Сæбæтхъуаты
Рамазан
Р А Д г Ы Р ДТ Æ
ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ ЧИНГУЫТЫ РАУАГЪДЛД
ОРДЖОНИКИДЗВ * 196«

РАМАЗАН САБАТКОЕЕ
РУКИ МАТЕРИ
РАССКАЗЫ
Северо-Осетннское
книжное издательство
Орджоникидзе * 1958

СÆБÆТХЪУАТЫ РАМАЗАН
Сæбæтхъуаты Батыры фырт Рамазан райгуырдис
1930 азы Заманхъулы, зæхкусæджы хæдзары.
1948 азы каст фæцис Заманхъулы астæуыккаг скъо-
ла, 1952 азы та — Цæгат Ирыстоны педагогон инсти-
туты литературон хайад. 1952 азæй 1954 азмæ службæ
кодта æфсады. Уый фæстæ куыста Заманхъулы астæ-
уыккаг скъолайы уырыссаг æвзаг æмæ литературæйы
ахуыргæнæгæй.
Ныртæккæ Сæбæтхъуаты Рамазан ахуыр кæны
Мæскуыйы, педагогон наукæты Академийы аспиранту-
рæйы.
Иæ фыццаг радзырд «Фæсмон» мыхуыры фæзын-
дис 1951 азы газет «Æрыгон коммунисты». Уымæй
фæстæмæ Рамазаны радзырдтæ мыхуыргонд цыдысты
газет «Рæстдзинады» æмæ журнал «Мах дуджы».
Уырыссаг æвзагмæ йын ивд æрцыдысты радзырдтæ
«Фатимкæ» æмæ «Стыр фæндагыл».

ЗÆРДÆЙЫ ЗАРÆГ
Ныгуылæнырдыгæй арвыл сау мигътæ фаейиæр-
дæм алæбырдысты æмæ се ’хсæнæй, фæззыгон æрдзмæ
ракасти хур. Хуры тынтæм мигьты кæрæттæ хæрдгæ-
йау сæрттывтой.
Фистæг æфсады кæстæр сержант Аслæнбег къанауы
былтыл фæцæуы йæ райгуырæн хъæумæ.
Рог дымгæмæ курага бæлæстæ басыф-сыф кæнынц,
æмæ сæ къалиутæй феуæгъд вæййынц бур сыфтæр-
тæ; сæ иутæ зилдухгæнгæ æрхауынц Аслæнбеджы
къæхты бынмæ, иннæтæ æрынцайынц доны уазал уæл-
цъарыл...
Цал æмæ цал хатты ацыдис ацы фæндагыл Аслæн-
бег, цал хатты фæлгæсыд быдыртыл, фæлæ йæм абоыы
хуызæн рæсугъд никуыма фæкаст.
■5

Аслæнбеджы ныфсджын цæсгомыл хъазы уарзæгой
мидбылты худт. Йæ цæстытæ фырцинæй æрттивынц.
Хатгай уæлдæфы рацахсы тыр-тыргæнаг сыфтæрты,
къанаумæ сæ ныккалы, æмæ сæ дон хъæуырдæм ас-
къæфы. Уыцы сыфтæртау тагъд згъорынц Аслæнбе-
джы хъуыдытæ дæр. Куыд ,сты цымæ ныр йæ ныййар-
джытæ? Цы зæрдæ йæм дары Зæлинæ?
Мæнæ обæуттæм хæстæг фæндаг, рæмбыныкъæдзау
фæзылд, æмæ комæй разынди Аслæнбеджы райгуырæн
хъæу. Аслæнбеджы цæст ацахста хъæуы астæу стыр
æнгуз бæлас. Уыцы бæлас сæ кæрты зайы. Уæртæ ра-
зынд сæ хæдзар дæр! Иæ райгуырæн хъæуы рагæй чи
нæуал уыдис, ,уымæн амонын нæ хъæуы, райгуырæн
хæдзар фенгæйæ, бæлццоны зæрдæйы цавæр æнкъа-
рæнтæ февзæры, уый.
Аслæнбеджы хъуырмæ стылдис цавæрдæр къуы-
бар, йæ зæрдæ тынгдæр сгуыпп-гуыпп кодта æмæ йæ
щшнал баурæдта, афтæмæй, гыццыл лæппунау, хъæуы-
рдæм азгъордта. Фæлæ уайтагъд фæхъуыды кодта,
бæлццонæн згъорын аив кæй нæу, уый, æмæ уæд йе
’згъорд цæуынмæ раивта. Уынджы фисынæй йæ размæ
рауади дыууæ чысыл лæппуйы. Æфсæддоны ауын-
гæйæ, лæппутæ ныллæууыдысты. Аслæнбег сæм
бахудти.
— Кæс-ма, пъагæттæ... сержант, — йе "мбалы бас-
хойгæйæ, сусæгæй сдзырдта сæ иу.
— Йæ риуыл та, йæ риуыл? Цымæ уый цавæр ор-
ден у? — Аслæнбегæн йæ хорз ахуыры тыххæй цы
значок радтой, уымæ ацамыдта иннæ.
, Фæлæ фыццаг лæппу,. дзуапп раттыны бæсты, Ас-
лæнбегта кæм цардысты, уыцырдæм хъæргæнгæ аз-
гъордта: «Аслæнбег... Аслæнбег æфсадæй сыздæхти!»
Уымæ кæсгæйæ, иннæ лæппу дæр йæ фæдыл згъорын-
мæ фæцис.
Аслæнбег сæ кæртмæ бахызт... Ханиффæ йæ фырты
куы ауыдта, уæд йæ цæстытæ аууæрста, цыма кæрты
яи ’рбалæууыд, ууыл гуырысхо кодта, уый хуызæн,
стæй тыргъты асинтыл æрызгъордта æмæ йæ фырты
риуыл ныттыхст. Мады æнцъылдтæ рустыл æруадыс-
ты ставд цæссыджы æртахтæ.
— Аслæнбег!.. — дуарæй æрбайхъуыст Ханджери-
б

йы бæзджын хъæлæс. Фыд хъавыдис Аслæнбеджы йæ
хъæбысы акæнынмæ, фæлæ йæ алыфарс сыхæгты куы
ауыдта, уæд фефсæрмы.
— Цæййас лæг сеи, уымæ нæ кæсут! — йæ зачъеты
бынæй худгæйæ, сдзырдта Ханджери æмæ йе ’стыр
дæрзæг къухæй Аслæнбеджы уæхск æрцавта.
Аслæнбег хорз æмбæрста фыды цин, æмæ йын
-худæндзастæй каст йæ рухс цæсгоммæ..*
Хъæуы адæм фæскуыст цыдысты Ханджериг
йы хæдзармæ Аслæнбегæн «æгасцæуай» зæгъынмæ.
Бæлццон лæууыди хъазты кæрон; йæ цæстытæ цæу-
джыты ’хсæн агуырдтой Зæлинæйы, фæлæ йыл нæ
хæст кодтой. Чызг никуыцæй зьгнди. Уалынмæ йæ
хъустыл ауадис кæйдæр цины хъæр:
— Зæлинæйы звено!
Лæппу фестъæлфыд. Дуарырдæм фæкасти.
Кæртмæ худгæ æрбахызти чызджыты къорд.
— Уартæ ие! — æнæбары сирвæзтис лæппуйы
дзыхæй, аемæ чызджытырдæм, ’цалдæр къахдзæфы
акодта.
Зæлинæ, бæрзондгомау гуырвидауц чызг, йæ уæлæ
æрвхуыз къаба? æфсæрмхуызæй йæ къæхты бьшмæ
кæсгæйæ, Аслæнбегмæ æрбацæйцыд. Фæлæ йæм куы
трбахæццæ ис, уæд йе ’стыр цъæх цæстытæй’1 лæппуйы
хуыздзыд цæсгоммæ скасти æмæ йæ мидбылты фæл-
мæн бахудти: Йæ сырхфарс рустыл та фæзындысты,
Аслæнбег ып рагæй афтæ бирæ цы дыууæ рæсугьд
дзыхъхъы уарзта, уыдон...
Сусæг уарзондзинад зын раргом кæнæн у. Рагæй
уарзтой Аслæнбег æмæ Зæлинæ кæрæдзийы, фæлæ йæ
иæ хъæр кодтой. «Кæд мæ, миййаг, иæ уарзы»,—
дызæрдыг-иу кодта Аслæнбег æмæ йын уыцы хъуыды
йæ зæрдæйы уагъта цавæрдæр тас. Æрмæет æртæ азы
размæ, Аслæнбегмæ æфсадмæ куы бадзырдтой, уæд
бамбæрста, Зæлинæйæн афтæмæй ныууадзæн кæй нæ-
уал ис, уый.
Аслæнбеджы зæрдыл ма хорз лæууы, мæнæ ныры
хуызæн, мæйрухс æхсæв цæхæрадоны фæткъуыбæла-
сы бын куыд сæмбæлдысты, уый... Куыд зын уыдис уыг-
цы изæр Аслæнбегæн йæ уарзондзинад раргом кæнын!
Фæлæ Зæлинæйæн дæр æнцондæр нæ уыд
71.

«Зæгъ мын,— æнæуæндон хъæлæсæй дзырдта Ас-
лæнбег.— Зæгь мын, Зæлинæ, уарзыс»...
«Аслæнбег... нæ хъæуы... æндæр хатт»...
«Нæ, нæ, Зæлинæ, комкомлæ мын æй зæгъ, уарзыс
мæ æви нæ?»
Фæлæ æнцон зæгъæн нæ вæййы æрыгон чызгæн
фыццаг хатт «уарзын», зæгьгæ. Зæлинæйы хъуыр ах-
гæдта, йæ зæрдæйы гуыпп-гуыпп ссыди.
«Уарзын»...— æппынфæстаг сдзырдта чызг æмæ
фырæфсæрмæй бæласы бынæй разгъордта.
Уæдæй фæстæмæ бирæ æнæхуыссæг æхсæвтæ ар-
выста Зæлинæ, АслæнбеджЫ ссыдмæ æнхъæлмæ кæс-
гæйæ. Чызг йæ кары куыд цыдис, афтæ бонæй-бон рæ-
сугъддæр кодта. Усгуртæ йæ иу ран нал уагътой, фæ-
лæ иуæн дæр разьгйы дзуапгг нæ лæвæрдта...'
Фæндыры цагьд куы фæсабыр, уæд Зæлинæмæ аф-
тæ фæкаст, цыма ныртæккæ кæрты адæм иууылдæр
уыдонмæ кæсынц. Æмæ уайтагьд фæраст ис, йе ’мбæлт-
та^ кæм æрлæууыдысты, уыцырдæм.
’ • ...Æхсæвæй бирæ аивгъуыдта. Иу æмæ дыууæ сид-
ты нæ рауагътой хъæуы буц хистæртæ бæркадджьш
фынджы уæлхъус.
— Аслæнбег инженер уыдзæн!
-^- Нæ,^дохтыр1
; — Ахуыргæнæг! •
— Агроном! — схор-хор кодтой фæсивæд, фынджы
хистæр Аслæнбеджы тыххæй гадашдау куы рауагъта,
уæд.
Аслæнбег бахудт, йæ цæстытæ фæсивæдыл ахаста,
стæй æрæджиау загъта:
— Уæ иу дæр æй нæ базыдта... Æз тракторист уы-
дзынæл.
•*— Тракторист?! — йæ бынатæй фестад Хацджери.
Хистæрты ’хсæн ацыд цавæрдæр дисы уынæр...
Уый та куыд? Дæс къласы ахуыримæ тракторист?
— О, тракторист, — йæ фыдмæ кæсгæйæ, загьта
Аслæнбег. — Адæймаг фылдæр цы хъуыддаг уарза
æмæ фылдæр пайда кæм æрхæсдзæн, уый у йæ фæндаг.
Дæхæдæг мæ куы ахуыр кодтай ууыл, баба.
• Ханджери ма цыдзæр загъта, фæлæ йæ ныхæстæ
фæсивæды къухæмдзæгьды бын фесты.
8 ’

Боиырдæм басабыр фæндыры цагъд.
Адæм здæхтысты сæ хæдзæрттæм. Уынгæй дард-
дæрæй-дарддæргæнгæ хъуысыдис фæсивæды зарын.
Ханджери рахгæдта кæрты дуар æмæ сагъæсхуы-
зæй æнгуз бæласы быи æрбадт.
Фыдæй иу минут дæр нæ рох кæнынц фырты ны-
хæстæ: «Уæ иу дæр æй нæ базыдта... Æз тракторист
уыдзынæп». Ханджери йæ сæр ныттылдта: «Цымæ цы
хорздзинад ссардта трактористмæ?»
— Цы фæдæ, цы, уæртæ лæг? — радзырдта тыр-
гъæй Ханиффæ, фæлæ йын дзуапп дæттæг куы нæ
фæцис, уæд фæстæмæ мидæмæ бацыд.
«Æрыгон зæрдæ абухгæ донæй фыдуагдæр у. йæхи
бар æй куы ауадзон, уæд фæрæдидзæн», — хъуыды
кæны Ханджери.
Кæй зæгъын æй хъæуы, ацы аз ын институтмæ бай-
рæджы ис, фæлæ ницы кæны. Уалдзæгмæ уал фермæ-
йы бонтæ хынцæгæй акусдзæии, стæй уæд горæтмæ
ацæудзæн...»
Рагæй бæллы Ханджери, йæ фырт стыр ахуыр-
гонд куы суаид, уымæ. Рагæй хъуыды кæны ууыл йæ
бинойнаг Ханиффæ дæр. >-
Аслæнбег дæс къласы каст куы фæцис, уæд йæ ный-
йарджыты цинæн кæрон нал уыди. Бирæ радзур-бадзу-
ры фæстæ сфæнд кодтой Аслæнбеджы медиципон ин-
ститутмæ барвитын. Уалынхмæ æстæм июлы лæппумæ
фæсидтысты æфсадмæ.
«Кæй зыдта, уыдон дæр дзы ферох уыдзысты»,—
мæт кодта Ханджери. Фæлæ йæм Аслæнбег куы ныф-
фыста, уæгъд рæстæджы йæхи институтмæ цæттæ кæ-
ны, зæгьгæ, уæд фæныфсджындæр.
«Нæ лæппуйæн æфсадмæ ацыд хуыздæрæн ма фæ-
уа, — ногæй та барухс фыды зæрдæ. — Иуæй æфсæд-
дон ахуыр суыдзæн, иннæмæй йæхи институтмæ ба-
цæттæ кæндзæн», — дзырдта Ханиффæйæн.
Зæронд лæджы хъуыдытæ фескъуыдысты куыдзы
рæйдмæ.
— Барсик! — цæхæрадоыырдыгæй æрбайхъуысти
кæйдæр фæсус хъæлæс.
Куыдз йæ рæйынæй банцад.
Чысыл фæстæдæр кæрты фæзындис сау æндæрг.
9

Ханджери базыдта йæ фырты. Лæппу Зæлинæиты
ахæццæ кодта æмæ ныр æрбаздæхти сæхимæ. .
Фыд бæласы аууон æрныгъуылд.
Аслæнбег нучысыл алæууыди рудзгуыты раз, стæй
цæрдæг суадис тыргъмæ.
«Нæ, Аслæнбег мæ фæндыл дыууæ нæ зæгъдзæн»,—
ахъуыды кодта Ханджери æмæ, йæ рихиты кæрæттæ
аздухгæйæ, йæ бынатæй сыстад.
* *
*
Зымæгон изæр. Мит ставд тъыфылтæй зилдух кæ-
ныуæлдæфы æмæ æнцайы хæдзæртты сæртыл, бæлæс-
тыл, фæндæгтыл... Аслæнбег тагъд-тагъд фæцæуы кол-
хозы клубмæ. Ныртæккæ та сын уым дзурдзысты трак-
торы хæйттыл. Аслæнбег хъæлдзаог у. Фæлæ та мæнæ
йæ зæрдыл æрбалæууыд йæ фыд, æмæ йыи цыма исчи
йæ хъæлдзæгдзинад йæ цæсгомæй систа, уыйау фен-
къард... Ханджери йгæхæдæг колхозы ’хуыздæр куырд
уæвгæйæ, разы нæ уыдис, Аслæнбег трактористы фæн-
даг кæй равзæрста, ууыл. Куысты фæстæ иу хатт æмæ
дыууæ хатты нæ дзырдта уый тыххæй йæ фыртимæ.
«Цы хорздзинад ссардтай трактористмæ? Де
’мбæлттæ пъартфелтимæ цæудзысты, ды та иудадзыг
догътимæ архайдзынæ», — иу ахæмы та Ханджери
баздæхт йæ фыртмæ.
«Се ’ппæт пъартфелтимæ куы цæуой, уæд ма догъти-
мæ та чи архайдзæн?» — йæ фыды ныхас хъазыны-
.рдæм аздахыныл архайдта Аслæнбег.
«Æмæ мах цы кодтам, мах? Æз — дзæбугимæ,
ды — догътимæ».
* «Афтæ мæ фæнды, баба!»—æппынфæстаг йæхи нал
баурæдта Аслæнбег.
Аслæнбег æгъдауджын лæппу уыд, йæхин^æй хис-
тæрмæ фæстæмæ никуы сдзырдта, фæлæ дзы ныр^Хаы-
джери ахæм тызмæг ныхас куы фехъуыста, уæд æваст
йæ бынатæй фестад. Фыццаг йæ бæзджын халас æрф-
гуытæ уæлæмæ дисхуызæй систа, стæй йе ’нцъылдтæ
цæсгом суанг хъусты онг сырх-сырхид афæлдæхт æмæ
мæстыйæ фæхъæр кодта.
10

