Текст
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛЙКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІП
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРЫ МЕДИЦИНАЛЫҚ
ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ОҚУ-ӘДІСГЕМЕЛІК БІРЛЕСГІП
С. Ж. АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТПК
МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ
С. ҚАИШЫБАЕВ
НЕВРОАОГИЯ
І-КІТАП
Топикалықжәне синдромологиялық
диагностика негіздері
АЛМАТЫ
ЖАК-іың БАСПА БӨЛІМІ
1999
ПІкір жазғандар:
Қырғыз Республикасы Үлттьгқ ғылым академиясыныц
академигі А. М. МЫРЗАЛИЕВ,
медицияа ғылымдарының докторы, профессор Қ. Ғ. НӘДІРОВА
Қайшыбаев С. Невралогия. 1-кітап. Алматы, 1999. ~278б.
Оқулықта Қазақстандағы неврология ғылымының даму тарихына
кыскаша іиолу жасалып, нерв жүйесініц қүрылымы мен атқаратын
кызметі, неврологиялык ауруды тексерутәсілдері, клиникалык және син-
дромологиялық диагноз негіздерІ жөніядегІ тиісті мағлүматтар берілген.
Осы заманғы зерттеу тәсІлдерінін диагігостикалық мүмкіндіктері баян-
далған. Рентгенодогиядық, электрофизиологиялық, нейропсихологиялық
және клиникалық-генетикалық әдістер көмегімен алынатың деректерді,
сонымен қатар ми-жүлын сүйығы өзгеруін клиникалық тұрғыдан түсіи-
діруге көп кеңіл аударылған. Кітап студенггер мен дарігерлерге, клини-
калықординаторларға, сондай-ақ неврологиялық синдромдармеи ганыс-
қысы келетін барлық мамандарға арналтан.
В\ 9965-520-03-8
© ҚайшыбаскС. Қ., 1999
АЛҒЫ СӨЗ
Невропатология — неврологияның қүрамдас бөлігі. Оған нев-
ропатологиядан басқа эмбриология, анатомия, гистология, қалыпты
және патологиялық анатомия, нерв жүйесінің биохимиясы,
әлеуметтік неврология, психоневрология да кіреді. Аталған пәндерді
жетік білу арқылы невропатология мамаңдығын игеруге мүмкіндік
туады.
Неврологияның негіздерін білу әр түрлі мамандықтарда қыз-
мет атқаратын дәрігерлерге аса қажет. Өйткені аурудың алуан
түрлерін анықтау жөне зертгеу кезеңцерінде әр түрлі патология-
лық жағдайларда кездесетін неврологиялық өзгерістердІ толық
білмейінше тиісті емдеу тәсілдерін белгілеу қиынға соғады. Демек,
клиникалық мамандықтың ешқайсысы неврология ғылымына
соқпай кете алмайды.
Нерв жүйесі ішкі ағзалармен жөне ағзалар жүйесімен өзара
морфо-функционалдық байланыстар жасау арқылы бірыңғай ней-
росоматикалық бірлестікке үйлессді. Сондықтан да ішкі ағзалар
дертке шалдықса, алуан түрлі сомато-неврологиялық ауытқулар
пайда болады. Осыған дәлел ретінде жүрек қан тамырлары аурула-
рында мидың қан айналымы бұзылуы, бауыр мен өт жолдары дерт-
тенсе энцефалопатия немесе полинейропатия синдромдары, плев-
ритке байланысты қабырғааралық невралгия, қант диабетімен
сырқаттанғандарда моно- және полинейропатия болуы мүмкіңдігін,
тағы басқадай патологиялық озгерістерді тілге тиек етуте болады.
Десек те, кейбір жағдайларда ішкі ағзалардың дерті нерв жүйесіне
залал келтірмей-ақ сырттай соған үқсас белгілер беруі мүмкін.
Мәселен, зөр тасы нссіпағар арқылы өткен кезде ол бел-сегізкөз*
радикулитіне төн белгілер тәрізді болып білінуі мүмкін.
Жұқпалы ауруларды емдейтін және балалар дөрігерлері өздерінің
жұмыс тәжірибесінде полиомиелит, әр түрлі менингиттер мен энце-
фалиттар, сондай-ақ грипп т. б. жүқпалы аурулардып невроло-
гиялық көріністерімен жиі кездесетіндігіне куә болып жүр.
Ауырсыну және дөрі-дәрмекгер арқылы ауырсынуды жою проб-
лемасы, ішкі ағзалар жарақаггануының неврологиялық қүбылыс-
тарға үқсастыгын, бас сүйск нсмссс омыртқалар зақымдануына
байланысты ми мен жүлын қызметінің бүзылуын т. б. хирургтер
тәжірибесінде күнделікті кездесетін неврологиялық жәйт.
Құлақ пен кеңсірік аурулары асқынуына байланысты бас сүйек
ішінде болатын өзгерістер, үшкіл нерв невралгиясы жөнс тепе-теңдік
қимыл-өрексттерінің бұзылуы кезінде отоларингологтардың жедел
көмегі аса қажет.
Офтальмологтар нерв ауруларын анықтау кезінде көру мүшелері
жөне көз түбіндегі өзгерістер туралы көптеген деректер береді.
Сонымен қатар глаукомаға байланысты неврологиялық белгілср
болатыңдығын да ескере кеткен жөн.
Дерматовенерологтар сифилиске байланысты неврологиялық
өзгерістерді ескере отырып, псориаз, экзема және дерматиттерді
т. б. тері ауруларының даму процесінде неврогендік фактордың
атқаратын роліне көңіл аударуға мівдетті.
Көптеген ауру түрлерінің пайда болу жөне даму процесінде нерв
жүйесінің реттегіш ықпалының бүзылуы жетекші орын алатын-
дыгы медицина ғылымындағы белгілі жәйттердің бірі болып сана-
лады. Айталық, демікпе, гипертония ауруы, атеросклероз, стено-
кардйя, инфаркт, диатсз, микседема, үлтабар және онекіелі іиіек
жарақаты, диабет, Меньер ауруы т. б. нерв жүйесінің реттсгіш әсе-
рінің бүзылуына тікелей байланысты.
Жоғарыда келтірілген мысалдар (жәйтгар) арқылы кез келген
мамандықтағы дәрігерлерге неврология ғылымының негізгі қагида-
ларын білудің қаншалықты қажеттігіне көз жеткізуге болады.
Әсіресе, жанүялық немесе дәрігерлік тәжірибемен шүғылданып жүр-
ген мамандар аталған ескертпелерді эрқашан есівде сақтауы керек.
Өйткені, аталмыш мамандар күн сайын алуан түрлі аурулардың
зардабын шеккен сырқаттарды емдейді, көбіне оларга жедел
дәрігерлік жәрдем жасауға мәжбүр болады.
Тағы да тоқтала кететін күрделі мәселелер бар. Олар - нерв
жүйесінің трофикалық өсері, қан мен ми арасыңдағы тосқауыл
және ми-жүлын сүйығы, организмдегі зат алмасудың реттелуі, ңей-
4
рологиялық байланыс. Аталған жәйттер тек қана неврология ғылы-
мымен шектеліп қоймай, жалпы медициналық проблема болып
саналады. Дсмек. медицинаны тандаган әр маман жоғарыда көрее-
т тілген гылым салаларынан дәйекті түрде хабардар болуға міндетгі.
Коптеген жағдайларда жүйкс ауруларынан тағы басқа да сома-
тикалық ауытқуларды ажырату мүмкін бола бермейді. Сондықтан
да әр түрлі мамандықтағы дөрігерлер аурудың түрін өзінше пай-
ьімдап, пікір-таластар туғызуға мөжбүр болады.
Медициналық жоғары оқу орындарында дөріс алу барысында
басқа клиникалық пәңдсрден алған дәйектер арқылы адамның же-
келеген мүшелері немесе түтас жүйелері қызметінің бүзылуы ауру-
дың негізі болатындығына көз жсткізуге болады. Демек, нерв жүйесі
қызметінің ауытқуы нерв ауруы деген соз. Ол неврология маман-
дыгына тікелей қатысты.
Нерв (жүйкс) ауруларына нерв жүйесінің басымырақ зақымда-
нуы салдарынан оның саналуан қызметінің бүзылуы жатады, бірақ
адамның ақыл-есі, объекгивтік болмысы озгермсйді. Соңгысы пси-
хиатрия саласындағы мамандардың объектісі болып есептеледі.
Невропатологтарда басқа клиникалық мамандарға қарағанда ауру
бслгілерін сипау, сыртқы көрінісі немесе дыбыс ереқщеліктері ар-
қылы анықтау мүмкіндігі шектеулі. Себебі орталық нерв жүйесі
(ми жәнс жүлын) бас сүйек қуысы мен омыртқа ішінде, ал шеткі
(сыртқы) нервтер бүлшық еттер мен тері асты қабаттарының түбіндс
орналасқан. Сол себепті ңевропатологтар ңерв жүйесі құрылымда-
рының қызметі бұзылу белгілерін іздестіру арқылы нерв аурула-
рын анықтауға мүмкіндік алады. Ол үшін осындай дертке ұшыра-
ған ауруларды (сырқаттарды) шеберлікпен тексеру арқылы алын-
ған мағлүматтарды дүрыс түжырымдай білу қажет.
Нсвропатология негізінен екі саладан түрады:
Біріншісі - пропедевтикалық (алғашқы, бастапқы) мәселелерді,
нерв жүйесінің қүрылымы мен қызметі туралы заңдылыктарды,
топикадық диагностика және синдромология негіздерін қамтитын
жалпы нсвропатология. Ал екіншісі - нерв жүйесі ауруларының
ж<же клиникалык түрлерінс арналған жекеше нсвропатология.
Студенттер мен жас мамаңдарға арналған оқу құралының бірінші
бөлімінде Қазақстан Республикасы неврологтарының ғылыми
сңбекгеріне қысқаша шолудан кейін, нерв жүйкесінің әр түрлі дең-
5
гейдегі қүрылымы, атқаратын қызметі және патологиялық ауыт-
қулары туралы қажет деректер баяндалған. Сонымен қатар бас сүйек
қуысы қысымының котсрілуі мен томендеу белгілері, менингеаль-
дық жоне ликворлық синдромдар, нерв жүйесі зақымданған сыр-
қатгарды тексеру кезінде қазіргі заманда қолданылып жүрген әдістер
толығынан силатталған. Сондай-ақ мұнда рентгенологиялық, элек-
трофизиологиялық, нейрофизиологиялық жоне клиника-генети-
калық зерттеулер арқылы алынған дерекгерді клиникалық түрғыда
түсіне білудің маңызына ерекше көңіл бөлінғен, өйткені оның
нерв (жүйке) ауруларын анықтаудағы рөлі айрықша зор.
Оқулықта Қазақ мемлекеттік медицина университеті нерв
(жүйке) аурулары кафедрасы қызметкерлерінің ми, қан айналымы
бұзылуын зертгеу барысында жаңадан қолданған әдістер де толы-
ғынан баяндалады. Кітаптың бірінші бөлімінің қосымшасында қан-
ның, несептің жөне ми-жүлын сүйығының қалыпты жағдайдағы
қүрылымы туралы тиісті мағлұматтар келтірілгсн.
Оқулықтың екінші бөлімі неврологияның мәселелеріне арнал-
ған. Мұнда студенттер мен жас дәрігсрлер апдымен неврологиялық
диагноздың одістемелік негіздерімен және ауру тарихын (сырқат-
таманы) толтыру схемасымен танысып меңгергеннен кейін син-
дромдардың нерв ауруларының белгілі нозологиялық түрлерімен
байланыстылығы арқылы олардың, даму процестерінің механизмі
және емдеу әдістері туралы қажетті деректер ала алады.
Окулық жогары медициналық оқу орыңдарының студенттеріне,
клиникалық ординаторларға, соңдай-ақ нерв жүйесі ауруларының
диагностикасын білгісі келетін дәрігерлерге арналған.
Автор Қазақ мемлекеттік медицина университеті жүйке ауру-
лары кафедрасының қызметкерлеріне жоне осы оқу құралын дай-
ындауға қол ұшын берген басқа да адамдарға рахметін айтады.
Оқулықтың қазақ тілінде сөйлеуіне зор үлес қосқаны үшін Е.А.Бу-
кетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті журналисти-
ка кафедрасының меңгерушісі Тайшыбаев Зарқын Сыздықүлына
алғыс сезімін білдіреді.
Автор осы еңбегіне байланысты мамандардың сын сскертпелері
болса ризашылықпен қабылдап, оны кітаптың келесі басылымда-
рында есксретін болады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ НЕВРОЛОГТАРЫНЫҢ
ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕРІНЕ ҚЫСҚАША ШОЛУ
Неврология дербес пән ретіндс XIX ғасырдың орта кезінде қалып-
тасты. Алайда нерв жүйесінің сау және сырқат адамдардың іс-әре-
кеттерін рсттеушілік рөлі ертеден-ақ мөлім болған. Нерв жүйесінің
құрылымы мен зақымдану бслгілері туралы деректерді Гиппократ-
тың, Авицсннаның, Әл-Фарабидің, Везалидің т.б. ғалымдардың
еңбекгерінен кездестіреміз.
Неврология ғылымының жедел дамуы XIX ғасырдың екінші
жартысында басталды. Нерв жүйесінің қызметі және оның зақым-
дануының белгілері туралы нсврологгардың басшылыққа алып кел-
ген үғымдарының негізін қалыптастыруда Броун-Секар, Франсуа-
Мажанди, Ж.Шарко, К.Вернике, Н.И.Пирогов, В.А.Бец, Х.Джек-
сон, Ж.Дежерин жәнс т. б. өз еңбекгсрімсн үлксн үлес қосты.
Ресейдегі нерв ауруларының алғашқы клиникасы Мәскеудің
Жаңа Екатеринина ауруханасында дүнисге келді. Оның түңғыш
ұйымдастырушысы әрі басқарушысы аса көрнекті орыс дәрігері
Алексей Яковлевич Кожсвников (1836-1909 жж.) сді. Ол жүй-
ке ауруларының анатомиялық субстратына ерекше мөн берген.
1887 жылы Москсу невропатологтары мен психиаторларының
қоғамы құрылды. 1901 жылдан бастап «С.С.Корсаков атындағы
невропатология және психиатрия журналы» шыға бастады.
XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында неврологияның
көптеген салалары В.М.Бехтеревтің, М.И.Аствацатуровтың,
Л.В.Блуменаудың, В.Эрбаның, Г.Оппенгеймнің, С.Вильсонның,
Н.Н.Бурденконың, Г.И.Россолимоның, Л.О.Даркшевичтың т. б.
еңбекгерінде одан әрі дамытылды. Бехтерев пен Даркшевич ядро-
лары, Бец клеткалары, Россолимо рефлексі, Кожевников эпилеп-
сиясы, Керниг симптомы және басқа да жаңалықтар мен деректер
неврология ғылымының іргетасы ретінде дүниежүзілік медицина
ғылымының алтын қорына айналды.
7
Неврологияның ғылым ретінде қалыптасуына және одан әрі
дамуына арнайы қоғамдар мен ассоциациялар қүрудың, съездер,
конференциялар, конгрестср, симпозиумдар ұйымдастырудың,
тиісті журналдар мен ғылыми еңбектср жинақтарын шығарудың да
тигізген пайдасы мол. Алғашқы неврологиялық қоғамдар XIX ғасыр-
дың аяғында Парижде, Берлинде, Мәскеуде, Петербургте, Нью-
Йоркта, Токиода, Лондонда үйымдастырылды.
Қазақстаңца неврология саласындағы ғылыми зерттеулердің бас-
талуы және оның одан әрі дамуы Алматы медицина институтында
1935 жылы жүйке аурулары клиникасының ұйымдастырылуымен
тікелей байланысты. Осы клиниканың мамандары оның түңғыш
меңгерушісі профессор Е.М.Стебловтың басшылығымен жұқпалы
нерв ауруларының және кене энцефалитінің Қазақстанның әр түрлі
аймақтарына таралу ерекшеліктсрі терең зерттелді (Е.М.Стеблов,
М.Х.Фаризов, РТ.Мандрыко, Е.Л.Фалькова-Калико, М.С.Генина).
Аталмыш клиника мамандары малярия мен бруцеллезге байла-
нысты жүйке ауруларының клиникалық-физиологиялық және
патологиялык-физиологиялық өзгерістерін зерттеуге назар аудар-
ды (Е.М.Стеблов, Р.Г. Мандрыко, М.Х.Фаризов). Сол жылдары
тұңғыш қазақ невропатологы М.Х.Фаризовтың зертгеулері нәти-
жесінде этилденген бснзинмен, гранозанмен және дәрі-дәрмектер-
мен улану кезінде кездесетін неврологиялық озгерістер туралы
қажетті деректер беріледі.
¥лы Отан соғысы жылдарында орталық нерв жүйесі жарақат-
тануы мен каузалгияның патогенезін және емдеу тәсілдерін анық-
тау жөніндс көптеген ғылыми деректер пайда болды (В.В.Зиксев,
Б.Н.Серафимов)
Қазақстанда неврология ғылымының дамуына Қарағанды, Се-
мей, Ақмола, Ақтобе, Шымкент медицина институттарының және
Алматы дәрігерлер білімін жетілдіру институтының құрамында
неврология кафедраларының, сондай-ақ Өлкелік патология және
Еңбек гигиенасы мен кәсіби аурулары институттарында кәсіби ауру-
лар клиникасының үйымдастырылуы үлкен әсерін тигізді.
Қазақстаңдық ғалым-невропатологтардың ықпалы нәтижесінде
ми-қан тамырлары аурулары (М.Х.Фарйзов, Ң.П.Касаткиңа,
З.М.Брянцева, М.А.Ахметов, С.Қ.Қайшыбаев, А.Я.Шияневский т.б.),
8
омыртқа остсохондрозы мен жарақаттануына байланысты нсвро-
логиялық өзгерістердің (О.Г.Коган, С.Қ.Қайшыбаев, Е.М. Ткач,
Щ.М.Ғазалиева, М.С.Букчина, С.Н.Кассовская, М.А.Ахметов т.б.),
ми ісіктері жоне бас сүйск - ми жаракаттарының (Е.Л.Фалькова-
Калико, Т.И.Ермилова, Е.А.Азарова, А.А. Бірімжанова, Ю.В.Би-
рючков, С.Қ. Ақшолақов, Ж.М.Ермеков т.б.), яерв жүйссі кәсіптік
ауруларынын (Б.А.Атшабаров, У.А.Аманбеков, М.Т.Бердыхожин,
Ә.Б.Кәдіржанова т.б.) таралымы, патогенезі, клиникалық ерекше-
ліктері және емдеу тәсілдері туралы көптеген жаңа дерекгер дүние-
ге келді.
Нейросатурнизмнің (Б.А.Атшабаров, Б.Ә.Әбеуов), діріл ауруы
(С.Қ.Қайшыбаев, Ө.А.Аманбеков), эпилепсия және локальды
гиперкинездердің (Ю.И.Беляев, Р.Қ.Алдоңғарова, А.В.Чемерис),
хроммен улану (Н.А.Яковлев) клиникасының патогенезі жөне ем-
деу тәсілдеріне арналған қомақты зерттсулер жургізілді.
Булпіык ет~нерв аппараты мен нерв жуйесінің тұқым қуалай-
тын ауруларының патогенезі мен емдеу тосілдері туралы М.Х.Фа-
ризовтың, Г.А.Жанайдарованын,, Қ.Ғ.Нәдірованын, Г.А.Нүрксно-
ваның және М.М.Лепесованың еңбектерін ерекше атап өтуге бола-
ды. Г.Я.Высоцкийдің көп жылғы еңбектерінің нәтижесінде
вегетативтік-трофикалық бүзылулардын клиникалық жәнс диаг-
ностикалық маңызы анықталды. Шашыраңды склероз (Ф.Х.Хасе-
нова) бен сирингомиелияның (Р.А.Зверинцева) Орталық Қазақ-
стан түрғындарында кездесетін кейбір клиникалық ерекшеліктері
де айқын болды.
Жүлын ауруларымен сырқаттанғандарды сауықтырудың ғылы-
ми жүйесі қалыптасты (О.Г.Коган). Паркинсонизмді (Н.Д.Лапшин),
үшкіл нерв невралгиясын (Т.И.Изаков), жекслеген нерв жарақат-
тарын (Қ.Қ.Ах.мстов) және қан тамырларының омыртқа-базшіляр
бассейніндегі бұзылымдарын (Б.Ф.Ручкин, Н.А.Красноярова,
Н.С.Қайшыбаев) тиімді емдеу тәсілдері іске қосылды.
Бас сүйек қуысы көлсмінің және оның ішіндегі тканвдардың
эластикасы өзгсру белгілерін анықтайтын, ми-қан айналымын
зерттейтін одістер (Е.С.Нүрғожаев, Т.Т.Бөкебаев) іске қосылды.
Аталған әдістерді күнделікті дәрігсрлік тәжірибеге енгізу ми мен
Жүлын ауруларын анықтау және емдеу кезінде кездесетін коптеген
9
кедергілерді жеңілдетеді. Нейробруцеллсз (У.И.Бисембин) бен гид-
роцефалияны (Б.М.Кәрібаев) анықтау мен смдеу әдістерін тағай-
ындауда клиникалық-генетикалық тексерістер арқылы жаңа аспек-
тілер пайда болды. Соңғы жылдары церебральды атеросклероздьщ
алғапіқы кезеңдерін зерттеудің ми-қан айналымы бүзылуының
алдын алу барысында үлкен маңызы бар екендігі дәлслденді (С.Қ.Қай-
шыбаев, Т.Т. Бөксбаев, Е.С.Нүрғожаев, Г.А.Дощаңова, Г.М.Мүста-
фина, Н.К.Клишщкая, Ф.А.Мұсабаева, А.Ш.Байтышқанов т.б.).
Қазіргі кезеңце Қазақстан ғалым-неврологгарының зерпеулері
томендегі проблемаларға байланысты жүргізілуде:
— экологиялық қолайсыз аймақтарда кездесетін факторлардың
нерв ауруларының паида болуына және олардың дамуына тигізетін
әсері;
— Семей полигоны мен Арал маңы түрғындарында түқым қуалау
зандылықтарының бұзылуына байланысты жүйке ауруларының
таралымы мен пайда болу ерекіпеліктері;
— эпилептикалық талмалар мен экстрапирамидтік гипер-
кинездердің нейрофизиологиялық ерекшеліктері;
— ми-қан айналымының оқыс бұзылуына және бас сүйек-ми
жарақаттануының бірінші кезеңдерінс байланысты ликвородина-
микалық өзгерістер ерекшеліктері;
— церебральды атеросклероз бен қант диабетіне байланысты
мидағы озгерістер, бас сүйек-ми жарақаттануының зардаптарын
емдеу үшін тиісгі дәрі-дөрмектерді электроэлиминация арқылы
қолданудың емдік тиімділігін зерттеп, оларды күнделікті дәрігерлік
тәжірибеге ұсыну.
/ ТАРАУ
НЕРВ ЖҮЙЕСШІҢ ҚҮРЫЛЫМЫ МЕН АТҚАРАТЫН
ҚЫЗМЕТІ ТУРАЛЫ НЕГІЗП ДЕРЕКТЕР
1.1. Нерв жүйесінщ анатомиялык-физиологиялық
ерекшелікгеріне кысқаша шолу
Нерв жүйесінің анатомиялық құрылымы мен атқаратын қыз-
метін білмейінше нерв ауруларынын диагнозың анықтау мүмкін
смес. Демск, неврология мамандығын игеруге талаптанушылар ең
аддымен нерв жүйесінің атқаратын қызметін жонс осы қызметгің
орындалуына ықпалын тигізетін анатомиялық күрылымдар тура-
лы деректерді дүрыс үғына отырып, оны диагностика процесінде
толығынан пайдалануы қажет.
Анатомияның сипаттамалық принципі негізінде нерв жүйесі
сыртқы және орталық нерв жүйелері болып екіге белінеді.
Сыртқы нерв жүйесіне жүлын туйіңдері мен түбіршіктері, орім-
дер, жүлын-, бас-ми- және вегетативтік нервтер, соматикалық және
вегетативтік нервтср түйіндері жатады.
Жүлын нервтері (1-сурет) қимылдатқыш талшықтардан тұра-
тын алдыңғы түбіршіктер (3) мен қурамында тек қана сезім қабыл-
дағыш талшықгары бар артқы түбіршіктердің (1) бірігуі арқылы
қалыптасады. Әрбір жүлын нсрві алдыңғы (7) жәнс артқы (6) тар-
мақтары арқылы екіге бөлінеді. Аздыңғы тармақтар (г. г. уепігаііз)
дене мүшелерінің алдыңғы жағына, иық аймағына, қол мең аяққа
тарайды. Артқы тармақтар (г.г. богБаІіх) омыртқа бағанасы бұлшық
сттерін, арқа мен мойын түсын нервтендіреді.
Жүлын нервісінің вегетативтік талшықтары С ҮІП-ІЛІ сегмент-
теріндегі жүлынның бүйір мүйіздеріне (8) орналасқан симпатика-
лық орталықтағы мультиполярлы клеткалардың тармақтарын
біріктіреді. Соңынан одан ақ түсті біріктірілген бұтақтар немесе
постганглионарлы таліпықтар (9) арқылы симпатикалық бағана
түйіндерімен (П) жалғасады.
І-ГУ мойын жұлын нервтерінің (2-сурет) алдыңғы бүтақтары
арқылы мойын орімі (ріехиз ссгұісаііз) пайда болады. Аталған
11
1-сурег. Жүлын нерві күрылымының схемасы:
1- артқы (сездіргіш) түбір (гасііх гіогәаііз); 2- жүлын түйіні (еапціюп Зріпаіе);
3- алдыңғы (қозғалтқыіи) түбір (гадіх үепігаііа); 4- жүлын нерві (п. Зріпаііз);
5- жұлын қабығы тармағы (гаітшх тепіпееиз); 6- жүлын нервінің артқы тармағы (гатнз
догьаІІБ пегұі кріпаій); 7- жұлын нервінің алдыңғы тармағы (татив уепігаігі пегұі зріпаііа);
8- бүйір аралық (всгетативгік симпатикальгқ) адро (шісіснх іпіеппедю Іаісгаііх);
9' ак байланыстырғьші (данекср) тармақ (гатия сотптипісапз аІЬик);
10“ сүр байланысгырғыш (данекер) тармақ (гатиз соітшшпісапз ^гіхеиз);
11- шекаралық симпатикалық түйІн (цапріюгі гіптраіісиз)
өрімнен көптеген сездіргііп және қимылдатушы бұтақтар шығады.
Мойын өрімінің ең үзын тармағы - көк етті нервтендіретін диа-
фрагма нерві (1). Ү-УІІІ мойын және I кеуде нервтерінің алдыңғы
тармақтары қолдың бүлпіық еттері мен терісін, кеуде мен арқа
булшық еттерін нервтендіретін иық орімін - ріехиз ЪгасһіаІІк (2)
қалыптастырады. Иық өріміндегі ең үлкен нсрвтер — қолтық нер-
ві - п.ахіііагіз (4), бүлшық-тсрі нерві п.тизкиіосиіапещ (5), ортаң-
ғы нерв - н.тебіапия (7), кәрі жілік нерві п.гасііаіік (6) және шынтақ
нерві - п. иіпагіз (8). Аталған нервтердің бәрі де қоспа нервтер.
Қабырғалар арасы бүлшық еттері мен терісін, плевра мен диаф-
рагманы нервтендіретін он екі кеуде нервтсрінің алдыңғы тармақ-
тары ~ қабырғааралық нервтер (3) өрімдер қүрастырмайды.
IIV бел және ХП кеуде нервтерінің алдыңғы тармақтары ар-
қылы бел өрімі - ріехиз ІитЬаІіз (9) пайда боладьгі Ол үлкен бсл
бүлшық етінің бойлай орналасқан қүрсақ (іш) және жартылай аяқ
бүлшық еттерін нервтендіреді. Бел өрімнің ең ірі тармағы - жая сан
нерві (п.ГетогаІіз) тізені создыратын санның аіідыңғы- бүлшықет-
тер тобын нервтендіреді.
