Ж,- Г. ЗЭЙНУЛЛИК
ж.эмил Зайнуллин
ГАРЭП ЯЗУЫ
НИГЕЗЕНДЭ
ТАТАРЧА
ЭЛИФБА
(узлегеннэн ейргнучЕлэр ©чен)
Tyulemissov Madi

tmadi1@qmail.com
КАЗАН
ТАТАРСТАН КИТАП НЭШРИЯТЫ
1989
ЬБК 81.(2Р-Тат)-9
3 87
Тышлык рэссамы
РУШАН ШРМСЕТДИНОВ
Гарэп хэрефле текстларны
РЭШИТ КАДЫЙРОВ язды
Нэшрият редакторы
РЭИС ДАУТОВ
Зайнуллин Ж.ЭМИЛ
3 87 Гарэп язуь* нигезендэ татарча элифба (узлегеннэн ейрэ-
нучелэр вчен).— Казан: Татар, кит. нэшр., 1989—112 бит
ISBN 5 298—00563—2
Местэкыйль рэвештэ ейрэнучелэр ечен дэреслек-кулланма буларак
гэкъдим ителгэн бу китапта гарэп язу'ы нигезендэге татарча элифбанын.
теп кагыйдэлэре баян ителэ. Уку-язу кунекмэлэрен системалы узлэштеруне
куздэ тотып, кчтапта шулай ук терле характердагы язма Ьэм басма эдэби
текстларга да кин, урын бирелде.
о 4306020000—258 с
ББК 81.(2Р-Тат)-9
ISBN 5—298 -00563—2
@ Татарстан китап нэшрияты, 1989
тезучедэн
Соцгы вакытларда гарап язуы нигезендаге та-
гарча элифбаны еирэнерга телэучеларнец саны
кузга куренеп ишаеп китте. Моны илебез кулэмендэ
бара торган уцай узгэрешларнец бер нэтион^дсе
итеп карарга кирак.
Мэгълум булгачча, халкыбызныц куп гасырлар
буена уса, байый килгэн адаби мирасы, аныц та-
рихын, мэдэниятен чагылдырган язма Нам басма
ядкярлэр Ндммасе да гарап язуы нигезенда баш-
карылган. Бугенге кенда аларныц бер елеше кулъ-
язмалар хэлендэ архивларда саклана, купчелеге
аса, /з вакытында китаплар рэвешендэ басылып,
фанни китапханэларда яки аерым кулларда туплан-
ганнар.
Моныц естенэ, XX йез башында татар теленда
вакытлы матбугат туганнан соц, Россиянец терле
тебаклэренда (Казан, Уфа, Самара, Сембер, Орен-
бург, Эстерхан h. б. куп кена шаИэрларда) диста-
ларча, йезларча исемда газети-журналлар чыгуын
да иста тотарга кирак. Алар да Нэммэсе гарап
харефларе белан басылганнар. Кыскасы, бу язу
бездэ 1929—1930 елларга кадэр оавам итте. Эмма,
шул вакыттан бирле мактапльрдэ расми укытылмау
сабд/гле, халкыбызныц купчелеге, биграк та яшь
буын, гарап элифбасын белми Нам, табигый, адаби
мирасыбызныц зур елеше белан турыдан-туры та-
нышу мемкинлегеннэн махрум кала бира. Моныц
3
милли культурабызга, халкыбызныц милли узацы
усешенэ никди тоткарлык ясавы Наркемгэ магълум.
Такъдим итела торган элеге кулланма-китап
местакыйль равешта гарап алифбасын ейранерга
телэучелар ечен тезелде Нам, системалы уку-язу
кунекмалэрен узлаштеруяе кузда тотып, терле
характердагы язма Нам басма адаби урнак^ар
белая таэмин ителде.
ГАРЭП ЯЗУЫ ТУРЫНДА
КЫСКАЧА ТАРИХК МЭГЪЛУМАТ
Гарэп язуы (элифбасы) —деньяда аеруча кин, таралган язу-
ларнын берсе. Кайбер мэгълуматларга кара] анда, ул ж,ир ша-
оындагы барлык халыкнын, якыпча ун процентына хезмэт итэ.
Беренче нэубэттэ ул — гарэп телле халыкларнын, милли элифба-
сы. Бу тел исэ 230—240 млн. халыкны уз эченэ алган 22 илдэ
(Алжир, Бахрейн, Берлэшкэн Гарэп Эмиратлары, Ж,ибуги,
Иордания, Ирак, Йэмэн Гарэп Республикасы, Йэмэн Халык
Демократиясе Республикасы, Катар, Комор Утраулары, Кувэйт,
Ливан, Ливия, Мавритания, Марокко, Мисыр, Оман, Сурия,
Сомали, Судан, Сегуд Гарэбстаны Ьэм Тунис) рэсми дэулэт
теле булып санала. Топ гарэп иллэреннэн тыш, гарэп элифбасы
фарсы телле Иранда, урду телле Пакстанда, пушту Ьэм дари
телле Эфганстанда, елешчэ Ьиндстанда милли элифба булаоак
кабул ителгэн. Ул шулай ук ислам дине кин таралган башка
иллэрдэ дэ (Бангладеш, Индонезия, Малайзия, Филиппин, Мо-
замбик, Нигерия, Эфиопия Ь. б.) актив кулланылышта йери.
Шушы гасырныц утызынчы елларына кадэр, латин графикасына
алыштырылганчы, СССРдагы терки халыкларнын Ьэм Теркиядэ-
ге госманлы теректэрнен милли язулары да шушы элифбага
нигезлэнгэн иде.
Гарэп язуынын борынгы ватаны — Узэк Гарэбстан. Анын
беренче урнэклэрз (лихъяни, самуди, сафи кебек ташъязмалар)
Гарэбстан ярымутравы территориясендэ Ьэм Суриянен кеньяк
тебэклэрендэ табылган. Аларнын язылу вакытлары I—IV га-
сырларга карый.
Узенен, усеш процессында гарэп язуы терле узгэрешлэр ки-
чергэн. Анын чишмэ башында борынгы финикиялелэр элифбасы
тора. Эмма гарэп язуынын камиллэшуенэ набатый, арамий
язуларынын да зур йогынты ясаганлыгы мэгълум.
Хэзеоге вакытта галимнэр гарэп язуынын ин борынгы урнэге
итеп Куфи язуын сапыйлар. Ул Евфрат елгасы буенда урнашкан
Гарэп хэлифаты заманында (VII—IX йезлэр) башкала хезмэтен
утэгэн Эл-Куфа шэЬэрендэ табылган. Сонгырак чорларда, хат-
татлар (каллиграфлар) тырышлыгы белэн, гарэп язуы Ьаман
камиллэшэ барган, анын куп терле шэкеллэре (язу елгелэре)
барлыкка килгэн. Галимнэр раславынча, аларнын саны йез
егермегэ житэ. Эмма бугенге кендэ бу елгелэрнен алты-жиде
тэре генэ актив кулланыла. Аларнын гарэпчэ атамалары: куфи,
нэсх, селе, рокъгэ, нэстэгълыйкъ, диклан, шикэстэ (урнэклэрен
кушымтадан карагыз).
5
Магълум ки, гарэп язуы татар халкына да мен. елдан ар-
тыграк гомер хезмэт итэ. Лакин терки халыкларда, шул жемлэ-
дэн Идел-Чулман болгарларында, язма культуранын, нигезлэре
гарэп язуына кадэрле ук салынган булган. XIX гасыр азагында
Кенчыгышны ейрэнуче галимнэр рун, уйгур язуы белэн башка-
рылган терки истэлеклэрга тап булалар. Яшь ягыннан аларнын.
«ин, олысы» VII гасырга карый. Енисей Ьэм Орхон елгалары
буенда табылган бу истэлеклэрдэ борынгы Терки каганатка
байле таоихи вакыйгалэр баян итела. X гасырда ижат ителган
«Алтын Йарук» китабы исэ безнен, заманга уйгур язуында килеп
ЖИТКЭН.
Идел буе Болгарында гарэп язуы 900 елларныц башында
килеп керэ. Болгарда ислам дине рэсмилэштерелгэч (922 ел),
гарэп язуынын. эЬэмияте тагын да арта, ул, илнен. ижтимагый
Ьэм мэдэни тормышында тчрэн тамыр жэеп, тора бара болгар-
татар халкынын, «уз элифбасына» эверелэ. Ислам Ьэм гарэп
язуын кабул иту шулай ук Болгар дэулэтенен. Кенчыгыш иллэре
белэн сэудэ Ьэм культура менэсэбэтлэрен устеру юлындагы
омтылышларына уцай шартлар тудыра, илдэ читтэн кергэн ки-
таплао тарала башлый, шул нигездэ уз авторларыныц эсэрлэре
ижат ителэ. Болгар галимнэре Ьэм эдиплэренен, купчелек эсэрлэ-
ре сакланмаса да, шул чор гарэп, фарсы чыганакларында алар-
нын, исемнэре еш кабатланган.
Гарэп язуы энэ шулай куп гасырлар буе татар культурасы
усешенэ ун,ай тээсир ясый килгэн. Эдэби мирасыбызнын, кыйм-
мэтле ядкярлэре барысы да безнен, кеннэргэ шул гарэп язуында
