ТАМАТИ Таймураз
ДЗÆУÆГИГЪÆУ 2018

^/ &Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&Ъ&в
§э
РАЗДЗУРД |»
Абони кæд XXI æноси цæрæн, уæддæр
ма берæ æбæрæг цаутæ æма рауæнтæ ес нæ
е§ минкъий Дигори бæстихаййи. Уæхæн æбæрæг
рауæнтæй еу æй Кет. Кети бæстихаймæ
е|| кæд, уой ба бæлвурд неке зонуй. Гъе, уомæ
е§ гæсгæ, Кети бæстихайбæл киунугæмæ ци
®% æрмæгутæ бахастан, етæ бæрæггонд æрцу-
I»
^^ Л/ТО ^ОТЛОР ОО^ЛООТЛООГ’ ТТОЛ7-Т«ОС» ООЛ/ГО ТЛОЛГОРХТТ’ОЗ 0/~ ТТОО О’
8»
рауæнтæй еу æй Кет. Кети Оæстихаймæ а^
хæстæгдæр гъæу æй Хæзнидон. Хæзнидони а^
^ цæргутæ хъæбæр берæ уарзунцæ Кет. Сæ фон- Цэ
^| сæн ба Кет æй сæ сæйрагдæр хезнæ. Гъæубæсти |р
"11 цæргутæ Кети рæсугъд æмæ кæдзос æрдзи |р
^ гъæбеси уарзунцæ уолæфун. Кети бæстихай §Р
%Ф раги ке исгъæууат æй, уой хæзнидойнæгтæ 1р
^@ зонунцæ, фал цæмæ гæсгæ, ци фæцæнцæ æма <р
$5
^) дæнцæ нæ Республики, Стъараполи, Кæсæги <^
^Э æмæ Гурдзий паддзахадон архивти. Аци кусти ^
^ мæмæ фæккастæй Дзæрæстей гъæуи цæрæг ^5
^ Кукити Геуæргий фурт Руслан. Æхе æмбурд-
II гонд æрмæг мин нæ бавгъау кодта æма ин зæр-
^ю диуагæй арфæ кæнун.
^§ Автор
вС? 0& вС^ 6© ®6> 00 00 00 00 00 00 00 00 СX?

ХОНХÆЙ БУДУРМÆ §э
Дигорæн, æнæбари, хуæнхбæсти цæргæ ку Ц*
рауадæй, уæд сæ цардиуагæ хуæнхаг æрдзи х^
хæццæ æнгон исбастонцæ. Еци æдас æма æва- л^
о\ дуат рауæни кæд фонси куст æма зæнхи куст я^
кæнун æнцон н’адтæнцæ, уæддæр сæ æнтæст- ^
^> гунæй кæнун райдæдтонцæ. §з
|| Арæх сæ цæститæбæл рагъазидæ, кæддæр §э
~1 ци берæ адтæнцæ, цæйбæрцæ зæнхитæ сæмæ §э
о@ адтæй, куд хъаурæгин адтæнцæ - басæттуни §^
о@ амал син куд н’адтæй... Фал уæхæн зинтæ еР
®б бавзаргæй æма сæ кæстæрти федæнбæл <р
е§ гъуди гæнгæй, ауæхæн уавæрти цæрунбæл |^
о% дæр Хуцауæй арази адтæнцæ. Сæ нифс нæ |[
^§ басастæй. Кустуарзон адæн, кæрæдзей лæдæр- ^
®ъ гæй, сæ исони хуарз цардмæ бæлдтæнцæ æма ^
^Ь ибæл зæрдиуагæй архайгæ дæр кодтонцæ. е^
Рæстæг цудæй æма фарнæ хаста. Адæни §э
бæрцæ фулдæрæй-фулдæр кодта. Зæнхитæ §э
^ син Дигоргоми нæбал фагæ кодтонцæ æма иъ
^ адæн тухсун райдæдтонцæ. Ескæмæн биццеу
о@ ку райгуридæ, уæд ибæл бийнонтæ, кизги рай-
еб гурдæй, хъæбæрдæр цийнæ кодтонцæ. Еуемæй
о^ - биццеу æ фидæн уæззау куститæ кæнунмæ
о% анхосгæнæг уодзæй, иннемæй ба ин æхсæна-
щ,
4
Ǥ

^ ^СЭАЛЛЛАЛЛАЛЛЛАЛ^
дон царди уагмæ гæсгæ æмбалдæй цæрæну- §э
атæн зæнхи гæппæл райсуни барæ. |р
Еци дзамани берети зæрдитæ æхсайун сР
райдæдтонцæ будури æдзæрæг зæнхитæмæ. <р
«^ Будури зæнхитæ ма уæд Кæсæги дæлбарæ ^
^ адтæнцæ. |г
%% Нæ фиддæлти царди медæгæ ба ниф- ^
^э федар æй уæхæн фæткæ. Бийнонтæ сæ а^
^Ь кæстæрæн царди ’нбал ку агориуонцæ, уæд Цэ
|| архайдтонцæ, цæмæй сæ нæуæг хæстæгути |р
|| бийнонтæ сæхецæй мæгурдæр ма адтайу- §э
Го онцæ. Гъеууотемæй, мæгурдæр цæрæг бий- §э
о@ нонтæ сæхе хузæн мæгурти хæццæ бахæстæг ф®
^е кæниуонцæ. Рæстæмбес цæрæг бийнонтæ ба ф^
еЦ - рæстæмбес цæрæг бийнонти хæццæ, гъæз- <р
е§ дугути кæстæртæ ба - гъæздуг бийнонти |\*
е§ хæццæ. Гъæздугути равгитæ хуæздæр ке |[
®% адтæнцæ, уомæ гæсгæ, арæх, æндæр рауæнтæй <&^
^1 æма æндæр адæнихæттитæй дæр сæхецæн а^
^® хæстæгутæ равзариуонцæ. Гъе, уотемæйти ^
^ Дигорæ æма Кæсæги гъæздугути æхсæн ^
|| тогæй хæстæгдзийнадæ парахат кодта. Кæсгон
I® æлдæрттæ хуарз зудтонцæ, Дигорæн зæнхитæ
^ ке нæ фагæ кодтонцæ, уой. Зæнхæ алкæд-
е© дæр хъазар адтæй. Арæх ба ибæл тохун дæр
4

багъæуидæ, уомæ гæсгæ кæсгон æлдæрттæ сæ §р
тогхæстæг дигорон ездæнттæн зæнхи гæбазæ §Р
радтунмæ, кенæ рауæйæ кæнунмæ, тагъд §Р
нæ кодтонцæ. Фал уæддæр, рæстæг æ кæнон &®
^ кæнуй æма хеуонмæ уарзондзийнадæ тух- Ц^
^ гиндæр разиндтæй цæлæмбуд мулкдзæстæд- М
о% зийнадæй. Кæсгон æлдæрттæ Баделиати 1
ездæнттæн сæ берæ зæнхитæй багендий рад- ^
4
в|
4
4
тунмæ исагкаг кодтонцæ дессаги рæсугъд е$
бæстихай - Кет. Кет лæууй дууæ цæугæдоней &>
(Ирæф æма Хæзни) æхсæн. Аци дууæ рæсог Цэ
^ цæугæдони Кети буни баеу унцæ æма Кети §э
0& бæстихаййæй рауайуй сакъадах. Кет æй æссон §Р
%Ф дзурд. Дигорон æвзагмæ ратæлмаци кæнгæй I9
еЦ ба амонуй - рандæ уо, исуæгъдæ кæнæ. <р
е§ Аци рæсугъд бæстихаймæ ХУП-аг æноси ^
е§ Дигоргомæй берæ адæн ралигъдæй. Лигъд
4 адæн æрцардæнцæ Кетæн æ дæллаг хаййи «^
4 рагъбæл. Сæ гъæу ба исхудтонцæ Мосгъæу. е^
^> Гъæуи ном баст æй дзурд «мос»-и хæццæ. ^
^ Мос хуæнхбæсти адтæй, хуар æма мæнæуæ >*
^| кæми инайæ кодтонцæ, уæхæн лигъз-тъæпæн
II зæнхи гæппæл. Æма, æцæгæйдæр, Кетæн æ
^© уæллаг хаййи ци устур тъæпæн фæзæ ес, е
^Ф устур моси хузæн - æндзæр æй. Мосгъæу