12
2-сурег. ІНеткі нерв жүйссінін
жалпы схемасы;
1 - диафрагма (көк ет) нерві
(п. Рһгепісш); 2- иык. өрімі (ріехиз
ЬгасһіаІіД, 3- қабырғааралык нерв
(я. Іпіегсо5іа1і$); 4- колтық нерві
(п. ахіВагЬ); 5- булшықст-тері нсрві
(п. віцхсиіосиіапеия); 6- кәрі жілік
нерві (п. гаёіаііз); 7- ортаңғы нерв
(п. тегііапш); 8-шынтәк нерві
(п. иіпагік); 9- бел орімі (рісхиз ІитЪаІіз);
10' сегізкозорімі (ріехік кахгаіік);
11-жыныстык (ріехіи ригіспгіик) және
құйымшақ. (ріехнз сосси^еій) өрімдер;
12- шовданай нерві (п. ізсһіагіісиз);
13- кіші жілІнішк нерві (п. регопеиз);
14- үлксн жіліншік нерві (л. ХіЬіаіік)
Жартылай IV бел, V бел және сегізкоз нервтерінің алдыңғы тар-
мақтары кіші (төменгі) жамбас қуысында сегізкөз өрімін - ріехи$
«асгаііз (10) кұрастырады. Оның тармақтары бөксе мен кіші жамбас
Қуысы, санды ішкі жаққа қозғайтын, сирақ пен аяқ үшын қимыл-
13
дататын бүлшық еттерді нервтсндіреді. Сегізкөз орімінің ең үзын
нерві санның артындағы шонданай нерві - п. ізсһіабісш (12). Та-
қым іпұңқыры түсында аталған нерв екіге бөлінеді: оның біріншісі
сирақтың бүйірі мен алдыңғы жағын нервтендірстін кіші жіліншік
нерві - п. регопеш (13), екіншісі - сирақтың артқы жағы мсн аяқ
үшын нервтендіретін үлкен жіліншік нерві - п. ГіЬіаІіз (14).
Сегізкөз (жая) бсн құйымшақ нервтерінің алдыңғы тармақта-
ры кшіі жамбас қуысына орналасқан жыныстық (ріехиь рибепбиз)
және қүйымшақ (рісхиз соссуёеиз) орімдерін (II) қалыптастырады.
Олар кіші жамбас қуысындағы ағзалар мсн бұтарасы терісін нсрв-
тендіреді.
Орталык нерв жүйесіне жүлын мен ми кірсді.
Жулын өзінен жоғары орналасқан бас миын сыртқы сезім мен
қимыл аппараттар арақатынасын үштастыратын орталық нерв жұй-
есінің бөлімі (3-сурет). Ол организмде іс-әрекет (рефлекстік) және
қабылданған сыртқы дүние әсерлеріне жетекиіілік (өткізгіш) міңде-
тін атқарады.
Жүлынның рефлекстік қызметі сезгіш нервтер қабылдайтын
импульстерді қимыл әрекстіне айналдырады. Ол сүр заттардан түра-
тын сегмент орталықтары арқылы жүзеге асырылады. Жүлынның
артқы мүйізіне (6) омыртқааралық түйіндер клеткаларының орта-
лық бутақтары - артқы тубіршіктері (5) кірсді, ал алдыңғы мүйізі
(7) қимылдатқыш түбіршіктер арқылы жалғасады. Мәселен, теріде
сыртқы өсерлерге өздігінен жауап бере алатын соңғы нерв жалғас-
тары бар.
Байқаусызда саусағыңызға үшкір немесе ыстық бір нәрсс тиіп
кетсе ауырсыну сезімІ жүлын түйіндеріндегі (II) сезгіш клсткалар-
дың бутақтары жүлынның алдыңғы мүйізіндегі (10) қимылдатқыш
клеткалармен байланысатын нервжолдары (14) арқылы синапсистік
түйісу жасайды да жұлынға (1) ауысады.
Түбіршекгері мен нервтер санына сәйксс жұлында 31-32 сег-
меит бар. Олар: 8 мойын, 12 кеуде, 5 бел, 5 сегізкөз және 1 (ксйде 2)
құйымшақ сегменттері.
Жұлынның орташа кесе-колденең ені I см, ол екі жсрінде шор-
ланады. Біріншісі - У-ЛПІІ мойын және 1-П кеуде сегменттерінен
түратын мойын буылтығы, ал екіншісі - 5 бсл және жоғарғы сегізкоз
сегменттері арқылы пайда болатын бел буылтығы.
14
3-еурет. Жұлын мен жүлын ссгмеяпнің жалпы схемасы;
жұлын; 2- жұлын нервінің алдыңғы тармағы; 3- жұлын нервінің артқы тармаіы;
жұлын нервінің алдыңғы түбірі; 5- жұлын нервінің артқы түбірі; 6- артқы мүйіз;
7- алдыңғы мұйіз; 8- жүлын түйіні (еап£Іюп зріпаііз) 9- жүлын яерві;
қимылдатқыш нерв клеткасы; 11- жұлын туйіні, 12- жұлынның соңғы жіпшесі;
13- бұлшықетталіііықтары; 14- сезгіш нерв; 15-сезгіш нервжалғасы
15
і
4-сурет. Жүлын сегменттері
5- зд»ет._Жұлын откізгіш жолдарыныңсхемасы.1
1 - жүлынның нәзік будасы (Іаьсісиіиз §гасі11і$
Соіі); 2- жүлынның сына тәрізді будасы
(Газсісиіиз сипеагш Вшгіасһ); 3- говерс алдыңғы
жұлын-мишық жолы (ігаспв зріносегеЬеІІагіз
Ооіұегз); 4- флексиг артқы жүлын-мишық жолы
(ІгасШз крілосегсЬеІіагія розіегіог Ғіесһгі^);
5- бүйір ми қыртысы- жулын даңғылы (ігасіиз
согіісокріпаіһ Іаіегаііз); 6- қызыл ядро-жүлын
жолы (ігасша гиЬгозріпаПз); 7- бүйір жұлың-көру
төмпешігі даңғылы (ігасіиз зріпоіһаіатісиз
Іаіегаііз); 8- алдыңғы жүлын-көру төмпсшігі жолы
(ігасіиз ьріпоіһаіатісиз апіегіог); 9- алдыңғы ми
қыртысы - жүлын жолы (ігасіиз соггісозріпаІІх
апісгіог), 10- жамылғы жұлын жолы (ігаспю
іесіозршаііз); 11- кІреберіс- жүлын жолы (ігасгік
уехгіЬиІойріпаііз); 12- торзат - жамылғы жүлын
жолы (ігасіік геіісиіовріпаііа); 13- меншікті
талшықтар (Газсіситіі ргорпі)
Ересек адамнын жүлыны омыртқа бағанасынан әлдеқайда
қысқа. Жулын сегменттері мен омыртқалар проекциясы біріне-
бірі сәйкеспейді (4). Жұлын түбіршікгсрі омыртқа езсгіндсгі тиісті
омыртқааралық тесікке жету үшін кеуде, әсіресе бел және сегізкоз
сегмснттері түсында ат қүйрығы (саида соиіпа) тәрізді тігінен төмеп
түседі. Осыган орайт жүлын сегменттері мойын бөлігінде бір, жоғар-
ғы кеуде түсыңда екі, төменгі кеуде бөлігінде үш омыртқа жоғары
жалғасады. Ат қүйрығы II бел омыртқа арқылы төмен қарай түседі.
16
Жұлынның откізгіштік қызиеті оның сүр затының сыртына
орналасқан ақ зат бөлігі арқылы орындалады (5-сурет). Ақ зат тал-
шықтарының тікелсй қатысуымен сырттан қабылданған сезгіш
импульстер миға қарай әтіп (1-4, 8), онда пайда болатын қозғалт-
қыш (қимылдатқыш) импульстерді бүлшық еттергс жеткізеді (5, 6,
9-12). Бас миына қарай бағытгалған импульстерді өткізетін тал-
шықтарды орталыққа таратқыш немссе афферентті (жүлынның
жоғары бағытталған откізгіштері немесе орталық сезгіш неврон)
талшықтар деп атайды. Бас миынан жүлын арқылы бүлшық еттер-
ге импульстер откізетін талшықтар орталықтан таралатын немесе
эфферентті (жүлынның төмен бағытталған өткізгіштері немесе орта-
лық қимылдатқыш) талшықтар болып саналады.
Жүлынның жоғары қарай созыла келіп жалғасатын тусы - ми
бағанасы (6-сурет). Оның қүрамына сопақша ми (1, 24), варолий
көпірі (25) және ми сирақшалары мен төрт төмтіешікті дене (26)
кіреді. Осы түста жүлын нервтсрі бас сүйек ми нервтеріне (11-22),
ал жұлынның сүр заты бас сүйек-ми нервтерінің сезгіш жөне қимыл-
даткыш ядроларына ауысады (үласады). Мүнда жүлындағыдай бар-
лық өткізгіштер шоғырланған. Олар мидың жоғарғы боліктерін
сыртқы дүниемен байланыстырады. Сонымен ми бағанасы жұлын-
мен қосыла отырып, сегменттік интеграция деңгейінде рецептор-
лар арқылы келетін қүбылыстарды (сигналдарды) қабылдап және
оларды қайта жүйелеп жинақтау (өндеу) арқылы эфференттік им-
пульстер туғызады (жасайды).
Қимыл-әрекеттерІнің күрделіленуі мен мейлінше жетілдірілуіне
байланысты адамда дене тепе-тендігі мен бүлшықеттер күш-қуатын
рефлекстік үйлестіруші орган - миіпық (10, 23) аса жоғары дөреже-
де дамыған.
Ми бағанасы сүр зат жиналған ми қарыншалары қабырғасында
аяқталады да негізгі (тіректік) түйіндер немесе ми қыртысы асты
қүрылымдар деп аталады (7-сурет). Бүлардың қүрамына құйрық-
ты вдро (3, 4, 5), жасымық тәрізді ядро (6,7), дуал (2),бадам тәрізді
Дене жэнс көру төмпешігі (8) кіреді. Ми қыртысы асты қүрылым-
Дарына сегменттер деңгейінде онделіп реттелген мағлұматтар жетеді.
Біріне-бірі тәуелсіз бірнеше афферентті арналар мен ми қыртысы
17
6- сурег. Ми қүрыдымы:
1- сопақіиа ми; 2- самай болімі;
3- бүйірлік сала; 4- ми жарты
иіары; 5- маңдай белімі;
6- орталық жыра (сала); 7- төбе
бөлімі; 8*9- 10- мишық; Н- иіс
даңғылы (жолы); 12- көру нсрві;
13- көз қозғағыш (қимылдатқыш)
нерв; 14- шығыр нерв; 15- үшкіл
нерв; 16- әкеткІш нерв; 17 ~ бет
нерві; 18- есту нерві; 19- тіл
жұтқыншақ нерві; 20~21- тіласты
нерві; 22- қосымпіа нсрв;
23- мишық; 24- сопакша ми;
25- көпір; 26- ми сирақшалары
(аяқшадары); 27- корудаңғылы
(жолы); 28- көру нервтерінің
қиылысуы; 29- үлкен мидың
оң жақ жарты шары;
30- ұзына бойлаған саңылау;
31- мидың сол жақ жарты шары
асты эфферентгік жүйе болуы арқасында бұл деңгейде аса маңыз-
ды информациялар ірікгеліп, үлкең ми жарты шары қабыршағын-
да (қыртысында) қабылдануға даярланады,
Тік бағыттағы орталық өзекгің саңылау тесікке үқсас үшінші
қарынша тұсында орталық нерв жүйесі симметриялы екі бөлімге
болініп, мидың жарты шарлары (4, 2, 9: 3, 6-суреттерді қара) пайда
болады. Үлкен ми шарлары сүйсл денені қүрастыратын комиссура
талшықтарымен бірігіп, ұзына бойлаған саңылау арқылы бөлінеді
(30 см. 6-суретті қара). Ми жарты шарларының сырты ми қыртысы
18
7- сурет. Ми жарты шарының негізгі (гіректік) ядролары (түйзндері) — (£ап£Ііа Ъаяаііа)
а- мидың колденең кесіндісі; б- мидың мандай (қарсы) аддынан кесіңдісі
I- бадам төрізді дене (соірив ати^даіоігіеит); 2- дуал (сіаизігит); 3- құйрықтыядро
басы (сары писіеі саікіаіі); 4- қүйрықты ядро денесі (согрик писіеі саисіагі);
5* кұйрықты ядро құйрығы (саида писіеі саисіаіі); 6- қауыз (риіатеп); 7- боз шар
(^ІоЬш раііісіщ); 8- кору томпешігі (іһаіатиа); 9- III қарынша (үепігісиһЕ ІегіІиз)
16
8-сурет. Мидың ортасынан қакбелінген кесіндісіндегі комиссура (дәнекер)
талшықтары: 1 а,б.в,г,д> - сүйелді денс (сотриа саііозшп); 1а- сүйелді дсненің білігі
(зріепіиш согрогіа саііогі); 16- сүйелді дененің сабағы (ігипспз согрогіз саііозі);
1в- сүйедді дененің тізесі (^епи согрогіз саііозі); 1 г- суйелді дененің тұмсығы (голгипі
согрогік саііогі), Iд- тұмсық табақшасы (Іагпіла гозііаііх); 1 е- соңғы табақша (іатіпа
іетііпаііз); 2- алдыңғы дэнекср (сотікыіга апіегіог); 3- артқы дәнекер (сопіі&ига ройегіог)
19
9-сурег. Сүйелді дсне талшықтары жолының схемасьг а- келденең кесінДісі,
б- маңдай алдынан кесіндісі; 1 соулелі талшыктардың маңдай белімі (раг5 Ггогііаііь),
2~ кіші қысқаш (Ғотсерх тіпог); 3- сәулелі талшықтардыңтөбе бөлімі (рагх рагіеіаігі);
4- соу.челі талшықтардың қарақұс (желке) белімі (рагів оссіріГаЬз); 5- үлкен кысқаш
(Гогсерк гпаюг); 6- сэулелі талшықтардың самай болімі (гагііаііо іетрогаііх)
деп аталатын қатпарлы сұр затпсн бұркснген. Сүйел дене талшық
тары (8, 9-суреттер) жан-жаққа таралып, шашыранды сәулелер -
гагііайо согрогһ саііогі (1) пайда болады. Олар мидың самай үштары
мен оған жакын орналасқан самай бөліктерінін салаларынан басқа,
ми жарты шарларының барлық бөліктерін бір-бірімсн байланысты-
рады. Мидың са.май үшы мен оған коршілес самай бөліктерінің са-
лаларын алдыңғы дәнекерлік байланыс (соті&вога апіегіог) жалгас-
тырады. Сүйсл дененің жоғарғы сырт жағы сұр затпен жамылған.
Ми жарты шарларының тсреңірек орналасқан бөлшектері ақ
дак қоспасымсн, яғни ми қыртысы аймақтарын бір-бірімен жоне
иерв жүйесінің томенірек орналасқан бөлшектерімен байланысты-
ратын талшыктар тобымен қүрастырылған. Тікелсй сегмент аппа-
ратымен байланысқан ми қыртыс аймагы проекциялық, ал байла-
ныспаған аймағы ассоциативтік деп аталады. Проекциялық тал-
шықтар арқылы жоғарыдан томен, сондай-ақ төмсннсн жоғары
қарай, ми жарты шары қыртысы езінің астыңғы жағындағы бөлімде-
рімен және жұлынға дейінгі барлық орталық нерв жүйесі қүры-
лымдарымсн байланысады. Проекциялық талшықтардың жиын-
тығы ми қыртысына таяу сәулелі шеңбер (согопа габіаіа), ал одан
томенірск олардың негізгі бөлімі ішкі капсулаға (10— 11 -суреттер)
жиналады.
20
10-сурет. Ішкі капсуланың орналасу схемасы. а- мидың кәлдеңең кесіндісі;
б - мидың мандай алдынан кссіндісі; ІаДв,- ішкі капсуладагы проекциялық аймақтар:
1а- ішкі капсуланың алдыңғы саны (спи аліеііог саркиіае іпіетае);
16- ішкі капсуланынтізесі (қепи сарзиіае іпіегаае); 1в- ішкі капсуланың артқы саны
(сгиз роЯегіиз сарзиіае іпіетае); 2,3- сыртқы капсула (сар$и!ае ехісша);
4- құйрыкты ядро (писіеиз саигіашз); 5- көру төмпешігі (іһаіатиз); 6- бүршақ тэрізді
ядро (писіеш ІепгіГоппіз), 7- дуал (сіацзіпіт); 8- бадам дөңі төрізді дене
(сснргь атіебаіагит); 9- сүйелді дене (согриз саЦозит)
11 - сурет. Ішкі капсулада проекциялык
талшықгардың (өткізгіш жолдардың)
орналасу үлгісі: С- қүйрыкты ядро;
Ь- бүршақторіаді адро; Т- көрутөмпешігі;
Со- ми қыртысы (согіех сегеЪгі);
1 - ми қыртысы - ядролык жол (ІПІСІПЙ
согйсопиіеагій); 2- сыртқы (бүйір) және
алдыңгы ми қыртысы- жүлын жолдары
(ггасшх согіісозрідаіз Іаіегаііз еі апіегіог);
3- көру төмпешігі — ми қыртысы жолы
• (ігасіиз іһаіашосогіісаііз); 4-ми қыртысы-
көпір жолдары (ми кыртысы желке
және ми қыртысы самай жолдары
(іг. Осірііо-Хептрегоропііпиз), көпір
жолдары (ігасгі); 5- орталык ссту жәнс
кору жолдары; 6- есту жолының саулелі
талщықгары (гагііаііа асизііса);
7- кору сәулелі талшықтары (гагііаііо
орііса); 8- ми қыртысынан ішкі
капсулаға бағытгалған қарақус -
самай — кепір жодаары;
9- суйелді дене (согршсаІІозигп).
21
12- сурет. Ассоциативтік талшықтардың схемасы; а- ми жарты шарынын ішкі бсті;
б-ми қыртысы үстіңгі бүйір беті; А- маңдай полюсы (ро1и$ ҒгопіаІІя); Б- қарақүс
(желке) полюсы (үшы) (роіш оссірііаіік); С- сүйелді дене; і- коршілес ирелеңдермсн
байланыстыратын үлкен мидың доға торсді талшықтары (ГіЬгае агсиаіеяс сегеЬгі);
2- белдеуіш (сіп^иішп); 3- қаракүс самай бөліктерін байланыстыратын төменгі
созылмалы (байланған) шоғыр (Газсісиіиз ІопдіШгііпаІіз іпГсгіог); 4- аралық аймағында
орналасқан жоғарғы бойланған шоғыр самай мсн төменгі төбе бөлігін
байланыстырады; 5- аралшаның алдыңғы жиегіне орналасқан ілгек тәріэді шоғыр
(ГаясІсиІи.'; ипсіпаіия) мандай үшы мен самай бөлігін байланыстырады
13-сурег. Анализатордын ми қыртысы ұштарының орналасу схемасы; а- мидың сол
жақ жарты шарының жоғарғы бүйір беті; б-мидың оң жақ жарты шарының ішкі бегі;
1- артқы ортадык ирелеңдегі тері анализаторларының (жанасу, ауырсыну жонс
температуралык сезімдіктері) ми қүрлысы үшы; 2- қимылдатушы (қозғаушы)
анализатордың ми қыртысы үшы (яупи ртесегйгаііз ІоЬиһі$ рагасепігаігі); 3- төмеңгі
маңдай ирелеңі арткы бөліғіндегі сөйлеу- қимыл анализдары- сөйлеу орталығы
(бір жақты), оңқайларда сол ағында, ал солақайларда сол жақ жарты шарларында.
4- аралшыкка бағытталған жоғарғы самай ирелеңінің ортасындағы есту
анализаторының ми қыртысы үшы (Гешль ирелеңі); 5- жоғарғы самай ирелеңінің
артқы болігінде орналасқан ауызша сойлеу, есту аНализаторының қыртыстық үшы;
6- қүс аяқшасынын тепкіші тәрізді саланың (ыіісик саісагіпиз) жиегіне орналасқан
көру анализаторының қыртыстық үшы; 7- қармақшадағы (ипсш) иіс жоне дәм сезу
анализаторларынын ми қыргысы үшы
22
Ассоциативтік талшықтар ми қыртысы бөлімдерін бірімен-бірін
байланыстырады (12-сурет).
Ми қыртысына бағытталған импульстар алдымен ми кыртысы
проекциялық зоналарына келсді. Мүнда томенгі интеграция
децгейінде бүкіл рецепторлық зоналардан қабылданып сұрыптал-
ған информация кескіні айкындалады (13-сурет). Осы информа-
цияны саралау және топтастыру ми қыртысы гностикалық орта-
лықтарында жүзеге асырылады. Сонымен қабылданған сигналдар
салыстырыла отырып танылады. Барлық гностикалық орталықтар-
дың озара үйлесімді қызметі негізінде қоршаган орта тураяы объек-
тивті мағлүмат туады (жасалады). Саралау нәтижесінде қозғалыс
жүйелерінің дөл сол сәтке лайық жағдайында іс-өрекет жоспары
ойластырылып шешім қалыптасады (қабылданады).
Праксис (мақсатқа сойксс қимылдар) орталықтары қалыптас-
қан автоматизмді қоршаған ортаның жағдайына қарай іріктеп, өрі
ретімен іске қоса отырып, қимыл-орекет жоспарын жүзеге асыра-
ды. Праксис орталықтары қимыл (қозғалыс) әрекеттерін басқару-
дың ең жоғарғы деңгейі болып табылады. Сол себепті төменгі инте-
гративтік деңгейдегі бүкіл (барлық) эфференттік жүйелсрдің жүмыс
ыргагы мен белсенділігі томен қарай бағытталған (эфференттік)
ми қыртысы ықпалына байланысты.
Нерв жүйесінің тұтастай қалыпты қызмет кезінде эфференттік
сигналдар ми қыртысы проекциялық қозғалыс аймағын, қыртыс-
тасты құрылымдарды, мишықты, сегменггік қимыл аппаратын бой-
лап, әрқайсысында жүйелі түрде сұрыпталып, төменгі атқарушы
органдарға беріледі. Егерде ми қыртысы өзінен томенгі интегратингік
деңгейге әсер ететін ықпалынан айрылса, соңғысы дербес қызмет
тәртібінс көшеді де озініц афференттік сигнаддарын эфференттік
жуйелерге таратады. Міне, жоғарғы нерв орталықтары зақымдан-
ған кезде олардан төменгі жүйелер ми қыртысы арқылы тиісті теже-
луден айырылады да, автоматты режимге ауысады. Осыған байла-
нысты еріксіз қимыл-әрекеттер пайда болады.
Әрине, жоғарыда айтылган дерекгерден нерв жүйесінің билігі
тек ми қыртысына байланысты деген ұғым тумауға тиіс. Өйткені
орталық нерв жүйесінің, оның ішінде ми қыртысының қызмет
бслсенділігі афферентгік импульстер аркылы үнемі реттеліп түра-
23
ды. Бүл қүбылыс мидағы өзіндік ерекшедіи жоқ құрылымдарға
(гипоталамус, торлы формация және мидың лимбиялық құрылым-
дары), оның ішінде әсіресе торлы формацияның қызметіне байла-
нысты.
Торлы формация өзінің қосалқы жолдары (жанамалары) ар-
қылы барлық арнайы бағыттағы аффсренттік өткізгіштсрмен
байланысады. Қазіргі заманғы дсректерге сүйенетін болсақ, торлы
формация ерекше энергетикалық коллектор болып есептеледі.
Ми қызметін үйлсстіруде торлы формацияда жоғары немесе
төмен бағытгалагын тсжсгіш (жеңілдеткіш) ықпалдар шығады (алына-
ды), шектеледі. Осының нәтижесіндс адамның ңазары бір мақсат-
қа арналады да тиісті іс-әрекеттер нысаналы түрде іске қосылады.
1.2. Нерв жүйесінің элементтері
Нерв тканін гистологиялық зерттеу нәтижесінде нерв немесе
нерв түйіндері клеткалары, нерв талшықтары және нейроглия тәрізді
қүрылымдармен танысамыз.
Нерв жуйесінін құрылымы мен атқаратын қызметі неврон арқы-
лы бірігеді (үйлсссді). Неврон дегеніміз нерв клеткалары мен олар-
дын тармақтары (14-сурст).
Нерв клеткалары ми мен жүлынның сүр заттарында, бас сүйек-
ми және жүлын нервтерінің түйіндерінде, сондай-ақ вегетативтік
нерв жүйесінде болады. Нерв жүйесінің қызметі нерв клеткалары-
ның көптеген нерв клеткаларынан импулъстсрді қабылдап, оларды
басқа клеткаларға жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Нерв клетка-
лары өздерінің тіршілігіне қажетті заттарды (медиаторларды, ли-
пидтерді, белокгарды және углеводтарды) синтез жасайды.
Аса жогары қарқынды заталмасу барлық нерв клсткаларына тән
қасиет. Ойткені олар оттегі мсн глюксзаның, сондай-ақ басқа да
қоректік заттардың жеткілікті болуын йалайды.
Нерв клеткасында, басқа да соматикалық клеткаға тән дснесі,
ядросы (1), Гольджи орталық аппараты (ю) және клеткалық кірме-
лер (11) болады. Бүған қоса оның өзін£ ғана тән құрамдас бөліктері
бар. Олар — жолбарыс тәрізді (тарғыл) хНйссль заты (5) және
нейрофибриллдер.
24
14- сурег. Невронның негізгі боліктсрі;
І-ядро; 2- ядроша,
3- ядрошаньщ косағы (сателлиті);
4- деңдрит; 5- РНК түйіршіктері бар ішкі
плазмалықтор (НиссльдІңтигроидтык заты);
6- синапс жалғасы;
7- астроциттъің аяқшасы;
8- ДНК-ның түйіршектсрі; 9- липофусцин;
10- Голъдки аппарагы; 11-митохондрия;
]2 аксои төмпешігі; 13- нейрофибривдер;
14- аксон; 15- миелинді қабык;
16- Ранвье байламы;
17- Шван клеткаларының ядросы;
18- нерв - бүлшык ет синапсы
маңайындағы Шван клеткасы;
бұлшық ет клсткаларының ядросы;
20- нерв бүлшық ет жалғанысы;
21- бүлшық ет
Ниссль субстанциясы (5) өзің алғаш ашқан ғалымның атына
Ниссль заты деп аталатын нерв клеткасы цитоплазмасындағы
базофильді заттың жиынтығы. Олар беті түбірткіштермен қап-
талған түтік торізді жіңішке заттардан түзіледі (түрады). Бұл түтік-
тер - рибонуклеин қышқылыньщ белокпен қосындысы (РНК-Б).
Оның құрамында тсмір мен фосфор бар.
25
Ниссль тарғыл заты нсрв клсткасының денесі мен дендриітерінде
(.4) болады. Ал аксонда (14) және оның денсден шығатын түсында
тарғыл зат болмаиды.
Ниссль заты нерв клсткасына қажетті энсргетикалық қор бо~
лып табылады. Аталған қор нсрв клеткалары әз қызметін атқару
кезінде шығындалады да, олар тынышталған кезде толығып отыра-
ды. Ниссль заты зияңды өсерлерге аса сезімтал. Сондықтан ол қолай-
сыз жағдайларда үсақ үйінділер тәрізденіп ыдырайды. Бүл қолай-
лы жағдайда қалпына келетін хроматолиз немесе тигролиз деп ата-
латын процссс.
Нейрофибрилдер (13) - клетка денесі мен оның тармақтарын-
дағы аса жіңішке талшықтар. Нейрофибрилдер клстка денесінде
торлана орналасады, ал тармақтарында жарыса шоғырланып өтеді.
Олар нерв импульстерін өткізуге ықпал жасайды.
Нерв клеткалары тіршілік әрекетіне байланысты оның құра-
мында сары қышқыл липофусцин деп аталатын пигмент (9) пайда
болады. Жас адамдардың нсрв клеткаларында липофусцин аз, ере-
сектерде ол көбірек болады.
Кейбір нерв клеткаларының қүрамында меланин тәріздсс зат-
тан түратын немесе қара-қошқыл пигмент те болады. Мүндай клет-
калар қара затта көбірек, ал кезбе нервінің артқы ядросында және
жүлын мен симпатикалық түйіндер орталықтарында аз молшерде
кездеседі.