«Куыд мæм уæндыс лæппу? Мæхицæн дæ цы агу-
рып?» — Ханджери йæ къахæй дуар атъæпп кодта æмæ
æддæмæрацыдис. Уæдæй фæстæмæ фыд уыцы хъуыдда-
джы фæдыл йæ фыртæн иунæг ныхас дæр никуыуал
загъта. Суанг ма йæм æнæуый дæр куыддæр фæтигъ.
Мад хорз æмбæрста, бинонтæ сæ кæрæдзиимæ фыцца-
гау кæй нал сты, уый. Алы мадзæлттæй архайдта фыд
æмæ фырты бафидауын кæныныл, фæлæ йæ къухы не
’фтыдис. Иæ бирæ хъазæн ныхæстæн ма-иу кæд хат-
тæй-хатт Аслæнбег радта дзуапп, æндæр Ханджеримæ
хъуысгæ дæр нал кодтой...
Аслæнбег клубмæ куы бацыд, уæд МТС-ы механик
Алыксандр райдыдта ног æрмæг амонын.
— Абои ахуыр кæндзыстæм карбюратор... — фе-
хъусын кодта механик, æмæ фæйнæгыл æрцауыгъта
цавæрдæр плакат...
Быдыртæ ма урс дардтой миты рæгътæй, афтæмæй
хъæуы зæрæдтæй бирæтæ» бафиппайдтой:
— Уалдзæгæй галы комы тæфы йас æрбакалдис.
Цæттæ кæнын хъæуы быдыры куыстытæм.
Æмæ, æцæгдæр, бирæ нæма рацыд, афтæ хурытын-
тæм миты рæгътæ тар кæнын байдыдтой. Чысыл фæс-
тæдæр æрдзы сабырдзинад фехæлдис доны уынæрæй.
Уалыимæ сау-сауидæй разындис уымæл, хæмпус,
зæхх. Митдæттæ куыд тагъд азгъордтой, афтæ тагъд
фæхъулон сты бæлæстæ дæр. Сæ къуыбар нæрсыч
райдыдта...
Трактористты курсыты цы фæсивæд ахуыр кодтой,
уыдон райсомæй аст сахатмæ æрæмбырд сты МТС-ы
кæртмæ. Абон экзамен лæвæрдтой.
Аслæнбег лæууыди тыргъы æмæ æнхъæлмæ каст йæ
радмæ.
— Цоколаты Аслæнбег, — æппынфæстаг радзырд-
та МТС-ы директор. Лæппу фестъæлфыд. Йæ зæрдæ
сгуыпп-гуыпп кодта æмæ æнæуæндонхуызæй мидæмæ
бахызти. Фæлæ билет куы систа, уæд фæныфсджын-
дæр: фарстыты се ’ппæты дæр зыдта.
— Теори хорз зоны. Гъе ’рмæст ма нын тракторыл
куыд арæхсы, уый куы равдисид, — загъта къамисй
11

уæнттæй иу. Аслæнбег кæртмæ рацыди. Тыргъы фыц-
цагау дзыгуырæй лæууыдысты фæсивæд. Æпæнхъæлæ-
джы Аслæнбеджы цæстытæ ацахстой Зæлинæйы. Уый
иуфарсæй, чызджыты ’хсæнæи, тыхстхуызæй кастис
Аслæнбеджырдæм.
«Мæн тыххæй æрбацыд», — йæхинымæр ахъуыды
’кодта Аслæнбег æмæ чызгмæ йæ мидбылты бахудт.
Стæй тагъд-тагъд бауади трактормæ. Дыууæ зылды
ракодта бæлæсты рæзты æмæ сарайы бакомкоммæ йæ
трактор æрурæдта. Уайтагъд Аслæнбеджы алыфарс
фæсивæд амбырд сты. Бирæтæ йын арфæ кодтой, æп-
пæлыдысты йын йæ арæхстдзинадæй. Æрбацыд æм
Зæлинæ дæр.
— Тракторист!.. — йæ цæстытæй худгæйæ, сдзырд-
та уый æмæ лæппуйы къух райста.
Изæры Аслæнбег сæхимæ куы ’рбацыд, уæд кæрты
дуарæй нæма бахызт, афтæ йæ хъустыл ауадис Хан-
джерийы мæсты ныхас:
— Марадз, не ’фсин, фырцинæй кæрты къуымты
æркаф, нæ фырт академи каст фæцис.
«Академи»... — Аслæнбег мæсты худт бакодта. Цьь
мæ йæ цæуылнæ ’мбары баба?
*
Обауы фæстæйæ разынди трактор æмæ, быдыры
сабырдзинад халгæйæ, нартхоры хуымтыл къанауы-
рдæм араст. Аслæнбег, трактор тæргæйæ, хаттæй-хагг
фæстæмæ ракæсы, кæддæра культиватор раст хæххы-
тæ уадзы. Бирæ нал баззад нартхоры хуымæй. Иу зылд
ма ракæндзæн обауырдæм æмæ уæд... Нæ, нæ, ууыл
нæма хъуыды кæны! Зæлинæйыл хъуыды кæнгæйæ,
æгæр тыхджын у йæ цин...
Аслæнбег кæсы нартхоры раст рæнхъытæм æмæйæ
мидбылты худы. Уалдзыгон рог дымгæ рæвдауы
лæппуйы хурсыгъд цæсгом, хъазы йын, йæ фæтæн ны-
хыл цы сæрыхъуынтæ æрхаудтой, уыдонæй. Тракторы <
разæй стæхынц быдираг цъиутæ. Цъиутæ... Аслæнбег
æй кæд тракторы хъæрæй нæ хъусы, уæддæр æмбары,
йæ алыфарс та цъиутæ сæ диссаджы зарджытæ куыд
12

кæнынц, уый. Рæсугъд у, æвæдза, уалдзыгон цъиутыза-
рын! Фæлæ Аслæнбеджы зæрдæ ноджы рæсугъддæр *
зары... Ныртæккæ йæ фæтæн риуы цы æнкъарæнтæ
фæйлауынц, уыдонæн азарæн куы уаид, уæд æм, æвæц-
цæгæн, æгас дупе дæр æрыхъусид.
Æмæ цæуылнæ зара йæ зæрдæ, кæд æмæ йæ фæнд-
тæ сæххæст сты, уæд! Аслæнбеджы зæрдыл та æрба-
лæууыд, знон Ханджери уынгæй цингæнгæ газет куыд
æрбаскъæфта, уый.
«Рауагътой йæ, рауагътой!» — йæ дзыхыдзаг хъæр
кодта фыд.
«Кæй рауагътой? Цы рауагътой?» — йæ размæ ра-
уади Ханиффæ.
Фæлæ Ханджери, дзуапп раттыны бæсты, газет
равдыста.
Кæуылты уыдис мады цин, газеты фарсыл тракто-
рыл бадгæ йæ хъæбулы куы ауыдта, уæд! Мад хъæр нæ
ныккодта, нæ ныххудтис, æрмæст йæ хыссæйæдзаг къу-
хæй газет йæ риумæ балвæста æмæ сабыргай
сдзырдта:
«Мæ хъæбул».
Уынæрмæ уатæй рацыд Аслæнбег йæхæдæг дæр.
Ханджери æвиппайды фæсабыр, бахудт æм æмæ йæ
сæр йæ риуыл æруагъта. Аслæнбегмæ афтæ фæкасти,
цыма йæ фыд зæронддæрхуыз фæцис. Фæлæ афтæ уы-
дис æрмæст иу минут. Ханджерийы цæстытæ цинæй
æрттывтой æмæ Аслæнбегмæ гурæй-гурмæ бацæугæйæ,
зыр-зыргæнаг хъæлæсæй сдзырдта:
«Газеты дæ рауагътой, æвзæр... Дæ кой æтас респу-
бликæйыл айхъуыстис».
Нартхоры хуымты ’хсæнæй йæ сæр сдардта быди-
раг дидинджытæй фæлыст обау. Обауы галиу фарс,
цыма йæ исчи уарзæтты сæмбæлæн бынаты барæй ныс-
сагъта, уыйау фæйнæрдæм йæ къалиутæ ауагъта æв-
зонг сусхъæд бæлас.
Аслæнбег обаумæ куы сызгъордта, уæд Зæлннæ
уым нæма уыдис. Раздæр лæппумæ афтæ фæкаст, цы-
13

ма та чызг, и’ннæ хæттытау, хъазгæ кæны, æмæ фыц-
цаг обауы алыфарс æрзылд, стæй бæласы бын фæлæу-
уыд æмæ Зæлинæйы звено кæм рывта, уыцырдæм нык-
каст.
«Æгæр раджы цыд фæдæн», — бæласыл йæхи
бауадзгæйæ, ахъуыды кодта Аслæнбег.
Фæлæ уыцы сахат хуымты æхсæнæй ферттывта
сырх сæрбæттæн, стæй та — цъæх кофтæ... Зæлинæу!
Аслæнбеджы йæ цæстытæ нæ сайынц. Куыд тагъд кæ-
ны обаумæ! Аслæнбег фырцинæй йæ худ фелвæста
æмæ чызджы размæ æрызгьордта...
Иу цалдæр минуты фæстæ уарзæттæ лæууыдысты
обауы рæбын.
— Кæс-ма! — хуры фæстаг тынтæ хæхтыл куыд
æрынцадысты, уымæ амонгæйæ, сдзырдта Зæлинæ,
æмæ Аслæнбегимæ обаумæ сызгъордтой.
— Зæлинæ... Зæлинæ, зæгь, кæд уæм барвитæм
мйнæвæрттæ?
Чызг бакасти лæппуйы лæгъстæхуыз цæсгоммæ
æмæ, нартхоры хуымтæм ацамонгæйæ, загъта:
— Мæнæ адон куы бафснайæм, уæд...
— Фæззæджы?!
Аслæнбег Зæлинæйы къух йæ зæрдæмæ нылхъывта,
нæ риуыдзаг сулæфыд æмæ нартхоры фæтæн хуым-
тыл йæ уарзæгой цæст ахаста.

ФАТИМКÆ
— Газ, газ, газ, — галиу къухæй хæрисы къалиуыл
хæцы, рахиз къухы та хъæдын къусы хæринаг, афтæ-
мæй цады астæумæ хъазтæм сиды бæрзопдгомау сау-
лагъз чызг.
Хъазтæ куыд арфдæр цæуынц, афтæ чызг дæр йæ
къух мидæгæй-мидæгдæр кæны. Мæнæ йæ хъуымбыл
дзыккутæ йе уæхсчы сæрты размæ рахаудтой æмæ сæ
кæрæттæ доныл æрынцадысты. Афтæ зæрдиагæй сиды
чызг хивæнд хъазтæм, æмæ йæ бæгъæввад къахæй уа-
зал донмæ куыд бахызт, уый дæр нæ бамбæрста.
Уыцы рæстæджы цады былæй, пыхеытæ хъавгæ
фæйнæрдæм акæнгæйæ, бынмæ æркаетис хурсыгъд.
15

бурхил лæппу. Доны уæлцъарыл чызджы рæсугъд
цæсгомы ныв куы ауыдта, уæд фырцинæй фæхъæр
кодта:
— Фатимкæ!
Чызг фестъæлфыд. Йе ’рфгуытæ фæтар кодта, фæ-
лæ хæрдмæ куы скасти æмæ лæппуйы æфсæрмхуызæй,
мидбылты худгæйæ куы ауыдта, уæд уымæн дæр йæ
тыппыр сырх былты ’хсæнæй йæ. урс-урсид дæндæгтæ
ферттывтой.
— Фæтæрсын мæ кодтай, — сабыргай сдзырдта
Фатимкæ.
— Æнæбары мын рауад. Доны сæрмæ рувынмæ цæу-
уæм... æмæ та, зæгъын, Пыхсбыны цадмæ куы нык-
-кæсин. Бирæ уарзын райсом раджы... цадмæ кæсын,—
йæхи рæстытæ кæны лæппу.
Фатимкæ йæ мидбылты бахудти. Хорз зоны, кæдæй
нырмæ бауарзта Тембол Пыхсбыны цад, уый...
Ацы аз Фатимкæ фыццаг хатт йе ’мгар чызджыти-
мæ хъазтмæ куы рацыд, уæд адæм дзæгъæлы иæ
дзырдтой: «Бирæ лæппуты сæртæ разилын кæндзæн
хъазты фидауц Фатимкæ».
Æмæ уыцы «бирæ» лæппутæй Фатимкæйы уарзон-
дзинады хызы фыццагдæр бахаудис колхозы хуыздæр
бригадир Тембол. Мæнæ та ныр дæр ныфсæрмы.
— Фатимкæ... — пыхсытыл ноджы тыыгдæр фæй-
•иæрдæм ахæцыд Тембол, — æз... æз, — æмæ йæ ныхас
фескъуыд.
Чызг ца’лдæр къахдзæфы лæппуйырдæм скодта
æмæ ныллæууыд; йæ цæстытæ æрттывтытæ калынц.
Уалынмæ мæргъты фермæйæ райхъуыст Фатимкæ-
йы зæронд фыд Бимболаты хъæр: «Цы фæдæ, цы,
чызг?»
— Фæцæуын, баба, — адзырдта йæм Фатимкæ
æмæ тагьд-тагьд фермæйырдæм фæрасти.
— Фатимкæ... кæдæм? — æргæпп " кодта Тембол
къахвæндашæ.
— Кæдæм? Бабамæ, — йæ сау цæстытæй хъазгæ-
йæ, загъта Фатимкæ.
— Фатимкæ...
— Цæй цы кæныс? «Фатимкæ», «Фатимкæ»! Ном
мыл æвæрыс? — чызг цæхгæр фермæйырдæм фæзылд.
1Й

* *
*
Цыппæрдæс азы йедтæмæ нæ цыдис Фатимкæйыл,
Берлинмæ хæстæг иу чысыл горæтæй йе ’фсымæр
Асæхмæты марды хабар куы сыхъуыст, уæд. Уый уыди
1945 азы, майы райдайæны. Фатимкæйы мад Пæсæ
’нæфæразгæ хаста. Уыцы æбуалгъ хабар ма куы фе-
хъуыста, уæд бынтондæр æрхуыссыд æмæ мæйы фаг
дæр нал сси. Уæдæй фæстæмæ Бимболат йе ’ппæтуар-
зондзинад дæр сарæзта йæ иунæг чызгмæ.
Фатимкæ каст фæцис æстæм кълас, бацыд фарæс-
тæмтæм. Иу изæр, скъолайæ æрцæугæйæ, Фатимкæ йæ
фыдæн æнкъардæй загъта, йæ ахуыр ныууадзын фæнд
кæй скодта, уый.
«Хæдзармæ фæкæсæг нæй», — дзырдта чызг.
«Исты амæлттæ кæндзынæн, мæ хур», — зæрдæтæ
йын æвæрдта фыд.
х Фæлæ Фатимкæ хорз æмбæрста, Бимболатæн уыцы
«амæлттæ» йæ къухы куыдæй æфтынц, уый.
«Нæ, нæ, баба, æз æй зонын: дæуæн иунæгæй тыкг
зын у». -
Бимболат бамбæрста, йæ дзырдтæй ницыуал рауай-
дзæн, уый, æмæ Фатимкæйы йæ хъæбысы æрбакодта.
«Фатимкæ... Ды ма мын баззадтæ!»... — æмæ æнæн-
хъæлæджы чызджы къухтыл æртагъдысты фыды
хъарм цæстысыгтæ.
Бимболат куыста колхозы маргъгæсæй. Ныр-иу
сæхимæ æрцæугæйæ æрыййæфта æфснайд хæдзар,
хъархМ хæриыаг. Фатимкæйы къухтæ хæццæ кодтой хæ-
дзары алы куыстмæ дæр; суанг ма фермæмæ дæр æх-
хæссыдысты.
Фатимкæ тынг бауарзта мæргътæм зилын. Дзæгъæ-
лы нæ тындзыдта алы райсом Пыхсбыны цадырдæм,
«Чызг нæ, фæлæ арт», — дзырдтой сыхæгтæ, Фа-
тимкæйы цæрдæгдзинадыл дис кæнгæйæ.
Иу сæрдыгон райсом колхозы сæрдар Хадзымæтйæ
халас бæхыл æрбалæууыд Пыхсбыны цады был. Фа-
тимкæ архайдта фермæйы кæрты. Йæ алфамбылай
маргъæй дардта урс-урсид. Хадзымæт фермæйыл йæ
цæст ахаста, стæй разыйы худт бакодта.
■ — Мæр^^Бт^ет^гзттлм^х^з-х^уыдда^ у, фæлæ дæ дæ
2 Мады къухтæ
17

дарддæры ахуырыл дæр ахъуыды кæнын хъæуы, —
загъта сæрдар. — Тагъд нæм хъуамæ изæры скъола
байгом уа.
— Бадæтдзынæн курдиат... ахуыр кæнын мæ тынг
фæнды, — сдзырдта Фатимкæ цингæнгæйæ.
* *
Æнафонмæ фæбадти уыцы ’хсæв Фатимкæ. Ныф-
фыста сочинени, стæй бавнæлдта немыцаг æвзаг аху-ыр
кæнынмæ. Фæлæ та æнæнхъæлæджы йæ сæры февзæ-
ры Пыхсбыны цад... Тембол... Фатимкæйы ныртæккæ
нæ фæнды уыдæттыл хъуыды кæиын.
«Перфект, футурум...» — зына-нæзына змæлынц
чызджы тыппыр былтæ. «Перфект, футурум, Тембол»...
схæццæ сты йæ хъуыдытæ, йæ сæр стъолыл æруагъта
æмæ афынæй...
Йу афон фехъал ис арвы яæрынмæ.
«Уары», — ахъуыды кодта чызг æмæ стъолы разæй
фестад: абон Бимболатæн кæркдæттæй иуы сæр æрдæг
æмбæрзтæй баззад. Фатимкæ кæлмæрзæн йе уæхсчы-
тыл æрбаппæрста æмæ кæртмæ рауад. йæ цæсгомыл
æрхаудысты иугай ставд æртæхтæ.
— Цъиутæ фесæфдзысты, — сдзырдта чызг, æмæ
йæ цыма исчи æхсæвы тары схойгæ акодта, уыйау
Пыхсбыны цадырдæм азгъордта.
Тагъддæр, тагъддæр! Ныртæккæ уарын ныккал-
дзæн. Фермæйы раз арв ферттывта æмæ Фатимкæ
ауыдта, Бимболат афтид мидæггаг дараэсы кæркдонæй
æд чыргъæд куыд рауадис, уый. Чыргъæдæй цыдис
цъиуты цъипп-цъипп.
— Фатимкæ?! Куыд... ацафон иунæгæй?
— Иунæгæй, баба, — тыхулæфтгæнгæ дзуапп рад-
та Фатимкæ æмæ кæркдоны фæмидæг.
Дымгæ фæтыхджындæр. Фæарæхдæр сты уарыны
æртæхтæ. Фыд æмæ чызг иу кæркдонæй иннæмæ хæс-
сынц цъиуты.
— Чи дæ?! — æваст фæхъæр кодта Фатимкæ, дуа-
ры цур сау æндæрг ауынгæйæ.
— Æз... Тсмбол. Ма фæтæрс. Уæ уынджы сцæй-
цыдтæн æмæ дæ ацырдæм разгъоргæ ауыдтон...
14