\<Р ^- >
архивти æрмæгути уруссагау финст æрцудæй |^
Мускау. Уруссагау финст дигорон дзурдтæ ку с^
кæсай, уæд арæх дамугъа «а» кæсун багъæуй сг*
<4
куд «æ», уотæ, «в» ба - куд «у», уотæ, «к» ба -
куд «хъ», уотæ. Гъе, уомæ гæсгæ, Мосгъæуæй
1«
О^ IV УД ^АО//, ШЮ,. X Г>^, У\ЛУ1С^ 1СсиЛ} 1У±1^\^1 Г>С^УС^У1 ^
I3
кедæр «фæрци» рауадæй Мусгъæу (Мусхъæу)
з|> Еци дзамани, еске зæнхитæбæл æрцæрун
Щ æдас куд н’адтæй. Фал, гъæу дууæ устур цæу- а^
^Ь гæдоней астæу æвæрд ке адтæй, дæнтти бил- ^
^ гæрæнттæ ба хъæбæр бæрзонд, уомæ гæсгæ &>
имæ æцæгæлонæн уотæ æнцон бацæуæн н’ад- §р
тæй. Ирæфи арф донбæл бахезунмæ мадзал |р
н’адтæй. Хæзнæбæл бахезунмæ 6а, бæхгин §р
донæн æ тæнæгдæр рауæн агурдта. Уæхæн §«>
рауæнтæмæ ба Кеттонтæ се ’нгæс дардтонцæ.
е© Кетæн æ уæллаг устур тъæпæн фæзи ба
еЦ гъæубæсти адæн зæнхи куститæ кодтонцæ. <р
е§ Гъæдæ æма гъæдрæбунтæ ба гъæуи фонсæн
е§ хезнæ адтæй. Кетæй сауæнгæ бæрзонд хуæн-
е§ хти уалæнгæ ци гъæдæ ес, уоми 6а адтæй
®§ аллихузон цæрæгойтæ: тæрхъостæ, рæубе- \ь
Щ стæ, æрситæ, сæгтæ, тускъатæ, дзæбодуртæ
^Ь æма æндæр сирдтæ. Аци гъæди гъæддаг
^ сирдти баридауæг - Æфсатий цауæйнæнтти æ
^| лæвæрттæй хуарз рæвдудта æма си алкæддæр
2» боз уиуонцæ. ^у
с) с)1уф1Эе>1усР<у<9е)с)с)^
6

хаййи задæй, æма си нур дæр зайуй берæ
аллихузон, хуæрунмæ бæзгæ, гагарæзæ зай-
æгойтæ: сурх æма сау дорвæткъу, уæгъæли,
турту, гъæддаг кæрдту, лискъæф, нинæгъ,
дзæдурæ, æхсæрæ, могæ, муркъæ, тæкъузгæ,
тæрситæ æма æнд.
Кетæн æ рæбун дууæ рæсог цæугæдонеми
адтæй аллихузон кæсæлгитæ. Ирæфи дони
ба ма фæстаг тугъди хуæдразмæ кæфтæ дæр
ахæстонцæ.
Куд исбæлвурд кодтан, уотемæй аци дес-
саги рæсугъд бæстихаймæ Дигоргомæй рали- |р
«I
е|> Айдартæ
в§ Араптæ
^ъ Аркъалтæ
^ Аркъаутæ
X Бабочитæ
х Багъæратæ
Г® Барцæгтæ
^й Батотæ
о© Берустæ
о)| Бибатæ
е§ Бичерахтæ
гъдæнцæ муггæгтæ:
Бичилтæ
Бузартæ
Гагостæ
Гадатæ
Гажетæ
Галатæ
Гамазтæ
Гузантæ
Гулдитæ
Гучитæ
Гъæргинтæ
Гъуцъунатæ
Дзагуртæ
Дзустæ
Жидатæ
Запойтæ
Кертантæ
Кургъостæ
Лагкутæ
Лутитæ
Майрæнсаутæ
Мæрзойтæ

Мудойтæ
Сангуртæ
Сæбантæ
Собитæ
Тæтонтæ
Тотойтæ
Тугъуртæ
I ^) (^^«ЗЭс^^Э^Э^Э^’ЭсуЭ^ЭСуЭ^Э^Э
Тургитæ
Тускъатæ
Тухайатæ
Хабайтæ
Хатъатæ
Хутæ
Хъаиртæ
æрцæрæг
Хъарадзаутæ
Хъæбæлотæ
Хъузетæ
Цоритæ
Чегемтæ
адæнæн æрдзон
о& Мосгъæуи
е§ фадуæттæ сæ зæрдæмæ æнæуагæ фæццу-
<
*§
е§
е§
<
е§
<2§
«I
*§
<*§
§*
&*>
8*
«•
I®
I»
§*
1*>
I»
«•
*•
дæнцæ. Кустфæлтард адæн сæ дустæ бахат
тонцæ æма хæдзайрадон куститæ кæнуни
тонхи бацудæнцæ. Сæ хъиамæттæ сæ цардбæл Ц^
хуæрзæрдæмæ бедун райдæдтонцæ. Анзæй- ^
анзмæ сæ цард гъæздугдæр æма фæрнгун- §$
дæр кодта. Зундгонд балцигæнæг Л. Штедер <|э
1781 анзи æхе цæститæй фæууидта Мосгъæу. §э
Мосгъæуи туххæй Л. Штедер финста: §Э
- Болыное, хорошее и удобное село. В нем !•
деревянные строения, сады, поля, особенно $®
хороши пастбища и здешний табак, который (^
горцы считают наилучшим.
1808 анзи ба Мосгъæумæ исцудæй зунд-
гонд немуцаг ахургонд, академик Ю. Клапрот.
^Ь Клапрот Мосгъæу æма мосгъæуггæгти
^Ь , туххæй финста: .^

- Жители здесь живут богаче и зажиточнее
горцев. Ихурожай обычно так обилен, что они
могут продавать большую часть своего хлеба <^
дигорцам, живущим высоко в горах. Так как е^
2)) леса на левом берегу Уруха дают прекрасней- <|э
*э шее дерево, то жители Мускава в противо- §&
о© положность осетинскому обычаю построили §Р
о& свои дома из дерева.
е§ Клапроти финсти туххæй нæ бон æй зæгъун.
8®
е|> Будури хуæнхбæсти хузæн берæ дортæ нæй- <»
^1 йес. Дор будури алкæддæр гæзæмæ адтæй. а^
^ Мосгъæуггæгтæ хæдзæртти бундортæн Цэ
дортæ Ирæф æма Хæзни билгæрæнттæй §э
а хастонцæ. Дор ке нæ фагæ кодта, уомæ гæсгæ §э
о& ба хæдзæртти фæрстæ гъæдæй аразтонцæ. §Р
е@ Хæдзарæ дорæй аразуни æгъдау Кеттонтæ 3®
е)| барæй не’халдтонцæ. Зудтонцæ, хе багъæуай |^
е|> кæнунмæ дорæй арæзт хæдзари фадуæттæ |1
®ъ хуæздæр ке ’нцæ, удта ибæл зинг бафтаун дæр
^ берæ зиндæр ке æй, уой. ^
^| Малити Геуæрги æхе цæститæй нæ фæу-
Г@ уидта, Кеттонтæ куд цардæнцæ, уой. Ци фегъ-
^р уста, уой туххæй ба поэмæ «Темур-Алсахъ»-и
о@ финста:

ОУ ®^€^&Э&$&&&Э&&0ЭШВ&Э&$ФВ&&
Йеухатт хорбадæни и Кет <§$
Студта уæлфингæ берекет. <§Р
Кодта хебари бсерæгбон, ф^
Кодта мийнассе се фсендон. |^
ок Ивулд бсегсени сед арахъ> |Р
^ Цудсей се цийнсе идтсег сахъу |[
^§ Рсенгъсей уагътонцсе гагидау... ^
|* Дигорæнтти фæрнæйдзаг цард, Кæсæги ^э
~1| зæнхæбæл, берети зæрдитæмæ нæ цудæй. §э
о® Еуетæ сæмæ хицæ кодтонцæ, иннетæ ба - §Р
^Ф соцъа. 1р
еЦ Сæ цори æндæр дигорон гъæутæ ке н’ад- <р
<з§ тæй, уомæ гæсгæ ба сæмæ беретæ сæ нифс Ц*
®% хастонцæ. Сæ фонс æма син сæ мулк сосæ- I
ггити давтонцæ. Кеттонтæ сæ зæнхитæбæл ^
^Ь багендий ихæс фистонцæ, фал ма си уæддæр, а^
«|
кадæртæ хецæн хъалон дæр агурдтонцæ. Цэ
Еузагъдæй, Кеттонти синхæгтæн бафсæдуни §э
^ амал нæбал адтæй. Аци гъуддаг Кеттонти %®
оФ зæрдæмæ нæ цудæй, фал гæдзæ кодтонцæ. (0
о^ Зудтонцæ, ке уæрдуни бадай, уой зар кæнгæ
е|> ке ’й, уой.
@% Иуазæг хуцауи иуазæг ке æй, уой дæр
Щ Кеттонтæ хуарз зудтонцæ, фал æй еухатт ба
«I
10

