬЩ ат. Жерди двцгелетип ямаса терт муйешли етип,
суу шыццанша терец цазылган орын, шуцыр. Айырым жерлер-
де улкен байлар ц у д ы ц цазып малларын суугарган.
КУЖЫРЛАНЫУ ц. гужырланыу.
КУЗРЫН ат. 1. Кэр турли ©ликлерди цэм цэр турли нэр-
селерди жеп кун керетугын улкен цара цус. Жыра бойы кеп
узамай цацырап, Шел цузгыны уймеледи еликке (И. Юсу-
пов) . 2. Ауыс. КаРам тамац, цан ишер, жауыз, Жер титирет-
кен сауаш майданы цызгын, Азатлыц душпаны фашистлер
цузгын (9. Шамуратов).
КУЗРЫНЛЫК ат. Кузгынга тэн цэсийет, ашкезлик, тойым-
сызлыц.
КУЙДЫРЫУ цуйыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
КУИКА ат. 1. жанлы-жаныуарлардыц бас-сыйрацларыньщ
уйтилген ети, териси. Ашлыкта жеген ц у й ц а н ы ц, тоцлыцта
мазасы кетпес («КК- х. н.»). 2. Адамныц шаш ©екен жеринде-
ги бас тери. Сенин басыцныц жарасы еле де цуйцаца сиц-
беген, териниц бер жагындагы жара еди (Ж. Аймурзаев).
КУЙКАДАИ кел. Куйца сыяцлы, цуйцага усаган, цуйца
тэризли.
КУЙКАЛЫ кел. 1. Цуйцасы бар, цуйцага ийе. 2. Ауыс.
Мазалы, ширели, Бекире балыц бес кеспе, жемеуши едим мен
цаеца, Куйцалы цунан цой гешине куним царап цалды
(«КК. X. н.»).
КУЙКАСЫЗ кел. Куйцасы жоц, цуйцага ийе емес.
КУЙКЫЛЖЫТЫУ цуйцылжыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КУЙКЫЛЖЫУ ф. 1. Кубылыу, дениу, толцыу. — О неси
екен? — деп кемпир де цуйцылжып кулип жиберди (К.
Султанов). 2. Бир нэрсениц тусигине дейин цалдырмай айтыу,
тез сейлениу.
КУЙМА а т. Еритилген цэр турли металлардыц жыйынды-
182
сы, еритпеси. ...цоладан цуйылган ц у й м а зэцги, ацбас ер,
цуйысцан, цэммесин тйяр етти (Ц. Айымбетов).
ЦУЙМАЦ а т. Унды суйыц цамыр етип майга цуйып писи-
рилген жумсац нан, тагам. Тэббетте табацдур, цулияда ц у fl-
мац, Табылмаса урар балаларды цыйнап (С. Нурымбетов).
ф Мэйек цуймац — унды мэйек пенен суйыц цамыр етип’
майга цуйып исленген нан, тагам.
ЦУЙМАЦТАЙ кел. Цуймацца усаган, цуймац сыяцлы.
ЦУЙРЫЦ ат. 1. Цайуанлардыц арт жагындагы цуйрыцша-
сы жэне оган питкен цыл. 2. Адамныц, цайуанлардыц арт жа-
гы, боксе жагы, шондысы. Сейлеп болып жаца отырыута
цуйрыгын жерге цойганы, председатель оны жэне тургелт-
ти (Т. Кайыпбергенов). 3. Ушатугын нэрселердиц (цуслар, са-
молёт, кеме т. б.) цуйрыгы, арт жагы. Цораздыц цуйрыгы
узын, Еситиц шайырдыц-сезин (Омар). 4. Ауыс. Заттыц суй-
ирленип келген ушы.
ЦУЙРЫЦЛЫ кел. Цуйрыгы бар, цуйрыцца ийе. Цэ жас
бала, аты-женицди айта бер, Сен миципсец цыл цуйрыцлы
ябыга («Алпамыс»).
ЦУЙРИЦСЫЗ кел. Цуйрыгы жоц, цуйрыцца ийе емес.
ЦУЙЫ ц. цудыц.
ЦУЙЫЛЫУ 1 цуйыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦУЙЫЛЫУ II ф. Цийимниц денеге жарасыуы, шац болыуы»
Басындагы цазна мацпал тацыяныц пепеги поррыцтай аппац
жузине цуйылып тур (Ц. Султанов).
ЦУЙЫМШАЦ ат. Жанбас суйектиц омыртцалар менен би-
риккен жери, сегиз коз. Тап усы жара менен таздыц цотыры
аздай цуйым шагыма шыйцан шыцты (Ж- Аймурзаев).
ЦУЙЫМШАЦТАЙ кел. Цуйымшац сыяцлы, цуйымшацца
усаган.
ЦУЙЫН а т. Шац цэм топырацтыц сууырылып, жоцары ке-
терилиуи, доцгеленип бурцасынлап уйтцыган шацгыт, цатты
жел. «Геудесинде жаны барлар цалма деп, Ала-цуй ын айдай
берди, яранлар» (Бердац).
ЦУЙЫНДАЙ кел. Цуйынга усаган, тез, жылдам, шалт.
ЦУЙЫНЛАТЫУ ф. 1. Шацгытыу, бурцыратыу, уйытцытыу.
2. А у ы с. Зымырау, зуулау. ...бир атлы цуйынлатып шауып
келе берди (К. Султанов).
ЦЫЙЫНЛАУ ф. Желдиц уйытцып согыуы, цуйынга айна-
лыуы, цуйынлатыу, шацгытыу. ...кез ушында цуйынлап кия-
тырганды ол сезбей цалды (9. Айжанов).
ЦУЙЫНЛЫ кел. Цуйыны бар жел, самал, дауыл.
ЦУЙЬЩЦЫРАУ ф. Бир заттыц екинши затца аударыу, са-
лыу. косыцкырау.
ЦУЙЫСЦАН ат. Ер-тоцымды алга жибермеу ушын ат цуй*
рыгыныц томенги жагына, артына байлангап жип, цайыс. Бе-
деу атца ац баслы ер салганман, Цуйысцанды беккем етигг
183
шалранман («К^трц цыз»). ф Ауыс. Цуйысцаны б о с а у —
мэниси цашыу, босасыу. Бурын улкен даура туспеген, жалган
менен иси жоц, ац кеуил К^осыбайдыц цуйысцаны босап
кетти (К. Султанов).
^УЙЫСКДНЛАУ ф. Цуйысцан тартыу, цуйысцан байлау.
К^УЙЫС^АНЛЫ кел. Цуйысцаны бар, цуйысцанга ийе.
ЦУЙЫСЦАНЛЫЦ ат. 1. Цуйысцан салатугын жер, орын.
2. Ер менен цуйысцанды жалгастыратурын ердиц кейинги цап-
талындагы шыцра, илмекли цайыс бау. ।
ЦУЙЫСЦАНСЫЗ кел. Цуйысцаны жоц, цуйысцанга ийе
емес.
ЦУЙЫУ ф. 1. Суйыц нэрсени бир ыдыстан екинши ыдысца
салыу, цотарыу, агызыу. Балага бэйбише суйыц, айран цу-
йып берди (Ж. Аймурзаев). 2. Жасау, ислеу, сорыу. 3. Жауын-
шашынныц цатты жауып кетиуи. 4. Ауыс Нэсиятлау, угитлеу.
Цаяллар цыздын. цулагына ширели сезлерди тынбай цуйып
атыр (К- Султанов).
ЦУЛ ат. 1. ген. с. Барлыц праводан цэм ендирис цуралла-
рынан мацрум етилген, ез хожайыны цул бийлеушиниц мулки
саналган адам, цул ийелениушилик жэмийетиниц езилиуши
класы. Рим империясыныц уайран болыуына цул л ар кете-
рилиси с-ебепши болды. Сол дэуирде биз цул ийелеу, жумсау
дэстурин керемиз (К*. Ирманов). 2. ген. с. Урыста цолга тус-
кен тутцын. 3. Ауыс. Адам, бенде. Сон цацымды бер деп еси-
гине беккемлеп оларды цул етпекши (Б. Бекниязова).
ЦУЛА I к е л. Цуйрыры цара цоцыр болып келген цэм сары
менен жийренниц арасындагы жылцыныц гуцгирт тури. Бир
бийеден ала да, ц у л а д а тууады, сен ала болып тууылыпсац
(Э, Хожаниязов).
ЦУЛА II: цула дуз кел. Адам отырмаган елсиз жер, елсиз
дала. Сиз бе еди даурыццан, Сууды кермей шешинип, Цул а
дуз де цаулыццан («Ер Зийуар»).
ЦУЛАБЫР кел. Алые, узац. Геуиши цулагыр дан.салп-
«салп етип жууырып киятыр (К. Султанов).
ЦУЛАБЫШ кел. Жыгыла бергиш, жырылрыш.
ЦУЛАЦ ат. 1. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц еситиу
органы. Оннан кейин ешкилерин сорайын деп барса, ол да цу-
ла ц пенен хошласцан герец екен (К*. Айымбетов). 2. Бас кийим-
ниц еки цулацты жауып туратугын белеги. Бэри де малацайлары-
нын цулагын тусирип, бауларын байлап алран (Т. Цайып-
бергенов). 3. Музыка эсбепларыныц сымды бурап, тартып ту-
ратугын тетиги. Соны керип мен сорлы, цуураран цуу цобыз-
дын цу л а цл ар ы н бурайман (Жийен жырау). 4. Белдиц
еки цапталына тиреп, жерге сицириуге цолайласцан кишкене
темири. 5. Жаптыц, салманыц, суу агатурын сарасы. 6. Биреу-
диц екинши биреуден ажыраспай журиуи. 7. Мылтыцты атыу'
ушын басатурын шурппеси. Мылтыцтыц ц у л a f ы н басып жи-
184
бергенде, пацц еткен сес жацлап кетти. 8. Осимликтиц жаца
шыгып киятырган жапырацшалары. Жас гауашалардыц алды
терт ц у л а ц, кейни уш Ц У л а ц болды. Ц у л а ц сал ы-у —
тыцлау, нэзер аударыу. Есик бетке келип цулацсалды (А.
Бекимбетов). Цулац т у р и у — кеуил цойыу, ыцлас пенен
тыцлау. Шоршынып, силкинип ацсыз журеги, эжепленип келге
ц у л а ц турди (К. Султанов). Цулаццатийиу — еситиу,
ацгарыу. Бул галауыт патшаныц цулагына тийди («Ал-
памыс»). Цулац асы у — айтцанга кениу, цайыл болыу. Сер-
жан онын айтцанына дэрриу цулац ас ты (Т. Цайыпберге-
нов). Цулац цойыу — цулац асыу, тыцлау. Сонда да ол
барлыц гэпти цулац цойып тыцлады (0. Айжанов). Цу-
лац ц a f ы с етиу — бир пикирди ацгарыу, айтыу ушын ал-
дын-ала тыцлаушыны байцастырып кериу. Сол уацытта молла-
да Сержанга тагы цулац цагыс етти («Жеткиншек» г.).
Цулац шалы у — еситилиу, мэлим болыу. Буны цулагы
шалып кеткен жигит орнынан ушып турды (Ц. Айымбетов).
Цулацца цоныу — айтылган сез унау. Баслыцтын сези
цэммениц ц у л a f ы н а ц о н д ы (А. Элийев). Цулагынаки-
риу — кеуил белиу, зейини илиу. Оныц айтцаны цулагы на
к и р д и м е деймен, сылт етпейди гой (Ж. Аймурзаев). Цулац-
цашалыныу — еситилиу, мэлим болыу. Алыстан бир дауыс
емески цулацца шалынды (Ж. Сапаров). «Цулагы
елец етиу — бир нэрсеге нэзер аударыу. Бизлердиц сейле-
сип отырганымызга оныц цулагы елец етти. Цулагы-
на кирип те шыцпау — тыцламау, тусинбеу. Мугэллим-
ниц бир сези де цулагы на кирип те шыцпады («Жет-
киншек» г.). Цулац цойды — кенди, тыцлады, еситти. Цу-
лагын шыцлатыу — биреу тууралы сыртынан сез етиу.
Не кыламыз бийшараныц цулагын шыцлатып.
ЦУЛАЦЛАНДЫРЫУ ф. Хабарландырыу, жэриялау. Жый-
налыстан кейин директор отырганларга ертецги шембилик цац-
цында оган цулацландырыуды айтты.
ЦУЛАЦЛАНЫУ ф. Хабарланыу, мэлимлениу, жэрияланыу.
ЦУЛАЦЛЫ кел. Цулагы бар, цулацца ийе.
ЦУЛАЦША ат. Бир заттыц услайтугын кишкене тутцасы.
ЦУЛАКШЫН ат. Цулацты басып туратугын жыллы бас
кийим, малацай, тумац. Баеын гене шаршы менен орап, сырты-
нан нэцэн цулацшын кийипти (Н. Берекешов).
КУУЛАЦШЫНЛЫ кел. Цулацшыны бар, цулацшынга ийе.
ЦУЛАМА а т. 1. Тик жар, дэрьяныц, таудыц, жардыц тик жа-
ты. 2. Тик тусетугын жер, бийиктен теменге кар^й тусерлик.
й. Уллы куш пенен темен цулаган суу, сарцырама.
185
КУЛАН ат. Жылцы тэризли жабайы дуз цайуаны. Ку-
лан менен кийик бес тебени шарлап киятыр.
КУЛАНДАИ кел. Куланга усаган, кулан сыяцлы.
КУЛАНИИЕК р. Тац атар уацыт, тац саз берген уацыт.
Куугыншылар тан. цуланийек болган уацта ауылга оралды
(К. Султанов).
К^ЛАНША р. К^улан секилли.
КУЛАТЫУ цулау фейилинин. езгелик дэрежеси.
КУЛАУ ф. 1. Тик турган нэрсениц жыгылыуы, сулауы. К^ы-
лыш желкеден кескенде, Таудай жарып еткенде, Дау ларсыл-
дап цу лады. 2. Ауыс. Жоцарыдан суудыц теменге царай
цатты агысы, сарцырауы. Таллыцтын. тецизге цуяр аягы ой
болган сон. сагадан суу цулап агады (К. Султанов).
КУЛАШ ат. 1. Еки цолдыц кергендеги аралыгы. 2. Узын-
лыцты билдиретугын ©лшем бирлиги.
КУЛАШЛЫК ат. Кулаш боларлыц, цулашца турарлыц.
КУЛАШЛАУ ф. 1. Кулашын кец жазыу, цулаш урыу, ке-
риу. Ассалаума элейкум! — деп Халмурат бай есикти цулаш-
лап ашты (К. Султанов). 2. Ауыс. Олшеу, шамалау. Бездн
цулашлап та елшейтугын болган. 3. Ауыс. Жайнап-жас-
нау, еркин цосылыу. К^эцэрленип урган цолын цулашлап
(С. Нурымбетов). z
КУЛАШТАИ кел. Узынлыгы цулашца тецлес, цулашца ша-
мал ас.
КУЛЭДИН а т. Киши жабайы цустыц бир тури.
КУЛДЫРЫУ ф. 1. Пэт пенен темен царай цулау, домалау,
жоргалау. 2. Журисин кез илмей зымырау, зуулау. Сары ыла-
гын ертип алып соцына, Ышцына цацгып барар цулдырап
(И. Юсупов).
КУЛ КЫН ат. 1. Нэпси, адамныц нэпси, интасы, иштейи
2. КаРа бастыц гамы, пайдасы. Кэмекбайдьщ ц у л ц ы н ы
.ашылды (Ж. Аймурзаев). *
КУЛЛАСЫ м. с. Соцда да, эйтеуир, бэри бир, сонлыцтан}
да, мейли. Цулласы, ези де тыным кермеди, басцага да ты-
ным бермеди.
КУЛЛЫК ат. 1. Бенделик, тутцынлыц, ерксизлик. К0Пес~
тесен,, булбил, азатсан. деди, Х^м мэцги цутылдын. ц у л л ы ц
торынан (И. Юсупов). 2. Жэбирлик, азаплыц. 3. Сыйлау, цур-
метлеу. 4. А у ы с. Бойсыныу, келисим бериу. Тусиндим, ата, —
дей сала илажсыздан цол цаусырып цуллыц етти (А. Беким-
бетов). ф КУллыЦ^а салыу — езиу, азаплау. Куллыц-
ца салмацшы болып Кубаны, Кайсы жаудын. тийсе цанлы
табаны (К- Султанов).
КУЛЛЬШЭРЕН. р. Тегис, жумыла, цызгын пэт пенен, шац-
цанлыц, тезлик пенен. Куллыпэрец орац басланды (Т.
Кайыпбергенов).
КУЛПЫРТЫУ цулпырыу фейилинин. езгелик дэрежеси.
186
КУЛПЫРЫУ ф. 1. Бир неше турге дениу, цубылып езгериу,
турлениу, шырайланыу, доланыу. Гилемдей жерге тесенген,
Кулпырып жатыр жер бети, Кийинген цызга мегзеген, Не
деген сулыу келбети (Б. К^айыпназаров). 2. Капыны, есикти
цулып пенен бекитиу, цулыплау.
КУЛШАР кел. Кулга усаган, цул тэризли, цулга мегзес.
КУЛШАРЛЫК ат. Цулга усаганлыц, цулга мегзеслик, цул
сыяцлылыц.
КУЛШЫЛЫК ат. 1. Цуллыц, езилиушилик, Зар жылаган
путкил инсан, Азат болып у л ш ы л ы цт а н, Абаданлыцтой
орнайды, Бахыт заманлар устные (Ж. Аймурзаев). 2. дин. с.
Кудайга сыйыныушылыц, табыныушылыц.
КУЛШЫНЫУ ф. Бир нэрсени ислеуге умтылыу, ыцласла-
ныу, жигерлениу. Гейде езин кушли сезер цулшынып, Гей-
де цорцац, ети музлап цалтырап (И. Юсупов).
КУЛЫК ат. 1. Адамныц минез-цулцын, тэртибин, ойын,
цыялын, пикирин билдиретугын психологиялыц усыл. ...олардыц
цу л ы ц-минезлери менен есапласып оцытатугын оцыу, цийле
жолларына комплекс системасы я цурылыс болады. 2. Адам-
лардыц цулагыныц ишинде болатугын саргыш жумсац зат.
КУЛЫКТАЙ кел. Кулыц сыяцлы, цулыц тэризли.
КУЛЫН ат. Бийениц жаца тууган кишкене алты айга шыц-
паган баласы. 1^улын тагы кейинлеп цалды. + Кулында-
f ы д а у ы с ы шыгыу — адамныц ашшы дауысы. Бир уакытта
жигиттин цулындагы дауысы шыцты (А. Бекимбетов).
КУЛЫНДАИ кел. Цулын сыяцлы, цулынга цусаган, цулын-
га мегзес, цулын тэризли.
КУЛЫНЛАТЫУ цулынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУЛ ЫН Л АУ ф. Бийениц цулын тууыуы, теллеуи.
КУЛЫНЛЫ кел. Цулыны бар, изинде цулыны бар бийе.
КУЛЫНШАК Ц. цулын.
КУЛЫП ат. Уйди, складты т. б. нэрселерди беклеу ушын
исленген гилт пенен ашып-жабатугын цурал. Кеткен сон есикти
жауып цулып урасац («КК. х. е.»).
КУЛЫПЛАНЫУ цулыплау фейилиниц езлик дэрежеси.
КУЛЫПЛАСЫУ цулыплау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КУЛЫПЛАТЫУ цулыплау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУЛЫПЛАУ ф. Кулыпты гилт пенен жабыу, цулып урыу,
цулпырыу. Кара уйлердиц есигин цулыплап таслады. ♦
Кулып урыу — цулыплау, беклеу, бекемлеу, цулып салыу.
КУЛЫПЛАУЛЫ кел. Кулып салынган, бекитиули.
КУЛЫПЛЫ кел. Кулып урылган, цулыплаулы, бекитилген,
цулып салынган.
КУМ ат. Тастыц майда белеклери, шеге. Шоцалац ц у м л а р
шеккен ботадай цара^ытып цалып баратыр (Ш. Сейитов).
Ауызына чум цуйылыу — унДемеУ> сес шыгармау-
Дуйсенбай аузына цум цуйылгандай тынып, еки цолы
187
менен басын цысыу менен ойланып цалды (Т. Кайыпбергенов).
Ц о з и ц е цумуйылыу — елку, жоц болыу, цазаланыу.
Кез и це ц у м ц у й ы л ы п,. Ауызыца басылар бес батпан цара
тас деймен (Бердац).
ЦУМАЙ I ат. Ийттиц бир тури, тазыныц ей жуйрик алгыр
тури.
ЦУМАЙ II кел. Саргыш рец, цоцыр-сары тусли. Салмала-
рында ц у м а й суу агып тур.
ЦУМАЛАЦ ат. 1. Цой-ешкиниц, цоянныц, туйениц цэм усы
сыяцлылардыц дэрети, тезеги. Цорадагы цой-ешкиниц цу ма-
ла гын тазалау иси басланды. 2. Ауыс. ген. с. Цумалац пе-
нен пал ашыу, дусмалдан жорыудьщ бир тури. Балыц коп тус-
кей деп, Цумалацтан пал аштыц. ф Цумалацсалыу —
цумалац пенен пал ашыу. Бир цумалац бир царын май-
ды ширитиу — бирдиц зэлели кепке тэсир етиуи. Б и р ца-
рын сары майды бир цумалац шириткендей бол-
ды да турды (Ж. Аймурзаев).
ЦУМАЛАЦЛАУ ф. Цойлардыц, ешкилердиц, цоянлардьщ,
туйелердиц тезеклеуи.
ЦУМАЛАЦТАЙ кел. 1. Цумалац сыяцлы, цумалацца уса-
ган, цумалац секилли. 2. Майда, киши, кишкентай, узац.
ЦУМАЛАЦШЫ ат. Цумалац пенен пал ашыушы, палшы,
палкер.
ЦУМАЛАЦШЫЛ кел. 1. Цумалац ашыуга цэуес, цумар.
2. Цумалац аштырыуга цэуес, цумар, цуштар.
ЦУМАН ат. Суу цайнататугын цэм жууыныу ушын суу цуя-
тугын шойыннан, мыстан цуйылып исленген, тутцасы цэм цац-
пагы бар сопац ыдыс. Цоржынньщ бир жагындагы мыс цуман"
сылц-сылц етеди (Ш. Сейитов).
ЦУМАНДАЙ к е л. Цуман сыяцлы, цуманга усаган.
ЦУМАНШЫ ат. Цуман ислеуши, уста, шойыншы.
КУМАР I ат. Ацша цэм басца да затлар салып ойнайтугын*
юйынныц бир тури.
ЦУМАР II кел. Цэуес, инта, интизар. ... ол машинага миниу-
ге кутэ цумар цусайды (А. Бекимбетов). ф .Ц у м а р болыу
— интизар болыу. Цэмме тапцышты кориуге цумар болады
(«ЦЦ. х. е.»).Цумары тарцау—мийири цаныу, рэцэтлениу.
_Ал цумары тарцап болганнан кейин, Таныс жолаушыга
усар ешейин (И. Юсупов).
ЦУхМАРЛАНЫУ ф. Цумар болыу, интизар болыу, цумар-
тыу, ынтыгыу, цэуеслениу, цызыгыу. Цатар цойып асца толы та-
бацты, Цумарланып асап еди тамацты,... (Т. Жумамуратов).
ЦУМАРЛБ1 кел. Интизар, ынтыц.
ЦУМАРЛЫЦ ат. Инталыц, интизарлыц, цызыгыушылыц,
цэуес етиушилик. Тогайга болган цумарлыц, ©мирге болган
ыцлас сол (И. Юсупов).
ЦУМАРПАЗ кел. 1. Ышцыпаз, ойынпаз. Гузде балыц аулау-
Д88
Fa, балыцшылар цумарпаз (Ж. Аймурзаев). 2. Ацша цэм
басца да затлар салып ойын ойнаушы.
КУМАРПАЗЛЫК ат. КызырыУшылыц, цэуес етиушилиц,
цумартыушылыц.
КУМАРТЫУ ф. 1. Ынтьиыу, ыцлас етиу,7 ынтыц болыу. Ол
кез жетпес тумлы-тусца цумартып царады. 2. Эрман етиу,
цызыгыу.
КУМЛЫ кел. Кумы кеп, цумы цалыц, цумы бар.
КУМЛЫК кел. Цумга тон цэсийет.
КУМШЫК ат. 1. Кумы бар жер. 2. Шоц-шоц цум, тебе цум.
КУМЫРА ат. Белдиц орта белиндеги бел сабыныц орна-
тылатурын жериндеги темирден исленген орын.
КУМЫРАДАЙ кел. ^умырара усаган, цумыра сыяцлы.
КУМЫРАЛЫК ат. Кумыра боларлыц.
КУМИРЫ а т. Сайрайтугын кишкене цус.
КУМЫРЫДАЙ кел. Цумырыга усаган, цумыры сыяцлы.
КУМЫРЫСКА ат. Топар-топар болып дизилисип журету-
гын кишкене жэнлик. Жегизер цурт пенен цумырысца-
с ы н а, Мийримсизлик пенен сыйлар цара жер (Эжинияз).
КУМЫРЫ С К А ДАЙ кел. 1. Кумырысцара усаган, цумы-
рысца сыяцлы. 2. Ауыс. Быжнаган, цаплаган.
КУН ат. 1. ©лтирилген адам ушын марцумныц тэрепда-
рына теленетурын айыплау телеми, цацы. — Экемниц цуны
ушын патшара царсы урыстым (К. Султанов). 2. Биреудиц бир
нэрсениц затлай бацасыныц мурдары, шамасы, нырцы. Бес та-
бац ун, цара шанаш, Палымбеттей таздыц цуны (Омар).
3. Товарды ислап шьиарыу ушын жумсалган мийнет.
КУНАР ат. 1. Кууат, куш, цэл, дэрман. 2. Ауыс. Сездиц
манилилиги, тэсирлилиги.
КУНАРЛЫ кел. 1. Цууатлы, кушли, цэлли, дэрманлы.
2. Ауыс. ©нимли, етимли, жугымлы, тийимли.
КУНАРЛЫЛЫК ат. Журымлылыц, цууатлылыц, кушлили-
лик, енимлилик. Топырацтын. цунарлылыц сапасын да тек-
серди ол (И Юсупов).
КУНАРСЫЗ кел. Мэниссиз, кеуилсиз, кушсиз, цууатсыз,
цэлсиз. Торыныц цэдем басыуы цунарсыз, буран ийесинин
де иши писпейди (Т. Кайыпбергенов).
КУНДАК I а т. Жас баланыц ыцшамланып жергекке цэм
де цэр цыйлы материал га оралыу цэлпи. Тап усы уацытта
цундацтагы бала шырылдап жылады.
КУНДАК II ат. Мылтыцтыц оц шыгатугын тутеси орна-
тылган цэм де цолга услап ийинге тирейтугын агаш болеги.
Полат царауылдьщ мылтырын жулып алып, цундары менен
бир урды (Н. Дэуцараев).
КУНДАКЛАНЫУ цундацлау I—II фейилиниц езлик дэрежеси.
КУНДАКЛАСЫУ цундацлау I—II фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
189
^УНДАК;ЛАТЫУ цундацлау I—II фейилиниц езгелик
дэрежеси.
К^УНДАК^ЛАУ I ф. Жас баланы жергекке орау, тацып бай-
лау. Ол баласын цундацлау ушын асыгып уйине кирди.
КУНДА^ЛАУ II ф. Мылтыцца цундац салыу, орнатыу.
^УНДА^ЛАУЛЫ I кел. Цундацца ораулы, тацыулы. К°-
лында цундацлаулы жас баласы бар.
^УНДА^ЛАУЛЫ II кел. Мылтыцца цундац салыулы, ор-
натыу л ы.
К^УНДАК^ЛЫ I кел. Бала цундацца оралган, тагылган.
КУНДА1\ЛЫ II кел. Мылтыцца цундац салынган, орна-
тылган.
К^УНДАК^СЫЗ I к е л. Бала цундацца ораусыз, тацыусыз.
К^УНДА1^СЫЗ II кел. Мылтыцца цундац салыусыз, орна-
тыусыз.
К^УНДЫЗ ат. 1. Сууда тиришилик ететугын, териси баца-
лы ац. 2. Усы ацныц жуни менен териси.
КУНДЫЗДАИ кел. Кундыз сыяклы, цундыз яцлы, цун-
дызга мегзес, цундызга уцсас. Суу тубинде цундыздай,
Ерте тууып тез батцан, Омири зая жулдыздай (К^. Айымбетов).
КУНДЫЗЛЫ кел. 1^ундызы бар, цундызга ийе.
КУНЖЫЙЫУ ф. Мойынын ишине тартыу, бурисиу, бук-
шийиу, цунысыу.
КУНКАР а т. А у ы с. Кози сулыу мэнисиндел
КУНЛЫ кел. Бакалы, цымбат, сапасы жоцары. Биреу-би-
ре^ин толыцтыратугын ец цунлы пикирлер табылады.
КУНСЫЗ кел. Бацасыз, сапасыз, цуны жоц.
К^УНТ ат. Адамдагы уцыплылыц, инта, ыцлас, нийет,
ке^ил. Пахтакештиц ец биринши жолдасы оныц ц у н т ы бол-
сын. ф^унтетпеу — кеуил болмеу, ескермеу, салац болыу.
Ол жер тазалауды цунт етпеди.
КУНТЛЫ кел. Уцупли, инталы.
К^УНТЛЫЛЫ!^ ат- У^ьтлылыц, инталылыц.
К^УНТСЫЗ кел. Уцыпсыз, салац цунты жок.
К^УНТСЫЗЛЬЩ ат. Уцыпсызлыц, салацлыц. К^унтсыз-
л ы ц т а н жайыныц сыбаулары еле тур.
К^УНТЫЙЫУ ф. 1^унжыйыу, бурисиу, цунысыу.
К^УНЫБЫУ ф. 1. Цумарланыу, жигерлениу. Соцынан жэ-
не цуныгып, кеуилге котерицкилиц багышлайтугын намалар
тьщлайды (О. Хожаниязов). 2. Урдислениу, эдетлениу, ын-
тыгыу.
К^УНЬЩТЫРЫУ ф. Кызыцтырыу, цумарттырыу.
^УНЫСЫУ ф. Бурисиу, буйыгыу. Тек терезе алдында бир
ала пышыц цунысып отыр (А. Бекимбетов).
К^УНЫШ а т. Омыртцаныц зацымланыуынан пайда болган
букир. '
190
КУП м. с.1.Болады, макул, жаксы, жарайды. 2. Дурыс, жен.
КУПТАН а т. 1. Бес уа^ыт намаздыц ец соцрысы, жатарга
жа^ын окылатугыны. 2. Царацры тускен мэ^эл, уацыт, мезгил.
Усындай сезлер менен олар куптан уа^тында Хал^абад^а
барып жетти.
КУПЫЯ кел. 1. Жасырын, астыртын. Купыя сырды дэс- *
турхан жайрастырып журген Кылышбайдыц да цулары шалды
(К- Аралбаев). 2. Ы^шамлы, пэкизе, эндамлы, жаксы.
КУПЫЯЛАНЫУ цупыялау фейилиниц езлик дэрежеси.
КУПЫЯЛАТЫУ ^упыялау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУПЫЯ Л АУ ф. 1. Жасырыу, билдирмеуге тырысыу. ...ку-
пы я л ап барып айтты гаррыга, Бир эскерий ма^сет пенен
келгеиин (Т. Сейтжанов). 2. ЬЦшамлау, пэкизелеу, жа^сылау.
КУР I ат. 1. Квпшиликтиц бир орынра жыйналып айнала-
дегерек болып турыуы, уйлыгысыуы. Келген адамлар кур ту-
тып цызлар бир белек, жигитлер бир белек отырды (Н. Дэу-
цараев). 2. Уйдиц керегелери менен ууыкларын Кэм узиктин
ишки жагын байлайтурын ени уш елидей етип жуннен ямаса
пахта жибинен тоцылган жалпак бау. Сыртынан узын гене
шапан кийип, еки пешин к^йырып, белин гене КУР менен буу-
ган (Н. ДэукаРаев)-
КУР II: КУР’КУР т. с. Жылкыны шацырганда айтылатугын
сез.
КУРАК ат. КаР турли гезлеме материалларыныц кь|йын-
дыларынан цыйыкланып тигилген зат. ©йткени улкен айдын-
лы керпелерден баска жацында гана ийнеден шыккан КУ“
рак керпешелер бар (Т. Кайыпбергенов).
КУРА^ЛЫ кел. Курагы бар, куракка ийе.
КУРАКТАЙ кел. КуРаК сыяклы, куРаККа мегзес, кУРа^Ка
усаган.
КУРАЛ ат. 1. К^р турли нэрсе ушын пайдаланыуга к°лай-
лы эсбап. Егиске тийисли барлык кУРаллаРын сазлап
Койган. 2. Урыста пайдаланатугын кУРал‘жаРаК« Ь1ргып ми-
пип тулпарга, колына кУРал алады («Кырц кыз>>)-
КУРАЛАЙ ат. Жабайы ешкиниц ургашысы, кий и к. Бул
отыргаида олар каКпанра тускен егиз кУРалайга усар еди
(111. Сейитов). ф Кур ал ай кез — Двцгелек сулыу кара
к о з. Айдай жузицди, куралай к е з и иди карата алмайман
деп тартынасац (Ж. Аймурзаев).
КУРАЛАЙДАИ кел. Куралай сыяклы, кУРалайга усаган,
Куралай тэризли.
КУРАЛЛАНДЫРЫУ ф. КУРал’жаРаКлы етиу.
КУРАЛЛАНЫУ ф. КуРал“жарак пенен тийисли эсбап пенен
тэмийинлениу. Илим менен КУ ралланган, Тэжирийбели
бизиц Уатан (С. Нурымбетов).
КУРАЛЛБ1 кел. КаРыУ-жарагы бар, жараклы.
КУ РАЛ ТАЙ ат. тар. с. Халыклык э^мийети бар улкен
.191
маселени шешиуге арналган жыйналыс. Гуллэн халыц цу-
ралтайы болып, кецеслери белгиленди (К- Ирманов).
КУРАЛСЫЗ кел. Царыу-жарагы жоц, жарацсыз.
КУРАЛЫСЫУ цуралыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КУРАЛЫУ ф. Шелкемлесиу, дузилисиу, биригиу. ^эммеси
еки отряд, алты звенодан цуралган екен (Т. К^айыпберге-
нов).
КУР АМА кел. Бирнеше майда белеклерден цуралган.
КУРАМАЛЫ кел. Алмалы-салмалы, жыйналмалы. Кургац
туринде ушырасатугын у ра мал ы затлар болып есапланады
(О. Бердимуратов).
КУРАН а т. д и н. с. Мусылман динин тэрийплейтугын мифо-
логиялыц ацыз эцгимелер жазылган китап. Диний ислам жо-
лына жаным садаца дегизип ц у р а н услатып цалды (Ш. Сейи- ‘
тов).
КУРАСТЫРЫУ ф. Бириктириу, жалгастырыу.
КУРАУ ф. Жыйнау, топлау, байланыстырыу, жалгастырыу.
Каланыц барлыц цаялларыныц басын цурап, тиги^ артелин
шелкемлестириуимиз керек (Т. Кайыпбергенов).
КУРАУЛЫ кел. Байланыстырыулы, жалгастырыулы.
КУРАШ а т. Сецсец цой терисинен децгелек етип тигилген
бас кийим. шегирме.
КУРАШЛЫ кел. Курашы бар, цураш кийген.
КУРАШСЫЗ кел. Курашы жоц, цураш киймеген.
КУРАШТАЙ кел. Курашца усаган, цураш сыяцлы.
КУРБАКА а т. Сууда цэм цуррацта жасайтугын мацлуцтыц
тури, баца.
КУРБАКДЦАЙ кел. КУРбацага усаган, цурбаца сыяцлы»
КУРБАКАЛЫ кел. Курбацага мол, цурбацасы коп.
КУРБАН ат. 1. дин. с. Кудай жолына берилетурын ныяз,
иэзир, садаца. Шайыу-темекиси, цантыу-набаты, Цурбан ай-
тыц алым ушын цэр иске (Эжинияз). 2. Ауыс. Каза, елим.
ф Цурбанболыу — елиу, елип кетиу, цазаланыу. Гедейлер
цуккметин орнатыу ушын цанша адам цурбан болды (К.
Султанов).
КУРБАНЛЫК ат. дин. с. Кудай жолына арналып сойыла-
тугын садаца мал. Курбанлыц деп жалрыз сыйырымыздан
айырылар жагдайымыз жоц (Э. Шамуратов). фКурбан-
цайт — цурбан байрамы. Жаздын сапгайган ыссы кунлеринде
цурбанцайттыц мэцэли келди (А. Бегимов).
КУРБАШЫ а т. Совет мэмлекетине царсы Орта Азияда ке-
терилис шелкемлестириуши бандылардыц басшысы.
КУРБЫ а т. Заманлас, цурдас, теплее, цатар. К У Р б ы менен
цурдасым.. Ойнап ескен жасымнан, Бауырман болган жолдасым
(Жийен Жырау).
КУРБАК кел. 1. Цуу, целсиз, кепкен, изейсиз. Мине, хэзир
де цора иши цургац цэм таза цэлпинде тесектей жумсац
W2
жатыр (0. Айжанов). 2. Ауыс. КУРЫ» бос, нэтийжесиз. Сези-
миз цуррац болмасы ушын мынаны салыстырайыц (Г. Есе-
муратов).
КУРЕАТЫУ ф. Кеудириу, кептириу.
КУРЕАУ ф. Кеуил кетиу, цууарау, кебиу, кеуиу.
уК>УРРЬ13Ыу ф. Салдырыу, дузгизиу, орнатыу.
КУРЕЫР кел. — f а р р. Оцбарыр, жогалгыр, цурып кеткир.
КУР ДАЙ кел. Кур сыяцлы, цурга усаган, кур тэризли.
КУРДАС ат. Тецлес, цатар, жаслас. Мырзабектиц сацал-
мурты жоц, онда да ол Палуан менен ц у р д а с екен, ... (0.
Айжанов).
КУРДАСЛЬЩ ат. Тецлеслик, цатарлыц, жасласлыц.
КУР ДЫМ ат. Тециз, кел цэм тары басцалардыц тупсиз те-
рец жери, оцпан, уцгир.
КУРДЫМДАЙ кел. Курдым сыяцлы, цурдым яцлы.
. КУРДЫРТИУ цурдырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУРДЬТРЫУ ф. Дуздириу, салдырыу, орнатыу.,
КУРКЬгЛДАЙ а т. Пахта, упилдирик цам тары басцалардан
кишкене ауызы бар етип арашца уя согатурын шымшыц цэм
торгайга усаган кишкене кус.
КУРКУЛДАЙДАЙ кел. КУРКылдай сыяцлы, цурцылдайра
усаган, цурцылдай яцлы.
КУРЛЫ ц. рурлы.
КУРМА а т. Ыссыжацларда есетурын жийдеге усас, мазалы
жемис, туслик жийдеси. Кэзир дуканларда цурма кеплеп са-
тылмацта («Сов. КК» г.).
КУРМАДАЙ кел. Курмага усас, цурма сыяцлы, цурма
яцлы.
КУРМАЛЫ кел. КУРмасы бар, цурма есип турран жер.
КУРМАШАК а т. Бириниц изине бири дизилисип отырып
ойнайтурын ойынныц бир тури.
КУР РАЙ: цуррай-цуррай т. с. Жылцыны айдаганда цэм цай-
тарранда айтылатугын сез.
КУРРАЙЛАУ ф. Жылцыны шацырыу, тоцтатыу, иркиу.
КУРРАЙТ: цуррайт-цуррайт т. с. Жылцыныц гуйин келтириу
ушын, еликтириу ушын айтылатугын сез.
КУРРАЙТЛАУ ф. Жылцыны цуррайт-цуррайт деп дауыс-
лау, шацырыу, бацырыу.
КУРРЫУ: цуррыу-цуррыу т. с. Жылцыны услауда айтылату-
рын сез.
КУРРЫУ-КУРРЫУЛАУ ф. Жылцыны тоцтатыу, шацырыу,
тынышландырыу.
КУРСАК а т. Жанлы-жаныуарлардьщ ас цазаны, царыны,
иши. Бетин сепкилленип, цурсарыц цалцып, Бир куни елип
кетерсец, Айзада (Эжинияз). ф КуРса^кетеРиУ“" жукли
болыу, бала кетериу. Жумагул цурсац кетерип, кеп ке-
‘шикпей алтындай ул тууды (0. Айжанов), ”
13 -5985 193
K^yPCAK/lAC кел. ^аналас, тууысцан.
КУРСАКЛЫ кел. Карынлы, иши улкен.
КУРСАНЫУ цурсау фейилиниц езлик дэрежеси.
К^УРСАУ I ф. 1. Бир нэрсениц сыртын айналдырып цысыу,
шырмау. Дигиршиклериниц цурсаудан аман жери жоц.
...Байберидей сорлыньщ, жау цуралы бес цурал, Буларды жый-
нап Алпамыс, Цурсанып бэрин орады («Алпамыс»). 2. Тут-
цынлардыц аяц-цолына, мойнына салынатугын бугау. К^сары-’
сып турран молланыц мойнына цурсау салдым (Ж. Аймур-
заев).
КУРСАУ II ф. Айналаны цоршау, цамап алыу, цамау, Душ-
пан цурсаса да оц менен солдан, Мэрт жигит халыц гамын
ойлар озалдан (К^. Ирманов).
ЦУРСАУ ДАЙ кел. 1. КуРсаУ сыяцлы, цурсауга усаган.
2. Ауыс. Мыцлы, царыулы.
К^УРСАУЛАНЫУ цурсаулау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦУРСАУЛАУ ф. Цурсау салыу, беклеу. Аттьщ аузын ц у р-
с а у л а п алдым да желдей жортып ауылга журип кеттим (А.
Элийев).
ЦУРСАУЛЫ кел. Цурсау салынган, бекленген, коршалган.
Цурсаулы тордан бойын жаза ал май жатыр (Н. Береке-
шов)'.
ЦУРТ I ат. 1. Цайнатылып кептирилген торацтыц кишкене
тури. Талай цурт цазанда кайнатып едик, Айран-шалап, ту-
лып-торац алмара (А- Дабылов). 2. ц. цуртыу.
ЦУРТ II ат. Узынша келген жумсац денели суйексиз майда
жэнлик. Цасына барраннан ц у р т л а р ысылдап басын кетер-
ди (И. Дэуцараев).
ЦУРТАН, I к. цартац.
ЦУРТАН, II а т. Кебинесе цойларда болатугын, бауыры-
на цурт тусип ауырган цой, бауыр цурт. Шылмай ц у р-
тац цойларды жыйнап ала алмады (А. Элиев).
ЦУРТЦЫЗЫУ ф. Жоц еткизиу, тауыскызыу.
4 ЦУРТЛАУ ф. 1. Бир нэрсениц цурт басып кетиуи. )^еш пар^
ететурын емес, иринлесип ^уртлауга ^араган. (9. Шамура-
тов). 2. Цуртты алыу, тазалау.
КУРТЛЫ кел. Цурты бар, цурты цеп, цуртца мол.
КУРТТАИ кел. 1. Кишкентай, киши. 2. Азгана, азгантай,
кишигирим.
КУРТЫЛЫУ ф. Тамам болыу, питиу, жойылыу.
КУРТЫУ ф. Тамамлау, жойыу, жоц етиу. Бундай адамлар-
ды цуртыу керек рой, — дедим цеш ойланбастан (Г. Изим-
бетов).
КУРШАНДЬ! кел. 1. Кебинесе малда, цайуанатларда бо-
т латурын ауырыу, цышыма. 2. Ауыс. Минези жагынан жаман
адамларга айтылатугын сез.
194
К^УРЫ кел. Жай, бос, эпиуайы, эйтеуир, мэниссиз. Мен
жыйнацца келгенде куры сулдер едим («Жеткиншек» г.).
^УРЫЖЛАНЫУ к- рурыжланыу.
К^УРЬЩ а т. Асау жанлы-жаныуарларды, эсиресе жылцы-
ларды услау ушын илмек етип жип байланган узын сырыц.
Кеп жылцыньщ ишинен цасца цызыл тайга цурыц тасланды.
ф Цурыц ту сиу — усланыу, байлап алыу, цамалау. Цэдир
цостыц ишинде мойнына ц у р ы ц тускен цасцырдай еки кези
тунерди (К. Султанов).
ЦУРБ1ЦОЛ ат. Бос, бостан-бос, бийкар. Куры цол уйге
барыу мергенлерге мунэсип емес (Ж- Аймурзаев).
ЦУРЫЛАЙ ат. Цеш нэрсесиз, бостан-босца, ешейин, тегин,
цургацлай.
ЦУРЫЛДАУ ф. Уйыцлаганда цатты цурылдап сес шыгарыу.
Уйдиц ишинен рас па, етирик пе, цурылдаган биреудиц дауысы
еситилди (0. Айжанов). Турымбет жэне цур.ылдап уйыцлау-
га киристи (Т. Цайыпбергенов).
ЦУРЫЛДЫ ат. Цурылдап шыццан сес.
ЦУРЫЛТАй ц. цуралтай.
ЦУРЫЛЫМ ат. Бир нэрсениц мугдары, шамасы, мелшери,
ЦУРЫЛЫС ат. Белгили бир план менен салынып атырган
хэр турли турац жай, мэкеме, завод, фабрика цам тагы басца-
лср.
ЦУРЫЛЫСШЫ ат. Цурылысты дузиуши, салыушы, цурыу-
шы. Цуры лысшы деген уллы атацты, Ацлауга тырыстыц,
азамат достым (Т. Кабулов). . i
ЦУРЫЛЫУ ф. Цурылыстыц дузилиуи, орнауы, питиуи, пит-
кериуи. Ай батцанша цор жерде пешехана цурылып питти
(Т. Кайыпбергенов).
ЦУРЫМ ат. Тутиннен пайда болган цара цоцшыл уйысцан
зат, ыс. Бэри де царацгы, патас ишин цурым басцан жай-
дыц ишинде жатцан екен (К- Ирманов).
ЦУРЫМЛАНЫУ цурымлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КУРЫМЛАСЫУ цурымлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КУРЫМЛАТЫУ цурымлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУРЫМЛАУ ф. Курымды алыу, тазалау.
КУРЫМСАК кел. 1. Турк халыцлары арасындагы дайы-
лы-жийенлилер арасындагы цул мэнисинде айтылатугын дэлкек
сез. 2. Шыгымсыз, зыцна, цытымыр.
К^УРЫС а т. Бир нэресени жацтырмаган адамныц тымсы-
райып отырган минези, ашыу. Чай ишилди, цурыс кетти та-
ралып, Полат дене цалды бираз нэр алып (Т. Сейтжанов).
КУРЫСЫУ ф. 1. Тырысыу, жыйырылыу, Оныц цас-цабагы
тунерип, тула бойы цурысып кетти (А. Бекимбетов). 2.
Ашыуланыу, цэкислениу, тулланыу.
К^УРЫУ ф. 1. Жасау, дузиу, салыу, жасап шыгарыу. К^ыв-
кеткен бойынша заводлар цурган, Сары алтын тазалап ал-
195
тын пуу урган (С. Нурымбетов). 2. Орналастырыу, жасау, де-
ретиу, Уста дарагына аткеншек цурды, Сейтип денелерден
еркин цан журди (А. Дабылов). 3. Бир нэрсени туты^, тартыу,
илиу. Жайдьщ мушына шымылдыц ц у р ы лд ы , оран келин-
шек отырды. 4. Орнатыу, дузиу, шелкемлестириу, Жэбдиллес-
кен хожалыцты цурыуда ислеген жумыслар копшилик пе-
нен байланыслы болды. Д ицкеси цурыу — цал-цууа-
ты, кетиу, болдырыу, шаршау, Еки аягы сал болып, д и ц к е си
цурып алга журе алмады (Н. Дэуцараев). Зауыц цурыу
— кеуил кетериу, тамаша ислеу. Жо^, бул жерде саган арман
тур демес, Жаслар бунда цурар зауьцлы кеше... (И. Юсу-
пов) . Ойласыц цурыу — ойласыу, кецесиу, ацылласыу.
Сейит ата жайласып, чай устинде цурды б и р а з ойласыц
(Т. Сейтжанов). Писи цу р ы у — бос цалыу, пэнт жеу, ал-
даныу. Элле кимлерден хат куткен цызлардьщ да суу цы--
сымларандай писи цурып цалды (0. Хожаниязов). Ауы-
зыныц сууы цурыу — жудэ тацланыу, цызырыу, интизар
болыу. Ерназар десе адамлардын ауызыныц сууы цу-
р ы й д ы (А. Бегимов). Сауаш цурыу — урысыу, атьк^ыу,
шабысыу. Душпан менен айрыцша сауаш цурыуга туура
келди. Дузац цурыу —Ауыс. цаслыц ойлау, алдастырыу.
Барры алыстан дузац цурып сейледи (К. Султанов). Тур-
мыс ц у р ы у—семья болыу, хожалыц болыу, бирге емир суриу.
К^арасам, езимниц цатар-цурбыларым турмыс цурып, уй-
ленип атыр (0. Айжанов).
К^УРЫУЛЫ кел. Арнаулы орналастырылран, цурастырыл-
ган, дузетилген. КУРыУлы турган аулар бар, Жасаулы тур-
ран жаулар бар, Алдында бийик таулар бар, Албырамай асыу
ра кел (С. Мэжитов).
К^УРЫУШЫ ат. Салыушы, дузиуши, жасаушы.
К^УРЫШ: цурышы цаныу ф. Тыцлап кеуили питиу, зауыц
алыу, цэзлениу, цэз етиу, рэцэтлениу. Баста Есемурат баслап,
К^ызлардьщ цулагынын цурышы цансын (Э. Шамуратов).
К^УРЫШЛЫ кел. Тэсирли, жарымлы.
К^УС I ат. зоо л. Денесинде майда цэм ири пэри бар, ца-
натлы, ушыуга, бейимли, асыранды цэм жабайы жэнлик. Ат
шаптын, цус салдьщ, цалмады эрман, Мен билемен жети пуш-
тьщнан берман (С. Нурымбетов).
К^УС II ц. цусыу.
КУСАБАН кел. Мегзес. сэйкес, уцсас, шамалас. Ол да мен
цу саган жетим екен (Ж. Аймурзаев).
К^УСАНДЫРАУ ф. Усаццырау, уцсаццырау, сэйкес келиу.
КУСАУ ф. Бир нэрсениц, адамныц, малдыц яки ис-цэре-
кеттиц ямаса ^ацыяныц ези сыяцлы, басца бир затца, адамга,
уацыяга сэйкеслениуи, сол сыяцлы болыуы, уцсасыуы. Денеси
барлыц адамлардай жудэ салтанатлы шыныццан цусайды
(А. Бекимбетов).
196
КУСБЕГИ ат. 1. Хан заманындагы ханныц хызметин ис-
лейтугын цэмелдардыц лацабы, хызмет аты, лацабы. Ханныц
цусбегиси бул хабарды еситип ханга барады (Ж. Аймур-
заев). 2. КУслаРДЫ цолга уйретиуши, тэрбиялаушы, цараушы.
КУСБЕГИЛИК ат. 1. Ханга хызмет етиушилик. 2. Куслар-
ды цолга уйретиушилик, тэрбиялаушылыц, цараушылыц.
КУСЖОЛЫ ат. астр. Жыл мезгилине царай орын аумас-
тырып отыратугын аспандагы ац жолац, сагым.
КУСКБ13ЫУ цусыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУСТЫРЫУ цусыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУСХАНА ат. Цуслар туратугын орын, жай.
КУСШЫ ат. 1. Жыртцыш цусларды цолга уйретип асырай-
тугын, оныц кутимин билетугын адам. Патшаньщ цусшы ла-
ры болган цэрекетке цайран цалады («КК- х- е->>)- 2. Кус пе-
нен цусларды аулайтугын адам, ацга цус салыушы киси.
КУСЫК ат. Асцазанга сицбей ауыз арцалы кейин цайтцан
ас, тагам, Ауцат сицбейди, бэрца цусыц болады.
КУСЫУ ф. Ишкен тамагын аузынан цайта шыгарыу, цайт
етиу, логыу, лоцсыу. Бийтап кеп азарланып ц у с ы у ы н
дауам етпекте (Ж. Аймурузаев).
КУСЫУШЫ ат. Кайт етиуши, логыушы, лоцсыушы.
КУТ а т. Бахыт, берекет. Бир жыл ашлыц, бир жыл ца-
ша-цаш болган, КУТ болмай заманы посцан яранлар (С. Ну-
рымбетов) . ф к У т ы цашыу — берекети кетиу, урейи ушыу.
Разлары ушты келимнин, КУТЫ цашты жеримниц (Жийен
Жырау).
КУТАЙЫУ ф. Турацланыу, орныгыу, бекинисиу.
К^ТАН ат. Тумсыгы менен аягы узын улкен цус.
КУТАНДАЙ кел. Кутанга усаган, цутан сыяцлы, цутан
тэризли.
КУТАНЛЫ кел. КУтанга бай, цутанга мол.
КУТКАРТЫУ цутцарыу фейилинин езгелик дэрежеси.
КУТКАРЫУ ф. Азат етиу, босатыу, жаздырыу, ббстанлыц-
ца ерисиу. Хэмме оны цутцарыуга талпынып умтылганнан
найда болмады (Т. Кайыпбергенов).
КУТКАРЫУШЫ ат. Азат етиуши, босатыушы.
КУТЛЫ кел. Ийгиликли, бахытлы, цайырлы. Жерин галы,
ац пахталы. Калын цутлы ел еди (К- Султанов), ф Кут-
л ы болыу — жарасыцлы болыу, цайырлы болыу. Елге,
жерге цутлы болды бул заман, Конь1сына бахыт дарып ба-
рады (К. Султанов). КУтльгорнына ц о н д ы р ы у — жай-
лы орынга тусириу, узатыу, турмысца шыгарыу. КУТЛЫ о р-
н ы н а ц о н с ы н десецлер, кане оны соган берицлер (0. Хо-
жаниязов). Цутлы макан — унамлы, сэтли, бахытлы ма-
кан. Кутлы цэдем — бахытлы жол, дэслепки баслама.
жацсы нийет. Елимизде бес жыллыцтыц цутлы цэдеми
басланды.
19/
КУТЛЬЩЛАУ ф. Жацсы иске шын ыцлас пенен цууаныш
билдириу, цутлы болсын айтыу. Суйиндик те, Рэмет те, Зайы-
ров та цутлыцлау ретинде оныц цолын цысты (0. Хожа-
ниязов).
К^УТЫ ат. 1. Гахтайдан ямаса металлдан, айнадан исленген
ыдыс. Еле есимде еки цуты бос шырпыны тесип телефон соц-
цанымыз (0. Айжанов). 2. Цыры, мэнис, маза, жагдай. ф Цу-
т ы ц а ш ы у — берекети болмау, мазасы кетиу.
КУТЫЛЫ кел. 1. К^утысы бар, цутыга ийе. 2. Цутыга са-<
лынган, цутыланган.
КУТЫЛЫУ ф. Босау, жаздырылыу, азат болыу, еркин бо-
лыу. ...ауырады кезим, цулагым шынлап, Деген менен жа^дан
цутылдым аман («Алпамыс»).
КУТЫЛЫУШЫ ат. Босалыушы, азат болыушы.
КУТЫРТЫУ цутырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУТЫРЫНЫУ цутырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КУТЫРЫУ ф. 1. Есерлениу, елериу, жинлилениу. ...сонда
цыз экеси цутырды бирден, Ыргыды сахнага анадай жерден
(И. Юсупов). 2. Нерв ауырыуы, жинли, кесел. 3. Ауыс. Хеш
нэрседен тайынбау, цорыцпау. Гилец жаланаяцлар цуты-
рып цеш нэрсени тыцламайды, — деди Дуйсенбай (Т. К^айып-
бергенрв).
КУТЫША ат. Цутыныц кишкене ту)ри, кишкентай цуты.
КУУ 1 ат. Узын бойлы, иймек мойынлы, сууда жузету-
Fbin улкен цус. К У У артына жалт бурылды да, цалша турып
цалды.
КУУ II кел. 1. ^ийлекер, алдаушы. Арамызда не бир цуу-
адамлар кеп, сэл жерде олар баплайды (А. Элийев). 2. Куу-
цыл, кулкили сезли, ф Цуп-цуу — сурланыу, бозарыу, тури
цашыу. Сапардыц туси цуп-цуу болып, еки кези масаладай
жанды (К. Султанов). Цулазыган цуу дала — кейип-
сиз, сыкылсыз. Кулазыган цуу далаларга шырай сн-'
..ди («Эмиудэрья» ж.). Ку У6 ас — баласы жоц, жалгыз. Бай-
дьщ есигине келгели бери балалы болсам да балам турма-
ганлыцтан цуу б ас атандым (Б. Бекниязова). КУУ С03 —
ушырып сейлейтугын кулкили сез. Олцуу сезли ушцын-
дырма гэпке уста еди.
КУУ III кел. Кебиу, цуурац, кепкен, цуураган, саусап цал-
s ган. Бир цушац цуу цамысты тагы таслады (Т. Кайыпберге-
нов). ф Купцуу — кебиу, цургац, КУП“^УУ шейке от тий-
генде жальщ лап ете цалды («Жеткиншек» г.).
КУУАКБ1 кел. Кулдирги сезли, цэзилкеш, ушырма гэпли
(адам). Кууацы жолдасларын кулдирги сезлер менен бап-
лайды.
, КУУАКЫЛАНЫУ цууацылау фейилиниц езлик, дэрежеси.
КУУАКБ1ЛАУ ф. Кууацы сезли, кулдирги сезли, цэзил-
кешлеу.
1 198
К^УУАК^ЫЛЫК* ат. Кулдирги свзлилик, цэзилкешлилик.
^УУАЛАРЫШ кел. Куугыш, жууыргыш.
К^УУАЛАНЫУ цууалау фейилинин езлик дэрежеси.
К^УУАЛАСПАК^ ат. Балалардьщ бириниц изинен бири
цууалап ойнайтугын ойыны.
К^УУАЛАСЫУ цууалау фейилинин. шериклик дэрежеси.
^УУАЛАТЫУ кууалау фейлиниц езгелик дэрежеси.
КУУАЛАУ ф. 1. Изинен жууырыу, цууыу. Мени керип
цууалады, бес уры атын сабалап (Эжинияз). 2. Изинен
цалмау, цуудалау, изине тусиу. 3. А у ы с. Излеу, изинен цал-
мау. Той цууалап, ат шауып та журе береди (Э. Тэжиму-
ратов). ф Изинен цууалау — соцынан, изинен цалмау. Бирац
ески жолдьщ изинен цууалайды (Т. Кайыпбергенов).
КУУАЛАУШЫ ат. Изинен цууыушы, изинен жууырыушы.
К^УУАЛАУШЫЛЫК* ат. Изинен цууыушылыц, изинен
жууырыушылыц.
- ^УУАНДЫРЫУ цууаныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУУАНТЫУ цууаныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУУАНЫСЫУ цууаныу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КУУАНЫУ ф. Бир нэрсеге ырза болыу, шадланыу, мэс бо-
лып кеуиллениу. Таумурат баладай цууанып ердиц устинде
цуужыцлап цозгалып цояды (К. Султанов).
К^УУАНЫШ ат. Бир нэрсеге марапатланып ырза болыу се-
зими, шадлыц, кеуиллилик. Оразгулдиц цууанышы цойны-
на сыймай бирден ушып турды (Ж. Аймурзаев).
^УУАНЫШЛЫ кел. Шадлы, кеуилли, кеуилхошлыц.'
Цыябан кешелерде цууанышлы жас эуладлар керинеди (А.
Бекимбетов).
^УУАНЫШЛЫЛЬЩ ат. Кууанганлыц, шадланганлыц.
1{УУАРЫУ ф. 1. Солгын тартыу, бозгылтланыу, бозарыу,
озгериу, Тур-туси ц у у а р ы п кетипти (0. Хожаниязов).
2. А у ы с. Оци кашыу, бозарыу. Мецлимурат цэзирги пайытта
тамыры шала узилген шецгелдей жузи Цууарып жудеп
кетти (Н, Берекешов).
КУУАТ а к 1. Куш, жигер, гайрат, цал, дэрман. Эттен
белден куш, дизеден цууат цашты (К. Султанов). 2. физ.
Бир олшем ишинде исленген жумыстыц шамасы, энергиясы.
Электр цууатын беретугын жоцары вольтлы линиялар алга
целом басып барды. 3. Ауыс. Суйениш, тирек.
1^УУАТЛАНДЫРЬ1У цууатланыу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
К^УУАТЛАНЫУ ф. 1. Кушлилениу, цаллениу, цууаты артыу.
Ауырыудыц цалы жацсыланып кем-кемнен кууатланып
барды. 2. Ауыс. Мацулланыу, тастыйыцланыу. Баслыцтьщ
сези отыргаилар тэрепинен цууатланып барылды.
КУ^АТЛАСЫУ цууатлау фейилинин шериклик дэрежеси.
К^УУАТЛАТЫУ цууатлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
199
КУУАТЛАУ ф. 1. Мацуллау, цоллау, кетермелеу, жацлау.
?ц болмаса мени цууатлау орнына жайыцды берипсец
Г. кайыпбергенов). 2. ц. цууатлы.
КУУАТЛАУШЫ а т. Мацуллаушы, цоллаушы, кетерме-
леуши.
КУУАТйЯЫ кел. 1. Кушли, цаллы, дэрманлы. Ауыл хожа-
лыгы цэзир цууатлы техника менен цуралланган. 2. Дэу-
летли, цуррынлы, бай. КУУатлы х‘бжалыцлардыц цазасы тез-
тез майланган (К. Султанов).
КУУАТСЫЗ кел. Хэлсиз, дэрмансыз, кушсиз. Ц у у а т-
сыз ауцатсыз царны аш цалды, Уйимниц' ийеси, ярым, цал
енди (Эжинияз).
КУУАТСЫЗЛЫД а т. Кэлсизлик, дэрмансызлыц, кушсиз-
лик.
КУУРЫЗЫУ ф. Бир жерден кетириу, цуудырыу.
КУУРЫН ат. Сургин, айдау, цуудалау. Олар да усылай
цуугынга тусип посып еди (К. Султанов).
Ч^УУРЫНШЫ ат. 1. Кууыушы, излеуши. изге тусиуши.
Кун ауа гаррыныц цашцанын сезген, К у у f ы н ш ы атланды
изинен тезден (Т. Сейтжанов). 2. Турмысца цашып шыццан
цыздыц изинен келген адамлар топары.
КУУДАЛАНЫУ цуудалау фейилиниц езлик дэрежеси.
КУУДАЛАСЫУ цуудалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КУУДАЛАТЫУ цуудалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУУДАЛАУ ф. Биреуди ацлыу, изине тусиу, излеу. Он то-
₽ыз жигит болью, ацсацаллар тэрепинен цуудалауга тусе
берди (К- Ирманов).
КУУДЫРХБ1У цуудырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КУУДЫРЫУ ф. Бир орында цоймай айдау, цууыу, цуу-
далау. ...олардыц цастыянлыцларын ашып таслау менен кол-
хоздан цуудЧЙГрДы (С. Хожаниязов).
КУУЖЬЩЛАСЫУ цуужыцлау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
КУУЖЬЩЛАУ ф. Жууцылдау, жэн-жагына шыгып пэйик
болыу, тез-тез • цэрекет етиу. Эмет Конысбайга цайырылып
ийнин цысып/ цуужыцлап цойды (Т. Кайыпбергенов).
ДУУКЫЛДкел. 1. Кулдирги сезли, сезге шебер. ...сол
^ацлары Журын таз цууцыл сезлер цурады («Кырц цыз»).
2. 0тирик-есек сейлейтурын, жууцылдац.
КУУЛЫК ат. 1. Алдаушылыц, алдауыш, цийлекеш. Сонда
кеше Таняны, алдап еди цуулыц пенен (И. Юсупов).
2. КУуаЦылыцЛлаццылыц. 3. Шаулыцтыц баласы.
КУУНАК кел. Сергек, шыйрац, жас. ...цызыл жузли цуу-
нац гарры жаслар менен гул жайнайды (Э. Шамуратов).
КУУНАК/IbIK ат. Сергеклик, шыйрацлыц.
K^PAFAH кел. Цуурап цалган, кеуген, кепген, цацсаган.
КУУРАЙ ат. Иши геуек, узып бойлы, басында шашацлан*
200
ран шоц гули бар есимлик. ...талшыбыцтай сыйдам цуурай-
л а р бар.
КУУРАЙДАЙ кел. Куурай сыяцлы, цуурайга усаган.
К^УУРАИЛЫ кел. Куурай вскен, цуурайы бар.
К^УУРАК^ кел. Кепкен, ыгалсыз, кебиу. Олардьщ алдында
азгана цуурац жьщгыллар жатыр.
КУУРАТЫУ цуурау фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^УУРАУ ф. Кебиу, цургау, кеуиу. ХЭР биреуи дицдей тец-
кейисип цуу ран атырган кеплеген суу цабацлар бар (А. Бе-
кимбетов).
КУУСЫРЫУ ф. Жетип барыу, жацынлау, шамаласыу. Жа-
сы елиуди цуусырып баратырган киси (К. Султанов),
ф Кол цуусырыу — тэжим етиу, бас ийиу, дизе бугиу.
Бай сацца жугинген пишинде еки цолын цуусырды (К.
Султанов). Изин цуусырыу — изине жетип журиу, шама-
ласып журиу, жацынласыу.
КУУСЫРЫУШЫ ат. Жацынлаушы, жетиуши, шамала-
сыушы.
КУУТЫЦ: цуутыц-цуутыц етиу ф. Тырысыу, бурисиу цыпы-
лыцлау, цуутыцлау.
КУУТЬЩЛАУ ф. Кейинге тартыу, цыпылыцлау, цуутыц
етиу.
КУУЫК ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц денесин-
деги сидик туратугын мушеси, цалташа. Басалай ишип ашы-
ды цууыц, Жаман ашлыц болды быйыл (Бердац).
КУУЬЩТАЙ кел. 1. КУУыЦЦа усаган, цууыц сыяцлы. 2. Жи-
цишке, тар, киши.
КУУБ1ЛЫУ цууыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КУУБ1РДАК Ф- Еттен цэм тагы басца нэрселерден май-
га цууырылып таярланган ауцат, тагам. KyPFai$ цасыц ауыз
жыртады деп цууырдацта тайын болды (К- Айымбетов).
КУУБ1РДАКТАЙ кел. КУУыРДаЦ сыяцлы, цууырдацца уса-
ган, цууырдац яцлы.
КУУЫРДАКШЫ ат. КУУырдац таярлаушы, ислеуши.
КУУыРДацшы ошагында кун керген (X. Турымбетов).
КУУБ1РМАШ I ат. Жууери, бийдай, мэкке цэм тагы бас-
цалардыц дэнлерин цазанга салып цууырыудан пайда болган
ауцат, тагам. Ка апа» кеп сезди цой, балаца азгана цууыр-
маш цууырып бер, — деди («Алпамыс»).
КУУЫРМАШ II кел. КуУыРмаш сыяцлы, цууырмашца уса-
ган.
КУУБ1РШАК ат. Жас балалардыц, эсиресе цызлардыц ба-
ла сыяцлы етип ислеген ойыншыгы.
КУУБ1РШАКТАЙ кел. 1. Кууыршацца усаган, цууыршак
сыяцлы, цууыршац тэризли. 2 Эндамлы, шырайлы.
КУУБ1РЫЛЫУ цууырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
201
К^УУЫРЫМ: бир цууырым кел. Бир ирет цууырыуга ту-
рарлыц, жарарлыц.
КУУЫРБ1МДАЙ кел. Цууырымга шамалас, цууырымга
жетегаба.
КУУЫРЫУ ф. 1. Ет, май, тары, бийдай, жууери, цэм тары
басца ауцатларды писириу. Айтпацшы, сен бизге балыцты
у у ы р ы п бересен, — деди Сейитбек. 2. А у ы с. Берекети
кетиу, цашыу. Ашлыц бизин эпшеримизди цууырды, Кеп
адамлар жекен, тамыр сууырды (С. Нурымбетов).
ДУУЫРЫУШЫ ат. Таярлаушы, писириуши, ислеуши.
КУУЫС кел. 1. Ишине бир нэрсе цуйыуга я салыугд
ылайыцлы ыдыс. 2. Белгили орын, муйеш, цолтыц. Кетер бол-
дым алысца, Тырыларман цууысца (Жийен жырау).
КУУБ1СЛАНЫУ ф. ©з айыбынан сескенип цысылыу, се-
зиклениу, цысыныу, шоршыныу, гудиклениу. Урлыгы ушын
цууысланып, бэйбише томен царап отыр (Н. Берекешов).
ДУУЫСПАК ат. Бир-бирин цууалап ойнайтугын балалар
ойыны.
КУУЫСЫУ цууыу фейилинин шериклик дэрежеси.
КУУЫУ ф. 1. Изинен цууалау, цуудалау, айдау. Мал
цууып, жолаушы сабап оз кушин корсетип атыр (Н. Береке-.
шов). 2. Ауыс. Бир нэрсениц изине тусип цыдырыу, излениу.
Азаннан кешке из цууды, Манлай тери бетин жууды.
КУУЫУШЫ ат. Кууалаушы, цуудалаушы.
КУШАК ат. 1. Биреуди цушацлау ушын умтылганданя еки
цолдыц арасы. Жанай жацынласцан сон Ацтамац цыз да ку-
лимлеп керилип цушац ашады («Ер Зийуар»). 2. Ауыс. Ой .
цушагында ойга берилиу, ой менен бэнт болыу. Деген менен
ези ислеу керек, ойдын цушагында жузип отырды (©. Ай-
жанов). ❖ Цай f ы ц у ш a f ы — ууайымга берилиу, ууайым
басыу. Кайгы цушагында турып бираз эбигерленди (Ж-
Аймурзаев). КУшац ашыу — кутип алыу, царсы алыу»
Кушац ашып турмыз, келиц мийманым, К°ДДа жети турли
гулим, мийманым (А. Дабылов). Тун цушагы —
тун ишинде, туцги, акшамгы, царацгыда, Тун цушагы сал-
цын тартцан цауа менен тыгыз толган (А. Бекимбетов).
К^ШАКЛАНЫУ цушацлау фейилинин езлик дэрежеси.
КУШАКЛАСЫУ цушацлау фейилинин шериклик дэрежеси.
К^ШАКЛАТЫУ цушацлау фейилинин езгелик дэрежеси.
КУШАКЛАУ ф. 1. Кушацца алыу, бир-бирин цушац ашып
кутип алыу. Кушацлап келип тесине басымды цойып жалын-
дым (Ж. Аймурзаев). 2- Омырауын жерге тийгизиу. Темирдей
соццысынан аударыспацтын, Олар жер цушацлап жутпацта
заццым (И. Юсупов). 3. Ози менен бирге алып журиу, цолынан
тасламау, цолына услау.
• К^ШТАР кел. Ынтыц, интизор, цумар, цэуес. Айрыцша сиз
бенен танысыуга, бир сейлесиуге цуштар (Э. Шамуратов),
202
КУШТАРЛАНДЫРЫУ цуштарланыу фейилиниц езгелик дэ-
режеси.
ДУШТАРЛАНЫУ ф. Цумарланыу, цызыгыу, цэуеслениу.
... куш цосцан кен далада, КУштарланып мийнет етти (Ж.
Аймурзаев).
^УШТАРЛЫ кел. ^умарлы, инталы.
К^УШТАРЛЫЦ а т. Цумарлыц, цызыгыушылыц, интизарлыц.
Бул адам менен сейлесиуге цуштарлыц сезими оянды (Т.
Кайыпбергенов).
КУШТАРЛЫЛЫК ат. Кумарлылыц, интизарлылыц, цэуес-
лилик.
КУШЫУ ф. Цушацлау, суйиу, обиу. Сондагы бизиц мацсе-
тимиз бир цызды, бир жананды цушыу гой (Ж. Аймурзаев).
КУЯН. ат. мед. Жулынньщ нерв системаларыныц зацымла-
ныуынан пайда болатугын бел ауырыу, радикулит.
КУЯНДАИ кел. Куяцга усаган, цуяц сыяцлы.
КУЯНДЫ кел. Бузацы, жалаццая, сыргыя.
КУЯНДЫЛЬЩ ат. Бузацылыц, жалаццаялыц, сырняялыц.
КУЯШ а т. Кун, нур, сэуле.
КУЯШТАИ кел. Цуяш, сыяцлы, цуяшца мегзес.
ЦУЯШЛАМА а т. Кунниц тусип турган жери, нуры, сэулеси,
кун шууац.
КУЯШЛАМАДАЙ кел. КУяшламара У^са^ цуяшлама сы-
яцлы, цуяшлама тэризли. ।
КЫБЫЖЬЩЛАУ ц. цыбыжьщлау.
ЦЫБЫЖЬЩЛАУ ф. Колайсызланып тыныщсызланыу, цый-
пацлау, шыбыжыцлау. К ы б ы ж ы ц л а п отырган кемпир: —
Яцшы, шырагым, яцшы — деп уйине цайтты (К. Султанов).
КЫБЫР ат. ХаРекет> цозгалыс, цыймыл.
КЫБЫРЛАНЫУ цыбырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КБ1БЫРЛАСЫУ цыбырлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫБЫРЛАТЫУ цыбырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫБЫРЛАУ ф. 1. Цыймылдау, цозгалыу, жыбырлау. ©сек
баслаган цаялдыц жузлёри жарцырап, ерйнлёрй цыб ы р л а-
ды (А. Бекимбетов). 2. Ауыс. Жумыс ислеу, цэрекет етиу.
ЦЫБЫРСЫЗ кел. Козгалыссыз, цыймылсыз, цэрекетсиз.
1\ЫДЫР ат. дин. с. Ескише тусиник бойынша ел аралап
журетугын адам тацылетли «эулийе», адамларга «бахыт»,
«дэулет» бериуши. Ац кекирек ц ы дыр керген адамныц кеуи-
лин цабартцаныц ушын езин билесен (Т. Кайыпбергенов)..
КЫДЫРРЫШ кел. Тынбай цыдырып журетугын, гезетугын.
К^ЫДЫРМАШЫ а т. Бир жерге цыдырып келген адам, киси.
КЫДЫРТЫУ цыдырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫДЫРТЫУШЫ ат. Ертип журиуши, гездириуши, арала-
тыушы.
^ЫДЫРЫМПАЗ ат. КЫДЫРЫУШЬ,> кеп журиуши, гезиуши.
203
/
Ел цыдырран цыдырымпаз, Х^еш уацытта жумыс етпес ха-
лыц ушын (Бердац).
КЫДЫРЫСПА ат. Кеуил кетериу ушын былай-былай жу-
риу, цыдырыу. Кыдырыспа бизге жарасса, Дэртлер кетип
гам цалмаса, Даллас урып суудай тасса, Кеуил нама шалмас
па екен (А. Дабылов).
КЫДЫРЫСЫУ цыдырыу фейилинин, шериклик дэрежеси.
КЫДЫРЫУ ф. Аралап журиу, гезиу. Жаслар машинада
журип цар жацца цыдырыуды дауам етти (0. Айжанов).
КБ1ДЫРЫУШЫ ат. Кыдырып журиуши, гезиуши.
КЫЗ ат. ХаяллаР жынысыньщ турмысца шыцпаган тури.
Кози откир сулыу цыз китап жузннен козин айырмады (О.
Хожаниязов).
КЫЗАЛАК ат. Кишкене цыздыц аталыуы, цыздыц сыпайы-
лап айтылыуы. Ол ц ы з а л а ц неше жасларда, — деп сорады
капитан (А. Бекимбетов).
КБ13АРАНДАУ ф. Кетерилиу, ашыуланыу. Саррыш жузи
цызарацлап денип, тамагын цырынып жетеледи (К. Сул-
танов). Бунысы менен турмай цызарацлауын дауам ет-
ти (Ш. Сейитов).
КЫЗАРТЫУ цызарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫЗАРЫУ ф. 1. Кызыл туске ениу, тури езгерип цызарып
кетиу. Ол цайта ызаланып, бурыштай цызарды (К. Султа- z
нов). 2. Уялыу, цысылыу. Сейит ага царсы алды буларды, Еки
бала бир цысынып цызарды (Т. Сейтжанов).
КБ13БА кел. Сэл нэрсе ушын ашыуланатугын, ашыушац,
желекпе. Каяллар менен жэнжеллескеннен горе цанша Ц ы з б а
болса да, ерлер менен сойлесиу анагурлым оцай (Т. Кайыпбер-
генов).
