Текст
Кобылты Михакъайы фырт Чермен рай-
гуырд 1923 азы февралы мæйы Гуырдзыстоны,
Хъазыбеджы районы, Ухаты хъæуы. Йæ
ныййарджытæ уыдысты хъæууон хæдзарады
кусджытæ. 1931 азы бацыд Дзæуджыхъæуы 16-
æм скъоламæ. Фæцис дзы каст авд къласы.
Хæдзары уавæрмæ гæсгæ, 1938 азы кусынмæ
бацыд Цæгат Ирыстоны драмон театрмæ. Ба-
куыста дзы 1941 азмæ. Уыцы аз бацыд Къобы
скъолайы æстæм къласмæ ахуыр кæнынмæ.
1941 азæй 1945 азмæ уыд æфсæддон служб-
æйы — партизанты къорды. Службæйы фæстæ
куыста колхозы. 1952 азы Кобылы-фырт ра-
лыгьд Дзæуджыхъæумæ. Куыста алыкуыстуæ-
тты. 1970 азы, куыд хорз кусæг афтæ, æрвыст
æрцыд ахуырмæ марксизмы-ленинизмы уни-
верситетмæ. Сахуыр дзы кодта æртæазы. 1983
азы Кобылты Чермен рацыд пенсийы. Фæлæ
ма уæддæр куыста 1991 азы онг алы куыстуæ-
тты. У фæллойы ветеран, И-аг къæпхæны ин-
валид.
Кобылты Чермен фыссыц райдьщта, скъо-
лайы ма куы ахуыр кодта, уæд.
КОБЫЛТЫ ЧЕРМЕН
(Героикон-романтикон, символикон трилоги.
Трагеди. Æртæмион. Авднывон.)
ДЗÆУДЖЫХЪÆУ
2000
840сет
К-81
Автор арфæ кæны, ацы чиныг рухс цæмæй фена, уымæн ын чи феххуыс кодта,
уыдонæн: Багаты Батрадзæн, Мамсыраты Таймуразæн, Тæкъоты Сергейæн, Хе-
тæгкаты Таймуразæн.
Рецензенттæ: академик Абайты Васо, историкон наукæты доктор,
профессор Блиты Макс, социологион наукæты доктор, профессор Дзагкойты Хъа-
зыбег, аивадиртасæг Дзантиаты Анатоли, философон наукæты доктор, профессор
Хъайырты Вячеслав, экономикон наукæты доктор, профессор Къæбысты Константин.
Кобылты Ч.
К-81 Берболат: (Героикон-романтикон, символикон трилоги.
Трагеди. Æртæмион. Авднывон) — Дзæуджыхъæу: Ирыс-
тон, 2000
Коблов Ч.
Берболат.
Это драматическое произведение — трилогия — первая работа автора. Он над
ним работал несколько десятилетий.Тема трилогии — историческая. Время дей-
ствия — примерно с 1780 г. по 20-е годы XIX века. Место действия — горные
районы Осетии, Турция. Автор затронул сложные отношения Турции с Кавказом.
Освещается период присоединения Осетии с Россией...
4702500103-27
к Т^ГТПП—Г^Г" Без объявл. 84 Осет
1Я9(03)-2000
© Коблов Ч. М., 2000
&
^
ФЫЦЦАГ ХАЙ
ь
Ь <* V
АРХАЙДЖЫТÆ
Берболат
В а с и л и
Фыццаг хистæр
Дыккаг хистæр
Æртыккаг хистæр
X е т æ д ж ы-ф ы р т
Б а р д у а г
Ф а т м æ
Т о т р а д з
С о л т а н
Р е в а н
Коршунов
С и д о р о в
X ъ ы р ы м-С о л т а н
М и н æ т
В о л к о в
В о л и н
К а з и-о г л ы
А л и-о г л ы
А л и-Г а з у н
Т х о с т
Ф ы ц ц а г æ л д а р
Дыккаг æлдар
Æртыккаг æлдар
Л а ф е р
Тсмырболат
— бæрзонд бæзæрхыг унтер-афицер, фæстагмæ
паддзахы цинтæй хорзæхджын поручик.
— уырыссаг афицер, штабс-капитан, фæстагмæ
ротæйы командир, паддзахы ныхмæ хæцæджы
тыххæй æрвыст лæг, фæлæ сæрибар цæрæджы уав-
æры, рæстæгмæ гæсгæ, службæйы уагмæ гæсгæ
цæуы ивгæ.
— комбæсты номæй уынаффæгæнæг, 100 аздзыд.
— хъæубæсты номæй уынаффæгæпæг, 90 аздзыд.
— 85 аздзыд.
— Хуссар æмæ Цæгат Иры цæрæг кæмтты номæй
фидиуæг.
— зæды хуыз’ы — Берболатыл аудæг.
— Берболаты фыдыус, сидзæргæс.
— æлдæрттæ.
— булкъон, фæстагмæ инæлар-лейтенант. Кавка-
зы хæстон хайады сæйраг къамандыгæнæг, пад-
дзахы бæллицтæ хъахъхъæнæг.
— уырыссаг, æфсæддон, майор, рæстæгæй-
рæстæгмæ Арвы комы фæндаджы хицау, стæй та
Коршуновы адъютант. Фæстагмæ — тыхсæттæг
æфсады чысыл къорды хицау, дæлбулкъон.
— кæсгон. Кæсæджы æлдæртты номæй æрвыст
Ирмæ.
— Берболаты хойы чызг, сидзæр, Хандзæринæйы
чызгæмбал.
— инæлар, гадзрахатæй рацæуæг.
— сгарæг.
— туркаг.
— туркаг.
— Турчы æфсæдты сæйраг къамандыгæнæджы
хæдивæг. Фæсхæст Турчы паша æмæ Персы шахы
номæй фидиуæг Цæгат Кавказмæ, æлдæрттæм.
— Тотрадзы æххуырст, хатгай фæкусы Коршу-
новмæ мæрзæгæй.
— ирæттæ.
— Тотрадзы фырт.
— Тотрадзы хъузон, фæрсаг лæг, 48-аздзыд.
7
Хандзæринæ — Тотрадзы чызг, Берболаты уарзон.
У а с д ж е — хъæуккаг, сидзæр
X и з и р — туркаг булкъон.
Фыццаг стражник
Дыккаг стражник
Фæндаггæттæ:
Фыццагкъорд — ирон, ахалгорийаг, хиуаг, арвыкоймаг.
Дыккагкъорд — ирон, душетаг, Вардо — гуырдзыйаг.
Геологтæ:
Фыццагкъорд — ирон, уырыссæгтæ.
Дыккагкъорд — уырыссæгтæ.
Пьесæйы ма архайынц фæндæгтыл кусджытæ, сабыр цæрæг адæм, уырыссаг
æмæ туркаг æфсæддонтæ. Пьесæйы архайджытæн сæ "уæлæдарæс _ фæлыст
рæстæгæй-рæстæгмæ, уавæртæм гæсгæ архайдæн йæ райдайæнæй йæ кæронмæ ивгæ
цæуынц.
Архайд цæуы ХУШ-æм æнусæн йæ цыппæрæм хайæ XIX æнусæн йæ фыццаг
цыппæрæм хайы онг Дайраны комы, Турчы бæстæйы, Цæгат Кавказы, фылдæр
Ирыстоны.
ФЫЦЦАГ МИ
ФЫЦЦАГ НЫВ
Дайраны ком. Ком куыд мйдæгдæр — арфдæр ацыдис, хæхтæ та сæхи систой
бæрзонддæр. Комы нарæджы дыууæ фахсы æхсæн фæндагыл хæлддзаг хид. Комы
нарæджы рахизырдыгæй фæрсты ацыдис паддзахы фæндаг хуссарырдæм. Хиды иу
фарс хъæдæрмæг.калд. С о л т а н æрбацæуы фæлгæсгæ, хъæрæй дзургæ.
С о л т а н. Хæхтæ æмæ фæндæгтыл фæлгæсгæ бæргæ æрбацыдтæн
Хъобанæй ардæм, Дайраны комы онг падцзахы фæндагыл, фæлæ
фæндаггон цæуæг нæма ис. (Фæндаг æхгæнæн хъилыл йæ цонг æр-
уагъта, хæхтæм скасти.) Цæй диссаг дæ, Дайраны ком, дæуæй нын
цины суадæттæ гуыры. Куы бегарайы руаджы, куы та илцийы фæрцы.
Кæм та аслам аргь æххуырст дыхæй нæ фæндæгтæ,— цæрæнхос
мадзæлттæй нæ царды уаг аразæм. (Арф ныуулæфыди.) Уæдæ куыд
хъуамæ уа? Æлдæрттæ ма цæй тыххæй стæм? А къуырийы, æлдæртты
уынаффæмæ гæсгæ, илци исын мах рад у, кæд нын иумæйаг
вæййынц, уæддæр. (Хъуыдыты ацыд.) Куыд æрæгмæ цæуы Лафер,
æлдары фырт уæвгæйæ — æнæфсис хæцæнгарз æмæ æхцайæ... Кæд
æлдæртты номæй ацыд, уæддæр... Хъуымыхъхъ абырæгджын бæстæ
у, кæд искуы фыдбылызы бахаудта, уæдцæр...
Фехъуыст бæхты къæхты хъæр. Æрбацыди Т х о с т.
(Хин худтгæнгæйæ.) Цхй тагъд фездæхтæ, не ’ххуырстыты хуыздæр,
Тхост, фæндаггæттæ цæуæг никуыцæй ма?
Т х о с т. Æнæ илци уæ бон куыд нæ у?.. Æрбацæуынц. Рæхджы
сæ ардæм хъæуы. Фæлæ ма Берболаты удæгасæй илци райсинаг стут?
С о л т а н. Уымæ та дæ цы хъуыддаг ис? Дæ куыдзы бынат зон!
Цы ма дæ ферох?
Т х о с т. Мæ дыккаг дамбаца ам ферох. (Цатырмæ бауади,
дамбаца йæ фæссинты сагъдæй фæстæмæ фездæхти.)
С о л т а н. Лæуу уал, ам бахъæудзынæ. (Йæ уæлæдарæс аивтæ
кæны.) Берболаты, æлдары фырт кæд у, уæддæр ницы хъуыдцаг ис
Дайраны фæндæгтæ æмæ нæ хæхтæм! (Хæхтæм скаст.) Ницы! Се
’фтиаг æмæ сæ зиан дæр мах у. Мах сыл удхар кæнæм. Джауырты
бæрны йæхи бакодта,— цæрæд уыдонимæ! Ам æнæ Берболат дæр
хорз арæхсæм хицаудзинадмæ.
Фæцыд бæхы къæхты хъæр. Æрбацыди Р е в а н.
Реван, цæй æрæгмæ æрбацыдтæ?
Р е в а н æвзистхъæдджын ехсимæ архайы.
Р е в а н. Хъобаны хъуыддæгтæ — бирæ. Хъусын уын кæнын не
’лдæртты уынаффæ: илци дыууæ хатты фæфылдæр кæнут.
С о л т а н. Гъе уый тыххæй дæ рарвыстой? (Фæхъæлдзæгдæр
ис.) Иттæг хорз хабар æрбахастай... уыйау æнцон куы уаиккой
иууылдæр. Бæгуыдæр æй фæфылдæр кæндзыстæм.
Р е в а н. Æз сæ æртывæрæй дæр бæргæ райсин, фæлæ...
С о л т а н. 0, мæгуыр æлдары фырт дæ, мæ... Нæ фæлæ
стырзæрдæ адæймаг дæ. Уый хъæбатырдзинад нæу. (Тхостмæ.)
Æххуырст йæ хæстæ хъуамæ зона йæхæдæг.
Т х о с т уисой райста, мæрзы æхгæнæн хъилы раз.
Р е в а н. Лæгьстиаг дæр цæмæн уон, кæд æмæ æлдары фырт
дæн.
С о л т а н (къахæгау). Æнæлæгьстæгæнгæ дæр дын нæй. (Аивæй.)
Тотрадзы чызг уæлæнгæйтты никæй къухы бафтдзæнис, фæлæ Бер-
болаты басатар кæн. Æгæр суæндон.
Реван (аивæй). Берболаты удæгасæй мæ къухты бафта, и?
Зынтæй! (Йæ уæнгтæ аивæзтытæ кодта.) Фендзыстæм.
С о л т а н (къахæгау). Берболат, дам, сæм цыма минæвæрттæ
дæр барвитинаг уыд. (Хъазæн хуызы.) Хæрзаг Хандзæринæйыл ба-
къултæ кæнис, и? (Бахудти.) Æз дын иу фæнд амонын, цæмæй дæ
хъуыддаг сырæза, уый тыххæй, Берболат æмæ Лаферы сæ
кæрæдзийæн сызнаг кæн, кæд сæ кæрæдзийы марæг суаиккой.
Тотрадз та йæ фырты бафхæрд никæмæн ныххатыр кæндзæнис.
Нæмыг зынаргь нæу. Фæлæ!..
Р е в а н æрæнкъард.
(Хъæдæрмæгмæ (рæкомкоммæ.)Чи æрæфтауц кодта ацы хъæдæрмæг?
Кæй сты?
Т х о с т. Хъазахъхъæгтæ сæ... Берболат та сын хъазуатæй кусæг
йæхи скодта!
Р е в а н (аивæй). Цы уа, уый уæд. Маргæ æрцæудзæнис.
С о л т а н (хъæдæрмæг йæ къахæй бакъуырдта). Диссæгтæ... Нæ
сæ ’мбарын. Кæдæй нырмæ срæдау сты? Уый æнхъæл сын никуы
уыдтæн.
Тхост (аивæй). Ацы æлдæрттæн дæллаг галау сæ уæззау куыс-
тыты — сæ рæгъæутты фæстæ æз рафтыдтæн, бонджынтæ та адон
кæнынц. (Арвмæ скасти.) Хуыцау, кæм дæ? Æрхау дæлæмæ!
С о л т а н. Къаддæр лæхур! Нæхирдæм сæ фæкæнæм — Хъо-
банмæ!.. (Фæкаст уынæрмæ.) Цавæрдæр фæндаггæттæ.
10
Къорд бæлццоны æрбацыдис.
Калакмæ цæут, мыййаг? Илци фиддзыстут нырæй фæстæмæ
дывæрæй!
Т х о с т (аивæй). Магусайæ цæлуарзджытæ — бухъзæрдæтæ.
Кæйдæр фæллойæ уарзынц цæрын. Цы сæ æрфæндыди.
Фыццаг фæндаггон. Алы цыдæн дæр илци фидын
хъæуы? Дзæуджыхъæуæй цæуæм. Иннæ цыдæн уын сæ уæлдай-
джынтæй бафиддзыстæм. Ныртæккæ нæм «дзаг» у. Ахалгоримæ
цæуæм.
Р е в а н. Ныртæккæ бафйдын хъæуы. (Дыккаг бæлццонмæ).
Ды та, картулиджын?! Цы дæ зæрды ис? Фæйнæ дыгай абазитæ...
алкæмæйдæр!
Фыццаг фæндаггон (йæ хордзенмæ февнæлдта). Зæххы
скъуыды куыннæ ныххауæм. Ирон лæджы хатыр мын уæддæр ба-
кæнут. Ау, лæгтæ куы стæм... Нæ мæгуыр сабитæн фæйнæ мæрты
хор хæссæм.
Ацæуыныл фæлварынц. Р е в а н сæ раздæхта.
Дыккаг фæндаггон (йæ рихитæ аздыхта). Æз хиуаг дæн.
Арвыкоймаг. Ацы рихитæ æвдисæн уæнт, рæхджы уын сæ уæлæф-
тауджынтæй рарвитдзыстæм.
Фыццаг фæндаггон. Куыннæ ныл æууæндут, æз
Ахалгойраг — дзимираг дæн.
Р е в а н. Ис æууæнк, фæлæ сымахыл нæй. Нæ уæм разындзæн
æфсарм.
С о л т а н (дыккаг фæндаггонмæ). Гуырдзыйаг æмбисонд куыд
у? — Райсомы каркæй, дам, абоны айк хуыздæр у. Цы ’мбæлы,
уый ныртæккæ, æмæ уæхи фæндиаг ут, размæ!
Фыццаг фæндаггон (гуырдзыйагмæ ацамыдта). Гуыр-
дзыйаг у, фæлæ... Уырысы æфсæдтæ цы фæндæгтыл цæудзысты,
уый нын хæлæг кæнут? Ирон куы дæ... Хуыцаумæ скæсут.
Т х о с т. Ауадзут сæ, цы сæ сдиссаг кодтат?
Солтан йæ къахæй Т х о с т ы бакъуырдта.
Р е в а н (фæндаггæттæм). Иуварс уал алæуут!
Фæндаггæттæ иуварсмæ баздæхтысты, æрбадтысты. Фехъуыст бæхты
къæхты хъæр.
Фæндаггæттæ та, фæлæ... Лафер цыдæр æрæгмæ цæуы, уый...
(Фæкаст бæхты къæхты хъæрмæ. Ауыдта Лаферы.) Лафер, салам
алейкум! Афон дæр дын уыдис. Цæй æрæгмæ уыдтæ?
Р е в а н æмæ Л а ф е р кæрæдзийы ныхъхъæбыс кодтой.
Л а ф е р. Алейкум салам. (Аивæй фæндагыл йæ цæст ахаста.)
Фæндæгтæ бæлвырд фæцæстæнгасдæр кодтой.
11
С о л т а н. Ницы дæ къухы бафтыд?
Л а ф е р (Солтанмæ). Хæцæнгæрзтæ нæ æрвадæлтæм Цымийы
фæуагьтон. Фæстæмæ цæугæ мын æрцæудзæн ныртæккæ.
Р е в а н. Æз уал афæлгæсон фæндæгтыл. (Ацыд.)
С о л т а н (Лафермæ). Ацæудзынæ хæцæнгарзмæ. Фыдзаман у,
æмæ нæ не знæгтæ æдзæттæйæ æрбаййафыны бæсты, цас хæцæнгарз
фылдæр уа, уыйас — хуыздæр. (Лафермæ.) Фæллад уыдзынæ, аулæф
уал...
Л а ф е р цатырмæ бацыд.
Æз фæндæгтыл афæлгæсон, аразинæгтæ — хæргъ. (Фæцæйцыд,
фæлæ фæстæмæ фездæхти æмæ Лафермæ бадзырдта). Лафер, не
’лдæртты хистæр у Тотрадз — дæ фыд, йæ зæрдæ дæм æхсайы,
фæлæ уал багьæц. Фæндаггæттæ æрбацæуинаг сты, фæлæуу уал.
Стæй та фендзыстæм. (Аивæй). Реван æмæ уал Лаферы сæ кæрæдзи-
уыл бафтаудзынæн, стæй та нын Берболат дæр кæдæм джандабасы
хай кæндзæнис. (Лафермæ.) Тагьд ма кæн. Фæндаггæттæ!.. Уыдон
хорз фæуæнт, фæлæ фæндаджы хабæрттæ куыдтæ рауадысты?
Л а ф е р. Мæ-гьа, фыдæбæттæ æмæ тыхстытæй. Хъуымыхъхъы
бæстæм бахæццæ дæн. Æрфысым кодтон. Хæцæнгæрзтæ,
хъримæгтæ, æхсаргæрдтæ — мæ бон цы уыдис, уый. Зынаргъæй
мын сæ нæ радтой. Фæлæ ма тыххæй æрбахæццæ дæн. Цæуæнтæй
фылдæр — абыргæджынтæ. Мæ фысымтæ мæ æрбахæццæ кодтой
Цæцæнæй. Иу ран абырджыты хистæр сæ хæстæг разынд — уый
нын нæ фæндаг сæдас кодта. Æдыхстæй мæ æрбахæццæ кодтой.
С о л т а н. Арфæйаг уæнт. Хæсджын уыдзыстæм.
П а у з æ.
Л а ф е р (Реванмæ кæсгæйæ, аивæй). Йæ ныхтæ мæ æгæр ныс-
сагъта, æнæ исты хъыгдаргæйæ. Илцимæ хатт февналы, фæлæ йæ
æрсабыр кæндзынæн. Уымæй, йæхи не сиахс бакæнынмæ хъавы.
Уыцы уынаффæ та йæм кæцæй æрцыдис... Хъуымыхъхъагимæ ра-
джы фидыд уыдысты нæ хистæртæ. Хандзæринæ ма авдæны хуыс-
сыдис... Ныр та размæ-фæстæмæ. Уый та куыд?! Не ’хсæн
хæстæгдзинад сырæза,— нæй уымæн уæвæн, мæ удæгас уæвгæйæ...
(Ныхъхъус цасдæр рæстæг.) Бахъуыды сахаты лæгдзинад чи равди-
са, ахæм нæу... Хуыцау бахизæд.. Фæлтау .— мæлæт.
Р е в а н иуварс ацыд, аууон ранæй хъусы, æрбамæсты, фæндаджы сисы
дуртимæ архайы. Æввахс бацыд Л а ф е р м æ, фæлæ йæ уый нæ уыны.
Р е в а н (сабырæй). Фæсаууон «рæсугъд» ныхæстæ кæны. Ама-
рынæн бæззы. Иуæй раст загъта: æнæ уарзонæй лæджы цард ницы
у. Фæлæ, Лафер æмæ Берболат,— сымахырдыгонау нæ уыдзæнис.
Уæ «фæйдаггæгтæ» уын æрцæттæ кæндзынæн. (Иæ риу бахоста.)
Ам дæр лæджы фырт ис. Хъуымыхъхъагыл иу хæпп куы фæкæнон
12
— йæ тъæпп Аргуыданы фæцæудзæнис. Берболат кæд æндонæй
фидардæр æмæ хъæддыхдæр у, уæддæр йе знæгтæ йæ сæрыхъуынтæй
— фылдæр. Исчи йæ мардзæнис. Марджы ныхмæ та — марг. Кæд
йæ уындæй йе знæгтæ ризынц, уæдцæр æй бафснайын хъæуы. (Йæ
хъамайыл йæ къухтæ æруагьта).
С о л т а н (хинæй). Хъуыдыты та куы ацыдтæ. Мæнæ уал ацы
фæндаггæтты кой бакæнæм.
Иуварс сæ алæууын кодтой.
Берболаты ныхмæ æнцонтæй хæцæн нæй.
Р е в а н. Ау, дыууæ лæджы амарын цас диссаг у. (Аивæй.)
Адоны азарæй кæдмæ зæронд кæндзынæн. Лаферы та уал... (Хур-
ныгуылæнырдæм ацамыдта.) Уырдæм æй... (Хæхтæм скасти.) Ацы
хæхтæм та, дам, цыма æрбацæуинаг сты сгарджытæ... Сыгъзæринтæ
ссарынвæнд, дам, скодтой.
С о л т а н. Ссарын йедтæмæ дзы ницы хъæуы? Мах дæр афтæ
зæгьæм?! Мауал ской кæн!
Р е в а н. Бамбæрстон дæ. (Аивæй.) Хандзæринæ... Рæсугьддæр
чызг,— хъуыстгонд Стыр Кæсæджы дæр ма... (Лаферы фæдыл
кæсгæйæ, аивæй). Аивгъуыйдзынæ.
Л а ф е р фæндаггæрон систæ аив кæны.
(Аивæй). Солтан мын хуыздæр зонд амонæг фæцис. Геологтæй
акъæрц кæндзынæн. Берболаты æфсон та йæ... Бауромдзæни та
йæ. Лаферы та мæхæдæг, уый дæр та Берболаты æккойы бахсой-
дзынæн. А дыууæ мыггаджы кæрæдзийы базмæнтдзысты, иннæр-
дыгæй та — джауыртæ. Æз та стыр мыггагимæ — Тлаттатимæ
хæстæгдзинад... Мæ бартæ, ме ’ууæнк — фылдæр æмæ тыхджындæр.
(Цæимæдæрты архайы. Лафермæ). Хæцæнгæрзтæй исты... уæ къух-
ты бафтыд? -
Л а ф е р (Солтанмæ). Нæ уæ уырны, хорз бафтыдис, стæй
асламæй, фæлæ диссæгтæ... Турк, дам, йæхи цæттæ кæны Уæрæ-
семæ ныббырсынмæ.
С о л т а н (хъуыдыты ацыд). Пехуымпар сæ ауадзид. Фервæзик-
кам сæ. Дайраны комæй ницыуал фениккой. Нæхи та бауиккой.
(Лафермæ, къæдзæхмæ йын амоны). Уæлæ ууылты фæндаггæттæ
ахъуызаг вæййынц. Ды цу, уыцы къæдзæхтыл иу фæндаггон дæр
куыннæ ахиза, афтæ бакæн. Дæхицæн æрбынат кæн. Æз æмæ Ре-
ван та уал ам æгьгьæд уыдзыстæм илци исынæн. Цу!
Р е в а н фæндаггæрон сисамад бæлвырддæр кæны.
Л а ф е р. Иу лæджы фырт дæр мæнæй нæ аирвæздзæнис, фæлæ
æнахуыр фыдфынтæй зæрдæ басастис. (Æрбадт.) Дысон фыны дис-
саджы къæдзæхы астæу комы нарæджы иунæгæй баззадтæн. Кæсын,
13
æмæ сынтгы къорд æрбатахтысты кæрæдзи тонгæйæ. Стæй мыл сæхи
ныццавтой — сæ уæлныхты мæ систой æмдзыгуырæй. Стæй иу туг-
дзых хъæрццыгьа йæ бырынкъ мæ зæрдæйы фæцавта,— æваст фехъ-
ал дæн. Цыдæр фыдбылыз мæм кæсы. (Аивæй). Берболат джауыр-
тимæ æгæр бамдзæрин æмæ не ’хсæн фыдбылызæй куы ницы ’рцæу-
ид.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н фæкасти.
С о л т а н. Фынтæ ницы зонынц. Фæлтау цу!
Æрбацыдысты геологтæ æмæ В а с и л и.
Р е в а н (геологмæ). Цы хабар дарут ацы хæхтæ æмæ фæндæгтæм?
(Солтанмæ.) Аздахæм сæ?
С о л т а н ницы сдзырдта.
Г е о л о г. Хицауады номæй рацыдыстæм. (Йе ’мбæлттæм амо-
ны.) Фæцæуæм. Адонимæ дзурын нæ хъæуы.
Фæхæрд кодтой къулыл.
Р е в а н (геологмæ). Мах кæмæ дзурæм? Чи нæ хонут? Ацы
хæхтæ дæр æнæхицау не сты.
Г е о л о г. Хæцынмæ не ’рбацыдыстæм. Хæхтæ мах немæ нæ
ахæсдзыстæм. Сымах тыххæй фыдæбæттæ кæнæм.
С о л т а н (Реванмæ аивæй). Кæуылты хъуыды кæнынц. Ауадзæм
уал сæ. Уæлдай нæ ничи ницы ахæсдзæнис.
Г е о л о г. Кæд исты ссарæм — сымах дзы æнæ хай нæ уыдзыс-
тут.
Фæцыд уынæр. С о л т а н фæстæмæ фæкаст. Æрбацыд Берболат.
С о л т а н (Берболатмæ). Берболат, цы Хуыцау дæ æрбахаста?
Фæндаггæттæ уæ фенхъæлдтон.
Берболат. Цал хатты уын фехъусын кодтой, геологты ма
къуылымпы кæнут!
Р е в а н. Нал нæ ныууадзат, цалынмæ нæ фыдбылызы баппа-
рат, уæдмæ? Исдзыстæм илци, цалынмæ нæ фыдыбæстæн фырттæн
бæззæм, уæдмæ. Геологты кой дæр куыннæ уа!
В а с и л и. Фыдбылызтæ кæрæдзийæн куы нæ аразиккам —
хуыздæр уаид.
Р е в а н (æрбамæсты). Ам цалынмæ уат æмæ нæ æлхъиват.
(Аивæй.) Хæстытæ дæр уыдзæн.
Берболат. Фæстаг хатт ма уын хъусын кæнæм: æнæ тохæй!..
С о л т а н. Бæргæ, фæлæ...
Бефболат (аивæй Василимæ). Ацы къорд уал ахæрд кæнæнт.
Дыккаг дæр хъуамæ æрбацæуа рæхджы..*.
14
С о л т а н (йæ къух сыл ауыгьта, аивæй). Уæ цыд фæстаг хатт
фæуæд. (Реван æмæ Берболатмæ.) Мæсыг хи дурæй хæлы... Гео-
логтæй иу у ирон, ме ’рдхорд Созырыхъо, сæ фæндагамонæг у.
Сыгьзæринтæ кæд ссарой, уæд сæ махæн æнхъæл стут? Фегæр
уыдзыстут. Сæхицæн! Скæсут-ма, къæдзæхтæй къæрттытæ æппа-
рынц.
Л а ф е р. Нæхионтæй нын знæгтæ аразынц. Айфыццаг хъа-
захъхъæгты Берболатимæ цыдæр сусæг ныхæстæ кæнгæ баййæф-
тон,— хидты, хæхты, хæзнаты æмæ фæндæгты тыххæй. Ацы фыд-
былызтæ та нын кæцæй æвзаринаг уыдысты. Нæ чысыл Ирысто-
ны нын бакъаддæртæ кæндзæнис Берболат йæ æрдхæрдтимæ,
æнхъæлдæн!
Р е в а н (фæхъæлдзæгдæр, аивæй). Калм битъынайæ тарсти, æмæ
йæ хуыггомы æрзадис. Адонæй ма аирвæзæм? Зынтæй. Маргæ у.
Л а ф е р (фæныфсджындæр. Солтанмæ аивæй). Зынтæй, фæлæ
йæ Реван бакъуындæджытæ кæнид.
С о л т а н фæхъæлдзæгдæр.
Реваны бæрны йæ бакæнæм, æрмæстдæр... (Иуварс, аивæй.) Мæхи
та ма цы туджджын кæнон сæ мыггагæй. Мæ хо сæ къухты бахауы-
ны бæсты сæ хъæстæй иу дæр мауал баззайæд. (Ахъуыды кодта.)
Цы аразай, уый хинæй.
С о л т а н. Æрмæстдæр хинæй, афтæ. 0, фæлæ уал джауыртæй
куы схицæн уаиккам. Фæндæгты тыххæй тох рагæй цæуы.
Л а ф е р. Берболаты хуызæттæ удæгас куы уой, уæд...
Р е в а н. Æмæ куыннæ... Берболаты хъуыддæгтæ сты. Иугæйттæй
нæ ма ныццыбыртæ кæнын кæна? Тæссаг у.
С о л т а н. Æгæр ын æнтысы. Фыццаг къорды æвыдæй ауагь-
там.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр.
Уынут? Геологты дыккаг къорд дæр та æрбацæуы.
Солтан, Реван æмæ Л а ф е р сæхи æраууон кодтой.
Бауадзут уал сæ сæхи бар.
Геологтæ æрбацыдысты, хæхтыл фæлгæсынц.
Адонæн цыдæртæ бантысдзæн.
Г е о л о г (йе ’мбæлттæм). Не ’мбæлттæн сæ фыццаг къорд
фæуæле. (Хохмæ сын амоны.) Уæлæ сын уыцы хæхтæ фарон
æнæсгæрстæй баззадысты, фæлæ сæ ныр æнæбасгæрстæй ныууадзæн
нал ис. Махæн та ам комы мидæмæ бахизгæйæ у. Цæнгæт хæхтæ
сты. Сæ хæзнаты сын раиртасын хъæуы. Комы хуссарырдæм... ам
Васили, Берболат æмæ Сидоровæн æнæ ’рбацæугæ нæй,— нæ хица-
уады уынаффæйæ. Рæхджы нæ æрбаййафдзысты.
15
Къордæй иу хай раздæр ацыд, дыккаг та фæстæдæр комы араст. Геологтæй
кæмæн йе ’ккой дзæкъулы баст, кæмæн йæ къухы дзæбуг, кæмæн та — фыййаг.
Æргом сæм рацыдысты.
С о л т а н (геологтæм). Кæдæм цæут? Чи стут?
Геологтæ ницы дзурынц.
Бамбæрстам уæ. Ауылты æппæтæн цæуæн нæй... Ацы хæхтæн сæ
хорздзинæдтæй не ’ппæтæн хæйттæ кæнæн нæй. Цæугæ фæстæмæ
уæ фæд-фæд!.. (Йæ хъримагмæ ацамыдта.)
Фыццаг геолог. Тыхдзинады фæдыл не стæм. Хицауады
уынаффæйæ... Уæ куырыхондæрты зондæй, уæ адæмы курдиатмæ
гæсгæйæ. Хæхтæ басгарын хъæуы. Мах сæ басгардзыстæм.
С о л т а н. Иу ныхас дæс хатты нæ кæнæм. Ацы хæхтæ нæ
фыдæлтæ уый тыххæй фыдæй фыртмæ махмæ не ’рхæццæ кодтой,
нæ сæ фæхъахъхъæдтой кæм хæстæй, кæм цæмæй... Ныр сыл
æввонгæй æрбадат? Лæвæрттæ нæй... Нæ кæрдтæм дæр нæ ма бав-
налын кæнут.
Г е о л о г. Махæн фæстæмæ аздæхгæйæ нал у æнæ басгаргæйæ.
Сæ къахæнгæрзтæм февнæлдтой. Бæхты къæхты хъæр фæцыд.
Сидоров, Берболат æмæ В а с и л и æрбацыдысты.
Берболат (фембæрста сæ). Адоны ныхмæ дзургæйæ нæу!
Хæлардзинад нæ, фæлæ кæрæдзимæ топпы хæтæлтæй кæсын?..
Худинаг не ’ппæтæн дæр. (Солтанмæ.) Адон — æрбацæуæккаг адæм.
Мах — бындурон фыдæлтæй нырмæ. Ам цæй тыххæй стæм мах?
С о л т а н. Бамбæрстам уæ. Цæуæгæй дæр æмæ цæрæгæй дæр
хæхтæ махæн нæ фыдæлтæй баззадысты, æмæ сæм ма уæнт бардар-
джытæ.
Берболат (Солтан æмæ йе ’мбæлттæм). Нæ хæхты хъæздыг-
дзинæдтæ, фæндæгтæ, фыццаджыдæр, нæхи пайдайæн сты. Уыры-
сы ’рдыгæй цæуæг — хъуыддаггæнджыты æмæ нæхирдыгон фæндаг-
гæтты куыд нæ тыхсын кæнат, афтæ... Илци исыны бар дæр уын
рагæй нал ис, æмæ уын ам уæвын нал æмбæлы.
С о л т а н æрбамæсты, йе ’мбæлтты æхсæн ныхас стынг.
Геологтæн сæ фыццаг хайæн ам уæлæмæ ахæрд кæнгæйæ у. Дыккаг
хайæн та — ам комы мидæмæ. Загътон* уын: къуылымпыгæнæг
куыннæ уа, афтæ.
В а с и л и (Сидоров æмæ Берболатмæ). Фæстиат нал. Æлдæртты
хъустыл куы ’рцæуа. Тæссаг у — куы рафсæрой.
С и д о р о в. Се ’ппæт æмхуызон не сты, цæхх æмæ кæрдзын-
дæттон — таучела сты. (Йæ мидбылты бахудт.) Æцæг хæцæнгæрзтæм
— æмхиц... (Аивæй.) Фæлæ ницы сæ бон бауыдзæн. Бафæлварæнт-
ма. Ницы сæ бон бауыдзæн, Черкесæй райдай — суанг Гуырдзыс-
16
тоны онг. Æппæт Кавказы дæр æрхъула кæндзыстæм. Мæ ныхæстæ-
иу уæ зæрдыл дарут.
Васили (æнæбары). Сæхи мидæг дæр хуыздæр.не сты. Фæлæ
сæ хуыздæртимæ æмцæдис фылдæр, хуыздæр хъæуы. (Берболатмæ
ацамыдта.) Мæнæ ацы афицерты хуызæттимæ. Ис семæ — уе
’мбæстæгтимæ — хъуыддæгтæ аразæн, афтæ, и, Берболат?
Берболат ын дзуапп нæ радта.
Берболат (уæззаугомау сдзырдта). Уæ хистæртæ,— уыдон
æвастæй та уын... Бамбæрстат нæ?
С о л т а н. Мах уынаффæ хъуаг не стæм. Мах нæ, фæлæ нæ
сымах уæхæдæг бамбарут!
С и д о р о в (аивæй). Не знæгты архайд фылдæр хин æмæ
кæлæнæй у. Бирæгъæн таурæгьтæ хаст, ауадз мæ,— сæгъ фæли-
дзы. Æрæджы исчи геологтæй ауылты аивгьуыдта? Дзæуджыхъæуæй
хицауады номæй æрвыст стæм, не ’ппæт дæр — афицертæ. Чи нæ
фæндаджы хицау, чи та æдасдзинады тыххæй æрвыст у...
С о л т а н. Ирон лæджы æфсарм, уыййедтæмæ... Уæлдай
ныхæстæ... Фыдбылыз араз, æмæ дæ фæрсæг дæр ма уæд, и? Уый
та куыд? Уæд ам мах чи стæм? Фæстаг хатт уын фæуæд уе ’рбацыд,
стæй ам искæй зæххыл уынаффæтæ кæнут.
Берболат. Æртхъирæнтæй хъуыдцæгтæ нæ рæзы. (Йе
'мбæлттæм.)Гъо1Югты ахæццæ кæнут Голеты онг. Æз та ам хæрдмæ...
Аййафон фыццаг къорды. (Йе ’мбæлттæц хуссарырдæм ацамыдта,
ома, уыцырдæм ацæут, зæгъгæ.)
Ацыдысты фæйнæрдæм.
С о л т а н (йе ’мбæлттæм). Ацы хæхты хуымæтæджы нæ серноба
кæнынц. Хæзнатæ дæр сæ æрхъуыд. Сæ фæндтæ сын ныссыкк
кæнын хъæуы. Нæ хæхтæм нын бавнæлдтой, и?..
Р е в а н. Уыдоны аххос сæ кæнæм, фæлæ нæхионтæ аххос-
джындæр сты. Геологтæн сæ разамонæг — ирон. Сæ афицертæй сæ
иу — ирон. Разындзæн-ма дзы...
С о л т а н ницы сдзырдта.
С о л т а н (Лафер æмæ Солтанмæ). Къæрцхъусдæр ут. Рæстæг
нæ фæндиаг нæу. Фæндаггæттæй иуæй-иутæ къæдзæхты мæйдар
æхсæвыгæтты ахъуызынц. Нырæй фæстæмæ ахæм хабæрттæн æр-
уадзæн нал ис.
Л а ф е р. Фæндаггæттæй ничи аирвæздзæн, фæлæ геологтæ
фыдбылыздæр сты.
С о л т а н. Лæгдзинадæй та? Маст исын фылдæр æмæ карздæрæй
хъуамæ зонæм. (Реваны тæрсæн æхст бакодта)
Р е в а н фесхъиудта.
2 Заказ № 207
17
Тæрсаг æнхъæл дын нæ уыдтæн. Ныр хъусгæ кæн. Бакæнын хъæуы
афтæ. (Аивæй.) Ды амардзынæ Лаферы. Хъуыстай йæ дæхæдæг,
цы ракæнинаг дын у, уый. Æфсон та — Берболаты. Геологтæй
Марковы — æз. Уый дæр та Берболаты æфсон. Уый та афтæ, хъа-
захъхъаг ироны бæсты хъодыгонд фæндагыл кæй фæндæй цыди,
уый адыл. Дарддæр рæстæг йæхæдæг йæхи амондзæн. Æвдисæн
дæр дæхæдæг, баууæндыны тыххæй та-иу мах бавдис æвдисæнæн.
Афтæмæй, уæдæ куыд? Туджы хъуыддаг та-иу хицауад æвзарæнт.
Гъа, ныр цæут. (Реванмæ аивæй.) Ды та Лаферы... Бамбæрстай
мæ? Стæй та Берболаты...
Р е в а н, йæ ныхасыл разы кæй у, уый бамбарын кодта.
Л а ф е р. Фæцæуæм.
Ахæрд кодтой, Р е в а н сæ разæй. Схæццæ сты лæнкаумæ. Р е в а н
лæмбынæг фæлгæсы фæйнæрдæм, стæй та ахæрд кодта, сæ разæй фæцис.
Р е в а н. Схæццæ уал дæн.
Л а ф е р йæхи æраууон кодта дæрддзæфгомау.
Абон дæ фæстаг бон. (Лаферы змæлдтытæм йæ хъус дары.) Иттæг
фадат. (Сыстади.)
Комы змæлæг нæй. Æрталынг. Бахста йæ. Л а ф е р ы хъæр фæцыд.
Пахуымпар æй рæстмæ фæкæнæд. (Фæаууон.) Иу уал дзы расхъи-
удта.
Хъæртæ райхъуысти.
Л а ф е р. Мæлын!
Æрбацыдысты цалдæр фæндаггоны.
Фыццаг фæндаггой. Уæле — фæдисы хъæр. Чи уа?
Илци чи иста, уыдонæй сæ иуы хъæлæс у, æнхъæлдæн.
Ахæрд кодтой дыууæйæ. Л а ф е р м æ схæццæ сты.
Лафер куы у.
Асгæрстытæ йæ кодтой.
Нал ис лæг.
Схæцыдысты йыл æмæ йæ æрхастой фæндаггæронмæ. Цæуæг адæм йæ алфамблай
æрæмбырд сты. Солтан Лафермæ кæугæ бацыдис.
С о л т а н. Адæттæ... Берболатæн дæр цы бæрæг ис? Йæ хойы
тыххæй йæм знагау уыдис. (Аивæй.) Кæд тæригьæд зæгъын, Хуы-
цауæй мын хатыр уæд. (Лафермæ амоны.) Цы йæ хъуыддаг уыдис,
хистæртæ — нæ уынаффæгæнджытæ. Хъуымыхъхъаджы йедтæмæ
18
сæ ничиуал хъуыдис æлдæртты. Берболаты хъуыддæгтæ. Уый уыда-
ид. Берболат дæр кæд знаг у, уæддæр ирон у. Ахæмтæ йæ сæрмæ
куыд хъуамæ æрхæсса! Йæ ныхмæ лæууæджы, дæ фыдгул дæр афтæ.
Р е в а н æнкъардæй æрбацыд, Л а ф е р ы л кæугæйæ.
Р е в а н (хъыггæнæджы хуызы). Знаджы амæттаг фæуæд ацы
лæджы амарæг. Лафер æрæджы хæсты быдыры аирвæзти мæлæтæй,
ныр æй бавзæрста фыдцæрæй. Чи уа туджджын? Берболат! (Хъæрæй
кæуы.)
А д æ м æ й нйчи ницы дзуры.
Берболатимæ туджджынау уыдис!.. Геологтæй дæр ирон фæмард,
зæгьынц. (Йæ сæр хойгæ Лаферы размæ бацыд.) Хуымæтæджы нæ
серноба кæны джауыртимæ Берболат. Нæ бон дын ницы у, рухсаг у.
Фыццаг фæндаггон. Цæй мæгуыр дæ, амæлæг.
Дыккаг фæндаггон. Туг нæ тайы, Хуыцау ын æй йæ
сæрæй сисдзæн.
Фыццаг фæндаггон. Хъазахъхъæгтæй, æндæр ма чи
уыдаид.
Æртыккаг фæндаггон (аивæй). Реван, дам, афтæ:
Берболат, дам, цыма... Мыггаг æмæ йæ хæстæджытæ не схатыр
кæндзысты.
Фæндаггæттæ сдзолгъо-молгъо кодтой.
Æлдæрттæ, иуæй, хъазахъхъæгтимæ змæст сты, аннæмæй та, сæ
кæрæдзиимæ туджджынтау сты.
Ч и д æ р. Мæрдцжынтæ туджджынты агурæг суыдзысты, æмæ
уыдæттæй та ма цы ис? Лæг нал ис. (Аивæй.) Ацы зыд æлдæрттæ
зианы рæстæджы дæр сæ илцийы хай исын нæ ныууагьтой,— сæ
мæрдтæн сын бахъæуой.
С о л т а н (æртхъирæнтæгæнгæйæ). Ацы джауыртæ æмæ Бербо-
латы æнгæстæ багьæцæнт. (Адæмы къордмæ.) Зианы уæргьдоны
сæвæрут æмæ йæ Хъобанмæ...
Фæндаггæттæ зианыл схæцыдысты, ахастой йæ, уæрдоны гыбар-гыбур ссыдис.
Ч и д æ р (фæкасти). Иу нын æгъгьæд нæ уыди? Цы у ай?
Дыккаг марды дæр та рахæссынц. Дыууæ лæджы геологы мард
æрбахастой, фæндаггæрон æй æрæвæрдтой, фæндаггон адæм сæ
алфамблай æрæмбырд сты.
Г е о л о г. Кæдмæ уыдзысты ацы хабæрттæ. (Фæндаггон
адæммæ.) Хæрзмæ уыл аудæнт.
Ч и д æ р. Рухсаг уæнт.
Г е о л о г. Марæг не сбæрæг, фæлæ сусæг дæр нæ бауыдзæн.
(Адæммæ.)Фургоны сæвæрæм мард æмæ йæ ласгæ Дзæуджыхъæумæ...
19
Мардыл схæцыдысты, сценæйæ йæ ахастой, фургоны гыбар-гыбур ссыди.
Æрбацæуынц 3 а с и л и æмæ С и д о р о в.
С и д о р о в. Махæй фæхицæнтæ сты æмæ цытæ æрцыд?
С о л т а н. Марджытæ не сбæрæг сты.
С и д о р о в. Сбæрæг уыдзьтсты. Фæцис сæ фенæг — гуырдзый-
аг. Берболат цыдæр æрæгмæ...
Фæцыд уынæр, С и д о р о в фæкаст. Берболат æруырдыг кодта.
С о л т а н. Берболат сæ фæстæ аивгъуыйгæйæ, фæцыдис
æхстытæ. Уæ хуыздæр афицер. Кæй ма хуыздæр хъахъхъæдта.
В а с и л и (фæкаст). Æрхæццæ. Цæй æрæгмæ? Цы сты адæттæ?
Берболат. Афтæ рауади. Геологты иу хай æфцæгыл фалæмæ
ахизын кодтон. (Цъус хъусæй лæууыди.) Цæхæркалгæ дуртæ ссар-
дтой, фæлæ ирон лæг, сæ развæндаг амонæг, фæмард. Зиантæ
фæфылдæр сты. Куыд æгьдауæй,— нæ зонын.
Васили. Дзæуджыхъæумæ йæ фæласынц. Иннæ ахæм Лафе-
ры... Цæугæйæ нын у.
С о л т а н (аивæй Реванмæ). Не ’ппæтæн цæугæйæ нæу.
Хæцæнгæрзтæ фæфале кæнут, æз та уал фæндаггæттæй илци...
(Аивæй.) Джауыртимæ нæ уавæртæ кæнынц бонвыддæр. Хæстмæ
цæттæ кæнгæйæ у.
Берболат (Солтанмæ). Дыккаг цыдæн уæ куыннæуал æрбай-
йафæм, афтæ.
С и д о р о в (сабырæй Василимæ). Адоны ныхмæ куы нæ сар-
хайæм — нæ туг нын Терчы донау ауадздзысты. (Аивæй.) Чи уыда-
ид марæг?
В а с и л и. Нæ зонын. Адоныл сæхиуыл гуырысхо кæнын.
Зыд сты.
С и д о р о в (сабырæй Берболат æмæ Василимæ). Дзæуджы-
хъæумæ, уырдыгæй хицауадмæ.
Ацыдысты.
С о л т а н (сæ фæстæ). Фæстæдæр уын фыддæр уыдзæн... Ам
дæр ирон лæджы фырттæ ис.
Æрталынг. Бон кæны. Хур скасти. Мæргътæ зарынц. Фæндаг хъилæй æхгæд.
Сценæ у æнæзмæлæгæй. С о л т а н æрбацæуы.
Фехъуыст гæрах. С о л т а н йæ дамбаца фелвæста. Фæаууон.
Æмбæрзæн
20
ДЫККАГ НЫВ
Дайраны ком. Фыццаг ми фыццаг нывы фæлгонц. Талынг, сындæггай бон кæны.
Фæндаг хъилæй æхгæд. Сценæ æнæзмæлæг. Солтан æрбацыд æнкъардæй, хъæрæй
дзуры.
С о л т а н. Зианы фæхæццæ кодтой йæ фыды уæзæгмæ. Хæстæг-
хицоны богътæй къæдзæхтæ арыдтой. Фæлæ ма ахæмтæй цытæ
цæуы. (Фæкасти. Хъуыдыты аяыгъ^ъ/дд.,) Айфыццагхъазахъхъæгтæм
фæндæгты æмæ хидты кой хуымæтæджы нæ рауадис. Марковы
дæлсыджыты, иннæ ахæм — ироны... Джауыртæн лæггадгæнæг,
гадзрахатæй цæуæг. Фæлæ цыма сæм цыдæр сусæгдзинæдтæ уыдис,
афтæ мæм каст. Æвыдæй нæ нæ ныууадздзысты. Мах дæр сæ уæ-
лæнгай нæ ауадздзыстæм.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Æрбацыдысты фæндаггæттæ, сæ уæргътæ
æрæвæрдтой.
Алы бон æгас цæут!
Ф ы ц ц а.г ф æ н д а г г о н. Фæрнджын фæндаггæттæ уыл
æмбæлæд. Уавæртæ æмбарæм, фæлæ Хуыцауы хатыр бакæнут.
Илцийы фиддонтæй «дзап> стæм.
С о л т а н. Бамбæрстам уæ. Ахæм гæнæнтæ нæй.
Фыццаг фæндаггон. Фæсхохаг дæн, æз дæр ирон...
Хуыцауы хатыр.
С о л т а н. Дыккаг бæлццон та дын чи у?
Дыккаг фæндаггон. Гуырдзыйаг дæн, хиуаг, ног
æрцæрæг.
Солтан (аивæй). Къогъодзиджын, и? Илци уын фидгæйæ у.
Цæуæккаг.
Фыццаг фæндаггон. Иннæ хатт уын сæ уæлдай-
джынтæй... Ныртæккæ нæ фадат нæ амоны.
С о л т а н. Сымах нæ, фæлæ джауыртæй дæр цы ’мбæлы,
уый домæм. Ацы къогьодзиджыны та ма дæхицæн уæлдай мастæн
ракодтай демæ? (Дыккаг бæлццонмæ.) Уæхи гуырдзыйаг æмби-
сонд никуы фехъуыстай? «Райсомы каркæй, дам, абоны айк
хуыздæр у».
Бæлццæттæ æрбацыдысты. С о л т а н фæхъæлдзæгдæр. Æрталынг.
Фыццаг фæндаггон (аивæй). Хорз фадат. Талынг. Ацы
стигъджытæ мах æвыдæй нæ ауадздзысты. (Фæйнæрдæм акæстытæ
кодта.) Комы фахсыл ам уæлæмæ. Дуртæ уым хæррæгъ. (Ахъуы-
зыд, уæле дуримæ архайы. Ратылдта йæ.)
21
Æхгæнæн хъил ныппырх. Дур æрæицад фæндаджы астæу, иууылдæр змæлд сси.
С о л т а н. Ай бæллæх нæу? (Хъил рæстытæ кæны.)
Дыккаг фæндаггон (аивæй). Хорз сын бакодтой.
Æртыккаг фæндаггон. Мæгуыр та уæддæр мæгуыр у,—
цы йæ бон у? Нæ фæйнæ мæгуыр сабийæн фæйнæ хоры къæрмæг
хæссæм, æмæ нæ нæ фæндагыл куы ауадзиккат.
Р е в а н æрбацыд, бæлццæтты хабар бамбæрста.
Р е в а н. Ам мæгуырты хъæздыггæнæнуат нæу. (Солтанимæ аивæй
ныхас кæны). Зиан ахицæн, фæлæ æгас дзыллæтæ банкъуыстыс-
ты. Цардæй мацы фен, афтæмæй... Тæригьæд дæр у, фæлæ... Хи-
цауад геологты марджыты агурдзысты, фæлæ...
С о л т а н. Агурæнт. (Хъуыдыты афардæг.) Афтæ у... Иугай-
дыгай, радыгай...
Фыццаг фæндаггон. Арфæ кæнæм фæндагыл хицауи-
уæггæнæг æлдæрттæн... (Ныссабыр.) Мах цæуæм Дзæуджыхъæуы
сæудæджеруатæй.
Р е в а н. Уастырджи уе ’мбал, фæлæ кæйонгты, чи стут?
Фыццаг фæндаггон. Алчи^æр нæ йæ мæгуыр къонамæ.
Æз ирон дæн, Душетыонг^цæуын. (Йе ’мбалмæ амоны.) Уый та
гуырдзыйаг, манглисаг. (Йе ’ртыккаг æмбалмæ амоны). Ай дæр
ирон,— Ахалгорийæ.
Р е в а н. Ныртæккæ фиддон фæзындæр. Илци дывæрæй фид-
дон сси.
Фыццаг ф æ н д а г г о н. Уæддæр, цæй бæрц?
С о л т а н. Дыгай абазитæ. (Йæ хордзен ын бакъуырдта.)
Дыккаг фæндаггон. Дыгай абазитæ иу мæрты тыххæй?
Р е в а н. Ам махмæ лæгъстæйæ ницы уайы. Ам бирæ
фæндаггæттæ ацыдис, фæлæ нæдæр мæстыйæ, нæдæр лæгьстæйæ,
нæдæр тыхæй ницы ис ратонæн.
С о л т а н (æрбамæсты дыккаг бæлццонмæ). Ацы къогьодзи-
джын та ма цы хъуамæ рантауа?! Цытæ дзурыс?
Дыккаг фæндаггон. Æз гуырдзыйаг дæн. (Йæ къухтæ
йæ рихитыл æрхаста.) Фæлæ уын ард хæрын — дывæрæй уын сæ
æрбарвитдзынæн фæззæджы.
Фыццаг фæндаггон(а’ивæййе ’мбалмæ).Ацыæлдæрттимæ
дзургæйæ нæу.
Фæлварынц ацæуыныл. Нæ сæ уадзынц.
Бæтгæйæ,— дывæрæй уын сæ... Ау, лæгыл æууæнк нал ис?
С о л т а н (хордзентæ йæ къахæй бакъуырдта). Æфстау Бæрхъа-
натæм дæр нал ис. Дæхи кой кæн, къогьодзиджыны уадз!
Фыццаг фæндаггон. Æмбæстæгтæ стæм. Нæ фыдæлтæ
тыхджын мыггаг уыдысты.
22
С о л т а н. Хуыдзарм сæракæй уæлдæр никуы схаудзæнис.
Æрæхгæдтой фæндаг, хъæр фæцыдис, иууылдæр фæкастысты. Æрбацыдис
Берболат, чидæртæ ма йемæ. Реван Берболатыл ныттыхст.
Р е в а н. Цы Хуыцауы хай дæ æрбахаста? Рагæй дæ нал федтон,
дыууæ азы. (Йæ пъагæттæм ын фемдзаст.) Цæхæртæ калыс паддза-
хы руаджы, и?
Берболат ницы сдзырдта.
Гуырдзымæ, мыййаг? (Василимæ амоны.) Чи уа? Хуымæтæджы
не ’рбацыд демæ... Кæмдæрты йæ цыма фендтытæ кодтон... Де
’рдхорд у? Кæмдæрты хæстыты... Джауыртæн дæр фидгæйæ у.
Берболат. Кæдæй нырмæ? Фæндæгтæ уырысы бар байысты.
Адон ма цæмæн фæстиат кæнынц? Мæ разæй куы рацыдысты. Ауа-
дзут сæ.
С о л т а н. Ам æлдариуæг мах кæнæм, ды нæ, фæлæ... Чи дæ?
Кæй тыххæй дзурыс?
Дыккаг фæндаггон (йе ’мбалмæ). Ныр та ма цæмæй
тæрсæм.
Бæлццæттæ цæуыныл афæлвæрдтой.
Бузныг, нæ Уастырджийы хай, Берболат. (Йе ’мбалмæ.) Арв дзы
нæрын нæ уæнды. (Солтан æмæ Реванмæ амоны.) Адон чи сты,
цæмæй сæ тæрсæм. Æнæхъæн хох у йæхæдæг, Берболат!
С о л т а н (аивæй). Кæд Берболатæн йæ зонд фæцудыдта, мыййаг?
Фæндаггæттæ та цæуыныл фæлварынц, фæлæ сæ нæ уадзынц.
Берболат (Солтанмæ). Фæндаггæттæй уæ илцй исын нал
æмбæлы. Ауадзут сæ. (Фæндагæхгæнæн хъил суагъта,
фæндаггæттоём амоны, ома, ацæут, зæгъгæ.) Нырæй фæстæмæ ацы
фæндæгтæм ницыуал бар дарут! Фæндаггæттæ æнæ илци исгæйæ
цæудзысты. Рагæй уын хъуыстгонд уыд хицауадæй.
С о л т а н (мæстыйæ). Маргæ дæр хъазахъхъ кæной æмæ
фæндæгтæ дæр уыдон бацахсой. Дайраны комыл æлдариуæг кæнæм
фыдæлтæй... æмæ йыл кæндзыстæм. Ды дæр кæд джауыртимæ дæхи
сбастай,— не ’мсæры фырт дæ, æлдары... Махимæ дын цæргæйæ
у, кæд ма ирон туг де уæнгты æхсиды, уæд. (Фæндагæхгæнæн хъил
та æруагъта).
Берболат. Ацы гæххæтт Дзæуджыхъæуы хицауадæй æрвыст
у. (Пакет æм радта.) Уыдис ма уæм ахæм,— æлдæрттæм. (Æхгæнæн
хъил суагьта).
С о л т а н æмæ Берболат фæбыцæу сты.
С о л т а н (гæххæтты тыхтонмæ æркæстытæ кодта, фехста йæ,
23
хъилæй та фæндаг æрæхгæдта.) Гæххæттыты тыхтоныл йæ хæхтæ
ивгæ кæд кæй федтай? Ирон! Берболат! Ирон хæстон! Æлдæртты
æмæ дæ Ирыстоны ныфс кæй хонынц, уый цæуылнæ зоныс?! (Хъа-
ма сласта.) Ацы гæххæтт кæцы тых бабыхста?
Р е в а н (æхгæнæн хъилæй фæндаг æрæхгæдта, хæхтæм скасти.)
Цæй мæгуыр стæм, чи та нын уынаффæтæ кæны.
С о л т а н. Реван, чи сты адон? (Васили æмæ Берболатмæ.
Хъамайы фындзæй гæххæтт айгæрста.) Кæсут, уæдæ, афтæ уыдзæ-
нис сымахимæ дæр. Хæхтæ мах уыдысты, сты æмæ уыдзысты!
Берболат (Василимæ амоны). Ме ’рдхорд,— ме
’мслужбæгæнæг у Васили. Уырысы æфсады. Бамбæрстай нæ?
Фæндæгты хицауы хæдивæг!
Р е в а и та фæндагæхгæнæн хъилæй фæндаг æрæхгæдта.
Тыхæй ницы аразæн ис,— сабырæй. (Фæндагæхгæнæн хъил та ап-
пæрста.) Æз кæй тыххæй, стæй кæимæ дзурын!
Кусджытæ сындæггай архайынц.
Фыццаг фæндаггон (Берболатмæ). Фæндæгтæ мах
тыххæй сты, цæмæй нæ тæрсын кæнынц. Мах дæр сын баххуыс
кæндзыстæм. (Солтан æмæ йын йе ’мбæлттæм амоны.) Адон нæ
скæсын нæ уадзынц, фæлæ сын...
Берболат (йæ цонгыл ын хæцгæйæ). Ма тæрсут. Ам мах цæй
тыххæй стæм? Иннæ хатт æдасдæрæй ацæудзыстут.
Ф ы ц ц а г ф хн д а г г о н. Нæ удтæ дæ фæхъхъау фæуæнт, мах
сæрыл чи хæцы. (Йæ хордзеныл схæцыдис, фæлæ йæ нæ уырны.)
Нæ сабитæм цæуæм. (Василимæ аивæй.) Адон цыдæртæ базыдтой
марджыты тыххæй, фæлæ сæм фæдзурын кæнут. Гуырдзыстоны
цæрынц.
В а с и л и. Цымæ цы базыдтой?
П а у з æ.
Æгæр бабыхсыдысты цæуæг адæм. Нырæй фæстæмæ фæндæгтæ суæ-
гъдибар уыдзысты.
Р е в а н (Берболатмæ). Кæддæр ма дын мæ хæдон де рагьæй дæр
раластон. Дæ уæлæ йæ скодтай. Ныр Уырысы паддзахы руаджы
цæхæртæ калыс, и? Ничиуал дæ хъæуы? Цытджын лакей! Ам дæр
ирон лæджы фырттæ ис! Фæлæ ныууадз схъиуд митæ! Ацы пъагæттæ
цы сты?! Чи дæ? Уæддæр ирон дæ! Æртон сæ!
Берболат. Æртонис сæ, фæлæ сæм былæстæр куыдз нæ
сæххæсдзæн. Уый æнхъæл дын никуы уыдтæн.
Р е в а н (Берболаты уæхсчытыл йæ къухтæ æруагъта). Адон дын
бирæ дыдæртæ бакæнын кæндзысты, ме ’рдхорд æфсымæр? Нæ
кæрæдзийы тыххæй лæгтæ амарынæн дæр бæззæм, фæлæ дæ сæрмæ
цытæ æрхастай?
24
Берболат. Æгæр авнæлдтай. (Фæндаггæттæм). Ацæут!
Фæндаггæттæ ацæуынц. С о л т а н æмæ Реван Берболат æмæ й е
’мб æ л т т и м æ фæбыцæу сты.
В а с и л и. Цæуæг бæлццæттæм ницыуал бар дарут. Хицауады
уынаффæ уыдис. Фæндæгтæ араздзысты æфсæддон хайад æмæ хъæуы
цæрæг адæм. Æфсæдты къорд сты мæ бæрны, хъæууон кусæг адæм
та — Берболаты. (Æфсæдты къордмæ). Кæсгæйæ нал у...
К у с æ г адæм дæр Василийы ныхасмæ гæсгæ февнæлдтой цырддæр.
Берболат (кусæгадæммæ). Æвналут!
К у с д ж ы т ы æмæ æфсæддонты куыст фæрæвдздæр. Чи дуртæ хæссы, чи
дуртæ фады æмæ аразы, чи та хъæддзаума хæссы — лыг кæны, чи хиды бынат
сыгъдæг кæны. Дыккаг къорд рæстæгмæ хид аивтæ кæнынц.
Р е в а н (Берболатмæ йæхи æввахс байста). Хæст тыххæй къа-
хынц. Афтæ уыдзæн.
П а у з æ .
Берболат. Цæмæй хæст ма уа, тох дæр уый тыххæй цæуы.
Хидтæ æмæ фæндæгтæ куы сцæттæ уой, — уырыссаг уа, кавказаг уа
— иууылдæр ыл цæудзысты. Илци ничиуал фиддзæн. Уæрæсейæ
та æрбанывæнддзæн рухсдзинад. Царды фæрæзтæн дæр фадæттæ
фæхуыздæр уыдзысты Кавказы талынг хæхты.
Р е в а н (бауырдыг æм). Уыцы ныхæстæ кæмæн кæныс, Бербо-
лат! Кæдмæ нæ æгад кæндзынæ? Федтат мæрдты. Уыдоны тыххæй
дæр дзуапп ратдзыстут.
В а с и л и (Реванмæ). Уыдон уадз, фæлæ-ма ардæм æркæс.
Ацы чиныджы бирæ хорз хъуыддæгты тыххæй фыст ис, хæххон ин-
женертыл æмæ дзы фæндæгты дæсны аразджытыл куыд сахуыр уой,
уый дзы ис! Мæ лæвар уын, дæ кæстæртæн.
Р е в а н (чиныг акъуырдта). Кæмæй хынджылæг кæнынц? (Хъа-
ма сласта, лæбуры.)
Р е в а н ы баиргъæвтой.
Ацы хæхты тыххæй нæ фыдæлтæ сæ туг дзæгъæлы нæ фæкалдтой.
Зæгъут-ма, цавæр фæндыры цагъдыл сахуыр кæнинаг стут нæ
кæстæрты?
П а у з æ.
Æви нын не ’рчъиаг дзабыртæ дæр сусхъæды цъарæй — къогъо-
дзитæй раивинаг сты?
Берболат. Мыггагæй мыггагмæ, комæй коммæ хæстытæ
фæкъаддæр сты, чиныг дæр нæм фæзындзæн.
С о л т а н. Уый хыгъд—æхсæнæй-æхсæнмæ мæрдтæ кæнынцфылдæр.
25
Берболат. Ивгъуыд къуырийы размæ цыппар лæджы фæмард
сты, уæ фыдракæндтимæ баст чи ’рцыди, ахæмтæ.
Р е в а н. Уыдонæй дыууæ — сымах аххосæй.
Берболат. Козбаудзинæдты тыххæй — дзуапп дæтгæйæ у.
С о л т а н. Туг тугæй фидтон æрцæудзæн. Геологтимæ сымах
уыдыстут. Кæй æфсон ма йæ кæнут?! Ирæттæ куы сты. Ныр та нын
нæ фæндæгтæ, нæ цæрæн фадæттæ, нæ хæхтæ банкъуысын кодтат
хъазахъхъæгтимæ. Стæй та нæ ауындзгæ æркæндзыстут, куы уын
бакомæм, уæд. Тугæн — туг. Лæг иу хатт цæры æмæ мæлы.
Хæсджын æмæ йæ æгадæй хъуамæ ма арвита. Æмæ йæ хъуамæ ирон
лæг кæна! Дæуæн уæлдай нал у, фæлæ!..
Р е в а н (Берболатмæ). Дон цæуы — дур йæ бынаты баззайы.
Кæимæ цæргæйæ дын у?! Фæлтау... Æз ницыуал зæгъын. Лæг
мæрдтæм цæй тыххæй цæуы? Йæ кæстæрты фидæны тыххæй — уа
сын удæнцой. Уæдæ, афтæ. Дзуаппдæттæг ис! Гæппæй дугъ нæй.
Хорз кæд уой — нæхæдæг сæ агурдзыстæм. Уынаффæ дæр нын мачи
кæнæд!
Берболат. Æрмæстдæр уæхи кой кæнут, адæм уæм зынгæ
дæр нæ кæнынц. Нæ фыдæлтæ сæ хæхтæ æмæ сæ зæххытæ сæ
фæдонтæн ныууагътой, се ’ппæтæн — æмхуызон. Сымах та дзы
стигьыны уæттæ сарæзтат уæхи пайдайæн.
Р е в а н. Мах домæм — ныууадзут уæ куыстытæ. Цы хъуыддаг
уæ ис нæ фæндæгтæм?
Берболат (хидмæ амоны). Ацы хæлддзаг хид цæнгæт дур
æмæ æфсæнæй аразгæ у, Дзæуджыхъæуы æфсæддон хайады хицау
нæ уый тыххæй рарвыста, цæмæй йæ саразæм.
С о л т а н. Фæндæгтæй пайда мах кæнæм, аразгæ та — хъа-
захъхъ? Афтæ никуы федтам.
В а с и л и (Солтанмæ æввахс бацыдис). Паддзах сæхи адæмæн
хуыздæр нæу, æмæ ныр уый тыххæй нæ кæрæдзийы цæгъдæг суæм?
Зонæм æй — адæм æмхуызон никуы сты. Фæлæ семæ цæргæйæ у.
(Берболатмæ амоны.) Берболаты хуызæттимæ. Уæ уавæртæ хуыздæр,
уæ фæндæгтæ уæрæхдæр фæуыдзысты. Хæстон æгьдауæй дæр сæдас
уыдзыстут. Цы ма уæ хъæуы?!
С о л т а н. Чи уæм арвыста, стæй кæд? Кæрдтæ æмæ нæ топпы-
хосы фæздæг ахицæн кæндзысты дыууæ доны æртахау, куыд знæгтæ,
афтæ! Ам баззайгæйæ уын нæу.
С о л т а н æмæ Р е в а н иуварс ацыдысты.
Р е в а н (аивæй). Калакмæ дын цæугæ у. Топпыхос æмæ та
хæцæнгæрзтæ дæр самал кæнын хъæудзæнис ноджыдæр,
фылдæр. Æз та — Хъобангоммæ... Ацы æнамонд хабар фехъу-
сын кæнон. Кæд нæ фыдæлты нæ хæхтæ æмæ къæдзæхтæ хъæ-
уынц, уæд!
26
Реван Василийы бахста, фæлæ фæивгъуыдта. Лæбурдтытæ стынг сты.
Берболат. Чиу змæнтæг, кæд уæхæдæг не стут, уæд?
Солтан, Васили æмæ Р е в а н фæхицæнтæ сты.
С о л т а н. Æркæсæм хистæрты уынаффæмæ. (Василммæ). Стæй
хæсты быдырмæ — не ’мгъуыд!
Берболат æмæ кусæг адæм архайынц. Куыст æмæ змæлд фылдæр кæ-
нынц. Берболат та Солтанмæ æввахсдæр бацыд.
Берболат. Æртхъирæнтæй кæй тæрсын кæныс? Ныууадз дын
зæгъын.
Р е в а н (Берболатмæ). Нæма йæ æмбарыс. Уырысы кæрæф
æрбабырсы... Не сæфт у. Цард фæдис æмæ кæрæфæй нæу. Хæххон!
Фидæн æй зæгьдзæнис. Не сæфт æрцæуы, ферæджы уыдзæнис.
Берболат. Зонд садзгæйæ нæу, дæсныдæр хъуаг дæ, дарддæр
акæс! Уырысы æрбацыд нæ амонд у.
В а с и л и йæ планшеткæйæ гæххæттытæ систа, кæстытæ сæм кæпы.
(Василимæ.) Ахизæм фаллаг фарсмæ. Хуыздæр æркæсæм.
Фаллаг фарсмæ бахызтысты.
Ацы фахсыл, фæндагæн сырæзæн ис хуыздæр. Ацы фæрсты рæстагдæр
у. Йæ зæххы хъæд дæр хъæддых æмæ æмырдæр у. Зæйтæй тас дæр дзы
нæу. Уæдæ дзы лæсæнтæ дæр никуы æрцыдис. Айнæг къæдзæхы
фæрстыл дон раивылгæйæ фæндæгтæн дæр тас нæу.
Галиу фарсмæ æрбахызтысты.
Рахиз фæрсты аразгæ у. Хæстæгдæр уыдзæн.
Берболат (кусæгæн амоны). Мæнæ ацы дур афтæ æвæрын
хъæуы. (Йæ æмбуар æрбадти.)
Куыст сцырен, нардуатæй кусынц кусæг адæмæй, æфсæддонæй.
В а с и л и (кусæг адæм æмæ æфсæддонтæм). Молодцы! Иттæг
хорз!
Дыккаг фæндаггон (аивæй). Ацы æлдæрттæ мах цæуын
нæ уагьтой, фæлæ сын сæхи ми бакæнæм. (Василимæ бацыдис.)
Къацо, фæндæгтæ ныл æхгæд уыдысты... Хуыцауы хатыр... (Аивæй
йæ иуварс акодта, Солтанмæ амоны.) Геологты марджытæй у. Æцæг,
кой куыд нæ уа, афтæ. Ам змæлæг æндæр ничи уыдис. Æхстмæ
афæдис стæм, æмæ ма нæ цы зонын хъуыд. Мах — Гуырдзымæ.
В а с и л и (аивæй). Ничи ницы базондзæнис адонæй, фæлæ
уæ фæрсæг уыдзæнис. Басусæг дæ кæндзыстæм. Æрмæст у æвдисæн.
Тæрсгæ ма кæнут, Берболат уæ хъуыддаджы бацæудзæни. Мах дæр
уым уыдзыстæм.
27
Дыккаг фæндаггон. Мæ уд дæ фæхъхъау, фæндаггон,
мах дæр кæд нæ амæликкам. Куыд ничи ницы зона, афтæ! Нæ са-
битæ сидзæрæй баззайдзысты, ам змæстытæ рауайдзæн.
В а с и л и. Æдас ут! Ацæудзыстут, фæдзурдзысты уæм.
Дыккаг фæндаггон фæцæйуадзыг кодта.
Цы кодтай?
Дыккаг фæндаггон. Ма мæм-иу фæдзурут.
Р е в а н сыл фæгуырысхо. Хидмæ амоны, кусджытæм.
Р е в а н (хынджылæджы хуызы). «Хорз» арæхсут. Зæронд хид
кæй фехæлдтат, уымæй хорз бакодтат.
Бæлццæттæ ацыдысты. Æрбайхъуысти галты уасын æмæ уынæргъын. Æрбацыд
Минæт. Хандзæринæ æмæ йемæ иу къаннæг л æ п п у фалдæр лæууынц.
М и н æ т (фæстæмæ ахъæр кодта). Ма стыхс, Хандзæринæ!
Ныртæккæ фæцæуæм. (Берболатмæ.) Расайдтон та дын æй.
Йæ мады æфсымæр, дам, уæззау рынчын у, зæгъгæ, уый
æфсонæй.
П а у з æ.
Дæу мысынæй баруад. Æраууон кæн дæхи, æрæмбæхс, æмæ йæ
æрбасайон. Уæ сусæг ныхæстæ уæ кæрæдзийæн фæкæнут.
А ц ы д.
Р е в а н (аууонæй кæсы). Кæс-ма йæм, Хандзæринæ йæм куыд
æрбахъуызыд. (Йæхи тынгдæр бааууон кодта.) Гъе уый дын ирон
чызг, «хæдæфсарм»... Ирыстоны фыццаг хатт ис ахæм æвирхъау
ми. Лæгмæрдтæ æрцæудзæн, фæлæ... Берболатмæ та сусæг бадæг
у. Æз та... (Хъуыдыты афардæг). Фæлæ Лаферы... Хорз сарæхстæн.
Фæссценæйæ æрбайхъуыст М и н æ т ы ныхас.
М и н æ т. Фæцæуын.
Р е в а н. Базмæнтдзынæн сæ.
Хандзæринæ æрбацыд, чысыл фæстæдæр М и н æ т дæр. Ницы дзуры.
Хандзæринæ (сабырæй). Цымæ куыд у мæ мады æфсымæрæн
йæ æнæниздзинад.
П а у з æ.
Бабын уай. (Мæстыйæ). Расайдта мæ. Иунæгæй дæр ма мæ фæуагъта.
М и н æ т. Мæнæ дæн. Фæлæ нæ, мæ мадыстæн... Реванæй
хуыздæр кæмæ байхъуыстаис, уый дын нал уыдис. Дæ фыдимæ
æфсымæры цард кæны. Реванимæ дзур. Бацырен дæ кодта æмæ йæ
ме ’фсон скодта, и?
28
Хандзæринæ. Дæу тыххæй фæрæдыдтæн. Нæ хистæртæ
ахæмтæ нæ барстой. Кадцжын æмæ хъуыстгонд уыдысты рагæйдæр.
Æлдары чызг кæй дæн, уый дæр дæ зæрдыл дар!
П а у з æ.
Стæй мын ралæхурдтай, Берболатæн, дам, бирæ чидæртæ ис.
М и н æ т. Куы йын уаид, æз дæр ма сымах тыххæй хæтæнхъуаг
сдæн. (Æрбамæсты.) Раппæлыд йæхионтæй. Мах ничиуал стæм...
Берболат Уæрæсейыл дæр ма куы айхъуыст. Æцæг ды мæнæй хъуы-
стгонддæр дæ! Суанг ма Куырттаты комы дæр — диссаджы ма-
дискæйæ. Æхсæвæй-бонмæ барæг ацæттæ кæндзынæ. Уымæй дзы-
хы къæбæл — дзырдарæхст. Уæдæ дын уындæй дæр æмбал кргм ис?
Хуртæ æмæ дæ мæйтæ зынынц, дунейы фидыц. (Иæ базыгмæ йын
фæлæбурдта.) Дæ ацыд — тасгæ æмæ уасгæйæ, æмæ дæ Берболатæн
дæр уæдæ цæй тыххæй æрцæу-цæу кæнинаг стæм.
Хандзæринæ (аджихау). Цытæ дзурыс?! (Сфæзмыдта йæ).
Æрцæу-цæу... Уæ хуымы кæроны мæ ссардтат?.. Æви мæ дзæгьæл
хоныс?
П а у з æ.
Баххæст дын æй кæндзынæн. Уæрæсейы чызджытæ бирæ уыд.
М и н æ т (йæ фæдджийыл ын рахæцыд). Кæй? Кæд? Кæм?
Кæимæ? Берболат дæу тыххæй авд хохы сæрты дæр ахиздзæн. Æды-
лы ныхæстæ ныууадз! Акæсон уал... Нæ галтæ, цымæ... Лæппуйы
бар сæ фæуагьтам.
Хандзæринæ. Иунæгæй та мæ фæуагьта. Фæлитой.
Берболат дур æрбахаста, æрæвæрдта йæ, цыма нæ уыны, йæхи афтæ скодта.
Берболат (хинæй). Цымæ, кæм æрбадæлдзæх Минæт?
Хандзæринæ (иуварсырдыгæй, катайгæнгæйæ). Кæм дæн?
Диссæгтæ. Иунæгæй та мæ фæуагьта. Мæнгард.
Берболат (хинæй Хандзæринæмæ). Нæртон диссæгтæ. Цы
Хуыцау дæ æрбахаста? Ардæм куыд æрбауæндыдтæ ахæм змæст рæстæг?
Хандзæринæ (катайгæнгæ). Кæд мæ зонд фæцудыдта. Ме
’рбацыдæн ницыуал æмбарын мæхæдæг дæр. Мæ мады æфсымæр
мæлæтдзаг рынчын у, зæгъгæ, æрбайхъуысти Хъобанмæ. Куы ма
йæ фенин, зæгъгæ,орацыдтæн... Куыд у йе ’нæниздзинад?
Берболат. Йæ удæн тас нæу. Хуыздæр дзæбæхгæнæн рын-
чындонмæ йæ аластой... Уырыс куыд фидардæр кæнынц, хъуыд-
дæгтæ афтæ хуыздæр цæуынц.
Хандзæринæ (кувы). Уæ, Лæгты дзуар, дæ фæндиаг уæнт!
(Хуын Берболаты размæ фæхæстæгдæр кодта.) Ацы æртæ чъирийæ
де ’мбæлттимæ, абон, бæрæгбоны, ацаход. Лæгты дзуары боны
йын акувут. Мæ мады ’фсымæр — куы йæ федтаин. Цы радзур-
дзынæн нæхимæ?
29
Берболат. Ма тæрс. Фæдзæбæхдæр ис, зæгъынц. Цæмæн
дæхи дзæгьæлы бафæлмæцын кодтай? Хъобанæй ардæм фæцыдтæ
Дайраны коммæ тæссаг рæстæджы?
Хандзæринæ (фырæфсæрмæй йæ дзыккутимæ архайы). Ба-
хатыр мын кæнæд Мады Майрæм, дзуæртгы аххосагæй йæм ницы ис?
Ничи ницы сдзырдта.
Дам-думтæ... Дæхи мын бамбарын кæн. Адæмы дзыхы бафтдзынæн.
Худинаг у æппæт Ирыстонæн дæр.
Р е в а н аууонæй кæсы.
Цы ма кæнон, исты уынаффæ. Адæмы цæсты бафтыдтæн. Ацы
митæ дадайы хъустыл куы ’рцæуой, æрцауындздзæни мæ.
Р е в а н (аивæй). Уæ хабæрттæ уын фæхæццæ кæндзынæн уæ
мыггæгты куырыхондæртæм фылдæртæй. Уæ митæ цъититы хæхтæй
бæрæгдæр адардтой. Джауырты кой дæр фæуадздзынæн, æмæ...
Хандзæринæ (катайгæнгæ). Ацы маст... Дайраны комы
лæгмæрдтæ, дам, дæуыл куы дау кæнынц. Тынгдæр уый тыххæй
æрбацыдтæн. Æлдæрттæ сæ мæстытæ исынц дæуæй.
Берболат. Бирæ хъуыддæгтæ, æмæ ныр уый тыххæй хицау-
ады базмæнтон. Ма тыхс, сбæрæг уыдзысты. Æз фыццагау иузæр-
дион дæн. Загьтон ма йæ. Мæ ныхас æххæст дæр бакæндзынæн.
Хандзæринæ. Хъуымыхъагæн мæ... Иу хатт ма нæхиуæттæм
фæзын. Адæм мæ фыдкой кæнынц... Кæдæм ма мæхи сафон?!
Реван Берболаты бахста, йæ худ асхъиудта, дыккаг æхст дæр та йæ ба-
кодта, Берболаты цонг фæцæф, туг æркалди. М и н æ т æрбазгъордта.
М и н æ т (скатай). Цæй æхстытæ сты? (Берболаты цæфмæ
фæкомкоммæ.) Мæ хæдзар куыд æрбайхæлди. (Хъæр самадта).
Фæдис! Уæ, Лæгты дзуар!
Кусæг адæмæй чидæртæ æрбазгьордта.
Цы ма кæнон?! Æххуыс!
Р е в а н (аивæй). Уый уал дын уæ иу хъуыддæгты тыххæй.
Диссæгтæ. (Æрбазгьордта.) Топпæй цæфтæ. Йе ’рбахсæг знаджы
амæттаг фæуæд!
М и н æ т. Реван! Диссæгтæ! Куыд æм кæсыс? Туг мизы. Ацы
фыдбылыз та нын кæцæй æвзаринаг уыдис? (Ахъæр кодта.) Васили!
В а с и л и æрбазгьордта æмæ йæм æркæстытæ кодта.
Мæнæ цытæ цæуы!
Р е в а н (Минæтмæ). Тагъд бæттæн исты!
М и н æ т тæбæгъбæттæнæй гæбаз раскъуыдта. Васили Берболаты
цæф бабаста.
30
В а с и л и. Цытæ цæуы. (Æфсæддонтæм). Сынт хъæуы...
Иу æфсæддон сынт æрбахаста, Берболаты дзы бавæрдтой, ахастой йæ.
Рынчындонмæ йæ... Кæдмæ уыдзысты ацы фыдбылызтæ? Къардиуы
быны дæр ма лæзæрынц дыууæ марды. Сæ иу æлдары фырт, иннæ
та къниаз Верховский.
Фыццаг кусæг (Василимæ). Алчидæр фыццаджыдæр йæхи
кой кæны. Мах — кусæг адæм, фæлæ кæддæриддæр йæ уæлхъус
стæм. Уастырджийы фæдзæхст уæд Берболат. Æлдæрттæ йæ се ’ппæт
нæ уарзынц. Джауыртæй дæр чидæртæ йæ ныхмæ сты.
М и н æ т (Реванмæ). Мах Хъобанмæ — нæхимæ. (Василимæ).
Æнамонд хабар. Фæлæ дæ фæндиаг уæд.
В а с и л и. Адзæбæх æй кæндзысты. (Аивæй). Знаджы амæттаг
фæуæд йæ фехсæг, цæмæй дзы фервæзæм.
Минæт, Хандзæринæ æмæ йе’мбал лæппутæ ацыдысты...
Уæрдоны гыбар-гыбур ссыди.
Р е в а н (хинæи адæммæ). Берболаты сгуыхтдзинæдтыл азарæм.
А д æ м амбырд сты. Р е в а п зары, кусджытæ йын бахъырныдтой.
Дайраны кæмттæ тохтæм фæндараст кæнæн уæттæ
Уæд куыд уыдысты нæ фыдæлтæн, ой, тох, Берболат!
Ныр, дам, абон дзыллæтæн Дайраны кæмттæ æндидзæнуæттæ
куы сысты,
Иры сахъ гуырдтимæ джауыртæ хæсты быдырты разæй, ой, тох!
Æрвылбон Ир æмæ хъазахъхъæгтæ æмвæндæй фæндæгтæ
Арвы кæмтты куы айгæрстой, ой, тох, Берболат!
Уырысы хъæппæрисæй Кавказы талынг хæхтæм
Рухсдзинад уæд æрбанывæзтой, ой, тох, Берболат!
Мах абон, дæ ныфс, дæ кад æмæ нæ фыдæлты намысæн
Рухс кувæндæтты дæ ном домбайдæрæй кæндзыстæм, ой, тох!
О, бирæ нын фæцæрай, Иры сахъ фырт, ой, тох, Берболат!
Фургоны дзыгъал-мыгъул ссыди.
Фыццаг кусæг (фæкаст). Сидоров! Къупри. Уый хъуаг ма
уыдыстæм. Хуымæтæджы не ’рбацыд. Хицауæй — Хуыцау бахизæд!
Дыккаг кусæг. Уæд не сæфт у.
С и д о р о в æрбацыди, ницы сдзырдта.
Æгас нæм цу!
С и д о р о в (Василимæ). Зæгь, Дзæуджыхъæуы хицауады номæй
æрвыст кæй дæн.
31
П а у з æ.
Нырæй фæстæмæ Калакмæ фæндаджы’ хицау уыдзæни Кергосов.
(Василимæ.) Цалцæггонд фæндæгтæ та къуыппытæ æмæ дзыхъ-
хъытæ цæмæн сты?!
В а с и л и ницы сдзырдта. С и д о р о в фидармæ бацыд, стæй фæстæмæ
фездæхт.
Фыццаг кусæг (хъримагæй Сидоровмæ февзыста). Хицау
дæ, фæлæ нæ куыстытæ нæ мыздмæ гæсгæ сты? Фæндæгтæ дæр
æлдæртты бар уагьтаиккат. Хъæбæрхъистæ?! Æнæ маст уыдаиккат!
С и д о р о в (Василимæ). Дæ хъæдцаг сырдты хуыздæр ахуыр кæн.
В а с и л и. Æгæр хорз дæр ма сты, фæлæ арæхстгай дзургæ у
семæ.
С и д о р о в. Хатйагау? (Фидармæ амоны.) Уым аныхас
кæндзыстæм.
Ацыдысты фидармæ.
Дыккаг кусæг. Кæй адде сты. Йе ’рбацыдæй йе ’рра хъæр
фæраздæр ис.
Ч и д æ р. 0, фæлæ Берболат, цымæ, куыд у?
Фыццаг кусæг. Фæдзæбæхдæр ис, зæгъынц. Йæ службæмæ
рацæуинаг у, зæгьгæ, фехъуыстон. Ныр мæйы бæрц сæйы, фæлæ...
В а с и л и æмæ С и д о р о в рацыдысты æнæсдзургæйæ. С и д о р о в къуы-
бырмæ схызти.
Ч и д æ р (аивæй хынджылæджы хуызы). Хауыс.
Райхъуыст худын.
С и д о р о в (Василимæ). Адæмæн бамбарын кæн.
В а с и л и (адæм æмæ кусæг æфсæддонтæм). Ис ног хабар.
Байхъусæм! Ацы лæг мыггагæй у Сидоров. Раздæр уыд фæндæгты
хицау, ныр та у хицауады номæй æрвыст Дзæуджыхъæуæй махмæ.
А д æ м сæ цæстæнгас Сидоровы ’рдæм аздæхтой. Уынæр фæсабырдæр.
С и д о р о в. Хъусын кæнæм бардзырд нæ паддзахы номæй
æфсæддонтæ æмæ кусæг адæмæн! Табу йæ цытджындзинад нæ пад-
дзахæн, Уæрæсейы сæраппондæн. Кавказы хæстон линийы къа-
мандыгæнæг Зновы бардзырд: «Персы æмæ Турчы æфсæдтæ ныб-
бырстой Кавказы бæстæм хуссарырдыгæй арæнтыл. Нæ цытджын
паддзах сиды йæ уарзон æмбæстæгтæм. Ныббырстой знæгтæ. Фы-
дыбæстæ бахъахъхъæнын хъæуы знагæй. Ис фаг гæрзифтонг тыхтæ:
æфсад, гæрзтæ, арцæй уæззау æмæ дардмæ æхсæг артиллерп,
бæхджын æфсæдты къорд...
П а у з æ.
32
Хæстмæ цæуыны уавæртæ хъусын кæнæм бæлвырд æмæ раст.
Ч и д æ р (фæкаст). Берболат!
А д æ м цин кæнынц, чи йын хъæбыстæ кæны, чи пъатæ.
Хъæлæстæ. Æгайтма аирвæзтæ, Берболат!
Берболат. Фехъуыстон хабæрттæ, æмæ уын хъусын кæнæм.
(Кусæг адæмы æхсæнты ацыд, фæстæмæ кæрæтты сыздæхти.)
Хæстмæ цæуыны уавæр, фыццаджыдæр, у бархийæ, дыккаджы та
— хæлттæ æппарын хъæуы, æртыккаджы та, паддзахы къанонмæ
гæсгæ,— фæнда, нæ фæнда, уæддæр хæстмæ цæугæ у. Знагæн æрба-
уадзæн нæй.
Фæдисы хъæр. Кусджытæ амбырд сты Берболаты алыварс. В а с и-
л и хыгьды чиныг Бербол.атмæ радта.
Ирон лæджы фырт фæсте хъуамæ ма уа!
К у с æ г (Берболатмæ). Ныронг нæм куыд никуы бауырдыг
сты, чи цæмæй тыхст у, зæгъгæ. Æлдæрттæ — сæ хуыздæр
æрдхæрдтæ,— цæуæнт уыдон.
Берболат. Æз загътон, лæгдзинадæй дæр ма у.
К у с æ г. Паддзах нæм къанонтæй æвзиды. Стæй та нæ æххуыс
æрдомы. Цæуæнт, сæ уавæртæ кæмæн амонынц: æлдæрттæ, къниаз-
тæ, сæ хæстæджытæ, лæгмарджытæ.
Б е р б о л ат (къорд рæстæг ницы сдзырдта). Рохгæнгæ нæу нæ
фыдæлты фæтк. Иры фырттæн Фыдыбæстæйы сæраппонд хæстмæ
цæугæ у!
Дыккаг кусæг. Афтæ! Нæ фыдæлты фæтк: цæрæм, гье
мæлæм — уæддæр! Цæугæ у хæстмæ!
С о л т а н (аууонæй хъусы, стæи бацыди Берболатмæ). Дæ хуы-
зæттæ!
Берболат (кусæг адæммæ). Хыгъды чиныг мæнмæ ис. Æз
дæр сымахимæ дæн.
Кусæг адæм фæхъæлдзæгдæр сты.
Æгайтма нæм нæртон гуырдтæ ис!
Фыццаг кусæг. Тæккæ фыццаг æз дæн! Берболат, ды кæм
уай, мах дæр уым уыдзыстæм.
Берболат (йæ цæстæнгас адæмыл ахаста). Сæрыстыр дæн,
нæртон туг кæй æхсиды не уæнгты. Уастырджийы фæдзæхстæй цы
ацæуат,— домбайдæрæй дзы сыздæхат, Хуыцау уый зæгъæд!
Ныртæккæ уæ алчидæр йæ фыды уæзæгмæ ацæуæд. Уый фæстæ
æрвитæн фæзуатæй — хæстмæ!
А д æ м къордгæйттæй ацыдысты, фæссценæйæ æрбайхъуыстысты Уастырджийы
зарджытæ æмæ топпы гæрæхтæ. Сценæ иу къорд рæстæг æнæ змæлæгæй. С о л т а н,
Т х о с т æмæ иу къорд лæппуйы æрбацыдысты.
3 Заказ № 207 33
С о л т а н. Ацæуæнт хæстмæ, фæлæ дзы мауал æрбаздæхæнт.
(Хкдыл фæлгæсгæйæ.) Хиды дзыхъхъыног фестын кодтой фопдз
мæйы æмгъуыдмæ джауыртæ. Сæ цатыры æмбæхст ис æхсæз
æфсæддоны хъадамантæ æвæрдæй. Æрбакæнут сæ.
Ацыдысты. Сценæ иу къорд рæстæг æнæ змæлæгæй.
Цæй тагьд сæ æрбахæццæ кодтат? Тархъæдты æмæ сæ хæхты аууæт-
ты Хъобангоммæ акæнут.
Уацайраг æфсæддонты акæнынц. Чысыл фæстæдæр фургонты
дзыгъал-мыгъул ссыдис.
(Тхостмæ.) Тхост, цырддæр! (Фургонскъæрджытæм.) Рагæй уæм
æнхъæлмæ кæсæм. Цæуæггаг амæй фæстæмæ исдзыстæм
æртывæрæй.
Фургонскъæрджытæ ницы дзурынц.
(Тхостмæ.) Тхост, фургонтæ равдæлон кæнут æмæ сæ бахæссут ца-
тырмæ. Стæй уыйфæстæ — Хъобанмæ.
Т х о с т æрбахаста голлаг æмæ йæ иуварс æрæвæрдта.
Т х о с т (аивæй). Цагьар мæ сарæзта. Фæлæ сын æй сæ фындзы
хуынчъытæй фæкæлын кæндзынæн. Мæнæ ма кæд хæхтæй æрыздæ-
хой, уæд. Раст загьта Берболат, мæгуыр цæуæг адæмы стигьынц, зæгьгæ.
Фургонскъæрæг. Æз авгау сыгъдæг дæн.
С о л т а н (Тхостмæ). Фургонтыл арт бафтаут.^ Тынг хорз су-
дзынц. Берболат æмæ йæ хуызæттыл цы тыхсæм. (Йæ каст фæнда-
гырдæм скодта.) Ацы фæндæгтæ суадзгæйæ не сты.
Фургонскъæрджытæ ацыдысты.
(Тхостмæ.) Сæ фæдыл, æмæ сæ... Æз та... Дæрæн кæнын сæ хъæуы.
Т х о с т (хæхтæм скæсгæйæ). Ацы хæхты, Дайраны хæхтæ æмæ кæмтты
тыххæй тох цæуы æмæ цæудзæнис. Тьшгдæр йæ диссаджы фæндаджы
тыххæй. Скæсæнæй — ныгуылæнмæ... Джауыртимæ та — тынгдæр...
С о л т а н æмæ йе ’м б æ л т т æ сæ байсæггæгтæ æмбырд кæнынц, уæргъдоны
сæ бакалдтой. Т х о с т æ й • фæстæмæ иууылдæр ацыдысты.
Феййафын уæ æз дæр.
Уæргъдоны гыбар - гыбур ссыдис.
Тыхтона нæ тайы. Кæйдæр фылдæр хъæуы. Фыдхæрд бирæгъæп
дæр нæ тайы. Æлдæрттæ бафидауинаг никæимæ сты. Фæлæ ма
æгæрдæр æртасдзысты. (Дзæкъул йе ’ккойы баппæрста.) Цæуон.
(Ацыдис.)
Тагъд-тагъд æрбацыдис стражник хæхтыл фæлгæсгæ. Фæцыд гуыпп.
34
Стражник (райгæйæ). Хид дзыхъхъыног фестал. (Хæхтæм
скасти.) Цы диссæгтæ цæуы. Кæд æрфидар уæм Дайраны комы,
уæд... Кавказы сæйрагдæр фæндаг стыр фæрæз у канд кавказæгтæн
нæ, фæлæ Уæрæсейæн дæр.
Фæцыд гæрæхтæ’.
Æ м б æ р з æ н.
ÆРТЫККАГ НЫВ
ФЫЦЦАГ АРХАЙД
Афæлгæсæнуат. Хæсты быдыр. Дардæй зынынц Уæрæсейы æмæ Турчы быдыртæ
æмæ хæхтæ. Фæссценæйæ хъуысы сармадзаны гуыппытæ æмæ топпы гæрæхтæ...
Сценæ æнæзмæлæгæй. Фæссценæйæ æрбайхъуысти æфсæддонты хъæртæ
æмæ уынæртæ, уырыссаг æфсæддонтæ æрбалыгъдысты. Нывæн йæ
райдайæнæй йæ фæуынмæ цæуы хæст... Уадтымыгъ ниуы... Сценæйæн йæ фылдæр
хай — быдыртæ, хъæдтæ. Хæхтæ — къаддæр. Салдæттæ æрбазгъордтой.
ФЫЦЦАГ ФÆЗЫНД
Ф ы ц ц а г с а л д а т. Ай та дын нæ бæстæйы хабæрттæ æмæ нæ
паддзахы хъуыддæгтæ. Туркæгтæ нæ цæгъдынц. Æмбойны систæм
лидзæг æмæ ризæг... Нæ паддзах нæ хæцæнгарзæй ифтонг кæныны
бæсты хосгæрдыныл æмæ хуымгæныныл æфтыдта.
Сармадзаны гуыппытæ та фæцыдис. Туркаг æфсæддонтæ æрбасурынц
уырыссаг æфсæддонты къорды, хæцгæйæ. Чи алидзы, чи æрхауы.
Сценæйы æхстытæ сарæх сты. Фæссценæйæ æрбайхъуыстысты Коршуновы
æмæ Сидоровы ныхæстæ. Æрбацыдысты.
Коршунов (æнкъардæй). Абон та æртæ стыр сахары æмæ
дæс хъæуы ныууагътам. (Планшеткæйæ систа гæххæттыты баст.)
Æркæсут-ма сæм. Фæстæдæр ноджы фыддæр уыдзæн.
С и д о р о в биноклæй фæлгæсы.
Нæ æрдзы рæсугьддзинадæн нæй кæрон, фæлæ йæ бахъахъхъæнын
нæ бон нæ бацис. Цом, фæлтау, не ’фсады къордæн ныфсытæ бавæрæм.
Сармадзаны æхстытæ хъуысынц тынгдæрæй.
35
С и д о р о в. Хъæуы. Ныфссастæй хæцыны бæсты ма хæцæм
знаджы ныхмæ!
Коршунов. Цыфæндыйæ дæр туркæгты ныхмæ!
Фæссценæйæ æрбайхъуыст А л и-Г а з у н ы къамандæ.
А л и-Г а з у н. Размæ, пашайы æфсæдты къорд!
Фæссценæйæ æрбайхъуыст гыбар-гыбур.
С и д о р о в (фæкаст). Æгæр æгьатыр сты ацы туркæгтæ. Зна-
джы æфсæдтæ иу-дæс хатты фылдæр уыдзысты. Хæстивтонг —
æппæтæй. Махонтæ та — æнæбары хъыримæгтимæ... Салдаты хæс:
уынаффæгæнæджы бардзырдтæ æххæст кæнын... Къамандыгæн-
джыты хæс: бардзырдтæ дæттын уæлахиз æнхъæлæй.
Коршунов (фæлгæсы биноклæй). Æрбасурынц та нæ... Не
’фсæдты къордæн ныфс уæддæр раттæм. Цæуæм.
Тагъд-тагъд ацыдысты. Устытæ æмæ сывæллæтты къорд æрбалидзынц.
Зæронд устытæй чи дзыхъхъы ныххаудта, чи та къуыбырыл бадæлгом...
Ф ы ц ц а г у с. Кæм сты не ’мзæххонты сгуыхтдзинæдтæ! Нæ
мæгуыр къонатæй хауæццаг... Цæмæты æрхаудтам?! Цытджын
Уырыс! Кæм стут?
Д ы к к а г у с. Уастæн, нæ тæригъæдæй бынсæфт фæуæнт ацы
сау туркæгтæ. Кæй цы хъыгдарæм? Цæмæн нæм бырсынц?
С а б и. Æххормаг мын у, нана!
Ф ы ц ц а г у с. Уæ тæригьæдæй цард ма ссарæнт нæ фыдбы-
лызгæнджытæ. Цæуæм, искуы нæхи æраууон кæнæм.
Ацыдысты, сывæллæттæ дæр сæ фæстæ.
ДЫККАГ ФÆЗЫНД
Сцеиæ иу къорд рæстæг æнæ змæлæг, æнæ уынарæй. Фæссценæйæ хъуысы т у р-
к æ г т ы хъæртæ æмæ сармадзаны гуыппытæ. Æрбалидзыпц та у ы р ы с с а г
у с т ы т æ æмæ сывæллæтты к ъ о р д.
Ф ы ц ц а г у с. Кæдæй нырмæ... ныр та ардыгæй дæр лидзæм.
Кæм ис сæ хъæбатырдзинад, сæ лæгдзинад не ’фсæдтæн! Нæ
бæстæйы нæ адæмæн фæлæууыны бар дæр нал ис.
Æхст1 фæцыдис, уырыссаг æфсæдтæ æмæ афицертæ аивгъуыдтой
тагъд-тагъд. А л и-Г а з у н æмæ X и з и р æрбацыдысты.
X и з и р (сылгоймæгтæ æмæ сывæллæттæм). Гъæй кæнут! Н-ы
36
стыр сахар дæр æрхъула кодтам сæумæдæвдæгæй. Æрвылбон дыууæ
кæнæ фылдæр сæ сахартæй... Нæ бонæй уæм пашайы хæстонтæ!..
Сæхицæн басæттын æнхъæл никуы уыдысты джауыртæ. Æгæр дæр
ма сæттынц. Хурыскæсæнæй хурыгуылæнмæ сыл нæ разæй æмхæст
акæнæм. Сæ адæм мæгуыры къултæгæнгæ арфдæрмæ хъуызынц.
(Ныххудти.) Дыууæ мæйы размæ дæр ма сæ арæнтæй æртæ сæдæ
версты дарддæр уыдыстæм. (Али-Газунмæ). Кæсыс, æнæбары ма
хилынц Уырысы сахъфырттæ. Сæ сылгоймæгтæй чи къутæртыл ба-
хаудта, чи та... Уæрæсейы зæххыл бырсæм размæ, кæд ныл стыр
зиантæ цæуы, уæддæр.
А л и-Г а з у н. Хæст уый тыххæй вæййы. Сæ быдыртæ æмæ сын
сæ хæхтæй цас фылдæр æрцахсæм — уый хыгъд хуыздæр... Се
’фсæдты алфамблай сын ахъаззаг тыхтæ æрæвæрдтам, фæстæмæ
байсын сын фадат куыннæуал фæуа, афтæ.
X и з и р (инæлæрттæм). Уынут æй, уæлахизæй уæлахизмæ цæуæм.
Туркаг арц бонæй-бон цыргьдæр кæны уырыссаг стджытыл.
Инæлæрттæ фæсæрыстырдæр сты, фæрсæй-фæрстæм алæууыдысты.
Фыццаг инæлар. Нæ хæс — басæттын Уырысы æфсады.
Хъуамæ уæлахиз æрхæссæм нæ бæстæйæн.
А л и-о г л ы (аивæй). Фыццаг бырстæн — ных сæттаг у. Мæ
цин, мæ бартæ уаиккой уæлдæр. Хинæй мыл рацыд Али-Газун.
Ме сгуыхтдзинæдтæ мын фыдырдæм ахатыд. Рахуыдта мæ
фыдгæнæг. Æрæджиау æй бамбæрстон. Фæлæ байрæджы. Нæ
рæгъау нын куы атарди—рæгъаугæс дæр уæд баурæдтам. Сайд мыл
не ’рцыдаид. Æгæр баууæндыдтæн: цæмæн бырстон афонæй раздæр.
Фæлæ йæ бараст кæндзынæн мæ рæдыд хæсты быдыры.
А л и-Г а з у н (инæлæрттæм). Кæсут Уырысы къамандыгæнæгмæ?
(Волковмæ). Паша дæ сцинджын кæндзæн.
X и з и р. Мæнæ сæ дивизийы тырыса. (Февдыста йæ.) Джа-
уыртæ фæстæмæ кæй лидзынц, уый диссаг нæу. Уацары сæ бакæ-
нын, кæнæ сын сæ тых басæттын — сæйрагдæр уый у.
Уырыссаг сгарæг æфсæддон, Волин, æрбахъуызы, аууонæй
хъусы.
В о л и н (аивæй). Сгарæг дæн. Нæ сахартæй та дæсæмыл
уынаффæтæ кæнынц. Фехъусын кæнын хъæуы. (Ацыдис.)
Ал и -Газун фондз инæларимæ фæстæмæ æрбацыдис.
А л и-Г а з у н. Джауырты бæстæйы æссæндгæ цæуæм. (Картæ
февдыста инæлæрттæм, ныццæвæнтæ æмæ бахъуызæн бынæттæ
амоны.) Уынут. (Инæлæрттæй иумæ). Ды хистæр инæлар, цæга-
тырдыгæй дæсæм сахары æрхъула кæндзынæ уе ссæдзæм корпусы
æфсæддонтимæ. (Æнæсдзургæйæ инæлæртты æхсæнты ацыдис,
алкæмæ дæр сæ радта пакет.) Алчидæр уæ æркæсæд æмæ зонæд йæ
37
хæстæ. Мæ зæрдæ уын зæгъы сгуыхтдзинæдтæ. (Скъаманды код-
та). Уæ хæстæм! (Али-Оглымæ). Ис мæ ныфс дæуæй! Æгьатырæй
кæй дæрæн кæндзынæ джауырты.
А л и-0 г л ы. Афтæ уыдзæн. Æфхæрд хатыргæнгæйæ нæу.
Инæлæрттæ. Хъусæм, дæ бæрзонддзинад!
А л и-Г а з у н (Хизирмæ). Æртæтигъон бырст-хæст сыл сара-
зын хъæуы, фыццаг цыргъаджы æрæвæрдзыстæм фистæг
æфсæддонты æнæхъæн бригад. Æртыккаг æмæ дыккаг тигъы та
фæйнæрдыгæй — дыгай полчъытæ æмæ иу бæхджын æфсæдты
къорд, дыккаг фидардзинадæн та сармадзантæй æхсæг дыууæ ба-
тарейы бæрц... Се ’хсæнты уæд дыгай верстытæ дæрддзæфæн. Не
’фсæддонты æхстмæ басайынæввонг куыд уой джауырты къорд...
Джауыртæ сæ куы раиртасой — бырсдзысты, уæд махонты бахъæу-
дзæнис лидзын хинæн. Уæд джауыртæ махонты сурыныл бацай-
дагъ уыдзысты, афтæмæй сæ махонтæ фæкæндзысты се ’хсæнты
дыууæрдыгæй дæр, уыдон та къæппæджы бахаудзысты, стæй ма-
хонты æртыккаг хай æхст сараздзысты. Джауыртæ аркъауы уавæ-
ры уæд бахаудтой, афтæ йæ нымай, ома, къуындæджы. Æмæ сæ
не ’лхъывдæй басæтдзыстæм — фæнды ма дæ, нæ, фæлæ сæхи
уацары ратдзысты, кæнæ цагьды фæуыдзысты джауыртæ. Бамбæ-
рстат? Сæ сахар нæ къухы бафтдзæнис. Уавæр сæ батæрдзæнид.
Уырыйæн холымæ æнæ цæугæ нæй. (Хизирмæ). Сгарджытæм
фæдзур.
X и з и р ацыдис. Фæстæмæ иу сгарæгимæ æрбацыдис. Сгарæг
чест авæрдта.
(Сгарæгмæ). Уырысæн йæ хуссарварсырдыгæй фæндзæм æфсæддон
дивизийы бабæрæг кæн. Цас хæцæнгарз сæм ис, цы уавæры сты,
уый базон. Рæхджы ам куыд уай, афтæ!..
К а з и-0 г л ы. Хъусын, дæ бæрзонддзинад! Уыдзæн æххæст!
(Ацыдис.)
А л и-Г а з у н (аивæй). Хинæй архайын хъæуы. Джауыртæ
хиндæр кæд сты, уæддæр.
X и з и р (хинæй). Бæрæг нæй. Сайд ныл хъуамæ ма ’рцæуа!
А л и-Г а з у н. Уавæртæм хуыздæр æркæсæм.
Ацыдысты, фæссценæйæ æрбайхъуысти йæ къамандæ:
Размæ ут, 6-æм корпус, пашайы æфсæдтæ.
Цырыхъхъыты гыбар-гыбур ссыдис.
38
ÆРТЫККАГ ФÆЗЫНД
Фæстæмæ та уыцы ныв. Тæрккъæвда, уадтымыгь ниуы. С и д о р о в æмæ К о р-
ш у н о в æрбацыдысты æнкъардæй, сæ фæстæ æртæ æфсæддоны.
Коршунов. Æрдз дæр ма ныл рахæтыд... Туркæгтæм нæ
хъæздыгдзинæдтæй- цас бафтыд. Акæс-ма сæм, арвыл æмбæлгæ
бæлæстæ, иннæ ахæм дыууæсæдæаздзыд тулдз бæлæстæ. Æртæ
лæджы сыл нæ аххæсдзæн... (Æфсæдты къордмæ). Æфсымæртæ,
цæй æфсæддонтæ стæм? Кæдмæ куы фæстæмæ лидздзыстæм, куы
размæ?
Ничи ницы сдзырдта.
С и д о р о в (Коршуновмæ хæстæг балæууыдис). Уацайраг бауы-
дзыстæм, æнхъæлдæн. (Æфсæддонтæм). Цæй тарст фæкодтат?
Сывæллæттæ æмæ у с т ы т æ иусай-дыгай алыгъдысты.
Чи стæм, сабиты уындæй зæрдæ бауазал вæййы.
Коршунов. Хæсты фыддæртæ дæр вæййы. (Пакетмæ кæсы.)
Æртæ æмæ ссæдзæм сахар бацахстой пашайы æфсæдтæ... Турчы
æфсæдтæ скæсæнырдыгæй... Ацы пакет штабæй æрбарвыстой.
Фæхæццæ йæ кæн! Дыккаг дивизийы къамандыгæнæг Вертоновмæ.
Дæсæм объект бацахсæнт!
С и д о р о в (чест ын радта). Хъусын, дæ бæрзонддзинад!
(Æфсæддонтимæ ацыдис.)
Коршунов (къуыбыры сæрмæ бахызтис, фæлгæсы). Хурны-
гуылæнырдыгæй та ныууагьтам. Æркæсæм хуыздæр.
Ацыдис, сценæ иу къорд рæстæг афтид. Фæссценæйæ æрбайхъуысти сармадзаны
гуыппытæ æмæ топпы гæрæхтæ. Коршунов æмæ С и д о р о в къорд
æфсæддонимæ æрбацыдысты. Коршунов къуыбыры сæрмæ схызти, фæлгæсы.
Коршунов. Нæ хæхтæ æмæ нæ зæххытæ дæр та сæ къухты
бафтыдысты. Зымæг нæ æдзæттæйæ æрыййæфта... Æрмæст иу æр-
уардæй бæстæ урс адардта. (Йæхи æрбанорста.) Тынг уазал ныл
скодта.
С и д о р о в фæйнæрдæм фæлгæсы. Ацыдысты. Р е в а н æрбацыдис.
Р е в а н. Кæй ныхмæ хæцын? Тотрадз туркæгты уынаффæйæ
архайы. Æз та ам сæ ныхмæ?.. Нæ фæндæгтæ нын байстой джа-
уыртæ. Æз та ам мæ туг калон? Уый та куыд? (Йæ ронæй тырыса
раиста.) Дæсæм полчъы тырыса, Сидоровы къухы чи бафтыд, ахæм.
Раарфæ мын кæндзысты хицауад. (Хъуыдыты ацыд.) Раттон мæхи
уацары!.. Сусæг гæххæтт дæр мæ къухы бафтыд. (Гæххæтмæ кæсы.)
Иннæ къуырийы хъуамæ ныббырсой. Сæ зæрды ис æстæм сахарыл
39
æрхъула кæнын. Фæлæ сын ныр нал бантысдзæн. (Гæххæтмæ та
кæсы.) Хъæды астæу лæгæт, уым ис се штаб.
Фехъуыст гæрæхтæ. Фæкаст фæстæмæ.
Цы чындæуа? Фæсмонгонд куы фæуон?
Туркаг салдат æрбазгъордта.
Туркаг салдат (топп ныддардта Реванмæ). Дæ къухтæ
сдар! Ратт дæхи!
Р е в а н æнæбары йæ къухтæ сдардта. Туркаг салдат æм джигул
кæны, тырыса йын йæ астæуæй райхæлдта.
Давгæ йæ гзакодтай? (Тырысамæ амоны.) Мæнæ-ма йæм цыдæр пакет
дæр ис. (Ие ’мбалмæ). Акæн æй штабмæ. Маргæ у!
Р е в а н. Марын нæ хъæуы! Бахъæудзынæн уæ! Хабæрттæ уын
радзурдзынæн. (Сусæгæй йæхицæн). Пашамæ мæ фæцæуын хъæуы.
Т у р к а г салдат (яе ’мбалмæ аивæй). Лидзынвæнд куы
скæна — маргæ! Йæхионты чи ауæй кодта, уый махыл дæр гадзра-
хатæй рацæудзæн.
Р е в а н. Ахсæв уæм ныббырсинаг сты джауырты æфсæдты къорд,
фæлæ...
Туркаг салдат (фæхъæр ыл кодта). Размæ æнæ фæстæмæ
фæкæсгæйæ!
Р е в а н ы топпæргъæвдæй сæ разæй атардтой.
Дыккаг салдат. Джауыртæ, нæ мæ уырны, састы
бынатмæ кæй æрцыдысты. Али-Оглы ныл гадзрахатæй рацыд.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти æфсæддонты уратæ. Æфсæддоптæ Ре-
в а н ы сæ разæй акодтой. Сценæ иу къорд рæстæг афтид. Хъуысынц сармадзанты
гуыппытæ æмæ æфсæддонты уынæртæ. А л и-Г а з у н æрбацыд, алæууы-
дис, стæй фæзылди æмæ та фæстæмæ ацыд. Фæстæдæр та и н æ л а р
Волковимæ æрбацыд. Иу къорд рæстæг ницы дзурынц.
А л и-Г а з у н (Волковмæ). Радтай дæхи махмæ уацары, инæлар
Волков? Дзур, æрмæст рæстытæ æмæ бæлвырд.
В о л к о в (цасдæр ницы дзуры, стæй сабырæй). Паддзахыл
æгæр æнувыд дæр ма уыдтæн... Афойнадыл нæ бахаудтæн хай-
адмæ. Ныхмæлæууæгыл æрцыдтæн нымад. Уацары та æнæбары
бахаудтæн.
А л и-Г а з у н. Сбæрæг кæндзыстæм.
П а у з æ.
Кусдзынæ махæн.
В о л к о в ницы дзуры.
40
Уе штабы хабæрттæ нын радзур. Хорз куы кусай,—ауадздзыстæм дæ!
В о л к о в. Фарстайæ — дзуапп уæззаудæр. (Хъуыдыты ацыд.)
Ис стыр сахар — Н-10. Хъæды æмбæхст ис фистæг æфсæддонтæ,
хæцæнгæрзтæ, æртæ полчъы. Райсом æмбисæхсæв хъуамæ ныббыр-
сой. (Картæ йын йæ разы æрæвæрдта.) Бæрæггæнæнтæ уынут? Гъе,
афтæ архайут.
А л и-Г а з у н. Уый иу операци фæуæд. Дыккаг операци та? Сæ
ахъаззагдæр фидæрттæй дæсæм та куыдæй байсæм?
П а у з æ.
В о л к о в. Æндæр хатт. (Аивæй). Уыцы хабæрттæ хæссæг чи уа?
Ничи сæ ницы сдзырдта.
А л и-Г а з у н. Фаллаг объектмæ уал ахизæм.
Ацыдысты. А л и-Г а з у н æмæ А л и-0 г л ы æрбацыдысты фæстæмæ.
Волков ницыуал раргом кодта. Йæхи бар уал æй уадзæм.
А л и -0 г л ы (аивæй). Сæ ахсджиагдар инæлæрттæй иу у Вол-
ков. (Хинæй Али-Газунмæ.) Сæхионтыл гадзрахатæй чи рацыд,
уый махæн та фыддæр куы фæуа. Æрæууæндын кæнын æй хъæуы.
А л и-Г а з у н (фæхъæр ыл кодта). Хæстон æгъдæуттæ хуыздæр
зонын хъæуы. Рæстæг амондзæн йæхи. Æппæт дзургæ нæ вæййы.
Гæрæхтæ тынгдæр хъуысын райдыдтой.
Кæнæм та дарддæр нæ бырсты кой...
Ацыдысты. Чысыл фæстæдæр бæстæ æрсабыр. Æрбацыд сгарæг Волин.
Уый хæдфæстæ æрбацыд Коршунов.
В о л и н (Коршуновмæ). Хъусын дын кæнын, а фæстаг
рæстæджы ногæй цы базыдтон, уый.
Коршунов. Хъусын дæм! Дзур!
В о л и н (Коршуновмæ пакет радта). Дæ бæрзонддзинад, хъу-
сын дын кæнын, нæ кæддæры инæлар Волков нын не знæгтæн —
туркæггæн кæй ауæй кодта нæ сусæгдзинæдтæ: не штаб кæм æмбæхст
ис, цавæр хæцæнгæрзтæ ис, æфсæддонтæ цал сты, ныббырст кæд
уыдзæн æмæ афтæ дарддæр.
Коршунов (Волинмæ). Дæхи фæстæмæ уацары ратт
туркæгтæм. Ноджы карздæр хæс дын дæттын: инæлар Волков къуы-
рийы бонмæ мард куыд æрцæуа, афтæ! Фыццаг сæ дæхиуыл æрæу-
уæндын кæндзынæ, стæй...
В о л и н. Хъусын, дæ бæрзонддзинад!
Коршунов (пакетдæтты Волинмæ). Штабæй цыма дæ къухы
бафтыд.
В о л и н ацыд, йæ хæдфæстæ К о р ш у н о в.
41
ЦЫППÆРÆМ ФÆЗЫНД
Фæссценæйæ хъуысы хæсты гыбар-гыбур. Сценæ иу къорд рæстæг æнæзмæлæ-
гæй. А л и-Г а з у н æмæ X и з и р æрбацыдысты.
А л и-Г а з у н. Ахæм рæсугьд æмæ аив бæстæ, ахæм фæндæгтæ
æрæджыты нæма федтон, акæс-ма сæм. Хъызт зымæг у, фæлæ...
(Фæлгæсы фæйнæрдæм.) Джауырты æдзæттæйæ æрбаййæфтам, уый
нæ пайдайæн у. Иу бонмæ æртиссæдз версты æрбафсæрстам сæ
зæххытыл! Къуырийы дæргьы сын сæ сахартæй цы байстам, уыдо-
ны алыварс нæ хъæудзæнис нæхи æрфидар кæнын. (Картæмæ
кæсы.) Сæ бон сæ фæстæмæ байсын куыннæуал бауа, афтæ
бакæнæм.
X и з и р (хъæлдзæгæй). Æрмæстдæр афтæ! Фæлæ бауырнинаг
дæр нæу, фæуæлахиз сыл уæм?! Зын басæттæн сты ацы хахолтæ,
рагæй дæр æй хъусын. Чингуыты дæр кастæн. (Али-Газунмæ зул
цæстæй бакасти.) Фæстæмæ раздæхын цыма рæстагдæр уаид. Хæст
куыд дардцæр цæуы, — тыхджындæр кæны не знаг... Фидыд...
Æгадæй здæхыны бæсты, и? Фæстæмæ нæхи бæстæмæ! Сæ адæм
дæр нæ ныхмæ хъæбатырæй тох кæнынц. Марынц...
А л и-Г а з у н. Хæст хæст у, æмæ маргæ дæр кæнынц. Булкъон
Хизир, бирæ цыдæртæ нæма зоныс. (Йæ къух ыл ауыгъта, аивæй).
Мæ фыд Стамбулы ханты хан у. Мæхæдæг йæ æмкусæг уыдтæн,
фæлæ хæстуарзаг дæн. Æмæ кæд исты сгуыхтдзинæдтæ равдисон
ацы стыр хæсты, уæд лæгæн бæззын. Мæ цин фæбæрзондцæр уаид,
мæ кад та — фестырдæр. Фæлæ нæ зонын — æгæр нæ æлхъивын
байдыдтой джауыртæ. Кæд нæ фæндзæм, æстæм дивизитæ хъæддых
фæлæууыдысты, хъæбатырæй хæцыдысты, уæддæр не ’нтыст-
дзинæдтæ къаддæр кæнынц. (Биноклæй кæсы.)
