Теги: журнал журнал ираф
Год: 1995
Текст
ЕЛАШКА
Æ рамæлæти 90 анзи бонмæ
ЦÆГАТ ИРИСТОНИ ЕЖЕКВАРТАЛЬНЫЙ
ФИНСГУТИ ЦÆДЕСИ ЖУРНАЛ
ЖУРНАЛ СОЮЗА ПИСАТЕЛЕЙ
АНЗ ЦÆУЙ ЦУППАР ХАТТИ СЕВЕРНОЙ ОСЕТИИ
Журнал цæун райдседта 1991 анзи.
ДЗÆУÆГИГЪÆУ
1995 анз.
ИРÆФ
2' 95
Цæгат Иристони — Аланти Финсгути цæдеси аййев
литературон æма æхсæнадон — политикон журнал.
ИРАФ
Ежеквартальный журнал
Союза писателей Северной Осетии — Алания.
Учредители: СПРСО — Алания, коллектив редакции.
Ссёйраг редакпюр
МАЛИТИ ВАСО
Редколлеги:
ДЖИККАЙТИ Ц1АМИЛ
КОЛИТИ БИТАЛИ
(бæрпоп секретарь)
СКЪОДТАТИ ЭЛЬБРУС
ТЕМИРАТИ ДЛУИТ
ТЕТЦОЙТИ ТАЙМУРАЗ
ХÆМИЦАТИ ТАМАРÆ
Сдано в набор 30.03.95 г. Подпнсано к печати 7.06.95 г. Формат бумаги 60x84
1/16. Бумага типографская N2. Печать офсетная. Усл. печ. л. 14.02. Усл. кр —отт.
Учстно —изд. листов. 16.75. Тираж 1 500 экз. Заказ 314. Цена свободная. 362040,
г.Владикавказ, проспект Мира, 25. ГПП "Рухс", 362040, г.Владикавказ, проспект
Коста, 11.
© Ираф, № 2, 1995 г.
Гурджибети Блашка
Поэзи æма прозæ
Гурджибети Блашка
МÆ ФÆИДУР
Цæгъдæ, цæгъдсе, мсе фæндур,
Дсе хатсенти нæуæг гъæр!
Æз дæ кæнун мсе уæлхъур
Царди мæтæй хъæбсердæр.
Æй усмсе нсе бæрагæ, —
Дзурди гæпп ни йигурæд..
Цсей, зарæн хебæрагæ,
Йигъаугийсей хуæрзбæрæг!
МАДИ ЗАР АВДÆНИ СÆРГЬИ
Булла, булла, мсе дуусе цæшти,
Булла раксеисе æнцойнæй!
Булла, мæ хор, ходуни бæшти,
Булла раксенсе, афонæ ’й!
Дсе къæлæтбæл дин ауиндзун
Мæ джиуарæ мсе реуæй, —
Ба дæ хездзæнсёй дæ медфун
Дæ авдæни æвдеуæй!
Æндон кард дин дæ бажи буни
Фсетки гъæдсей севæрун:
Фæххуссай мин сенцон сруни
Де ’ригъалмæ æнæ рун!
Булла, булла, мæ хори тунæ,
Булла ракæнсе адгинæй!
Булла, булла, мæ зсерди хунсе,
Булла раксенæ мадгинæй!
3
Поэзи æма прозæ
Æнцон хуссæ, мæ зæрди чъеу,
Уо дсе йизæдæн æ йевгет!
Хæкъурччитæй дæ мингий реу
Мабал калæд æ сор хед!
Хуссæ, дæ хуссæг æрхæццæ ’й,—
Нæ ми уодзæнæ йиронх;
Хуссæ, мæ мæтсе дæ хæццæ ’й,
О, мæ уод, о, мæ дор — хонх!
Булла, булла, мæ мингий дада,
Булла ракæнæ дсе усегæй!
Булла, булла, мæ уоди гага,
Булла ракæнæ рæуæгсей!
Æй мин де ’ригъал сауæхшед,
Дæ бахуст — царди адæ...
Цæй, уо дæ йизæдæн се йевгет,
Рун бахуæра дсе мадæ!
Хор дсе ку ’ртавта се тунтæй
Авдсени сæумæ — раги,
Усед игъал кæнсе дсе фунтæй
БауарЗунмæ дæ мади!
Булла, булла, мæ дууæ цæшти,
Булла ракæнæ æнцонæй!
Булла, мæ хор, ходуни бæшти,
Булла ракæнæ, афонæ ’й!
ÆХСÆВÆ
Стъалутæ, жингау,
Арви — цæхæрæй,
Мæйæ шин — фиййау,
Цæфсунцсе минæй.
Чъеутсе гъæдбилтæ
Павжи ссе зари
4
Гурджибети Блашка
Кæнунцæ миутæ
Йеумæ ссе бари.
Йеу уг кæмидæр
Гъулæг никкæуй;
Ристæй хъæбæрдæр
Зæрдæ ниццæвуй.
Хонхæй будурмæ
Салан сæ дзагъди
Хæссунцсе дзæгъунмæ
Дæнттæ сæ тагъди.
Йизол, чи цади,
Хуцау ссе дæшни,
Æппæлуй сæ царди
Гъæрæй мин хæфши...
Ниххустæй дуйней,
Райсгæй æй хуссæг...
Сгаруй ма къуарей
Кæмидæр фудлæг;
Айдагъ нæ хуссуй
Арви йи мæйæ,
Зæнхæн рæдзæхсуй
Рохсæй æ зæйæ.
КЪОСТА
Ка дин не скæндзæнæй кадæ,
Ка дин нæ ратдзæнæй æгъдау?
Ка ’сдзурта, ниййергæй нæ мадæ,
Адæммæ йе ’взагæй дæуау?
Тари, гъæуаггин — чирагъæй,
Скодтай æй дæ мæтæ, дæ уаргъ,
Фæйхастай æнцон дæ рагъæй,
Зонгæй йин æ уæжи æ йаргъ.
Поэзи æма прозæ
Ра’йбæл игурдтай фæндури
Пахампарæн нин сувæллон...
Фæсмæрунцæ ’й хонх, будури,
Йирæ ’ма Дигорæ дæ ном.
Нæ уинуй дæ хæстæгмæ нæ цæстæ,
Йизолмæ йигъосуй дæ нсе гъос,—
Арфæгондæй дин нæ бæстæ
Миджи æрветуй æ боз!
КУВД
О, нсе Хуцау, о, нæ фидæ,
Цард радтæг, дуйней дарæг,
Цардæн æппæлуйнаг ку дæ,
Арв æма зæнхи бадæг!
Нæ хъурми æнцон дæ номæй
Ку уолæфæн, ку цæрæн,
Имисгæй ба дæ зæрддонæй,
Бæрæг читгин ку кæнæн!
Кæнæн дæмæ йидаугути,
Кувди сæри минæвар;
Фседзæхсæн дæбæл кæугути,
Æппæлгæй цард — дæ лæвар!
Уо, Хуцау, коргæ ди кæнсен
Æма радтсе æнсевгъау:
Уæрдунгинæн — федар сæмæн,
Хуймонæн — федар рæтæн,
Нсе бселццонтæн — ирайгæ хатт,
Ковгутæн — зæрдæнцойнæ,
Не ’фсæддонтæн — федар кард,
Федардæр ба — æгъдинцойнæ;
Гурджибети Блашка
Нсе цсеугутæн — фæндаги раст,
Йергъæф кæнæ — сæйгæ ка ’й;
Æзнаг, фудголи — федар баст,
Дæ хуарзæй ба — дзæбæх хай!
МÆГУР УОСГОР
Ку дсе нæ уинон — жин мин æй,
Уомæй жиндæр — ку уинон:
Де ’руæди нимæдзæ мин æй —
Мæгур ку дæн, чи кæнон!
Æ мæтъæли мин дæ цсестæ
Дзæгъуй йе ’взагæй æргом:
Æгъдауи мижди — ихæс дæ,
Уæзæн сей хсесгæй æргъом.
Дæ фидæмсе æхцай къæсса
Æруæди хæссуй æдули...
Фæндонæй ма дæ фсерса, —
Æхца ку ’фтуйа æ дури?
Дæ уорс бауæр дин базарæй
Уæйæ ксенуй дæ мадæ;
Æлхæнун дин сей хъазарæй
Кæнуй æдули радæ...
Кæд мин басугътай мæ кемæн
Æ дзсегæрсег æнæ ’нгъуд.
Уæддæр дзæгъæн кæрседжемæн
Имисунмæ фæстаг дзурд.
Цæй, ма мин бакæнæ æвгъау
Радтунмсе усмæ зæфцæн, —
Думд фæуусед, думд н$г жин æгъдау,
Макæд æй райсæ бæрцæн...
1
Поэзи æма прозæ
Дæ мади ’васт дæ рæвдуд
Ивта мин жин афæй,
Уомæй дарун ма дæ йеу дзурд
Римахст мæ зæрди арфсей.
Зонис ма ’й, цума, йечи дзурд,
Сомигæнгæй дæлбазур,
Ку бакодтан мах нæ йигурд
Нæ кæрæджемæн уарзун?
Зонис ма йечи цуппæрæн,
Ку бадтæн сед сагъæс?
Ду кодтай зæрдсен æвæрæн,
Нивгун худтон мæхе æз.
Нур феронх уо сæ рæхгидæр,
Чидæр дзурдтан æрдхуардæй, —
Дæуæн ниви финст нæуæг сæр
Æнцон дæдтуй æфхуардæй!
Фæууо, фæ, нихи джиуаргун,
Мæ^ истонсе дæ зæрдæй,—
Радтæ йин дæхе; дæ уарзун,
Бацæрунмæ æмзæрдæй!..
Фиццаг ксендзæнсен æрхунæг,
Дсе коймæ дин кæудзсенсен,
Мсе зсердæй ба дсе "мæгурæг"
Дæ сугъд ниви хондзæнæн.
Уой фæштей мæ зæрди тари,
Ревсед уогсей дæ бунат,
Æндæр уод мæ царди зарц
Йиссодздзæнæй æ чирагъ.
Гурджибети Блашка
АБÆРЕГ
Орирйæ, мæ сау бæх,
Мæ царди мæ дарæг!
Орирйæ, мæ саулох,
Абæрег — дсе бадæг!
Мæ фидæ — медхонх дигорон,
Мсе мадсе хаст Ксесæгæй;
Цæрун сæ мæрдæй сенсе ном,
Æнæ уарзгæ фудлæгсей...
Ирæзтæн рунгин æвзонгæй,
Цъумур бауæр, гæбæрæй;
Цардтæн хусердгъæуагæ, стонгæй
Æз, не ’фсседгæй къæбæрæй.
Адтæй унгæ мæ дигиза,
Зсеронд пæлæз — мæ дарсес.
Мсе номи хай — фуд Елмæрза;
"Ка ’й йе, каГ — мсе сагъæс...
Рацудæй мæбæл мæ карæ,
Феронх æй мæ мæ хæстæг...
Чидæр фæцæй мæ хæдзæрæ, —
Нæ фæцæй имæ кæсæг.
Фæттæргай дсён нæ адæмæй,
Абæрегæй ралигъддæн,
'Ма нивгун исдæн алцæмæй,
Радтгæй барæ мæ нихтæн.
Скодтон æхсæви ме ’рвадæ,
Райстон думги æмбалæн;
Хонун нæ бæстæ мæ мадæ,
Кæнгæй ибæл цауæн...
9
Поэзи æма прозсе
Æфсатий фонс — мсе хуæруйнаг,
Мсе кегъæре — мæ цæсгон.
Æппæлуйнаг — мæ хъсерæймаг,
Æппæлуйнаг — мсе ксесгон...
Уотсе ’й мсенæн нур мæ цард,
Фал куд уодзæнæй се фæстаг:
Ка ’вæрдзæнæй мин мæ мард,
Нсебал уогæй æз бæстаг?
Чи уодзæнæй мин нивæрзæн,
Дзæгьæл лсегæй ку сæйон?
Кенæ сугъд бунгард нсе кæрзсен,
Кенсе уотид къудурон.
Ка ’нцъолдзсенæй мæ цæштитсе
Мæнсен, хъурмсей ку мæлон?
Кенæ, стонгæй, цъсех сершитæ,
Кенæ надбсел нæ бæлццон.
Ка сксендзæнсей мин кадæнгæ,
Йихалунмæ дор — мсесуг?
Ка никкæндзсенæй гьарæнгсе,
Фæккалунмæ цæшти суг?
Неке... Уæд зуст джиназдзæнæй,
Резунгсепгæй дорин хонх
'Ма мæ сæргъи бастдзсенæй
Тæрегьæддаг мæ саулох...
Орирйсе, мæ сйу бсех,
Мæ царди мæ дарæг!
Орирйсе мсе саулох,
Абсерег — дсе бадæг!
10
Гурджибети
ПОДЪЕСАУЛ ГУРДЖИБЕТИ МАЙРÆНСАУИ ФУРТ
БЛАШКАЙ (ВЛАСИЙ ИВАНИ ФУРТ)1 РОХС НОМ
ÆРИМИСУНÆН2
(Фæммард æй карз атаки япойнаг гъæу Санвайцзымæ хæстæг,
тугьдон федар есгæй 1905 анзи 18 июни (зæронд нимадæй) Сунжæ
— Дзæуæгигьæуи 1—аг Слепцови полкъи службæгæнгæй).
— КуддæР ми не ’руагæс кæнуй, уотæ тагъд æрхъæрттæй нæ
полкъи æносмæ имисуйнаг, не ’хсаргин æмбал, подъесаул Гурд—
жибети Ивани фурт Власийæн æ мæлæти анзи бон.
Зæгъæн дæр ин нæййес, уотæ зин æй финсæн сес райсун мæнæ
аци уæззау бони, фал хъæбæр æхсидзгæ гъæуй бавдесун фиц —
цагидæр еци тох, кæцими цæрунгъæуагæй фæммард æй Власий,
уæдта ин аккаг хузи æримисæн æ ном.
Царди медæгæ циуавæр адæймаг адтæй, уæдта ци бон фæммард
æй,* е цума æзинæ адтæй, уотæ ирдæй мæ цæститæбæл гъазуй
Гурджибети Власий рохс сорæт.
1905 анзи 18 июни ци тох адтæй Санвайцзымæ хæстæг, е, ка
си архайдта, уонæй нæ алкæмæндæр зæрдæбæлдаргæ уодзæнæй,
уæдта бацæудзæнæй нæ полкъи историмæ, уомæн æма сæ размæ
æвæрд адтæй хъæбæр устур ихæс. Фиццагидæр уони гьудæй
исефхæссун аема фæййагъаз кæнун æсгаргути къуарæн. Дук —
кагæй ба — гъæуама инæлар — адъютант Мищенкомæ ци
бæхгйн —тугъдонтæ адтæй, (æдеугур 4 сæди) уони фарсмæ
æрлæудтайуонцæ æма еумæ æзнаги федармæ бампурстайуонцæ.
Уæхæн ихæс исæнхæст кæнунгъои адтæнцæ хуæрзцæттæ фестæг
æфсæддонтæ — нæ хъазайхæгтæ. Еци тохи уонæн, сæ разæй
æхсаргин афицертæ, уотемæй сæ къохи бафтудæй уæлахез.
Уогæ 18 июни ци гъуддаг адгæй, е райдайæни æзнаги "бæргутæ"
базонунмæ гьудæй. Гъома, базоиун гъудæй Санвайцзы, уæдта æ
фалдзос тугьдон федар ци уавæрц æй, уой. Уомæн æма Æфсади
1 Ами уседта идарддæр дæр Блашка хунд цæудзæнæй Власий Ивани фурт.
2 Аци уац финст адтæй газет "Терские Ведомостий", 1906—аг анзи 150—151
^номерти.
11
Поэзи æма прозæ
штаби бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ япойнæгтæ сæ тухтæ фæммин —
къийдæр кодтонцæ. Китайæгтæ ба еци уавæрбæл æндæрхузи
дзурдтонцæ.
Инæлар — адъютант Мищенко æ бæхгин æфсæдлрнти хæццæ,
уæдта ма сæбæл ка бафтудæй, еци драгуйнаг бригадæ, уотемæй
исфæндæ кодтонцæ æртæ колоннемæй бампурсун. Рахес —уралаг
— фæсбайкалæгтæй, кæцитæ 2 бæхгин дзармадзаней хæццæ
фиццаг бацудайуонцæ япойнæгти галеу фланги нихмаё æма
фæккодтайуонцæ æсгаруни æхст, цæмæй хонсар æрдиги иннæ
колоннити размæ æмпурстæн фæййагъаз адтайуонцæ æма еци
æрдиги æзнаги фæскъилдуммæ рахизтайуонцæ.
Астæуккаг колоннæ — драгуйнæгтæй адтæй, кæцитæмæ адтæй
дæс дзармадзани. Етæ гъæуама дзармадзантæй истухтайуонцæ
япойнæгти нихмæ, цæмæй етæ дæр (япойнæгтæ) сæ нихмæ дзар —
мадзантæй тохун райдæдтайуонцæ. Уæд еци рæстзеги фестæг
æфсæддон хæйттæ ба турæй —турмæ буцудайуонцæ федар
есунмæ.
Галеу колоннæ — кавказæгтæй, уонæмæ адтæй 18 бæхтæбæл
ефтигъд дзармадзани, — гъæуама райстайуонцæ япойнæгти
гъæуайгæнæн бунæттæ рахесæрдигæй, уæдта æзнаги
фæсмæкъурæй. Уони хуарз исарæхстæй гæнгæ адтæй сгаргути
къуар япойнæгтæй цæй бæрцæ* райстайуонцæ уацайрæгтæ,
æфсæддон.фæлуст æма тохæндзаумау, е.
Тугъд райдæдта сæумæй фараст сахаттебæл дзармадзанти
нæрдæй — фиццаг рахес колонний, уæдта астæуккаги. Тухтæнцæ
сæбæл, æрмæст син япойнæгтæ, цæмæдæр гæсгæ "дзуапп" нæ
лæвардтонцæ, уотемæй ба 21 майи сгаргутæ куд исбæрæг код—
тонцæ, уомæ гæсгæ япойнæгтæн Санвайцзый адтæй будурон
батарея. Колонни сæргълæууæг æхе фæндæй еугур батарейи
дзармадзантæ дæр (дууемæй уæлдай) рарвиста астæуккаг колон —
нимæ екатеринодайрæгтæн фенхус кæнунмæ, уоми адтæй инæлар
— адъютант Мищенко. Галеу колонни архайгугæ сæ ниллæбурсти
фиццаг пълан ку раййивтонцæ , уæд бæхгин отряди сæргълæууæг
бардзурд равардта фиццаг колонни иннæ хæйттæн дæр, цæмæй
исеу адтайуонцæ астæуккаги хæццæ æма уотемæй нимпурстайу—
онцæ япойнæгтæбæл фронт æрдигæй.
Æсгаргутæ æма рахес колонни æфсæдлрнти багъудæй фæйне —
рдигæй япойнæгти тæрун сæ разæрдæмæ хуæнхаг пункттæй,
12
Гурджибети Блашка
кæцитæ син арæзт адтæнцæ Санвайцзый фронти раззаг фарсæй,
никки ба ма донгæрон акъоппитæ æма алцæмæйти фе —
даргæндтитæ — галеу фланги. Райдæдтонцæ кæрæдзей æхсун.
Бæхгин æсгаргутæ æма уæллаг удинæгтæ бахаудтæнцæ
япойнæгти уæззау тохи артмæ сæ сæйраг позицити, бæрзонд
рауæн. ^
Æма уæд отряди раздзæуæг исфæндæ кодта уонæн фæййагъаз
кæнун. Уой туххæй рахецæн кодта цуппар сотняй сунжæгтæй, 2
сотняй екатеринодайрæгтæй, 2 эскадрони драгуйнæгтæй æма
дууæ дзармадзани 2 — аг Терки батарейæй.
Изæлттæбæл рахæлеу уогæй, сунжæгтæ æма екатерино —
дайрæгтæ цæрдæг æрбазилдæнцæ сæ амунд æрдæмæ. Уоми ба 700
къахдзæфи æрхæстæг уогæй, — уотæ загъд ес æфсæддон архайд—
тити журнали официалон исфинсти, — æваст нимпурстонцæ æма
туппури сæрти бахизтæнцæ гъæди къохмæ.
Уæдмæ хъæбæр арæх æхсун байдæдтонцæ хъазайхæгтæ æма
драгуйнæгтæ, уонæбæл ма æфтудæй Терскаг дзармадзанти нæрун.
Æхстмæ гæсгæ бæрæг адтæй — япойнæгтæбæл уæлахез кæнунцæ.
Уомæ гæсгæ япойнæгтæ арф ниллæстæнцæ сæ акъоппити. Отряди
сæргълæууæг æхуæдæг разамундлæвардта еци устур тохæн æма
етæ дæр сунжæгги фæсте туппурбæл бахизтæнцæ гъæди къохмæ.
Топпитæй тохгæй æма дзармадзантæй æхсгæй, атакæмæ
цæттæгонд ку фæцæнцæ, уæд инæлар — адъютант Мищенко
Сунжæйаг полкъи командирæн байхæс кодта, ес — нæййесæй дæр
карз атаки бацæугæй, япойнæгти позици райсун. Уотæ рæхги,
æвæдзи фиццагдæр хатт, — загъд цæуй исфинсти , — аци тугъди
рæстæги райгъустæй хæтæлæй цæгъдæги сигнал "размæ"! Еци
фæдбæл нйннæрдæнцæ дзармадзантæ, уой хæццæ ба райгъустæй
хъазайхæгти еумæ "ура!"
Мах фæууæлахез ан: япойнæгтæ ледзæги фæцæнцæ. Раст еци
рæстæги полкъи фæсауæрци зундгонд æрдæгсотняй хорунжий
Понкратов е ’взводи хæццæ ( хъазайхæгти цуппæрæймаг сот —
няйæй), нæбал бухстæнцæ уæлбæхæй æзнаги хæццæ
æхсаргæрдтæй истохунмæ.
Япойнæгтæ фæлледзæги æнцæ, сæ позицимæ хъазайхæгтæ
æма драгуйнæгтæ бампурсгæй, уони хæццæ ба ма — фестæг
æфсæдаон — хъазайхæгтæ æлвæст æхсаргæрдти хæццæ. Уæдмæ
япойнæгтæн æнхус фæззиндтæй æма изæрæрдæмæ тох нæуæгæй
13
Поэзи æма прозæ
баеудагъ æй, фал уæддæр япойнæгти бон уоййасæ нецибал адтæй.
Цалдæр атаки ма искодтонцæ, фал мах æфсæдарнтæ ци позицитæ
райстонцæ, уонæми федар лæудтæнцæ сауæнгæ талингæмæ.
Уæдта (махоитæ) бардзурд райстонцæ сæ раздæри бунæттæ
æрахæссуни туххæй. Æзнагбæл æрцудæй берæ зиантæ. Еугур
тугъди будур дæр мард æма тохæидзаумауæй байдзаг æй,
япойнæгтæ ледзæги ку фæцæнцæ, уæд.
Мах райстан: уацайрæгтæ, тохæндзаумау, хуайра —
ги æвæрæнтæ, кæцитæ адтæнцæ Санвайцзый.
Санвайцзый тохгæй, сæхецæн бæргæ устур намус искодтонцæ
нæ хъазайхæгтæ, уæдта еугур полкъ дæр, фал е адзалхæссæг
разиндтæй подъесаул Гурдзибей — фуртæн ... Власий Ивани —
фурт фæммард æй знаги позиций карз тох ку цудæй, уæд. Цæвет —
тонги гъуддаг уотæ адтæй: Власий 2 —аг сотняй хъазайхæгтæн
байамудта еу акъоп, кæцимæ гъæуама æ фæсте нимпурстайуонцæ
хъазайхæгтæ. Хъæбæр сæ исразæнгард кодта тохунмæ æма ис —
дзурта: "Нур, æнсувæртæ, кæсетæ, æз фæббаддзæнæн мæ
бæхбæл, ратæхдзæнæн, фиццаг ниггæпп ласдзæнæн япойнæгти
акъопмæ, уæдта сумах ба мæ фæсте!". Куд загъта, уотæ
æцæгæйдæр æ бæхбæл уадау ратахтæй, æ фæсте ба — æрмæст
нæхе хъазайхæгтæ нæ, фал ма драгуйнæгтæ æма сгаргугæ дæр...
Æма уæлахез хъæбæр хæстæг ку адтæй, æдеугур дæсгай ам —
пъезтæ япойнаг акъоппитæй, — дæуæн ба дæ хæлæргги фат
фæцæй, иæ хъазар æма кадгин æмбал!..
Гурджибети Власий мардбæл еутур полкъи службæгæнгутæ
дæр хъæбæр фæхъхъонц кодтонцæ, уæдта ма бафеппайдтонцæ
уæхæн гъуддаг, — "адзали надбæл муд конд ес". Аци тугъди
фæммард æй еци афицер, кæци имæ æ фиццаг бонтæй дæр
тупдзгæ кодта. Æнахур дессаг ба ма е адтай æма, ци тохи фæммард
æй, уордæмæ ’й полкъи командир æртæ хатти дæр нæ уагьта?!
Хуарз ма гьуди кæнун еци цауи размæ нæ полкъмæ ку æрбаз —
дахтæн, уой. Инæлар —адъютант Мищенко нин бæхгин
æфсæддонти штаби бардзурдтæ лæвардта иннæ бонæн.
Æфсæддонтæн радзурдтон исон кæмæн ци гæнгæ уодзæнæй, уой.
Уæдта исбадтæн финги уæлгъос æма цидар игъæлдзæг дзубанди
кæнун райдæдтан. Еци рæстæги мæ Власий бафарста:
14
Гурджибети Блашка
— Господин болкъон! Полкъи кири (обоз) командирæн ба исон
тохгути рæнгъи æрлæууæн нæййес? Æ еци фиццаг фарстбæл ин
фарстæй дзуапп равардтон.
— Æма дæ бæсти ба ка командæ кæндзæнæй? Фал æй уотæ
хъæбæр фæндадтæй тугъдмæ æма фингæй ку исистадан, уæд
бабæй мин нæуæгæй загъта, барæ ин куд радтои еци гъуддаги
архайунмæ. Хъæбæр æй цæмæн фæндадтæй, уой туххæй ба
загъта: "Фиццагидæр мæмæ дессаг кæсуй, дуккагæй ба ми
ме’мбæлттæ ци зæгъдзæнæнцæ? Æз æгасемæй хъæбæрдæр
тунстдæн аци тохмæ, нур ба мин гæнæн ес ме служби уавæрмæ
гæсгæ æма мæхе нилхъивтон".
Гъе, уотæ цитгин адтæй (рамæлæгæн) иннетæ .ци рагъуди
кодтайуонцæ, е.21 маййи цуппар æсгарæг — хъазайхагей хееццæ
еци Санвайцзый фалдзос ци бæгъатæрдзийнадæ бавдиста, уой
гъудлдг уотæ адтæй: базонун гьудæй япойнæгтæ сæ позицитæ
æцæгæй ниууагътонцæ, æви барæй сæхе æрæлхъивтонцæ. Уой
туххæй хъазайхæгти бацæун гъудæй япойнæгти позицимæ, куд
гæнæн адтайдæ, уотæ изолдæр. Гурдзибей — фурт е’сгаргути
хæццæ базудта япойнæпде уавæр. Уой уæлæмхасæн ба ма базудта
хъазайхæгти дзармадзанти фæттæ кумæ хъæртунцæ, уой дæр. Еци
бæгъатæрдзийнади туххæй (рамæлæгæи) радтунмæ гъавтонцæ
сугьдæг Владимири орден кард æма банти хæццæ, фал ке ра —
мардæй, уой лазæй ин лæвæрд нæбал æрцудæй аккаг хуарзæнхæ.
Бæргæ ин алцидæр фæдздзурдтон, æрмæст мæмæ нæ бай —
гъуста. Фæстагмæ ба ма мин лигъзтæгæнæгау загьта:
— Дзурд дии дæттун, господин болкъон, фæстаг хатт ма ди ке
корун: рамæ уадзæ тохмæ. Æндæр дæ некæдбал батухсун
кæндзæнæн.
— Гъо, гъæйдæ, исон бæрæг уодзæнæй... Фал бабæй сæумæ
æртиккаг сахатбæл полкъи æфсæддонтæ бæхтæбæл саргъ
æвæрун ку райдæдтонцæ, уæд мин нæуæгæй официалон
æгъдауæй загъта, аци тохи ку нæ архайон, уæд мæ еутур цох
искæнæ полкъи къазнадарæй. Гæнæн иæбал адтæй æма ин барæ
равардтон. Æцæгæйдæр уотæ рауадæй æма фæстаг хатт æхе
ракурдта...
Æхсаргин афицерæй бавдиста æхе еци тохи. Зæгьæи куд
нæййес, уотæ хуарз æфсæддон адтæй Власий Ивани фурт
алцæмæй дæр. Мæи рæстæги æртæ анзи баслужбæ кодта. Фиццаг
15
Поэзи æма прозæ
ахуради команди разамонæгæй, уой фæсте ба — полкъи къазна—
дарæй. Алкæмидæр æ ихæстæ æнхæст кодта хъæбæр
лæмбунæгæй, уæдта адтæй дессаги раст адæймаг. Æнæкæрон
уæздан — некæд неке зæрдихудти, бацудæй. Æхецæн ци
цардвæндаг исæвзурста, уобæл рæстиуагæй фæццудæй...
Хуарз лæдæрдтæй æфсæддрн служби ихæстæ, æ уод лæвардта
хъазайхаг гьуддæгти сæраппонд, сæ цард дæр син хуарз зудта.
Службæ кодта хуæдæфсармæй. Æппунфæстаг, æнæкæрон берæ
уарзта æ полкъ — уотæ цубурæй зæгъунгъон дæн Гурдзибей —
фурти туххæй. Еумæ ку дзубанди кæнианæ нæ полкъи царди,
кенæ ба æхег æ бийнонти туххæй, уæд уайтагъд фур цийнæй
цæхæртæ искалидæ. Уæхæн парахат, æнкъарагæ, æцæг поэтти
зæрдæ ин адтæй.
Æнæкæрон берæ уарзта хъазайхæгти. Æрмæст сæ паддзахи
служби гъуддагбæл ба дæмагæ адтæй. Службæй уæгъдæ рæстæги
, станицити цæргæй, архайдта хъазайхаг цард хуæздæр базо —
нунбæл. Ами æ зæрдæмæ хæстæг иста гъæууон хæдзаради, уæдта
царди .еугур гъуддæгтæмæ дæр адтæй хъæбæр къæрцгъос.
Алцæбæл дæр имæ уидæ æхе сæрмагонд, федар раст гъуди.
Уæлдай уарзт ба кодта æ бийнонти. Зæгъун æнгъезуй, уони
цийнæй цардæй. Уони хуарзæнхæн куста æма службæ кодта æ
царди фæстаг минутти уæнгæ дæр. Æ фæсмæрдæ еци ихæстæ
сæхемæ райстонцæ е ’мбал афицертæ сæ разамонæги хæццæ. Гъе,
уомæ гæсгæ мæ фæндадтæй уотæ хъæбæр, цæмæй Гурджибети
Ивани фурт Власий мард исæнбалдайдæ æ райгурæн бæсти си —
гитбæл. Цæмæй ма уæдд,æр æ бийнонтæ фæууидтайуонцæ сæ
дарæг, сæ фæллойнæгæнæги мард, æма син ести фæййагъаз
адтайдæ сæ зæрди уæззау рист фæмминкъийдæр кæнунæн. Æ
мард исласун ( Идард Хорискæсæнæй ) адтæй еугур ко —
мандæгæнгутæ, афицертæ, уæдта хъазайхæгти еумæйаг фæндæ.
Фæуун мæ фæндуй рамæлæги номбæл аци рæнгъитæ æ туххæй
полкъи бардзурди 1905 анзи 18 июни гъудддгбæл ци загъд ес,
уонæй:
"Æхсаргин афицер, хуæрззæрдæ адæймаг æма бийнонти хецау,
дессаги æмбал, ду æнæферонхгæнгæ æма хъазар Власий Ивани
фурт, нæ зæрдити цæрдзæнæ æносмæ. Бацæудзæнæ нæ полкъи
историмæ, дæ фурт ба сæнттадæ кæнунгъон æй уæхæн фидæй.
Хуцау дин дæ уод уæларвмæ исесæд.
16
Гурджибети Блахкка
Сау зйенхæ дин пакъу баз фестæд. >
Даб хæццæ рохсаг фæууæнтæ еци бон Паддзах æма Фидибæсти
сæрбæл сæ уодтæ нивондæн æрхæсгугæ, урядниктæ Матвей
Перешнев, Иван Слезов, бардзурд дæттæг Дмитрий Кульпяткин
æма хъазайхæгтæ Иван Макаров, Ефим Копанев, Федор Зимарев,
Прокофий Зайко æма Кузьма Сиволов.
Сумах туххæй, зииаргъ æмбæлттæ, алкæддæр ковдзæнæнцæ
уæ бийнонтæ, уæдта уæ дуккаг цолкъи бийнонтæ".
//. Баратов
Гурдзкбей - фурти рохс иом æримисуни туххæй финсунцæ ’Толос
Кавказа"-й.
18 июни æ мæлæти анзи бонмæ Ново —Осетинскиййи ста —
ницæмæ Иристонæй æрцудæй берæ адæм — интеллигенций
мннæвæртгæй.
Уой туххæй 10 сахаттебæл æ цирти уæлгъос исаргьудта саугин.
Уæдта поэти ^ефСæддон æмбгелттæ бакастæнцæ телтæ æма пъис —
мотæ цардгьæуагæй рамалæг Гурдзибей — фуртбæл.
Иристонæй фæгьгъудæй курдиадгин финсæг. >
Уæлдай зæрдæмæ гьаргæ адтæй Баратови тел, уой полкъи
службæ кодта. Уой полкъи уогæй, гъæуай кодта æ райгурæн бæсти
кадæ æма полкъи туруса Манчжурйй будурти. Ами бацудæй карз
гохи æма æ мæлæт иссердта бæгъатæрæй еу уæззау тохи
жюйиæгти хæццæ.
Зæрдибунæй адт æнцæ æндæр телтæ æма пъисмотæ — афи —
цертæй æма дæлдæр пинтæй Петербургæй, уæдта æндæр
<сфсæ/^дон хæГпА’æй, кæцити службæ кодта рамæлæг.
Аккаг дзубандтæ загъча поэчи тулсхæй зингæ ирон æвзаг æма
ми-оратурæ зошог В.Ф, Миллер.
Æ рсхсном-ин исссрдчонцæ хеуошæ ’дæр, кæцитæн анзи
бонмæ æрцæ^нп фадуат нæ фæцæй.
Циртп уæлгьос е’мдзæьгпгæй дæр бакасчæнцæ цалдæр. Уонæй
■-V с’дæмæн иссæй уæлдап уарзопдæр. Уоми поэт, е’уони кæсæгау,
г лттдта æ мæлæт.
Никки ма бакастæнцæ, поэт мæлæти размæ æ мадæмæ ци
-1 ьпсмо ниффинста, уой дæр. Фурт мадæбæл фæдзæхсуй æ
оувæллæнттæ, уæдта уони сувæллæнтти.
17
Прегф №2
Поэзи æма прозæ
Дигоронау дæр загъд адтæй литературæ æма аййевадæ ци
æнцæ адæми царди, уобæл. Ардæмæ Блашка дæр аккаг æвæрæн
бахаста нæ номдзуд Хетæгкати Къостай хузæн.
Уой фæсте ин æ циртбæл байвардтонцæ веноктæ. Уони æхсæн
бæрæг дардтонцæ, кæдзос æвзестæй венок — е ’мгъæугкæгтæй,
устур венок Иристонæй, венок газет.’’Жизнь Северного Кавка—
заи— й æма венок е’мбал афицертæй, — еугурæйдæр лен —
тъитæбæл финстити хæццæ.
Уой фæсте дигорон æгъдаумæ гæсгæ еугур адæм дæр хунд
æрцудæнцæ хисти фингæмæ. Уоми дæр бабæй дзурдтонцæ
мадтæлон æвзаг æма литератури æхедундзийнади туххæй адæми
царди.
Рохсаг уог намусгин поэт — тутъдон æма поэт — гражданин!
Уруссагæвзагæй æйратæлмац кодта
Къибирти Амурхан.
Малити Васо
БОНИ МÆЛÆТ
(Повесть)
Дуккаг хай 3
Цума æ цори кадæр лæудтæй, ’ма ин е æ гъоси æ тух — æ
бонæй "хелагæ!!!",зæгьгæг нигЬгъæр кодта, уоййау хæрдмæ
фæххаудтæй Тар. Æ къохтæй сæрикъудур куд æрхаудтæй, дорбæл
æ сæртæг къæрцц куд фæццудæй, уой ма ралæдæрдтæй, уæдта
цидæр æрбацсзей. Æрискъиттæй æндегæй обайæй еу цалдæр
къахдзæфи идарддаэр. Къæразгæбæл кутемæй рагæпп кодта, уой
æримисун нæ фæразта. Æ мезуни къæртт бабæй
фæццæйхауттæй, фал обаймæ æгæр хæстæг цъумур гъудадг
3 Идарддæр. Райдайæн 1991 анзи 1—аг æма 2—аг номерти.
18
Малити Васо
бакæнуни фæлтау мæлунмæ дæр цæттæ адтæй ’ма мæйдари
еуварсæрдæмæ ниббиндзæй.
Еу рауæн æ къах дорбæл скъуæрдта ’ма размæ бахаудтæй — æ
амондæн æхсæри фæлмæн къотæртæбæл. Берæ фæгъгъезæмарæ
кодта Тар, фал си æндæмæ неци гьардта, æ месиндзæг ба’й цивзау
сугъта ’ма ин тарстæй, ку ратона, зæгъгæ. Æрæги—дурæги си
цалдæР тъингки рагъардта ’ма ин фенцондæр æй...
Нур хуссæни ку ’рхустæй, æ сагъæсти хæццæ æ уод еунæгæй
ку байзадæй, уæд имæ æ ходуйнаг хелаги хузи разиндтæй, хелаги
æскъодт ибæл кодта. Еске уой базона, ’ма Тар обайи тæрхæгбæл
не ’ривардта и сæрикъудур, фал æй фур тæссæй фæггæлста
дортæмæ, æхуæдæкка обайæй рагæпп кодта!
Аци гъуди гæрзин æхси къæдзелау ратухсидæ биццеуи
зæрдæбæл ’ма æ цъæхснаг ристæй сæризунд ратар уидæ. Æ хед
калдæй Тарæн, æ бауæр тæхстæй. "Нæ, мæ куй фæццæрæд уæхæн
ходуйнаги цардæй!" — фæстагмæ ниллух кодта Тар. Дуккаг
кæркуасæнти йе хъæппæлтæ æ уæле ракодта ’ма æ къахи
фиядзтæбæл гъузгæ рацудæй дуармæ, е ’вдозæнтæн минкъий
бавналдæй дæр сæ хъинц ке райгъусуй, уомæ гæсгæ’й арæхсгай
байгон кодта. Æндзæрæнæй æндæмæ ку рацудæй, уæд имæ уай —
тагъд уазал багъардта, ’ма æрфæсмон кодта, æгæр тæнæг арæзтæй
ке рацудæй, уобæл. Фал фæстæмæ нæбал раздахтæй —
фæннæхстæр æй Мæцути сæрмæ рагон зæппазтæмæ нарæг
къахнадбæл.
Ком дæр, къæдзæхтæ дæр, фæхстæ дæр нæ зиндтæнцæ —
рагуалдзæги бонмæхæстæг афæнтти арæх куд фæууй, уотæ нур
дæр хуæнхтæбæл бадтæй зæнхон бæзгин, уомæлæй уæззау уорс
мегъæ. Бонивайæнти рохс ба нецима ахидтæй, уомæ гæсгæ Тар æ
развæд дзæбæх нæ уидта, фал надæн æ алли фæззелæн дæр, æ
алли дор дæр хуарз зудта ’ма æ къахи ист рæвдзæ адтæй. Ци
обаймæ рараст æй, уомæ ку схæццæй, уæд æ зæрдæ гупп — гупп
кæнун райдæдта. Æдосиккон тас ибæл фæстæмæ снæуæг æй.
Къæразгæбæл медæмæ куд фæццæйлæстæй, уой дзæбæх нæ
лæдæрдтæй. Обайи хурфæ къагъд цæстау адтæй мæрдгурмæ. Тар
æхе ’ргубур кодта ’ма урзацауæнгæнгæ иссирдта сæрикъудур. Æ
кæхцæ ин æнгулдзити æлгътæй лæмбунæг басгарста, кæд дорбæл
аерхауни фæсте фæгъгъæнæй, зæгъгæ. Фал ибæл неци цъола
иссирдта, ма æ тас æвеппайди æрбайсавдæй. Цидæр æнахур
2"
19
Поэзи æма прозæ
цийнæй æ-зæрдæ-райдзаг æй: Сæрикъудур тæрхæгбæл арæхсгай
ку’ривардта, уæддæр нæ ратагъд кодта обайæй æндæмæ рахе —
зунмæ, æндæрæхсæвæ хелаги рагъ къæдзтæ — мæдзтæ кæцæй
ферттивта, уордæмæ сар’азта æ цæстæнгас ’ма æхенимæр дзурдта:
"Ралæсæ, нискъодт’ кæнæ, неке дй тæрсуй!" ’Ма’ин хелагæ фе —
гьуста æ зæрди дзубанди: фиццаг дууæ листæг зинги къумæй
ферттивтонцæ, уæдта зæнхæбæлтари сугъзæринæ бæдтæн’суф’—
суфгæнгæ фæззиндтæй, къæдзтæмæдзтæгæнгæ лæстæй Та —
рирдæмæ,æхуæдæгга даргъæй —даргъдæр кодта. Тас бабæй
æнæхатирæй ниццæлхъ ,ласта Тари зæрдæ, æ медбунати æй
расæлун кодта. Хелагæ имæ хъæбæр хæстæг ’æрбалæстæй,
се’хсæн удзесиæй .фулдæр нæбал адтæй. Тари сæризунд
радзæгъæл æй, æ дзухидзаг нигьгъæр кодта. Хелагæй еуварсмæ
рагæип кæнунмæ гьавта, фау\æ бон сæзмæлун нæ бацæй, ’ма ймæ
комхæлеуæй, сæ зеуллæктæй æндæмæ рабурæг цæститæй кастæй;
æ бауæр æвеппайди куддæр рампулдæй, цидæр фæцæй, æрмæст
ма ии æнкъардта еунæг æ зир — зир, æ дзух фегомуг æй ’ма си
хъипп —сипп дæр1нæбал хаудтæй. Хæфси дæр, уæдта æидæр
цæрæгойти дæр уотæ фегуппæг кæнуй хелагæ, æ уиндæй сæ
ниндзуг кæнуй, уæдта сæ æ хæрам азари тухæй æ игон гъæлæсмæ,
цъæх цйренæй маргæйдзаг йлг^ьаг сурх æвзæгтæ кæми гьазунцæ,
уома æлвасун’ райдайуй.
Тарбæл æ сæр зилдæй, ’ма Р1мæ уотæ кæсун райдæдта, цума
хелаги цæстæнгасæй æ гурæ минкъийæй —минкъидæргæнгæ
цудæй, тагъд хæфси асæ фестдзæнæй ’ма’й уæдта калм е’лп.аг
гьæлæсмæ багæлдздзæнæй ’ма ранихъуæрдзæнæй. Еци гъуди æй
бунтон рамардта, е уæнгтæ бунтон æркалдæнцæ, бадзой—дзой
кодта, æ зæрдæбæл нн цума сске фицгæ доии къос басæххæат
кодтд. Æ зæрдæ нуртæккæ ке багъар уодзæнæй, уой ма
ра/\æдæрдтæй,фал еци рæстæги сугьзæринæ бæдтæн саэрæй
къæдзели уæнгæ базмалдæй, дууæ зинги ба цидæр æрбацæнцæ.
Тар балæдæрдтæй — хелагæ фæстæмæ æ бунатмæ фæллæсуй.
/Г-фискъиттæй. Æррайау æ медбунати низзилдæй, уæдта æ къæхти
бупмæ фæллæбурдта. Фæххуæстæй устур къæртт дорбæл, багæпп
кодта, хелагæ ци ’рдæмæ лæстæй, уоцирдæмæ, ’ма ин æ сæрмæ
нигъгъавта: ’ ■
20
Малити Васа т
Бци рæстæги уæлбилæй, обайи къæразгæй райгьустæй, Гарг-
и1И хæдзарæбæл ка’руадæй, еци арви цæдхъитæй тухгиидæр
.•л?р: » ■ .
- Ма ниццæввæ —æИ! , -
фзд Тар æ къох нæбал бауорæдта, ма уæззау циргьтегъæ дор
урлагæн æ тæккæ сæрбæл рауадæй. Хелагæ æрбакъубулæнттæй,
уогемæй ма цалдæр хатти æ медбунат æхе хæрдмæ фехста,уæдта
е’лхийтæ сабургай ихæлга? цудæнцæ, фæстагмаэ æхе-радаргъ
кодта ’ма нисс,абур æй. Тармæ уотæ фæккастæй, цудоа æ сæри.
дъæлтæ ’ма тоги тъинккитæ æ цæсгокбæл дæр сæмбалдæдцæ.
Илгьæ цн-æ зæрдæ-расугъта ’ма æ хурфæй.улдугьдони Хузæн
тауæг скалдæй гьæлæсмæ, æ хъур ин, содзгæ фехгæдта^.Кеутæ —
меутæгæнгæ къæразгæмæ бацудæй,* æ къохтæ ин æ тæрвазæмæ,
куд сивазта, уотæ ин сæ кадæр райахæста,'^хæрдмæ ибæл
схуæстæй ,'ма'й фæууæлбилæ кодта. Е адтæй Брн, Тар æ кеми
дзæбæх.нæма ’рцудæй ’ма имæ дза^гъæлкфсæ кодта. Уæдта ба — -
фарста:
. — Ами ба ци коси? , , . -,.,.,
Æ гъæлæс адтæй сæууон уоддзæфæй уазалдæр. .
— Дæ фæд —фæд рацудтæи,— загьта Бон 'ма,æнкъард хзгдт
б’жодта. ^ ... ,
— Ма егар дæ, æв’и мин ма фæдтæмæ ци.смодис?
— Мæ хуссæг фæллигъдæй, ’ма зæгъун-азидегæй ме уæпгтæ
райвазон,— Бони гьæлæси хаттæй бæрæг адтæй, Тари хæццæ’й
буцæу ке нæ фæндуй, æ фæлмæн федауци дзурдæй ин æлхæдта
æ зæрдæ.— Дæу рауидтон ацирдæмæ цæугæ..* Уо^æ ду адтæ, уой
дæр нæ^зудтон," де’ндарг дæр мæмæ туххæйти зиндтæй мегъи.
~ Хуарз нæй еске фæдбæл зелун! — еци мæстгунæй б.абæй
загьта Тар.. Бон æ сæр æруагъта ’ма дзæвгарæ рæстæг нецибал
< л;)урдта. ., - ^
— Тар,— .æрæгиу загъта, ма.ии æ цæститæмæ комкоммæ
’шккастæй, — раст зæгьис, еске фæдбæл зелун хуарз нæй... Æгадæ
^ъуддаг æй е... Фал æз дæу ескебæл нæбал иимайун...Уогæ мæхе
ци раст кæнун, фаззон æнсувæртæ ку уаййанæ, уæддæр дæхе
Цæпбæрцæ фæндуй, уомæй хæстæгдæр гъæуама ма цæуон дæ
уодмæ... Магъа, куд рауадæй, мæхудæг дæр æй æ балæдæрдтæн,
уотемæй фæрраст дæн дæ фæдбæл. Егар куййи хузæн — уомæн
Л^р раст зæгъис... Уотæ мæмæ..кæсуй,. цума .нæбæл цидæр
21
æма прозæ
æрцудæй, цидæр дессæгтæ нæмæ сæхе æвдесунцæ, мæнæ анг
зæгъгæ, фал сæ маха балæдæрун нæ фæразæн. Ма дæу фæдбæл
нæ цудтæн, мæ цæмæдеси фæдбæл, ци мæбæл æрцудæй, уой
балæдæруни æнгьæлзау, мæ берæ фæрститæн дзуаппагорæг...
Тар имæ лæмбунæг игъуста, æ алли дзурд дæр ин æ меднимæр
урзæвзарæн кодта, усхъуммæй фæлдахта, кæд си ести хинæ есг
зæгъгæ. Фал Бон куд фулдæр дзурдта, уохæ æ зæрдæ
фæлмæндæргæнгæ цудæй. Дзубанди ’ймæ æхуæдæг уоййасæ нæ
гъардта, æ гъудитæ дæр æй нæ агайдтонцæ. Фал æ гъæлæси адтæй
цидæр "сосæг"табедзæ,'ма'й е аци хуæнхаг рагуалдзæги уазал
сæуми, обайи ци æверхъау тарст бавзурста,уой хуæд фæсте
гъудæй уодихуасау, æхе имæ тавта, фæндагбæл ка ниссæлуй, еци
бæлццон æхе артмæ куд фæттавуй, уотæ. Хелаги цæстити
мæлæтдзаг кастæй æрбампулæг бауæр æвеппайди банкъардта
æнæкæрон æхсицгæ сæребарæ, иуæнгтæн се ’ндзуг
æрбадæлзæнхæй, цума син еске сæ бæститæ кардæй æрбалух
кодта.
Æ реуи дзаг суолæфтæй ’ма зир — зир кæнун райдæдта. Бон æ
уæлейæй раласта æ нейлонцъарæ бæзгин къурткæ ’ма’й
балæвардта Тармæ:
— Гъа, фæссæйгæ уодзæнæ.
— Ма дæхуæдæг ба?
— Мæхебæл бæзгин цъинда хæдонæ ес,мæнæ кæсай.
Тар æ уæле скодта къурткæ. Бон æ сахатмæ æркастæй ’ма
сдзурдта:
— Цæун афонæ’й.
Зæнхон мегъæ æхе нæма систа хуæнхбæстæй, бони рохс уорс
æхсирау ниуазта ’ма æхуæдæг дæр суорс æй,уæгъдæкалд цагъд
цъоппау къубулойнитæй лæудтæй. Фалдзостæ дзæбæх зиннун
райдæдтонцæ.
— Цаеуæн, — цæбæлдæр сагъæстæгæнгæй зæгьта Тар, фал æ
бунатæй нæ фезмалдæй.
— Бон, цæмæннæ мæ фæрси, æхсæви цæстæй ами цæмæн
æрбалæудтæн, уой туххæй?
— Дæхуæдæг мин æй зæгъæ.
— Ду ба æппундæр неци зони?
т Гурусхæ кæнун...
— Мадта цæбæл гурусхæ кæнис, уой бал мин зæгъæ.
22
Малити Васо
Бон бабæй Тари цæститæмæ никкастæй, æ медбилти бахудтæй.
— Мæнмæ гæсгæ æдосæ сæрикъудур æ бунати нæ ниввард—
тай...
— Дзорæ идарддæр — загъта Тар,— цæмæн нигъгъос дæ?
— 'Ма ма дин дзорон?
— Скалæ дæ зæгьуйнæгтæ! Дæуæй уотæ дæ медæг ци ес, уой
нæ лæдæрун?
— Мадта кæд уой лæдæрис, уæд ма мæ ци дзорун кæнис? —
зæгъгæ, Бон æхе Тарæй иниердæмæ раздахта, еу усмæ, уотемæй
ралæудтæй, уæдта раурдут кодта Мæцутæрдæмæ. Тар æй байй —
афта. Дзæвгарæ рæстæги цудæнцæ æнæдзоргæй фæрсæй —
фарсмæ. Уæдта Бон райдæдта:
— Еци хелаги марун нæ гъудæй...
— Хелаги? — фестъæлфтæй Тар, фæллæудтæй, — цæмæннæ?
Бон имæ не 'рлæудтæй,æ цуди кой кодта, ’ма бабæй æй Тар
баййафта, е усхъæй æй райахæста:
— Барæнай, кумæ Ниббиндзæ дæ! Хелаги кой цæмæн кæнис?
Бон æрлæудтæй.
— Дзæгъæли’й рамардтай, ’ма уомæн!
— Куд æй дзæгъæли рамардтон?! Ку мæбæл фæххуæстайдæ,
уæдта?
— Нæ дæбæл фæххуæстайдæ.
— О, дæу фарстайдæ!
— Æз уæмæ къæразгæй медæмæ кастæн. Хелагæ æ бæдæлттæн
фæттарстæй ’ма уомæн ралæстæй дæ унæрмæ. Фал дæбæл
баууæндтæй, иæ дæмæ бавналдта, уотемæй фæстæмæ раздахтæй...
Ду ба...
— Æз ба ци? — æ маст нæбал бауорæдта Тар. — Ци? Хелагæн
тæрегьæд кæнис?
— Ма æнанхос уоди рамарун тæрегъæд нæй?
— Мæнæ Киристе! — Тар æ армитъæпæнтæ æрдзæфгæнæгау
кæрæдзебæл æрцавта,— мæнæ мадæ Майрæн! — Уæдта æвеп —
пайди æ дзухи дзаг ниххудтæй. — Цæй уоди кой кæнис? Хелагæн
ба цæй уод ес?
— Цæрæгойтæн алкæмæн дæр уод ес...
23
Поэзи æма прозæ_
~ Мадта е ба никки хуæздæр! —. мæстæй хуæстуолæфтгæнгæ
райдæдта Тар, - Кæд хелагæн уод ес, уæд имæ рист хъæбæрдæр
гьардзæпæй. ’Ма ин æ сæр дорæй ку ниллихъæ кодтон... — Тар
фур илгъæй цума уомгæ кодта, уотæ нигъгъæрзтæй: æ цæсгонбæл
бабæй хелаги саэри цъæлтæ ’ма тоги тъинггитæ содзгæ
стъæлфитæй банкъардта, — уæд уой туххæй æрбакъу—
булæнттæй.æ медбунати кафун æма гæппитæ кæнун æдта уомæн
фæййагайдта! Уодг дан, ии ес! Ма ке гъæуй æ уод? Маргæ ’нцæ!
Маргæ! Ма — аргæ!! — Тарæн æ цæститæ æрра ’рттивд кодтонцæ.
— Кæмидæриддæр сæ ерон, уоми сæ æнæвгъауæй мардз’æн!
Уонæй илгъагдæр.уонæй лæгъуздæр нæййес æгас дуйней змалгути
’хсæн. Хуæргæ — хуæрун æ хузæ мæ цæститæбæл ку рагьазуй,
уæд ’мæ суомунмæ берæ нæбал фæгъгьæуй, мæ комидзаг мæ
хъури нæбал ниххезуй. Уони ка сфæлдиста, е æхуæдæг дæр
хуæздæр н ’адтæй. Ехг нур уой иссерæ, хелаги мард мин фунæйæй
мæ реубæл ка’ ниввардта! Кадæр хъæбæр хуарз зудта, æз хелагæн
æ койæй дæр куд тæрсун. Тæрсгæ нæ кæиун, илгьæ ймæ кæнун,
ма еци илгъæ цифæнди тасæй фуддæр æй!
— Тар, — сабур гъæлæсæй загъта Бон, æ къох ин е усхъæбæл
æривардта. — Тар, хелагæ ци фудгин æй, ду имæ илгъæ ке кæнис,
уоми?
— Куд нæй фудгин? Илгьаг ке ’й, уомæй стурдæр фуд ма дæ
ци гъæуй? Мæнæ ин иур дæр æ кой кæкун, ’ма мæ суомунмæ
берæ нæбал гъæуй... Е, дан, дæбæл баууæндтæй... 'Ма мæн е уæнки
сæр кæми гъæуй, æхе мæмæ ма ’вдесæд, æндæр! Æндæрæхсæвæ
сæрикъудури хæццæ обаймæ ку балæстæн,уæд. мæмæ къумæй
суф —суфгæнгæй ралæстæй. Бон! Нецибал ди нимæхсун!
Фæттарстæн! Сæрикъудур мæ къохтæй æрхаудтæй, дорбæл æ
къæрцц фæццудæй. Мæхуæдæгга ратæррæст ластон къæразгæй
æндæмæ... Гъе, гье уой бæллахæй мæ æрбаййафтай мæнæ нур
обайи хурфи... Хуарз æма сæрикæхцæ дорбæл нæ расастæй...
Тæрхæгбæл æй æ бунати ниввардтон... Ма бабæй фæззиндтæй...
Нискъодт мæбæл кодта... Раймардтон гъай — гъай. Циргъ дорæй ин
æ тæккæ сæр ницъцъæлæ кодтон. Цæй туххæн, зæгьис? Илгъаг
ке ’й, уой туххæй... Сæрикъудур мæ къохæй ке ’рхаудтæй, уой
т^^ххæй. Ести ма зæгъис?
24
Малилш Васо
Бон сæргубурæй рацудæй æ разæй. Æ фæдбæл рараст æй Тар
дæр, æ тæккæ тæвдæбæл адтæй, ’ма ’й фæндæ адтæй, Бони зæрдæ
хъæбæрдæр ка фæрресун кæна, уæхæн дзурдтæ ссерун.
— Авдакаттæй син ниллæууæ, Бон! — зæгъгæ, гьæрæй них —
худтæй. -- Арæхдзаути Арæхдзауи фурт Бой хелæгти хуæздæр
æрдхуард, сæ сæрбæл трхгæнæг!
Фал Бон пеци дзурдта. Сæргубурæй цудæй,цума над дзæбæх
нæ уинуй ’ма æ къах естæбæл ку скъуæра, уомæй тæрсуй.
Нигъгъос æй Тар дæр. Уотемæй Мæцутæмæ ниххæстæг æнцæ.
Гардани хæдзарæмæ сæ берæ нæбал гъудæй, уотæ Бон
æрлæудтæй. Тар æ рæзти райевгъуйунмæ гъавта, фал æй
бауорæдта: , .
— Тар, — æ цæститæмæ, ин комкоммæ кæсгæй загъта Бон, —
ке фæттарстæ, уобæл куд басастæ, уотæ басæттæ, хела —
ги тæрегъæди дæр дзæгъæли,æнæ неци ’фсонæй ке бацудтæ. .
^ — Сирдон дæ дæ фæссауон ци хонуй, уой зоиис? —, бафарста
Тар. .
~ Ци?
т Сæкттæцæгъдæг! ’Ма хъæбæр раст зæгъуй. Мæнæ нур дæр
сæиттæ цæгъдис! ,
— Мæн ка цц фæнди хонæд, фад ду цæбæА тæвдæ кæнис, уой
диц зæгъон? — сабур гъæлæсæй бафарста Бон. ’
—. Цæбæл? ( . . ,
— Раст ке нæ.дæ, уобæл. Хуцауц рæстæй хелаги ке рамардтай,
уобæл. Хелагæ дæуæй уæздандæр, æма хуæздæр ке разиндтæй,
уобæл!
— Цидæр кодтай, Бон! — æ сæр дуййердæмæ телгæй райдæдта
Тар, — цидæр кодта дæ сæр ’ма дохтурмæ бацо! Æви хелаги ке,
рамардтон, уомæй сæрра дæ? Æрра нæ, фал агъуйгæ ку кæнай,
уæддаэр сæ маргæ кæндзæнæн, кæми сæбæл хуæст кæнон, уоми.
Ду. ба кæд сæ хæццæ сæ цъаси цæрис, уæддæр дæ барæ.ес.
Иссирдта,ке сæрбæл дзора, уой. Туй, сæ кой дæр мин мæ зæрдæ
хæссун кæнуй. Дæ къохæй кт^æбæр. ба— хуæрунмæ нæ бæззуй,
— Тар бабæй зæнхæмæ нитту кодта, ма Бони цорæй рацудæй. Еу
цалдæр къахдзæфи ку скодта, уæд æ цуд тьæбæрггмæ раййивта.
Фæстагмæ догъ систа. Мæцути буни еу устур дорн аууон фæцæй.
Брн ба лæудтæй æ бунати, æма кастæй, Тар фæззелæни ци дори
аууон фшцæй, уомæ, фал. æй уингæ нæ кодтаь саст хузесæнау æ
25
Поэзи æма прозæ
цæститæ сæхемæ нæ истонцæ дуней æ фæлгондзти,
уойбæрцæбæл арф бацудæй æ сагъæсти. Тари хæццæ сæмæ
хелаги фæдбæл ци дзубанди рауадæй, е æй езгарди хузæн тухсун
кодта, æнæбæрæг фæсмонæй нидæн рист кодта æ зæрдæ. 'Ма æ
гъинцъун кæцæй цæуй, уой æхуæдæгдæр дзæбæх ке нæ зудта, е
ин æ катай кодта карздæр. Аллирдæмæ дæр барсчта æ
миутæ,листæг æвзурста æ дзурдтæ, зунди сарсенæй сæ лæурста
инсад лæуарæгау, ’ма си, гъай —гъай, æнæгъæугæ цъата дæр куд
не ’рæвзурдайдæ, фал имæ е зæрдæнези фагæ нæ кастæй. "Ци ин
загьтон, уони ин мæ уоди рæстæй загътон, Рæстдзинадæбæл ба
мæстгун ка кæнуй, уомæн æ барæ æхе" — уотæ дзурдта Бон
æхецæн.
Фал æ зæрди рист нæ сабур кодта, незгун лæг бони фехæлд
рагацау æ бауæри ристæй куд базонуй, уотæ Бон дæр æрцæуйнаг
бæллæхи азар æнкъардта æ уодбæл. "Нур цæбæл тухсун?! —
æхемæ смæстгун æй, — фæсмон цæбæл кæнон, уæхæнæй ци
бакодтон?" "Неци!" — ниллух кодта æ меднимæр. Æ зæрдæбæл
æрбалæудтæй, скъоламæ цæун æй ке’ гъæуй, фал æхецæн
фезмæлуни амал нæ ирдта—къехæй лæудтæй обайти хæсдзæф
гæмæх фахси къахнадбæл, æ сифтæ гæлæбуй базурти æстæ дæр
кæмæн нæма райрæзтæнцæ, еци цагъанай къотæрти рæбун.
Зæнхон мегъæ æхе систа, бунæй ма коми Ирæфи сæрмæ дон
— дон сабургай ленк кодтонцæ ласæги асæ еутай къубулæнттæ.
Хуæнхбæсти æристадæй рагуалдзæги ирд сæумитæй еу, фалд—
зостæ дзæбæх срохс æнцæ, хæстæгдæр къæдзæхтæн сæ тæккæ
бæрзонддæри бекъæбæл ссугъдæй сæуæхседти тæпп.
Цъететæй думдта уазал уоддзæф, 'ма цагьанай къотæр æхсиц —
гон сир — сир кодта. Фал кæдзос уодихуасæ уæлдæф Бони
иуæнггæ не срæуæг кодта, æнæхуссæг æхсæвтæ йбæл бони
игурди æртæфстæнцæ ’ма æрлæмæгъ æй æ бауæр,зæнхæ ’й
æхемæ æлваста, нади фæйнæфарс хури ’хсæнæй ци кæрдæг
скалдæй, уой уиндæй ба æ уæнгтæ бустæги æркалдæнцæ: еци
зæлдæбæл дæхе радаргъ кæнæ — ци ма уа уомæй æхцæуæндæр
уодæн а дунебæл нуртæккæ?
Бон, зæлдæ бæзнагдæр кæми адтæй, хуртæ ба — листæгдæр,
уæхæн лигъз бунат равзурста ’ма уæлгоммæ схустæй. Уай —
тагьддæр рафунæй æй. Æ фуни фиццаг дæр ци банкъардта, е
адтæй дес: æхуæдæг æхе идта фæрсæрдигæй кæсæгау: хуссуй
26
Малити Васо
уæлгоммæ, æ армитъæпæнтæ æ сæри буни — нивæрзæнæн. Æ
реу æ уолæфти хæццæ хæрдмæ куд ссæуй, сауæнгæ ма уой дæр
уидта. Æ мадæ æ фалдзостæ губурæй ке зелуй, уобæл дæр куд нæ
бадес кодтайдæ. ’
— Мамæ.ци агори?
Мадæ имæ æрбакастæй, бахудтæй, ’ма имæ æ арм къосгондæй
равдиста: уоми адтæй цуппар æнхузон уорс дори — уæрцци
æйкитæй стурдæр н’адтæнцæ.
— Мæнæ уинис? — зæгъта, — циккидортæ. Цуппар ссирдтон,
еу ’ма мæ гъæуй, ’ма нæ ерун.
— Ма ци кæнис циккидортæй? Циккидортæй минкъий киз —
гуттæ фæгъгьазунцæ.
— Ма мæн циккидортæ хумæтйеги гъазæнтæ ма ’нгьæлæ,
биццеу. Етæ фæрсæн дортæ æнцæ. Фал фæндзæймаг дор цалинмæ
ссерон, уæдмæ карнæ мæ коммæ нæ кæсуй. Ма’ й ергæ ба некæд
скæндзæнæн.
— Мадта’й уæд цæмæн агорис? — бадес кодта Бон.
Æ мадæ арф нийнæфгæй загъта:
— Дуйней фæткæ уотæй, ’ма алкедæр цидæр агоруй. Æз дæр
дæу некæд ссердзæн,фал дæ дуйней кæронмæ агордзæн... Ду дæр,
агорис... Агорис Ервæзунгæнæги, фæл æй некæд иссердзæнæ,
биццеу. Рауай, фенхус мин кæнæ, дуййемæй райагорæн,
ме’нæергæ циккидор!
Бон æхемæ фæрсæй кастæй, ’ма десæй мардæй, æ мади
дзурдмæ змæлгæ дæр ке нæ кæнуй, уобæл.
— Исистæ, тагъддæр! — æвеппайди тарстæй нигъгъæр кодта
мадæ, —исистæ, биццеу, хелагæ дæмæ æрбагъузуй!!
Мади гъæрмæ Бои фесхъиудтæй, ’ма фегъал æй. Фæггæпп
кодта ’ма хурти ’хсæн лæсгæ рауидта хелаги, æ рагъ борбун
кæрдæгхуз алдæмбидтау сæууон хормæ зæриндæггæй æрттивта.
Еци усмæбæл æ рахез къахи фадигъолæ цъæхснаг рист искодта.
Бон æхе фæггубур кодта, æ хæлафи фадугбæл хæрдмæ схуæстæй,
æ цъинда æрласта, ма фадигЬоли къубусбæл рауидта хелаги дууæ
арф дæндагдзæфи. Зæрдæ реуи къолтæ ниххуаста, æ ком расор
æй. Æхе сраст кодта ’ма хелаги цæстæнгасæй райагурдта. Е
лигъдæй обайтирдæмæ, æ рагъ къæдзтæ — мæдзтæй дорти
хсæнæй фæззиннидæ, уæдта æрбайсæфидæ. Бон дор фелваста
’ма’й басурдта. Æ къох идæртти фæххаста, гъа, æрцæвон æй,
27
Поззи æма, прозæ
зæгъгæ,. куддæр загъта, уотæ ин æ- хъурбæл\сæрмæ хæстæг
рауидта тоги æрхæн. "Тар ке ниццавта, е æй! Æмаст истаГ’ — ацн
гъуди ин æ сæримагъз ниццарудта (ма сагъдæй райзадæй, цума’й
еске буйнаг æхсæй æркъуæрдта. Æ фадигъоли рист бабæй æй æ
кеми æрцæун кодта, æ дор еуфарсмæ фехста/ æхуæдæгга
хурæбæл тъæпæн æрбадтæй,æ туфли фæггæлста æ къахæй, æ
цъинда дæр фелваста. Фадигьоли къубусбæл бæрæгдæрæй ра —
зиндтæй хелаги циргъ дæндæгти хуæст, æ алифарс ба цума бауæр
еу минкъий фæссау æй, уотэё имæ фæккастæй. Бон æ туфлий
бæдтæн фехалдта, ’ма си æ зæнги нарæг фа!дигъоли сæрмæ
æрбабаста, тукгии æй æлваста; фæггæпЦ кодта^ æ туфли ’ма
цъинда æ къохи, уотемæй урдуги гьæуæрдæмæ ниббиндзæй.
Æвæц^æгзэи уотæ тагъд’ нёкæдма уадæй æ царди медаёгæ Бон.
Гардани хæдзарæмæ ку бахъæрдтзей, уæд фæллæудтæй, дувæнДй
къæппæгибахаудтæй: Гарданкæ’рдæгутæйхуастае кæнуи, зæ’гъгæ,
дзорунцæ^’ма уæд æхе гъæнтæ цæмæииæ дзæбæх кæнуй?.КеЦæ
ба циуавæр’ кæрдæгæй’ ес хелаги х^æстæн сдзæбæхгæиæн?
Æмдзæрæнмæ Ганиффæмæ уайа, '’ма уордигæй цалинмæ ’еске
цæуа, уæдмеёёа маргæ куст ’бакæндзæнæй.’’Ци уа, уойуæдГ’ —
зæгьгæ, Бон æнæколдуар тургтьи фæммёдæг æй. ( г " " \
— Гардан, ами дæ?! ’, ’ \ /’ ’ ’ ;' ’ ’^ ч
—Ами дæн, кæци дæ? — райгъустæй хæдзари хурфæй Гарданй г
лæмæгъ, фæсос гьæлæс, — Рацо дгедæмæ! . ,,.'.'
Рагон зæнхбун авар адтæй уазал ’æма талингæ — æ еунæг
минкъий, цуппæрдегъон^къæразæй .имæ рохс фагæ нæ калдэей.
Бон къæсæрæй.< медæмæ куддæр бахизтæй, уотæ ин ае фшндзи
хъæлтæ æмбуйæг бауæри мæрдон тæф уотæ карз ниццавта, ’ма
æ уолæфæнтæ фехгæд æнцае, æ сæр разилдæй. Фæстæмæ
фездæхунмæ гъавта, (.фал хелаги хуæс^и хæццæ рабаргæй
цифæнди смаг дæр, ци’й? Уæдта сæйгæ зæронд ла?ги дæр куд
бафхуардтайдæ æн^ерпэуди, гурумухъ æнæнвæрсон миуæй?
. Гардаи æ медæггаг дзаумæтти бадтæй æ хуссæни тегъæбæл — .
æвæццæгæн,. Бони дзурдмæ систадæй. Æ бæгъæквад къæхтæ
æмбалдæнцæ зæнхæбæл, сæ хæфæйдзаг тогæрхæнттæ сау
тæппилтæй зиндтæнцæ. Бои авари астæумæ бацудæй ’ма
æрлæудтæй, • * < ’ ,
— Гардан, хелагæ.мæбæл фæххуæстæйм. > . \-
’,
I
28
Малипш Васо^
■ Гардан цума неци фегъуста, уоййау змæлгæ дæр нæ фæккодта
æ бунатæй. Æ цæсгом дæр уæлдайхузæн нæ фæцæй. ’Æ’ хуст
цæститæй комкоммæ кастæй , æ сæууон м иуазæгмæ. "Нæ мæ
уинуй",— > зæгъгæ рагъуди кодтаÆон’ма бабæц сдзурдта:
— Гардан, хелагæ мæ’бæл фæххуæстæй! '',-;•
. тг Игъосун дæ, биццеу, игърсунс — зæгъгæ,, .базмалдæй Гардан
’ма^хуссæни хъис —хъис. ссудæй, — , уайтагъддæр, æй
балæдæрдтæн, дæ к^рхидин дæ къахидарацс ку, рауидтон, уæд.
Кæцирауæн дæ ниццавта? 4; , . , ^
. \ -Мæ фадигьолæ... , - , ’ -
"—Дзебæл нæбал. Мæнæ маэ хуссæнмæ бахезæ. , ( ^
Гардан къумц ниллæг скъапмæ къулух — къулухæй гъæрз’гæ
бацудæй, , дзодздзæги ’рбадтæй ’ма ин æ дуар байгом кодта.
Фæстæмæ хуссæнмæ ку раздахтæй, уæд йн Бон æ къохи фæййи —
дта минкъий кард. ’ " ’’, ’
’— .Биццеу, ма фæттæрсæ, — зæгЬгæ,' Бони хæлафи фадугбæл
уæлæмæ схуæстæй, фадигъоли къубус æнгулдзйти æлгътæй бас —
гарСта, — дзæбæх рарæсудсёй "ма е хуарз æй< тог марг æхемæ нæ
уадзуй’. Хуарз бакодтаи,'д’æ зæнгæ ке ннббастай, уомæй дæр. Фал
дæ догъ кæнун ба. нæ гъудæй. Уогæ ’дин æндæр ци гæнæ’н адтæй
гæнеёнæй дæр. —Еци дзоргæ —дзорун’ Гардан циргъ ’карди
финДзæй фадигьоли, къубуси цар’ фæллух кодта, гъæнæ’кæми
адтæй, уомИ’, уæдта къохти хёстæр1 æнгуЛдзитæй рæсуд хъæбæр
пилхъивта, ’ма си ци тог рагъардта, уой æ медæггаг хæдони’дусæй
расæрфта,' уæдта æргубур кодта лухмæ ’ма йн æ тог цъирун
райдæдта/ Æ гъæлæс тогæй ку ’баидзаг уидæ, уæд æй зæнхæмæ
рацъиртт кæнидæ. Уотемæй фсндз фæлтæрæни скодта/ уæдта
бабæй скъаппмæ бацудæй, уорс а^хсæггаг ; мппкъи дзæкъолæ
рахаста, хубедзæсти дзаг ’си ’сйста ц:г/аг,æрдæр кæрдæги ругæ
’ма’й Бопи гьæйæбаел байзарста.
— Нур ба систæ — загъта, ’ма дзæкъолп ком урух байгом кодта,,
уотемæй æй Бонмæ бадардта, — гъа, дæхё къохæй ацихуасæй
дзæбæх’ хубедзæстæ сесæ ’мг/й Дæ дзухй бакйлæ. Æрмæст
арæхсгæГ дæ’хъури ’куд нæ’ба’кæла, уотæ. Цалинмæ дæ сæти
дзæбæх батайа, уæдмæ’й дæ дзухи дарæ, уæдга’й рани —
хъуæрдзæйæ.
Бон Гардани дзæкъолæй сието*цъæх руием хубедзæсти дзаг, æ
дзухи’й бакалдта. Е:разипдгæи Шæри мастæй масчдæр, æ коми
■29
Поэзи æма прозсе
къолтæ, æ нихъуæрæнтæ, ’ма ин æ хурфæ уотæ басугъта, ’ма æ
хед ракалдæй, æ цæсгон сурх-сурхид радардта. Гардан æ
къæхтæбæл лæуун нæбал фæразта, ’ма хуссæнбæл æрбадтæй. Æ
басодзæг царди æртхотæг тæнæг фæлмæй бадтæй æ цæстити
уорситæбæл, хуздзуд гагугæ сæ астæу æнæзмæлгæй лæудтæнцæ,
’ма Бонмæ уотæ кастæй, цума уингæ нæбал кæнунцæ. Æ цилпæ
рехæ дæр царди тафс рагæй нæбал иста бауæрæй, мæнæ
хуссæнбæл уæгъдæ гæлстæй ци кæрци къæредæ лæууй, уой
1"ъунти хузæн уæлгъæдæй мардæй æрауиндзæг æй æ зекъæбæл.
Цидæр æнæзæгъгæ æрхæндæг адтæй Гардани цæсгони æвæрди,
æ къæсхур гури кæндтити.
Фал еци æрхæндæги хæццæ —ма æ дессаг е адтæй —
æрдæгмард уодæй гьардта æнахур æхсицгæ рохс, табедзи гъар. Æ
тас фесавдæй Бонæн. Æхцæуæн ин адтæй Гарданмæ хæстæг
лæуун. Æ финдзи хъæлтæ ин фиццаг æрбацуди ци карз смаг
ниццавта, е дæр цидæр æрбацæй.
— Бахатиркæнæ зæрондсæйгæ будургъæн, — гьæрзгæй загьта
Гардан, ’ма хуссæнбæл æхе бауагъта, кæрци думæггагæй æ
къæхтæ бамбарзта, — ке дзæбæх биццеу дæ?
— Арæхдзаути Арæхдзауи.
—А—а — зæгъгæ, æ сæр батилдта зæронд лæг,— Арæхдзауи
куд нæ зонун! Гъæдгæсæй ма косуй?
-Гъо.
— Хуцау ин хуарз амонд раттæд...Дæхуæдæгга мæ хæстæг ку
разиндтæ, мæ хор: дæ мадæ мах хуæрифурт адтæй, Гетъоти
хуæрифурт...
" — А цитæ дзоруй, — æхе нимæр бахудтæй Бон зæронд лæгбæл,
— кедæр хæццæ мæ феййевдзи кодта, æндæра мин мæ мадæй
"адтæй" куд зæгьуй... Мадта Гетъоти хуæрифурт дæр нæй..."
— Гйрдан, бахатир кæнæ, — загьта Бон, — фал, æвæццæгæн,
мæн æндæр кадæр æнгъæлис...
Гардан куддæр фæкъкъех æй, æ дзух бахæлеу æй фур десæй,
æхуæдæгга æ сæр аразий тилд кодта. Уæдта арф нийнæфтæй ’ма
загъта:
— Æнæнезæй, дзæбæхæй цæретæ уе ’гас дæр. Нур ба цо, мæ
хор. Хуцау ци зæгъа, е уодзæнæй. Фалдохтурæн дæр дæхе
фæййинун кæнæ. Ци фæууй, куд фæууй. Урус уотæ
30
Малити Васо
фæззæгъунцæ:"Береженного бог бережет." Цо, мæ хор, цо,
рæстæг мабал исафæ, Хуцау дин агъазгæнæг фæууæд.
Бон æндæмæ ку рацудæй, уæд хори сурх билæ фæсхуæнхтæй
исзиндтæй. Æ реуи дзаг суолæфтæй сæууон кæдзос уæлдæф, е
суолæфти хæццæ хелагæ æ цæститæбæл рауадæй ма æ зæрдæ
сристæй, цума си циргъ судзинæ ратъунстæй. Цалинмæ Гардани
хæдзари адтæй, уæдмæ æ тас кæмидæр зæрди талингæ къуми æхе
банимахста, нура Бон еунæгæй ку райзадæй, уæд агъуд куййау
рагæпп кодта. Фади гьоли гьæнæ нæбал асдзахта, фал имæ цума
арти тæвдæ хъæрттæй, уо^ау æ уæлдай гьарæй æхемæ здахта
Бони гъуди.
Æндзæрæнмæ куд хæстæгдæр кодта, уотæ æ уоди катай
карздæргæнгæ цудæй. Æ гьостæбæл рауаидæ Гардани фæллад
гъæлæс: "Хуцау ци зæгъа, е уодзæнæй. Фал дохтурæй дæр дæхе
фæййинун кæнæ". "Нæ, Гардан æхуæдабг æхебæл не ууæндуй, æ
ху&сæбæл дæр æ зæрдæ нæ даруй! Ци гъæла адтæн, цæмæн имæ
цудтæн. Кæбæл баууæндтæн? Æ зунд кæмæн фæццудæй, еци
сæйгæ зæронд лæгбæл! Неци кæнуй/ме дули сæр, дæ гьæладзи —
надæн дзæбæх хъалон бафеддзæнæ; Гардани хæдзари дзæгъæли
ци рæстæг фесафтон, е мин, æвæццæгæн, царди аргъбæл
нилæудзæнæй... Мæлæти тас æма фæсмон хелæгтау стухстæнцæ
Бони зæрдæбæл, тикис мистæй куд фæгъгъазуй, уотæ ин æ уодæй
гъазтонцæ. Фал æй уонæй дæр хъæбæрдæр тухсун кодтонцæ
Гардани дзубандитæ се нæбæрæгдзииадæй, дууердæмæ дæр сæ
æнхузæн балæдæрæн ке адтæй, уомæй. "Ма’ймæ уотæ кæсун дæр
райдæдта, цума тас хелаги хуæстæй нæ цæуй, фал Гардани дзу—
бандитæй, цума адзал уони медæг банимахста æ къæппæг "ма си
Бон æнæмæнгæ бахаудзæнæй. Æ цæститæбæл æвеппайди
рауадæй: дорти ’хсæнти къæдзтæ — мæдзтæгæнгæ
фæллæсунцæ...Гардани дзубандитæ.
Цидæр кодтон! — тас ниццавта биццеуи зæрдæ ’ма уой адæбæл
æ гъостæбæл рауадæй Гардани гъæлæс: "...Ервæзунгæнæг адæми
дзилагæн æностæмæ ке ниууагъта, еци Киунутæ Дигори ’хсæн
мæнбæл фæдзæхст адтæй, "ма мин ку фесавдæй..."
Бон хæстуолæфтгæнгæ æрлæудтæй, арвмæ скастæй ма"й æ
меднимæр бафарста: "Ка ’й Ервæзунгæнæг?" Фал кæдзос арви
цъæх хъулфæ сæууон хори тунти æвзестæ тæнæг хизи аууонæй
земир — æгомугæй кастæй уайсадæг киндзи цæстау.
31
Поэзи сема прозсе
• "’’ '1 ’ '| 2. ’ ’ ’ -> У '-лч<« .<-. -• •
мСæ уати некебал æрбаййафта — уæдмæ уроктæ райдæдтонцæ
’ма не ’гас.дæр скъолай адтан. Æ нейлонцъарæ къурткæ ге
хуссæнбæл рауидта —. Тар æй куд багæлста.’уотемæй лæудтæй.
Бон бацинæ кодта — ,неке уинун æй фæндадтæй æ тухсти сахат.
Хуссæнбæл æрбадтæй, æ къахидарæс раласта, .æркастæй æ
гьæнгин фадигъолæмæ' Гардани хуасæй ма ’йбæл ци ругтæ рай —
задæй, уони,ниффу кодта, уæдта’й, къохæй. басгарста. Æ рæсуд
æрбадтæй. Хелаги дæндагдзæфтæ бæра^г нæбал адтæнцæ — карди
лух уонæбæл бацудæй, лух æхуæдæг ба тогæрхæн сау носæй
зиндтæй, æ кæрæнттæ кæрæдзебæл фæццаефстæнцæ, уотемæй.
, Тдс цидæр фæцæй æ зæрдæй. Фал ибæл уой бæсти уæхæн
устур уæзæ æрæнцадæй ’ма фез’мæлун нæ фæразта. Бадтæй æ
хуссæни ’ма кастæй æ фадигьоли гьæнæмæ, фал уой нæ уидта,
уидта’ фун игъал уогæй. Обайи Талингæ хурфи фестадаёй.
Кæцеэйдæр рагъардта æнахур;нидæн цъæх рохс,’ денгизи ’сабур
уолæнтау’ ’фæйнердæмæ нвулдæй, æма(' обайи хурфи фестадæй
æнеёкæрон тъæпæн будур, еермабст дзæбæх нæ’зиндтæй, бони —-
еайæнти бæзгии фæлмæй дуине’куд нæма фæззиннуй уотæ. Йдард
кæмйдæр, арв æма зæнхæ кæми еу кæнунцæ, убми кадæр
змалдæй..,"Ма æвёппайди æ ^æрдæбæл æрбалæудтæнцæ, Мæрдти’
бæсти ци фæййидта/’^аии фегъуста, етæ сегас дæр. Æ гьостæбæл
рауадæй’ æ мади цъæхахстг’’Фæстг^мæ фæззелæ, ’ма тагъддæР
обайи’хурфæй æндæмæ ]эахезæ!''( Уой адæбæл бабæй æрбай —
савдæй Мæрдти дуйне, ци’ имисуйиæггæ си рахаста, етæ дæр
думд — далагъан æрбйцæ’нцæ, ’ма Еои рай’^дæн уæлæбæл дуйней
бæгъдаопд/ Уæлæбæл Дуйпеба пмæ касгæй æхе бауæри
гьæдгияæй — хелаги хуæст æ оа к^рдхглухæп. Ци хæнс!, уомæн
неци зудта. Фал уогемæй дæр кед-»^ бадгаида». Л\ ц^инда, уæд'*а
æ туфли æ къахбæл скодта "ма æндæмг^рагг/дæй.
Тукани рази’ лæудтæп уг**зласæн маюин.æ. Късюыжæма*
хæстæг Гуфи бадтæй æрчæ уос’и. Ссч’асей аярччл-’бæл дæр теуап
фæлмæп гъунæй ■ конд цъухчолæт^. Вом (V* базулта — сæхе
гьæуккæгтæ адтæнцæ- Салам сии р-г^лр/гга. Ега» До ? ^бæл бац^ые
кодтоицæ. * • , •
• • — Машинæ Дзинагъамæ цæуй? г- бафарста сæ Боп.
— О, — зæгъгæ/ин дзуап" равардта уоститæп су, -* Уæхемæ,
æвæццæгæн, ести рафæдзæхсунмæ гъавис?' ’ -
I
32
Малити Васо
— Нæ, — зæгьгæ, æ сæр батилдта биццеу, — мæхуæдæг зæгъун
бауайон...,*— Уæдта ма æ дзубандимæ æхе растгæнæгау бафтудта:
- Рагæй нæбал адтæн нæхемæ.
— Ма ахурнæ кæнтæ? — бафарста дуккаг уосæ.
— Кæнæн, фал мæхе ракурдтон... , ( ,
Æртиккаг уосæ — астæуæй ка бадтæй; е æ цъухтохæни.
чарæнттæ æ зекъи буни æнгомдæр бабаста ’ма е стур цæмæдес
кæститæй комкоммæ кастæй Бонмæ, уæдта е ’ргон фиццаг
уосæмæ раздахта, ’ма гъæрæй бафарста:
— Ка’й аци лæхъуæн? Нæй фæсмæрун.
Æ фæйнæфарс бадгугæ ибæл æмцъухæй сбостæ кодтонцæ:
— Куд нæ" й фæсмæрис, Борæхан, е уæртæ Арæхдзауи фурт
æй... . , .
— А*-а! — зæгъгæ, нидаес кодта Борæхан, — Мæнæдессаг! Куд
пæбал æй базудтон! Уогæ ирæзæгуод æ хузæ æййевгæ, кæнуй,
æзинæ дæр ма минкъий сувæллои адтæй... Уогæ ба цард куд дессаг
æй. Лæги бабæй райрæзунмæ ци гъæуй? Æ мади ин, мæгур, æ
мæрдон кири куд рахастодцæ, е ма абони хузæн мæ цæститæбæл
уайуй... ’
Борæхан æхе разилдта æ рахезфарс ка бадтæй, еци уосæмæ, æ
цъухтохæнбæл ин æ финдзæй бамбалдæй , уотемæй ин æ гъоси
бадзурдта:
— Елена, æ мадæ амæн æхе ерунбæл рацох æй. 1
Дзоргæ сосæггæй кодта, фал æй Бон дзæбæх игъуста.
— Гъо, уой æз дæр дзæбæх гъуди кæнун, — зæгъгæ, æ сæр
Ьатилдта Елена дæр, уæдта туканæрдæмæ бакастæй "ма схъур —
^ ьур кодта: — Нур атæ кæми "кцæ, бон сæбæл изæр ку нæ кæнуй!
I Тума еци дзурдмæ æнгъæлмæ кастæнцæ, уотæ туканидуарæй
ллг’.хъулагæнгæ ракалдæй еу дæс адæймаги ~ сæ фулдæр сил —
г Гшæгтæ. Ка си дзоли буханкитæй байдзаг кодта æ сеткæ, ка
мфад дзæкъоли гинкъостæ хаста, ка цæхгун кæсæлгихæ
'•-■-.^æдий тухтæй, ка æндæр ести. Кæрæдземæн æнхусгæагæй
•,<;^æнцæ машини хуфæмæ, сæ нæгæ, сæ ходун, сæ гьæр дзу —
'-' ^’ди идардмæ игь/стæй, уотемæй. Бон ба адæми туканæй
■ ^æугæ ку фæуундта, уæд æхе аууопмæ байста — цæмæдæр
;'^^сгæ ’й нæ фæндадтæй е ’гьæлдзæг гъæуккæгти хаэццæ
фембæлун. Уæдмæ шофер дæр — къæдзæхи асæ тумбулдзæсгом
^^хъуæн — кæцæйдæр фæззиндтæй. Матор скосун кодта ’ма
11рæф №2
33
Поэзи æма прозæ
машинæ æ бунатæй фенкъустæй, фал еу дæс метри дæр нæ
раудæй, уотæ ин æ къæбшш сæр пиххуастонцæ, Бон машшш
бадгæ ке баййафта, еци æртæ уоси. Машинæ фæллæудтæй, шс 1>ер
къæбиики къæразгæй æ сæр радардта, гуфæмæ хæрдмæ схастæй:
— Ци хабар уæбæл æрцудæй?
— Биццеу! Биццеу байзадæй!. — æмдзухæй сгъæр ходтопцæ
æртæ уоси, — Арæхдзауи фурт!
— Ма ’й æргъувун гъæуй? — бафлрста мæстгун шсфор. —
Кæми ’й?
-Мæнæдæн, — загъгæ, Бон æ размæ ’рбауадæп. — Дæ ]?:ендаг.
раст, Олег.
— Сгæпп кæпæ тагъд, — зæгъгæ, ’пбæл фæгъгъæр ходта Олег,
— Арфитæ уон фæсте кæндзинан кæрæдземæн. — Æхуæдæгга
имæ æ цæстптæй бахудтæй.
Бон борти тегъæмæ æ къохтæ куддæр спвазта, уотæ ии сæбæл
гуфибадгутæ фæххуæстæнцæ ма ’й рæуæг голлагау фæууæлбилæ
кодтонцæ. Сæхæуæдтæ ба ’йбæл, а пæхе лæг ку æй, зæгъгæ,
цинæй мардæнцæ’. Цæбæл æй нæ бафарстонцæ, уæхæнæй не —
цибал байзадæй: "Кæцæй? Кумæ? Куд æй де ’нæнездзинадæ? Куд
æнцæ хæстæгутæ, къабæзтæ, ниййергугæ? Дæ ахур куд цæуй?
Дæ ахургæнгутæ ка’нцæ? Ка ма ес дæ хæццæ æндзæрæии иæхе
гъæуæй? Сутъзæринæ майдан дæбæл æруайдзæнæй æви нæ?
Скъолай фæсте ба дæмæ ци фæндæ ес?"
Бон гуфи фæйнæгбæл дууæ къохемæй ииффедар æй, уотемæй
дзуапп лæвардта гъæуггæгтæн. Æхсцæй хестæртæй цæмæдæр
гæсгæ æфсæрми кæнидæ. Уæлдап тухст уавæри ба уæд бахауидæ,
сæхе гьæутгæгтæ йбæл ескæми къуарæй ку сæмбæлионцæ хенæ
ба нихæси рæзти ку фæццæйцæупдæ, уæд: æ хъохтæ телун дæр
нæбал зонидæ фур æфсæрмæй ’ — уотæ ’игьæлидæ цума æгас
адæм уомæ кæсунцæ, æ алн къахдзæф дæр ин лкстæг æзз^рупцæ,
’ма ин е ’нарæхст змæлдтптæбæл ходгæ хæнупцæ.
Машинæ тагъд уадæй ’ма хуæнхаг хурæ кадбæл бæлццæнтти
цæрвцæгъдæнау цагьта, хæрдмæ фæххауидæ, уæдта æ гупп
зæнхæбæл фæццæуидæ, 'ма~- еу уæд уоститп дугъ — духъмæ
игъосун фæразæ. "Ма дугъ—дугьбæл ку хецæп кодтсйдæ гъулдаг.
Фал машииæ фæззелæнтн дæр æ цуд :гæ сабур ходта; ма — еу æ
цæлхитæ сæрсæфæнп тæкхæ тегътæбæл ку скафнопцæ, уæд сæ
цъæхахст райгъусидæ. "Анæ исафдзæнæй, — зæгъгæ, хъур-хъур
34
Малипт Засо
кодтонцæ, — нæ хур ^йдзаумалтæ нæ хурфп никкалдæнцæ, мл е
нлз фагæ нæй, фал ма кæ билæЭ гæлдзунмæ дæр гъзвуй!
Цæлгоймæггæ дæр хуарзау нхбал адгæнцæ, фал сæ тарст рав —
десун сæ сæрмæ кæми хастонцæ, "ма си ка силгоймæпгæбæл айуаи
кодга, уæ лæхти ма еу хат уæддæр ку фæууидтаййайтæ, зæгъгæ,
ка еа шсферп сæрбæл дзурдта:
— "Ма Олеги кой ба цл кæптæ? Хуцау худ, æнæпæн Иристсяи
дæр зехе хузæн дæспи шсфер нæййсс! Уæллæй, æ машииæ кзрди’
ксмЗæл дæр батæрд*æ::æй. ^\ци п-тд ба уомæн ци ’й, æви ’йбæл
рпццаг хагт т;æ} й?
Бон бплæрдпгæй лæудтæй, ’ма—еу нарæг арф коми Ирхфи
схрмæ елхьпнагæнæгау ауигъдæй ку райзодæй, уæд тæрсгæ дæр
^æккæпидæ, уой хæццæ ба ин æ зæрдæ цидæр æигхур карз
цнйпæ ипццæзидæ: хелаги хуæстæй гъезæмæртти сабургай
мæлупп бæсти æвеппайди адзал цæйсæрцæ хуæздæр æй! Фал
уоци фæдбæл æртæрегъæд кæнидæ, æ 5:æццæ ка цудæй, уснæн
дрр, æхецæп дæр.
Машппæ Дзинагъай астæу гъæуссгæти кæлæддзаг тъæпæн
авзри рази бауорæдта. Гуфи ка бадтæп, етæ сегас дæр ра —
хизтæнцæ, с^э хæдзæрттæмæ рæххæлеу æгщæ. Бон дæр сæхемæ
гъæуисæрмæ ракæхстæр æй. Хæдзгри кеке бзйис рта. Кулдæр
медæмæ бахизтæй, уотæ æ фичдзбæл сæмба\дт-л фезопæги
æхсицгоп бæзгин тæф. Пецп къелæбæл лæудтæй сæ усггур сау-
цигон тебæ. "Лпзæццæгæп, бабæп папæ цауæнп адтæй ’ма
дзæбодур рамзрдта". Къуми уаззлгæнæпмæ фæккомхоммæй. Æ
дузр пн бапгом кодта —’ нæуæг æзгæрст фндæй адтæй"
ть)Т1Сгæпæпгæ.
Тургъхмæ рацудæн. Хор зрабæл дзæзгарæ суздæй ’ма усмæл
зæнхи цъари тулфæ хаддгя уорс хъуæци хузæн. Сæ хæдзарт*
схомхоммæ гъæдæй дууæ хæрæгн разплдгæй, фзхсбæл нэрæг
<.:-.æдзгæ-мæдзтæ хъахпадбæл бупмæ æрурдуг æпцæ. Сæ фæстз
.;;:\æ:Т[ нæлгонмаг — æ сæрбæл зуймсн гьосгкн ::сдæГ/æ къссп
Л:р.гъ лæдзæг, æ хъæхт:сбæл зæ:-ггæпт:?е. Бон æй нзэлмæ д:эр
5.1зудтаг æ цуд æма æ ^д:г::фцæп - Перисатп расуггæпагæ
Зпрпæф, Тарэги цорп цæруп. Гъæдæй кедæр гьæр райгьустæй
"':<\ Бсрпх> фæстæмæ ^æкхастæл. Уæдта æ цуд ^æттагълдæр
-Н\га, фæстагхæрæгмæ лæдзæгæй ’рзззпста/фалæп е ху пецæпæ
"’дардта, уæд :ш æ фæстаг хъах кп^æрг кодта — æндæр æй
35
Поэзи сема прозсе
мадта кæми ниццавтайдæ. Хайуан надæй еуварсмæ фæззилдæй
"ма ин Борнæф лæдзæги финдзæй æ къембур бакъуæрдта "ма
йбæл сгъæр кодта:
— Кумæ, берæгътæ дин дæ сæр бахуæронцæ?!
Уæдмæ гъæдæй разиндтæй Тари фидæ Гæлæу. Æ уæле цубур
сау кæрцæ, æ сæрбæл— шляпæ, æ къæхтæбæл ба кирзæ цу—
лухътæ. Æ фæсæфцæгæй зиндтæнцæ дууæхстон топпи дууæ
хæтæли. Æ къохи дардта цубур цъæхснаг ес, цæугæ —цæун си æ
цулухъи уæлфад æрцъинк кæнидæ. Цудæй тагъд къахдзæфтæй,
Борнæфмæ кæсгæ дæр нæ бакодта, уотемæй ибæл æрегъвгъудæй,
фиццаг хæрæги раз райахæста, æ цъæхснаг уесæй ин æ къембур
фæрсмæ æрцавта, ’ма е дæр ф’æссидзмудз кодта, фал уæззау
уаргъи буни - уой дæр хæрди! — æ къæхтæ фæдаудæгътæ "нцæ
"ма фиццаг æ губунбæл æрбадтæй, уæдта къоли фæккиудтæй "ма
лæнци æ еу фарсбæл рахъанæй, уотемæй æ цуппар сæфтæги
уæлдæфи тилдта, систунбæл архайдта.
— Ци ин кæнис, цæбæл æй марис? — зæгъгæ, Борнæф
нигъгъæр кодта, æ лæдзæг фæггæлста, ’ма хæрæги уаргъбæл æ
тух — æ бонæй хæрдмæ схуæстæй, æ къæхтæбæл æй слæуун
кодта.
Фæстегæй ка цудæй, еци хæрæг дæр фæттарстæй, æ сæр
фергъувта, æ гъостæ фæхъхъел кодта, æ гъун ба фæббизиртт æй,
уотемæй е стур тумбул цæститæй мæтъæлæй кастæй Гæлæуи
цъæхснаг уесмæ.