КЫЗБАЛЫК а т. Сэл нэрсеге кетерилетугын цэсийет, ашыу-
шацлыц, желекпелик. Билемен, молла, жас жигитлик бул ц ы з-
балыц, тентеклик (Т. Кайыпбергенов). '
КБ13БАЛДАК ат. бот. Лилия семьясына киретугын сулыу
жалпац гулли пияз сыяцлы есимлик, лала гул. Кок майса ишии-
де бир туп цы з f а л д а ц, Гумис сай бойында жарц етти бирден
(И. Юсупов).
КБ13РАЛДАКТАЙ кел. Кызралдац сыяцлы, цызгалдацца
усаган.
КЫЗБАНШАК кел. И ши тар, куншил, ишмерез, сарац.
Кырц бесте болар цызганшац, Кызыгы цашцанра мегзер
(Эжинияз).
КБ13ЕАНШАКЛАУ кел. Иши тарлау, куншиллеу, ишме-
резлеу, сарацлау.
КЬ13БАНШАКЛЬ1К ат. Бир-бирин кере алмаушылыц,
куншиллик, сарацлыц. ...мен дурыс торелик айтайын, бир-би-
peyte гийне, цызганшацлыц болмасын (К- Айымбетов).
КЫЗБАНЫУ ф. Биреуге бир нэрсени бергиси келмеу, кези
^04
цыймау, цыйналыу, кере алмаушылыц, кунлеу, ^ызранып
цараса да буннан тусер пайда жоц еди (К. Султанов).
ЦЫЗЕАНЫШ ат. Иши тар, куншил. ...оныц тула бойын эл-
ле цандай бир цызганыш бийледи (К. Султанов).
ЦЫЗЕЫЛТ кел. Солгын цызыл тур, тус, ацшыллау цызыл.
Ар- тура цызгылт суулары шайпатылган сай-жыралар ушы-
расады.
ЦЫЗЕЫН кел. Жалынлы турде, цызыу турде.
ЦЫЗБЫШ кел. Цызыл рец, цызыллау тур. Царасам оньщ
аппац бети цызгыш донип тур екен (0. Хожаниязов).
ЦЫЗДЫРТЫУ цыздырыу фейилиниц е&гелик дэрежеси.
ЦЫЗДЫРЫНЫУ цыздырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦЫЗДЫРЫСЫУ цыздырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЦЫЗДЫРЫу ф. 1. Бир нэрсени отца салып ысытыу, тап«|
лау. ...цыздырып цойып темирин, Баеты оныц санына
(«Цырц цыз»). 2. Температураныц кетерилиуи, жоцарылауы.
Тамырларыньщ согыуы етимди цыздырып баратырган сы-
яцлы (0. Хожаниязов). 3. Исти жанландырыу, цэуижлендириу.
Бул еркин мийнет жемисли, Цыздырды эбден гурести.
4. Цызыцтырыу, цумарландырыу. Есиктиц алдын баг етип ол
цэммениц кезин ц ы з д ы р д ы (9. Атажанов).
ЦЫЗЛЫЦ I ат. Цыз баланыц бэлээтке келместен бурынры
жыныслыц цатнас жасамаган жыныслыц жуца пердеси.
ЦЫЗЛЫЦ II кел. Цыздыц турмысца шыцпаган дэуири. Ай-
пара цызлыц дэуирин жудэ кеуилли откерди. (Н. Тэжет-
динов).
ЦЫЗЫЕЫУ ф. Цумарланыу, ыцласланыу, ынтыгыу, хэуес-
лениу. Дунья ушын ц ы з ы f ы п, 0зин-озй цорлайды (Бер-
дац).
ЦЫЗЫЕЫУШЫ ат. Цумартыушы, ынтыгыушы.
ЦЫЗЫЕЫУШЫЛЫЦ ат. Цумарлылыц, цумартыушылыц,
ынтыгыушылыц. Мына эжайып адам Палуанда цызыгыу-
шылыц туудырды (0. Айтжанов).
ЦЫЗЫЦ кел. Эжайып тамаша, ойын кулки, зауыц. Ша-
муратсыз оран цеш цандай цызыц, кеуилли кулки жоц.
ЦЫЗЫЦЛЫ кел. Кеуил аударарлыцтай тамаша, кулкили.
Бизиц фермадагы бир кунимиз усылай ц ы з ы ц л ы болып етти
(Ж. Сейтназаров). < - *
ЦЫЗЫЦСЫЗ кел. Цызыгы жоц, кеуилсиз.
ЦЫЗЫЦСЫНЫУ ф. Ыцласланыу, берилиу. Тарийхын би-
лип алыура, Цызыцсынып сорайды («Алпамыс»).
ЦЫЗЫЦТЫРЫУ цызьиыу фейилиниц озгелик дэрежеси.
ЦЫЗЫЛ кел. 1. Цанга уцеас тур, цырмызы. Цызыл бай-
ЦЫЗЫЛ кел. 1. Цанга уцсас тур, цырмызы. Цызыл бай-
рац. 2. Ауыс. Геш жемтик. ..цызыл корген гаргадай телми-'
рип бир царады (9. Тэжимуратов). 3. Ауыс. Дэн, ауцат.
Жумабай цырманныц ц ы з ы л ы н азсынды. ф Цызыл
205
/
аяз - денени тоцдыратугын ызгарлы аяз/ Сацылдаган ц ы-
зыл аяздыц жэн-жацларга денген . зыянынан цоргады.
Кызыл ийек — тиси бирогала тускен ауыз, тиссиз ауыз/
Белин бууган цызыл ийек кемпирлер цыйналып отыр (А.
Бекимбетов). ыз ы л и ц и р —-ымырт жабылып, царацгы тус-
кен мэцэл. Олар цызыл ицирде келип улгерди. Кызыл
гегирдек — жэнжеллесиу, мэлеллесиу, урысыу. ...апам ме-
нен арам цэпелимде цыз ы л гегирдек болып урысты (9.
Атажанов). Кызыл суу — бэцэрде ерте келетугын агын суу.
Нэубэцэр басланар алдында Эмудэрьядан кызыл суу то-
лып ацты. Е^ызыл шаца — а) жас нэрестелердиц денеси,
цатпаган дене. К^ызыл шацасы шыццан нэрестелер май-
данда жатыр (Ж. Аймурзаев). б) пэр шыцпаган палапан. Ц ы-
зылкэруан — пахтаны, дэнди биринши рет пунктке, заводка
жибериудеги кэруан. Е^ ы з ы л кэруан менен пахта, Ол за-
водца жайланды (Ж. Аймурзаев).
Е^ЫЗЫУЛЫ кел. Ашыуланган, пэтленген, котерилген. Жу-
магул жудэ цызыулы сейлеп тур (Т. Кайыпбергенов).
КЪ1Й а т. Е^ой, ешкиниц цэм т. б. маллардыц цорада цалыц
болып цатцан коци, дэриси.
К^ЫЙБАШ кел. Е^ыйыгырац, цыйсыгырац. Кызлар бир-
бирине ц ы йг а ш цасларын цагып ишарат етеди (Ж. Аймур-
заев) .
К^ЫЙБЫЗЫУ ф. Кыйдырыу, кестириу.
К^ЫЙБЫРТЫУ цыйгырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^ЫЙБЫРЫУ ф. Дауысын цатты шыгарыу, цышцырыу, ба-
цырыу. К^осыцшылар да дауысы барынша созып цыйгы-
рып тур (Т. Кайыпбергенов).
КЫИДА ц. кошер.
К^ЫЙДАЛАУ ц. кошерлеу.
1\ЫЙДЫРТЫУ цыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
К4ЫЙДЫРЫУ ф. КесиУ, кестириу, узиу. ...сулыу етип сырт
бетин, Артыц жерин ц ы й д ы р д ы («Р^ырц цыз»). ф Н е к е-
си н ц ы й д ы р ы у — дин. с. ерли-зайыпты бир-бирине цосыу,
басын байлы етиу. Баршын атлы арыудьщ, Ац н е к е с и н ц ы ft-
дыр д ы («Алпамыс»).
ДЬШКДЛАК^ЛАНЫУ цыйцалау фейилиниц езлик дэре-
жеси.
К^ЫЙК^АЛАК^ЛАУ цыйцалау фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫЙКДЛАУ ф. Бир затты кесиу ушын тартцылау. Ол баг-
дьщ ишинде бир ешкини пышац пенен цыйцалап соя бас-
лады («ВД- х. е.»).
{^ЫЙК^АН, кел. Цьщырлыц, тентеклик, шатацлыц. Жазы
менен пэлекке баццан цыйцац тананы ол сатпацшы («Жет-
киншек» г.).
Е^ЫЙК^АНДАУ кел. Цыцырлау, тентеклеу, шатацлау.
1{ЫЙЕ^АН,ЛЫЕ^ ат. Цыцырлыц, тентеклик, шатацлыц.
205
^ЫИ^АЦШЫЛЫЦ а т. Цыцырлыц етиушилик, тентеклик
цылыу, шатац шыгарыу, биймазалыц.
ЦЫИ^ЫЙЫСЫУ цыйцыйыу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
^ЫЙК^ЫЙЫУ ф. Сэнин келтирип отырыу.
^ЫЙК^ЫЛДАСЫУ цыйцылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КЫИЦЫЛДА ГЫУ цыйцылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
КЫРЩЫЛДАУ ф. Дем ала алмай цалыу, буулыгыу, бууы-
ныу, шыйцылдау. Жиби мойнына оралган ылац цыйцылдап
жата цалды.
К^ЫЙ^ЫМ кел. Заттыц майдасы, усагы, белеклери, унта-
Fbi, Тула бойына тийген цол гранаттыц цыйцымларын
алып таслады (Ж. Аймурзаев).
^ЫЙ^ЫМЛАНЫУ цыйцымлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫЙК^ЫМЛАУ ф. Майдалау, туурау, белеклеу, унталау.
К^ЫЙК^ЫУ ат. Бацырыс, дауыс, шауцым. Некерлер басцы
тауып дауысыныц жеткенинше ц ы й ц ы у салды (Т. ^айып-
бергенов).
Т^ЫЙК^ЫУЛАСЫУ цыйцыулау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
Т^ЫЙК^ЫУЛАТЫУ цыйцыулау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
К^ЫЙК^ЫУЛАУ ф. Бацырыу, дауыслау, шуулау, бэри бирден
сес шыгарыу. Жапатар-мацай жасырып цыйцыулап киятыр
(Н. Берекешов).
К^ЫЙЛЫ кел. 1. Х>р турли, турлише, бир неше формада.
Хэр цыйлы нэрселерди'ойлайды (Ж. Аймурзаев). 2. Дэриси
кеп, дэрисли.
КЫЙМАЙЫ кел. Кирленген зат, май цатып цалган цат-
пар-цатпар нэрсе. Жылтыраган жузи цы й м ай ы сы бар ца-
бацтай кап-цара (Ж. Аймурзаев).
К>ЫЙМАС кел. Цэдирли, цурметли. Елмурат ага менен
Аймереке апай да цыймас адамлар (Ж. Аймурзаев).
К^ЫЙМАСЛЫК^ а т. Кыймаушылыц, жацсы кериушилик,
кеуили жацынлыц.
К^ЫЙМАУ ф. Бир-биринен айырылыспау, белинбеу. Екин-
ши жагынан емиринше ескен жайы цэм жерин кези ц ы й-
майды (С. Хожаниязов).
1^ЫЙМЫЛ ат. Цозгалыс, цэрекет, керинис. Сыцырлаган
сес, цыбырлаган цыймыл жоц (Ж. Аймурзаев).
^ЫЙМЫЛДАСЫУ цыймылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
К^ЫЙМЫЛДАТЫУ цыймылдау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
207
КЫЙМЫЛДАУ ф. К03ралыу, цыбырлау, цэрекет жасау.
Бул ^эмийдага тэсир етти, цыймылдауды тезлетти.
КБ1ЙМЫЛДАУШЫ ат. ^эрекетке келиуши, цозгалыушы.
КЫЙНАЛЫСЫУ цыйналыу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КЫЙНАЛЫУ ф. Жаны ашыу, куйиниу, азарланыу. Бун-
иан басца олардыц цыйналып келетугын жорасы жоц еди
(К- Ирманов).
К^ЫЙНАЛЫУШЫ ат. Жаны ашыушы, куйиниуши, азарла-
ныушы, жэбирлениуши.
КБ1ЙНАУ ф. Азаплау, жэбирлеу, зорлау. ...аш халыцты
цыйнау менен майырды, Басыцнан дэураньщ тайды, Кек
езек (0теш).
КЫЙНАУШЫ ат. Азаплаушы, жэбирлеуши, зорлаушы,
КДЯЙПАКЛАУ ф. Жарамсацланыу, жалбарыныу, сыйпац-
лау, бир нэрсеге батылы бармау, журексинбеу. ...ол бийлик
жарыстырганына, жуйриклик еткенине цыйпацлап томен
царады (К. Султанов).
КЫЙПАЛАЦЛАУ ц. цыйпацлау.
КЫЙРА ц. бойра.
КБ1ЙРАЛЫУ ф. 1. Бузылыу, сулайыу. Торай тоз-тоз болып
цыйралыпты («Жеткиншек» г.). 2. Жоц болыу, уайран
болыу.
КЫЙРАСЫУ цыйрау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫЙРАТЫУ цыйрау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫЙРАТЫУШЫ ат. Бузыушы, цуртыушы.
ЦЫЙРАУ ф. 1. Жоц болып бузылыу, сулайыу. 2. КЫРЫ
лыу, жецилиу, жоц болыу, уайран болыу. Дереткен полат-
тайын цуралыцнан, Кыйрайды шыдай алмай душпанла-
рьщ (С. Нурымбетов).
КЫЙСАЙТЫНДЫРАУ ф. Азлап цыйсайтыу, бурьщцырау.
КБ1ЙСАЙТЫУ ф. Бир жагына бурыу, аударыу, майысты-
рыу.
КЫЙСАЙЫСЫУ цыйсайыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫЙСАЙЫУ ф- 1. Ауыу.цулау, 2. Буралыу, майысыу.
Оньщ кезлери ц ы й с а й ы п, еки кези еки жацца царайтугын еди.
ДЫЙСАЛАКЛАУ ф. Кыйпац-сыйпац етиу цыйсалацлау.
КЫЙСАЛАНДАу ц. Кь,йсалацлау.
КЫЙСАНДАНЫУ цыйсацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫЙСАН.ЛАСЫУ цыйсацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
КЬ1ЙСАН.ЛАУ ф. 1. Тецселиу, бурацлау, былгацлау. ©гиз
тарбаяцлап, цыйсацлап батпацлы жол менен машинаны
суйрей баслады. (К. Айымбетов). 2. Биреудиц жанында ана-
ны-мынаны айтып турыу, кулип былшылдау, былдыулау.
КЫЙСЫК кел. 1. Дузиу емес, бир жагына царай цайыс-
цан, иймек, ийрек. Ц ы й с ы ц таягын алыстан сермеп, жанына
208
жууытпады. 2. Ауыс. Эдалэтсыз, цыянатшыл. 1^ыянат-
шыл ц ыс ы ц тартар сазасын, Нурды иркип сала алмас сая-
сын (И. Юсупов).
КДЯЙСЫК^ЛАУ кел. Кыйсайыццыраган, иймейицкиреген.
^ЫЙСЫ^ЛЬЩ ат. Кыйсайганлыц, иймейгенлик.
К^ЫЙСЫН а т. Бир нэрсениц ыцгайы, рети. Жала болса да
цыйсынын келтириц, жасауыл, гунага буйырыц (К. Султа-
нов). Создиц ц ы й с ы н ы н келистирип, цамырдан цыл су-
уыргандай сойлегенине тац цалдым (Ж. Аймурзаев).
КДЯЙТАК^ ат. Егин егилетугын кишкене атыз.
КДЯЙТАК^ЛЬЩ ат. Кишкене атызлыц.
КЫЙТАК/ГАЙ кел. Цыйтац сыяцлы, цыйтацца усаган.
1\ЫЙТАР кел. 1. Кези цыйсыц, цыйыц. Кыйтар козли
рарры Сэлиймага туксирейип царады (К. Султанов). 2. Ауыс.
Женге туспейтугын, тентек, цыцыр.
КЫЙТАРЛАНЫУ цыйтарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫЙТАРЛАУ кел. Кези цыйсыцлау, цыйыцлау.
КЫЙТАРЛЫК ат. 1. Кыйсыцлыц, цыйыцлыц, 2. Ауыс.
Тентеклик, цьщырлыц.
фЯЙЬЩ ат. 1. Заттыц кишкене бир болеги, гезлемениц
майда цалдыгы. ...сайрайманнан алты к ы й ьц етип, ени ушын
жецли кейлек тары тиктим (0. Айжанов). 2. Бир нэрсениц
болеги, кыйындысы. 3. Кыйсык, цыйтар. Кез к ы й ы р ы н
таслау — царау, ацгарыу. Ол кез цыйыгын таслап езин-
ше мэсирип отыр.
^ЫЙЬЩЛАУ кел. Цыйсыцлау, цыйтарлау.
ЦЫЙЫЦША I а т. Цыйыцшалап исленген нагыслы зат.
ЦЫЙЫЦША II кел. Муйешленип келген, цыйыцлап ке-
силген.
ЦЫЙЫЛЫУ ф. 1. Кесилиу, жулыныу, узилиу. Теректиц та-
мырына балта тийген сон тамыры цыйылып жерге жырылды.
2. Жалынып-жалбарыныу, сораныу, отиниу. Ол цыйылып со-
ранады.З. Ауыс. Цыйыцлау, цыйсыцлау, цыйтарлау.
ЦЫЙЫН кел. Ауыр, машацат. Цыйын болды бизлердей
апьарыцца, Цэдирли шийрин жан сеннен не пайда (Омар).
+ К ы й ы н-ц ы с т а у — цэуип-цэтер, баска ауыр ауцал тус-
кен уацыт. Бундай ц ы й ы н-ц ы с т а у исти цол шешеди («Сов.
W. г-).
КЫЙЫНДЫ ат. Заттыц кесиндиси, цалдыгы, болеги. Ол
нэрсе полаттан цалган цыйынды еди (К. Султанов).
КЫЙЫНЛАНЫУ цыйынлау фейилинин езлик дэрежеси.
КЫЙЫНЛАСЫУ цыйынлау фейилинин шериклик дэре-
жеси. _ *
КЫЙЫНЛАТЫУ цыйынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫЙЫНЛАУ ф. Ауырлау, машацатлау, томенлеу. Ауцал
цыйынлау деп бир шабарман келди (К. Султанов). Ауыл
14—5985
2G9
менен цаланьщ арасындагы байланыс цыйынлап кетти
(Т. Нэжимов).
КЫЙЫНЛЫК ат. Цыйын жагдай, ауыр ис, машацатлыц,
жоцшылыц, ауырманлыц. Журек болса истеги ц ы й ы н л ы ц-
т ы жециу ацсат болады.
КЫЙЫНСЫНЫУ ф. Ауырланыу, ауырсыныу, машацатсы-
ныу, машацатланыу. К ы й ы н с ы н f а н цырц мьщ хызметиц
болса, Таяр тур жуп-жуптан он алты* билек (А. Дабылов).
КЫЙЫНШЫЛЫК ат. Ауыр жагдай, кыйын ауцал> ауыр-
маншылыц, машацатшылыц. Мине усындай ц ы й ы н ш ы л ы ц
эуерешилик пенен тац да атты (К*. Айымбетов).
К^ЫЙЫНШЫЛЬЩСЫЗ кел. К^ыйыншылыгы жоц, маша-
цатсыз.
КБ1ЙЫНЫРАК кел. Машацатлау, цыйынлау.
КБ1ЙЫР кел. Шет, алые, жырац, шалгай, тупкир. ф
У ш ы-ц ыйырыжоц — изи жоц, шети жоц. Темир жол жи-
йегиндеги ушы-цыйырыжоц гилемдей цулпырган пахтазар-
лыц алыстан коз тартады ,Г. Изимбетов).
КЫЙЫРШАК ц. цыйыршыц.
КБ1ЙЫРШЫК ат. Бир заттыц майдаланган унтагы, май-
дасы, туйиршиклери, болеги. Устине тускен муз цыйыршыц-
ларын цагып, орнынан суйретилип турды (К. Султанов).
КЫЙЫРШЫКЛАНЫУ ф. Майдаланыу, унталаныу.
КЫЙЫРШЫКЛАУ 1 ф. Унтау, майдалау.
ЦЫЙЫРШЫ^ЛАУ II кел. Кыйыршыгы бар, цыйыршыц
цосылган.
^ЫЙЫРШЬЩЛЫ кел. Цыйыршыгы коп, мол.
КЫЙЫСТЫРЫУ ф. 1. Кесиу, цыйыу, цырцыу. Цыйыс-
ты р f а н тек те цуралган екен, Болмаса бул цылуага бенде
бармекен («Алпамыс»). 2. Ретин табыу, орнына келтириу.
КЫЙЫСЫУ цыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫЙЫУ ф. 1. Бир нэрсени кесиу, цырцыу. ...атыныц жнбин
цыйып жибереди («КД- х- е.»). 2. Аямау, бериу. 3. Безиу,
таслау.
КЫЙЫУЛЫ кел. Цыйылган, кесилген, цырцылган.
КЫЙЫУСЫЗ кел. Цыйылмаган, кесилмеген, цырцылмаган.
КЫЙЫУШЫ ат. Кесиуши, цырцыушы.
КЬ1Л ат. Адамларда, жанлы-жаныуарларда, цайуанларда
болатугын цылшыц, тук, жун. ...ца жас бала, аты-жоницди
айта бер, сен минипсёц цыл цуйрыцлы ябыны («Алпамыс»).
ф Цыл устинде болыу — ауыр, цыйын жагдайда болыу.
Еки балыцшыныц ©мири цэзир цыл устинде болган-
дай. Арасынан цыл отпеу — дос, жудэ татыу. Еки жац-
сы бас цосса, цыл отпейди арадан («КК- х- е>>)•
КЫЛАЦ кел. Ацшыл, агарыццыраган, бознялт. Асау Цы-
л а ц атца ер салып,, устине ыргып минеди («Мэспатша»)^
КЫЛАН.ЛАУ ф. Назланыу, еркелеу, жымыцлау, жылуала-
210
ныу. Kjanuia бели цылацлап, Асыга сейледи жалацаш («Ер
Зийуар»).
КЫЛАП ат. 1^ыянат жэбир, цастыян.
КЫЛАПЛЬЩ кел. КыянатлыЧ» жэбирлик, цастыянлыц.
КЫЛАПСЫЗ кел. ^ыянатсыз, жэбирсиз, цастыянсыз.
1\ЫЛАУ ат. 1. Маллардыц тилине туртийип шыгатугын
ауырыу. 2. Жасырын, цупыя сыр. Мениц журегимде цеш цан-
дай цылау жоц. 3. А у ы с. Адамныц мурты сыяцлы тук, жун,
белги. Минекей цылтыйып цылау мурт та шыга баслады.
КЫЛАУДАЙ кел. К^ылау сыяцлы, цылауга усаган, цылау
тэризли.
КЫЛАУЛЫ кел. Кылауы бар, цылауга ийе.
ЦЫЛАУСЫЗ кел. Кылауы жоц, цылауга ийе емес.
1^ЫЛЕЫНДЫРЫУ ф. Тамагын бууыу, туншыцтырыу.
КЫЛБЫНЫУ ф. Жутыныу, тамсаныу, тукиригин жутыу.
Кызды оцлап кермегендей тукиригин жутып ц ы л f ын д ы
(Г. кайыпбергенов).
КЫЛДАР1 кел. Жицишке, илэнэзик.
КЫЛДЫРЫКДАЙ кел. Кылдай, цылтанацтай, жудэ жи-
цишке. Еки басы жудырыцтай, ортасы ц ы л д ы р ы ц т а й.
КЬ1ЛЖАН,ЛАУ ф. Кылтацлау, шалжацлау.
КЫЛЖЫИЫУ ф. 1. Цыйсайыу, мулгиу. Дицкеси болмаган
соц ол тамга суйенип цылжыйып отыр. 2. Цылтыйыу, тыл-
тыйыу.
КЫЛЖЫЦЛАУ ц. цылжацлау.
КЬ1ЛКА: цылца тон кел. Кобинесе жанлыцтыц терисинен
исленген тон.
КЫЙКЫЙЫУ ф. 1. Зордан кориниу, емески кориниу. Ол
узацтан цылцыйып керинди (Ж- Сейтназаров). 2. ц. цыл
тыйыу.
КЫЛКЫЛДАТЫУ цылцылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫЛКЫЛДАУ ф. Суйыц затты сес шыгарып жутыу, ишиу.
Бар арацты тамагы цыл ц ыл д ап жутып атыр (Г. Изимбетов).
КЫЛМЬЩЛАУ ф. Жымыцлау, кулим цагыу. Отемурат
екеуиниц де келбет турцына царап цылмыцлап кулди (К.
Султанов).
КЫЛМЫС ат. Законга ямаса бир нэрсеге царсы ислеген
ис, айып, гуна, жинаят, цэрекет. Бул исте ц ы л м ы с цэм а$-
дарыспац цэрекетиниц нышаны бар (К- Эуезов).
КБ1ЛМЫСКЕР ат. Айыпкер, гунакар.
КЫЛМЫСЛАНЫУ ф. Айыпланыу, гунакар болыу.
КЫЛМЫСЛЫ кел. Жазыцлы, гуналы, айыплы, жинаят-
лы. Не ушын езиниц гунасын, цэтте ц ы л м ы с л ы ислерин то-
лыц айтып бермейди (Ж. Аймурзаев).
КЫЛМЫССЫЗ кел. Айыпсыз, гунасыз.
КБ1ЛПЫЛДАСЫУ цылпылдау фейилиниц шериклик дэре<
жеси.
211
ЦЫЛПЫЛДАУ ф. Цэуиплениу, сезиклениу, сескениу, цы-
пылыцлау. Бай сон-да цылпылдап жугинип сацца, Дэрцал
бир туу цойды сойды цонацца (И. Юсупов).
ЦЫЛТ I: цылт етиу ф. Гилт етиу, дик етиу. Цынапца салса
ц ы л т е т к е н, Сууырып алса жылт еткен, Семсерин цолга ала-
ды («Ер Зийуар»).
ЦЫЛТ II: цылт етпеу ф. Цозгалмай турыу, тырс етпеу»
^ыймылдамау.
ЦЫЛТАМАЦ ат. Оцештен ауцат отпей цалатугын ауырыу.
Ол цылтамац болып бираз жатты.
ЦЫЛТАНАЦ ат. I. Жаца цылтыйып шыгып киятырган
есимлик. 2. Жаца тууылган бала, жас нэресте. 3. Киши, тар,
жицишке.
ЦЫЛТАНАЦТАЙ кел. Цылтанац сыяцлы, цылтанацца уса-
ган.
ЦЫЛТЫЙЫУ ф. 1. Сэл гана кериниу, азмаз шыгыу, ушы
кериниу. Цэзир цэр турли арашлардыц жас нэлшелери ц ы л-
тыйып керинеди (Ж- Аймурзаев). 2. Ауыс. ©кпелеу, тыры-
сыу, тылтыйыу, бултыйы^.
ЦЫЛ ТЫ Ц Ц. Цылшыц.
ЦЫЛТЫЛДАСЫУ цылтылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЦЫЛТЫЛДАТЫУ цылтылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫЛТЫЛДАУ ф. Аягын эсте басып журиу, еплеп басыу,
зорга журиу. Еки цолына еки шелекти кетерип цылтылдап
киятыр (Т. Кайыпбергенов).
ЦЫЛТЬЩЛАСЫУ цылтыцлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЦЫЛТЬЩЛАТЫУ цылтыцлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ЦЫЛТЫЦЛАУ ф. Назланып журиу, цэр турли цылыц кер-
сетип журиу, пэруазланыу. Сахнага шыгатурын артисттей
цылтыцлап алдымнан шыга берди.
ЦЫЛУА ат. Цызыцлы, цэрекет, цылыц.
ЦЫЛШЫЦ ат. 1. Тубит арасындары узын талшыц, есик
жун, цатты жун. ...озим танлап цылшыц тарттым тубирден,
©зим шийрин белли жанды цыйнадым (И. Юсупов). 2. Жун,
тук.
ЦЫЛШЫЛДАУ ф. 1. Курал-эсбаптыц жузи «еткир болып
турыуы, еткирлениу, кескирлениу, цыйгырланыу, жарцылдау.
Асан цылшылдаган балтасын алып отын шабыуга кирис-
ти («Жеткиншек» г.). 2. Ауыс. Кушине толыу, кэмалына ке-
лиу, толысыу. Цылшылдаган уш жас жигит жаца кийи-
мин устине илдирген (К. Султанов).
ЦЫЛЫЦ ат. Минез, эдет, цэрекет. Молланыц бул цыл ы-
ры бизлерге кутэ жеркенишли еди (9. Шамуратов).
ЦЫЛЫЦЛЫ кел. Ис-цэрекети менен езине тартатугын,
212
суйкимли. Адамлар ержетти, цыз болды дейди, К^ызлардай
цылыцлы назын таппайман (А. Бегимов).
К^ЫЛЫУ ф. Бир жумысты ислеу, бежериу, орынлау, жасау.
Райкомныц айтцанын цылып, ауыл менен таныстыратугын
адам алып шыцпаганына екинишли отьуэ (Т. Кайыпбергенов).
^ЫЛЫУШЫ а т. Бир жумысты ислеуши, бежериуши, орын-
лау шы.
^ЫЛЫШ ат. Полаттан исленген узынлау, иймеклеу болып
цанжарга усаган тыйыц, семсер. Белине садац байлады, К^о-
лында к ы л ы ш жайнады («Алпамыс»).
К^ЫЛЫШЛАНЫУ цылышлау фейилиниц езлик дэ-
режеси.
К^ЫЛЫШЛАСЫУ цылышлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
К^ЫЛЫШЛАТЫУ цылышлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫЛЫШЛАУ ф. К^ылыш пенен кесиу, шабыу. Цылыш-
лады Ерназар бий (Бердац).
^ЫЛЫШЛАУШЫ ат- Кылыш пенен кесиуши, шабыушы.
1^ЫЛЫШЛЫ кел. Цолында цылышы бар, цылышца ийе.
К^ЫЛЫШСЫЗ кел. Цолында цылышы жоц, цылышца ийе
емес.
КЫМБАТ кел. 1. Бацасы артыц, зыят. Базарда ц ы м б а т
цасыл нэрселер сатып атырганын кересец. 2. А у ы с. Жудэ цэ-
дирли, дым цунлы, бацалы. ...сени суйди цушарында ойнады,.
Бул цымбат емирди орнатцан адам (Ж. Аймурзаев).
К^ЫМБАТЛАНЬ^У ф. Заттыц бацасыныц жоцары шыгыуы.
К^ЫМБАТЛЫ кел. Бацалы, цэдирли, Босца еткен цэр бир
минут Дэрменбайга кутэ ц ы м б а т л ы (Т. Кайыпбергенов).
К^ЫМБАТСЫНЫУ ф. Заттыц бацасын, ныркын жоцары ке-
риу.
К^ЫМБАТШЫЛЬЩ ат. Затлардыц бацасыныц цымбатлап
кетиуи.
КДЯМБАТЫРАК* кел. Заттыц ба^асыныц жоцарырац бо-
лыуы, артыгырац шыгыуы.
К^ИМТАНЫУ ф. Ораныу, буркениу. Ол усти-басын ц ы м-
т а н а д ы.
К^ЫМТАЦ^ЫРАУ ф. Буркецкиреу, ораццырау, жабыццырау.
К^ЫМТАУ ф. Ашылган жерди сацлац цалдырмай орау, жа-
быу, буркеу. Айсэнем устине одеялды жауып. ц ы м т а п цойды
(Ж. Аймурзаев).
КЫМТЫУ ф. 1. Бир нэрсени цысыццырап услау, цысыу,
2. Илип сейлеу, шагып сейлеу. %эмме тец болса — ишкери,
тысцары болып Хийуа екиге белине ме, тацсыр — деп жаса-
уылды ц ы м т ы п алды (К. Султанов).
К^ЫМЫЗ ат. Бийе сутинен ашытып исленген ишимлик.
Бизлер саган цолымыздан цымыз беремиз («Алпамыс»).
КЫМЫЗДАЙ кел. Кымыз сыяцлы, усаган, цусаган.
213.
КБ1МЫЗСЫРАУ ф. Кымызды ишкиси келиу, Кумар етиу,
.ацсау.
КБ1МЫЗХАНА ат. Кымызды ишетугыд орын, жай,
КБ1МЫЗШЫ а т. Цымыз ислейтугын, таярлайтурын адам.
К^ЫН ат. Канжар, пышац цэм тары басца нэрселерди са*
латурын кеп, цап. Белбеуинде ц ы н, онда цанжардын суйек са-
бы керинеди (Н. Берекешов).
KbIHA I а т. Бояуга пайдаланылатурын сары, цызыл тус-
или таслы жерде осетурын есимлик.
К^ЫНА II ат. Ешектиц ыйыгын туртип жургизетурын агаш-
тан ямаса басца нэрседен исленген ушлы зат, ис Ешекти ц bi-
tt а менен айдаганнан горе жем менен айдасац журдек бола-
ды (Т. Кайыпбергенов).
КБ1НАДАЙ кел. Кына сыяклы, цынага усаган, мегзес, тэ-
ризли.
КБ1НАМА кел. Бели жицишке етип тигилген кийим. Ус-
тное кийгени сырты ценерленген цы н а м а постын, цоцыр тус-
ли сулыушыц жас жигит (©. Айжанов).
КЫНАП ат. Кыль!ш, семсер салыу ушын былгарыдан ти-
гилген цап, кеп. Бас болып ези, оннан сон некерлери бирим-
бирим цылышларын цынаптан шыгарды (К. Султанов).
1\ЫНАУ ф. Белди тартып байлау, бууы. Батырлыцца кен-
дирип, Белимди беккем ц ы н а д ы м («Цырц цыз»). ф К ы н а п
б у у ы у — белин тас етип тартып бууыу. Белнцди цы н ап
буумасац, Басыцды жолта цоймасац («Алпамыс»).
КЫНДАЙ кел. Кын сыяцлы, цынга усаган, мегзес, тэ-
ризли.
КЫНЖЫЛЫУ ф. Аянышлы жагдайдыц жанга батыуы, ту-
цилиу, цыйналыу, ренжиу. Сейтсе де оран исенбегендей эйте-
уир бир пишеншиден сораранына ц ы н ж ы л ы п цойды (Т.
Кайыпбергенов).
КЫН.КЫЛ ат. Бир созди цайталап мазацды алатугын гэп,
биймаза соз, мыж-мыж гэп. ©зим зордан жургенде сениц
.цыц цы л гэпиц жаныма батты (К- Ирманов).
КЫЦСЫЛАУ ф. Сыцсыу, ыцырсыу, гурсиниу. Есикке жа-
цын жердеги отырган Генжебей солырын баса алмай солцыл-
дап, ишинен цыцсылап цояды (Э. Шамуратов).
КЬЩЫР кел. 1. Тентек, шатац. Кыцыр бир жац, цырц
киси бир жац деген баягыда биреу (Ж. Аймурзаев). 2. Басца-
ныц айтцанына журмейтурын ежет киси, тоцмойын адам.
КЬЩЫРЛЫК ат. ©злигинен басцага конбейтурынлыц, тен-
теклик, шатацлыц, ежетлик. Гузде де цешкимниц айтцанына
ырц бермей цыцырлыц етип апасын сарынып зордан жу-
рипти (А- Бекимбетов).
КЬШША: цыпша бел кел. Жицишке бел, нэзик бел, илэ-
нэзик бел.
КЬ1ПЫК: цыпыц коз, ц. цыпылыц коз.
.214
ЦЫПЫЛЫК*: цыпылыц кез, кел. Цайта-цайта, тез-тез цый-
мылдаган, жыпылыцлаган кез.
КЫПЫЛЬЩЛАНЫУ цыпылыцлау фейилиниц езлик даре- .
жеси.
К^ЫПЫЛЫК^ЛАУ ф. Эсиресе коз цэм кирпиктиц тез-тез
кыймылдауы, цозгалыуы.
К>ЫР ат. 1. Бийик, дец. Таулар асты, цыр асты, Айлар
бойы адасты. 2. Цургацшылыц жер, тециздиц жагасы, дэрья
бойы. Еплеп цы р га шыцты да, эстен аяц басып батысца жу-
рил кетти (Ш. Сейитов). 3. 1^ылыш, цанжар, пышац цэм тагы
басца затлардыц арт жары. Урван уацта керилип, К^ылышыныц
цыр бети, Денениц барин сыйырды («К^ырц т^ыз»)- 4. Кийим-
ниц букленген жуйи, буклеми, цатламы. ф Ц ы р-э т и р а п —
айнала-дегерек, жэн-жац. Олардан жупар ийислер цы р-э ти-
ра пты анкытып тур (А. Бекимбетов). Цыр керсетиу —
куш керсетиу, айбасланыу. Ол умитиниц узилерин билген соц
цатты бакырып цыр керсетти. Цыр мурын — суйир му-
рын. Ол аццуба, кыр мурыннан келген цайыц жигит. К о з
ц ы р ы н салыу — царау, багыу. Цуры отыра беремен бе? —
деп ол жолдасына кез ц ы р ы н с а л д ы (О. Хожаниязов). К ы-
ры цашыу — сэтсизликке ушырау, мэниси болмау. Бул кун-
лери. Омардьщ жудэ цыры цашып жур (И. Цурбанбаев).
Кыр асырыу — басца жацца жибериу, алыслатыу. Сала-
матдин езиниц шопанына жаманлыц ислеп, оны цазыга жамт-и-
лап цыр асырды (А. Бегимов).
KbIPAFbl кел. Жудэ сац, тез байцайтугын, илгир, кер-
гиш, илгиш. Оны цорган турган халыц цэм жецимпаз цэм
цыра гы (Э. Шамуратов).
ЦЫРАБЫЛЫЦ кел. Сезгирлик, илгирлик, сацлыц. Бил-
дин тэжирийбели ислердиц тилин, Цыр а гы л ыц пенен от-
кен кунлердиц (С. Нурымбетов).
ЦЫРАН ат. 1. Тез байцайтугын, ер журек, алгыр, цайт-
пас батыр, ушцын. Мацтанган сумлардыц цанларын шашцан,.
Цайтпас цыр ан командирлерге сэлем (С. Нурымбетов).
2. Таулы, елсиз далада журетугын иймек тумсыцлы цус.
ЦЫРАТ а т. Цургацшылыц жер, цургацлы дала. Цыр а~
тын мал жайлаган, Келинде ац цуу газы бар (Т. Сейтжанов).
ЦЫРААТ ат. ар. с. Цуран оцыгандагы адам дауысыныц
ыргагы, дауыс толцыны.
ЦЫРАУ ат. 1. Сууытылып салцынланган аяздыц зэцзри,
жуца цар. Майда цыр а у араласа шыц дэми жылтылдап ке-
ринеди (О. Хожаниязов). 2. Ауыс. Цартайганлардыц шашы-
на, муртына тусетугын ац.
ЦЫРАУДАЙ кел. Цырау сыяцлы, цырауга усаган, мегзес.
ЦЫРАУЛЫ кел. 1. КыРауы бар, цырау цатцан. 2. Ауыс.
Сууыц, ызгарлы, лэмгершилик.
21&
I
^ЫРАУСЫЗ кел. Цырауы жоц, цырау цатпаран, цырау
туспеген.
ДЫРЕАУЫЛ ат. Тауыц туцымлас, ашыц тусли жабайы
цус- Анда-санда ез-езинен уркип ушцан цырfауыл л ард ыц
дурилдисинен басца нэрсе жоц (Т. Кайыпбергенов).
КЫРБАУЫЛДАИ кел. ^ыргауыл сыяцлы, цыррауылга
усаган.
ДЫРЕЫ ат. Жоцгы, сурги, рэнде.
КЫРЕЫЗ ат. Цыррыз ССР ыныц тийкаргы халцы, миллег.
КЫРЕЫЗЫУ ф. Жондырыу, жуцалап алыу.
KfcbIPFbIPI ат. Шымшыц цэм т. б. усындай цусларды услап
жейтугын иймек тумсыцлы жыртцыш цус. Тебемизде ц ы р f ы й
цанат цагады, Ал теменде дэрья гуулеп .агады (И. Юсупов).
КЫРРЫЙДАЙ кел. ^ыргыйга усаган цыргый сыяцлы.
KHPFblH ат. 1. Цыян-кести, урыс, цан тегис. Искендер де
залым патша болыпты, К^ойдай етип ц ы р f ы н етип халыцты
(Т. Жумамуратов). 2. Ауыс. блик, олим. ф Цыррынга
ушырау — цырылыу, апатца ушырау. Бул жылы халыцты
еки апат ц ы р f ы h f а у ш ы р а т т ы (А. Бегимов).
ДЫРДЫРЫУ цырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫРД сан. Отыз тогыздан кейинги санныц аталыуы Жа-
<ы цырцтан асцанда ери де цаза тапты (К. Султанов),
ф Цырцжамау — ийне тиймеген жери жоц, дал-дал, жа-
мау-жамау. Ол устиндеги цырцжамау камзолын услап кер-
сетти. К ы р ц жар ыц — жараланыу, жарылып кетиу, Мал
бацтьщ цолыцда цайцы таягыц, Тилинип цырц жарыц
болып аягыц (А. Дабылов).
ДЫРДАЯД ат. зо о л. Коп аяцлылар цатарына киретугын
кишигирим жэнликтиц бир тури.
ДЫР^БУУЫН ат. Эсиресе цамыстыц узынлыгындай цэм
цамыстыц тамыры ягный поррыгында болатугын болекше.
КЫРКЛЫД I ат. Кой цэм ешкилердиц жунин цырцатугын
^айшы формасындагы узын темирден исленген цурал, эсбап,
цайшыныц улкен тури.
КЫРЦЛЬЩ II сан. Кырц манатлыц цагаз ацша, пул.
КЫРДТЫРТЫУ цырцтырыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
КЫРДТЫРЫУ ф. Кой цэм ешкилердиц жунин цырцып
алдырыу. Курыц тиймес цулын жоц, цырцлыц тиймес цозы
жоц («КД. х. н.»).
КЫРКЫЛЫУ цырцыу фейилиниц езлик дэрежеси.
ДЫРДЫСЫУ I цырцыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫРКЫСЫУ II ф. 1. Таласыу, тартысыу, кейисиу, жэнжел-
лесиу, урысыу. Елдиц сып-сып сези жаман, ...усыдан бири ти-
ри цалса, цырцысады еле ол (К. Султанов).
КЫРКЫУ ф. 1. Кесиу, цыйыу, узиу. Ешкилерден, цойлар-
дан жун цырцып узын арцан еседи (А. Бекимбетов). 2. Ша-
быу, кесиу.
216 \
ЦЫРЦЫУШЫ ат. 1. Кесиуши, цыйыушы. 2. Шабыушы, ке-
сиуши.
ЦЫРЛЫ кел. 1. Цыры бар, цырга ийе. 2. Ауыс. Кушли,
царыулы, мыклы, батыр. Бердац айтар бул не заман, Бир
^ырлыга жетпес шамам (Бердац).
ЦЫРМА а т. Ауцат куйып ишетугын кишкене ыдыс, тоста-
тан.
ЦЫРМАН ат. Дацылды жыйнап дэнин тусирип тазалай-
тугын орын, туйек айдалатугын жер. Кешеги колхоздыц бий
дай цырманы женинде де цатнасы бар ма екен (Т. Цайып-^
бергенов).
ЦЫРМЫЗЫ 1 кел. Ашыц цызыл тусли. Кешеги ц ы р м ы-
з ы гуллер мийзан тускенликтен сола баслапты.
ЦЫРМЫЗЫ Ц: цырмызы салы кел. Салыныц цызыл тури..
ЦЫРМЫЗЫДАЙ кел. Цырмызы сыяцлы, цырмызыга уса-
ран, мегзес.
ЦЫРМЫШ I ат. Ишине гош салынып майга пксирилген
бауырсац.
ЦЫРМЫШ II ат. Цаспацлы палау, цаспац.
ЦЫРПЫЦ: цырпыц цар кел. Майдалап жауган жуца цар^
ЦЫРПЫУ ф. Осип турган осимликлердиц цэм басца да.
затлардыц ушын шалыу, кесиу, цырцыу.
ЦЫРСЫЕЫУ ф. Шатац шыгарыу, ежетлениу, хэкислениу„
Кептен бери ол Жумашца цырсыгып жур (Э. Тэжимура-
тов).
ЦЫРСЫЕЫУШЫ ат. Ожетлениуши, цэкислениуши.
ЦЫРСЫЦ 1 ат. Адамга гезлесетугын кесент, кесапат, бэ-
ле. Бир азырац жатцан менен цыйсайып, К ы Р с ы К уйцы бир»
салмады цурыгын (Т. Сейтжанов).
ЦЫРСЫЦ II кел. Цыцыр, ежет, цэкис, тирсек.
ЦЫРСЫЦЛАНДЫРЫУ цырсыгыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ЦЫРСЫЦЛАУ кел. бжетлеу, цэкислеу, тирсеклеу.
ЦЫРСЫЦЛЫ кел. Цэкисли, ежет.
ЦЫРСЫЦЛЫЦ ат. Цэкислик, ежетлик, тирсеклик.
ЦЫРТЫЛДАЦ кел. Гуртилдек, гутирлек.
ЦЫРТЫЛДАТЫУ цыртылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫРТЫЛДАУ ф. Цатты заттыц цырт етиуи, сес шыгарыуык
гуртилдеуи.
ЦЫРТЫС ат. 1. Жердиц устицги цабаты. Бомбаньщ жа-
рылыуынан жердиц цыртысы аударылып тусти (Н. Дэуца-
раев). 2. Жыйрыц, цатпар. Есик алдында Ьларды мацлайы
ц ы р^т ы с арык еары адам цутип алды. 3. Цаспац, цалдыц,.
4 Ауыс. Жуцна, цалдыц, байлыц.
ЦЫРТЫСЛАНЬТУ ф. Жыйрыцланы^, цатпарланыу. Шапан-
ныц шалгайы менен цыртысланган мацлайын сьщырды.
217";
КЫРТЫСЛАУ ф. Цауынды, гарбызды цэм басцаларды ца-
быгына шекем тацап жеу.
КЫРТЫСЛЫ кел. 1. Цыртысы бар, цыртысца ийе.
2. А у ы с. Жуцналы, бардамлы, цургын.
КЫРШЫЛЫУ ф. Бир нэрсениц цыршылыуы, жара яки бас-
ца нэрсениц бетиниц алыныуы, жарылыу, тырналыуы, сыйы-
рылыуы. Жайдын. сыбаулары цыршылып тускен (А- Беким-
бетов).
КЫРШЫН кел. 1. Жас оспирим, жас нэресте, ^ыршын
цызлар чай берсем ишпейди. (К. Султанов). 2. Жаман раргыс,
согис. ф ^ыршыннан цыйылыу — жаслай жоц болыу.
Жас цызыл гул ц ы р ш ы н ы н а н ц ы й ы л д ы (А. Элиев).
КЫРШЫТЫУ цыршыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫРШЫУ ф. Тазалау, бир нэрсениц бетиндеги цабатын
алыу. Апам-есик бетте балыц цыршып отыр екен (К. Сул-
танов). Ол аягындагы жарасыньщ ауызын цыршып отыр
(«Жеткиншек» г.).
КЫРЫЛДАК кел. Цырылдап сойлейтурын адам.
КЫРЫЛДАУ ф. 0цеш арцалы царлыццан сес шыгарыу,
цырылдап сейлеу. Бул сезлерди айтцанда оныц дауысы цы-
рыл д а п шыцты (А. Элиев).
КЫРЫЛДАУЫК ц. цырылдац.
ЦЫРЫЛЫСЫУ ф. 1. 0лиу, набыт болыу. Кан тегилген ц ы-
рылысыу совет жауынгерлерин цорцыта алмады (Ж. Ай-
мурзаев). 2. Цырампыш болып тебелесиу, таласыу, тартысыу.
КБ1РЫЛЫУ ф. 1. 0лиу, жоц болыу. Сол жерде кеп жазыц-
сыз жан цырылды. 2. Ауыс. Таласыу, мэлеллесиу, жэнжел-
лесиу.
КЫРЫН кел. Терис, кери, цыйсыц. ф Ц ы р ы н царау —
терис царау. Орылган пишенимди бер, — десе бай ц ы р ы н ц а-
р а п куш керсетти (К. Султанов). К ы р ы н кетиу — сэти тус-
пеу, иси одра баспау. Оныц иси бэрца ц ы р ы н к е те д и де жу-
реди («Сов. КД», г.).
КБ1РЫНДЫ ат. 1. Агаштыц, тахтайдыц жонылгандагы
шыццан жоццасы. 2. Кэр турли затлардыц цалдыгы.
КД1РЫНЛАСЫУ цырынлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫРЫНЛАТЫУ цырынлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫРЫНЛАУ ф. Бир буйирин берип отырыу, цыйсайыу.
Бай буларды жацтырмай бир цырынлап отыр (К- Ирма-
нов).
КБ1РЫНЫУ цырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫРЫСЫУ цырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫРЫТЫУ цырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫРЫУ ф. 1. Бир нэрсениц бетин, устин еткир нэрсе ме-
лен цыршып алыу. Бир куни еткир пэки менен ханныц тебе
шашын цырып алган екен («КК- х- £•»)• 2- Цыршыу, тыр-
218
нау. 3. блтириу, жоц етиу. Автомат пенен немецлерди цыр ы гг
цалпацтай ушырган (0. Хожаниязов).
К^ЫС ат. Гузден кейин келетугын ец сууыц мэцэл, торт мэу-
симниц бир болеги, болими. Кыс айынын ызгырган сууыц^
самалы бетине урады (А. Бекимбетов).
К^ЫСАЛАЦ: цысалац шегиу ф. Тарыгыу, цысыныу.
К^ЫСК^А кел. Узын емес, келте, шолац, муки. Еки бала
сол заматта уйлеринен узын цэм цыца жиплер тауып кел-
ди (А. Бекимбетов).
^ЫС^АЛАУ ф. Келтелеу, мукилеу.
^ЫСКДЛЬЩ ат. Келтелик, мукилик.
КЫС^АРАК кел. Келтерек, кемирек, узын емес.
1^ЫС1^АРТЬ1У цысцарыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^ЫСК^АРЫУ ф. Азайыу, келтериу, кемиу. Адамныц саясв<
ой жерде узайып, дец жерде цысцарып керинеди (С. Хо-
жаниязов).
К^ЫС^АСЫ м. с. Гэптиц тоцетери, цацыйцаты, негизи.
Цысцасы, ол сол ауылдагы цургынлы хожалыцлардьщ би-
ри, кебинесе цонацсыз да болмайды (0. Хожаниязов).
К^ЫСК^АША р. Тужырымлы, негизи, тийкары, мазмунлы,
цысца турде. Мумкин, — деди цысцаша жууап цайтарыудьт
армиядан уйренип цайтцан Дэлихан (Т. Нэжимов).
^ЫС^АШАЛАУ ц. цысцаша.
К^ЫСК^Ы ц. цысым.
ЦЫСК^ЫШ а т. Бир нэрсени цысып алыута арналып ис-
ленген цурал, эсбап.
К^ЫСЛАК^ ат. 1. Ауыллыц жэрдеги хожалыц отыратугын
пункт, ел, цыслау, Эсиресе сауатсыз жаслар цыслацларда^
кеп болады («К^ыз- муг». ж.). 2. Тар, жицишке жол.
К^ЫСЛАТЫУ цыслау I фейилиниц езгелик дэрежеси.
К^ЫСЛАУ I ат. 1. Кыстан шыгыуга арналган орын, жай,?
там, цора-цопсы, пана. Бэцэрдиц мацпал керкин тек цыслау
гана бузады (Т. кайыпбергенов). 2. Адамлардыц цыста цоныс
басып, бэцэрде кошип кеткен орны, жери, панасы.
К^ЫСЛАУ II ф. Жылдыц сууыц мезгилни откериу, цыстан
шыгыу, цысты откериу, Сол жылы ол Рахметовтыц жайында;
цыслап цалды (К^. Айымбетов).
К^ЫСЛЫРЫУ ф. 1. Буулыгыу, тыгылыу. 2. Тарыгыу, цысылыу..
ЦЫСПАК^ ат. 1. Кыйыншылыц ауцал, цыйын жагдай.
2. Цораныц еки жагынан цада салып, жип пенен тартып бай-а
ланыуы, цора. Ымырт жабылганнан кейин далада мал жай-
растырып, ц ы с п а ц тартып журген адамлар уйлерине кирди
(К. Султанов). 3. Тар, киши.
К^ЫСПА^ЛАНЫУ цыспацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
КЫСПА^ЛАСЫУ цыспацлау фейилиниц шериклик дэре-
жеси. -
21ft
^ЫСПАК^ЛАТЫУ цыспацлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
К^ЫСПАК^ЛАУ ф. Дораны бир яки еки жерден цысып бай-
лау. К^ораньщ бул жола араларына шеи салып цыспацла-
ган еди (©. Хожаниязов).
К^ЫСПАК^ЛЬЩ ат. КыспаЭДа жарайтугын, цыспацца ту-
рарлыц, цыспац боларлыц.
К^ЫСПАЛАНЫУ цыспалау фейилиниц езлик дэрежеси.
К^ЫСПАЛАСЫУ цыспалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫСПАЛАТЫУ цыспалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫСПАЛАУ ф. 1. Шертек, цацыра, цора цэм усы сыяцлы-
лардыц еки жагынан цатты цысып байлау. 2. К°Ра ислеу, цо-
ралау.
К^ЫССА ат. Тарийхый уацыяларды тэрийплеп айтатугын
китап, дэстан. Ийшан елатында К^осымбет уста, Оцыйман деп
шацыртыпсац бир цысса (С. Нурымбетов).
I^blCCAXAH ат. Китапты, дэстанды, цыссаны оцыйтугын
адам, цыссаны айтыушы. Бир цыссахан 1\осыбайдынуйине
келип цонган (К. Султанов).
КЫССАХАНА ат. Цысса оцыйтугын орын, жай.
К^ЫССАХАНЛЬЩ а т. Кыссаханга тэн, тийисли.
К^ЫСТАЛАН, ц. цыстаныу.
К.ЫСТАНЫУ ф. 1. Асыгыу, цыйналыу, Жумыс ислейтугын
жерге царай цыстанып журип кетти. 2. Цыйналыу, азапла-
ныу.
ЦЫСТАСТЫРЫУ цыстау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫСТАУ 1 кел. Зэрур, асыгыс. Цэзир бир жерде Цыс-
тау жумысым бар еди (X. Сейтов).
ЦЫСТАУ II ф. Асыцтырыу, зорлау, мэжбурпеу.
ЦЫСТАУЛЫ кел. Асыгыслы, зэрурли.
ЦЫСТЫРМА ат. Тонныц, цылцаныц, дегелейдиц дегере-
гине цойылатугын тери ямаса цасыл гезлеме, жийек.
ЦЫСТЫРМАЛЫ кел. Цыстырмасы бар, цыстырмага ийе.
ЦЫСТЫРЫЛЫУ цыстырыу фейилинин езлик дэрежеси.
ЦЫСТЫРЫУ ф. 1. Бир затты басца бир затца бекитип,-
Майлан илдирип цойыу. Цамшыларын керегениц басына ц ы с-
тырып цойган (К. Султанов). 2. Ауыс. Биреу арцалы бир
затты берип жибериу, цосып жибериу.
КЫСТЫРЫУЛЫ кел. Байлаулы, илдириули, Керегеге
ц ыст ы р ы у л ы элипбе жазылган тахтайымды алып берди (9.
Шамуратов).
KjblCHKt кел. Кишкене, енсиз^ жумыц, жумылган, цыйыц.
Улым, ц ы с ы ц кекиректен ц ы с ы ц ацыл шыгады екен (Т.
кайыпбергенов).
1\ЫСЫЛДЫРЫУ цысылыу фейилинин езгелик дэрежеси.
КДЯСЫЛШАН, I кел. Уялшац, тартыншац, уяц.
К^ЫСЫЛШАН II р. Ауыр, цыйын-цыстау. Бундай цысыл-
220
шац уацытта царасцаны ушын Айтбайга кеп рахмет айтты
(М. Дэрибаев).
К^ЫСЫЛШАЦЛЫ!^ ат. Ауырлыц, цыйын-цыстаулыц, уял-
шацлыц, тартыншацлыц, уяцлыц.
КЫСЫЛЫСПА ц. цысыныу.
КЫСЫЛЫСЫУ цысылыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
КЫСЫЛЫУ ф. 1. Еки заттыц арасында бир нэрсениц цы-
сылып цалыуы, сыгылыу. 2. Кездиц жумылыуы.
КЫСЫМ ат. 1. 0з еркинен тысцары керсетилген цыянетг
цорлыц, зулым, зорлыц, Халыц хан цысымына царсы ^эре-
кет етти (К. Ирманов). 2. Бармац пенен алацанныц цууыс-
ланган жери. Ол дэстурханнан бир цысым цац ерик алды..-.
(А. Бекимбетов). ф Бир цысым болыу — тартыныу, цор-
цыу, сескениу. К^ыз да усыны сезип, бир цысым болып
жарта тытылды (К. Султанов).
КЫСЫМГЕРЛИК ц. цысымгершилик.
КБ1СЫМГЕРШИЛИК а т. Зузымгершилик, зорлыцшылыц.
КЫСЫМЛАТЫУ цысымлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ХЫСЫМЛАУ ф. Бир нэрсени цол менен услау, алыу, ууыс-
лау. Турымбет кеп отыра алмай, жеген жалтыз еригиниц шац-
галагын цолына ц ы с ы м л а у ы менен уйине цайтты (Т. Кайып-
бергенов).
КЫСЫМШЫЛЫК ат. Зулымшылыц, зорлыцшылыц.
КЫСЫНДЫРЫУ цысыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫСЫНЫСПА ат. Уят, намыс.
КЫСЫНЫУ ф. Уялыу, намысланыу, тартыныу.
КЫСЫНДЫ ц. цысыц.
КБ1СЫНДЫРАУ ф. Жулыццырау, киширейтицкиреу.
КБ1СЫР ат. Бойдац, туу. Оныц жалгыз цысыр сыйырын
отлацлы жерге багып, изинен царап журди (К- Айымбетов).
КЫСЫУ ф. Бир затты еки нэрсениц арасына салып сы-
рыу, услау. Шеи цолы менен гегирдегинен цурсаудай ц ы с ы п
алды. ф K0JITb,FblHa цысыу — бауырына цысыу, цушац-
лау. Еки баласын цолтыгына цысып букшийип отыр (Н.
Дэуцараев).
КБ1СЫУМЕТ ат. Азап, ацырет, зорлыц, цыйынлыц. Мынау
Канияз байларга усаган ийтлер саган талай цысыумет кер-
сетти (Н. Дэуцараев).
КБ1ТКЕРШИЛИК ат. Кемтаршылыц, жетиспеушилик, ке-
мислик, ашлыц. Былтыр егинлерди ерте цырау /урып ц ы т-
кершилик болганда саклаган усылар (Т. Кайыпбергенов).
КЫТЫК ат. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц денеси-
не сырттан бир нэрсениц тийиуинен пайда болатугын сезим.
Досбергенниц цолы цыбырлаган сайын цы ты гы келеди (А.
Бегимов). ф Цытыгына тийиу — жанына, намысына
тийиу. Елмурат гаррыныц цы ты гы на тиййп гэп айтып
отыр (Ж. Аймурзаев).
221
ЦЫТЫКЛАНЫУ цытнклау фейилиниц езлик дэрежеси.
ЦЫТЫЦЛАСЫУ цытыцлау фейилиниц шериклик дэрежеси,
ЦЫТЫЦЛАТЫУ цытыцлау фейилини-ц езгелик дэрежеси.
ЦЫТЫЦЛАУ ф. 1. Цытыц келетугын агзаларга Цол тийги-
зиу, кулдиретугын нервлерди цоздырыу. Ол Бийбигул шешейди
цытыцлап кулдирди («Кыз. цц»- г.). 2. Ауыс. Цозгау са"
лыу, цэрекетке келтириу. Х^р толкыны журекти ^ытьцлап,
кеуилге лэззет береди (К. Султанов).
ЦЫТЫЦШЫЛ к ел. Цытыгы келетугын, цытыгы бар, цы-
тыгы зор, кушли.
ЦЫТЫЦШЫЛЫЦ а т. Цытыгы келиушилик.
ЦЫТЫМЫР кел. Сарац, сацый емес, цызганшац, аш кез.
1^©дирбай кутэ цытымыр дуньяпараз, алдаушы, арсыз адам
(А. Бекимбетов).
ЦЫТЫМЫРЛАНЫУ цытымырла^ фейилиниц езлик дэре-
жеси.
ЦЫТЫМЫРЛАУ кел. Цызганшацлау, бурислеу, цаттылау.
ЦЫТЫМЫРЛЫЦ ат. Цызганшацлац, бурислик, цаттылыц.
ЦЫТЫРЛАЦ кел. Цаттырац, геудирек, цытырлагыш.
КЫТЫРЛАТЫУ цытырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫТЫРЛАУ ф. Цатты заттыц сыныуы процессянде, цатты
нэрсени шайнау уацтында шыццан сес, патырлау. Цолына олар
тийиуден цатып калган нанларды к ы т ы р л ат ы п шайнады.
ЦЫШЦЫЛТЫМ кел. Ашцылтым, ашшырац, туршикли.
ЦЫШЦЫРЫЦ а т. Адамнан яки хайуаннан тагы басца да
техникадан цатты шыццан сес. Тогайдан эллецандай бир ц ы ш-
цырыц еситилди (Б. Бекниязова).
ЦЫШЦЫРЫУ ф. Цатты дауыслап бацырыу, цыйгырыу. Не
деп турсац цэй, ким тууыпты оны? — деп ц ы ш ц ы р ы п жи-
берди жигит (Ш. Сейтов).
ЦЫШЫМА ат- 1. Адамларда, жанлы-жаныуарларда, эсире-
се адамлардыц денесинде бортик болып та, бертиксиз де цы-
шыу пайда етепутын тери ауырыуы. 2. А у ы с. Женине журе,
ала алмайтугын адам.
ЦЫЩЫНЫУ ф. Денени бармац пенен цасыу, тырнау, ocbijL
ЦЫШЫРЛАТЫУ цышырлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫШЫРЛАУ ф. Цышыр-цышыр етиу, сес шыгарыу, цы-
тырлау. Тислериниц арасындагы цум цышырлап кетти.
ЦЫШЫТЫУ цышыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЦЫШЫУ р. Цасыуды талап ететугын титиркениу сезими...
Ол цышып турган жерин бармагы менен цасып цайта уйцыга
киристи. + колы цышыу — а) жумыстыц исленилиуи. б)
цолга пулдыц тусиуи. Тили цышыу — сейлегиси келиу. Би-
рсу сениц сезинди сейлеп отыр, сениц тилиц цышый ма, —
деди Сэлийма оган (К. Султанов).
ЦЫЯ ат. 1. Таудыц, тебениц жанбауыры. 2. Кецислик,
майдан, далацлыц. Цула дузде, ц ы я цумда денеси дир-дир то-
222
цып киятыр (Ш. Сейтов). 3. Ауыс. (^ыйсайып кетиу, басцаша
журиу. Бул дунья етерсец ацыры паны, Алдадьщ ц ы я д а н
жол салып жаны (Кунхожа). ф Кыя басы у — жэн-жацца
кетиу, басцаша журиу, цутцармау. К ы я басалмау — бас-
цаша журе алмау. Далада цалды кемиусиз, дэрманы кетти
ашлыцтан, Аягын цы я басалмай (Жийен жырау). Цыя
царау — к езди ц цыйыгын салып царау, урлап царау.
ДЫЯБАН кел. Пиядалар журетугын жол, аллея.
КБ1ЯК а т’ Бир заттыц кишкене белеги, белекшеси. Ол цо-
лындагы цамыс ц ы я ц пенен жер шуцлап отыр еди (К- Арал-
баев).
КЫЯКЛАНЫУ ф. Белеклениу, майдаланыу.
КИЯЛ а т. Фантастикалыц мацсет, ой, эрман, пикир. Ол
усындай ц ы я л менен журип киятырып салы атызыньщ шетине
келгенин билмеди («Жас-Ленинши» г.).
КЫЯЛАТЫУ цыялау фейилиниц езгелик дэрежеси.
КЫЯЛАУ ф. Бир жацца царай цыйсайыу, бир затты айла-
нып журиу, цырынлау, цапталлау. Он бес жасар шамасында-
гы бойлы-сынлы цыз уйден шыцты да жигитлерди керип, ц ы я-
лап бир царады (К. Султанов).
КЫЯЛЛАНЫУ ф. Цыялга берилиу, эрман етиу, ойланыу.
Бирден турып цашыуга цыя л л а ны п еди, бирац езин зорга
тутты (Т. Цайыпбергенов).
КБ1ЯЛЛАСЫУ цыяллау фейилиниц шериклик дэрежеси.
КДЯЯЛЛАУ ф. Фантастикалыц ойлау, эрман етиу.
КБ1ЯЛЛЫ кел. Ойлы, белгисиз, ойшыл.
КБ1ЯЛШЫЛ кел. Бир нэрсени эрман ететугын адам, эр-
маншыл, ойшыл. Ол сондай цыялшыл, эйтеуир нэрсени ой-
лайды (Ж- Сапаров).
ДЫЯМАЙ р. Цыя, цыялап, цыясына.
КЬ1ЯМАЙЛАУ ф. Цыясына етиу, цыялап кесиу.
КЫЯМЕТ ат. Цыйын ауцал, ауыр жагдай. Басыма тусти
цыямет, Бул заман болды эламат, Журсем егер сау-саламат,
Барлыгы ойымда мениц (Бердац).
КБ1ЯМЕТЛИК кел. 1. Ец жацсы керетугын цыймас адам,
цымбатлы киси. Оразбайдьщ цыяметлик инисимен (А. Бе-
кимбетов). 2. ©мирлик жолдас. Кеуил цосцан цыяметлик
жолдасым, Екеумизди цосар кунлер бармекен («КЫРЦ цыз»).
КЫЯМЕТШИЛ кел. Кыяметке исенетугын, цыямет куни
бол ад ы деп билетугын.
КЫЯНАТ ат. Жэбир, жапа, цаслыц. Ол кекирегинде дос-
лар ушын цыянаттыц цыяуын сацламайтугын адам. (Ж.
Аймурзаев).
КЫЯНАТЛЫК ат. Каслыц, зорлыц, жэбирлик, сатцынлыц.
Халыцца цыянатлыц етип сорпа ишкеннен ишпегенимиз
мацул (К- Ирманов).
КЫЯНАТШЫ ат. КастыянлыЧ етиуши. Кыя натшы-
223
лар тоцтаусыз тутцынга алынып цалага айдалып кетти (А. Бе-
кимбетов).
КД1ЯНАТШЫЛ кел. Эдалэтсыз, цастыяншыл, исенимсиз.
Цыянатшыл цыйсыц тартар сазайын, Нурды иркип сала
алмас саясын (И. Юсупов).
К^ЫЯНАТШЫЛЬЩ ат. Эдалэтсызлыц, цастыяншылыц, исе-
нимсизлик.
К^ЫЯНКЕСКИ кел. Шийеленискен, дау-жэнжел, былгасыц.
Цыянн-кески болганда, цал дэрманым жоц болып, Жылга-
сайлар коп болып, К^ызыл гуллер солганда («Кырц цыз»).
1^ЫЯНДЬ1 кел. Тентек, шатац, бузацы. Бэйбише тууган
тогыз ул зорлыцшыл, цыяццы болыпты (Н. Дэуцараев).
К^ЫЯР а т. Тэрнекке усаган, оннан кишилеу болып есету-
гын цауын туцымлас палыз егининиц бир тури. Цыяр, поми-
дор усаган палыз егинлери мэкке цэм айгабагар усаган цэр
турли есимликлер атызда осип тур («Сов. г.).
^ЫЯРЛЫ кел. Кыяры коп, цыяры бар, цыярга мол.
К^ЫЯУ ат. Цыйтыц, кемшилик, цыйсыцлыц. Еситкен бир
сезден таппайды цыяу, Кемели журеди, журмейди жаяу
(«КД. х. ц.».).
224
Л 1. Царапалпац алфавитиниц он алтыншы цэриби цэм сол
цэриптиц жазылыу тацбасы. Л сеси сездин. басында да, орта-
сында да, изинде де цолланылып отырады («КК- тили грам-
матикасы»). 2. Тил ушыныц устинги тислердиц жацца кирген
жериндеги цууыслыцца (альвеолларра) тацалыуынан пайда бо-
латурын унли дауыссыз сес, фонема. Сейлегенде Л сеси тил ус-
тицги тислердиц жацца кирген жериндеги цууыслыцца тийеди
(Р. Бекназарова). Г
I* ЛАЁЙАЛИЗАЦйЯ а т. л и н г в. Сеслердиц жасалыуында
еринлердй'Я алра царай созылып децгелениуи.
ЛАБИАЛЬЛЫК кел. ЕринлерДйц жэрдеми менен жасала-
тугын сеслер, еринлик. i
; ЛАБИРИНТ ат. 1. Эййемги грек легендасында кеп ожире-
ли цэм шатыс жоллы сарай, шатыс жоллар. 2. а н а т. Кулац-
тыц ишки цууысы, цулац ишиндеги шыганацца цусап буралган
белими. КУлаЦ лабиринтиниц еситиу органлары сезгиш
келип отырады, ... («Ад. анат») 3. Ауыс. Шатац, шубалыц-
цы, былгасыц.
ЛАБОРАНТ ат. 1. Илим-изертлеу мэкемелериниц тэжирии-
бе лабораториясында ислейтурын илимий техникалыц хызмет-
кер, жэрдемши. Мен дэслеп жумысты институтта лаборант
болып ислеуден басладым («Жас Ленинши» г.). 2. Айырым мэ-
кемелердеги цабыллап алынатугын заттыц целин, жасын, цуу-
рарын, тазалырын тексеретурын цэнигели хызметкер. Келген
пахталарды лаборант шаццанлыц пенен корип жур («Сов.
КК»- г.).
ЛАБОРАНТЛЫК ат. Лаборант хызметин атцарыушылыц,.
алып барыушылыц. Жэмийланыц Хожели пахта заводында
лаборантлыц уазыйпасында жацсы ислегени ушын
оны коллективи хурметл-ейди («Жас Ленинши» г.).
ЛАБОРАТОРИЯ ат. Илимий ямаса техникалыц тэжирийбе
жургизетугын жай цэм де тэжирийбе иси менен шугылланату-
гын мэкеме, орын. Агрохимиялыц лабораториялар дузи-
лнуге цолайластырылып исленген (О. Бердимуратов). ф Т в ор-
честволыц лабораторйя — ацыл мийнети менен ислей-
15—5985
225
тугын хызметкерлердиц жумыс ислеуиндеги усылы, эдиси, тэ-
сили, тэжирийбеси.
ЛАБОРАТОРИЯЛЬЩ кел. Лабораторияра тэн, лаборато-
рияра цатнасы бар, лабораторияга тийисли. Лаборато-
рия л ы жумысларды жацсы жолга цойыу мэселелери де соз
етилди, ... («Сов. К^К*.» г.).
ЛАБОР АТОРЛЫК с о й л. т. ц. лабораториялыц.
ЛАБЫР ат. 1. Ауыр, зил. Мынау кегей агашын. жайьща
лабыр болар, — деди Эмет гарры («КК- ксм- атл.»). 2. Кеме-
ни, цайыцты, баржыны цэм тары басцаларды суудыц ортасында
ямаса дэрьяньщ ортасында тоцтатып иркиу ушын тасланату-
рын темирден исленген ауыр салмацлы цурал, кошки. Жэне
терт мыц нурбет бар, жэне бес мьщ л а б ыр бар. Сыртына по-
лат цацтырган, тоцсан цабат кек темирден, цалмац салган ца-
ла бар («Коблан»),
ЛАБЫРЛЫК кел. Ауырлыц, зиллик, улкенлик. Бул ла-
бы р л ы ц етти.
ЛАВР ат. бот. Касы"жазы когерип туратугын сууыцца
шыдамлы, хош ийисли агаш. Бизде цайыц, царагай, шырша,
емен, лавр цэм тары басца агаш турлери еседи («Ботаника»),
ф Л авр жапырары — ауцатца пайдаланылатугын лавр
агышыныц жапырары. Лавр веноги — лавр агашыныц жа-
пырагынан исленген венок.
ЛАВСАН ат. Турин езгертпейтурын, ыссылыцца шыдамлы,
жудэ мыцлы гезлеме. Бул лавсан кейлегинин. жацсы бир
цэсийети утюг баспай-ац кийип кете бересец, — деди Серегул
Атабайга («Жас Ленинши» г.).
ЛАГЕРЬ ат. 1. Уацытша цоныс басцан жер, орын. Некисте-
ги В. И. Ленин атындагы пионер лагеринде дем алып
атырган бир группа досларымыздан хат алдык (О. Хожания-
зов). 2. Белгили бир багдар, тэреп. 3. Урыста цолга тускенлер-
ди саклайтугын орын, концлагерь- ф Пионер лагери —
иектеп оцыушыларыныц жазгы каникулда дем алатугын орны.
Июнь айынын. екинши ярымынан баслап пионер лаге-
ринде дем алыуга кеттик, — деди Эмет («Жеткиншек» г.).
Мийнет пенен дузетиу лагери — мэмлекетлик тэр-
типти бузган адамларды мийнет пенен тэрбиялайтугын орын.
ЛАГАН ц. наган.
ЛАГАНДАЙ ц> нагандай.
ЛАГМАН а т. КамыРДак жицишке, узын етип исленген
ауцат, тагам. Бир тостаган лагманды ишип алды да мек-
тенке кетти (К- Айымбетов).
МАГМАНДАЙ кел. Ларманга усаган, лагман сыяцлы. Л а р-
м ан дай етип писириу.
ЛАГМАНЛЫ кел. Лагман цосылран, лагман араласцан,
jaFMaHbi бар. Л a f м а н л ы ауцат.
226
ЛАБМАНЛЫК кел. Лагман боларлыц, лагманга жетер-
лик. Аспазшы лагманльц ^амырды таярлады.
ЛАДАН кел. Ацгодек, ац^ау, бос, годек. Мийнет еткен сор
цаннаган, Атам ладан шаруа екен («Алпамыс»). Сен сезге
тусинбейтугын нарыз ладан екенсец (А. Бекимбетов).
ЛАДАНЛЬЩ а т. ^еш нэрсеге тусинбеушилик, ацгодеклик,
ацкаулыц, годеклик, б ос лык, царацрылык. Ладанлыц пенен
зьщы шыцты, Бир бахыт деп жайды ^улаш (9. Шамуратов).
Сенин, л а д а н л ы f ы ц а кулемен, мен пир болсам саган елим
бар ма? («Мэспатша»).
ЛАЗАРЕТ ат. мед. Эскерлерди дауалайтугын емлеухана.
Тун ярымында меки лазаретке экелди.
ЛАЗЕР ат. физ. Атомлар менен молекул ал ар дан шыгату-
гын электромагнитлик нур, оптикалыц квантльщ генератор.
ЛАЗЫМ 1. кел. Керек, зэрурли. Дэстур бойынша ол киси
анасыныц а^ тесегин баскага бастырмауы л аз ы м (Ж. Аймур-
заев). «Сейле, иним, албырайсац. несине, Лазым сез маржа-
нын термегиц» дерсец (И. Юсупов).
ЛАЗЫМ II ат. Мусийбет. ауырманлыц, кыйыншылыц. Бар-
ры л а з ы м f а кеткен еди...
ЛАЙ кел. Кыйгаш, цыйык. Салып тиллэ билезикти, К^асы
лай, кези сузикти, шырарса алтын жузикти, К^айтып барма-
рына тусер (Эжинияз). '
ЛАЙНЕР ат. техн. Жудэ бийикликте жокары тезликте
ушатурын улкен ^ауа транспорты, улкен самолет. К^зир бизде
саатына 800—900 километр тезликте ушатугын лайнерлер
пайда болма^та («Сов. КД», г.).
ЛАК а т. х и м. Агаш, металл хэм бас^а да нэрселерди жыл-
тыратып бояйтурын, сырлайтурын таяр туриндеги суйыкльп^,
смола еритиндиси. Мектеп оцыушылары жазгы каникуль уа^-
тында парталарды лак пенен сырлауга жэрдемлести («Жет-
киншек» г.).
ЛАКЛЕНИУ лаклеу фейилинин езлик дэрежеси.
ЛЭКЛЕСИУ лэклеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
ЛАКЛЕТТИРТИУ лаклеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
ЛАКЛЕТИУ лаклеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛАКЛЕУ ф. Цандайда бир агаштан, материалдан ^эм тары
бас^алардан исленген затларды лак пенен бояу, сырлау, лак
жарыу. Кэр бир класстагы печьлерди л а к л е п таза о^ыу жы-
лына таяр етиу керек, — деди мектеп директоры («Жас Ленин-
ши» г.).
