Автор: Юхо Я.А.
Теги: гісторыя беларусі найноўшы час права навучальны дапаможнік
ISBN: 985-6684 -28-5
Год: 2003
Текст
Я. Д. Юхо
ГІСТОРЫЯ ДЗЯРЖДВЫ I ПРЛБЛ БбЛАРуСІ
У 2-х чдсткдх
ЧАСТКА 2
ДАПАМОЖНІК
БЕЛАРУСЮ |
БІБЛІЯТЭХА '
Мінск
РІВШ БДУ
2003
УДІ М.'(ІНІІ)
1.1.1 67 Iн 7 3 К) ‘)І
Рэцэнзенты:
доктар юрыдычных навук, прафесар Т.І. Доўнар-, кандыдат юрыдычных навук, прафссар Л.К. Сокал
Юхо Я.А.
Ю94 Гісторыя дзяржавы і права Беларусі: Дапаможнік: У 2 ч.
Ч. 2. - Мн.: РІВШ БДУ, 2003. - 275 с.
І8В^ 985-6684-28-5
У кнізс асвятляюцца факгы і надзсі з гісторыі развіпця дзяржаві.і і права на тэрыторыі Бсларусі з часу ўсталявання савспкай улады і ўтііаряпія БССР і СССР. Шмаі мссца адводзіцца разгляду псадпазпачных гісіарычных пра-цзсаў на Бсларусі падчас увахолжання яе ў склал СССР і іысля распалу СССР і абвяшчэштя дзяржаўнага сувсрэнітзту Рэснублікі І.слнрўі і.
Адрасавана студэнтам юрыдычпых і гістарычііыч фікуіі.і паў ВНУ і выкладчыкам сярэдніх навучальных устаноў. а шкі.іміі ўі ім чіо інкавіцца гісторыяй бсларускага народа.
>ДІ< Ш (Бев)
І.І.к 67.3 я 73
ІЬВГ< 985-6684-28-5
Я А ІОхп. 2003
г І'ІІІІІІ І.ДУ.2003
УВОДЗІНЫ
Адбудова беларускай нацыянальнай дзяржавы пасля шматгадовага прымусовага спынепня натуралыіага руху пашай дзяржаўнай гісторыі, была справай вельмі цяж-кай і складанай, але для народа - неабходнай. Беларусам і р )ба былб скарыстаць момант развалу трох імперый -Аўстра-Венгерскай, Германскай і Расійскай - і адбуда-ваць сваю дзяржаву, як гэта зрабілі палякі, чэхі, фіны і ііішыя народы. А зрабіць гэта было якраз і няпроста. Задача ўскладнялася тым, што наш народ зведаў велізар-пыя страты свайго генафонду падчас шматлікіх войнаў і паўстанняў, а таксама тым, што значная частка адукава-пых беларусаў вымушана была служыць суседнім наро-дам і ўзбагачаць іх культуру.
Адраджэнне беларускай дзяржавы пачалося ў момант вострай ваеннай і палітычнай барацьбы, пры адсутнасці ўласпых узброеных сіл і дастатковай матэрыяльнай пад-і рымкі з боку заможнай нацыянальнай буржуазіі. А тут яшчэ кіраўнікі толькі што абвешчанай Беларускай На-роднай Рэспублікі паверылі дэкларацыям балыпавікоў аб "праве нацый на самавызначэнне" і, спадзеючыся на дапамогу Расіі, замест падтрымкі сялянскай прыватнай уласнасці на зямлю абвясцілі ў другой Устаўной грамаце яс скасаванне, чым выклікалі незадаволенасць значнай часткі сялян. А балыпавікі між тым абвясцілі лозунг " Іямля - сялянам!" і ў дэкрэце "Аб зямлі" запісалі: "Зям-ія простых сялян і радавых казакоў не канфіскуецца". Усё гэта прывяло да таго, што сяляне ў пачатку 1919 і ода падтрымалі ўтварэнне Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Бсларусь.
На жаль, утварэнне і развіццё Савецкай Сацыялістыч-пай Рэспублікі Беларусь адбывалася пе на аснове самас-юйнага гістарычнага развіцця беларускай нацыяналь-
3
ііпн і іяржавы. Уся дзсйнасць дзяржаўных органаў Бела-руікаіі ( ( I’ адбывалася пад нспасрэдным кіраўніцтвам і ііілі.ііым кашролсм Расійскай Камуністычнай Партыі (балыішпікоў), потым Усесаюзнай Камуністычнай Партыі (бллыпавікоў), і, нарэшце, Камунісіычнай Партыі Савец-каіа ('аюча (РКП(б), ВКП(б), КПСС). Адразу ж пасля ўі нар >п пя Бсларускай ССР на яе тэрыторыі быў уведзе-пы. па асновс гэтак званай дыктатуры пралетарыяту і "чырвонага тэрору", новы грамадскі лад - сацыялізм, як поўпая процілегласць капіталізму. Былі ліквідаваны та-варпа-грашовыя адносіны, забаропены прыватны ган-даль, праведзена нацыяналізацыя зямлі і прамысловых прадпрыемстваў, уведзена ўсеагульная працоўная паві-ннасць. Ажыццяўляўся прынцып; "Хто не працуе, той не есць". У сялян незаконна, паводле рэвалюцыйнай харч-развёрсткі, забіраліся прадукты іх працы. Праводзіўся фарсіраваны пераход да сацыялістычных форм гаспада-рання на зямлі - былыя памешчыцкія маенткі пераўтва-раліся ў саўгасы і камуны. Харчразвёрстка рабавала ся-лянскія гаспадаркі, прывяла да іх заняпаду і выклікала го-лад і шматлікія сялянскія паўстанні.
Сацыялізм 1918-1920 гадоў У.І. Леніным быў назва-ны ў 1921 годзе "ваенным камунізмам", які нібыта быў выкліканы не тэарэтычнымі меркаваннямі бальшавікоў, заснаванымі на марксісцка-ленінскай ідэалогіі, а гра-мадзянскай вайной і ваеннай інтэрвенцыяй.
У сувязі з правалам палітыкі "ваеннага камунізму" X з'езд РКП(б) у тым жа 1921 годзе прыняў настанову аб часовым адступленні ад сацыялізму і псраходу да новай эканамічнай палітыкі. Пры нэпс дазваляліся таварна-грашовыя рыначныя адносіны і іірынаіпая ўласнасць на сродкі вытворчасці, ліквідоўвалася харчра інёрстка і ўво-дзіўся харчпадатак. на пеіікі чаі нрыіп.іііяўся масавы тэ-рор. Ужоўсакавіку 1922 і ода V I іісііііі пісаў: "Вслічэзная
4
памылка думаць, што нэп паклаў канец тэрору. Мы яшчэ вернсмся да тэрору і тэрору эканамічнага" (В.Н. Леннн. I Іолн. собр. соч. Т. 44. С. 428).
У тыя ж гады ў Савецкай Беларусі адбыліся карэнныя імены і ў прававой сістэме. Спачатку дэкларавалася непат-р ібнасць і адміранне права, былі адкінуты ўсе дасягненні сусвстнай прававой навукі як шкоднай для пралстарыяту буржуазнай ідэалогіі. Затым, пасля пераходу да новай эка-памічнай палітыкі, пачалося ўтварэнне новай сістэмы пра-на, заснаванай на марксісцка-ленінскай ідэалогіі і дыктату-ры пралетарыяту, пры дзяржаўнай уласнасці на зямлю і .іспоўныя сродкі вытворчасці з часовым дапушчэннем іробнай прыватнай уласнасці і рыначных адносін. Але ўжо » канца 20-х гадоў зноў пачалося будаўніцтва сацыялізму-камунізму, была забаронена ўсялякая прыватная вытвор-часць, запрацавала бязлітасная рэпрэсіўная машына.
Всльмі цяжкія страты зведаў наш народ у час Другой сусветнай вайны. Загінула амаль трэць насельніцтва краю, у дадатак частка яго тэрыторыі была невытлума-чальна, цалкам безпадстаўна перададзена ўрадам СССР Літве і Полыпчы.
Будаўніцтва сацыялізму-камунізму працягвалася ў Бе-'іарусі, як і ва ўсім СССР, і ў пасляваенныя гады. I тымі ж ранейшымі метадамі людзям пад страхам адміністра-цыйнай або нават крымінальнай адказнасці забараняла-ся прадпрымальніцкая і пасрэдніцкая дзейнасць. Рамес-пікам забаранялася рабіць на продаж вырабы з дрэва, мегалу, гліпы. скуры і іншай сыравіны. Сялянс не мелі права мець каня, вала, быка. Карову дазвалялася мець адну. Абмяжоўвалася і колькасць іншай, нават дробнай жывёлы. Толькі ў канцы 80-х і на пачатку 90-х гадоў гэ-гыя абмежаванні пачалі паступова адмяняцца.
Новы этап у развіцці беларускай дзяржавы і свайго пацыянальнага права пачаўся пасля прыняцця 27 ліпеня
5
|990 ціда Вярхоўпым Савстам Беларускай ССР дэклара-ін.н "Дб діяржаўпым суверэнітэце Бсларускай Савецкай < ііцыянісіычнай Рэспублікі" і наданні гэтай Дэкларацыі '*> жпіупя 1991 года статуса канстытуцыйнага закона.
Усс і >і ыя падзсі выкладзены падрабязна ў другой ч.кіцы дапаможніка "Гісторыя дзяржавы і права Бела-русі". Снадзяёмся, што ён дапаможа чытачам глыбей іра іумсць і болып поўна ўсвядоміць гістарычны шлях бсларускага народа, яго месца ў сучасным свеце. Тут часікова выкарыстаны матэрыялы з выдання 'Тісто-рыя д іяржавы і права Беларусі (1917 1945)", папісанага Я.А. Юхо сумссна з В.А. Круталевічам.
Глава 1
БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД РЭВАЛЮЦЫЙНЫХ ПЕРАМЕН I ЗМАГАННЯ ЗА АДРАДЖЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ
ДЗЯРЖАЎНАСЦІ (1917-1918)
§ 1. Лютаўская рэвалюцыя і дзейнасць беларускіх нацыянальных арганізацый у 1917 годзе
Выступленні рабочых Петраграда, якія пачаліся 23 лю-іага 1917 года, былі падтрыманы 26 27 лютага часткаю салдат Пстраградекага гарнізона, што прывяло да ўзброенага паўстання. Раніцай 27 лютага цар Мікалай II ныдаў указ аб прыпыпенні дзейнасці Дзяржаўнай думы. У адказ на гэта ў Думе быў утвораны Часовы камітэт, які ў ноч на 28 лютага звярпуўся з заклікам да народа і ў іяў на сябе ініцыятыву "аднаўлення дзяржаўнага і гра-мадскага парадку" і ўтварэння новага ўрада. Адначасо-ва быў утвораны Петраградскі Савет рабочых дэпута-і аў і яго Выканаўчы камітэт на чале з лідэрам фракцыі Расійскай сацыял-дэмакратычнай партыі (меншавікоў) у Дзяржаўнай думс Н.С. Чхеідзе, яго намеснікамі выбралі А.Ф. Керанскага (сацыял-рэвалюцыянер) і М.І. Скобеле-ва (меншавік). 28 лютага ў склад Выканаўчага камітэта Пстраградскага Савета былі ўключаны 10 прадстаўнікоў ад салдат і матросаў.
2 сакавіка Дзяржаўнай думай быў утвораны Часовы ўрад на чале з князем Г.Е. Львовым, ён жа прызначаўся міністрам унутраных спраў. У склад урада ўваходзілі П.М. Мілюкоў (кадэт) - міністр замежных спраў, А.І. Гуч-коў (акцябрыст) ваеш іы і марскі міністр, ён жа з 8 (21) ліпе-пя 1917 года ўзначаліў урад.
У ноч з 2 на 3 сакавіка цар Мікалай II па патрабаванні Часовага ўрада падпісаў Мапіфест аб адрачэнні ад тро-
7
ііV । п< р.іцачы яі о нялікаму кпязю, свайму брату Міхаілу Апяксііпдравічу, алс той адмовіўся прыняць карону, і І’асія іасіалася бсз цара.
I Н І.ІЯ падзсі ў Пеіраградзе выклікалі адпаведную рэ-акцыю і ў Бсларусі, аднак тут сітуацыя была больш скла-дапая Туі дзсйнічала ваеннае становішча, уся паўната ўлады зпаходзілася ў руках ваеннага камандавання - як па адзіп, так і па другі бок фронту, які праходзіў па лініі Браслаў - возера Нарач-Смаргонь-Баранавічы-Пінск.
Пасля атрымання весткі аб адрачэнні цара Мікалая II ад улады ў Мінску ў ноч з 3 на 4 сакавіка адбылася нара-да прадегаўнікоў гарадской думы, земскіх дзсячаў, пра-васлаўнага, каталіцкага і іудзейскага духавснства. На сй былі абраныя грамадскі камендант горада і Часовы гра-мадскі камітэт парадку. Камсндантам стаў Б.Н. Самой-лепка. які на гэтай пасадзе быў зацверджаны галоўна-камандуючым Заходнім фронтам генералам Эвсртам. Пазней Б.Н. Самойленка быў прызначаны Часовым ура-дам Расіі па пасаду Мінскага губернскага камісара з паў-намоцтвамі губсрпатара.
У той жа час у Міпску ўтварыўся і рэвалюцыйны орган улады Міпскі Савсі рабочых і салдацкіх дэпутатаў на 'Ьілс і Выкаіыучым камп нам. У склад іс Выканкама (і яго пк і і.іуіп.імі фуш ііі іянсрамі) оылі 1> 11 Нозсрн старшыня I аік ін (Гылыіыпік) II 'Ііоінмаў памсснік старшыні, а з нііі« нп ніі клііііы ікніўня 1917 і ода егаршыня Савста (баль-іііпнк) чікпы МпвкаіаІ австаАлібегаў, Гурэвіч,Кнорын, I । ыііііііі >ш Ліінд »р, Псрію, Фамін і іпшыя.
Х.ір.ім ірна ііію сярод актыўных дзеячаў Мінскага і інк ігі пе і’ыло шводііага беларуса. I гэта нсвыпадко-наі ііі. Мііі'і > лсіам 1917 года ў войсках Заходняга фрон-і у і і ыланыч і арпізонах беларускіх гарадоў пачалі ства-р.нш.і іыріыйныя арганізацыі РСДРП (бальшавікоў), якія 18 нсрасня 1917 года правялі ў Мінску Першую
х
1 Іаўночна-Заходнюю абласную канферэнцыю РСДРП(б). Капферэнцыя зацвердзіла "Статут ваеннай арганізацыі 14 'ДРП на Заходнім фронце", акрэсліла тэрыторыю Паў-почна-Заходняй вобласці ў складзе губерняў Мінскай, Магілёўскай, Віцебскай і неакупіраванай немцамі часткі Віленскай, а таксама Заходняга фронту, выбрала Паў-іючна-Заходні абласны камітэт РСДРП(б) з 27 чалавек. Узпачаліў яго А. Мяснікоў, сакратаром стаў В. Сяляз-пеў, членамі - I. Алібегаў, В. Кнорын, В. Каменшчыкаў, В. Фамін і іншыя. Зноў-такі: у камітэце, які прадстаўляў партыйныя арганізацыі бальшавікоў Паўночна-Заход-пяй вобласці. г. зп. Беларусі, не было беларускіх нацыя-пальных дзеячаў.
Адначасова.з утварэннем Саветаў рабочых і сал-. дацкіх дэпутатаў у гарадах. ствараліся камітэты і савсты салдацкіх дэпутатаў у баявых і тылавых часцях Заходня-і а фронту. За кароткі час іх узпікла каля 7 гысяч рот-пых, батальепных, палкавых, дывізійных, карпусных, ар-мсйскіх і іншых. Яны сталі рашаючай сілай у палітычнай барацьбс на Беларусі.
Паміж буржуазным Часовым грамадскім камітэтам парадку і саветамі ішла няспынная і зацятая барацьба за ўладу. Але факі ычна ў Беларусі ўлада належала ваенна-му камандавапшо. Таму, у адрозненне ад Петраграда, у Мінску было не двоеўладдзс, а, бадай троеўладдзе, дзе іалоўнай была ўлада ваенных спачатку галоўнакаман-дуючага Заходнім фронтам, а пасля Кастрычніцкаі а пе-равароту бальшавіцкага Ваенна-рэвалюцыйнага камі-і эта Заходняга фронту. Зрэшты, важней іншае: усе тры ўлады, што. існавалі ў Мінску ў сакавіку - кастрычніку 1917 года, варожа ставіліся да нацыянальна-вызваленча-і а руху нашага народа.
Беларускі нацыянальна-вызвалепчы рух узнік у 1903-1907 гадах і паступова набіраў сілу. Асабліва важпае зна-
9
чэнне мела беларуская асветніцка-кулыурн.ія праца, што праводзілася газетай "Наша Ніва". роіпымі музычнымі і літаратурнымі гурткамі, народным і іаірам I. Буйніц-кага. літаратарамі Янкам Купалам. Яубам Коласам, Цсткай (А. Пашкевіч), М. Баі даповічамтініііымі. Цяж-кія страты прынесла нацыяналыіа-вы звалспчаму руху Першая сусвстная вайна, найпсрш акупацыя нямецкімі войскамі Заходняй Бсларусі, у выніку якой спрадвечная наша сталіца Вільня аказалася адасоблсвай ад астатняй Беларусі. У цэнтральнай і ўсходняй частках Беларусі на-цыянальны рух быў паралізаваны, а фактычна задуша-ны паўтарамільённай расійскай арміяй: тут уся ўлада належала генералам Стаўкі вярхоўнага камандавання. што размяшчалася ў Магілёве, і штабу Заходняга фрон-ту, які знаходзіўся ў Мінску.
Беларускія дзсячы, пераадолеўшы ўсе цяжкасці і няго-ды, усё ж здолелі 25-27 сакавіка 1917 года правесці ў Мінску з'езд нацыянальных арганізацый. На яго сабра-лася каля 150 дэлегатаў з розных армейскіх злучэнняў, гарадоў, мястэчак і весак Беларусі. Галоўная задача з'ез-да заключалася ў выяўленні і згуртаванні інтэлектуаль-ных сіл беларускага народа, выпрацоўцы праграмы дзейнасці і ўтварэнні кіраўнічых органаў. Для распра-цоўкі праграмы былі выбраны камісіі: агітацыйна-палі-тычная, арганізацыйпая, этнаграфічная, школыіая, фінан-савая, друку і земская. На з'ездзе быў абраны Беларускі нацыянальны камітэт з 18 чалавек і дэлегацыя. якая павін-на была весці ў Петраградзе перамовы з Часовым ура-дам аб наданні Беларусі аўтаноміі ў складзс дэмакратыч-най федэратыўнай Расіі.
У склад Беларускага нацыяналыіага камітэта (БНК) былі выбраны: Р. Скірмунт, памешчык Пінскага павста, былы дэпутат 1-й Думы і былы член Дзяржаўнага Саве-та Расіі - старшыня БНК; В. Фальскі, чыноўнік Лібава-
10
Роменскай чыгункі - намеснік старшыні БНК; П. Аляк-сюк, юрыст намеснік старшыні; А. Смоліч, вучоны-географ эканаміст; Б.А. Тарашкевіч, кандыдат філала-гічных навук, палітычны дзеяч - сакратар БНК; Л. Заяц, юрыст, скарбнік БНК; Э. Будзько публіцыст; К. Каст-равіцкі (Карусь Каганец) - літаратар; А. Бабарыкін -выкладчык гімназіі; Ф. Шантыр пісьменнік, публіцыст, адвакат; М. Кахановіч - рэдактар газеты "Могнлевскне нзвестня"; В. Іваноўскі - інжынср, доктар тэхнічных на-вук; Л. Дубейкаўскі - архітэктар; 3. Жылуновіч (Цішка Гартны) - пісьменнік, палітычны дзеяч. Склад БНК свед-чыць аб высокай прафісійнай адукацыі і кваліфікацыі яго членаў, але на жаль, болыпасць з іх не мелі практыкі палітычнай барацьбы.
З'езд даручыў БНК падрыхтаваць выбары ў Беларус-кую краёвую раду, якая павінна была стаць заканадаў-чым і выканаўчым органам для Беларусі; весці прапаган-ду выбараў сваіх прадстаўнікоў у Расійскае "Учредн-телыюе собранне" на прынцыпах федэратыўна-дэмак-ратычнай Расійскай рэспублікі; неадкладна прыступіць да распрацоўкі Канстытуцыі Беларускага краёвага Ура-да ў кантакце з усімі нацыямі Беларусі і з прапарцыяналь-пым ад іх прадстаўніцтвам" (ЛіМ, 7 і 14 снежня 1990 г.).
Камісіі, створаныя з'ездам, працавалі досыць паспя-хова. Этнаграфічная камісія на аснове навуковых прац акадэмікаў Я. Карскага, А. Шахматава і М. Любаўскага (па той час рэктара Маскоўскага універсітэта) і прафеса-раў М. Доўнар-Запольскага і У. Пічэты вызначыла тэ-рыторыю Беларусі і выказала пратэст супраць дамаган-пяў літоўцаў на Віленскую губерню, дзе тры чвэрці на-ссльніцтва складалі беларусы (праваслаўныя і каталікі). Школьная камісія прапанавала ўзяць справу адукацыі ў "беларускйГрукі, каб у школах выкладалася беларуская мова, літаратура і гісторыя, пачаць выданне неабход-
11
ных падручнікаў, пры першай жа маі чымаі ці адчыніць у адным з беларускіх гарадоў упівсрсн >і Ісмская ка-місія прапанавала рэарганізапаць орі .нп.і мясцовага са-макіравання, абраўшы зсмскія валаспыя камігэты на аснове агульнага выбарчага нрава. па-поваму^на дэ-макратычных пачатках сфарміраваць павяговыя і гу-бернскія камітэты.
Галоўным вынікам з'езда была распрацаваііая ім праг-рама дзейнасці беларускага пацыяпалыіага руху, каар-дынацыя розных палітычных сіл дзеля суполыіай пра-цы на карысць Беларусі, утварэнне пастаяннага Бела-рускага нацыянальнага камітэта, выданнс газеты "Воль-ная Беларусь".
Апрача Беларускай сацыялістычнай грамады, утвора-най у 1902 1903 гадах, у мпогіх беларускіх гарадах у 1917 годзе існавалі і іншыя беларускія грамадскія саюзы і арга-нізацыі ліберальна-дэмакратычнага накірунку: у Гомелі Саюз беларускай дэмакратыі; у Магілёве - Беларускі на-цыяналыіы камітэт, у Віцебску - Саюз беларускага наро-да, у Мінску - Хрысціянска-дэмакратычнае аб'яднанне. Усе яны ў той ці іншай форме падтрымлівалі імкненне бе-ларускага народа да самавызначэння і абраны на з'ездзе ў Мінску арганізацыйны орган БНК. Дзейнасць Беларус-кага нацыянальнага камітэта падтрымлівалі і некато-рыя вядомыя на той час у Бсларусі асобы, такія, як князь С. Радзівіл, генералы К. Аляксееўскі, К. Кандра-товіч, акадэмік Я. Карскі і іншыя. Генерал К.А. Кандра-товіч, былы камандзір 23-га армейскага корпуса, ува-ходзіў ў Цэнтральную беларускую вайсковую раду. а ў 1918 годзе - у Раду БНР. У 1919 годзе ён, як члсн Рады, быў у складзе дэлегацыі Беларускай Народнай Рэспублікі на Парыжскай мірнай канферэнцыі. Але дзяржавы-псра-можцы ў Псршай сусветнай вайне праігнаравалі просьбу БНР аб прызнанні яс дзяржаўнай незалежнасці.
12
Дзейнасць беларускіх нацыяналыіа-вызваленчых арга-нізацый значна актывізавалася летам і восенню 1917 года. У ліпені 1917 года па ініцыятыве Беларускай сацыялістыч-най грамады ў Мінску адбыўся другі з'езд беларускіх на-цыянальных арганізацый і партый, на якім замест БНК былі выбраны Цэнтралыіая рада бсларускіх арганіза-цый і яе Выканаўчы камітэт. На з'ездзе, на жаль, адбыў-ся раскол у беларускім нацыяналыіым руху. Па патраба-ванні Беларускай сацыялістычнай грамады ў Цэнтраль-пую раду не былі дапушчаны прадстаўнікі буржуазпых партый і рухаў. Абраны ў яе былі толькі дзеячы партый сацыялістычнага накірунку, якія прызнавалі "перадачу ўсёй зямлі без выкупу працоўнаму народу і абарону інта-рэсаў работнікаў" (Ф. Турук. Белорусское двнженне. М., 1921; Мн., 1993. С. 91). У склад Выканаўчага камітэта Цэптральнай рады беларускіх арганізацый былі выбра-пы: Я. Лёсік, А. Лявіцкі (Ядвігін Ш.), А. Смоліч, У. Фальскі, У. Галубок, кандыдатамі - В. Лявіцкая, Турчыновіч, Р. Парэчын.
Летам 1917 года на розных франтах і Балтыйскім фло-цс былі створаны арганізацыі воінаў-беларусаў, якія пра-вялі ў кастрычніку Беларускі вайсковы з'езд і выбралі свой вышэйшы орган - Цэнтральную беларускую вайс-ковую раду, у склад якой увайшлі: К. Езавітаў, В. Захар-ка, С. Рак-Міхайлоўскі, К. Кандратовіч і іншыя.
На другой сесіі Цэнтралыіай рады беларускіх аргані-іацый у кастрычніку 1917 года адбылося яе аб'яднанне і Цэнтральнай беларускай вайсковай радай і была ўі ворана Вялікая беларуская рада - каардынацыйны ц іптр беларускага нацыянальна-вызваленчага руху. Пас-і аянна дзеючым органам ВБР быў Выканаўчы камітэт з М-х чалавек: В. Адамовіч (старшыня), А. Прушынскі (Алесь Гарун) і А. Смодіч (намеснікі), С. Рак-Міхайлоўскі, I Дварчапін, А. Уласаў, П. Бадунова, В. Захарка і іншыя.
13
Выканаўчы камітэт падзяляўся на адцзелы па галінах кіравання. У кантакце з Выканаўчым камігпам праца-валі 9 генеральных камісараў Рады: Я Вароііка (камісар юстыцыі і ўнутраных спраў), Б. Тарапікевіч (асветы), 3. Жылуновіч (працы і харчаваппя) і ііііпыя.
Вялікая беларуская рада мсла па м >цС*ўтварэнне аўта-номіі Беларусі ў мсжах Расійскай Дэмакратычнай Федэ-ратыўнай Рэспублікі.
ВБР выступіла з ініцыятывай і разам з Беларускім аб-ласным камітэтам склікала ў Мінску ў снежні 1917 года Усебеларускі з'сзд.
Па другі бок нямсцка-расійскага фронту. у акупава-най немцамі Літве і Заходняй Беларусі беларускія і літоўс-кія дзеячы стварылі ў 1915 годзс сумесную арганізацыю пад назвай "Канфсдэрацыя Вялікага княства Літоўска-га". Мелася на ўвазе ў новых гістарычных умовах па фун-даменце незалежнасці Беларусі і Літвы, як адзінай дзяржа-вы, адрадзіць канфсдэратыўнае Вялікае княства Літоўс-кае. Але ў красавіку 1917 года немцы вырашылі падтры-маць толькі літоўскіх буржуазных дзсячаў і пачалі з імі пс-рамовы аб прадастаўленні Літве болып шырокіх паўна-моцтваў - ажно да ўтварэння Літоўскай дзяржавы ў саю-зс з Германіяй. Вайсковая нямсцкая адміністрацыя пас-ля перамоў са жмудскім біскупам Карэвічам, а потым з А. Сметанам дазволіла літоўцам правесці 18 23 всрасня 1917 года канфсрэнцыю ў Вільні з мэтаю ўтварэння крас-вай рады. На канферэнцыі прысутнічалі 214 дэлегатаў, у тым ліку 66 ксяндзоў. Яна выбрала 20-асабовую Літоўскую Раду (Тарыбу) па чалс са старшынёй А. Сметанам. Рада (Тарыба) 11 снсжня 1917 года абвясціла Дэкларацыю аб адпаўлсппі нсзалежнай Літоўскай дзяржавы ў саюзе з Гсрманіяй, са сталіцай у Вільні.
23 сакавіка 1918 юда германскі ўрад даў згоду на прыз-ііанпе незалежнасці Літвы ад Расіі. 11 чэрвеня 1918 года
14
Тарыба абвясціла Літву манархіяй на чале з нямецкім князем Вільгельмам Урахам Віртэмбергскім, які, мер-кавалася, стане каралём Літвы пад імем Міндоўга II. Пасля капітуляцыі Гсрманіі Тарыба ўстрымалася ад запрашэння на каралеўскі трон князя Ураха, але дамові-лася з немцамі аб тым, што іх армія застанецца на тэ-рыторыі Літвы. У кастрычніку 1918 года германская акупацыйная ўлада перадала літоўскай Тарыбе гра-мадзянскую ўладу. Нямецкія акупанты далі магчымасць літоўцам уключыць у склад сваёй дзяржавы значную част-ку спрадвечна беларускіх земель, што было потым афор-млена і літоўска-расійскай мірнай дамовай ад 12 ліпеня 1920 года, паводдс якой беларускія гарады Вільня, Га-родня, Паставы, Ашмяны, Браслаў, Ліда і ілшыя адда-валіся Літве.
Вераломныя дзеяпні літоўскіх палітыкаў загубілі ідэю створанай у 1915 годзе "Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага" і вымусілі віленскіх і гродзенскіх беларусаў стварыць лстам 1917 года сваю ўласную арганізацыю пад пазвай "Сувязь Незалежнасці і Непадзелыіасці Бсларусі". Праграма яе дзейнасці была скіравана на тое, "каб часова і выпадкова раздзсленая ваенным фронтам на дзвс пала-віпы Беларусь была злучана ў адзін суцэльны і незалежны арганізм, бо толькі незалежная Беларусь можа забяспе-чыць нам усе нашы патрэбы"(ЛіМ. 1990. 30 ліст.).
У канцы студзеня 1918 года ў Вільні была праведзена канферэнцыя заходне-беларускіх нацыянальных дзеячаў. У ёй бралі ўдзсл В. Ластоўскі, Аптон і Іван Луцкевічы, кпязь В. Святаполк-Мірскі, барон К. Шафпагель, ксепдз У. Талочка, праваслаўны іераманах Савацсй і іншыя. Канферэнцыя выбрала Вілснскую беларускую раду, якая і гала каардыпацыйным цэптрам беларускіх палітычпых 11 рамадскіх дрганізацый на заходнебеларускім абшары, ікупаваным Гермапіяй. Старшынёй ВБР быў выбраны
15
Антон Луцкевіч. 18 лютага 1918 года Рада нрыняла пас-тапову, паводле якой сувязь паміж Расіяіі і Бсларуссю аб-вяшчалася разарванай. Яна выказалася супраць дзсянняў Англіі, Фрапцыі і ЗША, якія надірымлівалі памкненні Польшчы на захоп беларускай іямлі (Ф. Гурук. Бслорус-ское двнженнс. Очсрк нсторнн нацноналыюіо н рсволю-цнонного двнження белорусов. Мн„ 1921. С. 114-115).
У сакавіку 1918 года шэсць члепаў Вілснскай беларус-кай рады (В. Ластоўскі, Антон і Іван Луцкевічы, Я. Стан-кевіч, Я. Туркевіч і Д. Сямашка) прыбылі ў Мінск і былі кааптаваны ў Раду Беларускай Народнай Рэспублікі. На пасяджэнні Рады 24-25 сакавіка 1918 года яны актыўна выступілі за абвяшчэнне незалежнасці БНР.
§ 2. Усталяванне еавецкай улады на Беларусі
Бальшавіцкі пераварот, які адбыўся ў ноч з 24 на 25 каст-рычніка 1917 года ў Петраградзе, рэзка змяніў ход гіста-рычных падзей на Беларусі, затрымаў нацыянальна-дзяржаўнае будаўніцтва нашага народа. 25 кастрычніка ў Мінску была атрымана тэлеграма з павсдамленнем, што ўлада ў Петраградзе перайшла да Ваенна-рэвалю-цыйнага камітэта, утворанага па рашэнні ЦК РСДРП(б) і яму падпарадкаванага. У той жа дзень Мінскі Савет ра-бочых і салдацкіх дэпутатаў выдаў загад № 1, якім аб-вяшчаў, што і ў Мінску ўлада пераходзіць у рукі Савета.
Аднак галоўная роля па ўсталяванні савсцкай улады па Бсларусі налсжала Васпна-рэвалюцыйнаму камітэту За-ходняга фрошу, утворапаму па рашэнні абласнога камітэ-та бальшавікоў 26 кастрычніка 1917 года. У склад ВРК За-ходпяга фронту ўваходзілі лідэры бальшавікоў, якія зна-ходзіліся на той час на Заходнім фронце і ў Беларусі: 1. Алі-бсі аў, С. Ьсрсан, К. Ландэр(старшыня бюро ВРК), М. Кал-мановіч. В. Кнорын, А. Мяспікоў, У. Селязнсў, М. Ра-газіпскі. М. Крывашэін, У. Фрэйман і іншыя (усяго болын
16
»а 25 чалавек). ВРК ажыццяўляў на Беларусі "дыктатуру пралетарыята" і валодаў неабмежаванай уладай. 12 ліста-пада 1917 года ён зняў з пасады Галоўнакамандуючага арміяй Заходняга фронту генерала П. Балуева і прызна-чыў на гэтую пасаду балыпавіка, падпалкоўніка В. Ка-мсншчыкава, якога ў хуткім часе замяніў прапаршчык А. Мяснікоў.
Усё гэта сведчыць аб тым, што ўлада на Беларусі як да Лютаўскай рэвалюцыі, так і пасля яе, а таксама і пас-ля Кастрычніцкага балыпавіцкага перавароту застава-лася ў армейскага камандавання чужых армій, якія і не далі беларускаму народу ў поўнай меры магчымасці ска-рыстаць сваё права на ўтварэннс ўласнай незалежнай дзяржавы.
Пераход улады на Заходнім фронце і ў Мінску да бальшавікоў не спыпіў намаганняў беларускіх нацыя-пальных арганізацый да ажыццяўлення права беларус-кага народа на адраджэнне сваёй нацыянальнай дзяржа-ны. Трэба адзначыць, што псраход улады да Саветаў адбыўся ў Беларусі ў аспоўным мірным шляхам. Гэта сгала магчыма таму, што болыпасць працоўных, якія сгаміліся ад вайны, разрухі і беззямелля, падтрымалі першыя дэкрэты савецкай улады. Тым болып, што ім .ібяцалася бальшавікамі права на нацыянальнае дзяр-жаўнае будаўніцтва, абвешчанае ў дэкрэце "Аб міры", іацверджаным Усерасійскім з'ездам Саветаў 26 каст-рычніка 1917 года. У ім гаварылася:
"Калі якая б то ні была нацыя ўтрымліваецца ў ме-жах дадзенай дзяржавы насіллем, калі ёй, насуперак вы-нулснаму з яе боку жаданню - усё роўна, ці выяўлена і > і ас жаданнс ў друку, на пародных сходах, у рашэннях іыргый або абурэннях і паўстаннях супраць нацыя-іыльнага прыгнёту - не даецца права свабодным гала-лііапнем, пры поўным вывадзе войск далучаючай або
БІБЛІЯТэкд 17
I ! Г* ' \ Т "ь I о \ . 'I
ўвогуле болып моцнай пацыі, вырашаць без аніякага прымусу пытапне аб формах дзяржаўпага ісііавання гэ-тай нацыі, то далучэнне яе з'яўляецца апсксіяй, г. зн. Захопам і насіллем" (Дскрсты Совстской властн. Т. 1. М.,1957. С. 12 15).
Гэтае ж права было пацверджана ў "Дэкларацыі пра-воў народаў Расіі", выдадзснай ад імя ўрада Расійскай рэспублікі 2(15) лістапада 1917 года. У ёй расійскі ўрад абяцаў забяспечыць: "Права народаў Расіі на свабод-нас самавызначэнпе, аж да аддзялсння і ўтварэння са-мастойнай дзяржавы" (Декрсты Советской властн. Т. 1. М„ 1957. С. 40).
Абвешчаны ў "Дэкларацыі правоў народаў Расіі" ло-зунг права народаў на вольнае самавызначэнне аж да аддзялення і ўтварэння самастойных дзяржаў даваў юрыдычную падставу ў вырашэнні нацыянальна-дзяр-жаўнага ўладкавання Беларусі.
Але балыпавікі не спяшаліся выконваць свае абяцанні і выводзіць расійскую армію з Беларусі. У лістападзе 1917 года ВРК Заходпяга фронту правёў у Мінску ажно тры з'езды: сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай гу-бсрняў; рабочых і салдацкіх дэпутатаў Заходняй воб-ласці і Другі з'езд дэпутатаў армій Заходняга фронту. Выбраныя на гэтых з'ездах выканаўчыя камітэты 26 лістапада 1917 юда былі аб'яднаны ў адзіны Абласны выканаўчы камігм Савстаў рабочых, салдацкіх і ся-лянскіх діпутагаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвы-камзах). У яі о склад увайшлі: ад камітэта сялянскіх дэпу-татаў 35 чалавск, ад камітэта рабочых і салдацкіх дэпу-гагаў таксама 35 чалавек, ад франтавога камітэта 100 чалавск, ад прафсаюзаў гарадскіх рабочых 11, ад праф-саюза чыгупачпікаў 4, ад паштова-тэлсграфных служа-чых 2 чалавскі. Усяго ў яго складзе павінна было быць 187 чалавек. Галоўная роля ў ім належала, як бачым.
прадстаўнікам Заходняга фронту. Дзейнічаў Аблвыкам-зах пад кіраўніцтвам Паўночна-Заходняга абласнога ка-мітэта бальшавікоў.
Абласны выканаўчы камітэт Заходняй вобласці і фронту да 19 лютага 1918 года знаходзіўся ў Мінску, по-гым - у Смаленску. Яго дзейнасць ахоплівала губерні: Мінскую, Віцебскую, Магілёўскую, неакупаваную гер-манскімі войскамі частку Віленскай і Смаленскую - усе япы ўваходзілі ў склад Заходняй вобласці. Яму былі пад-парадкаваны таксама арміі Заходняга фронту.
На Другім з'ездзе Савстаў Заходняй вобласці ў кра-савіку 1918 года склад Аблвыкамзаха быў зменшаны да 75 чалавек. Да 1 студзеня 1919 года ён быў асноўным са-псцкім органам заканадаўчай і выканаўчай улады ў воб-насці і на Заходнім фронце.
У яго задачы ўваходзіла: 1) ажыццяўленне ўсіх дэк-Р >таў і пастаноў расійскіх цэнтральных органаў улады; 2) ныданне мясцовых дэкрэтаў і загадаў па падтрыманні парадку і ўмацаванні савецкай ўлады; 3) кіраванне гаспа-дарча-фінансавай дзейнасцю, канфіскацыя і нацыяналі-шцыя зямлі. банкаў, заводаў і фабрык; 4) забеспячэнне .ірміі ўсім неабходным, захаванне баяздольнай абароны і унраць немцаў і разам з тым правядзенне дэмабілізацыі .іцмій; 5) недапушчэнне дзейнасці беларускіх нацыяналь-ных арганізацый.
Ьальшавікі Заходняга фронту, якія на той час складалі інпоўную палітычную і ваенную сілу ў Мінску, прыт-рымліваліся па нацыяналыіым пытанні палітыкі, выка-і.іпай I. Сталіным у артыкуле "Супраць федэралізму". Ён (н.іў надрукаваны ў газеце "Правда" у сакавіку 1917 года.
ім. I. Сталін пісаў: "Тэндэнцыя развіцця ідзе не на ка-рысць федэрацыі, а супраць яе... неразумна дабівацца інн Расіі федэрацыі, самім жыццём асуджанай на знікнен-пі" (Сталнн Н.В. Соч. Т. 13. М., 1946. С. 25-27).
19
I аму. калі Выканаўчы камітэт Вялікай беларускай рады выдаў у кастрычніку 1917 года зварот да беларус-каі а народа з нрапановай правесціУсебеларускі з'езд, то кіраўпікі Аблвыкамзаха сустрэлі гэта ў штыкі, а калі з'езд усс ж сабраўся, то з дапамогаю ўжо сапраўдных штыкоў у поч з 17 па 18 снежня і разагналі яго.
§3. Усебеларускі з'езд (кангрэс). Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэспублікі
Далучэнне шырокіх мас насельпіцтва да палітычнага жыцця ў выніку Лютаўскай рэвалюцыі спрыяла таму, што ініцыятыва Выканаўчага камітэта Вялікай беларускай рады (ВБР) аб склікапні Усебеларускага з'езда была падт-рымана ўсімі беларускімі арганізацыямі. Тым не-мснш у Выкаі ікама ВБР з'явіўся і канкурэнт прарасійскі Бсларускі абласньт камітэт (БАК) пры Усерасійскім Савеце сялянскіх дэпутатаў. Ён быў утвораны ў Петраградзе з дэлегатаў ад бсларускіх губерняў і прадстаўнікоў арміі і флоту на Усе-расійскім з'сздзе сялянскіх дэпутатаў. Галоўнай мэтай БАК быііо нсраханіць ініцыягыву Вялікай бсларускай рады і яс Выканаўчаіа камн »іа на скліканні Усебеларускага з'езда, н. ііініі. ім нічіііі пніі. нсыіюіоіаці. Боіарусі і падаць з'езду "< .ніі піпк іычіы |> ііііііпоііыііііы хпракгар" (Е.С. Канчер. I.. .іі.।<V। і і111 п11«к Пі |9рі,( 51). ДіеіінасцьБАКаат-I і ім і ііі п і іірі.імі< у < .н" нк.н н урада і асабіста наркама па і *н і іпч п ііі іч і прііпач I < іаіііна. 3 і »гай прычыны БАК н| іц । пыУ іы інп ір< іна ў скліканпі з'сзда і прапаноўваў йіімі ф .іі іііп і і 11 ііі "лу і пюмна-волыіай Беларусі,якчасгкі І' і. ніі । ііі ірі і іраіыўіып I*ісііублікі" (Ф. Турук. Белорус-і 'Пі ініііі. іін< М 1921; Мп., 1993. С. 104).
і і ін «нн 1917 юда ў Мінску пачалося псршае па-і нлф іііік У<. осларускага з'езда, але па патрабаванпі ЬА Кіі і ў супя н і і ым, што яшчэ не ўсе дэлегаты паспслі іірыі»ыці., выраніылі назваць гэтае пасяджэнпе нс пачат-
•о
кам з'езда, а першапачатковай нарадай, на якой выбралі Раду (Савет старэйшын), прэзідыум нарады і зацвердзілі нарадак дня:
1. Сучаснае палітычнае стаповішча і лёс Беларусі.
2. Унутранае становішча Беларусі.
3. Аўтаномія Беларусі і федэратыўны лад Расійскай I* іспублікі. Правы і вольнасці беларускага народа і па-цыяналыіых меншасцяў краю.
4. Аргапізацыя Беларускай пацыянальнай арміі.
5. Аргапізацыя Часовай улады краю. (Беларускі гіста-рычпы часопіс. 1993. № 1. С. 66).
Афіцыйпа Усебеларускі з'езд (кангрэс) пачаў сваю пра-пу 14 снежня. НаТКГпрысутнічалі 1872 дэлегаты, з якіх 1167 з правам рашаючага голасу.
3 першым дакладам па зямельным пытанні выс-іуніў Анатоль Бонч-Асмалоўскі, - былы рэвалюцыя-нср-народнік, удзельнік арганізацыі "Чорны перадзел". Д.ілей работа з'езда працягвалася па групах. фракцыях і секцыях. На з'ездзе былі ўтвораны наступныя секцыі: I Палітычна-нацыянальная. 2. Аграрная. 3. Эканаміч-іы-фінансавая. 4. Культурна-асветніцкая. 5. Па аргані-іацыі часовай улады. 6. Дзяржаўна-прававая. 7. Па 11 варэнні нацыянальнай арміі. 8. Бежанская і сацыяль-най апекі. Як відаць з пераліку секцый, галоўным пы-іанпем з'езда было ўтварэнне краёвай нацыянальнай унады.
Сярод дэлегатаў пераважную болыпасць складалі вайс-коўцы, па паходжанні з сялян, рабочых і працоўнай інтэлі-існцыі (настаўнікі і служачыя земстваў). Па партыйнай прыналежнасці - прадстаўнікі розных сацыялістычных нмртый: сацыялісты-рэвалюцыянеры, сацыял-дэмакра-іы (меншавікі і бальшавікі), сацыялістычнай грамады, партыі народных дэмакратаў, хрысціянскіх дэмакратаў і іншых дробных партый.
21
Уссбеларускі з'езд позна вечарам 17 спежпя 1917 года прыняў рэзалюцыю аб уладзе, у якой было іанісана: "За-мацоўваючы сваё права насамавызпач ншс, абвешчанае Расійскай рэвалюцыяй, і зацвярджаючы р іспубліканскі дэмакратычны лад у межах Бсларускдй зямлі, для выра-тавання роднага краю і абароны яго ад падзелу і адар-вапня ад Расійскай Дэмакратычнай Фсдэратыўнай Рэс-публікі. 1-ы Усебеларускі з'езд пасганаўляе: неадкладна ўтварыць са свайго складу орган красвай улады ў асобе Усебеларускага Савета Сялянскіх, Салдацкіх і Рабочых дэпутатаў, каторы часова ставіцца на чалс кіравання краем" (Ф. Турук. Бслорусской двнженне. М.; 1921. Мн., 1993. С. 106).
У пастанове з'езда падкрэслівалася права беларуска-га народа, як і іншых цывілізаваных народаў, на сама-вызначэнне і ўтварэнне свайго нацыянальнага ўрада. Прадугледжвалася, што створаны з'сздам Савет паві-ненпеадкладнапачаць "стварэннетэрытарыяльныхбе-ларускіх войск". Савет павінен быў накіраваць сваіх прадстаўнікоў у цэнтральныя органы Расійскай рэс-публікі і на перамовы аб міры, якія на той час вяліся ў Брэст-Літоўску, каб адстойваць цэласнасць Бсларусі і неаддзельнасць яе ад Расійскай федэрацыі. Савет паві-нен быў неадкладна "перадаць усю зямлю з жывымТ мёртвым інвентаром без выкупу ў рукі працоўнага ся-лянства праз зямельныя сялянскія камітэты ...забяспе-чьтцьТіравілыіую і плённую работу мясцовых дэмак-ратычных усганоў зсмскага і гарадскога самакіравання ...прыняць мсры па захаванні вайсковай маёмасці, што знаходзіцца па тэрыторыі Беларусі, і пакінуць яе на тэ-рыгорыі краю" (Ф. Турук. Белорусское двнженне. М., 1921; Мн., 1993. С. 106 108).
3 пастановы Усебеларускага з'езда вынікас, што ён абавязаў выбраны ім Савст выканаць Дэкрэты Другога
22
Усерасійскага з'езда Саветаў рабочых і салдацкіх дэпу-гатаў "Аб міры" і "Аб зямлі". Але для таго, каб цалкам ^абяспечыць выкананне дэкрэта "Аб міры" і даць наро-ду магчымасць ажыццявіць свас права на самавызначэн-не, неабходна было правесці свабоднае галасаванне "нры поўным вывадзе войска прыгнятаючай або ўвогу-ле больш моцнай нацыі, вырашыць без аніякага прымусу нытанне аб формах дзяржаўпага існавання гэтай нацыі" (Декреты Советской властн. Т. 1. М., 1957. С. 12 15). Ды балыпавікі Заходняга фронту, замест прадастаўлсння нрава беларускаму народу самому вырашаць пытанне "аб формах дзяржаўнага існавання", па загадзе стар-піыні Саўнаркама Аблвыкамзаха К. Ландэра разагналі Усебеларускі з'езд.
На наступны дзень пасля разгону з'езда, 18 снсжня, яго дэлегатысабраліся у дэпо Лібава-Роменскай чыгункі і ў адпаведнасці з пастановай з'езда пацвердзілі права-моцтва выбранай ім Рады старэйшын і прызналі яе вы-канаўчым органам з'езда - Радай з'езда, надзяліўшы яе нравам самапапаўнення дэлегатамі ад зямляцтваў і іншых і руп дэлегатаў. У пастанове Рады было запісана, што ад і нага часу спыняюць сваю дзейнасць Вялікая беларус-к.ія рада і некаторыя іншыя беларускія нацыянальныя нрганізацыі і перадаюць усе свае справы і маёмасць у р.іспараджэнне Рады з'езда. Выканаўчым органам Рады Гя.іў выбраны Выканаўчы камітэт з 10 чалавек на чалс са і ілршынёй Я. Варонкам. У лютым і сакавіку 1918 года, п.ісля выезду з Мінска Аблвыкамзаха, Выкапаўчы камі-і н Рады з'езда стаў адзіным Беларускім законным орга-іі.ім улады.
У Заходняй Беларусі, акупаванай нсмцамі, беларускія іі іцыянальныя дзеячы вялі працу па аднаўленні сваёй і. шыянальнаЙ дзяржавы - праз Вілснскую беларускую I і іу (ВБР). якая. па прыкладу Літоўскай Тарыбы, ад-
23
стойвала ўтварзнне незалежнай беларускай дзяржавы. 18 лютага 1918 года Віленская бсларуская рада прыняла пастанову, у якой гаварылася, што польскія войскі, захапіў-шы частку Беларусі, набываюць "характар вялікай палі-тычнай авантуры, якая ідзс супраць найболып жыццё-вых інтарэсаў беларускага народа і супраць яго жадання незалежнасці", і што балыпавіцкі ўрад праводзіць палі-тыку гвалту над бсларускім народам, што яскрава пацвярджае разгон Усебеларускага з'езда. Віленская бе-ларуская рада аб'явіла "разарванай звязь між Беларусью і Расіяй". Гэтую пастанову падпісалі: "Прэзэс Беларускай Рады А. Луцкевіч, протаіерэй Галякевіч, ксёндз Ул. Та-лочка, Казімір Фалькевіч, Дулька. Сябры Рады: Язэп Таркевіч, Язэп Салавей, Іван Луцкевіч, Янка Станкевіч, М. Радзевіч, Марцін Перскі" (Ф. Турук. Белорусское двн-женне.М., 1921; Мн., 1993. С. 114 115).
У Савсцкай Расіі рабіліся захады на пашьірэнне баль-шавіцкай прапаганды на Беларусь. 3 гэтай мэтай~33 студзеня 1918 года была выдадзена пастанова СНК РСФСР "Аб утварэнні нацыянальнага беларускага камі-сарыята" пры Народным камісарыяце РСФСР па спра-вах нацыянальнасцяў. Камісарам па справах беларусаў прызначаўся Аляксандр Чарвякоў. У складзс Белпацка-ма ўтвараліся аддзелы: агітацыйна-палітычны, культур-на-асветніцкі, бежанскі, выдавсцкі. Белнацкам вёў палі-тычна-агітацыйную і культурна-асветніцкую работу ся-род беларусаў на тэрыторыі Савецкай Расіі, асабліва ся-род бежанцаў, заснаваў у Маскве Беларускі народны уні-всрсітэт, выдаваў газсту "Дзянніца". Працаваў у цсснай сувязі з беларускімі секцыямі РКП(б), якімі быў вызпа-чапы спіс кандыдатаў у склад Часовага рабоча-сялянс-каі а ўрада Бсларускай Савецкай Рэспублікі.
16 лютага 1918 года нямецкае камандаванне абвясці-ла аб заканчэнні перамір'я і 18 лютага пачалб тгаступлен-
24
нс. Паколькі старая армія была ліквідавана. а новай І’асійскай Чырвонай Арміі яшчэ не было, то немцам ўда-нося акупаваць значную частку Беларусі. 19 лютага Абл-ныкамзах і яго падначаленыя ўцяклі з Мінска. У той жа дзеііь Бьіканаўчы камітэт Рады Усебеларускага з'езда, н.іноўнены прадстаўнікамі нацыянальных меншасцяў, і іаў адзіным органам улады ў Беларусі і ўтварыў свой і.начасны ўрад Народны сакратарыят, што было п.іцверджапа Першай Устаўной граматай да народаў Ьснарусі, выдадзенай 21 лютага 1918 года. Па звестках Ф. Гурука германскія войскі захапілі Мінск 25 лютага, II іы думку А. Сідарэвіча яны апынуліся ў Мінску ўжо * I нютага (Энцыклапедыі гісторыі Белеларусі. Мн., 1994. I 2. С. 370). На нашу думку, немцы акупавалі Мінск 23 к»о раніцай 24 лютага, пра што сведчаць наступныя па-ііі дамленні: 21 лютага, у дзень выдачы граматы, гава-рі.іііася толькі аб магчымасці захопу Мінска немцамі, а і н а яіачыць, што іх тым днём у Мінску яшчэ не было. 3 ііаіісдамлення газеты "Правда" аб становішчы на За-чоцнім фронце вынікае, што 24 лютага мясцовасці на ўі ход ад Мінека і горад Барысаў яшчэ не былі захопле-іп.і нямецкімі войкамі. 3 паведамлення беларускай газе-п.і і.іго часу "Бсларуская зямля" № 1 вядома, што толькі
і існ (з 19 па 23 лютага) у Беларусі не было іншага ўра-11 ііпрача Народнага сакратарыята (Ф. Турук. С. 41).
’ 5 лютага нсмцы занялі будыпак Народнага сакратары-п і .ібрабавалі яго касу, скінулі з будынка беларускі сцяг.
Уінораны Выканаўчым камітэтам Рады з'езда На-I 1 іііы сакратарыят складаўся з наступных асоб: Язэп I' 11»• 'ііка - старпіыня. ён жа народны сакратар па міжна-І< піых справах; народныя еакратары: К. Езавітаў - па •«ііі ковых спр^вах, В. Захарка дзяржаўны казначэй; I • । рада па дзяржаўнай гаспадарцы, П. Бадунова па мі|ііін.іх анек, Т. Грыб - земляробства, А. Смоліч- асветы,
25
II кр »ч іўскі каіі іроліо, Я. Бялевіч юстыцыі, Г. Бслкінд фш.ііК ііў, I Макрэеў унутраных спраў, В. Рэдзька шля-хоў піосііі, Л. Карач пошты і тэлеграфа, Л. Гутман - яў-р ійскіх снраў, II. Злобін вялікарускіх спраў, Л. Заяц -кіраўнік канцылярыі.
Дзейнасць Народнага сакратарыята праходзіла ў всльмі складаных умовах. Напярэдадні ўступлення ня-мецкіх войск у Мінск уварваліся салдаты польскага кор-пуса Ю. Доўбар-Мусніцкага, якія рабавалі насельніцтва і маёмасць, што заставалася на вайсковых базах, скла-дах і майстэрнях Заходняга фронту. Таму першапачат-ковай задачай Народнага сакратарыята была арганіза-цыя абароны супраць польскіх рабаўнікоў. Важна было таксама наладзіць сумесную працу.з земствамі і га-радскімі ўправамі па забеспячэнні штодзённых патрэб насельніцтва ў гандлі, камунальных паслугах, лячэнні. школьнай справе, сацыяльнай дапамозе.
3 нершых дзён акупацыі Беларусі немцы праводзілі палігыку максімалыіай эксплуатацыі і рабавання на-рпднаіі і аспадаркі і населыііцгва краю. Яны праводзілі Мііыіііый р ікні пцыі сслі.скагаспадарчай прадукцыі, вы-іп.іііі ў I срмііііііп і фаГірык і іанодаў машыны і абста-іііііііііін к і Як у*о і іін.ірыпася, нямсцкія войскі не цріініііі ІІіріыны і іікр.і іпрі.іяі орі анам дзяржаўнай V । ііц і Ін і іруі і і ііін.ііінік я і ім акураг як акупанты ва-р і. ііі । ірі 11 прі.н V д.ілсніпым немцы не забаранялі і >• ііііін ііі. I Ііірпдіыі а сакрагарыята, але і нс прызпа-II I II ЯІ <1 ІіфіІІІ.ІІІІНІ
I і ік.нпк.і 1918 юда ў Брэст-Літоўску быў падпісаны 'Мірны даі апор наміж Расіяй, з аднаго бокўГі Германі-нп Лўі іра-Нснгрыяй, Балгарыяй і Турцыяй з друго-і Г' 11.і гіі ай дамове паміж бакамі спыняўся стан вайны, а і ірьнорыя Бсларусі падзялялася на тры часткі: Бслас-юцка-Гродзенская вобласць далучалася да Германіі.
26
нрі і гэтым "Расія адмаўлялася ад ўсякага ўмяшання ва \ 11у граныя справы гэтых абласцей"; другую частку скла-ына часова акупаваная немцамі цэнтральная Беларусь ы Дпяпра; і трэцюю - вобласці на ўсход ад Дняпра, якія гаваліся ў складзе Расіі.
I Іры такіх абставінах Беларусь магла быць наогул пе-рнкрэслена як нацыянальна-этнічная адзінка. Таму Вы-канаўчы камітэт Рады 9 сакавіка 1918 года выдаў Дру-і ую Усіаўную грамату да_народаў Беларусі, у якой кан- н.ітуцыйна замацоўвалася:
I. Беларусь у рубяжах рассялення і лічэбпай (колькас-п ііі) перавагі беларускага народа абвяпічаецца Народ-іыіі Рэспублікай...
2. Асноўныязаконы-БеларускайНароднай Рэспублікі іпнвердзіць Устаноўчы Сойм Беларусі...
1. Да часу, пакуль збярэцца Устаноўчы Сойм Бела-ругі, заканадаўчая ўлада ў Беларускай Народнай Рэс-нубліцы належыць Радзе Усебсларускага з'езда...
4 Спаўняючая (выканоўчая) і адміністратыўная ўла-і.і ў Беларускай Народнай Рэспубліцы належыць Народ-іыму Сакратарыяту Беларусі, які назначаецца Радаю і'г іда і перад ёю трымае адказнаць.
5. У рубяжах Беларускай Народнай Рэспублікі абвяшча-। цца вольнасць слова, друку, сходаў, забастовак, хаўру-। лу (саюзаў); бсзумоўная вольнасць сумлення, незачэп-н ісць (недатыкалыіасць) асобы і памяшкання (жытла)...
7. У рубяжах Беларускай Народнай Рэспублікі права прыватнае ўласнасці на зямлю касуецца. Зямля перада-гцца без выкупу тым, хто сам на ёй працуе. Лясы, азёры і нстры зямлі абвяшчаюцца ўласнасцю Беларускай На-рпднай Рэспублікі.
8. У рубяжах Бсларускай Народнай Рэспублікі ўста-н іуліваецца найболыпы 8-гадзінны рабочы дзень (Бел. ікі часопіс. 1993. № 1. С. 71).
27
Друііія Усгаўпая грамата канстытуцыйна засведчы-ла ўіварэннс ў Еўропе самастойнай дзяржавы беларус-к.па народа. Яна замацавала асноўныя канстытуцый-ныя прынцыпы дэмакратычнага ладу.
У сувя п з тым, што болыпасць у Выканаўчым камітэ-цс і Народным сакратарыяце складалі прадстаўнікі сацыя-лісгычных партый, у Грамату быў уключаны артыкул 7 -пра скасаванне права прыватнай уласнасці на зямлю, у тым ліку і сялянскай зямлі. Гэта было грубай палітычнай памылкай, яна спарадзіла недавер сялян да кіраўпіцтва БНР. Балыпавікі абвяпічалі аб перадачы зямлі сялянам. У дэкрэце "Аб зямлі" акурат гаварылася, іпто зямля адбі-раецца толькі ў памешчыкаў, а "зямля простых сялян і радавых казакоў не канфіскуецца'.' (Декреты Советской властн. Т. 1. М., 1957. С. 17-20). Значная частка бела-рускіх сялян на той час паверыла балыпавікам і не падтрымала Беларускую Народную Рэспубліку, і якраз тады, калі гэтая падтрымка была найбольш патрэбпа. 3 г >тай нрычыны пс падтрымалі БНР і некаторыя еўра-нсііскія д іяржавы.
V і нр >д шіс с-іікавіка I9 1К і ода Рада Уссбсларускага з'ез-Піі шчпіі інп.і нр.і іігр.іуіп.ір ніііс яс ў Раду Бсларускай На-рп.'цыіі I* >«. п\< ні і, у ікнад якон былі ўключаны прад-। і п\іііі і Ні і> ііі і ій іц пііруі к.ні рады і ііііныя нацыяпальныя і ь нчі.і Ріічіі І.ІІР іцкім'іыіі.ім, еіала адзіпым закапа-і чі ім •рііііым Бііыруп Яп.і на насяджэннГу ноч з 24 н • іі 11*11 іі ііііі іпі іпрічак з нрыхільнікамі расійскай <»н п ііыінпі іііі .ірыгпі.ніыі, нрыняла пастанову пра неза-
. н ц ііі Ін і іру< к.пі Пародпай Рэспублікі і выдала Трэ-пінці \ 11 іЛ'ііуін і р.імаіу, у якой было запісапа: "Цяпер мы, Ріі ііі Бі і.іруі к.ііі I Іароднай Рэспублікі, скідаем з роднага кріііп ііііпіііііяс ярмо дзяржаўнай залежпасці. якос гвалтам іыкіііуіп р.к піскія цары на наш волыіы і незалсжны край. Ач і нііі л ч.ісу Беларуская Народпая Рэспубліка абвяшча-
2Х
ііі.і незалежнай і вольнай дзяржавай, Самі народы Бела-І'Н і, у асобе свайго Устаноўчага Сойму, пастановяць аб 6}лу'іых дзяржаўных сувязях Беларусі. На моцы гэтага іі'ііцяць сілу ўсе старыя дзяржаўныя сувязі, якія далі маг-н.ім.ісць чужому ўраду падпісаць і за Бсларусь трактат у I |>.ісьці, што забівае не смерць беларускі народ, дзелячы нм ік> яго на чаеткі" (Бел. гіст. часопіс. 1993. № 1. С. 71-72).
V і н айжаграмацеакрэсліваласятэрыторыяБеларус-ііі Народнай Рэспублікі, якая складалася з губерняў: Ці'Н ііскай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай, Магілёўс-ііі ( маленскай, значнай часткі Чарнігаўскай і сумеж-ііі । \ і убсрняў, дзе пераважную болыпасць складалі бела-І'У* ы 1 >тая тэрыторыя адпавядала этнаграфічнай кар-II- н і трыхтаванай .у 1917 годзе акадэмікам Я. Карскім і 11 і.ітснай у Маскве. У грамаце пацвярджаліся ўсе тыя Іірііпы і вольнасці грамадзяп і народаў Беларусі, якія былі ін ііі'іапы панярэдняй Устаўной граматай. Трэцюю Ус-і.Цную грамату падпісалі: Часовы старшыня ўрада Я. Ва-I пюі і пародпыя сакратары К. Езавітаў, П. Крэчэўскі,
< моліч, П. Бадунова і іншыя.
Ныданне Трэцяй Устаўной граматы мела важнае <іі і і 'ііне ў міжнародных адносінах Беларуская На-I' ін.ія Рэспубліка набывала статус паўнапраўнага • к і а міжнародна-прававых зносін і была прызпана
I і імі Украінскай Народнай Рэспублікі і Літвы. У Г»I ’л 1920 гадах БНР дэ-юрэ або дэ-факта прызналі так-
11 I срманія, Латвія, Эстонія, Чэха-Славакія, Балга-I" • м. ‘1>інляндыя, Турцыя. У гэтых краінах працавалі бе-
Iпхкія дыпламатычныя і вайсковыя місіі, консульствы і іі| пц іаўніцтвы.
'9 жпіўня 1918 года Савет Народных Камісараў РСФСР |»кыў дэкрэт "Аб адмове ад дагавораў урада былой І'.п ійі к.тй імперыі з урадамі Германскай і Аўстра-Венгер-• пі імнсрый, каралеўстваў Прусіі і Баварыі, герцагстваў
29
Гесэна, Ольдэнбурга і Сакссн-Мейнінгена і горада Любе-ка". Сярод іншага ў ім пастанаўлялася: "Усе дагаворы і акты, якія былі заключаны ўрадам былой Расійскай імперыі з урадамі каралеўства Прускага і Аўстра-Венгер-скай імперыі, што адносяцца да падзелаў Полыпчы ... ад-мяпяюцца гэтым дэкрэтам беспаваротна" (Декреты Со-ветской властн. Т. 3. М., 1964. С. 250). Прызнанне таго, што ўсе акты аб падзелах Рэчы Паспалітай 1772, 1793 і 1795 гадоў страцілі сілу, азначала адмову Расіі ад сваіх за-хопніцкіх "правоў" на землі не толькі Полыпчы, але і Бе-ларусі, і Літвы. Тым самым яшчэ раз падкрэслівалася за-коннае (юрыдычнае) права беларускага народа на сама-вызпачэнне і стварэнне сваёй дзяржавы.
Абвяшчэпне БНР незалежнай і вольнай дзяржавай мела важнае і ўнутрыдзяржаўнае значэнне: дакладна вы іііачалася т ірыторыя краіны, умацоўвалася сувязь ц »іі і р.іпыіых орі анаў улады з мясцовымі, павышаўся аў-і.ірыі н Р.іцы Ы ІР сярод бсларускага парода.
Рііцц, рн іумекічы нсдасыі ковасць сваіх сіл для ўма-п інііііін І.ІІР іріпіін.і і іірпбу. н і нрыкладзе Літвы, зару-ііі і п і 11рі імк.пі 11рм.нііі 11 н.пі мэтай 12 красавіка I ІМ і іі V । і 'ііі/і Р.і/ііі і’ч.іні укпіочаны прадстаўнікі
। >ііо ін і і I ііі і <іі і ін іірускаіа прадстаўніцтва" II । і.' і II А>і н । юічім і Р < і ірмушам. 25 красавіка I »I і 11 і і і 11 Рпды Ы ІР н.і імн кайзсра Вільгельма II 1 'і і 11 п п ір ііі пі і і । н і рама у якой выказвалася просьба
іні |н і ірускую Пародную Рэспубліку пад абарону I р і ііін I । к і раму ііадіпсалі: Прэзідэнт Рады Іван Сс-рііі нрнідліі Сакратарыята Язэп Варонка, сябры Ра ц.і Р.ім.ін фон Скірмунт, Антон Аўсянік, Паўлюк А іяксюк, I Іятро Крэчэўскі, Язэн Лёсік.
Але ў іпшых сяброў Рады жаданне будаваць сацы-ялізм было куды большым, чым будаваць сваю незалсж-пую дзяржаву, а таму тэлеграма выклікала раскол як у
30
імой Радзе, так і ў Беларускай сацыялістычнай грамадзе. Ь< і’ раскалолася на тры часткі: Беларускую партыю са-ні.іяністаў-рэвалюцыянераў (БПС-Р), Беларускую сацы-н і ц імакратычную партыю (БСДП) і Беларускую партыю і іцыялістаў-федэралістаў (БПС-Ф).
I Ісрамены адбыліся і ва ўрадзе. У пачатку мая 1918 года і урада БНР выйшлі сацыял-дэмакрат А. Смоліч, сацыя-н< і ы-рэвалюцыянеры П. Бадунова, Т. Грыб, Л. Заяц. Быў 11іп>раныновыўрадначалезЯСкірмунтам,ускладякога п.іходзіў і генерал К. Кандратовіч. У чэрвені на пленар-ным пасяджэнні Рады БНР быў створаны з правых і левых і іі яч.іў кааліцыйны ўрад на чале з I. Серадой, а Раду БНР пычаліўЯ. Лёсік.
I І.ісля такіх перамен у Радзе БНР-і Народным сакра- -і ірыяцс значна палепшыліся адносіны да іх з боку аку-н іныйных уладаў. У чэрвені 1918 года яны перадалі ў і імнег ліцБпо Народнага сакратарыята гандаль. пра-іысловасць, сацыяльную апеку, асвету і культуру. Па-чн ц адчыняцца беларускія школы, выдавацца беларускія і і ісіы. Была наладжана падрыхтоўка настаўнікаў для ін нарускіх школ - працаваў Мінскі педагагічны інсты-і у і у якім выкладалі: акадэмік Я. Карскі, доктар тэхна-і.н ічных навук В. Іваноўскі, кандыдат філалагічных на-нук Б. Тарашкевіч, прафесар У. Ігнатоўскі і іншыя бела-рускія навукоўцы. Перапрадыхтоўка настаўнікаў вялася і н.і іаснаваных у Мінску ў красавіку 1918 года курсах бе-пірусазнаўства, на якіх выкладалі Я. Варонка, Т. Грыб, Я Лёсік, А. Смоліч і іпшыя палітычныя і дзяржаўныя дзе-нчы БНР.
У всрасні 1918 года Радай БНР на пасаду Старшыні На-роднага сакратарыята, а з кастрычніка - Старшыні Рады I І.іродных Міністраў і Міністра замсжных спраў быў прыз-п іч.іііы Антон Луцкевіч. 11 кастрычніка1918 года Рада 111 івсрдзіла Часовую Канстытуцыю БНР, у якой замацоўва-
31
ліся ўсе дэмакратычныя свабоды, абвешчаныя Другой Устаўной граматай.
3 снежня 1918 года сябры Рады і ўрада БНР пераехалі ў Вільню, а затым, 27 снежня, - у Гародню, якая да ве-расня 1919 года стала сталіцай БНР.
Прызнанне германскім камандаваннем БНР дэ-факта не дало практычных вынікаў: немцы пацярпелі паражэн-не і вымушаны былі пакінуць тэрыторыю Беларусі. На іх месца з усходу рушыла расійская Чырвоная Армія, а з захаду - польскае войска.
§ 4. Знешнепалітычная дзейнасць Рады Беларускай Народнай Рэспублікі
Адсутнасць матэрыяльных сродкаў прымушала ўрад БНР шукаць падтрымкі ў іншых дзяржаў. Пасля падпі-сання 3 сакавіка 1918 года Брэст-Літоўскага Мірнага дагавора разлічваць на падтрымку Расіі, якая раней дэкла-равала "права нацый на самавызначэнне", надзеі не было. У адпаведнасці з артыкулам VI Мірнага дагавора паміж Расіяй і Гсрманіяй і яе саюзпікамі Расія абавязвалася не-адкладіы іаключыць мір з Украінскай Народнай Рэс-нуі'хіікаіі. п і ірыюрыю Украіпы ачысціць ад расійскіх поікі і ріц іііікаіі Чыріюіый і вардыі. Расійскія войскі і ‘Іырііпііан ін.ірдын ііаііішіы былі неадкладна пакінуць і і ірі.ппрыі Фіііляіідыі, Эсіоніі і Латвіі. Гсрманія брала іііі 11 ііііні цхоцу мсжы і іі ых дзяржаў, а таксама Полыпчы і Іінны I аму ўрад Ы ІРтаксама шукаў падтрымкі ў Гер-м.іпіі Адра іу іг.ісля абвяшчэння незалежнасці канцлеру I срм.іііп быў накіраваны "Мемарандум" з просьбаю аб нры ніанні БНР. 3 гэтай жа мэтаю беларуская дэлегацыя была накіравана да германскага пасла ў Кіеў. Рабіліся і ншыя захады.
На жаль, усе звароты ўрада БНР да Германіі не былі пачуты. Чаму Германія пе пажадала ўстанавіць свой
32
нр.і і жтарат над Беларуссю? Адказаць на гэтае пытанне піініжка. Па Брэст-Літоўскаму дагавору значная частка 1« іпрусі была далучана да Германіі, а прызнаўшы БНР I ную тэрыторыю трэба было б вярнуць. Гэта па-пер-Ін і. I Іа-другое, рэакцыйны буржуазны ўрад Германіі не '•і нрызнаць фактычна сацыялістычны лад БНР, дзе .інніііічалася скасаванне прыватнай уласнасці на зямлю, і інксама шэраг дэмакратычных свабод.
V канцы 1918 года нямецкая армія пацярпела некалькі ц ірпж шняў на Заходнім фронце, не за гарамі яе поўны рн п ром. Не былосэнсу спадзявацца і нападтрымку Гер-'іі н п Гаму кіраўніцтва БНР зрабіла спробу арыентацыі 11 Францыю, Англію і ЗША. 3 гэтаю мэтаю 20 кастрыч-і(іі. п 1918 года Рада БНР звярнулася да прэзідэнта Паў-і ''іііа-Амерыканскіх Злучаных Штатаў, да нейтралыіых і ыііоючых дзяржаў з заклікам: "У імя культуры і чала-•і' 'ін.ісці, у імя асноў гуманнасці, абвешчаныхпанам прэ-...... Паўночна-Амерыканскіх Злучаных Штатаў, Гі ы Ьсларускай Народнай Рэспублікі просіць вырата-іііі. бсзабаронную Беларусь ад разгрому і ў гэтых мэ-і і цяііер жа да адыходу акупацыйнай арміі забяспе-ііпц. еіі знешнюю недатыкальнасць прызнаннем яс са-9>п нчніасці і незалежнасці і ўнутрапую бяспеку перада-Чнй V рукі Рады ўссй паўнаты грамадзянскай улады ў ♦ I "" (Зпешняя палітыка Бсларусі. Зборнік дакументаў і •• н ірыялаў. Мн., 1997. Т. 1. С. 67).
\ іпачасова Рада БНР накіроўвала свае дэлегацыі ў ІІ ірыж. Берн, Капенгаген і іншыя заходнееўрапейскія . н і н.і і дзяржавы, а таксама да сваіх суссдзяў: у Літву, * • р.ііпу, Латвію, Польшчу.
• нробы наладзіць перамовы з заходнімі дзяржавамі .іма нс мелі поспеху. Дзяржавы Антанты не прыз-М іі Бсларускўю Народную Рэспубліку ў першую чаргу (•»•> ііі і о яны разлічвалі на псрамогу Калчака. а потым
33
Дзянікіна, якім яны аказвалі падтрымку, спадзеючыся спагнаць з Расіі даўгі і вярнуць страчаную маёмасць. Па-другое, на захадзе было нямала расійскіх эмігрантаў, якія мелі ўплывовыя сувязі ў кіруючых колах Францыі, Англіі і іншых дзяржаў. Актыўна дзейпічалі ў Еўропе і польскія шавіністы, якія мелі там сваіх заступнікаў і на-магаліся ілжывай інфармацыяй сцвердзіць прыналеж-насць беларускай зямлі да Польшчы. У дадатак, як ужо адзначалася, урады заходніх дзяржаў не хацслі падтрым-ліваць сацыялістычны ўрад БНР, бо самі яны ў сваіх краінах душылі сацыялістычпыя партыі і змагаліся суп-раць сацыялістычных ідэй.
Усё гэта добра разумелі кіраўнікі БНР і ў выніку выму-шаны былі хапацца за любую магчымасць дабіцца прыз-нання сваёй рэспублікі і ўмацавання сваёй дзяржавы. Ра-біліся спробы ўсталявання кантактаў і з Савецкай Расіяй, асабліва пасля 29 жніўня 1918 года, калі быў прыняты дэк-рэт аб скасаванні ўсіх дагавароў аб падзелах Рэчы Паспа-літай, які юрыдычна вызваляў Полынчу, Беларусь і Літву ад улады Расіі. Але яшчэ і да гэтага дэкрэта дэлегацыя Бе-ларускай Народнай Рэспублікі звярнулася з нотай да сгаршыііі расійскай дэлегацыі ў Кіеве Х.Г. Ракоўскага, у якоіі выказвала "глыбокую ўпэўненасць, што сацыялістыч-пы ўрад Санецкай Расійскай Рэспублікі, якая першай у снсце ўмацавала на сваім чырвоным сцягу свяшчэнпы нрыпцып самавызначэпня народаў, пойдзе насустрач бе-ларускаму народу ў яго барацьбе за сваю дзяржаўную са-мастойнасць, за сваё адзінства і за цэласнасць сваёй зямлі і тым закладзе трывалыя асновы дружнага сумеснага жыцця двух братніх народаў" (Ф. Турук. Бслорусское двнженне. Очерк псторнн нацнонального н революцн-онного двнження белорусов. М., 1921. С. 119).
У кастрычніку 1918 года ўрад У. Лспіна разглядаў магчымасць, на пэўных умовах, прызнаць Беларускую
34
11 іродцую Рэспубліку і заключыць з ёю адпаведны дага-н<і|> } гэтай мэтаю ў Маскву быў запрошаны для пера-моў сгаршыня ўрада БНР Антон Луцкевіч, што само па । іі< >с снсдчыла аб прызнанні дэ-факта Беларускай Народ-п ііі Р іспублікі. А. Луцкевіч прыехаў у Маскву ў друтой і іюід іе лістапада 1918 года, але ў гэты час адбылася рэ-і іінюцыя ў Германіі. 11 лістапада Германія заключыла ііі р.імір'е з Антантай, а 13 лістапада Усерасійскі Цэнт-р і іыіы Выканаўчы камітэт прыняў пастанову аб ануля-н іііпі Брэсцкага дагавора з Германіяй. У Маскве набыла іН'ную сілу ідэя сусветнай пралетарскай рэвалюцыі, не-• і іг кпая Беларуская рэспубліка магла стаць перашко-і ні па яс шляху, а таму перамоў з А. Луцкевічам так і не I ПіЫПОСЯ.
Інспіпепалітычная дзейнасць Беларускай Народнай 1‘ н нублікі болып падрабязна выкладзена ў кандыдацкай н н і ріацыі Т. Паўлавай і яе артыкуле "Знешнепалітыч-іціі дзейнасць і дыпламатыя БНР у 1918 годзе", надрука-•• піым у "Бсларускім гістарычным часопісс" (2000. № 1. • Ч 28).