килеп житкэн. Алай гына да тугел, татар халкы уз арасыннан
гарэп язуынын. белгечлэрен, талантлы хаттатларын устереп чы-
гарган. Терле елларда Петербург, Казан университетларында
каллиграфия дэреслэре алып барган, студентларга гарэп, фарсы,
татар теллэре укыткан Ибнеэмин Эминов, ЙбраЬим Хэлфин,
Гали Махмудов, Хесэен Фэезхановларнын, нечкэ зэвык белэн
башкарган гапэп язуы урнэклэре деньянын, абруйлы кулъязма
фоьдларында кадерлэп саклана. Хаттатлык сэнгате эле безнен,
заманда да сурелеп бетмэгэн. Шундыйларнын, берсе — Татар-
станнын халык рэссамы, Габдулла Тукай булэге лауреаты Бакый
ага Урманче (урнэклэрен кушымтадан карагыз).
ГАРЭП ЭЛИФБАСЫ
Гарэп элифбасында 28 хэреф бар, шуларнын, очесе (элиф,
уау, йа) озын сузыкларны белдерэ, э кыска сузыклар (ярымсу-
зыклар) язуда аст, ест билгелэре (махсус хэрэкэлэр) ярдэмендэ
курсэтелэ.
Гарэп элифбасында Ьэр хэрефнен, дурт терле язылу рэвеше
кулланыла: аерым язылышы, суз башында, суз уртасында, суз
б
азагында язылышы. Харефлэр барлык очракларда да бер гена
шэкелдэ языла, ягъни гарап элифбасында баш харефлэр юк.
Гарап элифбасында алты хэреф ©зек харефлэр дип атала,
алар узлэреннэн соц килгэн хэрефлэр белан (сул яктан) тоташ-
мыйлар. Мондыйларга алиф, дал, зал, ра, за, уау харефлэре кера.
Алдарак бу хэрефлэрнен, язылу, укылу кагыйдэларенэ махсус
тукталыныр.
7
дэвамы
Озак вакытлар гарэп язуы татарлар тарафыннан берпинци
узгэртусез генэ кулланылып килэ. Фарсылар, уз теллэренен.
ихтыяжларыннан чыгып, гарэп элифбасына дурт хэреф естилэр
(п, ч, ж, г). Экренлэп бу хэрефлэрне Урта Азия теркилэре уз-
8
( a )
ЭхмэтЬади Максуди тезегэн <Мегаллим сани, яки Элифбаи гарэби> китабынын.
(Казан, 1907) 4 нче бите.
9
лэштерэ, соцрак аларны татарлар да кабул итэлэр. Элифбалар
тарихыбызда ул «Иске имля» яисэ «Иске элиф» исеме белэн
йертелэ. Лэкин эле ул татар теленэ, анын. кануннарына тулы-
сынча жавап бирэ тор'ган элифба булмый. Мэсэлэн, татар телен-
дэге «г» иске имля элифбасында гарэп теленен «к», татарныц «ч»
гар. пнен. «ж.», а «п» урынына «б», борын авазы «ц» гарэпнец
ике «нк» хэрефлэре аркылы белдерелгэн. Борынгы татар кулъяз
маларында башка хэрефлэр ярдэмендэ белдеру очраклары да
бар.
XIX гасырнын. ахырларында гарэп язуын татар теленен. тулы-
рак яраклаштыру кирэчлеге турында хэрэкэт башлана. Аны
беренчелэрдэн булып Каюм Насыйри (1825—1902) кутэреп чыга
Бу мэсьэлэне ул 1895 елда Казанда басылып чыккан «Эйму-
зэж.» китабыяда шактый кин, яктырта. Мэгърифэтче галим татар
телеьдэ ун сузык аваз булуын курсэтэ, аларны белдеру ечен
татар элифбасына естэмэ хэрефлэр кирэклеген эйтеп, ул хэреф-
лэрне тэкъдим итэ. Лэкин терле сэбэплэр аркасыида ул узенец
бу тэкъдимнэрея гамэли хал итэ алмый кала.
Татар имлясын камиллэштеругэ зур елеш керткэн галимнэр
арасында ЭхмэтЬади Максудига (1867—1941) аерым тукталып
утэргэ кирэктер. Анын, 1892 елда беренче тапкыр денья кургэн
«Мегаллиме эувэл» исемле элифбасы аеруча зур ун.ыш казана.
Китапкын. утыздан артык басмасы бар, гомуми тиражы бер мил-
лион ике йез мецнэн артып китэ. Э. Максудинын. бу элифбасы
буснча татарлар гына тугел, Россиянен, башка тебэклэрендэ
яшэуче терки халыклар да — узбэклэр, казакълар, кыргызлар,
кырым татарлары Ьэм башкалар да уку-язу нигезлэрен узлэш-
тергэннэр.
Э. Максуди орфография мэсьэлэлэрен актив пропагандалау
чы була, узенен. «Йолдыз» газетасы битлэрендэ имля проблема-
ларын яктырткан мэкалэлэргэ кин урын бирэ, «имляда ишетел-
гэнчэ язу тиешле» дигэн мэшЬур кагыйдэне татар деньясына
кертеп, армый-талмый таратырга тырыша» (Г. ИбраЬимов бэя-
лэмэсе). Э. Максуди гарэп язуындагы еч сузык аваз хэрефлэренэ
тагын икене (кыска вау Ьэм hau рэсмия) ести Ьэм дэреслеклэре,
китаг.лары аша шуны гамэлгэ кертеп жибэрэ.
XX гасырныц беренче елларында гарэп язуы ни^езендэге
башка татарча элифбалар да мэйданга килэ. Уку ечен дэреслек-
хрестоматиялэр, сузлеклэр басылып чыга Гарэп язулы бу татар-
ча элифбаларныц, дэреслеклэрнец барысын да мекэммэл дип
булмый, элбэттэ, лэкин ал ар арасында уцышлы гына тезелгэн-
нэре дэ бар. Шундыилардан X. Зэбиринец «Рэсемле элифба»
(Казан, 1910), Г. Нугайбэкнец «Башлангыч» Ьэм «Хесне хат»
(1911, 1912), Г. Эхмэровныц «Хесне хат» (Казан, 1911), Г. Ал-
паровныц «Хэрсф вэ имлямыз» (Казан, 1912) Ьэм «Татар элиф
басы» (Казан, 1913), Н. Думавиныц балаларны «бер айда укыр-
га, язарга ейрэтэ торган «А1егаллим» (Казан, 1913), X. Галинец
«Дорес язу» (Казан, 1913), Г. ИбраЬимовнын «Татар сарыфы»
10
Нам «Татар имлясы» (Казан, 1911, 1914) исемле китапларын
курсэтергэ булыр иде.
Бу елпарда гарэп язуын тезеклэндеру, татар теленэ якынайту
юнэлешендэ башка омтылышлар да була, х^гта аерым проектлар
да тэкъдим ителэ, алар да ул морда гамэлгэ аша алмый калалар.
ИСКЕ ИМЛЯ ЭЛИФБАСЫ
ХЭРЕФЛЭРНЕН
суз	суз	суз	аерым
азагында	уртасында	башында	язылышы
язылышы	язылышы	язылышы	Ьэм укылышы
а, э (элиф)
би (би)
п (пи)
т (ти)
9 (Си)
ж. (жим)
ч (чи)
х (хи), йом-
шак эйтелеш-
ле
х (хы), каты
эйтелешле
д (дэл), дэрес
денья.
з (зэл)
Р (ра)
з (зи); Здй-
нэп, заман.
11
дэвамы
ХЭРЕФЛЭРНЕЦ
суз язагында язылышны	суз уртасында язылышы	суз башында язылышы	аерым язылышы Ьэм укылышы
ж (жэ)
с (син, сен);
сагать, Сэрия.
ш (шын)
с (сад); сары,
Сабир.
д (дад); дары,
дага.
т (тый); Tahup,
туп.
з (зый); за
Лим, 3CLT.
F (РЭЙН)
f (райн)
Ф (фи); фи-
кер, фан.
к, (к,аф); Ка-
зан
к (кяф); ка-
газъ, куз.
г (гяф); гигу.
л (лэм)
м (мим); май.
н (нун); нур,
наз.
h (ha); Ним-
мэт.
12
дэвамы
ХЭРЕФЛЭРНЕН
суз язагында язылышны	суз уртасында язылышы	суз башында язылышы	аерым язылышы Ьэм укылышы
У. У
в (вау); вагон.
й (йы); ион,
йокы.
ИСКЕ ИМЛЯДАГЫ КАЙБЕР ХЭРЕФЛЭРНЕН
ЯЗЫЛЫШ ЬЭМ УКЫЛЫШ УЗЕНЧЭЛЕКЛЭРЕ
л** и*
1.	Ин, беренче хэреф элиф |	| суз башында язылганда
а, э сузыклары яисэ ярымсузыклар булып укылалар:
UT ЬТ jJ
Ата	Ана	Эби	Эгэр
2.	Элиф хэрефе башка харефлэр ясалуга да катнаша. Эгэр
ул суз башында уау хэрефеннэн алда язылса, икесе бергэ у яки у
фонемасын белдерэ:
Улак	Узэн	Уч	Учак
3	Элчф суз башында йа алдында килгэндэ и итеп укылырга
да мемкин:
Икмэк	Исэн	Имэн	Ил
4.	Гарэп теле^чэн кергэн с уз л эр ике терле — саф гарэпчэ
яисэ татар теленен, уз кануннарына буйсындырып языла:
13
jfcl
Инкяр
оЦ>1
Идрис
ckJi
ИлЬам