«барæй» фехалдтонцæ. Мосгъæуи фæсевæд <§®
баунаффæ кодтонцæ: §э
- Кæсгæнттæ хъалон есунмæ ку исцæ- б^
уонцæ, уæд син хæрæги фид бахуæрун кæнæн. <р
^ Кæд, уотемæй «естæмæй» бафсæдиуонцæ, - <Р
^ зæгъгæ. Ё
Щ Мосгъæуггæгтæ, æцæгæй дæр, уотæ бакод- е^
Щ тонцæ. Æлдари хъалондзаутæ ку исцудæнцæ, а^
^® уæд син фусунтæ еблагъуæ загътонцæ æма <|э
Ǥ
ч
Г1 фусунтæй еунæг дæр фидмæ ке не ’вналуй, |р
^© уой, æма фусунтæмæ дзоруй: §Р
о& - Алкæддæр уæ фингæбæл сæр ку фе- сР
о «-»1 Чв*й\
о@ вæретæ, уæд æи нур цæмæннæ ниввардтаитæ?
е^ Фусунтæй ин еу дзуапп равардта:
е§ - Сæр устур æй æма тарстан, уе ’сцудмæ
^ ку не сфица, - зæгъгæ, æма уомæ гæсгæ фин-
Щ гæбæл æвæрд нæй. &->
^ Иуазгутæ сæбæл нæ баууæндтæнцæ æма ~
^ усхъæзæй фусунтæн загътонцæ: ^
- Уæддæр æй рахæссетæ, мах ба зонæн, цæй
фид хуæрæн, уой.
Л Фусунтæн гæнæн нæбал адтæй æма иуаз-
е@ гути размæ æнаруд, зæронд хæрæги устур сæр
сæ фингæбæл æрбадун кодтонцæ. Фингæбæл ^э
бадти рæстæг иуазгутæй еу бафеппайдта §э
4

рахастонцæ. Иуазгутæ уой ку фæууидтонцæ, б9
уæд фингæй рагæппитæ кодтонцæ æма дам- |^
бацатæй хæрдмæ гæрæхтæ кæнун райдæд- х^
тонцæ. 1
9ч Гъæубæсти фæсевæд хуарз зудтонцæ иуаз- ^
гути нæрæмон миутæ æма алцæмæ дæр цæттæ ^
^ адтæнцæ. Сæ топпадзагъди гуппитæй иуаз- <|э
гути гæрæхтæ уайтагъд басабур кодтонцæ. §э
Гъеууотемæй, хъалондзаутæн фиццаг хатт Цэ
ч
^ сæргубур æма стонгæй сæхемæ цæугæ ра- §Э
^Ф уадæй (Аци хабар фегъустон, сæ фиддæлтæ §Р
о@ Кети кæмæн цардæнцæ, нур ба - Мæздæги, I9
<з§ уæхæн зæронд лæгтæй). Ц^
е§ Еу бон ба Азнауртæй æлдар æ къуари хæццæ |Р
€§ Мосгъæуæй æхецæн, косæгæн, биццеу радавта §
4 (æндæр тауæрæхъмæ гæсгæ ба - кизгæ). <^
*% Цалинмæ фæдесонтæ æмбурд кодтонцæ, в$
^ уæдмæ фудгæнгутæ сæ бæхтæбæл Хæзни а^
дони уордæг фæцæнцæ. Куддæр бæхгинтæ |р
~1 нури Хæзнидони гъæуи æрдæмæ фæххард лъ
^ кодтонцæ, уотæ сæбæл Кеттонтæ топпадза-
^0 гъд исаразтонцæ. Æлдар æма е’мбæлттæ кæд
е© уæззау цæфтæ фæцæнцæ, уæддæр ма син
е§ бантæстæй Азнауртæмæ нихъхъæртун.
4

Фудгæнгути разамонæг ма куддæртæй §р
сæхемæ нихъхъæрттæй удта рамардæй. §э
Æлдари рамардбæл берæ рæстæг нæма рацу- <дР
дæй, уотемæй ин æ ахил Мосгъæуæй сæ «маст» ег*
есун райдæдтонцæ. Кæсæгæй Мосгъæумæ <р
^ æзнаггадæ ракæнуни лæбурдтитæ фул- Ц®
е§ дæрæй-фулдæр кодтонцæ. Аци лæборгути М
о$ туххæй Малити Г. поэмæ «Темур-Алсахъ»-и «^
5финста: |»
^| Ксесуй и гъæумæ Дзасболат, |®
Г© Зилдæй истуй ибæл æфсад. §а
^о Сæ бсехтæ хъал сема тæлтæгу %ъ
оФ Хуррутт кæнунцæ игъæлдзæг. ё^
^Э Идæнттæ, сæргътæу думетонг <^
®Ь Æнцæ æвзестæй фур йефтонг. е^
^ Нæййес уони ’хсæн мæгур лæгу ^а
^ Æй си алке дæр тухгæнæг. §э
^ %>
е|> Кеттонтæбæл еци дзамани айдагъ Кæсæги ^
о% бæлах н’адтæй. 1805-1809 æнзти Кавкази адæ- ®
®% нихæттитæбæл еминæ (чума) бахуæстæй æма Сб
Щ си берæ фесафта. Мосгъæуи цæргутæбæл дæр
^ еминæ нæ раеуварс кодта. Беретæ си бабун æй
^ - еминæ сæ фæххаста. Сæ берæ мæрдтæ зæнхи
§ буни циртити нигæд æрцудæнцæ. Абони дæр

\^ ^- >
Кети устур фæзи билгæрæнтти и берæ цир- <р
титæ «Æрфæни фæдау» бæрæг æнцæ. Еци дза- |^
мани ке бон адтæй, етæ уобæйттæ аразтонцæ, М
æма уонæми рамæлиуонцæ. Уобай аразунмæ |^
о\ къирæ æма дор гъудæй. Дор фæндон ке н ад- <^
тæй, уобæл уæлдæр финстан. Дони билгæрон е$
^ гулдзуг дортæ 6а хурæ дасунмæ нæ бæззунцæ. <|э
^| Алли дор дæр си къæртт - амад кæнун гъæуй. §с>
~1 Кети бæстихай лæмбунæг басгарстан æма §э
^т си къирсодзæн гарнаи ихæлддзæгтæ некæми
|»
^0 иссердтан, удта æ фалдзос къирдортæ дæр е^
еÆ нæййес. Æвæдзи, уомæ гæсгæ, емини тухст
е§ дзаманти уобæйттæ аразун берети бон н’ад-
с§ тæй. Кети ци цалдæр уобаййи ес, уонæй ба
о|> цуппар ездон Хъарадзаути адтæнцæ. Сæ
^ еуемæн æ фæрсти дортæбæл финститæ ма нур а^
*% дæр бæрæг æнцæ. а*
^ Дортæбæл финститæ бакæсунбæл байар
^ хайдтан æма исбæлвурд кодтан.
Га Дортæбæл араббагау уотæ финститæ е:
о@ - Хуцау, анбал ин нæййес. Мæхæмæт
о& минæвар æма пахампар;
е§ - Али.
<=!
в(р <гЦр €1р 6<р <ЗЮ <ЕЮ в<р (Щ) Щ> <Щ* €<р ©4р €Д> |^3
14

]\ Иннæ дортæбæл финстити дамугъатæ <|э
0/1 дзæбæх бæрæг нæбал æнцæ æма син бакæ- <|$
У суни амал нæбал ес. |р
в §*
Ь>
Ь>
§»
§*
!=>
Ь>
I»
&>
§=>
Ь>
ь>
ь
§9
ч
4
Тускьати уобай (Тубети Арсени конд хузæ)
4
@4Ф 04р <2Æ> <24р <2Æ> в<р @Æ> @<р (24? <2Æ> <24?&Р<!^5>^3

<4
•4
Ч
Ь
V
Ь>
Ь>
Ь>
I»
I»
I»
У>
ь>
ь>
ь>
I»
I»
ь>
>
<
^@ Хьарадзаути уобæйттæ (Тубети Арсени конд хузæ)
®% Кеттонти Кæсæг æгæр тухсун кæнун ку
^ байдæдтонцæ, уæд еу бон æрæмбурд æнцæ
æма унаффæ рахастонцæ: - кæсгæнттæ нæ
сабур цæрун нæбал уадзунцæ удта нæ цума
нæ ниууадздзæнæнцæ æма нæ ардæги ледзун
гъæуй.
Беретæ си исфæндæ кодтонцæ Мæздæгмæ
еЙ фæлледзун. Мæздæги зæнхитæ уæд Уæрæсемæ
е§ хаудтæнцæ æма Мосгъæуи цæргутæ сæ
о§ унаффæ Уæрæсей Паддзахмæ балæвардтонцæ.
16

ь
Еци дзаманиУæрæсей ПаддзахадæДигорæн Цэ
лихстаг адтæй. Еуемæй, Уæрæсей хонсайраг §Р
арæнтæ бунæттон адæнæй кæронмæ «федар- 1Н*
гонд» нæма адтæнцæ. Иннемæй ба - Ирæ сг*
^ Уæрæсей хæццæ 1774 анзи баеу æнцæ, Дигорæ Ц^
^ ба - фæстæдæр, Уæрæсе син зæнхитæй зæрдæ |Р
<^|> ку байвардта, уæд. Гъе, уомæ гæсгæ Уæрæсей Ё
Щ паддзахадæ Дигори фæндонбæл исарази æй, ^
^Ь æма ’й исæнхæст кодта. Аци хабар, æцæгæй а^
^ дæр, уотæ ке адтæй, уобæл ба дзоруй архивæй &>
^ ист æрмæг - С. А. Булгакови рапорт. <|э
^© Инæлар Булгаков С. А. адтæй Уæрæсей §р
о@ Теркон хъазахъаг æфсади 19-аг дивизий Цэ
^® хецау. 1810-аг анзи, 12-аг маййи, Булгаков |Р
о@ еугур Кавказмæ æнгæсдарæг - инæлар А. П. «Р
е§ Тормасовмæ финста: «Осетины, страдающие ег*
е§ от кабардинских владельцев и жительству-
$|) ющие по обе стороны р. Урух изъявили мне |!
^!) желание переселиться к кордонной линии. <^
^Э Почему я определил часть войск для вывода ^
^ их, под прикрытием которых они в числе 266 ^
^ душ вчера взяты и перепровождены и посели- ^)
II лись в с. Черноярское». /
^ Гъеууотемæй, Л. Штедер ци устур 1/Т\
о& гъæубæстæ фæууидта æма си емини дзамани II
2 Кет. 2018 год