V лістападзс-снежні 1918 года немцы пачалі выводзіць .... іюііскі з Беларусі, і адразу на тэрыторыю Беларускай 11 іроднай Рэспублікі ўступіла расійская Чырвоная Армія, йічііі 10 снежня заняла горад Мінск. 3 прадстаўнікамі I і іы БНР савсцкі ўрад Расіі ніякіх перамоў не пра-»•• ніў. хоць на гэта ўсё яшчэ спадзяваліся старшыня 11-1 ьі Я. Лёсік, а таксама ўрадаўцы А. Смоліч, А. Уласаў, •• Ііыііоўскі, А. Прушынскі і іншыя, якія заставаліся ў Міііі ь V
Глава 2
УТВЛРЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ САВЕЦКАЙ САЦЫЯЛІСТЫЧНАЙ РЭСПУБЛІКІ
§ 1. Утварэнне Часовага Рабоча-Сялянскага ўрада Беларускай ССР. Перпіы з'езд Кампартыі Беларусі
Пасля капітуляцыі Германіі ў лістападзе 1918 года Усерасійскі Цэнтральны Выканаўчы Камітэт выдаў па-станову аб ануляванні Брэст-Літоўскага мірнага дага-вора. У ёй гаварылася: "Усім народам Расіі, насельніцт-ву ўсіх акупаваных абласцей і зямель Усерасійскі Цэнт ральны Выканаўчы Камітэт гэтым урачыста заяўляс, што ўмовы міру з Германіяй, падпісаныя ў Брэсце 3 са-кавіка 1918 года, страцілі сілу і значэнне. Брэст-Літоўскі дагавор... у цэлым і ва ўсіх пунктах абвяшчаецца ліквіда-ваным.
Усе ўключаныя ў Брэст-Літоўскі дагавор абавяза-цсльствы, што адносяцца да выплаты кантрыбуцыі або ўступкі тэрыторый і абласцей, абвяшчаюцца нядзейснымі..
Працоўныя масы Расіі, Ліфляндыі, Эстляндьгі, Польшчы, Літвы, Украіны, Фінляндыі, Крыма і Каўказа, вызвале-ныя германскай рэвалюцыяй ад прыгнёту грабежніцка га дагавора, прадыктаванага германскай ваеншчынай закліканы цяпер самі вырашаць свой лёс" (Декреты Сон властн. М., 1968. Т. 4. С. 16).
Характэрна, што ў пастанове пры пераліку краін, вы і валеных ад нямецкай акупацыі, якія "закліканы цяпср самі вырашаць свой лёс", няма Бсларусі. Гэта можна раі тлумачыць толькі тым, што ў Маскве было вырашаіы захаваць Беларусь у складзе Расійскай дзяржавы. Таму як толькі немцы пачалі выводзіць свае войскі з Беларуі і па яе тэрыторыю ўстуіпла расійская Чырвоная Армія V лістападзе 1918 года на тэрыторыі Мінскай губерні бі і
36
нюр.іны Мінскі ваенны Савет, які 10 снежня выдаў за-
і і і н.ісіупнага зместу:
'< 11 н ія. 10 снежаня 1918 года, Чырвоная Армія Расійскай • шыялістычнай Федэратыўнай Савецкай Рэспублікі за-і'ііі орад Мінск... Папярэджваю, што ўсякая спробаса-11 ‘ і і жу. нсвыкананне пастаноў Савецкай улады. або дзе-ііііі шкодныя для працоўных, будуць падаўляцца ў за-। н у самым энсргічным чынам".
11 ні жа дзень і тым жа Мінскім Саветам быў утвора-ііі і Мшскі губернскі Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які
» інііічаўся вышэйшым органам дзяржаўнай улады на • рыіорыі Мінскай губерні. (Пз нсторнн установлення 1 пы н кчй властн в Белорусснн н образовання БССР... Мч І9Ч.Т. 4. С. 428 429).
I нункгу гледжання савецкіх абяцанняў "аб правс на-
ііі ііі іы самавызначэнне" і міжнароднага права, згодна з I*кі І.і наруская Народная Рэспубліка прызнавалася са-
і.'ііпай дзяржавай, захоп горада Мінска павінен быў Віі ні і.іцца як акупацыя чужой дзяржавы. Амаль у той
• »і і н.ілі абвсшчаны савецкімі рэспублікі Латвія, Літва, 'інн якія былі прызнаны дэкрэтамі СНК РСФСР не-4.НЫМІ, а затым іх незалсжнасць была пацверджана
і ніініамі Усерасійскага Цэнтральнага Выканаўчага ....... 23 снсжня 1918 года. У той жа дзень УЦВК р і кае ўтварэнне Заходняй вобласці ў складзе гу-< маленскай, Маі ілёўскай, Віцебскай, Мінскай і Ц|»і 11« каіі, што азначала захаванне гэтых губерняў у 11 > 14 ФСР. Ніякіх захадаў па ўтварэнні рэспублікі • | ' ' НС было.
♦ »і 'і і М шска Чырвонай Арміяй не прывёў да ліквіда-|і. і ірускай Народнай Рэспублікі, а толькі прымусіў НI Г । іу ЬНР пераехаць спачатку ў Вільню, а 27 снеж-Р'" і ода у Гародню (гэты горад лічыўся сталіцай Г ‘і.і пграспя 1919 года, калі Рада БНР вярнулася ў
37
Мінск). Ураду БНР былі падпарадкаваны павятовыя ка-місары, беларускія сялянскія рады ў Ваўкавыску, Га-родні, яго падтрымлівала Віленская беларуская Рада і некаторыя іншыя арганізацыі. Галоўнай задачай урада БНР у той час была арганізацыя мясцовых органаў ула-ды, атрыманнс права на ўдзел у Парыжскай мірнай кап-ферэнцыі, дзе вырашаўся лёс новаўтвораных дзяржаў, барацьба супраць прэтэнзій Полыпчы на беларускія тэ-рыторыі. У Гародні распачалася арганізацыя беларуска-га войска, але з-за недахопу матэрыяльных сродкаў і суп-рацьдзеянняў польскага камандавання не ўдалося ства-рыць баяздольнай арміі.
Супраць утварэння і ўмацавання незалежнай Бела-рускай Народнай Рэспублікі дзсйнічалі яе суседзі. У Расіі і манархісты, і дэмакраты-лібералы, і бальшавікі, і эсэры лічылі Бсларусь пеад'емнай часткай расійскаіі дзяржавы. Польскія палітыкі, правыя і левыя, разгля-далі Беларусь усяго толькі як "крэсы всходне", гэта зна чыць як усходнюю частку польскай дзяржавы. Украі-на, Літва і Латвія таксама прэтэндавалі на частку бела рускай тэрыторыі. Праціўнікамі беларускай дзяржаў-пасці былі польскія і рускія палітычныя арганізацыі шго дзейнічалі па тэрыторыі Беларусі. Не падтрымлі валі яс і большасць яўрэйскіх арганізацый. Алс пры ўсіх цяжкасцях Беларуская Народная Рэспубліка працягва ла існанаць, а яе ўрад і Рада дзейнічаць. Яны дамаглі ся таго, што яе прадстаўнікі атрымалі запрашэнне п.і Парыжскую мірную канферэнцыю, куды выехалі стар шыня ўрада БНР А. Луцкевіч, міністр замежпых спрау Я. Ладноў, генерал К. Кандратовіч, былы дэпутат Дзяр жаўнай Думы Расіі Азнабішын і іншыя.
Існаванне Беларускай Народнай Рэспублікі і дзейнасці. яе Рады і ўрада прымусілі партыйнае кіраўніцтва Каму ністычнай партыі і Савецкага ўрада Расіі псраглядзеш
38
• іі адносіны да Беларусі. Непрыемны розгалас аб і ірненцыТрасійскай Чырвонай Арміі супраць БНР ііі'* ін ўступлення яе ў Мінск усё ж падзейнічаў, і ЦК II ІІ(Г») вырашыў пагадзіцца з прапановай беларускіх
• "• нкіх дзсячаў, якія працавалі ў Белнацкаме ў Маскве, і*і • і н.ір інні савсцкага ўрада для Беларусі.
|9 снсжня 1918 года I. Сталін патэлеграфаваў у Сма-і. ііі ь е і аршыні Аблвыканкама А. Мяснікову і паведаміў ііі і о "ЦК партыі вырашыў па многіх меркаваннях, । 1 пііія цяпер гаварыць не даводзіцца, згадзіцца з бела-|Ні і імі гаварышамі на ўтварэнне Беларускага савецкага . і і.і I Іытанне гэта ўжо вырашана і абмяркоўваць яго і і ннідііцца, неабходна толькі зрабіць некаторыя пе-| । ні.і ў канструкцыі Аблвыканкамзаха... у сувязі з ра-ін ініі м ЦК, форму партыйнай і савсцкай работы ў ва-Ні <П кр.ііпс прыдзецца перарабіць на новы лад. Ковенс-н і Ніпенская губерні адыдуць да Літоўскага ўрада і ад-ійіі. пі.ііі партыйнай арганізацыі; Мінская, Смаленская, і к пская губерні адыдуць да Беларускага ўрада і ад-ім ііі ііі нартыйнай арганізацыі... для вырашэння нека-н.11 і іхпічных, арганізацыйных пытанняў, якія ма-|г пнпкас практычнае значэнне, неабходна выехаць ў I» । ну сёнпя ж Вам і Кнорыну або Алібегаву". (Борьба I і>п« нкую власть в Белорусснн. 1918 1920 гг.: Сбор-| інкумснтов н матерналов в двух томах. Т. 1. Мн..
< 414 415).
I м п.но практычнага вырашэння пастановы ЦК >1 Ііп) .ці утварэнні Бсларускай ССР 27 28 снсжня 1918 V» | Маскве ў I. Сталіна адбыліся нарады з Мясніко-
• Імі імановічам, прадстаўнікамі беларускіх секцый ІН Іі • ) і Ьслнацкама. На іх вырашалася пытаннс аб нер-) .... складзе будучага ўрада Бсларускай ССР.
іііпііыя на нараду прадстаўнікі Бсларусі атрымалі В» н.іну Народнага Камісарыята па справах нацыя-
39
нальнасцяў РСФСР аб практычных мсрах па ўтварэнні БССР. Урад БССР павінен быў складацца са Старшыні і 15 членаў. Вызначалася тэрыторыя рэспублікі. 1 Ірадуг-леджвалася стварэнне Цэнтралыіага Бюро Кампартыі Беларусі.
На жаль, гэта была змена ўсяго толькі формы ўлады. а не яе зместу. Пра гэта яскрава гаварыў шосты артыкул Дырэктывы, дзе было напісана: "Правы і абавязкі ЦБ партыі і аддзслаў урада застаюцца такімі жа, як былога Абласнога камітэта і аддзелаў Аблвыкамзаха" (Мар-гунскпй С.П. Созданнс н упрочнснне Белоруской госу-дарственностн 1917 1922 гг. Мн., 1958. С. 148).
Першы ўрад БССР складаўся з прадстаўнікоў Аблвы-камзаха і беларускіх камуністаў, якія працавалі на той час у Маскве. У склад Часовага Рабоча-Сялянскага ўрада ўваходзілі: ад групы беларускіх камуністаў - Зм. Жылу новіч - старшыня ўрада, У.Фальскі (народны камісар за-межных спраў), Ф. Шантыр (нацыянальных спраў), А. Чар вякоў (асвсты), Я. Дыла (працы), Д. Чарпушэвіч (сацыяль нага забеспячэння), I. Пузыроў (аховы здароўя), А. Ква чанюк (юстыцыі); ад Аблвыкамзаха А. Мяснікоў (вайс ковых спраў), Р. Пікель (саўнаргас), I. Рэйнгольд (фінап саў), М. Калмановіч (харчаванпя), А. Андрэсў (земля робства), С. Іваноў (унутраных спраў), К. Розенталі. (пошты і тэлеграфа), I. Савіцкі (шляхоў зносін), С. Берсан (дзяржаўнага кантролю), В. Яркін (старшыня надзвычаіі най камісіі (ЧК), Г. Найдзянкоў (старшыня калегіі па спра вах бежанцаў і палонных).
Урад заставаўся ў_поўным падпарадкаванні ЦІ< РКП(б), УЦВК і СНК РСФСР. Для надання яму хош нейкай уяўнай легітымнасці было вырашана правссш ЗО снежня 1918 года Паўночпа-Заходнюю абласнуіп канферэнцыю РКП(б) у Смаленску, аб'явіўшы яе Пср шым з'сздам Кампартыі бальшавікоў Беларусі. З'езд па>
40
іін.ініў "прызнаць неабходным абвяшчэннс Беларускай н іцдкай Сацыялістычнай Рэспублікі", акрэсліў яе тэры-
I і по і зацвердзіў Часовы Рабоча-Сялянскі ўрад БССР і і'ісркн нсторнн Коммуннстнчсской партнн Бслорус-ніі Мп., 1961.Ч. І.С. 147.).
11 і і'ездзе было выбрана Цэнтралыіае Бюро Кампар-Іісларусі з 15 чалавек, з якіх толькі два прадстаўнікі • • ірускіх камуністычных секцый (Д. Жылуновіч і I. Ла-і і 1. н ўсе астатнія, на чале са старшыпёй А. Мясніко-•" । і былыя кіраўнікі Абласнога камітэта партыі баль-...ім>ў і Аблвыкамзаху, якія рансй адмоўпа ставіліся да
। і| •ння Беларускай рэспублікі.
Нііракгзрна і тое, што з'езд выбраў Цэнтральнае • • I • і нс Цэнтральны Камітэт партыі. Гэта таксама • і н.гі.і аб тым, што так званая Бсларуская Савепкая к н < ііка іастаецца, пасутнасці, направахаўтаномнай
•...... ў складзе РСФСР.
II* рніы з'сзд Камуністычнай партыі бальшавікоў Бе-||р. і нрыпяў пастанову аб мсжах Беларускай ССР і ц ііі ні ісііііі новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага Вн>'іу. Гзрыторыя Савсцкай Сацыялістычнай Рэс-
іік 11«гнарусі (ССРБ) павінна была складацца з 7раснаў 4 н । ір.іёнаў.
Мнн м р.ісп складалі падраёны: Мінскі, Барысаўскі, 1 і»ііі іі ( нянцянскі, Ашмянскі, Ігуменскі, Бабр йскі і
}і>* і
» • ’м.ніспскі раён уваходзілі. Смаленскі, Бельскі, Ду-
Іі н ніскі Парэцкі (Дзямідаўскі), Дараі абужскі, Ель-іі ' I р існінскі і Рослаўльскі падраёны.
у II нгОскі Віцсбскі, Веліжскі, Невельскі, Гарадоцкі, ІМ н Дрысенскі, Сеннснскі, Лепельскі, Полацкі і м ііі ііі надраёны.
Іііініёўскі раён - Аршанскі, Магілеўскі, Горацкі, |Н< ні(і кі. Быхаўскі, Чавускі і Чэрыкаўскі падраёны.
41
Гомельскі раён ахопліваў Гомельскі, Клімавіцкі, Су-ражскі, Мглінскі, Старадубскі, Рагачоўскі, Рэчыцкі і Мо-зырскі падраёны.
Гродзенскі раён -Гродзенскі, Лідскі, Аўгустоўскі, Са-кольскі, Беластоцкі і Ваўкавыскі падраёны.
I, парэшце, Баранавіцкі раён складалі Баранавіцкі, Слонімскі, Пружанскі, Навагрудскі, Брэсцкі, Кобрынскі і Пінскі падраёны. (Образованпе СССР. Сборнпк доку-ментов 1917-1924 гг. М., 1949. С. 114—115).
Такая тэрыторыя Бсларускай Савецкай Рэспублікі праіснавала (прытым на паперы) толькі два тыдні, бо ўжо 16 студзепя 1919 года, без папярэдняга абмеркавап-ня з урадам БССРГЦКРКП(б) прьшяў~тгастанову~аб вы-хадзе са складу БССР трох губсрняў __ Смаленскай, Віцебекай і Магілёўскай, пакінуўшы ў складзе рэспублікі толькі дзве Міпскую і Гродзенскую губерні. Большая ж часгка Вілспскай іубсрні і горад Вілыія яшчэ раней па ра-ііі »1111 ЦК РКП(б) была псрададзена Літоўскай ССР, а чаі іка Віцебскай іубсрпі аддадіепа Латвіі.
ІОрі.іц.ічііым каіісі ытуцыйпым актам. які абвясціў абуін.ір >ііііі Бснарускай Савсцкай Сацыялістычнай Рэс-ііуьцікі і>ы\ "Ммніфесг Часовага Рабоча-Сялянскага < лііі цп.п д I Іравіцсльсгва (Урада) Беларусі" ад 1 студзе-іні 1’49 юда. ІІадрыхгаваў тэкст Маніфеста новапрыз-н іч.ціі.і сіаршыня ўрада Зм. Жылуновіч яшчэ ў Маскве. Прн і >іа і аварылася ў тэлеграме I. Сталіна А. Мяспіко-пу 29 спсжпя 1918 года "Сегодня выезжают в Смолепск бслорусы. Всзут с собой Маннфест. Просьба ЦК партнн н Леппна прннять нх, как младшнх братьев, можст быть сіцс псопытных, но готовых отдать свою жнзнь партнй-ной советской работе" (Очеркп нсторнн Коммунпстн-ческой партнн Белорусснн. Мн., 1961. Ч. 1. С. 347).
Беларускі Савецкі ўрад называўся "Часовым", бо ён быў створаны не беларускім народам, а наркамам па справах
42
ннцыянальнасцяў РСФСР1. Сталіным ад імя Цэнтральна-і іі Камітэта Расійскай Камуністычнай Партыі балыпаві-кпў. Калі Зм. Жылуновіч прапанаваў унесці пэўныя змены V склад урада, то I. Сталін накіраваў А. Мяснікову наступ-пую тэлеграму: "Предложепня Жмлуновнча о невключе-ініі! грех членов нахожу дезорганнзаторскнмн н в корне прогпворечаіцнмн решенням партнн. Ннкакнх особыхре-ііісіінй группы Жнлуновнча не может быть. Спнсок членов нссю 17 - является окончательным. Я требую от Жмлу-шчінча, его группы категорнческого ответа на вопросы, ію ічнняются лн онн беспрскословно решенню ЦКпартнн.
Кду срочно ответа. По порученню ЦК партнн - Сталнн" (Круталевнч В.А. Псторня Беларусн: становленне нацно-іі.іні.ной державностн. Мн., 1999. С. 75). 3 пупкту гледжан-іпі каіістытуцыйнага права гакое ўтварэнне ўрада нельга, іні юма ж, прызнаць законным.
Імсстам сваім Маніфсст вырашаў адразу некалькі за-іііч Па-періпас, абвяшчаў аб утварэнні "волыіай, неза-і. кііай Беларускай Сапыялістычнай Рэспублікі". Мані-фі । і прызываў ўсіх станавіцца "на абарону Сацыялі-ін.ічнай Савецкай Працоўнай Рэспублікі Беларусі". Ў + і.шаіоцца ў ім і назвы "вольная Савецкая Рэспубліка ....русь", "Савсцкая Беларуская Незалежная Рэспублі-» і" "Вольная Працоўпая Беларусь", што сведчыць нра у ніасць адзінага дзяржаўна-прававога замацавання. < .іцыялістычны характаррэспублікізамацоўваўся ўла-
' .ііі» рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чарвонаармейскіх дэ-I ы і аў; уся зямля памешчыкаў, буйных землеўладальні-• । V манастыроў, цэркваў, касцёлаў і духавенства з усім іх Іпііі шаром, а таксама ўсе лясы, воды і нетры зямлі, усе >|. інрі.ікі, заводы, чыгункі, сродкі сувязі абвяшчаліся на-Гі нк.ім, уласнасцю працоўнага народа. У адрозненне ад ІІрўгой Уст^ўной граматы БНР, прыватная ўласнаць на I імнскую зямлю нібыта захоўвалася.
43
Ца-другое3 Маніфсст абвяшчаў скасаванай Раду БНР і Раду Народных Міністраў (сакратарыят), тым самым прананоўваючы населыііцтву Беларусі і замсжным краі-нам, якія дэ-факта або дэ-юрэ прызналі БНР, адмовіцца ад гэтага і прызнаць Часовы Савецкі ўрад Бсларусі.
Па-трэцяе, абвяшчалася аб уступленні ў сілу ўсіх дэк-рэтаў РСФСР "па забяспецы рабочага станук. Алс гэтая норма не мела юрыдычнага сэнсу, бо Бсларуская Савец-кая Рэспубліка на той час была, фактычна, аўтаномнай вобласцю ў складзе РСФСР, і дэкрэты Расіі ў Савецкай Беларусі пе адмяняліся і працягвалі дзейнічаць на яе тэ-рыторыі нават пасля стварэння СССР.
Па-чацвёртае, Маніфест узаконьваў уступлешіс_ра-сійскай Чырвонай Арміі на тэрыторыю Беларускай На-роднай Рэспублікі. "Чырвонай Арміі, рабочым і сяляпс-кай беднаце Беларусі даручае Часовы Урад Савецкай Бе-ларускай Незалежнай Рэспублікі ахову ўсіх гэтых вялікіх заваёў сацыялыіай рэвалюцыі" (Ф.Турук. Бслорусскос дннжсннс. М., 1921. Мн., 1993. С. 125 132).
Маніфссі падпісаліСгаршыпя Часовага УрадаЗм. Жы-Луноніч сяЬры ўрада: А. Мяспікоў, С. Іваноў, А. Чарвя-Коў I Р іІНІІ ОІІЬД.
< іудіспя І‘>19 і ода Часовы Рабоча-Сялянскі ўрад І»< нііруі і іц-рясхаў са Смалснска ў Мінск і прыступіў да іц ііі.мі складаіыіі нрацы на стварэнні дзяржаўнага апа-раіп р іс нублікі, адпаўленні эканомікі і наладжванні мірнаіа жыцця ірамадства. 7 студзеня Урад выдаў пас-іаповы № 1 і № 2, у якіх юрыдычна замацоўваўся пера-ход улады ў губернях Гродзенскай, Мінскай, Магілёўс-кай, Віцсбскай і Смалснскай ад Аблвыкамзаха і Мінска-га губрэўкама да Часовага ўрада і яго камісарыятаў. Адначасова абвяшчалася, што ўсе раней выдадзеныя ўрадам Расійскай Сацыялістычпай Федэратыўнай Са-вецкай Рэспублікі дырэктывы, пастановы і распараджэнні
44
пкія былі ажыццёўлепы мясцовымі органамі Беларусі, і.н іаюцца ў поўнай сіле.
"У далейшым усе новыя законы і распараджэнні будуць іычодзіць ад Часовага Рабоча-Сялянскага Савецкага Ўра-ціі Бсларусі і ніводзін орган савецкай улады не мае права, нірііча Часовага ўрада Беларусі, выдаваць і праводзіць у • і.іццс якія-небудзь рашэнні заканадаўчага характару" 111 нісстня Временного Рабоче-Крестьянского Советско-• 11 Іравнтельства Белорусснн. № 1 от 19.01. 1919 г.).
Адпак мірпая праца была хутка парушана захопніцкімі пчііінямі Полыпчыз мэтакг адпаўлення Рэчы Паспалі- іп у межах 1772 года. Першачарговай задачай кірую-'і'.іч колаў Польшчы з'яўлялася далучэнпе Гродзенскай, III н'нскай і Мінскай губерняў-
У пічваючы прэтэнзіі Польшчы на заходнюю частку Ік і.ірусі і Літву, ЦК РКП(б) паініцыятывеУ.1. Леніна 16 » гісня 1919 г. прыняў рашэннс перадаць у склад І < 'І’( Р тры губсрні: Віцебскую, Смаленскую і Магілёўс-• ып а Мінскай і Гродзенскай губсрпям аб’яднацца з |Іі і пускай ССР у адно дзяржаўпае утварэнне Літоўска-I ырускуіо ССР (ЛітБсл). Галоўным матывам такога |і'он шіія было стварэнне Літоўска-Беларускай дзяржа-і.< і якая павінна была стаць буферам паміж Савецкай |' << ініі і Польшчай, буржуазным Захадам. Больш таго, Іірн н іўных спрыялыіых умовах Літоўска-Беларуская I і I’ магла стаць плацдармам для здзяйснення сусвет-і II нралетарскай рэвалюцыі.
V м ігах хутчэйшага ажыццяўлення гэтых рашэнняў Іі < Ьі ларусь быў накіраваны ўпаўнаважаны ЦК РКП(б)
Іпфс. 16 студзепя 1919 года адбыўся пленум ЦК 1’1 11(6), па якім вырашалася пытанннс аб выключэнні са
"і IV і эрыторыі Беларускай ССР некалькіх губерняў. У ЧІрп.іколе гэтага пасяджэння было запісана: "1. Для »і іыіапалітычнага кіраўніцтва камандзіраваць у Бела-
45
русь т. Іофе. 2. Даручыць яму правесці праз мясцовыя Саветы, а затым праз з'езд Саветаў Беларусі выдзяленне з Беларускай рэспублікі губерняў Віцебскай, Смаленскай, Мінскай, а ў далейшым, у выпадку магчымасці. і Магілёўс-кай" (Знешняя палітыка Беларусі. Т. 1. Мн., 1997. С. 91).
Афіцыйную пазіцыю маскоўскага кіраўніцтва па гэтым пытанні выклаў прадстаўнік ЦК РКП(б) А. Іофе на па-сяджэнпі Цэнтральнага Бюро КП(б) Беларусі 22 студзс-ня 1919 года; каб пазбегнуць уплыву "імнерыялізму па Расію, ЦК вырашыў утварыць паміж ім і намі іпэраг рэс-публік-буфсраў... На аснове гэтых меркаванняў ЦК пас-танавіў утварыць Літоўскую і Беларускую рэспубліку" (Знешняя палітыка Беларусі. Зборнік дакументаў і матэ-рыялаў. Мн., 1997. Т. 1. С. 95).
Пасля нядоўгіх спрэчак члены ЦБ КП(б)Б згадзіліся з пастановай ЦК РКП(б) аб адарванпі ад БССР трох губср няў. Супраць выказаліся толькі паасобпыя члепы Цэігі ральнага Бюро Кампартыі Беларусі. Прадстаўпікі Часо-вага ўрада БССР Зм. Жылуновіч, А. Чарвякоў, А. Дыла. В. Фальскі, Ф. Шантыр, А. Квачаіпок, I. Пузыроў накіра валі нісьмо прадстаўпіку ЦК РКП(б) А. Іофе, а копіі пісьма У. Леніпу, Я. Свярдлову і I. Сталіну (В.А. Круталевіч. Гісто рыя Бсларусі. Мн., 1999. С. 93). Вынікам гэтага пісьма был< < толькі тос, што пры камплектаванні новага ўрада ССРБ у пачагку лютага 1919 года ўсе ягопыя аўтары. за выклю чэннсм 1. Пузырова, не былі выбраны ў склад вялікага пр > зідыума ЦВК БССР, які выконваў функцыі ўрада.
1 яшчэ адзін красамоўны факт. Для перадачы ў ЦК РКП(б) просьбы Цэптральнага Бюро РКП(б) Беларуы аб пераглядзе пастановы пра ўключэнне трох бсл.і рускіх губерпяў у склад РСФСР у Маскву былі накір.і ваны Р. Пікель і I. Рэйнгольд. Яны пазнаёмілі У. Леніна । меркавапнямі ЦБ Кампартыі Беларусі. На гэта прана дыр пралетарыяту адказаў: "Рэспубліка буферная •
46
н.ігрэбна настолькі, наколькі мяжуецца з іншымі краі-ннмі. А Смаленская, Віцсбская і Магілёўская губерні не мн^уюць з іншымі краінамі - значыць, іх можна выклю-'іі іііь". (Й.М. Нгнатенко. Октябрьская революцня н са-ііюіірсделеннс Белорусснн. Мн., 1992. С. 184).
I акім чынам, стварэннем ЛітБела як бы здымалася пі іі.шііе аб правамернасці далучэння ўсходшх этнічных •Ч 'ііірускіх зямель да РСФСР.
§ 2. Першы з’езд Саветаў ССРБ і яго дзяржаўна-нрававыя акты
1 лютага 1919 года ў Мінску адбыўся Першы Уссбс-лруі кі з'езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаар-»• ііі мх дэпутатаў. На ім прысутнічала 230 дэлегатаў з Ьріініім рашаючага голаса і 44 - з дарадчым, з іх ліку 213 . нм , пн гаў і 17 спачуваючых. Ад Мінскай губерні 121
Н і <і і. ад Гродзенскай -11, Магілёўскай 10, Вілейскага н» ііі Нілснскай губерні - 125 і 7 дэлегатаў ад бежанцаў. >• ш.н а дэлегата не было ад Віцебскай губерні.
I іічіс пяроўпае прадстаўніцтва дае падставы мерка-
нн іню па з'езд запрашаліся толькі камуністы або ім Й цп.почыя. На з'ездзе не было ніводнага прадстаўні-П" піірускіхабояўрэйскіхпартый,якіянатойчаспрад-Н ні н болыпасць насельніцтва краю.
I Іры ндкрыцці з'езда ганаровымі старшынямі былі выб-11 'Іі нін, Маклін і Свярдлоў, у прэзідыум Мяснікоў, юУ, Інфс, Пятроў, Міцкевіч, Калмаповіч, Рэйнгольд, іі II індзянкоў.
111 дьмсркаванне з'езда былі пастаўлены наступныя
і ІІІІІІ
I Л(' іідносінах да савецкіх рэспублік.
I Ап Ьяі учым моманце.
I Іікпад Часовага Рабоча-Сялянскага Савецкага
« ' .1.1 ырусі.
47
4. Аб капстытуцыі Беларускай ССР.
5. Выбары ЦВК БССР.
Для ўдзелу ў рабоце з'езда ў Мінск прыехаў Я. Свярд-лоў Старшыня УЦВК і адначасова сакратар ЦК РКП(б), а таксама старшыня ўрада Літоўскай ССР В. Міцкяві-чус-Капсукас.
Пры адкрыцці з'езда Я. Свярдлоў зачытаў пасганову Прэзідыума УЦВК ад 31 студзеня 1919 года "Аб прыз-нанні незалежнасці Беларускай Сацыялістычнай Савец-кай Рэспублікі", той самай рэспублікі, тэрыторыя якой была звсдзсна да дзвюх губерняў Мінскай і Гродзснс-кай. Тут жа было прынята рашэнне аб аб’яднанні Бсла-рускай ССР з Літоўскай ССР.
Пасля абмеркавання пытання аб адносінах да са-вецкіх рэспублік быў прыняты "Зварот да ўсіх народаў і іх урадаў" з заклікам прызнаць, што "адзіным выразні-кам беларускага народа з'яўляецца з'езд Савстаў Бела-русі... з'езд запрашае ўсе народы і іх урады неадкладна пачаць непасрэдныя дыпламатычныя стасункі з Бсла-рускай Сацыялістычнай Савсцкай Рэспублікай" (Звезда. 1919. 4 лютага). Былі прынятытаксамадзве Дэкларацыі. Першая аб устанаўленні федэратыўных сувязей БССР з РСФСР, другая аб аб'яднапні Беларускай ССР з Літоўскай ССР. Тым самым другая дэкларацыя, якая фактычна скасоўвала Беларускую ССР, перакрэслівала першую, бо ліквідаваўся адзін з яе суб'ектаў.
3 лютага дэлегаты з’езда прынялі першую Канстыту-цыю БССР, зацвердзілі герб і сцяг рэспублікі. Капстыту-цыя БССР складалася з Дэкларацыі правоў працоўнага і эксплуатуемага народа і грох раздзслаў. У Дэкларацыі сцвярджалася, што "Беларусь абвяшчаецца рэспублікай Саветаў рабочых, салданкіх і сялянскіх дэпутатаў", якая ставіць свасй задачай устанаўленнне сацыялістычнай ар-ганізацыі грамадства і перамогу сацыялізму ва ўсіх краі-
пах. Дэкларацыяй скасоўвалася прыватная ўласнасць на іямлю, лясы, нетры і воды, абвяшчалася ўсеагулыіая нрацоўная павіпнасць, дэкрэтаванпе ўзбраення працоў-ііі.іх, утварэнне сацыялістычнай Чырвонай Арміі рабо-чых і сялян.
У першым раздзеле "Агульныя палажэнні Канстыту-ныі" было запісана, што асноўная задача ССРБ заклю-ч.ісцца ва ўстанаўленні дыктатуры гарадскога і сельска-і п нралетарыяту і бяднейшага сяляпстваў выглядземоц-іііін Савецкай улады, знішчэнні эксплуатацыі чалавека ч.і іавекам і ўладкаванні сацыялізму, пры якім не будзе ні іііідзслу на класы, ні дзяржаўнай улады.
У артыкулах 5 і 6 сцвярджалася, што Рэспубліка Бела-|і\сь гэта свабоднас сацыялістычнас грамадства ўсіх пра-П‘»ўііых, дзс ўся улада належыць працоўнаму насельніцтву р.нны, аб'яднанаму ў гарадскіх і сельскіх Саветах. Вышэй-інпн ўлада належыць з'езду Саветаў Беларусі, а ў псрыяд і' іміж з'ездамі Цэнтральнаму Выканаўчаму Камітэту.
V артыкулах 7, 8, 9, 10 абвяшчаліся дэмакратычныя • іыіюды, але абвешчаная раней "дыктатура пралетарыя-। \" пюдзіла на нішто ўсе гэтыя свабоды, бо дыктатура | пі. ні чым і ні кім неабмежаваная ўлада, а пад паняццем іыматура пралетарыяту" якраз і разумелася нічым не-> імсжаваная ўлада кіруючых органаў РКП(б), яе мясцо- «.. ।х камітэтаў і асобных функцыянсраў.
V Канстытуцыі праца абвяшчалася абавязкам усіх | ірнмадзян рэспублікі і сцвярджаўся прынцып: "Хто не •'і інус, той не есць" (арт. 12).
Другі раздзел "Канструкцыя Савсцкай улады" зац-і -ір іжаў структуру і кампетэпцыю вышэйшых органаў іпржаўнай улады ў рэспубліцы. Яна палежала з'сзду I інсг.аў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпу-. і і.іу Беларусі і яго Цэнтральнаму Выканаўчаму Камі-
Кіу(ЦВК).
49
Трэці раздзел "Аб гербе і сцягу" меў толькі 2 артыку-лы. У артыкуле 31 было апісанне герба, які складаўся з сярпа і молата, акружанага вянком з каласоў і з падпісам; "Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка Беларусь" і "Пра-летарыі ўсіх краін, злучайцеся". У апошнім 32 артыкуле зацвярджаўся сцяг ССРБ у выглядзе чырвонага палотніш-ча, у левым куточку якога змяшчаліся літары ССРБ, або поўная назва рэспублікі.
У Канстытуцыі нічога не гаварылася ні аб выбарчым праве, ні аб мясцовых органах дзяржаўнага кіравання. Абвяшчэнне "дыктатуры пралетарыяту" не дапускала і ўтварэнне якіх-небудзь органаў мясцовага самакіраван-ня, незалежнага ад партыйнага і дзяржаўнага апарату. Нічога не гаварылася ў Канстытуцыі і аб бюджэце і фіпансах рэспублікі.
У апошні дзень працы з'езда, 3 лютага 1919 года, быў выбраны кіруючы орган рэспублікі ЦВК. У яго склад увайшло 50 чалавек, з іх 45 - камуністаў, 4 - ад яўрэйскіх партый і 1 - ад меншавікоў. Ад беларускіх сацыялістыч-ных і сацыял-дэмакратычных партый не было выбрана піводнага члена ЦВК.
5 лютага 1919 года адбылася сесія ЦВК, на якой былі выбраны Малы і Вялікі прэзідыумы. Малы прэзідыум быў агульным і для ВКЦ, і для Вялікага прэзідыума. Апошняму палсжала агульнае кіраванне справамі рэс-публікі, сн выконваў функцыі ўрада. У склад Малога прэзідыума ўвайшлі; А. Мяснікоў (старшыня), ён жа стар-шыня Вялікага прэзідыума і камісар па вайсковых спра-вах, Н. Пятроў камісар па замежпых справах, С. Іва-ноў камісар па ўпутраных справах. Вялікі прэзідыум склалі тры члены Малога і 14 камісараў; I. Рэйнгольд па фіпансах, М. Калмановіч - па харчаванні, А. Андрэеў па земляробстве, Н. Свярдлоў па працы, I. Пузыроў па ахове здароўя, К. Разенталь - пошты і тэлеграфаў,
50
I • ‘авіцкі шляхоў зносін, А. Гетнер - юстыцыі, С. Бср-• і» 11 дзяржаўнага кантролю, Д. Чарнушэвіч - сацыялыіа-і і іабсспячэння, Р. Пікель старшыня Саўнаргаса, Г. Най-'і ыпкоў - старшыня кампленбежа (камісіі па справах па-нніііых і бежанцаў).
I акім чынам, нават з беглага знаёмства з дакумсн-т.імі, якія былі зацверджаны на I Усебеларускім з’ездзе ( .інстаў, і з Канстытуцыяй, а таксама са складам кірую-іі.іх органаў, выбраных з’ездам, відаць, што нацыяналь-н.іс пытанне разглядалася бальшавіцкай партыяй, якая і іі іа кіруючай, як падпарадкаванне пытанню ад улад-в і аму яна лёгка ішла на прыняцце рашэнняў, што не Ш^сёды ўкладваліся ў рамкі правоў нацыі на самавызна-і ніііс. Беларуская ССР праз месяцпасля абвяшчэння не-ш ісжнасці і ўтварэння беларускай дзяржаўнасці стала •I і* і кай аб’яднанай дзяржавы - Літоўска-Беларускай ССР.
§ 3. Ліквідацыя Беларускай ССР, утварэнне Літоўска-Беларускай ССР і спыненне яе дзейнасці
ІІаражэнне ў Псршай сусветнай вайне кайзераўскай I • рманіі і Аўстра-Вснгрыі, развал Расійскай імперыі далі
»і п чымасць народам Полыпчы, Беларусі, Літвы і Украі-II > нрыступіць да адбудовы сваіх нацыянальных дзяр-
Але ўнутраныя палітычныя і эканамічныя сілы гэ-
• іх народаў былі вельмі слабымі. Ім патрабавалася
• нпіяя дапамога і міжнароднае прызнанне.
ІІольшча і Літва такую дапамогу атрымалі. Немцы нрымалі літоўскую Тарыбу, якая ў снежні 1917 года
гтясціла аб аднаўленні незалежнай Літоўскай дзяржа-п ў кастрычніку1918 года гсрманская акупацыйная «і ііпі псрадала літоўскай Тарыбе грамадзянскую ўладу. I рм.ніія дапамагла Літве ўтварыць сваю армію, забяс-« н.піа яе неабходным узбраеннсм.
51
Польшчу падтрымлівалі Злучаныя Штаты Амерыкі, Францыя, Англія і Італія. Так, 22 студзеня 1917 года прэ-зідэнт ЗША Вільсап выдаў дэкларацыю, у якой абвясціў аб праве Полыдчы па ўтварэнне сваёй незалежнай дзяр-жавы. Яшчэ больш поўна гэтая ідэя была выкладзена Вільсапам у яго "14 пунктах" ад 8 студзеня 1918 года і падтрымана ў дэкларацыі прэм'ераў Англіі, Францыі і Італіі ад 3 чэрвеня 1918 года. 11 лістапада 1918 года ня-мецкая дэлегацыя падпісала акт аб капітуляцыі, паводле якога спыняліся ваенныя дзеянні і немцы павінны былі вывесці свае войскі з чужых тэрыторый. Але дзяржавы Антанты ўнеслі папраўку ў гэты акт, якая абавязвала немцаў затрымаць вывад сваіх войск, застацца на нейкі час на захопленых імі тэрыторыях своеасаблівым шлаг-баумам для рэвалюцыйнай Расіі і тым самым даць маг-чымасць Полыпчы і Прыбалтыйскім рэспублікам ума-цаваць сваю дзяржаўнасць.
Апрача таго. Польшча атрымала значныя крэдыты на закуп зброі, ваеннага рыштунку і іншых вайсковых патрэб. Толькі ў 1919 годзе Полыпчы перапала ад ЗША на гэтыя мэты 162 млн долараў (Псторня Полыпн. М., 1958. Т. 3. С. 110). Апіраючыся на гэтую падтрымку за-ходніх дзяржаў, Полыпча змагла ўжо ў канцы 1918 года мець армію ў 100 тысяч салдат і афіцэраў. У пачатку 1919 года з Францыі ў Полыпчу былі накіраваны ў якасці інструктараў 1000 французскіх афіцэраў. Фарміраванне польскага войска ішло надзвычай хуткімі тэмпамі.
Літаралыіа праз паўгода, у жніўні 1919 года, Полыпча мела ўжо армію ў 584 тыс. чалавек (Ніяіогіа Роккі. XV., 1966. Т.4. 8. 195).
Самае горшае было тое, што да ўлады ў новай Польш-чы прыйшлі шавіністычныя сілы, якія замахнуліся на ад-наўлепне краіны ў межах колішняй Рэчы Паспалітай, у склад якой уваходзіла і Бсларусь. Вось чаму, займеўшы
52
і іікія значныя ўзброеныя сілы, Полыпча ўжо ў 1918 год-пачала захоп беларускай зямлі. БНР не змагла ства-11 ші. уласнай арміі і не мела сілы аказаць супраціўлення Н ч»ым захопнікам. Гэтым скарысталася не толькі Цчііынча, але і ці не ўсе іншыя нашы суседзі. Ды най-< н.ііі агрэсіўна паводзіла сябе Польшча. Захопніцкія <і іісііні правячых колаў Полыпчы адкрыта і надзвычай ці шічііа выказаў Ю. Пілсудскі, ваяўнічы кіраўнік адноў-ніі.ій польскай дзяржавы. Ён заяўляў так: калі, маўляў, чднія межы краіны вызначаны Антантай, дык на |< м»д іс ўсё залежыць ад таго, колькі Полыпча сама здо-і адхапіць.
\ ноце пратэсту ад 8 студзеня 1919 года Савет народ->іііх Міністраў БНР пісаў дыпламатычным прадстаўні-• і Амерыкі, Англіі, Фрапцыі, Італіі, якія сабраліся ў п.і ійскім горадзе Спа, наступнае: "Беларускі народ, • п.касць складнікаў якога перавышае 12 мільёнаў чала-• •< і які займае тэрыторыю былых рускіх губерняў: І> і" пскай, Гродзенскай, Мінскай, Віленскай, Магілёўс- I часткі Смаленскай, Чарнігаўскай, Сувалкаўскай і Мін.іх, болып за сто гадоў знаходзіўся пад уладай Расіі... Ц|.і ісцкая акупацыя пазбавіла беларускі ўрад магчы-Ш ін ўгварыць неабходную ўзброеную сілу для абаро-іі’ । п.ісй тэрыторыі. У выніку гэтага, апіраючыся на 11 іп і дагавор з Германіяй, Украінская дзяржава захапі-і I <і (іеларускіх паветаў Гродзенскай, Мінскай і Чарнігаўс-I ні і убсрняў; затым, з адыходам пемцаў, Расійская Савец-Н • I* іспубліка акупіравала ўсю Усходнюю Беларусь, а ця-I1 іюльскі ўрад пачынас захоп Заходняй часткі Беларусі: ф" ін кай і Гродзенскай губерняў. Савет (народных) »>“ іраў Бсларускай Народнай Рэспублікі разглядае гэта I» іі іруіпэннесуверэнных правоў беларускага народа і за-I н і цэласнасць і незалежнасць Беларусі" (Знешняя палі-II н • Бсларусі. Мн., 1997. Т. 1. С. 89).
53
Захопніцкія памкненні Польшчы адносна Беларусі падтрымала і Гсрманія, якая 5 лютага 1919 года заклю-чыла з Польпічай дагавор аб замене германскіх войск польскімі на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Згодна з ар-тыкуламі 5 і 9 дагавора палякам гарантавалася магчы-масць вольнага праходу і бесперашкоднай замены ня-мецкіх войск польскімі ў гарадах Беластоку, Гродне, Брэсце, Бельску і Ваўкавыску.
17 21 лютага 1919 г. у Вільні адбыўся Першы з’езд Саветаў Літвы. У рэзалюцыі, прыпятай на з’ездзе, гава-рылася, што аб'яднанне Літоўскай ССР і Беларускай ССР у адзіную унітарную рэспубліку ўсяго толькі першы крок па ўтварэнню "адзінай сацыялістычнай рэспублікі ўсяго свету" (Пз нсторпн установлення советской властн в Бс-лорусспн. Мн., 1954. Т. 4. С. 464).
Другой прычынай аб'яднання рэспублік называлася агульнасць эканамічных інтарэсаў. У сусветнай гіста-рычнай літаратуры выказвалася думка, што асноўнай прычынай аб'яднання рэспублік нібыта была неабход-насць мабілізацыі ўсіх сіл і сродкаў на дапамогу Чырвонай Арміі для барацьбы з сіламі контррэвалюцыі. (Е.Н. Шкляр. Борьба трудяпінхся Лптовско-Белорусской ССР с пност-раннымн пнтервентамп н внутренней контрреволюцней. Мн., 1962). Але ж і без гэтага "ўсе сілы" былі аб’яднаныя настолькі, што больш, як кажуць, пяма куды. Было адзі-нае партыйнае кіраўніцтва Расійскай Камуністычнай партыі (балыпавікоў). Было адзінае савецкае кіраўніцт-ва, якое ажыццяўлялі Усерасійскія з'езды Саветаў, УЦВК і Савет Народных камісараў. Адзіным было і ка-мандаванне Чырвонай Арміі, адзіныя былі фінансавая і падатковая сістэма, эканоміка, сродкі сувязі і шляхі зносін, адзіная ўнутраная палітыка.
Пастановы ЦК РКП(б), СНК і УЦВК РСФСР, Савета Рабочай і Сялянскай Абароны РСФСР, створапага па-
54
ікідле пастановы УЦВК ад 30 лістапада 1918 года, з'яўля-пся таксама абавязковымі для ўсіх савецкіх рэспублік.
Аб рэальных прычынах ліквідацыі Беларускай ССР і ік іліцця з Літоўскай рэспублікай даволі празрыста вы-кпзаўся старшыня УЦВК РСФСР Я. Свярдлоў на пася-н >к іпні ЦБ КП(б)Б 2 лютага 1919 года. Там ён заявіў, што "магывам стварэння адзінай Бсларуска-Літоўскай рэс-нублікі з'яўляецца імкненне ЦК засцерагчы гэтыя рэс-нублікі ад магчымасці праяўлення ў іх нацыянальна-ша-ннііетычных памкненняў" (Борьба за советскую власть в І.спорусснн. Мн., 1968. Т. 1. С. 503). Азначала гэта нішто пііпас, як не даць магчымасць умацавацца Беларускай I І.іроднай Рэспубліцы і пры дапамозе бальшавікоў з Бе-інрусі знішчыць незалежную Літоўскую рэспубліку.
I Іапярэдадні ад'езду ў Вільню на сумеснае пасяджэн-ііі I Ірэзідыум ЦВК БССР 25 лютага выдаў пастанову аб »і н.ірэнні Мінскага губернскага рэўкама, які павінен быў л*ыццяўляць уладу ва ўсіх паветах Мінскай губерні і ў ІНпеііскім павеце Віленскай губерні. Тым самым была -рпблсна спроба захаваць пэўную аўтаномію Мінскай • \ і ісрні ў складзе Літбела.
27 лютага 1919 года адбылося сумеснае пасяджэнне ІІ.ІІІС Беларусі і ЦВК Літвы, на якім аб'яднаныя Цэнт-ініні.ііыя Выканаўчыя Камітэты пераўтвараліся ў адзіны ПНК Літоўскага-Беларускай ССР. На гэтым жа пася-інні былі абраны Старшыня ЦВК (К. Цыхоўскі), I іпршыня Савета Народных Камісараў (В. Міцкявічус-I' н іісукас) і Прэзідыум ЦВК Літбела - Цыхоўскі, Уншліхт, I н ісцкі, Іваноў, Піксль і іншыя.
-I 6 сакавіка 1919 года адбыўся з'езд, які аб'яднаў каму-•і'.і і і.ічныя партыі Беларусі і Літвы ў адзіную кампартьпо ЙІііны і Беларусі як частку РКП(б). З'езд выбраў ЦК Іыріыі, які 8 оакавіка на сваім пасяджэнні выбраў Прэзі-н іум. Старшынсй Прэзідыума быў выбраны В. Міцкяві-
55
чус-Капсукас, сакратаром ЦК В. Кнорын. Афіцыйнымі выданнямі КП(б)ЛіБ вызначаліся газеты "Звезда" (на рускай мове), "Млот" (на польскай), "Камуністас" (на літоўскай) і "Дэр Штэрн" (на яўрэйскай мове). Як бачым, партыйнага выдання на беларускай мове не прадугледж-валася.
З'езд зацвердзіў прыпцыпы, формы і метады партыйна-га кіраўніцтва Саветамі, што ставіла пад партыйны кант-роль заканадаўчыя, выканаўчыя і судовыя органы рэс-публікі, умацоўвала дыктатуру Камуністычнай партыі.
Літоўска-Беларуская рэспубліка з першых дзён свайго існавання пачала ваенныя дзсянні супраць незалежнай Літоўскай рэспублікі. Для таго, каб стварыць бачнасць, што супраць незалежнай Літвы вядзе вайну не Расія, а Літоўска-Беларуская рэспубліка, загадам Рэвалюцыйнага Ваеннага Савета Расійскай Рэспублікі Заходняя Чырво-ная Армія была перайменавана ў Беларуска-Літоўскую. Гэты фармальны акт не дапамог, поспехаў Беларуска-Літоўская Чырвоная Армія не дамаглася. Літоўскай рэс-публіцы ўзброепую дапамогу аказала нямецкая армія, якая са згоды Антанты заставалася ў Літве. У дадатак немцы выдалі Літве пазыку ў 100 млн марак на закуп зброі і іпшыя ваенныя патрэбы. У выніку літоўцы змаглі аказаць досыць упартае супраціўленне. А галоўнае - па-чалося паступленне польскіх войск. У сакавіку і красавіку 1919 года польскія войскі захапілі Брэст, Ваўкавыск, Бара-навічы, Ліду, Слонім і іншыя беларускія гарады, а 21 кра-савіка - і сталіцу так званай Літоўска-Беларускай рэс-публікі горад Вільню. 22 красавіка Ю. Пілсудскі выдаў тут адозву "Да жыхароў былога Вялікага Княства Літоўска-га", у якой пісаў:
"Край ваш на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў не ве-даў свабоды, прыгнятаўся варожаю расійскаю сілаю, ня-мецкім і бальшавіцкім насіллем, якія, не пытаючы лю-
* Н’іі, прымушалі іх падпарадкоўвацца чужым парадкам, прыі нятаючы волю, часта ламаючы жыцце.
I »гае становішча пастаяннай няволі, мнс асабіста 4«іЬра знаемае, як ураджэнцу тутэйшай нешчаслівай «ммлі, павінна зараз быць зменена і нарэшце на гэтай мні. як бы Богам забытай, навінна запанаваць свабода I права вольнага, нічым неабмежаванага выказвання пра і> іс імкненні і патрэбы. Войска польскае нясе вам усім н । іыіасць і свабоду.
\ачу даць Вам мажлівасць вырашэння ўнутраных на-ііі іннальных і рэлігійных спраў так, як самі сабе пажада-ін. бсз усялякага насілля або прымусу з боку Польшчы" і| Іічіоца Роккі. \Уаг8га\уа. 1966. Т. 4. 8. 258).
Адозва, безумоўпа, мсла чыста прапагандысцскі ха-Інікііір. На самой справе налякі і не думалі прадастаў-нінь свабоду і права беларускаму народу, пра што кра-імоўна сведчаць далейшыя паводзіны польскіх улад на ымшленых беларускіх тэрыторыях.
Беларускія палітычныя дзеячы, якія ўваходзілі ў склад Ні іепскай беларускай рады, вырашылі ўсё ж скарыстаць ініірот Пілсудскага на карысць беларускай справы. Яны п укнуліся на зварот кіраўніка новай Польшчы. Яны, ідай, ці нс сапраўды паверылі на нейкі час, што I Іі ісудскі "дапаможа з'яднаць усю Беларусь, адбудаваць мк пезалежную дзяржаву, звязаную ніцямі суседства і іірыя іні з Польшчай. якой лспш, чымся іншым народам, |нцома, як цяжка жыць у няволі і быць падзеленым на । н і кі" (А. Бергман. Слова пра Брапіслава Тарашкевіча. М н . 1996. С. 36). Алс яны жорстка падмануліся. Пілсудскі, і і іпшыя кіраўнікі Польшчы, прагнулі далучыць і выка-I і к і аць у якасці ўнутранай калоніі калі не ўсю Бсларусь, • ык хоць столькі, колькі ўдасца захапіць, - пра што ўжо । т.ірылася вышэй. Вельмі хутка тыя беларускія дзеячы, Ікія хацслі всрыць у добразычлівасць Пілсудскага і маж-
57
лівасць утварэння польска-беларускай фсдэрацыі, зразу-мелі, што ўсе ягоныя заявы насілі чыста прапагандысцкі характар.
Літоўска-Беларуская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка не апраўдала ўскладзеных на яе задач. Яна не змагла ўстанавіць сілай зброі Савецкую ўладу на тэ-рыторыі Літвы і Беларусі і не здолела абараніць яе ад польскай агрэсіі. Таму ўжо ў маі-ліпені 1919 года пасля таго, як Савет абароны і ўрад Літбела пераехалі ў Мінск, яны былі скасаваны, і ўся ўлада на неакупава-най палякамі тэрыторыі Мінскай губерні была пера-дадзена Мінскаму губернскаму ВРК. У дакументах РСФСР перасталі ўжываць назву Літоўска-Беларус-кая рэспубліка, а сталі пісаць асобна пра Літву і Бела-русь. Так, у пастанове Усерасійскага Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта аб аб'яднанні вайсковых сіл са-вецкіх республік Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы і Бела-русі ад 1 чэрвеня 1919 года гаворка ўжо ідзе пра кож-ную з іх паасобку: "Таму, стоячы цалкам на грунце прызнання незалежнасці, свабоды і самавызначэння працоўных мас Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі і Крыма...", літаралыіа праз тыдзень, 7 чэрвеня, зага-дам Рэўваенсавета РСФСР так званая Беларуска-Літоўская армія пераіменавана ў 16-ю армію Заходня-га фронту.
У ліпені 1919 года ў Мінск прыехаў член Палітбюро ЦК РКП(б) і член Рэўваенсавета Заходняга Фронту, наркам па нацыянальных справах I. Сталін і запатра-баваў ліквідацыі цэнтральных органаў улады Літбела. У тэлеграме, пасланай з Мінска у ЦК РКП(б) і У. Леп-іну 13 ліпеня, ён паведамляў: "Канстатую поўную не-патрэбнасць урада і Мінскага Савета абароны, неаб-ходнасць іх самароспуску і ўваходжання іх членаў у органы фронту".
58
У той жа дзень кіраўнікі ЦК КП(б)ЛіБ Міцкявічус-Капсукас і Далецкі звярнуліся у ЦК РКП(б). 3 тым жа пыгапнем - роспуску ўрада Літбела - яны пісалі: "Да н.іс прыбыў тав. Сталін і прапанаваў нам сення ж ча-сова ліквідаваць рэспубліку Літвы і Беларусі, поўнас-ніо распусціць наш ЦВК і Саўнаркам і перадаць уладу цыкільную ў губвыканкамы, а абарону РСФСР... мы ііі ў якім разе не супраць асаднага становішча, але па ііі.і ганні аб ліквідацыі рэспублікі мы выказваемся за яе ф.ірмальнае існаванне па наступных меркаваннях: па-ін ршае, гэта можа пацягнуць за сабой дэзарганіза-ііі.но сярод партыйных таварышаў і рабочых колаў, і.нюўным чынам - па той бок фронту; па-другое, іробіць больш цяжкай работу нашых таварышаў за л імаркацыйнай лініяй; па-трэцяе, дасць магчымасць іюльскім або літоўскім буржуазным партыям абвіна-гііціць Савецкую Расію ў анексіянізме; па-чацвёртае, "УДіс нявыгадна Савецкай Расіі ў выпадку магчымых ін рамоў з Польшчай... Калі прапановы Сталіна - гэта I ішэнне ЦК, то, канешне, мы зробім усе належныя і.нііовы, калі ж не, то паведаміце пра погляд ЦК ГКІ 1(6) адносна нашага рашэнпя і магчымасці зацвяр-11. піня яго ЦК. Напамінаем, што ўтварэнне рэспублікі ісуперак нашаму меркаванню было вырашана ЦК І КП(б) і без яго бясспрэчнай пастановы мы не раша-Ьмі я ў такім хуткім тэмпе яе ліквідаваць, тым болып, I ііі ю польскія контррэвалюцыянеры цяпер носяцца з 11 нарэннем Беларускай рэспублікі і ўжо прыступілі да • іп.ірэння беларускага войска" (Борьба за Советскую Ь» і.ість в Белорусснн. Мн., 1971. Т. 2. С. 155 157).
ІІа гэты зварот адгукнуўся сакратар ЦК РКП(б) і Ч Красцінсіў. Ён прызнаваў прапанову I. Сталіна ад->сііа ліквідацыі мінскага Савета Абароны і ўрадавага
59
апарату ЛітБел слушнай наконт ліквідацыі ўрада ЛітБел -несвоечасовай, што азначала: з аб’явай пра ліквідацыю ЛітБел трэба пачакаць.
3 тэлеграфнага звароту ў ЦК РКП(б) і адказу на зварот вынікае некалькі вельмі важных высноў: 1) Літоўска-Бела-руская ССР утваралася не па волі парода, а паводле ра-шэння ЦК РКП(б) і "насуперак" меркаванням кіруючых работнікаў Літоўска-Беларускай рэспублікі; 2) Сталін пра-панаваў ліквідаваць Літбел, і яе кіраўнікі пагаджаліся з гэ-тым, але выказваліся толькі супраць аб'явы пра ліквіда-цыю, бо лічылі неабходным захаваць "яе фармальнае існаванне" у міжнародных інтарэсах Расіі. Ужо ў дэкрэце ад 1 чэрвеня 1919 года не ўпамінаецца Літоўска-Беларус-кая рэспубліка, а гаворыцца асобна пра Літву і Беларусь. Літбел працягвала "фармальна існаваць" пасля яе фак-тычнай ліквідацыі і роспуску органаў дзяржаўнай улады.
19 лістапада 1919 года быў падпісаны дагавор Савец-кай Расіі з Літвой аб абмене заложнікаў, што сведчыла аб неіснаванні Літбела і прызнанні дэ-факта буржуазна-га ўрада Літвы. 2 красавіка 1920 года Урад РСФСР прызнаў незалежнасць Літвы і тым самым прызнаў яе дэ-юрэ, а 7 мая таго ж года пачаліся перамовы аб заклю-чэнні мірнага дагавора паміж РСФСР і Літвой. 12 ліпеня 1920 года ў Маскве быў падпісаны дагавор, паводле яко-га значная частка беларускіх зямель з гарадамі Вільня, Гродна, Ліда, Маладзечна і іншымі прызнавалася за Літоўскай дзяржавай.
Пасля акупацыі Мінска польскімі войскамі ў жніўні 1919 года неўзабаве ў Мінск пераехалі старшыня Рады БНР Я. Лёсік, яго намеснік А. Смоліч і іншыя дзеячы БНР, якія пайшлі на супрацоўніцтва з польскімі ўладамі, спадзеючыся з іх дапамогаю здзейсніць ідэю незалеж-насці. Аднак заявы Ю. Пілсудскага аб Федэрацыі з удзе-лам Беларусі засталіся пустым гукам.
60
§ 4. Аднаўленне ССРБ. Прыняцце Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь
Восенню 1919 года польскія войскі акупіравалі знач-і і V і<> частку Беларусі. Лінія фронту стабілізавалася па рэ-Ьііх Бярэзіне і Дняпры. Савецкі ўрад у Маскве пачаў мірныя перамовы з буржуазным урадам Літвы. Савет I І.іродных Камісараў РСФСР звярнуўся ў студзені 1920 I ЮД.і да Польшчы з прапановай заключыць мір на вы-• і шых для яе ўмовах, устанавіўшы граніцу па лініі насе-п пых пунктаў Дрыса, Дзісна, Полацк, Барысаў, Пары-•ы але польскі ўрад патрабаваў перадаць Полыпчы ўсю I Ініцірусь у межах, якія існавалі да 1772 года, гэта зна-'Ынь да першага падзелу Рэчы Паспалітай.
V. Ленін 1 сакавіка 1920годагаварыў: "Польскіяпамеш-Ьмі.і і капіталісты крычаць, шпурляюцца пагрозамі, што Іі'.ы жадаюць падпарадкаваць сабе Украіну. Мы ведаем, шіп Францыя падбухторвае Полыпчу, падкідваючы ёй I"' н.ёііы... I мы гаворым, што ніколі тую мяжу, на якой ста-|і'< іі.ііпыя войскі, - а яны стаяць значна далей, чым жыве * іьскае насельніцтва, - мы не пяройдзем. I мы прапануем >і і н.ій аснове мір, бо мы ведаем, што гэта будзе велізар-|»і іыоытак для Полыпчы" (Леннн В.П. Полн. собр. соч. 19Х1. Т. 40. С. 181). Гэтую ж думку У. Ленін паўтарыў і пр.ісавіка 1920 года: "Вайна з Полыпчай нам навязана, 'Ш«і іх памераў супраць незалежнасці Полыпчы мы не як не маем іх супраць незалежнасці Літвы і Беларусі" «ч жа. Т. 40. С. 331). Але падпісаць мірны дагавор з * • іыіічай тады не ўдалося. На акупіраванай палякамі тэ-і1 'рыі Беларусі разгарнуўся партызанскі рух, дзейнічалі Ь чкніыіыя Беларуская Камуністычная Арганізацыя і ні» сацыялі гычныя партыі.
ІА • .ікавіку-красавіку 1920 годапольская армія актыві-і ш свае дзеянні. 21 красавіка 1920 года Ю. Пілсудскі
61
падпісаў тайны дагавор з С. Пятлюрай аб сумесных дзеян-нях Польшчы і Украінскай Народнай Рэспублікі. Праз чатыры дні, 25 красавіка, польская армія псрайшла ў на-ступленне і 6 мая захапіла Кіеў. У чэрвені 1920 года Чыр-воная Армія спыніла наступленне польскіх войск і сама перайшла ў наступленне на тэрыторыі Беларусі.
11 ліпеня 1920 года яна заняла Мінск.
У той жа дзень, 11 ліпсня 1920 года, міністр замежных спраў Англіі Керзан перадаў Савецкаму ўраду ноту, у якой прапаноўвалася заключыць з Польшчай перамір'е і прыпыніць наступленне Чырвонай Арміі. У адказ расійскі ўрад заявіў, што ён згодзен спыніць вайну, але рашуча адхіліў пасрэдніцтва Англіі. 16 ліпеня ЦК РКП(б) прызнаў неабходным аднавіць Беларускую Савецкую Рэспубліку. Падрыхтоўка да аднаўлення БССР пачалася раней, разам з паступленнем Чырвонай Арміі. Яшчэ 9 ліпеня быў утвораны Мінскі Губернскі Рэвалюцыйны Камітэт, які стаў органам дзяржаўнай улады РСФСР у Мінскай губерні. 31 ліпеня 1920 года па сумесным пасяд-жэнні Мінскага губернскага ВР <,~Традстаўнікоў ЦК РКП(б) ЛітБела, прафесійных саюзаў, Беларускай Каму-ністычнай Арганізацыі і Бунда была зацверджана Дэк-ларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялі-стычнай Рэспублікі Беларусь. Яна стала галоўным кан-стытуцыйным актам. якім была адноўлена Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка Беларусь ў цеснай сувязі з РСФСР. Праўда, прававое становішча Беларусі не было вызначана. У Дэкларацыі адно гаварылася, што прад-стаўнікі нарады "у поўнай згодзе з Чырвонай Арміяй і Рэвалюцыйным Ваепным Саветам Заходняга фронту... абвяшчаюць незалежную Савсцкую Сацыялістычную Рэспубліку Беларусь".
Дэкларацыя скасавала законы і пастаповы польскай акупацыйнай улады аб адпаўленні права прыватнай
62
кпіісііасці, пацвсрдзіла дзсйнасць асноўных палажэнняў •Гі унарадкаванні народнагаспадарчага жыцця, прадэк-цраваных 1 студзеня 1919 года ў Маніфссце Часовага I' іпоча-сялянскага ўрада Беларусі, абвясціла, што "пра-і нрыватнай уласнасці на зямлю скасоўваецца
11 шўседы".
Усганаўлівадася "хлебная манаполія" дзяржаўпых орга-іін\. пры якой сялянам забаранялася прадаваць прадук-ні іі<> сваіх гаспадарак, яны павІнны былі здаваць прадук-н.і харчавання дзяржаве.
Джларацыя пазбаўляла ўлады Раду Беларускай На-| іпай Рэспублікі і ўсіх яе Органаў. Адначасова была чіпплсна спроба акрэсліць межы рэспублікі. Заходнюю мнлу Беларусі з суседпімі нсзалежнымі, так званымі бур-^Уіі інымі дзяржавамі. прапаноўвалася вызначыць па эт-|ін і рафічнай мяжы рассялення беларускага насельніцтва. А к ў гэтай частцы Дэкларацыя не мела рэалыіага зна-інііія, бо, паводле мірнага дагавора паміж Літвой і I |*і ФСР, падпісанага 12 ліпепя 1920 года, у распрацоўцы •»<>! .і прадстаўнікі Бсларусі не прымалі ўдзелу, значная пн< і ка беларускай тэрыторыі адцавалася Савецкім ура-ы Літве, а мяжа з Польшчай таксама вырашалася не ІН іціічным прынцыпе і не ў інтарэсах Беларусі, а вай-н II і. зноў жа. мірпым дагаворам гэтым разам паміж Н'іныпчай і РСФСР, і зноў жа- без удзелу беларусаў. Не ы рэальнага значэння Дэкларацыя і адносна ўсход-іікіі мяжы Беларускай ССР, якая нібыта будзе "вызна-'іц.і свабодным выяўленнем волі беларускага народа н.інятовых і губернскіх з'ездах Саветаў". На жаль, усе тн..іііпі пра тэрытарыяльны падзел паміж Савецкімі т нублікамі вырашаліся нс па "выяўленні волі" наро-4» .і рашэннямі ЦК РКП(б).
П.іжным пуійсгам Дэкларацыі было наданне законнасці Г іунлснню расійскай Чырвонай Арміі на тэрыторыю Бе-
63
ларусміі ('аін іік.ііі I’ іспублікі. У ейгаварылася, што ССРБ ліаход нцца н.і ў іасмаадносінах з Савецкай Расіяй "як роў-пая і роўпай і псрадае на ўвесь час рэвалюцыйных войн усе снае ўзброепыя сілы ў распараджэнне адзінага камандаван-ня..., а таксама заяўляе, што ўсе дыпламатычныя выступ-ленпі ССРБ будуць узгоднены з выступленнямі РСФСР".
Эканамічным сувязям Беларусі з Савецкай Расіяй быў прысвечаны асобны пункт Дэкларацыі, у якім падкрэслі-валася неабходнасць усталявання адзінага гаспадарчага плана з РСФСР і іншымі савецкімі рэспублікамі.
Дэкларацыя абвяшчала поўнае раўнапраўе беларус-кай, рускай, польскай і яўрэйскай моў на тэрыторыі Бе-ларускай ССР пры зносінах з усімі дзяржаўнымі ўстано-вамі, у арганізацыях і ўстановах народнай асветы і сацы-ялістычнай культуры.
Канстытуцыйны характар Дэкларацыі падкрэсліваў-ся тым, што палітычныя і прафсаюзныя арганізацыі. якія дзейнічаюць у поўнай згодзе з Чырвонай Арміяй і Рэвалюцыйным Ваенным Саветам Заходняга фронту абвясцілі, што да часу склікання з'езда Саветаў "уся паў ната ўлады ў ССРБ належыць Ваенна-Рэвалюцыйнаму Камітэту, у які Камуністычная партыя Літвы і Беларусі дэлегуе т. Чарвякова, Кнорына і Адамовіча, Усеагульны яўрэйскі рабочы саюз Бунд - тав. Вайнштэйна і Беларус-кая Камуністычная Арганізацыя - тав. Ігнатоўскага" (Борьба за Советскую власть в Белорусснн. 1918 1920 гг. Мн., 1971. Т. 2. С. 416 418).
Галоўнымі кіруючымі дзеячамі адн^ўленай ССРБ стана-віліся не былыя кіраўнікі Заходняга фронту, а камуністы-бе-ларусы і прадстаўнікі іншых рабочых партый, якія прыз-навалі Савецкую ўладу. У ёй беларуская мова разам з іншымі прызнавалася афіцыйнай дзяржаўнай мовай.
Рэўкам БССР абвяшчаўся адзіным урадам на тэры торыі рэспублікі, на які ўскладалася задача адбудовы
64
Ўснго дзяржаўнага апарату, наладжвання мірнай працы V і орадзе і вёсцы.
Заканчвалася Дэкларацыя заклікам да ўсіх свядомых іюдзей з'яднацца вакол ССРБ, "напружыць усе свае на-Міііанні для таго, каб падняць культурны ўзровень на-ін.п а краю, наладзіць гаспадарку і пераможна закон-•іыць вайну з вечнымі ворагамі працоўнай Беларусі -ін ільскімі шляхціцамі" (Борьба за советскую власть в Бе-іорусснн. Мн., 1971. Т. 2.С. 418).
V канцы ліпена 1920 года Чырвоная_Армія перайшла іп р.тз Заходні Буг і рушыла да Варшавы. Палітбюро ЦК ГКі 1(6) спешна зацвердзіла Часовьі рэвалюцыйны камі-і н Полыпчы (Польрэўкам) у складзе Ю. Мархлеўскага ь і.іршыня), Ф. Дзяржынскага, Ф. Кона, Е. Прухняка, Н > Уншліхта. 30 діпеня Польрэўкам прыбыў у Беласток і ш.ід.іў "Паведамленне" (Камунікат), у якім абвяшчалася, ні н> Часовы камітэт, беручы ўладу ў свае рукі, ставіць ці’>с задачы: да часу, калі будзе ўтвораны пастаянны ра-Лпчіі-сялянскі ўрад у Полыпчы, класці падмурак пад бу-।у'іі.і Савецкі лад Польскай Сацыялістычнай Рэспублікі; цп.ірае мясцовыя рэвалюцыйныя камітэты, аб'яўляе на-чцнпалізацыю фабрык і заводаў, памешчыцкіх маёнткаў; І.іраптуе недатыкальнасць зямлі сялян; гарантуе гра-I іміі іянам, якія выконваюць загады рэвалюцыйнай ўла-і|ц "поўную бяспечнасць".
Ллс ў сярэдзіне жніўня польскай арміі ўдалося спыніць р.п і упленне Чырвонай Арміі і самой перайсці ў наступ-іііпіс. Адначасова пачаліся мірпыя перамовы. 12 каст-рнчіііка 1920 года быў падпісаны папярэдні (прэлімінар-ін іі мірны дагавор, згодна з якім войскі абодвух бакоў н > іні піы былі спыніцца на лініі паблізу Бягомля, Заслаўя, 11« і .трэлага, Турава. Ад Мінска па прамой лініі да гэтай мнжы было не болып чым 30 кіламетраў. Папярэдні •н । іііі.і дагавор ад 12 кастрычніка, якім падзялілі Беларусь
65
паміж Полыпчай і Расіяй, выклікаў абурэннс сярод дзея-чаў Беларускай Народнай Рэспублікі. 20 кастрычніка 1920 года ў Рызе адбылася Беларуская нацыянальна-пат-рыя гычная канферэнцыя, якая прыняла спецыяльную рэ-залюцыю адносна гэтага дагавора. У ёй адзпачалася:
1. РСФСР і Польшча не маючы агульных межаў і бязлі-тасна спусташаючы да гэтага часу Беларусь, змагаючыся на яе тэрыторыі, цяпер палічылі магчымым вырашаць лёс беларускага народа і распараджацца яго землямі без удзе-лу яго прадстаўнікоў і ігнаруючы справядлівыя дамаганні беларускага народа і яго законнага ўрада, не дапусцілі... да ўдзслу ў перамовах яго правамоцнай дэлегацыі.
2. Польша і РСФСР, нягледзячы на энері ічныя пратэс-ты дэлегацыі БНР, 12 кастрычніка 1920 года падпісалі дагавор аб прэлімінарным міры, згодна з якім з мэтаю ўвесці ў зман беларускі народ і яго кіраўнікоў, прызна-юць незалежнасць Беларусі, але ў той жа час абыходзяць моўчкі пытанне аб прызнані яго ўрада як у цяперашні час, так і ў будучым, г. зн. пакідаюць за сабой поўную свабоду дзсянняў адносна Беларусі...
Канферэнцыя пастанавіла:
1. Дагавор аб прэлімінарпым міры паміж РСФСР і Польшчай, заключаны 12 кастрычніка 1920 года і які можа легчы ў аснову канчатковага міру, лічыць для бе-ларускага народа неабавязковым.
2. Усімі спосабамі і сродкамі працягваць барацьбу за не-залежпую Беларускую Народную Рэспубліку з усімі яе вора-гамі..." (Знешняя палітыка Беларусі. Мн., 1997. Т. 1. С. 210).
Гэты заклік да барацьбы за непадзельную і незалеж-ную Беларусь пачулі жыхары Случчыны, якія ў ліста-падзс-снежані 1920 года выступілі сігзброяй у руках супраць расійскай Чырвонай Арміі. На той час польская армія адышла са Случчыны за дэмаркацыйную лінію. а савецкая яшчэ не паспела заняць і этую тэрыторыю
66
I I нстапада 1920 года ў Слуцку адбыўся з'езд, які на іруі і дзень свае працы выбраў Раду Случчыны з 17 і.івек як часовую мясцовую ўладу на чале з У. Пра-цнсііічам і прыняў рэзалюцыю. У ёй гаварылася: Н< ршы з'езд Случчыны, скліканы ў ліку 107 асобаў, ніые Найвышэйшую Раду Беларускае Народнае Рэс-п пкі і заяўляе, што ўсе свае сілы аддасць на адбудо-іыцькаўшчыны, катэгарычна пратэстуе супраць за- ііця нашае Бацькаўшчыны чужынцамі і самазва-ііі.іМі савецкімі ўладамі. Хай жыве вольная, незалежная ' I іродная Беларуская Рэспубліка ў яе этнаграфічных *• *.іх" (Звязда. 1992. 26 ліст.).
Рада Случчыны адразу пачала ствараць свае ўзбро-|»іі пі сілы і аб'явіла мабілізацыю і набор добраахвотні-I За некалькі дзён сабралася каля 10 000 чалавек і з (’>ылі ўтвораны два палкі. Да іх далучыліся парты-ііі ііія атрады, якія дзейнічалі супраць балыпавікоў | < 'іуччыне і сумежных паветах. Гэтыя невялікія і не І п.і арганізаваныя сілы не змаглі спыніць наступ-'іііс Чырвонай Арміі і вымушаны былі адступіць за < іркацыйную лінію, дзе былі абяззброены паля-н Іначная колькасць змаганцаў за пезалсжную Бе-руч ь не адступілі за мяжу, а разышліся па лясах і шяівалі партызанскую барацьбу. Супраць ся-"і кіх партызанскіх атрадаў дзейнічалі войскі Чыр-ніп Арміі, атрады ЧК, ЧОНа, міліцыі. Спсцыяль-ы і.н адам Рэвваенсавета Мінскага раёна ад 11 ліпе-1421 года ў Беларускай ССР уводзілася ваеннае ста-інііпча і "ўсе банды, якія нс жадалі добраахвотна п ці зброю. аб'яўляліся па-за законам і падлягалі Н< і р >лу без суда і следства" (Н. Стужынская. Сялянс-I іі.іііна на Беларусі // Звязда. 1992. 28. мая).
/I ія спынення сялянскіх паўстанняў і_дартызанс-I »ірацьбы супраць Савецкай улады вырашальнае
67
зпачяпіс мела пастанова Дзесятага з'езда РКП(б) аб пераходзе да новай эканамічнай палітыКІГпрынятая ў сакавіку 1921 года. У красавіку таго ж года быў вы-дадзены дэкрэт урада ССРБ "Аб парадку правядзен ня капфіскапыі і рэквізіцыі", якім забаранялася мяс-цовым уладам без належных падстаў адбіраць ў на-сельніцтва іх маёмасць. Крыху пазней, у красавіку маі, былі выдадзены дэкрэты аб праве сялян свабод-на распараджацца плёнамі працы сваіх гаспадарак, а харчразвёрстка была заменена харчпадаткам, што садзейнічала прымірэнню сялян з савецкай уладай "Бандытызм пайшоў на спад", - пісала "Звезда" у ну-мары ад 4 жніўня 1921 года.