ЛАК: лац етиу ф. 1. Бир ыдыстагы суйьщ заттыц бирден
аударылып тогилиуи, суйыц заттыц бирден сау етиуи, арыу.л.
2. Бир адамныц ишинде сацлап журген сырын басцаларга ба-
рин цалдырмастан айтып бериуи, баян етиуи, сырын ашыулт,
сырып айтыуы- Экем ишинде дыц са^ламастан лакетип акта-
рылды (0. Хожаниязов). Сэлийма иши толы сырын лац е г-
* - W
кизди (К. Султанов). 3. Ауыс. Биреудиц айтцанына кониу,
алдауга кониу, алдауга ериу. Ретин тауып айтцан мацтау сез
жэлладты туби тускен шелектей л а ц е т к и з д и (Н. Береке-
тпов).
ЛАКАП ат 1. Адамныц минезине, характерине байланыслы
цосымша цойылган аты. «Л а ц а б ы м цуу молла, атым Тастай-
‘бек, Байлардан табылар жанра не керек. (А. Дабылов). Ол
цацайдьщ л а ц а б ы н, Сэйеке шунац дер еди («Кырц цыз»). 2.
Атац, дацц, цурмет. Оныц л а к а б ы жер жарган жалгыз су-
лыу цызы бар екен, («КК- е».). Бабадан жердиц атын, л а-
ц а б ы н, даццын сорап, бир зат айтып турган усайды («Мэс-
патша»). 3. Котерилген улкен абырай, копшиликке жайылган
хабары, жоцары котерилген цурмет, шыццан дацц. Бул ел цай-
та туутан арыу Шыгыста, Шамшырац л а к а б ы н жайды тум-
тусца (И. Юсупов).
ЛАККЬ! кел. Басцышыл, кулкишил, кулдиргиш, ойыншчл,
цэзилкеш, кулкипаз, жууапшыл, жууапкер. Анау жатцан Па-
лым л а ц ц ы. Оныц журтта бар ма хаццы (Бердац). Ози л а ц-
ц ы жууапкер. Каст еткен жерден цан алган («Мэспатша»).
ЛАККЫЛЫК к. лаццышылыц. >
ЛАККЫШЫЛЫК ат- Шешенлик, зийреклик, тапцырлыц,
}созге шеберлик, гэпти ушырып айтыушылыц. Арзы цусаганлар
л а к к ы ш ы л ы к к а салды (Н. Дэуцараев).
ЛАКЫЛДАК кел. Сыр жасырмайтугын, кеуилиндегисин
ткасырмай айта беретугын, аццылдац. Поэмада айырым л а-
цылдац адамлардыц образын шебер сууретлей бере билген.
ЛАКЫЛДАСЫУ лацылдау 1 фейилиниц шериклик дэреже-
1СИ.
ЛАКБ1ЛДАТЫУ лацылдау I—II фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
ЛАКБ1ЛДАУ 1 ф. 1. Суйыц заттыц атлыгып шыгыуы,
аударылыуы, тогилиуи. Турымбеттиц басынан цан лацылдап
атыр (Н. Дэуцараев)- 2. Суйыц заттыц цайнауы, пацырлап
цайнауы, пацырлауы. Ошацтагы цара цуман лацылдап цай-
нап атыр, ... (К- Айымбетов).
ЛАКЫЛДАУ II ф. 1. Дауысын цатты шыгарып кулнуи, ша-
цалацлау, бакырып кулиу... Сэлийма лацылдап кулди
(К. Султанов). 2. Кэмме нэрсени жасырмастан ашыц айта
бериу, сыр жасырмау.
ЛАЛ I: лалагул ат. бот. Яцыт(гулдиц бир тури), кызыл
яцыт (цырмызы рец), коп жыллыц цызыл гул. Гуллердиц
ишиндеги маган унаган лалагул болды («Кыз. муг.»).
ЛАЛ II: лал болыу ф. 1. К^лсиз болыу, кушсиз болыу, гай-
ратсыз цалыу, димарсыз болыу, царыусыз болыу. КаРтайганда
ацылым мениц болды лал, Кеулицде бар ма еди, гаррым,
цыйлы-цал («Алпамыс»). 2. Ойланыя цалыу, цайран болыу, тоц-
тап цалыу. ...тилден цалгандай лал болып, турган жеринде
228
силейип цатты да цалды (А. Бекимбетов). 3. К°Р^ЫП сойлемей
цалыу, цорцыу, цурейи ушыу, ундемеу, талып цалыу. К^арацал-
пац цызы — батыр айжамал, Айбатьщнан цорцып жаулар бол-
сын л ал (Ж. Аймурзаев). Хызметин аяса ким тууган елден,
Халыц алдында жуйрик тили лал болар (И. Юсупов) .<фЛ а л
болып цалыу —унсиз, сессиз болып цалыу, жансыз болып
цалыу, сэррийип цалыу. Дегенде цыз лал болып цолды,
Кисесине цолын салды (Ш. Артыц).
ЛАЛА ат. Гулдиц цызгыш тури, дала гули. Журек-ба-
уырым л ал а яцли цан болып, Р\ара шашым тозды пэрийшан
болып (И. Юсупов). Ашылган гулдиц л ал асы, Майданды
жердиц даласы («Алпамыс»).
ЛАЛА-ГУЛЗАР ц. лалазар.
ЛАЛАЗАР ат. Лала гули осип турган жер. Жер астында
бир шэцэр бар, Гулленген иши лалазар (С. Нурымбетов).
ЛАЛА^ЛАУ ф. Жвгисиреу, далбацлау. Жалгызбан деп
жалтацлама, Кеппен гой деп талтацлама, Жорта кулип л а-
лацлама, Орынлы ис исле, балам (Бердац).
ЛАЛАУЛАСЫУ ф. Бацырысыу, шауцымласыу, дауырыцла-
сыу. Бул киятцан К^оныраттыц Шубары, Ат келди деп лал ау-
л а с п а ц, цалмацлар («Алпамыс»).
ЛАЛАУЛАУ ф. Катты бацырыу, шауцым шыгарыу, дауы-
рыц цылыу, дауырыц етиу, гауырласыу. Деп Байсал шыцты
лалаулап, Атын минбей жаяулап («Ер Зийуар»).
ЛАЛ БОЛЫУ ц. лал II.
ЛАЛЫ ат. ^асыл тастыц бкр тури. Гилец лалы-жауцар-
лардан кийинип, Айтар созин ол кеулине туйинип («Алпа-
мыс»).
ЛАМПА ат. Карацгы жерге жарыц беретугын нэрсе, ший-
шеленген зат, жарыц бериуши шыра. Чимбайда заводлар са-
лынды, тас шыраньщ орнына лампа, ыбырыцтыц орнына
цумган келди, елатымыздьщ емирине жацалыц кирди (К- Айым-
бетов). Fappw лам паны еки жерден жацты (О. Айжа-
нов) .
ЛАМПАЛЫ кел. Лампасы бар, лампага ийе.
ЛАМПАМАЙ ат. Шыраны жагыу ушын цэм механизмлерди
жургизиуге пайдаланылатугын суйыцлыц цалындагы жанар
май. Ортада еки уш жерден бийик сырыцтыц басына шобытца
лампамай цуйып жаццан (Н. Дэуцараев). Лампамай-
ды буркип жиберди (Ж. Аймурзаев).
ЛАМПАСЫЗ кел. Лампасы жоц, лампага ийе емес.
ЛАМПАСЫЙ ат. Конфеттиц бир тури, мазалы, ширели
зат. Бизлер саган цант цэм лампасый бердик (Ж. Аймур-
заев).
ЛАМПОЧКА ат. Электр тогы менен жарыц бериу ушын
шийшеден исленген зат, электр лампочкасы. Мацпал дастыцлар
221
кептердиц мойнындай лампочка сэулеси менен жалтырап
керинип тур (С. Хожаниязов).
ЛАМПОЧКАЛЫ кел. Лампочкасы бар, лампочкага ийе.
ЛАМПОЧКАСЫЗ. кел. Лампочкасы жоц, лампочкара ийе
емес.
ЛАМПЫ ц. лампа.
ЛАП I к е л. Улрайтылган, кушейтилген, берттирилген, арт-
тырылран, мацтанылган. Котермеленген цэуип болды, Керме-
генге лап болды, Керген хайран цалады, Ишиндеги ирисин
(«К^облан»). МГУ диц жатацханасында лап болмайды мыц
жай бар десе, Жасырмайман, бирац та, он бес жуз биринши
жай езгеше (И. Юсупов).
- ЛАП II: лап етиу ф. Сезди котермелеп айтыу, кушейтип ба-
янлау, улрайтыу, борттириу. Ойлап, Бердимурат, айтцыл сезлц-
ди, Кетермей лап етип цуры езицди, Г^ызартпарай биреу се-
ниц жузицди, Колдан келсе хызмет исле халыц ушын (Бердац).
©зицди усатып Кудайназарга, эмелдй лап е т и п келген усай-
сац («КД. х- К-»)-
ЛАП III. лап етиу ф. Оттыц цэм басца да нэрселердиц тез
жаныуы, бирден алысып кетиуи, раулауы, ортениуи. Отца
шырпыны таслаудан лап етип алысты («Жеткиншек» г.).
ЛАП IV: лап урыу ф. Басцара царсы дау етиу, карсылыц
етип сойлеу, цыр керсетиу, басцаларды есапца алмау, езин жо-
цары санау, мацтаныу. Ат басындай сом журек, Меннен саран
сез керек, Лап урасац соншама, Ацлап сейле, бэдирек
(«Мэспатша»). Батыр болсан. келин. деп, Ортада лап урады
(«Ер Зийуар»). Бунша неге лап урасац, кел, аянба, биз бе-
нен алые («Алпамыс»).
ЛАПТОП а т. Мацтаншац, паццылдац, жыртылрыш, цопал,
болмаган нэрсени кушейтип, улрайтып, борттирип айтыу, ба-
яцлау, сез етиу. К^ай жерицди мацтайман мен, Отирикши л а п-
гейсец сен (Омар). Басцаларга байрац берди, Жацсыларды
жаман керди, Лапгей деп шауцым кетерди, Мен оларга
цеш жацпадым (Кунхожа).
ЛАПГОПЛИК/а т. Мацтаншацлыц, паццылдацлыц. Жалган
шыцеа л а п г о йл и к т е н, онын цор болганын кез бенен кер-
дим (Эжинияз).
ЛАПЛАМА: лаплама бояу к е л. Кызыл рецли бояу. Устин- ч
де лампама бояуFa боялган без кейлек (К. Султанов).
ЛАПЛАУ ф. 1. Оттыц тез жаныуы, лаулауы, бирден алы-
сып кетиуи. Ажырыц бирден л ап л ап кетти, ... («Жеткиншек»
г.). 2. Денениц цызыуы, ысыуы, жаныуы. Тула-бойым от болып
жанып л апл ап баратыр (О. Хожаниязов). 3. Цызарып кете-
рилиуи, цалласлауы. Оныц кез жанары масаладай л а п л а д ы
(6. Хожаниязов). 4. Ауыс. Козыуьг кушейиуи. Сейлер жи-
гит муцаббаттан от шашып. Гэ^ий лаплап, гэхий лаулап
тутасып (Б. Исмайлов). 5. Ауыс. ^эуижлениу, рауажланыу»
230
алга басыу. Он тусликтен Колет таудан, Кум сапырып, Оттай
л а п л а п (И. Юсупов).
ЛАППА р. Тез, шаццан, жылдам, шалт, дэрриу, бирден, сол
заматта. Артынан еки жигит келип, Есенди лаппа услап ала-
ды («КК- х- е->>)- Сол жерде лаппа рунанныц белине гар-
гып минеди (О. Хожаниязов).
ЛАПШЫЛ ц. лапгой.
ЛАПЫЗ ат. Жагымлы дауыс, жарымлы сес, жагымлы ун,
жагымлылыц. Монги бахыт ' орнап тууган елинде, Таза л а-
п ы з алды унин сениц де (И. Юсупов). Л а п ы з ы м а цосып
шерткенде сазын, Жазган цосырымныц айтсам биразын (С. Ну-
рымбетов) .
ЛАПЫЗЛЫ кел. Жацсы дауыс пенен цосыц айтыушы,
жарымлы дауыслы. Тек хош цауаз л а п ы з л ы екенин, жи-
гит-желецниц ортасында бир-еки жылдан берли цосыц айтып
жургенин оезип жур (К. Султанов). Кызыл тил гурмелмей
цалса азамат, Лапызлы жарымлы шыцпас саналы (А. Да-
былов).
' ЛАПЫЗСЫЗ кел. I Лапызы темен, лапызы пос. 2/Лапызы
жоц, лапызга ийе емес/
ЛАПЫЛДАТТЫРЫУ лапылдау фейилиниц ерксиз дэреже-
си.
ЛАПЫЛДАТЫУ лапылдау фейилиниц озгелик дэрежеси.
ЛАПЫЛДАУ ф. I. Оттыц жаныуы, алысыуы, куйиуи, ерте-
ниуи. Кешелерди гезген самал оттыц л ап ы л д ап турган
цэуириндей керинди («Жеткиншек» г.). Бир жулдыз лапыл-
дап жанып кетти (О. Айжанов). 2. Ауыс. Дониу, тур бериу,
рец бериу, хоширейлениу. Лапылдап турган кез жана-
рыныц жалыны царауытцанына цараганда узац жолдан сабы-
лып келгенге ямаса эллекимнен цысцы жегенге усап еди
(К. Султанов). 3. Ауыс. Денениц ыссылыгы кетерилип kv-
йип-жаныу. 4. Ауыс. Ка^гыга ушырау, ууайымга дус болыу.
Жалынып, цайрырып туррандай ойда, ертинен лапылдап
бауыры куйип («Кыз мур.» ж.). 5. А у ы с. ХэУижлениУ» рауаж-
ланыу, алга ерлеу, басыу, ершелесиу. Корикте мэрт жалын-
лар, Кетсин тары лапылдап (Т. Сейтжанов). 6. Ауыс.
Журек дубирлеп алып-ушыу.
. ЛАПЫЛДЫ ат. L Котермелеп айтылран соз, улгайтылып
айтылган гэп, берттирме. 2. Оттыц, шыраныц алысып жанган-
дары шыгарран сести.
ЛАПЫУ ф. Босца мацтаныу, мэзи марапатланыу, лап урыу,
цалласлау. Майданда сацыйлы лапып урранныц, уйин барла,
дастурханда асын кер (К. Ирманов).
ЛАПЫШ ат. Ылацанын кишкене тури.
ЛАПЫШТАЙ кел. Лапышца усаган, лапыш сыяцлы, лапыш
тэризли. Айтцан сезиц толы журттыц гырнагы, Лапыштай
туулайсац жатцан цырдары (С. Нурымбетов).
231
ЛАР ат. Узынына кеткен терец ойпатлыц, ойылып цазыл-
тан жер, шуцгил жер, улкен шуцыр, шуцкыр. Деп Нареке ца-
рап тур, Терец лардыц бойында (Б. Цайыпназаров). Ески
лардыц бойлары, ой жерлер цалыц цамысларга боленди
(Ж. Аймурзаев).
ЛАРЕК а т. Цэр турли майда-шуйде затлар сатылатугын
кишкене дукан. Цэзирги кунлери лареклерге цауын тусе
баслады («Сов. ЦЦ.» г-)-
ЛАРИНГИТ ат. мед Тамацтын исинип ауырыуы.
ЛАРЦЫЛДАСЫУ ларкылдау фейилиниц шериклик дэреже-
си.
ЛАРЦЫЛДАУ ф. Цатты дауысын шыгарып кулиу, гарцыл-
дау.
ЛАРС: ларе етиу ф. Цатты жыгылыу, дуре етип кулау, жы-
гылыу, тусиу. Ларсетти бир уакта сууга бир нэрсе, цаулы-
рып кезлерин ашып жиберсе (И. Юсупов).
ЛАРС-ЛАРС: ларс-ларс кулиу ф. Дауысын цатты шыгарып
кулиу, дауысын белип-белип шыгарып кулиу. Хан дауысы цар;
цылдап ийттей лар с-л арс кулди (Т. Цайыпбергенов).
ЛАРСЫЛДАУ ф. 1. Цатты сууыц тийгенде, тымаулаганда,
жетел болганда кушли жетелиу. Ыссы жерге келгеннен кейин
бойы жибисип, тамац цымыршып, ла р с ы л д а п цатты жетел-
ди (Ц. Айымбетов). 2.Дауысын шыгарып кулиу, гарцылдау.
Хан ларсылдап, цатынек суупы шыцылыцлап кулди
(Т. Цайыпбергенов). З.Цулау, жыгылыу, дуре етип тусиу. Цы-
лыш желкеден кескенде, Таудай жарып еткенде, Дэу лар-
сылдап цулады («ЦЦ. х. ц.»).
ЛАТМАНАТ ат. дин. с. Араблардыц исламнан бурынгы
диний тусиниги бойынша дуньяны жаратцан цэм оны басцар-
ган цудай деп исенген агаштан, тастан, ямаса металлдан ис-
ленген кобинесе гоззал цаял образлы зат, бут, Цалмац цуда-
йыныц аты. Халыц цызыксын салтанатца, Цайыл болдым л а т-
манатца («Алпамыс»). Тар кемедей цылтылдап, Геуишле-
ри сылтылдап, Л а т м ан ат деп зар жылап, Коше мен-ен ца-
шып барады («Цоблан»),
ЛАТВИЯ ат. Латвия ССР 61.
ЛАТВИЯЛЫ ц, Латыш 1.
ЛАТИНИЗМ ат. Латын тилинен кирген сез цэм соз дизбек-
лери. Лексикамызда латинизмлерди ушыратыуга бола-
ды, ... («Цыз. ЦЦ.» г.).
ЛАТИНИСТ ат. Латын тили бойынша кэниге, маман. Са-
уат ашыуга латинистлер керек болды, ... («Мийн.
ЦЦ.» г.).
ЛАТИФУНДИЗМ ат. с и я с. Латифундияга тийкарланган
жер ийелениу тэртиби.
ЛАТИФУНДИСТ ат. Ири жер ийелеуши помещик.
232
ЛАТИФУНДИЯ ат. тар. с. Жеке меншикке тийкарлан-
ран ири жер ийеси, ири жер ийелериниц хожалыгы.
ЛАТУНЬ ат. мин. Тат баспайтугын жез бенен цола ара-
ласцан цоспалы металл.
ЛАТЫН I: латын тили ат. Индоевропада Италия тиллери то-
парына жататурын ески тиллердиц бири. СССР да жасайтурын
халыцлардьщ копшилиги латын тилин биледи, ... («К^ыз.
ЦК-» г.)
ЛАТЫН II: латын алфавита ат. Дунья жузине кен тарал-
ран алфавиттиц бири. Латын а л фа в ити 1940- жыл Fa шекем
мектеплеримизде пайдаланылып келди («Мийн. КД.» г.).
ЛАТЫН III: латын цэриби ат. Латын алфавитиниц белгили
бир цэриби, тацбасы. Дэслепки жыллары царацалпац мектеп-
леринде оцытыу цэм жазыу ислери латынрриби менен жа-
зылатурын еди, («Мийн. цц.» г..).
ЛАТЫНЛАСТЫРЫЛЫУ латынласыу фейилинин. езлик дэ-
режеси.
ЛАТЫНЛАСТЫРЫУ латынласыу фейилиниц езгелик дэре-
жеси. ...
ЛАТЫНЛАСЫУ ф. Жазыудыц латын алфавитине етиуи, ла-
тынластырылыуы. Мектеплерде оцыу жумыслары арабшадан
кейин латынласып бир цанша жециллестирилди (Н. Тэ-
жетдинов).
ЛАТЫНША р. Латын тилинде, латын алфавитинде, латын
цэрибинде. Оцыулар л а т ы н ш а жургизилди, ... Д. Айым-
бетов).
ЛАТЫНШАЛАУ I ф. Латын тилинде, имласында жазыу,
сейлеу, латын тилине аударыу. Латыншал ап жазылган
хатты оцытыу ушын Шайдагул адам из леди, ... («Кыз. КД.» г.).
ЛАТЫНШАЛАУ II кел. Латыншага усаган, латынша сы-
яцлы, латыншага мегзес, латынша яцлы, латынша тэризли. Ар-
миядары солдаттан келген хат латыншалау цусайды, Дэу-
лет дурыслы журитип окый алмады рой, — деди Айпара кем-
пир гаррысына («К^ыз. КД.» г.).
ЛАТЫШ I. ат. Латвия ССР ыныц тийкаргы халцы.
ЛАТЫШ II: латыш тили ат. Латыш халцыныц ана тили.
ЛАУРЕАТ а т. ©нер-билим гайраткерлерине, мийнет ерле-
рине, ендирис алдынгыларына, искерлерине берилетугын жоца-
ры дэрежели рэсмий атац. Еайраткер Ленинлик сыйлыцтьщ
лауреаты атагын алыута миясар болды.
ЛАУРЕАТЛЬД кел. Лауреат атагына ийе болыушылыц,
лауреат болганлыц.
ЛАУАБЫ: лауабы коса ат. Суйыц ауцат цуйып ишиу ушын
фарфордан исленген улкен коса, кэсаньщ улкен тури. Жэмий-
ла улкен лауабы кэсаны алдына цойды (К. Султанов).
ЛАУАЗЫМ ат. Хызмет орны, дэрежеси. ^укимет сорамын=
да жуз мыц шэцэр эзим, \эр журттыц озине берип л а у а з ы м,
233
Ташкент сорамында бизин Хорезм, Хийуа марказ болып тура
баслады (А. Муусаев).
ЛАУАЗЫМЛЫ кел. Жоцары атацлы, дэрежели. Л а-
уазымлы адам болыуды хеш ким шеп кермейди, — деди
Эбеке («КК- кем. атл.>).
ЛАУАЗЫМШЫЛ кел. Жоцары атацца, дэрежеге цэуес, цу-
мар.
ЛАУДАН I ат. Жуца жипек тоцыма гезлеме.
ЛАУДАН II: лаудан кейлек кел. Жуца жипек гезлемеден
тигилген кейлек. ... бет-аузын лаудан кейлегиниц цол-
пылдаган узын жени менен келегейлеп, кезиниц цыйыгын салды
(К. Султанов).
ЛАУЕНТ кел I. Пэмсиз, пэтиуасыз, мэниссиз. Эй лауент
екенсец озиц, — деп цашцынга цатты ашыуы келди жигиттин
(К. Султанов). 2. Олац, епсиз, ебетейсиз, ийкемсиз. Колынан
ис келмейтугын базыбир лауентлерден цутылыу керек, —
деди Жэмет бригадирге (КК- кем. атл.»).
ЛАУЛАМАЙ кел. I. Шауцымшыл, бацырауыц. Лаула-
м а й кемпир болса балаларга бацырып мазасын алды. 2.
Сейлемшек, сейлегиш, быжык, мылжьщ, пэтиуасыз, мэниссиз,
кеп сейлеуши. Сэлййма болса бурыннан-ак лауламай ке-
линшек еди (К. Султанов). 3, Шарбая, бийцая. Л аулам а-
йын шыгып цыза беоме («Жас Ленинши» г.).
ЛАУЛАТТЫРТЫУ лаулау I—II фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
ЛАУЛАТЫУ лаулау I—II фейилинин езгелик дэрежеси.
ЛАУЛАУ I ф. Оттыц лапылдап лаулап жаныуы, алысыуы,
ертениуи. Ошацца цаланган томар лаулап жанса да цеш
жыллылыц бермей цэм жацтысын шыгармай тур (Э. Шаму-
ратов).
ЛАУЛАУ II. ф. I. Денениц кызыуы, ертениуи, алысыуы. Ту-
ла-бойым оттай л аул ад ы (Ж. Аймурзаев). Сыртым путин
болса да ишим тутин менен лаулап кетти (Ж. Аймурзаев).
2. Рауажланыу, цэуижлениу. Есине алган сайын ышкы оты
лаулап, жигитти елитип бийцал етип баратыр (К. Султа-
нов) . 3. А у ы с. Осиу, ениу, ержетиу, камалга келиу. Лаулап
ескен бай теректен, кыйсайып ескен тал зор («КК- х- Ц-»)-
ЛАУЛАУ III кел. Алга ерлеген, илгери басцан, алга жур-
ген, илгерилеген. Муцаббат л а у л a f а н от, уйцысыз тун, Дауа
жок, муцаббаттан келген дэртке (И. Юсупов). ... тогай арасы
л а ул a f а н от болды, халыц шуулап поса баслады (С. Хо-
жаниязов).
ЛАУ-ЛАУ: лау-лау етиу к. лаулау I—II.
ЛАУЫЛДАУ ц. лауламай.
ЛАФЕТ а т. Топ, пулемет цэм усы сыяцлы цураллар орна-
тыпатурыя станок, негиз, тирек.
ЛАШ ат. Дене, геуде, турпат, турцы. Нешше дуркин адам
234
олди, KaHFa боялып лашлары («Алпамыс»). Шелге гасла
К^аншайымныц л а ш ы н, Дузде цалсын оцбагырдыц суйеги
(«1\аншайым»). Таудыц жыра-сайлары, Толар жаудыц лашы-
н а («Ер Зийуар»).
ЛАШЫН ат. зо о л. КУСТЫН бир тури, суццарга, царшыга-
₽а усас жабайы цус. К^аршыга менен л а ш ы н, Керип жаяр
цулашын («Алпамыс»). Лашын киби кокке ушты, Суццар
екен жети пушты (Бердац). Лашын едик цанатлардан ца-
йырылдыц, Тулпар едик жиликлерден майырылдыц («Коблан.»)
ЛАШЫНДАЙ кел. Лашын сыяцлы, лашынга усаган. Ол
лашындай жоцары кетерилди («Сэл. Окт.» т.).
Л9Б ат. Ерин, адамныц ерини. Бирге жатып еки кун, Со-
рыдым цыздын. лэбинен («Кырц цыз»). Деп цушацлап су-
йискенде, Лобке лэблер тийискенде (Э. Шамуратов). Лэ-
биц тийип ишкин. келсе, Шийрин шекер пал болайын (И. Юсу-
пов).
ЛЭББЭЙ т. с. Таярман, тыцлайман, жацсы, мацул, цуп. Не
десе «л э б б э й, ханым» деп, Сизики шийрин жаным деп («Ер
Зийуар»). Он сегиз бирдей жэлладлар, «Лэббэй» деп бэри
жууырды («Коблан»). Ко дегенде лэббэй деп, Алыц жолды
оцгарып («Ер Зийуар»).
ЛЭББЭИЛЕУ ф. Тац турыу, мацул дэу.
ЛЭБИЗ ц. лебиз.
ЛЭБЛЕБИ ат. бот. Шалгамга цэм турпиге усас жер астын-
да домалац болып осиуши осимлик, цант лэблебиси. Октябрь-
де ура цазып, уйилип атырган лэблебини кемдик. Жигир-
ма бес тонна цант лэблебиси экелинди.
Л ЭТЕН ат. 1. Цол жууыуга цэм кир жууыуга цолайласты-
рылып жуца цацылтырдан доцгелек формада исленген ыдыс.
Ол едендеги лэгенге цолын сабын менен жууып, торге етти
(А. Бекимбетов). 2. ХЭР турли нэрселер салынатугын ыдыс, та-
бац. Патша бир лэ ген тилла береди («КК- хх- е->>)- Тэрези-
ман цацым болсын деп бир лэ ген тилланы да артыц салды
(«Коблан»). •
ЛЭГЕНЛИ кел. Лэгени бар, лэгенге ийе. Киятырган л э-
генли цыздан жол сорады гарры(«Кыз. муг.» ж.).
ЛЭГЕНСИЗ кел. Лэгени жоц, лэгенге ийе емес, лэген
болмаган. Лэгенсизде уй болады екен, — деп кулисти
олар.
ЛЭГЕНШЕ ат. Лэгенниц киши тури, кишкене лэген.
Айцыз келген цонацлардыц цолына суу цуйыу ушын лэген-
шениц ишин тазалауга киристи («Кыз. муг.» ж.).
ЛЭЗЗЕ р. Демде, тез, жылдам, дэрриу, огада тез, жудэ тез,
кирпик цаццанша, козди ашып-жумганша, кутэ тез. Мен усыны
сорастырыуды лэззе есимнен шыгарыппан, енди оны экем-
нен сорайын десем уялдым (О. Хожаниязов).
ЛЭЗЗЕТ ат. 1. Рэцэт, цэз, тамаша, суйсингенлик, цанаатла-
235
нарлыц сезим, ойын-кулки. К^ыз-жауан тусти есиме, дуньяный
лэззетин билдим («Алпамыс»). 2. Мэслик, хэзил, шадлыц.
Тун цоцыр салцын, елпип ескен майдай самал беттен желпип
лэззет берип тур (0. Хожаниязов). фЛэззет алысыу
— цэзлесиу, рэцэтлесиу, лэззетлесиу. Лэззеттатыу — рэ-
цэт кориу, цэзлик кориу, шадлыц омирде жасау. Лэззэт ба-
рыш — озине тартатугын. Тилла ирецли нур жапырацтыц,
Лэззэт барыш жылуаларынан, Сырлы сулыу бул туслик
жацтьщ, Нэзиклиги керинер маран (И. Юсупов).
ЛЭЗЗЕТЛЕНДИРИУ лэззетлениу фейилиниц езгелик
дэрежеси.
ЛЭЗЗЕТЛЕНИУ ф. Рэцэтлениу, цэзлениу, шадланыу. Бир
куни эйнегимнен тускен кунниц шууагына лэззетленип
отырсам, бир мэцэл Батыржаным есиктен цаплыгып жууырып
кел-е сала мени цушацлап суйе берди (Э. Шамуратов).
ЛЭЗЗЕТЛЕСИУ лэззетлениу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЛЭЗЗЕТЛЕТИУ лэззетлениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛЭЗЗЕТЛЕУ ц. лэззетлениу.
ЛЭЗЗЕТЛИ кел. Жагымлы, суйкимли, рэцэтли. Бэхэр
цандай геззал, цандай лэззетли (Т. Кайыпбергенов). Сол
лэззетли ойынлар оныц кез алдында елеследи (К. Арал-
баев).
ЛЭЗЗЕТЛИЛИК ат. Суйкимлилик, жагымлылык, цэзли-
лик, рэхэтлилик.
ЛЭЗЙМ ц. лазым.
ЛЭЙЛЭТУЛКЭДИР а т. д и н. с. Ярамазан айыныц кэрамат-
лы, эдиули куни болып есапланатугын жигирма жетинши туни,
цудайдыц жарылкаган ацшамы фЛэйлэтулкэдир(цэдир
тун, кэдир акшамы) — дин китапларындагы цудайдыц
рэцим еткен куни.
ЛЭЙЛЕК ат. Узын аяцлы цус.
ЛЭЙЛЕКИ кел. Женил, ушцалац, женил ойлы, женил ми-
незли, алацрасар. ... сондай л эй л еки менеи керермен, — деп
сыртца шыгып кетти Айзада.
ЛЭЙЛЕКИЛЕУ кел. Жециллеу, ушцалацлау. Мына цыз-
дыц ези л эй л еки л еу ме деймен, — деди гарры.
ЛЭЙЛИ ат. Ауыс. Гоззал, жанан. Бэрцэма Мэжнун бол-
дым, лэйлижанды еске алып, Базарды талац цылдым,
Дийуанадай царып-талып (Эжинияз).
ЛЭЙЛИТИУ лэйлиу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛЭЙЛИУ I а т. Биймэни адам, бийкаршылыц пенен журген
адам. 0зи бир журген лэйлиу екен.
ЛЭЙЛИУ II ф. 1. Басын алып цацгырып журиу, тентиреп
журиу, бос журиу. Биразлар л э й л и у и шыгып жур.
ЛЭКЕТ кел. Адамлардын мушелериндеги кемислик. Кем-
236
пир тууылраннан бери лэкет рой, — деди бала келгенлерге
(«1^ыз. КД.» г.).
ЛЭКЕТЛЕНИУ ф. Майырылыу, мешеллениу, майыпланыу,
жарамсызланып цалыу. Урыстан кеп жигитлер л е к е т л е н и п
цайтты Дыз. КД.» г.)
ЛЭКЕТЛЕУ кел. 1. Майыплау, мешеллеу. Оныц аяц цо-
лынын, лэкетлеу болганына кеп жыл болды Д. Аралбаев).
2. Адам мушесиниц кемислиги. Ацсацалдын, цулагы лэкет-
леу екеи, цайтарып сорады (©. Айжанов).
ЛЭКЕТЛИК ат. Майыплыц, мешеллик, кемислик, нашар-
лык, жарамсызлыц. Лэкетлик деген ацсат емес, шырагым,
мынау мениц отцрысым, — деди рарры оларра («Жас Ленин-
ши»).
ЛЭККИ а т. Ауцат цуйып ишиу ушын цацылтырдан, цала-
йыдан тары басца затлардан исленген ыдыс, кишкене табац,.
тостаган. Лэккидеги раз гешине цолын созды Д. Аралба-
ев).
ЛЭККИДЕЙ кел. Лэккиге усаган, лекки тэризли, лэкки
сыяцлы. Гилен, лэккидей табацлар менен ауцат тартылды
(«КД. х. е.»).
ЛЭЛИ: лели тас, лэли-маржан кел. Жацсы цасыл тас цэм
усы сыяцлы' цасыл затлар. Эне булардан кейин, цызлар лэли-
м а р ж а н л а р д ы тагып, келиншеклер шашларын жууып,.
тэуир кийимлерин кийип, цер жерлерге хабар берди («^об-
лай»).
ЛЭМ I ат. Араб алфавитиниц «Л» цэрибиниц атамасы.
Л ЭМ II кел. Ыгал, ызгар, цел, суу, жас. Бул бала емес
бийдэрек, Ац сут пенен жууса керек, Жаца рана тууса керек,.
Лэмлериде кепкен емес (Бердац).
ЛЭМ III: лэм-лим демеу ф. Сейлемеу, ундемеу. Л э м-л и м
де меди, ол цызра, Тили цалды байланып («Ер Зийуар»).
ЛЭМГЕРШИЛИК ат. Ыгалланыушылыц, лэмгершилик,
ызгарлылыц, ызгаршылыц. }^ауа райы бузылып; цатты л э м-
г е р ш и л и к болды.
ЛЭМЛЕНИУ лэмлеу II фейилиниц езлик дэрежеси.
ЛЭМЛЕУ I кел. Ькалырац, целирек. Ошацца салынран-
отын лэмлеу болганлыцтан бирден алысып кете цоймады
Д. Айымбетов).
ЛЭМЛЕУ II ф. Суу буркиу, цел леу, ызгарлау, суулау. Те-
мекини лэмлеу ушын суу себелеп цойыуды гарры кемпири-^
не ескертти («К^ыз. мур.» ж.).
ЛЭМЛИ кел. Ызгарды, цэлли, ыгаллы.
ЛЭМЛИЛИК ат. Ызгарлылыц, целлилик, ыгаллылыц.
ЛЭМСЕР кел. Еси кирели-шыгалы, ацылсыз« самсам, сыл-
237
быр, бос. Бунша л э мсер бола берме, шырагым, шаццаиырац
бол, — деди кемпир буларга.
ЛЭ/МСЕРЛЕНИУ ф. Самсамланыу, сылбырланыу, суми-
рейиу. Л эмсер л енип киятырранныц ким екенин билиу.
ушын Айдарбай цалша тоцтап цалды (К. Аралбаев).
ЛЭ/МСЕРЛЕУ кел. Есалацлау, есауаслау, ацылсызлау,
самсамлау. Бул цыз жасынан-ац лэмсерлеу болды (©. Ай-
жанов).
ЛЭМСЕРСЫМАК ц. лэмсер.
ЛЭхМСИЗ кел. Жас емес, ьшалсыз, ызгарсыз, цел сиз, .цуу,
цургау. Жигит отты алыстырыуга отынныц л э м си з жери-
нен алып келди («КК. х. е.»).
ЛЭМСИЗЛИК ат. Ызгарсызлыц, целсизлик, ыгалсыз, цур-
гацлау.
ЛЭМШИЛИК Ц. лэмгершилик.
ЛЭН, I кел. Майып, нэренжан, мешел. Жумысца жарамсыз
болып Айманнын. аяц-цолы кеп жылдан бери л э н («Кыз.
мур.» ж.).
ЛЭН, Н: лэн болыу ф. Аяц-цолы ислемеу, аяц-цолы цэре-
кетке келмеу.
ЛЭЦГЕР I: лэцгер агаш ат. 1. КуДыЧтан СУУ алыу ушын
тик кемилген агаштыц жоцарысына кесесине байланган агаш.
Ол тас цудыцца келди де, лэцгер ага ш пенен суу алып
ишти цэм атларын да суута цандырып алды («КК- ксм- атл.»).
2. ДэруазШыныц дэруаздыц жоцарысындагы керип тартылган
арцан арцалы тец салмацлылыцты сацлап журиу ушын цолы-
на алып журетугын арнаулы сырыц. Дэруазшы лэцгер
а га шты алып дэруазга минди («Жеткиншк» г-).
ЛЭНГЕР II кел. Ауыр, улкен, цолайсыз, жайгаспайтугын
нэрсе. Бул агаш лэцгер екен, буны орнынан цозгалтыу цы-
йын болды (К- Айымбетов).
ЛЭЦГЕРЛЕУ кел. Улкенлеу, ауырлау, цолайсызлау, жаг-
дайсызлау. Арашлардыц лэцгерлеу цыйлыларын белеклеп
жыйнауга киристи («Кыз. КК» г-)
ЛЭЦГЕРЛИК ат. Ауырлыц, улкенлик. Экелинген агашлар
жайга салыуга лэцгерлик етти («Кыз. муг», м.).
ЛЭНКИ а т. I. Балалрдыц аягы менен теуип ойнау ушын
цоргасынныц орсатына жуй откерилип ямаса шуберекке цатты
нэрселер туйилип исленген зат. Бизлер цэммемиз болып бир
гана л эцки ислеп алдыц («Кыз. мур» ж.). 2. Балалардыц аяц
пенен теуип ойнайтугын ойыны. Жайдын алдында л эцки
ойнап атырран бир топар балалар кер'инди (К- Айымбетов).
ЛЭНКЙДЕИ кел. Лэцки сыяцлы, лецки тэризли, лецки
усаган. Гулистаннын. ылацтырран резинкасын Алымбай лэц-
кидей етип бир теуип цацшып алды («Жеткиншек» г.).
ЛЭП ц. лэб.
ЛЭПЭР ат. Той цэм мерекелерге жигитлер менен цызлар
238
тэреп-тэреп болып айтысатугын терме цосыц, айтыс. Мектеп
оцыушылары зерикпеу ушын л эп э р айтысыуга киристи, ...
(«Жеткиншек» г.).
ЛЭПСИ ц. нэпси.
ЛЭРЗЕМ ат. 1. Жайлардыц тубин ямаса басца дазатларды
ызгар алыуы, лэмлениуи. Тунек ылай дийуалдыц л эр з ем
алыуына сэл цалды (Т. Кайыпбергенов). 2. Жуй бериуи, шыт-
науы, жарылыуы, айырылыуы. Жерлер л эр з е м береди, Еки
батырдын, сестине («Алпамыс»). Катцан жер ерип, тоцлар тум-
лы-тустан лэрзем береди (Ж. Аймурзаев). 3. Тап бериуи,
белги бериуи. Гурсилдеген уйлер гуциренип лэрзем алды
(Сейтов). 4. Тэсирлениу, тэсир етиуи, себеп болыуы. Тумлы-
тустан лэрзем алып, тарап кетти тун цамалы (Ж. Аймурза-
ев). 5. Ауыс. Тысцарыдан болган царсылыц, зацым, зыян, зэ-
лел. Жалынланып иштен цеуирим, Лэрзем алып езилип тур
бауырым (А. Дабылов).
ЛЭРЗЕМЛЕНИУ ф. Зыян кориу, зелеллениу. Жерлеги
ызгардыц кетерилиуинен коп жайлар лэрземленди («Сов.
КД.» г.).
ЛЭТТЕ кел. I. Гене-кекси шуберек, дасмал. Усы уацытта
есиктен л э т т е шапанга оранган орта бойлы, цара жигит ки-
рип келди, ... (К. Султанов). Кийимиц лэтте еди, жузиц по-
рпйшан, Дунья телмиргендей болды тек саган (И. Юсупов).
2. Жаман, сасыц, унамсыз, жарамсыз, цеш нэрсеге турмайту-
гын. Ескиликтин. лэтте тосцынлыцларын биротала- тамыры-
нан жулып тасламасац болмайды (Ж. Аймурзаев). фЛэт-
те пикир — жаман ой, жарамсыз кыял. Кеп цорлапсан ез
ананды цастыц ба? Лэтте пикир уялаган басында («Эмиу-
дэрья» ж.). Лэтте пэм — ойсыз, пэмсиз, адамгершиликсиз
адам, пэс адам. Сездиц кэнинен гул термеген, Бир лэтте
пэм надан екен (А. Дабылов).
ЛЭТТЕЛЕНИУ ф. Патасланыу, гонериу, кирлеу, жарамсыз
болып цалыу. Ол тозыуы жетип лэттеленип цалган кийим-
лерин шешти, ... (КД. кем. атл.»).
ЛЭТТЕЛЕУ кел. Тозыуы жеткен, гонелеу, кирлеу. Кашцын
лэттелеу кейлегин шешип, басца кейлегин кийди де шыгып
кетти (К. Султанов).
ЛЭТТЕЛИК кел. Тозыуы жеткенлик, гонергенлик, кирле-
генлик, патаслыц. Хэзирги кунлери халцымыздын турмысы аба-
данласты, лэттеликтен айырылды («Сов. КД.» г.).
ЛЭУЕНТ I а т. Журексиз, пэс, нас. Адамлар билерлер
жацсы-жаманды, Лэуентлер билерлер басы аманды
(Отеш).
ЛЭУЕНТ II кел. К^орцац, цоян журек. Данамекен деп
едим, Л э у е н т-екенсец бэтшагар («Алпамыс»).
ЛЭУЕНТЛИК ат. К°РЧаЧлыЧ> ^оян журеклик. Булардын
2^9
ислеген цылмысын ашыцтан-ашыц айтыута бригадир л э-
уентлик етип батыра айталмады («Кыз. КД.» г.).
ЛЭУЗЕ кел. 1. Улкен денели адам, узын бойлы ири денели
киси. 2. Ауанлау, есуаслау, самсамлау. Ядымда сацланар, ага-
лар, бул ис, Эйтекедей лэузелери бар екен (Омар).
ЛЭУЗЕДЕЙ кел. Лэузеге усаган, лэузе тэризли, лэузе
сыяцлы. К^мыслыцтыц арасында цашцын лэузедей болып
керинди (К. Султанов).
ЛЭУЗЕЛИК ат. 1. Денеси улкенлик, ири денелик 2. Ауан-
лыц, есауанлык, самсамлыц. Айтатугыны жоц, кошшым, Кэлим-
беттиц бул иси тап лэузелик болды (О. Айжанов).
ЛЭ^ЭТ ат. Кэбир, гор. Геугим туспей-ац ©лини лэцэтке
цойып цайттыц («Дыз. муг.» ж.).
ЛЭ^ЭТТЕЙ кел. Цэбирдей, гордей, лэцэт сыяцлы, лэцэтке
усаган, лэцэт тэризли. Гэумис сыйыр лэцэттей шуцанацца
жыгылыпты, зордан дегенде шыгардыц, — деди гарры.
ЛЭШКЕР ат. Душпанга царсы шыгарыу ушын таярланган
адамлар, коп адамлардыц жыйынтыгы, топар-топар адамлар,
эскер, цол. Ози лэшкерлерди баслап Иранга атланыс жа-
•сады (К. Султанов). Лэшкерлерин ертип патша жолга
рауана болды («Ер Зийуар»). Кимге тиймес таягы, Т^облан
атлы батырга, Кырц мын л э ш к е р цол барса, К^ыргын бо-
лар деп еди («Коблан»). ф Лэшкербасы — эскерлерди
басцарыушы, басцарып барыушы, жол баслаушы адам, киси.
Бир куни патша цэмелдарлары менен лэшкербасыла-
рын кецеске шацырды («КК- х- е-»)- Буны еситкен душпан-
ныц лэшкербас ы л а р ы д а ... кейин цайтыуга таярлыц
коре баслады («КК- х- е->>)-
ЛЭШКЕРДЕЙ кел. Топарласцан коп адамлардай, лэшкер-
те усаган, эскердей. Ыгылып киятырган лэшкердей
адамларга ушырастыц, — деп гаррыга баян етти жигит («КК-
муг. ж.»).
ЛЕБ ат. 1. Адамлардыц, жанлы-жаныуарлардыц ишинен
шыгатугын цэуир, дем. Томенде аузынан шыццан ыссы л е б и-
не цолын уплеп Сэлийма тур екен (К. Султанов). Тум-тустан
келген хош ийис пенен Айымжамалдыц иштен шыццан ыссы
ле би цосылып, беденимди балцытты (О. Хожаниязов). 2.
Ауыс. Жагдай, ауцал, мэни, сыр. Туслик тэрептен ебиндей
есип турган кушсиз, жагымсыз ыссы хауаныц л е б и келип тур
fA. Бекимбетов). Сыртца шыгыу менен гуздиц салцын ле би
бетиме лып ете цалды (Ш. Сейитов). Еритип леби бэхэрдиц,
Кыс цурсагы босанды (К. Султанов). 3. Ауыс. Хэрекет, цоз-
галыс, багдар. Оныц кулимсиреген цара кезлеринен элле бир
цууаныштыц леби сезилди (О. Хожанов).
ЛЕБЕДКА а т. т е х н. Ауыр жук котеретугын эсбап, машина,
механизм. Мецгери^ майданындагы вышкадан жер астына мьщ
240
метрлик комплект трубасы менен лебедка тусирилген (Хал-
Муратов).
ЛЕБЕДКАШЫ ат. Лебедканы, механизмди иске цосыушы,
басцарыушы адам. Лебедкашы бирден машинадан тусти
де алга царай жууырып кетти («Жас Ленинши» г.).
ЛЕБИЗ а т. Уэде, ыцрар, сез. Жан да, л е б и з де ауыздан
шыгады (Ж. Аймурзаев). Сонда да аузыцыздан бир л е б и з-
ди еситким келип тур (0. Айжанов). Уэде цылсац бир мэрт
пенен, ©лмесецл е б и з д е н тайма, Кешеги айтцан уэденди,
Ертецине сен шайма («Мэспатша»).
ЛЕБИЗЛЕНИУ ф. Уэде етиу, ыцрар цылыу, сез бериу. До-
сымбет цусшыларга цацыйцат лебизленди («КК- х. е.»).
ЛЕБИЗЛИ кел. Уэдели, ыцрарлы, лебизи бар. Кэр бир
адам л е б и з л и, ыкрарлы болыуга тийис («Сов. КК.» г.).
ЛЕБИЗСИЗ кел. Уэдеси жоц, ыцрары жоц, уэдесиз, ыц-
рарсыз. Шырармада уэдесиз, лебизсиз адамлардын, образы
ашып корсетилген («Кыз. КК» г-)«
ЛЕБИНДЕЙ кел. Лебине усаган, леби сыяцлы. 0р кеуил-
ли ерге талпынган, Лебиндей усы умиттин. (Б. Кайыпназа‘
ров).
ЛЕГЕНДА ат. 1. Ацыз эцгиме. Легендалар-
д ы ц, жумбацлардын. т. б. кутэ шеберлик пенен орын алган-
лырын байцаймыз (К- Мацсетов). 2. Кыяль,й нэрсе, сез. Шир-
кеу мээзини А. А. Суворов тууралы, оньщ цалай олип опат
болганы тууралы турли халыц аузындагы легенда, аныз
сезлерден сейлеп берип турды (К- Айымбетов).
ЛЕГЕНДАЛЫК кел. Эжайып, теци болмаган, тени жоц.
Халыцтыц бул ертедеги легендалыц геройлары сууретлен-
ген (И. Сагыйтов).
ЛЕГИОН ат. экс. Айрыцша эскерий белим. Жанымдагы
жолдасым легион белиминде болганлыгын бастан аяц ма7
ган айтып берди.
ЛЕДОКОЛ ат. Муз жаргыш кеме. Бэцэр кириуден ледо-
колларды ислете баслады (К. Султанов).
ЛЕЗГИН ат. Дагыстан АССР ында цэм Азербайжан ССР
ында жасаушы халыцтыц бири.
ЛЕЗГИНКА ат. Лезгин ойыны, танец.
ЛЕЙБ-ГВАРДИЯ а т. Бир цатар монархиялыц мэмлекет
лерде айрыцша жагдайларда пайдаланатугын эскер.
ЛЕЙБОРИЗМ ат. с и я с. Англиядагы рабочийлар партия-
сыныц шелкеми, уйымы, агымы. _ ’
ЛЕЙБОРИСТ ат. с и яс. Англиядагы рабочий партиясыныц
агзасы.
ЛЕЙТЕНАНТ ат. э с к. 1. Флотта, мэмлекетлик орынларда
ямаса армияда хызмет ететугын офицерлик атак, орта дэре-
16—5985
241
жели офицерлик атацтыц бири. Усы училищени питкерип шыц-
цанларга лейтенант атарын берди (А. Бекимбетов). 2.
Усы атакка ийе эскерий адам. — Жолдас сержант, маган л е й-
тенантты шацырып жибериц, — деди командир (А. Беким-
бетов).
ЛЕК ат. Биринен соц бири дизбеклесип келетурын цатар,
топ, сап. Жэм болыпты адам лек, Айланып жур шарцы-пэлек
{Бердац).
ЛЕК-ЛЕК р. Топар-топар, дизбек-дизбек, топ-топ, цатар-ца-
тар, сап» тутасы, цатары. Дунья деген л е к-л е к, Не кереги
таяр, кызым (Бердац). Бес жузге шамалас атлы-жаяу болып
лек-лек цаладан шыцты (К. Султанов).
ЛЕКАЛО ат. Белгили бир затларды, буйымларды ислеу
ушын таяр у лги.
ЛЕКИН к. с. Мумкин, итимал, Ленин бугин мугаллим цо-
сыц сабагын ететурын болыуы керек («Жеткиншек» г.).
ЛЕКСЕМА ат. лингв. Тилдиц структуралыц элементи сы-
патында алып царалран сез.
ЛЕКСИКА а т. л и н г в. Белгили бир тилдиц ямаса диалект-
тиц сезлер жыйындысы, тилдиц сезлик составы. КаРаКалпаЧ
тилинде шаруашылыцца байланыслы лексика огада рауаж-
ланран (Н. Дэуцараев).
ЛЕКСИКАЛЬЩ кел. Белгили бир тилдиц сез байлыгына,
лексикасына катнасы барлыц, тил илиминдеги лексикалыц жу-
мысты изертлеуге тийислилик, соган тэнлик. Бизин лекси-
калыц составымыз огада жарлы болганлыцтан тусинисиу
цыйын болды (К- Айымбетов).
ЛЕКСИКОГРАФ ат. лингв. Лексикография бойынша цэ-
ниге, сезлик дузиуге маман адам. Республикамызда дэслепки
жыллары лексикограф л ары мыз жоц дерлик еди
(К- Айымбетов).
ЛЕКСИКОГРАФИЯЛЬЩ кел. Лексикографияга тан жу-
мыс, лексикографияга тийис. Лексикографиялыц мий-
нетлерди атап етиуге болады.
ЛЕКСИКОЛОГ ат. лингв. Лексикология бойынша
кэниге, тилдиц сезлик составын, тилдиц сез байлыгын изерт-
лейтурын маман. Сезликлер дузиуде цэнигели л е к с и к о-
л огл ар керек екенлигин керсетип етти, ...(«Кыз. цц.» г.).
ЛЕКСИКОЛОГИЯ ат. лингв. Тил билиминиц лексиканы
изертлейтугын белими, ягный тилдиц сезлик составы менен
сезлик фондын изертлейтугын тарауы.
ЛЕКСИКОЛОГИЯЛЬЩ кел. Лексикологияга тэнлик, лек-
сикологияга тийислилик, лексикологияга цатнасы барлыц. Сон-
гы жылларььл ексикологиялыц жацтан кец турде изерт-
лене басланды («Сов. КД.» г.).
242
ЛЕКСИКОН ат. Жеке адам цолланылатугын сезлер жы-
йынтыгы, сезлик фонд, сез байлыц.
ЛЕКТОР ат. Лекция оцыйтугын адам, уаз ай'тыушы. Адам-
лар толыц жыйналып болмай-ац лектор да кирип келди
(«Жас Ленинши» г.).
ЛЕКТОР ДАЙ кел. Лекторга усаган, лектор сыяцлы, лек-
тор тэризли. Гулайым кептиц алдында тэжирийбели цэм иске
уцыплы лектордай болып керинди (Т. Нэжимов).
ЛЕКТОРИЙ ат. Копшиликке лекция оцыуды шелкемлести-
ретугын уйым. ... лекторийлер, халыц университетлери
жацсы жолга салыныуы керек... («Сов. КД-» г-)«
ЛЕКТОРЛЬЩ. кел. Лекция оцыушылыц, лектор болыушы-
лыц. бир лектор лекторлыц уазыйпасын тусиниуи ке-
рек, ... («Сов. КД» г-)*
ЛЕКЦИЯ а т. Оцыу материалын ямаса белгили бир нэрсеге
арналган кепшилик ушын ауызша баянлау усылы, баянлама.
Ара-арасында жэмийетлик ислерге де цатнаса баслады, лек-
циялар да оцып журди (К- Айымбетов). Кунделикли л е к-
цияларга цалмай цатнасаман (Г. Камалова). Районлыц
клубта жаца жерлерди езлестириу женинде лекция тыцла-
дыц (С. Хожаниязов).
ЛЕКЦИЯЛЬЩ кел. Лекцияга тэн, лекция оцыу аркалы
жузеге асатугын, лекцияга байланыслы, лекцияга цатнасы бар.
Х^эзирги кунлери совхозларда цэм колхозларда лекциялыц
жумыслар да жацсы жолга цойыла баслады («Коммунизм
нуры» г.).
ЛЕММА ат. мат. Теореманы дэлиллеу ушын керекли
басца бир теорема. Аныцлау цэм дэлиллеу ушын ен дэслеп
л ем маны тауып алыу керек... («Геом. саб.»).
ЛЕНИНИЗМ ат. с и я с. Ленинлик тэлимат. Л ениниз м...
цэзирги заманнын. емирлик мэселелериниц дурыс жолга туси-
уине мумкиншилик береди («Сов. КД.» г-)-
ЛЕНИНЛИК кел. Ленин сиясатына тэн, Ленин сиясатына
тийисли, Ленин и лимине цатнасы бар. фЛенинлик сый-
лыцтыц лауреаты— Ленин атындагы ец жоцары дэре-
жеде сыйлыц алган искер, гайраткер. Коплеген совет илим-
пазларына Ленинлик сыйлыцтыц лауреаты деген
атац берилди («СССР тарийхы»). Ленинлик илим-марк-
сизм-ленинизм теориясына тийкарланган илим- КальЩтьщ цэр
тэреплеме рауажланыу ленинлик ил им ниц нэтийжелери
болып есапланады («Сов. КД.» г«) • Ленинлик сыйлыц —
мултиксиз цадал хызмети, илимий мийнети, ашцан жацалык-
• лары ушын мийнет ерлерине берилетугын жоцары цурметли.
атац. Ленинлик сыйлыцлар барлыц илим цэм мэденият
ушын огада улкен рухландырыушы роль атцарды («СССР та-
рийхы») . Ленинлик стипенди я—ец жоцары бахалар ме-
нен цэм де узликсиз айрыцша оцыган студентлерге берилету-
243
FbiH Ленин атындагы жоцары стипендия. Бизиц студентлери-
миздиц арасында Ленинлик стипендия алыушылардыц
саны кобейди... («Сов. ЦЦ.» г-)-
ЛЕНИНШИЛ кел. Ленин жолы менен журген, Ленин или-
ми менен суурарылган. Ленин ш и л коммунистлер. Ленин-
ш и л жаслар.
ЛЕНИНШИЛЛИЦ ат. Ленин илимине берилгенлик, Ленин-
шил болыушылыц.
ЛЕНТА ат. I. Цызлардыц шашыныц ушына тарыу ушын,
турли жипек материаллардан жудэ жуца етип узынша ислен-
ген зат, буйым. Цызы шашын доцгелетип цырыццан, тебесине
цызыл лента байларан, мойнына пионер галстугин таццан
(Ц. Айымбетов). 2. Тоцтан сацлаушы, сыртца зыян (зацым)
келтирмеу ушын сыртынан оралатугын ток еткермеуши зат,
изоляциялаушы лента. Сымныц ашыц жерлерин монтер лен-
та менен орап шыцты, — деди Жумабай («Жас Ленинши» г.).
3. Телеграф, кинематография, пулемет, магнитофон цэм усы
сыяцлы нэрселерди пайдаланыу ушын магнитлик усыл менен
сес жазыуга цэм сол сести цайта шыгарыуга арналган арнау-
лы буйым. Ал телеграф аппаратлары ультиматумлы телеграм-
малар жазылран ленталарды шубалтып шыгарып турды
(Н. Островский). 4.Белгили басламаныц салтанатлы турде
ашылыуына байланыслы узынына тартылган жицишке жипек
материал, буйым. Лагерьдиц ашылыуына байланыслы жый-
налыс болды цэм лента цыйылды («Жас Ленинши» г.).
ЛЕНТАЛЫ кел. Лента таццан, лента байларан, лентасы
бар. Цызыл ле нт алы цыз цосыц айта баслады («Жеткин-
шек» г.).
ЛЕНТАЛЫЦ кел. Лентага жарайтугын, лентага турар-
лыц, лентага жарарлыц, лента боларлыц. Амангул эжапасынан
ленталыц материал алып келиуди етинди («Жеткин-
шек» г.).
ЛЕП ц. леб.
ЛЕПЕС ат. Лебиз, айтылран сез, билдирген хабар.
Перзентим деп лепес еткени де рас, ялган жери табылмады
(«Мэспатша»).
ЛЕПИРИУ ф. 1. Цэулирип цызыу, толысып тасыу, алып
ушыу. Аналыц журек элле нэрселерге л е п и р и п алып ушын
тур (Т. Кайыпбергенов). 2. Тасыу, толыу, бурцыу, епкин ку-
шейиу. Каналда суу астын-устин л е п и р и п, Айдынында ац
шабацлар секирип (И. Юсупов). Екеуи дизилисип минди жа-
рага, Теменде лепирип дэрья агады (И. Юсупов). 3. А у-
ы с. Цутырыу, цаплырыу, елериу, кетерилиу. Жулцынар бай-
лауда турган асаудан, Толцындай лепирип тунерер тау-
дай (И. Юсупов).
ЛЕПИРМЕ кел. Цурыдан-цуры мацтанган, толып-тас-
244
цан, цэуликпе. Сэлийманын. бурыннанры л е п и р м е минезиг
гой, — деди Жэмийла (К. Султанов).
ЛЕПЛИ кел. Кушли, епкинли. Ыссы цауаныц л е п л и
хэуири есип тур (А. Бекимбетов).
ЛЕПСЕ а т. Жас балаларда цэм улкен адамларда болату-
гын жуцпалы кесел, ауырыу, кок жетел, окне ауырыуы. Док-
тор болмаранда лепсе ауырыуына шатылып елер едим
(К. Султанов).
ЛЕПСЕЛИК кел. Лепсеге тан, лепсеге цатнаслы, лепсеге
байланыслы. Айзада кемпир лепселиктен жумысца жа-
рамсыз болып цалды (0. Айжанов).
ЛЕПСИ ц. непси.
ЛЕПСИКАУ ц. нэпсицау.
ЛЕТАРГИЯ ат. мед. Адамлардын, жанлы-жаныуарлар-
дыц узац уйцыда болыу жардайы.
ЛЕТЧИК ат. Самолетты айдаушы, ушыушы, басцарыушы
адам. Жайгасып болдыцыз ба? — деди летчик артына бу-
рылып царап (Н. Дэуцараев).
ЛИБА ц. липа.
ЛИБЕРАЛ ат. с и я с. Либерализмди жацлаушы цэм сонын
жолын цууыушы, либерал партиясыныц агзасы.
ЛИБЕРАЛЛЫК кел. Либералга тэн цэсийет, келисимпаз-
лыц. Кеуил жыцпайтурын либераллыц ислеп мацлайдан
сыйпап келдик («КПСС тар»).
ЛИБЕРАЛИЗМ ат. си я с. Буржуазиялыц еркинликти ну-
сейтугын идеологиялыц цэм жэмийетлик сиясий агым.
ЛИБЕРАЛШЫЛ кел. Либерализмди жацлаушы, либера-
лизм жолын цууыушы. Либералш ы л группа пайда болып,
олар менен кескин турде гуресиу керек болды («КПСС тар.»).
ЛИБРЕТТО ат. муз. Музыкалы-драмалыц шыгармалар-
дыц (пьеса, опера, балет) эдебий соз тексти.
ЛИБРЕТТОШЫ ат. Музыкалы-драмалыц шырарманыц се-
зин жазыушы, либретто авторы.
ЛИВР ат. 1. Французлардыц бурынгы гумис ацшасы. 2.
Францияда шама менен ярым килограммра тууры келген бу-
рынгы олшеу бирлиги.
ЛИГА ат. Орай, шелкем, бирлеслик.
ЛИДЕР ат. 1. Сиясий партияныц ямаса жэмийетлик шел-
кемниц басшысы. 2. спорт. Жарыста биринши орында кия-
тырган спортшы ямаса команда.
ЛИДЕРЛИК кел. 1. Лидерге тийис, лидерге тэн, лидерге
байланыслы- 2. Басшылыц, жолбасшылыц. Мектептин. спорт ко-
мандасы жарыста л и дер л и к ке еристи («Жас Ленинши» г.).
ЛИЙКИН ат. Мэни, мэнис, мазмун, эцмийет. Демек, оныц.
усындай лий кини бар екен рой. (А. Бекимбетов). Бул со-
раудыц лийкинине тусинген Сэуле ойланып апасыныц жу- •
зипе кулимсиреп царады (С. Хожаниязов).
245
ЛИЙКИНЛИ кел. Астарлы, манили, туйинли, ойландыра-
"турын. Алламбергенниц лийкинли сези Оразгулге де, мол-
лара да тусиникли болды (Ж. Аймурзаев).
ЛИЙКИНСИЗ кел. Лийкини жоц, болмаган. Жэмийла-
ныц лийкинсиз сезине кемпир цанаатланды (К. Султа-
нов) .
ЛИКБЕЗ ат. ген. с. Сауатсызлыцты сапластырыу, сауат-
сызлыцты сапластыратурын мектеп. Тилеген егеде жигит еди,
ликбезге цатнап сауатын ашты (К- Айымбетов). Кеште
жэне сабац берер ликбезге, я жыйналыс, ... цулласы кез *
жумбайды (И. Юсупов).
ЛИКЕР ат. Спиртли ишимликтиц тури.
ЛИКИЛДЕУ ф. 1. Журеги айныу, журеги алыу, цусцысы
келиу, журеги кетерилиу. Журеги ликилдеп цусцысы келе-
ди, бирац келетурын цеш нэрсе жоц («Кыз. мур» ж.). 2. ц. лы-
цылдау.
ЛИЛИПУТ ц. иргежейли.
ЛИЛИЯ ат. бот. Суу ишинде есетурын ац гулли, ири цэм
жалпац жапырацлы есимлик.
ЛИМИТ ат. Бир нэрсениц мелшери, елшеми.
ЛИМОН ат. 1. Цабыгы цалыц, хощ ийисли, дэми ашцылтым
-мийуе, жемис. Чайга салып ишетугын еки- лимон, ярым ки-
лограмм мандарин алды (О. Айжанов). 2. Цэмме уацыт жасыл
болып есетурын мийуе агаш. Лимонлары алтын сары,
Ыргалысцан буудайлары (И. Юсупов).
ЛИМОНАД ат. Лимоннан цэм басца да жемислерден ис-
ренетугын салцын ишимлик. Олар менен бирге бизлер де л и-
/монад иштик («Жеткиншек» г.).
ЛИМФА ат. Адамлардыц цэм жанлы-жаныуарлардын ор-
ганизминде болатугын рецсиз суйыцлыц.
ЛИНГАФОН ат. Тилдеги сеслерди жазатугын аппарат.
ЛИНГВИСТ а т. Тилши, тил илими бойынша цэнийге. Бу-
,-рын цэнигели лингвист болмады (К- Айымбетов).
ЛИНГВИСТИКА ат. Тил илиминиц изертленетугын тара-
ны, тйл билими. Соцры жыллары лингвистика тарауы
эдеуир ости («Сов. ЦЦ.» г-)«
ЛИНГВИСТИКАЛЫК кел. Тил илимине тэн, лингвисти-
кага цатнасы бар, лингвмстикага тийисли. Бир цанша фольк-
лорлыц тарийхый этнографиялыц цэм л и н г в и с т и к а л ы ц
экспедициялар шелкемлестире баслады (Б. Исмайлов).
ЛИНЕЙКА а т. 1. Пионерлердиц цэм мектеп оцыушыла-
рынын салтанатлы жыйналысы. 2. ц. сызрыш.
ЛИНЗА а т. Жацты еткеретугын тыныц оптикалыц шийше.
ЛИНИЯ ат. 1. Цауадан, жоцарыдан тартылган радио, те-
лефон, цэм электр тоцларыныц сымлары. Электр цууатын бе-
ретугын жоцары вольтлы линиялар далага цэдем басып
барды («Сов. КК » г-) Узынына кеткен тууры сызыц. Сы-
246
зылган линия бойынша журе басладыц («Жас Ленинши*
г.). 3. Шегара, ернек. Душпанныц линиясына шамаласып
цалдыц («Цыз. ЦЦ.» г-)- 4. Дизбек, цатар. Ол да линия га
келип турды да цалды(«Цыз. К^К^.» г.). 5. Жол, цатнас жолы.
Ол ауылга усы линия арцалы журсециз тууры барасац
(«Сов- ЦЦ.» г-)- 6. Тэреп, жац. Л и ни ясы -бойынша сизлерге
тийисли («Жас Ленинши» г.). 7. Ауыс. Багыт, багдар. ...усы-
лардьщ хэммеси партиямыздыц бас л и н и я с ы еди («Цыз.
ЦЦ.» п).‘
ЛИНКОР ат. Цурал-жарацлар менен цуралланган улкен
урыс кемеси.
ЛИНОЛЕУМ ат. техн. Суу еткермеу ушын жайдыц улта-
нына тесейтугын цатты цалыц тосекше. Хэзирги жайлардыц
кепшилигине линолеум тесейтугып болды («Сов. ЦЦ.» г.).
ЛИНОТИП ат. Металлды еритип цэриплерди тутастырып
теретугын цэрип териу машинасы. Цэзир газетамыздьщ мате-
риаллары линотип арцалы терилетугын болды («Цыз.
ЦЦ.» г.).
ЛИНОТИПИСТ ат. Линотип машинасы менен цэрип териу-
ши адам.
ЛИПА ц. липас.
ЛИПАС ат. 1. Хор турли бацалы кийим-кеншек. Бала иш-
ке кирген соц пери жигитти эжайып л и п а с л ар менен кийинди-
рип ауцатландырыпты («ЦЦ. х. е».). Оннан кейин Айпарша
Мэспатшаныц л и п а с ы н шешти, бир тобеге уйди, от берди
(«Мэспатша»). 2. Ауыс. Хэр турли турге ениу, сэнлениу, бе-
лениу. Цэмме жер коклеп, агашлар жасыл липасына бе-
ленди (А. Бекимбетов). Жаслар сэубетине гуллер ийди басг
Торацгыллар оларга жапты кек липас (И. Юсупов). 3. Ау-
ы с. Эжайып керинис, сыпат, тур. Кормеген едим Киевти, 9л-
цауага ол тийипти, Жаслыц лип асы н кийипти (И. Юсу-
пов).
ЛИПИЛДЕТИУ липлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛИПИЛДЕУ ф. Шымпылдау, толыу. Липилдеп агып
турган каналдьщ бойына цыз бенен жигит келип, кеп уацыг
сейлесип отырды («Жас Ленинши» г.).
ЛИПЛЕУ ф. Толыу, тасыу, шымпылдау, аузына шыгыу,
лыцца толыу, суудыц тасыуы. Коцыр самал жулцып селеу,
жуусанды, Жамгыр сууы л и п л е п сай цэм салада (И. Юсу-
пов).
ЛИРА 1. ат. Шайырлыц жол, йош, рух, жигер.
ЛИРА II ат. Ески дэуирдеги ишек тарлы музыкалыц эс-
бап.
ЛИРИЗМ ат. Эдебий яки басца искусство шыгармасында
цацарманныц психологиясын ашыуга дыццат аударылыуы.
Шыгармада лиризм элементлери сезиледи («Сов. ЦЦ.» г.).
24?
ЛИРИК 1 кел. Лирик шыгармалар цэм косыцлар жазату-
fbih шайыр. Лирик шайырлардыц да татары ости («Сов.
КК» г-)-
ЛИРИК II кел. Лирикага байланыслы, лирикага тийисли,
лирикага тэн. Жазыушы-шайырларымыз лирик шырарма-
•лар доретиуде де кезге Корине баслады («Жас Ленинши» г.).
ЛИРИКА ат. К0СЫК пенен жазылран эдебий шыгарманыц
поэзия тури. Карацалпац халыц цосыцлары керкем цэм терец
л и р и к a f а толы (3. Насруллаева). Лирика сезим тууралы
Шыгарма болганлыцтан ол кутэ цысца, ыцшам болыуы керек
(С. Ахметов).
ЛИРИКА-ДРАМАЛЫК кел. 1. эд. Лирика цэм драма
элементлерин ез ишине алган эдебий шыгарма. Лирика-
драмалыц поэмалар эдебиятымызда уллы орынды ийелейди
(К. Айымбетов). 2. муз. Лирика цэм драмалыц дауыс пенен
жазылран шыгарма.
ЛИРИКАЛЫ кел. Нэзик сезимли, кеуилли, йошлы. Музы-
ка ноталарын л и р и к ал ы жанрдыц талабына жууап берер-
ликтей етип доретиуимиз тийис, ... («Кыз. цц» г.).
ЛИРИКАЛЬЩ кел. Лирика жанрына тэн. Келемли поэ-
малары цэм басца да бир цатар лирикальц цосыцлары
копшиликке кец тараган (К- Айымбетов).
ЛИРО-ЭПИКАЛЫК кел. эд. Эпослыц шыгармалардыц
жыйынтыгына тэн. Л и р о-э п и к а л ы ц дэстан музыкалыц
сахналыц спектакльге айналды («Мийн. КК-» г-)-
ЛИРО-ЭПОС ат. эд. Эпослыц цэм лирикалыц сууретлеу
усылы биригип келетугын, цосыц пенен жазылран шыгарма-
лар.
ЛИРО-ЭПОСЛЫК кел. эд. Лиро-эпикалыц шыгарма-
ларга тэн. Кебинесе лиро-эпослыц шырармаларга дэс-
танларды жатцарыуга болады (Уатан эд.).
ЛИСТОВКА ат. Белгили мэселеге арналган сиясий жары-
нан эцмийетли шацырыц цагаз, ундеу цагаз. Заводта ислеп
журил революциялыц листовкалар тарцатцаны ушын
гцамацца алынып цайтыс болган (Т. Кайыпбергенов).
ЛИСТОК Ц. цатаз.
ЛИТОГРАФИЯ ат. Литографиялыц тасца суурет салыу,
тас баспа, тас баспахана.
ЛИТОСФЕРА ат. геол. Жер шарыныц сыртцы цатты
цабаты, цыртысы.
ЛИТОТА ат. эд. Белгили бир цубылысты, затты, эдеттеги-
хинен горе киширейтип сууретлеу усылы, тэсили.
ЛИТР ат. Суйыцлыц затларды елшеу бирлиги, 1000 куб.
сантиметрге тец суйыцлыцтыц мелшери, сыйымлылыц елшеуи.
Куинне цэр сауын сыйырдан он-онбес литр сут алып отырмыз
(О. Айжанов). КЭР сыйырдан еки мыц литр сут сауып алып-
ты (К. Султанов).
248
ЛИТР ДЕЙ кел. Литрге шамалас, литрге барабар. Зэуреге-
апасы ярым л и т р д е й сутти берип жумысына кетти ..._
(«Жеткиншек» г.)
ЛИТРЛИК кел. Литрге тец, литр боларлыц.
ЛИФАС ц. липас.
ЛИФТ ат. техн. Коп этаж л ы (цабатлы) жайларда адам-
ларды, жуклерди электр куши менен жоцарыга цэм теменге;
тусиретугын жылжымалы машина, электромашына.
ЛИФТЕР ат. Лифтти жургызиуши адам.
ЛИЦЕЙ а т. Революцияга дейинги Россияда дворян бала-
ларына билим беретугын орта цэм жоцары оцыу орны.
ЛИЦЕНЗИЯ ат. ей я с. Шет еллер менен сыртцы сауда-
илажларын жургизиу ушын мэмлекет орынларыныц беретугын
рухсаты.
ЛИЧИНКА ат. зо о л. Майда цурт-цумырсца цэм шыбын-;
ширкейлердиц мэйеклеринен пайда болатугын цурты. Личи н-
калар мэйеклерден пайда болып кебейип отырады («Сов..
КК» г-)-
ЛОБЛЫТЫУ ц. логыу.
ЛОБЛЫУ ц. логыу.
ЛОБОГРЕЙКА ат. Егинди орып жыйнайтугын эпиуайы
машина.
ЛОБЫЯ ат- бот. 1. Ири туцымлы, буршацца усаган со-
быклы есимлик. 2. Усы есимликтиц ягный лобыяныц дэни. Ма-
маи, сен де аузыца лобыя салып киятырсац ба? (Т. Кайып-
бергенов). Жууериниц цыр дегерегине кегерип турган л обыя-
н ы керип Дэлибай хайран цалып жораларына айтып берди,
(«Жеткиншек» г.).
ЛОБЫЯДАЙ кел. Лобияга усас, лобыяга мэгзес, лобыя
тэризли, лобыя сыяцлы. Оныц жузиндеги лобыядай цалы
капитанныц кеулинде айрыцша цызыгыушылыц тэсирин пайда
етти (А. Бекимбетов).
ЛОГАРИФМ ат. мат. Санлардыц дэреже керсеткишин,
есаплап шыгарыу эмели. ...буннан берилген саннын л о г а р и ф-
мин табыуга болады («Алгебра»).
ЛОГАРИФМЛЕУ ф. Белгили бир саннын логарифмин та-
быу.
ЛОГАРИФМЛИК кел. Логарифмге тэн, логарифмге цат-
насы бар, логарифмге байланыслы.
ЛОГИКА ат. 1. Ойлаудыц зацы менен турлери цаццында-
гы илим. Логика кеп гана тарауларга, белимлерге, турлер-
ге белинеди («Кыз. КК » г-)- 2. Ойдыц жуумагы, ойдыц бары-
сы, дурыслыц. Халыц тилиндеги хэр бир сездиц л о г и к а с ы в
тусиниу керек болады. («Сов. КК-» г-)«
ЛОГИКАЛЫ кел. Мэнили, ойлы, цыяллы, мацызлы.
ЛОГИКАЛЫК кел Мэнилик, ойга жагымлылыц.
ЛОГИКАСЫЗ кел. Мэниссиз, мацызсыз, ойсыз, цыялсыз.
24&
ЛОГИКАСЫЗЛЫК Кел. Логикасы жоцлыц, мэниссизлик,
1МЭЦЫЗСЫЗЛЫЦ, ойсызлыц,
ЛОГОМЕТР а т. Электр тогыныц цууатын олшейтугын ап-
парат, прибор.
ЛОГОПЕД ат. Тил кемислигин дузеу иси менен шугылла-
натугын маман, цэниге.
ЛОГОПЕДИЯ а т. Педагогика илиминиц тилде болатугын
кемисликлерди изертлеп, оны дузетиудиц жолларын излестире-
тугын бир тарауы.
ЛОГЛЫТЫУ логыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛОГЫУ ф. Кайт еткиси келиу, цусцысы келиу, цусыу.
ЛОЖА ат. Театр залындагы цурметли адамларга цэм цо-
нацларга арналган орын.
ЛОЗКУНГ ат. 1. Шацырыц, сурен. Сонлыцтан бул жерге л о-
з у н г, плакатлар керек (Ж. Аймурзаев). 2. Сурен жазылган
материал (гезлеме). Оныц ерелери салтанатлы турде л о-
зунглер менен безелген (А. Бекимбетов).
ЛОКАТОР а т. Сеслик ямаса электромагнитлик толцынлар
арцалы объекттиц орнын аныцлайтугын аппарат, эсбап, прибор.
ЛОКАЦИЯ ат. Объекттиц орнын табыу, аныцлау иси.