И(й)ман И(й)нкяр И(й)дрис
И(й)лЬам
5.	Уау хэрефенец укылышы да терлечэ: калын эйтелешле суз
уртасында яки азагында килгэидэ ул — у, э нечкэ эйтелешле
сузлэрдэ у булып укыла:
		оЬаЗ	д
Булат	Тулу	Кунак	Алу
Кул	Чугу	Кису	Сизу
6.	Уау калын эйтелешле суз уртасында яисэ азагында а су-
зыгыннан соц язылса, ул ау булып, э нечкэ эйтелешле сузлэрдэ
ау булып укыла:
Азау
Сау
Тарау
Кейлэу
Талау
©ндэу
Сейлэу
Бишэу
7.	И а хэрефе калын эйтелешле сузлэрдэ — и, йы, ай, ый, ы
Ьэм нечкэ эйтелешле сузлэрдэ — и, йе, дй, ий, е авазларын бел-
дерэ:

Авазына
*т*	**
Татыи
Шавы
Казый

14
Сэйлун
Мэйдан
Ж.эй
Тел
8.	Гарэп язулы татарча элифбада л хэрефеннэн сон, алиф
килсэ, алар тубэндэгечэ язылалар:
У	УЬ	УТ	У15
Ла	Бала	Ала	Кала
Куплек санын белдеруче лар-лэр кушымчалары, калын эйте-
лешле сузлэрдэ еч хэрефтэн торган кушымча рэвешендэ, э нечкэ
эйтелешле сузлэрдэ* ике хэреф ярдэмендэ генэ бирелэлэр:
j^yi?
Балалар
0йлэр
Калалар
Сузлэр
jYLI-
Чабалар
Теллэр
Иске имляга нигезлэнгэн кулъязмаларда сузык авазларныц
кулланылышы тотрыклы тугел, кайбер очракларда алар бетенлэй
язылмаганнар. Сузыкларны куллану XIX йез азагында нэшср
ителгэн гарэп язулы татарча элифба китапларыныц да терле-
сендэ терлечэ бирелэ.
ГАРЭП ГРАФИКАСЫ НИГЕЗЕНДЭ
ТАТАРЧА УКЫРГА-ЯЗАРГА ©ЙРЭТУ
Язарга керешу ечен сыек кара белэн яза торган ручка, эре
яки вак шакмаклы дэфтэр Ьэм линейка эзерлэргэ кирэк. Тиешле
эсбабларны эзерлэгэннэн сон., дэфтэрнец соцгы бите ягыннан бер
битне калдырып ачып куясыз. Ченки гарэплэр уцнан сулга таба
язалар. Барлык дэреслеклэр, китаплар да уц яктан башлана.
Гарэп язуына нигезлэнгэн татарча элифба хэрефлэре дэ уцнан
сулга таба язылалар Ьэм укылалар. Инде дэфтэр битен (естэн
аска) тигез биш кисэккэ (багана рэвешендэ) булеп сызып чы-
гарга кирэк. Шуннан соц естэн дурт шакмакны (аска таба)
санап тешеп, дэфтэр битенэ аркылы сызык сызасыз. Бу эшлэр
15
башкарылгач, ун. яктагы беренче «багананыц» еске елешенэ
хэрефнен. «аерым язылышы» Ьам «татарча укылышы» дип язып
куела; икенчесенэ — «суз башында», еченчесенэ «суз уртасында»,
дуртенчесенэ «суз азагында язылышы» Ьэм соцгы бишенче ба-
ганасына «мисаллар» дип язы'п чыгарга кирэк. Шуларнын.
барысын да эшлэгэч, элифбаныц беренче хэрефен язарга кере-
шергэ да мемкин. Гарап язуында, эйткэнебезча, баш хэреф-
лэр юк.
Гарап язулы татарча элифбаныц беренче хэрефе — элиф —
татар теленда (Иске имляда) ике — «а, а» харефларен белдереп
кила. Ул ике шакмак биеклегендэ естэн аска таба языла Иам
еске елешенда «дулкын» сыман кыска гына сызык «мэддэ»
билгесе куела. Мондый билге гадэттэ суз башындагы элиф
естенэ куела (эгэр ул озын сузык авазны белдереп килса). Узен-
нэн сон. килгэн хэреф белэн элиф тоташмый, димэк, ул хэреф,
уртада язылуына карамастан, суз башындагы рэвештэ булырга
тиеш.
Элиф хэрефенец аерым язылышы: ।	|
Суз башында — |
Суз уртасында —
Суз азагында — (_	V
Элиф татар элифбасында у, у, и, ы, о, е хэрефлэренен. яса-
луына катнаша. Бу узенчэлеклэр турында тиешле урынында
мэгълумат бирелер.
2.	Б (би) ике шакмак кицлегендэ Ьэм ярты шакмак биекле-
гендэ языла.
Аерым шэкеле— с_>
Суз башында— J	J
Суз уртасында — -Ь	-*•
Суз азагында — <
L	LT LT	LL,
Ба	Абба	Аба	Баба
3.	П (пи) — язылышы белэн накъ «б» хэрефен хэтерлэтэ,
лэкин аныц аскы елешенэ куела торган нокталар саны ечау.
Аерым язылышы — Sy* •	*
16
Суз башында язылышы —
Суз уртасында—
Суз азагында —	-ч»
4.	Т (ти) — б, п хэрефлэре кебек языла, а нокталары анын,
икэу Ьэм ескэ куела. Б, п, т — хэрефлэре ике яктан да тсташа
ала (суз уртасында килгандэ), э суз азагында килгэндэ ун.
яктан гына тоташып языла.
Аерым язылышы — <£>
Суз башында — 3	3
Суз уртасында — X.	X
Суз азагында —
№	bL	Ь-Т
Тапа	Бата	Ата
5.	С (ей) — гарэп элифбасынын. сакау эйтелешле хэрефе.
Татар телендэ мондый аваз юк. Куп вакытта ул гарэп теленнэн
кергэн сузлэрне язганда файдаланылган, эмма кайбер татар
кулъязмаларында capoi, сен кебек сузлэр составында да курергэ
була.
Аерым язылышы —	’	(Д,
Суз башында язылышы — j	j
Суз уртасында — Л	t
Суз азагында —
6.	7К (эуим) — аерым хэлдэ ике шакмак биеклегендэ, суз
башында Ьэм уртада килгэндэ икс шакмак кицлегендэ языла.
Аерым язылышы — С	с
Суз башында—
Суз уртасында —	-js-
Суз азагында — t	?
Э;кэ1
• о
Бажа
Таж.
2 3-174
17
г...it
Jht WV VvV 1л)1