— Æз цъиутæм... — цыдæр зæгъынмæ хъавыд Фа-
тимкæ, фæлæ та уыцы сахат арв ферттывта æмæ чьшг
кæркдоны смидæг. Тембол дæр йæ фæдыл базгъордта.
Фæстаг хаст ракодтой Фатимкæимæ цъиутæ, афтæ уа-
рын дæр ныссæххæтт кодта.
Дзæвгар фæбадтысты Тембол æмæ Фатимкæ Бим-
болатимæ; уарын куыд банцад, уый дæр нæ базыдтой...
Боимæ бирæ нал уыд, афтæ чызг æмæ лæппу фермæйæ
рацыдысты.
Уарыны фæстæ арв мигътæй асыгьдæг, доны æв-
зист уæлцъарыл стъалытæ æрттывтытæ калдтой. Рог
дымгæйæ цадыл згъордтой чысыл улæнтæ æмæ уæле-
йæ кæсгæйæ афтæ зындис, цыма стъалытæ сæхи доны
найынц.
— Куыд рæсугъд у æрдз! — сдзырдта Фатимкæ
æмæ Темболы къухмæ февнæлдта; фæлæ йæ цыма лæп-
пуйы къух судзгæ акодта, уыйау иуварс агæпп ласга
æмæ хуылыдз къутæрты ’хсæнты нарæг къахвæнда-
гыл цадырдæм нызгъордта. Тембол æй фæстейы асырд-
та. Бирæ йæ нал хъæуы, ныртæккæ баййафдзæн Фа-
тимкæйы æмæ йын зæгьдзæи йæ сусæг хъуыдытæ. Æр-
мæст æй æййафгæ куы бачæнид... Тагъддæр, тагъд-
дæр!
— Фатимкæ, чысыл мæм фæлæу, — лæгъстæхуы-
зæй дзуры Тембол; йæ хъæлæсы хъуысынц уарзондзи-
иады зæлтæ. Фатимкæ ныллæууыд. Йе ’стыр сау цæс-
тытæй кæсы фæтæнуæхск лæппуйы хуыздзыд цæсгом-
мæ. Тембол цы зæгъа, уый нал зоны. Диссаг, цымæ
афтæ цæмæн у? Куыддæр æм Фатимкæ комкоммæ ба-
кæсы, афтæ йæ дзыхы ныхас нал фæбады.
— Фатимкæ... Дæ ахуыр куыд цæуы? — æппьш-
фæстаг сдзырдта Тембол, — рæсугъд Фатимкæйы цæс-
тытæ та йын схæццæ кодтой йæ хъуыдытæ.
— Хорз цæуы... Бузныг... — дисхуызæй Темболмæ
бакасти чызг.
— Уæдæ ацы аз фæуыдзыиæ каст, нæ?
Уый дæр та уæлдай фарст. Фатимкæ йын дзуапп
нæ радта.
— Цы амондджын дæ, Мæскуымæ чи ацæудзæн.
— Æмæ ды нæ ацæудзынæ?
— Æз? Æз иннæ аз...
1<>

— Афæдз бирæ нæу, — цæуылдæр ахъуыды кæн-
гæйæ, сдзырдта чызг æмæ сабыргай цады былтыл
араст.
— Мæнæн бирæ у... æнæ дæу мын афæдз дæс азæй
фылдæр уыдзæн... — Тембол зулаив бакасти Фатим-
кæмæ.
— Фатимкæ... Фатимкæ... мауал мæ тухæнæй мар...
Æнæ дæу...
Фатимкæ ныллæууыд.
— Æмæ афтæ ’нхъæлыс, мæнæн æнцондæр у? —
Фатимкæ йæ къухтæй йæ цæсгом амбæрзта æмæ
къахвæндагыл уыцы иу згъорд аласта.
Цады был, хæрисджын фæхæрдгæнæны, Тембол
баййæфта Фатимкæйы æмæ хæрисы сыфтæрты сыбар-
сыбуримæ схæццæ ис уарзæтты сусæг ныхас...
*
Орджоникидзейы вокзал адæмæй æмызмæлд кæны.
Дидинджытæ... дидинджытæ... Уыйас цымæ зайгæ та
кæм æркодтой! Ардæм алы райсом æмæ алы изæр
адæм æрцæуынц бæлццæтты афæндараст кæнынмæ
æмæ «æгас цæуай» зæгъынмæ. Се ’ппæты къухты дæр
фендзынæ дидинджытæ. Поезды ацæуынмæ бирæ нал
ис. Паровоз тыхулæфт кæны.
Кæройнаг вагæтты рудзгуытæй иуæй кæсы æрыгон
рæсугъд чыЗг. Бæрæг у, цæуылдæр арф кæй хъуыды
кæны, уый. Хаттæй-хатт зына-нæзына базмæлынц йæ
былтæ, йæ мидбылты бахуды, стæй та цæсгом райсы
йæ фыццаджы æнгас. Чызджы зæрдыл æрбалæууы-
дысты колхозонты ныхæстæ:
«Фæндараст фæу. Дæ фыдмæ дæ зæрдæ ма ’хса-
иæд. Æрмæст академи каст куы фæуай, уæд-иу фæс-
тæмæ нæхимæ сыздæх».
«Академи каст куы фæуай...» — чызг йæ мидбылты
бахудти. Йæ цæстытыл ахъазыд, фондз азы фæстæ
Мæскуыйæ йæ райгуырæн хъæумæ фосы дохтырæй
куыд сыздæхдзæн, уый. Фæлæ æвиппайды йæ сау
æрфгуытæ æрбалхынцъ сты. Æнæзоигæ фæндаг ца-
вæрдæр тас уадзы чызджы зæрдæйы. «Куы нæ сфæра-
20

зон экзаментæ... Цы цæсгом равдисдзынæн уæд нæ
колхозонтæм... Мæ фыдмæ?» — чызг фестъæлфыд.
«Иæ, сфæраздзынæн, хъуамæ сфæразон», — фидарæй
загъта йæхицæн. Паровоз ныууасыд. Адæмы дзолгъо-
молгъо фæтынгдæр.
— Фатимкæ! — æвиппайды чызджы хъустыл ауа-
ди кæйдæр хъæр. Фæкастис, æмæуæртæ перроныл, адæ-
мы ’хсæнты* йæ галиу уæхскæй йæхицæн фæндаг гæрд-
гæ æрбатындзы Тембол. Фатимкæ рудзынгæй йæхи
ноджы æддæдæр рауагъта.
— Чысыл ма бахъæуа, ма байрæджы кæнон, —
Фатимкæмæ дидинджыты баст сдæтгæйæ, худы Тем-
бол. Дарддæр цы дзурой, уый нал зонынц, æрмæст
кæрæдзийы цæстытæм комкоммæ кæсынц æмæ мид-
былты худынц. Паровоз ныууасыди. Поезд йæ быыа-
тæй фенкъуысыд.
— Писмотæ-иу арæх, фысс, Фатимкæ!.. — тагъд-
тагъд сдзырдта Тембол.
— Фысдзыиæн... — дзуапп радта чызг æмæ йæ
чысыл хурсыгъд къухæй лæппуйы къух нылхъывта.
Поезды цыд фæтагъддæр, æмæ уарзæтты къухтæ
æнæбары феуæгъд сты.
— Æз дæр дæм иннæ аз зындзынæн!—ныхъхъæр ма
кодта Тембол, фæлæ йæ ныхæстæ поезды цæлхыты уы-
нæры бын фесты.
Поезд адарди, фæлæ ма уæддæр Фатимкæ йæ
къух тылдта Темболырдæм.
Стæй размæ акаст. Мæнæ ис, æдзух йæ сæнтты цы
фæпдагмæ тырныдта, уый... Æмæ та йæ мидбылты
бахудти...

АРТИНÆ
Æрæджы нæ республикæйы газеттæй иуы бакастæн
цыбыргомау очерк «Стыр фæндагыл», зæгъгæ, ахæм
сæргондимæ. Очерк фыст уыдис зынгæ комбайнер
Артинæйы хорз куысты фæдыл. Чызгæн йæ сæрæндзи-
нады тыххæй уыдаид æви мæм газетæй цы рæсугъд
худгæ цæстытæ кастысты, уыдоны аххос уыди, уый
мæхæдæг дæр нæ зопын, æрмæст иу бон мæ зæрды
æрæфтыдис Артинæйы фенын.
Нæ редакторæн бирæ дзурын нæ бахъуыдис мæ
фæндоны тыххæй. Артинæйы цардыл уацмыс ныффыс-
22

сынмæ хъавын, уый куы базыдта, уæд мæ къуырийы
æмгъуыдмæ ауагьта, чызг цы хъæуы цардис, уырдæм.
. Ныр дæр мæ рох нæма у, Артинæйы агургæйæ æн-
тæф бон быдырты куыд разил-базил- кодтоп, уый.
«Цымæ цавæр у Артинæ? Иннæ чызджытæй уæл-
дай йæм диссагæй цы ис?» — уыцы хъуыдытæ мæ сæ-
рæй нæ хицæн кодтой æмæ мæ иу ран нæ уагътой.
Фæссихор дыууæ сахатыл бафтыдтæн цавæрдæр
лæппутыл, цъына амайджытыл.
Лæппутæ мын бацамыдтой, Артинæ цы зæххытыл
куыста, уыдон. Мæн фæндыдис, æгас республикæйыл йæ
кой кæмæн айхъуыст, уыцы æрыгои комбайнеры царды
тыххæй колхозонтæн сæхи дзыхæй чисты фехъусын. Уы-
мæ гæсгæ у^йтагъд лæппуты фæрсынмæ фæдæи. Цæ-
мæн, уый нæ зонын, фæлæ мын уыдон дзуапп лæвæрд-
тоа зивæггæнгæ.
Æз мæнæуы хуьгмты æхсæнæй цы комбайн зындис,
уыйрдæм араст дæн. Лæппутæ сус-бусу кæнынмæ
фесты. Стæй уæд еæ иу хъæрдæрæй сдзырдта:
— Нæ йыл барвæсдзæн. Амæй дзы дзæбæхдæр
лæппутæ раздæхтысты æнæ дзуаппæй.
Æз мæ мидбылты бахудтæн. Дызæрдыггаг нæ уы-
днс, лæппутæ мæ Артинæйы курджытæй иуыл кæй
банымадтой, уый.
Мæнæуы хуыммæ нæма бахæццæ дæн, афтæ ком-
байн цæйдæр ^аххосæй ныллæууыдис. Æз бамбæрстон,
Артинæимæ адзурьгнæи мын хуыздæр фадат кæйпæуал
фæуыдзæн, уый æмæ мæ цыдыл бафтыдтон.
Цалдæр минуты фæстæ уыдтæн чызджы раз. Арти-
нæ комбайны цалхимæ цыдæртæ архайдта æмæ мын
мæ бацыд нæ бафиппайдта. Æз иуцасдæр æнæдзур-
гæйæ фæкастæн, чызджы догътæйдзаг къухтæ куыд
рæвдз архайынц, уымæ. Стæй мæхи нал баурæдтон
æмæ, салам раттыны бæсты, хъæрæй сдзырдтон:
— Ахæм* ма дзы арæхстджын къухтæ уыдзæн!
Чызг фæкасти. Р1æ цæсгомыл фæзынд дисы æнгас.
— Æгас цу, уазæг! — æфхæрæгау мæм радзырдта
йе уæхсчы сæрты æмæ та цалхырдæм азылд.
— Дæ бон хорз... — æппынæрæджиау ма загътон
æз дæр.
Дарддæр цы дзырдтаии, уый нал зыдтоп. Æрмæст
23.

лæууыдтæн Артинæйы чъылдыммæ æмæ йын, фыцца-
гау, æхсызгонæн кастæн йæ фезмæлдмæ.
— Цæй цы лæууыс? Уæртæ ма мæм асыккæй иннæ
дæгъæл æрбадæт, — иу заман мæм йæхæдæг сдзырд-
та Артинæ.
Мæнæн куыддæр фæхъыг ис, мемæ зонгæ дæр чи
нæма бацис, ахæм чызг мьш «цума» кæй кæны, уый,
Фæлæ йæм уæддæр дæгъæл радтон.
— Бузныг! — загъта Артинæ æмæ. мæм йæ æрв-
хуыз цæстытæй зына-нæзына бахудтис.
«Цыдæр рæсугъддзинад ис йæ цæсгомы» — ахъуы-
ды кодтон æз, зулаив Артинæмæ бакæсгæйæ.
Уæдмæ Артинæ ныууагъта йæ цалхимæ архайд
æмæ дæгъæлтæ æфснайын райдыдта. Æз фæтарстæн,
мæ къухы йемæ адзурын куынæуал бафта, уымæй,
æмæ мæхн амоныныл фæдæн.
Артинæ мæм байхъуыста. Стæй мын загъта, фæс-
куыст кæм фембæлдзыстæм, уын, æмæ комбайнмæ
цæрдæг суадис...
Хъæуы фæдæн цалдæр боны. Уыцы бонты дæргъы
æз æмæ Артинæ тынг схæлар стæм.
Иу изæр та æз æмæ Артинæ бадтыстæм мæ фысым-
ты кæрты. Бирæ фæныхас кодтам колхозонты цард
æмæ куысты хабæрттыл.
— Артинæ, æмæ уæд комбапнер та цæмæн сдæ? —
æвиппайды йæ афарстон æз. Фæлæмæ дзырдтыл фа&-
фæсмоп кодтон. Куыддæр мæм æнæхъуаджы фæкастис
мæ сонт фарст. Артинæ мæм комкоммæ æрбакасти,
йæ мидбылты бахудтис æмæ æнкъардхуызæй
загъта:
— Бирæтæ мæ фæфæрсынц мæ цардæй, мæ уæла---
хиздзинæдтæй. Фæлæ комбайнер цæмæн сдæн, уымæй
мæникуыма нпчп бафарста. Афтæмæй ме ’ппæт хъуыд-
дæгтæ дæр уыцы фарстаимæ баст сты...
— Ау, уагæр цы хуызы? — бадис кодтон æз æмæ
Артннæмæ хæстæгдæр бабадтæп.
Чызг йæхицæн лæгъстæтæ кæнын нæ бацагуырдта,
афтæмæй мын радзырдта йæ фыццаг уарзондзинады
тыххæй. Æз уыцы изæр Артинæйæ кæй фехъуыстон,
уыдон фаэстæдæр рацарæзтон мæнæ ацы радзырды
хуызы.
24

*
Фыццаг бакастæн уый рæсугьд чызг ничи схуыд-
таид. Йæ ирдцъар цæсгомыл мæйтæ æмæ хуртæ нæ
хъазыдысты. Йæ сатæг-сау аарфгуытæ йæ цæстыты
сæрмæ, ноггуырд мæйау, не ’ркъæдз сты. Иæ даргъ
дзыккутæ дыууæ быдæй йæ хæрзконд гуырыл не ’рцы-
дысты.
Уымæн уыдис хуымæтæджы цæсгом, фыццаг бакас-
тæн ма суанг фыдуынд схонæн дæр кæмæн вæййы,
ахæм. Иæ тæнæггомау, фындзы фæрстæй сæрдæй-зы-
мæгæй никуы фæхицæн сты иугай дзыгъуыртæ, йæ
хæмпусгомау мыдхуыз дзыккутæ никуы æрзадысты
дыууæ дисныйæ даргъдæр.
Чызгæн йæ бон раппæлын бауыдаид æрмæстдæр
йæ диссаджы æрвхуыз цъæх цæстытæй, стæй уæд йæ
чысылгомау роцъойы кæроныл цы рæсугъд дзыхъхъ
уыдис, уымæй.
Дыууадæс азы онг æй иууылдæр зыдтой Тинæйæ,
фæлæ йыл уый фæстæ чидæртæ йæ цæрдæгдзинады
тыххæй сæвæрдтой Артинæ.
«Артæй цырендæр у», — дзырдтой уыдон. йæ «но-
мæвæрджытæм» фыццаг мæсты кодта, фæлæ йæм иу-
уылдæр Артинæйæ дзурын куы райдыдтой, уæд йæ ног
ном йæхи зæрдæмæ дæр цæуын байдыдта, æмæ йыл
фæстагмæ сахуыр ис.
Алы адæймагмæ дæр йе ’взонджы азты бирæ фæнд-
тæ вæййы. Бирæ фæндтæ уыдис Артинæмæ дæр,
скъолайы ма куы ахуыр кодта, уæд.
Куы-иу йæ зæрды æрæфтыд дохтыры дæсныйад
райсын, куы ахуыргæнæджы, куы та инженеры. Суанг
ма йæ’м летчик суæвыны хъуыды дæр фæзындис.
Фæлæ хъуыддаг рауад бынтон æндæрхуызон.
Артинæ дæсæм кълас каст куы фæци, уæд йе
’мбæлттимæ сфæнд кодта колхозмæ кусынмæ ба-
цæуын.
*
Уыцы бон Артинæйæ никуы ферох уыдзæн.
Фæсивæды бригад æгасæй дæр уыдис Цæлыччы
быдыры най кæнынмæ.
25