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Æрбацыд сгарæг К а з и-0 г л ы .
Ногæй цы ис? Куыд рауад нæ дивизийы ныббырст? Цавæр ног ха-
бар æрбахастай?
К а з и-0 г л ы (аивæй). Нæ сусæгдзинæдтæ нын базыдтой. Нæ
дивизийы фæндтæ ныссуйтæ сты... Знаджы æфсæдтæ æмцæф нык-
кодтой дыккаг æмæ æртыккæгæм тигьæн, æмæ нæ цуркау бырсты
арæзт бынтон ныссыкк. Зиантæ дæр бирæ æрцыд: дæс мины, стæй
махонтæй бирæтæ сæхи уацары радтой. Цы сахар сæ байстам, уый
фæстæмæ сæ къухы бафтыд.
X и з и р. Рахабар-ма кæн инæлары тыххæй.
К а з и-0 г л ы. Хъусын-ма кæнын: ссæдзæм корпусы инæлар
Али-Оглы йæхи уацары радта. Нæ сусæгдзинæдтæ сын базонын
кодта. Радта сын картæ æмæ корпусы тырыса. Бырæттæмæрзæг мæ
скодтой, фæхъуыстон сæм бæлвырд, рынчын уæвгæйæ.
42
А л и-Г а з у н (æрбамæсты). Нæ хуыздæр инæлар, цы ма уа
фыддæр!.. (Кази-Оглымæ). Ратт дæхи уацары. Амæл, фæлæ инæ-
лар мард куыд æрцæуа, афтæ бакæн. Йæ рахиз сау стъæлфджын
хъус ын куыд æрбахæссай, афтæ!
К а з и-0 г л ы. Хъусын, дæ бæрзонддзинад. Мæлæт, кæнæ
хъус ам уыдзæн.
Ацыдысты.
ФÆНДЗÆМ ФÆЗЫНД
Фæстæмæ уыцы ныв. Майдар æхсæв. Фæссценæйæ хъуысы топпы гæрæхтæ æмæ
сармадзаны гуыппытæ. С и д о р о в æмæ В а с и л и æрбацыдысты æнкъардæй.
В а с и л и (Сидоровмæ). Акæс-ма, цы диссаджы сахар бафты-
ди нæ къухты. Кæд ныл стыр зиантæ æрцыд, æртæ сæдæ салдаты
фæмард, уæддæр.
С и д о р о в. Хæсты æгъдауæй, зиантæ æмæ æфтиæгтæ
æфсымæртæ сты. Куы — уæлахиз, куы — бынсæфт. Хъысмæт. Нæ
фæдсгарджытæ иттæг хорз скуыстой. Фæдсгарджыты æвзыгьддзи-
надæй бирæ уæлахиздзинæдтæ рауайы. Стæй, цыма нæ уæлдæр
къамандыгæнджытæ сæ уынаффæтæ фæхъæддыхдæр кодтой, афтæ
мæм кæсы. Æндæрæбон, стырдæр сахар Н-30 куы истам,—нæ
полкъæй ма чысыл цыдæртæ аззад, фæлæ уæлахизæй æрбынæттон
стæм туркаг истытыл.
В а с и л и. Нæ фыдæлты фарн... Мах хъуамæ фæуæлахиз уæм!
Хур куыд скæсы, ныгуылгæ дæр афтæ акæны. Хæст туркæгтæ ра-
къахтой, кæрон та йын мах хъуамæ скæнæм.
Бæхты къæхты хъæр фæцыд. Коршунов æрбацыд.
Нæ бæстæ ссæрибар кодтам, бырсдзыстæм дарддæр.
К о р ш у н о в. Нæ дивизийыл нын æрхъула кæнынмæ хъавы-
дысты, фæлæ сын нæ рауад. (Галиу къух дзыппæй систа, рахиз
къухæй биноклæй фæлгæсы.) Байсын дзы хъæуы нæ хъæутæ æмæ
нæ сахартæ. Хуссарырдыгæй нæ уавæртæ æркæсынхъуаг сты... Рай-
сомбон — фæстæмæ къахдзæф дæр нал. Хъуамæ басæттæм знаджы.
(Аивæй). Дæн мæскуыйаг. Къниазы фырт уæвгæйæ гыццыла^й
нырмæ мæ фæндыдис æфсæддон суæвын. Мæ къухы дæр бафтыд.
Топпæй æхсгæйæ, арвы артдзæстмæ цæргæсы риу нæ ивгъуыдтон...
Хæстмæ æрвыст æрцыдтæн къамандыгæнджыты фæндæй. Уыйбæрц
æнувыд дæн Уæрæсейыл. (Йæриумæ æркаст. Бирæ хæрзиуджытæ...
Крестытæ æмæ майдантæй риу йе ’мыдзаг.)
43
В а с и л и (аивæй). Цæй мæнгард у! Йæхицæй тынг.бузныг у.
Багъæц, хæсты быдыры нæмыг никæй фæрсы, ма феууæнд.
Коршунов. Ахъаззагдæр фидæрттæ байсын мæ къухы кæд
бафта,— инæлары цинæй мын фæйвгъуыйæн нæй. Уый тыххæй
хæцын тынгдæр. Хъырымы æрдæг сакъадахы ныл стыр зиантæ æрцы-
дис, фæлæ уæддæр нæ къухы бафтыд фарон. Дунайы хæсты уаг та
уæлдай диссагдæр уыд. Æцæг, Турчы зиантимæ абаргæйæ, бирæ
къаддæр уыдысты. Хæст хъуамæ рæхджы фæуа. Æмæ, кæд Кавка-
зы æрфидар уæм, уæд ноджы хуыздæр æмæ домбайдæрæй архай-
дзыстæм. (Сидоров æмæ Василимæ). Уый уыдзæн, мæ ныхæстæ-
иу уæ зæрдыл бадарут, ме ’мхæстонтæ. (Фæлгæсы биноклæй.)Хъуа-
мæ а къуыри байсæм фынддæсæм фидары æртыккаг тæлмы
цæгатырдыгæй. Уым ис стырдæр фидар — Эрзот-10, æмæ йæ бай-
сын хъæуы. Ныр та — не ’фсæдты къордмæ æмæ афæд кæнæм
дарддæр!
Ацыдысты.
ÆХСÆЗÆМ ФÆЗЫНД
Сценæ азылди. Турчы бæстæ. Фидар. Фидарæн йæ разырдыгæй дыууæ сармадзаны.
Фæссценæйæ хъуысы сармадзаны гуыппытæ æмæ топпы гæрæхтæ. Фидары иу фар-
сырдыгæй рацу-бацу кæнынц туркаг æфсæддонтæ. А л и-Г а з у п æмæ X и-
з и р æрбацыдысты æнкъардæй.
А л и-Г а з у н. Сгарджытæ куыд фехъусын кодтой, афтæмæй
джауырты æхсæзæм дивизийы æфсæдты къорд ныббырсдзысты.
(Аивæй). Æгæр æрбафсæрстой. Фæлæ хъæддых лæууын бахъæу-
дзæнис, не ’фсæдтæй иу дæр куы нал баззайа, уæддæр. Нæ сахары
алыварс æрæвæрын хъæуы фистæг æфсæддонты дыууæ бригадæйы
æмæ иу батарейы бæрц та —• сармадзантæ. Ацы ссæдзæм сахар æмæ
фæндзæм фидар раттын нæ хъæуы!
X и з и р. Нæ полкъ иттæг ифтонггонд у алыхуызон
хæцæнгæрзтæй, фæлæ бæрæг кæнын хъæуы æхсæн бынæттæ.
Ацыдысты. Берболат æмæ В а с и л и æрбацыдысты сценæйæн йæ ра-
хизырдыгæй фæрсты. Коршунов æмæ Сидоров та галиуырдыгæй фæрсты
æрбацыдысты. Берболат пакетмæ æркаст.
В а с и л и (Берболатмæ). Хорз афсæрстой размæ, фæлæ кэед
фæуыдзысты ацы размæ æмæ фæстæмæ бырстытæ, лыгъдтытæ? Цы
диссаДжы хъæутæ æмæ сахартæ ныууагътам, фæлæ, хорз, æмæ сæ
фæстæмæ байстам.
44
Коршунов. Ныр та мах хъуамæ бырсæм æмæ цæуæм размæ
Турчы зæххыл. (Фидарыл фæлгæсы.) Ацы фидарыл æнæ æрхъула
кæнгæ нæй... Се ’намондæн диссаджы хур рæстæг æмæ сабыр фæззæг
скодта. (Василимæ). Æз штабмæ фæцæуын. (Ацыдис.)
В а с и л и. Уæдæ сыл æрдз дæр гадзрахатæй рацыд, зæгьут.
С и д о р о в. Нæ адæмы тæригьæдæй.
Коршунов æрбацыд.
В а с и л и (Коршуновмæ). Волков ныл гадзрахатæй рацыд.
Базонын сын кодта нæ сусæгдзинæдтæ... Нæхи аххос у, нæ йын
хъуыди уæлдæр цин раттын.
К о р ш у н о в. Хæсты карз æгьдæуттæ хатыр нæ кæнынц.
Цæуылнæ зоныс, Али-Оглы махæн цы стыр хъуыддæгтæ сарæзта.
Хæсты фæстæ Волков дзуапп ратдзæн, уый та уыдзæн сабыр ду-
нейы къанонтæм гæсгæ. Хæстон трибунал ын стæрхон кæндзæн.
В а с и л и. Нæ адæмы туджы кæлдтытæй. Сæ мæгуыргур адæмæй
æмæ се ’фсæдтæй бирæ кæйдæрты фервæзын кодтам, сыдæй æмæ
рынтæй мæлджыты.
Уаддымгæ ниуы.
Сæ уаддымгæ дæр ма сыл рахатыд.
С и д о р о в (картæмæ кæсы). Æркæсут-ма ацы картæмæ. Дыууæ
мæйы размæ дæр, цыма ам уыдыстæм. Цы кæнгæ нын у?
Бон кæны. Æрбацыд æфсæддонты къорд.
В а с и л и. Афтæ, афтæ. Сырдæй чи тæрсы, уый хъæдмæ нæ
цæуы... Хъусут?! Ныртæккæ ахæм ран стæм, æмæ къæрцхъусдзинад
хъæуы.
Фыццаг салдат. Хæстыбыдыр æфсæддонлæгæнфæндонæй
кæд уыд? Кæм æй куыд æрæййафа! Хæцын кæд зонæм, уæд улæ-
фын дæр базондзыстæм. (Хъазахъхъæгтæм). Хъазахъхъæгтæ, исты
хъуаг ма сæ ныууагьтам туркæгты? Бафсаддзыстæм та сæ... канд
кæрдты цæфтæ æмæ топпыхосæй нæ, фæлæ хойрагæй дæр ма.
П а у з æ.
Адæм æмхуызон не сты. Бирæ кæйдæрты фервæзын кодтам сæ
адæмæй, кæй рынæй, кæй та æххормагæй.
Ч и д æ р т æ (бахудтысты). Уыдон мах нæмгуытæй æфсадынц,
мах та — хойрагæй?.. Куыд уæм кæсы уый?! Знагæн нæм уа
æрмæстдæр иу дзуапп — мæлæт.
Дыккаг салдат. Зæрæдтæ æмæ сабитæ цы аххосджын сты?
Ничи ницы сдзырдта, бæстæ ныссабыр.
Кæд улæфгæйæ у, уæд фæуæд!.. (Хъæлдзæгдзинад фæтынгдæр, йæ
бакласкæмæ февнæлдта.) Нæ боны хардзæй дæр ма аззадис. Водкæ!
45
Уæлахизы бырсты кадæн фæйнæ аназгæйæ, дарддæр ацыды-
сты.
Берболат (къордæй иуварс ацыд, æрбадти). Æфсæдтæй
алчидæр йæ хабæрттæ кæны. (Афынæй.)
Йæ фарсмæ зæды хуызы б а р д у а г февзæрд. Æргом æм рацыд. Ныхæстæ йын
кæны.
Б а р д у а г. Æдас у. Дæуæн хъару дæттæг дæн æз. Дæн ма но-
джыдæр хуыздæр фæндæгтыл æфтауæг дæр. Бæстæ — туг æмæ рондз.
Фæлæ тæрсгæ — къаддæр. Туг—де знæгтæ, цæхæркалджытæ — уæ-
ларвон зæдтæ, дæ амонд æхсидджытæ. Нæй дын басæттæн — уыдзæн
дæ амонд, уæлахиз, у кувæндоны æрмæстдæр! Нæй дын ам, хæсты
быдыры, мæлæт. Диссæгтæ, дзурджытыл къаддæр æууæнд. Зын-
дзынæн та. (Йæ къух ыл йæ сæрæй гуырмæ æрхаста.) Æз дæн де
знæгты таргæнæг æмæ хуыздæр фæндæгтыл æфтауæг. Хуыцауы ру-
аджы дын — ме ’ххуысы хай. Бырс размæ! Хæсты быдыры уыдзæн
дæ мæлæт уæд, гадзрахатæй цæуджытыл куы æууæндай.
(Цæхæркалгæ дур æм баппæрста.) Уæлахиз у! Дæ архайдæй дæ хъу-
ыды фылдæр... Хæсты быдыры дæ хъаруйы ’мбæрцæй уæлдæр не
схаудзынæ. (Фæтар.)
Берболат фехъал, æрчъицыдта.
Берболат. Диссаджы фын. Цæмæ рацæудзæн... (Хæстон
къордмæ). Бахатыр кæнут. Хуыссæг мæ алхъывта. Хуыцау хорз,
æмæ улæфты рæстæг у.
В а с и л и. Вæййы афтæ дæр. Хæст цынæ кæнын кæны.
Берболат (æфсæдты къордмæ). Ныр байхъусут. Хæст хæст
у. Нæй хатыргæнæн тынгдæр гадзрахатæйцæуджытæн. Ноджы æгьа-
тырдæр — фыдыбæстыл!..
Ахуыры рæстæджы цас фыдæбон, маст фылдæр вæййы, уый
хыгъд тугкалд хæсты быдыры — къаддæр. Ис æртындæс хатдзæ-
джы хæсты æгъдауы. Фыццаг — фæразон, быхсон, æмдыхæй,
æмзондæй ныфсхаст, мæлæтæй тæрсагæн фылдæр цæрæнбон нæй.
Мæт мæлæтæн æххуыс нæу. Сурæг лидзæджы паддзах у, лидзæг
сурæджы холы у. Хæсты ахъаззагдæр миниуæг — сыгъдæг зæрдæйы-
хатт райгуырæн фыдыбæстæйæн. Афтæ зæгьæг нæ дæн, арты-иу
уæхи баппарут. Фæлæ зæфцы фыдæй дæр куыд ницы ирвæза. Уынут
æй, зонут æй, æркодта æвдисæн бон, æппæты номæй зæгъын. Ут-
иу уæлахиз фыдызнагыл. Ныр та уæгьд рæстæджы фæйнæ нуазæ-
ны, уе ’гьдаумæ гæсгæ.
1 Æфсæддонтæ ахæлиу сты.
46
С и д о р о в. Уæлахиздзинад нын æнтысæд!
Хæрд æмæ нозт тынгдæр кæнынц.
Мæнæ нæ уæле бадæг Берболаты кадæн бззарæм. Не ’мхæцæг, кав-
казæгтæй... Уадз зоной туркæгтæ, кавказæгтæй нын æфсымæртæ
кæй ис. (Æфсæддонты къордмæ.) Куыд уæ фæнды? Базарæм?!
Хъæлдзæгдзинад фæтынгдæр.
(Василимæ.) Азар, ды сын се ’гьдæуттæ махæй хуыздæр зоныс.
В а с и л и. Багьæцут уал. (Берболатмæ, базарыд.)
Арвы комы хæхты сæрмæ æврæгътæ кæрæдзийы сурынтыл систы,
ой, тох.
Хæсты быдыры знæгтæ цæгъдинаг баисты, ой, тох, Берболат!
Хохы уа, йе быдыры, фыдгултæй уæргътæ хæссæгау Берболатæн
тухиаг куы фесты.
Уастырджийы зарæг иæ фæдзæхстæй, абон сæ уæлахизы кадæн
бахъырнгæйæ уæд не ’фсымæрыл, ой, тох, Берболат!
Теркæй Турчы бæстæм арвнæрæгау йе ’хсардзинад уæд куы ныннæры,
ой, тох, Берболат!
Абон, дам, хъазахъхъæгтæй Кавказы хæхтыл нæхицæн æфсымæртæ
куы скодтам, ой, тох, Берболат!
(Ахъæбыс ын кодта.) Цæр æмæ нын цæр! Сæдæ азы мах фæндиагæй!
V Дыккаг салдат (æфсæддон къордмæ). Берболат иунæг нæу.
уне ’ппæтæн дæр уарзон æфсымæр. Фæлæ нын нæ паддзахы каро-
нæйыл дæр базаргæйæ у. Уый нæ размæ схойы. Бырсгæйæ нын у.
Фыццаг æфсæддон. Базардзынæн.
Базарыд, стæй йææфсæддонты къорд бæрзонддæр систай:
Хъазахъхъæгтæ хæсты быдыры бæрæгбоны куывды бадæгау куы
ракодтой.
Паддзах хæстон корпустæм зæрдæхалæг цæстæнгасæй уæд куы
ныккасти.
Хъазахъхъæгтæ йæ уæд куы фембæрстой, кæй у æфхæрæн йæ
бахудт.
Хæстон-нæрæмон хъазахъхъæгтæ дын уæд дурдзæфау куы фесты,
Къамандыгæнæг сæм уæд ныдздзырдта: «Хъазахъхъаг, мæлæт
хуыздæр у».
Зæххы уæрæх быдыртыл кæрдтæ æлвæстæй, хъримæгтæ
къæр-къæргæнгæйæ,
Сармадзаны богътæ арвы талынгты куы хъуыстысты уынæргъгæйæ.
Паддзахы ныхас куы айхъуыст, хæстонты зæрдæты арцаууæд ахызт.
Мæйты дæргъы стæрты æмбæстæгтæ сæфтмæ маройгæнгæ куы
схойынц,
47
Хæствæллад фæлтæрдджын хæстонтæ йæмуæд бадзырдтой: «Абон!..
Кæд нын кæныс мæлæт аккаг — стыр бузныгдæ стæм уæддæр\»
Паддзахдæр сæм хъæбæр зæрдæйæ бæрзонддæрæй куы бадзуры:
«Куы радтаид Хуыцау мæлæт ризæг хъазахъхъæгты бæсты мæнæн!»
Фыдуацтæй уæд фесты мæстæлгъæд бæрзæйсастау, сæргуыбырæй
лæууынц.
Хæствæллад, фæлтæрдджын хæстонтæ йæм уæд куы бадзырдтой:
«Уæ, цæйнæфæлтау цагъайраг хъазахъхъаг фыдгулмæ
Хуыцауæй цæуы мæлæтдæр зындонмæ лæваран сæраппондыл».
Хъазахъхъæгтæ та йæм уæд куы бадзырдтой уæзбын, уæндонæй:
«Уæндон æмæ фидар у, нæ буц фыд!» Цыфыддæр фыдбоны дæр
Паддзахы хæс: кæнæд нæ хæстифтонг фæринк кæрдтæй, топпыхосæй...
Хъазахъхъæгтæн знаг басæттынæввонг у уæларвон талынгты дæр.
Уырыссаг мæлæт райсдзæнис, йæ фыды кад у уæлхохдæр, цæмæй
Паддзахæн йæ æндон къæлæтджын æртгива, хъазахъхъаджы æхсарæй.
Цæмæй Фьщыбæстæ æрттива дунейыл фæрнæй æрвылбон хуыздæрæй.
Нæ фыд! Дæ хæстон æхсарджын, ’мæ фæразон у, уæлахизхæссæг —
бæгъатыр.
Нæрдзынæ нæ фæндæй æнусты, уæлхох бæсты цæргæсау хуыздæрæй,
Хъазахъхъш. фыдæлтæй сомбонмæ æнæбасæтгæ, иттæг фылдæр.
Дæ къæлæшжын æндон у, æрттивдзæн рæсугъдæй дæ фидæн!
Уæлахизы дугтæ нæрдзысты, хъазахъхъаджы æрмдзæфæй.
Хъазахъхъаджы уæлвæхсджытæ калдзысты æрвылбон цæхæртæ.
Цæр æмæ нын цæр, бырсдзыстæм хъазахъхъæгтæ хурныгуылдмæ.
Уæлахизхæссæг хъазахъхъаг! Баззад уын хъаймæты бонмæ æхсардзинад!
Сармадзаны гуыппытæ фæцыдис. Æфсæддонтæ сæ бынæттæй фæгæппытæ
кодтой.
Фыццаг салдат (йæ мидбылты худгæйæ). Размæ!!!
С и д о р о в (æфсæддонтæм). Не знæгты ’рдыгæй та æхстытæ
куы цæуы!
Змæлд стынг. Коршунов тагъд-тагьд æрбацыдис. Йæ фæстæ æрбацыд ф о н д з
æ ф с æ д д о н ы.
Коршунов (Сидоровмæ). Куыд уадзут уæ фæллад?
Æнхъæлдæн, знаг базмæлыд! (Берболат, Сидоров æмæ Василийы
раз картæ авæрдта.) Уыцы фидар уынут? Сæ тæккæ ахсджиагдæр у.
С и д о р о в. Бацахсдзыстæм уый дæр.
Коршунов (хинæй). Фæндзæм тæлм... Хурыскæсæны-
рдыгæй Турчы æфсæдтæ хæстæввонг сæхи æраууон кодтой, æнæхъæн
дивизи. Сахар Н-19-ы алфамблай. Сæ размæ ныхæй-ныхмæ, ком-
коммре бырсгæйæ, цагьды фæуыдзысты не’фсæдтæ. (Берболатмæ.)
Куыд хæцгæ у ахæм рæстæджы знаджы ныхмæ?
Берболат дзуапп дæттынмæ хъавы.
48
(Сидоров æмæ Василимæ.) Сымах та куыд зæгьут?
Хъуыдыгæнгæйæ кæрæдзимæ кæсынц.
Берболат. Дивизийы дыууæ дихы фæкæнын хъæуы. Йæ иу
хай цæгаты ’рдыгæй, галиу фæрсты Турчы æфсæдты чъылдыммæ
бахъуызæд. Уым уал йæхи æраууон кæнæд рæстæгмæ... Дыккаг хай
та хæстæввонгæй — хуссарырдыгæй. Дыууæрдыгæй ныццæвын
хъæуы знаджы дивизи. Æрмæстдæр афтæмæй рамбулдзыстæм,
фæуæлахиз уыдзыстæм. Мæнмæ гæсгæ, афтæ бакæнын хъæуы.
Коршунов (аивæй). Иттæг хорз! (Дыууæ сгарæгмæ.) Уæхи
бафтаут Турчы æфсæдты къордимæ. Сæ хабæрттæ нын хъусын кæнут.
В о л и н. Хъусæм, дæ бæрзондцзинад! Дæ бардзырд æххæст
уыдзæн!
В о л и н æмæ й е ’мбал сгарæг чест авæрдтой æмæ ацыдысты.
Коршунов (Сидоровмæ). Цæгатырдыгæй Турчы хæстон
къорды ныхмæ æрæвæрут сармадзантæ æмæ фæндзæм батарей,
сæйраг штабы бардзырдмæ гæсгæ.
С и д о р о в (честын авæрдта). Уыдзæн æххæст, дæ бæрзонддзи-
над, инæлар-майор Коршунов.
Коршунов (Сидоров æмæ Берболатмæ). Цæмæй бæрæг у,
æмæ мах дивизийы зиантæ не ’рцæудзæнис?
Берболат ницы сдзырдта.
Хæст хæст у!
Берболат. 0, уый афтæ у! Фæлæ Турчы æфсæдтæн цалынмæ
æххуыс цæуа, уæдмæ сæ мах бакъуындæджытæ кæндзыстæм.
Коршунов. Молодец! Фæлваргæ дæ кодтон. (Йæ цонг
Берболаты уæхскыл авæрдта йæ зæрдæрайы охыл.) Амæй фæстæмæ
дæр афтæ у. Фидар лæуу! Кавказаг хæххон!
Берболат ацыд, стæй фæстæмæ æрбацыд иу къорд æфсæддонимæ.
Берболат (салдæттæм). Уынут уæртæ фидар Н-19, хæст æмæ
хæцын диссаг не сты. Диссаг уый у, æмæ хæсты къаддæр зиантæ
куы вæййы, æрхъулагонд та — фылдæр. Диссагдæр та у — хорз
хъуыды кæнын. Сабыр рæстæджы хуыздæр ахуыр кæнын хъæуы,
цæмæй хæсты быдыры къаддæр тугкалд уа.
Фидарæй хъуысы гæрæхтæ, хъæртæ. Куыд фæстæмæ фыддæр æмæ тынгдæр кæнынц.
Фæссценæйæ та хъуысы сармадзаны гуыппытæ. Фидары къултæй къæрттытæ схъи-
уынц, йæ дуæрттæ фегом сты. Æфсæдты къордæй чи фидарæй хæцгæ рацæуы, чи
хæцгæ бацæуы фидармæ. Берболатæн туркаг æфсæддонты къор-
д и м æ хæст бацайдагъ. Туркаг æфсæддонтæй иу æрхауд мардæй.
Туркаг æфсæддон йæхи уацары радта.
4 Заказ № 207
49
Туркаг салдат (Берболатмæ). Тæссагдæр фидæрттæй та иу
байстат. Æз дæр уын феххуыс кæндзынæн.
Берболат æмæ туркаг салдат ацыдысты.
Æ м б æ р з æ н.
ÆВДÆМ ФÆЗЫНД
Фæстæмæ та Турчы бæстæ. Уынæр æмæ гуыппытæ хъуысынц быдырæй. В о л к о в
æмæ X и з и р æрбацыдысты. X и з и р ы сæры фахсæй туг кæлы.
X и з и р (æнкъардæй). Цы быдыртæ æмæ та фидæрттæ ныууагъ-
там. Акæс-ма ацы хъæдмæ дæр, уырысы æрбабырстæй хъæд дæр
ныккуыддæртæ. Сæ комы æрбаулæфт дæр æгæр карз дæр ма у. Нæ
фидæрттæй фынддæс æмæ ссæдзæм слæвар кодтам.
В о л и н фæйнæрдæм хъахъхъæнгæйæ фæлгæсы.
В о л и н (аууонæй, аивæй). Ацы къуырийы дын дæ туг акалгæйæ
æрцæудзæн. Уацары нæ бафтдзынæ, фæлæ... (Æхсынмæ йæ хъа-
вы, фæлæ цæуылдæр ахъуыды кодта.) Кæд ма исты раиртасин.
В о л к о в (Хизирмæ). Æз инæлар дæн, фæлæ гадзрахатæй
цæуын дæр зонын. (Гæххæттыты бæстытæ йæм радта.) Æппæтдæр
уын бацамыдтон раст æмæ бæлвырд. (Аивæй.) Цас фыддзинæдтæ
бакæнын бафтыд мæ къухты нæхионтæн. (Хизирмæ.) Сымах пай-
дайæн. Æртæ мин хæстон салдаты уын уацары радтон. Æгьгьæд
уал уын у. (Аивæй.) Марынæй мæм æртхъирæн кодта Коршунов.
Мары ма?
X и з и р. Бузныг. Дæ руаджы иу сахарыл æнцонæй æрхъула
кодтам. Бузныг!
В о л к о в. Архайдзынæн фылдæр. Мæ фыдыбæстæйыл мæ
къух систон. Сымахыл сæ баивтон. Мæ уд лæууæн паша! Сыма-
хонтæ нæ зыдтой, кæуылты æрбафсæрдзысты джауырты æфсæдтæ.
Фæлæ сæ сымахырдæм фæцарæзтон æмæ уæм сæ цагъары радтон.
Дыууæрдæм хъуыдцаг. Иуæй уæ ныхмæ нал ис хæцæг, дыккагæй та
уын кусджытæ сысты.
В о л и н аууон ран æрбадт. Ныххатыд Волковмæ.
В 6 л и н (аивæй). Дыууæ къуырийы хæтын йæ фæдыл, фæлæ
къухты не’фтыд, цæмæй йæ ныммарон, кæннод фæстæмæ нæхи-
онтæм. Кæннод та кæйдæрты ныммарын кæндзæнис. Ацы куыдзы
50
фырт ныууадзгæйæ нæу. Йæ хæс хъуамæ бафида фылдæрæй.
Маргæйæ у.
Фехъуыст бæхты къæты хъæр.
(Фæкаст.) Нæхионтæй та у. Уырыссаг гадзрахатдзинад нæ бары.
Бахста В о л к о в ы, уый æрхауд. Волин ацыд. X и з и р фæйнæрдæм фæлгæсы.
Хъæлæба стынг.
X и з и р (йæ къух ауыгъта). Исты ма кæд .бафтыдайд нæ къухты.
Рухсаг у. Джауыртæ джауыртæ сты уæддæр. (Ацыд,- фæстæмæ
фездæхт.) Бæстæ бамыр, змæлæг Нæй. Æрхъулайы фæстæ
фырмæстæй мæ сæрæн нал дæн.
Æрбарухс. А л и-Г а з у н æрбацыдис, кæсæнцæстытæй акæстытæ кодта.
Али-Газун. Паша мæм фæдзырдта. (Сабыргомау.) Куыд
сты хабæрттæ? Æнхъæлдæн, æмсæфт кæндзыстæм Уырысы дже-
богътæй. Шах дæр ма кæд æфсæдты къордтæ æрвита, уæддæр. (Хи-
зирмæ.) Бамбæрстай мæ? Не’фсæдтæй чи кæдæм лидзы, уый бæрæг
нал ис. Корпус бынтон ныззаууат. (Биноклæй фæлгæсы.) Хæст
йæ тæмæны бацыдис. Джауыртæ æнæбары хæст фидарыл сарæз-
той. Байстой йæ уæддæр. Нæ бон æй нæ бацис бахъахъхъæнын.
Хорз, æмæ знаджы пълан рагацау базыдтам, уыййедтæмæ бынтон
цагъды фæуыдаиккам. Штабмæ дыккаг хатт фехъусын кæнæм
хабæрттæ.
\ X и з и р. Афтæ бакæнын хъæуы.
ФæсЬцелæйæ æхстытæ æрбайхъуысти. Фæцæйцыдысты. Коршунов æмæ сыл
С и д о р о в хæрхæмбæлд фесты. X и з и р æмæ А л и-Г а з у н сæ хæцæпгæрзтæй
февзыстой. Æрбацыд В а с и л и.
В а с и л и (Хизир æмæ Али-Газунмæ). Раттут уæхи!
А л и-Г а з у н æмæ ма салдæттæй ч и д æ р т æ хæцæнгæрзтæм февнæлдтой, фæлæ
сæ къухтæ сдардтой. X и з и р фыртæссæй æрхауд. Сæ хæцæнгæрзтæ сын байстой.
А л и-Г а з у н ы, X и з и р ы æмæ дыууæ туркаг æфсæддоны акодтой.
Иууылдæр ацыдысты. Коршунов иунæгæй лæууы æмæ хъæрæй дзуры.
Коршунов. Ам дæр та уæлахиз!
Фæссценæйæ хъуысы хæсты уынæр, гæрæхтæ, бæхты къæхты хъæртæ æмæ
уæрдæтты уынæр.
Хæцæм ма фæстаг бонтæ.
Æрбацыдысты цалдæр æфсæддоны, Сидоров, Васили æмæ æ н д æ р т æ.
Паша æмæ шах хæст бацырен кодтой сæхи аххосæй. Фыддæрмæ та
сæ æртæрдзæн хæст туркæгты, нæ хъаруйы руаджы. Ныссастам
51
сын сæ маргджын ссыртæ сæ фылдæрæн. Нæ бæстæйæ сæ фæсыр-
дтам. Сæ сæйрагдæр горæт Стамбулмæ нын бирæ цыд нæу.
Кæнæм арфæтæ хæстон иугонд æфсæдтæн — салдатæй инæлары
онг, фистæг æфсæдцонтæн, рæуæг бæхджын æфсадæн, хæсты Ху-
ыцау — артиллерийæн, къамандыгæнджытæн.
Æрбайхъуыстысты фæссценæйæ хъæртæ, уратæ.
Зæгьæм та, йæ дыккаг хатт: чи фæмард Фыдыбæстæйы сæрап-
понд,— уæнт рухсаг! Фистæг рæнхъон салдатæй инæлары онг. Уæнт
ма рухсаг фистæг рæнхъон салдатæй æбæрæгæй фесæфджытæ,
уæлдæр афицеры онг: Владимир Бутов, булкъон Кузбатов, инæ-
лартæ Терехин æмæ Фурцев. Зонут æй, куыд æмæ цы хуызы æрба-
бырстой Турчы æфсæдтæ Уæрæсе æмæ Турчы арæнтæй. Кæцæй
рауылæн кодтой æмæ кæдæмты схæццæ сты. Фæлæ сæ цыбыр
рæстæгмæ фæстæмæ сæ бæстæм аппæрстам уырыссаг джебогь æмæ
æхсарæй! Сæхи бæстæйы дæр бирæ кæмдæрты схауæццаг сты. Ныр
сын сæ бæстæйæн йæ фылдæр хайыл кафæгау кæнæм.
У ы р ы с с а г æфсæддон туркаг тырысаты баст æрбахаста, зæххыл сæ райтыдта,
стæй сæ фæстæмæ фелвæстой. Ахастой сæ.
Нырæй фæстæмæ дæр афтæ хъуамæ уа! Хæст бæллиццаг нæу, фæлæ
йæм хъуамæ уæм цæттæ кæддæриддæр. (Æфсæдты къордмæ сценæйæ
æддæмæ.) Ныр æркæсут знæгты сгуыхтдзинæдтæм. Сæ тырысаты
бастыл зынынц. Хæст нырма цæудзæнис. Тырысатæй фæстæмæ ма
сæдæ æвдай дардмææхсæн сармадзаны бафтыд не’фсæдты къухты.
Уацары райстам æртиссæдз мин салдаты, афицертæ æмæ цалдæр
инæлары.
С и д о р о в (Василимæ). Сæ «дынджыртæ» сын штабмæ фæхæццæ
кодтам.
В а с и л и. Хæсты уавæр афтæ у: куы маст, куы рыст, куы та
уæлахиз. Махонтæй фæхъуыдис дæс мин салдаты, къорд афице-
ры, булкъонтæ — дзæвгар, инæлæрттæ — иу-цалдæр. Бирæ сгуыхт-
дзинæдтæ уыдис. Туркаг æфсæддонтæ никуы ауæрстой уырыссаг
æфсæддонтыл, уырыссаг сабырцæрæг адæмыл. Мах та сын фылдæр
тæригьæдтæ кодтам.
С и д о р о в. Цæудзыстæм дарддæр хæцгæ, цалынмæ фидыд не
’рцагурой...
Ацыдысты. Сценæ иу къорд рæстæг афтид.
52
ÆСТÆМ ФÆЗЫНД.
Турчы бæстæ, тыгьд быдыр. Сармадзанты гыбар-гыбур хъуысы. Æ ф с æ д д о н-
т ы бæхты хъæр. А л и-Г а з у н æ н йæ иу къахыл къодах баст. Сындæггай К о р-
ш у н о в ы разæй æрбацыдис.
Коршунов (фæлгæсы биноклæй). Бырсынц æмæ бырсдзыс-
ты не ’фсæдтæ размæ! (Али-Газунмæ.) Тагьд уын уæ бæстæ иууылдæр
æрхъула кæндзыстæм.
А л и-Г а з у н æрæнкъард. Ницы дзуры.
Мах аххос уын нæу! Ма нæм æрбабырстаиккат.
Али-Газун. Историйы фыццаг, стæй фæстаг хатт нæу ахæм
ми. Искæй зæххытæй уæлдай æфтиаг — цæсты рухс. Хи ис цæсты
æгад у. Тыхджын ссæндаг у.
Коршунов (йæ мидбылты хин худт бакодта). Диссаджы
ныхæстæ. Фæлæ ис ахæм æмбисæндтæ: «Фыдхæрд бирæгъæн дæр
нæ тайы»; «Бирæгь йæ фыдракæнд, фыдбылызтæ йæ цармæй фиды».
Цы ма уа фыддæр? Лалым дымстæй скъуыйы. Фæлæ уын мæ зæрдæ
хорздзинад зæгъы. Фæнды дæ?
А л и-Г а з у н æнкъардæй лæууы.
Цæмæй къаддæр туг ныккæла, уый тыххæй нын радзур, цас у уе
’фсад/, цас æмæ цавæр хæцæнгæрзтæ уæм ис? Цавæр пълантæ уæм
ис? Стæй дæ уадзгæ дæр акæндзыстæм.
Али-Газун (сабырæй, аивæй). Æнхъæлы, æмæ амæй æррадæр
стæм. (Хъуыдыгæнгæйæ, хинæй.) Хорз. Мемæ мын лæг раттут.
Ратдзынæн уын картæ. Æмæ-иу кæнут уæ куыст. (Коршуновмæ.)
Сæйрагдæр штаб ис хъæуы астæу зæххы бын. Нæй сын æнæ мæн
ссарæн.
Коршунов (картæ йын йæ разы æрæвæрдта). Н-ы зæххыл ис
аууонгонд сæйрагдæр æфсæдты штаб. Рæстæг нын бирæ нал ис.
Дæттын дын дæс минуты. Бацамон, кæм æмæ цы ис, уый.
Али-Газун (хъуыдыгæнгæйæ). Нæу мæ бон... Фæлæ рæстæг
æмæ уавæртæ ивынц. Хорз!
Коршунов. Волин, рацу-ма ардæм!
В о л и н æрбацыд.
Ацы «сгуыхт» лæджы тæссаг рæттæй ахизын кæн.
Али-Газун. Пашайы хъуыдцæгтыл æз гадзрахатæй цæуæг
дæн. Уадз, æмæ амæлон кæм фæнды дæр.
Коршунов. Хъусын дын кæнын: куыддæр мæ асайай, афтæ
уацары цы ’стдæс мин туркаг æфсæддоны ис, уыдон ныццæгьд-
дзыстæм.
53
Али-Газун (аивæй). Æз уын Петровы, Берболаты æмæ
Василийы хуызæтты бæргæ æркъуыхтæ кæнин.
Коршунов. Уазæгуарзаг стæм, фæлæ куы бахъæуа, уæд та —
æнæхатыр.
П а у з æ.
(Волинмæ.) Ахизын æй кæн тæссаг рæттæй. (Аивæй.) Ахъуыз-
дзынæ.
Сценæйы ничиуал ис.
ФАРÆСТÆМ ФÆЗЫНД.
Фæстæмæ та Турчы бæстæ. Афæлгæсæнуат. Хъуысы хъæртæ, топпы гæрæхтæ æмæ
сармадзаны гуыппытæ. Коршунов, æртæ инæлары æмæ к ъ о р д
æфсæддоиы æрбацыдысты.
Коршунов (йе’мбæлттæм). Не’фсæдтæ арфдæрæй-арфдæр
цæуынц Турчы бæстæйы. Стамбулыл рæхджы æрхъула кæндзыстæм.
Али-Газун дæр рæхджы фæхабар кæндзæнис сæ сусæгдзинæдтæ.
С и д о р о в (аивæй). Йæ фæстæ йын æвзæр сгарæджы нæ баф-
тыдтай. Æвзæр хабæрттæ æрбахæсса, уый гæнæн нæй.
Коршунов (биноклæй фæлгæсы). Басæтдзыстæм сæ!
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. В о л и н æрбацыд.
В о л и н. Иу бæх мæ къухы бафтыд, æмæ ууыл æрбацыдтæн.
(Коршуновмæ.) Хабæрттæ æвзæр сты. Али-Газун тæрхондонмæ ба-
хаудта. Æз мæхи рынчыны æфсон скодтон. Æмбисæхсæв ра-
лыгътæн... (Коршуновмæ гæххæттыты баст радта.)
Коршунов (гæххæттытæм æркаст). Ам бирæ ног хабæрттæ ис...
Хъуысы гæрæхтæ. Коршунов ацыд. Гыццыл фæстæдæр иу инæларимæ
æрбацыд.
Туркæн уал йæ фылдæрыл æрхъула кодтам. Бырсдзыстæм
дарддæр, цалынмæ йæ бынтон нæ басæттæм, уæдмæ. Хæст уæла-
хизæй фидауы... Ныр цыппар азы хæцæм... Акæсут-ма, цы дисса-
джы бæстæ у, зæрдæ сæ сахартæй райы. Хорз бакодтам, цæгатыр-
дыгæй сыл кæй æртыхстыстæм, уымæй. Сæ домбай æмæ хъуыст-
гонд дивизийæн Н-10-æн йæ кой дæр нал ис, æрцыдис дæрæнгонд.
Кæд ,нæхионтæй дæр дзæвгар фæхъуыдис дыууæ сахарыл тох
кæнгæйæ, уæддæр Турчы зæххытыл хъуамæ абырсæм кæронмæ.
54
С и д о р о в. Афтæ, афтæ... Хæст йæ тæмæны бацыдис. Арæхсгæ
хуыздæр кæнæм.
Коршунов. Туркæгты ахсджиагдæр фидар Киро-ун-сун
байстам. Турчы бæсты цыппар сæдæ версты басхуыстам. (Инæ-
лармæ пакет радта.) Хæст нырма цæудзæнис, чи зоны, къорд
рæстæг, стæй — карздæрæй. Æртиссæдз сармадзаны æхсынæввонг
æрцæттæ кæнын хъæуы сахар Н-40-ы алыварс цæгатырдыгæй. Уæ-
лахиз кæд нæ къухты бафта, уæд афæд кæндзыстут фондз æмæ дыу-
уиссæдзæм фидары æрхъула кæнынмæ хурныгуылæнырдыгæй. Кæд
уыцы фидар æрхъула кæнат—сæ корпусæй дыууæ бригадæйы
æрцæуæнт бафтиаггонд фидардзинадæн æхсæзæм къамандыгæ-
нæгмæ, цæмæй знæгтæн ма фæуа фадат дарддæр æрбабырсынæн
нæ ныхмæ. Æхсæзæм æмæ дæсæм корпусты къамандыгæнджытæ
Рыков æмæ Петров æрхъула кæнæнт сеппæтæй тæссагдæр æмæ фи-
дардæр знаджы ДЗОТ-35-ыл. Уый фæстæ сахарыл Н-49-ы хурыскæ-
сæнырдыгæйварс æртыхсдзысты æмбисæхсæвты... кæд уæлахиз сæ
къухты бафта. Æппæт фронты хурыскæсæнырдыгæй фæрсты
æрæвæрæнт æппæт позициты иу верст дарддзæфдæр хæсты быдыр-
ты алфамблай дардыл æхсæн сармадзантæ дыууæ сæдæйы. Къаман-
дыгæнджытæ Толяхин æмæ Березов фистæг æфсæддонтæ æмæ
бæхджын æфсæддонты къорды æртæ корпусмæ уæлæмхасæнæн
бафтауиуæг кæнæнт иу бригад обозтæ. Тагъд æххуыс бахъæудзæн
рынчынтæн. Æгас тыхтæ хъæудзысты хурыскæсæнæй ныгуылæны
онг æппæт тыгьдады фидардзинадæн. Знаг кæцыфæндырдыгæй куы
æрбатона^уæддæр хъуамæ цæттæ уæм ныхкъуырд дæттынмæ! Уыцы
æппæт^æцæнгæрзтæ æмæ æфсæдтæ сты æдасдзинад бахъахъхъæ-
нынæн æгьгъæд. Цыфæнды æрдонджы дæр бауромдзæн не’фсæдты
къорд. (Сидоровмæ къорд лакеты авæрдта.) Ацы баххæстгæнинаг
хабæрттæ рагацау фехъусын кодта сæйрагдæр штабы хицау, Верето-
новы сгарджыты къорд. Ацы хабæрттæ раиртасынмæ куы нæ фæцар-
æхстаиккам,— æрцыдаид, срастгæнæн кæмæн нал уыдаид, ахæм
стыр бæллæхтæ. (Волинмæ.) Ног хæс та дын. Æнхъæлмæ
кæсдзыстæм ног хабæрттæм.
Волин (Коршуновмæ аивæй). Хабар афтæ уыд: туркæгтæ
æрæвæрдтой æппæт позициты хæстон тыхтæ не’фсады ныхмæ. Ацы
хæс сын лæвæрд уыдис сæ сæйраг къамандыгæнджытæй.
Ацыдысты. Æхст сарæх. Туркаг æфсæддонты къорды уырыссаг
æфсæддонтæ æрбасырдтой. Куы т у р к а г, куы уырыссаг æфсæд-
д о н т æ й чидæртæ æрхауы мардæй. Хæсты гыбар-гыбур хъуысы иу къорд
рæстæг.
Туркаг салдат. Цæмæн нæ хъуыд ацы хæст?
У ы р ы с с а г æмæ туркаг æфсæддонтæ хæцгæйæ ацыдысты сценæйæ.
Фæссценæйæ хъуысы Сидоровы æмæ Берболаты къамандæтæ.
55
Берболат. Фæстæмæиукъахдзæфдæрнал! Размæ! Æрмæстдæр
размæ!
Туркаг æфсæддон (аивæй). Алхъывтой та нæ. Лидзгæ...
Уырыссаг æфсæддонтæ туркæгтимæ хæцгæ æрбацыдысты. Сценæйæ
ахызтысты. Уырысы æфсæдты къорд æрбацыдысты. Берболат —
сæ разæй, йæ хæдфæстæ В а с и л и.
Берболат (фидармæ кæсы). Хуымæтæджы фидар нæу, фæлæ,
уырыссаг цы зæххытæ æмæ уæйгуыты нæ басаста, уый нæй. Нæ
сармадзанты нæмгуытæ æмæ йæ цырыхъджынтæ базгъæлæнтæ
кæндзысты. (Æфсæдты къордмæ.) Афтæ, нæ фидæны уæлахиздзау-
тæ?!
Фыццаг салдат. Фæстæмæ — нал! Æрмæстдæр размæ!
В а с и л и. Нæ зæрдæ уыл дарæм. (Берболатмæ.) Фæлæ диссаг
уый у, æмæ куыд æгъдауæй æрбатыдтой позици?
Берболат. Диссагæй дзы ницы ис. Дивизийы къаманды-
гæнæджы, худинаггæнæджы аххосæй... Водкæ... фæдæлбын æй код-
та. Сæры сæфтмæ ма дыууæ боны... Мах та æвронгдæр стæм.
Æхстытæ фæцыдис, иуварс сæхи æраууои кодтой, стæй æргом рацыдысты.
(Æфсæдты къордмæ.) Хъусут мæ къамандымæ! Æхсут сын сæ раз-
дзæуджыты!
Фæссценæйы В а с и л и æмæ Берболаты æфсæдты къорд
сармадзантæй æхсынц. Тынгдæр хъуысы гæрæхтæ. Фидары къултæ сармадзаны
æхстытæй къæртгай згъæлынц, йæ дуар фегом.
(Йæ салдæттæм.) Мæ фæдыл, размæ!
Берболат, Васили æмæ æфсæдты к ъорд фидары смидæг сты.
Туркаг æфсæддонтимæ фæстæмæ хæцгæ рацыдысты. Туркаг æф-
сæддонтæй иу æрхауди. Хæст цæуы иу къорд рæстæг куы фæссценæйы, куы
сценæйы. Берболат фидарæй рацыди хæцгæ туркаг æфсæддонты
къордимæ. Сармадзаны æхстытæ фæцыд. Берболат фæцæф, æрхаудта.
В а с и л и хæцгæ æрбацыд. Берболатмæ фæкомкоммæ ис.
В а с и л и (Берболатмæ). Фæцæф дæ?
Берболат. Хæцин ма, фæлæ... (Сыстыныл фæлвары, фæлæ
йæ бон нæу.)
Васили Берболаты æгънæджытæ феуæгъд коДта.
В а с и л и (Берболатмæ). Фæлæуу, фæлæуу, феххуыс дын
кæнон. Цæй стыр у ацы сармадзаны нæмыджы^схъис. (Йæ хæдонæй
скъуыддзаг ратыдта, бабаста йын йæ цæф. Йе ’ккой йæ скодта.)
Лазаретмæ дæ бахæццæ кæнон... (Ахаста йæ.)
Фыццаг салдат. Фыд хабар. (Ацыд.)
56
Сценæ азылд. Фæстæмæ та Турчы бæстæ, хъуысы сармадзаны гуыппытæ æмæ топ-
пы гæрæхтæ. Уадтымыгъ ниуы. Туркаг устытæ æмæ сывæллæттæ
æрбалыгъдысты. Устытæй чи цудтытæгæнгæ цæуы, чи къуыбырыл æрхаудта, чи
дзыхъхъы ныххаудта. Сывæллæттæ кæуынц..У с т ы т æ сæ сабыр кæнынц.
Ф ы ц ц а г у с. Уæ тæригьæдæй цард мауал ссарæд ацы фыдбы-
лызтæ аразæг. Дымгæмæ уæ чи ныддардта. Кæдæм ма нæ сæртæ
хуыздæр фæхæссæм. Джауырты аххос та йæ, уæвгæ, цæмæн
кæнынц?
Д ы к к а г у с. Джауырты аххос цы у. Паша æмæ шах нæ
тæригьæдæй авд дæлдзæхы бынмæ ныххауæнт, мах чи схæтæнхъуаг
кодта! Туркæгтæ, дам, стæм! Уыдонæй хуыздæр ма кæм ис? Додой-
аг сысты. Нæ бæстæйы нын фæлæууыны фадат дæр нал ис... Цы
ма кæнæм?!!
С а б и (кæугæйæ). Кæм уа нана, стонджы мын у! (Усмæ.) Уыцы
лæгтæ кæцæй æрбацыдысты?
Ф ы ц ц а г у с. Кæцæй нал æрцæуой, уырдыгæй...
С а б и. Знонæй нырмæ æххормаг дæн. Кæм ис нана? (Кæуы.)
Устытæ æмæ сывæллæттæ ацыдысты. Али-Газун æмæ Хизир æрбацыдысты.
Али-Газунæн йæ цæсгом тугæйдзæгтæ. Йæ цæсгоммæ февналы, асæрфы
тугтæ.
Али-Газун. Фервæзтæн джауыртæй. Æлхæнын сын нæ
бакуымдтон. Фервæзтæн æхсыны тæрхонæй дæр. Къуырийы бонмæ
хæсты быдыры уыдзынæн. Стамбулыл, абон куы нæ уа, уæддæр
райсом æртыхсдзысты. Нæ джебогьтæ æлвæстæй дардзыстæм...
X и з и р. Хабæрттæ фыддæрæй-фыддæрмæ цæуынц. Стамбулмæ
сæ са^мадзаны нæмгуытæ хауынц... Бæрзонд уæладзгуытæй сæ
фылДæр згьæлынц, судзынц хæдзæрттæ. Не’фсæдты алыварс æртых-
стысты сæ бæхджынты къорд. (Аивæй.-) Нæ хæстæ нын фидынц
фылдæрæй. Махæй фæтыхджындæр сты.
Али-Газун. Уыдæттæй дæу ничи фæрсы. (Пакет æм радта.)
Фæхæццæ йæ кæн къамандыгæнджытæм. Паша æмæ шахы бар-
дзырд у.
X и з и р. Хъусын, дæ бæрзонддзинад! Уыдзæн æххæст! (Ацы-
дис.)
Али-Газун (хæрдмæ скасти, стæй зæххыл иæ къах ахафта).
Нал нын фаг кодтой нæдæр зæххытæ, нæдæр арвы тыгъдад. Не
стыр бæстæ нæ фылдæрæй æрхъуыдис. Кæдæм ма хуыздæрмæ
лидзæм? Цы агуырдтам, уый ссардтам.
Арвы нæрын æмæ тыхуарын стынг сты.
Уарын дæр нал уромы джауырты... Цæмæй ма Стамбулы бахъахъ-
хъæнын бафæразæм, уый тыххæй хъæуы дыууæ корпусы фистæг
æфсæддонтæ, иу полкъ та бæхджын æфсæддонтæ, сармадзантæ
57
дыууæ батарейы бæрц. (Планшеткæйæ пакет систа, æркæстытæ йæм
кодта, фæкаст.) Фæдсгарæг дæр фæзынди.
Фæдсгарæг. Хъусын кæнын: Уырысы æфсæдтæ æртыхсты-
сты Стамбулы алыварс.
Али-Газун (аивæй). Афтæ куы хæцæм, уæд нæ æртæ бонмæ
бынтондæр ныдцæрæн кæндзысты. Уырыссаг лæгæн нæй удæгасæй
уацары райсæн. Мæлгæ та лæугæйæ акæны. Лæгдзинады тыххæй-
иу хъуыстон æз нæ хистæртæй, стæй-иу чингуыты дæр бакастæн.
(Хъуыдыты ацыдис.) Хорз, æмæ ма уацарæй раирвæзтæн.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Хизир æрбацыд.
X и з и р. Дæ пакет дын фæхæццæ кодтон.
Али-Газун (аивæй). Фыдцæрæй-фыддæр хабæрттæ. Стам-
бул нæ хъæуы раттын. Не стыр æмæ тæссаг дæттæ, нæ фæндæгтæ
дæр сæ нæ бакъуылымпы кодтой.
Сармадзаны гуыпп фæцыди, къæртт дзы асхъиудта. Фæдсгарæг, Хизир æмæ
Али-Газун ацыдысты.
ДÆСÆМ ФÆЗЫНД.
Турчы бæстæ... Дардæй зынынц горæты хæдзæрттæ. Сидоров æмæ Васили
æрбацыдысты хъæлдзæгæй.
С и д о р о в. Байстам та цалдæр хъæуы æмæ горæты. Ныр цып-
пар азы дæргъы хæствæлладæй Турчы хъæутæ æмæ сахартæ исгæйæ
бырсæм размæ, кæд ныл зиантæ æрцыдис, уæддæр. (Хъуыдыты
афардæг.) Уæрæсе æмæ сæ Кавказ æрхъуыдысты.
Хъуысынц сармадзаны гуыппытæ æмæ топпы гæрæхтæ.
Рæхджы сæ састы бынатмæ æртæрдзыстæм бынтондæр. (Аивæй.)
Бастадтæн ацы тугкалæн хæстытæй. Фынддæс азы службæ кæнын.
Тæккæ зындæр службæ та у Кавказы. Зæрдиагæй хæцын. Майор
дæн, фæлæ мын кæд ног цин раттиккой. (Биноклæй фæлгæсы.)
Не’фсæдтæ та размæ бырсынц. Туркæгтæн цы уæззау бæрзæйсæттæн
цæфтæ ныккодтам, сæ сæрæн ма суой! А фæстаг рæстæджы
туркæгтæй нæ къухты бафтыд дыууиссæдз сармадзаны, æртæ мин
æфсæддоны уацары райстам. (Василимæ,) Штабмæ нæм сидынц.
(Коршуновмæ.) Хуымæтæджы нæм нæ фæдзырдтой.
В а,с и л и. Размæ бырсæм, фæлæ цы бæрæг у, алцы дæр
вæййы хæсты.
58
С и д о р о в (биноклæй фæлгæсы). Æнахуыр фæдисæттæ.
Васили йæм æввахсдæр балæууыдис. ÆрбацыдыстыXизир æмæцалдæр тур-
каг æфсæддоны.Хизирæн урс тырыса йæ къухы. Уадындзы уаст æрбай-
хъуысти. Хизир æмæ йе’мбал урс тырыса бæрзонддæр систой.
X и з и р. Æрбацыдыстæм пашайы бардзырдмæ гæсгæ. Бафида-
уæм! Хæст банцайæд!
Иуцасдæр иууылдæр лæууынц æгуыппæгæй. Фæссценæйæ хъуысы хъæртæ, уратæ.
Æрбацыдысты æртæ туркаг инæлары.
В а с и л и (Сидоровмæ). Фидыд æрдомдтой. Æрæджиауы хорзæх
уæ уæд!
С и д о р о в. Бамбæрстой, фыддæр сын уыдаид.
Коршунов ацыд. Фæстæмæ дыууæ инæлары æмæ цалдæр æфсæд-
д о н и м æ æрбацыд. Алчидæр сæйæ уавæртæм гæсгæ, кæмæи кæм
æмбæлди, уым æрлæууыд.
Коршунов (инæлæрттæм). Фæрæдыдыстæм. Цас туг ма
ныккалдтам. Али-Газуны фехсын хъуыд. Куыннæ ахъуыды кодтон,
цас баззад се’фсæдтæй йæ фæстæ.
В о л и н (аивæй Коршуновмæ). Хъуамæ йæ сæхиуæттæ^фехста-
иккой, фæлæ Мæхæмæт Пахуымпары æххуысæй фервæзт. Йæ фыд,
дам, пашаимæ зонгæ у. Бирæ сусæгдзинæдтæ базыдтон. (Коршу-
новмæ гæххæттыты бастдæтты.)
Коршунов. Æркæсдзыстæм ацы гæххæттытæм. (Сидоровмæ.)
Æппæт позициты хæцыдыстæм домбайæ. (Инæлæрттæм.) Сæйраг
штабмæ мæм сидынц. Цæуын мæ хъæуы. (Ацыдис иу инæларимæ.)
Сценæйы рахизæрдыгæй лæууынц Хизир æмæ дыууæ туркаг инæлары.
Галиуæрдыгæй лæууынц Сидоров, Васили æмæ у ы р ы с с а г
инæлæрттæ. Иууылдæр хъусæй лæууынц.
С и д о р о в. Уæрæсейы æмæ Турчы паддзæхты æхсæн æрцыд
æмвæндæй фидыды бардзырдтæ арæзт. Банцайæд тугкалд!
X и з и р. Паддзæхты уынаффæйæ, бæлвырд, æрцыд фидыд
æмвæндæй. Ныллæууыд тугкалд. (Гæххæттытæм кæсгæйæ.)
Хæст банцайыны тыххæй æрцыд арæзт æгъдауæй фидыд. Фи-
дыд æрцыд бадзырдæй фидаргонд паддзæхты номæй, æмæ йæ
хъусын кæнæм.
Æртæ хатты сармадзанæй фехстой.
С и д о р о в. Амæй фæстæмæ уæд сабырдзинад дыууæ паддзахы
æхсæн. Фидыд Уæрæсейы æмæ Турчы паддзæхты ’хсæн æнустæм!
Фидыды бадзырдтæ арæзт сты уырыссаг æмæ туркаг æвзæгтыл.
Сценæйы дыууæрдыгæй дæр сдардтой урс тырысатæ — фидыды нысан. Фæцыд та
сармадзаны гæрæхтæ. Сидоров рацыд рахизырдæм, Хизир та — галиуырдæм.
59
X и з и р. Бынæттæ баивындзинад фæуæд амондимæ æнустæм.
Домбайдæр кæнæд нæ фидыд. Турчы пашайы æмæ Персы шахы
номæй хъусын кæнæм сабырдзинады охыл бадзырд — фидыд. Са-
бырдзинад æмæ хæлардзинад фидар кæнæд Турчы, Персы æмæ
Уæрæсейы ’хсæн æнустæм!
Æрбайхъуыстысты топпы гæрæхтæ, хъæлæстæ, стæй сармадзаны æхстытæ.
С и д о р о в. Хæст цыд цыппар азы бæрц. Фидыды тыххæй
бадзырдтæ фидаргонд сты дунейы хæсты дæсныдзинады æмæ пад-
дзæхты æгъдæуттæм гæсгæ. Уæрæсейы, Персы æмæ Турчы
паддзæхтæ, паша, шах æмæ Алыксандр сæ къухтæ бавæрдтой. Хъуы-
ран æмæ Библийы фæрнæй — уæлахиз уæд адæмты амонд! Турк
æмæ Уæрæсейы адæмтæн 1791 азы, хуыцаубон уæд æвдисæн хæст
банцадæн!
Фæцыд сармадзаны гæрæхтæ æртæ хатты, уратæ.
Сармадзаны æхстытæ - зæхх, арв, адæмы фидæнæн уæнт
æвдисæнтæ! Зæхх — куыд адæмы дарæг, æрвондых — дунейы
сфæлдыстад. Фæстаг хатт хъуысæнт сармадзаны богътæ! Уæлахиз
кæнæд зонд!
В а с и л и. Хæст банцад æмæ сармадзаны богътæ, æфсæддонты
уратæ æмæ тугкалд Уæрæсейæн æмæ Туркæн уæнт фæстаг хатт.
3(ъодыгонд уæд хæст!
Райхъуыст къухæмдзæгъд, фæцыд та топпы гæрæхтæ.
X и з и р (аивæй). Нæхи аххос у. Тыххæйты ма аирвæзтыстæм.
Нæ фидæн нын амондджын фæкæнæд пахуымпар, фидæны бон
нæ дин, нæ хъысмæт, нæ адæмыхатт уæнт уæлахиз æппæтыл дæр!
С и д о р о в. Хæсты банцад æртæ паддзахæн дæр уæд амонд-
джын бон! Фæзминаг, æнустæм! Ныр уæрæсейæгтæ — Уæрæсемæ,
туркæгтæ — Турчы, ам, сæхи бæсты баззайæнт амондджынæй.
(Хизирмæ аивæй.) Зæххыл сабырдзинад æмæ уарзондзинадæй
хуыздæр ницы ис! Макуы уал ныффæнд кæнут хæст Уæрæсейы
ныхмæ.
Хизир сæркъулæй лæугæйæ баззад. Сидоров фæхъæлдзæгдæр. Фæцæйцыд
ныфсджын къахдзæфтæгæнгæ. Хизир æм дамбаца фæдардта, фæлæ æрхаудта.
Æмбæрзæн
60
ДЫККАГ МИ
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Хъобангом. Хæхтæ куыд арфдæр бацыдысты, афтæ сæхи бæрзонддæр систой. Ны-
хас. Фæссценæйæ хъуысы адæмы змæлд. Берболаты хæдзар ныхасы ’рдæм.
Фатмæ æд æргъом æрбацæуы. Хæдзармæ хæстæг æрæвæрдта йе’ргъом. Дардæй
хъуысы Берболаты зарæг...
Ф а т м æ (къæсæрыл æрбадти). Хъæдæй та æд æргьом æрхæццæ
дæн. Нæ лæгæн йæ фыццаг усы фырты номыл сидзæргæсæй ба-
дын. Суинаджы каст кæны. Йæ фезмæлд — цырд, дзырдарæхст
æмæ æхсарджын. Фæлæ цы бæрæг ис? Рæстæгау алцыдæр ивы.
Амондджындæр гуырд æй фæкæнæд Лæгты дзуар.
Фехъуыст куыйты рæйын. Æрбацыд Реван.
Реван куы дæ! (Фæхъæлдзæгдæр.) Кæцæй фæдæ? Цалдæр азы дæ
нæ федтон.
Р е в а н. Турчы бæстæйæ æрхæццæ дæн. Турчы паша æмæ Уæ-
рæсейы паддзах бафидыдтой.
Ф а т м æ. Æцæг зæгъыс? Æгайтма... (Реванæн ныхъхъæбыс
кодта.) Цыппар азы ницы хабар уыдис. Æгайтма дзæбæхæй æрхæццæ
дæ. Цæр амондджынæй!
Р е в а н. Куывд æмæ нæ чындзæхсæв иумæ скæнын бахъæудзæн.
Ф а т м æ. Хуыздæр ма кæд... Ницæуыл бацауæрддзыстæм.
(Адзырдта.) Минæт!
М и н æ т æрбацæуы.
Дæ хæдзары куыстытæ фæуадз. Дæ мады æфсымæр æрхæццæ
хæстæй. Фæсивæдимæ фæндырдзæгъдгæйæ дугъ кæнут сæ
размæ...
М и н æ т. Уæдæ цингæнæн бон æрхæццæ.
Ф а т м æ. Уæдæ! Куывдтæ æмæ чындзæхсæвтæ кæндзыстæм.
Сæ кæрæдзийæн ныхъхъæбыс кодтой.
Фæстиат нал! Дæ фæхъхъау фæуон.
М и н æ т фырцииæй цыдæртæ архайы, стæй ацæуы. Æрбайхъуыст хъомты уасыи.
Ф а т м æ дæр ацыд. Ф æ с и в æ д ы зарын æмæ фæндыры цагъд æрбайхъуыстысты.
Р е в а н. Минæт дæр цæйас аци. Чызджыты хуыздæр æй Мады
Майрæм фæкæнæд.
61
Фæндыры цагьд æмæ фæсивæды зарын тынгдæр æрбайхъуыстысты. Уастырджийы
зарæг зарынц. Ф æ с и в æ д æмæ В а с и л и худгæ æмæ хъазгæ æрбацыдысты. Ад æ м
сæ алфамблай амбырд сты, цинтæ сыл кæнынц. Хистæр æрбацыд.
X и с т æ р. Хабæрттæ фехъуыстам. (Василимæ.) Алыбон æгас
нæм цæуæд уазæг дæр. (Реванмæ.) Хæстæгдæр-ма нæм æрбацæуæд
уазæг.
Фæсивæд къордгæйттæй цæуынц.
Р е в а н (Василимæ амонгæйæ). Ацы лæг Берболатæн йæ хуыз-
дæр æрдхорд у.
В а с и л и (хистæрмæ æввахсдæр бацыди). Арфæ уын кæнын,
æгайтма сæрæгасæй æрæййæфтам хъæубæсты адæмы. Æз дæн уырыс-
саг, Васили мæ ном. Берболатимæ хæсты быдыры не знæгты ныхмæ
чи фæхæцыдис, уыдонæй сæ иу. Уарзæм кæрæдзийы æфсымæрты
хуызæн. Берболат уын сæ йæхæдæг хуыздæр радзурдзæнис.
X и с т æ р. Æгайтма кæрæдзийæн æмгарæн бæззут.
Р е в а н (аивæй). Берболат ныр зæгьдзæн: мæнæй лæгдæр нæй
Ирыстоны. Афицер йедтæмæ исты у? Мæ хъама, ме’хсаргард æртти-
вынц, лæгдзинадмæ кæддæриддæр цæттæ дæн. (Йæ хъама сцæйла-
ста, стæй йæ фæстæмæ нытътъыста.)
Къорд зæронд лæджы æрбацыд. Сбадтысты.
(Адæммæ.) Хицæй æппæлæгау ма фæуæд. Бирæ хатт-иу Бербо-
латы фервæзын кодтон мæлæтæй. Æфхæрд дæр ма мæм-иу æрхауд-
та, хæсты-иу йæ разæй куы фæкодтон мæхи, уæд. Ардыгæй кæд
туджджынæй ацыд джауыртæй, уæддæр. Йе ской кæнын мын нæ
уагьтой.
Хъæуккаг. Джауыртимæ йæ царды уаг кæны, æмæ ма сæ
туджджын дæр у, уый кæцырдыгæй у бауырнинаг? Марджыты уынæг
фæцис. Сбæрæг уыдзысты. Тугдаутæ куыд никуыуал фехъусон,
афтæ.
Р е в а н (аивæй). Хуыцау бахизæд, æз æлдары фырт дæн. Кæимæ
куыд цæрын хъæуы, уый зонын. Хæсты Турчы ныхмæ хæцыдтæн.
(Аивæй.) Ам та джауырты ныхмæ хъуамæ хæцон.
X и с т æ р. Ам дæ загьдмæ хъусынмæ не’рбацыдтæн.
Р е в а н. Ам джауыртæ... Хæсты быдыры сын се знæгты ныхмæ
бырстон. (Аивæй.) Куыста уыдонæн...
X и с т æ р. Æгьдæуттæ се’ппæтæй дæр хистæр сты. Уæлдай
ныхас куыд никуыуал фехъусæм, афтæ. (Фæсивæдмæ.) Мах хъæуы
хистæртæ стæм. Куыддæр нæм æрбайхъуысти бæлццоны хабар, афтæ
хуындæй ратагъд кодтам. Ныууагътам нæ фæйнæ къонайы куыс-
тытæ армæ уынаффæтæ дæр. Хистæрты хæс: кæстæрты рæсугълдзи-
надыл цин кæнын æмæ райын.
62
Дыккаг хистæр. Æппæтдæр хорз, фæлæ нæ бæлццæтты
хъæбатырдæр йæхæдæг цæй æрæгмæ цæуы?
Р е в а н. Адæм ыл фæндагыл цинтæ кæныныл фесты. Кæм
зонгæ, кæм хъæуккаг, кæм та хæстæджытæ...
Ф а т м æ. Афснайон-ма мæ мусонг дæр.
Чызджытæй чидæртæ. Нæ, нæ, мах сæ афснай-
дзыстæм...
Ацыдысты. Фатмæ - сæ фæдыл. Фæстæмæ фездæхти.
Ф а т м æ (иу чызгмæ). Фæсхъæуæй нæм уазджытæ æрбацæуинаг
сты, дæхи адзæбæхтæ кæн. (Хæдзармæ бауади. Къабайагын авæрд-
та.) Уæхимæ йæ бахуыйын кæндзынæ. Кæддæр Берболат кæй æрба-
хаста, уыдонæй у. Гъа, ныр ауай, скъуыд къабайы худинаг у.
Дыууæйæ дæр ацыдысты. Фæссценæйæ æрбайхъуысти Фатмæйы ныхас.
Рæсугьддæр цы чызг у,— æрхондзыстæм ын æй, паддзахы чызг куы
феста, уæддæр.
Р е в а н (аивæй). Сæмпъæрчъи уæвгæйæ йæ паддзахы чызг æрхъуы-
ди. Багъæцут уал. Йæ сæр схъил кæныны бон дæр æй нал фæ-
уыдзæн. Ирон хæсмæ тындзæн нæй. Мæ мæстытæ дзы хъуамæ си-
сон.
X и с т æ р (фæсивæдмæ). Хъæлдзæгдзинад фæтынгдæр хъæуы.
Стыр циндзинад æрцыд Хъобангомыл.
Дыууæ хистæры та æрбацæуынц. Адæм æмæ хистæртæ сæ кæрæдзийæн
раарфæ кодтой.
Фыццаг хистæр. Хонджытæ нæм фæцис. Æнæ рацæугæ
нын нæ уыд.
Ныхасы сбадтысты.
Тынгдæр та Берболатыл цин кæнæм. Хæсты дæр та йæхи æхсар-
джынæй равдыста, зæгьынц. Иухатт дын Кæсæджы тыхгæнджытæ
æрбабырстой Куырттаты коммæ... Фæдисы фестадысты хъæубæстæ.
Хæст сын бацайдагь. Берболат чысыл уæвгæйæ стыр хъама йæ ас-
тæуыл æрбаста æмæ дын фæдисæттимæ... Тыхгæнджытæй иуæн йæ
хъама уæлбæхмæ йæ тъæнгты афардæг кодта, æмæ дæ фыдгул дæр
афтæ,— уæлбæхæй мардæй æрхаудта барæг.
Æртыккаг хистæр. Гайлаг родæй бæрæг вæййы.
Р е в а н (хинæй). 0, афтæ. Федтам ын йæ лæгдзинад. Цæвит-
тон, Нарты Сосланау, фесгуыхти.
Фыццаг хистæр (Реван æмæ Василимæ). Хæсты рæстæджы
куыд уыдис уæ хæсты уаг? Кæмæн уæ цы хорздзинæдтæ ракодтой
уæ хицæуттæ — джауыртæ?
63
Р е в а н (къæмдзæстыггомау). Хæст хæст у. Фылдæр хæстон
хъуыддæгтыл...
Æртыккаг хистæр. 0, фæлæ, Иры лæппутæ куыд
хæцыдысты?
В а с и л и. Дау æрхæссæн сæм нæ уыдис. Уырысы æмрæнхъ
бырстой хæсты быдыры, се’ппæты разæй кæддæриддæр. Тынгдæр
та Берболат. (Фæсивæдмæ.) Цæут йæ размæ!
Р е в а н (хъуыдыты афардæг). Адонæн джауыртæ йедтæмæ ни-
чиуал ис. Нæ фæндæгтæй нæ æрфистæг кодтой. Сæ хæлардзинад
ноджы фæтынгдæр кодтой нæ фыдæнæн. Джауыртæ хæхты
арфдæртæм бырсынц. Мæнæ уал сæ куывд ахицæн уа,
æркæсдзыстæм сæм. Турчы паша æмæ Персы шах удæгас уæнт,
уыййедтæмæ...
X и с т æ р (ныхасыдæлдæрмæ). Нæ кæсут æмæ... Ацы æлдæрттæ
нæ уырысимæ знæгтæ кæнынц. Уый гæнæн нæй. Фæндæгтæ уыдон
аразынц. Уадз æмæ сæ аразой.
Р е в а н (аивæй). Цыма сæ нæ бамбæрста. Адонимæ дзургæйæ
нæу. Пашамæ хуымæтæджы нæ афтыдтæн хæсты рæстæджы. Джа-
уыртæ сымахæн хорз фестæнт, фæлæ...
X и с т æ р (мæстыйæ). Цытæ уæндыс хистæрты раз!
Реван иуварс ацыд.
Рагæй дæр се’змæнтындзинад нæ уадзынц.
Фыицаг хистæр (Реванмæ). Хæсты уавæрты тыххæй бирæ
цыдæртæ æрыхъуыстон фыдæлтæй. Фæлæ дзы фыссын дæр зонын
хъæуы. (Лæдзæгæй зæхх ахæххытæ кодта.) Мæнæ афтæ, гъе! Кæддæр
нæ фыдæлтæ дæр, чи зоны, арæхстысты. Фæлæ æбæрæгæй, куыд-
дæртæ, рауайы, адзæгъæл сты. Æцæг сæ хæцыныл ахуыр кæнын
никуы хъуыдис, сæ туджыхъæды ис. Хурыскæсæнæй ныгуылæнмæ,
цæгатæй хуссармæ, нæ рагфыдæлтæ мингай азты уæлахизæй цыды-
сты хæсты быдырты кæддæриддæр.
П а у з æ.
Чиныг дæр хъæуы, куыннæ, фæлæ...
Рсван æрбамæсты. Фæсивæды зарын, уынæр æмæ фæндырцагьд тынгдæр æрбай-
хъуыстысты. Бсрболат фæсивæдимæ æрбацыдысты. Берболат хистæр-
ты ’рдæм баздæхти. Хъæбыстæ йын кæнынц. Берболатæн фæсивæдæй чи
йæ худ йæ сæрыл акæны, чи йып йæхиуыл ныттыхсы, чи йын йæ уæлæдарæсыл йæ
къухтæ æруадзы.
Фыццаг хистæр. Амондхæссæг нын у, Берболат.
П а у з æ.
64
Æгайтма дзæбæхæй, сæрæгасæй æрцыдтæ. Радзур нын дæ служ-
бæйы тыххæй, дæ -хæсты хабæрттæ сæ райдайæнæй сæ кæронмæ.
Берболат ницы дзуры.
Зын дын у, фæлæ цы гæнæн ис.
Р е в а н. Берболат хæствæллад æмæ рыст уд у, фæлæ...
Сценæ иу къорд рæстæг æгуыппæг.
Фæлæ æз... Бæстæ æнцад уыд. Æфсæддон адæм сæ улæфты рæстæг
æрвыстой æнцонæй. Иу æнафоны, бонырдæм нæм ныббырстой,
æдзæттæйæ нæ... Персы, Турчы æфсæдтæ. Базмæстой нæ. Истой
нын нæ хъæутæ, хæхтæ æмæ сахартæ. Бырстой се’фсæдтæ размæ.
Хæстон адæмы туг калди æнæвгъау.
Фыццаг хистæр (йæ ныхас ын фескъуыдта). Мах фæнды
Берболатæн йæхимæ байхъусын.
А д æ м цымыдисæй хъусынц.
Берболат. Бахатыр кæнут, æндæр гæнæн дæр мын нал ис.
Сидзæрæй баззадтæн — æнæ мад, æнæ фыдæй. Мыггаг æмæ хъæуы,
комбæсты хистæрты уынаффæйæ лæвæрд æрцыдтæн уырыссаг
æфсæддонты уынаффæйадмæ — хъаны хуызы. Схъомыл мæ код-
той, ахуырыл мæ бафтыдтой, фылдæр хæстон хъуыддæгтыл.
Хæстхъом фæдæн. Турчы æфсæдтæ ныббырстой нæ бæстæмæ. Æз
бархийæ ацыдтæн хæстмæ. Истой нын нæ хъæутæ æмæ сахартæ
æнæвгьау... Хæсты быдыры туг уалтауыл калди, се’фсæдтæ уæйгуы-
тау ифтонгæй бырстой размæ. Махмæ хæцæнгарз гыццыл уыди.
Фæлæ уæддæр бырстам сæ ныхмæ. Нæ сæ уыд иу къорд рæстæг нæ
бон бауромын. Фæлæ бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. Фæстагмæ
æгæр хъæддых дæр ма фæлæууыдыстæм сæ ныхмæ.
Д ы к к а г х и с т æ р ын йæ ныхас райста.
Дыккаг хистæр. Фæстагмæ сыл фæуæлахиз стут!
П а у з æ.
Бузныг, нæ буц кæстæр. Уыдон фехъуыстам. Фæлæ нын дæхи
тыххæй дæр куы рахабæрттæ кæнис.
Æлдæрттæй иу. Фæлтау туркæгтæ куы фæуæлахиз уыда-
иккой. Нæ бартæ уыдаиккой фылдæр, нæ авналæнтæ — уæрæхдæр.
Дыккаг хистæр. Фæрсаг адæмы ницыуал хъæуы? Цæмæй
бæрæг у, туркæгтæ рæстагдæр уыдаиккой уырысæй? Уæнт
уырыссæгтæ...
Фыццаг хистæр. Бæлццонмæ уал байхъусæм! (Бербо-
латмæ.) Дæумæ хъусæм, Берболат.
Берболат. Хæсты хорздзинадæй ницы ис.
5 Заказ № 207
65
X и с т æ р. Раст зæгьыс! Хæст хорзæй ницы хæссы!
П а у з æ.
Берболат. Бахатыр кæнут, бархийæ ацыдтæн хæстмæ.
Загьтон, мæ хæс у хæстмæ ацæуын. Нæ фыдæлты фарн, намыс
æмæ кад дæлæмæ æруадзгæйæ кæй не сты... Уырысы æфсæдты
æмрæнхъ уæвгæйæ, се’ппæты разæй бырстон, мæ цардыл нæ
ауæрдгæйæ. Хæцыдтæн, ирон лæгæн куыд æмбæлди, афтæ... Иу
рæстæджы нын нæ дивизитæй æртæйыл æрхъула кодтой. Нæ са-
хартæй нын дæс байстой. Нæ паддзахы æвæджиауы хорзæх уæд!
Хæцæнгæрзтæй фаг ифтонггонд æрцыдыстæм. Турчы æфсæдты
бырст баурæдтам. Фæстагмæ сыл байдыдтам уæлахиз кæнын. Цып-
пар мæймæ нын нæ зæххытæй, нæ сахартæй æмæ хъæутæй цы байс-
той, уыдон мæйы æмгьуыдмæ фæстæмæ нæхи уыдысты. Бырстам
размæ. Бацахстам сын сæхи сахартæ æмæ хъæутæ. Истам ма сын
сæ фидæрттæ дæр. Нæ сармадзантæ дæрæн кодтой сæ фидæрттæ,
мæсгуытæ. Бирæ нæ нал хъуыди Турчы бæстæ бынтондæр басæт-
тынмæ. Мæ къордимæ сын иухатт æртыхстыстæм сæ ахъаззагдæр
фидæрттæй иуыл. Дыууиссæдз сармадзаны æхстæй йæ базгьæлæн
кодтам. Нæ амондæн, йæ дуæрттæ фегом сты. Бафсæрстам мидæмæ
мæ хуыздæр æмтохгæнæг Василиимæ, æфсæддон къордимæ. Тур-
чы ’фсæдтæй нал рацыд æмбисæй фылдæр — цагьды фесты, чи та
йæхи уацары радта. Хæсты быдыры атакæйы рæстæг айдагь иу бонмæ
туркæгты æфсæддонтæй дыууиссæдз æрхауди мæ карды цæфтæй.
Уыдтæн-иу куы бæхджын æфсады къордимæ, куы фистæг... Хæст
фæуыны агьоммæ, иу тохы рæстæг фæцæф дæн. (Василимæ аца-
мыдта.) Васили мæ фервæзын кодта. Бабаста мын мæ цæф, стæй
мæ лазаретмæ фæхæццæ кодта. Василиимæ хæсты агьоммæ базонгæ
стæм, службæйы рæстæджы, Дзæуджыхъæуы зылды.
Æрбацыд ныхасмæ Солта н.
Дыккаг хистæр. Фехъуыстам уыцы хабæрттæ. Фæлтау
радзур, цы æфсо’нæй, кæй аххосæй бахаудтæ уацары? Чи уыдис дæ
ирвæзынгæнæг уыцы ахæстонæй?
С о л т а н (хинæй). Диссаг уый у, удæгасæй куыд раирвæзтис
уыцы цъаммар туркæгтæй.
А д æ м цымыдисæй хъусынц.
X и с т æ р. Дзур, дзур, мæ хур. Лæмбынæг дæм хъусæм.
Берболат. Бирæ нæ нал хъуыд Турчы бæстæ бынтондæр
æрхъула кæнынмæ. Фæлæ бафидыдтой паддзæхтæ. Хæстæн йæ
кæрон æрцыд.
Р1 е в а н. Уыдæттæй дæ нæ фæрсынц. (Адæммæ.) Æвирхъау
уавæрты бахаудта. Туркаг дзырдхæссæг мын сæ радзырдта, фæлæ
сæ цæмæн сусæг кæны, нæ зонын.
66
Хъæуккаг (Реванмæ). Хæстæй чи ралыгьди, ахæмтæ дæр дзы
уыдаид, æвæццæгæн.
Реванæн йæ ныхас фæхъыг ис.
С о л т а н (фембæрста йæ). Ирон лæг уый йæ сæрмæ никуы
æрхаста.
Берболат (аивæй). Хъусут, ме’мбæстæгтæ. Иу рæстæджы
туркæгты къухты бафтыдысты нæхæстон сусæгдзинæдты
гæххæттытæ, уый аххосæй не’фсæдты къордæй бирæтæ цагьды фес-
ты. Фæлæ нæ полчъы тырыса уæддæр нæ раттам. Бахъахъхъæдтам
æй.
Р е в а н (аивæй). Турчы бæсты, хæсты быдыры аирвæзтæ.
Фæлæ, æнхъæлдæн, ам нал. (Василиимæ фемдзаст.) Багьæцут уал...
Васили бамбæрста, Реван цы зæгъынмæ хъавы, уый.
В а с и л и (адæммæ). Реван стыр ныхæстæ кæны. Реван не-
’ппæтыл дæр гадзрахатæй рацыд. Хæсты быдыры, фæрсæм æй,
кæмæн цы хорздзинад ракодта? Ам дæр, уæдæ, афтæ. Туджы дау
æркодта Берболатыл.
Æлдæрттæ фæтæрк кодтой.
Фыццаг æлдар. Куыд уæндыс нæ ныхмæ дзурын?
А д æ м сдзолгъо-молгъо сты.
X и с т æ р (адæммæ). Хабæрттæ, æцæгдæр, афтæ уыдысты.
Ничи ницы сдзырдта.
Ч и д æ р т æ. Не’хсæнæй фесæфæнт козбаугæнджытæ.
X и с т æ р. Уазæгмæ ныхас куыд нæ ’рхауа, афтæ.
В а с и л и. Хъазахъхъаг зоны, цы кæнгæ йын у, уый1 Берболат
цы у, стæй чи цы у, уый дæр!
Фыццаг хистæр. Басабыр ут. Кæрæдзимæ байхъусæм.
Дыккаг хистæр. Хæсты тыххæй ма нын радзурут. Уырыс
та сæхæдæг куыд хæцыдысты? Уыдонæй та чи фесгуыхти?
Берболат. Уырысы æфсæддонтимæ хæцыдтæн нæ фыдæл-
ты æгьдæуттæм гæсгæ. Æхсæвæй-бонæй нæ зыдтам æнцой. Куы
размæ, куы та... Цæхæртæ калдтой нæ фæринк кæрдтæ... Нæ топ-
пыхосы фæздæг мигъау бадти нæ сæрмæ. Не’рцыты фындзтæ, не
знæгты кæрдгæйæ-иу, цæхæртæ калдтой хуры тынтæм. Хæст
сæрсæфæн у. Фæлæ нæ рæстæг æрдомдта. Знаджы ныхмæ —
æрмæстдæр хæст.
Æртыккаг хистæр. О, Уырысы кой дзы дардыл
айхъуысти. Фехъуыстам...
Берболат. Уырысы хæстонтæ иууылдæр хъæбатырæй тох
кодтой. Хæсты быдыры стайау сæхи размæ æппæрстой. (Василимæ
67
ацамыдта.) Васили, Петров æмæ ма ноджы бирæ хъæбатыртæ...
Тас нæ зыдтой. Уæлхъæдæй уырыссаджы ничи райсдзæни уацары.
Уромæг æй уромын нæ фæрæзта. Сæ сармадзантæй зæхх рызти,
топпыхосы фæздæг-иу мигьау сбадти арвыл не знæгты сæрмæ. Сæ
хъæбатырдзинадæн æмбал нæ уыд.
Р е в а н. Мæнгарддзинад кæй хъæуы? Уыйбæрц сæрæнæй куыд
æрбауагьтой туркæгты Днепрыл? Уыдтон сæ!
А д æ м базмæлыдысты.
Ч и д æ р (Реванмæ). Ныууадз-ма нæ, дæ хорзæхæй!
X и с т æ р. Адде-ма йæ кæнут!
Р е в а н ы федде кодтой.
Фыццаг хистæр (йæ æмсæр хистæрмæ). Кæмдæр ма ис
Иры сахъгуырдты хуызæн! Бирæ цæрæнт!
Дыккаг хистæр (фыццаг хистæрмæ). Ды дæ нæ комбæсты
хистæр! Уадз, æмæ нын Берболат радзура, куыд фервæзти уацарæй.
Чи йын феххуыс кодта?
П а у з æ.
Берболат (адæммæ). Хистæртæ бахатыр кæнæнт. Мæхицæй
не’ппæлын, фæлæ тох кодтон знаджы ныхмæ мæхиуыл нæ
ауæрдгæйæ.
А д æ м цымыдисæй хъусынц.
Фæлæ хæсты фæуыны агьоммæ, лазареты куы хуыссыдтæн, уæд
бахаудтæн уацары туркæгтæм. Аластой мæ. Ныппæрстой мæ та-
лынг уымæл хъоргьы, кæлмытæ дзы бæз-бæз кодтой... Æртæ мæйы
хуры цъыртт нæ федтон. Куы бамбæрстой, нæ полчъы тырыса æмæ
сусæгдзинæдтæ не схъæр кæндзынæн,— надтой мæ топпы æруадзæн
къуыдырæй. Кодтой мæ уæнгсæстытæ. Сырх зынг арцы фындзæй
мын хуынчъытæ кодтой мæ хъæдгæмттæ. Нæу дуне æнæ хæрзгæнæг.
Мæ хицау-ханы чызг мæ тæригьæдмæ кæсынæй батад, баруад. Ра-
хаста сусæгæй йæ фыды хæцæнгæрзтæй. Сифтонг мæ кодта топпы-
хос, нæмгуытæ æмæ кæрдтæй. Сарæзта мын алидзыны фадат. Баф-
тыдтæн æнахуыр къæдзæхтæм, хъæдтæм. Лыгьдтæн æхсæвы-гæтты.
Æрбынæттон дæн лæгæты, фæлæ мæ æрыййæфтой. Ссæдзæй
къаддæр нæ уыдысты. Къæдзæхы аууонæй сæ æхстон. Цагътон сæ
иугай. Æртыхстысты мыл уæддæр. Загътон: мæлон, цæрон, сæ
къухты ма бафтон уæддæр. Асæррæтт кодтон айнæджы сæрæй, ных-
хаудтæн лæнкаумæ, цонг ныппырх, мæ мæкъуыстæджы фыдтæ ай-
гæрстон, мæ цæстытæ тартæ кодтой.
С о л т а н (аивæй). Фæлтау Мæхæмæт-Пахуымпар дæлæмæ куы
’рхаудаид, дæу фервæзын кæныны бæсты. (Берболатмæ.) Дæ
68
адæмæн та цы хорздзинад ракодтай? Цæй тыххæй дæ туг калдтай?
Мах уе’ххуыс хъуаг стæм? Цыбырæй зæгъын, кæмдæридцæр дæ -
знаг дæ. Уырысы куы нæ змæнти’с - æнцад уаиккой, нæ кæлид туг
дæр!
Ч и д æ р. Цытæ уæндыс? Дыууæ боны йедтæмæ ам нæй.
С о л т а н. Цас къаддæр уа ам, уыйас - хуыздæр.
Ч и д æ р. Бауадзут-ма Берболаты дзурын.
Фыццаг хистæр (æлдæрттæм). Комбæсты ирон адæмы
сымах не’рцæрын кодтат. Мах байхъусын фæнды. Кæй нæ фæнды
- цæугæуæнт ардыгæй. (Берболатмæ.) Дзур дарддæр. Хъусæм дæм!
Берболат. Æртыккаг хатт та бахаудтæн сæ къухы. Фæлæ мæ
къухы бафтыд алидзын. Бафтыдтæн æнахуыр тар хъæдмæ... Бы-
рыдтæн мæ фазыл. Баййæфтой мæ... Цыппæрæм хатт бахаудтæн
уацары. Амарын æй хъæуы, зæгьгæ, дзырдтой туркæгтæ. Тардтой
мæ сæ разæй гакъæттыл æнæвгьау. Иуранмæ мæ фæхæццæ кодтой.
Бамбарын сын кодтон, ныв кæнынмæ дæсны кæй дæн. Æрбахас-
той кæцæйдæр ахорæнтæ, æмæ бавнæлдтон сæ портреттæ ныв
кæнынмæ. Сæ зæрдæмæ фæцыд. Дисы сæ æфтыдта мæ арæхстдзи-
над. Мæ кой ма мын шахæн дæр ракодтой.
Фыццаг æлдар (Берболаты ныхас аскъæфта). Диссæгтæ!..
(Тотрадзмæ аивæй.) Гъе, уыдæттæ хъусынмæ нæ ’рбакодтай?
С о л т а н (Берболатмæ). Уæддæр мæм диссаг кæсы, куыд ра-
ирвæзтæ, уый. Лæгтæ нæй, æвæццæгæн, уым дæр. (Аивæй.) Хуы-
цау зоны, кæдмæ фæкæлдзæни йе смаг. Туркæй, джауыртæй Иры
æхсæн - æхсæнадон знаг.
А д æ м сдзолгъо-молгъо кодтой.
Хъæуккаг (Берболатмæ амонгæйæ). Нал æй ныууадздзыс-
тут?! Æви йæ йæ Фыдыбæстæй сурут? Хуссарæй, цæгатæй, уырысæй
- сæ баиудзинадыл тохгæнæг. Цы ма уа хуыздæр æмæ фидардæр
хъуыддаг! (Æлдæрттæм.) Æви, цард æлдæрттæй аразгæйæ у?
Æлдæрттæй чидæртæ фæгæппытæ кодтой. Сæ хъаматæм февиæлдтой. Фæлæ
сæ и н н æ т æ æрсабыр кодтой.
Æлдæрттæй иу (адæммæ). Æлдæртты бартæ фылдæр æмæ
карздæр сты. Уæхи æлдæрттимæ абаринаг стут?! Хуыздæр æнхъæл
ма ут!
X и с т æ р. Мæнæ кæд бартыл сдзурæм - фендзыстæм уæ!
Ныртæккæ ма нын Берболатмæ æнæ байхъусгæ нæй. (Берболатмæ.)
Табуафси, бонджынтæ мах пайдайæн никуы дзырдтой.
Берболат. Баууæндыдысты мыл. Айхъуысти мæ кой Турчы
бæстыл. Иу мæйдар æхсæв та æз дæр ралыгьтæн. Мæлон, цæрон,
загьтон, уæддæр хъуамæ мæ Фыдыбæстæмæ фæхæццæ уон! Мæ фа-
зыл та бырыдтæн куы сау хъæды, куы быдыры, куы хæхты...
69
Æппынфæстаг æрбахæццæ дæн дыууæ бæстæйы арæнмæ. Ногæй та
фæлварæн - джебогьджынты æхсæнты рацæуын. Раирвæзтæн мæ
Фыдыбæстæм. Уыцы æппæт диссæгтæ чи фæдзурдзæн, фæлтау
мæлæт куы ссардтаин.
Хистæртæй чидæртæ фестадысты, ныхъхъæбыс ын кодтой. И у т æ кæ-
уынц. И н н æ т æ æнкъардæй бадынц.
Т о т р а д з (хистæртæм кæсгæйæ). Цинтæ йыл хъæуы! Йæ
фыдбылызтæ - йæ сæры хилтæй фылдæр. Берболат кæмæй нæу
туджджын? Лаферæй, хъазахъхъæгтæй, туркæгтæй, Иры бæстæйæ!
Æфсон та хъазахъхъæгты... Цæуылнæ ахъуыды кæнут!
Фыццаг хистæр. Цин æрцыд Ирыстоныл. (Берболатмæ.)
Берболаты кадæн фæсивæдæн — хъазтмæ, ас адæмæн та — куывдмæ...
(Кæстæртæм.) Фынгтæ ацæттæ кæнут! (Василимæ.) Уазæг, таб-
уафси, уазæгдонмæ! Сæрмагонд фынг уырдæм!
В а с и л и (хистæртæм). Уадзут мæ ам, сымахймæ мæ фæнды.
X и с т æ р ницыуал сдзырдта.
Р е в а н (аивæй). Цытæ цæуы! Æмæ ма ноджы цытæ æрцæудзæ-
нис. Фæлтау ын дзы йæ мард куы ’рластаиккой.
Т о т р а д з (аивæй æлдæрттæм). «Лæгдзинæдтæ» равдыста.
(Берболатмæ хинæй.) Кадджынæй цæр! Фæлæ цы хорздзинад ракæ-
нинаг стут джауыртимæ цардьг фæрæзтæн, нæ бæстæ бахъахъхъæ-
ныны æмæ адæмы сæраппондæн? (Йæ пъагæттæм ын амоны.) Кæд
дæ уыцы пъагæттæ не сдзурын кодтой?! Цæй тыххæй не сты ам де
’мзæххонтæй куырыхондæртæ: Куырттатæ, Уæлладжыр, Дыгургом,
Хуссар? Ам хъуамæ уыдаиккой, фæлæ сæ сæрмæ не’рхастой,
æвæццæгæн.
X и с т æ р. Кæд хабаргæнæг нæ фæцис нæдæр ам нæхирдыгон
адæммæ, нæдæр Хуссармæ.
П а у з æ.
Т о т р а д з (хистæрмæ). Къаддæр джауыртимæ æмдзæрин! Кæй
тугæй равзæрыд, кæимæ хъуамæ уа йæ царды уаг?! (Берболатмæ
амоны.) Цæуылнæ йыл ахъуыды кæны? (Берболатмæ фæкаст.) Кæд
дæхи ирон*лæджы фырт хоныс, уæд схицæн кæн дæхи джауыртæй.
Мах дæр бамбардзыстæм уæд, ирон лæджы туг кæй æхсиды де уæнгты.
Б е р б о л а т ницы сдзырдта.
Цалынмæ удыгас уа, уæдмæ змæнтдзæнис. Мæ ныхæстæ-иу уæ
зæрдыл дарут! (Хистæртæм.) Цæуылнæ исты дзуры? (Æлдæрттæм
аивæй.) Фæфыццаг æй кæнæм, цалынмæ нæ нæ басатар кодта.
Р е в а н (аивæй). Æгæр цæхджын дойны кæны. Кæд бамбарид.
С о л т а н. Де’рдхорд кæй у, уый тыххæй йын хатыртæ кæныс?
70
Берболат. Ирыстон нæу мæнæн уæлдай! Æмæ зæгъын:
(Адæммæ.) Доны был чи цæры, йæ ивылæн дæр ын уый^ зоны.
Уырысы æхсæн сæндидзыдтон, фæлæ Турчы хæсты дæр. (Йæ æн-
гуылдз февдыста адæммæ.) Карз хæсты мын ахаудта туркаг арцæй.
Мæ риуы нынныхст сармадзаны нæмыджы схъиуæггаг схъис. Цы
сты уырыс - ничи сæ зоны мæнæй хуыздæр, æмæ мын сæ
ахицæнгæнæн нæй, мæ мæлæт сæ куы арон, уæддæр.
Æлдæрттæй иу (аивæй). Акъабæзтæ кæнинаг бæргæ дæ,
фæлæ...
Берболат. Кæй фæнды, ирон адæм уой æнæфхæрд, домбай -
ныллæуæд мæ фæндыл.
Фехъуыстысты хъæлæстæ.
Ч и д æ р т æ. Берболат рæстытæ дзуры! Хъусгæйæ йæм у!
Т о т р а д з (Берболатмæ). Нæ дæ адæмæй зондджындæр. Ды
иунæгæй Бетъырбухæй нæ хæхты нæ бахъахъхъæндзынæ. Фæлæ
ныууадз. Фендзыстæм, кæй бæхтæ кæддæра разыниккой дугьондæр,
кæй кæрдтæ цыргьдæр, кæрдагдæр хæсты быдыры.
Хъæуккаг (Тотрадз æмæ Берболатмæ). Циндзинады бон у,
æртхъирæнтæ ныууадзут. Уадзæм сæ. Адæм Берболаты сæры кадæн
æрæмбырд сты. (Адæммæ.) Змæнтгæ нæй. Фæлтау куывдмæ!
Р е в а н (аивæй). Бирæ дзырд цы ахъаз у? Дзурæн дæр мын нæй.
Рахъæр уыдзæн мæ хæсты уаг.
С о л т а н. Фыдбылызы сæфтмæ нæ æртæрдзæнис.
Берболат. Зæгъын та йæ дыккаг хатт. Ис хорз фадат,
уырысы ныхмæ тох кæнын ныууадзæм. Уыдтæн Турчы бæсты, бам-
бæрстон сæ,— не сты уырысæй хуыздæр.
Ч и д æ р т æ. Берболатыл баууæндæн ис. Рæстытæ дзуры! Уæд
афтæ!
И н н æ. Уый нырма бæрæг нæма у.
Берболат. Абон ам дзургæйæ ма фæуæнт. Изæрæй сæумæ
зæндджындæр у... Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. Æгъдау тых-
дзинадæй нæу.
В а с и л и. Берболаты куыннæ æмбарут. Уæ хорздзинадыл тох
кæны. Сымахæй йæ фылдæр нæ хъæуы.
С о л т а н. Ирыстон уынаффæгæнджытæ хъуаг никуы уыдис.
Сымах хуызæттæ хъуаг никуы уыдзæн.
Р е в а н (Василимæ бауырдыг). Кæм дæ нæ зоной, уырдæм
цæугæ! (Адæммæ.) Йæ къах дæр ам куьщнæ уа, афтæ! (Лæбуры Ва-
силимæ.)
Х,истæртæ йæ басабыр кодтой. Кæстæртæ Реваны акодтой. Р е в а н
фæстæмæ æрбацыди.
Хъæуккаг (Василимæ). Æдас у. Дзæгьæл никуы уыдзынæ
71
махæй. Дæ сæрæй хал не’рхаудзæнис, цалынмæ ам уай, уæдмæ.
Реван иуыл дæр нæ бацауæрддзæнис.
Хъæуккаг æмæ В ас и л и хистæрты размæ бацыдысты.
X и с т æ р (æлдæрттæм). Уазæг! Йæ ном дæр стыр у. Де знаг
йæхи де уазæг куы бакæна - бавæргæйæ у! Ирон æгъдау: бон цæуы
- фарнимæ! Хъæубæсты базмæнтыны бар никæмæн ис. (Василимæ.)
Цалынмæ Ирыстоны уай, уæдмæ дæ сæрæй иу æрду дæр
не’рхаудзæнис. Ныр фæсивæд — хъазтмæ, хистæртæ - фынгтæм.
Уазæг та немæ - фынгмæ.
Фæсивæдæй иутæ фынгтæ æвæрынц, и н н æ т æ та хъазтмæ ацæуынц.
Карджын адæм фынгтыл рабадтысты. Фæссценæйæ хъуысы Р е в а н ы
ныхас æмæ хъазты уынæр.
Р е в а н. Æмдзæгьд - тынгдæр! Гъе афтæ, гье!
Дыккаг хистæр(лæугæйæфæсивæдырдæм). Ирыкæстæртæ!
Нарты фæдонтæ! Бæлццоны кадæн цыппар æддæгуæлæйæ нæртон
тымбыл симд.
Æддæгуæлæтæй симд стынг.
Р е в а н (фæссценæйæ). Нæ Иры сахъ фæсивæд, хъайтары кадæн
адæмы сконд зарæг разарæм.
Зард æмæ циндзинад фæтынгдæр сты.
Дыккаг хистæр (кæстæртæм). Иу симд-ма!
Хъуысы зарын:
Нардуатæй тымыгътæ Иры хæхты цъæхснаг æхситт кодтой, ой, тох!
Берболатмæ дын куырыхон хистæртæ фæдисмæ, зæгъгæ,
куы бадзырдтой!
Кавказы хæхтæм знаг иæ хотыхтæ дардæй куы æвзиды, ой, тох!
Иры сахъ фырттæм сармадзаны богътæ хæсты быдырмæ
куы сидынц, ой, тох!
Берболат сæм уæд бадзуры: "Иры бæстæй æгадæй фæдисон
нæ цæудзæн!»
Абоны зарæг, дам, нын тохмæ, хæсты быдырмæ уацамонгæйау
куы у, ой, тох!
Берболат та сæм уæд бадзуры: "Чи фæтæрса хæсты быдырæй,
Уый макуы райгуырæд ирон лæгæи, ой, тох!»
Берболат æмæ хъазахъхъæгтæ æфсымæртæ уæд куы баисты, ой, тох!
Цæр æмæ нын цæр сæдæ азты уæлахиз, кад æмæ радæй,
> ой, тох, Берболат!
X и с т æ р (Реванмæ). Иттæг хорз зарæг у. Хистæрты номæй
йын нуазæн.
72
Ч и д æ р. Æрхъуыдыйы руаджы уæ макуы мацы аирæвæзæд!
Т о т р а д з (куывды бадæг адæммæ). Бахатыр кæнут. (Сыста-
ди.) Хорз зарæг у! Йе скæнæг хуыздæр фæуæд. (Аивæй.) Цæмæты
æрцыдыстæм. Не знæгтыл, дам, зарджытæ... (Реванмæ.) Иу хатт-
ма разарут!
Хъазты уынæр. Хъуысы та зарын:
Пашайы джебогъджынты дын уæд афсæрстой сæ разæй
Иры сагсуртæ, ой, тох!
Берболаты кадæн дын абон нæ цъитиджын хæхтыл кады зарæг
куы айзæлыд, ой, тох!
Р е в а н (Берболатмæ). Кæсыс, Берболат, æлдары фырт
уæвгæйæ, мæгуыр, сидз’æры зарæг зарын. Комбæстæ дæ кадæн
куывд скодтой, кафынц, зарынц... Æлдæрттæ дæм тызмæг сты,
уæддæр дæ нымайынц... Махимæ дын хæлардæрæй цæргæ у.
Кæрцæй хæдон хæстæгдæр у. Цæуылнæ исты дзурыс? Гъе уый дзы
ис, уæдæ.
Сценæ азылди. Хъазты фæз. Куывд чъылдымырдыгæй фæцис. Фæсивæд ка-
фынц, æмдзæгъд кæнынц. Берболат Хандзæринæимæ кафы.
Фæсивæдæй иу. Хъайтары кафтыл адæм сæ цæстæнгас
æрæвæрдтой. Ахæм кафт æрæджыты нæма федтон.
Берболат (аивæй). Бирæ сусæг ныхæстæ раргом. Тотрадз —
Ирæн фыддæр фыдгæнæг. Солтан — фыддзинæдтæ хæррæгъгæнæг.
Реван ~ гуырысхойаг, змæнтæг, гадзрахатæй цæуæг. Æрсабыр
кæнын хъæуы. Нæй адонимæ цард ссарæн. Адоны ныфс æмæ тыхæй
царды гуылфæнтæм цæуæн нæй. Нæ фидæн — æдзæрæг хъæууаты
хуызæн. Фæлæ ма тох кæнын бахъæудзæн.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти Р е в а н ы ныхас.
Р е в а н. Циндзинадыл зарын хъæуы!
С о л т а н (аивæй, Берболатмæ амонгæйæ). Ацы уæйгæнæг нæ
джауырты фыццаг бакæндзæн. (Реванмæ.) Цæуылнæ бафарстай,
Хандзæринæимæ йын ракафын æмбæлы æви нæ?! (Дамбаца фелвæс-
та.)
А д æ м йæ фæйнæфарс амбырд сты. Солтан Берболаты бахста. Йæ
худы фæрсты ацыд нæмыг. Лæбурдтытæ стынг сты.
Берболат (Солтанмæ). Цæй цъамма’р адæймаг дæ! Дæ
хæцæнгарз хуыздæр кæм сластаис, уый нæ уыдис?
Хистæр (Солтанмæ). Дурæппарæн цæнд! Цæмæн змæнтыс
адæмы?
Ч и д æ р. Хъазт цæй тыххæй у?
73
И н н æ. Хъуыдцаг Хандзæринæйыл нæу. (Сабырæй.) Чи джауыр-
тимæ æмдзæрин у, чи — туркæгтимæ. Цард ныртæккæ зын у.
Р е в а н. Бæсты сæфт куы уа, уæддæр æмвæндæй. Берболаты
хуызæттæ куыд?!.
Хъæуккаг. Сеппæтæн дзургæйæ нæу.
Басабыр сты.
С о л т а н (аивæй). Уæлæнгай йын нæ рауайдзæнис. Нæ худи-
наджы кой æгас Ирыстоныл айхъуысдзæнис.
Р е в а н (аивæй). Уæдæ ма цы кусæг дæн.
Æлдæрттæй иу. Федтат, цытæ æрцыдис, æмæ ма æрцæу-
дзæнис. (Адæммæ.) Цы хонынц адон æлдæртты?! Алчидæр йæхи
хъахъхъæнæд!
Фæсивæдæй иу. Загьд кæнын нæ хъæуы, рæстаг нæу!
Ч и д æ р (аивæй). Абон загьдгæнæн брн нæу.
С о л т а н (Берболаты цонгыл æрхæцыд). Цы хъавыс?!
А д æ м сдзолгьо-молгьо сты. Р е в а н æмæ Хандзæринæ сæ кæрæдзимæ
бакастысты. Берболатсæ фæфиппайдта, æрбамæсты.
Берболат (Хандзæринæмæ аивæй). Дæ къухтыкæлмæрзæн
фæстæмæ райс! (Къухтыкæлмæрзæн æм дæтты.) Хæсты быдырты
дæр æй дзæгьæлы фæхастон мæ риуы.
Х.а ндзæринæ. Æз... æз... дæу йедтæмæ...
Фæйнæрдæм ацæуынц.
Р е в а н (Берболатмæ). Ма рæдий! Ныууадз æй! Бавзар дæ лæгдзи-
над!
Берболат. Реван, æрдхæрдтæ стæм, фæлæ дæхи хуыздæр
дар! Минæварæй дын мæхæдæг цæуын.
Р е в а н. Ау, уый та куыд? Хуытæ фæлтау ахизæнт мæ риуыл.
Берболат (хинæй). Гуырдзыйы ирон чызгимæ фидыд дæн.
Р е в а н (аивæй). Кæимæ хъазынвæнд кæны? Æлдары чызг...
Дайраны коммæ йæ хуымæтæджы нæ басайын кодтон. Багъæцут!
(Василийы ’рдæм.) Уыцы хæддзу уым цы архайы?
Берболат. Васили хъуамæ хистæртимæ уа. Йæ бынат уым
ис. Стæй хъазтмæ дæр ацæудзыстæм. .
Реван Василимæ мæсты кæны. В а с и л и фынгæй сыстади, хæстæг
сæм æрбацыд. Р е в а н йæ хъама сласта.
В а с и л и (Реванмæ). Хистæртæй уæддæр фефсæрмы у. Бербо-
лат иунæг нæу.
В а с и л и йе’хсаргард сласта. Фæсивæд сæ алыварс амбырд сты. Ф æ с и-
в æ д æ й сæ чидæртæ иргъæвы. Хъæлæбамæ х и с т æ р æрбацыдис.
74
X и с т æ р. Худинаггæнджытæ! (Реванмæ.) Уазæг уазæг у, де
знаг куы уа, уæддæр! Æрсабыр ут!
. Р е в а н (Василийы ’рдæм). Амы æгьдау мачи халæд.
Фæсивæд æй фæиуварс кодтой. Сценæ разылди. Куывды бадт. Т о т р а д з
фынгæй фестади.
Т о т р а д з (Реванмæ). Кæд федтай кæстæры хъæлæба кæнгæ?
(Мæстыйæ.) Æнцад!.. Уый бæсты кæхц рахæсс!
Р е в а н ацыд. Гаджидæутгæ уадзынц. Р е в а н кæхц дзагæй æрбахаста. Б е р б о-
л а т дæр æввахсдæр бацыдис.
Ацы кæхц нын фыдæлтæй баззад. Уый бæрæггæнæг у уымæн,
æмæ æлдæртгæ цас тыхджын æмæ хъуыстгонд сты. Фыдæлты æгьдау-
мæ гæсгæ дзы фæарфæ кæнæм Иры намысджындæр хъайтартæн,
уæлахиздзаутæн. Æнусы дæргъы дзы нуазæн лæвæрдтой нæ Иры
хъæбатыртæн. Дыууæ ныхасы зæгъдзæни комбæсты хистæр кадджын
бæлццоны кадæн. (Кæхц комбæстæйы хистæрмæ авæрдта.)
Ныхас, змæлд фæсабырдæр сты.
X и с т æ р. Иунæг кадджын Хуыцау, æппæт сфæлдисæг Хуы-
цау! Абон скодта цытджын бон Ирыстоныл. Хæсты артдзæстæй
æрхæццæ нæ комбæстаг хъобангоймаг Берболат, тæхгæ-нæргæ Уас-
тырджийы фæдзæхстæй. Нæ цытджын - кадджын Хуыцау! Æппæт
дунейы сфæлдисæг — амонд æфтауæг! О, нæргæ хæстон Уастыр-
джи! Нæлгоймæгты бардуаг, хæсты быдыры уæлахиз æфтауæг! Уæ-
лахиздзинæдтыл сæ куыд æндидзай, зæдты уæле бадæг! Зæдтæй æмæ
дауджытæй хуыздæр ахъаз чи бакæны, гъе уый арфæ уæд нæ
кæстæрты. Сæ ацыдæй се’рбацыд арфæйагдæр, кадджындæр, уæ-
лахиздæр куыд уа! Елиа фыдбылыз сафæг у — сæфт уæнт сæ фыдбы-
лызтæ. Иу уæлахизæй иннæмæ куыд цæуой! Знаг сыл уæлахиз куыд
никуы кæна! Рæстдзинад уæд сæ царды!
Т о т р а д з (ахъæр кодта). Кæстæртæ! Ацаходут! Рахæссут-ма
бæгæны.
Р е в а н ацыд, фæстæмæ та æд кæхц æрбацыд.
(Берболатмæ.) Ацы уацамонгæ æрхаудта махмæ. Алыхатт нæ
дæттæм нуазæнтæ ацы кæхцæй. Ды, Берболат, дæ нæ намысджын
хъайтар, нæ хъæбатырдæр. Æмæ дын нæ мыггаджы номæй лæвар
кæнæм ацы кæхц.
X и с т æ р та кувы. А д æ м сыстадысты æмæ лæууынц. Берболат хис-
т æ р ы раз лæууы.
X и с т æ р. Нæ кæстæртæ хистæрты фарн бæрзонд куыд хæссой!
Арвы комы зæдтæй, Къобы Уастырджийæ, Таранджелос — Уæл-
ладжыры — Туалгомы, Рекомы, Хетæджы Уастырджийæ,
75
Дæргьæвсгомы — Тхосты Уастырджи — сеппæт дæр ахъаз кæнæнт
Ирыстоны кæстæртæн Хурыскæсæнæй ’Ныгуылæнмæ! Зæдтæ æмæ
Дауджытæ нын æппæт хорздзинæдтæй бахай кæнæнт! Ирыстоны кад-
джын æмæ уæлахизхæссæг бонтæ фылдæр уæнт! Тохы бонтæ уæнт
рæстдзинад æмæ фыдыбæстæйы сæраппонд. Знагæн-иу йæхицæй
дарддæр ма рацæуæд йæ хотых. Нæ кæстæртæ царды, хæсты бы-
дырты куыд никуы фæцудой гуыргьахъ фæндæгтыл, куыд никуы
басæтта се’хсар! (Берболатмæ.) Берболат, дæ хъару, де’хсар —
кæстæртæн фæзминаг! Нæ кæстæртæ, фæдзæхсæм уын: хæсты бы-
дырæй æгадæй раздæхты бæсты-иу райсут мæлæт! Ныхæй ныхмæ,
лæгæй лæгмæ хæсты мæлæт райсын уыд лæгдзинад. Гадзрахатæй
макуы рацæут Иры зæххыл! Берболат, Ирыстоны кады нуазæн дын!
Уæд дын фарны нуазæн!
Берболат æфсæрмыгæнгæ нуазæн райста.
Берболат. Бузныг! Уæ сидты фарн бирæ уæд! Бæззæнт уын
уæ кæстæртæ! (Нуазæн Василимæ авæрдта.)
В а с и л и (анызта дзы). Нæ хæлардзинад уæд амондджын,
домбайдæр кæнæд, мæ хуыздæр æфсымæр, Берболат! (Ахъæбыс ын
кодта.)
Æртыккаг хистæр. Амондджынæй цæрут!
Хъæуккаг (аивæй). Адæмы циндзинад уæларвмæ хъуысæд!
Æлдæрттæ иннæрдыгæй сдзолгъо-молгъо кодтой.
Дыккаг æлдар (мæстыйæ Тотрадзмæ). Кæд федтай, хъоды
бакæнинаг, знагæн нуазæнтæ ратгæ æмæ ма кæхцæн йæхи дæр лæвар
бакæнгæ? Нæ фыдæлты кæхц!!! Фегад нæ кодтай, зондджын
уæвгæйæ...
Куывды бадджытæ дардцæр уадзынц гаджидæуттæ.
Т о т р а д з (аивæй). Сусæг зарæг хъæрæй нæ чындæуы. Йæ
кадæй махмæ дæр хауы. Кæмдæр дзы спайда кæндзыстæм. Исæй
бонтæ ахадгæдæр сты. Уæ дзыхыл хæцут.
X и с т æ р (фембæрста сæ). Нуазæн диссаг нæу. (Кæстæртæм.)
Фыдæлтыккон хæзнадонæй-ма фыдæлтыккон æхсар-цирхъ рахæс-
сут!
Æртæ кæстæры ацыдысты, фæстæмæ цирхъимæ жрбацыдысты.
Нæртон æхсар фидар кæнæд æнусты дæргьы! (Берболатмæ цирхъ
радта.) Фыдæлты фæтк дарддæр хæццæ кæнут хистæрæй кæстæрмæ!
Берболат райста цирхъ.
Б^рболат. Уæ, нæ кадджын буц хистæртæ! Фæрнджын ут!
Уæ фарны тыххæй исын уæ лæвар, фæлæ нæ йæ сæр
макуы бахъæуæд. Уæ лæвар — фыдæлтыккон æхсар-цирхъ! Фы-
76
дæлты фарн мингай азты æнхъаевЗæд! Куыд никуы йæ æруадзон аез
дæр дæлдæр.
Берболат цирхъæн апъа кодта, кæстæрмæ йæ авæрдта. Сценæйæ йæ
ахастой.
Фæсивæдæй иу. Кадынуазæнтæ, æмææхсаруæдбæрзонддæр!
Æртыккаг хистæр. О, нæ сахъ кæстæр, цæр нын
кадджынæй!
С о л т а н (æлдæртты къордмæ). Щл æрцыдис? Куывдтæ æмæ
йыл цинтæ систой. Цытæ кæнæм?! Багьæцут, фæстæдæр æй хуыз-
дæр бамбардзыстут. Уе знаг — уæ уæйгæнæг. Цытæ сты уыдæттæ?
В а с и л и (фембæрста йæ). Нæ уын рауайдзæнис! Берболат
цы сарæзта, уый Ирыстоны кадæн у...
Р е в а н (лæбуры та Василимæ). Дæу та чи фæрсы?
Уынаффæгæнæг нын цы сдæ?
А д æ м сæ бынæттæй сыстадысты. Хъæлæба кæнынц. М и н æ т æрбацыди. Р е-
в а н ы акодтой.
Т о т р а д з (Солтан.æмæ æлдæрттæм). Ныртæккæ артдзæст
змæнтæн бон нæу. Ацы хабæрттæ хорз æмæ аивæй саразгæ сты.
Куыд ницыуал фехъусон, афтæ. Хъуыддæгтæ сæхæдæг сæхи зду-
хынц. Æмæ раргом уæвгæйæ, уæд цы хъавут? (Темырболатмæ.)
Архай, дæ хуыздæр куыст цы у?
Темырболат. Бирæ хъуыдцæгтæ уын бамынæг кодтон,
фæлæ...
X ъ æ у к к а г (Берболат, Тотрадз æмæ Василимæ). Хæхтæ æмæ
фæндæгты тыххæй ныхас куы фæцæуы, уæд адæм цæуылнæ вæййынц
фарсты?
Ч и д æ р (хынджылæггæнгæйæ). Дæу куыннæ фæрсынц...
Темырболат. Уырыс æмæ Иры фыддæр змæнтджытæй сты
Берболат æмæ йæ лымæнтæ. Дзуапдæттæг та æлдæрттæ æмæ мæн
хуызæттæ свæййынц. Чи кæны ахæм митæ, стæй кæд федтат? Афтæ
гæнæнтæ нæй.
Ч и д æ р. Кæд федтай уый, æмæ кæйдæр чъизи иннæйыл ных-
хæцыд? Адæм кæд æрымбæрстой се знаджы, уæд Берболаты фæрцы.
Темырболат. Дзургæйæ ма фæуæнт, зонынц алкæйдæр
адæм сæхæдæг.
Берболат (адæммæ). Хъусут сæ... Æз рæстдзинад æмæ
адæмы хорздзинадыл тох кæнын æмæ кæндзынæн. Цæуылнæ зо-
нут, куыд уыдысты нæ уавæртæ æмæ куыд систы? Хæлардзинад
Уырысимæ хъæуы æмæ йæ кæнæм. Хæст фæцис. Мæн фæнды,
цæмæй Цæгат æмæ Хуссар Ир Уæрæсеимæ баиу уой.
Æлдæрттæ сдзолгьо-молгьо кодтой.
77
Т о т р а д з. Адонимæ уал раздæр... Æлдæрттæ уæлдай хæйттæ
никæмæн раттинаг сты. (Æлдæрттæм.) Берболаты бамбæрстат, цы
уынаффæтæ йæм ис? Йе’рцыдæй йæ фыдбылызтæ фылдæр кæнынц.