dVf jul (П iM jjv ЖГ
 •»
wX :0ЖЭЕГ2Ш djx .Ж
! Ж сйсй C^1 сЛ
«Хесне хат намунэсез китабынын 3 нче бите.
18
7.	Ч (чим) — нэкъ хэрефе кебек языла, лэкин анын, нокта-
лар саны ечэу.
Аерым язылышы—
Суз башында — ' •
Суз уртасында—
Суз азагында —
Чаба
Чат
8.	X (хи) — йомшак эйтелешле хэреф. Ул ж,, ч хэрефлэре
кебек языла, тик нокталары гына куелмый.
Аерым язылышы — с	с
Суз башында —	>*
Суз уртасында — .5
Суз азагында —
9.	X
х (хэ)
аерыла.
Аерым язылышы —
Суз башында —
Суз уртасында —
Суз азагында —
(хы)— йоткылык белэн эйтелэ торган хэр^ф; ж.» ч,
хэрефлэреннэн ул естенэ куела торган ноктасы белэн
10.	Д (дэл) — бу хэрефне шакмакнын. нэкъ урта жиреннэн
яза башларга кирэк. Ул сул яктан тоташмый, э аннан сон, килгэн
хэреф (суз уртасында булса да) суз башындагы рэвештэ языла.
Аерым язылышы — 3
Суз башында язылышы —
Суз уртасында — JL
Суз азагында — JL
2*
Чад
Дачада
11.	3 (зэл)—бу аваз татар теленец диалектларында гына
очрый (Минзэлэ, Актаныш, Баулы, Азнакай) Иске татар язуын-
да бу хэрефне гарэп теленнэн алынган сузлэрне (мэсэлэн,
зиЬен, Зелкарнэй, Зелфикар, мэзкур h. б.) язганда кулланган-
нар. Ул да езек хэрефлэрдэн Ьэм сул яктан- тоташмыйча языла.
• •
Аерым язылышы — -Ь
Суз башында — j
Суз уртасында — JC	Jc
Суз азагында —	Jc
12.	Р (рэ)— язганда шакмакныц естэге почмагыннан баш-
лап тубэнгэ (уцнан сулга таба) бер шакмак биеклегендэ теше-
рергэ кирэк. Хэрефнец естэге елеше калынрак, э аска таба нэ-
зегрэк итеп языла.
Аеоым Ьэм суз башында язылу шэкеллэре бер ук рэьештэ
башкарыла:	J
Суз уртасында яки суз азагында килгэндэ р (рэ) уц яктан
гына югаштырып языла:	Jr
Бара
Ара
Дар
13. 3 (зэ) —р (рэ) кебек языла Ьэм естенэ бер нокта куела.
Аерым язылышы — J
Суз башында—
Суз уртасында — У
Суз азагында —
Ат чабар
Парча
Базар
14.	Ж (жэ)—р, з (рэ, зэ) хэрефлэре шэкелендэ языла.
Аерым язылышы —J
Суз башында — '	j
Суз уртасында —
Суз азагында язылышы —	*
20
lib .
bL . Ub - LT
MT - bL - UL _ bl -ML
• •
UL - Lb _ IL _ ML _ LI
• • •
H. Думави тезегэн «Мегаллим» исемле элифбаныц (Казан, 1913) 4 нче бите.
21
Ж (жэ) хэрефен р, з (ра, за) хэрефлэреннэн естенэ куелган
еч нокта аерып тора.
Жгр
Аждар
Баржа
15.	С (син) хэрефенен. ин. элек еске «сэнэк» елеше, аннан
сон ыргакка охшаш аскы элементы языла (бу — аерым Ьэм суз
азагында язылганда гына шулай), э суз башында, суз уртасында
хэрефнец фэкать еске елеше гена языла. Бу хэреф ике яктан да
тоташа ала.
Аерым язылышы — О*	О**
Суз башында— -**»
Суз уртасында —	-*>*-
Суз азагында — О**"	O'4*"*
1а-	A-	u-bT
Сара	Сэрдар	Апас
16.	Ш (шин) — с (син) хэрефе шикелле языла Ьэм
эч нокта куела.
Аерым язылышы — С/	ц**
Суз башында—
Суз уртасында язылышы —.
Суз азагында —	/ г*
естенэ
Аш
17.	С (сад)—гарэп сузлэрен язганда кулланылган хэреф.
Аны саф татарча сузлэрне язу ечен дэ файдаланганнар (саран,
сагыш, сату). Хэреф ике яктан да тоташа ала торган хэрефлэр-
дэн.
Аерым язылышы—
Суз башында —
22
Суз уртасында—
Суз азагында — / уЯ.
Саба
Саран
Басса
18.	3 (зъад) — ике яктан тоташтырылып язылырга тиеш. Аны
зарар, зарур, зыян, коза кебек гарэп теленнэн алынган сузлэрне
язганда кулланганнар. Бу хэрефне Ьич кенэ дэ заман, Зэйнъб
кебек сузлэрне, исемнэрне язганда куллану мемкин тугел. Ченки
ул вакытта аларнын. мэгънэлэре узгэрэчэк. Шун.а курэ иске
татар язуында аларны саф гарэп телендэгечэ яза торган бул-
ганнар.
Аерым язылышы—	(J*9
Суз башында —
Суз уртасында—
Суз азагында — >>.
Зарар
Зарб
Риза
19. Т (тый) — калын эйтелешле хэреф (Tahup,
яктан да тоташа торган хэреф.
Талиб), ике
Суз башында —
Суз
Аерым язылышы —
уртасында —
Суз азагында —
Шарт
Талиб
20. 3 (зый) — калын эйтелешле. Аны шулай ук гарэп алын-
маларын язганда кулланганнар (залим, золем h. б.).
Аерым язылышы— Jo
Суз башында язылышы —
£3
Суз уртасында — *
Суз азагында — 1о
21. F (тайн) авазы саф килеш татар телендэ юк, эмма гарэп
теленнэн кергэн сузлэрне язганда файдаланылган. Мэсэлэн,
галим, гыйлем, мегаллим ксбек сузлэрне язганда ул гамэлдэ
йоргэн. Аерым хэлендэ Ьэм суз азагында язылганда бу хэреф ике
шакмак биеклегендэ, суз башында, суз уртасында килгэндэ еске
елеше генэ языла. Райн хэрефе ике яктан да тоташа ала.
Аерым язылышы — L	L
Суз башында— -С.
Суз уртасында — JL.
Суз
азагында —
22. F (?айн) — эле генэ ейрэнгэн «гэйн»
языла Ьэм естенэ бер нокта куела.
Аерым язылышы —
Суз башында —
Суз уртасында —
Суз азагында —
хэрефе шикелле
Багча
Чага
23.	Ф (фи) — ю] арыга ярты шакмак биеклегендэ (тугэрэк-
лэп), кицлеге (аскы елешендэ) ике шакмакка сыйдырылып язы-
ла (аерым халдэ Ьэм суз азагында килгэндэ).
Аерым язылышы — la
Суз башында —	_£
Суз уртасында —
Суз азагында —
Фар
Фараб
Саф
24
1935 елда Финляндиянец Хельсинки шэНэрендэ басылып чыккан татарча элифба-
ныц титул бите.
25
24.	К (к>аф)— йомшак эйтелешле хэреф (Казан, кар, кала
h. б.). Ул да ф (фи) кебек языла Ьэм ©стена ике нокта куела.
Аерым язылышы —
Суз башында — 3	3
Суз уртасында — -А.	_и
Суз азагында язылышы — < К-	/Я»
Карга
Карар
Тактада
25.	К (кяф) хэрефе татар телендэ кучзр, куз, кез h. б. суз-
лэрне язганда кулланылган. Ул да ике яктан тоташа ала торган
хэреф.
Аерым язылышы —
Суз башында — £
Суз уртасында —
Суз азагында к (кяф) хэрефенен. ике терле язылыш рэвеше
бар: беренче шэкеле	Ьэм икенчесе
ill
Пакь
Парк
Кэгазь
26. Г (гяф) — фарсы элифбасыннан алынган хэреф. Ул кяф
хэрефе шикелле языла Ьэм ©стенэ бер
Аерым язылышы —
сызык естэлэ.
Суз уртасында —
Суз азагында — X.
Гэрчэ
Гараж
Багаж
27.	Л (лэм) — аерым язылганда
биеклеге ике шакмак.
«кармакка» охшап тора,
26
S, s
* *
Финляндиядэ чыккан элифбаноЩ 5 нче бите
27
Аерым язылышы— О
Суз башында естэн аска таба языла — J	J
Суз уртасында ике яктан да тоташтырыла—JL
Суз азагында — уц яктан узеннэн алда килгэн хэреф белэн
тоташып, аерым шэкелдэге кебек языпа—
Л (лам) хэрефеннэн соц элиф тубэндэгечэ языла:
у у	у у
Ла-лэ	Алар	Ла-ля	Балалар
*
jyiU.
Атлар	Чабалар	Тарталар
28.	М (мим) — аерым язылышы—	f
Суз башында— -А
Суз уртасында —
Суз азагында — л-
Г г
cr°jL	LIL
Марат	Марс	Тама
Эсма тактага басма
29.	Н (нун)— аерым хэлдэ Иэм суз азагында бер шакмакка
аска тешерелеп языла. Суз башында, суз уртасында (б, п, т, си
хэрефлэре кебек) сызык естенэ генэ языла Ьэм естенэ бер нокта
куела.
Аерым язылышы—
Суз башында — j
Суз уртасында— JL
Суз азагында —
28
Наманган
Заман
Казан
30.	h (ha)—hdM, hap, Ииммат кебек сузлэрдэ языла. Аны
шулай ук «Э» хэрефе урынына да язганнар. Масэлэн: барэкат,
тубан, кибан h. б. (гарэп язулы татарча элифбага аны Эхмэт-
Ьади Максуда естэгэн).
Аерым язылышы — д
Суз башында — -А	«А
Суз уртасында —	-V*
Суз азагында — Д.	4
»т
Ah
БаЬман
Ьаман
Исэн
Ччккэн
МэЬэр
31.	Н, (цэ)— ике шэкелдэ: берсе нк хэрефлэрен янэшэ язу
аркылы, икенчесе к (кяф) хэрефе ©стена еч тертке кую юлы бе-
лая белдерелгэн.
Аерым язылышы —	^CL-
Суз башында килгэн рэвеше гадэттэ купланылмаган, ченки
татар теленда цэ хэрефе белэн башланган суз юк. Эгэр язарга
кирэк булса — ул болай язылыр иде:
Суз уртасында —
Суз азагында —
ИТ	33b'	4UT	J3LL
Ац	Тан	АЬэн	Бабан
32.	У (уау) — аерым язылышы— 3
Суз башында (мэсэлэн, урам, улак h. б.) килгэндэ анын
алдына алиф хэрефе куелган. Ченки ул узе гена язылса, сузлэрне
дерес уку читенлэшэ.
29
Урам
Улак
Урал
Суз уртасында уау сул яктан тоташтырылмыйча языла —
Кура
Тура
Бура
Куренгэнчэ, езек хэрефлэрнец саны гарэп язулы иске имляда
барлыгы ж,идэу:
алар сул яктан тоташмыйлар. Димэк, езек хэрефлэрдэн сон,
килгэн хэрефлэр, уртада килулэренэ карамастан, суз башында
килгэн рэвештэ язылалар (шул ук кагыйдэ белэн Д_
хэрефлэренэ дэ кагыла).	л
Суз азагында уау уртада язылган рэвештэ языла.
Уау берузе генэ язылганда, ул в авазын белдереп килуе
мемкин:
Васса
Варшава
Вагон
Уау шулай ук «у» авазын белдеру ечен дэ язылган. Бу очрак-
та уау хэрефенен. алдына шулай ук элифне янэшэ куеп язганнар.
Узэк	Утук
Элиф Ьэм уау хэрефлэрен суз башында
авазлары итеп тэ укыганнар:
Олау	Озак	0нсез
Суз уртасында исэ элиф язылмый:
Тен	Кейлэр
Урлэр
янэшэ язып
о-в
©терге
Теш
30
Суз азагында килгэндэ уау шулай ук элифсез узе гена языла
Ьэм у, у буларак укыла:
Бару
Карау
Куру
Бишэу
Чишу
Гарэп язулы элифбада э авазын ике шэкелдэ белдергэннэр:
Суз башында:
Экрен
Эдэб.
Суз уртасында Нам суз азагында:
Ничэ	Кича	Тэрэзэ	Карэз
33.	И, й, йа, ы авазлары иске татар язуында гарэп элифба-
сыныц йа хэрефе ярдэмендэ белдерелгэн.
Аерым язылышы —
Суз башында— □
Суз уртасында—
Суз азагында —
а)	И хэрефенэ башланган сузлэрнен язылышы:
Искэндэр
Иркен	Икмэк	Идел
б)	Йа, йэ хэрефе белэн башланган сузлэр:
Ялкын
Якла
Язда
Ы>
Ята
31
Ятим
Йэмэн
Ясминэ
в)	Ы, е, ю хэрефлэре белэн башланган
сузлэр:
Ыргак
Ындыр
Ышаныч
Ел л ар
Егълау
Ю (йу)
хэрефе
белэн башланган
сузлэрнец язылышы:
Югары
Юлдаш
Югалту
Юка