§ 5. Польская акупацыя Заходняй Беларусі
Па другі бок фронту беларускія дзеячы А. Луцкевіч Б._ Тарашкевіч, В. Іванюк, М. Гарэцкі, А. Смоліч і іншыя прыкладалі ў 1920 годзе ўсе намаганні для адстой вання нацыянальных інтарэсаў нашага народа на тэры торыі Беларусі, акупаванай польскімі войскамі. Беларус кае пытапне стараліся выкарыстаць у сваіх інтарэсах і кіраўнікі польскай дзяржавы. 3 гэтай мэтаю ў польскім войску з палякаў і беларусаў-католікаў, ураджэнцаў Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губсрняў, яшчэ ў кан цы 1918 года была ўтворана літоўска-беларуская дыві зія, якая складалася з трох стралковых брыгад і палка ўланаў. У брыгадах было па два палкі: у першай Сувал каўскі і Ковенскі, у другой - Беластоцкі і Гродзенскі, у трэцяй - Віленскі і Мінскі. Літоўска-беларуская дывізія ўдзельнічала ў баях супраць Чырвонай Арміі. 3 верасня 1920 года ёю камандаваў генерал Люцыяп Жэлігоўскі.
Мірным дагаворам ад 12 ліпеня 1920 года паміж Літвой і РСФСР значная частка Беларусі з гарадамі Га родня, Вільня. Ліда, Маладзечна аддаваліся Літве. У
68
♦<"* ііі 1920 года Чырвоная Армія сваім хуткім наступ-,.ііпсм вымусіла польскую армію пакінуць тэрыторыю інрусі і арганізаваць абарону Варшавы. Пасля заняц-п 'Іырвонай Арміяй Вільні туды вярнуліся кіраўнікі ^нуііістычнай партыі Літвы, якія меліся арганізаваць |®.р<»спае паўстанне супраць буржуазнай Літвы, але | іі і»і сіірава ім не ўдалася. Чырвоная Армія вымушана
іі пеўзабаве пакінуць Вільню, якую занялі, паводле рп.па дагавора, літоўскія часці. У той час, калі ► п.ская армія ўцякала з Беларусі, польскі ўрад на кан-I рчіцыі ў горадзе Спа 10 ліпеня 1920 года прызнаў ||| нні Літвы на Вільню. Пазней на польска-літоўскіх Іір.імовах на пачатку кастрычніка ў Сувалках, было • і» іючана часовае пагадненне, паводле якога Вільня
Ьі іма прызнавалася за Літвой. Але ўжо 9 кастрычні- і ібыўся нібыта "бунт" літоўска-беларускай дывізіі,
і«н пдмовілася падпарадкоўвацца Ю. Пілсудскаму і іпі.іна на захоп Вільні. Літоўская адміністрацыя і літоўс-іо ірмія бсз бою ўцяклі з Вільні, а ўлада ў горадзе і 11 іс і лых раёнах перайшла да генерала Жэлігоўскага, I ‘іічіясціў аб утварэнні незалежнай дзяржавы Сярэд-
|м Цнва. Тэрыторыя Сярэдняй Літвы складалася з *>мяпскага, Браслаўскага, Віленскага, Лідскага, Свян-ці< к.па і Трокскага паветаў, г. зн. з паветаў, у якіх пе-і кпую большасць насельніцтва складалі беларусы.
іі‘.ісці дзяржаўнага кіруючага органа Сярэдняй цн.і была ўтворана Часовая камісія. Будучыню гэтай
Ірж.івы павінен быў вырашыць выбраны народам I "Бунт" Жэлігоўскага быў падрыхтаваны і пра-Iк іп.і са згоды Пілсудскага, што пацвердзіў пазней і
< п.
’<) чістапада 1921 года генерал Жэлігоўскі выдаў дэк-I іь правядзенпі выбараў у Віленскі сойм, адначасова і|' і.ночы вышэйшую цывільную ўладу старшыні Ча-
69
совай Кіраўнічай Камісіі А. Мяйштовічу. Выбары ў Віленскі сойм адбыліся 9 студзеня 1922 года. Беларускія дзеячы заклікалі беларусаў байкатаваць выбары, бо яны праводзіліся са значнымі парушэннямі. Віленскі сойм 20 лютага 1922 года пастанавіў аб'яднаць Віленскі край з Польшчай. 24 сакавіка польскі сойм зацвердзіў гэ-тае аб'яднанне і тым самым ліквідаваў Сярэднюю Літву як асобнае дзяржаўнае ўтварэпне.
Падчас існавання Сярэдняй Літвы і нават пасля яе да-лучэння да Польшчы ў краі значна актывізавалася дзей-насць беларускіх нацыянальных арганізацый. Дзякуючы іх дзейнасці ў краі пачалі працаваць каля 200 беларускіх пачатковых школ, у тым ліку 7 - у Вільні, настаўніцкая семінарыя ў Барунах, настаўніцкія курсы і гімназія ў Ра-дашковічах. Вільня працягвала заставацца палітычным і культурпа-інтэлектуальным цэнтрам для ўсёй Заходняй Беларусі. У горадзе ствараліся бсларускія палітычныя, гаспадарча-эканамічныя, асветніцкія арганізацыі, уста-новы і таварыствы. У 1921 годзе Віленскі Беларускі на-цыянальны камітэт аформіўся як каардынацыйны прад-стаўнічы орган беларускіх нацыянальна-дэмакратыч-ных партый і арганізацый. У Вільні размяшчаліся кіраўнічыя органы палітычных партый: Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, Беларускай са-цыял-дэмакратычнай партыі, Бсларускай хрысціяпс-кай дэмакратыі. 3 1921 года ў Вільні дзейнічала ўпра-ва Таварыства беларускай школы, Беларускі сту-дэнтцкі саюз. Была адчыпена Віленская беларуская гімназія, дзейнічаў Беларускі музсй. Выдаваліся бела-рускія газеты і часопісы "Беларускі звон", "Вольны сцяг", "Беларуская крыніца" і іншыя. Пасля ўтварэння ў 1923 годзе Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі ў Вільні нелегальна знаходзіўся (да 1926 года) ЦК КПЗБ. Падчас выбараў у польскі сойм і сенат быў ут-
70
нораны Блок пацыянальных менпіасцяў, з дапамогай нкога беларусам удалося правесці 11 дэпутатаў у нольскі сойм і 3 сенатараў, што дало магчымасць ут-іырыць там Беларускі пасольскі (дэпутацкі) клуб. У мі о склад уваходзілі: А. Аўсянік, П. Мятла, Б. Тараш-і сніч, С. Рак-Міхайлоўскі, А. Станкевіч і іншыя. Праг-р.іма клуба грунтавалася на "Тэзісах платформы Бела-рускага Выбарчага Камітэта". У 1925 годзе ў Заход-ннй Беларусі была ўтворапа Беларуская Сялянска-Ра-ь<»чая Грамада (БСРГ) - легальная рэвалюцыйна-дэ-ыкратычная нацыянальна-вызваленчая арганізапыя. ,'ііейнасць Грамады ўзначальваў Цэнтральны камітэт І>( 'РГ на чале з Б. Тарашкевічам. Намеснікам стар-іні.ші быў С. Рак-Міхайлоўскі. У склад ЦК БСРГ ува-»сідзілі вядомыя віленскія беларускія дзеячы. У рабо-іц БСРГ удзельнічала ў пачатку 1927 года каля 100 іі.ісяч чалавек. У студзені 1927 года польскія ўлады п.і'іалі ліквідацыю гурткоў і камітэтаў Грамады, а ў I нкавіку таго ж года яна была забаронена і больш за яе актывістаў былі арыштаваны. Але народ Заход-ііміі Беларусі працягваў барацьбу за сваё вызваленне.
§ 6. Другі Усебеларускі з'езд Саветаў рабочых, і ялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў.
Дапаўненні да Канстытуцыі
і.іключэнне прэлімінарнага мірнага дагавора з I Іпііьшчай дало магчымасць Рэўкаму БССР сканцэнтра-Н'іііь увагу на аднаўленні работы мясцовых Саветаў і ♦ір.івядзенні іх з'ездаў. Адначасова на павятовых з'ездах • інстаў выбіраліся дэлегаты і на Другі Усебеларускі > ід Саветаў. Ён адбыўся ў Мінску 13 17 снежня 1920 । іа. На з'ездзе прысутнічалі 202 дэлсгаты з рашаючым I 16 і дарадчым голасам. Па нацыяналыіым складзе дэле-• н ы падзяліліся гэтак: беларусаў было 111, яўрэяў 36,
71
рускіх 42, палякаў - 8, іншых нацыянальнасцяў 21. Тэ-рыторыя БССР на час склікання з'езда складалася усяго з 6 паветаў былой Мінскай губерні: Мінскага, Барысаўс-кага, Ігуменскага, Бабруйскага, Слуцкаі а і Мазырска-га, агульнай плошчай 55,2 тыс. кв. км з насельніцтвам 1 млн 555 тыс. чалавек.
Парадак дня быў насычаны:
1. Справаздача ВРК БССР (дакладчык А. Чарвякоў).
2. Бягучы момантд Беларусь (В. Кнорын).
3. Аб сацыялістычным землеўпарадкаванні (А. Хаценка).
4. Аб харчовай палітыцы ў Беларусі (I. Адамайціс).
5. Аднаўленне прамысловасці (А. Вайштэйн).
6. Аб народнай асвеце (М. Фрумкіна).
7. Сацыяльнае забеспячэнне (С. Кацэнбоген).
8. Арганізацыя савецкай улады на Беларусі (С. Мср-тэнс).
9. Выбары ЦВК БССР і дэлегатаў на VIII Усерасійскі з'езд Саветаў.
10. Бягучыя справы і іншыя пытанні.
3 гэтага пераліку відаць, што асноўныя пытанпі былі скапцэнтраваны вакол адбудовы народнай гаспадаркі. арганізацыі дзяржаўнага апарата і сацыяльнага забеспя-чэння. Народная гаспадарка знаходзілася ў зруйнава-ным стане. Прамысловасць была поўнасцю знішчана вайной і разрабавана акупантамі. Тое ж самае было і ў сельскай гаспадарцы. Тут становішча было, можа, нават горш, бо ўсе акупанты ў першую чаргу рабавалі сялян. У дадатак да ўсяго і пасля спыпення вайны дзейпічала "хлебная манаполія", паводле якой у сялян забіралі пра-дукты харчавання па так званай "харчпарыхтоўцы". На Беларусі, як і па ўсёй Расіі, панаваў голад. Усс гэтыя пы-танні трэба было вырашаць дэлсгатам з'езда.
Галоўнае значэнне з'езда заключалася ў тым, што сп афіцыйна, на дзяржаўна-прававым узроўні, аформіў ад-
72
Шпспне Беларускай ССР. Гэтай мэце служылі і дапаў-(•пііі да Канстытуцыі Беларускай ССР 1919 года, якімі ммацдўвауся савецкідзяржаўны лад і ўдасканальвалася ірукгура дзяржаўнага апарата. З'езд пацвуідзіў, што і нп ійшым органам дзяржаўнай улады ў рэспубліцы зас-
<і цпа з'езд Саветаў Беларусіга ў перыяд паміж з'ездамі к> паўнагу ўлады ў рэспубліцы будзе выконваць Цэнт-। . п.ны Выкапаўчы Камітэт і яго Прэзідыум. ЦВК абі-। •<, і я з 60 чалавек замест 50, прадугледжаных Кансты-
. ііі.іяй 1919 года. Выбіраўся таксама адзін Прэзідыум 1111 к замест двух, Вялікага і Малога, па ранейшай Кан-. 11 пуцыі. Старшыня ЦВК адначасова быў і старшыней I нўііаркама гэтая структура таксама была ўтворана іі < ым. Савет Народных Камісараў ажыццяўляў агуль-•<»« кіраваннё бягучьШІ'спранамі. Ён; як распарадча-вы-• «п.іўчы орган, надзяляўся правам выдаваць дэкрэты, I параджэнні, інструкцыі і ўвогуле прымаць усе меры, м. вь.чодныя для штодзённага кіравання дзяржаўным
• і шцём, своечасовага і эфектыўнага рэагавання па яго і оніы. Утварэнне СНК замест Вялікага Прэзідыума IІНІ сведчыла пра тое, што Беларусь пераўтваралася з •г інсной аўтаноміі ў рэспубліканскую.
V іапаўненнях да Канстытуцыі ўстанаўлівалася нор-। прадстаўніцтва дэлегатаў на ўсебеларускія з'езды Са-Іііў. Так, ад гарадскіх Саветаў выбіралі 1 дэпутата ад
I ч і ысяч выбаршчыкаў, а ад павятовых 1 дэпутата
І<> гысяч жыхароў. Адносна павятовых з'ездаў, іх вы-
учых камітэтаў і аддзелаў, а таксама па ўсіх іншых
< і ііпііях савецкага будаўніцтва ў ССРБ з'езд пастанавіў І| ін.іцца Канстытуцыяй і пастановамі VII Усерасійска-
I с іда Саветаў, не ўказаўшы, менавіта якой Канстыту-ііі Але, калі мець на ўвазе, што ў Канстытуцыі ССРБ ІІ‘і і ода ўвогулс не было раздзсла пра мясцовыя орга-
। \ іады, то трэба меркаваць, што ў дадзеным выпадку
73
прапаноўвалася кіравацца Канстытуцыяй РСФСР 1918 года. А гэта лішні раз сведчыць, што з'езд разглядаўДіе-ларускую ССР усяго толькі як аўтаномную рэспубліку ў складзе РСФСР.
Пра гэта яскрава гаворыць і рэзалюцыя Трэцяга з'ез-да Кампартыі Беларусі, у якой было запісана: "Беларусь, якая з'яўляецца Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікай, адначасова з'яўляецца складовай часткай РСФСР, і ўсе органы ў сферы агульных мерапрыемстваў павінны быць падпарадкаваны адпаведным камісарыятам РСФСР. але яны павінны мець вызначаную свабоду ў абсягу выра-шэння пытанняў мясцовага жыцця, у якіх яны павінны кіравацца ЦВКБ і Саўнаркамам Беларусі" (Очерк нсто-рнн Коммуннстнческой партнн Белорусснн. Мн., 1961. Ч. 1.С.394).
Другі з'езд Саветаў Беларусі прыняў шэраг рэзалю-цый і зваротаў, якія вызначылі накірункі паботы орга-наў улады і кіравання і мелі дырэктыўны характар для наркаматаў і мясцовых улад. З'езд захаваў манаполію на асноўныя віды сельскагаспадарчай прадукцыі. Забара-няліся рыначныя адносіны - яны разглядаліся як спеку-ляцыя і караліся як крымінальнае злачынства. З'езд вызначыў задачы ЦВК і СНК БССР па аднаўленні нрамыс-ловасці і транспарту, зацвсрдзіў "Тэзісы па аграрным пы-танні", якія, па сутнасці з'яўляліся праграмай сацыялістыч-най перабудовы зямельных праваадносін: адмянялася прыватная ўласнасць на зямлю, заахвочваліся сельска-гаспадарчыя аб'яднанні ў выглядзе сельскагаспадарчых камун і саўгасаў, беззямельныя і малазямельныя сяляне надзяляліся землямі былых памешчыцкіх гаспадарак.
Завяршыў Другі з'езд Саветаў сваю працу выбарамі ЦВК БССР і дэлегатаў на VIII Усерасійскі з сзд Саветаў.
Дакументы з'езда паслужылі асновай дзяржаўна-пра-вавога будаўніцтва Беларускай ССР.
74
Глава 3
БЕЛАРУСКАЯ ССР У ПЕРЫЯД НОВАЙ ЭКАНАМІЧНАЙ ПАЛІТЫКІ (1921-1929)
§ 1. Утварэнне дзяржаўнага апарату ў БССР. Пераход да новай эканамічнай палітыкі
Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ў Сацыя-іН іычнай Савецкай Рэспубліцы Беларусі (ССРБ) з 1 ніўня да 12 снежня 1920 года быў Ваенна-рэвалюцый-ш.і камітэт рэспублікі. У гэты перыяд ім праводзілася рпчна па ўтварэнні валасных, павятовых і гарадскіх । ннсгаў Рабочых, Сялянскіх і Чырвонаармейскіх дэпу-< н.іў, а таксама па арганізацыі выбараў дэлегатаў па 'Іругі Усебеларускі з'езд Саветаў. У гэты ж час аддзелы Ніі< нрэўкама ССРБ былі пераўтвораны ў народныя камі-пірі.іяты. Утвараліся выканаўчыя камітэты валасных, > н н говых і гарадскіх Саветаў.
Другі Усебеларускі з'езд Саветаў вырашыў галоў-к>ін пытанні ўтварэння вышэйшых органаў дзяржаў-Ііні .і кіравання, упес дапаўненні ў Канстытуцыю Бела-Мвкай рэспублікі і выбраў Цэнтральны Выканаўчы ► імігэт. 8 студзеня 1921 года адбылося пасяджэнне ІІІІІЦ на якім быў выбраны Прэзідыум з 7 чалавек і і піііерджапы склад Савета Народных Камісараў з 15 ча-ыігк Старшынёй ЦВК, Прэзідыума ЦВК і СНК быў ііЬрапы Аляксандр (тады прынята было - Алесь) •і ірпякоў. На гэтым пасяджэнні ЦВК было зацверджа-і> 'I Іалажэнне аб Прэзідыуме ЦВК Саветаў Беларусі", | ім уносіліся змены ў "Дапаўненні да Канстытуцыі • ГЬ": цяпер Прэзідыум ЦВК выбіраўся ў складзе Ь шей - з пяці) 7 чалавек - Старшыня, сакратар і пяць * н іыў. Старшыня ЦВК адначасова прызначаўся і I । іршынёй СНК.
75
9 студзеня 1921 года СНК ССРБ утварыў Кадыфіка-цыйную Камісію, якая павінна была рыхтаваць праекты новых заканадаўчых актаў і даваць свае заключэнні на закопапраекты, што паступалі з наркаматаў і іншых ус-таноў. 3 гэтага ж часу пачынаецца заканадаўчая дзей-насць ЦВК і СНК ССРБ - на той час і СНК валодаў правам заканадаўчай дзейпасці. У адпаведнасці з Па-лажэннем аб Савеце Народных Камісараў, зацверджа-ным 2-й сесіяй ЦВК ССРБ ад 5 лютага 1921 года, яму належала права выдаваць "дэкрэты, распараджэнні, інструкцыі і ўвогуле прымапь усе меры, неабходныя для правільнага і хуткага цячэння дзяржаўпага жыцця". Пра-дугледжвалася ўтварэннс 15 Народных Камісарыятаў. Пры кожным Народпым Камісары і пад яго старшынст-вам утваралася калегія. Калегіі ўтвараліся на тых жа прынцыпах, што і ў РСФСР.
На той жа сссіі ЦВК было зацверджана Палажэнне аб членах Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта ССРБ і інструкцыя "Аб сувязі членаў ЦВК і Саўнаркама з павс-тамі", паводле якой члсны ЦВК і СНК, што пастаянна працуюць у сталіцы, павінны не мснш чым адзін раз у 2 месяцы выязджаць у павятовыя цэнтры і працаваць там з мясцовым выкапаўчым камітэтам не менш чым 3 дні пры кожнай паездцы.
Пераход да новай эканамічнай палітыкі адбываўся ў вельмі складаных умовах. Народная гаспадарка была зруйнавапа. У ходзе вайны і акупацыі былі раз-бураны прамысловыя прадпрыемствы, разрабавана сельская гаспадарка, перасталі працаваць школы і іншыя культурна-асветніцкія ўстановы. Зруйнаванню эканомікі ў значнай ступені садзейнічала палітыка так званага "ваеннага камунізму", што праводзілася на са-вецкай частцы Беларусі, калі былі нацыяналізавапы нс толькі буйныя, але і дробныя прамысловыя прадпры-
76
і мі' і вы. Вёску рабавалі шматлікія харчатрады і харч-іпі івёрстка. У выніку пасяўныя плошчы скараціліся ў ці.і разы.
I Іс дзейнічалі грашова-крэдытная сістэма і гапдаль. Х.ірчразвёрстка і забарона прыватнага гандлю прывялі ііі гаго, што вытворца тавараў не быў зацікаўлены ў кырабе сваёй прадукцыі. Дзяржаўнага гандлю не было, ні о замяняла сістэма адміністрацыйна-бюракратычнага І>.і імеркавання. Такі стан эканомікі прывёў да таго, што V 1920 1921 гадах у Расіі і на Беларусі пачаўся голад.
У такіх абставінах у Маскве ў сакавіку 1921 года ад-ііыўся Дзесяты з'езд РКП(б), які прыняў пастанову аб псраходзе ад палітыкі ваепнага камунізму да новай эка-п.імічнай палітыкі. Пераход да нэпа значаў правал палі-н.ікі пабудовы ўтапічнага камунізму адміністрацый-ііымі метадамі. Але гэта было часовае адступлснне ад м.ірксісцка-ленінскай тэорыі. Праз 10 гадоў зноў, ужо ў ( авецкім Саюзе, вярнуліся да пабудовы сацыялізму і ка-мупізму пры дапамозе сталінскага тэрору, тымі ж, яшчэ болып жорсгкімі рэпрэсіўнымі метадамі.
21 сакавіка 1921 года быў выдадзены дэкрэт УЦВК "Аб замене харчовай і сыравіннай развёрсткі натураль-ным падаткам". Пазней былі прыняты пастановы СНК БССР, якімі сялянам дазвалялася, пасля выканання аба-пязковай здачы харчпадатку, свабодна распараджацца снаей прадукцыяй, што стымулявала развіцце сельска-і аспадарчай вытворчасці.
Важнас значэнне ў аднаўленні сельскай гаспадаркі, а разам з ёй і ўсёй эканомікі мела пастанова Прэзідыума ЦВК БССР ад 7 верасня 1922 года "Аб працоўным зем-лекарыстанні", якая дазваляла сялянам самім выбіраць формы зсмлекарыстання з правам выхаду на хутары, а гаксама надзяленне малазямельных і беззямельных ся-лян дадатковай зямлёй.
77
У гарадах была дазволена прыватная прадпрымаль-ніцкая дзейнасць. Адчыпяліся прыватныя прадпры-емствы, ажывіўся прыватны гандаль. Усё гэта прывяло да таго, што пачаўся хуткі ўздым усіх галін эканомікі рэспублікі. У канцы 1923 года быў утвораны Вышэйшы Савет Народнай Гаспадаркі БССР, які каардынаваў і на-кіроўваў развіццё эканомікі краіны. Да пачатку 1925 года сельская гаспадарка і прамысловасць дасягнулі даваен-нага ўзроўшо. У 1925- 1926 гаспадарчым годзе валавая прадукцыя цэнзавай прамысловасці БССР пераўзыхо-дзіла ўзровень 1913 года на 28,5%. За аднаўленчы перы-яд у цэнзавай прамысловасці пабудавана 106 і абноўле-на 97 фабрык і заводаў. Валавая прадукцыя сельскай гас-падаркі ў тым жа гаспадарчым годзе перавысіла даваен-ны ўзровень на 12,2%, пасяўныя плошчы павялічыліся на 7,9%. Хуткі рост эканомікі і дабрабыту асноўнай масы грамадзян працягваўся да канца 1928 года.
Ажыццяўленне нэпа садзейнічала і развіццю беларускай культуры. Адчыніліся новыя школы, тэхнікумы, Беларускі дзяржаўны універсітэт і іншыя вышэйшыя навучальныя ўстановы, у 1928 годзе пачала працаваць Акадэмія павук БССР. Вялікая работа праводзілася па ліквідацыі не-пісьменнасці сярод дарослага насельніцтва рэспублікі.
У гэты ж час ажыццяўляліся мерапрыемствы па стрым-ліванні русіфікацыі дзяржаўных устаноў і пераводу іх на беларускую мову. У адпаведнасці з пастановай ЦВК БССР ад 15 ліпеня 1924 года "Аб практычных мерапрыемствах па правядзенні нацыянальнай палітыкі" усе дзяржаўныя ўстановы Беларускай ССР абавязаны былі перавесці спра-ваводства на беларускую мову на працягу трох гадоў.
У перыяд нэпа былі выпрацаваны повыя тэарэтычныя і практычныя асновы спалучэнпя камандна-адміністрацый-най сістэмы з гаспадарча-разліковай, што давала магчы-масць і дзяржаўным прадпрыемствам удзельнічаць у та-
78
п.ірна-рыначных зносінах, праяўляць ініцыятыву ў вядзенні I' інгабсльнай гаспадаркі. 3 ліквідацыяй жа нэпа гаспадар-'і.і-разліковыя адносіны сталі абмяжоўвацца, перавага нюў аддавалася камандна-адміністрацыйным метадам і. гравання гаспадаркай. Асабліва адмоўна гэтасказалася на . сньскай гаспадарцы - рэзка ўпала вытворчасць збожжа, мяса, малака і іншай прадукцыі. У сувязі з гэтым у рэспублі-ііі.і была ўведзена карткавая сістэма размеркавання хлеба, мукру, масла, круп і іншых прадуктаў харчавання.
3 канцом нэпа скончылася і беларусізацыя рэспублікі.
§ 2. Рыжскі мірны дагавор Расіі і Украіны з Полынчай
ІІасля адраджэння польскай дзяржавы ў лістападзе 1018 г. яе кіраўнік Ю. Пілсудскі і яго прыхільнікі ставілі м най аднавіць Рэч Паспалітуюў межах 1772 года. Паміж р<> іпымі польскімі палітычнымі партыямі і групоўкамі не і ч.іло ніякіх супярэчасцяў адносна таго, што Бсларусь пав-інііа быць акупавана польскай арміяй. У снежні 1918 года К >. 1 Іілсудскі ўжо меў выразны план ўсталявання граніцы 11‘асіяй па мяжы Рэчы Паспалітай 1772 года. Адзін з ідэо-і.наў "Вялікай Польшчы" А. Сулкоўскі сцвярджаў, што н.ілякам неабходна дасягнуць тэрыторыі за Дняпром і I івіною. Гэтай жа думкі прытрымліваўся і Ю. Пілсудскі. I н лічыў, што заходнюю граніцу Полыпчы вызначыць А11 ганта, а на ўсходзе "іншая справа: тут маюцца дзверы, нкія адчыняюцца і замыкаюцца, і ўсё залежыць ад таго, к і о і як шырока іх адчыніць" (Нізіогіа Роізкі. Т. IV. 1918 19 39. Сг. 1. \Уаг82а\уа, 1966. 8. 253).
Супраць захопу Полыцчай беларускай зямлі выступіў ур.чд Беларускай Народнай Рэспублікі. Ён заявіў рашу-•п.і пратэст супраць польскай агрэсіі ў ноце, перададзе-іі.ііі польскаму ўраду 2 студзеня 1919 года, а таксама ў ноце ад 8 студзеня таго ж года, адрасаванай дыплама-
79
тычным прадстаўнікам Амерыкі, Англіі, Францыі, Італіі ў горадзе Спа (Бельгія). Пра тое ж самае гаварылася і ў мемарандуме, накіраваным Старшыні Парыжскай мірнай канферэнцыі 22 студзеня 1919 года. Алс ўсе гэтыя акты пакідаліся без увагі Полыпчай і дзяржавамі Антанты, бо апошнія былі зацікаўлены ў польскай агрэсіі як супраць Беларусі, так і супраць Савецкай Расіі.
Мірныя прапановы Польшчы рабіліся і савецкімі ўра-дамі Літвы і Бсларусі. 18 лютага 1919 года народны камі-сар замежных спраў РСФСР перадаў па радыё ноту пратэс-ту ўрадам Велікабрытаніі, Францыі, Італіі, Японіі і ЗША ў сувязі з тым, што япы аказваюць дапамоі у Полыпчы ў яе агрэсіўных дзеяннях супраць Літвы і Беларусі. Але і зварот РСФСР не спыніў польскай агрэсіі. У далейшым урад РСФСР неаднойчы (22 снежня 1919 года, 28 студзеня 1920 года і 2 лютага 1920 года) прапаноўваў Польшчы на вы-гадных для яс ўмовах (за кошт Беларусі і Украіны) заклю-чыць мір. У жніўні 1920 года Чырвоная Армія падышла да Варшавы. Аднак стомленасць войск, адарванасць ад баз забеспячэння і разруха на чыгуначным транспарце далі магчымасць польскай арміі прыпыніць наступленне Чыр-вонай Арміі, а затым не проста адступіць, а імкліва адкаці-цца ажно да лініі Бягомль, Заслаўе, Негарэлае, Старобін. Тураў. У другой палове жніўня 1920 года паміж Полыпчай і РСФСР пачаліся мірныя перамовы, у выніку якіх 12 каст-рычніка таго ж 1920 года ў Рызс быў падпісаны прэлімі-нарны савецка-польскі дагавор, згодна з якім ваенныя дзе-янні спыняліся з 18 кастрычніка і арміі абедзвюх дзяржаў павінны былі ўтварыць паміж сабой пейт ральную паласу.
Канчатковы савсцка-польскі мірны дагавор быў пад-пісаны ў Рызс 18 сакавіка 1921 года. 3 савецкага боку да-гавор падпісалі прадстаўнікі ўрада РСФСР і Украінскай ССР. Урад Беларускай ССР сваіх прадстаўнікоў паслаць на перамовы не мог, ён даручыў прадстаўляць свае інта-рэсы расійскай дэлсгацыі.
80
Артыкул 1 дагавора абвяшчаў пра заканчэннс стану вайны паміж удзсльнікамі дагавора. У другім артыкулс нрызнавалася незалежнасць Украіны і Беларусі, і акрэслі-палася мяжа паміж Польшчай, з аднаго боку, і Расіяй, Ьеларуссю і Украінай з другога.
У трэцім артыкуле гаварылася: "Расія і Украіна ад-маўляюцца ад усякіх правоў і дамаганняў на землі, якія размешчаны на захадзе ад мяжы, што апісана ў артыку-іс 2 гэтага дагавора". Характэрна, што ў дагаворы не ііыло запісу пра адмову Беларусі ад захопленых I Іолыпчай заходнебеларускіх зямсль.
Паводлс сёмага артыкула дагавора Польшча абавяз-налася прадастаўляць "асобам рускай, украінскай і бела-рускай нацыянальнасці, якія знаходзяцца ў Полыпчы... усе правы, піто забяспечваюць свабоднае развіцце куль-і уры, мовы і выканання рэлігійных абрадаў" (Знешняя налітыка Беларусі. Мн., 1997. Т. 1. С. 254-258).
Супраць падзслу Беларусі дагаворам рэзка выступіў урад Беларускай Народнай Рэспублікі. У сваім звароце ад сакавіка 1921 года да грамадскасці свсту ў сувязі з зак-іюч яінсм Рыжскага мірнага дагавора ўрад БНР пісаў:
" ..Рыжскі польска-бальшавіцкі мір гэта кашмарная п.ісмсшка над дэмакратыяй і яе ідэямі...
1 Мір, які разарваў на часткі жывы арганізм Беларусі, школі не будзе прызнаны беларускім народам.
2 . Супраць гвалту і паняволення беларускі народ зма-і пўся і будзе змагацца да канца - за сваю незалежнасць і н< надзельнасць" (Знешняя палітыка Беларусі. Мн., 1997. I І.С.259).
I (рарочымі аказаліся словы "Звароту" пра барацьбу 1 - і.ірускага народа супраць польскай акупацыі. Цягам . • >іі о перыяду рольскага панавання ў Заходняй Бсларусі ііім пі на хвіліпу не спынялася змаганне лепшых сыноў і .ічок краю за волю і лепшую долю.
81
§ 3. Дзяржаўна-прававыя ўзаемаадносіны Беларускай ССР з РСФСР да ўтварэння СССР
Рашэнні Другога з'езда Саветаў Беларусі значна ўма-цавалі дзяржаўна-прававое становішча рэспублікі, алс адносіны з РСФСР заставаліся нявызначанымі. У нека-торых дакументах сцвярджалася самастойнасць і неза-лежнасць Беларускай ССР, у іншых жа рэспубліка раз-глядалася як аўтаномная частка РСФСР, а ў Дырэкты-вах Наркамнаца РСФСР прававос становішча наркама-таў урада БССР акрэслівалася ўвогуле як становішча ад-дзелаў вобласці. Прававое становішча Беларускай ССР як вобласці падкрэслівалася яшчэ і тым, што кіруючым органам Камуністычнай партыі Беларусі быў не Цэнт-ральны камітэт як на Украіне, а Цэнтральнае бюро з правамі кіраўніцтва абласной партыйнай арганізацыі. У артыкуле 6 Дырэктыў Наркамнаца РСФСР "О практн-ческнх меропрнятнях образовання БССР" было запіса-на: "Правы і абавязкі ЦБ партыі і аддзслаў урада (на-ват не названы наркаматамі) застаюцца такімі жа, як былога Абласнога камітэта і аддзелаў Аблвыкамзаха" (А.Ф. Вішнеўскі, .Я.А. Юхо. Гісторыя дзяржавы і права Бсларусі ў дакументах і матэрыялах. Мн., 1998. С. 214).
У Маніфесце Часовага Рабоча-Сялянскага Савсцкага Урада Беларусі абвяшчалася ўтварэннс "свабоднай нс-залсжнай Беларускай Сацыялістычнай Рэспублікі", але незалежнасць гэтая была чыста фармальнай, а заява аб ёй мсла ўсяго толькі прапагандысцкі характар, бо праз 2 тыдні тры беларускія губерні (Віцсбская, Магілёўская і Смаленская) былі выключапы са складу тэрыторыі БССР і бсз згоды ўрада Жылуновіча перададзены ў склад РСФСР. Аб прызнанні незалежнасці БССР гава-рылася ў Пастанове Прэзідыума Усерасійскаі а Цэнтраль-нага Выканаўчага Камітэта ад 31 студзсня 1919 года, якая гэтак і называлася: "Аб прызнанні незалежнасці Беларус-
82
кай ССР". Але ўжо на наступны дзень, 1 лютага 1919 года, старшыня УЦВК Я. Свярдлоў абвясціў на пася-джэпні ЦБ КП(б)Б і пастанову ЦК РКП(б) аб неабход-насці стварэння ўнітарнай Літоўска-Беларускай Рэс-публікі і ліквідацыі самастойнай Беларускай ССР. Гэта сведчыла толькі аб адным: Беларуская Савецкая Рэспуб-ліка разглядалася ў кіруючых колах расійскай Кампар-гыі і дзяржавы як вобласць РСФСР, і таму яе то аб'яў-лялі, то ліквідоўвалі - у залежнасці ад таго, што па той момант было выгадна. Вядома ж, выгадна РСФСР. Пра інтарэсы беларускага народа ў Маскве не думалі, усяляк памагаючыся спыніць гістарычны працэс адраджэння дзяржаўнасці Беларусі.
Аднаўленне Беларускай ССР адбылося летам 1920 года, выдадзенай Дэкларацыяй аб абвяшчэпні незалежнасці ССРБ, аб чым ужо гаварылася ў папярэдняй главе. Акт і эты, вядома ж, адпавядаў інтарэсам бсларускага наро-да. Але, трэба думаць, адпавядаў ён і патрэбам РСФСР, бо выдадзена Дэкларацыя была "у поўнай згодзс з Чыр-вонай Арміяй і Рэвалюцыйным Ваенным Саветам За-ходняга фронту".
— Пасля аднаўлення Беларускай Савецкай Рэспублікі яе прававос становішча, асабліва пасля Другога Усебела-рускага з'езда Савстаў, значна ўмацавалася. БССР пача-іа паступова мяняць сваё становішча аўтаномнай рэс-публікі. якое было зацверджана Трэцім з'ездам Каму-пістычнай партыі Беларусі (22 -25 лістапада 1920 года), на статус саюзнай.
Першым крокам паслужылі дапаўнепні да Канстыту-цыі ССРБ, прынятыя Другім з'ездам Саветаў, і Саюзны рабоча-сялянскі дагавор паміж РСФСР і ССР Беларусі ад 16 студзеня 1921 года. У адпавсднасці з Дапаўненнямі да Канстытуцыі ў БССР утвараўся Савет народных ка-місараў замест Вялікага Прэзідыума ЦВК, які быў ха-
83
рак і »рпай усгаповай для вобласці, у той час як Саўнар-кам г > га ўжо, безумоўна, рэспубліканскі орган. Заклю-ч )ііпе дагавора з РСФСР яшчэ болып павышала дзяр-жаўпа-прававое становішча БССР.
Першы Саюзны рабоча-сялянскі дагавор быў заключа-ны паміж РСФСР і Азербайджанскай ССР 30 верасня 1920 года. Затым, у канцы 1920 года, такі ж падобны дагавор быў заключаны паміж РСФСР і Украінскай ССР. 30 снеж-пя 1920 года наркам замсжных спраў РСФСР Г. Чычэрын звярнуўся з пісьмом у Палітбюро ЦК РКП(Б), у якім па-ведамляў, што старшыня СНК і ЦВК БССР А. Чарвя-коў выказаў прапанову ўдакладніць дзяржаўна-права-выя адносіны Савецкай Беларусі з Расійскай Федэра-цыяй на тых жа.асновах, што і з Украінскай ССР. На гэтым лісце Г. ЧычэрынаУ. Лснін напісаў: "Н.Н. Красцін-скаму. Для Палітбюро ЦК РКП(б). Чарвякову даручыць СПЕШНА падрыхтаваць праскт дэталёвага пісьма ЦК РКП аб Беларусі і дэкрэта СНК пра тос ж" (Сороковпк П. Сплав дружбы. Блокнот агнтатора. Мн., 1970. №24. С. 16).
Напачатку студзеня 1921 года прадстаўпікі БССР і РСФСР распрацавалі тэкст саюзнага рабоча-сялянскага дагавора, які быў складзсны на рускай і беларускай мо-вах і падпісапы ў Маскве 16 студзеня 1921 года. У ім былі прэамбула і сем артыкулаў.
У прэамбуле прызнавалася незалежнасць і суверэн-насць як Расійскай рэспубпікі, так і Беларускай ССР і падкрэслівалася зпачэннс дагавора ў мэтах абаропы і гаспадарчага будаўпіцтва.
Артыкул псршы замацоўваў утварэпне ваеннага і гас-падарчага саюза паміж РСФСР і Беларускай ССР.
У другім артыкуле сцвярджалася, што сам факт міну-лай прыналежнасці тэрыторый БССР да былой Расійскай імперыі не надае якіх-небудзь абавязкаў для Беларускай рэспублікі.
Для лепшага ажыццяўлення галоўных задач саюзнага іагавора артыкул трэці замацоўваў аб'яднанне наступ-пых народных камісарыятаў: 1) ваенных і марскіх спраў, 2) Саўнаргасаў, 3) зцешняга гандлю, 4) фінансаў, 5) пра-цы, 6) шляхоў зцосін, 7) пошт і тэлсграфа.
Артыкул чацвёртывызначаў, што аб'яднаныя нарка-маты ўваходзяць у склад Савета Народных Камісараў І’СФСР і маюць у Саўнаркаме БССР сваіх упаўнаважа-ных, якія кантралююцца ЦВК БССР і з'ездам Савстаў.
У адпавсднасці з артыкулам пятым, парадак і форма \нутранага кіравання аб'яднанымі камісарыятамі выз-іычаюцца спсцыяльнымі дамовамі паміж двума ўрадамі.
Шосты артыкул акрэсліваў парадак кіравання і капт-ролю аб'яднанымі камісарыятамі ўсерасійскімі з'ездамі < анстаў, атаксама і Уссрасійскім I Іэнтральным Выканаў-чым Камітэтам, у якія БССР пасылае сваіх прадстаўнікоў.
Артыкул ссмы ўстанаўліваў, што гэты дагавор падля-і ііс ратыфікацыі вышэйшымі заканадаўчымі органамі л іінох рэспублік.
I дагавора відаць, што ён павышаў дзяржаўна-права-ік іс становішча БССР, але не з'яўляўся раўнапраўным, <чі ўсе найбольш важныя пытанні гаспадарчай дзейнасці І.сііарускай ССР павінны былі вырашацца ў СНК І'( ФСР.
I Іаступным крокам у вызначэнні прававога становіш-ч.і БССР была рэзалюцыя, прынятая Дзесятым з'сздам І'МІ(б) "Аб чаргоВых задачах партыі па нацыянальным ш.і іаііпі", у якой было запісана: "Вопыт Расііз прымянен-ін м розных відаў фсдэрацый, з псраходам ад федэрацыі, і ііаванай на савецкай аўтаноміі (Кіргізія, Башкірыя, Та-• іірыя, горцы Дагсстана), да фсдэрацыі, заснаванай на і.н анорных адносіпах з незалежнымі савсцкімі рэспублі-».імі (Украіна, Азербайджан) і з дапушчэннсм прамсжка-111\ ступеняў паміж імі (Туркестан, Беларусь)" (Нсторня
85
советской констнтуцнн. 1917 1956. М., 1975. С. 276). 3 гэ-тай рэзалюцыі відавочна, што ў 1921 годзе Беларуская ССР займала псраходнае становішча ад аўтаноміі да са-юзнай рэспублікі.
Далейшаму развіццю прававога становішча Беларус-кай ССР садзсйнічалі пагадненні паміж урадамі РСФСР і БССР па фінансавых пытаннях ад 26 ліпеня 1921 года і аб уваходжанні БССР у федэральны камітэт па зямель-най справе ад 19 студзеня 1922 года, а таксама дэкрэт Прэзідыума ЦВК БССР "Аб правамоцнасці для ССРБ дэкрэтаў і распараджэнняў РСФСР" ад 21 студзсня таго ж года, якім пацвярджалася, што ўсе пастаповы і распа-раджэнні наркаматаў РСФСР, якія лічацца аб'ядпанымі, уступаюць у сілу з дня атрымання іх тэкстаў і ў Бсларус-кай ССР. Усе дэкрэты і пастановы Усерасійскага ЦВК, яго Прэзідыума і СНК РСФСР, а таксама пастановы і распараджэнні наркаматаў і іншых цэнтральных уста-ноў, якія не адносяцца да аб'яднаных, з'яўляліся абавяз-ковымі для Беларускай ССР толькі ў тым выпадку, калі япы пацверджаны і апублікаваны ў афіцыйпым выданпі ўрада БССР.
§ 4. Утварэнне Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік
Пасля заканчэння грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі, калі паўстала пытанне пра юрыдычнас афармлепне ўзаемаадносін савецкіх рэспублік, склаліся два падыходы да вырашэння гэтай праблемы. Прад-стаўнікі аднаго лічылі, што паколькі фактычна ўсс савец-кія рэспублікі былі цесна звязаны эканамічна і палітычна з РСФСР, то і юрыдычна іх трэба ўключаць на правах аўтаноміі ў склад Расійскай рэспублікі. Другі падыход меў на ўвазе захаванне юрыдычнай самастойнасці са-вецкіх рэспублік.
86
У жніўні 1922 года Палітбюро ЦК РКП(б) вырашыла ўтварыць камісію для падрыхтоўкі да Пленума ЦК ма-гэрыялаў аб узаемаадносінах Савецкіх рэспублік. У склад камісіі былі ўключапы I. Сталін, Г. Арджанікідзс, В. Куйбышаў і іншыя, ад Беларусі А. Чарвякоў. Камісія падрыхтавала праект рашэння, паводле якога Украінс-кая, Беларуская, Азсрбайджанская, Армянская і Грузінс-кая Савсцкія рэспублікі павінны былі ўвайсці ў склад РСФСР на правах аўтаномных рэспублік, а таму і сам праект атрымаў назву "Праект аўтанамізацыі".
Праект падкрэсліваў псршаспае становішча РСФСР, гаму і вышэйшымі, агулыіымі для ўсіх органамі ўлады і кіравання павінны былі стаць Усерасійскі з'езд Саветаў, яі о ЦВК, СНК і іншыя расійскія ўстаповы.
У верасні і кастрычніку 1922 года гэты праект абмяр-коўваўся на пасяджэннях Цэнтральных камітэтаў ка-муністычяых партый савсцкіх рэспублік. У падтрымку "праекта аўтанамізацыі" выказаліся ЦК кампартыі Азер-оайджапа, Армсніі і Прэзідыум Закаўказскага Крайкама РКП(б). Супраць выступілі ЦК кампартыі Грузіі і Паліт-бюро ЦК кампартыі Украіны, апошняе - з агаворкай, шго калі ЦК РКП(б) будзе настойваць на "аўтанаміза-цыі", то Украіна не будзе пярэчыць.
Цэнтральнас Бюро КП(б) Беларусі абмсркавала пра-скт на сваім пасяджэнні 16 всрасня 1922 года і выказала-ся досыць дыпламатычпа, запісаўнгы наступнае: "Лічыць м ітазгодным устанаўлснне адносін паміж камісарыятамі Ьеларусі і камісарыятамі РСФСР, аналагічных з адносі-п.імі, усталявапымі паміж РСФСР і Украінай" (Очеркн нсторцн Коммуішстнческой партнн Белоруссмн. Ч. II. Мн., 1967. С. 33).
Пошук больш прыдатных форм дзяржаўнага збліжэн-пя савецкіх рэспублік суправаджаўся вострай барацьбой думак. У. Ленін у капцы верасня прааналізаваў пратако-
87
лы пасядж ніпяў камісіі, а таксама абмяркоўваў гэтае пы-іапнс з асобпымі членамі камісіі і некаторымі кіруючымі рабоі нікамі Савецкіх рэспублік, у выніку чаго рэзка выка-заўся супраць "праекта аўтанамізацыі" і прапанаваў план сгварэння федэрацыі раўнапраўных Савецкіх рэспублік.
Камісія ЦК РКП(б) улічыла гэтыя прапаповы У. Лсні-на і на іх аснове падрыхтавала новы праект, у якім сцвяр-джалася неабходнасць заключэння дагавора паміж Украі-най, Беларуссю, Федэрацыяй Закаўказскіх рэспублік і РСФСР аб аб'яднанні ў Саюз Сацыялістычных Рэспублік з правам іх свабоднага выхаду з Саюза. Новы праскт камісіі атрымаў падтрымку ўсіх саюзных рэспублік.
У сярэдзінс снсжня 1922 года адбыўся IV з'сзд Саве-таў Бсларускай ССР, які прызнаў неабходным прыняць удзел у ўтварэнні Саюза Савецкіх Рэспублік і даручыў сваёй дэлегацыі, выбранай для ўдзелу ў працы Усерасійс-кага з'езда Саветаў, "выканаць фармальныя акты, якія замацоўваюць брацкі Саюз Сацыялістычных Рэспублік". З'сзд таксама зацвсрдзіў "Асноўныя пункты Канстытуцыі СССР, якія пасля дапрацоўкі склалі аснову "Дагавора аб утварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік".
30 снсжня 1922 года ў Маскве адбыўся псрпіы агуль-насаюзны з'езд Саветаў, які прыняў пастанову аб за-цвярджэнні ў асноўпым Дэкларацыі і Саюзнага Дагаво-ра аб утварэнні Саюза ССР і перадачы гэтых дакумен-таў на дадатковы разгляд у Цэнтральныя Выканаўчыя Камітэты Беларускай, Закаўказскай, Расійскай і Украінс-кай Саюзных рэспублік з тым, каб іх ацэнкі былі затым прадстаўлены ў ЦВК Саюза ССР да бліжэйшай чарго-вай яго сесіі. З'езд даручыў чарговай сссіі ЦВК Саюза ССР разглсдзсць атрыманыя заўваі і, зацвердзіць тэкст Дэкларацыі і Саюзанага Дагавора і пеадкладна ўвесці яго ў дзеянне. Ён таксама даручыў ЦВК Саюза ССР падрыхтаваць да 2-га з'сзда Саветаў Саюза канчатковы
88
г жст Дэкларацыі і Саюзнага Дагавора і прадставіць яго на канчатковае зацвярджэннс 2-га з'сзда. Характэрна, інто пры такім парадку афармлення Саюзнага Дагавора невядома, ці быў ён падпісаны прадстаўнікамі Саюзных р іспублік. Калі не быў падпісаны, то, з пункту гледжан-ня тэорыі і практыкі юрыдычпай навукі, такі дагавор не можа лічыцца правамоцным.
У той жа дзень Першы з'езд Саветаў Саюза ССР выб-раў ЦВК СССР, а старшынь ЦВК саюзных рэспублік -М. Калініна, Г. Пятроўскага, А. Чарвяковаі Н. Нарыма-н.іва старшынямі ЦВК СССР.
Пастановай 2-й сесіі ЦВК СССР ад 6 ліпеня 1923 года оыла прынята і ўведзена ў дзеянне Канстытуцыя СССР. Яе канчатковае зацвярджэнне адбылося на 2-м з'сздзе < аветаў СССР 31 студзеня 1924 года.
Канстытуцыя СССР павінна была выпрацоўвацца на ін нове ідэй, выклалзеных У. Леніным у яго запісках "Да пыгання аб нацыяпальнасцях ці аб "аўтанамізацыі", а ілксама Рэзалюцыі XII з’езда РКП(б) "Па нацыяналь-ным пытанні". Алс практыка адразу ўнесла адступленні ід і >тых ідэй. Так, ужо XII з'езд РКП(б) у сваёй рэзалю-ныі адзначаў, што значная частка савецкіх чыноўнікаў-мрнўнікоў у цэнтры і на месцах разглядаюць Саюз Рэс-пубнік не як саюз раўнапраўных дзяржаўных адзінак, "а іік крок да ліквідацыі гэтых рэспублік, як пачатак утва-р ншя так называсмага "адзінага-непадзельнага" (Псто-рпн Советской Констнтуцнн... М., 1957. С. 414).
Гсзд прапанаваў члснам партыі дамагацца таго, каб пры пабудове цэптральных органаў Саюза былі забяс-н< чапы роўныя правы і абавязкі рэспублік. Але поўнага рнўпапраўя рэспублік нс было. Ва ўсіх цэнтральных ус-і піоііах Саюза ССР псраважалі прадстаўнікі РСФСР. II пірыклад, у складзе ЦВК СССР у 1923 годзе было /<І прадстаўнікоў РСФСР і толькі 7 чалавек ад БССР.
89
Рэзалюцыя з'езда патрабавала, каб дзяржаўпыя ўсгано-вы нацыянальных рэспублік утвараліся псраважна з мяс-цовых людзей, якія ведаюць мову, быт і звычаі свайго народа; каб былі выдадзсны спецыялыіыя законы, якія забяспсчвалі ўжывапне роднай мовы ва ўсіх дзяржаўных установах.
Часткова гэтыя палажэнні былі ўлічапы ў заканадаў-чых актах саюзных рэспублік у 20-я гады. Алс нсўзабаве, ужо на самым пачатку 30-х гадоў, I. Сталін цалкам рэалі-заваў сваю ідэю "аўтанамізацыі" і рэспублікі былі пазбаў-лены практычна ўсіх правоў. У Беларусі, бадай, як нідзс, абмяжоўвалася ўжыванне беларускай мовы, пачаліся рэп-рэсіі супраць нацыянальна-культурпых дзсячаў. Саюзныя рэспублікі былі пазбаўлены нават права выдаваць свас грамадзянскія, крымінальныя і працэсуальныя кодэксы. Савецкі Саюз стаў унітарнай дзяржавай.
§ 5. Вяртанне ў склад Беларускай ССР усходніх раёнаў Беларусі ў 1924-1926 гадах
Навуковыя даследаванні выдатпых вучоных П. Шафа-рыка, Я. Карскага, М. Доўнар-Запольскага, А. Кіркора, М. Федароўскага і іншых, праведзеныя яшчэ ў дасавецкі час па бсларускай этнаграфіі, мове, гісторыі, дакладна вызначылі тэрыторыю, на якой пераважную большасць складаюць беларусы. У этнаграфічнай карце беларускага народа, падрыхтаванай акадэмікам Я. Карскім і выдадзс-най упсршыню ў Варшавс ў 1903 годзе, было дакладпа вызначана, што беларусы складалі большасць насельніцт-ва ў наступных паветах Расійскай імперыі: Арлоўская губ. Брапскі, Трубчэўскі; Вілснская губ. Віленскі, Дзіспспскі, Лідскі, Ашмянскі, Свянцянскі, Троцкі; Віцсбская губ. Веліжскі, Віцебскі, Гарадоцкі, Дзвінскі, Дрысенскі, Лс-пельскі, Люцыпскі, Невельскі, Полацкі, Рэжыцкі, Сс-бсжскі; Гродзенская губ. Бсльскі, Беластоцкі, Ваўка-
90
ныскі, Гродзенскі, Пружанскі. Слонімскі, Сакольскі; Ка-кужская губ. Жыздрынскі і Масальскі; Ковенская губ. -Повааляксандраўскі (Браслаўскі); Курляндская губ. Ілуксценскі; Магілёўская губ. - Аршанскі, Быхаўскі, Го-мсльскі, Горацкі, Клімавіцкі, Магілсўскі, Мсціслаўскі, Ра-і ачоўскі, Сенненскі, Чавускі, Чэрыкаўскі; Менская губ. -Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі, Мінскі, Мазырскі, На-вагрудскі, Пінскі, Рэчыцкі, Слуцкі; Пскоўская губ. Ано-чацкі, Вялікалуцкі, Тарапецкі; Смаленская губ. - Бельскі, Дарагабужскі, Ельнінскі, Красненскі, Парэцкі, Рослаўскі, Смаленскі; Сувалкаўская губ. - Аўгустоўскі, Сейненскі; Цвярская губ. Асташкаўскі, Зубцоўскі, Ржэўскі; Чарні-і аўская губ. Гараднянскі, Мглінскі, Ноўгарад-Северскі, I Іовазыбкаўскі, Старадубскі, Суражскі. Да гэтага спісу Карскага неабходна дадаць яшчэ два паветы Гродзенс-кай губерні Брэсцкі і Кобрынскі. якія спрадвеку былі бе-нарускімі і адносіліся да бужанаў (будзінаў), а потым былі ў складзс Вялікага княства Літоўскага.
Трэцяй Устаўной граматай Рады Беларускай Народ-най Рэспублікі яе тэрыторыя была вызначана ў складзс іуберняў: Мінскай, Магілёўскай, Гродзенскай, Віленс-кай, Віцебскай, Смаленскай, Чарнігаўскай і часткі су-ссдніх губерняў, дзе жывуць і маюць колькасную перава-гу беларусы. 3 гэтага пераліку відаць, што Рада Бсларус-кай Народнай Рэспублікі прытрымлівалася навуковага нызначэння тэрыторыі Беларускай дзяржавы.
Пры ўтварэнні Беларускай СацыялістычнанСавецкай Рэспублікі таксама нібыта прытрымліваліся этнаграфіч-ных граніц, алс ў сярэдзіне снсжня 1918 года была ўтво-рана Літоўская ССР са сталіцай у Вілыіі, якая ў тым жа спежпі была прызпана РСФСР, у выніку значная частка паветаў Вілснскай губерні з пераважна беларускім на-ссльніцтвам была ўключапа ў Літоўскую ССР, а таму адарвана ад Бсларускай ССР.
91
11<і н.іі і.ціопс Нершага з'езда Камуністычнай партыі (Гіа іыпаіпкоў) Бсларусі асноўным ядром Беларускай ( (. I’ дічыліся губерні: Мінская, Смаленская, Магілёўс-кая, Віцсбская і Гродзенская з прылеглымі да іх павстамі суссдпіх губсрній, дзе болыпасць насельніцтва складалі бсларусы. У гэтай пастановс называліся 54 павехы, што складалі тэрыторыю Беларускай ССР: Міпскі, Бары-саўскі, Вілейскі, Свянцянскі, Ашмянскі, Ігумепскі, Баб-руйскі, Слуцкі, Смаленскі, Бельскі, Духаўшчынскі, Па-рэцкі, Дарагабужскі, Ельнінскі, Красніцкі, Рослаўскі, Віцебскі, Веліжскі, Невсльскі, Гарадоцкі, Ссбежскі, Дры-сенскі, Дзіснснскі, Сеішснскі, Лепельскі, Полацкі, Магі-лёўскі, Аршанскі, Горацкі, Мсціслаўскі, Быхаўскі, Ча-вускі, Чэрыкаўскі, Гомельскі, Суражскі, Мглінскі, Стара-дубскі, Рагачоўскі, Рэчыцкі, Мазырскі, Гродзенскі, Лідскі. Аўгустоўскі, Сакольскі, Беластоцкі, Ваўкавыскі, Бара-навіцкі, Слонімскі, Пружанскі, Навагрудскі, Брэсцкі, Кобрынскі, Пінскі (Пз нсторнп установлсння советс-кой властн в Белорусснн н образовання БССР. Мн., 1954. С. 446 447).
Беларуская ССР у такіх межах праіснавала толькі 16 дзён, бо ўжо 16 студзеня 1919 года Пленум ЦК РКП(б) прыняў рашэнне аб выключэнні са складу Беларускай ССР "Віцебскай, Смаленскай, Мінскай, аў далейшым, у выпадку магчымасці, і Магілёўскай" губерняў (Зпешняя палітыка Беларусі. Т. 1. Мн., 1997. С. 91). Так і здарыла-ся, бо ў далейшым Магілёўская губерня была далучана да РСФСР, а Мінская і Гродзенская ўключаны ў склад Літоўска-Беларускай рэспублікі. Беларуская ССР як са-мастойная рэспубліка была проста ліквідавана.
У Дэкларацыі, якая абвяшчала аб аднаўленпі псзалеж-най Беларускай ССР ад 31 ліпеня 1920 года, гаварылася, што заходняя граніца рэспублікі будзе ўсталявана "па этнаграфічпай мяжы паміж Беларуссю і мяжуючымі з ёю
92
Пуржуазнымі дзяржавамі". Такая заява нс мела пад сабой I шльнай падставы, бо яшчэ раней, 12 ліпеня 1920 года, . і.іV падпісаны мірны дагавор паміж Расіяй і Літвой, па «ым значная частка беларускай тэрыторыі аддавалася Інне. Затым, 18 сакавіка 1921 года, уся Заходняя Бела-руі ь, па мірпым дагаворы Расіі з Польшчай, аддавалася I Іпльшчы. Вось і аказалася ў выніку, што ўся тэрыторыя і'іпоўленай Беларускай ССР у 1921-1923 гадах склада-і іі*. я ўсяго тоЛькі з шасці паветаў былой Мінскай губерні: І.пГіруйскага, Барысаўскага, Ігуменскага, Мінскага, Ма-іырскага і Слуцкага.
I Ісраход ад "ваеннага камунізму" да новай эканаміч-н.ііі палітыкі ў 1921 годзе садзейнічаў аднаўленню эка-нпмікі і культуры, але ў сувязі з тым, што большасць <ісларускіх паветаў не ўваходзіла ў склад БССР, нельга і'і.іло разлічваць на развіццё нацыянальнай культуры Уіяго народа. Таму адразу пасля ўтварэння Саюза Са-псцкіх Сацыялістычных Рэспублік партыйныя і дзяр-жаўныя дзеячы Беларускай ССР сталі дамагацца вяр-і.нііія ў склад рэспублікі паветаў, дзе большасць скла-'ііілі беларусы.
20-26 сакавіка 1923 года ў Мінску адбыўся VII з'езд КI І(б)Б, які у рэзалюцыі "Нацыяналыіыя моманты ў ц іяржаўным і партыйным будаўніцтве" выказаўся за не-нііходнасць "пераглядзець існуючы зараз адміністра-ныйна-гаспадарчы падзсл і псрагрупіраваць яго ў боль-шых суадносінах з яго натуральна-гістарычнымі, экана-мічпымі. вытворчымі і нацыянальна-культурнымі асаб-нівасцямі... шляхамуключэння ў састаў Беларусі роднас-ных сй суседніх раёнаў".
Рашэнне VII з'езда КП(б)Б аб вяртанні ў склад БССР распаў, дзе большасць насельніцтва складалі беларусы, рлзглядалася ў ЦК РКП(б). Была прыпята пастанова аб і парэнні спецыялыіай камісіі для вырашэння гэтага пы-
93
тання. Камісія прапанавала далучыць частку Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў да БССР. 1 этая пра-панова была зацверджана Палітбюро ЦК РКП(б). У снежні 1923 года камісія, утвораная ЦВК СССР у складзе А. Енукідзе (старшыня, сакратар ЦВК) і па два чалавекі ад РСФСР (А. Смірноў і Ц. Сапропаў) і ад БССР (В. Ба-гуцкі і М. Мароз), яшчэ раз разгледзела гэтае пытанне і падрыхтавала праект пастановы. 7 сакавіка 1924 года Прэзідыум ЦВК СССР прыняў пастанову "Аб аб'ядпанні ў складзе Беларускай ССР усіх тэрыторый Савецкага Са-юза з большасцю беларускага населыііцтва".
Да Беларускай ССР былі далучаны паветы Віцебскай губерні: Віцебскі, Полацкі, Сенпенскі, Суражскі, Гара-доцкі, Дрысенскі, Лепельскі і Аршанскі. Тры паветы гэ-тай губерні (Дзвінскі, Люцынскі і Рэжыцкі) яшчэ ў 1920 годзе былі перададзены Латвіі, а яшчэ тры паветы (Се-бежскі, Веліжскі і Невельскі) засталіся ў складзс РСФСР. 3 Гомельскай губерні (утворана 26.4.1919 года з Магілёўс-кай губ.) БССР перадаваліся Клімавіцкі, Рагачоўскі, Бы-хаўскі, Магілёўскі, Чэрыкаўскі і Чавускі павсты, са Сма-ленскай - толькі Г орацкі павет і тры воласці цалкам і тры часткова з гор. Мсціславам - Мсціслаўскага павета. Такім чынам, у 1924 годзе Беларускай ССР былі верну-ты 16 паветаў, ды і то пе цалкам. Тэрыторыя БССР па-вялічылася з 523 тыс. кв. км да 110,5 тыс., а колькасць нассльніцтва з I млн 555 тыс. чалавек да 4 мл п 171 тыс. У 1926 годзе да БССР былі далучаны яшчэ два паветы Гомельскі і Рэчыцкі. Тым самым тэрыторыя рэспублікі павялічылася яшчэ па 15 270 кв. км, а насслыііцтва на 649 тыс. чалавек.
Паводле пастановы СНК БССР ад 20 жпіўпя 1924 года тэрыторыя рэспублікі падзялялася на 10 акруг, 100 раё-наў і 1 202 сельсаветы. У 1926 годзе былі ўтвораны Го-мельская і Рэчыцкая акругі. Пасля вярташія ў склад Бе-
94
п.ірускай ССР усходніх раёнаў, дзе болыпасць насельніцт-п. < складалі беларусы, тэрыторыя рэспублікі на пачатак 1927 года склала 125 тыс. 950 кв. км, а насельніцтва каля -5 млн чалавек. I хоць гэта складала менш за палову бела-руекага абшару, тым не менш, умовы для развіцця эка-помікі і культуры беларускага народа сталі нашмат леп-іпымі, чым у час другога аднаўлення БССР, ці ў час ства-р іпня СССР.
§ 6. Дзяржаўнае будаўніцтва і асноўныя накірункі нацыянальнай палітыкі БССР у 1924-1927 гадах
Утварэнне Савецкага Саюза і прыняцце Канстытуцыі ('ССР у студзені 1924 года выклікалі неабходнасць уня-ссння змен у канстытуцыйнае заканадаўства Беларускай ССР. Гэтымі пытаннямі ў першую чаргу і заняўся ў сака-віку 1924 года VI Усебеларускі (Надзвычайны) з'езд Са-ветаў. Парадак дня з'езда ўключаў пытанні;
1. Міжнароднае і ўнутранае становішча Савецкага Саюза.
2. Пашырэнне межаў БССР і задачы Савецкага бу-даўніцтва.
3. Адміністрацыйна-гаспадарчы падзел БССР.
4. Пытанні Канстытуцыі БССР.
5. Выбары ЦВК БССР.
З'езд даручыў ЦВК БССР распрацаваць план новага адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзслу рэспублікі, падрыхтаваць праект новай Канстытуцыі. Дэлегаты з'езда палічылі неадкладна ўнесці ў Канстытуцыю наступ-ныя змены: ЦВК БССР ствараўся ў колькасці 120 члепаў і 30 кандыдатаў замсст ранейшых 60 чалавек; Прэзідыум ЦВК выбіраць у складзе Старшыні, Сакратара і 9 чле-наў - замест ранейшых 7; адмянялася палажэпне, павод-ле якога Старшыня ЦВК быў адпачасова і Старшынёй Савета Народных Камісараў.
95
Змяняўся таксама склад СНК, у які ўключаліся апра-ча Старшыні, яго намеснікаў і наркамаў, упаўнаважаныя наркамаў СССР.
Выконваючы рашэнне з'езда, ЦВК утварыў камісію, якая распрацавала праект рэформы адміністрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу рэспублікі. Яна прапанавала ўтварыць у Беларускай ССР 10 акруг і 100 раёнаў. Кож-ная акруга мела ў сярэднім 400 450 тыс. жыхароў пры плошчы ў 10 11 тыс. кв. км, расн - 25 30 тыс. жыхароў і плошчу каля 1000 кв. км.
Кожны расн падзяляўся на сельсавсты з такім раз-лікам, каб колькасць насельніцтва ў сельсавсце не пера-вышала 2 4 тыс. чалавек, а адлегласць кожпага паселішча ад цэнтра сельсавета была не больш за 5 10 км; толькі ў маланаселеных раёнах дапускалася зпіжэнне колькасці жыхароў у сельсавстах да 500 чалавек.
У ліпспі 1924 года пастановай ЦВК БССР паветы і во-ласці ў рэспубліцы былі скасаваны і замест іх утвораны акругі і раёны. У той жа час ЦВК БССР зацвердзіў "Па-лажэнне аб акруговых з'ездах Савстаў і іх выканаўчых камі-тэтах", "Палажэнне аб раённых з'ездах Саветаў і іх выка-наўчых камітэтах" і "Палажэнне аб сельскіх Саветах". Рэ-форма адміністрацыйна-тэрытарыялыіага падзелу і мяс-цовых органаў Савецкай улады спрыяла актывізацыі іх дзейнасці ў аднаўленні і развіцці эканомікі і культуры. набліжэнню дзяржаўнага апарату да патрэб грамадзяп.
Рэарганізацыя закранула і партыйнае кіраўніцтва. У маі 1924 года ў Мінску адбыўся VIII з'езд КП(б) Бела-русі, які адзначыў поспехі ў гаспадарчай адбудове, асаблі-ва ў сельскай гаспадарцы, і вызпачыў накірункі нацыя-налыіай палітыкі па выкапанні рашэпняў XII з'сзда РКП(б). Умацаванне Беларускай ССР садзейнічала таму. што з'езд замест Часовага Бсларускага Бюро ЦК РКП(б) выбраў Цэнтралыіы Камітэт КП(б) Бсларусі. тым са-
96
мым павысіўшы прававос становішча партыйнай аргані-ііпіыі рэспублікі і яе кіраўніцтва.
Выпрацоўка асноўных накірункаў нацыянальнай палі-іыкі па Беларусі праходзіла ў барацьбе дзвюх асноўных пныняў. Пачатак гэтай барацьбы праявіўся адразу пасля 'Іютаўскай рэвалюцыі 1917 года. Нацыянальныя дзеячы Іпап і Антон Луцкевічы, Язэп Лёсік, Браніслаў Тараш-мніч і многія іншыя ўжо ў сакавіку 1917 года рабілі спро-Ы.і процістаяць вялікадзяржаўнаму расійскаму шавінізму і мясцоваму "заходнерусізму" і адстойвалі ідэі беларускай п.іцыянальнай дзяржаўпасці і культуры. Супраць бела-рускай нацыянальнай ідэі выступалі прадстаўнікі розных I ысійскіх палітычных партый ад акцябрыстаў да эсэраў, расійскія чыноўнікі на Беларусі, а пасля Кастрычніцкага псравароту - і некаторая частка бальшавікоў, якія лічылі, нііо ў мэтах сусветнай пралетарскай рэвалюцыі не павін-іііі быць на тэрыторыі былой Расійскай імпсрыі нацыя-п.піыіых рэспублік. Часткова гэтая пазіцыя бальшавікоў імяпілася ў 1918 1920 гадах, калі былі ўтвораны Савецкія іыцыянальныя рэспублікі.
Выяўленне нацыянальнай палітыкі на Бсларусі атры-м.іла юрыдычнае замацаванне ў Дэкларацыі аб абвяшчэнні пг іалежнасці Беларускай ССР, якая ўстанаўлівала поўнае р.іупапраўе беларускай, рускай, польскай і яўрэйскай моў на ўсіх дзяржаўных установах рэспублікі. Тэарэтыч-н.ііі і практычнай распрацоўцы нацыяпальнай палітыкі >і і ісйнічалі адкрыццс Беларускага дзяржаўнага універ-<к н а у 1921 годзе і ў наступпым годзе Інстытута бела-рускай культуры. 15 ліпеня 1924 года ЦВК БССР пры-пну пастанову "Аб практычных мерапрыемствах па пра-пнд існню нацыянальнай палітыкі", якой юрыдычна за-іпцоўвалася спыненне русіфікацыі і акрэсліваўся план н« раводу ўсіх дзяржаўпых і грамадскіх устаноў на беларус-оую мову, пры шырокім выкарыстанні рускай, польскай і
97
яўрэйскай моў. У Пастанове, сярод іншага, гаварылася: "... 2. У сувязі са значнай перавагай у БССР населыііцтва бела-рускай нацыянальнасці беларуская мова выбірасцца, як мова пераважная, для зпосін паміж дзяржавай. прафесій-нымі і грамадскімі ўстаповамі і арганізацыямі... 5. Мовай зносін устаноў БССР з установамі СССР і іншых Саюзных Рэспублік з'яўляецца руская мова".
3 мэтай пераводу справаводства на беларускую мову ў наркаматах БССР былі вызначыны пастушіыя тэрміны і на працягу аднаго года - Упраўленне справамі ЦВК. Уп-раўленне справамі Саўнаркама, Наркамасвсты і Наркам-зем; на працягу двух гадоў Наркамат унутраных спраў, Наркамюст і Наркамсабес; на працягу трох гадоў Нар-камздраў, Наркамфін, Наркамваен (мясцовыя органы) і ўсе іншыя савецкія ўстановы і арганізацыі БССР.
Усе дакументы публічна-прававога характару, такія, як пасведчанні і выпіскі з актаў грамадзянскага стану і іншыя, павінны выдавацца на беларускай і па адной з трох іншых раўнапраўных моў. Кожны супрацоўнік са-всцкіх, прафесіянальных і грамадскіх устапоў і арганіза-цый абавязкова павінен всдаць беларускую і рускую мовы, а для пэўнай катэгорыі супрацоўнікаў устанаўлі-валася яшчэ і абавязковае веданнс яўрэйскай або польс-кай моў.
Вывучэнне беларускай і рускай моў з'яўлялася абавяз-ковым прадметам выкладання ва ўсіх навучальных ус-тановах БССР. Пры прыёмс ў вышэйшыя павучальныя ўстановы і тэхнікумы патрабавалася всдапне беларускай мовы. Пры замяшчэнні вакантных насад на кафсдрах прафссарамі, выкладчыкамі, асістэнтамі і іншымі наву-ковымі супрацоўнікамі пры ўсіх роўпых умовах псрава-га аддавалася асобам, якія всдалі беларускую мову.
У выніку правсдзенай працы да 1928 года ўсе дзяр-жаўныя і грамадскія ўстановы былі пераведзсны на бе-
98
іарускую мову. 80% школ працавалі на беларускай мовс. Разам з тым працавалі рускія, яўрэйскія і польскія піколы. Дзейнічалі таксама яўрэйскі і польскі псдтэхні-ьумы, у якіх рыхтаваліся будучыя выкладчыкі для на-
цыянальных школ.
Правядзепне так званай палітыкі беларусізацыі ў БССР .іказала выключнае ўздзсянне на нацыянальна-вызвален-чую барацьбу працоўных Заходпяй Беларусі, узмацніла іх імкненне да ўз'яднання з БССР.
Алс ўжо ў 1929-1930 гадах адносіны да нацыянальнай палітыкі змяніліся. Пачалася жахлівая, з трагічнымі на-с гупствамі кампанія па выкрыцці гэтак званых "нацыянал-Дімакратаў", якая абярнулася вынішчэннем беларускай ііі гэлігснцыі: пісьменнікаў, вучоных, выкладчыкаў беларус-кай мовы і літаратуры, палітычных і дзяржаўных дзсячаў.
У пачатку 30-х гадоў прыхільнасць да беларускай куль-іуры і мовы стала разглядацца як варожая дзейнасць, асабліва пасля таго, як оргапамі НКВД была сфабрыка-пана справа неіснуючага "Саюза вызвалення Беларусі". іа нібыта прыналежнасць да яго былі расстраляны наркам асветы БССР А. Баліцкі, наркам зсмляробства Д. Прышчэпаў і абвінавачаны Зм. Жылуновіч, У. Ігна-і оўскі, а потым і А. Чарвякоў, М. Галадзед і многія іншыя. V 1931 годзе ЦК КП(б)Б прыняў пастанову "Аб узмац-псііні барацьбы з ухіламі ў нацыяналыіым пытанні", якая фактычна скончыла з "беларусізацый" Бсларусі.
§ 7. Канстытуцыя Беларускай ССР 1927 года
Распрацоўка праскта Канстытуцыі Беларускай ССР імчалася адразу пасля VI Усебеларускага з'езда Саветаў, які адбыўся ў сакавіку 1924 года. Ён даручыў ЦВК БССР упссці змены ў^ізсючую Канстытуцыю і на іх асновс падрыхтаваць праект новай Канстытуцыі. 3 гэтай мэтай і'езд утварыў канстытуцыйную камісію, якая ў лютым
99
1925 года прадставіла праект Канстытуцыі на разгляд сссіі ЦВК БССР. ЦВК адобрыў праект і накіраваў яго на абмеркаванне ў акругі і раёны.
Аднак, пакуль ішло яго абмсркаванне, палітычная сітуа-цыя ў рэспубліцы змянілася. Адбыліся змены ў партыйным кіраўніцтвс рэспублікі. У верасні 1924 года замест Л. Асаткі-на-Уладзімірскага партыйным кіраўніком ЦК КП(б) Бела-русі быў выбраны, па рэкамендацыі з Масквы, А. Крыніцкі (ураджэнец Расіі), які праводзіў узягы Камуністычпай партыяй курс на камандна-адмінісі рацыйнас кіраванне эканомікай. У 1926 годзе па яго ініцыятыве была прынята пастанова ЦК КП(б) Беларусі "Аб рабоце сярод інтэліген-цыі", скіраваная на абмежаваннс ўдзелу ў дзяржаўным бу-даўніцтве беларускай нацыянальнай інтэлігенцыі непрале-тарскага паходжання. Змянілася палітыка да пацыяналь-ных рэспублік у Маскве. I. Сталін, захапіўшы пасля смерці У. Леніна партыйпую і савецкую ўлады, ўзяў курс на ўма-цаванне звышцэнтралізаваных агульнасаюзных органаў СССР і абмежаванпе правоў саюзных рэспублік.
Усё гэта прывяло да таго, што падрыхтаваны праект Канстытуцыі БССР быў адхілсны.
У студзені 1927 года была ўтворана новая кансты-гуцыйная камісія ў складзе А. Чарвякова (старшыня), А. Крыніцкага, I. Адамовіча, М. Ссгаля і А. Бсйліна. У сакавіку Бюро ЦК КП(б)Б разгледзела праект Кансты-туцыі, а затым ён разглядаўся ў Маскве камісіяй фрак-цыі ВКП(б) у Прэзідыуме ЦВК СССР, дзе былі зробле-ны некаторыя заўвагі і папраўкі. Канчаткова падрыхта-ваны тэкст Канстытуцыі быў псрададзены на разгляд VIII Усебеларускага з'сзда Савстаў, які Г1 красавіка 1927 года і зацвердзіў аднагалоспа новую Канстытуцыю Бе-ларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі.
Канстытуцыя складалася з 13 глаў і 76 артыкулаў. У псршай главе "Агулыіыя палажэнні" замацоўваліся цг-
м л ы, задачы. грамадскі і дзяржаўнылад. У першым ар-і ыкуле было запісана, што Канстытуцыя засноўвасцпа на Дэкларацыі правоў працоўнага і эксплуатуемага на-рода, зацверджанай Трэцім Усерасійскім з'ездам Савс-іаў, і на канстытуцыйных актах Беларускай ССР, пры-пятых у 1919 і 1920 гадах, і мае свасй задачай "гаранта-наць дыктатуру пралетарыяту ў мэтах падаўлення бур-жуазіі, знішчэннс эксплуатацыі чалавска чалавскам і ажыццяўленне камунізму, пры якім не будзе ні падзелу па класы, ні дзяржаўнай улады".
У другім артыкулс яшчэ раз пацвярджалася, што Бс-наруская ССР "ёсць сацыялістычная дзяржава дыктату-ры пралетарыяту".
А ад імя пралетарыяту дыктатуру ў СССР ажыццяўля-па Расійская Камуністычная партыя балыпавікоў. Усе дзяржаўныя органьі падпарадкаваны партыйным уста-новам і павінны былі выконваць дырэктывы і пастановы партыйных з'ездаў, канферэнцый і іх выканаўчых орга-наў. Адбылося зліццё партыйнага і савецкага дзяржаўна-і а апаратаў. Усс важнсйшыя пасады ў дзяржаўным апара-цс займалі толькі камуністы, якія зацвярджаліся ў партый-пых камітэтах. Напрыклад, кіруючыя работнікі Бсларус-кай ССР зацвярджаліся ў Маскве ў ЦК ВКП(б), а рэспублі-к.шскія наркамы, іх намеснікі і некаторыя іншыя - на бюро I (К Кампартыі Беларусі. Асобы, якія прызначаліся на па-сады ў акругах, раёнах, зацвярджаліся акружнымі або ра-гцнымі камітэтамі партыі. Такая сістэма прызначэння і.іруючых кадраў атрымала назву наменклатурнай.