^айсомæй куыст хорз цыдис. Фæлæ си^ормæ ’вв&^с,
комбайны дзыхæй зыгуымимæ хæццæйæ кæлын бай-
дыдтой мæнæуы гагатæ.
Артинæ уыди хъæмпкалæг æмæ куыддæр мæнæу^г
кæлгæ ауыдта, афтæ комбайнер Хазбимæ ныхъхъæр
кодта:
— Комбайн бауром! Комбайн бауром! Мæнæу са-
фын дæумæ нæ кæсы!
Лæппу зыгуымæй фелвæста, æркастис æм æмæ иу-
фарс ацыд.
— Иугай гагаты тыххæй æз машинæ нæ бауром-
дзынæн.
— Нæ бауромдзынæ?! Уæдæ ма-иу ныртæккæ
фæкæс!
Артинæ базгъордта, къанауы был цы бæх хызти,
уымæ. Сгæпп æм кодта æмæ уайтагъд фæаууон ис
хъæуырдæм фæндагыл.
Чысыл фæстæдæр Артинæ æрбахæццæ ис МТС-ы
директоримæ. Комбайны дзыхæй фыццагау тахтысты
мæнæуы гагатæ.
— Кæсыс, адæмы фæллойæ куыд хъазы, уымæ?! —
Хазбимæ ацамонгæйæ, сдзырдта Артинæ æмæ фыр-
мæстæй йæ кæуын йæ хъуыры абадтис. Директор фыц-
цаджыдæр Артинæйы бæхæй æриста, стæй Хазбимæ
бацыди.
Комбайн урæд æрцыдис...
Суанг изæрдалынгтæм фæцархайдта уыцы бон Хаз-
би трактористтимæ комбайн аразыныл.
Артинæ сæ размæ бацæуын нал уæндыдис. Афтæ
йæм каст, цыма комбайн йæ куыстæй кæй бакъуылым-
пы, уый тыххæй йæм Хазби тынг мæсты кæны. Фаэлæ
йæм изæры лæппу фæлмæн хъæлæсæй куы сдзырдта:
«Уыныс, Артинæ, нæ комбайн куыд ацарæзтам!» зæгъ-
гæ, уæд фырцинæй йæ цæсгом фæрухси.
Уæдæй фæстæмæ Артинæ хæстæгдæр цæуын бай-
дыдта Хазбимæ. Ныр-иу æй æдзухдæр фæндыдис
лæппуйæн æххуыс кæнын. Дæгъæл бадæттын æм ба-
хъуыдаид, кæннод та комбайны винт базилын, — алы
ран дæр Артинæ цæрдæг æххæст кодта Хазбийы ны-
хас. Хазби йыл йæхæдæг дæр сахуыр æмæ йæ хъаз-
гæйæ хонын райдыдта «мае гыццыл æххуысгæнæг». Уы-
26

цы хъуыддаг уайтагъддæр фæзындис чызгыл. Артинæ
фендæрхуызон: æнæнхъæлæджы аивта йæ цыд, йе
сдзырд, йæ бахудт.
. Артинæйыл цы ’рцыдис, уый йæхæдæг дæр не
’мбæрста. Æрмæст ын цъиуты зардмæ хъусын фехсыз-
гондæр, быдираг дидинджыты тæф ын фæадджындæр.
Комбайны уынæр та йæм фæндыры цагъдæй рæсугъд-
дæр’ кæсын райдыдта. Æмæ йæм комбайнер суæвыны
хъуыды дæр раст гъе уæд фæзындис...
Куыд цин кодта Артинæ, куыд ныббуц ис йæхицæй,
фыццаг хатт ын Хазби комбайн йæхи бар куы ауагъта,
уæд. Артинæ уыди се ’ппæтæй амондджындæр, цалын-
мæ мæнæ ацы хабар не ’рцыдис, уæдмæ.
■"' , * *
*
— Чызджытæ, ныр уæ йæ рæсугъд цæсгоммæ ба-
кæсын кæй фæнды, уый мæ цурмæ рауайæд, кæннод
уа-артæ нæ бригады лæппутæ дæр æрбацæуынц, æмæ
нæ пыхцыл сæртæй куы ’рбаййафой, уæд сæ хъус æн-
дæр хъæумæ адардзысты, — Цæлыччы къанауы был
йæхи чи ’хсадта, уыцы чызджыты ’хсæнæй фæхъæр
кодта Артигнæ, стæй йæ кофтæйы дзыппæй чысыл кæ-
сæн фелвæста æмæ уæлбылмæ сызгъордта.
— Артинæ, мæн, мæн!
— Мæнмæ уал æй авæр!
— Артинæ, æри-ма дæ хорзæхæй! — амбырд сты
Артинæйы алыфарс чызджытæ, фæлæ дзы уый иумæ
дæр кæсæн нæ радта.
— А-а, хинæйдзæгтæ, æрцахстон уæ, æрцахстон.
Уæхи лæппуты цæстмæ дзæбæхтæ кæнут, нæ? Ха-ха-
ха! — йæ хъæлæсыдзаг ныххудтис Артинæ, стæй йæ
æрвхуыз цъæх цæстытæ хинхуызæй æрцъынд кодта
æмæ æнцадгай загъта:
— Цæй, фæуæд уæдæ афтæ: уе ’ппæтмæ дæр рат-
дзынæн кæсæн, æрмæст мæм чи куыд раздæр цæуа, аф-
тæ йæ уарзоны ном дзурæд.
— Бастъæлай!
— Æнæ уарзонæй макуы аззайай, цы чызг дæ!
— Чызг нæ, фæлæ хæйрæг.
27

— «Артинæ» дæр ыл хуымæтæджы нæ сæвæр-
дтой,—райхъуыстысты йе ’мбæлтты ныхæстæ æмæ тæр-
гайхуызæй иуфарс ацыдысты.
Йæ фæндонæй ницы рауайдзæн, уый куы бамбæрс-
та Артинæ, уæд сæм кæсæн радаа.
Чызджытæ сæхи куыд дзæбæхтæ кодтой, афтæ го-
рæтырдыгæй æрбазынди колхозы машинæ æмæ æр-
лæууыдис цъынаты æрбакомкоммæ.
Кабинæйы дуæрттæ байгом сты æмæ шофыримæ
рахызтис цавæрдæр æнæзонгæ чызг. Кæд изæрдалынг-
тæ кæнын байдыдта, уæддæр дардмæ дæр бæрæг уы-
дис, тынг хæрзконд кæй у, уый.
— Цымæ чи уа уыцы гуырвидауц? — афарста чыз-
джытæй чидæр.
Фæлæ уыцы рæстæджы æнæзонгæ чызг йе ’ргом
раздæхта къанауырдæм, æмæ Артииæ дисхуызæй фæ-
хъæр кодта:
— Мæдинæт?!
Стæй машинæйы цурмæ æрызгъордта æмæ чызгыл
ныттыхст.
— Мæнæ ма кæй федтон!
— Мæнæ цæййас сдæ! — ’æмдзыхæй сдзырдтой
дыууæ чызджы æмæ та ногæй сæ кæрæдзиуыл ныттых-
стысты.
— Кæцæй фæдæ?
— Горæтæй... Уæ бригадыл мæ очерк ныффыссын-
мæ рарвыстой.
— Æмæ бирæ фæуыдзынæ ам?
— Дыууæ къуырийы.
— Куыд хорз у? Æна дæ уындмæ кæдæй бæллы, —
худгæйæ дзырдта Артинæ æмæ Мæдинæты ирдцъар
русыл йæ къух æрхаста.
— Куыд срæсугъд дæ!
— Ды та? Сау чызг...
— Хур мæ басыгъта, — цыма Мæдинæты раз йæхи
раст кодта, ахæм хъæлæсы уагæй загъта Артинæ æмæ
йын згъоргæ-згъорыны цы цыбыргомау къæбæлдзыг
дзыкку райхæлд, уый кæрон абыдта.
— Уæддæр ма лæппуты хуыздæры сæр разилын
кæнын дæ бон бауыдзæн,
1 — Æцæг?!
28

Артинæйæн йæ цæсгом хъусты онг сырх-сырхид
афæлдæхт...
Уæдмæ сыл амбырд стй иннæ чызджытæ дæр.
Иæ мады ’фсымæртæй Мæдинæ Артинæйы фыдæй
тынгдæр иикæйы уарзта. Скъолайы ма куы ахуыр код-
та, уæддæр-иу уыдонмæ уыдис йæ фæллад уадзынмæ.
Уымæ гæсгæ йæ ныр чызджытæ се ’ппæтдæр базыдтой
æмæ йыл цинтæ кæныныл фесты.
— Уый цавæр армукъа байгом? — æвиппайды ком-
байны цурæй æрбайхъуыст зонгæ хъæлæс. Мæдинæт
фæкастис дзурæджырдæм æмæ фемдзаст, урс нымæтху-
ды бынæй йæ сау дзыккутæ кæмæн æрзæбул сты, уыцы
æрыгон лæппуимæ.
— Хазби! — цингæнгæ фæхъæр кодта Мæдинæт.
— А-а, Мæдинæт? Æгас цæуай!
— Æгас цу... Хазби,— цавæрдæр фæлмæн хъæлæ-
сы уагæй дзуапп радта Мæдинæт, Хазби йæм тагъд-
тагъд куы ’рбауадис æмæ йын йæ чысылгомау фæл-
мæн къух куы нылхъывта, уæд. Стæй æфсæрмхуызæй.
йæ даргъ цæстыхаутæ дæлæмæ æруагъта.
— Зонгæ стут?! — Сонт фарст сæ акодта Артинæ,
— Зонгæ дæр хуымæтæджы зонгæ куы уаиккам.
Дæс азы иу скъолайы фæцахуыр кодтам, — загъта
Хазби, Мæдинæтырдæм бакæсгæйæ.
Артинæйы зæрдæ бауазал...
Мæйрухс æхсæв. Сæрдыгон арвыл, цæхæр акалæгау^
апырх сты стъалытæ. Ныгуылæнырдыгæй æрбакæны
рог дымгæ æмæ быдыртыл дардмæ ахæссы комбайны
уынæр.
Цымæ уый цы уа? Цæмæн риссы афтæ тынг æвзонг
Артинæйы зæрдæ? Уæ, фæлтау ацы хатт куы нæ базза-
даид æхсæвæттæ.
Чызг хатгай йæ куыст фæуадзы. Алæууы йæ сагойы
æнцой джихæй. Фæлæ комбайны бын хъæмпæй куы ай-
дзаг вæййы, уæд та æваст йæ хъуыдытæ фескъуынынц.
— Цы кæныс? Цæмæн æрыхъуыстайГ афтæ тынг
дæхимæ? — цалдæр хатты бафарста Мæдинæт Арти-
нæйы, фæлæ йын уый ницы бæлвырд дзуапп радта.
Мæнæ та ныр дæр.
— Артинæ, кæд миййаг рынчын фæдæ? — Чызджьг
ныхыл йæ къух авæргæйæ, бафарста Мæдинæт.
29>

— Нæ, рынчын нæ дæн,—уынгæг хъæлæсæй сдзырд-
та Артинæ, æмæ йæ рыгæйдзаг цæстыхаутыл ферттыв-
той дыууæ цæссыджы, фæлæ сæ Мæдинæт нæ уыны.
Æниу сæ фенæд, цы уæлдай ма у Артинæйæн.
Ех, Мæдинæт, Мæдинæт, ды куы зонис де ’взонг
мады хойыл цы ’рцыдис, уый!
Знон Мæдинæт æмæ Хазби куы сæмбæлдысты, уæ-
дæй фæстæмæ Артинæ йæхицæн бынат нал ар.ы.
Мæдинæт æмæ Хазби кæрæдзийыл кæй бацин код-
той, уым, чи зоны, иннæ чызджытæм диссагæй ницы
фæкаст. Фæлæ йæ Артинæйы зæрдæ бамбæрста, уыцы
цин хуымæтæджы цин кæй нæ уыдис, уый. Æрмæст-
дæр Артинæйы цæстытæ федтой чызг æмæ лæппуйы
цæсгæмтты раив-баив. Æрмæстдæр Артинæйы хъустæ
æрцахстой, Хазби æмæ Мæдинæты хуымæтæджы
дзырдты уарзондзинады заэлтæ.
«•Кæд рæдигæ кæнын?» — ахъуыды кодта Артинæ
æмæ та сагъæсхуызæй йæ сагой зæхмæ æруагъта...
Æмбисæхсæв трактор цыдæр кодта, æмæ комбайн
баурæдта йæ куыст. Фæллад адæм сæхи æруагътой
хъæмпы рагъыл. Иу цалдæр минуты фæстæ дзы бирæ-
тæн райхъуыстис сæ хуыр-хуыр. Æррæдзæ-мæдзæ код-
та Артинæ дæр. Фæлæ уалынмæ йæ хъустыл ауадис
Хазбийы дзурын:
— Артинæ, цы фæдæ? Тракторæн ма боцкъайæдон
радав.
Чызг фестъæлфыд. Фестадис. Фелвæста бедра æмæ
цæрдæг фæраст боцкъамæ.
Артинæйæ айрох ис йæ сагъæс. Дзаг бедраимæ
трактормæ æрбатæхы... фæлæ мæнæ дзыхълæуд фæ-
кодта, — цъынайы фæстæйæ йæ хъустыл ауади Хазби
æмæ Мæдинæты сабыр ныхас.
— Мæдинæт, мæ писмотæ мын райстай?
— Райстон.
— Æмæ мын цы зæгъыс? Кæдмæ афтæ уыдзæн?..
— Зымæгмæ ма бафæраз... — фæлмæн хъæлæсы
уагæй сдзырдта Мæдинæт.
Мæдинæт ма цыдæр зæгъынмæ хъавыдис, фæлæ
уыцы минут дардыл ныййазæлди сылгоймаджы цъæ-
хахст. Хъæрмæ адæм æрбамбырд сты.
30

Артинæ бадтис тракторы цур. Иæ фарсмæ фæлдæх-
тæй лæууыди йæ бедра.
— Цы кодтай?
— Истæмæй фæтарстæ?
— Кæлгæ фæкодтай? — фарстой йæ алырдыгæй,
фæлæ сын Артинæ дзуапп лæвæрдта æрмæстдæр зæр-
дæхалæн куыдæй...
Артинæйыл цы-’рцыдис, уый уыцы ’хсæв ничи ба-
зыдта.
Бирæ хæттыты æрлæууыд мæ зæрдыл Артинæ. Би-
рæ хæттыты ахъазыдис мæ цæстытыл йæ мидбылты
бахудт. Уымæ гæсгæ та дзы абон мæ куыстмæ писмо
куы райстон, уæд мæ цинæн кæрон нал уыд.
Чи зоны æмæ мæм Артинæ фæхæрам уыдзæн, йæ
зæрдæйы сусæгдзинæдтæ йын адæмæн кæй базонын
кодтон, уый тыххæй. Фæлæ, зынаргъ чиныгкæсæг, дæ
зæрдæхудты бацæуын мæ бон нæ бауыдзæЬ æмæ дын
хъуамæ кæронмæ радзурон Артинæйы уарзондзинады
тыххæй. Артинæ мæм фыссы:
«Зынаргъ æмбал!
Мæн никуы бауырныдтаид, мæ уарзондзинады ха-
бар искæмæ афтæ диссаг фæкæсдзæн, уый. Дæ писмо-
ны мæ ды фæрсыс, Мæдинæт æмæ Хазби уарзæттæ
сты, уый куы базыдтон, уæд дарддæр цы бакодтон,
уымæй.
Дзуапп дын ратдзынæн цыбырæй... Тракторы раз
кæугæйæ куы ’рхаудтæн, уыцы ’хсæв æз бамбæрстон,
мæ рæсугъд сæнттæн сæ кæрон кæй æрцыдис, уый.
Æмæ сфæнд кодтон нæ колхозæй алидзын. Фæлæ мæм
дыккаг райсом бригадир най кæнынмæ куы бадзырдта,
уæд та, иннæ хæттытау, æд сагой рараст дæн колхо-
зонтимæ. Цы дын æй æмбæхсон, уыцы рæстæг æнæ
Хазби мæнæн цард ад нал кодта. Хазбийы-иу цы бон
нæ федтон, уыцы бон мæм-иу сæдæ бонæй даргъдæр
кастис. Хазбийыл мауал сæмбæлон, зæгъгæ-иу, мæ-
хицæн цы изæр загътон, уымæн иу йæ райсом иннæ
хæттытæй раздæр рауадтæн йæ размæ.
Æз ын фыццагау уарзтон йæ фæлмæн хъæлæс, йа&
цыд, йæ лæуд, йæ фæзылд. Уарзтон ын йæ дæсныдзн-
31

над. (Æдылы уыдтæн, æндæр æй куыннæ ’мбæрстон^
Хазби мæ хæрз æвзонгыл кæй нымадта, уый!)
Фæззæджы мыл æрцыдис, цæмæ бæллыдтæн, уый:
нæ колхоз мæ арвыста комбайнеры курсытæм.
Ме ’рцыдмæ Хазби ракуырдта Мæдинæты. Æз иу-
цасдæр æддæмæ нал цыдтæн. Тынг рысти мæ зæрдæ.
Фæлæ уалынмæ мæ хъустыл æрцыд, Хазби зæрæс-*
*тон зæххытæм ацыдис, зæгъгæ.
Æз дæр фыццаг рахъавыдтæн уырдæм ацæуынмæ,
фæлæ мæм нæ МТС куыд æнхъæлмæ кастис, уый мæ-
зæрдыл куы ’рбалæууыд, уæд мæ фæндон аивтон,
Дарддæр мæ куысты хорзæй цы уыдис, уый нæ
газеттæй зоныс.
Мæ зынаргъ хæлар, дæ фæстаг писмо дын куы ба-
кастæн, уæд мæм афтæ фæкаст, цыма мын тæригъæд
кæныс. Фæлæ дæ бауырнæд, æз тæригъæддаг нæ дæн.
Кæй зæгъын æй хъæуы, хатгай мын куыддæр зын вæй-
йы, мæ фыццаг уарзондзинад мæ зæрдыл куы ’рлæууы,.
уæд. Фæлæуæддæр ныртæккæ амондджын дæн. Бауарз-
тон æндæр лæппуйы. Тагъд нæ цард баиу кæндзыстæм.
Зæрдиаг саламтимæ Артинæ».