ка фæййервазтæй, уонæн сæ фулдæр галуæр- @&
дунтæ æма бахуæрдунти сæ мулк ниццурх- а»
донцæ æма Мæздæгмæ ниффардæг æнцæ. Ц^
Лигъдадæн цалинмæ сæхецæн хæдзæрттæ |Р
оч аразтонцæ, уæдмæ рæстæгмæ цæрæнти I
цардæнцæ. Хæдзæрттæ аразунмæ син æхца ^
дæр æма зæнхитæ дæр Уæрæсей паддзахадæ а^
равардта. Лигъдон адæн 1813 анзи сæхецæн 0$
4
хæдзæрттæ исаразтонцæ Дзæрæстейæй æртæ Цэ
километри идарддæр. Сæ гъæуæн 6а равард- §р
^э тонцæ, ци гъæуæй ралигъдæнцæ, уой ном - §Э
<& Мосгъæу 1824 анзи аци дууæ дигорон гъæуей
%& нæмттæ станицитæй раййивтонцæ. Мосгъæу еР
сЦ исхудтонцæ - Ново-Осетинская, Дзæрæсте ба Ц^
еЦ - Черноярская.
е§ Кудбафеппайдтайтæ,уотемæйКетæйралед- <|Г
зæг дигорæнттæ Мæздæги фиццаг æрцæргутæ «~»
4
^> адæн ралигъдæй. Дигорæн Мæздæгмæ рале-
надтæнцæ. 1804-аг анзи Дзæрæстемæ (нури с^
^ Черноярскмæ) Дигоргоми гъæутæй берæ <&э
I»
х адссп рал^и г>дссу1. /цуи ирссп 1у±ссздсс1 мсс ралс- ^%
^| дзуни барæ 1781 анзи Уæрæсей паддзахадæ
^ равардта. Еци анз Дигоргоми æмбурди фем-
о© балдæнцæ Уæрæсей паддзахади минæвæрттæ,
о@ Дигоргоми ездæнттæ æма курухон лæгти
еЦ хæццæ. Æмбурди бадзубанди кодтонцæ æма
г„„„„„„^ «

сæ къохтæ кæрæдземæ равардтонцæ - Дигорæ §э
Уæрæсей хæццæ байеу унбæл арази ке æй,
Уæрæсе ба - Дигорæн Мæздæги æрцæрунмæ
зæнхитæ ке ратдзæй, уобæл.
Лæмбунæг æркæсæн аци дууæ дигорон
^ гъæуей цæргутæмæ. Кет æма Дигоргомæй ка
о% ралигъдæй, уонæми, 1818 анзи æрфинстмæ
^ гæсгæ, циуавæр муггæгтæ цардæй.
*% Феппайуйнаг. Мосгъæусей Дзæрæстемæ <&$
^ уЬта Дзæрæстейæй Мосгъæумæ цалдæр Ор
^ хæдзарей бийнонтæ сæ цæрæнуæттæ бай- |э
~1 йивтонцæ. §э
^© Еуæй-еу дигорон муггæгтæ Мæздæги æндæр §@
е© хузи финсунцæ. Мах бæлвурд ке зонæн, уони ег>
о|> дигоронау финсæн. Дузæрдуг кæбæл кæнæн, <&
е§ уони ба, архивти куд финст æнцæ, уотæ ниу- «р
Араптæ
е| уагътан.
Ж Аркъалтæ
^ Аркъаутæ
^ Бабочитæ
е& Багъæратæ
@Ц Бадоновы
е§ Барцæгтæ
®§
Мосгъæуи
Бибатæ
Бичерахтæ
Бузартæ
Гагостæ
Гажетæ
Галатæ
Гузантæ
Гулдитæ
Гучитæ
Гъацъунатæ
Дзагуртæ
Жидатæ
Запойтæ
Кесичевы
1«
I»

^7 <^сто^^(^^<го^<дада<те(^э^э
=1
4
«I
4
<4
•8
4
<
•4
4
4
<4
<4
4
4
Кургъостæ
Лагкутæ
Лутитæ
Самбиевы
Самчиевы
Собитæ
Тæтонтæ
Тотойтæ
Тугъуртæ
Тургитæ
Тускъатæ
Тухайатæ
Х1Х-аг æноси ма Мосгъæуи æрцардæнцæ:
Хабайтæ
Хамилонтæ
Хатъатæ
Хъæбæлотæ
Хъузетæ
Агойтæ
Базатæ
Бегитæ
Бичилтæ
Газиртæ
Гатутæ
Æдцетæ
Алкацовы
Гурдзибетæ
Елбайтæ
Занкъистæ
Кузантæ
Майрæму-
къатæ
Дзæрæстей
Гулутæ
Гурдзибектæ
Байтугъантæ Дзоппойтæ
Болаттæ
Гæлутæ
Галатæ
Гопузтæ
Гизотæ
Гокъинатæ
Дзустæ
Елетæ
Елойтæ
Еноевы
Зæгæлтæ
Закореевы
Сабетæ
Тугъутæ
Туйгъантæ
Хозитæ
Цаллæгтæ
æма æнд.
Кузантæ
Кокитæ
Кургъостæ
Къибиртæ
Мистулатæ
Мугъутæ
Сæулатæ
Сагетæ
Салæгатæ
I»
!•
I»
§*
§*>
§э
I»
I»
§*>
I»
§*>
§*>
§*
I»
I»
I*
20
<2Æ> <М> <Е<р €4р <ЕЦр <Щ> (Щ> вб> вР в® в^> <1Цр вР /^З

^/ ^шш&д^шшшшт>^>т>ш
<4
«I
е|
•I
Сановы
Саситæ
Сохитæ
Сушиевы
Тæтонтæ
Толастæ
Тотойтæ
Туаллæгтæ
Тугъутæ
Туйгъантæ
Тускъатæ
Уазæгтæ
Харутæ
Хатъатæ
Хъардантæ
Цугъулитæ
Х1Х-аг æноси ма Дзæрæстей æрцардæнцæ:
Абойтæ
Агайтæ
Айтектæ
е§ Акураевы
е§ Амирантæ
е§ Багитæ
$|> Бадотæ
Базатæ
^ Батиевы
Белотæ
Бессоевы
Бибатæ
ч
«*
ч
^й Бичерахтæ
о& Гæзæлтæ
<*|> Гобетæ
1у<ус)<у<уе)ФФс)1у1у<у<у^
Гацаевы
Губатæ
Гузантæ
Гулитæ
Гусетæ
Гучитæ
Дудайтæ
Дзотцойтæ
Есетæ
Загъитæ
Заникаевы
Занкъистæ
Зохъотæ
Карцантæ
Кетойтæ
Кудаевы
Къазийтæ
Къорнатæ
Къочитæ
Сæбантæ
Сампитæ
Сеойтæ
Собитæ
Тетойтæ
Тументæ
Хозитæ
*
!•
I»
§р
I»
§э
р>
§э
§э
§э
>•
§э
I»
Хъантемуртæ и^
Цъебойтæ
æма æнд.

Мосгъæу æма Дзæрæстей фалдзостæ, хецæн §©
синхити (хуторти), æрцардæнцæ: Барцæгтæ, §Р
Елбайтæ, Гæздæртæ, Лагкутæ, Тументæ, еР
Тускъатæ, Гокъинатæ. ф®
_ Дигорæй Мæздæгмæ, раледзæг адæнæн, |^
^ Уæрæсей паддзахадæ зæнхитæ ке равардта, §Г
о% уой нæ феронх æнцæ. Дувæрæй Уæрæсей I
Щ паддзахадæн се ’хæс бафистонцæ. Беретæ си ^
^э Уæрæсей æфсади рæнгъити архайдтонцæ: ©^
^ Хъирими тугъди, Турки нихмæ дууæ тугъ- &>
деми, Апойнаг тугъди, Кавкази тугъди, §р
% Фиццаг дуйнеон тугъди æма у.и. §э
^ Уæрæсей паддзахади сæраппонд ба си §Р
@® беретæ сæ цард дæр равардтонцæ. Сæ лæг- §Р
о® дзийнади фæрци Дигори сахъ фæсевæдæй §®
еЦ 12 иссæнцæ инæлартæ. Æримисæн син сæ Ц^
е§ нæмттæ. Т^
е! ®°
^| Мосгъæуггæгтæ: |э
^ Агойти Константини фурт Владемур, Э^
е§ Агойти Константини фурт Константин, (0
е§ Бичерахти Федори фурт Лазæр,
е)| Тæтонти Петури фурт Григори,
в§ Тургити Дзамболати фурт Заурбек.
о% Тургити Абисали фурт Бейбулат,
^э Хабайти Василий фурт Бета.