Бон уæдмæ сæ размæ схъæрттæй. Гæлæу æи иæ уидта —
фæсонтæрдæмæ здæхт имæ адтæй — Борнæфи согдзау кири раз
куд байахæста, уотемæй къахнадбæл хæбæццæй лæудтæй.
— Пур æгомут хайуани куд ниццавтай, ци фудгин æй? —
хеонæи бостæгæнæгау загъта Борнæф, фал уомæй Гæлæуи зæрдæ
нæ фæффæлмæндæр æй - дзæбокæй ке фæххуайунцæ, уæхæн
дорæй фесхъеуæг къæртитау æ дзурдтæ сæмбалдæнцæ Бони
цæсгонбæл.
-гÆркалæ тагъд дæ уæртътæ! Æркалæ!
—Цæмæн мин сæ калун кæнис, ци дин кодтон? — æ листæг
сурх цæститæй Гæлæумæ фæрсмæ кастæй Борнæф, æхуæдæгга
хæрæги къæмбудтæ, цæф сæбæл кæми рауадæй, уоми, æ ар —
митъæпæнæй сæрфта.
36
Малити Васо
-Уæддæр ма дзорун æндеуй! - зæгъгæ, бабæй ибæл
фæгъгъæр кодта колхози сæрдар. — Тала бæлæстæ ниццагъта,
æхуæдæгга ледзунмæ гъавта!
— Некумæ лигъдтæл, хæргути хæццæ кумæ фæлледздзæнæ,
кæд дин саргъи бæхтæ нæ "нцæ!
— Мабал мæ лæуун кæнæ! Кенæ ба дæбæл акт ниф —
финсдзæнæн, ’ма уæдта дæ гъудддг тæрхондонæмæ цæуй.
— Цæй туххæн мæбæл финсис акт? Еунæг тала дæр, еунæг
бæласи зæнгæ дæр мæ фæрæт нае фæнникъæт кодт^. Хус —
къитæбæл разилдтæн "ма уонæй уæргьтæ ракодтон.
— Хуарз хускъитæ "нцæ! Дæлæ сæ лухтæй сæ дон ку мезуй!
Борнæф æ соггæмæ æркастæй, æ сæр батилдга:
— Гъо, хулуй гъæдтæ дæр си ес, уобæл дæр неци зæгъун.
Бæрзити уæлдай къадотæ уæлгъæдæй рацагътон, ма уоми дес —
сагæй циййес? Бæласæ ба нæ ракалдтон.
Гæлæу æ уесæй æ цулухъ æркъæрцц ласта.
— Цæйбæрцæ мæ дзорун кæнис? — Æхе сцагъта Борнæфбæл.
— Ракалæ дин зæгъун!
Борнæф имæ разилдæй, æ хæрæги æ аууон бакодта, цæф бабæй
ибæл ку рауайа, цума ин уомæй тарстæй. Е рух æгасæй дæр
Гæлæумæ здæхт адтæй ма Бони нæ уидта. Æ нарæг æнæдаст
цæсгон зæронд бæласи цъарау æмпъурдтæ, æ гурæ дæр даргъ æма
нарæг, усхъæ бæрæг ибæл нæ, цума -æ сæр мехбæл сагьд æй.
— Ма кæнæ, Гæлæу, уотæ не ’нгъезуй, — уайдзæфгæнæгау
загъта. — Гæр, кæрæдзей абони фиццаг хатг фæййидтан ? Æппун
неци, фал синхæнттæ дæр н ’ан? Пъартæбæл еумæ ку бадтан,
мадта къæбæр æма цæнхæ дæр еумæ минкъий нæ бахуардтан.
Æви ду къолхози хецау сдæ ’ма мæн нецæбæл нимайис?
Фал Гæлæу сæттунмæ нæ гъавта. Цæйбæрцæ лигъздæрæй
дзурдта Борнæф, уойасæ е ба мæстгундæр кодта:
— Бæр —бæр мабал кæнæ! Ци дин зæгъун, уой æнхæст кæнæ!
Борнæфи цæсгонæй лигъзти ходæндзаст æрбайсавдæй, æ
кч.ундзацæститæ æвеппайди тоги разилдта ( æнæуой дæр ин фагæ
сурх адтæнцæ ), æ билтæ ба низзулунтæ "нцæ, уотемæй еу усмæ
фæккастæй Гæлæумæ, уæдта хæрæги дзуларæбæл федар
æрхуæстæй "ма загъта:
— Хуцаукуд, мадта уотæ ба нæ уодзæнæй. Ду ба адæймаг ку нæ
Дае! Гъæдæ бундзагъд ка никкодта "ма "й машинттæй ка ласуи,
37
Поэзи æма прозæ
уопæмæ ку неци дзорис! Е^æг раст кæзи бæласæ хæснæбæл ку
нæбал ссердзæнæ хуæнхбæсти, уæд мæн ба хускъæ кьуæцæлти
туххæн исафунмæ гьавис? Æви мæнхй дæр гæртан агорис? "Ма
дип маснæ мæпмæ! — зэегъгæ, æ уæгъдæ къохи хестæр æшулд^се
амонæн æма астæуккаги "хсæн фæццавта" ма’’й Арæхдзаз’и тæккæ
финдзи бз’пмæ бадардта, Арæхдзау ин æ къох ракъуæрдта, æ
фусдзарм цубур сау кæрци думæггаги бупæй кæрдбадзæй
фхтæпком кзрд 4 æцъцъортт ласта, æхуæдæкка Борнæфи еуфарс
ф«'2схуайгæй хæрæги уаргъи бæттæгггæ слух*æ кодта. Сопæ гæр —
гæрæГ* фхш:ерд<хмæ "ркалдчепцæ, хæрæги рагъбæл ма райзадæй
офаед са^гъ, усГ. буки æф^тæ — фукукхуз нимæти гæппæл.
Лрæхдзсг/ к::пæ ххрæгмæ куд фæццæйуадæй, уотæ Борнæф æ
къæхтп бупмæ ’ркæлæг согтæн се ставддзертæй еу фелваста. Бон
æ дзз’хк дзаг клгъгъæр кодта:
— Ма’ кпццæьæ!!
Гæлæу уæдмæ кннæ ххрæгуаргъи бæттæнтæ æ цнргъ кардæй
рахазш кодта. Гъæрмæ фæстæмæ ку фæккастæй, уæд æ тæккæ
сæрмæ рауидта ставд гьелæ. Æхе фæтгилеф кæнун кн бачтæстæй,
’ма цæф саргьбæл рауадæй. Хæрæг фестъæлфгæй, еуфарс ра —
лигъдæй, "ма уордигæй æ еу цæстæй десгæнгæ æрбакастæй æ
хецауи бæхъæмæ.
—Æ кз^ййи ф}фт! — зæгъгæ, фæгъгьæр кодта Гæлæу, карди
фестонæ никки хъæбæрдæр æрбалхьивта æнгулдзитæй "ма тум —
б)гЛкъохæй ниццавта Борпæфи билтæ, Бориæфæн æ гъелæ æ
къохæй фæххаз^дтæй, ке^тæ - меутæгæпгæ ф>æстæмæ цалдæр
къахдзæф-и скодта "г>;а согтæбæл рауæлгоммæн. Гæлæу имæ
базгадæй, æ цæсгон ма ин зтесæй æрцæвунмæ гъавта, фа\
цæба:лдæр рагсуди кодта "ма æ къох æруагъта. Еуфарс рацудæй,
.æ кæрци æгькæгутæ сæрæй бз^нмæ суæхъдæ кодта (хор æгæр
тавун байдæдта "ма стæзД’ХЙ), æ кард цæрмин кæрдбадзи нитъ —
таунста, уæдта е рз’х Бонмсс раздахта, "ма цума æппундæр неци
"рцудæй^ зготæ ’й сабур гаæлæсæй бафзрста:
— Ду ба ами ци коси, Бон?
— Неци, — зæгъгæ, æ сæр æрзтагъта Бон.
— "Ма скъолай ба цæм’æннæ дæ?
— Мæ::с ракурдтои...
—А-а... — сРпæзуæ?:!:^:"; бакодта Арггхдз^/. еу Зтсмæ нсц:гба\
сдззт^.т^/ Зтасдта баЗ арста:
:г
Малити Васо
— Махон ба...æхе куд даруй?
— Хуарз, — цубур дзуапп равардта Бон.
Гæлæуæп æ дзуапп æхцæуæн адтæй, кæд ибæл дзæбæх нæ
баууæндтæй, уæмæр.
— Æпеу ба кæрæдзей лæгъуз сгъæр кæндзинайтæ...—
бостæхузæп загъта. Иигъгъос æй. Æ кæрци дзиппæй къохмæрзæн
систа, е шляпи къслæбæл еу мникхий хæрдмæ схуæстæй "ма æ
’пхрнихи хэд киссæрфта, уæдта æ сæрæй Борнæфмæ райамудта:
— Фæййидтай, цæйти хæццæ косун? Бахашр кæнæ кæстæр дæ,
с* зл ахуознтти хæццæ коммунизм иæ, фал хæрæги думæг дæр не
сариздзннап. Дæхуæдæг æвдесæн — æз ме хæс ци’’й, уой кæнун,
закъон закъон æп, ацн къупри ба мæмæ гьелп хащцæ лæборуп.
Æхсæпп мулкбæл неке ауæрдуй.
Борпæф уæдмæ систадæй, губурæй лæудтæй "м& æ зæронд
телогрейки думæпагæй æ билти тог сæрфта, уотемæй æхецæн
дзорæгау бахъур — хъур кодта:
—Æхсæпи мулкбэел мæгури ауæрдун кæитæ. Уæхæдтæ ба’’й
бахуардтайтæ...,
Ецп дзурдмæ Гæлæу хæргутæмæ бауадæй, сæ лæбæзтæ син
цъæхснаг уесæй æркъæрццнтæ кодта, "уциу", зæгъгæ сæбæл
сгъæр кодта, "ма етæ дæр урдуги къахнадбæл гъæуæрдæмæ ниб —
биндзæ ипцæ.
—Ду дæр сæ фæсте гъæй зазгъæ! — бадзурдта Борнæфмæ. —
Мæнæ дин кæстæри хатир фæууæд аци хатт.
Еорнæф нецибал сдзурдта, калд согти бунæй е’’хснеуæн раласта
"ма сæргубурæй рараст æй æ хæргути фæдбæл.
—Дæ балгъетæг анпти хæццæ фæккосæд! — æ фæсте кæсгæй
загъта Гæлæу, — Адæм косун нæ комунцæ. Се стурдæр мæтæ —
кæми ци радавон. -Тæлæу бабæй æ тæрнихи хед æ
къохмæрзæнæй расæрфта "ма Бонмæ æдзпнæг пиккастæй, цума
"й нæбал фæсмæруй:
— Ех —хæ —хæй! — зæгъгæ, æ сæр батилдта федисгæнæгау.
—Уогæ гьæдæ уъеоуьй кæпуп мæн куст нæи. Фа\, уиппс нæ гьæдæ
Хетæгк къохи хузæп æ бунатæй ку стæха.. уæдлæр æй еу гъу—
Д^гапхг нæ фæууод?зспæп. Уогсмæй ба дæ фидæ Арæхд^ау
гъэс дчьсбæл кпкзд æй, Ма кæсай, куд уай}т1 гьуд?.,аг ба: е
пекæмæк неци дзс-руй ’ма хуарз æй, æз ба адæмп даЕун пæ уадзук,
39
Поэзи æма прозæ
"ма уойадæбæл — лæгъуз. Е æ куст нæ кæнуй "ма æхецæн
æнцойнæй цæруй, æз ба еске бæсти хафун — "ма мæстæйдзаг.
Гæлæу нигъгъос æй — æнгъæлмæ кастæй, кæд Бон дæр ести
зæгьидæ. Фал биццеу неци дзурдта, сæргубурæй лæудтæй. "Амæй
неци пайда ес, мæ дзурдтæ имæ нæ гъарунцæ", — рагъуди кодта
Гæлæу "ма æ къох ракъуæрдта. Æхуæдæкка цæхкæр фæззилдæй
"ма дæлæмæ гъæуæрдæмæ фæрраст æй, уæдæйти Борнæф æ
хæргути фæсте ци къахнадбæл раевгьудæй, уобæл. Еу инсæй
ампъези скодтайдæ, уæдта æвеппайди фæллæудтæй, цума æ
зæрдæбæл ахсгиаг цидæр æрбалæудтæй. Фæстæмæ разилдæй "ма
загьта:
— Игъосис, Бон? Нæ биццеуæн маци зæгъæ... Дæхуæдæг —
æвдесæн: фуд æхе фуд адтæй Борнæфæн, фал синхон синхон æй...
Æнæуой дæр ку некæмæн неци ской кæнисæ. Абони хъаугъа
беретæн æхцæуæн уодзæнæй... Адæм ма йбæл къæхтæ ма къохтæ
ниссадздзæнцæ, "ма цо уæдта, дæхе сраст кæнæ... Дзæбæх уо!
Бон еунæгæй ку байзадæй, уæд согтæн сæ хулуйдæртæй еу
систа дууæ къохемæй ибæл цæхгæрмæ хуæстæй, уотемæй æй
сувæллони уозæгау узта — æ уæзæ ин барста æхе нимæр. Æ
цъарæмæ дæр ин берæ фæрракæсæ — бакæсæ кодта, уæдта, е
ставддæр кæронæй ци дони фæрдгутæ рагьардта, уони е ’взагæй
растардта — кæм^эр æ фидæй фегьуста, бæрзи зæнги дон, дан,
адгин æй. "Ма æцæгæйдæр, еу минкъи мудадæ кодта.
Еци рæстæги гъæдæй рацудæй Арæхдзау. Уобæл дæр Гæлæуи
хузæн фусдзарм цубур сау кæрцæ, цулухътæ, æ сæрбæл — шляпæ,
е "фцæги — дууæхстон топп ауигъд. Бон æй нæ^ фæууидта,
цалинмæ æхуæдæг æ размæ не "рбахъæрдтæй, ’ма ’ймæ гъæрæй
не сдзурдта, уæдмæ:
— Алми ба ци архаис, биццеу?
Бон фестъæлфтæй, фæккастæй имæ:
— А—а, папа! — зæгъгæ, бацийнæ кодта, — дæ бон хуарз.
— Ке бон æй, уой хуарзæнхæ дæ уæд, — æ дес нæ фæмминкъий
дæр æй æ фидæн, — фал ду ами ци мурхис?
Бон ин цума æ фарст игьосгæ дæр нæ фæккодта, уойау имæ
бадардта кауи мехи асæ хулуй гъæдæ:
— Папæ, æркæсай: а бæласæн æ къалеу æй æви æ зæнгæ?
Арæхдзау гъæдæ райста, æримæкæститæ кодта ’ма ’й согтæмæ
багæлста, æхуæдæкка æвæндонæй дзорæгау загъта:
40
Малити Васо
— Къалеу æй...
Бон æ фидæмæ къехæй кæсгæ райзадæй, цума ин е
æнæрцæугæ хабар фегъосун кодта, уоййау. "Ма уомйей Араэхдзауи
никки стурдæр гурусхи багæлста:
— Неци дин лæдæрун... Къалеу æйг æви зæнгæ, е дæуæн ци
уæлдай æй? — Уæдта цума æ зæрди цидæр æрбафтудæй, уоййау
"а — а"г зæгъгæ, бакодта "ма æ медбилти бахудтæй: — Гæлæу æма
Борнæфæй кæци растдæр адтæй, уой базонун дæ фæндуй? "Ма
ду ба тæрхонгæнæг дæ?
— Папæ... — загъта Бон, — Куд фæххилæ "нцæ, уой фæййи —
дтай?
Арæхдзау дзæвгарæ рæстæг неци дзурдта, æхе медæг гъуди
кодта, ци дзуапп радта, уобæл. Уæдта загъта:
— Фæййидтон.
— Кæд Борнæф бæлæстæн сæ къалеутæй уæлдай нецæмæ
бавналдта, уæд ин сæ Гæлæу цæмæн ракалдта.
— Хецау æй "ма уомæн...
-"Мадуба?
—Æз ба ци?
— Ду цæмæннæ сдзурдтай æ сæрбæл?
— Борнæфи сæрбæл? — бафарста Арæхдзау "ма æ къох
ракъуæрдта: — Синхæнттæ "нцæ, бафедаудзæнæнцæ... Хилæ
æхуæдæг ракъахта Борнæф... Нур ба мин радтæ дзуапп: ами ци
косис?
— Абони мæ скъоламæ нæ фæндæадтæй, "ма нæхемæ ссудтæи...
— "Ма цард нæфæндонæй æй?
Бон неци сдзурдта. ’ *
— Цæуæн, — зæгъгæ, ин Арæхдзау æ цонгбæл æмбали хузæн
æрхуæстæй, — Хъæбæр хуарз бакодтай, дæхецæн уæгьдæ бон ке
саразтай "ма хæдзарæ ке бабæрæг кодтæй, уомæй.
Урдути бунмæ рараст æнцæ. Цанæбæрæг ниууайун сæ гъудæй
сæ хæдзарæмæ, фал сæбæл сæ фæндаг ниддаргъ æй — сæ дууæ
дæр неци дзурдтонцæ "ма уомæй сæхемедæг тухстæнцæ.
— Биццеу куд неци дзорис? — æрæгиау исфæразта
Арæхдзау. — Ци хабæрттæ ес скъолай? Куд æй дæ ахур? Еститæ
радзорæ, кæрæдзей алибон ку нæ уинæн, гæлæхха.
41
Поззи æма прозæ
— Мæ охурæн неци’’й - зæгъгæ, арф нийнæфтæй Бон.
Арæхдзау имæ с^æрсæй æ цæстæ дардта. Æ арф инæфтмæ æ
зæрдæ фæкъкъæпи кодта: сæйгæ ма уæд?
— Бнццеу, сстк ди ресуй? Дæ цæсгомбæл хузи цъиртт ку нæбал
ес?
— Нецк мн рссуп, — æ сæр батилдта Бон.
— Мадта уотæ мæгъæл цæмæи дæ?
Бон кн дзуапп пæ равардта. Æрмæст æ сæр бундæр æруагъта,
ма æ ктÆхтпбуимæ кæсгæй æ цуди кой кодта, хаттæй — хатт еу
арф пийистфпдæ. Сæ хæдзарæмæ сæ берæ иæбал гъудæй, уотæ
аргехдзау æрлæудчæп.
—Дæлæ дæ хæдзарæ, бкццеу... Кæд дин дæ зæрдæ уоми еске
фæхходун кодта?
"Тогъд мæ пæбал уиидзæнæ, папæ", — рагьуди кодта Бон, æхе
’ймæ сабургап разплдта, "ма æвеппайди æ цæститæ донæй райдзаг
æпцæ.
— Бпццсу! — фæттарстæй Арæхдзау. — Ци пæбæл æрцудæй?
— Неци, — Бом, æ хъури узупау ка бадтæй, еци кæундзæги
къубулойнæ тухпихъуæрд ииккодта "ма æ медбилти бахудтæй æ
фидæмæ. — Цæмæп фатгтарстæ? Неке мин фæхходун кодта мæ
зæрдæ...
Сæхемæ ку бацугдæнцæ, уæд Арæхдзау æхе рафест кодта, æ
къохтæ нпхснадта, уæрдундонæй согтæ "рбадавта "ма пеци арт
кæпуимæ февиалдта. Бон хæдзари æ фиди уотæ цурд змæлгæ
некæдма фæппидта уæди уæнгæ. Кæстæр иуазæгау æнцад бада,
хестæр ба зелаяггæ кæна, е ке нæ федауй, уой куд нæ лæдæрдтæй,
фал æхе сæпхуæрсунæн неци амал ирдта, уæззау æрхуни пъæззу
ибæл бадтæп ’ма ’й сæзмæлун нæ уагъта.
Уайтагъд псцп хурфæй хускъæ согти гур — гур ссудæй.
Арссхдзау плитай тæлктæ систа "ма син 1 .инмæ сæ бунати
фезопæгæй идзаг сау тебæ æвардта, уæдмæ с <ги сурх æвзæгтæ
хæрдмæ лæбурдтопцæ "ма уат хъуæцæй райдзаг æй. Арæхдзау
духоьпи дуар фегоп кодта, устур алгомики тæбæгъи къерей
кæрстптæ ранста "ма уон дæр теби фарсмæ тæЕдæ плитабæл
æрæвардта, Бопмæ золмæ бакастæй, æ цæстптæй имæ бахудтæп
"ма загьта:
-Атсмал; тагъдля-Г Гагъа? уодзæкæнцæ.
"Ма, æцæгæйд^Рг уапгсгъд ^язспæтп цъпс-цъис кссудæй.
42
Малити Васо
Фингæбæл æрбадтæнцæ. Арæхдзау авгии графикæй æхецæи
агувзи "рдæг арахъ рауагъта "ма ракувта:
— О Стур Хуцау! Дæ фæдзæхст, дэ уазæг иæ бакæнæ! Фид—
билиз æма нæ незæй бахезæ. Изæдтæ, идаугутæ, табу сум’ахæн
дæр. Биццеу, ду дæр æгас фæндæгтæбæл .фæццо, Уасгерги дтш
агъаз бакæнæд!
Арæхдзау æ ниуазæн раки}газта{ æ дчухи фезонæги стаЕД
кæрдех багæлста "ма æууелгæ —ууелун, æ вилкæй тæбæгъмæ
амонгæп, дзурдта:
—Æвна\æ, бпццеу, цæмæ кæсис? Цæттæ фингæмæ Сослаи дæр
нæ лæууй, Абопи нæ бон æй, "ма иæхемæ дзæбæх фæккæсæп.
Ыепæмæй неци дархи.
Бон æхцини карст райста, уæдта’’й фæстæмæ тæбæгьи æри —
Езрдта. Арæхдзау пмæ бакастæй:
— Цтг кæкис? Цæмæннæ скомидзаг кæнис? Дзæбодури фидæп
фсзопæг! Адæм уадзæн з’ой ку хæссунцæ. Æф-атий лæвар.
Æпдæрзобои æй Къæрæугоми рамардтон, Хуæргæ!
— Хуæрун месмæ иæ цæуй. Стонг нæ дæн.
— "Ма æз ба судæй мæлун? Мæ цикæй ма арахъ дæр ку
баниуазтон. Æби ниуазгæ ке пæ кæпун, уой нæ зопис? Гъæпдæ,
ма мæ дзоруи кæнæ!
-Палæ! Тухæ мин цæмæн кæнис? Къæбæр дæ хъури ку нæ
хеза, уæд ду ба ци ракæиисæ?
Арæхдзау æ комидзаг ниннихъуардта "ма загъта:
— Цк хабар æй, уæддæр мин уой лæдæрун бакæнæ!
-Ардæмæ ку цудтæн, — загъта Бон, — уæд бахуардтон, "ма
нæма сæстоиг дæн.
Арæхдзау тæбæгъæй æхцин райста, къæбæр дзи расаста, фал
æй дзухмæ ба не схаста — фæстæмæ ’к тæбæгъмæ багазлста.
Арф иийнæфтæй, æ сæр бупмæ æруагьта "мауотемæй еу усмæ
фæббадтæй. Уæдта райдæдта:
-Æдча, тогæп 3 есæфæп куд насййос! Гохсаг уæд дæ мадæ, фал
уиндосй дæр, "ма уод-хй дæр уой хузæн дæ... Е деср
тæрсггæдгæкегес адтæй... Ду дæр, Хуцдукуд, Еориæфæн
тæрсгьо-дкæЕпс. Мæн ба, æг,хццгхтæп,- цæЗæл нпмаис, - магьа
- мæхс сæ хклт: рæстæг гхæдæй г.е гæ равдгсток, уой туххæп...
Нур мг ду бггц^су А3^ берэе цидæ[тæ ес царл/д медæгæ, "ма лæги
куд фæффæщ,уй, аллихат уотæ пæ бзкæнуй. Æз сесмæ ку рацу-
43
Поэзи æма прозæ
дайнæ, уæд Борнæфи сæрбæл сдзурдтайнæ, "ма уой ба Гæлæу нæ
уодæнсуй. Нæ гъудлдг хилæмæ тухстæй. Мæн ба нæ фæндуй æ
къахун. Уæдта æз Борнæф иæ дæн... Хатир ин н’’адтайдæ. Гъег
уотæ... "Ма ке фæндуй гегæй цæрун? Уæдта æ фурт дæу хæццгхз
ахур кæнуй, "ма сумах дæр кæрæдземæ знаги зæрдæ дарайтæ, е
фудголæй фæстæмæ ке гъæуама бафæндæуа? Гъе, уæхæнттæбæл
рагъуди кæнуй лæг... Уогæ Борнæф дæр æвуд нæй, колхози нæ
косуй...
— Папæ, гъæдæ колхоз нæ ниййаразта...
— Е бё. нимади некæмæ’’й. Ниуазгæ ке кæнуй, е дæр фагæ фуд
æй.
Фидæ "ма фурт кæрæдзей комкоммæ сæргубурæй бадтæнцæ
еу усмæ. -
Арæхдзау дæр фингæмæ нæбал æрæвналдта.
— Папæ, цæмæннæ хуæрис ду ба?
— А! — æ къох ракъуæрдта Арæхдзау, — хуæрд гъæуагæ нæ
дæн.
— Мадта æз цæуон.
— Е ба дин ци загъд æй? — бадес кодта Арæхдзау. — Кумæ
тагьд кæнис?
— Ме "мбæлттæ мæмæ æнгъæлмæ кæсунцæ.
Арæхдзау имæ æнæдзоргæй берæ фæккастæй, æрæгиау ба
загъта:
— Мæ бæдолæ дæ, фал кæрæдзей нæ лæдæрæн. Дæ мади
æрцудмæ уæддæр фæллæууæ, уомæн дæр сумахæй уæлдай неке
ес. Циколамæ æ цæгатмæ рандæй айсоми, тагъд æй ардæмæ
гъæуй.
— "Ма ести мæхе ба мами фæййинун нæ фæндуй? Фал биц —
цеутæн дзурд равардтон. — Бон фенкъард æй, фал æ фидæ цæмæй
мацæбæл фæггурусхæ уа7 уой туххæн имæ æ медбилти бахудтæй.
Æхе игьæлдзæг дарунбæл архайгæй, æ дзубандибæл бафтудта: —
Гандзамæ, миййаг, ку нæ цæун, рæхги бабæй суайдзæн. .
— Кизгуттæй дæр некебал зиннуй æ фæстаг рæстæги... —
загьта Арæхдзау "ма систадæй, уазалгæнæни размæ бацудæй, æ
дуар ин урух райгон кодта. -Куд дæ фæндуй, уотæ кæнæ. Фал
мæнæ дæ хæццæ дзæбодури фидæй хæссæ, ескæми си Ирæфи
билæбæл, е ба æндæр рауæн де "мбæлтти хæццæ фезошутæ
ракæндзинайтæ.
44
Малити Восо
Бон дæр систадæй, æ цормæ бацудæй, æ къох ин æ усхъæбæл-
æривардта.
— Папæ, — загъта, — аци тæвди фид Мæцутæмæ куд
фæтътъолон?
— "Ма ести фестæгæй цæудзæнæ? Машинæ зиннæгуодзæнæй.
Дессаг дæ!
-Мæ хай мин фæлтау уæртæ Дофкаетæы радтæ. Тæрегъæд
æпцæ.
—Дофкаетæн? — рафарста Арæхдзау, цума æ фурти дзурд
дзæбæх нæ райгьуста, уотæ. Уæдта цæбæлдæр расагъæс кодта ’ма
æ сæр батилдта: — Гъо, раст зæгъис... Тæрегъæд æнцæ, мадта
ци’’нцæ, æхсæз сувæллони еунæг силгоймаги евгед. Баздæхæ, "ма
син дæхуæдæг фæххæссæ дæ хунæ. Æхцæуæн син уодзæнæй.
— Нæ, папæ, дæхуæдæг, дæхуæдæг... Гъæйдæ, æз фæццæун...
— Хуарз. Уомæ дæ зæрдæ æппундæр ма дзорæд — Арæхдзауи
æнгулдзитæ æ фурти бæзгин сау дзиккоти сагойни сиутау
бауадæнцæ "ма ин сæ хæрдмæ ресуни уæнгæ сивазтонцæ, — Дæ
сæр дæр æлвинуйнаг æй. Цо. Фæндараст фæууо.
Бон гьæуибунмæ ниххæццæй, фæтæнтæмæ куддæр фæуурдут
кодта уотæ имæ фæндаггæронæй и æртæ зæппази разиндтæнцæ.
Уонæбæл дæр раевгъудæй "ма Устур дормæ бахъæрттæй.
Фæстæмæ ракастæй. Гъæу къулдуни аууон фæцæй. Надбæл дæр
еу змæлæг нæ зиндтæй". Машини гъæр дæр некæцæй цудæй. Хор
кастæй сах.
Бон надæй Устур дори фæстемæ баздахтæй, еу усмæ уоми
ралæудтæй, уæдта фахсбæл уæлмæрдтæрдæмæ схæрд кодта.
Кæронггаг циртдзæвæни уæнгæ ку схъæрдтæй, уæд уордйгæй
бунмæ æркастæй. Над имæ зиндтæй армитъæпæнау.
Уæлмæрдтæй минкъий уæлдæр айиæг къæдзæхи рæбун ирæзтæй
æртæ нæзи бæласи. "Уоми мæ пеке бастæфдзæнæй" — зæгъгæ,
рагъуди кодта "ма хæрдмæ иснæхстæр æй, æ къæхти буни тъæпæн
сау къæйдорти бæзгин рæдзæгьдтитæ е "фсардæй базмæлионцæ"
ма сæ дзæгь —дзæгъ иссæуидæ, ха си еуфарсмæ, ка фæстæмæ
фæггуридæ, фал фæдбæрогтн уæыæ са фсн;;ь> '_/п нæ кумдтонцæ,
хæд фахс кæрз урдуг адхæп, уæлдæр. Пæзи бæлæсти бун адтæй
хехæй идзаг, зæлдæ сæ бунæй туххæй лшдтæп. Къæдзæхи аууон
ци бæласæ адтæй, и биццеу уомæ бацудæй, æрбадтæй æ буни, æ
фæсонтæ ин æ зæнгæмæ исвупæ/ ко//т, Уамтагг.д рафунæй æй.
45
Поэзи æжл прозæ
Ку райгъал æй, уæд хор нигулунтæбæл адтæй, æ зинг тегт æй яя
дзæбæх къæргт исгæлста къæдзæхи цнргъ. Изæрон уо,лдзæф "ма
гъар адтæй, айнæг хуæнхтæ боии дæргъци ци тæвдæ цъирдтоицæ,
уомæй нура хай кодтонцæ уæлдæфæи. Бон исистадæй бæласи
бунæй, нибберигьта. Дзæбæх рацъундæ кодта "ма е уæштæ
фæррæуæгдæр æнцæ, е "нтъусиæгдзпнадæ дæр фесаздæй, зæнхæ
"й æхемæ нæбал æлваста. Фал æ бунатæй пе "змалдхй. Æ
зæрдæбæл иæуæгæй æрлæудгæнцæ фæстаг цалдæр оопн æпахур
дессæ^тæ. Æ медуавæр æхуæдæг дæр нæ лæдæрдтæй: маст æма
адпшади хузæн æ-реуп схæлæмулæ’’нцæ цийпæ æма фæсмон.
Зæрди незæп ка фæссæйуй, е сстп устур ху:рз хсхб?.р ку ф’сАЪСсуй,
уæд е ци уазæрп фæууп, еци уавæрп одгхп Есн дæр: ресгæ дæр
кодта, цийнæ дæр.
(Ус?г:ж* ъл).
*.»*
Неуй фуд— семдзæзгæ, реуи упсерп>уй,
Науæртсей се гъсерзт æпкъарун.
Ниццæй æрдсегинод{ дзиназгсе гъсерæй
Дори се тæрегъæд гъоруй.
Гьавуй се фазсебсел рохспæ рабурун,
Хезуй æй рсезбун фæлустсгй,
Уоми дууæ уоди х<хпу:щæ -сгрссуи,
Фсрттездзæй сæ уарзт се уфстсей.
Фал :ла æхусгдæг дсер нс^май е цсеттсе, —
Æрхуссрд, æрдæгсеууи.\д. Барсеп...
,Е\лæх, мсе зсердсгбсел расхъудæй зæйтæ,
Фал сез псе тæрсун. ^Рæгъгъар æй.
..Лдзал — цсеф ссмдзсехгссп! Есуй пур се уод,
(Цсей зии сей ме ’патур ыедр’лст!)
Æз ин ку псе радтсл цард æка амэпд, -
Усдзæн мæхуæдсег усед селпллст.
Скъодтати Элъбрус
Хæрсе, зсейи цселхъсей раскъудæй мсе реу,
Сауæр истудта æ хурфæй.
Райгас æй æмдзæзгæ, - уæлдæ ри ’й хселеу,
Фал сез æрхаудтæн æдухæй...
&ЕПДДРЛОТ
•1.
Нур мæйсе къуæтти дæп,
Сосдзубаиди хæиуп мæхе хæццæ,
Тухдз} бапди, уэдхор, зип дзубаиди...
Карпæй сехсш "фæпнпи дссиг"
Мсе зæрдæбсел уайуй æпссЗæрцæ:
"О, усеуусей дæхе марæг ду, дап, дæ".
Нур мæйæ хъæрæу дссп,
Фал уайуй цæститæбæл мард уоссс,
Кири хурфи "сеидарг" ниф-Ьæлорс сей...
Ис, дан, дзорсе, гъæйдæ,
Дæ хурфæмæ макæсæ, ма ’йгьоссе,
Нæбал, дан, дæ тавдзæи мæ гъар рсссей.
Нур мæйæ къуру дæн,
Ка ци дзоруй, — магъа, наци зоиун,
Бон тар æй, мæ цард дсер ми райдардæй.
Мæ сор комти фудæи
Цæстисугтæй сæттун мæ идоиуг...
Уæлмæрдгæс мсе фæстæмæ расхуайуй.
...Арз нæруй усрунæн.
Нур мсейæ цард мозпæй "искæдзос æй",
Уомæл усми бадун мсдкъæразгæ.
Æрмæст ма.мсе рупæп
Хæсгæ кирæй г.-елуй къох еу уосæ.
Уæхæн уаргъ куд хæнунцæ фæразгæ?..
Дзсебæх :ей исе уииун,
Кæугæ—ледзгæй, хæрдъæ хъури^азгæй, —
Тогхуз кири ’й дселиау æрияардсей.
47 •
Поэзи æма прозæ * : ■'.,
; ,Нур мæйæ седзæр дæн; ’],;/^ -V • ■
Седзæр уодзæн гъенур ба алкæддæр...
Седзсер уодзæы, седз^ер æнæбцри. ;,
’ ’ '.' ’ 2' ;; ’ ." ,;:'.' ■■ •
Æ рæстсеги бæдолсе
Мади хилæ нсе райсуй.
Мади хилæ кувд æй, — нæ лæдæргæй уой дæр,
Хъури кæрун, нсе фал ма
Æ къох дсер ин нæ райсуй.]
Фсестсемæ ’ймсе ’сдзоруй нæгъæугæй,
сæргоййæй.
Æнæбсерæг сердæмæ ’
Фæлледзуй се хевастæй.
Нæ рахæссуй берсе мади бостæ уседдæр:
—Кумæ цæуис, мæ зсердæ,
Æнæгъуд, æнæдастæй,
Бахаудтæнцæ дæ ростæ медæмæ куддæр...
/’ ’
Нæ фæззонæн ’йафони, — ’ ’’
Мади уод цæбсел’ристсей.
Фал ’сахедуй су рсксед мади адæ цæсти!
Тæходуйтæ, абони
Ку цæринæ де]'У\Тъистсей,
Дæ ингсеыи уæлгьоси лæууни бæсти!..
•«гУг к
Кутемæй рпаиеьо- • *и ’л< севсе бонæй, —
Ссрумс: лу пс^йал тч-.уй усед?!
’ Ка л<*а ,';(м(г./(^лсч; .мг- .!ап-д мæ н’омссй, —
Фессефдзæа, æва с^и, *к«л (рæд...
Карзсеа цсебæл д;юру<-с'афонæ иæма ’й,
Поэт хурфидзаг сей’натæй.
Ме’рдхуад, æвеппайди’ку ’сссрай мсе мард,
Гъеуæд ма римæлæ десссй...
Скъодтати Эльбрус
Аци æмдзæвгæ ба финсун мсехе циртмæ,
Кседмин цирт нсе уодзæй, уæддæр нæ зонун.
Ду мæ нæбал зонис, гъай—гъай, æгириддæр,
Æз ба дæлсигитсей хонундæу хеуон.
Æз сей уæлæбсел дсер зудтон, — фæззиндзæнæ,
Æз дæ уæлæбæл дсер уарзтон æнæсайд:
Ду мсе, дигоррн, дсе фуни дсер уиндзæнсе,
Дæумæ æрмæстдæр багъардзæнæй мæ мард...
Æндегæ й æрæнкъард æ й, \,
Тар бок! .» / , . V,»
Сау хседзбертти сæртæ^сенсевгъаусей
Хуайуй уарундон
’Ма гьосинтæ, къала, уæлиндзсæртæ,
Гсерц—гæрцгсенгсей, телунцсе се’фссертæ,
А гъсеуяæй,"фал уæлмæрдтæ...
Мсе цори ба фингæбрел • * :
(Æмниуæзтæ’ ке хæццæ кодтон)
Къудурдзæфæй хуссунцæ
Сашитæ, Лешитæ.
А мугкагсей лсег æй æгсерон, —
Фордсен дсер фсеййагоруй се бун,
Арвæн дсер-^ æ кæрон. '; ,
Цидсериддсер ксейа, уой кæнуй хузсенон,
Æгсер дессаг, бæстон!..
Æгсепон мар дуйней ,
Къохидзагæй нæ\бæиаæ.
Нсе адсеми шшетæ
Рос ксенунцæ æррёестæ;.
Уæйгутау... '«
Мæгурбон...
Фсъццсеуон хуæнхти рагьмæ,
Фсеютлон цсестисуг уобæйттсемсе,
Уæдта си ниллсесон’уодæгасæй, —
Ани хсеццсе цæрун еминсей фуддæр æй!
Поэзи æма прозæ
Бадæ бун кæндзæнæнцсе,
Ссехе хузæн скæнгæй.
Мах ба ан къохидзаг, хæларзæрдæ, æдули...
***
Цал æма цал адтæй не ’ккой
Сайд миуи ’ма фуди!
Нæййес нæ сæрти уал дзиккой,
Нæ зунди — уал гъудий.
Дсе сæр, дæ рехæ исуорс æй,
А царди фæууидтай...
—Хестæр! Цъумур ’ма кæдзосæй
Хуæздæр гъеуæддæр кай?!
Зæгъсен, — нивзонг дæ нæуæгсей,
Ци равзардзæнæ уæд?
Лигъз над зулун сема мæнгæй,
Æви растæй зин над?
Радтун алке дæр фсегъгъæуй
Хуцауи размæ дзуапп.
Фулдсер уой царæй фæгъгъæуй,
Ка уй ни æнæцъапп.
Алке дæр сердзи ’йвсерд уагæй
Хезуй разæй адзал.
Ма кæд дæ дзиппæ идзаг æй,—
Цæй фæрци адтæ хъал?..
Федун алке дæр фæгъгъæуй
Хуцауи размсе ’йхæс.
—Зæгъай! Æнцон дин сей мселун,
Æви уодхар кæнис?!
50
Скъодтати Эльбрус
Зæгъæн, ’сдзæбæх дсе нæуæгæй,—
(Ке ’рфæнддзæй фуддæр ун?)
Гъеуæд, кай зонуй, сугъдæгæй
Бавзарисæ цæрун.
Зæнхæ шкæмæн дæр фагæй,—
Ахсæни нæ цсеуй.
Æмай ма ’хсинæ дæндагæй, —
Еугурей дæр гъæуй!
Хе ’хъйамæтæй цæнхæ, къæбæр,
Давд-фидæй фидгунтæй,
Дзорæ цифæпди, гъеуæддæр
Лæгæн æй адгиндæр.
Æй дин ме ’ргон загьд уоди рун,
Уой дæр дин лæдæрун...
Цæрунмæ мæн гъæуй хуæрун,
Дæу цард ба æй — хуæрун...
***
Цард ку фестуй æрхæндæг, —
Тухст фесафуй цийни морæ,
Нур алкедæр æхуæдæг
Æхе мастæй ку "ниддор æй."
Нур алкæмæн нæ фалдзос
Æхе риститæ фагæ ’нцæ,
Фал ма мах цæвæн уалхъос,
Нæхе дæр нин нæ уадзунцæ.
Еу гиз—гиз кæнуй инней,
—Нур уой зæрди ци агори?!
Федис кæнунмæ дуйней
Неке раййафдзæй Дигори.
Поэзй сема прозæ
Гиз—гизгсенгæй кæрæдзей,
Æрветæн мах фудæбæнттæ.
Нсе ксерок ба бæрæг æй, — -
Хуцаумæ ’нцæ царди фæндтæ...
***
Уадзуй ссердтон сехсæвсе, раст,
Уоди сосцийнæ, фселивд уарзт
Ма цидсер гъари усми дсен, —
Бауæр дзиги кæнуй нидæн.
...Дур—Дур, — хеуарзГæ, бйлæскъел,
Цума гъседи цсерун сшъЪ,х ’ '’*
Ниллсег, ’се с&рмсё нæ’хæссуй;
Уоййау туппурæй фæлгæсуй.
Пихсбун —• даргыпагæн се бæндсен,
Бйлгдн.н&рд хсбпсæ се ’бæдсен
Тавуй мсейтунтсемæ меддбн, —
Хезуй бседолæ, цæветтон!
Цсеуй’ бселассей зудсе уаст, <
Угмсе кæнуй уг уги каст. * - -
Нсе ’ймсе уайсадуй нур къуæре, —
Ансен ссе зсерди цидæр е! -• •
Арв дсер мсейи "къæдзæбæл". зинг
Бафтудта ма ’й цъируй итинг.
Æрфсени фсед цума хъуæцæ ’й,
Дуйне лсефи буни фсецæй.
Цума куйсорти ардуд куй —
Уæлхонх мегъи стуг исистуй,
Фал усми фсесте кир—кирсей
Æ ком байзай^й зихъирæй. -
Скъодтапш Эльбрус
Мсенсенмсе зæрдæ серра йсей,
Думгæй поэзий "хъилмайсей’’г
Ассег фестуй мцн æцæг фун,
Мсе сæр зелуй сема тæхун. -
БАЙРАДИ ДОН
Байради дон, байрайæ!
Зсердсе димрад сей.
Ирайæ, цсей, ирайсе,
Уорс финки сертайгæй.
Хсессис думгсе дсе уади, —
Билгон телуй ксердæг.
Мсе цсестсе, бони радсе,
КУ9 ЧУРд 9æ' КУ9 цæрдсег!
Тсехис ссерсей айнсегмсе,
Късепхæнбæл гсеппгсенгæй,
Къæбуртсебсел арсехъмсе
Æсхъеуи тæрхсеггай.
Еу тсерхсегбсел дзæхстгсенгсе
Де ’рра гурсе цсевис.
Хусенхаг уселдсеф пурфгсенгæ,
Ростсебсел цъсепп ксенис.
Фалдсери ба — Хсеруеси
Цъетейсей ехин дор
Ку расхъеуй, —
е 'рхъезсей:
Гур—гур ксенуй и ком.
Ферттевуй æхссевигон
Арферттивдау цирен.
• Фсеууй ком еугур игон,
Февдесуй хонх æ реу.
53
Поэзи æма прозæ
Байради дон, байраг дæ,
Æрттеви идардæй.
Ку райгурдтæ, — байрадтæ
Æвæдзи дæ цардæй.
***
Мæйæ арви реубæл ласуй æ хъæппæлтæ,
Бафсаста уорс рохсæй дуйней.
Ирд æнцсе стъалутæ, — пæлæзи цæппæртæ,
Уомæй рæсугъддæр ма ци ’ййе?!
Мсейæ исбæгънæг сей, — сæнтуорс идзаг реутæй
Зсенхи рафест кодта уайтагъд,
Æма разиндтсенцæ зæнхон сау "æвдеутсе", —
Хæдзæрттæ, адæм, сæ фуддзард...
Мæйæ зумæгон бæгънæгæй нæ ниссалдæй,
Уæдта нсе фæцæй сæйгæ дсер.
Мæ уод се фур цийнæй арвбæл исæмбалдæй,
Бамбалдæй мæйæбæл зæрдæ.
Мсейæ арви реубæл калдта ласт хъæппселтæ,
Узта рæсугъд тунтæй дуйней.
Цирен ракалдтонцæ стъалутæн сæ сæртæ, —
Уомсей
рæсугъддæр ма ци "ййе?!
***
Нсеуæг арсезт бæласи телуй фудаг думгæ:
—Бамæ уадзæ, — уодзæй дин æвдадзæ.
Армæвдулд æй кæнуй æнæфсæрмæй гъæунги.
—Раеуварс уо, нæ дæн барæуадзæ.
Фæлмсен бсерзи дзигкотæ тонуй гъæла думгæ.
—Æвзонг ма дсен, дсе нихтæ ма садзæ!
Æмпурститæ ’й кæнуй æ фиййæй æскъотгæнгæ:
—Дæ базгутсе ’ма телæ, бауадзсе.
Скъодтати Эльбрус
Бæрзи дарæс пæскъутæ кæнуй æрра думгæ.
—Листæг ма ’нцсе нерæн мæ талатæ,
Ходуйнаг æй, уседта ехæн æй мæ иуæнгтæн...
Е кæнуй ин æндиуд, зудæ батæ.
Æуурститæ кæнуй седзæр бæрзи-хъал думгæ:
—Мингий ма дæн, корун, исмæуадзæ.
Æринсаста карз думгæ фудтохи се зæнгæ,
Фæййаууон æй, фæйуагъта дзиназгæ.
...Нæбал цсеуй се кеми уæдæй бæрзи бауæр,
Æрдæгхускъæ ниццæй æ фур хъонццæй.
Евстагмæ ма ку суадзуй тала æрдзи ауæй,
Уæд нихсинуй уой дæр седзсесгон цсеу...
***
Цазæ бон — раст адзал.
Лæкъун цади бæлæстæ — ауиндзæг ’ма усхъунмæ.
Уазал, син æй, уазал,
Катайгсенгсей, змæлгæй сæ уинун къуру хъуммæ.
Цади сæрæй—билгон,
Сæ хузтæбæл бунмсе ниттадзунцæ ссе сугтсе, —
Ссе сифтсей фсеззигон
Уомсел уæлдсефи ’ртæх лсемарунцæ урдугмсе.
Нсебал бухсун, нсебал, —
Исесун ссе гъæуй дони хурфсей бæлæсти...
Фæккудтæй хъурройбæл, —
Тухст бæлсести мсестæй нсебал лсеууи а бсести.
О, зæрдрист хъурройбал,
Цал зæнхеми кæндзйайтæ сæ кой хъурмсе уасти?!
Æрбадетсе, æр—бал
Уæ фæлмæнуод хуæртæн ссе цори ссе масти...
55
Поэзи æма прозæ
Цазæ бон — сау адзал,
Хæрæмегъи бæзди хор тогау ниййигъакст æй,
Иæбал тавуй, нæбал.
Донихъæзтæ ссе хъуртсе ’йвазунцæ Хуцаумæ,..
***
Инодксенуй гъæубæстæ, —
Тæвдæ, ругæ, æнтæф.
Еу моркъæ дæр, æррæстæ,
Не ’змæлуй и уæлдæф.
Бæлæстæн —’ сор сæ комтæ.
Кæнгæй лæф—лæф куйтау,
Куд срæйонцæ ирд хормæ
Сæ бостсе ма сæ фау?
Не ’снæрстæнцæ къомбохтæ,
Бунсугъд ниццæй фæзæ.
Фæззæги "къæхтæ—къохтæ"
Цохтсе уодзсей рсезсе.
Ксердæги думæггагбæл,
Хускъæ зæнхсе — цсеггаг.
—Райуадзæ се фæндагбæл,
Ци стона гъог хиццаг?
Картофи гæлст мугкагæн
Сор зæнхсе — æфсæйнаг.
Е ’взарсе нæ искастæй,
Нилхъивд сей æнæуаг.
Нийсустсей’ма бавдиста
Æ хурфæ цæугæдон.
Дортæ, хуртæ, хæфсистæ, —
Ауæдзи — цæрт игон.
56
Скъоутати Эльбрус
Седунцæ асæст хъуртæй
Еу æртæхмæ мæргътæ.
Саст готæнттæ будури —
Цума фæстугъд мæрдтæ.
Нискъудтæй зæнхи бауæр,
Байдæф æй и дуйне.
Мæскъи дсер уазал саусер
ЕрсеНтæ нæбал е...
***
Æхсæйвон арви уати
Дууæ мегъи—хуæзголи ’сеу æнцæ.
Сæ хъуритæ, сæ бати
Цъæх циренмæ къотсертæ семунцæ.
Сæ хъуритæ, ссе батæ,
Гур—гургæнгæй, хæссупцæ фуд хийнæ
Сор бæлæстæ, халсартæн.
Сæ уедæгтæн — рсевдуд, дони цийнæ.
Арвæрттивд батъæпп кодта
Сау хъумацбæл хуæнхтæ, гъæдти нивтæ
'Ма сæ ’васт фæййихалдта
Æ къæдзелæ — цъæпой цурд фæливдæй.
Æрдзи гсеппсел фсеррохси
Мæ цурд цсестæ студта, — æрбитар æй.
Æдзсем уод ниффæлорс уй,
Кувди медæг, цума, фуд хабарæй.
Гури дарæс, дзигкотæ
Ниййарозта думгæ æхе надбæл,
Зæнхи ’ругæ е ’скъоттæй
Æ бадтæй сесхъæтæгæй ’систадæй.
57
Поэзи æма прозæ
Къæдзæ гуртæ ссе сæртæ
Римæхсунцæ фцæкъуатæ ’сивазгæй.
Ссе игон, губур сунтæ
Ниххуайуй уæд бурдсен, ниссиуасгæй.
Арвæрттивд, хузгæнæгау,
Сау хуарæнæй райгъæндуй æ хузтæ.
Уæдта сæ цæстисугæй
Æрæхснуй фæсмонгæнгæй æ тухсти...
***
Дæ цæсгомбæл — мегъæй сау сæрбæттæн,
Кæдмæ ма уомæл ростæ уиндзæн?!
Фæццæун, дæ уæлгъос æгæр фæдтæн,
Фуни дæмæ дæ тухсти зиндзæн.
...Цæй, уæгъæлий къалеу мин æрсæттæ,
Мæ билти тог скалон æ синдзæй.
Ниууадзон ибæл æз фæлмæн фседтæ,
Нæ тургъий ниййаразон киндзæн.
Фæццсеун, дæ зсердсе дин мæ реуи
Гъар тугъдæй æрбахсесдзсен еу бон.
Кæд уарзун æцсег уарзтæй не’ндеуи, —
Римæхсун бал ди уæд мæ цæсгон...
***
Æрæгиау, — уарзти артæн думгæ ку фæххаста
Æ фунук дсер ма, уæд
Æнафони кадæр мæ дуар æрбахуаста
Ракастæн ’ма — изæд!
Æхсæвигон хортæ, мæйтау серттивтонцсе
Дæ цæститæ, ростæ.
Ниррохс æнцæ цортæ, мæ каст фæливтонцæ
...Дууæ хецæн ности.
58
Скъодтати Эльбрус
Кæрæдзей усе цийнсей нихъуæрунмæ гъавтайтæ
Мæ бийнойнаг ’ма ду.
Цъæх кæрдаг ма фсесалæ! Кæрæдзебæл хуæстайтæ,
Нсе кумдтайтæ сбадун.
Æвæццæгæн, рæзбун адтæй дæ цæрæнуат
Дзубулдарау нурмæ,
Уотæ калис мудгун дедендæф æнгæрæнтти:
Мсе цардæмбал — хъурмæ ’й.
Цæбæлдсер фседздзурдтайтæ берсе, хуæрти хузæн, —
Мсе бийнойнаг кудтæй.
Дæуæн дсер ниййивад сей къирау дæ гъар хузæ, —
Нæ зонун, ци фудæй?
Сау дзигко ма уорс ссер, уогсе ба хуæрзæнгарæ,
Ду — нæуæг, е — зæронд.
Ду цæхæртæ калис, е — æмпулд, æнæхъарсе,
Ду - рæсугъд, е - фудконд.
Кседдæр мæбсел хастайтæ æхцул усе дуусе дсер, —
Фæуусе кодтон хецæн.
Дсеу рарвистон, е ба мæ цорий гъенурмæ дсер,
Дсеумсе мселуй хицсей.
Неци уинæг ’скодтайтæ уæхе, неци зонæг, —
Уæ амонд ксецæй сей.
Ду рандсе уодзсенæ, мах байзайдзйан зиндони, —
Мæгурбон уодзæй е...
***
Къуру уг идардæй уасуй се фур хъалæй,
Адæм ба ’й дзиназун æнгъæлунцæ.
Нсе рæбун борæмæлгъæ ксеуй игъалæй, —
Фæгъгъæла æй, — адсем си зæгъунцæ,
Ходæгæй ибсел дзиллæ мæлунцæ.
59
æма прозсе
Нард æфсæртæй кадæртæ сæттунцæ æхсæртæ,
Адæм ба? — тæрегъæд син кæнунцæ:
—Сабурдæр, мæгурæг, фæрресдзæнцæ уе ’фсæртæ...
Кæмидæр ба мæлунцæ судæй æнсувæртæ,
-Дидтой æнцæ, — адæм си зæгъунцæ...
Кæмидæр æ фадуги кадæр фæммизта.
Адсем ба ’й гъуди дæр нæ кæнунцæ,
Æ цæсгони цъарæ раги, дан, исиста...
Кадæр ба уой е ’мдзæвги æргом ниффинста,
Ма ’й фудкойти цъæх арти фицунцæ...
***
Бони рсефтæ нæтуй æхсæвау,
Хæрæмегъæ сайуй зæрди хæрæ,
Гъуна цади цъæх хæпсæ — мæ хуæрæ
Æвæллайгæй уасуй æхсдзæфау.
Мæ лимæн — еу е ’мдзæвгæй бандзарста,
Æ цар имæ тавуй нур хъурмæй.
Масти сулу кæлуй мæ хъурæй,
Рсегозуй цъифæ думгæ артдзæсти.
Хорæнгъæлдзау зæнхæ уæгъдбудури
Арвмæ хатт арми росæй ковуй,
Нæуæг киндзау табедзæ коруй,
Нæ гъарунцæ рохс тунтæ æ гури.
Рагон зинтæй резунцæ фалдзостсе,
Сæйгæ уодбæл кæнунцæ хæлæф.
На, рсестæг нæ дзæбæх кæнуй цæф,
Фал хуайуй тæдзунæгау арф ностсе...
ÆСГЬАЛУТИ УАРЗТ
Æвæдзи ес æстъалутæн дæр устур уарзт,
(Мадта цæмæ ’лвасунцæ кæрæдзей тухуаст?
Мадта ци æй сæ бундор, ауигъд куд лæуунцæ?)
Гурдзибети
Æма син, гæр, устæ кæдзос æй, уотæ барст,
Ма кæрæдземæ хæстæгдæр дæр нсе кæнунцæ?
Æви бухсунцсе Зæнхи туххæн сæ тæрхонбæл?
Фал куд уарзта, уогæй еци еу арвсей гъонбæл,
Ка раскъудта æрвон бсеститæ уарзти цонгæй,
> Цсемæй бамбæла бауæр еу хатт æ уарзонбæл,—
Ка равардта се рохс цард уобæл, æвзонг уогсей?
" Кенæ’ба сикæМæй ратахтæй къæртт.арвкæрдгсе,
Миййаг, кæд адШæй е ба стъалуйсён æ зæрдæ,
’ ’ ’ - Ратудта хе, фал уацаргæнæг реуи- фсерспке, *
Рæфехсудæй æмбеснадбæЛ; ма æ фæсмæрдсе ч , « *
Мард зæрди рохс цудæй Æрфæнсейберæ,сензти. ’
:- — Гурдзибети Барис
.г .;; седзæри хъисмæт^ ; ■•■■■ и; ;
- ’ ’ "Прдклята судьба того ребенка;
’ " * " 'Отец й мать которо’го в землс".
I : • • < ;> : , Самед Вургун «
Гъолахъи фæрдутй æнгæс биццеу—уа^тæ гъæунги. Æизтæ.куд
нæ аМонунцæ, уотæ сагьæсхуз, уотæ мæтæйдзаг, ,сабур æ къахи
æфсарст, зилдгъæуагæ æ дарæс.
Цæуй, некæмæ кæсуй...-Æ рæзти фæццæйцæуæг силгоймæгги
къуар си сæ цæститæ ниццавтонцæ — дæ — дæ — дæй на?ма æй
зонуй, мæгурæг, ци хор ьма ибаел кастæй, е дæр ранигулдæй.
Хуцаумæ дæр бёрæ гьолоЦдзкйнæдтæ ес — цæмсэен ма æфхуæруй
сефхуæрди, райгъупæй си кедæр зæрдхъурмæ дзурд.
— НивТæ байуарæг.,. кæд аци æнæгъоми æ разæй ци скодта, —
кæунгъæлæсæй загьга дукках*. • ,
Биццеу нæ ракастæй се ’рдæмæ, нæ син фе^ъусха сæ дзурдтæ.
Цæ’мæй зудта, æ рæтш ци силгоймæггæ раевсъудæй* етæ ин æ
ь’Нййерæги. мардмæ» тæфирфæсмæ кё цæунцæ, уои. Хуæрз
ссчбийæй ин æ мади æпсувæртæ æ зæрдазй ке исæскъудтонцæ,
еци мади зианмæ. - • - - ’
61
Поэзи æма прозæ
— Æригон дæ, еунæг къуадзеуагæн цæмæн фæббадай
седзæргæсæй есге хæдзари, дзурдтонцæ ин етæ: Дæ авдæнæн
бунат кæми адтæй, уоми ма дæ дууæ къахемæн дæр разиндзæнæй
бунат, биццеу æй æма кæбæл кæуа, ке зæрдæ ибæл реса, е æй
гъомбæл кæндзæнæй.
— Мæнæн кæудзæнæй, мæ фæрстæ ин райхæлонцæ, мæн
зæрдæ ибæл ресдзæнæй, ма кæнтæ, уодæгасæй мæ ма нигæнетæ,
мæ тæрегъæди ма цотæ — мæддæлтæ уæ ку ниййердтонцæ, дори
губунæй, миййаг, ку нæ рацудайтæ, кудтæй, æ гьенцъунæй арвмæ
асинттæ æвардта силгоймаг, фал...Адзали надбæл цæуæгау нæтгæ
æма гъæрзгæй ранæхстæр æй е ’рковæн къæсæй -æ фиди
хæдзарæмæ. Æ били цъæрттæ хуæргæ имæ байзадæй æ уоди
æрхъез, æнагьом сау цæстæ игурд. Реути æхсир реутæбæл
къанæуттæй цудæй.
Ниййерæг æ содзгæ мæститæ цæстисугæй иста. Мади реуæй
тухæртæст æнагъом саби ба есге хæдзари æрхунхуст кодта —
къинстæй, агурдта дзедзей æхсир, фал..» Нæ бафæразта уарзти
содзæг ниййерæг, æ адгин хорæй фæххецæн æй æма...
Карз нез ин баууилдта æ саст уоди цæгиндзæ. Абони нæхстæр
кæнуй, фæццо æма ма ’рцой фæндагбæл. Æ уод есгæй ма
ниффæдзахста: — Сугьдæг Мади Майрæн! Сувæллон
ирæзунгæнæг дæ, седзæрти рæвдауæг — дæ зæрди гьарæй батавæ
мæ еунæги дæр. Е рандæй, нецибал зондзæнæй, нецибал
уиндзæнæй, фал ци фæууодзæнæй æ бундар. Седзæр цомамæ
раззаг фæууй, гьама мæ фæстаг, ка ин ниттайун кæндзæнæй æ
реуи ехи цæндитæ?
— Ка æй барæвдауа, уой Хуцау дæр барæвдаудзæнæй.
Барæвдаудзæнæй...
ÆНГЬÆЛДЗАУ НÆ ФÆЛЛАЙУЙ
Царди фарнæ...Багъæуай нæ кæнæ "берæ зонагæ" æма уæлбун
гъудигæнæг уæлбекъон гоймæгтæй, сæ "курухон" унаффитæ æма
бардзурдæй æфсес ан.
— Махæй, зæнхон мæлуйнæгтæй сæмæ ка бахъæрттæй, — е
син фагæ уæд. Изæдти номæй сæмæ дзурдтан, хецæн
фингæвæрдтитæ син аразтан — нур сæ бæркæдтæй хъицу дæнттæ
ниуазæн. Етæ рæуæг хуæдтолгити сенк кæнунцæ, — мах...^Етæ
уæладзутгин хæдзæртти хецæуттæ, — мах... О, кадгин Мади —
62
Гурдзибети Барис
Майрæн — идаугути дзиуаргиндæр, баергъæв нæ кæнæ абони .се
’стурдзийнадæй, æма фæййервæзæн гъезæмари уацарæй. Мах
дæр царунмæ райгурдан. Байрæги æй, фал куд фæззæгьунцæ:
æппун нæййеси бæсти фасте хуæрзæ дæр бæззуй. Царди фарнæ,
уæларвон Уацелла! — Уе ’зæлу дустæй нæ барæвдауетæ.
Æнгъæлдзау нæ фæллайуй...Æнгъæлмæ кæсæн.
ХАТИР
Ниййерæг æ бæдолæн бæлсагæ фæууй. Ниххатир кæнæ
мæнæн дæр. Ду мæ уарзти цæхæри -сугъдтæ. Кизгон сау сæрæй
дæ уорс дадалити уæнгæ мæн номæн цудтæ д>æ къæхтæбæл, мæн
цæрайæй -фаццардтæ. Æнæ мæн адгин комидзаг дæ дъухмæ нæ
хастай, дæ бауæрбæл лигъз дарæс некæд бамбæлун кодтай,
некæд... Дæ реуи хъанз, де ’скъудтæ къохи фæллойнæй мæ
æвæлмæцгæй фæррæвдудтай, ниффæлладтæ. Уæддæр ’мæ адæми
тонхи рауагътай.
Ниллæудтæн царди ханхæбæл. Цæун ибæл абони, фал.,.Нæ мæ
раевдалдæй, нæ мин фæцæй рæстæг дæ гьæрзгæ уод, дæ
мæтæйдзаг зæрдæ барæвдаунæн. Абони исон — бонæнгъудтæ
фæккодтон — æносмæ дæ цæрун æнгьæл адтæн. Ду ба...Дæ
мæрдон сау кири хуæрз фæлустæй хуссис. Дæ уодæгаси ци
дарæстæй некæд расæнттадæ кодтай, гакæд байдзулдæй дæ бауæр
сæ фæлмæн уодфæлгъауæн æндзæвдæй — куд мæбæл федаунцæ,
нæ лæууисæ айдæни разй. Нур нæхстæр кæнис дæ фæллонгун
къæсæй. Нæбал игъусуй дæ дзурд, æрхунæй мæлунцæ нæ сумпæг
хæдзари фæрстæ. Æз ба...
УАРЗТ ÆМА ФУДÆНХÆ
Цæстити зæрди дуар фæххонунцæ. О, фæххонунцæ, æз дæр
æй уотæ тергади кодтон, уотæ гъуди кæнинæ, фал... Мæ есге кизги
хæццæ нæ цæститæ кæрæдземæн раги равардтонцæ аразий дзу—
апп. Æнæ сум, æнæ козбауæй уод тайæн æхсицгон фæууй, уотæ
нæ уарзти гъарæй хъуритæ, батæ кодтан. Нæ уарзти æцæгадæбæл
ни гурусхæ некебал кодта, фал... Зæрдити фæндон ма си ке
гъудæй, е ба ни цæститæ зудæ цади накæ кæнгæй феронх æй.
Æнæрцæф еунæг фуд’уазал æртæх нин нæ уарзти гур —гур арт
ниффалгæрон кодта, а изгæ карди фийбæл æй уалдзигон фестау
байсидта, къаппæ —къуппи деденгутау æй зелгæ думгæ
63
Поэзи æма прозсе
фæйиердæмæ фæххаста. Зуймон коми тулфи байдудæй, бай —
сустæй æрдзи уозгæ’ гъæбеси. Нæ уарзт ба фæццо æма мабал
æрцой фæндагбæл хъурмæй ниффардæг æй. Хеваст цæстити
мастбæл истугути ирæзуй. "Уарзт" æма "фудæнхæ" еу æмбæрзти
буни цæрунцæ. Цæрунцæ,- кæрæдземæ топпи кæсæнæй
кæсунцæ.
НЕКÆДБАЛ
Сувæллон царди цаутæ æ зæрдæбæл дарагæдæр фæууй. Раст
гъуди æй. Дзицца—еу хæдзари зелæнтæй’ ку фæууæгъдæ уидæ,
уæдарæх бадидæ нæ ниллæг сиребæл. Цæбæл гъудитæ кзенидæ,
Хуцау æ зонæг, фал æ цæстисугæй æ къæхти бун кё’исцъифæ
уидйе, уой ба уйдтон! Бафæрсунмæ æй гъавинæ, цæмæн æма
кæбæл фæккæуй, уой туххæй/фал цæмæдæр гæсгæ мæ нифс нæ
хастон. Уайдзæф мин бакæндзæнæй уомæй нæ, тæрсинæ, фал ин
тæрегъæд кæнинæ, — е дæр ин ’зин ку уа, зæгъгæ.’Мæ минкъий
зæрдæ ба къалатий æхгæд^ бæлæуау реуи хъæбæрæй æндæмæ
цæуæн дуæрттæ агоридæ, æ уод гъардт^, æ тæлæнтæ хйст’а нийй —
ерæги,сосæг рист базонунмæ, фал..,.
Гъе æрмæст еу хатт рапхалдтрн мæ фарси’ къумæлхий баст.
М —а —а. Алкæд цæмæн фæккалис ^æ цæстисуг?.. Фæлтау æГ. ку
нæ бафарстайнæ. Абони.дæр мæ цъухти нези ку’фæббадтайнæ.
Абони дæр ми’не "р.онх кæнуй, идзаг сау цæстйтæ тæрегъæ’дкдг
, кас.т кодтонцæ. Еци усми мин мæ бауæр е "згæ хъæмайæй есге ку
лух кодтайдæ, уæддæр,си тоги.æртæх нзе рагъардтайдæ. Фудхуз,
фæлорс ростæбæл ставд цæстисуг листæг къанæуттæй уадæй,
тæнæг зекъи тегътæй ба реуи фæйнæгмæ тгедзунæгæй
лæда^рстæй. Цæститæ нартьий мæйи сæлфунæг бонау æнкъард.
"Дæубæл,, мæ. зæрдтаг, дæубæ^л" исфæразта ма е æма мын мæ сæр
æ уомæд хъури бунмæ æнгом баллъивга — тарф.фунæй ги бадæн.
Æз уодæгас, кæун т^гсебсел ^æ^с^п гьæуй, гъудити ранть>липæ,
фал... ,
Маст адæймаги, афо^æи раздæр рарветуи е ’носон уатмæ,
Ниййерæг. Нæ ниллæгтугур къæси æгомут фæрстæ мæмæ сæацæ
кæсæй кæсуицæ, æз сæ астээу базурсаст цæргæсау Оадун. Кур æй
базудтон, Дзицца цæбæл к’æуидæ уой. Еунæг, æнæ маци бæдолæ.
æнæ фиди фурт мæгур ке æн, уой ^мæхе цæститæй фæууидюн,
фæууидтон...
64
Гурдзибети Барис
Мæ æнагъом уод мæ цола бауæри иуазæг, е ’нкъарди Дзиццай
имисуй. Имисуй, фал æй некæдбæл фæууиндзæнæы, некæдбал
баниуæрддзæнæн мæ сæр æ гъар хъури буни. Некæдбал...
УАРЗТ ÆМА АМОНДИ БАЗУРТÆ
фунæй нæ уогæй, дан, фунтæ уинæн нæййес!
Раст нæй. Уотæ ку нæ уайдæ, уæд ме ’гъали мæ сабидогæ
алкæдмæ цæститæбæл ннæ гъазидæ.
Цæмæн уотæй æй?
Е уарзт æй, цъæх арт уадзæг æвзæгти зæрдæфæлмæнгæнæн
гьардзинадæ — æрбайгъусуймæмæфæлмæнхорæмасатæгдумги
зирзиргæнагæ гъæлæс. Мадта си мæ фуни ку бамедæг ун, уой ба
ци исхундæуа. Е ба амонд.
— Æрмæстдæр амонд, æндæр дзурдтæй ин дзуапп радтæн
нæййес. *
Уарзт æма амонд, хор мæ цирагъдар, рæубазур ирдгæ мин
æстæруй мæ ростæ. Тæхун сæ базуртæбæл...
ТУНД ДЕДЕНÆГ ДЗÆГÆРÆГ НÆБАЛ ÆФТАУЙ
Мæ реуи тумугъ бийнонтæ: Мæ уод — бауæри рæстæгми
иуазæг, — мæ гъудити федар сæрбонс, мæ сагъæсти æведуйгæ
ирд цæстæ сауæдонæ, мæ даргъ нади цирагъдар, масти уолæнти
гъæдгоммæгæсæг. Нæ зæрдитæ еу къимбуси баст æнцæ. Еу арви
буни цæрæн, еу хор нæ тавуй, еу зæнхæбæл цæрæн, еу дон
ниуазæн, фал... Рæстæг æхеуон агоруй. Мæ уод фæттæхдзæнæй
уæлæрвтæмæ, бауæри райсдзæнæй æ ниййерæг зæнхæ. Раздæри
æнгом бийнонтæ сæ гъар астьонæй фæйнердæмæ
фæттæхдзæнæнцæ. Зæрдæ ба син хæрæйдзагæй æрхуни ба —
зуртæбæл агордзæнæй сæ къахвæдтæ, Агордзæнæй, фал...
Цардæнцæ æма уазал фунукæй раййевдзæнцæ сæхе. Ихæсесæг
йе ’хæс райсдзæнæй, цард ба цудæй, цæуй æма цæудзæнæй. Тунд
деденæг дзæгæрæг нæбал æфтауй.
КÆСУН ÆНГЬÆЛМÆ
Арæх фæссагелæ унцæ мæ гъудитæ. Еуетæн сæ равзарун мæ
арми нæ фефтуйуй — растдæр зæгъгæй, ба мæ хебæрагæмæ
фæххонунцæ. Æма уæд æз дæр фæлледзун, адæм, сумахæй нæ —
мæхецæй. Æнкъард сагъæсти думгæ мæ мæ саби доги авдæнæ —
гъæди къохмæ фæххæссуй. Уотæ рауадæй аци хатт дæр.
л' Ирæф №2
65
Поэзи æма прозæ
1
Гъæдгæрони сатæг ирдгæ мин харакет, зæрдигьалæй æгас цæуай
загъта, мæ хорсутъд бауæр мин æстæруй, фасуй мин мæ хедæй
уомæл дзигкотæ. Æхцæуæн æй мæ уодæн, лæун цавддорау мæ
медбунат.
Мæ фезмалдæй мæбæл ку фæббостæ уаг уомæй æдас адтæн.
Дзæгъæли адтæй мæ тас — фиццæг хатт мæбæл, миийаг, ку нæ
уозæлдæй. æ рæубазур ахъузæй ме’’нæхъаури, мæ седзæр уодæй
лæдæрсгæ цæстисугтæ мæ ростæбæл берæ фæссор кодта, мæ
дзорæг æмбал дæр е уидæ, мæ зæрди хæртæ дæр хæкъурц кудæй
уомæн нидздзоринæ. Æндæр некæмæн — неке гъудæнцæ.
Кæмæндæрти мæ цæун — сæп — сæп, мæ хуæрун цъæм —цъæм
адтæй, уæртæ еци нæ "фæццæруйнаг" мæ ном. Нур бабæй мæнæ
еци бонти уæззау уаргъ усми рæстæг усхъитæбæл æхе æруагьта
— уæди хъурдохæнти гъудитæ сæри магъз сæ циргъ белтæй æд
уедæгтæ бунтæй фæлготунцæ, листæг сарсинттæй æй лæуарунцæ.
Мæ сор хед ракалдæй. Зиндони нихъулун ке фæндуй. Фæццо
биццеу ардиги, æрбайгъустæй мæмæ ниййерæги гъæлæс, цидæр
æнæбæрæг æрдзон тухæ мæ фесхуайæгау кодта — цæун тунсгæ,
фал...мæрдтæй дæр мæбæл хуæрзауодæн ка кæнуй — нæбал
фегъустæй е ’стуф. Æз ба ледзун, бонизæрмæ мæ бæлДг кæд
Дзиццай.уæддзер мæ фуни фæууининæ, кæд ма мæ дуййех гьу—
дити хансæй раст надбæл ниййаразидæ. Æнгъæлдзау нæ
фæллайуй, кæсун æз дæр æнгъæлмæ. Хезун...
КАЛД БÆЛАСÆ
"От страха смерти л, поверьте мне, — далек
Страшнее жизни что мне приготовит рок
Я душу получил на подержанье только,
И возвращу ее, когда наступит срок".
Омар Хайям
Агъазиау фæтæн зæнгæ кæрдту бæласæ, æ цъæх фæлуст
каълеути хораууон адæймаги сухæ рæстæги æхемæ худта. Æ сатæг
ирдги æвзæгтæй ин нисдæридæ æ хорсугьд цæсгом. Е раги
адтæй... Устур думгæ æй æдуедæгтæ рафæлдахта. Æ бæгънæг
хехтæ æ фалдзости цъæлтæй лæуунцæ? Кæддæр æ адгин рæзæ
æвзаги дæгьæлтæ кæмæн ласта, уой некебал бæрæг кæнуй ирон -
хуати райзадæй. Ци къахнæдтæмæ цудæй, етæ хъамилгæрдæги
буни фæцæнцæ. Сау мæрæ æ гъæбеси æртухта, цъируй ин æ
66
Гурдзибети Барис
сойнæ, æхсинуй ин æ уодг æхе реубæл æй исгъомбæл кодта, абони
ба...
Уотæ æй цард, радтуй нæ æрдзæ, уæдтæй нæ ранихъолуй æ сау
гьæбеси, фæххонуй нæ æбæрæг дуйнемæ.
Уотемæй ба нæхе æносмæ цæрун фенгъæлæн — æнæмæлгæ.
Рохс дуйнейи иуазгутæ ке анг е ни феронх уй. Гъулæггаг æй
бæргæ, фал...
АЗÆДЦ
Хуæнхбæстæ... Неуй уадæ... Дзиназунцæ сæрисæфæн кæмттæ
азæлунцæ. Мæ гъостæ сæ дудзигъæрмæ къуру кæнунцæ.
Рæхуайунцæ мæ сæ изгæ содзинттæй. Фур ристæй бауæр
техалæгау резуй. Цума цæмæн, уой бæрцæ кæми фæййанхосгин
дæн æрдзи размæ?
Бæзудтон æйг мæ меддуйне гъæлæс мин нидæн, фæлмæн
гьæлæсæй дзоруй: Етæ уади ниуд, сæрисæфæн кæмтти дудзигъæр
ме "нæзагьд гъудити араутæ æстуф æй. Мæйдарæй рохсмæ ка нæ
райгурдæй, еци сагъæсти зæрдихалæн гьарæнгæ — реуи дуар
синдзæрху æхгæдæй кæбæл байзадæй. Уайдзæфтæ мин кæнунцæ.
Цæмæн бацудтæн сæ тæрегъæди?.
Æдæймаг æрмæст есгæмæн нæ ракæнуй фидбилиз, æхебæл
дæр арæх рацæуй комдзæуæг. Фæсмони арти содзуй мæ уод.
Содзуй...
УАРЗÆНТТИ БÆЛАСÆ
Дигори сау гъæдæ. Æности карæн ставдзæнгæ тæрсæ, тæгæр,
фатхъæдæ бæлæсти нимæдзæн банимайæн нæййес. Берæ æнцæ
- хъæбæр берæ. Сæ конццатæмæ кæсгæй, адæймаги ходæ æ
сæрæй рахауй. Сæ еу иннемæй гурведауцæдæр, хуæрзконддæр.
Уæлдай алæмæттагдæр ба, уалдзæги сæхе цъæх сифтæй гекъун —
тахт ку искæнунцæ, уæд фæуунцæ. Мæргъти зæрти зæрдæскъæф
дудзигьæр федеуæгæй ку фæттæхуй еу адагæй иннемæ, еу комæй
иннæ коммæ, уæд. Адæймаги иуæнгтæ медбауæр базгули унцæ —
базургин ун сæ æрфæндуй.
Æрфæндуй, фал...Цард фæндонæй ку уайдæ, уæд ами
гъæдгæрон тегъæбæл ирæзæг седзæрхуз æвдесæг уесхъæдæ
бæласæ дæр, цъух ин уогæй, берæ цæмæдессаг зæрдхъурмæ
таурæхътæ нидздзоридæ. Нур цалдæр сæдæ анзи хъалагъурæй ци
Дууæ уарзоней циртæн лæууй, уони хæрæ бæнттæ ратаус кæнидæ,
67
фал...Æргæсгæ æма Зæлинæ, дууæ цардбæллон уодиг сæ аййепп
адтæй сæ æнæййевгæ цъæх арт уадзæг уарзондзийнадæ. Æргæсгæ
ихуæрст, Зæлинæ — бонгини кизгæ, сæ зæрдитæ еу къимбуси
ниббастонцæ, æнæ кæрæдзей сæбæл хор рохс нæ кодтаг æхсæвæ
ба бон.
Зæрбатук сæумон хориска#гмæ бæллæгау — кæрæдзей
уиндæй æфсес нæ зудтонцæ. Кæрæдземæ тунстæнцæ. Гъег
æрмæст сæбæл сæ уарзт комдзæуæг рацудæй. Зæлини фидæ фур
мæстæй арвмæ асинттæ æвардта, цæхгæртæ согæн фаста. — Халон
бæлæуи хæццæ еу æмбæрзти буни куд цæра, дзурдта е туфултæ
калгæй.
-Дæ уод сау халæнтти хуæруйнаг фæууæд нæ тæрегьæдæй,
загътонцæ дууæ уоди æма æхсæвигон сæ уарзти базуртæбæл
ратахтæнцæ, сæ уæлмонц гъудити кæми рантæстæнцæ, еци
ахæстонæй. Ратахтæнцæ, фал сæ ами Хусфæрæки тегъæбæл
æрбаййафтонцæ Зæлини фидæ æд фæдесонтæ. Æргæсги фæтæн
реуи хъæмай циргъ фий иннердигæй рахистæй. Уарзт, фудра —
конддзийнадæ ку некæд адтæй, цæмæ мæ бацаразфтуд кодтай,
исдзурдта ма Æргæс æма æносмæ æрæхгæдта æ идарЭдмæ уинагæ
цæститæ.
— Дæ хæдзарæмæ цæугæ, къæсибадæг, æ раконд миутæй боз
уогæй, баргинæй загъта фидæ Зæлинæн.
— Нæ мæ бонгин фидæ, мæ уодхуар берæгъ, мæнæн абонæй
фæстæмæ фиди хæдзарæ нæбал ес. Нæбал... Æнирай фæууо дæ
берæ мулкитæй, фæсмонгондæй фæццæрæ, нæ тæрегьæд дæ
фæсте æфтудæй фæххæтæд, уæлеуон дуйнейи дин æнцойнадæ ма
радтæд, мæрдти ба дин федауйнаг фæууæд, — загъта Зæлинæ æма
хæкъурццæй никкудтæй.Усми рæстæг æма цæргæс æ амæдтагбæл
æхе ниццавæгау, Æргæси æнæзмæлгæ бауæрбæл æхе
фæддæлгоммæ кодта, æ тогахурст билтæн ин адгин ба никкодта,
е ’взестæ хъама ин æ кæрдбадзæй фелваста æма... — Уарзтон дæ
æма уарзгæй цæун дæ фæсте, — исфæразта ма исдзорун æма
барвæндонæй рохс дуйнейи дуар рахгæдта æ фæсте. Уæдæй абони
уæнгæ берæ бонтæ, берæ анзтæ раевгьудæй. Æрдзи бауæр цалдаер
хуземæй раййивта, цалдæр фæлхæнемæй равдиста æхе. Уæддæр
дууæ уарзоней циртбæл æрзайæг есхъæдæ бæласæ ба æносон
хъалагъурæй лæутæ байзадæй Хусфæрæки бæрзонд тегъæбæл.
Æдзард уодти зумæг уазал думгитæй ергъæв кæнуй, сæрдигон
68
Гурдзибети Барис
æнтæф бонти ба хори араугæ тунтæй. Е ’нкъарди ба син æ масти
цæстисуттæй бауомæл кæнуй се ’носон бунат, æма си исæвзуруй
хъоппæгьцæстæ, нарæг къобалæ деденгутæ. Нæ, етæ деденгутæ н
’æнцæ уарзти арти æвзæгтæ æнцæ.
— Сугъдæнцæ, содзунцæ æма содздзæнцæ. Уарзт æртхотуг
некæд кæнуй.
ЕУ МАДИ БÆДÆЛТÆ
Кæддæр. О, кæмæндæрти- кæдд,æрæй цæуй евгьуд догæ —
иронхуати æвæрæни рæстæги тари ранигъулдæнцæ. Фал
алкæмæн рандæуни тæгæр ехи цæндæ нæ ниттайуй, царди
мæстхалуг гъудити, туппуртæн циртдзæвæнæй байзайуй. Уотæ
мæнæн дæр. Есге фæсдуæртти цæрун, кедæр уозгалд цæстити каст
- бауæри иннердæмæ ка хизтæй, куд сæ байронх уон. Мæ фиди
фæсмæрдæ мæн есге хæдзари хъисмæти евгед ниууадзгæй, мæ
ниййерæги æ фиди хæдзарæмæ дзиназгæй ку фæххудтонцæ уоци
зæрдихалæн догæ. Æнæ циргъагæй мин ци зæрдæ барæхустонцæ,
е сæ иронхуати æвæрæнти æвæрун нæ уадзуй. Мæн æхсицгон,
мæ уод æ бицъинæг кæмæ тудта, ниййерæги еци æхсир ба
цæстисуги хæццæ хæлæмулæй тæдзунæгæй тагъдæй’реутæбæл.
Æз ба...
Ка рамæла мæгур е æй, сау сикъит уой бауæр ниннихъуæруй,
цæргæ уод ба байрæзуй, куд уой ба æхуæдæг æма Хуцау фæззо —
нунцæ, фал уæддæр багъомбæл уй. Мæнбæл дæр æрдзæ æ фæтгæ
нæ фехалдта — мæхе лæдæрунгъон исдæн. Мæнæ мæ фиди
æдзæрæг къæс. Дуæрттæ, къæрæзгитæ синдзæхгæд. Саударæг
уоси цæститæй мæмæ кæсунцæ. Æрмæст æз куд æнгъæл адтæн,
уотæ æдзæрæг нæнцæ. Дуари сæрмæ тæрвазæбæл зæрбатгутæ
сæхецæн исбидтонцæ ахстъонæ — уæлæ си цалдæр бæдоли зин —
нуй. Сæ ниййергуги фæззинди базгулй унцæ, сæ цъипп —цъипп
райгъусуй, сæ гъæлæстæ сæмæ фæххæлеу кæнунцæ. Мæ бунати
сæмæ æндæр дæр батæходуй кодтайдæ. Мадæ æма бæдоли
уарзтмæ ка нæ бабæлдзæнæй — æхцæуæн кæмæн нæ уодзæнæй.
Мæргътæ, етæ дæр ма кæрæдзебæл ауодун зонунцæ, кæрæдзей
уиндæй æстугути ирæзунцæ. Ирæзунцæ кæрæдзей уиндæй
мæргътæ, ирæзунцæ...Мæнæн ба æрдзон цæрæг исфæлдистади
сæрбонзонгæ дæр — адæймаг ма уод тухæскъуд дакодта мæ
ниййерæги гъæбесæй. Нур ин не ’рдæгихæлд къæси фалдзостæ
69
Поэзи æма прозæ I
г ^ !?
агорун æ къахфæдтæ. Иссирдтон/къахфæдтæ нæ, æ цæстисугæй ’!
нæ тургъи ци деденгутæ райрæзтæй, етæ мæмæ хъамил кæрдæги :
астæуæй Сослани æндури æмæнгæс, цъæх, сурх, уорс æртгевгæ ’’
хауæ деденгутæй сæ сæртæ радардтонцæ. Дзенети дуарæй
бахезæгау, зæрдæ сæ уиндæй æ медбунат æхцæуæн змæлд ба—
кодта, цæстити зингæй сæ уиндæй æ медбунат æхцæуæн змæлд
бакодта, цæстити зингæй уарзти арт иссугъдæй. Æма куд нæ
тæлфа зæрдæ, куд нæ содза цæстити арт, кæдæй—уæдæй ке
уиндмæ бæлдтæн,' уони мæ рази уинун. Ме ’нсувæртæ, мæ
хуæртæ. Еу мади уодæй раигурдан, æз æ рист зæрдæй, деденгутæ
райрæзтæнцæ æ содзаггаг цæстисуггæй. Еу мади бæдæлттæ ма
æндæр кæмæй загъдæуа, кæрæдзей уиндæй нæ мондæгтæ есæн.
Æз ходун медбилти, деденгугæ мин ковунцæ сæ сæртæй. Мади
бæдолæ, дан, хумæ игуæрдæни не’рæзуй. Не ’рæзуй. Кæрæдземæ
кæсунæй не ’фсæдæн.
Мæнæй хъалдæр ма кæми ес?..
КЪÆСÆРИ ФАРНÆ
Фиди къæсæри, дан, фарнæ ес. Ес... Рæуæг думги æхсидзгон
уолæфт. Æнтæф бони æведуйгæ уарзти сауæдонæ æй е. Æ сорæт
ба æносон.
Хæнæзи гъæу—мæ фиддæлти уæзæг. Ами банкъардтон хори
гъар тунти рæвдуд. Нæ сæгæйдзаг къæс ами адтæй... Кенæ еци
къахвæндаг...
Мæ лæхъуæн фиди æнæзмæлгæ бауæр кæбæлти хастонцæ.
Устур надмæ фæззелæни тугулдортæ, ниййерæги лæдæрсгæ
цæстисуттæ ма мæмæ ами ферттивтонцæ фæстаг хатт. Абони имæ
сæркъолæй кæсун. Зæрдæ æ фæууиндæй ниннæтуй, реуи
фæрстæбæл æхе ниххуйуй. Уæ,адэер хъазар æй мæ уодæн,
кæсунæй имæ не ’фсæдун. Е ниннихъуардта ниййерæги масти
цæстисути æртæхтæ, уой бауæрбæл байсустæнцæ.
Уазал, мадзора, æгомут æй, фал имæ уæддæр мæхе тавун, мади
тæф си цæуй. Æнæсумæй дæр кæрæдзей хуарз лæдæрæн. О, фиди
къæсæри фарнæ ес. Раст æй е. Фарнæ кæми уа, уоми ба алкæмæр
арт содзуй, уарзт си ахедуй. Уотæ ку нæ уайдæ, уæд мæ мæ
зæруаймæ фиди къæсæр æхемæ нæ хонидæ. Арæх æй бабæрæг
кæнун, арæх...
70
Гурдзибети Барис
ФЕДУН МЕ ’ХÆС
Æвзонгади догæ. Мæ царди хорискæсæн, ме ’рæзгæ уоди
уæлтæмæн гъудити уозгæ авдæнæ. Мæ базургин æнзти дзæнæтон
цадæ. Хастонцæ мæ уæлмегътæ, æртадтон си мæхе. Рæудумгæ ме
’мдзогæнæн, æрвон цъæх денгиз мæ гъар гьæццол, æрдзи реу мæ
фусун. Е ’мæ царди хорискæсæн адтæй. Нур æ нигулæн фарси
бæлццон дæн æз. Кæддæр Мæ æхуæдæг ка рæвдудта, сухæ рæстæг
мæ сатæг уолæфæн бунат. Æ уарзти хорбадæни кæмæн бадтæн,
еци монцтæ уæззау уаргъæй æринцадæнцæ мæ усхъитæбæл.
Хæссун сæ. Хъисмæти фæткæ æз куд нийхалон. Кæми кема
уæрдуни рабадуй, кæми ба уæрдун кемабæл. Федун ме ’хæс.
МÆ ФИЦЦАГ ГОНОРАР
Гъудигонд ку фæдтæн, æнæкъуæзгæй финсун æма киунуги
аргъаун ку базудтон, уæд мæмæ мæхецæй амондгундæр уæлеои
дуйнети неке кастæй. Мæ зонундзийнæдтæ цанæбæрæг адтæнцæ,
фал сувæллæнттæн финст киунугутæ кæсунбæл ба мæ уод гъард—
тон. Уæлдай æхцулдæр ба нæ райони газет "Социалистон
Дигорæбæл" хастон. Уæхæн гъудиадæ си нæ байзайидæ — æз ке
нæ бааргъауинæ. Уацхъуди буни ци авторти муггæгтæ уидæ, етæ
ба мæ цæсти изæдтæй адтæр — уодтæр н ’адтæнцæ — тæходуй
сæмæ кодтон. Уæд дин рацæй —рабон æй æма си мæхе ном дæр
фæззиндтæй. Уæхæн тæхгæ маргъ кæми ес?
— Мæн бæрзæндæн си неке тахтæй. Мæ минкъий зæрдæ
дзæнæти цади цъæпп накæ кодта, фур цийнæй цæститæ стъалутæ
фестадæнцæ.
Цалдæр боней фæсте мæмæ нæ синхи постхæссæг нæудæс
соми æрбадаргъ кодта. Фиццаг сæмæ фурцийнæй мæ къохтæ
бадаргь кодтон, сæ уиндæй зæрдæ реуи фæрстæбæл уалдзигон
уæриккау искафта, фал... Мæнæн нæудæс соми ка æрбарвета,
уæхæн хеон мин ке нæййес, уой зонгæй ба мæ къохтæ æруагътон.
Газетмæ ка финсуй, уонæн æхца федунцæ, е ’мæ
фæсонæрхæги дæр и’’адтæй.
— Кæд мин сæ есге æййевдзи дæдтис, бафарстон ма æз, æма
постхæссæги цæсгоммæ фæрсæги каст бакодтон.
— Æхцатæй дæр мæ цæсти каст нæ есгæй. Мæ уавæр цума мæ
Цæсгомбæл финст адтæй, уоййау постхæссæг силгоймаг фæлмæн
гъæлæсæй æ дзурдтæбæл бафтудта: — Неке хæццæ дæ æййевдзи
71
Поэзи æма прозæ 1
1
кæнун, газетмæ ку фæффинсис, уордигæй дин сæ æрбарвис— ;:|
тонцæ. Ци ма загътайнæ, цийнæ кæнгæй сæ райстон. Æма куд нæ, .$
уой бæрцæ æхца фиццаг хатт адтæй мæ къохти, æнгулдзитæй сæ !*
арми тъæпæнмæ æрбалхъивтон, æма ратъæб^ерт кодтон нæ П
хæдзæрмæ. Дзицца мæбæл нæ тургъи хæрхæмбæлд фæцæй. ;
Мæхецæй сæрустур уогæй имæ сæ дæдтун, фал... На рахæлæф 5
кодта сæ райсунмæ Дзицца.
— Цума мæ фиццаг хатт уидта, уоййау мæмæ къахæй сæрмæ ’
кæсуй. — Кæми дин адтæнцæ, кæмæй сæ... — Нæ некæмæй сæ !
ра —а —дав —тон, газетæй мин гонорар æрбарвистонцæ... — Ци ’
дин æрбарвистонцæ? Дзурд гонорар ци адтæй, уой нæ зудта æма
мæ уобæл ке фæрсуй, уой куд нæ базудтайнæ. — Гонорар газетмæ
ка фæффинсуй, уонæн сæ финститæбæл ци æхца фæффедунцæ, ^
е уотæ хуннуй, равардтон ин æ еци фарстæн дæр дзуапп. — Ма
зæронд сæр дæ сæрвæлтау фæууа, мæ зæрдтаг. Æз ба кæнтæй —
кæсæгмæ рандæ дæн, кæд мæмæ есге мæгур къаппеккитæ æрба —
хастай, зæгъгæ, мæхецæн еурауæн бунат нæбал ирдтон, исдзурдта
е æма, æхцатæ мæ къохтæй есгæй, цийни цæстисуттæ æ ростæбæл
æрзæйæ кодтонцæ. Мадæ ма бæдолæ алкæддæр кæрæдзей
балæдæрунцæ. Дзиццай хæццæ мах дæр балæдæрттан кæрæдзей.
Балæдæрттан...
НЕ ’НАМОНДЦЗИЙНАДÆ
Сардан кустадзæгъд лæг адтæй. Æ райдауæнæй — байдауæнмæ
æхсæвæ хуссуни рæстæгæй уæлдай æ хед æ бауæрбæл некæд
басор æнцæ æ арми тъæпæнтæ аздодунæй къамбеци царæй
бæзгиндæр хъæбæрдæр адтæнцæ. Мадта есге циййесмæ дæр
ннекæд бабæлдтай. Æхе хъиамæтæй цардæй, æ бийнонтæ æхе
тогфæллойнæй дардта. Гъе, æрмæст æй синхаг, хеонмæ некæд
раевдалдæй. — Сардан, хонæг дæмæ ес киндзхундмæ. — Æнæ
мæн дæр æй æрхондзæнæнцæ. — Кизгæрвистмæ дæ агурдæуй.
— Фæндараст кæнæд, нæ мæ евдæлуй. — Сардан, гъæргæнæг
дæмæ ес — рохсаг уæд дæхеуон... рохс дуйнейæй рахецæн æй. —
Рохси бадæд, кустæй мæ хъурмæ дæн, æнæ мæн... — Уидæ
кæддæриддæр Сардани дзуапп.’.Абони Сардан нæхсдæр кæнуй... .
— Нарти кæнтæмæ. Ци мулкитæ фæккодта, уонæй æ мæрдон кири
неци зиннуй, æхе фехсуд бауæр си ци лæууй æндæр. Зиангуни
тургъи неке —еу цалдæр лæги— бунтон хеуонтæ, синхонтæ. Æ
72
Гурдзибети Барис
сæргьи неке лæууй. Не ’гъусуй зæрдихалæн гъарæнгитæ дæр.
Кæми æнцæг гъæубæстæ, зонгитæ, хеоцтæ? — Некæмæн равардта
æгъдау, некæмæ æй евдалдæй, æнæуой дæр сæ гъуддаг кодтонцæ.
Æхе загъдау неке мард* байзадæй уæлæбæл. Нур æнæуой е дæр
нæхстæр кæнуй е ’носон бунатмæ. Ихæс æ бафедунæй федауй.
федунцæ ин е хæс. Ци минкъий нæ фæгъгъæуй, æма ци берæмæ
фæббæллæн. Уоми æй, æвæццæгæн, не ’намондзинадæ. Не ’на —
мондзинадæ уоми нигæд æй.
ДЗЕНЕТИ ЦЪЕУТÆ
Царди æрцæуæг берæвæрсуг цаутæ саби æ зæрдæбæл
дзæбæхдæр бадаруй. Æ кари бацæугæй дæр реуи арфæй
рæстæгæй — рæстæгмæ райгъусуй евгъуд доги дудзигъæр.
Уоди æвæрæнти тæрхæгутæй фæххебарæ уогæй дзенети
цъеутау аййевæй сæ фæлмæн базурти ирдгæй уолæфæнти руттæ
сæ цъилинæй никкæдзос кæнунцæ, нæуæг зад гъог æ бæдоли
стæрæгау итæрттæ бастæрунцæ. Сæ фиццаг фæууинди дарæсæй
сæ исфæлундуй æма...Уотæ рауадæй аци хатт дæр. Раги адтæй е,
уæдæй абони уæнгæ дæсгай æнзтæ рацудæй. Æз еци доги саби,
абони мæ кари нæлгоймаг дæн, фал...
Уалдзæг. Æнæ еу мегъи цопп æрвон денгизæй хор æ зæлдагæ
тунтæй исфæлуста æрдзи бауæр. Ниййерæг æ адгин бæдолæбæл
цийнæгæнæгау æй рæвдудта. Кæрæдземæ ходæзмолæй
кастæнцæ, медбилти идзулдæнцæ. Рæзæ дæдтæг бæлæстæ дæр сæ
тæккæ дзæгæрæг æфтаунбæл адтæнцæ, сæ зæрдæскъæф адгин
тæф дзиги кодта адæймаги уолæфæнтæ, гье, уæхæн дзæнæтон
бони нæ синхон кардзуд дууæ силгоймаги Зæле æма Азау хæдзари
фæхсбадæнбæл сæхе æруагътонцæ. О, æма си фиццаг хатт нæ
уагьтонцæ сæ фæллад. Иуонг тухæй косун нæбал адтæй сæ бон,
æнзти берæ нимæдзæ син сæ хъаурæ басаста, фал ма уæддæр
кæддæри кустадзагъд силгоймæггæ æгустæй бадун сæ сæрмæ нæ
хæссунцæ æма...