ЛОКОМОБИЛЬ ат. техн. Турли ауыл хожалыц маши-
наларын пуудыц куши менен цэрекетке келтиретугын аппарат,
пуу двигателиниц бир тури.
ЛОКОМОТИВ ат. техн. Рельсли жоллар менен темир
жол вагонларын тартатугын (паровоз, электровоз, тепловоз
цэм т. б.) машина.
ЛОКСЫТЫУ лоцсыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛОКСЫУ ф. Журеги айныу, журеги котерилиу. Шофер
лоцсыуы, менен сыртца шыгып кетти (К- Айымбетов).
ЛО1\ЫЛДАК кел. Мацтаншац, паццылдац. Мэтек л о-
цылдац адамга усайды, ... (КК- кем. атл.» ).
ЛОКЫЛДАТЫУ лоцылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛОКЫЛДАУ ф. 1. Ананы-мынаны айта бериу, болмаган
нэрсени айта бериу, мацтана бериу. Сэлийма ананы-мынаны
айтып лоцылдау ы менен шыгып кетти, ... (К. Султанов).
2. Саусап цалыу, босау, барып келиу, олцы болыу. Отепбер-
ген арбасыныц лоцылдап цалган кешерин майлап цой-
ды («Кыз. КК-» г-)-
ЛОЛЫ 1 ат. КаНрыРыУШЬ1лар, тентиреп журиушилер, цыды-
рып журиушилер, саяцлар, гезенделер, цыганлар. Жумыссыз
цуры тентиреп, Лолылардыц жайы болды сарайьщ, Енди-
гисин мэрт Сулайман езиц бил («Каншайым»).
ЛОЛЫ II кел. Саяц, гезенде, цацгыбас, бузыц, бузылган.
Айымньщ журис-турысы лолы цатынга усайды, — деди Эмет
жанындагыларга царап, ... («Мийн. КК-» г. ).
ЛОЛЫЛЫК ат. Гезенделик, саяцлыц, цацгыбаслыц.
250
ЛОЛЫХАНА ат. Бузыц ис цордасы, жынаятшылар орньг^
гарлардыц цордасы.
ЛОМ а т. Музды, тасты, тоцлы цэм цатты жерди оятугын
ушы суйир, жууан темир, суймен. ... Фашистлер самолёттан
лом, жалпац темир, лампамай цуйган бос шелеклерди тас-
лап басцы таптырмацшы болып та керди (Н. Дэуцараев).
ЛОМБАРД ат. Кепилликке пул цэм зат алып, царыз ацша
беретурын мэкеме, несийе орны.
ЛОМДАЙ кел. Лом сыяцлы, ломга усаган, лом тэризли.
Баррыньщ цазыры урган сайын жерге л о м д а й кирип сицеди
(«Жас Ленинши» г.).
ЛОПАЙ ат. Асыцтыц улкен тури, бул баспац, тана, бура,,
егиз, сыйыр цэм ири цайуанлардыц аягында болады, булардьщ
асыгын лопай дейди. Бирге ойнап тосекте жатысцан, Асыц
ойнап, тура лопай атысцан (Отеш).
ЛОПАЙДАЙ кел. Лопайга усаган, лопай сыяцлы, лопай
тэризли. Эширбек лопайдай сацасы менен асыкты ушы-
рып урды, ... (Кыз. Мур.» ж.), ф Ауызы лопайдай —
томпайган улкен ауыз, бултыйган ауыз, цалыц еринли ауыз.
... ол ауызын лопайдай етип, ерни салбырауы менен класс-
тан шырып кетти (Т. Кайыпбергенов).
ЛОПЛЫБЫУ ц. логыу.
ЛОРД ат. 1. Англичан дворянларына берилетурын ец жо-
цары атак (титул). 2. Усы атацца ийе адам.
ЛОСОСЬ ат. Тек рана душшы сууларда кебейетугын ууыл-
дырыгы цызыл, жудэ бацалы ири балыц.
ЛОСЬОН а т. Териси цургац бетти суртиуге, тазартыура,
жумсартыуга арналган хоширей ийисли суйыклыц зат.
ЛОТЕРЕЯ ат. Хэр турли зат, ацша утып алыуга болатугын
ойын жэне соныц сатып алынган билети. Эмет лотерея
билетин сумкасына салып цойды да далара шыгып кетти
(«Жеткиншек»).
ЛОТО ат. Арнаулы цартага царап, дагаза етилген номер
ямаса сууретлердиц бетин бастырыу жолы менен ойналатугын
ойын. Айгул жолдасларынан айырылып цалып, бир ози лото
ойынына ц«рап турды («Жеткиншек»).
ЛОТОС а т. б о т. Ац рецли, ири гулли, жупар ийисли суу
есимлиги.
ЛОЦМАН а т. Кемениц сууда журе алатурын жерлерин
жацсы биле алатурын адам, жол корсетиущи, жол басца-
рыушы.
ЛОЦМАНЛЫК кел. Кемениц сууда журе алатурын жер-
лерин жацсы биле алатугынлыц, жол корсетиушилик, жол бас-
царыушылыц.
ЛЭК р. Тууел, нац. Кемпир баланыц мийнет цацысын лек-
толеп цутылды («КК- х- е.»).
251*
Л6КЕТ кел. Жарамас, олац. Колынан ис келмейтугын
.лекетлер арамызда аз емес («Кыз. КК» г-)-
Л0КЕТЛЕУ кел. Жарамаслау, олацлау. Л ок е т л е у
адамларга цацыйцат шара цолланыуымыз керек («КК- кем.
атл.»).
Л0КЕТЛИК ат. Жарамаслыц, олац лыц. Сениц бул исле-
рицнен цеш цандай нэтийже шыгара алмайсац, барып турран
лекетлик, — деди бригадир Эсенге («Кыз. мур.» ж.).
ЛУНОХОД ат. техн. Ай бетинде изертлеу жумысларын
алып баратурын, озинен-ози жылжыйтугын автоматлы стан-
ция. 1973-жылы 16-январь куни Москва уацыты бойынша саат
4 тен 14 минут откенде «Луноход-2» Жерге тусти. («Сов.
КК-» г.).
ЛУПА а т. Кезге коринбейтугын кишкене майда нэрселерди
улкейтип керсететугын оптикалык прибор, эслап, эйнек. Л у-
л а менен цараган уацытта олардагы тамырлардыц сулдерин
„кориу мумкин (А. Джалменов, П. Т. Карпов).
ЛУЕАТ а т. Бир тилдеги созлерди белгили бир тэртипте
(эдетте алфавит тэртибинде) жэмлеп, тусиндирмелеп ямаса
оасца тилге аударып берилген китап. 2. ц. созлик.
ЛУП: луп етиу ф. Журектиц дир етиуи. Жигитти коргенде
Айдананыц журеги луп етип бирден соцты (0. Хожаниязов).
ЛУПИЛДЕТИУ лупилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛУПИЛДЕУ ф. Журектиц дурсилдеп цатты согыуы, уры-
уы, цэулириуи. Эжинияздьщ жузи бирден цызара бортип, жу-
реги лупилдеп соцты (К- Султанов).
ЛЫЖА ат. спорт. Еки аяцца кийип царда сырганап жу-
ретугын узын тахтай. Алыслардан ат жеккен шаналар, лыжа
теуип журген адамлар царауытып коринеди (К- Жумания-
зов).
ЛЫК: лыц толыу ф. 1. Бир нэрсениц шымпылдауы, ауызына
келиуи. Мецмин халыц дым хор болды, Ka^FbIFa иши лыц
толды (Бердац). 2. Бир нэрсениц коп болыуы. Бар еди бурын
бант болган, Жемиске иши лык толран (Бердац). 3. Адам-
лардыц коп болыуы, уйлыгысыуы. Лыц толып киятырган
адамлар цеш нэрсеге алан болмай журип кете берди (К- Ирма-
нов). Соныц арасында уйдиц иши лыц толран бала-шага
цэпелимде шуу етип жыласып цоя берди (Э. Хожаниязов)-
ЛЫК-ЛЫК 1. ат. Иштен ерксиз турде болинип-белинип
.шыццан сес. Оны тутцан л ы ц-л ы ц болип кетти (К- Аралба-
ев) .♦ Л ы ц-л ы ц т у т ы у — дем алдырмай усти-устине кел-
ген лыц-лыц. Молла лыцлыц тутцандай селк ете цалды
(X. Сейтов). Л ы ц-л ы ц етиу — иштеги сестиц шыгыуы. Ме-
йирбек: «Мениц лекция оцыуым керек еди, уят болды-ау» деген
сезди л ы ц-л ы ц етип зордаи сейледи (К- Айымбетов). Л ы ц-
лыц тийиу — иштеги сестиц болинип-болинип ерксиз туты-
уы. Бирден кемпирге лыц-лыц тийип сейлей алмады.
:252
ЛЬЩ-ЛЬЩ II: льц-л!ц етиу ф. Бир нэрсениц сес шы-
₽арып тегилиуи. Шийшедеги майдыц цазанга л ы ц-л ы ц
етип цуйылганы Айпараны уайран цалдырды («Кыз. муг». ж.).
ЛЫКЫЛДАСЫУ лыцылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
ЛЫКЫЛДАТЫУ лыцылдау фейилиниц езгелик дэрежеси.
ЛЫКЫЛДАУ ф. 1. Суйыц затлардыц сес шыгарып тегилиуи
Л ы лд а п агып атырган шийшедеги майды Эмет дэрриу
жоцары кетерди («КД. кем. атл.»). 2. Белгили бир ыдыстыц
цандайда бир зат пенен толыуы, шымпылдауы. «Москвич-412»
жецил машинасыныц багы да бар бензин менен л ы ц ы л д а п
толды («Сов. К^К^» г.).
ЛЬ1П: лып етиу ф. 1. Бир нэрсениц бирден пайда болыуы,
таралыуы. К^шцын цамыслыцтан бирден лып етип шыга
келди (К. Султанов). 2. Бир нэрсениц бирден жоц болыуы,
ошиуи, сениуи. Жанып турган шутик шыра лып етип бир-
ден сенди (К. Аралбаев).
ЛЫПЫЛДАТЫУ лыпылдау фейилинин езгелик дэрежеси.
ЛЫПЫЛДАУ ф. Шыраньщ, оттыц цэм басца да нэрселер-
диц ешип-жанып турыуы. К^ауын цостагы шыра самал менен
лыпылдап тур (К- Аралбаев).
ЛЮК ат. Танк, самолет, кеме цэм усы сыяцлылардыц иши-
не кир и уте цэм шыгыуга арналган цацпагы бар ашыц есик.
Солдатлар танктиц л ю к т и н ашып шыга баслады.
ЛЮКС ат. Хэмме жагдай туудырылган, жацсы ускенелен-
ген орын, салон, вагон, болме. Конац Некие мийманханасыньщ
л ю к с и н е орналастырылды.
ЛЮСТРА ат. Бир ямаса бир неше лампочка орнатыуга бо-
латугын аспалы цалпацлы шам. Зийнеп мамасынан хрусталь
люстра сатып алыуды етиниш етти («Жеткиншек» г.).
253
I
M КаРацалпац алфавитиниц он жетинши цэриби.
МА к. с. Тийисли сезлерге цосылып келген менен белек
жазылып сораулы мэнини ацлатып келеди. Ол цалага бара м а?
МАБА а т. Марапат, мацтаныш.
МАБАДА ц. набада.
МАВЗОЛЕЙ ат. Кабир устинде орнатылган улкен цуры-
лыс, архитектуралыц естелик. Ленин мавзолей и. К9Дем
басып Мавзолей ге кирмеге, Кергенше асыцтым сизди
кесемим (А. Дабылов).
МАГАЗИН ат. 1. Сауда жумысын жургизетугын арнаулы
орын, жер, жай, ежире. Китабы отпей жатса м агази н д е,
Айыплап оцыушыны кунде сокти (И. Юсупов). Усы мацсет пе-
нен олар колхоздыц магазинов барып турли-керекли
нэрселерди сатып ала баслады. (Т. Нэжимов). 2. ц. дукэн.
МАГИСТР ат. Айырым сырт еллерде цэм революциядан
бурынгы Россияда илимий дэреже, сол атацты ийелеуши адам.
МАГИСТРАЛЬ ат. 1. Цаланыц ец баслы, улкен цэм кец
кошеси. 2. Цандай да бир цатнас жолыныц негизги (линиясы)
багдары.
МАГИСТРАТ а т. Айырым еллерде цаланыц басцарыу мэ-
кемеси. ’ '
МАГМА ат. Жер шарыныц цатламындагы еритпели масса.
МАГНЕЗИЯ а т. Жумсац ац порошоклы яки гумис тусли
металл, химиялыц элемент.
МАГНИЙ ат. Химиялыц элемент, жумсац жецил ац гумис
тусли металл.
МАГНИТ ат. Темир цэм полаттан исленилген, затларды
езине тартатугын цэм жабыстырып туратугын цэсийетке ийе
зат, темир ямаса полаттыц бир тури, озине тартыушы куш.
Терецге кеткен темир шегени босатыуга магнит керек еди
/ (Т. Кайыпбергенов).
МАГНИТЛИК кел. Магнитлик кэсийетине ийе болыушы-
лык. Магнитлик уазыйпаны атцарыуга цэдем цойдыц
(Т. Кайыпбергенов).
254
МАГНИТОФОН ат. Магниттиц жэрдеми менен сести, ца-
уазды жазып цэм сол жазып алынран цауазды, сести ягный
цосыцты, созлерди цайтадан шырарыушы электроаппарат,
сейлететурын аппарат, прибор.
МАГНИТТЕИ кел. Магнит сыяцлы, Магнитке усаган.
MAFAHA ат. Мазмун, мацыз, мэни, мэнис, ишки дунья-
сыныц терецлиги. Айтцан создиц маганасын билмесе,
Ол адамнан тилсиз ©екен лал жацсы (Эжинияз).
МАБЛЫУМАТ ат. Хабар , дэрек, материал. «Ертек» сози-
ниц келип шыгыуы цаццында мынадай маглыуматты
келтиреди (К- Мацсетов).
МАЕЛЫУМАТЛЫ кел. Маглыуматца ийе, маглыуматы
бар. Жоцары цэм орта марлыуматлы цэнигелер рабочий
цэм хызметкерлердиц 13 процентин цурайды («Сов. КД.» г.).
МАГРИП а т. Коз жетпес узацлыц, алые, царама-царсы
тэреп.
МАЕРИПТЕЙ кел. Коргиш, билгиш, болжагыш. Мэн бэзм
эйледим таба алмай олжа, Мацтымцулы магриптей ал-
дыцды болжа, Кысцарт созди коп сейлемей Кунхожа, Бурын,
ойлан, сениц езиц ким едиц (Кунхожа).
МАГЫЗ ат. 1. Сапа, эцмийет, ец жацсы. 2. Мазмун, пэ-
тиуа, тоцетери. Соз м a f ы з ы н ацлаганга, Х0Риби сайын
жэуцар екен (А. Дабылов).
МАГЫЗЛЫ кел. 1. Сапалы, эцмийетли. 2. Мазмунлы, пэ-
тиуалы.
МАДАР ц. мэдар.
МАДАРЫМ ц. мэдарым.
МАДАТ ц. мэдат.
МАДАТКАР ц. мэдаткар.
МАЕВКА ат. КыДыРыспа» ойын-зауыц, кеуил кэтериспе.
МАЖАЛ ат. Куш, цууат, дэрман, бар-жоц, жай-жагдай.
Кайтарарга белде мажал цалмады, Хала-цала себил цал-
₽ан наршалар («Алпамыс»).
МАЖГУН ц. мэжнун.
МАЖИЛИС ц. мэжилис.
МАЖНУН ц. Мэжнун.
МАЖЫРАНЫУ мажырау фейилинин езлик дэрежеси.
МАЖЫРАСЫУ мажырау фейилинин шериклик дэрежеси.
МАЖЫРАТЫУ мажырау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЖЫРАУ ф. Буйыгыу, мулгиу, цалгыу, тоцыу, тоцарсыу,
алпаусыу. Мажырап отырган кел цуслары да жым-жырт
болды (К. Султанов).
МАЗА ат. 1. Дэм, татым. Ауызыма пал салсам билинбес
дэми. Хасла м аз асы жоц бир зэцэр балам (А. Дабылов).
Азан менен тайынланган шэулениц Жумамурат барындагыдай
м аз асы болмады (Т. Кайыпбергенов). 2. Пайыз, лэззет.
, 255
Х^й, ананыц ызьщлысынан маза кетти гой (К- Досанов).
3. Тынышлыц, цэзлик. К^ызлардын алып м а з а с ы н, ^экери
таз тыгып басын, Женли айдамай арбасын, Жолсыз журип
кеткен екен (Бердац). ф Маз асы цашыу — бийжардайла-
ныу, кейипсизлениу, ден саулыры кемиу, тынышсызланыу, ке-
уилсизлениу, цапаланыу. Кеулинде цапалыц, мазасы цашып
(Э. Шамуратов).
МАЗАК а т. Ермек, дэлкек, масцара, кулки, мысцыл. Эсир
бойы ынтыгып сууга, ©ткинши бултца болган м а з а ц
(И. Юсупов).
МАЗА^ЛАЕЫШ а т. Ермеклегиш, дэлкеклегиш, масцарала-
рыш.
МАЗАКДАНЫУ мазацлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МАЗАКЛАСЫУ мазацлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
МАЗАКЛАТЫУ мазацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЗАКЛАУ ф. Мысцыллау, дэлкеклеу, ермеклеу. Мыса-
лы астарлап айтып цэккени. Шынында да мазацлап
керсеткен меня (Бердац). Кейин цыз-жигитлер айтысы да жал-
цау цаялларды мазацлау цэзиллери болды. (О. Х-ожа-
ниязов).
МАЗА^ЛАУШЫ а т. Ермеклеуши, дэлкеклеуши, масцара-
лаушы.
МАЗАКШЫЛ кел. Ермекшил, масцарашыл, дэлкекшил.
МАЗАЛЫ кел. Дэмли, татлы. К.эр бир сези шийрин киби
м а залы. Кел сапа сурейлик эй нэзэлимлер (Эжинияз). Геу-
реги мазалы екен шоцай цасында, Адамлардыц сауда екен
басында (Эжинияз).
МАЗАЛЫРАК кел. Дэмлирек, татлырац.
МАЗ АНДАР АН ат. Жердиц аты, адам баласы изеп бас-
патан, жыртцыш цайуанатлардыц рана мэканы болган тогай-
лыц. Гималайдай тырнар цэр бир тырнагы, Мазандаран
бэлесине усайсац (С. Нурымбетов).
МАЗАР ат. Кэбир, гор. Мынау соныц жатцан жери, — деп
Ерполат жолдасларына баягы кишкене м а з а р д ы керсетти
(М. Дэрибаев).
МАЗАРЛЫК К- мазарстан.
МАЗАРСТАН а т. Эулийешилик, цойымшылыц, цэбирстан.
Арадан уш кун еткен соц анамныц цэбири бир шетинен орын
алган мазарстанга бардыц (Б. Калбаева).
МАЗАТЛАНЫУ ф. ©зин керсетип цалыу, озин кетермелеу,
г/арапатланыу.
МАЗЛАТЫУ ф. Отты рыжлатып, гурлетип жагыу. Уйге
келдик, печьке отты мазлатып, жайды эбден цыздырдыц
(О. Хожаниязов).
МАЗЛАУ ф. Оттыц гыжлап, цэуирленип турыуы. Ошацца
толтырылган томар тутасып, от мазал ап тур (0. Хожания-
зов).
256
МАЗМУН ат. Эцмийети, мэниси, негизги ойы, пикири. Тарта
билсе мазмуны, Оцыушылардыц ыцласын (Б. ^ыйыпназа-
ров).
, МАЗМУНЛАС кел. Мазмуны бирдей, тец мазмунлы.
МАЗМУНЛЫ кел. Мазмуны бар, мазмунга ийе, мазмуны
терец.
МАЗУТ ат. Нефтьти цайта ислеп бензин цэм керосиндиг
алганнан кейинги цалганы, цара май.
МАЙ ат. 1. Жанлы-жаныуарлардыц етинде, сутинде гей-
бир осимликлерде, минераллыц затларда болатугын цэм олар-
дан ажыратылып алынатугын сууга араласпайтугын суйыц-
лыц, ац май (пахта майы), сары май, элип май, лампа майг
цуйрыц май. Бул ийт урлыц цылар яцын-йырацтан, Кимди айы-
рар майдан, кимди торацтан (Эжинияз). «Таудан, тастан
цайтпаган журегим, бир асам майдан цайтама» деп
ойлады Сапар ишинен (М. Эбдирейимов). 2. Календарь бойын-
ша жылдьщ бесинши айы, бэцэрдиц ушинши айы. — Кердим„
деди ойланып турып, май айында келсециз сол фильмди атыз
басында цойып беремиз. (К. Султанов). Май байрамы келдиг
нуры шашылды, Кел жолдаслар цутлы болсын айтайыц (А.
Муусаев). 3. ©ним пул, жерден уацытша пайдаланыура берип
соннан ендирип алатугын ацшалай я дэнлей тусирим, • Арца-
ным деп бес алар, жер майым деп тары алар (К- Айым-
бетов). Жердиц май ын шемиш пенен цалпыган, Сутхорлар-
га сонша азап берермен (©теш цэм Омар). 4. Жагымлы, жи-
пектей жумсац. Жанга жайлы агызады тил м а й ы н, Кызьп£
сезли тусиниуге дым цайым, \эр куни ол билип турар сора-
сып, Кишкене адамлардыц цал жайын (И. Юсупов). фМай
байлау — а) семириу, май жыйнай баслау. б) Ауыс. ар-
тыц дунья жыйыу, байыу. М а й-с ай — май жэне де басца
анау-мынау керекли нэрселер.
МАЙГУП а т. Тоцпац, ылай тоцпац, ылайды писириу ушын
агаштан арнаулы исленген эсбап, цурал.
МАЙГУПТЕЙ кел. 1. Майгуп сыяцлы, усаган, цусаган.
Батырдьщ мушы тийген соц анау-мынау бола ма? Майгуп-
тей болып шарц етти (Бердац). 2. Ауыс. Анау-мынау емес^
бир цыйлы, оцбагандай, эдеуир.
МАЙДА кел. 1. Унтац, усац, ири емес. Тыныц сууда ко-
ринген майда шабацларды услап белбеуге байлады (Б. Бек*
ниязова). 2. Кишкене, киши, жас. Ат киятыр цыялланып, Ийт-
лер шыцты шабаланып, Майда балалар цыйцыу салып, Ат-
ца царап топырац шашты (Бердац). ф Майда-майда —
мылжа-мылжа, бэри усац, дым усац, биргелки майда.
МАЙДАЙ кел. 1. Жумсац, жанямлы, лэззет беретугын^
Кун цоцыр салцын, елпип м а й д а й самал беттен желпиш
лэззет берип тур (О. Хожаниязов). Кеуилди кетерип, зейинз
ашады, Елпип цагып ескен майдай самалы (Ж. Аймурза--
17—5985 /5Т
ев). 2. Май сыяклы, майга усаган. ф Майдай жагыу —рэ-
цэт бериу, цэз бериу. Маган сенин цэр сезин майдай жа-
fhiiii, yinai biiii, усацлагыш.
МАПДАЛЛЕЫШ кел. Белеклегиш, цыйцымлагыш, сындыр-
1Ы1П унтагыш, усацлагыш.
МАГ1ДАЛЛНЫУ ф. Белеклениу, цыйцымланыу, унталаныу,
болск-болск болыу. Майдаланып сынган сон, кесе цалды
. ynr.'i.'i.'iiiLiii (X. Тэжимуратов).
МАГ1ДАЛАСЫУ майдалау фейилинин шериклик дэрежеси.
дэрежеси.
МАПДАЛАУ ф. 1. Ири пэрселерди белеклеу, усацлау, цый-
цымлау, болеклерге белиу, унтау. Ол уйине келсе Айшагул
отын майдалап атыр (Т. Кайыпбергенов). 2. Эстелеп айта
бериу, сойлей бериу, мыжыу. Барры баланы жацлап майда-
лап сейледи 3. Эстелеп журиу, гибиртиклеп журиу, ацырын-
лап журиу. Оннан сон цэддин дузеп «Таллыц» дэрьясына ка-
рай адымын майдалап басты (К. Султанов).
МАЙДАЛЬЩ кел. Елеспели, ананы-мынаны жипке дизе-
тугын, цыйцымлыц. Сиз бул мекемеде бесгин бирисиз, Сизде
майдальц жоц мудам ирисиз (И. Юсупов).
МАЙДАН ат. 1. Дуз, цула дуз, далац. Бул майданда
сез айтпайман бир езим, Жеткейсен деп елатыма бул сезим
(Отеш цэм Омар). 2. Ашыц аспан, аспан, кецислик. 3. Атызлыц,
ашыцлыц, кецислик. 4. Ауыс. Гурес, урыс. Нэмэртлер кирсе
манданта, ^ашатугын жерим гозлер (1^. Айымбетов). 5.
Ауыс. Илим, билим, мэдепият. Жаца ауыл болса мысал ца-
ладай, 1\ызса гурлси модеинят майданы (И. Юсупов). Ат
шауыи оцы билим м а й д а н ы н д а, Бойгиден озып келин ел
пырагы (С. Нурымбетов). 6. Ауыс. Мийнет, цэрекет, ис. Ол
материалын бирдей цызгын мийнет майданынан алып
отырды (Г. Есемуратов).
МАЙДАНЛАУ д. 1. Таза цауага шыгыу, далалау, есик ал-
дына шыгыу. 2. А у ы с. Саралау, далага шыгыу.
МАЙДАНЛЫК^ ат. Ашыцлыц, далацлыц, цула дуз.
МАЙДАНША ат. 1. Тегисленген арнаулы жер, балалар
ойнау ушын, басцаша мереке мэжилислер ушын тазалаулы
туратугын жер. Улкен майданшада колхоздыц цырманы
дузилди (Э. Тэжимуратов). Машина колхоз правлениясынын
майданшасына тоцтады (А. Бекимбетов). 2. Кенислик-
далацлыц.
МАЙДАНШАЛЫК^ ат. Далацлыц, алацлыц, кецислик. Ба-
заршылар цайтып атыр, гэлле базары беттеги майданша-
лыцта кеп балалар жыйналып тур екен (Э. Шамуратов).
МАЙКА ат. Ер л ердиц койлегиниц ишинен кийетугын
женил кийим, жецсиз келте кейлек.
МАГЩАБАК^ ат. Май цуйып цоятугын цабац, цабацтан не-
лепиц буйым, май цуятугын ыдыс, май сацлагыш.
'.4 •
МАНДАВАК/ГАЙ кел. Майцабацца усаган, майцабац сы-
яцлы. Шаш шыцпаган таз басы, Майцабацтай жылтырап
(<Дырц цыз»).
МАЙДУЙРЫК ат' 1. Жан-жаныуарлардыц, цойдыц цуй-
рыгы. 2. Ауыс. Адамлардыц цуйрыгы, нагыз цуйрыц, ~ цуй-
рыцтыц дэл жери. Талаган ийт цанымды сорып, м ай цуй ры-
тым н ан бир тислеп ©те кетти (Ж. Аймурзаев).
МАЙЛАНЫУ майлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МАЙЛАСЫУ майлау фейлиниц шериклик дэрежеси.
МАЙЛАТЫУ майлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЙЛАУ ф. Май жагыу, май суртиу. Дара уйдиц цапта-
лында арбаныц кешерин май л ап отырган Досыбай аспанга
жалт-жалт царап: (К. Султанов).
МАЙЛЫ кел. 1. Майы бар, майы кеп, майы жеткиликлн.;
Бий кесектей майлы гешти цылц етип жутты (К. Султанов).
2. Жагымлы, жыллы, жацсы. 3. Семиз, цалыц, тыгыз, ныгыз
4. Ауыс. Куры цол емес, мэниси бар, мши биледи, кеуили!
тоц. Бизлер де билемиз, цанша сыр бсрмеймеп десецде, сепии
ишиц майлы (0. Хожаниязов). ф Майлы тил — жагым-
лы сейлеу, жацсы сезлер менен адамды жумсартыу. Майлы
шерек — май салып жабылган шерек, майы бар шерек, шпи-
не май цосып исленген шерек. Майлы шецгел — шецгел-
диц нагыз цалыц, тыгыз, адам журип ете алмайтугын жери,
шецгеллик.
МАЙЛЫД ат- Кол ^эм басца да майлы затларды суртету-
гын гезлеме материал, сулги.
МАЙМАД ат. 1. Аягында бир кемиси бар, шойнац ацсац.
©тирик гене май мак болып, еси-дэрти соймац болып, Дпйле
менен тоймац болып, Ис цылмага ерлиги бар (Мэжит улы).
2. Мэнтирсек, жарамас. Аралап улкенпц ауыл-анмагын, Тат-
тырганда коркем ©пер цаймагын, Ириткплеп сездпц ацсац-
маймагын, Сауыпа цармацтай цапцан агамсац (Г. Есему-
ратов).
МАЙМА ДЛАУ ф. 1. Ацсау, шойнацлау, цыйсыц басыу, ац-
сап басыу,сылтып басыу. Уацыт болып цалган болса керак деп
барлыгымыз журип, жайымыз бенен мектепке царай май мац.
лап жол тарттыц (Жамалов). 2. Мэнтирсеклениу, жарамсыз-
ланыу.
МАЙМАДЛЫД ат. 1. Ацсацлыц, шойнацлыц. 2. Мэнтирсек-
лик, жарамсызлыц.
МАЙМАН Ц- маймац.
МАЙМАЦЛАУ ц. маймацлау.
МАЙМАН.ЛЫД Ц. маймацлыц.
МАЙМЫЛ ат. Дене цурылысы жагынан адам баласыныц
ец дэслепки формаларына жацын саналатугын сут емиушилер
топарына киретугын жабайы жаныуар. М а й м ы л бол цэ, —
деди Шамурат ишинен (К- Досанов).
259
МАЙМЫЛДАЙ кел. Маймылга усаган, маймыл сыяцлы,
маймыл тэризли.
МАЙОРат. Эскерий хызметтеги капитаннан жоцары атац-
ца ийе болган адам, эскерий дэреже. • ?
МАЙПУЛ ат. Екинши биреуге пайдаланыуга берилген жер-
ден я басца да нэрселерди бэнелеп жердиц ийесиниц алату-
гын оними, тусирими, ендирип алатугын пулы. Аз емесдур ца-
рацалпац коп, Майпулы деп, шоп-пулы деп, Пухараны
эмелдар жеп, Мыцлым бийзар цылган екен (Бердац).
МАЙРАМ ц. байрам.
, МАЙРАМЛАУ ц. байрамлау.
МАЙСА ат. Бэцэрде шыгатугын цэм бир тегис келте бо-*
. лып осетугын, желкилдеген кок-жасыл шоп. Бир жерлер жасыл
кок м а й с а, Бир жерлер шепсиз тап-тацыр, Бир жерлер от-
лац м а й с а, Бир жерлер аппац боз жатыр (Б. К^айыпназаров).,
МАЙСОК ат. Жаца пискен сары майга сокти былгап, иши-
не жийде тацан араластырып исленген ауцат, тагам. Улкен
уйге жур, саган майе о к былган цойып едим, — деп, сыртца
ертип шыцты (К. Султанов).
МАЙСЫЗ кел. Майы жоц, майы болмаган. 2. Майы аз,
майы кем.
МАЙСЫЗЛАУ кел. Майы азлау, майы кемлеу.
МАЙТОПЫРАК^ ат. Жудэ майда, бир тегис, ундай, адам-
ныц устине, бир жерине жуцеа жацсы жабысатугын, тегин-*
ликте кетпейтугын топырац.
МАЙХАНА а т. Той болып атырган жер, тойхана. М а й х а-
надур отыз алты, Жигирма бест цашшан цалды, Билип ен-
ди сорлы цалды, Зары гирям сол кунлерим (Бердац). От ба- .
сында отагасы, Тапсац берип цонац асы, Май хан а жигит
агасы, Болган дуньяда кунлерим (Бердац).
МАЙШОПАК^ ат. Тыгыз, жабысцац шопац. Жалы м a fi-
rn опа ц цауынныц жузиндей жумсац екен (К. Султанов).
МАЙШЫ ат. 1. Май ислейтугын адам, таярлайтугын киси,
2. Май сататугын адам, сатыушы. 3. А у ы с. Хожалыцлардан
май жыйнайтугын адам, киси.
МАЙШЫЛ кел. Денесинен май шыгатугын адам, киршил
киси.
МАЙЫ а т. Пайдасы, оними, осими. Орыслардьщ байлары
ол жерлерди адепки ийелерине цазац-цыргызларга майы на
берип турган (К^. Ирманов). Огизимди бердим майына, Ал-
маньщ бири пайына (Отеш). Экесинин басы жарылып Ерна-
зар келтеден майына сорап алган арбанын сайманларынан
дйырылды (А. Бегимов).
МАЙЫЛ ц. мейил.
МАЙЫП ат. 1. Ацсац, шойнац, бир мушеси кемис адам. Сая-
сын салган пацырга, Суулар жеткерген тацырга, Ацсац,
260
майып цэм соцырга, Кайыр еткен маган керек (Бердац).
2. Мэнтирсек, жарамас.
МАИЫПЛАУ кел. 1. Ацсацлау, шойнацлау. 2. Мэнтирсек-
леу, жарамсызлау, жарамаслау.
МАИЫПЛЬЩ ат. 1. КаРа мийнетке болмайтугын, бир му-
шеей кемислик, ацсацлыц, шойнацлыц. К^тте гейде м а й ы п л ы-
₽ымды да умытып, ушан тециздей шалцыйман (0. Хожания-
зов). 2. Мэнтирсеклик, жарамаслыц, жарамсызлыц.
МАЙЫПСЫНЫУ ф. Майыплыры ушын менсинбеу, мисе тут-
пау, майып деп билиу, майып деп тусиниу, майып кериу, майып
деп есаплау, майып деп таныу. Тары ой цыялына сунги дим;
Бул цыз мени май ы псы натур ын шьиар, болмаса неге
усы уацытца шекем келмейди? (0. Хожаниязов).
МАЙЫПТАЙ кел. Майып сыяцлы, майып цусаран, майып
таризли.
МАЙЫРЫЛЫУ ф. 1. Майып болыу, бир мушесинен айыры-
лыу цара жумысца жарамсыз болып цалыу, мертилиу. Небир
рана жуйриклер, Туярынан майырылды («Кырц цыз»). Ол
да бир аягынан майырылып цайтты, цолында балдары
бар (0. Хожаниязов). Еки ерди елтирип, Мэнисине келтирип,
Кос туяцтан майырылып, Достым мийриц цанды ма? (Бер-
дац). 2. Жаман жардайда цалыу, бахытсызлыцца ушырау. Ким-
се гедей болды, малдан айырылды, Кимсе царап болып, жаннан
айырылды, Кимселердин. цол аягы майырылды, Басына
цыямет тусти яранлар (Эжинияз).
МАЙЫРЫУ ф. Истен шыгарыу, жарамсыз етип таслау, зы-
ян бериу, бир мушеден айырыу. Ац сунцарды цанатынан цайыр-
*дыц, Кескир цылышты балдарынан майырдыц («Алпамыс»).
МАЙЫСКАК кел. 1. Сынбайтурын, цайысцац, ийилгиш,
2. Ийкемлилик, барымга баррыш. Заманагой болыу, талдай
майысцац, оц жайдай ийилгиш болыу деген сез (Т. Ka*Ibin'
бергенов).
МАЙЫСЫН.КЫРАУ ф. 1. Кайысыццырау, иймейинкиреу,
бугилицкиреу. 2. Сэл цыйналыу, цыйналыццырау, зэрре ауыр-
сыныу. Соны кутип турран кек егиз сол майысыццырап
тартып кетти (Ж. Аймурзаев).
МАЙЫСТЫРЫУ ф. 1. Ийилдириу, иймейтиу, бугилтиу, бу-
гилдириу, ийиу, бугиу. Терт цатар шыбыц темирди еки рабочий
м ай ыс т ы р ып валдыц астына тацап цойып жиберди (Ора-'
зов). 2. Цыйнау, азаплау, илажсыз барымга баррызыу, уацытша
дегенин ислетиу. «Кацыйцатлыц м ай ы с с а да сынбайды» де-
ген бар (Ж. Аймурзаев).
МАЙЫСКЫШ ц. майысцац.
МАЙЫСЫУ ф. 1. Кайысыу, ийилиу, бугилиу. Майыcap
бирац та шорт етип сынбас (И. Юсупов). Мэртлик пенен та-
нысты, Атлардыц бели майысты («Мэспатша»), 2. Ауыс.
261
Мийуеге голыу, малыныу. Баг ишинде палуан суйек шацалар,.
Майысып гур мийуссине сыгасып (Т. Сейтжанов).
МАКАРИЯ ат. Жердиц атамасы, М а к а р и я, Москва,
Ленинград га, Магар болса откен жолы Лениннин. (А. Муусаев).
МАКАРОН ат. Цамырдан иши цууыс етип исленген ту-
тикше, шийки ауцат, тагам.
МАКЕНТОЖ ат. Гузли-бэцэр кийилетугын астарлы кийим,
женил пальто.
МАКЕТ ат. Бир нэрсениц алдын ала киширейтилип алын-
ган исленген улгиси. Эдетте, тазадан салынатугын жайлардыц
алды менен макет и керсетиледи («Сов. КК >? г.).
МАККАР ц. мэккар.
МАКСИМУМ ат. 1. Ец эцмийетли, ец улкен, ец шеши^ши
шек, сан. 2. Барынша, толыц.
МАКАЛ ат. Турмыс тэжирийбесинен алынып, халыц ау-
зында ислеп шыгылган, тэлим-тэрбиялыц цэсийетке ийе цые-
ца, тужырымлы, терец мэнили сезлер. Халыцта бар жацсы
мацал: «Айды цеш етек пенен жауып болмас» (И. Юсупов).
МАКАЛА а т. Газета цэм журналларда шыгатугын келеми
жагынан онша улкен емес, эпиуайы, жайдары цэм де илимий-
публицистикалыц шыгарма. Атамурат тууралы жазылган ма-
цала устинде цэр ким цэр нэрсени айтады (Т. Кайыпберге-
нов).
МА1\АМ ат. 1. Кэмал, жагдай, турмыс. Жолдас Ленин биз-
л< |)дн, Бул мацам» а жеткнздн, Бурынгы назар озгерди (Мэ-
жит улы). 2. Салтапат, кслисик, сэп. Уйден шыгар назы ме-
нен, Мацам, цобыз сазы менен, Кимаяныц цызы менен, Ке-
лер саллапа-саллана («КК- х- Ц.»). 3. Уйцас, ыргац.
МАКАУ ат. 1. Жаман, пэс, оцбаган, пенили тар, оцлы емес.
Дуньяда еки м а ц а у болса, биреуи усы болама • деймен.
2. А у ы с. Жаман кесел, топпылы, аты жацсы, цаны бузылып,
цае кирпигинен айырылатугын кесел. ф Мацау пестей
— жаман кеселге усаган, мацау сыяцлы, мацау тэризли. Кеп
жасаган мацау пестей, Карыны айранлы местей, Кеткен-
нен кайтып келместей, Шыцты баярым алдыма (Бердац).
МАКАУ ДАЙ кел. Жаман кеселдей, топпылыдай.
МАКЛУК ат. 1. Тири жан, жаныуар. 2. Ауыс. Оцбаган,
цайуан.
МАКЛУКАТ ат. 1. Жанлы-жаныуар, барлыц тири жан, жа-
ны бар затлардыц цэммеси. ...барлыц жанлы-жансыз ма Клу-
ка гл ар ойга батцандай жым-жырт (©. Хожаниязов). 2. Ау-
ы с. Унамсыз адамлардыц тури, тили.
МАКПАЛ ат. Гезлемениц бир тури, жузи тыгыз тукли, цэр
цыйлы гезлеме, материал, шиймацпал, гыжым мацпал, бир цат
мацпал т. б. Бэйит, бэйит-бэйит бацыя, Басында мацпал
тацыя («КК- х- К-»)- Ушыга м а ц п а л д а н салдыр жагацды,
Досмухаммед бай малга жыгып аганды (©мар шайыр).
26 2
МАЦПАЛДАЙ кел. Мацпал сыяклы, жацсы, жумсац, до-
ник. Кен далалар мацпалдай денер, Жасыл кесте ойсац
бэцэрде (И. Юсупов).
МАЦСЕТ ат. Тилек, талап, дедик, эрман. Мацсет-мура-
дына жетип, халыцтын хызметине кеули питип (А. Дабылов).
Эжинияз уйинин цасына келген соц, Эзбергенге мирэт етти,
Ондагы мацсети бугииги цэдийсени ацылга салып елше-
сиу еди (К. Султанов).
МАЦСЕТЛЕС кел. Тилеклес, эрманлас.
МАЦСЫМ ат. дин. с. Диний оцымысльц ескише сауатлы,
цурметли, хаслы-задасы, ата-теги ийшанлардьщ туцымлары.
Цэр бир уйге тилсим кести, Цэр биреуге етип бэсти, Барцул-
ла етти эбести, Мацсым «ага» Нуратдийин (0теш).
МАЦСЫМЗАДА а т. Сауатлы мацсым цыз, ийшаннын цызы.
Ага Юнус киби тууган анасы, Жсцгеси Цыятгыц м а цсы 14-
зад асы (Эжинияз).
МАЦТА ц. Мацтау.
МАЦТАЛЫУ мацтау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЦТАН ц. мацтаныу.
МАЦТАНЕЫШ ц. мацтаншац.
МАЦТАНШАЦ ат. ©зин жацсылау,\ жацсы керсетиу, бас-
цага мацтанып сейлеу, паццылдац. Елге пайдасы жоц.мац-
таншац мэрттен, Шан киринди цагып ескен жел жацсы
(Эжинияз).
МАЦТАНЫУ ф. ©зин-ези артыц бацалау, жацсы кериниу-
ге цэрекетлениу, езин журтца артыцмаш етип керсетиу, пац-
цылдау. Керек емес жигитке. ©з исине мацтаныу (А. Да-
МАЦТАНЫШ ат. Мэртебе, суйениш, цууаныш, цанаатлы
лыц, маба, бахыт. Пахта-турмыс корки, бахыт, цууаныш, Пах-
та халцымызга миллий мацтаныш (И. Юсупов). Жигит ха*
лыцца шацлансын, Елдиц аузыпда мацтаныш, Бул сезпм
есте сацлансын, Туурылыц цонган бац бол ар (Меж пт улы).
МАЦТАНЫШЛЫ кел. Мэртебели, абырайлы, цууапышлы,
жацсы. Колхозымныц мацтанышлы керкисен, Фермадагы
тулпарлардын бирисен (Э. Шамуратов).
МАЦТАРЛЫЦ а т. Мацтауга турарлыц, жетерлик.
МАЦТАРЛЫЦТАЙ кел. Мацтауга турарлыцтай, жетер-
ликтей.
МАЦТАТЫУ, мацтау фейилинин езгелик дэрежеси.'
МАЦТАУ ф. Жацсылау, кетермелеу, цурметлеу, жоцары ба-
цалау. М а ц т а, мийнет ерин м а ц га, Берекетли жерин м а ц-
та, Цара таудай алтын уйген, Елдин мийнет ерин мацта (К.
Султанов). Мал-дуньясын гизнеген, ©зин мацтап кеп сезле-
ген (А. Дабылов). Цэм суудын агысын бацлай баслады, ©зек-
ти елгенше мацтай баслады (И. Юсупов).
МАЦТАУЛЫ кел. Журтца жаццан, жацсы, озыц, алдынгы,
айрыцша, турарлыц, ернекли, улгили. Ала цустын буркит ки-
би тырнагы, Сонындай мацтаулы бизин ала цус (Эжинияз).
263
МЛ^УЛ м. с. Болады, яцшы, дурыс, цолай, солай. Айтып
керейин, crop мацул дегендей болса, бир илажын етермиз ол
цыздыц (6. Хожаниязов). Мацул ма, айт? ашыудан цайт,
цара гым, Яцшы десен, исти цэзирден баслаймыз (И. Юсупов).
МАК^УЛЛАНЫУ ф. Тастыйыцланыу, кепшилик тэрепинен
цууатланыу, дурысланыу. Алымныц пикири штаб тэрепинен де
мацулланады (Г. Есемуратов).
МАК^УЛЛАСЫУ ф. Келисиу, памлесиу. Хийуага баратугы-
нын айтцан жоц. Ханзадага К^урбанэлийдин сез салганын, эке-
шешелери мацулласцанын айтип берди (К. Султанов).
МАК,УЛЛАТЫУ ф. Дурыслатыу, тастыйыцлатыу. Сол туни
бригада агзаларынын борине Нурымбет езинин ойын айтып
мацуллатып шыцты (0. Айжанов).
МАК^УЛЛАУ ф. Дурыслау, тастыйыцлау, цгбыллау. Арыц
ацсацал айтцан уацта ацылын, Басцалары м а ц у л л а д ы ацы-
рын (Н. Дэуцараев). ф Мацул табыу — дурыс деп билиу,
унатыу, цайыл болыу. Касындагы жолдаслары Тецелдин бул
сезлерин мацул тапты, унатты (А. Бекимбетов), Мацул
тусиу-цолай тусиу, дегендей болыу, кеуиливея шыгыу. Бул
усыныс бюро агзаларынын цэммесине дерлик мацул тусти
(А. Бекимбетов).
МАК^УЛЛАУШЫ ат. Дурыслаушы, кууатлаушы, цоллаушы,
тэрепин тутыушы. Баррылар да еки жацка белинди, Мацул-
л а у in ы басимырац керппдп (Т. Сейтжанов).
МАЛ ат. 1. Торг тулик мал; жылцы, цара мал, туйе, цой*
жанлыц цэм т. б. Мал аласы сыртында, адам аласы ишинде
(«1\1\. х. н.»). 2. Дунья, мулик. Мал, дуньясын гпзнеген, ©зин
мацтап коп сойлеген (А. Дабылов). ф Мал-бас — а) мал-;
дунья, бар-жоц, дунья-мулик. б) мал цэм адам. Туркстаннан
К^онырат кешти, Сэрхун дэрьясына тусти, Мал ы-б а с ы жэне
ести, Мыцлым абат болган екен (Бердац). М а л-д зе-
ке — дунья-мулик, бар-жоц, мал-дунья. Абыройлы эке болган-
да, апа болганда, мал-дэеке болганда гулалагул, болар еди
(Т. Кайыпбергенов). Мал-дунья — дуньяныц барлыц тури.
Малга ж ы f ы у — мал берип царатыу, мал-дуньяга багын-
дырыу, малдыц куши менен алыу. Малга жыгып сорлы
кыздын атасын, Бир куни байлап алып кетти Арыуды (И.
Юсупов). Мал оты — маллардыц жейтугын оты. Мал
о р и с — маллардыц жайылатугын жери. М а л-м улик — ду-
нья-мал, байлык, бар дунья. М ал ыу-м у л к и м, цэрне барым,
Тапсырдым мен тэнирге (Эжинияз). 1^айдан журсец, цайдан
келдпн деген адам болса, ези елимдар, малы-мулки талан-
та раж болсын деп цолына жарлыц хат берди («Алпамыс»)’.
М а л-с а л — мал туцымы, мал эулады, мал туяц. Ал енди
цалган айлыцларынызга м а л-с а л, ешки-пешки алагойыцлар
де ген сези унамаган еди (Ж. Аймурзаев). Мал-цэл — ду~
нья-дэеке, мулик, жай-жагдай, хожалыц, турмыс. Бизге м а л-
И>4
цэлди бермедиц, Кезлердиц жасын кермедиц, Бул басымнан (
оттиц дэуран (Бердац). Мал-цэлге агамныц цэргиз басы ай-
ланбайды (©. Айжанов).
МАЛА ат. Айдалган, сурилген жердиц ири кесегин ези$
цэм тегислеу ушын узынлыгы еки метрдей цалыц жалпац агаш-
тыц ямаса тахтайдыц дал ортасынан опагаш орнатылган цу-
ралдыц бири. Майла тракторды, гунде, малацды, Гулистан
цыл пахта егин далацды (Хожамет Ахметов).
МАЛАДАЙ кел. 1. Yn-улкен, кесмедерсиз, эжептэуир. Ол
оц аягын ерден-ыцца таслап, сурилген жердиц маласындай
узынына тусип жатыр (А. Бекимбетов). 2. Малага усаган, ма-
ла сыяцлы.
МАЛАЙ ат. Кунликши, хызметши, кисиниц жумысын етип
кун коретугын адам. Мал ай журип кунпн корген, Азап шек-
кен бадыраклар («КК- х- Ц»). Ол Алланияз байдыц ксГшнги
малайы (Г. Есемуратов).
МАЛАЙЛЫК ц. малайшылыц.
МАЛАЙШЫДЫК ат. Малай болып кун кориу, кунликши-
лик етиу, малай болыу. Сайдауылдай торт еркек цазан табац-
ты услайды, малай шы л ы ц етеди.
МАЛАК ат. Сулыу, коркем, гоззал, периште. ...цолына ту-
сип ущырадым, Оралган малац ауына, ... («Алпамыс»).
ф М а л а ц-м а л а ц — цулпы денген, донген, доник, жанган,
жалт-жулт. Кыз болганда нешик цыз, Тал шыбыцтай таулан-
ган, Тауыс киби сайланган, жузлери малац-малац болган
(«Алпамыс»).
МАЛАХАЙ ат. Териден тигилген бас кийим, цулацшын,
ийтцулац, тумац. Виз дигирманханага киргенде сары шапан-
лы, басына дёгелей малац ай кийген бир адам тур еди (Ж.
Аймурзаев). Баспашылардан тулки териден малацай кийген
биреуи де шала-жансар екен (Т. Канынбергенов).
МАЛАКАЙДАЙ кел. Малацай сыяцлы, малацайга усаган,
яцлы, тэризли.
МАЛАКАЙЛЫК ат. Малацайга жарайтугын материал.
МАЛАКАЙШЫ ат. Малацай тигетугын адам, усы кэсин
пенен шугылланыушы киси.
МАЛАКАЙШЫЛЫК ат. Малацай тигиу кэсиби менен шу-
гылланыушылыц, кзсипшилик.
.МАЛАДТАЙ кел. Жудэ сулыу, периштедей, гоззалдай.
МАЛАЛАНЫУ малалау фейилиниц езлик дэрежеси.
МАЛАЛАСЫУ малалау фейилинин шериклик дэрежеси.
МАЛАЛАТТЫРТЫУ малалау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
МАЛАЛАТЫУ малалау фейилиниц езгелик дэрежеси. •
МАЛАЛАУ ф. Сурилген жерди мала менен басыу.
МАЛАЛАУШЫ ат. Мала басыушы, мала айдаушы.
МАЛАМАТ ат. ^эдийсе, уацыя, гаута, ала-сапыран. Кер-
265
сецпзлер цэрамат, Душпапларга кеп мал а мат, Шыгарганга
рахмс'1, Улкен цурал доныз цабац (Кунхожа).
МАЛ AM АТЛ АУ ф. 1. Хэлеклеу, цэрекетлеу, цэлекке туси-
рну. 2. Жаманлау, урысыу, сегиу. Халыц ушын ис цылып кеу-
лпп шадларап, Эдилсиз патшаны м а л а мат л аг ан (С. Ну-
рымбетов).
МАЛАШЫ ат. Маланы айдаушы, басыушы.
МАЛДАЙ кел. 1. Малга усаган, мал сыяцлы, мал тэризли.
2. Нэмсиз, ацыл-цууышы кем, адамгершилиги жоц, жаман.
3. А у ы с. Аяусыз, мийримсиз, жауыз. Жазыцсыз бенде халыц-
ты, Кунде м а л д а й сабайды (Жийен-жырау).
МАЛДАС ат. Еки аяцты царама-царсы айцастырып отьь
рыу формасы, усылы. Алып шегирмесин бузбай малдасын,
Иззетке беленип отырар терде (И. Юсупов), ф Малдасцу-
р ы н ы у — аяцты айцастырып отырыу. Ол есикке таман м ал-
fl а с ц у р ы н д ы.
МАЛДЫРЫУ ф. Бир нэрсени ямаса затты суйыцлыцца ба-
сму.
МАЛИНА а т. Жемистиц бир тури, туттыц буртигиндей
буртикли, улкенлиги де туттыц мийуеси сыяцлы, тури цауайы-
кызыл бол ад ы.
МАЛ КОРА ат. Мал ушын дузетилген цэр цыйлы цора.
МАЛЛЫ кел. Малы бар, малы коп, малга бай. Ябыдан ай-
гыр салма жаллы екен деп, Жаманпап цопсы тутпа маллы
екен деп («1\К« п»).
МАЛ11А1\ САЛ 11А1\ р. Сууга, батнацца былганган, патас.
МАЛПЫЛДАУ малпылдау фепплпипц езгелик • дэре-
жеси.
МАЛПЫЛДАУ ф. 1. Сууга малынып цалыу, усти-басы мал-
пац-салпац болыу. 2. КэР^кети, журис-турысы тосац, эбигер-
ленип журиу, малп-салп етип журиу. ф М а л п а ц-с а л п а ц —
а) жаман-жаман, усти-басы патас, кир-цон, салац, паспанда.
Музга асылып м а л п а ц-с а л п а г ы шыгып зорга шыцты (М.
Абдиреймов). б) эбигер, эжеп-тэуир, цолайсыз, жупыны. Усти-
басы малпац-салпац болып абигерленип цалыпты (Ш.
Септов).
МАЛСЫЗ кел. Дуньясыз, цурыцол, малы жоц, цеш нэр-
сесиз. Тапцанын берсе цонацца, Куйса барларын табацца, Ше-
рпк цылса ац тамацца, Оны мал сыз деп ким айтар (Бердац).
МАЛСЫЗЛЫК ат. Дуньясызлыц, малы жоцлыц.
МАЛТАБАР ат. Кунлик, кунлик кийим, жумысца кийету-
гын жаман-жэутик кийим-кеншек.
МАЛХАНА ат. Малларды цамайтугын жер, орын, сейис-
хана. Малхананы тазалайман, отынга да бараман, дигир-
мап да тартаман, цулласы усы ундин оты менен кирип кули
мепеп шыгаман (Ж. Аймурзаев).
МАЛХАНАДАИ кел. Малханага усаган, малхана сыяцлы.
26 6
МАЛШАРУАШЫЛЫК ат. Мал ©сириушилик, мал тэрбия-
лаушылыц, мал багыушылыц кэсиби. Зийуаргулди уш ай-
лыц м а л ш а р у а ш ы л ы ц хызметкерлерин таярлаигугын
цысца Курске шацырып еди (0. Айжанов).
МАЛШЫ ат. Мал багыушы, мал есириуши, мал тэрбия-
лаушы, шопан, падашы.
МАЛШЫЛАУ ф. Малыу, цайталап мала бериу, цайта-цай-
та малыу, былралацлау.
МАЛЫНДЫРЫУ малыныу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЛЫНЫУ ф. 1. Белениу, ораныу, дениу, цулпырыу. Жег-
десин цыя жамылран, Х^асыл паршара малынган, Иши
оттай цамылган («Мэспатша»). Кун кулгенде алтын нурра
малынып, Гулжан сонда элле кимди саганып (И. Юсупов).
2 Мийуеге бурилиу, сырыгыу. 3. ХеллениУ» ыгалланыу, сууга
ту сиу, сууланыу.
МАЛЫУ ф. Сууга салыу, суулау, цоллеу. Ец цапылды ле-
генде кейлеклерин сууга малып, шала сыгыи кипели (О.
Хожаниязов). Бир цыз орамалып сууыц сууга малып келип,
оны Евгенийдиц мацлайына цойды (А. Бекимбетов).
МАМА ат. Апа, кемпир апа. Ка тулкишск, тулкпшек, тунде
цайда барасац- МамамиЫц уйине бараман, Мам ан саган
не берер, Ешки сауып сут берер («КК- х- с. ж; б. ж.»). Ол уа-
цыттыц келинлери атасын баба дер еди, Енесин мама дер
еди («Коблан»). Атац сениц таудан асцан, Несийбесин бунда
шашцан, Коргенин цоржынга басцан, Олжа цыздур мамац
сениц (Бердац).
МАМАН ат. Кэниге* билгиш, оцымыслы, алым, тэжирий-
бели. Ол елимиздиц пахталы улкесиниц атацлы маманла-
рыныц бири (К- Досанов). Палман салыпыц дийхаиы, Дий-
ханшылыцтыц маманы, Кырмаиыныц жоцдур саны, Бунын
сези парман бизге (Бердац).
МАМАНДАЙ кел. Мамаи сыяцлы, уцсас, мегзес, тэризли.
МАМАНЛЫК ат. Мийнеттиц бир тэрепи бойынша цэниге-
лик, билгирлик, билгишлик, тэжирийбелилик, оцымыслылыц,
алымлыц.
МАМАНШЫЛЫК Ц. маманлыц.
МАМЫК ат. 1* Ец жумсац, ей майда жун, цустык^ жуни,
пари. Тап-таза м а м ы ц пэрлери, КаРасан мийрин цандыра-
ды (Э. Шамуратов). 2. Касыл материал, цасътл зат. Кызды
орады мам ыц ца, К°нды гэуцарды жабыцка, Салып алтын*
ды табацца, Шашыу ырым еткен екен (Бердац).
МАМЫКТАЙ кел. 1. Мамыц сыяцлы, мамыцца усаган.
2. Жумсац, жудэ жумсац, пэрени, жанга жагымлы, аппац, жуп-
жуца, жуп-жумсац.
МАМЫРЛАУ ф. Зордан журиу, адымлау, ауданлау, цый-
мылдау, цыйналып журиу, гибиртиклеу. Минилмеген асау тай,
267
Бауырын керип жаза алмай, Аягын бийлеп баса алмай, Ма-
мы р л а п жортын баратыр («Алпамыс»). у
МАНАТ ат. 1. Пул, ацша, сом. 2. Гумистен цуйылГан манат
тег* \ инрги бир сом лыц тыйынныц карамындай ,цызларды^
нц|'рине» шаштын ушына тагатугын, билезик, жузик, сырга
исленетугын гумис тенге. Байдын. есигинен манаттай тыртьп;
пепси цутылранына шукир (К. Султанов).
МАИАУРАУ ф. Мециреулениу, езин бийлеп ала алмау, ези-
по ксле алмау, есин жыя алмау.
МАНАУСЫРАУ ф. Уйцысын аша алмау, уйцысырау, уйцы-
лы-ояу, салпаусыу, уйцысы келиу, мажырау, буйырыу. Жый-
налранлардыц биразы уйцысы келип манаусыраута ца-
рады (А. Бекимбетов).
МАНГУР ц. мэцгур.
МАНДАРИН I ат. 1. Жемистиц бир тури, сырты апельсин-
ге усас, сары, цызрыш, бужыр-бужыр, жумалац болып есетурын
жемис. Чайра салып ишетурын еки пар лимон, ярым килог-
рамм мандарин алды (0. Айжанов). 2. Усы жемистиц
есип турган агашы. дарагы.
МАНДАРИН II ат. Феодаллыц Кытайда чиновник.
МАНДАРИНДЕИ кел. Мандаринге усаган, мандарин сы-
яцлы.
МАНДАТ ат. 1. Жыйналыс, конференция, сьездлердиц цат-
насыушылары скепин билдириу ушын оларга арнаулы бериле-
тун>1н исеним цапм, документ. 2. Комиссия.
МА11ДАТЛЫ кел. 1. Мандаты бар, мандат пенен, мандат-
ца ийе. 2. Л у ы с. Лтацлы, атайы, белгили, айцын, айрыцша.
МАНДОЛИН ат. Саз эсбабы. Бурыл тек дуутар шертету-
рын еди, цэзир мандолина, скрипка, гармонь шертиуди ур-
дис етип кетти (Ж. Аймурзаев).
МАНДОЛИНШИ ат. Мандолинди шертиуши адам, киси.
МАНДЫМАУ ф. Керинбеу, алга баспау, жацсармау.
Алгыс алган царымас, Бийсабыр бенде манды мае («Мэс-
патша»).
МАНДЫТЫУ ф. Рауажландырыу, керкейтиу, цэуижленди-
риу, шырайын шыгарыу, кезге тусириу.
МАНДЫУ ф. Керкейиу, жацсарыу, пэт алыу, кезге кериниу^
МАНЖЕТ ат. Техникага, эсиресе машиналардыц тормозына
салынатугын резина.
МАНЗУР ат. Кеширим, цалыс, шын кеуилден. Бизики
манзур ана деп, Кен сарайлы кеуилден, Не мацсетин бар
болса, Орынлайман жэне деп (А. Дабылов).
МАНПААТ ц. мэнпээт.
МАИСАП ат, дин. с. Феодализм дэуириндеги атацлы, цэ-
мелли, дэрежели адам. Енди мансаптан умит уз, Малийме
тагы тикке коз, Кайда барсан. да сол бир сез, Сондай жууап
берилср кет (Мэжит улы).
268
МАНТАЦЛАУ ф. Шаршау, журе алмау, зордан-зорга цы-
бырлау,\ болдырыу.
МАНТИРСЕК Ц. мэнтирсек.
МАНдЯЕЫУ ф. 1. Сууга кетиу, суу жутыу, шумиу, батыу.
Сацалы Шошацлап сууда мант ыгып баратырган цусайды
(К. Султанрв). Бирац олар берилмес жыгылган менен, Нацыл
бар «мантыццан тал цармар» деген (И. Юсупов). Ой тол-
цынына мантыгып ауыр турде гурсинди (А. Бегимов). 2. А у ы с,
Кеп дуньяга батыу, ушырау. 3. А у ы с. Шырматылыу, туты-
лыу, ушырау, дусласыу.
МАНТЫЕЫУШЫ ат. 1. Сууга кетиуши, суу жутыушы, ба-
тыушы, 2. Ауыс. Дуньяга батыушы, ушыраушы. 3. Тутылыу-
шы, шырматылыушы, дусласыушы.
МАЦАЙ ат. Айлана, дегерек, жан-жац, жаны, цапталы.
Жацын жери жоц тацсыр, Бегис, Мыржыц зэкэт бермейди, ел-
дин мацайына апармастан бизлерди цууып салды, — дей-
МАНТЬЩТЫРЫУ мантыгыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
ди сонда биреуи турып,... (К^. Айымбетов).
МАЦБАС ц. маубас.
МАЦ БАСЫУ ф. Жай, эсте басыу. Балтырларып шац бас-
цан, Аяцларын мац б асцан («К^ырц цыз»).
МАЦРЫТ а т. Урыудыц аты, географиллыц атама. 1\олдзУ-
лы алма, Балгалы Анар, Муйтенде Ацсулыу, Мацгытта
Гулзар (Эжинияз). 1\ытай {^ыпшац Кенегесиу-М а ц f ы т т а,
Кашлары цэлемдей цызлары барды (Эжинияз).
МАЦК^А кел. 1. Мурынныц цэкислигинен дурыс сейлей ал-
майтугын адам. 2. Ауыс. Жаман, пэс, мэнтирсек, жарамас.
МАЦГ^ЫЙЫУ ф. Мардыйыу, тойган цозыдай болыу, сыр
билдирмеу. ^ешнэрседен хабарсыз царыны жер сызып, м а ц*
цыйып журе беретугын сыйыр еди жаныуар (Э. Тожимура-
тов).
МАЦК^ЫЛДА!^ кел. Эйтеуир сейлей беретугын, пэтиуасыз.
МАЦЛАЙ ат. 1. Адамныц бас мушесиндеги кез бенен кас-
тьщ устиндеги шашца дейинги аралыц. Бауырына басып ай-
малап, Мацлайынан суйеди (Ж. Аймурзаев). 2. Тэгдвр,
ыгбал, талай. Сорлы мацлайдыц кебири кететугын ба еди?
(©. Хожаниязов). 3. Алды, царсы алды. Самал царсы мац-
лайынан ести («Жас Ленинши» г.), ф Мацлай тер —
мийнет, ецбек.
МАЦЛАЙЛЫ кел. 1. Мацлайы улкен, мацлайы бар, мац-
лайы кец. 2. Талабы келискен, бахытлы.
МАЦЛАЙША а т. КаРа уйлердиц есигиниц ягный ергенек-
тиц ец жоцаргы белеги, жоцаргы жаклауы, шарцырауык/ бес
леги. Шыдам бермей сонша кушке, Ецбеклери кетти ешке,
Мацлайша цулады ишке, Етти душпанлар цыласын (Бер-
дац).
МАЦНАЙ ц. мацлай.
263
МАЦЫ р. Жаны, цасы, цапталы, дегереги, айналасы. Па-
цырларга папа болып турды ол, Мэдет тилеп еллер келди ма-
цы н а (И. Юсупов). /
МАЦЫЗ ат. Мэнис, мазмун, негиз, пэтиуа, тийкар.
МАЦЫЗЛЫ кел. Мазмунлы, мэнисли; манили, Дмийетли.
М а ц ы з л ы, сез. М а ц ыз л ы эцгиме. /
МАЦЫЗЫ ат. Мэниси, мазмуны, кереклиси, эцмийетлиси,
гийкары, тоцетери, тийимли жери. Аппац алтын ;ашты аузын,
Сууырып тарттьщ сен мацызын, Тердиц алтынныц биразын,
Гайратлы цыз болдыц Сэуле (Д. Назбергенов). Мурны жоц
бир пушыц болдым, Мацызы жоц ушыц болдым, К^ыргый-
дан цашцан шымшыц болдым, К^шарга жер болган емес (Бер-
Дац).
МАЦЫРАНЫУ мацырау фейилиниц езлик дэрежеси.
МАЦЫРАСЫУ мацырау фейилинин шериклик дэрежеси.
МАЦЫРАТЫУ мацырау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАЦЫРАУ ф. Цой-жанлыцтыц бацырыуы, сеслеуи. Марал
мацырап кийик цашар, Кандай сулыу тауыц сениц! Жап-
жасыл жайлауыц сениц (И. Юсупов), ф Мацырай-мацы-
р а й — ацырында, кейнинде, соцында, болмаган соц. М а ц ы-
р а й-м а ц ы р а й суу кешер, жылай-жылай уни эшер («КК-
х. н.»).
МАПАЗ а т. Уацыт, мезгил, эйне уацыт, дэл уацыт. Егис!
м а п аз ы. Пахта терну м а п а з ы.
МАРАЛ ат. 1. Ургашы кийик. Сеп бир марал болып
шыцсац шеллерге, Лашын болып цопсац таза гуллерге («КК-
х. ц.»). Марал мацырап киник цашар, Ка11Дай сулыу тауыц
сениц, Жап-жасыл жайлауыц сениц (И. Юсупов). 2. Сибирьде
жасайтугын ири шацлы сууын.
МАРАЛДАЙ кел. Маралга усаган, марал сыяцлы.
МАРАПАТ ат. Мацтаныш, цошемет. Бий ага, — деди Бе-
гис, — ханнын сарпайы менен марапатына цызыгып, сал-
гыртты кебейтип жибердиц, халыц посыуга царады (К. Сул-
танов).
МАРАПАТЛАНЫУ ф. Мацтаныу, мардыйыу, котерилиу,
цомпацлау. Жана тускен келиншеги жацсы дегенге Кэлмен
марапатланып, Гулбийге суйикли кез цыйыгын таслады
(Ю Султанов). Биз цолга кирген табысца ,марапатлан-
бай, оны беккемлеп алдагы ислейтугын исимизге жацаша
кирпсеник (Ж. Сейтназаров).
МАРАПАТЛАНЫУШЫ ф. Мацтаныушы, езин-ези кетер-
мелеуши, мацтаншац адам, киси.
МАРАПАТЛАУ ф. Мацтау, кетермелеу, цошаметлеу, атын
шыгарыу. КаРай-царай кетти деп Алмагулди марапатлап
цойды (У. Пиржанов).
МАРАПАТШЫ ат. Квтсрмелеуши, мацтаушы, цошамет-
леуши.
270 ;
хПАнАПАТШЫЛ кел. Котермелеуди, мацтауды, цошамет-
леуди жацсы керетурын.
МАРРИЯ Ц. мэргия.
МАРГАРИН ат. Мал майы, есимлик майы цэм басца да
ватлар араластырылып таярланылган цоспалы май.
МАРДАН ат. Цамыстан, жекеннен тоцылган, дэн цэм бас-
ца да нэрсе^ерди салып цоятугын бийиклиги, адамныц бел-
бууарынан келетурын децгелек ыдыс. Шанаш тубинде, м а р-
дан тубинде цалган азыкем напаца менен кемпир ас-садаца
биргиси келмедй (К- Ар албаев). Елмурат ауылга цайтарда бир
мар дан балыц жиберди (Ж. Аймурзаев). ф Мар дан
цыздырыу — а) басцаларды бир затца цызыцтырыу, элле
цандай етип цопсытыу. б) бир жерде отырранда кеуилли етип
отырысыу.
МАРДАНА ц. мэрдана.
МАРДАНЛАНЫУ марданлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МАРДАНЛАСЫУ марданлау фейилиниц шериклик доре-
жеси.
МАРДАНЛАТЫУ марданлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МАРДАНЛАУ ф. Жыйналган зурээтти марданларга жай
етиу, марданга салыу. Марданлап цойыу. Марданла-
с а ц бир там болса, Алпыс батпан ец кем болса, Сол бастыц
бэри дэн болса, Жыйнап алыу цыйын бизге (Бердац).
МАРДАНШЫ а т. Мардан ислеуши, мардан согыушы, мар-
дан тоцыушы.
МАРДАНЛАУ ф. Мардыйып журиу, мацтанышлы хэрекет
етиу, мардыйып аяц басыу, цостацлап езин мацтанышлы сез-
дириу. Мардана болып мардацлап, Тойып алдыц цацбаш-
ца (Жийен жырау).
МАРДИКАР ц. мэрдикар. • •
МАРДИКАРЛЕЩ ц. мэрдикарлыц.
МАРДЫЙЫСЫУ мардыйыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МАРДЫЙЫУ ф. Тойыныу, кемиссизлениу, цомпайыу, мац-
танышлы сезиниу, мацтанышлы кериниу, мацтаныу, кеули то-
лыу, мацтанып отырыу. Мен де Уатан цоргауга улесимди цос-
тым деп мардыйып отырайын (К. Султанов).
МАРДЫЙЫУШЫЛЫК^ ат. Мацтаныушылыц, цомпайыу-
шылыц.
МАРДЫМСЫЗ р. 1. Жарамсыз, оцсыз, жартыусыз. Боз
бала цусап езин мордымсыз жамансац да (К. Султанов).
-2. Берекетсиз, адымлы емес, кеуилдегидей емес.
МАРДЫМСЫУ ф. Мацтаныу, адамсыныу, кеули кетериц-
килениу, мацтанышлы сезиниу. Оцыу деген ийне менен цу-
'дыц цазгандай цыйын болады жэне цэр ким биле бермейди
деп мардымсынды (Ш. Эмет).
МАРЖАН ат. 1. Моншацтыц ец цасыл тури, цып-цызыл
болып денип туратугын биргелкили майда жылтырац заг, цыз-
, 271
лардыц безениу заты. иуткил дуньяныц пулы, ушыга^ыц цэр
тури, ^ннжи марж ан ол жерде тециз баканшагынДай (И.
Юсупов). Маржам, шытац орнатцанда, Салланы/ цайтца
шыццанда, /Кииектен сайлап таццанда, Шашбаулдрын узип
цойды (Мэжпт улы). Мен де турман «оныц не?» деп' сора бир,
Тенпз айтар: суцгип маржам ала бил (И. Юсупов). 2. Ба-
калы зат, ец керекли дунья. ^инжи-м а р ж а н Л а р ы ц бар
ийдыпларыцда, Касыл топырацлар бар цайырлар^нда, Пиллер-
дпц куши бар жайынларьщда. Бир жерде турмастай аса^
дэрьясан. (С. Нурымбетов). 3. Ауыс. Ец жацсЫ, цасыл. «Сей-
ле иним, албырайсац несине, Азым соз маржанын термесин
дерсен (И. Юсупов).
МАРЖАНДАЙ кел. 1. Маржан сыяцлы, маржанга усаган,
<>ир кэсипте. 2. Бир тегис, бир тутас.
МАРКА ат. 1. Бацалы хатларды, бандерольларды салган-
да толенгендеги бацасы корсетилген турли эмблемалыц суу-
ретли кишкене ыцшамлы етип исленген арнаулы цагаз. Торт
тийиялыц марка жабыстырылган хат. 2. Белги, тур.
МАРКАЗ ат. Орай, пайтахт. Ташкент сорамында бизин. Хо-
резми, Хийуа мар к аз болып тура баслады (А. Муусаев).
МАРКАЛЫ кел. 1. Маркасы бар, марка басылган. 2. Сон-
дай белгидеги, белгиси бар. Газ-69 мар калы женил автома-
шина зуулап цаладан тикке кун батыс юрепке царай багдар
•алган улкен жолга шыцты (А. Бекимбетов).
МАРКСИЗМ ЛЕНИНИЗМ ат. Маркс, Энгельс, Ленин та-
лийматы.
МАРКСИСТ ат. Марксизмниц жолын цууыушы, цууатла^-
1пы, жацлаушы, гозлеуши.
МАРКСИСТЛИК кел. Марксизм илими бойынша, марк*
£измге тийисли, марксизмге тэн, марксизм илимине дэрек. Ду-
яьяга марксистлик коз-царас.
МАРКА а т. Балыцтыц тури.
МАРКДДАЙ кел. Марцага усаган, марца сыяцлы, марца
тэризли.
МАРЛЫ ат. Жудэ жуца, електей ац гезлеме, сийле.
МАРС ат. Ец жарыц, белгили жулдыз.
МАРТ ат. Бэцэрдиц биринчи айы.
МАРТЫУ ат. Жалмауыз, мэстан, албаслы.
МАРТЫУДАЙ кел. Жалмауыздай, мэстандай — албаслы-
дай.
МАР^АУА ц. мэрцэмат.
МАРКУМ ат. ©лген, цазаланган, цайтыс болган адам киси.
Ал гплемди тоцыу исин уйреткен, марцум, анам умытпаспан
оны цеш (И. Юсупов). Марцум баламныц басына цуран
оцып цайтайын деген нийет пенен мазарына барып едим (Т.
Кайыпбергенов).
272
МАРШ I ат. Эскерий журис, салтанатлы журис. Эскерий
журиске берилетугын команда, Маршындай бизиц жас
куштицу К^осыцлар кешти жацгыртты (Б. К^йыпназаров).
MAPUl II т. с. Кет, жур, жоц бол, зым-зыя бол. — «Марш
изимненЦ — деди Антон, Кеуилли топ кетти журип (И. Юсу-
пов). \
МАРШАЛ ат. Эскерий дэреже, эскерий басшы. Жолбасшы
марш ал ыц буйрыц бергенде, Залымларды аяусыз цыр пер-
зентим (С. Нурымбетов).
МАРШРУТ а т. Журис, цэрекет, цэрекеттиц белгиленген
тэртиби. 1929-жылдыц сентябринде экспедиция белгиленген
маршрутты аяцладыц (Экспедиция материалларынан).
МАСАЙРАСЫУ масайрау фейилиниц шериклик дэрежеси. >
МАСАЙРАТЫУ ф. Жайнатыу, мэз-манрам етиу, жацсар-
тыу, кеуилли етиу. «... жылаганды жубатцап, муцайтцанды цу-
уанткан, масайратцан ким еди?» (Мэжит улы).
МАСАЙРАУ ф. Жайнап жаснау, хэзлесьу, кеуиллсри жай
табыу, жайылыу, еркинше болыу, Сэуирдиц самалы желпип
ескен соц, ^ыз-жигитлер масайрап тур долаиып (С. Ну-
рымбетов). Кердиц бе сен Арзы колдиц бойыпда, Бугин тур-
мыс м а сайр аг ан, цайнаган (И. Юсупов).
МАСАЙРАУШЫ ат. ^эзлесиуши, кеуиллениуши.
МАСАЙИК ат. Эулийли, пирли, кэраматлы орын. Ацша-
ханнын халцында, Сацалы буурыл болганда, Уни таргыл бол-
танда, Эулийе поймай тилеген, Масайьц цоймай тунеген
(«Коблан»).
MACAl{ а т. Егинниц жыйналганнан кейинги атызда цал-
ган дэнли басы цэм басца да дацыллардыц цалдыгы. Жабанга
дайыларьщ бетке бар, туйек айдарсац, м а с а ц терерсен, эй-
теуир цыс азыцца цосент бир нэрсе тауып келерсец, — деди
(Ш. Эмет). Апам мени масац терпи журип биплан атызда
тууган (Ж. Аймурзаев).
МАСАК^ЛАУ ф. Масац териу, аз-азлап жыйнау, цалдыцты
цол менен шеплеу, цалган-цутцаннан дарамат жыйнау, топлау.
MACAiyibl кел. Масагы бар, масагы кеп.