(Берболатмæ.) Топпæхсæг дзы йæ æмбалы нæ фæрсы. Нæ йæ ба-
фæрсдзыстæм мах дæр. Адæмы нын нæ ныхмæ ма ифтонг кæн! Чи
хæхтæ уарзы, чи та — дидинджытæ. (Æлдæрттæм аивæй.) Хуссарæй,
Цæгатæй, Дыгургомæй æмæ Арвыкомæй — æнæмæнгæй уыцы
уынаффæйы ныхмæ уæм.
Хъæуккаг. Адæмы ма змæнтут. (Æлдæрттæм æмæ Бербо-
латмæ.) Уæхи мидæг цыфæнДыД&р кæнут, уæхи бар у.
Берболат. Хибарæй нæу. Уæрæсеимæ хъуамæ уæм, Тур-
кимæ нæ, фæлæ. Сæхи адæмæн хуыздæр не сты, æлдæрттæ кæмæ
æнхъæлмæ кæсынц, уыдон.
С о л т а н (Берболатмæ). Адæмы нын нæ ныхмæ цæмæн ардауыс?
Æлдæртты уынаффæ хъуамæ уа, æмæ уыдзæн.
Ч и д æ р. Адæм ницыуал сты?
А д æ м та базмæлыдысты.
Хъæуккаг. Кæсут, цæмæты æртардтой уæ хъуыддæгтæ адæ-
мы.
Т о т р а д з (адæммæ). Æлдæрттæ уе знаг не сты. Æз ирон
адæмы фарн бæрзонд хастон. Лæгьстиаг хъуамæ ма уæм не знæгтæн.
Фондзсæдæ барæджы цæттæйæ дарын Иры сæраппондæн. Цы хорз-
дзинадмæ сæм æнхъæлмæ кæсут джауыртæм? (Василимæ амоны.)
Мæнæ уын сæ хуыздæртæй иу.
Берболат æмæ Т о т р а д з фæбыцæу сты.
Берболат (Тотрадзмæ). Цы дзурыс, ууыл хъуыды акæн.
Джауырты цы хоныс?! Фæндæгтæ нын аразынц. Нæ æвадат уавæртæ
нын хуыздæр кæнынц. Уырысы фæрцы нæм фæзынди ахуыргæндтæ.
Т о т р а д з (йæхи йæм бауырдыг кодта). Ды цы ныфсæй домбай
дæ, уырдыгæй раджы раздæхтæн.
С о л т а н (Берболатмæ). Бамбæрстай?! Змæнтæг!
Темырболат Тотрадз æмæ Берболаты æхсæн иргьæвæг бацыд.
Темырболат (Тотрадз æмæ Берболатмæ). Бахатыр кæнут,
æрыхъуыстой уæм адæм. Уæ иу дæр мын æцæгæлон нæу. Уый та
куыд?! Дыууæ дзырддзæугæйы сбыцæу сты. Тотрадз, Берболат дæ
кæстæр у. Зондæй дæр... Уазæгæй дæр худинаг у!
Фыццаг æлдар. Знаджы бамбарынæн дæр ис рæстæг.
Берболат. Æз дæр ирон лæджы фырт дæн. (Æлдæрттæм
амоны.) Адонæй мæн дæр фылдæр нæ хъæуы! Фæнды мæ, цæмæй
адæм змæст ма уой, лымæндзинад, иудзинад уа адæмты ’хсæн!
В а с и л и. Мах тыххæй уе’хсæн быцæудзинад ма цæуæд.
78
Лæгъстиаг не стæм. Знагдзинадыл дæр никæй æфтауæм. Фæнды
нæ, Иры кæстæртæн нæ бон цы уа хорзæй, уымæй баххуыс кæнын,
æмæ йæ сараздзыстæм. Ахуырад, хæстон тых дæр хъ&уы, уæ
фезмæлæнтæ уыйбæрц бæллиццаг не сты. (Æлдæрттæм.)Сымахмх
та цæмæ бабæллæм? Уæ хæхтæм?! Нæхимæ — фылдæр.
(Æлдæрттæм.) Стæй уæ фæрсын, кæм сты уæ хуыздæр аудджытæ?
Шах æмæ паша? Сæхи пайдайæн.
Т о т р а д з (Василимæ). Дыууæ боны ам дæ æмæ нæ сызмæ-
стай. Дæу ничи фæрсы, ма цу не’хсæнмæ. Ам дæр куыннæ уай,
афтæ!
Берболат (адæмы ’хсæнмæ бацыд). Уазæджы æфхæрыны
бæсты мæн цæвут, кæд рæдийын, уæд. Цæй тыххæй мæ туг фæкал-
дтон Турчы хæсты цыппар азы, кæд кæрæдзийы бамбарын нæ бон
нæу, уæд? (Йæ риу сæм равдыста.) Турчы нæмыджы цæфæй...
(Аивæй.) Æз дæр, æвæццæгæн, кæмдæрты цæмæйдæрты рæдий-
ын. (Хъуыдыты афардæг.) Фæлæ... Цæуылнæ у мæ бон æлдæртты
растдæр фæндагыл саразын, кæд гыццыл дæсныдæр дæн, уæд?
Фæссценæйæ хъуысы фæсивæды фæндырдзагъд æмæ хъæртæ. Уасдже
æрбазгъордта. В а с и л и йæм нымдзаст. Фæурæдта йæ.
В а с и л и. Лæппу, фæлæуу-ма, кæдæм лидзыс? (Аивæй.)
Ахæм ма дзы дзæбæх лæппу уа! Æз дæ нæхимæ акæндзынæн.
Ч и д æ р. Уасдже хуыйны, сидзæр лæппу у, сæрæнгуырд.
Уасдже лидзынмæ хъавы, фæлæ йæ Васили нæ уæгъд кæны.
В а с и л и. Ацы лæппу суинаг у. (Æрбахъæбыс æй кодта.)
Фæлæ фæкæсынхъуаг у. Рауадзут æй мемæ. Ахуыргонд лæг дзы
рауайдзæн. Мæнæй хуыздæр.
X и с т æ р. Ам ис комбæстæйы хистæртæ. Уæдæ хъæубæстæ,
мыггаджы хистæртæ дæр афæрсинаг сты, уыдоны æвастæй гæнæн
ницы ис.
Васили (Уасджейы сæрыл йæ къух æрæвæрдта). Дæ къæхтыл
та дзабыртæ цæуылнæ ис? Æви хъазынмæ тагьд кæнгæйæ фæзивæг
кодтай сæ акæнын? Цом махмæ, æз дын ног цырыхъхъытæ балæвар
кæндзынæн.
Уасдже тæлфы.
Ч и д æ р (Уасджшæ). Берболаты æрдхорд дын рæсугьд цырыхъ-
хъытæ балæвар кæндзæн.
У а с д ж е йæхи атыдта.
В а с и л и. Берболатимæ дæр аныхас кæндзынæн, фæлæ уæ
дзуапмæ дæр æнхъæлмæ кæсдзынæн. (Уасджемæ.) Фæлæуу-ма, æз
дын кърандас раттон.
У а с д ж е фæлæууыди.
79
У а с д ж е (цинтæ йыл кæны). Мæнæ цы диди ис...
У а с д ж е алыгъд, В а с и л и йæ фæстæ кæсы.
Т о т р а д з (Реванмæ аивæй). Бамбæрстай сæ? Нæ хъуыдцæгтæ
цæмæ цæуынц? (Хъуыдытæгæнгæйæ). Хорз, Берболат, ирон хæсмæ
тындзæн нæй. Реван, тагьд Берболаты цырыхъхъытæ æмæ йын йæ
лæваргонд кæрдтæ рахæсс. Кæм сты, уый зоныс. Фæтагьддæр кæн!
Р е в а н ацыд.
(Берболатмæ æввахс бацыд.) Фæстаг хатт ма дæ фæрсæм. Цы хорз-
дзинæдтæ ракæнинаг стут де’рдхæрдтæ джауыртæ æмæ ды Ирыс-
тонæн?
Берболат ницы дзуры.
Чысыл бæстæ дыууæ адæмыхаттæн æгæр къуындæг у. Стæй æвзæр
артдзæст у, сæ кæрæдзийы цæгьдæг суыдзысты.
П а у з æ.
Зæгь иу хорз ныхас!
Берболат (Тотрадз æмæ адæммæ). Ирыстон цæмæй ифтонг
у, царды фæрæзтæй райдай æмæ нæ алфамблай цæрæг адæмы онг?
Кæм ис æмæ цæмæй у нæ фидардзинад? (Тотрадзмæ.) Цæуылнæ
исты дзурыс? (Адæммæ.) Ис афтæмæйты цæрæн?
Ч и д æ р т æ. Сæфтмæ фæцæуæм.
Т о т р а д з. Иумæ тыххæй фосы цæрын кæнынц, адæмы нæ,
фæлæ! Нæ фыдæлты зæххытæ, хæхтæ лæвæрттæ кæнгæйæ не сты.
Тыххæй хъуыддæгтæ ма араз. Хуымæтæджы дын нæ лæвæрттæ
кæнынц. Мах та уыдонæй не стæм. Кæд æнæ хæстæй нæй, уæд
хæст дæр уыдзæн.
Б е р б о л а т. Иу лæг амæлдзæн, уый диссаг нæу. Адæмы сæфт
у хъаймæт. Иу зондджын, цытджын лæгæй адæм дæсныдæр сты.
Стур йæхи кæм стула, уыйас нæ бæстæ. (Хæхтæм амоны.) Цы сты,
кæй фаг сты? (Æлдæрттæм.) Размæ кæсын хъæуы, фæстæмæ нæ,
фæлæ. Афтæмæй æз дæр кæнин æлдариуæг! Адæмы сæфтмæ
æркæндзыстут.
Т о т р а д з (Солтанмæ аивæй). Бахс æй.
С о л т а н æхсынмæ хъавы, фæлæ йын хъæуккаг йæ цонг ацахста. А д æ м
схъаугъа сты.
Хъæуккаг. Æвзæрæй уын цы загьта?
А д æ м дзолгъо-молгъо кæнынц. Хистæртæ сæ сабыр кæнынц.
Т,о т р а д з. Ацы хæхтыл нæ фыдæлтæ сæ туг фæкалдтой æмæ,
цалынмæ хур кæса, дон цæуа, уæдмæ сæ дæттинаг никæмæн стæм.
Мах та ам æлдариуæг кæндзыстæм. Мах куыд зæгьæм, афтæ уыдзæн.
80
Берболат (Тотрадз æмæ æлдæрттæм). Тых хъарæг удыбæстæ
нæу! Уырысимæ баиу нын бирæ хуыздæр уыдзæн. Цæуылнæ йæ
æмбарут! Афтид уæхи мæт ма кæнут!
Т о т р а д з. Нæ кæркдон цъиуахстонæй нæ ивæм!
Б е р б о л а т. Чи цы агуры, — ссардзæнис æй. Кæрон алцæмæн
дæр ис.
У а с д ж е æрбазгьордта, гæххæтгы тыхт Берболатмæ авæрдта.
У а с д ж е (аивæй). Реванæй ахаудта, ма мæ схъæр кæн. Гагатæ
дæм нал ис? Гагатæ... (Азгьордта.)
Т о т р а д з. Дæ рагон хъуыддæгтæ не’ппæтыл дæр тыхсынц.
(Æлдæрттæм.) Сæхицæн тыххæй марæн кæрдтæ аразын кæнынц.
Хæсты быдыр зæгьын кæндзæн нæ фидæны бæллицтæ. (Берболатмæ
æввахсдæр бацыд.) Сырдæй чи тæрсы — хъæдмæ нæ цæуы... Нæ
кæрдтæ хæсты быдыры æхсиддзысты... (Æлдæрттæм ацамыдта, ома,
ацæуæм, зæгъгæ.)
Р е в а н æмæ Темырболатæй фæстæмæ йннæ æлдæрттæ ацыдысты.
Темырболат (аивæй). Ракъахон æй. Нырæй фæстæмæ дæр
сын афтæ. (Аивæй.) Ме’рдыгæй дæр уын аудындзинад уыдзæн.
Реван Берболатмæ хæстæг бацыд.
Р е в а н. Уæддæр та, æрдхорд, дæ амонды кой бакæн. Бæхыл
раздæр чи сбады, йæ хицау æмæ йæ тæрæг дæр уый у! Бамбæрстай
мæ? Быцæутæ ныууадз, Хандзæринæйы кой бакæн.
Берболат. Уыдæтты рæстæг нæу.
Р е в а н. Даутæ бон фылдæр æмæ домбайдæр кæнынц. Джауыр-
ты-ма ныууадз. Дæхи кой кæн.
Берболат. Рæстдзинад къæдзæхы гуыбынæй дæр ралæсдзæн.
Уыдæттæм нæ не’вдæлы.
Р е в а н ницыуал сдзырдта. Ацыдис. Æрбацыд М и н æ т.
М и н æ т. Искуыдæм та мæ æрвитыс?
Берболат. Фæдзур-ма мын дæ хогондмæ.
М и н æ т. Фæдзурдзынæн, фæлæ... Аскъæф-ма йæ, Хадзыбе-
чыр куыд бакодта, афтæ.
Берболат. Бирæ ма дзур. Ауай!
М и н æ т. Исчи йæ куы аскъæфа — кæйдæр къонамæ йæм куыд
кæсдзыстæм? Фæрнджыны хай куы бауа. Тæрс. Мæ фыдæбæттæ
дзæгьæлы фæуыдзысты... Бастадтæн уе’хсæн...
Берболат (Минæтмæ). Ам ма дæ?! Рæвдз дын, зæгъын.
М и н æ т. Уарзы дæ... Дæ зондджын æмæ ныфсхаст цæстытæ
йын йæ зæрдæ бацагайдтой. Ныфс ын куы бавæрдтай, ракурдзынæн
дæ, зæгьгæ, уæд ныр? Мадзурайæ дæумæ фæбадти.
Р е в а н фæзынди, аууонæй хъусы, фæцæйцыд, фæлæ фæстæмæ фездæхт.
6 Заказ № 207
81
Р е в а н (аууонæй). Хандзæринæ Берболаты ус куы бауа, уæд
мæ мæлæт хуыздæр. (Адæргæй йæ хъамайы фистонмæ фæлæбурд-
та.) Скъæфгæйæ мын æрцæудзæнис. Берболат та-иу арвмæ халæт-
ты нымайæд.
Берболат (Минæтмæ). Дæ хорзæхæй, мæ хойы чызджыты
хуыздæр, ауай æмæ Хандзæринæмæ фæдзур.
М и н æ т ацыдис. Гыццыл фæстæдæр М и н æ т æмæ Хандзæринæ
æрбацыдысты гогонтимæ.
М и н æ т (Хандзæринæмæ). Æз уал ныртæккæ... (Берболатмæ
бауади.) Æрбасайдтон та дын æй. Дыууæйæ уæ фæуадздзынæн,
фæлæ-иу адыгьал-дыгьул кæнут. (Хандзæринæйы размæ бацыд.)
Уыцы сылкъи, Реванæй зæгьын, ам уыдис, зæгьынц.
Хандзæринæ (йæ мидбылты бахудт). Æмæ йæ кæм нæ
фендзынæ.
М и н æ т. Диссаджы усгур у. Фæлæ йын, уæддæр, цæуылнæ
комыс?
Хандзæринæ ницы сдзырдта.
Берболат дæр йæ сагьæстæй фервæзид. Айфыццаг дæр дæ Дайраны
коммæ дзæгьæлы нæ самидин кодта. Иры бæсты дзы ахæм цау ни-
куы æрцыдис. Дæ фыд дæ куы базона, уæд... Фæлæ дын Берболат
хæрзаг тынг хъæбыстæ фæкæнид, и, Хандзæринæ? Мыййаг,
æнæсæрæн у!
Хандзæринæ. Ныууадз-ма уыцы ныхæстæ, фæлтау нæ
гогонтæ суадоны донæй айдзаг кæнæм æмæ — нæ фæйнæ къонамæ.
Дада мæм фæхыл кæндзæн.
М и н æ т. Æмæ, афтæ æнхъæлыс, мæнæн ничи ис? Фæлæ уал
абадæм.
Хандзæринæ. Нæ мыггаджы хистæртæ ахæм митæ нæ хатыр
кæнынц.
Р е в а н (аивæй). Туджджын кæй у, уый тыххæй, багъæцæнт
уал. Сæ амæттаг фæуыдзæн, марынмæ хъавджытæ йæ ис, кæд къухты
не’фты, уæддæр. *
Хандзæринæ (мæстыйæ). Мæ арт куыд бауазал, ам кæдмæ
баддзыстæм?
Минæт. Фæдис нæу. Хуры аныгуылынмæ нырма бирæ рæстæг ис.
Берболат аууон ранæй хъусы.
Берболаты нæма бамбæрстай? Тайы-руайы, æмæ кæдмæ афтæ уы-
дзæнис? Цыппар цæхæркалгæ цæсты сæ кæрæдзимæ тыбар-тыбур
кæнгæйæ бырсынц, фæлæ ничердæм хæццæ кæнынц. Зæрдæ фы-
дымур йедтæмæ ницы у. Аскъуындзæнис, æмæ уæд цы хъавыс?
Хандзæринæ ницы дзуры.
82
Хандзæринæ. Чызджытæ стъалытæй фылдæр, мæнмæ цы
ныккомкоммæ стут?
М и н æ т (уайдзæфгæнæгау). Дæ фыды уæларт баззайынмæ хъа-
выс? Берболатæй хуыздæр ма дæ чи хъæуы?
Хандзæринæ (иуварс алæугæйæ). Афицер кæй у, уый
тыххæй?
М и н æ т. 0, афицер! Иры хъайтар, сæрæнгуырд, хæрзконд.
Алцæмæй æххæст. Цы ма дæ хъæуы?
Хандзæринæ. Фидыд дæн. Бафидыдтой, авдæны ма куы
уыдтæн, уæд.
М и н æ т. Ха-ха-ха... (Йæ былтæм ын фæлæбурдта.) Дæ
хæффындз ма куы мызтис, уæд? Къулæй, дам, ратылдтæ, æмæ,
Берболат уым нæ фæуæвгæйæ, ныр сдынджыр уыдаис? (Иуварсмæ.)
Мæ фыдæбæттæ доны куыд бакалон! (Хынджылæджы хуызы.)
Къуырма! Хæст, дам, йæ тæккæ цыреныл куы уыдис, тынгдæр,
дам, дæ уæд мысыди. (Фæлæбурдта йæм хъазгæйæ.) Берболат, дам,
иу хатт кодта сонтау: кæд, дам, мын æнæфæразгæ у, мыййаг.
Хандзæринæ. Раст зæгьыс, алцæмæй æххæст.
М и н æ т. Цы ракæ-бакæ кæныс. (Цалдæр къахдзæфы размæ
акодта.) Бацу йæм, мæнæ афтæ, гъе! Æмæ дæ Берболат йæ хæдза-
ры смидæг кæндзæн. Æз дæр фервæзон мæ рацу-бацуйæ.
Р е в а н (сабырæй). Мæ удыгасæй йæ нæдæр Берболат, нæдæр
хъуымыхъхъаг ахæсдзæн. Кæд мæн тыххæй дзурæг нæй, уæддæр.
Р е в а н хæстæгдæр бацьтд чызджытæм.
М и н æ т (хинæй). Æвæццæгæн, дæ зæрдæ Реванмæ æхсайы.
Айфыццаг дæм куывды дæр йæ хъус хуымæтæджы нæ дардта.
Хандзæринæ. Ныр цытæ дзурыс? Худинаг дын нæу? Æз
дæн уæздан, хъуыстгонд мыггаджы чызг. Мæ фыды мын зонынц,
канд Ирыстоны нæ, фæлæ ма стыр Кæсæджы æмæ Цæцæны дæр.
М и н æ т. Мæгуыры бонтæ! Æмæ ды мах цы хоныс?! Айдагь
Берболаты кой æппæт Уæрæсейыл куьг айхъуысти. Нæ куырыхон
хистæрты та ма нын æндæр бæстæм дæр куы хонынц уынаффæ
кæнынмæ. Хъæздыг æлдæрттæ кæй стут, уый тыххæй дæхицæй хъал
дæ? Берболаты хуызæн кадджын æмæ хъæбатыр æппæт Кавказы дæр
ма нæй. Мæгуыры бонтæ... Цы стут?
Хандзæринæ (æнæрвæссонхуызæй). Цæй мæгуыр дæ! Гъе
уыдæттæ хъусынмæ мæ расайдтай?
М и н æ т (афæзмыдта йæ). «Расайдтай»? Кæд дæ исчи хох хоны,
ды дæр æй — æрду ысхон.
Хандзæринæ. Æндæраз дæр ма мæ Дайраны коммæ афтæ
асайдтат. Мæ мады æфсымæры рынчыны æфсон Реваны ныхæстæй.
М и н æ т. Куывды рæстæджы уæ Берболатимæ Реван ракафын
кодта. Мах иуран ныууадзут, мах аххос мацы кæнут.
83
Хандзæринæ (æнкъардæй). Мæхи мын марын кæнут, цы
ма мæхи фæкæнон. Ныууадзут мæ! (Фæцæйцыди, фæлæууыди.)
Берболаты ма кæд иу хатт фенон — алывыдтæ йын акалдзынæн.
М и н æ т. Берболатæн хорзæй мацы зæгь, фæлæ йæм хыл кæн.
Афтæ йын хъæуы, æвæццæгæн, йæхæдæг дæр цæмæйдæр рæдийы.
Æз ныртæккæ... (Берболатмæ ацамыдта, ома, хæстæгдæррацу. Хан-
дзæринæмæ.) Мæ тыччытæ уе стыр дуры сæрыл айрох сты. Æз
ныртæккæ. (Ацыди.)
Берболат Хандзæринæйы размæ æрбацыд.
Хандзæринæ (йæхицæн). Фæуагьта мæ.... (Берболаты
федта æмæ æфсæрмыгæнгæ йæдзыккутимæ архайы.)
Берболат (арвмæ кæсгæйæ). Цæй диссаг у æрдзы конд!
Æнæкæрон арв...
Берболат æмæ Хандзæринæ фемдзаст сты. Д ы у у æ й æ дæр фефсæрмы
сты. Цасдæр æнцад лæууынц. Ницы дзурынц.
Хандзæринæ.., уарзын дæ... Рæстæг дзæгьæлы цæмæн сафæм.
Хандзæринæ (аивæй). Нæртон лæг ма кæм ис! Туджджын
дæ, куыд мæм бауæндыдтæ?
Р е в а н (аууоны, йæхицæн). Цымæ æцæг дзуры? Сылгоймаг
туджджынтæн цы æмбары. (Мæстыхуызæй йæ хъама сцæйласта,
фæстæмæ йæ нытьтъыста.) 0, Дунескæнæг Хуыцау!!! (Адæргæйра-
уай-бауай кæны.) Йе’фсымæр Лаферы мæлæт ын Берболатыл æрдау
кодтон, фæлæ æндæрхуызондæр йæхи нæ бакодта Хандзæринæ. Зын
басæттæн стут, фæлæ ма æгæр дйр æрсæтдзыстут.
Берболат (мæстыйæ, хъама йæ къухы). Ацы цыргьаг хæрдмæ
фатау фæцæуæд — дæлæмæ æрыздæхæд зынгæй, мæ сæры астæу
нынныхсæд, кæд исты мæ зæрдæмæ хæссын туджджыны æгьдауæй
Тылаттатæй.
Хандзæринæ. Зæгь-ма, цал хатты райстай ирон лæджы туг
не знæгтæй?
Берболат ницы сдзырдта.
Цал хатты скодтай нæ ирон æлдæрттæн кад æмæ æгьдау? Цæуылнæ
исты дзурыс? Лæгдзинæдтæ фылдæр равдис. Мæ фыдæн дæуæй ахс-
джиагдæр ничиуал уаид. Фæлæ ды... (Йæ цæссыгтæ æркалдта.) Абон
хуыцаубон, иннæ къуырийы, майрæмбон — дæ марæн бон. Сфæнд
дыл кодтой не’лдæрттæ. Ды кæм мæлай, уадз, æз дæр уым, демæ
амæлон. Бамбар мæ...
Р е в а н (аивæй). Тотрадзы чызг сæрра. (Адæргæй рауаи-бауай
кæны, хæхтæм скасти.) Уæ, хæхтæ æмæ къæдзæхтæ, уæ, зæдтæ æмæ
дауджктæ, куыннæ йыл æркалут уæ судзгæ цæхæрæ! Мæ уарзон Хан-
дзæринæ мæ фыддæр знаг Берболатимæ куыд хъуамæ баиу уа?!
84
Берболат. Хуыздæр акæс дæ хъæстæйыл...
Хандзæринæ. Гæнгæлы мæ хоныс. (Рацæйцыди, стæй
фæлæууыди.) Уырны мæ, кæй дыл нæ фæуæлахиз уыдзысты, уый.
Дæс азы мæ рохуаты ныууагътай, фæлæ уæдцæр мæ сусæг уарзон-
дзинад æмæ мæ мæлæт фæрсæй-фæрстæм æрæвæрдтон. Дæуæй
фæхицæны бæсты алцæуыл дæр разы дæн.
Р е в а н (скатай). Цы чындæуа? Адоны мæлæт дæр нæ хицæн
кæны...
Берболат (йæ куырæты дзыппæй къухтыкæлмæрзæн систа).
Ацы къухтыкæлмæрзæн дæс азы мæ куырæты дзыппы фæхастон.
Турчы бæстæйы дæр мемæ уыд. Уацары цалдæр хатты бахаудтæн,
уæддæр æй бахъахъхъæдтон. Ныр æй дæуæй хуыздæр кæмæн балæ-
вар кæнон, ахæм нæй. (Хандзæринæмæ дæтты къухтыкæлмæрзæн.)
Зæхх æмæ нын арв уæнт æвдисæнтæ.
М и н æ т аууонæй хъусы.
М и н æ т (аивæй). Æмæ йæ ныронгмæ дæр цæмæн фембæхстай?
Хандзæринæ (æфсæрмыгæнгæ). Дæ минæвæрттæ сомæхсæв
барвит...
Р е в а н (катайгæнгæ). Уæ, хæхтæ ’мæ къæдзæхтæ, æрызгьæ-
лут. Уæ, хæххон цæргæстæ, фехъусын кæнут Тотрадзæн: йæ иунæг
чызгæн йæ сæры зонд фæцыд. Æз лæг нæ хуыйнын, уыцы хъуыд-
даг куы рауайа!..
Ацыдысты Берболат æмæ X а н д з æ р и н æ. Æхсæв. Арвыл — стъалытæ.
Сценæ иу къорд рæстæг æнæ змæлæг. Æрбацыдысты д ы у у æ у с ы.
Ф ы ц ц а г у с. Федтай, федтай, чи фæцæйцыдис, уыдон?
Берболат Хандзæринæимæ...
Д ы к к а г у с. Ацафон... Худинаггæнджытæ...
Ф ы ц ц а г у с. Цыдæр сусæг хабæрттæ ис ам. Æвæццæгæн,
кæрæдзийы уарзынц. Фæлæ, дам, Хандзæринæйы фыд хъуымыхъ-
хъагимæ куы бафидыдта.
Д ы к к а г у с. Нырма, æвæццæгæн* бирæ хабæрттæ æрцæу-
дзæнис. Тотрадзы хъустыл куы æрцæуой ацы хабæрттæ, уазд фыд-
былыз куы æрцæуа, уымæй дæр тæссаг у!..
Фыццаг ус (аивæй). Диссæгтæ, Ирыстоны ахæм хабæрттæ
никуыма æрцыдысты. Туджы зæйтæм сын ма асайæнт.
Д ы к к а г у с. Хуымæтæджы не сызнæт сты. Се сæфты фæнда-
гыл ма ныллæууæнт.
Ф ы ц ц а г у с. Æз ма дын бирæ хабæрттæ ракæндзынæн.
Æмбæрзæн
85
ÆРТЫККАГ МИ
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Тотрадзы галуан. Стыр уат. Уаты къæлæтджын бандон æмæ стыр æртæкъахыг
фынг. Къулыл персайнаг гауыз. Хæцæнгæрзтæ йыл ауыгъд. Бандоны раз зæххыл
арсдзарм. Иннæ къулыл фæтæгены цырагъ ауыгъд. Тотрадз, Солтан æмæ
иу къорд æлдары æрбацыдысты. Тъахтиныл сбадтысты.
С о л т а н (иннæтæм). Хицауад тынг базмæстой геологты тыххæй.
Сæхæдæг — змæнтæг, Ирыстон та — азымджын. Цытæ уæндынц,
цалынмæ нын нæхиуыл не сгуырысхо сты, уæдмæ айхъуысын кæнын
хъæуы, уыцы лæгты Берболат кæй амардта.
Т о т р а д з. Тагьд дон фурды не’ййафы. Берболатæй бынтон
фæтдзæгьдæн ма аразут. Фæрæдийдзыстæм. Адæм йæ æмцæдис сты,
æмæ сæ нæ ныхмæ сараздзыстæм, æмæ уæд куыд? Сабырдæр.
С о л т а н. Хицауад æгæр базмæстысты.
Т о т р а д з къæлæтджынæй уæззаугай сыстадис.
Т о т р а д з. Æз цы дзурын? Геологтæ, фæндаггæттæ æмæ
джауыртæ æгæр серноба кæнынц. Фæлæ хиндæрæй архайын
хъæуы. (Хинæй.) Уæд та сæ ныууадзæм сæ уагыл. Куы ницы нæ
бон бауа.
П а у з æ.
С о л т а н. Куыд?.. Дæ цард дын чи нæ уарза,— де знаг у,
де’фсымæр куы уа, уæддæр.
Дыккаг æлдар. Афтæ! Цы? Маргæ у. Хуыздæр фадат нæй.
Бадтæй иу. Темырболат цыдæр æрæгмæ цæуы. Хабæрттæй
та истытæ фехъуыстаид.
Дуар байгом. Æрбацыд Темырболат.
Цæй æрæгмæ цыдтæ?
Темырболат. Нæ мын уыд раздæр рацæуæн. (Сбадти.)
С о л т а н (Темырболатмæ). Ныхас цæуы не стыр бæллæхты
тыххæй.
Темырболат. Берболаты аххос кæнæм, фæлæ иудадзыг уый
цæу азымджын. Гуырдзыйаг фæндаггон уыл комдзог рацыд, ауæй
уæ кодта. Дайраны комы геологгы... стæй Марковы марджытæ ма-
хонтæ кæй уыдысты. Ссарын хъæуы уыцы фæндаггоны, цалынмæ
уыдоны къухы нæ бафтыд, уæдмæ. Агурынц æй, фæлæ не ’фты сæ
къухты.
86
Дыккаг æлдар. Тынг хорз у, кæй не’фты. Цæмæ ма
фæстиат кæнæм. Темырболаты бæрны фæуæнт. Хуыздæр ничи
сарæхсдзæн. Ссарæнт æй!
Т о т р а д з. Фæдзурут Реванмæ. Сырдтæй чи тæрсы — нæ цæуы
хъæдмæ. Темырболат — уырдæм, Реван та — Дайранмæ! Стæй та
Берболаты хабæрттæ... Айфыццаг дзыллæты куывды Васили йæхимæ
æрыхъусын кодта. Афтæмæйты цæрæнтæ нæй.
Фыццаг æлдар. Нымудзджыты ссарын хъæуы. Фæлæ
хъуыддаг аразæг чи уыдзæн?
Дыккаг æлдар. Чи? Æрæджыты нæ ничи уыдис Гуырдзы-
стоны?
Æртыккаг æлдар (æлдæрттæм). Мæсыг хи дурæй хæлы.
Æмхицдæр чи уа Гуырдзымæ, хъуыддаг аразæг уый хъуамæ уа.
С о л т а н ацыд, фæстæмæ Реванимæ æрбацыд.
(Реванмæ.) Ам ныртæккæ хъæуы лæгдзинад, æххуыс!
Т о т р а д з (Реванмæ). Цард фæндонæй, стæй тыхдзинадæй
дæр нæу. Фæлæ нæ сусæгдзинæдтæ æргом кæнын райдыдтой. Ды
уыдтæ туджджын. Нымудзджытæ фæцис. Цалынмæ хъуыддаг хи-
цауадмæ нæ бацыд бынтондæр, уæдмæ фезмæлæм.
Р е в а н. Нæдæр цæвæджы зонын, нæдæр нымудзæджы, нæдæр
марæджы.
Т о т р а д з. Ницы уал зоны! Мæлгæйæ дæр ссаргæйæ сты ны-
мудзджытæ.
Реван (æлдæрттæм). Куыд уæ фæнды? Лæг кæм цæры, йæ
мыггаг кæмæй у, уый ма зон. Куыд ис афтæмæй адæймаджы ссарæн?
Темырболат. Лæг ма цæй тыххæй вæййы?
Р е в а н ницы дзуры.
Т о т р а д з. Марджыты нымудзæг ис. Фæдсгарджытæ æрра
куыйтау зилынц. Куы рахъæр уай... Тæссаг у. Гуырдзыстонмæ дын
цæугæ у. Нымудзджыты бамынæгхъæуы... Дæхæдæгдæ марæг, æмæ
цы хъавыс?
Р е в а н. Фехсут мæ уæхæдæг. Æцæгæлон бæсты лæгтæ агурæн
нæй. (Темырболатмæ ацамыдта.) Мæнæй хуыздæр æмæ фидардæр
хъуыддаг аразæг ис.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр
С о л т а н. Чи уа? (Дуарæй ахызт, фæстæмæ фездæхт. Тот-
радзмæ.) Сидоров, дæ хуыздæр зонгæ.
Т о т р а д з. Уазæджы мидæмæ ракæнут.
С о л т а н ацыд. Фæстæмæ Сидоровимæ фездæхт. У а з æ г æмæ б а д т ы
æлдæрттæ кæрæдзийæн раарфæ кодтой. С и д о р о в сбадтис.
(Сидоровмæ.) Ды æнæ хъуыддагæй не’рбацыдаис?
87
С и д о р о в. Змæстытæ стæм. Дайраны комы Ларсы хæхты
лæгты мæрдтæ æрцыд. Фæд ардæм амоны, æрмæстдæр.
Бадтæй чидæртæ. Тобæ! Козбæуттæ. Уый никуы уыд.
С и д о р о в. Ис æвдисæнтæ. Фæд ардæм цæуы.
Фыццаг æлдар (хинæй). Уыдон сты махæн дæр æмæ
сымахæн дæр, знаггад ракæнынвæнд чи скодта, ахæм æвдисæнтæ.
Чи зоны, уæхионтæй исчи уыдаид.
Бадтæй иу (Сидоровмæ). Знагдзинад махæй? Хуыцау ба-
хизæд. Уый никуы уыдзæн. Тотрадз дæ хуыздæр зонгæ куы у.
Т о т р а д з. Илцийы хабæрттæ ацы хъуыддагмæ нæ хауынц.
Геологтæ никæй хъыгдардтой.
С и д о р о в. Гуырдзыстонæй райхъуыстысты æвдисæнтæ. Фæнды
мæ, цæмæй искæй тыххæй раст лæг æфхæрд ма ’рцæуа.
Т о т р а д з. Махæй ахæм ничи ис, уазæджы зæрдæхудты чи
бацæуа. Хъуыранæй дын ард хæрæм.
С и д о р о в (бадтмæ). Кæй ницы зонут, уый тыххæй нæ фар-
статæ æмæ уæ дзуаппытыл уæ къухтæ æрдамгьæтæ кæнут.
Сæ æнгуылдзтæй æрдамгъæтæ кодтой милы стылды фæстæ.
Бæрæг ма кæндзыстæм нырæй фæстæмæ дæр.
Тотрадз. Æз — кæддæры паддзахы салдат. Бахъуыды сахат
цæттæ дæн кæддæридцæр! Исты хабар куы уа,— фехъусын дын æй
кæндзыстæм.
С и д о р о в ацыд.
Фыццаг æлдар. Тых хъарæджы удыбæстæ нæй! Темырбо-
лат ацæргæ, дæсныдæр. Хуыздæр ничи сарæхсдзæн. Абалц æй
кæнæм.
Бадтæй иу. Темырболат ам дæр хъæуы. Реван фæцæуæд.
Бадджытæ базмæлыдысты.
Фыццаг æлдар. Уым ахсджиагдæр хъæуы.
Бадтæй чидæртæ. Афтæ фæуæд. Ацæуæд!
Т е м ы р б о л а т. Æз тæккæ райсом цæуын. Ныр та уал —
нæхимæ. (Рацыд.)
Р е в а н (аивæй). Ардауæг адон, марæг æмæ дзуапдæттæг та —
æз? Кæм федтат уый? Кæм ис ахæм æнæзæндтæ? Æнæаххос, æнæи-
сты хæсджын уæвгæйæ, лæгмæ марынмæ бацу.
Нуазæн дæттынц Р е в а н м æ.
Æртыккаг æлдар. Дæ тæккæ амонд агургæйæ дæ. Кæдмæ
иунæгæй уыдзынæ?
Р е в а н (аивæй). Чысыл æнæрхъуыдыйы тыххæй дæхицæй ту-
джджын сараз. Ме’рдхорд Берболатæй та - знаг, кæйдæр пайдайæн.
(Нуазæн зæххыл ныццавта. Æлдæрттæм.) Дæ сæр арты батъысс, и?
Мæ бон нæу!
88
Æртыккаг æлдар (афæзмыдта я^>«Мæ бон нæу», и?
Уæдæ ма кæй бон у? Хистæртæн ахæм кæртæртæ хъуамæ уа? Худи-
наггæнæг.
Р е в а н (йæ хъуырмæ ацамыдта). Мæ хурхæй мæ ауындзын
кæнут?
С о л т а н. Йе’нæрхъуыдыйæ фæтарсти, зæгъгæ, куы айхъуы-
са,— цы ма уа уымæй худинагдæр Ирыстоны?
Р е в а н (хъуыдыгæнгæйæ). Сæ домæнтæй иуæй инн’æ фыддæр.
(Стыхст.) 0, хъазахъхъæгтæ, дæлдæр ныххаут!
С о л т а н (Реванмæ). Уыдон чи ныййардта, — ныййардзысты
та. Хæцæнгарзæй хъуамæ цæттæ уæм. Къуыртдзæвæны, фæлæ...
иттæг фадат. Дæ амонд агургæйæ дæ. Бамбæрстай нæ? (Хæхтæм
амоны.) Рахай дын дзы кæнын кодтон — цæрæн фадæттæ!
Дыууæ лæппуйы хъримæгтæ æрбахæссынц, уæрмы сæ ауагьтой.
Æртыккаг æлдар(Реванмæ).Фæхайдындзы кæндзыстæм.
С о л т а н (Реванмæ). Æппындæр нæ не’мбарыс. (Йæ цонгыл
ын фæхæцыд.) Хъримагимæ архайгæйæ æнæбары нæмыг сирвæзти
æмæ фæмард... Æвдисæнтæ дын уыдзæн. Ныртæккæ ам уыдзысты.
Ацыд, фæстæмæ æртæ лæппуимæ æрбацыд. Сæ цæсгæмттæ хызæй
æмбæхст.
Де’вдисæнтæ. Аххосджын нæ уыдзынæ.
Р е в а н. Лæгдæр чи у зонд æмæ æхсарæй, — рацæуæд мемæ
лæгæй-лæгмæ.
Т о т р а д з. Хæххон лæг куы дæ. Цæмæй домбай у хæхбæстаг?
Кæд нæ хуыздæр бамбарид. Фæлæ нæй.
Р е в а н ницы сдзырдта.
Æмæ дæ уæддæр фæрсæм, куыд растдæр уыдзæн?
Р е в а н (аивæй). Ныффæнд кодтой цыдæр бæллæх.
П а у з æ.
Хæххон лæджы фидардзинад йе’рдзыхъæдау — йæ сæрызонд!
Ныффæнд кодтат цыдæр бæллæх æмæ ма мæ къахгæ та цы кæнут?!
Солтан æмæ Тотрадз иуварс алæууыдысты.
С о л т а н (Тотрадзмæ). Уавæртæ йæ сразы кæндзысты. (Ре-
ванмæ.) Æндæр ницы? Хуыздæр ахъуыды кæн.
Р е в а н. Уæ хъуыды мын æргомæй зæгъут.
С о л т а н (хинæй). Фыр хъуыды кæнын — зонд сæттæн у.
(Æввахс æм балæууыдис.) Уæдæ хъус, Берболаты æрдхорд. Æрмæст
мæ раст бамбар. Дæ сæрызонд, дæ фидардзинад æмæ царды
фæрæзтæй иу у Тотрадз. Бамбæрстай мæ?
Р е в а н ницы сдзырдта.
89
Тотрадзæн дын хæхтæй схай кæнын кодтон. (Аивæй.) Нырæй
фæстæмæ дæр ма Тотрадзæй аразгæ сты дæ амонд, дæ цард.
П а у з æ.
Геологтæй æрфæлдæхтай? Цы уæлдай ма дын у. Уæлæнгæйтты нæ
ацæудзынæ!
Р е в а н (хъуыдыты афардæг, цымыдисæй хъусы). Цытæ дзурут?
П а у з æ.
Лæджы дарæг фыццаджыдæр йæ сæр у!
С о л т а н (аивæй). Тотрадзæй кадджындæр æмæ дзырдщзæугæдæр
Ирыстоны нæй. Уæдæ хъæздыгдзинадæй дæр афтæ... Иæ ныхас
ацæудзæн. Хъуыддаг йæ тæккæ къуырцдзæвæны. Хъусгæ — фылдæр,
аразгæ та — хуыздæр.
Р е в а н (Солтанмæ аивæй). Æвзæр фыдвæдтæй сæм æрхауд.
(Тотрадзмæ.) Æргомдæрæй йын зæгьæн нæй?
Т о т р а д з (лæгьстæгæнгæйæ). Ис! Нæ мæсыг ныл фæлдæхы.
Бауром æй! (Бауырдыг æм ис.) Уыныс нын нæ сагсур фæсивæды.
(Хинæй.) Фæлæ нæм дæуæй сæрæндæр нæй.
Р е в а н. Исты зиан кæнæ фыдбылыз уын ракодтон, мыййаг?
Т о т р а д з. Бацахстой джауыртæ Дайраны ком, нæ ис, нæ
бон, цард æмæ амондгуырæн фадат, фæндæгтæ, сыгьзæрин хæхтæ.
Р е в а н ницы дзуры.
Цард тох æмæ исæй фидауы! Æмæ йæ хъуамæ аразæм. Ды та —
æппæтæй тынгдæр.
Р е в а н (аивæй). Сыл дæ, нæл дæ, уæддæр, дам, ныййар!
Афтæ кæд уыди? Цы мын аразын кæнут, æргом æй зæгъæн нæй?
С о л т а н. Æппындæр куы ницæуыл ахъуыды кодтай. Гъе,
хистæртыл, йе лæгдзинадыл!
Р е в а н. Лæг амарын диссаг нæу, фæлæ... (Аивæй.) Цы чындæуа?
С о л т а н. Хатт хъуыдытæ фыдбылыз хæссæг сты. (Реванмæ.)
Сарæхс æмæ дæ лæгдзинады кой айхъуыса.
Р е в а н ныхъхъус.
(Тотрадзмæ.) Сиахсæн нæ бæззы. Ныууадзæм æй. (Йæ дысмæ йын
фæлæбурдта.) Кæй руаджы дын сты?!
Р е в а н ницы дзуры.
Хорз фæуæд, де’рдыгонау джауыртæн тæригъæд, и?! Де’ндæр азы
хъуыддæгтæ... Бавдисдзыстæм дæ... Уæддæр мæлæт æмæ мæлæт!
Мах ма дæ, чи зоны, басусæг кодтаиккам, фæлæ ныр нал.
Р е в а н. Цы ракодтон, уый сымах аххосæй.
Соштан (æлдæрттæм). Уæ лæвæрттæ йын фæстæмæ байсут!
Р е в а н (аивæй). Чызг нæ, фæлæ цард дæр куы никуыуал федта-
ин фæлтау. (Ъадджытæм.) Цы кæнут, уый æнæ мæн. (Рацæйцыд.)
90
С о л т а н. Æцæг у?
Р е в а н фæлæууыд.
Æрфæсмон кæндзынæ. Стражниктæй иу дæр мауал баззайæд.
Хуыздæр бонмæ мауал æнхъæлмæ кæс! Хандзæринæ Хандзæринæ
у, уæддæр. Диссаджы фадат дын.
Т х о с т йæ сæр рудзынгæй æрбадардта, стæй фæаууон.
Р е в а н. Туджджын мæ ма аразут. Нæй, уе знагимæ уæхицæй
хуыздæр ничи сарæхсдзæн, загътон ма йæ.
Бадтæй чидæртæ. Лæгдзинады фæдыл дæ мацы аирвæзæд.
Ды йæ хъуамæ саразай.
Р е в а н (Солтанмæ). Цæвиттон мын мæхимæ фæцарæхстысты?!
Т о т р а д з. Фæтарстæ сæ, и? Дщæг куы ничи дæ!
С о л т а н (хинæй). Тхосты кæд æвзæр хонæм, уæддæр дæс
хатты лæгдæр у дæуæй.
Р е в а н (мæстыйæ). Цы мæм ныууырдыг стут? Цыфыддæр хъу-
ыддæгтыл мæ æфтауынц, ноджы æз—аххосджын! Берболат уæддæр
Берболат у. (Аивæй.) Исчи дæ знаг саразæд! Уый та куыд?
Т х о с т æрбацыд.
Т х о с т. Кæй йын марын кæнут? Æз цæуын!
С о л т а н. Ды та чи дæ? Аххе кæн!
Т х о с т (Солтанмæ). Сымах ма нын куы нæ уаиккат. Æндæр ма
цы... (Къулæй хъримаг райста.) Æз уæ бамбæрстон. (Рацæйцыд.)
С о л т а н ын хъримаг йæ къухтæй ратыдта.
С о л т а н. Ацу! Ницы дæ хъуыддаг ис!
Р е в а н (аивæй). Фыдбылыз цæй тыххæй аразынц, уый нæма
бамбæрстон.
Æлдæрттæй иу. Фæстæдæр æй бамбардзынæ.
Р е в а н. Цы хорздзинад уын æрхæсдзæни?
Т о т р а д з. Уымæй та дæу чи фæрсы?
П а у з æ.
Р е в а н (аивæй). Мæн йедтæмæ-иу мачи амæлæд.
Бадтæй чидæр. Лæг йæ дзуаппæй кадджын у. Лæгау лæг
йæ ныхасæн хъуамæ хицау уа. Мах, гъе, уый зонæм лæгдзинадæн.
(Тхостмæ.) Бæхтæй рæвдздæр кæцы у, ууыл æй сбадын кæнут. (Ре-
ванмæ.) Æмæ йыл æхсойгæ кæн.
Бæхты мыр-мыр ссыди.
Æртыккаг æлдар (Реванмæ). Æвæццæгæн, уыдонæн дæр
æхсызгон уыди.
4 и д æ р т æ бахудти.
91
Т о т р а д з (аивæй Солтанмæ). Берболаты цырыхъхъытæ æмæ
йын кард ратт.
С о л т а н уæрммæ ныххызти, цырыхъхъытæ æмæ кард систа. Р е в а н м æ сæ радта.
Фæндагыл сæ скæндзынæ.
Р е в а н. Фæндагыл та цæмæн. (Аивæй.) Уæддæр сæ сусæгдзи-
над мынæг кæнынц. (Æлдæрттæм.) Нал цæуьщ. Æфснайынмæ æз
цæуын, тæрсгæ та сымах кæнут. (Кард æмæ сæм цырыхъхъытæ бап-
пæрста.) Сымах фæуæнт сæ фароны фистимæ.
Æлдæрттæй иу. Фæндагыл дæ бахъæудзысты.
Р е в а н. Хорз фæуæнт. Йæхи æнцонтæй чи ратта, ахæм нæ
дæн. Алчидæр йæ хай айсдзæн. Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы.
(Æлдæрттæм.) Цæуын, фæлæ йæ æмбарут, чи уын цæуы, стæй
цæй тыххæй. Кæд фæрæдийон, уæхицæн фидгæ уын уыдзæнис.
Æртыккаг æлдар. Ома? (Иннæтæм аивæй.) Цыдæр
дызæрдыггаг ныхæстæ. Фыдбылызы ’рдæм ныл ма рацæуæд!
С о л т а н (аивæй Реванмæ). Сæ чызг... Æнцонтæй нæ бафтдзæн
дæ къухты.
Р е в а н хъама æрбаста, дыккаг дамбаца йæ синты фæсагъта, рацыдис.
Æлдæрттæ. Фæндараст у!
Фæссценæйæ æхстытæ фæцыдис.
Уастырджийы фæдзæхст у!
Фæцыд бæхты къæхтьг хъæр.
С о л т а н (иннæтæм). Реван æнæ мад, æнæ фыд... Бинонты
кой йын махæн бакæнгæ у.
Т о т р а д з. Ныртæккæ нæ уыдæттæм не’вдæлы. Уæ хæстæ
æххæст кæнут. Фæдзурдзыстæм та уæм.
Бадты адæм ацыдысты.
Мæхи уал æруадзон. (Иннæ уатмæ бацыд.)
Æрталынг. Æрбабон. Куыйты рæйын ссыди. С о л т а н æрбацыд.
С о л т а н. Бæстæ нæ алфамблай змæст. Лæгмæрдтæ бонæй-бон
фылдæр кæнынц. Марджыты æвдисæнтæ куы сбæрæг уой, уæд...
Берболатæн цæдисонтæ æгæрдæр ма ис. Тох дзы рауайдзæнис...
Æрæгмæ цæуынц не’лдæрттæ.
Куыйты рæйын ссыди. С о л т а н рудзынгæй акасти, æддæмæ ахызт, фæстæмæ
фездæхт. Т о т р а д з сыхаг уатæй радзырдта.
Т о. т р а д з. Уазæг, Хуыцауы уазæг! Æрбацæуæнт.
Хистæр, Берболат æмæ йе ’мбал дыууæ лæппуйы
æрбацыдысты. С о л т а н сæ фæстæ.
92
С о л т а н (бандонмæ сын амоны, ома, сбадут, зæгъгæ). Саккаг
кæнут! .
X и с т æ р. Амондджын ут! Ахæдзары фыдыуæзæджы бардуа-
джы Хицауы фæдзæхст ут!
С о л т а н. Арфæйаг ут, уазджытæ! Сбадут.
Хъæуы хистæр æмæ дыууæ лæппуйы сбадтысты. Къорд рæстæг
ницы дзурынц.
X и с т æ р. Лымæндзинад, ци хъæуыу уый у. Нæ кæрæдзийæн
æгьдау дæттын куы нæ зонæм, чи стæм уæд!
П а у з æ.
Хæдзары хицауы фенын нæ фæнды.
С о л т а н сыхаг уаты дуарæй бадзырдта Тотрадзмæ. Тотрадз рацыд,
æнæрвæссонгомау раарфæ кодта уазджытæн.
Т о т р а д з. Байхъусдзыстæм уæм. (Къæлæтджыны æрбадти.)
X и с т æ р (сыстадис). Хъæуы æмæ мыггаджы хистæры номæй
стæм минæвæрттæ. Уыдыстæм уæм фарон дæр. Бæлвырд дзуапп
нæ фехъуыстам. Нæдæр «о», нæдæр «нагь». Æмæ та дыккаг хатт
æрбацыдыстæм.
С о л т а н (аивæй). Фысымтæ зианджын сты. Ирон æгьдау æмæ
æфсарм. (Берболатмæ.) Ды кæстæр дæ, иннæ уатмæ уал...
Берболат сыхаг уатмæ бацыд.
Уæхæдæг хъуыддæгтæ мæнæй хуыздæр зонут.
X и с т æ р. Зонæм æрмæстдæр уый: Берболат у æлдары фырт,
фæлæ мæгуыр. Æцæг, у уæздан, уымæй дæр афицер. Сидзæрæй
бахъомыл. У кадджын, адæмæн уарзон.
П а у з æ.
Ныр та нын æнæрбацæугæ нал уыд. Хистæртæ стæм, æмæ нын нæ
мыггаджы хистæртæ цы бахæс кодтой, уыцы фæрнджын хъуыд-
дæгтыл аныхас кæнæм. Цæмæй кæстæртæ амондджын суой.
Т 0 т р а д з (аивæй.) Цæй бæрц æнæрхъуыды сты... Зианджын
стæм. Фыдæлты æгъдæуттæ зонут. Нырма нæ туг æнæист. Гуы-
рысхойæгтæ стут.
X и с т æ р. Зианыл къорд азы рацыд. Туджджыны номæй дæр
нæм мачи дзурæд. Авгау сыгьдæг стæм абоны онг.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Фæдзурут æлдæрттæм се’ппæтмæ дæр.
С о л т а н ацыд. Фæстæмæ къорд æлдаримæ æрбацыд. Æнæсдзургæйæ
кæрæдзийæн раарфæтæ кодтой. Сбадтысты.
Уазджыты æфсон нæм туджджынтæ. (Уазджытæм.) Хъусæм уæм.
Н и ч и ницы сдзырдта.
93
Т о т р а д з. Бузныг цæуылнæ стут, топпæргьæвдæй уæ ныхмæ
кæй не’рлæууыдыстæм ныронг?!
X и с т æ р. Туджджыны ном стыр уæззау ныхас у. Туджджыны
ном махыл не сбаддзæнис. Зæгъын ма йæ иу хатт: зондджын
хистæртæ сæ кæстæрты хъуамæ æфтауой фæрнджын æмæ амонд-
джын хъуыддæгтыл.
Тотрадз Солтанмæ ацамыдта, ома, Берболатмæ фæдзур, зæгъгæ. Сол-
тан сыхаг уатмæ бадзырдта. Бсрболат æрбахызти.
С о л т а н (Берболатмæ аивæй). Ныхасы бар дæм æрхаудзæнис,
фæлæ-иу дæхи дарын базон.
Т о т р а д з (Берболатыл йæ цæстæнгас ахаста. Хистæрмæ). Уæ
кæстæр, ныфс нæ кæмæй уа, ахæм нæу.
П а у з æ.
Нæ ныхмæ хæцæг у.
С о л т а н (аивæй Берболатмæ). Де знæгтæ —- дæ сæры хилтæй
фылдæр. Æлдæртты ’хсæн дæхи хорзæй никуы равдыстай.
Т о т р а д з. Не’мцæдисонты — туркæгты ныхмæ æвирхъау хæсты-
ты хъазуатæй хæцæг. Диссæгтæ дзы æгæрдæр ма æрыхъуыстам.
П а у з æ.
Цæй тыххæй дзурæм, уый нæй! Реван сæ рахабæрттæ кодта.
(Солтанмæ ацамыдта.) Афæзм-ма Реваны.
С о л т а н. 0, æвирхъау уавæрты, дам-иу, бахаудта, фæлæ та,
дам-иу, уым дæр фесгуыхт. Иу хатт æй туркаг къорд æвадат къардиуы
баййæфтой. Бацайдагь сын хæст. Нал дзы аирвæзт æнæ йæ армдзæф
иу дæр. Реван уым йæхи бааууон кодта. Каст сæм, мæлын кæй
фæнды. (Берболатмæ ацамыдта.) Нæ фæци ам хуыздæр...
Аххосджын та мах стæм.
Фыццаг æлдар (Берболатмæ). Ардæм цæй тыххæй
æмбырдтæ кæнут? Нæ удты нын гæркъайы хуынчъы аластат
де’рдхæрдтимæ. Цæй минæвæрттæ нæм кæнут? Дæ фыд адæмы
хуыздæр уыди, уæд ды кæмæй фæдæ?! Адæмы дзыхы нæ бафтыдтай.
Нæ уæздандзинад ма кæдмæ уыдзæн?! 0, не’гадгæнæг, кæд дын
æрцæудзæн кæрон?!
Дыккаг æлдар. Бамбйрын афон дын нæу? Дæ равзæрд мах
фыдбылызæн у. Бирæ дын фæхатыртæ кæнын кодтон, фæлæ ныр—нал!
Æртыккаг æлдар (хинæй). Ау, сырдтæ дæр ма куы
сахуыр вæййынц, уæд Берболат — нал?! Æрсабыр уыдзæн. Бауадзут
уал æй.
Т о т р а д з. Æргом хæрам. (Хистæрмæ.) Афтæмæй
хæстæгдзинæдтæ кæнæн куыд ис? Турчы хæсты не’мцæдисæтты
цагъта, ам та не знæгты æмцæдисон у, сæ хуыздæр хæлар, сæ
хъахъхъæнæг. Махимæ та - хæст?!
94
X и с т æ р. Афтæ уыд, стæй кæстæртæ рæдыдтытæй фылдæр цы
кæнынц. Мах та хистæртæ стæм. Туджджынтæ дæр ма бафидауынц.
Уæд ау! Мах та сыхæгтæ куы стæм. Дыууæ кæстæры цард саразæм.
Хистæртæ ма цæй тыххæй стæм?
Фыццаг æлдар (аивæй). Ахæм кæстæртæ къадцæр уæд.
(Хинæй.) Бæргæ, фæлæ...
X и с т æ р. Кæрæдзийы фарны аккаг сты. Фидыд хорздзинадæн
баззади, саразæм æй нæ фыдæлты æгьдауæй. Тугдау дæр комбæсты
адæмæй никæй зæрдæмæ цæуы. Реван иттæг хорз зоны хабæрттæ,
мацы басусæг кæнæд, æндæр. Æркæсут хабæрттæм хуыздæр.
Фидæнмæ кæсын хъæуы.
С о л т а н (Берболатмæ аивæй). Хъуымыхъхъагимæ сын сæ фидыд
фехалдзынæн. Æрмæст джауыртæй дæхи рахицæн кæн! Кæдмæ сын
чъегьрейау лæггад кæндзынæ!
Берболат (аивæй). Ард басæттынæй марг баназын бирæ
растдæр у.
С о л т а н (аивæи). Æз дын æххуыс кæнынмæ хъавын, ды та?
X и с т æ р. Берболат хъуыстгонд у, зонут æй. Ирон æгъдауæй у
фæрнджын, номæй — намысджын, хъуыддагæй — сæрæн, тыхæй
— домбай, хæсты быдыры — æхсарджын. Кæм ис хуыздæр усгур?
Хъуыддаг ирон кæнæ уырыссагыл нæу. (Берболатмæ.) Дæ амонд
дæуæн дæр ацы хæдзарæй аразгæ у. (Тотрадзмæ.) Лæгьстæ фыдæлтæ
дæр никуы сæ сæрмæ æрхастой. (Берболатмæ.) Лæгдзинад æмæ йæ
æгъдауæй сараздзыстæм. (Йæ худ систа.) Ард уын хæрæм,
амондджын кæй уыдзысты. (Аивæй.) Фидæнмæ.
Т о т р а д з. Макуы уал нæм æрбакъахдзæф кæнут.
Уазджытæ рацыдысты.
С о л т а н. Мæ-гъа... Ам дæр та — рæдыд:
Т о т р а д з. Не знæгтимæ — хæстæгдзйнад?! Фæлтау — мæлæт!
С о л т а н (Тотрадзмæ æввахс балæууыди). Берболаты нæхиуыл
куы æрыууæндын кодтаиккам, уæд не знæгты ныхмæ хæцын уаид
цыппарыссæдз хатты æнцондæр.
Т о т р а д з (цасдæр ницы сдзырдта). Берболатæн йæхи загьдау:
«Знаг де’фсымæр куы уа — фылдæрæй йæ ныхмæ хæц». Цы сфæнд
кодтам, уый саразын хъæуы.
С о л т а н (Тотрадзмæ). Зондджын уæвгæйæ, тынг фæрæдыдтæ.
Сæфты къахмæ нæ куы æртæра нæ хивæнддзинад?
Дуары гуыпп фæцыди.
П а у з æ.
Реван ныр æртыккаг бон никæцæй зыны. Фыдбылызы хай ма
фæуæд...
Дуары хойын та фæцыди.
95
Чи уа уыцы дуар хойæг? Кæд фæдис нæу! (Рудзынгæй акасти.) Ре-
ван! (Дуар фегом кодта.) Кæд дæ топпæргъæвдæй нæ расырдтой
фæсте. Цы ’рцыд?
Р е в ан. Стражниктæй дыууæйы... Фæлæ мæ се’мслужбæгæн-
джытæ расырдтой. Æхстой мæ фæстейæ. Хъримæгтæй мæ къухы
дыууæ бафтыди. Хæдон æмæ цырыхъхъытæй та иуы фæлыст. Хъа-
ма мын стражниктæй сæ иуæн йæ риуы сагъдæй баззади... Тагъд-
тагьд кæнынæй мын аззади, нал скуымдта.
Т о т р а д з (хъримæгтæм кæстытæ кæны). Хорз, иттæг хорз,
цæхæртæ калынц.
Т х о с т рудзынгæй йæ сæр æрбадардта.
Р е в а н. Хорз нæ сарæхстæн. Агурдзысты мæ.
Т о т р а д з. Тынг хорз сарæхстæ. Агурдзысты, фæлæ дæ не
ссардзысты. Ма-иу басæтт. (Реван æмæ Солтанмæ.) Ацы тугæй-
дзаг хæдон æмæ цырыхъхъытæ Берболаты хордоны нытътьысдзыс-
тут. Хъримæгтæ та йын йæ фæскъулы баныгæнут, сæ бырынчъытæ
гæзæмæ куыд зыной, афтæ.
Р е в а н æмæ С о л т а н хæссинæгтæ амбырд кодтой. Р е в а н ацыд.
(Ахъæр кодта.) Лæппутæ!
Иукъорд лæппуйы æрбацыдысты.
(Дзæкъул сын сæ размæ баппæрста.) Рæмудзæн. Уæ хæс у, Дайра-
ны хиды бын æй бавæрут, срæмудзут æй. Дыккаг хæс — Бербо-
лат... Изæрдальгнгты сомæхсæв Дзæуджыхъæуæй æрбацæуинаг у.
Йæ размæ бабаддзыстут, æмæ йæ — маргæ! Йæ сæр та йын тыхтæй
голладжы æрбахæссут. Афтæ куы нæ бакæнат, уæд уæхæдæг удæ-
гасæй мауал æрбацæут фæстæмæ!
Фыццаг лæппу. Иу афицеры? Иууылдæр уыйау æнцон
куы уаиккой. Сараздзыстæм æй, кæнæ амæлдзыстæм.
Т о т р а д з. Пахуымпары фæдзæхстæй фæндараст!
С о л т а н (рудзынгæй ахъæр кодта). Тхост!
Т х о с т æрбацыдис.
Цæй æрæгмæ цыдтæ? Коммæгæсдæр у! (Хинæй.) Нæ фыдæлты
сгуыхтдзинæдтæ хъусыс! Диссаджы сахъгуырдтæ... Берболат чи у?
Бамбæрстай йæ?
Т х о с т пицы дзуры.
Не’ппæтæн знаг...Геологтæй амардта, хъахъхъæн дæхи дæр. Уыцы
рæстæджы мах уым уыдыстæм, Дайраны. Макуы мацы срæдий...
Агуыпп дæ кæндзысты... Цæрынхъуагдæ. (Арф хъуыдыты афардæг.)
Берболат кæд хицауадæй у, уæддæр. Уый уыдй, зæгъгæ, дзур!
Æрмæстдæр ахæм ныхæстæ...
96
Т х о с т (аивæй). Кæмдæр та мын цыдæртæ зæгъинаг ис.
С о л т а н. Рæгьæуттæм гьæй кæн!
Т х о с т. Фæстæдæр. Æвæгæсæг не сты. (Аивæй.) Кæмдæр та
мæ æмпъузæнæн æвæрынц, æмæ... Кæдмæ сæ сусæг кæндзысты.
(Ацыд.)
Т о т р а д з. Берболатмæ фæдзырдтам иу хабары тыххæй, цæугæ
та нæм æрбакодта æндæр хъуыддаджы фæдыл.... Хъæуы хистæр æмæ
дыууæ ацæргæ лæппуимæ... Усгур... (Хъамайы фистоныл æрхæцы-
дис.) Багьæц уал...
Бæхты къæхты хъæр фæцыд.
Реванæй фыстæг ахаудта. Хуыцау бахизæд æмæ хицауады къухтæм
бахаудта. Базмæнтдзæн бæстæ...
Т х о с т æрбацыд.
Т х о с т (Тотрадзмæ). Æнахуыр уазæг — бызгьуырты. Реваны
кой ракодта. Йæ фенын æй фæнды.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Марадз.
Солтан ацыд, фæстæмæ Хизиримæ æрбацыд.
Солтан (аивæй Тотрадзмæ). Цыдæр гуырысхойаг. Фæнды йæ
^еванимæ фембæлын. Берболаты кой дæр кæны. Хæсты
рæстæджы... Цыдæртæ...
X и з и р. Арфæйаг уæд æнæзонгæ фыдыуæзæг. Бæрнон хæсимæ
сæмбæлдтæн æз ардæм. Реван кæнæ мæ Берболаты фенын фæнды.
С о л т а н. Рæхджы сæ иу ам уыдзæн.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Арвит Реванмæ, рæхджы ам куыд уа,
афтæ.
С о л т а н ацыд, фæстæмæ фездæхти.
С о л т а н (Хизирмæ). Цы бæстаг дæ? Цы комæй? Кæцæй?
Кæмæй?..
X и з и р. Æз дæн Турчы бæстæй. Бар-оглы мæ мыггаг. Турчы
хæсты базонгæ дæн Реван æмæ Берболатимæ.
Р е в а н æрбацыд. Исдугмæ йæ нал базыдта, стæй йын ныхъхъæбыс кодта.
Р е в а н. Хизир куы дæ! Æрхъуыды дæ кодтон. (Ныхъхъæбыс та
йын кодта.) Цы хур, цы къæвда?.. Диссæгтæ!.. Æгас нæм цу!
X и з и р. Хъуыддаджы фæдыл æрбацыдтæн. Арвыстам дæм
фыстæг, дзуапп та нæ райстам. (Йæ дзыппæй пакет систа.)
Р е в а н (Тотрадз æмæ Солтанмæ). Æз Хизирæй бирæ æххуыстæ
зонын. Хæсты рæстæг мын пашамæ фæндагамонæг уыд.
X и з и р (Реванмæ). Базонгæ нæ кæн, дæ хорзæхæй, Ирыстоны
дзырддзæугæдæр лæгтимæ.
7 Заказ № 207
97
Р е в а н (Тотрадзмæ). Мæнæ æлдæртты æлдар, дзырдцзæугæ,
куырыхондæр.
Т о т р а д з (аивæй). Тæккæ къуыртдзæвæны. Хорз фæуæд!
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н ацыд, фæстæмæ фездæхтй. Сидоров,
Васили, Салтыков æмæ стражниктæ æрбацыдысты.
Т о т р а д з (аивæй). Дыууæ знаджы иу артдзæсты иу бон, иу
рæстæджы.
С и д о р о в. Фæрнджын уæд а хæдзар. Уыдтæн падцзахы сал-
дат. Нырæй фæстæмæ дæр афтæ. Ирыстоны хъуамæ уа Берболаты
хуызæттæ. Марджыты фæд æрбацыд ардæм, Хъобангоммæ. Ис
æвдисæнтæ Гуырдзыйы ’рдыгæй.
Т о т р а д з. Лæгæй-лæгмæ сæ... Мах ницы зонæм.
С и д о р о в. Дыккаг. Абырджытимæ фæсрагъы хæсты, Туркæй
æрбарвитæггаг фыстæг нæ къухты бафтьтд. Кæмæ — рахабар æй
кæндзыстæм.
Солтан Хизирмæ амоны, ома, ма сдзур, зæгьгæ.
С о л т а н (иуварс кæсгæйæ). Æнцад!
X и з и р (сусæгæй Солтанмæ). Кæсæгмæ мæ...
С и д о р о в (Тотрадзмæ). Туджджынты сбæрæг кæнут.
Т о т р а д з. Зынтæй, фæлæ архайдзыстæм.
С и д о р о в. Дау илци исджытыл дæр цæуы.
Т о т р а д з. Фехъусдзыстут сæ. Махæй ничи уыд.
С и д о р о в (аивæй). Турчы басастой, фæлæ фыдхалæн куыс-
тытæ нæма ныууагътой нырмæ дæр. Кавказмæ сæ зæрдæйы хатт
тынгдæр кæны, æмæ...
X и з и р (мæстыйæ). Историйы уæлахиздзинæдтæ фæлтæргай
сты. Сфæлтæр та йæ кæндзыстæм.
С и д о р о в (Хизирмæ фæкомкоммæ). Зонгæ цыма у... Чи уа?
Æвæццæгæн, рæдийын...
Т о т р а д з. Мæгуыргур, æрбауагътам æй, йæхи батава, зæгьгæ.
Уынджы дзæгьæлдзу кодта.
X и з и р (аивæй). Уæ сæртæ æнæхъæнæй кæй аирвæзтысты...
Багьæцутуал...
Т о т р а д з (Хизирмæ аивæй). Кæсæгмæ... Цалынмæ дæ нæ
базыдтой, уæдмæ. (Хъуыдыгæнгæйæ.) Сыхаг уатмæ уал æй акæн...
С о л т а н æмæ X и з и р ацыдысты. С о л т а н фæстæмæ æрбацыд.
С и д о р о в (æлдæрттæм). Феххуыс нын кæнут марджыты сса-
рынмæ.
Т о т р а д з. Мæ фырты марæджы кæм æмæ кæмæй агуырдæуа?
Геологтæ дæр æнæхицау не сты. (Хинæй.) Уыдис æвдисæнтæ, сæ
цæрæнбынæттæ не схъæр кодтой.
98
С и д о р о в. Загьтон ма йæ. Марджытæ, дам, илци исджытæй
уыдысты.
Тотрадз (æлдæртты ’рдæм). Чи у адонæй?
Сдзолгъо-молгъо сты.
Æлдæрттæй дыууæйæ. Уыдæттæ сты хахуыр ныхæстæ.
Лæджы чъизигæнджытæ. Ахæм ныхæстæ куыннæуал хъусæм, афтæ.
Сидоров (Василимæ). Хатыр — никæмæн.
Т о т р а д з. Берболат дыууæ хатты фылдæр змæнтæг у. Ахæмтæ
къаддæр куы уаид, уæд Уырыс æмæ Ир æфсымæртау, хæларæй
цæриккой. Цал æмæ цал ирон æмæ уырыссаджы сызнаг вæййынц,
Берболат хъуыддаджы куы бацæуы, уæд. Хуыздæр афицер, Цæгатæй
Хуссармæ Уырысы æхсæн фыдбылыз тауæг. Уырыс дæр ма
свæййынц мæстджын. Æлдæрттæ та хъуамæ дзуапп дæттой.
В а с и л и. Къаннæг сывæллонæй йæ лæджы асмæ авгæй
сыгьдæгдæр у Берболат.
Æрбацыд с ы х а г.
Афæрсæм сыхæгты дæр. (Сыхагмæ.) Зæгъ-ма!
С ьЬ а г. Ацы сыхбæсты цæрын. Адæм фæйнæхуызон сты.
(Аивæй Сидоровмæ.) Байхъусут-ма! (Æлдæртгæм амонгæйæ.) Адоны
фаг Хуыцаумæ дæр нæй. Æнæфсис, растигъынæввонг. (Хусса-
рырдæм ацамыдта.) Хид аразджытæй дæн æз дæр, зонут мæ. Бер-
болаты руаджы аирвæзтæн цæуæггаг илци æнæ бафидгæйæ. Нæй
Берболатæй растдæр æмæ зæрдæхæлардæр нæ комбæсты лæгтæй.
С и д о р о в (æлдæрттæм). Фехъуыстат?
С ы х а г. Æлдæрттæ æмæ къниазтæ куы лымæн сты, куы —
тызмæг, хæстæввонг. Сæ маст та махыл фæкалынц.
С и д о р о в (Тотрадзмæ). Не’ппæтдæр — хъуырдухæны... Нæ
уаид туджджынтæ — тугисджытæ. Цы ис — иууыл фыдгæнджытæ.
Тотрадз. Цы цæуы, уый сымах аххосæй. Къаддæр куы быр-
сиккат, уæд уаид ноджы хуыздæр. «Цы ’рбахастат, хæсгæ дæр уый
акæнут»,— афтæ зæгъынц фæрсаг адæм. Æлдæртты ныхмæ дæр нæ
уаид хæцджытæ.
С и д о р о в (Василимæ). Хуыздæр хъуаг у дæ куыст. Æвдисæнтæ
дæр ссар. (Тотрадзмæ.) Куыд дарддæр?..
В а с и л и (Тотрадзмæ). Дæуæн адæмы номæй дзурæн нæй,
уый тыххæй æмæ, фыццагдæр, бæллицтыл аудæг дæ. (Рудзынгæй
ацамыдта.) Акæс-ма хъæубæстæм. Гъе, уымыты цы ирон адæм цæры,
Уырыс дæр уыдоны хъæуынц. Æмæ дын хъусын кæнын: хæрамдзи-
над не’хсæн ма ’фтау. Дæ хуызæттæ Цæгат Кавказы уæд къаддæр.
Цæгатæй, Хуссарæй Уырысимæ, уадз, баиу уæнт æмæ уын æй сусæг
дæр нал кæнæм. Дайранæй туджджынты фæд æрбацыд ардæм.
Т о т р а д з (Сидоровмæ). Æркæсут-ма, цæй фæд зыны ам.
Берболат Дзæуджыхъæуы, комендатурæйы, уым æвдисæнтæ разын-
дзæнис.
99
С и д о р о в. Дайраны сымах йедтæмæ змæлæг нæ уыди. Ис
æвдисæнтæ.
Т о т р а д з (Солтанмæ аивæй). Срæмудзæн ахæсс, кæрты астæу
æй...
С о л т а н ацыд. Дыууæ-æртæ уысмы фæстæ хъæр æрбайхъуысти. Ф ы с ы м æ й,
у а з æ г æ й рафæдис кодтой.
С и д о р о в. Иннæ ацафон комендатурæмæ. Æмхуызонæй...
Хъæр, цъæхахст фæцыдис. Фысымтæ фæстæмæ æрбамбарыд сты.
Т о т р а д з (æлдæрттæм аивæй). Джауыртæ хæхтæм бырсынц,
змæнтынц адæмы, æлдæртты тынгдæр. Хидтæ æмæ фæндæгтæ ара-
зынц, фæлæ сæхи пайдайæн. Геологтæ бавнæлдтой хæхты хъæздыг-
дзинæдтæ сгарынмæ. Уый дæр та сæхи пайдайæн. Берболат та сæ
ахсджиагдæр фæндагамонæг. Василиимæ æрдхордзинад скодта,
цæмæй уа барджындæр. Джауыртимæ æмхæст фæкодта тугкалæн
хæсты быдырты. Æвæрынц ын ныфсытæ цинтæй, æфсонæн скъо-
латæй, хæстон хъомысдзинадæй, царды фæрæзтæй. Фæлæ сын
æркæсут се’гьдæуттæм: Васили у лæбурджытæй, сызмæста фынгты
æвæрд, адæмы сабырдзинад дæр ма. Адæмы йæхимæ æркæсын кодта.
С о л т а н фæсвæдгомауæй хъусы.
С о л т а н. Берболат æмæ Василийы хуызæттæ фыдæх кæнынц
уырыссаг æмæ ирон адæмы нæ ныхмæ.
И у у ы л д æ р. Æрæнцайдзысты иу рæстæджы.
С о л т а н. 0, фæлæ кæд? Сæ пайдайæ сæ фыдбылызтæ фылдæр
куы фæуой, уæд? Фæрæз нал ис, фенкъуысын нæ хъæуы.
Т х о с т аууонæй хъусы.
Дыккаг æлдар. Уый дæр у, фæлæ... Туркаг минæвар,
чысыл ма бахъæуа, раргом уа, рæмыгьд нæ амондæн не’рцыд...
Кæсæгмæ йæ кæй фæраст кодтам. Аирвæзтыстæм иу фыдбылызæй.
Т х о с т (аивæй). Берболат æмæ Хандзæринæйы фембæлд ныр-
ма бирæ фыдбылызтæ æрхæсдзæнис. Реван Берболаты Хандзæри-
нæимæ ракафын кодта, цæмæй мыггæгты æхсæн кæрæдзийы
цæгъдæг суыдаиккой. Лаферы мæлæт дæр нырма тайы
кæмæндæртæн. Лаферы та Реван бахста. Реван ма амардта Марко-
вы дæр, Берболаты æфсон та йæ кæнгæ фæкодтой. Цæмæй Уыры-
симæ ахастытæ фæкарздæр уой.
Ис ма бирæ æнæнхъæлæджы хорз хабæрттæ. Берболат æхсæвæй,
бонæй æнцой нæ зоны, Ирыстоны хорздзинадæн архайы, Хуссар
æмæ Цæгат Ир цæмæй баиу уой Уæрæсеимæ æмæ рухсдзинад æрба-
нывæнда. Фæлæ йæ адæмæй бирæ чидæртæ не’мбарынц. Æлдæрттæ
та сæ ахастдзинæдтæ аразынц тынгдæр Турчы пашайы пайдайæн.
С о л т а н рудзынгæй хъусы.
100
С о л т а н (аивæй). Кæдæмты ма нæ авнæлдта. (Тхостмæ.) Сæхгæн
дæ дзых! Дæ куыдзы бынат зон! Ныртæккæ рæгьæуттæм гьæй кæн!
Т х о с т (адæммæ). Æрыхъусут мæм иу чысыл. Дайраны ком
Иры æлдæрттæн баззад фыдæй фыртмæ цæрæн фадæттæн,
æвæццæгæн. Цæуæггаджы тыххæй истой илци. Уырысы хицауад
куыд фидардæр кодтой, афтæ æлдæрттæн сæ бартæ Дайраны комы
кодтой къаддæр. Уый хыгьд знагдзинад кодта карздæр. Æлдæрттæй
сæ карздæртæ уыдысты Тотрадз æмæ Солтан. Уырысырдыгæй Ирæн
хæрзгæнæг уыдис Берболат йæ æмхæстон Василиимæ. Уырыс
фæндæгтæ арæзтой куыд сæхи пайдайæн, афтæ кавказæгтæн дæр.
Фæлæ сæ къуылымпыйы хосæн хатт æлдæрттæ хæлдтой. Иууатон
скъола уал гом æрцыд, фæлæ... Æлдæртты хъуыддæгтæм æркæсут
уæхæдæг хуыздæр. (Аивæй.) Реван Хандзæринæйы Минæтæн асайын
кодта Дайраны коммæ йæ мады æфсымæр рынчыны æфсонæй,
цæмæй Берболатимæ фембæлой æмæ дыууæ мыггаджы ’хсæн
змæстытæ, суанг ма лæгмæрдтæ дæр æрцæуа.
Берболат фадæттæ аразы, цæмæй уырыс нæ хæхтæм хæццæ
кæной. Æлдæрттæ та уый хыгьд хæст ныффæнд кодтой. Арха-
йынц, Берболаты фæндтæ цæмæй ныссыкк уой, цæмæй знагдзи-
над карздæр кæна. Æфсонæй-æфсонмæ лæгмæрдтæ дæр æрцæуы.
(Иæ риу бахоста.) Ирыстон фервæзтысты Уырысы хæрзгæнджыты
руаджы. Æмæ йæ ныр æвзарын кæнынц фыддæрæй, судзгæ
цæхæрмæ сæ схойынц. Ирыстоны хæсты артдзæстмæ схойынц. Ху-
ыздæр æфсæддон, куырыхон Берболат — сæ фыддæр знаг, фæлæ
йæ кæд искуы бамбариккой. (Иæ риу та бахоста.) Кæд Уæрæсе
Турчы бæстæйы басаста, уæд ныр Цæгат Кавказы змæстытæ цæуы
æрвылбон карздæрæй æмæ фыддæрæй æлдæрттæ æмæ къниазты
азарæй. Лæгмæрдтæ æмæ адæмы ’хсæн знагдзинæдтæ кæнынц Бер-
болаты æфсон. Цæмæй йæм Уырысы хицауад сных, сызнаг уой.
Реван ма сæргæвста Калакмæ цæуджытæй, стражниктæй Дайра-
ны комы. Æцæг, Марков, фыдзонд уæвгæйæ, фæндаджы астæу
гæрæхтæ систа, махæн, дам, нæ бон у кавказæгты сæртыл топпы
гæрæхтæй дæр ахъазын’ Сарæзта æхст. Фæндаггон фæмард. Уый
дæр та Берболаты аххос фæкодтой.
Берболатæн - æвзаринæгтæ, хицауадæн та — фыдæбæттæ æмæ
æркæсинаг хъуыддæгтæ. Гъе афтæ къниазтæ æмæ æлдæртта^ адæмы
сæ кæрæдзийæн змæнтын кæнынц. Знагдзинад абухы æмæ нæрсы.
Æлдæрттæ Персы æмæ Турчы ныббырсыны агьоммæ сæхи сбас-
той, знагдзинæдтæй кодтой бонæй бон тынгдæр æмæ фыддæр:
лæгмæрдтæ, хидтæ рæмыгьдтæ...
Тотрадз Уырысы æфсады, фæлтæрдджын уæвгæйæ, йæ
зæрдæйы хаста марг. Нæ ауæрста фыддæр фыддзинæдтыл. Бербо-
лат, æнахъом уæвгæйæ, комбæстæйы фæндæй лæвæрд æрцыдис
уырыссаг хъомыладмæ. Ссис иттæг хорз хæстон — хæстæй сыздæх-
101
тис крестытæй йæ риу йемыдзаг уæвгæйæ. Скодтой йын комгуывд.
Йе ’рдхорд уырыссаг Васили уым уæвгæйæ. Тотрадз æлдæрттæн
уыдис сæ карздæр æмæ маргджындæр. Нæ йæм уыд нæ тæригьæд,
нæ ауæрдындзинад. Солтан ма амарын кодта уырыссаг афицеры
Марковы дæр. Хæсты рæстæджы Турчы къамандыгæнæджы номæй
Али-Газун Кавказы хъуыддæгтæ зоныныл архайдта, фæлæ хæст кодта
вазыгджындæр æмæ къухты ницы ’фтыд.
Æмбæрзæн
КÆРО Н
ДЫККАГ ХАЙ
ТОХ ИРЫ
ХЪЫСМÆТЫЛ
(э ^ V
АРХАЙДЖЫТÆ
Берболат
В а с и л и
Фыццаг хистæр
Дыккаг хистæр
Æртыккаг хистæр
X е т æ д ж ы-ф ы р т
Н ы ф с
Ф а т м æ
Т о т р а д з
С о л т а н
Р е в а н
Коршунов
С и д о р о в
X ъ ы р ы м-С о л т а н
М и н æ т
А л и-Г а з у н
Т х о с т
Фыццаг æлдар
Дыккаг æлдар
Æртыккаг æлдар
Темырболат
Хандзæринæ
У а с д ж е
X и з и р
— бæрзонд, бæзæрхыг унтер-афицер, фæстагмæ
паддзахы цинтæй хорзæхджын поручик.
— уырыссаг афицер, штабс-капитан, фæстагмæ
ротæйы командир, паддзахы ныхмæ хæцæджы
тыххæй æрвыст лæг, фæлæ сæрибар цæрæджы уа-
вæры, рæстæгмæ гæсгæ службæйы уагмæ гæсгæ
цæуы ивгæ.
— комбæсты номæй уынаффæгæнæг, 100 аздзыд.
— хъæубæсты номæй уынаффæгæнæг, 90 аздзыд.
— 85 аздзыд.
— Хуссар æмæ Цæгат Иры цæрæг кæмтты номæй
фидиуæг.
— Зæдты номæй Берболатыл аудæг.
— Берболаты фыдыус, сидзæргæс.
— æлдæрттæ.
— булкъон, фæстагмæ инæлар-лейтенант. Кавка-
зы хæстон хайады сæйраг къамандыгæнæг, паддза-
хы бæллицтæ хъахъхъæнæг.
— уырыссаг, æфсæддон—майор, рæстæгæй —
рæстæгмæ Арвыкомы фæндаджы хицау, стæй та
Коршуновы адъютант. Фæстагмæ — тыхсæттæг
æфсады чысыл къорды хицау, дæлбулкъон.
— кæсгон. Кæсæджы æлдæртты номæй æрвыст
Ирмæ.
— Берболаты хойы чызг, сидзæр, Хандзæринæйы
чызгæмбал.
— фидиуæг. Фæсхæст Турчы паша æмæ Персы
шахы номæй фидиуæг Цæгат Кавказмæ —
æлдæрттæм, наибтæм.
— Тотрадзы æххуырст, хатгай фæкусы Коршуновмæ
мæрзæгæй.
—ирæттæ.
— Тотрадзы хъузон, 48 аздзыд.
— Тотрадзы чызг, Берболаты уарзон.
— хъæуккаг, сидзæр.
— туркаг булкъон.
105
Фыццагл’æппу 1
Дыккаглæппу > — Тотрадзы цæдисонтæ.
Æртыккаглæппу ]
Фыццаг стражник
Дыккаг стражник
Хабæрттæ цæуынц Цæгат Кавказы, Ирыстоны, нудæсæм æнусæн йæ ссæдзæм
азы онг.
106
ФЫЦЦАГ МИ
ФЫЦЦАГ НЫВ
Хæхтæ. Хъобан. Берболаты хæдзар. Кæрт. Кæрты кæрон бæлас, хæхтæ куыд
арфдæр ацыдысты, афтæ сæхи систой бæрзонддæр. Тыргъы — хордон. Тæрккъæвда.
Р е в а н æмæ С о л т а н хъуызгæ, фæйнæрдæм кæсгæйæ, æрбацыдысты.
Р е в а н (Солтанмæ). Змæлæг нæй. (Хæдзары рудзынгæй бака-
сти.) Тыхтон хордоны ныппæрстон. Хъримаг та ды баныгæн!
С о л т а н. 0, æрмæстдæр фæскъулы, йæ кæрæттæ ма гæзæмæ
куыд зыной. (Ацæуы, фæстæмæ фездæхти.) Цом цырдцæр, йæ
бынаты йæ бавæрдтон.
Р е в а н. Исты фыдбылызтæ йын хъуамæ æрласай.
Фæцыдис уынæр.
(Сабыр хъæлæсыуагæй). Чидæртæ...
С о л т а н (Реванмæ йæ къух фæтылдта). Рæвдз! Нæхимæ!
Ацыдысты. Лæппуты къорд æрбацыди, фæйнæрдæм фæлгæсгæйæ.
Фыццаг лæппу. Чидæртæ ардыгæй федце сты: цы гæнæг
уыдысты, Хуыцау сæ зонæг. Фæлæ кæй адде сты. Змæлæг нæй.
Берболат дыууæ доны астæуæй æрбаивгъуыдта, зæгъынц. Кæд æй
ам кардæй?..
Дыккаг лæппу. Кардæй нæ-æ, къардиуæй фæцудыдтайы
’фсонæй йæ... азыгьгьуытт кæнæм.
Æртыккаг лæппу. Афтæ дæр нæ... Ам æй хъилæй... æмæ
йæ къардиуæй фесхойæм... Æмæ лæг къардиуы бын кæмдæр
ныххæррæгь. Куыд уыдис æмæ цы уыдис,— ацу æмæ йæ раиртас.
Катай кæнынц.
Дыккаг лæппу. Хорз, æрмæст æмдыхæй... Кæд бамбарид,
цы у лæгдзинад æмæ чи стæм, цы кæнын хъæуы, уый зонæм, æви
нæ. Æмæ та нæ фæйнæ дыууиссæдзгай мæкъуылы нæ фæйнæ мусы
смидæг кæндзыстæм,— æлдæрттæ та се’знагæй фервæздзысты.
Фæцыд уынæр. Бæхты къæхты хъæр. Лæппутæ сæхи æраууон кодтой, кæсынц.
Берболат æрбацыд. Бæх бабаста. Акæстытæ кодта.
Саг фæрæтмæ æрцыдис.
Берболат. Диссæгтæ... Лæг змæлæг нæй хъæубæсты.
Лæппутæ йæм æргом рацыдысты. Йæ разы æрлæууыдысты.
Дыккаг лæппу. Алыбон æгас цу, Берболат. Рагæй дæ нал
федтам. Цы Хуыцау, цы къæвда дæ æрбахаста?
107
Берболат. Исты хабар?.. Æнафон ам цы кусут?
Фыццаг лæппу. Джауыртимæ та нын хъаугъа... æмæ...
Афæстиат стæм...
Берболат. Уырыссаг хуымæтæджы никæйы смæстджын
кæндзæнис. (Сæ дзæкъулы бастмæ сын фæкомкоммæ.) Куыройы
фалгæрæттæ?.. Дывæрæй уын сæ сæмбæлын кæндзынæн. Мæ бæх
бастад, æххормаг дæр у. Æз уын сæ уæлдайджынтæй барвитдзынæн.
Дыккаг лæппу. Ацы дзæкъул йæ фæдзæхсæгæн фæхæццæ
кæнинаг у. Тотрадзы зæрдæхудты нæ бон бацæуын нæу.
Берболат (сгуырысхо сыл ис). Тотрадз дæр уæлдай ницы уал
зæгьдзæн. Æркæсон æм. (Æркæстытæ йæм кодта.)
Фыццаг лæппу. Æгæр хорз дæр ма у. Дæуæй йæм ахæм
нал фæхæццæ уыдзæн.
Берболат. Сыхæгтæ куы стæм, ау... Цы диссаг у?
Дыккаг лæппу. Бирæ лæг, дам, нæй ахæм. (Хинæй.)
Тотрадз дæуæй æппæлынæй фылдæр нæу. Диссаджы цинджын, дам,
у. Рох нæ никуы кодта... Къардиу иуырдыгæй арвы цæфæй ныдз-
дзыхъхъ. (Берболатмæ та). Æркæс-ма йæм.
Фыдгæнджытæ куыд фæцæйцыдысты, афтæ Берболат дзæкъул тыргъмæ
баппæрста. Иууылдæр къардиумæ бахæццæ сты.
Берболат. Æркæсæм æм...
Æртыккаг лæппу (хинæй). Хуыздæр æм ныккæсæм.
Размæ йæ фесхуыстой. Берболат дзы иуыл фæхæст æмæ æмхæстæй фæдæле
сты, и н н æ т æ алыгъдысты. Ф а т м æ æрбацæуы, куырис сисыл æрæвæрдта,
къæсæрыл æрбадти. Цыдæртæ дзуры.
Ф а т м æ. Сæрвæтыл та мыл æрбабон. Стуртæ æхсæвæддæ баз-
задысты. Æнамонд фæдæн хъысмæтæй. (Уисой райста, кæрт
мæрзы.) Кæдæй нырмæ æнæфæразгæ дæн. Фæкæсæг мæм нæй.
Бæхы мыр-мыр ссыди.
Бæх æнæ барæгæй... Кæм уа лæппу йæхæдæг?
Къардиуæй хъæрзын ссыди, бауади йæм, ныккасти.
Мæ арт куы бауазал, лæппуйы хъæрзын... (Йæдадалитæм фæлæбурд-
та.) Фæдис, хъæубæстæ! Фæдис, лæппу бабын!
Сыхбæстæй чидæртæ æрбазгъордтой.
Ф ы ц ц а г с ы х а г. Цы хабар у? Цы ’рцыди?
Ф а т м æ. Мæ хæдзар байхæлди. (Къардиуы бынмæ амоны.)
Лæппуйы хъæрзын.
Лæппуты къорд къардиуы бынмæ ауылæн кодтой. Берболаты сынтыл
æрбахæссынц. Сыхбæсты а д æ м йæ алфамблай амбырд сты.
108
Цæй æнамонд фестæм. Кæй цы хъыгдары,— хорздзинадæй
йедтæмæ йæ куы ницы кæнгæйæ уынынц хъæубæстæ.
Берболаты хæдзармæ бахæссьпщ сынтыл, фæстæмæ фездæхтысты.
Арфæйаг ут Хуыцауæй уе’ппæт дæр.
Ф ы ц ц а г с ы х а г. Æгайтма æнæ сахъатæй баззадис. Фæстæдæр
та уæм æрбауайдзыстæм.
Ацæуынц. Æрталынг. Ф а т м æ хæдзарæй рацæуы. Бон кæны.
Ф а т м æ. Мæйы бæрц фæсадис лæппу, удæгасæй ма кæй аир-
вæзтис. Тыххæй ма рабадт, чысыл цыдæртæ æнæбары ахордта.
Тотрадзы хъузæттæй дыууæ æрбацыдысты. Фатмæ сæм æдзынæг кæсы.
Фыццаг лæппу (хинæй). Фехъуыстам хабæрттæ.
П а у з æ.
Æгайтма сæрæгасæй аирвæзтис!
Дыккаг лæппу (хинæй). Тотрадз дæр ыл фæмæт кодта.
(Аивæй). Дыккаг хатт дзы мауал рабадæд. (Хинæй.) Абæрæг та уæ
кæндзыстæм.
Фыццаг лæппу. Кæд сбæрæг уаиккой фыдгæнджытæ.
Никæй ма дзы?..
Ф а т м æ. Нырма ницы.
Фыццаг лæппу (аивæй). Ницы раиртæстой. Иттæг хорз.
Берболат хæдзарæй уæззаугай рацыд. Л æппутæ ацыдысты.
Ф а т м æ (Берболатмæ фæкаст). Ирвæзгæ ма кæй акодта.
(Аивæй). Кæд ыл Хандзæринæйы тыххæй ауад ацы фыдбылыз. (Бер-
болатмæ). Уæд та Хаидзæринæмæ баминæвар кæниккам?
Берболат. Нæ зонын, цы ма чындæуа... Куыд хуыздæр
уыдзæн, Хуыцау зоны. (Хордонмæ ныккасти.) Цыма хорæй ивад-
гомау стæм. (Тугæйдзаг хæдон æмæ цырыхъхъытæ систа, зæххыл
сæ ныццавта.) Цы сты адон?! Хордоны хоры бæсты кæйдæр тугæй-
дзаг цырыхъхъытæ æмæ хæдон. (Ахъæр кодта.) Минæт! Минæт!
М и н æ т æрбазгьордта.
Цæй тагьд æрбауадтæ... Тагьд Реванмæ!.. Фæдзур æм ардæм,
стæй кæд Хандзæринæйыл амбæлай — уæхимæйы æфсон ма йæ...
М и н æ т ацыдис.
Чи сæ бакъаддæрттæ кодтаид йæхицæн?.. Реван йедтæмæ, кæрдтæ
кæм æвæрд уыдысты, уый ничи зыдта.
П а у з æ.
Хандзæринæйыл куы амбæлын, цыма Сæнайы хох дæр рафæлда-
109
хин, уыйбæрц хъару мын ме уæнгты бауадзы, афтæ мæм фæкæсы.
(Сисы дуртæ, аивтæ сæ кæны.) Сынты базыртау йе’рфгуытæ, йæ
хъоппæг сатæгсау цæстытæ цæхæртæ калынц, хуры тынтæй
рæсугьддæр... Æхсæвæй бонмæ барæг ацæттæ кæндзæнис. (Фен-
къард.) Фæлæ айфыццаг, чысыл ма бахъæуа, Реван нæ не’рбай-
йæфта, Тотрадз æй æрцауыгьтаид. Мæн тыххæй йыл даутæ... (Хъуы-
дыты афардæг.) Рæхснæг бæласау рæсугьд йæ уæнгты конд. Фæлæ
æз кæд фыруарзондзинадæй цæхæры судзын.
Куыйты рæйын ссыд. Р е в а н æрбацыд. Ф а т м æ сыстадис, хæдзармæ бацыд.
Æртæ чъирийы æмæ нозт рахаста, тыргьы сæ æрæвæрдта.
Р е в а н. Фарн уæд ацы хæдзары.
Берболат (Реванмæ). Цæй æрæгмæ уыдтæ?
Р е в а н. Тотрадзы хъуыддæгтæ кæуылты сты. Цæуыл мæ не
’фтауы. Ацы фæндæгты æмæ лæгмæрдты тыххæй йæ сæрæн нал у.
Берболат. Фæндæгтæн хуыздæр хицæуттæ фæзынд. Фæлæ
геологты æмæ Лаферы марджытæ сæргом кæнинаг сты. Дау мæныл
цæуы. Æрдхорд æфсымæртæ стæм, æмæ дæм ахæм лæгдзинад ра-
зынæд, æмæ лæгмарджыты раргом кæн! Сараз уыцы хъуыддаг.
Р е в а н (аивæй). Хуыцауæн кув, кæй аирвæзтæ. Лаферы æмæ
геологты марджытыл стыхсти. Уыдоны тыххæй Тотрадз йæхæдæг
дæр æгъгьæд у. Цы ис, уый дæ фыдбылызæн. (Берболатмæ). Рæстæг
сæ йæхæдæг æрбассивдзæн. Хандзæринæ та кæд искæйы зæрдæйы
цæхæртæ калы. (Фенкъард. Фæкасти.) Фатмæ, фæллад та уыдзынæ...
Берболат. Хъуыды-ма кæныс, хицауадæй мын лæваргонд
цырыхъхъытæ æмæ кæрдтæ? Сæ бæсты сын нытътъыстæуыди тугæй-
дзаг цырыхъхъытæ æмæ хæдон, чыргьæды бæсты гоны.
Р е в а н (дисгæнгæйæ). Ау, уый та куыд? (Ахъуыды кодта.)
Уыдæттæ ницы сты, фæлæ ма дæ «рæсугьды» кой бакæн. Хандзæ-
ринæмæ курджытæ æппын æвидигæйæ куы цæуынц. Куы йæ фæфале
кæной... Хъуымыхъхъы бæстæм...
Берболат. Мæ кæрдты æвæрæндон дæу йедтæмæ ничи
зыдта. Куыдæй сæ ахæстæуыди?
Р е в а н (кувы). Ард дын хæрын зæхх æмæ арвæй, ницы мæ
зæрдæмæ хæссын. (Зæрдиагæй.) Никуы уыдтæн нæдæр дæ цырыхъ-
хъытæ, нæдæр дæ кæрдтæ хъуаг. (Берболатмæ.) Афæрстытæ
кæндзынæн. Кæд сæ исчи барæй бааууон кодта. (Цырыхъхъытæм
æнæбары кæстытæ кæны.) Диссæгтæ, тугæйдзæгтæ...
Берболат (аивæй). Лæг ма хуыздæр кæуыл баууæнда. (Ре-
ванмæ.) Ницы хæс дыл ис, ау, æрдхæрдтæ куы стæм! Ссар фыд-
гæнæджы.
Р е в а н. Мæнæй дæ ныфс куыннæ ис? (Аивæй.) Джауыртæй
йедтæмæ дæ ничиуал хъæуы, фæлæ... Кæд дын сæ исчи фыдæнæн,
мыййаг?.. (Худæнæмхасæнтæй йын йæ дысыл æрхæстытæ кодта.)
110
Кæм сæ бакуыстай, æви дын уæларвæй æрхаудтой? (Худгæйæ.)
Барæй, æвæццæгæн... Ма тæрс, сбæрæг уыдзысты.
Берболат. Сæрыскъуыд хъазын нæу. Ахæм хъуыдытæ дæм
кæиæй æрцыдысты? Хæстоны хъуыдцæгтæй дарддæр ма нæ удвæл-
лойæ æхсæв уа, йе бон, саумæр фæлдахæм. Фыдыбæсты сæрап-
пондæн цæттæ дæн мæлыны онг. Дæуау цыдæртыл æлгъин нæ
кæнын.
Р е в а н (тынг ын фæхъыг). Бамбæрстон дæ. Мæгуыр цæрæг уд
кæмæндæриддæр — дæлбар. Кæмæ фæнды дæр у. Сæ иу иннæмæй
тъайлагдæр. Туркæгтæ кæд джауыртæй рæстагдæр сты.
Берболат. Æккойы бадджытæ дыууæ фæйнæ хуызы сты...
Сæ иу кæйдæр удвæллойæ йæхицæн дзæнæт... Иннæ та дыууæ раст
дихы кæны йæ фæллой... Бамбæрстай мæ. Кæцы сæ рæстагдæр у?
Туркæгтæй пайда не смæрздзысты.
Р е в а н. Нæ йæ иртасыс? Джауыртæ уæдцæр дарддæр сты.
Стæй нæм цыма паша æмæ шах туджыхъæдæй хæстæгдæр сты. Лæгæн
йе’фсымæримæ дæр ма тох рауайы. Джауыртæ кæцæй кæдæм...
Берболат. Уырыс нын рæстагдæр сты. Кæмдæр та ма,
се’ххуыс фылдæр у. Уырыссаг цы райсы — ратты йæ фæстæмæ дом-
байдæрæй. Уе’нхъæлцауты хæст хуыздæр бамбарын кодта.
Р е в а н. Иры тыххæй куыннæ бакалынц доны сæхи?! Нæй, нæ
хæхтæ уæнт нæхи бар! Кæимæ нæ фæнда, уый дæр нæхи хъуыддаг у!
Берболат. Сæфтмæ æртæрдзысты Тотрадзы хуызæттæ æгас
Кавказы дæр.
П а у з æ.
Паддзæхты уал сæхи бар уадзæм. Фæлтау дæу тыххæй адзурæм.
Минæвæрттæ сæм барвит. Ма ныууæззау кæн дæхи. Фезмæл! Тот-
радзæн æнæ дæу царды ницы гæнæн ис. Кæм сты йæ лæг-фырттæ?!
Кæмдæриддæр дын — лæгъстиаг! Дæ хъуыдцæггыл дын батыхсдзæн,—
æмæ сбинонджын уай!
Р е в а н (хинæй). Æнæ зæхх... Æнæ хæстæджытæ. Ис
хъæздыгдæртæ мæнæй. Кæй хъæуын? Ис хъуымыхъхъаг, ис ноджы
хуыздæртæ.
Берболат (Реваны уæхскыл йæ цонгæй æрæнцой кодта).
Æрбайхъус-ма, ме’рдхорд Реван: кърестытæ, майдантæ, сыгьзæ-
ринтæ, цацатæ æмæ хæдзæрттæ ницы сты. Лæджы ном, кад, рад,—
царды ахсджиагдæр сты.
Р е в а н. Лæгмары дау дыл кæнынц рагæй дæр, æмæ ма кæндзы-
сты... Джауыртæ ам скъолатæ аразынвæнд скодтой, æлдæрттæн уый
сæ сины асастау у. Æлдарадæй, фæсдзæуин æмæ фæрсаг адæмæй
уæ ныхмæ гье уымæн хæцынц. Афтæмæй джауыртæ нæ арфдæрмæ
гье уымæн бырсынц. Марковы дæр ма дыл æрдау кодтой.
Берб’олат. Æмæ кæуыл цы нæ дау кæнынц?!
111
Р е в а н. Æлдæрттæ дæр уымæн æррайау кæнынц, рæбынæй-
рæбындæрмæ цæуынц. Дæ сафæг дæр уыи у, гье. (Аивæй.) Æмæ
тагьддæр куы фесæфид уый кой дæр.
Берболат. Кæд ма дæ фæнды, не’хсæн æрдхорддзинад уа,
уый, уæд уыцы сусæгдзинад раргом кæн.
Р е в а н (хинæй). Архайдзынæн домбайдæрæй. (Аивæй.) Дыу-
уæйæн — Хуыцауæн æмæ хицауæн кусæн нæй.
Берболат (хинæй). Даугæнджыты дæуæй хуыздæр ничи
зоны, ис ахæм зæгьджытæ. Лæг сыгьдæгзæрдæйæ уæд арвиты йæ
цард, йæ адæмы фидæн, йæ Фыдыбæстæйы сæраппонды тыххæй,
йæ уд нывондæн куы ратты. Йæ царды бонтæ, йæ туг.куы байсы-
сын кæны фидæны амондджындæр цардæн, йæ адæмы тыххæй,—
цы ма уа уымæй амондджындæр æмæ хуыздæр! Ахæм лæджы хъысмæт
бæллиццаг у. Стæй лæг бæлгæ дæр хуыздæрмæ хъуамæ макуы
мацæмæ бакæна. Лæг хъуамæ зона уый дæр: лæгæн йæ лæгдзинад —
йæ амонд, йæ ном йæхицæй аразгæ дæр у. Æмæ йæ бæрзонд хъу-
амæ хæсса... Æз ацæудзынæн Дзæуджыхъæумæ. Ды архай, ссар
сæ! Цард иугæндзон тох у, æмæ йæ ма рох кæн!
Р е в а н (аивæй). Бирæ хатт мын ме уæнгты йæ ныхас ныфс
æмæ тых бауадзы. Фæлæ мын мæ уарзоны йæхи кæй бакæнынвæнд,
кæны — уый сæрмæ хæссинаг нæу. Маргæ мæ кæны. (Хинæй Бер-
болаты ахъæбысгæнæгау кодта.) Цы кæнæм — æмзондæй. Ды
мæсыджы фарсмæ цæрæджы — хъуыстгонд æлдары чызджы... Хан-
дзæринæйы, æз та кæсгоны. Цæмæн хъуамæ ахауа Хъуымыхъхъы
бæстæм? Ирыстоны Хандзæринæйы аккаг усгур нæ разынди,
зæгьгæ... Чи ма райсдзæн ирон лæджы къух цæгаткавказæгтæй? Стæй
цыфæнды цолагонд чызг дæр ма сгуыхт æмæ бонджын мойагæй
ныфсытæ февæры йæхицæн. Уæд куыд, лæгтæ куы стæм?!
Берболат. Бамбæрстай? Цырыхъхъытæ æмæ кæрдтыл уыдис
мæ ном æмæ мæ фыды ном фыст. Се’вæрæн сын дæу йедтæмæ
ничи зыдта... Ссар сæ.
Р е в а н цасдæр сагьдауæй лæууы.
Р е в а н. Дыккаг хатт та дын æй зæгьын: хуытæ мын аргæвс-
тæуæд мæ риуыл, кæд исты фыдракæндæй мæ зæрдæмæ хæссын.
(Æваст.) Тотрадз мæм... Æнæвдæлон дæн. (Ацыд.)
Берболат. Федде ис. (Фырмæстæй дурыл æрбадти.) Ма,
дам, аскъуыйæд лæджы зæрдæ. Хуыздæр ма цы уа æрдхорд!
Ф а т м æ рацæуы хæдзарæй.
Ф а т м æ. Стурты хизæнуатмæ атардтон. Фæллад дæ, æмæ...
Б е ^ б о л а т. Зымæгмæ артагæй куыд стæм?
Ф а т м æ. Уыдзæн алцыдæр. Уадз сæ,— фæллад æмæ тыхст дæ.
рерболат. Уыдæттæй мын тæригьæд нæ хъæуы. Исты фæндаг-
гаг, æмæ мæ фæндаг дарОн.
112
Ф а т м æ хæдзарæй хордзентæ рахаста, йæ цуры йын сæ æрæвæрдта.
Артаг нæм уыдзæнис. Иннæбон бонрæвты ам уыдзынæн. Зымæг-
ваг нæ хъæуы, æмæ... (Ацæуы.)
Галты уасын ссыдис, уæрдоны гыбар-гыбур. Æрталынг. Стæй æрбабон. Ф а т м æ
кæрты архайы, мæрзы.
Ф а т м æ. Æрæгмæ цæуы Берболат. Хъæуы хистæртæм дæр
абонмæ æрвыст уыд. Цы ма уа уымæй тæригъæдцæр, лæгæн йæ
адæм ’йæ рæстмæ хъуыддæгтæ фисыны ’рдæм куы ахæцынц. Рахо-
нынц æй хатт фыдгæнæг, знаг! Берболат, цæй мæгуыр дæ, хуыздæр
æмбарæг кæй нæй!
Галты уасын æмæ а д æ м æ й кæйдæрты ныхас хъуысы уынгæй. Уæрдоны гыбар-
гыбур ссыди. Берболат æрбацæуы куыстхуыз, фæллад, чъизитæй.
Берболат. Артагæй сæдыхст стæм. Цыппар цыды галуæр-
донæй æркодтон. Зымæгваг уыдзыстæм. Нæ хистæртæй ничима?..
Мыггаджы, хъæуы хистæрты мæ фенын хъæуы...
Ф а т м æ. Дæ хъуыддæгтæ дæ фæндиаг уæнт, фæлæ... Тыхст,
уырыдæй æрвитыс де’взонг цард. Бинонты кой... Кæдмæ фæраз-
дзынæн æз дæр, фылдæр рынчынтæ... Бæрæг нæй, кæд ахицæн
уыдзæн мæ цард.
Берболат. Дæ цард дæхи фæндиаг. Æфсæддон службæ хатыр
нæ зоны... Кæимæ ма адзырдæуа?! (Хæдзармæ бацæуы, планшеткæ
йæ къухы, афтæмæй рацæуы, хъуымацы карстдзы систа, Фатмæмæ
йæ радта.) Къабайаг дын... (Акасти.) Æрæгмæ цæуынц хистæртæ...
Фæсмон кæнын ме’рцыдыл... Турчы хæст мæнæн бирæ цыдæртæ
бамбарын кодта. Нæ фезмæлæнтæ нæ армæй къаддæр. Иры Уыры-
симæ куы балымæн кæнон, æмæ сæ мæ зондæй сæфтмæ куы
æртæрон, куы фæрæдийон... О, нартæ,'боны фæстаг дæ фæдонтæ
куы сæмхæццæ уой Уырысимæ. Хуры тынтæм ихы къæрттау куы
атайой, куы бамынæг уой нæргæ нарты фæдонтæ?! Ирæн йæ кой
дæр куы нал уа?... (Хъуыдытæгæнгæ, серноба кæны.) Фатмæйы
загъдау, Уырыс хуымæтæджы не’рбынæттон сты Кавказы хæхты æмæ
быдырты. Сæ паддзах рæстмæ куы уаид, уæд скæнид йæ адæмæн
сæ фадæттæ хуыздæр. Сæ ахуыргæндтæй, кæй Сыбыры хай, кæй
ахæстоны, кæй та — ауындзгæ... (Хъуыдыты ацыд.) Цæмæй сæм
бацыбæл уа кавказаг лæг, сæ адæмы сæхæдæг цагьары уавæртæм
æртардтрй. Æлдæрттæ кæд раст сты, æмæ сæ æз, чи зоны, не’мба-
рын. Цы диссаджы рæстæджытæ уыдис! 0, нартæ, цæмæты ’рцы-
дысты дæ фæдонтæ, Ирыстон! Цы чындæуа?! Чи ныл хуыздæрырдæм
сауддзæни? Кæмæн нæхи бахъарæм, кæй хъæуынц тыхст адæм?!
Фæйнæрдыгæй Кавказы ныскъуыдтæ кæниккой Персы шах, Турчы
паша, Англис æмæ Францы къаролтæ... Уæрæсе дæр æм... Цæй
8 Заказ № 207
113
мæгуыр сты кавказæгтæ. Кæй нæ дзы хъæуы Кавказ, æмæ алчидæр
йæхи пайдайæн... Йæ адæм та йын хæсты артдзæстæн се знæгты
ныхмæ йе’фсæдтæн, йæ адæмæн нæмыг уромынæн, фидардзинад
æмæ хæстхъомдзинадæн, царды фæрæзтæн, цæмæй йæ адæм кæной
фылдæр, галуантæ та стырдæр æмæ бæрзондцæр. Чысыл адæмы
мæт чи кæны?.. (Къæдзæхдурыл æрбадти, стæй фестади.) Нæ, нæ
уыдзæн хуыздæр рæстæг фидардзинадæн Уырыс æмæ Ирæн! Кæд
нæ кæнæм мæгуырдæр. Нæ нæргæ ном, нæ рагон кад æмæ ’гъдæуттæ
хъуамæ зылангдæрæй фехъуысой, уымæн æмæ бæрзонд уыдис нæ
рагфыдæлты намыс. Фæлтæрæй — фæлтæрмæ кæй кады кой кæнæм,
уыцы Алантæ.
Ф а т м æ гæрзтæ байтыдта.
Ф а т м æ. Берболат, æрбайхъус-ма! Уырысы хорздзинæдтæ дæ
фæнды, тох дæр кæныс. Уый дæр хъæуы, фæлæ дæ куы фæрæди-
йын кæной, сæ хæрзгæнджытæ дæр хуыздæры ’фсон? Уæд—адæмы
сæфт! Цы ма уа æвзæрдæр.
Берболат. Кæд мыл фæгуырысхо дæ зæрдæ?.. Æдылы
бынаты не’рывæрдзынæн мæхи, нæдæр Ирыстоны. Уырысæй мах
хъæуынц сæ хæрзгæнджытæ, сæ ахуыргæндтæ, цардыл рæстмæ ауд-
джытæ, рухсдзинад хæхтæм чи æрбанывæнда, нæ кæстæрты нын
фæндæгтæ æмæ хæхты инженертыл чи сахуыр кæна, ахæмтæ.
(Аивæй. Хъуыдыты ацыди, фæсонтау.) Фæлæ тæссаг у, нæ дис-
саджы æгъдæуттæ, нæ рагфыдæлты рæсугъд дзырдарæхст æвзаг боны
фæстаг куы бамынæг уой. (Хъуыдыты та афардæг, фестади.) Цы
чындæуа, кæстæр уа, йе хистæр, нæлгоймаг, æви сылгоймаг,
тугхæстæгуа, йе æцæгæлон: алкæмæндæр дзы йæ кады хай, йе ’гъдау
хъæбæр фидарæй, æмыр хохау, æндон у, тынг мæгуыр уæвгæйæ,
чысыл Ирыстон у!
Дуар чидæр æрбахоста. Берболат ракаст дуарæй. Æрбацыдысты д ы у у æ
лæппулæджы — хонджытæ.
Фыццаг хонæг. Бахатыр кæнут, ныхасæй нæ хъæуы
хистæртæ рарвыстой æмæ нын бафæдзæхстой: уынаффæйы, дам,
стæм, фæлæ, дам, зындзыстæм.
Берболат. Хорз! Бузныг, кæй фæхабар кодтат, уымæй.
Дыккаг хонæг. Уæдæ мах цæуæм. Дзæбæхæй баззайут!
Берболат. Афæндараст ут!
Л æ п п у т æ ацыдысты.
Ф а т м æ (Берболатмæ æввахс бацыдис). Зондамонын дын нæ
хъæуы, фæлæ хъæуы хистæртæ кæд æрбацæуой... Раст дæ куы нæ
æмбарой, ныхмæ дзурынвæнд ма скæн. Кæд дæ бамбарой,— дык-
каг хур Ирыстоныл атулдзæни, фæлæ дæхи кой дæр бакæн. Хан-
дзæринæйыл ма æртыккаг хатт сдзур.
114
Бсрболат бандонæй сыстад, йæ куырæты æгънæджытæ æвæры, стæй йæ
цухъхъа йæ уæлæ æрбакодта. Фæссценæйæ æрбайхъуыст хистæрты дзурын. Б е р б о-
л а т дуар бакодта. Хистæртæ бацыдысты. Ф а т м æ ацыд... Стæй фынгимæ
æрбацыд.
Фыццаг хистæр. А фыдыуæзæджы фарн уæд!
Берболат. Æгас нæм цæут! Сбадут. Хатыр уæ курын, кæй
уæ батыхсын кодтон... Хуыздæр фадат нæй. Дзæуджыхъæуæй æрвыст
дæн хицауады номæй. Комы æмæ хъæуы хистæртимæ мын уынаффæ
кæнгæйæ у. Сæрмагондæй мæ уый тыххæй æрæрвыстой.
X и с т æ р. Байхъусдзыстæм дæм. Æгайтма дæм ахæм хъару
разынд. Фæлæ, джауыртæ, истæмæн сæ хъæуæм?
Æ л д а р. Æз æлдар дæн, фæлæ дын джауыртæй цæмæй рап-
пæлон. Уыдтæн æз æндæраз хуынды джауыртæм. Сæудæджергæ-
нæнуаты, фидары цæрæгмæ. Сæ афицертæй иу расыгæй къуыбы-
рыл ныббадти, æмæ дын куы ратулид. Фестади, къуыбырмæ
фæстæмæ суади, æмæ дзы ирон лæппуйы куы самæнтид. (Бадт
базмæсти, чи фестади, чидæртæ та бадгæйæ баззадысты
фырмæстæй).
Æртыккаг хистæр (æрбамæсты, йæ хъамайы сæрмæ
февнæлдта). Куыд æй схатыр кодтой мыггаджы, хъæубæстæйы
хистæртæ?! Æви ирон цы у, уый нал æмбарæм? Нал мæ хъæуы уыцы
уд. Йæ тæккæ ныхыл ын нæмыг...
Æ л д а р. Æз сын хъусын се стыр къниазы кой, Коршуновæй
зæгьын, цы йыл ис сахуыргæнæн уыцы хъæбæр хъисыл? (Бербо-
латмæ). Куы никуы нын радзырдтай ахæм хабæрттæ? Уæдæмæ, адæ-
мы сæхи бар куы ныууадзис! (Æртыккаг хистæрæн æхцайы баст йæ
дзыппы атъыста.) Бамбæрстай сæ? Мацыуал сдзур! Уæхионты ах-
хос дæр у. (Аивæй). Темырболат цыдæр æрæгмæ...
Æртыккаг хистæр (аивæй). Кæдæм æй цæвы?
Темырболат æрбацыдис, æнæсдзургæйæ сбадтис.
Æлдæрттæ дæр махæй æгуыдзæгдæр куыд уыдзысты. Арæх
æмбæлынц иумæ Дайраны комы тыххæй джауыртимæ.
Берболат. Хицауадмæ ис Ирыстоны тыххæй уынаффæ!
Фыццаг хистæр. Дзурынтæй цы ис, кæд хорзæй ницы
дæттынц нæ пайдайæн?!
Берболат. Нæ царды бæллиццагæй бирæ цыдæртæ нæй...
Нæргæ нартæн се стыр бæстæйæ хæхтæй, быдыртæй, сæ фæдонтæн
ныр стур йæхи кæм стула, уый дæр нæй. Не знæгтæ — нæ сæры
хъуынтæй фылдæр. Алырдыгæй нæм бырсынц æнæфсæрмæй. Фæди-
сы рæстæджы тыхгæнджытæн кæмтты æрбацæуæнты мæсгуытæй ных-
къуырд раттын нæ бон хæстондзинадæй ницæмæй у. Алцæмæй —
æвадат, топпыхосы онг. Ирон адæм мингай азты хæстыты сцыбыр
115
сты. Знаджы ныхмæ айдагь лæгдыхæй кæдмæ тох кæндзыстæм. Æнæ
Уырыс нæ бон ницы бауыдзæн. Тæрсын никæй кæнын, хæстмæ
дæр никæй æрвитын... Куы уаиккам домбайдæр, гæрзифтонг
дардмæхсæн сармадзантæй, алыхуызон хæцæнгарзæй, хæстон
адæмæй. Зæгъын æй æргом: æнæ Уырысæй æрцæудзыстæм сæфтмæ.
Æлдæрттæ сæхи царды кой кæнынц.
Фыццаг æлдар. Уыдтæн хуынды, федтон сын сæ ахас-
тытæ, тынгдæр фæсивæдæн. Хъазты цъыллинджытæ кодтой, сæ
сылгоймæгтæ æрдæг бæгьнæгæй. Сæ фæсивæд æнæфсарм — хистæр,
кæстæр бæрæг нæй. (Берболатмæ.) Гъе, ахæмтыл нын фæдзæхсыс
нæ кæстæрты?
Æртыккаг хистæр. Берболат гъе уыдæтты тыххæй никуы
ницы рахабæрттæ кодта. Хицауад йедтæмæ йæ ничи уал æндавы.