Батумугъ æнцæ аци хатт дæр цъоппитæ исит кæнунбæл. Еци
усми зæронд уостити бадæнæй цалдæр къахдзæфи изолдæр сæхе
æруагътонцæ сурх —уорс, бор тæлмитæ сестæй фæлуст бауæр
дугоппон цъеутæ. Гу — у—гу—ук, гу—у-^-гу — гук, райгъустæй сæ
уасун, къæхтæбæл нæ, фал хъæндзалтæбæл цæуæгау гæппитæ
кодтонцæ.
73
Поэзи æма прозæ
— Дæдæдæй, мæгурдæйрæгтæ, мæ фæрстæ син райхæлонцæ,
кæд стонг, æдонут æнцæ, æ медбунат бакатай кодта Зæле.
— Киндзæ, уæртæ ингин цигъд рахæссай, багъæр кодта
хæдзарæмæ. Минкъий рæстæг, æма хæдзари дуарæй рахизтæй
æригон, дæргъæлвæст хуæрзкондсилгоймаг, зурнæй зилд гъæдин
тæбæгъи ингин цигъди къæрттитæ æ къохи, уотемæй.
— Нана дин дæ рунтæ рахуæра, дæлæ си еци æдзард зингхус —
тити фæххинцæ, загъта Зæле æма æ раздарæни думмæггагæй æ
цæстисуттæ сæрфунбæл батумугъ æй. Æригон силгоймаг дзоргæ
неци искодта, фал дузæрдут каст бакодта Зæлемæ, кæд мæбæл
гириз кæнуй, зæгъгæ.
— Радтæ син, радтæ, мæ хор ракæнай, етæ уотид цъеутæ нæ
’нцæ, еци цæстæй сæмæ ма кæсæ, етæ уæлеуон дуйней æнæ уосæ
ракоргæ, киыдздзон кизгæ æнæлæгмæ цудæй ка рамардæй, уони
уодтæ æнцæ, дзенети цъеутæ дæр сæ уомæ гæсгæ хонунцæ.
Дзенети цъеутæ цума еци гъуддаг раздæр зудтонцæ, уоййау
уайтагъд къоси сæргъи балæудтæнцæ — сæ даргъ туасæнгæс
къæботтæй цигъди мортæ адгинæн нихъуардтонцæ. Дууæ
зæронди ба сæ къæхти бунмæ сæццæ кæсæ кæнгæй байзадæнцæ.
Цæбæл гъуди кодтонцæ, Хуцау æ зонæг.
Мæрдиронх мæбæл ку бахуæстæй, цума тарф фунæййæй фе —
гъал æй, уоййау æ сæр цурдгомау фергъувта Зæле æма фиццаг
хаттæй гъæрдæрæй бадзурдта хæдзарæ ’рдæмæ. — Киндзæ, ма
базинадæ кæнæ, уæлеуон дуйней дæ мæрдтæмæ фæндаг исрохс
кæнæ, уæртæ ме ’дзард кизгæ Дзулей хуссæндзаума, дарæс
рахæссæ, еба сæбæл бацийнæ кæнонцæ, бауозæлонцæ сæбæл,
уотæ киндæуй, мæ хор. Усми рæстæг æма дзатмай тæрхæгбæл
рæнгъæ æвæрдæй февзурстонцæ æрттевгæцъарæ хуссæн дарæси
фæлуст æма силгоймаги уæледарæс. Дессагбæл дес кæнун аййеп —
пи нæй. Дзенети цъеутæ сæ хуæрун фæууагътонцæ. Ниппæр —
пæр кодтонцæ æма хуссæндзаума, уæледарæсбæл æдæрсгæй сæхе
æруагъæтонцæ Гу—у—гу—у—к, Гу—у —гу—ук хæридзаг зæрди
гъæрзтау райгъустæй се ’нкъард стуф. Нур гæппитæ нæбал код—
тонцæ, сабур къахдзæфтæй курухон лæгтау сагъæс — хузæй рацо
— бацо кодтонцæ. Тæнзæрдæ зæронд уоститæ уæхæн нивæ
фæууингæй сæхе нæбал баурæдтонцæ се ’нхъирттæ фæллад
ростæбæл ставд цæстисугтæ цæппозуртæй зæйгуртæй
æгъзалдæнцæ. "Сумах нæмæ маргъи хузи æрцудайтæ нæ
74
Гурдзибети Барис
цардгьæуагæ хортæ. Дзоретæ нин уæ хæрæбæнттæ. Мах уæ ку
нæ лæдæрæн, нигъгъарæнгæ кодта Зæле. Уой бафæнзта Азау дæр.
Æз ба мæ медбунат цавддорау лæутæ байзадтæн. Мæ зæрди адтæй
кæуæг уостити разæй рандæун, фал мæ цæмæндæр гæсгæ
мæргъти цорæй цæунмæ мæ къах нæбал хаста. Сæццæ кæсæ
кæнгæ сæмæ байзадтæн. Абони дæр мин сæ фæууиндæ уæлдай
æхсидзгон фæууй. Иннæ мæргътæй уæлдай сæ гъолон уарзтæй
уарзун. Цæмæн? ..Æ ргом дзуапп радтун ибæл нæй мæ бон. Мийй —
агг кæд æцæгæй дæр мæрдти бæсти ести ес?
КÆДДÆРИ РИСТ
Раги адтæй е. Мæ гъæу, райгурæн сæгæйдзаг къæс, мæ саби
догæ си æрвистон. Æрвистон... Æндæр хузи æй куд зæгъон.
Мæрдтæй уæлдай мæбæл хор кастæй. Седзæр раги дæр æма
æрæги дæр неке гъудæй.
— Уæртæ мæгурдæйраг — дзурдтонцæ тæрегъæдгæнгутæ. Еци
нæфæццæруйнаг, сæхе мæбæл ерхæфстонцæ иннетæ. Уæддæр
цардтæн.
— Мæ сæрæй ме усхъитæ бæрзонддæр. Мæхе кæмæн баимо —
нау кодтайнæ...Тадæй мæ фехсуд уод, мадæ фидæ кæмæн адтæй
уонæмæ, æнсувæр, хæстæггинтæмæ. Етæ кæрæдземæн хъуритæ,
батæ кодтонцæ, æз ба...
— Уæдмæ райдæдта Устур Фидибæсти тугъд. Дзиллитæ сау
зæнхæмæ кæсгæй сæ бонтæ æрвистонцæ. Фæдесмæ фæццæуæг
фæсевæди марди хабæрттæ сау халæнттау тахтæнцæ — зæрди —
халæн гъарæнгæ райгъусидæ ку еу синхæй, ку ба иннæ синхæй.
Сау даргути нимæдзай бонæй — бон фулдæр кодта. Уæлмæрдти дæр
баберæ ’й ревæд циртити нимæдзæ. Ци ма рацудæй — немуц
æрбастадæнцæ, уорс къимбус бастæй гъæунгти легка кодтонцæ.
Цийнæй мардæнцæ, фал.с..Еу бон мæ уонæй еу гъæунги
фæццæйцæугæй æрахæста. Бафарста мæ ном, мæ муггагæй.
Æнгъæл адтæн, фæммин тæрегъæд кæндзæнæй, фал бабæй
мæбæл ами дæр мæ хъисмæт комдзæуæг рацудæй.
— Гъи куййи... уæ догæ фæцæй сумахæн, исдзурдта е æма мин
ме ’гæнттæ бауæрæн æ къахæй агъазиау цæфтæ фæккодта. Мæ
ресгæ бауæри тъæпп зæнхæбæл фæццудæй, реуи арфæй мæ
нидæн тьифсун райгъустæй. Гъæр кæунбæл не ’сахур дæн, фал
мæ масти туппуртæ лигъз кодтон цæстисугæй. Алци дæр гъуди
75
Поэзи æма прозæ
кодтон, фал аци нæлгоймаги размæ кæми фæййанхосгин дæнг уой
ба абони дæр æргъуди кæнун мæ арми не ’фтуйуй.
— Берæгъ дæрг ке тæнæй рохс кæла, уомæ лæборуй — еци
æмбесонд мæмбæл æрцудæй. Сувæллон æ зæрдæбæл дарагæ æй
цаутæ. Хуарз багъуди кодтон æз дæр мæ "хуæрзгæнæги". Фуд лæг
æма фудбон берæ нæ хæссунцæ, мæнгæн нæ зæгъуй нæ раг—
фиддæлти æмбесонд. Не нæ хонгæ "иуазгутæн" сæ хауæггаг
ледзæггаг фæцæй, сæ ледзæггаг ба хауæггаг. Нæ уорскъимбус
хæссæг дæр цалдæр анзи ахæстони фæббадуни фæсте
фæззиндтæй æ фиди къæсæрмæ. Фембалдан дуккаг хатт. Нур
фиццаг фарсти барæ мæн адтæй. Уæд е æ кари адтæй, æз саби.
Абони æз мæ кари, е зæронд. Кæддæр мæ сæргъи усхъæзæй ка
дзурдта, ме’’стæгдар уод мин æ къахæй ка цавта, е мæ размæ
цавддор фестадæй, нæбал хауй æ цъухæй дзурд, бацъундæ кодта
æ цæститæ, æрлæудтæй æ уæраги сæртæбæл. Ниммин хатир
кæ-æ-æ-нæ. Æз... æз æй ниууагътон æ уæраги сæртæбæл
лæугæ, — донзонутæй. Бугъдони мæ къохтæ нæ ницъцъумур
кодтон, фал кæддæри рист ба ма бауæри дудзигъæрæй зелдох
кодта.
Къибирти Амурхан
РОХС ÆМДЗÆВГÆЙ МИ РАТÆДЗÆ
Рæстмæ мæмæ æрхæтæ, -
Уæ, мæ нихи дзиуарæ,
Куд фæууон æвæлхæтæ,
Моегурæй дæр, хуæдбарæ.
Ба ми цо, царди равгæ,
Нифси ’ртсех ми бауадзæ.
Æма мигъавгæ — гъавгсе
Рохс æмдзæвгæй ратæдзæ.
СÆУМÆРАГИ ХУÆНХТИ
С&у сатæг æхсæвæн
Æ цæсти хъулфити
76
Къибирти Амурхан
Æскъетуй мæнгæ рохс.
Фæццудæй уæларвæй
Æстъалу — кæсалгæ—
Бонвæрнони цъиллинг.
Коми арфи дæлйау
Нидæнгай, æрттевгæй
Исзиннуй дони уорс.
Æрвгæрони фæлми
Никкиндзæй нæуæг бон,
Æфсæрмдзæстуг цийни.
Рохс уæлхонхæй кæлгæй,
Изолбæл ивулгæй,
Зæлди цъæх æргъæвуй.
Фахсбæл ба — фусти къуар;
Фиййау лсег — ксеронгсес
Гъунтугъдæй æррæхцуй.
Æ нимсети рагъбæл
Уорс уæриккау кирсæ
Истæлфунмæ гъавуй.
Цилле тунти зæйæ
Ксерз урдуг фæхстæбæл
Лседæрсуй, лæдсерсуй...
* * *
Идзаг мæйæ ахсæви
Кæдзос арвбæл ку стула,
А дуйне æ тар фуни
Адгинæй ку нигъула,
Ку исуа æнæкæрон ’
Æстъалутæн сæ ццйнæ, —
Уæд фесгЬæ æнæзингæ,
Гъæмпи рагъи — содзийнæ.
Сосæггай рацæудзæнæ
Нсе фæсвæд римæхсæнмæ.
Каурæбун — каурæбунти
Уæ дзæхæрай æхсæнмæ.
Цавддорау ци æндарг уа,
Гъе, ейæ æз уодзæнæн.
77
æма прозæ
Ку мæмæ серхæстæг уай,
Уæд дæмæ никковдзæнæн...
* * *
Разæй — мæйдар, фæсте — ивад.
Фæсте — къахнад, разæй — æвæд.
Разæй — хæстсег, фæсте — идард.
Фæсте — лæвæрд, разæй — æвæрд.
Разæй — хоргъар, фæсте — уазал,
Фæсте — бæлах, разæй — мадзал.
Разæй — гъæр зар, фæсте — удзсел.
Фæсте — æй цард, разæй — адзал.
* * *
Мæ къæбæрæн дæ дзоси
Нæ ес бууат.
Аци дуйне æноси
Дæхе фæууæд.
Цсеуæд дсебæл хуарз бæнттæ,
Рæудæр — зинтæ.
Ци уа дин зинг—æмбæлттæ
Кинтæ — минтсе.
Устур бони æстсефæ
Уони гулфæй.
Гъигæй уотид æстъæлфсе,
Цума тулфæй.
Дæ идзулд мин мæ зинти
Цийнæ хæсдзæй.
Мæлдзæн æз бони зинди
Дæуæн тæсссей.
* * *
Æнæ дсеу мæбæл
Уæл ’еци арвæй
Къибирти Амурхан
Ку нсе фæууайуй
Галдзар.
Мсе æрхуни цъай
Ци хъæбæр арф æй!
Зиндонæ мин æй
А цард.
Ба мæмæ ’вдесæ
Дæ дууæ цæсти, —
Хортæ си уинун,
Мæйтæ.
Ба мæмæ ходсе
Мæстгуни бæсти,
Кæдмæ фæразон,
Гъсейдæ ...
ЕУНÆГÆЙ ХУÆНХТИ ЦÆУГÆЙ
— Аййеп ма уæд мæ бафарст:
Къахнад адтæ, æнгъсел дæн.
Ксебсел æй де ’рхун зæгъай?
— Æвæлмæцгæцæуæгбсел.
— Ци мæтъæл æй дсе бакаст,
Азгæ — уозгæ игуæрдæн,
Цсебæл батухстсе, оххай?
— Сæрдасæнау цæвсегбæл.
— Рахабар кæнай бсестон
Лæкъун гсесгсе сей де ’нгас,—
Кæбæл тухсис, дзæгъæл гъсеу?
— Æвæлхæтæ цæрæгбæл.
— Уорссæр хусенхти бафарстон:
Ксебæл кæнетæ хæрхсес?
Усе сагъсес зиннуй егъау.
— Устурзæрдсе цæуæгбæл.
79
Поэзи æма прозæ
* * *
Æй горæт
Зелгæ къум —
Æнсебун.
Æхемæ нсе ласуй,
Æлвасуй.
Ами зæнхæ улинкъæгай æй,
Ами сигит урзæй баргæ ’й. .
Мæ зсерди бауæрбæл
Æфсæйнаг ’ма дорæн
Ссе уазал ниддæлгоммæ ’й,—
Ехи къæртт...
Æз ами дзæгъæл дæн,
На, уæдта — æносон иуазæг.
Ами мсен хузæнттæ —
Кинтæ ’ма минтæ.
Ци мæбсел си уайуй?
Арви цъæхæй — галдзар.
Зæнхи рагъæй — уафсхуар.
Æз — мæлгъсе сесхъæтæг,
Æнæ ес — бес хъæлсæр,
Нæссеттон, æнсеуод!
Мæ устур дзиппити
Сау саури кафуй.
Ра — мæбæл ивулуй
Æнæкæрон адæми денгиз, —
Æмбохъула ксенуй,
Лæкъун æй æ ивулди...
Æ уолæнти цъонгбсел —
Хъал мæгуртсе
Æма мсегур хъалтсе...
* * *
Фæцæй зумсег æма æваст
Уалдзæги дуар фегон æй.
Мæ содзгæ уарзт фур арф римæхст
Æнай — æной фергон сей.
Къибирти Амурхан
Рæудумгæ уойку райгъустаг
Гъеуæд уадау раста^æй.
Алкæми дæр æрбавзурстæй,
Таус фседес фестадæй...
4
Хабар дуйнетсебæл тæхуй.г
Мæлгъæ’й заруй æ зари:
Зæрдæ мæти хæццæ тохуй,
Тсерсун ин æз азарæй.
* * *
Ци ’й амонд?
Æнахур фуни равгæ,
Æрдæгмæдзурд аргъау,
Кенæ ба
Къумселæн æ цъæмæл,
Æ фур лæмæрст къупхитæ.
Цсвхæрбæл сæ калæ
Æма дин
Дæ фæстæмсе фæккастмæ
Цирагъеуæг кæндзæнцæ.
Ци ’й амонд?..
* * *
Уаруй, уаруй...
Ругæ зæнхсе хуаруй,
Ме ’фцæкъуати гъаруй, —
Æртæх фæлмæн, гъар æй.
Уаруй, уаруй...
Райвулдæй цсеугæдон,
Байдзаг æй мæнгæ ком.
Будуртæн — цæргæбон.
Барæн, барæн...
Сау мегъæ идуйуй,
Хонсармæ федуйуй,
Хор — уарæ идайуй.
81
6 Ирæф №2
Псэзи æма прозæ
Барæн, барсен
Уадзæн дон æнгъезун.
Æ ссерти бахезæн
Нæма ’ссæй. Бахезæи...
ФИЙЙАУ
Донгон еу фиййау, мсетъселдзаст
Æ фонс хизта.
Æма гъудитсе æнæбаст
Сабур узта.
Уæдмæ кизгуттæ сестсефуй
Хъуммæ цæугсей.
Лæхъуæии зæрдсе æстуфсей
Байгъæлдзæг æй.
X
Райдзаг кодтонцæ гъæр—ахстæй,
Неке стæфгæй.
Аууонæй ба сæмæ кастсей
Лæппо стъæлфгæй.
Рсефтад афонæ, ссердигон,
А±дтсей тæвдсе.
Сæхе скодтонцæ цæрдигон,
Дон ссе скъафта.
Цæхъал цсехъали æййафта
Тсехгæ тохи.
Етс& фестадсенцæ кæфтæ
Тсеккæ тæхи.
Дзæвгарсе хъуми фæууогсей
Раздахтæнцæ.
Сухсе зменсæмæ рæусегæй
Ку стахтсенцæ.
Къибцрти Амурхан
Æр си хустæнцæ зилдсегæй,
Хор сæ тавта.
Еу кизгæ ба си цæрдæгсей
Дорбæл кафта.
Æваст æрбахста идзулдкаст
Дони ссерти.
И фат фæцæй лсехъусенæн раст
Тæккæ зæрди.
Зæнхи ссемæнбсел уорс изæд,
Цума зилдæй,
Зæрдсемæ гпахшæй уарзти зард
Гъæдæй, зæлдæй...
Æрбадумд æнцсе, цурд цæугæй,
Схъсел кизхуттæ.
Æвзонг лæхъусени æцсегсей
Хъал ка скодта...
Æрцсей зумæг, æрдзæ метсей
Тунæ уафуй.
Фиййауæн ма кизгæ гъæйттæй
Дорбсел кафуй. ^
" РАГУАЛДЗÆР
Хонхи росбсел — хори рос,
Фудхуз гъседи тсенти—рохс.
Коми дони уолæп—тæх,
Хумгæндæбæл гъолон бæх.
Æртæхæг маргъ—уæларяон,-
Æртæхбазур, цард æрвонг.
Зæнхæ — арви ниуазæн
Хусгæ — рæхцгæй ниуазуй. •
Уалдзæггæнæг уади зар * •
Разелун кодта мæ сæр.
Поэзи æма прозæ
* * *
Фæууидтан фудти фун,
Игъустан зулун загъд.
Нæ бацан бунти бун,
Нсе ниццан дзурун дзагъд. ■
Ниххидтан,
Ниххудтан...
Фал бабсей нигъгъос ан —
Кедæр уæргътæ есæн.
Кæмæндæр фæлдесæн.
Æзмселæн...
Фæммæлæн!...
* * *
Мæйвæлорс дæр æй хъазар, *
Нидæнæй арвбæл цъетуй.
Æнцойни фарнæ изæр
Удзæлгæнгутæн цетуй.
Сабуйрадæ — гæлст æстæг,—
Æхсинун æй æз зудæй.
Нæ пазрæбунмæ хæстæг
Сайтæнтти гъæр фæццудæй....
Æй æхсæвæ фуд æстæф,
Гæди гъæдау нирризтсей.
Æ тæнбауæри æстуф
Зæрди уæнгитæ хизтæй...
Алке дæр ни зæнхи рагъ
Æхе ’рдæмæ ивазуй.
Æгæр берæ седзæр маргъ
Уселæ арвмсе дзиназуй...
Къибирти Амурхан
СИРДДОНИ
Æруодæнстæй домбай æфсæйнаг ахæстъони, —
Æдаси æй нуртæккæ алке сирди зианæй,
Дсе федар æхгæдтитæседта, куд нсе тони,
Æрветгæй унгсег равги рæстæг уотæ зинæй?
Дæу уинунмæ цæунцæ адæм цийни деси,
Æнæгъсенæ сахæттсе истунцæ дæ цори.
Багæлдзунцæ дин хай, сæ хусердæ син нсе еси,
Дсе гъудий дсер нсе ’нцсе, дсе разсей сæ нæсори.
Кумæдсер æдзинсегсей никкастæ сæ ссерти,
Дæ фазæ дæр не ’нхусерси идзулд, фæлмæн дзурдтæй.
Дæ адгин цæрæнуат æрæфтудæй дсе зæрди?..
Лæдæрсуй дсе цсеститæй гъигсе цæппозуртæй.
Æримистай, севæдзи, адгин урух фсезтæ,
Тухгинæй дæ алкедæр ами бсергсе зудта.
Адæймагмæ мсестгун дæ, кæнис расти бостсе,—
Æ зсерди дзсебсехсен дсе нимпулдта, нивзудта.
Æнæкæрон тар гъседи уогсе ци хъал адтæ!
Уæлахез сестæфиссе алкæддсер дæ тохи.
Нардиуарсе кодтай дæхуседсег парахаттсей,
Фал абони дсе нивæ тселфуй кедсер къохи.
Ксемидсер сенсе дсеусей хаунцæ хсебболти,
Дæ дзсембуй усеззау цæфсей адзал ка не ’ссирдта.
Кадсер ди раервазтæй тсессаг хсерхæмбæлди,
Гъе еци хъæлти ксесæг тогдзух минкъий сирдтæ.
Дсе гъудити фсеууини цæрдсег сиугин сæгтсе,
Фæтæнрагъ мадсе къамбец ниусерди дсе буни...
Æримиссе, имиссе евгъуди десссегтæ,
Дсе аци зинвадуат, дæ царди хораууони.
85
Поэзи æма Прозæ
Исаразта мин маст ’ ’ ’ ’’
Цидæр лæг — бугурун
Æ зунди рæуæгæй. ’ ’ ’’ ’ ’
Искунæгæй,загъта,
Æ ахил Дигорæн,
Æ исон бæрæг æй...
Фæстаг лæги фалдзос
Хъæрæу уг кæндзæнæй .
Адзал хонсеги уаст.
Фæууодзæнæй уæ тог
Æвæдæй, тæдзæнæй
Сау зæнхæбæл игъанст.
Усе, гормон, зæгьай мин;
Цæмæ гæсгæ дин æй
Нæ иссёвд æхцæуæн?
Ес Дигорæ нурма,
Некæмæн сей цома,
Лæггорсег нæ цæуæн.
Авдæнæй ба ходуй
Минкъий лæг тумбулрос.
Цæрун имæ цæуй.
Ес адæмæн севзаг,
Сæ хæзна — зæрдирохс.
Хуæздæр ба ма ци уй!
* * * •
Усе ра1ъæн телбæл дæ пъолци, —.
Уод си адтæй, цæветтон.
Æнсе дæусей, сенæ неци .-,
Æз дæхе пъолций уидтон..
Цъæх будури уорс бæлæс-
Арви æмдæргъцæ — пæл*
Тæмæн калгæ идзулд ба
Тæнæг’гурæ, дæргъ^
КъибиртиАмурхан
Думги хæццæ кафти зилди
Аййевæй хииау зилдтæ.
Гауз æмхуз бæзгин зæлди ч
фæттар уисæ, уæд зиндтæ...
Мæ медбунати ниндзуг дæн,
Мæ фур адæргæй кудтæн.
Кæмседæр æз тохмæ цудтæн,
Тæходуй имæ кодтон.
* * * *
(НИВÆ)
Фæддардта уæларв -
Еударæсонæн
Аги мелайау
Ме1ъин хæдонæ.
Зæнхи цъарæбæл
Ка цардæй, уоноен, —
Иссæй сæ фадуат
Æцæг зиндопæ.
Рафæгьзитæ æй
Фæндон беригъдæй
Еу бони сæри
Сау уæледарæс.
Æрзиндтæй хорæн
Æ зингин бауæр, —
Рамардæй зæнхæн
Æ мæтъæл сагъæс.
* * * ’
Уидæ хуæнхбæсти фиццаг рæстæг
Фулдæр хæлхъой, рæудæр дзæбæх.
Æма дардтонцæ баст кæвдæсбæл
Тæхун æрвонгæй хуархуар бæх.
87
æма прозæ
Бæсти сæрбæлтау гъæйт фæдесон,
Цæмсей ма райззайа фæстаг.
Гъæугæй лæги хсарæ бавдесун,
Æзнаг ма рандæ уа "гъсестаг".
Уотæ мæ реуи арф римæхстæй
Дарун æноси дæу туххæй, —
Дæ тухсти бонмæ, о, мæ бæстæ,
Мсе содзгæ уарзт æма тухæй.
Бæхти догъ —
Æрдзæфау.
Къæхти тох —
Æрвдзæфау.
Хонх бæрзонд,
Къæбургун.
Над тæссонд,
Хæрд, хургун.
Лæг — сæргъсен,
Бæх — усехæн,
Цæф саргъæн;
• Цæф — бсехæн.
Дæ фудгол
Фæккеуа, —
Дсе фæдбæл
Сирд, хъеуа...
Бæхти догъ
Æрдзæфау.
Късехти тох
Æрвдзæфау.
Мæрзойти Сергей
ДЗИКЪОЙ ТАУРÆХЪТÆ
Миндзайти Дзикъо, е’цæг ном Константин (æхе ма Къоста дæр
хонидæ) райгурдæй Дигоргоми. 1910 анзи рафтудæй Америкæмæ
æхца косунмæ. Исæздахтæй фæстæмæ æ райгурæн бæстæмæ
Мæрзойти Сергей
1934 анзи. Мулк неци искодта, фал хабæрттæ ба, Хуцауæн табу,
— гъæбесидзаг. Дзикъо — Константин/ раст зæгьгæй, зудта берæ
рагон таурæхътæ дæр. Арæхстæй гьесин фæндурæй, кодта
кадæнгитæ. Фал ин фæлхат дзорунæй ба æ раз неке ахæста
гъæубæсти.
1. КÆФ
Мæ сæр иснихунмæ дæр мæ-нæ евдалдæй, уотемæй мæмæ
Дзикъо æрбасхъæл æй редакцимæ мæ кустмæ. Къохтæ райстан,
"куд ан, ци ан?" -бафарстан кæрæдзей. Æз мæ кусти фæдбæл
тагъд кæнун — е ба... дзурддарæн.
Балæдæрдтæй мин мæ катай æма фæццæуй дуармæ. "Хуцау
дæхецæй боз" — загътон мæ меднимæр. Мæ цийнæ фæдздзæгъæл
æй, — Дзикъо дуарæй фæстæмæ æхе разилдта æма мæ фæрсуй:
— Некæд дин дзурдтон Америкæмæ цæутæй китти (хæфи)
рагъбæл куд рабадтæн, уой? ’
— Дзурдтай мин æй, дзурдтай, — дзуапп бæргæ равард—
тон,фал...райдæдта мин æй нæуæгæй дзорун:
— Атлантикон форди бæрæг астæумæ ку бахæццæ ан, уæд дин
кæсун æма ме ’мбæлттæ нийвадæнцæ, хъипп —сун си
некæмæйбал игъосун. Ци кæртæ, ци ’рцудæй? — фæрсун сæ æз.
— Уæртæ нæ уинис, кæф æрбацæуй иæ размæ,нуртæккæ иин
нæ науæ уæлгоммæ исхатдзæнæй, æ къохæй амонгæй, мæмæ
дзоруй Абисал.
— Уæ ци мæгур айтæ, ци! Мæн бæрагæ ’й бауагътæ. Æрмæст
сабур уотæ, уæлдай дзурд уи маке искæнæд.
Кæсун æма кæф æ къæдзелæй цъиллинкгæнгæ æрбанакæ
кæнуй науи бунти. Æз мæ къох науæй радардтон, лигъстæгæнæ’гау
ин æ рагъ фæлмæн æрсæрæфтон — гъей, Търбобо, æма ниф —
фардæг æй уолæнти цъæхъалгæнгæ. Адæм сæ реуидзаг
исуолæфтæнцæ, устур арфитæ мин фæккодтонцæ. Науи хецау ба
мин ракодта хъазар лæвæрттæ, мæлæтæй нæ фæййервæзун код—
тай, зæгъгæ.
2.АМЕРИКАГ КОГДМУИИСТ
Мæскумæ цæунвæндæ искодтон, зæгъгæ, мин дзурдта иннæ
уæхæн фембæлди Дзикъо. Адтæн, дан, Америки компартий иуонг.
Тох кодтон косæг адæми сæрбæл æма мæмæ сæ хецауадæ уой
89
Поэзи æма прозæ
аза’рæй кастæй тоггини цæстæй. Искодтонцæ мæбæл
ахæссунвæндæ, сæ пъæлицæ самур куййау зилдæй мæ фæсте.
Уæдмæ, дин, Сталин æма Молотовæй райстон гæгъæди: — рацо
нæхемæ, коммунисттæй ку нæ хтэæртæн нæхуæдтæ, уæд ду уоми
ци косис, зæгъгæ. Æма мæ нур фæндуй еци гæгъæдий къопи
исссерун. Куд, зæгъис, Сталини архиви нæ разиндзæнæй?
— Уæхæн документтæн исæфæн некæци хузи ес, — дзуапп ин -
равардтон æз.
— Мæ гьудтæгтæ ба уотæ рауадæнцæ æма сæбæл киунугæ
ниффинсун æнгъезуй, — хаста изолдæр æ тауæрæхъ Дзикъо.
Мæхе райстон Канадæмæ, æрсабур дæн горæт Банкъовури. Фал
бабæй ами дæр мæ фæдбæл зелун райдæдтапъæлицæ. Ледзæги
фæдтæн Аляскæмæ. Ами мин фæцæй берæ лимæнтæ, еузæрдæ,
еуæвзаг ке хæццæ иссердтон, уæхæнттæ. Адтæй мин се ’хсæн
устур кадæ, лæвардтонцæ мин æгъдау. Арæх сæмæ æмбалдтæн
хунди. Некæцæй мæ кодтонцæ цох.
Уæд мæ еу хатт, киндзхасти æгъдауæй ракодтонцæ гъасти
бæрæг астæумæ сæ кизгуттæй тæккæ рæсугьддæри хæццæка —
фунмæ. Кæстæрæй — хестæрæй фестадæнцæ ,æма мин лæугæй
къохæрдзæф кодтонцæ.
...Дзикъо истугмæ æ дзубанди фæууорæдта, гурусхæкаст мæмæ
æрбакодта, игъосуй мæмæ æви нæ, зæгьгæ, æма æ хабар кодта
идарддæр. - • : •
— Куддæр мæ къахифиндзтæ æрсагътон кавди, уотæ дин,
арвæрттевæгау æвеппайди мæ сæргъи æрболæудтæнцæ Гугæлти
Грикъо æма Скъодтати Дæигæл: кафгæ кæнæ, кафгæ, дæуæй
хъалдæр ма ка ес, Вашиигтони æхсуни тæрхон кæмæн рахас —
тонцæ...Кизгæ гъасти астæу æ гъæлæсæй кæсгæ райзадæй, адæм
дæр —уотæ, æз ралигъдтæн, Аляски еу устур мæскъæ нæййес,
уобæлти мæхе раскъардтон. Куддæр мæскъуордæг фæдтæн, уотæ
кæсун, æма мæскъардæг æрбадтæй, мæн ци хуæдтæхæгæй
агурдтонцæ, е. И^ф мин мæ фæдбæл цæнхæ дæр рæгæнетæ,
зæгъгæ, ледзун Цæгатмæ. Мæ уод æрдойæй нарæгдæр иссæй-,
уотемæй, æхсæвæ — бон нæ зæгъгæй, лигъдтæн. Бафтудтæн еу
æнахур цæгатаг гьæумæ. Цардæнцæ си чочатæ (чукчитæ) æма
аскъæмоттæ (эскимостæ). Фæццардтæн сæмæ дууæ мæйи. Хас —
тонцæ мæ дзоли къæбæр æма куййи фидæй. Уæдта син загътон
Беринги донкъобалæбæл мæ бахæццæ кæнетæ нæхемæ, зæгьгæ.
90
Мæрзойти Сергей ^
Гъæуи хецау фæдздзурдта адæммæ: Дзикъо махæн устур иуазæг
æй æма рацотæ хæдзарæн лæгæй, лæг кæмæ нæййес, уонæй ба
силгоймæгтæ, æма — æ райгурæн бæстæмæ...
Дуккаг бон 18 куйдзонæгъеми 27 лæги æма æртæ уоси, — се
’гасебæл дæр æхсæндзаума æма Х7^атаратæ æфтудээй, рараст ан
Уæрæсемæ. Мет фæлдзæгьдæн кодта, растадæнцæ цæгати уазал
думгитæ, нæ куйтæй цалдæр фæндагбæл мæлгæ дар никкодтонцæ,
сæ губунтæ дзæбæх баст ке не ’рцудæнцæ, уой бæллахæй.
— Æвæццæгæн уазалæн нæ бафæразтонцæ, — загьтон æз.—
Гъо, гъардæр естæмæй сйн бабæдтун гьудæй арф мети сæ гу—
бунтæ, зæгъгæ, — хæссуй изолдæр Дзикъо æ дзубанди.
...Уотæ, мæ хор ракæнай, хъæбæр зинтæй æрбахæццæ дæн •
нæхе бæстæмæ,исуолæфтæн мæ реуидзаг, мæ зæрдæ фегъæлдзæг
æй.
— Хуцауæй боз, æгайтима нæхе къох иссердтай, фæййервазтæ
мæлæтоэй, зæгъгæ, райстон Дзикъой къох, кæд æ таурæхъæн
искæнидæ кæрон æма си фæййервæзикæ, фал кæми...
— Гъе, биццеу, райгурæн бæстæ адгин æй æма 'йбæ\ ус —
турзæрдæ ун некæд гъæуй. Уæхæн адæймæгтæй мæн ци
куйтæбæл æрбаластонцæ Аляскæй, етæ берæ кадгандæр æнцæ.
Ба ди, æруагæс уæд, куйтæ æдзох дæр фæстæмæ Аляскæмæ
фæккæсæ — фæккæсæ кодтонцæ, уотæ уарзон син адтæй сæ
бæстæ. Фал дин мæ дзубанди кæронмæ ракæнон.
— Нæхе зæнхæ’бæл æрлæудтан еу т>ггъдон бази денгизи
билæбæл. Хъалаури бафарстон, — ами хецау ка ’й, зæгьгæ.
— Комендант Багорелов, — дзуапп равардта е.
— Цо, мадта ин балæдæрун кæнæ, Дзикъо дæмæ, зæгьгæ,
дзоруй.
Не ’скумдта Багорелов, — нæ, дан, мæ евдæлуй. Нæуæгæй имæ
Сталин æма Молотови къохæвæрдæй гæгъæди ку барвистон, уæд
ма разæгъай, лæфлæфгæнгæ æрбалæудтæй мæ, сæргьи, кесей
къимб^^сау ивадæй.
Загъта: — ци гьæуй, æз цæттæ дæн.
Цалдæр бони мæ ефхæсгугæ æд куйтæ бауолæфтæнцæ ами.
Мийнасæ кодтонцæ: алци дæр син — берæ. Уæдта син сæ куйд—
зонæгьтæбæл ниццурхун кодтон уорс инсад, сæкæр, к^эансервтæ
æма хъумац, нæбал æй гьуди кæнун дзæбæх, 1700 анзиккон 1800
сомей аргъ æма сæ рафæндараст кодтон сæхемæ. Багореловæн ба
91
Поэзи æма прозæ
загьтон, — дуккаг хатт уотæ мабал бакæнæ, æз дæмæ дзæгъæли
нæ барвистон хъалаури.
З.ФÆСМОН
Дзикъо, æхуæдæг куд дзурдта Уæхъæци Нихæси
е’мгъæугкæгтæн, уотемæй хъæбæр лимæнæй цардæй америкаг
инæлар (фæстагмæ Президент иссæй) Эйзенхауэр æмауой бий—
нонти хæццæ. Еу загъдæй, дан, æнæ мæн гъар комидзаг нæ
кодтонцæ. Фал син сæ фæндаг гьолон тикис ралух кодта.
Рацæй —рагъæр æй æма ин еу хатт, сонгун фингæбæл сæ
хæдзари мийнасæ гæнгæй, æ гъоси бауагътонцæ: "Нæ кизги нин
ракорæ, искæнæ си дæхецæн æнкъай",— зæгъгæ.
Уой уæлæмхасæн ба ма ин æ хæццæ лæвардтонцæ, æхца дууæ
милиуан доллæри. Фал Дзикъо не ’сарази æй.
—Æгъдауæй, зунди рахастæй си бæргæ неци зæгъæн адтæй,
æмбаргæ адæймаг, æнæбунати дзурд си не ’схаудтайдæ, — дзурдта
Дзикъо е ’мгъæугкæгтæн, — æрмæст æ бакаст мæ зæрдæмæ нæ
фæццудæй: æгæр листæг арæзтитæ, бæрзонд, борхелæ... уобæл
нæ лимæндзийнадæ фехалдæй. Нур, уинетæ, Эйзенхауэр иссæй
Америки Президент æма фæсмон кæнун: æнкъай агоргæй,
адæймагæн æрмæст æхецæй хатдзæгтæ кæнун нæ гъæуй, —
ниллух кодта Дзикъо...
КÆД МА ФÆЙЙЕРВÆЗОН...
Дзамурзæ, синхаг гъæуи гъудтаги фæдбæл уогæй, фембалдæй
æ хæстæгутæмæ. Зæронд уосæ ин æртикъахуг фингæбæл
æрбайвардта арахъи цунд, хъæбæр цигъди морæ æма уомæй
хъæбæрдæр кæрдзини къæбæр. Хуæргæ —хуæрун æ комидзаг æ
хъури ниххастæй. Къостай загъдау, æ еу цæстæ ма ’змалдæй, иинæ
нидздзангъир æй. Уотемæй æй зæронд уосæ хинцфæрсæ кодта,
цал æнсувæри ма айтæ, зæгъгæ.
Æрæгиау Дзамурзæн æ комидзаг ниццудæй, тухуолæфтгæнгæй
дзуапп равардта: — кæд ма æз раервæзон, уæд æртæ...
4 Ами Дзикъой пшурæхътсе фæцсенцсе.
92
Мæрзойпги Сергей
ФУСУН
Гæгку æ рагон лимæн Кæломæ бæргæ бафусун кодта, фал дæ
балгъетæг хуæздæр хæдзари ма ’рфестæг уа: мæгур, уазал, та —
лингæ. Уотæ рæхги гъæунгæбæл рацæйхастонцæ зиан.
Мæрддзогойни æхсæнæй игъусуй гъарæнгæ, дæ—дæдæй, мæ бон,
ци талингæ хæдзарæмæ дæ хæссунцæ, зæгъгæ.
Уæд Гæгку Кæломæ дзоруй:
— Тагъддзер, дæ хæдзари дуар рахгæнæ!
КА ЗУНДГИНДÆР ÆЙ
Дигоргоми Мæхчески зилди саугинæй куста гурдзиаг лæг Лав —
ренти Цъеретели. Адæм ин кадæ кодтонцæ, берæ хуæрзти син
бацудæй. Æппун неци, фал Мæхчески дууæуæладзугон скъола дæр
не’саразта.
Еу кувд, еу садахъайæй дæр æй цох нæ уагьтонцæ. Уæдта ин
цæстæмæ . миутæй ниуазæнтæ лæвардтонцæ. Еу уæхæни дæр
бабæй уотæ. Изæрæй бадтæнцæ кувди, минасæ кодтонцæ,
сæрмагондæй бабæй ин лæвардтонцæ ниуазæнтæ. Ка Устур Ху—
цауи туххæй, ка — Уасгерги, ка — Киристе, Изæдтæ æма Идаугути
туххæй. Уотемæй ин æнæбари берæ ниуазгæ æрцудæй.
Сæумæй, мæгур, æ сæр ресунæй тъæпп хаудтæй, уотемæй æ
бæх раласта дон ниуазунмæ.
Бæх рæсог сауæдонæй æ фагæ баниуазта æма æ сæр
исæргъувта фæстæмæ ’здæхун æнгъæлдзау, куд иннæ сæумити,
уотæ.
Саутин æй бæлæгъмæ раздахта æма имæ дзоруй: баниуазæ мæ
ииуазæн!
Нæй, неци, бæх не’гъосуй.
— Баииуазæ устур Хуцауи туххæй... Уасгергий туххæй...
Изæдтæ, Идаугути туххæй, — лигъстæ кодта Лавренти æ бæхæн.
Фал имæ ку нæ байгъуста, уæд æ реуæй исиста æ дзиуарæ æма
’й бæхи реубæл æркодта.
Гъæунгти’й адæм десгæнгæ фарстонцæ цæмæн уотæ бакодтай,
зæгьгæ.
— Е мæнæй зундгиндæр æй, — загъта Саугин.
’ Поэзи æма прозæ
ДУУÆ ДЕЗБРТИРИ
Бидзига тутъдæй ледзгæ ракодта, æ синхон Тутул ба си æхе
баримахста.
Синхонтæ ба уæхæн адтæнцæ æма сæ дзурд кæрæдзебæл
иекæд бадтæй, раст дзубанди дæр син арæх хилæ расаидæ.
Еу хатт бабæй рахилæ ’нцæ æма Тугул Бидзигайæн рафедис
кодта уруссагау:
—Ах ты дезертир!!! <
Бидзига æ дууæ æихулдзи фæхъхъел кодта, уотемæй- имæ
амонуй:
— Оба, оба, æнæзунд!
’ТАУИТТИТЕМУРЧИ в -
Дигоргоми дзурддзæутæ æма циргъзунддæр лæгтæй еу адтæй
Тауитти Темурчи. Уомæй байзадæй берæ циргьзунд, кардикомæй
кæрдæгау зæгьдтитæ, куд "Бон даргъ —Нарæ хæстæг", "Бон дин
нæ хъæртуй — де ’хсæвæй ибæл бафтауæ "æма æндæртæ.
Темурчи, уомæй игъауги ма адтæй - адæмуарзон, рæдау æма
æргомзагьд адæймаг.
ВОДА, ВОДА1 ! : .
Синхонтæй еу силгоймаг Темурчий бахудта сæ хæдзармæ, мæ
арæхъти гъæдæ мин рауинæ, зæгъгæ. Темурчи сикъа райста,
Хуцаумæ бакувта, берæ хуарздзийнæдтæ аци хæдзари æфсийнæ
æма бийнонтæн исагкаг кæнæ, зæгъгæ.
Уæдта арахъæй æвзарæгау еу хупп искодта, дуккаг...
— Гъо, тиллæг дæхе адтæй æма уомæй дæ барæ дæхе, фал ма
иин нæ еумæйаг дон ба цæмæн фæцъцъæхуæл кодтай, — загьта
Темурчи.
—Уæй —уæй, мæ йарт, мадта миы си нæхе Дзæппо ба "уадæ,
уадæ" ку загьта...
— Е дин "уадæ, уадæ", нæ фал "вада, вада" загъта дæ арахъæй,
— бафтудта ма Темурчи.
БÆЛÆСТИ ХУÆРД
Колхози правлени Темурчий нснисан кодта рæзбунæи гæсæп,
бæлæстæ бæгьæуай кæнæ, зæгъгæ.
Рæзбун адтæй Коми кæрони фæндаги билæбæл. Еци рæстæги
адæм хонхæй будурмæ цудæнцæ фулдæр фестæгæй, кенæ
ОА
Мæрзойти Сергей
галуæрдунтæй. Сæ уолæвд æркæниуонцæ Темурчий уосонги цори
сауæдони билæбæл.
Алли фæидаггон, алли бæлццонæи дæр Темурчи фæттæрегъæд
кæнидæ æма ’й барветидæ бæлæстæмæ, — дæ ком расатæг кæнæ
фæткъутæй, дæ хæццæ дæр си райсæ дæ сувæллæнттæн, зæгъгæ.
Уотемæй бæлæстбæл нæмут нæбал байзадæй æма Темурчи
бафардæг æй хонхмæ æ хæдзармæ. Колхози хецауадæ имæ
фæдздзурдтонцæ хилæмæ, — бæлæстæ цæмæн бахуæрун кодтай
дзæгъæлцæуæг адæмæн, зæгъгæ.
— Еунæг бæласæ хуæрд дæр нæййес уæ рæзбуии, фæццотæ
æма сæ банимаетæ...
-^Бæлæстæ нæ, фал фæткъутæ, фæткъугæ!...
— Бахатир кæнетæ, мæ гæдзæртгæ, фæл мæнæн, — Темурци
фæткъутæ багъæуай.кæйæ, зæгъгæ, неке загъта, бæлæстæй ба еу
дæр нæ фæгъгъудæй.
'««.
БЕРÆГЬ ÆМА ÆРТÆ ЛÆГБЙ АРГЪАУ
Еу хатт, дан, æртæ лæги — колхози бухгалтер, зоотехник æма
агроном— фæццæйцудæнцæ хумрæбунти. Æвеппайди сæмæ
хæмпæлæй берæгъ рагæпп кодта æ>1а син уотæ зæгъуй:
— Хуæргæ уæ кæнун, æрмæст мин зæгъетæ ка айтæ?
4 — Бухгалтёр, зоотехник, агроном.
—Дæ цæрæцбон берæ, агроном. Ду цо, дæу нæ хуæрун, сумах
ба фæллæууайтæ! ■
— Уæдцæмæн? — бафарстонцæ бухгалтер æма зоотехник цъæх
берæгъи.
— Агроном, уинетæ, хумтæ æнæхсæст, æнæкойгондæй ииу—
уадзуй. Исхъамил унцæ æма си мæхе æнцонæй баримæхсун.
Сумах ба, колхози фустæ уæхуæдтæ равгæрдетæ, фиисгæ ба сæ
мæнб’æл никкæнетæ, — дзуапп равардта берæгъ.
ÆЗ ДÆМÆ ФУЛДÆР ÆХЦА РАВАРДТОИ
— Рацæргæ дууæ синхони — Гæбуло æма Пъæбуло еу хатт
синхаг гьæумæ фæццæйцудæнцæ иуазæгуати.
— Нур фусунтæмæ зæронд уосæ æма нæуæг кидзæ ку ес, уæд
сæмæ ревæдкъохæй куд бацæудзинан? — бафарста хийнæйдзаг
Гæбуло е’мбали.
— Раст зæгьис, уæллæхи! Къанфеттæ уæддæр балхæнун гъæуй.
95
Поэзи æма прозæ
— Уæууа! Æхца райсун ми куд феронх æй! — æ къохтæ æ
дзиппити ратъунсгæй, фæккодта Гæбуло.
Ци гæнæн ма адтæй, гъæугæрон ,тукани Пъæбуло балхæдта
кили ’рдæг къанфеттæ. Гæбулой фæндадтæй, фусунти зæронд
уосæмæ сæ æхуæдæг куд равардтайдæ, уотæ, фал Пъæбуло дæр
федар хуæстæй тухтонбæл. Æма хæдзари æфсийнæмæ къанфеттæ
куд фæццæйлæвардта, уотæ имæ Гæбуло фæццурд æй:
— Ци минкъий балхæдтай, æз дæмæ фулдæр æхца ку равард—
тон... ’
МЕДÆМÆ ДИН ЗÆГЪИНÆ, ФАЛ...
Гамбол гъудддги фæдбæл бафтудæй еу гъæумæ. Гъæунги ’йбæл
æнæнгъæлти фембалдæй еци гъæугкаг, æ рагон зонгæ, Тембол.
Кæрæдзебæл бацийнæ кодтонцæ, "хуарз, дзæбæхæй". бафарс —
тонцæ. Уæдта ин Тембол уотæ зæгьуй:'
— Иуазæг дæ, Гамбол, медæмæ дин зæгъинæ, бæргæ, фал не
’фсийнæ нæхемæ нæй, æ цæгатмæ рандæй, æма...
— О, æма де ’фсийнæ уæ хæдзарæ дæр æ рагъи фæххаста æ
цæгатмæ? — бафарста Гамбол.
УАЗАЛ ДОРБÆЛ МА БАДÆ
Хадзимуссæ фаллонгун адæймаг адтæй, сауæнгæ æ базæронди
бонтæмæ дæр колхози куста.
Уæд еу бон æ кæрЕ[æ е усхъитæбæл, уотемæй бадтæй сæ тургъи
еу устур дорбæл. Æ синхон Заурбег имæ дзоруй, — уазал дорбæл
ма бадæ, Хадзимуссæ, фæссæйгæ уодзæнæ, зæгъгæ.
— Ма мин тæрсæ, Заурбег, уазал дорбæл мæ нæ колхози
хецæуттæ раги исбадун кодтонцæ.
Дзодзати Вано
УАЛДЗИГОН ЦИЙНИТÆ
Еутуремæн дæр хъæбæр æхцæун фæууй уалдзæги ралæуун.
Фал арæзтадæ кæми цæуй, уой гъæуайгæс Федарæй æхцæуæндæр
ба некæмæн æй æма адтæй. Карз косгæй, æмбурд кæнуй уæгьдæ
æвгитæ, кæцитæ саугомау зиннунцæ тæнæг мети бунæй. Даргъ
зумæги ци æвгитæ исуæгъдæ кодтонцæ кос1утæ æма ке фехсиу—
онцæ фæрсæрдæмæ, етæ иссæнцæ еутурæй фондз голлагей идзаг.
96
Дзодзати Вано
Айдагъ Федар нæ, фал аразгутæ дæр нæбал лæудтæнцæ мет
ниттайунмæ. Мет куд тайгæ цудæй, уотæ сæхе æвдистонцæ.
фæззæг ци аразæн æрмæг уагьд æрцудæнцæ, етæ. Кæд цементи
лæхудзæ нæбал бæзтæй, уæддæр агори, бетонæй плитатæ,
къæразги рамкитæй æнгъизтæй пайда кæнун. Еу къуми байгон æй
январи мети буни ка фæцæй, феврали ба ке исфинстонцæ, еци
къран æма косгутæ нйгъгъæр кодтонцæ "ура", зæгъгæ.
— Нур ба бауолæфдзинан еу æртæ къуæрей, — ходгæй загъта
прораб.
— Нæ гъæуй ницъцъæх уни уæнгæ гъæр кæнун телефони
трубкæмæ, цæмæй нин радтонцæ, зæрдæ нин ци агори æма
бетонæй плитатæй байвардтонцæ, уони.
Еу къуар боней фæсте хецау æрдзурдта телефонæй.
— Цæмæннæ коретæ аразæн æрмæгутæ?
— Косæн ци æрмæгутæ исэкономит кодтан, уонæй, — дзуапп
равардта прораб.
— Ци æрмæгутæ исэкономит кодтайтæ, уонæй? Кæцæй? —
хъæбæр деси бацудæй хецау.
Еу къуар боней фæсте хецау равардта аразгутæн устур преми.
Райони газетæй æрбацудæй хузесæг æма син сæ хузæ исиста
транспортери рази. Аразгути æстаунцæ, дæнцæ си хæссунцæ,
цæунцæ сæмæ сæ кустбазонунмæ.
ЕСКÆД ФÆУУИНДЗИНАН...
Æхсæвæри фæсте, Федар, цума некæмæ дзурдта, уотемæй
бафарста:
— Ци гæнæн ес, исон каникулти фæсте скъоламæ...
—Уой! Ма дзорæ, — нийнæфтæй Людæхан, — куд тагъд
ратахтæй рæстæг...
— Ох, ох, ох!... Фæстæмæ фæккæсун дæр нæ бон не ’ссæй, —
дзоруй Федар. — Гъей! Минкъий, дæ киунутутæ бацæттæ кодтай?
— Гм, гм, — бахъурхъур кодта 10 —анздзуд Витя, цидæртæ
финсгæй.
— Райдæдтонцæ гъуддаегтæ, — нийнæфтæй Людæхан.
— Хуарз, мамæ. Цæбæл тухсис... Сæ^мæ мæ райгъал
кæндзæнæ?
— Цал сахаттебæл дæ исистун гьæудзæнæй? — рафарс —
та Федар. — Æвæдзи дæ æз ...
7 Ирæф №2
97
Поэзи æма прозæ
—Уæдмæ ду рандæ уодзæнæ. Мамæ мæ райгьал кæндзæнæй
аст сахатти дæс минутти гъæуаггин куд уа, уотемæй.
— Хуарз, хуарз, — исарази æй Федар. — Æз уæд надбæл
уодзæнæн. Исонмæ дæмæ ци пълан ес?
— Ци пълан? ... Уодзæнæй мæмæ æхсæз урокки, уой фæсте ба
музыкæ, англиссаг æвзаг, тренировкæ, изæрæй ба кружок ...
— Циуавæр кружок? — бафарста Федар.
— Астрономий кружок. Æрæгиау æрбацæудзæнæн.
Людæхан зæрдæбунæй нийнæфтæй.
— Цæбæл инæфис? — бафарста Федар, — гъæугæ гьуддаг æй.
Астрономи — æнæ уой нуртæккæ некумæ размæлæн ес. Иннæбон
ба фæууиндзинан кæрæдзей?
— Æвæдзи, нæ, — дзуапп равардта Витя. — Æхсæз урокки, дууæ
кружокки, пъесæ цæттæ кæнун, шахмæттæ, æвæдзи, нæ ...
— Хуцаубони ба куд? — æнгьæлкæсгæй бафарста Федар.
— Хуцаубони концерт дæтдзинан.
— Мадта... кæд... — Федарæн æндæр ести зæгьун æ арми нæбал
бафтудæй.
— Нуртæкки æркæсдзæнæн. Витя рахатта æма кæсуй æ
рæспйсанимæ. — Уотæ, уотæ, ами бон дæр иæ. Мæнæ 11 —аг
февра ... , нæ, нæ уайуй, — полуфииал, æз си гъаздзæнæн.
Æркæсæн, æркæсæн... Олимпиадæ, Спартакиадæ... Мартъий ка—
никултæ, еу минкъий уæгъдæ ... .
— Эх! — нигъгъæр кодта Федар, — мартъий мæ кусти фæдбæл
изолмæ цæун!
— Мадта кæд фæууиндзинайтæ кæрæдзей, — никкудтæй
Людæхан.
— Неци кæнуй, ма тухсæ, Людæхан! Нæуæг анзи бæрæгбон
еумæ рарвистан, каникултæ ... Нур 6а гъуддаг уотæ ’й ...
Федар биццеуи усхъæбæл æ къох æрæвардта. — Неци кæнуй. ’
Ахур кæнæ. Кæд ескæд фæууинианæ кæрæдзей!
КА ЦÆЙБÆРЦÆ ФЕДА?
Федар курдиадæ ниффинста хецауадæмæ, цæмæй æркæсонцæ
лифтæй ка пайда кæнуй, уонæй алкæмæн дæр цæйбæрцæ федгæй
æхца, уомæ. Финсуй: "Руслан цæруй æстæймаг этажи, æз ба
цæрун æртиккаг этажи. Лифтбæл ба федæн æмбес æхца".
98
Дзодзати Вано
Куддæр хецауадæ гъасти гæгъæди райста, уотæ имæ
æркастæнцæ æма сæмæ раст фæккастæй.
— Ка бæрзонддæр цæруй, е гъæуама феда фулдæр æхца, —
загьта Ехъя. — Нуртæккæ ракæндзæнæн цæргути номхигъд.
— Бийнонтæ цал адæймаги æнцæ, уой ма байронх уо, — баф —
тудта дзубандибæл Кермен. — Федæн гъæуама адæймаг —
этажбæл.
— Хасан алкæддæр рабадуй æ уоси хæццæ, — загъта Людæхан,
— кæрæдземæй некæд æртæсунцæ. Дууæ адæймаги, лифт ба
иссæуй хæрдмæ еунæг хатг.
— Алли бийнонтæн дæр искæндзинан аргъ, — загъта Ехъя.
— Банимайун гъæуй адæймаги уæзæ дæр, — исдзурд—
та Людæхан. —Хасан æма æ уæсæ æнцæ еунæг Екатиринæй
рæуæгдæр.
--Æцæгæйдæр, — дзоруй Ехъя. — Гъæуама иимад æрцæуа
бийнонти уæзæ дæр.
—Уалдзæг æви зумæг? — бафарста Керим. — Зумæг еуетæ
дарунцæ уæззау кæрцитæ. Мæйæ еу хатт барун гъæудзæнæй
цæргути уæзæ. Еуетæ фæххуæрзхуздæр уодзæнцæ, иннетæ ба ...
Фарста цума лухгонд æрцудæй, уотæ фæккастæй хёцауадæмæ,
фал кедæр зæрди æрбафтудæй хæдзари цæргутæмæ иуазгутæ дæр
ке фæццæуй, е.
— Гъæуама иуазгуги туххæйдæр еу минкъий федонцæ, —
загъта Ехъя.
— Иуазгутæ фæйнæхузон фæуунцæ, — дзоруй Кермен. — Еуей
фæгъгъæуй дуккаг этажмæ, цæугæ ба искæнуй æртиккаг этажмæ.
Фæстæмæ дуккаг этажмæ æрæздæхуй.
— Рæдуйгæ ка кæна, еци иуазгуги туххæй фулдæр федун
гъæудзæнæй, — загъта Ехъя.
— Иуазгутæн сæ уæзæ дæр иронх кæнун нæ гъæуй, — ис —
дзурдта Кермен.
— Еутур дзубандитæбæл дæр дзæбæх басагъæс кæнун гъæуй,
— загъта Людæхан.
Фæссагъæс кодтонцæ, баунаффæ кодтонцæ. Бацудæнцæ Фе —
дармæ æма ин алкедæр æ бæрзæй еу цæф никкодта, сæ сæртæ
син ке фæрресун кодта, е’нæгъæутæ курдиадæй, уой туххæй.
Еутурæй дæр рабадтæнцæ лифти æма рандæ’нцæ æстæймаг
этажмæ — Руслаымæ ниуазунмæ.
•V
99
Поэзи æма прозæ
ЦИ ÆЙ ГЬÆУЙ?
Федармæ фæдздзурдта хæдзари хецау æма ’й бафарста:
—Дæ фурт алли изæр е ’мбæлтти хæццæ бацæуæни цæмæн
бадуй, ци фæккосунцæ?
Федар хецауæн дзуапп нæ равардта. Æрбацудæй сæх’емæ æма
дзоруй:
— Æцæгæйдæр, цæмæн бадуй бацæуæни? Ци æй гъæуй? Ци ин
нæ хъæртуй? Ес телевизор, бадæд æма имæ кæсæд.
— Дæхуæдæг ба уой кари ку адтæ, уæд изæрæй уæхемæ
бадисæ? — мæстгун фарст æй бакодта æ царди æмбал Людæхан.
Хъæбæр нитътъæпп кодта дуар æма иннæ авармæ бацудæй.
Федари зæрди æфтудæнцæ æ сувæллони рæстæги цитæ кодта,
етæ. Хæдзари бадæн ин на ’дтæй. Цардæнцæ еунæг авари. Уидæ
уотæ æма е ’мбал Руслани хæццæ берæ фæгъгъазиуонцæ
шахмæттæй. Кæми ба къуаремæй æрæмбурд уиуонцæ сæ еу
æмбалмæ, кæцитæн сæ цæрæнбунат адтæй устур. Гъазиуонцæ,
зариуонцæ, кафтонцæ.
— Цæбæл бадис! — нигъгъæр кодта Людæхан. — Æз
фæгъгъезæмарæ кодтон, нихснадтон къелай æмбæрзæн, цæмæй
ибæл ду бадай, уой туххæй, æви ...?
Федар æ гъудитæй фегъал æй, фестадæй æма бараст кодта
иннæ авармæ.
— Кумæ? — нигъгьæр бабæй кодта Людæхан, — пъолнуртæкки
нихснадтон æма си ду нæ хъæртис!
Федар ма сагъæс кодта æхе, æ фурти цардбæл, нæй фæндæ
адтæй æндæр естæбæл гъудц кæнун. Бацудæй къухнимæ, Райста
сигарет æма иссугъта спичкæ.
— Цо тамаку думунмæ, æртайæндонæмæ, — нигъæр бабæй
кодта Людæхан. — Дæ тамакуй хъуæцæй къæразæмбæрзæнтæ
ниббор æнцæ! Æрмæст тамакуй бугътæ ма фæккалæ зæнхæмæ
æма ...
Федар исбадтæй ванни кæронбæл, тамакуй бугътæ калдта æ
къохмæ æма сагъæс кодта: ци нæ хъæртуй мæ фуртæн?
Устур хецæн цæрæнбунат, телевизор, магнетолæ ... Кæсæ сæмæ
æма игъосæ, Людæханæн хъæбæр балихстæ кæнгæй, æвæдзи
киунугутæмæ дæр бауадздзæнæй æвналун.
— Нæ лæдæрун — мæ фурт нæ хæдзари цæмæннæ фæууй, ци
ин нæ хъæртуй, — сагъæс кæнуй Федар.
100
Гобати Геуæрги
Гобати Геуæрги
ГЕНÆ РАЗДАХТÆЙ СКЪОЛАМÆ
Генæбæл исæнхæст æй авд анзи. Бацудæй скъоламæ. Ахури
анзæн æрмæстдæр е’мбес фæцæй, Генæ ба базудта кæсун, финсун
æма нимайун.
Бадтæй уроки. Кастæй къæразгæй. Хор дæр æ тунтæ еугурæй
дæр исаразта Гени дууæ цæстемæ.
Гъæунгæй Генæмæ дзæбæх зиндтæнцæ, къахдзонæгътæбæл ци
минкъий биццеутæ гьазтонцæ, етæ. Еци рæстæги Генæ цæбæлдæр
расагъæс кодта, уæдта æ киунутутæ рамбурд кодта. Æ пъартфели
сæ рафснайдта æма фæрраст æй дуармæ.
— Кумæ, Генæ? — рафарста ахургæнæг.
— Куд кумæ? Нæхемæ, — цубурæй загъта æма уайтагъд
фендæдуар æй.
Сæхемæ ку’рбацудæй, уæд æ мадæн загъта:
— Мамæ, æз скъоламæ нæбал фæццæудзæнæн.
— Цæмæннæ? Еске дæ, миййаг, бафхуардта? — тарстхузæй
рафарста мадæ æ фурти.
— Æппундæр неке, фал скъоламæ ба нæбал фæццæудзæнæн, —
хъæбæрæй загъта Генæ.
— Мадта ци косдзæнæ?
— Куд ци косдзæнæн? Косдзæнæн.
— Цæмæй?
— Куд цæмæй? Мæнæ ду цæмæй косис, уомæй.
(Генæн æ мадæ ба куста дохтирæй).
— Хуарз, — исарази æй мадæ æ фурти фæндонбæл. — Мадта
дин мæнæ еу минкъий фæдзæхст. Мæнæ аци гæгъæдибæл ра—
финсæ, гриппæй ка сæйуй, уæхæн адæймагæн хуасæ.
Мадæ Генæн равардта, рецепттæ кæбæл ниффинсунцæ, уæхæн
гæгъæдий гæбазæ.
— Макудрафинсон? Циуавæрхуасæфинсунгъæуй? — тухст —
хузæй фарста Генæ, æ мади цæститæмæ комкоммæ кæсгæй.
— Финсун гъæуй латинаг дамутъатæй. Циуавæр хуасæ, уой ба
ду гъæуама дæхуæдæг зонай. Ду нур дæхе дохтир ку хонис.
Генæ дзæвгарæ фæббадтæй, фал ин финсун неци бантæстæй.
Æппун фæстагмæ ба загъта:
101
Поэзи æма прозæ
-Мæн зæрдæмæ дохтири куст нæ цæуй. Уой бæсти æз папæ
ци кæнуй, уæхæн куст кæндзæнæн.
— Арази, папæ ци куст кæнуй, уой кæнæ ду дæр, — æ фæндон
загъта мадæ. Æрбаздахтæй Гени фидæ æ кустæй.
— Папæ, æз скъоламæ нæбал фæццæудзæнæн. Уоми ке
цæунцæ, уони æз еугурæйдæр хуарз зонун, — загьта Генæ æ
фидæн.
— Мадта ци косдзæнæ? — тарстхузæй рафарста фидæ дæр æ
фурти.
— Косдзæнæн.
— Цæмæй?
—Ду цæмæй косис, уомæй.
(Фидæ ба куста токæрæй).
— Хъæбæр хуарз, — исарази æй фидæ фурти фæндонбæл æма
æ дзиппæй исласта гæгьæдий устур тухтонæ. — Мæнæ дин исон
ци куст кæнгæ уодзæнæй, уой хузæ. Еуæй —еу рауæнти ма си
рæдудтитæ ес æма сæ исраст кæнæ. Тагъд — тагъдæй ибæл кустон
æма...
— Гъе, е æндæр гьуддаг æй, — бацийнæ кодта Генæ æма æ фиди
къохæй раскъафта берæ хæнхитæгонд гæгъæди. Æ цæстæ ибæл
лæмбунæг рахаста, цума ин еци куст рагæй зонгæ адтæй, уоййау.
Мадæ æма фидæ кæрæдземæ сæ цæститæ æрникъолиуонцæ.
— Папæ, ами æз неци лæдæрун! — кæугæй исдзурдта минкъий
биццеу æма гæгъæди багæлста æ фиди гъæбесмæ.
— Мадта бал æз мæхуæдæг ракосдзæнæн, ду ба бал.бауолæфæ,
— загъта фидæ æма косун райдæдта кърандас æма линейкæй. Æ
цæсгоми цъарæ кæми æрбанхъирттæ уидæ, кæми æ медбилти
баходæзмолæ кæнидæ.
— Панæ, дæ тæрнихбæл ба уæхæи ханхæ цæмæн фæззиннуй?
— рафарста Генæ æ фиди.
— Етæ, æвæдзи, хæнхитæ нæ ’нцæ, фал æнхъирггæ’нцæ, —
дзуапп равардта фидæ.
— Ма дæ еци æнхъирттæ дæ кусти цæмæн гъæунцæ?
— Уомæн æма берæ фæййахур кодтон, тугъди дæр адтæн,
цæмæй дæу хузæн кæстæртæн ахур кæнунæн бартæ уа, уой
туххæй. Уæдта берæ æнзти косун. Магосайæн фæууй æ бауæр
лигьз æма уорсцъарæ, — загьта фидæ.
102
^ Хъойбайти Сергей
— Æз исон скъоламæ цæудзæнæн, — арф ниууолæфгæй, ис-1-
дзурдта Генæ æма æ фиди гъæбесмæ æхе багæлста.
Хъойбайти Сергей
МАЛИТИ ГЕУÆРГИЙÆН
Бадун Ирæфи билгæрон,
Ирæфи зартæ — æгæрон.
Мæнæ, нийгъустон: е — "Федог",
Уомсе базмæлуй лæги тог.
Е сей не ’гасемсен фæдзæхст,
Зæрдсен фетингдсер уй æ дзсехст.
Цæуй еу сур—сур кæцæйдæр: ’
Ейсе — Дзирасгсе, ций æндæр?
Æваст цæстæбæл рагъазуй
Медхонх, хуæнхбæстæ. Раст куд æй,
Уотæй уинун, зæрдæ гъæрзуй,
Кæсун, кæсун имæ зудсей.
Мсенæн хуæнхбæстæ — севецуг,
Уомæй алкæд дæн къæндзæстуг.
Ирсеф дæ зарти игъусуй,
Е дсе æ зарти иМисуй,
Кæми ’йгъæлдзæг, кæми мæтъæл,
Заруй дæ зартæ се хсетсел.
Цъæхъал цъæхъали æййафуй,
Ирæф де ’мдзæвгитæ уафуй.
***
Мадта куд адтайсæ зулун,
Дæумæ ка ’рхастайдсе азум?
Ка дсе расхуста дæ цудæй,
Етсе ка ’дтæнцæ æмбурдæй?
Зæгъун аци фседбсел мæ загьд:
Хуцау, фегъуссед ссе бундзагъд!
Бæзтæ уонсен ду изседсен,
Адтæй алке дæр си æздæн,—
Соцъа зæрдитсе ма хахур.
Уонæн уоййид адтсей с’ахур.
103
æма прозæ
Кодтай сæ хъор ду дæ кадæй,
Еу си де ’нгулдзи аргъ на’дтæй,
Æрмæст дæ уиндæ нæ — де ’ндарг
Кастæй уонæмæ сæнтсау марг.
Æма загътонцæ ди гъеуæд:
"Гъенур цийфæндуй дæр фæууæд,
Гъейæ адæмæн æй се’знаг,
Уой ун ами уодзæй тæссаг.
Æрвист Сибирмæ æрцæуæд,
Æд сæр, æд зайнæ исæфæд"
Уоми фесафтдæ æвудæй,
Мæлæн абони дæ фудæй.
***
Мах дæр цидæртæ æвзарæн:
Финсæн, поэзимæ гъавæн.
Ес нин журнал, æ ном — "Ирæф",
Ке бон цæйбæрцæ’й, уой кæнæн.
Ка ни — сабур, ка ни — кæрæф,
Бсеззис алкæддæр нин нцфсæн.
Фал ксед дзæвгарæ и рæстæг
Рандæй, уæддæр нур ма хæстæг
Дæумæ неке’й ни æнгæрон.
Зæгъæн не ’нккæт дæр уой æргом.
Кæд дæ мæсуг даст нæма æй,
Уæд е махæн лиагъæ куд нæй!
***
Æз ба зæгъун: ес дин мæсуг!
Зонæ, ке æй е дсехе конд.
Налхъут — налмастæй æй гъæздуг.
Рандæй кæбæлти, цо! — бæрзонд,
Æй сугъзæрийнæй хъазардæр.
Уомæн се хурфи ес уод дæр,
Æ уод — Дигори уодтæй конд,
Уæд куд уодзæнсей е фудконд,
Лæууй æрттевгæ, æй федар,
Æхгæд не ’рцæудзæнæй æ дуар,
Хъойбайти Сергей
Цалдæн Дигорæй уа ’змæлæг,
Уседмæ не’суодзæнæй ниллæг.
Гъай—гъай, не ’рцæудзæнæй иронх
Дæ ном нæхемæ ’ма фæсхонх,
Уодзæй алкæддæр фæнзуйнаг ...
Дзурдтæ ка ’ссердзæй дæу агкаг?!
ЗÆРОНД БÆЛАСÆ
Æ цæнгтæ — хускъитæ,
Æ хурфæ — мура,
Æ фæрстæ — гъоргъитæ,
Усед е куд цæра?
Цæгат æрдиги ’йбæл
Цъæх пъузæ тухсуй,
Зумæги уазалæн
Уседдæр нæ бухсуй.
Кæддæр таукел адтæй,
Рæзсе лæвардта,
Уой рæзæй алкедæр
Æ фагæ хуардта.
Гъенур æрзæронд æй,
Æ къоси кæуй:
Лдзал æнæконд æй, —
Хатир нæ кæнуй.
Гъар хори цъита ’ймæ
Уæддæр æрхъæртуй, —
Æ цæуæт — æ фарсмæ:
Æнхæст нæ нæтуй.
105
Поззи сема прозæ
ИÆ УАДЗУЙ ЦÆРУН
Хъæбæр гъæздуг — нæ базар:
Цо ци си нæййес!
Фал алци дæр си хъазар...
Дзæгъæли’й мæ дес.
Ци ’й мæ тухст? Ес си тавар,
Асландæр нец ’ес.
Хуарз тавар хуннуй "æфсар",
Е сей зæрди нез.
Ес еу гъуддаг: æй мæ бон
Бафæрсун æрмæст,
'Ма байзайуй уæд игон
Десозй мæ гъæлæс.
Æстъегъуй нæ нæ базар,
Еуварсæй ксесун —
И æргътæн мæ сæ азар
Нæ уадзуй цсерун.
ЗÆРДИ МАСТ
Еруп си косæг адæмбæл æма æцæг
комкунисттæ ка адтæй, уопæбæл
гадзирахаттæй ка рацудæй, еци ком—
мупистоп партий уæлдæр бупæтти
косæг партократти ном.
Зæрдæ куддæр слæууй хеваст,
Хсессуй адæммæ е æ гъаст.
Дзорæ мæ зæрдæ, — фæндараст!
Сæхе дардтонцæ изæдтау,
Ейæ адтæй уонæн се ’ыдау;
Еугæр за1ътай син ести фау,
106
Хъойбайти Сергей
Уæд син фесафтдæ сæрбæлтау,
Неке загътайдæ ди — "æвгъау".
Адæм рартæстæпцæ уонæй, —
Цард син куд н’ адтæй фæндонæй.
Сæ каст адæммæ — бæрзондæй,
Цæргæй адæмæн сæ тогæй.
Кустмæ ластонцæ хуæдтолгæй
Уони алкæддæр. Ций трамвай?
Кенсе автобусæй зæгъай...
Ци ’нцæ етæ, уой хуарз зонгæй.
Адтæй сæйгæдæнттæ уонæн,
Хуæздæр хуастæ дæр гъеууонæн,
Ка си’схуссидæ рæууонæн,
Дзæбæх фæууидæ æ уодæн...
Кæрон ка ’ссердзæнæй уонæн!
Цауæн уарзтонцæ сæ уодæн,
Ирдтонцæ сирд, фалæ кæми?
—Кæми не ’фсарстæй лæгикъах,
Цудæй уордигæй сæ къæрах.
Бадгсей риндзæбсел æдзæстхез,
Нæдсер не’скодтайдæ ампъез, —
Адтсе’й сирдсортæ уонæбæл.
Гъæдæ фестидæ æмæзмæлд, —
Цагътонцæ сирд етæ цибæл.
Бсерæг бунати, цид, се’мбæлд.
Уæдта райдаидæ сæ кувд.
Ка си бауидæ кæуйнаг,
Ка си бауидæ ласуйнаг,
Уой дсер сосæкки. — Бæдæйнаг!
Ейæ партий сæр — ходуйнаг.
Уотæ нимбудæнцæ ссерæй,
Дзоргсей трибунæй æздæнсей,
Еу си иннемæй гъæрдæрæй.
Биндзсе сурдтонцæ сæ номæй.
Адсем ка ’дтæнцæ — ка уонæн?
Ссехе кодтонцæ, цид, фæрсæг.
Кæнгæй алцидæр сæхуæдæг^
Ссе цард дессаг ’ма севеллон,
Поэзи æма прозæ
Етæ куд н’адтæнцæ гъолон,
Есгæй адæмæй сæ хъалон.
Еу си иннемæй фудагдæр,
Еу си иннемæй давæгдæр,
Сæ уод не ’фсастæй гьеуæддæр.
Бæргæ, ку ’рцудайдæ ахæр,
Дунд ку фæцайдæ сæ къахгъæр!
***
Зундбæл адæми ка фарста?..
Мах ан адсемæн, дан, сæрбонс,
Е дсер кастæй сæмæ æгæр.
Еу си не ’сдзурдта нæ сæрбæл,
Еугсер гъуддаг кодта хæмпæл,
Бацан фудцарди амæттаг.
Мах ан бохъгæнгутсей гъæстаг,
Уонæн æргом иссæй сæ худт,
Уогæй сугъзæрийни æвдулд.
Ци уидæ, ци, махæн не ’взурст?!
Адтæй алцидæр нин æуурст,
Æма алцидæр нихъуæрдтан,
Киндзити мах рæсугъд гъазтан.
***
Мах кæд абони сайд фæцан
Æма не ’нккæт дæр зæрдрист ан,
Уæддæр не ’сонмæ æй нæ каст, —
Уодзæй сæ нивæ хецæн карст!
Нæ фæндæ еу — уодзйан хеваст,
Мах си багордзйан хъсебæр карз.
Нурмæ ка ’дтæй си партократ —
Æваст фестадæй демократ.
Уонæн сæ зунд, сæ зæрдихатт
Æнцæ фесиммæ ’ма фæлхат,
Æнцæ цъумур сема налат.
108
Хъойбайти Сергей
***
Кæддæр адтæнцæ сæрæндсер,
Ку адтæй сæ сæргъи гъиггаг лæг,
Уомæй тарстæнцæ æверхъау,
Ейæ ниввардта син æгъдау.
Адтæй никки ма гурумухъ: \
Еугæр еске хуæцуй фæрсмæ,
Уæд, цид, фегъусидæ æ мухъ...
Цæугсе Хуцаумсе уæд гъастмсе...
Гъæйтлæг фурмæстæй исдзурдта:
"Алке сæрбонсмæ лæбордзæй
Æма тондзйайтсе кæрæдзей.
Зæйуат ксендзйайтæ мæ фæсте,
Мæ маст дуйнебæл æрмæст е."
Рæстæг цудæй. Хецау рандæй, —
Уой сосæккити рамардæй
Къуарæй, балæй ма æмвæндæй.
—Топпæй? Кардæй? — Нæ, маргæй.
Ейæ нæ рандсей си арфæй,
Хæр—хæр кодта е æ тарфæй,
Мселгæй еу каст ма ракодта
Æма æ цæстæ рахаста
Карзæй се ’гасебæл, уæдта
Мсестæй уонæмæ æвзиста.
Мæлсет уонæй е нæ хизта...
Æма гъеуæд райдæдта тугъд:
Алке ссербонсмсе лæбурдта,
Еу сей иннемæй æскъафта, —
Адтæй алке дæр си агъуд.
Цæдес кастæй сæмæ фудконд,
Нур ин уинетсе се пурхгонд:
Бæстсе зæйуатмæ æрхъæрттсей,
И лсег кæсуй сæмæ мæрдтæй.
Æ загъд: "Тондзйайтæ кæрæдзей"
Цæуй абони дсер гъæйттæй.
Мах ба сайдтонцæ гулутау,
Не ’ссевд ку ’рцудайдæ фæлтау.
109
Поэзи æма прозæ
Нур дæр хуæздæр н’ан исæвдæй,
Нур ма не ’стъæлфæн нæ тæвдсей.
Ка ’дтсей серрæстæ коммунист,—
Фсецан аллирдигæй семъист.
Мах ан не’гас дсер пакъутунд,
Фалсе нсе фесавдæй нсе зунд,
Æма нсе нифс уæддæр цæруй,
Ейæ не ’усенгти абузуй.
Цард зелдох сей æма цсеуй,
Нсеусег æ фарнсе серзелуй.
Уотсей нсе за1ъд: хезсен сергом,
Уодзæй алцæмсен дæр ксерон:
Фуд лсег, фудбон ’ма фудрсестсег!
Усе цард цубур, кæрон — хсестæг.
МЕ ’РВОН СТЬАЛУ
Уинис мсе ду, ме’стъалу,
Цсефссе, дзсебæх цæфссе;
Содзсе, ма ’суо севзалу,
Нæ цард дзсебсех хсесссе.
Дсеумсе ’й мсе каст, ме ’стъалу,
Дсеубсел цæфст сей мæ нифс,
Дсеумсе ’й алкæд мсе табу,
Ду мип хъаурсе дæдтис.
Ксед мин дæ уинд ефстагмæ
Сау мегъсе сехгæнуй,
Ма е фæууй рæстæгмсе,
Уседдсер зсердæ тухсуй.
Кæд дсе сез бонирохси
Ие ’стæфун и хорæй,
Уседдсер ду мæн æноси
Еуварс ксенис хъорæй.
110
Хъойбайти Сергей
Бæттуй нæ мах еу тагæ, —
Нсеййес уомæн уинæн.
Махсен е сей нæ фагсе,
Цалдæнги ма цсерæн.
Федар зелгсе еу надбæл, —
Дуйней зелдох мах æй,
Дæуæн дсе над — Уæларвбæл,
Мсенсен мæ над Зсенхæ ’й.
Еумæ ’й махæн не ’сфæлдист,
Еумсе ’й махæн нсе баст.
Еугсер фсецан еске ’лгъист —
Еумæ ’й пæ мард севаст.
Тæрссе уомсей, корун ди,
Размæ тундзæ, тсехæ.
Ду дæр ерсе мæ кувди
Хъаурсе, табу зæгъсе.
Цсерсе, дзæбсех æрттевæ,
Калсе фæндон тсемæн,
Арвбæл дсе цуд ма ’ййевсе,
Ме ’зсед дсе ду мсенсен.
ДÆУ ТУХХÆН
Фсеххæтдзсенæн дсеуæн æз уселхуæнхти,
Нæ фсеттæрсдзæн къæбуртæй, зæйтсей,
Фсендонбæл нæ фæрсдзæнæн мæ къæхти,
Бурдзæнæн сенцонтæй уа, зинтæй.
Ма мæ фæрсæ, корун: "Цæмæн цæуис,
Ци агорис уæлхуæнхтæ мæнæн?"
А дуйнебæл мæ ду уотæ гъæуис...
Еу загъдæй ин нæййес исзæгъæн.
Ш
Поэзи æма прозæ
Уодзæнæй е мæнæн устур ерис:
Нихходай, идзулай гъеууой есгæй.
"Ци уодзæнæй?" — цæмæдесæй фæрсис.
—Деденгути баст эдельвейстæй.
СÆЙГÆ ДÆН.
"Сæйгæ кæнис?" — мæн фæрсис,
Цæмæн мæ фæрсис уобæл,
Дсеумæ ксесуй е гириз:
Маст бафтауис мæ тогбæл.
Сæйгæ дсен, æдта ци дæн!
Гъей, уæуусей, лæгуат бадæн.
Гъай—гъай сæйун, ци кæнон?
Цæмæй ссейун, уой зæгъон:
Алли бон дсер ан бæлццон.
Бселццон хезгæй ке бон сей...
Ка бауодзæнæй фунæй?
Ке бон æй æнцад ’схуссун,
Ка нсе райдайдзæй тухсун?
Æмбесæхсæвæ иссæй, —
Бæлццон зиннæг — некæцæй.
—Гæр, мадта кæми ’й нурмсе? —
Бацудæй зсерди хъурмсе...
Мæнгард рсестæг, тухст рсестæг, —
Фидбилиз лæгмæ хсестæг.
Еунæг бон ку уайдæ е, —
Ксерон ин сеппун нæййе,
Куйти рсейун исцæуй, —
Æвсеццæгæн серцæуй.
Бæлццон зиннæг нсема ес,
Фæффулдæр уй зæрди рес.
Истухсун, хауй ме ’мбес,
Куд зæгъон синхæн: "Фседес!"
Уæхæн незæй ка ’й кæдзос —
Нсе уинун сез мсе фалдзос.
Е бæллах — еу дсер нæййес,
Мæн хузæнттсе берсе ес.
112
Будайти Милуся
Будайти Милуся
МÆ ХЪÆУ
Мæ уарзон, мæ райгуырæн хъæу,
Мæ цины, мæ хъыджы, мæ рысты
Æппынæдзух мысын æз дæу!—
Ды кадджын дæ, кадджын мæ цæсты!
Æнæ дæу æнкъард у мæ цард,
Æнсе дæу æрхæндæг — мæ зæрдæ,—
Дæ номæй фæхæрын æз ард,
Мæ удмсе хæстæгдæр куы фæдæ.
Дæ ном дæр рæсугъд у дсеуæн,
Мæ Толдзгун — мæ рагбонты авдæн.
Дæ цинтæн мын ма уæд фæуæн,
Куыд зарон æдзухдæр дæ кадыл.
Мæ тулдзджын, мæ бæласджын хъæу,
Дæу уынын, дæу уынын мсе фынты,
Æнсе дсеу мсе бон цæрын нæу,
Æмæ дæм ыздæхын мсе зынты.
УАЛДЗÆГ
Абон та ралæууыд уалдзæг,
Абон та атади мит.
Нал дæ мæ царды ныр уазæг,—
Скодтай йæм рухс тынтæй хид.
Абон мыл уарзтад фæтыхджын—
'Рбакаст мæм амонды хур.
Алыгъд мæ зсердæйæ стыр рын,
Нал ис йсе размсе цселх дур.
Абон та булсемæргъ зары,
Зары мсе риумсе хæстæг.
Абон та банцади уарын—
Ралæууыд цины рæстсег!
3 Ирæф №2
113
Поэзи æма прозæ
Абон та райгуырдтæн ногæй—
Бамбæрстон уарзтæн йсе ад.
Абонта улæфын рогсей—
Цардæн æрцыди йсе рад!
МА МÆМ СНД, МÆЛÆТ
Ма мсем сид, мселсет—
Ацу мсенæй дард!
Ма мыл ксен къæлæт—
Адджын мын у цард!
Ма мæм цу хæстссг,
Ма мсем дар дсе къух,
Радт—ма мын рсестсег—
Ма’лвас мын мсе хурх.
Ма’мын ысксе хин,
Ма ’рбахой мæ дуар,
Ма мын райс мсе цин—
Бауадз мæ мсе бар.
О Хуыцау, æрксес!
Асур æй мæнæй,
Ма ныккал мæ къæс.
Бузныг дæн Дæуæй!
Ма мæм сид, мæлæт—
Ацу мæнæй дард!
Ма мыл кæн къæлæт—
Адджын мын у цард!
УАРЗТ
Уарзты адсей тоны зæрдæ—
Уарзты цинæй райгуырд зарæг.
Уалдзæгæй ныррухс и бæстæ —
Уалдзæг у мæ цины барæг.
14
Будайти Милуся
Уары, уары—цины уарын,
Найы хур йсехи йсе тынты.
Уарзы зсердсг—хорз ууарзын,
Райы дупе—хъазт йæ уынппы.
Уалдзсег уарзт у, уарзт та уалдзсег,
Уалдзæг цард у, цард у райдзаст.
Цииæфсæстæи зсердæ зардзæн,
Худгсе хур мыл абон ракаст.
Уалдзсег — райсом, хуры ’рбакаст,
Арвы нæрын, къуыбар ’фтауын.
Цъиуты зарып, чызджы бауарзт,
Баконд хуымтæ, дæтты уайын.
Уалдзсег, уалдзæг, уалдзсег цард у!
***
Тедтойты Зткейæн
Цин хеенын нал комЫ зсердсе:
Нал ысты мад æмæ фыд.
Цард та — севзсерæй — севзæрдæр:
Алы ран дазд семæ зыд.
Сау къаба — ’иудароп дарæс:
Рох ысты кафт семсе зард.
Алрайсом уселмæрдмсе уайыс—
Уый та дын, уый та дын цард!
Афтсемæй ’рвитыс дсе бонтсе,
Адæмсен амонд хсессыс:
Иууылдæр де ’рдхорд, дæ зонгсе,—
Афтæмсей марой кæныс.
115
Поэзи æма црозæ
О Хуыцау, баххуыс кæн зæдæн,
Асур йæ зæрдæйы рыст.
Барухс кæн цинæй йæ зæрдæ—
Низ семæ зынæй уæд хызт!
***
Ма ’мбæхс дæ уарзт, зонын уæддæр:
Уарзыс мæ, уарзыс, мæ хур!
Уарзту тыхджын — зопы зæд дæр:
Атайы мит, асæтты дур.
Уарзт у тыхджын — бамбæхсæн нæй:
Зоны зæрдсе, дзуры дæ уынд.
Уарзт у тыхджын — рацæуы зæй,
Батоны хох, ацæуы рын.
Уалдзæг у уарзт, райдзаст у уарзт:—
'Рбакæсы хур, райхъуысы зард.
Бахуды мæй, алидзы маст.
Ма ’мбæхс дæ уарзт, уый у нæ цард!
Золойти Казбек
БАППАЙ ÆМА ДУГУСИ ФЕДУД
Еу сæумæ хуæнхаг- лæг Баппай æ фусти дзогæ раскъардта
хезунмæ синхаг гъæурæбунмæ. Хуæнхбæсти цæргутæ хуарз зо —
нунцæ, хезнитæй кæци хуæздæр æйг уой.
Цæйбæрцæ сæ рахизтайдæ, Хуцау æ зонæг, уæдта еци гъæуæй
рацудæй зæронд лæг Дутус æ хуари хумæ бабæрæг кæнунмæ. Куд
нæ бацийнæ кодтайдæ зæронд лæг, æ хуарæрзад хуарз ке
рауадæй, æ хъиамæтгæ ке нæ фæдздзæгьæл æнцæ, уобæл. Еци
рæстæг имæ хæстæггомау бацудæй Баппай. Дууæ зæронди
кæрæдземæн салам равардтонцæ, бафæрститæ кодтонцæ сæ
кæрæдзей бийнонти туххæй, сæ царди уаг æма æнæнездзийнади
туххæй. Еу загъдæй, дууæ зæронди кæрæдзей хæццæ ку раса —
лан —келан кодтонцæ, уæдта Дугус дзоруй Баппаймæ.
— Дæ хуарзæнхæй, цæуæн нæхемæ, мах ба дæ естæмæйти
райуазæг кæнæн.
116
Золойти Казбек
Баппаййи, æвæдзи, фæндгæ дæр кæми нæ кодтайдæ, фал •
зийнадæ дæр кодта.
Цидæр адтæй, уæддæр Баппай исарази æй Дугуси фæндонбæл.
Бацудæнцæ хæдзарæмæ дууæ зæронди.
Æфсийнæ æгъдаумæ гæсгæ фингæ уайтагъд рарæвдзæ кодта.
Финги æгъдау куд амонуй дигорон царди, уотæ рацудæй дууæ
зæрондей еумæ рабатдзийнадæ. Финги æгьдау кæронмæ нæма
рахъæрттæй, раст еци рæстæги минкъий битдзеу æ бабамæ
æрбадзурдта — уартæ нин нæ хумæ кедæр фустæ бахуардтонцæ,
зæгъгæ.
Финги бадт рацубур æй.
Баппай æ фур тагъдæй арфæ дæр нæбал ракодта, уотемæй
тагьд—тагъдæй æ фустæмæ бахъæрдтæй. Здахуй и зæронд лæг æ
фустæ хумæй, фал кæми, нæ ин комунцæ ратæрун. Смæстгун æй
фæстагмæ Баппай æма æлгъетун райдæдта.
— Мæн ка бахудта æ хæдзарæмæ, е æ фонсæй
мæрдæхсæвæртæ фæккæнæд, кæд мæ кумæ бахудта.
Фиййауи гъæр куд нæ игъустæй, Дугус ци гъæуи цардæй, уой
цæргутæмæ. Дугус дæр æй кæми не’гъуста æма адæнæрдæмæ æхе.
рахатгæй сдзурдта:
— Ауæхæн дессаг ма фæууиндæй! Лæги дæ хæдзарæмæ
бахонæ, баинхуæрун кæнæ, баинниуазун кæнæ, уæдта ма дæ
æлгьедтæ дæр дæу кæнæд!
Уотæ рауадæй æма Баппай Дугуси хæдзари фæмминасæ кодта,
æ фустæ ба ин æ хуар бахуардтонцæ, уотемæй ба ма сæ æлгъетгæ
дæр фæккодта.
Фæстагмæ Баппай æ рæдуд æрлæдæрдтæй æма си хатир ра —
курдта. Уотемæй бафедудтонцæ дууæ зæронди.
АХЪБЕРДИЙ ÆМБЕСОНД
Ахъберди цардæй Чиколай гъæуибунæрдиги. Адтæй,
гьæубæсти медæгæ нимади лæг, зæгъгæ, кæмæй фæззæгъунцæ,
уæхæн адæймаг. Берæ уарзта фонси куст æма æ хæдзари дæр
дардта стортæ, къамбецтæ, уæдта æнæуой листвонс. Еу кæми
адтæй, уоми æ дууæ къамбеци фесавдæнцæ. Цалдæр бони æма
æхсæви фæййагурдта æ фонс Дзагури —фурт, фал, куд
фæззæгъунцæ, зæнхæ син нипудта. Сауæнгæ ма Кæсæги гъæути
уæнгити дæр бабæрæг,' кодта, фал син сæ фæдбæл нæбал
117
Поэзиæма прозæ
фæххуæст æй. Мадта æ зонгити, æ лимæнти дæр фæф>фарста
Ахъберди, фал сæ уингæ уопæй дæр неке фæккодта.
Нур гурусхæ ба кодта æ синхæгтæбæл, фал син комкоммæ
зæгъуп ба æ бон неци адтæй.
Еу бон ба сф>æндæ кодта æ синхæгти зæрдиуаг базонун еску —
темæйти. Баздахтæй æма устур нæл фус равгарста. Фæдздзурдта,
хурусхæ ци синхæггæбæл кодта, уокæмæ. Неци бавгъау кодта, æ
хæдзари ци адтæй фæрзеуæй, уонæй Ахъберди. .
Финги бадти хестæрæн æ æнзтæмæ гæсгæ бадтæй хæдзари
хецау æхуæдæг.
Кувдтитæ кæнунмæ ба Ахъбердий раз неке иста æ рæстæги
æгъдауи медæги.
Цæйбæрцæ рацудайдæ финги сæргъи бадгугæбæл, Хуцау æ
зоиæг. ’ ■
Дууæ синхаги еу рæстæги кæрæдземæ фемдзаст æнцæ æма
уæдта сæ еу райдæдта дзорун Ахъбердий къамбецти фесæвди
туххæй.
• Ах7>бердий цанæбæрæг гьудæй, æ маст цæмæй æ зæрди рай —
радайдæ, уомæн. Æрбатæлдæ ’й, фал æхебæл ниххуæцгæй
синхæнттæй хатир ракоргæй, сдзурдта:
— Кай зон^, еске зæрдæ уи ку фæххода, мæ фингæбæл ку
ралгъетон, уæд/ ^
Синхоитæ ду>темæй дæр загьтонцæ сæ дзурд. Зæрдихудт ке нæ
уодзæнæй, уобæл æма кæрæдземæ бакастæнцæ.
Ахъберди райдæдта:
— Ци аэнзтæ фæццардтæн, уоми некæд бабæлдтæн еске къохти
хъиамæтмæ, некæд бабæлдтæн давунмæ, цардтæн мæхе
къохвæллойпæй, куд раст лæг, уотæ. Н^ф мин мæ къамбецтæ ка
радавта, етæ кæд раст æнцæ, уæд син хæлар уæнтæ, кенæ ба сæ
Хуцау, дæуæй коруп æма анзи дæргъи æд бийнонтæ баб^гн кæиæ.
Кувдбæл аммекæ куд нæ загътайонцæ дууæ синхаги, сæхецæн
ба сæ цæсгæмттæ расурх æнцæ, се сдзурди фæсте.
Еци гъуддаг бафеппайдта Ахъберди дæр, кæд дзоргаэ неци
скодта. уæддæр-
Финги бадт кæроимæ рахъæрдтæй. Синхонтæ арфæ ракод —
тонцæ хæдзари хецауæн æма сæ фæндаг еумæ радардтонцæ.
Хæдзарэзй еу дзæвгарæ ку райдард æнцæ дууæ синхаги, уæд
тухстхузæй сæ кæрæдземæн радзурдтонцæ, хæдзари хецауи
118
Къомехти Камиллæ
æлгъистбæл æнæбари амменæ ке загьтонцæ, сæ фуд сæхецæн ке
æрлæдæрдтæнцæ, уой.
Хуцаумæ, дан, берæ хуæрзтæ есг зæгъгæ, фæззæгъунцæ.
Гъуддаг æцæгæй дæр уотæ рауадæй æма Ахъбердий æлгьист
æрцудæй. Анзи бонмæ и дууæ хæдзари дæр бабун æнцæ. Æрмæст
ма и синхæнттæй еуей мадæ æ мæлæти размæ загъта, зæгьгæ,
мæнæй ка уаг е æ хæдзарæмæ давæггаг мабал æрбауадзæд
синхæггæй.
Мæнгæй нæ фæззæгьунцæ раст лæги тæрегъæд дори губуни
дæр нæ тайуй, зæгъгæ.
Къомехти Камиллæ
МÆНГÆДТÆ-ÆЦПТÆ
Сæрдæ æ тæккæ тумугъи адтæй, раст хуасæ кæрдун афони,
уотемæй æртæ хуасдзауи Даргьоми устур будури тæккæ тæвди
мæйи карстопцæ хуасæ. Цæвæгæй хуасæ кæрдуп æнцон нæй.
Алкæддæр хуасгæрдгутæ рæфти тæвди уолæфгæ фæккæнунцæ.
Раст еци афони, еубон, æртæ æнкари лæги — сæ еу иннемæй
æгæнондæр, уотемæй бадунцæ уосонги феппардбæл — алке æхе
хуссæни, уотемæй таурæхътæ кæцгæй фæййериси æнцæ, ка ни
дæсиидæр радзордзæнæй мæнгæттæ, зæгъгæ. Фæсуолæфт сæбæл
уаруи райдæдта æма æнгьæл кастæнцæ уаруни нигъгъосмæ. Уа —
руии тæккæ нигьгъоси фæсте, æваст, хуасæ кæрдуи не ’нгъезуй
æма син рæстæг хъæрттæй. Сæ бадзурд уотæ адтæй, æма си ка
фæхъхъæбæрдæр адтайдæ, уомæн гьæуама, хинст искодтайу —
онцæ. Сæ хестæр хундтæй Авдрæхман — къæсхуртæ арæзт
дзурдæргъæв, æ алли дзурд дæр, куд фæззæгъуицæ, æ бунати.
Ауккаг лæг хундтæй Сулсман — рæстæмбес адæймаг — п>азагæ,
е дæр дзурдæргъæв. Æртиккаг лæг ба хундтæй Осмæн —
æстæвдтæарæзт, æнæфæххуæцæн кæмæй фæззæгъунцæ, уæхæн,
æ дууæ цъæх цæсти кæцæйдæр арф æрттивтонцæ æ бор æрфгуги
бунæй. Кæсгæ дæр адæймагмæ æррæстæ нæ бакæнидæ, уæхæн.