МАДЫ КЪУХТÆ
Æнхъæлдæн æмæ Таму байрæджы кодта... Æгæр-
мæгуыр цырагъ дар нæма ссыгъта, афтæмæй Асæхмæ-
ты æрбацæуынмæ бирæ нал ис. Таму тагъд кæны. Мæ-
нæ ныртæккæ фæуыдзæн йæ куыстытæ æмæ та доны
фаллагфарсмæ Асæхмæты размæ азгъордзæн. Æрмæст
тагъддæр куы фæуид. Фыдбылызы арт дæр ацы изæр
нал судзы. Лæппу пецы раз йæ уæрджытыл æрлæууы-
дис, йæ тæнæг сырх былтæ ныцъцъупп кодта æмæ
зынгтыл фу кæны. Зынгты æртхутджытæ тæхынц фæй-
нæрдæм, бадынц йæ даргъ цæстыхаутыл, йæ рустыл,
фæлæ сæ Таму ницæмæ дары.
Æппынфæстаг арт ссыгъди. Лæппу зилæнтæ кæны.
Иу сахаты ’рдæг ма, æмæ уæд йæ хæринаг цæттæ уы-
дзæн. Æрмæст Асæхмæт куы нæма схæццæ уаид. Ех,
3 Мады къухтае
33

фæлтау сæ сыхæгты ус Фаскамæ куы бадзырдтаид!
Уый та сын афонмæ акодтаид хæринаг...
Таму фæфæсмон кодта, фæлæ та йæ цæстытыл кол-,
хозы фермæйы хицау Бадинæйы дзыгъуыр цæсгом куы
ауад, уæд йæ фæсмон цыдæр æрбацис, æхсызгон дæр
ма йын уыди, хæринаг кæныиыл йæхæдæг кæй балæу-
уыдис, уый. Нæ, нæ, Тамуйы нæ фæнды, Асæхмæт ыи
Бадинæйы мадæн æрхæсса, уый. Бадинæт хъæр кæнын
йедтæмæ ницы зоны.
Тамуйæ рох нæу, иу бон Дзукъиимæ, фермæмæ цы
къанау цæуы, уый куы бацауæзтой, уæд Бадинæ куыд.
хъæр кодта,- уый. Фырхъæрæй йæ хурхы уадындзтæ
фæцæйтыдтой. Æмæ йæ афтид хъæрыл куы ныууагь-
таид! Суанг ма йæ Асæхмæтыл дæр сардыдта. Фыццаг
хатт бафхæрдта Тамуйы уæд йæ фыд:
«Ныр тагьд фæндзæм кълас фæуыдзынæ, афтæмæй
та гыццыл лæппуйы митæ кæныс».
<<Æз гыццыл нал дæн».
— «Гыццыл нæ дæ, фæлæ дæ митæ гыццыл лæппу-
йы митæ сты», — Тамуйы гыццыл лæппу куы схонынц,
уæд ын куыд хъыг вæййы, уый æмбаргæйæ, ногæй
сдзырдта фыд. Тамумæ Асæхмæты ныхæстæ тынг хъыг ’
фæкастысты æмæ тæргайæ схуыссыдис... Æхсæвы та
йæ фыны уыдта, цыма сæ Дзукъиимæ Бадинæ
фæстейы суры, фæлæ сæ баййафын нæ фæразы. Бади-
нæ сæм куы ’рбахæстæг вæййы, уæд Тамуитæ сæ цæнг-
тæ стильшц æмæ хæрдмæ стæхынц. Бадинæ сæ фæстæ
згьоры æмæ сæ зæххыл æрбадын нæ уадзы. Фырзгъор-
дæй йæ даргъ бур дзыккутæ спыхцыл сты... Таму
йæ фыны афтæ стыхсти æмæ йæ буар хидæй
дон фестад. Æмæ-иу уый фæстæ искуы Бадинæйыл
куы амбæлд, уæд-иу дæрдтыл æрзылди. Фермæйы хи-
цау цавæрдæр тас уагъта лæппуйы зæрдæйы.
Фæлæ уæд Таму йæ фыды фæндонæн ницыма зыд-
та. Уый фыццагау уарзта Асæхмæты æмæ алы изæр
дæр цыдис йæ размæ Пыхсбыны цады сæрмæ. Уыцы
хъуыддаг Асæхмæтæн æхсызгон вæййы, уый Таму æм-
бæрста æмæ-иу æризæр уæвынмæ нал хъæцыдис. Ра-
гацау-иу цин кæнын райдыдта. Æрмæст ын абон йæ
цин Дзукъийы ныхæстæ сæнад кодтой...
1 Куыддæр Таму фæстаг экзаменæй æрбаздæхтис,
34

афтæ йæм кæртæй йæ хуыздæр хæлар Дзукъи æрба-
дзырдта. Таму йæм рацыди.
— Кæс-ма, цы нау та сарæзтон! — кауы сæрыл бад-
гæйæ, æппæлыди Дзукъи æмæ йæ урс пæлæхсар ны-
мæтхуды бынæй йæ хъоппæг цъæх цæст Тамумæ æр-
ныкъуылдта. — Марадз, бел райс æмæ та къанау ауа-
зынмæ цом...
Таму йæ сæр æруагъта.
— Цæй, цы лæууыс? Æви та дæхицæн лæгьстæтæ
агурыс?
— Æз къанæуттæ нæ ауазын... — йæ къахфындзæй
сыджыты къуыбар ратул-батул кæнгæйæ, сабырæй
сдзырдта Таму.
— Нæ ауазыс?! — Дзукъи йæ тæнæг бур æрфгуытæ
бæрзонд систа.
— Нæ ауазын...
— Нæ.уæндыс, нæ?
Дзукъи йæ цæст <йæ алыварс ахаста æмæ цыма
искæмæй .тарстис, уыйау сусæг хъæлæсæй сдзырдта:
— У-у, тæппуд!
— Дæхæдæг тæппуд.
— Нæуæндаг чи уа, уый гæппуд вæййы, — йæ бæз-
джын былтæ асчъил кæнгæйæ, загъта Дзукъи æмæ
кауæй æргæпп кодта, Уымæй афтæ æмæ йæ Таму фæс-
тейы асурдзæн. Фæлæ Таму йæ бынатæй куы нæ фез-
мæлыд, уæд та фæстæмæ каумæ схызт.
— Цæй, хуыздæр ницыма æрхъуыды кодтай?
\ — Нæ цæуын.
— Бар дæхи, фæлæ ма уæдæ дæ къух мæнæ афтæ
акæн.
, Дзукъи йæ къух уæллоз систа æмæ йæ иуфарсыр-
дæм хæрзбонгæнæгау батылдта. Таму уæддæр нæ
фезмæлыд.
— Нæ кæныс? Цæуылнæ? Уæддæр дæ тагъд де
’нæмæт цардыл хæрзбон зæгъын бахъæудзæн. Асæх-
-магт дын Бадинæйы мадæн куы ’рдава, уæд мæнау
,, барвæндонæй нал ауайдзынæ... Фыды усæн йæ ном йæ
уæлæ ис: фыд ус...
— Цы, цы? Æз... фыды ус? — кæуынхъæлæсæй
сдзырдта Таму, стæй афæлурс ис æмæ тарстхуызæй
фæхъæр кодта:
35

— Дзукъи?!
Дзукъи Тамуйы ахæм уавæры куы федта, уæд йæ
хъазæн нау йæ къухтæй кæрдæгмæ æрхауд, стæй зæх-
мæ æргæпп кодта æмæ сæхирдæм ныййарц.
Уайтагъд Тамуйы къæхты бынæй ссыдис Дзукъийы
хъазæн науы къæр-къæр. Фæлæ уымæй нæ фæкъаддæр
ис йæ тас. Бадинæ йæ мад уыдзæн! Бадинæ... Хъæр-
гæнаг Бадинæ!
Хуымæтæджы нæ дзырдта айфыццаг зæронд Фас-
ка Асæхмæтæн:
«Асæхмæт, мæ хур, кæрон скæн ахæм цардæн. Мæ-
нæн дæр дыууæ хæдзармæ кæсын мæ бон нæу».
Фаска сфæлмæцыд Тамуитæн хæринаг кæнынæй.
Уый тыххæй курын кæны ныр Асæхмæтæн дзыгъуыр
Бадинæйы. Æрмæстдæр уый тыххæй. Æмæ кæд афтæ
у, уæд абонæй фæстæмæ Таму йæхæдæг кæндзæнис
хæринаг...
* *
Æрталынг. Таму мидæджырдыгæй кулдуар ахгæд-
та, йæхæдæг быруйы сæрты рагæпп кодта æмæ рыг
фæндагыл быдырырдæм азгъордта. Тагъддæр! Тагъд-
дæр! Хиды раз ма уæддæр сæмбæла Асæхмæтыл. Хорз
æмæ ацы изæр фыд цæмæдæр гæсгæ æрæджы кæны,
æндæр Тамуйы бон хиды размæ азгъорын дæр нал
бауид. Æхсæвы тары дардмæ хъуысы йæ дзабырты
тъæпп-тъæпп. Таму лæф-лæфгæнгæ æрлæууыдис доны
сæрмæ. Тынг бафæллад. йæ рæмбынкъæдзтæ æруагъта
хиды хъæдыл.' Байхъуыста. Фыццаг доны сæр-сæрæй
дарддæр ницы æрцахста йæ хъус. Фæлæ чысыл фæстæ-
дæр Пыхсбыны цадырдыгæй æрбайхъуысти кæйдæр
къæхты уынæр. Уый Асæхмæт у! Тамуйы йæ хъустæ,
нæ сайынц. Лæппу хидæй доны былмæ ныггæпп кодта
æмæ къутæрты аууон æрæмбæхстис. Ныртæккæ Асæх-
мæт йæ рæзты куы ’рбацæйцæуа, "уæд та Таму æнæн-
хъæлæджы йæ размæ рагæпп ласдзæн:
«Дæ къухтæ хæрдмæ сдар!» — фæхъæр кæндзæн
Таму.
Фыд «тарстхуызæй» йæ къухтæ хæрдмæ сдардзæн,
36

стæй йæм Таму хæстæг куы бацæуа, уæд æй рацахс-
дзæн æмæ та худгæйæ зæгъдзæн:
«Ды кæй тæрсын кæныс, и?»
Уыцы хъуыдытæй лæппу йæ мидбылты бахудтис.
Фæлæ та æвиппайды Дзукъийы ныхæстæ йæ зæрдыл
æрбалæууыдысты æмæ уæд йе ’рфгуытæ кæрæдзимæ
æрбалхынцъ сты. Нæ, нæ! Ацы изæр Таму Асæхмæты
размæ худгæ нал разгъордзæн. Фыццаг уал базонын
хъæуы, Дзукъи раст дзырдта — нæ, уый. Стæй уæд...
Лæппу хъавыдис йе ’мбæхст бынатæй рацæуынмæ. Фæ-
лæ уæдмæ хиды кæрон фæзындис дыууæ сау æндæр-
джы, æмæ Таму арфдæр æрæмбæхст. Æрбайхъуыстис
ныхас:
— Дæхæдæг зоныс, æрыгон нал дæн...
Таму базыдта йæ фыды хъæлæс.
— Фыццаг хатт нæ уарзын. Уарзтон ма... Уыдис
мын бинойнаг... Цымæ кæмæн кæны Асæхмæт ахæм
ныхæстæ, — Тамуйы сæрмæ ссыдис цæуджыты къэехты
хъæр.
— Бадинæ, зæгъ мыи дæ фæндон... Лæппу дæр »
æнæ мады.рæвдыдæй рæзы... — æрбайхъуыстис та хи-
ды кæронæй.
Таму фестъæлфыд. Барызт йæ буар. Раст дзырд-
та Дзукъи. Бадинæ йæ мад уыдзæн... Бадинæ?! Таму
фестадис.
— Па... — ныхъхъæр кæнынмæ хъавыдис, фæлæ
йæ къухæй йæ дзых амбæрзта æмæ, йæ кæуыи тыххæй
уромгæйæ, зæххыл дæлгоммæ æрхауд.
Кæмдæр хæстæг ныууасыди уыг. Чысыл фæстæдæр
ын дзуапп радта иннæ. Стæй бæстæ ныссабыр. Æр-
мæст ма цыдис доны иудадзыг сæр-сæр.
Раджы аивгъуыдтой рыг фæндагыл Бадинæ æмæ
Асæхмæт. Рагæй иал хъуысы æхсæвы тары сæ сусæг ны-
хас. Уæлæ мигъы скъуыдæй ракасти цалхыдзаг мæй
æмæ бæстæ æгасæй дæр ныррухс ис. Мæйы тынтæй
дон, хæрдгæ быдау, сæрттывта, уæлдæф фæуазалдæр,
фæлæ Таму сæхимæ нæ тагьд кæны. Никуы кастис нæ-
химæ ацы ’хсæвæй иунæгдæр. Ацы ’хсæвы хуызæн ни-
куы фæндыдис Тамуйы йæ фыдыл нæ сæмбæлын.
Фыд... Цавæр фыд у уый, хъæргæнаг Бадинæйы тых--
хæй Тамуйы чи ферох кодта! Йæхи Тамуйы... Лæппуйы
37

сау цæстыхаутыл ферттывтой дыууæ цæссыджы ’рта-
хы: сæ иу йæ къухыл æрхаудта, иннæ æруадис русыл
æмæ æрбайсæфти йæ бынмæ арф кæрдæджы.
— Таму, уæ Таму, кæм дæ, кæ? — бадзырд-
та Асæхмæт тыргъæй, фæлæ йын дзуапп дæттæгкуы нæ
фæцис, уæд дуарыл бахæцыд. Уаты астæу тым-
был стъолыл ныллæг зылдæй сыгъдис чысылгомау цы-
рагъ æмæ, къæсæрæй бахизгæйæ, бацæуæгæн зын
раиртасæн уыди, уаты исчи ис æви иæ, уый. Асæхмæт
бацыд сынтæгмæ, асгæрста йæ, фæлæ йæ къух Таму-
йыл куы нæ андзэевыдис, уæд цырагъ уæлдæр сзылдта
æмæ уынджырдæм рудзынг байгом кодта. Дæллозæй
сыхъуыстис сывæллæтты уынæр. «Æвæццæгæн, Таму
дæр уыдонимæ ис», — ахъуыды кодта Асæхмæт. Стæй
æнцадгай йæ дарæс раласта æмæ йæхи сынтæгыл уæл-
гоммæ ауагъта. Уайтагьд та йæ зæрдыл æрбалæууыд
Пыхсбыны цад... Бадинæ... Сæ ныхас...
Ацы изæр Бадинæ дзуапп радта Асæхмæты уарзон-
дзинадæн, æрмæст ын йæ минæвæртты барвыстыл разы
нæма у. Цымæ цæуылнæ? Асæхмæты уарзондзинадыл
нæма æууæнды? Æви йæ йæхæдæг фаг нæма уарзы?
Ай-гъай, зын бауарзæн у ныртæккæ Асæхмæт æрыгон
чызгæн... Кæддæрау, ныр йæхимæ йæ рæсугъддзина-
дæй нал æркæсыи кæндзæн. Кæддæрау, æрыгон чыз-
джы зæрдæмæ йæ рог кафтæй нал ныххиздзæн... Рæс-
тæг згъоры. Азтæ ивынц кæрæдзийы. Асæхмæты хъус-
ты сæрмæ фæзындис иугай урсытæ... Чи зоны, ныр дæр
нæма аивтаид Асæхмæт йæ хуыз, Мæдинæтæй афтæ
раджы куы нæ фæхицæн уыдаид, уæд. Мæдинæт... Ба-
динæ... Мæдинæт... Асæхмæты цæстытыл ауадысты
дыууæ сылгоймаджы сурæты. Исдуг цыдысты кæрæ-
дзийы ивгæ, фæлæ фæстагмæ фæуæлахиз Мæдинæты
сурæт. Асæхмæт арф ныуулæфыд. Йæ зæрдыл та æр-
балæууыд ивгьуыд рæстæг...
Асæхмæт—фæскомцæдисы организацийы секретарь,
Мæдинæт æрыгон звеновод. 1941 азы Асæхмæт æмæ
Мæдинæт кæрæдзийы уарзгæйæ баиу кодтой сæ цард
æмæ сæхицæй амондджындæр никæй хуыдтой. Фæлæ
38

уалынмæ райдыдта хæст æмæ кæрæдзийæ фæхицæн
сты... 1942 азы ма Асæхмæт хæсты быдырмæ Мæдинæ-
тæй райста фæстаг писмо. Уый фыста, зæгъгæ, йын
ра’йгуырдис лæппу æмæ йыл сæвæрдтой Таймураз.
Лæппу... Куыд цин кодта уæд Асæхмæт уазал акъоп-
пы! Цал æмæ цал хатты бакастис Мæдинæты писмо йæ
украинаг æмбал Андрейкæйæн!
Уыцы бон Асæхмæт Мæдинæтмæ писмо ныффыста,
фæлæ дзы дзуапп нал райста. Æхсæвы Асæхмæт фандз
æмбалимæ æрвыст æрцыдис знаджы чъылдыммæ.
Суанг 1945 азы уонг сæ кæрæдзийæн ницыуал базыд-
той. Æрмæстдæр Фыццæгæм майы, хæст банцайыны
агьоммæ, Асæхмæты къухы бафтыдис Мæдинæтмæ
пиомо ныффыссын. Фарæстæм майы та йæ поезд
скъæфта скæсæнырдæм, сæхимæ, йæ рæсугъд Мæди-
нæтмæ.
Фæлæ фыццаджы Мæдииæты нал сæййæфта йæ хæ-
дзары Асæхмæт. Сылгоймагæн йæ ирд цъар цæсгом
мыдадзау ныббур, йæ тыппыр рустæ мидæмæ бахауд-
той æмæ сыл дзыхы фæйнæ фарс фæзындис дыууæ
арф æнцъылды. йæ раздæры стыр, худгæ цæстытæ
ныр æвдыстой æнæкæрон æнкъарддзинад. Бæрæг уы-
дис, Мæдинæт уæззау низæй кæй фæрынчын, уый.
Иу æмæ дыууæ дохтырмæ нæ аласта Асæхмæт йæ
бинойнаджы. Иу æмæ дыууæ санаторийы нæ фæци
Мæдцнæт, фæлæ йе ’сдзæбæх кæнынæн ницуал ма-
дзал фæци.
1952 азы, иу уалдзыгон æхсæв, Мæдинæт а дунейæ
ахицæн. Уæдæй фæстæмæ Асæхмæтæн йæ цин, йæ
амонд сси Таму.
«Асæхмæт, гормон, — иу æмæ йын дыууæ хатты нæ
дзырдтой сыхæгтæ, — æгъгъæд у хъыгæн дæр, сагъæ-
сæн дæр. Къæвдайы фæстæ та хур бон дæр скæны.
Акæс чызджытæм æмæ дæхицæн къайаг равзар».
Асæхмæт йæхæдæг дæр хорз æмбæрста, дарддæр аф-
тæмæй цæрæи кæй нал ис, уый, фæлæ Мæдинæты фарс-
мæ кæй æрæвæрдтаид, ахæм сылгоймагыл не ’мбæл-
дис.
Ныр ын æрæгæй иырмæ йæ цæстæнгас йæхимæ аз-
дæхта фосы фермæйы хицау Бадинæ.
Асæхмæт фыццаг архайдта йæ уарзондзпнад бамы-
39