Дзяржаўныя кіраўнікі ўваходзілі ў склад партыйных органаў, а партыйныя кіраўнікі - у склад дзяржаўных іанецкіх устаноў. Напрыклад, на XIII з'ездзе Кампар-і ыі (балыпавікоў) Бсларусі, які адбыўся ў маі чэрвені 1930 года, у склад ЦК партыі былі выбраны старшыня I (ВК БССР А. Чарвякоў, старашыня СНК БССР М. Га-
101
ладзсд, а на X з'ездзе Саветаў БССР у склад ЦВК БССР быў выбраны першы сакратар ЦК КП(б)Б К. Гей.
Такі парадак быў устаноўлсны з псршых гадоў Са-вецкай улады на Беларусі і доўжыўся да 1991 года, па-куль Кампартыя заставалася пры ўладзе
Носьбітам вярхоўнай улады ў Беларускай ССР, па Канстытуцыі 1927 года, абвяшчаўся Уссбсларускі з'езд Савстаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпута-таў, а ў перыяд паміж з'ездамі Цэнтральны Выканаўчы Камітэт Савстаў Бсларускай ССР. Длс фактычна як з'езд, так і ЦВК павінны былі выконваць дырэктьівЫ вышэйпіых партыйных органаў. Таму ўся дзейпасць вы-шэйшых дзяржаўпых органаў Бсларускай ССР право-дзілася пад кіраўніцтвамі наглядам паргыйных органаў. Найперш агульнасаюзных.
Канстытуцыя Беларускай ССР прызнавала працу абавязкам усіх грамадзяп і лічыла ахову працы сваёй асабліва важнай задачай (арт. 7). Тут жа абвяшчаліся розныя дэмакратычныя свабоды: сходаў, саюзаў. дру-ку, рэлігійнай і антырэлігійнай працаі анды і іншыя. Але ў артыкуле 19 было запісана: "КіруюЧЬ1сЯ інтарэсамі працоўных, Бсларуская ССР пазбаўляе нскаторых асоб і некаторыя групы асоб правоў, каторымі яны карыс-таюцца са шкодай для іптарэсаў сацыялістычнай рэва-люцыі". Відавочна, што гэты артыкул у спалучэнні з прынцыпам дыктатуры пралетарыяту фактычна абмя-жоўваў усе дэмакратычныя свабоды народа і даваў прастору для самавольства партыйных і савецкіх чы-ноўпікаў.
У Канстытуцыі абвяшчалася роўнасць правоў усіх гра-мадзян, незалсжпа ад іх расавай і нацыяналыіай прыпа-лежпасці. У сувязі зтым, што значная большасць нассль-ніцтва БССР належыць да беларускай нацыянальнасці, бсларуская мова нрызнавалася мовай "псраважнай для
102
ў іасмаадносін паміж дзяржаўнымі, прафесіянальнымі і і рамадскімі ўстаповамі і арганізацыямі" (арт. 22).
Абнародаванне важнейшых заканадаўчых актаў павін-на было выконвацца на беларускай, яўрэйскай, рускай і нольскай мовах (арт. 23).
Главы 2, 3, 4, 5 і 6 былі прысвечаны вышэйшым орга-пам дзяржаўнай улады і кіравання, парадку іх утварэння і кампетэнцыі. Вышэйшым органам дзяржаўнай улады абвяшчаўся Усебеларускі з'езд Саветаў, які камплекта-паўся з прадстаўнікоў гарадскіх Саветаў з разліку адзін дліутат ад 2 тыс. выбаршчыкаў і акружных з'ездаў Саве-і аў з разліку адзін дэпутат ад 10 тыс. жыхароў (арт. 26). У нерыяд паміж з'ездамі вышэйшым органам улады з'яў-ляўся Цэнтральны ВыканаўчыКамітэт Беларускай ССР. Асабовы састаў ЦВК вызначаўся Усебеларускім з'ездам. Гак, на VIII з'ездзе ў састаў ЦВК было выбрана 230 пра-вадзейпых членаў і 74 кандыдаты; у 1929 годзе, на IX і'ездзе Саветаў, у ЦВК былі выбраны 254 члены і 88 кан-дыдатаў; у 1931 годзе, на X з'ездзе, 288 правадзейных членаў (капдыдаты нс выбіраліся).
У перыяд паміж сесіямі Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта БССР вышэйшым заканадаўчым, распарадчым і кантрольным органам улады Беларускай ССР з'яўляўся Прэзідыум ЦВК, які выбіраўся на сесіі ЦВК БССР. Для непасрэднага кіравання асобнымі галінамі дзяржаўнага жыцця рэспублікі ЦВК БССР утвараў Савет Народных Камісараў у саставе старшыні Савета Народных Каміса-раў, яго намеснікаў, камісараў. У састаў СНК БССР ува-ходзілі таксама ўпаўнаважаныя народных камісарыятаў Саюза ССР па замежных справах, па ваеннай і марской справах, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфаў (арт. 45).
Главы 7, 8, 9 і 10 рэгламентавалі парадак утварэння і дзейнасці мясцовых органаў дзяржаўнай улады і кіра-ванпя. Вышэйшым органам улады ў межах акругі або
103
раёна з'яўляўся акруговы або раённы з'езд Саветаў ра-бочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Іх вы-канаўчымі органамі былі акруговыя або раённыя выка-наўчыя камітэты, якія ў псрыяд паміж акруговымі і ра-ённымі з'ездамі Саветаў былі асноўнымі органамі ўлады на сваёй тэрыторыі, а для вырапіэння бягучых спраў вы-біралі прэзідыумы.
Ніжэйшымі адзінкамі мясцовых органаў улады былі гарадскія, местачковыя і сельскія Саветы рабочых, ся-лянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Для вырашэння бягучых спраў гэтыя Саветы выбіралі са свайго складу выкапаўчыя органы.
главе 11 замацоўваліся асноўныя прынцыпы вы-барчага права Беларускай ССР. Права выбіраць і быць выбраным мелі грамадзяпе, якім на дзень выбараў споў-нілася 18 гадоў (арт. 70). Пазбаўляліся выбарчых пра-воў: "а) асобы, якія карысталіся наёмнаю працай у мэ-тах атрымання прыбытку; б) асобы, якія жылі на нс-працоўны даход, а менавіта - працэнты з капітала, да-ходы з прадпрыемстваў, прыбыткі з маёмасці і да т. п.; в) прыватныя гандляры, гандлёвыя і камерцыйныя пас-рэднікі; г) манахі і духоўныя служкі рэліі ійных культаў усіх спавяданняў і абрадаў; д) служачыя і аі епты былой паліцыі, асобнага корпуса жандармаў і ахоўных аддзе-лаў, асобы цараваўпіага ў Расіі дома, а таксама асобы, якія кіравалі дзейнасцю паліцыі, жандармсрыі і карных органаў; е) асобы, якія былі прызнаныя ва ўстаноўле-пым парадку псіхічна хворымі або вар'ятамі; ж) асобы, асуджаныя за карыслівыя і ганебныя злачынствы на вызначапы законам або судовым прыгаворам тэрмін" (арт. 71).
Такім чынам, гэты артыкул Канстытуцыі пазбаўляў значную частку грамадзян Бсларускай ССР выбарчых правоў. Апрача таго, выбары праводзіліся па агулыіых
19Л
сходах па прадпрыемствах, былі шматступеньчатыя, а і аласаванне_ адкрытае. Вылучэнне кандыдатаў у дэпу-гаты праводзілася толькі па дырэктывах партыйнага кіраўніцтва, што адпавядала палажэнням аб "дыктату-ры пралетарыяту" і сведчыла аб значным абмежаванні дэмакратыі.
Глава 12 "Правядзенне выбараў" мела толькі два ар-і ыкулы, у якіх гаварылася, што парадак выбараў вызна-чаецца Цэнтральным Выканаўчым Камітэтам БССР або яго Прэзідыумам, а дні выбараў устанаўліваюцца мясцовымі Саветамі або іх выканаўчымі камітэтамі.
У апошняй 13 главе гаварылася пра герб, флаг і сталі-цу Беларускай ССР.
Прыняццем Канстытуцыі БССР партыя імкнулася нейкім чынам унармаваць дзейнасць усіх дзяржаўных органаў і актывізаваць удзел насельніцтва ў рабоце Саветаў усіх узроўняў, бо ў выбарах у Саветы ў 1926 1927 гадах у беларускіх вёсках удзельнічала ўсяго 46% выбаршчыкаў. Аднак нават і гэты абмежаваны дэмак-ратызм новай Канстытуцыі быў хутка заменены адмі-ністрацыйна-камандным метадам у грамадска-палі-тычным жыцці рэспублікі. 3 1929 года пачалася пры-мусовая калектывізацыя сельскай гаспадаркі, узмацні-ліся рэпрэсіі супраць "кулакоў", "шкоднікаў", "нацдэ-маў" і іншых так званых ворагаў - фактычна ўсяго народа, што сведчыць аб шматлікіх парушэннях Кансты-туцыі з боку дзяржаўных органаў. Шматступеньча-тасць выбараў на справе пазбдўляла простых грамадзян удзсльнічаць у выбарах дэлегатау на Усебеларускія з'езды і магчымасці выказаць там сваю думку. Перы-яд 1929-1930 уадоў - гэта час пачатку новага этапу сталінскага будаўніцтва сацыялізму і ўсталявання баль-шавіцкай таталітарнай сістэмы дзяржаўна-партыйнага кіраўніцтва.
105
Глава 4
СТАНАЎЛЕННЕ I РАЗВІЦЦЁ БЕЛАРУСКАГА САВЕЦКАІА ПРАВА (1919-1929)
§ 1. Беларускае заканадаўства нершых гадоў савецкай улады
3 1919-га да 1923 года аснову беларускага савецкага заканадаўства складалі нарматыўныя акты Савецкай Расіі. На тэрыторыі Беларусі, неакупіраванай пемцамі, у 1917-1918 гадах працягвалі дзейнічаць расійскія законы. Пасля абвяшчэння Сацыялістычнай Савсцкай Рэспублікі Беларусі законы Савецкай Расіі таксама заставаліся тут у поўнай сіле, бо Беларуская ССР разглядалася ўсяго толькі як частка РСФСР.
Першымі рэспубліканскімі савсцкімі канстытуцый-нымі актамі былі Маніфест Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі, Канстытуцыя Сацыялістычпай Савецкай Рэспублікі Беларусі, Дэкларацыя аб абвяшчэпні незалеж-насці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Бсларусі.
У Маніфесце, побач з палітычнымі заявамі, заклікамі лозунгамі, змяшчаліся і нрававыя нормы:
1. 3 гэтага моманту ўся ўлада на Беларусі палежыць толькі Саветам рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырво-наармейскіх дэпутатаў.
2. Захаваўшаяся дагэтуль дзе-кольвечы ўлада ня-мецкіх, нольскіх і ўкраінскіх акупаптаў ад гэтага часу лічыцца скасавапаю.
3. Прадажная буржуазная Беларуская Рада з яе так зва-пымі "народпымі міністрамі" абвяшчаецца па-за законам.
4. Усе законы. настановы, распараджэнні і загады Рады і яс прыслужпікаў, а таксама нямецкіх, польскіх і ўкраінскіх акупацыйных улад лічацца несапраўднымі; распараджэнні ж і загады нямецкіх улад, якія тычацца
106
спосабу вываду нямецкіх салдат з Беларусі, захоўваюць сваю сілу.
5. Ад гэтага часу ўсталёўваецца на Беларусі рэвалю-цыйны парадак; усе супроціў - рэвалюцыйныя выступы і патугі ўчыніць пагромы, рабаванне і гвалтаванне бу-дуць бязлітасна падаўляцца.
6. Рабочыя, сяляне і працаўнікі ўсіх нацыянальнас-цяў, якія жывуць на абшары Беларусі, карыстаюцца роўным правам і знаходзяцца пад абаронаю рэвалю-цыйных законаў.
7. Уся зямля памешчыкаў і наогул буйных землеўлас-нікаў, манастыроў, цэркваў і касцёлаў, і духоўнікаў, з усім жывым і мёртвым багаццем (інвентаром), а таксама ўсе лясы, воды і нетры зямлі становяцца здабыткам пра-цоўпага народу Беларусі.
8. Усе чыгункі і ўсе шляхі зносін, пошта, тэлеграфы ды тэлефоны, фабрыкі, заводы і банкі абвяшчаюцца зда-быткам рабочых і беднага сялянства Беларусі.
9. Мясцовыя Саветы мусяць абараняць людское дабро ад раскраду і псавання і прыцягваць віноўнікаў да адказу.
10. Уводзіцца васьмігадзінпы рабочы дзень, без звыш-урочных гадзін на усялякай рабоце, і ўваходзяць у сілу ўсе дэкрэты Р.С.Ф.С.Р. па забеспячэнні рабочага стану.
Чырвонай арміі, рабочым і сельскай бядноце Беларусі даручае Часовы Урад Савецкай Беларускай Незалежнай Рэспублікі ахову ўсіх гэтых вялікіх заваёў сацыяльнай рэвалюцыі ("Весткі Часовага Работніча-Сялянскага Ра-давага (Савецкага) Урада Беларусі" ад 19.01. 1919 года).
Супярэчлівы характар насілі заканадаўчыя акты, прынятыя Першым з'ездам Саветаў Беларусі. Яны, з ад-наго боку, замацоўвалі ўтварэнне Беларускай ССР, а, з другога, дэкларацыяй аб аб'яднапні Беларускай ССР з Літоўскай ССР Беларуская рэспубліка ліквідоўвалася і ўсе раней прынятыя акты, у тым ліку Маніфест Часова-
107
га Рабоча-Сялянскага ўрада і Канстытуцыя, прынятая гэтым з'ездам, страчвалі сілу.
Дзейнасць Маніфсста была адноўлена Дэкларацыяй аб абвяпічэнпі нсзалежнасці БССР ад 31 ліпеня 1920 года. Аднаўленне Канстытуцыі 1919 года адбылося на Другім Усебеларускім з'ездзе Саветаў у сіісжні 1920 года, калі былі прыняты Дапаўненні да Канстытуцыі. 3 гэтага часу ў Беларускай ССР пачынаецца рэгулярны зако-натворчы працэс па стварэнні беларускага савецкага на-цыянальнага права. Разам з тым, у Беларускай ССР пра-цягвалі дзейнічапь усе нарматыўныя акты РСФСР, бо, як ужо неаднойчы падкрэслівалася, і ў самой Расіі, і ў Бе-ларусі рэспубліка разглядалася як частка РСФСР.
Дзейнасць нарматыўных актаў РСФСР на тэрыторыі Беларускай ССР рэгулявалася Саюзным рабоча-сялянскім дагаворам ад 16 студзеня 1921 года і дэкрэтам Прэзідыума ЦВК БССР ад 24 студзеня 1922 года "Аб правамоцнасці для ССРБ дэкрэтаў і распараджэнняў РСФСР".
Доўгі час, аж да Другога з'езда Савстаў, падрыхтоўка заканадаўчых актаў насіла прымітыўны характар, мно-гія з іх рыхтаваліся на пасяджэннях заканадаўчых орга-наў без папярэдняга абмеркавання. пры слабай юрыдыч-най падрыхтоўцы заканадаўцаў. У студзені 1921 года пас-тановай СНК БССР была ўтворана Кадыфікацыйная камісія, якая павінна была рыхтаваць законапраекты і даваць сваё заключэнне на ўсіх праектах законаў, якія разглядаліся на пасяджэннях ЦВК, яго Прэзідыума і СНК БССР. Для падрыхтоўкі законапраектаў з 1921 года сталі ўключацца ў склад камісій вучоныя-юрысты з Бе-ларускага дзяржаўнага унівсрсітэта, а пасля і з Інстыту-та бсларускай культуры, дзе была ўтворана камісія па распрацоўцы беларускай юрыдычпай тэрміналогіі. Га-лоўнай задачай заканадаўства БССР была падрыхтоўка прававой базы для дзейнасці вышэйшых і мясцовых орга-
108
іі.іў дзяржаўнай улады па аднаўленні і развіцці народнай • нспадаркі і культуры.
Аднаўленню народнай гаспадаркі Бсларускай ССР . нрыялі нарматыўныя акты, якія былі прыняты ў РСФСР I БССР у сувязі з увядзеннем новай эканамічнай палі-і ыкі. У сакавіку 1921 года быў выдадзены дэкрэт Усера-< іпскага Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта "Аб заме-нс харчовай і сыравіннай развёрсткі натуральным падат-кам". Паводле гэтага дэкрэта ў БССР былі выдадзены .ікіы, якія дазвалялі свабодны гандаль харчовымі пра-дуктамі. У верасні 1922 года ЦВК БССР выдаў закон "Аб працоўным землекарыстанні", які дазваляў сялянам сваім одумам весці сваіо індывідуальную гаспадарку, браць і здаваць у арэнду зямлю, выкарыстоўваць наём-ную працу. У гэтым жа накірунку былі распрацаваны іямельныя кодэксы Бсларускай ССР 1923 і 1925 гадоў.
§ 2. Грамадзянскае права
Псршыя заканадаўчыя акты Савецкай дзяржавы былі накіраваны на ліквідацыю буржуазпага грамадзянскага права і стварэнне новага савецкага права, якое павінна было забяспечыць пабудову сацыялізму (камунізму).
Псршыя дэкрэты Савецкай улады былі такія, як "Дэк-рэт аб зямлі", дэкрэт УЦВК і СНК Расіі "Аб утварэнні Вышэйшага Савета народнай гаспадаркі" ад 2(15) снеж-ня 1917 года, паводлеякога ВСНГ меў праваканфіскоўваць, рэквізоўваць, прымусова адбіраць на карысць дзяржа-вы розныя прамысловыя і гандлёвыя прадпрыемствы. Дэкрэтам СНК РСФСР ад 28 чэрвеня 19ПГ года была праведзена нацыяпалізацыя прамысловасці і транспар-ту. У сакавіку 1913 года дэкрэтам УЦВК адмянялася спад-чыннас права: пасля смерці ўладальніка маёмасць, якая яму належала (як перухомая, так і рухомая), абвяшчала-ся дзяржаўным набыткам РСФСР.
109
У выніку такіх актаў ужо ў сярэдзіне 1918 года Савец-кая дзяржава стала адзіным уласнікам зямлі, банкаў, пра-мысловых прадпрыемстваў і іншыіГаб'ектаў уласнаспі. Была ўвсдзена хлебная манаполія і ўсеагульная працоў-ная павіннасць. Такім чынам, у Расіі і неакупіраванай част-цы Беларусі ў 1919-1920 гадах быў усталяваны лад, паз-пей названы васнным камунізмам. У выніку грамадзянс-кай вайны, замежнай інтэрвенцыі і ідэі ліквідацыі прыват-най уласнасці і рыначных адносін у гаспадарчай дзейнасці народная гаспадарка прыйшла ў заняпад, у краіпе пачаў-ся голад. Для адбудовы эканомікі ў першую чаргу неаб-ходна было ажывіць сельскую гаспадарку і адпавіцьры-начныя адносіны. Каб ажыццявіць гэта, трэба было да-пусціць прыватную ініцыятыву ў прамысловасці, сельс-кай гаспадарцы і прыватным гандлі. Абставіны вымусілі партыйныя і дзяржаўныя ўстановы псрайсці да новай эканамічнай палітыкі.
Станаўленпе і развіццё новага грамад зянскага права ў Беларусі было звязана з дапушчэннсм прыватнай улас-насці на невялікія прамысловыя прадпрысмствы і пры-ватны гандаль. У жніўні 1921 года Савет Народпых Кам-ісараў БССР выдаў пастанову "Аб правядзспні гандлю", зіодна з якой дазвалялася ўсім грамадзяпам з 16 гадоў весці гандаль прадуктамі сельскай гаспадаркі, рамяства і фабрычных вырабаў, за выключэннем прадметаў дзяр-жаўнай манаполіі. У маі 1922 года Усерасійскі ЦВК пры-няў "Дэкрэт аб асноўных прыватных маёмасных правах, якія прызнаюцца РСФСР, ахоўваюцца яс законамі і аба-раняюцца судамі РСФСР", які ў жніўні таго ж года быў распараджэннем СНК БССР уведзены ў дзеяшіе і на тэ-рыторыі БССР. Гэты дэкрэт замацаваў права прыватнай уласнасці грамадзян на невялікія прамысловыя і гандлс-выя прадпрыемствы, домаўладанні, дапускаў права спад-чыны (да 10 тыс. руб.). Дэкрэт паслужыў асновай пры
110
рапрацоўпы першага Грамадзянскага кодэксаРСФСР, які быў прыняты 31 кастрычніка 1922 года.
Пастановай Прэзідыума ЦВК БССР ад 2 лютага 1923 года Грамадзянскі кодэкс РСФСЕ_уволзіўся ў дзе-янне з 1 сакавіка на тэрыторыі БССР і разглядаўся ўжо як ГК БССР. У нормах Грамадзянскага кодэкса юры-дычна заманоўваліся пастулаты новай эканамічнай палі-тыкі, акрэсліваліся межы, у якіх дзяржава дапускала раз-віццё капіталістычных элементаў. ГК БССР 1923 года вызначаў, што прадметам прыватнай уласнасці могуць быць немуніцыпалізаваныя пабудовы, гандлёвыя і пра-мысловыя прадпрыемствы з абмежаванай колькасцю рабочых і служачых, прылады працы і іншыя каштоў-насці, што не забаранялася мець у прыватнай уласнасці.
Стабілізацыі эканомікі Беларускай рэспублікі садзей-нічалі грашовыя рэформы 1922 1924 гадоў, якія былі праведзены ў РСФСР і СССР, бо Беларуская ССР сваіх грошай не мела. У адпаведнасці з пагадненнем ад 26 ліпе-ня 1921 года бюджэт БССР каардынаваўся ў Наркамфіне РСФСР і быў часткай бюджэту РСФСР, а з 1923 года -часткай бюджэту СССР. Устанаўленне цвёрдай валютві стрымала інфляцыю і паспрыяла агульнаму развіццю эканомікі і росту дабрабыту насельніцтваг-
Г рамадзянска-працэсуальнае права рэспублікі пачало складвацца і развівацца пад уздзеяннем новай эканаміч-най палітыкі і было звязана як з грамадзянскім матэры-яльным правам, так і з судовым ладам. Першымі актамі і рамадзянска-працэсуальнага права, якімі карысталіся ў БССР, былі акты РСФСР аб судовым ладзе і Інструкцыі Наркамюста РСФСР. У сярэдзіпе 1923 года Усерасійскі Цэнтралыіы Выканаўчы Камітэт зацвердзіў Грамадзянскі працэсуальны кодэкс РСФСР, які пастановаю ЦВК БССР ад 26 ліпеня таго ж 1923 года быў уведзены ў дзеянне і на тэрыторыі БССР.
111
Новае грамадзянскае, грамадзяпска-працэсуальнае за-канадаўства, распрацаванае ў рэчышчьПювай эканаміч-най палітыкі, забяспечыла юрыдычную базу далейшага развіцця ўсіх галін эканомікі і культуры рэспублікі. Алс, пачыпаючы з 1929 года, пачалося парушэпне грама-дзянскіх правоў, зноў ліквідавалТсяТірьіватііьія прамыс-ловыя і гандлевыя прадпрыемствы, разгарнулася пры-мусовая калектывізацыя сялянскіх гаспадарак. У сувязі з гэтым былі ўнесепы значныя змены ў Грамадзянскі і Гра-мадзянска-працэсуалыіы кодэксы БССР.~
Пад уздзсяннем іювай эканамічнай палітыкі нараджа-лася новае зямелыіае заканадаўства рэспублікі. Яго ас-нову складала выключнас права дзяржаўнай уласнасці на зямлю, пры захаванні права сялян на карысіаппе і ва-лоданне зямлёй. IX Усерасійскі з'езд Савстаў у спежні 1921 года замацаваў за сяляпамі права на свабодпы вы-бар форм землекарыстання, прапапаваў перагледзець зямелыіас заканадаўства і дапасаваць яго да повай эка-намічнай палітыкі.
У мэтах каардынацыі асноўных мсрапрысмстваў па развіцці сельскай гаспадаркі паміж БССР і РСФСР 19 студзсня 1922 года было заключана пагадпсшіе аб ува-ходжанні БССР у Федэральны Камітэт па зямсльнай справе. Згодна з гэтым пагадненнем, усс аспоўпыя ме-рапрыемствы па сельскай гаспадарцы, шго праводзіліся ў РСФСР, ажыццяўляліся і ў БССР.
Выконваючы пастанову IX Усерасійскага з'езда Са-ветаў, Прэзідыум ЦВК БССР 7 верасня 1922 года выдаў Асноўны закон аб працоўным землекарысташіі. За сяля-намі замацоўвалася ў пастаяппае працоўпас карыстаппс ўся зямсльная’плошча, што знаходзілася ў іх фактычпым карыстанні.“-~
Больш поўна нормы зямельнага права былі выкладзе-пы ў першым Зямелыіым кодэксе БССР, які быў зацвср-
Г?
джаны ЦВК БССР 29 сакавіка 1923 года. Зямельны ко-д жс складаўся з трох частак. Першая частка рэгулявала нрацоўнас сялянскас землекарыстанне, другая - выка-рыстанне дзяржаўнай зямельнай маёмасці, трэцяя зем-лсўпарадкаванне і перасяленпс.
Пасля вяртання ў склад БССР усходніх раёнаў Бела-русі ўзнікла неабходнасць увядзення адзінага зямель-ната заканадаўства для ўсёй рэспублікі. 3 гэтай мэтай у 1925-Годзе быў выдадзены другі Зямельны кодэкс БССР. У ім замацоўваліся ўсе ранейшыя прынцыповыя палажэнні аб сялянскім працоўным зсмлекарыстанні. Кодэксам прадугледжвалася як калектыўнае землека-рыстанне. так і выдзяленне сялянскіх гаспадарак на ху-тары. У 1929 1930 гадах у Савецкім Саюзе быў узяты курс на ліквідацыю аднаасобніцкіх сялянскіх гаспада-рак і ўтварэнне калгасаў, у выніку чаго сяляне пазбаў-ляліся зямлі і вымушаны ўступаць у калгасы, што адра-зу прывяло да рэзкага зніжэння сельскагаспадарчай вытворчасці. Рэспубліканскае заканадаўства аб зямлі выдавацца перастала, развівалася хіба толькі закана-даўства Саюза ССР. Быў выдадзены Прыкладны ста-тут ссльскагаспадарчай арцслі, зацверджаны пастано-вай СНК СССР і Прэзідыумам ЦВК СССР 1 сакавіка 1930 года, паводЛе якога ўсе межы паміж сялянскімі надзеламі ліквідоўваліся і ўсе палявыя надзелы злівалі-ся ў адзіны зямельны масіў калгаса. Статут у значнай ступені замяніў Зямельны кодэкс і паклаў пачатак раз-віццю гэтак званага калгаснага права.
У народнай гаспадарцы Беларусі значнае месца зай-мала дрэваапрацоўчая прамысловасць. Таму ўпарадка-ваннс лесаахоўнага права мела агульнагаспадарчае зна-чэнне. Зважаючы на гэта, у 1924 годзе ў Беларускай ССР быў прыпяты Лясны кодэкс, які рэгуляваў парадак вя-дзення лясной гаспадаркі.
113
§ 3. Крымінальнае права БССР
У адпаведнасці з Дэкрэтам аб судзс № 1 ад 22 лістапада (5 снежня) 1917 года мясцовым судам дазвалялася карыс-тацца "законамі звергнутых урадаў толькі ў тым выпадку, калі яны не адменены рэвалюцыяй і не супярэчаць рэвалю-цыйнаму сумленню і рэвалюцыйнаму праваўсведамлсн-ню" (арт. 5). Гэтым жа Дэкрэтам утвараліся рэвалюцыйныя трыбуналы. Дэкрэт аб судзс № 2 ад 15 лютага 1918 года, дазволіў карыстацца тымі працэсуалыіымі пормамі ра-сійскіх законаў 1864 года, якія не адменсны повай уладай. Дэкрэт аб судзе № 3 ад 20 ліпеня 1918 года забарапяў карыс-тацца дарэвалюцыйным заканадаўствам.
5 ліпеня 1918 года Пяты Усерасійскі з'сзд Саветаў прыняў рэзалюцыю аб увядзеннні масавага тэрору суп-раць буржуазіі. "Масавым тэрорам супраць буржуазіі павінен адказаць рэвалюцыйны пралетарыят і бяднсй-шыя сяляне" (Декреты советской властн. М., 1959. Т. 2. С. 529). Пра ўвядзенне "чырвонага тэрору" свсдчыць і Пастанова СНК РСФСР ад 5 всрасня 1918 года.
Першы Крымінальны кодэкс РСФСР быў зацверджа-ны 24 мая 1922 года і ўведзены ў дзеянпе з 1 чэрвеня таго ж года на ўсёй тэрыторыі РСФСР.
Пастановай ЦВК БССР ад 24 чэрвсня 1922 года Крымі-нальны кодэкс РСФСР уводзіўся ў дзеяіше па тэрыторыі БССР з 1 ліпеня таго ж года. Да ўвядзсння кодэкса Крымі-нальнас права БССР грунтавалася нс на законе, а на рэва-люцыйнай самасвядомасці дзеячаў розных рэвалюцый-ных камітэтаў, трыбуналаў, Усерасійскай надзвычайпай камісіі (УНК) і яс мясцовых органаў, судоў і іншых кар-ных устаноў. Так, у "Кіруючых пачатках па крыміналь-ным правс РСФСР", выдадзеных 12 снсжпя 1919 года ў выглядзе інструкцыі Наркамюста РСФСР, гаварылася, што ўсе гэтыя органы дзейнічалі без асаблівых правілаў, без кодэксаў, маўляў узброены народ спраўляўся і спраў-114
нясццасам са сваімі нрыгнятальнікамі. Пралетарыят пры-мяняў тыя або іншыя мсры насілля, само сабою бсз асаб-нівай сістэмы, ад выпадку да выпадку, неарганізавана. Самавольства карацельных органаў на Бсларусі асабліва р гзка праявілася ў барацьбе з сяляпскімі ўзброснымі выс-гупленнямі супраць харчатрадаў і савецкіх органаў у 1920 1921 гадах. "Чырвоны тэрор", распачаты ў Расіі ў 1918 годзе і на Бсларусі, працягваўся да 1922 года.
3 пераходам да новай эканамічнай палітыкі ўзнікла пеабходнасць і ў стварэнні прававой асновы крыміналь-нага права. У маі 1922 года быў прыняты Крымінальны кодэкс РСФСР. ЦВК БССР вырашыў увесці ў дзеянне гэты кодэкс і ў Беларускай ССР з 1 ліпеня таго ж года без усялякіх змен. Кодэкс прадугледжваў павышаную адказ-насць за контррэвалюцыйныя злачынствы, а таксама за дэзсрцірства і сабатаж.
Пасля ўтварэння Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік крымінальнае заканадаўства БССР развівала-ся пад уздзеяннем агульнасаюзнага заканадаўства. Так, у кастрычніку 1924 года ЦВК СССР выдаў "Асноўныя пачаткі Крымінальнага заканадаўстца Саюза ССР і са-юзных рэспублік". У канцы таго ж года было выдадзена агульнасаюзнас "Палажэнне аб воінскіх злачынствах", якос пастановай ЦВК БССР у 1925 годзе было ўключа-на асобнай главой у Крымінальны кодэкс БССР. У тым жа 1925 годзе пачалася праца па падрыхтоўцы Крымі-нальнага кодэкса БССР, які быў прыняты ЦВК БССР у верасні 1928 года і ўвсдзены ў дзеянне з 15 лістапада. Да-лейшас развіццё крымінальнага права адбывалася на ас-нове агулыіасаюзнага заканадаўства і судовай практыкі, што складвалася пад уздзеяннем змсн у сацыяльна-эка-намічным жыцці рэспублікі ў сувязі з ліквідацыяй нэпа, пачаткам калсктывізацыі і ўсталявання таталітарнай сістэмы ў СССР.
115
Адначасова з крыміналыіым правам развівалася і крымі-нальна-працэсуальнае права. На пачатку 1921 года СНК БССР зацвердзіў Палажэнне аб рэвалюцыйным трыбупале, у якім рэгламентаваліся некаторыя працэсуалыіыя дзсянні трыбунала. Летам 1922 года ЦВК БССР сваёй пастановай увёў у дзсянне на тэрыторыі БССР Крымінальна-працэ-суальны кодэкс РСФСР. Кодэкс у значпай ступенЕаб-мяжоўваў самавольства розных карных устапоў. I ў пэўнай ступсні забяспечваў працэсуальны парадак разгляду крымі-нальных спраў. Але суды не былі незалежнымі ад партый-ных і савецкіх органау. I павінны былі выконваць іх указаіпіі.
§ 4. Судовыя і назасудовыя карныя ўстановы
У канцы 1920 - пачатку 1921 гадоў на Беларусі пачаўся псраход да новай эканамічнай палітыкі і былі зроблены першыя крокі па абмсжаванні самавольства карпых уста-ноў, што ажыццяўлялі "чырвопы тэрор" супраць народа. У правядзснпі палітыкі масавага тэрору, уве, ізснага паста-новай Пятага Усерасійскага з'езда Савсгаў 5 ліпеня 1918 года і пастановай Уссрасійскага Цэіггралыіага Выканаўча-га Камітэта ад 17 лютага 1919 года "Аб нравах выняссння прьдгавораЎ Усерасійскай Надзвычайнай Камісіяйдіа ба-рацьбсд контррэвалюцыяй, спекуляцыяй і злачынствамі паслужбсірэвалюцыйнымітрыбуналамі", псршачарговае" значэнне надавалася пазасудовым устаповам, рэўкамам, ва-енным і рэвалюцыйным трыбуналам, розным камісіям і "тройкам". Надзвычайнай Камісіі надавалася права "нспас-рэднай расправы для недапушчэння злачыппай дзейнасці". Разгляд спраў у рэвалюцыйных трыбуналах мог адбывацца прьі недапушчэііні абароны (адвакатаў), а нрыгаворы тры-^бунала "нічым не абмяжоўваліся пры вызначэнні меры па-карання" і нс паддягалі абска жаішю ў апсляцыйным па радку Гэтай жа пастановай Усерасійская Надзвычайная Камісія надзялялася правам без су а і слсдства ссылаць і 16
людзей у канцэнтрацыйныя дагеры. Гэтая пастанова 25 жніўня 1921 года была часткова зменена пасгановай Усера-сійскага Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта "Аб арганіза-цыі вышэйніых судовых цэнтраў для выключных судоў (рэ-валюцыйных трыбуналаў) у незалежных савецкіх рэспублі-ках і аўтаномных абласцях".
Для наддння законнасці дзеянням рэпрэсіўных уста-, цоў_дэкрэтам УЦВК ад 6 лютага 1922 года Усерасійская Надзвычайная Камісія (УНК) была пераўтворана ў^ Дзяржаупае Палітычнас Упраўлсннс (ДПУ). Тое ж самае было зроблсна і ў БССР. Ды метады працы "новай" ус-іановы мала “ чым змяніліся.
У Беларускай ССР у 1921 годзс дзейнічалі рэспублі-^ канская і павятовыя палітычныя камісіі_па барацьбе з бандытызмам, якім падпарадкоўваліся атрады чонаў-цаў. што вялі барацьбу з сялянскімі паўстаннямі. Летам 1921 года для кіраўніцтва гэтай барацьбой быў створа-ны Рэўваснсавет Мінскага раёна ў складзе камандую-чага войскамі I. Убарэвіча, наркама па ваенных спра-вах I. Адамовіча і старшыпі ЧК БССР Я. Ольскага. Рэў-ваенсавету падпарадкоўваліся ўсе войскі Чырвонай Арміі, якія знаходзіліся на тэрыторыі рэспублікі, а такса-ма ЧК, ЧАП, міліцыя і іншыя карныя ўстановы, што па-вінны былі падтрымліваць дыктатуру пралетарыяту.
Пасля стварэння Саюза ССР было ўтворана Аб'ядна-нае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне пры СНК СССР. Пры СНК БССР меўся ўпаўнаважаны АДПУ.
Рэвалюцыйныя трыбупалы ў РСФСР утвараліся ў ад-паведнасці з дэкрэтам аб судзе выдадзсным 22 ліста-пада 1917года. Пазней, у 1918 і 1919гадах,узаканадаўства ўносіліся розныя дапаўненні. Найболып поўпа структура, кампетэпцыя і парадак дзейнасці рэвалюцыйпых тры-буналаў вызначаліся "Аспоўным палажэннсм аб рэва-люцыйных трыбуналах", зацверджапым 18 сакавіка
117
1920 года Прэзідыумам Усерасійскага Цэптральнаі а Выканаўчага Камітэта. Палажэнне прадугледжвала што трыбуналы надзяляюцца ў мсжах дзеючага права. неабмежаваным правам вызначаць меры рэпрзсій. У тым жа выпадку, калі следствам не будзе знойдзена до казаў віны парушальнікаў дысцыпліны, рэвалюцыйнага парадку і для барацьбы з паразітычнымі элсментамі на-селыііцтва, для разгляду іх спраў у працэсуальным па-радку крымінальнага пакарання, ВЧК і яе губернскія камісіі маюць права заключаць такіх асоб у лагср пры-мусовай працы тэрмінам на 5 гадоў.
Падобныя паўнамоцтвы рэвалюцыйнаму трыбуналу БССР і Надзвычайнай камісіі БССР былі нададзены Па-лажэннсм аб рэвалюцыйным трыбунале, зацверджаным пастановай СНК БССР 29 студзеня 1921 года. Для нагля-ду за яго дзейнасцю і разгляду касацыйных скаргаў і пратэстаў на яго прыгаворы ствараўся Касацыйны тры-бунал пры ЦВК БССР.
Рэвалюцыйны трыбунал БССР быў скасаваны ў 1922 годзе, але заставаліся ваенныя трыбуналы.
Утварэнне судоў на Беларусі праводзілася пасля нямец-кай акупацыі, на аснове дэкрэта СНК РСФСР № 1 ад 22 лістапада (5 снежня) 1917 года "Аб судзс". Згодна з гэтым дэкрэтам усе агульныя судовыя ўстановы, такія, як акру-говыя суды, судовыя палаты, Сенат, ваенныя і марскія суды ўсіх пазваў, атаксама камсрцыйныя суды ліквідоўва-ліся і замяняліся судамі, якія павінны былі ўтварацца на асновс дэмакратычных выбараў. Дзейпасць міравых су-доў таксама прыпыпялася і япы замяняліся мясцовымі судамі, у склад якіх уваходзілі; пастаянны мясцовы суддзя і два чарговыя засядацслі. Пастаянныя суддзі выбіраліся валаснымі, павятовымі, гарадскімі і губернскімі Саветамі рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Ранейшыя міра-выя суддзі маглі быць выбраны мясцовымі суддзямі. У
118
. нр >дзіне лютага 1918 года УЦВК і СНК РСФСР выдалі і ікрэт аб судзе № 2. Ім прадугледжвалася ўтварэннс акру-іовых народных судоў, якія павінны былі разглядаць і нравы, непадсудныя мясцовым народным судам, і каса-ныйпыя скаргі на прыгаворы і рашэнні народных судоў.
Першыя народныя суды ў Мінску былі ўтвораны ў ніотым 1919 года. У гэтым жа месяцы быў выбраны гу-бсрнскі Савст народных суддзяў, які дзейнічаў як судо-вы кантроль і вышэйшы касацыйны суд у губсрні. Але гэтыя суды вымушаны былі спыніць сваю дзейнасць у сувязі з акупацыяй Мінска польскімі вайскамі ў жніўні 1919 года. Толькі пасля вызвалення Мінска ад польскай акупацыі аднавілася дзейнасць народных судоў у Бела-рускай ССР. Загадам Рэўкама БССР ад 1 жніўня 1920 года ўсе судова-следчыя ўстановы, якія функцыянавалі ў час польскай акупацыі, з дня аб’явы гэтага загаду ліквіда-валіся і замяняліся народнымі судамі па ўзору адзінага народнага суда РСФСР. У гэты ж час пачалі ўтварацца павятовыя бюро юстыцыі.
Нармапыіая праца народных судоў у БССР пачалася з 1921 года, калі быў утвораны Народны камісарыят юсты-цыі і выбраны народныя суддзі ва ўсіх шасці паветах БССР.
Асноўная маса судовых спраў разглядалася ў народ-ных судах. Судовы працэс вёўся ў складзе народнага суддзі і двух засядацеляў, або толькі аднаго суддзі. Меліся таксама "асобыя сесіі" народных судоў для разгляду найбольш важных крымінальнах спраў і "дзяжурныя ка-меры" для простых, нсскладаных спраў. Судом другой іпстанцыі для ўсіх народных судоў быў Савет народных суддзяў Бсларускай ССР.
У 1923 годзс была праведзена судовая рэформа, якая прайшла па аснове Палажэння аб судовым ладзе Бела-рускай ССР. Згодна з гэтым Палажэннем утваралася наступная сістэма судоў:
119
1. Народны суд, які мог дзейнічаць у саставе народнага суддзі, або з удзелам суддзі і двух народных засядацеляў.
2. Вышэйшы суд, які дзсйнічаў як суд другой інстап-цыі. Могтаксама разглядаць некаторыя справы і па пср-шай інстанцыі. Ён жа выконваў аргапізацыйна-адмініст-рацыйныя функцыі адносна народных судоў.
3. Вярхоўны суд БССР, які здзяйсняў судовы кантроль і нагляд за судовай дзейнасцю судоў БССР, апрача ваен-ных і вайскова-транспартных трыбуналаў. Вярхоўны суд быў і судом другой інстанцыі па справах, якія разглядалі-ся Вышэйшым судом па першай інстапцыі, а таксама наглядаў за дзейнасцю зямелыіых і арбі гражных камісій.
Пасля вяртання ў склад Беларускай ССР яе ўсходніх раёпаў і правядзсння адміністрацыйпа-гэрытарыяльнага падзелу рэспублікі на акругі і раёны былі ўнссспы змсны ў сістэму судоў. Паводле Палажэппя аб судовым ладзе 1925 года ў Бсларускай ССР усталсўвалася наступная су-довая сістэма: у раёнс, горадзе - народпыя суды, у акру-гах акруговыя, як суды другой іпстапцыі, і Вярхоўны суд рэспублікі, які здзяйспяў пагляд за дзейпасцю ўсіх су-доў рэспублікі. Такая сістэма судоў захоўвалася ў БССР і ў наступныя гады. Толькі ў 1938 годзс замсст акруговых судоў былі ўтвораны абласныя суды.
Пракурорскі нагляд за дакладным выкананнем зако-наў і іншых дзяржаўных нарматыўных актаў БССР усімі дзяржаўнымі і грамадскімі арганізацыямі, службовымі асобамі і грамадзянамі пачаў дзейнічаць з 1922 года, калі ў БССР была ўтворана пракуратура. Узпачальваў пра-куратуру рэспублікі народны камісар юстыцыі. У яго падпарадкаванні меўся невялікі адцзсл пракуратуры. Знач-ныя змепы ў структуры пракурагуры БССР адбыліся ў 1924 1925 гадах, калі былі ўтвораны пасады акруговых, участковых, камерных пракурораў, памочнікаў акруго-вых пракурораў.
120
Апрача наглвду за выкананнем законаў, пракуратура павінна была наглядаць за папярэднім следствам і пад-трымліваць абвінавачванні на судзе.
Паступова структура, кампетэнцыя і методыка пра-цы пракуратуры змяняліся, павялічвалася колькасць яе работнікаў. Напрыклад, у 1927 годзе ў органах праку-ратуры пад кіраўніцтвам народпага камісара юстыцыі працавалі чатыры памочнікі пракурора рэспублікі: пра-курор па працоўных справах, чатыры пракуроры ад-дзсла пракуратуры пры НКЮ, памочнік пракурора рэспублікі пры Вярхоўным судзе БССР, а гаксама ак-руговыя пракуроры і ўчастковыя памочнікі акруговых пракурораў. Апрача таго, у складзе пракуратуры пра-цавалі следчыя.
Глава 5
ДЗЯРЖАВА I ПРАВА БЕЛАРУСКАЙ ССР У ПЕРЫЯД КАЛЕКТЫВІЗАЦЫІ СЕЛЬСКАЙ
ГАСПАДАРКІ
§ 1. Поспехі і страты ў сацыяльна-эканамічнай дзейнасці
За гады новай эканамічнай палітыкі ў БССР былі ад-ноўлены прамысловасць і сельская гаспадарка. У прамыс-ловасці значнае месца займалі дрэваапрацоўчая, гарбар-на-абутковая, будаўнічых матэрыялаў, тэкстылыіая і харчовая галіны. Удзельпая вага мсталаапрацоўчай, хімічнай, машынабудаўнічай і ішпых высокатэхнічных галін прамысловасці была пязначнай. Энергетычную базу прамысловасці складалі маламагутныя электрастанцыі, якія працавалі на торфе або на прывазпым паліве.
У снежні 1927 года адбыўся XV з'сзд ВКП(б), які зацвердзіў Дырэктывы па складапню нсршага пяцігадо-вага плана развіцця народнай гаспадаркі СССР. У адпа-веднасці з імі быў распрацаваны і псршы пяцігадовы плап развіцця народнай гаспадаркі і культуры БССР (1928-1933), які быў зацверджаны IX Усебсларускім з'ез-дам Савстаў у маі 1929 года. План прадуглсджваў павелі-чэнпе аб'ёму прамысловай вытворчасці за пяцігодку ў параўнанні з 1927/28 гадамі ў 3,8 разы.
Першы пяцігадовы план развіцця народнай гаспадаркі па прамысловасці быў выкананы датэрмінова за 4 гады і 3 месяцы. У гэты ж час адміністрацыйнымі мерамі і празмер-нымі падаткамі ліквілоўваліся прыватныя прамысловыя і гандлёвыя прадпрыемствы. Партыйпыя дырэктывы былі накіраваны на канчатковую ліквідацыю прыватнага секга-ра ў прамысловасці і гацдлі. Быў узяты курс на паскарэпне
122
гэмпаў сацыялістычнай індустрыялізацыі краіны і цэнтра-лізацыі кіраўніцтва прамысловасцю, у сувязі з чым некато-рыя прамысловыя прадпрыемствы рэспублікі былі падпа-радкаваны непасрэдна наркаматам СССР.
Паводле пастановы ЦК ВКП(б) ад 5 снежня 1929 года "Аб рэарганізацыі кіравання прамысловасцю" СНК БССР 24 студзеня 1930 года прыняў пастанову аб рэарганізацыі ВСНГ БССР, у сувязі з чым знізілася доля прамысловых прадпрыемстваў, падпарадкаваных ВСНГ БССР. Праз два гады, 3 красавіка 1932 года, ЦВК і СНК БССР выдалі яшчэ адну пастанову "Аб рэарганізацыі Вышэйшага Саве-та Народнай Гаспадаркі БССР", згодна з якой ВСНГ пе-раўтвараўся ў Народны Камісарыят лёгкай прамысловасці, а прадпрыемствы цяжкай прамысловасці пераходзіліў сістэ-му наркамата цяжкай прамысловасці СССР. Прадпры-емствы лясной, дрэваапрацоўчай і папяровай прамысло-васці ўвайшлі ў сістэму Наркамлеса СССР.
На пачатку 1932 года XVII канферэнцыя ВКП (б) зац-вердзіла дырэктывы другога пяцігадовага плана развіцця народнай гаспадаркі СССР (1933-1937), згодна з якім быў распрацаваны і план развіцця БССР у другой пяці-годцы. Галоўнай задачай пяцігодкі была канчатковая ліквідацыя капіталісі ычпых элементаў у эканоміцы, за-вяршэнне рэканструкцыі ўсёй народнай гаспадаркі, у тым ліку і завяршэнне калектывізацыі сельскай гаспадаркі.
У сярэдзіне 20-х гадоў сельская гаспадарка Беларусі перажывала значны ўздым. Былі павялічаны зямельныя надзелы сяляп-беднякоў, прадастаўлены крэдыты на на-быццё сельскагаспадарчага інвентару і машып. Паспя-ховае правядзенне зямельнай, падатковай і крэдытпай палітыкі садзейнічала таму, што сяляне ўтваралі розныя кааператыўныя суполкі, якія не толькі не перашкаджалі, а спрыялі ўмацаваншо самастойных гаспадарак. Калі ў 1925 годзе ўсімі відамі сельскагаспадарчай кааперацыі
123
было ахоплена толькі 18,2% сялянскіх гаспадарак, то ўжо > 1928 годзе 50%, а ў калгасах на той год аб'яднапы толыа 1% сялянскіх двароў. Але, згодна з Дырэктывамі XV з'езда ВКП (б), які адбыўся ў снежпі 1927 года, пачалася масавая прымусовая калектывізацыя сялянскіх гаспадарак. У сяляп адбіралі зямлю і прымушалі ўступаць у калгасы пры дапа-мозе адміністрацыйпых і судовых рэпрэсій, падаткаў, кан-фіскацыі маёмасці, а найболып працавітых і заможпых ся-ляп аб'яўлялі "кулакамі", у якіх адбіралася ўся маёмасць, а іх саміх разам з сем'ямі высылалі ў Сібір, па поўпач Расіі.
Для паскарэння тэмпаў калектывізацыі на падмогу мясцовым партыйным органам былі накіравапы так зва-ныя дваццаціпяцітысячпікі з розпых гарадоў Беларусі і Расіі. Толькі з аднаго завода "Чырвопае Сормава" з Ніжня-га Ноўгарада ў БССР было накіравапа 99 рабочых.
Прымусовая калектывізацыя прывяла да таго, што на Беларусі ў 1932 1933 гадах быў голад.
Калектывізацыя сельскай гаспадаркі карэпным чы-нам змяпіла прававое і сацыяльнае стаповішча сялян. Япы псрасталі быць уласнікамі сродкаў вытворчасці і прадуктаў сваёй працы, ім не выдаваліся пашпарты і яны не мелі права выбіраць сабе іншае месца жыхарства.
Функцыі дзяржаўных органаў па кіраванні калгасамі ў значнай ступені выконвалі машыпа-трактарныя стан-цыі (МТС) і ўтворапыя ў 1933 годзе палітаддзелы пры іх, якія дзейнічалі на правах райкамаў партыі.
Палітаддзелы пры МТС дзейпічалі камандпа-загад-нымі метадамі. Яны праводзілі "чысткі" у калгасах, саў-гасах і мясцовых органах савецкай улады, знішчалі лю-быя спробы дэмакратыі ў калгасах. Няспыппыя "чысткі" і рэпрэсіі дэзарганізоўвалі ўсю сельскагаспадарчую выт-ворчасць.
Так, пастановай СНК БССР і ЦК КП (б) Б ад 21 і 22 снежня 1932годапяцьраснаў (Талачынскі, Горацкі, Кар-
124
мянскі, Дубровенскі, Асвейскі) і 19 сельсаветаў за невы-кананне дзяржаўнага задання былі змешчаны на "чор-пую" дошку. Завоз тавараў у гэтыя расны быў спынеііы, паяўныя тавары з дзяржаўных і кааператыўных крамаў былі тэрмінова вывезены, калгасны гандаль забароне-пы, а ўсе падаткі і плацяжы спагнаны датэрмінова, у тым ліку і коштам адбіранпя размеркаванага сярод калгаспі-каў ура-джаю па працаднях. Партыйныя, савецкія і кал-гасныя кіруючыя органы гэтых раёпаў і сельсаветаў пад-надалі пад неадкладную чыстку. Райвыканкамам было дадзена права высяляць за межы рзспублікі сялянскія ссм’і, якія не выкапалі дзяржаўных задапняў. Наркамфін БССР і яго мясцовыя органы атрымалі права накладаць па сялян падаткі ў індывідуальным парадку, з такім раз-лікам. каб селянін не мог выканаць гэтых "іпдывідуаль-ных заданняў", што было падставай да арышту і зняво-ленпя ў лагерах Сібіры або іншых аддаленых паўночных мясцінах.
Усе гэтыя мстады прымусу прывялі да таго. што боль-шасць сялянскіх гаспадарак у 1934 годзе была калектыві-завана. За поспехі ў калектывізацыі і індустрыялізацыі Бе-ларуская ССР 15 сакавіка 1935 года пастановай Прэзіды-ума Цэнтральнага Выкапаўчага Камітэта СССР была ўзнагароджана ордэнам Леніна. Узнагароды атрымалі і кіруючыя работнікі ЦК КП(б)Б, ЦВК і Савета Народных Камісараў БССР.
§ 2. Вышэйшыя і мясцовыя органы дзяржаўнай улады
Канстытуцыя Беларускай ССР 1927 года замацоўва-ла палажэнне аб тым, што БССР з'ўляецца "сацыялістыч-най дзяржавай дыктатуры пралетарыяту" (арт. 2), у якой ад імя пралстарыяту дыктатуру ажыццяўляе Камуністыч-ная партыя бальшавікоў.
125
I Іра дыктатуру пралетарыяту было запісана і ў Кансі ы-туцыі Беларускай ССР 1937 года, паводле якой вышэй шым оргапам улады ў Беларускай ССР, замест з'езда Саветаў і выбранага ім Цэнтральнага Выканаўчага Ка мітэта і яго Прэзідыума, станавіўся Вярхоўны Савет Бе ларускай ССР і Прэзідыум Вярхоўнага Савета. Да выб-рання Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, што адбы-лося летам 1938 года, Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ў БССР заставаўся Усебеларускі з'езд Саветаў ра-бочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў і яго Цэнтральны Выканаўчы Камітэт.
Да выключнай кампетэнцыі Усебеларускіх з'ездаў Са-ветаў адносіліся: а) вызначэнне, дапаўненне і змяненне асноўпых палажэнняў Канстытуцыі і канчатковае зац-вярджэнне частковых змен Канстытуцыі, прыпятых Цэпт-ральным Выканаўчым Камітэтам БССР у перыяд паміж Усебеларускімі з’ездамі Саветаў; б) змяненне межаў рэс-публікі; в) выбары ЦВК БССР; г) выбары прадстаўнікоў ад БССР у Савет Нацыянальнасцяў ЦВК СССР.
Да сумеснай кампстэнцыі Усебеларускага з'езда Саве-таў і Цэнтральнага Выканаўчага Камітэта належалі: агульнае кіраўніцтва ўсёй палітыкай і народнай гаспа-даркай; устанаўленне адміністрацыйна-тэрытарыяльна-га падзелу рэспублікі; устанаўленпе, згодна з заканадаў-ствам СССР, ішана ўсёй народнай гаспадаркі і яе асоб-ных галін; вызначэнне, згодна з заканадаўствам СССР, дзяржаўных і мясцовых падаткаў, збораў і непадатко-вых даходаў; заключэннс знешніх і ўпутраных пазык; зацвярджэнне кодэксаў законаў БССР; аб'яўленне агуль-най і частковай амністыі, а таксама рэабілп ацыя на тэ-рыторыі БССР асоб, асуджаных судамі БССР; адмена пастаноў акружных з'ездаў Саветаў, якія парушаюць Канстытуцыю або пастановы вышэйшых органаў ула-ды БССР.
126
На Усебеларускі з'езд дэпутаты выбіраліся на гарадскіх і акруговых з'ездах Саветаў, з разліку адзін дэпутат ад 2 тыс. і арадскіх выбаршчыкаў і ад акруговых з'ездаў адзін дэ-путат ад 10 тыс. жыхароў. Усебсларускі з'езд павінен быў склікацца не пазнсй чым адзін раз у два гады. Аднак былі выпадкі, калі з'езды не склікаліся на працягу амаль чаты-рох гадоў. Так, X Уссбеларускі з'езд адбыўся ў лютым 1931 года, а наступны - толькі ў студзені 1935 года.
Такое парушэнне Канстытуцыі тлумачыцца як нспа-вагай да яе ў часы культу асобы Сталіна, так і тым, што ў гэты час радзей сталі склікацца і Усесаюзныя з'езды Саветаў. Так, VI Усесаюзны з'езд Саветаў адбыўся ў сакавіку 1931 года, а VII - толькі ў 1935 годзе, хаця па Канстытуцыі СССР 1924 года з'езд павінен быў склікац-ца кожны год (арт. 11).
Усебеларускія з'езды Саветаў склікаліся для вырашэн-ня і практычнага ажыццяўлення задач, пастаўленых пе-рад дзяржаўнымі органамі з'ездамі ВКП(б) і КП(б)Б, а таксама вышэйшымі органамі ўлады СССР. Выконваю-чы дырэктывы ВКП(б), IX Уссбеларускі з'езд Саветаў, які адбыўся ў маі 1929 года, падсумаваў вынікі індустры-ялізацыі рэспублікі, перабудовы сельскай гаспадаркі, развіцця нацыяпальнай культуры, зацвердзіў першы пя-цігадовы план развіцця народнай гаспадаркі і культуры Беларускай ССР.
Для дзейнасці Савстаў і іх выканкамаў мела важнае іначэнне нарада, якая праводзілася ЦВК Саюза ССР у студзені 1930 года, на якой быў распрацаваны праект настановы "Аб новых задачах Саветаў у сувязі з шыро-ка разгорнутай калектывізацыяй на сяле". Гэты праект 25 студзеня 1930 года зацвердзіў Прэзідыум ЦВК СССР. У тым жа накірунку была прынята пастанова аб'яднана-і а Пленума ЦК і ЦКК ВКП(б) у снежні 1930 года, у якой гаварылася, што Саветы павінны кіраваць калгасным
127
будаўпіцгвам, прыцягваць да працы ў Савстах рабочых і оіляп. Ідэі, запісаныя ў рэзалюцыі Пленума, былі пак-ладзсны ў аснову пастаноў VI Усесаюзнага з'езда Саве-таў, які адбыўся ў сакавіку 1931 года.
Усебеларускія з'езды Саветаў выбіралі сваіх прадстаўні-коў у Савет Нацыяналыіасцяў Цэнтралыіага Выканаўчага Камітэта СССР і дэпутатаў па Усесаюзныя з'сзды Саветаў з разліку адзін дэпутат ад 125 тыс. жыхароў. X з'езд Саве-таў БССР выбраў пяць прадстаўнікоў ад БССР у Савст Нацыянальнасцяў ЦВК СССР, дэлегацыю на VI Усесаюз-ны з'езд Саветаў у складзе 65 чалавск з рашаючым голасам і шасці чалавек з дарадчым. Усебеларускія з'езды Саветаў выбіралі Цэнтралыіы Выканаўчы Камітэт Беларускай ССР. Колькасць членаў ЦВК вызначалася з'ездам Саветаў кожны раз па-рознаму. Так, VIII з'езд у 1927 годзе выбраў 230 членаў ЦВК і 74 кандыдаты, IX з'езд у 1929 годзе 254 члены і 88 кандыдатаў, X з'езд у 1931 годзс - 288 членаў (кацдыдаты не выбіраліся), XI з'езд у 1935 годзе - 215 чле-наў. На XII з'ездзе ЦВК не выбіраўся, працягваў дзейні-чаць ЦВК, выбраны на XI з'ездзе Саветаў БССР.
XII Усебеларускі (надзвычайны) з'езд Саветаў меў дзве сесіі: першая праходзіла з 20 па 23 лістапада 1936 года, па якой абмяркоўваўся праект Канстытуцыі СССР і былі выбраны 63 дэлегаты на VIII Усесаюзны з'езд Са-ветаў (надзвычайны), які прыняў 5 спежня 1936 года Канстытуцыю СССР; другая - з 15 па 19 лютага 1937 года, на якой была ўхвалена Канстытуцыя БССР.
Дзейнасць Цэнтралыіага Выканаўчага Камітэта БССР. як і з'ездаў Саветаў, накіроўвалася з'ездамі Камуністыч-най партыі і яе Цэнтральным Камітэтам. ЦВК БССР лічыўся вярхоўным органам улады ў псрыяд паміж Усе-беларускімі з'ездамі Саветаў. Ён быў заканадаўчым, рас-парадчым і кантрольным органам дзяржаўнай улады. склікаў з'езды Саветаў, утвараў Савет Народных Камі-
128
сараў рэспублікі і Прэзідыум ЦВК БССР, які выконваў функцыі ЦВК у перыяд паміж яго сесіямі. Сесіі ЦВК склікаліся Прэзідыумам ЦВК, як правіла, адзін раз на месяц, але ў Канстытуцыі БССР 1927 года гэты тэрміп не вызначаўся, а дзейнічала норма права, запісаная ў да-паўненнях да Канстытуцыі, прынятых Другім Усебела-рускім з'ездам Саветаў у 1920 годзе.
Асноўную арганізацыйную працу ў перыяд паміж сесі-ямі ЦВК выконваў Прэзідыум ЦВК і яго пастаянныя ўстановы: сакратарыят, арганізацыйны аддзел і некато-рыя камісіі. У склад Прэзідыума ЦВК уваходзілі стар-шыня і сакратар ЦВК БССР і да 20 членаў. У 1935 годзе Прэзідыум ЦВК складаўся з 19 чалавек. Прэзідыум ЦВК БССР у перыяд паміж сесіямі ЦВК быў вышэйшым за-канадаўчым, распарадчым і кантрольным органам ула-ды. Ён меў права прымаць дэкрэты і пастановы па роз-ных пытапнях гаспадарчага і культурнага будаўніцтва ў рэспубліцы, склікаць і забяспечваць правядзенне з'езда Саветаў і сесій ЦВК БССР.
Штодзённую, бягучую выканаўча-гаспарадчую ра-боту ў рэспубліцы выконваў Савет Народных Каміса-раў. У яго склад уваходзілі старшыпя СНК, яго на-меснікі, народныя камісары, якія ўзначальвалі асобныя галіны дзяржаўнага кіравання, а таксама ўпаўнаважа-пыя народных камісараў Саюза ССР: па замежных справах, па ваенных і марскіх справах, па шляхах зносін, ношты і тэлеграфа. Колькасць асоб у складзе СНК у 30-я і ады не перавышала 20 23 наркамаў і ўпаўнаважаных СССР з правам рашаючага голасу. Па Канстытуцыі 1927 іода Вышэйшы Савет народнай гаспадаркі, а таксама наркаматы фінансаў, працы, гандлю і рабоча-сялянскай інспекцыі БССР апрача падпарадкавання вышэйшым органам рэспублікі павінны былі выконваць дырэктывы адпаведных народных камісарыятаў Саюза ССР.
129
Такім чынам, усе важнейшыя пытанні дзяржаўнага жыцця рэспублікі вырашаліся ў вышэйшых органах улады СССР, што і было замацавана ў артыкуле 1 Канстытуцыі СССР 1924 года. Яшчэ менш правоў пакідала рэспублікам Канстытуцыя СССР 1936 года, бо рэспублікі пазбаўляліся нават права выдаваць свае Крыміналыіы і Грамадзянскі кодэксы, прымаць законы аб судовым ладзе і судаводстве.
Савет Народных Камісараў Беларускай ССР дзейнічаў калегіяльна і прымаў адпаведныя дэкрэты і пастановы. Старшыня і яго намеснікі прымалі распараджэпні адна-асобна. якія затым падлягалі зацвярджэнню на чарго-вых пасяджэннях СНК. Распараджэнні народных камі-сараў маглі быць скасаваны Цэнтральным Выканаўчым Камітэтам, яго Прэзідыумам і СНК БССР, а распара-джэнні аб'яднаных народных камісарыятаў яшчэ і ад-найменнымі народнымі камісарыятамі Саюза ССР.
Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў Беларускай ССР мелі трохзвёнавую сістэму, якая адпавядала адміні-страцыйна-тэрытарыялыіаму падзслу рэспублікі, зама-цаванаму Канстытуцый БССР 1927 года. Уся тэрыто-рыя рэспублікі летам 1927 года падзялялася на восем ак-руг: Аршанскую, Бабруйскую, Гомельскую, Віцсбскую, Мінскую, Магілёўскую, Мазырскую і Полацкую. У склад акруг уваходзілі гарады і ссльскія раёны. Ніжэй-шай адзінкай з'яўляліся мястэчкі і сельсаветы. Вышэй-шым органам улады на тэрыторыі акругі або раёна быў акруговы ці адпаведны раённы з'езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Іх выканаў-чымі органамі былі акруговыя або раённыя выканаўчыя камітэты, якія ў перыяд паміж з'ездамі Саветаў былі мяс-цовай уладай на адпавсднай тэрыторыі. Акруговыя і ра-ённыя выканаўчыя камітэты для кіраўніцтва бягучымі справамі і ажыццяўлення пастаноў і дэкрэтаў вышэйшых органаў утваралі свае прэзідыумы, якія дзейнічалі ў пе-
130
рыяд паміж пасяджэннямі выканаўчых камітэтаў і карыс-галіся іх паўнамоцтвамі.
У гарадах, мястэчках і сёлах утвараліся Саветы рабо-чых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў, якія для вырашэння бягучых спраў выбіралі са свайго складу вы-канаўчыя органы.
Нормы прадстаўніцтва на акруговыя і раённыя з'ез-ды Саветаў, а таксама ў гарадскія, местачковыя і сельс-кія Саветы рэгламентаваліся Канстытуцыяй, але маглі змяпяцца Цэнтральным Выканаўчым Камітэтам БССР.
Галоўнай задачай усіх мясцовых органаў дзяржаўнай улады было ажыццяўленне пастаноў вышэйшых партый-ных і савецкіх органаў улады, вырашэнне пытанняў мясцовага значэння і правядзенне неабходных мерапры-емстваў па кіраўніцтву і кантролю за гаспадарчым, адмі-ністрацыйным і культурным будаўніцтвам на падпарад-каванай тэрыторыі, забеспячэнне парадку і законнасці. Алс калі законнасць парушалася пастановамі і дырэкты-вамі вышэйшых органаў, то і мясцовыя органы ўдзельні-чалі ў яе парушэнні.
§ 3. Канстытуцыя СССР 1936 года і Канстытуцыя Беларускай ССР 1937 года
У канцы 20-х - на пачатку 30-х гадоў адміністрацый-па-камандпыя метады кіраванпя распаўсюдзіліся на ўсе сферы жыцця грамадства. Усё болыпую вагу набывае партыйна-дзяржаўная бюракратыя, апарат арміі і пра-ваахоўных органаў. У рэспубліцы, як і ў краіне ў цэлым, стваралася атмасфера нецярпімасці, падазронасці і варо-жасці. Гіад прыкрыццем тэзіса аб абвастрэнні класавай барацьбы па меры руху да сацыялізму адбываліся пару-шэнні правоў чалавека. У 30-я гады пачалася палітыка масавых рэпрэсій. Пачынаюцца "чысткі", арышты, фальсіфікацыя крымінальных спраў, асабліва супраць
131
"нацыяналыіых дэмакратаў", "кулакоў" і іншых "ворагаў" народа. Рэпрэсіі дазвалялі спісваць на "шкоднікаў і вора-гаў народа" пралікі ў эканоміцы і сацыяльнай палітыцы; давалі мільёны бясплатнай рабочай сілы, стварылі атмас-феру страху, што заглушала спробы супраціўленпя; да-валі магчымасць знішчаць палітычных праціўпікаў.
Бюракратычны апарат, які ўзвысіўся над грамадствам і фактычна ператварыўся ў самастойны клас, прыкрыва-ючыся лозунгамі "дыктатуры пралетарыяту", дэмакра-тычнага цэнтралізму і пабудовы сацыялізму, рэалізаваў свае інтарэсы і спекуляваў на энтузіазме мас.
3 сярэдзіны 30-х гадоў адбываецца зрошчванне партый-нага апарату з дзяржаўным. У яго руках канцэнтруецца заканадаўчая і судовая ўлада. Савсты стваралі толькі бач-насць улады народных мас.
Каб надаць тэрарыстычным рэпрэсіям супраць наро-да нейкую бачнасць дэмакратыі, ЦК ВКІІ(б) прапанаваў VII Усесаюзнаму з'езду Саветаў, які сабраўся на пачатку 1935 года, упесці змены ў Канстытуцыю. На гэтым жа з'ездзе была ўтворана канстытуцыйная камісія, якая пад-рыхтавала праект новай Канстытуцыі СССР. У сярэдзіне 1936 года Пленум ЦК ВКП(б) і Прэзідыум Цэнтралыіага Выканаўчага Камітэта СССР адобрылі гэты праект. У канцы лістапада 1936 года сабраўся VIII Надзвычайны з'езд Саветаў СССР, на якім з дакладам аб праекце Кан-стытуцыі выступіў Генеральны сакратар ЦК ВКП(б) I. Сталін. Усе 146 артыкулаў Канстытуцыі былі без уся-лякіх спрэчак аднагалосна ўхвалены. Дзень прыняцця Канстытуцыі 5 снежня - VIII з'езд Саветаў абвясціў усе-народным святам.
У лістападзе 1936 года быў скліканы XII Надзвычайны з'езд Саветаў БССР, які з 20 па 23 лістапада абмяркоўваў праект Канстытуцыі СССР. З'езд утварыў камісію па пад-рыхтоўцы праекта Канстытуцыі БССР. Затым быў зроб-
Н2
лены перапынак у рабоце XII Надзвычайнага з'езда БССР. Ён аднавіў сваю работу 15 лютага 1937 года, а 19 лютага прыняў Канстытуцыю БССР. Яна была падрых-тавана ў адпавсднасці з Канстытуцыяй СССР і паўтарала ўсе асноўпыя палажэнні саюзнай Канстытуцыі. У ёй пац-вярджалася ўсеўладдзе камуністычных партыйных кіру-ючых оргапаў, якія дзейнічалі ў выніку "заваёвы дыктату-ры пралетарыяту". Абвяшчалася, што ўся ўлада ў БССР належыць працоўным горада і вёскі ў асобе Саветаў дэпу-татаў працоўных. Але далей гаварылася, што ўсе важней-шыя пытанні дзяржаўнага жыцця адносяцца да кампетэн-цыі вышэйшых органаў Саюза ССР.
3 прыняццем Канстытуцьй СССР 1936 года яшчэ больш былі абмежаваныя правы саюзных рэспублік і праведзена болып жорсткая цэнтралізацыя ўсяго дзяржаўнага апара-ту. Нават выданне законаў аб судовым ладзе і судаводстве, а таксама прыняцце Крымінальнага і Грамадзянскага ко-дэксаў было аднесена да кампетэнцыі СССР.
Канстытуцыяй БССР 1937 года рэгламентаваўся адмі-ністрацыйна-тэрытарыяльны падзел рэспублікі на акругі: Лепельскую ў складзе чатырох раёнаў; Мазырскую - дзе-вяці раёнаў; Полацкую - пяці раёнаў; Слуцкую - шасці раёнаў. Астатнія 66 раёнаў і гарады Мінск, Віцебск, Го-мель і Магілёў былі падпарадкавапы непасрэдна Савету Народных Камісараў.
Капстытуцыя Беларускай ССР 1937 года складала-сяз Г1 раздзелаў: 1) грамадскі лад; 2) дзяржаўны лад; Т)~вышэйшыя органы дзяржаўнай улады БССР; 4) органы дзяржаўнага кіравання БССР; 5) мясцовыя органы дзяржаўнай улады; 6) бюджэт БССР; 7) суд і пракуратура; 8) асноўпыя правы і абавязкі грамадзян; 9) выбарчая сістэма; 10) герб, сцяг, сталіца; 11) пара-дак змяпснпя Канстытуцыі. Усяго ў Канстытуцыі было 122 артыкулы.
133
I І.і свасіі струкгуры і тэарэтычна-тэхнічнай раснра-цоўцы Капстытуцыя БССР была болып дасканалай. чым папярэдняя. У ёй была чроблена спроба адыходу ад прынцыпу "ўся ўлада Саветам" і намечаны пераход да падзелу ўлады на заканадаўчую, выканаўчую і судовую. Заканадаўча# ўлада належала Вярхоўнаму Савету Бсла-рускай ССР, а ў перыяд паміж яго сесіямі Прэзідыуму Вярхоўнага Савета БССР, які ўтвараўся замест Усебела-рускага з'езда Саветаў, яго Цэнтральнага Выкапаўчага Камітэта і Прэзідыума ЦВК БССР, што існавалі раней.
Выканаўчая ўлада канцэнтравалася ў Савеце Народ-ных Камісараў БССР, які з'яўляўся вышэйшым выканаў-чым і распарадчым органам урадам БССР. Ён складаў-ся са старшыні ўрада, яго намеснікаў, старшыні Дзяржаў-най планавай камісіі, 14 народных камісараў, 10 з якіх ад-носіліся да саюзна-рэспубліканскіх народных камісарыя-таў і чатыры - да рэспубліканскіх. Членамі ўрада таксама лічыліся ўпаўнаважаны Камітэта нарыхтовак СССР, на-чальнік упраўлення па справах мастацтваў, упаўнаважа-ныя агульнасаюзных народных камісарыятаў.
Новымі ў Канстытуцыі былі ра^дзелы аб бюджэце рэспублікі і аб судзе і пракуратуры^ Прадугледжвалася, што дзяржаўны бюджэт павінен складацца Саветам На-родных Камісараў і зацвярджацца Вярхоўным Саветам БССР. Але на самай справе бюджэт рэспублікі па асноў-ных паказчыках рыхтаваўся ў Маскве ў Народным Камі-сарыяце фінансаў СССР, а ў рэспубліцы маглі самастой-на выкарыстоўваць толькі нязначную частку даходаўМ
Мясцовыя органы дзяржаўпай улады таксамаў значнаіі ступені былі перабудаваны. Ліквідоўваліся акруговыя і ра-ённыя з'езды Саветаў і ўтвараліся Саветы ў акругах, раё-нах, гарадах, сёлах, мястэчках, вёсках, пасёлках. Замест Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў яны пачалі называцца Саветамі дэпутатаў працоўных.
134
У 1938 годзе сістэма мясцовых органаў была змене-ііа:~ліквідаваны акругі і ўтвораны пяць абласцей Віцебская, Гомельская, Мінская, Магілёўская і Палес-кая з абласным цэнТрам у Мазыры), былі выбраны абласныя Саветы.
Карэнныя змены адбыліся ў выбарчай сістэмеуАб-вяшчалася, што выбары ва ўсе Саветы дэпутатаупра-цоўных Вярхоўны Савет БССР, акруговыя, раённыя, гарадскія, местачковыя, сельскія і пасялковыя Саветы -праводзяцца выбаршчыкамі на аснове ўсеагульнага, роунага і прамога выбарчага права пры тайным гала-саванні. Але права вылучаць кандыдатаў у дэпутаты фактычна замацоўвалася толькі за камуністычнымі партыйнымі арганізацыямі) Хаця ў Канстытуцыі было замацавапа такое права і за прафсаюзамі, кааператы-вамі, аргапізацыямі моладзі і культурнымі таварыствамі, але гэтыя арганізацыі вылучалі сваіх кандыдатаў толькі па даручэнні камуністычных камітэтаў. Удзель-нічаць у выбарах былі абавязаны ўсе паўналетнія гра-мадзяпе, адсутнасць выбаршчыка магла разглядацца як сабатаж выбараў, што ў перыяд сталінскага тэрору пагражала вельмі цяжкімі рэпрэсіямі. Таму ў выбарах, як правіла, удзельнічала 99,9% усіх выбаршчыкаў, і ўсе яны галасавалі толькі за аднаго капдыдата, бо іншых не было: па кожнай выбарчай акрузе вылучаўся толькі адзін капдыдат. Таму гэтыя новаўвядзенні, па сут-насці, нічога не мянялі, і праведзепы былі з чыста пра-пагандысцкімі мэтамі, што нібыта пашырыліся дэмак-ратычныя правы народа ў перыяд пабудовы асноў са-цыялізму.
/[У Канстытуцыі абвяшчаліся свабода слова, друку, сходаў і мітыш аў, вулічных шэсцяў і дэманстрацый, але толькі на папсры, бо ў той жа час разгарнуліся масавыя рэпрэсіі. калі людзей знішчалі без усялякай віны з іх боку.(
135
§ 4. Суды і назасудовыя рэпрэсіўныя ўстановы. Пракуратура
У перыяд, калі праводзілася ліквідацыя рэшткаў ры-начных і ўласніцка-прадпрымальніцкіх адносін, што ўзніклі ў перыяд нэпа, перад судамі і пракуратурай ставі-лася задача ўзмацніць класавую барацьбу з кулакамі. спекулянтамі, мясцовымі нацыяналістамі, шкоднікамі і сабатажнікамі. Узмацніліся судовыя і пазасудовыя рэп-рэсіі, якія праводзіліся супраць сялян, каб пазбавіць іх сродкаў існавання і прымусіць працаваць у калгасах, а таксама супраць нацыянальнай інтэлігенцыі, каб пры-мусіць увесь народ пакорліва зносіць голад і галечу, якія ўзніклі ў выніку калектывізацыі сельскай гаспадаркі і мілітарызацыі ўсёй краіпы. У гэтых умовах выдаваліся новыя прававыя акты, што ўзмацнялі таталітарны рэ-жым, абмяжоўвалі правы Беларускай ССР у сфсры эка-номікі і праватворчасці.
Выконваючы дырэктывы партыйных органаў, ЦВК і СНК СССР 23 ліпеня 1930 года прынялі пастанову аб ліквідацыі акруг (праз нейкі час аналагічная пастанова прынята і ЦВК і СНК БССР). У сувязі з гэтымі настано-вамі ў Беларускай ССР былі ліквідаваны акругі і разам з імі скасавапы акруговыя суды, а іх функцыі часткова былі перададзены Вярхоўпаму суду БССР, а часткова народным судам. Вярхоўнаму суду па першай інстапцыі былі падсудныя крымінальныя справы, па якіх прадуг леджвалася вышэйшая мера пакарання. Такая сістэма судоў у Беларускай ССР была замацавана Палажэннем аб судовым ладзе ад 23 красавіка 1931 года.