Хъанæй лæудтæнцæ, æдта ци кодтайуонцæ, бадуиæй дæр бауæгæ
оонцæ. Раздæр, æгъдаумæ гæсгæ, дзурди барæ равардтонцæ
хестæрæн.
Авдрæхман сæмæ дзоруй:
119
æма прозæ
— Мæнгæдтæ дзорун нæ зонун æма нур, цæмæй райдайон?
— Гæр, е бабæй кудæй? — Мæнгæдтæ дзорун ма зонæ? — Мадта
мæмæ æрбайгъосетæ: Еуанз хонхмæ цауæни фæццудан къуарæй
æма нæхе риндзитæбæл райурстан арæсæни. Адтæй фæззæг —
раст фæззигон мегътæ бадун куд райдайунцæ, уоци рæстæги.
Фæндгæ дæр мæ нæ кодта, фалæ æгъдаумæ гæсгæ, цауæйнæнттæ
кæрæдзей нæ фæссайунцæ, уæдта цæугæ дæр нæ фæккæнунцæ
кæрæдзей æной.Цидæр адтæй, — исцæугæ дæн. Нæ хæдзаргæсмæ
"дзорун: " —Рагъæн рæуæг æма хъæстæн дзæбæх ка уаг уæхæн
хуаллаг мин рацæттæ кæнæ".
Цæлдæнгæ мæхе рæвдзæ кодтон, уæдмæ рæвдзæй лæудтæй нæ
хæдзаргæс дуармæ хурджини хæццæ. Раскъафтон мæ хъæрæймаг,
кард, хъæма æма хурджин, уотемæй фæууайун. Ме’мбæлттæ
дууемæй дæр колдуармæ лæуунцæ æма ратагъд кодтан нæ
фæндагмæ. — Фæццæуæн æртемæй дæр, топпитæ нæ рæгъти,
хурджинтæ ба нæ къохти, уотемæй. Цурдгомау фæууайæн сæумæ
раги, фалæ нæ цурд æваст фæссабур кодтан, гъæуæй нæма
фæххецæн ан, уотемæй кæсæн æма еу хæдзари кæркдонæй робас
ралæуирдта карк æ гъæлæси, уотемæй. Топпитæ имæ нидддрдтан
æма робасæн карк æ гъæлæсæй æрхаудтæй, æ фæстæгутæбæл
æрлæудтæй æма нæмæ дзоруй адæймаги гъæлæсæй:" — Мæ цуп —
пар бæдоли уе уазæг!" — Нæ топпитæ фæстæмæ æруагътан æма
сæццæкæсæгæнтæ, байзадан. Робас цæстифæнникъулдмæ
æрбайсавдæй. Уой æз мæхе цæститæй фæууидтон.
— Кæд нин хуæрзæмбæлæг æй, зæгъгæ, æма фæццæуæн
йдарддæр. Нæ цуди кой кæнæн, æнæдзоргæй, цума нин робас нæ
гъæлæси пъæстутæ ниццавта, уоййау. Исхъæрдтан хонхрæбунмæ.
Нæхе райурстан риндзитæбæл арæсæни бадунмæ. Кæсун æма
мæнæ рæубес æ бæдолæ æ гъæлæси, уотемæй æрбауайуй мæ
комкоммæ. Мæ хъæрæймаг имæ ниддарон, зæгъгæ, уотæ ба мæ
къох хæрдмæ исесун нæбал бафæразтон, æ фæсте къехæй кæсгæ
байзадтæн, ейæ ба, уотемæй райевгъудæй. Мæхе баластон
ме’мбæлттæмæ æма мин етæ дæр гъеууотæ ракодтонцæ рæубеси
хабар. Бадæн æнæдзоргæй æма сагъæс кæнæн —ци кæнæн? — Ци
уа аци дессагдзийнадæ? Нæ фæндаг раййивтан æндæр
къæдзæхмæ. Нæ унаффæмæ гæсгæ æртемæй дæр исбадтан еу
риндзæбæл арæсæни. — Кæсæн æма дин еу устур берæгъ
æрбацæуй æ гъæлæси, ци рæубес рауагътон æ бæдоли хæццæ е
120
Къомехти Камиллæ
уотемæй æрбахæссуй æма ймæ нигъгъавтан фæстæрдæги
æртемæй дæр æма дæ фудгол уоййау фæууæд. Рæубес фæццохæй
æ гъæлæсæй æма идарддæр ралигъдæй æд бæдолæ. Загьтан:
"Æфсатий хуарзæнхæ нин устур Хуцау нæ балæвар кодта!" —
Исбадтан — нæ хурджинтæ æрæвардтан — хуарз бахуардтан,
баниуазтан æма, уотемæй нæ хæдзæрттæмæ æрцудан.
Дуккаг лæг æ карæмæ гæсгæ, Сулеман, райдæдта дзорун: —
"Кæдæй исбайлæгъ дæн, уæдæй дессагдæр нецима фæууидтон. Еу
бон кæми адтæй, уоми талингæй исистадтæн гьæдæмæ цæунмæ
согмæ. Рацудтæн зæгъун, сабургай исефтиндзон мæ дууæ гали.
Æркæститæ кодтон мæ рæвдзитæмæ: æфсойæй, тæвингæй,
тæвингбосæй — сауæнгæ æстеудзи уæнгæ дæр, сæмæн алцидæр
хуарз, уотемæй исефтигътон, сæрбонс бафтудтон æма гъæйтт,
зæгъгæ, ранæхстæр дæн. Кæсун, æма рахес фарси ефтигъд гал æ
къæхтæ зæнхи ниццавта æма нæбал комуй æзмæлун. Кæсун,
гъуди кæнун ци уа цума? Нур цæугæ ба кодтон раззаг гъæдæмæ.
Хезун ба мæ гъудæй куройни рæзти донбæл. Лæуун, архайун,
кæсун мæ ефтигъдмæ æма алцидæр æ бунати хуарз. Уæдта мæмæ
гал фæстæмæ ракастæй æма ранæхстæрæй. Сæрбонсбæл хуæцун,
уотемæй фæццæун. Дони билæмæ ку бахъæрдтæн, уæдта мæ
урдуги куройни æрдæмæ ниццæун гъудæй. Галти æфсойбæл
хуæцун, уотемæй раурдут кодтон, къоли бунмæ куройни ’рдæмæ,
кæсун æма дин дæлæ еу уосæ фæууайуй куройни бунмæ æма æхе
зурæбæл рабæгънæг кодта (туххæй æй æстæфтæн талинги).
Хæрдмæ исуадæй æма цухцуройни æхе рауагьта, кæсун æма
берæгъæй ислæуирдта. Фæууайуй гъæуæрдæмæ. Мæ галтæ сæ
къæхтæ зæнхи ниццавтонцæ æма æзмæлун дæр нæбал комунцæ.
Æрлæудтæн, ме’нгæс дарун берæгъи фæсте: Гъæуи фæммедæг æй
æма фуси хæццæ рауадæй. Дæлбилæ бæрæзетæ адтæй æма’й,
уордæмæ бахаста. Æз дæр мæ фæрæт раскъæфгæй, æ цори
балæудтæн нийхафт ласон, зæгъгæ, уæдта мæмæ дзоруй силгой —
маги гъæлæсæй: — "Гъæйтт, ма мæ ниццæвæ!" — Ме уæнгтæ
æркæлдæицæ ма фæстæмæ æруагътон мæ фæрæт.
Фус æрдæгхуæрдæй райзадæй бæрæзети астæу, берæгъ ба
куройни рази зурæмæ ниммедæгæй, æхе æзменси равдулдта æма,
ци уосæ фæууидтон куройни æрдæмæ цæугæ, йейæ гъæуи
исмедæгæй, æ фæд рафæлевгæй.
121
Поэзи æма прозæ
Деси бацудтæн, мæ галтæ дæр ранæхстæр æнЦæ, куройни
уæнгæ ниццудтæн, тæрсгæ дæр кодтон, уотемæй, фалæ зурæмæ
бацудтæн æма змеиси сæрбæл раздарæи лæудтæй æма ’й исистон.
Бон дæр фæррохсæй, кæсун раздарæнмæ, гъуди кæнун, — аци
раздарæн кæбээлдæр ку фæууинун, уæдта ’й æргъуди кодтон.
Гъæйтт, зæгъгæ, ранæхстæр дæн гъæдæмæ бахъæрдтæн, сог
æркодтон, мæ уæрдун байдзаг кодтон æма фæстæмæ ранæхстæр
дæн сæрбонсбæл хуæцгæй. Фæццæун, кæсун æма мæ къæхти
буии хелагæ фæцæй æ гъæлæси хæпсæ, уотемæй. Æз дæр
фæллæбурдтон, хæпсæ хелаги гьæлæсæй раскъафтон æма ’й
рауагътон еуварсæрдæмæ, хелагæ ба иддрдгомау фехстон.
Сæрбонсбæл рахуæстæн æма нæ хæдзарæмæ исхъæрдтæн.
Мæ уæрдун исуæгьдæ кодтон, раздарæн мæ къохи, уотемæй
бацудтæн нæ хæдзарæмæ. Нæ хæдзаргæс мæмæ дзоруй: "Ейæ
бабæй дин кæми адтæй?" — Гъæдий иссирдтон.
— Ейæ и фудбойнаги раздарæн ку æй æма гьæди ба ци куста?..
Мæхе æхснун ести искомидзаг кæнон, зæгьгæ, æма мин нæ
хæдзаргæс мæ къохтæбæл дон ку æркалдта, уæдта исхъуæцæ
кодтонцæ. Фиццаг конди загьтон уазал къохтæбæл æркалдта дон
æма уомæ гæсга* уотæй, фалæ дуккаг, æртиккаг хатт дæр, уотæ а
дессаг — дессаги фæдбæл.
Уой адæбæл дæсниадæ кæнун райдæдтон æма ма абони дæр
кæнун еци куст...
Æртиккаг лæг æ цъæх цæститæ æнцъолгæ сабургай райдæдта
дзорун:
— Уой зонетæ æма, Осмæн, æ дуйнебæл дæр мæнгæдтæ некæд
дзурдта, фалæ мæхуæдæг мæ цæститæбæл ци фæууидтон æма
бавзурстон, уони ба уин радзордзæнæн:
— Изæрæй нæ гьог не ’рцудæй. Гузавæ куд нæ кодтайанæ
æмбурд бийнонтæй дæр. Хæдзаридзаг бийнонтй еукæг гъог
фесæфæд, уæд е устур гъуАдагæй, гьæуи медæгæ æнæ уорсагæй
цæрæн куд ес? Мæхе радзалан кодтоп: мæ астæубæл, мæ кард, мæ
хъæма, мæ ронæбæл æрбабастон. Бæндæн — гъог ласунмæ, мæ
астæубæл æрбатухтон æма фæууайун гьогаТор гъæдæрдæмæ.
Гъæдтæ — гъæдтæ дæлæмæ рахъæрдтæн Ерохъи гьæдæмæ.
Изæрмелтæ дæр рацæй, уотемæй. Кæсун æма устур тæрсæ
бæласи бупи сифтæбæл бадунцæ дудæхъти къуар. Зумæги цъе —
моси тæхгæ — тазхгæй сæ базуртæ ниссалдæнцæ æма нæбал
122
Къомехти Камиллæ
фæразтонцæ тæхун. Бацудтæн сæмæ хæстæг æма не’змæлунцæ
— бадунцæ. Мæ астæуæй мæ бæндæн райхалдтон æма сæ сæ
еугай-къæхтæй кæрæдзебæл рабастон, бæндæнæй ма ка бай —
задæй, уой ба мæхе’ астæубæл æкгон ниббастон, уотемæй бадун.
Кæдмæ фæббадтæн, Хуцау зонуй, уæдта мæ дудæхътæ ис —
тахтæнцæ хæрдмæ æма мæ арви талингити райстонцæ. Тæхутщæ
æма мæ хæссунцæ сæ фæсте. Гъуди кæнун: — Ме ’сæвди
къæхбæл æрлæудтæн, зæгъгæ, фалæ мии ци гæнæн адтæй. Еу
афони ба бауæгæ æнцæ æма æрбадтæнцæ гьæди астæу. Æз дæр
баздахтæн æма мæ ронæбæл кард кæрдбадзæй исластон æма мæ
бæндæн дудæхътæй ралух кодтон. Куддæр фæххецæн дæи, уотæ
дудæхътæ фæттахтæнцæ æма талинги бæласи буни’ еунæгæй
райзадтæн. Нур ци кæпон, — ехæн дæр куд нæ исдæн, уазал дæр,
уæгæ дæр мæ хъурмæ кæнун байдæдтопцæ. Фестадтæн æма
гъæуай кæнун:
— Нур ци кæнон? — уæдта уæлæмæ кæсун æма мæ
цæститæбæл рохс рагъазта. Фæццæун рохсæрдæмæ. Рохс талинги
хæстæг ку зинна, уæм^р идард фæууй. Цæунтæ байдæдтон.
Æрæги—дурæги ба имæ исхъæрдтæн. Кæсун сæмæ æма дин си
лæгги къуар арти алфамбулай тумугьæй бадунцæ. Сæ бæхтæ
еуварс бæласæбæл баст, уотемæй лæудтæнцæ. Бацудтæн сæмæ
хæстæг æма син "æхсæвæ хуарз" загьтон. Дзорунцæ мæмæ: —
"Æгас цæуæг уо фæндаггон!" Рахæстæг кæнæ нæ фингæмæ æма
мæ æрбадун кодтонцæ сæ астæу. — Ракомидзаг кодтон, еу дæр
мии баниуазун кодтонцæ, уотемæй мæхемæ еу миикъий
æрцудтæн. Сæ цæун афоиæ æрхъæрдтæй æма си сæ еу иннемæ
æ цæстæй цидæр раамудта. Гъуди кæнун, æнгъæдлæн, мæ рауæни
бафтудтæн. Дзоруй мæмæ:
— Рацæуай иуазæг бæхтæмæ ракæсæн, — рацудтæн æ фæсте
æма мæмæ дзоруй: — "Мæыæ атæ лæууæ"...
Еу бæх æрбакодта, æ фæсахсæн иц исиста æма мин æ еу фарс
мæ къахбæл бафтудта, иннæ фарс ба бæхи — мæп æрдæмæ
къахбæл, уотемæй е ’мбæлтти размæ бацудæй. Кæсун æма фес —
тадæнцæ, бæхти фæсахсæнтæ исæфтудтоицæ, рабадтæнцæ æма
фæццæунцæ — мæнмæ ба дзорунцæ, рацо, зæгьгæ. Фæццæуæн
бæхи хæццæ идонæбæл хуæцгæй. Кунæг тагьд нæ цудан бæхи
хæццæ, еу фæсахсæнбæл. Разæй цæунцæ ниуæстгун адæм — æз
дæр цæун, фалæ куд? Мæхе æргубур кæнинæ æма фæсахсæн
123
Поэзи æма прозæ
уæлæмæгæнгæ цудтæн бæхæн дæр æма мæхецæн дæр, етæ дæр
сабурцо кодтонцæ мæ разæй, уæдмæ мæхе сабургай идонæбæл
хуæцгæ исистон бæхмæ еуфæрсти æма мæхе фæстæмæ рауагътон
мæ бон куд адтæй, уотæ талинги.
Мæхе еуфæрсмæ райстон, идонæбæл мæ хуæст не суагътон,
уотемæй бахъæрдтæн еу гъæумæ. Ниуæзтгун хъал адæм ма мæн
гъуди кодтонцæ. Гъæумæ ку бахъæрдтæн, уæдта дин кæсун æма
мæбæл еу фондз лæги æрбатумуть æнцæ (мæнæ дессаг фудтæй —
фудти коммæ), загътонцæ мин: — "Ци дин зæгъæн уой кæнæ, ку
нæ кæнай, — уæдта дæ рамардзинан"! — Ци ма мйн гæнæн адтæй,
исарази дæн. Мæ хабæрттæ син ракодтон æма мин мæ фæсахсæн
исæфтудтонцæ. Еу дууæ лæги мæ рази бадтæнцæ, æртæ ба си
рандæй кумæдæр æма æртæ устур гъæди сæ рæгъти æрхастонцæ.
Мах кæми лæудтан, уоми ба тукан адтæй. Тукани хæдзарæ къу—
дуртæбæл æвæвд адтæй бунæй. Æртæ гъæди бацавтонцæ тукани
хæдзари буни æма ибæл исхуæстæнцæ хæрдмæ тукани бунбæл
æма мæ туканмæ балæсун кодтонцæ, æз дæр сæмæ тукани цидæр
адтæй: хъумацæй, уæледарæсæй, къахидарæсæй, адгийнагæй,
уони ралæвардтон, уой туххæй æма мин уотæ загъд адтæй, уæдта
сæмæ дзорун, нецибал си ес, зæгъгæ. Куддæр исдзурдтон, уотæ ба
фæстæмæ гьæдтæ æруагьтонцæ æма тукани хурфи райзадтæн.
Бон дæр рохс кæнунмæ фæххæстæг кодта. Кæсун ма еуварс
тукани дуармæ лæууй инсади голл’агæ. Æ ком ин райхалдтон
мæхуæдæг ба æнгъæл кæсун тукангæси æрбацудмæ. Мæ дуй —
небæл куд некæд, уотæ тас мæ зæрди бацудæй: — Мадта ауæхæн
дессæгтæ мин Хуцау цæмæн бавзарун кодта, — ахæссунæй
тарстæн. Уæдмæ дин мæ гъоси туфлити къæпп — къæпп æрцудæй.
Мæхе еуварсмæ баауон кодтов, мæ къохи ба голлагæй инсад
исистон, уотемæй аргъавт лæуун. Тукани дуар фегомæй æма мæ
къохидзаг инсад силгоймаги цæститæбæл бакалдтон —
хуæздæргæнæн мин нæбал адтæй, мæхуæдæг ба ралигьтæн. Лед—
зун. Мæ фæд рафæливтон æма мæ цудæй цæун байдæдтон. Гъæуи
кæронмæ рахъæрдтæн æма разæй ниууидтон ласæг. Цæун
ласæгæрдæмæ, бахъæрдтæн æма ласæги хурфи балæстæн. Еу
минкъий мæ уод исолæфтæй мæхемæ æрцудтæн æма рафунæй
дæн. Мæ медфунмæ игъосун цидæр нидæн уддзæф —тррр,
зæгъгæ, кæсун ласæги хурфæй æма еу лæг бричкæй æрлæудтæй
124
Къомехти Камиллæ
ласæги рази. Ралæстæн ласæги хурфæй лæгмæ. Кæсуй æма мæмæ
дзоруй:
— Ци изæдтæ, ци идаугутæ дæ æрхастонцæ ардæмæ?
Мæ хабæрттæ ин ракодтон — гьогагор куд рацудтæн æма цитæ
бавзурстон, уони еутурæйдæр. Лæг мин фæттæрегъæд кодта
(бæрæг адтæй). Дзоруй мæмæ:
— Бахезæ, мæнæ хуасæ бакалон уæрдунмæ æма уæдта ести
кæндзинан. Мæхуæдæг дæр ин фенхус кодтон. Дуйней адтæй,
цанæбæрæг гъудæй уæрдун райдзаг кæнун. Ралвæстан рæвæйнæй
хуасæ уæрдунбæл. Дзоруй мæмæ:
— "Рабадæ". Исхизтæн уæрдунмæ æма фæццæуæн. Гъæумæ
исхъæрдтан, бахудта мæ хæдзарæмæ, ба мæ иуазæг кодтонцæ
хуарз, уæдта мæмæ дзоруй:
— Мæнæ дин бæх æд саргъ, рабадæ æма цо уæхемæ, дæ
ф&ллад ку исцæуа, уæдта мин мæ бæх фæстæмæ æрласдзæнæ,
зæгъгæ, уотемæй раарфæ кодтон æма рафардæг дæн мæ
хæдзарæмæ. Исхъæрдтæн нæхемæ æма мæбæл ниццийнæ æнцæ:
— Куддæр рандæ дæ гьогагор, уотæ, ци рацудæй, уæдта гъог
æхуæдæг æрбацудæй. Ниссагьæси дæн цитæ бавзурстон, уæдта
рацудтæн æма бæх идæдзæй æрластон æ хецаумæ, уæдæй
фæстæмæ хъæбæр балимæн ан æма ма нурдæр лимæнæй,
кæрæдзей нимайгæй цæрæн!..
Мæ уарзон, кæсæг, тæрхонгæнæг ба ду фæууо — хинст кæци
лæгæн кæнун гъудæй, уомæн?
125
Скъодтати Элъбрус
Адæмон сфæлдистадæ
Скъодтатп Эльбрус
СУГЪЗÆРИЙНÆ ХИРÆ
Абоыи бабæй мухур кæнæн Гардаити Михали сфæлдистадоы
кирæй ист нæуæг "сугьзæринттæ", уоди фарни "мулк". Сæ фулдæр
хай æй, — нурмæ адæм ке нæма бакастæнцæ, мухури ка некæдма
рацудæй, уæхæн æрмæгутæ. 1991 — аг анзи журнал "Ирæфи" 1 — аг
номермæ Лолати Батраз ке бацæттæ кодта, еци "Зæронд дзиллон
царди æгъдæутги" иннæ хай нæ къохи бафтудæй.
Гъулæгкагæп, Михали архивон тетрадæй берæ тъæфтæ гъуд ес
(фæрсти номхигьдмæ гæсгæ) райдайæнæй дæр æма кæронæй
дæр. Уомæ гæсгæ нин адтæй зингомау косæн æрмæгбæл.
Кæмидæрти хæлхъойтæ, хæлæмултæ адтæнцæ тъæфтæ, и финс —
титæ, дзурдтæ, дамугъатæ дæр дзæбæх бæрæг на’дтæнцæ æма си
цидæртæ хæзна пæ равзурстан. Гъеуæддæр боз аы æма еума хатт
дæр арфæ кæнæн Лолати Батразæн, — Гардани фурти архиви
буитæ ке багьæуай кодта, уой туххæй.
Бафеппайуйнаг гьудтаг æй, — раздæр рацæуæг "Зæронд дзил—
лон царди æгьдæуттæ," уæдта нур ке уадзæы — "Дигорон дзиллон
æгьдæутгæ" еу æрмæг æицæ, æма сæ кæд Гарданти Михал
нсхудта фæйнæхузи, æндæра сæ раст кæнун (гъома сæргонди сæр
æййевун), мæнмæ гæсгæ, нæ гьудæй. Михали архив æгасæй дæр
ку адтайдæ нæ къохи, уæд цæттæгонд *æма уагъд æрцудайдæ
бундоронæй, еудадзугæй, æрмæги медесмæ гæсгæ. Абони ке
мухур кæнæн æнхæрсæгкагæн, уоци æгъдæутти хæццæ
раздæриккон æрмæг никки аййевдæр рауадайдæ: алли æгьдау дæр
адтайдæ æхе сæрмагонд бунати, финст æрцудайуонцæ, царди куд
æмбæлунцæ, уотæ кæрæдзей фæдбæл, æнæкъулумпитæй,
æнæхæлхъой æвæрдтитæй, бастдзийнадæ си хуæздæр адтайдæ
(зæгьæн, "Мæрддзогойни уостити æгъдæуттæ", "Нæлистæги
æгьдæуттæ" æма "Каййеси æгъдæуттæ", кæрæдземæ идардуогæй,
фæд—фæди æвæрд æрцудæнцæ).
Дигорон æгъдæутти рахаст еумæ райсгæй, егъау æма
æнæкæрон вазуггин наукæ æй. Гарданти Мнхалæн æхецæй
'25
Адæмон сфæлдистадæ
рæсугъздæр неке загъта уони туххæй æма ’ймæ иæуæгæй бай—
тъосæн, уомæн æма, æууæндун, хъазар ыин ке ’нцæ, ке си некæд
бафæллайдзинан:
"Алли гъæубæсти дæрг алли адæймагæй дæрг фæнди зæроид
уæд, фæнди — пæуæг, игъустон еци —еу дзурд: æй —гиди, иæ
зæронд фидтæлти æгьдæуттæ ку нæ фесæфиуонцæ, зæгъгæ. Еци
дзурд мæ зæрди уæззау уаргъæн ниххаудтæй æма зæрæндти
фæрци æрæмбурд кодтон аци æгьдæуттæ. Уотæ маке бангъæлæд,
Дигори æгьдæутгæ анæй æндæр нæ’нцæ... Нæ, етæ берæ’нцæ,
æнæбæрцæ берæ... Фал еци æведуйгæ сауæдонæй æз хуæст
фæдтæн еу къуар æртæхебæл. Еци царди æртæхтæ,æз æнгъалд—
тон, уодзæнæнцæ зæрдуорамæн зæрæндтæн: нæбал
тæрсдзæнæнцæ се’гъдауæн фесæфунæй, феронхæй,* фæсевæдæн
ба царди рохс, — уой туххæи, æма æй бакæсдзæнæицæ, Дигорæ
пури уæнгæ ци'гьдæу1тæбæл цæргæ æрцудæй, уони. Æнгъæл
кæсун, — аци æрмæг уодзæнæй зæрæндтæн дарæг фурт,
фæсевæдæн ба — исхæссæг фидæ, ниййерæг æма разамонæг
мадæ".
"Зæронд дзиллон царди сегъдæуттæй" еуæй —еуетæ (дæнцæн,
енцеги’ æгъдау, силæстæг æма нæлистæги æгъдæуттæ) раздæр
цубурæй ниммухур кодтан, фал нур ба еци хъортæ æнхæст
кæнæи.
Гарданти Михал нин ке ниууагьта, уопæй ма нури рæстæги дæр
берæ цæмæйдæрти ес испайдагæнæн. Дзурдæн, бийнонти ’хсæн
фидæ, мадæ æма зæнæги æгьдæуттæ ке нæ багьæуонцæ, уæхæн
дигорон лæг, мæнмæ гæсгæ ефстаг разиндзæнæй. Цард æййевгæ
цæуй, уой хæццæ ба æ уавæртæ дæр æма си берæ цидæртæ
æнхæст кæнунгъон нæбал ан, фал сæ еугур иронх фæууогæй ба,
нæхецæн униау æй фуддæр. Нæ фидтæлти аци æгъдæуттæ махæн
бæззунцæ цардамоиæгæн, уомæн æма алли адæймаг дæр
æндæмæ, дзилли рæнгъæмæ æ бийнонтæй, æ хæдзарæй рацæуй.
Æгьдæуттæй уæлдай ма номери ес аллихузи цъухæйдзоргæ
адæмон сфæлдистади хæзыатæ: дигорон фидтæлтæй байзайгæ
зундгин дзурдтæ, æмбесæндтæ, дæнцитæ, уадзимистæ, бацеу —
бацеутæ, билилиу, цæсти арфæ, æлгъиститæ æма каколатæ, та —
бедзитæ æма саланцитæ, æверхъау дзурдтæ æма æндæртæ.
Цæмæдессаг æыцæ "Хæдзари иуарци æгъдæуттæ", "Силæстгеги
хæснаги æфсæнттæ", "Енцег кæнун", "Уосæ корун æма æруæд",
127
Скъодтати Эльбрус
"Киндзхонти æрбацуд, фингæ æма сæ рацуд", "Лæхъуæн æма уоси
фиццаг æхсæвæ", "Лæг æма уоси цард", "Уосæ рауадзун" æма
иннæ уæхæн æгъдæуттæ. Фал мæмæ еугуремæй дессагдæр ба
фæккастæнцæ "Ардхуæруни æгъдау" æма Билилиу". Етæ хаунцæ,
не’зини царди ахсгиаг бунат ка ахæста, абоний цардæй баг гъи —
гагæн, ка рахаудтæй, уæхæн æхсицгæ æгъдæуттæмæ. Лæмбунæг
имæ æркæсгæй, бафеппайæн ес ардхуæруни æгъдауи уæзæ, тухæ
æма курухондзийнадæ. Нури рæстæги паддзахадон тæрхони
рахæститæн сæ бундори æвæрд ес гурухсаг лæги фæттæрсун
кæнуни здæхтæ. Тъасхæгæнгутæ æнæфинст æвзедæн миутæй
фæгъгъавунцæ гурусхаг лæги ракъахунмæ. Нæ фиддæлтæ ба
адæймаги æркæниуонцæ е’фсарми размæ дзуапп дæдтунмæ, ард
бахуæрунмæ æмаг мæнмæ гæсгæ, е растдæр адтæй. Еци æгъдау
адæми ахур кодта æ фудбæл басæттуни лæгдзийнадæбæл, æнагкаг
миутæй иннæ еске æхе куд хизтайдæ, рæдуд не ’руадзунбæл æхе
куд дæмдтайдæ. Раст тæрхон рахæссуни гъудтаг уæлиау æвæрд
адтæй нæ фиддæлтæмæ, фал æ цæсгон ка бахуардта, еу уæхæн
еске мæнгæ соми ку ракæнидæ æма уой фæсте ку исбæрæг уидæ,
уоц бафхуæрунмэё дæр адтæй фагæ мадзæлттæ.
"Билилиу" дæр ардхуæруни æгъдаумæ хæстæг æй æ гъудимæ
гæсгæ. Ами дууæ дæуогъи федаунцæ, гъудтаг æвзарунцæ, соми
кæнунцæ сæхуæдтæ, æнæ тæрхон’и лæгтæй. Æрмæст син
æвдесæнтæ куд уа, ескетæ сæ куд уинонцæ æма игъосонцæ,
уотемæй. Лæгæй —лæгмæ дзубандий мæрдтæй мæнгæ соми
ракæнун хъæбæр зин уидæ, адæм ма уæди рæстæги дæлиуон
дуйней цардбæл фулдæр æууæндтæнцæ æма уомæ гæсгæ еци
æгъдауи фæрци берæ хæттити дзæгъæли гурусхитæ æма даутæ
нæбал кæниуонцæ кæрæдзебæл дууæ дæуогъи, бафедауиуонцæ.
Хумæтæг лæги зæрди не ’рæфтудайдæ "Гъазгæй гьæзтити"
(мæстмарæнти) цæмæдессаг æрмæг æрæмбурд кæнун. Уой
туххæй гъудæй Гарданти Михал ун. Фал, уæддæр, æгæр минкъий
æнцæ. Царди медæгæ арæх æмбæлунцæ æма кæд еске равгæ æй
уони æнхæстдæрæй ниффинсун, уæд, табуафси, финсетæ жур —
нали редакцимæ. Ацихузи цъухæй дзоргæ сфæлдистадæмæ ес еу
хуарз минеуæг: еунæг мæстмарæн, усхъунмæ дзурдæй устур гъуди
загъд æрцæуй, ци адæймаги хæццæ архайдæуа, е галеу, зулунд —
зийнадæ ку равдесуй, уæд æ бунати æвæрд æрцæуй.
128
Адæмон сфæлдистадæ
Цæсти арфæ æй цъухæйдзоргæ æма гъуддагæй кæнгæ адæмон
хæзнатæй еу. Гарданти Михал æхуæдæг куд зæгъуй, уомæ гæсгæ
си киуиугути финст æрцудæй хъæбæр минкъий хай, бæрæг ефстаг
цæсти арфæгæнæг силгоймæгтæй. Етæ сæ дæсниади
сосæгдзийнæдтæ нæ гъæр кæнунцæ ескæмæн, æхцабæл дæрг дан,
сæ нæ уадзунцæ финсун, римæхсунцæ сæ, искойгæнгæй сæ тухæ
ке исæфуй æма уотемæй ке нецибал фæййагъаз кæнунцæ, уой
фудæй. Хъæбæр раги, недзаманти фонсдаруни кусти хæццæ, данг
фæззиндтæй адæми царди цæсти арфæ кæнун, æма æ фесæфун
уСТур тæрегъæд æй. Гарданти Михалæн си ка бантæстæй, уони
ниффинста, æ фæсте фæлтæрæн ба фæдзахста, цæмæй фулдæр
æма парахатдæр финст æрцæуонцæ нæ фиддæлти царди еци
хехузон циртдзæвæнтæ.
Сæрмагондæй мæ æрлæуун фæндуй "Æлгъиститæ æма како —
лати " æрмæгбæл. Дигорон адæми ца’рдæй ист ацихузи сфæлдис —
тадæ нури уæнгæ мухури некæдма адтæй, кæд нæ рæдуйун, уæд.
Адæймаг æ мæстæй, е’нæбонæй ци фудтæ ракалуй, е устур дессаг
æй. Еуæй — еу æлгъистити фæууй аййев фæлгонц æма устур гъуди,
адæймаги медуйней æнахур минеугутæ разиннунцæ æндæмæ. Ес
си æведауцæ æма æргом æнæфсар дзурдтæ дæр, кæцити нæ мухур
кæнæн лæдæрд рæуагæмæ гæсгæ. Фал æлгъист æлгъист æйг æма
Гарданти Михал ке ниффинста, уонæй æхуæдæг, æвæдзи, неци
æргъуди кодта, адæми цардæй ист æнцæ, уæдта сæ ка нæма
фегъуста хестæртæй, уæхæнттæ дæр нæ униау æй, æма кæд алли
æцæгдзийнадæ гъæрæй дзорун нæ фенгъезуй, уæддæр сæмæ
дууæ цæстингасемæй æркæсæн ес: куд фудконд дзурдтæмæ, уотæ
æма куд адæмон сфæлдистадæмæ, уотæ. Кæцидæр хай си мухур
кæнæн, уомæн æма цардæн æ хуарздзийнæдтæ куд, уотæ æ
лæгъуздзийнæдтæ дæр æвдесун гъæуй. Кæд^рæдуйæн, уæд ра—
гацау хатир корæн. Сумах ба, зинаргь журналкæсгутæ, дуйней
искæнæг еунæ Хуцау бахезæд еци сау æлгъиститæ æма каколати
фудтæй, уе знаг дæр си макæд испайда кæнæд, уæхе дæр ма
багьæуæнтæ, алке æ бийнонти хæццæ æнæнез æма зæрдæрохсæй
цæрæд.
...Дигорон адæм табедзæ æма цийнæ кæнунмæ дæр фæстегæй
нæ изайунцæ, æнæхъулай нæ ’нцæ. Ке мухур кæиæн,уæхæн
зæрдæхцæуæн, уодрæвдауæн дзубандитæ нæ царди никкидæр ма
берæ ес, фал сæ, гъулæгкагæн, Гарданти Михал æнхæстæй нæ
9 Ирæф №2
129
Гарданти Михал
ниффинста, уæдта сæ еугуремæн кæнгæ дæр ци ракодтайдæ æ
еунæг уодæй, кæд цифæнди уæйуг адтæй, уæддæр. Махæй дæр
берети бон æй уони æмбурд кæнун æма, æвæццæгæн, ихæсгин
дæр ан. Фæндуй ма мæ никкидæр еу ахсиаг гъудтаг баханхæ
кæнун. Абоний зин бони, кæрæдзей хæццæ, цид, фембæлгæй,
арæхдæр ку пайда кæнианæ табедзитæ æма саланцитæй, уæд
уомæн аргъ нæ уайдæ. Еу зундгонд курухон лæги загъдау, —
уæздан дзурди хузæн æнцонæй адæймаги къохи неци’фтуйуй, фал
уой хъазарæн нециуавæр хæзнатæ ес дуйнебæл.
Гардапти Михал
ДИГОРОН ДЗИЛЛОН ÆГЬДÆУТТÆ
БИЙНОНТИ ’ХСÆН ФИДÆ, МАДÆ ÆМА ЗÆНÆГИ
ÆГЬДÆУТТÆ.
1. Фидæ æма мадæ сæ зæнæги уарзунцæ, фал сæ уарзондзий —
надæ сæ бийнонтæ æма раст адæми ’хсæн ма бæрæг кæнæнтæ.
2. Фидæн æ зæнæгмæ адæми ’хсæн æвæсмард цæстæй кæсун
гъæуй, сæ номæй сæмæ ма дзорæд, хонæд сæ фæсномутæй:
"биццеу", кенæ ба "кизгæ".
3. Адæми ’хсæн, кенæ ба медхæдзарæ бийнонти астæу фидæ æ
зæнæгбæл табедзæ ма кæнæд: ес син æндæр гъудгæнгутæ æма
цийнæгæнгутæ — бийнонтæ.
Æркæсуйнаг.
Али бийнойнагæн дæр е’хæс æй бийнонти ’хсæн сабий ка уа,
уобæл цийнæ кæнун, хуæруйнаг ин дæдтун, дарæс кæнун,
рæвдаун æма гъуд кæнун.
4. Мадæн æ теути æхсæн æ сувæллонæн дзедзе дарун не
’мбæлуй; æвеппайди еске си ку фæууина, уæдта æй гъæуй хæснаг
искæнун.
Æркæсуйнаг.
а) хæснаги фингæ уосæ аразуй æ цæгати мулкæй. Цидæр харз
æй гъæуа, уой гъæуама уосæ æрхæсса æ цæгатæй: етæ ин нæ
байамудтонцæ æгъдау.
130
Адæмон сфæлдцстадæ
б) лæг дæр хайгин æй уоси æнæгъдаудзийнадæй ’ма ин
æмбæлуй æхе уоди хъаурæй æма мулкæй æ уосæн косæрттагæй
байагьаз кæнун, æ.бон ку уа, уæд.
в) лæг æ ностæлтæй хæснаг ку фæууа, уæд ин ностæлтæ
хæдзари мулкæй (хуæрдæ ’ма ниуæзтæй) исаразунцæ хæснаг. Е
ба син балхæнуй хъумацæй æ бонмæ гæсгæ дарæсхуартæ.
5. Мадæ æма фидæ адæми рази сæ зæнæгмæ сæ къохæй
ма’вналæнтæ, билæй ку хауонцæ, мæлгæ ку кæнонцæ, уæда,æр.
6. Зæнæг нæмун адæми ’хсæн мадæ æма фидæн не’нгьезуй, сæ
мæлæти бони сæбæл кæутæ дæр ма’скæнæнтæ.
Æркæсуйнаг.
. Фидæ æ фурт ку рамара, уæд ин мугкаги’хсæн кадæ, Дигори
ба ин, дзурди радæ ма уæд.
7. Зæнæг сæ мадæ ’ма фиди зонæнтæ ’ма сæ цитгин дарæнтæ,
зонæнтæ, етæ сæ хъæбæр берæ ке уарзунцæ, уой."
8. Зæнæг сæ ниййергути фæндон сæ цæсти ’нгасæй зонæнтæ
æма ’й æнæ дзоргæй æнхæст кæнæнтæ.
9. Зæнæгæн сæ ниййергутæмæ сæ номæй дзорун не ’мбæлуй,
хонæнтæ сæ имонау номæй — нана, дацци, дзоцци, баба, дада.
10. Зæнæг ку рагъомбæл уонцæ, уæд сæ ниййергути кадгин
дарæнтæ, се ’мдзурд ма кæнæнтæ, æхсæвæ сæ разæй —еу ма
исхуссæнтæ, се’мвингæ ма бадæнтæ.
11. Зæнæгæн æмбæлуй сæ ниййергутæ хуæргæ ку кæнонцæ,
уæд уони сæргъи цирагъау лæуун, сæ фингæ бафснайун, сæ
къæхтæ нихснун, уонæн уат бакæнун, уони ниххуссун кæнун.
12. Мадæ æма фидæ ку рамæлонцæ, уæд зæнæгæн ихæс æй
уони цитгин байвæрун, уонæн хист искæнун, уонæбæл ахæй
кæун.
13. Мадæ æма фидæй ци мулк байзайа, е цæуй сæ зæнæгмæ:
мади мулк — кизгуттæмæ, фиди мулк ба — фурттæмæ.
Æркæсуйнаг.
Мади мулк хуннуй мадæн æ уæледарæс æма æ уати дарæс;
фиди мулк ба хæдзари фонсæй дæр æма æнæуой дзаумауæй дæр
цидæриддæр ес, етæ, — фæнди æзмæлгæ дзаумæуттæ уæнтæ,
фæнди ба æнæзмæлгæ хæзнатæ: зæнхæ, хæдзари кард, топп æма
иннæ уæхæнттæ.
14. Цалинмæ ниййергугæ æгас уонцæ, уалинмæ сæ хæссун сæ
зæнæгбæл æй.
<г
131
Гарданти Михал
15. Фурт æ ниййергутæй еске ку ниццæва, ку рамара, уæд ин
Дигори æхсæн бунат ма уæд.
УОСÆ КОРУН ÆМА ÆРУÆД (ИРÆД).
1. Лæхъуæн ку рагъомбæл уа, æ мадæй ку рартæсуй, уæд æй
хецæн койгæнæг гъæун байдайуй æма æхецæн бийнойнаг агорун
райдайуй.
2. Лæхъуæн хæдзар — æнгом нæбал фæккæнуй, агоруй æхецæн
æмбал. *
3. Мугкаг ин агорунцæ æндæр, хуæздæр муткæггæй сил—
гоймæгтæ.
4. Лæхъуæн кизгæ ку сбæлдат кæна, уæд гъæуама æ мадæ, æ
фидæн фегьосун кæна, æхецæн ке агкаг кæнуй, уой ном.
5.Лæхъуæни мадæ æма фидæ гъæуама æримбурд кæнонцæ сæ
муткаг, сæ хæстæгутæ, бафæндæ, кæнонцæ, агкаг син æй еци
æстæггаг сæ астæумæ æрбауадзун, æви нæ.
6. Мугкаги хестæртæ ’ма кæстæртæ æмвæндæй æрбайсунцæ,
кенæ ба рагæлдзунцæ лæхъуæни фæндон.
7. Лæхъуæйæн æ бон нæ’й еумæйаг фæндæмæ не ’гъосун
(рагæлдзун).
Æркæсуйнаг:
а) мадæ æма фидæн сæ бон æй лæхъуæни æвастæй уомæн уосæ
ракорун.
б) зæронд æгъдауæй фидтæлтæ курдтонцæ уосæ сæ зæнæгæн
авдæнæмæ, кенæ ба мади губунмæ.
в) фæсаууонмæ кизги лæвæрд ба Нарти таурæхъти бæрæг æй.
8. Мугкаг ку исарази уй лæхъуæни бæлдатбæл, уæд къеретæ
искæнунцæ хæдзари берекетæй, исковунцæ сæ фæндаг растбæл
æма минæвæрттæ рарветунцæ.
9. Минæварæн æмбæлуй æртæ лæги: еу лæхъуæн æхе муг—
кагæй, еу ба æ мади ’рвадтæлтæй, æртиккаг ба раст æцæгæлон
лæг æвдесæйнагæн.
10. Кизги хæдзарæ минæвæрттæн фиццаг хатт бæрæг дзурд нæ
радтуй æнæ муткаги зæрдæ базонгæ, ’ма син æнгъуд радтуй.
11. Кизги фидæн ихæс æй æ кизги, æ мугкаги зæрдиуаг иссерун
минæвæртти æнгъудмæ.
Æркæсуйнаг:
132
Адæмон сфæлдистадæ
а) кизги ку нæ фæндæуа, фал æгас муткаг ба иннæ мугкаги
сæхецæн хæстæгæн райсун ку исагкаг кæнонцæ, уæд кизгæн æ
бон нæй уони (мугкаги) дзурд басæттун.
б) кизгæ æ мади губунмæ, кенæ ба фæсаууонмæ лæвæрд
æрцæуй.
в) кизгæ æхуæдæг æвзурста æхецæн лæг.
12. Дууæ мугкаги кæрæдзей хæстæгæн есунагкаг ку’скæнонцæ,
уæд и кизги хæдзарæ къеретæ искæнуй æма сæ минæвартæ æма
муткаги хестæрти рази æривæрунцæ.
13. Кизги мугкаг сæ сæр æндæр мугкагмæ цæун агкаг ке
скæнунцæ, уой туххæй зæгъунцæ сæ сæрæн аргъ — æруæд
(æруадæй, æруайæгкаг). . >
14. Æруæд æй æндæр муткагмæ æруайæгкаг, æрледзæгкаг. .
15. Æруæдæн æмбæлуй дууæ гали æма дууæ гъоги хæдзарæн,
мади ’рвади бæх, гьæуæн фус, дууæ фуси хинстæн æма мади фус.
16. Дууæ мугкаги ку бахæстæг унцæ/ ку бакаййес кæнунцæ,
уæд лæхъуæни хæдзарæмæ æрцæунцæ æма уоми дæр къере
исковунцæ.
Æркæсуйнаг.
Кувд: О, Хуцау, аци дууæ мугкаги мугкагмæ лимæн искæнæ!
Хуцау/ кæрæдзей син хуарзæн базонун кæнæ! Хуцау, хуæри фург
æхсæн сæ искæнæ. Кæрдæг æма фæсалау æмхæлæмулæ ци
’суонцæ. Æстæг хæстæг куд уонцæ. Сæ уарзонтæ сæбæл цийнæ
куд кæнонцæ, се’знаг си тæрсгæ куд кæна, уæхæн бони фарнæ
син æй фæккæнæ, Хуцау!
17. Еци фингæй æмбæлуй кизги хæдзарæмæ хайтæ (тæбæгъ)
рарветун: æртæ (фондз) къерей, ниуæзтæ æма фæхсун (кенæ ба
фиди хæ’лгтæ).
18. Кизги мадæ еци тæбæгъмæ æрæмбурд кæнуй муткаги
уоститæ æма синхæнтги уоститæ.
19. Еци бонæй фæстæмæ, лæхъуæн æхе уосæ хонунмæ цæттæ
кæнун райдайуй; кизгæ ба — киндзи цæунмæ.
20. Еу мæйæ, кенæ ба еу къуар боней фæсте сиахс æ кайй —
естæмæ сиахси цуд бакæнуй е’нгæртти хæццæ.
21. Сиахс æ уоси мадæ’ма фидæмæ цæуæгкаг бахæссуй
цæсгоми хъумац: курæттæгтæ дарий хъумацæй.
22. Еци æхвсæвæ хæдзари кизгуттæ сиахсæн рарветунцæ си —
ахсаг тæбæгъ.
133
Гарданти Михал
23. Сиахсæн еци тæбæгъи æмбæлуй æхцайæй еу ном — иссирд
(æртæ соми) æма къанфеттæ кизгуттæн.
24. Каййес бакæнуни фæсте дууæ муткагеи æхсæн гъæуама
рацæуа фонс æма фæрзеу: кæрдзини хуæрдæ, æруæди хинст,
æруæд, фиццаг хъумац, сиахсæгтæ æма æндæртæ.
25. Кизгæ ку ’срæвдзæ уй киндздзагæй æма æнæуой
лæвæрттæй, уæд æ хæстæгутæбæл æрзелуй, ра — син арфæ кæнуй.
Уой фæсте ба æхе ниртайуй, æма æ киндздзæгтæ искæнуй.
Æркæсуйнаг.
Кизгæ киндзи ку цæуа, уæд æхебæл искæнæд медæгкæй —
уорс дарæс, уой æндегкæй æнгон салæй, цилле бæндæнæй баст
æгънæгути хæццæ, сурх дарий хæлаф æма хусар хъумацæй æндаг
дарæс
КИНДЗХОНТИ РАЦУД, ÆРБАЦУД, ФИНГÆ ÆМА СÆ
РАЦУД КИЗГИ ХÆДЗАРÆЙ
1. Лæхъуæн уосæ ку фæххонуй, уæд æ хæдзари ци æнгæртти
къуар фæууй, етæ фæххуннунцæ киндзхонтæ.
2. Киндзхонтæ лæхъуæн æримбурд кæнуй æ мугкаг, æ
хæстæгугæ æма æ раст синхонтæй.
3. Киндзхонтæн сæ нæхстæри разæй æримбурд ун æмбæлуй
лæхъуæни хæдзарæмæ æма уоми бафæндæ кæнæнтæ сæ рацуд,
се ’рбацуд, се ’рбадт, се ’нккæтебæл дæр.
4. Уордигæй фæстæмæ, ке ниббæлдат кæнунцæ, еци хестæрмæ
æгас къуари æфсæрмæ бацæуй, æма е и къуар аразæг, фæнди сæр
æма финги сæр исуй.
5. Фæнди сæр (хестæр) æхецæн кæстæртæ райсуй æма син сæ
бæгъдауонд бакæнуй фæйнæ къуари æма фæйнæ гъудтаги.
6. Къуари рæвдзæ еци лæгтæй æй.
7. Еци лæгтæ гъæуама æцæгæйдæр рæвдзæ уонцæ: сæ цæсгоми
хъумац, се ’ргомæгкаг дзубандиаг мабал уæд.
8. Сæ ранæхстæри разæй киндзхонтæн æмбæлуй лæхъуæни
хæдзари къере сковун.
Æркæсуйнаг.
Хæдзарæн æ бон ку уа, уæд гъæуама киндзхонтæ æстонгæй ма
ранæхстæр уонцæ (ма ис —зудæ уонцæ), æмбæлуй син косарт,
кенæ ба æнæуой дзæбæх хуæруйнаг: фезонæг, æхцинтæ, фид—
гунтæ, ниуæзтæ, — хæдзари бон куд уа, уомæ гæсгæ.
134
Адæмон сфæлдистадæ
9. Хуæрдæ, ниуæзти сæргъи киндзхонтæ кæрæдземæн дзурд
радтæнтæ, сæ гъудтаг, се ’гъдау рæсугъд ке рахæсдзæнæнцæ, ’
уобæл.
10. Киндзхонтæ еу гъæуæй иннемæ ку цæуонцæ, фæнди
бæхтæбæл, фæнди фестæгæй, уæд си надбæл цæуни æгъдау ма’
йронх кæнæд: гъæуама хестæр хестæри бунати уа, кæстæр ба —
кæстæри бунати.
11. Киндзхонтæ, кизги хæдзарæмæ цæугæй, зарæнтæ
бæгъатæри зартæ, уомæ æрхæстæг уогæй ба еу топпи гъæр
æруадзæнтæ.
12. Еци гæрахæй кизги хæдзарæй æмбæлуй дууæ гæрахи.
13. Уой дзуаппæн киндзхонти ’рдигæй æмбæлуй æртæ гæрахи.
14. Кизги хæдзарæй дæр нæуæгæй æртæ гæрахи.
Æркæсуйнаг.
Фæстаг топпи гъæртæ фæуунцæ æмбес æма иуазгутæн
зæгъунцæ — "медæмæ рауай!" Киндзхонтæ медгъæу хонæги
фæдбæл цæунцæ æма сæмæ еци æгъдау нæййес.
15. Киндзхонтæ еци — еу цудæй тургъæмæ бацæунцæ æма
уоми хестæргай рæнгъæ ралæуунцæ.
Æркæсуйнаг.
Тургъи унгæг ку уа, уæд киндзхонтæн рафестæг ун æнгъезуй
хæдзармæ хæстæг, гъæутæрон, кенæ ба унги.
16. Кизги хæдзарæй урдуг истгути хестæрæн æмбæлуй киндз
— хонтæмæ ракæсун кизги фиди (кенæ ба хæдзари хестæри)
хæццæ æма уонæн "æгас цæуай", зæгъгæ, зæгъун.
Æркæсуйнаг.
Кизги фидæ гъæуама киндзхонти æрцудмæ исцæттæ кæна
хуæрдæ, ниуæзтæ, æримбурд кæна мугкаги кæстæртæ урдут ис —
тгутæн æма сæ хестæртæй дæр еу, еу ба раст синхон зæронд лæг.
18. Урдугистгутæн ихæс æй киндзхонти иуазæгдонæмæ бахо —
нун, кенæ ба еу уæхæн хебарæ азгъунстмæ.
Æркæсуйнаг.
Хæдзари хецауæн хебарæ авар ку нæ уа, уæд ходуйнаг нæй
иуазгутæ уæрдундонæмæ, кенæ ба дзæхæрадонæмæ бахонун.
19. Фиццагдæр — фиццагдæр киндзхонтæн æмбæлуй сæ бæхтæ,
сæ сæргътæ, сæ лæдзгутæ æма се ’ндагон дарæс — баслæхътæ,
нимæттæ бафснайун.
135
Гарданти Михал
20. Иуазгутæ ку æринцойнæ уонцæ (æрфусун кæнонцæ, уæд
син агкаг æй къох —дон радтун.
Æркæсуйнаг:
а) къох —дон дæдтун гъæуй хестæргай.
б) алли лæги къохæхснæн дæр калун гъæуй.
в) къох —дон гæнæг хъувгъан дарæд æ рахес къохи, æ галеуи
ба тæбæгъи сапойнæ, æ еци усхъæбæл ба къохмæрзæн.
г) дуккаг лæг таси куст кæнуй æма ин æ дон алли лæги
къохæхснæн дæр ракалуй æма ’й радавуй, иннемæ бадæдтуй.
21. Киндзхонтæн уой фæсте æмбæлуй ниуæзтæ (арахъ,
бæгæни) рахæссун еу минкъий дзоли къæбæртæ æма цигъди
морти хæццæ.
22. Киндзхонтæ сæ фусуни бæрæг ку базононцæ, æ фæрзеу ин
ку ниййахуадонцæ, уæд уордæгæй фæстæмæ гъазун — ходун рай —
дайунцæ кæстæртæ кенæ симдбæл ниххуæцунцæ, кенæ ба
æнæуой кæфтитæ кæнунцæ.
Æркæсуйнаг:
а) кафунмæ лæг гъæуама арæстæй рацæуа, æ дарæс, æ гæрстæ
гъæуама бæрæг бæлвурдæй и кафæг ци куст кæнуй æма дзилли
æхсæн ци бунат ахæссуй, уой: киндзхон гъæуама уосагор уа æма
æ кавди дарæси дæр лæхъуæнæн уосæ ’взаруни туххæй уа,
кизгуттæн ба — сæри хецау æвзаруни бунати.
б) устур симди зарæн зарун гъæуй "Нарти симди зар". Нарти
тауæрæхъти байзадæй дууæ симди: "Нарти устур симд " æма
"Нарти æгæнон симд". Ес ма Туасси зар", "Рæсугъд æфсийнæ".
Фæстаг æрдæмæ — "Бутдзи зар" дæр. Симди кафт "Тумбул симд"
хуннуй.
Нæртон симд.
Акула
(Рæсугъд кизгæ, хуарз арсест, заргæй,
серфитæ кафгæй дзоруй).
Нарти гуппургинтæ,
Ци ссерра йайтсе,
Гъой—гъой.
Цæбæл кафетæ,
136
Адæмон сфæлдистадæ
Цæбæл семетæ?
Гъой—гъой—ра.
Орузмæг
(Бакастгип зæропд лæг Лкулай рази е ’уонтæй кафгæй, семгæй, заруй).
Бæстæбæл хуарз, Акула рсесугъд, сой-сой, корун мæ хæццæ еу зилд æрцо,
сой-сой-ра.
Акула
(Кæсалгау фæстæмæ нигъгъазгæй)
1) Æз дæ хæццæ куд ракафон, гъой—гъой;
æнгарæн дæ æз куд райсон, гъой—гъой—ра...
2) Дæ кæрдæгæй дæ фæсалæ, гъой—гъой,.
берæ фулдæр дæуæн ку фæцæй, гъой—гъой—ра...
(Орузмæг уонтæ бсерзонд фсеууй æма симди
дселгоммæй байзайуй).
Батраз
(Семгæй, кафгæй, æ уонтæ цæгъдгæй, заруй)
Дуйней искаст адæми хор, гъой—гъой;
Акула рæсугъд, мæ зæрди рохс, гъой—гъой—ра...
Мæн дæхецæн хæларæн райсæ, гъой—гъой.
Еу зилд мæ хæццсе исагкаг кæнæ, гъой—гъой—ра...
Акула
(Симдмæ кафгæ-сергæ баи/æугæй,æма Батрази
æ усхъи сæрæй райсгæй заруй, кафуй, семуй).
Нарти æхссен кадгин—радгин, гъой—гъой!
Хæмици фурт минкъий Батраз, гъой—гъой—ра...
Кафун агкаг дæу хсеццæ æй, гъой—гъой!
Уарзун, зонун дæу ку гъсеуй, гъой—гъой—ра...
Ду мин фæууо сæри хецау, гъой—гъой.
Ду мин фæууо царди радсе.
Минкъий уогæй, болат ку дæ, гъой—гъой.
Æгадæ дæ не ’скæндзæнæн, гъой—гъой.
137
Гарданти Михал
Бутдзи зар
Уой —рæ, уæй—гау, Гуæздæрти Бутдзæ,уай — рæ, уæй —тау,
Мæздæги адтæй. Уай —рæ, уæй —тау, ци дин исхаста? Уæй —рæ,
уæй —тау ци син исхаста? Уай —рæ, уай — тау, устур хæзнатæ.
Уай —рæ, уæй —тау, æ еу дзиппи, уай —рæ, уæй—тау, айдагъ гæни
сæр. Уай — рæ, уæй—тау, е’инæ дзиппи, уай —рæ, уæй —тау, сал—
дати1...сæр. Уай —рæ, уæй—тау, гъой — гъой — гъой, гъой —ри —ра,
гъой —гъой. Бутдзæ æрцудæй устур Мæздæгæй. Æ уосæ уомæн
цийнитæ кæнуй: "Нур мин исхаста æ дзиппи дзæгтæ. Æ еу дзиппи
— устур гæни сæр, е ’ннæ дзиппи рæсутъд ... сæр". Бутдзæ
равналуй æ дзиппитæмæ. Куд нæ исхаста устур хæзнатæ æ дзиппи
дзæгтæ? Æ еу дзиппи устур гæни сæр! Е’ннæ дзиппи рæсугъд1
...сæр!
Киндзхонти кæстæртæ низзарунцæ ридадæ.
Амонæг — Гъой —гъой —гьой, уæ —рæй —дæ, гъой, уæ —рæй —
дæ-ра.
Заргутæ — Гъой —рæй—дæ, рæй—дæ, гъой, рæй —дæ, о, дæ —
рæ. О, фесгун хуарз.
Дуккаг заргутæ — Гъой —рæй—дæ, о, дæ — рæ, р, фесгун бон.
Æркæсуйнаг.
Æз еци дзурдтæ уотæ лæдæрун (Г.М.):
—О, райдайæ, райдайæ!
О, райдайæ, тæрæн кæнун!
О, фесгун хуарз тæрæнгæнæн.
КИНДЗХОНТИ ФИНГÆ
1.Киндзхонтæн сæ хуæрдæ, сæ ниуæзтæ хæдзари урдуг ис —
тгутæ ку сцæттæ кæнунцæ, уæд сæмæ æмбæлуй рарветун æма
уони æрбахонун хуæрунмæ, ниуазунмæ.
1 Анæмити адтсей æнæфсар дзурдтсе æма ссе исистан.
2 Ами зари дзурд^лсе дзсебсех финст не ’рцудæнцсе. Ци тетрадсей сей
исфинстан, уоми адтсей мсенсе аусехсен финст Гарданти Михали
къохивæрди хсеццсе: "Нужно записать текст дигорского напева "ридада" в
горной Дигории".
138
Адæмон сфæлдистадæ
2. Киндзхонтæ гъæуама игъæлдзæгæй бацæуонцæ æма
хестæргай исбадонцæ.
Æркæсуйнаг.
Зæронд æгъдауæй байзадæй, сиахс æнæ хестæртæй дзурд
рацæугæ, хæдзарæмæ куд нæма æрбацæуа, уотæ.
3. Иуазгутæ еутурæй дæр ку исбадонцæ фингæбæл, уæд фин —
гити фæхсунтæ, къеретæ æривæрунцæ (алли финги сæри дæр
æртæ къерей). Дзол, цигъд, фезонæг ба си æнæуой ивæрд фæууй.
'4. Фингæн (киндзхонти фингæн) дууæ хестæри æмбæлуй: еу —
иуазгути хестæр, иннæ ба — фусун раст лæг — æцæгæлон, кенæ
ба кизги мугкагæй.
5. Фæхсунтæ кумæ нæ хъæрта фингитæй, еци фингити
æмбæлуй æнæуой иуаргæ фид.
6. Фингити исцæтти хæццæ хестæртæмæ гъæуама радтонцæ
гъолгун сиахси номбæл, ниуазæн æма æхсæрфæмбæлттæ иско —
вунмæ.
Æркæсуйнаг.
Киндзхонтæ дувæлдугæй фæббадунцæ: хестæртæ хецæнæй,
дуаргæрон ба сиахси хæццæ кæстæртæ.
-7. Уоститæ ’рдæгæй гъæуама бадонцæ æфсинттæ (зæронд
уоститæ).
8. Уонæмæ уа сиахсæн хайтæ æма ниуазæн.
Æркæсуйнаг:
а) муткаги уоститæй хестæрæн æ галеу къохи, æ уæраги
сæрбæл æвæрдæй тæбæгъи æртæ къерей, карки мард, гъолгун
æма æнæуой дзæбæхæй ци уа, е (муд, фезонæг); е’ннæ къохи ба
— кусийнæ бæгæнийæй идзагæй.
б) и тæбæгъ дæр æма и къос дæр (кусийнæ) гъæуама царвæй
исæрст уонцæ, ливзæгонд.
9. Адæми рæвдзæмæ гæсгæ, киндзхонти хестæрæн æмбæлуй
уæд сиахсмæ радзорун (рарветун æма æрбахонун).
10. Лæхъуæнти къуар хæдзарæмæ æрбацæуй заргæй æма сиахс
фæсдуар финги кæронмæ æрлæууй.
Æркæсуйнаг.
Сиахсæн фингæн æвæрд фæууй афтед хускъæдонæ
(тъæпæнæг) — бунæфтуд, кæстæрти финги кæронмæ фæсдуар.
Æндæдуар ма ку фæуунцæ лæхъуæнтæ, уæд фæззарунцæ аци зар:
139
Гарданти Михал
Ракæсетæ, ракæсетæ усе къæсæрмæ иуазгутæ
Æма хуарз иуазгутсе, хуарз иуазгутæ!
Гъой, уæ рагисон хуарз!
Фусун еци зармæ гæсгæ зæгьуй:
Гъой, æгас æрцæуай, гъой иуазæг!
Кæстæртæ ин æ зар райсгæй:
—Гъой, нсе фусун!
Иуазсег ба зин дарæн сей, зин!
Иуазсегæн хуарз ка фсеууа,
Уомсен сей Хуцау бахата.
Æцсегсей ин сей бахата. -
Зарун ку банцайа, уæд æмбæлуй сиахсæн зæгъун, — амондгун
гъудтаг дин фæууæд, зæгъгæ, æма нигъгъос ун.
11. Уæд хестæртæн æмбæлуй сиахсæн барæ радтун
æфсинттæмæ исцæунмæ æма уони къохæй хай æма ниуазæн
райсунмæ.
12. Гъæуама сиахсæн æ разæй цæуа æ къохбæлхуæцæг; уой
фæсте æхуæдæг æ разæй е’гъдау хæсгæй, æ ходæ арф конд,
уотемæй.
13. Æфсинтти рази сиахс æ хъумац æривæрæд, æма бавналæд
æ рахес къохæй ниуазæнмæ, райсæд æй æма ’й æ галеумæ
æрбаййевæд, рахесæй бабæй райсæд и тæбæгъ æд хæйттæ.
Æркæсуйнаг.
Къохбæлхуæцæг гъæуама æ цæстæ дара æма сиахси тухсун ма
бауадза. Ниуазæн æма хайтæ сиахси къохи ку фæууонцæ, уæд ин
сæ райсæд æма сæ сиахси (кæстæрти) фингæмæ рахъæртун
кæнæд æма и тæбæгъ хускъæдонæбæл фингæн æривæрæд.
14. Сиахс æфсинтти цорæй еу къуар æмпъези фæстæмæ
ракæнæд сидзмудзити, е’ргом уони æрдæмæ куд уа, уотемæй.
15. Сиахс ислæууæд фæстæмæ æ бунати фæсдуар.
16. Нур хестæртæн æмбæлуй исковун, сиахсæн хай радтун æма
фингæмæ равналун.
17. Хуæрун, ниуазун райдайуни разæй гъæуама хестæр искова.
Æркæсуйнаг.
И кувди дзурдтæ атæ фæуунцæ:
— Хуцау, тæрегъæд бакæнæ! Хуцау, аци иуазгутæ де’уазæг!
Хуцау, мæнæ аци дууæ (сæ номтæ) амондгун бони бахæстæг
140
Адæмон сфæлдистадæ
кзенæ, (хаттæй —хатт фæззæгъунцæ "балимæн кæнæ"). Хуцау,
мæнæ ци кизгæ, (кизги ном разæгъгæй), ци лæхъуæни туххæй ами
цийнæ кæнæн, уони фесгун, амондгун искæнæ! Хуцау (кизги ном)
а хæдзари амонд куд ниууадза, кумæ цæуй, уордæмæ дæр нивæ
куд фæххæсса, уæхæн нивгун уод æй искæнæ! Хуцау (кизги ном)
ци хæдзарæмæ фæццæуа, уоми нихидзиуаргун куд уаг
адæми’хсæн кадгин — радгин куд уа зæнæггинæй, мед —синх
адæм —лимæн зæрбатугау, æ рацуд федауци хуасæ куд уаг æ лæги
хæццæ кæрæдзей зæрдæ дзæбæхæй куд базононцæ, æмзай,
æмзæронд ци бауонцæ, уæхæн нивæ син исагкаг кæнæ! — Æрцо,
æрцо, (сиахсмæ æ номæй) ковæгкаг дæумæ цæуй.
18. И киндзхонти фингæй æгъдау амонуй æфсинттæн ниуазæн
æма хунæ.
19. Хунæн фæууй фæрскъитæ (гæнæн ку уаг уæд морзаг
фæрскъитæ), кенæ ба иуонæ (уонæ).
20. Иуазгутæ æрдæг — хуæрд (æмбес —хуæрди) ку фæууонцæ,
уæд сæ ности æр —алай кæнæнтæ.
21. Киндзхонти хестæр зæгъæд: нæ енцег нин рарвететæ.
Æркæсуйнаг:
а) уæд гъæуама урдугистгути хестæр зæгъа æ кæстæртæн æма
етæ и ности рахононцæ иуазгути размæ бæгъæнсарæй, фæссин
æй уинун кæнонцæ, ма син зæгъонцæ:"Нæ хуæрæ хъæрæу, къу—
лух, æнæуой ести аййепгун нæй". Уæдта ’й уой фæсте ба æр — алай
кæнонцæ, гъома ибæл æркæнонцæ зæриндагæ ходæ, æритауонцæ
ибæл хизæ, изæлу æма уотемæй дзæбæхæй киндзхонти разæй
раздæхуй и кизгугтæмæ. Киндзи рацудй киндзхонтæн фестун
агкаг æй.
б) сиахсæн æмбæлуй радтун ковæгкæгтæ: еу къере,
æхсæрфæмбал.
в) сиахс еци хæйттæ иуаргæ рацудæй кæстæрти фингитæбæл.
г) уой фæсте ба æмбæлуй фингæмæ равналун.
е) хестæртæ сæ фингæй дæдтунцæ хай еу къере ’ма æртæ
фæрскъи.
22. Æ ранæхстæри киндзи гъæуй сафабæл бафæдзæхсун.
23. Гъæуама е сафа рæхисбæл æрхуæца, æрзела. Кизгуттæ æма
ин лæхъуæнтæ ба алай кæнонцæ.
Æркæсуйнаг.
141
Гарданти Михал
Алай зар.
а) Алай, и алай, гъой и Нарти, гъой алай!
Далæ и будури хуарз киндзæ фæццудæй. Алай,
Уомæн æ еу усхъсебæл раст хори хуарз тунтсе. Алай,
Уомæн е’ннæ усхъæбæл раст зурнау авдæнтсе. Алай.
Уомæн æ къере ковæг — мах фидæ Никкола. Алай.
Уомæн æ гъæуайгæнæг уой мадæ — хуарз Майрæн.
Алай. Гъой, и киндзсе ба æй адæми лимæн — зæрбатуг.
Алай. Е æ бийнонти ’хсæн сойнæ, мудзæрдæ ’й. Алай.
Е æ хецаутæмæ бæмпæгзæрдсе ку æй. Алай.
Е æ сæри хецау е ’зæлдусæй даудзæнæй. Алай.
Уой фæстæ гъæуй зарун Уасгергий зар:
(Зарсед фусун)
—Гъой, Уасгерги! Фæнда — раст, фæн—да—раст, Уас—
герги.
Гъой—гъой! Дæ рунтсе бахуæрæн, цъеу æма цъеу,
Су1ъзæрийнæ базургин.
Гъой—гъой. Гъей, аци сабий дæр де ’уазæг, Уасгерги.
Гъей, иуазгутæ дсер де ’уазæг, бæрзонд Уасгерги.
Цъеуæма цъеу, цъеунæ фусун дæр, де ’уазæг, Уасгерги.
Гъей, фæн—даг—раст, фæн—да—раст, бæрзонд Уас—
герги.
Цæй æма цæй фæн—даг—раст, сугъзæрийнæ базургин.
24. Киндзи фæсте кæстæртæ алай — булаййæй рандæ уæнтæ.
25. Ностæ æ нæуæг хæдзарæмæ ку ’рхъæрта, уæд е’рхизти
хæдзарæн æрковæд.
26. Сауæнгæ колдуарæй и къоли сæрмæ нæуæг ностæн
æмбæлуй æ къæхти буни еститæ гæлдзун.
Æркæсуйнаг.
Æмбæлуй уой къæхти буни дарий хъумац таун, кенæ тунæ,
кенæ ба горцъе. Фудаг лæхъуæнтæ ба гæлститæ кæнунцæ уой
къæхти бунмæ лæдзгутæ, къудурæнттæ, дидингутæ, пурсатæ æма
иннæ уæхæнттæ.
27. Киндзæ цæуæд æ къохбæлхуæцæги рахес фарс, уобæл
æнцойнæй (е ин æ къохбæл фæххуæцуй).
28. Сæ фалæмбулай цæуæнтæ мугкаги кизгуттæ æма киндз —
хонти кæстæртæ.
142
Адæмон сфæлдистадæ
Æркæсуйнаг.
Кизгутгæ зарæнтæ "Алай":
—Фесгун æма нивгун бон!
Адæм лимæн зæрбатуг
Мах фæххæссæн хæдзарæн.
Хестæр, кæстæр зонагæ,
А ба уæхæн уодзæнæй.
Бийнонтæн ба цийнæ — муд,
Синхи æхсæн — дзиуарæ.
Хори тунтæ — æ усхъи,
Зурн’авдæнттæ — иннебæл.
Авд — авди гобантæй,
Аст — асти гьæддзолтæй.
Æ хецауæн цохъайаг,
Æфсийнагæн — курæттаг..
Æ хецаутæн е хæссуй.
Дæлфадбостæ, астæубос,
Е данбацай зæринбос,
Кенæ къесса, хæлин къос
Мах кæстæртæн дæтдзинан.
Кенæ ности кири уодзæнæй
Æфсийнаг’ма хецайуаг:
Уорс зæлдагæй курæттаг,
Тинтикъийæй цохъайаг.
И кæстæртæн дессæгтсе:
Дæлфадбостæн астæубос,
Сæхъес гъунæй гъун комбос,
Е данбацай зæрин бос.
Лæхъуæнтæн æнгъезуй хæдзари тохонатæ æхсун, хæдзарæмæ
бацæугæй комгъæдтæ, рæхистæ, фиутæ, фæхсунтæ хъумацæй
тъæппитæ кæнун.
Алай
(дуккаг).
Фесгун æма нивгун бон,
Гъой, алай, гъой алай.
Æнæуадæ фæлмæн хор,
Гъой алай, гъой алай.
143
Гарданти Михал
Адæм — лимæн зæрбатуг,
Гъой алай, гъой алай.
Мах фсеххонæн хæдзарæн.
Гъой алай, гъой алай!
Хестæр, кæстæр зонагæ,
Гъой алай, гъой алай.
Медхседзарæ — цийнæ, муд,
Гъой алай, гъой алай.
Синхи æхсæн — дзиуарсе,
Гъой алай, гъой алай.
А ба уæхсен уодзæнæй,
Гъой алай, гъой алай.
Мах фæххæссæн хæдзарсен,
Гъой алай, гъой алай,
Фесгун сема нивгун уод,
Гъой алай, гъой алай.
Авд авди—гобæнттæ,
Гъой алай, гъой алай.
Аст асти—гъæццолтæ,
Гъой алай, гъой алай.
29. Киндзæ хæдзарæмæ ковгæ бацæуæд, æфсийни размæ ку
исхъæрта, уæдта уой къахбæл баковæд, æ дзабуртæ ин,
исæрдæнæй байсæрдæд.
30. Исæрдæнæн фæууй думæги карст.
31. Еци исæрдæн ностæ æ хæццæ æрхæссæд æ цæгатæй.
32. Ностæн ба кувди хæццæ æфсийнæ æ билæмæ исхæссæд
царв æма муд.
Æркæсуйнаг.
Царв æй фæлмæнзæрди бæрæггæнæн, муд ба æ адгин æвзаги
туххæй.
33. Уой фæсте гъæуама ностæ къоли сæр балæууа, уæдта æ
уатмæ рандæ уа.
34.Киндзи бонтæ æнцæ æртæ бони.
Хизесæн.
35. Хизесæн фæууй цуппæрæймаг æхсæвæ, гьома, æртиккаг
бон ку байзæр уаг уæд.
144
Адæмон сфæлдистадæ
36. Æртиккаг бон раг—изæр лæхъуæни хæдзарæ исаразуй
хуæрдæ, ниуæзтæ киндзхонтæн, фæссæхинцуй, ности кирæй син
лæвæрттæ байуаруй æма киндзхонтæ рахæлеу унцæ.
Æркæсуйнаг.
Ностæ æ кири æной æ хæццæ æрхæссуй минкъий лæвæрттæ
лæхъуæнæн æма киндзхонтæн еци æхсæвæмæ.
37. Еци изæр кизги нæуæг хæдзарæмæ æрцæуй æ мадæ æма
æ фиди хæдзарæй майрæймаг къеретæ.
Æркæсуйнаг:
а) кизгæ идард бæстæй ку æрцæуа æма фиди хæдзарæй къере
æрхъæртуни амал ку нæ исуа, уæд еци къеретæ æрхæссун
æмбæлуй къохбæлхуæцæги хæдзарæй.
б) къеретæ фæуунцæ æртæ æрти (9) æма æртæ хъæбуни:
1. Хуцауæн æртæ къерей.
2. Бундорæн æртæ къерей.
3. Майрæнæн æртæ къерей.
4. Сæризæдæн æртæ хъæбуни.
в) и къерети хæццæ ма æмбæлуй нисайнæгтæ — бæмпæг, уорс
хъумаци къимбус æма зæриндагæ.
38. И къеретæ киндзи хæдзарæмæ ку æрхъæртунцæ, уæд
къохбæлхуæцæг æ хуæри (киндзи) хæдзарæмæ, лæхъуæнтæ киз —
гутти хæццæ заргæй, æрбахонæд.
39. Киндзæ къоли сæрмæ, æ къохбæлхуæцæги фарсмæ
цæугæй, ковгæ исцæуæд æма уоми ислæууæд Сæр — изæди буни.
Уобæл Сæр —изæди æхсæвæ æвæрунцæ нисайнаг —бæмпæг, уорс
хæцъелæ.
40. Къохбæлхуæцæгæн æмбæлуй уæд Хуцауи номбæл ци æртæ
къерей ес, уони исковун æма и ностæн æ хизæ исесун кæнун.
41.Хизесæг фæууй и лæхъуæнæн (нæуæг уосгинæн) æ хуæри
фурт, кенæ ба хæдзари хуæри фурт, кенæ ба къохбæлхуæцæг
æхуæдæг.
Æркæсуйнаг.
Кувд:
— Хуцау, аци сабий а хæдзари сæривулд искæнæд. Хуцау,
каркау бæдолгин ци уа, æ цæуæт ба арсау хъаболгин ци уонцæ.
Хуцау, ка райгура, етæ цæладздзаг куд уонцæ (цæрагæ —æстæг).
(Киндзи ном) муткаги хсæн кадгин — радгинæй ци бацæрай, ни —
хидзиуаргин куд уа, уæхæн нивгун, амондгун адæймаг æй,
Ю Ирæф№2
145
Гарданти Михал
хæдзари федауцæ æма фæккæнæ. Амондгун бони, амондгун
æхсæви дæ хизесæн фæууæд! (Ухст хизи бацæвгæй, гъæрæй
исдзоруй). Авд лæхъуæни æма хъæрæу кизгæ! Авд лæхъуæни
æма хъæрæу кизгæ! Авд лæхъуæни æма хъæрæу кизгæ!
43. И хизæ хизесæг батохуй хæдзари æфсийни сæрбæл æма
уордæгæй фæстæмæ и ностæ уостити тонхи бацæуæд.
44. Уордигæй къохбæлхуæцæг и ности, кизгуттæ æма
лæхъуæнти хæццæ, рахонуй бæласи бунмæ — Сæр —изæдмæ.
Æркæсуйнаг:
а) тургъи бæлæстæ ку уа, уæд сæ рæсутъддæр зайгæ бæласæ
Сæр — изæди кувддонæ æма нисайнаг æвæрæн æй.
б) уобæл æвæрун гъæуй киндзи нисайнаг æма Алаурдий ни —
сайнаг.
Къохбæлхуæцæг исковуй уоми и къеретæ Бундорæн, Мадæ —
Майрæнæн æма Сæр —изæдæн, — иисайнæгтæ ивæруй бæласи
къалеутæбæл æма æ хуæри (ности) фиццаг хæдзарæмæ, уæдта æ
уатмæ бахонуй.
ЛÆХЪУÆН ÆМА НОСТИ ФИЦЦАГ ÆХСÆВÆ
46. Æртиккаг æхсæвæ лæхъуæн ности уатмæ бацæуæд.
Æркæсуйнаг.
Лæхъуæн æма кизгæн уат бакæнун еци æхсæвæ
къохбæлхуæцæги ихæс æй.
47. Лæхъуæн æ уосæн е’лвасæн æхуæдæг райхалæд æма’й
уотемæй ниххуссун кæнæд.
48. Сæумæ лæхъуæн æ уосæн адгийнагæй ( къанфеттæй)
ралæвæрттæ кæнæд, изæрæй ба æ уоси мадæн цæуæгкаг
искæнæд.
Æркæсуйнаг:
а) сиахс еци цуд кæнуй æ хæстæгдæр æнгарти хæццæ, æ цуд
ба хуннуй сиахси арфæгæнæн æхсæвæ.
б) сиахс æ уоси мадæй боз ку уа, уæд еци æхсæвæ æ уоси мадæн
дæдтуй æргомæгкаг дуккаг хатт.
49. Ностæбæл еу анз ку рацæуа, уæд æ киндздзон ходæ исесæд,
хæдзарæмæ æ теути размæ цæун райдайæд, фал уайсадæд
уонæмæ.
Æркæсуйнаг.
146
Адæмон сфæлдистадæ
Хæдзарæмæ цæуæгкаг, киндздзон ходесæнæн гъæуй, хæснаги
æгьдаумæ гæсгæ, фингæ. И фингæ ностæ æ лæг æма æ цæгати
харззей аразуй.
50. Уосæ æндæмæ цæун курайдайа, уæд ин æмбæлуй æ
цæгатмæ фæццæун, æ лæги æма æ цæгати зонгæй, аразиæй.
51. Фиццаг цуди и уосæ æ цæгатмæ цæуй силæмбалти хæццæ
æма хæссуй хунæ — цауæгкаг: фондз къерей æма косæрттаг.
52. Уосæн æнгъезуй уæд æ цæгатмэе еу мæйæ, кенæ ба’фулдæр
фæббадун дæр.
53. Еци бадт хуннуй хундæги бадун.
54. Хундæги бадæг æ цæгатмæ исцæттæ кæнæд æ лæгæн
къахæй — къохмæ фæлуст æма уæдта æриздæхæд æ хæдзарæмæ
хуни хæццæ.
55. Уосæ æ цæгатмæ æнæ æ лæги зонгæй ма цæуæд.
ЛÆГÆМА УОСИ ЦАРД
Тæргай.
1. Уосæ æ лæги æвастæй ку фæццæуа, уæд уæхæн æвæндæ цуд
хуннуй тæргай.
2. Уосæ тæргай кæнуй æ лæгæй естæмæй арази ку нæ уа, уæд.
Æрхæсуйнаг.
Лæг æ уосæмæ æнагкаг—лæгъуз ку дзора, ку æй æфхуæра
æнæбунати, нæмгæ æй ку кæна, кенæ лæг хæтагæ, ниуазагæ,
магоса, æнæзунд ку уа, кенæ ба нæл ку нæ уа, гъе, уæд уосæн
æмбæлуй æ цæгатмæ ’ледзун тæргай.
3. Лæгæн æ уосæ тæргæй ку рандæ уа, уæд лæгбæл еци
аййеппитæ нихæсунцæ, уомæ гæсгæ ба уосæ æ лæги сæр
^ьæуайгæнгæй тæргай ма кæнæд.
4. Уоси тæргай æй, — уосæ æ лæгæй æхе есунмæ гъавуй,
зæгъгæ, уой бæрæггæнæн, лæгбæл не’нвæрсони бæрæггæнæн æй.
5. Уосæ тæргай ку æрледза æ цæгатмæ, уæд æй æ цæгат
исбæрæг кæнæнтæ æма æ ралигьд æнæбунати ку уа, уæд æй еци
сахатбæл фæстæмæ рарветæнтæ, æнæ дууæ мугкаги базонгæй.
6. И уоси æфхуæрд кизги мугкаг сæ сæрмæ ку нæ хæссонцæ,
уæдта æй сæхемæ бауорамæнтæ.
7. И тæргай уосæн æ лæг уæд æ уоси цæгати бафæрсæд
;гъохбæлхуæцæги гьæлæсæй.
к
147
Гарданти Михал
8. И уосæ, кенæ ба и лæг сæ рæдуд ку базононцæ, уæд уоса^
æриздæхæд æ лæги хæдзарæмæ. |
9. Лæг æма уосæн сæ зунд кæрæдзебæл ку нæбал бада, уæдта!
етæ кæрæдземæй рахецæн унцæ. 4
Уосæ рауадзун. I
10. Лæгæн æ уосæ сили кустмæ арæхсгæ ку нæ уа, æндиуд,|
ниуазагæ, хæтагæ, зундгъæуагæ, фæйнæгбун, гъигкаг,!
лæгтæгæнагæ ку уа, дзурдтæбæл ку хæта, гъолон æвзаг ку хæсса,|
медхæдзарæ бийнонти’хсæн æзморæй ку цæра, хеваст ку уа, æ!
лæги ку нецæмæ дара, æ сæрти ку хеза, уæд лæгæн æ уосæ|
рауадзун æмбæлуй. 1
11. Лæг æ уосæ ку уадза, уæд фиццагидæр æхе мугкаг æрим — |
бурд кæнæд æма уони æхсæн æ уосæй арази цæмæй нæй, уой;
мугкаги хестæртæн байамонæд, æрдзорæд. \
12. Мугкаги хестæртæ æркæсæнтæ и лæги гъудтагмæ дæр æма!
и уоси минеугутæмæ дæр æма уомæ гæсгæ, — е арази исуæнтæ |
лæги дзурдтæбæл, кенæ ба ин амонгæ бакæнæнтæ æ цард исара— !
зун.
13. Мугкаги зæрæндтæ и уоси аййепгунæй ку иссеронцæ æма
ин сæ мугкаги æхсæн цæрун агкаг ку нæбал кæнонцæ, уæд син
ихæс æй и кизги мугкагæн балæдæрун кæнун, цæмæй арази нæ
’нцæ етæ сæ ностæй, уой.
14. Уоси цæгатæн ихæс æй сæ кизгæн æ рæдудтитæ байаразун,
балæдæрун кæнун.
15. И уосæ ку нæ рæвдзæдæр кæна, уæд лæги мугкаг æримбурд
уæнтæ, и уосæн æ къохбæлхуæцгути æма кизги мугкагæй лæгти
рази ибæл æвдесæн бакæнæнтæ, æ мулк ин рахецæн кæнæнтæ
æма рацох уодзæнæй.
16. И уоси æ цæгатмæ исхъæртун кæнун къохбæлхуæцгути
ихæс æй.
17. Лæгæн ихæс æй, æ уосæй хецæнгæнгæй, уой æгъдауи
хæццæ рарветун.
Æркæсуйнаг.
Хаттæй —хатт æрцæуй уотæ, æма лæг æма уосæн сæ дзурд
кæрæдзебæл ку нæбал фæббадуй, уæд хæдзарæ и уоси æ цæгатмæ !
рарветуй хуни хæццæ. Уой фæсте ба сæмæ исæрветуй и уосæн æ
лæги хабар, — æ уосæй ке рацох уй, уой.
148
Адæмон сфæлдистадæ
18, Уæхæн гъудтаги хабархæссæгæн фæууй и лæг æма и уоси
æХсæн сæ къохбæлхуæцæг, кенæ ба се ’ндзиуаргин.
ХÆДЗАРИ ИУАРЦИ ÆГЬДÆУТТÆ
1. Бийнонтæ аулгай ку ’сунцæ, хуæруйнаг æма сæбæл даруйнаг
ку нæбал фæхъхъæртуй, хæдзари куст æмхузонæй ку нæбал
фæккæнунцæ, хецивонс, гъолон хуæрдæ æма ниуæзтæ бийнонти
’хсæн ку фæззиннуй, хестæри фæндæ ку нæбал фæццæуй, уæд
хæдзарæ æ медбунат æрбадуй æма æрихæлуй, аулгай исуй.
2. Еци еу хæдзарæ медбийнонтæ уæд исуй къуар бийнонти: алли
аул дæр цæруй хецæн хæдзарæй.
3. Уæд гъæуама хæдзари лæдæргæдæр дса уа, е мугка —
ги хестæртæ æма хæдзари æстæг хæстæгутæ æрæмбурд кæна æма
син балæдæрун кæна хæдзари ихæлцæ.
4. Хæдзари бийнонтæ æмхузонæй гъæуама кæрæдзебæл
баууæндун кæнонцæ, кæрæдземæй иуарци медæг ке неци ра —
давдзæнæнцæ, уой туххæй, се ’хсæн Хуцау исгъаронцæ, къере
исковонцæ æма уæдта иуарци фæндæ райсонцæ.
5. Æгас хæдзарæн æ мадæ æма æ фидæ æгас ку уонцæ, уæд
фиццаг — фиццагдæр уонæн исесун гьæуй мæрддзаг æма кæнтаг,
хæдзарæ, уæдта иннети ба радтæнтæ иуарцæмæ.
6. Æнсувæртæ дууæ ку уонцæ, уæд кæстæр иуарæг æй, хестæр
ба — хай есæг.
7. Æнсувæртæ æртæ, кенæ ба фулдæр ку уонцæ, уæдта
астæуккæгтæ фæуунцæ иуарæг.
Æркæсуйнаг.
Æнсувæртæй- мулк иуарун ку неке кома, уæд и мулк гъæуама
сæ хæстæгутæ исхайтæ кæнонцæ æнсувæри сæрбæл. Еу фиди
Фурттæ дууæ уосей цæуæт ку уонцæ, уæдта мади аули сæрбæл.
8. Хай есун хестæргай æмбæлуй.
Æркæсуйнаг.
Еу фиди фурттæ фæйнæ мадемæй ку уонцæ, уæд фиццаг уоси
зæнæг хестæрбæл нимад æнцæ, æнзтæй кæстæр ку уонцæ,
уæддæр; сæ мадæ фиццагдæр æрковуй хæдзарæмæ æма фæллон —
гиндæр фæууй и хæдзари.
9. Зæнхæ, фонс æма хæзнатæ ку рахецæн унцæ, уæд уоститæ
рацох кæнунцæ хæдзари дзаумаутæ: къостæ, едгутæ, къибилатæ.
149
Гарданти Михал
10. Хæйттæ ку исбæрæг уонцæ, уæд гьæуама иуарæг (иуар-
гутæ) исесонцæ хестæрæн хестаг сæ хæзнатæй, кæстæрæн ба -
кæстаг.
11. Хестаг дæр æма кæстаг дæр æмбæлуй исесун хай — æмуæз
Æркæсуйнаг.
а) хестæрæн — хестаг хисти туххæй æй, хестæр хæдзари
фидæ’й, фæллонгин æй, кæстæр ба хæссуйнаг æй æма ’ймае
фæккæсун гъæуй.
б) мулк æнсувæртæн еумæйаг æй æма и хайтæ æмхузæн,
æмиасæ уæнтæ.
в) æнсувæртæй еске мард ку уа, уæд æ хай æ зæнæгмæ цæуй,
г) мард æнсувæрæн зæнæг ку нæ уа, æ уосæ ба уæззауæй ку
байзайа, иуарцæ уотемæй ку æрцæуа, уæд игурдзæн мади гу—
бунмæ хай æмбæлуй.
д) мард æнсувæрæн айдагъ уосæ ку байзайа æнæ зæнæгæй,
уæд уомæн ба æгас хай не’мбæлуй, фал ин æгас мулкæй иуарци
разæй исесунцæ еу ести ном иссирд хæдзари мулкмæ гæсгæ.
12. Хæйттæ есунбæл гъæуама бийнонтæ сæ бонмæ гæсгæ кувд
искæнонцæ, сæ мадæ æма сæ фидæй арфæ ракæнонцæ, сæ
кæрæдземæн раарфæ кæнонцæ, уæдта — еу алкедæр æ зинги хай,
æ рæхис райсæд.
Æркæсуйиаг.
Рæхистæй фиди рæхис хестæрмæ цæуй.
13. Æнсувæртæн сæ мулк ку исхецæнтæ уа, уæд сæ
кæрæдземæй райдард уæнтæ, кæрæдземæ æстæнмæ цæуæнтæ, е
ба кæрæдзей фулдæр уарзонцæ.
14. Фæсиуарцæ мадæ æма фидæн, ке хæццæ цæронцæ, е сæ
барæ’й.
15. Фидæ хестæри хай æй, мадæ ба — кæстæри.
Æркæсуйкаг.
Æгъдауи байзадæй, — мадæ æма фидæ æгас уогæй, кæстæри
нæ гæлдзунцæ.
ÆГАС УОДИ ГЬÆРГÆНÆГ, МÆРДВÆНДАГ ÆМА
МÆРДДЗОГОЙНИ ÆГЬДÆУТТÆ.
1. Адæймаг хъæбæр ку æрсæйгæ уа, æ мæрдти надмæ е ’ргон
ку рахата, уæд ин æмбæлуй æ хъæбæр хæстæгутæмæ æма уарзон
æнгартæмæ æгас уоди гъæргæнæг рарветун.
150
Адæмон сфæлдистадæ
Æркæсуйиаг.
а) еци гъæргæнæг и хæстæгутæн — æнсувæртæн, хуæртæн,
мади æрвадтæлтæн, каййестæн фегъосун кæнуй сæйги номæй, е
хъæбæрдæр сæйгæ’й, æруæззау сæйгуогæй, агьаззаг нæбал æйг
зсегъгæ.
б) и хæстæгутæн æгъдаумæ гæсгæ æмбæлуй и сæйги марди
бонмæ сæхе цæттæ кæнун.
в) æнсувæртæ сæ хуæрæбæл æвæрунцæ сæрбæттæи — изæлу,
кенæ ба хизæ, цæгаттаг.
г) каййес æ сиахсбæл æвæруй сиæхсæгтæ: ходæ, дзабуртæ,
зæнгæттæ.
д) æнсувæртæ сæ кæрæдземæн фæххæссунцæ æфтауцæ бæх,
дæдтунцæ марди бони хистаг, маргас.
е) æнгарæ æнгарæбæл уадзуй догъ, садзуй циртдзæвæк, хъа —
багъ.
ж) сиахс æ каййестæн сæ мард ивæрæг æй: ивæруй æй кири
(кирæ уобæл æй æма е’хæсмæ цæттæ уæд).
з) хуæрæ хуæрæндонæ’й æма е’нсувæртæбæл кæнуй хиститæ,
хæссуй маргас (мард—игас).
2. Сæйгæ берæ уодхар ку кæна, уæд ин мæрдвæндаг гъæуй.
3. Мæрдвæндаги фæууй дууæ, цупп&р, æхсæз, аст медæгкаг—
гуни (кæрдзини, тъæпæни) æма æхсæз сойнифунхи æма ниуæзтæ.
4. Мæрдвæндаги фингæ æрбахæссунцæ мæлæг уоди размæ,
æстаййи них ибæл радаунцæ æртæ хатти, æ нивæрзæни ин æй
(æстаййи них) бакæнунцæ æма сосæгкай, сæ зæрдæй исдзорунцæ,
— кæд æстай аргъ ескæд бадардтай, уæд дин дæ мæрдти
фæндагæн маци рахилæ кæнæд, зæгъгæ.
Æркæсуйнаг:
а) мæрдвæндаги финги буни æмбæлуй уорс æхсæгкагæй
цуппæрдегъон гæбазæ байтаун.
б) мæрдвæндаги фингæбæл æнгъезуй ауæхæн дзурдтæ:
— Хуцау! Алли уод дæр ду’скодтай, аци сæйгæ де’уазæг! Хуцау!
Кæд исдзæбæх уйнаг æй, уæд æй рæхги дзæбæх искæнæ! Хуцау,
кæд уæлиуон нæбал æй, уæдта ин æ над æ барæ искæнæ! Хуцау!
Кæд а сæйгæ мард, мæрдти фæндагастæ ескæд ралгъиста æма имæ
етæ естæмæй гъизунцæ, æ над ин æ барæ нæ уадзунцæ æма’й
сæхемæ нæ есунцæ, уæд ин батæрегьæд кæнæ æма ’й еу иадбæл
бафтауæ. Кæд ма цæруниау æй, уæд æ над æ бæраги куд исуа.
151
Гарданти Михал
Хуцау! Кæд естæмæй аргъ бадардта, е — сирд, кенæ ба æгомут
фонс ескæд естæмæй гьигæ бадардта æма ин æ над æ барæ нæ
уадзунцæ, уæд ин батæрегъæд кæнæ æма ин æ над æ барæ
искæнæ. Хуцау! Ци ’рдæмæ хуæздæр æй а сæйгæн, еци ’рдæмæ
ин æ над исаразæ; æ фæндаг къулумпи куд нæ уаг мард дæр, æгас
дæр æй сæхемæ дзæбæхæй куд есонцæ; фонс, сирдтæ дæр имæ
куд нæ гъизонцæ, уæхæн амонд ин радтæ. Æ гъизгутæ, нади барæ
нæдæдтутæ а фингæмæ сæ барæ дарæнтæ, аци уодæн ба æ над æ
барæ уæд.
в) мæрдвæндаги фингæй сæйгæн исахуадæн нæййес, уой
æмбæлуй æцæгæлон адæмæн радтун.
5. Кудаæр сæйгæ æ уод исеса, уотæ ранæхстæр уæд марди’
гъæргæнæг.
Æркæсуйнаг:
а) гъæргæнæг бæхбæл ку цæуа, уæд æй æндæ — колдуармæ æ
фæсте раласæд. Медтургъæ гъæргæнæгæн æ бæхбæл рабадун
не’мбæлуй.
б) гъæргæнæг е’хсæ æ галеу къохæй райсæд æма ’й уомæи ма
фæццох кæнæд.
в)гъæргæнæг æрвист кæмæ уа, еци хæдзари колдуармæ бæхæн
æ рахес фарсмæ æрхезæд æма и бæхи идонæбæл хуæцгæй,
хæдзарæн, и марди хæстæгутæн фегъосун кæнæд и зиан, уæдта
син ратæфирфæс кæнæд мæнæ аци дзурдтæй: — рохсаг уæд, (æ
ном) рамардæй, ардигæй фæстæмæ уæ кæрæдземæ цийни
бæхгинтæ æрвететæ.
д) гъæргæнæгæн æ хъиамæт ниххæлар кæнун æнгъезуй, гъома,
бахуæрун, баниуазун ин ходуйнаг нæй еци хæдзари, кенæ ба сæ
синхонтæмæ.
е) гъæргæнæг æ байвæд раздæхæд æма фегъосун кæнæд
мæрддзогойни бæрæг зиангин хæдзарæн.
ж) гьæргæнæг базонæд, мæрддзогойнæ кæд ранæхстæр æй,
уой.
6. Гъæргæнæг бадзорæд медгъæу мардæн е’нсувæртæмæ, æ
муткагмæ, æ мади æрвадтæлтæмæ, æ каййестæмæ, æ хæлартæмæ,
синхонтæ.
7. Гъæргæнæг кæмæ бадзора, е рахонуй æ хæццæ еу къуар
лæги, уосæ ба — уоститæ — мæрддзогойнæ.
152
Адæмон сфæлдистадæ
8. Мæрддзогойни лæгтæ æма уоститæ мардбæл, марди
æгьдауæй, кæугæ бацæунцæ.
9. Мæрлдзогойнæ æндæр гъæуæй ку æрцæуа, уæд фиццагдæр
лæгтæ ратæфирфæс кæнунцæ, уæдта — уоститæ..
10. Мæрддзогойнæ тæфирфæси еу рæнгъæбæл ку лæууонцæ,
уæд еу кæстæр хестæрæн æ рахес фарс лæууæд, иннетæ ба
хестæргай æ галеу фарс.
Æркæсуйнаг:
а) хестæр, кенæ ба дуккаг хестæр фæууй тæфирфæси дзурдтæ
зæгъæг.
б) мæнæ тæфирфæси дзурдтæ:
— Рохсаг уæд (æ ном), æ уæлæбæл царди мугкагæн дæрг æ
хæдзарæн дæр кадæбæл фæккуста æма мæрдти надæй дæр еци
зæрдæ дарæд. Дзæбæхдзийнадæбæл уодæд. Берæ æнзти а
хæдзарæ-Хуцау æнæзиан уадзæд.