МАСАКДПЫ ат. Масац терип кун кериуши, масац териу-
ши. Масацшыларга гэзепли кезлерин цадап, цамшы ус-
лаган он цолын кетерди, — егер бир цадац дэнди жасырса-
цыз, ханнын зинданында жатып ширийсиз (К. Султанов).
МАСАЛАДАЙ кел. Жанып турган, еткир, айрыцша. Жарцы-
раган цап-цара децгелек кезлериниц царашыгы масал ад ай
жанып тур (0. Хожаниязов). Адамга жериген жолбарыс гез-
леекен уацытта кези масаладай от болып жанып турады
дегенди еситетутын еди (К. Султанов).
МАСАТЫ ат. Мацпал, тукли мацпал, туги тыгыз, бир тегис.
МАСАТЫДАЙ кел. Мацпалдай деник, мацпалга усаган»
Жер масатыдай денип кек шыгып цалган (0. Айжанов).
1
18-5985 1»3
МАСКА ат. Адамныц бет-элпетин таньипай жасырыу ^шын
кийилетутын кеп, сулдер. Ветке маска кийиу. /
МАСКАН ц. мэскэн- /
МАСКАРА ат. Кулки, уят, ар-намыс. Бет пердесин айырып,
Етиу керек мае цар а (Н. Дэли). Бир сезин, еки/ шыгып,
Болма халыцца масцара (А. Дабылов). f
МАСКАРАЛАНЫУ масцаралау фейилинин езлик дэрежеси.
МАСКЛРАЛАТЫУ масцаралау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
МАСКАРАЛАУ ф. Айыбын ашыу, уятлы етиу, айыплау, эш-
каралау, журтца кулки етиу. Байдын цаялы оларды уры деп
масцаралап, цэммеге жайып шыгады (3. Насруллаева).
МАСКАРАПАЗ ат. )^эр турли цэсийетлерди ислеп, кепши-
ликти езине царатыушы, кулки бериуши, ойыншы, •йынпаз.
Баланыц есине агасы менен К^оцыратца барганда шарбазарда
ойнаган бир масцарапаз тусип, кулип жиберди (К. Султа-
нов) . Тойда гурес, ойын, масцарапаз, сазенделер, гейен-
делер, баламаншы — турли ойын цурылып атыр («Мэспатша»),
МАСК^АРАПАЗЛЬЩ а т. Масцарапазлыц кэсип, талап, жол,
усыл.
МАСКАРАПАЗШЫ ц. масцарапаз.
МАСКДРАШЫЛЬЩ ат. Уят, эдеттен тыс тэртипсизлик,
нырцца сыймайтугын эдепсизлик, уятсызлык, бийуэшилик.
МАСЛА\АТ ц. мэс лэцэт.
МАССА ат. I. Халайыц, халыц, кепшилик, жэмийетшилик.
2. Койыулапып уйысцап зат.
МАССАЖ и т. Басцы, ысцы.
МАССАЖЛАУ ф. Организмди ууцалау, тамыр цууалап ба-
сыу.
МАССАЖЛАУШЫ ат. Организмди ууцалаушы, тамыр
цууалап басыушы.
МАСТАН ц. мэстан.
МАСТЕР а т. Белгили бир тарау бойынша цэнигели адам,
кэниге, уста, шебер. Экем Нижний заводында мастер еди
(К*. Аралбаев).
МАСТЕРСКОЙ ат. 1. }^эр турли механизмлерди дузете-
тугын, жацадан согылатугын, оцлайтугын орын, жай. Мектеп
мастерскойында ез цолларымыз бенен ислеймиз, — де-
ди Жпйемурат соцгы сезлерди мацтаныш пенен айтып (А. Бе-
кимбетов). 2. Устахана, дукэн.
царсы котерилистиц Россия масштабы бойынша уллы харак-
терге ийе екенин керсетеди (К- Ирманов).
МАСШТАБ ат. Колем, мугдар, шама. Бул патшалыцца
МАСЫЛ кел. 1. Кормейтугын, соцыр, мутэж, гэрип, мусэ-
пир. Еки кезден масыл болып, жер сыйпалап цалган Шайыц
не ушын солай ислеген сырын адам бендеге айтпады (Т.
Кайыпбергенов). 2. Жаман, батыл, лэтте, адам царагысыз. ।
274
МАТ ат. 1. Утыс, жецис. Душпанды мат етип, дос пенек
кулгецим, Дослыцты суйеди Уатан ерлери (Э. Шамуратов),
2. Утылыс, жецилис.
МАТА I ат. 1. Тауар, гезлеме. Мата болмас куры жиптиц
торысы, Саз болмаса арцау менен ериси, Бай кэтцудалардыц
мыцнан бириси, Мийнеткешке цылмас паян Алакез (К- Ир-
манов). 2. ц. гезлеме.
МАТА II ф. Байлау, бант етиу, жол бермеу. Достыцды жа-
ман муцайтпа, Душпаньщды мата балам (Бердац).
МАТАМ ат. 1. Цайгы, цэсирет, аза. Он жети батыр ©лип
калды, Ац уйге цара байланды, Матам тутып ел цыйналды,
Кайгы шегип жылаган екен (Бердац). 2. Бант, байлаулы, тут-
цын, жарамсыз, цэрекет жоц. Тамам агзаларым матам, Жас-
лыгымда'болдым цатам, Кешир болса халцым хатам, Бул ду-
нья цалар ©мирим (Бердац).
МАТАУ ф. Байлау, беклеу, цамау, бэнтлеу, тутып турыу,
кисенлеу. Журген жерим Айырша атау,- Аягыма салды м ft-
тау, К>ой уацытша тарцар татау, Бул цорлыцта жаз келер ме
(Кунхожа). Саекедей шолацты, Гулайымдай перийзат, Салып
беккем матауга («Кырц цыз»). Аяц-цоллар м атау да,
Адам бармас атауда (Э. Шамуратов).
МАТАУЛЬЩ ат. Бэнтлик, тутцынлыц, ерксизлик. Усы бас-
тан етип талап, Биреу ушын журме жылап, Ертеректен тенин-
ди тап, Матаулыцта турма келин (Бердац).
МАТЕМАТИК ат. Математика бойынша цэниге, маман,
есаптан.
МАТЕМАТИКА ат. Есап-санацларды, олардыи кирис-шы-
гысын есаплап шыгаратугын, бир саннан екинши бир сан ме-
нен цатнасын уйрениуши илим, фан.
МАТЕРИАЛ ат. 1. КЭР турли гезлсмелер, тауарлар. 2. Ке-
рек-жарац, цандай да бир нэрсе ушын жумсалатугын зат, ке-«
рекли нэрсе,гэрежет. Халцымыздын мэдений цэм матери-'
' аллыц турмыс дэрежесин тары да жацсылау (О. Бердимура-
тов). 3. Маглыумат. Петербург университети студенти И. А.
Беляев царацалпац тилин изертлеу бойынша материал топ-
лау мацсетинде царацалпацлар арасында болган (Б. Исмай-
лов).
МАТЕРИАЛИЗМ ат. Идеализмге царама-царсы дуньяда
материяны биринши, идеяны екинши деп таныйтугын илимий
коз карас.
МАТЕРИАЛИСТ ат. Материализмди жацлаушы, сонын
«эрепдары, жолын тутыушы, цууатлаушы, гозлеуши. КУР^ан
кекши ©зин цеш уацытта материалист философпан деп
есаплаган емес, ол партияда да жоц.
МАТЕРИАЛИСТЛИК кел. Материализмге тийисли, сонын
принциплерин тутыушы, материализмге тийкарланган. Бирац
275
онын сапасы, дуньяга кез-царасы цацыйцат материалист-
лик (М. Лбрапмов). /
МЛ ТЕР1 !ЛЛЛ Ы1\ кел. ^эр турли керек-жарацлар, Оуйым-
лар, гэрсжетлср. Бунын устине Бердац цартайганда ^оразбек
©ran м а г с ри ал л ыц жацтан кеп жэрдем етип царасып тур-
ран (Ц. Айымбетов).
МАТЕРИК ат. Жер шарындагы океанлар цэм тецизлер
менен цоршалып турган ец улкен цургацлыц континент. Еки
океанды сайранлап бирден, Уллы материклер жагысын ге-
енн (Ш. Мамбетмуратов).
МАТЕРИЯ I а т. Адам санасынан гэрезсиз омир сурип, се-
зим дуньясына тэсир ететугын шынлыц, барлыц.
МАТЕРИЯ II ат. Барлыц, шынлыц, адам сезиминен тыс
цэм оннан гэрезсиз ©мир суретугын адамлардыц сезим дунья-
сына тэсир етиуши обьективлик шынлыц.
МАТРАЦ ат. Ишине пахтаны цалыц етип салынган сыртын
турли гезлеме менен цаплап, тек тосенип жатыу ушын арнаулы
исленген жумсац тосек.
МАТРОС а т. Эскерий-тециз флотында эскерий хызметкер,
Палубада шалцып ,тагы, М а т р о с л а р жолдан цайтцаны (Ш.
Мамбетмуратов).
МАТЧ ат. спорт. Ойындагы жарыс, командалар арасын-
дагы ушырасып ойняйтугын спорт ойыны.
МАТЧЛЫК кел. Матчца цатнаслы, матчца тийисли, матч-
ца тэн.
МАУАСА р. Бирлик, кечисим, ауыз бнрлик. Ким еркли ца-
цыйцатлап барласты. Мийнеткеш мауаса кетерди басты
(Ж. Аймурзаев). Мауаса болып тебелестиц кейнииен,
Барлыгы да уйлерине тарасты (Ж. Аймур-заев).
МАУАСАЛЬЩ р. Ауыз биршилик. биршилик, бирлилик^
татыулык, крлисимлилик. мэмилелйк.
МАУАСАШЫЛЬЩ а т. Ауыз биршилик, татыушылык, мэ-
милешмлик. бирлкклик, Эжинияз ез цосыцларында турацлы-
лык, мауаса шылыц тийкарынан цурылган муцаббатты
ади”глели Н\. Султанов).
МАУ БАС кел. Деш нэрсени елемейтугын, аццау, годек,
деш нэпсе менен жумысы жоц, елестирмейтугын.
МАУЖЫРАСЫУ маужырау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МАУЖЫРАТЫУ маужырау фейилинин езгелик дэрежеси.
МАУЖЫРАУ ф. Тоназыу, уйысыу. Маужырап отыр-
гапдай кел цуслары да жым-жырт, самал да силтидей тынды,
Та^мурат елитип киятыр (К. Султанов). Турды сонда кемке-
рилпп. Парт агашлар маужырасцан (И. Юсупов).
МАУКЫ а т. Тилек. мийир, тойым. Елмурат м ау ц ы ба-
сил га и пта кыдырды (Ж. Аймурзаев). Тауланып есилип дэрт
мауцы басылмагандай жас жигиттиц кезлери жолда ин-
276
тизар (К. Султанов). фМауцын басыу — мийри цаныу,
цумары тарцау, басылыу. Жылап жийделикке мауцымды
бастым (И. Юсупов). Пахта терип журген жеринде хатты
цайта-цайта оцып мауцы н басты (0. Хожаниязов). Ал,
талай кердим Цамзаньщ езин, Талай гуррицлестим м а у-
ц ы м д ы б а с ы п (И. Юсупов).
МАУЫЕЫУ ф. 1. Пышыцлардыц гуйлеуи, олардыц белгили
бир уацытларда ургашысыныц еркеги пенен шагылысыу дэ-
уириндеги цэрекети, эжептэуир етип бацырып мияулайды. 2.
Ауыс. Айырым жагдайларда цызларга урысцанда, кейиу де
ашыу устинде айтылыуы. Бул сезимди алгыл угып, Натыц бо-
лып калма бугып, Жас болса кетер мауыгып (Бердац).
МАУЫЦ ат. Ыцлас, ынтыц, сагыныш. Сени тыпыш айтып
болып жатар едим басып мауыц, Тапнадыц меппеп компе
елтирди, жат, дененим. (К- Ирманов).
МАУЫТЫ ат. Мацпал, тукли цауайы тусли мацпал, цасыл
зат, гезлеме. Кийгеним цасыл мауыты, Устапыц ппрп да-
$ыты («?4аспатша»). Ат жацсысы — яумыты, топ жацсысы —
мауыты («КК- х- н.»).
МАУЫТЫДАЙ кел. 1. Мауыты сыяцлы, мауытыга усас,
мауыты тэризли. 2. Доник, донип турган, мацпалдай, жацсы,
керкем, жагымлы. М а у ы т ы д а й мын цубылып ескен кек,
Кез ушынан кез тартады жаудырап (Ж. Аймурзаев).
/МАХОРКА ат. Темекиниц суйегин майдалап шегиу ушын
цолдан ислеген ашшы зат, сапасы жагынан темен сортлы те-
меки. Махорка кисетти алыу ойымда, Коллы суцтым он.
тэрёпки калтама (X. Турымбетов).
МАХШЕР р. Акырет, ол дунья, ацыр из, ен соц. Алсац да
шауып елтирип, Бугин сейлеп етирик, Таила мац шер ку-
нинде, Бир цудага не деймен («Коблан»). Кош амап бол ой-
нап ескен-цурбылар, Енди цосылгаймыз мац шер купппде
(«Алпамыс»).
МАЧТА т. Кеме желцомыныц дицгек агашы, мащагаш,
орлик. Ауыр ац ескегин дуутар цылды да, Мачт а га суйе-
нип косыц айтты йошып (И. Юсупов).
МАШ кел. Колайльь ыцгайлы, жарамлы, ылайыц, ылайыц-
лы, дэл, тууры, цолай. -ф М а ш етиу — жениу, отыргызыу,
утыу. Мэртлик иске цолларымды б-ергеним, Душпанды маш
етип, дос пенен кулгеним (Э.. Шамуратов).
МАША а т. Ешектиц ургашысы, ургашы ешек.
МАШАКАТ ат. Цыйын, ацырет, азап, ауыр. Дузде ашлыц
машацатын кермиян, уйде ыссы наниыц цэдирини не
билсин (Эжинияз).
МАШАКАТЛАНДЫРЫУ машацатланыу фейилиниц езге-
лик дэрежеси.
МАШАКАТЛАНЫУ ф. Машцалага тусиу, кыйыншылыцца
ушырау.
^77
V
МЛШЛКАТЛАСЫУ ф. КыйынласыУ» ауырласыу. ' .
МА1ПАКАТЛАТЫУ ф. Цыйынлатыу, ауырлатыу.
МЛШАКАТЛАУ кел. ^ыйынлау, ауырлау. Оны уйленди-
ри^ жудэ машартлау болды (А. Бекимбетов).
МАША^АТЛЫ кел. Машацаты коп, цыйыншылыгы ауыр.
Куш жетпейди цояйыц бул машацатлы исти (Б. Кайып-
назаров).
МАП1АКАТЛЫК кел. Кыйыншылыц, ауарашылыц, ауара
сарсацлык.
МАШИНА ат. Козгалтцыш двигательдиц куши менен оз-
езинен рельссиз жолларда жук ямаса жолаушылар тасыу
ушын пайдаланылатугын цатнас хуралы, механизм. Коктен
ушып самолет. Жерде зырлап машцна, Жол журип табан
тиймеди, КаРа таудын басына (Т. Сейтжанов).
МАШИНАЛАСТЫРЫУ ф. Машиналар менен тэмийинлеу,
машиналар .менен ускенелеу, механизмлестириу. Хожалыцты
машинал астырыу, жердин жардайына царай пахта
егилетугын жерлерге буудай егисин кобейтип, пахтаны да коп
ектириу керек (К. Ирманов).
МАШИНИСТ ат. Паровоздыц поездын журисин басцарыу-
шы, айдаушы адам, киси.
МАШИНИСТКА ат. Жазыу машинкасында ислеуши цаял-
Чыз- Гезекли жумыс куни тамамланар алдынан капитан м а-
111 и и и с т к а цыздыц цасына келип, мынадай мазмунлы при-
казан айтып турып бастырды (А. Бекимбетов).
МАШИНКА ат. Цол жазбаны баспа цэрип пенен жазату-
рын механизм. М а ш и н к а р а басылган царазра дузетиу-
лер епгизпп атыр (К. Эметов). Прозаиктиц машинкасы,
Шегнрткедей шатырлар керкем (И. Юсупов).
МАШКАЛА ат. Х^рекет, ауыр салмацлы жумыс, жардай.
Уйдиц, дуздиц жумысы, тиришилик рамы уй-иштаиц м а ш-
цаласы жалрыз Гулзаданын мойнына тусти (Н. Дэуца-
раев).
МАШКАЛАШЫЛЫЦ ат. Ауырманшылыц, кыйыншылыц.
МАШКУЛ ат. Цумбыл, эуере, бант, цэлек. Иске шыцпас
•бираз киси, Маицул уй шаруасы менен (Б. Исмайлов). —
Фатнйма женге, Айымжамал цайда кетти? Ол маран бурылып
та цараран жоц, алдындагы иси менен маш цул болып,
мэзи сырт орай менен жууап берди: — Жап бетке цара, жап
бетке! ... (О. Хожаниязов).
МАШКУЛЛАНЫУ ф- Кумбыл болыу, бэнт болыу.
МАШКБ1: машцы етиу ф. Сайранлау, кеуил цойыу, цыялла-
ныу, ыцласланыу. Исти ендириуге шын машцы етип, Ка‘
рамады кундиз бенен тунине (Ж. Аймурзаев). Эл цауада ду-
рилдеп келип, базда цанат ца?ып машцы етип сайрап
тыным таппады (Ж. Аймурзаев).
278
МАИЩЫПАЗ кел. Цыялпаз, цумарпаз, ышцыпаз, кеуил»
белгиш. Бирац та ез тэбияты бойынша салдамлы цэм м а ш-
кыпаз Ромеш бирден жумысты жыйнастырып цоятугынлар-
дан емес еди (Р. Тагор).
МАШЛАНЫУ ф. Цолайланыу, ыцрайланыу, ылайыцланыу,
дэллениу.
МАШЛАУ ф. К°лайлау, ыцрайлау, ылайыцлау, дэллеу, туу-
рылау.
МАШЬЩ ат. Бир нэрсеге берилген ыцлас, кеуил, цэрекет^
машцы, шугыл, цэлек, бант, адет.
МАШЬЩЛЬЩ ат. Ыцлас цойыушылыц, кеуил белиушилик,
бэнт болыушылыц, цэрекет пенен шугылланыушылыц, цэлек-
лениушилик, эдетлениушилик.
МАШЫН ат. Кийим-кеншек тигетугын механизм. Тонир-
берген машыншыдан басца адамда машын жоц ('Г. 1\а-
йыпбергенов).
МАШЫНШЫ ат. Кийим-кеншез тигиуши, тигишии, ма-
шын тигиу менен шугылланатугын адам. Бизлер Отспберген
машыншыныц уйине жацынладыц («1\ыз. цц.» г.).
МАШЫНШЫЛЬЩ ат. Кэсип, талап, кэр.
МАЯ ат. Туйениц тури, жуни тыцыр, бир рана еркешли
нар туйе, кобинесе усы туцымлы нар туйениц уррашысы. Тез.
журетугын туйениц мая турин тапты («Алпамыс»)
МАЯК ат. 1. Тециз цэм колатлыцларда кеме-пароходларга
жол керсетиу ушын ушына шыра цондырып цоятугын белги^
от, жарыц, думпешик, бийиклик. Алысларда маяк отлары,
Шагалалар ушцан жагыстан .(Ш. Мэмбетмуратов). 2. Ауыс.
'Тирек, таяныш КаРсы жауды цыйратып, Дупьяга маяк бола-
мыз (Т. Сейитжанов)- 3. Ауыс. Улги орай. Азатлыц мая-
г и, Даццым Москва! — Жаса, Сени суйди, халцым МоскваГ
(Ж. Аймурзаев).
МАЯЛЫШ ат. Цумлы жерде осетугын осимликтин тури.
Жаз айында тауга шыгар м а я л ы ш, Тууган жерим жырац
цалды жол алые («Алпамыс»). Басында сексеуил, Маялыш
шецгел, Ж^ьщгылыц тагы бар сениц КЬ13Ыл цум (Кунхожа)..
МАЯЛЫШЛЫ кел. Маялыштыц кеп есетугын жери, мая-
лышы бар, маялышлы жер. Едирейген м а я л ы ш л ы жасца-
да, Тур кийиктей бир ший балтыр ылагы (И. Юсупов).
МАЯНА ат. ©ним, ис цацы, тийисли ацша. Оцытыушылар-
дыц (айлыгы) маян асы буннан уш жыл бурын 40 манат
болып, быйыл 60 манатца жетти (К- Ирманов).
МАЯТНИК ат. Саатты цэрекетке келтириуши механизм.
«МЭ» ц. с. Бир нэрсени усыныу, бериу, ал, уела деген мэ-
ниде. Устаз болдыц сен маган, М э, цанжарым, Усынаман
мен саган, Шэкиртицнен болсын саган естелик (И. Юсупов)..
Бир заман жатып сол жерде, Есин жыйнап алады, Кагып„
силкип цоржынды, Айдосца мэ деп береди (Бердац). Жетим-
27$
шиликти кеп керген шацырмастан цэ демес, Ашаршылыцты
кеп корген, 0зи тоймай мэ демес («КК- х- н-*)-
МЭЭРИП ц. магрип.
МЭБАДА к- набада.
МЭГЭР к. с. Мумкин, итимал, шыгар, егер. М э г э р ий-
шан кеп елинде, Жатцан бегет сел жолында (С. Мэжийтов).
Мэгэр, билмей цолды цыйса бир цамыс, Сол уац цанын тый-
ган ардан жацсырац (Бердац). Мэгэр, кемешилердин. би-
реун бнйге астыртын хабарласцан болыуы керек (К. Султа-
нов). М э г э рб о л ы у — мумкин, итимал. Макария, Моск-
ва, Леиинградта, Мэгэр балса еткен жери Лениннин
(А. Муусаев).
МЭДАР ат. 1. Куш, цууат, дицке, дэрман, цэл, гайрат, ди-
мар. Аузын ашыц жолга баслады цэм дац, Саран м э д а р
болып партия дана (Ж. Аймурзаев). Дал мойнынан цушац-
лап, Мэдары болган белимнин., Тирисец бе царагым, Ай-
баты болган елимниц («Ер Зийуар»). 2. Шыдам, тацат, сабыр.
МЭДАРЫМ ат. 1. Куш-цууатым, айбатым, саулатым, гай-
ратым, даццым. Болмады елге цэдирим, Белимнен кетти мэ-
дарым (Сарыбай шайыр). Кимлер тыцлар менин. муцлы
бул зарым, Жалгыздан айырылып кетти м э д ар ым («Алпа-
мыс»). 2. Шыдамым, тацатым. Саргыш енипти деп айттыц жузи*
ме, Айтцапыц дурыс кемейип тур мэдарым (А. Дабылов).
МОДАТ ат. L Жигср, гайрат, цэл-цууат. 2. Комек, жэрдем.
Мэдат нелеп, аллам сэнднн, Козле яшым сел болады (Эжи-
нияз) . Достыц болар елгенпцше мэ д ат ы ц, Душпанныц
зардабын кез бенен (Эжинияз). Рус халцы мэдат берип, Кы"
зыллады цумда цырман (Т. Сейитжанов). 3. Шыдам, тозим.
МЭДАТКЭР ат. Суйениш, куш, цууат, тирек, арца суйер,
жэрдемши. Дос-досца мэдаткэр цэм де ацыл-ес, Жанын
аямайды цацыйцат дослар! (И. Юсупов). Бул алацандай ца-
газ болса да бизге мэдаткэр улым (О. Хожаниязов). ф
М э д а т к э р б о л ы у — куш бериуши, суйеуши. У алий болган
ишер цимай, Мэдаткэр болган бир цудай («Алпамыс»)-
Мэдаткэр болмау — жэрдем етпеу, суйемеу. .Дунья рэ-
цотин кэрмедим, Шалцып шад болып журмедим, Кыз бенен
оннап кулмедим, Маган мэдаткэр болмады (Бердац).
МЭДДЕ а т. Хийле, цыянат, сумлыц, кесент, бэле.
МЭДДЕЛИ кел. Хийлели, сумлыцлы. Шемиштиц аласы
тоцнр бэлеси, Сол айтцандай кеулинде кеп м э д д е л и (Омар
шайыр).
МОДЕЛИ а т. 1. Жипек гезлеме, бир тахтасы цызыл, бир тах-
тасы жасыл, ар ал ары жицишке колеми сызыцща, турли рен-
ли шацмац етип тоцылган, пиллениц жипегинен исленетугын
эдстте цыз-келиншеклердиц басына орау ушын арналган ец
иэреци гезлемениц тури, Аман барсам Байсын елге, жибице
280
модели байлайын («Алпамыс»). 2. Жердиц, мэканныц ат,
атамасы. Кериппедиц Мэделиниц жагасын, Шийрии
тартцан буйра толцын шабысын (К. Султанов).
МЭДЕНИЙ р. Мэдениятлы тэрепи, мадениятлы жаты, мэде-
ниятлы дэрежеси, рауажланыу тэрдири, б.ар-жоц жагдайы,
есиу дэрежеси, байльиы, жетискенлиги, жацалыгы. М э д э-
ний турмыс. Мэдений шертек, Мэдений с.аз-саубет т. б.
Халцымыз шад болып борца гулленер, Мэдений намалар
жуз элуан денер (С. Нурымбетов). ф Мэдений револю-
ция — рауажланыу, кетерилиу. Республикада улкен мэдений
□ ев ол ю ц и я иске асты (Б. Исмайлов). Мэдений э р ийе т—
мазмун, мэнкс. Мийнетке цанша суйиушилик болса, оньщ мэде-
ний эцмийети сонша жоцары, таза (Г. Есемуратов).
МЭДЕНИЯТ ат. Адам баласыньщ жэмийетлик ондкрис та-
рауындары табыслары цэм ацыл-ой тууралн жетискенликлери-
ниц жыйындысы. Мэцгилик сези бар жазылгап хатта, Гелен-
лерди жеткерди мэдениятца, Макария, Москва, Лснии-
градта, Мэгар болса еткен жери Лениппиц (А. Муусаов). Сен-
сец уллы мэденият орайы, Билимппц булагы, илнм са-
райы, Ац алтынньщ жапырацларын жамылып, )^ор торепиц.
денер мысал дарайы (Т. Сейтжанов).
МЭДЕНИЯТЛЫ кел. Улгили, кишипейил, жоцары саналы„
тэртип-икрамлы, ишки-сыртцы кориниси, мазмуны жэмийет
талабына мууапыц. Мздениятлы адам. Мздениятлы
ел.
МЭДЕНИЯТСЫЗ кел. Мэдений дэрежеси темен, мэдени-
ятца ериспеген, турпайы, тэртипсиз, парксыз. Мэдениятсыз
киси.
МЭДЕТ ц. мэдат.
МЭДЕТКАР ц мэдаткэр.
МЭДИ кел. Бэле, жаман, цэсийетсиз, сумлыклы, цийлекер
адам. Мэди цабацтай боле екенсец гой («Эмиудэрья» ж.).
МЭЖБУР кел. Бир нэрсениц ислениуи ушын ыцтыярсыз,
ерксиз цайыл болыу, ислениуге тийисли, миннетли. Днепр*
дэрьясынан тунде етиуге мэжбур болдыц (К. Султанов). Ал
апам езине тэсир еткен жерлерии цайта-цайта оцыура м э ж-
бур етеди (Э. Шамуратов).
МЭЖБУРИЙ р. Илажсыз, шарасыз, ыктыярсыз, ерксиз. Ен
ацырында мен тап мэжбурий турде келисим бердии
(А. Бекимбетов).
МЭЖБУРЛЕНИУ мэжбурлеу фейилинин. езлик дэрежеси.
МЭЖБУРЛЕТИУ мэжбурлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЭЖБУРЛЕУ ф. Ерксиз кендириу, ыцтыярсыз айтцанын
еткизиу, зорлыц етиу, кушлеу, зорлау. Жэмийла гейде уйине
кететурын, бирац анасы оны цайтыуга мэжб у р л ей ту f ы н
еди (0. Айжанов). Олар Антарктида, арца полюете, Мэж-
2Ъ1
бурлеп кулдирер бахыт бэцэрин (Ш. Мамбетмуратов).
( ЛЮЖБУРЛЕУШИ ат. Кондириуши, кушлеуши, зорлаушы.
МЭЖГУН ат. Еси жарым, еси-ацылы кемис, ауан, ауыш.
Ацылын алып ауырыусыз. Мысалы мажгун етеди («Г^ырц
цыз»). 1\айдан билейин бул мэжгунниц кенедей цата цала-
тугынын (К. Султанов).
МЭЖГУНЛЕНИУ ф. Эумёсерлениу, ауышланыу.
МЭЖГУНЛИК ат. Еси жарымлыц, эумесерлик.
МЭЖГУНСИРЕУ ц. мэжгунлениу.
МОЖИЛИС ат. Жыйналыс, жыйнац, кецес. Суд мэжи-
лисин ашыц деп жэриялады (0. Айжанов). Кешцурын ца-
ланыц айналасына царауыл цойып ревкомда м а ж и л и с
болды (Н. Дэуцараев). ф Мажилис дузилиу — ойласыу
кенесиу. Сениц менен мэжилисдузилер, /Мен сени суйдим
цара кез (Э. Шамуратов). Мажилис ц у р ы л ы у — кецесик
болды, ойласыц болды. Мажилис цурды халыц инанды сези-
не, Мийнескешлер ерип шыцты изине. Таза жол шыгарып дунья
.жузине, Байларга оц атты ози Ленинниц (А. Муусаев).
МЭЖИЛИСХАНА ат. Жажилис, жыйналыс откериу ушын
кец етип исленген арнаулы улкен ежире, орын, жай.
МЭЖНУН ат. Жинли, ессиз, ацыл-цууышынан айырыл-
ган, сайыл, ашыц, дэрбедэр. Апац Хатийрадур, енециз Айгул.
Мажнун етип ацылым алдын Бпйбигул (Эжинияз). фМэж-
н у и к и б и — мажнун сыяцлы, мажнундей жинли, мэжнунге
цусаган. Бир пспппеспп цайгы — цапа сттпрнп, Азап пенен ацы-
ретпп нттирин, Мажнун киви ормапда ескен жайлауым
(Ку вхожа).
МЭЖНУНЛЕУ кел. Жинлилеу, есерсоцлау, ессизлеу.
МЭЖНУНЛИК ат. Жинлилик, есерсоцлыц, ессизлик.
МЭЗИ р. КУРЫ> ешейин, эйтеуир. Жацсылыгыцды халыц
билсин, Халыц билип солай десин, Мази душпанлар жек
корсин, Сондай жэцил болгыл балам (Бердац). Бирац Жаца-
байдыц дэрти басца еди, бай мази цаулыгып жур (X. Сей-
тов). ф М а з и-м айрам болыу — уацты хошлыц етиу,
ойын-зауыц цылыу, кепшиликтиц уацты кеуилли еткериудеги
цэрекетлери. Жайнап кулип гуллан жан, м а з и-м айрам бо-
л а д ы (Т. Сейтмамутов). Балыцшылар м а з и-м айрам б о-
л ы п тарцасты да, ертецине ортага шыгып ауларын салды
(0. Айжанов).
МЭЗ^ЭБ ат. Эдеп, дэстур, зац, тэртип, инсап. Озинен
бпйжууап ерге бериу шариятымыздыц мэзцэбине жай-
.ласпайды (К^. Айымбетов).
МЭЗ\ЭБСИЗ кел. Бийэдеп, эдепсиз, уятсыз, тэртипсиз,
нырцца сыймайтугын, дастурге келиспейтугын, шамадан, шен-
нен тыс цэсийет. Молла болсац да. мэзц эбсиз, Адам екеп-
ссц одепсиз (Отеш шайыр).
л82
МЭЙЕК ат. Азгана сопацлаудан келген цатты, жуца ца-
быцлы, ац белоклы зат, тауыцлардыц, цуслардыц хэм жэн-
ликлердиц туцымлыгы, жумыртка, туцым. Суйригин газга бер-
дим. Ёаз маган мэйегин берди («КК- х- К-»)- Неге десен
. мэйек базары ерте цызып тез тарцайтугын еди (Э. Шаму-
ратов).
МЭЙЕКТЕЙ кел. Мэйекке усаган, мэйек сыяцлы, мэйек
тэризли.
МЭЙЛИ к. с. Калай болса солай, мейли. Ыцламадыц бо-
ран болса, Патша ма мэйли хан болса, КаРсы келген душ-
панга, КУП базасын берип един (Мэжит улы).
МЭКАН а т. Жасап атырган, тууып ескен жер, цоныс бас-
цан орын, этирап, дегерек. Атасы берген м э к а н f а, Тпк-
тирди сэнлеп ота^ын («Кырц кыз»). Баспашы бон туп пшипде
жол тосып, Мэкан цылды Кара таудыц жырасып (И. Юсу-
пов). Ата журтым мэкан ымсац, Анам туугап Уатаным-
сан. (И. Юсупов).
МЭКАНЛАНЫУ мэканлау фейилинин езлик дэрежеси.
МЭКАНЛАСЫУ мэканлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
МЭКАНЛАТЫУ мэканлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЭКАНЛАУ ф. Коныс басыу, отырыу, Бузды гене цамыс
цосын, Мэканлап келдиц жагасын, Тоцыган барлыц шып-
тасын, Сол цосына тутцан екен (Бердац). Олар ез заманла-
рында царацалпац ели мэканлап отыра алмай, ярым, кешпели
болып журген, ... ,К- Ирманов).
МЭКАНЛАУШЫ ат. Коныс басыушы, отырыушы.
МЭКАНЛЫ кел. Мэканга ийе, мэканы бар, отырыцлы, оты-
рыцлы жери бар. Усынша бенде цылгаидай, Мэканлы уллы
, елимди, Не цылып едим, мен саган («КЬ1РК цыз».).
МЭКАНСЫЗ кел. Мэканы жоц, белгили баслы отырыцлы
орны жоц. Кырымнан цууган соц сергиздан болып, Тум-тус-
тан дэкки жеп, Мэкансыз болып Едилге, Жете алмай
кезлери талып, Дагып журген кунлер етти де кетти (К- Ирма-
нов).
МЭКЕМЕ а т. Мэмлекетлик кэрхана, ис орын, кецсе. Рус
совет илимпазларыньщ тиккелей цатнасы менен КаРаКалпа1г
станньщ тарийхында биринши рет илимий мэкемелер
пайда болды (Б. Исмайлов). Биразы оцыуга кетти, биразы
кэрханалар менен мэкемелерге жумысца орналастырылды
(Т. Нэжимов).
МЭКЕНТОЖ Ц. макентож.
МЭКИ ат. К°зац тоцыу процесиндеги бездиц арцау жи-
бин былай-былай еткериу ушын пайдаланылатугын (агаштан
исленген еки ушы суйир, ал ортасын найшаланган сабацты са-
лып, ол сабац ояцца-буяцца атцанда журип туратугын етип
цолайластырылган) сабац салгыш.
283
МОКИДЕП кел. 1. Мэкиге усаган, мэки сыяклы маки тэ-
ризли. 2. Л у ы с. Суу жу^пас, оир жерде турмайтутын, жыл-
мацай, Моки д ей жылпылдап Оир жерде турмай ма дей-
меп, келип бала пэтлилеу болса керек. (Ш. Сентов). Гулсин.
апл ил. р ла, (дилер де еки ортада м а к и д е й цатнап журмиз
(LU. < liron).
МоКППЕП ат. Тауьнугыц, цуслардыц нашар тури. Енди
арцацарамай ептнгип жууырып баратырранда, алдынан бир
м окийен дыргауыл «пыр етип ушады» (К*. Айымбетов).
Д1ОК1-111Е11ДЕЙ кел. Мэкийенге усаган, мэкийен сыяклы.
МОКИРИУ кел. 1. дин. с. Таза емес, хадал емес, жаман
нэрсе тийген, кир, патас. — Тууры, шариятта нашарлар еркек-
ке тикленип ^арамауы керек, ^аялга ез еринен бас^ныц, жу-
зи мэкириу (К. Султанов). 2. дин. с. Улыума мусылман
эуладыныц ишиу-жеуине, пайдаланыуына тийисли болмаган
несийбе. Пушьщты кетерип баратырран, орыстан алган м э-
кириу ацшаныц пууы гой (Н. Берекешов).
МЭККАР кел. Жаман, ^ийлекер, жалатай, адамга жаман-
лыцтан басцаны ойламай тугын адам. Бул м э к к а р Базар-
байдын. устинен журип ойнас етеди екен (А. Бекимбетов).
МЭККАРЛЬЩ а т. ^ийлекерлик, жаманльщ, жалатайлы^.
Бир цатыинын мэк карлы гы цыр1\ ешекке жук болады
х. и.»). — ^аялдыц мэккарлыг ы н а инанып, кеу-
лпп оарып, ыцласыц менен уялмай, жууырып киятырраиына
кулемеп балам, — дедп («Маспатша»).
AK)KKii a I. I. Жууерию усаган жергиликли егинлер-
диц бир «ури. Мэкке дегеп бизнц ата-бабамыздыц дийхан-
шылыгы гой (Э. Тэжимуратов). 2. Усы егинниц дэни.
МОККЕДЕИ кел. Мэкке сыяклы, мэкке янлы, мэккеге
усаган.
АЮККЕЛИК ат. Мэкке егилип ^эм кегерип турган жер.
МЭККЕШИЛИК i^. мэккелик.
МЭЛЕЛ ат. 1. Дау, жэнжел, шата^, талас, тартыс, керис.
2. Окне, гийне, ыза, жэбир, ^апалы^.
МЭЛЕЛЛЕСИУ ф. 1. Дауласыу, жэнжеллесиу, шатацла-
сыу, таласыу, тартысыу, керисиу, кейисиу. 2. бкпелесиу, гий-
нелесиу, ызаласыу.
МОЛЕЛЛЕСТИРИУ мэлеллесиу фейилинин езгелик дэре-
жеси.
МОЛЕЛЛИ кел. 1. Тартыслы, таласлы, жэнжелли, даулы.
2. Окпслетстугын, кеуилге келетугын, кеуилге тийерлик, кеуил
цалдыратугын, ыза цылатугын, цорлыц келетугын.
МОЛЕЛСИЗ кел. 1. Тартыссыз, жэнжелсиз, талассыз,
даусыз. 2. ©кпесиз, гййнесиз.
МЭЛЕЛСИЗЛИК ат. 1. Тартыссызлыц. талассызлы^, дау-
сызлыц. 2. ©кпесизлик, гийнесизлик, ызасызлыц.
284 '
МЭЛЕЛШИЛ кел. 1. Жэнжелшил, даушыл. 2. ©кпешил,
гийнешил.
МЭЛИМ кел. 1. Белгили, таныс. 2. Атацлы, даццлы. 3.
Тусиникли, белгили.
МЭЛИМЛЕМЕ ат. Билдириуге тийисли хабар, хабарнама.
МЭЛИ/МЛЕНИУ мэлимлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МЭЛИМЛЕСИУ мэлимлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.-
МЭЛИМЛЕТТИРТИУ мэлимлеу фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
: МЭЛИМЛЕТИУ мэлимлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЭЛИМЛЕУ ф. 1. Хабарлау, билдириу. 2. Хабарландырыу,
хабар бериу. 3. Шацырыц хат, хабар цагаз.
МЭЛИМЛЕУШИ а т. Хабарлаушы, билдириуши.
МаЭЛ^ЭМ I а т. Жарага жагатугын (тартатугын) жабыс-
цац цойыу дэри.
МЭЛ^ЭМ II кел. Жумсац, жагымлы, бабында.
МЭЛШИ а т. Цуйрыгы узын цой, салпы цуйрыцлы цой.
МЭМЕЛЕК ат. дин. с. Жин, шайтан. — Муширинти биз
емес, мэмелек айландырыпты тацсыр (К. Султанов).
«Мени мэмелек айландырган екен» — деп ойлады Темир-
хан ата (Т. кайыпбергенов).
МЭМЕЛЕКТЕЙ кел. Мэмелек сыяцлы, мэмелекке усаган.
МЭМИЛЕ ат. Келисим, татыу. Балам кек ийтти кеп ийт
жецди, ... биз мэмилеге келдик, жесир орнына жесир
бердик (1\. Султанов).
МЭМИЛЕШИЛИК ат. Татыушылыц, келисимлилик, дослыц.
Мийирханныц ырцы берман царап, ези мэмилешиликке
келе баслагандай тур керсетти (0. Хожаниязов).
МЭМЛЕКЕТ ат. КУКИМ сурип турган жэмийеглик цурылыс-
тыц мэпин гезлеп, онын басцарыу тэртибин сиясий цэм ма-
териаллыц жацтан цоллаушы цэм беккемлсуши, сол бойынша
ис жургизиуши шолкемлери, анпаратлары, мэкемелери, зеке-
рий кушлери бар жергиликли цэм орайлыц цукимет. Дэслеп
Совет мэмлекети пролетариат диктатурасы формасын-
да пайда болды. СССР кеп миллетли мэмлекет.
МЭМЛЕКЕТЛИК кел. Мэмлекетке тийисли, мэмлекет тэ-
репинен исленген. Пахта тапсырыудьщ мэмлекетлик
планын быйыл муддетинен бурын орыпланды. Мэмлекет-
л и к экзамен.
МЭММЕ а т. Каял-цызларда болатугын кокирек бези, ем-
шек. Алпамыс ауызда турып, сол цызларды услап алып, мэм-
мелерин езип, бетлеринен тислеп, цызлардьщ тула бойын
кек-кембек цылады («Алпамыс»). Емиздиц талай бебекке, Та-
на муйиз мэммецди (Т. Сейтжанов).
МЭММЕДЕЙ кел. Мэмме сыяцлы, мэмме яцлы, мэммеге
усаган, мэмме тэризли.
285
МОП ц. мани.
МЭНЗИЛ р. 1. Узац, алые. Турли цасыл енип шыгар уя-
дан, Гкнырлар жол салар мэнзил цыядан («КК- х- К-»)*
Сен журип» ец нюлде мэнзил цыяда, Ашыгымнын айтцан
сеян зияла («КК- х- К-»)- 2- Уацыт, мезгил,' мэусим. Гешти-
гешти мэнзил арадан гешти, Кал Маралым сэрби назым
цал сиди (КК- х- К-»)- Ол цосыц тусирер мениц ядыма, езге
бир нмнрдн, алые мэнзилди (И. Юсупов). Тазаша ис со-
цпалнетлнк жарыста, Гул шырайлы жаз мэнзил и колхоз-
да (О. II 1аМуратов).
, МЭИЗИЛЛИК ат. Шолистанлыц, далацлыц, майданлыц.
МЭНИ ат. Мазмун, эцмийет, мацыз, лийкин, мэнис. Байлар
м э н и бермей пушты аллара, Бес жыл журдим аббаз шайы
тиллара (Омар). Жасы толып тур козиме, Халцым цэм мениц
езиме, Бул айтцан мениц сезиме, Тыцлаганлар бир мэни
бер (Бердац). ф Мэн жай — цал жай, жай-жардай, эцми-
йет, кеуил. Гууалар бул истиц не менен питерин билмесе де, ис-
тиц мэни-жайын судьяларра айтып берди (©. Айжанов).
Биреу емес талайын, Мэн и-ж а й ы н а келтирди («Кырц
цыз»).
МЭНИЛКЕС кел. Мазнунлас, мэнислес.
МЭНИЛИ кел. 1. Мазмунлы, мазмуны бар, мэниси кушли,
терец. Оцыган цор сознниц оз алдына айрыцша мэниси бар.
сол мэпили создеп келешектиц пытаны керинип те, сезилип
тур (О. Айжанов). 2. Пэгнуалы, игибарлы, горели, жацсы, сези
дузиу, соз ауызы дузиу.
МЭИИС ат. Мазмун, мацыз, лийкин.
МЭНИСИ а т. Мазмуны, мацызы, лийкини, дэреги, мэн-
жайы, жайы-жардайы. Оцыган цэр сез ин и ц ез алдына
айрыцша мэниси бар (О. Айжанов). Телеграфтьщ а₽а-
шын урып жургениниц мэниси сол екен (М. Дэрибаев).
Бундай бахытлы минутлардыц мэнисине ол уацытлары
жете тусине алмадым, К^дирин кейин ала биле басладым (К-
Смамутов). ф Мэнисин билиу — мазмунына тусиниу,
лийкинин ацлау. Колдан кеткен жетим цыз, Мэнисин бил-
ten кызыл гул (Жийен жырау).
МЭНИСЛИ кел. Мазмунлы, мацызлы, лийкинли.
МОНИССИЗ р. Мэниси жоц, мазмунсыз, пэтиуасыз. Мэ-
ни с с и з сез.
МЭНПЭЭТ ат. Пайда, тусирим, байлыц, еним, ийгидик.
МЭ11ПЭЭТЛЕНИУ ф. Пайдаланыу, керегине жумсау, рэ-
дэтлениу.
МЭИТИРСЕК кел. 1. Жарамсыз, жаман, жарамас, пэс-
цол. Мэнтирсеклер шацына, Ере алмай да цалысар
(Г. Есемуратов). 2. Бир мушеси кемис, майып.
МЭИТИРСЕКЛЕУ ф. 1. Жарамаслау, жаманлау, жарам-
сызлау. 2. Бир мушеси кемислеу, майыплау. Мэнтнрсек-
286
I.
леу цойлар терт аяцлап, шегиншеклеп кейин бэсти (0. Хожа-
ниязов).
МЭН.ГИ а т. ©мир бойы, узац жыллар, бэрцама, бирдейине,
мудамы. Жойылмастай м э ц гиг е, Тастан белги ойгызды
(«Кырц цыз»). Жырлар терип цушагыциан тегилген, Табаман
мен мэцги шадлыц езицнен (Ш. Мэмбетмуратов).
МЭЦГИГЕ р Узагына, емиринше. Мениц есимнен м эн-
гиге шыцпас (0. Айжанов).
МЭЦГИЛИК р. Удайына, бэрцама, емир бойына, еле-ел-
генше. Бахыт берип ашцан мениц кезимди, Мэцгиликке
нурландырран жузимди (X. Сейтов). «Жэцэнниц орайы — ул-
лы пайтахтым, Омирдиц бэцэри мэцгилик жацтым, ...
(Э. Шамуратов).
МЭЦГУР а т. Эумесер, эумек, аццау, ерме, аумацай, сси ки-
рели-шыралы. Адамлар айта береди екен-ay, ол гой журген
бир мэцгур (О. Хожаниязов).
МЭН.ГУРЛИК кел. Эумесерлик, анцаулыц, аумацайлыц,
эумелеклик.
МЭП ат. 1. Пайда, мэнпээт. Кэр бир сртекиш оз класыиыц
мэпин жацлаушы болады (Н. Дэуцараев). Х^ор бир хуждан-
лы адам халыцтыц мэпи не ислеуи тийис (Ж. Аймурзаев).
Деген менен 1$эдир буны цылмапты, Халыцтыц мэпин
жеккемэпке былгапты (Т. Сейтжанов). 2. Талап, ис. Дос-
тыцды еглеме м э п тен цалмасын, Душпаныцды еглеме сы-
рыцды алмасын («КК- х. н.»). 3. Кирнс, утыс.
МЭПГ0Й ат. 0з мэпин гезлеуши, ез мэпин ойлаушы, пайда
кунем, мэпдар.
МЭПГ0ЙЛИК кел. Пайдакунемлик, мэпдарлыц.
МЭПДАР кел. Мэпке цызыгаушы, мэпти гезлеуши, пайда-
кунем, мэпгей.
МЭПЕ ат. Элпеш, иззет, цурмет. Терде усы уйге жыйиал-
ранлардьщ бэриниц аяулы атасы болып, мэпеге белепип
Есенгелди отыр, цэмме сонын гэпин мулгип тьщлап отыр
(К. Султанов).
МЭПЕЛЕУ ф. Иззетлеу, сыйлау, цурметлеу, элпешлеу. КУР-
бан кекши кемпири екеуи жалгыз баласы Сапарды шац тий-
мес етип мэпеле>п есирди (М. Абдраймов).
МЭПИЛИК кел. Эбден цартайган, жасы жеткен, зорра
отырган, тозган. Мэпилик кемпирлер шыр-пыры шырып,
зарлау менен есик алдында бир-еки адым атыу менен-ац сум
желдиц цушарына тап болды (Ж- Аймурзаев).
МЭПЛЕНДИРИУ мэплениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЭПЛЕНИУ ф. Пайдаланыу, пайда кериу, тусирим туси-
риу.
МЭПЛЕНИУШИ а т. Пайдаланыушы, тусирим тусириуши.
МЭРГИЯ ат. Адамды езине ерксиз тартатурын цэсийет.
Мэргиясы бар ма, билмеймен алыслап кетким келмейди
287
(6. Хожаниязов). Эбдираман десер цызлардыц кеби, Сира бар
ма деймен морги я шеби (И. Юсупов).
МЭР а т. Мацсет, дийди, шек.
МЭРДАНА кел. Цайнацай, гумансыз, мыгым, мццлы,
март кушли, цорыцпайтугын. Отыз жылда дабысымыз м о р-
дана, Канша айтсац мацтаныуга жарасар (Т. Сейтжанов).
4 М э р д а н а кушине то л ы у — шагына ж етиу, толы-
сыу, ержетиу. Кыз жети жасына келип, мэрдана куши-
не толып, ата-анасынан кушлирек палуан болды («К*об-
лан»).
МЭРДАНАЛЫК кел. Мыцлылыц, мыгымлыц, мэртлик,
кушлилик.
МЭРДИКАР ат. Жергиликли цукимет тэрепинен урысца
ямаса басца да узац жерлергё хызмет еттириу ушын керекли
дегенлерди ерксиз турде ец цолайлыларын жибериу ушын ша-
цырыспац, жарамлы адамларды алыспац. Бул план бойынша
фронт ушын мийнеткешлерден жети уйден бир м эр д и к а р
алынатугын болды (К- Ирманов). Мен мэрдикарга ай-
далатурын жылы, — деди Ерполат, — бизиц ,ауылда КУРЗИЯ
атлы бир цыз болды (М. Дэрибаев).
МЭРДИКАРЛЫК ат. Мэрдикарга алыу, шацырыу. Егер
Х^кимбайга цызыцды берип куйеу бала етсец, мына балацды
мэрдикарлыцтан алып цалады, — деп екинши жаушы
айта салды (М. Дэрибаев).
МЭРЕМ ц. мэцрем.
МЭРЕМДЩТ ц. мэцремдей.
МЭРЕМЛЙК Ц. мэцремлик.
МЭРМЕР ат. Хасыл тас, сырты жылтыр ац тас, мрамор.
Оныц дегерегинде мэр мер тастан, Шилтерлеп цорган ис-
ленген (М. Сейтниязов). Мэр мер тас астынан атлыгып он-
да, Мэцги сонбейтурын от лаулап жанар (И. Юуспов).
МЭРТ ат. Батыр, цацарман, цадал, бир сезли, ер азамат,
ер журек. Мэрт майданда сыналады («КК. х. н.»). Мэрт
Юрийлер анасы, Россия дацц саган (И Юсупов).
МЭРТЕБЕ ат. 1. Дацц, атац, дэреже, абырай. Кийик, цулан
тууып есер цыяда, Жалгызым мэртебец болтай зыяда,
Жалгыз балам мутэжицди айта бер, Неге келдиц балам па-
йыу пияда («Алпамыс»). Элбетте сонша дуньясынан, мэрте-
бесинен айырылды (К. Султанов). 2. Ирет, цайта-цайта.
взи маран бир неше м э р т е б е келген еди (Т. Кайыпберге-
нов).
МЭРТЕБЕЛИ кел. ХуРметли, атацлы, бахытлы, даццлы.
— Хей бэрекеллэ-бэрекеллэ, мэртебели бол шырагым!
(А. Бекимбетов).
МЭРТЛЕНИУ ф. Батырсыныу, цацармансыу.
МЭРТЛИК ат. Батырлыц, ерлик, цацарманлыц. Мэрт-
лик традициясы сез етиледи (Б. Исмайлов). а
МЭРТЛЕРШЕ р. Мэртлер сыяцлы, мэртлердей болып, ба-
тырларша, цацарманларша. Халыц каланы мэрлерше
цоргап куш бириктирип турады (К*. Айымбетов). .
МЭРТСИНИУ ф Батырсыкыу, цацармансыу.
МЭРТТЕЙ кел. Батырдай, ердей, цацармандай.
МЭРТШЕ ц. мэртлерше.
МЭРХЭМАТ т. с. Рухсат, шацырыц, мирэт.
МЭС р. 1. Кеуилли, уацты хош. Ацыллы езин пэс тутар„
Ацмац езин мэс тутар («КК- х- н.»). ?. Ауыс. Ишимлик иш-
кен. Арац ишип мэс болган, ез-езине кас болган (А. Бегимов)..
МЭСЕЛЕ ат. Copay, усыныс, жагдай. Биразлар орнынан
босатыу керек деп тйисли жерлерге м э с е л е кетерди
(©. Айжанов). Дийхан ушын жер ашыу жыр емес, бас мэсе-
ле суу еди (Т. Кайыпбергенов).
МЭСЕЛЕН ц. с. Мысалы, мысалга алсац. Мэ селен, ал-
ды менен биреуди езиц сыйламасан., сени ол да сыйламайды
(0. Хожаниязов).
МЭСИ ат. Жуца териден тигилип сыртынан геуиш кийету-
гын аяц кийим. гэззап, м э с и м д и тарт деймен жыл-
дам! (И. Юсупов).
МЭСИЛИ кел. Аягына мэси кийген, мэсиси бар, мэсиге
ийе.
МЭСИЛИК кел. Мэси боларлыц, мэсиге тэн, мэсиге ти-
йисли.
МЭСИРИУ ф. I. КутыРьшыУ, кетерилиу, урыныу. Катал
ашлыц болып, байлар мэс ири п кетти (Т. Каяыпбергенов)..
2. Кеуилин кетериу, мэслик етиу, шалцыу. Аралда м эсирип,
ез алдына уй-жайлы болып ести (0. Айжанов).
МЭСИРИУШИ ат. 1. КУТЫРЫНЫУШЫ> кетерилиуши, уры-
ныушы. 2. Кеуилин кетериуши, мэслик етиуши, шалцыушы.
МЭСИРИУШИЛИК ат. 1. Цутырыныушылыц, кетерилиу-
шилик,урыныушылыц. 2. Кеуилин кетериушилик, мэслик етиу-
шилик, шалцыушылыц.
МЭСИУЕК ат. дин. с. Моллалардыц тазалыц ушын дэрет
алганнан кейин ауызын, тазалайтугын ушы суйир агаш. М э-
сиуеги уртында, КЬ1ЯЛ цала журтында, Ийшанларга цол
берген («Ер Зийуар»).
МЭСИУЕКТЕЙ кел. Мэсиуек сыяцлы, мэсиуекке усаган^
мэсиуек тэризли, мэсиуек яцлы.
МЭСИШЕН р. Аягында мэси гагл бар.
МЭСКЭН ат- Туратугын орын, жер, мэкан.
M9CKYHEM ат. Мэслик етиуши, мэсликти урдис цылыу-
шы, бэрцэ мэс адам.
МЭСКУНЕМДЕЙ кел. Мэскунемге усаган, мэскунем сы-
яцлы, мэскунем тэризли.
19—5985 - 2
МЭСКУНЕМШИЛИК ат. Мэслик етиушилик, мэслик цы-
лыушылыц.
МЭСЛЭ^ЭТ ат. Кецесик, ойласыц. КЫРЦ жигити• Цоблан-
ныц Бир мэслэ^эт цылады («К^облан»), ф Мэслэ^эт
той — к е п ш и л и к-тицтойды еткериу цаццындагы кецесиги.
М э с л э у т т о й f а он бес адам жыйналды (К- Ирманов).
МЭСЛЭ^ЭТЛЕСИУ ф. Ойласыу, кецесиу, кецес цурыу, ой-
ласыц ислеу. Кэне бир мэсл э^этлесип отырайыц (Ж. Ай-
мурзаев).
МЭСЛЭ^ЭТЛЕСИУШИ а т. Ойласыушы, кецесиуши.
МЭСЛЭ^ЭТШИ а т. Кецесши, кецес бериуши, мэслэцэт
етиуши. Мэслэцэтшиси Караматдиннгщ айтцаны ме-
нен болды (Ж. Аймурзаев).
МЭСЛИК а т. Уацты хошлыц, кеуил хошлыц, ишиушилик.
Кунде мэслик, кунде той, Мийуалы баглы атауда («Кырц
цыз»). Тецселер мэсликтен кези мелдиреп (И. Юсупов),
ф Шагал мэслик — кеуил кетериушилик. Отца барып
осте барлап цараса, улкен бир таудыц уцгиринде шагал
мэслигин цурып атырган цырц жигитти кереди («КК- х- е »).
М э р д и-майдан мэслик — уацыты хош, кеуилли, арцайын,
пэруайысыз. Сенде жасар мэр ди-май дан мэслик жай
адам ,Т. Сейитжанов).
МЭСТАН кел. 1. Жасаган, барлыц нэрсени керип-билип,
кэмбил болган, цэтте артыцмаш билетугын кемпир. М э с т а н
кемпир келген соц екеуи атты ертледи («Кырц цыз»). 2- Ца-
цацбас, жууца, жэдигой кемпир. 3. А у ы с. Жанып турган от.
Жарцылдап жайнаган керикке, йузлери гул киби кезлери
м эст ан (Эжинияз).
МЭСТАНА кел. Жайнаган, жауцылдаган. КЫРЦ кэниз
жанына м эст ан а келди, Бир заман янымда ойнады кулди
(«КК, х- Ц-» )•
МЭТИБИЙ р. Устем, басым, бийлик, цуким. Бирац солай
да болса ез ауылына мэтибий болып, бир ези тамамы
ауылды бийлейди (А. Бегимов).
МЭТИБИЙЛЕНИУ ф. Устемлик етиу, бийлик цылыу, цу-
кимлик цылыу.
МЭТИБИЙЛИК кел. Устемлик, басымлыц, цукимлик.
зир бурынгыдай бир езим мэтибийлик ете алмайман
(О. Хожаниязов).
МЭТИБИЙСИНИУ ф. бзин-ози бий санау, биреудиц усти
нен устемлик етиу, бийлик етиу. Сен маган мэтибийсиме!
(К. Султанов).
МЭТИРЕ а т. Териден исленген дорба сыяцлы суу цуяту-
гын ыдыс» Мэтиреге суу цуйып, ер басына салады («Ал-
памыс»).
М9ТИРИ ат. Кэр турли рецли, шашацлы, цэр цыйлы улкен-
ликте бола беретугын жипек орамал. Аягына геуиш мэси, ба-
290
сына м эти ри орамал, цолына билезик, цулагына алтын
сыр₽а саламан (А. Бегимов).
МЭ'ЩАЙЫР кел. Келте бойлы иймекбас жууери ... Екин-
ши жагы алды жаца балыц кез бола баслаган мэтцай ыр
жууери (К- Досанов).
М9ТКАПЫЛ ат. Пушайман, пэнт, алдаулыц.
МЭТТАЛ р- 1. Шаццан, тез, жылдам, жалма-жан. Мениц
барыуым мэттал, сени тонга шацыртып жиберди (КД. х.е.»).
2. Дилгир, зар, шыдамсыз. Ашыгын мэттал болып башында
тур, ярым, оян (Эжинияз).
МЭУЖИРИУ ф. 1. Кулпырыу, дениу, цулпы дениу. 2г Ма-
лыныу, сырыгыу. — Аццан сууым сагасы аман бар ма
един? Мэужиреген дарац мийуеси, Мийуам аман бар
ма един? Мэужиреген дарац мийуеси, Мийуам аман бар
ма един? («Коблан»). 3. Толыу, тасыу, бурцыу. Мэужирип
ацты дэрьямыз. Сагасын Ленин ашцан сон (К- Айымбетов).
МЭУИЖ р. 1. Тасцын, толцын. Мэуиж урып аццан
дэрьянын сууы бахыт булагынан куш алды (Ж. Аймурзаев).
Асау Эмиу деп айтады тарийхта, Мэуиж урып цысы-жа-
зы шаглап толцыйсан. 2. Пэт, рауаж. Еркин мийнет цызды
цайнап, Мэуиж урып кен майданда (Ж. Аймурзаев).
/МЭУИЖЛЕНИУ ф. 1. Бурцасынлау, толып тасыу. 2. КУЛ"
пырыу, гуллениу.
/МЭУЛЕТ ат. Уацыт, пурса, муддет. Ацырында олар уш
кун мэулетке келисип, ез цорганларына жайласады
(«Мэспатша»). Кызына жолыцтыц, бай бизден мэулет со-
райды («Алпамыс»).
МЭУРИТ ат. Ирет, пайыт- Х^р жыл бир мэуритинце
талап нелеп, Хийуа, Ургенч жацларына барады екен (К- Ир-
манов).
МЭУСИМ ат. 1. Уакыттыц белгили бир белеклери, жыл-
дыц белгили болеги. Уацыт гуз мэусиминиц ацыргы
кунлери (А. Бекимбетов). 2. Уацыт, дэуир. Жигитлик бир ул-
лы мэусим, Жасым жетип тусти тисим («КК- х- К-»-).
Сонлыцтан суу тасыу мэусим ин де кеме-цайыцка мутэж
ауыл бир-бирине еки-уш айлап цатнаса алмайды (К. Султа-
нов).
МЭХЭЛ р. Мезгил, уацыт. Жасым цырцца жетип цызыцлы
мэцэлим етти («Мэспатша»). Кыс кушинен тайып бэ-
цэр канат жайган мэцэл еди (К- Досанов).
МЭЦРЕМ а т. Ханга жэрдемши, ацылгей. Бара-бара ханга
хызмети жагып мэцрем болады («КК- х- е->>)- — М э ц-
ремлер тилин алмасан, Хан цэмирине бойсынбасац, Терт-
*тин бирине турмасац, ©зиц билгил Айдос баба (Бердац).
МЭХРЕМДЕЙ кел. Мэцремге усаган, мэцрем сыяцлы.
МЭХРЕМЛИК ат. Ханныц ацылгейи.
291
МЭШ ат. Жазда егилетугын собыцлы егинниц бир тури.
Екеуи араны алыслатты да жэне цатарласып, мэ ш атыз-
лыцца царай багыт алды (Т.Нэжимов). Гуллэн дацыл: жу-
уерилер де, мэ ш те, тары да цэр бир атызда лэгенге кетерил
ген нэлдей уйысып цалды (Т. Кайыпбергенов). 2. Усы егин-
ниц ДЭНИ.
МЭШАБА а т. Мэшти сууга цайнатып сут, цатыц цатып
цэм май шажлап писирилетугын ауцат, тагам. «Кэзир м э ш а-
ба, Уйцылайсыз тойып жатып», Деп отырды сорлы ана, К^ара
тасты цайнатып (И. Юсупов). Еки табац мэшабаны дэс
соцтыц гой (Ж. Аймурзаев).
МЭШКЕБИ кел. Шапанныц бир тури, мэштиц сыртцы
цабыгына усаган турдеги шапан. М э ш к е б и шапанныц
мэши болайын, Бам-гун кеуилицниц цошы болайын («КК-
X. ц.»).
МЭШШИЙИУ ф. Аларыу, тигилиу, кезин айрыцша бежи-
рейтип царау.
МЭШШИЙТИУ мэшшийиу фейилиниц езгешик дэреже-
си.
ME к. с. Copay жалгау. Ол бизиц уйге келе ме?
МЕБЕЛЬ ат. Агаштан исленген буйымлар.
МЕГЕЖИН ат. Шошцаныц ургашысы. Еки мег еж ин
бирдей торайлайжац (О. Хожаниязов).
МЕГЗЕС кел. Уцсас, ылайыц, сондай, сол сыяцлы. Жигит
болган жигит — адам ертеди, Айтцан сезин палдан шийрин
етеди. Айтса бир сез ыцрарына жетеди. Соган мэгзес хыз-
мет етер халыц ушын (Бердац). Айтцанымды есит мениц,
Мегзес сизлерге цурбаца (Сарыбай шайыр).
МЕГЗЕСТЕЙ кел. Уцсастай, ылайыцлыдай, сол сыяцлы-
дай.
МЕГЗЕТИУ ф. Усатыу, цусатыу. Бахыт сазендеси елдиц
шешени, Сол гумис булацца мегзеттим сени (И. Юсу-
пов).
МЕГЗЕТИУШИ ат. Усатыушы, цусатыушы.
МЕГЗЕУ ф. Усау, цусау, дэл езиндей кериниу. Кыз-углан
камала келсе, Алмадек пишкене мегзер (Эжинияз). Ушы-
раттым далауан бир бултлы куни, Кези тап кийиктиц кезине
мегзер (И. Юсупов).
МЕДАЛЬ а т. Мийнеттеги жетискенлигин бацалауда мэм-
лекет тэрепинен жеке адамларга берилетугын арнап исленген
децгелек жазыуы бар манат (тецге) формасындагы белги.
Красавкинниц кекирегинде цеш цандай орден я медаль
керинбеди (А. Бекимбетов). Кексинде жайнаган алтын ме-
да л ы, Шын азамат бир цацарман гаррысац (Т. Сейтжа-
нов).
МЕДЕТ ц. мэдет.
МЕДИК ат. Медициналыц цэнигеге ийе адам.
292
МЕДИКАМЕНТ ат. Медициналыц цэр турли дэри-дар-
мац цэм соларга тийисли керек-жарац затлары.
МЕДИРЕСЕ ат. дин. с. Диний жоцары оцыу орны. Он
жыл медиреседе оцып тэлим алды («Мэспатша»). Себе-
би еки баласы Хийуада медиреседе оцыйтугын еди, Ай-
дос соны еске алды (К. Султанов).
МЕДИЦИНА ат. Ауырыулар жэне оларды емлеу илажла-
рын алдын-ала ескертиу жениндеги илим тарауы. Сез ире-
тине Караганда оныц да медицина институтын питкерип
келгени усы быйыл екен («Жас Ленинши» г.).
МЕДИЦИНАЛЬЩ ат. Медицинага тийисли, медицинага
тэн. Ол уацытта мен Ташкенттеги медициналыц инс-
титуттьщ соцгы курсында оцып атыр едим (Г. Камалова).
МЕДПУНКТ ат. Ауырыуларга жацыннан жэрдем бериу
ушын кэрхана ямаса оцыу орынларыныц цапталынан шолкем-
лестирилген медициналыц жэрдем керсетиу орны. Ауылда ец
дэслеп медпункт ашылды, кериуге ауырмай-ац бардыц
езимиз (К- Досанов).
МЕДСЕСТРА ат. Медициналыц жэрдем керсетиуши цаял-
цыз, медициналыц цэнигеге ийе цаял-цыз. Сол уацта мед-
сестра жууырып келип,.суйеп алды (Б. Кайыпназаров).
МЕДСЕСТРАЛЫК ат. Медициналыц тарауына тийисли,
медицина тарауына тэн.
МЕЗ ГИЛ ат. Уацыт, кунделикли ауцатланыу ямаса исле-
гендеги белгили мелшерлик аралыц. Майрылдыц министен цэм
де арбадан, Мэзгилинде жем-жемедик дорбадан
(С. Нурымбетов). Баласыньщ мектептен келер мезгили
етип баратыр екен (К. Султанов). Намазшам мезгили, яры
цалган булацца келди («Мэспатша»).
МЕЗГИЛЛЕС кел. Уацытлас, бир мезгилге тэн, бир уа-
цытца цатнасы бар, бир уацытца байланыслы.
МЕЗГИЛЛИ кел. Уацытлы, белгиленген кун. М ез г и л-
ли куни жеткен соц бир цыз тууады (К* Айымбетов).
МЕЗГИЛЛИК кел. Белгили бир аралыц, уацыт, мелшерли
уацыт. Лабацбайдьщ ауылы уш мез г и л л и к жол еди
(«Мэспатша»). Атка цамшы басады. Мезгиллик жол
журген соц («Кырц цыз»).
МЕЗ ГИЛ СИЗ р. Уацытсыз, орынсыз, бийуацыт, бийорын.
Олардыц мез ги л сиз, тосыннан келгени еле тусиниксиз
(К- Аралбаев).
МЕЗГИЛСИЗЛЕУ кел. Уацытсызлау, бийуацытсызлау.
МЕЙИЛ ат. 1. Ыцгай, ерк, багыт. Бул уацытта тац атыу-
га м е й и л берип, куншыгардьщ жулдызлары серпиле басла-
ган еди (Т. Кайыпбергенов). 2. Шама, багдар, керинис. Экем
иллэ деп аузын ашцан жоц, тек ийеги кемсецлеп жыламсы-
рауга мейил берди (9. Хожаниязов). 3. Ыцлас, кеули. ф
Мейил алмау — цэлемеу, цабылламау. Мейил а л м a f а н
293
кеуилди азгырыуга, бузыуга, умтылып, цашанга шекем журер
еденсец (Э. Шамуратов).
МЕЙИЛЛЕНИУ мейиллеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МЕЙИЛЛЕСИУ мейиллеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МЕИИЛЛЕТТИРТИУ мейиллеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
МЕИИЛЛЕТИУ мейиллеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЕЙИЛЛЕУ ф. Умтылыу, кеуили аударылыу, ыцгайланыу»
багдарланыу. Мийирхан бир нэрсе айтыуга мейиллеп
еди, мен шыдамсызлыцтан шаццанлык еттим (0. Хожаниязов).
МЕЙИЛЛИ кел. Мейли бар, ыцласлы. М е й и л л и ат суу
ишер, Мейилсиз ат суу кешер («КК- х- н >>)-
МЕЙИЛСИЗ к е л. Мейили жоц, кеуили жоц, кеуилсиз>
ыцлассыз. Мейилли ат суу ишер, Мейилсиз ат суу кешер
(«КК- х- н.»)-
МЕЙЛИ м. с. Ыцтыяры, ез ерки, бэри бир, ерки езинде,
ерки бар. Мейли цэлеген адамы менен кете берсин (А. Бе-
кимбетов).
МЕЙЛИНШЕ р. 0з еркинше, ыцтыярынша, кэлеуинше, де-
генинше. Шул кун атца ез мейлинше жем берип, шады-
цоррам болып ойнайын кулип (Эжимияз). Тацньщ таза ца-
уасын мейлинше жутып, жаны рэцэтленгендей болды
(Ш. Сейтов).
МЕЙЛИС ат. Отырыспац, гештек, ойын-зауыц кешеси„
мереке. Сен кетсец м ей лис бузылар, Мен сени суйдим ка-
ра кез («КК- х- Ц-»)-
МЕЙРЙМ ц. мийрим.
МЕКЕН к. с. Сол мекен, сол ма, басца ма: Ана турган ал-
ма мекен нар мекен, Саясында турган бизиц яр мекен
(«КК- х- К-»)-
МЕЙРИМСИЗ ц. мийримсиз.
МЕКИИЕН ц. мэкийен.
МЕКИРЕНИСИУ мекирениу фейилиниц шериклик дэреже-
сн.
МЕКИРЕНИУ ф. Жылцыныц сес шыгарыуы, оцыраныуы.
Насыбайга тилин тесеп, мекиренип, Планнан шыгып цал-
ды буньщ депти (И. Юсупов).
МЕКТЕП ат. Жасларга билим, тэлим-тэрбия беретугын
улыума билим беретугын оцыу орны. Сол ауылда бир жер те-
леде ески мектеп бар еди (К- Айымбетов). Мен сизге ара-
латайын жас улкемди, Мектебин, колхоз, завод, цаласын-
да (И. Юсупов).
МЕКТЕП-ИНТЕРНАТ ат. КапталынДа жатацханасы бар
улыума билим беретугын мектеп.
МЕКЛЕПЛЕС кел. Оцыйтугын мектеби бир, бир мектеп-
те цатар оцыйтугын, бирге оцыган.
МЕЛИОРАТОР а т- Мелиорация жумысы бойынша цэни-
ге, маман.
291
МЕЛИОРАЦИЯ ат. Жерлердиц енимлилигин арттырыу
илажларын царастырыу, жерди суугарыу ямаса цургатыу жо-
лы менен жацсартыу хам тагы да сол сыяцлы жер шараятын-
дагы жагдайларды изертлейтурын здис, усыл.
МЕЛЛЕ кел. Ац сур, кок сур, сургылт, саргыш, туссиз,
©ценз, олпец, саргылт, ирецсиз, жумсац. Билсец меннен бол-
рыл разы, К^алды изинде мел ле тазы (Эжинияз). Асты тах-
та, усти тахта, ортасында мел л е пахта (КК- х- К-> х.ж.»).
Устинде сары меллеси. Бир цулаш болып сэллеси (Бер-
дац).
МЕЛОДИЯ ат. Саз арцалы берилетугын белгили бир маз-
мундагы цасыцтыц намасы, нама, саз, ыррац сазы. ... барлыц
мелсдиялар нама деп аталган (Н. Дэуцараев).
МЕЛШИЙИУ ф. Былшыйып отырыу, цозгалмай отырыу,
цешнэрседен тэсирсиз цатып цалыу. Ол усыны ойлады да цора
ныц алдында мелшийип турып цалды (О. Айжанов). Унсиз
этираптыц мелшийгени мелшийген (Ш. Сейтов).
МЕМУАР а т. бткен уацыялар цаццында ози цатнасцан
ямаса сол заманда болган естелиги туринде жазылган эдебий
шыгарма.
МЕМУАРЛЫК кел. Мемуарга тэн, мемуарга тийисли, ме-
муарга байланыслы.
МЕМУАРШЫ а т. Мемуар жазатугын адам, киси
МЕН а л. Озим. Мен той энжамына цашшан-ац киристим
(С. Хожаниязов).
МЕНЕН к. с. Арцалы, бойынша, оне бойы, жэне, тагы, цэм,
бирге, — Апа! КЬ1Р™й цайда? — деп бацырды ол аршанын
ишине цолы менен басын цоса тьиып (Т. КайЬ1Пбергенов).
Ауа, жин мени урган, Сенин менен сейлесип турран (О. Хо-
жанов). КаР туни менен жауды (Т. Кайыпбергенов). Саца-
уатлы балан менен, Басын тен болар ханта («хМэспатша»).
МЕНМЕН кел. Тэкаббир, езимшил адам, «М е н м е н
ге зауал, жуйрикке томар» («КК- х- н-»)- Me имен болма
Пирим байдай, КуДайым етпесин ондай, Селдир болсан сен-
сен тондай, Сылбырап цэм журме балам (Бердац).
МЕНМЕНЛИК ат. Тэкаббирлик, кокиреклик, езимшиллик.
Менменлик еттим, мен таптым («КК- X. н.»).
МЕНМЕНСИНИУ менменсиу фейилинин езлик дэрежеси.
МЕНМЕНСИУ ф. 0зин журттан айрыцша сезиу, тэкаббир-
лик етиу. Келди патшадан жэллатлар, Менменсинген
жауыз олар, Гулимди услап алдылар, Кеп азаплар берген
екен (Бердац).
МЕНМЕНСИУШИ а т. Басцалардан езин айрыцша се-
зиуши.
МЕНСИНБЕУ ф. Есапца алмау, кезге илмеу, басцаны жа-
ратпау, унатпау, цэлемеу.
295
МЕНСИНБЕУШИ ат. Жаратпаушы, унатпаушы, цэле-
меуши.
МЕНСИНБЕУШИЛИК ат. Есапца алмаушылыц, кезге ил-
меушилик, басцаны жаратпаушылыц.
МЕНСИНИУ ф. Есапца алыу, кезге илиу.
МЕНШИК ат. Жеке дунья, тек ез ийесине гана тийисли
заты, арнаулы зат, нэрсе, нэрсе-цара, буйым. Бирац уйдеги
мен ши к сыйырымыз ауырып, бугин пададан да цалып цой-
ды (Г. Изимбетов).
МЕНШИКЛЕНИУ меншиклеу фейилинин. езлик дэрежеси.
МЕНЖИКЛЕСИУ меншиклеу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
МЕНШИКЛЕТИУ меншиклеу фейилинин езгелик дэрежеси.
МЕНШИКЛЕУ ф. Ийелеу, бийлеу, езиниц мулкине айнал-
дырыу. Жалац аяцлар бул атауды цанша меншиклесе де
байлар еслктен кирип терди алды (К. Султанов).
МЕНШИКЛЕУШИ ат. Ийелеуши, бийлеуши.
МЕНШИКЛИ кел. Пайына тийген, озине тийисли, арнау-
лы, озине дэрек. Бул машинада Палуаннын меншикли
мулки болып киятыр (0. Айжанов).
МЕНЬШЕВИК ат. Меньшевиклер агымын жацлаушы,
марксизмге царсы оппортунистлик агымныц агзасы.
МЕНЮ а т. Орайлыц асхана, ресторан, улыума жэмийетлик
ауцатланыу орынларындагы ауцатланатугын адамлар ушын
сол кунги тайынланатугын ауцатлардыц атлары, дизими жа-
зылган арнаулы цагаз ямаса кишкене китапша.
МЕН, ат. Адам денесиндеги тэбийгый дац, цал.