Сæ уынаффæтæ æххæстгæнæг. Цæуылнæ сæ зонын кæны фæрсаг
адæмæн. Цы нæм ис, уый хъуамæ цæуылнæ зонæм?
Æ л д а р. Берболат Уырыс æмæ Иры сæраппондыл дзуры. Цы
кусæг у? Фендзыстæм, кæмæн цы ’рхæсдзæн.
Æртыккаг хистæр. Рæдийыс! Берболатæй рæстырдæм
дзурджытæ æгæр дæр ма ис. Куырис сыгьдис æмæ йыл бæттæн
худтис. (Аивæй). Арвистон нæ ма сараза, уый æнхъæл нæ дæн.
Уырысæй та, дам, æртæйы...
Фыццаг хистæр (Берболатмæ). Махæй дæ ныфс уæд.
Кæм хъæуа, уым дæ барæстытæ кæндзыстæм. Хорз кæм нæ зонай,
уым адæмы дæ фæдыл ма сид!
Темырболат (Берболатмæ). Ныхас æргомæй фидауы. Дæ
зæрдæ де ’вдисæн — æгæр дзурыс адæмы сæрыл, уæдæ куыд? Цы
’фсонæй цæуынц лæгмæрдтæ Ирыстоны?! Фæзынд нæм расыггæн-
джытæ, тамако дымджытæ. Джауыртæ нын нæ хæхтæ сæхи хонынц.
Уæрæсейæ лæг куы ’рбацæуы — хуыздæр зæххы хай уыдонæн.
(Хинæй). Æз кæмдæриддæр — дæ хъахъхъæнæг. Чи мæм хъусы?
Ничи. Нæ фæндæгтæ нын куы истой,— ды уым æнувыдцæр ар-
хайæг, къниазты æмæ инæлæртты пайдайæн. Фæрсæм дæ — ды чи
дæ Ирыстонæн уый фæстæ? Ничи!
Бадты хистæр. Рæстытæ дзуры. Фæлæ сеппæт рæстытæ не
сты.
Темырболат (бадтмæ ацамыдта). Ам дæр ирон адæм ис.
Берболат. Алчидæр цæуылнæ ахъуыды кæны: рухсдзинад
кæй хъæуы, куынæгмæ кæй æрцыдыстæм. Бонæй-бон тыхстдæр
æмæ хæстхъомысджындæр, царды фæрæзтæй хуыздæр хъуаг кæй
стæм. (Бадтмæ). Цы кæнгæйæ у Ирыстонæн? Сымах хистæртæ стут,
мæнæй сымахмæ зонд нæ хауы. Ахъуыды кæнут!
Фыццаг хистæр. Махæй алкæмæ дæр ис йæхи хъуыды.
БербоЛат бирæ рæтты уыд — федта. Йæ ныхæстæй нæй аппаринаг.
Ирыстоны дзырддзæугæ адæмтæм байхъусын хъæуы сеппæтмæ дæр.
116
Темырболат (бадтмæ). Æргом ныхас — фылдæр. Мах сын
нæ фæндæгтæ куы схатыр кæнæм, æххуырстыты сын куы цæуæм,
уынаффæгæнджытæ нын куы суой,— истытæ ма дзы рантаудзысты.
Уæд ма Ирыстон цы у æмæ кæм ис? Чи ма стæм æмæ ма кæцы
фыдæлты фарн æмæ намысы аккаг стæм? Фæнды мæн дæр, куы
уаиккам тыхджын æмæ уæлахиз. Æмæ ма уый куыдæй бафтдзæн нæ
къухты.
Берболат (бадтмæ). Сымахмæ гæсгæ, цы стæм, уый дæр нал
уыдзыстæм. Ис фадæттæ, радзырдтон уын сæ.
Фыццаг æлдар. Туджджындзинæдтæй æмæ фыдбылызтæй
йæхи нæма схицæн кодта, æмæ уынаффæтыл схæцыдыстæм. Цы
ис афтæмæй саразæн та?
Æртыккаг хистæр (Темырболатмæ амоны). Мæнæ не
’хсæн лæг, раст циу, уый загьта. Æз ма йæм æфтауын. Ис нæ алы-
варс сыхæгтæ. Семæ нын цæргæйæ у.
Берболат. Уыдон махæй домбайдæр не сты. Тыхстдæр
махæй. Уырыс дунейыл нæрынц. Сæ тыхы фæрцы сдомбай уы-
дзыстæм.
Темырболат. Перс, Турк. Чи зоны, Англис дæр. Æгæрдæр ма.
П а у з æ.
Берболат. Уæйгуытыл чи ивы лыстæг сырдты? Лымæндзи-
над цæмæй сæвзæра, рухсдзинад цæмæй æрбанывæнда, хæстон-
дзинадæй дæр хъомысджын уæм, уый тыххæй — тох! Лымæндзинад
та — фылдæр æмæ тынгдæр! Уырысимæ!
Фыццаг хистæр. Цы чындæуа? Ирыстоны лыстæг
сахъатдзинæдтыл де стыр ном баив, о, нартæ, нæ мæлæт æрхæццæ!
Фæлтау!..
Темырболат. Нæ кæрæдзийы куы бамбæрстам. Цæмæн нæ
хъæуы Уырысы æрбамбырд кæнын?
Фыццаг æлдар. Цы ис, — æгæр дæр ма у.
Æ л д а р (хистæртæм). Сымах Стыр Уæрæсейы... уæларвмæ кæй
хæссут — нæу Туркæн мæйы фаг дæр.
Бадтæй ч и д æ р т æ бахудти.
Берболат. Турк цы у, уый хæст равдыста. Нæ уалдзыгæнд
æмбисбонмæ — хуымгæнд... Нæ фыдæлтæ, фæлтау зонут: æгæрон
бæстæ уыд скæсæнæй ныгуылæнмæ. Ныр иу боны цыд фистæгæй.
Махмæ дзы цы æрхæццæ ис уыдонæй? (Фатмæмæ). Фатмæ, нæ
хистæртæн Уырысы хицауы номæй сæ лæвæрттæ сæ фæйнæ хæдзармæ
арвит. (Хистæртæм.) Цы кæнгæйæ у Ирыстонæн афтæмæй?
Бадты ныхас стынг.
Кæсæджы æмæ Черкесы—Зимянины хуызæн æвзыгъддзинадыл тох-
гæнджытæ. Гуырдзыйы — Георгиевский, трактат чи сарæзта. Махмæ
117
та •—- Василийы хуызæттæ, рухсдзинад чи тауы, æмæ йæ вазыг-
джындæр чи кæны, ахæмтæ. Тотрадзы тох у Дайраны ком сæхи
бакæныныл сæхи пайдайæн. Уæдæ, Дайраны комы пайдайæ дæр
нæй цæрæн нæдæр æлдæрттæн, нæдæр фæрсаг адæмæн.
Æ л д а р (аивæй). Махæй æдылыдæр не сты. (Берболатмæ.)
Раст мæ бамбар. Кæуыл æууæндут! Фыццагдæр лæгæн архайгæйæ у
йæхи пайдайæн. Æмæ уæдæ Уырыс дæр махæй æдылыдæр не сты.
Цæмæн ардæм бырсынц, кæд сын зиан у Дайраны ком, Кавказ?
Алчидæр архайы, фыццагдæр, йæхи пайдайæн. Фæлæ махæн Тур-
кимæ цыма рæстагдæр уаид. Сæ динæй дæр, æрдзы хъæдæй дæр
махмæ хæстæгдæр сты.
Темырболат (аивæй). Цыбырныхасæй, сæмтъеры кæнынмæ
нæ хъавы Берболат Уырысимæ,— хъуамæ ма рауайа.
Æртыккаг хистæр (аивæй). Берболатыл баууæндæн нæй.
Цы у уымæй дæлгоммæ æмæ хинæйдзаг. (Бадтмæ.) Ныр цытæ
æрыхъуыстон, Берболат ахæмтæй никуы ницы рахабæрттæ кодта.
Хæлд адæм сæм бирæ. Тæссаг сты. Уый тыххæй Берболат никуы
ахъуыды кодта. (Берболатмæ.) Цæмæй бæрæг у, æмæ уын джа-
уыртæ Иры бабиноныг кæндзысты бæллæхты рæстæджыты дæр.
Темырболат. Цæмæй дæ сæхиуыл æууæндын кæнынц
джауыртæ?
Берболат. Сæхæдæг кæм фæразой æмæ æндидзой, уым...
Кæсæг, Цæцæн, Черкес сæхæдæг æххуыс хъуаг. Уынут сæ — хъу-
сут сæ уæхæдæг. Хуыздæр нын ничи?!.
Фыццаг хистæр (хинæй Темырболатмæ). Уæддæр дæу
куыд фæнды?.. Ирæн Берболатимæ Уæрæсейимæ рæстагдæр уыдзæн.
æви Тотрадзимæ — Туркимæ?.. Абон дæр ма йæ ничи зоны, рæстмæ
æви чи рацæудзæнис хинæй Ирыл?
Темырболат ницы сдзырдта.
Дыккаг хистæр (Темырболатмæ амоны). Быцæуы
рæстæджы рæстытæ чи æмбары, ахæм у. Нæ кæрæдзимæ уæддæр
хуыздæр байхъусæм æмæ кæрæдзийы бамбæрæм. Иры хъысмæт ва-
зыгджын хъуыддаг у!
Темырболат. Тотрадз хъуыстгонддæр у. Æлдæрты хистæр —
дзырддзæугæ. Берболат та æрыгондæр, афицер — лæгьстиаг, кæд
фендджын у, уæддæр.
Дыккаг хистæр. Берболат æнæ фарн дæр нæу. Æлдæртты
ныхмæ йæхи æгæр сарæзта. Уырыс,дæр куыннæ уыдзысты, фæлæ
алчидæр йæхи кой — фылдæр. Æлдæрттæ дæр афтæ. Тох адæмы
сæрыл у. Фæлæ фидæныл ахъуыды кæнæм хуыздæр — арфдæр.
Хъæбысæй дæ мадимæ ма рахæц, рахæцыдтæ — абырс æй. Дыууæ
хæцæгæй сæ иу растдæр вæййы кæдцæриддæр. Нырма зын бам-
барæн у, чи растдæр уыдзæн.
118
Фыццаг хистæр. Фыццагхистæр æздæн. Зæгьын æргом:
сходкæйы сбæлвырддæр уыдзыстæм... (Берболатмæ аивæй.)Адæмæн
куыд рæстагдæр уа,— демæ уыдзыстæм. (Бадтмæ.) Берболаты зон-
ды ахаст цыма растдæр æмæ хуыздæр у. .
Темырболат (адæммæ). Хъæуккаг дæн æз дæр, фæлæ
зæхкусæг. (Хинæй.) Æз адæмæй хъауджыдæр никæй кæнын.
Æлдæрттæ дæр не знæгтæ не сты. Берболат архайы, уæдæ Тотрадз
дæр куыннæ, Ирыстонæн уа, зæгъгæ... Фæлæ дыууæ бы-
цæугæнæгæй чи растдæр уыдзæн, уый нæу бæрæг. Æлдæрттæ дæр
Иры доны не ’ппарынц. (Хинæй.) Берболаты тох дæр у, фидæны
Ирыстоныл рухсдзинад цæмæй æрбанывæнда. Фæлæ куыдæй? Бер-
болатыл хинæй куы рацæуой джауыртæ?
Фыццаг хистæр. Джауыртæ гадзрахатæй рацæудзысты,
зæгъыс. Æмæ туркæгтæ нæ рацæудзысты? Цæмæй бæрæг у?
Темырболат. Фыдгæнджытæ знаггад кæнынц адæмæн,
Берболаты фыдæнæн. Фыдбылызтæ кæнын райдыдтой, фæндæгтæ
куы бацахстой æмæ хидтæ куы сарæзтой джауыртæ, уæдæй фæстæмæ.
Хъазахъхъаг къордтæ бырсынц хъæутæм, ницæуыл ауæрдгæйæ. Бер-
болат, куыд хъуамæ уой ирон адæм джауыртæн уарзон?!
X и с т æ р (ахъæр кодта). Фæсивæд, тагьд фыдгæнæджы!..
Темырболат (райгæйæ). Нæ тæккæ уынаффæйыл та нæ...
Кæсут, йæ хæдзары дæр ын цæрыны фадат нæй. Кæдмæ сæ хъахъ-
хъæндзæнис йæхи дæр Берболат? (Аивæй.) Сайгæ сæ хорз æрбакод-
тон, фæлæ арæхсгæ кæй не скодтой, ницæййæгтæ! Фæивгъуыдтой
та йæ.
Фыццаг хъæлæс. Фæсивæд! Тагъд! Фыдгæнджытæ!
Фæсивæдæй чи æддæмæ уайы, чи — мидæмæ.
Уыцы фыдгæнджыты аййафут!
Темырболат (аивæй). Адоны фæндиагæй...
Æхстытæ та хъуысы фæссценæйæ, бæхты къæхты хъæр. Бадт рафæдис кодтой,
цырагь ныппырх, чи æддæмæ цæуы, чи та — мидæмæ.
Дыккаг хистæр. Мах ам уынаффæтæ кæнæм, нæ чъыл-
дыммæ та кæрдтæ дауынц.
Æхст та фæцыд. Берболаты худы фæрсты нæмыг ацыд. Ч и д æ р æрбацæуы.
Ч и д æ р. Сæ фæстæ æхстытæ сарæзтам, фæлæ ацы мæйдар
æхсæвы... Кæй? Цы? Нæй! Хæдзары ничиуал...
Р е в а н æмæ С о л т а н æрбацыдысты хъуызгæ.
С о л т а н (зæрдæрайгæйæ Реванмæ). Змæлæг нæй! Берболат йæ
тæккæ тарф фынæйыл. Уæлхæдзармæ схиз æмæ ердойы фæтæген
хуыссæнтыл бапырх кæн.
119
Р е в а н уæлхæдзармæ схызти. Æрхызти. Фæздæг скалди. Фæцыди уынæр. Ссыгъд
тынгдæр кæны. С о л т а н æмæ Р е в а н лидзæгау акодтой. Ф а т м æ
мидæггаг дзаумæтты разгъоры хъæргæнгæйæ.
Ф а т м æ. 0, хъæубæстæ, фæдис! Фæдис! Судзæм! (Адæргæй
рауай-бауай кæны.) Царæфтыд баистæм, судзæм!
Сых фæфæдис сты. Чи хуыссæнтæ рудзынгæй калы, чи сæ кæрты æппары, чи
хæдзармæ згъоры, чи хæдзарæй кæртмæ хæссы, калы... Фæдисон адæм
фылдæр кæнынц. Чи дон скъæфы. Сыгъд хуыссын кæнынц.
Фыццаг фæдисон. Сыгъд фæкъаддæр. Мæгуыр хæдзар
фервæзти сæфтæй. Кæд ма дзы чысыл цыдæртæ аззади, уæддæр.
Дыккаг фæдисон. Уæддæр кæй аирвæзтысты. Сæ
мæгуыр цард тыхстмæ æрцыдаид.
Ф а т м æ. Лæгты дзуар уын арфæ ракæнæд! Уæ руаджы,— уый
йедтæмæ бынтон сæфт кодтам.
Сыгъд бынтондæр ахуыссыд. А д æ м иугай-дыгæй хæлиу кæнынц. Т о т р а д з
йæ лæдзæгæй къуырттытæ кæнгæ æрбацæуы.
Т о т р а д з. Цы сты адæттæ?! Цæуыл адæмы фæдисгæнæг скод-
той? Фæдисы хъæр нæм цæмæн æрбайхъуысти? Берболат кæд
йæхæдæг нæ басауæвзалы.
Ф а т м æ йын уайсадгæ ацамыдта, ома, йæ службæмæ. ацыдис, зæгъгæ.
(Хинæй.) Æгайтма. Йæ фервæзынгæнæг Хуыцауы æвджид уæд.
Аирвæзти та. (Аивæй.) Дæлдæр ныххауæд!
С и д о р о в дыууæ стражникимæ æрбацыд. Фæйнæрдæм фæлгæсынц.
Кæмдæрты асгæрстытæ кодтой.
С и д о р о в (фæлгæсгæйæ). Æнахъинон сыгьдтытæ. Хæдзары
хицау!!! Нæй змæлæг. (Стражниктæм ацамыдта, ома, бахойут сæм,
зæгъгæ.)
Стражник дур фелвæста, дуар хойы. Ф а т м æ рацыдис, æнæ сдзургæйæ сын
раарфæтæ кодта.
Хæдзары хицау кæм ис?
Ф а т м æ (сабырæй). Дзæуджыхъæумæ...
С и д о р о в (аивæй). Мах Дзæуджыхъæуæй æрвыст стæм. Джи-
гул кæндзыстæм. Сыхбæстæй æвдисæнтæ æрбакæнут!
Ф а т м æ ацæуы, дыууæ лæппуимæ æрбацыд.
(Лæппутæм). Фæдзырдтам уæм,— уыдзыстут æвдисæнтæ. Фыд-
дзинæдтæ раиртасын хъæуы.
Джигул кæнынц скъаппыты, къуымты æмæ афтæ дарддæр. Байгом кодтой хор-
дон, цырыхъхъытæ æмæ хæдон дзы систой, сæ размæ сæ æрæппæрстой.
120
Цытæ сты адæттæ? Уæ гуыппырсар абырæг цы ма нæ бакодта? Йæхи
цæмæй сраст кæндзæни?
Ф а т м æ (йæ дадалитæм фæлæбурдта). Цы сты, цы? Нæ сæрæн
куы ницы зонæм. Цæй æнамонд фестæм.
Т о т р а д з (Фатмæмæ зулаив кæсгæйæ). Берболат æлдæрттæн
фыддзинадæй цытæ нæ бавзарын кодта. Хуыцау ын сæ йæ бæрзæйæ
фыдцæртæй сисдзæн. (Аивæй). Темырболат æй иттæг райхæлдта.
Берболаты йæ хæдзармæ бахсын кодта, кæд æй фæивгъуыдтой,
уæддæр. Арт ын бафтыдтой йæ мæнг къонайыл. Уый дæр хуымæ-
тæджы нæу. Лаферы туг дæр æнæ истæй нæ баззайдзæн.
Фатмæйæн йæ къухты кæлмæрзæн, афтæмæй Тотрадзы размæ бацыд.
Ф а т м æ (иуварс кæсгæйæ). Нæу туджджын! Лæгты дзуар, ха-
тыр бакæн!
С и д о р о в. Марджытæ сбæрæг уыдзысты. Дзæгьæл гуырыс-
хотæ рахъæр уыдзысты. Хицауад равзардзысты ацы хъуыдцæгтæ.
(Планшеткæйæ гæххæтт систа, фыссы.) Кæмдæрты ма цыдæртæ...
Хъримæгты сæфт дæр ис...
Стражниктæ сгарынц, фæйлауынц.
Нæй, басгарут фæскъулты...
Стражник ацыд, хъримæгтæ æрбахаста.
Стражник (аивæй). Æмхæст хъримæгтæ не ской кæндзынæн.
Рахъæр сын сæ кæнин, æмæ... (Хъуыдыты афардæг.) Цæй, уæд
та...' (Фæцæйцыди. Фæлæууыди.) Цæй, æндæр хатт.
П а у з æ.
Уæд сæ схъæр кæнон...
Ф а т м æ бауадзыг. Æрæджиау æрчъицыдта.
С и д о р о в (Фатмæмæ). Берболат йæхи бафснайдта, фæлæ
кæдмæ?! (Æвдисæнтæм). Фыдракæндтæ, уæлæдарæс, тугæйдзаг
хæдон æмæ цырыхъхъытæ... Ацы протоколы ис фыст: хъуыддаджы
æвдисæндартæ кæй стут æмæ уæ къухтæ æрæвæрут. (Ахъæр кодта.)
Стражниктæ...
Дыууæ стражникы æрбацыдысты.
Ацы тугæйдзаг хæдон æмæ цырыхъхъытæ æртымбыл кæнут æмæ сæ
— комендатурæмæ... Хорз сæ атымбылтæ кодтат?
С и д о р о в æмæ стражниктæ ацыдысты.
Ф а т м æ (кæуы). Уæ ме Скæнæг Хуыцау! Мады Майрæм, цæмæн
мæ рафæлдыстай. Циу, цы ракодта? Цæмæн ныл мысынц тугтæ...
(Фæсабырдæр.) Уæддæр хъримæгтæ кæй нæ рахъæр сты. Бынтон
121
нæ сæфты былæй фесхуыстаиккой. 0, мæ уд дæ фæхъхъау фæуа,
цытæ дыл мысынц. 0, Берболат!
X ъ æ у к к а г-æ в д и с æ н. Æнæхъаймæт ут! Уæ фыдбылызтæ
уе знæгты фиддон... (Аивæй Фатмæмæ.) Уæддæр хъримæгтæ кæй
нæ рахъæр сты.
Тотрадз (хинæй). Хорз у, кæй ницы ссардтой.
Хъæуккаг. Цыдæртæ ссардтой, семæ сæ ахастой.
Т о т р а д з. Нæ бон ницы у. Адон джауыртæн хæрзгæнджытæ
сты. (Аивæй.) Адоны фаг Хуыцаумæ дæр нæй. (Хинæй.) Куы ’рцы-
дис, уæдæй фæстæмæ фылдæр — маст. (Фатмæмæ хинæй.) Махмæ
дæр ма хатт æрхауы æфхæрд. Бахауæм мæстыты...
Ф а т м æ та бауадзыг. Хъæуккаг лæппу йын сыгъд бандон йæ быны
авæрдта. Ф а т м æ нæ сбадтис.
Ф а т м æ (уæззаугай). Берболат фылдæр уæ хорздзинæдты кой...
Уæ Лæгты дзуар! Мады Майрæм, йæ амонд ын хуыздæр фæкæн!
(Лæппутæм). Фæдзурут æм...
Лæппутæй чидæртæ Тотрадзмæ фæдзырдтой. Т о т р а д з
æрбаздæхти фæстæмæ.
(Фатмæ лæппутæм уайсадгæйæ.) Тотрадзæн йæ бон бирæ у. Уе
’ххуысы хайæ йын... Уæ фæндыл дæр кæд сразы уаид, фервæзид
кæд йæ фыдбылызтæй дæр.
Т о т р а д з (хинæй). Кæнæм... Нырæй фæстæмæ йын тынгдæр
сархайдзыстæм. Хицауадæй дæр кæд уаид ирвæзт. Нæ фыдбылызтæ
фæуæнт йæ фиддон Ирæй Уырысы ’хсæн. (Аявæя.,) Цæйбæрц амонд
уаид а бæстыл.
Т о т р а д з ацыд. Ф а т м æ лæууы æмæ хъуыдытæ кæны. Иннæтæ дæр
ацыдысты.
Æмбæрзæн
ДЫККАГ НЫВ
Тотрадзы галуан. Уатæн йæ иуырдыгæй стыр фынг. Т о т р а д з къæлæтджынæй
рабадт. Хæдзары астæу къулмæ хæстæг стыр æртыкъахыг фынг. Къулыл персайнаг
122
гауыз. Пъандары размæ зæххыл арсдзарм тыд. Гауызыл хæцæнгæрзтæ ауыгъд. Уаты
къулыл бæрзонд цырагъ ауыгъд. X а н д з æ р и н æ йæ ссыгъта. Ацыд. Æмбæрзæн
байгом. X а н д з æ р и н æ йæ цæссыгтæ калгæ æрбацыди.
Хандзæринæ (кæугæйæ). Берболаты æвыдæй нал ныууадз-
дзысты. Берболатæн йæ сусæг уынаффæтæй Темырболат цыдæртæ
базыдта. Тотрадзы къордмæ фæхæццæ сты æмæ Берболаты бахстой,
фæлæ йæ фæивгъуыдтой. Цæй мæгуыр у, фæхæцæг ыл нæй, æмæ
кæдмæ фæраздзæнис афтæмæй. Цы мæгуыры бон мыл акодта. Цы
ракодтон? (Аивæй.) Реван мæ тæригъæдæй рæствæндаг макуы фæуæд.
Куыд ыл рацæуон комдзог. Туг акæлдзæни. Уайдзæфтæн дæр кæдмæ
быхсдзынæн. Куы ницы уал мæ сæрæн зонын. Хъуымыхъхъаг æрдзæй
сахъат, исæй бонджын, адæмы ’хсæн æнæфенд,— зæгъынц. Ирæдыл
— сæдæ хайуаныл мæ ауæй кодтой. Чи мæ фæрсы. Мæхи дæр куыд
æрцауындзон. Мæрдтыбæсты, дам, хæйрæджытæн хъазинаг у йæ уд
ахæмæн. Цæмæн мæ ныййардта мæ мад.
Т о т р а д з бæндæнимæ æрбацыд.
Т о т р а д з (кувы). 0, пехуымпар! Хатыр дæ курын. Цæмæн
мын радтай ацы мæлинаджы? (Хандзæринæмæ.)Цытæ дæ дзурынц?..
Æнæ артæй фæздæг нæй. (Тызмæгæй.) Дзур, æрмæстдæр раст. Кæд
нæ,— бæндæнæй хуыздæр дæ ничи сраст кæндзæн. (Бæндæн æм
æвдисы.) Уыныс? Хатыр æм нæй!
Хандзæринæ (Тотрадзы раз æрзоныгыл кодта). Æрца-
уындз мæ, дада, ницы мæ зæрдæмæ хæссын æнæуагдзинадæй.
Æрхон козбаугæнджыты, зæгъæнт рæстдзинад. Никæд
фæрæдыдтæн. Ницы ракодтон æгаддзинадæй. Мæ мады ’фсымæр
мæлæты къахыл лæуд уыдис, уый фенын дæр мын нæ бантыст.
Т о т р а д з. Куы амардаин, ды дунемæ рантысыны бæсты.
Ирыстоны адæмы цæсты мæ бафтыдтай. Куы нæ райгуырдаис,
фæлтау. Фæсайдтай нæ. Æлгьагæй нын æгаддæр скодтай не стыр
кадджын мыггаг. Цæмæн ацыдтæ Дайраны коммæ?! (Цуæртгæ æрых-
гæдта.) Æз æгаддзинад нæ ныббардзынæн! Æгъгьæд фæуæд!
Хандзæринæ (кæугæйæ). Нæ, баба! Тæригьæдтæ дзурыс,
цы Хуыцау мæ радта! Ныхасы бар ма мын ратт!
Т о т р а д з царыл афтид цæгыл бæндæн баппæрста. Дуары хойын ссыди.
Т о т р а д з. Дзур дæ мæлæты размæ!
Дуары хойын та.ссыди. Т о т р а д з дуар байгом кодта. Р е в а п æрбахызти.
Бакаст бæндæнмæ, Хандзæринæм æ...
(Йæхицæн). Ма дзы байрай! Мæ фæндтæ мын ныссыкк кодтай.
Р е в а н. Хорз нæу. Фæлтау... Иу бон уынаффæйы æрбадæм,
кæд рабæрæг уаид уыцы туджджын дæр.
123
Т о т р а д з (Реванмæ). Дæуæн Хандзæринæ хойы хуызæн у. Цы
хæстæ дыл ис, æмбарыс сæ дæхæдæг. Иунæг у...
Хандзæринæ Реванмæ мæсты каст бакодта.
Дæ бæрны у. Ныхас æм куыд никæцæй уал æрхауа, афтæ. Дæ
амондæн кувæд! Æз æххуырстытæм акæсон. (Ацыд.)
Хандзæринæ (аивæй). Фæлтау зæххы скъуыды куы ныххау-
даин. Цы Хуыцау дæ радта нæ хъæстæйæн! Цæмæты мæ æртардтай?
Туг куы ныккæла...
Р е в а н. Ды мын хойы бæсты дæ. (Аивæй.) Мæ фыдракæндты
кой куы раргом уа, чи ма мæм... зыбыты иунæг чызг йæ фыдæн.
Куы фенамонд уа мæн тыххæй... Уæд-ма бафæлвар æмæ адæмы
æхсæнты ацу. Цæй æрра ми бакодтон.
Т о т р а д з æрбацыди.
Т о т р а д з. Æрæгмæ цæуынц... (Реванмæ.) Дæ руаджы аирвæз-
ти. Уæд та йæ куыдзæппарæнæй... Фæчъизи мæ кодта.
Р е в а н. Бынтон фæхудинаг уыдзыстæм. (Аивæй.) Мæн
тыххæй... Йæ тæригьæд мæ... Фæлтау мæн æрцауындз...
Хандзæринæ (аивæй). Лæгты дзуар дын тæрхонгæнæг
фæуæд. Мæ тæригьæд дын...
Иннæ уатмæ бацыд.
Р е в а н (аивæй). Хуыздæр æмæ æгьдауджындæр нæй, чыз-
джытæй Иры бæстыл. Бирæтæ йæм батæхуды кæнынц. (Тот-
радзмæ). Уæдæ мæнæн Дайраны коммæ цæугæйæ у? Джауыртæ
илци исынц æви нæ, уый дæр базонын хъæуы. Рæхджы зын-
дзынæн. (Ацыд.)
То тр адз (аивæй). Нæ фæззыгон куыстытæ раууатмæ æрцыды-
сты. (Рудзынгæй акасти. Рацу-бацу кæны.) Æлдæрттæ дæр цыдæр
æрæгмæ цæуынц. Солтан дæр никуыцæй зыны...
Куыйты рæйыи ссыд. С о л т а н ы ныхас æрбайхъуысти. Дуар фегом. С о л т а н
æрбацыд, йæ хæдфæстæ с т р а ж н и к.
С о л т а н (Тотрадзмæ). Уыдтæн Зругкомы, æмæ цы... Бербо-
латæн уыд хъæуы хистæртимæ ныхасÆмæ цы? Нæ ныхмæ у...
Æгæр дæр ма ардауы адæмы Берболат. Тынгдæр пашайы фыдкой
кæны. Темырболат дын сæ радзурдзæнис хуыздæр. (Стражникмæ
амоны.) Мæнæ дын æвдисæн.
С т р а ж н и к. Бæлвырддæр афтæ. (Хъуыдыты ацыд.) Цы ра-
кодта,, фылдæр нал фезмæнтдзæнис. Ничи нæ ницы атондзæнис
сымахæй.
С о л т а н (аивæй). Æгæр авнæлдта.
124
Т о т р а д з. Реван æрæгмæ цæуы. Æмæ уый диссаг нæу. (Сол-
танмæ.) Не ’лдæрттæ æрæгмæ цæуынц?
Куыйты рæйын ссыд. Æлдæрттæ æрбацыдысты. Сæ фæстæ та Р с в а н.
Р е в а н (Тотрадзмæ). Илци исæг нæй, фæлæ афæстиат дæн.
Айдагь Темырболатæй ницы базонæн ис Берболаты тыххæй. Бер-
болат бынтон иунæг нæу. Хъазахъхъæгтимæ сæ фæндагыл кусгæйæ
баййæфтон. Уый джауыртимæ, мах та? Уынаффæтæ кæнæм...
Фыццаг æлдар. Ау, нарты тугæй нæм ницы уал ис?
Сарæхсдзыстæм.
Р е в а н. Куыд? Берболат айфыццаг Фыдхуызы Уырысы хица-
уадæй домдта,цæмæй æлдæрттæй сæхицæн лæггадгæнджытæ скæной.
Фыццаг æлдар. Йæ талынг хъуыддæгтæ йын бынтон
раргом кæндзыстæм. Мæнæ уал ссарæм, фæндаггæттæй сын
æвдисæнтæ чи лæууы, уыдоны. Ахицæн сæ кæндзыстæм.
Р е в а н. Зын ссарæн сты. Сæхи нал хъæр кæнынц.
Дыккаг æлдар. Саразæн кæмæн нæй, ахæм хъуыддаг
нæй. Рафтауæм нæ мулкæй. Ма сауæрдæм нæ уды лæггадыл, кæннод
сæфтмæ æрцæудзыстæм. Геологтæ, фæндаггæттæ, хъахъхъæнджытæ
нæ фыдмитæй... Уыдон куы сæргом уой — не сæфт — æргом хæст.
Фыццаг æлдар. Нырма уал Берболат уæлæуæзты цæуы.
Бакъуындæджытæ йæ хъæуы. Не ’вдисæнты — фылдæр, уый хъу-
зонты та фæкъаддæрыл сархайын хъæуы. Уыйфæстæ бæрæг уыдзæн.
(Солтанмæ.) Ды Гуырдзыстоны цардтæ, зоныс сын сæ уавæртæ,
сæ удыконд, зоныс дзы бирæ кæйдæрты. Ссар уым æвдисæнтæ.
Ардæм сæ æрхæццæ кæн. Кæнæ та — амæл.
Бадтæй чид.æртæ. Афтæ, кæнæ мæлгæ, кæнæ ам куыд
уой... Цалынмæ джауыртæ нæ фæраздæр сты, уæдмæ.
С о л т а н ницы сдзырдта, ацыд.
Фыццаг æлдар. Джауырты фæнд: æлдæртты Сыбыры хай
цæмæй бакæной. Фæрсаг адæм та сын цæмæй сæхицæн лæггадгæн-
джытæ скæной. Мæлæтæй хуыздæр уæд цы ис?
Дыккаг æлдар. Тæссаг у. Мах стыр сырды мысты
къæппæгæй æрцахсинаг стæм. Уый та цыма нæ рауайдзæнис.
Æртыккаг æлдар. Иудадзыг джауыртæн сæ бирæмæ
кæсын нæ хъæуы.
Дыккаг æлдар. 0, сæры зондæй тынгдæр архайын хъæуы.
Æртыккаг æлдар. Ома, кæй сæры зондæй?
Дыккаг æлдар. Цал сæры зонды вæййы. Æрмæстдæр
нæхи... Йæ æрдхæрдты йын йæ фыддæр знæгтæ фестын кæнæм.
Тотрадзы загьдау,— хъару æмæ иудзинадæй.
Тотрадз. Знаг у, фæлæ йæ лæгдзинæдтæ æгæр дæр ма сты.
Йæ хиндзинад ахъаззагдæр. Стæй фæразон, уæндон, быхсаг, зонд-
125
джын, уымæй æнæсæттон. Кæд, кæм æмæ кæцæй нæ февзæрдзæ-
ни —- бæрæг нæу. Стæй йæм ис æгьдау дæр. Фæлæ уыдонæй ма
фæтæрсæм.
Ничи ницы сдзырдта.
Цалынмæ нæ Сыбыры хай нæ бакæнын кодта, уæдмæ.
Дыккаг æлдар. Маргæ, æгжæстдæр маргæ!
Т о т р а д з. Марын диссаг нæу. Иæ цармæй дæр ма йын пайда
куыд скæнæм.
Фыццаг æлдар (худгæйæ). Дзæуджыхъæуы фидары раз
сæудæджеруаты лæджы цæрмттæ дæр æлхæнынц? (Фестади.) Цы
лæхурыс, зондджын уæвгæйæ.
Дыккаг æлдар. Темырболат ацы хатт куывды иттæг хорз
сарæхсти. Берболаты сусæгдзинæдтæй бирæ цыдæртæ рахъæр код-
та, цы уынаффæтæ йæм ис нæ ныхмæ. Хицауад нæ кæйты æрцах-
синаг сты, цытæ бакæнинаг нын сты, уыдæттæ.
Т о т р а д з. Куыннæ! Куы ахсой, уæддæр Берболаты. (Йæ
мидбылты бахудтис.) Куырис сыгьди, æмæ йыл бæттæн худтис.
Комендатурæйы та ныхасы бар ратондзыстæм, æмæ-иу уæд сæхицæй
раппæлæнт. Зæгьдзыстæм та: æцæгтагьд-тагьд нæ... Тагьд дон фурды
не ’ййафы. Хъуыддæгтæ ныртæккæ дæргьвæтиндæр кæнинаг сты,
цæмæй хъуыддæгтæ хуыздæр сфæлгьауæм, фидæны хæстмæ. Бæхты
рæгьæуттæ фæфылдæр кæнын хъæуы. Уый фæуæд Реваны æвджид.
Солтан та хæцæнгæрзтæ æмæ æрмадзуæттæ æрцаразæд Куырттаты
æмæ Дыгургомы. Цы ма бахъæуа,— Хъуымыхъхъы бæстæй... Уый
дæр фæуæд Солтаны æвджид. (Бадтмæ.) Исчи ма уæ исты бафта-
уинаг у?
Ф ы ц ц а г æ л д а р. Уыдон дæр хорз, фæлæ сарæхсдзыстæм
æрмæст уыдонæй?
Ничи та ницы сдзырдта.
Адæм та?
Дыккаг æлдар. Хæст адæмæй фидауы æмæ вæййы? Уый
кой кæнæг нæй. Адæмæй!!!
Т о т р а д з. Нæ комбæстæй, Кæсæгæй, Хиугомæй, Тырсы-
гомæй, Гуырдзыйæ, Стыр Цæцæнæй. Уыцы хабæрттæ фæуæнт ме
’вджид.
Æлдæрттæ фæхъæлдзæгдæр сты.
Фыццаг æлдар. Гъе уый æцæг ирон лæджы зонды ахаст у.
Зоны, кæцæй архайын хъæуы, уый... Фæлæ куы фæрæдийæм?
Т о т р а д з. Тох цæй тыххæй вæййы? Сæрибар, нæ зæххытæ,
кæнæ — мæлæт кадыл.
126
Р е в а н (сыстади, хъуыдыгæнгæйæ). Цы стæм — авд ахæмы куы
фестæм, нæ бон уæддæр ницы бауыдзæн. Æз фехъуыстон джа-
уырты тыххæй, ома, цас сæм ис сармадзантæ, суанг арцы онг.
Æгæр дæр ма. Мах та цæмæй? Берболаты лæгдзинад нæ къæхты
бын куы скæнæм, не стырдæр рæдыд уый уыдзæнис. Балымæн æй
кæнæм, фæлтау.
Фыццаг æлдар (Реванмæ). Хъус-ма, Берболаты æрдхорд!
Уый та ды хъуамæ саразай!
Æртыккаг æлдар (Реванмæ). Симды куы бацæуай,
симын дзы хъæуы. Мæлæм, йе цæрæм,' æрмæстдæр кадимæ.
Т о т р а д з. Æххуысгæнджытæ та нын уыдзæн Уырысы ныхмæ
тохы Гуырдзыйæ, Кæсæгæй, Цæцæнæй, Хъуымыхъхъæй. Нæ
фарсмæ æрбалæудзысты.
Р е в а н. Берболат нæ адæмы æгæр æрæууæндын кодта Уыры-
сыл. Тæрсын, нæ ныхмæ куы фегæр уой... Æрæууæндын сæ кодта
Уырысы æхсар æмæ царды фæрæзтыл.
Т о т р а д з. Сырдæй чи тæрсы, уый хъæдмæ нæ цæуы. Бербо-
лат джауыртæн цы у... Мах сыл хъуамæ фæуæлахиз уæм!
Дыккаг æлдар. Берболатæн йæ бон цы у, не ’ппæты
хъару дæр уый бæрц нæ бауыдзæн. Йæ уидæгтæ æгæр ауагъта
Ир æмæ Уырысы ’хсæн. Иууылдæр уымæн кусæг сысты. Йæ
иузæрдиондзинад æмæ йæ удвæллой службæйæ, джауырты
’хсæн.
Т о т р а д з. Уыдон басæттын — ме ’вджид. Йæ æрдхæрдтæ —
йæ фыддæр знæгтæ.
Бæхты къæхты хъæр фæцыд. Р е в а н ауади, фæстæмæ фездæхти.
Фыццаг æлдар. Фервитæм Берболатмæ. Бафæрсæм æй,
ирон адæмыл кæд сæвзыгьд уаид.
Р е в а н ацыд. Фæстæмæ Берболатимæ æрбацыд. Сæ фæстæ Б е р б о-
л а т ы æмбæлттæ.
Фыццаг æлдар (Берболатмæ). Хорз у, нæ ныхасæн нын
кæй саргь кодтай.
Берболат. Фарн уæ ныхасы.
П а у з æ.
Уыдис мæм уæ номæй хонæг. Æмæ мæнæ æрбацыдтæн. Хъусын
уæм.
Т о т р а д з (Берболатмæ, бандонмæ йын ацамонгæйæ). Табуаф-
си.
Берболат. Æз кæстæр дæн — алæудзынæн.
Т о т р а д з. Нæ ныхас дæргьвæтин у.
Берболат сбадт.
127
Ам нæм нæ уавæрты тыххæй уыдис ныхас, æнæ фæдзургæйæ дæм
нал уыдис. Кæд афицер сдæ, Уырысы хæстон, уæддæр æлдары
фырт дæ.
Æлдæрттæ сæхимидæг ныхас кæнынц.
Нæ кæрæдзийæн æцæгæлæттæ не стæм. Уыныс, Ирыстоны уавæртæ
куыд æмæ цас сты...
Фыццаг æлдар (хинæй). Знагимæ цæргæйæ дæр фæндæй
архайын хъæуы. Уырысимæ нæдæр не ’гъдæуттæ иу сты, нæдæр нæ
дин. Куыд дæм кæсы?
Д ы к к а г æ л д ар. Афтæ! Туг схæццæ кæнгæйæ нæу. Мах
стæм нæ рагфыдæлтæй нырмæ ам... æмæ уыдзыстæм.
Æртыккаг æлдар. Ис дын се ’хсæн кад, рад æмæ ном.
Иры номæй се ’нцой дæ, мах дæр дын знæгтæ не стæм. Джауырты
дæр ницæмæй хъыгдарæм. Фæлæ сæ дæхи рахицæн кæн.
Берболат. Туг у, фæлæ гадзрахатæй рацæуын,— ард басæт-
тын,— æгады мæлæтау у.
П а у з æ.
Алцæуыл дæр уын разы дæн, фæлæ уый мæ бон нæ бауыдзæн.
Т о т р а д з. Перс, Турк, кæд дард сты,— Бетъырбух та ноджы
тъайлагдæр. Дæуæй хуыздæр нын чи ис? Кæмæ хуыздæр бадзурæм.
уый нæй. Æркæс нæм.
Берболат. Зонут æй, æнахъом сидзæрæй баззадтæн. Мыг-
гаджы æмæ комбæстæйы хистæрты æмуынаффæйæ мæ Уырысы
бæрны бакодтой... Мæ арæхстмæ гæсгæ та мæ хæстон хъуыддæгтыл
бафтыдтой. Уыдис иу ахæм рæстæг — Персы æмæ нæм Турчы
æфсæдтæ ныббырстой. Цыппар азы хæсты быдыры маст æмæ рыст...
Рафтыдтæн хъазуат хæстыты. Ныр абон уе ’хсæн дæн, ирон фарн
æмæ Хуыцауы фæрцы...
Дыккаг æлдар. Хъæуы нæ де ’ххуысы хай!
П а у з æ.
Берболат ницы сдзырдта.
Хорз, уæд та раздæх дæ фыдæлты, дæ фыды уæзæгмæ.
Фыццаг æлдар. Ныууадз! Мах не ’ндавынц дæ ныхæстæ.
Ды махæн цытæ бавзарын кодтай, уый лæг йе знагæн дæр нæ фе-
нын кæндзæн. Лафер дæ азарæй... Ды хидтæ аразæг,
уынаффæгæнæг, хъазахъхъæгтæн фæндаг амонæг. Дæ риу хастай
туркæгты нæмыджы ныхмæ, джауыртимæ иумæ. (Æлдæрттæм аца-
мыдта.)Махæй дæхицæн аразыс знæгтæ. Хуссар æмæ Цæгаты Ирмæ
джауыртимæ балцкæнынвæнд скодтай. Геологтæ бонæй-бон арфдæр
бырсынц æмæ сгарынц нæ хæхты. Æви ирон адæмы фесафынвæнд
скодтай? Нæ уынаффæтæ æмæ сходкæтæ къаддæр уаиккой. Гъе уыцы
128
хъуыдцæгтæ тыхсын кæнынц нæ зæрдæты цæвæнтæ, нæ алы лæгæн
дæр.
Æлдæрттæй чи ныхъхъус, чи æрбамæсты, чи бадгæйæ баззади. Бæхты
къæхты хъæр фæцыд. Р е в а н ацыд, фæстæмæ фездæхт. Æнæ исты сдзургæйæ
сбадтис, хъусы.
Берболат. Лæг кæм сæндидза, уырдыгæй йын йæхи стонæн
нал ис. Уыдтон, Уырысы æфсæдтæ куыд ирвæзын кодтой туркæг-
ты сыдæй æмæ рынæй. Бамбæрстон цард йæ райдайæнæй йæ
кæронмæ.
Р е в а н. Ныууадз! Дур цы къæдзæхæй рахауы, уый хуызæн
вæййы.
Берболат. Уырыс фæндæгтæ аразынц. Уырысы фæрцы нæ
кæстæрты ахуырыл бафтаудзыстæм, хæстон æгъдауыл... Васили-
имæ уал скъолайы агъуыстæн бындур бавæрын кодтам. Хæхты сгар-
джытыл, инженертыл æмæ фæндæгты дæснытыл нæ кæстæрты са-
хуыр кæдзыстæм...
Дыккаг æлдар. Афтæ... инженерты æфсон гадзрахатæй
цæуджытæ? Ирыстоны æккойы бадджытæ?! Уæйгæнджытæ. (Бер-
болаты пъагæттæм ацамыдта.) Мæнæ ’гъе, ахæмтыл...
^Солтан (дардцæр алæууыди). Ды, Берболат, нырма бирæ
’дæртæ нæма æмбарыс нæ фыдæлты æгъдæуттæй: æфсарм, на-
^ыс, кад, нæ нæргæ хъайтардзинæдтæ, куырыхон дзырддзæугæты
тых. Цæуылнæ æмбарыс? Дæ хуызæттæ куы уаиккам, раджы нæ
бакъуындæджытæ кодтаиккой. Сунжæйы... Æрхъуыды йæ кæн...
Кæй ма хъæудзынæ ахæстоны фæстæ?! (Берболатмæ бауырдыг.)
Айфыццаг де ’рдхорд Васили дæ кæнгæ æфсымæр Реванмæ йæ кард
цæмæн сласта комбæстæйы куывды? Кæй æгад кæны? Цæмæн ба-
уæндыд?! Цы нæ хоны?! Цæмæн хъуамæ уæндой Дайраны комыл,
нæ фыдæлты тугæй æхсадау зæххытыл?! Хицауиуæг кæнæнт? Чи стæм
мах? Цы нæ хонынц?
Берболат ницы сдзырдта.
Уæдæ зонгæйæ уæд! Туджы иу æртах дæр дзæгъæлы не ’рхаудзæн.
Ды йæ дæхæдæг дæр цæмæн хæссыс дæ сæрмæ, æмæ джауыртæ
æлдариуæг кæной?! Дæхи æрæмбар.
Берболат. Нæ фыдæлты æгьдæуттæ куыд сты? Чи фехæлдта
хистæрты, адæмы фарн? Уазæджы бавæрыны тыххæй-иу комбæстæ
банкъуысыдысты, се знаг-иу куы уыдис, уæддæр. Хæст-иу самад-
той æфсæдты ныхмæ дæр, уазæджы^кад æмæ хъæубæсты намыс,
æфсарм бахъахъхъæныны тыххæй. (Йæ сæрмæ, йæ хæцæнгæрзтæм
ацамыдта.) Цæй тыххæй сты?! Нæ фыдæлты бæстæ, нæ адæмы фарны
æмæ уазæджы кад бахъахъхъæныны тыххæй æрмæстдæр.
Æвдисæнтæ æрбацыдысты.
9 Заказ № 207
129
Дыккаг æлдар. Дур арвæй куы æрхауы, зæххæн уромгæ у.
Дур зæххæй куы фесхъиуа, нæй йын фæстæмæ та æнæ æрыздæхгæ,
зæхх та йæ уромдзæн уæддæр. Чи у де ’гьдау, дæ кадгæнæг? Мах.
Чи у дæ бавæрæг? Мах! Æлдæрттæ!
Солтан (Тотрадзмæ аивæй). Ссардтон нæ нымудзæджы. Ныб-
бастон æй, фæлæ йæм æртхъирæн дæр бакодтон. Цыдæриддæр ра-
кодтам, ралæхурдта сæ. Джауыртæй дæр фæцис сгарæг-агурæг. «Не
’хсæн сымах аххосæй змæст куыннæ ’рцæуа?! Исты фыдбылыз? Ха-
тыр нæ уыдзæн»,— бадодой йæм кодтон.
Т о т р а д з (аивæй). Иуырдыгæй уал фæфидардæр стæм.
Берболат (æлдæрттæм). Уæхи равдыстат. Куыд кæнгæ у
махæн? Козбаудзинæдтыл нæ ауæрдут. Фæндæгтæ мæнæй аразгæ
не сты. Уæрæсейы падцзахы æмвæзуæттæ сты. Туг дау та сымах-
выдæй.
Фыццаг æлдар. Нæфæсивæдызмæнтæгдæды? Æфсæддон-
дзинадмæ сæ хъус адардтой. Цинтæ сæ æрхъуыд.
Б. е р б о л а т. Мæ хæдзармæ дæр мæхи мæхæдæг бахсын код-
тон, æмæ йыл арт дæр æз бандзарын кодтон? Уырыссæгтæ бацæуæн
къуым сарæзтой, дæрæнгонд æрцыд, уый дæр та æз уыдтæн? Гуыр-
дзыйы æвдисджытæ ссардтам. А дыууæ боны сæ ардæм хъæуы.
Хъаст-иу мачиуал ракæнæд!
Æлдæрттæ базмæлыдысты.
Бадтæй чидæртæ. Уый та куыд? Мах ницы зонæм,—
Хуыцау æвдисæн.
Ныссабыр сты.
Æвдисæнтæй иу (фæсус хъæлæсæй, барæй). Уыдис ахæм
хабæрттæ.
Берболат. Æрвондур куы æрхауы зæхмæ,— æрвон нал у!
Хохæй къæртт куы расхъиуы, баныхасæн уымæн нал ис.
Фыццаг æлдар. Раст загьтай! Нал ын ис?!
Йæ уæлвæхсджытæй йын рахизырдыгæй фарс æртыдта, зæххыл æй ныццавта.
Берболат йæ дамбацамæ фæлæбурдта, йё’мбæлттæ се ’хсæнгæрзтæ
фæцъортт кодтой. Æлдæрттæ дыууæйæ æрзоныгыл кодтой. Берболат
сæ фестын кодта, стæй йе’мбæлттæм ацамыдта, фæстæмæ цæмæй сæ
хæцæнгæрзтæ нытътъыссой.
Берболат. Ам хæсты быдыр нæу. Æгьдау цы у, уый ферох
кодтат!
Фыццаг æлдар (Берболаты дыстыл æрхæстытæ кодта).
Кæй фæллойæ конд дын сты? Тухигæнæг адæмы?! (Йæ крестытæм
ын\фæлæбурдта.) Адæттыл нæ уæй кæныс, и? Ирон лæг йæхи чи
хоны, уый, бамбарын афон дын куыннæ у, кæй ныл никуы фæуæ-
лахиз уыдзынæ! Чи дæ, æмæ чи стæм?!
130
Берболат. Ох-джиди, фарн дзурын куы зонид, уæд...
Ирыстоны хъысмæт сходкæйы алыг кæнгæйæ у! Кæнæ Уæрæсейы
стыр уынаффæдоны — думæ кæй хонынц, уым! Йæ къабæзтæ
йæхицæй чи тоны, бамбарид: æцæг уæйгæнæг куы уаин, уæд цæй
тыххæй службæ кæнын? Æрмæст нæ ирон адæмы кад æмæ фы-
дыбæстæ бахъахъхъæныны тыххæй. (Йе ’мбæлттæм ацамыдта, цæугæ
нын у, зæгъгæ.)
Берболат йе ’мбæлттимæ ацыд.
Æртыккаг æлдар. Федде сты, нæ та сарæхстыстæм,
фæдзурæм та йæм иу хатт. Туджджын у, нæ, уый дæр бамбариккам.
Н и ч и ницы сдзырдта.
Æгæр тавицджын ныхас кодтам йемæ. Æгьдау цы у, уый дæр фе-
рох кодтам. Айхъуысдзæнис!
Дыккаг æлдар (дисгæнгæйæ). Цæйбæрц хъаруджын æмæ
фидар уæвын хъæуы, цæмæй дæхи бауромай де знаджы ныхмæ. Дæ
фадæттæй ма спайда кæн, æгæр диссаг у. Æндæр нæ ам фæйнæрдæм
фæхастаид.
Т о т р а д з. Ныууадзæм æй! Нал æм фæдзурдзыстæм. Ныры онг
чи.нæ æртасыд, уый нал басæтдзæн ныхасæй дæр.
С о л т а н. Басæтдзыстæм æй. Ардыгæй йæ хæдзармæ нæма
бахæццæ уыдзæн, афтæмæй йæ ахæстоны смидæг кæндзысты.
Т о т р а д з (бадтмæ). Берболат йæхи бамбарын кодта. А хъуыд-
даджы кæрон та мах хъуамæ балхынцъ кæнæм.
Фыццаг æлдар. О, фæлæ куыд?! Цæмæй райдайæм?
Иугæйттæй хæцæг? Рæстæг сафæм, æмгуылф акæнæм, уый та нæ
бон нæ бауыдзæни, фæлтау ныууадзæм тох. (Хъуыдыты афардæг.)
Стыр хох иу хаттæн бындзарæй афæлдахгæйæ нæу. Чысылгæйттæй,
къæртгæйттæй... Уый дæр та мардæрцыдау — куыдæй?
Дыккаг æлдар. Нæ фæндтæй фæсмонгонд куы фæуæм.
Лæг амарынæй дзуапп дæттын зындæр у. Туг калыны бæсты са-
бырæй саразæн ис хъуыддагæн.
Æртыкаг æлдар. Нæй йын, æмæ тох дæр уæдæ цæй
тыххæй кæнæм. Мах цалынмæ æгьдæуттæ æмæ хъуыдытæ кæнæм,
уæдмæ нæ адæмы сæ кæрæдзийыл тынгдæр сардаудзысты джа-
уыртæ. Æмæ канд уыдон нæ, дыууæ адæмы хатты сæ кæрæдзийы
ныццæгъддзысты æнæ исты саразгæйæ, æмæ уæд куыд? Нæ фæстæ
м*а чи рацæудзæнис хæстмæ не-знæгты ныхмæ?
Фыццаг æлдар (аивæй). Гъе уымæй раст зæгъы (Бадтмæ.)
Уæддæр куыд хуыздæр уыдзæнис? Берболаты ныхмæ? Афтæмæй нæ
фæрсаг адæм дæр ма нæ ныхмæ суыдзысты. Æмæ ма дзы иу хабар
дæр ис, ирон адæм афтæ дæр чысыл æмæ æнæхъару сты. Цагъды
куы фæуой...
131
Дыккаг æлдар. Сырдæй чи тæрсы — хъæдмæ нæ цæуы...
Ныффæнд кодтам — аразгæ у, Тотрадзы загьдау...
Фыццаг æлдар. Стыр зæрдæйæ дæр хъæбатырдзинад нæй.
Уæхст цалынмæ нæ басудза, уæдмæ хъахъхъæнгæ у. Фæсмонгонд
куы фæуæм.
Æртыккаг æлдар. Мæлæтæй тæрсæгæн дæр фылдæр
цæрæнбон нæй. Хъуыддæгтæ саразгæйæ сты, мæлæм — цæрæм,
уæддæр.
Т о т р а д з (бадтыл йæ цæст ахаста). Берболаты мæ бар уадзут,
бахъуыддаг æй кæндзынæн. Ссардзынæн ахæм адæмы. Стæй сеппæт
мæнæй аразгæ цæмæн сты?! Иу хатг ма сымах дæр æнæ мæнæй фез-
мæлут...
Æртыккаг æлдар (аивæй). Æмæ та мах æфсон куыд
фæуой, и, афтæ? Ды хорз арæхсыс.
П а у з æ.
Т о т р а д з. 0, сеппæт мæнæн дзургæйæ ма фæуæнт! Фæлæ
афтæ дæр фæуæд. Уый тыххæй, æмæ хистæр дæн. Дзуапдæттæг
дæр æз, хъуыддаггæнæг дæр æз. Уый куыд у? Сымах та? Хуымæтæ-
джы мæм комендатурæмæ нæ фæдзырдтой. (Æлдæрттæм.) Хъуы-
мыхъæй хъримæгтæ ласгæйæ, джауырты къухтæм бахаудтой. Æрцах-
стой дзы (Рудзынгмæ амоны.) Уым æдде, уæрмы. Фæйнæ дыууæ
хъримаджы дзы... уæ алчидæр.
Æлдæрттæ ацыдысты.
Берболаты уал ахæстоны смидæг кæнын кодтон, уый хорз у,
фæлæ... (Рацæйцыди.)
Æмбæрзæн
ÆРТЫККАГ НЫВ
Дзæуджыхъæу. Комендатурæ. Кусæнуат. Къулыл паддзахы портрет. Дуарæй къу-
лы ’хсæн фыссæн стъол. Къулмæ хæстæг дыккаг чысыл фыссæн стъол, У а с д ж е
йæ уроктæ кæм кæны, ахæм. В а с и л и фыссæн стъолы фарсмæ бады, гæххæтты-
тимæ архайы. У а с д ж е тетрадмæ кæстытæ кæны. В а с и л и йын амоны.
Стражниктæ дуары раз лæууынц.
132
В а с и л и (стражниктæм). Фæдзурут-ма Вардомæ!
Стражник Вардойы æрбакодта.
Хорз. (Вардомæ.) Фæндаггонæй Дайраны комы уыдтæ?
В а р д о. Уыдтæн, мæ сабитæн хормæ ацыдтæн.
В а с и л и. Уыцы рæстæджы лæгмæрдтæ æрцыд. Цы федтай?
В а р д о (аивæй). Фæлтау куы ницьг рахъæр кодтаин. Æхстытæ
æрцыд. Фæлæ чи сты, ницы бамбæрстон.
Васил и (гæххæттытæ рафæлдах-бафæлдах кæны). Тудж-
джынты хъуамæ сбæрæг кæнæм. Вардо Цицишвили, гуырдзыйаг.
Гуырдзыстоны цæрæг. (Вардомæ.) Кæй федтай лæгтæ маргæ? Чи
кæй æхста?
Берболат æрбацыд.
В а р д о. Илци исджытæ æхстой. Геологтæн æххуыс кодтой
Берболат æмæ йе’мбæлттæ. (Аивæй.)Хабæрттæ сæ кæрæдзиуыл тых-
сынц, фæлæ сын æнæ райхалгæ нæй. (Берболатмæ.) Афтæ уыдыс-
ты хъуыддæгтæ?
В а с и л и (Вардомæ). Æцæгæй афтæ уыдысты хъуыддæгтæ?
Иу къорд рæстæг ничи ницы дзуры.
(Берболатмæ.) Хабæрттæ хуыздæр равзардзыстæм.
Берболат. Хорз ма ракæн æмæ фыддзинад ма ссарай.
Ныххатыр кæнгæйæ сын нæу. Ссæдз азы фæслужбæ кодтон, æмæ
мыл куыд хъуамæ фæуæлахиз уой.
В а с и л и. Знаг никуы фæуæлахиз уыдзæн. Адæмы номæй
хъаст ныффыстон — рæхджы хъуамæ дзуапп райсæм. Ныр та уал...
Стражниктæ Вардо æмæБерболаты акодтой.
(Уасджемæ.) Ацы чиныг ма дын иу хатт бакæсгæ у. Ныр та уал
бакæс, нывы бынмæ цы ныхæстæ ис, уыдон.
У а с д ж е (кæсы). Хъæ-уы х-и-ца-у пъ-ыр-ысты-ф б-æс-тæ
хъ-ау-гъа-й-аг с-код-та. Хъæу-у-уон а-дæ-мы базм-æс-та.
В а с и л и. Молодец. (Йæ сæр ын æрсæрфтытæ кодта, тетрад
ын йæ цуры æрывæрдта.) Мæнæ ацы хынцинæгтæ та-иу æмдзæрæны
скæн. Зæгь-ма, дæ мадæй, дæ фыдæй кæй фылдæр уарзтай?
У а с д ж е. Нанайы. Бабайы дæр бирæ уарзтон.
В а с и л и. Дæ мадæй дæ фыдæй чи раздæр амарди?
У а с д ж е. Баба — фарон, къæдзæхы фахсыл хос карста, æмæ...
къæдзæхæй рахаудта. Нана та раджы амарди. Зæй рацыди, æмæ...
В а с и л и (йæ хъæбысы йæ æрбакодта). Дæ хуызæн дзæбæх
лæппу махмæ иунæгæй нæ уыдзæнис. Мауал ку. Худинаг у. (Аивæй.)
Уацмыс хорз бамбæрста. (Уасджемæ.) Фылдæр кæс чиныджы. Фæлæ
ма зæгь, фæндагыл стыр дур куы уайа, цы йын бакæнис?
133
У а с д ж е (йæ уæхсчытæ базмæлын кодта). Мæ-гъа... (Ахъуыды
кодта.) Зæронд лæгтæ куыд бакодтой, афтæ... Фæлæ йын суг та
кæцæй æрбахæссон? Уыдонмæ бирæ уыдис. Дынджыр дурыл арт
скодтой, стæй йыл дон бакалдтой, дурæй гыццыл къæрттытæ
гæппытæ кодтой, стæй сæ-иу асæрфтой, æмæ ма дзы гыццыл дур
баззадис. (Бахудтис.)
Ё а с и л и. Молодец, ды та йын цы бакодтаис?
У а с д ж е. Мæ-гьа. Æз дæр афтæ.
В а с и л и (аивæй). Топпæй æхсынмæ та ноджы хуыздæр арæ-
хсы. Æнцон ахуыргæнæн. (Уасджемæ.) Къниаз йæ æххуырсты над-
та, ды дæр æй куы федтай. Цы йын бакодтаис?
У а с д ж е. Бабайæн йæ хъама дынджыр уыдис. Къулыл æй
æрцауыгъта. Ахæмæй йæ барæхоин. Уыцы лæг иннæйы куыд барæ-
хуыста, афтæ.
В а с и л и. Уый сæрхъæн уыдис æмæ ахæмтæм ма кæс. Хорз
лæппутимæ цу æмæ хъаз. Æмæ тагьддæр адынджыр уай. Æмæ та
дын кърандæстæ ратдзынæн. Хорз ахуыр кæн, æмæ дæ адæм бирæ
уарзой. Æрмæст уæд хорз кусын хъæудзæнис... Æмæ стыр бынаты
кусдзынæ. Райсом та-иу æрбацу. Æцæг дын цытæ бацамыдтон,
уыдон ма иу хатт бакæс æмæ мын сæ-иу радзур. Уæд уыдзынæ æцæг
джигит. (Дуармæ йæ рахæццæ кодта, фæстæмæ фездæхти, стъолы
фарсмæ æрбадти, иæ къахмæ февнæлдта.) Мæ цуаны фæстиу-
джытæ... Мæ къах ныссаст æндæраз, абон дæр ма риссы. Джими-
раты Тепсарыхъо уым нæ фæуæвгæйæ, сырдты хæринаг фæуыда-
йин. Дыууæ версты мæ йе’ккой фæхаста бынатмæ...
Дуары хъист фæцыдис. Дзæнгæрæджы зæлланг æрбайхъуысти. Коршунов æмæ
С и д о р о в æрбацыдысты.
Коршунов. Фæдисæй та æрбахæццæ стæм. Нæ хъа-
захъхъæгтæй та Цæцæны зæххыл фæмарди. Хъæддаг сырдтæ! Ка-
лакæй куы æрцыдтæн, уæдæй нырмæ ссæдз æвирхъау хъуыддаджы
равзæрстон. Кæсын сæм — цыма семæ сабырæй ницы сараздзыстæм.
Т х о с т æрбацыд, гæххæттытæй цыдæртæ амбырд кодта.
В а с и л и. Кавказæгтимæ арæхстджынæй архайгæ у. Алцæмæн
дæр сæм ис йæхи æгъдау, йæхи уаг, йæхи къанон. Мах æгъдæуттæ
уыдонæн æмбæрстгонд не сты. Ис сæм стыр хъару æмæ фарн.
Ахæмтæм уæлæнгай цæстæй кæсæн нæй! Вазыгджын адæмыхатт сты.
Сонт хъуыддæгтæй сæ нæхи æгъдæуттæ хуы бадомæм — нæ ныхмæ
сæ сифтонг кæндзыстæм. Мах уыдон бамбарын хъæуы, æмæ нæ
уæд уыдон дæр бамбардзысты.
Коршунов (мæстæй бандон йæ къахæй ныкъкъуырдта).
Кæимæ, куыдтæ æмæ цытæ?!
В а с и л и. Æвзæр æмæ хæрзтæ кæныныл куы схæцæм, уæд
134
æрмæстдæр нæхицæн знæгтæ скæндзыстæм. Кавказæгтæ æнæхин,
æвзыгьд адæмыхатт сты. Фæлтау сæ ахуырадыл бафтауæм. Афтæмæй
сæ нæ басæтдзыстæм.
Коршунов (аивæй, Василимæ кæсгæйæ). Кавказы... ам,
паддзахæн йæхи фæндонæй дæн. Калакмæ мын фæстæмæ атагъд
кæнгæйæ у. Ацы хъæдцаг сырдты тыххæй ратагъд кодтон. (Васи-
лимæ.) Æркæсæм сын сæ митæм. Берболат сæ хуыздæр, æмæ цы?..
Æрцыбыртæ кæнинаг сты.
В а с и л и. Бахатыр мын кæн, ме’ргом дзырд... Зондджын
æмæ раст лæг йе знагæй дæр раст цы у, уый хъуамæ зæгьа. Бербо-
лат æгьгъæд æнувыд, иузæрдион у Уæрæсейыл... Цыппар азы дæргьы
хъазуат тох фæкодта немæ Турчы ныхмæ. Æмæ цал уырыссаджы
аирвæзти мæлæтæй Берболаты руаджы?Цал туркаджы фæмард Бер-
болаты æхсарæй? Фæрсын дæ: цæйбæрц скъабазджын иу ирон лæг
уырысæй?
П а у з æ.
У уæздан æмæ хъæбатыр. Æнувыд у йæ Ирыл, Ирыстоныл. Аргь
кæны йæ фыдæлты фарнæн. Фыдгæнæгыл дæр æй банымай. Дæ
уæздандзинады охыл æй ссæрибар кæн, айхъуысдзæнис дæ уæзда-
ны кой.
Ничи ницы сдзырдта.
Зæгьæм та йæ, чи балæудзæнис хæсты быдыры Берболаты бæсты?
Цæуылнæ дæм ис рæстдзинад æмæ хатыр?
Коршунов (фырмæстæй бандон фелвæста, зæххыл та йæ
ныццавта). Æгъгъæд! Кæдмæ сæ фæлгьаудзынæ! Берболат æххæст
кодта паддзахы бардзырд. Уый йæ хæс уыд. Уырысы æфсады службæ
кодта. Ма йæ раст кæн!
В а с и л и. Раст нæ уыдзæн, æнæ аххосæй йæ куы бафхæрой,
уæд.
Коршунов. Бырсыс дæ рагон бынатмæ. (Йæ æнгуылдзæй
йын ацамыдта.) Ахæстонмæ... (Пакетмæ ацамыдта.) Бакастæ йæ?
Дарддæр та цы гæнгæ у?
В а с и л и (йæхицæн старсти). Фæуæд афтæ! Ныххатыр ын
æмбæлы?
П а у з æ.
(Аивæй.) Æцæгуырыссаглæджы зонд æмæ йæм æгъдауæй ницы ис!
Берболаты уæ дзæмбыты бынæй срæмудздзынæн. (Коршуновмæ.)
Кавказæгтимæ кæд сарæхсæм — æфсымæрты хуызæн нын суыдзыс-
ты. Æрмæст зондæй, арæхстгай архайын хъæуы.
Коршунов. Цас фыдбылызтæ æрцыд уæдæй нырмæ? Цал
бырсты цæцæн, хъуымыхъхъы бæстæй? Цал хатты æмæ цал лæджы
135
фæмард махæй?! Уæдæ ирон адæмæй — ноджы фылдæр. Геологтæй,
фæндæгтæ хъахъхъæнджытæй? Стражниктæй сæдæгæйттæй фылдæр.
Уæлладжыр, Туалгом... Комбæсты цæрджытæ сæхи ныццæгьдын
кодтой. Не знаджы нын нæ радтой! У^ддæр цæй тыххæй Бербо-
лат?...
В а с и л и. Адæмы фарны тыххæй? Уазæгыл гадзрахатæй цæу-
ынæй æгаддæр ницы ис!
Коршунов. Цæй тыххæй æрцыдтæ хаст Кавказы хъæддаг
хæхтæм? Ахæстоны дуæрттæ гом сты. Зон æй: уырыссаг ехсæй хъуаг
никуы уыдис. Зæгь фæлтау, Дайраны комы тыххæй Иры æлдæрттæм
цы уынаффæтæ ис? Цы домынц?
В а с и л и. Туг донау ныккæлдзæнис. Кæрæдзийы хъуамæ
бамбарæм!
Коршунов (адæргæй, стъолылцыгæххæттытæис, уыдонæй
аскъуыдтæ кодта, фæстæмæ та æндæр гæххæттытæ фелвæста, уыдон
дæр та аскъуыдтæ кодта. Йæ планшеткæйæ гæххæтт фелвæста.
Æвдисы йæ). Ис бардзырд паддзахæй: кавказæгты бынтон æрхъула
кæнын хъæудзæнис. Æрхъула сæ кæндзыстæм.
Т х о с т æрбацыд, кабинет æфснайы, гæххæттытæ æмбырд кæны.
Аууонæй гæххæттытæй фелвæста, куырæты дзыппы сæ атъыста.
Т х о с т (аивæй). Ам ма нæ уыдтæн. Васили мæ сæвæрдта ацы
куысты, кæмдæр, дам, нæ бахъæудзынæ. Сæ сусæгдзинæдтæ...
Кæйдæр фæрсаг адæмы пайдайæн. Æдылы хуызы мæхи... Нырма
мын кæртытæ дæр æфснаинаг сты. (Ацыдис.)
В а с и л и. Цыма нын кавказæгтимæ афтæ нæ рауайдзæнис.
Ирмæ ис ахæм æмбисæндтæ: цы нымæт цæгьдай — хъуынджындæр!
Фыдхæрд — бирæгьæн дæр нæ тайы. Басов дыл ныффыссинаг уыдис
паддзахмæ,— йæ хæрæфырты йын хæххонты нæмыджы ныхмæ ба-
тардтай,— фæмарди. Æмæ куыд зоныс?'Бакъуылымпы йæ кодтон.
Коршунов (Василимæкæсгæйæ)...Берболатымынмæцæстмæ
дарыс. Диссæгтæ... Ам, паддзахæн йæхи фæндонмæ гæсгæ дæн.
Иры æлдæрттæ ам куыд уой, афтæ! Фехъуыстай, Васили?!
В а с и л и (чест ын авæрдта). Хъусын, дæ бæрзонддзинад ин-
æлар-лейтенант Коршунов! Фехъусын сын кæндзынæн дыккаг хатт.
Рæхджы ам уыдзысты!
Коршунов(аивæй). Василиштабс-капитануæвгæйææппæтмæ
дæр арæхсы æмæ зоны.
В а с и л и. Бирæ хорздзинæдтæй ныфсытæ æвæрынц фæрсаг
адæм.
Коршунов. Коршунов искæй хъуаг у?
,В а с и л и (аивæй). Кæд нæ уыдтæ сæр хъуаг? Уырысы Хуыцау
бахизæд дæ хуызæттæй. Цæмæй зыдтон æмæ мæ æвиппайды Цæгат
Кавказы смидæг кæндзысты, æмæ дæ хуызæттæм бахаудзынæн.
136
Мæ службæйы мæ хæстæ æххæст кæнгæйæ мæ хицаумæ йæ
æнæсæрфат хъуыдцæгты тыххæй сдзырдтон. Паддзахы ныхмæ лæу-
уæгыл мæ банымадтой. Мæ фыды, ахуыргæнæг уæвгæйæ, йæ ку-
ыстæй фæтардтой мæ азарæй. Фæлæ, кæмæндæр йæ сины саст
рæстмæ куыд фæцис, хæххон нæмыгæй амæлыны бæсты дзы ра-
зынд æфсымæртæ.
Коршунов (рудзынгæй акасти). Ацы цытджын хæхтæ Уæ-
рæсейæн хæзнадон æмæ фидаруат сты. Мæ службæ та дзы кæнын
куыд хуыздæрæн уæвæн нæй. Кæд ма мæ зæххытæ фылдæр фæуа-
иккой. Цинæй та — кæд æххæст инæлар суаин. (Паддзахы порт-
ретмæ скасти.) Нæ цытджын паддзах, дæ фæндтæй мах Кавказы
бынтан æрхъула кæндзыстæм, кæд цыфæнды карзæй хæцынц,
уæддæр. (Василимæ). Уæдæ афтæ гье, штабс-капитан Васили!
В а с и л и. Физикæйы æгьдаумæ гæсгæ, цас тынгдæр æлхъи-
вай — ныхмæлæуд хъæддыхдæр кæны.
Коршунов. Куыннæйæ æмбарыс? Æлхъывдыистыхæмæуæз!
В а с и л и. Ис ма стратегийы закъон дæр: бырсæгæн йæ ныхмæ
— фыццагдурдæр...
Коршунов. Æгыъæд! Инæлары цин хуымæтæджы нæу... (Ва-
силийы уæлвæхсæг стыдта.) Д æ зæгæлтæй уал иу. Д æ бандон та дæлдæр.
В а с и л и (аивæй). Фæрæтæй донмæ хæцæг. Кавказаг лæг
рæстмæ бамбарæд, уый йедтæмæ дæу тыххæй йæхи мæлæтмæ дæр
ратдзæнис. Махæй афтæ чи бакæндзæн? Семæ сабырæй архайгæ у.
Коршунов. Æгæрсæмастау?! Кæддынуыдонæйудæнцæйттæ
ис? Рæдийыс! Кавказы бæстæ туджы зæйау у.
В а с и л и. Адæм алыхуызæттæ сты. Рæдийын æнцон у, сраст
кæнын зындæр. Де знæгтырдыгæй дæр дын хъуамæ бастдзинæдтæ
уа,— лæгдзинад гъе уый у!
Коршунов. Берболаты æмæ Тотрадзы хуызæттимæ? Талынг
ахæстон — сæ хуыздæр фысымуат. (Василийы фарсмæ æрбадти.)
Уырыссаг лæг дæсныдæр хъуамæ уа. Зон æй, Кавказ махæн бирæ
цæмæйдæрты фадатджын у: райдай Сау денджызæй Хъаспийы ден-
джызыл Европæмæ æмæ та уырдыгæй денджызтыл, æмæ та стыр
дæттыл, суанг Астæуккаг Азимæ, кæм та сау зæххытыл уæзæгтæ,
хæстæгдæр фæндæгтыл хомаг ласæн æмæ уырдыгæй дæр та афтæ
фæстæмæ ардæм, хæстон æмæ царды .фæрæзтæн фадæттæн. Гъе
афтæ хъуыды кæнынц Уæрæсейы знæгтæ дæр. Уæрæсе дæр фидардæр
уыдзæнис. Бамбар, Англис, Франц, Перс, иннæ ахæм Турк хуы-
мæтæджы ардæм нæ бырсынц. Дайраны ком — хæстондзинады стыр
фидар æмæ тых у. Исчи ма — Уæрæсейы ныхмæ?! Додой йæ сæр!!!
Кавказæгтæн дæр сæхицæн — хуыздæр, хъахъхъæд уыдзысты се
знæгтæй. Хæстон æмæ царды фæрæзтæй дæр ифтонгдæр фæуыдзы-
сты... (Василимæ). Фæдзур-ма Реванмæ.
В а с и л и ацыд. Æрбацыд Реванимæ.
137
Коршунов (Реванмæ). Мидæмæ, дæ хорзæхæй. Сбад...
Махмæ раст æвдисæндарты тыххæй кæнынц лæвæрттæ.
Р е в а н (аивæй). Цымæ мæ цы хоны ацы джауыр?
П а у з æ.
Коршунов (Реванмæ). Цы зоныс Лаферы, геологты, фæндаг
хъахъхъæнджыты марджыты тыххæй? Фехъуыстон, ды, дам, зо-
ныс, чи у сæ марæг...
Р е в а н цасдæр ницы сдзырдта. Цæуылдæр хъуыдытæ кодта.
Р е в а н . Бæгуыдæр зонын. Лаферы амардта Берболат. Йæ хо
Хандзæринæйы тыххæй... Марковы æмæ иннæты тыххæй нал дзу-
рын. Æцæг, Марков фæндаджы бæрæгастæу Цмийы систа гæрæхтæ.
Ома, дам, махæн — хъазахъхъæгтæн нæ бон у ахъазын дæр. Æрра
нæмыг кæй фæрсы,— лæг фæмард. Уæ бон бирæ у. (Бахудтис.)
Коршунов. Фæлæуу, фæлæуу! Фехъуыстон, æмæ ды уыдтæ.
Дайраны комы илци исыны рæстæджы.
П а у з æ.
Æрбакæнæм Берболаты æмæ гуырдзыйаг æвдисæн Вардо Варламы
фырт Цицишвилийы.
Реван (худгæйæ). Æрбакæнут, æмæ ’рлæууæнт мæ разы. Стæй
дарддæр дзурдзыстæм. Уыдæттæн Берболат кæрон не скодта. Ав-
нæлдта дарддæр.
В а с и л и гæххæттытимæ архайы.
Дзурын та йæ æртыккаг хатт. Цмийы стражниктæ уратæ æмæ
гæрæхтæ систой. Цæй тыххæй кодтой гæрæхтæ?
Коршунов мæсты рацу-бацу кæны.
Дыккаг ирон дæр та фæмард... Берболат та Марковы амардта. Вар-
до æвдисæн. Цæй тыххæй сæ амардта, куы бафæрсат. Нæ ныхха-
тыр кодта ирон лæджы туг Берболат. Уый дæр та Берболатмæ æгьгьæд
нæ фæкаст. Æмæ ма Дайраны комы стражниктæй дыууæйы
сæргæвста. Хъуыды кодта, ме’фсон фæуыдзысты, æз уæд илци
æмбырд кодтон уым. Гъе, ахæм хабæрттæ.
Коршунов (Реванмæ). Ивылд донæй дæ раппарын кодтон,
æлдары фырт!
Р е в а н фæхъæлдзæгдæр.
(Реванмæ Берболаты хъама февдыста.) Кæй у? (Фыстæг æм æвди-
сы.) Ай тыххæй та цы зæгъдзынæ?
Р’еван. Берболаты хъама,— дæ лæвар! Загьтон ын фыстæджы
тыххæй дæр... изæрыгон, фæсхæст. Касти мын æй аууон ран.
138
Коршунов (Василимæ хинæй). Цом, карцер бабæрæг кæиæм!
Ацæуынц. Дуары зыхъхъырæй кæсынц. Р е в а н пакст райста, кæсы йæм.
Р е в а н. Хъæбæрхъистæ, нычъчъизи йæ кодтой.
Æрбацыдысты Коршунов æмæ В а с и л и.
Коршунов (Реванмæ). Ды фæсхæст Вердены сахары уыдтæ?
Р е в а н. Уыдтæн. Дæ бардзырдмæ гæсгæ, мæрдты нымæц
сбæрæг кæнынмæ мæ арвыстай. Бамбæлдтæн Берболатыл, ра-
хабæрттæ мын кодта... Куыд бахаудта уацары, æмæ йæ къæлæтджын
бандоныл куыд рабадын кодтой султан æмæ шах сæхи цытджын
инæларау. Радзырдта мын, хæцæнгæрзтæ æрбарвитинаг кæд сты.
Æппæлыди султан æмæ шахæй. Берболат уырысæй мардта,
æргæвста. Къазнайы æхцайæ цыппарыссæдз джиранкæйы сыгьзæ-
ринæй постласджытæй бастыгъта Дайраны комы. Федтон æппæт
дæр мæхи цæстæй... Лаферы цæй тыххæй æмæ куыд амардта Дайра-
ны комы? Цæй дзурæнтæ уыдис. Мæльш кæй фæнды?
К о р ш у н о в. 0, нæ Берболат алкæддæр æнæвдæлон у.
Службæ...
Р е в а н (бахудтис). Берболаты хуызæн æйтт лæппуйæн Дайра-
ны коммæ цас диссаг у фæддзуйæ уайаг бæхыл басæпп кæнын мæйдар
æхсæвы.
Коршунов Василимæ фыстæг баппæрста.
В а с и л и (кæсы йæ). Мæхæмæт Пахуымпары фæдзæхстæй
уырысы цæгьдын у туркæгтæн, мæрдты бæсты, удыбæстæ, дзæнæт.
Фыссæм уæм, не’мтохгæнджытæм, æрвитæм уын хæстон
мадзæлттæн топпыхос, хъримæгтæ æмæ æхсаргæрдтæ дыууæ
сæдæйы... Цæрæнхос мадзæлттæн — сыгьзæринтæ, уæлæдарæсæн—
англисаг цæхæртæкалгæ сгæллад сæдæ тыхтоны, фæсмын æмæ алы-
хуызон джиппæйфыст хъуымæцтæ фондз галуæрдоны.
Хæларзæрдæйæ уын арфæтæ... Фембæлынмæ. Паша æмæ шахы къух-
æвæрдтытæ. Ацы аз... Æстдæсæм æнусы. Сусæны мæй.
Р е в а н (аивæй). Хæсгæ йæ мæнæй уый æрбакодта Туркæй...
Хаугæ дæр мæнæй... Исгæ та йæ Берболаты дзыппæй. Дзуапп дæр
уый дæттæд! Кæмдæр дзы фæсæрæндæр дæн. (Коршуновмæ.)
Æвдисæндартæ дæхимæ.
Коршунов. Цы тæрхон скæнис Берболатæн мах бæсты?..
Р е в а н. Æз цæмæн? Уæ къанонтæм уæхæдæг дæсныдæр стут.
(Ахъуыды кодта.) Мæлæт, кæнæ Сыбырмæ, æнæ фæстæмæ сыздæ-
хыны æмгьуыдмæ, æнустæм ахæстоны фæбадын.
Коршунов (аивæй). Адоны фыдракæндтæ æргом кæнын
райдыдтой, фæлæ махонтæ куы рахъил уой, раууатмæ та уæд
æрцæудзыстæм. (Василимæ). Фæдзурут гуырдзыйаг Вардомæ.
В а с и л и ацыд, В а р д о й ы æрбакодта.
139
В а с и л и (Вардомæ). Фæдзырдтой дæм æвдисæны охыл.
В а р д о (йæ уæхсчытыл схæцгæйæ). Цы зонын?..
Коршунов. Цицишвили Вардо, ныр нын хъуамæ æппæтдæр
радзурай. Цы федтай фæндæгтыл?..
В а р д о. Ницы федтон, ницы зонын...
Коршунов. Уыдтæ Арвы комы фæндагыл?
В а р д о ницы дзуры.
Бæлвырд æмæ раст дзур!
В а р д о. Уыдтæн, ацы фæстаг рæстæджы — нал.
Коршунов. Радзур, сусæны мæйы куы уыдтæ уым, уæд цы
фехъуыстай æмæ цы федтай?
В а р д о. Гæрæхтæ фехъуыстон уымыты. Фæлæ чи, кæй æмæ
кæм, уыдæтты тыххæй ницы зонын.
Коршунов. Фехъуыстай гæрæхтæ, стæй чи уыд, уый дæр
зоныс. Радзырдтай йæ. Фæлæ ма нын æй иу хатт радзур.
В а р д о. Берболаты федтон... Уыдис дзы гæрæхтæ дæр. Илци
исын сæ нæ уагьта...
Æрбацыдысты С и д о р о в æмæ иу къорд афицеры.
Р е в а н. Вардо раст ныхæстæ кæны. Сидоров æмæ
бæрæггæнджыты къорд тугæйдзаг хæдон æмæ цырыхъхъытæ слас-
той Берболаты хордонæй. Хъримæгтæ^систой сæ фæскъулæй. Зыд-
тон сæ, фæлæ... Æрдхорд æфсымæр. Йæ кæрдтæй та йын иу слас-
той Дайраны комы стражниччытæй иуы риуæй... Нал ын скуымд-
та, тагьд-тагьдæй... Æвæццæгæн, фæфидар...
Коршунов. Де’рдхорд Берболаты фыдбылызы бахауынæй
куыд никуы бахъахъхъæдтай?
Р е в а н. Чи кæй фæрсы ныртæккæ? Йæ ракæнинаг, сусæг
хъуыддæгтæ чи кæмæн хъæр кæны. Æз та дæ де знæгтæй бахызтон.
Абырæг дæ хъуамæ бахстаид, фæлæ дæ бахъахъхъæдтон, æмæ мын
æй ахæстонæй фидыс. Æвдисæнтæй дæр фондз... Рацæуæн кæцæй
нал ис, уырдæм...
Берболаты æрбакодтой.
Коршунов (мæстыйæ Берболатмæ). Цæмæн ’бауагътай Иры
зæххыл паддзахы знагæн — инæлар Фурцевæн саразын фадæттæ пад-
дзахы ныхмæ? Кæд паддзахы бæллицтæ хъахъхъæнæг дæ? Цытæ
æрцыд æмæ цæмæн, кæд цæдисон нæ дæ не знæгтæн?
Берболат. Нæ фыдæлты æгьдæуттæй: уазæгыл гадзрахатæй
рацæуын стыр æгаддзинад æмæ худинаг у Ирыстонæн. Фæлтау разы
уыдысты мæлæтыл.
К о р ш у н о в. Ахæм æгъдæуттæ паддзахы закъæтты фыст не
сты!
140
Рудзынгæй хъуысы а д æ м ы хъæлæба æмæ уынæр.
(Сидоровмæ). Цæй хъæлæба у?
С и д о р о в ацыд, фæстæмæ фездæхти.
С и д о р о в. Уыдон хуымæтæг адæм сты. Фæнды сæ, цæмæй
æфсæдтæ ацæуой хъæутæй.
Берболат. Нæ ратдзысты инæлар Фурцевы. Фæлтау банцай-
ын кæнут хæст!
Сидоров, Васили æмæ иукъорд афицеры сæхи мидæг иыхас
кæнынц.
(Коршуновмæ). Æртыхстысты уыл уæ фыдбылызтæ. Фæлæ...
К о р ш у н о в (яе ’мбæлтгæм аивæй). Ацы уавæры бæсты бан-
цайæд хæст.
Стражник Берболаты акодта.
(Аивæй). Хъуыддæгтæ фæвазыгджындæр сты.
Васили фыссы. Фыстæг Коршуновы раз æрæвæрдта.
(Реванмæ). Мæ фарстатæ æмæ дæ дзуаппытыл дæ къухæй æрдамгъæ
кæн.
Р е в а н. Æрдамгьæ кæндзынæн. (Йæ æнгуылдз фыссæн милы
стылдта, æрдамгъæ кодта.) Æз уын радзырдтон хъуыддæгтæ, æлда-
ры фыртæн куыд æмбæлы, афтæ. Бæлвырд æмæ раст.
С и д о р о в (дуар фегом кодта). Стражниктæ, мидæмæ! Реваныл
хъадамантæ бафтаут æмæ ахæстонмæ! (Реванмæ.) Фæдзурдзыстæм
та дæм!
Васили (аивæй). Фæстæдæр фена. Дæ хъама кæмæ сластай,
айфыццаг? (Коршуновмæ). Берболат кæд фыддзинæдтæ ракодта —
йе сгуыхтдзинæдтæ мин хатты фылдæр æмæ ахъаззагдæр сты Уæрæ-
сейæн. Ныххатыр ын кæнæм.
Коршунов. Хатыртæ уæ хæдзары. (Сидоровмæ.) Берболаты
æрбакæн къарцерæй.
С й д о р о в ацæуы. Берболаты æрбакодтой дыууæ стражниччы,йæ
хъадамантæ йын рафтыдтой.
(Берболатмæ). Истæмæй хъаст кæныс?
Берболат ницы дзуры.
Уе’мбæстæгтæ дæ æвдисынц. Тынгдæр де’рдхæрдтæ. (Хъама йæм
æвдисы.) Хъуыды-ма йæ кæныс? Дыккаг хатт дæ фæрсæм. Нæ лæвар
хъама дын кæм ис?
П а у з æ.
141
Дæ фыды ном дæр ма дын дзы ныффыстам... Стражниччы риу дзы
хорз айгæрстай? Фæфидар — тыххæй ма йæ сæфтыдтам! Æр’шккаг
хабар: дæ риуы дзыппæй дын сластам Туркæй æрбарвитæггаг пакет.
Берболат æм пе’ркаст.
Бакæс-ма йæ.
П а у з æ.
Ницыуал æмбарыс? Уæдæ афтæ! Хъуамæ нæм æрбабырсой Турчы
султаны, Персы шахы æфсæдтæ, и? Афтæ уыд уæ ныхас? Хуымæ-
тæджы нæ цæгьдын кодтай не ’фсæдтæй. Дæ хордонæй дын слас-
там тугæйдзаг хæдон æмæ цырыхъхъытæ. Иу ран нæ сарæхстæ. Дæхи
цырыхъхъыты фæд уым баззад. Куыннæ йæ æрхъуыды кодтай?
Бæдæйнаг дæ, фæлæ... Стражникты хъримæгтæ ссардтам уæ фæскъу-
лы, сæ бырынчъытæ гæзæмæ зынгæйæ. Фæлæ... Хæсты быдыры
цæмæй тæрхондонæй фервæзтаис,— радтай дæхи уацары, султаны
æфсæдтæм.
Берболат (фестадис, стæй бахудти). Хорз ма ракæн æмæ
фыд не ссардзынæ. Фæлæ цы, хæст хæст у. Алцыдæр вæййы.
Рæстдзинад кæддæриддæр хорз æмæ раст у, кæйдæриддæр хъæуы,
цæстфæливджытæй фæстæмæ. Ды уыцы аз ссæдзæм августы мæнæн
мæ ротæйы æрæвæрын кодтай Н-ы хъæуы исгæйæ тæккæ фыддæр
раны — ныгуылæнырдыгæй фарс. Уавæртæм æркæсгæйæ, знаджы
пайдайæн ныхæй ныхмæ, æргом цæгъдынæввонг. Цæмæн? Дæ бар-
дзырдмæ гæсгæ мæ ротæйы сæфт уыди. Æмæ æз мæхи зондæй —
хурыскæсæнырдæм, æмæ размæ... Афтæмæй знаджы хъуамæ ныц-
цавтаиккам чъылдымырдыгæй. Ротæ дæр æнæхъæнæй баззадаид.
Коршунов (фæхъæр кодта Берболатыл). Фæдфæливæн
иыхæстæ, и?! Дæхи сраст кæнынмæ хъавыс?..
Берболат. Мæхи нæ раст кæнын. Цы уыди æцæгдзинадæй,
уый дзурын. Æмбисæхсæв. Мæ ротæйы фæкодтон дыууæ дихы.
Аивтам та нæ бынат. Æрфидар та стæм. Кæсæм, æмæ та туркæгтæй
иу къорд æрбацæуы — нæхи та æраууон кодтам. Радтам сын фадат
æрбынæттонæн. Æхст та сыл сарæзтам дыууæрдыгæй дæр. Фæлæ
уæд уæззау цæф фæдæн. Мæ къамандæ уæддæр нæ ныууагътон.
Уыдис нæм мæрдтæ дæр. Уыдонæй фæхъуыд æртæ хатты фылдæр.
Дæумæ куы байхъуыстаин, уæд иууылдæр цагъды фæуыдаиккам.
Æртыккаг цæф дæр та фæдæн. Æхстам сын се’фсæдты къорды.
Фæлвæрдтам та дарддæр — æрбынæттон стæм. Туркæгтæ ныл гуы-
рысхо дæр нæ фæуæвгæйæ, нæ амондæн сын Хуыцау сæ обоз комы
нæ размæ æрбафæд кæнын кодта. Сæ хæстон фæрæзтæ — уæлæ-
дарæс æмæ хæцæнгæрзтæ æруырæдтам, бафтыдысты нæ къухты.
Æраууон кодтам нæхи. Фæлæ та уæддæр бакодтам афтæ: нæ обозы
иу хйй ныууагътам фæдфæливынæн знагæн. Махонты æфсон сæхи-
онтæ, туркæгтæ, æхст сарæзтой — æмæ цагъды фесты. Дыккаг ха-
142
бар: сæ обоз сæхионты æфсонæй махырдæм æрбафтыд, райстам сæ
уацары. Позицийыл чъылдымырдæм айгæрстам хъуызгæйæ туркæ-
гты уæлæдарæсы. Æмæ та уым дæр афтæ. Хуыцау нын радта
цæгъдинæгтæ. Хæст хæст у. Бырстам та размæ! Хъуамæ ныл æртых-
стаиккой, фæлæ нæхи фæфæстæмæ кодтам. Скъамандæ кодтон...
Фæлæ мæ знаджы нæмыг æрбаййæфта — фæдæн та уæззау цæф.
Туркæгтæ мæ уацары райстой. Ахæстоны мæ æрдомдтой сусæг-
дзинæдтæ. Нæй, ницы бафтыд сæ къухты. Баппæрстой мæ уæзласæн
обозы. Фæхæццæ мæ кодтой бынатмæ. Надтой мæ... Радтой мын
иу бар: мæлæт кæнæ схъæр уæнт хæстон сусæгдзинæдтæ. Ницы та
бафтыд сæ бартæм. Баппæрстой мæ уымæл, талынг хъоргьы. Над-
той мæ æхсæвæй бонмæ... Ногæй та мæ райдыдтой хъизæмарæй
марын. Сырх зынг арцы фындзæй хуынчъытæ кодтой мæ рыст уды
мæнæн. Уæддæр фæсмон нæ кодтон. Æппынфæстаг мæ уæнгсæ-
стытæ фæкодтой.
П а у з æ.
Ныр мæ дзæгьæлы хуымæтæджы æфхæрут. Æз та Уæрæсейы сæрап-
понд мæлæтыл дæр разы уыдтæн.
К о р ш у н о в. Уацары бæсты — мæлæт! (Стъол йæ къухæн
æрцавта.)
Берболат. Къамандыгæнджытыл ницы хæстæ æвæрд ис? Ис!
Уæлдæрлæууæг раст къамандæ куы нæ дæтта, уый аххосæй куы
фæцагьды уой салдæттæ, уæд уымæн та цы кæнгæ у?
Коршунов (æрбамæсты). Уæддæр та падцзахы кусæджы
ныхмæ!
Берболаты уæлвæхсджытæ стыдта. Берболаты къухты фæстæмæ бафты-
дысты.
В а с и л и (гæххæттытимæ архайы. Аивæй). Бынтон æргом-
дзырд дæр хорз нæу. Сабырдæр! Кæй тыххæй фыдæбон кæиын?
Мæн дæр бамбар!
Коршунов (аивæй). Фехсын æй хъæуы! Берболаты
хæстæджытæн ма фæстаг хатт йæ феныны бар. (Ахъуыды кодта.)
Æлдæрттæм дæр фæдзурын хъæуы! (Берболатмæ.)Туркæгтæ дæ бан-
дæвтой, Уæрæсе та кæмфæндыдæр... Дзырдхæссæгæй дæ фæстæмæ
уымæн æрбарвыстой! (Берболаты æхсæрварс ныцъцъыкк кодта, стæй
йын йæ дæлсин йæ цырыхъхъы бырынкъæй сцавта.)
Берболат æм йæхи хæстæгдæр байста.
Берболат. О, вæййы ма афтæ дæр. Дæттаджы къух райсаг у,
кæнæ та йын йæ хæсæн ис фиддон фыддæрæй, дывæрдæрæй. Фæлæ
ма ис иу æгъдау. Æхсин хилдзæн, уыйбæрц дæр хилæд хæрдмæ.
Уыйхыгъд ын бæрзонддæрæй æнæ расхъиугæ дæр нæй! (Коршуно-
143
выл бандон ныццавта — ныппырх.) Хæлар дын уæнт дæ мады æхсы-
рау...
Коршунов йæ дамбаца фелвæста, фæлæ йæ В а с и л и бакъуылымпы
кодта.
В а с и л и (йæ разы æрзоныгыл кодта). Хæрззонддæр у. Уырыс-
саг хатыр кæнын зоны!
Хъæрмæ æрбамбырд къорд æфсæддоны. Хъæлæба æмæ уынæр стынг сты.
Берболат. (æфсæддонты къордмæ). Чи уыдис хæсты сы-
махæй?
П а у з æ .
(Коршуновмæ.) Адæттæ та дзы свæййынц цацатæ æмæ дуцутæ.
Фыццаг салдат. Ох, цытæ бавзæрстам æвирхъау хæсты-
ты. Фæзæгъын: цæмæн мæ ныййардта мæ мад.
Берболат (æфсæддонтæм). Сымах бахъахъхъæдтат Фы-
дыбæстæ, тырыса. Зындзинæдтæ дæр сымах æвзарут...
Коршунов (стражниктæм). Хъадамантæ йыл бакæнут. Йæ
хæстæджытæм ын фæдзурут. Уадз æмæ ма йæ фæстаг хатт феной.
С а л д а т. Берболаты руаджы фервæзтыстæм мæлæтæй. Уый
хæсты быдыры Уæрæсейы сæрвæлтау хъæбатырæй тох кодта... Сал-
даты исбон—къудзийы бын, дзæгьæлæй мæлæг — æнусон кадгæнæг!
Хандзæринæ, Минæт æмæ дыууæ къаннæг лæппуйы
æрбацæуынц. Берболатыл цинтæ кæнынц.
Хандзæринæ (хæдзары къултыл йæ цæст ахаста). Фæлтау,
куы нæ федтаиккам ацы хæдзар. Лæджы хъизæмаргæнджытæ.
М и н æ т (Берболатмæ). Æрдуйæ дæ нарæгдæр куы скодтой...
Цæй æнамонд фестæм.
Коршунов æмæ С и д о р о в ацыдысты. Дуары зыхьхъырæй кæсынц мидæмæ.
В а с и л и (Берболатмæ). Æз кæм уон, уым дын знаджы бон
ницы бауыдзæн. Фæлæ дæхæдæг дæр архай.
М и н æ т (Василимæ). Бузныг, дæ руаджы мæ мады æфсымæры
федтон Дайраны...
Берболат (Минæтмæ). Куыд сты нæхимæ Хъобаны комбæ-
сты адæм?
М и н æ т (æнкъардæи). Уыдон, бæргæ, дзæбæх с1. ’ фæлæ ма
дæу нæ хæдзары куы фениккам. Хъæубæстæ дæр мæты бахаудысты.
В а с и л и (Берболатмæ). Коршунов тызмæгдæр кæны, фæлæ...
Арв, куыд нæры, афтæ нæ цæвы.
Берболат (Хандзæринæмæ). Ацы фыдрæстæджы дæхи масты
хай цæмæн кæныс?
144
Хандзæринæ. Адæм Тотрадзы баминæвар кодтой хицауадмæ.
Б е р б о л т æрбамæсты.
Кæд дæ ссæрибар кæниккой. Фæлæ йæ-ныхмæ ма сдзур. Бонджын
у... Цæуылнæ исты дзурыс? Дзырдтон дын-иу... ардæм дæр мæ мады
æфсымæры æфсонæй рацыдыстæм.
Берболат. Дæ хæстæг фæдзæбæхдæр и, фæлæ æз ахæстоны
базонгæ дæн Уæрæсæйы паддзахы ныхмæ хæцджытимæ. Сифтонг
мæ кодтой бирæ рухс хъуыдцæггæй — ныр дарддæр хъуамæ авналон.
Хандзæринæ. Мæнмæ дæр иу хатт байхъус. Хицауадмæ
æгæр тызмæгæй ма дзур. (Хордзенмæ амоны). Мæнæ ацы хордзе-
ны æртæ чъирийы, де ’мбæлттимæ бæрæгбоны ном ссарут. Мæ
фыдимæ дæр бафидау. Дæ хорздзинад мæ фæнды.
С и д о р о в, тызмæгæй фæлгæсгæ, хъахъхъæнæг æфсæддонты иу-
фарс алæууын кодта.
С и д о р о в (Минæт æмæ йе ’мбæлттæм). Берболат уын хорз
уавæры нæй. Хæсты быдыры иумæ фæхæцыдыстæм. Тæригъæд ын
кæнын... Фæлæ хицауады бардзырд дæр æххæст кæнгæ у. (Бербо-
латмæ аивæй хъама радта.) Бахъæудзæн дæ. (Ацыд иуварсмæ.)
Берболат (Хандзæринæмæ). Кæсыс, цас аудджытæ мыл ис!
Æлхъивынц мæ, салдæттæ æмæ Василийæ фæстæмæ.
С и д о р о в ацыд.
Хандзæринæ. Адæмæн сæ хæрзтæ фылдæр сты.
Берболат. Фæстаг хатт ма нæ кæрæдзийы уынæм.
Хандзæринæ. Ныфсджындæгэ у — хъуамæ дæ рауадзой.
(Аивæй.) Скъæфты дæр куы фæуин. (Иæ кæлмæрзæнмæ ацамыд-
та.) Мадымайрæмы комы тæфæй сæм кзд исты фæхæццæ уаид. О,
Лæгты дзуар, æххуысгæнæг ын фæуы, бахъахъхъæн æй!
Берболат. Карз æгьдæутты ныхмæ хæцын никæй бон ба-
уыдзæн. Уыдон ничи басæтдзæн.
Хандзæринæ. Дыууæ боны ма уæлдай цы ацæрай, уый дын
фестæнт æппæт æлдæрттæ. Мæн нал хъæуы æнæ дæу мæ цард.
М и н æ т (Хандзæринæмæ амоны). Йæ мады ’фсымæр — кæсгон
æлдар Борыхъо хицауадимæ хæларæй цæры. (Фыстæг Василимæ
радта.) Борыхъойы номæй йæ уæ хицаумæ ратт. Кæд ын исты фех-
хуыс кæнид.
В а с и л и. Тæрхон уыдзæнис, фæлæ мæнæн дæр мæ бон цы
уа, уый араздзынæн. (Хандзæринæ, Минæт æмæ дыууæ къаннæг
лæппуйы сыхаг уатмæ ахизын кодта. Берболатмæ). Арв куыд нæры,
афтæ нæ цæвы.
Берболаты дыууæ стражниччы акæнынц. Коршунов æмæ С и д о р о в
æрбацыдысты. Коршунов стъолы фарсмæ æрбадти, ныхас кæнынц. В а с и-
10 Заказ № 207
145
л и фыстæг Коршуновмæ радта. Уый йæм æркæстытæ кодта, стæй
йæ фæстæмæ Василимæ баппæрста.
В а с и л и. Бамбæрстон дæ!
Коршунов (Василимæ). Æнхъæлдæн, æрбацыдысты
æлдæрттæ. Мидæмæ сæ ракæн. Байхъусæм сæм.
В а с и л и ацæуы, æлдæрттимæ фæстæмæ æрбацæуынц. Коршуиов æмæ
æлдæрттæ сæ кæрæдзийæн æнæ сдзургæйæ раарфæ кодтой. Коршунов
æлдæрттæм ацамыдта, ома, сбадут, зæгъгæ. Æлдæрттæ сбадтысты.
Т о т р а д з. Фæдзырдтат нæм, уæд... Хъуамæ уæм...
Коршунов (Тотрадзмæ). Ды дæ паддзахы салдат, фæлæ
кармæ гæсгæ сæрибаргонд æрцыдтæ уырыссаг æфсæддон службæйæ.
Бахъуыды сахат... Хъусын уын кæнæм: Иры æлдæрттæ,— Дайраны
комы фæндагыл æлдариуæг кодтат, илци истат... Нырæй фæстæмæ
уыцы бартæй сæрибаргонд стут. (Пакет Тотрадзмæ радта.)
Т о т р а д з пакст радта иннæ æлдæрттæм. Уыдон радыгай кæсынц.
Фыццаг æлдар. Ахæм гæххæттытæ мах ницæмæн хъæ-
уынц. Æлдариуæг кодтам æмæ кæндзыстæм. Илци дæр ис-
дзыстæм.
Т о т р а д з (æлдæрттæм). Фехъуыстат?! Бамбæрстат сæ?! Разы
стут ахæм бардзырдыл?
Æлдæрттæй бирæтæ фæтызмæг сты, чи та хъуыдыты ацыдис?
Истæмæй сын ныфс æвæрут?! Дæттут уæ бартæ?
Фыццаг æ л д а р. Уый у арвы æргæрахау хур бон. Мæлæт
— хуыздæр! Уый никуы уыдзæн!
Дыккат æлдар (Коршуповмæ). Кæд федтат, æмæ хæххон
лæг йæ бартæ искæмæн радта?! Уæ уынаффæтæ сты не знæгты пай-
дайæн. Дайраны ком æмæ фæндæгты не суадздзыстæм. Тотрадз
æфсæддон службæ æмæ æмдзæрин уый тыххæй нæ кодта, æмæ уын
нæ фыдæлты зæххытæ балæвар кæнæм. Ирыстоны адæм лæггад
никæмæн кæндзысты. Амæй фæстæмæ дæр ма нæ цæрын хъæуы.
Нæ рагфыдæлтæ мингай азты сæ тугæй цы зæххытæ фехсадтой, уыцы
зæххытæ ничи атондзæнис махæй, æнхъæлмæ дæр сæм мачи кæсæд,
кæд хæхты цъассыты баруадыстæм, уæддæр!
К о р ш у н о в. Хъуыддаг тыхæй аразгæ нæу, сабырæй йæ са-
разæм. Дайраны комы æмæ фæндæгты хыгъдмæ уын быдыры
бæстæйы — зæххытæ. Уым æрцæрут! Канд æлдæрттæ нæ,— фæрсаг
адæмæн сеппæтæн дæр. Æлдæрттæн æрмæст фылдæртæй, сæ
уавæртæ æмæ бартæ хынцгæйæ. Фæрсаг адæмтæн та бинонтæ æмæ
кусæджы сæрыл... Алы фæздæгдзæуæны — хæдзарæн дæр фæйнæ
дыгай дæсæтины хуымзæхх. Хизæнуæттæ æмæ сæрвæттæ — æппæт
хъæубæстæты цæрджытæн! Æппæт цæрджытæн дæр—æмхуызон
146
бартæ. (Василимæ). Фехъусын-ма кæн æлдæрттæн уæлдæр хица-
уады бардзырд.
В а с и л и (фыстæг кæсы). Иры комбæстæты цæрæг адæмæи
паддзахы фæндонмæ гæсгæ: Дæргьæвсгомы цæрæг адæмæн — Май-
рæмададжы донæй Терчы онг æмæ уым дæлæмæ, куыд ахаста Æры-
доны донæй Дзæуджыхъæумæ. Дыгурæн — Тугьантæн та Хохы
рæбынæй Рæзбыны доны былтыл Дур-Дуры онг, æмæ ноджы уым
галиу фæрсты суанг хæхты онг. Уæлладжыр — Туалгомæн — Хърупсы
донæй Æрыдоны онг, йæ рахиз фæрсты цы ахаста, суанг Суададжы
онг. Куырттатæн та — Майрæмададжы донæй доны былты уым
дæлæмæ цы ахаста, уый!
Чидæртæ ма æрбахызти уатмæ.
Коршунов. Паддзахы бæрны стут.- Аудын уыл хъæуы.
Дайраны комыл цæудзысты Уырысы падцзахы æфсæдтæ Фæскав-
казмæ, арæнты æдасдзинадæн, æппæт Кавказæн дæр. (Тотрадзмæ).
Дæ хæстон фондзсæдæ æфсæддоны нал хъæудзысты.
.Т о т р а д з (æлдæрттæм). Нæ фыдæлты зæххытæй нын ныф-
сытæ æмæ кæрдихтæ? Уый никуы уыдзæн! (Коршуновмæ). Нæ рат-
дзыстæм мах Дайраны ком, стæй иннæ кæмттæ дæр.
К о р ш у н о в. Загътам уын, Уæрæсейы бæстæйы уын уæрæх
фæндæгтæ æмæ цæрæн фæрæзтæн зæххытæ, уæ фадæттæм гæсгæ.
Цас уæ хъару у!
Т о т р а д з (æлдæрттæ æмæ æрбацæуæг адæммæ). Байхъуыстат
сæм æмæ сæ бамбæрстат?
Ничи ницы дзуры.
Ивут уæ фыдæлты зæххытæ Уæрæсейы быдыртыл? (Æппæтмæдæр.)
Афтæ кæд уыд?
Ч и д æ р т æ. Уый никуы уыдзæн!
Дыккаг æлдар (Коршуновмæ). Цæмæн уæ фæнды, æмæ
нæ мæгуыр цард нæ хæхтæй фенкъуыса, æмæ сæфтмæ æрцæуæм?
Афтæдæр...
А д æ м кæрæдзиимæ ныхас кæиынц.
Т о т р а д з. Нæ рагфыдæлты тугæй æхсад зæххытæ æмæ хæхтæ
махæй ничи атондзæн. Хæрдмæ мачи кафæд! Нæ фыдæлты æхсидгæ
тугдадзинтæй тæдзгæ сау туг ма абон дæр нæма басур, нæ байгас нæ
буар хъæдгæмттæй. Мингай азты нæ рагфыдæлтæй баззайæггаг хæхтæ
æмæ быдыртæй никæмæн схæйттæ кæндзыстæм. .Мачи сæм
æнхъæлмæ кæсæд! Уæрæсейы паддзахы кърестытæ æмæ бардзырдты
баивдзыстæм æрмæстдæр мæлæтыл.
Хъæуккаг. Æз комбæстæты номæй дæн. Ам иу нæу
уынаффæгæнæг. Хорз сыхæгтау нæ кæрæдзийы уæлхъус æрбалæу-
147
уæм. Адæмы бæрны куы цæуай, уæд æппæт адæмы дæр фæрсгæ у.
Ахъуыды кæнын хъæуы. Уæрæсейы руаджы цардæн бирæ фадæттæ
æрцæудзæн арæзт.
Т о т р а д з. Иу хатт-ма йæ зæгьын: фыдæлты зæххæй зынаргьдæр
ницы ис. Никæдæм цæуæм мах нæ кæмттæй, цалынмæ нæ кæрдтæ
æрттивой, хъримæгтæ нæрой, нæртон æхсар не уæнгты нæра æмæ
æхсида, уæдмæ.
Дыккаг æлдар (сыстадис. Аивæй). Айдагь хæхтæй дæр
цæрæн нæй!
Тотрадз йæ хъама сласта, хæрдмæ йæ фæцарæзта. Æлдæрттæ сыста-
дысты. Цæуынмæ хъавынц.
Коршунов (фырмæстæй гæххæттытимæ архайы, стæй феста-
дис). Фæлæуут-ма! Нæ ныхас нæма фæцис. Арвы комы фæндагыл
фидары хæд разы æхсæз æфсæддоны уацары ахастат...
Бæрæфцæджы, мæйы размæ, амардтат дæс æмæ дыууиссæдз
æфсæддоны. Падцзахы постласджытæй бастыгьдæуыд цыппарыссæдз
джиранкайы сыгьзæрин æхцайæ. Уыцы хъуыдцæгтæ афтæ ныууадзгæ
не сты. Аххосджынтæ хъуамæ дзуапп раттой закъоны раз... (Сидо-
ровмæ). Дæ хъус фæдар уыцы хъуыдцагмæ...
С и д о р о в. Хъусын, дæ бæрзонддзинад! (Æлдæрттæм). Фехъ-
уыстат хабæрттæ? Сымах та фехъусын кæндзыстут комбæстæйы
цæрджытæн!
Т о т р а д з (æлдæрттæм). Куыд уæм кæсынц сæ бардзырдтæ?
(Аивæй). Нæ ныхмæ цас тызмæгдæр уой, уыййас сæ ныхмæ тынгдæр
уыдзыстæм. Æгайтма сæхи хорз бамбарын кодтой. Кæм стут, нæ
рагфыдæлтæ?
Æмбæрзæн
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Дзæуджыхъæу. Комендатурæ. Уаты бандæттæ æмæ даргь стъол. Коршунов
адæргæй рауай-бауай кæны. С и д о р о в стьолы уæлхъус бады, гæххæттытимæ
архайы.
Бадынц æлдæрттæ, хуымæтæг адæмæй иу-цалдæр, æвдисæнтæ.
Берболат иуварсгомау бады, хъадамантæ йъщ. Йæ дыууæ фарс дæр страж-
никтæ.
148
С и д о р о в. Тæрхонмæ æрцæуæг адæм! Абон тæрхонгонд цæуы
Берболатæн. Æвдисæнтæ хъуамæ раст æмæ бæлвырд радзурой, цы
федтой æмæ фехъуыстой, уый. Æвдисæнтæй иу у Вардо Цицишви-
ли. Байхъусæм-ма йæм.
Коршунов (Вардомæ, Берболатмæ амонгæйæ). Кæм фед-
тай, кæм базонгæ дæ ацы афицер —• Берболатимæ?
В а р д о. Фыццаг хатт — Дайраны комы, хиды раз, Душетмæ
цæугæйæ. Базыдтон, афицер кæй у, уый дæр. Дарддæр ницы зо-
нын.
С и д о р о в. Мæнг æвдисæнты тыххæй тæрхоны раз дзуапп
дæтдзынæ^карзæй. (Берболатмæ). Куыд æмæ кæм базонгæ дæ ацы
лæгимæ? Йе ’мбæлццонтæ чи уыдысты?
Берболат. Вардойыл амбæлдтæн Дайраны комы, хиды раз,
йæ æмбæлццон дзимирагимæ. Илци æнæ бафидгæйæ сæ ауадзын
кодтон.
С и д о р о в (Вардомæ). Æхстытæ кæд фехъуыстай, æмæ кæцыр-
дыгæй?
В а р д о. Фехъуыстон. (Ракъæдзтæ-бакъæдзтæ кæны.) Нал æй
хъуыды кæнын, кæцырдыгæй хъуысыдысты, уый.
С и д о р о в (Вардомæ). Бæгуыдæр хъуыды кæныс! Дзур! Кæд
æмæ кæцæй фехъуыстай æхстытæ?
В а р д о. Дайраны комы, хиды раз ма уыдтæн, афтæмæй.
С и д о р о в.- Кæцырдыгæй фæцыд æхстытæ, стæй ма дзы читæ
уыдис адæмæй уыцы рæстæджы?
В а р д о. Уыцы рæстæджы ма дзы уыдис Берболат, геологтæ,
дзимираг æмæ илциисæг æлдæрттæ.
Берболат. Мæнгæвдисæнтæ. Вардойæн йæ кой дæр уым нæ
уыд — рафæндараст æй кодтон. Æхстытæ уыдысты фæстæдæр. Æз
дарддзæфдæр уыдтæн уыцы ранæй.
Æлдæрттæ схор-хор кодтой.
В а р д о. Æлдæртты бафæрсут. Уыдон хуыздæр зонынц хабæрттæ.
Берболат (Коршуновмæ). Раттут-ма мын дзырды бар. (Вар-
домæ).
П а у з æ.
Дур кæд ратылд, стæй кæцы къæдзæхы сæрæй?
В а р д о. Ахæм хабæрттæ мæ цуры нæ уыдис. (Ахъуыды кодта.)
Фæрæдыдтæн, уыдис ахæм хабар. Фæлæ нозтджын уыдтæн.
Берболат. Æхстыты рæстæджы Вардо уым, Дайраны хиды раз
нал уыди. Гæрæхтæ фæцыди, къæдзæхæй дур куы ратылди, уæд...
Солтан (хинæй). Вардо уым уыд. Æцæг нозтджынæй. Ферох
æй сты хабæрттæ. (Æлдæрттæм амоны.) Æлдæрттæ уын æвдисæнтæ.
Фæндаггон (Солтанмæ). Хицауадæн фæнды гал амæлæд,
фæнды уæрдон асæттæд. Гал ын — дзидза, уæрдон ын — суг.
149
В а р д о. Ма æууæндæнт. Мæ ныхæстыл мын дзуæрттæ бафта-
уæнт.
Коршунов (æвдисæнтæм). Мæнг æвдисæнтæн — дыууæ азы
ахæстоны фæбадыны тæрхон. (Вардомæ.) Фæстаг хатт ма дæ
фæрсын.
В а р д о. Уыдис æхстытæ. Фæлæ ницы федтон, ницы зонын.
Æз нозтджын уыдтæн.
Коршунов (Вардомæ). Де ’вдисæн ныхæстыл де ’нгуылдзæй
æрдамгьæ кæн.
В а р д о. Æрдамгьæ кæндзынæн. (Фыссæн милы йæ æнгуылдз
стылдта, æрдамгъæ кодта.)
С и д о р о в (Вардомæ). Чи раздæр ацыд геологтæй, фæндаггæттæй
хиды цурæй?
С о л т а н. Дыууæтæ дæр иу рæстæджы ацыдысты. Берболат ма
уым уыд. Гæрæхтæ дæр уыцы рæстæг фæцыд. Стæй Вардо дæр уым
уыд.
Т о т р а д з. Рæдыд æвдисæнтæ мыггæгты сæ кæрæдзийæн ныц-
цæгьдын кæндзысты.
В а с и л и (фæндаггæттæм). Раст. радзурут, цы уыди, уый.
Лæджы рæстæй фехсдзысты.
Фæндаггон. Цы зонæм,— зæгьдзыстæм, уæхæдæг-иу фи-
даут!
В а с и л и. Адæмæн æрдæг сахаты бæрц улæфты рæстæг.
Тæрхоны лæгтæ, хæстæджытæ ацыдысты сыхаг уатмæ. Къорд рæстæг
æнæзмæлæгæй. Æрбацыдысты та тæрхоньг лæгтæ, хæстæджытæ,
æвдисæнтæ...
С и д о р о в (гæххæтг йæ къухы, кæсы). Æлдæрттæ, хуынд адæмæн
æмæ æвдисæнтæн æмæ хæстæджытæн хъусын кæнæм Уæрæсейы
паддзахады администрацийы номæй тæрхондоны уынаффæ.
(Скуывта). Табу йæ цытджындзинад, бæрзондыл бадæг, нæ Хуыцау—
нæ цытджын паддзахæн... Цæрæд сæдæ азы! (Адæммæ.) Æппæтдæр
хъусут: фыдгæнæг поручик — афицер Берболат Уырысы æфсады
службæгæнæг, дыууиссæдзаздзыд. Хæсты рæстæджы Берболат
знаггæдтæ кодта. Иæ бæрныгонд ротæйы æрæвæрдта Уæрæсейы
знаджы — Турчы султаны æфсæдтæн скуынæг кæныны уавæрмæ. ’
Радта иу ротæ уацары, радта дыккаджы дæр. Йæхæдæг — фæндага-
монæг сæ разæй. Цæмæй йын фадат фæуыдаид хæстон сусæг-
дзинæдтæ рахъæр кæнынæн. Фæсхæст та æртæ хатты фылдæр знаг-
дзинæдтæ кодта. Дайраны комы фидар хъахъхъæнджытæй
сæргæвста. Цæрæг адæмы ифтонг кодта паддзахы ныхмæ. Страж-
никты уæлæдарæс фæдсгарджытæ аластой Берболаты хордонæй. Йæ
цырыхъхъыты фæд баззади уым. Фæсхæст поручик Берболат Уырысы
æфсæдтæй æргæвста ирæтты æфсон, ирæттæй та — уырыссæгты
150
æфсон. Дайраны геологтæй — иуы, Ларсы хæхты сгарджытæй бахс-
та аууон ранæй, иу ирон дзы фæмард. Йæ хæд фæстæ та уырыссаг
— уыдæттæ... Поручик Берболаты хæдзары ссардтой иртасджыты
къорд, дыууиссæдз джиранкæйы бургьæд — рæмудзæн. Кавказы
сæйрагдæр фæндаджы — Дайраны хид ныдцæрæн кæныны тыххæй,
цæмæй æрцыдаид Уæрæсейы паддзахы æфсæдтæн Дайраны
сæйрагдæр фæндаг — Цæгатæй Фæскавказмæ — сындзæрæхгæд.