взек хэрефлэрнец суз башында, уртада
азагында язылышы:
Ьэм суз
А плату
Аяу
Афэт
Эдрэн
Эхмэд
Эмир
Дэрэжэ
Дуслар
Димэшкъ
ЗиИен
Зелкагъдэ
Зелфикар
Рифат
Рийад
Бирнэ
Зэй
Саз
Зэмзэмия
32
Татар теле галимнэре (яца имлячылар) тарафыннан гарэп язулы татарча
элифбага тэкъдим иткэн сузык аваз хэрефлэре таблицасы.
3 3 174
33
Журнал
Жирэбэ
Чыжлау
Ваемсыз
Ваклау
Тэурат
Бурым
Ьиммэт
Ьижрэт
Нал а кэт
Ьарун
ГАРЭП ЯЗУЫНДА
КЫСКА СУЗЫКЛАРНЫ БЕЛДЕРУЧЕ БИЛГЕЛЭР
Татар телендэ аларны аст-ест билгелэре, яисэ хэрэкэлэр
дип атыйлар. Алар иске татар язуында сирэк булса да кулланыл-
ган. Гарэп язулы татарча элифбаны ейрэну процессында бу хэ-
рэкэлэрне узлэштеру зарури.
Хэрэкэлэр — кыска сузыкларны белдеруче шартлы билгелэр.
Гарэп элифбасында алар ечэу: фэтхэ дип атала торганы кыска
а (татар теленец а) сузыгын, дамма (яки заммэ) кыска у
сузыгын Ьэм кэсрэ исемлесе кыска и сузыгын ацлата. Беренче
икесе (фэтхэ, даммэ) хэреф естенэ, э кэсрэ хэрефнец аскы
елешенэ куела. Кайбер очракларда ул хэрефнен еске елешенэ
дэ куелырга мемкин (мэсэлэн, тэшдид— тартык авазны икелэтеп
эйтуне талэп итуче билге белэн берлектэ). Хэрэкэлэр гарэп
телендэге текстларны хатасыз укырга ярдэм итэлэр. Саф татар
сузлэрен язганда, кагыйдэ буларак, хэрэкэлэрне кулланмаган-
нар, э гарэп, фарсы Ьэм башка чит теллэрдэн алынган сузлэрне
язганда (бигрэк тэ фэнни текстларда) аларны куллану зарури
булган.
Фэтхэ хэрэкэсенен язылышы-------
Даммэ (заммэ) хэрэкэсенен язылышы— —-—
Кэсрэ хэрэкэсенен язылышы —
Галим	Нури
Сабир
ЖиЬаз
Гарэп язуында хэрэкэлэрдэн башка тагын ярдэмчел билгелэр
дэ очрый. Аларнын уз вазыйфалары бар: Кэмзэ— тавышсыз
тартык; ул элифбанын бары еч кенэ хэрефе (элиф, уау, йа)
34
естенэ куела. Элиф хэрефенец аскы елешенэ да куелырга мам-
кин.
Атлас
Инсан
Ихсан
Инсаф
Татар телендэ 1гэмзд
белэн эйтелуче сузларнен. берничэсе:
Тээмин
Меэмин
Тээсир
Тэшдид— тартык авазны икелэтеп эйтуне талэп итуче билге.
Суздэ тартыкныц берсе языла, а икенчесе тэшдид ярдэмендэ
белдерелэ:
Мегаллим
Медэррис
Мэннаф
Маннур
Сукун (татарча сэкен) — тартыкныц йомыклыгын белдеруче
билге. Ул элифбаныц телэсэ кайсы тартык хэрефе естенэ куелыр-
га мемкин. Сукуннец язылышы:
Дэфтэр
Ихлас
Илбарис
Багдад
ГАРЭП ЭЛИФБАСЫНЫН.
КОЯШ ЬЭМ АЙ ХЭРЕФЛЭРЕ
Телдэ
хэрефлэр
аларны шэмси (кояш) хэрефлэр Ьэм
дип этап
йертэлэр. Кояш
камэри (Ай)
хэрефлэр ундурт хэреф:
Дэл
Зэл
Рэ
Зэ
Син
Шин
Сад
Дад
Та
За
Лэм
Нун
3'
35
Кояш хэрефенэ башланган гарэп сузенэ билгелелек артикле
ал (элиф, лам хэрефлэре) кушылганда, ул тубэндэгечэ укыла:
Нур (Эн-Нур)
Радио (Эр-Радио)
Дин (эд-дин)
Ай хэрефлэре дэ	ундурт	хэреф:		
1	S'	С	С	•	
Элиф	Ба	Ж.им	Хэ	Ха	’Айн
•• о		е	д	
Фа	Каф	Кяф	Мим	ha	Уау
I
Райн
cf
Йай
Лэкин аларга «эл» артикле кушылганда бернинди узгэреш кузэ-
телми:
Корим
Ж.исем
Калэм
Майирэ
ИСКЕ ТАТАР ЯЗУЫНДА
КУЛЛАНЫЛГАН ГАРЭП САННАРЫ
Гарэп саннары деньяныц бик куп иллэрендэ кулланыла. Без
хэзер файдалана торган «гарэп саннары» гарэп пэр узлэре кул
лана торган саннардан шактый' аерылып торалар. Гарэплэр
узлэре аларны Иинди саннар дип атыйлар.
Иске татар язуында гарэп саннары да киц кулланылган.
Саннарны сулдан уцга таба укырга кирэк.
) YT'^OtVAt !•
123456789	10
Ике Ьэм дурт саннарыныц ике терле язылыш шэкеле бар:
кулъязма шэкеле—
басма шэкеле—
Катлаулы саннарны да сулдан уцга таба укыйлар:
чтт	пг*	юог	КП
622	930	1552	1934
36
Гарэп язуында саннар урынына харефлэр куллану очраклары
да бар. Бу бигрэк та астрономия, математика Ьэм хронологиядэ
кин, кузэтелэ. Ьэр хэреф аерым санны белдерэ (таблицага ка-
рагыз).
37
Бу хэрефлэрне хэтердэ тоту жицел тугел. Шуца кура аларны
шартлы рэвештэ ясалма сузлэргэ берлэштергэннэр. Ул сузлэр
берничек та тэржемэ ителмилар, ченки аларнын магънэлэре юк.
Татар мадрэсэларендэ бу ясалма сузлэрне яттан, накъ гарэп
телендэ кабул ителгэн тэртиптэгечэ ейрэтэ торган булганнар.
1.	Эбжад—
2.	Ьауаз— J
jX >
3.	Хотти — СУ®**
7. Сэххаз —
5. Сэгъфас —
6. К,арашат —
4. Калэмэн —
8. Дадыгъ (яисэ зазыйгъ) —
Тубэндэге ясалма сузлэрнен. естенэ бер сызык сызыла:
1988
1267
Иске татар язуында гарэплэрнен, тэртий саннары да кулла-
нылган, э фарсы теленнэн алынган берэмлеклэр эдэби эсэрлэрдэ
шактый куп (мэсэлэн, Мехэммэдъяр поэмаларында Ь. б.). Тубэн-
дэ гарэпчэ тэртип саннары Ьэм фарсыча микъдар саннарыныц
таблицасын китерэбез.
Гарэпчэ тэртип саннарыныц
язылышы
Ьэм татарча укылышы
Фарсыча микъдар саннарыныц
язылышы
Ьэм укылышы
Эууэл—
Сэни —
38
дэвимы
39
Татарча кулъязмаларда, нэшрият ысулы белэн басылган
китапларда гарэп тэртип саннары кубрэк болай язылганнар:
40
дэвамы
Татарча укылышы
Тэржемэсе
Гарэпчэ язылышы
Тэсиръэн
тугызынчыдан
Бъэширэн
унынчыдан
ГАРЭПЛЭРДЭН АЛ ЫН ГАН К6Н ИСЕМНОРЕ
Гарэп иллэрендэ, шул жемлэдэн барлык меселман иллэрендэ
дэ, атна шимбэ кеннэн башлана:
Татарча укылышы	Ьэм тэржемэсе	Гарэпчэ язылышы
Йэумус сэбти	(шимбэ)	
Йэмул эхэд	(якшэмбе)	
Йэумул И£НЭЙНИ	(душэмбе)	05^'
Йэумул 9Улэ<гэ-и	(сишэмбе)	
Йэумул эрбэгъэ-и	(чэршэмбс)	•
41
дэвами
ГАРЭПЧЭ ЕЛ ФАСЫЛЛАРЫНЫН. АТАМАЛАРЫ
Эр-Рабигъу (яз) —
Эл-Харийфу (кез) —
‘-ЧА'!
Эш-Шитэъ-у (кыш) —
ФАРСЫЧА K0H ИСЕМНЭРЕ
42
датами
Фарсыча язылышы
Татарча укылышы
Сэшэмбе
ЧоЬоршэмбе
Панжешэмбе
Ж.омъэ
ФАРСЫЧА ЕЛ ФАСЫЛЛАРЫНЫН ИСЕМНЭРЕ
БаЬор (яз) —
Паиз (коз)
Зэмстан (кыш) —
ИСКЕ ТАТАР ЯЗМА ТЕЛЕНДЭ АЙ ИСЕМНЭРЕ
Буген без кендэлек тормышта фарсы теленнэн кергэн кен
исемнэреннэн файдаланабыз, а ай исемнэре исэ Европа h. б.
халыклардагы кебек. Лакин татар халкынын, гарап календарен-
нан да файдаланган чагы булган. Дересрэге, эле ул буген дэ
татарларда кулланылып кила (мэсэлэн, Дичия нэзарэтендэ басы-
ла торган календарьларда). ©лкэнрак яшьтэге кешелэр эле бу-
ген дэ меселман халыкларынын, бэйрэмнэрен гарэпчэ атап
йертэлэр.
43
Ай исемнэренен укылышы
Гарэпчэ язылышы
Мехэррэм
Сафар
Рэбигъ ал-Эувэл
РэбИРЪ Э£-£ЭНИ
(яки Рэбигъуль Эхира)
Жемадэл Уля
Жемадэл Эхират
Ражаб
Шэгъбан
Рамазан
Шэууэл
^елкагъда
Зелхиж.ж,а
44
Гарэплэр Ьэм ислам динендэге кайбер башка халыклар
Камэри (ай) календареннан файдаланалар. Камэри ел исэбе
Мехэммэт пэйгамбэрнец Мэкка шэЬэреннэн Мэдинэ шэЬэренэ
кучеп киткэн кеннэн башлана. Ул — безнец эраныц 622 елыныц
16 июленэ туры килэ, ягъни Ьижри ел исэбе 622 елдан башлана.
Тагын шуны да искэртеп уту кирэк: Ай календаре буенча бер
елда 354 кен булса, Кояш календаре исэбе белэн 365 кен туры
килэ (аерма унбер кен). Монын сэбэбе шунда: Ай календаренда
(бер айда) 'алмаш-тилмэш 29 Ьэм 30 кен чиратлашып килэ.
Димэк, 32 Кояш (мипади) елына 33 Ай (Ьиж.ри) елы гуры килэ
булып чыга.
Ьижри елны милади елга кучеру ечен Ьижри елны 33 кэ
булеп, шуннан барлыкка килгэн санны Ьижри елдан алып таш-
ларга, э калган санга 62? санын кушарга кирэк. Нэтижэдэ —
милади елы кала. Ьижри елны милади елга эйлэндеру ечен мон-
дый формуладан файдаланырга мемкин:
Ь 622==М
□о
Шартлы билгелэр: Ь — Ьижри ел; 33—Ай елы; 622—кучену
елы; М — милади елы.
ТАТАР ТЕЛЕНЭ ЯРАКЛАШТЫРЫЛГАН
ГАРЭП ЯЗУЛЫ СОЦГЫ ЭЛИФБА
, Октябрь революциясечнэн сон, татар теле, язуы мэсьэлэлэре
яна югарылыкта ейрэнелэ башлый 1918 елнын май аенда Кчзан-
да Бетенроссия меселман укытучыларыныц еченче съезды чакы-
рыла. Бу съездда меЬим Ьэм кичектермэстэн эшпэнергэ тиешле
проблемалар рэтеннэн имля мэсьэлэсенэ дэ зур игътибар бирелэ.
Куелган мэсьэлэ буенча Г. ИбраЬимов, М. Корбангалиев, Г. Ал-
паров, Г Сэгъди, Ш. Эхмэдиев, X. Бэдигый, Ф. Сэйфи кебек
мэгариф эшчелэре Ьэм тел галимнэре чыгыш ясый. Бер елдан,
1919 елнын гыйнвар аенда, шулай ук Казанда, татар теле, язуы
мэсьэлэлэренэ махсус багышланган тагын зур бер конференция
уткэрелэ.
1920 елныц 19 декабренда татар хэрефе вэ имлясы турында
беренче декрет кабул ителэ. Анын нигезендэ гарэп язулы татарча
элифбаныц бертерле генэ язылу шэкеле булырга тиешлеге
раслана. Шул ук вакытта сузык авазларныц саны Ьэм аларны
билгелэп йерту ечен естэмэ хэрефлэр кирэклеге эйтелэ.
НиЬаять, XIX йезнец соцгы яртысыннан башлап татар имля-
сын тезэту буенча жаелеп киткэн хэрэкэт, тел галимнэре, мэга-
риф эшчелэре, терле жэмгыятьлэр, съездларныц кумэк тырыш-
лыклары, конкрет тэкъдимнэре, проектлары нэтижэсендэ, егер-
менче еллар уртасында гарэп язулы камиллэштерелгэн яца
татар элифбасын тезу Ьэм гамэлгэ керту белэн тэмамлана.
45
05
	Ч>- <чр		с\	ч>	Ct’		ГГ- (К		И	1а	Q»	1^*	0*	СУЗ АХЫРЫНДА
ь		ц>	4	G	V-	V		Н	К	к\		к	м	СУЗ УР- ТАСЫНДА
	4.V	Ч*	*L	к»	U*	ь	L—	1	К	1х^	ь»	|р.	ь	СУЗ БАШЫНДА
ы,е	о,в	г<	S	£	I	X /	ъ	л	“1	7t		е	"Л	ейтелеше
1а»	Ч;	ч»	»U	Чр	с-	"Т*	С—	(х^	(х^	(А	G.	с	г*	дерым ХдРвФ
V		ч*	ч*			г*	Pt	pt	4	р	*г		г~	СУЗ АУЫРЫНДА
		Цг	^т*	ч^	Jp-	>	•«У4	•><	4	h	4			СУЗ УР- ТАСЫНДА
U	1		ч^*		и	У	<У	•V	4U	U,	•U	&	С7	СУЗ БАШЫНДА
Е	ГЭ	X	см	Т7	£	ж	£		а	—<	СП	ф	>	эйтелеше "
г		Ч^г	ч^.		U	п	СП	с<	<	G	•с	£	а	Аерым хере*
ЯНА НМЛ Я ЭЛИФБАСЫ
КУШЫМТА
г