Дзæрæстейæгтæ: §э
Бегити Тимофеййи фурт Васили,
Занкъисти Ивани фурт Къузма, |р
Мистулати Аслæнбеги фурт Елмурза, |Р
оч Сабети Григорий фурт Александр, §
Хамилонти Андреййи фурт Иван, <^
II Уотæ ка зæгъа, дууæ дигорон гъæуемæй ци §Р
^ф берæ инæлартæ рацудæй, - зæгъгæ, уомæн ба |р
о& дзуапп дæдтæн. <Р
®Щ 12 инæлари, æвæдзи, цийфæнди дууæ гъæ- |^
е§ уемæн дæр берæ æнцæ, фал, мах гъæутæн ба ^
=1
®% нæ ’нцæ. Цæмæннæ, - зæгъгæ, уæд æй æргом
®% зæгъдзинан. Иронх кæнун нæ гъæуй нæ фид- <^
^5 дæлти истори. Дигорон лæгæн æ тогдадзинтти <^
кæдзос алаинаг тог ке суххут кæнуи, удта е^
^ алантæ рагæй дæр лæгигъæдгун, нифсхаст |р
|| æма бæгъатæр тохæг адæн ке адтæнцæ, уой. §э
Г*» Нæ рагфиддæлти лæгдзийнæдтæ игъустгонд §Р
^Ф æнцæ. Зонæн сæ нæхуæдтæ дæр. Æцæгæлон, |Р
о© фæсарæйнаг адæн нин ци аргъ кæнунцæ, (^
е|> уомæн ба дæнцæн æрхæссæн Ад. Бержей киу-
<з§ нугæй скъуддзаг. Берже æ киунуги «Краткий
€§ обзор горских племен на Кавказе» (Нальчик,
<Ц& 1992) дигорæнтти туххæй финсуй:
<=§

«Дигорцы от природы одарены телесною §^
красотою, высоким ростом, счастливыми @Р
умственными способностями и даром слова; ®**
они горды, верны в слове и клятве, гостепри- Ц^
о. имны. В лице они имеют большое сходство |Г
с черкесами, большею частью смугловаты, |^
волосы на голове бреют, но носят бороду, |^
подбривая ее на нижних челюстях. - Вообще ©^
они стройны, сильны и ловки, обнаруживают Цэ
характер отважный и благородный. Нельзя §э
этого же сказать вообще об их соплеменни- $&
<4
,2© ках, но разумеется, в частности могут быть оР
о|> исключения».
е§ Нæ инæларти скъуæлхтдзийнæдти туххæй
е|> æрмæг Дзагурти Г. Т. ниммухур кодта киу-
нуги. Киунугæ хуннуй «Сыны Отечества».
®Ь Цæмæдесæн си дууæ инæларебæл, цалдæр
^ цубур скъуддзаги мухур кæнæн. е®
®® 1э
е$ 1. МИСТУЛАТИ ЕЛМУРЗА ^
е^ (?
х В истории Первой мировой войны с име- ^
Г§ нем Мистулова связан целый ряд удачных
^ф операций. В одном из документов читаем:
о@ «...В 10 часов утра полковник Мистулов овла-
е$ дел Хмелевкой и занял ее, захватив в плен 141

&
I*
&>
>
&>
Мистулов Эльмурза Асланбекович §э
(1869 -1918) §э
о@ нижнего чина, трех офицеров, и отбросил <р
е§ противника». «Мистулов атаковал против- Ц*
о% ника в селе Дарахов с севера. На всем фронте §Г
<И& выступления дивизии противник был разбит |!
^® и, преследуемый по пятам, бежал...» В следу- ^
^ ющем сражении «...захвачено в плен три офи- %>
^ цера, 250 нижних чинов, 43 повозки обоза». ^э
В 1953 году в Нью-Йорке в серии публи- §э
Ч| каций о казачестве появилась брошюра <§р
^ полковника Елисеева «Генерал Эльмурза сЗ^
^© Асланбекович Мистулов (ко дню 35-летия его (0
еЙ трагической смерти (1869-1918 гг.)». Как адъю-
е^ тант Мистулова, автор дает своему командиру
о% удивительно теплую и точную характери-
®% стику, заслуживающую внимания. Ниже мы
*Щ приводим цитаты из брошюры. «Когда двух .

^ ^- ь
чеченцев, особенно отличавшихся своей хра- |э
бростью, спросили жители их аула, знают |р
ли они кого-либо, кто может превзойти их ЗР
в отваге и мужестве, - они, не задумываясь еР
_^ ответили: «Если вы хотите видеть действи- <Ц*
(У трпьнп тпябппгп чрттпяркя тп ттпрчжяйтр к <?
тельно храброго человека, то поезжайте в
е§ станицу Черноярскую. Там живет терский
о§ казак-осетин Эльмурза Мистулов. Высокий
4
ростом, тонкии в талии и широкии в пле- &$
^ чах, он особенно удивлял своей храбростью». |Ь
При этом они рассказывали о его подвигах в <|&
русско-японскую войну 1904-1905 гг., когда |р
были под его командованием в сотне Терско- §Р
о& Кубанского военного полка, составленного из §Р
^ горцев Кубани и Терека.
ей Зæгъун гъæуй уой, æма Елмурзай фæтæн |р
е§ реубæл хуарз федудтонцæ æ цуппар ||~
е|> «Георгиевский крест»-и. |?
®% Феппайуйнаг. Мистулати Елмурзайæй 1^
^э уæлдай ма еугур-цуппар «Георгиевский
®э крест»-и къæпхæнемæй хуарзæнхсегонд у^
~| адтсенцсе: Адцети Александр, Гагости Петур,
~| Джамаловти (Гокъинати) Тумсе, Дзотцойти
Т® Геусерги, Сæулати Темур сема Сеойти Михал.
<ж<ж<ж<ж<ж<ж<^<^<^<ж<ж<ж<ж(3
26

*' 2. АГОЙТИ КОНСТАНТИН §8
§=>
§*>
(г *
4 *
Ч
4
@§ Агоев Константин Константинович
е§ (1889-1971) -
^ Константин Константинович Агоев
►
родился в станице Новоосетиновской в семье <|э
казачьего офицера и получил военное образо- §э
^ вание. Он был активным участником первой др
^о мировой войны, и его биография изобилует <&
о& боевыми подвигами, свидетельствующими о (0
еб его отваге, бесстрашии и храбрости.
е§ 11 сентября 1914 года в бою при атаке каза-
о% ками неприятельской батареи на Ушокском
®% перевале Агоев напал на укрепления врага с
^э десятью казаками и был ранен в грудь навы-^

лет, в правую руку и шею. В марте 1915 года, <р
не вполне оправившись от ран, он вернулся
во второй Волгский полк. В августе этого
же года Агоев у сел. Выбрановка «произвел
оч небывалую в истории конницы конную атаку. ^
С сотней казаков он неустрашимо и муже- &^
^ ственно бросился на укрепленную позицию а^
|| австро-германцев, доскакав до проволч- <|э
Ч| ных заграждений, спешил свою сотню и под §а
Г1 несмолкающим огнем пулеметов и винтовок, <§^
^ порубив шашками заграждения, посадив |Р
е<| снова сотню на коней, стремительно переско-
е§ чил узкий мост, перекинутый через речку, и
е§ ворвался в окопы противника. В этом бою
еЦ сотня взяла в плен девять офицеров и 286
о§ нижних чинов при семи пулеметах. За боевую
®§ находчивость вся сотня и сам Агоев были
^ награждены Георгиевскими крестами». |Ь
^> Инæлартæй уæлдай ма Уæрæсей æфсади <|э
ф рæнгъити адтæй 30 дигорон болкъони. Сæ ^%
Г1 еуей - Къибирти Астемури туххæй мухур
^ кæнæн цубур æрмæг. Æрмæг ист æй Уæрæсей
%Ф паддзахадæ Къибири фуртбæл сæрмагондæй
®Щ ци уадзимист ниммухур кодта, уордæги.
28

«I
4
Имя Георгия Кибирова стало известно всей <§^
России, когда в 1913 гду он с отрядом сво- 1г>
его полка ликвидировал абрека Зелимхана. З^
Долгое время за Зелимханом гонялся рот- Ц^
су. мистр Даниил Хабаев, но лишь Кибирову |Г
удалось найти неуловимого абрека. Так как «^
Зелимхан часто уходил от погони, зная через а^
своих агентов о действиях правительствен- в^
ных войск, то был разработан секретный Ц®
план. Как писал начальник Терской области Цэ
генерал Флейшер: «Во вновь выработанный <|э
план был посвящен Дагестанского конного §«>
^Ф полка осетин по происхождению поручик §Р
е!| Кибиров, как офицер заведомо мужествен- <р
ё§ ный, распорядительный, умеющий входить Ц®
е§ в общение с туземцами и умеющий крепко |Г
®% хранить тайну, тем он уже имел себя заре- <1
в® комендовать. Таким образом, в план были (^
^) посвящены с начала проведения его в испол- а^
®» нение четыре лица: я, генерал Степанов, пол- ^
^ ковник Маргания и поручик Кибиров, а все ^
~1 письменные и телеграфные сношения не попа-
о© дали ни в какие канцелярии, велись лично
о@ генералом Степановым». Поручик Кибиров,
еб переодетый простым скрывающимся тузем-