11. Мæрддзогойни уоститæй сæ еу ( хуæрæ кенæ ба хæстæг )
бацæуæд гъарæнгæгæнгæ, иннетæ ба цæстисуг калгæ, кæутæ æма
сæхе хуайгæ.
12. Мæрддзогойнитæ куадæр æримбурд уонцæ, уотæ мард
тургъи астæу æривæрæнтæ, уой фæсте ба æй рахæссæнтæ.
13. Мардбæл хъиамæтгæнгутæн, мард ивæргугæн æмбæлуй
исаразун хуæрнæг (уæлмæрд — хуæрнæг).
Зæгъуц гъæуй:
— Мæрдти уæ мугкаги хестæрти хæццæ æмхуæрдæ,
æмниуæзтæ уо. Æнæбари хай макæмæн бакæнæ. Мæрдти Барас —
турæй дин хæлар уæнтæ. Маке дин сæбæл барæ Ч5адарæд. Рохсаг
уо (æ ном)г дзенети фæббадæ. (Уотемæй кæрдзинти кард низзелуй,
фидбæл цæнхæ бакалуй, ниттадзуй æма ’й раниуазуй æма хаййи
хæццæ рандæ уй æ ^унатмæ рохсаг зæгъæг).
14. Хуæрнæги фингæбæл исбадæнтæ фиццагдæр хестæртæ,
уæдта дуккаг хестæртæ, уотемæй хестæргай.
15. Хæстæгутæ марди бони лæугæ кæнунцæ.
16. Хисти бадгути хестæртæн æмбæлуй хæдзари бай —
зайæгкæгтæн райарфæ кæнун æма хай æма ниуазæн радтун.
17. Адæм хуæрнæгæй ку фестонцæ, уæд хæдзарæмæ се’ргом
радтæнтæ æма зæгъæнтæ (сæ хестæртæй еске):
—Абонæй фæстæмæ а хæдзарæ Хуцау æнæзиан уадзæд, —
æма алке æ хæдзарæмæ рандæ уй.
153
Гарданти Михал
Æркæсуйнаг.
Хуæрнæги фингæ куддæр исцæттæ уа æма мард ивæргугæ
куддæр æрбаздæхонцæ, уотæ хестæртæй еу ниххæлар кæнуй
фингæ: Хуцау мард дæр, игас дæр ду искодтай æма тæрегъæд
бакæнæ аци мардæн, æноси имисуйнаг æй искæнæ. Ду ба (æ ном),
рохсаг уо, дзенети дæ бадæн уæд. Зад хумæ, зад игуæрдæнбæл син
бауодæ. А хæдзарæн æфсæн арх никъкъуæрæ. Фунхæй дин ке
радтонцæ, е хомбæл бæркад æфтауæд.
АРДХУÆРУНИ ÆГЪДАУ
1.Лæгбæл (адæймагбæл) ести даутæ ку уа, кенæ ба гурусхæ,
уæд гурусхаг адæймаг æхе исраст кæнæд ардæй.
2. Адæймагбæл даутæ фæууй лæги марди туххæй, давди æма
зийнади (хъахбайдзийнади, хæтуни) туххæй, зæнхи кайдти
туххæй, æхцай фæдбæл ести дзурдтæбæл исидæуни туххæй,
лæгти дзурдгонд, кенæ ба æнгъуд басайуни, кенæ ба куст не
’сæнхæст кæнуни туххæй.
3. Еци ’здæхтæй лæг естæмæй зулун бунати ку уа, уæд æй
æмбæлуй æгъдаумæ æркæнун.
4. Дауæ кæбæл уа, еци адæймаг æгьдау бакæнæд, æхе исраст
кæнæд раст адæми рази, фасти адæм ин куд истæрхон кæнонцæ,
уомæ гæсгæ.
5. Алли гьудтаг дæр гъæуама æрцæуа тæрхонмæ, дууæ дæуогъи
сæхуæдтæ æмзундæй и гьудтагбæл арази ку нæ уонцæ, уæд.
6. Дæз’чэгь æй даутæнæг дæр æма гурусхæ, дауæ кæбæл уа, е
дæр.
7. Дууæ дæуогъей æхсæн ести дзурдтаг ку уа, æ рæстдзийнадæ
исбæрæг кæнун, равзарун кæмæн гъæуа, æркæсуйнаг гъудтаг ка
уа, е ба æй гурусхаг (гъудтаг), кенæ ба дайуаг гьудтаг.
8. Дайуаг æма гурусхаг гъудтагмæ æркæсæд раст адæм, фасти
лæгтæ.
Æркæсуннаг:
а) фæууй уæхæн гъудтæгтæ æма хаттæй — хатг даугæнæгæн æ
цъух æ тæрхон, уотемæй фасти здæми рази дауæ кæбæл фæууй,
е æхе исраст кæнуй, æгъдау бакæнуй е ’мдæуогъи дзурдтæй.
б) гъастгæнæг бафæразуй зæгъун аци раст адæми рази мин аци
дзурдтæ зæгьæ æма мæ гьаст ’ма дауæ фæстæмæ есун.
154
Адæмон сфæлдистадæ
9. Гурусхаг дæуогъ гъастгæнæги дзурдтæ ку бафæраза зæгъур,
уаёд тæрхони лæгтæ (фасти адæм) и гъудтаг уобæл ниллух
кæнæнтæ æма’й уотемæй рауадзæнтæ.
10. Фасти лæгтæ фæуунцæ æртæ, фондз, авд, фараст, —
уотемæй æнæнкъæйттæ; гьудтаги асæмæ гæсгæ кæми берæ, кæми
ба минкъийдæр.
11. Фасти адæмæй сæ еу æй астæуккаг лæг, иннетæ ба тæрхони
лæгтæ.
12. Астæуккаг лæги, фасти адæм дзиллæй æвзурст ку уонцæ,
уæд се’хсæн сæхуæдтæ исбæрæг кæнæнтæ.
Æркæсуйнаг.
И дауæ æргом ку уа, марæг бæрæг ку уа тоги гьудтаги æма
тæрхони лæгтæ дууæ дæуогъи æмбесæй (æмхузæн) ку равза —
ронцæ, уæд астæуккаг лæг æмбæлуй зиангини фарсæй.
13. Гъудтагмæ æркæсуни разæй астæуккаг лæг тæрхони
адæмæн балæдæрун кæнæд хæстæг, лимæни, кæрдзини фарс куд
нæ радзоронцæ, уой.
14. Тæрхони адæм дзорæнтæ рæстдзийнадæбæл.
15. Гъудтаг ралух кæнун тæрхони лæгти æгъдау æй.
16. Астæуккаг лæг айдагъ игъосæг æй.
17. Тæрхони лæгтæ гьудтагмæ еу цæстæй ку нæ æркæсонцæ
æма гъудтаг гъæлæсмæ ку æрцæуа, уæд ци’рдæмæ фулдæр ара —
зигæнгутæ разинна, гъудтаг еци’рдæмæ лух кæнуй.
18. Тæрхони лæгтæ раст дууæ æмбеси ку фæууонцæ, уæд
астæуккаг лæг ци’рдæмæ зæгъа, гъудтаг еци’рдæмæ ралух уæд.
19. Гъудтагмæ æркæсуни разæй дууæ дæуогъи сæ гъает
æрхæссæнтæ тæрхони лæгтæн (ба син лæдæрун кæнæптæ гъуд—
таги сæр).
20. Гъастгæнæг фиццагдæр æ дауæ радзорæд тæрхони лæггæн.
21. Гъудтаг дзæбæх ку нæ исбæрæг уа дууæ дæуогъей дзубан —
дийæй æма ма æвдесæнтæ ку амононцæ, уæд тæрхони лæгтæ
бафæрсæнтæ и æвдесæнти ардæй.
22. Зонгæ гьудтагбæл æвдесæн фæрсун нæ гъæуй.
23. Гъудтаг исбæрæг æй, зæгъгæ, уæд тæрхони лæгтæ гьуд—
тагмæ æркæсæнтæ.
24. Тæрхони лæгтæ гъудтаг бæлвурдæй базонæнтæ.
25. Гъудтаг син ку’сбæрæг уа, уæдта гъудтаг ралух кæнæнтæ.
26. Гъудтагæн дууæ кæрони ес: раст æма хæран.
155
Гарданти Михал •
27. Дауæ кæбæл ес, е раст ку уа, уæд æй тæрхони лæггæ исраст
кæнæнтæ; хæран ку уа, уæдта’й бахæран кæнæнтæ.
28. Æргон раст æма хæран ку не’сбæрæг кæнонцæ тæрхони
лæгтæ, и гъудтаги б$ ести гурусхагæй ку балæдæронцæ, уæд и
гъудтаг исбæрæг кæнунмæ исаразæнтæ ард.
29. Ард исаразæнтæ тæрхони лæгтæ, дауæ кæбæл есг уомæн
ардамонгути хæццæ.
30. Ардамонæгæн æнгъезуй баамонун лæгæн е’нсувæри, æ
мади’рвади, æ фиди’рвади æма иннæ уæхæн хъæбæр хæстæги.
31. Тæрхони лæгтæ сæ тæрхони исбæрæг кæнæнтæ, — кæци
дзурдтæй ард бахуæра, кæци дзиуари басоми кæна, уой.
32. Гурусхаг лæг еци æгъдау ку бафæраза, æнгъуди бонмæ ку
исæнхæст кæна, уæд растбæл нимад æй, кенæ ба — хæранбæл.
33. Адæймаг, хæран уогæй, ард ку бахуæра, уой фæсте ба ку
бахæран уа еци гъудтаги, уæд ин адæми’хсæн дзурди барæ нæбал
ес, мæнгард æй.
БИЛИЛИУ 3
Дууæ лæги естæбæл ку дзурдтайуонцæ, уæд сæ рæстдзийнадæ
æвдистонцæ билилиуæй. Билилиу æй мæрдтæй соми, кенæ ба
мæрдтæн фæлдесун. Билилиу исаразунцæ атæ: нихас æнгæрон,
кенæ ба фæсгьæу адæми уиндтуги æривæрунцæ хуæдмæлтæ —
тикиси, куййи мард, кенæ ба хæрæги мард. Æ рази уомæн куййи
лæхæ, лæги лæхæ, кард æма къуæцæлæй уедуг —гонд. Гурусхаг
фонсбæл, кенæ ба дайуаг дзаумабæл æрхуæцуй æ еу къохæй,
иннеми ба райсуй лæдзæг æма зæнхйе хуайгæй дзоруй:
—Уæ билилиу, билилиу! Кæд аци фонс (дзаума) мæн нæй,
æма’й уотемæй мæхе хонун, уæд аци хæргутæ, куйтæ, тикистæ
æма лæхтæ мæ мæрдтæн фæлдист фæууæнтæ (æма си кард
разелуй, уедутæй сæ багезуй). На æма и фонс кæд æцæгæй мæн
æй, уæдта, нæ мæрдтæ, рохсаг уотæ. А куйтæ, хæргутæ, тикистæ
з Дзурд "билилиу" равзурстæй дзурдтæй били лиу—лиу, гъома билæ зир—зир
кæнуй (Г.М.)
156
Адæмон сфæлдистадæ
æма а гъæуи адзатханатæ ба мæнгæдауæ ка кæнуй, уой мæрдтæн
фæлдист фæууæнтæ.
Биццеути билилиу: лæдзгути гъазгæй, еу иннемæн бадт ку нæ
дæдта, уæд:
—Уæ билилиу, билилиу, мæнæн мæ бадт ка нæ дæдтуй, а гьæуи
адзатханатæ уой мæрдтæн.
ХÆСНАГИ ÆФСÆНТТÆ
1. Силгоймаг, ке рази не ’мбæлуй æ теутæй, уой рази ку ’схода,
ку сдзора æнæргъудийæй, æ сувæллон ескæбæл ку ниммеза, кенæ
’й уомæн дзедзе даргæ æ теутæ ку баййафонцæ хæдзари ’ма ин æ
дзедзе игонæй ку фæууинонцæ, кенæ ба хуасæ æнтаугæй æ
лæвæрæн ласæги сæрбæл истæг теубæл зуст гæлст ку бакæна, æ
сæр фасгæй æй ку феййавдæуа, кенæ ба æнæуой ести æверхъау
гъудтаг гæнгæ, уæд силгоймаг еци æнæрцæф гъудтаги фæууй
хæснаг.
2. Нæлгоймаги ностæлтæ косгæ,—косгæй, æ уосæбæл
цийнæгæнгæ ку баййафонцæ, кенæ ба æ зæнæги хестæрти рази,
е ба æ ностæлти рази ку райса, кенæ ба ибæл æнæргъудийæй
æверхъау гъудтаг ку исæмбæла, уæд нæлистæг фæууй уоститæй
хæснаг.
3. Адæймаг æ минкъий рæдуд, кенæ ба аййеп кæмæй æлхæнуй,
еци æгъдауи фингæ хуннуй хæснаг.
ЕНЦЕГ КÆНУН
1. Еу мугкагæй иннæ муткаг сувæллон ку схæсса æ реуи
æхсирæй, уæд уæхæн æхсирæй хаст фурт, кенæ ба искæнгæ
æрвадæ хуннуй енцег.
2. Енцег хæссун æмбæлуй уарзон дууæ мугкагей æхсæн, уæдта
кæрæдзебæл ка не’ууæндуй, уæхæн дууæ мугкагей æхсæн.
3. Дууæ мугкаги тоггин ку уонцæ, ку бафедауонцæ, фал сæ
кæрæдзебæл дзæбæх ку нæ æууæндонцæ, уæд хъæбæрдæр ка
тæрса, еци муткаг гъæуама иннемæй исхæсса лæхъуæн — енцег.
4. Енцег дууæ мугкагей æхсæн фæууй бæгъдауонди æвдесæн
æма федауцæй цæруни бæрæггæнæн.
5. Ескæмæй енцег ку хæссай, уæд сæмæ бацо лæгтæ æма
æсгарди хæццæ корæг, ра —си корæ фурт, ис —æй хæссæ уорс
æхсирæй.
Æркæсуйнаг:
157
Гарданти Михал
а) енцеги æсгард фæууй фондз къерей, косæрттаг æма
ниуæзтæ: бæгæни æма арахъ.
б) æнæуой лæвари æсгард дæр уотæ.
в) хумæтæг ’сгард—æртæ къерей’ма ниуæзтæ.
г) сæйги ’сгард—еу кæрдзин, карк баси аги, ниуæзтæ.
д) фудæнхи тæбæгъ—дууæ кæрдзини ’ма ниуæзтæ.
6. Енцег ку рагъомбæл уаг бæхбæл бадунгъон ку рауа, уæд æй
æд саргъ, æд идонæ бæхбæл æ хæдзарæмæ хуни’ма е’нгарти
хæццæ рарветун гъæуй. Уордигæй фæстæмæ енцег дууæ мутка —
гемæн æмхузæн фурт уа гъæуама.
КУВД, ХИСТИ КОСАРТ ÆМА ФИНГÆ
Кувд.
1. Хæдзарæбæл ести хуарз ку æрцæуа, уæд еци æхцæуæнадæ
дигорон адæймаг цитгин кæнуй кувдæй.
2. 'Кувд æй, еске кади номæй æмбурди æхсæн хуæрдæ æма
ниуæзтæй Хуцауæн раарфæ кæнун.
3. Хæдзарæбæл æнæнгъæлтæбæл хуарз ку исæмбæлуй: еу еске
идард балциæй æнæнезæй, идзагармæй ку æрцæуй, сæргъæуагæ
хæдзари лæхъуæн ку райгуруй; ести кадæ хæдзарæ ку райсуй; æ
афæдзи куститæ æнæхъор, æнæнезæй ку исæнхæст кæнуй; æ
цардæй боз уогæй, адæймагæн æ зæрдæ естæмæй ку барохс уй,
уæд адæймаг (хæдзарæ) кæнуй еци æнтæстити туххæй Хуцауæн
арфæ, — нимайуй сæ уой фæрци æнтæститæ, уой лæвæрттæ.
4. Кувди фæууй косарт, фæрзеу æма ниуæзтæ.
5. Кувдæн æ сæйрагдæр хестæрæн нимад æй косарт — нивонд
адæймаги сæраппонди æвгæрст ци фонс цæуй, е.
6. Косæрттаг æвгæрдгæ ку фæккæнунцæ, уæд уой æрбала —
сунцæ артгæронмæ, æрлæуун æй кæнунцæ, е ’ргон артæрдæмæ
хаттæй, хæдзари хестæр райсуй ниуазæн æма раковуй мæнæ атæ:
— Хуцау, табу дæуæн! Хуцау, мах дæуæй боз ан аци (ном
æрцæугæ гъудтаги), уомæй æма дин уой туххæн ба мæнæ аци
нивондæй ерæн дæ ном æма’й райсæ дæхецæн, махæн ба радтæ
уой бæсти, хайгин нæ искæнæ дæ хуарздзийнæдтæй. (Арахъи
ниуазæнæй еу æртæх бакалуй артбæл, артæй исесуй æхседарф —
содзгæ соги къуæцæл æма’й бадаруй и косæрттагæн æ рахес
тæнуадолæбæл. Фонси гъун исхъуæцæ кæнуй, ковæг ба дзоруй
158
Адæмон сфæлдистадæ
идармæР)- — Баруодхорон уæларвмæ цæуис æма хуарз хабæрттæ
фæххæссæ.
7. Косартгæнæг райсуй косæрттаги и хæдзари æвецут бунатмæ
(бæрæг астæумæ) æма’й уоми æривæруй фингæбæл (ко —
сартгæнæн фингæбæл) æ галеу фарсбæл, æ сæр хорискæсæнон
хонсармæ хаттæй, æ къембурбæл ин æрхуæцуй æма исдзоруй:
— Хуцау, табу дæуæн, зæгьгæ, æма ин æ хорхбæл циргъ кард
æрбадаруй. Косартгæнæг рауадзуй и нивонди тог.
8. Косартгæнгутæ æнцæ 3 лæги: сæ хестæр — ковæг, æвгæрдæг
æма къæхтæбæл хуæцæг.
9. Косартæн æ сæр рацох æй æ гурæй, уæд и сæри исхæссуй
дæллаг тъæригъосмæ æма’й уоми уæлгоммæ (е’вгарцæ хæрдмæ)
æривæруй.
10. Косарт ковæг хестæр райсуй кард (исласуй æ кард) æма
сæри æвгæрдæнæй искæрдуй косæрттаги богъурдахъ, ухстбæл æй
бакæнуй, райфезонæг кæнуй, ниссиахуадуй, инней ба листæг
хæйттæй байуаруй хæдзари кæстæртæн, — "уæ фонс уæхе
амæттаг уæд", зæгъгæй, æхуæдæг ба сæр æма къæхтæ араун
кæнуй (кенæ ба арауй).
11. Косарт исцæттæ’й, цæттæ’нцæ уæлвицгитæ дæр, адæм
æримбурд æнцæ, рабадтæнцæ хестæргай рæнгъитæ.
12. Иуарæг — фиди æфсийнæ æривардта хестæрти рази сæр,
бæрзæй, зæрдæ, хæлорæ (хатт—хæлорæ) æма æхсæрфæнбалтæ.
13. Æмбурди хестæр райсæд æхсæрфæнбæлттæ, дуккаг хестæр
ниуазæн, æма исковæд и кувдтаг цæй туххæй, ке туххæй æй, уой
номæй, уæдта ковæгкаг ниуазæн, ахуадæгкаг уæлвицгæ æма
æхсæрфæнбал радтæнтæ ке номбæл æй и кувд, уомæн. Кæд æгас
хæдзари номбæл æй, уæдта хæдзари косæг фæсевæди кæстæрæн.
14. Кæстæр райсæд æхсæрфæнбал хестæри къохæй, ниуазæн,
ниййахуадæд уæлвицгæ дæр æма æхсæрфæнбалтæ ба райуарæд
фингæбæл бадгутæн. Еу ба си ухстбæл радтæд æфсинттæн.
15. Кувд райгон æй. Ковæгкæгтæ фæуунцæ фараст (æртæ
æрти): бунæй — Будур — Изæд, сæрæй — Уасгерги, астæуккаг —
Хуцауæн. Цæуй фиццаг гагидау Хуцауи ном æма Хуцауæн арфæ
кæнуни туххæй.
16. Хестæри фингæй цæуй ниуазæн æма хунæ: хестæртæ
фиццаг гагидау ниуазунцæ Хуцауи номæй; дуккаг — хæдзари
кувдгæнгути номæй æма æрветунцæ æфсинттæн ниуазæн;
159
Гарданти Михал
æртиккаг — финги кæстæрти номæй æма син дæдтунцæ ниуазæн,
хунæн сæри рахес гъос æма идарддæр кувди гагидæуттæ цæунцæ
хестæри арæхсгадæмæ гæсгæ, рæнгъæй.
Хист.
1. Хæдзарæй еске ку рамæлуй æма ин æ ном ку фемисуй адæми
æмбурди, уæд уæхæн фудæнхи æмбурд, хуæрдæ, ниуæзти хæццæ
ку уа, уæд е хуннуй хист.
2. Хист фæууй косарт, фæрзеу æма ниуæзтæй æма уони
хуæрæг адæмæй.
3. Адæм марди номæй хуæрдæ æма ниуæзтæбæл ку æрба —
донцæ, уæд уæхæн адæми æмбурд хуннуй хист.
4. Хисти косарт кæнуни разæй косæрттаг æрбакæиунцæ
(æрбаласунцæ) хæдзари арт — æнгæронмæ, æ фарсмæ ба ин
ниввæрунцæ дууæ кæрдзини æма цæнхæ. Хестæрмæ радтунцæ
арахъ, кенæ къумæл, бæгæни.
5. Хестæр ниуазæн райсуй, иссеруй си е Хуцауи ном,
кæстæртæн æй ниййахуадун кæнуй. Дуккаг ниуазæнæй ба и
фæлдисти косæрттаг ниххæлар кæнуй мæнæ атæ (ниуазæн æ
къохи идзаг æй):
— Рохсаг уо (ном), аци бон дин мæнæ ами дæ уарзон хæдзари
бийнонтæ дæ ном ерунцæ æма син ду ба сæ уæлиуон цардт:
дзæбæхбæл бауодæ. Атæ дин æй куд хæларæй дæдтунцæ, уотвк
хæлар дин уæд мæрдти Барастурæй дæр. Рохсаг уо, (ном исдзоруГг
æма зæнхæмæ ниуазуйнагæй æртадзуй, исесуй тæбæгъæй кард,
косæрттаги галеу сиуæ си æркъуæруй дзоргæй). — Хæлар уо
(номæн) æма -и ниуæзти агувзæ, къос баниуазуй, уæдта и
косæрттагæн цæнхæ бадаруй.
6. Косартгæнæг райсуй фæлдисти косæрттаги æма’й косарти
æгьдауæй бакой кæнуй, ис —æй фицуй.
7. Агæ ку исцæттæ уй, уæд фингæ исаразунцæ мæнæ атæ: аст
(кенæ цуппар, æхсæз) цуппари кæрдзинтæ æма еу дууæ дууи
дзолтæ фæлдесæгкаги фингæбæл æривæрунцæ. Косарт еугурæй,
иуонггай æд сæр, къæхтæ æма цæнхæ, кард, ниуæзтæ, уотемæй.
8. Фæлдесæгкаги фингæмæ бацæуй æмбурди хестæр æма’й
нихУс^^ар кæнуй мæнæ атæ, финги фæлдесæнтæй:
— Хуцау, мард дæр, æгас дæр ду искодтай æма а хæдзарæн
абонæй фæстæмæ цийни гъудтæгтæ, кувдтитæ кæнун исагкаг
160
Адæмон сфæлдистадæ
кæпсе. (Ниуазæн дæдтуй идзагдармæ, е дæр æй ниййахуадуй,
^рибæл игъауй, радтуй æй фæлдесæгмæ æма е ба райдайуй
фдзлдесун мæнæ атæ):
— Рохсаг уо, (ном)г дзенет дæ бадæн. Фунхæй дин ке дæдтунцæ,
етзе хомбæл бæркад æфтауæнтæ. Зад хумæ, зад игуæрдæнбæл син
бауодæ. Аци хуæрдæ, ниуæзтæй дæ раз идзагæй идзагдæргæнгæ
цæуэед- Сæрдæ дин симæр ма кæнæд, зумæг ба — сæлгæ. Ца —
лпнмæ хонхи дор тола, будури ба цалх зела, уалинмæ дæ раз идзаг
уæд хуæрдæ.ниуæзтæй. Хайфæндагæн си хай бакæнæ, æнæбари
хай ба — некæмæн. Радтуни, бахуæруни барæ дæмæ уæд, дæ къох
идзаг уæд. Дзенети рæстити хæццее дæ бадæн (ниуæзтæй еу
азртæх ниттадзуй зæнхæмæ, инней ба баниуазуй).
Идарддæр финги æгьдау цæуй æ цудæй, æрмæст кæстæртæн
дæдтгæ æй галеу гъос, уæдта зæрди хæйттæ.
ДИГОРИ ФИДТÆЛТÆЙ БАЙЗАЙГÆ ЗУНДГИН ДЗУРДТÆ,
УАДЗИМИСТÆ, ДÆНЦИТÆ, ÆМБЕСÆНДТÆ
1. Гал хуасæй рамæлæд.
2. Зæронд гал ауæдзи цæуагæ’й.
3. Гал дон баниуазуй, уæс ба ех растæруй.
4. Хæрæги кæрæмæ ку уадзай, уæд æ сæрмæ хезуй.
5. Куййи сæр фингæмæ æрхастæй’ма къоли фæззилдæй.
6. Ци фуддæр — гæбæрдæр.
7. Кæд цæфæй нæ мæлис, уæд дин е ба рæхуст.
8. Ка кæмæй уа, уомæй æй хундæуй.
9. Арс уиндæй æма ин æ фæд агурдтонцæ.
10. Фур хуæрдæ бутурун æй.
11. Сог —сæттæ æма сог—ауæрдæй неци фадæн.
12. Хæрæг гуделиæй тарстæй æма æ билæбæл æрзадæй.
13. Галгъæдæ уæсийнæбæл бæрæг æй.
14. Гъог фæрсæ’ма уæс æлхæнæ.
15. Берæгъæн кæндæ киндæй, е ба уæддæр æ синг —синг
нæ уагъта.
16. Ахур берæгь æнахур берæгъæй хуæздæр æй.
17. Гъæууон берæгъæй гъæддаг берæгъ хуæздæр æй.
18. Гъæууон æзнаг æндагон æзнагæй фуддæр æй.
19. Медгом æзнагæй дæхе нæ багъæуай кæндзæнæ.
20. Хæрæг бакосуй, лæг ба’й бахуæруй.
Ирæф №2
161
Гарданти Михал
21. Æндагон æзнагæй медгом æзнаг фуддæр æи.
22. Арси хæццæ кæрдту ма цæгъдæ. I
23. Арс кæрдту æрцæгъдуй, лæг ба’й бахуæруй.
24. Хуæрдгун — ходагæ, мæстгун — дзорагæ.
25. Амистоли уарун уæри гъуни аргъ æй, Сосæни уарун ба —
куййи гъуни аргъ.
26. Бæласæ (халæ) уедагæбæл æвзуруй.
27. Бæласæ (къодах) æ фиццаг цæфæй бæрæг æй.
28. Бæхдзар байрагдзæрттæ берæ бахуардта (бастъегъуй).
29. Тагъд дон Терки не’ййафуй.
30. Фур дзитæ — æдзитæ (цитæ).
31. Лалун, дæумæ дзорун, гæбæт, ду ба’й бамбарæ.
32. Фудгини цæстæ уинагæ ’й.
33. Ке ци уиндæуй, уой æй хундæуй.
34. Мæсуг æхе дорæй састæуй.
35. Сæр, ка дæ сæттуй ^ — Цъух.
36. Хæрæг, ма фæззелæ, уалдзæг æрцæуй.
37. Гал бакосуй, лæг ба’й бахуæруй.
38. Дон цæуй, дор ба изайуй.
39. Фуд бон æма фуд лæг берæ нæ хæссунцæ.
40. Еу анз еу бон æй.
41. Æзнаг лæг амайæг æй.
42. Калм дæр ма рони ку бадардæуй.
43. Мæтæй мæлæи, Къубусти мулкæй хайтæ кæнæн.
44. Хæрæги иуарунтæ кæнуй.
45. Хор хуссæги нæ фæрсуй (нæ хезуй). \
46. Бон, цæуй’ма фарнæ хæссуй.
47. Æхсæвæй бон фæрнгундæр æй.
48. Цæстæбæл ке уиндæуй, уомæй нæ цардæуй.
49. Æнккæтей иуазæг хормæ байзадæй.
50. Иуазæг фарнæ хæссуй.
51. Еу лæг æ хумæн æ кæрæнтти зилдæй, адæм ба æ
астæу хаттæнцæ.
52. Еумæйаг хумæ гъазæндонæ’й.
53. Цалх дæндаггай зелуй.
54. Уæййаг хумæ хæр —хæрагæ’й (доргун æй).
55. Фæрсаг хъæстæ — цæндæбæл хуаст.
56. Сау халон уæрццæ нæ ахæссуй.
162
Адæмон сфæлдистадæ
57. Гал бæласæмæ нæ хезуй.
58. Æхе цæсти æд къуала бæласæ нæ уинуй, инней цæсти ба
æрдо фæууидта.
59. Зунд — хай, бæстæ ба — хай.
60. Халон зеу ракодта, æхуæдæг ба уæлцагъд исбадтæй.
61. Халон лæхæ хуардта, æ базуртæ ба æргъувгæ искодта!
62. Басæй ка басодза, е донæй дæр "уф" кæнуй.
63. Захъай Зохъо хуæргæ бакодта, Хърими Зохъо ба
уомгæ фæккодта. ,
64. Захьай Зохъо хуæрнæг искодта, Зæрæмæги Зохъо ба æ
суйни сæрбæл ниххуæстæй.
65. Берæгъ æ синг —синг нæ уадзуй.
66. Берæгьæн кæндæ киндæй, е ба уæддæр дзогæмæ кастæй.
67. Цард цæрунмæ лæвæрд æй.
68. Хæфсæмæ æ бæдолæ хори тунæ кæсуй.
69. Гъæухуар берæгъæй гъæуи фарнæ фулдæр æй.
70. Идардбæл æрцо æма æгас æрт~о; хæстæгбæл æрцо æма дæ
бæрзæй басæттæ.
71. Ка мæ маруй? — Мегн мæхуæдæг.
72. Рацæуа’ма — федиссаг, æрбацæуа’ма — кæуйнаг.
73. Цадæ цæддони федауй.
74. Тегьæбæл цадæ нæ лæууй.
75. Дон еу хатт кæми рацæуа, уобæлти ин ескæд æнæ
рацæун нæййес.
76. Зинг зæгьунæй ком нæ содзуй.
77. Зæнæги зæнæг уæраги хъанз æй.
78. Зæронд адзали бæрæггæнæн æй.
79. Нез мæлæти нисан æй.
80. Аргæн сæ бæхæргъау ку фæттардæй, уæд син сæ лæхæбæл
цагъд искодтонцæ.
81. Гъæдæн æ дæргъцæй æ уæрхцæй игъаугидæр нæййес.
82. Губуни ронæ нæ фæллайуй.
83. Æмбони хуаллаг хъæсти ку уа, уæд хуæздæр æй.
84. Хуæрзгæнæги артбæл —дони къос.
85. Ескæмæн —къириндас, æхецæн ба — кауин къæс.
86. Ка кæмæй райгуруй, уой хузæн фæууй.
87. Хуссæги сидзæ æлдар æй.
88. Кокойнæбæл фæткъу нæ зайуй.
г
163
Гарданти Михал
89. Хуæддюй къахбæл — тахинон баст.
90. Мадзора лæг кæф есуй, æгæр дзурд ба цæф еруй.
91. Цæстæбæл ке уиндæуй, уомæй нæ цардæуй.
92. Æхсæнккаг хумæ хæлæйфаг æй.
93. Ниуæзтæ уæйуги цонг æй.
94. Арци фиййæй цæли фий циргъдæр æй.
95. Хор дæр æнккæтебæл нæ хъæртуй.
96. Хор адæмæн æниурст æй.
97. Фæрзеу кардæй дæр хъæбæрдæр кæрдуй.
98. Æнамондæн æнгон бони æ губун исресуй.
99. Мæгур лæгæн бæрæгбони æ хъæстæ фæрресуй.
100. Уарзон кудзи лæхæбæл бадуй.
101. Уарзонæн æ лæхæ дæр æсмаг нæ кæнуй.
102. Нæуарзонæн æ хуæрун цъæм —цъæм æй, æ дзорун ба
тъир —тъир æй.
103. Уарзонæн е’фсес не’руагæс кæнуй, нæуарзонæн
ба —æ мæлæт.
104. Мард, дан, тьирт нæ кæнуй.
105. Мæгури дзурд аргъ нæ кæнуй.
106. Зæронд гъæла æйг зæронд гъæла кæнуй.
107. Зæрондæн фиццаг æ фий ниссæрфæ, уæдта ’й
зундбæл бафæрсæ.
108. Зæронд зин дарæн æй.
109. Фуд маргъ фуд анзи низмæлуй.
110. Калм бегьинайæй тарстæй æма æ цъасæбæл æрзадæй.
111. Хуар хæлæмулæй зайуй.
112. Æнгъæлдæн, — хуари бони дæр нæ бафсæддзæнæй.
113. Дууæ хонхи кæрæдзебæл не’мбæлуй, æндæра дууæ
лæгемæн ба кæрæдзебæл æнæ рамбæлун’нæййес.
114. Расти дон дæр нæ ласуй.
115. Мæнгæтти къах цубур æй.
116. Мард æгас нæ кæнуй.
117. Мард æгасæн хуæруйнаг æй.
118. Фонсæй сайтан дæр не ’фсæдуй.
119. Мулк сайтани фонс æй (хай æй).
120. Игурцæ æма мæлæт æрвадæ ’нцæ.
121. Игурцæ æма мæлæт æнккæтемæ дæр хъæртунцæ.
122. Хуæрзиуарæг — æнæхай.
164
Адæмон сфæлдистадæ
23. Уасгергий кардæй дæр кæрдагæдæр æй.
24. Туалтй пъиристæф фестæ!
25. Нарон хумæй нæрæмон æй.
26. Фидмондагæй асауæдзæ ма нихъуæрæ.
27. Фур хуæрдæ берæгьæн дæр нæ тайуй.
28. Æфсæйнаг æ тæвдæбæл надæуй.
29. Бæласæ талайæй аразун гъæуй.
30. Хускъæ уес нæ тасуй, хускъбæласæ нæ ласуй.
31. Хускъæ уес кауæ бийгæй сæтгæ кæнуй.
32. Хуарз тасагæ’й.
33. Сугъзæрийнæ алли ’рдæмæ дæр тасуй.
34. Куйбæл дзикка нæ федауй.
35. Къода гал (гъог) æргъауæн биндзсорæг æй.
36. Гал бæласæмæ исхезун кæнæ!
37. Сабур уæс дууæ мади бададта.
38. Гулу гъог цæвагæ’й.
39. Еске къох синдзæмæ хæстæг.
40. Фиди уосæ фиди рун æй; фиди уосæ — фиди рун.
41. Фудаг уæс æнæмадæ байзадæй.
42. Саг æнгъудбæлæнæдумæгæй байзадæй.
43. Дæ фат кæцæй не’скъахтай, уордæмæ ма’хсæ.
44. Уасагæ тикис мистæ нæ ахæссуй.
45. Халон халони идардмæ уинуй.
46. Халæнттæ хуалибæл æмбурд кæнунцæ.
47. Фæстаги хай — хæлæйфаг; лæгъузи хай — хæлæйфаг.
48. Тикиси фунтæ — хъæбунтæ.
49. Тикис фиумæ нæ хъæрттæй æма’й мархуа худта.
50. Тикис æ фуни дæр миститæ уинуй.
51. Радтагæ — æрдавагæ; радтæги къох — райсагæ.
52. Сæдæ галемæй сæдæ лимæни хуæздæр æй.
53. Гъæуæн галæй гъæуæн лимæн хуæздæр æй.
54. Хуарз нæ фæлмæцуй (нæ фæллайуй).
55. Хуарзæн мæлæт нæййес.
56. Æ мадæ кæмæн рамæла, дæ мади мард уомæн радзорæ.
57. Калд идзаг нæбал кæнуй.
58. Куй алли къодахбæл дæр бамезуй.
59. Бæласæ æ рæзæй бæрæг æй (зонунцæ).
60. Каркау ин дууæ къахи ес.
165
Гарданти Михал
161. Сæдæ бони карк уни бæсти еу бон уасæнгæ ун
хуæздæр æй.
162. Хуарзæн кæрон нæййес.
163. Лæгъузæн бун нæййес (бун, бунтæ — мулк. Г.М.)
164. Лæгъузæн сæдæ къахи ес æма дæбæл æ еу
къахæй нифсæрдзæнæй.
165. Донласт хулуййæй нæ тæрсуй.
166. Лæгъуз æхецæй таурæхъ гæнагæ’й.
167. Хуар медæгмæ, золкъæ æндæмæ.
168. Мулдзугæн е’сæвд ку æрцæуй, уæд ибæл базуртæ æрзайуй.
169. Мулдзутугæ исæфгæ ку кæнонцæ, уæд
еутæйттæ кæнунцæ.
170. Куй æ сайæн ку уадза, уæд æй берæгъ хæссуй.
171. Расти фæстаг не’сæфуй.
172. Алли хуари куройнæ.
173. Кæмæй къах, кæмæй къох.
174. Ке хуар зад уа, уой цъеу æй.
175. Цæрдазо кæнуй.
176. Мондагæй мæлуй.
177. Мæ къах — дæ рун.
178. Ци бал бахуæронæй хæтуй.
179. Хæтагæ — ерагæ.
180. Тохагæ галæн æ сиуæ сæттуй.
181. Лæги дон ку ласа, уæд гъæмпи халæмæ дæр æнгъæл кæсуй.
182. Адæймаги дон ку ласа, уæд синдзи къотæрбæл
дæр ниххуæцуй.
183. Лæги цар федар æй.
184. Зийнадæ мæгури нисан æй (хай æй).
185. Фурвуд — æвуд.
186. Гъæу æмвуд нæ кæнуй.
187. Хестæри рагъбæл æркъиаг ес.
188. Хестæр сибирттæг, кæстæр лæуирттæг.
189. Æмбурдмæ фарнæ кæсуй.
190. Мæгурæй хъалбæл гал æфтуйуй.
191. Ходагæ — уадзагæ.
192. Лæг мæгур æй, силæ мæгур æй, адæймаг мæгур æй.
193. Сувæллонмæ ходгæ ку кæнай, уæд дæндæгутæ
цигъд æнгъæлуй.
166
Адæмон сфæлдистадæ
194. Дæлдор, дæлзæнхæ фæцæй.
195. Уоси хæстæг къоли сæйраг, лæги (фиди) хæстæг ба
фæсдуайраг.
196. Халæ исесæ, æ буни ба лæхæ.
197. Æнгъæлдзау нæ фæллайуй.
198. Тог тогæй не’хснадæуй.
199. Седзæр æнккæтей иуазæг æй.
200. Федари мадæ нæ кæуй.
201. Тæрсун лæгигъæдæ’й, хъарабутъа ба аййепп æй.
202. Бафæрсун ходуйнаг нæй.
203. Фегæр æй: галау дорæй рахистæй.
204. Сагау сиутæ исуагъта.
205. Æ кой, æ гъæр дæр нæбал ес.
206. Дунддалагьан ф^рцæй.
207. Лæги сæр дæ багъудæй.
208. Нартæ æфсади коймæ нæуæг кодтонцæ.
209. Хæдзаргæнæги мард — æнивард.
210. Адæм фæдеси — куй ба фæлгурмæ.
211. Æргом дзурдæй аййепп нæййес.
212. Æргом ,,нæгъæ,, лæварау æй (лæвари хузæн æй).
213. Къулух сæгъæн уадæ æртæруй.
214. Цардагор цард нæ еруй; цард агоргæй нæй.
215. Цæлагор цæф еруй, æ буни ба—неци.
216. Гъæмпæ цæгъдуй, нæмуг ба си нæ хауй.
217. Хумæтæги гъæмпæ ма цæгъдæ.
218. Галдзар нихæси æркъехуар нæ кæнуй.
219. Лæг æма уосæ — фæрæтгъæдæй барст.
220. Алци дæр лæгмæ гæсгæ’й.
221. Цъеу кауи мехбæл ирæзуй.
222. Карк æфтауæнгъæдæбæл ирæзуй.
223. Уалдзæг рæсугъд æй, фæззæг ба гъæздут æй.
224. Хахур æвзаг дони бунæй дæр цирен исуадазæнæй.
225. Фудцæстæ, фудæвзаг рæсог дон дæр ислæкъун кæнуй.
226. Нæ дони бун нæбал гъар кæнуй.
227. Сæ дони бун нæбал рæсог кæнуй.
228. Æ айкæ еу рауæн, æ хъудат ба иннæ рауæн.
229. Каркау сæбæл æ нихтæ фæххуардта.
230. Æ реуæй хумæ кæнуй, æ думæгкæгтæй ба — похци,
167
Гарданти Михал
\
уотемæй цæруй.
231. Цард царддони федауй.
232. Скъæппæги бахаудтæй.
233. Еу хæдзари бийнонтау кæрæдзебæл фæххуæцетæ.
234. Еу мади, еу фиди фурттау февналетæ.
235. Бæлæутæбæл каудуар ку æрхауа, уæд ибæл æмхуæст
искæнæнтæ, кенæ ба еугайтæй æ буни ниммæлдзæнæнцæ.
236. Аци гъудтаг уæларвæй дор æрхауæгау æй.
237. Еу цирти дууæ марди не’вардæуй.
238. Æвæстаги цæстæ — зинæфсес.
239. Дзæбæх зæгъæ’ма цард иссерай, лæгъуз зæгъæ æма
маст фæууинай.
240. Зунд хестæрæй кæстæрбæл пæй.
241. Донæн æ дууæ фарси дæхе ку нæ хонай, уæд си
æыæхай кæнис.
242. Лацини астъонæ ревæд не’зайуй.
БАЦЕУТÆ
1. Бацеу —бацеу:агмæ фуркъа, сау фуркъа.
2. Бацеу—бацеу: дор —бун, тæли —бун, алли
’рдæмæ фуркъæгун.
3. Бацеу—бацеу: минкъий дада хуасæ кæрдуй.
4. Бацеу—бацеу: минкъий арвæй мет уаруй.
5. Бацеу—бацеу: æхсæвæ — ласæг, бонæ — дадæг.
6. Бацеу—бацеу: сау скъæти сау уæлитæ.
7. Бацеу—бацеу: нæ тугури цæхæри кæфойнæ.
8. Бацеу —бацеу: нæ фæсдуар кæугæ киндзæ.
9. Бацеу—бацеу: нæ тъæригъос хæфцæстæ уосæ.
10. Бацеу— бацеу: дæлгоммæ скъæти уорс уæлитæ.
Дзуæнпитæ:
1. Нæзи цирагъдарæн. 2. Нæзи цирагъ.
Цирсп,дарæн. 3. Сæрдасæн. 4. Сар—
сейнæ. 5. Æртдзæстæ. 6. Топп æма
топпи хуасæ. 7. Æстъалутæ. 8. Уе—
сойнæ. 9. Тикис. 10. Гъæлæс æма
дæндæгутæ.
68
Адæмон сфæлдистадæ
ДИГОРОН ФУД
Æлгъиститæ, каколатæ æма федистæ.
1. Еминæ бахуæрæ, фуд еминæ дæ хъæсти!
2. Хъанталæу дæ фарси (дæ хорхи)!
3. Хъæсти нез дæ бахуæрæд!
4.*Фуд хъæсти нез дæ губуни!
5. Губун — рун дин!
6. Фуд талæу дæ хъæсти (фуд губурун дæ хъæсти)!
7. Æуадзуг æрбауо!
8. Уодесæг дæмæ фелвæсæд!
9. Фуд нез дæ фæххæссæд!
10. Бун бауо, цъен бауо!
11. Дæ арт дæбæл бауазал уæд!
12. Дæ царæ дæбæл нифтуйæд!
13. Дæ хæдзарæ фехæлæд!
14. Царæфтуд фæууо (бауо)!
15. Дæ зинги хай бахуссæд!
16. Дзæгъæлæй байзайæ!
17. Æнæбакæнæг фæууо!
18. Æнæбакæнæгæй дзæгъæл фæннæтæ!
19. Ка мæ бакæна — бæл фæххæтæ!
20. Дзæгъæл фæххæтæ!
21. Гадздза, нæртон силæ!
22. Гириззаг, нæртон силæ!
23. Дæлуймон, сайтан силæ!
24. Биццеути уосæ, æнæдæмагæ!
25. Дзæгъæл хæтæг, гадздза силæ!
26. Хъирими хасти фæууо!
27. Гандзабæл бамбæлæ, фуд æзнаги хасти фæууо!
28. Ка дæ нæ бафеда, уæхæн дæ рамарæд!
29. Билæй рахауæ!
30. Дон дæ фæлласæд!
31. Дæ мард фесæфæд!
32. Азуймаг фæууо!
33. Ме’нæуинон фæууо!
34. Дæ бундор низзелæд (бун бауо)!
35. Фидбилизи хай фæууо!
169
Гарданти Михал
36. Де зæди хай дин дæ лæхæ исхуæрæд!
37. Де зæди хаййæн дин маци ’скувдæуæд!
38. Хуцау дæ ралгъетæд!
39. Дæ мæрдтæн а гъæуи хæргутæ æма адзатханатæ!
. 40. Дæ мард дин хæрæг бахуæрæд!
41. Дæ мæрдтæн фæллийæ!
42. Де ’сфæлдесæг дин дæ лæхæ исхуæрæд!
43. Мæнгард фæууо!
44. Еу никкуйти уо, нихъхъудти уо!
45. Æнæдзурд, æнæхуцау!
46. Æнæхуцау адæймаг, Хуцау дин нæуйнаг!
47. Хуцау дин нæййес, Хуцау!
48. Хуцау дæбæл æ бæллах ниввæрæд!
49. Залум, æлгъистæ!
50. Мæнæ дин бæллах, а дин бæллах!
51. Хуцау дин ма ниххатир кæнæд!
52. Содзагæ мард дæ хæдзари!
53. Иуæрстаг фæдтæ!
54. Дæ хай байзайæд!
55. Дор дæ коми!
56. Мæ лæхæ дæ гьæлæси!
57. Йа дæ цæсти, йа дæ финдзи!
58. Дæ фæрстæй фæннæтæ!
59. Адæми рæнгъи ма рацо!
60. Дæ мадæ дæ ревæдæй байзайæд!
61. Ма ралæг уо!
62. Де ’нгæртти рæнгъи ма рацо!
63. Бунмез, лæхæ, лæхæсмаг!
64. Лæхлæбæз!
65. Къелтъæбæрт, къеллийгæ!
66. Дæ ном фесæфæд!
67. Дæ хай фесæфæд!
68. Сау хизи бунæй фæккæсæ!
69. Сау алай дæбæл бакæнæнтæ!
70. Тъæппитæ рахауæ!
71. Дæлгом рауо!
72. Фагуси рагъ, цъумур, æнæхснад!
73. Дæлуймон, æвдеу!
170
Адæмон сфæлдистадæ
74. Хингæнæг, æлгъистæ, фæндагсодзæг хузесæг!
75. Мæ незтæ, мæ рунтæ дæ хъæсти!
76. Адæми сæрбæл хаст фæууо!
77. Нæ финдзи фæууо!
78. Мæ хъæсти незтæ дæ хъæсти!
79. Ци емини фæллад дæг ци!
80. Фуд æзнаги хасти фæууо!
81. Дордоцæн æма мистæлвинæнмæ фæццæрæ!
82. Мæ фудфунтæ дæ сидзи!
83. Сау хæппил дæ радавæд!
84. Дæ сау рондз дæ бор гъæлæсæй фæккалæ!
85. Сау тæппæлæнгæ æрбауо!
86. Халерæ дæ губуни!
87. Унги къæйæбæл байзайæ!
88. Тегъ — тегъай фæххауæ!
89. Фудфæндаг фæууо!
90. Хæрæглийæн фæууо!
91. Хæрæг дæбæл фæллийæд!
92. Хæрæг, хайуан!
93. Гъæла, гъæнгæлæс, синдзæ, пуруса!
94. Куй, гъолон хуй!
95. Арв дæ ниццæвæд!
96. Елиа дæ ниццæвæд!
97. Дæ мæрдти хъури фæллийæ!
98. Æнæдарæг фæууо!
99. Æнæзмæлæг фæууотæ, æнæзмæлæг байзайетæ!
100. Ма рабадæ, æнæрабадгæ фæууо!
101. Æнæракæсæгæй байзайетæ!
102. Кæмæй нæ рабадай, е дæ фарси!
103. Æнирай фæууо!
104. Ма си байрайæ!
105. Къудури фæууо!
106. Фидирай фæууо (фуд—ирай фæууо)!
107. Сау дзафт фæууо!
108. Фуд бон дæбæл æрбакæнæд!
109. Фуд—Алаурди дæ фæххæссæд!
110. Соцъа, сугъд—иругъд!
111. Ируст, геруз гацца!
171
Гарданти Михал
112. Гæбæр —гæлæхха!
113. Фуд емини фуд фæлдесæг!
114 Емини фæллад фестæ!
115. Тъæппитæ рахауæ, наси фæркитау!
116. Налат, æнæконд!
117. Дæ бон никкалай!
118. Дæ бон никкæлæд!
119. Æхснад къолæ (æхснад—æнæнеци)!
120. Халæнгурти къолæ!
121. Бунхуар!
122. Фæлдисти фæууо!
123. Æнæдарæг байзайæ!
124. Берæгътæ дæ бахуæрæнтæ!
125. Мардхæссæн фæууо!
126. Дæ хæдзари мардæн дæ нивгарстæуæд!
127. Æрдарæ’й — æрдарæ’й фæккæнæ æма макæд разæгъæ!
128. Дæ дзорун фæццæуæд!
129. Нана, нана, (баба, баба) фæккæнæ!
130. Хъæрæу хъаз, гъæла хъаз!
131. Къуру бæлæу!
132. Хæрдмæгæсæг, фæрсмæлæхæ!
133. Сæрзелæпун!
134. Хæрани фæстагау дæ фæстаг фесæфæд!
135. Æвæстаг фæууо!
136. Фудтæ фæууинæ!
137. Ма си байрайæ!
138. Æнирай си фæууо!
139. Хæрани фæстагау фесæфæ!
140. Хæлор —гъос!
141. Дæ уодбæл хуæцæг дин дæ лæхæ исхуæрæд!
142. Цъиф —хуар! Цагъди фæууо! Авд цагъди фæууо!
143. Уагъди фæууо!
144. Кæркнез уæ ниццæгъдæд!
145. Хъæрццигъа уæ фæххæссæд!
146. Усси, цагъди фæцайтæ!
147. Гъомурун дæ бахуæрæд!
148. Мæрдæхсæвæри фæууо!
149. Хист ди искиндæуæд!
172
Адæмон сфæлдистадæ
150. Дæ хæдзари марди кæнди фæууо!
151. Дæ еунæги дæ финдзи бакæнæ!
152. Фудзæруа фæууо!
153. Дæ мæрдти тог баниуазæ ( бахуæрæ)!
154. Уомгæ—лийгæ, расуг салдат!
155. Ниййибæл къæндзаг æй, бункъæй!
156. Зудæ берæгь, хомхуар!
157. Бунхуар берæгъ!
158. Цъифхуар робас, лæххуар робас!
159. Бунхуар, бункъæпп!
160. Къуру бæлæу, гъæла гогуз!
161. Цъумур, æнæхснад!
Цæсти арфи æлгьиститæ
1. Аци сувæллонмæ фуд—цæстæ, фуд зæрдæ ка бадара,
е фæххæтæд бæгъæнбадæй коко — синдзæбæл!
2. Сискъи хъæсхъæр æ хуæруйнаг фæууæд!
3. Уæлкъæйæбæл æ хумгæндæ уæд!
4. Уæлундутбæл — æ хуасгæрцæ, æ игуæрдæн уæд!
5. Уонæмæ хуфийнæй дон фæххæссæд!
6. Фæрæти комбæл байзайæд!
7. Цæстгæнæги цæстæ цæнхау цæхæри фæтътъæпп уæд!
УСХЪУНМÆ, ЗÆРДУНГÆГЙ, ЗÆРДИ ФÆНДОН ÆМА
ÆВЕРХЪАУ ДЗУРДТÆ
1. Мæ еминæ!
2. Мæ цæстæ ин уой уина!
3. Мæ цæстæ ибæл искастæй! •
4. Мæ уорситæ иссау æнцæ!
5. Лæг ду дæ, æндæра ка ’й?
6. Лæг дæ æма дæхуæдæг!
7. Лæгбæл хуæст фæцан!
8. Берæ дæмæ ес!
9. Берæ лæдæрис!
10. Хуарз загьтай!
11. Ци зæгъун дин æй гъæуй!
12. Ци дин æй гъæуй!
13. Де’сдзорун — дæ зин!
173
ганти
14. Усс! Мацибал исдзорæ!
15. Раст дзорис!
16. Мадта!
17. Зундгин дæ!
18. Сайдтæн кодтай, ка ин ци зонуй?!
19. Къудури дин куд фæдтæ, гъе!
20. Агоргæй нæ ергæ!
21. Æнæнгьæлтæбæл хуарз нæбæл æрцудæй!
22. Фонс дæр ма кæми хуæздæр æй, уой зонуй!
23. Уодесæг!
24. Ох, езгард!
25. Зундгин, хуарз, гъæздуг ду дæ, æндæра (байамонгæй
зонгæ лæгмæ) е ба ци’й?!
26. Бафæрсун хуарз æй?
27. Нафи кувди бадунтæ кæнис!
28. Фури гъоли бадт кæнуй.
29. Исуйнаг ма’й!
30. Хуарзæн мæлæт ма уа!
31. Мæнимæллæг! Е дин гъазунтæ!
32. Мæнæ дин Уацирохс!
33. Е дин лæгъузи хийнæ!
34. Дæ—дæ—дæй, синдзæ дæ, синдзæ!
35. Дуйней халæ — пихсæ!
36. Еу лæги дууæ уоси!
37. Мæнæ дин еу лæги дууæ æмигирæ уоси!
38. Гъи, мадта царв æма мудау федауцæ!
39. Сæ хабар дæр уотæ ’й!
40. Ниуазта... æ мади дзедзейæй...
41. Уæй, уæй, уæй, а ба емини фæллад-ку æй.
42. Хæррæгæй дæр хевастдæр æй.
43. Мæнæ æмбадтатæ! (æмбадтгæнгутæ).
44. Ниуæзтæ æ мади дзедзе æй.
45. Ци емини фæллад дæ, ци?!
46. Æмихæсæй рацох æнцæ!
47. А бабæй Уацирохс æй!
48. Мæнæ дин Елеур æма Абисал!
49. Гъи —гъи, Сидти’ма Бидти!
50. Ци хуннагæ — цибæл къæу!
Адæмон сфæлдистадæ
51. А дæл—æхсарæй бæгьатæр æй!
52. Цæстæмæ гæсгæ ма уо!
53. Цæстæмæ гъос ма уо!
54. Æхсæмæ гæсгæ бæх æй (гал)!
55. Гæррæт æма гуласес!
56. Сингæррæт!
57. Е дин сингæррæт!
58. Е дин гуласес!
59. Сингæррæттæй æма гуласесæй байдзаг æй.
60. Туй, туй, туйт!
61. А ци хæрæги думæг æй!
62. Хæрæги думæг!
63. Е дин хæрæги думæг!
64. Гинбуцис, ухæ —ха, дæлалай, мæнæ сагъасарæ!
65. Ухæ —ха’ма дæлалай!
66. Ухæ — ха’ма сагъасарæ!
67. А дин дæлалай!
68. А дин къелтæги замана æма лазæ!
69. Æм’мæ йарт!
70. Мæ арти уазал!
71. Дæ хъæстæ нæ фæрресдзæнæй?!
ДИГОРОН ТАБЕДЗÆ ДЗУРДТÆ ÆМА САЛАНЦИТÆ
1. Мæ зæрдтаг.
2. Мæ хор.
3. Мæ уоди гага
4. Мæ цæстæ.
5. Мæ уод.
6. Мæ карк.
7. Мæ цъеу, дугусси.
8. Мæ дарæг.
9. Мæ уорамæг.
10. Мæ хори тунæ.
11. Мæ дуйней рохс.
12. Мæ царди радæ.
13. Мæ уоди тагæ.
14. Мæ цæсгоми рохс.
15. Мæ кадæ, мæ радæ.
175
Гарданти Михал
16. Мæ зæрдæнцон.
17. Табуафси.
18. Бабай хор.
19. Дæ рунтæ мæ хъæсти.
20. Мæ цард.
21. Мæ хори хай.
22. Табу, табу.
23. Табу/ма табуафси.
24. Дæ рун бахуæрон.
25. Дæ мади ’стæн.
26. Уа, мæ уод дин нивонд феста.
27. Дæ фæхъау фæдтæн.
28. Дæ Хуцауи туххæй.
29. Бабай карк.
30. Бабай цъеу.
31. Дæ рунтæй бафсæдон.
32. Дæ рунтæ бахуæрон.
33. Дæ незтæй рамæлон.
34. Æгас цо!
35. Дзæбæх уо!
36. Дзæбæх дæ?
37. Дæ гъудтаг раст.
38. Дæ фæндаг раст.
39. Байрайай!
40. Дæ фарнæ берæ уæд.
41. Дæ фарнæ хусгæ ма кæнæд.
42. Дæ мæрдти ’стæн.
43. Нæ тъæрæбæл дзиуæрттæ.
44. Нæ тъæрæбæл зулун дзиуæрттæ.
45. Лæг дзиуарæ ’й.
46. Хуарзæн мæлæт ма уа.
47. Дæ бон хуарз.
48. Дæ рагисæумæ хуарз.
49. Дæ сæумæ хуарз.
50. Дæ рæфтæ хуарз.
51. Де ’зæр хуарз.
52. Де ’хсæвæ хуарз.
53. Ирайгæ рауо.
176
Адæмон сфæлдистадæ
54. Зæрдирай рауо.
55. Уодфедар уо.
56. Æгас киндзи фæццо.
57. Лæхъуæн дин райгурæд.
58. Хуарз амонд дæ хай.
59. Хуарз уоси имонау фæууо.
60. Ирайтæ фæууинай.
61. Цийнæй — цийной.
62. Е ’взагæй муд тайуй.
63. Æ цæститæй хортæ ходуй.
64. Дæ цæрæнбон берæ!
65. Ци хорг ци къæвда (дæ æрхаста)!
66. Ци ’йзæд, ци ’йдауæг (дæ æрхаста)!
67. Цæрæ мин!
68. Берæ мин цæрæ!
69. Фесгун фæууо!
70. Фарнæ ами, фарнæ уе ’мбурди!
71. Фæрнгун фæууо!
ЦÆСТИ АРФÆ.
1. Фонсбæл цæсти арфæ.
Фонс донмистæ ку фæууина, кенæ ба æ мезагæ ку фæууа, уæд
ниттуппур уй æма рамæлуй, цæсти арфæ ибæл ку нæ фæууа, уæд.
Адæм уотæ æнгъæлунцæ. Цæмæй и фонс æнæзиан байзайа, уой
туххæй ба ибæл гъæуй цæсти арфæ искæнун.
Цæсти арфи дзурдтæ:
Уæлхор æстъалу фæйдтон;
Калми комæй хæфсæ байстон;
Мæхе комæй мистæ райстон.
Нихæси æртæ лæги бадтæй,
Етæ ме ’вдесæн!
Уой цацæг зæгъун,
Уацæг хуасæ фæууæд,
Ци фонсбæл балихстон, уомæн!
Цæсти арфæгæнæг еци дзурдтæ дзоруй сосæгкæй, фонсбæл ба
бату кæнуй ’ма батутæ кæнуй.
12 Ирæф №2
Гарданти Михал
2. Фонсбæл цæсти арфæ.
Гали коми сифсе тайуй,
Гъоги коми цæнхæ тайуй.
Уæлхор æстъалу фæйдтон,
Калми комæй хæфссе байстон,
Фæйдтон нæ донгон донмистæ.
Уой цацæг зæгьун,
Уацæг аци фонси æ нез исуадзæд!
Цæсти арфæгæнæг фонсбæл балихсуй, батутæ кæнуй ’ма ин æ
къæхти буни сундакъæй æлхийтæ, къумæлхийтæ, æмеза —
ги æлхийтæ райхалуй. Адæмæй æруагæс кæнуй, æ цæсти
арфæгæнæг раст ку искова, кенæ ба еци къумæлхийтæ ку бакæна,
еци дзурдтæ гæнгæй æма сæ ку райхала еци еу рахуæстæй, уæд
æваст исдзæбæх уй: æ туппур æй исуадзуй, кенæ ба ниммезуй.
3. Сувæллони цæсти арфæ.
Мадæ, фиди цæстæ,
Æрвадæ, хуæри цæстæ,
Ностæ, теуи цæстæ,
Синхон,хæстæги цæстæ...
Хуфийнæй дон хастон,
Æзмесæй бæхснуг бийун.
Уони цацæг мæнгæдтæ зæгъун,
Уацæг дæ незтæй æрбадзæбæх уо!
Æма сувæллонбæл батутæ кæнуй, цæнхи къæртт ба арти
ракæнуй æма е ку никъкъæрццитæ кæна, уæдта гъæрæй исдзоруй:
— Цæстæгæнæги цæстсе
Уоййау фæтътъæпп уæд!
4. Сувæллони цæсти арфæ.
Саги цæстсе, саги гъос,
Мадæ, фиди цсестæ, æсги гъос.
Иуазæги, фусуни цæстæ,
Синхони, дзил\и цæстæ!
Майрæни буни авд кизги бадуй;
Сугъзæрийнæй къæлæттæ амонунцсе,
178
Адæмон сфæлдистадæ
Царвæй фезонæг кæнунцæ.
И рун, и незæй уотæ сугъдæг уо!
Цæстæгæнæги цæстæ арти басодзæд!
Цæсти арфæгæнæг еци дзурдтæ дзоруй сувæллони гъоси
сосæгкæй, фæлмæн "фу—фу" гæнгæй ’ма фæлмæн тутæ гæнгæй.
фæстаг дзурдти хæццæ ба цæнхи къæртт арти баниуæрдуй ’ма е
ку никъкъæрцц кæна, уæдта гъæрæй исдзоруй:
— Дæ цæстæгæнæги цæстæ
Уотæ фæтътъæпп уæд!
Уой фæсте ба цæсти арфæгæнæг сувæллон æ дзедзебæл баф —
тауй 'м& ин заруй хъахъатæ, уотемæй сувæллони бафунæй кæнуй.
5. Сувæллони цæсти арфæ.
Сувæллон æхе мадæ æма фиди цæстæ дæр, кенæ ба хуæрæ
æма е ’нсувæри цæстæ дæр райсуй æма уомæ гæсгæ ба и хецонтæ
сæ уарзон сувæллонбæл ку бацийнæ кæнонцæ, уæд гъæуама
зæгъонцæ аци дзурдтæ:
Мадæ, фиди цæстæ,
Æрвадæ, хуæри цæстæ,
Синхон, иуазæги цæстæ
Ма байсæ, хæрæги къæлсеу,
Кудзи къæбула!
æма и сувæллонбæл батутæ кæнæд æма исдзорæд: "Ис — аллах!"
6. Сувæллони цæсти арфæ.
Сафа, уæларв Сафа!
Аци сувæллон де ’уазæг!
Мади цæстæ, фиди цæстæ,
Синхони цæстæ салдар æй!
Аци сувæллонмæ фуд цæстæ,
Фуд зæрдæ ка бадара,
Е фæххæтæд коко синдзæбæл
бæгъæмбадæй!
Сискъи, хъæсхъæр æ хуæруйнаг,
Уæлкъæйæбæл æ хунгæндæ,
Уæлундугбæл æ хуасгæрцæ!
\'2
179
Гарданти Михал '$
Уонæмæ дон хуфийнæй фæххæссæд, д
Фæрæти комбæл сæ фæссодзæд! ]-,\
Еци дзурдти фæсте ба цæнхи къæртт рæхиси цæгти æртæ хатга
раласæд дзоргæй: "Сафаг уæларв Сафа! Аци сувæллон де 'уазабГ;,
— зæгъгæ, æма и цæнхи къæртт цæхæри багæлдзæд æма зæгъаед;
— Цæстæгæнæги цæстсе Й
Уотæ фæтътъæпп уæд! Щ
|
ÆРДЗИ ЦАРДÆЙ I
Арв, зæнхæ æма адæймаг. ,|.
1. Арв æй адæймагæн æ фидæ, зæнхæ ба — æ мадæ. >|
2. Адæймаг æй арв æма зæнхи фурт. %
3. Арв æносидæр зæнхи хæццæ æзморæй цæруй, æнхъерæнтае
имæ кæнуй, тæрсун кæнуй нин нæ мадæ — зæнхи. \
4. Зæнхæ уарзуй нæ фидæ — арви, æносидæр имæ æ реу, æ
хъæбес игонæй даруй.
5. Мах адæм ан, нæ мади æфхуæрун нæ уадзæн æма алли
уалдзæг дæр дзурд дæдтæн нæ мадæ — зæнхæн, мах нæ фидæн
ке нæ бахатир кæндзинан, æ хæццæ тохунмæ цæттæ ке ан, уой.
6. Арв хъæбæрдæр — хъæбæрдæр мæстгун кæнуй зæнхæмæ
(нæ мадæмæ) рагуалдзæг æма ибæл гъæртæ исамайуй.
7. Нæ мадæ — зæнхæ дæр рагуалдзæг алли анз дæр урсмæ цæуй
æма имæ æ къохтæ рагæлдзуй, æ хъури’й æртохуй.
8. Нæ ниййергути еци миутæ махæн зин æнцæ æма нæ фидæ
нæ мадæбæл рагуалдзæг гъæртæ кæнун ку райдайуй фиццагидæр,
.уæд мах дæр арвмæ æвзедæн нæ тохæн хотухтæй.
Æркæсуйнаг:
а) уалдзæг арв фиццагидæр ку ниннæра, уæд гъæуама зæнхй
цæуæт райсонцæ æндойнаг: силгоймаг — кæрдæн, нæлгоймаг ба
æ кард, æ хъæма, æхсаргард æма уонæй арв æма зæнхи разй(
расоми кæна мæнæ аци дзурдтæй æфсæйнаги сæрти рагæпп-Ч
багæппгæнгæй: ?
— Цæндон, уæндон, æндон аллон. |
б) мæнæ силгоймаги дзурдтæ æндойнагбæл рагæпп--;
багæппгæнгæй: |
— Цæндон, уæндон, æндон баллон; цæндон, уæндон æндой,
биллон. *
180
Адæмон сфæлдистадæ
10. Арв нæруй, — уæд ду дæр æвналæ дæ хотухтæмæ, æрлæууæ
т0хун æрвонг.
Ц. Кæд бæхбæл дæ, уæд фæффестæг уог дæ хъæма фелвасæ,
^ривæрæ ’й зæнхæбæл, æ финдз арв кæцæй нæруй, уоци ’рдæмæ
арæзтæйг де ’хсаргарди финдз рацæвæ хъæмай финдз æрдигæй,
даз топп æ къуæцæлтæбæл банцойнæ кæнæ, æ хæтæл арвмæ
хаттæй (арæзтæй) æма арвæй зæнхи астæу дæхе тугъдмæ цæттæй
равдесæ "цæндон —уæндони" дзурдтæй.
12. Уой фæсте ба дæ хъæма æ кæрдбадзи ниццæвæ, æрбайсæ
дее кард æма си равзедæ арвмæ, — цæвунмæ дæр æма рæхуай —
унмæ дæр цæттæ ке дæ, уой ин бавдесæ.
13. Арв гъæртæ кæнуй, — ду дæр райсæ дæ топп æма ’й ду дæр
еу къуар къæрахи искæнæ кæцæй нæруй, еци æрдæмæ, уæдта
рараст уо дæ фæндагбæл.
14. Силгоймæгтæ "цæндон —уæндон" кæнунцæ сæ
кæрдæнтæбæл, гъæддзаутæ — сæ фæрæттæбæл, хумгæнгутæ —
сæ готони дзиргъæгутæбæл, кенæ ба фидхуæрæн кæрдтæбæл
(æнгъезуй зæгæлбæл дæр, æндони къæртбæл дæр).
15. Фæсарвигъæр алли силгоймаг дæр фæрæти мæкъурæй æ
гоми (бегъелий) фарс бахуайуй, дзоргæй: "Нур идзаг дæ, фæззæг
ба уодзæнæ гъæздутдæр тиллæгæй".
16. Етæ нæуæг мæрдтæмæ дæр давунцæ дон пурфгæнгæй,
цирти фæрстæ хуайгæй: "Ма тæрсетæ, мах амæн нæ мади
æфхуæрун нæ уадзæн".
Æркæсуйнаг.
И хъувгъани донæй уосæ бапурф кæнæд цирти сикъит æма си
байтауæд борхуари муткаг, дзоргæй: "Рохсаг уо (ном), зад хумæ,
зад игуæрдæнбæл нин бауодæ!"
181
Публицистикæ §
Тамати Таймуро^
Фæлтæрæй - фæлтæрмæ "&
РАЗДЗУРДИ БÆСТИ д
Абони уæнгæ нæ Дигори коми æрдзи рæсугъддзийнадæбæл минкъий
финст не ’рцудæй. Фал уæддæр мæнмæ гæсгæ и берæ финститæй нее
бæрзонд къæдзæхтæ, рæсог сауæдæнттæ, уорс цъететæ æма рохс
ковæндæнттæ берæ’ рæсугьддæр æма федауцæ дæр æнцæ. Уони хæццав
æрмæстдæр рабарæн ес, фæлтæрæй— фæлтæрмæ нин нæ раго|
фиддæлтæ цИ рæсугъд, æхсаст æма федауцæ æгъдæуттæ ниууагътонцае,
уони. Æма æцæгæйдæр нæ бæрзонд, аййев æма федауццæ хонх УазаЙ
хузæн æнцæ, царди медæг, нæ хестæртæн æгъдау, лæггадæ æма кадæ
кæнундзийнадæ. Иннæ адæмти æгъдæутти хæццæ рабаргæй бафæнзуйЦ’
наг æнцæ нæ финги бадти рахаст, иуазæги барæвдаун, бæлццощ|
рафæндараст кæнун æма нæуæг цуд киндзи уасиадун хæдзари хестæрмæ;
Кенæ ба лæгдзийнадæ равдесæг бæгъатæрбæл зар искæнун, æдзæллаг
æма фæккæсуйнаг бийнонтæн ба — зеу ракæнун. |
Бафтауæн ма сæбæл, сæ бадæнтæ уæларв кæмæн æнцæ, сæ
ковæндæнттæ ба нæ хуæнхти, еци изæдтæ æма идаугути рохс ном ерун
бийнонти æма гъæуи кувдтити. *
Аци æрмæги дæр куд раздæри æрмæгути, уотæ имисæн æма ерæн,;
уæлдзер ци рæсугъд æгъдæутти кой искодтан, уони махæн еу æносæй
иннемæ ка ниууагъта, уони нæмттæ гъæу, муггаг æма хæдзаргай. Цй
изæдтæ æма идаугутæмæ кувтонцæ, уонæн ба Табу уæд, сумахæн ба нæ
зинаргъ журналкæсгутæ, алкæддæр багъæуаги агъазгæнæг уæнтæ. |
КЪУМБУЛТÆ |
I. Боллотæ. Боллотæй 1886 анзи Къумбулти цардæй æхсæз хæдзари»
Хæдзаргай син сæ нæлгоймæгти æримисæн. I
1. Мисости фурт Алхаз (1818 анзи игурд) — хæдзари хецау (идарддæр
дæр хæдзари хецау финст уодзæй фиццаг). Алхази хестæр фурт Хаджи-|
омар (1858) æма æ дууæ фазон фурти — Инал æма Налухъ (1872). Уонæй
уæлдай ма еци хæдзари бийнонти адтæй цуппар силгоймаги. $
1 Идарддæр. Райдайæн 1994 анзи 4—аг æма аци анзи 1—аг номерти ,
182 Д
I
Публицистикæ
2. Бицей фурт Хуасдзау (1838) æма æ фурт Елбиздухъ (1878) Сил-
гоймæгтæ — 4.
3. Бицей хестæр фурт Сабазгерий (1836). Сабазгерийи фурттæ: Хад-
жимуссæ (1864), Тазрет (1873) æма Елхъан (1884). Силгоймаг - 1.
4. Есени хестæр фурт Аслæнбек (1846) æма фурт Инал (1881).
Аслæнбеги æнсувæртæ: Заурбек (1861), Цопе (1863) æма Мансур (1866).
Заурбеги фурт Курдан (1884). Силгоймæгтæ — 4.
5. Есени фурт Налухъ (1855) æма æ фурттæ: Тæтæри (1879), Елхъан
(1881) æма Алексей (1883). Силгоймæгтæ — 4.
6. Бицей кæстæр фурт Басил (1846) æма æ фурттæ: Ибрагим (!879),
Дрис (1883) æма Хакъяссæ (1884). Силгоймаг — 1.
II. Батотæ. Гагуй фурт Гизиу (1806) æма æ фурттæ: Цæппо (1849),
Туйгъан (1860) æма Иван (1866). Цæппой фурттæ: Муссæ (1871), Муха
(1876) æма Хъурман (1882). Силгоймæгтæ - 7.
III, Бичегкутæ,
1. Хъабани фурт Мæхæмæт (1846) æма æ биццеу Ахъберди (1873).
Мæхæмæти кæстæр æнсувæр Мæжит (1860). Силгоймæгтæ — 5.
ГУ, Гæмостæ.
1. Бæцай фурт Цæрай (1846) æма æ цуппар фурти: Сæууай (1866),
Сабизæр (1871), Саукуй (1879) æма Дæхцикъо (1880). Цæрайи æнсувæр
Дзæрдæг (1865), æ биццеу Хадзихан (1882). Силгоймæгтæ — 6.
V. Гегкитæ.
1. Цæппой фурт Апе (1816) æма æ аст фурти: Дрис (1861), Алибек (Абе
1863), Смайли (1865), Когъалухъ (1867), Заурбек (1871), Сæхмæт (1878),
Хъурман (1880) æма Хуасдзау (1883). Силгоймæгтæ — 6.
VI. Хъаиртæ.
1. Басили цуппар фурти: Азамат (1850), Фацбай (1860), Азгерий (1876)
æма Слангерий (1879). Силгоймæгтæ - 3.
VII. Сабайтæ.
1. Бæпай фурт Туйгъан (1796) æма Туйгъани дууæ фурти: Инал (1861)
æма Налухъ (1864). Туйгъани хæдзари ма цардæй е ’нсувæр Хъубадий
(æгас нæбал адтæй 1886 анзи) фурт Заур (1850), æ биццеу Саулæги (1884)
хæццæ. Силгоймæгтæ — 5.
2. Дзангерий (1846) æмаæ фурт Сабазгерий (1884). Дзангерийи кæстæр
æнсувæртæ: Дзанхот (1861) æма Урус (1866). Силгрймæгтæ — 5.
УТН. Сагетæ.
Куцуки фурт Дзагко (1816) æма уой цуппар фурти: Умар (1861),
Хадзимæт (1863), Хъургъохъ (1865) æма Батгерий (1866). Дзагкой хæццæ
ма цардæй е ’нсувæр Хъаурбек (1836) е ’ртæ фуртей хæццæ: Урузмæг
(1863), Абисал (1876) æма Муса (1878). Силгоймæгтæ - 9.
IX. Сихъотæ.
1
183
Тамати Таймураз
Бязæри фурт Дзанболат (1853) æма Дзанболати дууæ фурти: Темурци
(1883) æма Бекир (1885). Дзанболати æнсувæртæ: Айдабек (1866) æма
Хъамболат (1861) æ биццеу Темурхъани (1884) хæццæ. Силгоймæгтæ —
3.
X, Тахъазтæ.
1. Къулийи фурт Бæбий (1806) æма е ’ртæ фурти: Асланихъо (1854),
Хацъа (1856) æма Годир (1866). Асланихъой дууæ биццеуи: Даукуй (1878)
æма Сарæбий (1880). Хацъай фурт Елбиздухъ (1885). Силгоймæгтæ — 7.
2. Бæбийи хестæр фурт Бимболат (1848) — æма æ дууæ фурти: Ахмæт
(1875) æма Нæуæг (1881). Силгоймæгтæ — 3.
3. Къулийи фурт Хазбий (1826) æма Хазбийи фондз фурти: Сабазгерий
(1852), Келемет (1860), Нæуæг (1866), Хъарæбий (1870) æма Атабий (1873).
Сабазгерийи фурт — Хъайсæн (1885) æма Келемети фурт — Инал (1881).
Силгоймæгтæ — 3.
4. Къулийи фурт Гæуис (1824) æма æ æртæ фурти: Хадзимæт (1866),
Майли (1873) æма Елхъан (1878). Силгоймæгтæ — 4.
XI Тамзтæ^
1. Дзекъой фурт Дзицци (1818) æма æ æртæ фурти: Хъасай (1856).
Елмурза (1862) æма Инал (1873). Хъасайи фурт Иналухъ (1876), Сил —
гоймæгтæ — 7.
2. Бидзой фурт Тотурухъ (1846) æма Тотурухъи цуппар фурти: Сахан
(1868), Сафар (1974), Тулабек (1878) æма Геоли (1885). Силгоймæгтæ - 4.
3. Бидзой фурттæ Слангерий (1858) æма Аслæнбек (1866). Слангерийи
биццеу Тикъо (1883). Силгоймæгтæ — 2.
XII, Хачиртае,
1. Батгерийи фурттæ: Хъасполат (1836), Хамæза (1838), Бекир (1858)
æма Хъансау (1865). Хъасполати фурттæ: Сабазгерий (1864) æма Гæбис
(1866). Бекири биццеу — Иван (1885). Силгоймæгтæ —.9.
2. Батгерийи фурт Аслæнбек (1846) æма æ цуппар фурти: Сахан (1865),
Хамбий (1874), Адулгерий (1880) æма Хадзимæт (1885).Аслæнбеги
æнсувæр Аслангерий (1863) æма е ’ннæ æнсувæр Елмурзай (1886 анзи
æгас нæбал адтæй) фурт Инал (1880). Силгоймæгтæ — 5.
3. Хъубадий фурт Къумбек (1859).
XIII. Цъеутæ (сæхе Хъаиртæй дæр ^судтонцæ).
1. Нæуæги фурт Баяс (Сабазгерий, 1851) æма е ’ртæ фурти: Сахан
(1869), Аслангерий (1874) æма Хадзисмел — Бацан (1879). Баяси
æнсувæртæ: Хъубади (1856), Хъасай (1858), Дзæрæхмæт (1860), Азамат
(1863) æма Гæбиц (1866). Хъубадий фурт Мæхæмæт (1881). Силгоймæгтæ
- 8.
2. Будтуй фурт Дзандар (1857). Силгоймæгтæ — 2. 1886 анзи Къумбулти
цардæй 264 адæймаги 27 хæдзареми. Уонæй ба 142 нæлгоймæгтæ адтæй,
122 ба силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй, еу хæдзари цардæй дæс
184
Публицистикæ
здстсймагемæ хæстæг, 22 анзи кæбæл цудæй, уæхæнттæ. Нæлгоймæгтæй
ф анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ ба адтæнцæ 9 (кенæ ба 6,3%).
ДОНИФАРС
I. /Рнгъæдатæ (Тубетæ)
1. Тубей фурт Гъуллæ (1839) æма æ фурт Кудзиго (1885). Гъулли
æПсувæртæ: Дзæрдæк (1854), Дæхцикъо (1857), Берди (1863) æма Инал
(1866). Силгоймæгтæ — 7.
]Т. Алийтæ
1.Хатæхчикъой фурт Куцук (1836) æма æ æртæ фурти: Аслæнбек
(1856), Ибрагим (1863) æма Урусбий (1867). Силгоймæгтæ - 3.
2. Данели фурт Сазо (1800) æма æ фурт Мæхæмæт (1856). ’Сил-
гоймæгтæ — 5.
3. Хатæхчикъой фурт Хъурман (1850) æма æ дууæ фурти: Салангерий
(1877) æма Саит (1878). Силгоймæгтæ - 2.'
III. Бузартæ,
1. Сослани фурт Хъубади (1854) æмæ æ дууæ фурти: Индрис (1879)
æма Уомæти (1881). Хъубадий æнсувæртæ: Басил (1864), Басиат (1865),
Лсæхмæт (1874) æма Ахсæт (1879). Силгоймæгтæ — 3.
IV. Гагуатæ.
1. Хатæхчикъой фурт Гуллæ (1846) æма æ фурт Аслæнбек (1878).
Силгоймæгтæ — 4.
2. Хатæхчикъой хестæр фурт Гега (1836) æма æ æртæ фурти: Хамбий
(1870), Денгиз (1874) æма Тæтæри (1879). Силгоймаг - 1.
V. Галеутæ,
1. Нигкой фурт Гамæза (1836) æма æ æртæ фурти: Хадзимæт (1865),
Ибрагим (1867) æма Хамбий (1878). Гамæзай æнсувæртæ: Астемурза
(1849) æма Цæпо (1863). Астемурзи фурт Саламгерий (1880). Силгоймæгтæ
VI. Дзиратæ,
1. Дзидай фурт Сабазгерий (1856). Силгоймæгтæ — 3.
2. Дзидай дуккаг фурт Хаджиумар (1870). Силгоймæгтæ — 3.
3. Хаджибатай фурт Бæда (1806). Бæдай æнсувæр Гуатдзауи (1886 анзи
æгас нæбал адтæй) фурт Мæхæмæт (1851) æ æртæ биццеуей хæццæ:
Хусин (1876), Огъуллæ (1879) æма Тазрет (1884). Силгоймæгтæ — 6.
VII. Дзоблатæ.
1. Мисости фурт Хъайтук (1786) æма æ æртæ фурти: Орæз(1863), Угъу
(1884) æма Дзардан (1884). Фæстаг дууæ биццеуи фазæнттæ адтæнцæ.
Силгоймæгтæ — 5.
2. Аслани фурт Сабазгерий (1836) æма æ цуппар фурти: Абисал (1874),
Ибрагим (1877), Урусхан (1879) æма Хангерий (1880), Сабазгерийи
^нсувæр Гусацъи (1851). Силгоймæгтæ — 6.
185
Тамати Таймураз
3. Хъасайи фурт Хъæлицук (1854). Силгоймæгтæ — 4. , Д
4. Хъасайи фурт Басил (1857) æма æ фурт Смайли (1881). Басилй
æнсувæр Хъасболат (1870). Силгоймæгтæ — 2.
5. Гайсани фурт Аслæнбек (1865). Силгоймæгтæ — 2.
6. Гайсани хестæр фурт Мæхæмæт (1851) æма æ фурт Муазраин (1878),
Мæхæмæти æнсувæртæ: Майрæн (1857) æма Геоли (1866). Силгоймæгтæ
- 2.
7. Хъериуи фурт Басил (1829) æма æ фуртгæ: Тасо (1851), Геоли (1856)^
Саламан (1861) æма Гане (1866). Тасой дууæ фурти: Бекир (1879) æм^
Хъубади (1883). Саламани биццеу Дзанхъæлиц (1885). Силгоймæггæ — 10,
8. Хъериуи фурт Гуйман (1836) æма æ фурттæ: Æфсимайхуæ (1864)^
Хъурман (1867) æма Ахъберди (1876). Силгоймæгтæ — 3. ^
9. Хъериуи фурт Гамæза (1841) æма æ фурттæ: Хамбий (1866), Елмурза
(1869), Исса (1881) æма Хъубади (1884). Силгоймæгтæ - 3. -']
Г. Хамæзай фурт Дзахо (1851) æма æ фурттæ: Афæхъо (1878), Слан-т
бекъо (1881) æма Бекир (1883). Дзахой æнсувæр Хъубади (1860). Сил-
гоймæгтæ — 4. ц
2. Хазбийи фурт Брихин (1856) æма æ фурт Елбиздухъ (1884). Брихинй
æнсувæртæ: Индрис (1863), Хъасболат (1866), Хъанамат (1869) æма Азамат,
(1873).Силгоймæгтæ — 3. ]
3. Налухъи фурт Сæмсæдин (1836) æма æ фурт Таип (1880). Сил—V,
гоймæгтæ — 5. . \
IX, Дæгуйтæ, ;*
1. Нæуæги фурт Хаджи (1830) æма æ Аууæ фурти: Бекир (1876) æма,
Ламазби (1884). Силгоймæгтæ — 3.
2. Нæуæги кæстæр фурт Геоли (1837) æма æ фурттæ: Хаджимæт (1861)/
Аслангерий (1866) æма Охъазбекъо (1867). Геолий æнсувæр Слан (1850),
æма е ’ртæ фурти: Смайли (1882), Хъубади (1883) æма Хаджимурзæ (1884)..
Силгоймæгтæ — 7. ’;
X, Дзодзатæ,
1. Аккой фурт Тасо (1857) æма æ фурт Муха (1878). Тасой æнсувæр
Тасолтан (1865). Силгоймæгтæ — 3. I
2. Дзодзай фурт Хъубади (1856) æма æ 4-ТРттæ: Ахмæт (1878), Алексей^
(1881) æма Линбек (1884). Хъубадий æнсувæр Хъаурбек (1865). Сил—;:
гоймæгтæ — 5. ">
XI, Хъулчитæ, \
1. Кудайи фурт Дзахо (1854) æма æ фурттæ: Дзанхъæлиц (1880) æма
Налухъ (1885). Дзахой æнсувæртæ: Дзамболат (1856), Геоли (1863) æма^
Тулабег (1866). Дзамболати дууæ фурти: Индрис (1881) æма Темурцй^
(1884). Силгоймæгтæ — 4.
186
Публицистикæ
2. Габой фурт Бæта (1821) æма æ фондз фурти: Фацбай (1857).
Сабазгерий (1867), Бекир (1877), Урузмæг (1883) æма Хъурман (1880).
Силгоймæггæ — 2.
XII. Хъамболтæ.
1. Фацбайи фурт Хъабан (1839) æма æ дууæ фурти: Суле (1879) æма
Абисал (1883) Хъабани æнсувæртæ: Бæза (1846), Налухъ (1851), Дзанцек
(1854) æма Дзантемур (1856). Бæзай фурт Хазбий (1878). Налухъи биццеу
Сæхо (1884). Хъабани æнсувæр Гуатдзауи (1886) анзи æгас нæбал адтæй
фурттæ: Сафар (1864), Бекир (1873), Муса (1878), Тазрет (1879) æма Исса
(1880). Силгоймæггæ - 13.
2. Дзубийи фурт Æфсимайхуæ (1857) æма æ фурт Хъамболат (1879).
Силгоймæгтæ — 6.
3. Делей фурт Бола (1846) æма æ дууæ фурти: Хъасун (1872) æма
Сослæнбек (1878). Болай æнсувæртæ: Хъудайнат (1851) æма Хъургъохъ
(1864). Хъудайнати дууæ биццеуи: Бекир (1881) æма Темурци (1883).
Силгоймæгтæ — 4.
XIII, Хъизинтæ.
1. Калини фурт Дзахо (1855) æма æ фурт Хадзирæт (1883). Дзахой
æнсувæртæ: Дзанболат (1863), Хъанболат (1864), Гъуллæ (1865) æма Орæз
(1866). Силгоймæгтæ — 7.
XIV. Хъозитæ.
1. Аккуй фурт Мæрзабег (1836) æма е ’хсæз фурти: Аслангерий (1860),
Адулгерий (1866), Инал (1870), Кенухъ (1875), Алексей (1878) æма Дрис
(1880). Силгоймæгтæ — 3.
2. Аккуй фурт Майрæн (1851) æма æ фурттæ: Урусбий (1868) æма
Асæхмæт (1879). Силгоймæгтæ — 3.
3. Аккуй фурт Гуйман (1846) æма æ фурттæ: Дзанболат (1866), Тазрет
(1874) æма Хаджимæт (1883). Гуймани æнсувæртæ: Сарæбий (1856) æма
Азамат (1859). Сарæбийи фурт Даукуй (1881). Силгоймæгтæ — 10.
XV, Кобегкатæ,
1. Басиати фурт Хаджимæт (1844) æма æ фурттæ: Хаджиумар (1872),
Хаджибекир (1874), Хаджибатæр (1876), Тохтабий (1878) æма Хъурман
(1884). Хаджимæти æнсувæртæ: Смайли (1846) æма Хаджимуссæ (1862).
Смайлийи фурттæ: Урусхан (1873), Сламурза (1876), Хангерий (1879) æма
Тамбий (1884). Силгоймæгтæ — 5.
2. Бузари фурт Заурбек (1834) æма æ фурттæ: Дрис (1856), Сахъман
(1868) æма Агубекир (1874). Заурбеги æнсувæр Хъаурбек (1840) æ дууæ
фурти: Хæмæт (1876) æма Таухъан (1882). Силгоймæгтæ — 4.
3. Бузари фурт Мурзабек (1817) æма æ фурттæ: Хазбий (1856), Хамбий
(1857), Хъирим (1866) æма Исуп (1873). Мурзабеги æнсувæр Дзæбе (1851)
æма Мурзабеги æнсувæри (æгас нæбал адтæй 1886 анзи) фурт
Дзанхъæлиц (1853) æд фурт — Елмурза (1882). Силгоймæгтæ — 4.
187
Тамати Таймураз
4. Дзæрæхмæт (1865). Силгоймæгтæ — 2.
5. Кобегкати (Безанти) Аккуй фурт Берди (1Й66) æма æ дууæ æнсувæри
Сабазгерий (1867) æма Сафарбий (1870). Силгоймæггæ — 2.
6. Кобегкати (Безанти) Созой фурт Æфсæдæг (1846) æма æ фурттæ:
Еристан (1879) æма Баде (1882). Силгоймæгтæ — 3.
XVI, Кочкионтæ,
1. Нæуæги фурт Таздат (1868) æма е ’нсувæр Тазе (1874). Силгоймæгтæ
- 3.
XVII. Хъаиртæ.
1. Бураки фурт Хъабан (1826) æма æ дууæ фурти: Аслæнбек (1854) æма
Урусбий (1860) Хъабани æнсувæртæ: Декъо (1827), Мурзабек (1837),
Бæппи (1850) æма Геуæрги (1852). Декъай фуртгæ: Габий (1863) æма
Сарæбий (1873). Бæппий фурт: Саукуй (1872). Геуæргий дууæ фурти:
Хъансау (1871) æма Кудлæг (1883). Силгоймæгтæ — 18.
2. Цъеуи фурт Дзандар (1851) æма е ’ртæ фурти: Хъайтмурзæ (1876),
Сахмурзæ (1881) æма Бицо (1884). Дзандари æнсувæр Дзасарбек (1856).
Силгоймæгтæ — 5.
3. Алийи фурт Дзæбек (1848) æма æ фурт Суле (1874). Дзæбеги
æнсувæртæ: Айдарухъ (1851) æма Баде (1854) æ фурт: Саулæги (1875)
хæццæ. Силгоймæгтæ — 9.
XVIII Къочитæ,
1. Мусай фурт Адулгерий (1838) æма æ фурттæ: Хамбий (1860), Афай
(1863) æма Инал (1869). Адулгерийи æнсувæртæ: Слангерий (1840) æма æ
биццеу Даукуй (1879), Сабазгерий (1846) æма æ биццеу Бикъо (1879),
Иналухъ (1856) æма æ биццеу Мазан (1884). Силгоймæггæ — 11.
2. Хамæзай фурт Хеваст (1826) æма æ фурттæ: Орæз (1861), Хъурман
(1871) æма Хъургъохъ (1876). Хевасти æнсувæр Дзæрæхмæт (1861). Сил—
гоймæгтæ — 6.
3. Бабати фурт Хакъиассæ (1871) æма е ’нсувæр Азамат(1872). Сил —
гоймæгтæ — 2.
4. Хамæзай фурт Умар (1848) æма æ дууæ фурти: Инæрихъо (1882)
æма Хамбий (1884). Силгоймæгтæ — 5.
мæзай фурт Туйгъан (1851) æма æ фурт Цкъола (Дзукъула)(1884).
Силгоймæгтæ — 2.
XIX. Хъабантæ.
1. Кæчий фурт Генардухъ (1841) æма æ фурт Кошер (1883). Генардухъи
æнсувæр Амурхан (1856) æма е ’ннæ æнсувæр Хъабани (1886 анзи æгас
нæбал адтæй) фурт Тазрет (1881). Силгоймæгтæ — 8.
XX» Цорионтæ.
1. Цæппой фурт Генардухъ (1836) æма æ фурттæ: Мазан (1865) æма
Лохъман (1866). Генардухъи æнсувæр Хаджийи (1886 анзи æгас нæбал
188
Публицистикæ
адтæй) фурттæ: Сафар (1858), Цæрай (1866) æма Усуп (1879). Сафари
биццеу Хъамболат (1882). Силгоймæгтæ — 8.
XXI. Къолойтæ.
1. Дзанболати фурт Аслæнбек (1845) æма е ’нсувæр Бондæ (1863). .
Силгоймæгтæ — 4.
2. Гагуй фурт Асланихъо (1836) æма е ’ртæ фурти: Аслангерий (1872),
Созурухъо (1875) æма Сослæнбек (1880). Асланихъой æнсувæр Майрæн
(1846). Силгоймæгтæ — 3.
3. Гагуй фурт Дзахо (1844). Силгоймæгтæ — 3.
4. Гагуй фурт Дзасарбек (1851). Силгоймæггæ — 2.
5. Басилай фурт Басил (1834) æма æ фурттæ: Даукуй (1876), Сахмурза
(1879) æма Хаджимæт (1884). Басили æнсувæр Тотурухъ (1843) æма е ’ртæ
фурти: Бекир (1870), Хаджиумар (1876) æма Сахангерий (1882). Сил-
гоймæгтæ — 6.
XXII. Мурзахъултæ.
1. Дзанхоти фурт Мурзахъул (1850) æма е ’нсувæртæ: Майрæнхъул
(1854) æма Гамæза (1859). Мурзахъули хæстæг Хоранти Геоли (1837) дæр
аци хæдзари цардæй. Силгоймаг — 1.
XXIII. Нафитæ.
1. Барæги фурт Илас (1856) æма æ фурт Бекир (1885). Иласи æнсувæр
Мæхæмæт (1861). Силгоймаг — 1.
XXIV. Уæдатæ,
1. Никкой фурт Хацъу (1811) æма æ фуртгæ: Хъубади (1845), Бадзай
(1848), Дзанхот (1856), Гет (1867), Хаджидауит (1882) æма Хазиме (1885).
Хацъуй фурти — фурттæ: Хуасдзау (1880) æма Хæбиц (1885). Сил—
гоймæгтæ — 12.
2. Окий фурт Дзахи (1819) æма æ фурттæ: Хъудайнат (1850), Басил
(1852), Сафар (1855) æма Делекъо (1859). Дзаций фурти — фуртгæ:
Аслæнбек (1874), Аслæнгерий (1879) æма Темурци (1882). Силгоймæгтæ
- 9.
3. Текъий фурт Сарæбий (1844) æма æ фурттæ: Урусхан (1880),
Урусбий (1882) æма Урусхан (1884). Сарæбий æнсувæртæ: Дзахо (1849)
Гуйман (1851), Хъурман (1854) æма Заурбек (1862). Дзахъойи биццеу —
Афæхъо (1878). Гуймани дууæ фурти Хъансау (1882) æма Тотурбек (1884).
Силгоймæгтæ — 8.
4. Басили фурт Сабазгерий (1845) æма æ фурттæ: Тулабек (1879) æма
Елбиздухъ (1884). Сабазгерийи æнсувæр: Геоли (1847) æма æ биццеу Саип
(1881). Силгоймæгтæ — 7.
XXV. Тамбийтæ (Тасæбийтæ).
1. Датуй фурт Елмурза (1849) æма æ фурттæ: Хусин (1874). Геуæрги
(1876) æма Хъазбек (1878). Силгоймæгтæ - 8.
189
Тамати Таймураз
2. Датуй фурт Аслæмурзæ (1854) æма æ фурт Кæфтæр (1883). Сил—
гоймаг — 1.
XXVI Тебаситæ.
1. Тагасæ (1856) æма æ дууæ æнсувæри: Брек (1863) æма Тазрет (1874).
Силгоймаг — 1.
XXVII. Тинатæ.
1. Болати фурт Бæгæт (1842). Бæгæти æнсувæртæ: Хæцъа (1851) æма
Хъубади (1864). Хæцъай фурт Хæдухт (1881). Силгоймæгтæ — 6.
XXVIII. Фæдантæ,
1. Болати фурт Сабазгерий (1844) æма æ фурттæ: Хаджимуссæ (1865),
Мæхæмæт (1873) æма Смайли (1877). Сабазгерийи æнсувæртæ: Денгиз
(1856) æма Дзандар (1861). Силгоймæгтæ — 7.