МЕН.ГЕРИЛИУ мецгериу фейилинин езлик дэре; ч.
МЕЦГЕРИУ ф. Бийлеп алыу, куши жетиу, бийлеу, басца-
рыу,улгериу. Зейинли келиншек езинин жумысын тез кунниц
ишинде мецгерип кетти (0. Айжанов). Бирац та куйеуи
елее де, сол хожалыцты ердей мецгерип, уй ишин жетим-
сиретпей отырганын билемен (Ж. Аймурзаев). Тар цатарлап;
квадратлап-уялап, Туцым септи универсал мецгерип
(Т. Сейтжанов).
МЕН.ГЕРИУШИ ат. Бийлеуши, басцарыушы.
МЕЦГЕРТИУ ф. Бийлетиу, басцартыу.
МЕН.ГЕРТИУШИ ат. Бийлетиуши, басцартыушы.
МЕЦ-ЗЕЦ: мец-зец болыу ф. Эжептэуир болыу, бир турли
болыу, цэдимгидей емес, басы ауылжыу, мийи айналыу. Мец-
зец болып ауытцып мийим, Жатырман бийтаныс тамда
(И. Юсупов).
МЕЦЗЕУ ц. мегзеу.
МЕЦИРЕУ кел. 1. Есауан, ацылсыз, есалац, ауалац, цеш
нэрсени ойламайтугын. Мийден етти, м е ц и р е у цылды аш-
шы сез (Ж. Аймурзаев)- 2. )^еш цандай цэрекетке келмеу, унде-
296
меу, сойлемеу. Барлыц дунья путкиллей мециреу болып ца-
тып цалганга усайды (И. К^урбанбаев).
МЕЦИРЕУЛЕНИУ ф. Э^еш нэрседен тэсирсизлениу, хабар-
сыз болыу, есауанланыу. Шала уйцыдагы адамдай м е ц и-
реуленип жата берди.
МЕН.ИРЕУЛИК ат. Есалацлыц, ацылсызлыц, ауалацлыц.
МЕНДИ кел. Меци бар, цаллы.
МЕЦСИЗ кел. Меци жоц, мецге ийе емес, цалсыз.
МЕРГЕН 1 а т. Ацшылыц пенен шугылланыушы, ац аулайту-
гын адам. Гуз болып мийзан туссе цайтар кийик, Мер ген-
лер кийик аулар шоцай кийип (Эжинияз).
МЕРГЕН II кел. Атцыш, гезегиш, тийгизгиш, ацды, улыу-
ма гозлеген нэрсесин кате жибермейтугын- Ол атцаны атцан-
дай цэте кетпейтугын мер ген (У. Хожаназаров).
МЕРГЕНЛИК ат. Гезлегенин цате жибермейтугын цэси-
йет, онер, атцышлыц уцып. Мерге нликтен тацландырды
талайды (И. Юсупов).
МЕРГЕНШИЛИК ат. Ац аулаушылыц, кэсип, ац аулауды
урдис етип ислейтугын одет, цэсийет, талап, жумыс. Мер ген-
ши лик пенен тамагымды асырайтугын, закат берер малым
жоц (К>. Султанов).
МЕРЕЗ ат. Кеселдиц бир тури, адамныц денесинде без
пайда болып, денени иритип-ширитип, ирицге айналдырып
жиберетугын жуцпалы жара. Ауырыудьщ жаманы мерез,
адам жаманы сатцын (К^. Досанов).
МЕРЕЗДЕИ кел. Мерез сыяцлы, ацлы, усаган, цусаган,
тэризли.
МЕРЕКЕ ат. Жыйын, той-тамаша, цайт, отырыспа, бай-
рам, адамлардыц кэп жыйналган жери. Мерекеде сэре
дар,, исти устасац, Бэцэр багларында мудам йоштасац, Кез
жиберип царап ке^ил хошласац, Алтын толы цырыц, сайла-
рыц сенин. (Т. Сейтжанов).
МЕРЕКЕЛЕТИУ мерекелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЕРЕКЕЛЕУ ф. Тойлау, тойга барыу, мереке-мейлис от-
кериу, той-тамашага цатнасыу, цыдырыспага шыгыу, цайтлау.
МЕРЕКЕШИЛ кел. 1. Мереке корген, кергенли. Палман-
да кешеги балыцшы мерекешил, барган жерин цызды-
рып отыратугын жигит (Г. Есемуратов). 2. Отырыспаны цыз-
дыратугын, кеуилли.
МЕРТИГИУ ц. мертилиу.
МЕРТИК ат. Ауыр зат котерип ямаса бийжагдай жыгы-
лып, адам денесиниц бир жерине, бир мушесине тускен за-
цым, зыян, майып, адам цыйналганда, ауыр жумыс ислегенде
соцынан да шыга бериуи мумкин.
МЕРТИНИУ мертилиу фейилиниц езлик дэрежеси.
МЕРТИЛИУ ф. Ауыр жумыстан бир мушесине зыян келиу,
297
майырылыу. Еки букленип, мертилген адамдай зорга жу-
ремен (Ж. Аймурзаев).
МЕРТИЛИУШИ ат. Майырылыушы, майырылып цалыушы»
МЕРТИЛИУШИЛИК ат. Майырылыушылыц, майырылып
цалыушылыц.
МЕРУЕРТ ат. Хасыл, цымбат, бацалы, жылтырауыц тас*
кебинесе, безеу, керкемлеу ушын цолланылатугын тури ац
сургылт тас. ©зиц бузган каланы, дийуалларын меруерт-
т е н, Босагасын алтыннан, Жацсы сэнлеп оясац («Кырц кыз»).
МЕРУЕРТЛИ кел. Меруерттей исленген, меруерти бар^
меруертке усаган жацсы, цасыл, жылтыраган, сэнли.
МЕРУЕРТТЕЙ кел. Меруерт сыяцлы, меруерт тэризли,.
меруертке усаган. Атызда меруерттей керкем ац алтын
пахталарымыз ашылып, куннин цуяшы менен шагылысып жай-
найды (Ж. Аймурзаев).
МЕС ат. Суйыц ишимлик цуйыу ушын, кебинесе жолга
шыццанда суу, цымыз, айран цуйып пайдаланатугын ешки
терисинен исленген ыдыс. Ийнинде жумыры салынган торга*
Меслерин арцалап, цезгалып зорга, (Кунхожа). Дэс-
турцан жайылып терт кез тууелленгенде Несибели местей
айран цуйыуга отырды (Ш. Сейтов).
МЕСЛИ кел. Меси бар, меске ийе.
МЕСТЕЙ кел. 1. Мес сыяцлы, меске усаган, мес тэризли»
Кеп жасаган мацау пестей, царыны айранлы местей, Кет-
кеннен цайтып келместей, Шыцты баярым алдыма (Бердац).
2. Томпайган, тырсыйган.
МЕТАЛЛ а т Айрыцша жылтырауыц, жыллылыцты хэм
электр тогын жацсы еткериуши, ийилип, майысатугын эпи-
уайы химиялыц зат, еритпе, цосынды. Жети цырлы металл —
даццтыц жолдасы (И. Юсупов).
МЕТАЛЛУРГ а т. Металлургия бойынша цэниге, маман»
МЕТАЛЛУРГИЯ ат. Металл ондириси хэм оны пайдага
асырыудагы илим.
МЕТАЛЛЫ кел. Металы кеп, металы бар, металлга ийе»
МЕТАФИЗИКА ат. Дуньяньщ пайда болыуында цубылыс-д
лардыц ез-ара бир-бири менен байланысын, рауажланыуын*
хэрекетин, ишки царама-царсылыцларын, цатып цалган, хеш
езгермейтугын цедийсе деп тусинетугын, цэр цубылысты еэ
алдына жеке алып царайтугын идеалистлик философияныц
дуньяга кез-царасы.
МЕТАФИЗИКАЛЫК кел. Метафизикага тэн, метафизика-
га тийисли.
МЕТАФОРА ат. Сезлердиц астарлы, ауыспалы мэниси.
МЕТАФОРАЛЫК кел. Метафорага тийисли, метафорага
тэн.
МЕТЕОР ат. Аспанда аццан жулдыздыц жер атмосфера-
сынан жарц етип керинетугын цубылысы.
298 4
МЕТЕОРОЛОГ а т. Метеорология маманы, синоптик.
МЕТЕОРОЛОГИЯ ат. >^ауа райы менен басца да атмосфе-
ралык цубылысларды изертлейтугын илим.
МЕТЕОРОЛОГИЯЛЫК ат. Тэбият цубылыслары тууралы
илим.
МЕТЕР ат. Хан цэмелдарларыныц атагы. Бугин ханныц
цусбеги метерлери менен царсыласцан бала ертец хан
цэзиреттиц жагасынан алады (К. Султанов). «Метер» хан-
ныц склад — гэзийнесин басцарыушы (К- Ирманов). Зулымнан
толган цулагы, К^усбеги метер, инагы (А. Дабылов).
МЕТОД а т. Усыл, тэсил, омел, илаж.
МЕТОДИКА ат. пед. Оцытыу, тэрбиялау, илимий ислер-
ди жургиздириудиц ис жузинде керсетиу усылларыныц жы-
йындысы.
МЕТОДИКАЛЫК кел. Оцытыу, уйретиу, тэрбиялау исле-
рине тэн, тийисли.
МЕТОНИМИЯ ат. филолог. Бир атаманы екинши бир
заттыц мэнисине ауыстырып цолланыу эдиси, усылы.
МЕТР ат. Олшем, узынлыц елшеми, жердиц, жиптиц, гез-
лемениц цэм т. б. затлардыц 100 сантиметрге тец болган узын-
лыгын белгилейтугын халц аралыц елшем бирлиги.
МЕТРДЕИ кел. Мертрге шамалас, метрге жеткендей.
Олар тагы метрдей алга журди (К- Досанов).
МЕТРИКА ат. Адамлардыц тууылганы цаццында гууалыц,
гууалыц цагаз.
МЕТРЛИК кел. Метр шамасы, метр мугдары.
МЕТРО а т. Улкен цалаларда пиядалардыц жол-цатнасы,
адамлардыц поездлар арцалы журиуи ушын исленген жер ас-
ты жолы. Саррас екен темир жолы, Метрода адам *голы,
Отыз тийин билет пулы, КЭР мингенде берип келдим (А. Да-
былов). Метро дер оныц атын, Жер астынан цазган екен
(С. Нурымбетов).
МЕТРОЛОГИЯ а т. Олшеу цэм тэрезилер цаццындагы
илим.
МЕТРОПОЛИЯ ат. с и я. Колонияга ийе болган капита-
листлик.
МЕТРОШЫ ат. 1. Метроны салыушы, цурыушы, дузиушй.
2. Метрода ислеуши, метро хызметкери.
МЕХАНИЗАТОР ат. Механизация бойынша цэниге, ауыл
хожалыгыныц маманы, механизмнин айдаушысы, мецгериу-
шиси. Механизатор цыз деген цурметли атты алмацшы, -
Мийнеттён бахыт излеп, уцыбын жумсап цалмацшы (Б. Ка-
йыпназаров).
МЕХАНИЗАТОРЛЫК кел. Механизатор ислерине тэн,
тийисли.
МЕХАНИЗАТОРШЫ ат. Механизмди айдаушы, басцарыу-
шы, мецгериуши.
299
МЕХАНИЦАЦИЯ ат. Машиналар системасы, механизм.
МЕХАНИЗАЦИЯЛАУ ф. Цол куши менен ислеуди маши-
на, механизмлердиц куши менен ауыстырыу, ондиристи фаши-
на, механизмлер менен тэмийинлеу.
МЕХАНИЗМ а т. Машиналарды, ауыл-хожалыц техникала-
рын, турмыстыц турли тарауы бойынша иске тусиуши эсбап-
ларды цэрекетке келтириуши ишки цурылысы, техникалыц цу-
рылыс, техниканы ислетиуши кушлер, улыума техника куши.
МЕХАНИК ат. Механизмди мецгериуши, иске салыушы,
механизмниц жумысын басцарыушы, механика бойынша кани-
те, маман.
МЕХАНИКА а т. Цыймыл цэм оныц хэрекетке тусиу ны-
замларын цадагалау, уйрениу тууралы илим.
МЕХАНИКАЛЫК кел. Механикага тэн, механикага ти-
йисли.
МЕХМАН ц. мийман.
МЕ^РИ ц. мийир.
МЕХРИБАН кел. Мийримли, мийирман, цайырком, пэр-
уана, мийрим шэпээтли. Анамыз Уатан, Сенсен. Мецрибан!
Кууамыз жауды, К°ймаймыз аман (Ж- Аймурзаев). Мецри
бан анамыздыц сонша ыцласына Сержан тусинсе сиро!
(Т. Кайьшбергенов).
МЕХРИБАНЛЫК ат. Кайырцомлыц мийримлилик, мийир-
манлык, кеуил белгенлик, пэруаналыц. Майордын эпиуайылы-
лыг-ы, мехрибанлыгы жауынгерлерге жаца жигер, руух-
берди (К- Досанов).
МЕХРИБАНШЫЛЫК ат. Кайырцомшылыц, пэруанашы-
лык, мийирманшылыц, кеуил болиушилик.
МЕХРИГИЯ а т. Дослыцтыц мийримлиликтиц, мийирман-
лыктыц, гамцорлыцтыц белгиси, тамыры, дэреги. О! КуДиРетли
шынар, келди м сэлемге, Шацац шын дослыцтын. мэ ^ри-
ги ясы (И. Юсупов).
МЕШЕЛ ат. 1. Журе алмайтугын, пайда-мэпээтине араласа
алмайтугын адам, мутэжлик. Бугин аягынан майырылып, ме-
шел болып жатыр (С. Хожаниязов). 2. Ауыс. Цолынан
цеш кандай ис келмейтугын, уцыпсыз, ола^ адам. Сауатсыз-
льщ улкен кесел, КатаРДан цалган бир . м е ш е л (А. Дабы-
лов).
МЕШЕЛДЕЙ кел. Мешел сыяклы, мешелге усаган, ме-
шелге мегзес, мешел тэризли.
МЕШЕЛЛЕНИУ ф. Майып болып цалыу, жарамсызланыу.
МЕШЕЛЛЕТИУ ф. Майып етиу, майырыу.^
МЕШЕЛЛЕУ кел. Майыплау, жарамсызлау.
МЕШЕЛЛИК кел- Майыплык, жарамсызлыц, мутэжлик.
МЕШЕУ а т. 1- Комек, жэрдем, тирек, суйесик. Косыбзй
еле ат устинде, биресе цырманга, биресе ауылга шауып, м е-
шеулерге кимисине ешек, кимисине арба тауып берип,.
300
азьЬ|аулац дэнлерин цыслауга женетип тур (К. Султанов). 2-
Коликтиц арбаны ямаса басца бир нэрсени тартыуга куши
жетпей атырганда алдына жэне де бир басца цосылган колик.
МЕШЕУДЕЙ кел. Мешеу сыяцлы, мешеу яцлы, мешеу тэ-
ризли.
МЕШЕУЛЕНИУ мешеулеу фейилиниц озлик дэрежеси.
А1ЕШЕУЛЕСИУ мешеулеу фейилиниц шериклик дэрежеси.,
МЕШЕУЛЕТТИРТИУ мешеулеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
1МЕШЕУЛЕТИУ мешеулеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЕШЕУЛЕУ ф. 1. Кемеклесиу, жэрдемлесиу. 2. Ийтериу^
суйреу, тартыу.
МЕЖЕУЛИК кел. Иске жарамсыз, нэренжанлыц.
МЕШИН ат. 1. Суудыц бетинде олай-булай зуулап журе-
турын цэм цара мылтыцшыра уцсаццырайтурын майда жэнлик.
2. Жылдыц аты.
МЕШИНДЕЙ кел. Мешин сыяцлы, мешин яцлы, мешинге
усаган, мешин тэризли. тайпац бетлериниц алмасы цэм шешек
шыгып елгезердей тесилген цотыр-цотыр, еки жарыньщ сом:
етлери суудыц бетиндеги мешиндей тынымсыз жыбырласа
цалды (К. Султанов).
МЕШИТ ат. дин. с. Диний элла, ийшанлардыц жэмле-
сип барып, намаз оцыйтугын цэм жергиликли жасларды сол
бардарда оцыу-тэрбия жумысын жургизетурын орын, жай. Ме-
диресе-м ешитлерде оцыушы шэкиртлердиц саны кебей-
ди (Н. Дэуцараев). ф Me ш и т цэ у им — бир болек ауыл, ха-
лыц, жэмлескен топар. 1^оцсы*цбба ауылды, Ауыллас мешит
цэуимди (А. Дабылов).
МЕШИТЛИ к е л. Мешити коп, коп мешитке ийе.
МЕШИТЛИК кел. Мешитли жер, мешити бар, мешитке
ийе.
МЕШИТТЕЙ кел. Мешит сыяцлы, мешит тэризли, мешит
яцлы, мешитке усаган.
МЕШКЕЙ кел. Ишип-жеп тоймайтурын, горцау, тамацсау.,
Мешкей деген жаксы ат па («КД. х. н.»).
МЕШКЕЙЛЕНИУ ф. Тоймау, цанаатланбау.
МЕШКЕЙЛЕУ кел. Тамацсаулау, горцаулау.
МЕШКЕЙЛИК ат. Тамацсаулыц, горцаулыц.
МИЙ I ат. 1. Адамзаттыц цэм жанлы-жаныуарлардыц нерв
системасыныц орайлыц болими — бас суйектиц цэм омырт-
цалардыц, тутикшелериниц ишин толтырып туратугын ац зат^
ойлау органы. Бас мийи. М и й и цозгалыу. 2. А у ы с. Ацыл,
ой. Кызлар мениц ат жолымды сорасац, Жаным бар да ацыл
менен мийим жоц («Кырц цыз»). фМийин жеу —
мийин тесиу, изинен цалмау. М и й и н цатырыу — бир
нэрсениц изинен цалмай, цайта-цайта айта бериу, дыцгыр-
лай бериу. М и й г е цонбау — айтылган сезге тусинбеу,
айтылган нэрсе ядында цалмау.
301
МИЙ II ат. зоо л. Шаянгц, ермекшиге цусаган коп ая/лы
жэнлик. М и й д и ц шаццаны ауыр болады. /
МИЙАЙЛАН кел. Мийсиз, ацылсыз, ауан, ауыш. — ( Кез-
ди ашып-жумганша умыта берип бизлер мийайланбыз
ба? (Т. Кайыпбергенов). I
МИЙАЙЛАНЫУ ф. Мийи астан-кестен болыу, кози тынып
цалыу. ' \
МИЙДЕЙ кел. Мий сыяцлы, мийге усаган, мий тэризли.
фМийдейдала — цуу тацыр, айнадай тегислик. у
МИЙЗАМ ат. 1. Биреудиц ойындагы, кеулиндеги нррсе.
Бэйбэтше тацылетте отырган баласына Нуржамал жалт-жалт
царап, мийзамын багып отыр (К. Султанов). 2. Ыцгай,
сезим, тур, жагдай.
МИЙЗАМКЕШ кел. 1. Аилы, тапцыр, зийрек, пэмли, ту-
симпаз, тусингиш. Быдым-быдым болса да мийзамкеш
болсын («КД. х. н.»). 2. Кеуилшек, райкеш.
МИЙЗАМКЕШЛИК ат. 1. Тусингишлик, пэмлилик, зий-
реклилик, тапцырлылыц, ацлылыц. 2. Кеуилшеклик, райкеш-
лик.
МИЙЗАН а т. Ески кун календарь! менен есаплаганда 22-
сентябрьден 22- оцтябрьге дейинги аралыцца сэйкес келетугын
жетинши айдыц аты, августтыц 5 нен кейинги сууды сууыта-
тугын салцын, аяз. Тэрези цурылды, тусипдур мийзан, Мен-
нен эзиз еди царагым Нызан (Омар).
МИЙЗАНДАЙ кел. Мийзан сыяцлы, мийзан яцлы, мийзан-
га усаган, мийзан тэризли.
МИЙИР а т. Жан-тэни менен берилгенлик, гам, гамцорлыц,
пэруэриш. Аналыц м и й и р и тегилип баласына цараган
Ымысын Д. Досанов). ф Мийири цаныу — шери тарцау,
цанаатланыу. Мийнет етсен мийирицди цандырган, Нан-
лары шийриндай мазалы пахта (Ж- Аймурзаев). Мийири
цанбау — шери тарцамау. Тан уйцысы рэцэт, Уйцыласан
цанбас, мийири ц (И. Юсупов).
МИЙИРМАН кел. 1. ^зуендер, гамцор, бауырман. Ози
ми й и р м ан, сезге шебер, гэплери жуца, тиллери шешен
(«Мэспатша»). 2. Ашыц жузли, суйкимли.
МИЙИРМАНЛЬЩ ат. 1. Цэуендерлик, гамцорлыц, бауыр-
манлыц. Жас балага мийирманлыц етиу. 2. Ашыц жузли*
лик, суйкимлилик.
МИЙИРМАНШЫЛЫК* ат. 1. КэУенДеРшилик, бауырман-
шылыц, гамцоршылыц. 2. Суйкимшилик.
МИЙЛАН кел. 1. Ацылсыз, ойсыз, самсам, ацмац. 2. [На-
лагай, умытшац.
МИЙЛАНДАЙ кел. Мийлан сыяцлы, мийлан яцлы, мий-
ланга усаган, мийлан тэризли.
АШЙЛАНЛАУ кел. 1. Ацылсызлау, ацмацлау, ойсызлау,
самсамлау. 2. Шалагайлау, умытшацлау.
302
\1ИЙЛАНЛЫК кел. 1. Ацылсызлыц, ацмацлыц, ойсызлыц,
самскмлыц. 2. Шалагайлыц, умытшацлыц.
МЙйЛИ кел. 1. Ацыллы, дана, если, пэмли. 2. Ацлы, ой-
шыл, тусимпаз.
МИЙЛИЛЕУ кел. 1. Ацыллылау, даналау, еслилеу, пэм-
лилеу. 2. Ацлылау, ойлылау, тусимпазлау.
МТЙЛИЛИК кел. 1. Ацыллылыц, даналылыц, пэмлилик.
2. Ацлылыц, ойлылыц, тусимпазлыц.
А1ИЙМАН а т. 1. Конац. Отирик рана оцып цуран, Х^р ким-
ге аиттырып ийман, Уйине алмайды мийман, Дан. молла-
мыз]Нуратдин (0теш). Адам адамга мийман, Жан геудеге
мийман («КК- х- и.»)- 2. Уйге сырттан цыдырып келген киси,
ада^. Шар тэрептен мийман келсе кутмэгэ, Эуелца ийгитха
циммат-цал керек (Эжинияз).
МИЙМАНДАЙ кел. 1. Мийманга усаран, мийман яцлы,
мийман тэризли, мийман сыяцлы. 2. Ауыс. Хеш нэрсеге ара-
ласпайтугын, сурылыспайтурын, айланыспайтурын.
’МИЙМАНДАР кел. Мийманга цурмет, иззет корсетиушилик,
мийманды сыйлаушылыц.
МИЙМАНДОС кел. Мийманды цурметлейтугын, оны из-
зет пенен кутип алатурын. Миймандос уйлерге киргизер
сени, Баглар усти менен жургизер сени (И. Юсупов).
МИЙМАЫДОСЛЫК ат. Мийманды цурметлеушилик, мий-
манды иззет пенен кутип алыушылыц.
МИИМАНЛЫ кел. КонаМыт цонацшыл.
/МИЙМАНХАНА ат. 1. Жайдыц мийманлар ушын арнал-
ран болмеси, цонак жай, болме. 2. Басца жацтан келгенлер
уацытша турыу ушын арналып мебельленген жай. Некисте
коп этажлы мийманхана салынды.
МИЙМАНШЫЛ кел. Миймандос, цонацшыл.
МИЙМАНШЫЛЫК ат. Миймандослык, цонацшыллыц,
мийманшыллыц.
МИЙНЕТ ат. 1. Ацылды цэм цара кушти талап ететугын
белгили мацсетке ылайыцлы, жзмийетке пайдалы деп табыла-
турын адамныц ис-цзрекети, жумыс. Ацыл м и й н е т и, цол
м и й н е т и. 2. Жумыс, доретпе, шыгарма. Илимий мийнет.
Басылып шыццан мийнетлер. 3. Азап, машацат, ацырет.
4. 0ним, нзтийже. 5. А у ы с. Мушкил, ауырманлыц. Рахмет
достым, мийнетимди жецилттин.! фМийнеткун — кол-
хозшылардыц мийнетин есаплаудьщ бирлиги. Мийнет ца-
цы — ислеген мийнетине царай теленетурын ацша, пул.
МИЙНЕТКЕШ кел. 1. ©зиниц мийнети арцалы кун кориу-
- ши адам. Мийнеткеш халыцлардьщ даццлы кесеми, Уста-
вы, атасы эдиули Ленин (С. Нурымбетов). 2. Мийнет суйгиш,
искер, жумыскер.
МИЙНЕТЛИ кел. 1. Мийнетке ушырайтугын, жолыгату-
гын, дуушакерлесетугын. Тусти шопанларга эжайып сауда,
303
Кошип-цоныу деген мийнетли гауга (Бердац). 2. Жумыбты
ислеуди цэлегиш, уцыплы, мийнетти суйгиш, ислегиш. 3. ,Мий-
нети ауыр, машацаты коп. d
МИЙНЕТШИЛ кел. Мийнетти суйетугын, исти жацсы ко-
ретугын. ।
МИЙРАС ат. 1. Бир эуладтан екиншисине ететугын урп-
здет, идея, турмыс цэрекетлери цэм т. б. Бердацтьщ эдебий
мий рас л ары. 2. Биреуден цалган зат, мулк.
МИЙРАСХОР ат. 1. Мийрасшы, зат цалдырыушы, мулк
цалдырыушы. 2. А у ы с. Жолын цууыушы, дауам еттириуши,
исин дауам еттириуши, ийелик етиуши. А
МИЙРАСХОРЛЬЩ ат. 1. Мийрасхоршылыц, зат цалды-
рыушылыц, мулк цалдырыушылыц. 2. А у ы с. Жолын цууыу-
шылыц, исин дауам еттириушилик, дауам еттириушилик, ийе-
лик етиушилик. \
МИЙРИМ а т. Аяныш, цэуендер, бауырман, гамцор. Kj-
шагында ой-кецейген, Ел ми й рим и н жан анага тецеймен
(Т. Жумамуратов).
МИЙРИМЛИ кел. Мийримин салатугын, аяйтугын, цэуен-
дерлик ететугын, кайырцомлы, бауырман. Жолынан адасып
цалган, мецминлерге сардар болган, Еэрип-цэсер цолтыцлаган,
М и й р и м л и н и излер едим (Бердац).
МИЙРИМЛИЛИК ат. КэУенДеРлилик, ^айырцомлылыц,
бауырманлылыц.
МИЙРИМСЙЗ кел. 1. Аямайтугын, жауыз, душпан, опа-
сыз, аяусыз, тас бауыр. Адамга мийримсиз шаццан шаян-
га, Тацда бир кун жазаларын берермен (Омар). 2. Рамцорсыз,
цараусыз.
МИЙРИМСИЗЛИК ат. 1. Тасбауырлыц, жауызлыц аямау-
шылыц, душпанлыц, опасызлыц, аяусызлыц. Жалбыранып
кеп жалыныш еткенде, Мийримсизлик ислер патшада
болар (Отеш). 2. Рамцорсызлыц, цараусызлыц.
МИЙРИМШИЛ ц. мийримли.
МИЙРИМШИЛИК Ц. мийримлилик.
МИЙСИЗ кел. 1. Ацылсыз, ацмац, ойсыз, самсам. 2. Мыйи
жоц, мийге ийе емес.
МИЙСИЗДЕЙ к е л. Мийсизге усаган, мийи жоц сыяцлы.
МИЙСИЗЛИК ат. 1. Ацылсызлыц, ацмацлыц, ойсызлыц,
самсамлыц. 2. Мийи жоцлыц, мийге ийе емеслик.
МИЙТИН кел. 1^атты, беккем, тас.
МИЙТИНДЕЙ кел. Тастай цатты, цап-цатты, дым беккем.
Шыдамай мийтиндей музлар тыгылысцан, Сен. менен сен
беттен суйип тууласцан (Ж. Аймурзаев).
МИЙТИНЛЁНИУ мийтинлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МИЙТИНЛЕСИУ мийтинлеу фейилиниц шериклик дэрежеси-
МИЙТИНЛЕТИУ мийтинлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИЙТИНЛЕУ ф. Катайтыу, беккемлеу, тас етиу.
301
\1ИЙУЕ ат. 1. Атальп\ ^эм аналыц гулиниц шагылысыуы-
нан келип рауажланатугын ^эм ишинде ту^ымы болатугын
жемий. Жазлар болса багман терер мийуени, Тэуип табар
бул д^ртине дауаны («Кырц цыз»). 2. Ауыс. Бир нэрсенин
нэтийжеси. Мийнеттиц мийуесинен пал шайнау.
МИЙУЕДЕЙ к ел. Мийуеге усаган, мийуе сыяклы, мийуе
яцлы,] мийуе тэризли.
МИЙУЕЗАР к е л. Мийуе агашлары егилип турган жер,
орын.
МИЙУЕЗАРЛЫК к ел. Мийуе агашлары осип турган ко-
лем, кецислик.
МИЙУЕЛЕНИУ мийуелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МИЙУЛЕТТИРТИУ мийуелеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
МИЙУЕЛЕТИУ мийуелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИЙУЕЛЕУ ф. Мийуе бериу, шацаларында мийуе пайда
бола баслау, туйнеклеу, нэушелеу. Алма, жузимлер мийуе-
л е д и. _
МИЙУЕЛЕУШИ а т. Мийуе бериуши, туйнеклеуши, нэуше-
леуши.
МИЙУЕЛИ кел. 1. Мийуеси коп, жемиси мол. 2. Ауыс.
Нэтийжели, жемисли.
МИЙУЕСИЗ кел. Мийуеси, жоц, мийуе салмаган.
МИЙУЕСИЗЛИК кел. Мийуеси жоцлыц, мийуе салмаган-
лыц.
МИКРОБ ат. Микроскоп ареалы гана коринетугын, козге
илинбейтугын бир клеткалы организм, бактерия.
МИКРОСКОП ат. Кезге илинбейтугын майда нзрселерди
улкейтип корсететугын цурал, оптикалыц прибор.
МИКРОФОН ат. Сести, дауысты унли (котерицки) етип
шыгаратугын, узац жерлерге жеткизетугын, дауыс толцынла-
рын электр толкынларына айналдырыу цэсийетине ийе эсбап,
цурал прибор. Мийирбек микрофонныц алдына отыргы-
зылды (К- Айымбетов).
МИЛИЦИОНЕР а т. Милиция хызметкери. Курбан менен
атца минди жети ер, Жолды баслап еки милиционер
(И. Юсупов).
МИЛИЦИЯ ат. СССР дыц жемийетлик тэрбитин, социа-
листлик меншигин, ишки-сыртцы душпанлардан цэуипсизлигин,
жэмийеттиц цэр бир агзасыныц жеке басларыныц цэуипсизли-
гин тэмийинлеу ушын хызмет ететугын органы. Оны услаган
цалалыц милиция белиминиц балалар инспекторы еди
(А. Бекимбетов). Соннан кейин цаладан милиция белими-
ниц хызметкери келип кецсеге алып келди (Н. Дэуцараев).
МИЛЛЕТ а т. т а р. с. Ел-елат, мэмлекет, уатан, геогра-
фия лыц жайласцан орны, тили, экономикасы, мэденияты, та-
рийхый рауажланыуы хэм тагы баска белгилери бойынша
эсирлер дауамында оз-ара бирге цэлиплескен адамлардыц
20-5985
305
бирлиги, топары. «Хэр бир ми л лет, езине гана тийисли Дэм
басца миллетлерде ушырасатугын социалистлик езгеше-
ликлерине ийе (Б. Исмайлов). Биз царацалпацлар жауынгер
мил лет едик, сол ушын царацалпацлар цыйыншылыцтан
тартынбады (Т. Кайыпбергенов).
МИЛЛЕТЛИК кел. Миллий формасына цараслы, тийисли.
СССР халыцларыньщ формасы бойынша м и л л е т л и к,( маз-
муны бойынша социалистлик. I
МИЛЛЕТШИЛ кел. Миллетке айыратугын, езиниц милле-
ткнен басцаны есапца алмайтугын миллетшил адам. \
МИЛЛЕТШИЛИК кел. Миллетке айырыушылыц, ми^лет-
лер арасына иритки салыушылыц. 1
МИЛЛИАРД сан. Мын. миллионная туратугын сан, мате-
матикалыц термин. Енди бул даладан жыл сайын эне, Агар
миллиард пуллар ел телегине (И. Юсупов).
МИЛЛИЙ кел. Миллети бойынша, миллети жагынан Пахта
турмыс корки, бахыт, цууаныш, Пахта халцымызга миллий
мацтаныш (И. Юсупов).
МИЛЛИМЕТР ат. Сантиметрдиц ишиндеги олшем бир-
ликлериниц атамасы, метрдиц мыцнан бир болеги.
МИЛЛИОН сан. Мыц жердеги мыцга тец сан, сансыз,
шексиз кеп. Миллион адам барады екен, Кунде барып
кереди екен (А. Дабылов). Миллионлаган жапырац„
Сол жаралы путацца, Пэруана болып турганын (И. Юсупов).
МИЛЛИОНЕР а т. Байлыгы миллионга жеткен цэм оннан
да кебирек, мол, кеп дуньялы адам, киси, хожалыц. Миллио-
нер колхоз. Миллионер совхоз. Бугин мине колхоз болып
миллионер, Бир гулистан цала болып келеди (Т. Сейтжа-
нов).
МИЛЛИОНЕРДЕЙ кел. Миллионер сыяцлы, миллионерге
усаган.
МИМИКА а т. Эдет, цылыц, езинше хэрекет. Тосыннан таи-
цан мимикасы цэммеге унап цалды да, кеуилли кулки де-
ретти (Ж- Сапаров).
МИН I а т. Кемислик, кемшилик, Хеш бир жерицде м и н и ц
жоц. Кабыршагьщ алтында (Ш. Мэмбетмуратов). Суудан шыц,
айтыс айтысармыз соннан кейин, кеширдим кеп миницди
елестирмей (Эжинияз).
МИН II ц. миниу.
МИНА а т. Жарылгыш урыс цуралы. Атылган м и н а л а р
балалардьщ кишкене тобыныц царамындай болып шоцтай жа-
нып. элле цаяцларга зымырап атыр (Т. Нажимов).
МИНАЙЫМ кел. Элпайым, жууас Жэмийла цоцыр еткир
кезли минайым цыз еди (Э. Айжанов). Онын Сэулеге бол-
тан ми найым кез царасы Сэулеге ез анасыныц цойнында
тургандай сезилди (С. Хожаниязов). ф Минайым минез —
минези жацсы, жууас, элпайым. Жэнигул буудай ирец, киши-
>03
пеййлли, минай ым м и н е з л и, сын-сымбаты келген жесир
цаял'еди (Ж. Аймурзаев).
МИНАЙЫМЛАНЫУ минайымлау I фейилиниц езлик дэре-
жеси.
МИНАЙЫМЛАСЫУ минайымлау 1 фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
МИНАЙЫМЛАТТЫРТЫУ минайымлау 1 фейилиниц ерксиз
дэрежеси.
МИНАЙЫМЛАТЫУ минайымлау 1 фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
МИНАЙЫМЛАУ 1 ф. Жууасыу, элпайымсыу.
МИНАЙЫМЛАУ II кел. Жууаслау, элпайымлау.
МИНАЙЫМЛЬЩ ат. Жумсацлыц, жууаслыц.
МИНАЙЫМСЫУ ф. Минайымдай болыу, езин жууас цэм
бийазар етип керсеткиси келиу, минайымдай керсетиу, мина-
йым киси цусау, элпайымсыу, жууасыу. Апа, мен енди ол мол-
лада оцымайман, ... агама айтарсац, — деп баласы мина-
й ы м с ы п сейледи (К. Султанов).
;МИНАЛАНИУ миналау фейилиниц езлик дэрежеси.
МИНАЛАСЫУ миналау фейилиниц шериклик дэрежеси.
МИНАЛАТЫУ миналау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНАЛАУчф. Мина огы менен атыу, снарядлау.
МИНАЛАУШЫ ат. Мина огын атыушы, снарядлаушы.
МИНАР ц. минара.
МИНАРА ат. 1. дин. с. Моллалардыц азанда намаз оцыу
ушын азан айтатугын арнаулы бийик орын. 2. Белгили бир
орынга гумбезлеп салынган, туби жууан, ушы суйир ескерт-
кИшлер. Хийуаньщ бийик минаралары узацтан керинеди.
3. Бэлентлик, бийиклик. 4. Тау-тау болып уйилген зат, кеп
нэрсе, байлыц.
МИНАРЛАНЫУ минарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МИНАРЛАТТЫРТЫУ минарлау фейилиниц ерксиз дэреже-
си.
МИНАРЛАТЫУ минарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНАРЛАУ ф. 1. Уйдириу, жыйнау. 2. Бийиклетиу, бэлент-
летиу.
МИНЭКЭРА р. 1. Усы жер, усыкэра, мына жер. 2. Жацын
жер, алые емес, мына жер.
МИНЭКЭРЭДА р. 1- Усы жерде, усыкэрэда, мына жерде
2. Жацын жерде, мына жерде.
МИНЭСИБЕТ ц. мунэсэбэт.
МИНЭСИП р. Жарасыцлы, тэн, ылайыц, цолайлы, тец, сай-
ма-сай. Бир м и н е с и п яр излесем. К^арыйдарым сец менйн
(Т. Сейтжанов). Быйыл тегис болдыц поселкаласып, Мэденият
жаца ауылга минзе и п (И. Юсупов). Куры цол уйге барыу
мергенлер ушын минэсип ис емес (Ж. Аймурзаев).
307
МИНЭСИПЛИК кел. Жарасыцлыц, ылайыцлыц, цолайлы-
лыц, тэнлик. I
МИНБЕ ц. минбер. (
МИНБЕЛЕНИУ минбелеу II фейилиниц езлик дэрежеси.
МИНБЕЛЕТТИРТИУ минбелеу II фейилиниц ерксиз' дэре-
жеси. I
МИНБЕЛЕТИУ минбелеу II фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНБЕЛЕУ I а т. Устеме, цосымша, артыцша,
МИНБЕЛЕУ II ф. Устемелеу, цосымшалау, артыцшалау, из-
ли-изинен дениу. Трамвайы, автобусы децгелеп, децгелеклер
бир-бирине минбелеп (М. Дэрибаев).
МИНБЕР а т. Кепшиликтиц алдында шыгып сез сейлеуши- х
лер ушын арналган бийик орын. Окружкомныц алдындагы
ашыцлыцца минбер орнатылган (Т. Ца^ьшбергенов).
МИНБЕРЛЕТИУ ф. Кушлеп басыу, баспалатыу.
МИНГЕСИК ат. Минис келиклерин мецгерип айдап барыу-
шыныц артындагы мингесиу ушын арналган орын.
МИНГЕСИУ ф. 1. Минис келиклерине минген адамныц ар-
тына минип отырыу. 2. Бириниц устине бири асырылыу, уйи-
лиу. Тециз толцыган сайын музлар бир-бирине мингеседи
(Ц. Досанов).
МИНГЕСТИРИУ мингесиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНГИ ц. минис.
МИНГИЗИУ миниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНДАЛЬ ат. 1. Сопац гозалы цубла жацта осетугын
агаш. 2. Усы агаштыц гозасы.
МИНДИРИУ миниу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МИНЕ алм. Жацын жердеги аныц цэм белгили нэрселерди
билдириу ушын цолланыладьг. Мине, бир топ атлылар тусип
атыр (Н. Дэуцараев).
МИНЕЗ ат. Адамныц психикалыц езгешеликлери. Ашыц
м и н е з. Ауыр м и н е з. Жецил м и н е з. Шурт м и н е з адамга
жагыныу цыйын болады (Ж. Аймурзаев). ф Минез-цулыц
— адамныц писихикалыц минезлемеси.
МИНЕЗЛЕМЕ а т. Биреудиц ямаса бир нэрсениц минези,
езгешеликлери, характеристикам жазылган рэсмий документ.
Оцыушыга жацсы минезлеме бериу.
МИНЕЗЛИ кел. Минезге тийисли, минезге байланыслы,
минезге тэн. ф Жацсы м и н е з л и киси — характери жары-
нан жацсы адам. Жэнигулдиц орнына Алланиязга бауыр бас-
тым, ол огада жацсы ми незли киси еди (Ж. Аймурзаев).
МИНЕКЕЙ алм. Царсы алдындагыны цэм тубиндегини
керсететугын силтеу алмасыгы.
МИНЕРАЛ ат. Жер цатламыныц составына киретурын био-
органикалыц химиялыц зат, жер асты цазба байлыцлары ре-
тинде пайдаланылады. Минерал суу. Минерал тегинлер.
308
МИНЕРАЛОГ а т. Минералогия бойынша цэниге, маман>
адам.
МИНЕРАЛОГИЯ ат. Кэр цыйлы минераллар цаццындагы
илим.
МИНЕУ ф. Биреудиц ямаса бир нэрсениц кемшилигин из-
леу, сынау. Миней берсец мини кеп, минемесец мини жоц
(«КД. х. н.»). 1
МИНИМУМ ат. 1. Ец аз мугдар, шама. 2. Маманлыцты ийе-
леуши адам ушын билиуге шэрт болган оцыу пэнлериниц^,
илимлердиц жыйынтыры. Техникалыц минимум. Кандидат-
лыц минимум.
МИНИС ат. 1. Минип журиушилик. Майрылдьщ минис-
тен хэм де арбадан, Мезгилинде жем жемедик дорбадан
(С. Нурымб-етов). 2. Миниуге арналган улыума колик.
МИНИСТР а т. Министрликке басшылыц ететугын цукимет
агзасы. Финанс министр и. Сыртцы ислер министр и.
МИНИСТРДЕЙ кел. 1. Министрге усаган, министр сыяцлы.
2. Министрге тэн, министрге байланыслы, министрге тийисли.
МИНИСТРЛИК ат. Бир тарауды басцаратугын орайлыц
цукнмет мэкемеси. Финанс министрлиги. Ауылхожалыц
минстрлиги.
МИНИУ ф. Бир нэрсенид устине шыгыу ямаса ишине ки-
рип отырыу, жайласыу, ермелеу. Атца миниу. Самолегка
миниу. Машииага миниу. Кыз машинага цэдем басты, Ка-
бинара мин бек цасты (Ш. Артыц). ф Ашыуга миниу,.
— катты ашыуланыу, ашыуы келиу. Кушке миниу — айт-
цанын ислетиуге тырысыу, сезин болдырыуга умтылыу.
МИННЕТ а т. Созсиз орынлауга тийисли уазыйпа. Берген’
уэдени орынлау цэр бир адамныц тиккелей мин нети.
МИННЕТДАР кел. 1. Биреудиц ислеген жацсылыгына ке-
уили толран, соны отейтугын- Уллы Октябрь нурын шашып, Бахыт •
берди халыцца шексиз, Миннетдармыз, пидэкермиз, шад-
лы омирге биз («КК- поэз. ант.»). 2. Уазыйпа, мэжбур.
МИННЕТДАРЛЫК ат. Биреудиц ислеген жацсылыгына
шыц журектец айтылган алгыс. Миннетдарлыц билдириу.
МИННЕТЛЕМЕ ат. 1. Бир нэрсени созсиз орынлауга бе-
рилген уэде. Районымыз мэмлекетк-е пахта, салы тапсырыу
бойынша езиниц социалистлик миннетлемесин орынлатг
шыцты. 2. Уазыйпа, парыз.
МИННЕТЛИ кел. Созсиз орынлауга тийисли, уазыйпальц
шэртли.
МИНОМЕТ а т. Топка, зецбирекке цусаган мина менен
ататугын урыс куралы. Улкен калибрли миномет.
МИНОМЕТШИ а т. Минометты басцарыушы, атыушы.
МИНОНОСЕЦ ат. Торпедалар менен кушли цуралланган
эскерий кеме. Эскадронлыц миноносец.
МИНСИЗ кел. Кемшилиги жоц, кемис-цутыгы жоц, кем-
шиликсиз. Инсиз тышцан болмас, Минсиз адам болмас
х. н.»).
МИНСИЗЛИК ат. Х^еш кемшилиги жоцлыц, кемис-цутыгы
жоцлыц, кемшиликсиз.
МИНТАЗ ц. минтаздай.
МИНТАЗДАЙ кел. Тап-таза, минсиз. Ылашыцтьщ этира-
лы минтаздай, тил менен жалап алгандай тазаланып цал-
ды (Т. кайыпбергенов).
МИНУТ ат. 1. Сааттыц 1/60 белегине тец цэм 60 секундтан
цуралган уацыт елшеми. Саат бес минуты кем он болды. 2
Кысца уацыт, азгана уацыт. Бир минут кутип турыцыз. 3.
Муйешлерди цэм ярым шецберлерди елшейтугын 1/60 градус-
ца тец болган елшеу бирлиги.
МИНУТЛЬЩ кел. Минутца байланыслы, минутца тийисли,
минутца тэн. Саатца минутлыц тил салдырып алдым. Бер-
ман кел, саган бес минутлыц жумыс бар.
МИНШИЛ кел. Минегиш, мин таццыш, адамды кемсит-
киш, биреудиц кемшилигин тапцыш. Жаман адам миншил
болар, Оган жолама-жолама (Отеш шайыр).
МИНШИЛЛИК ат. Минегишлик, мин тапцышлыц, биреуди
кемситкишлик, биреудиц кемшилигин тапцышлыц.
МИЦГИРЛЕУ ц. мыцгырлау.
МИЦГИРЛЕУИК Ц. мыцгырлауыц.
МИН,ГИРЛИ ц. мыцгырлы.
МИРЭТ а т. Ауызша ямаса жазба турде бир жерге келиу-
ди, бир нэрсеге арналган мэжилиске цатнасыуды соранган ети-?
ниш. Сен мирэт етсец барайын, бирац мирэт етип болып
езин. келмей цалма (К. Султанов).
МИРЭТЛЕСИУ ф. Бир-бирине мирэт салысыу.
МИРЭТШИЛ кел. Мирэт салгыш, мирэт еткиш.
МИСЕ: мисе тутпау ф. Биреуди козге илмеу, менсинбеу.
МИСКИН ат. гон. с. Кембагал, аш, бийшара, гэрип-цэсер,
жарлы. Аш, зайып, мискинлерге, Коз жумып бацпас киси
(Эжинияз).
МИСКИНЛИК ат. Мусэпирлик, гэриплик.
МИСЛИ к. с. Тацэббил, яцлы, дэл ези, тап ези, сыяцлы,
усаган деген мэнилерди ацлататугын салыстырыуды билдирип
келетугын кемекши сез. Кеулим зийрек, мисли цуспан, Бу-
гин уацыт хош болганнан (Э. Хожаниязов).
МИСТИК ат. Диний мистикалыц кез-царастыц тзрепдары,
мистиканы жацлаушы, мистиканы цоллаушы.
МИСТИКА ат. КУДайга, цандай да бир тэбияттан тысцары
сырлы кушке илимий тийкарсыз исениушилик. Орта эсирлер
мистикасы.
МИСТИКАЛЫК кел. Мистикага байланыслы, мистикага
тийисли, мистикага тэн.
310
МИСТИЦИЗМ ат. Мистикага берилиушилик, мистикага
тийкарланган диний идеалистлик коз-царас.
МИТИНГ ат. Цэзирги турмыстыц сиясий цзм басца да ке-
йинге созыута болмайтугын мзселелерин додалауга арналган
цзм копшилик цатнасцан жыйналыс, мэжилис. Сол куни туски*
ауцаттан сон оцыу уйинде цысцаша митинг болып етти.
(Э. Шамуратов).
МИФ ат. 1. Тац цаларлыц, цацарманлар, тэбияттыц цубы-
лысларыныц келип шыгыуы цаццындагы халыцтыц эййемги
уацыттары ертеклери. Прометей цаццындагы миф. 2. Ауыс.
Тийкарсыз гэп, етирик, жалган нэрсе.
МИФОЛОГИЯ ат. Цандай да бир халыцтыц мифлериниц
жыйынтыры. Эййемги грек мифологиясы.
МИЯСАР кел. 1. Ылайыц, турарлыц, минэсип, орынлы.
Бул сизге м и я с а р емес. 2. Цурметли, ЦЭДирли, иззетли, ми-
нэсип.
МОБИЛИЗАЦИЯ ат. 1. Эскерий цураллы кушлердиц па-
рахатшылыц жагдайынан урысца толыц таяр турыу дэрежеси-
не кеширилиуи. 2. Запастагы эскерий хызметке шацырылма^
ранлардыц урыс уацтында армияга алыныуы. Галаба моби-
лизация. 3. Цандай да бир эцмийетли уазыйпаны орынлау
ушын бар мумкиншиликлердиц цзрекетке келтирилиуи. 4. Цан-
дай да бир иске ямаса бир нэрсеге цэмме адамларды жумсау,.
жегиу. Пахтаньщ жыйын-теримине мобилизация жэрия-
лау.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАНИУ мобилизациялау фейилиниц ез-
лик дэрежеси.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАСЫУ мобилизациялау фейилиниц ше-
риклик дэрежеси.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАТТЫРТЫУ мобилизациялау фейилиниц;
ерксиз дэрежеси.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАТЫУ мобилизациялау фейилиниц езге-
лик дэрежеси.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАУ ф. I. Эскерий цураллы кушлерди
урыс жагдайына бейимлестириу, мобилизация жургизиу. Ар-
мияны мобилизациялау. 2. Барлыц кушти цандай да эц-
мийетли уазыйпаны, исти бежериуге жумсау. Барлыц кушти
планды орынлауга мобилизациялау. 3. Бир иске ямаса
нэрсеге басцаларды жабыу, жегиу.
МОБИЛИЗАЦИЯЛАУШЫ ат. 1. Эскерий цураллы куш-
лерди урыс жагдайына бейимлестириуши, мобилизация жур-
гизиуши. 2. Барлыц кушти цандай да эцмийетли уазыйпаны,.
исти бежериуге жумсаушы. 3. Бир иске ямаса бир нэрсеге бас-
цаларды жабыушы, жегиуши.
МОДА ат. 1. Белгили бир уацыттыц талабына, тилегине
жууап бере алатурын кийим-кеншеклердиц улгилери. Мода-
лар журналы. Мэусимниц м о д а с ы. 2. Цандай да бир бел-
31k
тили жэмийетлик топарга жататугын адамлардыц арасында
сол уацытта устемлик еткен журис-турыс, кийиниу цэм безениу
эдетлери. Ен. соцры мода бойынша кийиниу. Мод a Fa кир-
гизиу. Мод ад ан шыгыу.
МОДАЛЫ кел. Модага цатнасы бар; модара байланыслы.
М о д а л ы кийимлер.
МОДАЛЬ: модаль соз. лингв, ©зиниц конкрет лексика-
лыц мэнисин жогалтып, тек модальлыц мэни ацлататурын соз.
МОДЕЛЬ ат. 1. Исленип шыгарылыура тийисли ямаса ис-
ленип шырарылып атырран заттыц улгиси. Аяц кийимлердиц
жаца модели. 2. Бир нэрсениц кищирейтилген турцы, бир
заттыц схемасы, макети. Самолёттиц модели. 3. Конструк-
цияныц улгиси, тури, маркасы. Женил автомобильдиц таза
•м одели.
МОЙ: мой бермеу ф. 1. Шыдам бериу, тотепки бериу. 2.
Сыр бермеу, сыр шашпау.
МОЙЫЛДАЙ кел. Цап-цара, дым цара, шым цара.
Мой ы л дай цара шашларын еки жацца айырып желкесине
туйдеклеген (М. Сейтниязов).
МОЙЫН ат. Баеты геуде менен байланыстырып турату-
рын денениц болеги. ф Мойнына алыу — бир нэрсени
ислегенин, айтцанын, коргенин, билгенин ози тастыйыцлау,
цабыллау. Мойны босау — жумыстан цолы босау. Мой-
нына цойыу — биреудиц ис-цэрекетлерин, цылмысын тас-
тыйыцлап бериу. Мойнына салыу — бир нэрсени цай-
тып толеуге уйгарыу. Мойын ортац болыу — куш-ко-
ликти шериклесип жумсау.
МОЙЫНЛАНЫУ мойынлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МОЙЫНЛАТТЫРТЫУ мойынлау фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
МОЙЫНЛАТЫУ мойынлау фейилинин езгелик дэрежеси.
МОЙЫНЛАУ ф. Мойнына алыу, дурыс деп табыу, цабыл-
лау. Критиканы мойынлау керек. Ол кемшилигин мойын»
лады.
МОЙЫНЛАУШЫ ат. Мойнына алыушы, цабыллаушы.
МОЙЫНСЫНЫУ ф. Барыныу, айтцанын етиу, кониу, тыц-
лау. Муширип шоршынып, гайбар бэйбишениц алдында м о-
й ы н с ы н а цалды (К. Султанов).
МОЙЫНТАУ кел. Барынбайтурын, айтцанды тыцламайту-
тын, кенбейтурын. Мойынтау бала.
МОЙЫНТАУЛЫК ат. Барынбаушылыц, бойсынбаушылыц,
конбеушилик, тыцламаушылыц. Уазыйпалы исти мойынтау
л ы ц етпей орынлау керек.
МОЙЫНТЫРЬЩ ат. Куш-коликти цосца жеккенде орта-
сынан гундеге бекитилип, еки ушын коликтиц мойнына салыу-
Fa бейимлестирген араштан исленген бурынры ауыл хожалыц
312
эсбабы, кур алы. Мойнында мой ынтыр ы^, кейнинде гундег
Кунде кердиц гой Кздирбайдан (0теш).
МОЙЫМАУ ф. Тайсалмау, цайтпау, езгермеу. КаРа жам-
гыр цуйса да сел, Мойыма цаслан (И. Юсупов).
МОЙЫУ ф. Муцайыу, капаланыу.
МОЛ кел. Кеп, жетерли, жеткиликли, аз гана емес. Пахта-
дан мол зурээт алыу.
МОЛАИТТЫРТЫУ молайтыу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
МОЛАЙТЫУ ф. Кебейтиу, арттырыу. Кайтпай гайрат са-
лыу уллы сынацта, Барлыц табысларды молайтыу дэркар
(С. Нурымбетов).
МОЛАЙТЫУШЫ ат. Кебейтиуши, арттырыушы.
МОЛАЙЫУ ф. Кебейиу, артыу. Тацда мийнет йошы цайнар
журекте, Танда куш молаяр искер билекте (И. Юсупов).
МОЛАЙЫУШЫЛЫК ат. Кебейиушилик, артыушылык.
МОЛЕКУЛА ат. Белгили бир заттыц барлыц химиялыц
цэсийетин езинде толыц сацлап цалган ец майда белекшеси.
МОЛИБДЕН ат. Гумис рецли ацшыл цатты металл.
МОЛЛА ат. 1. дин. с. Ислам мешитиниц диний хызметке-
ри, рууханый адам. Думше молла дин бузар («КК- х- н-»). 2-
дин. с. Ески сауаты бар адам, киси.
МОЛЛАДАЙ к е л. д и н. с. Молла сыяклы, моллага усаганг
молла тэризли.
МОЛЛАСЫМАК кел. Моллага жацынлау, моллага бейим-
леу, моллага шамалас.
МОЛЛАЛЫ кел. Молласы кеп, молласы бар, кеп моллага
ийе.
МОЛЛЫК Ц. молшылыц.
МОЛШЫЛЫК ат. Хгэмме нэрсениц жеткиликлилиги, же-
терлиги, кеплиги. Х^зир бэри молшылыц.
МОЛЫБЫУ ф. Кеп нэрсеге тап болыу, жолыгыу, молайыу,
кебейиу, байыу. Аллаяр бай кеп дуньяга м о л ы ц т ы ц. Он
терт кунлик айдай болып толыцтыц («Кырц цыз»).
МОНАРХ а т. Мэмлекеттиц барлыц басцарыу бийлигин ез
цолына алган адам, монархияныц басында турган адам (пат-
шалардьщ, корольлердиц, императорлардыц улыума аты).
МОНАРХИЗМ ат. Мэмлекетти басцарыудыц бирден-бир
формасы деп тек монархияны есаплайтугын реакцияшыл сия-
сий багдар.
МОНАРХИСТ ат. Монархизмниц тэрепдары.
МОНАРХИЯ ат. Жоцаргы бийлик жекке бир адамныц цо-
лында болган мэмлекетти басцарыудыц формасы цэм усындай
формада басцарылатугын мэмлекет. Конституциялыц монар-
хия.
МОНАХ а т. Турмыстыц барлыц цэзлигинен уаз кешкен ди-
ний жэмийеттиц агзасы.
31Х
МОНАХЛЬЩ кел. дин. с. Монахца байланыслы, монахца
'тийисли, монахца тэн.
МОНИЗМ ат. Философ. Дуньяныц тийкары тек бир гана
нэрсеге негизленгенлигин (материяга ямаса руухца) тийкар-
ланган деп мойынлайтугын философиялыц багдар. Материа-
листлик монизм. Идеалистлик монизм.
МОНОГРАФИЯ а т. Белгили бир мэселени, теманы изерт-
леуге арналган илимий жумыс. Монографиям ы оцып
/ШЫЦТЫ.
МОНОГРАФИЯЛЬЩ кел. Монографияга цатнасы бар,
монографияга байланыслы, монографияга тэн, монографияга
тийисли. Монографияльц изертлеу жумысы.
МОНОЛОГ ат. театр. Драмалыц цэм тагы басца эдебий
шыгармаларда жалгыз бир адамныц езине, цасындагыларга
ямаса тамашагейлерге царата айтылган узац дауам еткен сези.
МОНОПЛАН ат. Бир цанатлы самолёт.
МОНОПОЛИЗАЦИЯ ат. Монополия. Бир жерге орнаган.
МОНОПОЛИЗАЦИЯЛАУ ф. Бир нэрсеге монополия орна-
тыу. Сыртцы сауданы монополизациялау.
МОНОПОЛИСТ ат. 1. Сауда цэм ислеп шыгарыу ямаса
басца тарауларда жудэ улкен цуцыцларга ийе болган адам,
шелкем ямаса мэмлекет. 2. Ири капиталист, монополистлик
капитализмниц уэкили.
МОНОПОЛИСТЛИК кел. Монополияга цатнаслы, моно-
полияга байланыслы, монополияга цатнасы бар.
МОНОПОЛИЯ ат. 1. Ондиристиц ямаса сауданыц бир та-^
рауы бойынша бир адамныц ямаса мэмлекеттиц айрыцша цу-/
цыцы, мэмлекетлик монополия, бир нэрсени ендирип шыгарыу-
та монополия алыу. 2. Хожалыцтыц бир тарауында жеккё цу-
кимдарлыц етиу цэм ец кеп пайда алыу мацсетинде капиталды
топлау тийкарында жузеге келген ири капиталистлик бирлеспе.
МОНОПОЛИЯЛЫЦ, кел. Монополияга тийисли, монопо-
лияга цатнасы бар, монополияга байланысы бар.
МОНТАЖ ат. 1. Белгили бир план цэм сызылма бойынша
машиналардыц ямаса цурылыстыц белекшелерин цурастырып,
жыйнап, жайлы-жайына орнатыу жумысы. 2. Пьеса ямаса бас-
ца бир эдебий шыгарманыц, фильм ямаса музыкалыц шыгар-
малардыц айырым узиндилерин ажыратып алыу жолы менен
деретилген керкемлик цэм мэниси жагынан бир тутас шыгар-
ма, деретпе.
МОНТАЖЛАТЫУ монтажлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МОНТАЖЛАУ ф. Белгили бир план бойынша цэм сызылма
бойынша машиналардыц ямаса цурылыстыц белекшелерин цу-
растырып, жыйнап жайлы-жайына орнатыу, цурыу, дузеу, ис-
леу.
МОНТАЖЛАУШЫ ат. Бир нэрсени цурастырыушы, жый-
наушы, орнатыушы, цурыушы, дузеуши, ислеуши.
.314
МОНТАЖШЫ а т. Монтаж исине цэниге, маман.
МОНТЕР ат. техн. 1. Машинаны цурастыратугын цэм бир
жерге орнататугын цэниге. 2. Электр ускенелерин цэм сымын
еткериу бойынша цэниге.
МОНТЕРЛЬЩ кел. Монтёр хызмети.
МОНША а т. Жууыныу ушын арналып салынган жай.
МОНША ДАЙ кел. 1. Огада ыссы, жанып турган. 2. А у ы с.
Монша сыяцлы, монша яцлы.
МОНШАК^ ат. Ортасы тесик, жылтыр, жас балалардыц,.
цаял-цызлардыц мойынына дизип салатугын тас сыяцлы до^-
малац зат. ф 0 ни р м он ш ац — цаял-цызлардыц кейлегиниц
алды жагына, ягный кекирегине тагатугын моншац.
МОНША1У1АНЫУ моншацлау фейилинин езлик дэрежеси.
МОНША1\ЛАТЫУ моншацлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МОНШАЦЛАУ ф. 1. Моншацты еткериу, моншацты дизиу.
2. А у ы с. Катты терлеу, кеп терлеу, шып-шып терге тусиу.
МОПЕД ат. Моторлы велосипед. Мопед айдау. Мопед
сатып алыу.
МОР а т. Тутин шыгыу ушын ылайдан, гербиштен ерилген,
темир ямаса басца нэрселерден исленген тутикше, тутин жолы,
труба, моржа.
МОРАЛЬ ат. Адамлардыц ез-езине, жэмийетке цатнас жа-
сау принциплериниц цэм нормаларыньщ жыйынтыгы.
МОРДАЙ кел. Морга усаган, мор сыяцлы.
МОРДВА ат. геогр. Мордва АССР ында жасайтугын
жергиликли халыц.
МОРДВАЛАР ат. Мордва АССР ыныц тийкаргы халцы.
МОРЖ а т. Азыулары узын, бет алдын жун басцан сут
емизиуши ири тециз хайуаны.
МОРЖА ат. 1. Тутин шыгыу ушын арналып исленген тру-
ба, мор. 2. Шыраныц тутини шыгыу ушын шийшеден ислени-
лип кийдирилетугын тутикше, труба.
МОРЖАДАЙ кел. Моржа сыяцлы, моржага усаган, мор-
жа тэризли.
МОРЖАЛЫ кел. Моржасы бар, моржага ийе.
МОРЖДАЙ кел. Морж сыяцлы, моржга усаган.
МОРЛЫ кел. Моры бар, морга ийе.
МОРТ ц. мортылдац.
МОРТЫЛДАЦ, кел. Цайыспай бирден сынатугын, сынгыш.
Мортылдац агаш.
МОРТЫЛДАУ ф. Морт етип сыныу.
МОРТИРА а т. Келте стволлы зецбирек, тутеси келте топ.
МОРФЕМА ат. лингв. Сездиц лексикалыц цэм грамма-
тикалыц мэниге ийе болган белими.
МОРФОЛОГИЯ ат. 1. Организмлерди, органларды, топы-
рацтыц цурылысын изертлейтугын илим. Экспериментальлыц
морфология. Осимликлер м о о ф о л о г и я с ы. 2. л и н гв.
315-
Тилдеги сезлердиц формаларын цэм олардыц езгериу система-
сын изертлейтугын грамматиканьщ бир тарауы.
МОРФОЛОГИЯЛЬЩ кел. Морфологияга тэн, морфология-
га цатнаслы, морфологияга тийисли, морфологияга байланыслы.
МОТЕЛЬ ат. Автомобиль жолыныц бойына цурылган ав-
тотуристлерге арналган мийманхана. Мотельде бир ацшам
цонып шыгыу.
МОТОР а т. Энергияныц цэлеген Турин механикалыц энер-
гияга айландырыушы машина. Трактордыц моторы. Кушли
мотор.
МОТОРИСТ ат. Мотордьщ ислеуин цадагалап турыушы
адам, киси.
МОТОРЛЫ кел. Мотор орнатылган, мотор цойылган, мо-
торга ийе, моторы бар. Моторлы цайыц. Моторлы вело-
сипед.
МОТОРОЛЛЕР ат. Доцгелеклери киширек, моторы айдау-
шыныц отырган дастыкшасыныц астына ямаса артына жай-
ласцан мотоциклдиц тури.
МОТОЦИКЛ а т. ДУоторлы, еки децгелекли машына. Ауыр
мотоцикл. Спортлыц мотоцикл.
МОТОЦИКЛШИ а т. Мотоциклди айдаушы, басцарыушы
адам.
МОЖЕНЕ а т. Шацгалацтыц ишиндеги дэнеси. М е ж е н е
жеу.
МОЖЕНЕДЕЙ кел. Ауыс. Огада кишкене, можене сыяц-
лы, моженеге усаган, меженедей нэрсе.
М6ЖЕНЕЛИ кел. Моженеси бар, моженеге ийе.
МОЛДЕК ат. Басца жацтан келип екинши жерге тек гана
ези ушын егилген ямаса оз алдына белек еккен егин. Мел-
дек салым дым болыц деп, Мацтансац журт кулер бизге
(Бердац).
МОЛДЕКЛИК кел. Мелдекке тийисли, мелдекке байла-
ныслы, мелдекке тэн. Мелдеклик жер. Мелдеклик
тары.
МОЛДЕКШИ а т. Басца жацтан келип екинши жерге ози
ушын егин егетугын цэм де ез алдына айырым егин егетугын
адам.
МОЛДЕКШИЛИК кел. Белек егин егиушилик, жекке ези
ушын егин егиушилик.
М0ЛДИР кел. Булацтыц, сууындай тып-тыныц, тап-таза,
гирбицсиз. Me л дир сууга сулыу бир кез таслады, Гул жу-
зикли цолдан жигит услады (И. Юсупов).
МОЛДИРЕСИУ мелдиреу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МОЛДИРЕТИУ мелдиреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МОЛДИРЕУ ф. Тып-тыныц, тап-таза болып кориниу. Де-
гендей-ац Арзы келдиц айдыны, Тал саясын жамылып тур
мелдиреп (И. Юсупов).
316
МОЛЕРИСИУ мелериу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МОЛЕРИТИУ мелериу фейилиниц езгелик дэрежеси.
М0ЛЕРИУ ф. 1. Нуры цашыу, туси цашыу. Абылла кези
м о л е р и п, еки бети цызарып зорга дегенде моллага царай
цэдем басты (Э. Шамуратов). 2. Шаршау, болдырыу, царыу.
МОЛИРИУ ц. мелериу.
М0ЛТИЛДЕСИУ мелтилдеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МОЛТИЛДЕТИУ мелтилдеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
М0ЛТИЛДЕУ ф. 1. Жылт-жылт етиу, жылтылдау. К^айтып
сол уацытта басын кетерип, мелтилдеген кезлери менен
Косыбайга жалбарынып царады (К. Султанов). 2. Кез жастыц
тоцтаусыз шыгыуы, агыуы, соргалауы, тегилиуи.
М0ЛШЕР а г. Ауырлыц, салмац, келем, шама. Бир нэрсе-
ниц мелшерин билиу.
МОЛШЕРЛЕНИУ мелшерлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МОЛШЕРЛЕТИУ мелшерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
М0ЛШЕРЛЕУ ф. Бир нэрсениц салмагын, ауырлыгын, к4)-
лемин аныцлау, билиу.
М0ЛШЕРЛИ кел. Шамасы белгили, аныц, айцын, мэлим.
М0ЛШЕРСИЗ кел. Есапсыз, шексиз, елшеусиз, огада кеп,
М0МИН ц. мецмин.
М0МИНЛЕНИУ к. мецминлениу. ,
МОМИНЛИК Ц. мецминлик.
МОМИНСИРЕУ ц. Мецминсиреу.
М0НТЕНДЕНИУ ментецлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МОНТЕЦЛЕСИУ ментецлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МОНТЕЩ1ЕТИУ ментецлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
М0НТЕЦЛЕУ ф. Шаршамай журе бериу, тынбай журиу,
ундемей журе бериу.
, МОНТИЙИСИУ ментийиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МОНТИЙИУ ф. Иси болмау, цеш ким менен хабарласпау.
М0НТИЙТИУ ментийиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
М0Н.ИРЕНИУ мениреу фейилиниц езлик дэрежеси.
М0НИРЕСИУ мениреу фейилиниц шериклик дэрежеси.
М0Н.ИРЕТИУ мениреу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МОН.ИРЕУ ф. КаРа малдыц сес шыгарыуы, моциреп да-
уыслауы. М е ц и р е п киятырган эруана сыйырлардыц дауысы
бийдиц басын азан-цазан етти (К. Султанов).
МОН.ИРЕУИК кел. КаРа малдыц тынбай мециреп бацыра-
тугын тури. М е ци р еу и к сыйыр. Мециреуик баспац.
МОН.КЕ а т. Балыцтыц кишкене бир тури. Кемеге барып
еки мецке экелип цыршып кеспеледи (К. Султанов).
M0P ат. Бетинде ойылган цэриплери бар цэм бир нэрсени
исендириу, гууаландырыу ушын цагаздыц, сургучтын
устине басылатугын децгелек зат, печать, штамп. Патша
•17
цол цойып, мор басып, цагаз берип, оны шыбынга патша етип
тайынлапты («КД. х. е.»).
МОРДЕЙ кел. Морге усаган, мор сыяцлы, мор тацылетли.
МОРЕ ат. ген. с. Колдан тоцылган гезлемеге басыу ушын
цэр цыйлы есимлик бояуларын араластырып ислейтугын дон-
бели жылтырац нэрсе.
МОРЕДЕЙ к е л. Море сыяцлы, мереге усаган, жудэ жыл-
тыр.
МОРЕЛЕНИУ мерелеу фейилиниц озлик дэрежеси.
М0РЕЛЕТТИРТИУ мерелеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
М0РЕЛЕТИУ мерелеу фейилиниц озгелик дэрежеси. '
МОРЕЛЕУ ф. Мере салыу, море басыу.
МОРЕЛИ кел. Мере басылган, мере менен безелген. Ме-
ре л и шапан.
МОРЕШИ ат. Цолдан тоцылган гезлемени мерелеуши
адам. Бул силтеген жери мерешиниц уйи екен (М. Эбди-
рейимов).
МОРЕШИЛИК ат. Мере салыу менен, мере басыушылыц
пенен шугылланатугын кэсип, кэр, ценер.
МОХИР ц. мер.
МО^ИРДАР ат. ген. с Бурынгы уацытлары патшаныц
мерин сацлайтугын адамныц цэмелиниц, аты, хатшы. Келген
жоц деп атына, Дау цылып олар турыпты, Алтмыш еки цэ-
мелдар, Отыз еки мецирдар («Коблан»).
МО^МИН кел. Жууас, гэрип, бийшара, мулэйим. Олар
сескениуди, цорцыуды билмес, Бул баягы м е ц м и н эуладлар
емес (И. Юсупов).
М0ХМИНЛЕНИУ ф. Бийшарасы шыгыу, жууасыу, гэрип-
лениу, мулэйимлениу.
МО^МИНЛИК кел. Жууаслыц, гэриплик, мулэйимлик.
МОЗуЛИНСИРЕУ ф. Бэрипсиниу, мулэйимсиниу.
МРАМОР а т. Кебинесе скульптуралыц цэм архитектуралыц
жумысларда цолланылатугын цэр турли рецдеги цатты тас.
Мрамор кэни. Мрамор заводы.
МРАМОРДАЙ кел. Мрамор сыяцлы, мраморга усаган.
МРАМОРЛАТЫУ мраморлау фейилинин езгелик дэрежеси.
МРАМОРЛАУ ф. Мрамор менен ислеу, мрамор менен
безеу.
МРАМОРЛЫ кел. Мраморы бар, мрамор менен ислеген.
МУБАЛЛАК: мугаллац атыу ф. 1. Бир нэрседен дугисип
жыгылып ямаса бир нэрсеге суринип жыгылып елиу, бирден
елиу. 2- Жыгылыу, ушып тусиу. Астындагы байталы, Кара тас-
ца сурицди. Дэрманы кетип бойьщан, Мугаллац атып
жыгылды («Мэспатша»).
МУБАЛЛИМ ат. Бир нэрсени уйретиуши, тэлим-тэрбия бе-
риуши адам, оцытыушы. Мугаллим оцыушыларга китап
оцып берди.
318
МУРАЛЛИМДЕЙ кел. Мугаллимге усаган, мугаллим сы-
яцлы.
МУРАЛЛИМЛИК кел. Мугаллимге тэн, мугаллимге бай-
ланыслы, мугаллимге тийисли. Мугаллим лик кэсип. Му-
г а л л и м л и к жумыс.
МУРАЛЛИМШИЛИК ат. Мугаллимниц оцыу-тэрбиялыц
жумысы, мугаллимниц кэсиби. Мен кеп жыллар дауамында
мугаллимшилик еттим.
МУРДАР а т. Шама, мелшер, колем, салмац. Жумыстьщ
м у f д а р ы н аныцлау.
МУРДАРЛЫ кел. Шамалы, жетерли.
МУРДАРСЫЗ кел. Шамасыз, мелшерсиз.
МУДАМ р. Бэрцулла, бэрца, цэмме уацыт. Рэцэтти ким
излесе саядан, му дам кунге куйип, дэрти кеп болар (И.
Юсупов).
МУДАМЫ кел. Узликсиз, бэрцама, удайы.
МУДДАСЫЛ ц. мудам.
МУДДАЦА ц. Муддэцэ.
МУЗ ат. Тоцлап цэм цатып цалган суу. Муз ериди.
МУЗА ат. 1. Грек мифологиясында енер, искусство менен
илимниц цудайы. 2. А у ы с. Шайырлыц рухтыц булагы, доре-
тиушилик.
МУЗАШАТ ат. ген. с. Хиуа ханыныц уацтында цэкимши-
лик цэмели цэм сол цэмели бар адам.
МУЗ РАЛА ат. Кунниц жауганынан кейинги тоцлап цал-
ган буршац, цар ямаса жауын.
МУЗ ДАЙ кел. 1. Суп-сууыц, салцын. Муз дай сууга
жууынып, Баппа бетке бараман (И. Юсупов). 2. Музга усаган,
муз сыяцлы, муз тэризли, муз яцлы.
МУЗЕЙ а т. Материаллыц мэденияттыц затларын жыйнап
тэртипке салып, кергизбе уйымластырыу менен шугылланату-
гын мэкеме, уй.
МУЗЦАЙМАЦ а т. Сут пенен цанттыц цосымтасынан ис-
ленген сууыц ац зат, тагам.
МУЗЦАЙМАЦТАЙ кел. Музцаймацца усаган, музцаймац
сыяцлы, музцаймац тэризли, музцаймац яцлы.
МУЗЛАЦ а т. Цатты сууыцтан жер бетиниц муз болып
цатыуы.
МУЗЛАНДЫРЫУ музлау фейилиниц езгелик дэрежиси.
МУЗЛАНЫУ музлау фейилинин езлик дэрежеси.
МУЗЛАСЫУ музлау фейилинин шериклик дэрежеси.
МУЗЛАТТЫРТЫУ музлау фейилинин ерксиз дэрежеси. .
МУЗЛАТЫУ музлау фейилинин езгелик дэрежеси.
МУЗЛАУ ф. 1. Сууыцтан тоцыу, цатыу, Тунде даладагы
геш м у з л а п цалыпты. 2. А у ы с. Цэуипли сезим пайда бо-
лыу. Ишим муз л ап журегим суу ете цалды (Г. Изимбетов).
319
МУЗЛЫ кел. Устин муз басцан, ишинде музы бар. М у з-
л ы суу.
МУЗЛЬЩ кел. 1. Жер бетиндеги цатып жатырган келем-
ли муз. 2. Тау тобелериндеги манги цатып жатцан муз.
МУЗХАНА ат. 1. Муз сацлайтугын жер, орын. 2. Сууыц,
суп-сууыц, муздай, салцын.
МУЗЫКА ат. Х>Р цыйлы ишки сезимлерди, ойды белгили
ритмге салынган сеслердин жэрдеми менен билдиретугын це-
нер, саз цэм усындай сазлы шыгарма. Драмага м у з ы к а
жазыу.
МУЗЫКАЛАСЫУ ф. Эдебий шыгарманыц намага тусиуи,
белгили бир ритмге тусирилиуи, келтирилиуи, сэйкеслениу.
МУЗЫКАЛАСТЫРЫУ ф. Эдебий шыгармага нама жазыу,
белгили бир ритмге тусириу, келтириу, сэйкеслеу.
МУЗЫКАЛЬНА кел. Музыкага цатнасы бар, музыкага бай-
ланыслы, музыкага тэн, музыкага тийисли. Музыкалыц
шыгарма. Музыкалыц эсбаплар.
МУЗЫКАНТ а т. Саз эсбабында ойнайтугын адам, музы-
кант, сазенде.