Цæрæг адæмыл та æрбакодтаид царды фæрæзтæн цыфыддæр
бæллæхтæ — бынтон сæфты онг! Æппæт-æвирхъаудзинæдтæ сбæрæг
кодтой сæрмагонд æууæнкджындæр иртасджыты къорд —- хицауа-
ды администрацийы уынаффæйы хайад. Уæрæсейы æфсæддон
тæрхондоны къанонтæм гæсгæ Берболатæн тæрхон рахастам: æрца-
уындзын æй.
Æлдæртты цæсгæмттыл циндзинад ахъазыд, сæ худтæ систой. X æ с т æ-
д ж ы т æ æмæ фæрсаг адæмæй чидæртæ кæуынц, хъарджытæ кæпынц.
Берболат æикъардæй бады, йæ сæр æруагъта.
В а р д о (æнæбары, аивæй). Рухсаг уæд. Мæнæй аразгæ ам
ницы уыдис.
Д ы к к а г ф æ н д а г г о н (Вардомæ хнбарæй). Тынгдæр дæу
аххос уыдис. Ницы федтон зæгъын нæ зыдтай? Лæджы фехсдзыс-
ты. Хуыцау дын нæ ныххатыр кæндзæн.
В а р д о. Бинонтæ... Ссæдз азы хъуыддæгтæ дæр мæ азарæй
сты? Бакуыста сæ.
В а с и л и (Вардомæ). Нæ дын хъуыд хорздзинæдтæ ракæнын.
Уæ хæрзгæнæджы топпынæмцркы ныхмæ æрæвæрын кодтат!
В а р д о. Мах цæмæн? Йæ тæригъæдтæ йыл æртыхстысты.
Фыдбылызтæ сæ кæрæдзийы сурынц æмæ тыхсынц. Суадæттæй
рауайы цæугæдон. Цæугæдæттæй та — фурд. Бамбæрстай мæ?
Тæрхонгæнджытæ дыккаг уатмæ бацыдысты. Дыккаг уатæй рацыдысты
тæрхопы бадджытæ: Коршунов, Сидоров æмæ В а с и л и.
Стражииктæ лæууынц фæйиæрдыгæй. Дыууæ с т р а ж н и ч ч ы Б с р б о-
л а т ы æрбакодтой. Минæт Берболатмæ бацæйцыдис, фæлæ йæ
стражниктæ раздæхтой.
К о р ш у н о в (сабырæй, йæхицæн). Фервæздзыстæм нæ фыддæр
знагæй.
Минæт, Хандзæринæ æмæ дыууæ къаннæг л æ п,п у й ы иуварс
лæууынц.
М и н æ т (Берболатырдæм). Нæ дуне ныл куыд баталынг. Кæмæн
цы ракодтам?
Берболаты стражниктæ акодтой. А д æ м йæ фæдыл агуылф кодтой.
151
Хандзæринæ. Цæй æнамонд фæдæн.
М и н æ т æмæ Хандзæринæ бауадзыг сты. Т о т р а д з æмæ сæ æ л-
д æ р т т æ ауыдтой. Т о т р а д з фæсонтау. Лæбуры. С и д о р о в æмæ сæ
В а с и л и иргъæвынц. М и н æ т æмæ Хандзæринæйы сыхаг уатмæ
бакодтой. А д æ м схъомпал сты.
С и д о р о в (Тотрадз æмæ иннæ æлдæрттæм). Сабырдæр! Хæсты
быдыр нæу.
Тотр ад з (мæстджынæй). Ирыстон сæфы, æви дуне уæл-
гоммæ фæлдæхы?! Хуыцау мын цæмæн радта ацы мæлинаджы? 0,
ме Скæнæг Хуыцау! Ратт мын мæлæт!
С и д о р о в æмæ йæ В а с и л и сабыр кæнынц.
Фæхудинаг кодта æппæт Ирыстоны дæр.
Æлдæрттæ. хъаугьа кæнынц, рацæйцыдысты.
С и д о р о в (æлдæрттæм). Ма ма ацæут. (Хуынд адæммæ).
Сымахæй та алчидæр хъæубæсты æрфысым кæнæд.
Æрталынг. Æрбабон. В а с и л и æрбацыд, пакет йæ къухы. Хуынд а д æ м
æмбырд кæнынц. Коршунов æрбацыд. Васили Коршуповмæ
пакет радта.
В а с и л и. Уæлдæр тæрхондонæй — Синодæй.
Коршунов (Василимæ). Æркæсæм. (Василимæ йæ фæстæмæ
баппæрста.)
В а с и л и. Хорз. (Аивæй.) Гæххæтт йæ афоныл æрхæццæ
кодтой. (Æркæстытæ та иæм кодта.) Уæлдæр тæрхондон Синодæй.
(Коршуновмæ.)Адæмæн бамбарын кæнæм хъуыддаг. (Кæсы.)Иры-
стоны хæхты цæрæг. Карæнæй — дыууиссæдз аздзыд. Уæрæсейы
паддзахады уырыссаг хæстон æфсады службæгæнæг, афицер-пору-
чик Берболат æрцыд зылынгонд — æфхæрд, рæстдзинады фидар
къанонтæ халгæйæ. Уæлдæр тæрхондон Синод æмæ сæрмагонд сгар-
джыты къорды фæрцы æрцыд бæлвырдгонд, афицер Берболат
æфхæрд кæй æрцыд мæнгæвдисæнтæй. Сæрмагонд иртасæг къорд
сбæрæг кодта, Берболат аххосджын кæй нæ у. Хæсты рæстæджы
уыд Уæрæсейы паддзахы фарс, хæцыди хъæбатырæй Уæрæсейы зна-
джы ныхмæ. Фæсхæст дæр йæ зæрдæ нæ сивта Уæрæсейы паддзахы
хъуыддæгтыл. Уæрæсейы Синоды тæрхондоны уынаффæйæ ивд
æрцыд дæлдæр тæрхондоны уынаффæ. Поручик Берболатæн æрца-
уындзыны тæрхон ивд æрцыд, фондз азы æмгьуыдмæ йæ цæрæн-
бынатæй фæрсаг губернимæ æрвыстыл. Уæрæсейы уæлдæр тæрхон-
дон Синоды сæргълæууæг къниаз, инæлар-лейтенант Зиов.
(Аивæй). Мæ бæллиц сæххæст. (Берболатмæ.) Ацы фондз азы
æрвыстæй та дæ бынтон фервæзын кæндзынæн.
152
Коршунов (фæхъæр кодта). Мæнг хатдзæг! Чи уыд йæ
ныффыссæг?! (Василийы къухтæй пакетратыдта.) Нæ тæрхон фыц-
цагау баззад. (Василимæ.) Ацы дзуапп схъæр кæнын нæ хъæуы.
Æхсгæ! Стæй та ауындзгæ!
В а с и л и (аивæй). Æз цалынмæ æгас уон, уæдмæ Берболатæн
тæссаг нæу. Рæстдзинад фæуæлахиз уыдзæн..
Коршунов (Василимæ). Сидоровæн фæуы æххуысгæнæг.
(Аивæй.) Дайраны коммæ йæ... фехсут — стæй та ауындзгæ.
В а с и л и (фембæрста йæ). Райсом нæй. Нæ сыхбæсты зиан
ис, уым мын уæвгæйæ у.
Коршунов. Хæстон лæджы хæс — паддзахы закъон. Бар-
дзырд уыдис — æххæст кæнын æй хъæуы!
В а с и л и. Хорз. (Аивæй.) Зæфцы фыдæй лæг куы фесæфа —
ме сæфт хуыздæр. Æз æппæт дæр мæ алыварс æртухдзынæн:
хæларæй, зонгæйæ.
Коршунов (ахъуыды кодта). Цыппар ^ахаты бар дын —
зианæн. Æрмæст тæккæ райсом уым куыд уай, афтæ. (Аивæй.)
Хъæуы мæн дæр кæддæр мæлын. (Æрбамæсты.) Мах стæм хицау.
Уæле хъуыды кæнынц, æмæ мах ницыуал стæм. Æмæ ма уæд цы
кусæг стæм?! Ауындзгæ, æрмæстдæр!!!
В а с и л и (аивæй). Ирон æмбисонд: фырытæ хæцынмæ куы
фæвæййынц — далыстæ та уæд фæхизынц. Хорз архайут.
Коршунов. Бæндæн цас фæнды ма февæр —- æнæ скъуын-
гæ йын нæй уæддæр. Цы байтыдта,— фылдæрæй йæ æркарс-
та.
В а с и л и (аивæй). Цы нымæт цæгъдай,— хъуынджындæр.
(Схъæлдзæг. Хинæй.) Райсом Берболаты марæн бон. Фервæздзыс-
ты фæллойгæнæг адæм.
Коршунов. Æгæрдæр ма! Паддзахадыл гадзрахатæй рацыд
вæййы иу хатт — стæй фæстаг хатт! (Сидоровмæ.) Тæккæ райсом
Дайраны коммæ. Æртыхсдзыстут фæндæгты фæхстыл, уæгъд цæуæг
куыннæ фæуа, афтæ!
В а с и л и. Хъусæм, дæ бæрзонддзинад!
Коршунов. Æлдæрттæ æмæ Берболаты хæстæджытæ баззай-
дзысты ам! Цалынмæ фехъусой Берболаты фæстаг бон — фæстаг
хабар!
В а с и л и (аивæй). Васили раст адæмимæ кæм уа, уым нæй
Берболатæн мæлæт. (Ацыд.)
Æмбæрзæн
153
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Дайраны ком. Фидар. Паддзахы фæндаг. Уæлвæндаг къуыбырыл ауындзæн. Иуыр-
дыгæй фарс — фидар. Ауындзæны хæдфæстæ сис—æхсæнуат. Æрбацæуынц ц а л-
д æ р ф æ н д а г г о н ы.
Фыццаг фæндаггон (хæхтыл фæлгæсы). Æрбахæццæ та
стæм Дайраны коммæ.
Дыккаг фæндаггон. Æниу фæндæгтæй цы зæгьдзынæ?!
Фæндæгтæ бирæ фæхуыздæр сты джауырты руаджы.
Ф ы ц ц а г ф æ н д а г г о н. 0, фæлæ сьтл Берболат нал
ацæудзæнис.
Д ы к к а г ф æ н д а г г о н. 0, æрбацæуинаг чи у, уыдонæй чи
райгæ фæкæндзæни, чи та фæстаг ныхас зæгъынмæ, рухсаг у,
зæгьгæ. (Фæкпст.) Чидæртæ æрбацæуы.
Фыццаг фæндаггон. Цас æмæ йæм цас лæгдзинæдтæ
уыдис — фæлæ йын донау хиды бынты ацыдысты. Йæ тæригьæдæй
бæстæ...
Дыккаг фæндаггон (фæлгæсы). Æвæццæгæн, Берболаты
ракæнынц æхсæнуатмæ. Дуне адæм. Нæ бон ын баххуыс кæнып
цы у!
Фæаууон сты. Фæссценæйæ æрбайхъуыстысты уыпæртæ, бæхты къæхты хъæртæ.
С и д о р о в æрбацæуы, ауыпдзæныл æрхæстытæ кодта.
иСидоров. Берболаты хуызæттæ æгæр дæр ма бауромдзæн.
(Йæ мидбылты бахудтис.) Берболат нæ бирæ хæттыты æркъуындæ-
джытæ кодта. Йæ фæстаджы бон — кæмæндæр йæ .мидбылты
худæн бон! (Бæндæныл та æрхæстытæ кодта.) Тынг фидар. (Худы.)
Нæй йын æрыскъуыйæн, нæй дзы æрхауæн, нæдæр алидзæн.
Фæстагхатт ма ферттивдзысты йæ цæхæркалгæ цæстытæ. Уарийау—
ныфсджын, домбайау—хъаруджын. Фæлæ батар уыдзысты. (Акæ-
стытæ кодта.) Змæлæг уыдис, фæлæ... (Ахъæр кодта.) Стражниктæ,
Берболаты ардæм ракæнут!
Стражниктæ Берболаты ауындзæны размæ æрбакодтой. Б е р б о-
л а т æнкъард, сæркъулæй лæууы. А д æ м алыварс лæууынц.
Абон у паддзахы знаджы фæстаг бон. (Стражниктæм.) Мæ бар-
дзырд æххæст кæндзыстут, куыд зæгъон, афтæ: бæлвырд æмæ раст!
(Берболатмæ.) Фыдмитæн — кæрон! Цы хорздзинад мæ домыс?
Берболат ницы дзуры.
Фæстаг ныхасы бар!!!
154
Берболат. Фæстаг ныхасы бар?.. Фехсут мæ! Æрцауындзут
мæ!
С и д о р о в. Уæддæр?
Берболат. Хæстон лæг лæгъстæйы уавæры иæ уыдзæн! Иæ
мæлæт — хуыздæр!
Сценæ иу къорд рæстæг æгуыппæгæй.
Цы боны хуыздæрмæ ма æнхъæлмæ кæсут? Цæвут!
С и д о р о в (салдæттæм). Хæлиудзыхтæ! (Аивæй.) Абырджытæй
дæр тæссаг у. Хуыцау бахизæд! Васили дæр цыдæр æрæгмæ у.
(Стражниктæм.) Рæвдздæр! (Берболатмæ.) Фæстаг ныхасы бар дæр
дын нал.
В а с и л и аууон ранæй фæлгæсы. Йемæ ма ц а л д æ р æ м б а л ы.
В а с и л и (йе ’мбæлттæм). Къæрцхъусдæр ут! Æз цæуын! (Ба-
цыд Сидоровы размæ.) Нæдæр уын æхсыны бар ис, нæдæр ауын-
дзыны! Сæйраг тæрхондон Синоды уынаффæмæ гæсгæ!
Æлдæрттæ лæууыиц хъæлдзæгæй, урс бæрзонд худты сегасдæр. Фæрсаг
а д æ м сты æнкъард. Æппæтыл дæр сау дзаумæттæ.
Хъæуккаг. Йæ тæригьæдæй... Фæлтау куы нæ ’рбацыдаик-
кам. Бирæ хорздзинæдтæ зонæм Берболатæй.
Т о т р а д з (Берболатмæ хинæй). Хъæстытæ кодтон, аргьгæнæг
та ныхасæн нæ уыд.
Дыккаг æлдар. Ахæм хабар фыццаг хатт нæу, стæй фæстаг
хатт нæ уыдзæн. Къаддæр дзы хъуыд знагдзинæдтæ кæнын.
Т о т р а д з (аивæй йын йæ дысыл рахæцыд). Цытæ дзурыс
æргомæй? (Берболатмæ). Берболат, нæ бон дын баххуыс кæнын
пæ бацис.
Берболат. Топпы нæмыгмæ æз рагæй æнхъæлмæ кастæн.
Кувут Хуыцаумæ — фервæздзыстут уе знагæй!
Сидоров (стражпиктæм). Берболаты æрцауьигдзынмæ уæхи
бацæттæ кæнут!
Стражпиктæ барæй нæ арæхсынц. Стыхстысты. С и д о р о в фæстæмæ
кæсы. Фæссценæйæ хъуысы цыдæр уынæр.
В а с и л и (хинæй). Сидоровонтæн «æххуыс».
С и д о р о в.Рæвдздæр архайут!
Стражниктæ æнарæхст æвнæлдтытæ кæныпц Б е р б о л а т м æ,
ауындзæимæ.
(Берболатмæ.) Дæ кувæндонмæ!!! (Ауындзæнмæ йын амоны).
Уырдæм. Ис алцæмæн дæр кæрон, æгъдау!
В а с и л и. (Сидоровмæ). Æхсгæ нал!
155
Стражниктæйиу фæцæйлыгъди. Сидоров æй бахста, фæлæ йæ
фæивгьуыдта.
Афтæ! (Йæхи къордмæ аивæй.) Æз кæд къамандæ скæнон: «Сидо-
ровонты æхсут!» — зæгьгæ,-- зонут æй, сæ фыдракæнд сын халгæйæ
кæй у! (Сидоровмæ æввахс бацыди.) Æхсут, и? Нал у æхсгæйæ, нæ-
дæр ауындзгæ!
С и д о р о в. Чи дæ ды? Тæрхондоны уынаффæ!
В а с и л и (аивæй, Сидоровмæ кæсгæйæ). Тагьд дын дæхи
акъæрцц кæндзысты!
С и д о р о в (стражниктæм). Æхсут Василийы!
Стражниктæ æнцад лæууынц, не ’ххæст кæнынц бардзырд.
Стражник (аивæй). Хæсты быдыры нæ бирæ кæйдæрты фер-
вæзын кодта Васили, стæй нын алцæмæйдæр æххуыс кодта. Нæу
мæ бон! Уый бæсты мæн фехсут.
С и д о р о в (стражниктæм). Æхсут!
Æхст та фæцыдис, фæлæ чи — сайæн æхст, чи — уæлдæфмæ.
В а с и л и (ие ’мбæлттæм). Сидоровонты æхсут!
Фæцыди гæрæхтæ, сидоровонтæй иу æрхаудта. Схъомпал сты.
Сидоровонтæй чидæртæ алыгъди. В а с и л и æмæ йе’мбæлттæ
Берболаты размæ бацыдысты, суæгъд æй кодтой хъадамантæй.
Берболат (Сидоровмæ). Кæй тыххæй мæ туг калдтон? Рæстдзи-
над æмæ Фыдыбæстæйы тыххæй! (Иу стражникæй хъримаг тыххæй
байста. Сидоровмæ йæ ныддардта.)
В а с и л и (Сидоровмæ). Хур ныгуылæнырдыгæй дæр хатт
скæсы. Дæ аххосæй абырджытæ нæ алыварс æртыхстысты. Не
знаг та аирвæзти. (Пакет æм февдыста.) Уыдис дын фадат,— нæ
фæцарæхстæ. (Стражниктæм ацамыдта.) Акъæрцц дæ кæндзыс-
ты.
Василийы æмбæлттæй цалдæр Берболаты акодтой. Сидоровы фарс-
хæцджытæ æмæ Василийы къорд кæрæдзимæ лæбурынц. Фæцыд гæрæхтæ.
Æмбæрзæн
156
ÆХСÆЗÆМ НЫВ
Дзæуджыхъæу. Комендатурæ. Уат. Фыссæн стъол. Коршунов йæхи
къæлæтджын бандоныл фæстæмæ ауагъта, хъæлдзæгæй разил-базил кæны.
К 6 р ш у н о в. Уæдæ уал Цæгат Кавказы нæ æппæты карздæр
знæгтæй иуæй сцух стæм. (Цæстытæ дзагъырæй.) Ха-ха-ха.
Фæстæдæр феной...
Дзæнгæрæджы зæлланг æрбайхъуыст. С и д о р о в æнкъардæй æрбацыд.
Арфæ уын кæнын уе сгуыхтдзинæдты тыххæй. Хорз ын фестут,
æвæццæгæн.
С и д о р о в (уæнгмардæй). Фехсут мæ!
Коршунов. Исты æнамонд хабар?
С и д о р о в. Нæ абырæг абырджыты руаджы аирвæзт. Æртых-
стысты ныл.
В а с и л и æрбацыд. Коршунов Василийæн йæ риумæ февпæлдта.
Коршунов (Васшимæ). Æххуысгæнæг ын, мыййаг, уыдтæ?!
С и д о р о в. Абырджытæ топпæргъæвдæй нæ алфамблай æртых-
стысты.
Коршунов (фырмæстæй рауай-бауай /сæны). Дыууæ къордæй
иу абырæджы «бафснайын» уæ бон нæ бацис. Уырыссæгтæ хуый-
нынц. Куыд хæцдзыстут афтæмæй кавказаг сырдты ныхмæ?! (Си-
доровæн йæ пъагæттæ æртыдта, зæххыл ын сæ ныццавта). Æртæ
мæйы ахæстоны фæбаддзынæ, стæй та дын фæстæмæ дæ фыццаг
цин — капитан. (Василимæ.) Берболат та ам куыд уа, афтæ! Кæд
къæдзæхы скъуыды ныххаудта,— сласут æй! Кæд фæмарди,— сын-
тыл æй куыд æрбахæссат, афтæ!
В а с и л и. Хъусын, дæ бæрзонддзинад, инæлар-лейтенант
Коршунов!
В а с и л и æмæ Коршунов ацæуынц. Æрталынг. Æрбабоп. Коршунов
рудзыигæй кæсы. Дзæнгæрæджы хъæр æрбайхъуысти. Са\ доров, Берболат
æмæ В а с и л и æрбацыдысты. Васили Берболатмæ пакет аивæй
авæрдта, Берболат æй æрæджиау фембæрста æмæ иæКоршуновмæ баппæрста.
Коршунов (Берболатмæ). Абырæг!..
Берболат. Æз абырæг нæ дæн. Аирвæзтæн мæ лæгдзинады
æмæ хъаруйы руаджы. (Дамбацамæ амоны.) Мæ тугвæллой мын
топпы нæмыгæй, тугæй фыстат?! Цыппар азы дæргъы мын мæ хъи-
зæмарæн, мæ тугкæлдтытæн уæ хорз дзуапп?! Арфæйы, кады æмæ
рæстдзинады бæсты мын мæлæт бацæттæ кодтат, и? (Хинæй Васи-
лимæ.) Дæуæй дæр уый æнхъæл никуы уыдтæн. Цæуылнæ фехъ-
157
уыстон мæ рæстдзинады тыххæй иу ныхас? Хорз куы зоныс, куыд
хæцыдтæн знаджы ныхмæ...
В а с и л и (Коршуновмæ). Æфхæрд мæнмæ цæмæн хауы... æз
раст лæг уæвгæйæ, кæд æмæ сымах уыдыстут йæ марджытæ! Абыр-
джытæ дæр æй цæмæй зыдтой, кæд ардыгæй нæ ацыдысты хабæрттæ,
уæд?!
Коршунов (Берболатмæ). Хорз, бауырныдта мæ, аххос-
джын кæй нæ дæ, уый. Лæгдзинады тыххæй дын лæвæрттæ! (Æхцапы
баст æмæ дамбаца Василийæ райста æмæ сæ Берболатмæ радта.)
Нырæй фæстæмæ дæ тыхсæттæг æфсæдты чысыл къорды хицау.
Дæ ног цин та — майор!
Берболат. Бузныг, нæ мæгуыр адæмыл гадзрахатæй нæ
рацæудзынæи. Мæ туджы хъæды уый нæй. Фæлтау мæлæт хуыздæр.
Раст лæджы нæмыджы бынмæ кæй сæвæрдтат, уый тыххæй та чи
ратдзæн дзуапп?
П а у з æ.
Ницы мæ хъæуы, мæ сыгьдæг номæй фæстæмæ. Цæуын фæстæмæ,
кæм службæ кодтон, уырдæм. Сымахæн та Хуыцау тæрхонгæнæг уæд.
Æмбæрзæн
ÆВДÆМ НЫВ
Т о т р а д з ы галуан. Уат. Къулыл дыууæрдыгæй дæр персайнаг гауызтæ
ауыгъд. Хæдзары астæу стыр тымбыл фыиг. Уатмæ мидæмæ бацæуæны галиу
фар’с, къулмæ æввахс, стыр пъандар. Гауызтæй иуыл хæцæнгæрзтæ ауыгъд.
Уаты рахиз фарс стыр къæлæтджын бандон.' Фæссценæйæ хъуысы кæрдты
цæфтæ, топпы гæрæхтæ æмæ бæхты къæхты уынæр. Хандзæринæ æрбацыди.
Хандзæринæ (тынмæ æркæстытæ кодта, йæ армæн нæ
абæрстытæ кодта. Хъуыдытæгæнгæйæ). Хъуамæ дзы рауайа. (Йæ
дисныйæ та бары.) Уæлдайджынтæй дæр ма йын у. (Дуары хъæр
фæцыдис, акасти.) Минæт... Кæдæй ньтрмæ нæм нал уыдис.
М и п æ т æрбацыд.
М и н æ т. Ам та дæн. Уе ’хсæвтæ хорз уæнт. Кæмæн та лæггад
кæныс? Кæй усгур та у?
158
X а н д з æ р и н æ. Æнæ лæггадæй дæр цы ис. Архайын хъæуы,
уæдæ куыд. Бердæн æй кæнын. Дард балцы цæуинаг у. Ахсæв æй
хъуамæ фæуон.
М и н æ т. Хорз чызгæн барæг сцæттæ кæнын цы диссаг у æхсæв
бонмæ. Æз дæр дын аххуыс кæнон, и? Хандзæринæ?!
Хандзæринæ. Бузныг! Æнафон у. Уæхимæ дæм хæцдзыс-
ты. (Цырагъ уæлдæр сзылдта.) Ацы цырагь нын, баба ма Уырысы
æфсады куы уыдис, уæд æрбаласта. Къутуйы дзаг хоримæ. (Стъолмæ
кæстытæ кæны.)Уырыссаг стьол дæр сæудæджергæнæн уатæй æрба-
ласта. Уæлæдарæс кæрдынæн дæр иттæг фадат. (Тын кæрды.
Минæтмæ.) Цом, ахæццæ дæ кæнон уæхимæ.
М и н æ т. Райсом, дам, хъоппæг тонынмæ цæудзыстæм? Кæд
дæм æрбадзурон?
X а н д з æ р и н æ. Уæд дып зæгьдзынæн.
М и н æ т. Дæуæй хуыздæр хуыйæг æгас комы дæр нæй. Дæ кой
ма суанг Куырттатыл дæр айхъуысти. (Аивæй.) Цымæ, кæй чындз
бауыдзынæ?
Хандзæринæ. Мæнæй хуыздæртæ дæр ис, дæу дæр сахуыр
кæндзынæн, фæлæ фæстæдæр.
М и н æ т ацыд. X а н д з æ р и н æ йæ фæстæ ахызт, фæстæмæ æрбацыд.
(Рудзынгæй акасти.) Боны цъæхтæм бирæ рæстæг нал ис. (Дыккаг
дыс хуыйы). Мæ уды лæггад хæлæг иикæмæн кæнын, фæлæ Лафе-
1эы марæг æбæрæг кæй у иырма, уый мæ æрдуйæ нарæгдæр скодта.
Йæ марæг цард, амонд ма ссара нæ тæригъæдæй. (Хъуыдыты
афардæг.) Берболаты æфсон æй кæй кæнынц æнæ исты ракæигæйæ,
диссаг дæр уый у. Нæ хъæбатыр хæстон! Нæ хæххон цæргæс, хæсты
быдырæй —^уæлахиздзау, нæй дын æмбал, фæлæ дыл фыдвæндтæ
кæнынц. (Йæ цæнгтæ аууæрстытæ кодта.) Мæ куыст сеппæты
зæрдæмæ дæр куыд фæцæуа... (Хуыйы, æркæстытæ та йæм кодта.)
Цæттæ у. (Рагъæныл æи æрцауыгъта.) Хуыздæр ничи...
Бæхты къæхты хъæр фæцыд. Дуар чидæр æрбахоста. Р с в а н æрбацыд, цухъ-
хъамæ фæкомкоммæ.
Р е в а н. Хуры тынау аив. Диссаджы цухъхъа!
X а н д з æ р и н æ. Нæ хъæуккаг — Бердæн. Барæг цæттæ у.
Цухъхъайæ, зонгæйæ, балцмæ цæттæ у. Алæггад-иу ын кæн. Æз
цæуон, уазджыты уæттæ афснайон. (Ацыд.)
Р е в а п иуиæгæи баззад.
Р е в а н. Ацы чызг искæдæм ахауынæй, Хуыцау бахизæд. Мæ
цæлхдуртæй уал иу асхъиудта — Лафер. Дыккаг та — Берболат. А
дыууæ боны... Уый æгæр диссаг уаид. (Хъуыдытæ кæны.) Кæм ма
уаид мæнæй лæгдæр.
159
Фæссценæйæ хъуысы хъæртæ: «Мæ дугьон бæх фæраздæр!» «Нæ, мæнæн фæраздæр!»
Топпы гæрæхтæ фæцыдис. Бæхты къæхты хъæр хъуысы.
П а у з æ.
Цæмæй зонынц: сæ туджджын сæ фыдыуæзæджы æууæнкджындæр
тугисæг æфсымæры хуызæн, фысымуат кæй кæны. (Рудзынгæй
акаст.) Æрцауындзиккой мæ æмбойны.
Р е в а н та дуарæй акасти. С о л т а н æрбацыд.
С о л т а н. Цы хабæрттæ ис? Рафтыдтæн ацы хæцæнгæрзтæ
аразынæй.
Р е в а н æмæ С о л т а н кæрæдзийы фарсмæ сбадтысты.
Р е в а н (аивæй). Лаферы бахъуыддаг кодтам. Фæлæ Берболат
къухты не ’фты. Цалынмæ нæ рахъæр стæм, уæдмæ йæ...
С о л т а н. 0, тæссаг у! Æппæт æвирхъау хъуыддæгтæй дæр
аирвæзы. Æртыхсиккам ыл, æмæ та куы фæуæлахиз уа.
П а у з æ.
Тæтæрхъаны руаджы йæ нæхиуыл æрæууæндын кæнæм.
Фæцыд куыйты рæйын. Р е в а н акаст дуарæй. Æрбацыд Тæтæрхъан.
Р е в а н. Тæтæрхъан, æрвитинаг ма дæм-уыдыстæм...
Тæтæрхъан. Хорз не сты хабæрттæ. Тхост бæстæ базмæста.
Комендатурæйы цавæрдæр сусæг гæххæттытæ йæ къухты бафтыдыс-
ты æмæ... Базыдтой, Тотрадз Туркæй кæй æрбахæццæ. Рарвыстой
йын йæ фæстæ сгарджытæ. Мачи мацы срæдийа. Сидоров æрба-
цæуинаг у.
С о л т а н (фестъæлфыд). Тобæ... Зындзырд у, фыдзонд.
Тæтæрхъан. Сæ къухты куы ницы бафта, хуыздæр! Хъусут,
уæдæ Тхост хуымæтæджы джауыртæм мæрзæгæй нæ уыд. Ракъах-
тон æй... Тотрадзы дæр тагьд ардæм хъæуы. Радзурдзæн нын, цы
базыдта, уый. Салтыков дæр нын сæ сусæг хабæрттæй цыдæртæ
фехъусын кæндзæнис.
С о л т а н. Уæддæр цы?
Тæтæрхъан (аивæй). Берболаты фæдыл зилынц, кæд æй
акъæрцц кæндзысты, уæддæр... Коршунов йæ уынаффæ кæронмæ
ахæццæ кæнинаг у.
С о л т а н. Сидоровæй фехъуыстай уыцы хабæрттæ?
Тæтæрхъан. О! Нæ йыл хъæуы ауæрдын.
С о л т а н. Цæуæм уал нæ фæйнæ къонамæ. Хабар уæм уыдзæн.
Стæй амбырд уыдзыстæм.
Р е й а н æ й фæстæмæ, иннæтæ рацыдысты. Æрталынг. Æрбабон. Куынты
рæйын цæуы. Т о т р а д з æрбацыд.
160
Р е в а н. Де ’рбацыд амондджын уæд æмæ æгайтма дæ фæрнджын
хæдзары сæмбæлдтæ.
Тотрадз йæ уæлæдарæн нымæт раппæрста, Р.е в а н м æ йæ авæрдта. Уый йæ
рагьæныл æрцауыгъта. Т о т р а д з, æвзистхъæдджын ехс йæ фарсмæ, афтæмæй
фæлладхуызæй къæлæтджын бандоныл йæхи æруагъта.
Т о т р а д з. Мæнæ ма мæ хæдзар ссардтон. Куыд бафæлладтæн!
(Реванмæ). Радзур, уæ къухы цы бафтыд хæцæнгарзæй, бæхрæгъа-
уæй.
Р е в а н. Нæ бæхты рæгьæуттæ фæфылдæр сты. Солтанæн дæр
йæ æрмадзуæттæ гъæйттæй кусынц. Ноджы хуыздæр скусдзысты.
Хæцæнгæрзтæ дæр нæм фаг ис. Нæ рæстæг дзæгьæлы нæ фесæф-
там.
Т о т р а д з (Реванмæ). Нæ æлдæрттæн фехъусын кæн, кæй
æрбаздæхтæн, уый. Мæ балцы хабæрттæ сын радзурон.
Р е в а н ацыдис. Æрталыпг. Т о т р а д з дæр иннæ уатмæ ацыд. Æрбацыд.
С б а д т и та йæ къæлæтджын бандоны. Дуар чидæр æрбахоста. Æрбацыд Р е в а н.
Р е в а н. Æлдæрттæн сеппæтæн дæр фехъусын кодтон. Рæхджы
ам, ацы фæрнджын хæдзары уыдзысты.
Т о т р а д з. Тхост ма джауыртæм лакейæ кусы?
Р е в а н. Салтыков нын хабæрттæ радзурдзæн. Ракъахын æй
хъæудзæнис.
Уынгæй хъуысы куыйты рæйын. Р е в а н ацыд æмæ цалдæр æлдаримæ
æрбацыд.
Æлдæрттæ. Салам алейкум! Æгайтма, Тотрадз, дзæбæхæй
ссардтай дæ хæдзар. Радзур нын, куыд уыд дæ балц.
Т о т р а д з. Алейкум салам! Æз дæр’ уæм уый тыххæй фæдзыр-
дтон. Радзурдзынæн уын хабæрттæ.
Фыццаг æлдар. Уыдис нæм хонæг æмæ мæнæ æрбацы-
дыстæм. Æвæццæгæн ма фæллад дæ. Даргь, зын фæндаг дын уыд...
Дыккаг æлдар. Æгайтма дæ Лæгты дзуар æнæнизæй дæ
хæдзарыл сæмбæлын кодта. Ныр дæм мах зæрдиагæй байхъус-
дзыстæм.
Æртыккаг æлдар. Уæдæ! (Æхсаргардмæ фæкомкоммæ.
Тотрадзмæ). Лæвар дын æй ракодтой? Цæхæртæ калы!
Фыццаг æлдар. Уыдон хорз фæуæнт, фæлæ дæ фæнда-
джыхабæрттæ!..
Æлдæрттæ цымыдисæй хъусынц.
Куыдтæ, цытæ?
Т о т р а д з (арф ныуулæфыд). Фæсмонæй дзы ницы ис. Æцæг,
фæндагыл фæрынчын дæн, фæлæ уæддæр цыдтæн. Бафтыдтæн
10 Заказ № 207
161
Турчы султанмæ, Персы шахмæ... Фæлæ уал уын æндæр хабæрттæ
дæр ракæнон. Абалц кодтон Цæцæны бæстыл. Абырджыты къорд
мыл æрхъула кодтой, фæлæ Салтыковы руаджы раирвæзтæн, зонгæ
йын дзы разынд, æмæ... Акодтон мæ балц Турчы бæстæм. Хорз мæ
суазæг кодтой. Стыр галуаны æрфысым кодтон. Диссагæй цы кæнут!
Сæ тæккæ бацæуæны, къулыл — сырдты быдыргъытæ. Ме ’нгуыл-
дзæй сæм, чысыл ма бахъæуа, февналон...
Фыццаг æлдар. Уый та куыд? Хъæды схъомыл дæ?
Хæстон лæг куы дæ!
Т о т р а д з. Уый ма уый, фæлæ... Иннæ ахæм дурæй арæзт —
лæджы сурæттæ, лæгты æнгæстæ. Уыдис ма сæм диссаджы цæхæртæ-
калгæ цырæгьтæ. Царыл ауыгьд. Тæгтæ тæгтыл æнхъырдтæй ласт.
Йæ тæгтæ сæ кæрæдзийы хуылфыты быдæй ласт. Уымæй алыхуы-
зон æрзæттæй конд! Цæхæртæ калдтой. Æвзист æмæ сыгъзæринæй
конд цырæгьтæ. Сеппæты тыххæй нæ фæдзурдзынæн. Махмæ та
къулыл тъæппæй ауыгъд фæтæгены цырагъ. Æмæ уыдон дæр
æппæтмæ не сты. Царæй нæ цары сыгтæ згьæлынц.
Дыккаг æлдар. Ды дæр алцæуыл цы дис кæныс? Уырысы
куы схъомыл дæ. Никуы ницы федтай ахæмтæй? Гъе уыдæттæ фе-
нынмæ дæ арвыстам?
Т о т р а д з (мæстыйæ). Фæдис нæу. Иннæ хабæрттæ дæр фе-
хъусдзыстут.
Дыккаг æлдар. Хорз, хорз! Хъусæм дæм.
Т о т р а д з. О, мах дæр дзы цæрдтытæ кæнæм.
П а у з æ.
Уыдис мын тæлмацгæнæг. Ракой мын кодта Англисы, Францы
къаролты тыххæй. Сæ сусæг уынаффæтæ сын базыдтой. Цы та хъа-
вынц? Цыдæр бæллæх кæсы Кавказмæ. Сæ минæвæртты рафæнда-
раст кодтой галуанæй чъылдымырдыгæй дуарыл. Фæдзырдтой мæм.
Рабадын мæ кодтой къæлæтджын бандоны. Мæ бацыды кадæн са-
рæзтой диссаджы хуынд султан æмæ шахы хъуыддагдæрджын адæм-
тимæ. Хæларзæрдæ ныхас фæкодтам. Дыккаг бон та æрбадтыстæм
тæрхоныл фæстæмæ, æмæ суанг изæрмилтæм...
Æлдæрттæ цымыдисæй хъусынц.
Сæ сусæгдзинæдтæ сын иттæг бамбæрстон, фæлæ цыма ницы
’мбæрстон, мæхи афтæ дардтон. Мæ фыды æфсымæр мæ кæддæр
ахуыр кодта араббагау. Сæ тох у тынгдæр Кавказы тыххæй...
Фæндæгтæ денджызтыл, дæттыл ленк кæнгæйæ, дард бæстæтæм,
æмæ та уырдыгæй фæстæмæ, сæ хæдзæрттæм дзаг уæзæгтæй... Цы
ма сæ хъæуы?
Дыккаг æлдар. Кæсут сын сæ хъуыддæгтæм? Кæуылты сты
сæ авналæнтæ. Махæн та цы нæ бон у?
162
Т о т р а д з. Сусæг ницы кæны! Ноджы хуыздæр рабæрæг уы-
дзысты хъуыддæгтæ. Цытæ сæ хъæуы æмæ сæм цавæр фæндтæ ис,
уый ныр хуыздæр бамбæрстон. Хæс йæхицæй фидгæйæ у. Ирон
æмбисонд афтæ у: дæ мадимæ хъæбысæй ма рахæц, рахæцыдтæ —
абырс æй! Мæлæтæн мæт æххуыс нæу. Кæд тох, уæд—кæронмæ!
Джауыртæ нæ сæхæдæг ракъахтой.
Фыццаг æлдар. Махæн нæ бæстæ бахъахъхъæиипаг у.
Æмæ ауæрдгæ ницæуыл уал у.
Д ы к к а г æ л д а р. Иу ныхасæй, Кавказыл хæлоф кæнынц...
Алчидæр йæхи кой, йæхи пайдайæн...
Æлдæрттæй чи мæсты сси, чи стгæ скодта, чи æртхъирæнтæ кæны.
Кæдмæ — афтæтæ?..
Ф ы ц ц а г æлдар (Тотрадзмæ). Цы ма базыдтай ног хабарæй?
Т о т р а д з. Бирæ фарстатæ мæм фæлæвæрдтой джауырты
тыххæй. Æмæ сын æз дæр фæдзырдтон, ам цы архайæг сты, цытæ
кæнынц, уый. Сæ фарстаты фæстæ мæ хид ме рагъæй акалди.
Æвæццæгæн, «уацары» бахауæгау фæдæн.
Æртыккаг æлдар. Куыд ницæмæй æфсæдынц. Æмæ ма
дæм цавæр фарстатæ лæвæрдтой?
Т о т р а д з. Куыд, дам, баххуыс кæнæм Кавказæн. Куыд уæ
фервæзын кæнæм уырысæй æмæ афтæ дардцæр. Æз сын загьтон:
«Нæ тæрсут, сымах ныхмæ та куы фæуой, уымæй?». Къуырцдзæв-
æны бахаудтой.
Дыккаг æлдар. Хорз сарæхстæ. Цы хъавынц? Джауыртæ
дæр уæлæнгай кæй авæрой, ахæмтæ не сты. Стæй, мах дæр цы
хонынц?..
Æртыккаг æлдар. Æппын ницæмæй фæтарстысты? Кæд
æрбабырсынвæнд кæнынц? Æви, махæн ницы æнхъæл сты?
Т о т р а д з. Уыдæттæй та сæ сымах бафæрсут. Сымахæн дæр
ахæм бартæ ис. Кæд сæ исчи æрбацæуа ардæм, раттут-иу уыцы
фарстатæ. Загьтой ма мын, се ’фсæдтæ нын кæй феххуыс кæндзыс-
ты джауырты ардыгæй фæсурынмæ. Фæлæ, дам, нын нæ тугнык-
калд цæмæй æмæ куыд фиддзыстут. Æхца, дам, нæ нæ хъæуы.
Æмбарын мын кодтой, нæ хæхтæ сæ кæй хъæуынц. Уæдæ, сы-
махæй афтæ, мах пайдайæн сæ туг ныккалынмæ хъавынц? Фæлæ
сыл æз хинæй рацыдтæн.
Фыццаг æлдар. Уæддæр, куыд?
Т о т р а д з. Радтон сын сæхимæ фарста: кæд, зæгъын, фехъуыс-
тат, лæг йæ фыдæбæттæ кæйдæр тугкалдыл слæвар кæна?
Ф ы ц ц а г æ л д а р. Кавказæй бирæ цыдæртæ сæхи бакæиик-
кой, нæма сæ бамбæрстат. Уыдон дæр джауыртæй хуыздæр не сты.
С о л т а н. Хæссынц цæйдæрты тыххæй сæ ныфс...
Æртыккаг æлдар (Тотрадзмæ). Цы сусæгдзинæдтæ ма
базыдтай?
163
Т о т р а д з (хъуыдыгæнгæйæ). Сеппæт нырма дзургæ не сты.
Араббаг æмбисонд афтæ у: де ’рдхорд кæй зона, уый де знаг та
хуыздæр базондзæн, æфтаугæ дæр ма сæм бакæндзæн. Иронау та:
сусæг зарæг хъæрæй нæ чындæуы. Æндæр хатт!..
Фыццаг æлдар. Махæй дæм хъуамæ цы сусæгдзинæдтæ уа?
Т о т р а д з. Махæн нæхи алкæмæйдæр хъахъхъæнгæ у. Англис,
Франц, Перс æмæ Турк сты тынгдæр Уæрæсейы ныхмæ.
Ф ы ц ц а г æ л д а р. 0, иу ныхасæй, Кавказ хæлæйфаг сси...
Никæмæ ницы ахауинаг у. Ницыуал стæм? Уый тыххæй кавказæг-
ты афæрсын хъæуы. Кавказ банкъуысын æввонг нæу, мачи дæр
ныффæнд кæнæд.
Т о т р а д з. 0, мах куы фæрсой, уæд, о! Махæн нæхи кой
тынгдæр кæнгæйæ у. Англисаг æмæ Францы къаролты хъæуы,
цæмæй сæ наутæ ленк кæной Хурныгуылæнырдыгæй фæрсты Дар-
данелы бауылæны æмæ уырдыгæй Сау денджызæй Хъаспийыл, æмæ
уым дæлæмæ стыр дæттыл Астæуккаг Азимæ, уым та сур зæххыл,
æмæ та уырдыгæй дæр фæстæмæ афтæ... Хохаг царды фæрæзтæн
æмæ паддзæхты фидардзинадæн хæстон хъомысадæн хъæуынц Кав-
казы хæхтæ æмæ фæндæгтæ.
Фыццаг æлдар. Кæуылты хъуыды кæнынц! Кæс-ма
уыдонмæ!
Дыккаг æлдар (хъуыдыгæнгæйæ). 0, афтæ, Кавказмæ
бырсджытæ—бирæтæ. Æвæццæгæн, нæ бон ницы бауыдзæн.
Фыццаг æлдар. Чысыл адæмты мæт та ма чи кæны, кæй
хъæуынц?! Хорз нæу нæ фидæн...
Дыккаг æлдар. Цымæ, махæн кæй уынаффæтæ растдæр
æмæ пайдадæр уыдзысты?
Фыццаг æлдар. Кæмæндæр стыр пайдайаг стæм. Фæлæ,
кæмæн — нæ зонын. Туркæгты фарс куы фæуæм, æмæ нын фыддæр
куы фæуа? Чердæм хæстæуа?
Т о т р а д з. Хæст доны къусау у — чердæм фæкъул уыдзæнис,—
нæу бæрæг! Фæлæ сын сæ сусæгдзинæдтæй базыдтам: Кавказæй, чи
йæ бæстæ фæуæрæхдæр кæнинаг у, чи та йæ хъæздыгдæр
фæкæнынмæ хъавы искæй руаджы.
Фыццаг æлдар. Махæн æнцад бадгæ нæу! Уæд хæст! Лæвар
цы ис? Æрмæстдæр, хæст!
С о л т а н. Гæппæй дугь нæй. Топпы нæмыг куы аирвæза,—
æрцахсæн ын нæй. Чи зоны, джауыртæ рæстагдæр рауайой?
Æркæсæм уал сæм. Рæстæг алцыдæр йæ бынæтты сæвæрдзæн.
Дуары хойын фæцыдис.
Т о т р а д з. Ма байрай, чи уа?
Р е в а н ацыдис. Фæстæмæ фездæхтис.
164
Р е в а н (Тотрадзмæ). Сидоров, фæнды йæ дæу фенын.
С о л т а н. Нæ тæккæ ахсджиагдæр фарстатæм куы бахæццæ
стæм...
Т о т р а д з (Реванмæ). Ам нæй, зæгьгæ... Бæргæ нæ нæ хъуыд
ныртæккæ... (Ахъуыды кодта.) Æрбахон æй.
Æлдæрттæ фестадысты, сыхаг уатмæ бахызтысты. Р е в а н ацæуы, фæстæмæ
Сидоровимæ æрбацыд.
Алы бон æгас цу, нæ «хуыздæр» хæлар Сидоров.
Сæ кæрæдзийы къухтæ райстой. Сидоровы фынджы фарсмæ сбадын кодтой.
Цы ис ног хабарæй? Змæстытæ искуы цæуы?
С и д о р о в. 0, Цæцæнырдыгæй! Хъæуы нæ де ’ххуыс.
Хæцæнгæрзтæ та уал дын самал кодтон. (Реванмæ.) Кæстæр дæ,
æрбахæсс-ма сæ.
Р е в а н ацыд.
Не ’фсæдтæй къорды ахизын кæнын хъæуы æфцæгыл Калакмæ.
Тæссаг рæттæ дзы бирæ ис. Кæм—лæсæнуæттæ, кæм та — абыр-
джытæ.
Р е в а н хъримæгтæ æрбахаста. Т о т р а д з сæм æркæстытæ кодта.
Рæстдзæвиндæр нæй адонæй. Самал ма дын кæндзыстæм.
Т о т р а д з (хъримæгтæм кæсы). Хорз сты, тынг хорз. Иры
æлдæрттæ сымахæн уе ’гъдæнцæйттæ сты. Хæларæй дæр гыццыл
нæ фæцардыстæм. (Реванмæ). Бафснай сæ.
Р е в а н хæцæнгæрзтæ ахаста. Фæстæмæ иннæ æлдæрттимæ æрбацыд.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр.
Р е в а н (рудзынгæй акасти). Тхост. Фæдзурон æм? Æнæ исты
хабæрттæ зонгæйæ не ’рбацыдаид.
Дыккаг æлдар. Æвзæрæн йæ хабæрттæ дæр йæхи хуызæн.
Æртыккаг æлдар. Уый бæрæг нæй!
Р е в а н ацыд. Тхостимæ фездæхт. Козбау митæ кæны.
Куыд никуы уал нæ абæрæг кодтай?
П а у з æ.
Æви дæм джауыртæ хуыздæр фæкастысты? Ам хъуамæ уай!
Т х о с т . Фæллад дæн — æндæр хатт. (Аивæй). Ардыгæй дæр та
æнæ исты хабар базонгæйæ нæ ацæудзынæн.
Т х о с т ацыд.
165
Æртыккаг æлдар. Цард хæлæгæй нæу. (Сидоровмæ.)
Хæларæй дæр фæцардыстæм. (Аивæй.) Мæ фæндиагæй уæ къæхтæ
дæр нал атиликкат!
С и д о р о в (Тотрадзмæ). Коршунов мæ дæу тыххæй бафхæрд-
та... Дæ фæндонмæ гæсгæ, дам, ацыд.
о _
Т о т р а д з ницы сдзырдта.
Т о т р а д з (аивæй). Иуы дæр сæ мæ цард нæ фæнды.
П а у з æ.
Коршунов — не ’ппæты знаг. Хæцæнгæрзтæ цас фылдæр уа — хуыз-
дæр.
С и д о р о в (Тотрадзмæ).Дх лæваргонд сыгьзæрин хъама мæнæй
рох нæу. Цæуон, рæстæг кадавар у.
Т о т р а д з. Фысым дын стæм.
Сидоров. Æфсæддон хæстæ... Василимæ мын ныхасаг ис.
Йæхæдæг уемæ ныхас кæндзæни...
Дуар чидæр æрбахоста. С о л т а н ацыд. Василимæ æрбацыд.
В а с и л и. Уæ изæртæ рæстмæ уæнт.
Т о т р а д з. Фæрнджын у! (Аивæй.) Нæ кæддæры уазæг!.. Бай-
хъусдзыстæм дæм.
С и д о р о в. Мæнæн цæугæйæ у.
С о л т а н æй рафæндараст кодта, баздæхтис фæстæмæ.
В а с и л и. Тхост йæ афонæй раздæр рацыд. Фенын æй
хъæуы.
Т о т р а д з. Берболаты зонд кæдæм нæ хæццæ кæны. (Аивæй.)
Берболат, багъæц-ма.
В а с и л и. Берболат æппæт хъуыддæгты азымджын нæу...
Тхостæн йæхи афтæ фæндыд. Фæдзурут æм. (Аивæй.) Фесæфтыс-
ты нæ ахсджиаг гæххæттытæ.
Т о т р а д з. Хуыснæг æгадгæнæг у. (Аивæй.) Мах цы хъæуы,
ахæм... Арвитдзыстæм æй комендатурæмæ. Сымахмæ! Йæ гæххæтты-
тимæ!
В а с и л и. Мæхæдæг æй хъуамæ ахæццæ кæнон. (Аивæй.)
Туркаг уацхæссæгæй нæ къухы цы гæххæттытæ бафтыд. Знаджы
къухты бафтгæйæ... Мæстытæ дзы æрцæудзæн.
С о л т а н (йæ къух æмрадта). Мæ фыды къух, Тхосты фæхæццæ
кæндзыстæм.
В а с и л и й ы рафæндараст кодта. Фæстæмæ Тхостимæ æрбацыд.
Ды мах джауыртимæ æддæг-мидæг ауайын кæндзынæ. Цы сусæг-
дзинæдтæ зоныс, ам сæ уадз. Æмæ комендатурæмæ гъæй кæн.
166
<
Т х о с т (стыхсти). Цы чындæуа? Цæуын, æцæг иннæ къуы-
рийы.
Æлдæрттæ ницы сдзырдтой.
Т о т р а д з (Реванмæ). Тхост куыд ничердæм уал ацæуа, афтæ.
Р е в а н ницы сдзырдта.
С о л т а н. Кæсгон æлдæрттæм дæр ма фæдзуриккам?
Т о т р а д з. Куы нæ уой, уæд хуыздæр.
С о л т а н. Ацы хъуыддаджы нæ хъæуынц.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Хорз! Дæргъæвсырдыгæй хъалон исыны
хъуыддаг куыд цæуы?
С о л т а н. Дысон нæ хъæуы æрфысым кодта кæсгон æлдар
Хъырым-Солтан. Фæнды йæ ныхасмæ æрбацæуын... Хистæрты фе-
нынмæ.
Т о т р а д з (ахъуыды кодта). Рацæуæд! (Реванмæ.) Дæуæй
рæвдздæр нæй ам. Арæвдз кæн дæхи æмæ Цæцæнмæ!.. Ме ’рхорд
Яхъ-Саидмæ.Мæнæй, уый дæ, зæгь, хоны. А-къуырийы нæм ба-
фысым кæнæд. Хорз адæймаг у, æгьдау æмæ лæгдзинады тыххæй
мæлæтмæ йæхи ратдзæнис.
Р е в а п ацыд. С о л т а н ацæуы æмæ фæстæмæ X ъ ы р ы м-С олтанимæ
æрбацыд.
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Алейкум салам.
Т о т р а д з. Салам алейкум. (Солтанмæ.) Уазджыты уатмæ уал
æй ахон.
X ъ ы р ы м-С о л т а н сыхаг уатмæ ацыд Солтанимæ. Солтан фæстæмæ
фсздæхт. Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Сценæ сафтид. Æрталынг. Æрбабон. С о л т а н
æрбацыд. Æлдæрттæ фынджы фæйнæфарс бадынц...
Фыццаг æлдар. Реван цыдæр æрæгмæ цæуы. Æрбаздæхын
афон ын у.
Дыккаг æлдар. Хуымæтæджы æрæгмæ нæу! Хуыцауы
фæндæй рæхджы хъуамæ фæзына.
Æртыккаг æлдар. Фæндæгтæ абырæгджын сты.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Фæдзур Тхостмæ.
С о л т а н ацыд. Тхостимæ æрбацыд фæстæмæ.
Тхост, ды тынг хорз зоныс, стыр аргъ дын кæй кодтам, уый.
Æфхæрд дæр кæй никуы баййæфтай. Фæлæ-ма зæгъ, цавæр пакет
дæм ис? Æмæ йæ махæй цæмæн сусæг кæныс? (Хинæй.) Æфсымæ-
ры цард куы фæкодтай ам.
С о л т а н (Тхостмæ). Æууæнчы тыххæй æз мæ къух радтон,
зоныс уый. Мæнæн фæхæццæ кæнинаг у уыцы пакет.
167
Т х о с т. Ницы мæм ис. Цæуылнæ мæм фæдзырдтой? Хаугæ
мын акодта.
Т о т р а д з (æрбамæсты). Фегад нæ кодтой. Ирон лæгыл давæ-
джы ном сбадти. Ссар пакет æмæ йæ фæхæццæ кæной. (Солтанмæ.)
Ивддзагæн сын исты арвитын хъæуы. Цæмæй йæ зонынц? Æндæр
ницы уыд, зæгьгæ.
С о л т а н (Тотрадзмæ аивæй). Тыхæй ницы. (Тхостмæ.) Страж-
никæтæ дæ ахæр-хæр кæндзысты. Махмæ дæр дзы æрхаудзæни
æфхæрд.
Т о т р а д з (Тхостмæ). Солтан дæ аласдзæн.
П а у з æ.
Абырджытæй та уæгьдæй ацæуæн нæй.
Т х о с т. Ацæудзынæн, амарæнт мæ-иу.
С о л т а н. Арæвдз кæн дæхи! Æмæ абалц кæнæм.
Т х о с т. Уыдтæн сæм. Дыккаг хатт нæ ацæудзынæн. Куы ацæ-
уон, уæд та ардæм нал æрбаздæхдзынæн.
Солтан (Тотрадзмæ). Диссаг уый у, цы уыд уыцы пакеты?
Фæдзурдзысты та нæм.
Т о т р а д з (Тхостмæ). Базмæнтой, уый дæ фæнды? Æ’рæвæр
сусæггаг пакет.
Т х о с т (аивæй). Уыдæттæ куы ахъæр кæнон, змæнтгæ уæд
бакæндзысты. Нагь, загьтон. Нæй мæм!
Т о т р а д з. Цæугæ, уæдæ, Солтанимæ Дзæуджыхъæумæ.
Т х о с т ницы дзуры.
Искуы дæ абырджытæ...
Т х о с т. Нæ цæуын, загьтон. Фыдбылыз дæр ма мын аразут.
Солтан Тхосты къухыл ахæцыд. Т х о с т нæ комы.
С о л т а н. Лæгъстæйæ нæу. Тыхæй йæ сараздзыстæм. Страж-
никтæ ам уыдзысты!
Т х о с т. Хорз! Æндæр хатт ацæудзынæн. Тæккæ иннæбон.
(Аивæй.) Фæлидзон. (Хъуыдыгæнгæйæ) Фæлæ, кæдæм?..
С о л т а н. Æмæ ныр цæуылнæ?
Уынгæй æрбайхъуыст куыйты рæйын. Дуар чидæр æрбахоста. Реваи æрбацыд.
Р е в а н (бадтмæ). Фæрнджын ут!
Дыккаг æлдар. Æгас цу! Цæй æрæгмæ уыдтæ? Нæ зæрдæ
дæм æхсайдта.
Æртыккаг æлдар. Хуымæтæджы нæ бафæстиат дæ?
Р е в а н ы къухы æвзистхъæдджын схс, рагъæныл æй æрцауыгъта.
Р е в а н (Тотрадзмæ). Де ’рдхорд Яхъ-Саиды лæвар мын у.
168
Хабæрттæ фехъуыста. Æнæвдæлон, тыхст у — фæдисы бафтыд.
Æцæг мын, мæ ныццыды кадæн, сарæзта стыр куывд. (Тотрадзмæ
аивæй.) Фæлæ мын æнахуыр бæлццон бафæдзæхста. Мæ номыл,
дам, æй, дæуæй уымæ, бахæццæ кæн. Фæдзæхста ма: йæ сæры
хилтæй иу дæр куыннæ æрхауа, афтæ. Ныфс дæ уæд ирон лæгæй,
зæгьгæ, йын дзуапп радтон. Æрбахæццæ йæ кодтон.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Æрбахонут æй.
Солтан æмæРеван ацыдысты. Æлдæрттæ та сыхаг уатмæ бахызтысты.
А л и-Г а з у н, С о л т а и æмæ Р е в а н æрбацыдысты.
Р е в а н. Цытджын уазæг!
А л и-Г а з у н. Салам алейкум.
Т о т р а д з. Алейкум салам. Зæрдиаг арфæ кæнæм Стыр
Цæцæнæй æрбацæуæг уазæгæн. (Аивæй йæм бакæстытæ кодта.) Мах
цыма чи хъæуы, уый у.
Али-Газуны къæлæтджын бандоны сбадын кодтой.
А л и-Г а з у н. Æз минæвар дæн Персы шах æмæ Турчы султаны
номæй Цæгат Кавказмæ, Ирыстонмæ. Али-Газун мæ ном.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Фæдзур не ’мсæр æлдæрттæм.
С о л т а н сыхаг уатмæ ацæуы, фæстæмæ æрбацыд æлдæрттимæ. Али-
Г а з у н æмæ æлдæрттæ сæ кæрæдзийæн раарфæ кодтой, сбадтысты.
Нæ цытджын уазæг æрбацыд Ирыстоны æлдæрттæм шах æмæ султа-
ны номæй... (Бæлвырддæр æм бакæстытæ кодта.) Уый у, фæлæ...
(Æлдæрттæм.) Арфæ йын кæнын Ирыстоны æлдæрттæ æмæ нæ
фæрсаг адæмы номæй,
А л и-Г а з у н. Турчы бæстæй æрбацыдтæн Хъуымыхъхъы
бæстæм, уырдыгæй — Цæцæнмæ, Цæцæнæй — Кæсæгмæ, Кæсæгæй
— Черкесмæ, Черкесæй фæстæмæ Кæсæгмæ æмæ та уырдыгæй
фæстæмæ Цæцæнмæ. Цæцæнæй та ардæм — Ирыстонмæ...
Т о.т р а д з (аивæй йæм кæсы). Налхъуыт-налмаз къухдарæн йæ
кæстæр æнгуылдзыл. Амонæн æнгуылдзыл сыгьзæрин къухдарæн.
Фыццаг æлдар (аивæй). Дардмæ кæмæ æнхъæлмæ кас-
тытæм, хæстæгмæ уый уынæм... Æгайтма нæм... Байхъусдзыстæм дæм.
Т о т р а д з (Али-Газунмæ). Дæ фæсномыг?
А л и-Г а з у н. Кавказæн æмцæдисон.
Т о т р а д з. Ирыстоныл гадзрахатæй цæуæг рæствæндагыл нæ
фæуыдзæнис.
А л и-Г а з у н. Хурæн æмбал — кавказæгты æмцæдисон. Нарты
Батрадзы æмæ Уырызмæджы фæдонты номæй.
Т о т р а д з. Уæдæ-ма зæгъ, чи уæм уыдис Ирыстоны номæй?
А л и-Г а з у н (Тотрадзмæ). Æрмæстдæр ды! (Къулмæ амоны.)
Султаны сурæт. Пашайы лæвар дын у.
169
Т о т р а д з (аивæй). Уый у. Цæмæн нæм æрæгмæ цыдтæ?..
А л и-Г а з у н. Фæдисау у рæстæг. Æмæ нæм, кæцæй нæй
минæвæрттæ: Англисæй, Францæй...
Æлдæрттæй, чи стгæ скодта, чи та хъуыдыты афардæг.
Фыццаг æлдæр. Кавказæгтэем фæстæдæр, и? (Аивæй.)
Хуыздæр æнхъæлæй, фыдцæр куы фæуа...
Дыккаг æлдар. Бадтмæ æрчъиаджы султъы куы æрбахæс-
сай — уафсы фаг дæр дзы нал рауайы. (Аивæй.) Аууæрстытæ йæ
кæндзыстæм.
Фыццаг æлдар. Айдагь искæй зондæй дæр архайæн нæй.
Бон цæуы æмæ фарн йемæ хæссы. (Али-Газунмæ.) Уыдон дæр та
кæд мах ныхмæ, мыййаг...
Ничи ницы сдзырдта.
А л и-Г а з у н бадтмæ). Загьтон ма йæ... Æз дæн минæвар
Персы шах æмæ Турчы султаны номæй Ирыстоны æлдæрттæм. Хъуа-
мæ мæ афæндараст кæнат бæлвырд æгьдауджын дзуаппимæ.
Т о т р а д з. Дзуæппытæ — нæ фадæттæм гæсгæ.
А л и-Г а з у н. Мæ фарстатæ цæттæ сты. Фæнды мæ, бæлвырд
дзуæппытæ куы фехъусин, уый.
1. Куыд у уæ ахаст джауыртимæ?
2. Цавæр цæстæй кæсут султан æмæ шахы хъуыддæгтæм, куыд
уæм кæсы сæ ахаст Кавказмæ?
3. Ирыстоны адæмы фæнды махимæ æмцæдис уæвыныл?
4. Куыд æххæст кæнут султан æмæ шахы домæнтæ?
П а у з æ.
Т о т р а д з. Байхъуыстам дын дæ фарстатæм. Ирон лæг йæ
ныхас никуы фæсайдзæн, фæлæ рæстæг, уавæртæ нæ амыдтой.
Нæ кæрдтæ рагфыдæлтæй нырмæ тугамæзтæй хуры тынтау
цæхæртæ калынц. Джауыртимæ нæ ахастытæ хорз не сты, зи-
антæ — бирæ. Фæлæ бастдзинад мæгуырау нæ алфамблай цæрæг
сыхæгтимæ.
А л и-Г а з у н (аивæй). Кæмæй æвæрдæуа ныфсытæ. Рæстмæйы
æфсон сæфт куы фæуæм.
Т о т р а д з. Цы бадомдæуа армыдзаг æнæсæрфат адæмæй.
А л и-Г а з у н (аивæй). Æнæ мæцъис — хохфæлдахджытæ. Нæ
зондджын султан æмæ шах æгæрдæр ма рæдийынц. Искæй ныфсæй
хъуыддæгтæ аразæн нæй. Мæнмæ гæсгæ, ныууадзын хъæуы ацы
хъуыддæгтæ.
Æртыккаг æлдар (бадтмæ аивæй). Куырм галау цъыфдо-
ны, скъæты ма смидæг уæм. Нæхи хъаруйæ нын æрцæудзæн
хæстмæ...
170
фыццаг æлдар. Сыхæгтæ ма цæй тыххæй хъæуынц?
А л и-Г а з у н. Æфсæдтæ махæй, сæ туг дæр Перс æмæ Турчы
æфсæдтæ хъуамæ ныккалой?
Ничи ницы дзуры.
Кæй зæххыты тыххæй? Уæ хæстон цытджын фæндаг дæр уын махæн
бахъахъхъæнгæ у?! Цы хорздзинæдтæ ракодтат Персы шах æмæ Тур-
чы султанæн, стæй кæд цы ракæнинаг стут?
Æлдæрттæ цымыдисæй хъусынц — дзуапдæттæг нæй.
Уыцы зондджынæй ирон адæм зæххы къори уæлгоммæ куыннæ
сфæлдахынц?!
Т о т р а д з. Ныртæккæ йыл цы дзурæм?! Скæсæнæй Ныгуы-
лæнмæ йе знæгтæн бæрзæйсæттæн чи ныккодта, уыдон уыдысты ирон
адæмы фыдæлтæ — Алантæ. Æцæг канд Тæтæр æмæ Бурты хъæддаг
бырстытæй нæ сихсыдысты нæ фыдæлтæ. Æппæт скæсæнырдыгæй
се ’мцæдисонты хъæддаг бырстыты руаджы. Дзыхæй дæр æнцон
сдзургæйæ... не сты. Нæргæйæ баззад уæддæр нæ фыдæлты ном.
А л и-Г а з у н (Тотрадзæн ахъæбысгæнгæйæ). Ахæм фыдæлтæ
кæмæн уыд, уыдон сæ сæр хъуамæ бæрзонд хæссой. (Æлдæрттæм).
Цæттæ стут уæ фыдæлты зæххытæ хъахъхъæнынмæ?
Ч и д æ р т æ. Æгаддзинад нæ сæрмæ не ’руадздзыстæм.
А л и-Г а з у н (бадтмæ). Фыстæг уæм нæ султан æмæ шахæй.
Бадт сцымыдис сты. Пакет Тотрадзм æ радта. Æркæстытæ йæм кодтой
бадты адæм. Тотрадзмæ йæ радтой фæстагмæ. Уый кæсы.
Т о т р а д з. У-т æм-цæ-д-ис. (Схæц-схæцгæнгæ йæ кæсы.)
С о л т а н. Хуыцауы тыххæй, кæсын нал зоныс, æви? Цы
кæстытæ кæныс?
Т о т р а д з. Хорз фыст у. Араббагау... (Кæсы дарддæр.) М-а-а-
дз-æ-л-ттæ то-ппы-хос æ-мæ сыгъ-зæ-ри-нтæ хæ-цæн-гæрз-
тæ...
С о л т а н.Æри-ма йæ ардæм. Фæхудинаг нæ кæндзынæ.
Т о т р а д з. Ныууадз, дæ хорзæхæй! Чи нæм ис, ууыл, уæддæр,
ахъуыды кæн! (Кæсы дарддæр.) Хорз æй æвзарын.
Фыццаг æлдар (бадтмæ). Гъе, ахæм хъуыддæгтæ фылдæр
куы кæниккам, уæд фæхуыздæр уаиккам.
Æртыккаг æлдар. Цæмæй бæрæг у, фæхуыздæр уаик-
кам, уый? Кæуыл æууæндыс? Æндæраз дæр æрбацыдысты. Цы сар-
æзтам? Баууæнддзыстæм, фæлæ фæсмон куы фæкæнæм...
Фыццаг æлдар. Æнцад бадынæй ницы ис.
С о л т а н. Куыннæ, стæй.
Т о т р а д з (кæсы та дарддæр). Фе-р-ви-т-æм ма у-ын...
Хорз, хорз. (Бадтмæ.) Бамбæрстат сæ? Хæ-цæн-гæрз-тæ...
171
Фыццаг æлдар. О, бамбардзыстæм, фысгæ — хорз,
хъуыддагæй та... пахуымпар йæ зонæг. Хабæрттæм — уавæртæм
бæлвырд æркæсын хъæуы. Нæ бон цы у, æмæ цы нæ бауыдзæн.
Æртыккаг æлдар. Афтæ. Арвы кæронмæ уынаффæ
кæнын, фæрæтæй донимæ хæцæгау! Æркæсæм, хуыздæр.
Дыккаг æлдар. Куы ныууадзиккам нæ уынаффæтæ.
Кæуыл æууæндут?!
Æртыккаг æлдар. Афтæ. Уæд нæ хъуыддаджы бацæуын
дæр нæ хъуыд.
Фыццаг æлдар. Уæд... Ныр та размæ — фæстæмæ? Уый
та куыд? Не ’гады кой айхъуысдзæнис. Сур ныхæстæй арвитинаг
нæу.
Æртыккаг æлдар (йæ уæлæдарæсмæ ацамыдта). Кæд нын
джауыртæй æлхæд сты, уæддæр хуыздæр кæм ис?
Т о т р а д з пакет иуварс авæрдта.
Т х о с т (хъусы рудзынджы аууонæй). Ацы æргом хабæрттæ
Берболатæн фехъусын кæндзынæн. Сæ кæрæдзийы ныхмæ кæнынц.
Цыдæр уынæр фæцыд. С о л т а н рахызт уатæй. Т х о с т фæаууон. С о л т а н
фæстæмæ æрбахызт.
С о л т а н. Цыдæр уынæр фæцыд. Кæд, зæгъын, исчи хъусы.
Хъусæг нæм нæй. Афтæ мæм фæкаст.
А л и-Г а з у н (аивæй). Йæ фыдыбæстæ пысултыл чи баивдзæн,
уыдон чи сты? Афæндараст мæ кæнут ме ’рбаминæваргæнджытæм,—
шах æмæ султанмæ! Сымахимæ хъуыддæгтæ аразæн нæй.
Т о т р а д з. Ацæуын диссаг нæу! Цæйимæ? Де ’рбацыд уыд
султан æмæ шахы уынаффæ, дзуаппимæ арвитын та у Ирыстоны
æлдæртты бар.
А л и-Г а з у н (аивæй). Ирыстоны æлдæрттæ? Кæйдæр ныфсæй
хъуыддæгтæ?.. Афтæ кæд вæййы? Джауырты чи уæй кæны, уыдон
мах дæр ауæй кæндзысты. Фæрæдыдысты та шах æмæ султан.
А д æ м дзолгьо-молгьо кæнынц.
Т о т р а д з. Хæс йæхицæй фидгæйæ у. Хъуыддаг цæуы, уæд
кадимæ, æмæ кæронмæ! Нæ фыдæлты сæраппондыл!
А л и-Г а з у н (йæ къухæй фынг æрцавта). Гъе уый у хцхг ирон
лæджы ныхас. Дæ кад цæрæд дунейыл! Бауырныдта мæ! Ис дзы лæгтæ!
Фыццаг æлдар (фæхъæлдзæгдæр). Нал нæ хъæуы нæ
бæстæ дæр. Джауыртæ нæ фæндиаг куы фæуиккой.
А л и-Г а з у н. Æрмæстдæр, нæ руаджы. (Аивæй.) Адон
кæйтимæ хæцынвæд кæнынц? Истæмæйты цух ма уой,— нæу ба-
уырнинаг. Стыр паддзахы ныхмæ хæст?.. Куыд? Цæмæйты? Сæ иутæ
мах фæрцы. Иннæтæ джауырты ныфсæй. Арвистон.
172
Дыккаг æлдар (мæстыйæ). Цы сты адæттæ?! Уæ цытджын
паддзахы чингуытæ мах уынæм. Адæттыл нæ бæстæ ивæн куыд ис?
Цæуылнæ йæ æмбарут? Нæ цытджын хæхтæ никæмæн лæвар кæнæм.
А л и-Г а з у н (аивæй). Ис сæм лæгдзинад. Гъе, ахæмтимæ
æндидзæм хъуыддæгтæ æмæ хæстытæ. Ис сæм уынаффæйад, фæлæ
ма сæ ракъахон. (Хинæй.) Фæрæдыдысты нæ шах æмæ султан.
Кæимæ агурынц бастдзинæдтæ? Цæмæй уæхи равдыстат? Хæст доны
къус акалæгау нæу, кæнæ куывды бадæгау. (Аивæй.) Æнхфънд адæм
не стут. Искæй ныфсæй хæстытæ æмæ хъуыддæгтæ?.. Ахицæн нæ
ныхас. (Рацæйцæуы, фæлæууыди.) Куыд мæ æрбæхæццæ кодтат,
фæндараст дæр мæ афтæ акæнут Цæцæны бæстæм... Дарддæр
мæхæдæг...
Т о т р а д з. Де ’рбацыд дæ бар уыдис, дæ афæндараст кæнын та
æлдæртты æвджид у. Багьæц! Загътам-ма дын æй...
А л и-Г а з у н (Тотрадзмæ). Шах æмæ султаны домæнты рау-
уатæй ныууагьтат. Нæй уын цæдис уе ’мбæстæгтимæ, не стут семæ
æмзонд, афтæмæй агурут арвыкæронæй æххуыс уæхи пайдайæн.
Куыд? Цæмæн? Цы нæ хонут?
Фыццаг æлдар. Дайраны комæй нæ фæрæдииккат. Джа-
уыртæ сымахæй æдылыдæр не сты. Цæмæн нæм бырсынц? Сымах
дæр афтæ.
А л и-Г а з у н (аивæй). Кæуылты хъуыды кæнынц. Чысыл адæм
уæвгæйæ нæ доны бакаликкой, сæ коммæ бакæсгæйæ. Цыдæртæ
зонынц. (Йæ дзыппæй пакет систа, Тотрадзмæ йæ радта.) Ай у
æцæг пакет.
Æлдæрттæ фæхъæлдзæгдæр сты. Ч и д æ р т æ фестади, сцымыдис сты,
цин кæнынц.
Т о т р а д з (цымыдисæй кæсы). И-ры æ-лд-æр-ттæм у-æд
ма-хæ-й ны-фс. Уы-дзæ-нис уын хæс-тон уа-вæр-тæй æ-хх-
уыс. Ал-цы æ-пп-æ-т-æй æ-хх-уыс.
С о л т а н фæхъæлдзæгдæр.
С о л т а н (Тотрадзмæ). Куыдтæ æмæ цытæ... Æри-ма йæ!
Т о т р а д з. Агъæц. Рæстæгау, алцыдæр ивы — рох кæны. Нал
мæ ныууадзай. (Кæсы дарддæр.) Æр-ви-тæм уын хæ-ц-æн-гæ-рз-
тæ æмæ алы-хуы-з-он ма-дз-æл-ттæ. Англисагау æмæ ма... сы-
гъ-зæ-р-ин-тæ æ-мæ ма. (Сулæфыдис.) Цæй диссæгтæ ис!
(Бадтмæ.) Цыбырдзырдæй, хæстæввонг,— æмæ размæ... Ам куыд
фыссынц, афтæмæй.
Æлдæрттæ хъæлдзæг ныхас кæнынц.
А л и-Г а з у н (аивæй). Фидæны галиуырдæм куы ахæцой.
173
С о л т а н (хъæлдзæгæй). Гъа-гьа, хъуыдцаг фæрæвдздæр.
А л и-Г а з у н (аивæй). Ам хъуыддаг æртæ хуызы æмбарын
хъæуы. Дæ сыхаг хъуаг куы уа,— æххуыс ын уæд фылдæр. Фæлæ
куыд? Сæ бон, сæ хъару кæм нæ уа фиддонæн — кæмæй цы бадом-
дзынæ. Ивгæйæ та куыд æмæ цæмæй? ’
Дыккаг æлдар. Ума афтæ дæр: уæззау уаргь дыууæрдыгæй
схæцгæйæ у.
Али-Газунæн æлдæрттæй чидæртæ ныхъхъæбыс кодтой.
А л и-Г а з у н. Цыппæрæм та — æввонгхор.
Фыццаг æлдар. Падцзæхтæ кæд сæ кæрæдзийы цæгьдынц,
уæддæр кæрæдзийы руаджы дæр цæрынц.
Тотрадз (Али-Газунмæ). Цæмæй нозты ад базонай, уый
тыххæй боцкъа иууылдæр нуазгæ нæу, фæлæ лæджы ’хсардзинад,
йæ ахастытæ, хъæбатырдзинад æнхæсты быдыр æвдисæн..
А л и-Г а з у н (аивæй). Хъалтахъ адæм. Кæйдæр аххосæй
сæфынц. Ир! (Хъуыран æмæ сæм штап февдыста.) Султан æмæ
шахы лæвар уын... Иудзинад æмæ уыл тых бафтаудзæнис.
Къухæй-къухмæ ахæццæ хъуыран, стæй йæТотрадз тæрхæгыл бавæрдта.
Фыццаг æлдар (аивæй). Моллотæ нæ аразынц? Нæ кой нæ
сæр уæвгæйæ? Хæцæнгæрзтæ, фылдæрæй. Хъуыранæй знæгтæ нæ
лидзынц.
А л и-Г а з у н. Сæ иу хъуыран, дыккаг та штап. Æфтауынц уæ
диныл, амонд æмæ рухсдзинадыл. Нæй адонæй тыхджындæр
зæххыл. Адоны руаджы уын уыдзæн æппæтдæр, цы бацагурат.
Т о т р а д з (бадтмæ). Бабæздзысты кæмдæр.
А л и-Г а з у н (йæдзыппæйдамбаца сласта, Солтанмæ йæдæтты).
Мæ лæвар дын, мæ номыл æй фæдар. Де знæгты куынæг кæнынæн.
(Аивæй). Дайраны комы тыххæй куыд баныхас кæнæм? Æмхуызон
бартæ нæ уыдзæнис?
Ничи ницы сдзырдта. Æлдæрттæ мæстыхуызæй бадынц.
Фыццаг æлдар (æнæбарыгомау). Уырдæм бирæ рæстæг ис.
А л и-Г а з у н. Хæсты быдыры ирон адæм сæхи хъазуатонæй нæ
равдисгæйæ, уæхи ныхмæ дæр уын схæцдзыстæм.
Т о т р а д з (Али-Газунмæ). Хуры бынмæ дæ зæххы кæронæй
æрбарвыстой фидиуæгæй. Хъуамæ дзуаппимæ ацæуай Ирыстонæй.
Ныффыссæм султан æмæ шахмæ: «Мах, нарты фæдонтæ, Иры æгад-
дзинад нæ сæрмæ никуы æрхастæм! Афтæ уыди æмæ нырæй фæстæмæ
дæр афтæ уыдзæн. Æрвон нæрдау, стъалытау цæхæртæ калдтой.
Знæгты стджытыл не ’хсар æхсыстис. Нарты фæдонтæ хæсты бы-
дырзгй лидзын нымадтой мыггагмæ æгаддзинадыл, фæлтау-иу
мæлæтыл дæр разы уыдысты. Зонæнт шах æмæ султан: арт цæмæй
бандзарæм, пиллон суадзын куыд хъæуы, уый хорз кæй зонæм».
174
А л и-Г а з у н (аивæй). Джауыртæ сæ цас тынгдæр хъыгдарой,
уыйбæрц мах тынгдæр агурдзысты.
Т о т р а д з. Дыууæ знагæй иу уæлахиз кæны. Куыд фидæн
рæстæг—фылдæр — дугтæй иу вæййы хуыздæр. Де ’рбацыд уæлахиз
хæссæд. Нæ фидæн уæд æмыр хохау æндон, рæстæг та—амондджын.
Æлдæрттæ бадынц, хъуыддагхуызæй ныхас кæнынц. Т о т р а д з дарддæр
фыссы. А л и-Г а з у н сыстадис, рацу-бацу кæны, фæхъæлдзæгдæр.
А л и-Г а з у н (хъæлдзæгæй). Нарты фæдонтæ хъуамæ сарæх-
сой. Фæлæ мæхæдæг дæр æвзæр нæ сарæхстæн. Хæсты уыдтæн,
фæлæ фæсхæст хъæппæрисджындæрæй архайын, цæмæй шах æмæ
султанæн сæ авналæнтæ уæрæхдæр æмæ тыхджындæр уой. Мæнæн
та шах æмæ султан фылдæр фæкæной мæ зæххытæ. (Ахъуыды код-
та.) Æмæ, канд уый тыххæй дæр нæ, кæд ма шахы сиахс бауин.
Т о т р а д з (бадтмæ). Фыст фæдæн. Кæд уæ фæнды, уæд ма
йæм æркæсут.
Æлдæрттæ. Дыууæ нал зæгьæм. Хорз фыст у. Нæ фæндон, нæ
хъуыдытæ дзы хорз æвдыст сты. Хъуамæ нæ бамбарой шах æмæ султан.
Т о т р а д з (æлдæрттæм). Хорз! Уæдæ фыстæджы нæ къухтæ
æрæвæрæм. Фыццаджыдæр, Али-Газун.
А л и-Г а з у н йæ æнгуылдз фыссæн милы стылдта, æрдамгъæ кодта.
А л и-Г а з у н. Абоны бон æппæт бонтæй амондджындæр фæуæд!
Нæ къухæвæрдтæн та зæхх æмæ арв æвдисæн уæнт. (Хæрдмæ скас-
ти.) Гъе афтæ!!! Абон нæ кæрæдзийы куыд бамбæрстам, дарддæр
дæр афтæ уарзонæй уæнт!
Т о т р а д з æмæ А л и-Г а з у н се ’хсаргæрдтæ баивтой.
Т о т р а д з. Дунейы раттæг зæгьæд!
Т о т р а д з æмæ иннæ æлдæрттæ сæ къухтæ æрæвæрдтой.
А л и-Г а з у н (хъæлдзæгæй). Ныр цæуын æз нæхимæ — Турчы
бæстæм. Фæхæццæ кæндзынæн уæ фыстæг султан æмæ шахмæ.
Æрбарвитдзыстæм уын хæцæнгæрзтæ, цæрæнхос мадзæлттæ.
Æрмæст уæхи хæстмæ цæттæ кæнут. Æнхъæлмæ нæм кæсут.
А л и-Г азунæн æлдæрттæй чидæртæ ныхъхъæбыс кодта. Рафæндараст
æй кодтой. Фæссценæйæ æрбайхъуысти топпы гæрæхтæ бæлццоны кадæн.
Т о т р а д з (хъуыдыгæнгæйæ). Стыр тых у, ацы хъуыддаг кæй
сарæзтам. Рагæй кæмæ æнхъæлмæ кастыстæм, уый нын бантыст.
Федтам æй нæхи цæстытæй. (Солтанмæ.) Бæлццонимæ искæй ар-
выстай? Тæссаг рæттæй ахизæнты? Абырджытæй дæр тæссаг у!
С о л т а н. О, цыппар барæджы. Сæ иуæй иннæ сæрæндæр.
Цæцæны онг æй бахæццæ кæндзысты.
175
Æлдæрттæ, Солтанæй фæстæмæ, и у у ы л д æ р ацыдысты. С о л т а и
рудзынгæй ахъæр кодта «Т х о с т», зæгьгæ. Т х о с т æрбацыд.
Т х о с т (аивæй). Кæйдæр сæхицæй æдылыдæр æнхъæлынц.
(Солтанмæ.) Мæ хæстæ—стырдæр рæгъæуттæ раздæх-баздæх
кæнын... Æртæ боны сæ сусæг уынаффæтæ... Коршуновмæ дæр ис
уынаффæтæ... Æгæр хæрдмæ кафут. Тотрадзы чызг — хъуымыхъ-
хъагæн?.. Ирон лæджы гуыбын дæр дзы нæ фæрисдзæн. Тотрадзæн
кусынæй ныггуыбыр дæн. Чызг дын джандабасы хай, и? Хъуы-
мыхъхъагæн, и? Ныссуйтæ сæ кæндзынæн.
Хистæртæ та æрбацыдысты.
Т о т р а д з. Турчы султаны минæвары афæндараст кодтам.
(Хъуыдыгæнгæйæ.) Ныр та нæхæдæг хъуамæ фенкъуысæм хуыз-
дæрæй. Хуыцауы руаджы самондджын уæм. (Хъæлдзæгæй.) Фæлæ
кæй фæрæвдздæр стæм... (Тхостмæ.) Дæ рæгъæуттæ фæуадз, дæ
рагон бынат æрымыс... комендатурæмæ...
Æртыккаг æлдар. Стыр хæстæ нæхимæ райстам. Нæ
алыварс адæм нæй? Кæм фесæфдзыстæм — бæрæг нæу. Адæмæй
арвистон скæдзыстæм.
Р е в а н æрбахызт уатмæ.
Т о т р а д з. Ахæм ныхæстæ — къаддæр. Исчердæм нæ фек-
куырсын хъæуы, æви? Кæдмæ цоппай кæндзыстæм? Иу хатт вæййы
лæджы мæлæт.
Т х о с т. Цæй тыхджындæр. (Тотрадзмæ). Уым мын ницы ферох ис.
Фыццаг æлдар (Реванмæ амоны). Фæндагамонæг æй
хъæуы. Реван, сæ хицау цалынмæ Калакмæ нæ фæфале, уæдмæ
йæ... Берболаты æрдхорд... Балæггад ын кæнут! Комендатурæмæ
йæ афæндараст кæн.
Р е в а н (бахудти). Ацы хатт — нал!
Дыккаг æлдар. Хынджылæгмæ нæ не ’вдæлы.
Р е в а н (мæстыйæ). Сымахæй рауæлдай дæн, фæлæ Хуыцауæй
дæр? Æви уын маринаг дæн? Уе знæгтæн мæ цæмæн къабæзтæ кæнын
кæнут?
Т х о с т ацыд аивæй.
Т о т р а д з. Ахæм уаргъ не ’ппæтæн дæр хæсгæ у. Дæуæй хуы-
здæр æй ничи «аккой» кæндзæни.
Р е в а н (йæ хъама сласта). Мæнæ уын цæвæнгарз — цæвут мæ!
Нæ мæ фæрисдзæн,— кæд æцæг дæр маринагдæн!
Фыццаг хистар (бадтмæ). Акæс-ма, хистæрты фарн ницы
уаЛ у! Ам ма цæй тыххæй стæм?!
Р е в а н. Уæ хъуыддæгтæ мæнæй нал баххæст кæпдзыстут. Дай-
раны стражниктæ мæнæн марын кæнут?! Геологтæ — афицертæй
176
фылдæр. Уыдон дæр æз хъуамæ ныххуынчъытæ кæнон?! Берболат
дæр мæнæн басатар кæнинаг у?! Уыйбæрц хæсджын кæмæйты дæн?!
Цæй тыххæй мын сæ марын кæнут? Чи зоны, æмæ уæ не ’мбарын.
Дыккаг хистæр. Мах кæй тыххæй удхар кæнæм?—-
Сымахты тыххæй, кæстæрты тыххæй.
Р е в а н. Ис уын мæнæй хæстæгдæртæ. Мæнæй сæрæндæртæ.
Сыстдзынæн Хъобангомæй — мæхи фесафдзынæн. Фервæздзыстут
мæ!
Дыккаг хистæр. Дæхимæ ницы сахъат арыс. Айфыццаг
дæ фæрсæг фæцис — бавæрдтам дæ. Хорздзинад дыууæрдæм у. Ныр
та ды.
Т о т р а д з. Дæуæй хуыздæр чи сарæхса, ахæм нæй. Фидиуæ-
джы дæр ма ды куы ’рбахæццæ кодтай Цæцæнæй. Мах дæр фынæй
нæ кæнæм. Алчидæр цыдæртæ архайы. Алкæуылдæр нæ ис хæстæ,
махæй йæ хуыздæр зоныс. Хъуыддæгтæ аразгæ сты. Кæннæуæд нæ
сæрсæфæнæй фесхойдзысты. Нæхæдæг куы нæ змæлæм, уæд нын
ничи ницы фæуыдзæн.
Р е в а н. 0, мæнæ куыд зын у цæрын дæр. Уæ кæстæртæ,
хистæрты фарнæй, ам цæуылнæ сты, уæ цуры? Æз дæр сафинаг
куы нæ дæн. Никуы йыл ахъуыды кодтат.
П а у з æ.
(Стыхсти. Йæ худ зæххыл ныццавта.) Кæймæйдæрты æдылыдæр
нæ дæн. Фæлæ хорз, æгайтма уæ ме ’ххуыс хъæуы. Æмæ кæдмæ
быхсдзынæн, мæ фыдыбæстæй дæр лидзæг куы фæуон? Цæмæн мыл
тых кæнынц æппæтдæр? (Рацæйцыди, йæ ахсæнмæ ацамыдта.)
Хуыцауы цæф мын у, æвæццæгæн, фæтоны.
Б а д т æ й иу (худгæйæ). Ирон лæппу! Æндæр лæгдзинад æм нæй!
Дыккаг æлдар. Хæххон, махимæ дæ æмцу кæнын хъæуы.
Т о т р а д з (Реванмæ). Хорз, дæ хæс дын бафиддзыстæм.
Сæрибар дæ...
Фыццаг æлдар. Лæуу, мах хихортæ не стæм. Цард доны
къусау у, стæй радыгай у. (Солтанмæ.) Фæдзур-ма Тхостмæ.
С о л т а н ацыд, фæстæмæ Т х о с т æмæ маиу лæппуимæ æрбацыд.
(Тхостмæ). Куыстхуыз та куы дæ! Реваны зоныс, æйтты лæг. Фæлæ
æнæфæразгæ. Лæггад кæнын дæ бахъæудзæн. Дыууæйæ ацæудзыстут.
Т о т р а д з (Тхостмæ). Комендатурæ зоныс. Ахæсдзынæ, цы
хъæуы, уый. (Солтанмæ.) Хæцæнгарзæй сæ сифтонг кæн.
С о л т а н ацыд, дамбацатимæ æрбацыд, иу дамбаца Т х о с т м æ радта,
дыккаг та иннæ лæппумæ— Тхосты æмбалмæ.
Бæлвырд архайут, фæлæ уæхи дæр хъахъхъæнут. (Тхостмæ аивæй.)
Дæ фæдыл зилынц, сæ сусæгдзинæдтæй сын цыдæртæ зоныс.
12 Заказ № 207 177
Р е в а н (аивæй). Сыл дæ, нал дæ, уæддæр, дам, ныййар!
Л æ п п у (аивæй). Нæ сæ æмбарын рæстмæ. Цыдæр хиндзинад
аразынц.
С о л т а н рифтаджы хуылфы рæмудзæи æрбахаста.
Т о т р а д з (рæмудзæнмæ амонгæйæ). Ахæссут æй уемæ. Ба-
хъæудзæн уæ. Æгадæй æрбаздæхын уæ сæрмæ ма ’рхæссут.
С о л т а н. Махæй ифтонгæй цæут.
Л æ п п у (аивæй). Æнæбары бон никæуыл акодта. Уæллаг уын
фæуæд тæрхонгæнæг.
Фыццаг æлдар (цæуджытæм). Исчи ма уæ хъæуы? Æз
цæттæ дæн уемæ ацæуынмæ.
Л æ п п у. Ау, кæстæртæ ма цæй тыххæй вæййынц. Нæхæдæг
фаг стæм. (Аивæй.) Адон мæ æгадмæ æртæрдзысты.
Фыццаг æлдар. Фæндагамонæг. Уавæртæ уым хуыздæр
æмбарын.
Æртыккаг æлдар (аивæй). Йæ тæригъæд нæ æрсурдзæнис.
Т о т р а д з. Мæнæ кæд æрбынæттон уæм, рох нæ уыдзысты.
Адæмы хæрзтæй йын иуы... Æмæ дзы мах дæр фервæздзыстæм.
Л æ п п у (Тхостмæ). Уæдæ нын цæугæйæ у.
Т х о с т дзæкъулы баст систа.
Фæрсæг уæ куы уа,— гандзамæ, зæгь, ацыдысты, æндæр никæдæм.
Т о т р а д з. Æгадæй раздæхын уæ сæрмæ ма ’рхæссут. Гъеныр
фæндараст.
Л æ п п у æмæ Т х о с т рараст сты.
Хабæрттæ уыдзæн, фæлæ... (Солтанмæ). Иу хатт-ма дæ Кæсæджы
æлдæрттæм ацæуын хъæудзæн.
С о л т а н. Ногæй та уынаффæтæ?.. Хорз, ацæудзынæн, æцæг,
бирæ нæ бафæстиат уыдзынæн. (Ацыд.)
Иууылдæр ацыдысты. Цасдæр сценæ у афтид. Талынг. Æрбабоп. Фæстæмæ
æрбацыдысты Т о т р а д з æмæ иннæ æлдæрттæ.
Т о т р а д з. Солтан дæр цыдæр æрæгмæ цæуы. Мацы йыл
æрцæуæд фæндагыл.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Дуар ч и д æ р æрбахоста. С о л т а н æрбахызт
уатмæ.
С о л т а н. Æрмæстдæр Хъырым-Солтан æрбацыдис мемæ.
Т о т р а д з. Уазæгмæ мидæмæ фæдзур.
С о л т а н ацыд, фæстæмæ X ъ ы р ы м-С олтанимæ æрбацыд.
Уазæг, Хуыцауы уазæг! Æгас нæм цу, Хъырым-Солтан! Бузн’ыг,
кæй нæ фæзивæг кодтай, уымæй.
178
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Кæсæджы æлдæрттæ мæ нæ иумæйаг
хъуыддæгты тыххæй рафæндараст кодтой. Зонын сæ фæнды,
дарддæр куыд архайдзыстæм. Нæ ахастдзинæдтæ джауыртимæ.
Кæсæг æмæ Иры æлдæрттæ æмцæдисон сты æви нæ?
Т о т р а д з. Æмцæдисон, æмцæдисонæн бæззынц æви нæ!
Уæдæ куыд?!
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Хорз нæ аныхас кæнын хъæудзæн.
Т о т р а д з (Солтанмæ аивæй). Хъырым-Солтаны уал уазджыты
уатмæ ахизын кæн. Даргъ фæндагыл уыдыстут, æмæ, уадз, æмæ
гыццыл йæ фæллад суадза.
С о л т а н (Хъырым-Солтанмæ). Хатыр! Фæллад дæ! Уазджыты
уатмæ уал ахиз.
Ацыдысты. Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Ч и д æ р та дуар æрбахоста. Æрбацыды-
сты Солтан, Тхост æмæ й е ’мбал лæппу. Л æ п п у й æ н йæ къух
баст. Йæ цухъхъа йын зынтæй ласынц.
(Лæппумæ). Æнцон фæндаг уын нæ уыдис, куыд кæсын, афтæмæй.
Т х о с т. Раст зæгъыс, Солтан, фыдвæндаг уыдис.
Л æ п п у. Тхост уым нæ фæуæвгæйæ, сæ къухтæм бахаудаин.
Рæмыгьд фæцыдис, схъиуæггаг мæ цонгыл суадис. Тхост мæ сар-
гьы бæхыл баппæрста, æмæ цыппæрвадыгæй — ардæм...
С о л т а н. Цалынмæ ус курай,— байгас уыдзæн. (Йæ мидбылты
бахудти.) Куыдз къуылыхæй нæ малы.
Т х о с т. Комендатурæмæ мидæмæ бацæуын нæ къухы нæ бафтыд.
Мæ зонгæтæ та уым нæ уыдысты, уый мын фæсномыгæй бамбарын код-
той. Фæлæ фæсахсæвæрты раззаг сисы рæбын рæмудзæн бавæрдтам.
Æмбæрзæи
ÆСТÆМ НЫВ
Фæстæмæ таТотрадзы галуан. Стыр уат. Т о т р а д з къæлæтджын бандоны
бады. Хъуыдыты аныгъуылд. С о л т а н рацу-бацу кæны.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Уæдæ, нæ хабæрттæ фæрæвдздæр сты,
зæгъыс? Турчы бæстæйы нын нæ рыст, æвæццæгæн, бамбæрстой.
Али-Газун хорз фæхæццæ кодта нæ уынаффæтæ, дзуапп Турчы сул-
тан æмæ Персы шахмæ.
179
С о л т а н. Хуымæтæджы та нæм не ’рбарвыстой. Стъæлфынц
цæмæйдæрты.
Т о т р а д з. Лæг æрхъуыды æмæ амалæн гуырд у. Æнхъæл куыд
нæ уыдыстæм, афтæ уал цæуынц нæ хъуыддæгтæ. Æмцæдисон стæм
Кæсæг, Цæцæн, Гуырдзыйы, Хуссар Иры адæмтимæ. Кæрæдзийы
æмбарынц нæ кæмтты цæрджытæ дæр. Æгьгьæд уыдзыстæм.
С о л т а н. Уыдонæй мæ ныфс нæй. Алчидæр сæ йæхи кой
кæны, тынгдæр та Гуырдзы. Се ’хсæн дæс азы фæцардтæн. Бамб-
æрстон сæ. Хинæйдзаг сты. Тыллæг сæ не ’рцæгьдцзыстæм.
Т о т р а д з. Джауырты ныхмæ знæтдæр сты гуырдзы.
С о л т а н. Знæтдæр сты, фæлæ сын æнæ уыдон нæй фæцæрæн.
Нæ уынаффæйыл не сразы уыдзысты. Цæцæн та сæхæдæг ауыгьдау
сты. Кæсæг та рагæй дæр джауыртимæ æмтъеры сты...
Т о т р а д з (сыстадис). Ныффæнд кодтам, фæстæмæ нын цæуæн
нал ис. Али-Газун та дзæгьæлы не ’рбацыд Цæгат Кавказмæ. Дай-
раны ком сæ æндавы тынгдæр. (Солтанмæ.) Реваны арвит,
æлдæрттæ сеппæт дæр ам куыд уой, афтæ.
С о л т а н (рудзынгæй ахъæр кодта). Реван, æгайтма æрбацыдтæ.
Бæхтыл саргь бавæр æмæ тæхгæ барæгæй Иры кæмттæм! Иры
æлдæрттæн фехъусын кæн: ахсджиаг уынаффæйы фæдыл Хъобаны
куыд уой, афтæ!
Р е в а н (уынгæй). Æртæ фæдисонимæ фехъусын кæндзынæн
хабар æлдæрттæн.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Хъуысы гæрæхтæ фæдисоны кадæн.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Гуырысхойаг нæу, дон къабазгай фылдæр
кæй кæны, денджызы æмбæрц... Уавæртæ сæхæдæг сæхи схойдзыс-
ты.
Уат цасдæр рæстæг нытгалынг. Æрбабон. Т о т р а д з бады къæлæтджыны. С о л т а н
уатмæ æрбахызт.
Хъæлæстæ (уынгæй). Æмбæлы уæм, цы?
С о л т а н рахызт дуарæй. Æрбацыд цалдæр æлдаримæ.
Т о т р а д з. Мидæмæ, мидæмæ, Иры æлдæрттæ!
Фыццаг æлдар. Фарн а хæдзары. Уæ бон хорз!
Т о т р а д з. Бузныг, æнæзивæгæй кæй æрбацыдыстут. Вазыг-
джын хъуыддæгты тыххæй уæм фæдзырдтам. Не ’мцæдисонтæ...
Фыццаг æлдар. Хуымæтæджы фæндтæ не сты. Цы
зæгъæм, уый æргомæй. Хорз ахъуыды кæнын хъæуы не ’мцæди-
сонты тыххæй.
Т о т р а д з. Кæсæгæй нæм ис минæвар — байхъусдзыстæм æм.
С о л т а н. Мæнмæ гæсгæ, нæхи хъаруйæ архайгæ æрцæудзæн.
Нæхи кæмтты адæмты хъаруйæ.
180
Т о т р а д з. Иракълийæ мæнмæ ис чиныг — гæххæтт æрвыст.
(Пакет йæ риуыдзыппæй фелвæста.) Уынут æй?
Бадтæй йæм ч и д æ р т æ æркæстытæ кодта.
Бадтæй иу. Ахæмтæ бирæ вæййы.
С о л т а н. Афтæ! Нæхи нæ хъахъхъæнын хъæуы. Гадзрахатæй та
ныл куыд нæ рацæуой, афтæ.
Дыккаг æлдар. Солтан раст дзуры. Уадзæм сæ. Фæлтау
фервитæм нæхи комбæсты цæрæг адæмтæм: Куырттат,
Дæргьæвсгом, Дыгургом æмæ Уæлладжыр — Туалгоммæ, Хуссар
Ирмæ. Тырсыгом сæхи нæ атигь кæндзысты, фæлæ...
С о л т а н. Афтæ, афтæ! Стæй уавæртæ сæхæдæг сæхи амондзы-
сты. Нæхи ’рдыгæй хæцæг адæмæн хæцæнгæрзтæй рæстæгмæйы фаг
суыдзыстæм. Дæргьæвсгом æмæ Дыгургомы хæстон æрмæдзуæттæй,
стæй та фендзыстæм.
П а у з æ.
Фыццаг æлдар. Дыгургом æмæДæргъæвсы æрмæдзуæттæй
дæр нæхи адæмæн не сфаг уыдзыстæм.
С о л т а н. Рæстæмбис хабæрттæ. Мах цас стæм æмæ цы стæм?
Уырысæн сæ тыхтæ æгæрон. Гуырдзыстоны фæцардтæн, бамбæрс-
тон сæ, махæн пайдайæ сæ нæ раиртæстон. Хæстмæ разыйы дзуапп
кæд радтой, уæддæр сыл баууæндæн нæй.
Дыккаг æлдар. Афæлваргæйæ сты...
С о л т а н. Нæ фыдæлтæ Гуырдзыйæ райгонд никуы уыдысты.
Кæд сын се знæгты ныхмæ хæстыты сæ фыццаг æххуысгæнæг æмæ
дæрæнгæнæг уыдысты, æмæ-иу цагъды фесты, уæддæр. Искæй
къухæй архайын уарзынц, сæхи пайдайæн. Гуырдзыйагæй махæн
хæстон цæдисон лæг нæй æмæ никуыдæр уыдис. Ирон лæг та
ахæмтæн æгьатыр у.
Т о т р а д з пакет райста, æркæстытæ йæм кодта, ныскъуыдтæ йæ кодта.
Т о т р а д з (бахудти). Иракълийы гæххæтт! Не знагæн йæ дæсы
ныхмæ нæхионтæй иу æрæвæрын хъæуы. Гъе уый дын нæ хуыздæр
тых æмæ къанон.
Фыццаг æлдар. Афтæмæй схæцынмæ хъавут?
Дыккаг æлдар. Афтæ. Фыццаджыдæр уал æркæсын
хъæуы. Гуырдзыйы адæмыхатт хуыздæр, гъе фыддæр цæмæй сты,
уый ирон лæгæн иртасгæ нæу. Зонынц сæ сыхæгтæ. Сомих æмæ
ма...
С о л т а н. Рæстдзинад раиртасыны тыххæй ма бафæлварæнт
æмæ зæгъæнт, кæнæ та раттæнт сæ фыдгæнджытæй дзуапмæ
рæстдзинады сæраппондæн йæ ныхмæ хæцæгæн бафхæрынмæ. Кæд
181
раттой аххосджыны,— зондзыстæм æй, кæй сты фæйнæхуызон Гуыр-
дзы. Фæлæ сæ раиртæстон иухуызонæй, стæмтæй фæстæмæ. Йæ
æвзæры искæй хуыздæрæй хоны хуыздæр. Ахæмтæм цы цæстæй
кæсгæйæ у? Нæ сусæг кæнынц нæ дæттынц сæхионы æфхæрынмæ
сæхи мидæг дæр, канд се знæгтæн нæ, фæлæ, рæстдзинад бавди-
сынæн. Дзуаппыл ма чи дзуры. Уæд куыд, стæй цæмæй бæрæг у,
уыдис, æмæ уыдзæн, стæй сты æмхуы’зæттæ сæ адæмыхатт. Ис-
кæуыл кафын, искæй къухæй зынг хафын уарзынц гуырдзы. Уый
тыххæй, æмæ цы сты, уымæй — хиуарзон. (Бадтмæ). Цæмæй сæ
сраст кæндзыстут? Цы сæ райсдзынæ?
Б а д т ныхъхъус сты, чи та хъуыдыты аныгьуылд.
Æртыккаг æлдар. Раст загьта Солтан. Чи кæд федта
кæнæ фехъуыста, чидæр кæйдæр пайдайæн радта æфхæрдмæ кæнæ
марынмæ топпыдзыхмæ йæхи сæры кадæн йæ туг йе ’стæджы æнæ-
сæрымагъз йедтæмæ? Стæй уæхимæ дæр куыд кæсы? Раст уаид?
Хуыцау макуы зæгьæд... Æз сæ уарзын, стæй, раст лæг дæр кæй
дæн, стæй зондджындæр дæн, зæгъгæ, нæ зæгъын. Фæлæ йæ
уæхæдæг цы схониккат? Туг туг хуыйны цыфæндыйæ дæр. Ныу-
уадзæм сæ, не ’фсымæртæ куы уой, уæддæр. Махæн сæ нæй пайда.
Дыккаг æлдар. Цæдисæттæ агурын хъæуы. Æнæ
хæрзгæнджытæ нæй тохгæнæн. Махæн чи бæззы, ахæмтимæ нын
цæргæ у.
Æртыккаг æлдар. 0, нæ зынвадаты не ’мрæнхъ чи
æрлæууа, ахæмтæ хъæуы.
Фыццаг æлдар. Хъæуы, фæлæ кæцæй, кæм? Адæмы
хаттæй иу хæрзгæнæг куы уа — уый дæр хорз у.
Т о т р а д з. Æвзæр фидыдæй хорз хыл хуыздæр у. Кæд уый-
бæрц æнæхъару стæм,— ныууадзæм нæ уынаффæтæ.
Æртыккаг æлдар. Кæимæ нæхи æмдых хонæм йе цæдис
кæнæм, кæнæ тох. Уырыс алы хуызы дæр æгæрон сты. Басæтдзы-
сты нæ.
Т о т р а д з. Иунæг не стæм, загътон. Æнæ ифтонггæнгæйæ
нын нæу. Перс, Турк, Франц æмæ Англис цырендæр сты Кав-
казмæ. Æмæ джауыртæй мæгуыраудæр не сты.
С о л т а н. Цæмæй бæрæг у, æмæ уыдон джауыртæй хуыздæр
уыдзысты кавказæгтæн.
Т о т р а д з. Перс æмæ Туркимæ æмтугдæр стæм. Уæдæ, афтæ.
Хæстон службæйы уыдтæн, хæстыты сæ бавзæрстон æмæ сæ зонын?!
Æлдæрттæ ныхъхъус сты.
Ирой лæгæй йæ Фыдыбæстæ кæй хъæуы,— мæлæт нæ,— хъаймæт
дæр æй хъуамæ ма фæтæрсын кæна! Кæд ма, ирон адæмæй искæмæн
182
Фыдыбæстæ ис, æмæ йæ хъæуы,—бахъахъхъæнæд æй! Кæд æй нæ
хъæуы Ирыстон — йæ кой дæр ма уæд ам. Кæй хъæуы йæ Фы-
дыбæстæ — рацæуæд хæстмæ!
Дыккаг æлдар (фыццаг æлдармæ). Ды дзурыс, фæлæ, чи
нæ джауыртимæ бæтты, чи та Турк æмæ Персимæ... Чи сæ
фæрæстмæ уыдзæнис, Хуыцау йæ зонæг. Æнæ хай куы фæуæм нæ
хæхтæй, нæ бæстæй, цагъды куы фæуæм.
Т о т р а д з. Иу ныхас цæмæн кæнæм дæс хатты? Джауыртæ
хуымæтæджы нæ бырсынц Хъуымыхъхъы бæстæм, кæнæ Цæцæнмæ!
Цард сын баласой, уый тыххæй сæм бырсынц? Нагь! Сæхицæн сæ
дæлбартæ скæной. Айфыццаг сæ афицертæй иу хъуымыхъхъаг сыл-
гоймагæй фæхынджылæг кодта, чысыл ма бахъæуа æнæхъæн Хъуы-
мыхъхъы бæстæ хæстмæ сыстой. Цæцæнæн та сæ мæзджыттæй
æддæмæдзæуæнтæ сарæзтой. Уыдонæн та хæстмæ сыстынæн æфсон
хъæуы. Афтæ æнхъæл ма ут, джауыртæ чырыстонæн мæсгуытæ са-
раздзысты, кæнæ гæнæхтæ...
Т х о с т æрбацыд, къорд хъримаджы æрбахаста, уæрмы сæ ауагьта, ацыд фæстæмæ.
Дыккаг æлдар (æлдæрттæм). Фæйнæрдæм ма ма хæцæм,
æмæ сæфтмæ ма цæуæм.
Æртыккаг æлдар. Уыдон æнцон ныхæстæ сты... Уый
дын, Хуссары ’рдыгæй ирæй чи уыдзæн ам? Гъы дзы, цæуылнæ
ис, уæдæ? Тырсы — Арвы кæмтты цæрджытæй — ам сæ цæуылнæ
исчи ис? Бындурон уынаффæ нæ кæнæм абоны бон. Уынаффæтæ
кæнæм, хъуыддагæй та — ничи ницы.
Фыццаг æлдар. Фервитæм фæдисæттæ нæ зæрдæдаргæ
цæдисæттæм.
Дыккаг æлдар. 0, хъæуы, фæлæ нæ ныхмæ хæцджытæм
дæр æркæсын хъæуы. Фыццаджыдæр, Берболат — хъобайнаг,
Кæсæджы — Мæхæмæт, Цæцæны — Хадзы-Мурат. Куы нын батых
кæной. Уыдон бакъуылымпыйæн быцæутæ саразын хъæуы.
Цыппæрæм æлдар. 0, уыдæттæ уыдзысты. Махæн
хъуыддаггæнджытæ æгуыдзæгдæр не сты. Цæцæны — Яхъ-Саид,
Кæсæджы—Хъырым-Солтан, Гуырдзыйы — Иракъли II фырт Алык-
сандр. Ам — Ирыстоны — нæхæдæг. (Бадтмæ ацамыдта.) Тотрал *
— Арвы комæй, Тырсыгомы — Уалцыхъот.
Æртыккаг æлдар. Хъуыддæгтæ ма райдайæм.
Дыккаг æлдар (æртыккаг æлдармæ). Иууылдæр змæнтæн
ныхас кæныс. Хæст, хæст, æндæр дæ ницы хъæуы.
X ъ æ л æ с т æ. Цы кæнæм — æмвæндæй. Нæ хуыздæр хос —
арвитæм фæдисæттæ.
Æртыккаг æлдар (аивæй). Бæргæ, бæргæ, мæн дæр
фæнды, фæлæ!..
Т о т р а д з (Солтанмæ). Фæдзур-ма кæсгонмæ.
183
С о л т а н сыхаг уаты дуар байгом кодта, бадзырдта. X ъ ы р ы м-С о л т а н
уатæй рахызт, æлдæрттæ æмæ X ъ ы р ы м-С о л т а н кæрæдзийæн
раарфæ кодтой.
Кæсæджы æлдæртты номæй нæм минæвæр. Байхъусæм æм!
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Хъырым-Солтан мæ ном, Биаслантæй
мæ мыггаг. Кæсæджы æлдæртты номæй дæн фидиуæг. Уыдон рар-
выстой Иры æлдæрттæм, цæмæй иумæ бауынаффæ кæнæм.
Дыккаг æлдар (аивæй). Байхъусдзыстæм дæумæ дæр.
Т о т р а д з. Иу фæнд æрмæстдæр: фервитæм Хуссармæ — Мур-
тузмæ; Арвы коммæ — Уæлцыхъотмæ. (Солтанмæ.) Кæстæртæй
искæй арвит.
Æртапынг. Сцепæ — афтид. Æрбабон. Хæдзармæ цадæггай, иугай-дыгай цæуынц,
фынджы фæйнæ фарс рабадтысты.
Æртыккаг æлдар. Искæмæ ма æнхъæлмæ кæсæм? Исчи
ма æрбацæуинаг у?
С о л т а н. Хуссарæй ничи ма, нæй Арвы комæй. Бакæсæм уал!
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н акаст рудзынгæй. Æрбацыдысты М у р-
туз, Уæлцыхъот æмæ иу къорд фæдисоны.
Т о т р а д з (уазджытæм). Æгас нæм цæут! Уæ хорзæхæй, сба-
дут. Ам æцæгæлонæй ничи ис. Базонгæ ут нæ кæсгон æфсымæр-
ты минæвар æлдар Хъырым-Солтанимæ. (Амоны Хъырым-Сол-
танмæ.)
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Кæсæджы æлдæрттæ мæ нæ иумæйаг
хъуыддаджы тыххæй рафæндараст кодтой. Мах хъуамæ иузæрдион
уæм.
Т о т р а д з. Рагон хабæрттæ сæ кæрæдзийы æсхойынц.
Хъырым-Солтан. Туркæй нæм уыдысты фидиуджытæ.
Уыдаид Ирыстонмæ дæр.
С о л т а н (мæстыйæ Хъырым-Солтанмæ). Уыдис, фæлæ кæй
пайдайæн, уый зын зæгьæн у. Сымах та джауыртимæ фыдæлтæй
нырмæ систут æфсымæртау. Алчидæр уæ йæхирдæм хæцы.
Фыццаг æлдар (Солтанмæ). Уазæгимæ тызмæг ныхас
кæнæн нæй. Не ’гады кой айхъуысдзæнис.
Т х о с т аууонæй хъусы.
Т х о с т (аивæй). Ацы хабæрттæ мын кæмдæр зæгьынæн бабæз-
дзысты. Берболат уæддæр Берболат хуыйны. Тулдз бæласау æмыр,
æнæсæттон, ма йын уæд мæлæт!
Х,ъ ы р ы м-С о л т а н. Не ’рбамбырд хорз у, фæлæ уæ Бербо-
латы кой Стыр Кæсæгыл айхъуыст. Тох цæуы уе ’хсæн. Стыр фыд-
былызтæ, дам, сарæзта, тынгдæр та — уæ ныхмæ.
184
Т о т р а д з. Уый тыххæй — фæстæдæр. Куы нæ сæ зонай —
хуыздæр. Ис иу уынаффæ: нæ бæстæ — нæхи бар! Кæнæ кадыл —
мæлæт!
Дыккаг æлдар. Ныхас дæс хатты дзургæйæ нæу, Тотрадзы
загъдау. Раст æй загъта!
Фыццаг æлдар. Фæстаг хатт ма йæ зæгьын: хæстмæ,
фæлæ куыд? Æмцæдисонтæ нæй. Нæ чысыл адæм цагъды фæуы-
дзысты. Уымæй ма, уæлахиз дæр ма куы фæуаиккам... Персы æмæ
Турчы хабар дæр куыд рауайдзæнис, уый дæр донмæ фæрæтæй
хæцæгау у, загьтой, фæлæ куы фæсайой? Фæсмонгонд куы фæуæм.
Хæст стыр паддзахы ныхмæ, чысыл, армыдзаг адæм уæвгæйæ?!
Æртыккаг æлдар (Солтанмæ). Реванмæ фæдзур.
С о л т а н ацыд. Фæстæмæ Р е в а н и м æ æрбацыд.
(Реванмæ). Джауыртæ цы кусæг сты Дайраны комы, уый бæрæг
æрбахæсс. Изæрмæ ам куыд уай, афтæ!
Р е в а н. Хорз! Уыдзынæн! (Ацыд.)
Фæцыд бæхты къæхты хьæр. Æлдæрттæ иыхас кæнынц. Дуары хъипц фæцыд.
Р е в а н фæстæмæ æрбаздæхт.
С о л т а н. Реван æрбахæццæ. (Реванмæ.) Куыд сты хабæрттæ?
Р е в а н. Дайраны комы стражниктæ хиды фæйнæ фарс серноба
кæнынц, фæлæ илци исæг нæй. Ацы къуыри Дайраны ком дыккаг
хатт бабæрæг кодтон. Илци ничи исы фæндагыл. Хъазахъхъ
фæндæгтæ аразынц. Берболат дæр гьеуым ис.
Дыккаг æлдар. Стыр хъуыддæгтæй нын ныфсытæ æвæры,
фæндæгтæ, дам, араздзысты джауыртæ. Ныр та сын йæхæдæг æх-
хуысгæнæг, Берболатæй зæгъын.
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Æмдыхæй куы нæ сархайæм,— басæт-
дзысты нæ. Нæ кæрæдзийы тыхстыл нæ риссæм. Фæрæдийынæй
нын тæссаг у. Æви нæ нæ хæхтæ нал хъæуынц? Кæд цæдисæттæ
агурæм. Нæй уымæй хуыздæр фæнд: Ир Кæсæгимæ.
Т о т р а д з (къахæгау). Къæрцхъусдæр уæм, фæрæдийынæй тас у.
X ъ ы р ы м-С о л т а н. Уый тыххæй туркæгтыл æууæнк ис.
С о л т а н (мæстыйæ Хъырым-Солтапмæ). Хуыцауы тыххæй,
нал нæ ныууадздзынæ? Уарзут, кæй уæ фæнды, уый. Уый уæхи
хъуыддаг у.
Фыццаг æлдар (Солтанмæ). Фидиуæг æрцыд. Фидыддзи-
нады тыххæй. Æгæр тызмæг ныхас-ма ма кæн.
X ъ ы р ы м-С о л т а н (къахæгау). Хъуамæ уæм хъулгъа ныббыр-
стаиккой мæйы размæ, фæлæ сæ нæ хистæртæ бакъуылымпы код-
той сæ уынаффæйæ. Нæу, дам, нæдæр æхсарæй лæгдзинад, нæдæр
сæрызондæй домбай уæ хъæддаг ныббырст. Уæдæ, дам, уæ хъыг-
дарæг дæр нæй Иры ’рдыгæй. Сæ балц бамынæг. Джауырты ныхмæ
та базмæлынгæнгæйæ у.
185
Ф ы ц ц а г æ л д а р. Хъулгъайы?< Вауагътаиккат сæ. Нæ
кæрдтæ хорз кæрдынц. Уæдæ, кæд сарæхсæм. Фæлæ нæ хъримæгтæ
дæр æвзæр не ’хсынц. Джауыртæ та с$г*чет*не знæгтæ не сты.
Т о т р а д з. Сырд хæдзары хъомылгæнгæйæлХæдзайраг нæ кæны...
Хъуыддæгтæ сабырæй кæнын хъæуы/Ф’æлшу бавзарут уæ лæгдзи-
над, бæззут кæддæра æфсымæртæн, æви?.. Фыццаджыдæр, уæ
кæрдтæ, уæ дугьты кад, уæ дзырдарæхст...
X ъ ы р ы м-С о л т а н æмæ фыццаг æлдар ацыдысты. Æддейæ хъуысы
кæрдты цъыкк-цъыкк, гæрæхтæ.
Т о т р а д з (рудзынгæй кæсы). Сæ дыууæ дæр хорз арæхсынц
кæрдтæй цæвынмæ, хъримæгтæй æхсынмæ.
Дыккаг æлдæр. Æгуыдзæджы нæм не ’рбарвыстой кæсæджы
уæздæттæ.
X ъ ы р ы м-С о л т а н æмæ фыццаг æлдар æрбацыдысты.