Гистохимиялық зерттеу арқылы нсрв клеткаларының құрамында
оксидаза және пероксидаза ферменттері көп болатындығы анық-
тапды. Бұл ферменттер нерв клеткаларында тотықтыра қалпына
келтіру процестерін және холинэстеразаны клетка денесімен тар-
мақтары бойында реттеп отырады.
Нерв клеткаларының цитоплазмасында қышқыл фосфатазаға,
бетаглюкоронидазаға, қышқыл нуклеазаларға, катепсинге және
бірқатар ерігіш гидролиттік ферменттерге аса бай «тығыз» денеше
(лизосома) деп аталатын зат табылған. Соңғы кездсгі жорамалдарға
сүйенсек, осы тығыз денешелер клетка зақымданған кезде ыдырап,
оның денслерін ерітуге қатысатын ферменттерді сыртқа шығарады.
Нерв клеткасының ядросы (1) домалақ нсмесе көпіршік тәріз-
ді болып келсді. Оның құрамында хроматині аз және үлкен ядро-
26
шасы - шағын вдро (2) бар. Ядрошасы базофильдік дсңгейі жоға-
ры, РНК мөлшсрі мол және ол ДНК-ның жүка қабатына оралған.
Ядрошасы нуклсин қышқылы мен бслоктарды синтездендіруге
белсене қатысады. Ядрошаның бүлінуі нерв клеткаларының
жазылмайтын дерткс үшырағандыгы жөне оның қүрып біткені.
Нсрв клеткаларының өзіндік ерекшелігі олардың бүтақты
(бүртікті) болуы (бүтақтана келуі), оларда косымша (қосалқы) бү-
тақтардын (тармақтардың) болуы. Нерв клеткалары бұтақтарының
екі түрі бар.
1. Дендриттер (афференттік бүтақтар) клетканың жан-жағынан
(4) шығады. Бүтақшалардың саньқүзындығы және формасы әртүрлі
болып келеді. Олар клеткадан шығарда діңгек тәрізді келеді де,
соңынан ағаштың бүтақтарындай тармақталады. Сондықтан да олар
гректің бепбгоп (ағаш) дегсн сөзімен сипатталған. Дендриттер
басқа нсврондармен синаптикалық байланыс (6) жасайды. Олар
нерв импульстерін тек қана клетка денесіне өткізеді.
2. Аксондар (14) - нейрит немесе білікгі цилиңдр тәрізді (эффе-
рентті) бүтақтар. Олар импульстарды клетка денесінен откізеді. Аксон
клетканың денесінен немесе оның дендритгерінің бірінен шығады.
Әдстге клетканың аксоны біреу ғана болады және ол тармақтал-
майды.
Нерв талшықтары - нсрв клеткаларының тармақтары. Нерв тал-
шығының ортасында нейтрофибрилл шоғыры - білікті цилиндр
(нерв клеткасының тармағы) болады. Нерв клеткасының тармақта-
ры (бүтақтары) сырттай қабықшалармен оралады да, олармен бірігіп
нерв талшықтарын қүрастырады. Қабықшаларының қүрамына бай-
ланысты нерв талшықтары жүмсақ және арық талшықшалар боп
екіге болінеді.
Жүмсақ нерв талшықтары (немесе миелинді) бүкіл сыртқы нерв
жүйесін жәнс орталық нерв жүйесінің ақ затын қүрайды. Оның
сырты миелинді қабықшамен (15) қапталған. Миелинді қабықша-
ның қүрамында миелин деп аталатын липоид сипатты зат көп
кездеседі. Қимылдатқыш (қозғалтқыш) жөнс сезгіш нервтерінің
миелинді қабықшасы біріне-бірі тұтаса келіп, аксон төңірегінде
шванов клеткаларынан (18) пайда болады.
27
Нерв талиіықтарының миелинді қабықшасы түтас емес, олар
талшық бойының әр түсында үзіліп қалып отырады. Мұны Ранвье
тосқауылы (16) деп атайды. Ранвьс тосқауылы түсында нерв тал -
шықтары тармақтанады. Дәл осы тұста сыртқы нерв талшықтары-
ның миелинді қабықшасын қурастыратын екі шванов клеткасы то-
ғысады (түйіседі).
Миелинді кабықшада Ранвье тосқауылынан басқа да бір «ақау»
бар. Оны Шмидт-Лантерман кертігі деп атайды. Аталған кертікгер
аксон мен периневральдік кеңістіктер арасындағы алмасу арнасы
қызметін атқарады.
Орталық нерв жүйесінде шванов қабықшасы болмайды, оның
міндетін олигодендрология элементтері атқарады.
Арық иерв талшықтары миелинді қабықшадан жұқа. Олар тск
қана білікті цилиндр мен шванов қабықшаларынан тұрады. Арық
талшықтарға симпатикалық және парасимпатикалық нерв жүйссі
түйіндерінің соңғы талшықтары жатады.
Орталық нерв жүйесі төңірегіндегі нерв клеткаларының топ-
тануын ядролар, ал талшықгар жиынтығын шоғыр деп атайды.
Синапстар - нерв клеткаларының аса жақын (жанасқан) түс-
тары. Олар гректің «синапто» (жанастыру) деген сөзіне сәйксс
1897 жылы Шсринггонның қалауы бойынша синапс дсп аталды.
Нерв клеткаларындағы динамикалық поляризация заңына сәй-
ксс нсрв импульсі нсрвтің бойымен әдеттс (міндетгі түрде) бір ба-
ғытта дендриттен клетка денесіне, одан аксонға қарай қозғалады.
Аксон импульсті деңдритке немесе келесі нерв клеткасының денесіне
тікелей жөнслтеді.
Орталық және сыртқы нерв жуйелеріндегі синапстар (15-сурет)
үш түрлі элементтерден тұрады. Олар — пресинаптикалық (1) және
постсинаптикалық (3) мембраналар мен синаптикалық саңылау (2).
Ішінде көп мөлшерде митохондрийлар мен доңгелек нсмссе сопақ-
ша түрлі көбіршіктер (везикулалар) бар пресинаптикалық мембра-
нада ацетилхолин жэне басқа да медиаторлар синтездследі. Олар
биоэлектр қуатын жеткізуші болып табылады.
Синапстар негізінен үш түрге бөлінеді (16-сурет):
1. Аксосоматикалық синапс (1) - аҮссон мен екінші неврон денесі
арасындағы жанасулар (контакт).
28
15- сурег. Аксоденритгік синапстың құрылымы:
1 - прссинаптикалык мембрана;
2- синаптикалық саңылау,
3- постсинаптикалық мембрана
16- сурет. Синапсгардың негізгі түрлері:
(орталық нерв жүйесіндегі кои синапстықтіркестер)
I - аксосоматикалык синапс; 2- аксодендритгік синапс; З^қсоаксональдаіқ синапс;
4- дсндрит; 5- аксон; 6- төмеи бағьптағы талшықтар синапсы;
7- жоғарғы бағьггтағы талшыктар синапсы.
2. Аксодендритгік синапс (2) - аксон тарамдары мен басқа нев-
рон дендриттері арасындағы жалғасулар.
3. Аксоаксональдық синапс (3) - аксонныц басқа аксондардың
бірнеше дендриттерінде (4) аяқталып, соңғыларымен жалғасулары.
Олардағы көбіршіктер (везикулалар) көбіне пресинаптикалык са~
ңылау жағына қарай орналасқан.
Нерв-бүлшық ет синапсындағы нерв ұштары мен постсинап-
тикалық мембрана (қағанақ) соңғы немесе қозғалғыш пластияка деп
29
аталады. Сырткы пластинкадағы пресинаптикалық жоне постси-
наптикалық мембраналар, орталық нерв жүйссіндегі синапспен
салыстырғанда, кеңірек әрі жуанырақ болып келеді.
Нерв-бүлшық ет, парасимпатикалық нерв жүйссі және кейбір
орталық нерв жүйесі синапстарының медиаторы ацетилхолин.
Оларды холинергиялық синапс деп атайды. Егсрде синапстарының
қоздырғыш медиаторы адреналин тәрізді зат болса. Олар адрена-
лергиялык синапстар деп аталады. Басқа да медиаторлары бар си-
напстар кездеседі. Олар — гамма-амино-маи қышқылы (ГАМҚ),
глютамин қышқылы, серотонин, гистамин т.б.
Қозуды нейроннан нейронға жеткізу қазіргі заманда мембра-
налық-иондық теория негізінде импульстарды невроннан нсврон-
ға өткізу электр сигналын химия сигналына айналуы түрғысында
түсінуге болады.
Аксон бойымен таралатын импульс соңғы пресинаптикалық
саңылаудағы синаптикалық көбіршіктерден медиаторды босатып
сыртқа шығарады.
Медиатор молекулалары постисинаптикалық мембранаға түседі
де оның рецепторларымен бірлесіп әрекет жасайды. Соның нәти-
жесінде мембрананың арнасы ашылып, натрий иондары клеткаға
кіреді де, калий иондары одан тығады. Иондар қозғалысы зарядт-
тарды өзгертетіндіктен клеткада электр импульсы пайда болады.
Невроглия. Нерв жүйесінде нерв клеткалары мсн талшықтары-
нан басқа да элементтер болады. Олар нерв элементтері арасын-
дағы қуыстарды толтырып, нерв жүйесі бөлшектеріне белгілі кескін
үйлесімі мен тыгыздық береді. Осы элементтердің арасындағы ең
елеулісі — клеткалар, талшықтар және қантамырлары арасындағы
кеңістікті толтыратын невроглия. Ол тор козді больш және ақ зат-
қа қарағанда сүр затта тығыздау болып келеді. Тор түйіндерінде
кейіпі мен шамасы әр түрлі бүртіктенген (бүтақталған) глия клет-
калары бар.
Глия клеткаларының үш түрі бар (17-сурет):
1. Астроциттар микроглияға жатады да екіге белінеді. Олардың
біріншісі шашақты болып келеді де көптеген қысқа бүтақты тар-
мақтары (бүртіктері) бар протоплазмалйқ астроциттар (1), ал скін-
шісі аздаған үзынша майда тармақтардан түратын талшықты (қыл-
шықты) астроциттар. Соңғысын глиофибрилл (2) деп атайды.
30
17-сурет. Глия клсткадарының
негізгі типтері:
1,2- протоплазмалық ()) және
талшықты (2) астроцитгер;
3- эпеңдималык глия;
4- микроглия;
5-о,аигодендроциттер
Протоплазмалық астроциттар ми қыртысында, ал қылшықта-
ры мидың ақ затында көбірек кездессді. Астроцитгардың ядросы
ірі, сопақ және оның бетінде хроматинді будырлары бар. Нерв
юіеткаларынан айырмашылығы астроциттардың ядросында ядро-
ша болмайды.
2. Олигодендроциттер (5) нерв жүйесінің жүмсақ талшықта-
рының миелин қабықшаларын құрастырады. Олардың бутақтары
аз болады да мидың ақ затында көптеп кездеседі. Астроглия мен
олигодендроглия экзодерма текті элементтер қатарына жатады.
3. Микроглия (4) - кішкентай ядросы бар ұсақ клеткалар. Олар
негізінен мидың сұр затындағы нерв клеткаларының маңайына
шахмат тәртібімен орналасады. Микроглиялар нерв жүйесіне қан-
тамырларымен бірге кіреді. Олар мезодерма тектес.
зі
4. Эпендималық глия (3) - глия клеткаларының ерскіле (айрық-
ша) бір түрІ. Олар сыртында бір немесс бірнеше кірпікшелері бар
куб (текше) және цилиндр тәріздсніп, ми қарыншалары мен жулын-
ның орталық өзегіне тесеніш болып келеді. Эпендималық клст-
калардың қайсыбіріндс (кейбіреулеріндс) үзын иитоплазмалық
бутақтар (тармақтар) бар.
5. Глиялардың негізгі қызметтері:
1. Невроглия невроңдардың кеңістіктегі түрақтылығын камтама-
сыз етеді, басқаша айтқанда, оларға тіреуіш (сүйеніш) болып келеді.
Оның мәнісі астроцит тармақшалары (бұтақтары) коптеп (көп мөл-
шсрде) олигодендроциттер мен нсвроңдар арасына қыстырылады.
2. Глия клеткалары және оның тармақтары синаптикалық саң
лауды бүркемелеп және жекслеген синапстар мен синапс жиын-
тықтарын (комплекстерін) қоршай отырып, бұларды (осылардың
озін) синапстік нейрон жалғасуларынан толығынан айырады.
3. Астроциттар мен олигодендроциттер синаптикалық саңы-
лаудағы медиаторларды нсмесс оларды қүрастыратын бөлшектерді
белсенділікпен тартып алып, соңғыларын келесі невронга жөнелтеді.
Сонымен, глия синаптикалық откізгішті (таралымды) рсттеуші қыз-
метін атқарады.
4. Микроглиялар арқылы капиллярлар мен неврондар арасын-
дағы тығыз байланыс нотижесінде нерв тканіңде зат алмасуы қам-
тамасыз етіледі. Сонымен нерв жүйесіне қоректі заттар үздіксіз
жеткізіліп түрады да, оның алмасу кезінде керексіздснгендері алас-
татылады (белініп шығады).
Нерв клеткаларымен салыстырғанда, невроглия элементтері
патологиялық жағдайларда тез кобсйеді де неврондардың орньш
толықтырып глия тыртығын қалыптастырады. Нерв жүйесінің за-
қымдалғаннан кейін қалпына келе коймайтындығьшың бір себебі
осы қүбылысқа байланысты.
Орталық нерв жүйесіндсгі дәнекер тін (ткань) ми мсн жүлын
қабықшалары, ми затына кірген (жеткізілген) қан тамырлары және
ми қарыншаларындағы тамырлы өрімдер арқылы қүрылады. Қан-
тамырлары мен дәнекер тін аппараты нерв тканін әр түрлі зиянды-
лықтардан қорғайды жәнс олар нерв жуйесіне немесе сыртқы
нервтерге тигізілгең залалдармсн күрсс жұргізеді.
32
// ТАРА У
РЕЦЕПЦИЯ, сезімталдықтың және сезімталдықтың
БҮЗЫЛУЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ МЕН ТИПТЕРІ
2.1. Анализатор және оның қурылымы
Нерв жүйесінің аса маңызды қызметі анализатор жүйесі коме-
гімен организмнің қоршаған ортамен қарым-қатынасын және тепе-
тендігін қамтамасыз ету болып табылатыны мәлім. Нерв жүйесінің
анализаторлық қызметі туралы ілімінің негізін атақты орыс ғалы-
мы И.П.Павлов қалыптастырган. Анализатор дегеніміз сыртқы тітір-
кеніс энергиясын саналы түрде зерделенген ақиқатқа айналдыра-
тын нерв жүйесі мсханизмі.
Анализатор үш бөлікген түрады. Олар рецепторлық, өткІзгпп
және ми қыртысы бөлікгері.
Анализатор тсріде, кілегей қабықтарда, сінірлерде, буындарда,
бүлшық еттерде, қан тамырларында және ішкі ағзаларда орналас-
қан рецепторлардан басталады. Рецепторлардың қүрылымы алуан
түрлі. Олар - ерікті нерв жалгаулары, Мсйснер, Краузе және Руф-
фини денеіліктері. Рецсптор аппараты қурылымының бұлайша өр
түрлі болып келуі сезімділіктің әртектілігіне (ыстық, суық, ауыр-
сыну, жанасу т.б.) байланысты. Ерікгі нерв жалғаулары ауырсыну
тітіркенуін, Краузе денешіктерг суықты^ Руффини денешікгері
жылулы. МеЙснср~денешіктері жанасу әсерлерін қабылдайды. Де~
генмен олардың өзіндік ерекшеліктері біршама. Қалай болғанда да
ауырсынуды сезіну ерікті жалғауларды тітіркендіруге ғана байла-
нысты емес, сонымен қатар ол Мейснер, Руффини тағы басқа дене-
шіктер тітіркенуі арқылы сезіледі.
Анализатордың еткізгіш бөлігі үш нейроннан турады. Сыртқы
нервтердің сезгіш талшықтары әрқилы. Олар А, В және С талшық-
тары болып ажыратылады. Миелиннің қалың қабатымен қаптал-
ған А талшықтары тсрсң және жанасу импульстарын секундына
50 м жылдамдықпен өткізеді. Жұқа миелиң қабатымен қапталған В
талшықтары тұрақты ауырсынуды жәнс ыстық-суықты қабылдай-
33
тын импульстерді секундына 10-14 м жылдамдыкпен өткізеді.
Миелинсіздснген жүқа С талшықтары түрақсыз ауырсыну сияқты
өте жайсыздығымсн срекшеленетін сезіну импульстарын секунды-
на 0,7-1,3 м жіаддамдықпен өткізеді.
Анализатордың ми қыртысы бөліп - ми қыртысына орналас-
қан бір текті нерв клсткаларының жиынтығы. Анализатордын ми
қыртысына тірелетін ұшы қабылданатын тітіркеністерді бірінен-
бірін ажыратып, оларды қорытындылайды (жинақтайды).
2.2. Түйсік және оның таралу жолдары
Тітіркеністер рецепцияларда қабылданады да түйсік саналы түрде
сезіледі, Алайда рецегщия түйсікген әлдеқайда алшақ екенін білген
жөн. Қабылданғандардың бәрі саналы турде сезіле бермейді. Рс
цепция адамның санасына қайтседе жете беруге міндетті емес. Ал
түйсік адамның санасы арқылы жете түйсінгендікті білдіреді. Түйсік
қоршаған ортаның адамның сезім мүшелеріне әсері арқылы пайда
болса да оның өзіндік сапалы озгешеліктері дс бар. Дегенмен түйсік
арқылы заттардың нақтылы (объективті) қасиеітері бейнелснеді.
Сезім жолдары арқылы ми қыртысына багытталған импульс-
тардың алғашқы сатысы ми қыртысы асты түйіндер аймағы, соның
ішінде көру төмпешігі болып табылады. Онда шартсыз рефлекстік
әрекет, сезім, ашулану жэне қүштарлық қажетгері қанағатганды-
рылады (шешімін табады).
Кору төмпешіктері — сезімталдыққа, ми қыртысы астывдағы
орталығы. Көру томпешіктерінде біріккен бірнеше клеткалар тобы
бар. Олардың ішіндс аддыңғы ядролар тобы иіс пен дәмге, ортада-
ғылары (әсірссс оның ішкі жағындағылары) интерорецсптивтік
сезімталдыққа, артқы ішкі жағындағы ядро жалпы сезімділік жол-
дарына қатысы бар. Артқы ядролар тобы қүрамына көру
төмпешігінің жастығы, сыртқы және ішкі буынды денелер кіреді.
Олар көру және есту анализаторларымен байланысты болып табы-
лады.
Сезімталдықтың екінші сатысы - бірінші сигнал жуйесіне қатыс-
ты ми қыртысы құрылымдары. Бірінші сигнал жүйесі - корнекі
бейнслеу және сезіну арқылы таным, түйсік, слестету және әсерлеу
жүйелері, Бүл жүйе малда да, адамда да бар.
34
Қоршаған орта тітіркешстерін сезінудің үшінші сатысы - екінші
сигнал жүйссі Бүл жүйенің ми қыртысы қызметі арқылы абстрак-
ты ойлауға тікелей қатысы бар. Нерв жүйесінің аталған қызметі
сойлеп, ойлауға негізделгендіктен үғым, пікір, ой қорыту жөне
теория, болжам сияқты нәтижелер береді.
Сонымсң түйсіктерді саналы түрде үғыну барысында сыртқы
тітіркеністер импульсы рецепцияда басталып бірінші сигнал жуйесіне
өтеді де, одан екінші сигнал жүйесіне жетіп өңделеді.
2.3. Сезімтаядыкгың клшіикалық жіктелуі
Сезімта.пдықтың барлық түрі жалпы жәнс күрделі сезімталдықтар
болып екіге бөлінеді. ДәрігерлІк төжірибеде жалпы сезімділікті
экстерорецептивті (үстірт), проприрецептивті (терең) және инте-
рорецептивті сезімділіктер деп жіктсуге болады.
Экстерорецептивті (үстірт) сезімталдық контактрецепторлар
(ауырсыну, температура, жанасу) жэне дистантрецепторлар (иіс,
есту және көру) қамтамасыз етеді. Проприорецептивті сезімділіккс
бүлшық ст, буын, діріл, қысу, салмақ және кинестетикалық сезімдер
жатады. Интерорецептивті сезімталдық ішкі ағзалар мен қан та-
мырларынан келетін импульстардың ссзінілуін іске асырады.
Сезімталдықтың күрделі түрлеріне мына төмендегілер жатады:
дискриминациялық сезімділік — теріде немесе кілегсй қабықтарда
екі жеке нүктені ажырата білу; қос өлшемді кеңістіктік сезім - терідсгі
суретті ажырата білу; стереогностық сезім («стсрео» - кецістік, «гно-
зис» - тану) - заттарды көлемдік белгілеріне, яғни сипау арқылы
ажырата білу.
2.4. Үстірт және терең сезімталдықтың жолдары
Ми қыртысына сезімталдық импульстсрін жеткізетін жолдар
үш невроннан түрады (18-сурет). Жалпы сезімталдықтың барлық
түріне қатысты бірінші невронның клеткялары жүлын түйіні мен V,
VI жоне X бассүйек ми нервтерінің астындағы түйіндерінс орна-
ласқан. Түйіндердегі нерв клеткалары бір бүтақты псевдоуни-
полярлы болады да клетка денесіне жақындағанда екіге бөлінеді.
35
18-сурет. Сезімлілік жолларынын бағыты'
1- жұльгн; II - сопакщз ми;
III- варолий көпірі; IV- мидын аякпіялары;
1 - артқы т/біршік. 2-бүйір жұлын-кору
томпешігі жолы; 3- Голльжәне Бурдах
жолдары; 4- Голь және Бурдах ядролары;
5 сопакща ми- көру төмпешігі жолы;
6- ішкі капсула; 7- олива аралык кабат;
8- ішкі ілгек; 9- корутомпешігі;
10- көру төмпеішгі - ми кыртысы ЖО;1Ы
Клетканың сыртқы тармағы (дендрит) сыртқы (шеткі) нерв жүйесі-
нің қүрамында рецепторларға келеді, ал орталық тармағы (аксон)
артқы түбіршек арқылы (1) жүлынға (I) барады. Жұлында түрлі
сезімділіктер жоғары қарай әр түрлі жолдармен өтеді (котеріледі).
Ауырсыну, температуралық және жартылай жаиасу сезімталдық тал-
шықтары жүлынның артқы мүйізінс кіреді де қабылданған им-
пульс екінші нсвронға ауысады.
£кінші невронлярдын клеткалары жүлынның артқы мүйізінде
жатады да олардың аксондары сүр зат түтастығының алдыңғы жағын-
да әр сегментгің түсында жұлынның қарсы жақ бүйірінен жұлын -
көру төмпешігі жолын (2) құрастырады. Бүдан әрі бүл жол жоғары
қарай көтеріліп, ми бағанасы арқылы көру төмпешігіне жетеді де
оның артқы ішіне қарай орналасқан ядросында (9) аяқталады.
Терең сезімталдықтың жәнс жартылай жанасу сезімталдығы тал-
шықтары жүлынға кірісімен оның артқы мүйізіне соқпай, артқы
діңгекке қарай бағытталады. Жұлынның артқы діңгегінде аталған
36
талшықтар ! олль жәнс Бурдах (3) будаларын (шоғырларын) кұ-
растырады. Голль шоітлры денснің томенгі болігі мен аяқтағы, ал
Бурдих. шогыры дененің жоғарғы болігіндегі импульстарды алып
жүреді- Голль және Бурдах шогырлары өзжағымен жоғары көтеріліп
сопақта мида оздері аттас ядроларда (4) тоғысады. Мүнда екінші
невроннілң клеткалары бар. Екінші неврондардың аксондары төменгі
ышва деңгейінде айқасып, медиалдық түзақ (8) түрінде байланады
да устірт сезімталдық жолымен тоғысады жәнс көру төмпешігінің
(9) артқы ішіндегі ядрода аяқталады.
Медиалдық тузақта (8) терен. сезімталдык өткізгіштері ортасы-
нэ (ішіне) қарай, ал успрт сезімділік откізгіштері сыртына қарай
орнядасады.. Медиалдық тұзактың оне бойъшда гипоталамус к.үры-
лымдарына, торлы формацияға жэне бас-ми нервтсрінің ядрола-
рына баштгалған қосьімшалар шығады.
Көру тнмпешігі (9) сезімталдықтың барлық түрлсріне тән ко.п-
лсктор болғандыкгаң, секреция жэде ми қан тамырлары жүйслері-
мсн коптеген байланыстары арқасында шартты рефлекстердің іеке
қосылуындз алатын орны ерекше.
Көру томпешігінің артқы ішіндегі ядрода (9) жалпы сезімталдьпстың
барлық турлерінің уіиінисі неврондарының клеткалары бар. Олардың
аксондары кору томпеші.гі - ми қыртысы шоеырына (10) айналады.
І9-сурет. Мииыңарткь; ортадык
клшарьгндағы ссзімділік
ігферасылың тіроекниясы
/РепГіеМ, Важпішеп бойынша);
Т жыиыс мүшелері; 2- башайлар;
V аякүшы; 4- аяқушы; 5- жэмбас;
6- дене; 7- ііас; §- иық; 9- қар;
ИГшынтзқ; 11-білек; 12- қолушы;
13- шыиаішіх; 14-аты жоқсаусақ;
15- ортаңгы саусак; 16 - сүқсаусақ.
17' басбармақ; 18- квз; 19- мүрын;
20- бет; 2І- жоғаргы ерін;
22- 7&МСНП ерві; 23- пстер; 24-ті’).
25-комейі; 26-ііиск
37
Бүл шоғыр ішкі капсуланың артқы бөлігінен (6) өтіп, сәулелі шең-
бср тәрізденіп (согопа габіаіа) ми қыртысының самай бөлігіне, кобі-
не артқы орталық ирелеңіне (1, 2, 3, 5, 7 полялар) бағыт алады. Осы
тұста ми қыртысының екінші және төртінші қабапарына (сыртқы
және ішкі бүртікті қабаттар) орналасқан ми қыртысы клсткала-
рында барлық сезімділік жолдары аяқталады.
Сезімталдық жолдарының әрқайсысы бір реттсн айқаса өтетін-
діктен олар дененің оң немссе сол жағын ми жарты шарларының
қарама-қарсы жартысымен байланыстырады. Денснің жарты бөлігі
мидың аргқы орталық ирелеңінде төңкеріліп қабыдданады (19-сурет).
2.5. Сезімталдықты зерттеу тәсілдері
І .Үстірт сезімталдықты зерттеу
Сезімталдықтың барлық түрлерін зерттеу кезінде сырқаггың
көзі жүмулы болу керек.
Жанасу сезімтаддығын тексеру кезінде дәрігер бір шоқ мақта
немесс қыл шашағын алады да сырқатгың бас, дене, аяқ-қол терілс-
рінің өр түрлі жерлерінс тигізеді. Сезімталдығы бүзылмаған адам
әр түрлі жанасуды сезеді де оны «иә» деп мақұлдап отырады. Дененің
сезімталдығы жойылған тұсында сырқат жанасу өсерін сезбейді.
Ауырсыяу сезімталдығын тексеру ушін дәрігер түйреуіш үшы-
мен бастын, дененің, аяқ-қолдын әрбір жерін симметриялық ша-
мада екі жағынан жеңіл түртеді. Науқас түрткілеудің «өткір» не-
месе «өткір смес» екендігін айтыл отыруға тиіс. Егер түйреуішпен
түрткен кезде сырқат адам нерв жүйесі зақымданған аймақтарыңда
ауырсынбаса (аналгезия), немесс сау жагымен салысгырғанда сөл
ғана сезінсе, (гипалгезия) әйтпесе қатты ауырсына сезінсе (гипе-
ралгезия), «өткір», «түтқыл» нсмесе «өте өткір» скендігін білдіріп
отырады.