нæг кæныныл. Куыд фæнды дзур, æрыгон нал у, йæ
фырт ныр æнæхъæн лæг, аив нæу æрыгон чызджы
бауарзын. Фæлæ зæрдæ æдзух адæймаджы коммæ кæм
кæсы! Тракторыл бадтаид, фæндагыл цыдаид — иу-
дадзыгдæр Асæхмæты цæстытыл уади Бадинæйы су-
рæт. Уын йедтæмæ никæйы бон уыдис Асæхмаэты са-
мондджын кæнын...
Асæхмæт афтæ арф аныгъуылдис йæ хъуыдыты,
æмæ Таму мидæмæ куыд æрбацыд, уый æмбаргæ дæр
нæ бакодта. Лæппу æнкъардæй иуцасдæр дуары раз
алæууыдис, уатыл йæ цæст ахаста. Стъолыл, гæххæтты
бын, æнæвнæлдæй лæууы æхсæвæр. Уый ауынгæйæ,
Тамуйы зæрдæ æрбауынгæг. «Мæ хæринагыл мын не
’рвæссы»— ахъуыды кодта йæхинымæр æмæ сындæг-
гай йæ дзаумæттæ ласын райдыдта.
— Папæ... Цырагь ахуыссын кæнои? — æппын-
фæстаг бафарста Таму саст хъæлæсæй.
— И? А-а... Таму дæ? Цырагъæй зæгъыс? Ахуыс-
сын æй кæн. Таму цырагь ахуыссын кодта, стæй хуыс-
сæнмæ схызтис æмæ йæхи йæ фыды фарсмæ ауагьта.
Фæлæ, иннæ хæттытау, ацы ’хсæв йæ цонг йæ фыды.
хъуырыл нал æрбатыхта...
Мадæлтæ... Кæм ис сымахæй зынаргъдæр, сымахæн
фæлмæндæр æмæ рæвдауагдæр! Кæм ис сымахæй сæ-
рæндæр, куыстуарзондæр! Æгас ма куы вæййут, уæд
уын фаг аргь нæ фæкæнæм уæ фыдæбон, уæ тухийæн.
Фæлæ уæ цæст куынæуал ферттивы, уæд мысинæг-
тæн сæ мысинагдæр уæ бахудт, уæ рæвдыд ныхас свæй-
йы. «Ацы дзаума мæ мады хуыд у... Ацы уат-иу мæ
мад æфснайдта... Ацы ран-иу мæ мадимæ бадтыс-
тæм...» — арæх фæдзурæм уæд нæ зонгæтæн æмæ нын
уыцы мысинæгтæ фæдæттынц æнæмбаргæ æхсызгон-
дзинад...
Афтæ уыди Тамуйы хъуыддаг дæр. Рæстæг куыд
цыдис, афтæ йæ мады арæхæй-арæхдæр мысын бай-
дыдта. Афтæ йæм касти, цыма æгас дунейыл йæ ма-
даей хуыздæр, рæсугъддæр æмæ сæрæндæр нæ уыди.
40

Æдзухæй зылдис хæдзары къуымты, касти йæ мады
конд дзаумæттæм, йæ къух-иу сыл æрхаста æмæ-иу
цыманæ мады къухтыл андзæвыдис, афтæ æхсызгои
ын-иу уыди. «Мамæ... Мамæ!» дзырдта-иу Таму, сын-
тæджы сæрмæ цы стыр къам ауыгъд уыдис, уымæ. Чи
йын баивдзæн ныртæккæ Мæдинæты? Кæмæй фен-
дзæн мады рæвдыд? «Мæнау уæд барвæндонæй нал
ауайдзынæ... Фыды усæн йæ ном йæ уæлæ ис: фыд
ус» — æрхъуыды-иу кодта Таму Дзукъийы ныхæстæ.
Бадинæ йæ мад кæй уыдзæн, уыцы тас бонæй-бон
стырдæр кодта æмæ æппынфæстаг бацахста лæппуйы
зæрдæ æгасæй дæр.
Таму цæмæй тарст, уыцы хъуыддаг фæззæджы æр-
цыдис; йæ фыд Асæхмæт æрхаста фермæйы хицау Ба-
дипæйы. Адæм цин кодтой, кафыдысты Мамсыраты уæ-
рæх кæрты. Чысыл Таму та уыцы рæстæг уæлмæрдты
сæрмæ фæндыры цагъдмæ ставд цæссыгæй куыдта.
— Нæ мæ хъæуы дæ хæдон! Нæ мæ хъæуы...
— Таму...
— Цы кæныс? Цы дæ хъæуы мæнæй? Балхæнынмæ
мæ хъавыс?
— Цытæ дзурыс, Таму? — тарстхуызæй сдзырдта
Бадинæ.
— Нæ мæ балхæндзынæ... Ды мæ мад нæ дæ...
Ды... ды фыды ус дæ... фыд ус! — Таму хæдон зæхмæ
фехста, мæстæймарæгау Бадинæмæ йе ’взаг фелвæста
æмæ зæронд гæрæны сæрты цæхæрадонырдæм агæпп
кодта.
Ацы хъуыддаг афтæ æваст æрцыдис æмæ ма еуанг
сæ къæбыла Пыхцыл дæр йæ фæстæ цæхæрадонмæ
рæйгæ азгъордта.
«Иууылдæр мæ ныхмæ сты... Бадинæ дæр, Пыхцыл
дæр!» — мæстыйæ ахъуыды кодта Таму æмæ йæ раз-
мæ цы дур фæцис, уый къæбылайыл бауагъта; фæлæ
йыл не ’оуад, уый куы федта, уæд æнцонæн сулæфыди
æмæ йæхи кæрдæгыл æруагъта...
Абон æртæ къуырийы сæххæст ис Бадинæйы æрхас-
41

тыл. Æртæ къуырийы дæргъы уый иудадзыг дæр ар-
хайы лæппуйы йæхирдæм раздахыныл, фæлæ йын дзы
ницы уапы. Таму Бадинæйы йæхицæн сæнад кодта.
Лæппумæ афтæ кæсы, цыма Бадинæйы куы ’рхас-
той, уæдæй фæстæмæ йæ Асæхмæт нал уарзы. Уымæн
нал цæуы а фæстаг рæстæг йæ фыды размæ дæр.
Уымæн никыуал радзырдта Таму йæ хабæрттæ Асæхмæ-
тæн. Æниу ма йæ Тамуйы хабæрттæ цæмæн хъæуынц?
Уый ничиуал хъæуы, йæ бур хæйрæг Бадинæйы йед-
тæмæ. Таму ныр иунæг у, зыбыты иунæг... Райсом рай-
дайдзæн ахуыры аз. Йе ’мбæлттæ хъæлдзæгæй æрцæу-
дзысты скъоламæ. Æрмæстдæр иунæг Таму уыдзæн
æнкъард. Уымæн æмæ сæ къласы уый йедтæмæ æнæ
мад ничи у.
Тынгмысы Таму Мæдинæты! Суанг ма йын йæдисса-
джы къухтæ дæр æрхъуыды кæнын: фæлмæн, рæв-
дауаг... Ахæм къухтæ никæмæн ис.
— Мамæ... мамæ, цæмæн мæ ныууагътай афтæ иу-
нæгæй? — сабыргай сдзуры Таму æмæ йæ хурсыгъд
рустыл æрызгъорынц хъарм цæстысыгтæ. Тамуйы йæ
хъуыдытæ афтæ дард ахастой, æмæ æмбаргæ дæр нæ
бакодта, фæстæты йæм Пыхцыл аххосджынхуызæй
куыд æрбахъуызыдис, уый. Æрмæст ын къæбыла йæ
дæрзæг æвзагæй йæ къух куы астæрдта, уæд æм лæппу
фæкаст æмæ йæ йæ хъæбысы æрбакодта...
Суанг талынгмæ фæбадти Таму цæхæрадоны. Хæ-
дзармæ куы рацыд æмæ тыргъмæ куы сцæйхызти, уæд
йæ хъустыл ауадис Асæхмæт æмæ Бадинæйы
ныхас:
— Мæхи хъæбулау æй уарзын, фæлæ мæм йæхæ-
дæг хæстæг нæ цæуы... — кæуын хъæлæсæй дзырдта
Бадинæ.
— Ма тыхс... Нырма ниныма æмбары... Бауарздзæн
дæ, — сабыр æй кодта Асæхмæт.
— Нæ йæ бауарздзынæн, нæ! — мæстыйæ сдзырдта
Таму æмæ асины къæпхæныл æрбадт.
Чысыл фæстæдæр æй ацы ран ранйæфта Асæхмæт.
— Таму, ам та цы ми кæныс?— бафарста фыд,
Тамуйы уæхскыл йæ къух æруадзгæйæ; фæлæ йын
лæппу, дзуапп раттыны бæсты, йæ къух иуварс аппæр-
ста... æмæ æнæдзургæйæ кæройнаг уатмæ араст.

* *
*
Ахуыры азы райдайæны Таму дисы бафтыдта канд
ахуыргæнджыты нæ, фæлæ йе ’мбæлтты дæр. Скъола-
йы, хуыздæр ахуыргæнинæгтæй иуыл пымад уæвгæйæ,
уый къуырийы дæргъы кæрæдзийы фæдыл райста цып-
пар æвзæр бæрæггæнæны. Тамуйыл цы ’рцыдис, уы-
мæн ничи ницы æмбæрста. Къласы разамонæг, æрыгон
ахуыргæнæг Людмилæ Павловнæ йемæ ныхас кодта
йæ ахуыры тыххæй:
— Цæмæн исыс æвзæр бæрæггæнæнтæ? Цы дыл
æрцыд?
— Ницы...
— Кæд дын ахуыр кæнын зын у, миййаг?
— Нæу.,.
— Нæу? Æмæ дæ уæдæ цы хъыгдары фыццагау
хорз бæрæггæнæнтæ исын?
— Нæ зонын.
— «Ницы, нæ зонын»,— смæсты ис ахуыргæнæг.—
Уæдæ ма йæ дæуæй хуыздæр чи зоны? Æви дæм æгас
скъолайы ахуырыл фæстæмæ хæцын хорз кæсы?
— Нæ кæсы...
— Хорз дæм куы нæ кæсид, уæд ахæм бæрæггæнæн-
тæ дæр нæ исис. Æз ма афтæ æнхъæлдтон, иннæтæн
дæр æххуыс кæндзынæ, фæлæ дып ныр дæхицæн æх-
хуысгæнæг агурын ма бахъæуа.
— Мæн æххуысгæнæг нæ хъæуы...
— Цы дæ хъæуы, уый æз хуыздæр зонын.
Людмилæ Павловнæ Тамуйы сфидар кодта Дзу-
къимæ. Ома дыууæ лæппуйы хæларæй цæрынц æмæ
кæд Дзукъи Тамуйыл хорзырдæм фæзынид, зæгъгæ.
Фæлæ хъуыддаг рауадис бынтон æндæрхуызон: фыц-
цаг бон Таму Дзукъийы сæхиц&й ратардта.
Уыцы хабар уайтагъд айхъуысти æнæхъæн къла-
сыл, Тамумæ йе ’мбæлттæ мæсты кæнын байдыдтой.
Мæсты кодта хистæр пионервожатый дæр. Се ’ппæтæй
тынгдæр та Людмилæ Павловнæ. Уый тыххæй скодта
ацы бон къласы æмбырд. Уый тыххæй лæууы ныртæк-
кæ Таму фæйнæджы цур. Лæппу тыхсы: фæйнæрды-
гæй йæм, ихуарæгау, тæхынц йе ’мбæлтты æфхæрæн
ныхæстæ:
V
43

— Раст нæ кæны Таму!
— йæхи æвзæр дары! Афтæмæй та пионер у!
— «Пионер!» Галстук чи хæссы, уыдон се ’ппæтиио-
нертæ куы уаиккой...
Фæстаг ныхæстæм Таму æрбатымбыл кодта йæ
хурсыгъд къухтæ. «Ничиуал мæ уарзы... Иууылдæр
мæ ныхмæ сысты»,— ахъуыды кодта йæхинымæр æмæ
йæ зæрдæ æрбауынгæг.
— С-с-с... иучысыл ма кæрæдзимæ байхъусут,—
Людмилæ Павловнæ ручкæйы кæронæй стъол æрхоста.
Сывæллæттæ фæсабыр сты.
— Чи ма зæгъдзæн Тамуйы тыххæй?— бафарста
ахуыргæнæг æмæ къласыл йæ цæст ахаста. Кæд чысыл
раздæр бнрæтæ сæ бынæттæй ныхас æппарæн кодтой,
уæддæр ныр ныхъхъус сты.
. — Чи ма зæгъдзæн?— ногæй та бафарста Людми-
лæ Павловнæ. Фæстаг партæйæ чидæр нæуæндонхуы-
зæй йæ къух сдардта. Дзукъи?! Цымæ цы зæгъдзæн
Тамуйы хуыздæр хæлар та? Иууылдæр сæ сæртæ Дзу-
къийырдæм азылдтой. Лæппу йæ бынаты ацоппай код-
та, Тамумæ зулмæ бакаст, стæй райдыдта дзурын:
— Таму раст нæу... Йæ хæдзары йьш фадæттæ хорз
ис, афтæмæй ахуыр нæ кæны... Иæ мадмæ дæр фæстæ-
мæ дзуры. Уый хорз нæу. — Дзукъи йæ галиу къухæй
йæ ныхы хид асæрфта æмæ сбадтис.
Чидæр фæндоп бахаста: — Æгъгъæд у ныхасæн.
— Тамуйæн ма раттæм дзырды бар!
— Раттæм, раттæм! Уадз æмæ зæгъа, йæ ахуыр
цæй тыххæй февзæрдæр кодта, уый,— схор-хор та код-
той алырдыгæй.
— Стæй йæ мадмæ фæстæмæ цæмæн дзуры,
уый дæр,—фæстаг партæйæ чидæр йæ ныхас æрбап-
пæрста.
Людмилæ Павловнæ бакасти Тамумæ.
— Зæгъ, Таму, де ’мбæлттæн...
— Æз... Æз ницы зæгъын!.. — фæхъæр кодта
Таму, ныккуыдта æмæ къласæй ралыгъди.
— Таму! Таму, раздæх! — айхъуыста ма ахуыргæ-
нæджы хъæлæс, фæлæ Таму фæстæмæ дæр нал фæ-
каст. Æрмæстдæр клубы раз йе ’згъорд фæсабырдæр
кодта. Уалынмæ йæ Дзукъи дæр æрбаййæфта.
44

— Таму... Таму, цæмæн ралыгъдтæ?
— Æмæ дæу та цы кæсы, и? Старостæ куы сси, уæ-
дæй нырмæ мын сзондджын ис!
— Таму... — тыхсгæйæ сдзырдта Дзукъи æмæ лæп-
пуйы цонгыл фæхæцыд.
— Иуфарс лæуу! Иуфарс, дзырдхæссæг! — йæдæн-
дæгты къæс-къæс цæугæйæ, загъта Таму, стæй йæ къух
дард фæхаста æмæ йæ тых йæ бонæй Дзукъийы уадул
ныххафт ласта. Дзукъийы цъæх цæстытæ цæхæртæ
акалдтой. Цалдæр къахдзæфы Тамуйырдæм бакодта,
фæлæ йæхМ нæ бавнæлдта.
— Æмбал дзы ахæм куы нæ уа! — йæ сæр ныт-
тылдта Дзукъи æмæ скъолайырдæм азгьордта.
Таму йæм ницуал бафæрæзта сдзурын, йæ бынаты
сагъдауæй баззадис.
* *
*
Раджы ахæлиу ис ныййарджыты æмбырд. Раджы
ахуыссын кодтой скъолайы цырæгътæ. Æрмæст ма
мæнæ кæройнаг къласы рудзгуытæй кæлы рухс. Ам,
ахуыргæнæджы стъолы ныхмæ, фыццаг партæйыл, ба-
ды Бадинæ æмæ ныхас кæны Тамуйы къласы раза-
монæг Людмилæ Павловнæимæ. Афтæ арф аныгьуыл-
дысты дыууæ сылгоймаджы сæ ныхасы æмæ дыууадæс
сахаты куыд сси, уый æмбаргæ дæр нæ бакодтой.
Цы ’рцыдис Тамуйыл, фыццагау хорз цæуылнæ уал
ахуыр кæны? Уыцы фарстайæн фондз сахатæй нырмæ
мад æмæ ахуыргæнæг дзуапп раттын нæ фæразынц.
— Кæд æй арæх æфтауыс хæдзары куыстытыл?
Кæд... кæд æм тызмæгæй дзурыс? — æппынфæстаг ба-
фарста Людмилæ Павловнæ.
Ацы дзырдтæм Бадинæ ахæм тарстхуыз ацис æмæ
ма ахуыргæнæг йæ ныхæстыл фæсмон дæр фæкодта.
— Цытæ дзурыс? Нæ, нæ... — Людмилæ Павлоз-
нæйы цæстытæм кæсгæйæ, тагъд-тагъд сдзырдта Бади-
нæ. — Куы дын загътон, æппындæр æй хъыгда-
рæг нæй.
— Уæдæ цæмæн æрцыди ахæм уавæрмæ? — ахуыр-
гæнæг фæлладхуызæй йæ сæр йæ къухтыл æруагъта.
45