МУ1\АБА а т. Китаптыц, дэптердиц цэм басца да затлардыц
сыртцы цалыц цабы, тысы.
МУ1\АБАЛЫ к е л. Муцабасы бар, муцабага ийе.
МУКАБАСЫЗ кел. Муцабасы жоц, муцабага ийе емес.
МУКАМ а т. Кыял, шама.
МУКАМЛАНЫУ ф. Цыялланыу, доланыу, езгериу.
МУКАТЫУ ф. Кемситиу, абыройын тегиу, масцара етиу.
Биреуди му цатып, биреуди кулдирип, шайтандай гунага
батцаннан езге не сауабы бар К. Султанов).
МУКДТЫУШЫ а т. Кемситиуши, абыройын тегиуши, масца-
ра етиуши.
МУКЫЯТ кел. Беккем, пухта, ыцтыят, жацсы. Пэнди нэси-
ятларды м у ц ы я т тыцлау.
МУКБ1ЯТЛАУ ф. Беккемлеу, пухталау, ыцтыятлау, жац-
сы л ау.
МУКЫЯТЛАУШЫ ат. Беккемлеуши, пухталаушы.
МУКЫЯТЛЫ кел. Беккем, жацсы, кемиссиз, ыцшамлы,
минсиз.
МУЛЬТИМИЛЛИОНЕР ат. Кеп миллионлы байлыцты
ийелеген капиталист.
МУЛЬТИПЛИКАТОР ат. Мультипликация бойынша цэни-
ге адам.
МУЛЬТИПЛИКАЦИЯ а т. Бир цэрекеттиц айырым момент-
лерин керсетип турган сууретлерди ямаса цууыршацларды ки-
нога тусириу цэм усындай усыл менен тусирилген фильм.
МУЛЬТФИЛЬМ ат. Мультипликациялыц фильм. Мульт-
фильм лер фабрикасы.
320
МУМ ат. ©симликтен алынатугын тез ерип цэм тез цата-
тугын зат.
МУМДАЙ кел. Мумга усаган, мум сыяцлы, мум тэризли,
мум яцлы. Усы Мацтымцулыны оцысам му мд ай ерип кете-
мен (К. Султанов).
МУМЛАНЫУ мумлау фейилинин озлик дэрежеси.
МУМЛАСЫУ мумлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
МУМЛАТТЫРТЫУ мумлау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
МУМЛАТЫУ мумлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУМЛАУ ф. Бир нэрсени мумлап таслау, мумлап ислеу»
МУНАРЛАНЫУ ц. минэрланыу.
МУНАР ц. минэр.
МУНИЦИПАЛИТЕТ ат. Гейпара мэмлекетлерде цалалы^
ямаса ауыллыц жерлерде езин-ози басцарыу органы цэм онын
жайы.
МУЦ а т. Кайгы, дэрт, ууайым. Мынау журсец кун ара се»
муц шегип, Бул дуньяга шыцканьщнан не пайда (Омар).
МУЦАЙТЫУ муцайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУЦАЙЫСЫУ муцайыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МУЦАЙЫУ ф. К^апаланыу, цайгыланыу, ууайымланыу,
кейпи цашыу. Елатынан айрылганга дагдырып пуцаралар му-,
ц а й с а, ерисинен айрылганга маллар да мулгип, басын темен
салып тур (К. Султанов).
МУЦЛАНЫУ ат. Ууайым, цайгы шегиу, капа болыу.
МУЦЛАС ат. Сырлас, дэртлес, К^атын да болсам, Айдосым„
Мен айтайын бир ацыл, Тилимди алсац, му ц л ас ы м (Бер-
дац).
МУЦЛАСЫУ ф. Сырласыу, ацылласыу, дэртлесиу.
МУЦЛАСЫУШЫ ат. Сырласыушы, ацылласыушы, дэртле-
сиуши.
МУЦЛАУ ф. Кайгырыу, гамын ойлау. Кунхожа царацалпац;
халцыныц муцын муц лады, жырын жырлады.
МУЦЛЫ кел. Кайрылы, зарлы, дэртли. Мендей му ц л ы
балац келди цасьща, Арзыу-цалга цулац салгыл, атажа»
(«Кырц цыз»). ф Муцлы кун — ец цыйын, ауыр турмыс
МУЦЛЫК^ ат. Ууайымлыц, кеуилсизлик, цайгылы.
МУЦСЫЗ кел. Цайгысыз, дэртсиз. Муцсызбан, мен
еттим муцлы кунлерден, К^утылдым гуцгиртли цара тунлерден
(Д. Назбергенов).
МУЦСЫЗЛЬЩ ат. Ууайымсызлыц, цайгысызлыц.
МУЦШЫЛ кел. Ууайымшыл, цайгышыл, муцайгыш.
МУЦШЫЛЬЩ а т. ^айгышылыц, ууайымшылыц.
МУРАББА ат. ^\эр турли жемислерден цайнатылып ислен-
ген тагам. Алма мураббасы. Нанга му р а б б а жагып жеу.^
МУРАД ат. Мацсет, тилек, эрман. Дэрьядан аман ете ал-
21-5985 321
май, Мурады на жете алмай, Айдостьщ еки баласы, Дэрьяга
гарц болыпты (Бердац).
МУРАД-МА^СЕТ ц. мурад.
МУРАЗ а т. Мийрас, атадан балага цалатугын нэрсе, ата-
дан цалган мал-мулк. Ара елее жецге му раз, ата елее сауы-
ты му раз («КК- х- л->>)-
?4УРАП ат. Жап, салма, арна, каналлардан суудыц бир
цэлипте, ярный норма менен агыуын цадагалайтугын адам.
МУРТ а т. Ер адамлардын жоцарры ерниниц устине шыга-
турын тук, жун. Мурт цойыу. М у р т т ы ц ушын дукэрт пе-
нен цагыу.
МУРТЛАНЫУ ф. Жерге себилетугын туцымныц буршик
шыгарыуы, есе баслауы.
МУРТЛАШ кел. Мурты узын, мурты келискен. Кызыл кез
муртлаш та жууасыды (Т. Кайыпбергенов).
МУРТЛЫ кел. Мурты бар, мурт цойган. Муртлы
адам.
МУРТСЫЗ кел. Мурты жоц, мурт цоймаган, мурт шыц-
паган.
МУРТТАЙ кел. Муртца усаган, мурт сыяклы, мурт тэризли.
М-УРЫН а т. Адамлардыц цэм жанлы-жаныуарлардыц >
ийис сезиу мушеси, органы. Баян етсем байдын турин, Ала кез
ли, кылыш мурын («Мэспатша»).
МУ РЫНДЫ К: мурындыц ата ц. ата.
МУРЫНДЫК: мурындыц бала ц. бала.
МУРЫНДЫК: мурындыц ене ц. ене.
МУРЫНДЫК: мурындыц цыз к;, цыз.
МУРЫНЛЫ кел. 1. Мурыны бар, мурынга ийе. 2. Мурыны
улкен, мурыны нэцэн.
МУРЫНЛЫ’К а т- Туйенин, буганыц мурын шемиршегинеп
тесип откерилип, арцан байлауга ыцшамластырылган царыс-
тай таяцша.
МУРЫНЛЫКЛАНЫУ мурынлыцлау фейилиниц езлик дэ-
режеси.
МУРЫНЛЫКЛАСЫУ мурынлыцлау фейилиниц шериклик
дэрежеси.
МУРЫНЛЫКЛАТТЫРТЫУ мурынлыцлау фейилиниц ерксиз
дэрежеси.
МУРЫНЛЫКЛАТЫУ мурынлыцлау фейилиниц езгелик
дэрежеси.
МУРЫНЛЫКЛАУ ф. Мурынлыц салыу, мурынлыцлап цойыу.
МУСАЛЛАТ ат. 1. Ауырманлыц, цыйыншылыц, бахытсыз-
лыц. Кысылып, цымырылып отырган Нуржамалдыц ийнинен
бир ауыр мусаллат тускендей баласына ыклас кеуилин
ашып, мыйыгын тартты (К. Султанов). 2. Бэле, бэле-цада,
апат, апатшылыц, булгиншилик, цэуиплилик.
322
МУСКАТ ат. Жузимнин сорты цэм усы сорттан исленген
шарап, вино.
МУСТАК кел. Шебер, уцыплы, цайым, уста. Шынын ай-
тайын, ол цолынан да, тилинен де келетугын борине муст ац
жигит (0. Хожаниязов).
МУСЫЛМАН ат. дин. с. Ислам дининдеги адам. Мэккеге
баратырган зыяратшы мусылманбыз, цудайы цонац етиц
деп тиленип, телмирип турганымыз (А. Бекимбетов).
МУСЫЛМАНДАЙ кел. дин. с. Мусылманга усаган, му-
сылман сыяцлы, мусылман тэризли.
МУСЫЛМАНЛЫК ат. дин. с. Мусылманга тэн. мусыл-
манга тийисли, мусылманга байланыслы.
МУСЫЛМАНШЫЛЫК ат. дин. с. Мусылман дининин
цэделери, шэртлерин беккем сацлаушылыц. — «Мусылман-
ш ы л ьцты н неше шорти бар?» — деп сорапты. Кунхожа ал-
бырап цалып: «Тацсыр, менинше уш шорти бар» — депти
(К. Султанов).
МУСЫРМАН ц. мусылман.
МУТ кел. Тегин, бийпул, ацшасыз,
МУТКА кел. Тегинге, ешейинге. М у т ц а алыу. М у т ц а
жумсау.
МУТТАСЫЛ р. Бэрцэма, барцулла, мудамы, цэмме уацыт.
МУТШЫЛЫК кел. Арзаншылыц, арзанлыц. ♦ Ийт му-
ты — огада арзан.
МУУАПЫК р. 1. Сэйкес, ылайыц. 2. Суйенип, тийкарланып.
МУУАПЫКЛАНЫУ мууапыцлау фейилиниц езлик доре-
жеси.
МУУАПЬЩЛАСЫУ мууапыцлау фейилиниц шериклик лэ-
режеси.
МУУАПЫКЛАТТЫРТЫУ мууапыцлау фейилиниц ерксиз дэ-
режеси.
МУУАПЬЩЛАТЫУ мууапыцлау фейилиниц езгелик доре-
жеси.
МУУАПЬЩЛАУ ф. 1. Сэйкеслеу, ылайыцдау. 2. Суйениу,
гийкарланыу. 3. Кабыллау, мацуллау.
МУУАПЬЩЛАУШЫ а т. J. Сэйкеслеуши, ылайыцлаушы. 2.
Суйениуши, тийкарланыушы. 3. Цабыллаушы, мацуллаушы.
МУХАББАТ ат. Суйиушилик, унатыушылыц. Халыцтыц
дослыц муцаббатын хошлайыц, Кушейтиу, кебейтиу жо-
лын дурыслайыц (А. Дабылов). Жалгыз журсем журегиме
Муцаббат косыгын айтцым келеди (Р. Дуйсемуратова).
МУШ ат. Бармацлардыц цосып жумылыуы, жудырыц. Аз
болса да кушимиз, Тау копарар мушымыз (Бердац).
МУШЛАНЫУ мушлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МУЩЛАСТЫРБ1У ф. Еки адамды бир бири менен цэм жу-
дырыц арцалы урыстырыу.
МУШЛАСЫУ мушлау фейилиниц шериклик дэрежеси.
323
МУШЛАТТЫРТЫУ мушлау фейилинин ерксиз дэрежеси.
МУШЛАТЫУ мушлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУШЛАУ ф. Муш пенен урыу, жудырыцлау, думпишлеу,
туйгишлеу.
МУШЛАУШЫ ат. Муш пенен урыушы, жудырыцлаушы,
думпишлеуши, туйгишлеуши.
МУШТАЙ кел. 1. Кишкене, цурттай, кишкентай, азгана.
М у ш т а й гарбызды екеуимиз жарып жедик. 2. А у ы с. Жас,
кишкене. Ол муштайынан цара мийнетк-е шыныццан адам.
МУШТУК ат. Папирос шегиу ушын, папирос тыгып ауызга
алынатугын арнаулы труба, тутик, най.
МУБЭРЕК кел. Коз айдыц, оц болсын.
МУДДЭХЭ а т. Мацсет, тилек. Ауыр келген елшеу тасы,
Елди цоргау муддэцэси (С. Нурымбетов).
МУДДЕТ ат. Уацыт, мезгил, пайыт. Бизиц республикамыз
мэмлекетке пахта тапсырыу планын муддетинен бурын
орынлады.
МУДДЕТЛИ кел. Белгили, уацытлы.
МУДДЕТСИЗ кел. Уацытсыз, белгисиз.
МУДИРИУ ф. Иркилиу, гидириу, тоцтау.
МУДИРМЕУ ф. Тоцтамау, иркилмеу, гидирмеу, Ойланбай-
ман мен басца елецшидей, Мен айтайын еленди цеш мудир-
мей (Эжинияз).
МУЖЕНЕ ц. дэне.
МУЖЕНЕДЕЙ кел. Муженеге уцсаган, мужене сыяцлы.
МУЖИ ц. мунжиу.
МУЖИУ ц. мунжиу.
МУЖИК кел. Келте, киши, кишкене, мыртыц, тырбыц.
МУЙЕШ ат. 1. мат. Бир точкадан тартылган еки сызыц-
тын (линияныц) арасындагы геометриялыц жазыцлыцтыц ке-
сискен болеги. Тик м у й е ш. Суйир м у й е ш. 2. Еки нэрсениц
ямаса еки цапталдыц, тэрептиц бир-бири менен кесискен же-
ри. Жайдыц м у й е ш и. Столдыц м у й е ш и.
МУЙЕШЛЕНИУ ф. Муйешли болып келиу, суйирлениу.
МУЙЕШЛИ кел. Муйешлери бар, муйешлерге ийе болган.
Калтасынан алган уш муйешли хатты маган усынды (К.
Султанов).
МУЙЕШЛИК кел. Муйешке ийе болган, муйешке тэн,
муйешке тийисли, муйешке миясар.
МУЙИЗ ат. Гейпара хайуанлардыц бас суйегине шыгату-
тугын шац. Перигул басындагы орамалын цолына алды цэм
оны сыйырдын муйизине байлады (®. Айжанов).
МУЙИЗДЕЙ кел. Муйизге усаган, муйиз сыяцлы, муйиз
тэризли.
, МУЙИЗЛИ кел. Муйизи бар, муйизи улкен.
' МУЙИЗСИЗ кел. Муйизи жоц, муйиз шыцпаган.
324
МУКИ кел. 1. Созлерди дурыс айтыуга кесент беретугын
тилдиц кемислиги, шулжицлик. Баланыц еле тили муки еди.
2. Бир нэрсеге жетиспеушилик, кемислик.
МУКИЛЕУ кел. 1. или сацаулау, шулжицлеу. 2. Жетис-
пегенлеу, келиспегенлеу, кемислеу.
МУКИЛИК кел. 1. Тилдиц ушындагы кемислик, шулжиц-
лик. 2. Жетиспегенлик, кемислик. ф Тили мукилик —
биреудиц цандай да бир себеплерге байланыслы басца биреу-
дин алдынла гэрезли болып, цасы-цабагына царап сойлеуи.
МУЛЭЙИМ ц. минайым.
МУЛЭЙИМЛЕНИУ ц. минайымланыу.
МУЛЭЙИМЛЕСИУ ц. минайымласыу.
МУЛЭЙИМЛЕТИУ ц. минайымлатыу.
МУЛЭЙИМЛИК ц. минайымлыц.
МУЛГйСИУ мулгиу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МУЛГИТИУ мулгиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУЛГИУ ф. Уйцылар-уйцыламас жагдайында болыу, цал-
гыу. М у л г и п отырган Еримбет шоршып тусип, мэсликтен де
айыкты (К. Айымбетов).
МУЛИК ат. Белгили ийеси бар уэж, зат, буйым, цурал-сай-
ман. Есим жабыыьщ бойында уйим, М у л к и м бар дийхан
едим (К- Эуезов).
МУЛИКЛИ кел. Мулки бар, цурал-сайманлы, муликке
ийе.
МУЛИКСИЗ кел. Мулки жоц, муликке ийе емес.
МУЛТИК ат. 1. Кемис, кемшилик. Хеш бир мултик тап-
падым айтцан сезинен, Бир неше кун ерип журил изинен
(Отеш). 2. Цэтелик, жацылыс.
МУЛТИКСИЗ кел. 1. Кемиссиз, кемшиликсиз. 2. К^тесиз,
жацылыссыз. Егер цайсы цэм цандай жол менен жургенде
мултиксиз аяц басатугынын цэр ким биле бергенде цай-
да? (0. Хожаниязов).
МУМКИН р. Итимал, бэлким М у м к и н, почтальон оган
да агасынан хат экелген шыгар (Т. Кайыпбергенов).
МУМКИНШИЛИК ат. Бир нэрсени иске асырыу, орынлау
ушын керекли болган жагдай, шэрт, шараят. Хэммениц де ис-
ке жени турилди, Барлыц мумкиншилик иске жегилди
(Т. Сейтжанов).
МУНЭЙИМ ц. минайым.
МУНЭЙИМЛЕСИУ ц. минайымсыу.
МУНЭЙИМЛИК к. минайымлыц.
МУНЭСИБЕТ ат. Царым-цатнас, сиз-бизлик, хош кеуилли-
лик, жыллы жузлилик, цурмет, иззет. Мениц келиу м у нэси-
б е т и м е бизиц уйдеги той сауылды (0. Хожаниязов
МУНЭСИП ц. минэсип.
32Ь
МУНЖИУ ф. 1. Суйектиц кемик жерин ушлы нэрсениц
жэрдеми менен алып жеу. Кайда сен м у и ж и г е н туу цой-
дыц басы, Клайда байдын берген тацыр паласы? (И. Юсупов).
2. Кемириу, гайзау. 3. А у ы с. Биреуди гэп етиу, изине тусиу.
МУНК: мунк етиу ф, Ийистиц бирден мурынра урыуы, ке-
лиуи.
МУН.КИЛДЕУ ф. Жаман ийистиц шыгыуы, келиуи.
МУНКИТИУ муцкиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУНКИУ ф. Жаман ийис шьиыу, анцыу, сасыу.
МУРИД ат. дин. с. Молланы, ийшанды пир тутып, дин-
ге берилип, тиришиликтин цызыгын цойган адам. Келсин м у-
ридим, шэкиртим, Яздырмай исламныц шэртин (А. Дабы-
лов).
МУРИДТЕЙ кел. Муридке усаган, мурид сыяцлы.
МУРИУБЕТ а т. Сыйласыц, адамгершилик, бир-биреуди
цурмет етиушилик. Ийшанларда муриубет жоц, Бай-бий-
лерде сацауат жоц (Бердац).
МУРИУБЕТЛИ кел. Сыйласыцлы, адамгершиликли, из-
зет-цурметли.
МУРИУБЕТЛИК ат. Сыйласыцлыц, адамгершилик, иззет-
цурметлилик.
МУРИУБЕТШИЛИК Ц. муриубет.
МУРРИК кел. КаУыннын цыйсайып, букирейип, кишкене
болып есиуи.
МУРРЙКЛЕУ ф. 1. Цауынныц мурриклеп кетиуи, ©спей ца-
лыуы. 2. Муррикке усап кетиу, цыйсайыу, букирейиу.
МУРРИКТЕЙ кел. Муррикке усаган, муррик сыяцлы, мур*
рик тэризли.
МУСЭПИР ат. Бийшара, жууас, гэрип. Мен тилермен еле
де сен бермесен, Бизлердей мусэпирди кезге илмесен
(Эжинияз).
МУСЭПИРЛЕНИУ мусэпирлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МУСЭПИРЛИК ат. Еэриплик, жууаслыц, бийшаралык
Жат еллерде мусэпирлик шеккеннен, урып-согып цорласа
да ел жацсы (Эжинияз).
МУСЭПИРСИУ ф. Озин мусэпир, рэрип адамдай етип кер-
сетиу. Арзыу цеш нэрсе сезбегендей мусэпирсип, ишинен
аяган кисидей ундемей тур (Ж. Аймурзаев).
МУСЭПИРШИЛИК ат. Рэрипшилик, бийшарашылыц.
МУСИЙБЕТ ат. 1. Ауырманлыц, цайгы. ©темуратты тек
кемпириниц елими рана емес. жерлеу мусийбети ойланды-
рып отыр (К. Султанов). 2. ©лим-житим, лазым. Усы мусий-
бетлердиц ауыр зардабынан апасы бийшара кеселге ша-
тылып елген соц, панасыз цалган немере дайысыныц цолында
тэр^ияланран (Т. Кайыпбергенов).
МУСИН а т. Сымбат, пишин, сын.
326
МУСИНДЕЙ кел. Сымбатлы, жудэ сулыу, коркем.
МУСИНЛИ кел. Сулыу, коркем, гоззал, нэзик.
МУСТАФ ц, мустац.
МУТЭЖ ат. Зэрур, керекли. Мутэж болмас тас шырага,
Гэуцардыц цэдирини билмес (А. Дабылов).
МУТЭЖЛЕНИУ мутэжлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МУТЭЖЛЕУ ф. Зэрурлеу, дилгирлеу.
МУТЭЖЛИ кел. Зэрурли, керекли.
МУТЭЖЛИК ат. Зэрурлик, жоцшылыц, кемтарлык. Бео-
дац... мутэжликте, кемтарлыцта емир сурген (И. Сагый-
тов).
МУТЭЖШИЛИК ат. Зэруршилик, дилгиршилик, жокшы-
лыц, кемтаршылыц.
МУШЕ ат. 1. Денениц барлыц болекшелери. Он еки му-
ш е м сау болганда, цустай цабар едим, майыптыц аты майып!
(О. Хожаниязов). 2. Турпат, дене. Эжинияз ели шайыр сарасы,
Мегзес еди бацадырга му шеей (Отеш). 3. Билек, агза. Кол-
хоздыц цэр бир мушеси.
МУШЕДЕЙ кел. Муше сыяцлы, мушеге усаган, муше тэ-
ризли.
МУШЕЛЕНИУ мушелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
МУШЕЛЕСИУ мушелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
МУШЕЛЕТТИРТИУ мушелеу фейилинин ерксиз дэрежеси.
МУШЕЛЕТИУ мушелеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МУШЕЛЕУ ф. Денени цэр мушесине карай болиу, мушеле-
рин белеклеу, тайлау.
МУШЕЛЕУШЙ ат. Мушелерди болиуши, болеклеуши, тай-
лаушы.
МУШЕЛИ кел. 1. Мушеси бар,мушеге ийе. 2. Денели,
турпатлы, ири геудели.
. МУШЕСИЗ кел. Мушеси жоц, мушеге ийе емес.
МУЩКИЛ кел. 1. Ауыр, машацат, цыйын, Ер жигит басы-
на м у ш к и л ис тусти, Журек-бауырым гамньщ отына писти,
Хош аман бол, бизден цалдьщ, Бозатау (Эжинияз). 2. Ис,
дэрт. Ат кекилин эрман етип тарайсац, Жетпис бесте не м у ш-
килге жарайсац («Мэспатша»).
МУШКИЛЛИК ат. Кыйыншылыц, цыйынлыц, ауырманлыц,
азапшылыц, ауырманшылыц.
МЫЖЕЬ! Ц. мыжгылау.
МЫЖЕЫЛАНЫУ мыжгылау фейилиниц езлик дэрежеси.
МЫЖБЫЛАСЫУ мыжгылау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МЫЖЕЫЛАТТЫРТЫУ мыжгылау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
МЫЖЕЫЛАТЫУ мыжгылау фейилинин езгелик дэрежеси.
МЫЖБЫЛАУ ф. Бир нэрсени цайта-цайта цол менен езиу.
32 7
МЫЖБЫУ к- мыжрылау.
МЫЖ-МЫЖ: мыж-мыж етиу ф. Бир созди цайта-цайта
айта бериу, мыжыу, езиу.
МЫЖЫМЫРЛАНЫУ мыжымырлау фейилинин езлик дэре-
жеси.
МЫЖБ1МЫРЛАТЫУ мыжымырлау фейилинин езгелик дэ-
режеси-
МЫЖЫМЫРЛАУ ф. Буклеу, жумбаршацлау.
МЫЖЫНДЫРАУ ф. Бир созди цайта-цайта айтыццырау,
езинкиреу, езбелеу.
МЫЖЫРАЙТЫУ ф. Бир нэрсени буклеу, цыйсайтыу.
МЫЖЫРАЙЫУ ф. Буклениу, цыйсайыу.
МЫЖЫТЫУ мыжыу фейилинин езгелик дэрежеси.
МЫЖЫУ ф- 1. Езиу, майдалау. 2. Кеп сейлеу, бир айтцанын
^айталап айта бериу.
МЫЖЫУШЫ ат. 1. Кеп сейлеуши, бир айтцанын цайта-
лап айта бериуши. 2. Езиуши, майдалаушы.
МЫЖЫУШЫЛЬЩ кел. Кеп сойлеушилик, езбешилик.
МЫЙ^Ы ат. з о о л. Жууери, бийдай цэм т. б. дэнли егин-
лерди шымшыцтан корыу ушын цолда асыралатугын цэм жа-
байы кишкене жыртцыш цус.
МЫЙЛЬЩ: мыйлыгынан батыу ф. Жудэ мол нэрсеге ушы-
рау. К^зан да май, шемиш те май болып, м ы й л ы f ы м ы з-
дан батып цаламыз деген еди (Ж. Аймурзаев).
МЫЙЫК 1 а т. Кишкене жицишке шеге. Ботинканын ул-
танына м ый ьц цацтырыу-
МЫЙЬЩ II: мыйык тартыу ф. Езиу тартыу, сэл кулиу, ку-
ле шыоай бериу.
МЫЙЫКЛАТТЫРТЫУ мыйыклау фейилинин ерксиз дэре-
жеси.
МЫЙЫ^ЛАТЫУ мыйыцлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЫЙЫКЛАУ ф.Мыйыц уррызыу, мыйыц цацтырыу. Етик-
тиц ултанын мыйыцлау.
МЫКЛАНЫУ мыцлау фейилинин езлик дэрежеси.
МЫКЛАП р. Цатты, жанына тийдирип, батырып. Неге сен
цалдыц деп урган м ы ц л а п, Кос аяцлап шапты жэне сур ешек
<К. Ирманов).
МЫКЛАУ ф. 1. Беккемлеу, бэнтлеу, Бегетти мыцлау. 2.
Цапыуландырыу, кушейтиу.
МЫКЛЫ кел. Кушли, царыулы, гайратлы. Хийуа ханнан
адам келди, Шуулатып цэм барлыц елди, Кайыстырып м ы ц-
лы белди, Буны цеш уац умытпаспан (Кунхожа).
МЫКЛЫЛАУ кел. КаРыУлылаУ, кушлилеу, гайратлылау,
«уши басымлау.
МЫКЛЫЛЫК ат. Кушлилик, царыулылыц, гайратлылыц.
Кайыптыц бели босаса, бул белиниц мы ц л ы л ыгын керсет-
киси келди (К- Султанов).
328
I
МЫСЛИМ p. Эбден, жудэ. К^аласын мыуым сайлады,
Душпанныц жолын байлады, Адам цосып цос айдады, Бийзар
залым болган екен (Бердац).
МЬЩЛЫСЫНЫУ ф. Кушлисиниу, гайратсыныу.
МЫКДБЫЙТЫу мыцшыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЬЩШЫИЫСЫУ мыцшыйыу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МЬЩШЫЙЫУ ф. Мойнын ишине тартыу, жымпыйыу. Кэр
ким табылган жармасын ишип болып, мыцшыйып жатып
алды (0- Хожаниязов).
МЬЩЫР кел. Келте, кишкене, киши, тырбыц, мыртыц.
М ьц ы р адам.
МЫЛЖАЛАНЫУ мылжалау фейилиниц езлик дэрежеси.
МЫЛЖАЛАТЫУ мылжалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЫЛЖАЛАУ ф. Урып езиу, урып жарыу, белек-белек етип
сындырыу. Жыланныц басын мылжалап белеклепти.
МЫЛЖАЛАУШЫ ат. Езиуши, белеклеуши, сындырыушы.
МЫЛЖЫН. кел. Кеп сейлейтугын, быжыц, кебик, мыж-
мыж. Жасыцда цалжьщ болсац, цартайганда мылжыц бо-
ласац («КК- х- н->>)-
МЫЛЖЫН.ЛАНЫУ мылжыцлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МЫЛЖЬЩЛАСЫУ мылжыцлау фейилиниц шериклик дэ-
режеси.
МЫЛЖЬЩЛАТЫУ* мылжыцлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
МЫЛЖЫЦЛАУ ф. Пэтиуасыз цэм биймэни нэрселерди
айтып кеп сейлей бериу. Кеп мылжыцлау пайда емес.
МЫЛЖЬЩЛЫК кел. Быжыцлыц, мыж-мыжлыц, кеп сей-
леушилик.
МЫЛКЫМ: мылцымы шыгыу ф. Сылцымы шыгыу, боса-
сыу.
МЫЛКЫМЛАНЫУ мылцымлау фейилиниц езлик дэре-
жеси-
МЫЛЛЫЙТЫУ мыллыйыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
МЫЛКЫМЛАУ ф. Сылцымланыу, босасып кетиу.
МЫЛЛЫЙЫСЫУ мыллыйыу фейилинин шериклик дэре-
жесй.
МЫЛЛЫЙЫУ ф. 1. Солыу, солып цалыу, сууыц урыу. Ке-
шеги цырмызы цызыл гуллер мийзан тусип м ы л л ы я бас-
лапты (Н. Берекешов). 2. Сумирейиу, мулгиу.
МЫЛЛЫЙЫУШЫЛЫК кел. Солыушылыц, солып цалыу-
шылыц.
МЫЛТЫК а т- Тутеси узын, цолга услап оц ататугын цу-
рал. Коша м ы л т ы ц. Тацауыз м ы л т ы ц. Бесатар м ы л-
Т Ы Ц. Кус м ы л т ы ц.
329
МЫЛТЫКЛЫ ат. Мылтыгы бар, ийнине мылтыц асынган,
цолына мылтыц услаган. ... арбадан жылысып цашып баратыр-
ган байдыц баласын мылтьцлы биреу цулашлап жерге
жыцты (К. Султанов) .
МЫЛТЬЩСЫЗ кел. Мылтыгы жоц, мылтыцца ийе емес.
МЫЛТЫКДАй кел. Мылтыц сыяцлы, мылтыцца усаган,
мылтыц тэризли.
?ЛЫЛТЫ1\ШЫ 1 а т. Шегирткеге уцсаган аяцлы узын жэн-
лик.
МЫЛТЫ1\ШЫ II ат. I. Мылтыц ататугын адам, мылтыц
атыушы. 2. Мылтыц согыушы адам, мылтыц устасы.
МЫНА ал. Сейлеуши менен тыцлаушыга жацын аралыц-
тагы ямаса аныц хэм белгили предметлерди билдириу ушын
цолланылатугын силтеу алмасыгы. Сениц м ы н а сезиц жара-
майды (0- Айжанов). Ол жагын мына агайдьщ ези кецирек
етип айтып берер, — деди Айгул (А. Бекимбетов).
МЫНАБУРЛЫМ сан. Усы цурацым, мынадай.
МЫНАДАЙ а л. Усындай, тап усындай.
МЫНАКОРА ал. Усы кэра, мына жер, усы жер.
МЫНАМАН ал. Усы жер, усыкэра.
МЫНАУ ал. Силтеу алмасыгы. Мынау мениц цызым,
аты Шэцэргул, байым аштан елди (Б. Бекниязова).
МЫНДА р. Ис-цэрекеттиц орнын ямаса оныц багдарын
керсетеди. Мен оныц изинен: — мында кел, чай иш, конфет
беремен, ыссыда журме, уйине цайт, — деп бацырып цалдым
(А. Бекимбетов).
МЫН, с а ц. Он жузликтен цуралган санац сан. Жигит ше-
ригине мы ц тилла услатып айнаны алады («КК- х- е.»). ♦
мыц басы — Хийуа ханлыгыныц дэуиринде мьщ адамнан
ибарат болган эскердиц топарына басшылыц еткен адамга
берилетугын атац цэм сол атагы бар адам. М ы ц басы менен
жуз басы. Бари де ханнын цурдасы (А. Дабылов).
МЫНБЫРЛАНЫУ мыцгырлау фейилиниц езлик дэрежеси.
МЫН.БЫРЛАСЫУ мыцрырлау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
МЬЩБЫРЛАТЫУ мыцгырлау фейилиниц езгелик дэре-
жеси.
МЬЩБЫРЛАУ ф. Бир нэрсени тусиниксиз етип айтыу. Ме-
ниц куним не кешеди? — деди Мэулен мыцгырлап (0.
Хожаниязов).
МЫЦБЫРЛАУЫК кел. Бир сезди цайта-кайта айта бе-
риушилик, мыж-мыжлык, езбелик.
МЫНБЫРЛЫ ат. Тонцылды, цынкылды.
лМЫНК: мынц етпеу ф. L Хеш билдирмеу, сездирмеу. 2.
Цозгалмау, кылт етпеу. Мэтнияз мыцц етпестен уйкылап
цалган екен (Ж. Аймурзаев). 3. Ауыс. Ауырсынбау, шарша-
330
мау. Мал тапсац кирей сал да Бухарга бар, Мьицетпег
кеп жук артсац бир цызыл нар (Эжинияз).
МЬЩ^ЫЛДАНЫУ мыццылдау фейилиниц езлик дэрежеси.
МЫНДЫЛДАСЫУ мыцкылдау фейилинин шериклик дэре-
жеси.
МЫЬЩЫЛДАТЫУ мыцкылдау фейилинин езгелик дэре-
жеси.
МЫНДЫЛДАУ ф. Мурыннан сейлеу, тусиниксиз етип ай-
тыу. Айтарсац цосыц цунтыйып, Мыццылдайсац кушти
жыйып, Зорга аузыцнын сууын тыйып, Келбетицди билесец
бе? (Бердац).
МЫНДЫЛДЫ ат. Мыцгырлы, гынгырлы.
МЫ НС АН р. Огада кеп, сансыз, кеплеген, есапсыз. Уйге
келсем мыцсан жумыс табылады (Б- Бекниязова).
MbIPFA кел. Бойга тартпаган есимликлер, келте, жацсы
рауажланбаган. Огац басса гауаша мырга болып цалады.
МЫРЖЫЙТЫУ мыржыйыу фейилинин езгелик дэрежеси.
МЫРЖЫЙЫСЫУ мыржыйыу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
МЫРЖЫЙЫУ ф. Кулимсиреу, куле шырай бериу.
МЫРЖЬЩ кел. Бет алды жыйрыцланган, тырысцак, бе-
тин жыйрыц басцан.
МЫРЖЫЦЛАНЫУ ф. Жыйрыцланыу, цатпарланыу.
МЫРЖЬЩЛАУ кел. Жыйрыцлау, тырыслау, цатпарлау.
Оныц бет алды м ы ржьц л а у екен.
МЫРЗА 1 кел. Сацый, цолы ашыц, барын аямайтугын. Ол
бир м ы р з а жигит еди.
/МЫРЗА II ат. ген. с. Устемлик етиуши класстыц топарына
жататугын адам цэм сондай адамлардын жеке атыньщ ямаса
фамилиясынын алдына келтирилип, соларга царатылып айты-
латугын рэсмий сез.
МЫРЗАБА а т. Хаялдын куйеуиниц тууысцан, аталас яма-
са жакын инилери.
МЫРЗАЛЬЩ ат. Сацыйлыц, цолы ашыцлыц, барын аямау-
шылык, Мырзалыц хэр кимге тэн емес-
МЫРЗАСЫНЫУ ф. ©зин сацый етип керсеткиси келиу.
МЫРРЫ!^ кел. Сэтсиз, нацолай, Бугин мыррыц кун бе
деймен.
МЫРРЬЩЛЬЩ ат. Сэтсизлик, цолайсызлыц.
МЫРС-МЫРС: мыос-мырс етип кулиу ф. Еситилер-еситил-
мес етип эсте кулиу. Атамурат бул сезге м ы р с-м ы р с етип
кулип жиберди (Т. Кайыпбергенов).
МЫРСЫЛДАСЫУ мырсылдау фейилинин шериклик дэре-
жеси-
МЫРСЫЛДАУ ф. Мырс-мырс етип кулиу, эсте кулиу, сын-
цылдау. Кепшилик мырсылдап кулип отыр, цызыц сез-
лер оз-ара кетип тур (О. Айжанов).
<331
I
МЫРТЬЩ кел. Келте, киши, келте бойлы. Эй, 1^алый
мыртыц, — деди ол шалгайынан тартып (Т. ^айыпберге-
нов). Мине, мыртыц кемпир шыцты сахнага, Тамашагей
гуулеп цол шаппатлаган! (И. Юсупов).
МЫРТЬЩЛЫК ат. Келтелик, кишилик, келте бойлылыц.
МЫРТЫКТАЙ кел. Мыртыцца усаган, мыртыц сыяцлы.
МЫРЫЛДАСЫУ мырылдау фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
МЫРЫЛДАУ ф. Пышыцлардыц мырылдауы, «мыр-м.ыр»
деген сес шыгарыуы.
МЫС ат. Химиялыц элемент, созылгыш ийилгиш, цызгылт
рецли металл. Мыс цуман. Мыс лэген. Мыс чайник.
МЫСАЛ ат. 1. Бир нэрсени тусиндириу ямаса аныцлау
ушын келтирилетугын дэлил. М ы с а л келтириу. М ы с а л та-
быу. 2. Тап, дэл ези. Адам цолы гул гой мыс а л, Еркин мий-
нет етсе егер! (И. Юсупов). 3. Математикалыц шыныгыу. есап-
МЫСКЕР ат. Мыстан цэр цыйлы уй-руузгер буйымларын
ислейтугын адам.
МЫСКЕРЛИК ат. Мыскердиц кэсиби, кэри.
МЫСКАЛ ат. Салмагы 4,26 граммга тец болган ески ауыр-
лыц олшеминиц бирлиги. Ауырыу батпанлап киреди, м ы с-
цаллап шыгады («К^- х. н.»).
МЫСГ^ЫЛ ат. Мазац, кулки, ермек. Еазьщды байлап цой,
— деп Элмурат мыс цыл етти (К. Султанов).
МЫСК^ЫЛЛАУ ф. Ермеклеу, мазацлау, масцаралау, — Ере-
жеп аганыц тасыуы да, цайтыуы да бир серке екен гой, — деди
ол (Эжинияз) мысцыллап кулди (К. Султанов).
МЫС1\ЫЛЛАУШЫ ат. Ермеклеуши, мазацлаушы, масца-
ралаушы.
МЫСПЫЛ ат. мед. Мойынныц, тамацтыц безлериниц
ирицлесип агатугын ауырыуы, жуцпалы жара.
МЫСПЫЛДАЙ кел. Мыспылга усаган, мыспыл яцлы, мыс-
пыл сыяцлы, мыспыл тэризли.
МЫССЫЗ кел. Мысы жоц, мыс цосылмаган, мысца ийе
емес.
МЫСТАЙ р. 1. Жудэ, огыры, аса. Кун мы ст ай цайнап
тур (Г.- Изимбетов). 2. Таза, минтаздай. Жайдыц дегереги
м ы с т а й екен.
МЫСЫР ат. гео г. ^эзирги Египет мэмлекетинин бурын-
гы аты.
МЫШ к. с. Исенимсизликти, унатпаушылыцты билдирету-
гын жанапай соз. ..-Манлайын цылыш кеспес, соган тийемен,
— деп айтыпты-м ы ш («КК- х- е.»). м ы ш-м ы ш — дэлилленбе
ген, тастыйыцланбаган, аныцланбаган нэрсе тууралы айтыла-
тугын комекши соз. М ы ш-м ы ш созди алды менен усы Тур-
дыгул кемпир табады (Ж Аймурзаев).
МЫШЫК Ц- пышыц.
332
МЫШЬЯК ат. мед. Бир цатар минералдыц составына ки-
ретугын катты зат, химиялыц элемент, медицина менен техни-
када цолланылатурын, сол заттан исленген препаратлар.
МЫШЬЯКЛИ кел. Ишинде, составында мышьяк бар,
мышьяк цосылган. Мышьякли дэрилер.
МЫЯУ а т. Пышыцтыц ауызынан шыгарган сести, дауысы.
МЫЯУЛАНЫУ мыяулау фейилинин езлик дэрежеси.
МЫЯУЛАСЫУ мыяулау фейилинин шериклик дэрежеси.
МЫЯЛАТЫУ мыялау фейилинин езгелик дэрежеси.
МЫЯУЛАУ ф. Пышыцтыц мыяулап бацырыуы, мыяу-мыяу
деп сес шыгарыуы, дауыслауы.
н
Н ат. 1. КаРаКалпац алфавитинин он сегизинши цэриби цэм
*сол цэриптиц графикалыц тацбасы, атамасы. Кейини н г, нм,
sH д дауыссызларына питкен сезлерге аффикслер тиккелей жал-
рана береди («КК- т- орфогр. с.»)- 2. Тил ушы альвеолларга
^гийиу ареалы пайда болган унли дауыссыз сес. Сез ацырында-
ры н сеси м сесине алмасып еситилсе де, сездиц тубири сацла-
нып н жазылады («КК- т- орфог. с.»)-
НАБ АДА р. 1. Тосыннан, ойламаран жерден, тосаттан, бир-
ден. 2. Егерде, набада, базда. Н а б а д а уйинде екенинде бара
;цалсац мацлайы отца куйген теридей тырысып цабагын аш-
ттайды, бурисип отырраны (©• Хожаниязов).
НАБАТ а т. Кумшекерден цайнатылып исленген туси жал-
тырац цатты, кристалл сыяцлы мазалы зат, цант. Турган жер-
ден кеп тойды, Тийгендей аузы набат ц а («Кырц цыз»). ф
Ац набат — а) Ауыс. цауынныц мазалы сорты. б) Ауыс.
ец жацсы жем, жемниц сайланды тури, бацалы жем. Аман
барсам Ьайсын елге, Жемице ац набат илейин («Алпа-
ГМЫС»).
НАБАТЛЫ кел. Набаты бар, набат салынган, набат цо-
сылган, набатца ийе. '
НАБАТТАЙ кел. Набат сыяцлы, жудэ мазалы, шийрин.
НАБОР ат. Белгили бир затлардыц жыйынтыры. Гайка
^ключлардын наборы экелинди (А. Дальжанов, П. Т. Кар-
пов).
НАБОРЩИК ат. Баспаханада цэрип териуши цэниге, ра-
бочий. Наборщиклер жецин турген, Тынбай цэрип терип
;жур (Ж. Аймурзаев).
НАБЫТ ат. 1. Олим, цаза. 2. Уайран, уайцан. Ка^тып Ка-
сен ханды н а б ы т цылмасац, Хорезмниц журтын басып алма-
сац («Ер Зийуар»).
НАГАН ат. Дэри менен атылатугын тапанша. Колында
н а г а н, темир жол станциясыныц депосыида хызмет ислейту-
гын слесарь Сергеев цэмменин. алдында киятыр (Н. Дэуцара-
ев).
334
НАГРАДА а т. Белгили биреудиц ямаса бир шолкемниц
жудэ жаксы мийнети менен хызмети ушын берилетугын мэм-
лекетлик бацалы сый, сыйлыц, байрац, цурметли белги.
НАГРАДЛАНЫУ наградлау фейилиниц езлик дэрежеси.
НАГРАДЛАУ ф- Исленген мийнети менен хызмети ушын
цукимет тэрепинен бахалы сыйлыц тапсырыу, мэмлекетлик
белгини бериу. Республикамыз Ленин ордени менен наг-
радланды (Г. Есемуратов).
НАГУМАН кел. Белгисиз, нагайбыл, биймэлим. Оныц ат-
та езин услап отыра алыуы нагуман еди.
НАГУМАНЛАУ кел. Белгисизлеу, нагайбыллау, биймэ-
лимлеу.
НАГУМАНЫРАД кел. Белгисизирек, нагайбылырац, бий-
мэлимирек.
НАГАЙБЫЛ кел. Нагуман, белгисиз, аныцланбаган, тас-
тыйыцланбаган. Егер кеме аударылган жени менен н a f а ft-
был кеткенде бир сэр еди (К. Султанов).
НАГАЙБЫЛЛАУ кел. Нагуманлау, белгисизлеу.
НАГЫЗ кел. Г Дэл, тууры, нац, тап. Ал бугин экеси гры-
зни елтирмейди деп нагыз айыпкерди ацлагыцыз келеди
(Т. Кайыпбергенов). 2. Шын, цацыйцат.
НАГЫС ат. Бир заттыц бетине салынган кесте.
НАГЫСЛАУ ф. Бир заттыц бетине кесте салыу. Жигитлер
жалт фарады: устине цызыл шубар кейлекти шубатылдырып
кийип, оныц сыртындагы цара бешпентиниц ецири менен ете-
гин царыс суйем н аг ы с л а п, белин цууыршацтай цынаган,
басына айдынлы менен турмени жуйин келтирип, тегислеп
шебер ораган (К. Султанов).
НАБЫСЛЫ кел. Нагысы бар, нагыс ойылган, нагыс са-
лынган, нагыс тоцылган. Костюмный сыртына шыгарылып
цойылганлыцтан кейлегиниц жагасы нарыслы екени беп-
белгили болып тур (Т. Дайыпбергенов).
HAI-ЫССЫЗ кел. Нагысы жоц, нагыс ойылмаган, нагыс
цойылмаган, нагыс салынбаган.
НАГЫШ ц. нагыс.
НАДАН кел. 1. Ацылсыз, пэмсиз, билимсиз. Сез билмеген
наданлар, Суута кеткен адамдай (Э. Шамуратов). 2. Сада,
годек.
НАДАНЛЫД ат. 1. Топаслыц, ацылсызлыц, пэмсизлик, би-
лимсизлик. {^ызларга жууап айтасац, Не биреуин муцайтасац,
Келбетицди ойламасац, Наданлыгыцды билесец бе?
(Бердац). 2. Садалыц, гедеклик.
НАДАНШЫЛЫД ат. Тусинбеушилик, годекшилик,садашы-
лыц.
НАДЗИРАТЕЛЬ а т. Цэлиплескен тэртиптиц бузылмауына
жууап бериуши адам, бацлаушы, сацшы.
335
НАДУРЫС а т. ^эте, дурыс емес. Бэрин айт та бирин айт.
Арыуга питкен царыуды айт, Узацты айтпа, жацынды айт.
Надурысты айтпа, мацулды айт (Бердац).
НАДУРЫСЛЬЩ ат. ^этелик, дурыс емеслик.
НАЖДАК ат. 1. Металлды, агашты цэм т. б- затларды егеу-
ге, тазалауга цолланылатугын цатты минерал. 2. Наждак ун-
тацларынан исленген шар таслы цум, цайрац.
НАЗ а т. Жилуа, еркелик, кербазлыц. Н а з ы менен куй-
дирген, KbLIIbIFbI менен суйдирген («Алпамыс»).
НАЗБАЙГУЛ ат. Жацсы хоширей ийиси бар есимлик, ий-
исли гул.
НАЗЛАНЫУ ф. Еркелеу, сызылыу. Соган царсы Айым
назланып: — Шукир, уй ишлерициз аман ба? — деп аман-
ласты (К- Ирманов).
НАЗЛЫ кел. Жылуалы, цылуалы. Жоцты сендей бул
дуньяда н а з л ы яр, Мен болмасам елтиреди залымлар («КЬФК
цыз»).
НАЗЫРКАНЫУ ф. Кеули толмау, цанаатланбау. Ширикке
цайыл балранда генеге назырцанамыз ба, жора, ... (К.
Султанов).
НАЙ ат. 1. Агаштан исленген уплеп шертилетугын музы-
калы^ эсбап. Сазенде н а й менен «хошадэс» намасын атцарып
шыцты. 2. И ши цуд/ыс цамыс, трубка.
НАЙБ а т. Хийуа ханлыгыныц заманындагы ауыл ацсаца-
лына берилетурын атац. Аталыц цэм н а й б келди, цэм салыц-
шы Байып келди, мыц да бес жуз зайып келди, Мысал Шым-
бай кешти бугин (Бердац).
НАЙЗА ат. го н. с. Ушына темирден ис орнатылган, узын
агаш саплы ески урыс цуралы. Жаман жолдас найзасына
илдирер, Жацсы жолдас адамгершилик билдирер, Душпанды
мунайтып досты кулдирер, Солар хызмет етер уллы халыц
ушын (Бердац). ♦ К°ныраулы найза —цоцырауы бар
найза. К°ныраулы найза цолга алып, Батыр жолга же-
нелди («КК- х- н-»).
НАЙЗАБАЙ а т. Жауын жауар алдындагы цауада жый-
налган электр зарядларыныц кушли жарыгы.
НАЙЗАБАЙДАЙ кел. Найзагайра усаган, найзагай сыяц-
лы, найзагайга мегзес. К^м ол найзагайдай жалт етип
бирден, Тусти тау устине кутпеген жерден (И. Юсупов).
НАЙЗАДАЙ кел. Найза сыяцлы, найзага усаган, найза
тэризли.
НАЙЗАЛАНЫУ найзалау фейилиниц езлик дэрежеси.
НАЙЗАЛАСЫУ найзалау фейилиниц шериклик дэрежеси.
НАЙЗАЛАТТЫРТЫУ найзалау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
НАЙЗАЛАТЫУ найзалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
НАЙЗАЛАУ ф. Найза менен шаншыу, туйреу. Уйге цамап
цойып, на из а л ап, Пышацлап кеп азап берди (К- Ирманов).
336
i
НАРВАЛЫ кел. Найзасы бар, найзага ийе. Бул отауларды
сыртынан бацлап найзалы атлылар журипти (Т. К^йыпбер-
генов). Ийнинде найзалы бес атар мылтыц (К. Султанов).
НАЙЗАШЫЛ кел. Найзаны дэл тийгизе алатурын. 0зи
мени найзашыл деп мацтады (Т. Кайыпбергенов).
НАЙЛАЖ кел. Илажсыз, ерксиз, ыцтыярсыз. Бул жерде
олар н ай л аж тил бириктирип кетти (Т. Кайыпбергенов).
НАЙМЫТ а т. Жалатай, жолкер, цийлекер. Тум-тусына цол .
урып, Ацырында ол н а й м ы т езиниц басын жалмады («Ер
Зийуар»). К^озыбалага суупы болыпты-ау бул н ай мыт деп
ишинен кулди (К. Султанов).
НАЙСАП а т. Инсапсыз, бузыц, оцбаган, зацгар. Эй н a fl-
ea п! Колхоз фермасыныц талай малларын заялаган шыгар-
сан (Э. Шамуратов).
НАЙСАПЛЫК ат. Инсапсызлыц, оцбаганлыц, бузыцлыц.
НАЙША ат. 1. Цозац тоцыу ушын сабац орайтугын цамыс-
тан исленген цурал. 2. Цауынныц цэм басца да мийуелердиц
жаца салган туйнеги.
НАЙШАДАЙ кел. Найшага усаган, найша тэризли, найша
яцлы, найшага мегзес, найша сыяцлы. Цамыстан исленген
найшадай думалап кетти (Ж. Аймурзаев).
НАЙШАЛАУ ф. 1. Найшага сабац орау. 2. Туйнек салыу,
туйнеклеу.
НАЙШАЛЫ кел. Найшасы бар, найшага ийе.
НАЙШЫ ат. 1. Най тартатугын адам. ... бацсылар, бала-
маншы, н а й ш ы цусаган бир группаны басцарган (Н. Дэуца-
раев). 2. Най согатугын, ислейтугын адам, уста киси.
НАЙШАЛЫЦ ат. Най шертиу менен шугылланыушылыц
яци най согыу менен шугылланатугын кэсипшилик-
НАЦ р. 1. Дэл, тууры. Ауылдын нац ортасында мектеби
бар жарцыраган (Э. Шамуратов). 2. Цацыйцат, шын, дурыс.
Нац ашыуы келгенде, Аузынан кебик шашады («Кырц цыз»),
НАЦЛАЙ р. Нацма-нац, туп-тууры.
НАКМА-НАЦ р. Дэлме-дэл, туп-тууры. Сезди нацма-нац
айтып, дэсте-дэсте етип текти (К. Султанов). Халыц аузынан
жыйылган сез болганлыцтан кутэ н а ц м а-н а ц болмаган жер-
лери де бар шыгар (Ц. Ирманов).
НАКОЛАЙ кел. Ыцгайсыз, цолайсыз, ретсиз, орынсыз,
оцайсыз, жайсыз, бийжагдай, жагдайсыз. Ислеген цыймылым
нацолай болдыма ямаса доскага шакырылганым жоц па
еди, балалар дуу кулип жиберди (Т. Кайыпбергенов).
НАЦОЛАЙЛЫК ат- Жайсызлыц, бийжагдайлыц, цолайсыз-
лыц, ыцгайсызлыц, оцайсызлыц жагдайсызлыц.
НАЦЫЛ ат. Ацыл, нэсият ретинде айтылатугын сез. Оньщ
бул сези журт арасында н а ц ы л f а айналып кеткен (К- Ай-
ымбетов).
22-5985 .337
НАК^ЫЛ-МАКДЛ а т. Ацыл, нэсият ретинде айтылатугын
ушырма сез цэм улыума халыцлыц нацыл сез, откир сез. ...
Н а ц ы л-м ацаллардыц, легендалардыц жумбацлардыц т. б.
шеберлик пенен орын алганлыгын байцаймыз (1^. Мацсетов).
НАГ^ЫЛШЫЛ кел. Нацыл-мацалды кеп айтатугын адам.
Кус цартайса цутаншы болады, жырау цартайса нацылшыл
болады («КК- х- н-»)*
НАКЫРА ат. ген. с. Ески саз эсбабы. Сазенде менен ге-
йенде, барлыгы нацыра шалады («Ер Зийуар»).
HAKbIPAT ат. \эр бир куплеттен сон цайталанып айтыла-
тугын цосыцтыц бир белеги, цайтармасы. К°сыцшыныц н а ц ы-_
ратын цалганлары кетерип кетип атыр (Т. Кайыпбергенов).
НАЛА ат. Кайгы, цэсирет, муц, шер. Жеткерген -аллага
бенде н а л асы н, Таба алмай жур излесе панасын, Кара жер
алган сон. ата-анасын, Бир басца гамгунлик келди, яранлар
(Кунхожа). ♦ Налацылыу, налашегиу—хэсирет шегиу,
цэсирет тартыу. Бул сеслер таралар ел нэпесинен, Бул сеслер
бабамныц шеккен наласы (Ш. Мэмбетмуратов). Нала
цылып журегимди, Берер бир кун билегимди (Бердац).
НАЛЫМАУ ф. Кайгырмау, ууайымламау.
НАЛЫУ налыу фейилиниц езлик дэрежеси.
НАЛЫС ат. Кайн>1, ууайым, цэсирет. Кен майдан, жазыц
далада, Етеди налыс цудайга («Кырц цыз»).
НАЛЫУ ф. Кайгьфыу, ууайымлау. Оныц бул гэпине н а-
л ы п, езицди цапа цылма, — деди гарры цызга («Жас Ленин-
ши»).
НАЛЫШ ат. 1. ц. налыс. 2. Саздыц, наманыц аты.
НАМА ат. Л. КОСЫЦТЫН музыкасы, мелодиясы, саз. Кан‘
дай нама буйырсацыз да айтып бере аламан (Э. Шамуратов).
Сазла, бацсы дуутарыцды, «Жети асырым» намасына
(И. Юсупов). 2. Ауыс. Босца айтылган соз, мэзи гэп, бос
гэп, бос сез. ф Намага салыу — а) цосыцты бир нама
менен айтыу. Уядагы бозторгайлар шыр-шыр етип ушып, ага-
рып атцан тацды, бозарып шыццан кунди царсы алгандай, ке-
терилип кекке ушып шуу-шуу намага салып цосыц айтыуга
киристи («Кыз. муг.» ж.) б) А у ы с. биреудиц уйреншикли
эдетин цайталауы.
НАМАЗ ат. дин. с. 1. Ислам дининдеги диншил адамныц
цудай алдындагы кунине бес уацыт ететугын парызы. Усы
ауылда меннен ерте турып намаз оцыйтугын адам жоц еди
(Т. Кайыпбергенов). 2. Ислам дини дэстуринде елген адамды
жерлеу алдында оцылатугын цуран. Намазына халыц цал-
май жыйналды, КаРацалпац, цазагы да цыйналды (0теш).
♦ Намазы ц а з а болыу — намаздыц ез уацтында оцыл
май цалыуы.* Намазы бузылыу — намаз оцылып атыр-
гандагы басца нэрселердиц тэсири тийиуинен цэм басца нэрсе
338 ’
ойлаганнан болган кесентлик, заянлыц. Н а м аз га ж ы ты-
лы у — намаз оцый баслау. Бес у а ц намаз — цэр кунги
оцылатугын бес турди намаз. X а й т намаз — цайт байра-
мына байланыслы копшиликтиц цатнасыуы менен оцылатугын
намаз. Ж у м а намаз — жума куни жыйналысып кепши-
ликтиц оцыйтугын намазы. Ж ы н а з а • намаз — марцумды
цойымшылыцца алып кетердеги оцылатугын намаз.
НАМАЗГ6Й ат. дин. с. Намазды цаза цылмай оз уактын-
да оцыйтугын адам, намазхан киси.
НАМАЗЛЫГЕР ат. 1. Кунниц батар алдындагы уацыт,
мезгил. КЫРЦ цызы менен Гулайым, Намазлыгер уацтын-
да, Толыцсып кирди тойларга («Кырц цыз»). 2. Ислам дини
бойынша бес намаздыц ушиншиси.
НАМАЗ Л ЬЩ ат. дин. с. Намазга тэн, намазга тийисли.
Ол дуньяда мойнымызга царыз болып журеме, хеш болмаса
намазлыгын билер, мойнымыздан парызымызды етейик
деп алып келдим (К- Айымбетов).
НАМАЗХАН кел. Намазды цаза етпейтугын диншил адам.
НАМАЗШАМ ат. 1. Геугим, царацгы тускен уацыт. На-
мазшамда Шынгыс келди, Аттан тусирип алган екен (Бер-
дац). 2. д и н. с* Ислам дининдеги кун батцаннан кейинги оцы-
латугын тертинши намазы.
НАМАЗШЫ ат. 1. Намазга цатнасцан адам. 2. Намаз оцый-
тугын адам.
НАМАК^УЛ кел. Дурыс емес, надурыс, цэте, цолайсыз.
©зиц билесец, Есеке, цосыц пенен сазды улама цэм шайыцлар
н а м а ц у л кереди (К- Султанов).
НАМАКУЛЛЫК а т. Надурыслыц, натуурылыц, цэтелик.
НАМЭЛИМ кел. Белгисиз, биймэлим, аныц емес. Бахрам
уэзирди бас цылып: — кешеги цамап цойган цызым менен
намэлим адамды алып келицлер, залымларды дарга асып
елтиремен, — деп буйрыц берди («КК- х- е.»).
НАМЭХ.РЭМ к е л. д и н. с. Басца, бетен, жат.
НАМБАР ат. Жерге тогилетугын дэристиц жыйналган
жери.
НАМЫС а т. Ар, цуждан, абырой. Конырат бийлери н а-
мысца кутэ буулыццан еди (Т. Кайыпбергенов).
НАМЫСЛАНЫУ ф. Арланыу, ары келиу, Абылцайыр хан-
нын менсинбеген гэпине бийлер жудэ н а м ы с л а н ы п, хэтте
шаршаганларын да умытты (Т. Кайыпбергенов).
НАМЫСЛЫ кел. Ар-уяты кушли, ар-намысы бар, хуж-
данлы, соз кетермейтугын. Биреу бай, биреу ж:арлы, Биреулер
н а м ы с Л Ы “ арлы (Бердац).
НАМЫСЛЫЛЫК, ат. Ар-уяты кушлилик, хужданлылыц.
НАМЫССЫЗ к е л. Уятсыз, арсыз, цуждансыз.
НАМЫССЫЗЛЫК, а т. Уятсызлыц, арсызлыц, цуждансыз-
лыц.
339
НАМЫСШЫЛ кел. Намысын жоцары тутатугын, аршыл-
Кулымбет цэмел ушын жасауыллар алдында гранта жоргала-
са да, елатыныц ары ушын гейде жан цыятурын намысшыл
да бий (К. Султанов).
НАН ат. )^эр турли унныц цамырынан нанбайханада, печь-
те, т а н д ы р д а, табада, цазанда писирилетугын ауцат, тагам.
Кеше екпелегеним сондай, азангы нанымды тап тусте же-
дим (0. Айжанов). ф Нан с ы н д ы р ы у — а) жеуге цолай-
лы болыу ушын сындырып цойыу, майдалау, белеклеу, усац-
лау, б) шэртлесиу, ант бериу, уэделесиу. Булар жолдыц устин-
де нан сындырып цуда болды («КК- х- е>>)- Бир шу-
ц ы м н а ц — цурттай, азгантай. Нан сорыу — ислеу, таяр-
лау. Нан писириу — жабыу, цатырыу. Нан ж а б ы у
— тандырга нан писириу. Нан урсын — етирик болса
нанныц кесапатына ушырайын деген раргыс. Демине нан
п и с и у — айтцаны орынланыу, айтцаны болыу.
НАНБАЙ ат. 1. Нанбайханада нан писириуши. 2. Нан са-
тыушы.
НАНБАЙХАНА ат. Нан писирип шыгаратугын кэрхана.
НАПАКА а т. Кунделикли кун-керис, азыц-ауцат, ишкилик,
жегилик, тиришилик ушын алынатугын мийнет цацы.
НАПАКАЛАНЫУ ф. Пайдаланыу, кун кериу, азыц-ауцат
жыйнау. Булардыц биразы даладан напаца ланса, биразы
елден напацаланады (Ж. Аймурзаев).
НАПАКАЛЫ ке л. Азыц-ауцаты мол, напацасы кеп.
НАПАКАСЫЗ кел. Азыц-ауцатсыз, ишкиликсиз, жегилик-
сиз. Жау торрай оцды алдырды, Есимди жэне талдырды. Бала-
шаганы напацасыз цалдырды, Не цыламан жау торрайды
(Кунхожа).
НАР ат. 1. Туйениц жалгыз еркешли тури, цасыл туцым-
лы ири туйе. Устине цэдден зыят жук артылган нар орнынан
турады (К. Султанов). 2. Ауыс. Азамат, царыулы, кушли, ба-
тыр. — Кэй нарым-ай, алдыцды алла ашсын, — деди (К-
Ирманов). 3. А у ы с. Терентии ямаса малдыц улкен тури. Анау-
турган алмамекен, нармекен, Саясында жатцан бизиц яр-
мекен («КК* х- ♦ Нар цамыс- ири, жууан, узын
цамыс. ©ркеш та^ын усласып, Нар цамыстыц жарасып,
Жацарган елдиц сэнисец (К. Султанов). Нар жигит —
кушли, батыр, царыулы жигит. Нар туйе — жалгыз еркеш-
ли улкен туйе, туйениц улкен тури. Нар туйеге
' жук артты А^масын деп жолларда, Калмасын деп шеллерде,
Арцан менен берк тартты («Алпамыс»). Нартеке — Ауыс.
текенин ири, кушли, цасыл туцымы. Гулдир-гулдир сйлкинип,
Нар тек ед ей керилип, КУларын тигип жэниуар, Терт тэ-
репке царады («Алпамыс»). Жукти нар кетерер —
Ауыс. цыйыншылыцца, ауырманшылыцца шыдайтурын адам*
340
НАР АЗЫ кел. Бир нэрсеге кеуили толмау, разы болмау.
Фазыл бир ауылга барып, болыс-ацсацалларга н а р а з ы бо-
лып атырган бир топар жигитлердиц устинен шыцты (Д. Ир-
манов).
НАРАЗЫЛЫД ат. Бир нэрсеге разы болмаушылыц. .
НАРГЕЛЛЕ кел. Батыр, мэрт, ер, ержурек.
НАРДАИ кел. Нарга усаган, нар тэризли, нар сыяцлы.
НАРЗАН а т. Минераллы суудыц аты.
НАРИИЗА ц. наразы.
НАРИЙЗАЛЫД ат. Разы болмаушылыц.
НАРКОЗ ат. мед. Адамларга операция жасаганда бий-
хууш цылатугын, уйцылататугын яки организмниц сезиу цэби-
летин уацытша тоцтататугын дэри. Наркоз бенен жасалган
операция.
НАРКОМАН ат. Наркотик цабыллауды урдис еткен адам,
нэшебент, тирийекши, кокнаршы, гиябент бэцги.
НАРКОТИК ат. 1. Организмди бийхууш цылатугын уулы
зат, дэри. 2. Организмди бийхууш цылатугын, уйыцлататугын.
НАРЛЬЩ а т. Мэртлик, ерлик, батырлыц, ер журеклилик.
НАРОДНИК ат. Народниклик тэрепдары, халыцшыл.
НАРПОЗ а т. Цойдыц терисинен тигилетугын тонды бояу
ушын пайдаланылатугын апельсинниц кептирилген цабыгы,
бояудыц бир тури. Тек шершилер гана н а р п о з салган цал-
таларын енди жайгастырып атыр (К- Аралбаев).
НАРПОЗЛАУ ф. Терини нарпоз бенен бояу.
НАРТ а т. Тигилген, кесилген жас нэлше цэм геллеклен-
ген теректиц тубинен шыццан шыбыгы, талы.
НАРТТАИ кел. 1. Нарт сыяцлы, нартца усаган, нарт яц-
лы, нарт тэризли. 2. Кып”Кызыл болып цызарган, бозарган,
албыраган. Сол ойындагыдай болып шыццанына ыразы, бирац
еткен уацыялар тэкирар етиле береди деп ойламаганы бир
жагынан, ушып турганда еки бети н а р т т а й цызарып жэне
уялып отырган Атамуратты керди (О. Айжанов).
НАРША ат. Нар туйениц уш жасар тайлагы, жас нар-
НАРЫН ат. Пискен геш пенен цамыр араластырылцп ис-
ленген сорпалы тагам, ауцат.
НАРЯД ат. 1. Орынланыуга тийисли буйрыц, документ. 2.
Орынланыуга тийисли ауызша буйрыц.
НАС кел. Дене тазалыгына, усти-басына, уй ишине салац
царайтугын, патас. Ишип халыцлардын. не сыйлы асын, Ара-
лап еллердин. бэлентин-пэсин, Дыз бенен жигиттиц азада-
насын, Отырыспада танып келдим, балларым (Бердац).
НАС АЗ кел. 1. Саз емес, кемшилиги бар. 2. Жаман, томен,
пэс.
НАСАЗЛЫД ат- 1. Саз емеслик, кемшилиги барлыц. 2.
Билмеслик, цэтелик, теменлик, шалалыц. Изимбетов кулип
жибергиси келген менен, бир жагынан, «бизиц басшылыцтыц
341
насазлыгы» — деп ойлады да, цатал турде кирди (Т. Ка-
йыпбергенов).
НАСАК^ а т. ©сек, жала, етирик. Енди Сапар елген соц са-
яц-сандырацца устинди жол цылды деген журттыц насагын
тары арцалагын келе ме! (К. Султанов), ф Насаксез —
осек соз, етирик сез, жала сез.
НАСАК/1АУ ф. Мазацлау масцаралау, кек етиу, табалау.
Маган азап бердин кейнине царап, Душпанларым отыр кулип
насацлап (Омар).
НАСАКД1ЫЛ кел. ©еекшил, табашыл. Жаман адам на-
с а цш ы л, Эйтеуир жерге усацшыл (Отеш).
НАСЛЫК^ ат. Таза журмеушилик, тазалыры жоцлыц, па-
таслыц, ыласлыц, салацлыц, паспандалыц. Дуньядагы бар ауы-
рыуды шацыргандай наслыц жаман, — деди гарры («КД.
эд.»).
НАСОС а т. Каналдан бийик жерлерге двигательдиц куши
менен суу шыгаратурын труба, суйыц затларды цэрекетке кел-
тиретугын механизм. Насос айдап бийик жерге цызлары,
Мэдений цуралын кушейткен кала (С. Нурымбетов).
НАСЫБАЙ ат. Темекиниц майдаланран унтагы менен сек-
сеуил ямаса жыцрылдын кулин араластырып, устине суу та-
мызып араластырып, ууалап исленетугын нэшениц тури. К^э-
не, татыуласып н асы б ай атысып алын (К- Султанов), ф
Нас ы бай шацша — ишине насыбай салыу ушын цацыл-
тырдан, мыстан, агаштан, цабацтан цэм басца да нэрселерден
исленген арнаулы ыдыс. Насыбай тостаган — насы-
байды ууцалайтугын арнаулы ыдыс. Насыбай ууцалау
—темеки менен цулди араластырып насыбай таярлау. Насы-
бай а т ы у — насыбайды тилдиц астына салыу. Бир а т ы м
насыбай — тилдиц астына бир рана рет салыута болату-
гын насыбай.
НАСЫР: насырга шабыу ф. Ис-хэрекеттин кериси болыуы.
ф Н а с ы р ы б у г и л и у — абыройы тегилиу, уятца цалыу.
Адамнын жети н а с ы р ы н б у к т и ц рой (К. Султанов).
НАТРИЙ а т. Жумсац, женил, ац гумис рёнли химиялыц
элемент, металл-
НАТУРАЛИСТ ат.. 1. Тэбият таныу менен шугылланыушы
адам. 2. Натурализмди жаклаушы адам, киси.
НАТУУРЫ к е л. Дурыс емес, надурыс, цэте. Улыныц тууры
ислегенин де, натуур ы ислегенин де айыра алмай Гулим би-
’ раз ойга батты (Т. Кайыпбергенов).
НАТЬД кел. Уялшац, ынжыц. Суйегиц после, я анадан
жетим цалып, натыц болгансан. ба? — деди (Т. Дайыпберге-
нов).
НАТЬЩЛЫК а т. Уялшаклык, ынжыцлыц, Усындай н аты к-
л ы f ы м бираз жерлерде, Жузимди царатып болды-ау теменге
(И. Юсупов).
342
НАУМИТ кел. 1. Умитсиз, бийумит, умити жоц. Эрман
цайдан келер, кимлери билмес, Н а у м и т бенделер келгенин
билмес (Кунхожа). 2. Нэтийже, табыс. Эшим дос болайыц
ырысцы жеткер, Жас уллы сыйлаган н а у мит цалмас
(«Алпамыс»). 3. Ауыс. Мийримсиз, шапээтсиз.
НАУ А ат. Мал, цой-жанлыцларга суу бериу ушын агаштан
исленген ыдыс. Н а у а д a f ы суудыц цаймацласып цатып
атырганын керди де, ядына цорадагы цамаулы турган бузау-
лары тусти (А. Бекимбетов).
НАУКАН ат. 1. Пилле, жипек. 2. Науцан цурттыц ийиу,
тутыу дэуири. Нау цан тутцан адамлар менен таныстырады
(Г. Есемуратов). 3. Тут агаты, тут тереги. ф Науцанцурт
. — туттыц жапырацларын жеп жипек шыгатугын цурт. Бир ку-
ни Гулзийра пиллехананыц цасында келецкеде цалган бир цо-
сыуыстай пиллениц устинде жыбырлап журген науцан цурт-
л а р f а кези тусти (Н. Дэуцараев) .Науцан тутыу — нау-
цан цуртын асырау, пилле шыгарыу, тэрбиялау, тутыу. Тут
агашын тэрбиялап, Науцан тутыу мектепте зор ис, — де-
ди буны бар-ау? Ен жайдырьщ сиз кепке (Т. Сейтжанов).
НАУКАНШЫ ат. Науцан тутыушы, науцанга цараушы,
науцан менен шугылланыушы, науцанды тэрбиялаушы, науцан
есириуши.
НАУКАНШЫЛЫК ат. Науцан бойынша шугылланатугын
кэсип, кэр.
НАУКАРАБАЙ кел. Бийик, цалыц, жууан болып оскен то-
гайлыц. Этирап науцарагай тогай менен цоршалган (Т.
Кайыпбергенов). Науцарагай цамыслардын. арасына кир-
геннен кейин Мецлимурат ага жоцары царап турып тацланды
• (Т. Кайыпбергенов).
НАУКАС а т* Ауырыу, бийтап, сырцас, кесел. Н а у ц а с
цыздыц анасы егитилип ериген сайын цол цацыны молырац
алыу ушын, бойын бэлеп отырган кемпир ылацты еситкен соц
езин услады (К- Султанов).
НАУКАСЛАНЫУ ф. Ден саулыгы бузылыу, ауырыу, сыр-
цасланыу. Шенде-шен биреу науцаслана цойса усы кем-
пирге келип ушыцлатып, тамырын услатып дегендей жийи-
жийи катнап, катыц-сутин экелип турады екен («КК- х- е->>)-
НАУКАСЛЫ кел. Ден саулыгы бузылган, ауырыулы, сыр-
цаслы, бийтап, кесели бар.
НАУКАСЛЫК ат. Ауырыулыц, кеселлик, сырцаслыц, бий-
таплыц.
НАУКАСЛЫЛЫК Ц. науцаслыц.
НАУКАСШЫЛЫК а т. Денсаулыгы бузылыушылыц, ауы-
рыушылыц, кеселшилик, сырцасшылыц, бийтапшылык.
НАУКБ1РАН кел. Жас, жас еспирим.
НАУМИД ц. наумит.
<543
НАУРЫЗ а т. Ески ай атамаларыныц жыл басы болып ата-
латугын айдыц аты, жыл басыныц биринши айы, диний бай-
рам (цэзирги есап бойынша 22-мартца туура келеди). ♦ Н ау-
ры здыц ацша царындай — бэцэрдеги ягный март
айында жауган жумсац цар. Наурыз байрамы — ген.
с« революцияга шекем Орта Азия халыцлары арасында жаца
жылдьщ белгилениуи. Наурыз геже — ген. с. жаца жыл-
дыц кириуине арналып таярланган тагам.
НАФТАЛИН ат. Техникада цэм жун менен терини куйеден
сацлау ушын цолланылатугын кушли ийиси бар, ац рецли
кристаллы зат. Нэрсе-цараларга нафталин себиу.
НАФТАЛИНДЕЙ кел. Нафталин сыяцлы, нафталинге
усас, нафталинге усаган, нафталин тэризли.
НАФТАЛИНЛЕУ ф- Жуннен исленген кийимлерге, терилер-
ге цэм басца да материалларга цара куйе тусип булдирмеуи
ушын оларга нафталин салыу, себиу.
НАЗУЩ кел. 1. Натууры, цац емес. Келмесем алар Ацша-
хан, Бир цасыцтай цанымды, Егер сезим н а ц а ц болса, Сен
аларсац жанымды, Кайсьщнан цорцып елейин («Коблан»). 2.
Гунасыз, жазыцсыз. Дэлил болар ис табылды, Жаудырайыц
биз жасылды, Болыс нацацтан асылды, Приставца барсац
нетер (К- Ирманов).
НА^АДЛЬЩ ат. Натуурылыц, цац емеслик.
НАЦИОНАЛИЗАЦИЯ ат. Жеке меншикти мэмлекет мул-
кине айландырыу шаралары, илажлары.
НАЦИОНАЛИЗАЦИЯЛАНЫУ национализациялау фейили-
ниц езлик дэрежеси.
НАЦИОНАЛИЗАЦИЯЛАУ ф. 1. Жеке меншикти мэмлекет
мулкине айналдырыу, мэмлекет мулки етиу. 2. Миллетлести-
риу.
НАЦИОНАЛИЗМ ат. Миллетлердиц арасындагы душпан-
лыцты тутандырыуга багытланган реакциялыц буржуазия иде-
ологиясы менен сиясаты.
НАЧАЛЬНИК ат. Мэкеме басшысы, баслыц. — К9 лейте-
нант, бул не бийикке шыгып, цатып турыс, Октябрь байрамын-
дагы парадты цабыл етип атырганьщыз жоц па? — деди ми-
лиция белиминиц начальниги дэлкеклеп (А. Бекимбетов).
НАШ АР 1. ат. Хаял-цызлар. Тоцтай турыц, мен сизди бир
жерге керген на ш а р ы м а еондай усатып турман, бирац та
ядыма туспей турсыз (А- Бекимбетов).
НАШАР II кел. 1. пэс, томен. Жэрдем сорауга ара алые -
цэм байланыс, цатнасыцлар кутэ наш ар (К- Ирманов). 2.
Кушсиз, цэлсиз. ...айырым алганда эдебият критикасы дэреже-
синиц н а ш а р л ы f ы н дэлиллейди (Г. Есемуратов).
НАШАРЛАНЫУ нашарлау фейилиниц езлик дэрежеси.
НАШАРЛАТЫУ нашарлау фейилиниц езгелик дэрежеси.
НАШАРЛАУ ф. Кушсизлеу, цэлсизлеу.
344
НАШАРЛЫЦ ат. 1. Жоцшылыц, жупынылыц, цоренишлик.
©з халцыцда суре алмадыц дэуран, Нашарльцтан жолда
кердиц жэбирди («Мэспатша»). 2- Эззилик, нэзиклик, кушсиз-
лик.