Температура сезімталдығын тексеру үшін бір пробиркаға қызуы
40 градустай, екінші пробиркаға 18-20 градус шамасында су қүйып
алған дөрігер пробиркалардың түбін адамның бетіне, денесіне, қол-
аяғына симметриялы қашықтықта әр жерден тигізеді. Сонда тек-
серілуші «жылы» немесе «салқын» дсп озінің нені сезгенш білдіріп
38
отырады. Егер тигізген түсында ыстык немесс суықты сезбесе (термо-
анестезия), әйтепесс күштірек сезінсе (термогиперестезия), сезімтал-
дық жолдарынын осы аймақтарға қатысты қүрылымдары зақым-
данған больш табылады.
2 . Терең сезімталдықгпьі тексеру
Бүлшык ет - буын сезімталдығы. Дәрігер сырқаттың қол-аяғының
буындарын бүгіп, жазьш, екі жағына карай кайырып байқайды.
Текссру саусақ уштарынан басталады (20-сурет), сонынан біртіндеп
20-сурет. Терең сезімділікгі текссру;
бас бармақ пен үлкен башайдьщ бунакаралык буындарының қимыл бағытын сезіну
жоғарғы буындарды қозғалтута кіріссді де сырқаттан «қай сауса-
ғыңды немесе қай буыныңцы үстап отырмын», «қай жакқа қарай
қозғап (қимыдцатып) отырмын» деп сүрайды. Егер сыркаттың нерв
жүйесінің сезімталдыкка катысты қүрылымдары зақымданбаса ол
дөрігердің әрекеттерін дүрыс бағалайды. Ал жауап дұрыс болмаса
тсксерілушінің ссзімталдыққа қатысы бар нерв жүйесінің бслплі
бір қүрылымдары зақымданған болып есептеледі. Тексеру арқылы
алынған дерекгерге сүйене отырып, дэрігер сырқатта булшык ет-
буын сезімталдығы қол немесе аяқ үшы саусақтарында немесе иық,
жамбас-сан буынына т. б. дейін бұзылғандығы туралы тұжырым
жасайды.
Діріл сезімталдыіы. Дәрігер дірілдеп тұрған камертонның сирағын
V 1-сурет) адам денесіядегі қақ сүйектерге (толарсақ, тізе тобығы,
Жамбас сүйегінің қыры, омыртқалардын қылқанды бұтақтары
39
21-гурег.
Діріл сезімділілн тексеру
Ітармақтарьқ өсінділеріі, біз тәрізді
өсінділср, шынтақ өсІндісі, бүғана, бас
сүйектеғі еміздік тәрізді өсінді) жанас-
тырады да сырқаттан дірілдің сезілу
немесс сезілмеу дсңгейін симметрия-
лық скі жағын сұрап біліп отырады.
Ос ындай жерде тексерістср ксзінде
сырқат камертонның дірілін сезбеуі
(апаллестезия) немссе оны болар-бол-
мас қана сезінуі (гипопаллестезия)
мүмкін.
Батыру-сығуды сезіну. Дәрігер сырқаттың денесі мен аяқ-қолда-
рының өрбір болшектсрінің симметриялы түстарын саусағымен
немесе барэстезиометр дсп аталатын арнайы аспаппен батыра сы-
ғып байқайды. Адам қалыпты жағдайда батырудың әр түрлі деңгейін
ажырата алады.
Салмақты сезіну. Дәрігер сырқаттың екі қолын алдьша созғы
зьш, алақанына әр түрлі салмақтағы таразы тастарын қойып бақьг-
лайды. Қалыпты жағдайда салмақтың 15-20 г шамасында айыр-
машылығы анықталады.
Кинестетикалық сезім (сезімталдық), Дәрігер саусағымсн сырқ-
аттың терісін әр түсынан қатпарлап ұстап, жоғары-төмен, оңға-
солға қозғайды. Сырқат тері қатпарының қозғалу бағытын ажырата
білуге тиіс.
5. СезімтаАдықтъің күрделі түрлерін зерттеу
Сезімталдықтын түрақтылығы. Дәрігер қолына бір шөкім мақта
немесе шашақша алып сырқат денссінің симметриялы түстарын
нұқу арқылы аталған тітірқендіргіштердің нақтылы әсері сезілген
нүктені дәл аныктауы керек. Дені сау.адам белгілі нүктені дол корсе-
теді. Ал дертке шалдыққан болса тітіркенген жерін дәлдеп ажырата
алмайды, тіпті мүлде басқа нүктелсрді нұсқауы мүмкін. Мұндай
ауытқушылықтар топанестезия немесе топгипестезия деп аталады
Кейбір жағдайда сырқат тітіркенген жерін керсетем деп, мүлде қара-
ма-қарсы жақты нүсқайды. Бұл құбылыс сйрек кездеседі. Мұндай
ауьггқушылық аллохейрия немесе синестезия деп аталады.____.
40
Дискриминациялық сезімді тексеру үшін екі сирағы ортасында
шкала сызыкшалары бар карғаша бекітілген Вебер циркулін
(22-сурет) пайдалану арқылы дәрігер сырқаттың терісіне сипаты
22-сурег. п я ; ч ; ---и в т— гп
Дискриминациялык
сезімді тексеруге Я
арналған Вебер циркулі Ц Н
бірдей екі тітірксніс жолдайды. Әуелі циркуль қадамы 8-10 м бол-
са, кейінірек циркуль сирақтарын жақындата отырып оның үшы-
мен түртеді. Бүл әрекет сырқат екі тітіркеністің ара қашықгығын
айыра алмаған кезінде тоқтатылады да қарғашадағы өлшем мөлшері
жазылып алынады. Әдетге сау адам циркуль қадамын саусақ ұшыңда
2 мм және бел тұсында 60 мм дейін ажырата алатындығы белгілі.
Дискриминациялық сезім бұзылған кезде бір мезгілде жанасқан
скі тітіркеністі сырқат адам ажырата алмайды, немесе ол қалыпты
жағдайдан едәуір ауытқиды.
Екі олшемді-кеңістікті сезіиу. Дәрігер көзі жұмулы науқастың
терісіне цифрларды немесе қарапайым геометриялық кескіндерді
(крест, шеңбер) салады. Сау адам денссіне жазылганын айнытпай
айтады. Сырқат цифралар мен фигураларды шатастырып ажырата
алмауы (графанестезия) немесе оларды қиналып анықтауы (граф-
гипестезия) мүмкін.
Стереогностикалық сезім. Тексерілуші адамның алақанына үсақ-
түйек бұйымдарды (кілт, қарындаш, түйме т. б.) ұстатып, оларды
сипап білуі өтініледі. Егер бір қолымен сипау арқылы аталған бүйым-
дарды анықтай алмаса, онда оларды екінші қолына ауыстырып си-
патады (ұстатады). Сонда тануы мүмкін. Ұстатылған бүйымдарды
сипау арқылы ажырата алмауды астереогнозия дейді.
4. Ауырсыну синдромын зерттеу тәсілдері
Егер сырқат белгілі бір мүшелері маңайында немесе дене бөлшек-
теріңде ауырсыну сезетін болса, онда одан дөрігер оларды толық
сипаттайтын мағлұматтарды сүрастыру қажет. Ауырсыну шаншу,
сыздау, кеміру, шымырлау, солқылдау, күйіп-жану, қатты басу т.б.
41
сипаітамалар арқылы сезінілуі мүмкін. Оған қоса ауырсыну іштей
немесе сырттай сезіле мс, үнемі, әлде өлсін-әлсін жаңарып отыра
ма, оның пайда болу себептерін, қандай жағдайда күшейсді нсмесс
бәсендегсндей болады дсген сұрақтарға жауап алу қажст. Тәуліктің
қай сәтінде ауырсынудың өршигінін нсмесс басылатынын, ауа райы
құбылыстарының жағатын-жақпайтынын т.б. сырқатқа өсер ететін
қоршаған орта және өзгерістер туралы егжей-тсгжей сүрап білу
дәрігердің міндеті,
Денсдегі ауыратын (алгиялық) тұстарды дөрігер бас бармағы-
мен басып немесе П-Ш саусақтардың үшымен 10 секундтай түрткілеу
арқылы анықтайды.
Ауыратъівдықты (ауырсынуды) аныктайтын нүктелер мен аймақтар
1. Ү шкіл нерв тармақтарының бстке шығатын нүктелері (Валлс
нүктелсрі) (түстары):
I) көз шарасы үстіндегі нүкте;
2) көз шарасы астындағы нүкте;
3) иек асты нүкге.
2. Мойын, кеуде, бсл және сегізкоз омырткаларының қалқан-
ды тармақтары (бүтақтары, осінділері) тұсы.
3. Омыртқаның екі жақ қаптарындағы нүктслер (омыртқалар
ортасынан 1,5-2 см мойын түсында, 2-3 см кеуде мсң бел түсында).
Бел-сегізкөз аумағында омыртқаның екІ жақ қаптарындағы нүкге-
лер Гар нүктелері деп аталады.
4. Желке-(қарақүс) нервтерінің нүктелері: төс-буғана, еміздікгік
бүлшық еттің еміздік тәрізді осінді тұсы (үлкен желке нерв нүктесі);
еміздік тәрізді өсінді мсн екінші мойын омыртқаның қылқанды
өсіндісінің ара орталығы (кіші қарақүс желке нерві нүктесі).
5. Эрба нүктесі (бүғана үстіндегі нүкге) — бұғанадан 2-3 см жо-
ғары төс-бұғана емізікгік бүлшық еттің артқы тұсы.
6. Боксе орғасындағы нүкте — үлкен үршық пен шонданай бұды-
рының ара орталығы.
7. Сан ортасындағы нүктс.
8. Валле нукгелері : боксс бүктссіні, тақым шұңқыры; балтыр
бұлшық етінің орта тусы мен сыртқы^толарсақтың артқы шсті.
9. Бехтерев нүктесі (табан бүлшық еті ортасы) табанның ор-
тасына орналасқан.
42
Ауырсынуды созу әдісімен анықтау белгілері
Зақымданған жулын түбірлері мен нсрв бағапдарын созғылау
ауырсыңудың пайда болуына немесе оның күіпсюіне ықпал жасяй-
ды. Осыған байланысты ауырсыну белгілерін анықтау үшін созу
әдістсрі пайдаланылады (23-сурет).
23-сурет. Ауырсыну беліілерін аныкгауға арналтан созу әдістері:
1,2- Ласег симптомын тексеру фазалары; 3~ Штрюмпель-Мацкевич симптомы,
4- Вассерман симпіомы; 5- Нери симптомы; 6- Сикар симптомы;
7- Турын симптомы; 8- Брагард симптомы; 9- Бонн симптомы
43
Ми кыртысы
нниои әУЛә* <әд-€|иео
і<Зә-Ы.нәтәэ ннііАж
V
24-сурет, Ішкі азгаларзакымдануына байланысты шашлысқан ауырсыну таралуынынсхемасы (Н.К. Богодеповбойынша
1 - жогарғы мойын симиатикалықтүйіні; 2- ортаңгы мойын симпатикалықтуйіні; 3- төменгі мойын симпатикалықтүйіні
4- жүдцызды туйін; 5- кунгей түііін өрімі; 6- жогарғы курсакгықөрімі; 7- төменгі құрсақтықорім; 8- ұлтабар;
9-жүрск; ІО-бауыр; 12- ұйкы безі; 13-бүйрек; 14-аш ішек; 15-тоқІшек; 16- куық
1. Ласег симптомы (1, 2). Шалқасынан жатқан сырқаттың созы-
льш жаткан аяғын өкшесінен үстап жоғары көтерген кездс белі мен
аяғы. щонданай нерві бойымен сыздап ауырады жөне аяқты соза-
тыя бүлшық сттср ширыгып қатаяды (бірінші фаза). Осы белгіні
айкындай түсу үшін сырқаттың құрсақ маңайын ауырсыну білінген
сәтге қолмен сипап байқағанда осы түстағы бұлшық еттсрдің ш.и-
ратыла қатайғаны сезіледі. Мүны Вснгеров симптомы дсп агайды.
Аяқты қылтасынан қайта игенде шоиданай нерві босап, қайта оз
қалпына келгевдіктен ауырсыну сезілмейді (екінші фаза).
2. Нери симптомы (5). Шалқасынан жатқан сырқаттың басын
дәрігср қолымен иіп қозғаса бел-еегізк.өз түсы сырқырап ауырады.
дЗ.Ласег симптомына қарама-қайшы немссе Бехтерев симпто-
мы. Сырқаттың сау аягын жазылған күйінде жоғары котсрсе, қара-
ма-қарсы аяқта және бел-сегіз көз аймағында ауырсыну білінеді.
4. Штрюмпель-Мацкевич симптомы (3). Етпетінен жатқан сыр-
қатгың аяғын қылгасынан бүккен сәіте санның алдыңғы тұсынан
ауы рсыну б ілінеді.
5. Вассерман симптомы (4). Етпетінен жатқан сырқаттың аяғын
м үмкіндігіншс жазып байқағанда санның алдыңғы жағынан ауыр-
сыну білінеді.
6. Сикар симптомы (6). Аяқтың ұіпын шуғыл бүккенде шонда-
най нерві бойы ауырсыну білшсді.
7. Бонн симптомы (9). Аяқтың жамбас-сан және тізе буьшын
иілген бойы бүгу арқылы бел түсыңда жәнс шонданай нерві ететін
-түстарда ауырсыну білінеді.
8. Турын симптомы (7) - аяқ үшының үлкен бақайын шүғыл
созған кезде балтыр бүлшық етіиің ауырсынуы.
9. Брагард симптомы (8) - жамбас-сан буыны бүгілген, тізе буы-
нында созылған аяқтың ұшын жазғанда, яғни Ласег симптомын
анықтау кезівдс ауырсынудың күшеюі. Осыған ұқсас белгілерді
мойын-кеуде радикулитына байланысты қолды қайыру арқылы
аңғаруғз болады,
10. Френц симптомы. Еңкейген басты қарама-қарсы жағына
бүрса мойында, иықтың үстіңгі жағында және қолда ауырсыну
күшейе туседі.
II. Түшкіргендс, жөтелгенде және басты қарама-қарсы жағына
бұрганда ауырсыну күшейеді.
45
12. Созылып түрған қолды артқа қарай бұрып, шүғыл көтеріп
қалғанда ауырсыну күшейеді. Бүл симптом аяқта тексерілетін Ласег
симптомына үйлеседі.
Захарьин-Гсд шагы.іысқан ауырсыну аймактары
Ішкі ағзалар ауруларына байланысты ауру синдромын дәлірек
сипаттау үшін терідегі Захарьин-Гед ауырсыну аймақтарын анық-
тау қажет. Захарьин-Гед аймағында сырқат шағылысқан ауырсы-
нуды сезінеді, ал дәрігср оны баса сипау арқылы тексере келе гипе-
рестезия және ауыратын түсгарын табады. Ішкі ағзалардың жүлын
сегменттері мен тері аймақтарына тікелей қатысы бар (24-сурет).
Жүрекке — жүлынның ПІ-ІУ мойын жөнс І-УІ кеуде, ұлтабарға —
III-IV мойын және VI-IX ксуде, ішекке - ІХ-ХІІ кеуде, бауыр мсн
өтке — ХЧІ-Х кеуде, бүйрек пен зәр ағарға XI кеудс жәнс IV сегізкөз,
қуыққа — XI кеуде және IV сегізкөз, жатырға — X кеуде мен II бел
және І-І^ сегізкоз сегменттері сәйкес келеді.
2.6. Сезімталдықтың бүзылу түрлері
1. Ауырсыну - афференпік жүйе зақымдануына байланысты жиі
кездссетін симптом. Белгілі орыс ғалымы И.П.Павловтың пікірі
бойынша, ауырсыну дегеніміз организмдегі жайсыз жағдайдың
корінісі. Сондықтан ол биологиялық теріс реакция болып табыла-
ды. Ауырсыну сезімі омір сүру процесіне кедергі, тіпті оған нүқсан
келтіріп, организмнің қоршагаң ортамен тепе-тендігінің бүзылуы-
на ықпал жасайтын әсерлердің бәрінен қүтқаруға тырысады. Соны-
мен патологиялық озгерістер кезінде ауырсыну белгісін организмді
қорғауға ықпал жасайтын әсер ретінде үғынған жөн.
Ауырсынудың да бірнеше түрі бар. Олар:
1) түрақты ауырсыну - денснің бір бөлігі зақымданса, дол сол
тұсында ауырсыну сезілуі;
2) проекциялық ауырсыну - дененің белгілі бір ксскінінің не-
месс аймағының ауырсынуы, яғни белгілі бір нерв бағанасының
тітіркенуіне байланысты сол нерв нервтендіретін аймақтарға ауыр-
сынудың таралуы (жайылуы);
46
3) иррадияциалайтын (көлемі үлкейіп-кеңейіп сезілетін) ауыр-
сыну — ауырсыну ссзілуінің нервтің тітіркенген тармағы аймағы-
нан сол нервтщ зақымданбаған тармақтарына байланысты аймақ-
тарын тегіс қамтуы;
4)шағылысқан нсмесе рефлектік-реперкуссиялық ауырсыну ~
ауырсыну сезінілуінің закымданған нсрвке байланысты тұсынан
басқа зақымданбаған нервтерінің біріне қатысты аймақтарға тара-
луы. Оған ішкі ағзалар дертке шалдықса ауырсынудың теріге ссзіліп,
Захарьин-Гед аймағына шоғырлануы да жатады;
5)реактивтік ауырсыну - нерв тармақтары қысылғанда немесе
созылғанда сезілетін ауырсыну;
6)каузалгия («кауза» - күйдіру, «альгос» - ауырсыну) — ауыр-
сынудың теріні күйдіргендей болып сезілуі. Бірақ терінің қай түсы-
ның ауырып тұрғаны онша мәлімді емес. Каузалгияны дәрі-дэр-
мектер арқылы емдеумен қайтару өте қиын. Оған дымқыл шүбе-
рек басу арқылы ғана тойтарыс беруге болады. Сондықтан каузал-
гияны анықтайтын белгінің бірі «дымқыл шүберек» симптомы.
Оның пайда болуы миелинсізденген жұқа нерв талшықтарының
тітіркснуіне байланысты. Сол себепті каузалгия көбіне ортаңғы
немесе үлкен жіліншік нервтері жарақаттанганда кездеседі;
7)фантом ауырсынуы ~ тыртықтану немесе нервтің кесілген
үшында неврома пайда болуына байланысты ауырсынудың қол-
дың немесе аяқтың кесіліп алынып тастаған бөлігіне таралғандай
сезілуі;
8) синсстезиалгия - дененің зақымданбаған түстарын инемен
шүқылағанда жарақаттанған қолдың немесе аяқтың ауырсынуы.
Ауырсынудың жоғарыда аталғандардан басқа да сипаттамалық
түрлері бар. Олардың ішінде жиі кездесетіндері: сыздау, шаншу,
сырқырау, күйдіру, батыра, қыса немссе сыздап ауыру.
Ауырсыну сезінілетін түсына байланысты үстірт, терең (аса қат-
ты) және беддеулене ауырсыну болып жіктеледі.
2. Паресетезия - денені сырттан ештеңе тітіркендірмесс де жай-
сыз (қүмырсқа жүргеңцей, шаншып, үйып, күйіп немесс мүздап)
сезіну,
3. Анестезия — сезімталдықтың (сезінімділіктің) мүлде жойы-
луы. Мүның ішіңце сезімталдықтың денснің екінші жарты болігінде
47
жойылуы ' гемианестезия^ бір аяқтың немесе бір қолдың жансыз-
дануы — моноанестезия, скі аяқ, екі кол немесе денснің төмснгі
жағының жансыздануы — параанестезия дсп аталады.
4. Гипестезия - сезімталдықтың бәсендеуі.
5. Гиперестезия — коздырғыштың бастапқы әсерінің олсіреуінс
байланысты сезімталдықтың күшеюі (оршуі).
6. Гиперпатия — қоздыргыштың (тітіркендіргіштің) бастапқы
әсерінің шамадантыс күшеюіне байланысты сезімталдықтың бузы-
луы. Ауырсыну тітіркендіргіш әсері тоқталса да жанға жайсыз сезіліп,
қай түсы ауырып түрғаны да белгісіз больш, оның зардабы созы-
лып кетуі де мүмкін. Гиперпатия зақымданған шсткі нерв қызметі
қалпына келе бастаған кезде және кору томпешігі зақымданғанда
пайда болады.
7. Дизестезия — тітіркеністі теріс сезіну. Мысалы, ыстық-суық
тәрізді, жанасу ауырсыну т.б. болып сезіледі.
8. Полиестезия “ жекс тітіркеністердің әрқайсысы бірнеше тітір-
кеніс ретінде сезілуі.
9. Аллохейрия (синестезия) - тітіркендіргіш түйіскен түстан смес,
соған қарсы симметриялы басқа нүктеге жанасқандай (тигендей)
болып сезінілуі.
10. Диссоциация ~ дененің белгілі бір аймағында жанасу жәнс
терең сезімталдық сақталып, ауырсыну мсн ыстық-суықты сезінбеу.
2.7. Сезімталдықтып бүзылу типтері
Сезімталдық жолдарының әр түрлі деңгейдсгі қүрылымдары-
ның зақымдануына байланысты сезімділік бүзылуы сыртқы нерв
жүйесі, жүлын және ми тинтері болып үшке бөлінеді.
Сезімталдыктың сырткы нерв жүйесі зақымдануьша байланысгы бү-
зылу типше мына төмендегі варианттар (сиңдромдар) жатады (25-сурет).
\. Мононевриттік синдром (1) - сыртқы нервтің жекеленгсн
біреуінің зақымдануы. Зақымданған нерв бағанасына байланысты
аймақта сезімталдықтың барлық түрі жойылады немесе бәсеңдейді.
Ол тұста ауырсыну және басқа да жайсыздық сезіну жиі кездеседі.
- 2. Полиневриттік синдром (2) - сыртқы нсрвтердің ең тысқары
үштарының зақымдануы нотижесінде қол мен аяқтың төмеңгі түста-
48
25 сурет. Сезімділікгіц
сыртқы нерв жүйесі закымдануына байланысты бүзылу тилі
3 4 5
26- сурет. Сезімділік бұзылуының жүлындык. тині
ры шыдатпай қаксау немесе жансыздануы. Аяқ пен қолдың томенгі
жактарында «шұлық», «үйык», «қолғап» тәрізді гиперестезия не-
г месе анестезия пайда болады.
43. Өрімдік синдром (3) — нерв өрімдерінің зақымдануына байла-
нысты сезімталдықтың бұзылуы. Зақымданған нерв өрімдерінің
құрамына кіретін нервтсргс қатысты аймақта сезім деңгейі бұзы-
лып, ссзімталдық өршуі (гиперестезия), бәсендеуі (гипестезия)
немесе жоғалуы (ансстсзия) мүмкін.
- 4. Түбірлік синдром (4) — жұлынның артқы түбіршіктерінің
зақымдануы арқылы сезімталдықтың бұзылуы. Ауырсыну дсңгейі
денені белдеулей қоршайды, қол-аяқты үзына бойлап алған тәрізді
сезініледі, анестезия, гипестезия немесе гиперсстезия белгілері де
осылайша бейнеленеді. Нервтің сыртқа піығатын түстарын (ауыр-
сыну нүктелерін) басқанда ауырсыну күшейеді, созылу симптом-
дары да пайда болады. Егер жүлын түбіршіктерімен бірге омыртқа-
аралық түйіндер қосарлана зақымданса, сырқаттың белі айнала
бортіп (5), қабыршақтанып шыға келеді (белдеулі лишай).
Сезімталдық бұзылуьшьщ жұлыңдық типі
Жүлын зақымдануына байланысты пайда болады да төмендегі
синдромдармен сипатталады (2б-сурет).
1. Сегменттік артк,ы мүйіз синдромы (1) - жүлыиның сұр заты-
ның артқы мүйізі зақымдануына байлаиысты сезімталдықтың бүзы-
луы. Мұндайда тиісті дерматомаларда ауырсыну және ыстық-суық-
ты сезіну жойылады да жанасу және терең сезімталдық сақталады,
яғни сезімділіктің бөлініп ыдырауы (диссоциация) байқалады. Егер
жұлынның мойын немесе жогарғы кеуде тұсындағы сегменттерінің
артқы мүйізі бір жағынан зақымданса,ауырсыну мен ыстық-суық-
ты сезінбеу «жартылай күрте» тәрізді болып келеді.—
2. Коммиссуральдық-сегменттік синдром (2) - жұлын сүр заты-
ның түтасқан жерінің алдыңғы жағы, яғни ауырсыну мен ыстық-
суық ссзімталдығын өткізетін жолдың көру төмпешігіне дейінгі ара-
лытының айқасқан түсы зақымдануы. Осыған байланысты дерма-
томалардың екі жағынан симметриялы түрде ауырсыну мен ыс-
тық-суық сезілмейді де жанасу және терең сезімталдық сақталады.
5!
Сегменттік нервтендіру дсңгейін анықтайтын межелер: қарақүс,
мойын — І-ІІІ мойьш, бүғана тұсы — IV мойын, қоя - V мойьш ~
бірінші кеуде, қолтык. түсы — П кеудс, үрпі сызығы маңайы — IV, V
кеуде, кіндік тұсы — X ксуде, шат қыртысы - XII кеуде, аяқ - і-У бел
жоне I, II сегізкөз, ерге қонатын түс (артқы тесік маңайы) ақыргы
қүйымшақ сегмснттерше сойкес келеді. Сондықтан да сегменттік
нервтендіру аймақтары денеде көлденең шығыршық тәрізді, аяқ
пен қолда бойлана созылған сызыққа ұқсас, бст пен бүтаралық
түсгарында шығыр дөңгелекгер түрінде орналасқан (27-сурст).
27- сурет. Терінің сегменттік нервтсндірілуі (Напзеп Зсһһаск бойынша)
52
Локальдык өзгерістер. Гипофиз (ми астындағы без) ісіктері кезін-
де түрік ершігі көлемі едәуір үлғаяды, оның кескіні шар тәрізденеді,
арқасы, түбі және сына тәрізді оскіндері жүқарып боркеміктенеді.
Есту нерві нсвриномасы ісік болған жағындағы қүлақтың ішкі
тесігін бірталай кеңітеді. Бүл көрініс самай сүйектері пирамидала-
рын Стенверс әдісімен рентгенге түсіргенде анық байқалады. Кра-
ниограммада ісіктің әктенуін байқауға болады. Ми сыртындағы
сүйекке жанасқан не байланысты бас сүйектің кейбір түстары үлкеюі
(үлғаюы) мүмкін.
Бас сүйегі жарақаттанғанда краниограммада-сызық және жа-
рықшақ сынықтар көрінеді.
Бас суйек пен миды контрастық тәсілдерімен тексеру. Бас сүйек
қуысындағы көлемді процестердің бар-жоғын, ал егер бар болса
оның орналасқан жерін анықтау мақсатында контрастық әдістер
көмегімен тексерудің маңызы өте зор. Контрастық әдістер сырқат-
тың ми-жүлын сүйығы орналасқан кеңістіктерін немесе қан та-
мырларын рентгенконтрасты заттарды енгізу арқылы жүзеге асы-
рылады. Мүндай краниограммаларда ми қарыншаларының, тор
қабығы асты саңылауларының, цистерналардың және ми қан
" тамырларының кескіндері айқындала түседі.
Пневмоэнцефалография және пневмовентрикулография — ми-жү-
лын сүйығы орналасқан кеңістіктерге бел омыртқааралықтарын
немесе ми қарыншаларын тесу арқылы ауа жіберу. Бұл әдісті 1918—
1919 жылдары американдық хирург Денди үсынған. Күнделікті
тәжірибеде ауаны бел-омыртқалар аралығын тесу арқылы ми-жүлын
сұйығы орналасқан кеңістіктерге жіберу өдісі кеңінен қолданылады.
Бүл өдіс техникалық жағынан жеңіл болуымен қоса ми-жүлын
сұйығы кеңістіктеріндегі өзгерістер туралы толық мағлүмат алуға
көмектеседі.