ГАРЭП ЯЗУЫ УРНЭКЛЭРЕ

«Куфи» белэн башкарылган уРнэкне1* кучермэсе. Ул Ьиж,ри ел исэбе белэн
икенче гасыр ахырларында язылган.
4 3-174
49
r <Ц)I Jy*" I	I 41) л
<UJUt^ да. jb 3jl_5 J- $L- jj Jj*e)l
X I YH ^=ixxd S Л Y5?v
^-У 'f ^_k£$	5	^L>- p П L>1 q Ц — _p* ^-»	.~  1^ i
Борынгы гарэп язуы урнэге- Гарэп галимнэренец раславынча, бу — Махэммэт
пэйгамбэрнец у3 кулы белэн язылган хат. Ул аны БэЬрэйн эмире Мензир бин
Сэуигэ юплаган. Тексттан куренгэнчэ, Мехэммэт пэйгамбэр эмир Мензирне
ислам диненэ кучэргэ енди. (КучеРмэ Багдадта чыга торган <Сумер» журна-
лыныц 1974 елгы гыйнвар саныннан алынды.)
50

озим.
<-гД	У* ЙЛ/У^
W»^5CCC(^^U1
“ii-iicjig^Svii Uj A)c. U &
1 Я ° '/Т k***
Селе язуы уРнэге-
4*
51

2/
Нэсх язуы.


<*0 “-’>’ U? t# i>\d ty-
J	b* f *
^Ll ^)>*aL) QjCij^s^ ^lc> (JaI	a«4^-Ixc o^a*" 5)3 Д2«э\*
Рокъгэ язуы.
сл
*1
1 &
1 Z <^''r f/’’'	* 11
(5 У» 41А А • л \ \ «. ж | S
Д ' <*' V *	f	^б/*1	*”"* *-—*
v$c5
(3^^ 44V у (У eil £	f iX У	^»1>
S^cr и c>g <А?^<(с^:
Дийвани язуы.
a Г J
Тэгълыйкъ (фарсы) язуы урнэге
L	dll	к \ u L $
Куфи.
9^' йй? io ^\'
Нэсх.
♦
JyJJiTSj I^-J-Д	J^o.rhxJj
Нэсх язуыныц «Мэгъриби» тере
Нэсх язуыныц «Ижарэ» тере.
Селе.
56
Роьъгэ.
Нэстэгълыйкъ.
Жэлийу дийвани.
Дийвани.
57
язуларнын ике урнэге. (Укылышы: <АллаИу
Бакый Урманче ижат иткэн гарэпчэ !-	~ -ч
жэмилун иухиббу жэмалэ».)

I
Укылышы: «ЭлхэмдулиллэИиэ.
59
-S1^'	4 l§J^/iV*b>j^^bt
l^icjO^jUk^V 'f Hj^O^.t*^ *l-%lj^/^>>C?5f^
(J >1* Jju ljlt^>l
cbs'^ '5s/o*>5 cjl^»
<4й^>>^ с?Сч-уРс5?

4^гЛ-Ь!^***/^|>> tabl/iCI	*{£25/4L>fjXj| li
«Кэлилэ вэ Димнэ> эсэренец татарча кулъязма тексты урнэге
(тэржекачесе — Г. Фэезханов)
60


4P.I ipji^fi^jJjl^Ji}
*^4^uXL/ *5^0
u-J) &/»


«Кэлилэ вэ Димна» эсаренец татарча кулъязмасы. Текст нигездэ нэсх ысулы
белэн язылса да, аны саф нэсх дип булмый, ченки биредэ башка почеркларнын
элементлары да юк тугел. Кулъязма Эстерхан елкэсендэ табылган.
61


&b:>9
o^j jiij^uvUT.-bi^ii-L tH$-=-^kz
ьЛУ^^СГ^? Oi> &$?. jj^J*. (*
(SJ^
«Кэлилэ вэ Димнэ> эсэренен. татарча кулъязмасы. Нэсх ысулы белэн
башкарылган бу урнэк Идел буенда табылган несходен кучерелде.
62
«Кэлилэ вэ Димнэ» эсэренен татарча басма текстыннан бер урнэк (Казан, 1889)
УКУ 04 ЕН ТЕКСТЛАР
UT \} Ы LT ИТ £ J J JT 3Т	3Т J оТ
C3U^r»Ut5<Jba^>	AL^9 OL? OaAr^» c37^ JubUz ЬД
64
LA4^ _A}£ j’ аЬ>
±1д)д>^ dz^ eL^4^4^
5 3 174
65

‘•ci -	U^? J^j(2±»bT jjy
66
эк	dkrT 1 cp> 41£>J>cJ? JG5 OX
‘d^	cAb< иАглД3 <-k*J
4ut>y (jlJLo jl _/ dj> 4^*^U <±Ljj> cSiU-
'<3^3 сД=* дЦ>^ -UuUJ^ ijlc5\s^ к^“сЛУ* “*4^k
A~J	(^*-b cA>l^JQP’
(J^9 ‘<s5^ ‘c^J 4c£^
‘IzA9	d*^*^ ‘—^'i ^jj^3 (^Шк
5
67
1 *ЛЗ (ЗкТ £ <_yl5 оС <^у и у лС-л—
4<$^ (З^М fU*	(^д534$" J^y
'iS^ cbk?^-® сЗЦ>* аз^ЦТ <J^ j5^
‘J& с£/ь'-(ЗУ® дУ4 
•J& (Sj^° 4Лч дУ	ы ск
68

69
Ч	д^АиЗ^ cj^l) Aj-uj5^ Ia>«	< ЬМ<Я^ *
' СмЛ^ * cS^i^ u_>y 1>Ь	сЛУ^Э^^" '^У	с$^*^ (ЗЕгЛ^ *£чАаУ4Ч
"у- ^у^^ЦиДэЬу» -^ДуИ с^:’^ <ЗУ ^1?.	<jl£p -j^AiA»
<il—o	<±fc(_£*X>s| Aut^oJ» ‘ AS^|^>lc^ J^3 <—у1Д* ^AA ijj'**
G2*»~>2? ‘u h>u?^ «Дл1Й^ d^*lAjye>L (<~>с^£ 43uL dk>3*	*<£*ч!	<^t^"
-э5 Jy Aly. О^*Д?ч *^Xr c_^)l Д^А«Ау у A,^iA3^^*
Ki-S k^jpL ajSsj^L у aJAj Цу*5^*- о\»Л (jjl •
_A A£.y L’-Уу	j>
с£у4л“(3^е>‘ ^^*o? aI^4 Ax^* о^с-^у*- у (Д^Д> оА^1х^Д>Ьэг 3^*^
*(3*Ч! к^ЬдсДАз *^У aJj* _Pl> aM^
70
4JAj	,л ».LI^ A^jJ^A	<-!?'
“ЦС^Ь*. j^bj^ bidXlcljU ^Jjl Jy 3&У q-»A&
Ai^LiU ('флАфА *tJ^ '4 jk*lj cx4^
-LaX®To^^I	Aail^ c>A? A4F®1?
<—jjVjAj 0jjTu>jp ‘	c_>*^\_iL»	<—А*Хо»А<^Л <±kyLu
♦j<XlaJ?J S*4^1* А*Д9 с5'.>4?^ А^кЛд|*Г	ktk^l ‘ ЦдэкзьЦ^Э
Oj^l ‘tiLj	Jp	dli^k-S
71

4^rf?d^!-_>> *Х^,5^УН^ЧЬ Ju^Uj) d^ J-<^* </1^*-^сУ
aJIu Д»у -Lil* 4jy> ^i^lL» ^yb^jlo- ‘лЭй1сЬо^1 (Sj^	Ч'У4
*4^1^e U^ <5t' *xT Jjl 42kXjl li^-
-д^_>а5 a^UoT c|^j ,	tdCjAs^* 0^1^° asa\j4j <_j^> k^LI
72
‘(Ai аз	311^
4* •»
_?^k? «Д^ <^jjl .*1)^5 < Гc£*\) **т^	i£A>l
<j‘^^-S^' ul’J ’ ji	JAS^I Aa£.UJl CS^^T AiflltJjL
4^.	у <>з x^U»b	Ч&& jb^T (З^Мд
3./^®зЪ* ^*Чг/ Дл	(31 4>^<Х j>	о^я -НлУ лЛ^
(XXXjaX-^lX (£j^	ixlc^s Ч*^
_ДсЛ^' •>*	x-\?	(З'-^Х	<3 J- X3^
З^ч (3*^®^ Ji? <3X (3«Ч3
i-?^>a(^* e|ji (3^j®	-® CTJ3 Ль^ 3*^*il	4?^	X3^ Li 3*^9?
аз lfc>jV C)A1?	<3^ “b^ ^A^Llul <3X 3?!?
«Ai^i4iD^ fc^^i? З1^*^ 4yA>j	a^lc^U ^?ZJ®
73
<JT	<3' ' i^z>J^ ^ £• Л^<ЙУ* ~A*^ *c£A^
^>1^ 3£l?i <ЗиУ J3l> 3^^. О £ *	c u^b*. q^jIs
U^ts Ч»Л^. Ajj^ (У-^ J^y С^А**в	JU? 4 (j^Aec-