НАШАРСЫНЫУ ф. 1. Биреуди нашар деп санау, билиу. 2.
Биреуди эззи кериу.
НАЯТИЙ р. Кутэ, жудэ, дым, огада, аса. Ал балалары бол-
са наятий царыулы керинди (Т- Кайыпбергенов).
Н9ГАНДА р. Сийрек, нэкан-саяц, анда-санда, ара-тура. -
Байларга жорга, цулагында гэуцар сырга, Нэ ганда болма-
са ондай цыз келген емес бул жэцэнге («Мэспатша»).
НЭЖАСЭТ а т. Дэрет, тезек, таза емес. Жарлыга иллет кеп
екен, Сабагынан цыйып жеген, Бас душпаным уйрек екен,
'Нэжасэти цалды бизге (Бердац).
НЭЗЭЛИМ кел. Сулыу, хоширей. Сууга сэуле салган кек-
те жулдызлар, Саяда отырган нэзэлим цызлар (Бердац).
Кейницизде цалды гой нэзэлим ярыц, Эрман менен етип
кеттиц жан ага (Омар).
НЭЗЕР ат. Кеуил, дыццат. Угылжан кемпир. ... сус нэзе-
р и н темен салып, кезлерин сузип, цабацларын уйип, цартай-
ган цалыиа царамастан, ...иззет пенен кутип алды (А. Беким-'
бетов). Кемпирдиц нэзери кетеринки, келбети цулпырып
ыцылдап цосыц айтып атыр (К. Султанов), ф Нэзер ауда-
р ы у — кеуил аударыу, дыццат белиу. Айпарша-ау, усы сен
омирицде биреуди жацсы керип пе един? — деп салдым, дым
билмегендей бетен жацца нэзер аударып турып (Г. Изим-
бетов). Нэзерге алыу — а) кеуилге алыу, дыццат орайына
алыу, ойга алыу. б) бет алыу, багыт алыу. Ол царыц иетти
нэзерге алып пахтанын иши менен журип кетти (О. Хо-
жанов). «)^ау жер жутцан ба?» — таппады, «Айбелги»нин
цумына нэзер алды (Т- Кайыпбергенов). Нэзерде ту-
ты л ы у — дыццат орайында болыу, кезде тутылыу. Ондай
адамлардыц кемшилиги биринши жагынан дузетилсин деген
мацсет нэзерде тутылса, ... (Т. Кайыпбергенов). Нэ-
зерде туты у — мацсетте тутыу, мацсет етиу, цойыу. Урыс
тын болганлыгынан путкиллей хабарсыз екенлигин билдириу-
ди нэзерде тутса керек (Г. Есемуратов). Н эзерин
цайтарыу — ыцласын цайтарыу, кеуилин цалдырыу. КД
зымды сойып сени цондырмасам, нэзерицди ц а й т а-
рып болмас сениц (Эжинияз). Нэзер етиу — багыт етиу,
сер салып царау. Эйне намаз уацтында К^аражан алдына н э-
з е р етип цараса, ат кекили ерилди, абыройы цолдан бе-
рилди («Алпамыс»). Нэзер салыу — дыццат цойыу, ке-
уил белиу. Олар Шыныбийкениц кез-царасын ацламаганнан
сон кейнинде киятырган цызлар менен Арзыуга нэзер с а л-
д ы (Ж. Аймурзаев) .Нэзер т а с л а у — кез таслау, ца-
345
pay. Tay етегиндеги ауылдын устине нэзер таслады
(«Сов. КК » г-)-
НЭЗЕРЛЕСИУ нэзерлеу фейилинин шериклик дэрежеси/
НЭВЕРЛЕУ ф. Сер салыу, дыццатлау, гезлеу, багдарлау.
Бирац Соуле тек кезинин ^ыйырын салианы болмаса, Ержанга
нэзерлеп царамады (С. Хожаниязов). Кунди нэзерлеп,
жердиц танабын тартып, кем-кемнен жоцары баслады (Н. Дэу-
^араев). Жайларга о^ты салады, Ушцан ^усты нэзерлеп
(«КК- поэз. ант-»).
НЭЗЕРЛИ кел. Дыккатлы, кеуил белерлик-
НЭЗЕРСИЗ кел. Кеуилсиз, дыц^атсыз.
НЭЗИК кел. 1. Жицишке, жйп-жицишке. Колына салганы
алтыннан жузик, Беллери соньщдай бир цысым нэзик (Эжи-
нияз). 2. Ауыс. Элпайым, элжууаз. Нэзик, жагымлы бул-
бил сеслери тыцлаган жанра йош, цууаныш, лэззет береди- ф
Нэзйк жол — цыйын, ауыр. Сыншы болыу ацсат емес бил-
генге, Китаптыц жолы нэзик жургенге (И. Юсупов).
К.ыздын жолы нэзик, оран адыр-будыр сез айтыута бол-
майды (М. Абдраймов).
НЭ^ИКЛЕНИУ ф. Эззилениу, ^элсизлениу.
НЭЗИКЛЕУ кел. Эззилеу, ^элсизлеу, кушсизлеу, элжу-
уаз л ау.
Н93ИКЛИК кел. \элсизлик, эззилик, кушсизлик. Елпип
ескен самал ^ыз кеуилйниц нэзиклигин сезбедиц, —
деп, ^улагыма сыбырлагандай болды (О. Хожаниязов).
НЭЗИКЛИЛИК а т. Кэлсизлик, эззилик, кушсизлик.
НЭЗИР ат. дин. с. Садаца, цайыр, кудайы. КУлаМаРын
бураган, Алдына барган адамнан, Нэзир бер деп сораган,
А^ сэллели ийшанлар («Ер Зийуар»). ф Н э з и р-с а к а у ат —
^уда жолы, сада^а, кайыр. Бул дэрьяга зыярат^а келген адам
кеулинен шывдан н э з и р-с а а у т ы н экеледи («Эмиудэрья»
ж.).
НЭЙЛАЖ найлаж.
НЭКАН-САЯК кел. Сийрек, ара-тура, бирли-ярым. Нэ-
к а н-с а я ц ондай адам бар шыгар, бира^ кеп емес, Себеби
бизди кепшилик жа^сы кереди, ^урметлейди (0. Хожаниязов).
Буннан сон ^эр жер ^эр жерден нэка н-с а я жигитлер кете-
риле баслады (Т. Кайыпбергенов).
НЭКА С кел. К°лынан ис келмейтурын олац, жарым-жан,
ис питирмейтувгын адам. Уэдесинен тайган адам н э к ас ы,
©зин билген ерге бир сезлер бэсти («Алпамыс»). Базы н эк ас-
лар f а берэн керекиц, Куницдэ бир пулшы миннети болмас
(Эжинияз). Гэп басы ийне, нэкастыц басына сызлауыц
шыкса кейни кийме (« КК- X. н.»).
НЭЛ I. ат. 1. Мийуе арашыныц шацраларынан, туцымы-
нан, бэх^эрде кегерип шык4кан нэлше. Бир жылльщ н э л, еки
жылльп^ нэл. 2. бсимли^лердиц кегерип шыодан кеги. Шыц-
346
ты деп толыц нэл тегис, Арцайын болып журмецлер, Тер тек-
сец берер жер жемис, Жецисти цолдан бермецлер (Б К^айып-
назаров).
НЭЛ II ат. 1. Аяц кийимниц екшелери желинип кетпес
ушын цагылатугын арнаулы децгелек темир. Етигиндеги те-
мир нэл бир нэрсеге тыц етип тийгендей болды («Эмиу-
дэрья» ж.). 2. Аттыц, ешектиц туягына цагылатугын децгелек
темир. Атца нал цагып болып, уста туски чайга отырды
(К*. Аралбаев).
НЭЛДЕЙ кел. Нэлге усаган, нэл сыяцлы.
НЭЛЕТ ат. Раргыстыц тури, кейигенде, ренжигенде, ашын-
ганда айтылатугын сегис. Адамныц жанын туршиктиретугын
бундай сезге уйребеген гарры, кекирегин шалага ертетип,
ишинен налет айтып, кейин царай шегинип кетти (О. Айжа-
нов). Жасы кишиге сезин шашцан, Нэлетлерден царыз
алма (Отеш)- ф Налет жаугыр — гаргыс, сегис. Налет
жаудырыу — гаргысты жаудырыу, сегиу. Булай жарлы
цылып жууанларга жем болып жасаганларга бир талай н э-
летти жаудырып жатып жылады («К^ыз. муг.» ж.).
НЭЛЕТИЙ кел. Оцбаган, цэсийетсиз, жексурын, найсап.
Нэлетий Гитлер цаншама адамларды сарсац-кесек цылып,
апатшылыцтыц дузагына илдирдиц-ау (Т. кайыпбергенов).
НЭЛЕТЛЕУ ф- Сегиу, гаргау, бэлээтлеу. Жийен жырау
хан, бий, цазы, байлардан тартынбай, олардыц царамы исле-
рин нале t-л е г е н («Эд. хрест.»).
НЭЛЛЕНИУ нэллеу I—II фейилиниц езлик дэрежеси.
НЭЛЛЕСИУ нэллеу I—II фейилиниц шериклик дэрежеси
НЭЛЛЕТИУ нэллеу I—II фейилиниц езгелик дэрежеси.
НЭЛЛЕУ I ф. Тереклердиц, мийуе агашларыныц кегериуи,
есимликлердиц кегерип шыгыуы.
НЭЛЛЕУ II ф. 1. Атлардыц, ешеклердиц аяцларына нэл сал-
дырыу, цацтырыу, ислетиу. 2. Адамлардыц аяц кийимлериниц
екшесине цэм мацлай ушына нэл салдырыу, цацтырыу, исле-
тиу.
НЭЛЛИ кел. 1. Аяцларында нэли бар, нэл кагылган, нэлге
ийе. 2. ©симликлердиц, егинлердиц нэллериниц кеплиги, тегис
нэли бар.
НЭЛСИЗ кел. 1. Аяцларында, екшелеринде нэли жоц,
нэлге ийе емес. 2. ©симликлердиц, егинлердиц, дийцаншылыц
лардыц нэллери жоц, кемис, кегермеген.
НЭЛХАНА ат. 1. Нэл осиретугын орын, жай. 2. Нэл со-
гатугын жер, устахана.
НЭЛШЕ ат. 1. Нэлдиц жаца шыгып киятырган тури. Нэл-
ше ести, жапырац жайып, гул жайып, Ораз келген жылгы
баллар улгайып (И- Юсупов). 2. Нэлдиц кишкене тури.
317
НЭМ9ЛИМ кел. Биймэлим, белгисиз, аныцланбаган. 9й-
нектен сыгалап ишке царап едим, тастай царацгы, кимниццай-
сы жерде жатырганы намэлим (0. Хожаниязов).
НЭМЭРТ кел. Сезинде турмайтугын, цорцац, журексиз, ту-,
рацсыз. Адамныц нам эрти ези менен турмай жолдасын эш-
кара цылады (Т- Кайыпбергенов).
НЭМЭРТЛИК а т. Сезинде турмаушылыц, цорцаклык, жу-
рексизлик, турацсызлыц. Атымды айтпага цорцсам да, басца
биреудиц атын айта цойыуды нэмэртлик деп ойладым (Т.
Кайыпбергенов).
НЭМЕНТАЙ кел. Кишкене, ебиндей, кишигирим, болар-
болмас. — Балам, мен ацылсызлыц етип жасымда медреселер-
ге тусе алмадым, нэментай молла бул кунде ауылда да
кеп (К. Султанов).
H9MHAFAH кел. Улкен, ири, нэцэн, уп-улкен. \еш цан-
дай сездиц цурамын таба алмайман, ори ойланаман, бери ой-
ланаман, нэмнаган адамга не айтаман? — деп тагы ир-
килемен (Ж- Аймурзаев).
НЭМ-НЭХ9Н ц. нэмнаган.
НЭПЕС ат. 1. Окне аркалы шыгарылатугын цэм алынату-
FMH цауа, дем, леп. Кудиретли ел бахыт нуры тараган, Онда
еркин нэпес алар цэр адам (И. Юсупов). 2. Ауыс. дин. с-
шарапаты тийиу.
НЭП-НЭ\9Н ц. нэмнаган.
НЭПСИ а т. Кулцын, мэп. Баба бунша цатты цашпа, Сум
нэпсиниц аузын ашпа, Хызметкер кеп сеннен басца, Кана-
ат цыл, Айдос баба (Бердац).
НЭПСИ1\АУ кел. 1. Пайданы, мэпти жаксы керетугын,
цулцынлы. 2. Ауыс. Жермен, аларман, дуньяхор. Ол езинин
нэпсицаулыгы менен цацпанга тусти (Ж. Аймурзаев).
НЕЭПСИКАУЛАНЫУ ф. Нэпсицау болыу.
НЭПСИКАУЛЫК ат. Жерменлик, дуньяхорлыц.
НЭПСИК^АУШЬЕЧЬПу ц. нэпсицаулык.
НЭПСИКУМАР ц. нэпсицау.
НЭПСИХОР ц. нэпсицау.
НЭПСИХОРЛЫЦ ц. нэпсицаулыц.
НЭР ат. Ауцат, тамац, тагам, ас, азыц-ауцат. Отыны жан-
тац, оны да шабар ыссыга куйип, Нэр цылар загараны тап-
са атын цант цойып (И. Юсупов), ф Нэр алыу — ауцат-
ланыу. ©циринде шайцалган жас цара тал, Эмиудэрья суула-
рынан нор алар (И. Юсупов). Денеси цуунац, бойы жецил
журегин басцан зэрдели пердени сэцэр самалы желпип ал-
гандай толыцсыйма, шэукилдейме, балцыйма, цулласы бул
лэззеттен н э р алып тур (К. Султанов).
НЭРГИС ат. Ац ямаса сары гулли кеп жыллыц есимлик
цэм оныц гули,
348
НЭРГИСТЕЙ кел. Нэргйске усаган, нэргис сыяцлы нэргис
яцлы. Аузынан тускендей сейлеген сези, Жузлери алмастай,
нэргистей кези («Мэспатша»)- Шырагым, аман келдин бе,
Нэргистей цара кезицнен («Алпамыс»).
НЭРЕНЖАН ат. ^элсиз, кушсиз, илэнэзик, элжууаз. Арыц,’
кишкене нэренжан кемпир баласыньщ цушагында турып
алга, атлылар киятырган жацца карады.
НЭРЕНЖАНЛАНЫУ ф. ^элсизлениу, кушсизлениу, элжу-
^азланыу.
НЭРЕНЖАНЛЬЩ а т. Х^элсизлик, кушсизлик, илэнэзиклик,
элжууаз лыц.
НЭРЕСТЕ ат. 1. Са₽ыйра, жас бала. Дуньяра шыццан
нэрестеге азан айтып ат цойыу, елгенниц жыназасын
оцып цуран шыгарыу сиз ушын шарияттан, яратцаннан уллы
буйрыц (А. Бекимбетов). 2. Ауыс. Хак, кеуил, надан, гедек.
Хан деген бир нэресте болады екен, бир жерде отырады,
цэр ким бир ауыз сез айтып келсе, бир жерде отырып инана-
ды екен («Алпамыс»).
НЭРЕСТЕДЕЙ кел. Нэресте сыяцлы, нэрестеге усаган,
нэрестеге мегзес, нэресте яцлы, нэресте тэризли.
НЭРЕСТЕЛИ кел. Нэрестеси бар, жас балалы.
НЭРЕСТЕЛИК ат. 1. Сагыйралыц, жаслыц. 2. Ауыс,
Наданлыц, гедеклик.
НЭРЕТЕ а т. Балыц аулайтугын цуралдыц бир тури. Ба-
лыцшылар билеклерин туринер, Нэретеси сууга нардай
шеккенде (Э. Шамуратов).
НЭРЕТЕДЕЙ кел. Нэрете сыяцлы, нэретеге усаган, нэрете
ге мегзес.
НЭРЛЕНДИРИУ нэрлениу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НЭРЛЕНИУ ф. Тойыу, цаныу.
НЭРЛЕСИУ ф. Ауцатланыу, тамацласыу.
НЭРСЕ а т. Буйым, зат, мулк, нэрсе-цара. Жойылыпты
жалгыз тоныц, Соны айтып цызды жоныц, Ацырын кеп ай-
тыц оныц, Кеткен нэрсеце цыйналма (Бердац).
НЭРСЕ-К^АРА ат. Дунья-мулик, кийим-кеншек, цэр турли
зат, жыйналган буйым. Тап усы мэцэлде кузовына нэрсе-
цара л ар тийелген жук машинасы жолга шыцты (О. Айжа-
нов).
НЭРУАН кел. Узын, бийик. Алыста керинди кеп цара
агаш, Кеп ишинде жарасады н эру ан агаш (Отеш).
НЭРУАНДАЙ кел. Нэруанга усаган, нэруан яцлы, нэруан
сыяцлы, нэруан тэризли.
НЭСИЛ а т. Теги, цаслы, туцымы, негизи, тийкары, теркини,
урим-путагы. Уйленсец уйленгил сорап цэм затын, Исми, на-
силии, жети пушты-эждадын (Эжинияз).
НЭСИЛЛЕС кел. Тийкары, негизи ту цы м лас.
НЭСИЛЛИ кел. Тийкары бир, шыгысы бир.
34S
НЭСИЛЛИК кел. Нэсилге тэн, туцым цууалаушылыц.
НЭСИЛСИЗ кел. Шыгысы нашар, ата-теги темен, ту-
цымсыз.
НЭСИЯТ ат. Ацыл, кецес, мэслэцэт. К^эне, Султан, эдеп
сен-ац айт, соц сезди . Жийемуратца беремиз, — деп капитан
орнынан турып, еки пионердиц цасына келип, оларга нэсият
берди (А. Бекимбетов). ф Нэсият айтыу — кецес бериу,
ацыл бериу, мэслэцэт бериу, нэсиятлау. Нэсият айтып
сен маган, Г^ызлы ауылра бар дейсец, Аралап журип биреуин,
Ишинен сайлап ал дейсец (А. Дабылов). Нэсият журги-
зиу — угит-нэсият алып барыу. Сойтип, булар цэр ауылга
барып, астыртын нэсият жургизди (1^. Ирманов).
НЭСИЯТЛАУ ф. Ацыл-кецес бериу, мэслэцэт бериу, айтыу,
угитлеу. К^ысцасын айтцанда жасы кишини нэсиятлау жас
улкенге парызлы истей болып кетеди екен (Т. кайыпбергенов).
Сержанды Атамурат та билгенин айтып нэсиятлады, угит-
леп те атыр (Т. Кайыпбергенов). Оцы деп айтып кеткен да-
на Ленин, Тагы да нэсиятлап Максим Горький (С. Ну-
рымбетов).
НЭСИЯТЛЫ кел. Ацыл-кецесли, мэслэцэтли.
НЭСИЯТЛЫК, кел. Ацылга, мэслэцэтке туратугын, белги-
ли бир тусиникти тарататурын, кецес беретугын.
НЭСИЯТШЫ ат. Ацыл бериуши, кецес бериуши, мэслэ-
цэтши. Ауыл-цыслауларга оцыушы жаслардан нэсиятшы-
лар жиберилди («КД^. кем. атл.»).
НЭСИЯТШЫЛЬЩ а т. Ацыл бериушилик, кецес бериуши-
лик, мэслэцэтшилик.
НЭТИНДЕ м. с. Жаманлырында, жудэ болмаганда, дым
болмаранда, шамасы, сирэ. Мейли, биле берсин, н э т и н д е
рухсатсыз неге урыстыцыз деп кейир-дэ (А. Элийев).
НЭТИЙЖЕ ат. Белгили бир цубылыстыц салдарынан шы-
гатурын жуумац, шешим, эцмийет. Сут продукциясын енимли
алыу ушын гунжара менен ауцатландырыу жацсы н э т и й ж е
береди (0. Айжанов).
НЭТИЙЖЕЛИ кел. 1. Пайдасы бар, табысы кеп, еним кеп
2. Жуумацлы, эцмийетли. Балам, баслы бир кар етпей, Н э-
тийжели ис деретпей (А. Дабылов).
НЭТИЙЖЕЛИЛИК ат. Бир нэрседен пайда болатугын,
енимлилик, табыслы болыушылыц, пайдалылыц.
НЭТИЙЖЕСИЗ кел. Жуумацсыз, шешимсиз, эцмийетсиз,
эдимсиз.
НЭТИЙЖЕСИЗЛИК ат. Жуумацсыз, енимсиз, жемиссиз,
шешимсиз, эцмийетсиз.
НЭУБЭ^ЭР ат. Ерте бэцэр, кеклем. Бул уацытта Шаму-
ратца цые шегинип, оныц орнына нэубэцэр денип киятырран-
дай сезилди.
350
НЭУБЕТ ат. 1. Ирет, гезек. балерине царсы тэрептеги диз-
бе цатарды айланып нэубети келип жууырыуга цолайласып
турган ез баласына экёлип береди (Т. Кайыпбергенов). 2.
Ауыс. Бахыт, дэуран. ♦Нэубет жетиу — гезек жетиу.
дэуран царау. Дэулетлиден дэулет кетти, Бийдэулетке нэу-
бет жетти (Бердац).
НЭУБЕТЛЕНИУ нэубетлесиу фейилиниц езлик дэрежеси.
НЭУБЕТЛЕСИУ ф. Гезеклесиу, ретлесиу. Мэусим етип,
нэубетлесип цыс келип, Саргыш тартар цызгыш таудын
баслары (Ш. Мамбетмуратов).
НЭУБЕТЛИ кел. Йретли, гезекли.
Н9УБЕТПЕ-НЭУБЕТ ат. Гезекпе-гезек, иретпе-ирет, ал-
ма-гезек. Жигитлер тэрепи цыз жецгелери менен цызларга
нэубетпе-нэубет кэса узатпацта (К^. Аралбаев).
Н9УБЕТСИЗ кел. Иретсиз, гезексиз.
НЭУБЕТШИ а т. Иретлесиуши, гезеклесиуши.
НЭУБЕТШИЛИК ат. Иретлесиушилик, гезеклесиушилик.
НЭУЖАУАН кел. Жас, жаца тускен келиншек.
НЭУИЙЕ: бирнэуийе кел. Шамалы, азгана, азмаз, Тегеран-
НЭУМИТ ц- Наумит
НЭУПИР кел. 1. Мол, кеп. Быйыл ауылдьщ цырманы н э у-
пир керинеди (К. Султанов). 2. Тасцын, толы Тоцсан тур-
ли енер менен аццан нэупир суудыц агысы жаньща лэззёт
береди (К. Султанов).
НЭУШЕ кел. 1. Жас, путац,нарт, ержетпеген, писпеген,
жетиспеген, жетилиспеген. Жицишкенин бойында жаца цоны-
сьщ, Нэуше ац терегиц бултты шолысын (И. Юсупов). КДл
тиймеген нэуше жыцгыл, КДл тийгенде доланады (К. Айым-
бетов). 2. Кок, цам, шала пискен, писип жетилиспеген. 3. А у-
ы с. Жетилиспеген, ержетпеген, бойжетпеген жас цыз. ф Н э у
ше цыз — жас еспирим, бэлээтке толмаган, жетиспеген
жас цыз. Малга сатып алган нэуше цызларды, Туншыц-
тырып езген сэруи назларды (С. Нурымбетов).
НЭУШЕДЕЙ кел. Нэуше сыяцлы, нэуше яйлы, нэушеге
мегзес, нэуше тэризли, нэушеге усаган.
НЭУШЕЛЕЙ кел. Мийуениц тури, нэуше уацты, писпеген.
Бизиц царацалпац мийуени нэушелей, цауынды туйнеклей
жеп болатугын еди (Н Дэуцараев)-
НЭУШЕЛЕУ ф. Нэуше салыу, мийуелеу, туйнеклеу.
НЭУШЕЛИ к» л. Нэушеси кеп, нэушеси бар, нэушеге ийе,
мийуели, туйнекли.
НЭУШЕСИЗ кел. Нэушеси жоц, нэушеге ийе емес, мийуе-
сиз, туйнексиз. ” ~
НЭХАЦ ц. нацац.
НЭХАН ц. нэцэн.
НЭ^ЭН кел. 1.Улкен, нэмнаган, нэп нэцэн, гидиман. Сон-
ша нэцэн цабацты толы сууы менен цалай кетерип баратыр
(Т. Кайыпбергенов). 2. Жууан, тайнапыр.
НЭЦЭНЛИК кел. 1. Улкенлик, ирилик, гидиманлыц. 2.
Жууанлыц, тайнапырлыц.
НЭ^ЭР ат. Ауцат, тамац, ас-ауцат, тагам. Бул жерден
кешким келип тур, Жауызлар азап берип тур, Бала-шагам
нэрр татпай, Ашлыцтан азап шегип тур (Д. Касымов).
НЭЦЭРЛЕНИУ ф. Ауцатты тойганша, мейлинше жеу, то-
йып жеу, ищиу. Тек мениц жазыгым еликтиц устинде гезлесип
цалган соц буннан бир нэррленип ауцатланайын деп
атырганым («КД. х. е »),
НЭШЕ ат. Цумар, кейип. Берданныц насыбай ататугын
нэшеси бар екен (К. Султанов).
НЭШЕБЕНТ ат. Кекнаршы, гиябент, бэцги. тирийекши. Сей-
тип нагыз нэшебент, кокнаршы болды да цалды, адамлар
дуу кулисип оны цэр кимге бир жорыды (0- Хожаниязов).
НЭШЕБЕНТЛЕУ кел. Гиябентлеу, бэцгилеу.
НЭШЕБЕНТЛИК ат. Кекнаршылыц, гиябентлик, бэцгилик
тирийекшилйк.
НЭШЕБЕНТТЕЙ кел. Нэшебентке усаган, тирийекшидей,
гиябенттей, бэцгидей.
НЭШЕБЕНТШИЛИК ц. нэшебентлик.
НЭШЕЦУМАР кел. Нэшени жацсы керетурын, нэшеге
цуштар, нэшеге цызыгатурын.
НЭШЕЦУМАРЛЫД ц. нэшецумаршылыц.
НЭШЕЦУМАРШБ1ЛЫЦ ат. Нэшени жацсы кериушилик,
,цуштаршылыц, цызыгыушылыц.
НЭШЕЛЕНИУ ф. Нэшеге цашыу кейиплениу, йошланыу,
мэс болыу.
НЭШЕЛИ кел- 1. Нэшеси бар адам. 2. Кеуилли, йошлы, мэс.
Тогжанов агай жудэ нэшели адам (Ц. Айымбетов).
НЭШЕПАЗ кел. Нэшели, нэшецумар.
НЭШЕПАЗЛЫЦ ат. Нэшелилик,'нэшецумарлыц.
НЭШЕСИЗ кел. Нэшеси жоц, нэшеге ийе емес.
Н9ШЕСИЗЛИК ат. Нэшеси жоцлыц, нэшеге ийе емеслик.
НЭЯТИЙ ц. наятый.
НЕ I а л м. Copay мэнини билдиретугын алмасыц сез. Бул
мэселени не цыласыз? (Ц. Султанов).
НЕ II к. с. Сез бенен сезди, гэп пенен гэпти байланыстыра-
турын цэм де «я» ныц мэнисине тец келетугын кемекши сез-
Аналыц журеги елжиреп Атажанныц «жат» жерде н е ишип,
н е жеп жургенин есине тусиргени болмаса, халыц цатарын-
да бахытлы анасын цоргауга кеткен улына ишинен мудамы
ырза еди, ... (Т. Кайыпбергенов). f Не билгени аузын-
д а — билгенин ишинде сацламайтугын, кеп сейлейтурын, цац
кекирек адам. Не билгени ишинде — билгенин ишинде
352
сацлайтурын кеп сойлемейтугын адам. Не билгени ишин-
де, Кирип кетти уйине (Кайыпназаров).
НЕ БИР алм. КаР цыйлы, цэр турли, элле цандай.
НЕВРАЛГИЯ ат. мед. Нервтиц, организмниц исиуинен
ямаса кеселлениуине байланыслы болган ауырыу.
НЕВРОЗ ат. мед. Орайлыц нерв системасыныц бузылы-
уынан, цэлсиреуинен болатурын ауырыу.
НЕВРОЛОГ ат. мед. Неврология бойынша маман, цэниге.
НЕВРОЛОГИЯ ат. мед. Нерв системасын изертлейтугын
медицина илиминиц бир тарауы.
НЕВРОПАТОЛОГ а т. Нерв кеселлиги менен ауырран адам-
ды емлейтурын цэнигели врач- Оз пикиримше усылайынша ой-
лап, жацагыдай жуумац шырараман, — деди кеселхананын
невропатологи (А. Бекимбетов).
НЕВРОПАТОЛОГИЯ ат. мед. Невропатология бойынша,
нерв системасыныц ауырыулары тууралы тэлимат.
НЕГАТИВ а т. Жацты сезгиш шийше пластинкага ямаса
пленкага тусирилген заттыц кара жери ац, ац жери цара бо-
лып коринетурын тур, тус, суурет.
НЕГЕ ал. Не ушын, не себепли, неликтен. Сут неге аз
алынады — деди Атамурат, — сауыншылар сауа алмай ма,
я сыйыр саудырмай ма? (О. Айжанов).
НЕГИЗ ат. 1. Белгили бир нэрсениц тийкары. Бара-бара
цылмыс етиуге цеш бир негиз болмаранлыцтайн жынаят та
жоц болар, сиро (А. Бекимбетов). 2. Тырнац, ирге.
НЕГИЗГИ кел. Тийкарры, ец баслы.
НЕГИЗИНДЕ р. Аныгында, шынында.
НЕГИЗИНЕН р. Шын мэнисинде, цаслында.
НЕГИЗЛЕМЕ а т. ^ацыйцат, оныц дэлили, тыянацлы дэлил.
НЕГИЗЛЕНИУ негизлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
НЕГИЗЛЕУ ф. Тийкарлау, дэлиллеу. Бала оцытыушы тэре-
пинен керсетиу менен сейлеген нэрсени жэбдиллестирип керсе-
тийуге негизлейди («Кыз. мур.» ж.).
НЕГИЗЛЕУШИ ат. Тийкарлаушы, дэлиллеуши.
НЕГИЗЛИ кел. Тийкарлы, дэлилли.
НЕГИЗСИЗ кел. Тийкарсыз, дэлилсиз.
НЕГИЗСИЗЛИК ат. Тийкарсызлыц, дэлилсизлик, дэлили
жоцлыц.
НЕГР ат. Терисиниц реци цара менен характерленетугын
тропикалыц Африканыц жергиликли халцы.
НЕРАЙБЫЛ кел. Белгисиз, мэлимсиз, биймэлим, намэлим
бийдэрек, дэрексиз. Элбетте, оган хат келетурыны я келмейту-
рыны цэзирше негайбыл (О. Хожаниязов).
НЕЕАЙБЫЛЛАУ кел. Бир нэрсениц жузеге асыуы ямаса
аспауы белгисизлеу, мэлимсизлеу, биймэлимлеу, намэлимлеу.
НЕГУРЛЫМ р. Каншама, барынша, мейлинше, мумкинши-^
23-5985 353
лигинше, цаншалыцлы, согырлым/Н е ру р л ы м киси кеп бол-
са, согурлым жумыс питеди («Жеткиншек»)-
HEFbiri р. 1^алай, цэйтип. Жаксы адам жаманньщ, Керик
ашары келиншек, Ийилип солем бермейсен Нерып болдыц
ёриншек («КК- х. ц.»).
НЕ ДАРА * р. Неге, не ушын. Нед ар а мени Мураттыц ца-
сында урысты, (Ж- Аймурзаев).
НЕДЭУИР р. Бир талай, бир цатар, бираз, тэуир-ац, кэн,
кеп, бирцанша. Недэ уир цамалы да бар еди (©.Айжанов).
Нэдэуир цылыгынан елер цалга келген Сэлийманын кезле-
ри аларып, тур-тусинде цан цалмай агарып кетти (А. Беким-
бетов).
НЕДОИМКА ат. тар. с. Жэмийетлик цэм мэмлекетлик
алые беристен етелмей цалган царыз.
НЕЙЛОН а т. Жипекке усаганн синтетикалыц волоцнодан
исленген, тоцылган гезлеме.
НЕЙРОН ат. мед- Жэн-жацца таралган нерв клеткалары.
НЕЙРОХИРУРГ ат. мед. Нейрохирургия бойынша цэни-
ге, маман.
НЕЙРОХИРУРГИЯ ат. мед. Хирургия тарауы бойынша
изертлейтугын илим.
НЕИТРАЛИЗАЦИЯЛАУ ф. сия. Бийтэреп етиу, мэмлекет-
лер арасындагы жэнжелге араластырмау, цатнастырмау, сугы-
лыстырмау.
НЕЙТРАЛИТЕТ ат. сия. Мэмлекетлер арасындагы болып
атырган урысца цатнаспаушылыц, биийтэреплик.
НЕЙТРАЛЬЛАНЫУ ф. с и я. 1. Нейтраль етиу, бийтэреп- 2.
х и м. нейтральды еритиу. Алынган суйыц, нейтральланган
тегинниц кислоталыц 1,5—2 PH шамасында болыуы (О. Берди-
муратов).
НЕЙТРОН ат. физ.Электр заряды жоц атомныц ядросы-
на киретугын материальлыц белекше.
НЕКА ц. неке.
НЕКЕ ат. Жаца уйленген адамлардыц, ерли-зайыплылар-
дыц арасындагы, ерли-зайыплы болганлыгын рэсмий турде за-
конластырыу иси, шэртнама. Жаца дэуирдиц цаялы болган ме-
нен царацалпацшылыц етип, дэслепки некеге цыянет ете
алмай журген цусайды (Т. Кайьшбергенов). ф Неке ц ы-
й ы у—басын байлау. Коныратлы сол цызга барды, Алыу ушын
сезин салды, Неке цы й ып цызды алды, Буны мен кез бе-
нен кердим (Бердац). Неке салыу — некелеу, некесин
цыйдырыу. Жас еди барлыц алганы, Сыртынан неке салга-
н ы, Жылады зорлап цылганы, Коби азапта елген екен (Бер-
дак). Неке тусиу — цаял алыуга ямаса биреу менен би-
реудиц цосылыуына шэрият бойынша неке цыйдырыуга бола-
тугын адам. Зэриуликте терт цатын, ал перзент жудалыгы
ушын алты цатынга шекем неке ту сед и (К. Султанов). Н е-
354
к еси н бузы у — ерли-зайыплылардын. некелерин ажыра-
тыу, белеклеу, айырыу. Неке сараны — ерли-зайыплы-
лардыц бир-бирине цосылыуын рэсмий турде законластырату-
₽ын салтанатлы орны, шэртнама беретугын имарат- Неке
жузик— тазадан цосылысып атырган ерли-зайыплылардыц
некелескендеги цолларына салынган жузик. Неке г у у а л ы ц
— ерли-зайыплылардын некеленгенлигин билдиретугын рэсмий
документ.
НЕКЕЛЕНИУ некелеу фейилиниц езлик дэрежеси.
НЕКМЕСИУ некелеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
НЕКЕЛЕТТИРТИУ некелеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
НЕКЕЛЕТИУ некелетиу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НЕКЕЛЕУ ф. Уйленген адамлардыц некесин цыйыу, басын
цосыу, ерли-зайыплы болранлырын законластырыу. Кардары
келсе некелеу керек, Жесирден усы уацытца шекем рий-
залыц сораган цеш ким жоц (К. Султанов).
НЕКЕЛИ кел. Биреу менен некеде турган, басы байлау-
лы, басын шатцан, рэсмий турде уйленген.
НЕКЕЛИК кел. Ерли-зайыплылыцца цатнаслы.
НЕКЕН-САЯК кел. Бирец-сарац, бирли-ярым, ара-тура,
анда-санпз био гезлесетугын.
НЕКЕН-САЯКЛАУ кел. Базда, сийреклеу.
НЕКЕСИЗ кел. Некеленбеген, некеси жоц, басы ашыц,
басы бос. ерли-зайыплы болганлыгы рэсмий турде гууаланды-
рылмаган.
НЕКРОЛОГ а т. 0лген адамныц ©мири менен атцарган
хызмети керсетип жазылган статья, мацала.
НЕКРОПОЛЬ а т. Атацлы адамлар жерленген жер.
НЕЛИКТЕН р. Не ушын, не себептен, неге, цалайынша.
НЕМГУРАЙДЫ р. Шын, хац нийети менен емес, кеуилсиз,
цалай болса солай. Сизлердиц арацызда колхоз мулкине нем-
гурайды цараушылар жоц па? (М. Абдраймов). Ол цеш ким-
ге де царамастан немгурайды сейлеп, нэзерин темен
царатты (Ж. Аймурзаев).
НЕМГУРАЙДЫЛАУ кел. Кеуилсизлеу, немгеттилеу. Эде-
бинде почтальонлыцца немгурайдылау едим, соцынан
баслыц айтцан куннен баслап неге ислей бермедим деп екини-
шим ат басындай болды (О. Хожаниязов).
НЕМГУРАЙДЫЛЫК ат. КеУилсизлик, немгеттилик, цалай
болса солай цараушылыц. Ол жумысты немгурайды лыц
пенен ислейди (О- Айжанов).
НЕМЕ: бир неме а л м. 1. Бир нэрсе, бир зат. 2. Жек кер-
генде, кемситиуде айтылатугын сез.
НЕМЕРЕ ат. 1. Ата-ананыц улынан цэм цызыяан тууылган
бала цэм цыз ацлыц. Айдос бий журттыц ереси, Еки улы Ыр-
за-Тереси, Ерназар бий немереси, Ол цусбеги болган екен
355
(Бердац). 2- Аталас жарынан жацын цэм урыулас адамлар,
Ешжан Балтабайдьщ нем ере агасы.
НЕМЕРЕ-Ш0БЕРЕ ат. Урим-путац, туцым-теберик, ага-
йин-тууган.
НЕМЕРЕЛИК кел. Арайинлик, эмекилик, тууысцанлыц.
НЕМЕУРИН ат. Уйленип белек шыццан балата (жигитке)г
турмысца шыццан цызга цэм де жацын адамларга берилетугын
зат, сыбага.
НЕМЕУРИНЛИК ат. 1. Немеурин ушын берилетугын нэр-
се, зат. 2. Немеуринге турарлыц, татырлыц, жетерлик.
НЕОЛОГИЗМ ат. лингв. Тилдиц сезлик составындагы
пайда болган жаца сезлер цэм де жаца мэнилер.
НЕПСИ ц. нэпси.
НЕПСИКАУШЫЛЬЩ ц. нэпсицаулыц.
НЕРВ а т. Бас мий менен арца омыртцаларыныц жулыннанг
денеге кутэ жицишке талшыклар туринде таралып, организм
хызметин басцарып отыратугын тамырлар, организм тканы.
Оны жециу ушын ацыл, тыныш нерв, зийрек сезим, жигерли
дене керек. (А. Бекимбетов).
НЕСИЙБЕ ат. 1. Адамныц ытбалына царай болатурын тэр-
дир, талай. ырысцы, бахыт. Шайырлыц — бул да цудайдыц
берген несийбеси, — деп гарры баланы жацлап, майдалап
•сейледи (К- Султанов). 2. Сыбага, улес.
НЕСИЙБЕЛИ кел. Сэтли, табыслы, бахытлы, ырысцысы,
мол.
НЕСИЙБЕЛИЛИК ат. Сэтлилик, табыслылыц, бахытлы-
лыц, ырысцылылыц.
НЕСИЙБЕСИЗ кел. Сэтсиз, бахытсыз, ырысцысыз.
НЕСИЙБЕСИЗЛИК ат, Ырысцысызлыц, сыбагасызлыц,
несийбеси жоклыц.
НЕСИЙЕ а т. Цайтарып бериу шэрти менен царызга уацыт-
ша берилген ацша, зат- фНесийеси нац тийиу —
цацыйцат мийнетин алыу, ислеген хызмети нэтийжели болыу.
Несийецнац тийсе болганы емес пе? Онда хэзир сыр
берме (Q. Хожаниязов). Несийепесийе алыу — уацыт-.
ша царыз-парыз алыу.
НЕСИЙЕСИЗ к е л. Нац, тууел, дурыс. ч
НЕСИП ат. 1. ц. несийбе. 2. Буйрыц, ырысцы, буйырган
зат. К^асцыр мырза, — дейди шопан, — енди саган несип ет-
кен мениц цойым екен, не де болса жей гой, бирац терисин
сойып алайын, дейди («КК- х. е.»). Буньщ неси жалган, ким-
нин, малы туссе де несип етсин (К. Султанов).
НЕСИПЛИ кел. Буйырган, ырысцылы.
НЕСИПСИЗ кел. Буйырмаган, ырысцысыз.
НЕТТО а т. Кандай да бир заттыц ыдыссыз таза салмагы.
356
НЕУЕ алм. Не ол, ол не, ене. Не ези, неуе? — Мацсым
батрачкомныц кэраматына цара, улкен апат (Т. Кайыпбер-
генов)-
НЕФТЕПРОВОД ат. Белгили бир цашыцлыцца нефтти
жеткизип туратугын трубалар системасы-
НЕФТЬ а т. Тэбияттан таяр емес цалында алынатугын жа-
нар май составы. Калалар бар цаланбаган тырнагы, «Нефть»
бер вышка гуу-гуулер цырдагы (И. Юсупов).
НЕФТЬЛИ кел. Нефтьке бай, нефти коп.
НЕФТЫНИ ат. Нефть ондирисинде ислеуши рабочий, цэ-
ниге, маман.
НЕХАК ц- нацац.
НЕХАЦЛЫЦ ц. нацацлыц.
НЕШАКЛЫМ р. Негурлым, соншелли. Кыс кунлери чай-
ды н е ш а ц л ы м ыссы ишсец тэуир болады.
НЕШЕ алм. Кебинесе заттыц сан колеми жагын би л дир е-
тугын copay алмасыгы. Халыц ушын н е ш е аяц берсец де
кеп болмайды (К. Султанов). Ол неше жола еширип, неше
жола элле биреулердиц сезлеринен кеширип жазылган улги
еди гой (О. Айжанов).
НЕШЕУ алм. Саны жагынан цаншама, цаншелли сыяцлы
copay алмасыгы.
НЕШИНШИ а л м. Канша, цайсы, цандай деген цатарлыц
алмасыгы.
НЕШШЕ р. Кеп, бир талай, бир цанша, бир неше.
НЕШЕ ц. Нешше.
НИГАР кел. Суйикли, суйген. Кырга шыццанын кезлерим
керди, Н и г а р ы м деп бул да етти дуньядан (бтеш).
НИГИЛИЗМ ат. Этиканыц, эстетиканьщ барлыц цагыйда-
ларын мойынламай толыгы менен жоцца шыгарыу.
НИГИЛИСТ а т. Нигилизмниц жолын цоллаушы, цууатлау-
шы.
НИГИЛИСТЛИК кел. Нигилизмди цоллаушыларга тэн,
соларга цатнаслы.
НИЙЕТ а т. Бир нэрсеге кеуил, ыцлас билдириуде алдын-
ала болатугын мацсет, ой, тилек, эрман, инта- Уйинде бир
ези отырып цалыуга зериккен Эмет апасы менен жыйналыс-
ца барыуды нийет етти (Т. Кайыпбергенов).
НИЙЕТЛЕНИУ нийетлеу фейилиниц езли* цэрежеси.
НИИЕТЛЕС к е л. Тилеклес, мацсетлес.
НИЙЕТЛЕСИУ нийетлеу фейилинин шериклик дэре-
жеси.
НИЙЕТЛЕТИУ нийетлеу фейилиниц езгелик дэрежеси. <
НИЙЕТЛЕУ ф. 1. Мацсет етиу, тилек етиу, эрман етиу, инта
цылыу. Баласын бацшага берип, цолы’босаган хдяллар артель
деген уйымга биригиуди нийетлеп жур (Т. Кайыпберге-
нов)- 2. Багышлау, арнау.
357
НИЙЕТЛИ кел. Бир нэрсени иске асырыуды мацсет етиу,
тилек етиу. Ал бирац та жаман нийетли жат. адамларды
жер бауырлап жатып барып секирип жауырнынан тислейди,
тегинликте жаздырмайды (А. Бекимбетов).
НИЙЕТЛИК Ц. нийетлилик.
НИЙЕТЛИЛИК ат. Мацсетлилик, тилеклилик, мейилли-
шик, яикирлилик, ойлылыц.
НИЙЕТСИЗ кел. Мацсетсиз, тилексиз, мейилсиз.
НИКЕЛЬ ат. хим. Тат баспайтугын, гумис рецлес цатты
металл.
НИКЕЛЬЛЕУ ф. Никель менен цаплау, бир затца никель
жалатыу.
НЙКЕЛЬЛИ кел. Никель жалатцан, никел. менен упла-
там
НИКОТИН ат. Организмге тэсир ететугын, бийцууш ете-
тугын, балцытатугын, кебинесе темеки составында кеп болату-
тын еткир ийисли уулы зат, наркотик.
НИЛ а т. 1. Агаш жапырагыныц, кек шептиц цэм тары бас-
тра осимликлердиц сели, мацызы, ширеси, бояуы. 2. Турли та-
уарлар менен цагазларды бояйтурын кегилдир рецли бояу?
Безди н и л г е £ояйды екен, оны мерелеу ушын еки улкен тас
болады екен (М. Абдраймов).
НИЛДЕЙ кел. Нилге усаган, нил сыяклы, ашыц-кек, кек-
кембек.
НИОБИЙ ат. хим- Ец жоцары температурада еритетурын
кекшил рецли цатты элемент
НИТРОГЛИЦЕРИН ат. мед. Журек ауырыуына царсы
пайдаланылатугын дэри.
НИТРОН ат. Нефтьтен, кемирден, известьтен алынатурын
жасалма талшыц, мамыц.
НИШТЕР ат. Еки жузли ушы исли кишкене пышац. Же-
ги жасыма шекем журегиме цандай ништердиц сугылганыц
билмеймен (Ж- Аймурза-ев).
НИШТЕРДЕЙ кел. Ништерге усаган, ништер яцлы, ниш-
тер тацылетли, ништер сыяцлы.
НИШТЕРЛЕНИУ ништерлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
НИШТЕРЛЕСИУ ништерлеу фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
НИШТЕРЛЕТИУ ништерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси-
НИШТЕРЛЕУ ф. Ништер менен тесиу, кесиу, тилиу, цыйыу,
сурыу.
НИШТЕРЛИ кел. Ништери бар, ништерге ийе, ништер ус-
лаган.
НИШТЕРЛИК ат. Ништер болыуга боларлыц, ништерге
миясар, ништерге жетерлик.
НИШТЕРСИЗ кел. Ништери жоц, ништерге ийе емес, ниш-
тер усламаган.
358
НОБАЙ кел. Бир нэрсениц шама менен алгандагы улыумш
келеми, мол, кеп, Ац кеуил Айдос бул сапары салгыртты н о-
бай жыйнады (К. Султанов).
НОБАЙДАЙ кел. Молдай, кептей.
НОБАЙЛАНЫУ нобайлау фейилиниц езлик дэрежеси.
НОБАЙЛАТТЫРТЫУ нобайлау фейилиниц ерксиз дэрежеси-
НОБАЙЛАТТЫРЫУ нобайлау фейилиниц езгелик дэрежеси..
НОБАЙЛАТЫУ нобайлау фейилинин езгелик дэрежеси.
НОБАЙЛАУ 1. ф. Кебейиу, молайыу,
НОБАЙЛАУ II кел. Кебирек, молырац. Сол киси бас са-
лып елтириц десе цыйын емес, этирапымызга адамларды н о-
байлау топлауга да болады (Т. Кайыпбергенов).
НОБАЙЫРАК кел. Молырац, кебирек. Бундай уйлер усы;
Бозатаудагы сацыуларда, К^осыбай ауылында нобайырац
(К. Султанов).
НОВАТОР а т. Техникада, ендиристе т. б. цандай да бир
тарауда прогрессив методты, идеяны, усылды иске асырыушьг
адам, жацалыц деретиуши, жацалыц, киргизиуши. Корилмеген
дэрежеге кетерилиуде улкен новаторлыц ислейди (К-
Мацсетов).
НОВЕЛЛА ат. Эдебий жанр, кара сез бенен баянланган
кишкене келемдеги повесть, эцгиме, гурриц-
НОВЕЛЛИСТ ат. Новелланыц авторы, новелла жазыушьц
новелла деретиуши.
НОВОКАИН ат. мед. Ауырыуды пэсецлететугын ауырыт-
пайтугын етип емлеу цэсийети бар дэри.
НОБАЙ ат. Миллеттиц аты, туркий тиллес халыц. К°й но-
гайда, сипсе тогайда («КК- х- н->>)-
НОБАЙША р. 1. Ногай тилинде. 2. Ногай формасы менен>
ногай улгиси менен.
НОКАУТ ат. спорт. Боксердиц цатты тийген соццыдан
естен танып, ринг ултанына (полына) жыгылыуы, цулап тусип
утылыу жагдайы.
НОКДАУН ат. спорт. Боксердиц жыгылган орнынан тез
(он секундта) турып ойынды дауам ете алатугын жагдайы.
НОКАТ ат. 1. Кишкентай децгелек цара дац. Косыбай
жалынлы кезлерин бир ноцатца цадап, унсиз. цалды. (К.
Султанов). 2. г р а м м. Гэптиц аяцланганлыгын билдириу ушын
цойылатугын иркилис белги. Эжинияз цосыктыц ацырына н о-
цат цойды да, бастан тэкирарлап оцыды. (К- Султанов).
НОКАТТАЙ кел. Ноцат сыяцлы, ноцатца усаган, ноцат тэ-
ризли, ноцат яцлы.
НОКАТЛЫ кел. Ноцаты бар, ноцатца ийе, ноцат цойылган„
ноцат салынган.
НОКАТСЫЗ кел. Ноцаты жоц, ноцат салынбаган, ноцат
цойылмаган, ноцатца ийе емес.
359
НОК^ТА а т. ^айуанлардыц басына кийгизетурын зат, ер-
турманлардыц бир тури, цурал, эсбап. Жалын тарап, салып
ноцта, Жуйрик атца мин цазыцта, Ац кебик болып узацца,
Алып ушар ол аргымац (И. Юсупов).
НО^ТАДАИ кел. Ноцта сыяцлы, ноцтага усатая, ноцта
тэризли.
НОКДАЛАНЫУ ноцталау фейилинин. езлик дэрежеси.
НОКДАЛАСЫУ ноцталау фейилиниц шериклик дэрежеси.
НОКДАЛАТТЫРТЫУ ноцталау фейилиниц ерксиз дэрежеси.
НОКДАЛАТЫУ ноцталау фейилиниц езгелик дэрежеси.
НОКДАЛАУ ф. 1. ^айуанныц басына ноцта кийгизиу, ноц-
та салыу. 2. А у ы с. Тэртипке салыу, женлеу, дузеу. Бул Эмиу-
дэрьяныц талай жинли дегишлерин ноцталап уйрететугын
тастан ойып салынган сага (Н. Дэуцараев).
НОКДАЛЫ кел- 1. Басында ноцтасы бар, ноцта салын-
ган. 2 .^олында ноцта бар, ноцта услаган.
НОКДАСЫЗ кел. Басында ноцтасы жоц, ноцта салынба-
₽ан, ноцта кийгизилмеген.
НОЛЬ ат. мат. Жоцлыц мугдарды билдиретугын санлыц
белги, нол.
НОЛЬЛИК кел. Нольге тэн, ноль менен белгиленген.
НОМАЙ ц. нобай.
НОМЕНКЛАТУРА ат. Белгили бир маманлыцтагы топар-
лардыц жыйынтыгы, атамалары дизими.
НОМЕР а т. Бир цыйлы затлардыц ретлик саны. Касына
келип блокнотына жацында гана бир жолдасынан сорап жа-
зып алган бир уйдиц ном ер ин излестире баслады (О. Ай-
жанов).
НОМЕРДЕЙ кел. Номерге усагай, номер сыяцлы.
НОМЕРЛЕНИУ номерлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
НОМЕРЛЕСИУ номерлеу фейилиниц шериклик дэрежеси.
НОМЕРЛЕТТИРТИУ номерлеу фейилиниц ерксиз дэрежеси.
НОМЕРЛЕТИУ номерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НОМЕРЛЕУ ф. Белгили бир тэртип пенен орналасцан зат-
ларга сан цатары менен белги салыу, сан цойыу. Жуумацты
номерлеп цабыл етиу иси бар дегенди еситип едим (Ора-
зов).
НОМЕРЛИ кел. Номерленген, сан цойылган-
НОМЕРСИЗ кел. Номер цойылмаган, номерленбеген.
НОРКА ат. зоо л. 1. Жуни жылтылдаган, териси бацалы
Кузен тумсыцлы кишкене ац. 2. Усы ацныц териси.
НОРКАДАЙ кел. Норкага усаган, норка сыяцлы.
НОРМА а т. Исленетугын жумыстыц белгили бир мел-
шери, колеми, шамасы, елшем. Керип турман, н о р м а н ы
орынламапсац, — деди жигит ныцыртып, — мен ез бетимше
емес, басцарма атынан айтып турман (О. Айжанов).
НОРхМАЛАНЫУ нормалау фейилиниц езлик дэрежеси.
360
НОРМАЛАТТЫРТЫУ нормалау фейилиниц ерксиз дэре-
жеси.
НОРМАЛАТЫУ нормалау фейилиниц езгелик дэрежеси.
НОРМАЛАУ ф. Мелшерлеу, шамал ау, келемлеу, елшеу.
НОРМАЛАУШЫ а т. Мелшерлеуши, шамалаушы, келемлеу-
шил елшеуши.
НОРМАЛАУШЫЛЬЩ ат. Мелшерлеушилик, шамалаушы-
лыц, елшеушилик.
НОРМАЛЬ! кел. Мелшерли, елше^ли.
НОРМАЛЬЩ кел. Шамалы, мелшерли.
НОРМАТИВ ат. Жумыс уацытыныц материаллыц жэне ац-
ша ресурсларыныц есапланылып белгиленген мугдары, мел-
шери.
НОРМАТИВЛИ кел. Белгили бир нормативи бар, мел-
шерленген, мугдарланган/
НОРМАТИВЛИК кел. Нормативке тэн, нормативке цат-
наслы, нормативке байланыслы.
НОРМИРОВЩИК ат. Нормалаушы, норма кесиуши, норма
цойыушы.
НОСИЛКИ ат. Кар турли нэрселерди салып тасыйтугын
иши бар зат, зэмбер.
НОТА I ат. муз. 1. Музыка намасыныц графикалыц бел-
гилер тацтасы. Китапты баспага таярлаган цэм халыц цосыц-
ларыныц текстлерин нот а га тусирген композитор Элимжан
Халимов (9. Тэжимуратов). 2. Музыкалыц шыгарманыц тексти.
НОТА II- ат. сия. Халыц аралыц сиясат тууралы бир мэм-
лекеттиц екинши бир мэмлекетке жоллайтугын рэсмий тур-
деги дипломатиялыц хаты, акты. *
НОТАЛАНЫУ ноталау I фейилиниц езлик дэрежеси.
НОТАЛАСЫУ ноталау фейилиниц шериклик дэрежеси.
НОТАЛАТЫУ ноталау I фейилиниц езгелик дэрежеси.
НОТАЛАУ ф. Наманы нотага тусириу. Тийкаргы халыцлыц
< оригиналларын излеп тауып, ез намасын ноталау халыц-
лыц творчествоны цурметлеу болып есапланады (9. Тэжиму-
ратов).
НОТАЛАУШЫ а т. Нотага салыушы, нотага тусириуши, но-
та жазыушы.
НОТАРИУС а т. Кэр цыйлы нызамлылыц актлерди, документ-
лерди рэсмийлестириуге, гууаландырыуга цацылы хызмет ба-
бындагы адам. 2. Документлерди рэсмийлестириуши мэкеме.
НОТАЦИЯ I ат. Ацыл, нэсият, уэсият, насийцат, ацыл-нэ-
сийцат.
НОТАЦИЯ II ат. Шэртли жазыу белгилериниц системасы.
Шахмат н о т а ц и я с ы.
НОЯБРЬ ат. Гуздиц соцгы ягный календарьлыц бир жыл-
дыц он биринши айы, зулцэдэ.
361
H0KEP ат. ген. с. Устем класс уэкиллериниц цасында хыз-
•мет ететугын, шашбауын котеретугын цошаметшил адамлар,
армия, лэшкер. Екинши дэуирин айтцанда, бадрац цаллашлар*
дыц мацлайынан кун болганда, Шымбайдан Ханмацсымлар
япыгып Некие дегеььцаладан елден не кер алып царыуланып
жатып, большевиклерге царсы оц атцан («Мийн. эд-» ж.).
Хан садыц некерлери менен Иран дей ме, бир жацца кеше-
тугын цусайды (III. Сейтов).
Н0КЕРДЕЙ кел. Некерге усаган, некер сыяцлы, некер
яцлы.
Н0КЕРЛИ кел. Некери бар, некерге ийе.
л Н0КЕРСИЗ кел. Некери жоц, некерге ийе емес.
Н0Л ц. ноль.
НУЦСАН а т. Кемис, цыйтыц, зэлел, зыян, айып, кемшилик.
ф Нуцсан таба алмау — кемислик таба алмау. Би-
рац бул жигиттиц ацылынан цеш цандай нуцсан таба
алмады. Нуцсан келтириу — кемислик келтириу, зы-
ян тийгизиу, зыян келтириу.
НУК^ЫЛ р. Ылгый, гилен, бир ыцгай. ф Нуцылерик —
ериктиц жацсы тури, сабылгзн ерик, ериктиц ец жацсы сорты.
Нуцыл тис — цэммеси тецдей болып цатар ескен тис.
Нуцыл тислери менен астындагы ернин болгенше тис-
леди (Т. Кайыпбергенов).
НУКЫРТЫУ нуцырыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НУК^ЫРЫНЫУ нуцырыу фейилиниц езлик дэрежеси.
НУКЫРЫСЫУ нуцырыу фейилиниц шериклик дэрежеси.
НУК^ЫРЫУ ф. Алга журиу, алга умтылыу, алга басыу. Н у-
цырып тунжырап жаяу басып киятыр (К. Султанов).
НУК^ЫУ ф. Алга ийтериу, алга басыу. Оцы сабагыцды, —
деп басымнан ну цып жибергенде мацлайым тахтага барып
сарт ете цалды (Э. Шамуратов).
НУ^ЫУШЫ а т. Алга царай ййтериуши, алга басыушы,
алга умтылыушы.
НУР а т. Бизди цоршаган дуньядан коз арцалы цабылла-
натугын сэуле, жарыц, шууац. Куяш жарцырап езиниц алтын
н у р ы н жерге тегип турганы болмаса, бугинги аяз кешеги-
ден бетерирек (Т. Кайыпбергенов). фНурцуйыу — нур
тогиу, нурландырыу. Кекте цуяш нур к у й f а н д а кулимлеп,
Бирте-бирте кекшил денген сай-сала (И. Юсупов). Hyp ma-
in ыу — жацты бериу, жацтыландырыу, нурландырыу. Нур
цуяш — нурлы цуяш, цуяштыц нуры, шууац. Мениц геззал
Уатанымныц жерине, Нур цуяшын шашты бахыт бэцэри
(Ж. Аймурзаев). Нур тамыу — Ауыс. нур куйыу, нур
жауыу. Жузинен нур тамган сулыу сымбатлы, Сондай аты*
шыццан цызга бар, балам (А- Дабылов). Нур тоги у — Ау-
ыс. куш-цууат бериу, бахыт бериу. Октябрьдиц уллы байра-
мын, Табыс пенен тойлаймыз цэр жыл, К^артайцанда нур
362
теккен тацым, Октябрям — зор мереке бул (Т. Сейтжанов).
Нур ц а п л а у — Ауыс. нурга болениу, нур тогиу. Нур
каплады «К^ярц цыздыц» сол «цаласын», Барып турган
мынау боздыц даласын (Т. Сейтжанов). Нур жауыу —
жаксылыц болыу, ийгилик болыу. Нур жайнау — жады-
pay, жаркырау.
НУРЛАНДЫРЫУ нурланыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НУРЛАНТЫУ нурланыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НУРЛАНЫУ ф. Нурга болениу, жайнау, гуллениу. Тац ме-
нен уласцан шолпан жулдыздай, Октябрь тацында н у р л а-
нып.бирден, Бизиц туутан жерге келгеницде сен, Азат болган
халцым цууанып цатты, «Артист» деп телпегин аспанга атты
(И. Юсупов).
НУРЛАТЫУ ф. Гуллендириу, гуллетиу, жайнатыу. Керпеси
серпилип царацгы тунниц, Нурлатып сэнленип кирди де
жакты («КД. поэз. ант.»).
НУРЛАУ ф. 0сиу, жайнау, гуллениу. Нарт агашлар гуулеп
шалкып, Жатыр нур л ап есип бунда (И. Юсупов).
НУРЛЫ кел. 1. Жарцырап жайнаган, сэулели, шууаклы.
2. Сымбатлы, сулыу, геззал. Ешимбеттиц жас кеулин-е, цыз-
гынлы журегине беккем орнап цалган Айсэнемнин эжайып
келбети, айдай ацр>1ц жузи, ойнацшыган нурлы кези, кыйгаш
келген цара цаш#, жуца ерни, езин-е тартцан мулайым мине-
зи кез алдында бэрцулла елеслеп, ацыл-цуушын бийлеп алды
(А. Бекимбетов).
НУРЛЫЛЬЩ ат. Нуры коплик, шууацлылыц.
НУРСТАН ат. 1. Гулленген, жайнаран- Баг болып гулленди
колхоз даласы, Нуре танга денди шацгытцан шелл-ер («КД.
поэз. ант.»). 2. ц. Гулистан.
НУРСЫЗ к е л. Сэулесиз, жактыс'ыз, шууацсыз.
НУРСЫЗЛАНЫУ ф Сэулесизлениу, жацтысызланыу, шу-
уацсызланыу.
НУРСЫЗЛЬЩ ат. Нуры жоцлыц, сэулесизлик, жацтысыз-
лыц, шууацсызлыц.
НУС1\А ат. 1. Заттыц туп тийкары, негизи. Мине, метрика-
сы, бунда да 1942-жылы тууылган, мен паспорт жазарда усы
метрикантя негизги ну ска етип алдым, — деп паспортшы ол
цаялдын барлыц документны капитанра. узатты (А. Бекимбе-
тов). 2. Калган зат, цалдыц. 3. к. нускау.
НУСКАЛЫ кел. 1. Тийкарлы, негизли. 2 Цалган затлар,
цалдыцлар.
НУСКАЛЫЛЬЩ ат. Тийкарлылык4, негизлилик.
НУСКДУ ат. 1. Белгили бир истиц цалай орынланыуын
керсететурын .жол-жоба, кецес, мэслэ^эт. 2. Корсетпе, силтеу,
силтеме. Карарды орынлау женинде областьлык жаслар коми-
теты барлыц шолкемге нусцау берди («КК- кем. атл.»).
• ' 3G3
НУСК^АУШЫ ат. Белгили бир истиц дурыс орынланыуын
цадагалаушы, бацлап отыратугын рэсмий адам. Усыган не
дейс-ец, ага? Сен нус ц а у ш ы, биз цошлаушы болайыц (К.
Султанов).
НУУ кел. Арасынан адам журе алмайтугын цалыц тогай.
Тилла рецли ну у жапырацтыц, Лэззет барыш жылуаларынан,
Сырлы сулыу бул туслик жацтьщ, Нэзиклиги керинер маган
(И. Юсупов). ф Н у у цамыс— цалыц цамыс. Н у у ца-
ра f а й — цалыц царагай. Нуу тогай — цалыц тогай.
НУУЛАНЫУ ф. Кальщ есиу, тыгыз осиу.
*НУУЛЫ кел. К^алыц болып ескен, тыгыз болып ескен, дут
тогай.
НУШ кел. 1. Цандай да бир заттыц, нэрсениц жицишке
бети, ушы. 2. ^устыц тауыцтыц мэйеклериниц жицишке, су-
йир жагы, суйир бети. Кеби ауылдан келген балалар, ким н у ш,
ким пэйрек, урыстырады деген дауыслар еситиледи (Э. Шаму-
ратов). фНуш пияз — гузде егилип, бэцэрде желинету-
гын пияз.
НУПЩЫРТ ат. Буртлик, путац, мурт, шаца.
HYCEP а т. Цуйып жауатугын еткинши жауын. Ешкилер
шопанньщ айдап барган жерине барып отлап улгере алмастан
н у с е р жауа баслады (Ц. Айымбетов) .фНусер ж а м г ы р
— узбестен цуйып жауган жамгыр, жауын. Нусерлеп цу-
й ы у — тынбастан шелеклеп цуйып жауыу. Азгантай гана тын-
ган жамгыр тагы нусерлеп Цуя баслады.
НУСЕРЛЕНИУ нусерлеу фейилиниц езлик дэрежеси.
НУСЕРЛЕТИУ нусерлеу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НУСЕРЛЕУ ф Жауынныц цатты жауыуы, шелеклеп цу-
йыуы. Жамгыр гейде кушейип нусерлеп цуяды да, тагы да
тынып майдалап жауа баслайды.
НЫЕАЙТЫЛЫУ ныгайыу фейилиниц езлик дэрежеси.
НЫБАЙТЫУ ныгайыу фейилиниц езгелик дэрежеси.
НЫЕАЙЫУ ф. 1. Бекинисиу, беккемлениу, бекиниу, орна-
ласыу. Ныгайган колхоз бирликли, Жаз бенен шыццан шы-
райы (Э- Шамуратов). Ауыл дийханлары цала мэдениятын
'взлестирди цэм езлестирмекте, байланысы ныгаймацта
(Г. Есемуратов). 2. Бир нэрсениц, заттыц цатты, тас болыуы.
НЫЕАНЦЫРАУ Ф. Ныцтаццырау, ныгызлаццырау.
НЫЕЫЗ кел. 1. Тыгыз, цатты. 2 Мыцлы, толыц, берик.
Оныц н ы f ы з келген геудеси азгантай алга царай умтылган
(А- Бекимбетов).
НЫЕЫЗЛАНЫУ ныгызлау 1 фейилиниц езлик дэрежеси-
НЫЕЫЗЛАСЫУ ныгызлау 1. фейилиниц шериклик дэре-
жеси.
НЫЕЫЗЛАТТЫРТЫУ ныгызлау 1 фейилиниц ерксиз дьре
жеси.
НЫЕЫЗЛАТЫУ ныгызлау 1 фейилиниц езгелик дэрежеси.
364
НЫБЫЗЛАУ I ф. Тыгызлау, цаттылау. Буны кергеп еса-
лац адамлар ма^тауын эбден нырызлап патшага жеткере-
ди («КК- х- е >>)- Мыцлылау, тольщлау.
НЫБЫЗЛАУ II кел. 1. Тырызыра^, ^аттыра^. 2. Мыцлы-
ра^, толырыра^.
НЫРЫЗЛЫ кел. 1. Тырызлы, мьщымлы. 2- Мыцлы, толыц-
лы.
НЫРЫЗЛЫК ат. 1. Толыцлыц, ^аттыльщ. 2. Мьщлылы»^
толыцлы^. 3- А у ы с. Менменлик, тэкаббирлик.
НЫРЫТЫУ ф. Беккемлеу, ныгайтыу. Колхозларды шел-
кемлестириу ^эм хожальщ жарын нырытып, оны жат-жамай-
лардан толыц тазалаута кирисиу керек (К- Ирманов).
НЫЖАСАТ к. нэжасэт.
НИЗАМ ат. Зац, закон, тэртип, кагыйда, реже. Жол кер-
сетип ис басында турраны, Советтиц н ы з а м ы н тутып бара-
ды («КК- поэз ант.»). Хорезм жерине тэртип низам орна-
тыу ней Эмиудэрья шэ^эр баслыгына тапсырылды (К- Ирма-
нов).
НЫЗАМКЕШ кел. Тэртипти жа^сы коретурын, законкеш.
НЫЗАМЛАСТЫРЫУ ф. Зацластырыу, законластырыу, тэр-
тип орнатыу.
НЫЗАМЛЫ кел. Зацлы, законлы, тэртип орнаулы. Проле-
тариат мэденияты адамзаттьщ капиталистлик жэмийеттиц, по-
мещиклик жэмийеттиц, чиновниклик жэмийеттиц езилиуинде
жасаган уацытлардагы дереткен билимхорларыньщ нызам-
лы рауажланыуы болыуы тийис (В. И- Ленин).
НЫЗАМСЫЗ кел. Зацсыз, законсыз, тэртип орнамаган.
НЫЗАМСЫЗЛЫК ат. Зацсызлыц, законсызлыц, тэртипсиз-
лик.
НЫЗАМШЫ а т. Законшы, зацшы, закон цэнигеси, маман.
НЫК кел. 1- Мыцлы, беккем, берик. 2. Тырыз, нырыз. Мойны
цуйып цойгандай, дурыжым, н ы еки ийни теп-тец, булшьщ
етлери белек-белек, палуан тамырлары сирескен, гилт-гилт
цозгалады (Т. Кайыпбергенов). ф Ньи$ басыу — жай,
асыкпай, исенимли, берик басыу. Сийрек сацаллы, бийдай рец-
ли, кишкене цысьщ кезли, сол омырауында бир нэрсе бар
сыя^лыма, ^алай, явный жай басады, жай басса да н ы ц б а-
сады (0. Айжанов). Ныц дослыц — шын, ^а^ый^ат,
айнымас дослык. Сениц атьщ — ны^ досльцтыц симво-
лы, КумаР етип тилге алмас ким оны, Жаслайымнан жигери-
ме беленген, журегимде атыц менен жыр болып (Т. Сейтжа-
нов). Н ьц му^аббат — шын, ^а^ый^ат, берилген му^аб-
бат. Ныц мухаббат журекке Эльбрустай орнасын (Т.
Сейтжанов). Ныц тол ы у — тырызланыу, нырызланыу.
Н ы т а с л а у —2 жай, асыцпай ньп^ басып журиу. Адымла-
рын н ы ц таслап журди.
365
ИЬЩАП ат. Ескиде цаяллардыц жузин керсетпеу ушын
басына жамылган, эшекойленген материалдан тигилген бас
киймми. Жузиндеги н ы к апты серпип таслаганда патша
ацыл-хуушынан айырылып шалцасына цулайды («КК- х- е->>)-
НЫКЛАНЫУ ныцлау 1 фейилиниц езлик дэрежеси.
НЫКЛАСЫУ ныцлау 1 фейилиниц шериклик дэрежеси.
НЫКЛАТТЫРТЫУ ныклау 1 фейилиниц ерксиз дэрежеси.
НЫКЛАТЫУ ныцлау 1 фейилиниц езгелик дэрежеси. .
НЫКЛАУ 1 ф- 1. Беккемлеу, ныгарлау, кушлеу. Дэли кеули
тасады, Небир кушли цалмацца, н ьц л ап найза басады
(«Мэспатша»). 2. Тыгызлау, ныгызлау. 3. Тыгыу, бэнтлеу.
НЫКЛАУ II кел. 1. Мыцлырац, беккемирек. 2. Салмацлы-
лау, ауырлау. Ол Сержанта цатты ашыуы келгенде батыццы-
расын деген цыял менен «бай» деген сезди ныцлап айта
салатугын еди (Т. Кайыпбергенов).
НЬЩЛЫК а т. Мыцлылыц, беккемлик.
НЬЩЫРТЫУ ф. Батырыу, цатты айтыу, батырып айтыу, ауыр
айтыу, жети жуйресине откериу. Каран турман, норманы орын-
ламайсац, — деди жигит ныцыртып, — мен ез бетимше
емес, басцарма атынан айтып турман (О. Айжанов). Абайлы
болын, цурдас, — деп Кэраматдийин сезин ныцыртып цой-
ды (Ж. Аймурзаев).
НЫПКЫРТ: ныпцырт етиу, ныпцырт болыу, ныпцырт цы-
лыу ф. Жоц етиу, опат етиу, цеш нэрсе цалдырмау, цуртыу,
жойыу. Ол келиуден К°нырат ныпцырт болды (Т- Кайып-
бергенов). Молла болсац илимди тут, Жалгыз езиц болмай-
сац журт, залымларды етер ныпкырт, Дууры билимли
болмады (Бердац). Ертец жэне урысца туседи цэм душпанды
шетинен цыйратып, ныпцырт етеди (О. Хожаниязов).
НЫП-НЫК кел. Беккем, ныгыз, орныцлы, жудэ берик.
НЫРК ат- Бир нэрсениц, заттыц цуны, бацасы. Гезлемениц
н ы р ц ы жудэ шыгып кетти. ф Нырцца сыймау —
нормага сыймау, келисимге келмейтугын, шамадан зыят кетиу,
иретке келмеу. Бул хеш цандай нырцца с ы я т у f ы н ис
емес гой (Ж. Аймурзаев). КанДай етип жазсац да нырцца
с ы я береди деп ойлаудан биротала цутылыу керек (Г. Есе-
муратов).'
НЫРКЛАС кел. Бацалас, цунлас.
НЫРЫКСЫЗ кел. Бацасыз, цунсыз.
НЫСАТЫР ат. Тамац ауырранда пайдаланатуыгын хлор-
лы аммония, сууда жацсы ерийтугын тыныц (молдир) тусли
кристаллы зат. Сейлеген сайын н ы с а т ы р жутцандай дауысы
да ашылып. кем-кем кушейип баратыр.
НЫСАТЫРДАЙ кел. Нысатыр сыяцлы, нысатырра усаган.
НЫШ ц. куш.
НЫШАН ат. Бир нэрсениц, заттыц белгиси, тамгасы. изи.
К^зим тынды Г1фе^енил^Еадаыдыцж ш а н ы енип, цабыр-
366
гамды ^айгы сетип, цайгы цаплады, не болды (Кунхожа).
НЫШАНА ат- 1. Оцтыц тийетугын жери, гозелген жер.
Томауыл мылты^ гезледи, Нышанасына дузеди (Бердац).
2. Ауыс. Ма^сет, тилек, ой, эрман.
НЫШАНЛАНЫУ нышанлау фейилиниц езлик дэрежеси.
НЫШАНЛАТЫУ нышанлау фейилинин езгелик дэрежеси.
НЫШАНЛАУ ф. Бир нэрсеге, зат^а белги салыу, тамгалау-
НЫШАНЛЫ кел. Айрыцша белгиси бар, белгиге ийе.
НЫШАНСЫЗ кел. ^еш цандай белгиси жо^, нышанга ийе
емес.
НЫШАНСЫЗЛЬЩ а т. Нышаны жо^льн^ нышанга ийе.
емеслик.
НЭП а т. Жаца экономикалыц сиясат.
НЭПМАН а т. Жаца экономикальп^ сиясат тийкарындагы
саудагерлер, алып сатарлар.
НЮАНС а т. Билинер-билинбес озгешелик, сэл айырмашы-
лыц, азгана парыц.
* * *
III томда 5314 бас сез (К — 487, К — 2503, Л — 204, М —
1428, Н —692), 2118 сез мэнилери (К —372, Ц — 1000, Л —132,
М — 436, Н — 178), 1137 фразеологияльщ дизбек (К — 455,
К — 482, Л — 26, М — 79, Н — 95), — улыума саны 8569 лек-
сикальп^ (единица) бирлик хэм мэниси тусиндирилип сыпат-
лама берилди.
МАЗМУНЫ
Редакциядан............................................ 6
Шэртли кысКаРТЬ1УлаР......................•............ 7
Шэртли белгилер .................................... 8
Царацалпац алфавиты ................................... 9
К .....................................................10
Ц ........... ЯК
Л ................................................... 225
М ....................................................254
Н .•................................................ <131
367
На каракалпакском языке
Каракалпакский филиал АН Уз ССР
Институт истории, языка и литературы им. Н. Давкараева
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ КАРАКАЛПАКСКОГО ЯЗЫКА
В четырех томах
ТОМ III
I
Издательство «Каракалпакстан»
Нукус — 1988
Ответственный выпускающий — МАМУТ КАЛЕНД ЕРОВ
Редакторлары Г. Тилеуов, Ш. Аяпов, С. Ибрагимов
Карап шытарран К. Ерназаров
Художниги Ц. Нажимов
Худ. редакторы И. Цыдыров
Тех. редакторы А.. Ярмухамедов
Корректоры У. Мадреймова
ИБ № 1783
Териуге берилген уацты 4,09.1987- ж. Басыуга рухсат етилген ^а^ты
16.05.1988. Кагаз форматы 60 X 90 № 1. Келеми 23,0баспа таба!; 25,07 есап
баспа таба!;. Заказы оУ8">. Тиражы 10.000. Баласы 1 м. 65 т.
сЦарацалпацстан» баспасы 742 000, Некие цаласы, К. Маркс кешеси,
Самарканд областьльи; М. В. Морозов атындагы баспаханада терилди
басылды.
703 000 Самарканд цаласы, Турсунов кошеси, 82.