XXIX. Хæтæгтæ.
1. Туккай фурт Мæхæмæт (1831) æма æ фурттæ: Фацбай (1848),
Хаджимæт (1850), Бекир (1860), Сафар (1865) æма Муса (1870). Фацбайи
цуппар фурти: Хасан (1878), Хусин (1880), Ахмæт (1882) æма Тамарет
(1883). Хаджимæти фурттæ: Муха (1882) æма Елхъан (1884). Силгоймæгтæ
- 5.
2. Бæзай фурт Слан (1851) æма æ фурттæ: Огъуллæ (1880), Угъу (1882)
æма Дзæрдæк (1884). Слани æнсувæр Орæз (1865). Силгоймæгтæ — 4.
XXX. Хорантæ,
1. Нæуæги фурт Аслæнбек (1844) æма æ фурт Цæрай (1879). Сил—
гоймæгтæ — 4.
2. Басили фурт Хъасболат (1847) æма æ фурттæ: Темболат (1876) æма
Сафар (1884). Хъасболати æнсувæртæ: Мæхæмæт (1849) æма Хаджи —
муссæ (1856). Мæхæмæти дууæ биццеуи Саукуй (1881) æма Хъансау
(1883). Силгоймæгтæ — 6.
XXXI. Хуадонтæ,
1. Заурбеги фурт Цæпо (1855) æма е ’нсувæртæ: Гуллæ (1856),
Мæхæмæт (1858), Бадзæй (1859) æма Хъанамат (1856). Силгоймæгтæ — 2.
ХХХИ Алцагьартæ.
1. Басили фурт Хъасболат (1846) æма æ фурттæ: Цæпо (1876) æма
Амурхан (1880). Силгоймæгтæ — 4.
2. Басили фурт Нæуæг (1833). Силгоймæгтæ — 4.
3. Басили фурт Дзанболат (1856) æма æ фурт Хъурман (1885). Сил —
гоймæгтæ — 2.
Донифарс адтæй тæккæ устурдæр гъæу 26 гъæуемæй Дигоргоми. 1886
анзи си цардæй 78 хæдзареми 756 адæймаги. Уонæй 381 адтæнцæ
нæлгоймæгтæ, 375 ба силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй, еу хæдзари
цардæй дæс адæймагей бæрцæ, кæцитæбæл цудæй фæйнæ 22 анзи.
Нæлгоймæгтæй æртинсæй анземæй фулдæр кæбæл цудæй, етæ ба
адтæнцæ дæс, кенæ ба 2,6%.
190
Публицистикæ
ЛЕЗГОРÆ
I Æрситæ,
1. Дзæуайи фурт Такъос (1806) æма æ фуртгæ: Куцук (1850), Шамил
^ЗбЗ) æма Мæхæмæт (1874). Куцуки фурт Муха (1880). Такъоси æнсувæр
Заурбек (1837) æ фуртти хæццæ: Даукуй (1859) æма Хъурман (1868).
да’укуйи фурт Агубекир (1882). Такъоси æнсувæрти (1886 анзи æгас нæбал
адтæнцæ) æртæ фурти: Темий - Дударухъо (1866), Самури - Æвсимай-
ууæ (1871), Мæрзабеги — Хусин (1874). Силгоймæггæ — 16.
Ц. Бетрозтæ,
1. Алийи фурт Кудай (1839) æма æ фурттæ: Кудзигуз (1863), Хамæза
(1874), Сабан (1878) æма Бæда (1884). Кудайи æнсувæр Нæуæги (1886 анзи
æ1ас нæбал адтæй) фурттæ: Басиат (1862) æма Гæдо (1871). Силгоймæгтæ
- 9.
2. Дохой фурт Хазбий (1830) æма æ фурттæ: Слангерий (1861), Абрек
(1864), Хъаурбек (1866), Гуйман (1874), Дрис (1882) æма Амафикъо (1885).
Хазбийи æнсувæр Анзор (1836). Силгоймæгтæ — 4.
3. Басини фурт Аслæмурзæ (1856) æма æ дууæ фурти Хадзирæт (1874)
æма Бецан (1881). Аци хæдзари цæргутæ фæллигъдæнцæ Лескенмæ.
Силгоймаг — 1.
4. Басини фурт Элмурза (1866). Аци хæдзари цæргутæ дæр
фс^ллигъдæнцæ Лескенмæ. Силгоймæгтæ — 2.
1. Дзаджей фурт Бузар (1816) æма æ фурттæ: Аслангерий (1865) æма
Асланбек (1866). Аслæнгерийи фурт Урузмæг (1885). Силгоймæгтæ — 6.
IV, Бетантæ,
1. Додтийи фурт Айдарухъ (1839) æма æ дууæ фурти: Хатæхчикъо
(1866) æма Адулгерий (1883). Айдарухъи æнсувæр Генардухъи (æгас
нæбал адтæй 1886 анзи) фурт Хасан (1878). Айдарухъи иннæ æнсувæри
Хъубадий (е дæр рамардæй) дууæ фурти: Мæхæмæт (1868) æма Сахмурза
(1870). Силгоймæгтæ — 8.
2. Цицой фурт Басил (1834) æма æ цуппар фурти: Бимболат (1866),
Хазрет æма Хъургъохъ фазæнтгæ адтæнцæ, райгурдæнцæ 1870 анзи,
Аслæнбек (1877). .Силгоймаг - 1.
3. Цицой фурт Гуйман (1837) æма æ фурттæ: Мæжит (1866),
Хьудæберди (1871), Бецан (1876) æма Геоли (1878). Гуймани æнсувæр
Аанел (1853) æ дууæ фуртей хæццæ. Тазе (1880) æма Амурхан (1884).
Силгоймæгтæ — 6.
4. Цицой фурт Умар (1863) æма æ фурт Батæрбек (1882). Силгоймæгтæ
- 2.
5. Сутари фурт Майрæн (1836) æма æ цуппар фурти: Ибрагим (1859),
Хъасай (1863), Хъасболат (1866) æма Хаджи —Смел (1870). Ибрагими фурт
^амбий (1883). Силгоймæгтæ — 3.
19/
Тамати Таймураз ;3
V. Беритæ, '',•!*'
1. Дзоццийи фурт Гега (1818) æма æ дууæ фурти: Нæуæг (1864) еема
Саукуй (1870). Нæуæги фурт Сапар (1882). Силгоймæгтæ — 2.
2. Айтеги фурт Дзица (1828) æма æ цуппар фурти: Сабазгерий (1854)
Хаджимæт (1861), Геоли (1863) æма Асæхмæт (1865), Сабазгерийи фуртгее’
Гæлæу (1874) æма Урус (1877). Силгоймæгтæ — 6. ’ ^’
3. Дзоццийи фурт Оразбий (1856) æма æ дууæ æнсувæри: Дзæрддс
(1862) æма Дафа (1868), Лезгорæй фæллигъдæнцæ Дур —Дурмæ. Сил--
гоймæгтæ — 3. V
4. Дзоццийи фурт Кудай (1819) æма æ æртæ фурти: Дзамболат (1851)г
Сабазгерий (1865) æма Хакъиассæ (1874). Дзамболати фурттее:
Аслæмурзæ (1869), Алимурзæ (1872), Сахамурзæ (1873), Тазрет (1883) æщ
Хазбий (1884). Силгоймæгтæ — 4. '«
5. Айтеги фурт Елбиздухъ (1828) æма æ фурт Бекир (1867). Аци хæдзари
цæргутæ дæр фæллигъдæнцæ Дур —Дурмæ. Силгоймæгтæ — 2. :;
6. Зокъой фурт Налухъ (1836) æма æ фурт Смайли (1874). Силгоймæгтее
— 2. Аци хæдзари цæргутæ дæр фæллигъдæнцæ Дур —Дурмæ. ]
VI. Уанитæ. ?
1. Хазбийи фурт Аслæмурзæ (1853) æма æ фурт Рамазан (1884).
Аслæмурзи дууæ# æнсувæри: Алимурза (1856) æма Хуасдзау (1860). Али4-
мурзай биццеутæ: Елмар (1884) æма Дзантемур (1885). Хæдзари цæргутæ
фæллигъдæнцæ Лескенмæ. Силгоймæгтæ — 4. *
2. Хазбийи фурт Сланикъо (1858). Силгоймæгтæ — 3. Атæ дæр
фæллигъдæнцæ Лескенмæ.
3. Бадзийи фурт Сабазгерий (1837) æма æ фурттæ: Алий (1863),
Хаджисмел (1873), Бекир (1878) æма Тæтæрхъан (1881). Силгоймæгтæ -
2.
VII. Гæзæнтæ, *
1. Дакой фурт Цæрай (1839). Силгоймæгтæ — 3. /
2. Туйгъан (1850) æма æ дууæ фурти: Бекир (1876) æма Асет (1878).
Силгоймæгтæ — 4. ?
3. Дакой фурт Басиат (1861) æма æ фурт Техо (1876). Аци хæдзарй
цæргутæ фæллигъдæнцæ Лескенмæ. Силгоймаг — 1. {
VIII. Дретæ.
1. Булати фурт Самур (1823) æма æ æртæ фурти: Хъайтук (1854), Бердй
(1856) æма Хаджимæт (1859). Хаджимæт еци рæстæги куста г. Ростовй
æфсæнфæндæгти хайади. Хъайтуки фурттæ: Хаджиумар (1874)г
Мæхæмæт (1877) æма Тазрет (1879). Силгоймæгтæ — 5. *
2. Гæбудий фурт Цопе (1856) æма е ’ртæ фурти: Бекир (1874), Дзауй
(1877) æма Елбиз (1880). Цопей æнсувæр Хъасболат (1859) æма æ фур*
Сослæнбек (1885). Силгоймæгтæ — 7. |
IX. Дашитæ, !
192
Публицистикæ
1. Будтуй фурт Цопе (1838) æма е ’ртæ фурти: Аслæнбек (1860), Шамил
(1878) æма Саукуй (1881). Цопей æнсувæр Алийи (1886 анзи æгас нæбал
адтæй) æртæ фурти: Майрæн (1859), Нæуæг (1879) æма Муса (1881).
Силгоймæгтæ — 6.
2. Будтуй фурт Сабазгерий (1856). Силгоймаг - 1.
3. Хъасболати фурт Хазбий (1851) æма е ’нсувæртæ: Дзанхот (1854),
Асламурзæ (1858), Хуасдзау (1866) æма Асламурзæ (1871). Силгоймæгтæ
- 4.
X. Елетæ.
1. Гизий фурт Хизир (1852) æма æ дууæ фурти: Бекир (1874) æма Дзабо
(1877). Силгоймæгтæ - 6.
2. Смайлий фурт Гуллæ (1862). Силгоймæгтæ - 2. Аци хæдзари
цæргутæ фæллигьдæнцæ Лескенмæ.
3. Цегай фурт Дзинга (1850) æма Дзингай æнсувæр Басили (1886 анзи
æгас нæбал адтæй) цуппар фурти: Хъасполат (1857), Темболат (1865),
Абисал (1867) æма Исса (1871). Силгоймæгтæ — 6.
XI. Хъаратæ,
1. Оркийи фурт Биаслан (1836) æма æ цуппар фурти: Дохцикъо (1870),
Созо (1872), Смайли (1876) æма Хакъиассæ (1882). Силгоймæгтæ - 2.
Хæдзари бийнонтæ фæллигьдæнцæ Лескенмæ.
2. Оркийи фурт Аслæнбек (1841) æма æ фуртгæ: Келемет (1864), Куцук
(1868) æма Хасан (1877). Келемети дууæ фурти: Хъайсæн (1882) æма
Темболат (1885). Силгоймæгтæ — 4. Аци бийнонтæ дæр фæллигьдæнцæ
Лескенмæ.
3. Оркийи фурт Хуйман (1846) æма æ цуппар фурти: Майли (1873),
Хъайсæн (1876), Делфет (1878) æма Агубекир (1880). Силгоймæгтæ - 2.
Аци хæдзари бийнонтæ дæр фæллигьдæнцæ Лескенмæ.
4. Оркийи фурт Асланикъо (1853) æма æ дууæ фурти: Иналухъ (1877)
æма Елмурза (1881). Силгоймæгтæ — 2. Хæдзари бийнонтæ ралигьдæнцæ
Лескенмæ.
5. Бебей фурт Хаджимæт (1859) æма е ’нсувæр Мæрзабек (1865).
Силгоймæгтæ — 6.
6. Геуæргий фурт Бæда (1826) æма æ фуртгæ: Мæхæмæт (1856) æма
Ахмæт (1865). Мæхæмæти æртæ фурти: Бекмурза (1881), Елмурза (1884)
æма Хъасболат (1885). Силгоймæгтæ — 2. Хæдзари бийнонтæ
фæллигьдæнцæ Лескенмæ.
7. Мæшерай фурт Къахо (1851) æма е ’нсувæр Заурбек (1865) æ фурт
Бекири (1885) хæццæ. Силгоймæгтæ — 10.
• 8. Хаджи-Къубай фурт Сарæбий (1839) æма е ’ртæ фурти:Хаджи-
Муссæ (1865), Мусса (1870) æма Иса (1877). Хаджи-Къубай æнсувæртæ:
Хазбий (1841) æма Елхъан (1850). Хазбийи фуртгæ: Тулабек (1873) æма
Сослæнбек (1883). Елхъани фурт Дудар (1879). Силгоймæггæ" — 13.
13 Ирæф №2
193
Тамати Таймураз
9. Бидзой фурт Кудзиго (1865) æма е ’нсувæртæ: Аслæмурзæ (1866),
Астемурзæ (1871) æма Елмурза (1876). Силгоймæггæ — 2.
10. Губай фурт Аслангерий (1859) æма æ фурт Адулгерий (1883).
Силгоймæгтæ — 5.
11. Айтеги фурт Цопе (1836) æма æ дууæ фурти: Хаджимурзæ (1882)
æма Афай (1883). Силгоймæгтæ — 2.
XII. Леуантæ.
1. Темурхъани фурт Нигко (1806) æма æ фуртгæ: Дзанхот (1851),
Аслæмурзæ (1859), Мурзахъул (1866) æма Аслæнгерий (1868).
2. Темурхъани фурт Текъо (1827) æма æ фуртгæ: Елхъан (1866) æма
Хъогъалухъ (1870). Силгоймаг — 1.
3. Темурхъани фурт Гуйман (1837) æма æ цуппар фурти: Тæтæрхъан
(1865), Орæз (1868), Тъæхир (1878) æма Амурхан (1880). Силгоймæггæ -
3.
4. Къæссай фурт Бола (1836) æма æ фурт Бацирбек (1884). Болай
æнсувæр Гуатдзау (1846). Силгоймæгтæ — 9. Аци хæдзари бийнонтæ
фæллигъдæнцæ Лескенмæ.
XIII. Тайсаутæ,
1. Газийи фурт Гега (1834) æма æ цуппар фурти: Абе (1866), Темболат
(1871), Геоли (1879) æма Хадзирæт (1881). Силгоймæгтæ — 3.
2. Газийи фурт Гасай (1841) æма æ цуппар фурти: Темурболат (1867),
Бекир (1878), Хъасун (1882) æма Аким (1885). Силгоймæгтæ - 3.
3. Хъазийи фурт Баде (1834) æма æ цуппар фурти: Келемет (1862),
Майли (1866), Хъамболат (1870) æма Елхъан (1876). Силгоймæгтæ — 3.
4. Гуймани фурт Заурбек (1860) æма е ’нсувæр Хъаурбек (1866).
Силгоймаг — 1.
5. Хъазийи фурт Хъурман (18460 æма æ дууæ фурти: Хъасболат (1871)
æма Куцук (1882). Силгоймæгтæ — 3. Аци хæдзари бийнонтæ
фæллигъдæнцæ Лескенмæ.
6. Елмурзай фурт Муртаз (1857) æма е ’нсувæртæ: Хъасболат (1861),
Бимболат (1866) æма Хаджимæт (1871). Муртази æнсувæр Нигкой (æгас
нæбал адтæй 1886 анзи) фурт Саукуй (1878). Силгоймæгтæ — 8.
XIV. Хидиртæ.
1. Хадзий фурт Айдабек (1835) æма æ цуппар фурти: Налухъ (1858),
Гуллæ (1865), Хъургъохъ (1868) æма Дзамурзæ (1876). Налухъи фурт
Сарæбий (1885). Айдабеки æнсувæр Бимболати (æгас нæбал адтæй 1886
анзи) фурт Даукуй (1876). Силгоймæгтæ" — 6.
2. Сокъой фурт Хъурман (1854) æма æ фуртгæ: Индрис (1872),
Мæхæмæт (1876), Ахмæт (1879), Мæрзабек (1881) æма Тæтæрхъан (1885).
Хъурмани æнсувæртæ: Хацъа (1861) æма Сафар (1865). Хацъай фурт Тазе
(1885). Силгоймæгтæ — 5.
XV. Цæмæхъатæ.
194
Публицистикæ
1. Хуймани фурт Айтек (1817) æма е ’хсæз фурти: Нæуæг (1858),
Слангерий (1861), Гуллæ (1870), Хаджимуссæ (1873), Хæцъа (1876) æма
Смайли (1879). Силгоймæгтæ — 2.
2. Хуймани фурт Алибек (1829) æма е ’ртæ фурти: Саукуй (1871), Басил
(1874) æма Елхъан (1882). Силгоймæггæ - 4.
XVI. Чибитæ,
1. Тотурухъи фурт Нигко (1836) æма е ’нсувæр Геуæргий (æгас нæбал
адтæй 1886 анзи) дууæ фурти: Аслæмурза (1874) æма Елмурза (1880),
Силгоймæгтæ — 8.
XVII. Амирхантæ.
1. Мусай фурт (Муса - Оглы) Хъасун (1834) æма æ фурт Махмуд (1884).
Силгоймæгтæ — 3.
Хæдзари бийнонтæ адтæнцæ хъумухъæгтæ. Дигоронау хуарз зуд—
тонцæ. Хъасум Лезгори адтæй пусулмон дини косæг. Лезгори 1886 анзи
цардæй 58 хæдзареми 511 адæймаги. Еци бæрæгтæнæнмæ гæсгæ адтæй
5—аг бунати 26 гъæуемæй. Уонæй 265 адтæнцæ нæлгоймæгтæ, 246 ба —
силгоймæгтæ. Рæстæмбес нимадæй, еу хæдзари цардæй фараст
адæймагей бæрцæ. Нæлгоймæгтæй 60 анземæй фулдæр кæбæл цудæй,
етæ адтæнцæ 8 (кенæ ба 3,02%).
ДОНИФАРСИ ЗИДЦИ КОВÆНДÆНТТÆ
КЪУМБУЛТÆ
1.ХУЦАУЗÆНГÆ.Къумбулти цæргутæн сæ циттиндæр ковæндæнттæй
еу æй Хуцаузæнгæ. Ковæндонæ ’й гъæуи сæри.Кувди бон фæууй июни
мæйи — цуппæрæни.Бæрæгбони халæй бæрæгтонд æрцæуй, анзи фæсте
кувди -гъдау ци хæдзарæ æнхæст кæндзæй.е.Кувди размæ.кувд ци
хæдзарæбæл фæууй,е хæдзаргай къосбарæй >æрæмбурд кæнуй хуар.
Бæрæгбонмæ рауадзуй арахъ.исфицуй бæгæни æма искæнуй къе —
ретæ.Нивондæн ба радтуй косæрттаг.Хуцаузæнги кувди ковæг адæм
гъæубæстæ бафæдзæхсунцæ Хуцаубæл. Корунцæ си.цæмæй уонцæ
æнæнез æма æвидбилиз.Сæ фæззæги гъæздуг тиллæг ба афойнадæбæл
æфснайд куд æрцæуа æма си анзи дæргъи кувдтитæ куд кæнонцæ.Ху—
цаузæнгæмæ’ ма фæццæунцæ силгоймæгтæ сувæллæнтти хæццæ,гъæуи
сувæллон ку райгуруй, уæд.Райсунцæ,нæуæг игурд сувæллони
хæдзарæй,къеретæ,æхсир,къумæл,дзигка, аллихузон адгийнæгтæ . æмæ
нисайнаг.Силгоймæгти каргундæр сувæллони бафæдзæхсуй дуйней
искæнæг—Устур Хуцаубæл.
2.ДЗИУАРÆ (Багъайти дзиуарæ). Ковæндонæ æй рагон цæрæн бунат,
Багъаитæ, зæгьгæ, ке хонунцæ, уоми. Фиддæлти таурæхъмæ гæсгæ
Багъайтæмæ адæм æрбалигъдæнцæ Тъурусгæй (Тъурусгæ æй Багъайтæ
æма Гибинони астæу.) Еу хæдзари, дан, зæронд уосæ кумæдæр цæугæй
13*
195
Тамати Таймураз
æ киндзæн бафæдзахста: — "Зæрондæн рæфтад искæндзæнæ, уæдта ку
’фснайай, уæд мин маймайети дæр мæ медæггойни дуар /æвдæймаг дуар/
ма байгон кæнæ". Силгоймаг цæмæдес адтæй, æвæдзи, рагæй дæр.
Æфснайд ку фæцæй, уæд, цæмæннæ мæ фаууадзуй ме ’фсийнее
медæггойнæмæ, уой базонуни туххæй игонгонд æрцудæй æвдæймаг уат.
Киндзæ медæггойни къуртуй сæрбæл хелагæ ку фæууидта, уæд
ницъцъæххахст кодта. Зæронд лæг хæсдзæф уæритæ хизта æма гъæр ку
фегъуста, уæд уайтагъддæр хæдзари исмедæг æй. Ку фæууид—
та медæггойни дуарæй сæ тиллæги "хъалагъур" куд рабурдæй, уой, уæд
балæдæрдтæй гъуддаг. Зæронд лæг æ уæритæй ниййахæста сæ тæккæ
уорсдæр. Æ ра’гъи уорс уæриккæ, уотемæй хелаги фæсте цæун
райдæдта.Хелагæ æй къæдзтæ—мæдзтæ, фахсбæл бургæй.изæрмæ ис —
худта æ фæсте Багъайтæмæ. Багъайти ин къæдзæхи сæрбæл къæйдорти
æхсæн цъаси бабурдæй. Хелагæ кæми æрбунат кодта, уоми ин зæронд
лæг нивондæн уæриккæ нивгарста,. уотемæй исбæрæг кодта сæ
медæггойнæн дæр æма æ гъæубæстæн дæр нæуæг бунæттæ. Хелаги’
фæсте ци надбæл цудæй, е иссæй къахнад /нур дæр ма бæрæг æй/,адæм
æй хонгæ дæр "калми фæндаг" кæнунцæ.Багъайтæн сæ рази адтæй
"нихас"—устур дортæ 3 —гай тонтæй уæззаудæр тумбул зилдаей
æвард.Нихаси адæм сæ кæрдтæ ци дорбæл циргъ кодтонцæ,е уæдта и
бадæн дортæ абони дæр лæуунцæ.
Уæлдæр ци таурæхъ кодтан,уомæ гæсгæ,адæймаги фиццаг бахизт,уорс
хелаги нæуæг уатмæ,и уат ниррохс кодта.Уой фæууингæй бийнонтæ: —
"бунат мах нæбал æй æма ке "й уомæн табу уæд", —зæгъгæ,за —
гътонцæ.Уæдæй абони уæнгæ,берæ сæдæгай æнзти дæргъи ковунцæ
Багъайти дзиуарæн.Уомæн æвдесæн æнцæ,сæхе медæг ци берæ дзæбодур
æма саги сиутæ ниууæнкæ "нцæ,етæ дæр.
Дзурд "багъайти" нисанеуæг æма равзурст баст ’й æ рауæн, е ’рдзон
бунати æвæрди хæццæ.Аци бунатмæ Устур Дигорæ æма Дзинагъай
комтæ,тъæпæн Дигорæ.Уæллаг ком æма Донифарси зилди зæнхитæ æма
гъæутæ еугурæй дæр дзæбæх зиннунцæ.Уомæ гæсгæ,лæборгутæ æма
тухгæнгути фæууинун æма сæ багъæуай кæнун,ардæги æнцон
адтæй.Уæдта ма риндзæбæл,кегъогонд азгъунститæ,федар къирæйдаст
бæзгин фæрстæ адæми багъæуай дессаги фæрæзтæмæ гæсгæ,дзурд
багъæуай — æй /минкъий æййивди фæсте/ берæуон нимæдзи рауадæй —
Багъайтæ.
Кувди бæрæгбон фæууй июли мæйи —авдисæри.Кувдмæ бацæттæ
кæнуни ихæс бæрæггонд цудæй халæй.Халæй бæрæггонд хæдзари
æфсинæ бæрæгбонмæ,хæдзаргай æмбурдгонд хуарæй,исфицуйцæ
бæгæн,и æма рауадззуй арахъ.Къеретæ ба искæнуй сугъдæг
цигъдæй/картоф^думæг.фиу æма æнд. не "нгъезуй æфтаун/.Хадзæри
хецау ба кувди бони дæдтуй косæрттаг.Агæвæрд æма фингитæ арæзт
196
Публицистикæ
фæуунцæ Багъайти нихæси /тьæпæн фæзи/.Идзаг фингитæбæл минкъий
реестæг бабадгæй, /еу æртæ гагидауи ракæнгæй/ хестæртæй æвзурст
æрцæуй Дзиуари æртæ лæги.Аци лæгтæ,фæуунцæ • нæуæг æртад.сæ
дарæс кæдзос,сæ бауæрбæл нæ фæууй цъæррæмухститæ.ниуæзтæ дæр
си некæмæ фæхъхъæртуй,Дзиуари лæгтæ сæ хæццæ æртæ къерей
/барæй минкъийгæндтитæ, уоми ке рахуæронцæ,уæхæнтгæ/,сæр æма
æхсир райсгæй.бацæунцæ /хатир коргæй/ Дзиуари ковæндони авармæ
/уатмæ/.Æ рохс ном иссергæй,бафæдзæхсунцæ ибæл гъæубæсти цæрæг
адæни.Бабадунпæ хуæруйнæгтæ бакайуни æма сæр никкæдзос кæнуни
уæнгæ.Сæри стæгдар æвæрд æрцæуй ковæндони тæрхæгбæл.Уой
фæсте.ковæндони тæрхæгутæ сæрмагонд ходæй ниссæрфунцæ æма сæ
æхсирæй ниппурф кæнунцæ.Уати медæг лæгти æргом алкæддæр гъæуама
уа,бунатмæ зилд.Къилдун рахатун имæ ке не "нгъезуй,уомæ гæсгæ
ковæндони уатæй æндæмæ рахезунцæ фæстæмæ цæугæй. Ковæндонæй
рацæугæй.фингæбæл сæ бунæтти æрбадунцæ æма иннети хæццæ сæ бадт
кæронмæ рахæссунцæ.
Бæрæгбони гъæубæсти адæм Дзиуарæбæл сæхе
бафæдзæхсунцæ.Фæккорунцæ ма се 'зæдæй,цæмæй сæ фуд—думгæй
багъæуай кæна.Къумбултæ хъæбæр бæрзонд æвæрд ке "й уомæ гæсгæ
си тухгин думгæ арæх фæххæссидæ хуаси ласгутæ,хуари бакъуæлтæ æма
игуæстæ.Карз изæдбæл нимад адтæй Багъайти изæд.Ковæндони
тæрхæгутæ æййевунмæ гъæди æрмæг ку багъæуидæ.уæд æй лæгтæ
хастонцæ сæ рагъæй /хайуанæй пайда кæнун не "нгъизтæй/.Кувди бони
дæр адæм кæрæдземæ фæдздзорунцæ лигъз.зуст дзорун си нæ фæтгуй.
ДОНИФАРС
РÆХИСДонифарси цæргутæнсæ цитгиндæр изæдбæл нимад æй
"Рæхис’’.Рагон таурæхъмæ гæсгæ Згиди æфцæгбæл хонхи гъæутæн
изæдтæ ку иурстонцæ,уæд "Рæхис" фæдзæхст æрцудæй Дони —
фарсбæл,етæ,дан,æй,хуæздæр багъæуай кæндзæнцæ.Æма æцæгæйдæр
зундгонд куд æй,уомæ гæсгæ Донифарс /Къумбултæ æма Лезгори
хæццæ/адтæй хуæдæлдар.сæребарæуарзагæ гъæу.Некæд неке дæлбарæ
адтæй æма æ уæраги, сæрбæл æрбадтæй.Некæд фиста хъалон нæдæр
Уæрæсей паддзахæн,нæдæр кæсгон æлдæрттæн. "Рæхиси" фиццаг
ковæндонæ адтæй. Сæмугъи хонхи дæлбазур, Донифарси гъæуи сæрмæ,
къозæ гьæдæ—Дзигини.Ковæндонæ кæд зæлди буни фæцæй,уæддæр ма
абони æй æ бунат. Бунат æй Дзигини кæрон,Къумбултæ æма Дони-
фарсмæ,цонæгъфæндæгтæ ци рагъ фæххецæн кæнуй,уобæл.Фæндæгтæ
цудæнцæ, Дзигини ци берæ къирсодзæнтæ /гарнатæ/ адтæй, уонæмæ.И
устур фæзуати æрдзи æвæрдмæ гæсгæ нæзи æма бæрзæбæлæсти "хсæн,
къирдорæй идзаг æй.Аци бæрзонд æма рæсугъд ковæндонæй кæдаæр
обайи хурфæй рæхис давд æрцудæй.Гъæуи цæргутæ сæ еугур мадзæлттæ
197
Тамати Таймураз
м
æма амæлтгæй пайда гæнгæй архайдтонцæ.цæмæй Рæхис æ бунат ис —;'
сера,уобæл.Еу бон гъæуи фиййау, Рæхиси кувд ци хæдзарæбæл адтæй,уой
хецауæн уотæ зæгъуй:"Далæ Саргъаубæл /Нарæ æма Фæрæскъæдти
астæу/ нæуæг "кæркдонæ" фæззиндтæй æма "й ку бабæрæг кæнисае",
Хæдзари хецау еу изæр сосæггити бабæрæг кодта и "кæркдонæ" æма
Рæхис æцæгæйдæр уоми разиндтæй.Гъуддаг базонгæй.гьæуи цæргутаэ
бацæттæ кодтонцæ фæсевæдæй дзæбæх къуар Рæхис рахæссунмæ.Еу
æнкъард тар бони гъæуæй,хуæрзарæзт дууадæс кизги æд фæндуртæ æма
лæгæвзæрст дууадæс лæхъуæни æд хуæцæндзаума рацудæнцæ Саргъа-
умæ "балци’’.Гъæуи адæм ба сæ иссудмæ Рæхисæн гъæумæ хæстæг
нæуæг обай исаразтонцæ.Уæдæй абони уæнгæ дæр рæхис æ нæуæг
бунати фæууй.Аци обай,æ кондмæ гæсгæ,арæзт æрцудæй,хуæнхбæсти
ма къирæй ку кустонцæ,уæд. "Рæхис" —и бæрæгбон фæууйфиццаг
цуппæрæни —июли мæйи.Кувд ци хæдзарæбæл фæдзæхст фæууй,е
бæрæггонд цæуй кезуйæй.Кувдмæ бацæттæ кæнуни "гъдау æртæ сил—
гоймагей бæрнæхсти бакæнунцæ,етæ ба бæрæггонд æрцæунцæ /кувди
размæ/ халæй.Аци силгоймæгтæ хæдзаргай æрæмбурд кæнунцæ хуар —
бæгæни исфицунмæ, нартихуар — арахъ рауадзунмæ æмæ æлхъивд
/ингин/ цихтитæ — къеретæн.Кувди бон обайи рази цъæх зæлди сил-
гоймæгтæ исаразунцæ агæвæрд.Бæрæгбони фингитæ аллихузон
хуæруйнаг æма ниуæзтæй фæуунцæ хъæбæр гъæздуг.
Бæрæгбони ковæг адæм фæкковунцæ рæстæги хуарз рахасгмæ.бий —
нонти хуарз амондмæ æма гъæубæсти исони рæсугъд æма гъæздугдæр
цардмæ.
ЛЕЗГОРÆ
1.НИККОЛА.Лезгори цæргутæ сæ тæккæ бæрзонддæр зема цитгиндæр
изæдтæбæл нимайунцæ Уасгерги æма Никколай.Хонунцæ сæ æнгъа—
зийнæ,æнтæхинæ æма æнхæтинæ изæдтæ.Рагон таурæхъмæ
гæсгæ.Згиди ’фцæгбæл изæдтæ ку иурстонцæ, уæд Никкола байрæгæмæ
кодта.Æма "й ку бафарстонцæ — кæми адтæ?— зæгъгæ,уæд син Никкола
ба загъта:—далæ будури сувæллæнттæ ивулд донæй ервæзун кодтон.Уой
фæсте,дан,Никкола æхе ракурдта Лезгори сæр —Пароми "фцæгмæ.
. -Никколай кувдмæ бацæттæ кæнуни æгъдау ци хæдзарæбæл уодзæй
анзи фæсте,е бæрæггонд æрцæуй халæй /кувди бони/.Еци хæдзари хецау
анзи дæргъи æхе фæддаруй уæлдай кæдзосдæр.Нæ ин ес цъумур куститæ
кæнун /фонси бун кæдзос кæнун æма фагус ласун/.Хæдзари пеци анзи
дæргьи не "нгъезуй сæнарæ содзун дæр.Алли анз дæр фиццаг авдисæри
Никколай /майи/ мæйи фæууй Никколайæн æ комуадзæни бон. Дзиуари
лæгтæ исбæрæг кæнунмæ бæрæгбони размæ /цуппæрæни/
фæггæлдзунцæ хæлттæ. Кувди хæдзарæ рахæссуй æртæ къерей
нихæсмæ хæлттæ гæлдзæг лæгтæн.
198
11у лицистикæ
Хæлттæ фæййесунцæ цалинмæ.Хуцауи халæ исхауа,уæдмæ.Уой
фæсте ба фæд—фæди /ист хæлттæ фæстæмæ ходи ниггæлдзгæй/ есунцæ
авд хали.Аци авд лæги авдисæри.æ комуадзæн бони.райсунцæ сæ хæццæ
хъурмаллæхъ,бæгæни,æхсир,дон,къеретæ æма гъæугæ
дзаумæуттæ,уотемæй иссæунцæ æ фиццаг ковæндонæмæ /хуæнхрæбун
зæйласти размæ/.Ковæндони багъуд кæнунцæ косæртгаг. Æрæвæрунцæ
фингæбæл сæ ковуйнæгтæ æма сæ исковунцæ.Ковуйнæгтæн се ’мбес
æрхæссунцæ гъæуи нихæсмæ лæг адæми размæ.
Дуккаг авдисæри ба фæууй Никколайæн æхе бæрæгбон.Куд къуæрей
разæй,уотæ нур дæр цуппæрæни халæй бæрæггонд æрцæуй авд лæги.Аци
лæгтæ кувди бони сæ хæццæ косæртгаг,къеретæ,æхсир,бæгæни,дон æма-
гъæугæ дзаумæутгæ райсгæй рараст унцæ Пароми ’фцæгмæ — Никколай
ковæндонæмæ.Æрмахур,хуæрзхаст косæрттаг и тæссар къахнадбæл
фулдæрхатг æхуæдæг фæццæуй ковæндонæмæ лæгти /уæрхæссæги/
разæй. Къеребæл зинг, уобæл ба фиу содзгæй,уотемæй авдемæй дæр /æд
косæртгаг/ бацæунцæ ковæндонæмæ.Уордæги ба дууемæй /уæрхæссæг
æма æфсийнæгонд—кæстæр/ нивонди хæццæ исхезунцæ минкъий
уæлдæр /æфцæгмæ/.Æфцæгбæл нивондæн æрмæстдæр æ тог рауад—
зунцæ.Æнæстъигъд косартæн æ реудзарæй фезонæгæн /раковунмæ/ еу
гæпбæл ралух кæнунцæ.Фезонæг ракæнунцæ,анзи разæй си сæрма—
гондæй ци минкъий нæзи бæласæ уагъд æрцудæй,уой
зингбæл.Æфцæгбæл æртæ къерей æма фезонæг исковунцæ
æхсирæй.Ракъуæрунцæ нæзи бæласæ æма "й ниуадзунцæ æфцæгбæл
иннæ анзмæ.Уой фæсте,æнæгъуд косарт æрхæссунцæ ковæндонæмæ сæ
фондз æмбалей размæ.Ами æй багъуд кæнунцæ æма "й исфи —
цунцæ.Ковæндони фингæбæл ковуйнæгтæ исковунцæ æма еу минкъий
бабадунцæ.Дæргъвæтин бадт нæ фæккæнунцæ,гъæуи сæмæ æнгъæл ке
фæккæсунцæ.уомæ гæсгæ.Уой фæсте рахæссунцæ сæ косарти "мбес æма
ма фингæбæл ци фæрзеу байзайуй,уой,гъæуи Никколайæн ци
ковæндонæ ес — уордæмæ.
Дзиуари авд лæгей æрцудмæ гъæуи ковæндонæмæ неке
фæццæуй.Нур кувди хæдзарæй рахæссунцæ устур /алли æрдæмæ
метрмæ хæстæг/ Тулуй — губорæ" æ сæрбæл æртæ æртикъумон къе —
рей,уотемæй.Губорæ фæууй цæхгун цихт.думæг æма фиуæй конд —
æхцин.Æ разелунмæ ин дарунпае устур фиййæгутæ. Губорæн цихтитæ
конд æрцæунцæ анзи дæргъи.Цихт кæнунмæ,Дзиуари хæдзари
'фсийнæ,алли хæдзари гъоцитæ дæр,еу изæр,æкæнуй бун —
дугъд.Æхсирбæл ахсæн сæхемæ бакæнуй.Цихтитæн ба искæнуй хецæн
дзаумауи дзосæ.Ковæндонæмæ хæдзарæй рахæссунцæ къеретæ авд—
авди уæдта бæгæни æма арахъ.
Анзи дæргъи фурт кæмæн райгуруй,кенæ æ бæлццон Æфсадæй
кæмæн иссæуй.етæ сæрмагондæй ковæндонæмæ фæххæссунцæ
199
Тамати Таймураз
«ч
косæртгæгтæ ковуйнаг фæрзеуи хæццæ. Барвæндонæй лæвар /хæдзари|
номæй/ косæрттæ дæр си фæууй.Кувдмæ хунд фæуунцæ синхаг гъæутæй I
дæр берæ лæгтæ. &
Силгоймæгтæ нæ фæццæунцæ ковæндонæмæ.фал сæхуæдтæ кувдмаэ?
бацæттæгæнæг хæдзари æрæмбурд унцæ.æма бабадунцæ. "I
Кувди бони адæм сæхе æма сæ бæлццæнтги бафæдзæхсунцæ лæгги ;
изæд— Никколабæл. Корунцæ, арв æмæ зæнхæ кæрæдзей куд бауар —
зонцæ,фуд — æртæх æма фуд —думгæй — ба гъæуайгонд куд ’
уонцæ.Кувди.фингитæбæл бадти рæстæги.халæй бæрæггонд æрцæуй, ,
анзи фæсте Никколай кувди æхсидзгон æгъдау ке хæдзарæбæл уодзæй,
е.
2.УАСГЕРГИ.Ковæндонæ "й гъæуи астæу—устур дори рази.Уасгергий
кувдмæ анзи фæсте бацæтгæ кæнуни "гъдау ци хæдзарæбæл фæууйге
бæрæггонд æрцæуй æ кувди бони — хæлæй.Ковæндонæмæ силгоймæгтæ
нæ фæццæунцæ.Æ бæрæгбон фæууй августи мæйи — Геуæргибо —
ни.Кувди хæдзарæ,бæрæг бонмæ,гъæуæй æмбурдгонд хуарæй.исфицуй
бæгæни æма рауадзуй арахъ.Æ бæрæгбони ба дæдтуй косæртгаг.искæнуй
къеретæ æма берæ аллихузон хуæруйнæгтæ Бæрæгбони гъæуи адæм
сæхе бафæдзæхсунцæ Уасгергибæл.Фæдзæхст ибæл фæуунцæ
бæлццæнттæ,уæдта гъæумæ æма гъæуæй цæуæг адæм,еугурæйдæр.Ко —
рунцæ си.цæмæй сæ,бæрзонди бадæг,сугъзæрийнæ Уасгерги æ базури
буни дара æма син багъæуаги сахати ба алкæддæр æнхусгæнæг куд уа.
ДОНИФАРСИ ЗИЛДИ ЕУМÆЙАГ БÆРÆГБÆНТТÆ
Къумбултæ,Донифарс æма Лезгори гъæути цæргутæ XIX æносй фиц —
цаг æмбеси сæ дин Дзинагъай дини хæццæ баййивтонцæ æма уотемæй
пусулмæнтгæ иссæнцæ.Пусулмон дини фæткитæ ба си лæмæгь æвæрд
æрцудæнцæ.Фиццагидæр,уой туххæй æма ци Хуцау, изæдтæ æмæ идау—
гутæн кувтонцæ,уонæбæл не "сдузæрдуг æнцæ.фал ма сæбæл абони дæр
æууæндунцæ æма син минкъийдæр нæ ковунцæ.Дуккагæй
ба,хуæнхаг,уæззау кустгæнæг адæмæн.дини "гъдæуттæ базо —
нунмæ,уæгъдæ рæстæг берæ нæ уидæ.уæдта си бунæтгон адæмæй дини
"гъдæутгæ лæмбунæг рагацау неке исахур кодта æма зудта.
Кæд нæуæг дини фæткитæ карз æвæрд не ’рцудæнцæ царди,уæддбер
ин æ бæрæгбонтæй ба берети æнхæст кæнунцæ.
Нур ба.уæлдæр нимад гъæути цæрæг адæмæн,æримисæн сæ бийнонти
еумæйаг бæрæгбæнтгæ.
БУНДОРТÆ
Бундорти бæрæг фæккæнунцæ январи мæйи,зæронд нимадæй нæуæг
анз ку ралæууй,уæд — фиццаг æртигкæг изæри.Бæрæгбон фæууй
æрмæстдæр бийнонти.Бундорæн хæдзари нивондæн æрхæссунцæ
200
Публицйстикæ
далис./Бундори далис/.Кæд цийфæнди минкъий бийнонтæ фæууй
хаедзари,уæддæр нивонди косарт еугурæйдæр исфицунцæ.Фунхæй æй
амæнтæни медæг æрæвæрунцæ фингæбæл.Фингæбæл ма æрæвæрунцæ
къеретæ æма бæгæни/къумæл/ дæр.Уой фæсте бийнонтæ цирагъ них—
хуссун кæнунцæ, сæхуæдтæ ба иннæ уат,кенæ ба æндæмæ
рацæунцæ.Бундор,дан,сæ æхуæдæг раковæд,зæгъгæ.Минкъий рæстæги
фæсте ковуйнæгтæ æрæвæрунцæ фингæбæл куд æмбæлуй,уотæ.Бадти
медæг фиццаг бийнонтæ сæхе бафæдзæхсунцæ устур Хуцаубæл.Сæ
Бундортæн ба фæкковунцæ,цæмæй уонцæ нивгун,амондгун æма
фæрнæйдзаг.Бийнонтæй ка нæбал фæууй,уой ном иссергæй фæкко —
вунцæ Бундорæн:"Ковунмæ дин кувддаГгХæлар кæнунмæ — ба дæхе
фæндон". Бундорти ковуйнæгтæй бийнонтæ хай некæмæн
фæддаедтунцæ,хонгæ дæр сæмæ нæ фæккæнунцæ.Еци бон синхæгтæ
кæрæдземæ дæр цæуагæ нæ фæуунцæ.Хъурмаллæхъæн æ тог æма
"стгутæ.хæдзари фонси бунати.кенæ сæрмагонд хецæн рауæн
зæнхи,кæдзос сикъити буни никкæнунцæ;
БАСИЛТÆ. Æ бæрæгбон фæууй.зæронд нимадæй.Нæуæг анз ку
ралæууй.уæд фиццаг майрæн изæри.Алли хæдзари бийнонтæ дæр
бæрæгбони изæр февгæрдунцæ фус. Бæрæгбони фингитæмæ исфи —
цунцæ бæгæни /къумæл/ æма искæнунцæ къеретæ. Бийнонтæ сæ
бæрæгбонмæ æрбахонунцæ синхи лæгти.Ковæг адæм.бийнонти
кувди,уæларвон Басилæй фæккорунцæ Нæуæг анзи хуарздзийнæдтæ
хæдзари бийнонтæн.
Еци рæстæг,кæстæр фæсевæд ба Басилти бæрæгбони зар:"Уæ Ба —
силтæ"...заргæ æма кафгæ гъæубæсти хæдзæрттæбæл фæззе —
лунцæ.Хæдзаргай бæрæгбони ковæггæгтæй фагæ берекет æрæмбурди
фæсте ба хебæраги игъæлдзæг бадт бакæнунцæ.
ФÆЛВÆРА.Нæ фиддæлтæ адтæнцæ сæхе хъаурæй цæрæг адæм.Код—
тонцæ фонси æма зæнхи куст.Уалдзæг æма сæрди дæргъи уæззау кустити
фæсте.зумæги дуармæ æнгъæлдзау уиуонцæ фонси æма тиллæги фулдæр
бафтудмæ.Фал аллихузон фонси незтæ.æрдзон
бæллæхтæ/ех,зæйтæ,тухгин думгитæ æма æнд./ арæх фæффудæнгъæл
кæнионцæ берети. Уомæ гæсгæ ба адæм,Хуцаумæ /идауæгмæ/ кувтонцæ
æма си курдтонцæ.цæмæй сæ берæ фæллæнтгæн /хъиамæттæн/ аргъ—
гонд цæуа æма син сæ хъиамæтæн /фæллойнæн/ куд æвæра /лæвар
кæна,фæллæвæра/ фонсæй есгæ.фагæ фæрзеу /æхсир,фид,цихт,царв
æма æнд./.Гъеууотемæй дзурд "Фæлвæра" равзурдæй
дзурдтæ:"фæллойнæ æма æвæра —"æй, еумæ ба — Фæлвæра.
Зæронд нимадæй Нæуæг анзи,фиццаг хуцауизæри бийнонтæ сæхе
бафæдзæхсунцæ устур Хуцаубæл.Дуккаг хуцауизæри ба сæ фонс
/уæлдайдæр листфонс/ —Фæлвæрабæл. Бæрæгбони,бийнонтæ
нивгæрдунцæ нивонд /нæл хæсгæ фус/.Кувди бонмæ рауадзунцæ
201
амати аим раз
арахъ,исфицунцæ бæгæни æма искæнунцæ къеретæ.Фæлвæра хæ
æма фæлмæнзæрдæ идауæг ке 'й,уомæ гæсгæ ба ин фингæмæ ко -
фæууй дзикка дæр. |
Бæрæгбони фингитæбæл,бадти адæм Фæлвæрайæй фæкко^;
рунцæ,цæмæй сæ косæртгæгтæ ци фонси астæуæй радудæнцæ,уонй
нимæдзæ ивула.Ивулд фонсмæ ба Тотури сирдти комтæ.баст куд уонцаэ/
ОРАЗА.Оразай цитгин бæрæгбони райдайæн æй — комбæттæн.Алли
анз дæр бæрæггонд фæууй,евгъуд анзи бæрæгбонæй дæс бощг
раздæр.Комбæттæнæй комуадзæни /Оразай кæрони/ уæнгæ ба ес,еу
мæйæ.Комбæттæни размæ хестæртæ сæхе дзæбæх никкæдзос кæнунцае,
/сæр нилвинунцæ,нихтæ никкæнунцæ æма абанай фæсте кæдзос дараес^
искæнунцæ/.Ораза фæддарунцæ барвæндонæй.{
Сæйгитæ,бæлццæнтгæ,сувæллæнтгæ æма кæстæр фæсевæдæн ба Ораза,:
дарун хатиргонд ’й. . .
Бонигон /сæумæ хорискастæй изæри хорæфтуди уæнгæ/ Ораза дарæг"
адæм хуæргаё нæ фæккæнунцæ. ;
Комуадзæни бони хæдзари бийнонтæ искæнунцæ бæрæгбони бере - ’
кеггæй идзаг фингитæ. Ораза дарæг адæмæн синхбæстæ фæййарфæ
кæнунцæ:æгас комуадзæн уо,дæ Ораза ба хъабил,уæд —
зæгъгæ.Фæккæнунцæ син аллихузон,хъазар дарæси уæнгæ.лæвæрттæ
дæр.
Зиангун хæдзари бийнонтæ ба фæккæнунцæ комуадзæни садахъа
дæр.Садахъай хæлар кæнуни фæрзёу,дуа исти фæсте æвæрд цæуй фин —
гитæбæл.
ХЪУРМАНТÆ.Хъурманти бæрæгбони райдайæн фæууй Оразай
комбæтгæнæй æртæ мæйи ма дæс бони фæстагдæр.Аци бæрæгбæнтгæ
"нцæ пусулмон динбæл хуæст адæмæн сæ цитгиндæртæ.Алли бийнонтæ
дæр Хъурманти хъурмаАлæхъ /косарт/ никкæнунцæ,æ фиццаг
бони.Бæрæгбонмæ исфицунцæ бæгæни.искæнунцæ къеретæ æма алли —
хузон адгийнаг хуæруйнæгтæ.
Еуæй —еу синхæнттæ ба æмбурдгонд æхцайæй балхæнунцæ
косæртгагæн гал æма сæ бæрæгбон искæнунцæ — еумæ.
Зиангун хæдзарæ ба дæдтуй Хъурмани садахъа.Садахъай бон
нивгæрдунцæ косæрттаг, искæнунцæ къеретæ æма аллихузон адгийнаг
хуæруйнæгтæ.Садахъай фæрзеу æрæвæрунцæ еумæ.
Фæрзеу,дуа исесун æма хæларгонди фæсте æрæвæрунцæ садахъай
фингитæбæл хунд адæмæн.
АЛАУРДИ.Алаурдий бæрæгбон фæккæнунцæ майи мæйи — фиццаг
авдисæри.Идауæги цитгин ном бийнонтæ иссерунцæ сувæллæнтти
туххæй.
Абони дæр ма нæ хестæртæй беретæ гъуди кæнунцæ.куд берæ æна —
гъон сувæллæнттæ фесæфидæ /рамæлионцæ/ уорс æма сурх дзиуарæй
202
!_
/уруссагау — оспа/.Уомæ гæсгæ Алаурди нимад адтæй карз
лдауæгбæл,уоди барæ идаугутæй еунæг уомæ ес æма алли гъуддаг дæр
уарзуй,цæмæй æнхæстгонд цæуа æ рæстæги æма кæдзос.Ковгæ дæр ин,
уомæ гæсгæ,фæккæнунцæ хатир коргæй.
Бæрæгбони бийнонтæ нивондæн æрхæссунцæ дæркъæ.Фингæбæл
цссодзунцæ — бодæ /æхцини сæрбæл содзгæ зинг.зингбæл æвæрд фиу
ба содзгæй—хъуæцæ кæнуй/.Боди хъуæцæй сурдтонцæ,сувæллæнттæмæ
ци нез æма фидбилиз кæсидæ,уони.Кувди Алаурдийæй фæкко —
рунцæ,цæмæй сувæллæнтги е зæлу дусæй радауа.æ фæлмæн зæрдæ
сæмæ бадара,цæрдæг æма уæндæгæй сæ бацара.
Бæрæгбони Багъайти ковæндонæмæ силгоймæгтæ сувæллæнтти
хæццæ фæххæссунцæ къеретæ,æхсир æма нисайнæгтæ.
Ковандонæмæ бацæуæни раласунцæ сæ къахидарæс.Силгоймæгти
хестæр хатиркоргæй бафæдзæхсуй сувæллæнтти Алаурдибæл.Æхсири
пурфгонд ковæндони амонуй мади "хсирау сувæллæнтгæмæ идауæг
хæлар зæрдæ куд дара,уой.Ковæндонæй и нарæг æма тæссаг къæбури
тæрхæги къахнадбæл,сæ къахидарæси уæнгæ,рацæунцæ фæстæмæ.не
"нгъезуй æргон иннердæмæ разелун ковæндонæй.
УСТУР ХУЦАУИ БОНТÆ
Устур Хуцауи бонтæ нимад æнцæ тæккæ кадгиндæр æма цит—
гиндæр,бийнонти бæрæгбонтæй,Донифарс,Лезгори æма Къумбулти
гъæути цæргутæн.Бæрæгбонтæ фæуунцæ июни мæйи — фæстаг
цуппæрæни.Алли хæдзарæ дæр бæрæгбонтæмæ исфицуй бæгæни æма
рауадзуй арахъ Бæрæгбони ба хæдзари рагзад нæл уæр косартгонд
æрцæуй.Аци бæнтти æртæ гъæуей цæргутæ косгæ нæ фæккæнунцæ.
Алли бийнонтæ дæр æ бæрæгбонмæ синхонти æрбахонуй.Бæрæгбони
кувди,бийнонтæ сæхе бафæдзæхсунцæ Устур Хуцаубæл.Бийнонтæ Устур
Хуцауæй фæккорунцæ.царди медæг хуарздзийнæдтæй хайгин уогæй,са—
бийтæ хестæрти фæндон устур куд кæнонцæ.устуртæ ба дзæбæхæй
зæруамæ куд цæронцæ.
ЦИРГЪЕСÆН.Дзурд циргъесæн арæзт æй дууæ дзурдемæй.-циргъ
/цæвæг,æхсирф/ æма есæн /райсæн/—æй.
Хуасæ кæрдуни размæ Дигори коми гъæутæ,гъæугувдтити иссери —
онцæ цæвæгдар Уасгергий "Циргъесæни" ном.Тъæпæн Дигори гъæути
/Мæхческæ,Фæрæскъæттæ, Уæхъæцæ æма æнд./Циргъесæни
бæрæгбон ма хонунцæ "Туххуæстæг" дæр.Устур гъæути бæрæгбони
февгæрдунцæ гæлтæ,минкийти ба — фустæ.
Кувди бонмæ бацæттæ кæнуни ’гъдау бæрæггонд æрцæуй
халæй.Халæй æвзурст лæгтæ арахъ рауадзун æма бæгæни исфицунмæ
хæдзаргай æрæмбурд кæнунцæ хуар.Бæрæгбони фингитæ аллихузон
хуæрдæ æма ниуæзтæй фæуунцæ идзаг.Ковæг адæм фæккорунцæ,
203
Тамати Таймураз ^
цæмæй зæрдæрохс æма æвидбилизæй сæ фæззигон кустите^
бакæнгæйгфæззæги гъæздуг тиллæг куд бафснайонцæгуомæ. )'
Циргъесæни кувди ка нæ уидæ,уонæн барæ нæ адтæй.фиццæгтц
хæццæ хуаси куст райдайун.
ЦÆППОРСЕ
Цæппорсей бæрæгбон фæууй декабри мæйи /мæйзæронди/ —
Майрæнизæри.Бийнонтæбæл анзи медæг сувæллони зиан ку ’рцæуй^уæд,
уой туххæй ба Цæппорсе фæккæнунцæ минкъий фæстæдæр
/мæйнæуæги —фиццаг Майрæнизæри.Бийнонтæ сæ бæрцæ æма
равгæмæ гæсгæ æвгæрдунцæ гогуз кенæ карк.Исфицунцæ бæгæни^
/къумæл/ æма искæнунцæ къеретæ.Сæрмагондæй ба аци бæрæгбони;
фингæмæ алкедæр фæффицуй дзæрна, нартихуар.хъæдорæ æма хъæдо —
ргунтæ.Цæппорсей бон нимайунцæ мæрдтæн хæлар æма уод кæдзос
кæнуни бонбæлгнæуæг анзи размæ.Бийнонтæ бæрæгбони сæхе сæ*
’изæдтæ æма идаугутæбæл бафæдзæхсунцæ,уæлдайдæр — ба’
сувæллæнтти. ’
Мæрдти не ’ронх кæнуни æма не ’сони гъар æма рохс цардмæ бæлди
нисани туххæй алке бийнонти тургъти дæр гъæмпæй фæууй æртигай
æрттæ.Æрттæ никкæнунцæ изæрæй хорæфтуди фæсте,сæумæ ба —
хорискасти размæ.
МИНИ КУВД.Игуæрдæнтæ æма хезнитæ фагæ ке кодтонцæ /зумæги
ба пайда кодтонцæ Хъæзлари зæнхитæй дæр/,уомæ гæсгæ Донифарси
зилди берæ хæдзæрттæмæ адтæй мингай фустæ.Æма мин сæри ци
хæдзари уидæ,е алли анз дæр фонси фæлвæра æма хуари Уацеллай
лæвæрттæй исаразидæ берекеттæй парахатгин фингитæ гъæубæстæн.
Мини кувд бæрæг кодтонцæ Революций агъоммæ.Революций фæсте
ба.куд зонетæ, уотемæй,мингай фустæ некæмæбал адтæй колхозтæ æма
совхозтæй,уæлдай-
ФЕППАЙУЙНАГ
Донифарс.Къумбултæ æма Лезгори гъæути цæрæг адæм кувдтити
фингитæбæл хестæрти рази æвæрунцæ сæр æма зæрдæ.Хуарздзийнади
фингæбæл зæрдæ æвæрунцæ сæрæн æ рахес фарсæй,зиани фингæбæл
ба — галеу.
Цийни фингæбæл хестæр бадуй финги сæри.кенæ ба дæллæй
/кæстæрти ’рдигæй/ искæсгæй галеу фарс — кæронæй.
Зиани фингæбæл ба — рахес фарс кæронæй.
Аци æртæ гъæуеми хуарздзийнади финги бадти иннæ гъæутæй
уæлдай дуккаг гагидауи Уасгергий ном нæ ерунцæ.Сугъзæрийнæ Уас —
гергий ном ерунцæ бадти кæронмæ хæстæг.
Уодэæнæй ма
204
Публицистикæ
Хохойти Энвер
I КУРУХОН ХЕСТÆР
* (Онерк)
Адæймаги алли карæ дæр цума нæ уæлиуон
'I игондуар, гъолон Дуйнебæл хуæрзцубур
11 I рæстæгмæ, хъæбæр цибæлæй гъæугæ æфстайу—
аги хузæн лæвæрд æй, уотæ нæмæ фæккæсуй
_\ хаттæй —хатт. Цакъой - фуртæн æ кæддæри
лæхъуæниккон, кустадзагъд гъæддух иуæнгти
æзмæлд æзинæй нур дзæвгарæ —дзæвгарæ фæууæзбундæр æй.
Хебæраги бабæй æримиста (цалæймаг хатг, цитгин еунæг Хуцау æ
зонæг!) сæ уарзон, нæргæ кадæ кæмæн адтæй нæ Дигори коми, Иристони,
еци уæззау фæллойни æхсист фидæ Афаййи. Журналаргьаугутæй
ескæмæти ай —гьайдæр исæвзурдзæнæй уæхæн цæхгæр фарста: —
Барæнæ—уай, барæнæ, ке кой нин кæнуй автор уæддæр, уой ку базо —
нианæ? — Æма уой ба минкъий фæстæдæр раæргом кæнун мæ зæрди ес.
Æнгомтухт къубулойнæ, дан, еу кæронæй иннемæ ихалдæуй.
Уæлдæр ке кой искодтан, ейæ æй нæ республики, разагъди лæгтæй
сæ еу: Сурх—Дигори гъæуккаг Цакъоти Афаййи хестæр фурт Даукуй.
Цалдæр анзей размæ е æ кусти фæдбæл цæрунмæ исæфтудæй
Дзæуæгигьæумæ. Æргом дзурди къæмæ нæййес. Лæг ци рауæни исахур
уа, ейæ цийфæндуй уæззау фадуати зиндзæрæн ку уа, уæддæр магяитау,
цидæр æнахур, æрдзон æлхъивдадæй æхемæ фелвасуй царди фæстаг
бæнттæ, зæрди фæстаг гупп — гуппи уæнгæ. Бæдолæ цæргæсæн, дан, еу
уæхæни æ мадæ — фиди арæзт астьонæ ниууадзун барæй — æнæбаридæр
багъæуй, кæдзос æма лæкъун æнæбун арви реуи æсгарæнтæгæнгæй, æ
пазуртæ федар кæнун райдайунцæ. Æцæгæйдæр, исцæргæс уй. Е дæр æ
ниййергутау, цума æ кезу, æ радæ ралæууй, уотæ æ зæрдиауиндзæнтæ
лæмæгъпазургин бæдæлттæн гьар пакъу астъонæ федарбид исцæй
кæнуй. Уотæ æй, уотæ нæ царди æнæфинст фæткæ. Царди пиринк зелагæ
цалхæн’ ба бауорамæнтæ некема федар арми бафтудæй, некæд, уæдта
некæми...
Дзæуæгигъæуи берæуæладзугон бæрзонд хæдзæрттæй еуеми
æхемедæгæ тухаст хъæбæр истухсæгау бабæй кодта Даукуй. Нæуæгæй
æй æ ’рæуæг æмæ уæзгæ пазургин æнкъард æма цийнæй æмидолæ,
аллихузон гьудитæ раскъафтонцæ фиддæлтиккон, зæронд, уæдта нæуæг
Дигори фæрнæйидзаг коммæ, Сурх—Дигори гьæумæ... Æ реуи æ зæрдæ
хъандзалзæнгæ уалдзигон, рагзад байрагау æнцойнæ ку нæбал зонуй.
205
Хохойти Энвер %
Æ лæги кари тугурмæ фæххæстæг æй Цакъоти Даукуй. Æ гъостæбщ^
нæуæгæй, асæгау, райгъустæнцæ æ фиди зæгьддэелтæ, кæций нурдæр м&
ахид æримисунцæ Ирæфи æма Дигори районти хестæр кари цæргутае/
уæлдайдæр ба Сурх—Дигори гъæуи. Зæнхæбæл бустæги æновуд,
хъæболæ æй дзæгъæли хумæтæги нæ рахудтонцæ. Берæ æнзти медæгæ,,
байамунд гъæуи, æхсæвæ — бонæй не ’ртасгæй, агрономæй фæккуста. Æ
разамундæй сæ еумæйаг хæдзаради будурикустгæнгутæ æрзайун|
кæниуонцæ гъæздуг тиллæг. :
— Раздæри рæстæги нæмæ мет зингæ уарагæдæр адтæй. Мах ба—|
æнагъом сабийтæ, мети гæбинатæ, уалдзигон гæлæботау, уæлдæфи зе г
лахарæ кæнун ку райдайиуонцæ, æзнæт бурдæн Бестауæрдигæй ку!
æрбацæй футтитæ кæнидæ, уæд нæ цийни удзæл ивулун райдаидæ. Салд1
зæнхæ, метхъæпæнбæл, ехбæл метин къубæрттæ, къубулæнттæ
кæрæдзебæл æхсæнгæтги гъазунмæ, гурунмæ къуар хатти рахед кæнуни
уалдæнгæ нин фæлмæн мет парахатг уидæ... Табуафси, дæ лæгигъæдæ
æма дæхуæдæг! Нæ фиди цийнæ дæр мадта минкъийдæр нæ уидæ. Æ
цæсгомбæл цийни рохс æргом—æргомæй фæббæрæг уидæ. Дестæ
кæнианæ... Еу хатги ба нæ кæрæдзей рафæрсæгау кодтан: — Дессаг, папæ
нæ хæццæ ку некæд фæггуруй нæдæр къахæй, нæдæр ба нæ
æздухстæфсæртæ цонæгъбæл, уæд и нæуæг мети арфæруард ин уотæ
æхцæуæн цæмæн фæууй? Æрæги —дурæги ба нин æхуæдæг æ
сосæгдзийнадæ раргом кодта. Нурдæр ма æй зæрдæбæл æхцæуæнæн
дарун. Зумæг ку æрфестæг уй, гъе уæдта æй æрцæйимисун: — Нæ исуйнаг
"царди бонтæ", уой багъуди кæнетæ æма зумæг метгин ку уа, уæд и
фæззæг ба æ даргъ фингитæбæл сугьзæрийнæ тиллæг æма рæзæ
ивæрунтæ байдайдзæнæй æркъæдзæ — æртасуни уæнгæ, нæ гомтæ фур
идзагæй "уолæфун", "къæхтæбæл" хузæнон "ислæуунгъон" дæр нæбал
уодзæнæнцæ... Зæнхи ивæзагæ устур "губун" уомæлдзийнадæй,
донæфсес ку нæ баййафа зумæги, уæд фæззæги ба къинди æфсийнау,
уодзæнæй тиллæгæй, рæзæй, халсартæй... . /
Царди цалх размæ йахъ —мардзæ хъисмæтау, фур хевастæй æ
æнæбасæтгæ кæнонтæ кæнæги кæнуй. Гъулæггагæн, æносон,
æнæмæлгæ неци æма неке æй. Æфсæйнаги дæр ма цъæх изгæ бахуæруй,
мадта хонх дæр фæххæлеу уй. Адæймаг ба уонæй кæмити фæлмæндæр
æй, кæмити?! Еу фæлтæр ба уæдаæр æййевуй инней.
Цакъоти Афай æма æ цардæмбал Далуйæн сæ цæуæти хестæр æй
Даукуй. Астæуккаг скъола каст фæцæй "хуарз" æма "хъæбæр хуарз"
бæрæггæнæнти хæццæ. Æ ниййергути (уæлдай хъæбæрдæр ба æ фиди —
фæлтæрдгин агроном Афаййи) фæндæ адтæй, цæмæй « фурт æ фиди
хуарз фæдон иссайдæ, цæмæй къумæлхийбаст бакодтайдæ рахæнгуя
зæнхи хæццæ æ ирæзгæ цард. Æригон адæймаги сонт зæрдæ æгоммæгаес
фæххонунцæ. Нæ —гъæ, нæ исарази æй цæхæрцæстæ лæппо æ уарзон
206
Публицистикæ
>1адæ æма фиди фæндонбæл. Нæ зудтонцæ етæ еу уæхæн гъуддаг, некæд
сИя æй иской кодта. Æфсæнфæндаги транспорти инженерти институти
зхури доги мæтæйдзаг фондз анзи уайтагъд фæстегæй райзадæнцæ.
цакъой — фуртæн æ рохс бæлдæ исæнхæст æй. Цалдæр æфсæнфæнда—
гемæй еуей равзаруни барæ ин лæвæрд æрцудæй. Институти ахур
кæнгæй æй цæмæдæр гæсгæ, æ зæрдæ худта, деси æй æфтудта цитгин
Сибийраг магистраль.
1949 анзи сухи мæйи ба Цакъоти æригон, цардбæллон инженер
косунмæ æрвист æрцудæй г.Кургани депомæ. Æ райгурæн къæсæй изоли
е рацудæй царди гъæздуг скъола. Кæдæй —уæдæй ин паровоз
аескъæрунмæ барæ лæвæрд æрцудæй. Дууадæс мин километри рацудæй
артгæнæг æма машинйсти æнхусгæнæгæй косгæй. Адтæй цæттæгæнæн,
уæдта — есæн цехи бригадир. Æппунфæстаг ба æ мастер дæр иссæй. Æ
раппæлуйнаг кусти туххæй еу æма дууæ хатга финст нæ цудæй Кургани
облæсти газет "Призыв" — и фæрстæбæл. Мæнæ куд финста 1957 анзи
комахсæни мæйи фарæстæймаг бони (æвддæсæймаг номери) "Призыв" —
и И.Мослаков, Калинини номбæл колхози сæрдар. Уацхъуд исхудта:
"МТС —и директор. — Еу хатги кустан уалдзигон кустити пъланбæл.
Агроном æма будурикустгæнгути хæццæ адтæй Кургани облæсти Верх—
Суэрски МТС — и директор Цакъоти Афаййи фурт Даукуй. Е адтæй нæ
астæу нæуæг адæймаг. Зудтан еунæг уой æма ке æй æфсæнфæндаги
косæг, æхе фæндонмæ гæсгæ косунмæ æрцудæй гъæумæ. Ци
зæгъдзæнæй цума,æхе куд дардзæнæй. Дзубанди цудæй æнæпайдагонд
зæнхити туххæй. Цакъой —фурт ци МТС —æн разамунд лæвардта, уой
механизатортæ мин гектаремæй фулдæр зæнхи фæзуат æрхумæ код—
тонцæ, æ хъамилгæрдæг ин фесафтонцæ. Уомæ гæсгæ ба алли гектарæй
дæр еумæйаг хæдзарадæ, рæстæмбес нимадæй, æрæмбурд кодта 103 пути
нæмуг тиллæг, раздæри æнæхумæгонд зæредæ зæнхитæй ба æфснайд
|æрцудæй 228 пути хуæрзгъæдæ мæнæуæ. Уæхæн гъæздуг тиллæг нæмæ
’амæй размæ некæдма æрзадæй! Еци бæрзонд хуарæрзади туххæй Со —
ветон Цæдеси Сæйраг Совети Президиуми Указмæ гæсгæ Цакъоти
Афаййи — фурт Даукуйæн лæвæрд æрцудæй Фæллойнадон Сурх Турусай
РРДен...
I 1958 анзи Цакъой —фурт æ хуæдæфсармæ, æнæзæрдихудт фæллой
нæмæ гæсгæ æрвист æрцудæй Советон Цæдеси Ком’мунистон Партий
Центрон Комитети уæлдæр партион скъоламæ, кæций æнтæстгинæй каст
фæцæй. Уой фæсте косун райдæдта байамунд уæлдæр скъолай.
I Æ зæрдæ æппунæдзохдæр æхсайæги — æхсайдта æ райгурæн Ирис —
|тонмæ. — Куд æнцæ, ци æнцæ айфонгæ — аци æнæуингæ рæстæги,
кæрæдземæй изоли уогæй, мæ хеуонтæ, гъæубæстæ, зонгитæ?
Ислæмæгъ æнцæ рацæргæ ниййергутæ. Естæмæй сæмæ фæккæсунтæ
бæргæ гъæуй... Ка син фенхус кæндзæнæй сæ батухсти сахати? Ходуй —
207
Хохойти Энвер Л
наги игакæ нæбæл ма исбадæд... Идæрдти мæ цард хуæздæр аразунбаеЯ
архайун, фал уæллæй — нæхемæ ба... — Уæхæн фæйнæхузи сагъæсте|
берæ хæтгити Цакъой — фурти фенæхуссæг кæниуонцæ. Æхемæ нийи ^
гъосидæ. Æнкъард æрхунæг ибæл тухгиндæр кодта. |
1960 анзи ба æ уодæн амал нæбал иссердта. Исæздахдæй æ райгурæа
бæстæмæ. Косун райдæдта Æрæдони пенкозаводи директори бунати. УоЙ
фæсте цуппар анзи кæдзосзæрдæ фæллойнæ кодта Алагири район!
æнхæсткоми сæрдарæй. |
Æртин аст анзи зæрдææндзаргæй, æхебæл некæд байауæрдгæй, ф
фæллойни хай фæххаста дууин авд рауæнеми фæллойни ветеран, нф
курухон хестæр Цакъоти Афайи —фурт Даукуй. Некæд неке зæрдихудт&
бацудæй. Алли кусти дæр куста, адтæй зæрдибунæй арфи аккаг устур
кади хæццæ. Е ба æй тæккæ бæрзонддæр хуæрзеуæг алли адæймагæн
дæр. Уогæ паддзахадон хуарзæнхитæй дæр æнæ хай нæй. Фæллойнадо!
ордентæ æма майданти нимæдзæ еуæндæсемæ исхъæрдтæнцæ. Уонæ^
цуппар хатти фулдæр ба æнцæ зæрдæбæлдаргæ хъазар лæвæртгæ, Кади
гæгъæдитæ æма дипломтæ... ,!
Фæстагдæр ма куста Цæгат Иристони Госснаби сæрдарæй. ^
1987 анзи сосæни мæйи Даукуй рацудæй пенсий. Бауолæфунæй æй
барæ адтæй, фал уæддæр æнцад бадун ба нерæнгидæр нæма зонуй|
нæрæмон, курухон хестæр Цакъоти Даукуй. ]
Нуртæкки æй Дзæуæгигъæуи Советон райони хестæр кари адæми
"Стур нихæси" активон иуонг. Цæстуарзонæй æ уæззау, арф зунд, æ берæ
æнзти гъæздуг’ фæлтæрддзийнадæ амонуй абониккон ирæзгæ
фæлтæрæн. I
— Хъæбæр зин мин æй нурмиккон æгудзæг, цазæ цардмæ кæсун!
Кумæ æй, ци рауæнмæ нæ цуд? Мæ сæр æй æппун ку нæбал ахæссуй!
Нæ исонбон кудтитæ уодзæнæй? Гæр, нæ уæлдæр хецауадæ еу уотæ
бафæрсæг куд неке ес? Паддзахади зæнхитæ еугай гъæздуг адæймæгутæн
иуарунтæ ниййагайдтан. Колхозти есбон— циййес дæр æгасæй сæ
дæлбарæ бацæй. Еуетæ фур мæгур, тухст (бустæгидæр ба пенсиесгутæ,
— сæ кунауæккаг къапеккитæ цанæбæрæг æнцæ? Ирон адæмæн æнæ
æгъдаумæ цæугæй, æнæ æгъдауæй цæрæн куд ес? Мадта губуни хуаллаг;
уæле æма къæхидарæстæ дæр куд нæ гъæуй? Иннетæн ба сæ фулдæ
æзини бони — зиндони ка адтæй — паддзахади мулкитæ ка фæддавта
талингæ къумти урутау, миститау, берæ уогæнтæ ка фæккодта, уæхæ
адæмтæ фур гъæздугæй, хæбæццæ цæугæй, гурæнсонæ кæнунм
æрхæстæг æнцæ. Æндæарæйнаг рæуæг автомашинитæ æма тахт
хъæбпæлтæй хъуæлти гъазæгау кæнунцæ. А—цардæй ци цæсгомæ^
рагъаст кæнонцæ? Нæ нури хуæздæр финсгутæй еу — Тетцойти Тай-Ч
мурази загъдау: "Цæсгом ба сæбæл нæййес." |
208
Публицистикæ
Уогæ ба цæттæ гъуддаг фехалун ци хъæбæр æнцон æй. Зæгъайтæ
æргомæй: лæгъуз цардан, Советон Цæдес ма ку адтæй, уæд? Хæзна, дан,
ку фесæфуй, æрмæстдæр ин уæд аргъ кæнун райдайæн. Æппунфæстаг
ба байрæги уй. Æрæгиау ма донмæ фæрæтæй ка кæд фæллæборуй?
Уогæ ба ци берæ дессаги рæсугьд æгъдæутгæ адтæй нæ фиддæлтæмæ,
- мæрдти сугьзæрийнæ уедæгтæ рауадзонцæ?!. Гæди бæласау, зæрдæ
барезуй нури еуæй — еу гъуддæгутæмæ æркæсгæй. Æгасæйдæр
хуæнхбæстæй раледзæг ан. Алли гьæуæн дæр адтæй æхе сæрмагонд рохс
ковæндонæ. Кувтонцæ изæдтæ æма идаугутæмæ. Нур ковæндæнтгæ
зæууатмæ æрцудæнцæ, ихæлунцæ, еу батухсæг сæбæл неке ес, нæ нæ
евдæлуй уонæмæ нæ мулкитæ æма æхцатæ нимайунæй. Фæсевæдæй сæ
беретæ зонгæ дæр нæ кæнунцæ. Гæр, дæ фидлæлтæ катæ адтæнцæ,
зæгьгæ, дæ дæ цæуæт, уони цæуæт ку фæрсонцæ, уæд син циуавæр
дзуапп ратдзæнæ? Дзуапп син ку нæ ратгай, уæд е ба сæрмæ æрхæссуй -
наг дæр нæй. Фæррастгæнæн ба ма ин ес. Рæхги, марауагьтæ... Уæ
уонæхсарæ фиддæлти нихмæ ма рацотæ! Мæрдти, дан, фидæ æ фурти
алцæбæлдæр лæмбунæг фæрсагæ фæууй...
Лæмбунæг æркæсæн нæ мадæлон æвзаги уавæрмæ дæр. Берæ æнзти
медæгæ цъодта ивæрд адтæй дигорон æвзагбæл. Гæр, Гурджибети Блаш —
ка, Малити Геуæрги, Багьæрати Созур, Бесати Тазе, Хъазбегти Хъазбег,
Тетцойти Таймураз сæ дессаги уадзимистæ ци гьæздуг æвзагбæл
рафæлдистонцæ, уой æвзаг нæ исхонунбæл ка архайдта, уой адæми
æзнагбæл цæмæннæ æнгьизтæй æма æнгьезуй банимайун?!. Дæ мадæ
дæмæ дæ гьар авдæнæмæ ци æвзагæй дзурдта, зардта, уой мæ сæрмæ ку
нæ хæссон, уæд æз ба ка дæн? Неке! Дуйней Фарнæй боз, дæлгоммæ
сункъæ ратудта, евгьуд рæстæги æзмæнст цæугæдонбæл æмбуд ауазнæ
рарæмугьта. Дигорон æвзаг æ кæддæриккон къанцмæ фæхъхъæртуй.
Цæстисугти æрæгьзæлуни уæнгæ цийнаг гъуддаг... Дигорон журнал
"Ирæф", дигорон газет "Дигорæ", Ирæф æма Дигори районти астæуккаг
скъолати райдайæн кълæсти ахурдзаутæн дигорон æвзагбæл ахургæнæн
киунугутæ мухурæй рацудæй. Æрмæст рауагьдадæ "Ир" — и ба дигорон
уадзимисти киунугутæ нерæнги ма æстæн æнцæ... Дигорон театралон
студи райгурдæй. Дигорон драмон театри рантæст дæр изойлаг нæбал
æй? Мадта! Æ цæрæнбон берæ уæд драматург, нæ ресггублики адæмон
артист Темирати Дауити фæрци! Хуарз уайдæ: Цæгат Иристони
Хетæгкати Къостай номбæл паддзахадон университети дигорон хаййадæ
цурддæр игонгонд ку æрцæуидæ, уæдта ма педагогон училищей дæр.
Æндæр ба — ахургæнгутæ дигоронау хуарзцæттæгонд нæма æнцæ. Гъæуй
Дзæуæгигъæуи астæуккаг скъолатæй еуеми райдайæн кълæсти еу къуар
къласеми дигорон сабийти дигорон æвзагбæл ахур кæнун.
14 Ирæф №2
209
Хохойти Энвер
Нæ ирæзгæ фæлтæрæй беретæ мадæлон ирон—дигорон æвзæгтæбæл
нæ дзорунцæ. Ка дзоруй, етæ ба нæхеæрдигонау аргъаун, финсун нæ
зонунцæ.
Еске хумти циргъ æхсирф ун, ескæмæн къириндас, æхецæн ба кауин
къæс рагæй — æрæгæмæдæр нæ рохсаггаг фиддæлтæмæ еугур æгадæбæл
нимад адтæнцæ. Нур ба етæ цæйбæрцæ иссæнцæ? Фæсуаруни цъифи
золкъитæй фæффулдæр æнцæ. Берæ ирон—дигорон "ахургæндтæ" сæ
сæрмæ нæбал хæссунцæ сæ мадæлон культурæн ести хуарз ракæнунмæ,
пайда æрхæссунмæ, кæмæндæр ба сæ хъæбæр фæндуй æма архайунцæ,
устур ухеритæ кæнгæй, лæугæй, дзодздзæгити бадгæй, цуппæртæбæл
лæугæй, сæ дæндæгутæй цирæгътæ дарунбæл... Цума, нæхе Устур, Æцæг
Лæг—Алайнаг—Абайти Ивани фурт Васойи дзурдтæ (нæ гъæздуг æвзаги
туххæй) æгасемæ кæд багъардзæнæнцæ, кæд? Ма — гъа, Хуцау æ зонæг!
("Æ маддæлон æвзаг ка нæ зонуй, е гъæддаг æй!").
Зæрдæресгæй фæккæсун нæ еуæй — еу æнсувæртæ æма хуæртæмæ,
кæцитæ ралигъдæнцæ ардæмæ Гурдзий Республики медæггаг районтæй,
Астæуккаг Азийæй. Уогæ ба ци зин уавæрти бахаудтæнцæ? Еуетæ си сæ
æцæг муггæгутæ баййивтонцæ, иннемæй ба — мадæлон æвзагбæл дзорун
дзæбæх кенæ ба æппундæр нæ зонунцæ. Нæ ирон æгьдæуттæ сæмæ
некæми финст æнцæ, гъаргæ дæр сæмæ нæ кæнунцæ. Еу дзурдæй, сæхе
иронбæл бæргæ фæннимайунцæ, фал (айки ревæд хъозгау) ирондзий —
надæй ба æгæр райзол æнцæ, раст зæнхæ æма арвау. Тæрсун, уоци
кæуйнаг уавæрмæ мах дæр ескæци бони ку æрхъæртæн нæхе райгурæн
Иристони зæнхæбæл. Абони еци ахсгиаг гъуддагмæ нæ ирух ку нæ
раздахæн, нæ гъос ку нæ æрдарæн, уæд исон ба уæлмæрдтæмæ нæ
циртити "хусгæй" карз æлгъистаг исуодзинан! Фæдеси уавæрмæ
æрхъæрдтан! Зæрдæй байархайæн, цæмæй нæ ирон—дигорондзийнадæ,
бæрниккон бонау, æ "къæхтæбæл" бабæй нæуæгæй ислæууа. Тухаст
хъæбæр мæ фæндуй, цæмæй нæ алли ирон—дигорон хæдзарæй дæр
зæрди бунæй къæл—къæл ходун, минмурон фæндури тьæлланг, нæ
алайнаг æвзаг гъæрæй райгъуса, сабур царди ирдгæ æма тæлтæг думгæ
ба сæ сæ рæуæг пазуртæбæл сугъдæг уæлдæфмæ, идæрдтæмæ куд
æскъæфонцæ... Уомæн ба гъæуй, æдæуагæ, нæ ирон—дигорон журналтæ,
газеттæ рафинсун, ирон, дигорон финсгути уадзимистæ кæсун.
Дуйией Фарни цæстæ бабæй сабур цардæрæздæхт бауарзæд! Бий —
нонтæн, дан, зундгин хестæр ку уа, уæд æнгрм баст фæуунцæ. Æнгом
бийнонтæ ба дæнцаг цард ерагæ æнцæ. Уоци зæгъддити халæ нæ Уæрæсе,
уæдта нæхе уарзон Иристон дæр рахуæрæнтæ!
Ци ма бафтауæн ес нæ разагъди лæг, нæ боц хестæр, кæстæртæн ба
сæ курухон зундамонæг, фæллонвунх, зингзæрдæ фæскомцæдесон, æцæг
коммунист Цакъоти Афаййи фурт Даукуййи зæгъдтитæмæ?
210
Публицистикæ
Кæронбæттæни, журналкæсгути номæй ин мæ зæрдæ зæгьуй æнæ
козбауæй, (ести æнгьæлдзау, цæстæмæ гæсгæ миуæмæ мин æй маке
балæдæрæд!) цæмæй ма берæ æнзти, ке уарзуй æма æй ка уарзуй, уæдта
ка нимайуй, уони фæндон, æнæнезæй, куд фæццæрай: цубур загьдæй,
кæдзос дигоронау — хуæрзæруай кæнæ, Даукуй!
Редакцийæй.
Даукуй рагæй æмбурд кæнуй дигорон —ирон æгъдæуттæ, аллихузи
таурæхътæ, адæми царди хæццæ баст гьуддæгутæ. Уонæй дæлдæр мухур
кæнæн еу цалдæр.
Цакъоти Даукуй
РАГОН РЕЦЕПТ ÆЛУТОН БÆГÆНИ КУД
КÆНУН ГЬÆУЙ, УОЙ ТУХХÆЙ
Хъæбæр хуар еу 3 сутки дони ниффæлдайæ, уой фæсте ба æй
ниффæлсодзæ æма уомæл хуар зæнхæбæл тæнæг нийтауæ ма ’й гъар
естæмæй нимбæрзæ. Хуарбæл бецъо фæззиннуй æма си зад рауайуй.
Уæдмæ гъæуама исаразай - Ундугæ. Ундугæ ба æй - арти сæри кауæ,
стор фонси фагусæй исæрст кауæ.
Хъæбæрхуарæй зад ку рауайа, уæд æй ундугбæл тæнæг равгæнæ
(райтауæ) æма ’й уотемæй арти сæрмæ хъуæцæмæ иссор кæнæ.
Хуар ундугбæл итудæй арти хъуæцæй исæскъордзуд уй, ома хуар и
хъуæцæ æхемæ райсуй уотемæй иссор уй. Æма си "Сау бæгæни" уой
фæрци рауайдзæй, хецæн адæ дæр ин радтуй...
Зад ундугбæл ку иссор уа, уæдта æй балæхорæ. Дугъосуг байдзаг кæнæ
донæй; уазал дон ку фæммæтъæлдæр (фæгьгъардæр) уа, уæдта ибæл и
лæхурд зад никкæнæ еу 4 пути (меркъи) дугъосугбæл.
Уой фæсте ибæл æндзарун байдайæ æма ’й фицæ цалдæнги æ суццу
æртæсун райдайа задæй, дугъосуг ку исуæгъдæ уа, уæд æй рангъæвзæ
донæй æма суццу (донгъ) фæстæмæ дугъосуги нивгæнæ. Еци фæдбæл
кумæ хъæртуй, уой исбæрæг кæнæ: лæдзæг, кенæба æстауæнæбæл
никъæд никкæнæ дзæбæх бæрæг куд уа, уотæ.
Уой фæсте тæскъити цъæлæбæл гъар дон сабургæй æвгæнæ æма ’й
фæлсодзæ, цалдæнги дон адгинæй уайа, уæдмæ æма еци дон бафтауæ
(нивгæнæ) дугьосуги ци суццу никкодтай, уобæл. Еци рæстæг ма нард
нæл фус нивгæрдæ, байгьуд кæнæ æма’й æнæгьæнæ фæхсунæй дугьо —
суги ниввæрæ. Сарсийнидзаг (бæредзæ зонун гъæуй) хумæллæг
пиккæнæ бæгæнибæл. Хумæтæг бæгæнийæн дæдтуй карздзийнадæ æма
мæстадæ ма цæй бæрцæ гъæуй, уой баредзæ бæрæг фæууй цæйбæрцæ
бæгæни фицай, уомæ гæсгæ. Дугьосуг байдзаг æй суццу ма адгингомау
1Г
211
Цакъоти Даукуй
фæлсугъд донæй фус сæ хæццæ, уотемæй хумæллæг бафтудтай, гъе нурба
æндзарун фæразæ дугъосугмæ.
Цалдæнги дæ нихæдмæ æрхъæрта дон, уæдмæ согбæл ма байауæрдæ,
фицæ бæгæни.
Фусæй ма байзайуй æстгутæ, фид ’ба бæгæнибæл бафтуйуй, æма ин
хецæн адæ радтуй.
Арт ниххустæй, цæхæр æрфунук æй, бæгæни æруазал æй æхсиргъари
уæнгæ. Бæгæни дугъосугæй цæхгæртæмæ—дзаумæутгæмæ нивгæнæ!
фæлсугъдæй. Раги дардтонцæ еу устур дзаумау. Æхсир гъарæй
бæгæнибæл никкæнæ 3 — 5 къубари сор циурæ, цæйбæрцæ бæгæни|
фицай, уомæ гæсгæ. Дзаумау сæрæй естæмæй нимбæрзæ æ тулфæ æхе!
хурфи куд изайа, уотæ.
Бæгæни æнгъезун байдайуй, 2 — 3 боней дæргьци фенгьезуй ма ин æ
сæри мæцъитæ (финкитæ) исесæ, уæдтай нæуæгæй æндæр дзаумаумæ
æрфæлсодзæ, хумæллæг куд рахецæн уа, уотæ.
Бæгæни исæнгъизтæй, фæлсугъд æрцудæй дзаумаумæ æма си
рауадæй сау, бæзгин æлутон бæгæни, нæ рагон фиддаелти кадгин
ниуæзтæ, ма’’й царди хуасæн фæразæ ниуазун...
Бонæй —бонмæ еци бæгæни лæудтæй æнсури мæйæй сосæни
мæйæмæ дзæбæхæй сатæг рауæн. Фæсевæд, базонетæ кæнун еци дессаг
рагон адæми ниуæзтæ æма ’й царди хуасæн бæрцæбæл ниуазетæ.
Æрмæст нур æндæр заман искодта, и фæрæзнитæ дæр раги хузæн нæбал
æнцæ, фал аци рецепт нæ фехалгæй, уæхæн бæгæни зингæнæн нæй.
Кæмæн бантæса, уой хъиамæтгæ ба дзæгъæли ке нæ фесæвдзæнæнцæ,
уобæл мæ зæрдæ дарун.
Дугьосуг агæ адтæй æрхиæй конд, цудæй си 40 къибилай, фал си
фæлсугьд фунх бæгæни ба никкæнионцæ еу 25 къибилай, æмбесæй,
минкъий фулдæр.
Дзаумауи — цæхгæри цудæй 20 арахъуадзæни. Арахъуадзæни ба’
цудæй 4 къибилай. Къиёилай цæуй 5 — 7 литри. I
Ци ма зонун гьæуй бæгæний туххæй: I
1)"Нæуæг хатт бæгæни æхе дæр нæ уарзуй" — дзурдтонцæ рагон
адæм. Æнæ исцæттæй си ниуазун не "нгъезуй, фал ку багьæуа дæ исонмæ,'
уæд æй абони "рахатæ"— уома æндæр дзаумаумæ ниффæлсодзæ —
никкæнæ. Иннæ еци афонмæ бæгæни æй цæттæ, ма "й уæд ниуазæ.
2) Ес ма уæхæн загьд дæр: "Хæрдмæ уайгæ бæгæни æй: айзæри
бæгæни бантудтай æма еци бæгæни æнæрахатгæй "хæрдмæ уайгæй'|
(æнгъезгæй) ку ниуазай, уæд. I
Беретæ уарзунцæ ниуазун уæхаен "хæрдмæ уайгæ" æнгьезгæ бæгæни^
Раги цæвæгмæ нæ адтæй æвналæц цалдæнги "Циргъесæни" кувД
искодтайсæ, уæдмæ. Æ рæстæг адтæй сосæни (августи) мæйи райдайæнй
212
Публицистикæ
(10—15 августи) Уæдмæ, зумæгæй сæрдæмæ дæр бæгæни байзаидæ! Аци
рецепт уотæ дессаг нæй, ку æй базонай, уæд.
Раги замани адæм цардæнцæ хонхи цъæсгити берæгай бийнонтæй.
Хуæнхбæсти цæрун æнцон н’’адтæй, берæ хъиамæт гъудæй царди
фæрæзнитæ аразунмæ, цæтгæй Хуцау дæрг изæдтæ дæр неци дæтгунцæ.
Алцæбæл дæр, алли гьуддагбæл дæр гъудæй хед ракалун. Рагуалдзæгæй
ба райдайæ æма æрæгвæззæги уæнгæ дæр косун гъудæй æмбурд бий —
нонтæй бонсауæй —изæрмæ. Зумæг хатиртæ нæ кæнуй, алкедæр ин
тæрсуй æ гъистæй. Уомæ гæсгæ ба афонæбæл бахумæ кæнæ, æвзартæ
бахсæдæ, хуасæ никкæрдæ, тиллæг исесæ, уой алкедæр æхецæн ихæсбæл
нимадта. Магосай ном хæссун хъæбæр æгадæ адтæй нæ фиддæ\тæмæ.
Бæрæгбони бауолæфун дæр зудтонцæ нæ фиддæлтæ, фал кусти
рæстæги ба дзæгъæлбадæ кæнун сæ зæрди дæр не ’рæфтудайдæ.
Мадта хуарз æфсийнæ дæр æ бегьели алли хузи хуарз хуæруйнæгтæй
цæтгæй дардта, бийнонти æгудзæгæй некæд уагьта. Мæ зæрдæбæл ма ’й
дарун абони дæр, нæхе нана — Марой, хъуæцдзуд къусумæнттæй нæ
медæггойни царæ дæлæмæ састæй, хæндуги устур цихтитæ, нæртон сау
бæгæни, уæрас къумæл, тæнæг къумæл, къæлæуа, цитæ ба не "рцæттæ
кæнионцæ мæ нанайæн æ авд фурти æма авд киндзи.
’ Еци рагон хуæруйнæгтæ æма ниуазуйнæгтæ нæ мадæ — Далу куд
кæнидæ, уомæ гæсгæ сæ ниффинстон æма мæ хъæбæр фæндуй, нæ
зинаргъ журналкæсгутæ дæр сæ куд бакæсонцæ, е.
УÆРАС КЪУМÆЛ
Уорс нартихуари лæхурд (инсад) донбæл никкæнæ æма "й исфицæ.
Ку æруазал уа, уæдта ибæл зад никкæнæ æма фæттæнæгдæр уй. Уой
фæсте ба ибæл циурæ бафтауæ еу минкъий æма æй сабургай сарсийнæй
ниффæлсодзæ. Къумæл фæууй уорс—уорсид. Байуадзæ рангъезун æма
куддæр исæнгьеза, уотæ ба "й ниуазæ къоппайдзæггæй æма дæ бохъ—
хъитæ дæ финдзй хъæлтæй уайтагьддæр иссæудзæнæнцæ, ахсæн иско —
сун кæнуй, де "донуг дин æнтæф бони уайтагьддæр фæссæтдзæнæй.
ТÆНÆГ КЪУМÆЛ
Уæрас къумæли къупхитæбæл фунх дон никкæнæ æма ку рангьеза,
уæд æй æрцæгьдæ сарсийнæй. Уой фæсте æй æнгьезуй ниуазун зарди
дзæбæхæн.
ХÆУИ
Уæрас къумæли къоппай нартихуари кæрдзин нинсæндæ хъæбæр
листæг сæумæй. Рæфти ба дæ бон æй хуæрун хæуи. Ахсæн дæр косун
кæнуй, дæ бохъхъитæ уайтагъддæр дæ финдзи хъæлти исмедæг
уодзæнæнцæ.
213
акъоти Даукуй
Хурхи цихт ниллæмарæ æма ’й нартихуари кæрдзини хæццæ
исхæлæмулæ кæнæ.
КУПСИ
Нартихуари инсад ниллæуарæ, лæурстæй ба æй донбæл размæнтæ
æма ку рангъеза, уæдта’й нæуæгæй размæнтæ, рæсæндæг никкæнæ,
райфицæ. Дон еу дууæ литри байвæрæ æма ку исирайа, уæдта рæсæндæг
никкæнæ, райфицæ æзмæнтгæй аги бунбæл куд нæ басодза, уотæ,
уæдта’’й артæй раесæ æма ку æруазал уа, уæдта’’й циурæй бантауæ. Ку
рангъеза, уæдтай æрфæлсодзæ ставд сарсийнæй æма дин цæттæ купси
дæ рази. (фæууй бæзгин сери хузæн).
ФИЦГÆ КЪÆЛÆУА
Хъæбæрхуар нихснæ, нийкæдзос кæнæ, дзæрнай хузæн æй исфицæ,
нийфæлсодзæ, уæдта æй хормæ ниссор кæнæ. Уой фæсте ба æй листæг
баинсæ, нийлæуарæ. Сулубæл си сор къинсæ ракæнæ, цигъди хæццæй
рахæлæмулæ кæнæ æма цæттæ ’й.
ÆСТАУГÆ КЪÆЛÆУА
Кодтонцæ ’й хумидайæнти.
1. Кæрдзин — хумидайæни — мартъий мæйи.
2. Æцæг хумидайæни — апърели.
Хъæбæрхуар бор цæку искæнæ, уой фæсте ба æй баинсæ (е хуннуй
— хегæ).
Къумæлбæл æй растауæ, æнгъезун æй бауадзæ ма уой фæсте ба
бæззуй хуæрунæн. Уотæ дæр ма кодтонцæ:
Кæрæдзебæл си, цит, уедугæй бакалионцæ, æндегæй ци битдзеутæ
лæууидæ, уонæмæ къеретæ рантъохионцæ æма исдзорионцæ:
— "Уæ ци коретæ, ци коретæ"!
Битдзеутæ ба багъæр кæнионцæ: — "Хуар, хуасæ æма сæрæгас".
Æцæг хумидайæни ба кодтонцæ къеретæ, къумæл, бæгæни. Раздæр
цæкутæ баинсионцæ, æма си къæлæуа искæнионцæ. Агæ дæр адæммæ
не’вдесионцæ, нæ мæнæуæ цæмæй фæррæвдзæ уа, уой туххæй.
ДЗИККА
Дзикка кæнунцæ нæуæг æлхъивд цйхтæй нартихуари хæццæ. Цихт
байвæрæ артбæл аги, ирайун æй ма суадзæ, уотемæй ибæл уорс нарти —
хуари инсад сабургай æвгæнæ æма ’й æстауæ, аги бунбæл куд нæ
ниццæфса, уотæ. Æ сойнæ æртæсун байдайуйинсад ба ибæл æфтауæ,
цалинмæ æ сойнæ рартæса (исæвдула), уæдмæ. Аги бунбæл ку нæбал
фæххуæцуй, уæдта ибæл цæнхæ еу минкъий бафтауæ, сойнæ цæлинмæ
214
Публицистикæ
æ сæрбæл рабада, уæди уæнгæ æй æзмæнтæ. Уой фæсте ба æй агæй
раесæ æма цæттæ æй дзикка.
СОР - СЕРÆ
Листæг нартихуари инсад донбæл никкæнæ, артбæл æй байварæ,
бæрцæй ибæл цæнхæ бафтауæ. Дон исирайун кæнæ æма ибæл инсад
æвгæнæ æнсæштæй, цалинмæ фица, уæдмæ ба æй æзмæнтгæ кæнæ.
Уæдта аги фæрстæбæл ци къубæрттæ байзайуй, уони ниллистæг кæнæ,
минкъий май бауадзæ, уæдта’й нæуæгæй размæнтæ.