цем, виделся с Зелимханом в лесу около села
Шали, причем успел заметить номер на его
трехлинейной винтовке. Последнее дало ему Ц®
возможность окончательно убедиться, что ^Р
ск виденный им в лесу туземец действительно |?
Зелимхан. Вскоре Кибиров получил сведе- я^
^® ния, где абрек остановился на ночлег. Взяв &->
^Ь с собой 28 человек из 6-ой сотни и прапор- е^
щика Абдуллаева с 27 всадниками 5-й сотни |;э
Дагестанского полка, вместе с тайным прово- §р
дником он отправился к хутору недалеко от с. §Р
о& Шали. Окружив дом, Кибиров увидел, что из |Р
^Р него выскочил человек и спрятался в темноте. сР
е]| «Кто ты? Иди сюда», - сказал он по-чеченски. <р
е§ В ответ прозвучал выстрел, и боевой офицер г~
е§ был ранен в правое плечо навылет с раздро- |?
^ блением кости. Тем не менее, он левой рукой «^
*% произвел из нагана четыре выстрела в абрека а^
^ и ранил его. Раненный Зелимхан всю ночь в^
|> отстреливался. На рассвете, когда его голос ^
|| смолк, решено было посмотреть, где он, что с
Го ним. Для этого несколько человек с прапор-
о@ щиком Абдулаевым направились к месту, где
о& он находился. В это время абрек, лежавший,
е|> произвел несколько выстрелов и ранил двоих.
30

«I
■4
,<р ^- 8»
Подошедшие, в свою очередь, дали в абрека §э
залп, и Зелимхан был убит. Излечившись от %&
раны, Кибиров продолжил службу, в июне оР
1914 года получил чин штабс-ротмистра. В <р
годы Первой мировой войны он был переве- |^
ден во 2-й Дагестанский конный полк. С ноя- |^
бря 1915 года он - ротмистр. В 1916 году его а^
прикомандировали к Ингушскому конному ^
полку, где он командовал 5-й «абреческой» ®э
сотней. В 1917 году Кибиров был прикоман- §э
дирован к 1-му батальону Осетинской пешей |р
^ бригады. 19 июля 1917 г. был произведен в $*
^й подполковники, затем в полковники. С марта §Р
е§ 1918 года Георгий Кибиров - начальник гарни-
е§ зона Владикавказа. В дальнейшем он участво-
в§ вал в Терском восстании и Белом движении
®1 С августа 1918 года руководил отрядом, ас (^
^ октября - командир 1-го Терского пластун- &$
|> ского батальона. В феврале 1919 года полков- <|э
|| ник Кибиров погиб в бою. ^
^ Феппайуйнаг. Зелимхан Гушмазукаев
%& игъустгонд цсецсейнаг абсерег адтсей. Мсенгард,
еб æгъатир, сендиуд сема зинтсен фсеразон ке
е§ адтæйу уомсе гсесгсе ин 13 анзей дсергъци ний-
®% йахсессуни амал на ’дтсей. Æ фудмиутсе
е§

æма скъуселхтдзийндтæ хецсен киунуги дæр §р
финст æнцæ. §Р
Цсецæйнсегтæ æй ссе национ бсегъатсер- 1р
боеп нимадтонцæ. Адсен сей римæхсгсе дсер «р
^ кодтонцсе удта ин> багъæуаги> анхос дсер Ц^
^ кодтонцсе. Ка сей бафсесвсед кæнидæ> етсе М
о§ Усерсесей паддзахади сердсеги сефхусерд бай- %^
^э йафиуонцсе. Къибири фурт Зелимханбсел е^
*% цсемсе гсесгсе «цаусен» ксенун райдæдта> уой &>
^ исбселвурд кодтан. Гъуддаг уой медсегсе адтсей> |э
^| сема дигорон болкъон Галай фурт Веденой §э
Г§ (Цсецсени) сефсседдон зилди хецау адтсей. §э
^ Галай фурт фудгсенгутсен карз нихкъусерд ке |р
оФ лсевардта> е берети зсердсемсе нсе цудæй> æма 9®
о@ æй Зелимханæн рамарун кодтонцæ. Галай I9
сЦ фурт> фæскуст> дони билæбæл уолæфтæй, Ц®
е§ уотемæй æй 1908 анзи Зелимхан къотæри |Г
з|> аууонæй топпæй фехста. Зелимхан болкъони Ё
Щ ку рамардта> уæдæй фæстæмæ бонигон æхе <^
^э нæбал æвдиста> тергади кодта> æ гъæуайгæн- ^
^ гути бæрцæ ба фæффулдæр кодта. ^
^| Зелимхан> гадзирахаттæй, болкъони ке
Г© рамардта> е Уæрæсей æфсæддонтæмæ хар-
^Ф дау фæккастæй. Астемурæн ба Галай фурт
о& айдагъ ембал на Ътæй> фал ма æ хъæбæр
32

(р
I ^/ (^^^(^^©(^(^(^^^^«^(^е^эсуЭ
тогхæстæг æнсувæр дсер. Гъе, уомсе гæсгсе
Астемур Зелимхани се тоггинбæл банимадта
сема тог бафедуни ихсес ксеронмсе исæнхсест
кодта.
Ч
Ч
Ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
ч
I»
§э
§8
§8
§«
§8
§э
Кьибирти Астемур Зелимхани марди уæлгьос ^ъ
Кети Мосгъæуæй Мæздæгмæ еугурæй нæ
фæллигъдæнцæ. 1847-аг анзи æрфинстмæ
гæсгæ ма си цардæй 35 хæдзари. Муггаггай^
син сæ хæдзари хецæутти имисæн:
33
3 Кет. 2018 год

| ^/ ШШШШШШШШШШШШШ
7>
<4
в|
<4
<4
<4
<4
<4
<
4
4
<4
<4
<4
<4
зГ
Айдарти Тотурухъ
Бабочити Мæхæмæт
Батоти Буту
Берусти Алий
Бичилти Иналухъ
Гадати Бижди
Гамазти Гуатцау
Гъæргинти Хъиричи
Дзусти Заурбек
Кертанти Туйгъан
Кертанти Хамæза
Мæрзойти Гетæгъæз
Майрæнсаути Барсти
Мудойти Сæууай
Сæбанти Гæуис
Сæбанти Дзабо
Сæбанти Мæхæмæт
Сангурти Хъасай
Тугути Алий
Тускъати Айдарухъ
Тускъати Геги «
Тускъати Майрæнсау |^
&>
Тускъати Хамæза
Хути Хазбий
Хъаирти Бæби
Хъарадзаути Ислам
Цорити Бузду
Цорити Гæлæу
Цорити Дæгу
Цорити Дзимил
Цорити Заурбек
Цорити Икъо
Цорити Сабазгерий
Цорити Цæрай
Чегемти Бæби
I»
*
I»
I»
§э
§*
$р
^>
I»
I»
I»
Аци хæдзæртти бийнонтæ дæр Кети берæ §Р
нæбал басабур æнцæ. XIX æноси æмбеси кири- (7
стон æма пусулмон динти парахатгæнгути
фæрци Дигорæн будури зæнхити æрцæруни
барæ равардтонцæ. Киристон дин райсгутæн
Киристон гъæуи (нури Дигорай), пусулмон
дин райсгутæн ба - Чиколай.

I3
Куд исбæлвурд кодтан (1886-аг анзи æрфин- Ор
стмæ гæсгæ), уотемæй си Чиколамæ фæллигъ- &>
дæнцæ: §э
Цорити Дзимили, Заурбеги æма Икъой §0
бийнонтæ; Тускъати Айдарухъи, Кертанти |э
Хамæзай, Бабочити Мæхæмæти, Мудойти
е!| Сæууаййи, Сæбанти Мæхæмæти, Бичилти <р
еЦ Иналухъи æма Хъаирти Бæбий бийнонтæ. |^
е§ Гамазти Гуатцауи бийнонтæ фæллигъ-
®% дæнцæ Секермæ, Мæрзойти Гетæгъæзи бий-
^1 нонтæ - Лескенмæ, Хъарадзаути Ислами
^э цæуæт ба - нури Хæзнидонмæ. Гъеууотемæй,
^Ь æрдзон рæсугъд бæстихай - Кет исгъæууат æй. е^
^ Уæдæй абони уæнгæ, кæд берæ рæстæг рацу- Ща
|| дæй, уæддæр имæ адæн нæуæгæй æрцæрунмæ §©
Г§ сæ нифс нæбал бахастонцæ æма заманай |э
^ цæрæнуат æдзæрæгæй байзадæй. |р
о@ Кеттонтæбæл, гъулæггагæн, сæ бæсти- «Р
е^ хай Кет æссонау ци амонуй - исуæгъдæ |^
е§ кæнæ, рандæ уо, е’æцæгæй дæр æрцудæй. <^
е§ Мосгъæуггæгтæ исуæгъдæ кодтонцæ бунат (^,
е§ æма рандæ ’нцæ. Сæ цардæн æ райдайæн
®Ъ рæсугъд фуни хузæн адтæй. Æ байдауæн ба -
^Ь исæфтдзаг. Мæнæ Ирæфи рæсог дони цахъал
^ æ билгæрон æзменси куд æрбайсæфуй, раст
^> уоййау.