На пачатку 30-х гадоў у БССР былі створаны лінейпыя чыгуначна-транспартны і водна-транспартны суды, каса цыйнымі інстапцыямі для якіх былі адпаведпыя калеі іі Вярхоўпага суда СССР, што яшчэ раз сведчыць аб жорсткай цэнтралізацыі ўсяго судовага апарату ў СССР
У сувязі з утварэннем у БССР чатырох акруг у 1936 годзе зпоў былі ўтвораны акруговыя суды, якія дзейні-чалі як пастаянныя судова-касацыйныя сесіі Вярхоўнага суда БССР, але ўжо ў 1937 годзе япы былі пераўтвораны ў акруговыя суды. У 1938 г. у Беларускай ССР былі ўтво-рапы вобласці і судовая сістэма будавалася ў адпавед-насці з Законам СССР "Аб судовым ладзе СССР, саюз-ных і аўтаномных рэспублік" ад 16 жніўня 1938 года. Правасуддзе адносна грамадзян, якія жылі на тэрыторыі БССР, ажыццяўлялася Вярхоўным судом СССР, Вяр-хоўным судом БССР, абласнымі судамі, спецыяльнымі судамі СССР, г. зн. ваеннымі трыбуналамі, лінейнымі судамі чыгуначнага транспаргу, ліпейнымі судамі вод-пага трапспарту і народнымі судамі.
Закон аб судовым ладзе размежаваў функцыі судова-га кіравання і функцыі правасуддзя. Функцыі па кіра-вапні былі ўскладзены на Народны Камісарыят юсты-цыі СССР і народныя камісарыяты юстыцыі саюзных ржпублік і іх абласныя ўпраўленні.
Зпачныя змены адбыліся ў сістэме пракуратуры. У 1933 годзе была ўтворана агулыіасаюзная пракуратура, якую ўзначаліў Пракурор СССР. Ён прызначаўся пастановай I (ВК СССР і быў адказны перад СНК, ЦВК і Прэзідыу-мам ЦВК СССР. У ліпені 1936 года ўсе ўстановы пракура-іуры былі вылучаны з сістэмы народных камісарыятаў юстыцыі і падпарадкаваны непасрэдпа Пракурору СССР.
Канстытуцыя СССР 1936 года замацавала новыя ар-гапізацыйныя прынцыпы пабудовы пракуратуры і яе іадачы. Пракурор СССР прызначаўся Вярхоўным Са-нсгам СССР на сем гадоў. Пракурор Беларускай ССР іірызначаўся Пракурорам СССР на пяць гадоў. Усе пад-пачаленыя яму пракуроры прызначаліся Пракурорам ЬССР і зацвяр^іжаліся Пракурорам СССР. Такі парадак нрызначэння на пасады пракурорскіх работнікаў садзей-
нічаў усталяванню жорсткай бюракратычна-цэнтралізав;і най сістэмы, пры якой не толькі народ, але і кіруючыя орі .і ны рэспублікі не маглі кантраляваць пракуратуру.
У 30-я гады былі праведзены і рэформы ў кіраваніп органамі міліцыі рэспублікі. Пасля скасавання Наркама та ўнутраных спраў БССР у 1930 годзе кіраўніцтва міліцы яй было ўскладзена на Упраўленне міліцыі і крыміналі. нага вышуку пры СНК БССР. На міліцыю ўскладаліся задачы па прадухіленні, выкрыцці і расследаванні зла чыннай дзейнасці, вышуку і затрыманні злачынцаў. V снежні 1932 года пастановай ЦВК і СНК СССР агулыіа» кіраўніцтва працай міліцыі было ўскладзена на Аб'ядіы нае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне СССР, у склад н якога стваралася Галоўнае ўпраўленнс рабоча-сяляіа кай міліцыі. У той жа час пастановай ЦВК і СНК СС( Г уводзілася ў дзяржаве адзіная пашпартная сістэма. Вы дача пашпартоў, іх прапіска і ўлік грамадзян ускладалк »і на міліцыю.
У ліпені 1934 года ў Савецкім Саюзе быў утворапы саюзна-рэспубліканскі Народны Камісарыят унутрапыч спраў СССР і адпаведныя камісарыяты ў саюзных р н публіках. Народнаму Камісарыяту ўнутраных спраў І»і ларускай ССР былі падпарадкаваны Упраўленне діяц жаўнай бяспекі, Галоўнае ўпраўленне рабоча-сялянск.пі міліцыі, органы ЗАГСа і пажарнай аховы. Пазней г >і.і му ж наркамату былі падпарадкаваны канвойпыя воін і. і і папраўча-працоўныя ўстановы.
Такім чынам, над канец 1934 года НКУС быў надіспі ны самымі вялікімі паўнамоцтвамі па правядзенні масаіп.і ч рэпрэсій супраць народа. Асабліва пасля прыняцця Закоіы ад 1 снежня 1934 года "Пра особы парадак расследаваіпііі I разгляду крымінальных спраў аб тэрарыстычных акіач супраць работнікаў Савецкай улады", паводле якога оы п расстраляны тысячы ні ў чым невінаватых людзей.
138
§ 5. Змепы ў праве
Працэс ліквідацыі нэпа і пераход да калектывізацыі сяляпскіх гаспадарак у СССР выклікалі значныя змены ва ўсіх галінах права. Пачалася больш жорсткая цэнтра-лізацыя і бюракратызацыя дзяржаўпага апарату, абме-жаванне правоў саюзных рэспублік у закапатворчасці. Згодна з пастановай ЦК ВКП(б) ад 25 снежня 1931 года "Аб практычнай рабоце гаспадарчых арганізацый", у БССР быў ліквідаваны Вышэйшы Савет народнай гас-падаркі, а найболып буйныя прадпрыемствы былі пад-парадкаваны непасрэдна наркаматам цяжкай прамыс-ловасці СССР і лясной прамысловасці СССР.
Значны ўплыў па цэнтралізацыю грамадзянска-пра-вавых адносін у БССР зрабіла заканадаўства СССР аб падатках і крэдытах, прынятае ў 1930 1932 гадах.
Парушэнне грамадзянскіх правоў, асабліва права ўлас-насці, атрымала шырокае распаўсюджванне пры канфіс-кацыі маёмасці ў "нзпманаў" і кулакоў. У іх адбіраліся нрылады вытворчасці, усе пабудовы, прадпрыемствы (млыны, маслабойні, ваўначоскі), збожжа і ішпая пра-дукцыя сельскай гаспадаркі, жывёла, а самі кулакі, па-водле рашэння мясцовых камісій, падлягалі арышту і шяволенню, нават пакаранню смерцю або высылцы ра-і.ім з сям'ёй у Сібір ці на поўнач. Толькі за лета 1930 года ў Бсларускай ССР раскулачана 15 629 сялянскіх гаспада-рак. Раскулачвапне і вываз кулакоў з Беларускай ССР адбывалася і пазней.
Права ўласнасці, згодна з Канстытуцыяй СССР і Капстытуцыяй БССР, мела дзве асноўныя формы са-цыялістычнай уласнасці - дзяржаўную і кааператыўна-калгасную. Дапускалася таксама права асабістай улас-пасці грамадзян на іх працоўныя даходы і зберажэнні, жылы дом, падсобную хатнюю гаспадарку і іншыя рэчы асабістага ўжытку. Такое абмежаванне права ўласнасці
139
ў значнай ступені стрымлівала ініцыятыву грамадзяп \ развіцці вытворчасці тавараў народнага ўжытку і наляп іпэнні дабрабыту працоўных горада і сяла.
Рэгламентацыя сямейнага права ў 30-я гады вызнача лася пастановай ЦВК і СНК СССР "Аб забароне абор таў, павелічэнні матэрыяльнай дапамогі парадзіхам, у< танаўленні дзяржаўнай дапамогі шматсямейным, пашы рэнні сеткі радзільпых дамоў, дзіцячых ясляў і дзіцячых садоў, узмацненні крымінальнага пакарання за няўпла ту алімсптаў і аб некаторых змснах у заканадаўстве аб разводах" ад 27 чэрвеня 1936 года. У адпаведнасці з гэ тым законам упосіліся змены ў Кодэкс законаў аб шліо бс, сям'і і апсцы ў БССР. Прадугледжвалася, што алімсн ты на ўтрыманне дзяцей павінны спаганяцца ў працэн і ных адносінах да заробку адказчыка ў залежнасці ад колькасці дзяцей. Ускладнялася афармленне скасаванвя шлюбу і павыіпалася плата за яго скасаванне. Павыша-лася роля судоў у абаропе правоў жанчын і дзяцей.
Крымінальнае права БССР, замацаванае ў Крымі палыіым кодэксе 1928 года, з пачаткам калектывізацыі пачало хутка мяняцца. Прымянялася сталінская фор-мула аб абвастрэнпі класавай барацьбы па меры руху да сацыялізму, у выніку ўчыняліся жорсткія меры пака-рання, усяляк нарушаліся правы чалавека. Пастановай ЦВК і СНК БССР ад 27 студзеня 1930 года ў Крымі-нальны кодэкс БССР быў унесены артыкул 94, якім пра-дугледжвалася крымінальнае пакаранне за злоснае нс-выкананне пастаноў і правіл, што забяспечвалі паспя-ховую калектывізацыю сельскай гаспадаркі, у тым ліку за продаж або забойства сваёй жывёлы (кароў, консй, свіней).
У гэты перыяд крымінальнас права набывае агуль-насаюзны характар. У беларускі Крыміналыіы кодэкс уносяцца толькі тыя артыкулы, якія папярэдне былі
140
нрыняты вышэйшымі партыйнымі і дзяржаўнымі орга-памі СССР. У 30-я гады прымаюцца самыя жорсткія іаконы, накіраваныя супраць "ворагаў народа", "шкодні-каў", "дыверсантаў" і "раскрадальнікаў" сацыялістычнай масмасці. Пачатак гэтаму быў пакладзепы законам ЦВК і СНК СССР ад 7 жніўпя 1932 года "Аб ахове маёмасці дзяржаўных прадпрыемстваў, калгасаў і кааперацыі і ўмацаванні грамадскай (сацыялістычпай) уласнасці", паводле якога нават за нязначы крадзеж людзі караліся смяротнай карай або зняволеннсм на 10 гадоў. У 1933 годзе быў выдадзены закон СССР "Аб адказнасці слу-жачых у дзяржаўных установах і прадпрыемствах за шкодніцкія акты", па якім ні ў чым невінаватых людзей аб'яўлялі шкоднікамі і дыверсан-тамі і каралі самымі жорсткімі мерамі. Яшчэ болып суровым быў закоп, прыняты 1 снежня 1934 года "Аб асобым парадку рас-слсдавання і разгляду крымінальных снраў аб тэрарыс-гычных актах супраць работнікаў Савецкай улады". Асобы, абвінавачаныя па гэтым законе, пазбаўляліся права карыстацца дапамогай адваката, не маглі абс-кардзіць прыгавор у касацыйпым парадку і нават не маглі падаць хадайніцтва аб памілаванні. Прыгавор аб вышэйшай мсры пакарання надлягаў неадкладнаму вы-канапню. Гэты закон разам з Крымінальным кодэксам Беларусі і іншымі агульна-саюзнымі актамі таго часу даваў свабоду для правядзення масавых рэпрэсій суп-раць невінаватых людзей.
Акрамя таго, выдаваліся розныя інструкцыі і загады 1ІКВД СССР, Генеральнага пракурора і іншых службо-ных асоб і дзяржаўпых устаноў. Напрыклад, 30 ліпеня 1937 года народны камісар унутраных спраў М. Яжоў выдаў загад аб рэпрэсіраванні - гэта значыць аб рас-сі рэле або зняволенні на тэрмін ад 8 да 10 гадоў наступ-пых катэгорый людзей:
М’
"1. Былыя кулакі, якія вярнуліся пасля адбыцця пака-рапня і зноў працягваюць весці актыўную антысавец-кую надрыўную дзейнасць.
2. Былыя кулакі, што ўцяклі з лагераў ці працпасёлкаў, а таксама кулакі, якія ўхіліліся ад раскулачвання і вядуць антысавсцкую дзейнасць.
3. Былыя кулакі і сацыялыіа небяспечныя элементы, удзельнікі паўстанцкіх, фашысцкіх, тэрарыстычных і бандыцкіх фарміраванняў, якія адбылі пакаранне, скры-ліся ад рэпрэсій ці ўцяклі з месцаў зняволення і ўзнавілі сваю антысавецкую злачынную дзейнасць.
4. Члепы аптысавецкіх партый (эсэры, грузмекі...), былыя белыя, жандармы, чыпоўнікі, карпікі, бандыты, бандпамагатыя, перапраўшчыкі, рээмігранты, якія скры-ліся ад рэпрэсій, уцяклі з месцаў зняволення і зноў пра-цягваюць весці актыўную антысавецкую дзейнасць.
5. Выкрытыя следчымі і праверанымі агентурнымі матэрыяламі найбольш варожыя і актыўныя ўдзельнікі ліквідоўваемых зараз казацка-белагвардзейскіх паўс-танцкіх арганізацый, фашысцкіх, тэрарыстычных і шпіёнска-дыверсійных контррэвалюцыйных фарміра-ванпяў...
6. Найболып актыўныя антысавецкія элементы з бы-лых кулакоў, карнікаў, бандытаў, белых, сектанцкіх ак-тывістаў, царкоўнікаў і іпшых, якія трымаюцца зараз у турмах, лагерах, працоўных пасёлках і калоніях і працяг-ваюць вссці там актыўную антысавецкую падрыўную работу...
9. Рэпрэсіі падлягаюць пералічаныя вышэй кантын-генты, якія знаходяцца ў дадзепы момант ў вёсцы, на прамысловых і гандлёвых прадпрысмствах, транспарце, у савецкіх установах і на будоўлях".
Далей у гэтым загадзе ўсе рэпрэсіраваныя падзялялі-ся па дзве катэгорыі. Тыя, хто падпадаў пад першую ка-
142
і ігорыю, "падлягаюць неадкладпаму арышту і разгляду іх спраў на "тройках" расстрэлу; б) да другой катэго-рыі адносяцца ўсе астатнія, менш актыўныя, але ўсё ж нарожыя элемснты. Яны падлягаюць арыпіту і зняволен-шо ў лагеры на тэрмін ад 8 да 10 гадоў, а найбольш не-бяспечныя з іх - зпяволеншо на тыя ж тэрміны ў турмы на вызначэппі "тройкі" (Адамушка У. Палітычныя рэп-рэсіі 20 50-х гадоў на Беларусі. Мн., 1994. С. 52-53).
Дырэктывамі вышэйшых дзяржаўных устаноў пла-павалася і колькасць людзей, якіх павіпны былі рэпрэ-сіраваць мясцовыя органы НКУС. Так, па загадзе нар-кама ўнутраных спраў БССР у 1937 1938 гадах мясцо-выя органы НКУС павінны былі выявіць у сярэднім у кожным раёне па 300 замежпых агентаў. Можна было і больш, але не мепш. Напрыклад, у Асіповіцкім раёне і 1 студзеня 1937 года было арыштавана 785 чалавек, сярод "якіх было контррэвалюцыйных элементаў 413, агснтаў замежных разведак - 132, царкоўнікаў - 53, шкоднікаў 34, дыверсантаў -41, удзельнікаў Польскай вайсковай арганізацыі (якая ніколі не існавала) - 76, мспшавікоў 13, трацкістаў - 7 і інш. (Тайны Кремлев-ского двора. Хронпка кровавых событпй. Мп., 1993. С. 81).
Разгляд такіх спраў праводзіўся часцей за ўсё несудо-пымі органамі: "тройкамі", "двойкамі", "асобымі нара-д.імі НКВД" і іншымі, дзе галоўным доказам былі пака-і.нші закатаваных людзей або ўвогуле не было ніякіх до-ка іаў іх вінаватасці. Тым самым нават савецкае працэсу-.ілыіа-крымінальнаеправа ігнаравалася цалкам.
1 Іачыпаючы з 1936 года, Беларуская ССР, як і іншыя і.позныя рэспублікі, была пазбаўлена права выдаваць і п.іс законы аб судовым ладзе, судаводстве, крыміналь-ным і грамадзянскім кодэксах - усе гэтыя пытанні былі іі шсссны да кампетэнцыі СССР.
143
Глава 6
БЕЛАРУСКАЯ ССР ПАДЧАС ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ 1939-1945 ГАДОЎ.
УЗ’ЯДНАННЕ ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ
3 БЕЛАРУСКАЙ ССР.
ВЯЛІКАЯ АЙЧЫННАЯ ВАЙНА (1941-1945)
§ 1. Заходняя Беларусь у складзе Польскай дзяржавы
У выніку Першай сусветнай вайны тры самыя вялікія імперыі XX стагоддзя - Аўстра-Венгсрская, Пруская і Ра-сійская -разваліліся, і польскі народ атрымаў магчымасць адбудаваць сваю дзяржаву. Але ўнутраных сіл, каб рэалі-заваць гэтую магчымасць, было недастаткова. Усе надзеі польскія ўплывовыя колы ўскладалі на замежпыя дзяржа-вы, асабліва на Францыю і Злучаныя Штаты Амерыкі. I надзеі гэтыя не былі марныя. 22 студзеня 1917 года аме-рыканскі прэзідэнт Вільсан у сваёй Дэкларацыі абвясціў аб праве Полынчы на незалежнасць. 8 студзеня 1918 года былі выдадзены "14 пунктаў" Вільсана, а 3 чэрвеня таго ж 1918 года - Дэкларацыя прэм'ераў Англіі, Францыі і Італіі, якія заявілі аб сваёй падтрымцы незалежнай Полыпчы. 29 жніўня 1918 года Савет Народных Каміса-раў у Маскве выдаў дэкрэт, якім прызнаваліся страціў-шымі сілу ўсе трактаты аб падзелах Польшчы паміж Расіяй. Прусіяй, Аўстрыяй, падпісаныя ў XVIII стагоддзі.
Пры падтрымцы заходніх дзяржаў у Полыпчы былі ство-раны вайсковыя легіёны пад камандаваннем Ю. Пілсудска-га, якія ўжо ў канцы 1918-га і пачатку 1919 года пачалі агрэсію супраць Беларусі. На пачатку 1919 года ў польскай арміі было ўжо 100 тыс. салдат і афіцэраў, за-тым у красавіку ў Польшчу прыбыла з Францыі армія генерала Ю. Галера - 50 тыс. добра ўзброеных і падрых-
144
гаваных вайскоўцаў на чале з польскімі і французскімі афіцэрамі. У жніўпі 1919 года Пілсудскі меў ужо пад сва-сй камандай амаль 600 тыс. салдат і афіцэраў. Большая частка гэтай арміі была скіравана на Усход - на захоп Беларусі.
Прыкрываючы сваю захопніцкую палітыку на Бела-русі дэмагогіяй. Ю. Пілсудскі 22 красавіка 1919 года вы-даў так званую адозву "Да жыхароў былога Вялікага княства Літоўскага", у якой абяцаў беларускаму народу даць магчымасць самому вырашаць усс свае справы. ('амо сабою, што гэтыя абяцанкі патрэбны былі Пілсудс-каму дзеля таго. каб лягчэй здзейсніць свае шавіністыч-пыя планы. Як толькі значная частка Беларусі была па-лякамі захоплена, тыя абяцанкі былі тут жа забыты.
У кастрычніку 1920 года паміж Расіяй і Польшчай было падпісана перамір'е, затым, 18 сакавіка 1921 года, у І‘ы іс быў падпісаны мірпы дагавор паміж Расіяй і Украі-іый. з аднаго боку, і Полыпчай - з другога. Згодна з гэ-іым дагаворам, Заходняя Беларусь прызпавалася част-к.ііі I Іольшы, а "Расія і Украіна адмаўляліся ад усялякіх нр.нюў і дамаганпяў на землі, размешчаныя на захад ад мяжы, апісанай у артыкуле II гэтага дагавора". У адпа-іісднасці з 7 артыкулам дагавора, Польшча павінна была пр.іцаставіць рускім, украінцам і беларусам, якія апыну-ікя ў Польшчы, усе правы, што забяспечвалі б свабод-ііііе развіццё культуры, мовы і выканапне рэлігійных іьр.ідаў, давалі б магчымасць арганізоўваць свае шко- ы развіваць сваю культуру. Але польскія кіруючыя ^оііі.і забыліся і нагэтыя абавязацельствы і ніколі не вы-•нчіналі палажэнняў гэтага артыкула дагавора. А між н ім Польшча захапіла тэрыторыю Заходняй Беларусі |і пяпчаю 113 тыс. кв. км і з насельніцтвам больш за 5 мі п.спаў чалавск (А. Бергмап. Словапра Брапіслава Та-I' нпксвіча. Мн.. 1996. С. 65).
145
Пасля нольскай акупацыі на гэтай тэрыторыі ўсталя-ваўся ваенна-наліцэйскі рэжым. Увогулеж, згодназ Кансты-туцыяй 1921 года, Польшча павінна была стаць дэмакра-тычнай, парламенцкай рэспублікай. Ды на тэрыторыі За-ходняй Беларусі гэты дэмакратызм быў толькі на словах, а на практыцы паліцыя і органы бяспекі (дэфензіва) ду-шылі беларускі народ як хацелі. Кіруючыя колы Польшчы разглядалі Заходнюю Беларусь як сваю ўнутраную кало-нію, як сыравінпы прыдатак да польскай прамысловасці і рынак збыту польскіх прамысловых тавараў. Прамысло-васць на тэрыторыі Заходняй Беларусі не развівалася, а знаходзілася ў заняпадзс. За Югадоў, з 1929 па 1938, коль-касць прадпрыемстваў, дзе працавала больш за сем чала-век, у чатырох заходнебеларускіх ваяводствах зменшыла-ся з 1463 да 1242, што прыводзіла да росту беспрацоўя і зніжэння заробку. Польская газета "Кур'ер Вілепскі" у 1935 годзе паведамляла, што "да таго часу, пакуль Віленшчы-на будзе толькі вывозіць сыравіну і купляць прамысловыя тавары, якія выпускаюцца ў іншых частках Польшчы, нс можа быць і гаворкі аб уздыме эканамічнага ўзроўню За-ходняй Беларусі".
У цяжкім становішчы знаходзілася сельская гаспадар-ка, у якой было занята каля 80% усяго насельніцтва За-ходняй Беларусі. Амаль палова сялян адносілася да катэ-горыі малазямельных або і зусім беззямелыіых, 40% уссй зямлі тут належала памешчыкам ці "Польскай дзяржа-ве". Сяляне-беднякі складалі 44,4% усіх сялянскіх гаспа-дарак і мелі ў сярэднім па 2,7 га зямлі на гаспадарку. Пры тагачаснай прымітыўнай тэхніцы і нізкіх ураджаях на пясчаных або забалочаных глебах выжыць сяляпскай сям'і было вельмі цяжка. Апрача таго, сяляне вымушаны былі плаціць вялікія падаткі.
Цяжкае эканамічнае становішча працоўных Заходняй Беларусі дапаўнялася і палітычным бяспраўем, нацыя
146
налыіым прыгнётам, жорсткай практыкай апалячвання і пасаджэння каталіцызму, ліквідацыяй беларускіх школ і нацыянальна-культурных устаноў.
Уся тэрыторыя Заходняй Беларусі ў 20 -30-я гады пад-раздзялялася на ваяводствы, якія складаліся з паветаў, паветы - з гмін, і міны - з грамад. Згодна з гэтым падзе-лам былі ўтворапы і мясцовыя оргапы кіравапня і сама-кіраванпя. Вышэйшымі органамі ўлады і кіравання ў Польшчы з'яўляліся прэзідэпт рэспублікі, сейм і сенат, савет міністраў.
§ 2. Вышэйшыя і мясцовыя органы дзяржаўнай улады Польшчы. Бяспраўнае становішча працоўных Заходняй Беларусі ў 1921-1938 гадах
17 сакавіка 1921 года, напярэдадні падпісання Рыжска-і а мірнага дагавора, сейм Полыпчы прыняў канстыту-цыю. Заканадаўчая ўлада належала сейму і сенату, выка-паўчая - прэзідэнту і ўраду, а судовая незалежным су-дам. Ссйм і сенат выбіраліся. Права выбіраць дэпутатаў у ссйм мелі грамадзяне, якім споўніўся 21 год, а ў сенат пасля 30 гадоў. Быць выбранымі ў сейм маглі грамадзяне насля 25 гадоў, а ў сенат - пасля 40 гадоў. Абсдзве палаты ныбіраліся на 5 гадоў на аснове ўсеагульнага, прамога, роўпага і прапарцыяпалыіага выбарчага права.
1 Ірэзідэнт Польскай рэспублікі выбіраўся на 7 гадоў п.і сумеспым пасяджэнні дэпутатаў ссйма і сенатараў гэ-і.ік іваным пародным сходам.
Псршым Прэзідэнтам Польскай рэспублікі 9 снежня 1922 года быў выбраны галасамі левых і цэнтрысцкіх н.іріый і нацыянальных мсншасцяў ураджэнец Вілсншчы-ііы I аўрыла (Габрыэль) Нарутовіч. Ёп быў забіты польскім пі.ініііістам праз 7 дзёп пасля выбрання, 16 снсжня. 20 снеж-пн 1922 года адбыліся выбары новага прэзідэнта. Ім стаў ( і. п і іслаў Вайцахоўскі. Пасля майскага дзяржаўнага пе-
147
равароту 1926 года ён падаў у адстаўку. Народны сход 31 мая 1926 года выбраў Прэзідэнтам Польскай рэс-публікі Юзафа Пілсудскага, але ён не прыняў гэтай паса-ды і прапанаваў кандыдатуру Ігната Масціцкага. які і быў выбраны Прэзідэнтам Польскай рэспублікі. 3 гэта-га часу ў Польшчы ўсталяваўся паліцэйска-бюракратыч-ны таталітарны рэжым. Роля сейма і сената была зведзе-на адно да зацвярджэння бюджэту.
Прэзідэнт Польскай Рэспублікі быў кіраўніком дзяр-жавы. Ён кіраваў органамі выканаўчай улалы, прадстаў-ляў дзяржаву ў міжнародных зносінах, выдаваў закапа-даўчыя акты, у некаторых выпадках карыстаўся паўна-моцтвамі суддзі. Ён прызначаў і звальняў міністраў і інгпых вышэйшых службовых асоб, ажыццяўляў вярхоў-нае камандаванне ўзброенымі сіламі дзяржавы. Прэзі-дэнт склікаў, адкрываў і закрываў, мог пераносіць даты чарговых і надзвычайных сесій сейма і сената. Ён жа прызначаў суддзяў і вырашаў пытанні аб памілаванпі. Дзяржаўныя акты прэзідэнта павінны былі быць засвед-чанымі старшынёй урада і адпаведным міністрам, якія і неслі адказнасць за іх змест перад сеймам.
На выбарах, што адбыліся ў лістападзе 1922 года ў сейм і сенат, побач з прадстаўнікамі правых і цэнтрысцкіх буржуазна-памешчыцкіх партый, былі выбраны і не-калькі прадстаўнікоў працоўных ад блока нацыянальных меншасцей, пераважна з Заходняй Беларусі і Заходняй Ук-раіны. Дэпутаты ад Заходняй Беларусі П. Мятла, А. Аў-сянік, С. Рак-Міхайлоўскі, Б. Рагуля, А. Станкевіч, Б. Та-рашкевіч і іпшыя, усяго 11 дэпутатаў і 3 сенатары, утва-рылі Беларускі сеймавы клуб. Яны пастаянна змагаліся за сацыяльныя і пацыянальныя правы працоўных Заходняй Беларусі. У 1925-1927 гадах у Заходняй Беларусі была ўтворана, пры непасрэдным удзеле дэпутатаў Б. Тараш-кевіча, П. Мятлы, С. Рак-Міхайлоўскага, масавая легаль-
148
ная рэвалюцыйна-дэмакратычная нацыянальна-вызва-лснчая арганізацыя працоўных Заходняй Беларусі - Бела-руская сялянска-работніцкая грамада.
Ссйм і сенат, якія былі асноўнымі заканадаўчымі органамі да мая 1926 года, пасля васннага псравароту Пілсудскага страцілі сваё значэнне, хаця працягвалі існа-ваць. Згодна з Канстытуцыяй Польшчы 1935 года і за-конам аб выбарах у ссйм і сенат, выбіраць дэпутатаў у Сейм маглі грамадзяне, якія дасягнулі 24 гадоў, а быць выбранымі - з 30 гадоў. Сейм складаўся з 208 дэпутатаў, а Сенат - з 96 сенатараў. 32 сенатары прызначаліся прэ-зідэнтам, а 64 выбіраліся грамадзянамі, якія дасягнулі 30 гадоў, мелі заслугі перад дзяржавай, вышэйшую або ся-рэдіпою спецыяльную адукацыю, афіцэрскае званне або займалі кіруючыя пасады ў грамадскім ці дзяржаўным анарацс. Само сабою, што ні сяляне, ні рабочыя з Заход-няй Беларусі пры такіх умовах не маглі ўдзельнічаць у ныбарах сенатараў. Выбірацца ў сенат маглі толькі гра-мадзяне, якія карысталіся выбарчым правам сенатараў і цасягнулі 40 гадоў.
Ц яггралыіым выканаўча-распарадчым органам дзяр-жаўнага кіравання быў Савет Міністраў Полыпчы, які гкладаўся са старшыні Савета Міністраў, яго памеснікаў і міпістраў. У 1932 годзе ў Польшчы былі наступныя міністэрствы: унутрапых спраў, замежпых спраў, юсты-ііі іі вайсковае, фінансаў, веравызнанняў, народнай ас-іч-іы, сельскай гаспадаркі і аграрных рэформ, прамыс-'іовасці і гандлю. шляхоў зносін, сацыяльнага забеспя-•і ін ня, пошты і тэлсграфа. Міністры выконвалі двайную функцыю: з аднаго боку, яны прымалі ўдзел у рабоце і іпіста Міністраў, з другога - кіравалі працай апарату н і п і о міністэрсгва
Уся тэрыторыя Заходпяй Беларусі падчас польскай іі' V пацыі падзялялася на чатыры ваяводствы: Віленскае,
149
Навагрудскае, Беластоцкае і Палескае з цэнтрам у г. Брэс-це. Мясцовымі органамі дзяржаўнай адміністрацыі ў вая-водстве былі ваявода і ваяводскас ўпраўленнс. Ваявода прызначаўся прэзідэнтам па прапанове міністра ўнутра-ных спраў, зацверджанай Саветам Міністраў. Ваявода быў прадстаўніком урада на тэрыторыі ваяводства. Ён каардынаваў дзейнасць усіх дзяржаўных устаноў па тэ-рыторыі ваяводства і мог ажыццяўляць каптрольныя паўнамоцтвы над усімі дзяржаўнымі ўстановамі, якія не-пасрэдна яму не падпарадкоўваліся. Ён наглядаў, каб іх дзейнасць адпавядала агулыіай палітыцы дзяржавы.
Свае функцыі ваявода выконваў праз ваяводскас ўпраўленне, якое складалася з аддзелаў: агульнага, бяс-пекі, самакіраванпя, адміністрацыйнага, аховы здароўяг вайсковага, земляробства, прамысловасці, працы і інш. Галоўная ўвага ваявод у заходнебеларускіх ваяводствах накіроўвалася на апалячванне краю, на недапушчэнне нацыянальна-вызваленчай барацьбы беларускага наро-да, устанаўленне жорсткага кантролю за прэсай, гра-мадскімі і палітычнымі рухамі, партыямі і арганізацы-ямі. Ваяводы ажыццяўлялі нагляд за працай падпарад-каваных ім павятовых органаў улады.
На чале павятовай адміністрацыі стаяў стараста, які прызначаўся міністрам унутраных спраў і падпарадкоў-ваўся ваяводзе. Яму было падпарадкавана павятовае ўпраўленпе - староства. Паўнамоцтвы старасты шмат чым нагадвалі паўпамоцтвы ваяводы. У павятовым уп-раўленні ў адрозненне ад ваяводства была меншая коль-касць аддзелаў і называліся яны рэфератамі.
Да 1933 года ў павстах існавалі павятовыя сеймікі як органы мясцовага самакіравання. Дэлегаты на іх выбі-раліся гміннымі саветамі. Пасля 1933 года ў паветах былі ўтвораны павятовыя рады (саветы), якія выбіраліся гміннымі радамі, а іх выкапаўчымі органамі сталі павя-
150
товыя ўправы з шасці чалавск на чале са сгарастам. Але гэтыя органы самакіравання былі ў значнай меры толькі дэкаратыўнымі, бо самі яны без старасты нічога выра-шыць не маглі. Колькасць павстаў у Заходняй Беларусі ў розпыя часы вагалася ад 20 да 34. Напрыклад, у Наваг-рудскае ваяводства ў 1932 годзе ўваходзілі: Баранавіцкі, Валожынскі, Лідскі, Навагрудскі, Нясвіжскі, Слонімскі, Стаўбцоўскі, Шчучынскі павсты; у склад Віленскага вая-водства - Ашмянскі, Браслаўскі, Віленскі, Дзісненскі, Маладзечанскі, Пастаўскі, Свяпцянскі павсты. Вялікія гарады, з колькасцю жыхароў за 75 тыс. чалавек, выдзя-ляліся ў самастойныя гарадскія паветы і ўзначальваліся гарадскімі старастамі. Малыя гарады ўтваралі гарадскія і міны.
Кожны сельскі павет падраздзяляўся на гміны. Гмінную адміністрацыю складалі войт і гміннае праўленне, якое складалася з намесніка войта і двух або трох засядацс-ляў. Засядацелі выбіраліся гміннаю радаю, у склад якой унаходзіла 10 15 радцаў. Гмінную раду выбіралі дэлега-іы гміннага сходу. які складаўся са 100 150 прадстаўні-коў мясцовых паселішчаў - грамад.
I ’міны складаліся з грамад, якія маглі аб'ядноўваць пе-кллі.кі хутароў або невялікіх вёсак, аднак магло быць, ііі ю адна вёска ўтварала грамаду. На чале грамады ста-нў солтыс, які паводле закопа павінен быў выбірацца на і р.імадскім сходзе або грамадскай радай, але на самай нраве солтыс, як і гмінны войт, прызначаўся павято-іі ым старастам.
1Іа ўсе дзяржаўныя пасады ў ваяводствах, паветах і і мшах Заходпяй Беларусі прызначаліся толькі палякі і, «I нравіла, ураджэпцы самой Полыпчы, выхадцы з ба-। іііых слаёў населыііцтва. Каб не дапусціць простых ію ізей на п^цу ў дзяржаўпым апараце, у 1933 годзе 'іі.ь прыняты закон, згодна з якім нават на пасады ў
151
гміннае праўленне маглі "выбірацца" толькі асобы. якія мелі сярэднюю адукацыю і павінны былі вытрымаць эк-замены ў спецыяльнай павятовай камісіі. Уся сістэма мясцовых органаў дзяржаўнай улады грунтавалася на прынцыпе бюракратычнага цэнтралізму, на поўным пад-парадкавапні месц цэнтру, без уліку мясцовых інтарэсаў, на падаўленні ўсяго беларускага.
Палітычнае бяспраўе, сацыяльны і нацыянальны прыг-нёт бсларускага насельніцтва Заходняй Беларусі выклікалі барацьбу за свае правы, нацыянальнае і сацыяльпае выз-валенне з-пад польскай акупацыі. У першыя гады пасля захопу Заходняй Беларусі нацыянальна-вызвалепчая ба-рацьба беларускага народа насіла характар шырокай партызанскай вайны. У сярэдзіне 20-х гадоў у Заходняй Беларусі ўзнікла масавая дэмакратычная арганізацыя -Беларуская сялянска-рабочая грамада, якая па пачатку 1927 года аб'ядпала ў сваіх шэрагах больш за 100 тыс. чалавек. Праграма Грамады ўключала перадачу памеш-чыцкай зямлі сяляпам, права на нацыянальнае самавыз-начэнне і шэраг іншых дэмакратычных патрабаванняў. Супраць польскай акупацыі актыўна дзейнічалі розныя палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі, рухі: Каму-ністычная партыя Заходняй Беларусі (ліквідавана па па-станове Выканкама Камінтэрна ў 1938 годзе), Беларус-кая хрысціянска-дэмакратычная партыя, Беларускі ся-ляпскі саюз, Таварыства беларускай школы і пекаторыя менш уплывовыя арганізацыі.
Польскі паліцэйска-бюракратычны рэжым увесь час вёў жорсткую барацьбу супраць усіх беларускіх палітыч-ных і грамадскіх аргапізацый, праводзіў арышты, ссылкі, зняволенні ў канцлагсры, рабіў бандыцкія напады на ак-тыўных дзеячаў нацыянальна-вызваленчай барацьбы. Былі выдадзены законы, якія давалі самыя шырокія пра-вы адміністрацыі, паліцыі і судова-следчым установам у
152
барацьбе з беларускім нацыянальным рухам. Законам ад 14 лютага 1928 года дазвалялася паліцыі і іншым узброе-ным структурам дзяржавы расстрэльваць дэманстрацыі, мітынгі, забастоўкі і інш. 17 чэрвеня 1934 года прэзідэнт Польшчы і Савет Мінісграў выдалі дэкрэт, згодна з якім кожны чалавек мог быць "затрыманы і прымусова змеш-чаны у месца ізаляцыі..." Пастанову аб прымусовай іза-ляцыі выдаваў следчы суддзя па прадстаўлснні ўлад, якія ажыццяўлялі затрыманпе. Пастанова следчага суддзі аб-скарджанню не падлягала. Ізаляваны мог быць зняволе-пы на тры месяцы. Ізаляцыя магла быць прадоўжапа на паступпыя тры месяцы ў тым жа парадку. Згодна з гэ-іым дэкрэтам, у канцлагер, які быў утвораны ў Бярозе Картузскай, былі кінуты сотні беларускіх дзсячаў без суда і следства. Калі ж былі хоць нейкія доказы, якія свед-чылі аб іх удзеле ў вызваленчай барацьбе, тады іх вялі ў суд. У Заходняй Беларусі да 1932 года прымянялася цар-скас крымінальнае Улажэнне 1903 года, а ў 1932 годзе быў уведзены ў дзеянне Крыміпальны кодэкс Польшчы, зюдна з якім асобы, што бралі ўдзел у вызваленчай ба-рацьбе, караліся самым суровым чынам, аж да смярот-пых прысудаў. Але ніякія кары не маглі запалохаць ба-рацьбітоў за свабоду, за вызваленпе народа з-пад польскай акупацыі.
§ 3. Пачатак Другой сусветнай вайны. Уступленне Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь
У сярэдзіне 30-х гадоў XX ст. былі зроблены спробы с ірымаць агрэсію гітлераўскай Германіі ў Еўропе пры і.шамозе заключэппя дагавора аб калектыўнай бяспецы паміж заходнімі дэмакратычнымі дзяржавамі і Савецкім < .нозам. Але гэтая магчымасць была перакрэслена Мюн-чспскім пактам*1938 года, калі Апглія і Фрапцыя далі н оду па захоп Гсрманіяй спачатку часткі, а затым і ўсёй
Чэхаславакіі. А калі Гітлер пачаў падрыхтоўку да васп-пага захопу Польшчы, урад Савецкага Саюза пайшоў на змову з Германіяй і падпісаў 23 жніўня 1939 года пакт "Молатаў Рыбентроп" аб ненападзе, які быў дапоўпс-ны сакрэтнымі пратаколамі, згодна з якімі тэрыторыя Польшчы і некаторых іншых дзяржаў падзялялася на сферы ўплыву Савецкага Саюза і Германіі. Гэты пакт паспрыяў Германіі пачаць вайну супраць Польшчы і на працягу некалькіх тыдняў разграміць яе. Разам з тым, разгром Польшчы даў магчымасць беларусам і ўкраіп-цам з Заходняй Беларусі і Заходняй Украіпы вырвацца з-пад польскага ўціску і здзсйсніць сваё права на сама-вызначэннс, скасаваць захопніцкі Рыжскі мірны дагавор 1921 года. Раніцай 17 верасня 1939 года Народны камі-сар замежпых спраў СССР В. Молатаў уручыў польска-му паслу ў Маскве поту, у якой паведаміў, што савецкі ўрад аддаў загад Чырвонай Арміі перайсці граніцу з Польшчай і ўзяць пад сваю абарону жыццё і маёмасць насельніцтва Заходняй Украіны і Заходпяй Беларусі. Ус-туплепне Чырвонай Арміі на тэрыторыю Заходпяй Бс-ларусі большасцю беларускага народа было сустрэта як пеабходная мера для з'яднання ўсіх беларусаў у адзінай дзяржаве. На працягу 10 дзён уся тэрыторыя Заходняй Беларусі была занята Чырвопай Арміяй.
На ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам прадстаўнікоў Чырвонай Арміі ў павя-товых і ваяводскіх цэнтрах адразу пачалі ўтварацца ча-совыя ўпраўленні гарадоў і паветаў. Разам з тым у вёс-ках і гмінах (валасцях) па ініцыятыве мясцовага насель-ніцтва ўтвараліся сяляпскія камітэты.
Часовыя ўпраўленні складаліся з прадстаўніка Чыр-вопай Арміі, які ўзпачальваў упраўленне, а таксама з не-каторых мясцовых рабочых, сяляп і інтэлігепцыі, якія ў мінулым актыўна ўдзельнічалі ў барацьбе з польскім па-
154
ліцэйска-бюракратычным рэжымам. На некаторыя па-сады ў часовых упраўленнях прызначаліся кваліфікава-пыя работнікі з Савсцкай Бсларусі або з іншых рэспублік Савецкага Саюза. Састаў часовых упраўленняў зацвяр-джаўся камандаваннем Чырвонай Арміі.
Ніжэйшай установай у сістэмс органаў часовай улады былі сялянскія камітэты вёсак, якія ўтвараліся на агуль-ных сходах сялян. Сялянскія сходы склікаліся, як праві-ла, па ініцыятыве ўпаўнаважаных ад часовых упраўлен-ііяў паветаў. Валасныя сялянскія камітэты выбіраліся на сходах упаўнаважаных ад вясковых камітэтаў або на сходзе сялян дадзенай воласці. Усе сялянскія камітэты р л істраваліся ў часовых упраўленнях павстаў.
Некаторыя функцыі органаў дзяржаўнай улады вы-конвалі з’езды і нарады сялянскіх камітэтаў валасцей і наветаў. Яны склікаліся па ініцыятыве часовых упраў-ісіпіяў павстаў і абласцей і па іх ініцыятыве.
На тэрыторыі Заходняй Беларусі ў кастрычніку 1939 і ода былі ўтвораны чатыры часовыя ўпраўленні аблас-цсй: Віленскае, Навагрудскае, Бсластоцкае і Палескае. ІІасля перадачы Вільні і значнай часткі былога Віленс-кага ваяводства Літве, у сярэдзіне кастрычніка 1939 года «ібласным цэнтрам стала Вілейка.
У саставе часовых упраўленняў былі ўтвораны аддзе-іы, якія кіравалі асобнымі галінамі гаспадаркі і культу-ры па тэрыторыі аднаведнага павета або вобласці. Так, у часовым упраўленпі Нясвіжа і Нясвіжскага павета былі угвораны аддзелы: зямелыіы, прамысловасці, гандлю, будаўнічы, аховы здароўя, пароднай адукацыі, сацыяль-іыіа забеспячэпня, фінансавы, дарожны. Такія ж аддзе-іы ўтвараліся і ў іншых часовых упраўленнях.
Усе гэтыя часовыя органы ўлады дзейнічалі пад нагля-ым і кантролем кіраўніцтва Цэнтральнага Камітэта Ка-мупісіычнай партыі Беларусі. Партыя праз створаныя і
155
выхаваныя ёю карныя структуры і тут праводзіла палі-тыку сталіпскага тэрору пад шыльдаю "дыктатуры пра-летарыяту". Літаральна з першых дзён уступлення Чыр-вонай Арміі на тэрыторыю Заходняй Беларусі пачаліся жорсткія рэпрэсіі. I не толькі супраць польскай калані-яльнай адміністрацыі, але і супраць былых грамадоўцаў, актывістаў іншых нацыянальна-патрыятычных партый. Тысячы, дзесяткі тысяч людзей былі зняволепы, вывезе-ны ў Сібір і Казахстан.
§ 4. Народны Сход Заходняй Беларусі і яго заканадаўчыя акты
У пачатку кастрычніка 1939 года ў Заходняй Беларусі пачалася агітацыйная кампанія па ўтварэпні вышэйша-га органа народнай улады. Яна праводзілася згодна з пастановай ЦК ВКП(б) ад 1 кастрычніка 1939 года "Пы-танні Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі", у якой прадугледжвалася правядзенне выбарчай кампаніі пад лозунгамі ўстанаўлення савецкай улады, уваходжання Заходняй Беларусі ў склад СССР і БССР, правядзення сацыяльна-экапамічных пераўтварэнняў. Палітычным цэптрам Заходняй Беларусі на той час стаў Беласток, бо па загадзе з Масквы Вільня і большая частка Віленскага краю былі перададзены, у сярэдзіне кастрычніка 1939 года, буржуазнай Літоўскай рэспубліцы.
Выбары дэпутатаў Народнага Сходу Заходняй Бела-русі праходзілі па вядомай савецкай сістэме: вылучаць кандыдатаў у дэпутаты маглі толькі часовыя ўпраўленні гарадоў і паветаў, сходы рабочых на прадпрыемствах і сялянскія камітэты - па адным дэпутаце на выбарчую акругу. Усяго было ўтворана 929 акруг і вылучана 929 капдыдатаў у дэпутаты Народнага сходу. Удзельнічаць у выбарах маглі ўсе жыхары Заходняй Беларусі, якія да-сягнулі 18 гадоў, незалежна ад расавай або нацыяналь-
156
най прыналежнасці, всравызнання. Па кожным выбар-чым участку былі вылучаны агітатары, якія заахвочвалі людзей прыходзіць на выбары. Болыпасць кандыдатаў у дэпутаты былі вядомыя ў Заходняй Беларусі людзі, якія на прапягу многіх гадоў вялі барацьбу супраць польскай акупацыі. За кандыдатаў, вылучаных у Народ-ны сход, прагаласавалі 90,67% ад агульнай колькасці людзей, якія удзельнічалі ў галасаванпі. 3 ліку абраных 927 дэпутатаў (два дэпутаты не набралі пеабходнай коль-касці галасоў) было 563 сялян і 197 рабочых, астатпія -прадстаўнікі інтэлігенцыі, дзеячы Камуністычнай партыі і інш.
Першае пасяджэнне Народнага сходу Заходняй Бела-русі адбылося 28 кастрычніка 1939 года ў Беластоку. На яго абмеркаванне былі пастаўлены наступныя пытанні:
1. Аб дзяржаўнай уладзе.
2. Аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад Беларус-кай ССР.
3. Аб канфіскацыі памешчыцкіх зямсль.
4. Аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці. Па ўсіх чатырох пытаннях былі ўхвалены Дэкларацыі.
У Дэкларацыі аб дзяржаўнай уладзе гаварылася "Бела-рускі Народны (Нацыянальны) сход як адзіны і паўнап-раўпы выявіцель волі народаў Заходняй Беларусі... аб-няшчае на ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі ўстанаў-лсппе Савецкай улады. 3 гэтага часу ўся ўлада па тэры-і орыі Заходпяй Беларусі палежыць працоўным горада і сяла ў асобе Саветаў дэпутатаў працоўных".
Гэтым актам заканадаўча ўсталёўваўся новы палі-і ычны лад у Заходпяй Беларусі.
У другой Дэкларацыі дэпутаты Народнага сходу пас-ганавілі: "Прасіць Вярхоўны Савет Саюза Савецкіх Са-цыялістычпых Рэспублік і Вярхоўны Савст Беларускай ( івецкай Сацыялістычнай Рэспублікі прыняць Заход-
нюю Беларусь у склад Савецкага Саюза і Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, уз'яднаць бела-рускі народ у адзіную дзяржаву і пакласці тым самым канец раз'ядпанню беларускага народа".
Гэтым ажыццяўлялася права народа Заходняй Бела-русі на самавызначэнне.
Дэкларацыя аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель ух-валіла дзейнасць сялянскіх камітэтаў па перадачы па-мешчыцкіх зямель сялянам і адначасова абвясціла нацы-яналізацыю ўсёй зямлі. Тым самым і сяляне пазбаўляліся права ўласнасці на зямлю. Дэкларацыя аб нацыяналіза-цыі банкаў і буйной прамысловасці паклала пачатак пе-рабудове ўсей сістэмы народнай гаспадаркі заходніх аб-ласцей Беларусі па сацыялістычнай аснове.
Народпы сход сваімі Дэкларацыямі рабіў рэвалюцый-ны пераварот у грамадскім і дзяржаўным ладзе Заход-пяй Беларусі. Дэкларацыі сталі юрыдычнай асновай для прыняцця Вярхоўным Саветам СССР пастановы ад 2 лістапада 1939 года "Аб уключэнні Заходняй Беларусі ў склад Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік з уз'-ядпаннем яе з Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікай" і пастановы Вярхоўнага Савета Беларус-кай ССР ад 14 лістапада 1939 года "Аб прыняцці Заход-няй Беларусі ў склад Беларускай Савецкай Сацыялістыч-пайРэспублікі".
Дэкларацыі Народнага сходу і законы аб уз'яднанпі Заходняй Беларусі з Беларускай ССР паслужылі юры-дычнай асновай рэарганізацыі экапомікі краю па повы лад. Нацыяналізацыі прамысловасці падлягалі фактыч-на ўсе прадпрыемствы, хаця ў Дэкларацыі Народнага сходу гаварылася толькі аб нацыяналізацыі буйных за-водаў і фабрык, якіх на тэрыторыі Заходняй Беларусі амаль не было. Напрыклад, у Гродне падлягалі пацыя-налізацыі наступныя прадпрыемствы: шклозавод, вела-
158
сіпедны завод "Нёман", тры лесапілкі, фанерны завод, два маленькія гарбарныя заводзікі, піваварны завод, галантарэйная фабрыка, друкарня і нават асобныя майстэрні. Тое ж самае адбывалася і ў іншых гарадах.
Адначасова з нацыяналізацыяй прамысловасці пра-водзілася нацыяналізацыя транспарту, гапдлю і муніцы-палізацыя дамоў і іншых будынкаў. Муніцыпалізацыі падлягалі домаўладанні, карысная плошча якіх перавы-шала 113 кв. метраў; домаўладанні безгаспадарчыя, не-залежна ад памеру; пабудовы гандлёвага характару, якія стаялі адасоблена ад домаўладапня, незалежна ад велі-чыні. Нацыяналізаваны былі таксама ўсе будынкі, якія належалі былым польскім органам улады.
§ 5. Утварэнне органаў Савецкай улады ў Заходняй Беларусі
Адначасова з перабудовай эканомікі краю на савецкі лад пачалася праца па стварэнні ў вернутых заходніх аб-ласцях мясцовых органаў савецкай улады, якія прадуг-лсджваліся Канстытуцыяй Беларускай ССР 1937 года. У псршую чаргу неабходна было правесці новы адмініст-рацыйна-тэрытарыяльны падзел. 3 гэтай мэтай 4 снеж-ня 1939 года Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў указ аб утварэнні ў Заходняй Беларусі пяці абласцей Ба-ранавіцкай, Беластоцкай, Брэсцкай, Вілейскай і Пінскай. Крыху пазней у гэты падзел былі ўнесены змены. Так, Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ('СР ад 20 верасня 1944 года абласны цэнтр з Беластока оыў перанесены ў Гродна, а з Вілейкі у Маладзечна. іагым, у 1945 годзе, па загаду Сталіна, насуперак арты-кулу 16 Канстытуцыі Беларускай ССР і без згоды Бела-рускай ССР, горад Беласток і 17 раёнаў Беластоцкай воб-шсці. а таксама тры раёны Брэсцкай вобласці былі псра-ыдзены Полынчы.
159
У студзені 1940 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР замест 32 паветаў, якія існавалі раней, былі ўтвораны раёны ў колькасці 101, у студзені-лютым таго ж года, - сельсаветы. Такім чынам, на пачатку 1940 года быў заверпіаны новы адміністрацыйна-тэрыта-рыяльны падзел усёй тэрыторыі, далучанай да БССР.
Для таго, каб утварыць органы савецкай улады ў за-ходніх абласцях, Прэзідыум Вярхоўнага Савета Бела-рускай ССР 7 снежня 1939 года зацвердзіў сваім указам абласныя выканаўчыя камітэты, хаця, па Канстытуцыі БССР іх павінен быў выбіраць адпаведны абласны Са-вет. Абласныя выканаўчыя камітэты ў сваю чаргу ўтва-рылі выканаўчыя камітэты раённых і сельскіх Саветаў. Выканаўчыя камітэты абласных і раённых Саветаў дэ-путатаў працоўных складаліся са старшыні, яго намссні-каў, сакратара і членаў выканкама.
Непасрэднае кіраўніцтва асобнымі галінамі гаспадар-чай і культурна-асветніцкай дзейнасці ў абласцях і раёнах ажыццяўлялі аддзелы і ўпраўленні. Уся праца па ўтва-рэнні выканаўчых камітэтаў і іх аддзелаў праводзілася пад кіраўніцтвам ЦК ВКП(б) і ЦК КП(б) Беларусі. На кіруючыя пасады назначаліся, як правіла. партыйныя і савецкія работнікі, якія накіроўваліся з усходніх абласцей рэспублікі або з Расіі: мясцовым кадрам, у тым ліку бы-лым члснам КПЗБ і КСМЗБ, выказваўся палітычны неда-вер. Як вядома, КПЗБ разам з польскай кампартыяй яшчэ ў сакавіку 1938 года па рашэнпі Выканкама Камін-тэрна была распушчана, іх кіраўнікі былі выкліканы ў Са-вецкі Саюз і рэпрэсіраваны органамі НКУС.
Згодна з артыкулам 2 пастановы Вярхоўнага Савета Саюза ССР "Аб уключэнні Заходняй Бсларусі ў састаў Савецкага Саюза", Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў Указ аб прызначэнні дпя выбараў дэпутатаў у Вяр-хоўны Савет СССР ад заходніх абласцсй Беларускай
160
ССР на 24 сакавіка 1940 года. На гэты ж дзень былі прыз-начаны і выбары дэпутатаў Вярхоўнага Савета БССР ад іаходніх абласцей. Выбары ў Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўны Савет Беларускай ССР прайшлі пры высокай. як пісалі тады, актыўнасці насельніцтва. Усяго былі абра-ны 22 дэнутаты ў Вярхоўны Савет СССР, з якіх 16 - у Савст Саюза і 6 у Савет Нацыянальнасцяў. У Вярхоўны Савет Беларускай ССР былі выбраны 202 дэпутаты.
Арганізацыя савецкіх оргапаў улады ў заходніх аблас-цях Беларусі завяршылася правядзенпем выбараў у мяс-цовыя Саветы, якія адбыліся 15 снежня 1940 года. Усяго ў абласныя, раённыя. гарадскія, сельскія і пасялковыя Саветы дэпутатаў працоўных у заходніх абласцях было выбрапа болып за 40 тыс. чалавек. Вялікая колькасць дэ-путатаў мясцовых Саветаў, а таксама тое, што выбары нраводзіліся болып чым праз год пасля ўз'яднання, тое, іп го выканкамы гэтых Саветаў былі ўтвораны партый-пымі органамі, якія фактычна кіравалі ўсімі справамі, і недчаць аб дэкаратыўна-прапагандысцкай ролі мясцо-вых Саветаў у Беларускай ССР.
1 ўсё ж уз'яднанне Заходняй Беларусі з БССР заключа-» цца ў тым, што мела сапраўды гістарычнае значэнне. У І.іходпяй Беларусі была ліквідавапа антынародная но.ііьская паліцэйска-бюракратычпая сістэма пацыяпаль-н.п а і сацыяльнага прыгнёту, накіравапая на апалячван-пс беларусаў. У першыя месяцы пасля ўтварэння часо-вых органаў улады была праведзспа работа па ліквіда-ін.п беспрацоўя ва ўсіх гарадах Заходпяй Беларусі. Ад-•н.ніяліся новыя прадпрыемствы, расшыраліся старыя, •н ін сгалі працаваць у дзве-тры змены. Значна пашыра-іы (п.іло медыцынскае абслугоўванне парода. Адчынял-іі м поныя бясплатныя для пассльніцтва бальніцы, амбу-ыіпрыі, паліклінІкі. Стваралася сістэма бясплатпай на-I •'іпай адукацыі адчыпяліся новыя школы, тэхнікумы,
розныя курсы па падрыхтоўцы спецыялістаў для народ-най гаспадаркі і культуры. Толькі ў Пінскай вобласці да красавіка 1940 года было адчынена 50 новых агульнаа-дукацыйпых пікол і дадаткова прынята ў школы 8 тыс. дзяцей і падлеткаў, арганізавана 95 школ па ліквідацыі непісьменнасці і малапісьменнасці, у якіх навучаліся больш за 14 тыс. чалавек. Беззямельныя сяляне атрымалі зямлю ў карыстанне. Усё гэта, нягледзячы на сталінска-берыеўскі тэрор і на русіфікацыю краю, спрыяла таму, што большасць насельніцтва Заходняй Беларусі досыць прыхільна ставілася да аб'яднання Заходняй Беларусі з Беларускай ССР. Яно мела, безумоўна, станоўчае зна-чэнне для лёсу беларускага народа.
§ 6. Напад гітлераўскай Германіі на Савецкі Саюз. Нямецкі акупацыйны рэжым на Беларусі
Гітлераўская Германія, рыхтуючыся да вайны з Са-вецкім Саюзам, у 1940 годзе акупавала Данію, Нарвегію, Бельгію, Нідэрланды. Люкссмбург і, разграміўшы Фран-цыю, заняла болыпую частку яе тэрыторыі. У тым жа годзе яна заключыла саюз з Італіяй і Японіяй. У красаві-ку-маі 1941 года Германіязахапіла Югаславіюі Грэцыю, забяспечыўшы сабе тылы ў Заходняй, Паўночнай і Паўд-нёвай Еўропе.
22 чэрвеня 1941 года Гермапія напала на Савецкі Саюз.
Савецкае кіраўніцтва спадзявалася, што Гсрманія не адважыцца пачаць вайну, бо сілы, якія былі сканцэнтра-ваны абапал нямецка-савецкай мяжы, былі прыкладна роўныя:
Армп Дыввіі Танкі Самалёты Артылерыя і мінаметы
Нямецкая 188 3500 4000 30 000
Савецкая 170 9200 8450 46 830
162
Як жа магло здарыцца, што ўжо да сярэдзіны ліпеня, гэта значыць праз тры тыдні, немцы захапілі Прыбал-іыку, Беларусь, значную частку Украіны, што Чырво-пая Армія страціла прыкладна за гэты час 3500 самалё-гаў, 6000 танкаў, больш за 20 тыс. артылерыйскіх гармат і мінамётаў, што пемцы ў першы месяц вайны ўзялі ў палон 3 млн 900 тыс. савецкіх салдат і камандзіраў (Спірын Л. Как пачалась война//Пзвестня. 1991. 12апреля).
Прычын няўдач было многа, але галоўныя з іх на-ступныя:
1. Пралікі палітычнага і вайсковага кіраўніцтва аб маг-чымым часе нападу Германіі на Савецкі Саюз. I. Сталін да апошняй хвіліны спадзяваўся, што можна пазбегнуць вайны. Толькі ў ноч з 21 на 22 чэрвеня 1941 года была выдадзена Дырэктыва № 1, згодна з якой камандуючым прыгранічных вайсковых акруг загадвалася прывесці войскі ў павышаную баявую гатоўнасць, але ніякіх іншых мерапрыемстваў не рабіць, не паддавацца ні на якія пра-вакацыі. Нават пасля пачатку вайны, раніцай 22 чэрве-ня, калі Брэст, Беласток і іншыя гарады ўжо гарэлі і пе-ратвараліся ў руіны, наркам абароны Цімашэнка даваў паступныя ўказанні намеспіку камандуючага Заходняй акругай генералу Болдзіну: "Таварыш Болдзін, улічыце, піякіх дзеянняў супраць немцаў без нашага дазволу не ўчыняць. Даводжу да вашага ведама і прашу перадаць Наўлаву, іпто таварыш Сталін не дазваляе адкрываць артылерыйскі агонь па немцах" (Болдпн Н.В. Странпцы жнзнн. М., 1961). Тое самае пісаў і маршал Маліноўскі. Калі ён спытаўся ў наркама абароны, "ці можна адкры-ваць агонь, калі вораг уварвецца на нашу тэрыторыю, агрымаў адказ: на правакацыю не паддавацца і агню не .ідкрывань" (Малнновскнй Р. Двадцатмлетне начала Ве-лнкой Отечсственной войны // Военно-нсторнческнй журнал. 1961. №6).
163
У псршай палове дня 22 чэрвсня была выдадзена Ды-рэктыва № 2, якая загадвала даць адпор немцам, алс мяжы нс пераходзіць. Толькі пад вечар была выдадзена Дырэктыва № 3, якая загадвала Чырвонай Арміі замест арганізацыі абароны перайсці ў наступленне.
2. Памылковая ваенная дактрына, якая грунтавалася на тым, што "мы на свасй тэрыторыі ваяваць не будзем", а таму значная частка арміі была размешчана ля самай граніцы і рыхтавалася да наступлення, а не да абароны.
3. Зпішчэнне перад самай вайной найболып прафесій-на падрыхтаваных ваенпых камандзіраў. Толькі пачы-наючы з 1937 года былі расстраляны тры маршалы з пяці, 10 камандармаў другога рангу - з10.50 камкораў з 57,-154 камдзівы - са 186 і вялікая колькасцьсярэдпяга каманднага саставу.
4. Бюракратычпа-дэспатычная сістэма кіравання ар-міяй. якая пазбавіла ваеннае камандаваннс неабходнай самастойнасці і ініцыягывы, скавала яго страхам перад рэпрэсіямі НКУС.
Былі і іншыя прычыны няўдач, такія, як слабая мата-рызацыя арміі, звыш патрэбная колькасць кавалерыі, якая не магла перамагаць ў "вайне матораў" і іпш.
Усё гэта прывяло да таго, што, нягледзячы на гераізм многіх салдат і камандзіраў, немцам удалося ў псршы месяц вайны вывесці са строю каля 100 савецкіх дывізій і захапіць вялізную тэрыторыю.
На акупаванай немцамі тэрыторыі быў устаноўлены гітлераўскі бесчалавечны рэжым, які ставіў сабе за мэту знішчыць як мага болып людзей. Адразу пасля заняцця Беларусі немцы ўвялі тут ваеннае кіраванне, якое неўза-бавс было заменена цывільным.
На Беларусі ўсталяваўся акупацыйны рэжым.
Уся тэрыторыя акупаванай Беларусі была падзелена на некалькі частак: усходпяя частка з гарадамі Полацк,
164
Віцебск, Орша, Талачын, Магілёў, Асіповічы, Бабруйск і далей на ўсход была падпарадкавана ваеннаму каманда-ванню групы армій "Цэнтр"; поўдзень Беларусі з гара-дамі Гомель, Мазыр, Луніпец, Пінск, Кобрын, Брэст -быў далучаны да рэйхскамісарыята "Украіна"; заходняя частка - з гарадамі Гродна, Беласток, Бельск, Ваўка-выск, Пружаны - да Усходняй Прусіі; частка паўночпа-заходніх раёнаў з гарадамі Ашмяны, Астравец - да Літвы; цэнтр Беларусі з гарадамі Мінск, Ліда, Навагру-дак, Слонім, Барапавічы, Вілейка, Барысаў, Слуцк вылу-чаўся ў генералыіую акругу (Генсральны камісарыят) "Беларутэнія", якая разам з Прыбалтыкай уваходзіла ў рэйсхкамісарыят "Остлянд".
Геперальны камісарыят "Бсларутэнія" падзяляўся па 10 акруг і горад Мінск як самастойную адміністрацый-ную адзінку. Начальнікам цывільнага праўлсння на Бе-ларусі Гітлср прызначыў у ліпені 1941 года Вілы ельма Кубэ. Яму былі падпарадкаваны нямецкія галоўныя ка-місары акруг і Мінска.
Акруі і падраздзяляліся па воласці, дзе цывілыіую ўла-ду ажыццяўлялі старасты, якія цалкам залежалі ад пя-мецкай цывілыіай адміністрацыі, вайсковых каменда-гур, паліцыі і службы бяспекі.
Паліцэйскае забеспячэнне было падпарадкавана рэйх-сфюрэру СС і шэфу пямецкай паліцыі Гімлеру, які меў права даваць указашіі і рэйхскамісару Кубэ. Паліцыя мела сваю практычна незалежпую ад цывільнай адмініст-рацыі сістэму кіравання. Ваенныя камендатуры падпа-радкоўваліся вайсковаму камандаванню.
Усе гэтыя дзяржаўныя германскія ўстановы кіравалі-ся адзінай галоўпай мэтай як маі а больш рабаваць Бе-ларусь і ўсяляк садзейнічаць поспехам германскай арміі. Яны забяспсчвалі цастаўку харчовых і фуражпых пра-дуктаў для арміі, праводзілі прымусовую мабілізацыю
165
населыііцтва для выканання розных работ, тэрарыза-валі жыхароў акупаваных гарадоў і вёсак.
Акупанты дапускалі стварэнне і органаў мясцовай ад-міністрацыі, алетолькі наўзроўні павятовых, валасных і гарадскіх упраў, якія маглі працаваць пад нспасрэдным наглядам нямецкай улады. У гэтыя мясцовыя органЬі прызначаліся, як правіла, не беларусы, а людзі іншага па-ходжання. Так, у рапарце СД гаварылася: "Паколькі ў рас-параджэнне Вермахта і паліцыі трапіла вельмі мала белару-саў, якім можна было б даручыць задачы мясцовай служ-бы парадку, давялося звярнуцца да прадстаўнікоў іншых нацыянальнасцей і даручыць гэта ім. Мабілізацыя ла-тышскіх, літоўскіх і ўкраінскіх атрадаў, а таксама прызна-чэнне палякаў на пасады бурмістраў, камендантаў ахоўных службаў, апекуноў вялікіх зямелыіых маёнткаў..." (Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993. С. 82).
На адміністрацыйныя пасады ў заходніх абласцях Бела-русі было прызначана шмат палякаў, якія выкарыстоўвалі сваё службовае становішча супраць беларускіх нацыя-нальных дзеячаў і беларускіх партызан. Немцы не чапалі польскіх атрадаў Арміі Краёвай, а давалі ім зброю, хар-чы, каб заахвоціць да барацьбы з былымі дзеячамі Са-вецкай Беларусі і з беларускім нацыянальным рухам.
Толькі ў другой палове 1943 года, адчуўшы сілу парты-занскага руху на Беларусі і зведаўшы паражэнне пад Курс-кам і Арлом, гітлераўцы імкнуліся выкарыстоўваць бела-рускіх нацыянальных дзеячаў, прыманьваючы іх прыві-дам дзяржаўнасці Беларусі пад пратэктаратам Германіі. У ліпені 1943 года была ўтворана Беларуская Рада Даверу як адміністрацыйна-нацыянальная дарадчая ўстанова пры Генеральным камісарыяце. Старшынёй Рады быў прызначаны беларускі нацыяналыіы дзеяч прафесар Іва-ноўскі. Але пасля смерці Кубэ яго пераемнік Готберг цал-кам ігнараваў Раду Даверу.
166
У снежні 1943 года было абвеіпчана аб стварэнні Бе-ларускай Цэнтральнай Рады. Галоўнай мэтай яеставіла-ся мабілізацыя ўсіх нацыяпальных сіл на барацьбу з балыпавікамі. Рада выкарыстоўвалася нсмцамі ў прапа-гандысцкіх мэтах пад лозунгамі беларускай незалеж-пасці і барацьбы з партызанскім рухам.
Галоўпай жа мэтай пямецкіх улад на Беларусі заставала-ся, як і ад пачатку, выкананне распрацаванай Гітлсрам праграмы па знішчэнні насельніцтва і рабаванні гаспа-даркі. За час нямсцкай акупацыі ў выпіку масавых рэпрэсій загіпула болып за 2 млн 200 тыс. мірных грамадзян рэс-публікі. Нямецкія ўлады планавалі знішчыць або выссліць 75% насельпіцтва Беларусі, а астатнія 25% анямечыць і тым самым цалкам ліквідаваць беларусаў як нацыю.
Акупанты спалілі, разбурылі і разрабавалі 209 бела-рускіх гарадоў, спалілі і знішчылі 9200 сёл і вёсак, з якіх 627 былі знішчаны цалкам, разам з усімі жыхарамі, і 4258 з часткай насельніцтва.
§ 7. Партызанскі рух
Тэрор і зверствы гітлераўцаў не запалохалі беларусаў. Бадай, наадварот: чым болып лютавалі нямецкія карнікі, гым больш узрастала нянавісць да фашысцкіх 'захопнікаў, разгаралася барацьба з акупантамі, мацнеў паргызанскі рух.
На тэрыторыі Беларусі ў гады акупацыі дзейнічала болып за 370 тыс. партызан і каля 70 тыс. падполыпчыкаў, якіх падтрымлівала большасць нассльніцтва Беларусі.
Новыя арганізацыйныя формы партызанскі рух на-быў з вясны 1942 года. Партызапскія атрады пачалі аб’-ядноўвацца ў брыгады і злучэнні.
Узніклі цэлыя раёны, ачышчаныя ад акупантаў і іх адмі-нісірацыі. У маі 1942 і’ода па пастанове Дзяржаўнага Камі-і >га Абароны СССР пры Стаўцы Вярхоўпага Галоўнака-мапдавання быў створаны Цэнтралыіы штаб паргызанс-
167
кага руху. Начальнікам штаба быў прызначаны Першы сакратар ЦК КПБ(б) П. Панамарэнка, што сведчыла аб прызнанні вялікай ролі беларускіх партызан у агулыіай ба-рацьбе з ворагам. Пазней, у верасні таго ж 1942 года, быў створаны Беларускі штаб партызанскага руху, падпарад-каваны Цэнтральнаму штабу. Беларускі штаб партызанс-кага руху каардынаваў дзейпасць партызанскіх брыгад і злучэнняў як паміж сабой, так і з баявымі дзеяннямі Савец-кай Арміі, дапамагаў партызанам у забеспячэнні іх зброяй, боепрыпасамі, сродкамі сувязі, медыкаментамі.
Асабліва стратэгічна значнымі былі дзве "рэйкавыя вайны" партызан, калі яны адначасова ўзрывалі рэйкі на ўсім абшары акупіраванай Беларусі. Першая пачалася 3 жніўня 1943 года, у час контрнаступлевня савецкіх войск пад Курскам і доўжылася да сярэдзіны верасня таго ж года. Другая пачалася 19 верасня 1943 года і працягвала-ся да самага вызвалення Беларусі.
Партызаны за час сваіх баявых дзеянняў на акупаванай тэрыторыі Беларусі забілі або парапілі больш за 500 тыс. гітлераўцаў, падарвалі і пусцілі пад адхон больш за 11 тыс. цягнікоў, падарвалі і знішчылі больш за 18 тыс. аўтама-шын, пашкодзілі 300 гыс. чыгуначных рэек, падбілі больш за 1300 танкаў і бронемашын, знішчылі 939 варожых скла-доў, нанеслі ворагу шмат іншых страт. Можа быць, лічбы гэтыя крыху і пераболыпаны. аднак відавочна ўсё ж: уклад партызан Беларусі ў агульную справу перамогі над гітле-раўскай васннай машынай - вялікі і важкі.
§ 8. Перабудова дзяржаўных органаў на ваенны лад
Першымі заканадаўчымі актамі, якія ўнеслі змены ў структуру і кампетэнцыю органаў дзяржаўнага кіраван-ня ў сувязі з вайною, былі агульнасаюзныя. Так, 22 чэр-вепя 1941 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савста
168
СССР "Аб ваенным становішчы" ўсе функцыі органаў дзяржаўнай улады ў справе абароны, забеспячэння гра-мадскага парадку і дзяржаўнай бяспекі ўскладаліся на ваенныя саветы франтоў, армій, ваенпых акруг, а там, дзе не было ваенных саветаў, - на вышэйшае каманда-ваіше вайсковых злучэнняў.
Згодна з гэтым Указам, у мясцовасцях, аб'яўленых на ваенным становішчы (а ўся Беларусь аб'яўлялася на ва-енным становішчы), васнным уладам надавалася пра-ва:1) прыцягваць грамадзян да працоўнай павіннасці для выканання абаронных работ і ўдзслу ў барацьбе з пажарамі; 2) уводзіць васнна-кватэрную павівнасць; 3) адбіраць транспартныя сродкі; 4) рэгуляваць гадзіпы працы ўстаноў, прадпрыемстваў, тэатраў, кіно і г. д., за-бараняць з'яўленне на вуліцах пасля вызначанага часу, праводзіць вобыскі, затрымліваць падазроных асоб; 5) рэгуляваць гандаль; 6) забараняць выезд і ўезд у мясцо-васці, якія аб'яўлены на ваенным становішчы; 7) выся-ляць у адміністрацыйным парадку з мясцовасцей, якія аб'яўлсны на ваенным становішчы; 8) у мясцовасцях, якія аб'яўлены па ваенным становішчы, усе справы аб крымінальных злачынствах, накіраваных супраць аба-роны, грамадскага парадку і дзяржаўнай бяспекі, пера-даваліся на разгляд васнных трыбуналаў. Прыгаворы ваенных трыбуналаў касацыйнаму абскарджанню не пад-лягалі.
Гэты Указ па сутнасці надзяляў вайсковае каманда-ванне всльмі шырокімі паўнамоцтвамі, якімі раней ка-рысталіся рэпрэсіўныя органы НКУС у мірны час без закопных падстаў. Таму насельніцтва ўспрыняла яго як нсабходную меру і выконвала ўсе загады ваеннага ка-мандаванпя. *
3 мэтай сканцэнтравання ўсёй паўнаты ўлады ў адной установе Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР, Цэнт-
ральны Камітэт ВКП(б) і Савет Народных Камісараў СССР 30 чэрвеня 1941 года ўтварылі Дзяржаўны Камі тэт Абароны. Яму былі падпарадкаваны ўсе ваенныя партыйныя, савецкія і грамадскія ўстановы, усе грама-дзяне таксама павінны былі выконваць яго пастановы і распараджэнні. Старшыня ДКАI. Сталін адначасова зай-маў пасады Генеральнага сакратара ЦК ВКП(б), Стар-шыні СНК СССР, а з 8 жніўня стаў Вярхоўным Галоўпа-камандуючым і ўзначаліў Стаўку Вярхоўнага Галоўна-камандаючага, якая была ўтворана ў чэрвені 1941 года. Паўнамоцтвы ДКА і Стаўкі значна адрозніваліся. ДКА быў дырэктыўнай установай і здзяйспяў агульнае кіраў-ніцтва ўзброснай барацьбой, а Стаўка была выканаў-чым вайсковым органам, падпарадкаваным ДКА.
Дзяржаўны Камітэт Абаропы кіраваў мабілізацыяй усіх эканамічных, вайсковых і людскіх рэзерваў, работай па забеспячэнні арміі зброяй, вайсковай тэхнікай і яе вытворчасцю, эвакуацыяй на ўсход прамысловых прад-прыемстваў і людзей. Адначасова з ДКА дзейнічалі і канстытуцыйныя органы дзяржаўнай улады і кіравання. Але на Беларусі ў сувязі з акупацыяй яе тэрыторыі вы-шэйшыя органы ўлады вымушаны былі эвакуіравацца ў Расію, а мясцовыя - спынілі сваю дзейнасць.
У эвакуацыі працягвалі сваю дзсйнасць толькі Прэзіды-ум Вярхоўнага Савета і Савет Народных Камісараў БССР. Але і яна была вельмі абмежаванай. Летам 1942 года заканч-валіся паўнамоцтвы дэпутатаў Вярхоўнага Савета Бела-рускай ССР, выбрапых у 1938 годзс, але ў сувязі з немагчы-масцю правядзення повых выбараў Прэзідыум Вярхоўна-га Савета БССР прадоўжыў іх паўнамоцтвы.
Савет Народных Камісараў Беларускай ССР працягваў сваю працу ў эвакуацыі, хоць яна, само сабою, мела абме-жаваны характар. Так. у красавіку 1942 годаў складзе СНК быў утвораны новы аддзел па рабоце сярод эвакуіравана-
170
га з Беларусі насельніцтва. Работнікі гэтага аддзела павін-пы былі наладжваць сувязі з эвакуіраванымі ліодзьмі, да-памагаць ім уладкоўвацца на працу, аказваць матэрыяль-ную дапамогу тым, хто меў ў ёй патрэбу. СНК праводзіў падрыхтоўчую працу па падборы кадраў для вяртання на радзіму, як толькі пачнецца вызвалснне Беларусі.
У час вайны не праводзіліся, вядома, выбары ў мяс-цовыя Саветы дэпутатаў працоўных. Прэзідыум Вяр-хоўнага Савета рэспублікі прадоўжыў паўнамоцтвы дэ-путатаў абласных, раённых, гарадскіх, раённых у гара-дах, сельскіх і пасялковых Саветаў да снежня 1944 года, а потым яіпчэ раз прадоўжыў іх паўнамоцтвы да снежня 1945 года, да часу, на які былі прызначаны выбары ў мясцовыя Саветы.