— Мæнмæ афтæ кæсы æмæ Таму мæн аххосæй æр-
цыдис ахæхм уавæрмæ... — æнæихъæлæджы сдзырдта
Бадинæ æмæ йæ хъæлæс барызт.
— Дæу аххосæй? — Людмилæ Павловнæ дисхуы-
зæй йæ сæрыл схæцыд.
— О, о, мæн аххосæй. Æз сæм куы ’рцыдтæн, лæппу
уæдæй фæстæмæ фендæрхуызон ис. Йæ фыдмæ дæр
хæстæг нал цæуы. /Бдзухдæр æм афтæ кæсы, цыма йæ
æз «балхæнынмæ» хъавын... — Бадинæйы хъуыр-
мæ стылдис кæуыиы къуыбар æмæ ’пæ ныхас фес-
къуыди.
— Бадинæ?!
— Людмилæ Павловнæ... баххуыс мын кæн, — йæ
галиу къухæй йæ цæстытæ бамбæрзгæйæ, дзырдта
Бадинæ! — Дарддæр куыд кæнон? Æз... æз нæ ба-
зыдтон лæппуйы мæхимæ раздахын...
— Бадинæ... кæугæ?!
— Баххуыс мын кæн... Баххуыс мын кæн, Людми-
лæ Павловнæ,—йæ цæстысыгты йæхи æхсгæйæ, дзырд-
та Бадинæ.
— Дæхи мауал хæр, Бадинæ, — ахуыргæнæг сыс-
тадис йæ бынатæй, — ныртæккæ дын мæ бон ницы у
зæгъын, бакæсæм ма йæм ноджыдæр... Мæимæ гæсгæ,
ацы хъуыддаджы æрмæст ды нæ дæ аххосджын...
Мæн аххос дæр у, — бафтыдта ма йæ пыхасмæ æмæ
сыстад.
Людмилæ Павловнæ хуыссы рудзынджы бынмæ.
Йæ разы чысыл стъолыл цырагъ мынæг рухс дары.
Бонмæ бирæ нал ис, афтæмæй нырма йæ цæстытæ не
’рцъынд кодта, йæ хуыссæг кæдæмдæр фæлыгъдис,
Таму йæ сæрæй пал æмæ нал хицæп кæны. Хуымæта1-
джы пæ аивта лæгшу, цыдæр ыл æрцыди. Людмилæ
Павловнæйæн Тамумæ йæ зæрдæ рагæй æхсайы, фæ-
лæ йæм йæ хъус иикуы æрдардта.
’ Иухатт, ахуыры азы райдайæны, Людмилæ Пав-
ловнæ йæ къласæн бабар кодта, йæ каникултæ чи куыд
арвыста, уый тыххæй чысыл радзырд ныффыссын. Сы-
вæмæттæ уайтагьд базмæлыдысты.
«Сæрды мæйты æз мæ.мадимæ уыдтæн Гуырдзыс-
46

тоны», — фыста къласы хуыздæр ахуыргæнинæгтæй
иу, Замирæт.
«Сæрд... Куыд хорз у æвæдза сæрд фæллад уадзы-
нæн!» — ныффыста Дзукъи æмæ .цармæ кæсгæйæ йæ
бур æрфгуытæ хьуыддагхуызæй кæрæдзимæ æрбал-
вæста. Людмилæ Павловнæ йæ мидбылты бахудт æмæ
тшæ рæнхъмæ базылди. Цымæ Таму та цы ныффыста?
Ахуыргæнæг лæппуйы уæхсчы сæрты тетрадмæ нык-
каст, æмæ те?рад сыгъдæгæй куы ауыдта, уæд фæдис
кодта: «Цæй бирæ хъуыды кæны ацы хатт Таму», —
æмæ рæнхъыл дарддæр ацыдис. Сывæллæттæй бирæтæ
æмбис фыст фесты. Фæлæ Таму йæ къух йæ роцъомæ
сбыцæу кодта, афтæмæй æдзынæг касти уынджырдæм.
Иæ тетрад, фыццагау, уыдис сыгъдæг.
— Таму, цæуылнæ фыссыс?
Лæппу нæ фезмæлыд.
— Таму?! — йæ хъæлæс фæбæрзонддæр кодта
Людмилæ Павловнæ.
— И? Цы? — Таму йæ бынатæй фестади.
— Цæуылнæ фыссыс? Æви цæй тыххæй ныффыс-
сай, уый нæ зопыс?
— Нæ зонын... — сабырæй сдзырдта Таму, йæ зæр-
дæ æрбауынгæг æмæ æнæбафæрсгæйæ йæхи партæйыл
æруагъта. «Æвæццæгæн дзы исты маст бацыди», —
ахъуыды кодта ахуыргæнæг,—урокты фæстæ йæ сбæл-
вырд кæндзынæн». Фæлæ сæм уыцы бон уыдис ахуыр-
гæнджыты æмбырд æмæ йæ къухы лæппуимæ аныхас
кæнын нал бафтыдис. Дыккаг бон та дзы рох фæци.
йе. ’зноны æмбырдæй дæр уæдæ ницы рауад. Лæппу
къласæй кæугæ ралыгъднс. Æрмæст ахсæв бамбæрс-
та Людмилæ Павловнæ, Бадипæимæ раздæр кæй нæ
аныхас кодта, уымæй стыр рæдыд кæй æруагъта,
уый...
Райсомæй Людмилæ Павловнæ скъоламæ æрцыдис
авд сахатыл. Ацьг бон, иннæ хæттытæй хъауджыдæр,
æхсæзæм къласы йæ урок æвзæр цыди... «Диссаг, йæ
хуыз куыд аивта, — Тамумæ кæсгæйæ, йæхинымæр
хъуыды кодта Людмилæ Павловпæ. — Быптондæр
сфыдхуыз»...
— Людмилæ Павловнæ, фыст фестæм!
Ахуыргæпæг фестъæлфыди.
47

— А-а... О, о...
Æмæ та фæйнæгыл ног хъуыдыйæдтæ фыссын рай-
дыдта. «Куыд баххуыс чындæуа лæппуйæн? Цы хуы-
зы?» Ахуыргæнæг нæ фæразы уыцы фарстæн дзуапп
раттын. Скæуынмæ йæ бирæ нал хъæуы. «Мæнмæ гæс-
гæ, цалынмæ Бадинæйыл баууæнда, йæ хорз миниу-
джытæйын базона, уæдмæ дзы йæхи иуварсласдзæн».
Людмилæ Павловнæ ракасти Та’Йуйырдæм. Цымæ
цæуыл хъуыды кæны ныртæккæ Таму? Фæйнæгыл
фыст хъуыдыйæдтыл æви йæ хъысмæтыл?
" Урокмæ бирæ нал уыд, афтæ æнæнхъæлæджы
ахуыргæнæджы сæры фæзындис иу хъуыды.
— Чысыл хъусынгæнинаг... — къласыл йæ цæст
ахæсгæйæ, загъта Людмилæ Павловнæ. — Урокты
фæстæ-иу чысыл бафæстиат ут... Иу хъуыддагыл нæ
аныхас кæнын хъæуы.
Сывæллæтты тагъддæр базонын фæндыди ног ха-
бар. Дзæнгæрæг куы ныццагъта, уæд къæлидормæ ра-
калдысты æмæ къордтæ-къордтæй сусу-бусу кæныныл
фесты.
Уыцы сахат Людмилæ Павловиæ та телефонæй фер-
мæмæ дзырдта:
— Фермæ... фермæ? Чи дæ? А-а, Бадинæ? Дæ
райсом хорз! Зæгъ-ма, дæ хорзæхæй, мæ ахуыргæня-
нæгтæн уæм ницы куыст разыпдзæн? Цавæр куыст зæ-
гъыс? Нæ зонын. Цавæрфæнды дæр уæд. Фæкæсын
кæмæ хъæуы, ахæм родтæ дæм ис? Ис! Хорз уæдæ...
Райсом дæм мæ сывæллæттимæ фæцæуæм... — Людми-
лæ Павловнæ трубкæ æрæвæрдта æмæ æнцонæн сулæ-
фыд. «Бауарздзæн æй... Иумæ арæхдæр куы уой, уæд
æй бауарздзæи»...
Урокты фæстæ Людмилæ Павловнæмæ йе ’скъола-
дзаутæ æнæрхъæцгæйæ æнхъæлмæ кастысты. Ахуыр-
гæнæг фыццаг урочы æнкъард кæй уыдис, уый бирæ-
тæм хорз нæ касти. «Цыдæр æвзæр хабар æрцыдис»,—
хъуыды кодтой уыдон æмæ тарстхуызæй сæ цæстæн-
гас сарæзтой дуарырдæм. Фæлæ чысыл фæстæдæр
Людмилæ Павловнæ, иннæ хæттытау, къласмæ мид-
былты худгæ куы бахызт, уæд сæ цæсгæмттæ фæ-
рухс сты.
— Цы хъуыддаджы тыххæй уæ баурæдтон, уый хуы-
48

мæтæджы хъуыддаг нæу. Сымахæй алкæйы дæр ба-
хъæудзæн æнæзивæгдзинад, фæразондзинад равди-
сын... Кæд уæ миййаг исчи зындзинæдтæй тæрсы, уæд
æй иыртæккæ зæгъæд... — ахуыргæнæг барæй йæ пы-
хас фæлыг кодта, стæй йæ цæст къласыл ахаста.
— Нæ тæрсæм! Нæ тæрсæм! — схор-хор кодтой
сывæллæттæ.
— Хорз уæдæ, — загъта Людмилæ Павловнæ. —
Мæнмæ дæр афтæ кæсы, æмæ уын уæ размæ ахæм
стыр хæс дæр уымæн æвæрын. Цæвиттои, фермæйы
бахъуыдис мах æххуыс...
Ацы ран та ахуыргæнæг нæ ныхас фескъуыдта æмæ
ногæй сывæллæттыл йæ цæст ахаста. Скъоладзаутæ
хъуыстой цымыдисхуызæй.
— Фермæйы бахъуыдис мах æххуыс, — дыккаг
хатт ноджы хъæрдæрæй загъта Людмилæ Павловнæ.—
Хъуамæ не ’ппæтдæр райсæм фæйнæ роды æмæ сæ схъо-
мыл кæнæм.
— Фæйнæ роды?!
Сывæллæттæ базмæлдысты.
— Людмилæ Павловнæ, æмæ сæм зилгæ та кæд
кæндзыстæм?
— Людмилæ Павловнæ, уæд сыл нæмттæ та чи
сæвæрдзæн?
— Æмæ сæ хизынмæ та чи тæрдзæн? — райхъуыст
алырдыгæй.
— Уыдæттыл фермæйы аныхас кæндзыстæм. Ныр
уал кæхицæп бригадир равзарæм.
— Бригадир?
— О, бригадир. Равзарын нæ хъæуы, фосмæ зилы-
ны хъуыддагмæ хуыздæр чи сарæхсдзæн, ахæм ахуыр-
гæнинаджы.
Людмилæ Павловнæ йæ цæстæнгас азылдта Таму-
йырдæм. Уый дæр, инпæтау, лæмбынæг хъуыста
ахуыргæнæгмæ.
— Мæнмæ гæсгæ, ацы рап Тамуйæ хуыздæр ничи
сарæхсдзæн, — загъта Людмилæ Павловнæ.
Къласыл ацыд дисы уынæр. Куыд? Æвзæр бæрæг-
гæнæнтæ исын чи райдыдта, уыцы Тамуйы бригадирæй
равзарой? Æмæ уæд иубон æмбырдæй кæй алыгъ-
Мады къухтæ
49

дис, уый та? Æви йын Людмилæ Павловнæ уыцы
хъуыддаг дæр ныххатыр кæнынмæ хъавы?
Исдуг кълас бынтондæр ныссабыр. Стæй Замирæт
йæ къух сдардта.
— Зæгъ, Замирæт, дæ фæндон.
— Мæн фæнды, цæмæй нып Таму бригадир уа,
уый. Уымæн йæ мад фермæйы кусы æмæ-иу кæй нæ
зона, уымæй Бадинæйы бафæрсдзæн, — загъта Зами-
рæт.
Сывæллæттæй иуæй-иутæ кæрæдзимæ фæрсæджы
каст бакодтой, фæлæ сæ фылдæр разы уыдысты Зами-
рæты фæндоныл.
— Раст зæгъы Замирæт!
— Таму хорз бригадир уыдзæн!
— Æмæ уæд йе ’взæр бæрæггæнæнтæ та?
— Сраст сæ кæндзæн!
Фылдæр хъæлæстæм гæсгæ Таму æвзæрст æрцыдис
бригадирæй.
Людмилæ Павловнæ нæ фæрæдыдис, Тамуйы бри-
гадирæй равзарыны тыххæй фæндон кæй бахаста, уы-
мæй.
Æнæнхъæлæджы цыдæр фæци лæппуйы æнтъыс-
нæгдзииад, фæхъæлдзæгдæр. Ныр æй арæх фенæн уы-
дис йе ’мбæлтты ’хсæн хъазгæ, худгæйæ. Æппьгндæр
та йæ род Малинкæйы разæй нал цыдис. Куыддæр-иу
февдæлди, афтæ та-иу фермæйы балæууыд.
Фæлæ уæддæр Таму Бадинæйыл дзæбæх нæма æу-
уæндыдис. Куыд фæнды дзур, Бадинæ фыды ус у. Фы-
ды устытæ та Тамумæ гæсгæ хорз никуы вæййынц.
Дзæгъæлы пæ фыста Хетæгкаты Къоста йе ’мдзæвгæйы
фыды усы тыххæй: «Фыдсыл уыд кæмдæр»... Нæ, нæ,
Бадинæ никуы бауарздзæн Тамуйы. Æмæ-иу Таму
цсты куы не ’мбæрста, уæд æдзухдæр архайдта хъуг-
дуцджыты, кæннод та хистæр зоотехник Афассæйы ба-
фæрсыныл.
Иуырдыгæй ма фæзындис фермæйы куыст Таму-
йыл. Лæппу сраст кодта йе ’взæр бæрæггæнæнтæ. Уы-
цы хъуыддаг аивта къласы цæстæнгас Тамумæ. Бирæ-
тæн та ссис сæ хуыздæр хæлар... Æрмæст иунæг æм-
50

бал ласта йæхи дард Тамуйæ. Уый уыдис Дзукъи. Уы-
мæй нæма ферох, клубы раз ын Таму йе ’хсæрфарс
куыд ныдздзæхст ласта, уый. Таму йæм бирæ хæттыты
баласта йæхи хæстæг, фæлæ йæм Дзукъи йе ’ргом не
’здæхта.
*
Доиы æрттивгæ уæлцъарыл фæхау-фæхау кæнынц
бæлæсты аууæттæ. Таму бады - уæлвæндаг æмæ йæ
къухаууонæй кæсы цадмæ. Афтæ рæсугъд у ныртæккæ
дон, афтæ тынг фæнды Тамуйы улæнты фæстæ аленк
кæнын æмæ йын зæгъæн дæр нæй.
Диссаг, куыд æрæгмæ цæуынц лæппутæ? Иучысыл
ма сæм бакæса, стæй уæд бахиздзæн цадмæ. Æниу
лæппутæм дæр цы кæсы? Уыдонимæ дæр та цынай-
дзæи йæхи. Таму фестадис. Февнæлдта йæ дарæс ла-
сынмæ, фæлæ уыцы рæстæг уæлейæ, къохы сæрæй,
æрыхъуыстис Æхсары цъæхснаг хъæлæс:
— Таму-у!
Хъæлæс нæргæ ацыдис цадыл æмæ чысыл фæстæ-
дæр фаллаг фарсæй æрбайхъуыст йæ азæлд:
— У-у...
— Ардæм рацæу-у-ут! — йæ дзыхы алыфарс йæ
къухтæ тымбыл авæргæйæ, ныхъхъæр кодта Таму.
Уæлбылæй ссыдис къутæрты сыф-сыф, æмæ уай-
тагъд Тамуйы размæ кæрæдзийы фæстæ æргæппытæ
кодтой Æхсар, Мæир æмæ Мырза.
— Куыд æрæгмæ цыдыстут? — бауайдзæф сын
кодта Таму. — Æххæст æхсæвæр дæр бахордтаиккат...
— Нæ дын дзырдтон? — Тамуйæн дзуапп раттыны
бæсты Мырзамæ бакасти Æхсар. — Алы хатт та дæу
тыххæй æрæджы кæнæм... Магуса!
Мырза, чысылгомау сæгъдзаст лæппу, йæ нарст
æнгуылдз йæ былыл авæрдта æмæ аххосджынхуызæй
Тамумæ бакасти, фæлæ «командиры» цæсгомыл худы-
пы ’нгас куы ауыдта, уæд уымæн дæр йæ цæсгом
фæрухс. Стæй Æхсарырдæм фæзылд æ^мæ, йæ фын-
дзæй дзургæйæ, сфæзмыдта.
— «Магуса»...
Афтæ дæсны афæзмыдта Мырза Æхсары æмæ
51