>•
Кети æдзæрæг бæстихайбæл Малити Г. |^
поэмæ «Темур-Алсахъ»-и финста: $
Тундзуй Ирæфмæ Хæзнидон. <|э
Уинуй фалдзоси и бæлццон %*>
Йеу къуар уобайгпæ гъенур дæр, - §Р
о& Ссе йеу иннетсей æй хуæздæр. 5®
^ Уой медсегæ арфи дууемæй,
«I
е|
е|
е§ Цсеруй ссе хсеццсе калм-зсерин
о% Цæрдæг, гъиггаг сема зсердгин...
®$ Йесксед хебари ксед тæрхъос,
Щ Телгæй фсейнердсемсе се гъос,
^га Хсестсег уобаймсе серцсеуй, - оН>
о& Усед калм фседеси скъотт ксенуй. сР
®$ Æваст нисхъсетсег уй и сирд, |р
еЦ Тæссæй нийдайуй йе лсеуирд. *Р
*§ <г
<4
•I
4
36
Хсернсегъ æрцæнцæ, уотемæй ©^
Яур Дигиза æма Алсахъ. «|э
Йеумæ лæуунцæ æнæ халхъ, §э

ИСФÆЛДИСТАДОН КУСТИ РАЗЗАГДÆРТÆ I3
Мæздæги æрцæрæг дигорон адæн айдагъ е^
тугъди будурти сæ лæгдзийнадæ не’вди- ^>
стонцæ. Беретæ си æрдзæй искурдиадæ- §э
гин адтæнцæ æмæ сæ зæрдиуагон дæсни §Р
кусти фæрци иссæнцæ зундгонд дохтуртæ, §Р
^Ф финсгутæ, композитортæ æмæ поэттæ. ег*
еЦ Цалдæрей си имисæн:
^ Гурдзибети Блашкæ с^э
~1 Гурдзибети Майрæнсауи фурт Блашкæ §э
о© (Васили) райгурдæй 1868 анзи Мосгъæуи. &>
о@ Блашкæ гъонбæл кодта дигорон царди æгъ- еР
о% дауи фæткитæ федар æвæрд кæми адтæнцæ, ^®
1«
!•
е§ уæхæн æхсæнади - гъæубæсти.
€§ Блашкæ маддæлон æвзаг æнæуагæ хуарз
®% зудта, финсæги искурдиадæ имæ адтæй, æ <^
°э зунд ба циргъ, гъе, уомæ гæсгæ фиццагидæр <&$
^ уомæн бантæстæй литературон уадзимистæ ^>
^| дигоронау финсуни, фарни туруса, бæрзонд ^%
|| исæргъувун. Е’мдзæвгити киунугæ «Дигорон
II уæдзимистæ», комеди «Æдули», поэмæ «Сахи
^ф рæсугъд» æма æндæртæ агкаг бунат ахæс-
еЦ сунцæ нæ республики хуздæр литературон
оЩ уадзимисти тæрхæгбæл.
в| л

6ереТæ зонунц, кУд 6æГЪаТæр $
æфсæддон, уотæ дæр. Æ фидибæстæ берæ |э
ке уарзта, уомæ гæсгæ 1904 анзи, барвæн- §э
донæй, рандæй Апойнаг тугъдмæ. 1905 анзи §«>
штабс-капитан Блашкæ бæгъатæрæй фæм- ЗР
с^ мардæй Апойнаг тугъди. Бæгъатæр æфсæддон е^
о^ офицер хуæрзеуæггонд адтæй орден «Светого |^
е§ Владимира IV степени с мечами и бантом». |Р
е§ Блашки ном иронх нæй. Æ номбæл ес ^
®% гъæунгтæ Мæздæг æма æ райгурæн гъæу щ^
®ъ Мосгъæуи. а^
^© Мугъути Хаджи - Мурат <|р
е§ Мугъути Мæхæмæти фурт Хаджи - Мурат ®*
е|> райгурдæй 1893 анзи Дзæрæстей. Æригонæй §_
®|> райста æфсæддон ахурадæ. Архайдта æртæ ^
^1 тугъдеми. Куд финсæг, уотæ хауй дигорон <^
^Ь финсгути хестæр фæлтæрмæ. Берæ уарзта, æхе а$
^| цæститæй ци цаутæ уинидæ, уонæбæл фин- Цэ
|| сун. Искурдиадæгин финсæг ке адтæй æма §э
II финсæги дæсниади бæрзонд къæпхæнмæ ке ^
^ исхизтæй, уомæн æвдесæн æнцæ æ дессаги -
оФ «æнæмæлгæ» уадзимистæ: «К берегам Тигра»,
е§ «Буйный Терек» æма æнд.
е§ Фæлтардгун тъасхæгæнæг (разведчик)
Щ Мугъути Хаджи - Мурат Советон паддза-
38

хадæоæл еузæрдон ке адтæи, уомæ гæсгæ в^
Турки Советон цæдеси консульстви дæр <|&
куста. §э
Галати Барис Ц*
Галати Александри фурт Барис райгурдæй «а^
1889 анзи Дзæрæстей. Ирон æма дигорон |^
^ адæни æхсæн æй фиццаг профессионалон <|э
|| композитор, дирижер æма музиковед. Хонсар §э
^э Иристони кафгутæ æмæ заргути паддзахадон §Р
^Ф ансамбль «Симд» - и бундорæвæрæг. §Э
^Ф Барис, нæ кæмтти гъæутæбæл зелгæй, фин- е^
е§ ста рагон зартæ æмæ фæндурдзæгъдгути <р
е§ цæгъдтитæ. Уой фæрци нæ рагфиддæлти ^
в|> зартæ æма цæгъдтитæ гъæуайгонд æрцу- I
$§ дæнцæ - нæ фесавдæнцæ. Галай фурт адтæй ^
Щ Гурдзий аййевæдти æскъуæлхт косæг. ^
^ Тургити Косерхан §Э
е§ Тургити Темболати кизгæ Косерхан рай-
€§ гурдæй 1885 анзи Мосгъæуи. Æригонæй каст &
®% фæцæй Петербухи силгоймæгти медицинон Сь
^Ь институт. Фиццаг дуйнеон тугъди рæстæги,
^ Пятигорски дохтурти цæдеси косгæй анхос
|| кодта Уæрæсей æфсæддонтæн. 1920 анзи
^ Косерхан исæздахтæй Иристонмæ. Куста

Дзæуæгигъæуи сæйгæдони хаййади раза-
монæгæй удта медицинон техникуми ахур-
гæнæгæй. Дуггаг дуйнеон тугъди рæстæги
Косерхан куста Мæздæги æфсæддон медици-
нон хаййади.
Косерхани фæрци нæ республики сæй-
гæдæнттæ, госпитæльтæ æма поликлиникти
куст зингæ фæххуæздæр и.
Æ берæ хъиамæттæ ин паддзахадæ нæ
феронх æй - хуæрзеугонд адтæй медальтæй:
Л «За оборону Кавказа», «За боевые заслуги»,
оЩ «За Победу над Германией» æма æнд. Косерхан
еЦ адтæй нæ Республики «Æскъуæлхт дохтур».
<4
<4
<4
<4
4
4
•I
40

ХÆЗНИДОН §э
Кети бæстихай бунтон æдзæрæгæй берæ <р
рæстæг нæ фæллæудтæй. Æ æрдзон гъæздуг <|~
уавæртæбæл ин Дигори адæн æрхун код- х*
е>ч тонцæ. Еци дессаги цæрæнуат ке бæлахæй |Г
^ дзæгъæлæй байзадæй, уой зудтонцæ æма |?
вЦ исгъæууати азун сæхемæ нæ райстонцæ. Удта (^
Щ ’й цæмæ гæсгæ гъæуама райстайуонцæ? <^
Щ Дигорæн хецмæрездзийнадæ сæ тоги рагæй е^
®Ь æй. Исфæндæ бабæй кодтонцæ Кети æрдзон &$
^® гъæздугдзийнæдтæй нæуæгæй пайда кæнун. <|э
|> Мосгъæуи содзаггаг хъисмæт адæн ^
^ нæма феронх æнцæ. Еци цæрæни нæуæгæй §®
|| æрцæрун нæфæткубæл банимадтонцæ. Гъе, §э
^ уомæ гæсгæ, Хæзни донæн æ галеу фарс - §э
II Кети бакомкоммæ зæнхитæбæл сæ цæстæ §Р
^ æрæвардтонцæ. Аци нæуæг цæрæн бунатмæ |^
^ф Кети Мосгъæуæй, гурдзиæгти æрфинсти (1863 |р
з® анзи) агъонмæ, æрбалигъдæнцæ дууæ хæд- ^
о& зарей бийнонтæ се’ хуæрститæ æма хъумай- Э^
Щ æгти хæццæ. Хæдзæртти хецæуттæ адтæнцæ (^
о^ Уæрæсей æфсади афицертæ: дæлболкъон
е^ Хъарадзаути Ислам æма корнет Чегемти
е|> Бæбий (Мурзабек). Ислами æхсæз фуртей
в§ хестæр Хъæлицук дæр уæд адтæй Уæрæсей
^ æфсади корнет.