Пневмоэнцефалография — сырқатты отырғызып қойып люм-
бальды (бел омыртқалар аралығын тесу) пункция жасалады да омырт-
қа өзегінен 40—60 мл ми-жұлын сүйығы алынып, оның орнына
60—80 мл ауа жіберіледі. Ауа жоғары көтеріледі де тор қабығы асты
кеңістіктер мен.ми қарыншаларын толтырады. Содан кейін төрт
рентген сурет түсіріледі: сырқатты арқасынан жатқызып (ауа бүйір-
қарыншаларының алдыңғы мүйіздеріне барады), мүрын-маңдай
191
Сегменттік нервтендіру деңгейін анықтайтын межелер: қарақұс,
мойын “ І-ІП мойын, бүғана түсы - IV мойын, қол - V мойын -
бірінші кеуде, қолгық тұсы - II кеуде, үрпі сызьиы маңайы — IV, V
кеуде, кіндік тұсы — X кеуде, шат қыртысы - XII кеуде, аяқ — 1-У бел
жоне I, П сегізкөз, ерге қонатын тұс (артқы тесік маңайы) ақырғы
құйымшақ сегменттеріне сәйкес келеді. Сондықтан да сегментгік
нервтендіру аймақтары денеде көлденең шығыршық тәрізді, аяқ
пен қолда бойлана созылған сызыққа ұқсас, бст пен бұтаралық
түстарында шығыр дөңгелекгер түрінде орналасқан (27-сурст).
27- сурет. Терінін. сегментгік нервтендірілуі (Напкеп Зсһііаск бойынта)
52
Атап айту керек, жұлын сегменттері орналасу деңгейлері омырт-
қалар қатар саныяа (склеротомаларға) сәйкес кслс бермейді. Ере-
сек адамның жұлыны омыртқа бағанасынан қысқалау болады да
бірінші бел омыртқа түсында тоқтайды. Ал жұлынның төменгі
мойын жоне жоғары кеуде сегменттсрі екі омыртқа жоғары, бар-
лық бел ссгменттері төменгі үш кеуде омыртқалары тұсына орна-
ласқан.
3. Өткізгіштік жұлын синдромы - жұлынның көлденеңінен
немесе бүйір және артқы бағаналары зақымданғанда кездесетін
ссзімталдықтьің бұзылуы. Жұлынның зақымданған тұсының томенгі
аймақтарында сезімталдық жойылады (анестезия) немесе әлсірейді
(гипестезия)
Жұлынның артқы бағаналары зақымданғанда терең сезіну қабі-
леті (бұлшық ет-буын, діріл, шаншу, басу, салмақ) сол тұстан төмен
қарай жоғалады. Алайда ауырсыну жөне ыстық-суықты сезіну қабі-
леті сақталады. Мұны жұлынның артқы бағана синдромы (4) деп
атайды.
Терең сезіну қабілеті күңгірттенуінс немесе жойылуына байла-
нысты аяқ-қол қимылын үйлестіру жоне оларды тепе-теңдікке кел-
тіру мүмкіндігі қиындайды. Себебі бүл әрскеттер көзбен көру арқы-
лы бақыланады. Сондықтан коріп түрған кезде аталған қимыл-эре-
кеттері дұрыс орындалады, ал қараңғыда немесе көзді жүмса олар-
дың тспе-тендігі мен бағыты бұзылады (сенситивгік атаксия).
Жұлынның бүйір бағаны зақымданғанда осы зақымданған түс-
тың қарама-қарсы жағында ауырсыну және ыстық-суықты анық-
тау сезімі жоғалады. Мұның мәнісі жұлын-көру төмпешігі іиоғыры
жұлын түбіріне айқаса келіп жетеді.
Жұлын-көру төмпешігі шоғыры артқы мүйіздегі сезім клетка-
ларынан 2-3 сегмент жоғары барып айқасуына байланысты бүйір
бағаны зақымданған кезде сезімталдықтың бұзылу шегі зақымдан-
ған тұстан 2-3 см төмен болады.
Егср жұлын әр түрлі деңгейде көлденеңінен зақымданса, сол
зақымданған түстан төмен қарай сшқандай сезімталдық қабілеті
сақталмайды (паранестезия).
Тағы бір тоқтала кететін жәйт, жүлын-көру томпешігі шоғы-
рындағы сезімділік өткізгіштер жұлын ортасынан тысқары орнала-
53
28- сурет. Сезімділік өткізгіштердің
жү.тъш ортасьшан гысқары орналасуы:
а- оң жақжұлын- көру төмпешігі
даңғылының схемасы; б- жұлыннын
жоғарғы мойын сегменттері деңгеййідегі
кө.щснен кесіндісі; 1- бел сепленті;
2- кеуде ссгменті; 3- мойын сегменті;
4- жұяын»көру төмпешігі жолы.
5- ми қьзртысы - жулын жолы;
6- Голь шоғыры, 7- Бурдах шоғыры
сады. Олар дененің төменгі бол-
шекгерінен келсс сыртқары, ал
жоғарғы түсынан келсе ортасы-
на қарай өтеді (28-сурет). Бүл
ерекшеліктің жүлындағы пато-
логиялық озгерістердін топика-
лык және синдромояогиялық
диагнозы үшін маңызы отс зор.
Сонымен жұлын ішіндегі патоло-
гиялық процестерге байланысты
ауырсыну жәнс ыстық-суықты
айыру сезімталдығының откіз-
гіштік бүзылымы жоғарыдан
томен, ал егер патологиялық
процсстер жүлынның сыртына
орнықса бұл өзгерістер томен-
нен жоғары үдей түседі.
4. Броун-Секар синдромы
(5) - жүлынның көлдснеңінен
жартылай зақымдануына бай-
ланысты сезімталдықтың ауыт-
қуы. Дененің терең сезім қабі-
леті жүлынның зақымданған
жағындағы түсыңда жойылады
да қарама-қарсы жағында үс-‘
тірт сезіну қабілсті тежеледі.
Жұлынның зақымданған тү~
сынан жоғары миға қарай се-
зімталдықты откізу қабілеті
жойылады.
Сезімталдык бүзылуының це-
ребральдік типі - мидың әр түрлі
құрылымдарының зақымда-
нуыная пайда болатын сезімтая-
дыктың бұзылуы (29-сурет).
52
54
29-сурет.
Сезімділік
бұзылуынын,
церебральдік типі
1
3
1. Ми бағаны синдромы (1) - ми бағаны зақымданғанда кездесстін
сезімталдық бұзылуы. Әдетте сезімталдықтың бүзылуы гемианес-
тезия немесе гемипшестезия деңгейінде дененің зақымданған жаққа
қарама-қарсы белігін қамтиды.
Сопақша ми зақымдангаи жағдайда үшкіл нервтің төмен қарай
бағытталған түбірі мен сезімталдық откізгшіінің жүлын мен көру төм-
псшігі аралығы бұзылады. Сондықтан ауырсыну және ыстық-суық-
ты айыру сезімі мидың зақымданған жағына сойкес бетте және
қарама-қарсы дснеде, қол-аяқта жоғалады (алмасуиіылық синдромы).
2. Көру төмпешігі синдромы (2) ~ кору төмпешігі зақымдануына
байланысты сезімталды^тың ауытқуы. Көру төмпешігінің зақымдан-
ған жағына қарама-қарсы дене бөлшектерінде сезімталдықтың бар-
лық түрлері бүзылады. Әсіресе сезімталдықтың терең түрлері, ги-
перпатия қүбылысы байқалады. Дене мүшелері оқыс қақсап, күйіп-
жанады, мүздайды, кейде аса жайсыз «кеміреді», гемигипестезия
жөне сенситивтік гемиатаксия белгілері қоса пайда болады.
З. Капсулдық синдром (3) ~ мидыц ішкі капсуласының артқы бөлі-
мінің зақымдануы кезінде кездесетін сезімталдық өзгерістері. Сезім-
діліктің барлық түрлері мидың зақымданған жағына қарама-қарсы
дене бөлігінде бәсеңдейді (гемиіипестезия) немесе мүлде сезілмейді
(гемиансстезия). Олар көпшілік жағдайда қимыл-әрекеттерінің
55
олсіреуі (гемипарсз) немссе сал болып қалуымен (гемиплегия) қосар-
лана ксздессді. Ішкі капсуланың артқы саншасывдағы (санывда)
патологиялық процесс сезімталдық жолдармен қатар пирамида жо-
лын да қамтитын болса осы аталған өзгерістер пайда болады.
4. Ми қыртысы синдромы - ми жарты шары қыртысындағы арт-
қы сара ирелсңмен жоғары төбе бөлігі зақымданған кезде пайда
болатын сезімталдықтың ауытқуы. Ми қыртысы артқы сара ирелсңі
әдетте тегісінен зақымданбайды. Сол себепті зақымданған жаққа
қарама-қарсы аяқта немесе қолда сезіну бәсендейді (моногинс-
стсзия) немесе жойылады (моноанестезия). Әсіресе^сезімталдықтың
терең немесе күрделі түрлері бұзылады. Сезімталдықтың бүзылу
сипаттары аяқ пен қолдың үшында басымырақ (айғағырақ) болады.
Ми қыртысының артқы сара ирелсңі тітіркенуі денснің қара-
ма-қарсыжағында кенеттсн парестезия қубылысын қоздырады. Дене
бөлігі күйіп-жанып, сүққыланып, жайсызданып үйып қалады, Егср-
де 'гітірксніс сара ирелеңнің алдыңғы жағына таралатын болса, денс-
нің қарама-қарсы жағыңда тырыспалы қимыл әрекеттері (Джек-
сон разряды) корініс береді.
Ми қыртысының жоғарғы тобе бөлшегі зақымдануы кезінде
сезімталдыктың күрделі түрлері өзгеруінің төмсндегідей бслгідері
пайда болады:
1) астереогнозия ~ заттарды сипап байқау арқылы ажырата ал-
мау;
2) аутотопоагнозия — оз дене мүшелерін ажырата алмау;
3) аназогнозия — өзінің сырқат скенін ссзінбсу;
4) псевдополиомиелия - ез дене мүшслерін сипаттай алмау, қол-
аяғы қысқарып немссе үзарып ксскіндснуі, немесе бір аяғы, қолы
жоқ сияқты болуы мүмкін.
52
III ТАРАУ
РЕФЛЕКС-ҚИМЫЛ ӘРЕКЕТТЕРІ, ОЛАРДЫҢ БҮЗЫЛУ
СИМПТОМДАРЫ МЕН СИНДРОМДАРЫ
Нерв жуйесі сыртқы тітіркеністі қабылдап қана қоймай, оған
көбіне қимыл-әрекеттері арқылы жауап қайтарады. Нерв жуйесінің
адамға тон күрделі қимыл-әрекетгерді реттейтін қүрылымдары өте
жоғары дорсжсдс жетілген. Ми қыртысы, әсіресе оныңмаңдай бөлігі,
қандай да қимыл-әрекеттері болмасын, ең алдымен саналы, мүдделі
(мақсатты) және күрделілерін реттеп іске қосып отырады. Ми қыр-
тысында адамның алдында тұрған мақсатына сәйкес қимыл жоспа-
ры мен бағыты бейнелеңеді және оны орындауға қажетгі қимыл
ырғағы мен қарқыны қамтамасыз етіледі. Бүдан кейін ми қырты-
сында қабылданған шешімді жүзеге асыру үшін нерв жүйесінің ат-
қарушы аппаратгары, ең алдымен экстрапирамидтік жүйе, миіиық
жөне жұлын іске кіріседі. Сонымен нерв жүйесінің атқарушы аппа-
раттары өзін-өзі реттсу және автоматизм негізінде адамға қажет
қимыл-әрекеттердің «техникалық жағын» қамтамасыз етеді.
Әдетте қандайда болмасын қимыл-әрекетгері ерікген тыс немесе
автоматтандырылған және ерікті болып екіге бөлінеді.
3.1. Ми қыртысы-бүлшық ет шоғырының
анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Ерікті қимылдарды іске асыру үшін ми қыртысында пайда бол-
ған импульс бұлшық етке жеткізілуі қажет. Бұл қызметті екі нев-
роннан (орталық және сыртқы) тұратын ми қыртысы - бұлшық ет
шоғыры атқарады (ЗО-сурет).
Орталық қимылдатқыш неврондар ми қыртысының алдыңғы
орталық ирелеңінен және орталық маңдай ирелеңінің артқы бөлімі
мен парацентральдық боліктен басталады. Орталық неврондардың
клеткалары (улкен пирамида тәрізді Бец клеткалары) осы аймақ-
тардағы ми қыртысы бесінші қабатына орналасқан. Аталған клетка-
57
1
30-сурет. Ми кыртысы- бүлшыкет
жолынын схемасы: і-орталык
қозғалтқыш (кимылдағыш) невронлар;
2- бет нервІ ядросы (төменгі ымдық
бұлшық епсрге баратын сыртқы
мотонейрон); 3- ми қыртысы- бұлшық
ет жолы. 4- сыртқы қимылдатқыш
(қозталтқыш) нейрондар (жұлынның.
андыңгы муйізіңдегі - мотонейрондар);
5- жүлынның бел буылтығы ссгменп,
6- жұлын мойын буылтыгьг сегментІ;
7- сопақша ми; 8- варолий копірі;
9- ми қыртысы- ядролық жолы;
10- ми сирақшалары (аякшалары)
лардың аксондары ми жарты
шарына терен бойлап, ми қыр-
тысы - жұлын шоғырын - СгасПіз
согіісояріпайз (3) құрастырады.
Ол ішкі капсуланың тізесі мен
артқы саны арқылы ми бағаны-
на кіретін - ми аяқшасы (10), ва-
ролий көпірі (8) жәнс сопақша
мидың алдыңғы жағында атал-
ған шоғырдың талшықтары өз-
ара жақындап пирамида тәрізді
орналасады.
Сопақша ми мен жүлынның
арасында ми кыртысы - жүлын
шоғыры талшықтарының 80 про-
центіне жуығы киылысып. жұ-
лынның бүйір бағаны арқылы
қарама-карсы жағына отеді де
оның алдыңғы мүйізіндегі мото-
нсйрондарында (4) аяқталады.
Ол жоғарыдан төмен қарай жұ-
лынның әр сегменттеріне тиісті
талшықтарын қалдырып біртін-
дсп жІңішкере береді де ақырғы
сегізкөз тұсындағы сегменттер-
де таусылады.
Ми қыртысы - жұлын шо-
ғырының қиылыспаған 20%
болігі (Тюрк шогыры) жүлын-
ның алдыңғы бағанымен төмен
қарай түсіп, кеуде ссгмснттері
түсында аяқталады.
Үлкен ми жарты шарында
пирамида шоғыры екі боліктен
түрады. Біріншісі жоғарыда ата-
лып кетксн ми қыртысыжүлын
58
шоғыры (3), екіншісі ми қыртысынан басталып, бассүйек-ми
қимылдатқыш нервтерінің ядроларында аякталатын талшықтардан
түратын кортико-нуклеарлық шоғыр - ІгасСиз соігісописіеагіз (9).
Кортико-нуклеарлық шоғыр мидын алдыңғы сара ирелеңінің
томснгі бөлігіндс басталып, ішкі капсуланың иіні арқылы отеді де
ми бағанындағы бассүйек ми қимылдатқыш нервтерінің ядрола-
рында аяқталады. Бүған дейін әр ядро үстінде жартылай айқасып
отырады. Тек бет нерві ядросының төменгі бөліп үсті мен тіласты
нерві ядросында орталық нсврондар толығымен қиылысады
(айқасады).
Ми қыртысы - бүлшық ет шоғырының (3) еыртқы неврондар
клеткалары ми бағанындағы қозғалткыш (қимылдатқыш) ядролар
мен жүлынның алдыңғы мүйізінде
орналасқан. Ми бағаңындағы қи-
мылдатқыш ядролар клеткасының
аксондары бассуйек ми нервтерін
қүрастырады. Жұлынның алдыңғы
мүйізіндегі мотонейрондар аксонда-
ры омыртқа озегінен омыртқааралық
' тесіктерден шығатын жұлын алдыңғъі
түбіршіктеріне айналады. Бүдан өрі
сыртқы неврон түбіршік нерві, орім
және сыртқы нерв қүрамында бола-
ды. Өрімдер мен сыртқы нерв күра-
мында тск қимылдатқыш талшық-
тар ғана емес, сонымен бірге сезгіш
және трофикалық талшықтар да бар.
Жүлынның аддыңғы мүйізіндегі
клеткалар (мотонейрондар) біртекті
смес және олардың қызметтері де әр
түрлі (31-сурет). Олар уш типке бөлінеді:
1)бүлшық ет талшықтарының
бірінен соң бірінің іпапшаң жиыры-
луын қамтамасыз етстін пирамида
жүйесіне тікелей қатысы бар (X -
үлкен мотонсйрондар (1);
31- сурет. а жән^мотонейрондар
байланысы: 1-үлкен а-нейрон;
нейрон; 3- кіті <5- нейрон;
4- бұлшық ет; 5- проприорецептор;
6- ми кыртысы-жұлын жолы;
7- торлы зат ~ жулын жолы;
8- экстрапирамидтік жүйенің
төмен карай түсетін жолы;
9- омыртқа аралыктүйін
59
2) бүліпық ет талшықтарының ширығып қысқаруына өсер ететін
экстрапирамидтік жүйеден импульстар қабылдайтын сх - кіші
мотонейрондар (3);
3)торлы формациядан импульстар қабылдайтын У - мотоней-
рондар (2). Бүлардың қимыл-әрскетіне тікелей қатысы жоқ, демек
олар мотонейрон ретінде шартты түрде ғана белгіленген. У — мо-
тонейрон өз аксонын бұлшық ет талшығына тікелей бермейді, сол
бұлшық ет талшығының ішіндегі проприорецепторға - бұлшық ет
үршығына (5) жеткізіп, оның қозуына әсер етеді.
Бұлшық ет ұршығынан қабылданған импульстер афференттік
неврондар бойымсн жұлынның артқы түбіршегі арқылы оның ал-
дыңғы мұйізіндегі ос - шағын кіші мотонейрондарға (3) тоғысады
да қызыл бұлшық ет талшықтарына (4) жетіп, оның ширатыла
қысқаруына әсер стеді. Осылайша гамма-тұзағы тұйықталады.
32-сурег. Мидың алдыңғы орталық
ирелеңіндегі қимыл сферасының
проекциясы (Рспііскі Кактиззеп
бойынша); 1- башайлар; 2- сирақ;
3- тізе; 4-дене; 5- иык; 6- шынтақ;
7- білсқ; 8- қол ушы; 9-Шынашақ;
10- аты жоқ саусак; 11- оріаңғы
саусақ; 12- сұқ саусақ; 13- бас бармақ;
14- желке (шүйде); 15-қас, қабақ;
16-бет; 17- еріндер; 18-тіл;
19- шайнау; 20- сілекей шығару
Сонымен, бүлшық ет тонусының
өздігінен реттелуі мсн оның тұ-
рақтылығын сақтауға кері байла-
ныстар нотижесінде пайда бола-
тын созылу рефлексі әсср етеді.
Бұлшық ет тонусы көтерілуі-
мен қосарлана кездесетін альфа-
шағын мотонейрон қызметінің
шамадан тыс күшеюі гамма-мото-
нейронға әсерін тигізеді де пропри-
орецепторлар (бұлшық ет үршық-
тары) сезіну қабілетін арттырады.
Осылайша афференттік импульс-
тардың альфа-шағын мотоней-
ронға жеткізілу мөлшері кемиді де
оның атқаратын жұмысы «жеңіл-
дейді» және бұлшық ет тонусы
қалпына келеді. Бұлшық ет тону-
сы босаған кезде гамма-мотоней-
ронның белсенділігі артады және
альфа-шағын мотонейронға бара-
тын афферентгік осер күшейеді де
бұлшық ет тонусы котеріледі.
60
Бүлшык, ет тонусын қамтамасыз етуге жұлынның сегменттік
аппаратынан баска ми бағаны торлы фориациясы, мишық, ми
қыртысы асты түйіндер және үлкен ми жарты шары кыртысы
да қатысады.
Ми қыртысы - бүлшық ет шоғыры (жолы) үлкен ми жарты
шарларымен дененің жарты бөлігін керісінше байланыстырады,
Мидың алдынғы сара ирелеңіңде дененің жартысы төмен қарай
төңкерілін кескінделедІ (проекцияланады, 32-сурет). Шайнау, ко~
мей, кеңірдек және тыныс бұлшық еггері ми қыртысымен қосымша
байланыстары болғаңдыктан онымен екі жақты байланыс жасайды.
3.2. Рефлекстер, оларды текееру әдістері,
рефлекстерлін патологнялық жағдайларда өзгеруі
Нерв жүйесі құрылымдарының бірілесе отырып атқаратын негізгі
кызметі - рефлекс (латынша—гсЛесхи^тойтарыс беру, тітіркендіруге
жауап беру деген мағынада). Рефлекс туралы ілімнің дамуына орыс
ғадымдары И.П. Сеченовтың, И.П. Павловтың жөне Д.К. Анохин-
нің еңбектері зор үлес қосты.
Рефлекс дегеніміз орталық нерв жүйесінің сырткы немесе ішкі
тітірксндіргшгтерге беретін күрделі жауабы. Рефлекстің морфоло-
гиялық негізі - рефлекстік доға (иін), яғни козу импульстерін
рсцептордан орталық нерв жүйесі қүрылымдарына, одан орын-
даушы ағзаға (мәселен бұлшық етке) жеткізетін жол. Қарапайым
(жабайы) рефлекстер доғасы екі невроннан ғана құрылады да жүлын-
ның сегмент аппаратында тұйықталады.
Көбінесе рефлекстік доғалар күрылымы кұрделірек болып келеді
де олар да афференттік және эфференттік неврондардан басқа
бірнеше көмекші неврондар болады. Рефлекстік доға орталық нерв
жүйесінде неғұрлым жоғары түйыкталса, рефлекс те соғұрлым
күрделі болып саналады. Мәселен, сопақша ми деңгейінде түйық-
талатын жөтел рефлексі доғасында бірнеше эфферентгік невроңдар
бар. Олар қабылданған импульстарды бір мезетте диафрагмаға, кеуде
жоне іш (құрсақ) булшық етгеріне, комейге, кеңірдекке т. б. эф-
фекторларға бағыттайды.
бі
Ми қыртысы астындағы түйівдсрде туйықталатын рефлскстер
бүдан да күрделі. Мысалы, кетія бара жатқан адамның сыртынан
бақылап түрсаңыз, оның бүкіл дснссі, қолдары және басы қозға-
лып бара жатқанын аңғаруға болады. Аталған қимылдар рефлекс
әссрінен автоматты түрдс орындалады. Демск, ми қыртысы қимыл-
әрекеттерді реттейтін ең жоғарғы деңгсй болып табылады.
Рефлекс түрлері
Морфологиялық жоне физиологиялық ерекіпеліктеріне қарай
рефлекстср бірнеше топқа болінеді:
1. Рефлекстсрдің барлығы И.П.Павловтың зерттсулері нотиже-
сінде шартгы және шартсыз рефлекстер болып екіге бөлінеді.
Шартсыз рефлекстерге туа біткен және іс-әрекеттердің белгілі
бір түріне ғана лайықты рефлекстер жатады. Олар жабайы (қор-
ғаныс рефлексі) немесс аса күрделі (инстинкт, автоматты түрдегі
қимыл - әрекеттер) болуы мүмкін.
Шартты рефлекстер онтогенез барысында, яғни адам осе, ссін
біле келе жаңа машыққа, әдетке, тәртіпке үйренуіне қарай қалыіі-
тасады. Олар шартсыз рефлекстер негізінде ми қыртысының тікелсй
араласуы нәтижесінде қалыптасады.
2. Адамда шартсыз рсфлекстер жұлын, ми бағаны, ми қыртысы
астындағы түйіндер және ми қыртысы қызметтерінің ықпалы ар-
қылы жүзеге асырылады. Сол себепті шартсыз рефлекстср жүлын,
жүлын бағаны, ми қыртысы асты т.б. рефлекстер болып жіктеледі.
3. Рецепторлардың (қабылдағыштардың) орналасуына (орны-
на) қарай экстерорецептивтік (ехіепіз - сыртқы), интерорецептивтік
(іпіегіог - ішкі), проприорецептивтік (ргоргіиз - өзіндік) рефлскс-
тер болып жіктеледі.
Экстерорецептивтік рефлекс рсцепторлары (лат. К.ессрііо — алу,
қабылдау) дене сыртында (теріде, көздің кілегейлі қабығында)
орналасқан. Олар сыртган келіп түсетін тітіркендіруші әсерлерді
қабылдайды.
Интерорецептивтік рефлекс рецепторлары ішкі ағзаларда, ткань-
дарда (тіндерде), қан тамырларында, ал проприорецептивтік
рефлекс рецепторлары сіңірде, буын қабында орналасқан.
62
4. Нерв жүйесінің сомалық және вегетативтік жүйе болын екіге
болінуіне байланысты оларға қатысты рефлекстер сомалық және
вегетативтік рсфлекстер болып жіктеледі.
5. Қимыл-әрекеттеріне қарай жүту, кірпік қағу, жөтелу, қимыл-
дау рефлекстерін ажыратуға болады.
6. Орталық нерв жуйесінде пайда болатын қүбылыстар (про-
цестер) түріне лайықты қоздырушы және тежеуші рефлекстер бар.
7. Рефлекстік доға қурамындағы неврондар саныңа қарай екі,
үш және коп нейронды рефлекстер болып та жіктеледі.
Шартсыз рефлексгерді зертгеу төсілдері жэне
олардың латологиялық жағдайлардағы квріністері
Жоғарыда көрсетілгендей шартсыз рефлекстср рецепторлардың
орнығуына байланысты экстерорецептивтік немесе үстірт (тері мен
кілегей қабық) және проприорецептивтік немесе ішкі (өзіндік) реф-
лекстер болып екіге бөлінеді. Олардың әрқайсысының орталық нерв
жүйесінде рефлекстік доғалары тұйықталатын деңгейлері бар.
Рефлекстерді тексеру орталық нерв жүйесіндегі доғаларының
тұйықталатын деңгейлеріне сәйкес «жоғарыдан төмен» қарай, яғни
ми бағанынан жұлынның соңғы сегмснттерінс қатысты құрылым-
дары қызмстінің дұрыс-бүрыстығын барлау (байқап білу) арқылы
жүзеге асырылады (33-сурет).
Үсгірт рефлекстер теріні, көздің мелдір қабығын немесе кілегей
қабықтарды тітіркендіру арқылы білінеді. Олар:
Көздін молдір қабығы рефлексі - коздің мөлдір қабығына мақта-
ның үшталған талшықтары мен нсмесе қағаздың үшымен жанас-
тыру ксзінде қабақтың жумылуы.
Коз шырышты қабығы (конъюнктивалдық) рефлексі - көз шы-
рышты қабыгына мақтаның ұшталған талшықтарымен немесе қағаз-
дың ушын жанастыру кезінде қабақтың жұмылуы.
Жұмсақ таңдай рефлексі - қалақшамен немесе түтікше оралған
қағаздың үшын жұмсақ тандайға жанастырғанда оның езінің және
тілшікгің жиырылып жоғары көтерілуі.
Жұтқыншақ рефлексі - қалақшамен жутқыншаққа жанастыру
кезінде жөтел немесе қүсу әрекеттері қимылы пайда болу.
63
33-сурет. Рефлекторлық доғалар схсмасы және негізгі үстірт жоне терсң рефлскстсрді
тексеру әдістсрі а- рефяекстік доғалар; б- рефлекстердің атаулары және оларды
тексеру тәсілдері, 1- каращық рефлексі; 2- көздщ мөлдір кабығы рефлексі;
3- жутқыншак рефлсксі; 4- білезік- буын рефлексі; 5- шынтақбүгілу рефлексі,
6- шынтақ жазылу рефлексі; 7,8,9- жоғарғы (7). ортаңғы (8), томснгі (9) қүрсақ
рефлекстері; 10- кремастерлік рефлекс; 11- тізе рефлексі; 12- өкше рсфлексІ;
13- табан рефлексі; 14- тік ішек (көтсншек) рефлексі
64
Қүрсак аймағы рсфлекстері сүш жүі:):
Г) жоғарғы құрсак ай.мағы рефтексі - геріні сүбсдсн томен кирай
к.абыргіі аег:и:।мсн ж.ірыстыра тітіркендірген кездс құрсақ бүлшық
сгісрінін жоғирғы болігінің жиырылуьі,
2) ортангы к^рсак аймағы реф.тексі - теріи; кшдіктін екі жағы-
ііан гітіркеіиіргеңде осы түстшы бүлшық сттердің жиырі.ілуы:
3) томенгі күрсак аимағы рефлексі шапты тітірксндіру арқы.лы
қүрснқтың томены жагындшы оүлшық еттсрдің жиырылуы.