3^? Jnib'	«*ЬТ .iIaJ oAl^A/ зУ
•♦•d33^-* ~	(j-*^* -~ ftjuAbl* Ajs;,y °^У О^5?У <5?дк (J^tejljb
74
3? •i£<aJVh» 4^аД)1 oAjAJ^ gJ^>
4itX 4W	AlX c^j
75
76
1

77
*
78

79
80
*1
6 3 174
81
82

6*
83

о

84

LH a<XLX>j| jj^ Cx041	A*0
_j*X>lbL»£j^l Ааэз A-uuJ^ , g-yS ц $ cfbl?^ <tkljc«jujl
Q^ltoJl ^^jLJL
~а1}4а4Л» Д)1л3^ь«^д	d-X>4)^G (31xi ^JuAjili-	A**» _^LiL
'JXjjAk^ 4*J^}	1 4^L>U -^oAI^^-AX/L c L^Vyi) dLj tlVij
^Lxij O)aJ^a1^ 4 <4)>Кд/а—«	_jlstL _^aJ А-л» 3^-**-«
cl^5 bv^»V>-j^)	<зЦ>^ ‘c^*^ jaI*>j <ту li>^dti>^L
85
juai^u «-У !A J^o-UJT bjUb j£jj> J^L. &, jbj>
cl3*^ (X>aUJ^ oP oVx^*AaA>-	dd36j5e. j/
j ^Aiu • lSaJ» (Jjj, JyAJji,	<JA ‘ cSA^jj U^-4® j!
‘jjj J^^** • C£*\J O^L **A^yj) jA)4-*/"*	ЦА*^
^b*^S^A^‘jMJj) jvXc^-jc-C? Uyt Ujlib o^xV^djAc.
A-JL^aJa^j dK~> (jj^jo- j> ‘(^A-j	db4^? *—*^?5,tui^
Lijl (^®^‘^c5’ ^i3.	^£-«.a.JJ	tiWyAjj^
сЬа)/Ч
4*	сЛ?5‘ сЬа^Ъ? ‘	dpjjl> d4^4^ ^A4*-
~*5\Дя5-Qj*3^ CAP ja^cuA' кС^У jAbAxju Ic^laL t—>Jj2_A’
•j^joULI OJ
-экХяц ’ S^i)
^L-xJId	АЛуДАА2*> jliJj	ijLaLb AaJjKj jIaL
С$;^Ь f*Aa J3>U» <&-ijjP
DaU^^- db-^4^ Ч1ДХ CjA>s^A_oj	uaJj
U**A чЗ*1^	cjJ^H JA ‘ (J> A^^tio dAGAjlp. ‘
£^*Л_л-^	* ifjCA>A^y^S**	к—j^aaj
aI^Aa^^ j$** 0 A^i
jL%L-or (jdjc-V jlib q^j <_*,о сЛ^ clX^
86
с&аУ^а;	<lfcjYT
АД-мЗэ;Aa <J^“* * < :>^ •‘•^ JJD bjw 1Д**» ijjdAsbj? ^’|^Аэ
.jA)a53a>^J^‘qJJT IJCxb -UJLyp lky^bj9 • за1> ^№.1
^ц)а^зАа ttjj *УЬ ‘ Ь-С^^	«ibfj-AoJl
J J^>l5 IjJi ^1923
jAXAxyp uWjt»
<jаУ? (3*^^	ojjjAx^ (j^ASjJb jAJ- f
87 ‘
4aa)U- 4^®'^ O^« CO"^
dbyb, ДД -jAMXj JjlalftU* 4д^ dL^	0ja!“,
cA^j^MjS -^jA14	^1э Jojfl Aj^^wj'yU
*l^>^*Jb ljjko dblj ‘A^huJu L	£)\зЛэ (^7^ *	^j^=t-
w
‘	1 <1LuJЛ (5j*. ouJ-jj|a IjuU
*—JC->(tloJJ;tj I*XjI5	<*113l»L u^a	<-b^<
8 1
90

IjcJjS &>3bL. dUU^> JU & &*
”L>	/*7jY,-j|^’^ <д4Д <j£;aL-y_ aj (*£^^Лл4|£c>•
-_^л	c5^?.	• (j^A-5
91
<3 (3^^*"	3®	jaJ^‘c^A*-/ <1^
jAu^aj 1/?л? “LzO-9 ^aSaI^a* -,*u>t	kMd»’jKSIj ’^kXjd jI^aa
b^j3\»2^L-»L *^Хэ дУ^Д*- Lcl^ls (_х^л?>1 l.xjLoj^s ^>t» c^^Jp, ц*^
iAjuI»-jl^L '^Ac-LJ^,	c^A-л-^Али сА*-	$*Lj^-
ДзДЗ^Дд д^^обЗ^Аэ^4 ^>3^^*®3^S 0^\|3 ^l^-^lsujj ^а.Х1Х*»А>
jr*$ VxJjji (j-t?^, * Cs*^cf 05^4 LQ^ lx^’ <cr^» <3^“
"Aj^PjJ, 1адЬ^-jjb^b pA* ^9	Ч-J^i» Si^. *-г^
-M&L'^} 4^*^'••f	^U-(2^*“* *J^
'^РоДУ} (j£;3\jU- wJ*> 'С$<^	Ч<5^ 1%>ЗЬ1о1*»^а
“U-j_^ •(^•^Lls о1дл1Л Uj^lS	<_Jl5 3^“ 4^	<—<л
^Дд (iiL	j3-AL^	1549	4*^^-jjbJjL u>j3
qL-Ц 1дДо*1э	dllA)U*Jj j)t J^J (_p>t* U^bkj Ad^jo; <_}^4
92
jAJ АзиЗ^^^ Afb-jL	jJ taL^LJy. j^gjL jjkaJjl^ \1Д^>
Xjftli.j^a -jcXSla^)	J$)' O^LjJ AtJAJAj- 0jt^lxhkj4 Ac^A^jf j>,
J%y WU	» : jt ^4$j£2uu ojAf J>
Щ»Ь^ c£? j4*‘д°ДеАа д^Рв(£-ДА5
“IsqAV-J <j^ ^uLstL >jlj^ • qLasI <*кД txL ^1э ^аозЬ dJujjJ,	*<—Д“»
^jAa^a^C ^аАд Ъ	LJL 0 ^». U-J^kiL <2	•jAjljislj <_.>.<.L>j
uA\?(j£;a£L*Ac > С0^Ьк< (-ДЛэЬ *^>£^Аа~*АД ^Aj A^kbi^j tA^Aj^
"jjiQd^Ac-A* &L дЗ/^г Lb IxAxllsL j^ajliL A^jaj o^^Ao. •jjjLsJ^>
(2)L_a>L> uujls jt^A^-uAc. ^оА1ду$* _zipr (j^^b < "r*^ k>t> 4^А^ь^
^Aa jlxbl^b j4^uA& (j^t ’kS^	c^a^jAJ <_лр X(jA^j jb-
"AuqI^XLamLJujL	ubi^"
-1з LjJLuIj i_-\ ,.д^*- A-A> jbAf jjlxjLub jA». |jjul5 C^jk» ‘ c^b>i
AaIuAc	Ci^bv ‘±k2JJU U^b -jAbA^A^f <_л^Э
A^x—jj> ^Ь^ЬК о^АУк^Ь ^7 ^laJjb jdbsb	‘4kA*bb (_£)(э Jju^lj
лАЛ?А^-• u--<[0 pjjAx^- Д^А- л. лДу5* A^? (^k	£^—-*y <-1*Аэ Lb
OA)j &А^каЦ. JbJjAb/ чД^ 4i)te AjAj jIjcAj 'j^j\j Iaj^j J^*i(
}(1э •^аЬа^«-л b(j ( ’с^Дс^з * А^.о>» I * t ult tj*.. .^± _>
w_^^lyA^«Ac ,^)Lo>L_^a j 6^ ^’£^aJl,a£XiaJ-,_>'-*‘ <-*к)^Ао- ^Ад (^jblj
“l3c>b^	*0**^ Uj^Lsj^Ib _^Ы ^АЬд^Ако**' u?^b
^Ak—>	^552 •jAiA^S'	(^jA^uAc,	Ц>рАЗ^ оД
^А£^Э— цЛх^*(_^3>3«Ч Cj^aJA**»арАд	Cd^^AJ^ ’	-^4д ’т*^
jbfe’t’^LftJ.» а-^Я d’A-д »±^>4ААЛ ’q^X-j £)^a? u}p4i£t ‘ ^rsxZt
Ac^ls ^Эиу\э*u-*j^ qCj'S jAa (LADLaJ^p lL»Ayjfr *5
*'х*£	4^ V-xl^	A3i\p45 (Ч/'Я
-jbjU J^Al-ar^uL^ ‘CS^Uy uj^e JaJsSAaAo;. J^jUsL» ^£)-5Lu4c. Q-ijS,
^\J5C	а-sj>a»-	j\j cXaI^^ jA&X-^ J^, (^)	^13
Д»л( l^lj ^АД «JtkS» -dfAjAj^ Uls^U lg»)b CijAjjjcAj *>(jAJ^i^ bL
даЗа^Л Lj.*J,£25	'dJuA^l^ u_-ar^ (jljCiljlj	<txX=5’ u)AA{
‘JSjP о-ip.	cr^A‘ut?A
•j^jaO 5- bjL ‘f5^» cr^
ijWL ‘>U ‘^45
.jyw UX^aJ>I^	J^LaWU ^5>
94
•	Ал^аДА
4^ku>4j у ^lAj ' *^Lj I^AjlS o3jj4>- jl*^ J^t»\j Jy,
к,ы»	Is )1э (^Aiko^ qIslxJIS olA® ‘
5Cuu^-jt»45	(jb4j oJjJuoj <AjAJIu*^j S-’A"’ i
o^ j^L»-^c*- ‘jA>L ^Aj\)15 l»X^S иД3*-*"! *
u3t5jt> Ll§ (^-ч15 ‘ ^1*^5 ^АлЛ j^l*- cX^1 l^jlS •
j'SL^	^fc*‘|	jU->3x» jWls^^L (^IjlS <^-jb
Ju3 ‘j’Au-u/jy 4-*Jjl*	‘ 4t#.	jaJjASoO^ A^ 6J
cy?L*^Aa (j'A-^^7	C£'^4? i^aLaijA ^f^XjL»L-u^A
95