X ъ ы р ы м-С о л т а н (фыццаг æлдармæ). Бæззыс æфсымæрæн.
Нырæй фæстæмæ уыдзыстæм æрдхорд æфсымæртæ.
Кæрдтæ систой, кæрæдзийыл сæ дзуарæвæрд акодтой, æртæ зылды æркодтой сæ
мидбынаты.
Т о т р а д з. Фидар кæнæд уе ’фсымæрдзинад! Кæрæдзийы аккаг
стут. Уæ иу иннæмæй арæхстджындæр.
Дыккаг æлдар (хибарæй). Хорз сты æрдхорд æфсымæртæн.
Уæздандзинад кæмдæриддæр хъæуы... (Æлдæрттæм.) Баныхас кæнын
нæ хъæуы. Хъырым-Солтан дæр нæм дзуапмæ æнхъæлмæ кæсы.
Т о т р а д з. Раст зæгьыс! Фаг у ныхас кæнын. Рахизæм-ма
хъуыддагмæ.
Æртыккаг æлдар. Кæрдтæ кæрæдзиуыл цæвын хорз у.
Лæгдзинад та хæсты быдыры равдисын хъæуы. Мæнмæ гæсгæ нæ
сходкæ саразын хъæуы.
Фыццаг æлдар. Темырболат хæтæнты ацыд. Уый адæмты
æхсæн зæрдæйы уагты рахатæг-дзырдхæссæг. Темырболат бирæ
кæмæндæрты сæ кæрцытæ зыгьуыммæ рафæлдæхта. Сарæхсдзæн
лæджы зонд афæливынмæ.
Т о т р а д з (бадтмæ). 0, фæлæ джауыртæ нæ бæсты куы æрфи-
дар уой,— уæ цæрæн бынæттæ дæр нал уыдзысты уæхи бар. Бербо-
латы хуызæттæй уæйгæнæг — гадзрахатæй цæуæг, уынут æй, хъусут
æй. Хæст æмæ хæст!
С о л т а н. Иудадзыг джауырты аххос кæнæм. Фыддзинæдтæ-иу
нæхæдæг дæр ракодтам. Ныр та хæст Берболат æмæ джауырты ах-
хос у?!
Т о т р а д з. 0, хæст — цæй æфсон? Фыдæлты фæтк: æгады
бæсты — кадыл мæлæт! (Бадтмæ.) Дайраны ком нын нæ къухтæй
срæмыгътой. Райсом та нæ нæ гæмæхтæй фæсурдзысты. Уæд куыд?!
186
Дыккаг æ л д а р. Æхсæвæр цас æрæгмæдæр хæрай,—
хуыздæр æмæ фылдæр нæ лæууы. Цас фыддæртæн фæразæм,—
фадæггæ нæ фæуыдзысты хуыздæр.
Т о т р а д з. Нæ уавæртæ бæлвырддæр, нæ уынаффæтæ хуыздæр
фæкæндзыстæм. Æмæ сæ алчидæр йæхи равдисдзæн,-— загътон ма йæ.
С о л т а н. Дæргьæвсгоммæ, Куырттатмæ, Уæлладжыр — Туал-
гоммæ, Дыгургоммæ, Хуссармæ, Арвы коммæ, Тырсыгоммæ,
Хиумæ, Цæцæнмæ дæр афæлвардзыстæм. Сеппæт кæцæй фæрæстмæ
уыдзысты нæ фæдисы хъæрмæ, фæлæ уæддæр...
Дыккаг æлдар. Уой, н& уой, уæддæр та сæм арвит-
дзыстæм.
Фыццаг æлдар. Ирыстон ахæм хъаруджын — фезмæлæн-
уат нæу. Бамбæрстат мæ! Æппæт бæстæтæй мах фæдисы хъæрмæ
сразæнгард уой хæстмæ?!
Дыккаг æлдар. Цытæ дзурут, Персы шах, Турчы султан
фидиуджытæ хуымæтæджы не ’рвитынц æмæ ма æрвитдзысты.
Т о т р а д з (æлдæрттæм, къулмæ амонгæйæ). Уынут
хæцæнгæрзтæ? Цæцæйнаг Яхъ-Саиды дæвар — æхсаргард, кæсгон
Хъырым-Солтаны лæвар — дамбаца. Гуырдзыйы паддзахы фырт
Алыксандры лæвар — туркаг арц. Сидоровы — уырыссаг хъримаг.
Уыдонæй иу куыд нæ рацæудзæн фæдисмæ. Рацæудзысты!
Ничи ницы дзуры.
Ч и д æ р. Хуыцауы фæндæй — бæргæ. Фæлæ нæ куы фæсайой.
Т о т р а д з. Сырдæй чи тæрсы, уый хъæдмæ нæ цæуы. Ныффæнд
колтам — хъуыддагæй дæр æй саразæм. Уыдзæн нын æмцæдисæттæ.
Хуссары ’рдыгæй — Муртуз, Кæсæджы ’рдыгæй — Мухамидбек,
Цæцæнæй — Яхъ-Саид, Гуырдзыстонæй — сæ паддзахы фырт Алык-
сандр... Уæлцыхъот; Персы æмæ Турчы паддзæхтæ, султан æмæ
шах. Цы ма уа фидаруатдæр хæстæн.
Æртыккаг æлдар. Раст зæгьыс. Фæлæ... (Тотрадзмæ.)
Уыдон ма ныр фын фенæгау сты.
Фыццаг æлдар (мæстыйæ). Ды та æппын размæ ницы
уадзыс. Уыдзысты!
Æртыккаг æлдар. 0, сты! Нæ ныхмæ хæцджытæ фылдæр
сты. Фыццаджыдæр, Берболат, ирон. Кæсгон — Турбек, гуыр-
дзыйаг — Гурген, цæцæйнаг — Хадзы-Мурат, уырыссаг — Васили.
Ис ма дзы Коршуновы хуызæттæ! 0, стæй фæрсаг адæм, æмæ дзы
кæмæ нæй. Нымадæй æгæрдæр ма сты.
Бадтæй иу (сыстгæйæ). Кæмæй нæ тæрсæм?!
Т о т р а д з. Тæрсын диссаг нæу. Уæлахизыл та тох!..
Æртыккаг æлдар. Бирæ дзурын цы пайда у? Ир истæмæй
домбайдæр хъуамæ уа!
Бадтæн сæ фылдæр хъуыдыты афардæг сты. Чи сцырддзаст, чи та фестад.
187
Фыццаг æлдæр. Æхсардзинадæй. Хæст цæмæй фидауы,
æмæ вæййы!
Т о т р а д з. Фæнды ма уæ хъуыстгонддæр æмæ домбайдæр
уæвын?! Нæ фыдæлты фарн: Дайраны ком — Арвыкомы дæгъæл
у,— зонут æй? Фæскавказмæйы сæйрагдæр фæндаг — Кавказы фи-
даруат нæ къухты ис. Æлдариуæг ыл Ирыстоны æлдæрттæ кæнынц
æмæ йыл кæнгæ дæр хъуамæ кæной. Гуырысхотæ кæнын ныу-
уадзæм. Кæд мах кæмæйдæрты тæрсæм, уæд джауыртæ дæр афтæ
тæрсынц кæмæйдæрты. Фæлæ размæ-фæстæмæ — ницы хуызы.
Дыккаг æлдар. Алцæмæн дæр æмæ алкæмæн дæр — адæм
йæ хъуыддаг аразæг. Гъе уымæ гæсгæ у Ирыстонæн дæр йæ дарддæ-
рыхъысмæт...
Ч и д æ р. 0, фæлæ цæмæй ифтонг стæм?
Т о т р а д з. Кавказæгтæй кæй ранымадтам — æгьгъæд фæуæнт.
Æрмæст Турчы æмæ Персы паддзæхтæ æгъгьæд сты хæцынæн.
Æртыккаг æлдар. Æнæ ныффæндгæнгæйæ нын у? Персы
шах æмæ Турчы султанæй — хæцæнгæрзтæ, джауыртæй — Сидо-
ров... (Бадты адæммæ.) Æрмæст йæ кой куыд ничи ракæна, афтæ.
Цы ис, уый хорз у.
Фыццаг æлдар. Нæ фидæны тыххæй хуыздæр никуы
ахъуыды кодтат? Нæ карздæр знаг ирон Берболатыл, кæсгон Турбе-
кыл æмæ иннæтыл? Хорз сæ куы зонут æппæты дæр. Фæуæлахиз
сыл уыдзыстæм.
Т о т р а д з. Мах цæй тыххæй уынаффæтæ кæнæм? Уый тыххæй
архайын хъæуы. (Солтанмæ.) Реван æмæ ма иу æртæ лæппумæ фæдзур.
С о л т а н ацыд, фæстæмæ Р е в а н æмæ æртæ лæппуимæ æрбацыдис.
Р е в а н. Хистæрты уынаффæтæ æххæст кæнынмæ кæстæртæ —
кæддæриддæр цæттæ. Хъусæм уæм!
Фыццаг æлдар (лæппутæм). Æцæг нæртон лæппутæ —
аланты фæдонтæ!
Æ р т ы к к а г æ л д а р. О, нæртон гуырдтæ!
Т о т р а д з (Реван æмæ лæппутæм). Асхойут, фæдисæттæй
Цæгат æмæ Хуссар Иры цæрæг кæмттæм, фехъусын кæнут куыры-
хондæр хистæртæн, ирон адæмæн æлдæртты номæй нæ уынаффæтæ.
Фæззæджы хуымгæрдæны мæйы æртыккаг хуыцаубоны сæ разагъды
лæгтæ Хъобангомы, ам, куыд уой, афтæ!
Р е в а н (бадтмæ). Ирыстоны хистæртæн æлдæртты номæй фехъу-
сын кæндзыстæм уæ уынаффæтæ. Иры кæмтты цæрджытæ Хъобан-
гомы ныхасы сходкæйы куыд уой, афтæ. Уæд уæ ныфс! Кæсут нæм
æнхъæлмæ!
Т х о с т та рудзынгæй хъусы.
Т о т р а д з (фæдисæттæм нуазæн дæтгæнæ). Къуырийы бонмæ
ам куыд уат, афтæ! Уастырджи уæ фæндараст фæкæнæд!
188
Фæдисæттæ ацыдысты. Райхъуысти зарæджы зæлтæ, топпы гæрæхтæ. Сол-
т а н ацыдис æмæ фæстæмæ фездæхтис. Т х о с т дæр æрбацыд.
С о л т а н. Бæлццæтты кадæн уыдысты гæрæхтæ.
Т х о с т (Тотрадзмæ). Хуыздæр цы бæхтæ уыдис, уыдоныл сæ
бабадын кодтон, æмæ фесхуыстой. (Аивæй.) Ам фидæны диссаг
хабæрттæ æрцæудзæнис. Комдзог сыл рацæудзынæн се ’ппæтыл
дæр. Берболаты загьдау: «Амонд кæй хъæуы, чи йæ уарзы, тох дæр
ыл уый кæнæд!» Хандзæринæ мæнæй никæмæ ахауинаг у. Кæрой-
наг цæмæн уон? Хæрæджы куыст кæнын. Мæ фыдæбæттæн, мæ
уарзондзинадæн æлдарад куы нæ саргь кæной,— додой сæ сæр кæны.
Реван, кæд йæхи нæ аиуварс кæна,— рахъæр æй кæндзынæн, сæ
туджджын кæй у. Радзурдзынæн ма, Уырысы ныхмæ, хæстмæ сæхи
куыд цæттæ кæнынц Тотрадз йæ æмхуызонтимæ. Турчы султаны,
номæй фидиуæг Али-Газунимæ бадзырдтæ куыд сарæзтой. Темыр-
болат, Тотрадзæн æлхæд лæг, Берболаты хъуамæ амардтаид. Фæлæ
æхстытæ уæгьды ацыдысты. Тотрадз джауырты хицауады æмæ Иры
куырыхондæрты ардауы кæрæдзийыл. Берболаты ныхмæ ардауы
уырыссæгты, мысынц ыл алы фыдракæндтæ. Берболаты ахæсто-
ны смидæг кодта. Тотрадз мæнг æвдисæнтæ бацæттæ кодта,
афтæмæй. Суанг ма Гуырдзыстонæй дæр æвдисæн æрласта Васили
йæ удварнæй, цæмæй феххуыс кæна, цæмæй фервæза мæлæтæй
Берболат. Æз мæхæдæг арæзт хабæрттыл арт баидзæрстон арвиты-
ны ’фсонæй. Реван лæгмарты тыххæй æвдисæнтæ æрхæццæ кодта.
Раст сты, не сты,— нæ уыд сæ уымæй дæр фæрсæг. Тотрадз Темыр-
болатæн бахæс кодта, цæмæй фыдгæнджыты руаджы Берболаты ин-
гæны хай бакæной, фæлæ сын нæ фæрæстмæ. Марын сæ къухты
нæ бафтыд, фæлæ йæ къардиуæй фехстой æмæ та уырдыгæй дæр
аирвæзти мæлæтæй. Сеппæт дзургæйæ не сты уыдæттæ. Тотрадз ма
æхсæнады лæг Хетæджы-фырты дæр мæнг фæндагыл æфтыдта,
фæлæ йын йæ раст фæндагæй фæцудын кæнын йæ къухты нæ баф-
тыд. Тотрадзы ардыдæй Темырболат фыдгæнджытимæ хæлдта
фæндæгтæ, хидтæ, тынгдæр Дайраны комы. Раиртæстой мын мæ
хабæрттæ. Тæссаг у, фæлæ сæ тæрсгæ дæр цæмæн кæнон? Æлдæрттæ
æмæ къниазты талынг хъуыддæгтæ раргом кæндзынæн. Æнхъæлмæ
ма кæсын, æлдарады уынаффæтæ кæд фæуиккой... Кæд адæмы
амондæй мæнмæ дæр æрхауид иу къæртт — Хандзæринæ... (Ахъуы-
ды кодта.) Абæрæг та сæ кæнон æмæ та зындзынæн. Василийæн
дæр бамбарын кæнон.
Т х о с т ацыд.
С о л т а н. Мард, дам, кафын нæ зоны. Фынтæй ныфсытæ.
Цæй мæгуыр у& сæрæй хъуаг æппæтæй æппæтæн дæлдзинаг. (Ахъ-
уыды кодта.) Иæ дзырдты кæрон йæ фæстаг бон. (Аивæй.) Нæ,
нæ, Тхост æгæр тæссаг сырд у. (Рудзынгæй адзырдта.) Тхост,
189
фæсхохмæ рæгьæуттæм æгьи кæн. Цæхх сын демæ айсдзынæ. (Хъуы-
дыгæнгæйæ, сабырæй). Хæдзаргæнæджы фæстаг, дам, фæсдуармæ.
Дæ къахæй кæй скъуырай сæрды — зымæджы уый дæ сæрмæ æрба-
хиздзæни. Æвзæрæн цы æнтысы, уый хорзæн нæ бантысдзæн. Цæй-
бæрц йæ ныфс æрбахаста. Арæхсы. Нал мæ уырны—ма ныл фæуæ-
лахиз уа? Хæстмæ уал цæттæ кæнæм. Хæстон æрмадзуæттæ, бæхты
рæгъæуттæ фылдæр фесты. Туркæй дæр уал нæм англисаг
хæцæнгæрзтæ æрбахæццæ. Берболат архайы ноджы карздæрæй.
Уырысы пайдайæн. Нæтох æнхъизы карз æмæ домбайдæрæй. Фæлæ
хъуамæ фæуæлахиз уæм — мæлæм, цæрæм, уæддæр. Кæсæг дæр
хъуамæ базмæлой, Цæцæн сæхæдæг ауыгьдау, фæлæ, нæ тых, нæ
ныфс кæны домбайдæр
Ацыд. Т х о с т æрбацыд. Иурæстæг ницы дзуры.
Т х о с т. Хуыздæр сæ бамбæрстон. Берболатæн йæ уавæртæ
уырысы æхсæн — æрвылбон бындурондæр, кæд ыл тугтæ мысынц,
æмæ йæ знæтдæр кæнынц, уæддæр. Фæлæ йыл Уырысы
хæрзгæнджытæ æнувыддæр кæнынц. Берболатæн кæд йæ къаман-
дыгæнджытæ кæрæдзиимæ цыргъ кард æмæ фыдызгъæлау сты,
уæддæр. Фæлæ йыл уæддæр æууæндынц, æмæ сæ ис ныфс. Бербо-
латы фыдыус æхсæвæй-бонæй ризæгау кæны, æвæстагæй куы баз-
зайа, æмæ бавдæлд æмæ æрæмбырд кодта комбæстæйы дзырддз-
æугæтæй æртæйы — баминæвар сæм кодта, фæлæ æнæ дзуаппæй
рацыдысты. Æлдæрттæ дæр дзы дыууæйæ фесты. Тотрадз сæ кæд
марджы хъæстæ фæкодта, уæддæр. Берболатæн цæмæн аскъуыйа
йæ таг, æмæ сæ туджджынæй фервæзой æлдæрттæ. Барвыста йæм
марджытæ, Темырболат уым уæвгæйæ, кæцы кодта мидбынатæй
амонгæ, æмæ йæ бахстой, фæлæ йæ фæивгьуыдтой, кæйдæр загь-
дау, знаджы фыдæнæн. Тотрадзы æмæ Темырболаты азарæй Бер-
болат йæ фæндаджы кой бакæнгæйæ йын йæ фыды уæзæгыл арт
бандзæрстой. Фæлæ та сын уый дæр хæрз дзæгъæлы фæцис — аир-
вæзти ацы хатт дæр та мæлæтæй. Реван æмæ Хадзымурат фыд-
ракæндæн Берболаты гоны нытътъыстой стражникты цырыхъхъытæ,
тугæйдзаг хæдæттæ æвдисæнæн. Фæскъулы та баныгæдтой
хъримæгтæ, кæцытæ ссардтой Сидоров æмæ йе ’мбал стражниктæ,
æмæ сæ ахастой. Æлдæрттæ ныккодтой фыддæр фæндтæ, цæмæй
йæ сæхиуыл æрæууæндын кæной, ома йæ сæхирдæм акъабаз кæной.
Тынгдæр туджы хъæдæй, куыд ирон. Цæмæй басæттой уый тыххæй
æрхастой дæнцæгæн диссаджы æрхъуыды. Æлдæрттæй фидар ны-
хас сæ кæрæдзийы дзыхæй исгæйæ, «дур, дам, арвæй куы ’рхауы,
уæд зæххæн уромгæ у». Куы фесхъиуа, зæххæй, нæй, дам, ын,
схъиуæццаг дурæн, фæстæмæ зæхмæ æнæ ’рхаугæ. Æмæ йын загь-
той фидарæй афтæ... Дæ хъысмæт дæр, дам, у афтæ! Фæлæ сæ
хабæрттæ дон-дон цыдысты. Æцæг æлдæрттæ сæ нысангонд кæни-
190
наг хъуыддæгтæ кодтой карзæй-карздæр, фыддæрæй-фыддæр. Бер-
болат сыл æргом æмæ бæлвырд хъуыды æндæгьта, Уырысимæ сын
иттæг раст æмæ бындурондæр кæй у цæрын, æмæ хæстон æгьдауæй
Хъарсы фидарау кæй уыдзæн æнæфæтасгæ фидардзинад, Турчы сул-
танимæ æмæ Персы шахимæ сын бастдзинад кæй ис, гье уый тыххæй
бæлвырд æвдисæндар. о (Фыстæг сæм февдыста.) Мæнæ ис. (Йæ
дзыппы йæ авæрдта.) Йæ хицаумæ фæхæццæ кæнинаг у. Æрбаха-
удта ма ноджы иу æвдисæн—Турчы султанæй æрвыст фидиуæг. Али-
Газун сын хæцæнгæрзтæ æрвиты. Æлдæрттæ кæнынц бонæй-бон
цымыдисдæр. Сарæзтой бардзырдтæ, хæцæнгæрзтæй дарддæр ма
сæ цæмæй царды фæрæзтæй дæр кæной æххæст. Хæсты рæстæджы
куыд уой, суанг къамандыгæнджытæм дæр, ифтонг афицертæй.
Фæлæ Уырысы хицауад — цæй бæрц тынгдæр æлхъивы, уый хыгьд.
кавказæгтæ æмæ Иры æлдæрттæ кæнынц карздæр æмæ знæтдæр.
Али-Газун — Турчы минæвар æлдæрттæн фæдзæхста: "Æппын æви-
дийгæ куыд кæной тавицдзинад, знагдзинад уæззаудæрæй, цæмæй
сыстой Цæгат Кавказæгтæ, Ирыстоны алыварс цæрджытæ: Кæсæг,
Цæцæн, Ир æмæ фыдгæнджыты цæмæй кæной бонæй-бон куы-
нæгдæр, цалынмæ Персы æмæ Турчы æфсæдтæ æрбабырсой,
уæдмæ.» Нал ауæрдынц Берболатыл, цыфыддæр козбаудзинæдтæ
хицауадмæ хæццæ кæнынц, цæмæй канд Берболат нæ, фæлæ йæ
иузæрдион адæм дæр сных уой æппæт адæмты фыдзæрдæйæн Иры
ныхмæ тынгдæр. Уыцы æппæт козбаудзинæдтæ хицауадмæ — Кор-
шуновмæ смидæг кодтой, рахуыдтой йæ знагдæр, Темырболат, Ха-
дзымурат, Тотрадз, æмæ се ’мхъузонтæ æрдомдтой æвдисæнтæ.
Тæрхон цыдис æлдæртты æмæ хицауады зæрдæйы уынаффæйæ хи
пайдайæн. Рахастой йын æвирхъау тæрхон — дыууæ фыдгæнды иу
лæгæн: фыццагдæр фехсын, стæй та ауындзын Дайраны комы уæл-
вæндаджы, цæуæг адæм æй цæмæй уыдтаиккой, фыдгæнæгæн ак-
кагтæрхон кæй æрцыдис, уый æвдисæнæн. Васили æрæмбырд кодта
æппæт тыхтæ Берболаты фервæзын кæныны тыххæй. Атардтой йæ
фистæгæй Дайраны коммæ ауындзæны бынмæ. Мæнгард Сидоров
скъамандæ кодта раздæр йæ фехсыныл... Васили йæхи бавдыста,
цæмæй Берболатæн ма фæуыдаид ирвæзынгæнæг, фæлæ сын цы-
фыддæр фокус равдыста. Иæ къорды смидæг кодта æхсæнуатмæ
æмæ æхст сарæх Сидоровы къордыл, æмæ сæ бавдыста абырджыты
хуызы. Берболат фервæзти мæлæтæй. Цин, пъатæ æмæ хъæбыстæ.
Сидоровы та азымджын фæкодта, хъахъхъæнындзинад кæй не
’рæвæрдта. Тотрадз æмæ йе ’мхъузонтæ дурдзæфау фесты. Фæлæ
ма фæрæтæй донмæ хизæн ис? Æмæ кæд уыди? Васили раздæр бав-
дыста, тæрхон ивд кæй æрцыд, уыцы гæххæтт, фæлæ хъусæг нал
фæцис. Уый йæ хæс баххæст кодта. Хабæрттæ Коршуновмæ байхъ-
уыстысты. Сидоров йæ службæйæ фæхауæццаг, кæстæр афицеры
цин ыл андæгьтой. Берболатæн йæ цин майоры онг схæццæ... Цы-
191
бырдзырдæй, кæмæндæр, дам, йæ сины саст рæстмæ куыд ф-æцис,
афтæ Берболатæн дæр. Фервæзт мæлæтæй. Раргом сты фæлитой
козбау ныхæстæ. Фæлæ Коршуновæн йæ фæндтæ фæсыкк сты. Бер-
болат сулæфыд йæ зæрдæйыфаг. Адæмты хæлардзинад кæндзæни
домбайдæрæй, йæ авналæнтæ фесты. Хицауад æмæ æлдæрттæ
фыдæнхъæл фесты. Берболатæн йæ авналæнтæ — уæрæхдæр, йæ
фадæттæ æхгæд дуæрттæ батыдтой. Бырсдзæн æфхæрд адæмы рухс-
дзинады сæраппондæн. Уыдзæн та ныр йæ тох, Цæгаты æмæ Хус-
сары æфсымæрты уырысимæ бындурондæр баиудзинадыл, тох уæ-
лахизы бонмæ, æмæ йæ къухы æфтгæ дæр бакæндзæн.
Æмбæрзæн
К æ р о н
192
&
ф
ÆРТЫККАГ ХАЙ
Г1
13 Заказ № 207
Ф =>о^^= ф
АРХАЙДЖЫТÆ:
Берболат
Васили
Инал
Фыццаг хистæр
Дыккаг хистæр
Коршунов
Тотрадз |
Солтан >
Реван ]
НЫФС
Фатмæ
Тсмырболат
Хетæджы-фырт
Тепсыр
Будзи
Рехсон
Турзун
Муртуз
Исакъо
Сидоров
Хандзæринæ
Минæт
Фыццаг æлдар
Дыккаг æлдар
Æртыккаг æлдар
Уасдже
— бæрзонд бæзæрхыг, Уæрæсейы паддзахы пору-
чик.
— Берболаты хуыздæр хæлар. Уырыссаг, штабс-
капитан, фæстагмæ ротæйы командир. Паддзахы
ныхмæ хæцæджы тыххæй æрвыст лæг Цæгат Кав-
казмæ, фæлæ сабыр цæрæджы уавæры. Рæстæг
æмæ уавæртæм гæсгæйæ службæ цæуы ивгæ.
— Ирыстоны куырыхондæр лæг — 110 аздзыд,
туалгоймаг.
— комбæстæйы номæй уынаффæгæнæг — куыры-
хон.
— хъæубæсты номæй дзурæг — фондз æмæ цыппа-
рыссæдзаздзыд.
— уырыссаг, фæстагмæ инæлар-лейтенант, Кав-
казы хæстон хайады сæйраг къамандыгæнæг, пад-
дзахы бæллицтæ хъахъхъæнæг.
— ирон æлдæрттæ.
— Зæдты номæй Берболатыл аудæг.
— Берболаты фыдыус, сидзæргæс.
— Тотрадзы æмхъæуккаг. Тотрадзæн хабæрттæ
хæссæг.
— Цæгат Ир æмæ фæсхохы Иры цæрæг кæмтты
номæй фидиуæг.
— дæргъæвсаг.
— куырттатаг.
— дыгургоймаг.
— Уæлладжыр — Туалгомы номæй дзурæг.
— Хуссар адæмы кæмтты номæй дзурæг.
— Хуссар Иры кæмтты номæй фидиуæг.
— уырыссаг майор, рæстæггай Арвы комы фæнда-
джы хицау. Хатгай, Коршуновы адыотант.
Фæстагмæ тыхсæттæг æфсады хицау.
— Берболаты уарзон, Тотрадзы чызг.
— Берболаты хойы чызг. 15 аздзыд сидзæр.
— Тотрадзы æмцæдисонтæ.
— хъæуккаг.
195
Фыццаг æфсæддон ]
Дыккаг æфсæддон }* — уырыссæгтæ, хъазахъхъæгтæ.
Æртыккаг æфсæддон ]
—■ Тотрадзы æххуырстытæ — фыдгæнджытæ.
— старшина.
— 30 аздзыд. Абырджыты атаман.
— туаллаг.
— туаллаг.
— хъæуккаг, 75 аздзыд.
Пьесæйы ма архайынц сабырцæрæг адæм, сылгоймæгтæ. Хъæуы змæсты
рæстæджы — уырыссаг æфсæддонтæ. Пьесæйы архайджыты уæлæдарæс — фæлыст
рæстæгæй-рæстæгмæ, стæй уавæртæм гæсгæ, архайдæн йæ райдайæнæй йæ кæронмæ
ивы.
Архайд цæуы нудæсæм æнусы Ирыстоны.
Фыццаг лæппу
Дыккаг лæппу
Æртыккаг лæппу
Салтыков
Зауырбег
Фыццаг ус
Дыккаг ус
Фыццаг зæронд ус
196
ФЫЦЦАГ МИ
ФЫЦЦАГ НЫВ
Хъобангом. Хæхтæ комы, куыд арфдæр, сæхи бæрзонддæр систой, дыууæ фахсы
астæу стыр хид. Хидæн йæ дыууæрдыгæй кæроны дыууæ æфсæддоны рацу-
бацу кæнынц.
Фыццаг æфсæддон. Цымæ, кæдмæ хъахъхъæнгæ уыдзæн
ацы хид? Æлдæрттæ йæ цалдæр хатты срæмыгътой.
Дыккаг æфсæддон. Искуы бамбардзысты сæ фыдмитæ.
Фыццаг æфсæддон. Фехъуыстай уынæр? Чи уой?
(Биноклæй фæйнæрдæм фæлгæсы.) Фæндагаразджытæ цыма сты.
Æрбацæуынц... Геологтæ сты. Кæдæй нырмæ хæхтæ сгарынц.
Дыккаг æфсæддон. Ссардтой цыдæртæ айфыццаг. Уæдæ
цæй тыххæй фыдæбæттæ кæнынц. Бирæ сæ нæ фæсусæг кæндзыс-
ты,— рахъæр сын уыдзысты.
Фыццаг æфсæддон. Ацы хабæртты тыххæй дæр æлдæрттæ
нæ хицауадмæ æгæр фыдзæрдæ дарынц. Фыдбылызтæ се’хсæн ма
’рцæуой, уый гæнæн нæй. Дайраны хидæй сæ фæсырдтой —
се’фхæрд нæ хатыр кæнынц.
Дыккаг æфсæддон. Æмæ йæ æфхæрд чи хатыр кæны.
Уыдон аххос дæр нæ вæййы. Сæ цæрæнхос мадзæлттæй сæ сцух
кодтой. Фæндæгтæ сæм къæртт кæнынц, цæмæй сын æнцондæр
ласæн уой хæзнатæ, æцæг, тынгдæр уыдон пайдайæн сты фæндæгтæ.
Фыццаг æфсæддон. Фæлæ кæнгæ раст бакодтой махонтæ
дæр. Æппæт дæр нæхи пайдайæн нæ аразæм. Фæндæгтæ сæ хъæуы?
Хъæуы.
Кусджытæ æрбацыдысты, æрбадтысты, сæ кусæн дзаумæттæ æрæвæрдтой.
Сæхимидæг ныхас кæнынц. Геологтæ дæр æрбахæццæ сты, фæлæ дарддæр сæ
фæндаг дарынц.
Фыццаг кусæг. Цымæ кæд сцæттæ уыдзæн ацы фæндаг?
Дыккаг кусæг. Махæн æхца фидæнт, æмæ кæдфæнды дæр
фæуæнт.
Дыккаг æфсæддон (фыццаг æфсæддонмæ). Кæсыс, уый
та дын фæндагаразджытæ. Тынгдæр сæхи кой кæнынц. Сбадтыс-
ты.
Фыццаг æфсæддон. Алчидæр фылдæр йæхи кой
фæкæны. Кæд тагъдцæр фæуаид арæзт. Фæлæ сын сомбоны ацы
фæндæгтæ пайда кæй æрхæсдзысты, уый цæуылнæ æмбарынц?!
197
Дыккаг æфсæддон. Бамбардзысты йæ æмæ æрсабыр
уыдзысты. Уыцы хæххон лæгмæ нæ кæсыс?
Кусджытæ бавнæлдтой кусынмæ. Дыккаг æфсæддон сæ иуы размæ бацыд.
Дыккаг æфсæддон. Фæндаггæнджытæй дæ?
К у с æ г. Уæдæ ардæм хуыртæ ’хсæдынмæ æрбацыдтæн.
Фыццаг æфсæддон дæр сæ размæ бацыд.
Фыццаг æфсæддон (аивæй). Ардыгæй нæ федде
кæнынмæ хъавынц се’лдæрттæ.
Дыккаг æфсæддон. Афтæ федде кæнгæйæ не стæм. Сæ
хуыздæртæ фылдæр сты. Берболат, афицер. Стæй сæм ис
фæндæгты дæснытæ. Æмбаргæтæ, сабыр адæймæгтæ: Тепсыр, Куы-
цыри...
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Дыккаг æфсæддон биноклæй фæлгæсы.
Æлдæрттæ, Тотрадз æмæ, цыма, Солтан у...
С о л т а н æмæ Т о т р а д з æрбацыдысты. Æпæуынон каст кæнынц æ ф с æ д-
д о н т æ м.
Т о т р а д з (æфсæддонтæм). Рæстмæ ут! Цы кусæг стут? (Хинæй.)
Ам нæ хъæуккæгтæй чидæртæ æрбацæуинаг уыдысты, кæд, мый-
йаг, федтат?
Æфсæддонтæ пицы сдзырдтой.
Кæсæгæй цæуæм.
П а у з æ.
Уæ хицæуттæй ам æрæджы ничи уыд?
Фыццаг æфсæддон. Ничи.
Т о т р а д з (кусджытæм фæкомкоммæ). Джауыртæн фæндæгтæ
аразынц, и? Бамбардзыстут сæ фæстæдæр! (Кусæгмæ аивæй.) Ам
æхстытæ æрцæудзæн. Уæхи къæдзæхтæм айсут. Махта... Фæндæгтæ
нæм къæртт кæнынц дард æмæ уæрæхтыл сæхи пайдайæн.
Æлдæрттæ ацыдысты. Дардæй хъуысы гæрæхтæ.
Дыккаг кусæг. Абон хъуамæ иннæ брнтæй хуыздæр кусæм.
Дыккаг æфсæддон. Мæ цонг... (Йæ цонгмæ фæлæбурд-
та.) Хуымæтæджы нæ рабалц кодтой ацы сырдтæ. Мацы фыдбылыз
та нын саразой!
Фыццаг æфсæддон (фæхæрд кодта). Адонæн сæ пайдайæ
сæ фыдбылыз фылдæр у.
Гæрæхтæ та фæцыди, бæхты къæхты хъæр. Фæидагаразæг æрхаудта.
Ацы æхсты хабар хицауадæн фехъусын кæнын хъæуы. (Марды
198
размæ бауади, йæ цæстытæ сæрфы.) Марæджы ссарын хъæуы. (Би-
ноклæй кæсы.) Аивгьуыдтой.
Дыккаг æфсæддон. Æз цæуон хицауадмæ æмæ сып хабар
фехъусын кæнон. Зианы тыххæй дæр фехъусын кæнын хъæуы...
Фыццаг æфсæддон. Цæугæ, æз уал ам баззайдзыпæп.
Дыккаг æфсæддон ацыд.
Æмбæрзæн
ДЫККАГ НЫВ
Хъобап. Ныхас. Хъуысы уынæр. А д æ м иугай-дыгай цæуынц. Фæсивæдæй
чи йæ кардимæ архайы, чи йæ хъримагимæ.
Фыццаг хъæуккаг. Абон хуыцаубон — фæсивæды
арæхстдзинæдты æвзарæн бон. (Дыккаг хъæуккаг лæппумæ.) Куыд
дæ фæнды, бавзарæм не’хсаргæрдтæ? Цыргъ сты æви нæ...
Дыккаг хъæуккаг. Бавзарæм...
Д ы у у æ й æ дæр се’хсаргæрдтæ сластой, хæцынц.
Фыццаг хъæуккаг. Цыргь ма сты нæ æхсаргæрдтæ. (Йæ
сæрæй æрду ратыдта.) Кæсыс, ахауын æй кодта.
Дыккаг хъæуккаг. Ныр та бафæлварæм хъримæгтæй. Чи нæ
рæстдзæвиндæр у?! Мысæнттæ та нын уыдзысты нæ худтæ нæ сæртыл.
Фыццаг хъæуккаг (разæнгардæй). Фыццаг æхсты бар
дæуæн. Дæ лæгдзинад æмæ дæхæдæг. Æрбахс!
Дыккаг хъæуккаг. Кæс, уæдæ. (Ныхъхъавыд. Æхст
фæцыдис.) Æркæсæм-ма худмæ. (Худмæ æркæстытæ кодта ) Нык-
кæнынмæ дын нал бæззы. Хорз æхсы мæ хъримаг. Стæй ма æхсын
дæр зонын. Ныр та дæу рад у!
Фыццаг хъæуккаг дæр фехста. Худ сæрæй ахаудта.
Фыццаг хъæуккаг (худгæйæ). Нæ дыууæ дæр ма зонæм
æхсын, и? Мæгуыр уыдзæн не знаг. Ныр та, уæдæ, бавзарæм нæ
арæхстдзинад бæхтыл. Дугъы нæ чи фæраздæр уыдзæн.
Дыккаг хъæуккаг. Бавзарæм. Нæ бæхтæ цæттæ сты.
Дыууæйæ дæр ацæуыиц, сæ ныхас æрбайхъуысти: "Хъæубæстæ, ут нын æвдисæитæ!"
Æрбайхъуыст бæхты къæхты хъæр. Ф æ с и в æ д фæлгæсынц.
199
Фæсивæдæй фыццаг. Мæ барæг фæраздæр ис. (Цин
кæны.)
Фæсивæдæй дыккаг. Цы зæгъыс? Мæ дугьон фæраздæр!
Æллæх, æллæх, дзыхълæуд ныккодта. Мæнæ куыд байсæфтæн.
Нæй, нæй, феййафы та йæ...
Фæсивæдæй фыццаг. Цæй, ницыуал дын дзы рауай-
дзæнис дæ цинæй, уæддæр мæнон фæразæй уыдзæнис. Кæсыс?..
Фæразæй!
Фæсивæдæй дыккаг. Нæй, нæй, баййæфта та йæ!
Фæсивæдæй фыццаг. Нæ уыдзæн уый. Мæ дугъон
фæраздæр ис.
Ф ы ц ц а г æмæ дыккаг хъæуккаг æрбацыдысты. Хъæлдзæг сты.
Ч и д æ р (фыццаг хъæуккагмæ). Æгайтма дын бантыст, фæ-
уæлахиз дæ. Дæхицæй æппæлаг дæр дæ, фæлæ... Ныр та йæ тых чи
æвзары, уыдонмæ дæр бакæсæм.
Дурисджытæм æввахс бацыдысты, цымыдисæй кæсынц.
Уæлдæр дур чи сиса, уый мæ богал уыдзæни, æмæ йын куывд
мæ номыл кæнын.
Дурсисындзинад дарддæр цæуы.
Бирæ дæ нал хъæуы,— уæлдæр ма йыл—иу чысыл. Фæуæлдæр.
Гъе уый дын лæг! Аппар æй ныр.
Дыккаг лæппу дур исынмæ бавнæлдта.
Нæй. Саби дæ нырма. .
И н н æ. Адæм иухуызон куы уаиккой, бæргæ, фæлæ цард дæр
диссаг уымæн у. Фæйнæхуызоны кæй сты.
Хъæуккæгтæй иу. Борыхъо ам цæуылнæ ис, йæ куыстæй
æрбацæуинаг куы уыдис.
Фыццаг хъæуккаг(аивæйдыккагхъæуккагмæ). Фæндæгтæ
хъахъхъæнджытæй иу фæфæдис æмæ аивæй кæмæндæрты бамба-
рын кодта, цыма, дам, Борыхъойы æлдæрттæй чидæр бахста уæл-
вæндагæй. Кусгæ-кусыны.
Ч и д æ р. Фæлтæргай дæр у.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти ныхас.
Сабырдæр, уæ хъæлæба! — Хистæртæ!..
Хистæртæ æрбацыдысты. Хъæуккæгтæ æмæ хистæртæ сæ
кæрæдзийæн раарфæ кодтой.. Хистæртæ сбадынц.
Фыццаг хистæр. Фæрнджын ут, хъæубæсты адæм!
Æлдæрттæ цæмæн æмбырд кæнынц фæрнджын адæмы? Исты ха-
бар, мыййаг?
200
Дыккагхъæуккаг. Æлдæрттæ нын, зæгьынц, сходкæйы
фехъусын кæндзысты сæ хабæрттæ.
Фыццаг хистæр. Фыдрæстæг у. Хистæртæ æгуыст никуы
вæййынц. Бирæ хатт ныууадзæм нæ фæйнæ къонайы хабæрттæ
æхсæнады уынаффæтæм.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти уынæр æмæ хъæлæба, стæй ныхæстæ: «Кæдмæ уыдзы-
сты ацы æнамонд хæбæрттæ?» Ф æ с и в æ д ацыдысты. Лæджы мард æрбахастой
сау уæйлаг нымæты тыхтæй. А д æ м йæ алфамблай æрбамбырд сты. С о л т а н
дæр æрбацыд, хин-æнкъард цæстæнгас ын.
Æртыккаг хъæуккаг. Афтæ, туг тугæй?.. Фидыдæй сын
æгæр аслам слæудзæнис. Нæ фыдæлты загьдау: туг тугæй æхсадæуы.
С о л т а н (аивæй). Тотрадз æрбацæуинаг, бæргæ, уыдис. Ацы
æнамонд хабæрттæ аразæг... (Адæммæ.) Тотрадзмæ цæмæн у каст?
Хистæртæн сæ фылдæр ам сты.
Æрбацыд Темырболат.
Тæрхонæн æгъгьæд сты.
Темырболат (ныхасы бадæг адæммæ). Бахатыр кæнут!
Дысон нæм æнахуыр уазджытæ æрфысым кодтой. Сæхи дзæуджы-
хъæуккæгтæ хонынц. Хъæуы хистæрты агурынц ныхасмæ. Æрбацæ-
уын сæ фæнды.
Фыццаг хистæр (адæммæ). Нæ фыдæлты æгъдæуттæ, нæ
уазæджы хай нын Хуыцау макуы айсæд. Фæлæ... Бакæсгæйæ лæгты
хуызæн вæййынц, æфсымæртау сыл бацин кæнæм æгъдауæй,
фæстагмæ та ныл гадзрахатæй рацæуынц. Не’гæр уæздандзинады
аххосæй... Хуыздæр уаид, лæмбынæгдæр куы кæсиккам. Кæдмæ
бардзыстæм æвирхъау бæллæхтæн, не знæгтæн.
Дыккаг хистæр. Дыккаг бæллæх у, не знæгтæ æбæрæг куы
вæййынц. Фыдæлты æгъдæуттæ зын басæттæн сты. Æгæр карз!..
Фыццаг хъæуккаг. Уазджыты фæнды нæ хъæуы хистæр-
ты фенын. ш
Фыццаг хистæр. Чи уазджытæ?
Фыццаг хъæуккаг. Тотрадзмæ фысымуат чи кодта,
уыдон...
Фыццаг хистæр (хъæууон адæммæ). Куыд уæ фæнды?
Ничи ницы сдзырдта.
(Аивæй.) Разы сты. (Фыццаг хъæуккагмæ.) Рацæуæнт!
Хъæуккаг ацыд. Æрбацыдысты Т о т р а д з æмæ Сидоров æртæ
афицеримæ. Сæ фæстæ та æрбахызтысты æртæ стражниччы.
Æртыккаг хистæр (аивæй фыццаг хистæрмæ). Кæд
се’ртхъирæнтæ баххæст кæнынмæ æрбацыдысты?
201
Фыццаг хистæр. Цы бæрæг ис. Хорз зондыл хæст
уазджытæ сæ Хуыцау фæкæнæд.
С и д о р о в (Тотрадзмæ кæсгæйæ). Рагагьоммæ фехъусын кодтат
нæ уынаффæ? Мах стæм Дзæуджыхъæуæй æрвыст хицауады номæй.
Уæ дзырддзæугæ æлдар Тотрадзæн мах бахæс кодтам, цæмæй уын
рагацау фехъусын кæна хабæрттæ.
Т о т р а д з. Уæззау уац нæргæйæ дзургæ нæ вæййы. (Сидо-
ровмæ.) Фæлæ сын уæ уац æгъдауæй фехъусын кодтон. Иттæг сын
бамбарын кодтон хабæрттæ.
С о л т а н (хинæй). Ацы æнамонд хабар фехъуыстон æмæ мын
æнæ ратагьд кæнгæйæ нал уыдис. Чи у фыдгæнæг? Кæдмæ бар-
дзыстæм ацы фыдгæнджытæн? (Мардмæ æввахс бацыди.) Рухсаг у.
Хатыр ын ма уæд адæмæй дæр æмæ Хуыцауæй дæр.
Адæмæй иутæ ныхас кæнынц, иннæтæ кæуыпц.
Хъæуккаг. Цыма, дам, æй æндæрæбон джауыртæ бахстой
Дайраны комы, уæлвæндаг къæдзæхы аууонæй. Арвы комы хæхты
сгарджытæй чидæр. Æгæр сабыр лæг дæр ма уыдис. Иунæг кад-
джын Хуыцау ын æй ма ныххатыр кæнæд!
С о л т а н. Тавиц ахаста. Чи йæ кæйдæр джауырты сæрыл
тохгæнæг кодта. Абон дæр ма æгас уаид, Тотрадзы загъдау. Хуы-
мæтæджы^нæ фæмард. Айфыццаг джауыртæн фæндаг амонæгæй
фæцыд. Йæ сидзæртæ фондзæй... Æвæгæсæгæй... Цæмæй ма
цæрдзысты... Æнæ фæллойгæнæг — æнæмулк, æнæ хуымзæхх.
Æгæрстæмæй сын чысыл хуымзæхх уæддæр куы баззадаид.
Фыццаг хъæуккаг (фæсивæдмæ). Лæг йæхи чи хоны,
рæцæуæд-ма мæ фæдыл!
Фæсивæдæй чидæртæ йæ разы алæууыдысты.
Фыццаг хистæр. Сабыр — уæ хос. Ам тагъд бакæнын
фыдбылыз хæссæг у. Багьæцут!
Дыккаг хистæр (фæсивæдмæ). Ам хистæртæ ис. Бай-
хъусын сæм хъæуы.
Ч и д æ р. Хистæртæ ис, фæлæ... Иугай нæ цагъд куы фæуой,
уæдмæ?
Фыццаг хистæр (адæммæ). Зиан рухсаг уæд, фæлæ йæ йæ
фыды уæзæгыл сæмбæлын кæнут. Цæссыгтæ калынæй ницы ис.
Фæсивæдæй чидæртæ зианыл схæцыдысты, ахастой йæ.
Дыккаг хъæуккаг. Хуыцауæй ард хæрæм: фыдгæнæджы
ссардзыстæм.
С и д о р о в. Дзæуджыхъæуы комендатурæмæ фæдзурдзысты уæ
дзырддзæугæдæртæм. (Йе’мбæлттæм аивæй.) Ацы фæсивæдимæ
хъуыддаг аразын зынтæй рауайдзæн.
202
Т о т р а д з (аивæй). Сæ ныхмæ ма дзурут. Знæт кæнынц.
Фыццаг хистæр. Хицауад тыхджын у. Нæй йæ ныхмæ тох
кæнæн. Фыддзинæдтæ нæ кæнæм. Нæй нæм, фыдцзинад чи ракæ-
на, ахæмтæ дæр. Дæтгæ дæр уæдæ кæй ракæнæм! Æгьдауæй уаз-
джыты æфсон æрбацыдыстут, афтæмæй та...
С и д о р о в. Фыдгæнджыты — абырджыты артдзæст — Хъобан-
гом!!!
Фыццаг хистæр (адæммæ). Куыд уæм кæсынц хицауады
домæнтæ? Раст сты? Æримайы лæварæн нæм лæгтæ адæттинаг нæй.
Дыккаг хъæуккаг (Сидоровмæ). Адæм раст сты, уæд сæм
æфхæрд цæмæн хауы?
С и д о р о в. Алы хъæуы дæр не’фоæдцонтæ æрфысым кæндзы-
сты. Хæрд, нозт фысымты æвджид æмæ хардзæй.
Т о т р а д з (аивæй Сидоровмæ). Сабырæй ницы гæнæн ис?
С и д о р о в (адæммæ). Тæккæ æндæрæбон хъазахъхъæгтæй хуыс-
нæггонд æрцыдис топпыхос дæс мæрты, хъримæгтæ — æртиссæдз,
æхсаргæрдтæ — дыууæ сæдæйы бæрц. Æрæджы хæхты сгарджытæй
фæмард иу. Сымахонтæй та фæндаг амонджытæй иу, кусджытæй
— æртæ, фæндагаразæг — инженер Лузин. Уæхионтæ дау кæнынц
Берболатыл.
Æлдæрттæ фæхъæлдзæгдæр сты.
Дыккаг хъæуккаг. Ирæттæй хъазахъхъæгты къухæй цас
фæмарди, уый койгæнæг нæй. Хъазахъхъæгты хæцæнгæрзты тыххæй
додойтæ Ирмæ? Цæмæн?! Кæдмæ?..
С и д о р о в. Хъусын уын кæнæм! Иу хъазахъхъаг дæр æфхæрд
куыннæ æрцæуа!
А д æ м схъомпал сты, хистæртæ сæ басабыр кодтой.
Т о т р а д з (адæммæ). Сабыр! Сызмæнтдзыстут, æмæ ма уæхи
ныццæгъдын кæндзыстут.
Хъæуккæгтæ (се’хсаргæрдтæ фæцъортт кодтой). Нæ буц
хистæртæ, фæйнæ риуыгьды бар нын. (Æрзоныгыл кодтой.) Не
знæгты ныхмæ нæ!..
Фыццаг хистæр. Кард сласын диссаг нæу, æгьдауæй
дзуапп, фæрæз. Уый у йæ уидаг. Нæ фыдæлты фарн. Кæрдты
адзагъдæй уа нæ фæрсæм...
Темырболат æрбацыд.
Темырболат (аивæй). Ацы хабæрттæн сæ ныййарæг æмæ се
схъомылгæнæг мæхæдæг дæн. Уадз, сæ кæрæдзийы ныццæгъдой.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр, фæсивæдæй чидæртæ ауад, æрбайхъуыст ныхæстæ.
Хъæлæстæ. Берболат...
203
Берболат æрбацыд, афицерты ’хсæн смидæг. Афицертæ
кардæлвæстæй лæууыиц. Йæ кард фелвæста.
Берболат. Зæронд лæгты фарн! Ау, худинаг нал ис? Хæстон
лæгæн ма æгаддæр цы уа! Хæсты быдыры... Хорз афон уыл
сæмбæлдтæн.
Темырболат (аивæй). Хабæрттæ фæстæдæр уыдзысты.
(Иуварс ацыди.) Æрзæт гьæйттæй ласынц.
Берболат æмæ йе’мбæлттæ фæстæмæ ацыдысты.
С и д о р о в (хистæртæм æмæ хъæуккаг адæммæ). Кæдмæ быхсгæ
у ацы бунтгæнджытæн? Уæ лæг фæмард йæхи аххосæй! Фæлæ хъа-
захъхъаджы туг та цæмæн ныккалд?
Æхсаргард сласта. Йе ’мбæлттæ дæр сæ хæцæнгæрзтæм фæлæбурдтой.
Фыццаг хистæр (Сидоров æмæ йе ’мбæлтгæм). Уæ
хæцæнгæрзтæ кæмæ сласат æмæ кæй фæтæрсын кæнат, ам ахæмтæ
нæй. Худинаг уын фæуæд! Ам хæсты быдыр нæу. (Хъæубæсты
фæсивæдмæ.) Сонт рæдыд уазæгæн хатыр вæййы. Фыдæлты æгьдау-
мæ гæсгæ.
С и д о р о в (адæммæ). Æппæт комбæстыл бафтаудзыстæм арт.
(Æфсæдты къордмæ). Алы хæдзары дæр æртæ хъазахъхъаджы куыд
уа, афтæ!
Фыццаг хистæр (Сидоровмæ). Хæст тыххæй аразут,
фæлæ ма ацы дыгьал-мыгьултæ та кæдмæ уыдзысты? Зондджынтæ
æртхъирæнтæй хъуыддæгтæ нæ аразынц... Æгьдауæй!.. Æрмæстдæр,
æгъдауæй! Кæд хæст тыххæй, уæд...
Т о т р а д з (аивæй). Берболаты фæтдзæгьдинтæ сты. Се сгуыхт-
дзинадыл нытту кæнут! А дыууæ боны кæд туркæгтæ, уæд сæ...
Дыккаг хистæр (Тотрадзмæ аивæй). Берболат — нæ
сафæг. Йæ сæр та бафснайдта кæмдæр. Гадзрахатæй цæуæг у.
Адæмæн исты ныфс ды уæддæр ратт.
С и д о р о в (йæ афицертæм). Æфсæддонтæ ацæуæнт сæ фы-
сымтæм!
С и д о р о в ацыд. Æфсæддонтæ иугай-дыгай цæуынц хæдзæрттæм.
А д æ м къордæй лæууынц.
Фыццаг хистæр (аивæй). Темырболат кæцытæй у, бæрæг
нæу. Куы Уырысмæ, куы Ирмæ... Дыууæты ’рдæм дæр арæхсы.
Дыккаг хъæуккаг (аивæй). Тотрадзы пысултæн æмпъузæн.
(Хистæрмæ). Мачи йыл æууæндæд!
Темырболат (аивæй). Берболат... Нæй йæ марæг. (Адæмыл
фæлгæсы, йæ мидбылты худы.) Æлдæрттæ дæр нæ сæхицæн ницы
агурьшц. Бæрзондæй адон кæсынц. Хуыздæр сæм зынынц... Туркæй
дæр сæм цавæрдæр минæвæрттæ уыдис, зæгъгæ, фехъуыстон. Джа-
204
уыртæ нæ кæй маргæ, кæй ауындзгæ... Кæдмæ нын фæразгæ у?
Æлдæрттæм дæр æнæхъусгæ нæу. Туг йæхионы агуры. Джауыртæ
куыд æрбацыдысты, фæстæмæ дæр афтæ хъуамæ адде уой.. Лымæ-
ндзинад адæмы ’хсæн хъæуы, фæлæ куыдæй? Цы бакæнон?
Дыккаг хистæр. Темырболат кæмдæрты рæстытæ дзуры.
(Темырболатмæ). Ныронг уыцы хъæстытæ куыд никуы ракодтай.
фæлæ дæуæн дæр дæ бон цы у махæй уæлдай? Ницы.
Цæуы бæхты къæхты хъæр, уæрдæтты гыбар-гыбур. Иу хъæуккаг ацыд,
фæстæмæ фездæхт.
Хъæуккаг. Диссæгтæ, хъазахъхъаг æфсæддонтæй нæ хъæу
байдзаг. Хуымæтæджы не’рбамбырд сты.
Æ ф с æ д д о н т æ иугай-дыгай цæуынц сценæмæ.
Æртыккаг хистæр (хъазахъхъæгтæм амоны). Бакæсут
сæм. Не’рдхорд Тотрадзæн æппын йæ бон ницы у? Семæ бамдзæ-
рин. Йæ сæрмæ цытæ æрхаста, дыгъал-мыгъулгæнæнтæ сарæзтой
Иры бæстæй.
Темырболат. Берболаты хъуыддæгтæ сты. Дон йæ сæрæй
сыгъдæг чындæуы. Хуыцау, дам, бæрзонд у, паддзах та — дард.
Кæдæм, кæмæ фæхæссæм нæ хъаст? Мæнæй цы аразгæ у?
С и д о р о в æрбацыд.
С и д о р о в (аивæй). Æфсæддонтæ нырмæ æххормаг цæмæн сты?
Æфсæддонтæ йæ алыварс амбырд сты. Семæ ныхас кæны. Стæй фæстæмæ
ацыд.
Темырболат алырдæмты фæлгæсы. Хъæубæсты цæрджытæ тыхсынц.
Æфсæддонтæй чи хæдзарæй рацæуы, чи хæдзармæ бацæуы, хъилтæ кæнгæйæ.
Цæрæг адæмæй, сылгоймæгтæй чи йæ уæрджытæ хойы, чи йæ рустæ
тоны, чи та рацу-бацу кæны. Хъæууон адæм иугай-дыгай æмбырд кæнынц
загъдгæнгæ.
Хъæуккаг. Бынтон сæфынæввонгмæ нæ æртардтой.
Сылгоймæгты цъæхахст та æрбайхъуыст. Кæугæ, хъарæггæнгæ æрбацыди
цалдæр сылгоймаджы. Хъуысы сывæллæтты кæуын. Цалдæр сывæл-
лоны кæугæйæ æрбалыгъдысты сценæмæ.
Фыццаг сылгоймаг (сабитæм). Кæмæн цы ракодтат, мæ
къонатæ? Кæд искæй бахъыгдардтат, мыййаг? Нæ тæригьæдæй ба-
бын уой. Царæфтыд нæ бакодтой. (Рацæйцыди.)
Æфсæддон (зæронд ус æмæ лæгыл хъæртæ кæны). Цæуыл
æмбырдтæ кæнут? Хæрд, нозт хъæуы! Кæм лекка кæнут?! Хицауады
фæндæй ам стæм. (Куы иуæрдæм ахауы, куы иннæрдæм.)
Фæстæдæр уын фенцондæр уыдзæн.
205
Дыккаг сылгоймаг. Кæдæм ма нæ сæртæ фæхæссæм?
Чи ныл тыхсы? Кæй хъæуæм?! Не сæфт хуыздæр!
Фыццаг сылгоймаг. Не’намрндæн нæ Хуыцау сфæлды-
ста. (Кувы.) Хуыцау, табу дæхицæн, Хуыцау, тагъддæр нæ фе-
саф. Нæ цот сидзæртæй баззайыны бæсты...
Хъæуккаг. Нæ Хуыцау, дæлæмæ æрхау! Цытæ æвзарæм.
Æрбацыд дыккаг æфсæддон заргæйæ.
Дыккаг æфсæддон (зары).
Хъазахъхъæгтæ æмæ та хъазахъхъæгтæ афсæрынмæ та знагмæ
цæттæ сты.
Таня, хæдзары æфсин, уæлтæуыл рæдау сыхбæстæн фæсивæдæн.
Ваня хæсты быдыры æрвылхатт хъазуатон, абон дæр хæстон.
Хъазахъхъаг фыдыбæсты сæраппондæн йæ туг æнæвгъау калæг.
Таня йæ хæзгулты мæйы рухсы бынмæ дыгæйттæй хыгъта,
Ваня бæхтыл сæргътæ хъазуатæй-иу баппæрста кафгæ ’мæ райгæйæ.
Ваня знаджы зæххыл йæ туг калгæ æмæ мизгæйæ бырста.
Таня хуыссæнуаты хъазгæ’мæ худгæйæ уæлгоммæ æввонгæй нæрсти.
Таня хæзгулты кæд иттæг зоны æмæ мысы, тыллæг исынмæ
хуыздæр арæхсы.
Хæсты та хъазахъхъаг уæлахизæй рацæуы.
Фыццаг сылгоймаг. Рын баназай, кæд ма дæ хуызæттæ
дæ мады гуыбыны уыдис. Мæрдты авд дæлдæры ныххауæд. Лæгты
дзуары кувинæгтæ мын схынджылæг кодта. Мæ сабиты мын æххор-
магæй ныууагьтат. (Арвмæ скасти.) Уæ Лæгты дзуар, Иры хæхтæн
се сæфт хуыздæр, ацы бæллæхтæм кæсыны бæсты. Кæд сæфинаг
стæм, æркал ныл дæ судзгæ цæхæр, арвы иу ферттывдау иу сæфт
куыд фæкæнæм. 0, Нартæ, ацы фыддзинæдтæ нын кæцæй æвза-
ринаг уыдысты. (Расыг æфсæддонмæ кæсгæйæ.) Кæдмæ сæм
кæсдзыстæм? Кæй бæрны стæм.
Зæронд лæг. Æйтт-джиди, кæм сты нæ фæдонтæ! Нæй,
нæдæр аудæг, нæдæр мæлæт дæттæг. Не знаг, йе нæ ирвæ-
зынгæнæг,— чи кæцы у, уый бæрæг нæй.
Æрбацыд иу æ ф с æ д д о н, расыг æ ф с æ д д о п т ы ауыдта, скъуырдтытæ
сæ кодта.
Æфсæддон (расыг æфсæддонтæм). Худинаггæнджытæ, Уæ-
рæсейы фыдбылызтæ... Цæмæн нæ æгад кæнут? Фæлтау, уæ мæлæт
хуыздæр. Сабыр цæрæг адæмæй кæмæн йе карк, кæмæн йæ стуры
æргæвдынц. Æввонгæй хæрынц, нуазынц, цы арынц, уый. Мачи
уал уæ рацæуа. (Расыг æфсæддонты федде кодта. Зæронд ус æмæ
лæгмæ.) Æз уæ уæ къонатæм бахæццæ кæнон. 0, нæ хорз хистæртæ,
мæнæн дæр мæ хæдзары ис уæ хуызæн хистæртæ, мад æмæ фыд.
Хъæуккаг хъама æлвæстæй цырдгомау æрбацæуы.
206
Хъæуккаг. Адон цытæ сты? Чи сын радта бар нæ сылгой-
мæгты расур-басур кæнынæн.
Фыццаг сылгоймаг. Ацы хъуыддæгтæ нын иууылдæр не
стыр Берболаты аххос сты. Кæм ис,— авд дæлдзæхы ныххауæд.
Фылдæр кæй уарзы, уый йын амарæнт! Йæ хуыздæр «æфсымæртæ».
Ахæмтæ ма кæм ис! Уæ кæрæдзийы туджы февдылат!
Æлдæрттæй чидæртæ æрбацыд.
Фыццаг æлдар (хинæй). Ацы фыдбылызтæ уын цæмæн
æмæ кæдмæ æвзарын кæндзысты?! Цæй тыххæй джауырты ныхмæ
тох кæнæм? Цæмæй уæ фадæттæ фæхуыздæр уой. Фæлæ нæй, Бер-
болаты æрдхæрдтæ — йæ хуыздæр æфсымæртæ— сæ кæрæдзийы ту-
джы сæвдылой... Фæразут уал. Нæй, ницы нæ бон у. Фыддæртæ
уын хъæуы! Хуыцауы фæндæй... Тотрадз уыл ауды, фæлæ... (Фæка-
сти.) Æрбацæуы.
Ф ы ц ц а г х и с т æ р. Чи сæ растдæр æмæ хуыздæр у,— Хуыцау
йæ зонæг. Фæлæ, цыма Берболат æнæзæрдæхуддæр у. Кæд нæ доны
калынвæнд кæнынц,— Хуыцау сын тæрхонгæнæг. Ныхасы кæд
ныхæй-ныхмæ æруой,— рабæрæг уаиккой, бамбариккам сæ хуыздæр,
фæлæ кæд уыдзæн? Кæд?! Уыцы хъуыддаг чи исы йæхимæ?
Дыккаг хистæр (аивæй). Æрбайхъус-ма мæм. Уыдонæн
се’хсæн тавиц бакæнынмæ куы нæ сарæхсæм,— нæй нын сæ бам-
барæн. Маст зондыл уæлахиз зоны. Æмæ кæд сæхи равдисиккой.
Сбыцæу сæ кæнæм. Рабæрæг уыдзысты. Бафæрсæм сæ, цы æгьда-
уæй адæмы сæ бæрны кæнынц, цæмæйты сæ ныфс хæссынц.
Зонæнт, цыфæнды иугай зондджындæртæй дæр адæм зондджындæр
сты. Æмдыхæй сыл ахæцæм, стæй сæхæдæг сæхи хъæр кæндзысты.
Фыццаг хистæр. Хистæртæ ма цæй тыххæй стæм, зонд
куы нæ бацамонæм. Чи цы гæнæг у, уый куы нæ æмбарæм, хъуыд-
даг равзарын нæ бон куы нæ уа. Ахæм хистæр куы нæ уа — хуыздæр.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр.
Ч и д æ р. Тотрадз æрбацыд. Афон дæр ын уыдис.
Т о т р а д з æрбацæуы.
Т о т р а д з (ныхасы уæвæг адæммæ). Салам алейкум, æмæ
фæрнджын ут.
Хистæртæй иу (Тотрадзмæ). Арфæгонд у! Æрбацæуинаг чи у,
уыдон ма кæм сты?
Т о т р а д з. Зындзысты уыдон дæр.
Ч и д æ р (акаст). Æрбахæццæ сты.
Т о т р а д з æмæ иннæ æлдæрттæ иуварс лæууыпц, ныхас кæнынц.
Т о т р а д з. Бахатыр кæнут, фæрсаг адæм. Абон уæм фæдзырд-
там хъуыддаджы тыххæй. Кæдмæ быхсдзыстæм ацы уавæр? Цы стæм,
уымæй иу тугæй æвзæрд, ирон адæм. Аразгæ та цы? Ницы!
207
Адæмæй чидæр. Адæм кæрæдзийы фæрцы сты. Цас
диссæгтæ æрцыд. Мах сымахырдæм, сымах та?
С о л т а н. Мах дæр сымахимæ стæм.
Ч и д æ р. Нæ удæгасæй ницы уал уыдзæн хорзæй.
С о л т а н. Уыдзæн, фæлæ адæмы бæрны бацæуын? Стыр хъуыд-
даг у! (Хинæй.) Ис уын Берболат, æнæзонд нæу. Аныхас кæнут
йемæ. Адæм æмдыхæй тыхджын сты. Дзæуджыхъæуæй хицауад,
чи зоны, æрбацæуой. Берболат схæцын æввонг у нæ ныхмæ. Мах
чи фæрсы? (Адæммæ).. Цы уын нæ бон у. Сылгоймæгты хабæрттæ
дæр фехъуыстам... Ахъуыды кæнут!
Æртыккаг сылгоймаг (æлдармæ). Ирон лæг куы дæ,
хъæуккæгтæ куы стæм. Цæмæн нæм уæндынц джауыртæ?
Æ л д а р ницы дзуры
О, не Скæнæг Хуыцау, æрхау дæлæмæ мах тæригъæдæй. (Хъар-
джытæ кæны.) Æркæс нæм...
Т о т р а д з (æнæбары сабийæн йæ цæсгом æрсæрфтытæ кодта).
Басудзæд уæ фыдбылызтæгæнæг.
Хъæуккаг (адæммæ). Кæдмæ быхсдзыстæм ацы сывæллæтты
мæгуырдзинадæн. Берболат кæцытæй у, бæрæг нæу. Джауыртæй
стыр ныфсытæ æвæры, æмæ сæ фыддæртæй æвзарæм. Чи
къæдзæхæй асхъиуы, чи былæй йæхи æппары.
Фыццаг хистæр. Иу Берболат æмæ иу Тотрадзмæ дæр нын
кæсгæ нал у! Хицауад дæр хуыздæр нæу. Дон йæ сæрæй сыгъдæг
чындæуы.
Дыккаг хистæр. 0, фæлæ цæмæй схæцинаг дæ уыдæтты
ныхмæ? Айдагъ кæрдтæ æмæ хъримæгтæй хæцæн нæй, стæй кæм
сты уыдæттæ дæр!
Фыццаг хистæр. Фæйнæ фондз стуры рауæлдай кæнæм
æмæ сæ баивæм хæцæнгæрзтæй.
Дыккаг хистæр. Айдагъ иу хъримаг фынддæс стуры аргь
у. Нæ сывæллæттæ та ма цæмæй цæрдзысты?
Фыццаг хистæр. Æгадæй мæлæт хуыздæр у! Ивгæ!
Дыккаг хистæр. Кæд Хуыцауы сконд адæймаг фæзынид.
Фæлæ нæхи дæр бадын нæ хъæуы. Архайын хъæуы. Нæ фæдонтæн
фидиссаг фæуæм, цæй нæ фæлтау, мæлæт хуыздæр!
Хъуыдыты афардæг сты д ы у у æ й æ дæр.
Æртыккаг хистæр. Бирæ уæм фæхъуыстон, æнæ
дзургæйæ дæр мæ бон нал у. Уацары, дæлбары бынатмæ æрхауыны
бæсты нæ Хуыцау нæ кæрæдзийы цæгъдæг фæкæнæд. Мыггагмæ ху-
динаджы койы бæсты. Кæм ис хуыздæр? Нæхи кæй бæрны бакæнæм?
^Хъæуккаг. Хæст адæмы сæфт у. Кæй ма хъæудзысты дæ
хæхтæ?! Ахæм хъуыддæгты Берболат æмæТотрадзæй ифтонгдæр нæй.
Фæдзурæм сæм.
208
Дыккаг хистæр. Уыцы дыууæ лæгæн сæ иуыл дæр æууæнк
нæй. Сæ иу джауыртæй. Иннæ султан æмæ шахмæ!..
Ничи ницы сдзырдта.
Фыццаг хистæр. Уæд куыд? Æнцад ныббадæм, и?!
Афтæмæй цы ис?
Дыккаг хистæр. Фæдзуриккам сæм лæгæй-лæгмæ?
Фыццаг хистæр. Дыккаг хистæр ды дæ — ахъуыды кæн.
Тотрадз — мулчы хицау, дзырддзæугæдæр у. Хæстыты фæлтæрдгонд.
Берболат æрыгон, фæлæ...
Дыккаг хистæр. Берболат та уымæй фенагдæр, æрыгон
уæвгæйæ. Хъусут йæ хæстыты сгуыхтдзинæдтæ. Адæмы ’хсæн —
кадджын, радджын.
Фыццаг хистæр. Сæ иу дæр æмæ се ’ннæ дæр... Йæхи
ирон чи хоны, уый у. Фæлæ сæ кæцы растдæр у?
Ч и д æ р. Дыууæйæ дæр сæ кæрæдзийы мидæг—карздæр знæгтæ.
Дыккаг хистæр. А дыууæ ббны сходкæйы алкæуылдæр
комдзог рацæудзысты. Сæ зондахаст — сæ хъуыддæгтæ.
Фыццаг хистæр (аивæй). Хи æгьдауæй ницы — кæрæдзи-
уыл сæ бафтаугæйæ у. Фæлæ ма ам иу хабар дæр ис. Адæмæн сæ
кæрæдзийы куы нæ уарзын кæнæм, уæд цæй хистæртæ стæм, кæй
хъæуæм?.. Берболат стыр зæрдæйæ фæзæгъы. Джауыртæй цæмæйты
не’ппæлы, мысгæ та сæ куыд æркæны. Йæ хуымгæнд дæлдзæх у,
Тотрадзы загъдау.
Дыккаг хистæр. Афтæ нæ. Цы æгьдауæй адæмы бæрны
цæуынц, сæ иу дæр æмæ иннæ дæр. Чи сæ цæмæйты йæ ныфс
хæссы, ирон адæм цæмæй фервæзой. Уыдæттæ зонын махæн нæ
хæс у.
Фыццаг хистæр. О, фæлæ... Адæммæ сын хъусгæйæ у.
Мах хистæртæ стæм, æмæ сын сæ аипдзинад куы нæ бацамонæм,
уæд цæмæн хъæуæм?..
Æртыккаг хистæр. Байхъусдзыстæм сæм. Фæлæ
хистæртæ куыд зæгьой, афтæ кæнгæйæ сын у. Фылдæр зонæм.
Стæй сабырдзинад дæр махæй тынгдæр никæй хъæуы — зæрæдтæй.
Фыццаг хистæр. Уынаффæ кæнын дæр зонын хъæуы.
Æнæ уынаффæгæнæгæй дуне къуырма у. Зонд бацамонын, уынаффæ
бакæнын æппæтæй сæйрагдæр у.
Бæхты къæхты хъæр фæцыд. Фæсивæдæй чидæртæ ауади. Т о т р а д з
æмæ йе’мбæлттæ æрбацыдысты.
Т о т р а д з (цæстуарзон хуызæй). Нæ иуы зиан не’ппæты сæфт
у. Загьд æмæ тохæй хъуыддæгтæ аразæн нæй. Æз цы ирон адæмы
зонын, уыдонæн знæгтæ фыдæлтæй баззад. Мæнæй аразгæ цы уа,
— араздзынæн æй! Æгайтма уæ хъæуын. Берболатимæ та уæхæдæг
фидаут.
14 Заказ № 207 209
Æртыккаг хистæр. Уæдцæр, сæрхъуызонæй чи хуыздæр
уыдзæн Ирæн?!
Т о т р а д з. Нæ зонын, рæстæгæй аразгæ дæр у. Фæлæ зæгъын
æргомæй: Берболаты фæндæй джауыртæн æлдæрттæ дæр ма
фæндæгтæ уæрæхтыл гæрдиккой... Йæхæдæг та сын хæсты артдзæ-
стыты размæ бырсæг куы уаид... Æз амбæлдтæн туркаг минæварыл
Кæсæджы... Ис сыл аудæг. Мах дæр уыдонау фидардæр уаиккам.
Ахъуыды кæнут. (Хинæй.) Берболатæй дæр уæ бар ис. Чи зоны,
хуыздæр уын уыдзæн. Мæнæн Берболаты ныхмæ сдзурын — уый у
Уæрæсейы ныхмæ тохгæнæг. (Йæ æмбæлттæм аивæй). Фæстæдæр
феной...
Фыццаг хистæр. Лæджы мæрдтæ кæй аххосæй цæуынц?
Турчы æмæ Уæрæсейы дамдумгæнджыты тæвицæй! Экзекуци кæй
аххосæй æрбадти? Цы кæнгæйæ у хъобайнæгтæн? Абон иуты, рай-
сом — неппæты дæр!.. Сæфтмæ æрцæудзыстæм. Берболат дæр
æнæфенæг нæу. Æркæсæм хабæрттæм æмвæндæй, хуыздæр.
Дыккаг хистæр. Тотрадз бирæ дзæбæх ныхæстæ ракодта.
Фæлæ ма Берболатмæ дæр куы байхъусиккам. Фæлæ кæд?! (Тот-
радзмæ.) Ацы змæстытæй нæ чи фервæзын кæна — фæуæнт адæмы
хуыздæр.
Т о т р а д з. Бартæ æлдæртты сты, фæлæ архайдзыстæм хистæр-
ты уынаффæйæ.
Фыццаг хистæр. Хъуыддæгтæ (Тотрадзмæ амоны) дæуæй
аразгæ дæр сты. (Хинæй.) Берболат дæр у, фæлæ... Ды — æлдар —
дзырддзæугæ, куырыхон. Уый та æрыгон, кæд хъуыстгонд у,
уæддæр.
Т о т р а д з. Берболат джауырты æмцæдисон у. Фыддзинæдтæ
уырдыгæй æнхъизынц, фæлæ Берболатмæ дæр бирæ лæгдзинæдтæ
ис; афæрсут уый дæр.
Æлдæрттæ сæ кæрæдзийы мидæг ныхас кæнынц.
Уынут, нæ хæхтæ нын базмæстой, лæгтæ дæр ма нæ марынц.
Ч и д æ р. Рæстытæ дзуры.
Дыккаг хистæр (аивæй). Кæрæдзимæ гæсгæйæ куы ницы
саразой дыууæйæ дæр, кæнæ сæ кæрæдзийы марæг куы суой.
Фыццаг хистæр. Фервитиккам уæд та Берболатмæ?
Дыккаг хистæр (хъуыдыгæнгæйæ). Тотрадз... хуыздæр
уыдзæн.
Хъæуккаг (адæммæ). Æз дæр карджын дæн. Берболатæй,
Тотрадзæй, æлдарæй, фæрсаг адæмæй æмвæндæй æрбадæм тæрхон
кæныныл. Ацы хъуыддаджы хъуамæ æмвæнд уæм. Кæмæн цæмæй
йæ бон у, уымæй æххуыс кæнæд. Берболат уа, Тотрадз уа, кæнæ
Темырболат.
Фыццаг хистæр. Берболатмæ дæр арвитын хъæуы. Ахæм
210
рæстæг уый дæр хъуамæ ам уа! (Иулæппумæ.) Дыууæ лæппуйы дæр
ма демæ райс æмæ Дзæуджыхъæумæ гъæй кæнут. Бацагурдзыстут
Берболаты æфсæддон хайады. Хъæубæстæ дæ, зæгь, агурынц Ны-
хасмæ. Æнхъæлмæ йæм кæсдзыстæм Хъобаны сходкæйы.
Хъæуккаг лæппу. Хорз! Мах цæуæм!
Æртæ лæппуйы ацыдысты.
Æртыккаг хистæр. Мах дæр уал ацæуæм нæ къонатæм.
А д æ м ацыдысты. Сценæ — афтид. Талынг кæнын байдыдта... Æрбабон. А д æ м
сындæггай къордгай цæуынц. Уынгæй цæуы хъомты уасын.
Хъæуккаг лæппу. Уыцы хъомтæ сæ уасынæй нал
банцайдзысты. Искæй амæттаг фæуой!
Дыккаг хъæуккаг (худгæйæ). Уыцы хъомвос дын дæ уд
сластой?
Фыццаг хъæуккаг (худгæйæ). Хъомвосы хъуыддæгтæ
афтæ сты. Цæмæй цардæуа, цырддæр сæм лæууын хъæуы.
Уынгæй фехъуыст гæрæхтæ. Фæсивæдæй чидæртæ ацыдысты.
Дыккаг хъæуккаг. Цымæ цы ’рцыди? Цалынмæ хъæу-
бæсты алырдæм хæцджытæ уа, уæдмæ... Айфыццаг Берболаты ауыд-
тон — къæдзæхыйас. Мæйы размæ та йæ хъæугæроны æрбацæугæ
федтон. Йæ фæсарц стыр баст... Диссаджы къабайæгтæ, дам, æрба-
ласта йæ фыдыус Фатмæйæн. Хъæуы чызджыты зæрдæхудты дæр
нæ бацыдис — диссаджы нывæфтыдтæ.
Уынгæй хъуысы фæдисы хъæртæ.
Хъæуккаг. Бæрцыхъоты лæппу, дам, дзæгъæл нæмыгæй
фæмард Дайраны...
Ч и д æ р. Хуымæтæджы не’рбайхъуыстис гæрæхтæ...
Дыккаг хъæуккаг. Мæтыхтæ! Экзекуцитæ къниазтæй —
æлдæрттæй. Кæмæн сæ цы загьдæуа, дудгæ булкъæй хæрзаддæр
никуы ницы уыдис.
Фыццаг хъæуккаг. Берболатæн æрмæст джауырты кой
ракæн. Æцæг, фæндæгтæ æгæр дæр ма... Ахуырмæ та... бынтон
æнæнхъæлæджы. Дины скъолайæ зæрдæ барухс.
Дыккаг хъæуккаг. Алчидæр сæ йæхи кой — фылдæр. Чи
йæ фыды усæн къабайæгтæ, чи та — рæстдзæвин хъримæгтæ... Сул-
танæй...
Æртыккаг хистæр. Цард хæстæй нæ рæзы. Фæлæ
иудадзыг тохæй дæр цард нæй. Нæ фæззæджы куыстытæ...
Фыццаг хистæр. О, ныртæккæ нæ уыдонмæ не’вдæлы.
Лæджы дарæг кæд зæхх у, уæддæр.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. И у л æ п п у дуарæй ракаст.
211
Л æ п п у. Берболат...
Дуар æрбахостæуыд. Берболат æрбахызт уатмæ.
Берболат. Уæ бон хорз, мæ хъæубæсты адæм, æмæ æнæниз ут!
Фыццаг хистæр. Бахатыр кæн, кæй дæ æрбацæуын
кодтам, дæ хъуыддæгтæ мах тыххæй кæй ныууагътай...
Берболат. Арфæ уын кæнын, нæ буц хистæртæ! Æгайтма уæ
дзæбæхæй æрбаййæфтон! Æгайтма уæ хъæуын!
А д æ м фæхъæлдзæгдæр сты.
Фыццаг хистæр. Рæстæгмæ уавæртæ сдызæрдыггаг сты.
Хъæуы ам дæ уынаффæ дæр. Хорз уыдаид, Васили дæр куы æрба-
цыдаид, уæд.
Тотрадз æрбацыд, йæ фæстæ д ы у у æ æ л д а р ы, ницы сдзырдтой, иувар-
сырдыгæй алæууыдысты.
(Аивæй.) Хетæджы-фырт кæмдæр фæстиат кæны.
X е т æ д ж ы-ф ы р т æрбацыд, Тотрадз æйнæ уыны.
Берболат (аивæй). Бирæ фыддзинæдтæ фæкодта, фæлæ йæ
фæндтæ—дон хидæн йæ иу фæрсты. Æгæр дæр ма сарæхстæ, Хетæ-
джы-фырт.
Хетæджы-фырт. Хуссарæй-Цæгатæй кæм’ нæ фехъусын
кодтон,— фæстаг хъæуы онг. Муртуз цыдæр æрæгмæ хæццæ кæны.
Абæлдтæн ыл. Рæхджы йæ ардæм хъæуы.
М у р т у з æрбацыд, раарфæ кодта.
М у р т у з (Тотрадзмæ аивæй). Хуссарырдыгæй æмгæрондзинад
ме’вджид. Берболатæн йæ сæр йæ кой.
Т о т р а д з (Муртузмæ аивæй). Ауæрдгæ нæй. Цас сын фыддæртæ
уа — хуыздæр. (Иæ ронæй, Турчы султан кæй æрæрвыста, уыцы
гæххæтты гæбаз райста. Æркаст æм. Аивæй.) Цæттæ кæндзыстæм.
Цы уа нæ бон!
М у р т у з. Афтæ хъуамæ уа!
Сæ кæрæдзимæ сæ къухтæ радтой.
Фенынмæ. Сходкæйы.
Рацæйцыд, Исакъоимæ хæрхæмбæлд фесты, фæтызмæг сты.
И с а к ъ о. Берболат, фыдæмбæлæгæй дæ Хуыцау бахизæд.
М у р т у з (аивæй). Джанабайы хай фæуæд. Хъæугæ дæр нæ
кæньь Сходкæйы — амбæл. (Ацыд.)
И с а к ъ о. Ам тыхдзинадæй — Хуыцауы уазæг.
212
Т о т р а д з (аивæй). Берболат хорздзинадæй цы ахæсса, ма уæд
уый!
Берболат (адæммæ). Бæлвырд у, адæм кæй нæма бамбæрс-
той се’цæг знаджы. Хаттæн иуырдæм джиу — кæнæ та фæстæмæ...
Уырысы æрбафтдзинад — нæ амонд. Цард иугай лæгтæн аразгæйæ
нæу. Цæй бæрц у адæмы хæс,— æгæрон. Фыдцзинæдтæ кæд цæуы,
— уæд нæхионты аххосæй... Уырыс фæндæгтæ аразынц, цæугæ та—
мах! Хæхтæ айгæрдыны фадæттæ нæй—нæу нæ бон дæр!
А д æ м æдзæмæй хъусынц. Т о т р а д з ын йæ ныхас аскъæфта.
Т о т р а д з. Кæд федтай йе фехъуыстай: гæххæттыты муртыл
хæхтæ, быдыртæ ис баивæн. Уæдæ нæ кæрæдзиуыл гье уыдæттæ
ифтындз. (Берболатмæ цæхгæр фæзылди.) Цæмæн уæндынц джауыр-
тæ сæ хабæрттæ кæнын, кæд æмæ ирон лæджы фырттæ стæм, уæд?!
Нæ бæстæ нын фыдæлтæй баззайæккаг у. Æмæ йæ фæйнæрдæм
тонджытимæ æмдыхæй хæцгæйæ у!
Берболат (адæммæ). Дыууæ лæджы сæ кæрæдзийы дæр
амарынц — адæмы кой та фылдæр. Уæд хæхтæ æмæ быдыртæ
дæр уыдзысты мах! Туг дæр нæ кæлдзæн иугай лæгты аххосæй.
Стæй фæйнæрдæм ма хæцæм, фæлæ иу зондыл æрлæууæм! Уыры-
симæ!
Фыццаг хистæр(адæммæ). Фыддзинæдтæцæмæйкъаддæр
уой, уый тыххæй хъæуы тох кæнын. Сабырдзинадыл, æрмæстдæр!
Берболат. Æркæсæм, чи стæм, цы нæ бон у, цы саразинаг
стæм. (Рудзынг фегом кодта.) Кæй фаг суыдзысты не’рдзон хæхтæ,
хæзнатæ æмæ фадæттæ? Цас рæстæг цæуын хъæуы нæ фыдæлты
бæстæйæн йæ иу кæронæй иннæмæ? Иу боны цыд фистæг бæхæй.
Уæрæсе та? Уæрæсейы нын æппæт знæгтæ не сты. Фыдæлты æмби-
сонд: лæгæн йæ фыццаг знаг — йæхæдæг йæхицæн. Стæй кау дæр
иу михыл бийæн нæй. Домын æнцон, у дзуапп дæттын—зындæр.
Хæхтæ адæмы тыххæй сты, адæм хæхты тыххæй не сты. Нæ цæрæн
фадæттæ -— къуындæг, нæ ацæуæнтæ — цыбыр. Цæуылнæ ахъуыды
кæнут, цас фыддзинæдтæ бавзæрстат?
Т о т р а д з. Джауыртæ сты тыхгæнæг. Уыдон нæм æрбабыр-
стой, мах нæ, фæлæ. Бирæ змæстытæ æрцыдис. (Берболатмæ.)
Дæу аххосæй дæр мæрдтæ æрцыдис.
Берболат. Хæст хæст у. Цы ’рцыдис, уый—закъонæй.
Зыдтой, уыдтой хъуыддæгтæ сгарджытæ сæхæдæг. (Тотрадзмæ.) Ад-
æмы æртæрдзыстут сæфтмæ! Тæссаг у, бæрзонд хохæй, фæзыл ба-
дыны æнхъæлæй, куы расхъиуат. Нæй уын æнæ ныххæррæгь уæ-
вын. Турчы бæстæй фидæрттæ æнхъæлæй — æнæсæрфат, гомуат
уæ фидæн! Адæмы æвастæй уæ тох — быдырты дымгæ. Æлдæрттæ
хъуамæ зоной, сæ аххосæй цас æнамонддзинæдтæ æрцыд. Цал
лæджы сæ кæрæдзийæн амарын кодтат? Сæдæйæ фылдæры. Æмæ
213
цæмæн? Хæст сидут? Турчы минæвæрттимæ уæ бастдзинæдтæ цы-
бырдæр уæнт! (Пакет æм февдыста.) Тæккæ знон æй æрцахстам.
Уæ фыдмитæ махæн зындгонд сты. Дайраны комы, æлдæрттæ,
хицауиуæг нал кæндзыстут. Æлдæрттæ æрмæстдæр сæхи пайдайæн
уынаффæтæ кæнынц.
Фыццаг хистæр (дыккаг хистæрмæ аивæй). Цæмæй
зыдтам ацы хабæрттæ. Адон æнæ сусæгдзинæдтæ нæ уыдзысты.
Мах цуры исты рахъæр кæной сæ уынаффæтæй — нæу бауырнинаг
дæр. Тавиц ахæсдзысты. Уадзæм сæ!
Дыккаг хистæр (аивæй). Раст дæ! Уадзæм сæ. Кæд сæ
дæрзæг хъуыдытæ раргом кæниккой. Мах дæр та сæ базондзыстæм.
Фыццаг хистæр (Берболат æмæ Тотрадзмæ). Сымахæн
хибарæй баныхас кæнгæйæ у.
Берболат. Адæмæй мæм сусæгдзинæдтæ нæй!
Фыццаг хистæр. Хибарæй аивдæр у. Афтæ æмбæлы!
Т о т р а д з (аивæй). Фæрсаг адæмы æхсæнмæ уынаффæйы бахау
— мардæрцыд у. Нæ уынаффæйы кæд сусæгдзинæдтæ исты ис,
адæмы тыххæй сты. Берболатимæ нын, хуыздæр цы уа, уый аразгæ
У!
Фыццаг хистæр. Нæ удтæ уæ фæхъхъау...
Берболат (Тотрадзмæ). Кæрæдзийы нæ бамбарын хъæуы.
(Хистæртæм.) Хатырæй нын уæд! (Аивæй.) Йæ уынаффæтæ йын
ныссыкк кодтон, æмæ ма ныссыкк кæндзынæн. Сходкæ уын Туал-
гомы кæнгæ æрцæудзæнис, Поты фæзы. Хетæджы-фыртимæ нæ
ныхас хуымæтæджы нæ уыд.
Т о т р а д з (Берболатмæ). Цас къаддæр адæм зоной, уыйас
хуыздæр. Талынг хъуыддæгтæ æмбæхстдæр уыдзысты.
Берболат (рацу-бацу кæны). Алцыдæр æргомæй кæнын
хъæуы, цæмæй туг къаддæр ныккæла. Хъазахъхъæгтæ фæндаггæттæн
аразынц фæндæгтæ. Фидæрттæ, бæлццæтты æдасдзинадæн. Рухс-
дзинадæн — скъолайы систæ сардзинтæй фæуæлдæр сты. Уыдæттæ
тынгдæр Василийы хъæппæрисæй. Рухсдзинад æрбанывæнддзæн
Стыр Уæрæсейæ Кавказы талынг хæхтæм. Абеты чиныг нын суы-
дзæн царды æмуæз.
Т о т р а д з (рудзынг байгом кодта). Уыцы хæхтæ пъагæттæй
ахсджиагдæр сты? Æви нын сæ быдыртæ се’ккæйтты æрбахастой?
Кавказ нæ фыдæлты тугæй æхсад бæстæ у. Ратгæйæ дæр нæу. Скъо-
латæ аразынц, цæмæй дзы хъомыл кæной кавказаг «сырдты» сæхи
пайдайæн! Иры джауыртыл ивыс? Æрбалæуу-ма не’нцой! Цæрæм,
мæлæм, уæддæр иумæ! Джауыртæ Сæнайы цъититы дидинджытæй
куы сфæлындой, хæхтæ сыгъзæрин куы фестын кæной, загътон ма
йæ, уæддæр нæ фыдæлты хæхтæ лæвар кæнинаг не сты! Скæс-ма
уыцы бæрзонд хæхтæм! Цы ма дæ хъæуы? Аиуварс кæн дæхи джа-
уыртæй.
214
Берболат (аивæй). Хатт рæстытæ дæр фæдзуры Тотрадз.
(Тотрадзмæ). Уырысмæ бирæ хæрзтæ ис. Æмæ нæ уыдонимæ иу
фæндагыл цæуын хъæуы. Нæ тæригьæддаг цæрдтытæй æнусты
дæргъы ирвæзæн нæй. Фыдбылызтæ, тугкæлдтытæ нæ дыууæйы
аххосæй цæуы, тынгдæр дæ азарæй. Нæ кæрæдзийы æхсынæм, уæй
кæнæм, æмæ ныл хуым кæнынц не знæгтæ. Коршунов дæр нæм
нæ уæндид, кæрæдзийы куы ’мбариккам, уæд. (Къахæгау.) Кæйдæр
зондæй дæр архайæм. Нæ сафæг дæр уый у. Джауыртæ кæд
кæмæндæрты маст сты — сæ хорздзинæдтæ фылдæр сты. Туджы
зæйтæм æртæрдзыстæм Ирыстоны, джауыртæн сæ хорздзинæдтæ
ницæмæ æрдаргæйæ, дæ аххосæй.
Хъæуккаг рудзынгæй хъусы.
Т о т р а д з (Берболатмæ). Ды дæ мæ фыддæр знаг. Уыйфæстæ
Васили. Дæуæн та де знæгтæ сты æлдæрттæ — мæнæй райдай æмæ
Реваны онг. Стæй нæма сбæрæг, нæ дыууæйæ чи кæй зондæй
рæдийы æмæ архайы, уый дæр. Фæлæ сбæрæг уыдзæн. Абон куы
нæ уа, уæддæр райсом. Сбæрæг уыдзæн.
Хъæуккаг (аивæй). Ацы дыууæйы фыдбылызтæй сæфæм
рагæй дæр.
Т о т р а д з. Æз ирон дæнА ирон лæджы фырт! Нæ хæхтæ, нæ
бæстæ никæмæн ратдзыстæм! Иæ Фыдыбæстæ кæй нæ хъæуы, уый
та йæхи хъуамæ ирон куыд хона? Ирæн йæ хуыздæр хицау. — Хуы-
цау, хъысмæт æмæ рæстæг!
Берболат. Æз æмæ ме’мбæлттæ нæ Фыдыбæстæ, нæ хæхтæ,
нæ кæмттæ никæмæн дæттинаг стæм. Фæлæ архайын хъæуы ууыл,
цæмæй нæ адæмы цард фæхуыздæр уа. Уый та уыдзæн æрмæстдæр
уæд, æмæ Уырысимæ иумæ куы уæм!
Т о т р а д з. Иу бæстæ дыууæ знагæн — къуындæг, стæй хæсты
артдзæст у. Уый никуы уыдзæн. Махæн Уырысимæ иу фæндаг нæй.
Берболат. Мыстыты уынаффæтæй тæрхон нæй. Нæ бæстæ
никæмæ ахауинаг у,— уый раст у. Дæумæ гæсгæ, Туркимæ æмцæдис
Ирæн хуыздæр уыдзæн? Æмзонд уæм! Æмæ нæ уæд знаг дæр
тæрсдзæн, стæй нæ никуы басæтдзæн.
Т о т р а д з. Ацы хъуыддæгты ды дæ доæнæн ме знаг. Макуы уал
сфæнд кæн мемæ ныхасыл. Ирон! Йæ Фыдыбæстæ кæй хъæуы,
уый йæ арæнтæ хъахъхъæнæд йæ адæмы хъаруйæ! Искæй хъуаг цæмæн
стæм, уый тыххæй никуы ахъуыды кодтай?
Берболат. Цал æмæ цал хатты æрцыдис бырстытæ,
дæвдтытæ, лæгмæрдтæ дæу аххосæй?! Ирон адæмы базмæстай
рæстмæйы æфсон, æлдар уæвгæйæ. (Йæ планшеткæйæ гæххæттытæ
систа.) Уе’вдисæнтæ! Цæмæй уæ æркæна амондцжындæр цардмæ.
(Аивæй.) Васили æгæр фæстиат кæны.
215
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. В а с и л и æрбацыд.
(Василимæ.) Хорз у, кæй æрбацыдтæ, уый.
Васили (аивæй). Тотрадзы фæсдзæуинты та хæцæнгæрзтæ
ласгæйæ баурæдтам.
Т о т р а д з (бамбæрста йæ). Уыцы адæмы суæгьд кæнын хъæуы.
Кавказаг лæг æнæ хæцæнгæрзтæй — афтид голлаг!
В а с и л и. Афтид голлаг хъил кæд лæууыд. Хæцæнгæрзтæ дæ
махимæ тох кæнынмæ хъæуынц, нæ?
Т о т р а д з. Чи^нæ лæгдæр у, уый хæсты быдыры кæнæ царды
сбæрæг уыдзæн. (Йе’хсаргард сцæйласта.)
Берболат сæ басабыр кодта. Цасдæр æнцад лæууынц. Т о т р а д з галиуыр-
дыгæй лæууы, Берболат та рахизырдыгæй. Уый фæстæ ацыдысты дыууæйæ
дæр. Хъæуккаг лæппу æрбацыд хъуыдытæгæнгæ.
Хъæуккаг. Нæ та рахъæр сæ уынаффæ. Нæ иумæйаг мастыл
риссын æз дæр. Кæд тухигæнæг дæн, уæддæр. Додойаг та кæндзыс-
ты фæрсаг адæмы сæртæ. Фæлæ кæд зонд фæуæлахиз уаид!
Æмбæрзæн
ÆРТЫККАГ НЫВ
Хæхбæстæ... Уæлладжыры ком. Комæн йæ рахизырдыгæй фахсыл уæхскау —
цæрæнуат, Нары хъæу. Хъæуы бынмæ, Поты фæз — Ныхас. Æрбацæуы хъæуккаг
алырдæмты фæлгæсгæйæ, хъæрæй ныхас кæны.
Хъæуккаг. Хъабахъ фæуы... Кæдæм ныййарц дæ! Гъеныр
уый æнамонд фос нæу?! Хистаг фæуай. Кæдæм амæрдтаг сты! Чагъæс!
Уæддæр нæй! Тард—ау! (Фæлгæсы та.) Фæраст сты! Нæй, уæддæр
та фæрсырдæм. Цæуон, æмæ сæ схæццæ кæнон хизæнуатмæ,
кæннод ныдздзæгъæлтæ уыдзысты!
Бон кæны. Хуры тынтæ рæгътыл анывæзтысты. А д æ м къордгæйттæй мæт
хуызæй цæуынц. Сылгоймæгты%къорд — æд гогонтæ, Ныхасы кæрæтты
æрбацыдысты, сценæйæ ахызтысты. Фæссценæйæ хъуысы хъомвосы уасын. Хур
дзæвгар ссыди. Хъæуккаг лæппу фаддзу цыдæй æрбацыд. Хъæуккæгтæ
къордгæйттæй цæуынц Ныхасмæ. Зæронд лæг.тæ лæдзджытимæ сабыргай цæу-
уынц. А д æ м кæрæдзийæн арфæтæ кæнынц, салам дæттынц.
216
Дыккаг хъæуккаг. Уæдæ ны’н куыд гæнгæ у? Истæмæй
цæрын хъæуы. Нæ зæххыты гæппæлты фæллой хъызт зымæгмæ дæр
нæ рафаг уыдзæн.
Фыццаг хистæр. Фæдисæттæ фæцис, зæгьгæ, куы
айхъуысти. Цæй æрæгмæ зынынц? Айфыццаг Берболат æмæ Тот-
радзы ныхас цæуыл ахицæн?
Н и ч и ницы сдзырдта.
Дыккаг хистæр. Уæртæ чидæртæ æрбацæуы. Сæ иу дзы
афицер у, нæ бонæй уæм. Дыккаг та — Солтан, æлдары фырт,
хъобайнаг... Афицеримæ цалдæр æфсæддоны...
Фыццаг хистæр. Æмæ та сходкæтæ, и? Цыдæр бæллæх та
нæм кæсы. Кæйдæр лæгмæрдтæ та...
Дыккаг хистæр. Лæгмæрдтæ хæррæгь,— фыдбылызтæ
фылдæр. Нæ цæрдтытæ гье афтæмæйты æрвитæм. Уыцы афицер
кæд не знаг у, уæдцæр æм байхъусын хъæудзæн.
Фыццаг хистæр. Байхъусдзыстæм æм. Фæдзурæм уал
комбæсты хистæртæм дæр...
Дыккаг хистæр. Хонджытæ сæм арвитæм. (Х^æуккаг
лæппутæм.) Уæ иу Хъобангомы Хъохъуатæм ацæуæд, иннæ та Бериа-
тæм... Бамбарын сын кæнут, Ныхасы уæм æнхъæлмæ кæсынц, зæгьгæ.
Хъæуккаг. Уыдис сæм æрвыст. Берболат, æнхъæлдæн,
æрбацæуы. Йемæ ма чидæртæ. Фæнды сæ ныхасмæ æрбацæуын,
хицауады номæй.
Фыццаг хистæр. Хъобайнаг? Рацæуæнт. Байхъус-
дзыстæм сæм.
Хъæуккаг ацыд, фæстæмæ Берболат æмæ йе’мбæлттимæ æрбацыд,
сæ кæрæдзийæн раарфæтæ кодтой. А д æ м, кæмæн кæм æмбæлы, уым лæууынц.
Берболат. Арфæ кæнæм хъæууон адæм æмæ нæ хистæртæн. Æз
дæн хъобайнаг. Уырысы æфсады службæгæнæг афицер. Уавæртæм
гæсгæ, ардæм дæн хицауады номæй æрвыст. Сымах куыд, афтæ мæн
дæр фæнды, цæмæй уа сабырдзинад, æмæ адæм хуыздæр цæрой.
Дыккаг хистæр (Берболатмæ). Дæ хорзæхæй, зæгь-ма
нын, де’мбæлттæ та чи сты, кæцæй сты?
Берболат. Мемæ чи ’рбацыд, уыдон сты ме’мслужбæгæн-
джытæ —- хъазахъхъæгтæ, сæ иу Васили.
Фыццаг æфсæддон (хистæртæм). Мах стæм Берболаты
æмслужбæгæнджытæ — уырыссæгтæ. Чи нæ Воронежæй у, чи —
Ростовæй. Хъазахъхъаг бинонты æхсæнæй рацæуджытæ. Службæ
кæнæм Сунжæйы хъæуы.
Дыккаг хистæр. Хорз, хорз! Æнæнизæй службæ кæнут!
Фыццаг хистæр (дыккаг хистæрмæ). Тотрадз цыдæр
æрæгмæ цæуы.
217
П а у з æ.
Т о т р а д з дæр æрбацыд. Бсрболат æмæ Тотрад з хистæрты
фæдыл рацыдысты. Сценæ азылдис. Уат... Æртæ хистæры пъандурыл
рабадтысты. Зæххыл арсдзарм тыд.
Берболат. Байхъусдзыстæм нæ хистæртæм.
Фыццаг хистæр. Туг кæлы. Æфсæдтæ тыхсын кæнынц
адæмы. Æмæ кæдмæ? Чи бафæраздзæн .уыйбæрц?
Т о т р а д з (аивæй). Æнхъæлдтой, басусæг уыдзæн. Темырхъан
иттæг сгарæг у. (Хистæртæм.) Фехъуыстон, сходкæ кæй уыдзæн,
æмæ ратагьд кодтон. Хетæджы-фырты рафæндараст кодтон. Рæхджы
уый дæр ам хъуамæ уа.
Фыццаг хистæр (катайгæнгæ). Æнæфæразгæ у, зæгъынц.
Т о т р а д з. Цард койæ арвистон кæны. (Хистæртæм.) Фыц-
цагдæр æлдæрттæ бахаудтой бæллæхты. Дайраны ком нын нæ бартæй
срæмыгьтой. Райсом та фæрсаг адæмы æрджынарæгæй фæдæле
кæндзысты.
Берболат. 0, уырыссæгтæ Дайраны комы сты. Фæлæ
æркæсæм хуыздæр.
Дыккаг хистæр (фыццаг хистæрмæ.) Адонмæ хи ныхас
уыдзæн. Фæлæ Хуыцау йæ зонæг, чи сæ хуыздæр ныхас зæгьдзæн
адæмы пайдайæн. Нæ уынаффæтæй Берболаты архайд раздæр æмæ
ахадгæдæр фæцис. (Берболат æмæ Тотрадзмæ.) Фæлæ фæрнджын
хæдзармæ куы ахизиккат.
Фыццаг хистæр.Нæ фæдисæттæм байхъусдзыстæм.
Ацыдысты. Сценæ азылд. Бадты хистæртæ сæхимидæг ныхас кæнынц. Т о т-
р а д з æрбацыд, йæ хæдфæстæ — Берболат.
Т о т р а д з. Фæрнджын уæд фыдыуæзæг.
Хистæртæ сын раарфæ кодтой.
Берболат. Фарн уæд а хистæрты уынаффæйы æмæ кадджын
уæд фыдыуæзæг.
Фыццаг хистæр. Уæ ныхас уæд адæмы амондæн. Мах ма
уæм фæзындзыстæм.
Хистæртæ ацыдысты.
Т о т р а д з (рудзынгæй акаст.) Арвы хатт фыдырдæм амоны,
фæлæ ам, ацы фыдыуæзæджы, махæй алчидæр хъуамæ дзура куыд
хуыздæр у, афтæ.
Б е р б о л а т. Туг кæлы Иры зæххыл. Дæ æмзонд чи у, уыдоны
азарæй. Æгьгъæд фæуæд!
Т’ртрадз. Джауырты æрбацыдæй нæ царды бындур банкъ-
уыст. Дон кæрæттæй хæргæ бацæуы айнæджы бынмæ. Нæ фидæн
218
дæр афтæ. (Къулмæ хæцæнгарзмæ ацамыдта.) Мæ царды сæр нæ
райсдзынæн. Фыдыбæсты тыххæй алцыдæр!..
Берболат. Иумæйаг знаджы ныхмæ æмдыхæй хæцгæ у.
фæлæ чи у не знаг? Фыдæлты æмбисонд: «Домын æнцон у, адæт-
тын та зындæр».
Т о т р а д з (æрбамæсты). Лæгмартæ фылдæрæй-фылдæр
кæнынц. Джауырты аххосæй цæуы бирæ лæгмæрдтæ, ды та сын
кæрц фæлдæхтай, уæлдай æмпъузæн. Сунжæйы хъазахъхъаджы
амардтой,— исынц сæ мæстытæ. Ам нæм хъусгæ ничи кæны... Джа-
уыртимæ ды сбæндæн дæ, хæхты арфмæ дæр сæ ды ласыс. Адæм та
уый нæ хатыр кæнынц. Цæуылнæ адæм хъуамæ змæнтой? Лæгæн
йæ ном стыр у, мах хъуыддаг уым цы ис?
Берболат. Мæ аххос ницы... Нæ адæм цас кæной фылдæр
— нæ хæхтæ нын кæндзысты къуындæгдæр, нал нын фаг кæндзы-
сты. Быдыры бæстæм нын къахивæд акæнгæйæ у. Уый тыххæй уæд
бардзырд, Кæсæджы хæстифтонг тыхгæнджытæй уыдзыстæм
иппæрд. Нæхæдæг та хæстæввонгдæр фæуыдзыстæм.
Т о т р а д з (рудзынг фегом кодта). Ацы хæхты джауыртæ се
’ккæйтты не’рбахастой. Хæзнатæн сæ хъæуынц , рæвдауæндæттæн
— гадзрахатæй цæуджытæн. Кæд дын джауыртæ зынаргьдæр сты
нæ хæхтæй, цæр уыдонимæ. Æрмæст Ирыстоны дæ къах дæр
куыннæуал уа, афтæ!
Берболат (аивæй). Ды йыл цæуылнæ сæттыс, æнæ джауыр-
тæй кæй нæй цæрæн? Дæумæ ахæм сæры зонд кæцæй цæуы? Мах
Уæрæсе хъæуы,— иæ царды фæрæзтæн рæстагдæр чи уа, сæ ахуыр-
гæндтæй мах пайдайæн чи куса, хæстондзинадæй нæ ифтонг чи
скæна. Ды тæрсыс. Нæ хæхтæ нын семæ нæ ахæсдзысты. Стæй
айдагь хæхтæй дæр цæрæн нæй... Ир æмæ Уырысы сæ кæрæдзиуыл
æфтауыс. Æнхъæлыс, Персы шах æмæ Турчы султанæн ирон адæ-
мыл у сæ сагьæс? Сæ бæстæ уа уæрæхдæр... Нæ зонд куы нæ фæхуыз-
дæр кæнæм, уæд сæфтмæ æрцæудзыстæм. Мах аххосæй нæ адæм
сæхи дыууæ дихыл сарæзтой. Алчидæр сæ, йæхи раст хонгæйæ,
иннæты туг калдзæн. Æмæ ма уæд цы кæныс дæ лæгдзинадæй, дæ
хæхтæй? Æгьгьæд у искæй зондæй цæрын æмæ рæдийын. Нæхи
зонд нæу дæлдæр æмæ цауддæр, фæлæ фенкъуысæм!
Т о т р а д з. Дæ хуыздæр æрдхæрдтæ — мæ фыддæр знæгтæ. Æз
дæн раст æмæ зонын иу: нæ хæхтæ, нæ бæстæ никæмæн раттинаг
сты. Йæ Фыдыбæстæ кæй хъæуы,— уæнт æлдæрттимæ! Рацæуæнт
хæстмæ фидæны. Ирыстон æз иу хатт бахъахъхъæдтон Кæсæджы
тыхгæнджытæй, ныр та-иу — сымах!
Берболат. Зон уæдæ: нæ адæм кæнæнт фылдæр, нæ фадæттæ
æмæ бæстæ — уæрæхдæр! Уырысы руаджы. Нæ фыдæлты — Нарты
туг уæд никуы байсысдзæн. Дайраны ком та нын уæд Уырысы
хæрзгæнджытимæ иумæ. Араздзыстæм фæндæгтæ æмдыхæй. Скъо-
219
латæ æмæ хæдзæртты бæрзонддæртæ уыдзысты уæд мах! Æрмæст
къаддæр цæуæнт Турчы фидиуджытæ. Туг дæр къаддæр кæлдзæнис.
Т о т р а д з. Топпæй æхсæг йе’мбалы нæ фæрсы. Мæ хæстæ
зонын, уынаффæ хъуаг нæ дæн.
Хистæртæ æрбацыдысты, æнæ дзургæйæ сбадтысты къæлæтджын бандæтты.
Фыццаг хистæр (Тотрадз æмæ Берболатмæ). Бамбæрстам
уæ. Иннæ ацафоны куыд уат Поты фæзы дыууæ Ирыстоны уынаф-
фæйады. Уæ дыууæйы аххосæй змæстытæ куыннæуал æрцæуа,
афтæ. Хуссарæй Цæгатмæ Ирыстон иу у. Куыд растдæр уа, уый
зондзысты адæм. Уыдонмæ дæр æнæ хъусгæ нæ уыдзæн. Арты ар-
тдзæсты уаг йе стъæлфæн бæрæг кæндзæнис.
Берболат æмæ Т о т р а д з ницы сдзырдтой.
Берболат. Уадз æмæ иу зынгæй басудзæм. Знæгтæ кæм
кæнай дæхицæн,— нæй уым Фыдыбæстæ хъахъхъæнæн дæр. (Бер-
болатлæууы сценæйæн йæ рахизырдыгæй фарс, хурыскæсæнырдæм
бацыд.)
Т о т р а д з галиуырдыгæй фарс лæугæйæ баззад.
Фыдбылызтæ цæуы дыууæрдыгæй дæр дæ аххосæй. Ды — Турчы
султанимæ гаджидау, æз — джауыртимæ æмвæндаг... Гъе уыдæтты
тыххæй цæуы лæгмæрдтæ, тугкæлдтытæ. Ам адæм кæцæй сазым-
джын сты? Цæмæн æй фидынц сæ удыхъæдæй?.. Фæлæ æз дæн
раст, нæ хистæрты уынаффæтæ æххæст кæнын. Дæу тыххæй чи
дзуры? Фидыд хорздзинадæн баззад. Саразæм æй.
Т о т р а д з ницы сдзырдта
Æмбæрзæн
ЦЫППÆРÆМ НЫВ
Уæлладжыргом. Хъæубæстæ — Нарыхьæу. Поты фæз. Хистæртæ æмæ к у ы р ы-
хондæр лæгтæн сæрмагонд цыппæрдигьон бандæттæ.
Фыццаг хистæр (дыккаг хистæрмæ). Диссаг у,—
минæвæрттæ цы уынаффæтимæ æрбацæудзысты.
220
Дыккаг хистæр. Уый дæр у, фæлæ Уæлладжыр —
Туалгомы нæ дыууæйæ, æвæццæгæн, хистæрдæр нæй. Æмæ...
Фыццаг хистæр. Цæудзæн мыл авдссæдз азæй фылдæр.
Джимарайы цъитийы скъуыд куы ратыдта, уæды нымадæй. Уæдæй
нырмæ иу хистæр лæдзæгыл кодта уыгæрдтæ. Бæрæг дарынц ныр
дæр ма. Джимарайы дондзæуæнтæ фæйнæрдæм фæхаста.
П а у з æ.
Уæдæ, цы рæстæджытæ уыди...
Дыккаг хистæр. 0, афтæ-иу сæ фæзмыдтой нæ хистæртæ.
Æз дæр дæуæй бирæ æрыгондæр нæ дæн, æвæццæгæн, иу дæс азы
кæстæр.
Фыццаг хистæр. Чи зоны. Фæлæ афтæ тагьд-тагьдæй
цæмæн æмбырд кæнынц хъæубæстæйы адæмы? Цы та æрцыдис?
Хетæджы-фырт дæр, дам, ам уыдзæн.
Дыккаг хистæр. Хабæрттæ Хъобангомы срдыгæй —
фылдæр. Хетæджы-фырт сæ ракой кодта айфыццаг. Æцæг, дзури-
наг не сты. Уыдæттæм нæ не’вдæлы.
Фыццаг хистæр (аивæй). Хуымæтæджы не’мбырдтæ
кæнынц, фæлæ...
Дыккаг хистæр. Раргом уыдзысты. Кæд цы басусæг.
Хабæрттæ, лæгмæрдтæ, дæвдтытæ æмæ диссæгтæ — тынгдæр Хъо-
бангомы. Берболаты уынаффæтæ, дам...
Фыццаг хистæр. Хетæджы-фыртмæнгныхас нæзæгьдзæн.
Фæлæ сæхæдæг дæр цыдæр æрæгмæ цæуынц.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Хъæуккаг ацыд, фæстæмæ уайтагъд фездæхт.
Хъæуккаг.Хъобайнагæлдарыфырт—Солтан. Рагæйзонгæстæм.
Фыццаг хистæр. Хъобангомы æхсарджын адæм цæры.
(Адæммæ.) Фæдзурын æм хъæуы. Рахонут æй ныхасмæ.
Хъæуккаг ацыдис, фæстæмæ Солтанимæ æрбацыдис. У а з æ г æ й
ф ы с ы м æ й сæ кæрæдзийæн раарфæ кодтой. С о л т а н æмæ йе ’мбæлттæ иуварс
алæууыдысты.
С о л т а н (адæммæ). Фарн уæ бадты, буц хистæртæ! Æз ардæм
Хъобаны æлдæрттæй æрвыст дæн. Солтан — мæ ном.
Фыццаг хистæр. Æгас нæм цу, æгас! Радзур-ма нын,
Хъобангомы та цы хабæрттæ ис? Махæн нæ уавæртæ фыддæрæй-
фыддæр кæнынц. Туджджынтæ та — бонæй-бон фьтлдæр.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н фæкаст. Хъæуккаг ацыд, стæй
фæстæмæ фездæхт.
Хъæуккаг. Берболат... Йемæ дыууæ афицеры. Хатыр ку-
рынц. Фæнды сæ сходкæмæ æрбацæуын.
221
Фыццаг хистæр (адæммæ). Æрбацæуой?
Ч и д æ р т æ. Æрбацæуæнт!
Хъæуккаг ацыд, фæстæмæ Берболат æмæ й е’м б æ л т т и м æ
æрбацыдысты.
Берболат. Арфæ кæнæм дыууæ Ирыстонæй æрбацæуæг
адæмæн, тынгдæр хистæртæн.
Фыццаг хистæр. Фæрнджын уазджытæ уæ фæкæнæд
иунæг кадджын Хуыцау.
Фæцыдысты бæхты къæхты хъæртæ. Фæсивæдæй чидæртæ ацыдысты,
фæстæмæ фездæхтысты.
Фæсивæдæй чидæр. Уазджытæ нæм Дæргъæвсгомæй,
Хъобангомæй, Куырттатæй, Арвы кæмттæй.
Адæмæй иу. Ирыстон фæдиссаг ис.
А д æ м фылдæр кæиыпц. Æлдæрттæ сценæйæн йæ иуырдыгæй фарс,
фæрсаг адæм — иннæрдыгæй.
Фыццаг хистæр. Уазджытæ сеппæт дæр фæрнæйдзаг
уæнт. (Берболатмæ.) Куы нын бамбарын кæниккат уе’рбацыды ха-
бар.
Берболат. Мах стæм хицауады номæй. Æз дæн æфсæддон
афицер. (Василимæ амоны.) Ме’мслужбæгæнæг, уый дæр афицер.
Уыдис хуынд нæ комбæстæйы куывдмæ дæр. Васили йæ ном. Фехъ-
усын нын кодтой, Нары хъæуы сходкæ кæй аразынц. Хъобангомы
уыдаид, фæлæ...
С о л т а н. Нæу сусæггаг. Гадзрахатæй цæуджыты фæндæй афтæ
рауад.
Фыццаг хистæр. Уавæртæм гæсгæ афтæ... Нары хъæуы...
(Адæммæ.) Амондджын сходкæтæ — фылдæр. Хъæууонæй, фæди-
сонæй, бæлццонæй Нары, Поты фæзмæ, уынаффæдон — ныхасмæ.
Сты ам Хуссарæй, Цæгатæй — куырыхондæртæ... Поты фæзмæ,—
райсомы бонмæ.
А д æ м фæпырх сты фæйнæрдæм. Æрбаталыпг. Сцснæ азылди. Æрбабои. Нары
хъæу. Поты фæз. Къорд лæджы æрбацыдысты хæстæввоигæй, сæ иу
иннæмæй сахъгуырддæр. Æртæ хистæры цыппæрдигъон нывæфтыдтæ
арæзт бандæтты рабадтысты. Сæ фæйнæ фарс лæууынц кæстæртæ. А д æ м ы
цыд фылдæр кæны.
Дыккаг хистæр. Арфæ кæнын Ирыстоны цæрæг кæмттæй
æрцæуæг адæмы номæй фидиуджытæн. Æз дæн комбæстæйы хистæр,
сæ нЬмæй дзурдзынæн ам, Нары хъæуы Поты фæзы сходкæйы.
Фæндырдзагъд æмæ фæсивæды зард стынг. Ч и д æ р т æ сæхимидæг
ныхас кæныиц.
222
Берболат. Фæрнджын бонтæ скæнæд Хетæджы Уастыр-
джийы, зæдты æмæ дауджыты фæдзæхстæй Ирыстоныл.
Фыццаг хистæр. Ирыстоны куырыхондæр, дзырд-
дзæугæдæр лæгтæ... Хъобангомæй, Дæргьæвсгомæй, Куырттатæй,
Уæлладжыр — Туалгомæй, Дыгургомæй, Дзауæй, Ахалгорæй, Го-
рийæ, Арвыком æмæ Тырсыгомæй... Æппæт Ирыстоны номæй ра-
ныхас кæндзæн куырыхондæр хистæр Нарон Инал.
И н а л (сыстадис). Æнæнхъæлæджы цау — æцæг æрцæуинаг чи
уыдис, ахæм. Ирыстоны уавæртæ фенкъуыстысты! Ирыстоны гуып-
пырсартæ æрцыдысты хатдзæгмæ: нæ куырыхондæртæ ам, Поты
фæзы æмбырды, Ирыстоны хъысмæты тыххæй куыд рахæссой сæ
уынаффæтæ. Алчидæр йæ хъуыды зæгъа, æмæ иу хъуыддагмæ
æрцæуæм.
Дыккаг хистæр. Байхъусæм уал хицауады номæй æрвыст
лæгмæ, Берболатмæ.
Берболат. Хистæртæ уал куы загътаиккой сæ хъуыды. Æз
уый фæстæ...
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Фæсивæдæй æртæ лæппуйы ацыдысты,
фæстæмæ фездæхтысты.
Фыццаг лæппу. Хуссар Ирыстонæй уазджытæ: Муртуз,
Исакъо æмæ ноджыдæр цалдæр лæджы.
Фыццаг хистæр. Мидæмæ ракæнут уазджыты.
С о л т а н ацыдис, фæстæмæ М у р т у з æмæ Исакъоимæ æрбацыдис.
И с а к ъ о. Арфæ кæнæм æппæт Ирыстоны куырыхондæртæн,
æмбырд саразджытæн Хуссар Ирыстоны адæмы номæй.
Æртыккаг хистæр (Берболатмæ). Ды уал зæгь дæ
хъуыды. Ды хицауады номæй дæ ам.
Берболат. Кæд афтæ зæгьут, æмæ фыццаг æз райдайон
дзурын, уæд фæуæд афтæ. Æз ам дæн хицауады номæй. Дзур-
дзынæн æргом æмæ бæлвырд. Цæуы бырстытæ, лæгмæрдтæ,
фылдæр фæдистæ, хъæстытæ, кæй аххосæй? Чи у сæ кæнæг? Ал-
чидæр йæхи хоны раст, стæй зондджындæр, кæд, уымæй знагдæр
нæй, уæддæр. Уырыс æрбынæттон сты — нæ рагхистæрты
уынаффæйæ. Уынут сæ. Аразынц фæндæгтæ, хидтæ, фылдæр
фидæрттæ. Сгарынц хæхты сусæгдзинæдтæ — хæзнатæ... Нæ царды
фæзилæнтæ, нæ кæмтты ахадындзинад — хосгæрст, хуымзæххытæ.