СЕРÆ
Листæг нартихуари инсад тæнæггомау исфицæ хурхæбæл, сойнæ
ибæл бафтауæ æма дин е ба серæ.
КАСÆ
Æставд лæхурд нартихуар ралæуарæ. Æ листæг ин кæрдзинæн
фæххецæн кæнæ, е ставд ба ин дони нихснæ, кæдзос лæхурд ирайгæ
донбæл никкæнæ; цæнхæ ибæл бафтауæ æма цалинмæ фæббæзгин уа,
уæди уæнгæ æй фицæ. Хуæргæ ба æй фæккæнунцæ, царв, æхсир, кенæ
ба месини хæццæ.
Аци хуæруйнæгтæ æнцæ хъаурæгин, (калорийные) стонгæй байзай —
унæй дин тæссаг нæй, æнæдæндаг адæймагæн ба хуæздæр хуæруйнаг
нæййес.
Арфæ кæнун’ Мæрзойти — Хъиргъути Верайæн, мæ фидæ Афаййи
кæстæр хуæрæ Мусай кизгæн. Уой фæрци мин бантæстæй аци рагон, ке
байронх ан, еци хуæруйнæгти æма ниуазуйнæгги ниффинсун.
Гуыриаты Тамерлан
РАГОН ТЕРМИН ЦЕРХЪ-ЦИРЫХЪ-Ы ТЫХХÆЙ
Нæ ныхасы райдайæны нæ фæндид цалдæр цыбыр фиппаинаджы
зæгъын.Термин церхъ—цирыхъ иртасджыты цæстæнгас йæхимæ раджы
аздæхта.Амæй размæ кадджыты текстгæ мыхуырмæ чидæриддæр цæтгæ
кодта,уыдон иууылдæр æркастысты ацы терминмæ æмæ йæ исты хуызы
æмбарын кæнынц,кадджытæн цы тæфсиртæ /комментаритæ/ бацæтгæ
кодтой.уым.Ныхас дæр ыл нæй,уыцы тæфсиртæ цымыдисаг дæр æмæ
хъуыдыйаг дæр кæй сты,ууыл.Уæлдай бæстондæр термины нысаниуæгыл
æрныхас кодта зынгæ ахуыргонд профессор Æлборты Барысби йæ
сæрмагонд уацы — "Цирыхъ осетинских нартских сказаний", зæгъгæ,уым.
Кæд термин церхъ —цирыхъ йæхимæ бирæ авторты цæстæнгас
аздæхта,уæдлæр махмæ афтæ кæсы,æмæ йæ сусæгдзинад кæронмæ
бæлвырдгонд не "рцыд æмæ йæм ногæй æркæсын бахъæудзæн.
215-
Гуыриаты Тамерлан
Цæмæй нæ дарддæры ныхас нывыл ацæуа, уый тыххæй уал мах
хъуамæ аргь скæнæмгацы темæйыл раздæр цы литературæ рацыд,уымæн.
Нарты эпос Кавказы адæмтæй бирæтæм кæй исгуый зындгонд хабар
у.Алы адæммæ дæр уый райста национ хуыз,кæд иууылдæр иу бындурыл
равзæрдысты,уæддæр.Иу бындурыл,зæгъгæгкуы фæдзурæм,уæд уый мах
афтæ æмбарæм,æмæ алайнаг Нартиадæйы сæйраг мотивтæ,сю —
жеттæ,ономастикон æрмæгимæ базонгæ сты сыхагиуæггæнæг адæмтæ
дæр,æмæ сæм бафтыдтой сæхи фольклорон бынтæй.Гъе,афтæ сырæзы —’
дысты Нартиадæйы национ хуызтæ.варианттæ.Мах уыцы хъуыды раздæр
равдыстам æмæ йæ ам фæлхат нал кæндзыстæм.
Мах нæ ныхасы райдайæны Нартиадæйы национ хуызты кой уымæн
кæнæм.æмæ нын уыдон хъуыдыйаг сты,иу кæнæ иннæ рагон терминыл
ныхас куы фæкæнæм,уæд.
Нартиадæйы иннæ национ вариантты,хуызты термин церхъ—цирыхъ
кæй не ’мбæлы, уый цымыдисаг у.Ацы фарстайы фæдыл профессор
Æлборты Барысби лæмбынæг æрныхас кодта.фæлæ автор æхæм хатдзæг
скодта,зæгъгæ, "с определенной долей вероятности мы можем предпо —
ложить,что это слово /ома церхъ —цирыхъ.Г.Т./ иранского происхожде —
ния".
Методологион æгъдауæй фарстайæн афтæ æвæрæн
нæй.Цæмæн?Уымæн æмæ алайнаг æвзагыл фæзынд æндæр æвзæгты
хъомыс дæр.Уымæ гæсгæ алы дзырды равзæрдмæ дæр кæсын хъæуы
сæрмагондæй,нæ адæмы рагон бастдзинæдтæ зæрдыл даргæйæ.
Нæ уацы сæргондмæ цы термин хаст æрцыд,уый Нарты кадджыты
æмбæлы цалдæр хуызы: церхъ,цирхъ,цирыуь,цæрыхъ,цилхъ,шилхъ æмæ
æнд.Уыдоны тыххæй фыста Æлборон йæ уацы.Уæвгæ ацы термин бирæ
фонетикон хуызты кæй æмбæлы,уый æнæфенгæ хъуыддаг нæу.
Ацы термин иттæг рагон кæй у,уый æппындæр дæуццаг никæмæ
кæсы.Уæдæ уый цавæрдæр хæстон хотых кæй нысаниуæг кодта,уый дæр
зæрдæхсаинаг нæу.Фæлæ «ын йæ нысаниуæг бæлвырд — балвырд ничи
зоны,уымæн æмæ у историзм.Термин йæхæдæг адæмон сфæлдыстады
ныффидар,фæлæ цы нысан кодта,уый абоны бон ничиуал зоны, уымæн
æмæ дзы рагæй нал пайда кæнынц.
Уæлдæр мах термины бирæ фонетикон хуызты кой скодтам.Фæлæ
цымæ уыдонæй сæрысуангон кæцы у?Кæд сæрысуангон хуыз нал баз —
зад,уæд дзы рагондæр кæцы у? Цæмæй ацы фарстатæн раст дзуапп
ссарæм,уый тыххæй дзырды æппæт хуызтæн дæр хъуамæ раст аргъ
скæнæм.Уый куы нæ бакæнæм.уæд зонадон æгъдауæй æнæзæрдæхсайгæ
этимологийæн сырæзæн нæй.Иу кæнæ иннæ дзырдæн алыхуызон фо —
нетикон сконд куы вæййы,уæд уый арæх равзæрын кæны семантикон
æмтъерыдзинад,уыдоны рауайы коррелятивон ивддзинæдтæ,ома ног ми —
ниуджытæ фæзыны йæ нысаниуæджы. Кадæггæнджытæ,тексто —
216
Публицистикæ
логтæ.ахуыргæндтæ иу хъуыддагæй Иу зонды лæуд стыщерхъ—цирыхъ
амоны цавæрдæр хæцæнгарз.Æркæсæм —ма литературæмæ.1946 азы цы
кадджыты æмбырдгонд рацыд,уым ис мæнæ ахæм тæфсир:"цирхъ — хъа —
майы хуызæн æхсаргард". Нарты кадджыты фæстæдæры рауагъды дæр
цирхъ афтæ æмбарын кæньшц.
Ныр та æркæсæм дзырдуæттæм.
В.Миллеры "Ирон — уырыссаг — немыцаг дзырдуат" — ы термины ны —
саниуæг автор мæнæ афтæ æвдисы:"меч нартов";редактор ма йæм баф —
тыдта "болыыой нож".
Касаты Александры редакцигонд "Ирон —уырыссаг дзырдуат" —ы
цирхъ æмбæрстгонд цæуы.куыд "обоюдострый топоргмеч".Цымыдисаг у
Абайты Васойы историон— этимологион дзырдуаты цы чырæг
ис,уый.Мæнæ уыцы дзырдуатон чырæг:"цирх,цирыхъ, цилхъ.церхъ "меч"
/в нартовском эпосе/,цирыхъ —меч,который носится со стрелами?"
- Термины нысаниуæг равдисыны тыххæй ахуыргонд æрхаста цалдæр
дæнцæджы æмæ уыдон, æцæгæйдæр,æвдисынц авторы уæлдæрамынд
хъуыды.Мах хъуамæ нæ цæстæнгас аздахæм иу чысыл фактмæ.Фыццаг
хъуыдыйады кæрон Васо сæвæрдта фарсты нысан.Уый мах афтæ
æмбарæм æмæ автор термины нысаииуæгыл дызæрдыг кодта.
Абианы хъуыды, ома "меч,который носится со стрелами",сæ зæрдæмæ
кæмæндæрты фæцыд.Зæгъæм,Нарты кадджыты æртæтомон рауагъды
Хæмыцаты Тамарæ фæлхат кæны Абианы ныхæстæ æмæ фыссы:"ци —
рыхъ —меч,который носят со стрелами’’.Хъуыды фæлхатгонд æрцыд,
фæлæ комментатор цæмæндæр гæсгæ...фарсты нысан аппæрста.Уый та
ууыл дзурæг у,æмæ уый цирыхъ хоны, фæттимæ хæсгæ кард.Раст зæгъын
хъæуы, ахæм карды кой мах никуы ссардзыстæм.фæлæ иуæй —иуты
хъуыдымæ гæсгæ адæмон сфæлдыстадыл алцыдæр фидауы.
Ацы дзырды мидисмæ æркаст Тыбылты Алыксандр дæр.’’Хуссар
Ирыстоны фольклор" — æн цы тæфсиртæ ныффыста,уым
кæсæм:"цилхъ,цирхъ,цирыхъ —фыдæлтыккон хæцæнгарз, хъæмайау
дыууæрдыгæй дæр цыргъ.Хуссар Ирыстоны "р" — йы бæсты хаттæй — хатт
дзурынц "л":цирхъ нæ,фæлæ цилхъ".
Тыбылоны ацы хъуы’дыимæ не сразы Æлборты Барысби; уый равдыста
авторы рæдыдтæ. ’Уæдæ цавæр хатдзæгмæ æрцыд Æлборты Барысби
йæхæдæг та?Куыд æмбары термины сæрысуангон нысаниуæг?
Æлбороны куыстæн,æнæмæнг,аргъ скæнын хъæуы.уымæн æмæ ир —
тасджытæ иудадзыг пайда кæнынц йæ куыстытæй.
Иу хатт ма йæ зæгъæм:Æлборон иттæг бæстон æркаст ацы термины
нысаниуæгмæ, егъау æрмæг æрæмбырд кодта,æмæ уыдæттæн рохгæнгæ
нæу.Фыццаджыдæр.Æлборон фыста,зæгъгæ,термины раздæры мырон
сконд уыдис церхъ,чи зоны,дзырды дыгурон хуыз зæрдыл даргæйæ.Ав —
торы дыккаг хатдзæг та амоныгтермины раздæры нысаниуæг
15 Ирæф№2
217
Гуыриаты Тамерлаи
аивта.зæгъгæ.Æлборон куыд хъуыды кæны,афтæмæй цирыхъ раздæр
нысан кодта "обоюдоострый меч",фæстæдæр та — "сосуд,служащий мерой
емкости’’.Уый бафæндыд дзырды этимологи раиртасын.Æмæ скодта мæнае
ахæм хатдзæг:"...изучение истории боевых орудий приводит нас к за —
ключению,что слово церхъ—цирхъ осетинских нартских сказаний вос —
ходит и по форме и по значению к средне —и новоиранскому чарх
"колесо’’.одной из главных частей средневековой катапульты,метатель—
ного снаряда XII — XIII вв.,именуемого по — персидски тир — и чарх "стрелы
колесо". Ахуыргонды хъуыдымæ гæсгæ.ацы термин æндæр æвзагæй
æрбайсгæ кæй уыдис,уымæ гæсгæ йæ раздæры нысаниуæг рох кæнын
райдыдта.Уæвгæ авторæн йæхимæ байхъусæм:"так как это сочетание
было иноземного,среднеперсидского происхождения,то оно стало забы —
ваться.и сказители в сочетании и отдельные составляющие его части стали
вкладывать новые значенид:"меч","сабля" и др."
Махмæ гæсгæ.профессор Æлбороны сæйраг хатдзæгимæ сразы
уæвæн нæй.Ацы фарстамæ мах кæсæм бынтон æндæр цæстæй.Хъуьтддаг
уый мидæг ис,æмæ нæ рагон кадджытæ æгæр æрæгмæ æрцыдысты
фыст,ома кадæггæнджыты традицион культурæ куы æрхаудта,
уæд.Кадæгтæнджытæй уыцы заман ничиуал зыдта рагон хотыхы ныса —
ниуæг.Терминтæн сæ сæрысуангон нысаниуæгтæ куы ферох
вæййынц,уæд йæ мырон сконды дæр æмæ йæ мидисы дæр рауайы исты
ивддзинæдтæ.Гъе уымæ гæсгæ зæгъæм.цирыхъ дзырд цырыхъ — имæ чи
бæтты.уый кæны æргом рæдыд æмæ уый йæ койы аккаг дæр нæу.Æлбо —
рон та йæм сæрмагондæй æркаст,алыхуызон дæнцæгтæ æрхаста.Æндæр
дзырды мырты сконды хуызæн кæй у ацы термин,уый фæрæдийын кодта
кадæгтæнджыты.Ахæм фæзындтæ æвзагзонынады бирæ ис.Уыдон хо —
нынц,коррелятивон ивддзинæдтæ.Фæлæ иртасæг ахæм ивддзинæдты
уидаг хъуамæ иртаса æнцонæй.
Æркæсæм—ма.термин церхъ—цирхъ—цирыхъ Нарты кадджьпы цы
нысаниуæгтимæ æмбæлы, уыдонмæ.Мæнæ иу къорд дæнцæджы:Араст и
Батырадз æмæ фæцæуы ныфсджынæй.Уæрммæ куы бахæццæ,уæд дын
уæрмы ныххауди.Кадзитæ ныццин кодтой:"Багъæц,еныр дæ ссардтам дæ
раны". Калын ыл байдыдтой дурæй,къуыдьгрæй уырдыгмæ.Батырадз йæ
щь\хъ сæрыл сæвæрдта,йæ ком хæрдмæ,æмæ йыл цы ныдзæвы,уый
астæуыл лыг кæны йæ цилхъ, æмæ сæ лыгтæ йæ къæхтæм
згъæлынц.Афтæмæй уыдоныл уæлæмæ хæрдмæ — хæрдмæ цæуы";
"Дыууæ лæгæн дзырд дзырды фæдыл ацыди æмæ сын хылмæ асайд—
та.Разæй фæхæцыдысты фаттæй.ничи сæ никæмæн ницы кодта.Стæй
Сослан йæ цирхъ фелвæста.Гуымаг лæг— йæ кард,æмæ райдыдтой
цæфтæ кæнын кæрæдзийы";
"Нарты фæсивæды тыхджындæртæ сæ цирхъытæ фæрсæссад
скæнынц,сау дурыл сæ бай,л(ауынц,афтæ цыргъ сæ кæнынц;стæй Сослан
218
Публицистикæ
йæ бæрзæй къуыдырыл æрæвæры,æмæ йæ уыдон сæ тых—сæ бонæй
цæвынц,фæлæ дзы æрду æмæ рдæг дæр нæ лыг кæнынц";
"Батраз йæ /уæйуги/ болат церхъæй æркъуæхтæ кодтагду ба фиййау
куййи хузæн ке фиди хонис,зæгъгæ";
"Бады Сослан /Бедухайы/ марды уæлхъусгхъынцъым кæны.Иу бон
кæсы.æмæ зæппадзы иу къуымæй калм рабырыдис æмæ йын йæ уарзоны
мардмæ фæбыры.Сослан цирхъ фелвæста æмæ дзы калмы ныцъцъыкк
ласта.Калм дыууæ дихы фæцис";
"Сослан æй сорун райдæдта, ’ма Челæхсæрдтонæн дæр Гори федари
дуари æ сæрæн æ рацæвун.Сослан дæр æй уотæ баййафта ’ма йин
церхъæй æ сæри кæхцæ фæххаун кодта, уотемæй фæммедæгдуар æй";
"Байрагдзар къæреди бунæй имæ /Нокармæ/ исласта æ целхъ.Йехи
сæрбæл имæ бацудæй... Йехи æмбæрцæ ин æ сæр райамадта";
"Созырыхъо йæ цирхъ фæрсæссад скодта æмæ йæ кæрцæй хæдоны
’хсæн нытьтъыста /ХИФ, 124/.
Ахæм дæнцæпы нымæц тынг æнцонæй фæфылдæр кæнæн дæр
ис.фæлæ нæ ныхасагæн адон дæр фаг уыдзысты.Цæмæй уæддæр термин
церхъ — цирыхъ — ы мидис æххæстдæрæй бамбарæм,уый тыххæйгчи
зоны,уæлдай нæ уыдзæн уый цавæр мивдисджытимæ æмбæлы, уый
равдисын.
Махмæ цы æрмæг ис,уым ацы дзырд æмбæлы мæнæ ахæм мивдисд—
жытимæщирхъ фелвасын, цирхъæй ныххырхын,цирхъæй афа —
дын;цирхъæй æрриуыгъын.цирхъæй ралæууын.цирхъæй æркъуыхтæ
кæнын æмæ бирæ æндæртæ.
Нæ кадæггæнджытæ æмæ тæфсиргæнджытæ ацы термины ныса —
ниуæг кардимæ кæй бæттынц, уый фæзындис æндæр æвзæгтæм
тæлмацтыл—уырыссаг,францаг æмæ æндæртыл.Зæгъæм, уæлдæр æрхаст
хъуыдыйады,Сосланы кой кæм цæуы,уым ис дзырдбаст: сæ цирхъытæ
фæрсæссад скæнынц.Уый уырыссагмæ тæлмацгонд æрцыд куыд — от—
тачивают свои мечи; францагмæ а1дшзеп1 1еигз ’ер’еез; немыцагмæ
зсЫейеп Шге 5с1мег1ег. Цыбырдзырдæй,тæлмацгæнджытæ церхъ — ци —
рыхъ—цирхъ æмбарынц куыд "хæстон кард", "мæлæтхæссæг хотых".
Кадджытæм лæмбынæг куы "ркæсæм,уæд ма дзы иу цымыдисаг
хъуьтддаг бамбардзыстæм: церхъ—цирыхъ—цирхъ нымад уыдис стыр
хæзнайыл Нарты æхсæн.Зæгъæм.кадæг "Нарты симд" — ы нæртон сахъ —
гуырд Батрадз Сатанамæ афтæ бадзуры:
— Нана,уæ Нана! Нарты хæтæг адæм хæтæны цæуынц.æмæ нæм
фыдæлты хæзнайæ — йе цирхъы зæрондйе згъæр —кæд искуы исты
баззад,уæд мын æй бацамон.
Уæдæ цавæр цыргъ хæцæнгарз уыдис,нæртон хъайтартæ сæ фыд—
гулты дæрæн кæмæй кодтой,знæгтæ ризæджы кæмæй рызтысты.Нарты
æхсæн стыр кад кæмæн кодтой,нæ фыдæлтæ фæстаг æнусты пайда
1о'
219
Гуыриаты Тамерлан
кæмæй нал кодтой æмæ йæ нысаниуæг кæмæн ферох,уыцы æмбисондæн
дзуринаджы церхъ — цирыхъ?
Уый уыдис хæстон фæрæт.
Хæстон фæрæт нæ рагфыдæлтæм кæй уыдис,уымæн тынг бирæ æмæ
алыхуызон æвдисæнтæ ис.Уæдæ уыцы хотыхæн ном кæй уыдаид,уый дæр
зын бамбарæн нæу.Скифаг —сарматаг /алайнаг/ археологион æрмæг
тынг хорз æвдисы,цавæр хæстон фæрæттæ уыдис нæ раг —
фыдæлтæмгуый.Райсæм — ма археолог Дзаттиаты Русланы фæстаг куыст
"Орнаменты горной Осетии’’.Автор иттæг бæстон æрныхас кодта,рагон
хотыхты æхсæн хæстон фæрæт цы бынат ахста,уый тыххæй.Руслан
фыссы:"широко распространенным видом оружия у носителей кобанской
культуры были бронзовые топоры.Этот вид оружия был настолько
любим,что только редкие топоры не украшены орнаментацией.причем
орнаментацией разнообразнейшей,повторяющейся только в деТалях,но
никогда в композициях.Мастерство чеканщиков и гравировщиков осо —
бенно проявилось на этих изделиях.Каждый топор настолько индивиду—
ален по композиции,что невозможно сыскать два одинаковых топора,хотя
едва ли не все носители кобанской культуры были отличными металлур —
гами,кузнецами и литейщиками.В то же время существовала специальная
школа по подготовке мастеров —гравировщиков".
Автор йæ чиныджы сныв кодта æдæппæт 31 хæстон фæрæты æмæ
уыдонæй алкæцы дæр у бынтон хихуызон,иннæтимæ йын фæхæццæ
кæнæн нæй.Ам ныхас рацыд,хæстон фæрæттæ Хъобаны культурæйы цы
бынат ахстой.уый тыххæй.Фæлæ цы дары Хъобаны культурæ нæ раг —
фыдæлты культурæмæ?Хъобайнаг культурæ нæ рагфыдæлтæн
æцæгæлон нæ уыд.Уый нæ,фæлæ уый уыдис нæ рагфыдæлты
сфæлдыст.Уый фæдыл цалдæр ныхасы зæгъæм. Цæвиттон,йæ заманы
Л.А.Ельницкий ахæм хъуыды загъта,зæгъгæ,Хъобайнаг культурæ ким —
мериæгтæй рацыд.Киммериæгтæ та уыдысты ирайнаг æвзæгтыл дзурæг
адæм.
Хъобайнаг культурæйы иртасæг Тъехты Баграт бирæ азты дæргъы
ахуыр кæны уыцы культурæйы миниуджытæ.йæ равзæрд æмæ æндæр
фарстатæ.Баграт дæр æрцыд ахæм хатдзæгмæ,зæгъгæ,Хъобайнаг куль —
турæйы "сфæлдисджытæ уыдысты ирайнаг æвзæгтыл дзурджытæ".
Уымæй размæ зонады цы хъуыды уыдис,ома,дам,Хъобайнаг культурæ
сфæлдыстой цавæрдæр æнæзонгæ бынæттон адæмтæ,зæгъгæ,уымæн
нæй историон бындур æмæ хъуамæ дызæрдыгтæ мауал æфтауа.
Алайнаг адæмы рагфыдæлтæм — ома скифтæм æма сармæттæм —
хæстон фæрæттæ кæй уыдис, уый тынг хорз равдыстой археологтæ.
Уæвгæ хæстон фæрæтæй пайда кодтой иннæ ариаг æвзæгтыл дзурæг
адæмтæ дæр.Райсæм— ма индиаг эпикон уацмыс "Рамаянæ’’.Ацы рагон
уацмысы сæйраг хъайтар уыдис Рамæ. Уый фæцыд Хуыцау Сивæйы
220
Публицистикæ
зæрдæмæ æмæ йын балæвар кодта...хæстон фæрæт.Уый фæрцы хъайтар
йе знæгтæн бынты — быны дæрæн ныккодта:йæ мæлæтхæссæг
хæцæнгарзæй ничи аирвæзт.Рамæйы та схуыдтой Парасурамæгома
"Фæрæтджын Рамæ".
Цæвиттонграгон индиаг хъайтар Рамæ йе знæгты быныскъуыд
фæкодта,нæртон Батрадз йæ цирыхъæй Кадзиты мыггаг куыд
фæкодта,афтæ.Хæстон фæрæт дунейы адæмтæй бирæтæм уыдис.Уымæн
мах бирæ алыхуызон æрмæг ссардзыстæм.Уыдонимæ историон, архео —
логион,æвзагзонынадон æмæ æндæртæ.
Æркæсæм —ма æвзæгты æрмæгмæ.Хæстон ’фæрæт бирæ æвзæгты
гакгонд цæуы уыцы иу дзырдæй.Уырыссаг термин секира —йы фæдыл
дзургæйæ,М.Фасмер æрхаста къорд дæнцæджы:украинаг сокира,рагон
руссаг секыра,болгайраг секира æмæ æндæртæ.М. Фасмер лæмбынæг
æркастгахуыргæнтæ ацы термины равзæрды тыххæй цы гипотезæтæ
скодтойгуыдонмæ.Иутæ афтæ хъуыды кæнынц.ацы дзырд славянаг
æвзæгтæм ирайнаг æвзæгтæй æрбафтыд,зæгъгæ,иннæтæ та йын йæ
равзæрд бæттынц латинаг терминимæ.Автор ацы гипотезæтæй иуимæ
дæр не сразы.Фæлæ уæддæр бирæ æвзæгты уыцы иу уидаг кæй ис,
уый,кæй зæгъын йæ хъæуы,хуымæтæджы афтæ нæ рауад.Латинаг
æвзаджы дзырд зес’ипз амоны "фæрæт’У’хæстон фæрæт,цирыхъ";мив —
дисæг зес’ип Геп та нысан кæны "фæрæтæй марын’У’сæр акъуы —
рын’’.Мырты скондмæ гæсгæ адон баст кæй сты,уый æппындæр
дызæрдыггаг нау.Фæлæ цы хуызы? Зындгонд ахуыргонд В.Георгиев иттæг
раст фыста,зæгъгæ,ацы дзырды географи ноджы уæрæхдæр
у,зæгъгæ.Ахуыргонд бацамыдта,ассириаг "зикшти" æмæ рагон дзуттаг
"зедог" дæр сæ равзæрдмæ гæсгæ баст кæй сты иннæ æвзæгты цы термин
ис,уыимæ.
Чехословакаг ахуыргæндтæ Голуб æмæ Копечни сæ этимологион
дзырдуаты æрхастой цымыдисаг дæнцæгтæ ацы термины тыххæй.Сла —
вянаг æвзæгты рагæй кæй ис,уый ныхасаг нал у.Уæдæ йын ацы æвзæгты
иу уидаг кæй ис — сек,уый дæр бауырнинаг у.Фæлæ раздæр цы дæнцæгтæ
æрхастам,уыдон та ууыл дзурæг сты,æмæ уыцы уидагыл сырæзыдысты
алыхуызон формæтæ.Æмæ уыдон махæн хъуыдыйаг сты.
Англисаг ахуыргонд У.Скит дæр æркаст ацы уидагмæ æмæ равдыс —
та.уый гермайнаг æвзæгты рагæй нырмæ кæй ис,уый.Уæлдай цымыди —
сагдæр у,махмæ гæсгæ,исландиаг дзырд 81д1:пг "лыггæнæг’’.Цæмæдæр
гæсгæ нæм афтæ кæсы,цыма йæ мырон сконд æмæ мидисмæ гæсгæ
алайнагмæ хæстæгдæр лæууы рагон дзуттаг ’зедог.Цы дæнцæгтæ æрхас —
там, уыдон тынг хорз авдисынц,иууылдæр иу нывыл карст кæй
сты,уый.Кæд се ’хсæн цæвæрдæр чысыл мырон хицæндзинæдтæ
ис,уæддæр сæ арæзт иу у:С/Ш — К/Г — Р.Махæн нæ бон фидарæй зæгъын
у:рагон алайнаг хæстон хотыхы ном церхъ/цирыхъ/цæрыхъ/цилхъ/
221
Хъиргьути Фатимæ
силхъ баст у,бирæ æндæр адæмты æвзæгты чи "мбæлы,уыцы терми —
нимæ:славянаг секира/ секыра/сокыра æмæ æндæртимæ,латинаг
5ес'ипз,ассириаг ’зекигги^рагон дзутгаг зедог,исландиаг 31дШг æмæ
æндæртимæ.
Æцæг,уый дæр хъуамæ нæ зæрдыл дарæм.алайнаг термины
рауадгзындгонд скифаг метатезæ:К/Г æмæ Р сæ бынæтгæ баивтой.Ацы
фæзынд,/ома "æмхъæлæсон —Р" сæ бынæтгæ кæй баивтой,уый/ зынгæ
францаг ахуыргонд Эмиль Бенвенист хоны "алайнаг историон фоне—
тикæйы хорз зындгонд миниуæг;абар:рагон братар,друна,три," æмæ
фæстæдæры æрвад,æрдын,æртæ.
Уæдæ иннæ мырты ахастдзинæдтæ дæр алайнаг æвзаджы историон
æгъдæуттыл тынг хорз бадынц.
Ныр нæ ныхас балхынцъ каенæм:алайнаг Нартиадæйы цы церхъ/ци —
рыхъ æмбæлы,уый сæрысуангæй нысан кодта рагон хотых—хæстон
фæрæт.
Хъиргъути Фатимæ
МЕТОДИКОН ÆРМÆГ СКЪОЛАТÆН НÆЙЙЕС
Цалдæр анзи Ирæфи æмæ Дигори районти скъолати райдайæн
кълæстæ математикæ ахур кæнунцæ дигоронау.
Фал æнхæст æрмæг нæййес ахургæнæги къохи.6 —анздзуд
сувæллæнттæ ахур кæнун гъæуй гъазгæй.Нимæдзти рæнгъæ еуæй —
дæсемæ ахургæнгæй.пайда кæнун æнгъезуй æмдзæвгитæй. Ратæлмац сæ
код,та Худæлти Æхсарбек.
Е дин еу,
æви еунæг,
тæнæг
сема листæг.
А бабæй дин дууæ -
Куд кæсуй е нур дæумæ?
Æ бæрзæй е разелуй,
Дууи хузи æрбауй.
Дууи фæсте ба æртсе,
Æрадаруй циргъ ссертæ.
Æртсе—æртиккаг нимседзтæй,
Конд сей дуусе късендзутæй.
222
Публицистикæ
Æртей фæсте ба-иуппар,
Дууæ къахебæл-федар.
Кæсай имæ:раст къела
Æхе дæумæ ку зела.
Фондз ба цума раст æхсирф,
Æ къæдзелæ хæрдмæ серф.
Даруй дæмæ е æ къох,
Хуарз ахурбæл æй æ тох.
Æхсæз ба дин,раст къума,-
Цъасæ дæр си ес иума.
Авдей хузæ дин цоевæг,
Кæрдæгæн ба æ цсегъдæг,
Хуарз хузæ ес хуарз авдæн,
Бухсæн нæййес æ цавдæн.
Дууæ цалхи ба дин аст,
Кæрæдзебæл æнцæ баст.
Цума æхсæз,нæ фараст,
Æ къæдзеж бунмæ раст.
Уой фæсте ба лæууй дæс,
Æнккетемæн æй е гæс.
Разсей ибæл ес лæдзæг,
Æ фæсте ба тумбулсег.
223
Дзуццаты Хадзы—Мурат
Дзуццаты ХаЪзы-Мурат
МАЛИТЫ ГЕУÆРГИЙЫ ПОЭЗИЙЫ ТЫХХÆЙ
Ацы уацтæ сты$ 1920-1930-æм азты ирон
поэзийы тыххæй дыууын азыразмæ цы зонадон-
иртасæн куыстытæ ныффыстон, уыдонæй
хицæн хæйттæ. Ницы дзы аивтон, æрмæст сæ
кæмдæрты фæцыбыртæ кодтон.
ФЫЦЦАГ УАЦ
Национ фольклоры хъæздыг æвæрæнтæй нæ курдиатджын поэттæй
алчи дæр йæхирдыгонау пайда кодта, йе сфæлдыстадон хæс æмæ йын йæ
поэтикон удыхъæд куыд амыдтой æмæ дзы куыд домдтойгафтæ. Поэзийы
дойны басæттынæн фольклор цахæм бæркадджын суадон у (æцæг поэт
æм куы ’ргуыбыр кæн’ы æмæ йын йæ сыгъдæгæй йæ зæрдæйы фæндиаг
куы баназы, уæд), уымæн ирд æвдисæн у Малиты Геуæргийы сфæлдыс —
тад.
Революцийы агъоммæ Геуæрги сæйраджыдæр фыста уырыссагау.
Сылгоймаг æмæ уарзты темæ йæмг æндæр темæтимæ иумæ, ахста зынгæ
бынат. Æмткæй йæ темæтæ, йæ мотивтæ ист уыдысты ирон хæххон
цардæй (йæ чиныг дæр уымæн афтæ рахуыдта — Торские мотивы", 1924),
хорз зыдта ирон цард, ирон æгъдæуттæ, йрон адæймаджы психологи,
фæлæ сыл фыста, уырыссаг поэттæ (æмæ уæлдайдæр Лермонтов) Кав —
казыл куыд фыстой, афтæ, ома фыста, кавказаг адæмты цард æвдисынæн
уырыссаг поэзийы цы традицитæ уыд, уыдонмæ гæсгæ æмæ уыдон
фæзмгæйæ. Æмткæй йын хорз аргъ кодтой йе ’мдзæвгæтæн, фæлæ йын
уыциурæстæг амыдтой, зæгъгæ, уырыссаг поэзийы сæ ахадындзинад
бирæ нæ уыдзæн æмæ хуыздæр бакæнид, йæхи æвзагыл фыссын куы
байдаид, уæд.
Дзырд ууыл нæу, кæцы æвзагыл хуыздæр у фыссын — уырыссагау
æвииронау. Æвзæгтæй хæрзтæ æмæ æвзæртæ нæй, алы адæмæн дæр се
’взаг зынаргъ æмæ уарзон у. Дзырд ууыл у, цы, куыд æмæ цæуыл фыссы
поэт, æмæ уыцы "цы,куыд æмæ цæуыл", йæ уды фæлтæрддзинад, иæ
курдиат, йæ дæсныйад кæцы æвзагыл. у хуыздæр, арфдæр æмæ тыхд —
жындæр равдисын йæ бон. Ацы фарстмæ кæддæриддæр кæсын хъæуы
конкретон цæстæнгасæй.
Геуæргийæн йæхи зæрдæ æмæ йæхи курдиаты æрдзон рæстдзинад
куыд амыдта, уымæ гæсгæ йæхæдæг аскъуыддзаг кодта æмæ бархийæ,
разæнгардæй, æнувыдæй бæстон æрæвнæлдта йæ мадæлон æвзагыл
224
Публицистикæ
фыссынмæ æмæ рамбылдта — рамбылдта йæ курдиат, рамбылдта йæ
дæсныйад.
Революцийы агъоммæ уырыссаг поэзийыл ахуыр кæнгæйæ, уырыссаг
поэтты фæзмгæйæ æмæ йæхи æмдзæвгæтæ уырыссагау фысгæйæ,
Геуæрги цы фæлтæрддзинад райста, уый йын ахъаз æмæ æххуыс кодта
йæ дарддæры куыстæн, фæлæ ныр суæгъд уырыссаг поэтты комкоммæ
æндæвдадæй, сæ поэтикон нывтæ, сæ ныхасы кондæй æмæ лæмбынæг,
арæхсгæ æмæ дæсныйæ ныккаст йæ ныййарæг адæмы фольклор æмæ
уды æвæрæнтæм, сæ тæлфт, се змæлд, сæ ад æмæ сæ хуызмæ. Раздæр
æм цы романтизм æмæ лиризм уыд, уыдон ныр, йæ мадæлон æвзагыл,
фæтыхджындæр æмæ фæарфдæр сты, сæ аивадон хæрзхъæддзинад
фæбæрзонддæр æмæ фæирддæр.
Поэт фольклоры равзæрста, йæ курдиат æмæ йæ уды æрдзон хъæдæн
æхцондæр, æмбæлондæр, хæстæгдæр, адджындæр чи уыд, уыцы арф,
зæрдæсæттæн, зæрдæцагъаргæнæн романтикон лиризм. Равзæрста йæ,
райста йæ æмæ дзы йæ зæрдæйы уаг æмæ хуызмæ гæсгæ сфæлдыста йæ
уацмыстæ, уыцы нымæцы æмæ сæйраджы — сæйраг, сылгоймаджы
тыххæй цы æмдзæвгæтæ ныффыста.уыдон дæр. Уæлæнгай
æркæсгæйæ,цыма, традицион сты сæ фольклорон хъуыдыгæнынад æмæ
уынынадæй, сæ цардуагон реалитæ æмæ ситуацитæй, фæлæ сын
зæрдæнцойæ, æнæтыхсгæйæ_кæсæн нæй.
Хуымæтæг, рæнхъон, æрвылхаттон хабар — чызг федта сау —
нымæтджын барæджы, бауарзта йæ æмæ нал цух кæны йæ зæрдæйæ, йæ
зондæй (æмдз. "Æлхуйнæ", 1921). Æмдзæвгæ байдайы чызджы мидрито —
рикон, хинымæр сагъæсы фарстæй: "Ци кæнуй, цума, ме лхуйнæ, ку нæ
бал зелуй дзæбæх?" — æмæ нæм уайтагъддæр æвзæры цымыдис чызджы
уавæрмæ, йæ зæрдæуагмæ. Цыдæр кодта æлхуый, дзæбæх нал зилы —
хæдзарон кусæн дзаума цы хъуамæ кæна? Фæлæ хуымæтæг цардуагон
дзаумайы хæдфæстæ цæуы романтикон фæлгонц: "Мæ цæститæбæл
уайунцæ сау нимæт æмæ сау бæх". Иуырдыгæй — æлхуый, иннæрдыгæй
— сау нымæт æмæ сау бæх, — адон æхсæн ныхмæвæрд уыйбæрц нæй,
цас сын ис æмбастдзинад: хуымæтæг у æнахуыр, æрвылбонон — цар —
дуагон у поэтикон —романтикон. Афтæмæй хуымæтæг этнографон реа —
литæ, атрибуттæ æмæ бæрзонд æнкъарæнтæ, фыруæздан, фырнымд
зæрдæуаг,кæрæдзиимæ æмдзу кæнгæйæ, æддæг —мидæг уайгæйæ,
Геуæргийы æмдзæвгæйæн (æмæ æмдзæвгæтæн) дæттынц æнæсайд,
сыгъдæг лирикон хъару. Фыццаг риторикон фарсты фæстæ ("Ци кæнуй,
цума, ме лхуйнæ?..") чызг мах йæ зæрдæмæ куы ’ркæсын æмæ куы
’рыхъусын кодта, йæ зæрдæуагмæ нæ куы бацымыдис кодта æмæ нын
йæ риторикон фарсты аххосаг иумæйæгай куы бамбарын кодтай ("Сау
нимæт æмæ сау бæх"), уæд радзырдта, конкретонæй куыд æрцыд хабар,
хуымæтæг хабар — æлвыста, йæхинымæр цыдæртæ мысыд, сæ цурты
225
Дзуццаты Хадзы—Мурат \
æрбацыд иу бæхджын, æмæ чызг йæ радзырд æххæст нæма фæци, æфтее;
та риторикон фарстæй фескъуыдта йæ ныхас, йæ фыцдаг риторикон/
фарсты лирикон зæрдæуагмæ нæ раздахта, цæмæй уыцы лирикоц;
зæрдæуаг хабарæвдисæг радзырдæй ма фæиппæрд уа, ма ’рбайрох уа,<
уый тыххæй: "Мæ фидбилизæн æ хæццæ цæмæн фæдтæн æз æнгаст?'^
Лæппуйы дыууæ цæсты мидхуд (медходæ) æртгывтой сырх зынгау^
чызджы зæрдæ басыгътой; æмæ та цæмæй лирикон зæрдæуаг ма ферох
уа, ма æрныллæг уа, уый тыххæй риториконæй фæсидт: "Ду ме ’вдесæн,
уо Хуцау!" Чызджы зæрдæ базыр —зыр кодта, разылд йæ сæр, аскъуыд
æмæ æрбадыдæгътæ йе ’лвисинаг. Хабары ныв æмæ чызджы
зæрдæуаджы ныв кæрæдзи ивгæ æмæ кæрæдзиимæ æмдзу кæнгæйæ,
ныронг чызг йæ зæрдæуаг æвдыста риторикон фарстытæ æмæ сидæнтæй,
ныр кæронæй йæ уавæр дæр æмæ йæ зæрдæуаг дæр равдыста тради —
цион —ирон фæлгонцæй: лæппу—барæджы куы федта, уæдæй фæстæмæ
йæ чемы нал у: "Цæведтонгæ ма мæ зæрди сагъд байзадæй сау
хъæма’’.Чызджы уавæр æмæ зæрдæуаг ацы фæлгонцæй схызт йæ куль —
минацимæ.. Махмæ ныр конкретонæй бахъардта чызджы уавæр æмæ
зæрдæуаг, йæ уарзты хъынцъым, йæ мæт, йæ тыхст, æмæ уый фæстæ
æмдзæвгæйы фыццаг строфæ куы фæлхатт кæны, уæд æрмæст
хуымæтæджы композицион амал нæу, хуымæтæджы нæ раздæхы
æмдзæвгæйы райдайæнмæ, — дзырдтæ уыцы дзырдтæ сты,строфæ уыцы
строфæ у, фæлæ, цыма, уыцы дзырдтæ нал сты, уыцы строфæ нал у, —
дывæр, æртывæр фæтыхджындæр се ’ндæвдадон, тæлмæнджын хъару,
æгасæйдæр нæ бакæнынц чызджы æнкъард, романтикон æмæ лирикон
зæрдæуаджы амæттаг. Афтæмæй уыцы зæрдæуаг æмхуызон исынц æмæ
æнкъарынц уыциурæстæг чызг йæхæдæг, поэт æмæ семæ чиныгкæсæг
дæр^
Йæ мид æмæ ие ’ддаг структурæмæ гæсгæ "Æлхуинæ"—мæ хæстæг
лæууы æмдзæвгæ "Кизги зар" (1922). Ам темæ æндæр у — чызгæн
аивгьуыдтой йе ’взонджы бонтæ æмæ æнкъард кæны, мæт кæны,
тыхсы,кæй ацыдысты, уый тыххæй. Æмæ та ам дæр чызг, йæ нымд,,
къæмдзæстыг, сагъæсаг риторикон фарстæй байдайы æргом кæнын йæ
зæрдæуаг:
Ци мин фæцæнцæ
Мæ кизгон бæнпипæ?
Урх, байвадæнцæ
Мæ деденгутæ.
Фыццæг дыууæ рæнхъы риторикон фарст ("Ци мин..?'') йæ уæлвæд’
рахизы аив æвастхъæрмæ ("Уох...")æмæ та нæ уайтагъд йæхимæ
ныббæтты, йæхимæ æркæсын æмæ æрыхъусын кæны чызджы зæрдæуаг.
Ам нæй хуымæтæг—цардуагон æмæ бæрзонд— романтикон ныхмæвæрд
æмæ иудзинад (æлхуйнæ, сау нимæт æмæ сау бæх), фæлæ дзы ис
226
Публицистикæ
фæлгонцон—лирикон параллелизм ("мæ кизгон бæнттæ" — "мæ дёден —
гутæ"). Ахæм параллелизмæй риторикон фарст æнæнхъæлæджы
фæтыхджындæр вæййы аив, уæздан—кæрзгæ æвастхъæрæй. Дарддæр
чызг констатаци кæны йæ уавæр. Чи зоныгуарзты ад банкъардта æмæ
ныр уыцы уарзт нал исг чи зоны, йæ чызгон бонты уарзтмæ æнхъæлмæ
кастис, йахи йе ’рцыдмæ рæвдыдта, буц кодта, æмæ ныр уыцы
æнхъæлмæгаст нал исг чызгон бонтæ аивгъуыдтой, дидинджытæ байва —
дысты æмæ йæм йæ уарзт нал æрцæудзæн — цыфæнды дæр куы нæ
уыдаид, уæддæр чызджы уавæр у æрхæндæг æмæ трагикон:
Неке гъæунцæ
Мæ сау æрфгутæ,
Неке гьæунцæ
Мæ цæстисугтæ.
Йæ хæдфæстæ чызг, цæмæй æмдзæвгæйы сабыр, фæлмас,
æнтьыснæг интонаци æваст ма фескъуыйа æмæ фесхъиуа, уый тыххæй
фæндоны сидæн ("Тæходуй, нана") строфæйы фыццаг рæнхъы не
'рывæрдта,фæлæ дыккаг рæнхъы. Строфæйы фыццаг рæнхъ: "Æстуггин
æфсоргъ", зæгъгæ, куы зæгъы, уæд уый фæстæ сидæн йæхиуыл размæ
цæхгæр нæ рахæцы, — фыццаг рæнхъы фæстæ æмбæхстгондау у, æмæ
афтæмæй фыццаг рæнхъ иннæ рæнхъытæй зына — нæзына кæй
фæхицæн кодта, хъуыдыйады æрдзон фæдфæдылондзинад кæй
фæурæдта, уый, иуæй, иумæйаг интонаци нæ феха^лдта, иннæмæй та —
хуыздæр равдыста чызджы фæндон:
Æстуггин æфсоргъ,
Тæходуй, нана,
Хуцауи дзурдæй
Нур ку фестинæ.
Чызг йæ фæндон, #æ бæллиц куы загъта (фæсденджызты бацагурид
йæ чызгон, сыгьзæрин азтæ), уæд та кæронæй фæлхатт цæуы фыццаг
строфæ. Æмæ та ам дæр хуымæтæджы, механикон фæлхатг нæу. Куы
базыдтам чызджы æрхæндæг уавæр æмæ зæрдæуаг, куы базыдтам чызд—
жы бæллиц æмæ уыцы бæллицы æнæрцæугæ мæнгдзинад (æфсургъ дæр
нæ фестдзæн æмæ йæ чызгон азтæ дæр не ссардзæн, нæ сæ раздахдзæн),
уæд фыццаг строфæ кæронæй фæлхатгондæй стыхджын вæййы
зæрдæйы туггæ ньптæдзыны онг, зæрдæуынгæгæй цæстытæ доны ра—
зилыны онг. Æцæг, фыццæг строфæ кæронæй кæй фæтыхджьшдæр,
уымæн ма фæахъаз иу чысыл ивддзинад: строфæйы дыккаг рæнхъы
номивæг "мæ" ивд æрцыд.æваспсьæр "уо" — йæ æмæ чызг йæхи нал
фæрсы йæ чызгон бонтæй, фæлæ сæм комкоммæ фæсидт, цы мын
фестут,зæгьгæ. Афтæмæй дыууæ æвастхьæры фæд — фæдыл, ана—
227
Дзуццаты Хадзы—Мурат
форæйы æгъдауыл, рацыдысты, риторикон фарст æмæ сидæн баиу сть&
æмæ, ай — гъай, фæтыхджындæр кодтой строфæйы лиризм:
Ци мин фæцайтæ,
Уо, ме ’взонг бæнттæ?
Уох, байвадæнцæ
Мæ деденгутæ.
Зын рахатæн нæу, ацы æмдзæвгæтæн бынтондæр ницы иудзинад ис,|
фольклорон сюжетгæ, типтæ, хъуыдытæ æмæ аивадон амалтæ чи райсы,*
æгæрыстæмæй сæ чи фендæргъуызæттæ кæны дугмæ гæсгæ, йæхимæ
гæсгæ, уыцы авторты уацмыстимæ. Æнæмæнг, Геуæргийы æмдзæвгæтæ
баст сты фольклоримæ, фæлæ уый у тынг интимон, чызгмæ лæпггуйы
сусæг, æмбæхст уарзтæн хуымæтæг цæстæй фенæн æмæ бамбарæн куыд
нæй, ахæм бастдзинад. Уымæ гæсгæ, лæппуйы зæрдæмæ чызгæй ’цы
фæцæуы, лæппуйы зæрдæйы чызг цы уарзт сывзæрын кæны, уый
лæппуйæн йæхи куыд у, афтæ Геуæргийы æмдзæвгæтæ дæр сты йæхи
сфæлдыстад, йæхи оригиналон æмæ хæдбындур уацмыстæ. Комкоммæ —;.
иу фольклорæй цы райста кæнæ фольклормæ гæсгæ кæй фыста,уым — иу
йæ уарзт дæр æргом уыд — йæхæдæг — иу бацамыдта, зæгъгæ, адæмон!
зарæг кæнæ адæмон кадæг у. "Адæми зартæй" — афтæ бафыс — ’;
та æмдзæвгæ "Дзуле" —йы бын (1923) æмæ, æцæгдæр, уый поэты "сусæг/
уарзтæй" райгуыргæ æмдзæвгæтæй хицæн кæны, лиризм дзы къаддæр
ис, чызджы зæрдæуаг дзы лæмæгъдæр æмæ хусдæр у, кæд æмткæй^
романтикон у æмæ дзы поэты аивадон амалтæ уынæм, уæддæр.
Геуæргийы иннæ сылгоймæгтау, Дзуле йæхæдæг нæ дзуры, фæлæ
йын адæм æмæ поэт æмдзæвгæйы фыццаг æрдæджы æвдисынц йæ’
уавæр: Дзулейы зæрдæ нæу æнцой, æхсæвæй — бонæй мæсыгæй кæсы
æддæмæ. "Æлхуйнæ" — йы фыццаг строфæйы хуызæн — риторикон фарст.
æмæ Дзулейы зæрдæхсайгæ уавæры аххос:
Цæбæл æй цума æ хъурмæ,
Ци æрцудæй, ци кæнуй?
Æ бæгъатæр лæг мæсугмæ
Æртæ бони нæ зиннуй.
Æмдзæвгæйы дыккаг æрдæджы Дзулемæ дзурынц (ныстуан —
сидæн),зæгъгæ, дæ дзыккутæ ныттон, дæ лæг фатæй фæмард, нæууыл
лæууы уæлгоммæ æмæ "фид мондагæй йæ комкоммæ хой æ сæргъи ку
зелуй".
Кæй зæгъын æй хъæуы, ам дæр Геуæргийы къухайст бæрæг у, адæмон
зарæгыл бакуыста æмæ йæ сарæзта йæхирдыгонау, йæхи æмдзæвгæ у,
фæлæ уæддæр не ’нцайы йе ’ннæ лирикон æмдзæвгæты æмбæрц. Чи
зоны, Дзуле йæ сагъæс йæхæдæг куы ракодтаид, уæд йæ тæлмæнджын
хъару фылдæр уыдаид. Æз уый тыххæй æнæхъуаджы нæ дзурын, уымæн
228
Публицпспшкæ
огнæ Геуæргийы æмдзæвгæты сылгоймæгтæ сæхæдæг сæхи номæй кæй
дзурынц, уымæн егъау поэтикон ахадындзинад ис. Сылгоймаг æм йæхи
ломæй кæй дзуры, уый дæр æвдисæн у, Геуæрги адæмон лиризммæ
хъæрцхъус кæй уыд, йе спецификæйы ад ын тынг кæй æнкъардта, йæ
съаруйы абузæн æмæ ратæдзæн ын бæлвырд кæй æмбæрста, уымæн.
Зындгонд у, ирон адæмон историон — хъайтарон зарджыты кæрæй —
кæронмæ хъары уæззау трагизм æмæ тыхджын лиризм. Хъайтар —
нæлгоймаг мæлгæйæ кæнæ мардæй куы кæны йæ хабæрттæ, куы дзуры
лæ хъысмæты тыххæй, куы сиды йæ мадмæ кæнæ йе ’ннæ хиуæттæм, йе
мбæлттæм кæнæ йе знæгтæм, уæд æм æнцад —æнцойæ хъусæн нæй.
Уыцы трагизм æмæ лиризмæн ис тызмæг, карз, хиуылхæцгæ,
лæджыхъæдджын æмæ эпикон ахаст. Æндæрхуызон у ирон адæмон
юэзийы сылгоймæгты трагизм æмæ лиризм. Сылгоймаг йæхи номæй куы
оайдайы йе ’намонд хъысмæты тыххæй кæнæ æндæр искæй тыххæй дæр
дзурын, ;уæд дыз— дызгæнгæ, бар —æнæбары ссудзынц æмæ сдудынц
зæрдæйы уидæгтæ суанг сæ лыстæгдæр цъуппытæ æмæ тæгты онг.
Хуымæтæджы нæу, ирон адæмон поэзийы иууыл лирикондæр кæй сты
сылгоймæггы зарджытæ (зæгъæм, "Софиайы зарæг") æмæ сылгоймæгты
хъарджытæ. Æз ныхæй — ныхмæ не ’вæрын нæлгоймæгты лиризм æмæ
сылгоймæгты лиризм (уый æнæхъола ми уаид), се ’хсæн ис бирæ
æнгæсдзинæдтæ, æмткæй сæ раттæг у иу зæрдæ — ирон адæмы зæрдæ,
фæлæ сылгоймæгты лиризм зæрдæмæхъаргæдæр кæй у, уый,
æвæццæгæн, гуырысхойаг никæмæн у.
Геуæрги йæ иу æмдзæвгæ "Кизги зар" хоны, фæлæ æцæгæй йе
’мдзæвгæтæ сты хъарджытæ. Æцæг, цæмæй ма фæрæдийæм, уый
тыхЗсæй, алкæддæр зæрдыл дарын хъæуы адæмон лиризм æмæ поэты
лиризмы æхсæн бастдзинад æмæ хицæндзинад. Геуæргийы сылгоймæгты
лиризм у индивидуалондæр, фæлмæндæр, уæздандæр. Адæмон поэзийы
сылгоймæгтæ æмæ поэты сылгоймæгтæн, сæ трагикон уавæр æмæ
зæрдæуаг æвдисгæйæ, сæхи тыххæй сæхи номæй дзургæйæ, иухуызон
нæу сæ хъæлæсы хъæр, сæ интонацийы къæпхæн, сæ ныхасы хъæд.
Иутæм бæрзонддæр æмæ æгъатырдæр у, иннæтæм — ныллæгдæр æмæ
барондæр, иутæм хъæбæрдæр æмæ цæхгæрдæр у, иннæтæм —
фæлмасдæр æмæ сабырдæр. Адæмон лиризмы цы карз, мæстджын,
фыдæххæл æлгъыстытæ ис, уыдонæй Геуæргийы лирикæ сæрхызт у.
Поэт йæхæдæг кæй нæ дзуры йæ сылгоймæгтæм, йæ ахаст сæм
комкоммæ, лæгæи — лæгмæ кæй не ’вдисы, уымæй мыййаг йæхи иуварс
нæ ласы сæ уавæр æмæ сæ сагъæсæй, мыййаг "объективистон
нывгæнæджы" бынаты не ’вæры йæхи, ницы хæс æнкъары сæ разы æмæ
сын ницæмæй у баххуыс кæнын йæ бон. Ам хабар æндæрхуызон у.
Сылгоймæгтæ сæхи номæй дзургæйæ, се ’рдзон æмæ сæ традицион
уагмæ гæсгæ, арфдæр æмæ тыхджындæр æргом кæнынц сæ уавæр æмæ
229
Дзуццаты Хадзы—Мурат
сæ зæрдæ, сæ хъынцым æмæ сæ сагъæс, сæ тухи æмæ сæ уарзт, сæхЦ
номæй дзургæйæ, тыхджындæр кæнынц æмдзæвгæты лиризм æмак
тынгдæр хъары сæ хъысмæт чиныгкæсæгмæ, æмæ уыциурæстæг Геуæрги-
— поэт — гуманист — йæ сылгоймæгтимæ у æмсагъæс, æмдыхст, æмуарзт,*
кæд сылгоймæгтæ сæхи номæй дзурынц, уæд дзурынц Геуæргийы номæй*
дæр, сылгоймæгты лиризм у поэты лиризм, сылгоймæпы хъарæг у поэты
хъарæг. |
Поэты сылгоймæгты хъарæг адæмон хъарджыты хуызæн кæй у æмæ
кæй нæу, сылгоймæггæн сæхи хъарæг кæй у æмæ поэты хъарæг дæр кæй|
у, ууыл дзурæг у æмдзæвгæ "Скъавди гъарæнгæ" (1924).Ам дæр, иннæ!
æмдзæвгæтау, чызг дзуры йæ уавæры тыххæй æмæ æхсæнмæ—хсæнты,]
хабæрттæ дзурын фæуадзгæйæ, фæуромгæйæ, æвдисы йæ зæрдæуаг.!
Аскъæфтой йæ сау бæхджынтæ, фæхæссынц æй æмæ — йæ унæргъгæ
ныхас йæхи тыххæй: "Ци унгæг дæн, ци, ме ’рхунæй", стæй йæ!
тæригъæддаг риторикон фарст: "Нанамæ мин ка бауайа, бабай цирт мик
ка бахуайа?" Йе ’фсымæр цъалайы хуыссы мардæй (æвæццæгæн,?
скъæфджыты раз æрлæууыд æмæ йæ амардтой), йæ чындзхонтæ нæ!
зынынц йæ хъæрмæ, йæ фæрдгуытæ, йæ болат кæрдæн, йæ судзин
баззадысты æнæфснайдæй, æмæ та йæ риссаг риторикон фарст: "Нур меа
’ной, ме ’ной æнгартæ куд кæндзæнæнцæ мæ зартæ?" Йæ ныййарæг мады;
ныууагьъта дзæгъæлæй, æмæ та — риторикон фарст: "Ци кæндзæнæн,?
ци, ме ’нкъарди, мæ ниййерæгæй идарди?" |
Æз дзырдтон, "Æлхуйнæ" æмæ "Кизги зар" — ы фыццаг æмæ фæстаг|
строфæты фæлхагтæн цахæм ахадындзинад ис, уый тыххæй. Фæлæ’
къаддæр æрхъусдаринаг не сты алыхуызон æндæр фæлхаттытæ: "Ци<
кæнуй, цума, ме ’лхуйнæ?" (фарстон дзырдты дывæр фæлхатт), "Неке]
гъæунцæ мæ сау æрфгутæ, неке гъæунцæ мæ цæстисугтæ" (анафорон!
фæлхатт), "Ци æрцудæй, ци кæнуй?" (синонимон фæлхатт), "Уæй Дзуле,!
Дзуле, ниттонæ..." (сидæны дывæр фæлхатт), "Ци унгæг дæн, ци, ме"
’рхъунæй", "Мæ бони радæ, мæ радæ", "Ныр ме ’ной, ме ’ной æнгартæ"
æмæ а. д. Адон, хицæнæй рафысгæйæ, цæсты уадиссаг ницы ахадынц/
фæлæ контексты (уæлдæр æй федтам, конкретон анализ сын куы
лæвæрдтон, уæд) тынг цырын кæнынц æмдзæвгæйы эмоциондзинад æмæ
лиризм. Æмдзæвгæ "Скъавди гъарæнгæ" — йы дæр фыццаг дырæнхъоя
("Цъæх зæлдæбæл сау бæхгинтæ — еугурæй дæр арцæгинтæ") фæлхатт
цæуы кæронæй, фæлæ ам, иннæ æмдзæвгæты хъауджыдæр, композицион
амалæй дардлæр (чызджы кæй фескъæфынц бæхджынтæ, уымæй
дарддæр) уæлдай хъару нал райста. Уый хыгъд æмдзæвгæйы ис иу
фæлхатт — алы дырæнхъы фæстæ дæр чи цæуы, се ’хсæЯ
зæрдæскъуынгæ сидæн æмæ удхары фарст, уæззау хъарзт æмæ фыдохЫ
дзынæзтау чи хъуысы, уыцы рефрен: "Уох, æна, ци кæнон..."
230
Публицистикæ
Рефрентæ, фæлхаттытæ, риторикон фарстытæ, сидæнтæ æмæ æндæр
ахæм аивадон амалтæ поэзийæн иумæйаг сты, фæлæ сын иуæй —иу
поэттæм ахæм ахадындзинад вæййы, æмæ сæ аналитиконæй, логикинæй
райхалай æмæ бамбарын кæнай, уымæй тæрсгæ дæр кæныс, — мыййаг
сын, нæ дæ фæнды, афтæмæй, сæ аивадон фидауц гуымирæй куы
равдисай, куы сæ фенад кæнай чиныгкæсæгæн. Чи зоны, ахæм
æмдзæвгæтæ хъæуы рафыссын æмæ уыдон тыххæй иумæйагæй дæ
тæлмæнтæ зæгъын, фæлæ литературæиртасæгæн уый гæнæн нæй, æмæ
сæ бар —æнæбары хъуамæ анализ кæна. Ахæм æмдзæвгæтæ ис Нигер,
Цомахъ, Илас, Мысост æмæ ма, чи зоны, æндæр поэттæм дæр. Уыдон
нымæцмæ хауынц Малиты Геуæргийы лирикон æмдзæвгæтæ дæр.
Геуæргийы æмдзæвгæтæ йæ дуджы конкретон —революцион
æцæгдзинадимæ комкоммæ баст кæй нæ уыдысты, уый нæ иуæй —иу
фысджыты гуызавæйы æппæрста æмæ сæ фаудтой. Хъуылаты Созыры —
хъо ранымадта Хетæгкаты Къостайы "Хетæг", Брытьиаты Елбыздыхъойы
"Амран", Гæдиаты Цомахъы "Царды уæз", уыдонимæ Малиты Геуæргийы
æмдзæвгæтæ дæр, æмæ сæ загъта, зæгъгæ, "сты национ романтизмы
уацмыстæ." Фыццаг æркæсгæйæ, нырыккон чиныгкæсæгæн ам, цыма,
мæгуырауæй ницы ис — Геуæргийы æмдзæвгæтæ æцæгдæр сты национ
æмæ романтикон. Фæлæ хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ "романтизм",
уæлдайдæр "национ романтизм", УПФА—йы теоретикты цæстæнгасмæ
гæсгæ, 20 — 30—æм азты уыд æфхæрæн, сæрдзæвæн термин.Уыдон ны —
мадтой, зæгъгæ, романтизм æмæ идеализмы ’хсæн хицæндзинад нæй,
романтизм у "æцæгдзинад мистификацигæнæг", фæливæг æмæ зы —
гъуыммæгæнæг, стæй ма — иу æм ноджы эпитет "национ" куы бафтыдтой,
уæд уый та афтæ æмбарын хъуыд, зæгъгæ, ис сын националистон ахаст.
Уымæ гæсгæ Геуæргийы "национ романтизмы уацмыстæ" дæр, Хъуылайы
фырты хъуыдымæ гæсгæ, уыдысты æцæгæлон советон ирон литера —
турæйæн. Ахæм аргъ сын кодта Гулуты Андрей дæр, уыдта дзы "упадоч —
ничество и мистика".
Ахæм хуызы Геуæргийы фауынæн ницы бындур ис, УПФА æмæ
æндæр литературон къордты "схемæтæ" æмæ "программæты" рæдыд
æмæ иувæрсыг позицитæй сæм куы нæ кæсæм, уæд. Геуæргийы
æмдзæвгæтæ кæд царды революцион змæлд æмæ рæзт комкомммæ не
’вдисынц, уæддæр иппæрд не сты 20 —æм азты æцæгдзинадæй.
Бæгуыдæр, традицион С1Ъ1, фæлæ поэты æмдзæвгæты сылгоймæгтæ цы
2 Журнал "Фидиуæг", 1930, N 11-12, 81 фарс.
3 Газета "Пролетарий Осетии", 24 марта 1933 г.
231
Дзуццаты Хадзы—Мурат
хæдзары зылдтытæ æмæ митæ кæнынц, цы цардуаджы реалитæ æмæ дзы
атрибуттæ ис, уыдон 20 —æм азты æнæхарактерон нæ уыдысты ирон
зæхкусæг адæмæн, уæлдайдæр дард хæххон хъæуты цæрджытæн, поэт
сæхи номæй кæй дзурын кодта, уыцы сылгоймæгтæн. Арæх æмæ тыхд —
жын уыдысты чызгскъæфт, ирæд æмæ æндæр ахæм фыдæгьдæутгæ."
Уадз, ма уæд Геуæргимæ сидтытæ, лозунгтæ, пропагандистон — публи —
цистон плакатгæ сылгоймаджы сæрибары тыххæй, фæлæ цымæ скъæфты
трагеди Геуæрги куыд æвдисы, афтæмæй нæ сиды адæмы намысмæ,
цæмæй бамбарой сылгоймаджы зын уавæр æмæ фесафой се ’хсæнæй
уыцы антигуманон æгъдау! Геуæргийы романтикон лиризм гуманистон
кæй у, уый йын дæдты канд национ нæ, фæлæ ма интернацион ахадынд —
зинад дæр.
Геуæргийы æмдзæвгæтæн æмткæй сæ аивадон конд, сæ сæйраг
миниуджытæ раст бамбæрста æмæ рафæлгъуыдта Тыбылты Алыксандр.
"Облеченные в изящную форму стихотворения Малиева проникнуты
неподдельным искренним чувством, полным неуловимой прелести и гра —
ции", — фыста Алыксандр æмдзæвгæтæ "Æлхуйнæ" æмæ "Кизги зар" —ы
.тыххæй. "Женственная", зæгъгæ, критикахæм эпитет радта Геуæргийы
музæйæн. 4
Дзырд дæр ыл нæй, Геуæргийы музæ уæздан æмæ фидауцджын,
"сылгоймагон" (кæнæ "сылæгон") æмæ грациозон, романтикон æмæ ли —
рикон кæй у, уый сæйраджыдæр цæуы поэтæн йæхицæй, йæ курдиаты
æрдзон хъæдæй. Фæлæ ма уый кæнгæ у, поэты музæ цы мæрыл райгуырд,
схъомыл æмæ сырæзт, уымæй дæр, ома адæмон лирикæ æмæ дыгурон
æвзагæй дæр. Æнæ уыцы мæр бамбарæн нæй æмæ раст аргъ скæнæн
нæй Геуæргийы поэзийæн, уымæн æмæ органиконæй баст сты
кæрæдзиимæ. Тыбылты Алыксандр нысан кодта, зæгъгæ, дыгурон
æвзагæн ис "красивые", "архаические женственно — мягкие формы".
Уыцы "сылæгдзинад" (женственность) арæх бæлвырд кодтой дыгурон
адæмон зарджыты дæр: "Песни дигорские нежнее, мягче, можно сказать,
женственнее иронских. Еще бы немного, и песня из эпической или
бытовой могла бы превратиться в чистую лирику одиноко тоскующей
души" . Дыгурон æвзаг æмæ дыгурон адæмон лирикæйы уыцы уæдзан,
"сылæг", фæлмæн, лирикон комытæф, мады æхсырау, «ахъард —
4 Тибилов А. А. Литературпый сборник "Малусæг". — Известия ОсНИИК,
вып.1, стр. 506.
5 Тибилов А. А. Единый литературный язык. — Известия ОсНИИК, вып. 1, стр.
125.
6 Мамулов П. Б. Осетинская народная музыка. — Известия ОсНИИК, вып. 1,
232
Публицистикæ
та Геуæргийы музæйы къабæзты æмæ йын бæрæг кæны канд йæ ро —
мантизм æмæ лиризм нæ, фæлæ ма йæ музыкалондзинад дæр. "Она (ома
уыцы музыкалондзинад. — Дз. X.) уникальна в дигорской поэзии, —
фыссы Абайты Вассо. — Именно Малиев, и только он, сумел раскрыть и
показать во всей полноте, какие красоты ритма, напевности, свободного
плавного течения таит в себе дигорская речь". Æмæ дарддæр: "Раньше
чем доходит до сознания их (ома æмдзæвгæты. — Дз. X.) смысл, они уже
покоряют своим чарующим ритмом и звучанием".
Афтæмæй дыгурон æвзаг æмæ дыгурон адæмон поэзийы сусæгдзинад
æмæ йæхи, сæрмагонд курдиаты сусæгдзинад Малиты Геуæрги
кæрæдзийæн хицон, тугхæстæг кæй скодта æмæ сæ йæ уацмысты
арæхстджынæй, дæсныйæ кæй равдыста, уый йын радта хæдхуыз,
хæдбындур æнæиумæйагдзинад.
1974
ДЫККАГ УАЦ
Малиты Геуæрги 1923 азы ныффыста поэмæтæ "Дууæ фиййауи" æмæ
"УæхадæгифуртмингийГуйман".Ныффыста, зæгъгæ,æххæстрастныхас
нæу, — растдæр уыдзæн: литературонæй бакуыста зындгонд фольклорон
сюжеттæ. Афтæ кæй у, уымæ гæсгæ сæ Геуæрги йæхæдæг йе ’ннæ
поэмæты рæнхъмæ нæ хаста, мыхуыры сæ куы уагъта чиныгæй, уæд сæ
рахицæн кодта иннæтæй, сæ дæлсæргæндтæй сын амоны, зæгьгæ, сты
дыгурон кадджытæ, ома сæ райста адæмон сфæлдыстадæй. Сæ фольк —
лорон варианттимæ сæ фæрсæй — фæрстæм куы æрæвæрæм, уæд
хуымæтæг цæстæй дæр рахатæм: сæ сюжеттæ, сæ ситуацитæ (суанг
чысыл деталты онг) сты æнгæс, æмхуызон. Æгæрыстæмæй се
’мдзæвгæамад дæр райстой адæмон сфæлдыстадæй, номхуындæй "Сау
хохы фиййауы зарæг"—æй (уым: "Сау хохы фиййау Урс хохмæ дзуры,
Уадындзæй зары", Геуæргимæ: "Бæргæ ниццæгъдуй И Уази фиййау Æ
даргъ хæтæлæй").
Дыууæ поэмæйы дæр цымыдисаг уымæй сты, æмæ сыл Геуæрги
бакуыста йæ дуг æмæ йæхимæ гæсгæ, йæхи цæстæнгас æмæ йæхи
идеологимæ гæсгæ. Уазы фиййаумæ куы ссыдысты Биаслантæ дыу—
стр. 367.
7 Абаев В. И О Георгии Малиеве. — Малити Геуæрги. Ирсеф. Уадзимистæ ирон
семæ уруссаг æвзсегтæбæл. Дзсеуджыхъсеу, 1973, 11 фарс.
8 Уый дсер уым, 14 фарс.
16 Ирæф №2
233
Дзуццаты Хадзы—Мурат
уадæсæй, уæд ын Сау хохы фиййау куыд бацамыдта, афтæ бакодта:
аргæвста сын йе стыр сау сæгъ, сæ хæрды уысм фосмæ радугъ кæны, аг
ракъуыры йæ къахæй æмæ Биаслантæ фæцагъды вæййынц тæвд басæй.
Чи зоны, адæмон вариантты (цалдæр варианты сты) æлдæртты мæлæты
аххос ("йæ фыд сын марг у, йæ бас сын хос у") хуыздæр мотивировкæгонд
у, фæлæ Геуæргийæн, æвæццæгæн, йæ къух нæ арæзта, Биаслантæн
сæгъы фыд марг цæмæн у, йæ бас та — хос, уый фаг бæрæг кæй нæу,
уый тыххæй. Геуæргийы фæндыд, цæмæй уазджыты мæлæт реалис —
тондæр уыдаид, фæлæ, адæмон вариантты æбæлвырддзинад иуварс
кæнгæйæ, фаг уырнинаг нæ рауад йæхи верси дæр — дыууадæс лæджы
тæвд басæй нæ амардаиккой. Фæлæ дзы сæйраг уый нæу. Сæйраг уый
у, æмæ Биаслантæ, адæмон вариантты куыд у, афтæ Уазы фиййауæн йе
’рвадæлтæ не сты, уымæ гæсгæ сын сæ тæригъæд райсынæй кæй тæрсы,
уыцы момент Геуæрги аиварс кодта. Адæмон вариантты уазджытæн сæ
кæстæр басæй кæй схуыпп кодта, удæгасæй кæй баззад æмæ фиййауы
лсæй амары, уыцы момент дæр Геуæрги аппæрста, уымæн æмæ йын
сæйраг у æлдæрттыл мæгуыр фиййауы уæлахиз. Зындгонд фольклорон
ситуаци рухс кæны поэтæн йæхи рухсæй, поэт фиййауы дзыхæй хæссы
йæ тæрхон адæмы æфхæрджытæн: "Мæгур адæмæн тухгæнæгæ кæ уа,
йе де уазгуотау фудвæндаг фæууа... Нур йеци исæфт фæди фæдмæ дæр
нæ тухгæнгутæн дæнцæн байзайа! Нур уоци коймæ и Биаслантæн хауæг
бæласау сæ нифс басæтта!"..
Гуыйманы тыххай адæмон кадджытæй (уыдон дæр цалдæр варианты
сты) фыццаг хатт (1913) спайда кодта Багъæраты Созыр (поэмæ "Дууæ
æрдхуарди"). Æмткæй сюжет нæ аивгæйæ, Созыр архайд ахаста Нарты
дугмæ. Ныхасы адæм дис кæнынц: цæмæн бады мигъ урс хохыл æмæ цæй
нæрын хъуысы? Бæрæггæнæг ацыд Гуыйманы æрдхорд Дзæуæг. Рагæй
йæм хæлæг кодта æмæ йæ мæнгардæй коммæ фесхуыста. Гуыйманы
куыдз Селæн зыдта хабар, стæй ма Гуыйман мæлгæйæ æвдисæнтæ
бакодта хур æмæ тæгæрæй. Дзæуæг бацæры Гуыйманы усимæ. Усæн
йæхи фæндыд, цæмæй Гуыйман фесæфа æмæ йæ лæг суа Дзæуæг.
Афæдзы хисты бон Дзæуæджы къусмæ æртахстысты тæгæры сыфтæртæ.
Адæм базыдтой æцæгдзинад, Селæн адæмы раз Дзæуæджы ныргæвста.
Адæм Селæнæй баззадысты бузныгæй, фæлæ ус абонмæ дæр у
тæрхойнаг, худинаггаг. Афтæмæй, адæмон вариантты хъауджыдæр,
Созыр, иуæй, Гуыйманы архайд ахаста нæртон заманмæ, иннæмæй та —
Гуыйманы усæй скодта фыдгæнды хайадисæг. Адæмон вариантты ус
æцæгæй смой кæны йæ лæджы мæнгард æрдхордæй, фæлæ æцæгдзинал
куы базоны, ’уæд йæхæдæг райсы йæ лæджы маст — йе знаджы
ныррæхойы хъамайæ æмæ ацæуы йæ цæгатмæ.
Ацы хицæн цауыл амад у Геуæргийы уырыссагау фыст романтикон
балладæ "Местъ" (1915). Абырæг Измаил æрыгон Гиданнæйæн йæ лæ!
234
Публицистикæ
Гурийы амæлæты афæдзы бон æргом кæны йæ уарзт, фæлæ уъщы
рæстæджы Гурийы æвдисæн — тулдзы сыфтæр æрбатахт къæсмæ, зын —
дысты йыл туджы æртæхтæ. Измаил Хуыцауы барвæнд бамбæрста,
загъта, зæгъгæ, Гурийы марæг йæхæдæг у. Æмæ — "сверкнул Гиданнин
’взор злорадно — и глухо вскрикнул Измаил: дух мести черной беспощадно
во грудь кинжал ему вонзил". Ам нæй, Измаил цæмæн амардта Гурийы,
уый аххос (хæлæг), нæй дзыг йæ усмæ йын кæй хъавыд, уыцы момент
дæр, æрмæст æй нæ бон у, æмæ (адæмон мотивировкæ кæй зонæм, уымæ
гæсгæ) гæзæмæ хатæм Измаилы зæрдæргомгæнæн ныхасæй. Балладæйы
закъæтгæм гæсгæ, алцыдæр, цыма, æрцæуы æнæаххосæй. Геуæрги нын
раныв кодта ахæм æвирхъау цау, мах дисы чи бафтауа, чи нын нын —
къуысын кæна нæ зæрдæ. Уыцы эффект йæ къухы куы бафтыд, уæд æваст
фæурæдта, фæлыг кодта йæ таурæгъхæссæг ныхас.
Гуыйманы кадджыты сюжетмæ дыккаг хатг йе ’ргом куы скодта
Геуæрги, уæд ын йæ адæмон бындур æнæивгæ ныууагъта. Биаты Хъасбол
йе ’рдхордмæ хæлæг кæй кодта, уымæ гæсгæ йæ коммæ фесхуыста.
Селæн хъæргæнæг фæци Гуыйманы мадмæ. Геуæрги бынтондæр аиуварс
кодта æрдзы мастисæн мотив — нæ дзы сты хур æмæ тæгæры
сæфтæртæ.Йæ хицауы туг нæ райсы Селæн дæр. Аиуварс кодта, Гуый —
маны усмæ Хъасбол кæй хъавы æмæ йæ кæй ракуры, уый дæр. Геуæрги
Гуыйман æмæ Хъасболы ахастытæн нæ радта социалон мотивировкæ
дæр, — фольклорон хæрзæгъдау æмæ этикон æмбарынады арæнтæй
æддæмæ Нæ хизынц (адæймæгтæ архайынц, сæ митæ кæнынц сæ соци —
алон, къласон æмæ национ бæрджытæм гæсгæ нæ, фæлæ се ’рдзон
бæрджытæм гæсгæ: хорз, æвзæр, раст, зылын, хæлæг, хъæбатыр, тæппуд
æмæ æндæр бæрджытæм гæсгæ, сæ адæймагон бæрджытæм гæсгæ).
Хъасболы архайды сæйраг у хæлæг: Гуыйман у хорз, хъæбатыр цуанон,
адæмы уарзон, æз ахæм нæ дæн æмæ йæ хъуамæ амарон, цæмæн хъуамæ
уа исчи мæнæй хуыздæр æмæ номдзыддæр!
Фæлæ фольклоры "æрдзондзинад" æнæбахъыгдаргæйæ, Геуæрги
уæддæр равдыста йæхи "идеологон æгъдау". Адæм сæхæдæг, æнæ искæй
æххуысæй æмæ амындæй фæгуырысхо сты Хъасболыл, фæсидтысты йæм
æмæ йын æргомæй загътой, зæгъгæ, топпы фат (нæмыг) фехсдзыстæм
æмæ кæд дæ фыдбылызæй ницы ’рцыд, уæд фæстæмæ раздæхгæйæ
дæуыл не сымбæлдзæн. Фехстой топпы фат æмæ фæстæмæ куы раздæхт,
уæд Хъасболæн йæ тæккæ сæры ныссагъд æмæ фæмард. Афтæмæй æрдз
(хур, тæгæры сыфтæртæ, Селæн) нæ, фæлæ адæм сæхæдæг сты
тæрхонгæнæг æмæ æнæаххос лæджы мастисæг, адæм сæхæдæг бæрæг
кæнынц сæ астæу хорз дæр æмæ æвзæр дæр, раст дæр æмæ зылын дæр.
Ацы хъуыды æмзæл, æмуд уыд Геуæргийы "идеологон æгъдауимæ": адæм
къуамæ уой сæ хъысмæты хицау, иумæйаг тыхтæ æмæ зондæй аразой
16*
235
Дзуццаты Хадзы—Мурат
сæ цард, сæ тох æмæ сæ куысты сæр сæвæрой рæстдзинад æмæ гума —
низм.
Геуæрги, фольклорон æрмæгæй пайда кæнгæйæ, адæмы ахадындзи —
над, сæ тох æмæ сæ куыст æмткæй, сюжетонæй равдисыныл нæ архайдта,
фæлæ йæм адæм сты цаутæн аргъгæнæг, активонæй æргом кæнынц сæ
ахаст, сæ цæстæнгас алфæмблай дунемæ, хицæн адæймæгты æгъдау æмæ
архайдмæ. Уымæ гæсгæ Геуæрги йæ ’ргом скодта эпикон—хъайтарон
уацаукæнынадмæ нæ, фæлæ романтикон — хъайтарон æвдисынадмæ.
Адæмон сфæлдыстады æнахуыр, диссаг ситуацитæ, хъайтартæ йын уы —
дысты цымыдисаг æмæ уарзон, уæлдай тынгдæр ын дзуапп лæвæрдтой
йæ курдиаты индивидуалон здæхтæн — романтикон —лирикон здæхтæн.
Адæмон сфæлдыстады романтикон æрмæг æмæ уырыссаг романтикон
поэмæйы (уæлдайдæр Пушкин æмæ Лермонтовы поэмæйы)
фæлтæрддзинадæй пайда кæнгæйæ, Геуæрги сфæлдысва йæхи роман —
тикон поэмæ.
Адæмон хæрзæгъдау æмæ этикон темæйыл амад у Геуæргийы поэмæ
"Дзандзирахъ" (1927). Фольклорон зарджыты Дзандзирахъы лæгТемы —
саты Айдар ацæуы балцы афæдзы æмгъуыдмæ (кæнæ хоскæрдынмæ),
Дзандзирахъмæ æрцæуы йæ къухылхæцæг Муалсаты Артуд. Иу варианты
йын батых кодта, Дзандзирахъ йе ’фхæрд нæ бабыхста, йæ сæрмæ йæ не
’рхаста æмæ йæхи доны баппæрста. Æндæр варианты — йæ марæг у Артуд
(æвæццæгæн, тарсти, куы мæ рахъæр кæна, зæгъгæ, æмæ йæ амардта).
Æртыккаг варианты — Дзандзирахъ ком нæ радта Артудæн æмæ йæ куы
зæгъа йæ лæгæн, уымæй тæрсгæйæ, Айдары сардыдта, де ’фсин, дам, дæ
аккаг нæу, хæзгул, дам, бакодта, æмæ Айдар Дзандзирахъы æхсæвы
хидæй донмæ аппæрста. Айдар базыдта Дзандзирахъы рæстдзинад (куыд,
цы амалæй, уый бæрæг нæу) æмæ марды уæлхъус ныззарыд, зæгъгæ,
абонæй фæстæмæ мачи уал рамарæд йæ уарзон æмбалы искæй дзыхы
ардыдæй.
Ацы чъынды, фæлæ драматикон æрмæг райсгæйæ æмæ уымæй
дзæвгар дарддæр ацæугæйæ, Геуæрги ранывæзта хæрзконд æмæ фида —
уцджын сюжет, цауты аххосаг æмæ фæстиуæгæн радта бæлвырд моти —
вировкæ. Æвдæм хатт æрæмбырдысты Къаматæ æмæ уынаффæ кæнынц:
кæм æмæ куыд фесæфт сæ чындз, кæм æй агурой æмæ кæмæн хъарой
сæ тæригъæд? Дзандзирахъы сæрмагонд хъысмæт адæмæн у иумæйаг
сагъæс, адæм сты рæстдзинад агурæг (Гуыйманы поэмæйы куыд у, афтæ),
æмæ куы ссарынц Дзандзирахъы мард, уæд сæм сывзæрд гуызавæ, сæ
зæрдæ фыццагдæр фехсайдта Дзандзирахъы лæг Хъамболатмæ. Ирон
æгъдаумæ гæсгæ, марды цур мæнг дзурæн кæй нæй, уымæ гæсгæ
Хъамболат басаст,зæгъгæ,Къундзайы фырт æй сардыдта, Дзандзирахъ,
дам, у хæзгулдар æмæ йæ амардта. Марды уæлхъус æмæ адæмы раз басаст
йæ фыдгæндыл Къундзайы фырт дæр, æмæ раргом æвирхъау
236
Публицистикæ
фæстиуæджы (Дзандзирахъы мæлæты) аххос: рагæй нымæхстуарзткодта
Дзандзирахъы, æрымысыд мæнг дау, кæд æй, зæгъгæ, Хъамболат арвитид
йæ цæгатмæ æмæ йæ уæд æркæнид йæхицæн усæн.
Адæм ссардтой æмæ базыдтой рæстдзинад, фæлæ тæрхон (Гуыйманы
поэмæйы хъауджыдæр) сæхæдæг нæ рахастой. Æгæрыстæмæй аххосд—
жынтæн æргомæй хуымæтæг уайдзæф дæр нæ бакодтой. Фæлæ уымæй
Геуæрги адæмы ахадындзинад мыййаг нæ фæныллæгдæр кодта, пассивон
роль сын нæ радта. Адæм æппæт сæ ахаст, сæ зæрдæуагæй бамбарын
кодтой аххосджынтæн, зæгъгæ, рæстдзинад у уæ ныхмæ æмæ ныр
уæхæдæг уæхицæн тæрхонгæнæг фæут, æмæ афтæмæй сыххæст уыдзæн
адæмы фæндон, сæ кæнон бакæндзысты адæмы хæрзæгъдау æмæ
этикæйы нормæтæ. Ам Геуæрги романтикон поэмæйы закъæтгæм гæсгæ
алыг кодта уацмысы конфликт: Дзандзирахъы мардæй афæдз куы рацыд,
уæд Хъамболат æмæ Къундзайы фырт амардтой кæрæдзи, романтикон
хъайтартæн куыд фидауы, афтæ. Адæм сыл физикон æгъдауæй не
стæрхон кодтой, фæлæ адæмы хæрзæгъдауы тæрхон сæххæст кодтой
сæхæдæг, адæмы æхсæн цæрыны аккаг кæй не сты сæ дыууæ дæр, уый
тыххæй, кæд сæм аххос æмхуызон нæ хаудта, уæддæр: иу дзы у фындгæнд
æрымысæг, ардауæг, фæсайæг (сæйраг аххосджын), иннæ — фындгæнд
æххæстгæнæг, ардыдыл баууæндæг, сайды фæуæг, æмæ сæ дыууæ дæр,
адæмы хъуыдымæ гæсгæ, хæссынц æмхуызон бæрндзинад. Уымæ гæсгæ
дзы сæ иу се ’ннæйы нæ амардта, фæлæ фесты кæрæдзийы амæттаг.
Цымыдисаг у ахæм хабар. Поэмæйæн йæ райдайæнæй фæстæмæ
уынæм аив деталь: адæм. иугæндзон сты "æд лæдзгуытæ, æд хъаматæ",
фырмæстæй сæ стилынц, æртхъирæн дзы кæнынц фыдгæнд бакæнæгмæ.
Мах æнхъæлмæ кæсæм (деталь нæ йæхæдæг цæттæ кæны ахæм
æнхъæлмæгастмæ), зæгъгæ, адæм рæстдзинад куы базоной, уæд
лæдзгуытæ æмæ хъаматæ сæ куыст бакæндзысты, фæлæ Дзандзирахъы
куы бавæрдтой, уæд ма адæм ахæлиу сты "æд лæдзгуытæ, æд хъаматæ"
æмæ ууыл фæци сæ "аивадон мисси", ууыл балхынцъ вæййы компози —
ционæй поэмæ, æмæ ма йе ’ддэе, чысыл информациау, поэт радзуры
архайды фæстиуæг — дыууæ аххосджыны мæлæты хабар. Адæмы
лæдзгуытæ æмæ хъаматæ цы хъуамæ бакодтаиккой, уый бакæнынц
дыууæ аххосджынæн сæхи хъаматæ.
Поэмæйы цауты аххосаг æмæ фæстиуæгæн ирд мотивировкæ кæй ис,
алцыдæр дзы логиконæй кæрæдзийыл баст кæй у, уый йын дæтты
реалистон бæлвырддзинад, фæлæ уымæй нæ ивы æмткæй йæ романтикон
ахаст. Реалистон элементтæн сæ бон у, æмæ æрганиконæй бацæуой
романтикон поэмæйы сгруктурæмæ, дæдтой йын зæххон уырнинаг хъару
æмæ уыциурæстæг сæхæдæг дæр райсой романтикон уаг, романтикон
уæлвонгдзинад. Уымæй хъæздыгдæр кæны романтикон поэмæйы мидис,
17 Ирæф№2
Дзуццаты Хадзы—Мурат
аивадон ахадындзинад, фæлæ уымæй æмткæй нæ сæфынц жанры
иумæйаг спецификон миниуджытæ.
Романтикон райдайæн — Дзандзирахъ фесæфт, цы йыл æрцыд, кæм
ис? Романтикон сусæгдзинад мах уайтагъд сцымыдис кодта йæхимæ.
Романтиконæй ныззары фыййау адæмы æмбырдмæ, диссаг, дам, федтон
— ’доны фæйлауынц сыгъзæрин сырх дзыккутæ. Стæй поэт романти —
конæй афыссы Дзандзирахъы дзыккуты хъазт доны улæнтимæ ("И
фæлхъæзæнти æнцойк’æ тæгтæ —тæгтæ фæлаунцæ, — уалдзигон хорау
сæ гьазти æнæ дауæ федаутщæ"). Романтикон уавæры бакæны йæ
фыдгæнд Хъамболат: хъамайæ Дзандзирахъы зæрдæ ныррæхуыста æмæ
йын йæ мард хидæй аппæрста ("Куд ниххаудтæй мард и донмæ, уой
æстъалутæ уидтонцæ...' Уой цæхъалтæ кæрæдземæн десæ —дзорæ
фæккодтонцæ"). Романтикон —фæдисон у, цалдæр раны чысыл
фендæргъуызонгондæй фæлхатт чи цæуы, адæмы уыцы портрет: Къа —
матæ тæрхоны бадынц, донмæ ныццæуынц æмæ рахæссынц Дзандзи —
рахъы мард, хистæй ахæлиу вæййынц "æд лæдзгуытæ, æд хъаматæ". Ацьт
деталь, иуæй, æвдисæн у, цахæмдæр æнахуыр, æвирхъау диссаг кæй
æрцыд, уымæн, иннæмæй та — цырын кæны æмткæй поэмæйы роман —
тикон зæрдæуаг. Æмæ æппынфæстаг, кæронæй, романтикон у Хъамболат
æмæ Къундзайы фырты мæлæт. Махæн дзы алцыдæр бæлвырд у, фæлæ
сыл уæд^æр поэт, цæмæй поэмæ тынгдæр фæромантикон уа, уый тыххæй
дзуры æбæлвырдгомау, комкоммæ нæ зæгъы, зæгъгæ, иу дзы уыд
Къундзайы фырт;, иннæ та — Хъамболат, фæлæ — "Й еу хундтой уонæй
Къундзай —фурт, Хъамболат инней худтонцæ". Афтæ ма комкоммæ нæ
за^гъы, зæгъгæ, дыууæ аххосджыны фембæлдысты æмæ кæрæдзи
амардтой, фæлæ — "æвæццæгæн, и фæндагбæл фыдæмбæлæ фæкод —
тонцæ". Бæлвырд хъуыддæгтыл ахæм æбæлвырдгомау, цыма цахæмдæр
æнахуыр сусæгдзйнад у, ахæм хуызы дзургæйæ, поэт кæронмæ æргом
кæны йæ поэтикон уынынад æмæ æвдисынады романтикон манерæ.
Дзандзирахъы хъысмæт бирæ цæмæйдæрты зæрдыл лæууын кæны
Геуæргийæн йæ лирикон æмдзæвгæты чызг — хъайтарты хъысмæт.
Дзандзирахъæн дæр йæ бон уыд, æмæ, уыцы чызджытау, радзырдтаид
йæ сагъæсаг монолог, ракодтаид йæ хъарæг, кæй йыл схахуыр кодтой,
рæстагæй йæ æдзард кæй фæкодтой, уый тыххæй. Поэт ыл романтикон
поэмæйы жанры кæй радзырдта, уый йын къаддæр зæрдæмæхъаргæ нæ
кæны йæ трагеди, йе ’намонд уарзт æмæ мæлæт.
Геуæргийы иннæ поэмæтæн алкæд нæй комкоммæ фольклорон ана —
Логтæ (ома сæ сюжет сын алкæд нæ райсы искæцы зындгонд зарæг кæнæ
кадæгæй), фæлæ уæддэер сæ ситуацитæ, сæ афыстон уаг, сæ хъайтарты
архайд, сæ конфликтты арæзт бирæ цæмæйдæрты стыфольклорон уац —
мысты хуызæн. Ам бафиппайын хъæуы уый, æмæ, чи .зоны, уыцы
поэмæтæн дæр уыд фольклорон варианттæ, фæлæ фыст не ’рцыдысты
238
Публицистикæ
адæмы дзыхæй, чи зоны, Геуæрги сæ искуы фехъуыста æмæ стæй
уыдрнмæ гæсгæ ранывæзта йæ поэмæтæ. Дзырд дæр ыл нæй, фольклорон
уацмыстæ се ’ппæт Дæр сæ рæстæджы æмбырдгонд не ’рцыдысты,
бирæтæ дзы æвæд сæфт фæкодтой, иуæй— иутæ та дзы, гæнæн уыд,
æмæ зындгонд уыдаиккой поэттæн æмæ сæ спайда кодтаиккой, сæхи
уацмыстæ фысгæйæ. Гæнæн уыд, æмæ адæмон сфæлдыстады мотивтæ,
темæтæ æмæ фæлгонцаразæн принциптæм гæсгæ сæхæдæг дæр мысы —
даиккой хæдбар сюжеттæ. Цыфæндыдæр æмæ куыдфæндыдæр куы нæ
уа, уæддæр гуырысхойаг нæу Геуæргийы поэмæты органикон бастдзинад
адæмон сфæлдыстадимæ.
Геуæрги, ивгъуыды темæйыл кусгæйæ, арфдæр æмæ тыхджындæр
æргом кодта адæмы уды хъæздыгдзинад æмæ рæсугъддзинад. Абайты
Вассойы загъдау, "вдохнозенный поэт—романтик и великий мечтатель",9
Геуæрги хъæддыхæй бæлвырд кодта, зæгъгæ, фæллойгæнæг адæм сæ
куыстуарз, сæ хъæбатырдзинад, сæ арæхстдзинад, сæ аивадон курдиат
æмæ сæ бирæ æндæр миниуджытæй хуыздæр сты æмæ бæрзонддæр
лæууынц тыхгæнæг, æввонгхор, эксплуатацигæнæг къордтæй. Кæд арæх
фæллойгæнæг мæгуыртæ физиконæй æлдæртты амæттаг фæвæййынц
(амарынц сæ, алыхуызон фыдмитæ сын бакæнынц), уæддæр æлдæртты
тыхæй тыхджындæр у мæгуырты тых, æмæ уый сбæлвырд кæнынц
мæгуыртæ канд сæхæдæг нæ, фæлæ ма æлдæртты æхсæнадæн сæхи
минæвæрттæ дæр. Хуымæтæджы нæу ахæм хабар, æмæ хъомгæсы фырт
мæгуыр Мæхæмæт æмнон поэмæйы (йæ ныффысыны аз бæрæг нæу) йæ
бакаст, йæ уадындзы цагьдæй кæй басаста ханы сæрыстыр чызг Ги —
даннæйы зæрдæ. Хан равдыста йæ тых — Мæхæмæты саудзыкку сæр
ракъуырдта фæрæтæй, фæлæ Мæхæмæты уды тых тыхджындæр у ханы
физикон тыхæй — Мæхæмæт йæ цæгъдæй чызджы зæрдæйы цы уарзт
райгуырын кодта, уый тыхджындæр у ханы тыхæй æмæ - йæ физикон
æвдисæн — Гиданнæ болат хæсгардæй барæхуыста йæ зæрдæ æмæ
амард.
Ам зындгонд фольклорон ситуаци (чызг амары йæхи йæ уарзоны
амæлæты фæстæ) формалонæй, цыма, ницæмæй аивта, фæлæ ам йæ
идейон мидис бирæ арфдæр æмæ ахадгæдæр у. Гиданнæйы уарзт аб —
страктон уарзт нæу, — Гиданнæйы уарзтæн ис конкретон, хæрзæгъда —
уон — этикон бындур, æмæ кæд Мæхæмæты бон баци Гиданнæйы зæрдæ
басæттын, уæд ханæн та йæ бон нæ баци йæхи чызджы басæттын.
"Басæттын" — ацы дзырд, куыд физикон архайд, афтæ, хауы ханмæ, куыд
9 Абаев В. И. О Георгии Малйеве. —’ Малшгш Геуæрги. Ирæф, 5 фарс.
17'
239
Дзуццаты Хадзы—Мурат
уды архайд, афтæ та — Мæхæмæтмæ. Мæхæмæт басаста Гиданнæйы
"æрдзонæй", æнæтыхмийæ (Гиданнæйы зæрдæ ныццавтой Мæхæмæтæн
йæ рæсугъд хæтæлдзагъд æмæ "йæ фыццаг уынд, йæ фыццаг бакаст", ома
æддаг бакастæй дæр. æмæ мидрæсугъддзинадæй дæр фæцыд йæ
зæрдæмæ). Цымыдисаг у уый, æмæ Гиданнæ йæ уарзт æвдисы йæ
архайдæй дæр (мæсыгæй йæм кæсы, хуры тынау ын срухс кæны йæ
цæсгом) æмæ йæ ныхасæй дæр (æргомæй загъта йæ фыдæн, зæгъгæ, йæ
чызгон зæрдæ Мæхæ^æтæн у нывонд), Мæхæмæт та Гиданнæйы
уарзтæн йæ кой дæр нæ кæны, уарзы йæ æви нæ, уый дæр нæ базонæм.
Мæхæмæты ахæм пассивон уагахаст æмæ Гиданнæйы активон уарзтууыл
дзурæг у, æмæ Мæхæмæт ханы чызгмæ нæ, фæлæ Гиданнæ йæхæдæг
тырны Мæхæмæтмæ, уымæн æмæ рæстдзинад æмæ рæсугъддзинад ис
Мæхæмæты фарс æмæ Гиданнæ слæууыд Мæхæмæты фарс, "æрдзонæй",
барвæндæй йын йæ хъысмæты æмбал йæхи бакодта.
Афтæмæй традицион ситуаци æргом кæны хантæ æмæ мæгуырты
æхсæн социалон конфликты фæстиуæг — кæд Мæхæмæт фæци ханы
амæттаг, уæддæр Мæхæмæт у ханæй уæлдæр. Зæгъæн ис, хан
Мæхæмæтæй исы йæ маст, Мæхæмæт дзы бæрзонддæр кæй у æмæ ханы
чызгæн Мæхæмæты бæрзæнд бæллицаг кæй у, уый тыххæй. Уыцы
мастистæй хан æнхъæл уыд, зæгъгæ, равдисдзæн йе ’гæрон хъару, йæ
уæздандзинад, йæ чызг ын райгондæй баззайдзæн йæ "ханон рæстдзи —
надæй", фæлæ уыцы мастистæй хан æрмæст сбæлвырд кодта, зæгъгæ,
Мæхæмæт у ханæй бæрзонддæр, уымæн æмæ ханы чызг йемæ амардта
йæхи, хан йæхæдæг та — Мæхæмæтæй ныллæгдæр, уымæн æмæ йæ чызг
Мæхæмæты фæстæ ханимæ цæрын йæхицæн аккагыл нæ банымадта.