§ 9. Вызваленне Беларусі
Пасля перамогі над гітлераўскай арміяй пад Арлом і Курскам Савецкая Армія працягвала наступленне на за-хад і ў канцы верасня 1943 года вызваліла ад немцаў два беларускія гарады - Камарын (23 верасня) на Гомелынчы-не і Хоцімск (26 верасня) на Магілёўшчыне. У Хоцімску адразу пачалі працаваць ЦК Кампартыі Беларусі і ўрад рэспублікі. Неўзабаве немцы былі выгнаны з Навабелі-цы, а потым і з Гомсля, куды псрасхалі ўсе дзяржаўныя ўстановы рэспублікі. Такім чынам, Гомель стаў часовай сталіцай Беларускай ССР.
21 24 сакавіка 1944 года ў Гомелі адбылася сесія Вяр-хоўнага Савета БССР, на якой абмяркоўвалася пытанне аб вызваленні беларускіх зямель, далейшых задачах ба-рацьбы беларускага народа супраць нямецкіх захопнікаў і бліжэйшых задачах адбудовы народнай гаспадаркі. На сесіі былі прынягр законы: аб бюджэце рэспублікі па 1944 і од і аб утварэнпі саюзна-рэспубліканскіх народных камі-сарыятаў абароны і замсжных спраў. У вызваленых гара-
171
дах і вёсках началі працаваць фабрыкі, заводы, машынна-трактарныя станцыі, саўгасы, калгасы, аднаўлялі работу школы, бальніцы, кінатэатры і іншыя ўстановы культуры.
Летам 1944 года пачалося повае наступленне Чырво-най Арміі, у выніку якога ўся Беларусь была вызвалена ад акупантаў. Разгром немцаў на Беларусі ўвайшоў у гісторыю як адна з найболып выдатных ваенных апера-цый у час Другой сусветнай вайны. Важнас значэнне для поспеху баёў за Беларусь мелі ўдары партызан па ня-мецкіх тылах і дароі ах.
Ударамічатырохфрантоў, 1-га,2-га,3-гаБеларускіхі 1-га Прыбалтыйскага, нямецкая абаропа паміж Заходняй Дзвіной і Прыпяццю была знішчана. 3 ліненя 1944 года Чырвоная -Армія ўвайшла ў Міыск, а літаралыіа праз два тыдні была вызвалена ад гітлераўцаў уся Беларусь. У ходзе баёў за Беларусь у 1944 годзс немцы страцілі больш за 500 тыс. салдат і афіцэраў забітымі, параненымі і палоннымі. Амаль поўнасцю была знішчана групоўка нямецкіх армій "Цэнтр",якаяяшчэў 1941 годзе рушыла на Усход. Поспсхі, атрыманыя на франтах у 1944 годзс. кардынальна змянілі ўвесь ход вайны, наблізілі поўную перамогу над ворагам, паспрыялі адкрыццю друі ога фронту ў Заходняй Еўропе.
Адразу пасля вызвалсння ад нямецка-фашысцкіх захоп-нікаў беларускі народ прыступіў да самаадданай працы па адбудове жылля, прамысловых прадпрыемстваў, сельскай гаспадаркі, гарадоў і вёсак, устаноў культуры, школ, бальніц, устаноў дзяржаўнай улады і кіраўнічага апарата.
На жаль, разам з аднаўлсннем дзяржаўнага апарата і ўстаноў адукацыі і культуры ішла і татальная русіфіка-цыя. Значная частка беларускай нацыянальнай інтэлі-генцыі была вынішчана ў 30-я гады сталінскага генацы-ду, а тыя, хто ўцалеў тады, былі знішчаны акупантамі. Грамадзяне, якія працавалі пры нямецкай акупацыі ў школах або іншых культурных установах, вымушаны
172
былі уцякаць з родпай зямлі з немцамі ад бальшавіцкага тэрору. У такіх абставінах кіруючыя кадры ў БССР кам-плектаваліся з людзсй, якіх накіроўвалі ў рэспубліку з Масквы, гэта называлася "дапамогай кадрамі". Так, толькі ў канцы 1943 і 1944 гадах у Беларускую ССР былі накіраваны з РСФСР 2124 кіраўнічыя работпікі. Сярод іх - 9 сакратароў абкамаў, 64 сакратары райкамаў, 23 старшыні райвыканкамаў, 16 сакратароў абкамаў кам-самола і іншыя кіруючыя работпікі (Люцко А.В. По-моіць ЦК ВКП(б) белорусскпмп руководяіцнмн кадра-мн в 1943 1945 гг. // Всснік БДУ. 1972. № 2. С. 21 26).
Такое папаўненнс кіруючых кадраў рэспублікі працяіва-лася іў наступныя гады. У выніку ў 1951 годзс, напрыклад, ва ўрадзе Беларускай ССР бсларусы складалі толькі трэць -усіх міністраў. Т акая ж ці амаль такая сп уацыя назіралася і ў абласных партыйных і савецкіх установах. Усё гэта прывяло да таго, пп о ў пасляваснны час беларуская мова хутка была пазбаўлена дзяржаўнага статусу і ўсе дзяржаўпыя і партый-ныя ўстановы карысталіся голькі рускай мовай, яна фактыч-на стала дзяржаўнай мовай, ш го і прывяло да ўсеагульнай русіфікацыі краю ў паступныя дзесяцігоддзі.
Матэрыяльнае становішча нассльніцтва Беларусі было надзвычай цяжкае. Працягвалася вайна, болып двух млн жыхароў, прытым пераважна ў працаздольным веку, былі забіты немцамі, дзесяткі тысяч вывезепы на катаргу ў Ня-меччыну, мужчыны і хлопцы знаходзіліся ў Чырвонай Арміі. Паўсюль ударнай сілай былі жанчыны. Асабліва цяжкім было становішча сялян, на месцы вёсак чарнелі па-пялішчы, жанчыны з дзсцьмі туліліся ў зямлянках. Сяляне за сваю працу ў калгасах амаль нічога, акрамя "палачак" у та-бслі, пе атрымлівалі, і ў дадатак вымушаны былі яшчэ зда-ваць дзяржаве абувязковыя пастаўкі мяса, малака, воўны і іпшых прадуктаў. Дзсйнічалі всльмі жорсткія крымінальныя іаконы, па якіх за некалькі каласкоў з калгаснага поля або
нскалькі кілаграмаў бульбы людзей засуджвалі па многа га-доў зняволення.
Ды жыццё ўсс ж працягвалася. 1 ў цяжкіх умовах ваен-нага 1944 года нямала рабілася для таго, каб чалавеку было за што, як кажуць, зачапіць рукі, каб руіны і папяліш-чы ажывалі. Сялянам выдзяляўся лес на пабудову да-моў, у гарадах людзям даваўся танны крэдыт.
У выніку перамог Чырвонай Арміі і армій ЗША, Англіі, Францыі і іншых саюзнікаў на захадзе ў 1945 годзе гітле-раўская Германія 8 мая падпісала Акт аб поўнай капіту-ляцыі, іпто сведчыла аб заканчэнні вайны ў Еўропе. У акце аб капітуляцыі гаварылася:
"1. Мы, ніжэйпадпісаныя, дзейнічаючы ад імя Германс-кага Вярхоўнага Камандавання, пагаджаемся на безага-ворачную капітуляцыю ўсіх нашых узброеных сіл на сушы, на моры і ў паветры, а таксама ўсіх сіл, якія зна-ходзяцца ў сучасны момант пад нямецкім камандаван-нем, - Вярхоўнаму Галоўнакамандаванню Чырвонай Арміі і адначасова Вярхоўнаму Камандаванню Саюз-ных экспедыцыйных сіл...
6. Гэты акт складзены на рускай, англійскай і немец-кай мовах. Толькі рускі і англійскі тэксты з'яўляюцца ідэнтычнымі...".
8 мая 1945 года ў прыгарадзе Бсрліна, Карлсхорсце, у прысутнасці прадстаўнікоў камандавання саюзных армій, немцамі быў падпісаны акт аб безагаворачнай капітуляцыі.
3 падпісаннем акта аб капітуляцыі Германіі Другая сусветная вайна не скончылася, бо працягваліся баявыя дзеянні на Далёкім Усходзе. Савецкі Саюз уступіў у вай-ну з Японіяй 9 жніўня 1945 года і закончыў яе 2 верасня, калі быў падпісаны Акт аб капітуляцыі Японіі.
На трэці дзень заканчэння Другой сусветнай вайны, 4 верасня. Прэзідыум Вярхоўнага Савета ССР выдаў Указ,
174
у якім гаварылася: "У сувязі з заканчэішем вайны і спы-нсннем надзвычайнага становішча ў краіне прызнаць, шго далейшае існаванне Дзяржаўнага Камітэта Абароны не выклікасцца неабходпасцю, з прычыпы чаго Дзяржаў-ны Камітэт Абароны ліквідаваны і ўсе яго справы пера-даць Савету Народных Камісараў СССР" (Велнкая Оте-чественная война Совегского Союза 1944 1945. Краткая нсторня. М., 1970. С. 555).
Перамога народаў Савецкага Саюза і яго арміі над гітлераўскай Германіяй і мілітарысцкай Японіяй у вайне 1941-1945 гадоў мела сусветна-гістарычпае значэнне. Многія народы Еўропы былі выратаваны ад каланіяль-нага рабства або нават ад поўнага знішчэння.
Пераход да мірнай працы на Беларусі патрабаваў ад людзей самаадданай працы і нсймавсрных намаганняў. Разам з аднаўленнем прамысловых прадпрыемстваў у гарадах пачалося будаўніцтва новых заводаў і фабрык, школ, тэхнікумаў і іншых устаноў асветы і культуры.
Пасля перамогі ў вайне людзі спадзяваліся, што сталіпскі таталітарны рэжым хоць трохі аслабне, але гэтыя спадзя-ванні аказаліся марнымі. На Беларусі, як і па ўсёй краіне, зноў пайшлі арышты і высылкі людзей. Жорсткія рэпрэсіі праводзіліся супраць нацыянальнай інтэлігенцыі, у тым ліку і настаўнікаў, якія працавалі ў школах у час акупацыі.
Гсраічная нартызанская бараньба беларускага наро-да з гітлсраўскай Германіяй садзейнічала павышэнню аўтарытэту Беларускай ССР на міжнароднай арэне.
§ 10. Права
У адпавсднасці з Закопам Вярхоўнага Савета СССР ад 1 лютага 1944 года за саюзнымі рэспублікамі было замацавана права ўступаць у непасрэдныя зносіны з за-межнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і аб-меньвацца дыпламатычнымі прадстаўнікамі. Паводле 175
гэтага закона, 24 сакавіка 1944 года VI сесія Вярхоўнага Савета Беларускай ССР прыняла закон аб утварэнні Народнага Камісарыята замежных спраў рэспублікі. 3 гэтага часу пачынаецца аднаўленне міжнароднай дзей-насці рэспублікі.
У час Другой сусветнай вайны прававая сістэма Бела-рускай ССР не мела самастойнага значэння, бо, згодна з Канстытуцыяй СССР, выданне Крымінальнага і Гра-мадзянскага кодэксаў было аднесена да кампетэнцыі СССР. Па астатніх галінах права таксама дзейнічалі ў асноўным нормы агульнасаюзнага права - працягваўся працэс бюракратычнай цэнтралізацыі.
Асабліва яскрава гэты працэс праявіўся ў Працоўным заканадаўствс. Яшчэ Указам Прэзідыума Вярхоўпага Савета СССР ад 26 чэрвеня 1940 года быў устаноўлены жорсткі рэжым працы. Рабочым і служачым дзяржаў-ных устаноў, заводаў і фабрык забаранялася звальняцца з працы па ўласным жаданні. Усталёўвалася крыміналь-ная адказнасць за самавольнас пакіданне працы, за пра-гул бсз уважлівых прычын. Спазнсннс на працу болып чым на 20 хвілін разглядалася як прагул і каралася як крымінальнае злачынства. Пастановай СНК БССР ад 19 верасня 1940 года дзсянне гэтага Указа распаўсюдж-валася і на рабочых і служачых Белкаапсаюза. У канцы 1939 і ў 1940 гадах, згодна з Дэкларацыямі Народнага сходу Заходняй Беларусі аб нацыяналізацыі зямлі, бан-каў і буйной прамысловасці ў заходніх абласцях, Савет Народных Камісараў БССР выдаў шэраг пастаноў аб нацыяналізацыі прадпрыемстваў розных галін прамыс-ловасці, гандлёвых устапоў і жылых дамоў, калі япы пе-равышалі памер 113 м2.
Пасля нападу немцаў на Савецкі Саюз і ўвядзення ва-еннага становішча былі ўнесены дапаўненні ў Працоўнас заканадаўства. 26 чэрвеня 1941 года быў апублікаваны
176
Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР "Аб рэжыме рабочага часу рабочых і елужачых у ваенны перыяд", якім адміністрацыі прадпрыемстваў дазвалялася ўстанаў-ліваць абавязковую звыштэрміновую працу працягласцю ад адной да трох гадзін на дзень. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 26 снежня 1941 года ўводзі-ліся яшчэ болып жорсткія меры крымінальнай адказнасці працоўных за самавольпае пакідапне працы або прагул. Гэтыя ўказы дзейнічалі на Беларусі пэўны час і пасля за-канчэння вайны.
Дзсля забеспячэння правоў воінаў Чырвонай Арміі на жыллё па іх былым мссцы жыхарства Пастановай СНК СССР ад 5 жніўня 1941 года на час вайны за ўсімі асо-бамі. якія служылі ў арміі, захоўвалася іх жылая плошча. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 14 са-кавіка 1945 года "Аб спадчынніках па закону і па завяш-чанні" было пашырана кола спадчыннікаў па закону. Да іх спісу далучаліся бацькі, а пры іх адсутнасці - браты і сёстры памсрлага.
Значныя змены былі ўнсссны ў Сямейнас заканадаўства Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 8 ліпеня 1944 года "Аб навслічэнні дзяржаўнай дапамогі цяжар-ным жанчынам, шматдзетным і адзінокім маці, узмац-пенні аховы мацярынства і дзяцінства, аб устанаўленні ганаровага звання "Маці-гераіня" і заснаванні ордэна "Мацярынская слава" і медаля "Медаль мацярыпства". Гэтым Указам, з аднаго боку, падтрымліваліся шматдзет-ныя ссм'і і маці-адзіночкі, з другога - жанчына, якая на-радзіла пазашлюбнае дзіця, пазбаўлялася права на пада-чу ў суд іска аб аліментах з бацькі дзіцяці; на два тыдні быў павялічаны адпачынак па цяжарнасці і родах працу-ючым жапчынам. Былі прадугледжапы і іншыя льготы жанчыпам і іх дзсцям. 3 мэтаю паменшыць колькасць раз-водаў ускладняўся шлюбна-разводны працэс. Шлюб мог
177
быць скасаваны толькі судом і пры выкананні цэлага шэ-рагу ўмоў: спачатку трэба было звярнуцца ў народны суд, потым апублікаваць у мясцовай газеце (у Мінску "Звяз-дзе") аб'яву аб скасаванні шлюбу. Народны суд сам не меў права скасаваць шлюб, ён павінен быў прымірыць мужа і жонку, а калі прымірэння не адбылося, яны мелі права, пасля таго як заплацяць значную пошліну, звярнуцца з іскам у абласны суд, куды павінны былі з'явіцца абое.
Крымінальнае заканадаўства ў час вайны таксама было дапоўнена шэрагам указаў Прэзідыума Вярхоўна-га Савета СССР. 6 ліпеня 1941 года выйшаў Указ "Аб адказнасці за распаўсюджванне ў ваеішы час ілжывых чутак, якія выклікаюць трывогу сярод насельніцтва". згодна з якім вінаватыя караліся зняволеннем ад двух да пяці гадоў, калі гэтае злачынства не падпадала пад болып суровае пакаранне. Але, апрача судоў і вайсковых трыбуналаў, людзей каралі і расстрэльвалі і без суда, бо кожны вайсковы або партызанскі начальнік мог аддаць загад аб расстрэле чалавека. Дзеля запалохвання людзей і падтрымання дысцыпліны дзейнічалі на фронце так званыя "заградатрады" НКУС, якія расстрэльвалі сал-дат і камандзіраў, што адступалі пад націскам ворага.
Крымінальнае заканадаўства ваеннага часу было скаса-вана на тэрыторыі СССР (за выключэннем заходніх аблас-цей Беларусі і некаторых іншых) Указам Прэзідыума Вяр-хоўнага Савета СССР ад 21 верасня 1945 года. У заходніх абласцях Беларусі яно працягвалася да 4 ліпеня 1946 года.
§ 11. БССР - адна з заснавальніц Арганізацыі Аб'яднаных Нацый
Новыя правы саюзных рэспублік у сфсры міжнарод-ных адносін і абароны спрыялі намаганням савецкай дыпламатыі за права іх удзелу ў стварэнні і рабоце Арга-нізацыі Аб'яднаных Нацый.
178
На цапярэдніхдіерагаворахдб стварэнні новай міжна-роднай арганізацыі па бяспецы, якія пачаліся восенпю 1944 года (ЗША, Думбартан-Окс), савецкая дэлегацыя паставіла пытаннс аб тым, каб паўнапраўнымі ўдзельні-камі гэтай арганізацыі, побач з СССР, былі і 16 саюзных дээсгіублік. Але гэтая прапанова, як і трэба было чакаць, сустрэла рашучае пярэчанне з боку заходпіх дзяржаў, асабліва ЗША. Адзінз аргументаў - саюзныя рэспублікі не суверэнныя, не самастойныя дзяржавы, хоць, з друго-га боку, гэты аргумент не перашкаджаў заходнім краі-нам падтрымліваць іншых прэтэпдэптаў на членства ў ААН, таксама далёкіх ад палітычпай пезалежнасці. Палі-гыка СССР у дадзеным нытанні тлумачылася імкнен-нем мсць "множнае члепства" у міжнароднай арганіза-цыі па бяспецы. Пытанне ў Думбартан-Оксе не было вырашана і зноў абмяркоўвалася ўжо на Ялцінскай канфе-рэпцыі кіраўнікоў СССР. ЗША і Англіі ў лютым 1945 года. Нарэшцс, у выніку вострых дыскусій было прынята кам-праміснае раіпэнне: аб прадстаўніцтве ў ААН толькі Бс-ларускай і Украінскай рэспублік, а значыць, і аб допуску гэтых дзяржаў да першапачатковага членства.
На Міжнароднай канферэнцыі 50 дзяржаў, што адбы-лася ў красавіку-чэрвені 1945 года ў Сан-Францыска (ЗША), удзелыіічала ўрадавая дэлегацыя Беларускай ССР у складзе: К. Кісялёва (кіраўнік дэлегацыі), Г. Бай-даковаГА. Жэбрака, У. Перцава, Ф. Шмыіава. Дэлега-цыя атрымала паўнамсцтвы падпісаць канчатковы тэкст Статута Ўссагульнай міжнароднай арганізацыі для пад-трымання міру і бяспекі пры ўмове яго наступнай раты-фікацыі ў адпаведнасці з заканадаўетвам Бсларускай ССР. Гэта была першая міжнародная канферэнцыя XX стагоддзя, у якой прадстаўнікі Бсларусі ўдзсльнічалі як паўнапраўныя, паўнамоцныя дэлегаты. Беларуская дэлс-гацыя зрабіла важны ўклад у распрацоўку Статута ААН. - *—. —— ----------------- —“ — ~
179
Яна адстойвала права нацыі на самавызначэнне калані-яльных народаў, дамагалася ўключэння ў Статут сацы-яльна-эканамічных правоў чалавека, адстойвала неаб-ходнасць дакладнага прымянення санкцый да пару-шальнікаў Статута.
25 чэрвеня 1945 года беларуская дэлегацыя разам з іншымі дэлегацыямі~падпісала Статут ААН. 30 жніўня таго ж года Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларускай ССР ратыфікаваў яго. Тым самым Беларусь стала дзяр-жавай-заснавальніцай, ініцыятарам і першапачатковым членам ААН. Такая павага да Беларусі была вынікам прызнання яе ўкладу ў перамогу над фашызмам і велі-зарных страт, якія панёс беларускі народ у вайне.
У жніўні 1945 года Беларуская ССР уступіла ў Аргані-зацыю Аб'яднаных Нацый па дапамозе і аднаўленні краін, якія пацярпелі ў гады Другой сусветнай вайны (ЮНРРА). Гэта дало магчымасць рэспубліцы атрымаць значную дапамогу для аднаўлення яе эканомікі, забес-пячэння насельніцтва харчаваннем, вопраткай, абут-кам, медыкаментамі. Дапамога гэтая склала 61 млн до-лараў ЗША.
24 кастрычніка 1945 года ратыфікацыйныя граматы дзяржаў, якія падпісалі Статут ААН, былі дэпанаваны Дзяржаўнаму дэпартаменту ЗША. Гэты дзень лічыцца днём заснавання ААН.
У наступныя гады Беларуская ССР прымала ўдзел у Міжнароднай канферэнцыі па ахове здаррўяГякая зас-навала сусветную арганізацыю аховы здароўя (СААЗ), і іншых канферэнцыях і міжнародных арганізацыях. Толькі за перыяд з 1944 па 1955 год рэспубліка падпісала больш за 30 дагавораў, пагадненняў і канвенцый па палітычных, прававых і іншых пытаннях. 3 другога боку, у той час рэальная самастойнасць рэспублік ў міжнародных спра-вах адсутнічала, што абмяжоўвала іх дзейнасць у гэтай
180
сферы Бсларуская ССР не мела сваіх паслоў ў замежных краінах і прадстаунікоу замежных краіп у Беларусі. У Мінску першыя консульскія ўстановы былі адкрыты толькі ў 1972 годзе: Генсральнае Консульства Польскай Народнай Рэспублікі (13 красавіка 1972 года) і Генераль-пае Консульства Гсрманскай Дэмакратычпай Рэспублікі (11 жніўня 1972 года).
Нягледзячы па ўсе цяжкасці і складанасці, наша дзяр-жава паступова, крок за крокам, умацоўвала сваё міжна-роднае становішча і разам з ім - свой нацыянальна-дзяр-жаўны суверэнітэт.
Глава 7
БЕЛАРУСКАЯ ДЗЯРЖАВА Ў ПАСЛЯВАЕННЫ ПЕРЫЯД. РЭФАРМАВАННЕ ОРГАНАЎ КІРАВАННЯ. XX З’ЕЗД КНСС (1946-1964)
§ 1. Адбудова народнай гаспадаркі. Сацыяльна-прававое становішча грамадзян
Перамога народаў Савецкага Саюза, падтрыманая саюзнікамі антыгітлераўскай кааліцыі, прынесла многім народам Еўропы вызваленне ад фашысцкага рабства, а для беларусаў азначала выратавапне ад поўнага знішчэння. Гітлераўцы на Беларусі расстралялі, павесілі, спалілі, замучылі ў капцлагерах і "душагубках" больш за 2 млн 200 тыс. чалавек, разбурылі і спалілі болып чым 200 гарадоў і больш за 9 тыс. вёсак, знішчылі амаль усе прамысловыя прадпрыемствы, установы адукацыі і культуры, аховы здароўя, зруйнавалі сельскую гаспадар-ку. У гарадах і вёсках засталіся без жылля каля 3 млн ча-лавек.
Адразу пасля вызвалення Беларусі ад гітлераўскіх аку-пантаў пачалася цяжкая праца па адбудове гарадоў і вё-сак, прамысловасці, сельскай гаспадаркі, устаноў народ-най асветы, культуры, аховы здароўя. гандлю, транспар-ту. У першыя месяцы пасля вызваленпя ад акупацыі най-перш былі створаны будаўнічыя прадпрыемствы, якія па-чалі аднаўляць заводы, жыллё, грамадскія будынкі.
Актыўны ўдзел у гэтым прынялі ўсе жыхары гарадоў і вёсак. Мінскі гарадскі Савет у кастрычніку 1944 года прыняў пастанову, паводле якой усе жыхары Мінска па-вінны былі адпрацаваць у выхадныя дні і ў вольны час 30 гадзін у месяц на адбудове горада. Толькі з кастрычні-ка 1944 па сакавік 1945 года мінчане адпрацавалі 800 ты-сяч чалавека-гадзін.
182
Актыўны ўдзел літаральна ўсіх жыхароў спрыяў хут-кай адбудове разбураных нсмцамі беларускіх гарадоў. Хуткімі тэмпамі ішла адбудова і народнай гаспадаркі. Так, калі ў 1945 годзс ўся прадукцыя прамысловасці складала толькі 20% ад прадукцыі 1940 года, дык ужо ў 1950 годзе яна склала 115%, а ў 1955 годзе - усе 237%, г. зн. за пяць гадоў павялічылася ў два разы. Ажывала і сельская гаспа-дарка. Уся прадукцыя яе ў 1945 годзенедацягвалаідапало-вы аб'ёму 1940 года, у 1950-м яна склала 87% і ў 1955 годзе -97% даваеннага ўзроўню.
За пасляваенныя гады ў рэспубліцы былі пабудава-ны Мінскія трактарны і аўтамабільны заводы, прадпры-емствы хімічнай, станкабудаўнічай, радыётэхнічнай і іншых галін прамысловасці.
X снежііі1947 тода была скасавапа карткавая сістэма забеспячэшія грамадзян харчовымі і прамысловымі та-варамі.
У той час, калі ў эканоміцы рэспублікі адзначаліся значныя поспсхі, становішча грамадзян, асабліва сялян, заставалася вельмі цяжкім. У 1949 1951 гадах у заходпіх раёнах Беларусі была праведзена прымусовая калектыві-зацыя сялянскіх гаспадарак. У верасні 1951 года Савет Міністраў СССР прыняў пастапову "Аб высялепні кула-коў з Беларускай ССР". У ходзе яе выканання адмініст-рацыйнымі і карнымі органамі толькі ў 1952 годзе выс-лалі за межы рэспублікі 4431 "кулацкую сям'ю".
Прымусовы вываз людзей з Беларусі пачаўся, варта нагадаць, яшчэ ў 1928 1929 гадах і працягваўся амаль увесь час кіравання СССР Сталіным. У даваепны перы-яд вывозілі "нэпманаў і кулакоў", "ворагаў народа", "са-батажнікаў", "шкодпікаў", з далучанных заходніх аблас-цей Бсларусі - лЛнікоў, былых службоўцаў дзяржаўна-га апарату Польшчы, нацыяпалістаў, былых эсэраў і члснаў іншых партый.
183
Апрача таго, маладыя спецыялісты пасылаліся на працу за межы рэспублікі па абавязковым размеркаванні пасля заканчэння вучобы. У пасляваенны час моладзь з Беларусі пасылалася ў прымусовым парадку ў школы фабрычна-заводскага навучання і рамесныя вучыліш-чы. Так, у ліпені 1946 года Савет Міністраў БССР, вы-конваючы загад з Масквы, прыняў пастанову аб чарго-вым прызыве ў рамесныя вучылішчы і школы ФЗН 2000 чалавек гарадской моладзі і 7150 сельскай. Варта адз-начыць, што яшчэ указам Прэзідыума Вярхоўнага Са-вета СССР ад 13 лютага 1942 г. была ўведзена мабіліза-Цыя працаздольнага насельніцтва (пераважна жанчын з 16 да 45 гадоў). Гэты Указ прымяняўся ў Беларусі і ў пас-ляваенныя гады. Людзі вывозіліся на Урал, Сібір, Казах-стан, Іванаўскую вобласць і іншыя мясцовасці. Да чэрве-ня 1951 года ўхіленне ад працоўнай мабілізацыі каралася як крымінальнае злачынства.
Становішча калгаснікаў было яшчэ горшым з той пры-чыны, што ім не выдаваліся пашпарты, яны не маглІ па-кінуць свой калгас без дазволу начальства. Кожны кал-гаснік павінен быў выпрацаваць не менш чым 150 пра-цадзён у год, для дзяцей калгаснікаў 12 16 гадоў уста-наўліваўся мінімум - 50 працадзён у год. Гэтая норма на Беларусі дзейнічала і ў пасляваенныя гады. Пастановай Савета Міністраў СССР ад 11 лютага 1953 г. і ад 23 чэр-веня 1954 г. дзеці павінны былі выпрацоўваць гэтыя пра-цадні і ў наступныя гады. Сям-там нормы павышаліся. Напрыклад, у калгасе Жданава Кобрынскага раёна дзеці 12 16 гадоў павінны былі выпрацаваць у 1955 годзе па 80 працадзён.
У чэрвсні 1948 года выйшаў Указ Прэзідыума Вяр-хоўнага Савета СССР "Аб высяленні ў аддаленыя раёны асоб, якія злосна ўхіляюцца ад працоўнай дзейнасці ў сельскай гаспадарцы і вядуць аптыграмадскі, паразітыч-
184
ны лад жыцця". Гэты Указ дапаўняў практыку пазбаў-лення прысядзібных участкаў зямлі калгаснікаў, якія пе выконвалі ўстаноўлснага мінімума працадзён.
У пасляваенны час працяі ваўся ідэалагічны ўціск на беларускую культуру. У студзені 1947 года выйшла пас-танова ЦК ВКП(б) "Аб рабоце ЦК КП(б) Беларусі", у якой кіраўніцтва кампартыі Беларускай ССР абвінавач-валася ў адсутнасці пранцыповай балыпавіцкай крытыкі твораў беларускіх пісьменнікаў, рэдакцыі часопісаў ”По-лымя" і "Бсларусь", а таксама вучоных Акадэміі Навук БССР. У выніку Прэзідэнт АН БССР, выдатны бела-рускі вучоны А. Жэбрак быў у кастрычніку 1947 года зняты з пасады, а генетыка была абвешчана ілжэнаву-кай і фактычна забаронена. Тады ж прайшлі масавыя арышты моладзі ў Слоніме, Баранавічах, Ганцавічах, Глыбокім і іншых заходніх гарадах Беларусі, якія ад-стойвалі сваю нацыянальную самасвядомасць. Многія дзесяткі юнакоў і дзяўчат былі асуджаны на вялікія тэр-міны пакарапня ў лагерах Поўначы і Сібіры. У 1948 годзе была арыштавана паэтэса Ларыса Геніюш і асу-джана на 25 гадоў пазбаўлсння волі за тое, што ўдзель-вічала ў беларускіх нацыянальных групоўках у Чэхас-лавакіі і пісала вершы пра Беларусь. У 1951 годзе быў асуджапы за нібыта беларускі нацыяналізм Міністр ас-веты БССР П. Саевіч. У 1951 1952 гадах рэпрэсіўныя меры былі накіраваны як супраць "нацыяпалістаў", так і супраць "касмапалітаў".
Рэпрэсіўпая палітыка сталінскага рэжыму не спынілася разам са смерцю дыктатара. Толькі ў верасні 1953 года была скасавана Асобая Нарада пры Міністэрстве ўнутранных спраў СССР, якая бсз суда і следства выносіла ў масавым парадку жорсткія пакаранні, вельмі часта гучала жудасная абрэвія гура ВМП, сэнс якой тады ведаў стары і малы: вы-шэйшая мсра пакарання. што азначала расстрэл.
§ 2. Дзяржаўнае будаўніцтва ў Беларусі ў пасляваенны перыяд
Тэрыторыя Беларускай ССР і яс адміністрацыйна-тэ-рытарыяльны падзел у пасляваенны перыяд у значнай ступені змяніліся. Пасля ўз'яднання Заходняй Беларусі з Беларускай ССР у верасні 1939 года тэрыторыя рэс-публікі складала звыш 240 тыс. кв. км. У кастрычніку распараджэннем урада СССР значая частка Віленскага краю разам з беларускай Вільняй, якая да таго часу была цэнтрам Заходняй Беларусі, была перададзена Літоўскай рэспубліцы. Абласным цэнтрам замест Вільні стаў горад Вілейка, і была ўтворана Вілейская вобласць Беларускай ССР. Летам 1940 года, пасля ўстанаўлення Савецкай улады ў Літве, ёй дадаткова была перададзсна са складу Беларусі тэрыторыя Свянцянскага раёна і часткі Відзаўскага, Астравецкага, Воранаўскага, Гадуцішкаўска-га і Радунскага раёнаў.
Пасля заканчэння Вялікай Айчыннай вайны, паводле дамовы паміж СССР і Польскай Народнай Рэспублікай ад 16 жніўня 1945 года "Аб савсцка-польскай дзяржаў-най мяжы", у склад Полыпчы перададзены, у парушэнне Канстытуцыі Беларускай ССР 1937 года (арт. 16) і без згоды рэспублікі, 17 раёпаў былой Беластоцкай вобласці і 3 раёны Брэсцкай вобласці. Такім чынам, пасля ўсіх гэ-тых "падарункаў" нашым суседзям тэрыторыя Беларус-кай ССР зменшылася больш чым на 30 тыс. кв. км і скла-ла 207,6 тыс. кв. км.
У пачатку 1947 года ў Беларускай ССР было 12 аблас-цей (Баранавіцкая, Бабруйская, Брэсцкая, Віцебская, Го-мельская, Гродзенская, Мінская, Магілёўская, Маладзе-чанская, Пінская, Палеская з (цэнтрам у Мазыры) і По-лацкая, 175 раёнаў і 2522 сельсаветы. У студзсні 1954 года Бабруйская, Баранавіцкая, Палеская, Пінская і По-лацкая, а ў студзені 1960-га і Маладзечанская вобласці
186
былі скасаваны. У 1956 -1966 гадах у Беларускай ССР праводзілася ўзбуйненне раёнаў і Указамі Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР у 1956 годзе было скасавана 11 раёнаў, 1957-м - 3, у 1959-м - 14, 1960-м - 15, у 1961 -м 1 і ў 1962 годзе 54 раёны. Усяго было скасава-на 98 раснаў. Адбывалася і ўзбуйненне сельсаветаў і ад-начасова псраймяноўваліся вёскі і іпшыя населеныя пунк-ты. Толькі адным указам Прэзідыума Вярхоўнага Саве-та Беларускай ССР у 1964 годзе былі зменены старыя гістарычныя назвы больш чым 160 паселішчаў. Кіраўнікі дзяржаўных органаў тагачаснай Беларускай ССР - адны нссвядома. а другія свядома, наўмыспа знішчалі гіста-рычную беларускую тапаніміку, якая зберагала людс-кую памяць, ядпала нашую сучаснасць з мінулым. На^ прыклад, вёскі Кабыляк, Кабылякі, Кабылянка, Кабылі-чы, Кабыльнікі, Кабыльчыцы, Кабылкі атрымалі "кра-снвые" назвы, такія, як Акцябрская, Акцябрск, Знамён-ка, Зоранька, Калінава, Клёны, Рассветная. Назвы Кабы-лічы, Кабыльнікі і іншыя сведчылі пра гістарычны заня-так іх жыхароў гадоўлю консй, а пра што гаварылі на-звы вёсак - Акцябрская, Зоранька, Рассветная? Толькі пра адно: пра непавагу да беларускай гісторыі, культу-ры, мовы і дзяржавы. На нашай зямлі не было, бадай, ніводнай народнай назвы вёскі, рэчкі, возера, якая б узн-ікла выпадкова, ці нс кожная з іх асвечана легендай ці падаішем, кожная мае сваю гісторыю, якую трэба ве-даць, бо і ў гэтым нашы вытокі і карані.
Заўсёды было ў нас шмат неабыякавых да лёсу сваёй бацькаўшчыны людзей, якія марылі аб яе лепшай буду-чыні, аб дэмакратычвым развіцці грамадства. Але мары гэтыя ў пасляваенны час бязлітасна перакрэсліваў і жор-стка растоптваў дыктатарскі рэжым, які, як і раней, да вайны, кіраваў усім і ўсімі ў дзяржаве. Вярхоўны Савет СССР і Вярхоўны Савет Беларускай ССР, якія лічыліся
187
вышэйшымі заканадаўчымі органамі, фактычна самі па сабе нічога не вырашалі, а толькі выконвалі дырэктывы Камуністычнай партыі, яе Цэнтральнага Камітэта, Паліт-бюро і асабіста Генеральнага сакратара ЦК ВКП(б) (з кастрычніка 1952 года ЦК КПСС) - I. Сталіна. Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе была зроблена спроба пе-райсці ў СССР да калектыўнага кіраўніцтва. Яго павін-ны былі сумесна ажыццяўляць Г. Маленкоў (Старшыня Савета Міністраў СССР), Л. Берыя (першы намеснік Старшыні Савета Міністраў СССР і Міністр упутраных спраў), В. Молатаў (першы намеснік Старшыні Савета Міпістраў СССР і міністр замежных спраў), М. Булганін (першы намеснік Старшыні Савета Міністраў СССР і ваенны міністр), К. Варашылаў (Старшыня Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР).
Галоўным жа калектыўным кіраўнічым органам у дзяржаве па-ранейшаму заставаўся Цэнтральны Камітэт КПСС і яго поваўтвораны Прэзідыум ЦК КПСС у скла-дзе Г. Маленкова, Л. Бсрыя, В. Молатава, К. Варашыла-ва, М. Хрушчова, М. Булганіна, Л. Кагановіча, А. Мікая-на, М. Сабурава, М. Пярвухіпа і яшчэ чатырох кандыда-таў у члены Прэзідыума.
У красавіку 1953 года Л. Берыя прапанаваў членам Прэзідыума ЦК КПСС пераглядзець нацыянальную палі-тыку Савецкай дзяржавы і ва ўсіх саюзных рэспубліках дзяржаўныя і партыйныя органы перавесці на нацыя-нальныя мовы. У сувязі з гэтым у Беларусі прапанавалася вызваліць з пасады Першага сакратара ЦК КП Беларусі М. Патолічава і выбраць замест яго М. Зімяпіна, а дзяр-жаўныя і партыйныя ўстановы перавесці на беларускую мову на працягу чатырох тыдняў (Магілёўскі абкам партыі і абкам камсамола з гэтай задачай справіліся за два тыдні). Аднак пакуль у Мінску Пленум ЦК КП Бела-русі абмяркоўваў гэтыя пытанні, у Маскве арыштавалі
188
Л. Берьпо, і М. Патолічаў застаўся ў Мінску па сваёй па-садзе, і ўсе ўстановы ў Беларусі вярнуліся да рускай мовы.
У верасні 1953 года Пленум ЦК КПСС разгледзеў пы-танпе "Аб мерах па далейшаму развіццю сельскай гаспа-даркі СССР". Пленум вызваліў калгаснікаў ад абавязко-вых паставак мяса дзяржаве на 1954 год. На гэтым жа Пленуме М. Хрушчоў быў выбраны Першым сакрата-ром ЦК КПСС, які павінен быў сканцэнтраваць увагу на рабоце апарата ЦК, а кіраванне дзяржаўнымі справамі павінна было заставацца ў Прэзідыуме ЦК КПСС і Са-веце Міністраў СССР, як гэта было вызначана сумеснай пастановай Плепума ЦК КПСС, Савета Міністраў СССР і Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, прынятай ад-разу пасляхмерці I. Сталіпа і апублікавапай 7 сакавіка 1953 года.
Вышэйшым органам дзярж^йа^у^ады-ў-ВслярўсКай ССР па Кансгытуцыі 1937 года лічыўся Вярхоўны Савет БССР. Ён збіраўся на сесіі два разы ў год, якія працягваліся 2 3 дні, а ў перапынках паміж сесіямі вышэйшым органам улады лічыўся Прэзідыум Вярхоўнага Савета. Першыя выбары Вярхоўнага Савета БССР пасля вайны адбыліся 9 лютага 1947 года. Яны праводзіліся гэтак жа, як і перад вайной, калі па сутнасці, ніякага выбару не было: у кож-пай выбарчай акрузе быў толькі адзін кандыдат, і ўсе гра-мадзяне вымушаны былі з'яўляцца на выбары і галаса-ваць за гэтага аднаго кандыдата сваёй акругі. У гэтых выбарах, як і раней, прынялі ўдзел 99,97% выбаршчыкаў, за вылучаных кандыдатаў прагаласавала 99,57%.
На псршай сесіі Вярхоўнага Савета БССР другога склікання, якая адбылася 12-14 сакавіка 1947 года, былі выбраны Прэзідыум Вярхоўнага Савета ў складзе 19 ча-лавек і зацверджаны склад Урада БССР. Старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета быў выбраны Н. Ната-левіч, а старшынёй Урада П. Панамарэнка (да жніўня
189
1948 года). Старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР у 1948-1967 гадах быў В. Казлоў. Усе яны фактыч-на прызначаліся, а не выбіраліся, бо ўвесь дзяржаўны апарат БССР быў падпарадкаваны Цэнтральнаму Камі-тэту Кампартыі Беларусі і яго першым сакратарам, якія прызначаліся Масквой. У пасляваенны перыяд гэтую пасаду займалі П. Панамарэнка - з 1938-га па 1947 г., М. Гусараў - з 1947-га па 1950 г., М. Патолічаў з 1950-га па 1956 г., К. Мазураў - з 1956-га па 1965 г. Усе асноўныя рашэнні па дзяржаўным кіраўніцтве спачатку вырашалі-ся ў ЦК КП(б) Беларусі, які ў сваю чаргу атрымліваў зага-ды і дырэктывы з ЦК ВКП(б), а з 1952 г. ЦК КПСС. Сесіі Вярхоўнага Савета БССР праходзілі фармальна. Усе дэпутаты дружна і аднагалосна галасавалі за тыя за-конапраекты, якія ім прапаноўваліся. За ўвесь паслява-снны перыяд не было ніводнага выпадку, каб які-не-будзь дэпутат прагаласаваў супраць прапанаванага за-конапраекта. Кампетэнцыя Вярхоўнага Савета БССР была даволі абмежаванай: ён пе вызпачаў ні ўнутранай, ні знешняй палітыкі рэспублікі. Ёп нават (да 1957 г.) не меў права прымаць Грамадзяпскі, Крымінальны і Пра-цэсуальны кодэксы рэспублікі. Як правіла, Вярхоўны Савет БССР прымаў законы, якія ўдакладнялі і развівалі законы, прынятыя Вярхоўным Саветам СССР: аб бюджэ-це рэспублікі, плане эканамічнага і сацыяльнага развіцця на бягучы год або на пяцігодку, аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю, выбары службовых асоб, аднесеных да яго кампетэнцыі.
Вышэйшым выканаўчым і распарадчым органам дзяржаўнай улады рэспублікі з'яўляўся Савст Міністраў БССР, які нібыта ўтвараўся Вярхоўным Саветам БССР. На самой справе, ён прызначаўся Бюро ЦК КП(б) Бела-русі, а старшыня Савета Міністраў рэспублікі зацвяр-джаўся ў ЦК ВКП(б) (з 1952 г. ЦК КПСС). Кампетэнцыя
190
Савета Міністраў БССР была таксама вельмі абмежава-най, бо ёп падпарадкоўваўся Савету Міністраў СССР і кіраваўся ў сваёй рабоце пастановамі Дзяржплана ССР і Міністэрства фінансаў, іншых агульнасаюзных і саюзна-рэспубліканскіх Міністэрстваў СССР.
У склад Савста Міністраў БССР уваходзілі: старшыня Савета Міністраў, яго намеснікі, старшыня дзяржаўнай планавай камісіі, ад 15 да 35 міністраў, упаўнаважаныя агульнасаюзных міністэрстваў. У пасляваенны час боль-шасць у Савеце Міністраў Беларускай ССР складалі не бе-ларусы, а ўраджэнцы іншых савецкіх рэспублік. Напрык-лад, у 1951 годзе ва Урадзе БССР беларусы складалі толькі трэць усіх міністраў. Такая ж прыкладна сітуацыя была ў абласных і гарадскіх партыйных і савецкіх органах. Усё гэта ў рэшце рэшт і прывяло да таго, што ў пасляваенны час беларуская мова была пазбаўлена рэальнага дзяржаў-нага статута, а ўсе дзяржаўныя і партыйныя ўстановы сталі фактычна галоўнымі русіфікатарамі на Беларусі.
^ Мясцовыя органы дзяржаўнай улады ў Беларускай ССР у пасляваенны перыяд складаліся з абласных, га-радскіх, раённых, пасялковых Саветаў дэпутатаў пра-цоўных і іх выканаўчых камітэтаў. Мясцовыя Саветы ўсіх узроўняў выбіраліся грамадзянамі, якія дасягнулі 18 гадоў, па месцы жыхарства, на два гады. Выбары ў мяс-цовыя Саветы праводзіліся ў тым жа парадку, што і ў Вярхоўны Савет. Тэрыторыя вобласці, горада, раёна, сельсавета, пасёлка падзялялася на акругі і на кожную акругу вылучаўся адпаведнай установай (партыйным камітэтам) адзіп капдыдат. Так што і тут выбару фак-тычна не было. Усе выбаршчыкі павінны былі пада-ваць свой голас за таго, каго рэкамендавалі партый-ныя кіраўпікі. *
Першыя пасляваенныя выбары ў мясцовыя Саветы адбыліся ў студзені 1948 года. У іх прынялі ўдзел у роз-
191
ныя мясцовыя Саветы ад 99,89% да 99,97% (лічбы амаль не мяняліся) зарэгістраваных выбаршчыкаў. Тое ж са-мае наглядалася і ў наступныя гады.
Дзейнасць мясцовых Саветаў дэпутатаў працоўных і іх выканаўчых камітэтаў ажыццяўлялася пад непасрэд-ным кіраўніцтвам і кантролем адпаведных абласных, га-радскіх і раённых камітэтаў Камуністычнай партыі.
Галоўнай формай працы мясцовых Савстаў былі іх агульныя сходы-сесіі, якія павінны былі збірацца: абласно-га Савета - не радзей чатырох разоў у год; сесіі гарадскіх, пасялковых і сельскіх Саветаў не радзей шасці разоў у год. Кожная сесія доўжылася, як правіла, адзін-два дні.
Пастаянна дзейнымі выканаўча-распарадчымі орга-намі мясцовых Саветаў былі іх выканаўчыя камітэты. .Яны ажыццяўлялі кіраўніцтва на сваёй тэрыторыі гаспа-дарчай і сацыяльна-культурнай дзсйнасцю. Выканаўчыя камітэты Саветаў абласцей, гарадоў і раёнаў у сваім складзе мслі шэраг галіновых аддзслаў: фінансаў, пра-мысловасці, аховы здароўя, асвсты, культуры, сацыяль-нага забеспячэння і іншыя. Дзейнасць аддзелаў будава-лася на прынцыпе двайнога падпарадкавання. Кожны аддзел падпарадкоўваўся кіраўніцтву свайго выканаўча-га камітэта і аднаймённага аддзела вышэйшага выкан-кама і міністэрства.
§ 3. XX з'езд КПСС. Перамены ў структуры і кампетэнцыі вышэйшых і мясцовых органаў дзяржаўнай улады
За дзесяць гадоў, што прайшлі пасля вызвалення Бе-ларусі ад нямецкай акупацыі, народ не толькі аднавіў разбураную вайной пародную гаспадарку, але і забяспе-чыў яе значны ўздым. Даваенны ўзровень прамысловай прадукцыі быў дасягнуты ў 1950 годзе, а да 1955-га псра-высіў яго ў два разы. Паступова аднаўлялася і сельская
192
гаспадарка, асабліва пасля 1953 года. Адноўлены былі і ўстановы адукацыі, культуры, аховы здароўя. Павялі-чылася колькасць вышэйшых навучальных устаноў і колькасць у іх студэнтаў. Усё гэта спрыяла пэўнаму па-ляпшэнню дабрабыту грамадзян, хоць у пераважнай большасці народ па-ранейшаму жыў бедна.
Ураджайнасць збожжавых культур па рэспубліцы за-ставалася вельмі нізкай, у 1953 годзе яна была ўсяго 4,7 цэнтнера з гектара, у 1958-м 6,5 цэптнера. Такой жа нізкаю была ўраджайпасць іпшых культур і прадукцый-насць жывёлагадоўлі. Прычынамі гэтага былі не толькі ваенпыя разбурэнні, але сказаліся і тыя страты, што былі нанесены сельскай гаспадарцы прымусовай калектыві-зацыяй, асабліва ў заходніх абласцях Беларусі. Паляп-шэнне спраў урад СССР звязваў з узбуйненнем калгасаў, якое пачалося на Беларусі ў пачатку 1950-х гадоў. Аднак у сваёй большасці калгасы і саўгасы заставаліся страт-нымі. У цэлым сельская гаспадарка перажывала востры крызіс. Паралізавапая волей Сталіна палітычная сістэ-ма, бюракратычныя метады кіраўніцтва партыяй і дзяр-жавай стрымлівалі развіццё прадукцыйных сіл краіны, былі тормазам глыбокіх пераўтварэнняў. Так, захоўвалі-ся адмоўныя адносіны да ўласных гаспадарак сялян, ад-сутнічала эфектыўная сістэма матэрыяльнай зацікаўле-пасці працуючых у выніках сваёй працы (Беларусь на мяжы тысячагоддзяў. Мн.: БелЭн, 2000. С. 193).
Першыя спробы ў рэфармаванні эканомікі, у выпраў-ленні становішча ў сельскай гаспадарцы краіны былі зроб-лены пасля смерці Сталіна і змены кіраўніцтва СССР. Вы-хад з крызісу бачыўся савецкаму кіраўніцтву ў перараз-меркаванні дзяржаўнага бюджэту на карысць сельскай гаспадаркі, былі павышаны закупачныя цэны, спісана запазычанасць з калгасаў, зменена сістэма падаткаабк-ладання асабістага надзелу вяскоўца і іншыя меры.
Першым крокам у гэтым накірунку было рашэнне жнівеньскай сесіі Вярхоўнага Савета СССР і Пастанова вераснёўскага Пленума ЦК КПСС 1953 года, у якіх ішла гаворка аб матэрыяльнай зацікаўленасці сялян у іх працы і аб зніжэнні абавязковых паставак мяса, малака і іншых ссльскагаспадарчых прадуктаў з сялянскіх прысядзібных гаспадарак. Для падтрымкі даверу народа да кіраўнікоў партыі і дзяржавы неабходна было заявіць, што сталінскі тэрор больш ніколі не паўторыцца. Гэта вырашана было зрабіць на чарговым з'ездзе КПСС.
іХХ з'езд адбыўся з 14 па 25 лютага 1956 года ў Маск-ве. У парадак дня з'езда былі ўключаны пытанні: 1. Спра-ваздачны даклад ЦК КПСС (М. Хрушчоў); 2. Дырэкты-вы з'езда па пяцігадовым плане развіцця народнай гас-падаркі СССР на 1956-1960 гады і іншыя пытанні. На закрытым пасяджэнні з'езд заслухаў даклад "Аб кульце асобы і яго выніках". З'езд адзначыў, што галоўнай ры-сай сучаснай эпохі з'яўляецца выхад сацыялізму за рамкі адной краіны і ператварэнне яго ў сусветную сістэму, аб-грунтаваў рэальную магчымасць мірнага суіснавання дзяржаў з розным грамадскім ладам і недапушчэння но-вай сусветнай вайны. З’езд зацвердзіў дырэктывы па пя-цігадовым плане развіцця народнай гаспадаркі і ўхваліў меры, прынятыя ЦК КПСС па пашырэнні правоў саюз-ных рэспублікэЯшчэ ў маі 1955 года Савет Міністраў СССР прыняў пастанову "Аб змене парадку планавання і фінансавання гаспадаркі саюзных рэспублік", паводле якой рэспублікі атрымлівалі магчымасць самастойна, без ранейшага жорсткага дыктату, вырашаць унутры-рэспубліканскія гаспадарчыя пытанні. Праз год сумсс-най пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР шэраг прадпрыемстваў агульнасаюзнага падпарадка-вання быў перададзены саюзпым рэспублікам..)У сярэдзі-не 1957 года пачалася перабудова кіравання прамысло-
194
васцю і будаўніцтвам на аснове закона ад 10 мая 1957 года "Аб далейшым удасканаленні арганізацыі кіравання прамысловасцю і будаўніцтвам", згодна з якім замест галі-новых агульнасаюзных або саюзна-рэспублікапскіх міні-стэрстваў утвараліся Саветы народнай гаспадаркі, пабуда-ваныя па тэрытарыяльным прынцыпе. У Беларускай ССР утвараўся адзін Саўнаргас, у падпарадкаванне яко-му перадаваліся амаль усе прамысловыя прадпрыемствы і будаўнічыя арганізацыі, размешчаныя на тэрыторыі рэс-публікі. Гэтая рэформа значна пашырыла самастойнасць і ініцыятыву рэспублікі і садзейнічала ўздыму развіцця прамысловасці і будаўніцтва. Савету народнай гаспа-даркі Беларускай ССР было перададзена больш за 850 праднрыемстваў. За перыяд з 1958 па 1965 год прырост прамысловай прадукцыі штогод павялічваўся на 12-15% і ў 1965 годзе яе аб'ём перавысіў прадукцыю 1958 года больш чым у два разы (Белорусская ССР в цнфрах в 1965 г. Краткнй статнстнческнй сборннк. Мн., 1966. С. 19)^)
Характэрнай адзнакай гэтага перыяду стала хуткае раз-віццё радыёэлектроннай, хімічнай, аўтамабільнай, тракта-рабудаўнічай і іншых высокатэхнічных галін прамысло-васці. Але дэцэнтралізацыя кіравання эканомікай выкліка-ла пезадаволенасць часткі кіруючых колаў у Маскве.
Тіашырэнне правоў саюзных рэспублік праявілася ў тым, што законам ад1ймая 1957 года Старшыні Саве-таў Міпістраў саюзных рэспублік былі ўключаны ў склад Савета Міністраў СССР у адпаведнасці са сваімі паса-дамі, тым самым яны сталі паўнапраўнымі членамі Ура-да СССР. Пастановай Савета Міністраў СССР ад 29 жніўня 1957 года саюзным рэспублікам дадаткова пера-даваліся на іх вырашэнне пытанні гаспадарчага і куль-турнага будаўніцтва. Яны маглі пакідаць у сваім распа-раджэпні значную частку прадукцыі, выпрацаванай звыш плана. У гэтым жа накірунку дзейнічаў і закон СССР ад
195
11 лютага 1957 года аб пашырэнні правоў рэспублік па выданпі кодэксаў саюзных рэспублік. Далейшаму ўмаца-ванню Беларускай ССР садзейнічалі Указы Прэзідыума Вярхоўнага Савста Беларускай ССР ад 25 снежня 1951 года "Аб дзяржаўным сцягу Беларускай ССР" і ад 8 мая 1956 года "Аб зацвярджэнні палажэння аб дзяржаўным сцягу Беларускай ССР", а таксама Указ ад 24 верасня 1955 года "Аб дзяржаўным гімпе Беларускай ССР", у якім зацвярджаліся тэкст гімна (верш М. Клімковіча) і яго мелодыя (музыка Н. Сакалоўскага).у
Да 1958 года існаваў парадак, пры якім калгасы не мелі права набываць і мець у сваім распараджэнні трак-тары, камбайны і другую складаную сельскагаспадар-чую тэхніку. Усе механізаваныя работы ў калгасах павін-ны былі выконваць дзяржаўныя машына-трактарпыя стан-цыі (МТС), за работу якіх калгасы расплачваліся збожжам і іншай ссльгаспрадукцыяй, што ў значнай ступені стрымл-івала развіццё сельскагаспадарчай вытворчасці. Каб пап-равіць такое становішча, у сакавіку 1958 года быў вы-дадзены закон СССР "Аб далейшым развіцці калгаснага ладу і рэарганізацыі машынпа-трактарных станцый", згодна з якім калгасам дазволілі мець тэхніку, а МТС былі ліквідаваны і замест іх створаны рамонтна-тэхнічныя станцыі. 3 1956 года калгаснікам пачалі выдаваць кожны месяц грашовыя авансы на працадні.
Усё гэта станоўча паўплывала на развіццё сельскагас-падарчай вытворчасці, але не парушала самой сістэмы калгаснага ладу, які ў прынцыпе, па самой сваёй сутнасці быў не ў стане забяспечыць краіну неабходнымі прадук-тамі харчавання і сыравінай для прамысловасці. Савецкі Саюз вымушаны быў купляць за мяжой значную коль-касць сельскагаспадарчай прадукцыі.
Разам са станоўчымі мерапрыемствамі, што право-дзіліся ў дзяржаўпым кіраванні ў паслясталінскі перы-
196
яд, шмат было і памылковых рашэнняў па рэфарма-ванні мясцовых органаў партыйнага і дзяржаўнага кіравання. У 1962 годзе Саветы і іх выканаўчыя камітэ-ты былі падзелены: адны з іх сталі займацца кіраван-нем прамысловасцю, другія - сельскагаспадарчай выт-ворчасцю. У сельскіх раёнах ствараліся вытворчыя кал-гасна-саўгасныя ўпраўленні, а райкамы партыі пераўт-вараліся ў партыйныя камітэты гэтых упраўленняў. Та-кая рэарганізацыя савецкіх і партыйных устаноў толькі спарадзіла шэраг новых цяжкасцей, замест таго, каб паспрыяць паляпшэнню спраў у сельскай гаспадарцы і ў прамысловасці. На становішчы сельскай гаспадаркі адмоўна адбіліся шаблонныя ўказанні з цэнтра па агра-тэхніцы і тэхналогіі вытворчасці сельскагаспадарчых культур, паслаблснне ўвагі да лугоў і культурных па-шаў, "кукурузная ліхаманка"^
Дзяржаўнае будаўніцтва ў Беларускай ССР у канцы 50-х і першай паловс 60-х гадоў было накіравана на ажыццяў-ленне пастановы XXI (1959 год) з'езда КПСС, які абвясціў аб уступленні СССР у перыяд разгорнутага будаўніцтва камунізму, і XXII (1961 год) з'езда КПСС, які прыняў но-вую Праграму Камуністычнай партыі. У праграме заяў-лялася аб пабудове камунізму ў СССР на працягу жыцця аднаго пакалення, а таксама аб псраўтварэнні дзяржавы дыктатуры пралетарыяту ў агульнанародную дзяржаву пры захаванні кіруючай ролі КПСС.
Шматлікія перабудовы дзяржаўнага і партыйнага апа-рату, празмернае адміністраванне і валюнтарысцкія дзе-янні М. Хрушчова выклікалі незадаволенасць партыйна-дзяржаўных функцыянераў. Вышэйшыя чыноўнікі ЦК КПСС і дзяржаўнага апарату СССР змовіліся паміж сабой з мэтаю адхіліць М. Хрушчова ад улады. Ён быў выкліка-ны з адпачынку на пасяджэннс Прэзідыума ЦК КПСС, а затым і на пленум ЦК КПСС, дзе яму прад'явілі абвінава-
іт
чанні ў развале сельскай гаспадаркі, усталяванні культу сва-ёй асобы, валюнтарызме і г. д. М. Хрушчоў быў вымуша-ны нібыта падаць заяву аб адстаўцы. Ён быў вызвалены ў кастрычніку 1964 года ад усіх сваіх пасад Першага сакра-тара ЦК КПСС і старшыні Савета Міністраў СССР. Пер-шым сакратаром ЦК КПСС стаў Л. Брэжнеў, старшынёй Савега Міністраў СССР - А. Касыгін.
§ 4. Праваахоўныя органы
Да праваахоўных органаў сучасная прававая навука адносіць органы, якія выконваюць функцыі забеспя-чэння законнасці і правапарадку, абарону правоў і інта-рэсаў грамадзян, грамадзянскай супольнасці і дзяржа-вы. Да іх адносяцца: суды, пракуратура, адвакатура, органы міністэрстваў унутраных спраў, дзяржаўнай бяспекі і некаторыя іншыя. Такая назва гэтых дзяржаў-ных устаноў стала ўжывацца толькі з 1956 года. Раней, пачынаючы з 1918 года, япы называліся, у тым ліку і суды, карнымі. Яны і выконвалі фактычна толькі кар-ныя функцыі, мэтай якіх было запалохаць усіх людзей, каб яны нават і думаць не маглі аб непадпарадкавапні, а тым больш аб супраціўленні дыктатарскаму рэжыму, а заадно забяспечыць Галоўнае ўпраўленне лагераў (ГУЛАГ) МВД СССР бясплатнай паднявольнай сілай на шматлікіх будоўлях "камунізму". Асабліва нялюдс-кай была дзейнасць народных камісараў МВД СССР М. Яжова і Л. Берыі, а на Беларусі - Л. Цанавы. Павод-ле падлікаў некаторых даследчыкаў, у Савецкім Саюзс толькі за перыяд з 1941 па 1953 год было знішчана 9 млн чалавек, апрача 32 млн чалавек, якія загінулі ў час вайны 1941-1945 гадоў, і 45 млн чалавек, знішчаных у перыяд з 1929 па 1941 год (Звязда. 1997. 7 жніўня).
У рэпрэсіраванні і зпішчэнні ні ў чым невінаватых людзей значная доля віны ляжыць на савецкіх судах і 198
нр.ікуратуры, якія выконвалі злачынныя загады і ды-р жіывы сталінскай партыйнай дыктатуры.
У насляваенны перыяд судовая сістэма ў Беларускай ( СР была адноўлена ў тым жа выглядзе, якой яна была і да вайны.
Усе суды ў СССР складалі адзіную судовую сістэму, якая ўзначальвалася адзіным вышэйшым судовым орга-пам - Вярхоўным Судом СССР. Ён здзяйсняў нагляд за судовай дзейнасцю ўсіх судовых устаноў на тэрыторыі Савецкага Саюза.
Судовая сістэма Беларускай ССР будавалася паводлс закона " Аб судовым ладзе СССР, саюзных і аўтаномных рэспублік" ад 16 жніўня 1938 года. У адпаведнасці з ар-тыкулам 14 Канстытуцыі СССР 1936 года пытанні зака-надаўства аб судовым ладзе і судаводствс, а таксама падрыхтоўка і прыняцце Крымінальнага і Грамадзянс-кага кодэксаў адносіліся да кампетэпцыі вышэйшых органаў Савецкага Саюза. Беларуская ССР не мела пра-ва прымаць законы аб судовым ладзе рэспублікі. Толькі 11 лютага 1957 года быў прыняты закон СССР, які даз-воліў саюзным рэспублікам прымаць законы аб судо-вым ладзе рэспублікі, але з захаваннем за Саюзам ССР усталявання асноў заканадаўства аб судовым ладзе. Такім чынам, рэспублікам нібыта дазволілі прымаць свае законы, аднак толькі ў межах, акрэсленых агульна-саюзнымі законамі. Так, у 1958 годзе былі прыняты "Ас-новы заканадаўства аб судовым ладзе Саюза ССР і са-юзных рэспублік". У адпаведнасці з гэтымі Асновамі ў лістападзе 1959 года быў прыняты Закон аб судовым ладзе Беларускай ССР, які дзейнічаў з невялікімі зменамі да студзеня 1995 года, калі быў прыняты новы закон "Аб судовым ладзе і статусе суддзяў у Рэспубліцы Беларусь".
Правасуддзе ў Беларускай ССР ажыццяўлялася Вяр-хоўным Судом БССР, абласнымі судамі, раённымі (га-
199
радскімі) народнымі судамі. Вярхоўны Суд Беларускай ССР выбіраўся Вярхоўным Саветам Беларускай ССР тэрмінам на 5 гадоў. Абласны суд выбіраўся абласным Саветам дэпутатаў працоўных таксама на 5 гадоў. Па закону ад 16 жніўня 1938 года суддзі народных судоў па-вінны былі выбірацца на аснове ўсеагульнага, прамога і роўнага выбарчага права пры тайным галасаванні тэр-мінам на 3 гады. Першыя такія выбары народных суд-дзяў у Беларускай ССР адбыліся ў 1949 годзе. На той час у Беларусі існавала ўчастковая сістэма народных судоў. Усе раёны ў гарадах падзяляліся на ўчасткі, у кожным участку меўся адзін народны суд і адзін суддзя. У 1949 годзе ў рэспубліцы было 275 участкаў. У выніку праведзе-ных выбараў было выбрана 275 народных суддзяў і каля 20 тыс. народных засядацеляў.
Згодна з Асновамі заканадаўства аб судовым ладзе Саюза ССР і саюзных рэспублік 1958 года і законам Бе-ларускай ССР ад 20 лістапада 1959 года, участковая сістэма народных судоў была ліквідавана, былі створа-ны раённыя (гарадскія) народныя суды. Яны таксама выбіраліся грамадзянамі на аснове ўссагульнага, роўна-га і прамога выбарчага права пры тайным і аласаванні тэрмінам на 5 гадоў. Народныя засядацелі народных су-доў выбіраліся на агульных сходах рабочых. служачых і сялян на месцы іх працы або жыхарства, ваеннаслужа-чыя - па вайсковых часцях адкрытым галасаваннем тэр-мінам на 2 гады.
Палажэннем аб выбарах раённых (гарадскіх) народ-ных судоў Беларускай ССР ад 25 кастрычніка 1960 года ўстанаўлівалася, што вылучаць кандыдатаў у народныя суддзі маглі толькі партыйныя і камсамольскія арганіза-цыі, прафесійныя саюзы і іншыя грамадскія і вытворчыя калектывы. На самой жа справе ўсе кандыдаты ў народ-ныя суддзі падбіраліся і зацвярджаліся абласнымі або
200
расннымі камітэтамі Камуністычнай партыі, а выбары іх мелі чыста фармальны характар. Запіс у законе аб су-довым ладзе, што ўсе суды Беларускай ССР утвараюцпа на пачатках выбарнасці і суддзі пры ажыццяўленні пра-васуддзя з'яўляюцца незалежнымі і падпарадкоўваюцца толькі закону, таксама быў фармальны. На самой спра-ве яны падпарадкоўваліся раснным і абласным камітэ-там партыі. Адпаведным партыйным камітэтам падпа-радкоўваліся і Вярхоўны Суд СССР, і Вярхоўны Суд БССР, і абласныя суды.
Дзяржаўнае кіраўніцтва і забеспячэнне ўсіх судоў Бела-русі ажыццяўляла Міністэрства юстыцыі БССР. 20 лютага 1960 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР Міністэрства юстыцыі было ліквідавана, а функцыі па кіраўніцтву раённымі (гарадскімі) народнымі і аблас-нымі судамі, дзяржаўнымі натарыяльнымі канторамі, а таксама па вядзенні судовай статыстыкі ўскладаліся на Вярхоўны Суд Беларускай ССР. Гэтым жа Указам праца па кадыфікацыі і сістэматызацыі заканадаўства БССР, раснрацоўцы праектаў заканадаўчых актаў і рашэнняў Урада парматыўнага характару даручалася Юрыдыч-най Камісіі пры Савеце Міністраў Беларускай ССР, якая і была ўтворана ў тым жа годзе.
Пасля сталінскага культу асобы і рэпрэсій супраць грамадзян вельмі важным было аднавіць у людзей пава-гу да законнасці ў Савецкім Саюзе. 3 гэтай мэтаю ў маі 1955 года Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета ССР было зацверджана новае Палажэнне аб пракурорскім наглядзе ў СССР. На чале пракуратуры стаяў Генераль-пы пракурор СССР, які прызначаўся Вярхоўным Саве-там СССР тэрмінам на 7 гадоў. Генеральны пракурор СССР прызначаў пракурораў саюзных рэспублік, а так-сама абласных пракурораў тэрмінам на 5 гадоў і зацвяр-джаў міжраённых. раённых і гарадскіх пракурораў так-
сама на 5 гадоў. Органы пракуратуры ў СССР складалі адзіную, строга цэнтралізаваную структуру. Пракурату-ра ажыццяўляла нагляд за законнасцю незалсжна ад мяс-цовых органаў улады. Загады і інструкцыі Генеральнага пракурора СССР былі абавязковымі для ўсіх органаў пракуратуры.
Пракуроры ўсіх пракуратур павінны былі наглядаць за дакладным выкананнем законаў усімі міністэрствамі і пад-началенымі ім установамі, службовымі асобамі і ўсімі гра-мадзянамі. А сама пракуратура каптралявалася адпавсд-нымі партыйнымі камітэтамі ВКП(б) - КПСС. Ні адзін пракурор не мог быць прызначаны на пасаду або звольне-ны з яе без рашэння адпаведных наргыйных органаў.
3 мэтаю пераўтварыць былыя карпыя оргапы ў праваа-хоўныя і надаць ім больш дэмакратычны выгляд у снежні 1956 года Прэзідыум Вярхоўнага Савета БССР аб'яднаў абласныя ўпраўленні Міністэрства ўнутраных спраў і ўпраўленні міліцыі ў адзіныя ўпраўлснні ўнутраных спраў выканаўчых камітэтаў абласных Савстаў дэпутатаў пра-цоўпых і ўвёў двайное падпарадкаванне органаў МУС у абласцях, гарадах і раёнах. 3 гэтаю ж мэтаю ў 1960 годзе было ліквідавана Міністэрства ўнутраных спраў Саюза ССР, а затым у 1962 годзе Міністэрства ўнутраных спраў Беларускай ССР было пераўтворана ў рэспублікапскае Міпістэрства аховы грамадскага парадку, тым самым за-канадаўча быў замацаваны тэрмін праваахоўчых органаў.
§ 5. Міжнародная дзейнасць Беларускай ССР
Гераічная барацьба беларускага народа супраць гітле-раўскай Германіі садзсйнічала росту аўтарыгэту Беларус-кай ССР на міжнароднай арэне. Фармальна ўсе саюзныя рэспублікі, якія з часам дасягнулі немалых поспехаў у развіцці эканомікі і культуры, мелі пэўныя перадумовы для ўдзелу ў міжнародных стасунках. У дадатак кіраўні-202
ці ву Савецкага Саюза пажадана было мець сваіх прых-пп.нікаў і саюзнікаў на міжнароднай арэне. Пытанне аб прадастаўлснні саюзным рэспублікам пэўных правоў у шосінах з іншымі дзяржавамі было абмеркавана на студзеньскім Пленуме ЦК ВКП(б) 1944 года. Пленум прапанаваў вынесці яго на чарговую сесію Вярхоўнага Савета СССР. Першага лютага 1944 года сесія Вярхоў-нага Савета СССР і прыняла закон "Аб прадастаўленні Саюзным рэспублікам паўнамоцтваў у галіне знешніх зносін і аб пераўтварэнні ў сувязі з гэтым Народнага ка-місарыята замежных спраў з агульнасаюзнага ў саюзна-рэспубліканскі Народны камісарыят".
24 сакавіка 1944 года Вярхоўны Савет Беларускай ССР у Гомелі ўтварыў. Народны камісарыят замежных спраў і адначасова ўнёс змены ў Канстытуцыю рэс-публікі, дапоўніўшы яе артыкулам наступнага зместу: "Бсларуская Савсцкая Сацыялістычная Рэспубліка мае права ўстунаць у непасрэдныя адносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі дамовы і абменьвацца дып-ламатычнымі і консульскімі прадстаўніцтвамі". Тады ж быў прызначаны і народны камісар замежных спраў. Ім стаў намсснік Старшыні Савета Міністраў БССР Кузь-ма Вснядзіктавіч Кісялёў.
Выхад Беларускай ССР на міжнародную арэну не быў прост ым, бо Злучаныя ПІтаты Амерыкі і Англія не згаджа-ліся дапускаць саюзныя рэспублікі Савецкага Саюза да ўдзелу ў міжнародных арганізацыях. Усё ж на пачатку 1945 года яны пайшлі на ўступкі і пагадзіліся зрабіць выключэн-нс для дзвюх рэспублік Беларусі і Украіны. Так Бсларусь стала паўнапраўным членам міжнароднай супольнасці. Удзел Беларускай ССР у міжнародным жыцці меў важнае значэнне для павышэння яе сусветнага аўтарытэту.
Тым не менш дзейнасць БССР у самай прэстыжнай міжпароднай арганізацыі - ААН - была таксама абме-
203
жаванай. Знаходжанне рэспублікі ў складзе СССР пры той строга цэнтралізаванай камандна-адміністрацый-най сістэме не давала магчымасці дзейнічаць самастой-на, але ўсё ж дазваляла паступова пашыраць свае знеш-нія сувязі і набываць міжнародны вопыт.
Прадстаўнікі БССР увайшлі ў розныя органы ААН.
Беларусь з 1954 года - член Міжнароднай арганізацыі працы; з таго ж 1954 года - член арганізацыі ААН па справах адукацыі, навукі і культуры (ЮНЕСКА); з 1947 года - Міжнароднага саюза электрасувязі і Сусветнага паштовага саюза; з 1948 года член Сусветнай арганіза-цыі аховы здароўя (САЗ). БССР удзельнічала ў заклю-чэнні двух- і шматбаковых міжнародных дагавораў з Польшчай у 1944 1946 гадах; мірных дагавораў з Балга-рыяй, Венгрыяй, Італіяй, Румыніяй, Фінляндыяй у 1947 годзе і шмат якіх канвенцый.
Дэлегацыі Беларускай ССР удзсльнічалі ў абмерка-ванні найбольш значных праблем міжнароднага супра-цоўніцтва краін, падтрымання міру, асуджэння прапа-ганды вайны, ліквідацыі каланіяльнай сістэмы і іншых.
БССР адстойвала прынцыпы раўнапраўнага, ўзаемавы-гаднага міжнароднага эканамічнага, гандлёвага і навукова-тэхнічнага супрацоўніцтва. У 1948 1949 гадах БССР - член аднаго з галоўных органаў ААН: эканамічнага і сацыяль-нага савета. Яна штогод удзельнічае ў сесіях Еўрапейскай Эканамічнай Камісіі ААН, член яе органаў па сельскай і ас-падарцы, лесаматэрыялах, будаўніцтве і іншых.
"Жалезная заслона", якою СССР адгарадзіўся ад гэ-так званага "свабоднага свету", замінала міжнародным етасупкам дзяржаў з розным палітыка-эканамічным ла-дам, аднак гістарычны працэс збліжэння народаў свету ўсё ж развіваўся і расхінаў заслону. I ў гэтай справе важ-ную ролю адыгрывалі міжнародныя кантакты ў галіне навукі, адукацыі, культуры і спорту.
204
Сувязі беларускіх вучоных з навукоўцамі замежных краін даволі інтэнсіўна пачалі развівацца ў час хрушчоўс-кай "адлігі". У першую чаргу гэтыя сувязі наладжваліся з краінамі сацыялістычнай садружнасці - Польшчай, Бал-гарыяй, Германскай Дэмакратычнай Рэспублікай, Чэ-хаславакіяй, Венгрыяй. Праводзіліся сумесныя навуко-выя канферэнцыі, сумесныя навуковыя даследаванні і выданне навуковых манаграфій. артыкулаў, абмен наву-ковай інфармацыяй, навуковыя стажыроўкі. Ішоў ак-тыўны абмен навуковай літаратурай. Імёны беларускіх вучоных М. Барысевіча, А. Лыкава, Б. Сцяпанава і многіх іншых былі шырока вядомы ў свеце.
Сувязі ў іаліне літаратуры і мастацтва развіваліся ў розных накірунках. Перш за ўсё гэта пераклады і выдан-не твораў замежных аўтараў на Беларусі і выданне тво-раў беларускіх пісьменнікаў за мяжой (на польскай, бал-гарскай, нямецкай, чэшскай, англійскай і іншых мовах). Па-другос, гэта асабістыя сустрэчы і сумесныя літара-турна-навуковыя канферэнцыі і сімпозіумы. За мяжой выходзяць творы Я. Коласа, Я. Купалы, М. Багданові-ча, Я. Брыля. В. Быкава, К. Крапівы, Н. Гілевіча, М. Тан-ка і іпшых нашых пісьменнікаў. На беларускай мове вы-даюцца творы класікаў сусветнай літаратуры; X. Андэр-сена, Дж. Лондана, М. Твена, А. Фрапса, В. Гюго, Ч. Дзікен-са, Д. Байрана, А. Бальзака, У. Шэкспіра і многіх сучас-ных замежных пісьменнікаў.
Міжнародныя спартыўныя сувязі БССР доўгі час былі, калі можна так сказаць, апасродкаваныя: беларус-кія спартсмены ўдзельнічалі ў міжнародных спаборніцт-вах і сусветных Алімпійскіх гулыіях толькі ў складзе ка-манд СССР. Тым не менш поспехі іх былі досыць краса-моўнымі, а ўкЛад у агульную скарбонку медалёў важкі.
На XV Алімпійскіх гульнях у Хельсінкі (1952 год) у складзс зборнай СССР было ўсяго 7 беларускіх спартс-
205
менаў. На XVI Алімпійскіх гулыіях у Мельбурне (1956 год) 9 беларускіх спартсменаў. На XVII Алімпійскіх гульнях у Рыме (1960 год) у складзе савецкай каманды былі ўжо 11 беларускіх спартсменаў, з іх залатыя медалі заваявалі А. Караваеў (класічная барацьба), Л. Гейштар і С. Мака-ранка (веславанне на каноэ) і Т. Самусенка (фехтаванне).
Паспяхова выступалі беларускія спартсмены і на іншых спаборніцтвах. Асабліва выдатнымі былі выступ-ленні беларускіх фехтавальшчыкаў А. Бяловай, Т. Саму-сенка, Ю. Смалякова, В. Сідзяка, гімнастак А. Валчэцкай, Л. Петрык, Т. Лазаковіч, В. Корбут. У вольнай барацьбе надзвычай выдатных поспехаў дасягнуў А. Мядзведзь: ён быў чэмпіёнам трох Алімпіяд, сяміразовым чэмпіёнам свету, трохразовым чэмпіёнам Еўропы і дзевяціразовым чэмпіёнам СССР. Даволі ўдала выступалі на міжнарод-ных спаборніцтвах і іншыя спартсмены Беларусі.