Ирыстонæн ис стыр фидæн, æмæ хъæуы сабырдзинад æмæ бых-
сын. Фæзынд нæм ахуырдзаутæ дæр. Хæстон æгъдауæй дæр фæиф-
тонгдæр стæм. Уырысимæ нæ фæндаг иу у! Æмæ нæ уыцы фæнда-
гыл цæуын хъæуы æнæ хæстæй, кæрæдзийы ’мбаргæйæ.
Дыккаг хистæр (аивæй). Афтæ, æвæццæгæн, Ирыстонæн
хуыздæр уыдзæн.
223
С о л т а н. Берболат йæ раныхасы æппæтдæр загъта. Бамба-
рын нын кодта йæ хъуыдытæ. Тæссаг.у, Берболат æмæ нæ Бер-
болаты хуызæттæ артдзæсты куы баппарой, уымæй. Ирыстон ссис
сагъæссаг бæстæ.Цæуы Иры бæстæйы тыхмитæ, фыддзинæдтæ.
Фæзынд нæм ахæмтæ, адæмы æвастæй Иры хъысмæт йæхимæ чи
айста. Хъуамæ бамбарын кæной, цы саразинаг сты фидæны Ирыс-
тонæн.
X и с т æ р (адæммæ). Байхъусæм-ма Берболаты æмцæдисон
æмбал Василимæ дæр.
Берболат (Василимæ). Зæгь! Æмбæлы дын радзурын.
В а с и л и. Бахатыр кæнут, Ирыстоны адæм, раттат мын дзыр-
ды бар, æмæ мæ хъуыды зæгьон. Уырыс æвзæрдзинадæй ницы рак-
æнынмæ хъавы Ирыстоны адæмæн, хорзæй йедтæмæ. Фæндæгтæ
уын аразæм, уæ лæппуты уын хæстондзинадыл ахуыр кæнæм, уæ
сывæллæтты — кæсын æмæ фыссыныл. Фидæны Ирыстоны ахуыр-
гæндтæ уыдзæн мах фæрцы.
С о л т а н. Нæ хъуыддæгтæ нын иууылдæр адон аразæг куы
систы. Æнæ адон фесæфдзыстæм.
X и с т æ р. Ныр та ныхасы бар хъобайнаг — æлдары фырт
Солтанæн.
С о л т а н цалдæр къахдзæфы а д æ м ы æхсæнты размæ ракодта.
С о л т а н. Ирыстоны чи сызмæста, ныхасы бар уал уыдонæн.
Дыууæйæ уал дзы радзырдтой. Ныр та, Куырттаты номæй æрвыст
лæг — Будзи зæгьæд йæ хъуыды.
Б у д з и (адæммæ). Дзурын, уæдæ, Куырттаты номæй. (Йæ
риуыдзыппæй гæххæтты гæбаз фелвæста.) Ацы гæххæтт у Уырысы
паддзахæй, цæмæй Ир æмæ Уæрæсейы æхсæн лымæндзинад тых-
джын æмæ фидар уа!
Æлдæрттæ сдзолгъо-молгъо кодтой.
С о л т а н. Цæдис хъæуы, фæлæ кæимæ? Хур дæр тыххæй
æндадзгæйæ нæу. Бирæтæ цæуылнæ æмбарынц, æнæ джауыртæй
дæр нæ бæстæ къуындæг кæй у, хæддзу хæдзархал кæй у. Цæуылнæ
æмбарынц, нæ уæздандзинад нæ сæфтмæ кæй тæрьг. Знаджы пай-
дайæн цæмæн архайæм? Уырыс та махæн не знаг у. Цæуылнæ æмба-
рынц, цæугæдон дæр ма рæбынмæ кæй бырсы, айнæджы фæлда-
хынмæ! Берболат æмæ нæ Бибойы хуызæттæ иугæйттæ кæндзысты.
Искæй фæсдуар нард фынгыл бадынæй, хи мæгуыр къæбæр хæрын
хуыздæр кæй у! Кæйдæр фыдæбон никуы никæмæн сарæзта уæлар-
вон цард. Хицæнæй æрмæстдæр! Мах Уырысимæ æмцæдис нæ
кæнæм.
X и с т æ р (Солтанмæ). Дæ ныхас фæцыбырдæр кæн!
С о л т а н. Фæзынд нæм ног адæмыхатт, зонут сæ — джауыртæ.
224
Сæ азарæй — туджджынтæ, фæдисæттæ, уæйгæнджытæ, бырстытæ.
фыдцзинæдтæ—иу иннæйы фæдыл. Дайраны ком æлдæрттæй æстыд-
той,— сомы бон та фæрсаг адæмы бакъуырдзысты. Хъобангомы,
Иры æлдæртты номæй хъусын кæнын: джауыртæ æрбынæттон сты
Ирыстоны хæхты. Иры фыдæлтæ дæлбар никуы уыдысты, нæдæр—
састы бынаты. Рызтысты сæ се знæгтæ. Фыдæлты бæстæйыл гадз-
рахатæй цæуджытæ не знæгтæ сæхицæн хæлæрттæ кæнынц. Уæй-
гæнджытæ! Ахæмтыл хъоды бакæнын хъæуы!
Б у д з и. Æппæт кæмтты минæвæрттæн дæр раттын хъæуы ны-
хасы бар.
Фыццаг хистæр. Уæдæ, уæдæ! Афтæ хъуамæ уа!
Т е п с ы р. Дæргъæвсæй дæн æз. Нæ иуы зиан не’ппæты у.
Цæмæн æппарæм нæхи сæрсæфæнæй, хуыздæрæй нæ бар куы ис,
уæд? Уырысимæ нæ хæларæй цæрын хъæуы. Ацы къуырцдзæвæнæй
рацæуынæн нын афтиддæр Уырыс феххуыс кæндзæн.
Дыккаг хистæр (адæммæ). Ам иу хæдзары тыххæй нæу
не’мбырд. Адæмы хъысмæтыл дзурæм. (Василимæ.) Иу хатт-ма
нын зæгъ дæ хъуыды, кæд дын зын нæу, уæд.
В а с и л и. Æз загьтон æмæ ма йæ ноджыдæр зæгьын. Хъуыд-
дæгтæ тыхæй кæнгæ не сты. Фæндæгтæ, уæлæдарæс, æдасдзинад!
Æркæсут, чи уын фæуыдзæн хуыздæр.
С о л т а н (Василимæ). Сымах уæхи гоны фæрстæ хойут. Иутæн,
æвæццæгæн, амонд æрхæсдзыстут, иннæтæн та — сæрсæфæн.
X и с т æ р (Солтанмæ). Нæдæр иууылдæр æлдæрттæ вæййынц,
нæдæр — фæрсаг адæм. Нæ низ иу у! Хуссайрæгтæ дæр хуыздæр
уавæры не сты. Хорз уаид: райсомы бонмæ аипп ауадзыны бæсты —
абон уæд сæрсæттæн бон дæр. Афæдзы дæргъы — æртиссæдз лæгмар-
ды... Сæхицæн нæ ницы агурынц Берболат, Турзун, Исакъо, Ва-
сили. Цæмæн уæндынц Тотрадзы, Муртузы, Сидоровы хуызæттæ
адæмы змæнтын? Цæмæн уæндынц?!
Берболат (адæммæ). Хъастгæнæг нæм нæй! Хабæрттæ фехъ-
усгæйæ, дзуапп ратдзынæн. Хицауадæй бадомын мæ бон у.
X и с т æ р. Уый диссаг нæу! Чи та у Хетæджы-фырты ныхмæ?
Уыдæттæ нæ цæгъдын кæнынц кæрæдзийæн.
И с а к ъ о. Цы стæм — æппæтæй дæр ам. Ирыстон дихтæ
кæнгæ нæу! Чи нæ змæнты, уыдоны ныхмæ æмдыхæй...
Ч и д æ р (Иналмæ амонгæйæ). Ирыстоны куырыхондæр, фарн
дæм бадзурæд! Фæлæ...
И н а л (адæммæ). Ам йæ риу чи хойы Ирыстоны тыххæй,
уыдонæй ма алчидæр зæгьæд, цы саразинаг у йæ адæмы пайдайæн.
Æлдæрттæ фæтæрк кодтой. Т у р з у н сыстад æмæ размæ рацыд.
Т у р з у н. Нарон дæн æз. Ирыстонæй фыццагдæр Византимæ
чи ацыд ахуырадыл бафтынмæ, уый. Византийы базонгæ дæн
15 3аказ№207
225
уырыссæгтимæ. Мемæ ахуыр кодтой. Бамбæрстон сын сæ зонды
ахаст, се’гьдау, сæ цардыуаг. Сæ бæстæ у стыр, сæ хъару — дом-
бай, сæ ныфс — бирæ. Уырыс нæ бахъæудзысты. Уыдонимæ нын
иумæ хуыздæр уыдзæн.
Берболат (æлдæртты ’рдæм). Мæ хъуыддæгтæн а&вдисæн.
Ахæм æфсымæртæ фылдæр куы уаид! Æнæ ныфсæй фæцæрæн
никæмæн ис. Уырысимæ — иумæ!
Адæмæй чидæртæ. Куы хауай, уæд бæрзонддæр бæхæй.
Хъæлæстæ. Багьæцут уал! Ахæрынæй æнхъæлмæ кæсын
хуыздæр у. Бакæсæм уал сæм.
И н н æ. Æхсæвæр куыд æрæгмæдæр хæрай, афтæ хор фылдæр
нæ лæууы!
Æ р т ы к к а г. Цы ис фыййауы хызыны?
С о л т а н. Ам хызын сгарджыты кой нæй. Бæстæ тугыл
скъуыйы. Райсомы бон цы хъавынц Берболатæй, Турзунæй, Васи-
лийæ? Цы ма хъавынц Тотрадзы æмцæдисонтæ, Хъырым-Солта-
ны, Муртузы æнгæстæ? Абон ахицæн кæнын хъæуы ацы хабæрттæ.
Фыццаг хистæр. Цæй мæгуыр стæм! Кæрæдзиуыл
фæхæцыны бæсты — устытæ, лæвæрттæ, хæлæрттæ знæгтæй ивд-
тытæ. (Солтанмæ.) Хъусæм дæм, фæлæ, о, кæм сты нæ хуыздæр
фæхæцджытæ?! Хуссарæй, Цæгатæй, нæу нæ иу дæр рæстмæ нæ
царды фадæттæй.
С о л т а н. Ис! Турчы бæстæ! Æрмæст, æмвæндæй куы уæм!
Т у р з у н. Уавæртæ амонынц. Фенкъуысын нæ хъæуы сæфты
бынатæй. Мæ фæндонæй фæсмойнаг нæ дæн. (Рехсонмæ.) Зæгь
Дыгургомы цæрджыты номæй.
Р е х с о н (адæммæ). Бахатыр кæнут, Дыгуры комбæсты адæмы
номæй зæгъдзынæн æз. Ис æлдæрттæ Дыгургомы дæр. Хъусут сæ.
Хъусын уын кæнын Дыгургомы цæрджыты сагъæстæ. Берболаты,
Турзуны уынаффæтæм ницыуал æфтауын хъæуы. Иунæг мæгуыр у!
Нæ фæндаг Уырысимæ у!
С о л т а н. Искæй цæджджинагæй хи хуырх хуыздæр у. Йæ
фыдæлты туг йæ дадзинты кæмæн æхсиды, уый кæйдæр уæлдæйттæм
æнхъæлмæ нæ кæсы. Фæлтау мæлæт хуыздæр!
X и с т æ р. Хæст диссаг нæу! Зонд хъуамæ уæлахиз кæна! Адæмы
фылдæр хай кæм уа, зонд æмæ уæлахиз уым ис. Æз куыд бамбæрс-
тон, афтæмæй Уырысмæ рæстдзинад ис, зæгъынц. (Муртузмæ.)
Зæгь ды дæр дæ уынаффæ.
М у р т у з (адæммæ). Иумæйаг знаджы ныхмæ æмыстад кæнгæ
вæййы. Фыдыбæстæйы сæраппонд. Фæлæ нæ Турзун, Берболат
æмæ Исакъо хорз фæндагмæ нæ кæнынц. Сæрсæфæнæй нæ æппа-
рынмæ хъавынц. Уынут сæ уæхæдæг. Цæфтæ, мæрдтæ æмæ тых-
митæ.
Й н а л. Ацы хабæрттæ рæстæгмæ сты. Адæмы цард та æнустæм
у! Сабырдзинад дæр уыдзæн!
226
Дыккаг хистæр. Банкъуыст æппæт Ирыстон дæр.Нæ
уавæртæ нæ домынц — фæстиат кæнæн нал ис! Чи—джауыртимæ
æмцæдис, чи — сæ ныхмæ. Хабæрттæм æркæсын хъæуы. Ныр та
нæ хуссайраг æфсымæрмæ байхъусæм.
И с а к ъ о. Хьусын абондæргьы ме’фсымæртæм, æмæ разы дæн
Берболатимæ. Дыууæ Ирыстонæн дæр сæ фæндаг у æрмæстдæр Уæ-
рæсеимæ. Æрмæстдæр уыдоны фæрцы схиздзыстæм талынг уæрмæй
æмæ рацæудзыстæм рухсмæ!
М у р т у з (йæ ныхас ын аскъæфта). Нæ нæ хъæуынц Исакъо
æмæ Берболаты уынаффæтæ.
И с а к ъ о (хъуыды дæр æй не’ркодта). Махæн нæй фæстæмæ
аздæхæн! Фæсхæхбæстæгты номæй — Уæрæсеимæ!!!
М у р т у з. Тотрадзы тох нымайын растыл æмæ лæгдзинадыл.
Æрцахстой джауыртæ нæ фыдæлты хæхтæ. Афтæ рауайдзæн Хусса-
ры фидæн дæр. Джауыртæ фидæртты æфсон аразынц цæгьдæнуæттæ!
Æнæ джауыртæй дæр нæ хæхтæ къуындæг сты. Зæгьын нæ адæмы
номæй: иу стæм, нæ фыдæлты сæраппондыл. Хъобангомы разагъ-
ды æлдæртты домæнтæ азымджын цæмæн кæнынц? Уырыс махæн
хорзæй ницы фæуыдзысты. Нæ хæхтæ никæмæн ратдзыстæм.
Фæлтау хæст, мæлæт!
А д æ м ныхас кæнынц.
Адæмæй иу. Цæуылнæ æмбарут, æлдæрттæ, адæм дæр
зондджындæр кæй кæнынц.
И с а к ъ о. Цæгат Ирыстон сæ бæллиц хæссынц бæрзонддæрмæ,
Хуссар Ирæн дæр афтæ кæнгæ у! Æхсиды нæ фыдæлты туг не уæнг-
ты. Дыууæ Иры дæр хъуамæ æмвæнд уой! Афтæмæй тыхджындæр,
11 ыфсджындæр уыдзыстæм!
М у р т у з. Æз Солтаны ныхæстыл разы дæн, Ирыстоны
æлдæртты аххосджын кæнын нæ хъæуы. Раст цы у, уый зæгьынц.
Адæмы уæйгæнджытæм къаддæр хъусут. Де’фсымæр дæр дæ ныхмæ
куы хæца,— де знаг у. Фыдæлтæй нырмæ сæрибардзинадыл тох
цæуы. Дайраны ком джауыртæ байстой. Цыма нæ хæхтæ афтæ
дæтгæйæ сты.
Хъæлæстæ. Дайраны ком фыдæлтæй нырмæ не’ппæтæн дæр
зынаргь у, æппæт Ирыстоны у! Æмæ дарддæр дæр афтæ хъуамæ уа!
М у р т у з. Ныхас джауырты тыххæй цæуы! Фыдыбæстæ домы
сæрибар. (Æлдæрттæм.) Мах дæр уе’мтохгæнджытæ стæм! Хус-
сайрæгтæ! Тынгдæр та — Тогойтæ. Сæ тох у раст æмæ иттæг!
С о л т а н (Хетæджы-фыртмæ аивæй). Дыууæ къуырийы æм-
гьуыдмæ фехъусын кæн дыууæ Ирыстоны кæмтты цæрджытæн
сеппæтæн дæр: сходкæ — Хъобангомы.
Т.урзу н (мæстыйæ). Гуырысхойаг зонд сæфтмæ тæры. Уæм
æмцæдис Уырысимæ! Бацагуырдтой сæ нæ фыдæлтæ хъазуатæй.
227
Хуссар Ирæн нæй Гуырдзыйæ фидардзинад, нæй сын æмбæстаг
уæвæн дæр. Гадзрахатæй цыдысты Ирыл гуырдзы фыдæлтæй нырмæ.
И с а к ъ о. Нæ фыдæлты — Хуссары, Куырттаты æмæ Дыгурго-
мы... — Уырысы паддзахимæ бахæлардзинад у стыр хотых, æмæ
йыл фидарæй хæцын хъæуы. Ир уæд афæлтæр кæндзæни.
(Адæммæ.) Зонут, иугай гæрæхтæй фæдис нæй. Знаджы ныхмæ
æмдыхæй хæцгæйæ у. Фидыд, хæлардзинад — æппæтæй рæстагдæр!
Уырысимæ — иумæ!
И н а л. Дыууæ Ирыстоны адæмы номæй арфæ кæнын Цæгат
æмæ Хуссарæй Нары хъæумæ æрцæуæг адæмæн. Уæнт амондцжын,
фæзминаг æмæ тыхджын. Цæмæй суæм æмзонд, æмвæнд! О, нæ
кадджын Иры кæмтты цæрæг адæм! Нарты фæдонтæ! Фарн нæ Иры-
стоны! Цæгатæй, Хуссарæй — æмвæнд куыд уæм, кæннод бынтон
куынæгмæ æрцæудзыстæм. Бæлвырд у, нæ бæстæ, нæ фезмæлæнтæ
нæхи фæндиаг не сты. Нæ кæрæдзийы фарсмæ нæ æрбалæууын
хъæуы. Нæ хуыздæр хотых — иудзинад. Фыдохæй дыууæ Ирыс-
тонæн амонд ссарæн нæй. Фыдæлты загъдау, фидыдæй хуыздæр
ницы ис. Хуыцау зæгъæд, æмæ нæ астæу иудзинад æмæ фидыд
куыд уа! Ир Уырысимæ куы уа, уæд тыхджындæр уыдзæн. Цæрын
нæ хъæуы Уæрæсеимæ æфсымæртау. Амæй фæстæмæ Ир æмæ Уæ-
рæсейы æхсæн хæст куыд никуыуал уа! Берболат, Турзун, Исакъо
æмæ Васили раст хъуыды кæнынц — нæ фæндаг у Уæрæсеимæ!
Берболат (адæммæ). Фæрнджьщ уæнт, нæ Ирыстоны куы-
рыхондæртæ. Ирыстоны куырыхондæр лæгтæй иу — Инал. Сиды
нæм фидыдмæ, сабырдзинадмæ. Сæрибардзинад царды ахсджи-
агдæртæй сæ фыццаг у. Иудзинад — дунейы хæрзтæй сæ ахъаззагдæр.
Гъемæ уый алкæй дæр фæнды, гадзрахатæй цæуджытæй йедтæмæ.
Рæстдзинад — адæмы амондыл хæцæг. Ницы ис дунейы хуыздæр.
Хуссарæй, Цæгатæй — фæйнæрдыгæй дæр æлхъывд. Чи — Гуыр-
дзыйæ, чи — Кæсæгæй! Уырысы баиу^-—-ка^казæгты- ^амонд.
Уыдис ныхас: нæ фезмæлæнтæ — къУындæг, >це ацæуаштæ —
цыбыр! Амонд хъæуы, фæлæ чердыгæй! æмæ кæмæнКЗнагæй Хуы-
цау бахизæд! Тотрадз, Муртуз, Хъырым^Солтан — Турчы сул^аны
æмцæдисонтæ, джауырты ныхмæ тохгæилжытæ. Хуыцау з^гъæд,
æмæ Ирыстоны адæмы цард бирæ куыд фæхуьшæр_ у^^Уырысы
æрбацыдимæ сæм хур куыд æрбакæса!
С о л т а н. Гадзрахатæй цæуджытæм даудзыстæм нæ кæрдтæ.
Кæмæн — джауыры фырттæ, кæмæн та — Турчы султан. Дайраны
кæмтты не’лдариуæгдзинад хъуамæ нæра!
Æлдæрттæ фæхъæлдзæгдæр сты.
Берболаты, Турзуны, Василийы, Коршуновы хуызæттæ та нæ
с&фтмæ æртæрдзысты. Берболаты æмцæдисæттæн уæвæн нæй
нæдæр Цæгаты, нæдæр Хуссары! Кæнæ та хæст!
А д æ м ы ныхас стынг, дзолгъо-молгъо фæтынгдæр.
228
Т у р з у н (Солтанмæ). Хæстæй не’фсæдут?! Кæйдæрты ныфсæй
кæйдæрты туг... Хæст адæмы сæфт у. Нæй хуыздæр æмæ рæстагдæр
Ирыстонæн Уырысæй.
С о л т а н. Хæст уын — уæ хæрзгæнджыты азарæй.
Хъæлæстæ. Байхъусæм-ма Уæлцыхъотмæ дæр.
Уæлцыхъот. Арфæ кæнын, фыццагдæр, Ирыстоны цыт-
джындæр, куырыхондæртæн. Æз дæн Уæлладжыр — Туалгомæй.
Мах дæр бамбæрстам уавæртæ, хабæрттæ. Рауад нæм Берболаты
кой дæр. Æркастыстæм уавæртæм. Не’хсар нæрыд. Нæ бæхтæй нæ
истам сæргьтæ. Æрæджыты нæм ныффæнд кодта Гуырдзыйы пад-
дзах Уырысы паддзахы æфсæдты æмхæццæйæ. Ныббырстой, фæлæ
бæрзæйы цæф ссардтой. Ауыгъдау стæм. Хæстмæ рацæуын зынтæй
у. Айдагъ сылгоймæгтæ ’мæ сабиты æвджид нæй ныууадзæн бæстæ.
Фæлæ ифтонг кæндзыстæм æппæтæй дæр. Мæнмæ гæсгæ дæр,
Берболатитæ раст сты. Уырысимæ нæ иумæ уæвын хъæуы!
И н а л (адæммæ). Хъаст ракæнæн нæй. Уæлахиз-иу ут! Цæмæй
знаг ма уа уæлахиз, хъæуы уый тыххæй тыхджын уæвын, зонд æхса-
римæ — иудзинадæй. Æмдых куы уæм знаджы ныхмæ, гъеуæд
уыдзæн сабырдзинад. Иу боны зонд æмæ тыхæй уæлахизы уæлбыл
уæвæн нæй. Нæ уыдзынæ иунæг, куы бæззай, уæд. Куы уай æгуы-
дзæг,— де’фсымæр дæр дын знаг. Зæгъы уын мæ зæрдæ: ут уæлахиз
æхсар æмæ зондæй. Фæдзæхсын-ма уын: зондджын лæгыл йе знаг
уæлахиз нæ кæны. Нæдæр æхсарæй, нæдæр фæндæй. Уæлахиз ут,
Нарты фæдонтæ! Уый та уыдзæн, иудзинадæй æххæст куы уат, уæд!
Райхъуыст фæсивæды æмдзæгьд æмæ фæндырæй цагъд.
Т у р з у н. Фæндон диссаг нæу! Удæгас лæг дуры дæр уд бауадз-
дзæн. Иудзинад æнæбасæтгæ мæсыг у. Уый тыххæй хъæуы хид ака-
лын, фыццаджыдæр, кæрæдзийы уарзондзинадæй фыдгулы ныхмæ.
Уæд уыдзæн дыууæ Ирыстоны дæр уæлахиз, намыс, кад хъаймæты
бонмæ.
С о л т а н. Æртхъирæнтæй знаг нæ сæтты. Æнæ æлдæрттæй
ницы сараздзыстут. Фынтæй знаджы басæттæн нæй.
Берболат. Арв куыд нæры, афтæ нæ цæвы. Фидæны хуыз-
дæрмæ!
А д æ м фæпырх сты. Т х о с т æрбацæуы фæйнæрдæм фæлгæсгæйæ.
Т х о с т. Мачи уал сæ уа. (Йæ дзыхыл фæхæцыдис.) Мæ сусæг-
дзинæдтæ рахъæр уыдзысты. Æрбахæццæ та дæн Туалгоммæ дæр,
ме’рвадæлты æфсонæй. Уынаффæтæ — бирæ, хъуыддæгтæ гуырыс-
хогомау — цыбырæй. Æрцыдысты иу хатдзæгмæ Цæгатæй, Хус-
сарæй. Ир сæ фыдæлты фæткæй фæцудынмæ нæ хъавынц. Фæлæ
кæй фæрцы, цавæр тых æмæ хъаруйæ?
Т о т р а д з æмæ ма С о л т а н иуварс лæууынц.
229
Т о т р а д з (Солтанмæ). Сайд та ныл æрцыд. Берболат*ма
æнæхъæн Ирыстоны дæр афæлывта.
С о л т а н. Афтæ ныууадзгæйæ не сты.
Т о т р а д з. Хъобангомы æлдæрттæ сæ фарн хъуамæ ма феса-
фой. Сходкæ та скæнын хъæуы фæстæмæ. Ныр та уал ацæуæм.
С о л т а н æмæ Т о т р а д з ацыдысты. Т х о с т йæхи амбæхста, стæй
фæстæмæ æрбацыд.
Т х о с т. Туг кæлы æмæ та кæлдзæнис. Дыууæ знагæн иу фæнда-
гыл фæрсæй-фæрстæм цæуæн нæй. Фæдыл цæуæг та раззаджы
топпæй æхсæг у. Уæдæ, дыууæ знаджы æмвæнд нæ кæнынц. Сход-
кæйы куырыхондæр минæвæрттæ ныхас кодтой. Алчидæр сæ йæхи
хуыдта раст æмæ фидар. Фæлæ куыдæй æмæ кæдæм?! Рæстæг
алцæмæн дæр — йæ хицау. Алчидæр сæ бырсы уæлахизы
бæрзæндтæм. Цæмæйзонынц джауырты уынаффæтæ: Коршунов йæ
хъуыддæгтæ урс гæххæттыл фыстæй, кæй скъуынгæ, кæй судзгæ,
кæй та бырæндонмæ аппæрста — сæ сусæг уынаффæтæ. Æз та сын
сæ фылдæр фæстæмæ мæ дзыпмæ... (Куырæтыдзыппæй гæххæтты-
ты баст систа, æркæстытæ сæм кодта.) Мæ цымыдисы руаджы
цыдæртæ кæсын базыдтон уырысрагау. (Бахудти, кæсы та.) Ам сты,
Тотрадзы цытæ хъæуы, уыдон. Берболатæн дæр дзы цыдæртæ йæ
хай фæуыдзæн. Паддзахы дидитæ сæ цард æрвитынц схъæл
бæрзæйæ, фæлæ кавказæгтæй æдас не сты. Фæлæ Цæгатæй, Хус-
сарæй,— нæй сын хуыздæр фадат. Уырыс дæр æдылы не сты.
Дзæгьæлы нæ бырсынц Кавказмæ. КæД ма удæгас уон, уæд сын
сеппæт хъуыддæгтæ дæр раргом кæндзынæн. (Ахъуыды кодта.) Фæлæ
фæрæдыдтæн, ныр сæ хъуыди раргом кæнын. Цы бæрæг у, райсом
куынæуал рабадон. (Ахъуыды та кодта.) Ахæрынæй, дам,
æнхъæлмæ кæсын — хуыздæр. Исакъо, Берболат, Турзун, Тотрадз
æмæ Муртуз — змæнтджытæ, Коршунов æмæ Сидоров та — паддза-
хы бæллицтæ фыдыбæстæйы пайдайæн... Æз та сын сæ сусæг-
дзинæдтæ рахæсдзынæн адæмы рæгьмæ...
Æмбæрзæн
ФÆНДЗÆМ НЫВ
Тотрадзы галуан. Уат. Т о т р ад з къæлæтджыны бады. Сыстад, цырагъ
уæлдæр сзылдта.
230
Т о т р а д з. Хуыцау зоны, цавæр хабæрттимæ æрбаздæхдзысты
нæ фæдисæттæ Уæлладжыр — Туалгомæй.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н æрбацæуы.
Æрæгмæ уыдтæ. Сеппæт дæр рæстмæ бамбарын кодтат?
С о л т а н. Иттæг. Суанг Цæгатæй райдай æмæ Хуссары цæрæг
кæмттыонг сеппæтæн дæр, Дæргьæвсгомæй Ахалгорийы онг.
Т о т р а д з. Æрæгмæ цæуынц бæлццæттæ.
С о л т а н. Гуырдзымæ уал джауыртæ фондз ротæйы барвыстой
Турчы ’рдыгæй арæнты фидардзинадæн. Уыдонæй иу ротæ æмæ
æрдæг — фæстæмæ Уæлладжыр — Туалгоммæ... Ручъы æфцæгыл
æртыхстысты. Нарон — Турзуны фырт та сын фæндаг амонæг...
Берболат æмæ Исакъойы бæллицтыл æфтгæ бакодта, нæ авналæнтæ
та фыддæр фесты. Ныронг Берболатæн цы нæ бантыст, уый хыгьд
цæлхдуртæ æвæрдзысты фыдцæрдæрæй.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр, Р е в а н æрбацыд, æрбадтис.
Р е в а н. Ам хорз уынаффæтæ чындæуæд! Фæлæ, цыма æнæ
Турчы ’рдугæй æххуысæй ницы рауайдзæнис, афтæ мæм кæсы.
Ирон лæг йæ Фыдыбæстæн фидар æнхъæл у, æмæ алкæуыл дæр
æууæнды!
С о л т а н (бандоныл сбадт). Диссаг у, Берболат æппæтыл дæр
куыд аххæссыд. Йæ ныхасыл ын, йæ ныхмæ уæлдай дзурæг нæ
фæцис. Нары сходкæйы сын иу хæдон дæр суæрæх.
Р е в а н. Уым диссагæй цы ис? Мах сæ хæстыл æфтауæм, Бер-
болат та сын джауыртæй ныфсытæ æвæры,
Тотрадз. Темырболат кæмдæрты нæ арæхсы.
Р е в а н. Æмткæйæ сархайæм. Адæммæ хæстæгдæр балæууын
хъуыдис, мах та уый нæ кæнæм. Æмæ хъуыддæгтæ аразыныл ныл-
лæууыдыстæм.
Т о т р а д з. Цы ма сын уа райгуырæн бæстæй хуыздæр бахъахъ-
хъæнинаг? Хæс! Фæлæ йæ не’мбарынц..
С о л т а н. Адæм утæппæт не’мбарынц. Фæлæ нæ хъуыддæгтæ
ныууадзгæйæ сты.
Т о т р а д з. Уый никуы уыдзæнис! Æрмæст фынæй къаддæр,
архайгæ — фылдæр! Лæг тохæн гуырд у! (Къулæй хъримаг æриста,
æркъæппытæ йæ кодта.) Кæд ныннæрдзыстут! Æви не сæфт раздæр
æрхæццæ?! Хæст хъæуы.
П а у з æ.
Р е в а н. Нæ адæм нæма бамбæрстой, фæсарæйнаг кæмæндæр
цард хæссæг кæй нæу, уый! Нæма æмбарынц уый дæр,
цалынмæ хæст нæ ныннæра, сæ фæстаг цæмæ цæуы.
С о л т а н. Лæг тохæн гуырд у! Хъахъхъæнæд нæ алчидæр йæ
231
Фыдыбæстæ. (Хъримагмæ фæкомкоммæ.) Тæрсын, згæ уыл куы
схæца.
Т х о с т æрбацыд, фынгыл æрæвæрдта нозт, хæринаг.
Т х о с т. Уый та уын сихор. (Аивæй). Бирæ цыдæртæ февæрд-
тон мæ зæрдæйы, фæлæ уын сæ Берболатмæ фæхæццæ кæндзынæн.
Уæд мæ хуыздæр бамбардзыстут.
С о л т а н. Ныр та цу, бæхты бын асыгьдæг кæн. Стæй та дæм
фæдзурдзыстæм.
Т х о с т ацыд.
Сходкæйы бирæ цыдæртæ фæдзырдтой, фæлæ мах пайдайæн — ницы.
Т о т р а д з (Солтанмæ). Хæхты сгарджытæ Джимарайы рæгътæй
æрхызтысты. Сæ фæндаг ауылты уыдзæн. Сæ размæ ауайдзынæ
æмæ-иу Сидоровы æрбахон... Темырболат цыдæр æрæгмæ цæуы.
С о л т а н. Зæрдæ дзы ницæмæй райы. (Тотрадзмæ.) Темырбо-
лат бирæ зæрдæдарæн ныхæстæ фæкодта, аразгæ та — ницы.
Т о т р а д з. Уый хыгьд, Берболат дæс хатты хуыздæр æмæ
сæрæндæрæй йæхи равдыста. Адæмæн сæ фылдæр Берболат æмæ
Исакъомæ хъуыстой.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Темырболат æрбацыд. Йæ хæдфæстæ М у р т у з.
Раарфæ кодтой, сбадтысты.
Темырболат. Хабæрттæ ницыгомау. Æгæр дæр ма фæны-
хас кодтон Берболатимæ. Æрсастон æй цæмæйдæрты. Ирон адæм
ын баивгæйæ кæй не сты. Æлдæрттæ дæр ирон адæмы тыххæй тох
кæнынц. Хæхтæ дæр æппаргæ не сты.
Т о т р а д з (Муртузы уæхскыл йæ цонг æрæвæрдта). Ныр та
Хъобангомы хъæудзæнис сходкæ саразын. Ам хъуамæ уай!
М у р т у з. Æз Муртуз дæн. Хуссайраг. Ам уæхицæй хуыздæр
æмæ дæсныдæр ничи ницы æрхъуыды кæндзæн æмæ сараздзæн.
Хъæуы адæмы æхсæн фылдæр ныхас. Сымах ам, æз Хуссары бæсты.
Берболат æмæ ныл Берболаты хуызæттæ куыд нæ фæуæлахиз уой,
афтæ. Стæй фендзыстæм джауырты хæсты быдыры.
Р е в а н. Мах хæстмæ амидингæнджытæ. Берболат, Исакъо
æмæ Василийы хуызæттæ та иудзинадыл тохгæнджытæ.
Т о т р а д з. Адæм сæ нæма бамбæрстой, сæфты былæй асхъиуы-
нæввонг кæй сысты. Мæт мæлæтæн æххуыс нæу. Цы уа, уый уæд!
Бадын лæг марæн у. Тох æрмæстдæр! Турчы паддзахы бандоны дæр
æрратæ нæ бадынц. Нæхицæн тынгдæр фезмæлгæйæ у. Фæстæмæ
здæхгæйæ нæу!
С о л т а н. Диссаг у, адæм сæхæдæг куыннæ ахъуыды кæнынц
сæ фидæныл, сæ Фыдыбæстæйыл.
Т о т р а д з. Æппынæдзух лæджы уæнгты марг куы уадзай,— йæ
232
сæр дæр ма фесæфдзæнис. Берболаты хуызæттæ æхсæвæй, бонæй
æнцой нæ зонынц. Берболаттæ, Исакъотæ, Турзунтæ æмæ Васи-
лийы хуызæттæ.
Р е в а н. Цæмæн цæуынц хъуыддæгтæ афтæ? (Тотрадзмæ.) Мах
адæмы хæстмæ цырен кæнæм. Берболат, Исакъо, Турзун æмæ Ва-
силийы хуызæттæ сын хорз цардæй ныфсытæ æвæрынц, исбонæй
та сын æххуыстæ кæнынц, Уæрæсейы руаджы. Турчы султан та
кæцæй кæдæм? Стæй куыд æгъдауæй? Цы æнхъæл стут? Мах
уынаффæ кæнæм. Ахæм уынаффæтæ адæммæ нæ хъарынц. Уыдо-
ны дæр дзы афæрсын хъæуы. (Темырболатмæ.) Адæмы æхсæн ды
архайыс, куыд дæм кæсы сæ зонды ахаст?
Темырболат (хъуыдыгæнгæйæ). Хорзæй ницы. (Аракæс-
бакæс кодта.) Хъусæг нæй. Сходкæаразджытæм сдзырдтон куывды
рæстæджы. Турзуны фырт мæм кардæлвæстæй æрбалæбурдта...
- Т о т р а д з. Ногæй та дын хабæрттæ.
Темырболат. Берболат —- æппæтæн æмбæрзæн. Хъусынц
æм. Кæд джауырты азым кæнæм, уæддæр.
С о л т а н. Тотрадзы æвзаг дуры дуар куы бакæндзæн, уæд
адæмы зæрдæ басæттын уæ бон куыннæ у?
Тсмырболат ницы сдзырдта. Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н
ацыд, фæстæмæ фездæхт Салтыковимæ. Тхостмæ хъусы.
Т х о с т (аивæй). Сабырдæр дзурут. Ныхæстæ хæссæг фæ-
уыдзæн.
С а л т ы к о в. Уе ’хсæвтæ хорз. Айфыццаг ныхас бафæрæзтон,
æнæ ’рбацæугæ мын нал уыдис.
Т о т р а д з. Хорз бакодтай. Нæ абырджытæ уæ æгæр тыхсын
кæнынц.
Салтыков (фембæрста йæ). Кæмдæр, хатыр дæр æмбæлы.
Т о т р а д з. Æлдæртты зæрдæтæ уыл хатт риссынц. (Ардауæн
хуызы.) Берийы-фырт дын дæ цонджы хъулы туг фемæхсын код-
та.
П а у з æ.
Æгæр хатыртæ кæмæн, цæй тыххæй?
С а л т ы к о в. Иудадзыг койтæ? Хорз нæу.
Т о т р а д з (аивæй). Уæ фыдгултæ ам уыдзысты, фæлæ уе’хсæн
фыддзинæдтæ куыд нæ æрцæуа, афтæ. Ирон æгъдау: де знаг йæхи
дæ бæрны куы бакæна,— дæхи дæр амарын кæн, де знаг æфхæрд
куыннæ æрцæуа, афтæ! Ратт дæхи мæлæтмæ!
Т е м ы р б о л а т. Не знæгты пайдайæн?
С а л т ы к о в. Зонут, Салтыков кæй дæн, старшина. Мæ
къухы — ехс. Хæцæнгæрзтæй — ифтонг. Кæмæй æмæ цæмæй
фæтæрсон?
233
Т о т р а д з. Уырны мæ. Ныхкъуырдтытæ сын. Хатыртæ хæрз
дзæгьæлы. (Фынгмæ иын амоны, ахуыйæн скæн, зæгъгæ.)
С о л т а н нозт рауагъта.
Салтыков (аивæй). Сымахæй кæуыл бацауæрдон, низæй
мыл æрцæуæд.
С о л т а н йын йæ хъримагмæ æркæстытæ кодта.
С о л т а н. Цæхæртæ калы. Рауæй мын æй кæн. Дæттын дын
ссæдз джиранкæйы цыхтытæ æмæ иу туман та æхца. Æгьгъæд дын у?
Салтыков йæ дамбаца фынгыл æрæвæрдта.
С а л т ы к о в. Исчи мæ куы æрбаййафа. Цæуын мæ хъæуы.
Темырболат (аивæй). Хæцæнгæрзтæ нæ кæрæдзийы
цæгъдьшæн... Диссаг, цас рæдийæм... Фæлæ искуы кæд
фæдæсныдæр уаиккам. (Салтыковмæ.) Змæстытæй нæ тæрсут?
С о л т а н цыхтыты баст голладжы нытътъыста, Салтыковы’ рафæндараст
кодта. Фæстæмæ æрбацыд.
Т о т р а д з. Джауырты фырттæ хатыртæ нæ зонынц. Кæйдæр
хъæуынц! Хæцæнгæрзтæ уал хæссæнт! (Солтанмæ.) Ахæццæ.йæ код-
тай? Уынæг уæ нæ фæцис? Дзырдтон ма дын æй, хæхты сгарджытæ
Тæрсыгомæй Джимарайы æфцæгыл хъуамæ æрхизой. Сæ фæндаг
нæ рæзты у. Сæ размæ ацу. Зауырбег дæр фæзынинаг у.
Хæрхæмбæлд куы фæуой, тæссаг у. (Хъуыдыты аныгъуылд.)
Цæмæты æрцыдыстæм! Нæ фыдæлтæ куы райгас уаиккой,—
зæрдæскъуыдтæ фæуаиккой. Кæнæ сæхи доны бакаликкой. Сæ
фæстæ цытæ ныууагьтой, Цæгатæй — Хуссарæй æмджипп сты.
æфсымæртæ æмæ... Джауыртыл æгæр тагьд феууæндыдысты. (Хъуы-
дытæгæнгæйæ.) Исдугмæ джауырты æвджид уæнт, æмæ нæхицæн
фыддæр куы рауайа? Уадз, æмæ уал сæ алхъивой. Сæ маст тынгдæр
æнхъиздзæн. Фæуæд уал афтæ.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н ацыд. Фæстæмæ Сидоровимæ
æрбацыд. Тотрадзы къух райста.
С и д о р о в. Уе’хсæвтæ хорз.
Т о т р а д з. Æгас нæм цу! Дæ хорзæхæй, сбад.
С и д о р о в бандоныл сбадт.
С и д о р о в. Æмслужбæгæнджытæ уыдыстæм кæддæр. Дæ сыгъ-
зæрин хъама ныр дæр ма къулыл ауыгъдæй лæууы. (Йæ ронæйдам-
баца райхæлдта, Тотрадзмæ йæ радта.) Мæ номыл-иу æй фæдар.
Дыууæ æфсæдцоны фæуагьтон.
Тотрадз (Солтанмæ). Æрбахон сæ.
234
Солтан ацæуы,дыууæ æфсæддонимæ фæстæмæ æрбацыд. Хъримæгтæ
фæсдуар æрæвæрдта. С о л т а н нозт уадзы, сбадын сæ кодта. Рæгъытæ уадзынц.
Т о т р а д з (Сидоровмæ). Уырыссаджы загьдау, фондзыссæдз
сомæй, дам, иу хæлар лæг хуыздæр у.
С о л т а н къулæй хъримаг æриста, Тотрадзмæ йæ авæрдта. Уый йæм
æркæстытæ кодта, фæстæмæ йæСолтанмæ радта.С о л т а н æ й фæстæмæ
къулыл æрцауыгъта.
С и д о р о в. Адонæй рæстдзæвиндæр нæй. Джимарайы мæм
цавæрдæр æнахуыр лæг февнæлдта. Тыххæй ма йæм мæхи баурæд-
тон. Фæлæ йын... Рох нæ уыдзæн...
Т о т р а д з. Махонтæ дæр æнæаххос нæ вæййынц. Фæлæ экзе-
куци йæ куыст кæнæд!
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н ацыд, фæстæмæ Зауырбсгимæ
æрбацыд.
3 а у ы р б е г. Уе’хсæвтæ хорз уæнт! (Тотрадзмæ.) Чи дын у ацы
цæхæртæкалгæ? (Йæдамбацамæ февнæлдта.)
Т о т р а д з. Æнцад, ирон лæг куы дæ! Ам чи фæнды дæр уæд,
хъыпп-сыпп дæр куыд нæ скæнай, афтæ! Ирон æгъдау: де знаг йæхи
дæ уазæг куы бакæна — бавæргæйæ у. Дæхи дæр ратт мæлæтмæ,
уæддæр... Фыццæгты æгьдау басæтгæйæ нæу. Ам нæ... Де знаджы-
иу фæндаджы аууонæй... Мах чи хъæуы, ахæм лæг у!
3 а у ы р б\ г. Ирон æгьдауы хатыр. (Йæ дамбаца фæстæмæ
нытътъыста.) \
Т о т р а д з (Муртузмæ). Бахатыр кæн! Исдугмæ кæй айрох дæ.
М у р т у з. Ницы кæны. Ис мæнмæ дæр мæхи сагъæстæ.
(Аивæй.) Ахæм хатыртæ куы кæнæм,— рæствæндагæй нын тас нæу.
Т о т р а д з. Хуссары ’рдыгæй сходкæйы хабар фехъусын
кæндзынæ.
М у р т у з. Хорз. Иннæ ацафон ам, Хъобангомы, сходкæйы
уыдзыстæм. (Аивæй.) Адæттæ цытæ сты? Се знæгтимæ æмхæрд,
æмнозт. (Фестади. Тотрадзмæ.) Ахæм уазджытæ уæм арæх вæййы?
Цæугæ мын у.
Т о т р а д з. Масты фæдыл цæуын — уый зондджын хъуыддаг
нæу. (Муртузы фарсмæ æрбадти.) Æз зонын, кæм цы хъæуы, уый.
С и д о р о в (нæ сæ бамбæрста). Абырджыты фыддзинæдтæ
бакуынæг кæнинаг сты. Хатыр иу хатт, дыккаг хатт дæр, фæлæ
æртыккаг хатт: йæ гуырæй райгæ уæд. (Тотрадзмæ æввахс балæууы-
ди.) Æххуыс кæнын дæ бахъæудзæнис.
Т о т р а д з. Æххуыс уыдзæн! (Аивæй.) Бырстытæ фылдæр куы
уаиккой — мах дæр æндæр цы хъæуы.
С и д о р о в. Хæцынвæнд кæд исчи,— хъазахъхъаг туг акалдзæн.
Нæ хуыздæр куыст цы у?
235
Т х о с т (аууонæй). Знæгтæ иу ранмæ гуыппæввонг æрцыдысты.
Тæссаг у, куы фæлидзой! (Фæаууон та.)
Т о т р а д з (мæстыйæ). Нæ йæм кæсут,— махонты цæгъдæн ис,
адоны та — Хуыцау бахизæд. Хорз, уæдæ... Махонты иуæн сыма-
хонтæй — дæс... (Солтанмæ ) Фынджы .хъуыдцаг кæн.
Солтан Сидоровмæ нуазæн радта.
С и д о р о в (анызта йæ). Æгæр карз у... Абырджыты æмбæхсæнтæ
нын бацамондзыстут.
Т о т р а д з. Куыд сарæхсæм, афтæ. Æцæг, экзекуци йæ хабæрттæ
фæкарздæр кæнæд.
С и д о р о в. Æгæр дæр ма уыдзæн, æмæ уæ дæлдæртæ схъиу-
дзысты. Тагъд кæнæн нæй.
С и д о р о в ацыд дыууæ æфсæддонимæ.
Т о т р а д з (Солтанмæ аивæй). Зауырбегæн хъалон бафидын йæ
бон нæ бацис. Æмæ ацы Сидоров чи у, уый йæ уæлбæхæй æхсар-
гарды фындзæй æрцавта. Æгады цæф йæ сæрмæ не’рхаста. Абырæг
фæлыгьд æмæ хæхты рахау-бахау кæны.
3 а у ы р б е г. Дæ хæдзары фарнæн кувæд! Ме’фхæрд ын никуы
ныххатыр кæндзынæн.
Т о т р а д з. Не’гьдæуттæ нын куы зонут. Уазæг уазæг у, де знаг
куы уа, уæддæр. Дзырдтон ма йæ. (Аивæй.) Кæмдæрты мын мæ
хъуыддæгтæ ныссуйтæ кодтаид. Раст бакодтай, кæй йæм нæ фев-
нæлдтай, рæстæг бирæ. Ахсæв дын фысым стæм.
3 а у ы р б е г. Нæй! Зын фæндæгтыл мæ ахизын хъæуы. Æвронгæй
ахæтын уарзын. Цы нæ æрцæуы...
Т о т р а д з. Дæхицæй дыл карздæртæ, лæгдæртæ нæ
сæмбæлдзæнис. Лæгæй лæгмæ дын цыппарæй дæр тас нæу.
3 а у ы р б е г. Фылдæрæй куы уой, уæддæр... Фæлæ цæмæн...
Иунæг иунæг у,— мæгуыр... Ме’ххуысы сæр дæ кæм бахъæуа, хабар
мæм иу рагацау фæкæн. Сымах тыххæй цыдæриддæр... Фæсæфцæг,
рагьы бын — лæгæтуаты... Мæ дунейы цард мын сæнад кодтой.
Æмæ сæ иу-дыууæйы мæрдтæм куы нæ фервитон,— ме сæфт хуыз-
дæр. (Къулмæ хъримагмæ фæкомкоммæ ис.) Ацы хъримаг мæ бахъæу-
дзæнис. Бонæй бон фылдæр кæнæм. Ссардзынæ та.
Т о т р а д з. Дæу фæуæд, самал та кæндзыстæм... Фæлæ Берболат...
Зауырбег (аивæй). Хорзæй не’мбары Берболат. Йæ туг
калгæйæ æрчъиццæни. Ницы уал ын бантысдзæни нæ ныхмæ...
Фæлæ-иу фæстæрдæм расимæд. (Хъримагмæ æркæстытæ кодта.)
Хуыздæр нæ хъæуы. Фылдæр сæ курут.
Т о т р а д з. Сидоровы лæвар...
3 а у ы р б е г. Нæ мæ хъæуы. (Баппæрста йæ.)
Т о т р а д з. Ахæсс мæнон. (Къулæй хъримаг æриста.) Ахæсс
æй. Хуыцау та сын... Ссардзысты та.
236
3 а у ы р б е г. Дæуæн Сидоровы лæвар у... (Æнгуылдзæй топпы
æркъæрцгæнæн æрæлхъывта.) Иттæг у! Бахъæудзæнис.
Т о т р а д з. Хъуамæ уа.
3 а у ы р б е г. Нæ фыддæр знаджы лæвар, и? Цæуон... Хъусын
нын-иу кæнут. (Йæ къухтæ кæрæдзийылдзуарæвæрд акодта.) Афтæ!
Т о т р а д з. Калакмæ ахизинаг у се’фсæдты къордæй, æмæ-иу
сæ размæ... Фадат дын хъуамæ фæуа дæ маст райсынæн. (Аивæй.)
Нæ фæндтæй дæр исты баххæст кæн! Хабар уæм уыдзæн.
Зауырбег ацыд.
С о л т а н. Зауырбег — саджы фисынтыл амады хуызæн. Уырыс-
саджы тыххæй дзы абырæг рауад.
Т о т р а д з. Лæг йæ кад хъуамæ хъахъхъæна, уæдæ куыд? (Сол-
танмæ.) Комбæсты куырыхондæрмæ, Иналмæ фæдзур. Кæсгæйæ
нал у. Бонасадæн — рæстæг сафæн у. Сом сихорты ам куыд уат,
афтæ.
П а у з æ.
Хандзæринæ æрбацыдис. Цырагъ ссыгьта, фæстæмæ ацыд. Фæцыд бæхты
къæхты хъæр. Р е в а н ацыд, фæстæмæ æрбацыд.
Р е в а н. Ирыстоны æлдæрттæ: Тæгиатæй, Баделиатæй.
Т о т р а д з (Реванмæ). Рахонут сæ мидæмæ.
Р е в а н ацыд, фæстæмæ æлдæрттимæ æрбацыд. Æлдæрттæ, кæмæн
кæм æмбæлыдис, уым сбадтысты. Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н æмæ
Р е в а н ацыдысты, фæстæмæ И н а л и м æ æрбацыдысты.
И н а л. Фарн æмæ амонд уæд ацы хæдзары!
Т о т р а д з. Æгас нæм цу, нæ Ирыстоны куырыхондæр, уæз-
дан Инал! Дæ хорзæхæй, сбад. (Къæлæтджынмæ йын ацамыдта.)
И н а л. Бузныг! Хабæрттæ бамбæрстон. Æгайтма зын сахаты
нæ кæрæдзийы бацагуырдтам.
Т о т р а д з. Уыдис дыууæ Ирыстоны номыл сходкæ Наргомы,
Поты фæзы.’Уынаффæтæ рæстмæ нæ рауадысты. Фæлæ, хуыздæр
уынаффæ куы бакæниккам. Нæ адæм, нæ фыдыбæстæ сæфтмæ
цæуынц. Кæм экзекуцитæ, кæм та лæджы мæрдтæ, туджджынтæ,
уæйгæнджытæ, гадзрахатæй цæуджытæ, æмæ цытæ нæ ис.
(Гæххæттыты тыхтон систа. Бадтмæ.) Æркæсут æппæтмæ дæр! Ис
нæм Турчы бæстæй æрвыст гæххæттытæ. Фыссынц нæм: Иры
бæстæйæн, дам, йæхи ифтонг кæнын хъæуы. Хъæуы иудзинад! Æмæ
уый та нæхицæй аразгæ у.
И н а л. Хъæуы, фæлæ махæн цас нæ бон у. Хуыздæр аудæг
Ирыл нæй. Уый нæ æмбарын хъæуы. Ирыстонмæ бырсынц. Куы
нæ фезмæлæм, уæд... Ирыстон не’ппæтæн хъахъхъæнгæйæ у,
237
мæлæм, цæрæм, уæдцæр. Æцæгæлон куы ’рбынæттон вæййы,—-
фысым суринаг фæвæййы. Уымæй нын тас у. Сымахæн дæр хуыз-
дæр нæ уыдзæн. Сæдæ хорздзинады иу æгаддзинад бамбæрзы. Нæ
сылгоймæгтæй бирæтæ æгаддзинады бæсты... Иу йæхи цæугæдоны
баппæрста, иннæ йæхи къæдзæхæй раппæрста... Æмæ дæ фыдгул
дæр афтæ.
Т о т р а д з (аивæй). Уæдæ цы ’фсон хъуамæ сыстой джауырты
ныхмæ.
Æлдæрттæй иу. Æлдæрттæ ам сты фæрсаг адæмы номæй.
Уынæм джауырты фыдмитæ. Быхсгæйæ нал у нырæй фæстæмæ.
Адæмы удварн æмæ фыдыбæстæ хъахъхъæнгæ сты.
И н а л. Æз дæн нарон. Куырыхонæй мæ зонынц Ирыстоны
адæм. Зæгьын фыдæлты фарны номæй... Лæг йæ фыдыбæстæ кæ-
уыл рауæлдай кæна, ахæм бæстæтæ æмæ паддзæхтæ, тыхтæ æмæ
хорздзинæдтæ дунейыл нæй. Ныфсытæ æвæрдтытыл лæг куы æу-
уæнда,— сæфт у. Уæд нæ фыдыбæстæ нæхи бар! Чи нæ зоны нæ
фыдæлты хорздзинæдтæ. Хæстондзинæдтæй æххуыстæ. Чи нын
цы сарæзта, фыддзинæдтæй дарддæр? Рын сыстади Ирыл —
ирвæзын дæр нæ фæкодтой джауыртæ. Бæстæйы паддзах адæм сты.
Сходкæйы адæм цы уынаффæ бакæной, уый уыдзæн растдæр. Куы
нæ уал уа фадат, уæд джауыртæ...
Тотрадз (аивæй). Хуыздæры æфсон — фыддæр. (Иналмæ.)
Ауынаффæтæ ма-иу кæн! Ирыстоны хъысмæт, боны фæстаг, тæссаг
уавæрмæ æрцыд. Нæ бæстæм джауыртæ æнæвгъау бырсынц амон-
дхæсджыты æфсон. Тыхгæнджытæ! Лæгмæрдтæ, экзекуцитæ,
лæджы царм стигъджытæ. Цæгатæй, Хуссарæй,-— не сты иу ран
дæр хуыздæр. Фыдгултæ ныффæнд кодтой нæ фыдæлты бæстæ ба-
цахсынмæ æнустæм! Йæ фыдыбæстæ, йæ райгуырæн хъæу ауæл-
дайкæнинаг кæмæн не сты — Хъобангомы сходкæмæ æрцæуæнт.
И н а л (аив&й). Сæ хабæрттæ сын бамбæрстон. Мæхицæй мын
ницы сагъæссаг фесты. Сæ хабæрттæ сын бамбарын кæндзынæн.
(Тотрадз æмæ æлдæрттæм.) Рæстмæ ут! Мæнæн цæугæйæ у.
Сыстад æмæ рацыд. С о л т а н йемæ рацыд, фæстæмæ æрбаздæхт.
Т о т р а д з. Дыккаг хатт та фæдисæттæ. (Солтан æмæ Ре-
ванмæ.) Ныртæккæ фæдисæттæ ам куыд уой, афтæ.
С о л т а н æмæ Р е в а н ацыдысты, фæстæмæ æртæ лæппуимæ
æрбацыдысты.
(Лæппутæм.) Мах уæ æрвитæм комбæсты æлдæртты номæй фæди-
сы Цæгат æмæ Хуссары куырыхондæртæм. Æрцыдис фæдисы
рæстæг. Дыккаг къуырийы, хуыцаубоны, Хъобаны сходкæйы куыд
уой, афтæ. Æнхъæлмæ уæм кæсдзыстæм æмгьуыдмæ. Бамбарын
кæнут, дард бæстæй кæй уыдис минæвæрттæ!
238
Лæппутæй иу. Мах цæуæм. Фехъусын кæндзыстæм уæ
фæндон.
Æлдæрттæй иу. Æфсинтæ! Фæндаггаг!
Кæстæртæй иу бæгæныйы кæхц æрбахаста.
Кæстæртæ фарны фæднсты цæуæнт! Ард макуы басæттут.
(Кæстæртæм.) Саходут.
Кæстæртæм æй дæлæмæ авæрдтой.
(Фæдисæттæм.) Фæстæмæ бæлвырд дзуаппимæ Уастырджийы
фæдзæхстæй уæлахизимæ æрбаздæхут.
Фæдисæттæ ацыдысты. Фæссценæйæ æрбайхъуыстысты бæлццæтты
кадæн æртæ гæрахы æмæ Уастырджийыл сконд бæлццоны зарæг.
Т х о с т (аивæй). Цас сусæгдзинæдтæ сæ базыдтон. (Худæгæй
скъуыйы.) Фæлæ раргом кæнгæ нæма сты. (Ахъуыды кодта.) Уæд та
сæ рахъæр кæнин, æмæ фæсмонгонд куы фæуон... Багъæцон уал...
Æмбæрзæн
ÆХСÆЗÆМ НЫВ
Хъобан. Фыццаг мийы æртыккаг нывы фæлгонц. Ныхас. Бон кæны. А д æ м
æмбырд кæнынц. Фæсивæдæй чийæ кардимæ архайы, чи йæ хъримагимæ,
чи йæ кусæнгарзимæ. Фæссценæйæ хъуысы бæхты къæхты хъæр. Фæсивæдæй
ч и д æ р т æ акастысты уынгмæ.
Фæсивæдæй фыццаг. Æркодта та дугъты кад æвзарыны
бон. Кæсут-ма, мæ дугъон фæраздæр и.
А д æ м йæ алфамблай амбырд сты.
Дæу уон асхъиудта йæ бæхæй...
Ч и д æ р т æ сценæйæ азгъордта.
Æллæх-æллæх, ныр та мæнон ныллæууыди. Радта та йæм дзы...
Хорз, хорз, ныр та фæразæй.
Фæсивæдæй дыккаг. Иттæг. Чи сæ фæраздæр уыдзæн,
нæу бæрæг. Диссæгтæ, дæууон зæххæй хъулы фелвæста... Уый æцæг
джигит у, гъе. Фæразæй та...
239
Фæсивæдæй фыццаг (кæсы). Ныр та фæлварынц сæ
топпыты рæстдзæфтæ...
Æхст та фæцыдис.
Фæсивæдæй дыккаг (йæ сæр æруагъта). Мæнон уæгъды
ацыд.
Æртыккаг лæппу (фæсивæдæй иумæ). Мах та бавзарæм
нæ кæрдты фидардзинад.
Се’хсаргæрдтæ сластой, æвзарынц сæ кæрдты кæмттæ.
Мæнон хъуыды дæр не’ркодта. Фен дæхимæ. Дæ карды ком дын
айгæрста. Ахæм кæрдтæ дзы дарын хъæуы, гье!
Фæссценæйæ хъуысы ныхас. Æрбацыдысты хистæртæ... Фæсивæдæй.
кæмæн кæм æмбæлдис, уым алæууыдис. Хистæртæ арфæ кæнынц.
Дыккаг хистæр (адæммæ). Фæрнджын ут, нæ хъæубæсты
адæм!
А д æ м ын раарфæ кодтой. Ныхасы рабадти. А д æ м æмбырд кæнынц. Æ л-
д æ р т т æ дæр æрбацыдысты. А д æ м æ н раарфæ кодтой, сбадтысты.
Фыццаг хъæуккаг. Сходкæ арæзт æрцыд Тотрадзы
фæндæй. Цы уынаффæтæ сæм ис, Хуыцау сæ зонæг. (Хæрдмæ ска-
сти.)
Фыццаг хистæр. Уæдæтанæхистæртæдæрсæхæдзæрттæй
æрбацыдысты, сæхи хъуыддæгтæ ныууагьтой.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти уынæр, ф æ с и в æ д ауадысты. Лæджы мард æрбаха-
стой сау нымæты тыхтæй, сценæйы астæу йæ æрæвæрдтой... А д æ м йæ алфамб-
лай амбырд сты, чи кæугæ, чи...
Фыццаг хъæуккаг. Ацы æнамонд хабæрттæ кæдмæ уыдзы-
сты? Джауыртæ та уыдаиккой, уæдæ, æндæр чи?.. Фæндæггыл æдасæй
ацæуæн нæй. Чи æфсæддонты ныхмæ хæцæг, кæмæн абырæджы къухæй
æрцæуы йæ мæлæт... Кæдмæ уыдзысты ацы æнæсæрфат митæ?
Дыккаг хъæуккаг (мæстыйæ). Сеппæт лæгтæ сты,
æнхъæлыс?! Кæдмæ быхсдзыстæм? (Хъримаг фæсивæдæй иуæй рас-
къæфта.) Лæг чи у, мæ фæдыл!
Фыццаг лæппу (уромы йæ). Багьæц! Ам хистæртæ ис,
æмæ...
Дыккаг хъæуккаг. Туг тугæй фидгæ у.
Фыццаг хъæуккаг. Туг тугæй не’хсадæ у! (Уромы йæ.)
Фыццаг хистæр (лæппутæм). Чи уæ бырсæг кæны?!
Хистæртæ ма ам цæй тыххæй сты?! Ныхъхъуыдты ут! Зианы кой уал
бакæнут!
Л æ б у р æ г фæсабыр и. Мард, лæджы ахастой.
240
Марын æмæ лæбурын диссаг не сты. Фыдгæнæг чи у?.. Тæригьæ-
ды бацæуын, Хуыцау ма зæгьæд! Кард сласынæй быхсын сæйрагдæр у.
Дыккаг хъæуккаг. Кæдмæ быхсгæйæ у? Дысон та æртæ
æфсæддоны бартхъирæн кодтой... «Фæзындзыстæм та, дам, уæм».
Фæцыд бæхты къæхты хъæр.
(Фæкаст.) Кæсут, æрбацæуынц та.
Æртæ æфсæддоны æрбацыдысты, сæ иу æртхъирæнтæгæнгæ.
Се ’рбарвитæг...
Йæ дамбацамæ февнæлдта, х и с т æ р æй басабыр кодта. Æфсæддонтæ
ацыдысты... Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Р е в а н æрбацыд.
Р е в а н. Æрбахæццæ та дæн фæдисы хабарæй. Базыдтон марæ-
джы — Теркин, зæгьгæ, йæ мыггаг. Афицер, хъазахъхъаг. Æмæ
цы... Фæндаггæрон æрлæууыдис, фæндагыл цæуæг нæ уагъта,
гæрæхтæ-иу систа. Нæ хъæуккаг фæмард. Федтат сæ уæхæдæг. Æмæ
цытæ нæ кæнынц, фæрсæг сæ нæй! «Бэзсты хицæуттæ, дам, стæм»,
зæгъгæ, æмæ... ирон дæр ахæм хъуыддæгтæ кæд барста, æмæ Дай-
раны комы хъазахъхъæгтæй, Берболаты «æрдхæрдтæй» дыууæйы...
Фыццаг хистæр. Реван, уыцы хабæрттæ ныронг куыд
никуы радзырдтай?
Р е в а н. Ацы хабæрттæ мæнæн радзырдтой иу гуырдзыйаг æмæ
иу ирон абырæг. Гуырдзыйаг Калакмæ ацыдис, йæ цæрæнбынат не
схъæр кодта, нæй йын ссарæн. Хъæстуаты абырæг та кæсгон
æлдæртты ныхмæ хæцгæйæ фæмард.
Фыццаг хистæр. Гуырдзыйаджы кæм агуырдæуа? Ирон та
мардфæцис...
У а с д ж е æрбацыдис, а д æ м ыл цинтæ кæнынц.
Ч и д æ р. Гуырдзыйаджы зонæг ис, ссардзысты йæ...
Р е в а н. Берболат марджытимæ ма уа, уый гæнæн нæй.
Т х о с т æрбацæуы, йæхи раздух-баздух кæны.
Т х о с т (аивæй). Къæдз низæй къæдзтæ кæнын. Нæма мæ бам-
бæрстой. Абон сын сæ сусæг хабæрттæ хъуамæ раргом кæнон.
Р е в а н (Тхостмæ). Цы та дæхи ныззылынтæ кодтай?! (Аивæй.)
Æрæгмæ цæуы Солтан. Абырджытæ йæ макуы... æрфаринтæ
кæнæнт.
Ч и д æ р. Дыууæ доны астæу ыл амбæлдтæн.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н æрбацыд. А д æ м æ н раарфæ кодта.
С о л т а н (Реванмæ аивæй). Берболат ма Кæсæгмæ дæр хæццæ
кæнын байдыдта. Биаслантæм æй ауыдтон... Змæнты, ардауы...
16 Заказ № 207
241
Хъуыддæгтæ аразыны разæй уал БербоЛаты джандабасы хай бакæ-
нын хъуыди.
Н и ч и ницы сдзырдта.
Æртæ боны размæ та æртæ хъазахъхъаджы хъæды астæу, æрду-
зы, кусгæйæ амардæуьщ. (Аивæй.) Æвдисæнтæ мын нæй... Абыр-
джытæ, æвæццæгæн.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Ч и д æ р т æ сценæйæ акасти. Берболат
æмæ В а с и л и æрбацæуынц.
Фыццаг хъæуккаг (хъæлдзæгæй). Нæ Хуыцауы хай —
Берболат!
С о л т а н (мæстыйæ). Судзинаг! Цъаммар!
Берболат. Фæрнджын уæд хъæубæстæ!
Фæсивæдæй чидæртæ йæ алфамблай амбырд сты. Йæ уæйлаг нымæт æмæ
йын йæ хъримаг и у л æ п п у ахаста.
Т о т р а д з (хинæй). Æхсызгон нын уыд де’рбацыд, фехъуыстам
дын дæ хабæрттæ. Æгайтма, де знæгтыл фæуæлахиз дæ. Джауыр-
тимæ зын у... Нæ зонынц хатыртæ.
Васил^и. Кæм та нæ фæцарæхст Берболат?
Фыццаг æлдар (аивæй Тотрадзмæ). Нæ хæхтæ æмæ нын
нæ хъæутæм фæндæгтæ мауал амонæнт — æмæ... (Аивæй.) Стæй-
иу сæ кæрæдзийы цæгьдæг дæр суæнт, хъазахъхъæгтимæ. Хæлар-
дзинады æфсон Ир æмæ джауырты сæ кæрæдзийæн знæгтæ кæны.
(Берболатмæ.) Дзуапп дæттын дæ бахъæудзæн.
В а с и л и. Уæхæдæг цы кæнут? Берболаты æфсон куы нæ
кæниккат.
Берболат. Даугæнæг фыдгæнæджы æмдзуапп дæтты! Æнæ
артæй та фæздæг нæй. Чидæр та змæнты! (Адæммæ.) А дыууæ боны
æфсæддонты ардæм хъæуы. Фыдгæнджыты домдзысты.
Змæнтынвæнд-иу ма скæнут. Æрмæстдæр ацы хабар фехъусын кæны-
ны тыххæй æрбацыдтæн. Кæд мын æрбацæуыны фадат радтой, уæд
та уæм зындзынæн.
Уæйлаг нымæт ын æрбахастой. Йæ уæлæ йæ æрбакодта Берболат æмæ В а-
с и л и и м æ ацыдысты.
С о л т а н. Мыст къахта æмæ гæдыйы сæр... Чи цы кæны, —
йæхицæн. Ды удæгас уæвгæйæ, бирæ цыдæртæ бакæнын кæндзынæ.
Фæссценæйæ æрбайхъуыст уыиæр. Хъæуккаг æрбацыдис.
Т о т р а д з (аивæй). Исты хабар та у?
Хъæуккаг. Фæсхъæуæй æрбазындысты æнахуыр барджытæ.
Мæ систæ амайын фæуагьтон æмæ ратагьд кодтон. Цавæрдæр пъа-
гонджынтæ, цæхæртæ калгæ.
242
X и с т æ р. Кæмæн бæрнонгонд уыдысты комы æрбацæу&нтæ?
Чи у хъахъхъæнæг?
Хъæуккаг. Цы федтон, уый уын зæгьын.
X и с т æ р (Солтанмæ). Бабæрæг кæнгæйæ сты уыцы барджытæ.
С о л т а н ацыдис.
Р е в а н. Хуымæтæджы барджытæ нæ уыдзысты. (Адæммæ.)
Æлдæрттæй кæйдæрты Дайраны комы .срæмыгьтой, райсомы бон
та фæрсаг адæмы сæ райгуырæн бæстæй сцоппайаг кæндзысты. Уæ
æрдхæрдтæ — хъазахъхъæгтæ!
X и с т æ р. Кæстæр ахæм хъуыддæгтæм ницы бар дары. Фы-
дыбæстæ æгадмæ куыд хъуамæ æрхауа? Хæст арт у, фæлæ... куы
бахъæуа, хъуамæ ифтонг уат. (Аивæй.) Уæ хъуыддæгтæ уыл цадæг-
гай тыхсынц.
Т о т р а д з (Реванмæ аив&й). Фæцу Фатмæмæ, бамбарын ын
кæн: кæд ма йæ, йæ лæджы фырт удæгас уа, уый фæнды, раз-
дахæнт æй йæ рæдыд фæндагæй. Æгьгьæд фæуæд! Æлдæрттæ йын
бирæ фæбарстой. Ирон адæмыл гадзрахатæй цæуы. Нæ хъæутæм
æмæ нæ хæхтæм фæндæгтæ мауал амонæд! Уыдæттæ йын бамбарын
кæн. Баргæйæ нал сты. Гъе уый уыдзæн фæстаг ныхас!
Р е в а н ацыдис.
X и с т æ р (тызмæгæй). Æлдарæй, фæрсаг адæмæй, джауыртæ
кæй хонут, уыдонæй, хистæрæй, кæстæрæй, хæларæй,знагæй,—
иууылдæр Берболат æмæ Василийы зылын кæнут? Уæд ма раст та
чи у? Æрцæуæм-ма иу хатдзæгмæ, иу хъуыдымæ, æмæ ацы
хабæрттæн кæрон скæнæм.
Фыццаг æлдар. Абон сходкæ цæй тыххæй аразæм?
Æлдарады æккой мауал æвæрут уеппæт ракæнд фыдбылызтæ. Бер-
болат кæд вæййы раст?!
Т х о с т (аивæй). Æз нырма бирæ цыдæртæ базонын кæндзынæн
райсомы бонмæ.
Р е в а н фæстæмæ æр^ацыдис.
Р е в а н (æлдæрттæм). Фæхæццæ кодтон уæ ныстуан Фатмæмæ.
Загъта, Берболатæн, дам, йæ бæллицтæ бирæвæрсыг сты.
Æлдæртты рæгьæутты фæстæ, хизæнуæтты рафтыдысты йæ уыргтæ,
къæхты ностæ ма абон дæр æрттивынц. Иæ тох, дам, у, цæмæй
хæст ма уа, Уæрæсейы рухсдзинад æрбанывæнда Кавказы, Ирыс-
тоны талынг хæхтæм. Ирыстон цæмæй хъомысджын суа хæстон æмæ
царды фæрæзтæй. Гъеуый тыххæй у йæ тох. Дарддæр — рæсугъдцæр
фидæны тыххæй. Æлдæрттæ, дам, ын йæхиимæ дзурæнт.
Тотрадз (аивæй). Берболаты ныхмæ дзурæм, фæлæ кæд раст
у, æмæ йæ мах рæстмæ не’мбарæм. (Хъуыдыты афардæг.) Йæ
фæндыл куы сразы уæм, æмæ фæсмонгонд куы фæуæм. Уæдæ
243
æлдæрттæ дæр сеппæтæй зондджындæр куыд уыдзысты. Уæдæ Бер-
болат дæр æдылы нæу.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. С о л т а н æрбацыдис.
С о л т а н (Тотрадзмæ аивæй). Ам хъуыдцæгтæ сеппæт дзургæйæ
не сты.
Т о т р а д з. Куыд хуыздæр у, афтæ кæн!
С о л т а н (Тотрадзмæ аивæй). Дысон Реваны фыдыуæзæджы
æрфысым кодта Хетæджы-фырт —- нарон. Ныхасмæ æрбацæуыны
тыххæй бар куры хистæртæ æмæ хъæууон адæмæй. Зоныс æй, Хетæ-
джы-фырт у фидиуæг Цæгаты æмæ Хуссары цæрæг кæмтты номæй.
Дыккаг хистæр (Тотрадзмæ). Æрцæуæг æмæ хъæубæсты
адæмæн бамбарын кæн, сходкæмæ цæй æфсонæй æрæмбырд код-
тай дыууæ Ирыстоны куырыхондæрты.
Т о т р а д з. Ацы бон у дыууæ Ирыстоны тæссагдæр уавæры
æвдисæн бон. Нæ фыдæлты намыс, се’хсардзинад, сæ кад, се
’гьдæуттæ бамынæг кæнгæ не сты.
Ч и д æ р. Кæддæр, бæргæ, цыдæртæ, фæлæ...
Т о т р а д з (фæхъыг ын ис). Куыд ницыуал фехъусон, афтæ.
Æлдармæ дзырдæппарæнты бар нæй. Нал нæры нæргæ гуыппыр-
сарты æхсидгæ туг æмæ æхсар, сæ хъайтарты сæрыстырдзинад.
Хъæуккаг (аивæй). Цæй мæнгард у дуне. Æнхъæл у, æмæ
мах уый бæрц не’мбарæм. (Иу æлдармæ). Чи змæнты адæмы? Кæд,
æмæ æлдæрттæ æмæ къниазтæ не сты, уæд? Фыдгæнджытæ?!
Æ л д а р (хинæй). Мах хуызæтты фæрсæг кæд уыдис? Уæ ами-
дингæнджытæ — джауыртæ!
Хъæуккаг (æлдæртгæм, Тотрадзы ’рдæм тынгдæр). Цы уыди
хорз фæуæд, фæлæ нæ уыдæттæ хъусынмæ æрæмбырд кодтат? Куы
нæ Хуссарæй уынæм, куы нæ ацы хæхбæстæй фидиуджытæ... Дард
Сыбыры бинаг къæйы хай бакæнын æнустæм кæй хъавут?
Ч и д æ р. Бахатыр кæнут! Кæд? Кæцæй? (Æлдæрттæм.) Ницы
уынæг стæм. Æви нæ ничиуал хонут?
Фыццаг æлдар. Чи уын... Кæмæ дæ дзых суагътай? Кæмæ
ныхасæппарæн кæныс?
Дыккаг хъæуккаг. Æмæ цæуылнæ? Цæуылнæ сты
минæвæрттæ сходкæйы? Фæсхохы адæмæй, нæ кæмтты
цæрджытæй... Ныууадзæм! Ахæм сходкæ куы нæ уа,— хуыздæр.
Дыккаг æлдар. Уыдзæн. Рæхджы ам уыдзысты.
X и с т æ р. Æз хистæр дæн. Загътон уал. Байхъусгæйæ нын у.
1 А д æ м фæсабырдæр сты.
Т о т р а д з. Дис кæнын, куыннæ ныккæрзут, нæ адæм! Нæ
цъитиджын хæхтæ куыннæ аскъуыйынц! Хъусут сæ. Дайраны ком
æлдæрттæй срæмыгътой. Æрæвæрдтой се’фсæдты къорд кæмттыл,
244
фæндæгтыл сæхи пайдайæн, (Адæммæ лæмбынæгдæрæй.) Райсом
та нын нæ фæрсаг адæмы Сыбыры бинаг къæйы хай бакæндзысты.
(Адæммæ амоны.) Фенкъуысын уæ кæндзысты.
А д æ м ы ’хсæн ныхас стыиг.
Хъæуккаг (адæммæ). Афтæ фенкъуысгæйæ не стæм!
Æлдæрттæ, цымæ, сæхицæн нæ тæрсынц?
Т о т р а д з. Хъусын кæнын Ирыстоныадæмæн: худинаджы
дугтæ æркодтой. Нæ фæсивæд фæцудыдтой фыдæлты æхсар æмæ
сæрыстырдзинадæй, се стыр кадцжын æгъдæуттæй. Сæрсæфæны
былæй асхъиуынæввонг сыстæм. Нæ фыдæлтæн сæ болат кæрдты
æмæ фæтты æхситт дардыл хъуысти. Нæ кæстæртæ та нæ уынынц,
нæ зонынц, топпыхосы фæздæг сæ сæрмæ куыд сбадтис, уый.
Æркæсæм-ма!
Фыццаг хистæр (мæстыйæ). Цы хуызы? Куы никæцæй
ницы бæрæг кæны. Гъеуыдæттæ хъусынмæ нæ æрæмбырд кодтай?
Фæлтау зæгь, лæгмæрдтæ кæй азарæй цæуынц, стæй кæдмæ цæу-
дзысты? Цы зæгъыс, уый æргомæй.
Т о т р а д з. Уыдон мæнæн дзургæ цæмæн сты? Уæхæдæг сæ куы
зонут! Экзекуцитæ, туджджынтæ, æртхъирæнтæ! (Йе уæхскмæ аца-
мыдта.) Уæлвæхсджытæ! Зæгъын æй фæстаг хатт, йæ Фыдыбæстæ
кæй хъæуы, сыстæд хæстмæ! Кæй нæ хъæуы, уымæн ма уæд Иры
хæхты йæ кой дæр!
Дыккаг хистæр. Бынтон куыд фесæфæм, афтæ? Айдагь
Хъобангомæй схæцынмæ хъавут? Не стыр æлдæрттæ?!
Т о т р а д з (хъуыдытæгæнгæйæ). Ирыстон — иууылдæр. Фæлæ
Хъобангом йæ разæй...
Дыккаг æлдар (йæ сæр бакъуырцц кодта). Мæнæ сæфтмæ
куыд цæуæм. Кæимæ хæцынвæнд кæнæм?.. Нæдæр Хуссарæй,
нæдæр Цæгатæй. (Тотрадзмæ.) Не’мцæдисонтæ?
А д æ м басабыр сты. Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Фæсивæдæй чидæртæ
ацыдысты, фæстæмæ дзы иуæй-иутæ æрбацыдысты.
Хъæуккаг. Фæдисæттæ Куырттатæй, Дæргъæвсгомæй, Хус-
сарæй, Уæлладжыр — Туалгомæй, Дыгургомæй, Арвыком æмæ Тыр-
сыгомæй. Фæнды сæ сходкæмæ æрбацæуын.
X и с т æ р. Байхъусдзыстæм сæм. Рæцæуæнт Ныхасмæ.
Хъæуккаг ацыд æмæ фæдисæттимæ æрбацыд.
X и с т æ р. Æппæт адæмы номæй, арфæйаг ут æмæ нæм æгас
цæут!
Фæдисæттæ раарфæ кодтой.
Т о т р а д з. Кæд хæцæм, уæд æмдых, æмзондæй, иумæ —
245
знаджы ныхмæ! Иунæг не стæм — Кæсæгæй, Ирæй бирæтæ. Гуыр-
дзы дæр. Ис ма нын цæдисæттæ: Персы, Турчы бæстæй... Цы ма
уа хуыздæр.
X и с т æ р. Йæ къухтæ йæ синтыл мачи сæвæрæд. Куырис,
дам, сыгъдис — бæттæн ыл худтис. Стæй афтæ дæр ма рауайæд,
æмæ цырагьы рухсæй нæхи артдзæсты бакалдзыстæм. (Куырыхондæр
хистæрмæ.) Бамбæрстай хабæрттæ? Хабæрттæ джауырты фæдыл сты,
куыд рæстагдæр у, ахъуыды кæн. Адæм бирæ,— рæстæг фылдæр.
Сайд ныл куыннæ ’рцæуа!
Ацæргæ хъæуккаг (адæммæ). Фидиуæг адæмæн бамба-
рын кæнæд хабæрттæ. Хъобаны сходкæмæ цæй тыххæй у не
’рæмбырд?
X и с т æ р (æлдæрттæм). Сходкæйы уаг нын æмбæрстгонд у.
Цæуылнæ зонынц æлдæрттæ, хæстытæ Иры фыдæлты сæфтмæ кæй
æртардтой, æмæ та æртæрдзысты фыддæр бæллæхтæм.
Т о т р а д з. Хæстæй лидзыны бæсты, йæ ныхмæ æрлæууын
лæгдзинаддæр у! Байхъусæм нæ кæрæдзимæ. (Хетæджы-фыртмæ.)
Зæгь, Хетæджы-фырт!
К у ы р ы х о н. Бамбарын нын кæнæд фидиуæг йæ фæдисы
цыды хабар.
А д æ м басабыр сты.
X е т æ д ж ы-ф ы р т (иу къахдзæф размæ ракодта). Æз дæн нарон
— Хетæджы-фырт. Буц хистæртæ, уæздан æлдæрттæ, кæстæртæ,
нæ Ирыстон сагьæссаг у. Адæм не сфæлдыста æрдз, хæхтæ, хъæдтæ,
дæттæ... Æрдз у адæмы пайдайæн. Туалгомы хистæртæ, кæстæр
фæлтæр хæстæй нæ тæрсынц, фæлæ зонынц, хæст сæфтмæ кæй тæры
нæ Ирыстоны. Ирон адæм кæрæдзимæ æнгомдæр æрбалæууæт, æмæ
гьеуæд уыдзæн нæ хæхты амондджын цард.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. Ч и д æ р т æ фæкастысты.
Ч и д æ р т æ. Берболат æмæ ма...
А д æ м фæхъæлдзæгдæр сты.
X и с т æ р. Æрбацæуæнт. (Аивæй.) Фæлæ нын, цы...
Т о т р а д з (аивæй). Калм битъынайæ тарсти, æмæ йæ хуыгго-
мы æрзад. Знаджы амæттаг фæуа.
С о л т а н. Нæй, адæмæн бамбарын кæнæм хабæрттæ. Джа-
уыртæ Дайраны комы хид срæмыгътой, дау та йæ æркодтой фæрсаг
лæгыл, Тамбийыл. Тæссаг у, æлдæртты, æппæт Ирыстоны куы
банкъуысын кæной.
А д æ м дзолгъо-молгъо кæнынц.
X и с т æ р. О, афтæ дæр фæуæд. Нæ уынæм нæдæр бырсæг,
246
нæдæр тыхгæнджытæ. Хæст арт у. Барæй адæмы хæсты бакал, уый
та куыд у? Туг туг у!
Берболат æмæ В а с и л и æрбацыдысты. Семæ маБерболаты
æмбæлттæ. Раарфæ кодтой адæмæн.
Берболат. Арфæ кæнæм сходкæмæ æрбацæуæг адæмæн!
X и с т æ р. Фенаг дæ, Берболат. Ацы æмбырды дæ хъуыды куы
зæгъис!
Т о т р а д з. Раздæр ничи зæгьдзæни. Мах хъуамæ фехъусын
кæнæм фидæны æрлæууинаг бæллæхты уаг.
Дыккаг æлдар. Аргьæвæм дыккаг къуыримæ нæ æмбырд.
Æппæт ам не сты, зæгьгæ. Хорз æфсон нын ис.
Ч и д æ р. Чи ис, хорз у. Адæмæн сае хъуыддаггæнджытæ, куы-
рыхондæртæ ам сты, дыууæ лæджы дзы нæй... Сарæхсдзыстæм!
Т о т р а д з. Топпæхсæг дзы йæ æмбалы нæ фæрсы. Иннæ
къуырийы. Фехъусын та кæндзыстæм.
Æртыккаг æлдар (аивæй). Цы нæ хъыгдары Берболат?
Ницы! Адæмы тыххæй хорз ныхæстæ ракæны.
Æлдæрттæ ацыдысты. X е т æ д ж ы-ф ы р т сæ фæстæ. А д æ м иугай-
дыгай ацыдысты. Æрталынг. Æрбабон. Сценæ у афтид. А д æ м иугай-дыгай æмбырд
кæнынц. Бæхты къæхты хъæр хъуысы.
Ф’ыццаг хистæр. Æрæмбырд та стæм. Цыдæр æрæгмæ
цæуынц сходкæйы адæм, фæдисæттæ. Фидиуæг — Хетæджы-фырт.
Бæстæ змæст...
Д ы к к а г х и с т æ р. 0, нæ фыдæлтæ сæ бæстæйы тыххæй
ныккалдтой сæ туг. Æмæ йæ ныр кæмæн слæвар кæнæм? Фæлтау
— мæлæт!
Фыццаг хистæр. Ир сыскъуыдысты фыдæлтæй нырмæ
æвидийгæ хæстыты. Сагъæссаг у нæ фидæн, ныр дæр. Нæ адæмæн
та се сæфт куы æрцæуа, уымæй тæссаг у!
Т о т р а д з. Уыдис нæм дард бæстæй фидиуæг, Перс æмæ
Туркæй. Уыдон, дам, нын баххуыс кæндзысты хъуыддагæй:
цæрæнхос мадзæлттæ æмæ хæстон хотыхтæй. Джауыртæ цас фылдæр
кæной, æлхъивдзысты нæ тынгдæр. Хорз æгъдæуттæ нын не ’рба-
хæсдзысты. (Берболатмæ.) Кæм ис сæ хорздзинад де ’рдхæрдтæн?
Джауыртæн?
Фыццаг хистæр. Æмбырдтæ аразæм, æмбырдтæ...
Дзурæм, дзурæм, æмæ цы? Ницы!
Хетæдж ы-ф ы р т (адæммæ). Загътон æй, æмæ ма йæ но-
джыдæр зæгъын Туалгомы цæрджыты номæй: хæстытæн кæрон
скæнæм! Нал хъæуы Ирыстоны адæмы хæст! Бафæллад Ирыстоны
зæхх хæстæй. Бахъоды кæнæм хæстыл! Уæлладжыр — Туалгомы нар-
ты фæдонтæ се знæгтыл уæлахиз кодтой раг фыдæлтæй нырмæ! Сæ
247
фæринк кæрдты цæфтæ æмæ фæтты ныхстытæ арфдæр. Сæ кой
айхъуысти дардыл. Дуг æхсиды, фæлæ... Тыххæй æмæ тыхæй,
æхсарæй,. фæндæй уæнт уæлахиз,— уæд фидыд уыдзæн. Уæлла-
джыр — Туалгом, цæй бæрц сты ифтонг. Æхсар æмæ фæндæй.
Загьтой ма: адæм вæййынц домбай, куы уой æмвæнд, æмдых,
æмзонд. Уæд уыдзæн уарзон æмæ иудзинад фидæны уæлахиз. Сæ
фæстаг ныхас: Уæлладжыр — Туалгомы ныфсæй мачи ныффæнд
кæнæд хæстмæ.
Фыццаг хистæр. Уæлладжыр — Туалгомæй хæстмæ
цæуджытæ ис.
X е т æ д ж ы-ф ы р т. Уæлдай ныхас не ссыд мæ дзыхæй.
Фыццаг хистæр. Дзур, дзур! Хъусæм дæм!
Т о т р а д з (адæммæ тызмæгæй). Кæд федтат, йе фехъуыстат,
ирон лæг йæ фыдыбæсты сæраппондæн хæстæй йæхи бааууон код-
та?! (Хетæджы-фыртмæ.) Фæливыс æппæт адæмы дæр. Дæ рæдыд
сраст кæн!
Т х о с т (аивæй). Ныр та ма мын кæмæй тæрсгæйæ у. Ныууагь-
тон рæгьæуттæ дæр, цыфæндыдæр кæнæнт. Рахъæр сын кæнин сæ
талынг хъуыддаг. Фæсмонгонд куы фæуон. (Ахъуыды та кодта.)
Уæд та уал бабыхсон. Басусæг сæ кæнон. Æмæ, уæддæр фæсмон-
гонд куы фæуон... Цы зын у быхсын... Уæд та зæгъон.
Фыццаг æлдар (Тхостмæ). Цалынмæ дын дæ бæрзæй ничи
ныссаста,— æгьи кæн рæгъæуттæм!
Т х о с т йæхи нæхъусæг скода,
Т о т р а д з (æлдæрттæм). Ауынаффæ æмбæлы, фыдбылыз ца-
лынмæ ам нæй, уæдмæ... Сид^ровæй зæгъын.
Фыццаг æлдар. Хуыцау ахæм амонд куы раттид, æмæ йæ
астæустæг æмбис фæндагыл куы ныссæттид.
Сходкæйы ныхас стынг.
Т о т р а д з (адæммæ). Байхъуыстон Хетæджы-фыртмæ. Йæ ард
басаста. Куырттатæй хæстмæ рацæуджытæ ис, æмæ уыдзæнис.
Фыццаг хистæр. Сæ фæнд аивтой.
М у рту з. Æз Хуссары номæй дæн ам, кæсын æмæ хъусын,
Тотрадзы ныхæ’стæ сты раст æмæ бæлвырд. Берболат, Васили æмæ
Исакъойы хуызæттæ адæмы змæнтынц. Тотрадз æй раст бамбарын
кодта,— мах архайæм ууыл, цæмæй адæм уой сæхи бар. (Берболат
æмæ йæ æмцæдисонтæм.) Къадцæр змæнтут адæмы, æмæ уæд
уыдзæн иудзинад.
X и с т æ р. Хетæджы-фырт нын хъуыдытæ бамбарын кодта раст
^емæ бæлвырд.
Хетæджы-фырт (адæммæ). Зæгьын Хуссар — Къуыдарго-
мы номæй. Къуыдаргомы цæрæг адæм — нарты фæдонтæ. Сæ
248
зæлланг хъæлæсæй хæхтæ дæр ма рызтысты. Нарты æхсар Къуы-
даргомы никуы бамынæг, æмæ никуы бамынæг уыдзæнис! Хæсты-
ты фыдæлтæй нырмæ нартау бырстой æмæ кодтой уæлахизæй уæла-
хиздæр. Се’ндон кæрдты æмæ фæтты зæлланг дардыл хъуыст. Къуы-
даргомæн се’хсар, сæ цыргьзонд, сæ нæргæ æнæбасæтгæ æхсар
никуы фесæфт, стæй нæ фесæфдзæн.
Хъæлæстæ. Хъуамæ афтæ уа!
X е т æ д ж ы-ф ы р т. Къуыдаргомæн сæ иу фезмæлд дæр знæгты
уагьта тас! Къуыдаргом—къæдзæхтау æмыр, æмвидар, æндонау.
Æнæбасæтгæ, фæлæ сæ Гуырдзы арфæйы æфсонæй æфтыдтой
сæфты фæндагыл. Нæ амондæн сæ æрдз сфæлдыста Цæгатæн хуы-
здæр æмæ фидардæр æфсымæртæн. Уæрæсейы стыр падцзахы бæрны
сæхи æнустæм бакодтой. Уырысимæ скодтой æфсымæрдзинад æмæ
йын нал ис фехалæн!
Æртыккаг æлдар (аивæй). Къæдзæхтæн аргьæуттæ
кæнынц. (Æлдæрттæм.) Æз дæр сымахæй кæдæм фæцæуинаг дæн.
Фæлæ раст не стæм. Зонын нæ тыхтæ, зонын нæ адæмыхатт. Нæ
бон ницы бауыдзæн джауырты ныхмæ.
С о л т а н æм бауырдыг.
С о л т а н (æртыккаг æлдармæ). Не знæгтæн ныфсытæ æвæрынмæ
æрбацыдтæ? Адон нæ ныхмæ сты, æмæ ма нæхæдæг дæр кæрæдзимæ
куы фæуиккам. Уæд мах чи стæм?! Ам цы архайæг стæм?
Фыццаг æлдар. Æндæр хуыздæр быцæууат не ссардтат.
Фæсабырдæр сты.
Хъæуккаг (аивæй). Хуыцау сæ кæрæдзийы цæгъдæг дæр
фæкæнæд. (Хетæджы-фыртмæ.) Адонмæ хъусгæйæ нал у.
X е т æ д ж ы-ф ы р т. Загьтон ма йæ æмæ ма йæ зæгьын: нæ
фæндаг Уырысимæ у! Къуыдаргом æмæ Куырттатæ рахастой
уынаффæ: «Уырысы паддзахимæ иудзинад!!!» Къуыдаргом Гуыр-
дзыйæн æнæвгьау, æфсымæртау кодтой хай сæ тугвæллой æмæ
æхсарæй. Къуыдаргом Гуырдзыйы хызтой се знæгтæй, нарты гуып-
пырсартау сæ разæй бырстой хæсты быдыры. Фæлæ сæ Гуырдзы
боны фæстаг æртардтой сæфтмæ. Зылдысты сыл хин æмæ кæлæнæй.
Арфæйы æфсон Къуыдаргомæн — маргджын нозт. Фæзынд фи-
дар, æндон мæсыг Цæгатæй. Къуыдаргом Уырысимæ — æнæбасæтгæ
уарт æмæ цирхъ. Уырысы паддзахимæ — сæ амонд, сæ фидæн.
Къуыдаргом Уырысы ныхмæ хæстмæ рацæуинаг не сты. Фæсмон-
гонд фæуæнт хæстæндзарджытæ! Хæстæндзарджытыл хъоды!
М у р т у з (адæммæ). Куыд уæм растдæр кæсы? Тох, æви не
знæгты фæндыл ныллæууæм? Сæрибар, хъуырдухæнтæ кæнгæ, æви
— не знæгты дæлбар? Цы кæнæм дарддæр? Стæй, чи кæд, кæй
дарæг уыд? Уадзæм джауырты сæхи бар!
249
Берболат. Адæм уынагдæр сты. Никæй бон сæ бауыдзæн
бакуырм кæнын. Къæхтæ æмæ цæстытæ садзгæйæ не сты.
Т о т р а д з. Къуыдаргомы кой та цæмæн?! Нæ фыдцæр знæгтимæ
иумæ. Рæдийынц! Адæмы рæдыд сæфт у! (Адæммæ.) Уыдис нæм
дард бæстæй фидиуджытæ. (Йæ ронæй гæххæттыты тыхтон райста,
æвдисы йæ.) Иунæг не стæм, Уырысы ныхмæ нæ фарсмæ чи ’рба-
лæууа, ахæмтæ ис. Джауыртæ .Ирыстоны пайдайæн кусæг не сты.
Куыд дарддæр, афтæ тынгдæр алхъивдзысты. Берболат йæхæдæг
дæр хуыздæр нæу. Иннæ ахæм та Васили. Куывды дæр ма йæхи
дарын нæ зоны.
Хъæуккаг. Куы уаиккам не’гас дæр Берболат æмæ Василийы
æмдзутæ.
В а с и л и. Уыдтæн хуынды — æгьдауæй, æгæр хорз дæр ма
мæхи дардтон. Уæ адæмы нæ ныхмæ цæмæн афтæ карз кæнут? Са-
бырæй нын куы ис цæрæн.
Хъæуккаг. Ды дæр Берболатæй хуыздæр нæ дæ. (Адæммæ.)
Уæхиуыл рæдыд ма æруадзут. Ацы хабæрттæ фехъусын кæнын хъæуы
Ирыстоны цæрæг адæмæн — Цæгатæй, Хуссарæй. Уадз зоной, Бер-
болаты хуызæттæ нæ кæйтимæ æмцæдис кæнынц, уый, стæй цы
«хорздзинæдтæ» æрхæссинаг сты.
Т х о с т ныхасы йæхи фæтъыста.
Т х о с т. Уынаффæтæ хорз, фæлæ... Диссаджы уазджытæ нæм...
Цæхæртæ калынц. Сæ бæрзонд худтæ æрттивынц. Зонын дзы
кæйдæрты, федтон сæ, Коршуновмæ мæрзæгæй кусгæйæ. (Уисой
раскъæфта, рамарзта дзы.) Хуымæтæджы Иры æлдæрттæ кæсгон
æлдæрттимæ æмцæдис нæ кæнынц. (Йæдзыхыл фæхæцыдис.) Бахъ-
æудзысты ма мæ... Зындзынæн та... мæ рæгьæуттæ... (Ацыдис.)
X и с т æ р (хъæуккагмæ). Абæрæг ма сæ кæн. Хуымæтæджы нæ
зæгьдзæн.
Хъæуккаг ацыд.
Хетæджы-фырт. Дыгургомы фæдзæхст: Дыгургом — нарты
фæдонтæ. Дыгур хъæддыхæй хъæддыхдæр кодта ахъаззагдæр хæсты-
ты, уæлахиз — иу кодтой кæд фæндыдæр се знæгтыл! Сæ кад
бæрзонд хастой. Се знæгтæ-иу бæрз-æйсаст фесты. Дыгургом
фыдæлтæй нырмæ хæстæй никуыдæр тарст. Фыдæлтæй нырмæ се
’хсары кой дардыл хъуысти. Дыгур сты домбай æмæ æхсарджын.
Бамбарын мын кодтой, хæстæй кæй нæ тæрсынц, фæлæ хæстмæ
дæр кæй нæ рацæудзысты. Куырттатау, лæджыхъæдджындæр æмæ
куырыхондæртæй кæй фервыстой Уырысы паддзахмæ фидиуджытæ.
Амæй фæстæмæ уырысимæ хæларæй кæй цæрдзысты. Хæст æндзар-
джытыл бакодтой хъоды.
Т х о с т æрбацыд.
250
Æртыккаг æлдар. Цас диссаджы фæндтæ æмæ
æртхъирæнтæ. Цæй мæгуыр стæм, кæдмæ фæраздзыстæм. Уæд кæй
куырм кæнут? Чи уын бакомдзæн сайын? Коршуновы амыджыр-
тимæ... (Адæммæ.) Уæхиуыл рæдыд ма æруадзут.
Т о т р а д з (адæммæ). Æппæт Ирыстоны адæм дæр цæуылнæ
зонынц: иу боны уæлахиз фынæмбал у.
А д æ м ы хъæлæба фæтынгдæр.
Ирыстоныл уал сайд цæуы Куырттаты æмæ хуссайрæгты бæллæхтæй.
(Аивæй.) Уæ ахæцæн æмæ уе схæцæн дæр мах куы стæм. (Реванмæ.)
Ныртæккæ Дзæуджыхъæумæ æгьи кæн тæргæ бæхæй, хицаумæ: Бер-
болат, зæгь, адæмы ифтындзæг...
Хъæуккаг (æлдæрттæм). Афтæ æнхъæл стут, фос хизын
æмæ хуым кæнын йедтæмæ ницы зонæм. Мах джауырты ныхмæ
аразут, уæхимæ уын цал минæвары æрбацыд Турчы султанæй?
Æнхъæлут, нæ сæ зонæм? Цы хорздзинæдтæ уын æрбаласдзысты?
Адæмы сæ кæрæдзийы ныхмæ кæнут.
Т о т р а д з. Кæй федтат, кæй æрцахстат? (Аивæй.) Стыр хох
зын рафæлдахгæ у, фæлæ æнæ рафæлдахгæйæ дæр нæ баззайдзыс-
ты. (Адæммæ.) Кæрæдзийы бамбарынæй хуыздæр ницы ис. Æмæ
йæ саразæм.
Фыццаг хистæр. Чи хъæуы, уый у. Фæлæ адæм æмæ
сырдтæн æмдзæрингæнгæйæ нæу. Уыдис ын ныхасы бар Нары-
хъæуы, æрдомдта Хъобангомы дæр.
А д æ м æ й чи хъæлдзæгдæр фæци, чи æнкъарддæр. Æлдæрттæ та Хетæ-
д ж ы-ф ы р т м æ фæтызмæгдæр сты.
С о л т а н (Хетæджы-фыртмæ). Ды, Хетæджы-фырт, стыр
хабæрттæ кæныс, фæлæ фыдгæнæг æмæ змæнтæгæй дæхи нæ ныхмæ
равдыстай. Рæдыд дын у. Сафыс ма мах дæр.
X и с т æ р (Берболатмæ). Цæгатæй — Хуссармæ, кæй ангел
хонынц, кæй фарш, кæй та къортолтатæ... пырсатæ... Турчы сул-
тантæ.. Кæй та шултан. Чи сæ рæстагдæр уаид Ирыстонæн? Фенаг
дæ, зæгь æй. Фæлæ, цыма джауыртæ...
Берболат (хистæртæм). Мæнæн хицауадимæ адæмы номæй
дзурын хъаймæтау у. Ам ахæмтæ ис, кæцытæ хабæрттæ мæнæй хуыз-
дæр зонынц. Уынут сæ уæхæдæг фылдæр æмæ...
Дыккаг хистæр. Хистæрты фæндæй, адæмы номæй ды
хъуамæ зæгьай!
А д æ м цымыдисæй хъусынц.
Берболат. Нæ мæ фæндыди, фæлæ хистæртæ куыд загътой,
афтæ уæд. Дзурдзынæн. Бæстæ, уавæртæ æмæ адæм дæр рæстæгау
ивынц. Рæстæг у адæмæн уынаффæгæнæг, сæ аразæг, фæлæ
рæстагдæр адæмы хъуамæ ма басæтта. Уый тыххæй, æмæ æрдз
251
адæмы пайдайæн кусы. Нæ фыдæлты намыс, кад æмæ æхсар—дар-
дыл хъуыст. Нæ фыдæлты æгъдæуттæ бæрзонд сисыны бæсты не
’лдæрттæ адæмы кæрæдзийыл ардауынц.
X е т æ д ж ы-ф ы р т (адæммæ). Дæргьæвсгомы цæрджыты
ныстуан ацы æмбырды адæммæ. Дæргъæвсгомы цæрæг адæм се
’мбæстаг адæмимæ сты æмтуг-æмстæг. Дæргьæвсгомы сахъфæсив-
æды æхсар кæддæридцæр нæрыд, нæры æмæ нæрдзæн хæстыты Фы-
дыбæстæйы сæрвæлтау. Дæргъæвсгом Ирыстонмæ бырсæг знæгтæн
никуы хатыр кодта, æнæвгьауæй сæ цагъта. Сæ фæринк кæрдтæй
се знæгты стджытыл кодтой фæлахс. Дæргъæвсгом, йе Хъобанго-
мы фæлтæр цæттæ сты цыфæнды æрдонджы ныхмæ дæр хæстмæ.
Дæргъæвсгомæн, Хъобангомæн сæ фыдæлты фæринк кæрдтæ
æфсæныл дæр къуымых нæ кодтой. Дæргьæвс — Хъобангомæн
рагфыдæлтæй нырмæ се знæгты туг дардыл æнхъæвзта. Кад, на-
мыс бахъахъхъæныны адыл. Дæргьæвс — Хъобангомæн йæ æхсар-
джын нæргæ фырттæ фыдæлтæй нырмæ нæрынц Иры бæстыл. Не
сты уынаффæ хъуаг! Дæргьæвс — Хъобангомы нæргæ фæлтæр æмæ
куырыхондæртæ хæстæй никуы тарстысты, стæй нæ фæтæрсдзыс-
ты. Фæлæ Уырысы ныхмæ хæстмæ рацæуинаг не сты хæстмондаг
æлдæртты пайдайæн. Дæргьæвс — Хъобангомы цæрджытæ хъоды
бакодтой Уырысы ныхмæ хæстæндзарджытыл.
А д æ м ы æхсæн ныхас стынг.
Т о т р а д з (адæммæ). Æз цы Дæргьæвс æмæ Хъобангомы зо-
нын, уыдон кæд нæ уыдысты æвзыгъд хæстонтæ. Фехъуыстат фи-
диуæджы хабæрттæ. Адæм сæхæдæг’цæуылнæ æркæсынц сæ
уавæртæм? 0, мах, æлдæрттæ, зæгьæм, æмæ нæ фæнды фæсмоны
бæсты кардæлвæстæй не знæгты туджы кæлдтытæ... Нæ уæм хъа-
ры... Дон цæугæдоны кæрæттæй бацæуы айнæджы рафæлдахынмæ.
Абон — мах. (Æлдæрттæм ацамыдта.) Райсом та — сымах! (Хинæй.)
Нæ бон ма уын баххуыс кæнын цы бауыдзæн. Диссаг у, не знаг
æмæ нæ хæрзгæнæджы куыннæ æмбарæм. Фæлæ уынын, Хетæ-
джы-фырт кæй фæцудыдта йæ рæстдзинадæй. Хъусгæйæ йæм нæу.
Фæлæ æркæсут, æмæ фервæзат не сæфты дугæй.
Хъæлæстæ. Байхъусдзыстæм.
Уæлцыхъот. Арфæ кæнын фыццагдæр Ирыстоны цытджын
хистæртæн, куырыхондæртæн. Уыдис Уæлладжыры — Туалгомы
сходкæйы куырыхондæрты номæй фидиуæг — Хетæджы-фырт. Бам-
бæрстам хабæрттæ, уавæртæ. Рауад нæм Берболаты кой дæр. Æрка-
стыстæм уавæртæм. Ирыстоны кæмтты цæрджытæй сты Арвыком
æмæ Тырсыгомы цæрæг адæм дæр — Нарты фæдонтæ. Фæдисон
нын фехъусын кодта, райгуырæн бæстæ бахъахъхъæнинаг кæй у.
Хæстмæ рацæуын нын зынтæй у. Айдагь сылгоймæгты æмæ сабиты
æвджид нæй ныууадзæн бæстæ. Фæлæ ифтонг кæндзыстæм æппæтæй
дæр, уæддæр. Арвы кæмтты æмæ Тырсыгомы цæрджытæ сты лæгдзи-
252
надæй æххæст. Нæй Нарты бæстæн æгадмæ æруадзæн! Арвы
кæмтты æмæ Тырсыгомы цæрджытæ никуы зыдтой æрмдзæф.
Уæлахиз — фыдæй-фыртмæ! Хъусын уын кæнæм нæ уынаффæ: тых-
гæнджыты ныхмæ, бахъуаджы рæстæджы, цæттæ стæм! Не’хсар æмæ
лæгдзинад нæ бавгьау кæндзыстæм. Ацы хъуыдцаджы та хъæуы
фидыд! Уырысимæ хъуамæ хæларæй цæрæм! Уæлахиз кæнæд фидыд
æмæ хæлардзинад!
Т о т р а д з (аивæй). Гуырдзы æмæ Уырысы паддзахы æфсæдты
ныхмæ чи æрлæууыди, уый хъайтардзинад у, фæлæ сæ махæн ницы
пайда ис. Сæ хабæрттæ сын фыддæры ’рдæм аздахын хъаеуы. Ко-
мендатурæмæ... Сходкæ сын сæ ныхмæ... Хæст, ифтонгæй... Бер-
болат сæ артдзæст аразæг. Се’фсæдты мæрдтæ фылдæрæй фылдæр.
Кæй хъæуы? Хæст арт у, фидыд адæмы фыццаг амонд. (Адæммæ.)
Сæрибар хорз у. Фæлæ не знæгтæ — нæ сæрты хъуынтæй фылдæр.
Зынг зæгьынæй ком нæ судзы. Ир сæхи хъаруйæ ницы сараздзыс-
ты. Уырысæй мах хъæуынц сæ ахуыргæндтæ, царды фæрæзтæй нæ
хъомысджын чи скæна. Æмæ, уый уыдзæн. Зонд садзгæйæ нæу.
Кæмдæр хи сæрæй фылдæр кусын хъæуы!
Фыццаг æлдар (хызынæй хъуыран систа, адæммæ йæ
æвдисы). Кæд джауыртæ бирæ сты, адон къаддæр не сты. Мол-
лотæ. Пысылмон дин. Цы у чырыстон?
Фыццаг хистæр (чиныг æвдисы). Ацы чиныг цæмæй
æвзæрдæр у? Ай фæрцы Васили Уасджейы сахуыр кодта кæсын.
Уырысы фæрцы нæ кæстæртæ уыдзысты ахуыргæндтæ, афицертæ...
Берболат. Уырысимæ, фыццаджыдæр, æмвæнд кодтой
Куырттаты комы хистæртæ æмæ Къуыдаргомы куырыхонтæ сæ адæ-
мы сагъæссаг царды азарæй. Сæ хæдфæстæ — Дыгургомы разагьды
лæгтæ. Фæстæмæ раздæхæн нæй! Фыдæлты фарн æй нæ ныххатыр
кæндзæнис, уый тыххæй, æмæ нын нæ адæмы сæфтмæ æртæрдзыс-
тут. Кæй азым кæнут? Кæй руаджы æлдæрттæ стут? Джауырты?! Сæ
ныхмæ хæцын дæр уын раст нæу.
Хъæуккаг (хистæртæм). Рæдийут! Фыдбылызгæнæг кæмæ
нæй?! Фæлæ Уырысы хуыздæр куы бамбæрстаиккам.
Берболат. Фынддæс азы фæслужбæ кодтон Уырысы ’хсæн,
уыдонæй цыппар азы Турчы хæсты. Сты бæлвырд, æргомзæрдæ,
адæмыхаттæй тыхджын. Турчы бæстæйы æртæ мæйы фæдæн уаца-
ры. Куы нæ сæ федтаин, уæд хуыздæр уыдаид. Туркæгтæ сты æнæха-
тыр. Надтой мæ æхсæвæй, бонæй... Дзырдтон ма уын сæ. Уырысмæ
дæр бахаудта уацары туркæгтæй. Уырыс сын ахæм сырдты митæ нæ
кодтой. (Æлдæрттæм.) Хæст æндзарынæй сау мæр фæлдахын зонд-
джындæр хъуыддаг у. Зæхх адæмы дарæг у. Хæст та — адæмы
хъаймæт. Ныр хъусут, Уырыс уын цы хæйттæ рахай кодтой,
уыдæттæм. (Пакет лланшеткæйæ систа, кæсы.) Уæлдæр хицауадæй...
А д æ м лæмбынæг хъусынц.
253
X ъ ы р ы м-С о л т а н (аивæй). Хъабылæй уæ Пахуымпар ба-
хизæд!
Т о т р а д з (хибарæй). Уый кой ныууадзут!
X ъ ы р ы м-С о л т а н (аивæй). Адон, сæ кæрæдзийæн бартæ чи
нæ радта, ахæмтæ сты. Сæ кæрæдзийы фæйнæрдыгæй здухынц.
Æз ма сæ уæлæмхасæн фæфыддæр кодтон джауырты ныхмæ, нæ
пайдайæн.
А д æ м цымыдисæй хъусынц. Берболат та кæсы.
Берболат. Адæмы курдиатæн уæлдæр хицауад дзуапп дæтты,
сæ уавæртæ сын хынцгæйæ. Скодта хатдзæгтæ. Æрдзы уавæртæ фыд-
гæнджыты азарæй æрцыдысты сæфтмæ! Бардзырд...
Йæ ныхас ын аскъæфта Т о т р а д з.
Т о т р а д з (Берболатмæ мæстыйæ, æввахс æм бацыд). Чи дæ
ды, Берболат? Низ сафыны æфсонæй/джауырты нæ хæхтæм ла-
сыс, куыд арфдæрмæ! Дæсны дзурыс, Берболат! Уæдæ нæм ды дæр
байхъус! Хæххон лæг, куырыхон Берболат! Кæйдæр паддзах,
æцæгæлон кæйдæр бæстæм, зæххытæм йæ къах баивæзта. Алчидæр
æй хъуамæ зона, кæйдæр бæстæй йæ кæй хъæуы æввонгæй. Уый
куыннæ бамбарын кæныс адæмæн?! Стæй йæ хорз куы ’мбарыс,
æмæ нæй ахæм æдылытæ æмæ искæй пайдайæн йæхицæй цардхæссæг
сараза, æмæ йæ туг дæр ныккала кæйдæр бæстæйы цæрджыты цар-
ды фæрæзты тыххæй! Уый куыннæ æмбарыс?!
Солтан (адæммæ). Берболат кæмæн ныхæстæ кæны?! Чи нæ
хоны?
Фыццаг æлдар (Василимæ ацамыдта, йæ дысыл ын
æрхæцыд). Гъа, адонæй дæ ныфс хæссыс? (Адæммæ.) Сæхи фæллой
фыдæбæттæгæнæг адæмы сæфтмæ никуы æртардта. Афæливынæв-
вОнг сты? Цалынмæ удæгас уæм, уырысы къухты нæ бафтдзыстæм,—
цыбыр сын сты.
В а с и л и (æлдæрттæм). Цы сын ракодтам æвзæрæй адæмæн?
Цы сын сарæзтат сымах хорзæй? Адæм нæ сæхæдæг уынынц. Уæ
хъуыддæгтæ уæ сæрыл тыхсынц. Фæстæдæр та — фыддæр.
С о л т а н. Фæдсайæн ныхæстæ. (Адæммæ.) Фосы уавæрмæ уæ
тæрынц. Хатыр нæ уыдзæн. Чидæриддæр йæхи сæрымагьзæй кусы,—
йæхи пайдайæн... Уый тыххæй никуы ахъуыды кодтат? (Василимæ.)
Зон-ма уый дæр, æмæ кърестытæ æмæ майдантыл хæхтæ, адæмы
уæй кæнай, ахæм бартæ дæр дын чи дæтты?! Уыдæттæ куыннæ æмба-
рыс?!
Р е в а н (хинæй). Лæг ма йе знаджы фарс дæр рахæцы. Бербо-
лат ха?сты быдыры Уырысы æфсæддон къамандыгæнджыты бар-
дзырдтæ ивта мах æфсæдты пайдайæн. Бынтон æй ма сызнаг кæнут!
Ч и д æ р. Берболат у рæстдзинадыл тохгæнæг.
254
Фыццаг æлдар (адæммæ). Берболатæн йæ куырæты
дзыппæй сластой туркæй æрбарвитæккаг чиныг. (Тотрадзмæ аивæй
æвдисы фыстæг.) Æлдæртты номыл æрвыст чиныг ын фыдбылызæн
фæцис, æмæ йæ ахæстоны дæр ма смидæг кодтой. (Аивæй Тот-
радзмæ.) Коршуновы лæвар мын у. Ныр ам йæхицæй куырыхон
аразы, джауыртæн хæрзгæнæгæй кусы. Мæнгард...
С о л т а н (адæммæ). Кæуыл æууæндут? Берболаты фæндæй
джауыртæ Ирæй сæхицæн цагьартæ скæниккой. Кæнæ та сæ
(Скæсæны ’рдæм ацамыдта) Сыбыры хай бакæниккой...
Фыццаг æлдар (зæрдиагхуызæй). Берболат иу афицеры
ныссæндæг кодта, Петров, зæгьгæ, йæ мыггаг.
Дыккаг æлдар. Лæгдзинæдтæ æвдисщ, кæд æй не’мбарут,
уæддæр. Фылдæр ын куы æнтысид.
Хистæр (аивæй). Цы бæрæг у, Берболат æмæ Исакъойы
хуызæттæ кæцытæй сты. (Адæммæ.) Мах нырма бирæ цьгдæртæ нæма
бамбæрстам, тынгдæр — Хуссары ’рдыгæй.
В а с и л и. Мауал рæдийут! Ирыстон йæхи æгьдауæй сæфтмæ
æрцæудзæнис.
А д æ м цымыдисæй хъусынц.
Паддзахы думæйы æрцыд ахæм уынаффæ: ирон адæмæн, куыд ра-
гон цæрæг адæм, фæлтæрд,. домбай, хæстон, уæздан адæмыхатт,
афтæ, йæ фадæттæ фæхуыздæрæн,— алидзыны бар быдыры бæстæм.
Хъæздыг, саумæрджын зæххытæ хуымгæндæн æмæ хосгæрстæн.
X и с т æ р. Фæстæдæр нæ куы фæхæсджын кæнат? Нæ фæллой
фылдæрæй фиддон куы фæуа.
В а с и л и. Хæрзиуæг ракæнын фидиссаг нæ у. Фыдбылызтæ
цæуæд къаддæр. Хъусут дарддæр: фæтæн æмæ уæрæхтыл тыгьдад
хъомвос хизæнуæттæ. Атагьатæ, хъæдтæ артаг æмæ цæрæнуæттæн,
хæдзæрттæ аразынæн хæйттæй. Райдай дæлхæхтæй хæхты
рæбынтæм. Уæрст æмæ фидаргонд æрцыдысты къанонæй. Райдай
Цæгат Кавказы сæйрагдæр хæхтæй, рæгътæй быдыры бæстæм
цæрæнуæттæн. Райдай Скæсæны ’рдыгæй, Стыр Кæсæгæй...
Дæргъæвсгомæн зæххытæ: Майрæмададжы донæй Дзæуджыхъæумæ.
Дыгургомæн — Тугьантæн та хохрæбынæй, Рæзбынæй доны был-
тыл Дур-Дуры онг, æмæ ноджы уым дæлæмæ куыд ахаста галиу
фæрсты, суанг хæхты онг. Уæлладжыр — Туалгомæн Хъуырыппы
донæй Æрыдоны онг, иæ рахиз фæрсты цы бацахста, суанг Суада-
джы онг. Куырттатæн та Майрæмададжы доны былтыл уым дæлæмæ
цы ахаста хуымгæнæн зæххытæ. Хосгæрстæн—тыгьдбыдыртæ æмæ
хæхты фæтæнтæ. Хъомвосæн сæрдыгон хизæнуæттæн—сæрвæттæ.
Хæхты къуылдымтыл хъæдбæстæй хъæды хæйттæ, артаг æмæ арæз-
тадæн. Хуымзæххытæ алы фæздæгуадзæг хæдзарæн дæр дыууæ
дæсæтины. Хосгæрстæн — уыгæрдæнтæ, бинонты нымæцæй кусæ-
255
джы сæрыл. Алы фæздæгдзæуæн хæдзары куыстхъомæн дæр йæ бон
у, æмæ фæллой кæна, куыд хи хæдзары пайдайæн, афтæ паддзахы
æфтиагæн дæр.
Б у д з и (хъæрæй). Куырттатæн хуыздæр æмæ фылдæр хæйттæ
цæуылнæ? Куырттаты руаджы куы сты ацы хабæрттæ. Мах фæцы-
дыстæм Уырысы паддзахмæ балцы. Нæ руаджы сты ацы хабæрттæ.
В а с и л и. Æлдæрттæн — фылдæртæ, фæрсаг адæмæй алкæмæн
дæр æмхуызон хæйттæ. Бардзырд йæ тыхы бацæудзæнис йæ фехъ-
уыстгондæй фæстæмæ. Бардзырд фидаргонд æрцыд падцзахы къа-
нонæй, æнустæм! Кавказы хæстон хайы къамандыгæнæг къниаз —
инæлар-лейтенант Зиов.
А д æ м æ й чи худгæ кæны, чи ракафæгау кодта. Æлдæрттæ мæсты кæньшц.
X и с т æ р (æлдæрттæм). Къаддæр дзы хъуыди догъдаби. Туджы
кæлдтытæ дзæгьæлы нæ уыдысты.
Æлдæрттæй чи фырмæстæй рауай-бауай кæны, чи йæ мидбынаты лæугæйæ
баззади, чи ныджджих.
Фыццаг æлдар. Цæмæты æрхаудтат! Фæстæдæр фенат.