лæппутæ цыппарæй дæр ныххудтысты. Се ’ппæтæй
хъæрдæрæй худтис Æхсар йæхæдæг.
— Цæй, æгъгъæд уын у худынæн, — загъта Таму,
æмæ былмæ сызгъордта. Фæцыднс доны цæллахъ.
— Уф-ф! — Тамуйы буары бауадысты уазал су-
дзинтæ.
— Баййафут ма мæ-æ1 — ныхъхъæр кодта лæппу-
тæм æмæ йæ ных цады астæумæ фæцарæзта.
— Уф-ф! Уф-ф! — цæнгты алы аивæзтæн дæр
футтытæ кæны Таму, архайы тагъддæрæй-тагъддæр
ленк кæныныл. Таму йе уæхсчы сæрты фæстæрдæм
ракаст. Уæртæ йæ чидæр æрбаййафы... Æхсар? Æхсар
Тамуйы баййафдзæн? Куыннæ стæй! Æмæ уæд Пыхс-
быны цады матросы ном Тамуйыл дзæгъæлы сæвæрд-
той? Лæппу ноджы тагъддæр аленк кодта æмæ уай-
тагъд Æхсарæй адард ис...
— Ахæм ма дзы уазал дон уа, — гæртт-рæртгæ-1-
гæ сдзырдта Таму, былмæ куы рахызти, уæд.
— Ихы хуызæн раст,—йæ ныхас баппæрста Æхсар.
— Æмæ дзы уæд фылдæр фæуыдаиккат, — йæхи
сæм нал баурæдта Мæир.
— Кæсут, Къæндзыгмæ дæр дзы ’уайдзæф кæныны
бар æрхаудта. Ха-ха-ха... — йæ хъæлæсы дзаг ных-
худти Æхсар.
— Ныр алкæуыл ном цы авæрыс? — рамæсты ис
Мырза.
— Æмæ ды та гæдыйæн къæссайы комыл хæцæг дæ?
— Цы?! — Мырза йе ’рфгуытæ æрбалхынцъ кодта
æмæ гуырæй-гуырмæ бацыдис Æхсармæ, фæлæ Таму
се ’хсæн фæци.
— Цæй, уæхгт иу сыхы -уасджытау цы ныппыхцыл
кодтат? Æви хылмондагæй цъæх арт уадзут?
— Омæ та хъазæн дæр нал и? — фефсæрмы ис
Æхсар æмæ иуварс ацыд.
Чысыл фæстæдæр лæппутæ цыппарæй дæр згъорд-
той цады былтыл фермæйырдæм. Тамуиты æрбахæц-
цæмæ чызджытæ райдыдтой сæ родтæм зилын. Хъуы-
сыдис сæ хъæлдзæг ныхас, сæ худын.
— Уау, Судзын!.. Судз-ы-ыи! — æмбисæхсæв йæ
хуыссæны ныхъхъæр кодта Таму æмæ хъæццул иуварс
52

аппæрста. Бадинæ æмæ Асæхмæт удайстæй йæ уæл-
хъус алæууыдысты:
— Цы кодтай, Таму?! — тарстхуызæй афарста Ба-
динæ æмæ лæппуйы ныхыл йæ къух авæрдта.
— Судз-ын!.. Мæ сæ-æр!
— Æнхъæлдæн æмæ нæ лæппу фæрынчын ис,
Асæхмæт. Уайгæ тагъддæр дохтырмæ!
Сахаты ’рдæджы фæстæ дохтыр æрбахæццæ. Лæппу
дзырд не ’мбæрста, сæнттæ цагъта. Дохтыр асгæрста
Тамуйы тугдадзин.
— Уазал дзы бацыди,—загъта уый,—æвæстиатæй
йæ ахæццæ кæнын хъæуы районмæ.
Уыцы ’хсæв Тамуйы аластой районы рынчындонмæ.
Тынг тыхст кæй уыди, уымæ гæсгæ Бадинæ дæр йемæ
баззад...
Авд æхсæвы æмæ авд боны Таму йæ сæнттæ цæгъ-
дынæй нæ банцад, йæ цæс^тæй нæ ракаст. Ф&лæ абон
чысыл барухс Бадинæйы зæрдæ: лæппуйæн йæ тæвд
фæкъаддæр.
— Мауал ын тæрсут, ныр фæдзæбæх уыдзæни, —
рынчынмæ кæсгæйæ, загъта дохтыр. Бадинæйы хуыз-
дзыд цæсгомыл ахъазыд мидбыл худт æмæ йæ къух
лæппуйы сæрыл æрхаста. Фыццаджьгдæр уыцы къухы
бандзæвд бамбæрста Таму. «Чн у цымæ уый»? —
лæппу зынæй базыхъхъыр кодта йæ цæстытæ.
— Ракастис... Ракастис! — фырцинæй скуыдта
Бадинæ æмæ æддæмæ разгъордта.
— Дохтыр, ракасти!..
— Чи ракаст? — бафарста чидæр бæзджын хъæ-
лæсы уагæй.
— Таму... Таму ракасти йæ цæстæй!
«Цымæ цæуыл хъæр кæны? Цы *рцыдис?» — фæдис
кодта Таму, йæхиуыл схæцыдн, фæлæ йын йæ буар цы-
ма алырдагæй судзинтæй фæрæхуыстой, афтæ срыст
æмæ уæд фæстæмæ йæхи хуыссæныл æруагъта.
«Кæм дæн? Цы мыл æрцыд?» Лæппу нæ бафæрæз-
та нæ фарстæн дзуапп раттын. Уæдмæ дуар бай-
гом æмæ мидæмæ бахызтысты дохтыр æмæ Бадинæ.
— Хорз фæтæрсын кодтай дæ мады, герой! —
рæвдаугæ хъæлæсæй сдзырдта дохтыр æмæ Тамуйы
тугдадзии асгæрста. Лæппуйы зæгъын фæндыдис, одæ-
53

иæн мад нæй, зæгъгæ, фæлæ Бадииæйы хъæлдзæг цæс-
гоммæ куы скасти, уæд уымæн дæр йæ былтæ бахудыз-
мæя сты. Фаэлæ уайтагъд йæхи фæтар кодта æмæ йæ
цæстытæ æрæхгæдта.
Бадинæ хæстæгдæр бацыдис сынтæджы размæ æмæ
лæипуйы сæр æрсæрфта. Таму йæм нæ ракасти. Нæ ра-
кастТаму, Бадинæ йын йæ ныхæн куы аба кодта, уæд-
дæр, æрмæст цæмæндæр йæ зæрдæ æрбауынгæг.
— Бирæ йæ нал хъæуы. Тагъд еаджы лæппынæй
уайагдæр уыдзæни, — фаэлмæн ныхасы уагæй загъта
дохтыр. — Фæлæ мæ хур, Бадинæ, ныр ды дæр чысыл
дæ фæллад суадз. Æгъгъæд у æиæхъæн къуыри хъи-
зæмар кæнынæн.
Æнæхъæн къуыри? Æнæхъæн къуыри Таму рынчын
у? Æгас къуыри Бадинæ йæ дуры бады?
Лæппу ракаст æмæ та фемдзаст Бадинæимæ. Фæлæ
ацы хаттТаму йæ цæстытæнал æрæхгæдта...
«Ау, куыннæ мæм æрбацæудзæн, хæлæрттæ куы уы-
дыстæм?» — хъуыды кæны Таму йæ хуыссæны æмæ
йæхи рудзынгмæ оивазы.
— Исты дæ хъæуы, Таму? — лæппуйы катай ба-
фиппайгæйæ, бафарста Асæхмæт.
— Ницы. Æз... афтæ æнæуый... — къуызгæ хъæлæ-
сæй сдзырдта Таму æмæ фæсырх ис.
— Уайтагъд та йæ зæрдыл æрбалæууыд клубы
раз... Дзукъи... Æхсæрфарсы цæф... Таму фæсмон бæр-
гæ кæны, фæлæ ма йын дзы ныр цы уайы? Фæлтау
æй уыцы бон Дзукъи дæр куы ныццавтаид! Уæд афон-
мæ раджы бафидыдтаиккой.
— Папæ...
— Цы кæныс?
— Папæ... Цы, уый зоныс? Цæй ннцы...
— Зæгъ æй, Таму. Кæдмæ ма йыл ауæрдыс?
— Иицы...
Таму ногæй йæ цæстытæ æрæхгæдта. Уый тынг
фæнды ныртæккæ йæ фыдимæ Дзукъийы тыххæй аны-
хас кæнын. Фæлæ куыд райдайа, уый нæ зоны... Кæн-
; нод стыртæ бамбардзыстьг, сæхицæй къаддæр чи у, уы-
34

доны хъуыддæгтæ? Нæ, Дзукъи æмæ Тамуйæн ничи
баххуыс кæндзæн, сæхæдæг хъуамæ бафидауой. Фæ-
лæ кæд? Кæд æрбацæудзæн Дзукъи Тамумæ?
Ахæм хъуыдытæ кæнгæйæ, Таму афынæй ис. Рай-
хъал сæ куыдз Пыхцылы рæйынмæ. Цымæ чи у? Таму
йæхиуыл схæцыд.
— Дзукъи! Дзукъи! — сонт хъæр фæкодта Таму
æмæ йæ хуыссæнæй рацæйгæпп кодта.
— Кæдæм? — фæурæдта йæ фыд.
— Папæ, Дзукъи!.. Дзукъи æрбацæуы, — кæртмæ
амонгæйæ, цингæнгæ ныхъхъæр кодта Таму.
— Омæ æрбацæуæд, уый тыххæй сынтæгæй кæдæм
гæпп кæныс?
Дуар сыидæггай æрбайгом æмæ Дзукъи уатмæ
бацыд.
— Æгас нæм цæуай, Дзукъи, — Асæхмæт йæ дын-
джыр дæрзæг къухы æрбалвæста Дзукъийы лыстæг
æнгуылдзтæ.
Иуцасдæр ничи ницы дзырдта, стæй Таму лæгъс-
тæгæнаг цæстытæй скасти йæ фыдмæ.
Асæхмæт бамбæрста Тамуйы фæндон, йæ мидбылты
бахудт æмæ æддæмæ рацыд.
— Дзукъи... Куыд хорз у, кæй æрбацыдтæ, уый!
— Æз дæм рынчындонмæ дæр цæуинаг уыдтæн,
фæлæ мæ бон нæ баци.
— Мæсты мæм нал дæ?
— Цæй тыххæй?
— Клубы раз дæ...
— Уый кой дæр ’ма кæныс? — Дзукъи сынтæджы
размæ бауад.
— Æцæг?!
— Æцæг.
— Дзукъи... — фæхъæр кодта Таму æмæ йе ’мбалы
йæ хъæбысы ныккодта.
Бур сыфтæртæ... Бур сыфтæртæ... Уыйас дзы хаугæ
та кæд æркодта! Мæйы размæ дæр ма сæ сыбар-сы-
бур бæлæстыл цыдис, ныр сæм акæс: искуы-иуæй фæс-
55

тæмæ зæххы балæууыдысты æмæ Пыхсбыны цадмæ цы
къахвæндаг цæуы, уый фæбынæй кодтой. Таму æмæ
йæ Дзукъи аргæ дæр нал кæнынц.
«Æмм-о-о...» — къохы сабырдзинад халгæйæ, цады
былæй сыхъуыстис роды уасын. Уый Малинкæ у, Таму-
йы род. Лæппутæ уæлбыл æрлæууыдысты, акæстытæ
кодтой фæйнæрдæм. Нæй, нæ зыны фæндаг.
— Уæдæмæ комкоммæ ныххизæм,—загъта Дзукъи
æмæ дзуаппмæ дæр нал фæкаст, афтæмæй уæртæ
фезгъоры.
— Дзукъи, фæлæу мæм!
— Баййаф мæ-æ!
— Цæй кæдæм тæхыс? — бустæгæнæгау сдзырдта
Таму, фæлæ йæм Дзукъи куы нæ ’рлæууыд, уæдуый
дæр йæ фæдыл нызгъордта. Къохыл азæлыд лæппуты
хъæлдзæг хъæр.
— Нæ мæ баййафдзынæ, — размæ згъоры Дзукъи.
— Баййафдзынæн!
— Нæ баййафдзынæ!
Хъуысынц къалиуты къæрццытæ, хус сыфтæрты
сыф-сыф. Дзукъи æргæпп кодта цады былмæ. йæ фæ-
дыл æрæзгъордта Таму дæр. Таму афтæ стырындз
æмæ бæласы къалиуыл нæ фæхæст ис, зæгъгæ, уæд
цады скуыси уыдаид.
— Мæхæдæг дæм куы нæ ’рлæууыдаин, уæд мæ
ныр дæр нæма баййæфтаис, — Тамуйы хуыздзыд рус-
тыл туг куыд ахъазыдис, уымæ кæсгæйæ, худгæйæ
дзуры Дзукъи.
— Æмæ дæу чи баййафдзæн, дымгæйæ уæлдай нæ
дæ æмæ. Стæй куы нæ ’рлæууыдаис, уæд дæ, афтæ
’нхъæлыс, нæ баййæфтаин?
— Нæ баййæфтаис!
— Баййæфтаин. Уæдæ ма ногæй азгъор!
— Азгъордзынæн!—Дзукъийыцъæх цæстытæ ферт-
тывтой æмæ фермæйырдæм ныййарц. Æрмæстдæр си-
лосы дзыхъхъыты раз баййгефта Таму Дзукъийък
Лæппутыл та ногæй худын бахæцыд.
Сæ хъæрмæ фермæйæ рацыди Бадипæ, йæ уæлæ
урс куатæ.
— Таму, мæ хур, куыд æрæгмæ цыдтæ, Малинкæ
дæумæ ’нхъæлмæ кæсынæй куы бафæлладис.
56

Æмæ, æцæгæй, уыцы рæстæг роддонæй райхъуысти
Малинкæйы дæргъвæтин уаст.
— Малннкæ! Малинкæ!
Таму роддонмæ базгъордта. Чысыл фæстæдæр Ба-
динæ дæр бацыд йæ фæдыл. Таму бадт Малинкæйы
раз; род йæ сæр бауагъта лæппуйы уæхсчы сæрты
-гемæ «йыл йæхи ахаф-ахаф кодта.
— Кæс-ма, мамæ, кæс, Малинкæ мыл куыд цинтæ
кæны!'
«Мамæ?»... Æвæццæгæн, Бадинæйы йæ хъустæ
сайгæ фæкодтой. «Мамæ», зæгъгæ, йæм чи сдзырдта?
— Мамæ, абырста мæ, Малинкæ мæ_абырста... —
родимæ хъуырдухæнгæнгæйæ та фæхъæр кодта Таму.
Ныр Бадинæйы йæ хъустæ нал сайдтой. «Мамæ»... —
уыцы диссаджы номæй йæм Таму дзырдта. Куыд рæ-
сугъд бадтис Тамуйы дзыхы уыцы ныхас.
Бадинæйæн йæ зæрдæ æрбауынгæг; Тамумæ бауад
æмæ йæ йæ хъæбысы ныккодта... Мады фæлмæн къухтæ
рæвдаугæ æрсæрфтой лæппуйы сæр, йæ рустæ. Куыд
æхсызгощ у уыцы къухты бандзæвд Тамуйæн! Æнæн-
хъæлæджы лæппуйы мæллæг цæнгтæ æрбатыхстысты
Бадинæйы астæуыл. Иуцасдæр мад æмæ фырт лæууы-
дысты æнæзмæлгæйæ. Фæлæ уалынмæ Таму фæком-
коммæ Дзукъийы худгæ цæсгоммæ æмæ æфсæрмхуы-
зæй йæхи Бадинæйы хъæбысæй ратыдта.
— Цæй, цы ныккастæ? Цом, Малинкæйæн хæринаг
æрбахæссæм, — æмæ дыууæ лæппуйы роддонæй раз-
гъордтой.
— Мæ хъæбул,—лæппуты фæстæ кæсгæйæ, сдзырд*
та Бадинæ æмæ йын кæуындзæг йæ хъуыр ахгæдта.

СÆРГÆНДТÆ
Зæрдæйы зарæг . . • 5
Фатимкæ 15
Артинæ 22
Мады къухтæ - 33

Сабаяжоев Рамазан Батырбегович
’РУКИ МАТЕРИ
Редактор Н. К. Мамаева
Художник В. В. Гладков
Худ. редактор У. К. Кануков
Тех. редактор Е. У. Цатриева
Корректор М. Б. Савкуева
Сдано в набор 16-Х1-1957 г. Подписано к печати
7-11-1958 г. Форм. бум. 84x108 1|30. Печат. листов
3,07. Учетно-иад. листов 2,52. Заказ >& 4939.
Издат Л& 165. Тираж 1000. ЕИ 00248. Цена 75 к-
Северо-Осетинское книжное издательство,
г. Орджоникидзе, проспект Сталина, 11.
Роспублмканская книжная типография
г. Орджоникидзе, ул. Джанаева, 20.

ЦÆГАТ ИРЫСТОНЫ ЧИНГУЫТЫ РАУАГЪДАД.
мыхуырæй рауагъТа ахæм чингуытæ:
1. Мамсыраты Д. Равзæрст уацмыстæ, II том.
’Аргъ.6 сомы æмæ 60 кап.
2. Пьесæтæ (Хуыбецты Р. «Нæ хæлæрттæ», Бесаты
Тазе «Æхсарджынты кадæг», Уырыймæгты Е.
«Знæгтæ», Хъайттаты С. «Таймураз», 1* у а т ы Д. «Пæсæ-
йы фæндон»). Аргъ 9 сомы æмæ 60 кап.
3. Е п х и т ы Т. Размæ. Роман. Аргь 7 сомы æмæ 10 кап.
4. Хетæгкаты Д. Уацмыстæ. Æмдзæвгæтæ æмæ басни-
тæ. Аргъ 1 сом æмæ 30 кап.
5. Ц о ц и т ы Р. Бон снхор афон. Иуактон пьесæ.
Аргъ 50 кап.
6. Дзесты. К- Т’æрных. Иуактон пь-есæ. Аргъ 35 кап.
7. X у ы г а т ы Г. Минасы фæстæ. Иуактон иьесæ.
Аргъ 40 кап.
8. Д з е с т ы К- Фырнымд чындз. Иуактон пьесæ.
Аргъ 45 кап.
9. К о ц о й т ы А. Гигойы куадзæн. Иуактон пьесæ.
Аргъ 40 кап.
10. Эльбрусы дæлвæзты. Кæсæг-Балхъары фысджыты ра-
дзырдтæ æмæ æмдзæвгæтæ. Аргъ 6 сомы æмæ 90 кап.
11. Малити Г. Æрæф. Æмдзæвгæтæ. Аргъ 1 сом æмæ
70 кап,
12. Айларты Ч. Лæппуйы бæллиц. Æмдзæвгæтæ. Аргъ
30 каи..
Ацы чингуытæн балхæнæн ис Цæгат Ирыстоны Книготор-
джы æмæ Цæгирфæлхасады цæдисы æппæт магазинты, стæй
сын рафыссæн ис Книготорджы «Книга-почтой», зæгъгæ, уыцы
хайадæй. Йæ адрис: г. Орджоникидзе, Сталины номыл прос-
гсеит, 12.