Қүрсак аймағы рефлекстерінін доғалары жүлынның кеудс түсын-
дағы сегменттсрінде тоғыеады. Жоғарғы қүрсақ аймағы рсфлексі
жүльпшың УП-ҮШ, ортанғы қүрсак аймағы рсф.чсксі IX X, то.мснгі
қүрса қ аймағы рсф:ісксі XI -XII к суде се гмснттс ріне тогысады (түй -
ықталады).
Кремастер рефлексі - санның ішкі жағы тсрісін тітірксндіргешіс
крсмастср бүлшык. етінің жиыры.луьша байланысты аталық үрық
бсзінің котерілуі. Рефлекстік доғасы І-ІІ бсл ссгмснттерінде то-
гысады.
Табан рефлексі - табанның ішкі жонс сырт жағын тітіркендіргс.ңде
бақайларл.ың иічуі. Рефлекстік дси асы жүлынның V бсл мен 1 сеғізкоз
сегменттеріндс тоғысады.
Тік ішек (котеншек, арткы Ішек) рефлексі.
Артқы тесік айна.іасындагы теріні тітірксндіргенде осы түстагы
бүдшық сттсрдің ширауы (жиырылуы). Рсфлскстік доғасы жүлын-
ның IV-V ссгізкоз сегмснттерінде тоғысады.
Терең рефлекстер
Астыңғы жак рефлексі — исккс батырылған саусақты нсвроло-
гиялық балғамен сокқанда шайлау бүлшық сттсрінің ширығуы.
Білезік буын рефлексі - кәрі жіліктің шыбығын неврологиялық
балғамең соққанда (үрганда) қолдың білезік түсында бүгілуі.
Рсфлсксгік доғасы жүлынның V VIII мойын ссгменттерінде то-
ғысады.
Шынтак жазылу рсфлсксі - үш бзсты бүлшық сттің сіңірін
нсврологня.іық баліамсн соққанда қоллың шынтақтан жазылуы.
5
34-сурет. Тізс рефлексі доғасының схемасы:
1-бұлшық ет ұршығының бұрандалы
рецепторы; 2- жүлын түйінІнің клеткасы;
3- шсткі қимылдатушы (қозғалтқыш)
неирон (а-мотокейрон); 4- ми қыртысы-
жүлын жолы; 5- орталық қимылдатушы
(қозғалтушы) нейрон
Рсфлекстік доғасы жүлынның ҮІІ-УІП мойын сегменттерінде
тоғысады.
Шынтақ бүгілу рефлексі - екі басты бұлиіық еттің сіңірін невро-
логиялық балғамен соққанда қолдың шынтақтан бүгілуі. Рефлекстік
доғасы жүлынның У-ҮІ мойын сегменттерінде тоғысады.
Тізе рефлексі - тобықты неврологиялық балғамен соққанда төрт
басты бүлшық еттің ширығуына байланысты аяқтың тізеден жазы-
луы. Рефлекстік доғасы жүлынның III-IV бел сегменттерінде тоғы-
сады (34-сурет).
Өкше рефлексі - өкше сіңірін неврологиялық балғамен соққан-
да үш басты бүлшық еттің ширығуына (жиырылуына) байланысты
табанның керіліп жазылуы. Рефлекстік доғасЫ жүлынның І-П
сегізкөз сегменттерінде тоғысады.
66
.1
Жүльін піиртеы і рефлскстерінін қалыіпы кейііперінен ауыткуы
Нсрв жүііссі құрылымдарьінын зақымдішуына байланысты
рефлскстсрдің томендеуі (гипорефлексия), жойылуы (арефлексия),
ершуі (гиперрефлексия.), симмстрияиы жақтардағы скі жақтан
бірыңғайлығы сақталмауы (анизорсфлсксия) мүмкін. Орталық
нсврондар зақымдаиғанда қальшгы жағдайда кездеспейтін (пато-
логиялық) рсфлекстср пайда болады.
Пагологиялық рсфлскстср қатарына ауыз-иск аймагында корініс
бсрстш оральдық автоматизм рефяекстсрі жатады.
Ауыз рефлексі - неврологиялык
балғамен томснгі немссе жоғарғы
ерінді ақырындап соққанда ауыздың
доңғелек бүлшық еті жиырылуы (35*
сурст).
Мүрын-ерін рефлексі - мүрынның
ушын нсврологиялық балғамен
акырындаи соққанда ерін бұлшык
егтерінің жиырылуы.
М аринеску - Радовичи алақан-иек
рефяексі - тсрінін бас бармақ том-
пағы маңайын (түсын) сызып тітір-
кендіргенде иек бүлшық стініңжиы-
рыла кысқаруы.
Оральдық автоматизм рефлекстері
35-сурсг Тумсык. (ауыч)
рефлексп тексеру
ми қыртысы- бүлшық ст
жолының орталық нсврондары екі жшынан зақымданғанда пайда
болады.
Қол үшы патологиялық рефлекстері - қол үшы түсын әр жсрінсн
тітірксндірген кезде оның саусақтарының ақырындап бүгілу
(36-сурет).
Россолимо симптомының кол үшындагы үйлестіғі (I). Доріғе
саусақтарының үшымен сырқаттың бұгулі П-ІҮ саусақтарыны
үшын (әлсін-олсін) соққылағанда байкалады.
Жуковский симптомы (2) сырқат ала қанының орта тұсь
неврологиялық балғамсн согу арқылы корініс берсді.
36- сурег. Қол үшы патологиялык рсфлекстерін анықтау әфстері:
1- Россолимо симптомьеның кол ұшындағы көрінісі; 2- Жуковсқий симптомы;
3- Якобсон-Ласк симптомы
37-сурет. Аяқ ушынлз корініс
беретін бас бакай жазылуы-
экстснзорлык патологиялық
рефлекстерің анықтау әфстері;
1- Бабиңский рефлексі;
2- Оппснгейм рефлексі; 3- Гордон
рефлексі; 4- Шефер рефлексі
Якобсон-Ласк рефлексі (3) істік
тәрізді өсіндіні неврологияяық балғдг
мсн соғу арқылы белгі береді.
Аяқ ұшында көрініс беретін пато-
логиялық рефлекстердің диагностика-
лық маңызы өте зор. Олар екі топқа
бөлінеді.
Біріншісі— теріні аяқтың әр тұсы-
нан тітіркендіргенде бас бақай жазы-
луы. Онымен қоса кейде басқа бақай-
лардың жан-жаққа ыдырап бірінен-
бірінің алшақтауы. Сол себепті бул
рефлеқстер экстензорлық немесе жа-
зылу аяқ үшы патологиялық рефлекс-
тсрі қатарына жатады. Оларды темен-
дегідей тәсілдер арқылы аиықтап,
әрқайсысын жеке-жеқе атайды (37-
сурет).
Бабинский рефлексі — табан асты-
ның сырт жағын үшкір нәрсемен сыз-
ғаңда пайда болады (1).
Оппенгейм рефлексі бас бармақты
жіліншіктің қырын баса жоғарыдан
төмсн қарай жүргізу арқылы анықта-
лады (2).
68
Гордон рефлексі сырқаттың балтырын үстап қысу арқылы көрініс
береді (3).
Шеффер рефлексі өкше сіңірін қатгы шымшып қысу арқылы
айқындалады (4).
Гросман рефлексі аяқтың кішкене бақайын тартып созу арқылы
байқалады.
Флексорлық немесе бүгілу яатологиялық рефлекстері аяқ ұшы-
ның II, III, IV және V бақайларының бүгіліп изеңдеуі арқылы көрініс
береді. Оларды төменгі төсілдер арқылы анықтауга болады (38-сурет).
38-сурет. Аяқ ұшында көрініс бсретін бақайлар бугілу (флексорлық) патологиялык
рефлекстерін анықтайтын тәолдер: 1-Россолимо рефлсксі; 2-1 Бсхтерев рефлсксі;
3- Жуковский рефлексі; 4- II Бехтерсв рефлексі
Россолимо рефлексі (I) II-V бақайлардың үшын дәрігер саусақ-
тарының ұшымен түргкілеп соғу арқылы байқалады.
Бехтерев I рефлексі (2) аяқ ұіиының үстін IV бақай тұсында
балғамен соғу арқылы байқалады.
Бехтерев II рефлексі (4) - неврологиялық балғамен өкшені не-
месе бас бармақ томпағын соққанда аяқ бақайларының немесе қол
ұшы саусақтарының бүгілуі.
Жуковский рефлексі (3) табанның саусақгарға жақын түстарын
неврологиялық балғамен соғу арқылы білінеді.
Патологиялық рефлекстерге осы жоғары аталғандардан басқа
аяқ үшы мен тобықтың ырғақты түрде қимылдауы жоне қорға-
ныш рефлекстері де жатады.
Тобықтын ырғақты кимылдауы (тобық клонусы) (39-сурет) то-
бықты күшпен төменнен жоғары қозғағанда тізе бүлшық еггерінің
әлденеше рет ширығуына байланысты тобықтың ырғақты түрде
біраз уақыт қимылдауы.
Аяқүшының ырғақты қимылдауы (аяқ ұшы клонусы). Аяқ ұшын
шұғыл керіп (жазып, созып) қалса, онда аз уақыт ырғақты қимыл-
дар пайда болады (40-сурст).
69
39-еурет. Тобыктың ырғакты кимылдауын тскссру
40~сурег. Аяк үшының ырғақты кимылдауын тексеру
41-сурет. Мари-Фуа-Бехтерсв қорғаныс рефлсксі
70
Қорғаныс рефлекстері бақайларды шымшып, шаншьш, шүғыл
бүктеп қалу арқылы білінеді (41-сурет).
Егср аяқ сал болып қалса жамбас, тізе және жіліншік буында-
ры тегіс бүгіліп қалады (қысқару реакциясы). Сол мезетте бүгулі
түрған екінші аяқ түзеліп кетеді (ұзару реакциясы) - Мари-Фуа-
Бехтерев рефлексі.
3.3. Қимыл-әрекетгерін зертгеу тәсілдері, мн қыртысы-бүлшық ет
шоғыры зақымдануыныц симптомдары мен синдроңдары
1. Белсенді қимыл мшшіерін тексеру.
Дәрігер сырқатгың дене қалпы (кейпін) мен аяқ-алыс қимыл-
дарын байқаған соң, бірнеше нүсқаулар арқылы олардың қимыл
мөлшерін анықтауға кіріседі. Ол нұсқаулар мына төмендегілер:
- басыңызды мейлінше төмен қарай иіңіз;
— шалқайыңыз;
- екі қолыңызды жоғары көтеріңіз;
- - қүлаштарыңызды жазыңыз;
- білегіңізді шынтақтан бүгіңіз;
- қолыңызды түзулеп жазыңыз;
- жұдырығыңызды түйіңіз;
- оң аяғыңызды жоғары көтеріңіз;
- сол аяғыңызды көтеріңіз;
- аяқтарыңызды екі жаққа талтайтыңыз;
- оларды қайтадан қосыңыз;
- - екі аяғыңызды қылтадан жоғары, төмен кезек-кезек бүгіңіз;
- аяғыңызды жазыңыз;
- аяқтарыңыздың үштарын кезек-кезек бугіңіз;
2. Бұлшық еттердін ширығу (жиырылу) күшін тексеру.
Дөрігер бұлшық еттердің белсенді қимыл мөлшерін анықтау
кезінде олардың жиырылу кушін де тексереді. Сырқат адам қимыл-
өрекеттерін белгілі бір бағытта өзгертіп, мысалы қолын бүгіп немесе
жазып, жұдырығын түйіп т.б. отырады да сол қалпында бар күшімен
дәрігердің осы қозғалысты күшпен өзгертуіне қарсылық білдіреді-
Айталық, шынтақтан бүгілген қолдың қарын жазу үшін дәрігер
71
42-сурет. Қол ұшы саусақтарын
бүгетін бұлшык еттердің күшін
динамометр көмегімен текссру
43-сурст. Екі басты иык, бүлціық ет
күшін тексеру адісі
сырқаттың шынтатын сыртынан ұстан, күіипен жазуға тырысады
(42-сурет).
Бұлшық еттердің күші алты балдық әлшем арқьпіы бағаланады:
0 - сал бслып қалу; 1 - әзер пайда болатын қимылдар; 2 - ептеп
қимыддау, бірақ аяқ- қол салмағын котерс алмау; 3 - қимыл көлемінің
азаюы, бірақ аяқ-қолын көтеру; 4 - бұлшық ет күші азайғанмен
қимыл көлемі толық; 5 - бүлшық ст күші қалыпты жағдайда сақ-
талған.
Қол үшы бүлшық еттерінің күшін динамометр арқылы да өл-
шеуге болады (43-сурет).
Бүлшық еттер күшінің корсеткіштері мына томсндегі кестегс
тусіріледі де сырқат тарихына тіркеледі.
Бүлшық ет күші озгеруі екі түрлі болады:
1) Сал болу нсмесе плегия (0);
2) Парез - бүлшық ет күшінің әлсіреуі.
Егер бүлшық ет күші 4 ұпайға сәйкес болса парездің жеңіл
түрі, 3 үпай болса парездің орта дәрежеде болуы, 2 немесе 1 ұпай
болса парездің дсңгейі өтс жоғары болғандығы деп есептеледі.
72
N Бұлшык етгер тобы аяынған үпай (балл) есебімен бұлшық ет күші
оң жак сол жақ
1. Басты шалқайтатындар 5 5
2. Басты еңкейтстіндер 5 5
3. Иықты бүгетіндер 5 4
4. Иықты жазатын (созатын) 5 4
5. Иық абдукторы 5 4
6. Иық аддукторы 5 4
7. Қолдьш қарын бүгетіндер 5 3
8. Қолдың қарын жазатындар (созатын) 5 2
9. Қол үшын бүгетіндер 5 2
10. Қол үіпын жазатындар 5 2
11. Саусақтарын жазатындар 5 1
12. Саусақтарын бүгетшдер 5 I
13. Қол ұшының жалпы күші (қолды қысу күші) 5 1
14. Санды бүгетіңдер 5 4
15. Санды созатындар 5 4
16. Жіліншікті бүгетіндер 5 3
17. Жіліншікті жазатыңдар 5 4
18. Аяқ ұшын созатындар 5 1
19. Аяқ үшын бүгетіңдер 5 2
Әдетте сал болу (плегия) немесе қимыл-әрекеттері әлсіреуінің
г (парез) мына төмендегідей варианттары болады:
~ моноплегия — аяқтың немесе қолдың сал болуы;
- монопарез — аяқ немесе қол қимыл әрекеттерінің төмендеуІ
(әлсіреуі);
- параплегия ~ екі аяқтың немесе екі қолдың салдануы;
- парапарез - екі аяқтың немесе екі қолдың әлсізденуі;
- гемиплегия — оң немесе сол жақ дсненің сал болуы;
- гемипарсз - оң немесе сол жақ дененің өлсізденуі;
- тетраплегия - екі аяқ пең екі қолдың сал болуы;
— тетрапарез — екі аяқ пен екі қолдың әлсізденуі.
Бүлшық ет әлсізденуін (парсзді) анықтайтын әр түрлі арнайы
сынақтар қолданылады (44-сурет).
1. Русецкий сыны. Екі қол ұшы бір мезетте белсенді түрде жазыл-
са, әлсізденген қолдың үшы өзінен-өзі ақырындап бугіле береді (А).
2. Жоғарғы Барре сыны. Сырқат екі қолын алға созып, 1 -2 минут-
тай көзін жұмып түрса, өлсіреген қол өзінен-өзі бүгіле бастайды (В).
3. Барренің саусақ сыны. Әлсіреген қолдың саусақтарын бірінен-
бірін белсенді түрде жазып ажырату қиын болады (С).
73
44-сурет. Бүлшық еттердің жеңіл алсіздігін анықтайтын клиникалық сынақтар:
АРуссцкий сыны; В - жоғарғы Барре сыны; С - Барренің саусақ сыну;
Д - Вендерович сыны; Е, Ғ - ауыр (Е) және жеңіл (ЕҒ) мөлшерлі Барре сынағы
4. Вендерович сыны. Сырқат шынашағын шеттетуге әрекстгсн-
ген дөрігер ықпалына қарсылық жасай алмайды (Д).
5. Барренің төменгі сыіші. Сырқат көзін жұмып шалқасынан жат-
қызылады да екі аяғын 60° шамасында созып, еңісте (Е) нсмссе ол
етпетінен жатып аяқтарын тізеден бүгіп^стап тұруға (Ғ) тырыса-
ды. Осындай жағдайларда сырқат әлсірсген аяғын сол қадпында
ұстап түра алмайды.
74
3. Бүлшық ет серпімділігін (тонусын) тексеру әдістері және онын
патологиялық өзгерістері,
Бүлшық еттің қалыпты жағдайда созылу, жүмсару және тез ши-
рығу (жиырылу) қабілетін бұлшық етгің серпімділігі (тонусы) деп
атайды. Бүлшык ет қабілетін (тонусын) тексеру барысында оның
серпімділігін және ырықсыз қимылдарға қарсылық жасау иіама-
сын байқау қажет.
Булшық сттердің тыныштық (қимыл-әрекетсіз) куйіндегі серпім-
ділігін дәрігер саусағыньщ үшымен оларды бірте-бірте қатгырақ
басып, саусақ үшын бүлшық еттің сіңіріне қарай бағыттау аркылы
тексереді. Ырыксыз қимылға қарсылық қабілетін тексеру үшін
дөрігер сырқаттың қолын немесе аяғыи өуелі екі-үш рет оқыс иіп
жазады, одан кейін буын тұсын 4-10 рет еппен баяу иіп жазады,
әрі-бері қозғайды, ақырын бұрап байқайды. Сонымен дөрігер
буліиык ет серпімділігін жеңуге қаншылықты күш жұмсағаны,
ырықсыз қимылдардың барлығының біркелкілігі, байсалдылыгы,
көлемі, агонистер мен антагонистер ара қатынасы және ырықсыз
қозғалыстар тоқтатылған сәттегі серпімділік әсері туралы алған
деректерге сүйене отырып бүлшық ет тонусы (қуаты) жөнінде тиісті
қорытындылар жасай алады.
Қалыпты жағдайда тексерілген бұлшық еттердің ырықсыз қи-
мылдарға қарсылык қабілеті козғалыстың барлық бағытында бір-
келкі жеңіл, ешбір бегетсіз болатыңдығы байқалады. Агонистер
мен антагонистер ара қатынасы иық пен жамбас-сан буындарын
бүгетін булшық еттерде, шынгақ буынын бүгетін және сыртына
қарай бүрайтын бұлшық еттер, тізе буынын создырғыштар, тірсек-
аяқ үшы буындарын созатын және шііне қарай бұратын бүлшық
еттер серпімділігінің басымдырақтығымен сипатталады.
Бүлшық ет куаттылығының (тонусынын) патологиялық өзгерістері,
Гипотония - бұлшық ет серпімділігінің төмендсуіне байланысты
оның созуға қарсылығы кемуі мен қозғалыс көлемінің үлғаюы.
Атония - бұлшық серпімділігінің жойылып, ол болжырап (оте
жүмсарып) ырықсыз қимылдарға мүлде қарсылык көрсете алмауы.
Мұндайда козғалыс мелшері шамадан тыс үлғаады (аяқты бүккен-
де сан қарынға тиеді, қолды бүксе алақан қарға жетеді).
Гипертония - булшық етгің сіресіп қатаюы. Бұлшық етті уыстап
қысып байқасаңиыз,ол қатайып әрі-бері қозғау қиындай түседі.
75
4. Булшык еттердің трофикалық (нәрлендірілу) функциясы.
Бүлшық еттердің нәрлендірілу (трофикалық) қабілетін (функ-
циясын) тексеру үшін сырқатты шешіндіріп мүқият қарау керск.
Бүлшық еттердің қаншалықты азғандығын, солғандығын байқа-
ған жөн. Егерде қолдың немесе аяқтың біреуінің бүлшық етгері
азып солған болса, өлшегіш таспа көмегімен сау қолдың немесе
аяқтың жуаңдығын өлшеп алыгі, оның азған аяқтың жуаңцығын
өлшегенде алынған молшердек айырмасын анықтау керек. Айта-
лық азып солған санның жуандығы сау саннан 2-3 см-ге жіңішке
болуы мүмкін,
5. Нервтер мен бүлшық еттердің электр әсерінен тпіркенуін зерттеу.
Бұлшық еттердің электр әсерінен тітіркенуін түрақты (галъван-
дық) және түрақсыз (фарадикалық) ток арқылы зерттейді. Қалып-
ты жағдайда нервті немесе бүлшық етті фарадикалық токпен
тітіркендіргеңде олар ток әсері үзілгенше сіресіп жиырылып тұрады.
Ал гальваңдық токпен тітірксндіргенде бүлшық ет ток түйықтал-
ған немесе үзілген кезінде ғана кенеттен ширығады. Түрақты ток-
тың анод және катод аталатын екі полюсы болғандықтан анод әсе-
рінен ширығу (АӘШ) және катод осерінен ширығу (КӘШ) болады.
Қалыпты жағдайда егер ток күші өзгермесе КӘШ АӘШ-тан
жоғары болады (КӘШ > АӘШ).
Ми қыріысы - булшык ет шоғырынын зақымдэяу
симптомдары мен еиңдромдары
Ми қыртысы - бұлшық ет шоғыры әр түрлі деңгейде зақымда-
нуы мүмкін. Сондықтан да ми қыртысы - бұлшық ет шоғыры мүл-
де үзіліп қалса бұлшық етгер сал болып қалады (плегия), ал егер
оның зақымдануы бул шоғырды толық үзіп тастамаса, бүлшық
еттер әлсірейдІ (парез).
Ми қыртысы - бұлшық ст шоғырының орталық невронынын
зақымдаяуына байланысты орталық сіреспе сал (сіреспе плегия) не-
месе алсіреуі (сіреспе парез) сңвдромы пайда болалы. Оның негізгі
бегілері: бүлшық ет серпімділігінің (қуатының, тонусының) күіиеюі
(гипертония); жұлын рефлекстерінің өршуі (гицеррефлексия); аяқ
ұшы патологиялық рсфлекстері, аяқ үшы мен тізе клонустары және
76
45-сурет. Сол жақ қол-аяк
гемипарсзі (Всрникс-Манн
кейпі)
қорғаныш рефлекстері, Бүлшық еттер нәрленуі (трофикасы) айта
қаларлықтай өзгсріске ұшырамайды.
Ми қыртысы - бүлшық ет шоғырының орталық нсвроны за-
! қымданған кезде жүлын-ми қыртысы бақылауынан шығьш қалады.
Сол себепті жүлынның рефлекстік қызметі өз еркімен (автоматгы
түрде) жоғарлайды да бүлшық еттер серпімділігінің күіисюіне (ги-
пертония) ықпал жасайды. Мүңдай жағдайда агонистер мен анта-
гонистердің тонусының көтерілуі бір дсңгейде (бір қалыпты) бол-
майтындықтан қолда бүктіргіш бұлшық еттер, аддукторлар мен
пронаторлар, ал аяқта жазғыш бұлшық еттер, абдукторлар мен
супинаторлар тонусы (серпімділігі) көбірек күшейеді. Осының әсе-
рінен сырқаттың қолы жартылай бүгіліп, бауырына басылып, қол
ұшы ішіне қарай бұралып, аяғы түп-түзу және сыртына қарай
бүрылып, Вернике-Манн ерекше қалпы
қалыптасады (45-сурет).
Сал болған (салданған) аяқты немесе
қолды ырыксыз бүккенде дәрігер әуелі
создырғыш (жаздырғыш) бұлшық еттері-
нің кедергісін (қарсылғын) ссзсді, бірақ
ол кедергі соңынан жойылады да аяқ не-
месе қол жеңіл бүгіледі. Бүлшық ет сер-
пімділігінің осылайша сипатталуы ширы-
ғып түйілу немесе «бүкгелген бәкі» симп-
томы деп аталады. Ырықсыз қимылдар-
ды қайталаған сайын бұлшық ет серпім-
ділігі (тонусы) кеми түседі.
Орталық неврондар зақымдануына
байланысты терең рефлекстердің күшеюі
(гиперрефлексия) де жұлынның автомат-
таңдарылған (өзівдік) қызметінің артуы-
на байланысты. Сіңір және шеміршек-
терден қоздырылатын рефлекстер аса
жеңіл білінеді де олардың рефлсксогендік
аймағы кеңиді. Рефлекстер күшеюінің ең
жоғарғы деңгсйі аяқ ұшы және тізе тобы-
ғы клонустарының пайда болуымен
77
сипатталады. Қүрсақ рефлекстері мундай жағдайда өздерінің
рефлекстік доғаларының үзілуіне байланысты жоғалады.
Сырқат жөтелгенде, түшкіргенде, есінсгеңде, сау аяқ колын қоз-
ғағанда, сал болған қолы немесе аяғы қозғалуы жүлын қызметінің
өзіндік күшеюіне байланысты. Мүны патологиялық синкинезия-
лар деп атайды. Олардың ііпінде ең жиі кездесетіндерг үйлестіргіш,
еліктегііп және глобальды (жалпы) синкинезиялар.
Глобальды (жалпы) синкинезиялар — сау аяқ-қол мен кез келген
қимылдар (жүдырық түю, қолын немесе аяғын жоғары көтеру т.б.)
жасаған кезде сал болған қолында немесе аяғында еріксіз қимыл-
дар пайда болуы. Мұндайда сал болған қол шынтактан жоне қол
үшынан бүгіледі де ішке қарай тартылады.
Координациялык (үйлестіргіш) синкинезиялар. Екі қолды алға
қарай созғанда парсз болған жағының саусақтары жазылып, арасы
ашылады (ыдырайды). Дөрігер сырқаттың тізе буынын қолымен
басып, оған сирағын бүгуіне кедергі жасалса, парез болған жағын-
дағы аяғының ұшы мен үлкен бақайы еріксіз созылады (жазылады).
Иммитациялық (еліктеу) синкинезиялар. Екі қолды алға қарай
созып, сау қолды іш жаққа бурса, сал болған қолда еріксіз қимыл-
дар пайда болады. Сау аяқты ішіне жоне сыртына қарай қозғаған
кездегі дәрігердің осы қимылдарға қарсы ыкпалын жеңуге талап-
танған сырқаттың сал болып қалған аяғында дол осындай еріксіз
қимылдар пайда болады.
Ми қыртысы - бүлшык ет шоғырының сыртқы невроядары за-
қымданғанда сыртқы (босау) сал болу (плегия) немесе олсіреу (па-
рез) синдромы пайда болады. Оның негізгі белгілері: бүлшық
еттердің солып сал болуы (плсгия) немесс әлсіреуі (парез); бүлшық
ет серпімділігінің (қуатының, тонусының) жойылуы (атония) не-
месе азаюы (гипотония), жүлын шартсыз рефлекстерінің жойылуы
(арефлексия) немесе томендеуі (гипорефлексия); бұлшық егтердің
электр тогы әсерінен ширығуының жойылуы («азғыңдау реакциясы»).
Сал болған аяқ-қол бұлшық еттері серпімділігінің (тонусының)
жойылуы рефлекстік доғаиың үзілуінің нәтижесі. Сал болған
бүлшық еттер өзіне тиісті (контрактилді шартты) тонусты (серпімді-
лікгі) сақтауға жәрдемдесетін импульстарды ала алмайды. Осындай
себептермен жұлын шаргсыз рефлекстері де жойылады.
78
Бұлшық еттердің азып семуі қалыпты зат алмасуға жағдай жа-
сайтын нервтік, нәрлендіру импульстардьщ қимылдатқыш неврон-
дар арқылы бүлшық еттерге жетпегендіктен олардың жұлынның
алдыңғы муйізіндегі клеткалармен байланысы үзілуіне байланысгы.
Нервсіздендірілген бұліпық еттерде дегенеративтік процестер
дамуъша байланысты бұлшық ет талшықтары жойылады да олар-
дың орнына майлы және дәнекер тканьдер (тіндер) пайда болады.