Дыккаг æлдар. Бардзырдтæ! Уынаффæтæ! Быдыры
бæстæм,— цæй тыххæй, цæй тыххæй?! Кæй пайдайæн?! Ахъуыдыйаг
уын у.
Ничи ницы сдзырдта.
Т о т р а д з. Чи у йæ æрхъуыдыгæнæг? Быдыры бæстæм?! Цæмæй
æнцондæр цæгьдæн уæм. Нæ адæм, нæ рæзгæ фæс’ивæд, быгъдæг
быдырты!
Дыккаг æлдар. Афтæ! Фыдæлты ныхæстæ раст сты:
хæхбæсты фæстаг — быдырмæ, быдыры фæстаг та — сæфтмæ.
А д æ м сагъæсы бацыдысты. И у т æ та æнкъардæй лæууынц.
И н а л. Комбæсты хистæр дæн, æмæ зæгъын: Ирыстоны адæм,
не’нусон бæллиц сæххæст. Æмæ ныр алырдæмты мауал ивазут. Хъуы-
ды кæнут Ирыстоны хъысмæтыл. Берболаты æрвад дæн, фæлæ
рæстдзинад зæгьгæйæ у. Берболат йæхи пайдайæн кусæг нæу! Адæ-
мы, Фыдыбæстæйы тыххæй у йæ хъысмæт. Куыд хуыздæр уа, ууыл
архайы. Хæхтæ хорз сты, фæлæ айдагь хæхтæ, къæдзæхтæ æмæ
дуртæй цæрæн нæй. Адæмы дарæг зæхх у. Нæ сæдæ азты бæллиц
сæххæст Васили æмæ Берболаты фæрцы. Раарфæ кæнын сын хъæуы,
хъиладзагьдæй æртхъирæнтæ кæныны бæсты.
Хъæлæстæ. Дæуæй растдæр æй ничи загьта!
С р л т а н (аивæй æлдæрттæм). Адонимæ уæзданæй — ницы.
Нæ фыдæбæттæ не знæгты пайдайæн фесты. (Адæммæ.) Цин дæр
ма бакæнут, хъыг дæр уын ма уæд. Хæхбæсты фæстаг — быдырмæ,
256
быдыры фæстаг—сæфтмæ. Мах нæ хæхтæ, нæ бæстæ никæмæн рат-
дзыстæм. Нæ тох нырæй фæстæмæ—-карз æмæ фылдæрæй. Мæлæм,
цæрæм, — уæддæр!
X и с т æ р (æлдæрттæм). Фаг нæ фездыхтытæ кодтат æмæ нын
цытæ нæ бавзарын кодтат. Æвæццæгæн, æмæ уын адæмы туджы
кæлдтытæ циндзинæдтæ ласынц, æмæ уæ азарæй сæфынц адæмы
рæстагдæртæ. Сусæг ницы кæны, раргом ма дзы уыдзæнис но-
джыдæр уæ фыдмитæй.
С о л т а н. Иуы аххосæй хæдзар нæ хæлы. Стæй, бæхтæраг дæр
дзы йæ æмбалы нæ фæрсы. Багъæцут!
И н а л. 0, бирæгьмæ, дам, сæгъы мехъ худæг кæсы. Бирæ нæ
фæкафдзыстут хæрдмæ. Хæс йæхицæй фиддон вæййы, бафиддзы-
стут сæ. Коршуновы хуызæттæ уын бирæ нæ фæдудутæ кæндзыс-
ты. Кæд сæ ныхмæ хæцæг скодтат уæхи,ч уйддæр уыл аудынц. Ахъ-
уыды кæнут!
М у р т у з (æлдæрттæм аивæй). Ам цы сты, уый бæрæг у.
(Адæммæ.) Хуссарырдыгæй та ноджы фыддæр сты джауыртæ. Ам
кæмæн цин, кæмæн улупа, кæмæн та... сайæнтæ... Цæмæй знæгтæн
уым æнцондæр цæгьдæн уæм Исакъотæ æмæ Берболаты хуызæтты
руаджы. Æлдæрттæ ахæмтæй ницы аразынц уæ ныхмæ.
И н а л (адæммæ). Кæд исчи аразы, уæд уыдон! Ам райгæйæ
нæу. Ирыстон æмткæйæ хъахъхъæнгæ у. Тæтæр æмæ нæ буртæ
хъæддаг бырстыты сихсийын кодтой. Уыдæттæм нын нæхи æруа-
дзгæйæ нæу! Нæ адæмæн, цы хуыздæр у, уый кæнгæйæ у.
Хъæлæстæ. Раст æй загъта! Æгъгъæд фæуæд! Лæгтæ стæм
мах дæр. Уырысы фыдгæнджытæ нын тых кодтой, фæлæ сæ
хæрзгæнджыты руаджы фервæзтыстæм сæфтæй. Хорзæй лæг хъуа-
мæ хорз зæгьа. Уырысы æрбацыд нын рæстмæ у, кæд кæмæндæрты
фыддзинады ’рдæм фæцис, уæддæр.
Т о т р а д з (аивæй). Æртыхстысты ныл нæ хинтæ. (Берболаты
’рдæм йе ’ргом сарæзта.) Фæрсæм дæ, Берболат. Хъусыс нæ раг-
фыдæлты кой дунейыл. Кæй зæххытæй нын схæйттæ кодтой?! Сæхи
зæххытæй æви нын джауыртæ нæ фыдæлты зæххытæ фæйнæрдæм
аивæзтой? Æви нæ фыдæлты зæххытæ кæцæй кæдæм уыдысты, уый
нал æмбарæм, æви нæ дуртæ ’мæ зæххы кæрдихтæ дыгæйттæ ный-
йардтой? Æмбарæм? И? Хæстон лæг куы дæ! Цæгатæй — Хуссармæ,
Скæсæнæй — Ныгуылæнмæ нæ фыдæлтæ нæрыдысты æппæт ду-
нейыл! Æхсар æмæ лæгдзинадæй! Ныр нæ дæ хуызæттæ лæгъстийаг-
мæ æртардтой. Ирон лæджы ном цæмæты æрхаудта. Растдæм кæсы?
Службæ кодтон, ирон лæджы ном хастон бæрзонд, сæрыстырæй.
Сымахты азарæй сæфтмæ æрцæудзыстæм. Нæ фыдæлты бæстæ
никæмæн раттинаг у, загьтон ма йæ! Нæ бæстæ нæхи уæд! Иу бæстæ
дыууæ знагæн артдзæст у. Нæу нын æмдзæрин бакæнгæйæ дæр!
17 3аказ№207
257
Хистæр (Берболатмæ). Зæгь! Адæмы бæрны бацыдтæ, хъахъ-
хъæнын дæр сæ уæд дæ бон уæд! Зæгь!
Берболат. Мæхи тыххæй цы загътон, уый æгъгъæд у.
Адæмы тыххæй дзуапп дæттын та мæлæтау у. Адæмæн йæхицæй
зондджындæр нæй. Адæм сæхæдæг зæгьæнт!
Адæмæй иу (Берболатмæ). Хистæрты афтæ фæнды, æмæ
зæгъай дæ хъуыды.
П а у з æ.
Берболат (къорд рæстæг ницыуал сдзырдта). Адæмы фæндæй
та мын æнæдзургæйæ нал у. (Тотрадзмæ.) Мæ хъизæмæрттæ, мæ
туджы кæлдтытæ, ме’взыгьдцзинад — Иры рухс фидæныл. Ауын-
дзæны бын мæ куы ’рлæууын кодтой, цас диссæгтæ бавзæрстон.
Дæу, Муртуз æмæ Сидоровы хуызæтты азарæй. Æмæ цæмæн хъуы-
дысты, хорздзинады бæсты — æфхæрд. (Æлдæрттæм.) Арт цæгьдут
уæ удтæй. Хæст хъæддыхæй домут, æмæ... Зонут æй æппæтæй дæр,
нæ цъитиджын хæхтæ, нæ фыдæлты бæстæ никæмæн дæттын, стæй
йæ ничи атондзæнис. (Адæммæ амоны.) Скæсут-ма нæ цъитиджын
хæхтæм, нæ фезмæлæнтæм. Ам фæцæрæн ис? (Адæммæ.) Хъа-
захъхъæгтæ канд сæхи райдайæн кусæг не сты. Æргом-ма зæгьут,
фæндæгтæ нын аразой хъазахъхъæгтæ, семæ лымæнæй цæрæм,
Уæрæсе нæм рухсдзинад ма æрбанывæнда? Уырысы руаджы царды
фæрæзтæй æмæ хæстон хъомысдзинадæй хъомысджын ма уæм? Ирон
адæм сæ тыхсты рæстæджы, сæ риссаг хабæрттæ домбайдæр кæимæ
ф&кæной. Нæ сывæллæтты скъолатæ хъæуы? Нæ фидæн хуыздæр
æмæ рухсдæр уа? Зæгьут-ма, хорз адæм, зæгьут æргомæй уæ хъуы-
ды.- Æмæ кæрон скæнæм загъта-бахтатæн.
Хъæлæстæ. Хъæуынц нæ, хъæуынц! Гъеуыдæттæ нæ
иууылдæр хъæуынц! Адæмы пайдайæн сты уыцы хъуыддæгтæ!
Берболат (æлдæрттæм). Уынут æмæ сæ хъусут уæхæдæг.
Адæмы ныхмæ хæцæн нæй. Сæхи фæндон у!
Адæмæй чидæртæ (æлдæрттæм). Федтат, кæнæ фехъуы-
стат зондджын лæгты хъуыдытæ. Джауырты ныхмæ ифтонггæн-
джытæ нæ нæ хъæуынц. Царды фæрæзтæ та куыннæ! Зæгьут, Бер-
болат цы нæ аразы адæмы пайдайæн? Цæмæн æй ауындзæны бын
æрлæууын кодтой цалдæр хатты? Кæй кæд амардта, кæд кæй ныхмæ
сдзырдта?
Æлдæрттæ ницы дзурынц.
В а с и л и (адæммæ). Цæуылнæ исчи исты сдзырдта? Бамбæрс-
тат æй, æгайтма. (Берболатмæ.) Цæугæйæ мын у. (Ацыд йæ
æмбæлттимæ.)
Фæцыд бæхты къæхты хъæр.
258
Хъæлæстæ (адæммæ). Гъа ныр дæр-иу æлдæрттæ хæрдмæ
ракафæнт. (Æлдæрттæм.) Æгæр дæр ма ныссыкк сты уæ хабæрттæ.
С о л т а н (æлдæрттæм). Нæ бирæ удхардзинæдтæ — доны бын.
Афтæ йæ нымайут, фесты нæ кафæн бонтæ.
М у р т у з (аивæй Солтанмæ). Цытæ дзурут? Мæгуырæн митын
хъæпæнтæ дæр — мæсгуытæ! Кæд хауæм, уæд бæрзондцæр бæхæй!
Кæд мæлæм, уæд кад æмæ радимæ! Арв куыд нæры, афтæ нæ цæвы.
(Аивæй.) Адæтты бакъуындæджытæ кодтой. Уæд ма хуссайрæгты
бон та цы бауыдзæн. (Æлдæрттæм.) Ныффæнд кодтам, уæд тох
ныууадзгæйæ нал у.
Æлдæрттæй чидæртæ. Нал у, нал!
Т о т р а д з (æлдæрттæм). Нæ хæхтæ, нæ бæстæ ратгæйæ не
сты. Нæ тох нырæй фæстæмæ—-карздæрæй! Темырболат хъуыдцæг-
ты нæ сарæхст. Рацыд ныл хинæй Хетæджы-фырт — ноджы фыддæр!
Т е м ы р б о л а т. Тох кодтон, кæм нæ уыдтæн æмæ кæм нæ
архайдтон. Фæлæ адæм ажæм дæр мæ ныхмæ уыдысты. Берболат ра-
зынд мæнæй домбайдæр. Васили, Исакъо... Адæм—се’мтохгæнджытæ!
Берболат (æлдæрттæм). Азимаг не сты нæдæр Васили,
нæдæр Исакъо... Цы сарæзтам, — адæмæн сæхи фæрцы. Цы ма уа
уымæй хуыздæр! Чысыл адæм стæм, фæлæ нæ фæцудыдтам. Цы ма
уа бындурондæр?! Уырысимæ нæ баиудзинад хуыздæрæн у!
А д æ м цин кæнынц.
Хъæлæстæ. Хуыздæр ма цы уа?!
Бербол’ат, Исакъо æмæхъæуккæгтæй чидæртæ сæ кæрæдзийæн ахъæ-
быстæ кодтой. Æлдæрттæ тынгдæр мæсты кæнынц.
С о л т а н (Тотрадзмæ аивæй). Мах раздæр цæуылдæрты нæ
ахъуыды кодтам. Æмæ адæмæй бирæ кæйдæрты нæ ныхмæ сарæз-
там, æмæ ныл нæ хабæрттæ æртыхстысты.
Т о т р а д з. Нæ рæдийæм. Хабæрттæ фæстæдæр уыдзысты.
Фидардæр лæуут! Сырдтæй чи тæрсы — хъæдмæ нæ цæуы. Сæ уæл-
ныхты нæ куы сисой,— нæ тох карздæрæй сæ ныхмæ. (Аивæй.)
Реван цыдæр æрæгмæ... (Йæ къæдз лæдзæгæй зæхх æрхоста. Бер-
болатмæ.) Цæуылнæ æмбарыс, уыцы скъоладзаутæ райсомы бон
Ирыстоны уæйгæнджытæ æмæ фыдгæнджытæ кæй суыдзысты, уый.
Фæссценæйæ æрбайхъуыст уынæр, хъæртæ. А д æ м сцымыдис сты. Т х о с т
æрбацыдис. Тотрадзмæ æввахс æрбалæууыдис.
Т х о с т. Мæ рæгьау хъæугæроны Бурдуны бæрны фæуагътон.
Цыдæр æнахуыр барджытæ æрбацæуы, сæ цъупп худтæ цæхæртæ
калынц. Иу дзы Сидоров уыди. (Аивæй.) Ныр сын сæ хабæрттæ
хъуамæ рахъæр кæнон. Хорз фадат мын фæцис. Ам мæ æрцæвын
нæ бауæнддзысты.
259
Берболат (аивæй). Мæ фыдфынтæ дзæгъæлы не сты. Рева-
ны цыдæр бæллæхæн федде кодтой ардыгæй. (Ахъуыды кодта.)
Уадзæм сæ. Лæг зынтæй фидар кæны. Чи цы байтауа — кæрдгæ
дæр уый æркæндзæнис!
X и с т æ р. Цал хатты загьтон, ком æнæфæлгæсæг куыннæ уа,
афтæ! Æрбацæуæнт уазджытæ!
С о л т а н (хистæрмæ). Æз цæуын æртæ лæппуимæ. (Ацыд.)
X и с т æ р. Кæд фæуыдзысты ацы фæдистæ æмæ æнамонд
хабæрттæ?
С о л т а н æмæ йе ’мбæлттæ æрбацыдысты.
С о л т а н. Уазджытæ Дзæуджыхъæуæй. Фæнды сæ хистæр-
тимæ, хъæубæсты адæмимæ аныхас кæнын. Сидоров æмæ æртæ
стражниччы.
X и с т æ р. Цымæ, цавæр хъуыддаджы тыххæй. (Адæммæ.)
Уыцы адæмы ’рбауадзæм?
Адæмæй ничи ницы дзуры.
Р е в а н æмæ л æ п п у т æ ацыдысты, фæстæмæ С и д о р о в æмæ й е
’мбæлттимæ ’рбацыдысты. Ныхасы а д æ м æмæ уазджытæ сæ
кæрæдзийæн æнæбары раарфæтæ кодтой. Æлдæрттæ уазджытæм
æввахсдæр балæууыдБ1сты.
Т о т р а д з (Сидоровмæ аивæй). Уе ’рбацыды агъоммæ Берболат
хъæуы адæмы схæстифтонг кодта. А къуырийы, майрæмбоны, хъуа-
мæ ныббырстаиккой комендатурæмæ. (Æлдæрттæм амоны.)
Æвдисæнтæ. (Аивæй.) Адоны сæ кæрæдзийы мидæг куы нæ базмæн-
тон, æмæ сæ знæгтæ куы нæ скæнон, уæд мæ мад, мæ фыдæн
фыртæн нæ райгуырдтæн. (Сидоровмæ.) Кæсут, иууылдæр
хæстæввонг.
С и д о р о в (адæммæ). Мах стæм уæлдæр хицауады номæй
æрвыст. Номхыгъдæй нæ зонут. Афицертæ. Хицауад рагагьоммæ
уе’лдæрттæн фехъусын кодта, абон сымах кæмæ хъусдзыстут, уыцы
хабæрттæ. (Пакет райхæлдта æмæ кæсы.)
А д æ м цымыдисæй хъусынц, ныхæстæ стынг сты.
Ирыстоны кæмтты цæрджыты фыдракæндтæ кæнынц бонæй-бон
фылдæр. Бæстыл æфтауынц тасдзинад.
Æртыккаг хистæр. Кæм сты уыцы фыдгæнджытæ, мах
сæ куыннæ, кæнæ цæуылнæ зонæм?! Хæхтæсгарджытæй райдыдтой
æмæ сабыр цæрæджы онг. Тугкæлдтытæ æмæ диссæгтæ. Кæд сих-
сийдзысты? Адæм бонвыддæрмæ куы цæуынц. Сабырдæр чи у, уый
тыцгдæр азымджын кæнынц.
С и д о р о в. Уадзут мæ дзурын. Фыддзинæдтæ кæнынц... Иры
зæххытыл нæй æвыдæй ацæуæн. Марут, стигъут фæндаггæтты,
260
паддзахы æфсæддонты. Къорд хатты уæм уыдис минæвæрттæ, знаг-
дзинад цæмæй къаддæр кодтаиккат. Фæлæ нæй сабырдзинад!
Не’фсæдтæн æвыдæй ацæуæн нæй. Уæ кæрæдзийы дæр марут.
Лаферы марæг абон дæр ма æбæрæг, кæнæ афицер Кузьмин—
æбæрæгæй фесæфт. (Ныхасмæ.) Раттут уæ фыдгæнджыты!
А д æ м ы ’хсæн хъæлæба стынг.
X и с т æ р (адæммæ). 0, хорз адæм, уазджытæ нæм æрбацыдыс-
ты æмæ нæ фыдгæнджыты домынц. Уе’хсæн фыдгæнджытæ кæд
ис, раттут сæ!
Ничи ницы дзуры.
(Сидоровмæ.) Фыдгæнджытæ нæм нæй.
Хъæуккаг. Нæй махмæ фыдгæнджытæ!
С и д о р о в . Раттут лæгмар Берболаты!
X и с т æ р (адæммæ). Берболаты кæд фыдгæнæгæй зонут,—
раттут æй.
А д æ м æ й ничи ницы дзуры.
Нæй нæм лæгмартæ дæр!
А д æ м сдзолгъо-молгъо сты.
Т о т р а д з. Берболат Дайраны комы куы уыдис, гьеуæд фæмард
Лафер. (Берболатмæ амоны аивæй.) Уый у марæг. Петров æмæ
Кузьмины дæр уæдæ уый амардта. (Адæммæ.) Фыдгæнджыты зо-
нут æмæ сæ раттут! (Сидоровмæ аивæй.) Кæсут уæ хæрзгæнджытæм?
Фидиуæг Хетæджы-фырт у сæ разæнгардгæнæг.
С и д о р о в (мæстыйæ адæммæ.) Кæд нæ дæттут фыдгæнджы-
ты... (Стражниктæм.) Хистæртæй фондзыл бафтаут хъадамантæ.
А д æ м сдзолгъо-молгъо сты.
Хъæуккаг. Нæ бафтаудзыстут!..
Фæсивæдæй чидæртæсæ хъаматæ фæцъортт кодтой.
С и д о р о в. Хъадамантæ бафтаут фидиуæг Хетæджы-фыртыл
дæр...
Стражниктæ бафтыдтой хъадамантæХетæджы-фырт æмæ фондз хис-
тæрыл. Фæцыдис æхстытæ. С и д о р о в фæцæф. Ф æ с и в æ д лæбурынц.
Комбæсты хистæр (фæсивæдмæ). Худинаг! Бафснайут
уæ хæцæнгæрзтæ!
С и д о р о в. Фондз хистæры æмæ фидиуæджы агурдзыстут Дай-
раны комы. Уæлвæндаджы, ауындзæны бын.
Т о т р а д з (аивæй). Сæ куырыхонтæ — фыдцæр змæнтджытæ.
Уæ хæцæнгæрзтæй сæ хæстифтонггæнæг Берболат у. (Берболатмæ.)
261
Æртыхстысты уыл уæ хорз хъуыддæгтæ. Фæстæдæр та уын ноджы
фыддæр уыдзæн.
С и д о р о в (адæммæ). Хъусут!.. Экзекуци ма баззайдзæн дыууæ
мæйы æмгьуыдмæ, фысымты бынтон смæгуыры æмгьуыдмæ.
3 æ р æ д т æ æмæ X е т æ д ж ы-ф ы р т ы акодтой.
X и с т æ р (Сидоров æмæ Берболатмæ). Фæхудинаг кодтат Иры-
стоны. Уазæджы ’фсон —- тыхгæнджытæ. (Фæсивæдмæ.) Сымахæн
лæбургæйæ нæу. Фæстæдæр!
С и д о р о в æмæ йе ’мбæлттæ ацыдысты. А д æ м иукъорд рæстæг
æгуыппæгæй лæууынц.
Берболат (аивæй). Уынынц сын адæм сæ æгад митæ æмæ
дæрзæг хъуыддæгтæ, æмæ куыннæ змæнтой. (Ахъуыды кодта.) Æз
дæр кæмдæрты рæдийын. Ирон хъæбатырдзинад æмæ æгъдæуттæ
дæлæмæ хъуамæ ма ’руадзæм. Нæ рæсугъд сылгоймæгтæ хъуамæ сæ
амæттаг ма фæуой! (Иæ уæлвæхсджытæ æртыдта, зæххыл сæ ныц-
цавта.) Цæуон! (Хъримаг райста)
Ф а т м æ æрбацыд.
Ф а т м æ (æнæбары Берболатмæ). Дæ хабæрттæ мын радзыр-
дæуыд, æмæ нал^фæлæууыдтæн. Адæмы бæрны бацæуын доны къус
сисæгау нæу. (Йæ уæлвæхсджытæ йын зæххæй систа, йæ дзыппы
йын сæ атъыста.) Дæ фыды ныхæстæ ма рох кæн!
Т о т р а д з (адæммæ). Чидæртæ хи аххосæй æнæазым адæмты
бацарæфтыд кодтой. Стæй ма бацарæфтыд кæндзысты. Фыццагдæр
бæллæхы бахаудтам мах. Дайраны ком нын срæмыгьтой нæ бартæй.
Абон мах — æлдæртты, райсом та фæрсаг адæмы Сыбыры дæлейы
фæкæндзысты... (Берболатмæ амоны.) Уый хуызæтты азарæй. Æмæ
цæй тыххæй? Кæд тох кæнæм, уæд иумæ! (Адæммæ.) Исчи уæ
фезмæлæд! Нæ ныхмæ уæ сарæзта, нæма йæ æмбарут.
Фыццаг хистæр. Мах уал зæрæдтæ æмæ Хетæджы-
фыртыл сагьæс кæнæм. Суæгъд кæнын сæ хъæуы!
Т о т р а д з. Арвитут, мауал кæсут! (Аивæй.) Афтæ ныууадзгæйæ
не сты, фæстæмæ та ногæй — фæдисæттæ æмæ та сходкæтæ.
X и с т æ р. Кæдмæ дзыназдзысты уазджытæ...
Фæссценæйæ хъуысы æфсæддонты хъæлæба æмæ уынæр. Цудтытæ
кæнгæйæ сценæйы смидæг сты д ы у у æ æ ф с æ д д о н ы.
Хъæуккаг (хистæртæм). Кæдмæ сын быхсгæйæ у?
Хъамалвæстæй сæм лæбуры, фæлæ иæ чидæртæ ацахстой.
X и с т æ р (лæбурæгмæ). Хæсты быдыры та ма цы кæндзынæ?
Худинаг дын фæуæд.
262
Хъæуккаг. Хистæрты хатыр сын фæуæд!
Æфсæддонты сценæйæ акодтой. Фатмæ Берболаты фарсмæ
лæууы.
Ф а т м æ. Тæригьæдмæ кæсын мæ бон нал у! Æркæс адæммæ.
Цытæ сты адæттæ, федтай сæ. Сæ тыхстмæ сын æркæс. Растдæр
сæ чи у? Сауæй, бурæй сæ ма ’взар. Адæм сæхи кæй бæрны бакæ-
ной? Адæмы фæсайынæй стырдæр бæллæх нæй! Фæлтау райс мæлæт!
Адæм ныфс кæмæй бавæрдтой сæхицæн хæсты быдыры? Дæуæй!
Æмæ дæхи уымæй стыр амондцжын хон! Сæ разæй дын нал ис æнæ
цæугæ! Нал дæ хъæуы уыцы уд. Дæ фыды фæдзæхст Хуыцаумæ
фехъуыст, æвæццæгæн.
Берболат (аивæй). 0, не Скæнæг Хуыцау! Мæ мад, мæ
фыд, уæ ингæны къæйтæ куыннæ стонут! Куы басæтта йæ ард уæ
иунæг фырт Берболат, айсут æй фæлтау уæхимæ! Æрцæуæд мæ
мæлæт! Хъæбулæй адджындæр куы нæ ис мадæн. О, мæ мад, цы
кæнон? Æгады бæсты—мæлæт.
Ф а т м æ. Гадзрахатæй рацæуыны бæсты, лæгæн йе’нæ рай-
гуырд — хуыздæр. Уырны мæ, дæ мад, дæ фыды фæдзæхст кæй нæ
фæсайдзынæ æмæ сын кæй бæззыс фыртæн.
Ныхъхъæбыс ыи кодта. Тагъд ацыд. Йæ ныхас ма æрбайхъуысти.
Фыццаг хистæр. Кæй дзы фæаххосджын кæндзæн
Берболат? (Берболатмæ.) Берболат! Кæнæ хистæрты æмæ фидиуæ-
джы раздах фæстæмæ, кæнæ дæ кой дæр мауал уæд Ирыстоны.
Дыккаг хистæр(Берболатмæ). Кæсысдæарæзтхабæрттæм?
Кæй дын хъæуынц?
А д æ м æмæ хистæртæ Берболатмæ цымыдисæй кæсынц. Б е р б о-
л а т цасдæр ницы сдзырдта.
Берболат. Хицауад ахæм хъуыддæгты тыххæй æфхæргæ
кæны. Нæу мæ бон!
Дыккаг хистæр. Ахæм ныхæсты бæсты дæ мæлæт хуы-
здæр, Ирыстоны хистæрты худинаггæнæг! Чи дæ æмæ цы дæ?
Фыццаг хистæр. Де’рдхæрдтæ!.. Нæ хуыздæр амондхæс-
джытæ!
Берболат. Хъуыды кæнын, куыд хуыздæр бакæнæм.
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. И у л æ п п у ацыд, фæстæмæ фездæхт.
Л æ п п у. Васили дыууæ æфсæддонимæ.
X и с т æ р. Рацæуæнт ныхасмæ.
Л æ п п у ацыд, фæстæмæ В а с и л и æмæ йæ æмбæлттимæ æрбацыд.
У а з д ж ы т æ æмæ хъæуы хистæртæ сæ кæрæдзийæн раарфæтæ кодтой.
263
Хъæуккаг. Комы æрбацæуæнты ис фæлгæсджытæ. Васи-
лийы æрбацыд фыццаг хатт нæу. Уазæджы хатыр ын. Рагæй йæ
зонæм.
В а с и л и (хистæртæм). Бахатыр кæнут. Чидæр уыл комдзог
рацыдис. Фæмардтат, дам, уырысы æфсæддонтæй, стæй, дам,
уæхи хæстмæ цæттæ кодтат.
В а с и л и æмæ Бсрболат иуварс ала-ууыдысты, ныхас кæныиц.
Т о т р а д з (адæммæ). Хъусут сæм! Мах аххосджын куыд никуы
уал кæнат, афтæ!
Берболат (аивæй). Сæ сæры зондæй фæцыдысты, хистæрæй,
фидиуæгæй. Адон цытæ сты? Æви хъæубæсты сæфт æрцыд! (Васи-
лимæ.) Уыдæттæ никуы уыдысты! Æрæмысæггаг хъуыддæгтæ сты.
Дам-думтæ!
X и с т æ р (Васили æмæ Берболатмæ). Кæй хъуыддæгтæ уæ
сты? Нæмыгтоппы хæтæлæй куы аивгьуыйа, нал ын ис æрцахсæн.
Фæлæ сыл басæттут! Аразинаг цы уыдыстут — сарæзтат æй. Тæккæ
райсом Иры кæмтты хистæртæ æмæ фидиуæг ам куыд уой, афтæ,
кæд ма удæгас сты, уæд. Кæд нал сты удæгас, сæ сау нымæтты
тыхтæй сæ ардæм, хъæубæстæм, Хъобангоммæ сæ куыд æрбаласат,
афтæ!
В а с и л и . Адæмы номæй хицауадмæ баминæвар кæнын растдæр
У-
X и с т æ р. Лæгьстæ? Æнæаххос зæронд куырыхон лæгтæ æмæ
фидиуæджы тыххæй? Уый куы айхъуыса Ирыстоныл,— не сæфт
хуыздæр.
В а с и л и. Ныффыстон курдиат адæмы номæй. Берболаты
лæгдзинæдтæ æмæ уæ уæздандзинæдтæ хынцгæйæ... Фæлæ ма
минæвæрттæ куы барвитæм, уæд уæлдай хуыздæр уыдзæн.
Т х о с т. Æз стражникты фæсарц сбадтæн. Сæ ныхæстæм сыи
хъуыстон. Удæгас сты. Къуыримæ сын æрцауындзæн нæй. (Аивæй.)
Дзуринаг цы нæу, уыдон та, кæмæн æмбæлы, уыдонæн рахабæрттæ
кæндзынæн.
С о л т а н (фæлæбурдта йæм). Кæмæн? (Иуварс æй аласæгау
кодта.) Мæнæн, æрмæстдæр.
Т х о с т ницы дзуры.
Рæгьæуттæм æгьи кæн.
Фыццаг хистæр. Минæвæрттæ дæр дзы нæ хъæуид!
Æнæаххос хистæртæ æмæ фидиуæджы цæмæн бафхæрдтой?
В а с и л и (хистæртæм). Æз уын æмбарын уæ маст. Архайын,
цæмæй экзекуци дæр тагъддæр сыстын кæной комбæстæтæй.
С о л т а н (хинæй). Хуыздæр уыдзæн, Тотрадзы куы бамипæвар
кæнæм. Тотрадз — æлдар, дзырддзæугæ у. Иæ ныхасы хицауады
æхсæн ис кад æмæ æгьдау.
264
Дыккаг хистæр (адæммæ). Василийæн йæхи арвитгæйæ
æрцæудзæнис.
Ничи ницы сдзырдта.
Ирон æгьдауæй...
Т о т р а д з (хистæртырдæм хинæй). Хъæубæсты сæраппоиды
тыххæй нæ бацауæрддзынæн мæ уд. Ирон адæм ма цæй тыххæй
стæм! (Аивæй.) Æз ма уын уæ фæсивæды дæр джандабайы хай
бæкæнин.
Хъæуккаг (аивæй). Бирæгъы — мæрдгæс. Васили Бербо-
латæн йе ’мкусæг у...
В а с и л и. Къанонты ныхмæ лæуджытыл нымад сты, æмæ...
X и с т æ р. Ахæм хъуыдцаг Хуыцау ма раттæд, æмæ саразæн
кæмæн нæ уа. Ирыстон, æнæазым хистæрты æфхæрд не схатыр
кæндзысты. Кæд нæй,— ам дæр лæджы фырттæ ис! Зонæм хæцын!
Т о т р а д з (аивæй). Бæргæ! (Хистæртæм.) Къанонтæ æмхуызон
сты, хицауиуæггæнджытæ — алыхуызæттæ.
Фыццаг æлдар (Тотрадзмæ). Ды!' Кæнæ Солтан! Афсæры-
ны æввонг сты, фæлæ цы?.. Къанонтæ...
X и с т æ р. Къанонтæ аразджытæ фæуæнт алыхуызæттæ. Мах
стæм нæхæдæг иухуызон, не’гъдау, кæнæ — мæлæт. Цæугæйæ сæм
У!
Т х о с т (аивæй). Сæ тæккæ карзы бацыдысты, сæ хабæрттыл
сын комдзог рацæуон.
П а у з æ.
Рахъæр сын кæнон, æмæ фæсмонгонд куы фæуон. (Хъуыдыты
ацыд.) Уæд та уал бабыхсон. (Æлдæрттæм.) Иудадзыг Берболаты
аххос ма кæнут.
Дыккаг æлдар. Банцай! Хæрæджы къæлæу!
X и с т æ р (катайгæнгæ Берболатмæ). Ирыстоны худинаджы
бынатмæ æртардтат. Уыцы хистæрты тыххæй æгас Ирыстоны баз-
мæнтдзысты. Зæгъын-ма йæ иу хатт. (Кæстæртæм.) Цæут,
æртæйæ...
Берболат сæ размæ æввахсдæр бацыд.
Хæринаг æрæгмæдæр куы хæрай, уымæй хор фылдæр нæ лæууы.
Фæстиат нал!..
Берболат. Багъæц, æфсæддон* лæгтæ та ма цæй тыххæй
стæм? (Василимæ амонгæйæ.) Рæстдзинад мах фарс у. Махæн
цæугæйæ у.
Æртыккаг хистæр (фыццаг хистæрмæ аивæй). Хистæртæ
æмæ фидиуæджы ссæрибар кæнын æрмæстдæр Берболат æмæ Васи-
лийы бон бауыдзæн. (Аивæй.) Тотрадз нæ, фæлæ...
265
Дыккаг æлдар (адæммæ). Ма фæрæдийут. Васили æмæ
Берболаты хуызæттæ хицауадæн сты сæ цырыхъхъытæ сæрфджытæ,
æрмæстдæр. Чи сæм хъуамæ байхъуса, кæй хъæуынц. Тотрадзæй
рæстагдæр ничи уыдзæн. Рауадзын сæ кæндзæни.
Фыццаг хистæр. Адæмы фарн! Хистæрты, хъæубæсты
номæй. (Берболат æмæ Василимæ.) Сымахæн цæугæйæ у. Фæстиат—
нал!
В а с и л и (хистæртæм). Æдас ут, мæлгæ куы кæнон, уæддæр,
уырыссаг ма цæй тыххæй дæн?! (Берболатмæ амоны.) Нæ иу кæм
нæ сарæхса, не’ннæ уым сарæхсдзæн хуыздæр! Кæнæ—мæлæт!
Берболат (хистæртæм). Æртæ боны æмгьуыдмæ... Кæнæ
нæхæдæг амæлдзыстæм, кæнæ нæ хистæртæ æмæ фидиуæг ам, Хъо-
бангомы, уыдзысты.
Хъримæггæ æмæ уæлæдарæн нымæтгæ æрбахастой. Берболат æмæ сæ В а с и-
л и сæ уæлæ æрбакодтой. Ацыдысты. Фæссценæйæ æрбайхъуыст бæхты къæхты
хъæр. Фæцыдис кæрæдзийы фæдыл æртæ æхсты, бæлццæтты ацыды кадæн.
Т х о с т. Фæдисæттæ бæргæ ацыдысты. Знон сæ фехсинаг уыды-
сты. Ирыстонæн æгаддзинад, уый. Сæ сусæгдзинæдтæ сын кæдмæ
фембæхсдзынæн. Цы æнхъæл сты адон мæнæн? (Худы.) Ха-ха-ха!
Багъæцут уал. (Ахъуыды кодта.) Уæд та сæ рахъæр кæнин, æмæ
фæсмонгонд куы фæуон. Хæстæн мæнг æфсонтæй рауайæн ис,
фæлæ... Ирыстоны хистæрты æмæ фидиуæг уацары баззайыны бæсты
фæлтау мæлæт райсдзысты... (Хъуыдыгæнгæйæ.) Уæд та сæ рахъæр
кæнон, æмæ сæ кæрæдзийы мидæг куы бафтой. Кæд мæ рæстдзи-
над рабæрæг уаид мæнæн дæр... Ир æмæ Уырысы бонджынтæн
лæггад бирæ фæкодтон. Не’лдæрттæ та фæстаг хатт ныффæнд код-
той фæдисæттæ фервитыныл* фæлæ сын фыдырдæм куы фæуой,
тæрсынц. Фæлæ та æхсарджын Хъобангомы æлдæрттæ ныффæнд
кодтой, уæддæр, хæст. Хистæрты æмæ фидиуæджы уацары кæй
акодтой, уый банкъуысын кæндзæн Ирыстоны бынтондæр, æмæ
дын хæст цæттæ.
Т о т р а д з (аивæй). Цæут! Тагъд дон фурды не’ййафы. Уым
дæр та уын уæ хабæрттæ фæрæвдздæр кæндзынæн. (Хистæртæм
кæсгæйæ.) Ам сымах... куы та уæм æрбабырсой, мыййаг, Дайраны
ком та мæ бæрны... (Хинæй.) Хъуамæ сæ фервæзын кæнон! (Ацыд.)
X и с т æ р (бæлццæтты фæдыл акаст). Уастырджи уе’мбал.
Æлдæрттæ иугай-дыгай ацыдысты.
Æмбæрзæи
266
ÆВДÆМ НЫВ
Дайраны ком. Уæлвæндаг — ауындзæн. Фидары алыварс рацу-бацу кæнынц
дыууæ стражниччы.
Фыццаг стражник (хатгай фæйнæрдæм акæстытæ
кæны). Кæсыс, хорз ран сæ смидæг кодтой, уыцы зæронд абыр-
джыты. Ардыгæй ма удæгасæй куы аирвæзин, кавказаг сырдты
къухæй.
Дыккаг стражник (бахудти). Мæ фыдгулæй дæр ма дæ
хуызæн зæронд хъепсыртæ фесхъиуой. Дæ дзæгьæлдзыхы тыххæй
мæ, чысыл ма бахъæуа, ахæстоны ма смидæг кæной де’рдхæрдтæ.
Ныхæстæ хицауадмæ къаддæр хæсс. Цал хатты мыл бакозбау код-
тай?! Хъуыды-ма сæ кæныс? (Уынæрмæ фæкаст.) Берболат, уый
йедтæмæ дын... Хатыр дын фæуæд. Арц дын де уæнгты атардтаин.
Берболат æрбацыдис.
Берболат. Рæстмæ ут, ме’мслужбæгæнджытæ. Ауылты
зæронд лæгты — уацайрæгты—акæнгæ нæ федтат?
Фыццаг стражник. Федтам. Фидары сæ смидæг
кодтой, цыма ахст лæгтæ уыдысты, афтæ бамбæрстам. Сидоров
сæ... (Фæкаст.) Кæй кой кæнай... Æрбацæуы. Ахæм уырыссаджы
Хуыцау макуы уал раттæд.
С и д о р о в æмæ В а с и л и æрбацыдысты.
Худинаг нæ кæны. Къупри.
С и д о р о в (Василимæ аивæй). Зæрæдтæ æмæ фидиуæджы кой
ныууадз! Штабс-капитаны онг дæ цин схæццæ, бацархайдзынæн,
майоры онг, цæмæй дæ цин фæуæлдæр уа. Æцæг ацы хъæддаг сырд-
тимæ дæхи къаддæр бæтт. Æфсæдты къордæй æрдæг сахаты фæстæ
Бæрзæфцæгæй фæфале кæнинаг стæм æмæ... Зæронд хъепсырты
Сыбыры бæстæм, ам дæлæмæ.
Берболат Василимæ æввахс бацыдис. В а с и л и йын бамбарын
кодта, курдиатæй кæй ницы уайы. Берболат Сидоровы размæ бацыдис.
Берболат (Сидоровмæ). Адæмы номæй дæумæ æрвыст дæн.
Уыцы æнæаххосджын зæронд лæгтæ æмæ фидиуæг ссæрибар кæнгæ
сты.
П а у з æ.
Уæлдæр хицауадæй уæм уыдис гæххæтт — суадзыны охыл. Мау-
ал сæ фæстиат кæнут.
Гæххæтт æм бавдыста. С и д о р о в иуварсырдæм кæсы, ницы хъусæг йæхи скодта.
267
С и д о р о в (мæстыйæ). Байрæджы. (Василимæ.) Æрдæг сахаты
фæстæ къаретæ фæзындзæнис, баппардзыстут сæ!.. Æмæ сæ уым,
дæлæмæ,—- Сыбыры бинаг къæймæ... Æз фæндæгтæм æркæсон...
Лаферы, Марковы æмæ Кузьмины марджыты ацыбыртæ кæн-
дзыстæм.
Сидоров æмæ Васили фидармæ бацыдысты. Фæцыд бæхты къæхты
хъæр. Т х о с т æрбацыд.
Т х о с т (алырдæмты кæсы. Берболатмæ). Æгайтма дæ ам æрбай-
йæфтон. Мæхи расайдтон. (Аивæй.) Коршуновы кусджытæн ны-
хас бацайдагъ. Хъуыстон сæм. Расыг æ’мæ фынæйы хуызæн мæхи
скодтон. Ныхæстыл схæцыдысты. Дæ марыны тæрхон дын фæстæмæ
сног кодтой. Зæронд лæгты, дам, Сыбырмæ... Дæхи сæ хъахъхъæн.
Никæуыл ауæрдынц. Гъеуый зæгъынмæ æрбацыдтæн. Зындзынæн
та.
Берболат. Бузныг, де’рхъуыдыйæ. Тæрсгæ ма кæн.
С и д о р о в æмæ В а с и л и фидарæй рацыдысты. Т х о с т ацыд.
С и д о р о в (Василимæ). Æфсæдты къорды Бæрзæфцæгæй фæфа-
ле кæндзынæ. Æххуысгæнæг дын Тотрадз æгьгъæд уыдзæн тæссаг
рæтты.
Берболат (Сидоровмæ). Уæлдæр Синоды тæрхондонæй
уыдис бардзырд. Зæронд адæм суадзгæйæ сты, куыд раст æмæ са-
быр цæрæг адæм. Зæгьын ма дын адæмы номæй дæр, цæмæй сæ
ссæрибар кæнат.
С и д о р о в ницы сдзырдта, ацыди.
В а с и л и (Берболатмæ аивæй). Хабæрттæ фæхуыздæр
кæндзыстæм.
С и д о р о в фæстæмæ æрбацыд. Берболат æмæВасили фæхицæн сты.
(Сидоровмæ.) Зæрæдтæ æмæ фидиуæг ныртæккæ ам уыдзысты.
Фидармæ бацыдис, зæронд лæгтæ æмæ фидиуæджы ракодта.
С и д о р о в. Фæндæгтæ фæхуызда?р кодтой. (Уацайрæгтæм.)
Куыд? Цы? Кавказаг «хъайтартæ»!
Зæронд лæгтæ æмæ ф и д и у æ г ницы дзурынц.
Фыдгæнджыты аууонгæнджытæн — фыдгдгнджыты æмтæрхон!
П а у з æ.
Фа^стаг ныхасы бар уын.
Ницы дзурынц.
268
Ауындзæнмæ! Кæнæ та Сыбырмæ... Фæстæмæ æнæ сыздæхгæ æмгь-
уыдмæ, æнусмæ, амæлæты бонмæ!
Уацайрæгтæ та ницы дзурынц.
(Василимæ.) Сыбырмæ сæ...
Уацайрæгтæ æнкъардæй лæууынц.
(Берболатмæ.) Уыныс?! Къæрттæй цъула нæ хауынц.
П а у з æ.
Акæсон та уал. (Ацыдис.)
оВасили (аивæй). Цу, кæцæй мауал æрбаздæхай, уырдæм.
(Йæ къух фæтылдта.) Хæстæгдæр!.. Хъусæг нæм нæй. (Сабыргай.)
Паддзахы къанонтыл кавказаг æгъдæуттæ уæлахиз хъуамæ кæной.
Уым дæлæмæ! (Уацайрæгтæм хинæй.) Фæстæмæ дзурæнтæ нæй!
(Берболатмæ аивæй.) Фадæттæй спайда кæнæм. Къарет куыддæр
Дайраны комæй фæуæле уа, уым сæ æруромдзынæ, Ларсы хъæуы...
Къаретскъæрджытæ æхсæвæр хæрынмæ.куы рахизой, къареты дуар
фегом кæндзыстæм æмæ сæ ауадздзыстæм. Сау хæхтæ æмæ тар
хъæдты уым уæлæмæ ацæудзысты, уырдыгæй ныгуылæнмæ — Хъо-
банмæ. Уæллаг хицауады бардзырд, уынаффæтæ ницæмæ æрдард-
той ацы дæлдымæгстæрджытæ, фæлæ сæ... (Зæронд лæгтæ æмæ
фидиуæгмæ ’ввахс бацыдис.) Къареты уын сбадгæйæ у! (Хинæй.)
Сыбырмæ!!!
Фыццаг зæронд лæг. Рæстæй цæмæн?! Хуыцау нал
ис, æви?
В а с и л и. Ис, æрмæст сымахæн нæй...
Къареты сбадын кодтой зæронд лæгтæ æмæ Хетæджы-фырты .
(Берболатмæ аивæй, хинæй.) Ныронг дæр афтæ хъуыдис. Къа-
рет скъæрджытæ, гъæй кæнут!
Къареты дзыгъал-мыгъул ссыдис.
Берболат. Кæй фæдæле сты.
С и д о р о в æрбацыдис.
С и д о р о в (Берболатмæ). Дайраны хидæй сæ фæфале кæн.
Саргъы бæхæй сæ аййаф! Нырæй фæстæмæ дæр афтæ! Хуыздæр сæ
ахуыр кæнын хъуыд де’мбæстæгты. (Василимæ.) Æрдæг сахаты
фæстæ æфсады къордæй Тотрадзимæ фæфале кæндзыстут Калакмæ!
(Сахатмæ æркаст.) Ныртæккæ ам уыдзæни.
Т о т р а д з æрбацыд. С и д о р о в ын йе уæхскыл йæ къух æрæвæрдта.
Æгайтма æрбахæццæ дæ. Бузныг! Æрдæг сахаты фæсгæ æфсæдты
269
къорд цæудзысты, æмæ сæ ахизын кæн тæссаг рæттæй, зæйуæттæй
Калачы онг. (Василимæ.) Æз та уал æфсæдтæн бардзырд раттон.
Т о т р а д з (хинæй). Дæу тыххæй æз цы нæ сараздзынæн.
С и д о р о в. Дæ фырт Лаферы æмæ нæ службæгæнджытæ Мар-
ковы, Кузьмины марджыты... Мах сын..'. æнæмаст у... Бадон сæ
кæндзыстæм, фæлæ къæрцхъусдæр у, змæнтæг куыннæ фæуа.
(Ацыд.)
Т о т р а д з (аивæй). Къуырийы дæргъы æппæт комыл фæлгæсын
æмæ дзы махæн пайдайæ ницы раиртæстон. Кæсын джауыртæм,
фæлæ... Реван цыдæр æрæгмæ... Хид хъуамæ срæмыгьтаид, фæлæ
йæ кой дæр нæма...
Фæцыд бæхты къæхты хъæр. В а с и л и апырдæмты фæлгæсы. Тотрадзмæ
хæстæгдæр бацыд. Т х о с т æрбацыд.
Т х о с т (аивæй). Адæтты цæсты нæй мæнæй уæлæнгайдæр,
фæлæ дзы кæйдæрты фесхойын кæндзынæн. Коршуновы сусæг-
дзинæдтæй та мæ къухы цыдæртæ бафтыд. Иннæ ахæм, базыдтон,
Тотрадзмæ сусæг минæвар кæй æрбацыд Персы æмæ Турчы бæстæй.
Абон къуырисæр, иннæ майрæмбон се’рвитæн бон. Бафтыд ма
цыдæр сусæгдзинæдтæ мæ къухы, дзургæйæ не сты. Ацы сусæг-
дзинæдтæ хъуамæ раргом кæнон. Хæсты уа, гъе куывды, уадз,
сæнхъиза сæ амонд! Хизиры уал æрбахæццæ кæнон. (Ацыд.)
Р е в а н æрбацыд. Тотрадз Реванмæ дзæкъул баппæрста.
Т о т р а д з. Æгайтма. Æнæмæнг хиды кой бакæн.
Р е в а н. 0, рох мæ куы кодта. (П’акет Тотрадзмæ радта æмæ
ацыд.)
Т о т р а д з кæсы. Йæхицæн цыдæртæ дзуры, бахуды, стæй та фæмæстыхуыз
вæййы. Фæссценæйæ хъуысы Василийы хъæлæс... Фæцыд гуыпп... Хиды
срæмыгъды гуыпп. Т о т р а д з фæстæмæ фæкаст хъæлдзæгæй. Арф ныуулæфыд
æмæ дарддæр кæсы. Р е в а н æрбацыд.
Р е в а н (Тотрадзмæ). Дайраны комы хидæн йæ иу хай галиуыр-
дыгæй фарс рæмудзæн хæрдмæ фæхаста. Фæлæ сын дыккаг хид
рагагьоммæ цæттæ уыди. Абырджыты къорд рæхджы ам уыдзысты.
Т о т р а д з æрæнкъард. Ницы дзуры.
Т о т р а д з (аивæй). Нæ уынаффæтæ кæмдæр цæмæйдæрты
фæсыкк сты. Дыккаг хидæн рæмудзæн нал ис. Ам нæхæдæг арæхс-
дзыстæм. (Фыссы. Реванмæ.) Ам уадз... Ацы пакет султанмæ, кæнæ
шахмæ фæхæццæ кæн. Мæлай, цæрай,— уæддæр. Арæныл бахи-
зынмæ-иу сарæхс! Æнхъæлмæ дæм кæсдзыстæм! (Пакет æм радта.)
Æрвитæнт фылдæр хæцæнгæрзтæ.
Р е в а н (аивæй). Берболат уал нын бахъуыддаг кæнгæйæ у!
270
Стæй, табуафси. (Тотрадзмæ.) Цæрдзынæн, фæлæ уал... (Фæкаст.)
Æрбахæццæ дæ, Солтан? (Фыстæг йæ дзыппы атъыста.)
Т о т р а д з (Солтанмæ). Куыд сты хабæрттæ Фыдхуызы?
С о л т а н ницы сдзырдта.
Байхъус! Се’фсæдтæ—рацæуынæввонг. Уæллаг Ларсæй куыддæр
æрбамидæг уой, нæ дыууæсæдæ æфсæддоны къорды æртæ дихы
фæкæндзыстæм, джауыртæ сæ æмбаргæ дæр куыннæ бакæной, аууон
рæтты сæ æрбынæттон кæндзыстут. Дыккаг хай — уæлвæндаг комы
фахсыл. Æртыккаг — чъылдымырдыгæй. Фыццаг æхст куыддæр
фæцæуа, афтæ не’фсæдты къордæй йæ иу хай джауырты æфсæдты
къордæн йæ размæ æрбынат кæнæд. Хъæды æрæмбæхсæнты —
лæнкауы. Не’ртыккаг къорд та — æртыккаг æхстæн, сæ хæд чъыл-
дымырдыгæй, цæгатырдыгæй, донвæндаг сæхи æраууон кæнæнт.
Æмæ, куыдцæр цыппæрæм хатт æхст фæцæуа, афтæ æхстытæ сарæх
кæнут фæйнæрдыгæй. Къæрцхъусдæр ут! Фыццаг къорд — мæ
бæрны! Дыккаг къорд та (Солтанмæ амоны) дæ бæрны...
Æртыккаг къорд та — Мамсыры.
Фæссценæйæ æрбайхъуыст къамандæтæ.
(Солтанмæ.) Тагъд æфсæдты къордæн скъамандæ кæн, сæ бынæттæ
бацахсæнт! Цыбыр рæстæгмæ!
Фæссценæйæ хъуысы Василийы хъæлæс.
В а с и л и. Рота, становись! Шагом — марш! Вперед! Налево!
Хъуысы цырыхъхъыты гыбар-гыбур.
Т о т р а д з (фæлгæсы биноклæй). Иттæг хорз! (Къуыбырыл
алæууыди, фæлгæсы.) Ноджы хуыздæр! Хорз сыл æртыхстыстæм!
Иттæг хорз! (Солтанмæ.) Дæ къорды æрбынæттон кæн! Куыд загь-
тон, афтæ!
С о л т а н ацыдис.
(Сценæйы галиуырдæм ацыдис, ахъæр кодта.) Мамсыр! Дæ къорд
æрбынæттон кæн чысыл раздæр! (Фыццаг æхст фæкодта.) Хорз!
(Фæкодта та дыккаг æхст дæр, йæ бынат аивта, сценæйы рахи-
зырдæм бацыдис, фæлгæсы та.) Æртыккаг æхст дæр мæнæн
кæнгæйæ у. Куыддæр се’фсæдты къорд араст уа,— сæ ныхмæ, фыц-
цаджыдæр, æз мæхæдæг! (Æртыккаг æхст фæкодта, фæлгæсы та.)
Æрбацæуынц. Æмæхст! (Йæхи æраууон кодта, цыппæрæм æхст
фæкодта.)
Берболат æмæ В а с и л и æрбацæуыпц. Æхст стынг.
В а с и л и. Уавæртæ хорз не сты. (Берболатмæ.) Къордæн йæ
271
фыццаг хай Тотрадзонты хæстон къорды ныхмæ, хуссарырдыгæй,
сæ размæ аив цыд бакæнæд. Дыккаг хай та галиуырдыгæй фæрсты
базилæд, цæмæй сыл æмцыд, стæй æмæхст саразæм.
Ацыдысты. Сценæ иу къорд рæстæг æнæ змæлæгæй. Т х о с т æмæ X и з и р
æрбацыдысты хъахъхъæнгæ æмæ ныгъуылдтытæгæнгæ.
Т х о с т (Хизирмæ). Фыддæр рæттæй дæ æрбахизын кодтон.
Тотрадзмæ дæр дæ фæхæццæ кæндзынæн. (Дурмæ йын амоны.)
Мæн цæуын хъæуы. Дæхи уал æраууон кæн, рынчын æмæ гобийы
’фсон. Фæрсæг дæ кæд фæуа, зæгь-иу, Тотрадзы æххуырст дæн,
бацамон гобийау. Тхосты агурæг рацыдтæн, зæгьгæ-иу, бамбарын
кæн. Ма срæдиай — дæ цард фæци.
X и з и р ьш гобиау амоны, ма тæрс, зæгъгæ.
Афтæ, гьа. Хорз дæ ацахуыр кодтон. Æз- ацыдтæн Тотрадзы агурæг.
æнхъæлмæ кæс. (Ацыдис.)
Дыууæ æфсæддоны æрбацыдысты. X и з и р м æ фæкомкоммæ сты.
Æфсæддон. Чи дæ?
X и з и р гобиау амоны, рынчын дæн, зæгъгæ, дзурынмæ дæр нæ арæхсы.
Æхст арæхдæр кæны. Æфсæддонтæ гуырысхотæгæнгæ ацыдысты.
X и з и р (аивæй). Къæппæджы фæцæйхаудтæн. Зынтæй
аирвæзтæн. Æрæгмæ цæуы Реван. (Скатай.)
В а с и л и æмæ Берболат æрбацыдысты. X и з и р ы нæ уынынц.
X и з и р сындæггай ацыд.
В а с и л и. Иттæг æрфидар кодтой сæхи, æнхъæл куыд нæ
уыдыстæм, афтæ. Сархайæм афтæ, туг цæмæй къаддæр акæла. (Бер-
болатмæ.) Минæвæрттæ сæм фервитæм. Хæст стынг уыдзæн.
Берболат. Нæ хæстон къорд уал æрбынæттон кæнæм.
Фæйнæрдæм ацыдысты. Сценæ иу къорд рæстæг æгуыппæг. Хаттæй-хатт цæуы
æхстытæ. Фæссценæйæ æрбайхъуыстис Берболаты ныхас... В а с и л и
æмæ Берболат та æрбацыдысты.
В а с и л и. Туг цалынмæ нæ ныккалди,— барвитæм Тотра-
дзонтæм.
П а у з æ.
(Ахъæр кодта сценæйæ.) Киселев æмæ Варданов, ардæм!
Дыууæ æфсæддоны æрбацыдысты.
Мæнæ уын дыууæ урс тырысайы. Æрвитæм уæ минæварæй дыууæ
272
æфсæддон къорды астæумæ фидыды тыххæй. (Планшеткæйæ систа
дыууæ урс тырысайы, радта сæ дыууæ æфсæддонмæ.) Хъусут, дыу-
уæ æфсæддон къорды æхсæнмæ бацæудзыстут, урс тырысатæ бæрзонд
сдаргæйæ, куыдцæр къуыбырмæ схæццæ уат, афтæ. Фидыды нысанæн
уæм фехъуысдзæнис сабырдзинады уадындзы зæлтæ. Тырысатæ сдар-
дзыстуг бæрзонддæр! Кæд уæ минæварадæн дзуапп нæ уа æгьдауæй,
раздæхдзыстут фæстæмæ урс тырысатæ бæрзонддæр сисгæйæ!
Æфсæддонтæ ацыдысты. В а с и л и æмæ Берболат фæлгæсынц,
къорд хатты фæцыдис æхстытæ. В а с и л и уадындзæй ныууассыд. Æхстытæ та
фæцыдис иу-цалдæр хатты. В а с и л и æмæ Берболат ацыдысты. Р е в а н
æрбацæуы худгæйæ.
Р е в а н (аивæй). Аивтон мæ фæнд. Берболаты уал басабыр
кæнон. (Ацыд.)
Фæстæмæ та æрбацыдысты В а с и л и æмæ Берболат. Семæ—С и д о р о в.
С и д о р о в (Василимæ). Туркæй, дам, дзырдхæссæг æрбаирв-
æзти, зæгьынц. Хуымæтæджы йæ не’рбарвыстаиккой. Хуыцау йæ
зонæг, цы сусæгдзинæдтæ йæм ис, цы та ахæссынмæ æрбацыд.
В а с и л и. Коршуновæн йæ сусæгдзинæды гæххæттытæй
фесæфт. Хуыцау йæ зонæг, чи уыдаид?
С и д о р о в. Гуыдыр æвæрд сыл куы уыд. Кæуыл лæг фæгуы-
рысхо уа?!
В а с и л и. Инæлар у, фæлæ — хæлиудзых. Фæлæ нæ паддзах
дæр хуыздæр нæу. Кавказæгты æмбарынæн сæр хъæуы... Тотрадз
йæ хæцæнгæрзтæ хуымæтæджы не’рæвæрдзæнис. Фидардæр рæттæ
мах бацахстам.
Берболат (биноклæй фæлгæсы). Тотрадз йæ рагон зæрдæйы-
уаг не сивта.
Фæцыдис сармадзаны гæрæхтæ.
В а с и л и. Тотрадз æххуысы ’фсон — фыдгæнæг, гьæйттæй
æхсы! Ныфсытæ æвæрæг — бирæ, гадзрахатæй цæуджытæ — фылдæр!
Берболат (Василимæ). Æхсæм сæ! Афон у! Мæ ротæйы
æртыккаг хай, хъусæнт мæ къамандæмæ: фæндагæн йæ рахизфар-
сырдыгæй къæдзæхаууонæй æмæхст сæ къордыл саразут!
Æхстытæ сарæх сты. Сидоров, Васили æмæ Берболат ацыдысты.
Сценæмæ та æрбахызт Р е-в а н.
Р е в а н. Берболатæн ардæм æнæрбацæугæ нæй. Ам æй бахъуыд-
даг кæнон. Туркæй ме’рбацыд дыууæйыл у. (Фæлгæсы.) Æрба-
цыд. Саг фæрæтмæ... Нырæй хуыздæр фадат никуыуал... Мæхи
æраууон кæнон. (Æрæмбæхст.)
Берболат æрбацыд.
18 Заказ № 207
273
Æрлæуу, Берболат! Сахъгуырд йæхи чи хуыдта, уый ды дæ?!
Æрлæуу-ма! Равдис дæ лæгдзинад фæстаг хатт!
Р е в а н бахста Берболаты, фæлæ йæ фæивгьуыдта, дыккаг æхстæн та
йæ къах фæцудыдта, æмæ та йæ фæивгъуыдта.
Берболат. Цæй мæгуыр хæстон дæ! Хæсты быдыр дæ куын-
нæ ницæуыл сахуыр кодта!
Р е в а н. Хæсты быдыр хæстæг, æрдхорддзинад нæ зоны.
Бахста йæ, Берболаты цонг фæцæф.
Берболат. Хæс йæхицæй фидгæйæ у. Дæумæ кард сласын
æгаддзинадыл нымадтон. Дæ мæнг лæгдзинад сылгоймаджы
кæлмæрзæныл баивтай. Бар дын куы радтон Хандзæринæ æмæ
кæсгон чызгæй. Ныр дæ кард слас! Бавзар ам дæ хъару!
Кардæй хæст сыл бацайдагъ.
Р е в а н. Мæн уый хъуыд лæгдзинадæй саразын. (Анвæй.) Хæсты.
быдыры дæр ма мæ цæстытыл Хандзæринæ уадис! Къухты не’фтыдтæ!
(Хъамалвæстæй йæм лæбуры.) Ныр мах дыууæ знаджы, лæгæй-
лæгмæ! Цæв!
Берболат. Æлгьаг! Мæ цæст дæ куыннæуал фена!!!
Рацæйцыди. Р е в а н æм фæстæрдыгæй бахъуызыд. Йæхи йыл ныццавта.
Берболат æм фæцарæхсти æмæ йæ айпæджы сæрты фехста.
Реван, кæд ма исты зæгьинаг уыдтæ, мыййаг? Æцæг ирон лæг йæ
лæгдзинад хæсты быдыры æвдыста. Хæсты быдыр — æрдхорды
лæгдзинад хуыздæр æвзарæнуат. Арсы богь ма бæргæ ныккодтай,
фæлæ дын нал фæахъаз! (Фæкомкоммæ йæм ис.) Йæ куырæты
дзыппæй цавæрдæр пакет фæзынд... Хорз! (Къæдзæхы тигъыл алæу-
уыд, ныггæпп кодта, сбырыди фæстæмæ. Кæсы нæ.) Цы сты адæттæ?
Кæйдæр къæхтæ, стъалытæ æмæ^стъæлфытæ... (Иæ мндбылты ба-
худти.) Араббагау фыстытæ... (Йæ дзыппы нæ атъыста.) Кæмдæр
бахъæудзæнис. (Хъуыдыты афардæг.) Чысылæй нырмæ — фыдæбаятæ
æмæ мæстытæ! Тотрадзмæ æххуырстыты мæ сабийы бонты, ныр та
мын сæ тугкæлдтытæй?.. Цæй мæгуыр дæн! (Фæкаст.) Диссаг, стыр
къорд! Кæдæм бырстой? Хуыцау сæ зонæг! (Йæхн æраууон кодта.)
Хæсты гыбар-гыбур цæуы. Тотрадз æмæ йæ æмцæдисонтæ...
Т о т р а д з æрбацæуы фæйнæрдæм фæлгæсгæ.
Т о т р а д з. Диссæгтæ. Бæстæ басабыр, бамыр. (Берболаты
ауыдта.) Хæсты быдыр æмæ хæстон лæг, дыууæ æфсымæрау,—
æмвæндаг. Сæ иу — ингæн, дыккаг — зæххы холы... (Аивæй.) Тхост
зьщæг нал ис. Кæм фæстиат кæна?
Т х о с т æрбацыд.
274
Цæй æрæгмæ?.. Топпы гæрæхтæн нал ис банцайæн. Джауыртæ
ныл уæлахиз кæнынц!
Т х о с т. Цы зонын? (Аивæй.) Куыннæ кæной... Кæд федтат
армыдзаг адæм стыр падцзахы ныхмæ хæцгæ?! Мамсыраты æлдар
мын фæдзæхста: дæумæ, дам, æй фæхæццæ кæн. Диссаджы лæг.
Цыдæр пакет дæр æм ис.
Т о т р а д з. Бæстæ гуыпп æмæ гæрах у, фæлæ йæ æрбахæццæ
кæн.
Т х о с т ацыд. Фæстæмæ Хизиримæ фсздæхт. Т о т р а д з æмæ X и з и р
сæ кæрæдзийæн ныхъхъæбыс кодтой, раарфæ кодтой.
Куыд? Цы? Ацы æвзæр рæстæджыты...
X и з и р. Уавæртæ нæхирдыгæй фыдцæртæ сты. Фылдæр
змæстытæ. Султан æмæ шахы уынаффæтæ... Цымыдисаг у уый,
æмæ ам куыдтæ сты? (Пакет æм радта.) Сæрмагондæй дæумæ. Цы
уыдис, уый дæумæ фæхæццæ кæнинаг. (Аивæй.) Кæд сæ фервæз-
дзынæн.
Т о т р а д з (аивæй). Фаллæгтæн, не’фсымæртæн чи бæззы,
ахæм фыстæг. (Дамгъагай кæсы.) Фæззæджы мæйы уæм нæ
æфсæддонты къорд афаддзу кæндзысты... Джауырты фæсурынмæ...
Фервитæм уал уын дæс путы топпыхос, сæдæ хъримаджы...
цæрæнхос мадзæлттæ... дыууæсæдæ — æхсаргардтæ. Фæдзæхсæм
ма уын: уæ фыдыбæстыл — тох лæджыхъæдджындæрæй!
Т х о с т. Уынут уавæртæ! Мæгуыр лæджы фырт дæн æз. (Аивæй.)
Хатыр уын нæ уыдзæн Хуыцауæй... Афæлгæсон уал. (Ацыд.)
П а у з æ.
X и з и р. Æцæг уын, æз Калакмæ фæхæццæ кæнинаг дæн —
Гуырдзыйы паддзахмæ. Цас тагьддæр уа — хуыздæр!
П а у з æ.
Т о т р а д з (аивæй). Тæккæ къуыртдзæвæны. Исты уыдзæн.
Бæстæ гуыпп-гæрах у. Æртыхстысты ныл.
X и з и р (аивæй). Куырм галау цъыфдоны смидæг дæн. Ка-
лакмæ ма ныххæццæ уон? Зынтæй. Мæ сусæг ныстуантæ куы ныс-
сатар уой. Султан æмæ мын шахмæ сæ тæрхон цæттæ — ауындзæн.
(Кувы.) Аллах мæ бахизæд джауырты дзæмбытæм бахауынæй. Хæсгæ
мард фæуыдзынæн.
Т о т р а д з. Цалынмæ Ирыстоны уай — дæ сæрæй хал не’рхау-
дзæнис.
Топпы гæрæхтæ арæхдæр кæнынц.
X и з и р (бахудти). Туркаг æфсæнæй конд у. (Пакет æм балæ-
вæрдта.)
275
Т о т р а д з. Мæлæм, цæрæм — Гуырдзыйы паддзахмæ уыдзынæ!
Ацыдысты. Сцснæ иу къорд рæстæг æнæзмæлæгæй. Æхст арæхдæр кæны. Б е р б о-
л а т æмæ дыууæ хъæуккаджы æрбацыдысты. Берболат бшюклæй
фæйнæрдæм фæлгæсы.
Фыццаг х ъæуккаг. Мах фæдисы рацыдыстæм, кæдæм
дын бæззæм, уырдæм нæ арвит, дуртæ нымайынмæ не’рбацыдыстæм
ардæм. Фæлæ дæ фæрсæм: цытæ сарæзтат? Ацы хæстытæ цæй тыххæй
сты? Тотрадзæн цæмæн бацис йæ бон ацы æнамонддзииæдтæ,
хæстытæ сæндидзын? Цæмæн сты æмæ кæд фæуыдзысты?
Берболат. Сты æмæ уыдзысты. Адæмы амонд, сæрибардзи-
над бахъахъхъæныны тыххæй.
Дыккаг хъæуккаг. Мах фæдисы рацыдыстæм. Ацы
хъуыддæгтæ æнæ хæстæй куы ис ахицæн кæнæн.
Берболат. Ис, фæлæ сын гæнæн нæй. Адæмæн сæ фылдæр
— зыд, æнæфсис. Кæмæндæрты сæ зонд!.. Боны фæстаг, зонд
фæуæлахиз уыдзæн.
Ацыдысты. Т о т р а д з æмæ Т х о с т æрбацыдысты.
Т х о с т (Тотрадзмæ зул цæстæнгасæй кæсы, аивæй.) Цæрæнбон-
ты мын мæ туг æхсныфæй фæнызтой. Дæллаг галау рафтыдтæн
Тотрадзы уæззау куыстыты бын. Хæрæг сæ уаргьæн нæ афæраздзæн.
(Ныххæтыди йæм аууонæй.) Бахсон æй, уæддæр, нæ зонын. (Хъри-
маг æруагъта.) Чи ма мын сæ бафиддзæн, Хандзæринæйы раз ма
цы цæсгомæй балæудзынæн. (Хъуыдыты аныгъуылд.) Цæй, æндæр
хатт! (Ацæуы.)
Хъуысынц топпы гæрæхтæ æмæ кæрдты цæфтæ.
Т о т р а д з (аивæй). Берболат, хæствæллад уæвгæйæ, æгæр
æхсарджын дæр ма разынди. Æрвнæрæгау нæрыд. Æнæхъæн къор-
ды ныхмæ, лæгæй-лæгмæ сæ иугæйттæй... (Пакетмæ кæсы.) Ныр
мæ цæстытыл уайынц, сомбоны султан’æмæ шахы æфсæдты, джа-
уырты æфсæдты цырыхъхъыты гыбар-гыбур куыд хъуысдзæнис.
Æрджынарæгыл, уæлæмæ лидзгæйæ, куыд ссæндгæ цæудзысты джа-
уырты æфсæдты.
Т о т р а д з ацыд. С а л д а т фæлгæсгæ æрбацыд. Берболат дæр æрбацыд.
Берболат. Тотрадзы къорд схæцынæввонг цæттæ сты.
(Фæлгæсы.) Фидардæр рæтты æрбынæттон сты. Тотрадз хуымæтæ-
джы не’рбацæуы.
Т о т р а д з æрбацыд. Берболатимæ кæрæдзийы нæ уынынц.
Тотрадз (фæлгæсы). Ныр уал не знæгтæн рагацау бамбарын
кæнæм, хæцын зонæм, æви нæ. (Берболаты ауыдта.) Иттæг хорз!
276
Хуыздæр ма кæд? Берболат! Дæ лæгдзинад æмæ дæхæдæг. Дæ хъару
’мæ дæ зонд! Ме уазæг Хизир бахаудта де’рдхæрдты къухтæм уаца-
{эы! Дæу æмæ Василийы азарæй. Дзуапп та ды ратт! (Йæ къордмæ.)
Йæ алфамблай æртыхсут. Дардмæ кæй агуырдтон, ныр уый мæ
цуры. (Берболатмæ.) Чи дæ? (Иæ пъагæттæм ын амоны.) Ферох
дын кæнын кодтой, Ирæй кæй дæ. Фæлæ нæртон æгьдæуттæ æмæ
туг де уæнгты не’хсиды. (Йæ кърестытæм ын фæлæбурдта.) Кæдмæ
сæ хæсдзынæ?! Иу хатты рæдыд — хатыр! Дыккаг рæдыд лæгæй-
лæгмæ, уый дæр та хатыр. Æртыккаг!.. Æгæр у, цыппæрæм... Уым
кард æмæ нæмыг. Нæ хуыздæр дзуапп! Æмгуыппæй!
Къордæй иу дæр нæ фсзмæлыд йæ бынатæй.
Æмгуыппæй, загътон!
Йæ къордæй, чи бауадзыг, чи фæтарст æмæ фæцæйлыгъд, чи та алыгъд.
Æрлæуут! Хæлиудзыхтæ!
Схъомпал сты. Фæссценæйæ хъуысы топпы гæрæхтæ æмæ уынæр.
Фыццаг æмцæдисон. 0, æрлæууыдысты мыггагмæйы
знæгтæ абоны боны фæстаг хатт топпæргьæвдæй лæгæй-лæгмæ! Уадз,
цæвой! Бæрæг кæндзæн сæ тох!
Дыккаг æмцæдисон. Лæгдзинадæй нæу! Адæмы
сæраппондыл у тох.
Т о т р а д з (йæ къордмæ). Цæвут æй! Æгадгæнджытæ! Цæвут
æй, загьтон! (Аивæй.) Лæгтæ стут, æви?!
Берболат фæцæф, фæлæ хæцы уæдцæр дарддæр.
Берболат. Хæсты быдыры топпы нæмыгæй чи фæтарстаид,
уый нæ уыдтæн æмæ нæ уыдзынæн. Рæстдзинады охыл
мæлæтхæссæджы ныхмæ тох кодтон æмæ кæндзынæн. Фæлæ уар-
зоны фыдмæ кард сласын? Туг акалын?
Т о т р а д з. Дзургæ — къаддæр, кардæй цæфтæ — фылдæр.
Берболат. Уарзоны фыды туг акалын цæй зын у! Куыд æмæ
цы кæнон?! Кæд залиаг калмау æртыхстыстут мæ алфамблай... Æмæ
ныххатыр кæнын дæр зын у. Уарзоны фыд! Æгьатыр фыдгæнæг
дæ. Фæлæ дыууæ знаджы æмвæнд нæ кæнынц. Уæ-æ, дыууæ знагæн
иу фæндагыл дæр цæуæн нæй фæрсæй фæрстæм! Мæ тох! Ир æмæ
Уæрæсейы æхсæн лымæндзинад кодтаид домбайдæр. Цæмæй уыры-
сы руаджы Стыр Уæрæсейæ æрбанывæзтаид рухсдзинад нæ талынг
хæхтæм. Хæст ма ’рцыдаид Уырысы æмæ Иры ’хсæн. Фæлæ уын
уæ рæдыд хъуыддæгтæ раргом кодтон. Персы, Турчы паддзахтимæ
баст кæй уыдтæ, фæлæ мыл æрцыд рæдыд, бамынæг дæ кодтон.
Фæлæ дæ уæддæр раргом кæндзынæн. Уырысы руаджы Ирыстон
277
суыдзæн хæстон æмæ царды фæрæзтæй хъомысджын. Уæ хуызæттæ
та æрцæудзысты сæфтмæ. Бузныг дæн, скъолайы агъуыстæн бын-
дур кæй бавæрдтон Василийы фæрцы, хæрзгæнджыты руаджы
æлдæртты талынг хъуыддæгтæ кæй ныссуйтæ кодтон. (Аивæй.)
Уацайраг зæрæдты фервæзын кодтон. Хъусын уын кæнын: хæст
расидын уæ бон не суыдзæн.
Т о т р а д з. Агурыс æмæ йæ ссардзынæ! Ды удæгасæй аирвæзы-
ны бæсты, зæхх æмæ арв дæр сæ кæрæдзийы æрхойæнт. (Ие’мбæ-
лтты къордмæ.) Уырысы хæрзгæнæг æмæ нæ бæллицты фыддæр
знаг — Берболат! Цы кæнгæйæ дын у? Уæларвон тыхтæй дæр дын
æххуысгæнæг ис.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти уынæр æмæ хъæлæстæ.
Хъæлæстæ. Æнæ бардуаг нæ дæ! Бардуаг æм æргом рацыдис!
Т о т р а д з. Фæлæ дæ уый дæр нал фервæзын кæндзæнис!
Б а р д у а г (зæронд лæджы хуызы). Берболат, æз дæн дæ
ныфс, дæ тых, дæ фæнддæттæг æмæ дывæргæнæг. Дæн уæлар-
вон бæстæй минæвар. Зæдтæ сты дæ тых, дæ ныфс, де’хсар
дæттæг! Æмæ ахадæг зæдтæ æмæ дауджыты фæрцы уæлахиз кæныс.
Æрмæст къаддæр æууæнд де знæгтæ ’мæ æрдхæрдтыл, уый дын
мæ фæдзæхст!
Берболат (дисгæнгæйæ). Сайы мæ мæ зонд. Нæ уынын , нæ
зонын, чи дæ, ницы хъусын уæларвæй лæгæй-лæгмæ. Æргом кæ-
уыл æууæндæуа?!
Б а р д у а г. Æз кæм уон, уым дæ уæлахиз! Дæ тых, дæ ныфс,
де’хсар — æгæрон! Фæлæ къаддæр æууæнд, архайгæ та — фылдæр.
Дæ хъримаг кæм нал нæра, уым цыргъагæй арфдæр кæрд. Дæ
кард кæм нал кæрда, де знæгты лæгдыхæй уым къабазгай
фæйнæрдæм уæнггай тон! Иунæг нæ дæ! Фæлæ хæсты быдыры
уарзоны фыд, хæстæгдзинад, æрдхорддзинад, дæрддагхæстæджы-
ты мæнг мæсгуытæ — сайæнтæ. Æрмæстдæр ме’ххуысæй уæлахиз
уыдзынæ. Хæсты быдыр арт у, фæлæ дæ ма уæд тас. Ис дын
мæлæт — æгадæй нæу, фæлæ, куы баууæндай, уæд... Фæлæ бырс!
Дæ тох адæмæн у амонд! Ис де знæгтæн дæр мæлæт. Хæсты бы-
дыр — царды сасир. Знæгтæн ис тæрхон: се сæфт... Рæстдзинад
— амондхæссæг. (Ныфс æм æввахс бацыд, йæхи йыл адаудта.)
Цæр æмæ хæц!
Берболат. У фæрнджын! Уæд мæ тых — фылдæр, мæ ныфс
— æгæрон. (Тотрадзы æмбæлттæм.) Ме’хсар — æмбал кæмæн нæй,
уæд адæмы амондæн.
Б а р д у а г. Берболат! Мæ амондæй дын хай ис. Уыдзынæ
бæрзонд, æппæты сæттæг, уæлахиз. (Фæтар.)
Т о т р а д з (йе’мбæлтгæм). Ам, хæсты быдыр, нæ хæйрæгстон
у. Æмдыхæй йæ!!!
278
Тотрадз йе’мбæлттимæ Берболаты алфамблай æртыхстысты, кардæйхæст
сын бацайдагь. Тотрадзы цæдисæттæй чидæртæ алидзы, чи фæстæмæ æрбацы-
дис. Тотрадзонтæ иугæйттæй хауынц, сценæйæ хæцгæ ацæуынц, фæстæмæ
хæцгæ æрбацæуынц, чидæртæ та дзы æрхаудта. Б а р д у а г фæзынд сценæйы кæрон.
Б а р д у а г. Нæй дын кæрон де’хсарæн!
Берболат. Уарзоны фыд, цæй зын у дæуæн дæ туг акалын!
Т о т р а д з æхсаргард æлвæстæй йе’мцæдиоонтимæ Берболатыл
æртыхстысты, кардæй хæст та цæуы дарддæр.
Б а р д у а г (Берболатмæ). Мауал æруадз дæхиуыл сайд. Хæсты
быдыр æмæ кард хæстæгдзинад нæ зонынц. (Цыдæр фæци.)
Куы ацæуынц, куы та фæстæмæ хæцгæ æрбацæуынц. Т о т р а д з фæлгæсы,
йæ дамбаца сласта, фæссценæйæ хъуысы æ ф с æ д д о н т ы уратæ.
Т о т р а д з. Сæфтмæ нæ æртæрдзæнис.
Бахста Берболаты, æрхауди, фæлæ фæстæмæ сыстади. Кардæй хæст та сын
бацайдагь. Т о т р а д з фæцæф. Фæссценæйæ хъуысы топпы гæрæхтæ æмæ кæрдты
цæфтæ. Берболат æрхауди. Берболат Тотрадзы бахста, уый фæцæф.
Берболат (хъæрзы). Цæмæн хъизæмар кæнын рæстуд
уæвгæйæ?! Бузныг дæн, адæмы рæстмæ хъуыддæгты тыххæй хæсты
быдырæй кæй нæ цæуын мæрдтæм хæсджынæй.
Т х о с т æрбацæуы. Берболатмæ фæкомкоммæ, ныддæлгом ыл ис.
Т х о с т (йæ цæссыгтæ калгæйæ). Цæдисон дын уон, зæгъгæ,
адæргæй æрбатагъд кодтон. Кæй ныфсæй ма цæуон æлвæстæй? Нæ
фыддæр знæгтæ, кæдмæ уыдзысты? (Берболатмæ.) Æз дын цæди-
сон...
Берболат (хъæрзгæйæ). Знаг мæм’фæцарæхст мæ уæздандзи-
нады аххосæй. Раст мын ныффæдзæхстой Фатмæ æмæ ныфсдæттæг
— Ныфс: æууæнкæй дæхиуыл ма ’руадз сайд, зæгъгæ, фæлæ фæдæн
фæсмонгонд. Æрцыд мыл рæдыд! Уасджейы Василийæн бафæдзæхс
мæ номæй. Бакæнæд æй йæ ’вджид. Тотрадз æмæ йæ æмцæди-
сонтæн та ма ныххатыр кæнут.
Бафыстон мæ хæс — бырсгæйæ æмæ лæугæйæ. Тох кодтон,
цæмæй хæлардзинад уыдаид Ир æмæ Уæрæсейы адæмты ’хсæн.
Фæссценæйæ хъуысы топпы гæрæхтæ æмæ кæрдты цæфтæ. Сидоровонтæ
хæцгæ æрбацыдысты æмæ та фæстæмæ хæцгæ ацыдысты, Т х о с т сæ фæдыл
ацыд, фæстæмæ æрбацыдис.
Т х о с т. Хæхтæй цы дон рацæуы, уый æппæтæй лæджы пай-
дайæн куы уаид! Цытæ бавзæрстон! Мæ туг мын дойныйæн фæныз-
та Тотрадз. Хæсджын кæмæй уай, уым фиддон дæр ис! Джауыртæй
нал аирвæздзысты.
279
Солтан дыууæ стражникимæ хæцгæйæ æрбацыд. Т х о с т бахста, С о л т а н
фæцæф. Т о т р а д з фæзынди... Тхост Тотрадзы бахста, уый æрхаудта.
Т о т р а д з (хъæрзгæйæ). Æнхъæл кæмæн нæ уыдтæн, уый
нæмыг мæ айгæрста. Тхост, фæсмонгонд мæ фæкодтай. Фæсмон
кæнын, нæ фыддæр знæгты бынсæфт цæуылнæ фæкодтон.
Мингæйттæй сæ... ох, куыд зын у, мæ тох, мæ цард æмбисыл куы
скъуыйы.
С о л т а н сценæйæ ахызти, фæстæмæ фездæхти, Тотрадзыл ныддæлгом.
С о л т а н (Тотрадзмæ). Хъусын дын дæ хъæрзын. Фæцæф дæ?
Не’фсæдцон къорд джауырты ныхмæ аууон рæтты æрбынæттон сты,
хæцынц хъайтарæй.
Т о т р а д з (æрæджиау æй фембæрста). Цæй æрæгмæ мæм цæуы
мæлæт? Хъазуатæй тох кодтон нæ фыдгулты ныхмæ. Ныр æрхаудтæн.
Фæсмон кæнын, мæ уынаффæтæ, мæ архайд карздæр кæй нæ код-
тон, ууыл. Фæдзæхсын уын: уе знаджы ныхмæ схæцыны агьоммæ
уал уæхи дзæбæх сифтонг кæнут. Знаджы сусæгдзинæдтæй-иу
дзæвгар зонут. Мулкæй та — дæ зæрдæйы фаг... Тохы размæ зна-
джы тыхтæ уой хыгьдгонд. Де знæгтимæ дын хъуамæ уа бастдзинад.
Хæсты рæстæджы — къаддæр æууæндын, фылдæр — архайын.
Хæстæгдæр дæм чи уа, тынгдæр уыдонæй хъахъхъæн дæхи. Хæстмæ
батагъд кæнын — гьеуый фыддæр рæдыд! Ме знæгтæй сæфтон
мингæйттæ. Фæлæ фæрæдыдтæн. Айдагъ уæхи ныфсæй хæцынвæнд
макуы скæнут! (Йæ хъæрзын фæтынгдæр.) О, цæй зын у мæлын!
Иу доны хуыпп, æртах!
С о л т а н ацæуы, къусы дон æрбахаста, бадардта йын дзы. Фæссценæйæ
хъуысы топпы гæрæхтæ. Дурты гыбар-гыбур.
С о л т а н. Фæуæлахиз уыдзыстæм... (Тотрадзмæ.) Ард дын
хæрын, кæй хæцдзыстæм фæстаг тугы æртахы онг.
Т о т р а д з амарди.
Рухсаг у! Дæ туг дын де знæгтæй райсдзыстæм. (Йе ’хсаргард
сласта, ацыдис.)
Фæстæдæр Т х о с т æрбацыдис, йæ фæстæ — В а с и л и.
Т х о с т (Василимæ). Адоныл рагæй дæр гадзрахатæй цæуы.
Сымахимæ... Уæ зæрдæ мыл дарут. Федтай сын сæ хæсты уаг —
цæмæты нæ æртардтой. Æххуырстæй йæм фæдæн, арвыстон уым
мæ царды бонтæ. Фæлæ хæцынмæ та сарæхстæн ноджы хуыздæр.
Фæлæ... Хæст иуы аххосæй не ’рцыдис. Æлдæртты сæ цæрæн
фадæттæй сымах сбæгъдæг кодтат. Уыдис хуыздæр æмæ зонд-
джындæр хуызы саразæн хъуыддæгтæн. Æртхъирæнтæ, хæстыты
бæсты сæ уæхимæ æрæввахсдæр кодтаиккат. Уыдаид уæлахиз! Уыдаид
280
сабырдзинад! Турчы султан æмæ Персы шахæн сæ минæвæрггæ сæри-
барæй, сусæг уавæрты серноба кодтой Кавказыл. Кавказæгтæ хæст
разæнгард кодтой уæхи аххосæй. Коршуновты хуызæттæ сæ
кæрæдзийыл æфтыдтой, суанг ма уæхионты дæр. Систы-иу хатт
кæрæдзийы цæгъдæг æмæ марæг дæр. Фæлæ кавказæгты, куыд сæ
кæрæдзийы ныхмæ, афтæ сæ уæхи ныхмæ дæр тынгдæрæй арæз-
тат, сеппæты дæр. Уымæй дарддæр ма, Турчы бæстæй, фыдбылыз
хæсджытæй, сгарджытæй нæ уыдис дзуапп домæг! Æлдæрттæ ма-иу
сæхимидæг дæр сæ кæрæдзийы, фылдæр сымах хъуыддæгты аххосæй,
бахаудысты фыдбылызы. Æргæвстой, мардтой уырысæй, ирæй,
чи кæуыл тых æмæ хæст кодта, нæ ауæрстой. Уыцы хъуыддæгтæ
арæзтой тынгдæр Уырысы къниазтæ æмæ Иры æлдæртты тавицæй.
В а с и л и (æрбамæсты). Бынтон раст сæ нæ бамбæрстай.
Кавказаг лæг йæ бæстæйы сæраппондæн алцæуыл дæр разы у,
мæлæтыл дæр. Стæй йæ хоры муртыл нæ баивдзæни йæ фы-
дыбæстæ, йæ уд, йæ кад. Фæлæ куы бахъæуа, уромæг æй нæ бау-
ромдзæн, йе знаджы цалынмæ амара, уæдмæ!.. Кавказæгтæн мах
хæссæм рухсдзинад, царды уавæртæ. Хæстон æгьдауæй та уыдаик-
кой хъæддыхдæр, фидардæр æддагон знæгты ныхмæ.
С о л т а н хæцгæ æрбацыд. Сидоровонтæ сценæйæ ахызтысты.
С о л т а н (фæлгæсы къæдзæхы тигъæй). Н-ы къæдзæхæй сæ
афсæрстой. Иттæг хорз! (Фæлгæсы та.) Куы махонтæ фæуæлахиз
вæййынц, куы — Сидоровонтæ. Акæсон, куыд сты уавæртæ.
(Ацыд.)
Т х о с т. Уæлахизмæ нæ бирæ нал хъæуы. (Фæлгæсы та.) Тот-
радзонтæ кæд тар хъæдты æмæ къæдзæхты сæхи æрфидар кодтой,
уæддæр сæ æгæрдæр ма æркуынæг кодтой джауыртæ. (Василимæ.)
Цæуæм, æмæ дарддæр хæцæм.
Ацыдысты, чысыл фæстæдæр В а с и л и æмæ С и д о р о в æрбацыдысты.
С и д о р о в (Берболатмæ амонгæйæ). Нæ фыддæр знаг. Гадзра-
хатæй ныл бирæ хæттыты рацыдис.
У а с д ж е кæугæ æрбацыдис. Берболатыл ныддæлгом.
У а с д ж е (Василимæ). Куы дын дзырдтон, Берболатмæ мæ
акæн, зæгъгæ. (Берболатмæ кæугæйæ.) Топпыхос æмæ дын нæмгуы-
тæ дæр æрбахастон, де’мбæлттæ дын сæ æрбахастой Дзæуджыхъæ-
уæй. (Берболаты цур сæ æрæвæрдта.) Хохмæ мæ кæнинаг куы уыдтæ.
Васили йæйæ хъæбысы æрбакодта.
Т х о с т (Уасджемæ). Васили дæ чиныджы кæсын бæргæ са-
хуыр кодта, фæлæ дын Берболат фæмард. (Тæригъæдгæнгæйæ.)
Зондыл дæ Берболат æфтыдта.
281
В а с и л и (Сидоровмæ). Нæ ахуыргæнинæгтæн сæ хуыздæр.
(Уасджемæ амоны.) Коммæгæс, æнцон ахуыргæнæн. Зæрдæргьæвд.
(Дамбаца Уасджемæ дæтты.) Лæвар уал дын. Нырæй фæстæмæ
махимæ службæ кæндзынæ. (Йæ цонг ын йæ уæхскыл æруагъта.)
Лымæндæрæй цæрдзыстæм.
С и д о р о в (Тхост æмæ иннæтæм). Не знæгтæй бирæтæ фæмар-
дысты.
Т х о с т. Раргом кæнгæйæ уал сты. (Фыстæг æм февдыста.)
Мæнæ уал сæ фæлгонцтæй иу.
В а с и л и. Уыдæттæм нырæй фæстæмæ хуыздæр æркæсын
хъæуы. Хæст уал басабыр уа!
С и д о р о в. Басаст сæ тых. (Василимæ.) Къамандæ ратт, цæмæй
сармадзантæй фехсой.
В а с и л и къамандæ дæтты. Сармадзаны гуыппытæ цæуы.
Т х о с т (Уасджемæ). Хъобаны хистæртæн фехъусын кæн, Бер-
болат æмæ ма бирæ чидæртæ кæй фæмард сты, Тотрадзæн афтæ
хъуыди, фæлæ...
У а с д ж е. Куыд загьтай, афтæ сын зæгьдзынæн. (Ацыд.)
Т х о с т (Сидоровмæ). Ис ма дзы. (Реваны куырæты дзыппæй
систа дыккаг пакет дæр, Василимæ йæ радта.)
В а с и л и (фыстæджы кæсы). Персы шах æмæ Турчы сул-
танмæ. Нæхи ифтонг кæнæм. Фылдæр сын — знаггад. Фæлварæн
хæст уал сарæзтам. Нырæй фæстæмæ та карздæрæй. Æлдæртты къух-
фыстытæ. Тотрадз, Мысырби æмæ...
С и д о р о в. Ис сæм уынаффæтæ... Нæ цытджын паддзахы
тыххæй цыфæнды æрдонджы дæр басæтдзыстæм.
Т х о с т. Хизир уæм уацары бахаудта. Цы чиныг æрбахаста, уый
Тотрадзы дзыппы федтон. (Дзыппæй йæ систа, Василиймæ йæ ав-
æрдта.)Æркæсут-ма уымæ дæр... Туркæй æрбарвитæггаг чи у, ахæм.
В а с и л и (Сидоровмæ фыстæг авæрдта). Æркæс æм ды дæр.
4 и д æ р т æ æрбацыд.
С и д о р о в (æнæбары кæсы). Диссæгтæ. Канд Цæгат Кавказы
нæ, фæлæ...
А д æ м æмбырд кæнынц. К о р ш у н о в æрбацыд.
Коршунов (адæмы къордмæ). Зæгьын уын, ныссæндæг уæ
кæндзыстæм, куы нæ ныууадзат фыддзинæдтæ кæнын нæ ныхмæ!
(Василимæ аивæй.) Ныр æз — Калакмæ, мæ службæмæ! (Ацыд.)
Æрбацыд фыццаг æлдар.
Васили (адæммæ). Адæмы чи басæтта, ахæм тыхтæ нæй.
(Коршуновы фæстæ.) Фæцу, кæцæй нал раздæхай, уырдæм.
282
Т х о с т (адæммæ). Фыдбæллæхтæм æрцæуæг адæм! Кæцæй нæм
кастысты ацы бæллæхтæ? Джауыртæ бырстой арфдæрмæ. Фæлæ
фæндæгтæ æмæ хидтæ арæзтой хæххонтæн.
Реван бацархайдта, цæмæй Берболат æмæ Хандзæринæйы тыххæй
худинаккагдам-думтæ айхъуысой дыууæ мыггаджы фидиссагæн æмæ
быцæудзинадæн. Дыккаг та: Берболаты Хандзæринæимæ ракафын
кодта, цæмæй дыууæ мыггаджы æрцыдаиккой стыр бæллæхтæ. Æмæ
Берболаты амарынæн дæр фæуыдаид æфсон. Фæлæ нæ рауад: чи
йæм нæ сарæхст, чи та дзы тарст. Реван æнæ æргом дзургæйæ уарз-
та Хандзæринæйы. Солтан та агуырдта фадат Берболаты амарынæн.
Фæлæ уал Реваны бафтыдта Лаферы амарыныл. Сæ къухты æфтгæ
дæр бакодта. Реван зыдта, Берболат æмæ Лаферы удæгасæй Хан-
дзæринæ йын къайагæн кæй нæ бафтдзæн, æмæ Лаферы бахста Дай-
раны уæллаг фидары комы. Афтæмæй Солтаны ардыдæй лæг
фæмард, æфсон та — Берболаты. Реван ма уе стражниктæй дыу-
уæйы дæр сæргæвста, Дайраны фидары раз сæ службæ хæсгæйæ.
Уый дæр та — Берболаты æфсон. Ноджы кардыл йæ ном фыст,
уымæй та æргæвст æрцыдысты. Стæй ма йын ноджы йæ хæдон æмæ
хицауадæй лæваргонд цырыхъхъытæ туджы сæвдылдтой фæд рабæрæг
кæныны тыххæй. Бæлвырддæр æвдисæнтæ ис. Уыцы æппæт æна-
монд хъуыддæгтæ сæ хъуыд, цæмæй Берболат æмæ Уырысы хицауа-
ды ’хсæн сырæзтаид æнæуынондзинад, туджы змæстытæ. Хъуыд-
дæгтæ аразджытæ уыдысты Солтан æмæ Реван... Æмæ ма... Тот-
радзы ардыдæй... Берболаты хæдзарыл арт бафтыдтой Тотрадзы
фæсдзæуинтæ, тынгдæр Темырболат, афицер Кузьмины æфсонæй.
(Василимæ амоны.) Реван Дайраны комы Берболаты бахста дæу
хъримагæй,— уый дæр та Уырысы æфсæдты ’фсон фæуынæн. Фыр
тæссæй йæ фæивгъуыдта. Тотрадз сходкæйы Берболаты бавдыста
Лаферы марæгæй. Ноджы ма йæ бавдыста адæмы хæстмæ цæт-
тæгæнæгæй сходкæйы рæстæджы дæр ма, цæмæй дыууæ адæмыхатты
сных уыдаиккой. Фыдæлты æгьдаумæ гæсгæ, цыфæнды рæстæджы
дæр знаг хъæубæсты хæстмæ æдзæттæйæ æрбаййафа — уый уыдис
адæмы æдзæллагдзинад æвдисæны миниуæг, хæхбæсты, уæлдайдæр.
Уый уыдис æгаддзинад æппæт Ирыстонæн дæр. Адæм хъуамæ уой
хæстæввонг кæддæриддæр! Тотрадз, уый хынцгæйæ, кæрæдзиуыл
ардыдта уырысы æмæ ирæтты. Сымах, уыдæттæ не’мбаргæйæ,
фехæлдтат æппæт æгьдæуттæ, суанг ма уæхи къанонтæ дæр. Æрцахс-
тат æмæ уацары акодтат фондз зæронд куырыхон лæджы æмæ иу
фидиуæджы. Уыдæттæ нæ уыдысты ныббаринаг. Фидиуæг æмæ куы-
рыхон лæгтæ æфтыдтой адæмы сабырдзинадыл. Сæ уацары аконд
амыдта Ирыстоны адæмы бынтон сæфтдзинадыл... Æмæ та хæст!..
Фæлæ адæммæ разынд стыр фидардзинад — быхсын æмæ минæва-
рад. Уый хыгьд джауырты минæвæрттæм нæ разынд æфсарм, æгьдау!
Уыдаид дзы хæст, фæлæ хистæрты зонд фæуæлахиз. Уырысы пад-
283
дзахмæ фыццаг балц акодтой Куырттат æмæ Хуссар Иры адæмы
номæй Ирыстоны куырыхондæртæ. Фæлæ Коршуновы æмслужбæ-
гæнджытæ нæ ауæрстой адæмыл фыдракæндтæй.
Фыццаг æлдар (Сидоров æмæ Василимæ). Ныхæстæ
никуы фæуыдзысты. Æрбахуыдтат нæ, хъусæм уæм. Уый фæстæ
зæгьдзынæн мæ хъуыды. Тхост дæр райдианæй кæронмæ сымах
пайдайæн архайы. Чи зоны, раст дæр у. Æз уыдтæн бирæ рæстæджы-
ты балцы. Хъуыстон хабæрттæ. Козбаудзинæдтæ æгæр дæр ма Тхос-
ты ’рдыгæй.
С и д о р о в. Баууæндут ныл, кæд уæ бафхæрдтам, уæддæр.
Хъуыдис, æвæццæгæн...
Фыццаг æлдар (аивæй). Адон искæй æрратæ хонынц.
æвдисæн куыд хъуамæ ныллæуон. (Сидоров æмæ Василимæ.)
Цæмæн цæуынц ацы бæллæхтæ?! Кæм ис ам æмбартæ?
С и д о р о в. Ирон æмбисонд афтæ у: «Иуы аххосæй хæдзар нæ
хæлы».
Фыццаг æлдар. Дыккаг æмбисонд: «Æддагон мыст
мидæггаджы суры». Барвæндæй джауыртæн фыддзинæдтæ никуы
никæд... Берболаты хуызæттæ нæ кæрæдзийы ныхмæ кодтой.
С и д о р о в. Хæстытæ ма уыдзæн, уæ фыдракæндтæ куы нæ
фæкъаддæр уой, уæд.
Фæссцснæйæ æрбайхъуыст галты уасын æмæ уæрдæтты гыбар-гыбур. М и п æ т
æмæ Хандзæринæ хъарджытæгæнгæ æрбацыдысты. Минæт Бербола-
т ы л иыддæлгом, Хандзæринæ та — Тотрадзыл.
Т х о с т. Алчи йæ хæстæг, йæ зонгæйы бæрæггæнæг æрбацыд.
Кæуынтæй ницыуал ис. Фæлтау уал уæхи фæуромут. (Минæт æмæ
Хандзæринæйы сыстын кодта.)
М и н æ т (Берболатмæ кæсы). Уайтагьд дæм, бæргæ, æрбахæццæ
стæм. Цы ма кæнон, Хуыцау ныл саубон бафтыдта, уæ мæ бон!
Куыд кæнон?! Кæуыл ма нæхи бафæдзæхсæм, куы байсæфтыстæм.
0, куыд мыл рафæлдæхти нæ фидар мæсыг! (Кæуы.) 0, де знæгтæ
дæ мæлæтыл ферадысты. Дæ фыдæнæн рæсугъддæр бæхтыл кафынц.
Æз дын, фæлтау, куы амардаин, дæ туджы лæсæнтæм кæсыны
бæсты. (Кувы.) О, Хуыцау, ратт мын мæлæт!
Т х о с т (йæ цонгыл ын рахæцыд). Адæм дæм куы æрыхъуыс-
той. Фæуромут уæхи. (Иуварс æй акодта.)
Хандзæринæ (Тотрадзмæ). Дæу агурынæй куы баста-
дыстæм. Цы дыл æрцыд? Сау бон ныл куы ныккодта. Куыд дын
амардтæн! Дæхи нын цы уавæртæм æруагьтай. Хæтæнхъуаг куы суы-
дзыстæм... Дзыллæты куы базмæстай. Цы кæнон?! Цæмæн дæ бахъ-
уьццæмæ адæм сæ туг зæйтау уадзой? Мæнæ ныл цы бонтæ акод-
та. ГУГæ зæрдæ куыннæ аскъуыйы. (Сыстади, иуварс алæууыди,
цæссыгтæ згьалы.)
284
Т х о с т (адæммæ). Кæсут, æппæт адæм цæмæ æртардтой. Фыц-
цаг хид хъуамæ срæмыгътаиккой, фæлæ куыддæр æгъдауæй Тот-
радзы цæдисонтæй рæмудзæн Берболаты къухмæ бафтыд. Берболат
сæ æрæджиау фембæрста, фæлæ байрæджы. Тотрадз мæстæй мар-
ди. Берболаты хæдзары къулрæбын рæмудзæн бавæрдтой, уырыс-
саг афицеры ’фсонæй, фæлæ фæмæнг — не схæцыд рæмудзæн. Хъа-
захъхъæгтæ дæр фынæй нæ кодтой... Рæмыгътой, мардтой, кæм
цæуыл хæст кодтой... Ирæттæй... æмæ сæ уыдæттыл дæр нæ уагъ-
той. Хабæрттæ, æгæр дæр ма... Тотрадз фæдисæттæ фервыста æппæт
Иры кæмтты адæмтæм хæстмæ рацæуыны тыххæй, фæлæ йын фыд-
былызырдæм фесты. Берболат куыддæр хабæрттæ фембæрста, афтæ
Хуссарæй — Цæгатæй Хетæджы-фыртимæ Уырысы хæрзгæнджы-
тыл баууæндын кодтой адæмы. Зынтæй сын рауад, фæлæ уæддæр
сарæхстысты. Бафидыдтой, адæм семæ сразы сты. Фæлæ та Тот-
радз фæдисæттæ фервыста дыккаг хатт дæр, хæст сарæзта, кæд сын
нæ фæрæстмæ, уæддæр.
Æз ма цаутæ фембырд кодтон, Коршуновмæ мæрзæгæй кусгæйæ.
Коршуновæн йæ уацхъуыддæгты гæххæттытæ фембæхстон æртæ азы
дæргъы. Уыцы сусæг гæххæттытæн сæ фылдæр акæлæггаг —- чъизи-
калæн къалатийæ. Уæ паддзæхтæ знæтдæр адæмты æрвыстой са-
бырцæрæг адæмы ’фсонæй Кавказмæ, æмæ сын хæйттæ кодтой
хъæздыг æмæ хуыздæр зæххытæ. Уыцы «хæрзгæнæг» адæмты фыд-
дзинæдтæ кодтой фылдæрæй фылдæр. "
Реванæй ахаудта Турк æмæ Персæй æрбарвитæггаг пакет. Туркæй
та æрæджы фæзынд дзырдхæссæг, змæнтæг. Фæлæ уацары бахауд-
та. Уырыс æмæ Иры ’хсæн сырæзтаид хæст. Тотрадз та суыдаид
Иры сæрбос.
Берболат быдыры.бæсты рахай кæнын кодта зæххытæ. Йæ æгæрон
зонд æмæ арæхстæй бамынæг æнæмæнг суинаг хæст. Фæсарæнтæй
æрбарвитæггаг-пакет бафтыд йæ къухты. Фæлæ йæ фыдбылызæн.
Уымæй сеппæт сусæг фæндтæ ахæстоны Берболаты руаджы раргом
сты. Уый ’дæр та йæ фыдбылызæн.
А д æ м фылдæр кæнынц. Берболаты уæлхъус æрлæууыдысты.
Мæлæты тæрхон ын æрцыд хаст. Фæлæ Василийы руаджы
фервæзт. Тотрадзонтæ хæцæнгæрзтæм æнхъæлмæ кæсынц ныр дæр
ма.
В а с и л и (Сидоровмæ ацамыдта). Адоны уынаффæтæй нæ
кæрæдзийы ныццæгьддзыстæм, фæлæ... Ацы хæст фæуæд! Амæй
фæстæмæ сабырдзинад уæд! Топпы гæрæхтæ æмæ кæрдты цæфтæ
фесæфæнт!
Фыдгæнджыты аххосæй цас æрцыдис фыддзинæдтæ, Хуыцау
сæ хуыздæрæн фæкæнæд. Персы шах æмæ Турчы султаны
минæвæрттæ серноба кодтой Кавказы хæхты æмæ быдырты. Кав-
285
казæгтыл уырнындзинад æфтыдтой пысылмон дин, хъуыддагæй та
сæ ифтонг кодтой Уырысы ныхмæ хæстмæ, фæсарæнтæй ластой
алыхуызон хæцæнгæрзтæ цæрæнхос мадзæлтты æфсонæй.
С и д о р о в (адæммæ). Арæзтам уын фæндæгтæ, хъахъхъæдтам
уæ уæ фыдгæнджытæй. Сымах та нæ ныхмæ хæцут, Хуыцау адæмы
фæдих кодта бонджынтæ æмæ цагъартыл. Нæ ныхмæ хæцджыты
цæгьддзыстæм æгъатырæй. (Къæдзæхы тигъыл æрбадти.)
С о л т а н ы ныхас фæссценæйæ æрбайхъуыст.
С о л т а н. Нырæй фæстæмæ ноджы æгьатырдæрæй хæцдзыстæм.
Т х о с т. Ацы æнамонд хъуыддæгтæ рагæй æндидзыдтой. Сæ
рахабар кæнынæн та фадат нæ фæцис. (Аивæй.) Берболат дæр мæ
фæндиагыл нал лæууы. Хандзæринæ ныр мæн бауыдзæн.
В а с и л и. Ирыстоны адæм хъуамæ сæрыстыр уой Берболатæй.
Йæ Ирыстоны кад дæлæмæ никуы æруагьта. Фæндыди йæ, цæмæй
Кавказы адæм амондджын уыдаиккой, сæ фидæн та — рухс. Скъо-
лайы агъуыстæн бавæрын кодта бындур. Берболат Уырысы æмæ
Турчы хæстыты бырста раззагдæрты æмрæнхъ. Райгуырæн бæстæйы
сæраппондæн мæлæт, тугкалд ницæмæ даргæйæ. Берболат Ирыс-
тоны кæмтты цæрджытæн зæххытæ рахай кæнын кодта бьтдыры
бæсты.
Хандзæринæ (хъарæг кæны). Æвæгæсæгæй нæ куы ныу-
уагьтай, баба! (Кæуы.) Кæдæй нырмæ... Дæхи дæр æмæ адæмы дæр
хауæккаг фæкодтай. 0, цы ма кæнон? Джауырты кой æ^шын æви-
дигæйæ куы у!.. 0, мæ бон куыд бакалд. Цыфыддæр знаг кæй хуы-
дтай — хуыздæр къабазæн дын сырæзтаид. 0, куыннæ йæ бамбæр-
стай. Ницыуал дын фаг кодта. Царæфтыд нæ бакодтай. (Иуварс
алæууыд хъарджытæгæнгæ.)
Минæт (кæугæйæ). Нæ цæугæ мæсыг, нæ нæргæ хох, цæй
тагъд нын рафæлдæхтæ. Дæ ныфсæй куы цардыстæм. Сау марой
кæнгæйæ нæ куы ныууагьтай... О, де знæгтæ райгæйæ сæ дугьон
бæхтыл куы кафынц. 0, мæ бон!.. 0, гыцци, дæ ингæны къæйтæ
куыннæ стоныс, хъулон уарзт кæй кодтай, уый туджы куы мæцы.
Сау марой кæнинаг куы фестæм.
С о л т а н фæзынд.
С о л т а н (Хандзæринæмæ). Ирыстоны фæхудинаг кодтай! (Бахста
йæ.)
Тхост (Солтанмæ). Æгьгьæд дын фæуæд! Реваны къухæй дыу-
уæ хатты мæлæтæй аирвæзтæ мæ руаджы. Хандзæринæйыл бакоз-
баутæ кодтай, Хандзæринæ авгæй сыгъдæгдæр уæвгæйæ. Фæхуди-
наг æй кодтай æнæхъæн Ирыстоны!
С 0 л т а н. Ныууадз! Хъобангомæн фехъусын кæн: йæхи лæг чи
хоны, рацæуæнт хæстмæ! Хуссар Ирыстоны куырыхондæр лæгтæй
286
хъазинаг сарæзтой. Нæ худинаджы дуггæ... Хæст нæ банцад. (Ацыд.)
Æхстытæ та фæцыд.
Т х о с т (Василимæ аивæй). Мæлон, цæрон, уæддæр сыма-
химæ. Архайдзыстæм, цæмæй иудзинад уа! Берболатæн цы нæ бан-
тыст, бакæндзыстæм æй хуыздæр æмæ фылдæрæй.
В а с и л и. Берболат æппæт Иры куырыхондæрты номæй хица-
уадмæ бацыд, цæмæй уын уæ ахастдзинæдтæ бæлвырд фæхуыздæр
кодтаиккой, æмæ йæ фидарæй сарæзта.
Т х о с т. Ныр уал дзы æндæр хуыздæр аразинаг ницыуал ис.
Фæстæдæр та хъæудзæн тох, æмæ йæ кæндзыстæм.
В а с и л и æмæ Т х о с т сæ кæрæдзимæ æввахсдæр балæууыдысты, сæ
худтæ систой, Берболаты цур æрлæууыдысты.
Рухсаг у, рухсаг. Махæн — сабырдзинад æмæ уæлахиздзинæдтæ,
дæуæн та дæ ном æнустæм рох ма уæд!
В а с и л и. Коршунов æрбацæуинаг уыдис, фæлæ йын куы нæ
бантысид, уæд хуыздæр уаид.
Фæссценæйæ æрбайхъуысти уынæр. Фæкастысты.
Т х о с т. Калм битъынайæ тарсти, æмæ йæ хуыггоны был æрза-
ди. Коршунов...
К о р ш у н о в æрбацæуы. А д æ м фæкъордтæ сты.
Коршунов (адæммæ). Раздæхтæн мæ фæндагæй, хæсты
уавæртæ бæрæггæнæг. Хъусын уын кæнын: хæст банцад. Басастам
фыдгæнджыты артдзæст. Берболат, Тотрадз æмæ йе’мдзугæнджы-
тыл фæуæлахиз стæм. Кодтой знаггад Уырысы паддзахæн.
С о л т а п фæзынд, Сидоровы бахста, йæ уæхск ын фæцæф кодта. С и д о-
р о в æрхаудта. В а с и л и дамбаца фелвæста. Сценæйæ ацыд. Æхст фæцыдис.
В а с и л и æрбацыдис.
В а с и л и. Фæцæф ис.
Адæмæй чидæр (адæммæ). Хабæрттæ сæ къуыртдзæвæнмæ
æрцыдысты. Рабæрæг сты, чи цы гæнæг уыдис, чи ма цы ракæни-
наг уыд, уыдон. Мах сын куы ныххатыр кæнæм, уæддæр сын Хуы-
цау — никуы. (Тотрадзмæ кæсгæйæ.) Цы ракодтай адæмæн
бæллæхтæй, уыдон бафыстай.
Хъæлæстæ. Авд дæлдзæхы бынмæ ныххауæд!
Хъæуккаг. Ирыстоны адæмы номæй бузныг зæгъæм Васи-
лийæн. Райдианæй кæронмæ архайдта, цæмæй Ирыстоны зæххыл
фидыд æмæ сабырдзинад уа!
Т х о с т. Афонмæ дæр ын хъуыдис! Кæд сæ къниазтæ æмæ
æлдæрттæ сæ кæрæдзийы аххосæй знаггад кодтой, уæддæр.
287
Иры цæрæг кæмтты экзекуци æрæвæрдтой дыууæ хатты. Адæм
сысты сæ кæрæдзийы цæгъдынæввонг. Сылгоймæгтæ сæхи
æппæрстой айнæг къæдзæхтæй æд сабитæ. Уырысы æфсæддонтæ
паддзахы номæй рын сафыны æфсонæй адæмы æртардтой куы-
нæгмæ, иу æртыккаг хайы онг — сæфтмæ. Фæлæ дуне æнæ
хæрзгæнæг нæу, фæзынд уырысæй хæрзгæнджытæ æмæ фервæзт
бындзагьдæй Ирыстон. Фæзынд хорз инæлар. Адæмы хъысмæт ай-
ста йæхимæ. Фæсырдтой не ’фхæрджыты. Æз мæхæдæг Коршу-
новмæ фæкуыстон, хъуыстон сæм æмæ ныллæг хъæлæсыуагæй ны-
хас кæнгæйæ сæ фидæны бæллицтæм Коршуновæн йæ уацхъуыдтæ
фембырд кодтон æртæ азы, мæрзæгæй кусгæйæ. Уыцы сусæггаг
гæххæттытæн сæ фылдæр акæлæггаг — чъизиты чыргьæдæй. Уæ
паддзахтæ, уе знæтдæр адæмы сабыр цæрæг адæмы ’фсонæй арвыс-
той Кавказмæ. Хæйттæ кодтой хъæздыг æмæ хуыздæр зæххытæ.
Уыцы «хæрзгæнæг» адæмты фыддзинæдтæ кодтой фылдæрæй
фылдæр. Зынын байдыдтой чинтæ, сног ис æлдардзинад, хæлæрттæ
сæхи пайдайæн. Знæгтæ æмæ туджджынтæ кодтой фылдæрæй
фылдæр. Реванæй ахаудта Турк æмæ Персæй æрбарвитæггаг пакет.
Берболатмæ бафтыд ахауæггагæй. Туркæй та æрæджы фæзынд
дзырдхæссæг — змæнтæг. Уацары бахаудта. Фæлæ та уын аирвæзт.
Уырыс æмæ Ирыстоны ’хсæн хæлардзинад кодтаид фыдæхдæр,
сырæзтаид хæст. Тотрадз та суыдаид Иры сæрхъуыстдæр æлдар.
Тотрадзы ардыдæй йæ фæсдзæуинтæ хъуамæ срæмыгътаиккой Дай-
раны хид бынтондæр, фæлæ йæ иуырдыгæй хай фехалын уæддæр
сæ къухы бафтыд дыккаг хаттæн. Къæдзæххалæн æрбахаудта Бербо-
латы къухтæм, æрæвæрдта йæ йæ хæдзары тыргьы. Уымæй йыл
хицауад æрдау кодта, куыд фыдгæнæг, «адæмы знаг», зæгъгæ. Ома,
йæхи рæвдз кодта хид срæмудзынмæ Берболат.
В а с и л и. (Тхостмæ). Нæ пайдайæн хорз фæлæггад кодтай
Коршуновы кусæнуаты. Молодец.
Т х о с т. Кавказæй туджы зæйуæттæ саразинаг уыд. Уый тыххæй
йæ паддзахæй бартæ æрхъуыд. Петырбухмæ... Фыстæджытæ бы-
рондонмæ æнцъылдтæ æмæ æскъуыдтæй æппæрста. Æз та æмбырд
кæнгæ, цы мæ хъуыд, уыдон. Паддзахмæ æрвитинаг чиныг ын рай-
хæлдтон æмæ сæ афтид гæххæтты батъыстон. Петырбухмæ паддзахмæ
йæ фæласынц дележантæ. Паддзах æй райхалдзæн — Коршуновы
зондахаст бамбардзæн.
В а с и л и (Тхостмæ). Не ’хсæн хæстытæ ма цæуæд. (Сæ
æхсаргæрдтæ сластой — зæххы сæ ныссагьтой). Сабырдзинад уæла-
хиз кæнæт! Адæм басæттын никæй бон у.
Тхост. Сабыр цæрæг адæмы амонд уæд уæлахиз æнустæм!
Гъе уый у сæйрагдæр. (Се ’хсаргæрдтæ сæ кæрддзæмты нытътъыс-
той.) ■
Фæссценæйæ æрбайхъуысти зарын, хæстæгæй-хæстæгдæр хъуысы:
288
Иры хæхты сæрмæ æврæгътæ сæ кæрæдзийы сурæг куы систы
абоны бон, ой, тох!
Нæ фыдæлты æмыр хæхтæ сагъæссаг куы систы абоны бон, ой, тох!
Фидæны хуыздæрмæ нын хъазахъхъæгтæ ныфсытæ æвæрыныл
схæцыдысты, ой, тох!
Æмæ та сæм уæд Берболат дæр куы бадзуры, уарзон зæрдæйæ,
ой, тох!
Бардуагдæр сæм уæд куы бадзуры: уæларвы тых — иудзинад
æнæсæтгæ куы сты, ои, тох!
Æмдых, æмзонд фыдæлтæй нырмæ уæлахизхæссæг куы у, ой, тох!
Сармадзаны нæмгуытæ, дам, уадз, фæлтау, знаджы фæйнæрдæм
гæрдой, ои, тох!
Уадз, хъазахъхъæгтæ уой амондхæсджытæ нæ рæсугъд хæхтæм,
ой, тох!
Туркæгтæй, персайнæгтæй кæнæ тæтæрæй — Кавказ дзы кæй нæ
’рхъуыдис, ой, тох!
Кавказæгтæ хъазахъхъæгтæй сæхицæн æфсымæртæ уæд куы
сарæзтой, ой, тох! Берболат!
Уырысæй, Ирæй, иу мады фырттау, кæрæдзийæн сæхи куы
бацагуырдтой, ой, тох!
Хъайтартыл кæд хур аныгуылди,—дыккаг хур æм уæддæр бакасти —
Уæлахиз, ой, тох!
Æлдæрттæ, хуыздæр æнхъæлæй, хæлиудзыхтæй уæд куы
баззадысты, ой, тох!
Берболатæн та хъысмæт йæ ингæн раздæр уæд куы
байгом кодта, ой, тох!
О, дзæнæты бадаи, Иры сахъгуырд, дæ ном цæрдзæн æнустæч,
ой, тох, Берболат!
Æ м б æ р з æ н.
К æ р о н.
19 3аказ№ 207
289
& <* V
С ÆРГÆНДТÆ
Фыццаг хай. Берболат ...... 5
Дыккаг хай. Тох Иры хъысмæтыл . . . .103
Æртыккаг хай. Иудзинадыл тох .... 193
Литературно-художественное издание
ЧЕРМЕН МИХАИЛОВИЧ КОБЛОВ
БЕРБОЛАТ
Пьеса. Гсроически-романтическая трилогия
Редактор М. А Б у д а-е в а
Художник М. Ф. Джикаев
Технический редактор Б. Т. Бесаева
Корректоры А. Ф Г о д ж и е в а, М. М. X о з и с в а
Сдано в набор 11.09.2000. Подписано к псчати 18.12.2000. ЛР № 020762. Формат бумаги 60х84'/16.
Бум. офс. № 1. Гарн. шрифта Таймс. Печать офсетная. Усл. п. л. 16,97. Учетно-изд. л.
18,41. Тираж 1000. Заказ № 207. С 27.
Республиканское изл.’тельско-полиграфическое предприятие им. В. А. Гассиева, 362011,
г. Владикавказ, ул. 1 ^'^мана, 16.