Міжнародны турызм у Беларускай ССР свае першыя крокі зрабіў у 1958 годзе, калі ў СССР пачалі арганізоўвац-ца групавыя замежныя паездкі савецкіх грамадзян. Замеж-ных турыстаў на Беларусі пачалі прымаць крыху раней з 1955 года. Аб паступовым развіцці міжнароднага турызму сведчаць наступныя лічбы. У 1960 годзе па лініі прафсаюз-ных арганізацый у турысцкіх паездках пабывала 535 бела-русаў, а ў 1972 годзе - 5733. У наступныя гады колькасць людзей, якія наведалі замежныя краіны, значна ўзрасла.
Кароткі агляд міжнародных сувязей беларускага на-рода з народамі іншых краін дазваляе зрабіць высновы, што ў пасляваенны перыяд, калі яшчэ існавала "жалез-ная заслона" і савецкія людзі былі практычна пазбаўле-ны магчымасці выязджаць за мяжу, паступова і паволь-на, пад кантролем бюракратычнага апарату і Камітэта дзяржаўнай бяспекі частка грамадзян БССР атрымала магчымасць выязджаць за мяжу і знаёміцца з умовамі жыцця іншых народаў.
206
§ 6. Заканадаўства Беларускай ССР у пасляваенны перыяд
^Тіасля заканчэння вайны заканадаўчая дзсйнасць Вяр-хоўнага Савета Беларускай ССР і яго Прэзідыума была па-ранейшаму абмежаванай. Згодна з артыкулам 14 Кансты-гуцыі СССР 1936 года, выданне законаў аб судовым ла-дзе, судаводст^е, крымінальным і грамадзянскім кодэк-сах, а таксама і па некаторых іншых пытаннях было адне-сена да кампетэнцыі Савецкага Саюза, саюзныя рэс-публікі не мелі права прымаць свае законы па гэтых галі-нах права. Да ўсяго, рэспубліканскае кіраўніцтва, запало-ханае сталінскімі рэпрэсіямі, баялася праяўляць сваю ініцыятыву. Была спынена нават публікацыя Збору зако-наў, указаў Прззідыума Вярхоўнага Савета, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў БССК|
Новыя заканадаўчыя акты ў пасляваенны перыяд вы-даваліся ў асноўным у Маскве, а ў Беларусі іх толькі паў-таралі без усялякіх змен. Так, у сакавіку 1945 года выйшаў Указ Прззідыума Вярхоўнага Савета СССР, якім пашы-ралася кола спадчыннікаў: імі прызнаваліся працаздоль-ныя бацькі і маці, а таксама браты і сёстры спадчынадаў-ца, было дазволена завяшчаць сваю маёмасць пабочным асобам пры адсутнасці спадчыннікаў па законе. Указам Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 26 жніўня 1948 года "Аб праве грамадзян купляць і будаваць індывіду-алыіыя жылыя дамы" адмянялася так званае "права забу-довы", паводле якога чалавек, які пабудаваў свой уласны дом, навінен быў аддаць яго дзяржаве праз 50 гадоў, калі дом быў драўляны, альбо праз 60 65 гадоў, калі дом быў камснны. Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларускай ССР сваім указам у сакавіку 1949 года ўнёс адпаведныя змя-неіші ў Грамадзянскі кодэкс Беларускай ССР.
У пасляваенны перыяд на Беларусі працягвалі дзейні-чаць законы, указы і пастановы СССР, прынятыя яшчэ
207
да вайны або ў час вайны. Указам Прэзідыума Вярхоў-нага Савета СССР ад 13 лютага 1942 года была ўведзена мабілізацыя працаздольнаі а насельніцтва: мужчын ад 16 да 55 гадоў і жанчын ад 16 да 45 гадоў. Падлеткі ад 16 да 18 гадоў маглі быць прымусова прызваны ў рамес-ныя вучылішчы і школы фабрычна-заводскага навучан-ня (ФЗН). Так, у ліпені 1946 года Савет Міністраў БССР прыняў пастанову аб чарговым прызыве (мабілізацыі) у школы ФЗН з гарадской моладзі - 2000 чалавек і з сельс-кай - 7150 чалавек; у рамесныя і чыгуначныя вучылішчы 2250 чалавек і 1450 - ссльскай. Апрача таго, з сельскай моладзі прызываліся для школ ФЗН г. Лснінграда 2500 чалавек і для школ ФЗН Іванаўскай вобласці 1500 чала-век. Да чэрвеня 1951 года ўхілспне без дастатковых пры-чын або ўцёкі са школ ФЗН караліся судом як крымі-нальнае злачынства.
Значпыя змены былі ўнесены ў крымінальнае закана-даўства СССР. У 1945-1947 гадах была распачата пад-рыхтоўка праекта Крыміпальнага кодэкса СССР, але гэ-тая задума не была ажыццёўлена. У маі 1947 года Прэзі-дыум Вярхоўнага Савета СССР выдаў Указ "Аб скаса-ванні смяротнага пакарання", але ён дзсйнічаў толькі да 12 студзеня 1950 года, калі зноў была ўведзена смярот-ная кара. 4 чэрвеня 1947 года выйпілі два Указы Прэзі-дыума Вярхоўнага Савета СССР. Першы "Аб крымі-нальнай адказнасці за раскраданнс дзяржаўнай і грамадс-кай маёмасці", згодна з якім вінаватыя ў крадзяжы кара-ліся пазбаўленнем волі ў папраўча-працоўных лагерах тэрмінам ад 7 да 10 гадоў з канфіскацыяй маёмасці або без канфіскацыі. За болып цяжкія віды крадзяжу сацыя-лістычнай маёмасці або арганізаванай групай пакаран-не ўстанаўлівалася ў выглядзе пазбаўлення волі ў пап-раўча-працоўных лагерах на тэрмін ад 10 да 25 гадоў з канфіскацыяй маёмасці, а неданясепне аб такім крадзя-
208
жы пагражала пазбаўленнем волі ад 2 да 3 гадоў, або ссылкай на тэрмін ад 5 да 7 гадоў. Другі Указ - "Аб уз-мацпенні аховы асабістай уласнасці грамадзян". Ім пра-дугледжвалася, што за просты крадзеж асабістай маё-масці грамадзян вызначалася пакаранне ў выглядзе паз-баўлення волі на тэрмін ад 5 да 6 гадоў, пры групавым або паўторным - ад 6 да 10 гадоў; разбой караўся паз-баўленнем волі ад 10 да 15 гадоў.
27 сакавіка 1953 года быў выдадзены Указ Прэзіды-ума Вярхоўнага Савета СССР "Аб амністыі", згодна з якім з лагераў і турмаў былі вызвалсны крыміпальныя злачынцы. асуджаныя на певялікі тэрмін. Палітычныя зняволеныя па гэтым указе не падлягалі вызваленню. 14 ліпеня 1954’года выйшаў Указ Прэзідыума Вярхоў-нага Савета СССР аб умоўна-датэрміновым вызва-ленні з мссц зпяволення. У гэты перыяд пачынаецца паслаблсппе рэпрэсіўнага рэжыму і пачынаюць выпус-каць з турмаў і лагераў ні ў чым невінаватых так зва-пых "ігалігычных" вязняў^
Ііовы этап у заканадаўстве Савецкага Саюза і ў зака-падаўчай дзейнасці саюзных рэспублік пачынаецца пас-ля XX з'сзда КПСС, які даў дырэктыву на пашырэнне правоў саюзных рэспублік у праватворчасці.
Закопамі Вярхоўнага Савета СССР ад 11 лютага 1957 года саюзным рэспублікам было дадзена права выра-шаць пытанні свайго абласнога адміністрацыйна-тэры-тарыяльнага падзелу, заканадаўства аб судовым ладзе, прымаць Грамадзянскі, Крымінальны і Працэсуальны кодэксы. Пасля гэтага ажывілася заканадаўчая дзей-насць Вярхоўнага Савета БССР і яго Прэзідыума.
20 лістапада 1959 года быў прыняты Закон аб судо-вым ладзе Беларускай ССР, у якім галоўнай мэтай пра-васуддзя вызначалася ахова грамадскага ладу, сацыя-
лістычнай сістэмы гаспадаркі і сацыялістычнай улас-насці, палітычных, працоўных і іншых правоў грама-дзян. Новым у Законе было дапушчэнне грамадскіх абві-наваўцаў; замест участкаў народных судоў уводзіўся адзі-ны раённы (гарадскі) народны суд. У раёнах (гарадах), дзе выбіраліся два або больш народных суддзяў, адзін з іх прызначаўся старшым народным суддзёй.
У 19561959 гадах былі ўнесены значныя змены ў Працоўны кодэкс БССР, якімі пашыраліся правы рабо-чых і служачых. На пачатку 1960 года было скасавана Міністэрства ўнутраных спраў СССР, у сувязі з чым ад-найменнае Міністэрства БССР было пераўтворана з са-юзна-рэспубліканскага ў рэспубліканскае, а затым, у 1962 годзе, яно было перайменавана ў Міністэрства ахо-вы грамадскага парадку БССР. Аднак у 1968 годзе зноў было адноўлена саюзна-рэспубліканскае Мініетэрства ўнутраных спраў СССР, адпаведна з гэтым таксама было ўтворана і Міністэрства ўнутраных спраў БССР.
3 1958 года Міністэрства юстыцыі, а з 1960-га - Юры-дычная камісія пры Савеце Міністраў БССР, разам з ву-чонымі і практыкамі Вярхоўпага Суда і пракуратуры БССР пачалі распрацоўку праектаў Крыміпальнаіа і Кры-мінальна-працэсуальнага кодэксаў рэспублікі, якія затым шырока абмяркоўваліся сярод юрыстаў рэспублікі. Пад-рыхтаваны Крымінальны кодэкс БССР быў зацверджапы Вярхоўным Саветам БССР 29 снежня 1960 года і ўведзены ў дзеянне з 1 красавіка 1961 г. Новымі ў кодэксе былі нор-мы, якія прадугледжвалі магчымасць вызвалення ад крымінальнай адказнасці з перадачай справы на разгляд таварыскага суда за малазначнае злачынства, або пера-дачы абвінавачанага на парукі. Былі ўведзены і некато-рыя іншыя змяненні.
Адначасова з Крымінальным кодэксам рэспублікі распрацоўваўся і прымаўся Крымінальна-працэсуалыіы
210
кодэкс БССР (КПК БССР), які быў уведзены ў дзеяіше іаксама з 1 красавіка 1961 года. Гэты кодэкс упершыню «амацаваў палажэнне, што крыміналыіае накаранне можа прызначацца толькі судом (арт. 8). Абвінавачана-му гараптавалася права на абарону. Крымінальна-пра-цэсуальны кодэкс уносіў некаторыя новыя нормы ў па-раўнанні са сталінска-яжоўска-берыеўскім дэспатЫзмам і самавольствам, але і ён не быў пазбаўлены антыдэмак-ратычных заган, бо засноўваўся на дыктатуры бальша-віцкай партыі. Па-ранейшаму грамадзянін не меў права падаць ў суд крыміналыіы іск, калі супраць яго было зроблена злачынства, а мусіў толькі прасіць пракурату-ру або міліцыю ўзбудзіць крымінальную справу. Яму дазвалялася ўзбуджаць справу непасрэдна ў судзе толькі па малазначных справах так званага "прыватнага абві-навачвання". Нс было ў КПК БССР 1960 года магчы-масці апеляцыйнага перагляду снраў, калі скарга на пры-гавор суда першай інстанцыі поўнасцю пераглядаецца з удзелам асуджанага ў судзе другой інстанцыі. Захоўваў-ся стары парадак касацыйнага перагляду, пры якім суд друюй інстанцыі толькі правярае правільнасць складзе-ных нанер у ніжэйшым судзе, па сутнасці вядзе працэс тайна, не бачачы на свае вочы асуджанага^
Для абмежавання адміністрацыйных пакаранняў і са-мавольства розных дзяржаўных устаноў і асобных служ-бовых асоб у гэтай справс важнае значэнне мелі Указ Пргзідыума Вярхоўнага Савета СССР ад 21 чэрвеня 1961 года "Аб далейшым абмежаванні прымянення штрафаў. якія накладаюцца ў адміністрацыйным парад-ку" і адпайменны Указ ВС БССР ад 30 снежня 1961 года, а гаксама выдадзенае адначасова "Палажэнне аб парад-ку накладання і спагнання адміністрацыйных штрафаў". У гэтых нарматыўных актах прыводзіўся пералік уста-поў. якія мелі права накладаць штрафы, і ўказваліся канк-
211
рэтныя адміністрацыйныя парушэнні, за якія ім дазваля-лася ўстанаўліваць штрафы./?
'г'3начнай падзеяй у развіцці заканадаўства БССР былі распрацоўка і прыняцце Грамадзянскага (ГК) і Грамадзянс-ка-працэсуальнага (ГПК) кодэксаў рэспублікі летам 1964 года і ўвядзенне іх у дзеянне з 1 студзеня 1965 года. Но-вымі ў ГК былі нормы, якія рэгулявалі таварна-грашо-выя і маёмасныя адносіны як паміж сацыялістычнымі суб’ектамі гаспадарання, так і паміж імі і грамадзянамі, а таксама і паміж грамадзянамі. Тым самым гэта былі, хаця і маленькія, але ўсё ж спробы пераходу да рынка-вых адносін. Новым быў артыкул 7, які дазваляў гра-мадзянам або арганізацыям звяртацца ў суд з патраба-ваннем абароны іх гонару і годнасці. Крыху былі пашы-раны жыллёвыя правы грамадзян, а таксама іх правы па дагаворах куплі-продажу, падраду, бытавоіа пракату. Удакладнены былі нормы спадчыннага права.
Разам з тым у ГК БССР былі ўнесены артыкулы ідэ-алаі ічнага плану, якія абмяжоўвалі права грамадзян на набыццё прыватнай уласнасці. Так, можна было мець толькі адзін жылы дом або частку яго; найболыпы па-мер жылога дома або кватэры ў пабудаваным грама-дзянінам шматкватэрным доме не павінен быў перавы-шаць 60 кв. метраў.
Калі ж грамадзянін сістэматычна выкарыстоўваў свой дом, дачу або іншую маёмасць для атрымання даходаў, то такі дом, дача або іншая маёмасць павінна была быць у яго адабрана на карысць дзяржавы (арт. 100, 101,106).
Праект Грамадзянска-працэсуальнага, як і Грамадзянс-кага кодэкса, распрацоўваўся Юрыдычнай камісіяй пры Савеце Міністраў БССР з удзелам вучоных і практыкаў рэспублікі, абмяркоўваўся ў рэспубліканскіх і мясцовых органах, а таксама ў спецыяльнай камісіі, утворанай пры Прэзідыуме Вярхоўнага Савета СССР, дзе прымалі ўдзел
212
найбольш вядомыя вучоныя-юрысты краіны. ГПК БССР 1964 года захаваў усе асноўныя палажэнні старога гра-мадзянска-працэсуальнага права. Да новых норм можна аднесці тое, што раней у пратаколе судовага па-сяджэння сведкі і бакі павінны былі падпісваць свае па-казанні, а па ГПК 1964 года пратакол падпісваўся толькі старшынствуючым у судзе і сакратаром, а сам пратакол можна было рэдагаваць да наступнага дня. Больш шы-рокія правы прадастаўляліся для ўдзелу ў грамадзянскім працэсе органам дзяржаўнага кіравання, прафсаюзам, каапсратыўным і грамадскім арганізацыям, а таксама прадстаўнікам грамадскасці і калектываў працоўных. Новым у ГПК быў раздзел, у якім замацоўваліся грамад-зянска-працэсуальныя правы замежных грамадзян, асоб без грамадзянства і замежных юрыдычных асоб.
Глава 8
ДЗЯРЖАЎНАЕ БУДАЎНІЦТВА I ПРАВА БЕЛАРУСКАЙ ССР У ПЕРЫЯД СПРОБ
ПРАВЯДЗЕННЯ РЭФОРМ I ПАЧАТКУ КРЫЗІСУ АДМІНІСТРАЦЫЙНА-КАМАНДНАЙ СІСТЭМЫ
(Другая палова 60-х - пачатак 80-х гадоў)
§ 1. Дзяржаўнае будаўніцтва
XXII з'езд КПСС, які адбыўся ў кастрычніку 1961 года, прыняў трэцюю Праграму Камуністычнай партыі Са-вецкага Саюза, якая прадугледжвала пераход ад сацыя-лізму да камунізму. Праграма вызначала задачы, якія неабходна было вырашыць для пабудовы камунізму. У першую чаргу неабходна было:
1. Стварыць матэрыяльна-тэхнічную базу камунізму.
2. Пераўтварыць сацыялістычныя грамадскія адносі-ны ў камуністычныя.
3. Выхоўваць новага чалавека.
Праграмай прадугледжвалася ўсталяванне грамадска-га самакіравання пры захаванні кіруючай ролі камуністыч-най партыі, збліжэнне і развіццё сацыялістычных нацый і ўтварэнне новай супольнасці, якая атрымала такое імя: савецкі народ.
Кожнае з гэтых палажэнняў вызначала накірунак дзяржаўнага будаўніцтва і ў Беларускай ССР.
У 1964 годзе кастрычніцкі Пленум ЦК КПСС адхіліў ад улады М. Хрушчова і на пасаду Першага сакратара ЦК КПСС быў выбраны Л. Брэжнеў, пазней, у 1966 го-дзе, ён жа быў выбраны Генеральным сакратаром ЦК КПСС, а ў чэрвені 1977 года Л. Брэжнеў адначасова вы-біраецца і Старшынёй Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, тым самым сканцэнтраваўшы ў сваіх руках дзве вышэйшыя пасады - у кіраўніцтве партыі і дзяржаве. Пе-
214
радача дыктатарскіх паўнамоцтваў Л. Брэжневу адбы-лася не сама па сабе, а ішла разам з узмацненнем адмініст-рацыйна-каманднай сістэмы. Партыйныя камітэты, па-водле сваёй шматступеньчатай паменаклатуры, падпа-радкавалі сабе ўсе Саветы - ад Вярхоўнага да сельскіх, усе дзяржаўныя распарадча-выканаўчыя органы, пра-фесійныя саюзы, камсамол, спартыўныя і іншыя грамадс-кія арганізацыі. Тым самым камуністычная партыя фак-тычна перастала быць палітычнай партыяй, пераўтва-рылася ў дзяржаўна-саслоўную арганізацыю, кшталту сярэдневяковых канфесійных устаноў.
Аднак жа таталітарная сутнасць сістэмы старанна прыхоўвалася, вялася ўзмоцненая ўсеагульная прапаган-да, якая павінна была забяспечыць уражанне, што нібы-та народ мае ўсе дэмакратычныя правы, а партыйна-дзяржаўныя ўстановы робяць усё для хутчэйшай пабу-довы камуністычнага грамадства, дзе ўсе будуць праца-ваць па магчымасці і карыстацца ўсім па сваіх патрэб-насцях.
Значныя змсны ў структуру і кампетэнцыю дзяржаў-ных органаў Беларускай ССР былі ўнесены ў 1964-1965 гадах. Згодна з пастановай кастрычніцкага Пленума ЦК КПСС (1964 г.) у Беларусі быў скасаваны падзел аблас-ных Саветаў і іх выканаўчых камітэтаў па вытворчым прынцыпе, былі адноўлены адзіныя абласныя і раённыя Саветы і іх выканкамы, а таксама адзіныя абкамы і рай-камы партыі.
У гэты ж перыяд назіралася адноснае развіццё пра-мысловасці ў Беларускай ССР. Так, агульная прадукцыя прамысловасці за тры гады (з 1965-га па 1968 гг.) павялі-чылася на 44%, а сельскай гаспадаркі - на 15%. У рэс-публіцы была створана хімічная прамысловасць, пачалі працаваць камбінаты "Беларуськалій", гродзенскі "Азот", Гомельскі хімічны завод, якія забяспечылі сельскую гас-
215
падарку мінеральнымі ўгнаеннямі. Пэўныя поспехі былі ў аўтамабільнай і трактарнай прамысловасці рэспублікі.
Але дагматычныя і кансерватыўныя погляды каму-ністычных тэарэтыкаў у галіне палітыкі і эканомікі пе-рашкаджалі нармальнаму развіццю эканомікі. У каст-рычніку 1965 года выйшаў Закон СССР "Аб змяненні сістэмы органаў кіравання прамысловасцю і пераўтва-рэнні некаторых іншых органаў дзяржаўнага кіравап-ня", які ліквідоўваў саўнаргасы ў саюзных рэспубліках і аднаўляў цэнтралізаваную сістэму кіравання. Адбыўся пераход ад тэрытарыяльнага кіравання прамысловасцю да цэнтралізаванага галіновага кіравання. У Маскве былі адноўлены 9 агульнасаюзных і 11 саюзна-рэспублі-канскіх міністэрстваў. Усе буйнейшыя прамысловыя прад-прыемствы Беларусі былі непасрэдна падпарадкаваны агульнасаюзным міністэрствам.
Законам Беларускай ССР ад 21 кастрычніка 1965 года, у парадку выканання згаданага Закона СССР, былі ўтвораны 6 саюзна-рэспубліканскіх міністэрстваў: лёгкай, харчовай, мясгіой і малочнай, лясной, цэлюлоз-на-папяровай і дрэваапрацоўчай прамысловасці, бу-даўнічых матэрыялаў, мантажных і спецыяльных ра-бот. Усё гэта не спрасціла, а ўскладніла аптымальнае і эфектыўнае кіраўніцтва з адзінага цэнтра. У народпай гаспадарцы СССР было больш за 1,5 млн дзяржаўных і кааператыўных прадпрыемстваў, якія выраблялі больш за 22 млн відаў прадукцыі. У такім становішчы нават невялікая памылка чыпоўніка Дзяржплана прыводзіла да значных страт і разбалансавання ўсёй сістэмы, а таму ўвесь час неставала то адных, то другіх тавараў. Адчыніліся спецыяльныя магазіны для прывілеяваных партыйных і дзяржаўных служачых.
У 70-я гады ўсё больш адчувальным рабіўся застой у тэорыі і практыцы партыйна-дзяржаўнай работы, ад-
216
бывалася зніжэнне ролі Саветаў, ролі і адказнасці дэпу-татаў, пашыралася практыка падмены Саветаў партый-нымі органамі. Пачалося ўсхваленне "брэжнсўскага сты-лю кіраўніцтва”. Замест развіцця самакіравання народа ішло вяртанне да сталінскіх метадаў кіравання і ўдушэн-ня ініцыятывы мясцовых органаў. Замест развіцця сацы-ялістычных нацый стала праводзіцца палітыка паскора-нага, штучнага ўтварэння адзінага савецкага народа на аснове паскоранай русіфікацыі.
Вышэйшым органам дзяржаўнай улады ў Беларус-кай ССР працягваў лічыцца Вярхоўны Савет, які пра-цаваў збіраючыся на сесіі звычайна два разы ў год на два-тры дні. Яго пастаянна дзеючымі органамі былі Прэзідыум Вярхоўнага Савета Беларускай ССР і пас-таянныя камісіі. Колькасць пастаянных камісій і коль-касць дэпутатаў, якія прымалі ўдзел у іх рабоце, не мя-няліся. Так, да 1956 года Вярхоўны Савст Беларускай ССР утвараў 4 камісіі: мандатную, заканадаўчых пра-паноў, бюджэтную і па замежных справах. На трэцяй і чацвёртай сесіях Вярхоўнага Савета IV склікання да-даткова былі выбраны яшчэ 4 камісіі: па народнай ас-всце і культурна-асветніцкай працы; па ахове здароўя і сацыяльным забеспячэпні; па жыллёвым будаўніцтве, камунальнай гаспадарцы і добраўпарадкаванні; па сель-скай гаспадарцы. У складзе наступных Вярхоўных Са-встаў колькасць пастаянных камісій была яшчэ павялі-чана. У Вярхоўным Савеце Беларускай ССР VI склікан-ня было ўтворана ўжо 12 пастаянных камісій, у Вярхоў-ным Савеце VII склікання, выбранага ў 1967 годзе, -ажно 15 пастаянных камісій, у склад якіх уваходзіла 269 дэпутатаў з 421 выбраных, гэта значыць амаль 2/3 усіх дэпутатаў.
Вярхоўны Савет Беларускай ССР да 1975 года выбі-раўся на 4 гады, а потым на 5 гадоў. Выбары праходзілі
917
1
11
г к
31 н< Де та
па
тэо
216
да 1990 года па старых правілах, калі, па сутнасці, не было з каго выбіраць: на выбарчую акругу прызначаўся толькі адзін кандыдат у дэпутаты. На выбары прыхо-дзіла амаль 100% выбаршчыкаў. Напрыклад, у выбарах Вярхоўнага Савета ў сакавіку 1967 года ўдзельнічала 99,97% выбаршчыкаў, якія амаль усе прагаласавалі за прапанаваных кандыдатаў у дэпутаты. На сссіях Вяр-хоўнага Савета ўсе дэпутаты дружна галасавалі за пра-панаваныя ім законапраекты. За многія гады не было выпадку, каб дэпутаты Вярхоўнага Савета адхілілі хоць бы адзін законапраект. Гэта тлумачыцца не тым, што усе законапраекты былі ідэальна падрыхтаваны, а тым, што яны рыхтаваліся на аснове аі ульнасаюзных зако-наў, былі абмеркаваны і ўхвалены ў ЦК КПБ. Аналіз дзейнасці Вярхоўнага Савета Беларускай ССР з перша-га склікання (1938 г.) па дзесятае (1980 г.) дазваляе сцвяр-джаць, што яна насіла фармальны характар. усе прак-тычныя пытанні дзяржаўнага жыцця вырашаліся на з'ез-дах КПСС, з'ездах КПБ, пленумах ЦК КПСС, КГІБ, партыйнымі дырэктывамі і пастановамі.
Больш важная роля ў сістэме органаў дзяржаўнай улады і кіравання адводзілася Савету Міністраў рэс-публікі, хоць і ён павінен быў усе важнейшыя пытанпі вырашаць па ўзгадненні з адпаведным аддзелам ЦК КПБ. Савет Міністраў Беларускай ССР быў вышэй-шым выканаўчым і распарадчым органам дзяржаўнай улады рэспублікі. Ён утвараўся Вярхоўным Саветам Беларускай ССР на першай сссіі кожнаі а склікання. Але так толькі лічылася па Канстытуцыі. На самой жа спра-ве ўсе члены ўрада падбіраліся і зацвярджаліся на Бюро ЦК КПБ, а старшыня Савета Міністраў зацвярджаўся ажно ў ЦК КПСС. Таму зацвярджэнне складу Савета Міністраў Вярхоўным Саветам было таксама чыста фармальным актам.
218
Савет Міністраў Беларускай ССР у 70-я гады складаў-ся са Старшыні Савета Міністраў, першага намесніка і 5 нроста намеснікаў, 28 міністраў, 12 старшынь Дзяржаў-пых камітэтаў Савета Міністраў Беларускай ССР. У ме-жах сваіх паўнамоцтваў Савет Міністраў забяспечваў кіраўніцтва народнай гаспадаркай і сацыяльна-культур-ным будаўніцтвам, развіццём навукі і тэхнікі, рацыя-пальным выкарыстаннем і аховай прыродных багаццяў, прымаў неабходныя меры па ажыццяўленні агульнаса-юзных мерапрыемстваў па ўмацаванні грашовай і крэ-дытнай сістэмы, кіраваў дзейнасцю выканаўчых камітэ-таў мясцовых Саветаў, ажыццяўляў меры па забеспя-чэнні аховы правоў і свабод грамадзян, кіраваў міжна-роднымі зносінамі Беларускай ССР з замежнымі дзяр-жавамі. Гэты не поўны псралік дзейнасці Савета Мі-ністраў рэспублікі сведчыць аб тым, што і ад яго працы ў зпачнай ступені залежала становішча ў рэспубліцы і дабрабыт насельніцтва.
Кульгурная палітыка кіраўніцтва Беларускай ССР ў 60 70-я гады прывяла да таго, што ў беларускіх гарадах цалкам зніклі беларускамоўныя школы, у некалькі разоў скарацілася іх колькасць у сельскай мясцовасці, не было беларускамоўных вышэйшых і сярэдніх спецыяльных навучальных устаноў.
Тым не менш матэрыяльнае становішча беларускага народа ў паслясталінскі перыяд значна палепшылася. У 50 70-я гады разгарнулася масавае жыллёвае будаўніцт-ва. Будаваліся дамы спрошчанай планіроўкі, так званыя "хрушчоўкі", аднак гэта дало магчымасць сотням тысяч людзей усяліцца ў асобныя кватэры. Сістэматычна да 1966 года зніжаліся цэны на некаторыя тавары і трошкі павышалася заработная плата. У 1956 годзе быў прыня-ты агульнасаюзны закон аб пенсіях, дзякуючы якому ў наступным, 1957 годзе, пенсіі рабочых павысіліся амаль
219
на 50%, а служачых - на 27%. Законам СССР "Аб пенсіях і дапамогах членам калгасаў" (1964 г.) прадугледжвала-ся выплата дзяржаўных пенсій калгаснікам, але ў вельмі абмежаваных памерах, большасць калгаснікаў атрымл-івалі яе мінімальны памер - 12 руб. у месяц. Да 1966 года аплата працы ў калгасах праводзілася па працад-нях у канцы года. Калгаснікам павіпны былі выдавацца грошы і прадукты (бульба, збожжа і г. д.), але часта гэ-тая аплата была вельмі мізэрнай усяго па 5 10 капеек на працадзень. Пастановай ЦК КПСС і Савета Міністраў СССР ад 16 мая 1966 года калгасам было прапанавана перайсці на гарантаваную аплату працы калгаснікаў па цвёрдых грашовых расцэнках штоме-сячна.
У сувязі з застойнымі з'явамі ў эканоміцы ў канцы 70-х і пачатку 80-х гадоў амаль спыніўся рост дабрабы-ту народа, хранічным стаў недахоп прадуктаў харча-вання і тавараў шырокага ўжытку, па якія людзі ездзілі ў Маскву, Ленінград, Мінск і іншыя вялікія гарады. Нягледзячы на гэта, партыя рабіла выгляд, што і ў эка-номіцы, і ў матэрыяльным становішчы насельніцтва праблем няма, афіцыйная прапаганда сцвярджала, што нібыта ўсё ідзе вельмі добра, усюды і ва ўсім дасягаюц-ца вялікія поспехі.
Беларуская ССР "за вялікія заслугі працоўных ў рэ-валюцыйным руху, у стварэнні і ўмацаванні Савецка-га Саюза і за поспехі ў камуністычным будаўніцтве" была ўзнагароджана ў 1968 годзе ордэнам Кастрычніц-кай Рэвалюцыі. У 1972 годзе Беларуская ССР "за вялікія заслугі працоўных ва ўтварэнні і ўмацаванні Саюза ССР, за ўмацаванне дружбы народаў і за вялікі ўклад у эканамічнае, сацыяльна-палітычнае і культурнае развіццё савецкай дзяржавы" ўзнагароджана ордэнам Дружбы Народаў.
220
§ 2. Канстытуцыя СССР 1977 года і Канстытуцыя БССР1978года
Трэцяя праграма Камуністычнай партыі Савецкага Саюза, прынятая XXII з'сздам КПСС у 1961 годзе, пра-дугледжвала перарастанне сацыялізму ў камунізм, выз-начала асноўныя задачы і накірункі камуністычнага бу-даўніцтва, акрэслівала паступовае перарастанне дзяржа-вы ў камуністычнае грамадскае самакіраванне. Новая Праграма КПСС спарадзіла ідэю распрацоўкі новай Канстытуцыі Савецкага Саюза, у якой неабходна было выкласці асноўныя задачы і мэты Савецкай дзяржавы на пераходны перыяд ад сацыялізму да камунізму. Была створана канстытуцыйная камісія на чале з М. Хрушчо-вым. Ад Беларусі ў яе склад быў уключаны першы сакра-тар ЦК КПБ К. Мазураў. Праца камісіі вялася даволі марудна, а пасля адхілення М. Хрушчова ад улады і сама камісія перастала існаваць.
Новую Канстытуцыйную камісію ў 1976 годзе ўзна-чаліў Гснеральны сакратар ЦК КПСС Л. Брэжнеў. 7 кас-трычніка 1977 года Вярхоўны Савет СССР прыняў "Дэк-ларацыю Вярхоўнага Савета Саюза Савецкіх Сацыялі-стычных Рэспублік "Аб прыняцці і абвяшчэнні Кансты-туцыі (Асноўнага Закона) Саюза Савецкіх Сацыялістыч-ных Рэспублік", якой Канстытуцыя з таго ж дня, 7 каст-рычпіка 1977 года, і ўводзілася ў дзеянне.
Канстытуцыя складалася з прэамбулы, 9 частак, 21 раздзела і 174 артыкулаў.
У першай частцы былі змешчаны артыкулы пра гра-мадскі лад і палітыку СССР, у другой - пра дзяржаву і асобу, у трэцяй - нацыянальна-дзяржаўную будову СССР, у чацвёртай - Саветы народных дэпутатаў і па-радак іх выбрання, у пятай - пра вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання СССР, у шостай пра ас-повы будовы органаў дзяржаўнай улады і кіравання ў
'2'
саюзных рэспубліках, у семай - правасуддзе, арбітраж і пракурорскі нагляд, у восьмай пра герб, сцяг, гімн і ста-ліцу СССР, у дзевятай акрэслівалася дзеянне Канстыту-цыі і парадак яе змянення. Такая структура новай Кан-стытуцыі сведчыць, што змены, якія былі зроблены ў ёй у параўнанні з Канстытуцыяй 1936 года былі, па сут-насці, невялікімі, хоць яе і сталі называць "Маніфестам будаўніцтва камунізму". Галоўная навізна Канстытуцыі СССР заключалася ў замацаванні палажэння аб пера-растанні дыктатуры пралетарыяту ў агульнанародную дзяржаву і намечанае Праграмай КПСС пераўтварэнне сацыялістычнай дэмакратыі ў вышэйшую форму аргані-зацыі грамадства - камуністычнае грамадскае самакіра-ванне. Канстытуцыя амаль нічога не мяняла ў дзяржаў-ным ладзе, толькі замест дыктатуры пралетарыяту ў ар-тыкуле 6 гаварылася, што "Кіруючай і накіроўваючай сілай савецкага грамадства, ядром яго палітычнай сістэ-мы, дзяржаўных і грамадскіх арганізацый з'яўляецца Ка-муністычная партыя Савецкага Саюза". Тым самым за-канадаўча замацоўвалася цэнтралісцкая адміністрацый-на-камандная сістэма партыйпага кіраўніцтва ў якасці галоўнай структуры як заканадаўчай, так і выканаўчай улады ў дзяржаве.
На тых жа прынцыпах і па такой жа структуры была створана Канстытуцыя Беларускай Савецкай Сацыялістыч-най Рэспублікі. Яна была прынята 14 красавіка 1978 года на нечарговай 9-й сесіі Вярхоўнага Савета Беларускан ССР 9-га склікання.
Канстытуцыя БССР складалася з прэамбулы, 10 раз-дзелаў, 19 глаў, 172 артыкулаў. У прэамбуле сцвярджала-ся, што ў СССР пабудавана развітое сацыялістычнае грамадства, сфарміравалася новая гістарынпая^суполь-насць людзей - савецкі народ. Традыцыйна, у рэчышчы камуністычнай прапаганды адзначалася, што нібыта ра-
бочыя і сяляне Беларусі з дапамогай рускага пралетары-я гу ўпершышо ў гісторыі здабылі сваю дзяржаўнасць у выніку перамогі Кастрычніцкай рэвалюцыі. Гэтае сцвяр-джэнне сведчыла, што складалыіікі праекта Канстыту- і цыі і дэпутаты, якія прымалі яе, ці не ведалі сапраўднай і нашай сгаражытнай гісторыі, ці наўмысна прыніжалі бе-ларускі народ. Нібыта яны нічога не ведалі ні пра По-лацкае, Тураўскаеі іншыя беларускія дзяржавы-княствы, ні пра Вялікае княства Літоўскае, эканамічную, палітыч-ную, этнічпую, культурна-прававую і тэрытарыяльную аснову якога складаў народ, што спрадвеку жыў па гэ-тай зямлі - на беларускім абшары. Далей у прэамбуле гаварылася, што ў новай Канстытуцыі захоўваюцца "ідэі і прынцыпы" папярэдніх канстытуцый Беларускай ССР і што падрьіхтавана яна ў адпаведнасці з Кансты-туцыяй СССР.
У нершай главе ("Палітычная сістэма") замацоўвала-ся новае паняцце Беларускай ССР як сацыялістычнай аі улыіанароднаіГдзяржавы. Уводзілася і новая назва "Савсты народных дэпутатаў". Новым быўТартыкул, у якім гаварылася аб кіруючай ролі КПСС - ядра палітыч-най сістэмы савецкага грамадства.
У другой главе ("Эканамічная сістэма") новага не было практычна нічога. У еіГзамацоўвалася палажэнне, што "Аснову эканамічнай сістэмы Беларускай ССР скла-дае сацыялістычная ўласнасць на сродкі вытворчасці ў форме дзяржаўнай (агульнанароднай) і калгасна-каапе-ратыўнай ўласнасці". Па-ранейшаму ў Канстытуцыі не было нават назвы "прыватная ўласнасць". У артыкуле 13 было запісана, што да маёмасці, якую мелі права на-бываць грамадзяне, адносіліся прадметы асабістага ўжыт-ку і спажывання, прадукты і вырабы падсобнай хатняй гаспадаркі, жылы дом і працоўныя зберажэнні. Артыку-лам 17 дапускалася індывідуальная працоўная дзейгіасць
223
у сферы саматужна-рамесніцкіх промыслаў, седьскай гаспадаркі, бытавога абслугоўвання, але, разам з тым, працягвалі дзейнічаць спецыяльныя акты, якія забара-нялі краўцу шыць адзенне, сталяру - рабіць мэблю, кава-лю - каваць вырабы з жалеза, а калгасніку забаранялася мець свайго каня, вала, быка, дзве дойныя каровы, Былі і іншыя забароны.
Трэцяя глава "Сацыяльнае развіццё і культура" была новай, такой не мела старая Канстытуцыя, але змест г ла-вы навізною не вылучаўся. У артыкуле 19 абвяшчалася, што сацыяльную аснову Беларускай ССР складае непа-рушны саюз рабочых, сялян і інтэлігенцыі, што Дзяржа-ва садзейнічае ўмацаванню сацыяльнай аднароднасці грамадства - сціранню класавых і іншых адрознешгяў паміж грамадзянамі.
Новай была і глава "Знешнепалітычная дзейнасць і абарона сацыялістычнай Бацькаўшчыны". У ёй было ўсяго тры артыкулы (28, 29, 30), якія пераказвалі асноў-ныя палажэнні 4-й і 5-й глаў Канстытуцыі СССР.
Раздзел II "Дзяржава і асоба" пачынаўся з новай 5-й главы "Грамадзянства Беларускай ССР. Раўнапраўе гра-мадзян", але і тут амаль нічога новага не было. У артыку-ле 32 абвяшчалася аб роўнасці ўсіх грамадзян перад зако-нам, але ў гарадах працягвала захбувацца так званая "прапіска", сельскі жыхар па-ранейшаму не мог пераёхаць бсз дазволу ў горад, дэпутат Савета нё мог быць"адданы пад суд бсз'ТГазволу адпаведнага Савета (арт. 95 Кансты-туцыі). У главе 6 "Асноўныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян БеларускаЙ ССР" таксама было мала новага. Па-ранейшаму абвяшчалася права на працу, права на ад-пачынак, на матэрыяльнае забеспячзнне_ў старасці. Но-вымі былі права на ахову здароўя, права на жыллё, ды толькі апошняе вельмі цяжка забяспечвалася у рэальным жыцці, лгодзі гадамі чакалі чаргі на асобнае жыллё. У гэ-
224
ьііі *іі і н.івс абняшчаліся свабоды слова, сходаў, мітын-। іў цулічных шэсцяў ідэманстрацый, але- толькіў мэтах у м.н і.і к.іінія і разніцця сацыялістычнага ладу. У мэтах ка-мунн іычп.іга будаўніцтва грамадзянам БССР дазваля-іііі >і .ій'ядііоўвацца ў грамадскія арганізацыі (арт. 48, 49). I іі.'н ж дзсйнасць грамадзян не адпавядала гэтым мэтам, 111 я 111 .і і у і жа падтгадалі тгад крымінальнае праследаванне. I іік. аріыкул 67 Крымінальнага кодэкса БССР 1960 года ііі іііпысавецкую агітацыю і прапаганду прадугледжваў п.ік.іранне да 10 гадоў пазбаўлення волі, а па артыкуле I хп распаўсюджванне ілжывых звестак, якія знеслаўля-юні. савсцкі дзяржаўны і грамадскі лад -прадугледжвала-ся па ібаўлсіше волі да 3 гадоў. Тут варта нагадаць, што інжывымі звесткамі лічыліся ўсекрытычныя выступленні.
Ра ідзел 111 "Нацыянальна-дзяржаўнае і адміністрацый-н.і і ірі.і гарыяльная будова Беларускай ССР" меў дзве і іавы: глава 7 - "Беларуская ССР - саюзная^ээспубліка ў скінідіс СССР", і глава 8 -"Адміністрацыйна-тэрытары-яін.н.ія будова Беларускай ССР". У главе 7 было па-раней-ні.іму іамацавана права Беларускай ССР свабоднага вы-хаду з Савсцкага Саюза (арт.’69)ГТ,'прапагандьісцкі пасгуГ 'іа і аб гым. што тэрыторыя рэспублікі нс можа быць зме-нсііа бсз яе згоды (арт. 73). Новым быў артыкул 74, якім замацоўвалася права рэспублікі ўступаць у Міжнародныя шосіпы з замежнымі дзяржавамі.
Раздзел IV "Саветы народных дэпутатаў Беларускай ССР і парадак іх абрання" - складаўся з трох глаў: 9,10 і 11. Новай у раздзеле была назва дэпутатаў Саветаў. За-мсст "Саветаў дэпутатаў працоўных" сталі "Саветы на-родных дэпутатаў". Практычна змепа назвы саветаў не ўпосіла_змен ні іх структуру, ні ў іх кампетэнцыю. У главс 10 "Выбарчая сістэма" захоўваўся стары парадак вылучэння кандыдатаў у дэпутаты толькі арганізацыямі Камуністычнай партыі Савсцкага Саюза, прафссійпымі са-
У < гас пр ня лк ме і іі
і но вь| ШІ
ва гр пг
аі ўс іп
гл мі
Л( н;
"і б< п т г
Г п в т
”1
21
юзамі, камсамолам, кааператыўнымі і іншымі грамадскімі арганізацыямі, працоўпымі калектывамі, а таксама сходамі ваеннаслужачых. Аднак, зважаючы натое, што, паводае ар-тыкула 6 Канстытуцыі Камуністычная партыя заставалася ядром усёй палітычнай сістэмы, а таксама дзяржаўных і гра-мадскіх арганізацый, то па сутнасці, усе кандыдаты ў дэпу-таты маглі вылучацца толькі пад кантролем партыйных органаў. На практыцы гэта азначала. што ў кожную выбар-чую акругу вылучаўся толькі адзін кандыдат ў дэпутаты, і гэта не давала выбаршчыкам ніякага выбару. Прадугледж-валася (арт. 93), што дэпутат ажыццяўляе свае паўнамоцт-вы, не парываючы з вытворчай або службовай дзейнасцю -як бы ў вольны ад працы час.
Раздзел V - "Вышэйшыя органы дзяржаўнай улады і кіравання Беларускай ССР" і раздзел VI - "Мясцовыя органы дзяржаўнай улады і кіравання Беларускай ССР" таксама амаль нічога новага пе ўносілі ў іх структуру і кампетэнцыю. Прадугледжвалася, што ў Вярхоўны Са-вет па аднамандатных акругах павінна выбірацца 485 дэпутатаў па пяць гадоў. Сесіі Вярхоўнага Савета скліка-ліся два разы ў год, як правіла, на 2-3 днц
Яшчэ ў XVIII стагоддзі Гуга Калантай, крытыкуючы дзейнасць Рэчы Паспалітай да 1791 года казаў, што гэта была дзяржава, "якой галаву прыстаўлялі адзін раз у два гады". Па Канстытуцыі БССР 1978 года "галаву" дзяр-жаве таксама прыстаўлялі два разы ў год, прытым усяго на 2 3 дні. Тым не менш такая праца Вярхоўнага Савета была дастатковай, бо асноўныя пытанні дзяржаўнага жыцця вырашаліся ў ЦК КПСС, ЦК КПБ і мясцовых партыйных органах, а таксама ў Савеце Міпістраў СССР і Савеце Міністраў Беларускай ССР.
Новай у Канстытуцыі БССР была глава 16, у якой было запісанаТштб дзяржаўны план эканамічнага і са-цыяльнага развіцця Беларускай ССР з'яўляецца часткай
226
дзяржаўнага плана СССР У главе 17 нічога новага аб бюдж іцс БССР не Біыло, бо фактычна бюджэт рэс-публікі вызначаўся ў Савеце Міністраў СССР. Наступ-ныя раздзслы "Правасуддзе, арбітраж і пракурорскі на-гляд", "Гсрб, сцяг, гімн і сталіца Беларускай ССР" і апоінні "Дзсянне Канстытуцыі Беларускай ССР і пара-дак яе змянення" паўтаралі палажэнні ранейшай Кан-стытуцыі.
Апаліздэксту Канстытуцыі Беларускай ССР 1978 года дазваляе зрабіць вывад, што галоўнай яе навізной было замацавапне палажэння аб перарастанні дзяржавы дык-тагуры пралетарыяту ў агульнанародную дзяржаву, што вяло да нсрагляду тэарэтычных асноў сацыялістычнага права. Запіс у артыкуле 6 пра кіруючую ролю Камуністыч-най нартыі нс быў новым, бо ў Канстытуцыі СССР 1936 года (арт. 126) і Канстытуцыі БССР 1937 года (арт. 101) гаварылася, што Усесаюзная Камуністычная партыя з'яў-лясцца "кіруючым ядром усіх арганізацый працоўных як грамадскіх, так і дзяржаўных". Канстытуцыя СССР 1977 года нс ўпосіла значных змен ні ў грамадскі, ні ў дзяржаў-ны ла Савецкага Саюза. Кіруючыя колы Савецкага Са-юза разлічвалі падтрымаць у грамадстве надзею на пас-туповы рух да камунізму і разам з тым перакрэсліць нерэ-алыіас, выхвальнае абяцанне М. Хрушчова, што камунізм будзе пабудаваны да 1980 года, дадзенае ім на XXII з'езд-зе КПСС у 1961 годзе.
§ 3. Праваахоўныя органы
Праведзеная ў пачатку 60-х гадоў рэформа праваахоў-ных органаў не дала чакапых вынікаў. У ходзе рэформы былі ліквідаваны саюзна-рэспубліканскія Міністэрствы ўпутраных спраў СССР і Міністэрства юстыцыі СССР. У 1962 годзе Міністэрства ўнутраных спраў БССР было нераўтворана ў Міністэрства аховы грамадскага парад-227
ку Бсларускай ССР. Пасля ліквідацыі Міністэрства юсгы цыі Бсларускай ССР у 1960 годзе яго функцыі па кіраўніц і вс раённымі (гарадскімі) народнымі і абласнымі судамг дзяржаўнымі натарыяльнымі канторамі, а таксама вя дзснне судовай статыстыкі ўскладалася на Вярхоўны Суд Бсларускай ССР. Для выканання кадыфікацыйнай працы і сістэматызацыі заканадаўства, а таксама для раснра цоўкі новых законапраектаў па даручэнні ўрада і паня рэдняга разгляду праектаў, законаў і іншых прававых ак-гаў, што ўносіліся ў Савет Міністраў БССР, у сакавіку 1960 года пастановай Савета Міністраў Беларускай ССР была ўтворана Юрыдычная камісія пры Савеце Міністраў. Юрыдычнай камісіі было даручана ажыццяўляць і мета-дычпае кіраўніцтва дзейнасцю ўстаноў Запісаў актаў гра-мадзянскага стану (ЗАГС). Усе гэтыя пераўтварэнні рабі-ліся дзеля таго, каб падкрэсліць паступовае перарастанле сацыялістычнай дзяржавы ў "камуністычнае грамадскас самакіраванне". Пасля кастрычніцкага і лістападаўскага 11 лснумаў ЦК КПСС (1964 г.) і асабліва пасля ХХШ з'езда КПСС (1966 г.) пачаўся адыход ад рэформ і вяртанне да больш жорсткай цэнтралізацыі ў партыйным і дзяржаў-пым кіраванні.
Летам 1966 года было ўтворана саюзна-рэспубліканс-кае Міністэрства аховы грамадскага парадку СССІ’. якое ў 1968 годзе атрымала старую назву - Міністэрс і в.і ўнутраных спраў СССР. У той жа час было адноўлсна і Міністэрства ўнутраных спраў Беларускай ССР.
У 1970 годзе былі адноўлены Міністэрства юстыцыі СССР. Міністэрства юстыцыі Беларускай ССР і ўтвора-ны аддзелы юстыцыі ў выканаўчых камітэтах абласпых Саветаў. Такім чынам, цэнтралізавапая сістэма кіраўніцг-ва судамі і іншымі ўстановамі была адноўлена поўнасцю.
Цэнтралыіае месца сярод праваахоўных оргапаў на-лежыць судам. Судовая ўлада - адна з трох улад, якая
228
і'яўііж'цн.і п.іжіісііііі.ін усгаповай, што забяспечвае пра-н.іпукі .іхнну ппарісаў грамадзян, грамадства і ўсёй днірлі.іпы V Бсл.-ірускай ССР у 60 80 гадах судовая сісі ім.і буд.іналася п одпа з законам ад 20 лістапада 1959 іод.і "Аіі судопым надзе Бсларускай ССР". Яна склада-іаоі і Впрхоўнаі а Суда Бсларускай ССР, абласных су-доў. расппых (іарадскіх) народных судоў. Задачай са-всцкіх судоў было "выхаванне грамадзян у духу адда-наі ці Рад іімс і справе камунізму". Мэты правасуддзя за-коп аб судоным ладзе вызначаў, у першую чаргу, такія: ахоўпаці. ад усялякіх замахаў грамадскі і дзяржаўны лад, сацыінпсіычную сістэму гаспадаркі і сацыялістычную ўласііасць. 1 Іа другім месцы стаяла ахова правоў грама-д »*ііі. і на гр іцім правоў дзяржаўных, калгасных, каапе-раіыўных і грамадскіх прадпрыемстваў і арганізацый.
Вярхоўпы Суд Беларускай ССР выбіраўся Вярхоў-пым Саветам БССР на 5 гадоў. Складаўся ён са стар-шыні. намсспікаў старшыні, з 1967 года першага намес-піка старшыні, членаў Вярхоўнага Суда і народных за-сядацеляў. Дзейнічаў ён у наступным складзе: а) судовая калсгія па грамадзянскіх справах; б) судовая калегія па крыміпальных справах; в) Пленум Вярхоўнага Суда (на шей, з 1989 года пачаў дзейнічаць яшчэ і Прэзідыум Вярхоўнага Суда). Вярхоўны Суд рэспублікі разглядаў снравы па першай інстанцыі, па касацыйных скаргах на судовыя пастановы абласных судоў і ў парадку судовага нагляду - пратэсты вызначаных законам службовых асоб на пастановы ўсіх судоў рэспублікі, што ўступілі ў законную сілу.
Абласны суд выбіраўся абласным Саветам дэпутатаў працоўных на 5 гадоў. 3 1979 года ў Мінску дзейнічае на правах абласнога суда Мінскі гарадскі суд. Абласны суд складаецца са старшыні, яго намеснікаў, членаў суда і народных засядацеляў і дзейнічае ў складзе судовых ка-
легій па грамадзянскіх або крымінальных справах і іір »п дыума суда. Да яго кампстэнцыі адносяцца разгляд і ра мадзянскіх і крымінальных спраў па першай інстанцыі. .і таксама ў якасці касацыйнай інстанцыі разгляд скарі аў і пратэстаў на пастановы раёпных (гарадскіх) народных судоў. Прэзідыум абласнога суда разглядаў пратэсты ад паведных асоб на пастановы раённых (гарадскіх) народ ных судоў, што ўступілі ў законную сілу, а таксама на ка сацыйныя пастановы судовых калегій абласнога суда.
Раённы (гарадскі) народпы суд утвараўся ў кожным раёне або горадзе, які не падзяляўся на раёны. Народ ныя суддзі на той час выбіраліся грамадзянамі раёна (і о-рада) на падставе ўсеагулыіага, роўнага і прамога вы барчага права пры тайным галасаванні на 5 гадоў. На родныя засядацелі раённых (гарадскіх) народных судоу выбіраліся на агулыіых сходах рабочых, служачых і ся лян па месцы іх працы або жыхарства, ваеннаслужачых па вайсковых часцях адкрытым галасаваннем на два гады. У раёнах, дзе выбіралі двух і болей народных суд дзяў, выканаўчы камітэт раённага (гарадскога) Савста дэпутатаў працоўных зацвярджаў з ліку народных суд-дзяў старшага народнага суддзю, які разам з разглядам спраў павінен быў займацца і арганізацыяй працы суда. Раённы (гарадскі) народны суд разглядаў усе грамадзяпс-кія і крымінальпыя справы, за выключэннем спраў, якія былі аднесены законам да кампетэнцыі вышэйшых су-доў і ваенных трыбуналаў.
Савецкая судовая сістэма, пры якой усе суддзі - ад Вярхоўнага Суда да народных - знаходзіліся ў залсж насці ад партыйных і дзяржаўных выканаўчых оргапаў не давала ім магчымасці быць незалсжнымі. Усе суддіі падбіраліся і рэкамендаваліся на свае пасады адпавсд-нымі партыйнымі ўстановамі. Суддзі Вярхоўнага Суда выбіраліся Вярхоўным Саветам толькі пасля таго, як
230
былі іаціісрджаны ў ЦК КПБ, суддзі абласных і народ-ных (. удоў і шнярджаліся ў абкамах партыі. Таму ў сваёй дзсіін.к ці япы ііавіііны былі ўлічваць пастановы партый-ных і'сід.іў і плспумаў, а то і ўзгадняць з партыйнымі ўсі аноіі.імі канкр >і ныя прыгаворы і рашэнні, што не да-вала ім маі чымасці судзіць, як гаварыў славуты Несцер-ка, "п.і праўдіс".
йпдна і народнай мудрасцю, ад суда патрабуецца, каб сн (н.іў дасіуппы кожнаму, чые правы парушаны, а галоунас хугкім, справядлівым і літасцівым. А што са-всцкія суды? Адносна даступнасці. Калі, скажам, проста-і а с а псцкаі а чалавска нехта пабіў, нанёс яму цяжкія паш-коджанні іраўмы, ён не меў права тут жа падаць ў суд крымінальны іск, а павінен быў прасіць пракурора або міліцыю ўібудзіць крыміналыіую справу і праз некато-ры час псрадаць яе ў суд. Асабліва цяжка было ўзбудзіць снраву. калі злачынства ўчыніў які-небудзь чыноўнік ці, скажам, міліцыянер. Па той жа прычыне, што крымі-налыіая снрава спачатку павінна была прайсці праз міліцыю і пракуратуру: там яе маглі проста затрымаць па доўг і час. Тое ж самае можна сказаць і пра справядлі-васць савсцкага суда. Калі за так званы антысавецкі анекдот чалавек мог быць пакараны зняволеннем на 10 гадоў, ці за прыватна-прадпрымальніцкую дзейнасць або за камерцыйнае пасрэдніцтва на 3 5 гадоў, - якая ж тут снравядлівасць? Пра літасцівасць савецкага суда так-сама гаварыць не даводзіцца: суд не меў права змякчаць жорсткі закон.
У сістэме праваахоўных органаў Беларускай ССР важнае значэнне мела пракуратура рэспублікі. У Са-вецкім Саюзе органы пракуратуры складалі адзіную цэнтралізаваную структуру, якую ўзначальваў Гене-ральны пракурор СССР. Канстытуцыяй СССР 1977 года ўстанаўлівалася, што Вярхоўны Савет СССР прыз-
231
начае Генеральнага пракурора СССР, а ён, у еваю чарі у. прызначае пракурора Беларускай ССР і пракурораў аб-ласцей. Раённыя і гарадскія пракуроры прызначаліся пра-курорам Беларускай ССР і зацвярджаліся Генералыіым пракурорам СССР. Усе пракуроры прызначаліся на 5 га-доў. Пракурор Беларускай ССР і падначаленыя яму пра-куроры ажыццяўлялі на тэрыторыі БССР нагляд за дак-ладным і адпастайным выкананнем законаў усімі міністэр-ствамі, дзяржаўнымі камітэтамі і ведамствамі, прадпры-емствамі, установамі і арганізацыямі, выканаўчымі і рас-парадчымі органамі мясцовых Саветаў народных дэпу-татаў, калгасамі, кааператыўнымі і іпшымі грамадскімі арганізацыямі, службовымі асобамі, а таксама грамадзя-намі. На пракуратуру ўскладалася аргапізацыя барацьбы з крымінальнай злачыннасцю, каардынацыя дзейнасці ўсіх праваахоўных органаў. У выпадках, прадугледжаных законам, пракуратура праводзіла папярэдняе следетва, падтрымлівала дзяржаўнае абвінавачванне ў судах. Арга-нізацыя і парадак дзейнасці оргапаў пракуратуры вызна-чаліся Канстытуцыяй і Палажэннсм аб пракурорскім на-глядзе ў СССР, зацверджапым Указам Прэзідыума Вяр-хоўнага Савета СССР ад 24 мая 1955 года.
§ 4. Змены ў заканадаўстве
Аднаўленне агульнасаюзнага і бсларускага закана-даўства, пачатас ў другой палове 50-х і на пачатку 60-х га-доў, доўжылася і ў 70-я гады. У гэты псрыяд адбылісязнач-ныя зрухі ў развіцці тэорыі права. Стала зразумела, што той погляд, які існаваў раней, - быццам бы дасягпенні філа-софіі і тэорыі права мінулых вякоў і капіталістычнага раз-віцця грамадства непрыдатныя для сацыялістычнага гра-мадства, аказаўся памылковым. Значыць, трэба было больш уважліва вывучаць гісторыю развіцця права і выкарыс-тоўваць шматвяковы сусветны вопыт яго развіцця.
232
V 1Чб(і і<»д іс бі.іў уііеріныіііо перавыдадзены Статут Вялік.н.і міясіп.і Ліюўскаіа 1529 года, а з 1963 года ў Бел.іручкім діяржаўным унівсрсітэце пачалося выкла-даііпе ін іорыі діяржавы і права Беларусі, пачынаючы са сіарнжыпіых ч.ісоў. У 1973 годзе Інстытутам філа-софіі і нрапа Акадэміі Навук БССР была выдадзена кніжк.і "Парысы іісгорыі філасофскай і сацыялагічнай думкі Бспарусі (да 1917 года) ", у якойрабіўся аналізпра-вавых і іі.іліі ычпых ідэй, а таксама беларускага закана-даўсіна XVI сіагоддзя. Усё гэта спрыяла больш глыбо-каіі распрацоўцы повых законапраектаў.
У і.ікіх умовах былі падрыхтаваны і зацверджаны ў 1964 годзс I рамадзянскі і Грамадзянска-працэсуалыіы кодэксы Бсларускай ССР. У Грамадзяпскім кодэксе болын ноўпа былі выкладзены нормы аб таварна-гра-нювых адносінах як паміж сацыялістычнымі гаспадар-чымі арі аіінацыямі, так і паміж імі і грамадзянамі і наміж і рамадзянамі, што, у пэўнай меры, з'яўлялася адыходам ад дагматычных ідэй сацыялізму.
Дзеля больш дакладнага прававога рэгулявання і па-шыр ннія правоў грамадзян у сферы сямейных і маёмас-ных адносін у 1969годзе быў выдадзены Кодэкс аб шлю-бс і сям'і БССР. Ён складаўся з прэамбулы і раздзелаў: аіулыіыя палажэнні; шлюб; сям'я; акты грамадзянскага сгану. Нормы Кодэкса ўлічвалі як мінулае заканадаўства рэспублікі, так і нормы міжнароднага права. У Кодэксе былі ўлічаны палажэнні артыкула 16 "Усеагульнай дэк-тарацыі правоў чалавека", хаця на той час Беларуская ССРяшчэне далучалася да "Усеагульнай дэкларацыі...".
Дабрабыт кожнага народа ў значнай ступепі зале-жыць ад разумнага і эканамічна-рацыянальнага выка-рыстаня зямлі, якая ў Савецкім Саюзе абвяшчалася вык-лючнай уласнасцю дзяржавы. Калгасы і іншыя землека-рыстальнікі павінны былі эфсктыўна выкарыстоўваць
233
зямлю, беражліва адносіцца да яе, павышаць яе ўрадлі васць, але яны не мелі права ёю распараджацца, нс мспі права перадаваць частку зямель іншым землекарысталыіі кам, нават сваім жа калгаснікам звыш нормы для нры сядзібнай гаспадаркі. Усё гэта было замацавана ў Зямсл ь ным кодэксе Беларускай ССР, які быў прыняты 24.12.1970 года ў адпаведнасці з "Асновамі зямельнага заканадаўсі на Саюза ССР і саюзных рэспублік". Зямельны кодэкс 1970 года крыху палепшыў парадак зямельных праваадносін, але не вырашыў галоўнага пытання, не даў магчымасці сялянам самім свабодна выбіраць формы землекарыстан-ня. Блізкімі па сваім змесце і прызначэнні да Зямслыіаі а кодэкса былі Водны кодэкс БССР, прыняты ў 1972 годзе. і Кодэкс аб нетрах 1976 года.
Другой галіной права, якая пспасрэдпа звязана з даб-рабытам народа, з'яўляецца Працоўнае права. Япо рэгу-люе адносіны ў працэсе працы паміж рабочымі і служа-чымі, з аднаго боку, і прадпрыемствамі і арганізацыямі з другога, і іншыя. цесна звязаныя з імі адносіны. Ас-ноўным і адзіным сістэматызавапым заканадаўчым ак-там, які рэгуляваў працоўныя адпосіны ў той час, быў Кодэкс законаў аб працы, прыняты ў 1972 годзе. Крыху раней, у 1971 годзе, у Беларускай ССР быў прыпяты Папраўча-працоўны кодэкс, які рэгуляваў прававое ста-новішча асоб, што адбывалі пакаранне ў адпаведных ус-тановах. Гэтыя два кодэксы распрацоўваліся з улікам "Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека", хоць і бсз спасылак на яе.
Прававыя адносіны, якія ўзнікаюць паміж грамадзя-намі і дзяржаўнымі ўстановамі ў сувязі з учыненнем гра-мадзянамі адміністрацыйных правапарушэнняў і адказ-насці за іх, рэгуляваліся прававымі нормамі, сістэматы-заванымі ў Кодэксе аб адміністрацыйных правапару-шэннях, які быў прыняты ў лютым 1984 года. Галоўнай
234
задач.ііі КаЛІІ !>((’!’ было ўпарадкаваць і абмежаваць адмінісіраці.іініі.ія ііакараіші грамадзян.
Ці.і р.нвінцс іакападаўсгва Беларускай ССР станоўчае ўзд ісяіінс ака іалі пасгапова ЦК КПСС, Прэзідыума Вяр-хоўнаі .і С.ііісіа СССІ’ і Савста Міністраў СССР ад 2 ве-расня 1976 іодіі "Лб падрыхтоўцы і выданні Зводу зако-наў ( ('( І’" і апалапчная пастанова ЦК КПБ, Прэзідыу-ма Вярхоўнага Савета і Савета Міністраў БССР ад 1 лісіанада 1976 года "Аб падрыхтоўцы і выданні Зводу законаў Бсларускай ССР", у якіх ставілася задача ў ка-рогкі гірміп распрацаваць і выдаць шэраг новых зака-надаўчых актаў. Гэтыя пастановы актывізавалі працу іорыдычпых служб вышэйшых органаў Беларускай ССР у садружіііісці і вучонымі рэспублікі/у
I Іадсумоўнаючы^развіццё заканадаўства Беларускай ССР у іругой палове 60-х і першай палове 80-х гадоў, варіа адзначыць наступныя моманты: а) прызнанне ў Кііііс і ы гуцыі СССР пераўтварэння дзяржавы дыктату-ры пралсіарыягу ў агульнанародную дзяржаву вяло да перагляду тэорыі і практыкі дзяржаўнай палітыкі, а і аксама ролі і сутнасці заканадаўства, якое, замацоўва-ючы рансй перш за ўсё інтарэсы толькі партыйна-дзяр-жаўнай наменклатуры, пачало станавіцца на шлях нар-малыіага агулыіачалавечага працэсу высвятлення, уз-гадпсішя і вырашэння супярэчнасцей паміж рэальнымі іптарэсамі грамадзяп і дзяржавы на аснове дасягненняў сусвстнай прававой навукі; б) ва ўсіх заканадаўчых ак-тах, прынятых у рэспубліцы ў гэты перыяд, пачало ад-чувацца ўздзеянне па іх змест "Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека", да якой на той час яшчэ не далучыліся Савецкі Саюз і Беларуская ССР; в) назапашаныя пра-вавыя акты паслужылі базай для далейшага развіцця тэорыі і прак^ыкі дзяржаўнага будаўніцтва Беларускай дзяржавы.
235
§ 5. Міжнародныя сувязі
Рашэнні XX з'езда КПСС вызначылі курс Савецкаі а Саюза ў зпешняй палітыцы на мірнае суіснаванне дзяр-жаў з розным сацыяльным ладам, а ва ўнутранай -ла на-ніырэнне правоў саюзных рэспублік, і ў значнай ступсні актывізавалі міжнародныя адносіны Беларускай ССР7 Хаця знешняя палітыка Беларускай ССР знаходзілася ў поўным падпарадкаванні агульнасаюзным знешнепалі-тычпым установам, аднак змена курсу і адмова ад палі-тыкі жорсткай ізаляцыі ад знешняга свету, першыя крокі па прарыве "жалезнай заслоны" садзейнічалі актывізацыі зпсшнепалітычнай дзейнасці Бсларускай ССР. Прад-стаўнікі Беларусі актыўна ўдзельнічалі ў працы ўсіх сссій Генеральнай Асамблеі ААН і многіх яе спсцыялізаваных устаноў. Беларуская ССР заключылашэрагміжнародных двух- і шматбаковых дагавораў і капвепцый.
На сесіях Геперальнай Асамблеі ААН па ініцыятывс беларускай дэлегацыі сумесна з іншымі краінамі былі прыняты рэзалюцыі адносна абмежавання адтоку капі-талу, аб урэгуляванні і ўдасканаленні эканамічных сістэм у краінах, якія сталі на шлях развіцця. Ажыццяўленпе гэ-тых рэзалюцый дало магчымасць многім з гэтых краіп атрымаць значныя сродкі для развіцця сваіх эканомік.
На XXIX сесіі Генеральнай Асамблеі ААН (1974 г.) пры падтрымцы беларускай дэлегацыі была прыпята Хартыя эканамічных правоў і абавязацельстваў. Яна ўключала шэраг прагрэсіўных палітычпых прынцыпаў, такіх, як мірнае суіснаванне, ажыццяўленне міжнародна-га гандлю на аснове ўзаемнай выгады, роўных пераваг і ўзаемнага прадастаўлення рэжыму найбольшага спры-яння, недапушчэнне дыскрымінацыі ў гандлі і іншыя.
Беларуская ССР актыўна ўдзельнічала ў Арганізацыі ААН па пытаннях адукацыі, навукі і культуры (ЮНЕС-КА), якая заклікана садзейнічаць умацаванню міру, бяспскі 236
і супр.іцоуіпііі ву усіх народаў піляхам развіцця адукацыі, папукі і куін.іуры ў пп.ір >сах чабеспячэнняўсеагульнайпа-п.іі і л.і і іірявядлінасці, іакоппасці, правоў чалавека. Бела-руская ркііуьніка мсла свайго пастаяннага прадстаўніка пры ііп.іо квагэры ІОІІЕСКА ў Парыжы.
3 1954 іод.і І.ССР пачалаўдзельнічацьурабоцеМіжна-родн.ні Арі.ніізацыі Працы (МАП). Яе асноўнымі зада-чамі і'яуііяіоцца садзсйнічанне паляпшэнню ўмоў працы, р нламсінацыя рабочага часу і ўстанаўленне гарантыі за-рабоінан плагы, засцярога рабочых ад прафесійных хва-роб і няііічаспых выпадкаў на вытворчасці, ахова працы дзяцсіі, надлсгкаў і жанчын, устанаўленне пенсій па ста-р.ісці і іпваліднасці. прызнанне прынцыпаў прафсаюзнай сііабоды і пскагорыя іншыя. Вышэйшы кіруючы орган МАІI I 'епсральная канферэнцыя, месца знаходжання -Ж інена. Бсларусь ратыфікавала канвенцыі МАП, у пры-вагнасці Капвснцыю № 29 адносна прымусовай або аба-вя іковаіі працы; Канвенцыю № 47 аб скарачэнні рабочага часу да 40 гадзін на тыдзепь; Канвенцыю № 111 адноспа дыскрыміпацыі ў галіне працы і занятасці.
Ьеларуская дэлегацыя пастаянна ўдзельнічае ў рабо-цс Міжпароднага Саюза Электрасувязі (МСЭ), які са-дзсйпічае падтрымцы і пашырэнню міжнароднага суп-рацоўпіцтва ў выкарыстанні электрасувязі, рэгіструе ра-дысхвалі, праводзіць іншую работу.
У 1956 годзе заснаваны, а ў 1957-м падпісаны Статут Міжнароднага Агенцтва па Атампай Эпергіі (МАГАТЭ). Бсларускія спецыялісты пастаянныя ўдзельнікі навуко-вых парад агенцтва.
Беларусь удзельнічае і ў многіх іншых міжнародных арганізацыях і канвенцыях. Пра набыццё міжнароднага аўтарытэту беларускай рэспублікі ў 70-я гады сведыць і той факт, што яна была абрана на 1974 1975 гады непа-стаянным членам Савета Бяспекі ААН.
Разам з тым Беларусь доўга не далучалася да "Уссаіулі. пай дэкларацыі правоў чалавека", не быў ратыфікаваны СССР і БССР, аж да пачатку 90-х гадоў, факультатыўпы пратакол да "Пакта аб грамадзяпскіх і палітычных пра-вах", на падставе якога прыватныя асобы маглі б на-кіроўваць скаргі ў выпадку парушэння іх правоў у міжпа-родны Камітэт па правах чалавека. Негатыўны ўплыў на міжнароднае становішча СССР, а значыць і БССР, аказа-ла ваеннае ўмяшанне СССР у Чэхаславакіі ў 1968 годзе і ў Афганістане ў 1979 годзе, бо беларускія дэлегацыі на міжна-роднай арэне цалкам падтрымлівалі гэтыя дзеяпні СССР.
Паступова з развіццсм прамысловасці ўсталёўваліся шешнеэканамічныя сувязі рэспублікі з замежнымі краі-памі. Беларусь пастаўляла па экспарт трактары, грузавыя аўтамабілі, калійныя ўгнаенні, тавары шырокага ўжытку. 3-за мяжы ў рэспубліку ўвозіліся абсталяванне для прад-нрыемстваў, прадукты харчавання, лекавыя прэпараты.
У 70-я гады развіваліся культурныя сувязі з Польшчай, Балгарыяй, Германскай Дэмакратычнай Рэспублікай, Венг-рыяй, Румыніяй. Асабліва плённа развіваліся літаратур-ныя, мастацкія, навуковыя, адукацыйпыя, спартыўныя і турыстычныя сувязі. 3 другога боку, варта адзначыць, што гэтыя культурныя сувязі былі досыць абмежаваныя, япы не набылі масавага характару. Беларусь, фармальна абвешчаная суверэннай, фактычна была часткай унітар-най дзяржавы, і кожны яе крок рэгламен гаваўся і кантраля-ваўся ЦК КПСС. Манаполія цэнтральных партыйных і дзяржаўных органаў не давала магчымасці беларускаму народу шырока і ўсебакова ўдзельнічаць у жыцці міжна-роднай супольнасці, сапраўды "запяць свой пачэсны пасад між народамі". Але, нават пры ўсёй абмежаванасці сваіх міжнародных сувязей беларуская рэспубліка ўжо і ў той час усё ж набыла сусветную вядомасць, а яе прадстаўнікі на-былі вопыт удзелу ў міжнародным супрацоўніцтве.
238
Iлнна9
ДІЯРЖЛЎІІАЕ БУДАЎНІЦТВА I» X ІІУБДІКІ БЕЛАРУСЬ
(1985-1994)
§ 1. Д.кйнасць ііышэйшых органаў Савецкага Саюза і Белнрускіій ССІ* на нераадольванні крызіснага стану ў зкііпоміцы нры дапамозе "паскарэння"
і "перабудовы"
Складаны характар развіцця савецкай эканомікі. на-расіапнс жанамічпых цяжкасцсй, нястачы ў забеспя-ч іііні пасслыііцтва прадуктамі харчавання і прадметамі іпырок.н а ўжыіку, велізарныя выдаткі на вайну ў Афга-пісіапс. пснамсрныя затраты на ваенную галіну і цяж-кую нрамыслонасць, шчодрае фінансаванне шэрагу краін А йі і Афрыкі зводзілі на пішто спробы нейкім чынам налсіпііыць дабрабыт народа. Ссльская гаспадарка па-раіісінііаму іаставалася адсталай галіпой экапомікі, што няло да масавых закупак за мяжой збожжа. мяса, мала-ка, масла і іншых прадуктаў харчавання. Не вырашалася жыллёвая праблема. Нацыянальнай трагедыяй для Бела-русі сталася катастрофа на Чарнобыльскай атамнай элск грастанцыі ў 1986 годзе. Асабліва моцнае радыя-цыйпас забруджванне Беларусі было выклікана злачын-ным загадам асадзіць радыяцыйны пыл штучнымі даж-джамі пад Гомельскай і Магілёўскай абласцямі.
Крызісныя з'явы ў экапоміцы сталі асабліва яскрава праяўляцца ў сярэдзіне 80-х гадоў, а крызіс жа ў сельскай гаспадарцы пачаўся яшчэ раней. Валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі Беларусі ўжо ў 1980 годзе скараціла-ся ў параўнанні з 1970 годам па 10%. Цяжкас эканамічнае становішча ў Беларускай ССР пагаршаў і абвастраў той факт, што 288 буйных прадпрыемстваў рэспублікі зна-ходзіліся ў агулыіасаюзным падпарадкаванні. На іх у 1989
239
годзе працавала 726 тыс. рабочых і служачых або 58% усіх працуючых у прамысловасці, але ў рэспубліканскі бюджэт яны давалі толькі 8,5% ад свайго прыбытку. Ас-ноўны іх прыбытак забіраўся ў саюзны бюджэт ("Звяз-да". 1989. 19 верасня). Сродкі ж саюзнага бюджэту ішлі, як ужо адзначалася, па ўтрыманне самай вялікай у свеце арміі, на яе непамерна вялікае ўзбраенне. Усё гэта не маг-ло не весці да нарастання крызісных з'яў.
Першыя захады дзеля выпраўлення цяжкага эканамі-чнага становішча былі зроблены пасля прыходу да ўлады ў канцы 1982 года Ю. Андропава, які жорсткімі адмініст-рацыйнымі мерамі спрабаваў павесці парадак у экапомі-цы, не мяняючы самой сістэмы. У лютым 1984 года партый-на-дзяржаўнае кіраўніцтва ў СССР узначаліў К. Чарненка, пры якім крызісныя з'явы сталі яшчэ больш відавоч-нымі. У сакавіку 1985 года, пасля смсрці К. Чарнснкі, Ге-неральным сакратаром ЦК КПСС быў абрапы Міхаіл Гарбачоў, з прыходам да ўлады якога пачалася ў СССР гэтак звапая ПЕРАБУДОВА. Аспоўпым зместам пера-будовы была спроба ўмацавання сацыялістычнага ладу на аснове дэмакратызацыі і рамадскага жыцця, аслаблен-пя цэнзуры, пашырэння самастойнасці прадпрыемстваў. Быў абвешчаны новы курс на паскарэнне сацыяльна-эканамічнага развіцця краіп. Для яго ажыццяўлення раб-іліся першыя крокі ў напрамку да рынкавых адносін. У лістападзе 1986 года быў прыняты закоп СССР "Аб індывідуальнай працоўнай дзейнасці", згодна з якім ра-меснікам дазвалялася вырабляць і прадаваць тавары сваёй вытворчасці. Тым самым дазваляліся не толькі вытворчасць, але і прыватны гандаль, таварна-рынач-ныя адносіны. У 1987 годзе Вярхоўны Савет СССР пры-няў закон "Аб дзяржаўным прадпрыемстве", які павінен быў садзейнічаць пераходу ад адміністрацыйных мета-даў кіравання да экапамічпых.