Босаң сал болу кезіңцегі бұлшық еттердің элекгр тогы арқылы
қозуы бұзылуына байланысты бұлпіық ет фарадалық (тұрақсыз)
токқа өзінің жиырылуымен жауап бермейді, ал гальвандық токпен
тітіркендіргенде баяу құрт тәрізді жиырылады. Мұндай жағдайда
анод әсерінен ширығу (АӘШ) катод өсерінен ширығудан (КӘШ)
көп (жоғары) АӘШ>КӘШ, яғни «дегенерация» реакциясы (ДР)
пайда болады.
Ми кыртысы шогырьшьщ әр деңгейде зақымдануына
байламысты белгілер
1. Сыртқы нервіердің зақымдануы. Зақымданған нерв арқылы
қыз.меті бұзылғаң бұлніық еттер сал болып қалады.
2. Нерв өрімінің зақымдануы. Қолдың қары немесе бел-сегізкөз
өрімдері жарақаттанса қол немесе аяқ зақымданған жағыңда салда-
нады.
3. Жұлынның алдыңғы мүйізі мен алдыңғы түбіршіктері за-
қымдануы. Бүлшық еттер зақымданған сегменттер деңгейінде сал
болып қалады. Алдыңғы муйіз аймағында асқынған созылмалы дерт
ксзіңце азып .семген бүлпгық еттердің талшықтзры әлсін-әлсін
жыбырлайды, ал егерде жүлынның алдыңғы түбірі осындай жағ-
дайға душар болса бүлшық ет талшықтары шоғырлана жыбырлайды.
4. Жұлынның бұйір бағанындағы пнрамида шоғырының за-
қымдануы. Зақымданған жақта жұлынның жарақаттанған
деңгсйінен төменгі аймақтағы булшық еітер сіресіп (қатайып) сал
болады.
5. Жұлынның колденеңінен зақымдануы:
1) жұлынның бел тусындағы жуанданған жерінің зақымдануы —
аяқ бүлшық еттерінің екі жағынан солып сал болуы;
70
2) жүлыиның кеуде түсында закымдануы - аяқ бүл шық еттсрінін
екі жағынан сіресіп (қатайып) сал болуы;
3) жұлыннын мойын тұсындағы жуанданған тұсының зақым-
дануы - қол бүлшық етгерінің екі жақтан солып сал болуы, ал аяқ
бүлшык еттерінің сіресіп (қатайып) сал болуы;
4) жүлынның мойын тұсындағы жуанданған жерінен жогары
зақымдануы - қол мен аяқтың екі жағынан сіресіп сал болуы.
6. Ми бағанынын зақымдануы кезінде пирамида (ми қыртысы
-жүлын шоғыры) және бас сүйек ми нервтерінің яцролары қабат-
таса зақымданады. Мүндайда альтернативтік сал болу пайда бола-
ды, яғни зақымданған жақта бір немесе бірнеше бассүйск ми нерв-
тері қызметі бұзылады, ал оның қарама-қарсы жағындағы бұлшық
еггер сіреспе салға ұшырайды.
7. Мидың ішкі капсуласының зақымдануы — зақымданғаи тұсқа
қарама-қарсы жақтағы бұлгпык, етгер сірссе (қатайып) сал болуы.
8. Мадың алдыңга сара ирелеңінің толығынан сирек зақым-
данатындығынан аяк немесе қол жарақатғанған тұсына қарама-
қарсы жагында сіресіп сал болады (моноплегия).
9. Мидың алдыңғы сара ирелеңінің тітіркенуі - дененін. қарама-
қарсы жағындағы кейбір аймақтарындағы булшық еттер алсін-
олсін шипығьш жиырылуы (Гагарин-Джексон эпилепсиясы).
Г А Р А У
ЭКСТРАПИРАМИДТІК ЖҮЙЕ, ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ,
ЗАҚЫМДАНУЫНЫҢ СИМПТОМДАРЫ МЕН
СИНДРОМДАРЫ
4.1. Экстрапирамида жүйесшің негізгі
анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Әрбір ерікті қимылдарға ми қыртысы жулынның алдыңғы
мүйізімен байланыстыратын пирамида шоғырымен қатар, экстра-
пирамида ядролары мен шоғырлары да қатысады. Экстрапирамида
ядролары мсн шоғырлары жұлынның алдыңғы мүйізіне тікелей
жалғаспай оған орталық нерв жүйесінің өр түрлі деңгейлері ар-
қылы жетеді.
Экстрапирамидтік жүйе негізінен мына төмендегі құрылым-
дардан тұрады (46-сурет):
1. Ми қыртысы асты туйіндері — қуйрықты ядро (писіеиз саисІаШз),
сыртқы қауыз (риіатеп) жөне бозғылт шар (^ІоЬи$ раШби$), жасы-
мық тәрізді ядро (писіеиз Іепіісиіагіз). Сыртқы қауыз құйрықты
ядромен бірігіп, белдеулі дене (согриз зігіаіит) қүрастырады.
2. Кору томпешігі (іһаіатик ор1іси$) - аралық мидың негізгі
(көптеген деңгейіне) бөлігіне орналасқан көлемді сүр зат жиын-
тығы. Экстрапирамидтік реттеу процесінде көру төмпешігі вент-
ролатеральдық сыртқы жөне алдыңғы ішкі (вентральды) ядрола-
рының маңызы өте зор.
3. Люис денесі немесе субталамикалық ядро ми сирақшасы мен
қара заттың сыртына жанасып, көру төмпешігінің вентральдық
сыртқы ядросының астына орналасқан.
4. Қызыл ядро (писіеиі гиЬег) орталық мидың қақпағында (үстіңгі
қабатыңда). Ол ірі жәнс үсақ клеткалы ядроларға бөлінеді. Адамда
кызыл ядро көбіне ұсақ клсткалы болып келеді.
5. Қара зат ($иЬ$іапііа пі§га) - орталық мидыңтабаны мен қақпа-
ғьшың аралығына орналасқан миелині мол нерв клеткаларының
жиынтығы. Бұл клетка қасиеті жағынан адреналин мен нороадре-
налинге ұқсас медиатор-дофаминді бндіреді. Дофамин қара зат клет-
81
46-суреі. Экстрапирамндпк жүйе
схемасы жәнс оның баиланыстары
1-алдыңғы орталық ирслең қыртысы,
2- сыртқы кауыз (қабық)-риіатеп;
3- ми қыртысының премоторлық
аймағы (маңдай бөлімі); 4- бозғылт
шар; 5 ми баганы торлы заты
(формациясы); 6- ми қыртысы
жұлын жолы; 7- торлы зат-жүлын
жолы; 8- қызыл ядро-жүлын жолы;
9- қара зат; Ю-қызыл ядро;
11- люис денесі; 12- кору төмпешігі;
13- қүйрықты ядро (басы);
14-о—мотонсйрон; 15-бұлшықет
ұршығының бұранда тәрІзді
рецепторы; 16-бұлшық етгің
көдденең жолақты таяшығы;
17- бүлшық ет ұршығы;
18- интрафузаддық бұлшық ет
тамыры; 19- жүлынтүйіні;
20-ц-мотонейрон
каларының тармақтары арқылы боз
шарға, қауызға жоне құйрықты
ядроға жетіп, олардың қызмстінің (
белсенділігін арттырадьг
Экстрапирамидтік жүйе құра-
мына гипоталамус ядролары, ми-
шық, всстибулярлық (кірсбсрістік)
ядролар, төменгі олива, торлы фор-
мация жәие ми қыртысындағы
премотор аймағы (6 алаң) да кіреді.
Күрделі қимыл-әрекеттерді рет-
теу экстрапирамидтік жүйенің же-
келеген қүрамдарының түйық ней-
рон шеңберінде (кері байланыс шы-
ғыршығы) қатысуымен жүзеге асы-
рылады. Тұйық нейрон шеңбері-
нің ең бастылары: көру томпешігі
мсн белдеулі дене арасындағы баЙ-
ланыс (көру томпешігі - қүйрықты
ядро - боз шар көру төмпешігі); ко- *
ру төмпсшІгі мен ми қыртысы ара-
сындағы байланыс (көру төмпешігі
- ми қыртысы, белдеулі деңе - көру
төмпсшігі және көру төмпешігі - ми
қыртысы - воролий көпірі, көру
төмпешігі).
Экстрапирамидтік жүйедсгІ жс-
келеген қүрылымдардың түйық
неврондар шеңберіне жсдел қосы-
луы нөтижесінде адамға қажетті
күрдслі Іс-қимылдар дәлме-дәл
орындалатын болады. Нейрон шең-
берлері жүйесі кері байланыстар
жасау принципімен өз қызметін іске
асырады. Егер бұйрық берілген бол-
са, оның орындалуы жоіпндс-тиісті
82
маглұматтар кабылданады, одан әрі қажетті қимыл-әрекетгі іске
асыруға бағытталған тұзсту импульстері іске қосылады.
Ми қыртысы мен экстрапирамидтік жүйе қүрылымдарын жү-
лынның авдыңғы мүйізіндегі мотонейрондармен байланыетыра-
тын көп сатылы қатынастар да бар. Олар қызыл ядро - жұлын жөне
торлы зат (субстанция) - жұлын даңғылдары (трактлары).
Қызыл ядро-жүлын жолы (Монаков жолы) қызыл ядроның ірі
клеткаларынан басталыл оның астында айқасады (Форель айқа-
суы) да ми бағаны арқылы жүлынның бүйір бағанының бойымен
(пирамида шоғырының алдыңғы жағымен) жұлынның алдыңғы
мүйізіндегі клеткаларға жетсді.
Қызыл вдроның ұсақ клеткалы болімінен қызыл ядро — торлы
зат шоғыры басталады. Одан әрі ол жүлынның бүйір бағанына
баратын сыртқы торлы зат—жүлын (ігасгш геНсиІо-зріпаІіз Іаіегаііх)
жөне жұлыннын алдыңғы бағаны арқылы өтетін алдыңғы торлы
зат—жүлын (ігасіия гстісиіо-зріпаііз апіегіог) жолдарын қүрастырып
жүлынның алдыңғы мүйізіндегі мотонейрондарда аяқталады.
Пирамида жольшың уздіксіз, ал экстрапирамидтік жүйе жолда-
рының үздік-үздік болып келуі олардың қимыл-өрексттер тонусына
экстрапирамидтік қозғалу (кинетикалық) процесінс пирамидтік
ыкпал беретін ерекшеліктеріне байланысты. Қимыл-әрекеттердің осы
аталған екі түрлі механизм арқылы іске асырылатындышның сёбебі
жулынның алдыңғы мүйізіндегі мотонейрондардың екі жақты бақы-
лауда болуында: а - клеткалар арқылы тікелей пирамидтік, ал ү -
клеткалар арқыпы түрлі бұлтарыстары бар экстрапирамидтік бақы-
лау. Ү - клеткалар а - клеткаларға әсер ете отырып бүкіл кңмыл-
өрексперінің тонусын Сгонустық компонент) қолдап жөне жүлынның
қимылдатқыш аппаратының қозуын тиісті деңгейден ауытқызбайды.
Негізінен Ү - жүйесі ми қыртысы асты түйіндермен тығыз бай-
ланысы бар ми баганы торлы затының бақылауында болады. Сол
себепті Ү - клеткапар экстрапирамидтік жүйеге етене жақын.
4.2. Мишықтың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері
Мишық бас сүйегінің артқы шүқырындағы ромбы тәрізді ми
мен үлкен ми жарты шарының желке бөлігі аралығында орналасқан.
Мишықтың ортаңғы бөлігі табаны (Үепвів), оның екі жағында
»3
жарты шарлары (Нетікрһегіиш) орналасқан. Мишық сұр (клетка-
лар жиынтығы) және ак (өткізгіш жолдар) затгардан қүрастырыла-
ды. Сүр зат миіиык қыртысы мен оның қыртысты ядроларында ч
орналасқан. Мишық қыртысы үш қабатты қүрылымнан турады.
Олардың біріншісі молекулалык клсткалар (сыртқы) қабаты, скіншісі
ганглиозды (түйінді) клсткалар (Пуркиньс клеткалары) қабаты,
үшіншісі - түйіршіктенген клеткалар қабаты.
Мишықтың ақ заты түбінде торт жүпты ядролар бар. Олар:
тісті (ішсісш бегПаіш), тығын тәрізді (писісіь етЫіГогтік), шар тәріздІ
(писіеш &1оһи.ч) және шатр (писіеиз іесіі) ядролар.
Пуркинье клеткалары мишық қыртысына келіп тусетін импульс-
тарды бірікгіріп (интеграциялап) отырады. Пуркинье клеткалары-
нан басталатын негізгі шоғыр тісті ядроға бағытталады. Мишықта
белгілі деңгейдегі іс-әрекеттерге ықпалын тигізетін бөлІмдер бар.
Мәселен, қолмен атқарылатын қимылдарға мишық жарты шары-
ның алдыңғы бөліктері, ал аяқ қимылдарына оның артқы болікгері
47-сурет. Мишық
аяқшаларьшың қүрылымы
А^мишътқтың төменгі
аякшасы: 1-олива-мипшқ
жолы; 2- кіреберіс- миіпық
жолы; 3- Говерс жұлын-
мишық жолы; 5- Голль
және Бурдах будалары;
6- артқы баған вдролары;
7- слива;
Б- мишықтың ортаңғы
аяқшасы: 1-варолий копірі
ядролары; 2- самай-копір
жолы; 3 маңдай-кепір
жолы; 4-жслке (шүйде)-
көпІр жслы; 5’ мишықтың
жарты шары
В- мишықтың үстінғі
аяқшасы: 1-көру төмпешігі-
ми қыртысы жольц 2’ көру
төмпешігі; 3- қызыл ядро-
кору төмпешігі жолы;
4-тісті ядро- қызыл ядро
жольқ 5- тісті ядро-жүлын
жолы; 7- қьпыл_ядрр
84
қатысады. Мишықжарты інарларының ішкі жағыңдақол мен аяқтың
жоғарғы, ал олардың сыртқы беткейінде төменгі бөліктерінің
қимыл-әрекеттеріне ықлал жасайтын орталықтар орналасқан.
Мишықтың жоғарғы табанына бас пен мойын, төменгі табанына
дене мен жартылай қол мен аяқтың жоғарғы бөлікгері сөйкес келеді.
Мишықтың үш жүп сирақшалары (аяқшалары) бар. Олардың
біріншісі - жоғарғы аяқшалар торт төмпешікпен, екіншісі — ор-
таңғыаяқшалар варолий көпірімен, ал үшіншісі - томенгІ аяқшалар
сопақша ми арқылы мишықты жүлынмен, ми бағанымен және ми
қыртысымен байланыстырады (47-сурет).
Мишықтың аффсренттік байланыстары екі өткізгіш жолдар
арқылы жүзеге асырылады. Олардың бірінші неврондарының клет-
калары омыртқааралық түйіндерде. Бүл клеткалардың дендриттері
проприорецепторларға ба-
ғытталып, аксондары жұлын-
ның артқы мүйізі түбіндегі
клеткалармен тоғысады. Осы
клеткалардан жүлын-мишық
жолдары басталады. Олар;
артқы (Флексиг) және алдың-
ғы (Говерс) жолдары.
Флексиг жолы — жүлын-
ның түбір бағанының артқы
бөлігі қурамында сопақша
миға жстіп, одан жіп торізді
дене бойымен мишықка ке-
леді де оньщ табанының қыр-
тысында бітеді. Бүл жол еш
жерде айқаспайды (48-сурет).
Говерс жолы — жүлын
сегменттерінің алдыңғы сүр
жік түсында айқасып, қара-
ма-қарсы жағына өтеді де
оның бүйір бағанының ал-
дыңғы бөлігімен жоғары кө-
теріліп ми бағанына оте бере
48-еурет. Флесиг артқы жұлын мишық
жолы: 1- бірінші невронның денесі (жұлын
түйінінің жалған униполярлі клеткасы);
2-ігасһи йап§1ІО5ріпа1І8 (түйін-жұлын
даңғылы); 3- екінші неврон денесі;
4- Флексиг артқы жүлын мишык жолы
85
49-сурег. Говсрс алдыңгы жұлын-миілық
жолы; I -бірінші неврон дснесі (жұльш
түй іиініц жал ған ун и полярл і клсткасы):
2- ігасіик £Ші&1іояріпа]й:, 3- екініиі иеврон дснссі;
4- Говсрс алдыңғы жулын-мишык, жолы
ми аякшасын.ъі кс.р; бурыля-
ды да. мидың .і > ыііш жслке-
пінде скінші рсі айкасып, ми-
ШЫҚТЫҢ 9ЛДЫ ңг.ы аяқшзсы
қүрамында ми табаны қыр-
тысына ксліп тірследі. Осы-
лайша екІ рет ай.қасқандық-
тан Флексиг жолы сияқты
бүл жол мишықтың жаргы
шарын денснің оз жағындағы
5 нл ігім с н т і к ш і с й байл аныс -
ты рады (49- сурсі >.
Ми ш ықты э ф ф сре нтт і к
бай.нанысы (47-суретті қара.)
тісті ядрп-қызыл адро-жұлын
жолы (1:гасіи8 бепіогиігофі-
лаіік) арқыл.ы жүзегс асады.
Бүл жол тісті адродан баста-
л ы п, мишы қтың жоғарғы
аяқшалары бойымсн ортаңгы
мидағы қызыл адрога жстеді
де мидың а.лдыңғы желкеніңде қарама-қарсы жағьша отіп (Всрник
айқасуы), қызыл ядро-жүлын жолымеп (Монак.ов жрлы) томсн
түст жүлъпшын алдыңғы мүйізіндегі клсткаларға ксліп тоқтайды.
Үлкен жарты шар қыртысы мишықпен екі неврондық жол ар-
қылы байланысады. Олардың ішіндеп ең бастысы мандай-копір-
мишық жолы-даңгылы (Ггасіых йопіо-ропІо-сегеЪсІІагі.ч). Оның бі-
рінші невроны мидың маңдай бояігішң алдыңгы лоліосынан бас-
талып, ішкі каисуланың алдыңғы тізссінен отеді де өз жағындағы
варолий көпірі ядроларына барып тоқтайды. Екінші неврон
көпірдің орта түсында қарама-қарсы жағынан келетін еківіііі нев-
ронмен айқасады да мишықтың ортаңғы аяқшаларының қүрамында
мишық жарты шары қыртысына келеді. Мидың самай мен қарақүс
бөліктсрі де мишықпен осылайша байланысады.
М иіпықтың негізгі қызметі - дснсіі.і11 гепе-тенді гіл, қимыл үйлс-
сімділігі мен синергиясын (біріі с әсерленуін) қамтамасыз сту. Мүны-
мен қатар мишық бүлшық сттерді ширатып отыруға да оссрҮтсді.
86
4.3. Экстрапирамидтік жүйе қызметін зерттейтін тәсілдер
1. Түрегеп түру мен жүрісті тексеру. Сырқатты орнынан тұрғы-
зып, 15-20 секунд шамасында қозғалмай түруын өтінеді. Бүдан
кейін көзі ашық күйінде бөлме ішінде ерсілі-қарсылы жүргізеді.
2. Жазу қабілетін тексеру. Сырқаттан оның жазуы, қол таңбасы
өзгерген-өзгсрмегендігін сұрайды, бірнеше сөз жаздырып байқайды.
3. Тонустық-постуралдық рефлекстерді тексеру:
Ляқ ушы феномені (Всстфаль феномені).
Дөрігср шалқасынан жатқан (50-сурет) сырқаттың тізесін мей-
лінше жазып (созып), босатып жіберсе, экстрапирамидтік жүйесі
зақымданбаған адамның аяғының ұшы қалпына келеді, ал
науқастыкі сол күйінде қалып қояды. Шектен тыс қимылдар
(гиперкинез) синдромында аяғының ұшын ұстал түра алмайды.
50-сурст. Всстфаль 51- сурет. Тізе (Фуа-Тевенср) феноменін тексеру тәсілі
феноменін анықтау тәсілі
Тізе феномені (Фуа-Тевенар феномені)
Дәрігср етпетінен жатқан адамның тізесін бүгіп, өкшесін жам-
басына жеткізгендс (51-сурет) қалыпты жағдайда оныңтізесі жазы-
лып алғашқы қалпына келеді, ал акинетиктік-ригидті синдромда
сырқаттың тізесі бүгулі күйінде қалып қоады.
4. Кері жүлқынуы (созылуы) болмайтын симптом (Стюарт-Холмс
симптомы). Сырқат көлденеңінен бүрылған қолын бар күшімен
шынтақ буынынан бүгеді (білек пен қол үшы пронация күйінде,
жүдырығы түюлі), дәрігер оның білезігінен жазуға тырысады (52-
сурет). Дөрігердің қарсылығы қенеттен тоқтаған сәтгс тексерілуші
87
52-сурег. Кері жұлкынуы
(соғылуы) болмайтын <
(Стюарт-Холмс) симптомын
тскіхру тосілі
кеудесін қолымен қатты соғьш алады. Сау адамда мүндай қүбылыс
болмайды, үйтксні антагонистер тсз қарсылык жасан согылудын.
болмауын қамтамасыз стсді.
5. Көз, бет, тіл симптомы. Дәрігер сырқатгың козін жүмғызып,
тілін аузынан шығартқызады. Сау адам тілін шығарған күйіпдс
сақтап үзақ тура алады. Хорея тәрізді іипсркине.зі (шектен тыс қи-
мылдар) бар сырқат тілін бүл қалпында 15 сскундтан артық үстап
түра алмайды.
6. Ырықсыз қимылдардың комегімсн бүлшық еттердің тонусы
(күш-куаты) тексеріледі.
4,4. Экстрапирамидгік жүйе зақымдануьшың
симптомдары мен синдромдары
Экстрапирамидтік жүйе зақымданғанда акинетиктік-ригидтік
жәнс гиперкинездік синдромдар гіайда болады.
Акинетиктік-ригидтік еиндром (амиостатикалық немесе діаркин -
с он изм сии.дромь.0 боз шар лся қара зат зақымданганда найда бо-
лады. Б ұл ся і ідүсмяы ң не тізп бсліілсрі (синдромдары) томсііде
корсетілгендсй сип атгалад.ы і 5 3 -сурет).
І.Бүлшық еттердің сіресіп қатайып қалуы немесе олардыц ыр-
ғақты серпімділігінің жойылуы. Қол мсн аяқты ырықсыз бүгіп соз-
ганда осы қимылдарға қатысты бүлшық еттер біркслкі ксдергі
жасайды. Сондықтан да бұл қүбылысты «қырық аяқ» немесе «тісті
доңгелек» феномені деп атайды. Бүл қүбылыс буындарды ырық-
сыз бүгу барысында басталып, оларды созған кездс де сақталады.
Егердс ырықсыз қимылдар қайталанатын болса бүлшық ет торусы
(куш қуаты) арта түссді («тіластикалық тонус» «балауызща иілу»).
53-сурет. Акинедті-
ригидгік синдром
----------——~>
54-сурет. Саусактағы
атетоіЗдык гиперкинездер:
1-5-қол ұшы; 6-7- аяқ ұшьг
Булшық еттердің сіресе қатаюы Вестфаль және Фуа-Тевенар
феномендерін күшейте түседі.
2. Қимыл ыңгайының кідіруі немесе жойылуы (гиіюкинезия неме-
се акинезия), баяулауы (брадикинезия). Бүл әсіресе мэнерлі қимыл-
дарға қатысты. Сырқаттың беті құбылмайды (амимия немесе гипо-
мимия), көбіне қайғырып немесе танданып түрғандай кейіп білді-
реді. Көзі бір нүктеге қадалып, кірпігін сирек қагады. Сөйлегенде,
ойын білдіргісі келгенде қол бұлғау, бас изеу, бас шайқау тагы басқа
қосалқы қимылдар байқалмайды. Сөзі де бет пішіні тәрізді айрық-
ша әсер біддірмейді, бір қалыпгы, ақырын жәнс баяу (брадилалия).
Дене түрқы тұлыпқа ұқсайды [(Бүгілген кейіп немесе икемсіздік
(манекен)].
Басы мен денесі алға қарай еңкіш, қолдары білегінен жартылай
бүгілген, шынтағы денесіне жуық, аяқтары жамбас және тізе буын-
89
дарында біріне-бірі тиіп жүреді. Осы кейіпте (қалпында) сіресіп
ұзақ уақыт тұрып қалуы мүмкін. Тыныштық жағдайдан қимылға
және керісінше ауысу қиындайды.
Жүргенде аяғы әзер қозғалады, адымдары өте тар, екі табанын
жарыстыра жүреді (қуыршақтьщ жүрісі). Қозғалыс ырғағы шама-
лы болғандықтан жазуы оте үсақ, танылмайтындай, сүйретіліп
жазғандай болады (микрография).
Біріне-бірі қатысты қимылдар қалыпты жағдаймен салыстыр-
ғанда баяулайды немесе жойылып кетеді (асинкинезия). Сырқат
жүргенде екі қолын сау адамдай кезекпен сермемейді, оларды
денесінен ажыратпайды (ахейрокинез). Қосалқы қимылдардың
жойылуына байланысты сырқаттың жүріс қарқыны азаяды, денесі
аяғынан озыңқы болып, ауырлық нүктесін ауыстырып алады да
жығылып қалады.
Сырқат жүріп келе жатып тоқтаған кезде аяқтарының қимы-
лын тежей алмай бір орында таптап тұрып қалады. Осы кейіптен
қайтадан жүріп кету мүмкіндігІ де қиын болады. Егер сырқатты
арқасынан нұқып қалса, ол сол бетІнде алға қарай ұмтыла жүріп
кетеді (пропульсия), бүйірінен түртіп қалғанда сол бағытта өзін-
өзі үстай алмай қозғала береді (латсропульсия), кеудесінен
итеріңкіреп жіберсе артқа қарай жылжи береді (ретропульсия).
З. Сырқатта әдеттен тыс оғаш қимылдар пайда болуы мүмкін
(парадоксальды кинезия). Мысалы, күні бойы орындықта отыр-
ған сырқат қатты ренжісе немесе қуанса орнынан түра сала жүізріп
кетуі, сатымсн тез көтерілуі, секіруі және билеуі мүмкін. Мүндай
жағдайлар әсіресе үйқыдан оянған кезде пайда болады. Себебі үйқы
кезінде бүлшық еттердің тонусы томендейді.
4. Қимыл-әрекетінің шектелуі мен баяулауына қарамастан кейбір
ырғақты әрекеттерді тоқтата алмай діріл пайда болуы мүмкін.
Мәселен, қол саусақтарының дірілі сырттан қарағанда тиын санап
немссе таспих тартып отырғандай болып көрінеді.
Сырқат кейде басын шүлғып немесе шайқандатып отырады.
Мүндайда сырқаттың қабағы, тілі, исгі тіпті бүткіл денесі дірілдеуі
мүмкін. Дірілдер тыныштық жағдайда байқалады да, тынышсыз-
данғанда күшейеді, арнайы қимыл-әрекеттер кезінде жәнс үйық-
тап жатқанда басылады (саябырлайды). -
90
5. Паркинсоиизм синдромы кезінде бет терісі майланып, сілекейі
аіуы (гинерсаливация) және тершең болып кстуі (гипергидроз) т.б.
вегетативтік ауытқулар кездеседі.
6. Жоғарыда келтірілген белгілсрмен қоса баяу ойлау, әрекетсіздік,
енжарлық қүбылыстары (брадипсихия), сондай-ақ бір айтқан тілегін
немесе ренішін әлденеше рет қайталау, айтқанынан қайтпау (акай-
рия) байқалады.
Паркинсонизм синдромының пайда болуына қарай затта шыға-
тын дофаминнің ми қыртысы асты түбіндегі мөлшерінің азаюы
үлкен эсер етеді. Сол себспті прематор қыртысының жұлын мото-
нейрондарына жеңілдік жасайтын ықпалы күшейеді де тонустық
рефлекстер жоғарылайды. Дірілдің басталып одан әрі дамуына
белдеулі дене мен көру төмпешігі арқылы іске қосылатын парацен-
траль қыртысы мен қара зат арасындағы түйық нейрон шеңберінің
үзілуі себеп болады. Бұлшық еттердің сіресіп қатаюы соңғы кезде
қалыптаса бастаған жорамалдарға сүйенсек, 7 - белсенділігінің
әлсіреуі мен а - белсенділігінің жеңілдеуіне байланысты. а- бел-
сеңцілігінің күшеюі дірілдін пайда болуына ықпалын тигізеді. Сол
себспті стереотаксикалық операция жасау арқылы көру төмпешігінің
алдыңғы сыртқы ядроларын талқандап тастаған жағдайда / - баланс
қалпына келеді де діріл жоғалады.