Поэмæйы адæмы роль, иннæ поэмæтимæ абаргæйæ, чысыл
нымæггонддæр Уг фæлæ йæ уæддæр бæрæгæй æнкъарæм. Хæхбæсты
стонг аз куы скодта, уæд хъомгæсы фырт Мæхæмæт ацыд куыстагур,
искуы хъуамæ æххуырсты ныллæууа æмæ йæ зæронд фыды фæдарынæн
исты.амæлттæ бакæна. Иу хъæуы йын адæмы æмбырд—ныхас бауы^
наффæ кодтой, зæгъгæ, ханы хъæумæ ацу, уый дæ, чи зоны, баххуырса.
Мæхæмæтæн йæхи хъæуы, стæй йын уынаффæ кæм кæнынц ныхасы
адæм, уым социалон дихдзинæдтæ ис æви’ нæ, уый бæрæг нæу, фæлæ
ханы хъæуы ханмæ ис бирæ цагъартæ, кусджытæ. Уыдон активон тых не
сты, Мæхæмæт дæр у уыдон хуызæн. Æрмæст сæ Мæхæмæт уымæй
хицæн кæны, æмæ хорз цæгъдьт уадындзæй (зарæн хæтæлæй), ис æм
аивадон курдиат. Æмæ уыцы курдиат у йæ амондаразæг дæр (бауарзы йæ
ханы чызг Гиданнæ) æмæ йæ амондсафæг дæр (Гиданнæйы уарзты
тыххæй йæ амары хан). Ханы кусджытæ æмæ уыдонимæ Мæхæмæт дæр
пассивон сты, Гиданнæмæ æлдары фырты минæвæрттæ куьг ’рцыдысты,
стæй хан Мæхæмæты куы мары, уæд æмхуызон у сæ архайды сурæт —
фыццаг хатт: "Ци ’й, ци згули йес и хани тургъи? Тарст мулдзугутау
240
Публицистикæ
раледз —баледзæ, гъуди зелæнтæ цæмæн кæнунцæ и тургъи медæг хани
косгутæ?" æмæ дыккаг хатг: "Ци ’й, ци згули йес и хани тургьи? Тарст
мулдзугутау катайтæгæнгæ цæбæл зелунцæ хани косгутæ, хани косгутæ
и тургъи медæг?" Ханы архайдæй разы кæй не сты, тарст кæй сты, стæй
Мæхæмæты марынмæ куы ракæны, уæд катайтæ кæй кæнынц, уымæй
дарддæр сæ ахаст, сæ цæстæнгас не ’ргом кæнынц ханмæ æмæ ханы
архайдмæ. Хан Гиданнæйæн куы зæгъы йæ карз, схъæл æртхъирæн ("Уæ
гъæла кизгай, ду аци бонæ ку фæууиндзæнæ, куд фæууарзунцæ ханти
кизгутгæ гъонгæсти фуртти?"), уæд æм нæ раргом кæны йæ ахаст
Гиданнæ. Уый фæстæ, Мæхæмæты куы амары, уæд хан йæ кусджытæн
ногæй чысыл фендæрхуызонгондæй куы зæгъы йæ карз, схъæл
æртхъирæн, уæд æм сæ ахаст нæ раргом кæнынц кусджытæ дæр. Фæлæ
Гиданнæ ныхасæй цы нæ раргом кодта, уый раргом кодта архайдæй —
йæхи амардта. Уый фæстæ поэт раргом кодта адæмы ахаст дæр сæ
иумæйаг, символон сурæтæй: "Къех райзадæнцæ уæд игъосгутæ, цæвет—
тонгæ ма сайди фæцæнцæ, ’ма фестадæнцæ æмир цавддрртæ". Кусджытæ
æмæ хъусджытимæ ис хан йæхæдæг дæр, æмæ се ’ппæт дæр æваст
бамбæрстой, зæгъгæ, сайд у, мæнг æмæ æнаккаг, æлгъаг у ханы тых, йæ
рæстдзинад, æмæ уыциурæстæг бамбæрстой, зæгъгæ, æцæг æмæ
рæсугьд у, адæймаджы аккаг у Мæхæмæты тых, йæ рæстдзинад. Уыдон
се ’ппæт дæр æвирхъау дисы бахаудтой, уыцы хуымæтæг • рæстдзинад
ныронг кæй нæ бамбæрстой, уый тыххæй, æцæг цавддуртæй хъауджыдæр
хъуамæ ма уой, уыцы рæстдзинад æмбарынхъом чи нæу, уыдон.
Поэмæйы традицион — фольклорон кæрон — Мæхæмæт æмæ Ги —
даннæйы мæлæт — Геуæрги афтæ сбаста уацмысы иумæйаг
мидæзмæлдимæ, социалон конфликтимæ, æмæ дзы раргом кæны ахсд—
жиаг идея — æфхæрджьггы.æгъдау æмæ рæстдзинадæй бæрзонддæр у
æфхæрдты æгьдау æмæ рæстдзинад, уымæ гæсгæ æфхæрджыты æхсæн
æцæг адæймаджы’ ном хæссыны аккаг чи у, уыдон удæй тырнынц
цардаразæг æмæ аивадфæлдисæг адæмы рæсугъддзинадмæ, слæууынц се
’мрæнхъ æмæ семæ баиу кæнынц сæ хъысмæт.
Хуымæтæг, фæллойгæнæг адæмы алкæмæйдæр æмæ алцæмæйдæр
бæрзонддæр æвæргæйæ, Геуæрги уыдонæн романтизаци кæны сæ
лæджыхъæд, сæ удыхъæд, сæ хæрзæгьдау, сæ адæймагон хæрзтæ æмæ
хæзнатæ. Хуымæтæг, æнæцæстахадгæ4 у Мæхæмæт, фæлæ хантæ æмæ
ханы кусджыты æхсæн у романтикон, бæрзонд адæймаг. Кусаг æмæ
куыстуарзаг кæй у, уый дзы бæстон нæ уынæм, фæлæ йæм стыр курдиат
кæй ис — музыкалон курдиат, уый йын дæдты æнахуыр хъару æмæ
фидауц. Йæ ацы миниуæгæй Мæхæмæтмæ хæстæг лæууы Гудзуна дæр
(æмном поэмæ, 1934). Кæмдæр сæ афыст æмæ сæ арæхстдзинад сты
кæрæдзийы æнгæс. Мæхæмæт: "Ку рацæйцудæй уæд даргь гьæунгти и
гьонгæси фурт мæгур Мæхæмæт, ку рацæйцудæй къолæ бæрзæйтæй, æ
241
: Дзуццаты Хадзы—Мурат
пихцил ходи бæгънæг арæзтæй. Æ рахез къохи æ фиййау—лæдзæг, æ
галеу фарсæй æ сау кæрдбадзæ, æ еу суйнæбæл æ медгæрз — ронæ, æ
дуккаг зæрдæ — æ зарæн хæтæл". Гудзуна: "Лæузæнгойнæ,- сæппæркъе —
гин, дивилдунтæ, лацамарз... Æ уодæнбал — æ хæтæл..." Фæлæ кæд
Мæхæмæт йæ уындæй дæр æмæ йæ цагъдæй дæр ханы сæрыстыр чызгæн
йæхи бауарзын кодта (йе ’ддаг бакаст æмæ йæ миддунейæн ис цахæмдæр
гармони), уæд Гудзуна та, кæд Мæхæмæтæй мæгуыраудæр нæ арæхсы
уадындзæй цæгъдынмæ, уæддæр сæ хъæуы чызджытæн у æрмæст ху—
дыны хос.
Гудзунайы фæлгонц ныв кæнгæйæ, Геуæрги барæй сарæзта тыхджын,
цæхгæр контраст хъайтары æддаг бакаст æмæ йæ миддунейы æхсæн.
Æваст æркæсгæйæ, Гудзуна у бынтон зæххон, ординарон, худæг—ко —
микон адæймаг. Йæ фезмæлд, йæ фердæхтæй у хъуынтъыз æмæ хъуы —
нджын арсы хуызæн. Чызджытæ, æхсæртоныны фæстæ, хъазт куы
сарæзтой, уæд Гудзуна бæргæ рахъавы гæрæныл агæпп кæнынмæ, фæлæ
гæрæн æрхауы, æрызгъæлынц æхсæртæ. Цы хъуамæ уа ахæм адæймагмæ
романтикон сæрыстыр, æнæрцæф, æнахуыр цæстæвæрæн, дисыфтауæг,
бакастæй æмæ фердæхтæй рæсугъд, зæрдæскъæф хъайтары миниуд—
жытæй! Поэт йæхæдæг зæгъы, зæгъгæ, "æвæццæгæн, цырдзинадæй
фæлвæрайы фырт нæу Чермен". Гудзуна адæмон—легендарон хъайтар,
•романтикон Черменæн у йæ комкоммæ антипод. Фæлæ йын йæ уадындзы
цагъдмæ æрдз кæй æрыхъусы, стæй Мулдары æфсады ныхмæ ахъаззаг
æхсар кæй равдисы, уымæй Гудзуна æгæрыстæмæй Черменæй дæр
къаддæр нæу. Геуæрги бæлвырд кæны, зæгъгæ, романтикондзинад нæу
цахæмдæр равзаргæ, уæлбикъон удгоймæгты привилеги, — романтикон
сты фæллойгæнæг адæмы хуымæтæг рæнхъон минæвæрттæ,
æгæрыстæмæй æдде бакæсгæйæ фыдуынд æмæ худæг чи у, уыдон дæр,
æмæ уымæ гæсгæ сты романтикон аив амалтæй равдисыны аккаг, ро —
мантикон кады бæрзæндмæ сисыны аккаг.
Фæлæ цæмæй адæймаг раргом кæна йæ романтикон мидхъару, уый
тыххæй хъуамæ йæ цард, йæ куыст, йæ тох йæхи сæрвæлтау, йæ
индивидуалон интересты сæрвæлтау ма уой, — хъуамæ сæ сбæтта адæмы
иумæйаг хъысмæтимæ, адæмы сæрибар æмæ амондимæ. Ацы хабарæй
Геуæрги хаста хæдхуыздзинад традицион романтикон аивадмæ,
лæвæрдта йын ног уаг, ног ахаст. Гудзуна тыхсы йæхимидæг, чызждытæ
йыл кæй худынц, адæм æй кæй ницæуыл нымайынц, уый тыххæй. Йæхи
фæрсы: цæмæн у æгад фæсивæды æхсæн, кæмæн хъара йæ тæригъæд,
цæуылнæ йын ис дзыллæйæ лымæн, цæмæн æмбæхсы чызгайæ йæ уарзт
æмæ а. д. Йе ’мвиййау Бæбæтæн раргом кодта йæ зæрдæйы сусæг: уарзы
йын йæ чызг Гудзайы æмæ йын æй удæмбалæн куы радтид. Бæбæтмæ
худæг фæкаст Гудзунайы фæндон, йæхицæн æй æфхæрдыл банымадта
æмæ йын цæхгæр "нæ" загъта. Сæхи йыл тигъ кæнынц чызджытæ, йæхи
242
Публицистикæ
йыл тигй-кæны Бæбæт дæр. Адæмæй, цыма, фæиппæрд, адæмæй йæ ничи
ис æмбарæг, алкæмæн дæр у æцæгæлон. Ахæм уавæры, традицион
романтикон хъайтарау, Гудзуна хъуамæ логиконæй æрцæуид цæхгæр
уынаффæмæ — хъуамæ йæхи сывæрид адæмы ныхмæ, хъуамæ инди —
видуализмы маргæй байдзаг кæнид йæ уд æмæ бакæнид æвирхъау митæ,
кæд-æппын ницы, уæд Гудзайы уæддæр хъуамæ раскъæфид æмæ йæ
къуылымпыгæнджытæн æгъатыр митæ фæкæнид. Фæлæ Гудзуна ахæм
фæндагыл нæ ныллæууыд, уымæн æмæ æрдзæй зондджын, æмбаргæ
æмæ хъаруджын у. Иугæр æй æрдз æмбары йæ музыкалон курдиаты
фæрцы ("Гъæйдæ — гъа, цæгъдун нийдайуй, — æд хæтæл æдули нæй. Уой,
десгæнгæ, ниффæнзунцæ хуæнхтæ, кæмттæ æмбурдæй"), иугæр æм
нæртон Ацæмæзы хъæстæйæ ис, уæд гæнæн нæй, æмæ йæ адæм ма
бамбарой. Диссаджы ныхас — "æд уадындз æдылы нæу" — хуымæтæджы
ныхас нæу. Гудзуна йæ драматикон тыхстмæ куы бахæццæ, уæд’æхсæвы,
доны сæрмæ бадгæйæ, чи зоны, — фæрсы поэт, — хъавы йæхи доны
нывзилынмæ, ома йæхицæй фервæзынмæ? Фæлæ æрдзæй курди —
ат рахæссæг, "æд уадындз" адæймаг бæллы кадæй рамæлынмæ, кад та
йæм, адæмæн исты хорз куы ракæна, адæмы сæрыл тохы куы рамæла,
уæд æрцæудзæн. Уымæй дæр абстрактон адæмы сæрыл нæг фæлæ
конкретон — фæллойгæнæг адæмы сæрыл тохы хъуамæ равдиса хъæба —
тырдзинад. Æмæ Дыгургоммæ куы ’рбабырстой æлдар Мулдары
æфсæдтæ, уæд Гудзуна адæммæ фæсидт, зæгъгæ, æлдæртты ма ’рбау—
адзæм, æлдарадæн ком радтын æнустæм худинаг у.
Гудзуна тохмæ рацыд адæмимæ иумæ (иунæгæй нæ). Æртæ боны æмæ
æртæ æхсæвы нæмгуыты хъæр нæ банцад. Гудзуна къæдзæхы иу хуы —
ггоммæ бабырыд æмæ уырдыгæй мæлæтхæсс нæмгуытæ æрьыста йе
знæгтæм. Фæлæ иу афоны адæмæн сæ нæмгуытæ фесты æмæ æлдæрттæ
сæ ных сарæзтой Гудзунайы бадæн хуыггоммæ. Бæрцæй ма йæм æртæ
нæмыджы баззад, фæлæ знæгтæй нæ фæтарст, нæ дæр мæлæтæй. Чи
йæм сцæйцыд, уыцы барджытæй иуы æрæппæрста, иннæтæ фæстæмæ
фездæхтысты, фæлæ та ногæй тох сцырын æмæ Гудзунайы зæрдæйы
судзгæ нæмыг банцад.
Поэмæйы кæрон, йæ лирикон ныстуаны Гудзунамæ, поэт, цыма, аразы
йæ хъайтары цард æмæ тохæн фæстиуæг. Гудзуна адæмы сæрвæлтау
рауæлдай кодта йæ цард, æмæ йыл кæд искæй чызг йæ цæссыг не
’ркалдзæн, йæ номыл ын хъæу мæсыг нæ самайдзысты, уæддæр æгад нæу,
йæ ингæны цур æй æрымысы фæндаггон. Поэты ныстуан йæхæдæг у
хъарæг, дзуры мард Гудзунамæ, дзуры йæм йæхи номæй æмæ адæмы
номæй. Доэт Гудзуна æмæ Гудзунайы хуызæн зæххон æмæ романтикон
адæймæгты номыл самадта мæсыг — сæхийау фидауцджын æмæ поэ —
тикон.
243
Дзуццаты Хадзы—Мурат
Хуымæтæг, хæххон фиййау романтикон удыхъæды хицау кæй у,
иумæйаг коллективон архайды йæ бынат кæй ссардта æмæ дзы кæй
расгуыхт, уый сæхицæн æнæнхъæлцау байгом кодтой адæм, ’Тъонгæси
фурт мæгур Мæхæмæт" —ы куыд у, афтæ. Цас тых, цас рæсугъддзинад,
цас бæрзонддзинад ис хуымæтæг, мæгуыр адæймагмæ, уый фенгæйæ,
дисы бахаудтой, Гудзуна сæм тохмæ куы фæсидт, уæд: "Фæкъкъех æнцæ
сæ фур десæй нæ игъосгутæ куддæр, — кæцæй фæцæй Гудзунамæ уæхæн
зæрдæ, уæхæн сæр?" Æмæ канд дисы нæ бахаудтой, фæлæ ма сæхæдæг
сæхиуыл дæр æрхудтысты, фæллойгæнæг адæймаджы зæрдæйы,
æгæрыстæмæй кæуыл худынц, уый (ам: Гудзунайы) зæрдæйы дæр кæй
гуырынц æмæ цæрынц дунейы стырдæр æмæ бæллицагдæр хæрзиуд—
жытæ, уый тыххæй. Кæд сылгоймæгтæ Гудзунайыл раздæр худгæ кодтой,
уæд — поэмæйы кæрон — "нæ ходунцæ Гудзунабæл нур дондзаутæ
сæумигон". Поэт, цыма, адæмы (æмæ мах, чиныгкæстджыты) цæстытæ
байгом кæны царды ахсджиагдæр рæстдзинадмæ, сæрмагондæй
фæллойгæнæг адæмы æппæтгæнæг.диссаджы физикон хъару æмæ уды
бæрзонд фидауцмæ.
Поэмæ Тудзуна" —йæ романтикондæр у йæ сюжетон—композицион
арæзт æмæ йæ фысты манерæмæ гæсгæ поэмæ "Темур — Алсахъ" (1934).
Адæмон сфæлдыстады ис ахæм сюжет: кæсгон æлдар (Биасланты
Хайтыхъо) æрбацыд Кеты хъæумæ. Йæ зæрдæмæ фæцыд Сиууойты
(Сæууойты, Сиойты) чындз (варианты: куырдуаты бадæг чызг), акодта йæ
йемæ. Йæ уарзон (варианты: йæ лæг) Сиууойты Мæсу æлдары амардта,
ныццыд Терчы хъазахъмæ æххуысагур. Кæсæг æрбабырстой, фæлæ
хъазахъæй нæ бауæндыдысты, аздæхтысты фæстæмæ. Кетæгтæн сæ
хъæуы цæрын тæссаг кæй уыд, уымæ гæсгæ сæ ралидзын кодтой
Мæздæджы цурмæ æмæ уым сæ ног быууат схуыдтой Мæсу—хъæу
(Мæсхъæу).
Ацы сюжеты бындурыл Геуæрги сарæзта йæхи сюжет, бахаста йæм
алыхуызон ивддзинæдтæ, бафтыдта йæм бирæ ног къабæзтæ æмæ
хабæрттæ.
Поэт райдайæны радта Кеты хъæуы географион сурæт, радта йæ,
Лермонтовы "Мцыри" — йы куыд у, афтæ, æмæ уый æмдзæвгæамадæй.
Поэмæйы фыццаг хайы Кет хъæлдзæг куывды бадынц, æваст фæзыны
барæг, кæсгон æлдар Дзасболаты минæвар, хъуамæ йын Кет уой хъа—
лондар ("Хъалон — æд рæвдзæ саргъи бæх, кизгай — рæсугъд æма
дзæбæх"), кæд не сразы уой, уæд сæ бафхæрдзæн, уынгæджый —
аг фæуыдзæн сæ цард. Дзасболат æд æфсад лæууы фæсхъæу æмæ
изæрмæ хъуамæ райса дзуапп. Кет æм арвыстой сæ минæвар, загъта йын,
зæгъгæ, Кетæй æлдар хъалон ма агурæд, уымæн æмæ кетæгтæ сты
сæрибар, цагъардзинад нæ хæссынц сæ сæрмæ. Кеты минæвар загъта
æлдарæн, цæмæй сæм бауазæг кæна ("хылæй фидыд хуыздæр у"), лæбу—
244
Публицистикæ
рыныл ма слæууа. Æлдар йæ фæнд нæ аивта æмæ кетаг куы ацыд, уæд
ног дзуапмæ æнхъæлмæ нал фæкаст, фæлæ хъæуæй иу чызджы
аскъæфта. Кетæгтæ фæдис ныхъхъæр кодтой. Фæсхъæу хæрды æлдары
размæ фæци иу лæппу, æлдары амардта, йæхæдæгтары æрбайсæфт, чызг
хъæумæ ралыгцд,.
Афтæмæй иумæйаг эпикон уацаукæнынадæн йæ кæрон февзæрд
хицæн адæймаджы сгуыхтдзинад, эпикон улæны хъæбысы сыстад ин —
дивидуалон хъысмæт, адæмы эпикон фæнд сыххæст кодта иу адæймаг.
Чи у уыцы хъайтар, уый рабæрæг вæййы поэмæйы дыккаг хайы æмæ
йын уым базонæм йæ но^ - Темур-Алсахъ, уым ын базонæм йæ царды
хабæрттæ, йæ удыхъæд æмæ йæ дарддæры хъуыддæгтæ. Ахæм амалæй
поэт æргом кæны адæмы эпикон æмæ хъайтары романтикон тырнынады
иудзинад. Темур-Алсахъ у адæмы минæвар, адæмы интерестæ æмæ
бæллицтæ æвдисæг, адæмы сæрибары сæрыл æлдæртты ныхмæ
тохгæнæг. Уый индивидуалистон романтикон хъайтар нæу, фæлæ - кæд
афтæ зæгъæн ис, уæд — коллективистон романтикон хъайтар. Уыцы
миниуæгæй Темур—Алсахъ у Гудзунайы хуызæн. Гудзунайау, уый дæр
афæдз раздæр Сеойты зæронд лæгæй куырдта, цæмæй йын йæ чызг
Дигизайы радта, фæлæ йын "нæ" загъта. Æрмæст’ Гудзунайы зæронд
Бæбæт бафаудта æдылыйæ, Сеойты зæронд та Алсахъы бафауд—
та мæгуырæй. Ныр Дигизайы æлдары дзæмбытæй куы байста, уæд ын
разыйы ныхас загъта чызджы фыд, фæлæ Алсахъ йæхæдæг ахæм лæвар
райсын йæ сæрмæ нал бахаста. Алсахъ у сæрыстыр æмæ æнæрцæф
удгоймаг, иухатг ьга аргъ кæй не скодтой, уый дзы нæ ферох уыдзæн,
иухатг ын "нæ" кæмæй загътой, уый ныр нал райсдзæн. Алсахъ йæ къух
систа йæхи сæрмагонд, индивидуалистон амондыл æмæ зонгæ — зонын,
æмбаргæйæ йæхимæ райста адæмы мæт, йæхи нывондæн æрхаста адæмы
сæрвæлтау. Ацы миниуæгæй Алсахъ йæхи, цыма, рахицæн кодта адæмæй,
йæхи сæ æрæвæрдта уæлдæр /адæмы раз йæ ныхас, йæ цæхгæр мак—
симализм, йæ индивидуалон хæдхуыздзинад комкоммæ дæр сты роман—
тикон хъайтары традицион атрибутгæ/, фæлæ йæхи индивидуалистон
уæладæймагон нысанæн нæ, — адæмы иумæйаг, коллективистон амонд
æмæ сæрибары нысанæн.
Адæм æмæ Алсахъы æхсæн ис контраст, фæлæ уыцы контраст йæ
дыууæ кæронæй дæр кæрæдзийыл у фидар, æнæаскъуыйгæ баст. Адæмы
фæнды Алсахъы хорздзинад, адæм загътой, цæмæй Сеойты зæронд лæг
йæ дзырд аива æмæ йæ чызджы радта йæ ирвæзынгæнæгæн. Зæронд лæг
адæмы фæндон йæхи фæндоныл банымадта, йæ чызджы хæлар кæны
Алсахъæн, æмæ адæм иууылдæр фæбузныг сты зæронд лæгæй, сæ
арфæтæн ма кæрон дæр кæм ис. Адæмæн æваст раргом /Сеойты зæронд
лæджы разыйы ныхасæй/ сæ удыхъæды æвæджиау хæрзиуæг æмæ сæ
уыцы хабар сæхи цæсты систа хæрдмæ. Фæлæ ма уыцы хæрзиуæгæй ис
245
Дзуудаты Хадзы—Мурат
ноджы уæлдæр, ноджы диссагдæр хæрзиуæг. Адæм æнхъæлдтой, зæгъгаэ; ’;
Алсахъæн стыр хорз ракодтой æмæ сын Алсахъ, сæхийау, стыр цинимае^
райсдзæн сæ хæрзиуæг. Фæлæ адæмы раз Алсахъ раргом кодта йæхи$
"æз": нал æй хъæуы Сеойты чызг, цæрæд йæхицæн фæрнæй. Алсахъы|
ныртæккæ ис æндæр мæт: æлдары амардта æмæ æлдæрттæй у тугдар:?
Æлдарад у йæ удхæссæг, æлдарады æфхæрд ын у царды æлгъагдæр^
æфхæрд, йæ сæрмæ йæ никуы ’рхæсдзæн /"Додой æлдартæн ныр,"
додой!") æмæ кæд йæ хæс уæззау у ("Фæрсæй кæсуй мæнмæ адзал..^
Æнцæ æрмæст мæнæк æмбал мæ топп, мæ кард æма мæ бæх"), уæддæр,;
æй йæ фæндагæй, йæ нысанæй ницы фæиртасдзæн. Алсахъы монологмæ?
байхъусгæйæ, адæм джихæй баззадысты, ницы дзуапп ын радтой (æры — «
мысут Мæхæмæт æмæ Гиданнæйы мæлæты фæстæ, Гудзунайы,
тохмæсидæг ныхасы фæстæ адæмы джих æмæ дис). Алсахъы ныхасæй:
адæмæн æнæнхъæлгæ раргом сæ удыхъæды æнахуыр, тыхджын, дис —
саджы хъæздыгдзинад (Сеойты зæронд лæджы хæрзиуæгæй
бæрзонддæр) æмæ та сæ ам дæр, иннæ хæттытау, йæхимæ æркæсын
кодта, ахæм дисыл сæ бафтыдта, æмæ йæ разы сæ бон зæгъын дæр ницы
У-,
Поэмæйы сæйраг конфлнкт ис кæсгон æлдæртгæ æмæ Кеты хъæууон
адæмы æхсæн. Социалон хицæндзинæдтæ ис кетæгтæн сæхи астæу дæр
(Алсахъ мæгуыр у æмæ йын уый тыххæй Сеойтæ сæ чызджы нæ радтой),
ис ма сæм æндæр хъулæттæ дæр (Дзасболат Дигизайы куы аскъæфта,
уæд се ’ппæт дæр æмхуызон нæ рафæдис кодтой, — чидæртæ дзы
фыртæсæй тæрхъустæ фестадысты æмæ бамбæхстысты сæ къуымты).
Кетæггæ æмхуызон æртхъирæн кæнынц Дзасболатмæ, æмхуызонæй
хъуамæ равдисой се ’хсар, фæлæ ам, ’Тудзуна" —йы хъауджыдæр, адæм
тохмæ нæ рацæуынц, — тох кæны æрмæст иунæг Алсахъ. Адæмимæ йык
йæ тугхæстæг, йæ иудзинад равдисгæйæ, поэт, цыма, адæмы иуварс айста
æмæ æппæт фадæттæ дæр сарæзта Алсахъæн йæ лæджыхъæд фенын
кæнынæн. Дзасболаты фырт Ахъбад йæ фыды туг исынмæ куы фæзынд
егъау æфсадимæ Дыгурмæ, уæд кетæгтæ сæ хæдзæрттæ ныууагътой, сæ
ныфс нæ бахастой йемæ схæцынмæ æмæ алыгъдысты хъæдмæ. Ахъбад
арт бандзæрста хъæуыл, пиллон æмæ йæ сырх зынг фестын кодта. Æмæ
уæд знæгты æхсæн кæцæйдæр (æнæхъæлдзинад романтикон поэмæйы
фæлтæрд амал у) февзæрд Алсахъ, Ахъбады æваст фæмард кодта, иннæты
дæр сæ туджы æвдулын байдыдта, фæлæ йæм чидæр арц фæсаууонæй
фæцарæзта æмæ рахауд бæхæй. Фольклор æмæ романтикон поэмæйы
аивадон æгъдаумаё гæсгæ, Геуæргийы поэмæйы дæр хъайтар иунæгæй
бакæны йе сгуыхтдзинад, кæд адæмы сæрвæлтау æмæ адæмы амондæн
у, уæддæр.
246
Публицистикæ
Геуæргийы поэмæйы эпикон (кетæгты тох кæсгон æлдæртты ныхмæ)
V романтиконæн (Алсахъы хъысмæтæн) стæхæн фæзуаты хуызæн, эпи —
кон адæмон змæлдæй райгуырд романтикон хъайтары сгуыхтдзинад.
Кæсгон æлдæртгæ авд марды ахастой семæ, кетæгтæй та хæцæны
Оаззад иу мард —> Алсахъы мард. Æхсæвы йæм æрцыд Дигиза æмæ йыл
<æуы. Чызджы кæуынимæ баиу поэты ныстуан Алсахъмæ æмæ йын уый
лæдты æргом лирикон хъару. Дигиза Алсахъы уæлхъус йæхи амардта
кардæй. Ацы цау дæр, иннæ хæттытау, канд тæригъæд кæнæ романтикон
иэнахуыр тæлмæн равзæрын кæныны тыххæй нæу. Алсахъ Дигизайы кæй
гарзта, уый бæрæг у (кургæ йæ кодта). Дигиза йæ уарзта æви нæ, уымæн
ницы зонæм, уый махæй æмбæхст у. Фæлæ йын поэмæйы кæрон йæ
гохмæ хъæдæй сусæгæй. кæй каст, мардæй йын йæ уарзт кæй раргом
кодтаг стæй йæхи кæй амардта, уый, иуæй, у æрæджиау протест социалон
шцæндзинæдты ныхмæ (Дигиза — хъæздыг, Алсахъ — мæгуыр),
иннæмæй та (Тъонгæси фурт мæгур Мæхæмæт" —ы куыд у, афтæ) —
æцæг хъæздыгдзинад (мулкæй нæ, фæлæ адæймагон хъæздыгдзинад) ис
А\сахъы хуызæттæм æмæ уыцы хъæздыгдзинадмæ тырнын хъæуы
удæгасæй дæр æмæ мардæй дæр. Сгуыхтдзинад равдыста Алсахъ, адæмы
знæгтæ — æлдæртты ныхмæ тохгæнгæйæ. Сгуыхтдзинад равдыста Ди —
гиза дæр, Алсахъы мардмæ æрцæугæйæ (адæмы социалон
хицæндзинæдтæ æмæ карз æгъдæутты сæрты ахизгæйæ) æмæ Алсахъы
цур йæхи амаргæйæ (адæмы æцæг хъæздыгдзинадимæ йæ хъысмæт
бабæтгæйæ).
Алсахъ æмæ Дигизайы бавæрынц иумæ. Абон дæр сæ ингæн (обау,
зæппадз) бæрæг у, семæ цæры сыгъзæрин калм, хъахъхъæны сæ æмæ
сæм тæрхъус хæстæг куы ’рцæуы, уæд ыл калм ныхситг кæны æмæ
тæрхъус тæсæй айсы йæхи дардмæ. Ацы символон фæлгонц нын нæ
хъуыды фæстæмæ аздахы, Кеты хъæу фæдисы хъомпал куы систы, уæд
дзы чидæртæ тæрхъустау кæй бамбæхст, уымæ. Æвæццæгæн, поэт йæ
хъайтартæ Алсахъ æмæ Дигизайы удыхъæды сæйрагдæр миниуæгыл
нымайы хъæбатыр сгуыхтдзинад, æмæ уыцы сгуыхдзинад хъуамæ уа
хъахъхъæнинаг æмæ фæзминаг абоны фæлтæртæн. Æниу нын, алы
символоп фæлгонцау, калм æмæ тæрхъусы фæлгонц дæр æххæстæй не
’ргом кæнынц поэмæйы æппæт идейон — аивадон мидис, — уый уыцы
фæлгонцæй у бирæ уæрæхдæр æмæ арфдæр.
Афтæмæй, Малиты Геуæргийы поэмæтыл нæ цæст куы рахæссæм, сæ
эволюци æмæ сын сæ характерон æууæлтæм куы ’ркæсæм, уæд фенд—
зыстæм: поэт бакуыста адæмон зыидгонд сюжеттæ ("Дууæ фиййауи",
"Уæхадæги фурт мингий Гуйман"), адæмон- поэтикон æрмæгыл
рафæлгъуыдта ахсджиаг моралон — этикон темæ ("Дзандзирахъ"), рав —
дыста ивгъуыды социалон конфликттæ хицæн мыггагон— патриархалон
æмæ æлдарадон æхсæнадты астæу, стæй ма уыцьг ныхмæлæууæг
247
Дзуццаты Ха зы—М ат ;:
I
æхсæнадтæн сæхи мидæг цы дифференциаци ис, уый дæр ('Тъонгаес]|
фурт мæгур Мæхæмæт", Тудзуна", "Темур—Алсахъ"). Поэмæтæ алы?$
хуызон сты се ’рмæг, сæ идейон мидис æмæ сæ дæсныйадæй, фæлæ се
’хсæн ис иумæйагдзинад — æргом кæнынц ирон фæллойгæнæг адæмь!
хуыздæр, прогрессивондæр миниуджытæ: сæрибармæ тырнына^
хъæбатырдзинад, рæстдзинад, намысы сыгъдæгдзинад^
зæрдæргъæвддзинад æмæ а. д. Æддагон æлдæртгимæ тохы конфликтыд
амад чи у, уыцы поэмæтæн ис патриотон ахадындзинад, сæ хъайтарт^
(Гудзуна, Алсахъ) амæлынц райгуырæн бæстæйы сæрвæлтау, сæ радтаэг
ирон адæмы сæрвæлтау. I
Ирон фольклорон аивадон традицитæ æмæ къласикон романтикоа
поэмæйы традицитæ баиу кæнгæйæ, уыдон æдаæг—мидæг ауадзгæйее*
Геуæрги йæ дуг æмæ йæ.курдиаты индивидуалон здæхтмæ гæсгæ транс-*
формаци кодта романтикон поэмæйы формæ, радта йын оригиналон
хæдхуыздзинад, æмткæй йæ романтизмæн ис ног миниуæг, ног
хæрзхъæддзинад.
***
Фольклор ирон поэмæйы рæзтæн, сæрмагондæй Малиты Геуæргийьг
поэмæйы рæзтæн куыд æмæ цы хуызы фæахъаз, уый фæдыл хицæн
ахсджиаг фиппаинæгтæ æмæ хъуыдытæ ис, ирон поэтгы сфæлдыстады
тыххæй нæ критикæ æмæ литературæзонынады цы уацтæ æмæ чингуытæ
рацыд, уым. Сæ автортæ раст амонынц адæмон хъайтарон зарджыты
типологон æнгæсдзинад. Хъайтар йæхæдæг никæд агуры хæст, никæд
ныббырсы йе знæгтæм. Знæггæ йæм сæхæдæг æрцæуынц тых кæнынмæ/
хъалон исынмæ. Гæнæн ын нал вæййы (кæд æй нæ фæфæнды, уæддæр)/;
æмæ йæ сæрыкад, йæ сæрибар, йæ цард бахъахъхъæныны тыххæй æд’
гæрзтæ слæууы сæ ныхмæ, равдисы æгьуыстаг хъæбатырдзинад æмæ’
æнæмсæр тохы ссары йæ мæлæт.
Фæлæ ацы раст хъуыдыйыл нæ банцайынц автортæ. Уыдон ацæуынц
дарддæр! фæлгьауынц, гуманизм æмæ рæстдзинад адæм куыд æмбарынц,
уыцы фарст. Хъайтар, дам, хъуамæ бæрц зона, йе знæгты цæгьдгæйæ,^
дам, ма фегæр уа, арæнæй ма ахиза, кæннод, дам, фехалдзæн адæмон,
хæрзæгьдау æмæ, дам, амæлдзæн. Адæмы гуманизм æмæ рæстдзинадмæ ’,
ахæм цæстæнгас, мæнмæ гæсгæ, фауинаг у, уымæн æмæ иппæрд у*
реалон, конкретон бындурæй, нæ хынцы, хъайтар æмæ йе знæггæн цы!
ахастытæ ис, цахæм ситуацийы архайынц, уыдон вазыгджьш объективон
ныхмæвæрддзинад.
Малиты Геуæрги, дам, Уазы фиййауы кæй нæ амардта (адæмоя
зарæджы куыд у, афтæ), уымæй, дам, поэмæ у, адæм гуманизм æмэе
рæстдзинад куыд æмбарынц, уый ныхмæ. Геуæрги Уазы фиййауы кæй
нæ амардта, уымæн ис бæлвырд идейон нысан — поэты æмбарынадмее^
248
Публицистикæ
гæсгæ, ’адæмы рæстдзинад домдта ахæм финал. Поэмæйæн аргъ кæнын
зсьæуы йæ адæмон вариантмæ гæсгæ нæ, фæлæ, йæхæдæг куыд у, поэты
цы фæндыд зæгъын æмæ дзы цы равдыста, уымæ гæсгæ. Геуæрги
фехæлдта фольклоры стереотип: хъайтар фæцагъта йе знæгты, фæлæ
йæхæдæг нæ амард, йæхицæн ьга поэт трагикон адзал не схай кодта.
Адæмон зарæджы рагварианты (1902 азы йæ ныффыста Тугъанты Ма—
карбег) фиййау куы ныццагъта йæ уазджыты, уæд сын сæ кæстæрæй
базыдта, зæгъгæ, уыдон сты йæ мады æрвадæлтæ. Ам, æцæг, тæригъæд
^ьуыддаг бакодта фиййау æмæ йыл уымæ гæсгæ æрцыд æнæазым
/азæджы æлгъыст — сау лæгæты хуылфы æнусмæ баззад. Геуæргимæ
дæр ис тæригъæды темæ. Уазы фиййау йæ уазджыты куы амардта, уæд
дзуры Сау хохы фиййаумæ, зæгъгæ, сæ тæригъæд мын нæ батайдзæн,
сау зæхх мæ мидбынаты ныттондзæн Хуыцауы дзырдæй. Сау хохы
фиййау ын дзуапп радта (æмæ уыимæ æмхъуыды у Геуæрги дæр), зæгъгæ,
адæмы чи ’фхæры, уыдон фæцæгьдын тæригъæд хъуыддаг нæу. Знæпы
чи ныццагьта — цъус уой æви бирæ, — уый тæригъæдджын нæу,
тæригъæдджын сты знæгтæ сæхæдæг. Фæлæ, дзырдæн зæгъæм,
Геуæргийы поэмæйы хъайтар мард фæци уазджьпы кæстæры къухæй,
адæмы зарæджы хицæн вариантты куыд у, афтæ, уæд цымæ йæ мæлæт
йæхи аххосæй уыдаид? Нæ, ницæй тыххæй. Традицион фольклорон
ситуацийы фарст æвæрд цæуы "кæнæ — кæнæ": кæнæ хъуамæ æлдæртгæ
фиййауы амарой æмæ йын йæ фос раскъæрой, кæнæ хъуамæ фиййау
æлдæртгы амара æмæ кæд йæхæдæг нæ фервæза, уæддæр йæ сæрыкад
худинагæй бахъахъхъæндзæн, равдисдзæн йе ’хсар, йæ лæджыхъæд,
æндæр дзырдтæй, йæ гуманизм æмæ йæ рæстдзинад.
Махæн нæ бон нæу зæгъын, зæгьгæ, хъайтарæн знæпы марынæн ис
цахæмдæр бæрц æмæ уыцы бæрцæй æддæмæ ахизæн нæй, ахызтæ дзы,
уæд тæршъæдджьга дæ æмæ хъуамæ æфхæрд баййафай, хъуамæ ды дæр
де знæгтау амæлай. Мæнг у ахеем "бæрцон" теори. Æфхæрдты
Хæсанæйæн йæ комкоммæ знаг у иунæг Хъуыдайнат æмæ йæм æрмæст
уый куы фæзьшдаид, уæд æй амардтаид æмæ йæхæдæг дæр æвыдæй
баззадаид. Фæлæ уавæр ахæм у, æмæ Хъуыдайнат æрцыд æнæхъæн
къордимæ, Хасанæ схæцыд семæ, æндæр гæнæн ын нæй. Хæсанæ сæм
нæ цæуы хæцынмæ, сæхæдæг æм цæуынц иугæйттæй æмæ
цалдæргæйтгæй. Дзырдæн зæгъæм, цалдæры дзы куы амардта, уæд
йæхицæн æнцад сбадт, — цымæ йæ æнцад бадын бауагътаиккой иннæтæ,
нæ йæ амардтаиккой? Уæдæ куыд хъуамæ не ’взаг фæтаса уый
зæгъынмæ, зæгьгæ, Хæсанæ æгæр карз, тугмондаг разынд, ома антигу—
манон ми бакодта, æмæ йын уыйадыл йæ фыдгæнд адæм нæ ныббарстой?
Хæсанæ цы уавæры бахауд, уырдыгæй фервæзынæн ис иу мадзал — хæст
ныууадз æмæ алидз. Фæлæ кæй онг фæлыгъдаид, — йе знæгтæ йæ фæдыл
нæ ацыдаиккой? Гъе, стæй куы алыгъдаид, уæд хъайтар уыдаид æви
249
Дзуццаты Хадзы—Мурат
тæппуд? Кадæггаг уыдаид æви худинаггаг? Бæгуыдæр, адæм хорз зыдто
аргъ кæнын, гуманизм æмæ рæстдзинады сæрыл чи хæцыд, уыдоне’
æмæ сыл уымæн кодтой кады зарджытæ дæр. Хорз æмæ фыд, рæст|
æмæ хæрамы æхсæн æмуæзад (равновесие) уа, уымæ никуы бæллыдыст^
адæм. Уыдон се сфæлдыстады æнусты дæргьы æвдыстой сæ идеал (пр^*
грессы фæндагыл куыд дарддæр цыдысты, афтæ йæ кодтой бæлвырддеер;
арфдæр æмæ æнæлаздæр), зæгъгæ, фыд æмæ хæрам хъуамæ сæфой, м|
уой, ма цæрой æмæ зæххыл уæлахиз кæной хорз æмæ рæстад. Л
"Бæрцон" теорийыл куы хæцæм, уæд цы хъуамæ зæгъæм Гудзуна æмЙ
Темур — Алсахъæй — ау, цымæ уыдон дæр аххосджын уыдысты æмæ ■;
тыххæй ссардтой сæ мæлæт?
Адæмон хъайтартæ æмæ нæ поэтты хъайтартæ цардысты æмæ ар;
хайдтой æнæуæлдæф, афтид тыгъдады нæ, фæлæ бæлвырд историов|
социалон уавæрты, уымæй дæр иумæйагæй, схематиконæй нæ, фæла
конкретонæй, индивидуалонæй. Уымæ гæсгæ сын сæ архайдæн, са
удыхъæдæн, сæ миниуджытæн куы аргъ кæнæм, уæд хъуамæ æнæмæнг,
уынæм конфликты характер, йæ аххос, ныхмæлæууæг тыхты равæрд|
æмæ сæ архайды фæстиуæг. "Бæрц" зонæг, абстрактон гуманизм æмæ|
рæстдзпнады позицийæ куы фæлгъауæм нæ хъайтарты фæлгонц, уæд|
дзы, æвæццæгæн, иу дæр ахæм нæ разындзæн, йæхæдæг аххосджын чи|
нæ у æмæ йæхи аххосæй мæлæтмæ чи нæ бацыди. Æмæ афтæмæй бар;
- æнæбары зыгъуыммæ кæндзыстæм фольклор æмæ йæ бындурыл фыст:
литературон уацмысты æцæгдзинад.
Фольклор æмæ литературæйы æмахастытæ иртасгæйæ, мах
иугæндзон пайда кæнæм абаргæ анализæй. Уый фадат дæтты æцæгдзинаД
базонынæн, фольклор æмæ литературæйы генеалогон бастдзинад æмæ
хицæидзинад бамбарынæн.
Абаргæ анализ æмткæй раст бæрæг кæны фольклор æмæ поэттьг
æхсæн хицæндзинад, фæлæ арæх — фæнда дæ, нæ дæ фæнда, уæддæр
— æрцæуыс ахæм хатдзæгмæ, цыма поэтты уацмыстæ сты хуыздæр,
аивдæр, фидауцджжындæр фольклоры уæцмыстæй. Æвæццæгæн, аипп у
афтæ дзурыи, зæгъгæ, Малиты Геуæргийы фæлгонцтæ "хуызджындæр", (
"мидисджындæр", "эмоционæй æххæстдæр" сты адæмон фæлгонцтæй.
Æвæццæгæн, зæрдыл дарын хъæуы æмæ кæддæриддæр хынцын хъæуы
дыууæ алыхуызон сфæлдыстадон методы - фольклор æмæ литера—|
турæйы методы спецификæ. Фольклоры сæйраг сты коллективон*
сфæд^ыстадон закъæттæ, литературæйы та - индивидуалон сфæлдыс- ’
тадон закъæттæ. Историонæй сæ иу (фольклор) фæзынд раздæр, иннæ:
(литературæ) та - фæстæдæр. Фæлæ уъш афтæ нæ амоны, æмæ фольк-Н
лор у æхсæнады идейон - эстетикон рæзты зноны бон, ис ын аиваддн|
примитивы бынат. Алчи дæр дзы йæхирдыгонау, йæхи аивадо*Г
закъæттæм гæсгæ у хорз æмæ рæсугъд.
250
Публицистикæ
фольклор æмæ литературæйы методты æхсæн хицæндзинад зæрдыл
дарын хъæуы канд уый тыххæй нæ, æмæ дзы цæмæй сæ иуы ма ’вæрæм
дæлдæР’ се ’ннæйы та — уæлдæр, фæлæ ма уый тыххæй дæр, цæмæй сæ
ма хæццæ кæнæм кæрæдзиимæ, ма сæ ивддзаг кæнæм.
Раст у: поэт адæмон сфæлдыстадæй куы пайда кæна, уæд ын хъуамæ
арф æмæ лæмбынæг æмбара, зона, æнкъара йæ мидструктурæ, йæ
^идисы хъæздыгдзинад æмæ йæ формæйы хæдхуыздзинад. Ахæм
эæстæджы поэтæн адæмон сфæлдыстад у, адæмы цард æмæ йын алфам —
5лай дуне куыд сты, афтæ. Æмæ уыцы цард, дуне, æцæгдзинад
зевдисгæйæ, "дыккаг реалондзинад" — "эстетикон реалондзинад" куыд
саразы, афтæ фольклорæй пайдагæнгæйæ дæр, хъуамæ араза "дыккаг
реалондзинад". Ома фольклорæн кæ механикон копитæ нæ исы, фæлæ
аразы ~ йæ курдиат, йæ дæсныйад, йæ идейон æмвæзад æмæ йæ дуджы
домæнтæм гæсгæ — йæхи индивидуалон сфæлдыстад. Кæй зæгьын æй
хъæуы, поэт хъуамæ уа фольклоры хуызæн (фольклорæй куы пайда кæна,
уæд), фæлæ уыциурæстæг хъуамæ йæ хуызæн дæр ма уа, уымæ гæсгæ
Малиты Геуæрги фольклормæ хæстæг, æввахс кæй бацыд, уый хорз у,
фæлæ уыциурæстæг зæгъын æмæ банысан кæнын хъæуы, фольклорæй
цас дард ацыд, уый-дæр. Уый сæйраг момент у, поэт æмæ фольклоры
æхсæн æмахастытæ.куы иртасæм, уæд. Фольклормæ æввахс бацæуын,
фольклоримæ баиу уæвын æмæ фольклорæй дард ацæуын, фольклорæй
дæхи рахицæн кæнын — ахæм у фольклор æмæ литературæйы æхсæн
бастдзинады цардæгас диалектикæ. Афтæ куы нæ уа, уæд литературæ не
сыххæст кæндзæн йæ новаторон мисси, не схиздзæн йæхи аивадон
закъæтты бæрзæндмæ.
Поэт фольклормæ арф куы ныккæса, куы йын рахата йе ’ипæт
идейон — аивадон æвæрæнтæ æмæ гæнæнтæ, фæлæ дзы стæй "йæхи
дунемæ!' куы нæ ацæуа, уæд тас у, æмæ фольклоры арæнтæй æддæмæ
ма рахиза, фольклоры цагъар æмæ эпигонæй баззайа. Малиты Геуæрги
кæд тынг æввахс уыд фольклормæ, уæддæр фольклорæй дард ацыд,
фольклорон кадджытæ нæ фыста, фæлæ сфæлдыста йæхи романтикон
иоэмæтæ. Ахæм у "Гъонгæси фурт мæгуъгр Мæхæмæт" дæр æмæ, зæгъгæ,
уым поэт адæмон кадæггæнæджы хуызæн у, уый зын бауырнæн у. Поэт
æмæ кадæггæнæг сты æндæр сфæлдысгадон методты минæвæрттæ æмæ
сын объективонæй æмхуызон уæвæн нæй, иу дзы иннæйы "хуызы" æмæ
"ролы’’нæ бацæудзæн (кæд æцæг поэтыл дзурæм, уæд). Æнæпрофессион
фольклорон аивады нæй авторы фæлгонц, уым уацмыс йæхæдæг æмæ
уацмыс æххæстгæнæг (дзурæг, таурæгъгæнæг, кадæггæнæг) цæрынц
хицæнтæй, уацмысимæ йын иудзинад вæййы, æрмæст æй куы æххæст
кæны, куы йæ дзуры кæнæ зары, уæд. Литературæйы та кæддæриддæр
уацмысы уынæм авторы фæлгонц, йæ субъективон æмæ индивидуалон
фæлгонц, уый дæдты уацмысы æппæт компоненттæн дæр иудзинад æмæ
251
Сабайти Сулейман
æвæлхатт хæдхуыздзинад. Зæгъæн ис, зæгъгæ, авторы фæлгонц у
фольклор æмæ литературæйы æхсæн дихгæнæг ауæдз. Геуæргийы
поэмæйы уынæм авторы фæлгонц, уый йын кæрæдзийыл бæдты йæ
мидис æмæ йæ формæйы компоненттæ, уый ма’йын аразы идейон—аи —
вадон иудзинад йе ’ннæ поэмæтимæ дæр.
Æвæццæгæн, сразы уæвæн нæй ахæм хъуыдыимæ, зæгъгæ,
Геуæргийы поэмæтæн сæ мидис у ирд фольклорон, сæ формæйæн та
фылдæр ис индивидуалон ахаст. Фольклоримæ абаргæйæ, Геуæргийы
поэмæтæн сæ мидис дæр æмæ сæ формæ дæр — æддæг—мид^æг
ауайгæйæ, иу цардæгас организм аразгæйæ — сты ног, хæссынц поэты
индивидуалон курдиат æмæ дуджы характерон дамгъæ.
1975
Сабайти Сулейман
ФИЦЦАГ ДИГОРОН ФИНСÆГ ГУРДЖИБЕТИ БЛАШКА
Дигорон æвзагбæл аййев литературон уадзимистæ фиццагидæр ниф —
финста æма мухури рауагъта Гурджибети Майрæнсауи фурт Блашка. Æ
фиццаг киунугæ "Сахи рæсугъд" мухури рацудæй 1898 анзи
Дзæуæгигъæуи. Æрмæстдæр уомæй анз раздæр мухургонд æрцудæй
иронау фиццагдæр аййев литературон уадзимис "Æфхæрдгы Хæсанæ". Æ
автор адтæй Къубалти Александр. Анз фæстæдæр ба мухури фæззиндтæй
æнæмæлгæ Къостай "Ирон фæндур". Аци æртæ киунугей размæ геппæй
уагъд ка æрцудæй алантæй байзайæгкаг оссаг адæмæн, етæ ба баст
адтæнцæ киристон дини гъуддæгутæ, адаемон дзоргæ исфæлдистадæ æма
ахуради фæдбæл. Уотемæй нæ бон зæгъун æй: Блашка адтæй, нæ еумæйаг
оссаг аййев литературæмæ фиццаг къахдзæф ка бакодта, уонæй еу.
Гурджибети Блашка райгурдæй 1868 анзи, 1 мартьий, Мусихъæуи
(Ново — Осетинский станицæ) Мæздæги зилди. Æ фидæ Майрæнсау
адтæй Уæрæсей æфсади афицер — сотник. Рамардæй, Блашкабæл фондз
анзи ку цудæй, уæд. Æ мадæ Гузæ адтæй уæздан, гъæддух силгоймаг. Уой
фæрци æ седзæр дууæ биццеуи Аслæнгерий, Блашка æма кизгæ Далуйæн
равардта æ рæстæгмæ гæсгæ хуарз ахургонддзийнадæ. Бийнонтæ кæд
уæззау уавæри цардæнцæ, уæддæр Блашка каст фæцæй райдайæн скъола
æма 1878 анзи бацудæй Стъараполи нæлгоймæгга гимназимæ. Уоми;
исахур кодта 1880 анзи кæрони уæнгæ, уæдта, паддзахади харзæй си ци
пансионат адтæй, уордигæй цæмæдæр гæсгæ цохгонд æрцудæй, бий —
нонтæмæ ба æхца нæ адтæй æма æ ахур ниууагьта.
1888 анзи Блашка ист æрцудæй хъазайхагæй Хъизлари — Гребенской,
полкмæ. Полки хецауадæ Блашкай æртæ анзи (1888, 1889, 1890) фæд—
фæди рарветидæ Стъараполи хъазайхаг юнкерти училищемæ ахур
кæнунмæ, фал æй алли хузи рæууæнтгæй нæ райсиуонцæ. 1889 анзй
252
Публицистикæ
Ю —аг сентябри Блашкайæн равардтонцæ урядники ном, 1890 анзи ба, 16
сентябри, уæгъдæгонд æрцудæй æфсадæй, е службæ кæнуни рæстæг ке
райевгъудæй, уомæ гæсгæ.
Гурджибей — фурт зæрдиуагæй бавналдта куститæмæ, ниссагъ —
та рæзбун, кастæй киунугутæ, архайдта æ зонундзийнæдтæ фæффулдæр
кæнунбæл. Фал бийнонти цард материалон æгъдауæй зин уавæрмæ
æрхаудтæй æма уомæ гæсгæ ба 1891 анзи нæуæгæй службæмæ бацудæй,
раздæр ци полки службæ кодта, уордæмæ. Еци анз полки хецауади
курдиадæмæ гæсгæ ист æрцудæй Стъараполи хъазайхаг юнкерти учи —
лищемæ æма æй каст фæцæй 1893 анзи. Лæвæрд ин æрцудæй подхо —
рунжийи ном æма æрвист æрцудæй Сунжæ —Дзæуæгигъæуи полкмæ. Æ
хæццæ ка службæ кодта, уони дзубандитæмæ гæсгæ Блашка е ’фсæддон
ихæстæ æнхæст кодта разæнгард æма арæхстгинæй. Уомæ гæсгæ æвæрд^
æрцудæй тæгкæ бæрнондæр бунæтти. Адтæй полки ахурадон къаманди
сæргълæууæгæй, хорунжийи ном ин лæвæрд æрцудæй. 1904 анзи ба
иссæй подъесаул. Æнхæст кодта полки къазнай хецауи ихæстæ. Уотемæй
æй æрæййафта уруссаг — япойнаг тугъд.
Блашка хуарз лæдæрдтæй Уæрæсей устур ахадундзийнадæ Ирис —
тонæн,*æ идарддæри ирæзтæн. Адтæй сугъдæгзæрдæ патриот. Гъавта
барвæндонæй Япони тугъдмæ рандæунмæ. Æнкт&рдта æ бийнонти тарст
дæр æма сйн зæрдитæ æвардта. Æ бийнойнаг Надямæ финста: "Тугъдмæ
айдагъ æз нæ цæун, фал нæ устур паддзахади еугур цæрдгъон фæсевæд
дæр. Адæймаги мæлæт ба Хуцауи барæ æй: ку æй бафæндæ уа, уæд
мæлæт иссердзæнæ пеци фарсмæ бадгæй дæр, ку æй фæндæуа, уæдта
арти цæхæри дæр нæ басодздзæнæ. Еу загъдæй, адæймаги хъисмæт уой
къохи æй æма си гъаст кæнуни фадуат нæййес".
Блашка ци полки службæ кодта, е 1905 анзи райдайæни архайдта
тугъди цаути. Еци рæстæги финста æ мадæмæ: "Дууæ хатти адтæн тугъди
цæхæри, фал нæ Уасгерги æма Никкола гъæуай кæнунцæ..." Аци цаутæй
сæ еуей туххæй финста полки къамандир болкъон Б. Н. Баратов дæр поэти
фæсмæрдæ. "Уæд япойнæгтæн се ’хсун багъосæй. Гъудæй исбæлвурд
кæнун, сæ тохæн бунæттæ ниууагътонцæ, æви уруссаг æфсæдтæн
къæппæг аразунцæ, уой. Еци ихæс æхемæ райста Блашка къуар хъазай —
хагей хæццæ. Æсгаргутæ исбæлвурд кодтонцæ æзнаги фæндитæ, уой
• уæлæмхасæн ба ма цубур истугъди сæ къохи бафтудæй ахсгийаг уацайраг
дæр. Блашка уоми ци тугъдон æсгухтдзийнадæ равдиста, уой туххæй
полки хецауадæ унаффæ рахаста, цæмæй ин лæвæрд æрцудайдæ Сугъдæг
Владимири цуппæрæймаг къæпхæни орден".
Гурджибей — фурт, æнæмæнгæ, адтæй бæгъатæр тугъдон — патриот,
фал тугъд ци уæззау æмаæверхъау бæллæхтæ хаста, уомæй ба гъигæ
кæнун райдæдта. Æ бийнойнаг Надя1>1æ финста: "Раздæр тугъдмæ мæ
тæлæнтæ хастон, нур ба мæ куд хъæбæр фæндуй ардигæй нæхе мæгур
18 Ирæф №2
253
Сабайти Сулейман
къуммæ рандæун..." Æрхун кодта æ сабийтæ æма æ хæдзарæбæл. Мæнæ
ма дууæ скъуддзаги æ пъисмотæй: "Куд хъæбæр мæ фæндуй Сослани
фæууинун...", "Æзинæ, изæрæй, æхсæвæй мæ фуни фæууидтон нæ
рæзбун. Куд ирæзуй? Суд бæлæстæ нæ раййивтайтæ?" Æрмæстиннæбал
бантæстæй æ бийнонтæ, хæстæгутæ, райгурæн бæстæ фæууинун. 1905
анзи, 18 июни Манчжурий Сан —Вайдзи гъæуи цормæ, æзнаги
федæрдтæбæл лæгæмпурсти бацæугæй, фæммардæй. Еци æверхъау цау
куд æрцудæй, уой туххæй болкъон Баратов финста: "Власий Иванович
погиб.в ту самую минуту, после решительной подготовки атаки позиции
огнем, он, указав казакам окоп, на которого следовало устремиться,
воодушевил их решимостью взять его приступом, сказав: "Ну, братцы,
смотрите! Я выскочу и брошусь первый, а вы уже за мной!" Через минуту,
являя собой пример беззаветной отваги, вскакивает и бросается вперед..."
("Памяти подъесаула Власия Ивановича Гурджибекова", газ. "Терские
ведомости", 1906, N 150-151).
Полки хецауадæ æма тугъдонтæ устур кадæ искодтонцæ Блашкайæн.
Сæ тæфирфæси финстонцæ: "Во время последнего набега генерала
Мищенко убит наповал четырьмя пулями даровитый поэт — осетин Власий
Гурджибеков. Он состоял, собственно, при казначействе, но пылкость и
отвага не давали ему покоя, и он тайком от товарищей и командира
первого Сунженско — Владикавказского Полка Баратова уходил в бой. По
хадатайству осетин тело Гурджибекова было перевезено в Россию и
передано земле в его родной станице Ново — Осетинской Терской облас —
ти..." ("Исторический вестник", 1905, N 12).
Блашкай зйан Манчжурийæй мæйæ фулдæр фæлластонцæ. Нигæд
æрцудæй æ райгурæн станици июли кæрони. Зйан æвæрунмæ æрцудæй
берæ адæн Терки облæсти алли рауæнтæй, уæлдайдæр ба интеллигенци.
Блашка зундгонд адтæй, куд поэт, уотæ. Саударæн митинги радзурдта
æгас дуйнетæбæл ке ном райгъустæй, еци устур ахургонд Вс. Ф. Миллер
дæр. Æ хузæ ист æрцудæй Блашкай мадæ Гузæ, æ хуæрæ Далу æма æ
кизгæ Сау—Сатæги хæццæ.
Терки облæсти æхсæнадæ устур цитæ искодта Блашкайæн. Газет
"Голос Кавказа" финста: "18 июня в годовщину безвременно погибшего
подъесаула Гурджибекова в станицу Ново — Осетинскую съехалось со
всей Ссетии много интеллигенции почтить его память..." "Почтил добрым
словом память поэта и маститый профессор Вс. Ф. Миллер, известный
знаток осетинского языка и литературы, с любовью следящей за разви —
тием юной осетинской литературы".
Блашка адтæй зæрдæхæлар, игъæлдзæг æма адæмуарзон, хуарз
арæхстæй бæлæлайкæй, гитарæй æма гъесин фæндурæй цæгъдунмæ
дæр. Дæргъæлвæстæ, æнгонарæзт, арæх æ гъос дардга адæми цардмæ,
254
Публицистикæ
æновуд адтæй фæсевæдбæл. Уотемæй æй багъуди кодтонцæ æ рæстæги
цæргутæ.
— Турджибети Блашкай гъуди кæнун, биццеуæй скъоладзау ку адтæн,
уæдæй. Адтæй æригон афицер, рæстæмбес асæй бæрзонддæр, алкæддæр
æнгом арæзт, цæрдæг, хатгай фæззиннидæ скъоламæ, фæффæрсидæ нæ,
е ’мдзæвгитæй нин еугай къуплеттæ ниууадзидæ, цæмæй сæ зæрдæй
дзоргæ исахур кодтаййанæ", — финста æ имисуйнæгти Сабети М. Хуарз
багъуди кодта си еу строфа æндзæвгæ "Хъазахмæ" — й:
Гъæйт, нæ мугкаг, гъæйт, Дигорæ.
Размæ цо нин фæсевæд!
Хъазауати уæ идонæ
Бæрæг федар æд нифс уæд!..
Блашкай архиви ма ес нигкидæр уæхæн имисуйнæгтæ. Мæнæ си
скъуддзаг, уæди рæстæги гъæдикусти техникон скъолай ахурдзау Сæгу—
тонти Мирони имисуйнæгтæй: "Блашкай зæрдæмæ фæццудæй мæ рав —
зурст ацъагъуæ æма мин уотæ ,загъта, æхуæдæгдæр, уæдта ма не
станицæй берæ афицертæ тугъдон служби, хъæбæр сæ агкагæй, уой
туххæй нæ ’нцæ. Æз, загъта, мæхуæдæг дæр берæ уарзун æрдзæ, фал
куст æвзаруни барæ н ’адтæй. Бийнонтæ дарун, косун гъудæй. Уæди
рæстæги ба поэтæн литературон кустæй цæруни фагæ фæрæзнитæ
исамалгæнæн ес, зæгъгæ, уотæ æнгъæл ун дзæгъæли адтæй".
Æцæгæйдæр, Гурджибети бийнонтæн Блашкай улупа адтæй сæ царди
сæйрагдæр цæгиндзæ. Уомæн æвдесæнеуæгтæ æнцæ æ пъисмотæ дæр.
Æфсæддон службæ Блашкай исфæлдистадон кустæн кæд устур къу—
лумпи лæвардта, уæддæр ин минкъий нæ бантæстæй ниффинсун.
Гъулæггагæн, 1937 анзи поэтæн æ къохфинститæ еугурæй дæр фе —
савдæнцæ. Цæведдонгæ, наукон — иртасæн институтæй сæ райста рас —
пискæбæл раздæри обкоми косæг, уæди аспирант Галати Степан,
мухурмæ сæ бацæттæ кæнунмæ.
Къохфинститæ адтæнцæ: 375 фарси, 15 устур тетради, æма 49 пъисмой
хецæн адæймæгтæмæ. Хæсдзæф Степан ахæст æрцудæй. Блашкай къох—
финститæн уой адæбæл сæ кой дæр нæбал разиндтæй. Сæ байагорунбæл
архайæг нæ фæцæй. Æрмæстдæр 1940 æма 1978 æнзти институти хе —
цауадæ бафæлвардта æдасдзинади комитетмæ ниффинсун курдийæдтæ,
цæмæй Блашкай къохфйнститæ раздахтайуонцæ, фал сæ гъуди дæр не
’ркодтонцæ. Нуртæккæ зин зæгъæн æй бæлвурд, циуавæр уадзимистæ
адтæй еци къохфинстити хæццæ, е. Уæддæр син балæдæрæн ба ес
аллихузон æвдесæндарти фæрци. Зæгъæн, 1950 анзи Блашкай бийнойнаг
Гайттати Иналухъи кизгæ Нёдеждæ дзурдта мæнæн, зæгъгæ, Блашка
ниффинста роман "Тæгæри сифæ мæ тогагорæг" æма ’й изæригæнтги
кастæй бийнонтæ, æ хуарз зонгитæн...
255
Сабайти Сулейман
Дугкагæй, уæлдæр ци æфсæддон тæфирфæси кой ракодтон, уоми ма
финст адтæй, зæгъгæ, Блашка "...сочинил много стихов лирического и
эпического содержания, помимо того перевел на осетинский язык почти
все произведения Пушкина, Лермонтова, Некрасова, Кольцова и других
знаменитых поэтов". Гурусхæ кæнæн ес ратæлмæцигонд æмдзæвгити
бæрцæбæл, фал нæ поэт уруссаг финсгути уадзимистæ ке тæлмаци кодта,
йе ба бæрæг æй. Уомæн æвдесæнйеуæг кæнуй М. Ю. Лермонтови
æмдзæвгæ "Тамарæ" дæр, кæци тæлмацигондæй мухури рацудæй раздæр.
Æртигкагæй, Блашкай æмгъæугкæгти имисуйнæгтæ æма архиви
бæрæггæнæнтæмæ гæсгæ, æфсади служби рæстæги е финста уруссагау
бонуг. Еу æскъуддзаг си разиндтæй е ’мзæнхаг Сосити Г—мæ, нурдæр
æй Блашкай архиви. Дигорон æвзагмæ тæлмацигондæй мухури рацудæй
1993 анзи журнал "Ирæф" -и дугкаг номери.
Æппунфæстаг, æ пъисмотæ зинаргъ æрмæг адтæнцæ финсæгæн æ
цард, зундрахаст æма исфæлдистадæ хуæздæр балæдæрунмæ. Æрмæст
ци бацæнцæ, уой базонунæн ба амал нæййес æнæ республики æдасд —
зийнади комитети æнхусæй. Галай — фурти гъудтаги гæгъæдитæмæ уотид
æркаст дæр фенхус уайдæ аци уавæр ести хузи фæббæлвурддæр
кæнунæн, фал уомæн дæр фадуат арæзт нæ цæуй æдасдзийнади комитети
æрдигæй.
Блашкай исфæлдистадон бунтæй байзадæй, æгас ма ку адтæй, уæд ин
ци æртæ киунуги геппæй уагъд æрцудæнцæ, етæ: "Сахи рæсугъд" —
адæмон исфæлдистади бундорбæл финст поэмæ (1890 анз), "Дигорон
уадзимистæ" — æмдзæвгитæ (1902 анз) æма "Æдули" — комеди
æхсæнадон царди гъæндзийнæдти туххæй (1903 анз) Поэт Хъазибегти
Хъазибекмæ дæр ма байзадæнцæ Блашкай поэмæ "Æрдхуæрдтæ" — й ци
еугай хæйтгæ рафинста, етæ.
Аци киунугутæбæл, уæдта поэтæн æхе туххæй дæр фиццагдæр уац
мухури фæззиндтæй 1904 анзи, 20 —аг январи газет "Терек" —и. Критик
хуарзбæл банимадта финсæги исфæлдистадæ, еумæйагæй райсгæй. Раст
байамудта поэмæ "Сахи рæсутъди" бастдзийнадæ адæмон дзоргæ
исфæлдистади хæццæ айдагь æ сюжет нæ, фал ма аййевадон мадзæлтгæй
дæр. Комеди "Æдули" — й ба рахудта "царди ахсгиаг фарстатæбæл дзурд
кæми цæуй æма поэзийæй гъæуагкин ка нæй, уæхæн уадзимис". Уой
уæлæмхасæн ба критикæ кодта поэти еуæй —еу æмдзæвгитæ. "Поэти
рæдуд уой медæгæ æй... — финста рецензент, — æма поэзий хъаурæ ке
æнгъæлуй æмдзæвги рæнгъити кæрæнтти æмзæлдзийнади". Автормæ
гæсгæ, рифмæ Блашкамæ сæйрагбæлдæр нимад æй гъудитæй. Уæхæн
фаутæ хастонцæ поэти æмдзæвгитæмæ, уой фæсте ка финста йе
’сфæлдистади туххæй, уонæй дæр еуетæ. Мæнмæ гæсгæ уомæй раст нæ
’нцæ. Фиццагидæр, Блашка е ’мдзæвгитæ финста æрмæстдæр силлабикон
бæрцбарæнтæй. Уоми ба ритмикæ арæзт æй æмдзæвги рæнгъити
256
Публицистикæ
æмбæрцæ йуæнгтæ æма æрцæвæнтæй, цезурæ æма .рифмæй.. Еци
домæнтæмæ гæсгæ ку æвзарæн поэти æмдзæвгитæ, уæдта æнаййеп
æнцæ, ефстаг рауæнтæй фæстæмæ. Дугкагæй баг Блашкамæ еунæг
уадзимис дæр нæййес, æ рæстæги царди ахсгиаг фарстатæ кæми нæ
агайуй, уæхæн. Поэт нæ адтæй революционер, фал федарæй лæудтæй
адæмон демократий бундорбæл. Е ’мдзæвгити растæй æвдиста адæми
бæллецтæ, æнкъарæнтæ æма уавæртæ, æгъдæуттæ æма фактитæ аййев,
цæстуингæ нивæфтудти фæрци. Е æй, финсæг устур искурдиадæй
æрдзæй хайгин ке адтæй, уой нисан. Дзурдæн райсæн æмдзæвгæ
"Авдæни зар", æ гьуди æй мади сугъдæг уарзондзийнадæ æ хъæболæмæ.
Æмдзæвгæ кæсгæй, адæймаги цæститæбæл рауайунцæ сувæллони мед—
билти худт æма хæкъурццитæ авдæни медæгæ бафунæййи агъоммæ.
Фæткæмæ гæсгæ мадæ æ реуæй куд рафтудта æ дзиуарæ æма æй куд
æрауигъта авдæни къæлæтбæл, бази буни ба æндон кард куд байвардта,
цæмæй æй гъæуай кæнонцæ æвдеуæй.^ Мади уарзондзийнадæ поэт еу
строфайæй иннемæ ирддæрæй æвдесуй уæхæн дзурдти фæрци: "Мæ
дууæ цæсти", "Мæ хори тунæ", "Мæ зæрди хунæ", "Мæ зæрди цъеу", "Мæ
уод", "Мæ дор — хонх", "Мæ мингий дада", "Мæ уоди гага". Аййев
нивæфтудтæй арæзт æй Мæгургори сорæт дæр йе ’мном æмдзæвги.
Мæнæ си цалдæр рæнгъи:
Унги губурæй,
Фече — реуигон,
Рсевдзæ фæндурæй
Цæруй мæгургор.
Дуйне — æ бæстæ
Жин цард — æ неун,
Лæдзæг — æ цæстæ,
Æвгъау — æ геун...
Къостай Хъубадий хузæн Мæгургор дæр æд сæрдæ, æд зумæг еци еу
пæлæзи æ гъесин фæндури хæццæ зелуй цардагор адæнбæл.
Æхсæнадон царди гъæндзийнæдтæ Блашка е сфæлдистади парахаттæй
æргом кодта. Ами, æнæмæнгæ е сфæлдистадæмæ бахъæрдтæй уруссаг
критикон рёализми тæфагæ. Поэт кæддаериддæр адтæй фæллойнæгæнæг
æма æфхуæрд адæми фарс. Уæлдай хъæбæрдæр ба еци хузи æ зундра —
хастбæл исбедудта Къостай исфæлдистадæ. Е бæрæг æй поэти
æмдзæвгитæ "Мæгургор", "Мæгур уосгор", "Абæрег", "Саудари бон" æма
æндæртæй. Сæ гъудитæ æма си ци ахсгиаг социалон фарстатæбæл дзурд
цæуй, уомæй етæ хъæбæр хæстæг лæуунцæ Къостай сфæлдистадæмæ.
Æмдзæвгæ "Саудари бон" —и цæуй седзæргæс силгоймаги тухст царди
уавæр, æ катайтæ æ сувæллони мæтæй. Къостай Седзæргæс æма Блашкай
Саударæг, кæд фæйнæ хузи фадуæтти æвдист цæунцæ, уæддæр сæ
257
Сабашпи Сулейман
хъисмæт еу æй. Силгоймаги тухст уавæртæ, æбарæдзийнадæ æхсæнадон
царди адтæнцæ дууæ поэтемæн дæр сæ сагъæс, сæ мæтæ æма сæ
æвдистонцæ парахатæй. Блашка ма еци темæмæ е ’ргон æздахуй
æмдзæвгæ "Мæгур уосгори", поэмæ "Сахи рæсугъд" æма комеди
"Æдулий" дæр.
Цитгин гъуддагбæл нимадта Къостай исфæлдистадон фесгухт Ирис —
тонæн. Къостай номбæл 1899 анзи поэт ци æмдзæвгæ ниффинста, е
райдайуй уæхæн риторикон фарстатæй:
Ка дин не скæндзæнæй кадæ,
Ка дин нæ ратдзæнæй æгъдау?
Ка сдзурдта, ниййерæгæй нсе мадæ,
Адæммæ йе ’взагæй дæуау?
Никки бæлвурддэерæй æ нимайундзийнадæ устур поэтмæ æвдесуй
фæстаг строфай:
Нæ уинуй дæ хæстæгмæ нæ цæстæ,
Изолмæ игъосуй дсе нæ гъос, —
Арфæгондæй дин нсе бæстсе
Мижди æрветуй æ боз!
Кæд Къоста еци рæстæгути æрвист адтæй Иристонæй, тæссаг адтæй
æ сæрбæл исдзорунмæ, уæддæр Блашка е ’мдзæвгæ ниммухур кодта 1902
анзи æ киунуги. 1906 анзи Къоста ку фæззийан æй, уæд ин аци æмдзæвги
текст Мæздæги цæргутæ æрхи пластинкæбæл финстæй деденгути цопали
хæццæ байвардтонцæ æ циртбæл. Нур дæр пластинкæ æвæрд æй Къостай
номбæл музейи.
Дууæ поэти дæр, еци еу рæстæги цæргæй, кæрæдзей хæццæ ке
фембалдæнцæ, е гурусхаг нæй. Уомæн ес æвдесæнтæ. 1889 анзи Блашка
æ еу пъисмой е ’мбал Пантелеймон Карповичмæ (æ муггаг бæрæг нæй —
С. С.) финста: "Сабати, гъома 14 июли, цæун Пятигорскмæ, хæдæгай,
15 —аги си игон кæндзæнæнцæ М. Ю. Лермонтовæн циртдзæвæн, уой
фæсте ба цæудзæнæн Æрæдонмæ..."
Зундгонд куд æй, уотемæй М. Ю. Лермонтови кадæн бæрæгбони
Къоста адтæй Пятигорски æма си бакастæй е мдзæвгæ "Лермонтови
циртдзæвæни ’размæ". Адæм имæ се ’ргом ку раздахтонцæ, уæд æй
Блашка куд нæ фæууидтайдæ, уоми уогæй. Гæнæн ес æма поэтгæ
фембалдайуонцæ Æрæдрни дæр сæ хуарз хæлар уæди рæстæги номдзуд
лæг Гайттати Иналухъи хæдзари арæх уогæй. Сæ дууæ дæр еу рæстæги
гъавтонцæ еци бийнонти хæццæ бахæстæг унмæ; Блашка æхецæн бий —
нойнагæн æрхудта сæ кизгæ Надяй.
Къоста æма Блашка æцæгдзийнадæй ке фембалдæнцæ Мусихъæуи
1902 анзи августи мæйи, уой туххæй 1934 анзи радзурдта Блашкай хуарз
хæлар Тускъати Балодти. Уæд Блашка сæхемæ æрбацудæй æфсæддон
258
Публицистикæ
службæй æ бийнонтæ фæууинунмæ, Къоста ба цæмæндæр гæсгæ уоми
адтæй. Балодтий дзубандитæмæ гæсгæ сæ фембæлд адтæй цубур, еунæг
бон. Аци цауи туххæй ма 1962 анзи радзурдта æ имисуйнæгти зæронд лæг
Адцети Александр. Еци æвдесæнтæбæл æууæндун ангъезуй, уомæн æма
Балодти адтæй ахургонд, уæрæсей æфсади болкъон, æнхус кодта Блаш —
кайæн æ уадзимистæ мухур кæнуни гъуддаги. Революций фæсте
дзæвгарæ рæстæг куста ахургæнæгæй Киристонгъæуи. Александр дæр
Блашкай хуарз зудта, адтæй е ’мбæстаг, Дзæрæстейаг.
Блашка æ гъос лæмбунæг дардта æхсæнадон цардмæ, е сфæлдистадæй
æргом кодта царди зйанхæссæг æгъдæутгæ, фæткитæ æма æнæраст
гъуддæгтæ. Æрмæст æхсæнадон нихмæлæуддзийнæдтæ æма классон
тохтæ æнхæст балæдæрунмæ ба ин æфсæддон службæ фадуат нæ ра —
вардта. Зæгъæн, хъæбæр бацийнæ кодта, 1861 йнзи паддзах ци манифест
рауагьта, уобæл. Поэт финста:
Нæбал йес баделйатæ,
Унмæ мæгурбæл сæрдæр,
Нæбал йес тæгиатæ, —
Исцан æмхузон, æмсæр.
Еци манифест царди æнхæстгонд ке не ’рцудæй, уой ба Блашка нæ
базудта. Поэт æууæндтæй паддзахбæл, æнгъалдта адæни цард
фæххуæздæрбæл архайуй, зæгъгæ. Е бæрæг æй уæхæн гъудитæй:
Гъæйт, нæ хъазах, гъæйт дзæгъетæ,
Зæрдегин сомий кадæй
Паддзахи æппæлд йеретæ.
Уездон ижди ма кардæй! ("Хъазахмæ").
Гурджибети Блашкай исфæлдистадон бунтæй ма ка байзадæй, уонæн
сæ егъаудæртæ æнцæ поэмæ "Сахи рæсугьд" æма комеди "Æ^дули". Поэмæ
"Сæхи рæсутъд" —и сюжет, уæлдæр куд загътон, уотæ ист æй адæмон
исфæлдистадæй. Æ сæйрагдæр гъуди ин раст байамудта поэт—критик
Хъазибегги Хъазибег. Блашкай уадзимисти æмбурдгондæн раздзурдти е
финста: "Аци уадзимиси карз тох цæуй хуарздзийнадæ æма лæгъузд—
зийнади, рæстдзийнадæ æма зулундзийнади æхсæн". (Гурджибети
Блашка. Уадзимисти æмбурдгонд, Ордж., 1966: 13 ф.) Поэми сæйраг
хъайтартæ Батраз æма Сæниат тох исаразтонцæ сæ сугъдæг уарзонд—
зийнадæ багъæуай кæнунбæл æма фæууæлахез æнцæ Æвдеубæл. Автор
лæууй рæстдзийнади фарс. Е бæрæг æй, поэми хъайтарти куд æвдесуй,
уомæй дæр. Батраз æй хуæрзарæзт тохæн дзаумауæй, фæндурæй,
иуонггин æма нифсхаст, Сæниат — сахи рæсугъд. Мæнæ Æвдеуи сорæт
ба:
Къупри — æ хъæстæ,
Æ цæсгон — сæмпæл,
259
: Сабайти Сулейман
Æ гурæ — дорфæрстæ,
Æ закъæ — хæмпæл...
Æ билтæ — æмпулттæ,
Æ къоппа — цæгæр,
Æ нихтæ — къæпетæ,
Æ къæхтæ — зулун,
Æскъудтæ — æ къелтæ
Йе рфгутæ — лæгун.
Еу загъдæй, æнадæдæр сорæтæн исгæнæн нæййес. Автори поэтикон
дæсниадæбæл дзорæг æй, лирикон аллихузон фæззелæнтæй арæх ке
пайда кæнуй, е дæр.
Æ рæстæги æхсæнадон устур ахедундзийнадæ адтæй æма ма нурдæр
ес комеди "Æдули" —йæн дæр. Æвдист си цæуй, æстдæсæймаг æноси
фæууæнæй ба нæудæсæймаг æноси æмбесæй фулдæрмæ Иристони
феодалон — фиддæлтигкон царди рахастдзийнæдтæ æййевгæ ку цудæнцæ
капиталистон уавæртæй, муггагон æгъдау, фæткитæ æма æфсарæй
æхцатæ, гъæздугдзийнæдтæ уæлдæр бунати æвæрд ку ’рцудæнцæ, еци
рæстæгутæ. Рæстæги туххæй комедий сæйраг архайгутæй еу — Тезадæ
уотæ зæгъуй:
Мсе мадистæн, Дигорæ сема Ирæ
Нæбал фæрсунцæ муггагæй,
Фал æхшицгæ агорунцæ хъал кирæ...
Цæругти Цæрай æма Тезадæ, кæд саукосæгæй ка исгъæздуг æй,
уæхæн адæмæй адтæнцæ, уæддæр сæ нифс бахастонцæ се ’дули фурт
Æхсирфæн уæздан Борхати игъустгонд рæсугъд Хангуассæмæ
мийнæвæрттæ барветунмæ. Кизги фидæ Бадзай æма мадæ Губадтæ
ниууæйæ кодтонцæ сæ еунæг кизги устур ирæдбæл, цæмæй мæгурд —
зийнадæй фæййервазтайонцæ, уой туххæй. Берæ гъудитæй нур дæр ма
аци комеди хъæбæр актуалон æй. Дæнцæн райсæн уæхæн загъд: "Нур
бæрзонд хæссуй æ шиуæ, кæмæ ес сугъзæрийнæй къæсса". Цардæн,
уæди хузæн, нур дæр æ хецау иссæнцæ æхца æма гьæздугдзийнæдтæ.
Комеди деси æфтауй е взаги хумæтæг æма гъæздугдзийнадæй, кæций
фæрци архайгутæн æргон кæнунцæ сæ уодиконд, сæ зундрахаст. Мæнæ
еу дæнцæн уадзимиси райдайæнæй. Тезадæ æма Цæрай бадунцæ стъоли
фарсмæ, дзубанди кæнунцæ:
Тезадæ (ниууадзгæй йе лхуйнæ):
Дессаг дæ, дессаг, нæ лсег!
Нур нæхусеттæ ан ма дзæгъун æндеун:
Куд дæмæ нæ кæсуй гъулæг
Нсе еунæгæн æ геун.
260
Публицистикæ
Цæрай:
Мæ зæрдæн нæ зонис æ неун,
Бæллах фæууйнаг, не ’фшинæ!
Бахуардтай мин мæ гъостæ:
Кæми кæни шили хийнæ,
Кæми ба бостæ.
Сугъдæг, æнцонлæдæрæн адæмон æвзаг. Лæг сæ кæсунæй дæр не
’фсæдуй, уотæ æхцæуæндзийнадæ дæдтунцæ гъосæн. Драматург арæх
пайда кæнуй адæмон æмбесæнттæй: "Дзурдагор нæ хæти", "Сау халон
некæд ахæссуй нард уæрццæ будури", "Алке дæр райгурдæй фидæ —
мадæй", "Хуцау ин райста æ уæлдай" æма æндæртæ. Гъе уомæ гæсгæ
финста нæ номдзуд академик Абайти Васо: "До Малиева на дигорском
языке писал выдающийся поэт Блашка.Гурдткибеков. Богатство его языка
изумительно"...
Аци комеди фиццагдæр хатт æвæрд æрцудæй 1905 анзи, Дзæрæстей
гъæуи, ирон æвзагмæ тæлмацигондæй ба-’й 1927 анзи Киристон гъæуи
цæргутæн равдиста Æрæдони хехъæппæресадон драмон къуар.
Æртинæймаг æнзти æвæрд цудæй Цæгат Иристони паддзахадон драмон
театри сценæбæл дæр еуактон пьесити хæццæ. Гъулæггагæн, уой-фæсте
рæстæгути ба имæ ефстаг гъæугкаг скъолати хехъæппæресадон
къуæрдтæй æндæр æ гъос некæдбал неке æрдардта.
Гурджибети Блашкай исфæлдистади хецæндзийнæдтисæйрагдæртæ
æнцæ адæймондзийнадæ æма фольклори хæццæ æнгом бастдзийнадæ.
Финсæг æ рæстæги цард æвдесуй алливæрсуг, парахат æма растæй. Æ
уадзимисти ци ахсгиаг фарстатæ агайуй, уонæмæ кæсуй æ адæми
цæстæнгасæй, æма сæ нивæндуй уой пайдайæн. Адæни сагъæстæ, гъу—
дитæ æма цард урухдæрæй равдесуни туххæй арæх æ уадзимисти сю —
жеттæ есуй адæмон дзоргæ исфæлдистадæй. Фольклорæй æрбайст
сюжеттæн кæд романтикон рахаст ес, уæддæр æ уадзимистæ хæстæг
лæуунцæ цардмæ сæ проблематикæй.
Поэт, драматург æма тугъдон Гурджибети Майрæнсауи фурт Блашкай
исфæлдистадон фæндаг раскъудæй раст æ тæмæни. Æ уадзимистæй берæ
фесавдæй, ка ма си байзадæй, етæ дæр киунугæкæсæгæн зин ерæн
иссæнцæ. Æ уадзимисти æмбурдгонд фæстагдæр хатт ма мухури рацудæй
1966 анзи, хъæбæр исæстæн æй. Нæ культури, нæ литератури номдзуд
бундорæвæргути ке феронх кæнæн æма сæмæ æбæрнон цæстæнгас ке
дарæн, цума уобæл дзорæг нæй аци уавæр? Мæнмæ гæсгæ афонæй нæ
финсæги литературон бунтæ исбæлвурд кæнун, æрæмбурд кæнун æма
сæ хецæн киунугæй рауадзун. Еци киунугæмæ бахæссун æнгъезуй æ
пъисмотæ, уæдта æхе туххæй æ зонгити имисуйнæгти дæр.
261
Финсунцæ нæмæ
Финсунцæ нæмæ
Нæ зинаргъ журналкæсгутæ!
Амæй размæ куд финстан, уотемæй нæмæ редакцимæ цæуй
берæ финстæгутæ нæ дигорон —ирон муттæгти равзурди туххæй.
Мухур бабæй кæнæн еци финстæгутæй еу—Мæрзати муггаги
рантæст. Æрмæг нæмæ æрбарвиста Мæрзати Батæрбег.
Муггæгти историй равзурди растуйнадæбæл редакци дзуапп нæ
дæттуй.
МÆРЗАТИ МУГГАГИ РАНТÆСТ
Мæрза адтæй Гогатæй, цардæй Цъæййи, æ цардæмбал ба адтæй
Хъупети кизгæ, æ ном хундтæй Гикка. Адтæй син кизгæ æма
биццеу. Кедæр хæццæ ке фæттоггин æнцæ, уомæ гæсгæ Мæрза
æхуæдæг дæр фæммард æй тогесгути къохæй æма æ бийнойнаг
Хъупеонæн дæр уоми цæрæн ке нæбал, адтæй, уомæ гæсгæ æ
дууæ сувæллони къæссати ниввардта æма сæ æрбахаста Уæллаг—
коммæ Къæмунти гъæумæ. ÆризæрдалинГтæй, уотемæй
бахъæрдтæй гъæумæ. Нихæси ма кадæртæ бадтæй æма силгой —
маги еци тухст уавæри ку фæууидтонцæ, уæд син хъæбæр
фæттæрегъæд кодтонцæ æма сæ байуазæг кодтонцæ. Еци
рæстæги федар адтæй тухст адæймаги фæййервæзун кæнуни
æгъдау. Цубур дзубандийæй сæ исиуазæг кодтонцæ цалинмæ
сæхебæл фæххуæстæнцæ,уæди уæнгæ, уæдта сæхецæн цæрæн
хæдзарæ саразтонцæ Æхсиаги гъæуи Къæмунти сæрмæ.
Седзæргæс уосæ æ бæдæлтти хæссунтæ райдæдта гъæубæсти
фарни фæрци. Биццеуи ном хундтæй Дæци, кизги ном ба Госæ.
Сæ муггаг скодтонцæ сæ фиди номбæл— Мæрзатæбæл. Дæци ку
рацæппо—лæппо æй, уæд ин уодæмбалæн байагурдтонцæ Че —
хоцти кизги æма син исæнтæстæй æртæ биццеуи æма æртæ кизги.
Сæ синхонтæ ба адтæнцæ Бекмæрзтæ æма цума еу бийнонтæ
адтæнцæ, уотæ цардæнцæ. Госæ адтæй хъæбæр хуæрзконд,
æгъдаугин æма хуæрзарæхст кизгæ, уомæ гæсгæ ба Бекмæрзтæ
ниллæудтæнЦæ, цæмæй син Мæрзатæ Госи равардтайонцæ
цардæмбалæн Бекмæрзти Брейæн. Берæ коргутæ ’й адтæй, фал æ
мадæ ба федарæй зæгъта, зæгъгæ, мæнæн мæ тухсти рæстæги мæ
фарсмæ ка æрбалæудтæй, тухсти рæстæги мæмæ æ фарс ка
бадардта, уони разæй æз мæ кизги некæмæн ратдзæнæн. Æма
262
Финсунцæ нæмæ
Госæ киндзи æрцудæй Бекмæрзти Бремæ. Бре æма Госæбæл
хестæрти кувд æрцудæй, райгурдæй син авд лæхъуæни æма дууæ
кизги.
Дæцæй ка рантæстæй, етæ адтæнцæ:
Мацкъа — æ бийнойнаг Абети кизгæ,
Сахунг — æ бийнойнаг Катаути кизгæ,
Цоби — æ бийнойнаг Цæгæрати кизгæ,
Зæрæда — Кудзойти уосæ,
Госе — Цæгæрати уосæ,
Госæма — Гæлæбути уосæ.
Къæмунти бустæги зинвадуат рауæнтæ ке адтæй
цæрунмæ,уомæ гæсгæ Дæци æхсæвæй — бонæй сагьæс кодта, æ
царди уавæртæ кутемæй фæххуæздæр кæна, уобæл æма æса-
бийтæ ку багъомбæлдæр æнцæ, уæдлд косун райдæдтонцæ над
аразунбæл æма ’й тухтæ —фудтæй саразтонцæ. Уæд син
гъæубæсти хестæртæ радех кодтонцæ ниггидæр ма зæнхи
гæппæлтæ æма уой фæсте уæд сæ цæрæн уавæртæ фæххуæздæр
æнцæ. Сæхебæл ку фæххуæстæнцæ, уæд сæхецæн цæрæн
хæдзарæ саразтонцæ тæккæ скæсæни билæбæл. Биццеутæй
алкæмæндæр бийнонтæ æркурдтонцæ.кизгутти киндзи равард—
тонцæ, цардæнцæ кæрæдзей хæццæ дæ зæрдæ — _мæ зæрдæй.
Мацкъайæн исæнтæстæнцæ:
Губа — æ бийнойнаг Хъупети кизгæ,
Гæбис — æ бийнойнаг Езети кизгæ,
Сабан — æ фиццаг уосæй ин исæнтæстæй еунæг кизгæ —
киндзи æрцудæй Текъойтæмæ, æ дуккаг уосæ ба адтæй Гергион.
Ахъбердийæн — æ цардæмбал Гамахарти кизгæ,
Æ кизгæ Фатъий — Атайти Самсони цардæмбал,
Фæрдæ — Легкойти уосæ,
Госæма — Атайти Гæстæми уосæ,
Фаризæт — Смети уосæ,
Гута — Дзугкойти уосæ.
Сæхугæй рантæстæнцæ:
Данел — Михали фидæ,
Госах — Бозурти Дзæйи уосæ,
Матцæ — Мамукъати Алексейи уосæ,
Софя — Цопанти саугини уосæ,
Маря — Магати Орази уосæ,
263
Финсунцæ нæмæ
Суттæ — Цæллати Михали уосæ,
Цобийæй рантæстæнцæ:
Дзгьи — æ уосæ Гегети кизгæ,
Сослæмбег — æ фиццаг уосæ Зохъоти кизгæ, исйентæстæй ин
фурт
Георги, æ дуккаг уосæ Цæллати Госагъæ.
Симон —
Каска — Гæлæбути Афæхъой мадæ,
Еленæ — Болæтти Лаврентий фиццаг уосæ.
Губайæй рацудæй:
Муса — æ бийнойнаг Мамукъати кизгæ,
Харитъо — æ бийнойнаг Бидзинти кизгæ,
Геуæрги — æ бийнойнаг Салхъазанти кизгæ,
Хусинæ — æ бийнойнаг Гъæргинти кизгæ. .
Олинка —
Пъело —
Мерет — Кудзойти уосæ,
Илас — билæй рахаудтæй æма фæммардæй.
Микъала — Пъелой хæццæ Америки байзадæнцæ.
Губайæн æ дуккаг уосæ адтæй Гæлæбути кизгæ Цаблинæ.
æма син сæнтæстæй кизгæ æма биццеу — Надя æма Лади.
Гæбисæн сæнтæстæнцæ:
Александр — æ цардæмбал Гибизти кизгæ,
Уане — æ цардæмбал Суанти кизгæ,
Хадзирæт — æ цардæмбал Миндзайти кизгæ,
Гуæсæзе — Дзусти киндзæ,
Госæгъа — Кудзойти киндзæ,
Евен — Дзуккойти киндзæ,
Сабанæй сæнтæстæнцæ:
Есо — Æ фиццаг уосæ адтæй Тахохти кизгæ æма син сæнтæстæй
кизгæ æма биццеу — Дзибирт æма Тамарæ. Дуккаг уосæй ба ин
сæнтæстæй Пацка.
Михалæн — æ цардæмбал Æгъузарти кизгæ,
Михел — тугъди байзадæй,
Кафетæ — Къадзати киндзæ.
Ахъбердийæй рантæстæнцæ:
Васили — æ цардæмбал — Маня, Текъойти Гæбуций кизгæ,
Вера — Охъазти киндзæ,
264
Финсунцæ нæмæ
Хадизæт - Кацанти киндзæ,
Олинæ
Дзгъа — Езети киндзæ.
Дзгъайæй рантæстæнцæ:
Мосе — æ цардæмбал — Агкати кизгæ,
Амурхан — Густити кизгæ,
Веркæ — Дзæукъати киндзæ,
Дофга — Рæмонти киндзæ,
Верæ — Дегкойти киндзæ,
Маса — Басити уосæ.
Симонæн зæнæг не сæнтæстæй.
Хитъойæн саентæстæнцæ:
Микъолоз
Солæман
Лазæр
Олинæ.
Мосейæн сæнтæстæнцæ:
Виктор, Эльбрус, Веруся — Золойти киндзæ.
Аци æрмæг финст æрцудæй 1971 анзи Мæрзати Харитъон,
Александр æма Мосей дзубандитæй. Финсгæ ба сæ никкодта
Мæрзати Батæрбег.
265
СÆРГÆНДТÆ
Поэзи сема прозæ 3
Гурджибети Блашка. Æмдзæвгитæ 3
Малити Васо. Бони мæлæт. Повесть 18
Скъодтати Эльбрус. Æмдзæвгитæ 46
Гурдзибети Барис. Этюдтæ 61
Къибирти Амурхан. Рохс æмдзæвгæй ми
ратæдзæ. Æмдзæвгитæ 76
Мæрзойти Сергей. Дзикъой таурæхътæ 88
Дзодзати Вано. Цубур радзурдтæ 96
Гобати Геуæрги. Генæ раздахтæй скъоламæ. Радзурд 101
Хъойбайти Сергей. Æмдзæвгитæ 103
Будайти Милуся. Æмдзæвгитæ 113
Золойти Казбек. Цубур радзурдтæ 116
Къомехти Камиллæ. Мæнгæдтæ — æцгутæ. Радзурд 119
Адæмон сфæлдистадæ 126
Скъодтати Элъбрус. Сугъзæрийнæ кирæ. Раздзурд 126
Гарданти Михал. Сфæлдистадон бунтæй 130
Публицистикæ 182
Тамати Таймураз. Фæлтæрæй—фæлтæрмæ 182
Хохойти Энвер. Курухон хестæр. Очерк 205
Цакъоти Даукуй. Рагон рецепттæ ниуазуйнæгтæ
æма хуæруйнæгтсе кæнуни туххæй 211
Гуыриаты Тамерлан. Рагон термин церхъ — цирыхъ—ы
тыххæй 215
Хъиргъути Фатимæ. Методикон æрмæг скъолатæн
нæййес 222
Дзуццаты Хадзы-Мурат. Малиты Геуæргийы
поэзийы тыххæй 224
Сабайти Сулейман. Фиццаг дигорон финссег
Гурджибети Блашка 252
Финсунцæ иæмæ 262
Мсерзати муггаги рантæст
262