Аци нæуæг цæрæнтæ Уæрæсей æфсади ^>
афицертæ, Кети Мосгъæуи фиццаг æрцæр- |э
гути хузæн, багендий (аренди) нæ райстонцæ.
Нæ райстонцæ уомæн, æма Дигорæ дæр, Э®
^ Кæсæги хузæн, Уæрæсей хæццæ баеу æй, Ц®
^ æма Уæрæсей паддзахадæ æ берæ зæнхитæй |Р
е§ афицертæн исагкаг кодта фæйнæ гæппæли. ^
Нæуæг цæрæн бунæтти фиццаг æрцæрæг ^
®Ь Хъарадзаутæй ке адтæй, уомæ гæсгæ ’й исхуд- &>
^ тонцæ Хъарадзаути гъæу. Гъæуи, Уæрæсей Цэ
^ бийнонти фиццаг æрфинсти (1886-аг анзи) Цэ
^ æрмæгутæмæ гæскæ 14 хæдзареми цардæй, |р
^ æдеугур, 100 адæймаги. |р
^® И нæуæг гъæумæ хонхи гъæутæй адæн Ц3
е# ледзун райдæдтонцæ. 1886 анзæй 1901 анзмæ ЭР
е§ цæргути бæрцæ 3 хатти фæффулдæр æй æма Ц®
е§ иссæнцæ - 285 адæймаги. 1;
<з§ Советон паддзахади нигалæ гъæзду- |^
®% гути нихмæ арæзт ке адтæй, уомæ гæсгæ, (^
^® Хъарадзаути гъæуæн 1921 анзи æ ном бай-
^ йивтонцæ æма æй исхудтонцæ Хæзнидон. ^
^ Хонхæй Хæзнидонмæ ледзæг адæни бæрцæ
^| фулдæр кодта. Уæлдай фулдæр имæ ралигъ-
^ дæй Донифарс, Лезгорæ æма Къумбултæй.
42

\^ ^ I3
Хæзнидони æрцæрæг адæн амалгун разинд- <|э
тæнцæ. Нæ республики гъæутæй электрон |э
рохс фиццагидæр Хæзнидони фæззиндтæй. |[Э
Гъæуи цæргутæй кадæр исамал кодта æфсæн- %*>
вæндæгтæбæл вагæнттæ «ласæги» мотор æд
с^ генератор. Адæн æй «локомотив» худтонцæ. <р
в§ Изæрæй сæ локомотив æркосун кæниуонцæ
еЦ æма ин æ токкæй хæдзæртти цирæгътæ рохс
кодтонцæ. Локомотиви токбæл ма бафтауиу- ^
дон цъирдта æма ’й хæтæлтæбæл гъæунгти а^
4
онцæ донцъирæн (насос) дæр. Насос Хæзнæй «^
®|> дон цъирдта æма ’й хæтæлтæбæл гъæунгти а^
^ кърæнттæмæ лæвардта. |Ь
~| Хæзнидони гъæуи æмзунд æма æмвæндæ §э
~1 курухон хестæртæ алкæддæр берæ адтæй. §э
^ Уони фæрци нæ фиддæлти федауцæ æгъдау <дР
^Ф абони дæр æ бунати æй - нæ фесавдæй. 1®
о»© Хæзнидони цæрæг адæн берæ æнзти дæр- <р
е§ гъци гъæубæсти фарнæбæл фарнæ æфтаунцæ. Ц®
о% Гъæуи фæсевæд царди фадуæттæ æма гъæубæ- ^Г
е§ сти рæсугъд дзийнадæбæл ал кæддæр архай дта.
®% Абони, гъæуи кæстæртæн сæ ахури, æнæнезд- ^Ь
^Ь зийнади æмæ хе ерхæфсуни фадуæттæ лæгъуз
^ нæ’нцæ. Гъæуи ес барæуадзæ астæуккаг скъо-
^| ла, культури галауан дзюдо æмæ кафунбæл
^| ахури залти хæццæ, устур стадион, футболон

фæзæ бадæнти хæццæ, мæзгит, минкъий ста- Ц*
дион, амбулатори, почтæ библиотекæ, бунæт- х^
тон хецауадæ,кафе, тукæнттæ æмæ æнд. <^Г
Ауæхæн фадуæтти кæстæрти гъонбæлкæну- <^
<Тг> надон куст хуарз æвæрд æй. Аци æхсидзгон <&$
кусти уæлдай арфиагдæр æнцæ: гъæубæсти 5$
курухон хестæртæ, скъолай директор Тубети Цэ
*э Роберт, ахургæнгутæ, бунæттон хецауади <|э
^ сæргълæуæг Тамати Барис æма зундгонд дох- |р
^ тур, профессор Хъульчити Æхсарæ. в®
сб Гъæубæсти цæргутæ сæрустур æма уæл- ^
еЦ дай боз æнцæ Боллоти Таймураз, Хъамболти Ц^
е§ Марат, Уанити Хъазбег æма æнд. Уони фæрци, х^
Щ абони, Хæзнидони фæлгонц республики |?
®% гъæутæн æй фæнзуйнаг. <^
^® А фæстæг æнзти нæ республики баргъон &$
^ адæнæн гъæути медæгæ кустуæттæ фагæ ке <|э
^ нæбал ес, уомæ гæсгæ беретæ нæ бæсти алли |э
~1 рауæнтæмæ фæллигъдæнцæ æмæ косунцæ. §[Э
^Ф Гъæубæстæ зæрдæй ка уарзуй æмæ ибæл лэ
з^ дузæрдуг ка нæ кæнуй, уони муггæгтæ ба хæд-
е|> заргай мухур кæнæн.

I ^/ ш^да^да^ шш ^э^^ ^э^
в|
<
4
4
«I
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
Байхъултæ - 2
Батотæ - 5
Бегкитæ - 1
Бетантæ - 5
Бетрозтæ - 6
Боллотæ - 9
Ботастæ - 1
Гæзæнтæ - 2
Гæмостæ - 1
Гæтцитæ - 1
Гегкитæ - 7
Дæгуйтæ - 7
Дамбегтæ - 5
Даситæ - 3
Дзайнухътæ - 1
Дзекъотæ - 1
Дзоблатæ - 18
Дретæ - 1
Елбийтæ - 2
Елетæ - 3
Кобегкатæ - 1
Куцуктæ - 3
Къулитæ - 2
Леуантæ - 7
Найфонтæ - 1
Ортабайтæ - 3
Сабайтæ - 3
Саркисян - 1
Сехъотæ - 6
Сосрантæ - 3
Таймазтæ - 1
Тайсаутæ - 3
Таматæ - 20
Тахъазтæ - 4
Тийнатæ - 4
Тубетæ - 2
Уæдатæ - 3
Уанитæ - 2
Фæдантæ - 4
Хæтæгтæ - 2
Хидиртæ - 4
Хуадонтæ - 3
Хъæбантæ - 3
Хъæмболтæ - 5
Хъæнтемуртæ - 1
Хъарадзаутæ - 1
Хъозитæ - 5
Хъулчитæ - 4
Цъеутæ - 4
Чегемтæ - 6
Чибитæ - 5
Æдеугур 196 хадзари
8»
§=>
§=>
&>
I»
I»
§»
I»
I"
I»
I»
I»
^^>^^<^^^^<^^<^^>^ ^З

^/ да^сда^1^да^с^<ГО^)^^<^
2>
•I
4
4
4
4
4
4
4
4
■4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
4
Рагæйдæр Хæзнидонæн æ цитгиндæр хæзна
адæн адтæнцæ æма хæзнайау æносмæ
цæхæртæ калетæ. Устур Хуцау адæймагæн
царди медæгæ хуарздзийнæдтæй ци исагкаг
кодта, уонæй фагæ рæвдуд уотæ!
§а
§=>
I»
<э$> <э^> ®4р 00 04$ <&р €<р <§4р в$> €Ц2> в<р в<р <Е0 ^З

СÆРГÆНДТÆ
Раздзурд 2
Хонхæй будурмæ 3
Мистулати Елмурза 24
Агойти Константин 27
Исфæлдистадон кусти раззагдæртæ 37
Хæзнидон 41

ТАМАТИ Таймураз
ет
к
Редактор Скодтаев Э.Б.
Набор Базаев А.Б.
Сдано 15.10.2018. Подписано в печать 08.11.2018 г.
Формат 60x84 1/16. Бумага офсетная 65 г/м.
Гарнитура шрифта «Мтюп Рго». Печать офсетная.
Уч.-изд.л. 2,79. П.л. 3,5. Тираж 1000 экз. Зак. №756
Ошпечатано в АО «Осетш-Полиграфсервис»
Россия, РСО-Алания, Владикавказ, 362015, пр. Коста, 11.