“A—***	A^-к'*. i. iiLotXj^y^ (J^L> \oL^<u)	</ -xjj-——
’A->j>	c/^A? d!)^	ji, ASA^ 9	O4^* Cs**A1*-ju *4®-
jUUl-L &4^»U ^*»AS »
•	Д^)Au-uA?
^*Aa <3jAU^ |^Ai^ 0
“3^	_j^^jAjA>- ^gCi^-Ь ^)>ALol x> iJj	^&A& 1д,ЛЬ
(З^иДм/л^ (*LliL \j^5 LXm>Aj^ C^
“3—4 с^^ДаЭ^ 4^1j^Ak«A«C> АЛ\» >Jj a3jA1jA2^A>o (^J^^i. ^*Aa \j£«p * (sul&loJ
'd^ ^4? OzA lMai^
L^A*^L>	) jAlb*41 c?_^ аЛа$6а^5 ^%>b^ ~~
*J^? (^А^^аАлАЗГ jA^b	c^b^*
<^bj2^L-a	6^aJ^>	(з
• Ь^У1 C£#k^y
v^O»> кД J^)'	^^7^. ^»x^~bl>^**	"‘.J'Aa aXa^ja^p
96
Lb
t-zi £ L
<9	ip

* чу*	(ДО
» ауУ'
‘о**^?	_jA)^*A*^-a‘s*j*”
• J-Mib/ «су-Ц^	г^у. *
98
I
*
A_ Л



A < •

99
7*
001
QLXjJbLjoAj <*LA.> 1SMD jjl kj^ja
Az_»<,« o,\;t nut * Ад <—'	 i>~^» jjl.xJ?iL	‘	V)$3 u-Jljls
Jj ^aJ-AA;* jbJU.^b «AoJUs-» ‘jbJtljliJT la Л-CJ^ Ia1j
IJCtOtiX. <£LL 1916 < 4sa> ^4 J-M a^j
10I

4	^Л* 1 */$* C^Ei^1 (_$°^? di?>_u ^j?ykb H
»*V < v mJ >
^=<Jp	eJljlx J^T->L.^t ди1^
Icj^
.jiLy гШ J>>r JI 	>. <sf^
“Да .^ц|ДХ-3|
л^-S^-Uj)^ .	Q-ujajAa» J^Ll5	jl*b 13^3^ C^>fr
- L» <—4>b q-^Uu^* (JJy-’W*
•Л
Jb^i3
csr>
102

V *	^>д,^aJa^ 1зрЛ \>^£
~jn-u txjlfrj'-\^'-u £}Mo^ * CLvuIjCu) A^)-\)»*i*» (jj^>^Xj(jJ-P ^лд^АД 41_^_)^
-5^и^ЬЬ {jg-locuL ( Li jLi-uijal^^д|-д5 ^jpiuд	<£^^Ь	4918
103
'jloj	* Ц£ хи IД * I^LqI^ 1 I (3^*^* * Jeybi * *-
.(£jjls и_хЛ^5 4jl.j5
oAf-H «lS^^A^iujo^Aa	^IjIs \j.2\L_L c3v*-* 25“ 1924
104

• qujLJ^
бД)4»>» ^Ld;lj ‘ (jldo'^iyJjp

Д^Ь». ^-} ft-~ - -*4j^	V
) L ^ j ^b(j

o^
(jAV ^Aj Л1а dsJ^XT .^AjjiuAj
•«^jAJjAsSAjA2u» _jb	‘“^1	«*Г Ax
105
-AxSka jbb jLyjS	J^X jj^AlAjUcu^j^
“-^-r1 ^Vd b^^ JU&.	* j£-X bb*^? cL»a!»
‘L^i. <->4°r
-Д!л 4J^pL»-u Ixk. JAjiIs AjUoASj^Lft ‘ <_»A1SXa {^jA^aSL-ua^Aa ^sUu .
d»4>JbAhj ^AjzSXa	dtiA^/oL*	16-15“ 1914)
• Aix UujArJ O-UJ^	jZb
106

• jAUjy cxtrtH	JLr^3**^
^b^*b| • _j*^*-*, JAk <-A5 -uW®* dftz^ *X-Ju
.lu35 (c.J-b-1	-Ди-АЗ -рЛ5 jAX-S LbU ^ojo
-~J J^J -	С/	Lz •♦•	s •
^jlx^Cyjj^ З^Э^З dsj^A>tj ^L ^Ь^-L	®,bi?!‘ ^Lt*.
\j61**5aj (^*“^5 Jjii j>„ .jAj#>» jJVaas^-
j^SuajJ	jA^»*be^4b	4Лл 1 Juj\\j1j q^S	. j^VU
Д^Ал^у, ‘J51A5 cfjj-. ‘cP1^ d<*?> ‘(’Pj'5
cP1^»	‘	<3=ir^ f ** 0^5 £ ’<Дах Cui?.
-1^»	dL? ^i\s 21<J^
Sr^jAiyj 50-A5	AaujL-Lj^ ^AJb *^>«ЛД
107
1	г

300 -200
^4* Qjjp, ‘jb	ilj-й (5<U J^>-	42^5" dJJo3
cPk? d& *** eP^U t ' dP4xP f Cp->° J-4^ □<»
Ia5^_j Ц^9>	4^j3j^5*	42
108
зЛяА-^sA Л v
j>( ebb ‘«ojK^p ^fy
“^*С0ч)^Ьc3bl)^ ^AA	/‘XfcAU 4 3}H	Л_я »lkj
<-зЬ>* lAj uV^
гВуА^и

-^Jjl5 &<>: J^5 <лЬ^,	Lj^—.И	1х<^,
»4 bVli^y

Сх^У»* CCj^b-

^4a ^Lj s<fu* -Э^Л^ги^ c->»ixnni4	<^j^S

(3 aP^ d^-j^ л?-^^

•AxAaJj) jV^U <l_jj о »Y^j (3^>^ (’P*3? »4>‘Ч Ь 1лДэ (З^УЬ ‘ *Ja^
^>-L UjVb	bJ^ljjU. A>-k?
109

o^, dLJ^
no
d-l*0	d^>A)j££p ‘ LIl12)L*>
’^>‘й^СЙ	‘j^*?T-^j^ ^j4 J^r
ЭЧТЭЛЕК
Тезучедэн ........................................................... 3
Гарэп язуы турында кыскача мэгъдумат................................. 5
Гарэп элифбасы.....................................................   6
Гарэп язуы нигезендэ татарча иске элифба......... ................
Иске имлядагы кайбер хэрефлэрнен. язылыш Ьэм укылыш узенчэлеклэре .	13
Гарэп графикзсы нигезендэ татарча укырга-язарга ейрэту.............. 15
Гарэп язуында кыска сузыкларны белдеруче билгелэр................... 34
Гарэп элифбасыныц Кояш Ьэм Ай хэрефлэре............................. 35
Иске татар язуында кулланылган гарэп саннары........................ 36
Гарэплэрдэн алынган кен исемнэре.................................... 41
Гарэпчэ ел фасылларынын. атамалары.................................. 42
Фарсыча кен исемнэре . .	..................................... 42
Фарсыча ел фасылларынын. исемнэре .................................. 43
Иске татар язма телендэ ай исемнэре................................. 43
Татар теленэ яраклаштырылган гарэп язулы сонгы элифба............... 45
Кушымта
Гарэп язуы урнэклэре.............................................  49
Уку ечен текстлар
Аерым сузлэр.....................................................  64
Г. Тукай. Шурэле	(езек)................................... 65
Г. К а р и е в. Тукай Мэкэржэдэ (истэлек) .................. 69
Гелнэзек (экият) ........................................... 73
М. Г а ф у р и. Болгар кызы Айсылу.......................... 74
Дэрдмэнд. Бэллу............................................. 76
Дабшалим вэ Бэйдэба дастаны (Г. Фэезханов тэржемэсе) ....	80
Болгар ханы Алмас («Туган тел»	китабыннан) ................. 85
Ш. Камал. Яшь куцел («Акчарлаклар» повестеннан езек) . .	87
К. Н а с ы й р и. Казан алынганы............................ 91
Ана телен укытуныц методикасы турында резолюция («Беренче.
тюркология корылтае» китабыннан)............................ 96
X. Т ул э к о в. Урта Азиядэ татар театры................... 99
Хайван асраучылык............................................ 107
Татарстанныц климаты ........................................ 110
Зайнуллин Габдулджамиль (Джамиль) Габдулхакович
ТАТАРСКАЯ АЗБУКА
НА ОСНОВЕ АРАБСКОЙ ГРАФИКИ
САМОУЧИТЕЛЬ
(на татарском языке)
ИБ № 5382
Художество редакторы Ф. Хэсьянова. Техник редакторы М. Абитова. Корректоры М. Хайруллина.
Жыярга тапшырылды 11 04.89. Басарга куя куелды 6.10.89. ПФ 09187. Форматы 60X90‘/ie Офсет № 2,
китап-журнал кэгазе. «Литературная» гарнитурасы. Офсет басма Шартлы басма табагы 7,0. Шартлы
буяу-оттиск 7,5. Нэшер-хисап табагы 6. 17 Тиражы 300 000 экз. (4 нче завод 225 001—300 000 экз.).
Заказ 3174. Бэясе 25 тиен
Татарстан китап нэшрияты. 420084, Казан, Бауман ур., 19. Татарское книжное издательство.
420084. Казань, ул. Баумана, 19. Татарстан АССР Нэшрият, полиграфия Ьэм китап сэудэсе эшлэре
дэулэт комитетынын Камил Якуб исемендэге полиграфия комбинаты. 420084. Казан, Бауман ур., 19.