240
I І.пін.ір яіпг і .пккнасці і носнсхі псрабудовы ў гра-м.і ігкім і іі.і п і і.ічпым жі.іцці кыклікалі значныя змены як у( ( < Т. і.ік іў чіяржанахс<іцыялістычнагалагера:Балга-рі.п Веіп |>і.іі I ДІ’, 1 Іолынчы, Чэхаславакіі. У СССР па-чалі ўіплрацпа нлні і ычныя нартыі і грамадскія аб'яд-паіпіі ’Іні.і'іаіііі.ііі з’япаіі сталі людныя сходы і мітынгі. На іх усі ч.н нсіі, апрача сацыяльна-эканамічных патраба-ванняу. і уча п па ірабаваіші аб наданні рэспублікам суве-рліп ну. Псріпымі началі патрабаваць болып шырокіх праіюў у А ісрбайджанс, Грузіі, на Украіне і ў Прыбал-гыіісіоч р іспубліках.
V Ьсларусі ў 1988 годзе быўутвораны Арганізацыйны Каміі п з прадстаўнікоў псраважна нацыянальна-куль-іурніцкіх дісячаў, якія летам 1989 года правялі ў Вільні Усгапоўчы і'сзд. Ён абвясціў аб утварэнні Беларускага народнаіа фроіггу "Адраджэнне", прыняў статут і праг-раму руху. I Іраграма складалася з раздзелаў: "Суверэні-і 11". "/1 імакра'гыя. Правы чалавека", "Нацыянальнае пы-іаіінс", "Мова", "Культура", "Адукацыя і навука", "Рэлі-іія і ірамадства". "Этыка і маральнасць". Характэрна, ін і о па псршае месца быў пастаўлены суверэнітет, ад яко-га іалежаць у рэшце рэшт эканоміка і культура.
У всрасні 1987 года ЦК КПСС прыняў пастанову, якой карэііііым чынам мяняліся адносіны Камуністычнай пар-тыі і дзяржаўных органаў да развіцця асабістых падсоб-ных і дачных гаспадарак грамадзян. Устанаўлівалася, што памеры прысядзібных зямелыіых надзелаў і нормы ўтрыманпя жывёлы і птушак у асабістых падсобных гас-падарках грамадзян вызначаюцца сельскімі і пасялко-вымі Савстамі народных дэпутатаў, калгасамі і саўга-самі. Рэкамендавалася калгасам і дазвалялася саўгасам шырэй выкарыстоўваць арэндны падрад, а таксама прадастаўляць на доўгі тэрмін дадатковыя зямельныя ўчасткі калгаснікам, рабочым саўгасаў і іншым грамадзя-
?4)
нам, Гэтая пастанова ЦК КПСС была першым крокам на шляху да рыначпых адносін у сельскай гаспадарцы, пераходу ад калгаснага ладу да фермерскай гаспадаркі. Але яна ў многіх раёнах не атрымала падтрымкі.
Праведзеная летам 1986 года XIX Усесаюзная канфе-рэнцыя КПСС прыняла шэраг рэзалюцый: "Аб ходзе рэа-лізацыі рашэнняў XXVII з'езда КПСС і задачах па паг-лыбленні перабудовы", "Аб дэмакратызацыі Савецкага грамадства і рэформе палітычнай сістэмы", "Аб барацьбс з бюракратызмам", "Аб міжнацыянальных адносінах", "Аб галоснасці", "Аб прававой рэформе", "Аб некаторых неадкладных мерах па практычным ажыццяўленні палі-тычнай рэформы сістэмы краіны". М. Гарбачоў у дак-ладзе на канферэнцыі выказаўся за неабходнасць утва-рэння "прававой дзяржавы", у якой бы свабодна выяўля-лася воля розных класаў і сацыяльных груп насельніцтва, партыйныя органы былі б пазбаўлены права ўмешвацца ў кіраванне гаспадарчымі справамі. Саветы прапанавала-ся прыблізіць да асноў парламентарызму.
Згодна з рашэннямі XIX паргканферэнцыі ў снежні 1988 года Вярхоўны Савет СССР прыняў закон "Аб змяненні і дапаўненні Канстытуцыі СССР" і закон "Аб выбарах на-родных дэпутатаў СССР". Паводле іх уносіліся змены ў выбарчую сістэму і ўтвараўся З'езд народных дэпутатаў СССР як вышэйшы орган дзяржаўнай улады ў СССР. Яго-ны склад вызначаўся ў 2250 дэпутатаў, дзвс трэці якога па-вінны былі складаць дэпутаты, выбраныя пасельніцтвам, а трэцюю частку - прадстаўнікі грамадскіх арганізацый. З'езд фарміраваў Вярхоўны Савет СССР з 542 дэпутатаў як пас-таянна працуючы заканадаўчы орган. Старшынёй Прэзі-дыума Вярхоўнага Савета СССР быў абраны Генералыіы сакратар ЦК КПСС М. Гарбачоў.
Новы выбарчы закон даваў магчымасць вылучаць некалькі кандыдатаў у дэпутаты па кожнай выбарчай
242
акру н- >ік нд нраднрысмсі паў і грамадскіх устаноў, так і ал сход.іў ін.іо.ірпі'іыкаў па месцы жыхарства. Частка дэнуі н іў нс пыбіралася, а прызначалася ад грамадскіх арі .піі і.ніыіі
11.і І'е ід н.іродііі.іч д ліугатаў СССР ад Беларускай ССР бы ю іоріна 60 пародпых дэпутатаў, сярод якіх былі і прым іынкі бслдрускай нацыянальнай дэмакратыі: В. Бы-кау, А. Д.іправолЬскі, М. Ігнатовіч, С. Шушкевіч і іншыя.
У ........... 1989 года Вярхоўны Савет Беларускай
ССР нрыняў закон "Аб выбарах народных дэпутатаў Бсларускан < СР", паводле якога кандыдаты ў народныя дліутаіы маілі вылучацца па некалькі на адну акругу. Выбары д >пу іаіаў былі прызначаны на 4 сакавіка 1990 года. Праходзілі яны ў вострай палітычнай барацьбе. Кіруючыя оріапы Камуністычнай партыі ўжывалі роз-ныя адміпісі рацыйныя і прапагандысцкія сродкі, каб не дапусціць, ці хоць бы абмежаваць колькасць нацыяналь-ных д імакрагаў у Вярхоўным Савеце. Законам прадуг-лсджвалася і прызначэнне 50 дэпутатаў Вярхоўнага Са-вега БССР ад чатырох грамадскіх арганізацый: Бела-рускай рэспубліканскай арганізацыі ветэранаў вайны і прапы, Беларускага таварыства інвалідаў, Беларускага гаварыства сляпых, Беларускага таварыства глухіх.
Апрача першага тура выбараў было праведзена яшчэ шэсць дадатковых тураў галасавання, у выніку якіх абрана 277 дэпутатаў. Разам з прызначанымі 50 дэпутатамі ад гра-мадскіх арганізацый усяго ў Вярхоўным Савеце БССР ста-ла 327 народных дэпутатаў, большасць з якіх складалі ка-мупісты і іх прыхільнікі. Прадстаўнікі беларускай дэмакра-тыі мелі не больш чым 40-45 дэпутацкіх галасоў. Але яны дзсйнічалі вельмі актыўпа і ў значнай ступені ўплывалі на ўсю працу Вярхоўпага Савста БССР 12-га склікання.
243
На першай сесіі Вярхоўнага Савета БССР у маі 1990 года Старшынёй Вярхоўнага Савета быў абраны былы сакратар ЦК КПБ М. Дземянцей, а яго першым намеспі кам - прафесар Белдзяржуніверсітэта С. Шушкевіч і па-меснікам В. Шаладонаў, былі выбраны старшыні камісііі Вярхоўнага Савета.
На ход дзяржаўна-палітычных змен у Савецкім Саю-зе ў цэлым і ў саюзных рэспубліках значнае ўздзеянне аказала Платформа ЦК КПСС да XXVIII з'езда партыі "Да гуманнага, дэмакратычнага сацыялізму", якая была зацверджана Пленумам ЦК КПСС у лютым 1990 года.
У ёй былі наступныя раздзелы:
1. У чым сэнс перабудовы, ад чаго трэба рашуча адмовіц-ца і што захаваць у ідэйна-палітычным арсенале партыі.
2. У цэнтры палітыкі партыі - чалавек.
3. За эфектыўную планава-рыначную эканоміку.
4. Да развітой сацыялістычнай дэмакратыі і самакіра-вання народа.
5. Да новай федэрацыі.
6. Да мірнага развіцця чалавецтва.
7. Да абнаўлення партыі.
Па сваёй сутнасці Платформа ЦК КПСС да XXVIII з'езда партыі з'яўлялася праграмай пабудовы не таталі-тарнай, а дэмакратычнай савецкай дзяржавы. У ёй было запісана: "Мы адмаўляемся ад татальнага адзяржаўлен-ня грамадскага жыцця, ад усяго, што прыводзіла да дэс-патызму і беззаконня, дазваляла беспакарана злоўжы-ваць уладаю і карыстацца незаслужанымі прывілеямі... Агульнанародная прававая дзяржава выключае дыкта-туру якога-небудзь класа, тым больш уладу кіруючай бюракратыі... Магістральны шлях... партыя бачыць у паслядоўным ажыццяўленні эканамічнай і палітычнай рэформ, у рашучай адмове ад сталінскай, па сутнасці сваёй унітарнай мадэлі дзяржаўнага ладу, у поўнай і пас-
244
л»і'П«ўц.ііі р >аш іаіц.н іірыпцыпафсдэралізму... рэальнага п,пі.і\іісіііія супср ннгэіу саюзпых рэспублік... выбіраць формы ўцадкііііаіііія жыцця, інстытуты і сімвалы дзяр-ж.іўннсіп" (11 іпссгпя. 1990. 14фсвраля).
1 нсііоўііых п.ілаж шііяў Платформы ЦК КПСС да XXVIII Гсід.і паріыі відаць, што ЦК КПСС пад кіраўніц-і нам М 1 арбачова ўзяў курс на перабудову аўтарытар-паіі К11< ' у д імакратычную партыю па тыпу заходне-еўраіісііскіх сацыял-дэмакратычных партый, а таталі-іарпую діяржаву - у дэмакратычную федэрацыю па іыну парламептарных еўрапейскіх дзяржаў.
§ 2. Д.жларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце БССР.
I Іраект новага Саюзнага дагавора
Лібсралі гацыя палітычнага жыцця ў Савецкім Саюзе аді укпулася значнымі падзеямі ў Польшчы, Чэхасла-вакіі, Вснгрыі, ГДР, Румыніі, Балгарыі. У гэтых дзяржа-вах узпіклі повыя дэмакратычныя партыі, якія на праця-і у 1989 года сталі кіруючымі партыямі ў сваіх дзяржавах і аказалі сваім прыкладам уздзеянне на працэсы дэмак-ратызацыі ў іншых краінах, у тым ліку і Беларусі. Саюз-пыя рэспублікі адна за адной пачалі прымаць акты аб д яржаўным суверэнітэце. Літва, Латвія і Эстонія ўвогу-ле заявілі аб выхадзе з СССР. У сакавіку 1990 года Вяр-хоўпы Савет Літоўскай ССР прыняў Акт аб аднаўленпі дзяржаўнасці. Латвія ў маі 1990 года аб'явіла аб аднаў-ленні поўнага суверэнітэту рэспублікі на аснове буржуаз-най Канстытуцыі 1922 года. Летам 1990 года заявілі аб сваім суверэнітэце Расія і Украіна, а за імі Беларусь і ўсе іншьіясаіозныя рэспублікі.
Дэкларацыя Вярхоўнага Савета БССР ад 27 ліпеня 1990 г. "Аб дзяржаўным сувсрэнітэце Беларускай Савец-кай СацыялістычнаіГРэспублікі" абвяшчала вяршэнства парода ў вызначэнні свайго лёсу, дзяржаўнасць беларус-
кай мовы, абарону нацыянальнай дзяржаўнасці беларуска га народа. Дзяржаўны суверэнітэт абвяшчауся ў імя вы шэйшай мэты свабоднага развіцця і дабрабыгу, годнаі а жыцця кожнага грамадзяніна рэспублікі. АртыкульГДэкл.і рацыі мелі глыбокі філасофска-прававы падтэкст. Япы сцвярджалі, што калі няма суверэнітэту, то не можа быць і дабрабыту грамадзян. Абвяшчалася, што зямля, яс нетры, іншыя прыродныя рэсурсы на тэрыторыі БССР з'яўляюц ца ўласнасцю беларускага народа, а таксама права рэс-публікі на сваю долю ў агульнасаюзнай маёмасці. Тэрыто-рыя БССР аб'яўлялася непадзельнай і недатыкальнай, ява не можа быць зменена або выкарыстана без згоды БССР
Усганаўлівалася вяршэнства Канстытуцыі БССР і за-конаў Беларускай ССР, а гэта значыць, што калі будзе мець месца разыходжанне ці супярэчнасць паміж зако-намі рэспублікі і яшчэ існаваўшага на той час Савецкага Саюза, то павінны прымяняцца законы Беларускай ССР. Абвяшчалася, што важнейшым прынцыпам існавання Беларускай ССР як прававой дзяржавы з'яўляецца раз-межаванне заканадаўчай, выканаўчай і судовай улады. Усталёувалася пасада Генеральнага пракурора Беларус-кай ССР, які прызначаўся Вярхоўным Саветам.
Прынцыпы аховы прыроды і мінімізацыі шкодных наступстваў чарнобыльскай катастрофы замацоўваліся ў артыкуле 8 Дэкларацыі.
Дэкларацыя абавязвала (арт. 9) Беларускую ССР за-бяспечыць функцыяніраванне беларускай мовы ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, захоўванне нацыянальных традыцый і вяртанне гістарычнай сімволікі. Алс гэты артыкул Дэкларацыі быў зменены ў выніку рэферэнду-ма, праведзенага ў 1995 годзе.
Вельмі важнае значэнне для ўмацавання суверэнітэту меў артыкул 10, які падкрэсліваў, што Беларуская ССР мае свае вайсковыя сілы, парадак і ўмовы службы ў якіх
246
вы пі.іч.ііоіпы с імоіі р кпублікай. Беларуская ССР стаінці. м н.цо ір.і чцьсваю і ірыторыю без'ядзернай зо-наіі аркпубіпку нсіігра іыіай дзяржавай. Артыкул 11 замлцоўн.іУ нр.ін.і рюнублікі самастойна ажыццяўляць пран.і н.і юбр.іачноі пыя саюзы з іншымі дзяржавамі і свабодны пыхад і і лых саюзаў. Рэалізацыя гэтага ар-тыкул.і ;і і(>ы іася у спсжні 1991 года пры ўтварэнні Сад-ружпасці 11с шлежпых Дзяржаў.
Аііоііііп 12 аріыкул капстатаваў, што ўсе палажэнні Д іклар.іцыі аб д іяржаўным суверэнітэцеБеларускай ССР пакіпны Пі.іць рэалізаваны Вярхоўным Саветам шляхам прыпяццн повай Канстытуцыі і законау Беларускай ССР.
Паіыж іііпі Д жларацыі, па сутнасці, былі разлічаны на будучыню і пасілі праграмны характар, бо на той час яіпч > ўсе важпсйшыя справы вырашаліся ў ЦК КПСС, бо яіпчэ існаваў Савецкі Саюз і дзейнічала Канстытуцыя СС СР 1977 года, згодна з якой усе важнейшыя пытанні ўну і ранай і знсшняй палітыкі адносіліся да кампетэнцыі СССР (арт. 73), і рэспубліканскае заканадаўства павінна было дапасоўвацца да агульнасаюзнага заканадаўства.
У адпаведнасці з пастановай Пленума ЦК КПСС "Да гумапнага дэмакратычнага сацыялізму" была намечана праграма ўтварэння "новай федэрацыі", у аснову якой былі пакладзены наступныя прынцыпы: безумоўнае за-хаванне правоў грамадзяніна кожнай нацыянальнасці на ўсёй тэрыторыі дзяржавы, рэальнае напаўненне суверэ-нітэту саюзных рэспублік, развіццё дагаворнага прын-цыпу пабудовы Саюза. 3 гэтай мэтаю летам 1990 года адначасова ў Маскве і ў саюзных рэспубліках разгарну-лася праца па падрыхтоўцы новага Саюзнага дагавора. Для падрыхтоўкі прапаноў па праекце новага Саюзнага дагавора ад Беларускай ССР былі ўтвораны ў верасні 1990 года экспертныя трупы з дэпутатаў Вярхоўнага Са-вета БССР і вучоных. У другой палове 1990 года М. Гарба-
247
чоў накіраваў праект Саюзнага дагавора Вярхоўным Са-ветам саюзных рэспублік, які ў лістападзе таго ж года быў апублікаваны ў друку для ўсеагульнага абмеркавання.
Праект новага Саюзнага дагавора складаўся з прэамбу-лы, у якой прапанавалася новая назва агульнай дзяржавы - Саюз Суверэнных Савецкіх Рэспублік, захаваўшы няз-меннай абрэвіатуру - СССР, трох раздзелаў і 23 артыку-лаў. У перпіым раздзеле "Асноўныя прынцыпы" былі вык-ладзены 7 асноўных прынцыпаў, на аснове якіх намячала-ся будаваць новы Саюз Савецкіх Рэспублік як суверэнпую федэратыўную дзяржаву, утвораную ў выніку добраахвот-нага аб'яднання рэспублік. Другі прынцып прызнаннс неадлучнасці права кожнага народа на самавызначэнне і самакіраванне, самастойнае вырашэнне ўсіх пытанняў свай-го развіцця. Трэці важпейшы прынцып аб'яднання суве-рэнных рэспублік - прыярытэт правоў чалавека, абвешча-ных ва Уссагульнай дэкларацыі ААН і міжнародных пак-тах. Гарантавалася магчымасць вывучэння і выкарыстан-ня роднай мовы, свабода всравызпапня і іншых палітыч-ных і асабістых свабод. Чацвсрты свабода выбару форм уласнасці і метадаў гаспадаранпя, рэалізацыя прынцыпаў сацыяльнай справядлівасці і абароненасці. Пяты - фунда-мептальны прынцып дэмакратыі, заснаванай на народным прадстаўніцтве і імкнепні да стварэння прававой дзяржа-вы, якая служыла б гарантам супраць тэндэнцый да аўта-рытарызму і самавольства. Шосты прынцып сцвярджаў, што важнейшай задачай кожнай рэспублікі з'яўляецца за-хаванне і развіццё нацыянальных традыцый, дзяржаўная падтрымка адукацыі, навукі і культуры. Сёмы прынцып аб'яўляў галоўнай мэтай рэспублік на міжнароднай арэне трывалы мір, ліквідацыю ядзернай зброі масавага знішчэн-ня, супрацоўніцтва дзяржаў і салідарнасць народаў.
Раздзел другі Саюзнага дагавора "Будова Саюза" за-мацоўваў добраахвотнасць членства суверэнпых рэс-
248
цу<» нк у < .ііоіе ( ( Р. яіо грамадзянства, тэрыторыю, н.ірі/і.ік у ііісм.і.ідііосііі паміж рэспублікамі. Але па-ста-р<»м\ пр.ііі.ііі.іііалася вызпачыць паўнамоцтвы Саюза ( ( Г і.іч.іп.іуіны іа ім усс важнейшыя функцыі ўнутра-п.ііі, і.кнад.ірчай і шсшняй палітыкі.
Гд ід н і і р »ш "Органы ўлады і кіравапня" замацоўваў пардд.іь фарміраваппя органаў улады і кіравання Саюза (. ( Р іх склад і прызначэпне, а таксама саюзныя суды і саю піую нракуратуру. Дзяржаўнай мовай Саюза вызна-ча 'і.існ руская мова.
Аналі і праекта Саюзпага дагавора дазваляе зрабіць высіюііу, ііі ю разам з новымі нормамі, якія пашыралі нр.івы саюшых рэспублік. аспоўным у праекце Дагаво-ра былі пормы, якія ў значнай ступені ўсё ж абмяжоўвалі сувср >пі гэт р >спублік. У выніку ўжо 11 сакавіка 1990 года Вярхоўпы Савст Літоўскай ССР прыняў Акт аб аднаў-лсіші діяржаўнасці Літоўскай рэспублікі. выхадзе яе з (. 'ССР, а тым самым і аб адмове падпісаць новы Саюз-пы дагавор. У сакавіку 1990 года Вярхоўны Савет Грузінс-кай ССР прыняў закон "Аб гарантыях абароны суверэні-тэту рэспублікі і скасаванні Саюзнага дагавора 1922 года". У маі 1990 года Вярхоўны Савет Латвіі прыпяў Акт аб аднаўленні суверэннай Латвійскай рэспублікі на аспове буржуазнай Латвійскай Капстытуцыі 1922 года, таксама адмовіўшыся ад падпісаішя Саюзнага дагавора.
§ 3. Распад Савецкага Саюза. Абвяшчэнне Рэспублікі Беларусь
У сакавіку 1991 года адбыўся Усссаюзны рэферэндум па пыташіі аб неабходнасці захавання Саюза Савецкіх Сацыялістычпых Рэспублік як адноўленай федэрацыі раў-напраўных суверэнных рэспублік, у якой будуць у поўнай меры гарантавацца правы і свабода чалавека кожнай на-цыі. За захаванне Саюза выказалася, апрача Прыбал-
249
тыйскіх рэспублік і Грузіі, значная большасць людзей. што прынялі ўдзел у галасаванні (76,4%). У чэрвені 1991 года была зроблсна канчатковая рэдакцыя праекта Са-юзнага дагавора, на 20 жніўня прызначалася дата яго падпісання. Напачатку жніўня Прэзідэнт СССР М. Гар бачоў паехаў адпачываць у Крым, мяркуючы вярнуцца ў Маскву да 20 жніўпя.
Нечакана, рапіцаю 19 жніўня, па радыё і тэлебачапіп была абвешчана заява вышэйшага кіраўніцтва СССР, у якой гаварылася, што ў сувязі з "немагчымасцю па ста-ну здароўя выканання Гарбачовым Міхаілам Сяргесві-чам абавязкаў Прэзідэнта СССР", яго паўнамоцтвы пс-раходзяць на віцэ-прэзідэнта Г. Янаева. Каб недапусціць палітычнай і міжнацыянальнай барацьбы, хаосу і анархіі, для кіраўніцтва дзяржаўнымі справамі ўтвараецца Дзяр-жаўны Камітэт па Надзвычайным Становішчы (ГКЧП СССР) у складзе: А. Бакланава - першага намесніка старіпыні Савета абароны СССР, У. Кручкова стар-шыні КДБ СССР, В. Паўлава старшыні Савета Міністраў СССР, П. Пуга - міністра унутраных спраў СССР, Д. Язава - міністра абароны СССР, Г. Янаева -выконваючага абавязкі Прэзідэнта СССР, В. Старадуб-цава старшыні Сялянскага саюза СССР і А. Цізякова ад прамысловасці.
Надзвычайны Камітэт абвясціў аб прыпыненні дзей-насці палітычных партый, забароне мітынгаў і дэмапст-рацый, устанаўленні кантролю над сродкамі інфармацыі і друку. Супраць змоўшчыкаў выступіла дэмакратычная грамадскасць Масквы і Ленінграда, падтрыманая Вяр-хоўным Саветам Расіі і Прэзідэнтам РСФСР Б. Ельцы-ным. Супраць путчыстаў выступілі і ў саюзных рэспублі-ках. 21 жніўня па загадзе Б. Ельцына лідэры ГКЧП былі арыштаваны. Фактычна Савецкі Саюз аказаўся без сваіх кіруючых органаў, бо, паводле Указа Прэзідэнта
250
Расіііск.пі Фсд ір.іныі ь. Пльцына, усе органы выканау-чап улады С< < Т, ііі ю іпаходзіліся на тэрыторыі Расіі, у тым ліку КДІ» С'ССР, МУС СССР, Міністэрства абаро-ііы ('( '< Г, бы іі наднарадкаваны кіруючым органам РСФСІ’ 22 жпіўпя Прэзідэнт РСФСР выдаў Указ "Аб забсі ня'і ніііі іканамічнай асновы суверэнітэту РСФСР", якім усс прадіірыемствы і арганізацыі, што знаходзіліся на і ірыіорыі Расійскай Рэспублікі, перадаваліся ва ўлас-насці. Расіі. Спыпілася фінансавапне агулыіасаюзных мі-нісі ірсіваў, апрача Міпістэрства абароны, Міністэрства шляхоў зпосіп і Мінатама, якія сталі міністэрствамі Расіі. Тым самым фактычна былі ліквідаваны асноўныя ўстано-вы ( X 'СР, заставалася толькі юрыдычна аформіць рас-над СССР.
Жпівсш.скі пугч у ЦК КПБ і Савеце Міпістраў у Бела-русі ўснрыпялі з насцярогай, але не выступілі супраць. Улады аказаліся не гатовымі мацаваць дзяржаўны суве-р-мііі >г беларускай рэспублікі. На пасяджэнні нечарго-вай пягай сесіі Вярхоўнага Савета БССР, якая адбылася 25 жпіўня 1991 года, па патрабаванні дэмакратычных д эпутатаў быў адхілены ад пасады Старшыні Вярхоўна-га Савста БССР М. Дзсмянцей і выконваючым абавязкі быў прызначаны першы намеснік Старшыні С. Шуш-кевіч (18 верасня ён быў абраны Старшынёй Вярхоўнага Савста). Вярхоўны Савет БССР па тым пасяджэнні 25 жніўня 1991 года часова прыпыніў у Беларусі дзейнасць КПБ КПСС, прыняў закон "Аб наданпі статуса кансты-туцыйпага закона Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Бела-рускай ССР аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Са-всцкай Сацыялістычнай Рэспублікі", які прадуглсджваў, што калі артыкулы дзеючай Канстытуцыі БССР увахо-дзяць у супярэчнасць з палажэішямі Дэкларацыі Вярхоў-пага Савста БССР аб дзяржаўным суверэнітэце Беларус-кай ССР. трэба кіравацца Дэкларацыяй як канстытуцый-
251
ным законам БССР. Пастановай Вярхоўнага Савсі.і БССР "Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самас тойнасці Беларускай ССР" ва ўласнасць рэспублікі псра даваліся прадпрыемствы, арганізацыі і ўстановы саюзна га падпарадкавання, размешчаныя на яе тэрыторыі.
19 верасня 1991 года шостая нечарговая сссія Вярхоўпа-га Савста БССР прыняла закон "Аб назвс Беларускай Са-вецкай Сацыялістычнай Рэспублікі". Яна атрымала назву "Рэспубліка Беларусь", або скарочана - "Бсларусь". У тоіі жа дзепь былі прыняты законы "Аб Дзяржаўным гербе" і "Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь".
Дзяржаўным гербам Рэспублікі Беларусь стаў стара-жытны беларускі герб "Пагоня", які ўяўляе сабой узбро-енага конніка ў імклівым руху. У правай руцэ ён трымае падняты меч, у левай шчыт, на белым полі якога шасці-канцовы крыж. Першыя звесткі пра герб "Пагоня" адпо-сяцца да часу княжання вялікага князя Літоўскага Віце-ня, былога князя Полацкага, які "нача княжнтн над Лнт-вою, нзмыслн себе герб п всему князству Лнтовскму пе-чать: рыцер збройный на конс з мсчсм. еже ныне паре-чут погоня" (Белоруссня в эпоху фсодалнзма. Т. 1. Мн., 1959. С. 70). Герб "Пагоня" як дзяржаўны герб Вялікага княства Літоўскага і ўсіх яго павстаў быў заканадаўча замацаваны ў Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 года, дзе было запісана: "Теж мы, господар, даем под гербом того паньства нашого Велнкого князства Лнтовс-кого Погонею печать до каждого повету, на которой ест наппсаны около гербу нмя того повету" (разд. IV, арт. 12). Герб "Пагоня" быў на тытульных лістах Статута 1588 года ўсіх яго перавыданняў у XVI, XVII, XVIII і на-ват у XIX стагоддзях.
Дзяржаўны сцяг Рэспублікі Беларусь уяўляў сабой прамавугольнае палотнішча, якое складаецца з трох па-лос роўнай шырыпі: верхняй і ніжняй белага, а сярэд-
252
ііяп чыріюіыі ;і ьолсру. Бсла-чырвона-белы сцяг, як сцяі ііойск.і Вя іікаі а кпяства Літоўскага, ужываўся ўжо у I руііп.іііі.дск.ііі (1410 і.) і Аршанскай (1514 г.) бітвах, а іакс.іма ў паўсіаііцкіх атрадах 1863 года і быў дзяржаў-ііі.ім сцяі.ім Ьеларускай Народнай Рэспублікі, абвсшча-н.ііі у 1918 іодзс.
У псраспі 1991 года М. Гарбачоў і былыя кіраўнікі ('( ( Т рабілі захады, каб стрымаць поўны распад Савец-каі а Саіоіа. Так, 2 верасня 1991 г. адбыўся V З'езд на-родных дшутатаў СССР, які прыняў пастанову, згодна з якоіі па псраходпы перыяд утвараўся Дзяржаўны Са-нсг у складзе Прэзідэнта СССР і вышэйшых службовых асоб саюзііых рэспублік, а для каардынацыі кіравання пароднай гаспадаркай Міждзяржаўны эканамічны ка-мігэг. Мсркавалася таксама падпісаць усё ж Саюзны да-і авор. які быў падрыхтаваны яшчэ ў жніўні. 5 верасня г'сзд пародных дэпутатаў СССР завяршыў сваю працу і фактычна перастаў існаваць. Рабіліся спробы захаваць Саюз і пры дапамозе закона ад 5 красавіка 1990 года "Аб парадку рашэння пытаняў, звязаных з выхадам са-юзнай рэспублікі з СССР", паводле якога пераходны псрыяд выхаду з СССР мог зацягнуцца на 5 гадоў і абу-моўліваўся рознымі складанымі працэдурамі. Але боль-шасць саюзных рэспублік адмовіліся кіравацца гэтым іаконам. Дзяржаўнаму Савету СССР пічога не заста-валася, як ужо ў верасні прызнаваць незалежнасць Латвіі, Літвы і Эстоніі насуперак закону "Аб парадку выхаду з СССР".
1 снежня 1991 года на Украіне адбыўся рэферэндум, па якім 90,3% апытаных выказаліся за незалежнасць Ук-раіпы. 2 снежня ад імя РСФСР Б. Ельцын аб'явіў аб прызнанні незалежнасці Украіны.
8 снежня 1991 года ў Белавсжскай пушчы адбылася сустрэча кіраўнікоў трох былых саіозных рэспублік,
253
якія прынялі "Заяву кіраўнікоў дзяржаў Рэспублікі Бел.і русь, РСФСР, Украіны". У ёй гаварылася: "Мы, кіраўнікі Рэспублікі Беларусь, РСФСР, Украіны, адзначаем, шю перамовы аб падрыхтоўцы новага Саюзнага дагавора зайшлі ў тупік, аб'ектыўны працэс выхаду рэспублік са складу Саюза ССР і ўтварэння незалежных дзяржаў стаў рэальным фактам... заяўляем аб утварэнні Сад-ружнасці Незалежных Дзяржаў". Заяву падпісалі. Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь С. Шушкевіч, Прэзідэнт РСФСР Б. Ельцын і Прэзідэпт Украіны Л. Краўчук. У той жа дзень было заключана "Пагадненне аб утварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў". У ім было запісана: "Мы, Рэспубліка Бела-русь, Расійская Федэрацыя (РСФСР), Украіна як дзяр-жавы-заснавальніцы Саюза ССР, якія падпісалі Саюз-ны дагавор 1922 года, якія далей называюцца Высокімі Дагаворнымі Бакамі, канстатуем, што Саюз ССР, як суб'ект Міжнароднага права і геапалітычная рэаль-насць, спыняе сваё існаванне... імкнучыся пабудаваць дэмакратычныя прававыя дзяржавы, маючы намер раз-віваць свае адносіны на аснове ўзаемнага прызнання і павагі да дзяржаўнага суверэнітэту, пеад'емнага права па самавызначэнне, прынцыпаў раўнапраўя і неўмя-шання ва ўнутраныя справы, адмовы ад прымяненпя сілы, экапамічных альбо любых іншых метадаў ціску, урэгулявання спрэчных праблем пагаджальнымі срод-камі, іншых агульнапрызнаных прынцыпаў і норм Міжнароднага права...".
Далей былі выкладзены 14 артыкулаў Пагаднення, якое было падпісана: за Рэспубліку Беларусь С. Шуш-кевічам і В. Кебічам, за РСФСР - Б. Ельцыным і Г. Бур-булісам, за Украіну Л. Краўчуком і В. Фокіным (Ведо-мостн Верховного Совета Республнкн Беларусь. № (44) от 25 февраля 1992 г. С. 74-79).
254
І<> ннжпя шда Вярхоўны Савет Рэспублікі Бела-руі і. р.і і ыфікаііаў I Іагадпспнс аб утварэнні Садружнасці I Іг і.нк жныч Д іяржаў і прыпяў пасганову аб дэнансацыі Д.н.іііорд 1922 года аб утварэнні СССР. Мэтай СНД быііо іачаваіпіс жапамічных сувязей паміж былымі са-ііспкімі р нпублікамі і садзейнічапне іх пераходу ў якасна попы сган I моманту падпісання Пагаднення на тэры-юрыі члспаў СНД не дапускалася прымянснне норм былоіа Савсцкага Саюза і спынялі сваю дзейнасць усе яі о орі апы (арт. 11 і 14).
25 снежня 1991 года па тэлебачанні выступіў былы Прізідніг Савецкага Саюза М. Гарбачоў. Ён абвясціў, пгі о ў сувязі з распадам СССР і ўтварэннем Садруж-насці Нсзалсжных Дзяржаў прыпыняе сваю дзейнасць на пасадзс Нрэзідэпта СССР. Тым самым была пастаўлена аііоіііпяя кропка ў гісторыі існавання СССР.
Падсумоўваючы перыяд існавання Савецкага Саюза і Ііеларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі ў складзс СССР, можна адзначыць істотныя дасягненні і поспсхі ў жыцці нашага народа і адначасова зведаныя ім пягоды і страты. Час існавання Беларускай ССР гэта час адраджэння і развіцця беларускай культуры і эка-номікі ў 20-я гады XX ст., аб'яднанне болыласці этнічнай гэрыторыі ў складзе адзінага адміністрацыйна-палітыч-нага ўтварэння ў тыя ж 20-я і 30-я гады. У пасляваснпы час былі закладзены асновы сучаснай індустрыяльнай эканомікі, створапы новыя галіны прамысловасці: радыё-электронная, хімічная, станкабудаўнічая, металургіч-пая, аўта- і трактарабудаўнічыя і іншыя.
Беларуская ССР атрымала, хай сабе і абмежаваны, выхад на міжнародную арэну, што садзейнічала пасту-поваму набыццю ёю міжнародпай правасуб'ектнасці, пашырэнню эканамічных, навуковых і культурных сувя-зей з замежнымі краінамі.
255
Разам з тым час існавання Беларускай ССР - гэта час цяжкіх страт у выніку вынішчэння значнай часткі наро-да войнамі і "чырвоным тэрорам" 1919 1921 гадоў, рас-кулачвання, рэпрэсій супраць "нацдэмаў" і "ворагаў на-рода" ў 30-я гады, час страты двух з паловай мільёнаў грамадзян у гады Другой сусветнай вайны. Гэта перыяд цяжкай, самаадданай працы народа па аднаўленні на-роднай гаспадаркі, зруйнаванай вайной, яго матэрыяль-най незабяспечанасці і нават галечы, сацыяльнага і на-цыянальнага ўціску, ізаляванасці ад агульнаеўрапейска-га дэмакратычнага развіцця.
§ 4. Дзяржаўнае будаўніцтва Рэспублікі Беларусь. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь
Распад Савецкага Саюза быў неспадзяваным і нежа-даным для партыйнага і дзяржаўнага кіраўніцтва Бела-рускай ССР. Кіраўнікі рэспублікі аказаліся негатовымі ўзяць на сябе самастойнае кіраванне дзяржаўнымі спра-вамі. Вярхоўны Савст Беларускай ССР, які павінен быў узяць на сябе ўсё кіраўніцтва рэспублікай, таксама быў не здольны ўсвядоміць сваю ролю ў сцвярджэнні і ўма-цаванні незалежнасці рэспублікі. Большасць у ім з’яўлялі-ся дэпутатамі камуністычнага складу, якія не жадалі ба-чыць рэспубліку самастойнай дзяржавай і ўсё яшчэ спа-дзяваліся аднавіць СССР. Яны нават не парупіліся аб тым, каб змяніць урад рэспублікі, утвораны яшчэ па рэ-камендацыі ЦК КПБ ЦК партыі, якая і думкі не дапус-кала, што Беларусь можа быць самастойнай дзяржавай.
А між тым у 1991 -1993 гадах фактычная ўлада ў Бела-русі знаходзілася ў руках Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь і падпарадкавапых яму мясцовых выканаўчых органаў. 3
Умацаванню ўлады Савета Міністраў садзейнічаў за-кон Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, прыняты ў
256
ч ірпсні 1991 года "Аб прадастаўленні Савету Міністраў БССР дадагковых поўнамоцтваў ў 1991-1992 гадах". С гаріпыпя Савсга Міністраў набыў права прызначаць і ідымаці. $ пасады, накладаць дысцыплінарныя пака-ранні па падпачаленых Савету Міністраў асоб. Тым са-мым выкапаўчая ўлада перадавалася фактычна ў рукі адіыі о чалавека знеабмежавапымі паўнамоцтвамі. Прэ-м'ср мшісгр мог нямала зрабіць, каб умацаваць самас-іоііпасці. р іспублікі, ды, на жаль, на справе рабілася нешта адпароіпас, што вяло да падпарадкавання рэспублікі ніііі.ін д іяржаве. 1 спыніць гэты працэс не было каму, бо ў Вярхоўпым Савеце БССР болыпасць складалі дэпута-іы, якія заясжалі ад Старшыні Савета Міністраў і падт-рымлівалі яго. Кожны законапраект, пакіраваны на ўма-цаваііпс нсзалежнасці рэспублікі, сустракаў у Вярхоўным Савецс дванаццатага склікання супраціўленне значнай часгкі д ліутатаў.
Алс ход гістарычнага развіцця ўсё ж прымушаў іх прымаць неабходныя для ўмацавання рэспублікі зако-ны. Напрыклад, у чэрвені 1991 года шэраг дэпутатаў прапанавалі прыняць закон аб нацыяналізацыі маё-масці, якая належала КПСС-КПБ. 18 чэрвеня гэты за-конапраект разглядаўся Вярхоўным Саветам, аднак большасцю галасоў быў адхілены. А 25 жніўня той жа Вярхоўны Савет, пераважна камуністычнага складу, прыняў пастанову "Аб часовым прыпыненні дзейнасці КПСС-КПБ на тэрыторыі Беларусі", а 10 снежня 1991 года пастанову "Аб уласнасці КПСС-КПБ", згодпа з якой уся ўласнасць кампартыі перадавалася дзяржаве. Чым можна вытлумачыць такія метамарфозы? Агуль-ная тэндэнцыя змушала дэпутатаў рабіць гэта насупе-рак уласным жаданням.
Паступовае, алс няўхілыіае ўмацаванне нсзалежнасці Рэспублікі Беларусь праводзілася Вярхоўным Саветам
257
на ўсіх яго сесіях у 1991-1994 гадах. Нечарговая шостая яго сесія ў сярэдзіне верасня 1991 года зацвердзіла зако-ны і пастановы, якімі былі падпарадкаваны органам рэс-публікі чыгуначныя і памежныя войскі, што знаходзіліся на беларускай тэрыторыі. На сёмай сесіі Вярхоўнага Са-вета быў прыняты закон "Аб грамадзянствс Рэспублікі Беларусь", што з'яўляецца адным з важнейшых элемен-таў дзяржаўнага суверэнітэту. У лістападзе 1991 года на базе былой Беларускай ваеннай акругі ўтворана Міністэрства абароны рэспублікі, а таксама Савет бяс-пекі і ўведзена пасада Гснеральнага нракурора Рэс-публікі Беларусь.
Але ўсе гэтыя змены, варта адзначыць яшчэ раз, адбы-валіся вельмі марудна, што вяло да пагаршэння матэры-ялыіага сгановішча ўсяго парода. Апазіцыя ў Вярхоўным Савеце патрабавала роспуску Вярхоўпага Савега і пра-вядзення новых выбараў, для чаго было сабрана болып чым 400 тысяч подпісаў. Апазіцыя спадзявалася, што ў выпіку выбараў у новым Вярхоўпым Савеце камуністы пе будуць мець большасці і пракамупістычны Савет Міністраў Беларусі будзе заменены іншым. У адказ на гэ-тае патрабаванне Прэзідыум Вярхоўпага Савста і Савет Міністраў Беларусі зрабілі 4 сакавіка 1992 года сумесную заяву, у якой пагадзіліся з крытыкай дзейнасці вышэйшых органаў улады, але адмовіліся праводзіць новыя выбары. Яны заяўлялі, што ў дадзенай сітуацыі спробы абвіна-ваціць Вярхоўны Савет і Савет Міністраў Беларусі ў зніжэнні ўзроўня жыцця грамадзян - гэта нішто іпшае, як спробы аслабляць дзяржаўную ўладу і спрыяць крызіс-ным працэсам. Далей у заяве гаварылася; "Наіўна было б думаць, што роспуск Вярхоўнага Савста і правядзеннс датэрміновых выбараў... дазволяць адразу вырашыць праблемы, што назбіраліся за дзесяцігоддзі... Будзем жа разважнымі, нс трэба злоўжываць свабодай і дэмакраты-
258
яй. якіх мы гак чакалі, да якіх так доўга і цяжка ішлі" (Ве-домосі н Всрховіюго Совста Республнкп Беларусь. № 10(48) оі 5 анреля 1992 г.).
1 Іам.п апні дэмакратычных дзеячаў перавыбраць Вярхоўпы ('авст і змяніць склад Савета Міністраў Бела-русі ііс мслі поспеху, але ўсё ж прымусілі Вярхоўны Са-всі наскорыць прыняцце законаў, накіраваных на ўма-цаваіінс сувср ліітэту рэспублікі. У сакавіку 1992 года пас-іаіюііаіі Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Бе-парусь Савсту Міпістраў было даручана прыступіць да ф.ірмірав.шня ўзбросных сіл Рэспублікі Беларусь. У лісіанадзс 1992 года былі прыняты закопы "Аб абаро-нс", "Аб У ібросных Сілах Рэспублікі Беларусь", "Аб усе-аіулыіым ваенным абавязку і вайсковай службе", "Аб дзяржаўпаіі мяжы Рэспублікі Беларусь", "Аб памежных воіісках Р існублікі Беларусь".
Іаключным актам юрыдычнага замацавання дзяржаў-наіі нсзалсжнасці Рэспублікі Бсларусь з'явілася прыняцце яс Капсгытуцыі. Распрацоўка Капстытуцыі пачалася ў 1990 годзе, калі Вярхоўны Савет Беларускай ССР 20 ліпе-ня прыняў пастанову "Аб выбранні Канстытуцыйпай камісіі" з 74 чалавек. У склад камісіі быў выбраны 61 на-родны дэпутат Вярхоўпага Савета БССР, а таксама 8 на-вукоўцаў-юрыстаў і 5 практычных работнікаў праваахоў-пых органаў. Старшынёй Канстытуцыйнай камісіі быў прызначаны Старшыня Вярхоўнага Савета БССР Міка-лай Дземянцей, з кастрычніка 1992 года - Станіслаў Шушкевіч, а з пачатку 1994 года Мсчыслаў Грыб. Былі створаны дзвс рабочыя групы з членаў Канстытуцыйпай камісіі і з ліку спецыяльна запрошаных вучоных і практы-каў, а пазней аб'яднаіцля ў адну, якую ўзначаліў намсснік старшыні Вярхоўнага Савета В. Шаладонаў.
^Першы праект Канстытуцыі быў падрыхтавапы ле-там 1991 года, але падзеі жніўня і верасня 1991 года, пры-
259
пыненне дзейнасці КПСС-КПБ і наданне Дэкларацыі аб дзяржаўным еуверэнітэце еілы Канстытуцыйнага зако-на запатрабавалі ўнясення ў яго значных змен. У ліста-падзе 1991 года Вярхоўны Савет адобрыў праект Кан-стытуцыі ў першым чытанні і пастанавіў апублікаваць яго для ўсеагульнага абмеркавання. Пасля г этага работа над ім працягваліся яшчэ ў 1992 і 1993 гадах і закончыла-ся толькі ў пачатку 1994 года. У ёй актыўпы ўдзел пры-малі юрысты, вучоныя і практыкі, а таксама дэпутаты Вярхоўнага Савета В. Шаладонаў, В. Бараўцоў, Р. Васі-левіч, А. Галаўко, Я. Глушкевіч, В. Голубеў, С. Драбязка, У. Кучынскі, М. Кудзінаў, С. Леўшуноў, I. Марціповіч, В. Піскароў, В. Ссмянкоў, В. Фадзееў, М. Чудакоў, В. Чыгір, В. Шабайлаў, М. Юркевіч, I. Юхо.
\І15 сакавіка 1994 года Вярхоўны Савет прыняў Кан-стытуцыю Рэспублікі Беларусь, якая 30 сакавіка была апублікавана ў газетах "Звязда" і "Народная газета" і з гэтага дня ўступіла ў сілу. Яна складалася з прэамбулы, 8 раздзелаў, 8 глаў і 149 артыкулаў.
У прэамбуле адзначаецца, што народ Беларусі ўсве-дамляе сябе поўнапраўным суб'ектам сусвстнага суполь-ніцтва і пацвярджае сваю прыхільнасць да агульначала-вечых каштоўнасцей, грунтуецца па сваім пеад'емным праве на самавызначэнпе, абапіраецца на шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці, імкнецца сцвердзіць правы і свабоды кожнага грамадзяніна Рэс-публікі Беларусь, асновы народаўладдзя і прававой дзяр-жавы. Гэтыя асноўныя палажэнні складалі падмурак, на якім грунтавалася ўся Канстытуцыя. Выключнас зна-чэнне меў запіс пра "шматвяковую гісторыю развіцця беларускай дзяржаўнасці". Гэта паставіла псрад гіста-рычнай навукай задачу пра неабходнасць даследавання і вывучэння ўсіх бакоў і історыі дзяржаўнага жыцця бе-ларускаг а народа, пачынаючы са старажытных дзяржаў
260
(ківіі і пііў) I Іолііпкага, I ураўскага, Менскага, Гарадзен-ік.н .і, I І.іпаі ародскага і ііппых. Гэта мела велізарнае зна-ч іііііі Народ Г>еі і історыі - як дрэва без каранёў, ён асудж.іііы н.і пліібель. Всдапне сваёй гісторыі забяспеч-Н.ІС п.іроду і ісіары'інуюсамасвядомасць, якая ўмацоўвае яіо нучпасць і грамадзянскую згоду. Не менш значным бы іо іірызііаіінс агульначалавечых каштоўнасцей, такіх як уссаіулыіы дабрабыт народа, яго свабода і забеспя-ч інне масмасных правоў.
V періпым раздзеле замацоўваліся асновы канстыту-цыііпаіа ладу: суверэнітэт Рэспублікі Беларусь, яе неза-ісжпасць і тэрытарыяльная цэласнасць, непарушнасць каіістытуцыйнага ладу і правапарадку. Найвышэйшай каііноўпасціо грамадства і дзяржавы абвяшчаўся чала-век. Адзінай крыніцай дзяржаўнай улады ў рэспубліцы пры шаваўся народ. Дэмакратыя павінна ўсталёўвацца ў рэсііубліцы на аснове разнастайнасці палітычных партый, ід іалогій і поглядаў. Прызнавалася, што дэмакратычны лад у дзяржаве груптуецца на падзеле ўлад: заканадаў-чай, выканаўчай і судовай. Канстытуцыя адзначала прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнародна-га права, у тым ліку Ўсеагульнай дэкларацыі правоў ча-лавека, зацверджанай Генеральнай Асамблеяй Арганіза-пыі Аб'яднаных Нацый 10 снежня 1948 года. Канстыту-цыя абавязвала ўсе дзяржаўныя і грамадскія ўстановы забяспечыць захаванне гісторыка-культурнай спадчы-ны і садзейнічаць свабоднаму развіццю культур усіх на-цыянальных супольнасцей, якія пражываюць у Беларусі. Дзяржаўнай мовай Рэспублікі Беларусь абвяшчалася бе-ларуская мова.
Раздзел другі "Асоба, грамадства, дзяржава" акрэсліў правы і свабоды грамадзян Беларусі, а таксама іх асноў-пыя абавязкі. Раздзел трэці "Выбарчая сістэма, рэферэн-дум" усталёўваў усеагульнасць і роўнасць выбараў для
261
грамадзян, якія дасягнулі 18 гадоў, пры пепасрэднай па-дачы галасоў. Канстытуцыя прадугледжвала магчымасць правядзення рэферэндумаў для вырашэння важнсйшых пытанняў дзяржаўнаі а і грамадскага жыцця.
Раздзел чацвёрты - "Заканадаўчая, выканаўчая і су-довая ўлады" - замацоўваў кампетэнцыю і парадак дзейнасці вышэйшых органаў дзяржаўнай улады, у тым ліку Вярхоўнага Савета Рэснублікі Беларусь, яго кірую-чых оргапаў, прававое стаповішча дэпутатаў. Асобная глава Канстытуцыі нрысвячалася прававому становіш-чу Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, кіраўніка дзяржавы і выкапаўчай улады. Прэзідэнт павінен выбірацца непас-рэдна народам Рэспублікі Беларусь на пяць гадоў. Адна і тая ж асоба можа быць Прэзідэнтам не больш за два тэр-міны. Канстытуцыя надзяляла Прэзідэнта шырокімі паў-намоцтвамі: ён прымае меры па ахове суверэнітэту, нацы-янальнай бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці Рэспублікі Беларусь, забеспячэнні палітычнай і эканамічнай стабіль-насці, захаванні правоў і свабод грамадзян; ён жа кіруе сістэмай органаў выканаўчай улады і мае права выдаваць у межах сваіх паўнамоцтваў указы і распараджэнні. Для рэалізацыі паўнамоцтваў выканаўчай улады пры Прэзі-дэнце рэспублікі ствараецца Кабінст Міністраў Рэспублікі Беларусь, члсны якога прызначаюцца і вызваляюцца ад пасады Прэзідэнтам, а Прэм'ер-міністр, яго намеснікі і не-каторыя міністры прызначаюцца і вызваляюцца ад паса-ды Прэзідэнтам са згоды Вярхоўнага Савета.
У главе пятай выкладаліся нормы, якія замацоўвалі парадак утварэння і дзсйнасці судоў у Рэспубліцы Бела-русь, канстытуцыйныя прынцыпы правасуддзя.
Раздзел пяты прысвячаўся ўдзслу грамадзян у ства-рэпні і дзейнасці мясцовага кіравання і самакіравання. Яно павінна ажыццяўляцца праз мясцовыя Саветы дэпу-татаў, выканаўчыя органы, органы тэрытарыялыіага і ра-
262
ўд іелу і рамадзяп у дзяржаўлых і грамадскіх справах.
У раздзелс пюсгым вызначаліся нормы дзяржаўнага кангролю і пагляду. Упершыпю ў беларускай дзяржаве ўіпараўся Капсгыгуцыйны Суд Рэспублікі Беларусь, на які ўскладаўся кантроль за канстытуцыйнасцю нарма-гыўных акіаў, якія выдаюцца ў рэспубліцы, а таксама міжпародпых абавязацельстваў, ратыфікаваных рэспуб-лікаіі. Заключэнні Канстытуцыйнага Суда абвяшчаліся капчаіковымі, абскарджанню і апратэставанню яны не надляі алі. У гэтым жа раздзеле выкладаліся нормы, якія акр іслівалі асноўныя прынцыпы арганізацыі і дзейнасці нракурорскага нагляду за дакладным і нарматыўным выкаііанпем законаў на тэрыторыі рэспублікі, а таксама дзейпасці Кантрольнай палаты.
Раздзсл сёмы быў прысвечаны фінансава-крэдытнай сісгэме рэспублікі.
У раздзсле восьмым выкладаліся нормы, якія акрэслі-валі парадак дзеяння Канстытуцыі і яе змянення.
Прыпяццем Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь завяр-іпыўся важнейшы этап у жыцці беларускага народа - пе-раход ад бальшавіцкай таталітарнай дзяржавы да сучас-пай "дэмакратычнай сацыяльнай прававой дзяржавы", пабудаванай па тыпе еўрапсйскай цывілізацыі.
§ 5. Міжнародная дзейнасць Рэспублікі Беларусь
Дэкларацыя "Аб дзяржаўным суверэнітэце Рэспублікі Беларусь" абвяшчала рэспубліку "паўнапраўным і неза-лежным членам сусветнага супольніцтва", які дзейнічае ў адпаведнасці з прынцыпамі Усеагулыіай дэкларацыі правоў чалавска і іншымі агульнапрызнанымі міжнарод-нымі актамі. У папярэдні перыяд (1945-1990 гады) міжна-родная дзейнаСЦь Беларускай ССР не была самастой-най. Усе прынцыповыя і нават не надта прынцыповыя,
263
дробязныя пытанні ўзгадняліся з агульнасаюзнымі: Міністэрствам замежных спраў, Міністэрствам знешня-га і андлю і іншымі міністэрствамі і ведамствамі Савец-кага Саюза. Знешнепалітычны дыктат цэнтра вынікаў як з адпаведных палажэнняў Канстытуцыі СССР, так і з існуючай практыкі татальнага падпарадкавання дзяр-жаўна-партыйнага кіраўніцтва Беларускай ССР Цэнт-ральнаму Камітэту КПСС.
Разам з тым, як ужо адзначалася, знешнепалітычная дзейнасць Беларускай ССР, нават у тых абмежаваных умовах, мела і шэраг станоўчых вынікаў. Прадстаўнікі Беларускай ССР удзельнічалі ў рабоце Арганізацыі Аб-'яднаных Нацый яе Генеральных Асамблей, Савста Бяспскі ў 1974- 1975 гадах, розных камітэтаў і канферэн-цый, заключылі шмат міжнародных дагавораў і канвсн-цый. Тым самым Беларусь набыла неабходны вопыт міжнародных зносін і паступова сцвярджала сваю пры-сутнасць на міжнароднай арэне і ўмацоўвала свой аўта-рытэт.
Новы перыяд дзейнасці Беларусі ў міжнародных ар-ганізацыях і ў двухбаковых зпосінах з замежнымі краі-намі пачаўся ў 1991 годзе, пасля надання сілы кансты-туцыйнага закона Дэкларацыі аб дзяржаўпым суверэні-тэце і прыняцця 2 кастрычніка 1991 года Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь заявы "Аб прынцыпах знешнепалітычнай дзейнасці Рэспублікі Беларусь". У заяве абвяшчалася, што Вярхоўны Савет пацвярджае сваю всрнасць нрынцыпам Статута ААН, Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека і міжнародпым абавяза-цельствам, прынятым Рэспублікай Беларусь у адпавед-пасці з яе міжнароднымі дагаворамі, у тым ліку Міжна-роднаму пакту аб грамадзянскіх і палітычных правах і Міжнароднаму пакту аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах.
264
Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь звярнуўся да кіраўнікоў парламентаў краін-удзельніц Нарады па бяс-псцы і супрацоўніцтве ў Еўропе з пранановай прыняць Р іспубліку Беларусь у якасці поўнапраўнага члена гэтай нарады, пачаць перамовы аб знішчэнні ядзернай зброі і абвяшчэнні сўрапейскага кантынента бяз'ядзернай зо-пай. На 46-й сесіі Генеральнай Асамблеі ААН у 1991 го-дзе Міністр замежпых спраў Беларусі давёў да міжнарод-пай супольнасці гэтыя зпешнепалітычныя прынцыпы і прыярытэты беларускай дзяржавы.
У 1992 1993 гадах Рэспубліка Беларусь, як незалежная д іяржава, стала ўдзсльніцай многіх важных двух- і шмат-баковых юрыдычных актаў. у тым ліку Дагавора аб ска-рач ліііі ўзбросных сіл у Еўропе, Хельсінскага Заключна-іа ак га Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, I Іарыжскай Хартыі для новай Еўропы, Дагавора аб ад-крыіым пебс, Дагавора аб нераспаўсюджанні ядзернай іброі, Чыкагскай капвенцыі аб грамадзянскай авіяцыі і ііііпых. Па стану на чэрвень 1995 года Рэспубліка Бсла-русь з'яўлялася ўдзельніцай больш як 200 шматбаковых дагавораў і пагадненняў.
Да снежня 1991 года Беларусь мела толькі асобныя двухбаковыя пагадпенні з Польшчай, Балгарыяй, Сла-веніяй, Расіяй, Украінай і нскаторымі іншымі краінамі. А праз пяць гадоў, у чэрвсні 1996 года, яна ўжо мела 430 двухбаковых міждзяржаўных і міжнародных дагавораў (В. Фісенка. Даіаворы міжнародныя // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. Т. 3. Мн., 1996. С. 193 194).
У 1991 1992 гадах кардынальна змяніліся дыплама-тычныя адносіны Беларусі з вядучымі краінамі свету. Яшчэ ў перыяд "халоднай вайны" і раскола свету на два варожыя блокі Бсларусь, размешчаная ў цэнтры Еўро-пы, была амаль ізалявана ад заходнееўрапейскіх краін. Спробы некаторых заходніх дзяржаў у сярэдзіне і дру-
265
гой палове 40-х гадоў устанавіць дыпламатычныя адносі-ны зБеларускай ССР аказаліся безвыніковымі: кіраўніцтва СССР не дазволіла Беларусі мець з імі пават консульскіх адносін. Становішча карэнным чынам змянілася пасля прыпынення дзейнасці КПСС і распаду Савецкага Саю-за ў 1991 годзе.
Рэспубліка Беларусь была прызнана самастойнай су-верэннай дзяржавай як паўнапраўны суб'ект міжнарод-ных зносін, з ёю ўстанавілі дыпламатычныя адносіны ўсе яе суседзі і найбольш уплывовыя краіны свету: Расія, Украіна, Польшча, Літва, Латвія, Англія, Аўст-рыя, Бельгія, Галандыя, Германія, ЗША, Індыя, Італія, Кітай, Турцыя, Францыя, Чэхія, Швецыя, Японія. На начатак 1996 года Рэспубліку Беларусь афіцыйна прыз-налі 122 дзяржавы, са 101 краінай былі ўстаноўлены дыпламатычныя адносіны. У Мінску адкрылі свае па-сольствы і прадстаўніцтвы 26 дзяржаў. У замежных дзяржавах дзейнічаюць 22 пасольствы і 5 генеральных консульстваў Рэспублікі Беларусь.
Міжнародная палітыка Рэспублікі Беларусь сваім пры-ярытэтным накірункам мае ўмацаванне саюзных ад-носін з Расійскай Федэрацыяй і адначасова ўсталяван-не добрасуседскіх адносін з Украінай, Польшчай, Літвой, Латвіяй, а таксама з іншымі краінамі. Нацыянальныя інтарэсы Беларусі ў сферы знешнепалітычнай дзейнасці адстойваюць яе дзяржаўныя органы ўлады: Прэзідэнт, Нацыянальны Сход, Савет Міністраў, Міністэрства замсж-пых спраў, а таксама галіновыя міністэрствы і ведамствы, рэспубліканскія органы дзяржаўнага кіравання па адпа-ведных галінах дзейнасці (культуры, павукі, адукацыі, аховы здароўя, спорту і турызму і іншых). Актыўна ўдзельнічаюць у міжнародных эканамічных сувязях бс-ларускія прадпрыемствы і арганізацыі. У рэспубліцы дзейнічаюць сумесныя прадпрыемствы і філіялы з за-
266
мсжпым капіталам Многія прадпрыемствы экспарту-юць сваю прадукцыю ў замежныя краіны.
Міжнародныя сувязі рэспублікі садзейнічаюць ума-цанаііпю пезалежнасці Беларусі, развіццю дэмакратыі, адраджліню самабытнай культуры бсларускай нацыі, нашыр ініію дабрабыту народа. Беларусь пастаянна праводзіць палітыку ўмацавання міру паміж народамі, ра івіццю добразычлівых адносін паміж усімі краінамі.
* * *
Карогкі агляд гісторыі аднаўлення і развіцця беларус-каіі нацыяпалыіай дзяржаўнасці ў XXстагоддзі сведчыць аб і ым, інго творчыя сілы народа, нават у вельмі неспры-ялыіых для яго ўмовах, няхай сабе і са значным спазнен-псм у параўнанні з іншымі сўрапейскімі народамі, дамаглі-ся аднаўлення і ўмацавання сваёй дзяржаўнасці. Даволі пасняховымі ў гэтым накірунку былі 20-я гады мінулага стагоддзя, калі хутка ішло аднаўленне народнай і аспа-даркі, актыўна развівалася нацыянальна-культурнае бу-даўніцтва. Цяжкія страты напаткалі бсларускі народ у 30-я і 40-я гады таго ж XX стаі оддзя падчас палітычных рэп-рэсій і ў гады Вялікай Айчыпнай вайны. Нягледзячы на гэта, у пасляваенны час беларускі народ не толькі аднавіў разбураную вайной гаспадарку, але і стварыў зусім новыя для яе галіны прамысловасці: электронпую, хімічную, аў-тамабільную, трактарную і іншыя.
Адміністрацыйна-камандная сістэма кіравання экано-мікай, якая доўгі час стрымлівала яе развіццё, паступова адыходзіць у нябыт. Сёння Рэспубліка Беларусь суверэн-ная і незалежная дзяржава са старажытнымі традыцы-ямі. "Асаблівасці сацыялыіых змен у Беларусі звязаны з развіццём дэмакратычных працэсаў, выкарыстаннем прынцыпаў рыначнай эканомікі. Застасцца важпай роля
267
дзяржавы ў рэгуляцыі сацыялыіа-эканамічных працэсаў у ходзе станаўлення грамадзянскага грамадства рэс-публікі" (Беларусь на мяжы тысячагоддзяў. Мн.: БелЭн. 2000. С. 425). Вышэйшыя навучалыіыя ўстановы, спецы-яльныя ліцэі і тэхнікумы, установы культуры штогод па-вялічваюць колькасць высокаадукаваных грамадзян рэс-публікі. Удасканальваецца беларускае заканадаўства. Пашыраецца юрыдычная адукацыя насельніцтва і разам з ёю ўмацоўваецца павага да законаў і заканадаўства дзяржавы.
III М’АГМ’Л
Інрамітііч I Л/ 1 Ір.іпііцоіі і і.і іуі соыіскоіо і ражданнна. Мн., 1988.
ІГІО1ІІ шка У I І.нп і ычпыя р шр жіі 20 50-х іадоў на Бедарусі. Мн , 1944
1>і н.іруі і> іі.і мнаі.і іысячаіоддзяў. Мн.: БелЭн.2000.
Бе шрусі. у Вянік.ні Лйчыпнай вайне, 1941 1945. Энцыклапедыя. Мн 1>сл( ), 1990
Нсргман 4 Слова пра Браніслава Тарашкевіча. Мн., 1996.
Борьба іа Совстскую власть в Бслорусснн. Т. 1-2. 1918-1920 гг. Мн.. 1968 1971.
Борьба трудяшнхся Западной Бслорусснп за сошіальное н нацмональ-нос освобожденне н воссоеднненне с БССР. Т. 1-2. Мн., 1962-1972.
Ііровка Ю П. Мсждународная правосубьсктность БССР. Мн., 1967-
Вровка Ю. П. Белорусская ССР - суверенный участнмк междуна-родного обшення Мн., 1974.
Васалевач Г.А. Верховный Совет Республнкн Беларусь. Мн., 1993.
Васшіевыч Г.А. Констнтуцнонное право Республнкн Беларусь: Учсбннк Мн., 2003.
Васілевіч Р.А., Доўнар Т.І., Юхо І.А. Гісторыя канстытуцыйнага права Бсларусі. Мн., 2001.
Велнкая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. М_, 1970.
Внхарев С. Р. Сувереннтет БССР в составе СССР. Мн., 1958.
Вышневскый А. Ф. Очеркн нсторнм государства н права Рсспублнкн Беларусь (1917-1995 гг.). Мн., 1995.
Вішнеўскі А.Ф.. ЮхоЯ.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Мн., 1998.
ВрублевскыйА.П., Протько Т.С. Пз нсторнн репресснй протавбе-лорусского крестьянства. 1929-1934 гг. / Под ред. М.П. Костюка. Мн„ 1992.
Гісторыя Беларусі. У 2 ч. Ч. 2. ХІХ-ХХст. Курслекцый / Аўт. кал. П I. Брыгадзін, У.Ф. Ладысеў, П.І. Зялінскі і інш. Мн.: РІВШ БДУ, 2002.
Государственность Беларусп: Проблемы формпровання в програм-мах полнтнческнх партнй / В.К. Коршук, Р.П. Платонов, П.Ф. Рома-повскпй н др. Мн.: БГУ, 1999.
269
Гўткоўскі М.М. Сістэматычны паказчык заканадаўства Бсларус-кай ССР за 1919-1928 гг. Мн., 1929.
Декреты Советской властн. Т. 1-10. М., 1957-1980.
Документы н матерпалы по псторпп Белорусснн. Т. 4 (1917 март— 1919 февраль). йз нсторпн установлення Советской властп в Белорус-спн м образовання БССР/Редкол. А.Н. Азаровн др. Мн., 1954.
Дэкларацыя Вярхоўнага Савета БССР "Аб дзяржаўным суверэні-тэцс Бсларускай Савсцкай Сацыялістычнай Рэспублікі" (27 ліпеня 1990 г.). Мн., 1990.
Довнар Т.П. Краткнй очерк мсторнн государства м права Респуб-лпкн Бсларусь. Мн., 1997.
Доўнар-Запольскі М. В. Гісторыя Беларусі / Пер. з рус. Мн.: БелЭн, 1994.
Знешняя палітыка Беларусі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў. М., 1997.
Нгнатенко Н.М. Октябрьская революцмя н самоопределенне Бело-русснн. Мн., 1992.
йсторня Советской Констнтуцпн. 1917-1956. М., 1957.
йсторня государства н права Бслорусской ССР. Т. 1-2. Мн., 1970-1973.
Канстытуцыя Рэспублікі Бсларусь 1994 года (са змяненнямі і да-паўненнямі); Прынята на рэспубліканскім рэферэндуме 24 лістапада 1996 г. Мн.: Беларусь, 1997.
Канчер Е.С. Белорусскнй вопрос. Пг., 1919.
Касцюк М. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. Мн., 2000.
Круталевіч В.А., Юхо І.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (1917-1945 гг.). Мн., 2000.
Круталевач В.А Псторня Беларусн: становленне нацпональной державностн (1917-1922 гг.). Мн., 1999.
Круталевыч В.А. Адмнннстратнвно-террнторнальное устройство БССР. М., 1966.
Кузнецов Н.Н., Шелкопляс В.А. Псторня государства н права Бе-ларусн. Мн., 1999.
Ладысеў У.Ф., Брыгадзін П1. На пераломе эпох: станаўленне бела-рускай дзяржаўнасці (1917-1920 гг.) Мн., 1999.
Луцкевіч А. За дваццаць пяць гадоў (1903-1928). Мн., 1991.
270
Л/>і/>/ііні>і>ні«ч II II II к>|<іін । у>іі> іі І>< < I* Мн 1961
МіІ/‘ ІНібІІЦІ II I III у І'»|" I ІН ІІІЦН I I ріНІ ІГІІІ.І I |к> |>< ('І’ в годы ініі ( і ііііііціігіііііі іі і|іп ііііц іі ц>> імііі і ііц (IЧ ’ I 19 ’*>) Мн , 1966
I Іарі.іі ы і Іі іп|тіі I» ііірун ‘I ' Мп , 1995.
ІІіімпікн і|іцці.іі ііііі ігііііін.і і п.і Ік-н.ірусі (1941 1944)/ІІад агул. р >/і V М Мічіііонн Мп 1995
< »ь і »<ірі. І9| 7 і н і улі.ііі.і ііоіпіі іічсскоіі оіінозмцнн: Учеб. пособпе. ‘1111 ОМСІІІ). 199 I
< >чі ркіі ію ін юріііі і оі уд.ірі і н.і іі нрава БССР. Мн., 1958.
Очсркн ік іоріііі і осуд.ірі ін.і н прана БССР. Вып. 2. Мн., 1969.
I І.пн і ычныя п.ірі і.п Ьгл.ірусг Дапаможнік для вывучаючых гісто-рыю Беларусі / ІІ.І. Брыгад ші, М.С. Сташксвіч, І.Ф. Ладыссў і інш. Мн„ 1994.
Парэчын Г.Е. Наша Канстытуцыя. Мн., 1928.
Прсступлснпя нсмецко-фашмстскпх оккупантов в Белорусспн. 1941 1944. Мн„ 1965.
Сборннк законов Бслорусской ССР. 1938-1967. Т. 1-2. Мн„ 1968-1969.
Турук Ф. Белорусскоедвнжснпе. Очсрк нстормп нацнонального п рсволюцмонногодвнжснпябслорусов. М„ 1921.
Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн„ 1993.
Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6т. Мн„ 1993-2003.
Юхо М„ Сокол С. Мсторня юрнднческой наукп Бсларусн. Мн„ 2(К)0.
ЗМЕСТ
УВОДЗШЫ........................................3
Глава 1. БЕЛАРУСЬ У ПЕРЫЯД РЭВАЛЮЦЫЙНЫХ ПЕРАМЕН I ЗМАГАННЯ ЗА АДРАДЖЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ДЗЯРЖАЎНАСЦІ (1917-1918)
§1. Лютаўская рэвалюцыя і дзейнасць беларускіх нацыянальных арганізацый у 1917 годзе...........7
§ 2. Усталяванне савецкай улады на Беларусі...16
§ 3. Усебеларускі з'езд (кангрэс). Абвяшчэнне Беларускай Народнай Рэснублікі.............................20
§ 4. Знешнепалітычная дзейнасць Рады Беларускай Народнай Рэспублікі..................32
Глава 2. УТВАРЭННЕ БЕЛАРУСКАЙ САВЕЦКАЙ
САЦЫЯЛІСТЫЧПАЙ РЭСПУБЛІКІ
§ 1. Утварэнне Часовага Рабоча-Сялянскага ўрада Беларускай ССР. Перпіы з'езд Кампартыі Беларусі.36
§ 2. Першы з'езд Саветаў ССРБ і яго дзяржаўна-прававыя акгы..................47
§ 3. Ліквідацыя Беларускай ССР, утварэнне Літоўска-Беларускай ССР і спыненне яе дзейнасці.51
§ 4. Аднаўленне ССРБ. Прыняцце Дэкларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь............................61
§ 5. Польская акупацыя Заходняй Беларусі......68
§ 6. Другі Усебеларускі з'езд Саветаў рабочых, сялянскіх, батрацкіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Дапаўненні да Канстытуцыі.................................71
ГлаваЗ. БЕЛАРУСКАЯ ССР У ПЕРЫЯД НОВАЙ ЭКАНАМІЧНАЙ ПАЛІТЫКІ (1921-1929)
§ 1. Утварэнне дзяржаўнага апарату ў БССР. Пераход да новай эканамічнай палітыкі..........75
§ 2. Рыжскі мірны дагавор Расіі і Украіны з Полыпчай.79
§ 3. Дзяржаўна-прававыя ўзаемаадносіны Беларускай ССР
з РСФСР да ўтварэння СССР...................82
272
§ 1 \ 1 Н.11> іі1111 < іію ні < іП« ін I • < >і|і >> Пі і ііІ'ІШіік
I' к П\і> нн КЬ
§ .> Внрі.ііінг V 11 І.іл I»>$Л|іу> і і(» < < I1 VI **' ПіІМ |*'" іыУ !><• і.іруі । V 19'21 !*• ’<> і н іііч **<•
§ (> . Д іяр н.н н.н ь\ ііі^іііііні । і ііі іюунын п п іруіім іі.іціііяіы іі.п.ін п.і п іыі I І>< < I* V 19’1 1*1’/ ііід.іх.95
§ 7. К.нн н.нуцыя !> і.ірмі ііі < < I' !'• */іпД.і ..99
Глана4. СТАІІЛЎЛІ ІІІІІ I РЛ.ІНІЦЦІ Ы ЛАРУ< КАГЛ
САВЕЦКЛГЛ ІІРЛІІЛ (|9|<І IV ”<)
§ 1. Беларускж’ ілк.ш.і ыўі пы пгріпых і.ідоў савсцкай улады........... 106
§ 2. Грамадзянскае пр.іп.і ...................109
§ 3. Крыміналыіае пр.ін.і І>< '( 'І’ ................114
§ 4. Судовыя і пазасудоныя карныя ўстановы...........116
Глава 5. ДЗЯРЖАВЛ I ПРЛНЛ БЕЛАРУСКАЙ ССР У ПЕРЫЯД КЛЛЕКГЫІІІЗЛЦЫІ СЕЛЬСКАЙ ГАСНАДЛРКІ
§ 1. Поснехі і сірагы ў сацыялыіа-экаііамічііэіі дзейнасці...................................... I /
§ 2. Вышэйшыя і мясцопыя органы д.іяр к.іун.ні У'і.ілы I * •
§ 3. Канстытуцыя (’<’( I* 1936 года і К.нк іыіуш.пі Беларускаіі С( I* 193/ юд.і......................... 131
§ 4. Суды і пазасулоныя р пір.н іўпыя ў< глноііы. Пракуратура........ 136
§ 5. Змены ў праііе.. 139
Главаб. БЕЛАРУСКАЯ < ( I’ ІІАД'ІМ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙВАЙІІЫ 19.19 191.» ІАДОУ. УЗЯДНАННЕ ЗАХОДНЯЙ БГЛЛРУІ I .1 Ы ’ІЛРУІ КЛЙ ССР.
ВЯЛІКАЯ АЙЧЫІІІІЛЯ ІІЛЙІІЛ (1941 1945)
§ 1. Заходняя Бсларусі. у < к іад іг IІі>'іі.сі<аіі дзяржавы ..... 144
§ 2. Вышэйшыя і мя< цонын орі.піы д.іяржаўпай улады Полынчы. Бяспраўп.іг < і.піоііііііча іір.іцоўпых
Заходняй Беларуі і ў 1921 І’ІЗК гада.х............147
§3. Пачатак Другоіі суснгіііаіі паііны. Усіуііленпе Чырвонай Арміі ў Заходііюіо Беларусь..........................153
§ 4. Народны Сход З.іходнян Ьгларусі і яго заканадаўчыя акі ы ..................................156
273
§ 5. Утварэнне органаў Савецкай улады ў З.іходняіі Беларусі........................................159
§ 6. Напад гітлераўскай Германіі на Сапецю ('.но.і.
Нямецкі акупацыйны рэжым на Бг.'іарусі .......162
§ 7. Партызанскі рух............................167
§ 8. Перабудова дзяржаўных органаў па іі.п-ііііы /іад.168
§ 9. Вызваленне Беларусі........................171
§ 10. Права................................... 175
§11. БССР - адназ заснавальніц Аріаш.іацыі Аб'яднаных Нацый.............................. 178
Глава7. БЕЛАРУСКАЯ ДЗЯРЖАВА Ў ПАСЛЯВАЕННЫ ПЕРЫЯД. РЭФАРМАВАННЕ ОРГАІІАЎ КІРАВАННЯ.
XX З’ЕЗД КІІСС (1946-1964)
§ 1. Адбудопа пародпай гаспадаркі. Сацыяльна-прававое становііпча грамадзяп ...........................182
§ 2. Дзяржаўнае будаўпіцгна ў Беларусі ў пасляваенны перыяд...............................186
§ 3. XX з'езд КПСС. Перамсны ў структуры і кампетэнцыі вышэйшых і мясцовых органаў дзяржаўнай улады................................192
§ 4. Праваахоўныя органы........................198
§ 5. Міжнародная дзейнасць Беларускай ССР.......202
§ 6. Заканадаўства Беларуекай ССР у насляваснны перыяд..........................................207
Глава8. ДЗЯРЖАЎНАЕ БУДАЎНІЦТВА I ПРАВА БЕЛАРУСКАЙ ССР У ІІЕРЫЯД СІІРОБ ПРАВЯДЗЕННЯ РЭФОРМ I НАЧАТКУ КРЫЗІСУ АДМІНІСТРАЦЫЙНА-КАМАІІДІІАЙ СІСТЭМЫ (Другая палова 60-х - пачатак 80-х гадоў)
§ 1. Дзяржаўнае будаўніцтва.....................214
§ 2. Канстытуцыя СССР 1977 года і
Канстытуцыя БССР 1978 года...................221
§ 3. Праваахоўныя органы........................227
§ 4. Змены ў заканадаўстве......................232
§ 5. Міжнародныя сувязі.........................236
274
ПТава9. ДЗЯРЖАЎНАЕ БУДЛЎПІЦТВА РЭСГІУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ (1985 1994)
§ 1. Дзейнасць вышэйшых оргапаў Сапецкага Саюза
і Беларускай ССР па нсраадо.'іьваііін крызіснага стану ў экапоміцы нры дапамозе "наскарэння" і "псрабудовы".....................................239
§ 2. Д.жларацыя аб дзяржаўным сувсрэнітэце БССР. Праекі поваіа Саіо.іііаіа дагавора.................245
§ 3. Распад ('анецкага ('аюза Дбвяшчэнне Рэспублікі Бела|іусі...........................................219
§ 4. Дзяржаўпае будаўіііціна Рэспублікі Беларусь. Канстытуцыя І’.м нублікі Беларусь...................2 »(•
§ 5. Міжнародная дзсішасць Рэспублікі Беларусь 'Ь I
БІБЛІЯГРАФІЯ............................. (<’і