Шектеусіз қимылдар (гиперкинез) синдромы, Құйрықты ядро,
қауыз, люис денесі зақымдануына байланысты. Оның негізгі белгісі
бет, қол-аяқ және дене бұлшық еттерінің мейлінше еріксіз күшпен
келетін шектеусіз қимылдар (гиперкинездер). Бүлшық ет күш-қуаты
(тонусы) мүндай жағдайда азаяды, бұлшық ет гипертониясы мен
дистониясы сирск кездеседі.
Гиперкинездің мынаңдай түрлері бар:
1.Атетоз - аяқ пен қолдың үштары (54-сурет) кейде бет пен
дененің бураландауы. Әсіресе саусақтардың атетозы жиі кездеседі.
Мүндайда саусақтар біріне-бірі бағынбай жеке-жеке қозғалып түра-
ды. Саусақтар бейберекет жұмылып жазыла береді. Кейде саусақ-
тардың орта буыны мең үшқары буындары сіресіп қайқайып жа-
зылады, бір саусақ жазылғанда екіншісі бүгіліп түрады. Көбіне
бүгілуі басым болады.
91
55-сурет. Беттсгі атетоздық гиперкинез
Сырқаттың асқынғая кс-
зіндс аз етоздық қимылдар аяк
пен қолдың жоғарғы шеткі
боліктсрі мен мойын бұлшық
еттерін дс қамтиды. Атстоз-
дық қимылдар беттіц бұлшық
еітсрін қүбылтып, адам жы-
миып тұрғандай, таңырқағая-
дай, жылағандай кейіпкс
түссді (55-сурет). Еріндердің
бұлшық сттері де ретсіз қоз-
ғалып, еріндер біресс ашыла-
ды, біресс жабылады, немесе шошайып тұрады. Мэндай терісі біресе
кырыстанып, біресс жазылады. Тіл тандайға қағылады немесе срп-іді
орынсыз жалан түрады.
Атетоздық қимылдар қимыл-әрекеттері кезінде, ренжіп-қуан-
ғаңда күшейеді де, үйықтағанда басылады. Атетоздық қимылдар
тоқтаған кезде бұлшық сттср жүмсары.п, олардың тонусы төмен-
дейді.
Бүлшық еттердің бслгілі бір тобы тонусының артуы (гипотон.ия)
оның төмеіщсуімен (гипортония) ауыстырылады да тура сол сәтте
қайтадан қатаяды. Бұл құбылыс бүлшық сттердің жылжымалы ши-
рығуы немесе дистония дсп аталады. Атетоздық кимылдар көбіне
дененің екі жағьш бірдей қамтиды (қос атетоз).
Атетоздық гиперкинез бұлшық еттер тобының бірінен скіншісіне
баяу ауысъш тұратын ширығып сіресуіне байланысты пайда бола-
ды. Оның негізп себебі белдеулі денедсгі ұсақ жоне ірі клсткалар-
дың зақымдануы болыи есептеледі,
ХЬрея тәрізді гиперкинез буршақ іспетті ядронъщ (скорлупа) сырт-
қы бунағының, әсіресе оның ұсақ клсткаларының зақымдануы
кезінде, ксйде мүнымен қоса мишықтың тісті ядросы мен қызыл
ядро арасындагы байланысы үзіліп қалғанда байқалады.
Хорея тәрізді гиперкинездер мишық кызыл ядро - кору төм-
пешігі байланыстарының зақымдануы кезінде де болуы мүмкін.
Мүндай жағдайда олар қызыл ядро мен көру томпешігі зақымдая-
ғанда ерекше айқын білінеді. Ат мишықтың жоғарғы аяқшаЛарь»
92
V
(сирақпіалары) зақымданғанда ги-
перкинез көрінісі онша айқын емес,
мишықтағы тісті ядро зақымдануы
кезінде боларболмас қана байқа-
лады.
Хорся тәрізді гиперкинез бет қу-
былысы, тілдің және қол мен аяқ-
тың жоғарғы бөліктерінің бүлшық
еттерінің шапшаң, ретсіз, екпінді,
өрескел қимылдары түрінде сипат-
талады. Сырт қарағанда бұл өрекет-
тер мақсатты қимылдарға ұқсас
жөне қозғалыс ауқымы кең болады
да ренжіп-қуанғанда күшейеді, ты-
иыштық жағдайда бәсеңдейді,
үйықтағанда тежеледі. Гиперкинез-
дің бұл түріне тән белгілерге екі
қолды орынсыз сілтеу, бст-ауызды
56-сурет. Хорея төрізді гипсркинез
құбылту, козді сығырайту және тамсана бсру т.б. орескел қимыл-
дар жатадьт Сырқаттың жүрісі қолын ербендетіп билеп келе жат-
қандай керініс береді (56-сурет).
Бүлшық еттер тонусы әлсірейді. Тізеден жазылған сирақ бірнеше
сскунд бойы сол қалпын өзгертпейді (Гордон симптомы) немесе
тізе рефлексін тсксерген ксзде сирақта маятник тәрізді қимылдар
пайда болады.
Сырқат озіне қажетті қимылдарды тежей алмайды. Кейбір жағ-
дайларда, қимылдатқыш импульстардың көптеп келуіне байланыс-
ты ерікті қозғалыстар ерескелдеу болады, мысалы жүріп келе жат-
қанда аяғын тез-тез алға сілтеп тастап отырады. Егер дөрігер бір
мезгілде сырқаттың тілін шығарып, көзін жұмғызып байқауға
әрекет жасайтын болса, сырқат тілін 10-15 сек. артық осы кейпінде
ұстап тұра алмайды (көз бен тіл феномені).
3. Хореоятетоз - хорея төрізді және атетоздық қимьглдардың
(гиперкинездердің) үйлесуі (57-сурет). Ой өрекеті қиындағанда,
тынышсызданганда, рснжігенде, сөйлегенде, күлгенде кейдс ауыр-
сыну тітіркеністері әсерінен де гиперкинездің бүл түрі күшейеді.
93
57-сурег. Хорсатетоз
58-сурет. Торзиондық дисгония
Бұл құбылыс әсіресс денснің
сезімділігі бүзылған жағдайда
айкын білінеді. Хореоатетоз бел-
деулі дене мен көру томпешірі за-
қымданғанда пайда болады.
Оның дамуына мишық-көру
төмпешіп~ми қыртысы байла-
ныстарының үзілуі де озіндік
әсерін тигізеді.
4. Торзион дистониясы - дене
мен бастың баяу керіліп бүра-
луы және бастың ербеңдеуі. Со-
нымен қатар сырқаттың денесі
мен басы шүйіле (штопор тәріз-
деніп) бүралады, қолы өрескел
қимылдайды (58-сурет).
Торзион дистониясы бұл-
шық еттердің бір бөлігінде ғана,
айталықмойын деңгейінде білі-
нуі де мұмкін*(сіреспе қисық
мойын). Сондай-ақ омыртқаны
94
шамадан тыс сірестіре керіп, белді қайқайтып жіберетіні де бай-
қалады. Бүл күбылыс жатқан кезде байкалмайды. Түрсгеп турған-
да, жүргендс немесе отырғанда дсне бүралып иіле беруі мүмкін.
Кейбір жағдайларда дсне сіресіп, бүрғыша бүрал ып кетеді, қол-
аяқ србендейді. Сол себепті торзион дистониясы дене мен аяқ-
қолдың жоғарғы бөліктсрінің атетозы деп есептеледі.
Торзион дистониясы антогонист бүлшық еттердің қатая сіресіп,
басқа (келесі) қимыл-әрекеттергс бөгет жасайтындығынан пайда
болады. Гиперкинездің бүл түрі экстрапирамидтік жүйенің әр түрлі
қурылымдары (бедцеулі дене, боз шар, миіпықтың тісті ядросы,
ми қыртысы) зақымданған кезде кездеседі. Патологиялық өзгерістер
белдеулі денені көбірек қамтиды.
5. Гемибаллизм — дененің бір жак жартысының өрескел қимыл-
дауы. Мұндай қимылдар тас лақтырғандай немесе доп сілтегендей
болып корінеді (59-сурет).
Өрескел қимылдардың дененің екі жагынан ібірдей болуын пара-
баллизм деп атайды. Мүндай қимылдар сирек кездеседі де суда
жүзген адамдар тәрізді байқалады. Гиперкинездің бұл түрі Люис
көру төмпешігі асты ядро зақымданғанда немесе оның байланыста-
рының (өсіресе боз шармен) бұзылуына байланысты дененің қарама-
қарсы жағьшда білінеді. Сол себепті боз шар өзінің қызметін тежейтін
Люйс денссінен ажырасады.
59-сурет. Гемибаллизм
60-сурет. Гемитремор
(бір жақты діріл)
95
6. Діріл (тремор) дененің белгілі бір к.имыл-зрекеттеріне қатыс-
ты бүлшық еттерінен тыс бөлшектеріне де тарайтын кең ауқымды
көсіле сілтейтін қимыл (60-сурет). Әдетгс діріл сырқат буындарын
аралық жағдайда ұстап түруға тырысса пайда болады да қимыл-
әрекеттер күрделіленген сайын үдей түссді, яғни ол тыныштык
жағдайда және мақсатты қимыддар әрекетінде де кездеседі. Діріл
мишық — ми қыртысы байланысы тізбсгіне қатысты қызыл ядро
зақымданғанда пайда болады.
7. Миоклония — белгілі бір буындарды қимылдатуға қатыспай-
тын бүлшық сттер тобыньщ оқыс тартқылап жыбырлауы жөне
түрақсыз дірілдеуі. Оны сырқатты қарап тексеру барысында байқауға
болады. Дене бүлшық еттері, көбнесе іш, кейде аяқ-қол бүлшық
еттері оқтын-оқтын ырғақсыз әрі сәйксссіз дірілдейді. Олар белгілі
бір бүлшық сттер тобында гана байқала бермей бытыраңқы больш
келеді. Миоклониялар тыныштық жағдайда байқалады, оқыс тітір-
кенгенде, өн салғанда, шайқағанда күшейе-ді, үйықтағанда жоіалады.
Миоклонияиың тағы бір түрі—тандай, жүтқыншақ, комей диаф-
рагма (перде) бүлшық етгерінің, кейде көздің, ауыздың жоне қабыріа-
аралық бүлшық езтердің жыбырлап дірілдсуі. Мүның жоғарыда
аталған миоклониядан айырмашылығы — бүлшық еттер талшығы ;
әр жерінен ырғақты, бір қалыпта (көбіне түрақсыз) жиырылын ді-
рілдейді. Бүл жиырылулардың қимыл-өреКеттсрге қатынасы жоқ,
тіпті үйықтап жатқанда да тоқтамайды. Сол себспті оларды мио-
ритмия немесе ырғақты миоклония деп атайды.
Миокгюниялар, қазіргі колда бар дсректерге сүйенсек, қызыл
ядроны сопақша мидың томенгі түйіршігін (олива) және мишық-
тың тісті ядросын байланыстыратын жүйе зақымданғанда (тісті ядро-
қызыл- ядро-ол ива байланыстары) кездессдІ.
8. Тарту — жеке бүлшық етгердің, әсіресе бетте (көз айналасыи-
дағы немесе езу бүлшық еттері) айқын қайталанып, тез өтіп кететін
жиырылуының көрінісі. Әдетте сырқат көзін кыса береді, бетін
қүбылта бсреді. Кейде сырқат басын, мойнын киімінің жағасы
қысып түруынан құтылу кейпіне үқсас қимылдатады. Тарту гй-
перкинезі белдеулі дене зақымданғанда кездеседі. Оның функцио-
налды гиперкинезден айырмаіГгылығьк- түрақтылығы мен біркея-
кілігіндс.
96
9. Жекеленгев бүлшық еттер
тобының окыс жиырылып қа-
луы: 1) ширыға сірескен көзқа-
рас — көз алмасының оқыс жо~
ғары көтеріліп, сол қалпында
бірнеше минут түрып қалуы;
2) блефароспазм - айналасымея
қабақтың жиырылып қысы-
луы, көз айналысы бұлшық
еттерінің скі жагынан бірдей
сіресе жиырылуы салдарынан
көзін жыпылықтата беруінің
кенеттен пайда болуы. Олар осі-
ресе көзге жарық түскенде кү-
шейеді, осы сөгге сырқат беті
тартылғандай сезінеді; 3) бст
бұлшық еттеріяің бір жағынан
немесе екі жагынан жиыры-
лып тартылуы, кобіне сойлеген-
де, жымиғанда пайда болады
(61 -сурет).
ІО.Гиперкинез-зпилепсия
(Кожевников эпилепсиясы) —
түрақты экстрапирамидтік гиперкинездерге ара-түра жалпы ты~
рысу ұстамасы қабатгасуы (қыстырылуы). Мүндай жағдайда эпи-
лепсия ұстамасыңда болатын ырғақты сіреспе болмайды да сіресе
тартылу арқылы көрініс бсреді. Көбіне олар паркинсонизм бел-
гілерінің үстамалы асқынуы вегетативтік криздар және ширыға
сірескен көзқараспен қабаттасуымен бейнеленеді. Кейде ширыға
сіресу ұстамасы дірілге немесе миоклонияға ауысуы мүмкін.
Қазіргі кезде ғылымға мөлім болып отырғандай экстрапира-
мидтік жуйенің белгілі бір қүрылымы зақымданғаңда әр түрлі ги-
перкинездер болуы мүмкін. Сол себепті экстрапирамидтік жүйенің
зақымданған қүрылымын анықтау оте қиын. Дегенмен гиперки-
нездің бірнеше түрі пайда болуы белдеулі дене зақымдануымен
байланысгырылады. Белдеулі дененін зақымдануы аддыңғы (ауьіз)
97
жағында болса зорлықпен (зорлана) болатын қимыл, өрекеттер бет
бүлшық еттерінде, орта тұсында болса денс мен қол бұлшық
еттерінде, сыртқы болігінде болса аяқта болады.
Гиперкинездердің пайда болып, одан әрі дамуына ми қырты-
сынан келетін тсжегіш импульстердің азаюы немесе үзілуіне байла-
нысты ми қыртысы астында қозу ошағының іркілуі осер етеді.
Олар күрделі қимыл-әрскеітсрді реттеуге қатысты. Ми қыртысы-
на холинергиялық әсердің күшеюімсн және адренергиялық немесе
серотонинергиялық тежегіш ықпалының жойылуына байланысты
болуы мүмкін.
4.5. Мишық қызметін тексеру әдістері, мишықтың және
онымен байланысты құрылымдардың зақымдану симптомдары
1. Ромберг кейпінде тепе-теңдікті тексеру. Сырқат табандарын
қатарластырып, екі қолын алдына алақанымен төмен созып, екі
аяғынан өуелі көзін ашып, одан кейін жүмып тік түрады.
Ромберг тәсілінің күрделі түрін тексеру үшіп: а) сырқат бір та-
банын екінші табанының алдына бір сызық бойымен өуелі көзін
ашып, одан кейін жүмып тура кояды; б) басын ксзекпен екі жағы-
на, алға, артқа бұрып, екі табанын біріне-бірін катар тиістіріп,
козін ашып, одан кейін жұмып тұрады; в) аягының ұшымен тұра-
ды; г) бір аяғын көтеріп, козін ашып, одан кейін жүмып тұрады.
Егер мишықтың жарты шарының біреуі зақымданса сырқат сод
зақымданған жаққа қарай теңселеді немесе қүлап кетеді (атаксия).
Мишықтың табаны зақымданған болса кез келгсн жаққа, көбіне
шалкалап құлайды. Козбен бақылау атаксия құбылысына айтар-
лықтай әсср етпейді.
2. Жүрісті тексеру. Сырқат бөлме ішінде бір сызық бөйымен
козін ашып, одан кейін жүмып, алға-артқа, көлденең (флангалық
жүріс) жүреді.
Мишығы зақымданган сырқат екі аяғының арасын ашьш, сақ-
танып, шайқалып жүреді («мас кісінің жүрісі»). Мишықтың таба-
ны зақымданса, сырқат екі жағына шайқалып жүреді (62-сурст),
жарты шары зақымданса, зақымданғаң_ жаққа қарай қисая кетеді,
і көледенеңінен қырындап жүрс алмайды.
98
62-сурет Зақымдану ошағы мишық қүрты (табаны) маңайында: жүріп-түрудың
өрсскел бүзылулары халы, сырқат түрегеп тұра алмайды, жүре де алмайды (I),
басын шалқайтқысы келгенде тепе-теңдігінен айырылып калады да құлайды (2,3).
3. Саусақпен мүрын үшын табу. Сырқат кезін ашып, одан кейін
жұмып, сүк саусағының үшымен мүрнының үшын табуы керек
(63-сурет).
Мишығы зақымланған адамда мына
томеңдегідей симптомдар пайда болады:
а) сырқат саусағын мұрнының ұшы-
на дәл тигізе алмай, мишығының зақым-
данған жағына қарай ауытқып иегіне,
ерніне т.б. тигізуі мүмкін;
б) қолы дірілдеп, саусағы мұрнының
ұшына таяған сайын ол діріл күшейе
түседі (интенциялық діріл);
в) саусағын мүрнының үшына жеткізе
алмайды (гипометрия) немесе саусағы
одан әлдеқайда ауытқиды (гиперметрия).
4. Окше мен тізе арқылы тексеру
(64-сурет). Сырқат бір аяғының өкшесі-
мен скінші аяғының тізесін тауып, төмен
қарай жіліншік бойымен аяғының үшы-
на дейін, одан жоғары тізесіне дейін жыл-
жыту керек. Мишығы зақымданған адам
өкшесімсн тізесін тауып, оған жеткізе
63-сурет. Саусақ-мұрын
сынағы
64-сурет. Өкшс-тізе сынағы
99
65-сурег Адиадохоқинез
6б-сурет. Саусақ-мұрын
сынағын дал орындай алмау
67-орет. БабинскиЙ мишық
асинергиясын тексеру:
I - калыпты жағдайда жаткан
калнынан тұру; 2- мишығы
закымдалғаңда тұруы
алмайды. Мишыктьщ жэ’-' ьі' Шарі за-
қымдаңса, сол. зақьплдіщғад' Жаяшда
аты аталған белгілер керін^ -беруді.
5. Диэдохокияез сыны (әдіді). Сшр-
қат екі қолын алға созып, саусіактдры-
иың арасытг ксзскпе-кезек жылдамыдрақ
темлпен. супинация жөне ггроңациж
қимы.адарын жасайды. МишьЖ зақым-
данса бүл қимылдар бытыраңкы, баяу,
қолайсыз (65-сурст) болып білінеді
(адиадохокинез). Мишықтыи зақым-
данған жағында аталған қубылыстар
басым болады.
6. Саусақпен дал табу сыны Сырқат
қолын созып түрып сүқ саусағымең бі-
раз алшактау түрган дорігердің сауса-
ғын немесе оның қолындағы нсвралги-
ялық балғаның басын дәл табуы керек.
Бүл сын колденең және тік жазықта көзі
ашық және жүмылу кезінде орындала-
ды. Мишық зақымданғаңда сырқаттың
саусағы зақымданған жағында коздеген
межегс жете алмай, көбіне дәрігсрдің
саусағьшың сыртына қарай ауытки
береді (66-сурет).
7, Бабинский асинергиясы. Сырқат
шалқасынан жатып екі яяғын талтай-
Т; ^олдарьш .қастыра үс-
та/° ксрск (67-сурет).
Мишықтың екі жарты шары бірден
немесе оның табаны зақымданса, сыр-
қат отыра бергснде екі аяғын бірдей жо<
ғары көтеріп қалады. Ал отыруға әре-
кеттенгенде бір аяғы көтеріліп қалса,
ондз оның мйшығының осы жағы.пдағы *
жарты шары зақымданганы.
100
8. Алып, қайта кою (дисметрия) сыны —
бір затты түрған жерінен алып, қайтадан
орнына дәл қою қабілеті. Сырқат столда
жатқан нәрсені (қарындаш, кітап т.б.)
алып, қайтадан орнына қоюы керек. Ми-
шығы зақымданған адам тапсырманы дү-
рыс орындай алмайды, зақымданған жар-
ты шар жағына ауытқи бсреді (68-сурет).
9. Сезін (сойлеу қабілетін) тексеру. Сыр-
қат бірнеше сөзді немесе сөз тіркестерін,
атап айтқанда, қиын айтылатын күрделі
сөздерді (қанағаттандыру, ұйымдастырыл-
мағандықтан, қауіпсіздендіру т.с.с.) дәрі-
гермсн бірге қайталауға тиіс. Егер мишық
зақымданған болса сөздер бүзылып, созы-
лып, буын-буынға бөгелініп, іркіліп-іркі-
ліп айтылады (монерлеп сөйлеу).
10. Жазуын тексеру. Дәрігер сырқаттан
оның жазуы, қол таңбасы өзгерді ме, жоқ
па, соны сүрастырады. Жазу жазғызып тск-
ссріп көреді. Мишық зақымданғанда сыр-
қаттың жазуы бұзылып, тузу шықпайды,
иректеліп, оріптері мүлде ірі (69-сурет)
болып келеді (мегалография).
11. Бұлшық еттердің тонусы (куш қуаты)
мишықтың зақымданған жагында кемиді.
Кейдс сіңір (проприорецептивтік) реф-
лекстер бәсендейді.
12. Нистапи — көз алмасының дірілдеуі.
Дәрігер сыркатгыи көз алдына неврология-
лық балғаны үстап онда, солға, жоғары, тө-
мен қозғап, көз алмасын осы бағыггарда қи-
мылдатуын өтінеді. Мишық зақымданғаңца
сырқаттың коз алмасы екі жағына ксзекпен-
кезек ырғақты турде тітіркенгендей болып
дірілдейді (көздің озіндік интенциалды
дірілі) — кәлденең нистагм (70-сурет).
68-сурет. Дисметрия сынағы
69-сурег. Жазуыныц
бүзылуы
70-сурег.
Колденсң нистагм
101
71-сурет. Мандай, мишықтых., вестибулярльгк жадежүлындықатакстздлар
Зақымдану ошагы: 1- сол жақжоғарғы маңдай қатпарьт; 2- сол жақ мишық қүрты;
3- миишктың сол жақ жарты шары; 4- сол жақ ьестибулярлық ядрпггар;
5- жулыниың артқы батандарьт
02
Сонымен мишықтың зақымдануына байланысты дсненің тепе-
тендігі бүзылады. Егер мишықтың жарты шары зақымданса сол
зақымданған жақта қол немесе аяқтың тепе-тендігі жойылады (ста-
тикалық атаксия), мишықтың ортасындағы табаны (табаншасы)
зақымданса дене шайқала береді (динамикалық атаксия).
Жоғарыда аталған симптомдардың бөрі мишық атаксиясына тән. |
Алайда бүдан басқа да атаксия түрлері бар. Олар сенситивтік, вес-
тибулярлық және мандай атаксиялары (71-сурет).
Сенситивтік атаксия сыртқы нервтердің көптеп немесе жұлын-
ның артқы түбірлсрі мен артқы бағаны, керу томпешігі зақымда-
нған кезде терең сезімділікгің жойылуына байланысты. Сырқат
жүріп келе жатқанда аяқтарын жоғары көтсріп, тізесін немесе жам-
бас-сан буынын бүгіп, бар салмағымен жерге тастап жібервді (штам-
палап журу). Атаксияның бұл түрінің мишық атаксиясынан айыр-
машылығы, ол қараңғыда немесе көзді жүмғанда күшейеді де,
жарықта немесе көзді ашқанда азаюы, тіпті білінбеуі де мүмкін.
Вестибулярлық этаксия (кіреберіс атаксиясы). Ми бағанындағы
кіреберіс нерві немесе оның ядросы зақымданғанда тепе-тсңдіктің
бүзылуымен қатар сырқаттың үнемі басы айналады, қүсады, көлде-
нең нистагм пайда болады, қан тамырлар соғуы бәсеңдейді.
Маңдай атаксиясы — ми қыртысы мандай бөлігінің алдыңғы
полюсқа жақын түсы көп мөлшерде зақымданғанына байланысты
тепе-тендіктің бүзылуы. Сырқат түрегеп түра алмайды (атаксия),
дүрыс жүре алмайды (абазия). Сонымен бірге сырқаттың мінез-
қүлқы өзгереді, жан-жағына сын козімен қарау кемиді, салақтық,
үқыпсыздық пайда болады.
МИ НЕРВТЕРІ, ОЛАРДЫҢ ЗАҚЫМДАНУ
СИМПТОМДАРЫ МЕН СИНДРОМДАРЫ
Он екі жүп ми нервтерінің (72-суретЕішінде сезгіш (I, II жоне
'VIII жүптар), қимылдатқыш (III, IV, VI,/XI және XII жүптар) жоне
аралас (V, VII, IX және X жүптар) нервтер бар. Бірыңғай қимыл-
датқыш ми нервтсрі болмайды, ссбебі олардың орқайсысында ссзгіш
талшықтар (терең сезімділік) бар.
Пайда болуы, құрылымы жөне атқаратын қызметіне байланыс-
ты соңғы 10 жүп ми нервтерінің (Ш-ХІІ жұптар) жұлын нервтерінен
онша көп айырмашылықтары жоқ. Кейбір ми нервтерінің қүра-
мында вегетативтік талшықтар бар (III, V, XII, IX жоне X жүптар).
Енді бұдан былай қарай осы ми нервтерінің зақымдану белгілеріне
олардың рет санына қарай сипаттама бсрмекпіз.
5. 1. Иіс сезу және көру анализаторлары зақымдануының
симптомдары мен синдромдары
Қысқаша анатомиялық-физиологиялық мағлұмат
Иіс сезу жэне көру нервтері ми түбіршіктері болғандықтан жәнс
құрылымы жағынан орталық нерв жүйесі откізгіштеріне таяу бол-
ғандықтан, олар басқа ми нервтерінен озгсше.
Иіс сезу анализаторы үш иевроннан түрады (73-сурет).
Бірншіі невроя мүрын шырышты қабықшасына орналасқан
бигюлярлы клеткалардан басталады (1), олардың аксондары (2) иіс
сезіну жіпшелеріне (Ша оІГасіогіа) топтасады. Иіс сезіну жіпшелері
тор сүйекгің тесікгелгсн табағы (Іатіпа сгіЪгока) арқылы өтіп, бас
сүйек қуысына кіреді дс қос иіс сезіну жуашықтарында (3) аяқ-
талады.
Екінші неврон клеткалары иіс сезіңГ-жуашықтарына (ЬиИи8
оІГасіогіиз) орналаскан, олардың аксондары иіс сезу жолын-құрас-
104
72-сурет. Мңдың табаны (асты)
Ми нервтерінің шығатын және нервтендіретін тұстары
105
73-сурет. Иіе сезу анзлизаторының
өткізгіш жолдары: 1-иіссезгіш
клеткалар; 2- иіс сезгіш жіишелср;
3- иіс сезіну жуашығы; 4- иіс сезу
үш бүрышы; 5- сүйелді дене;
6- ми қыртысы клеікалары
жағына өтеді де, жартылай
тырады да мидын мапдай бөлігі ас-
тындағы иіс өзсгі бойымен ми қыр-
тысы астындағы иіс сезіну ұш бұ-
рышындағы (4) біріншілік иіс ссзіну
орталықтарына келіп жетеді.
Үшінші неврон клеткалары ал-
дыңғы тесіктелген зат (киЬхіапііа
регіогаіа апіегіог) псн мөлдір аралык-
тағы (хсрСит рсііисігіит) иіс сезу
бүрышында орналасқан, олардың
аксондары алдыңғы ми дәнексріндс
жартылай аяқталып, қарама-қарсы
оз жағында сүйелді дененің (5) үсті
және асты арқылы отіп, мидың самай бөлігінің іш жағындағы ат
басты теңіз балыгы тәрізді ирелең мен аммонов мүйізіне орналас-
қан ми қыртысы иіс ссзу орталықтарына (6) ксліп жстеді. Мунда
алуан түрлІ иіс сезімдсрі айқындалып, оларга сапалық мөн беріледі.
Көру анализаторы төрт невроннан түрады (74-сурет).
Бірінші неврон — коздің торлы қабықшасыңдағы таяқшалар меп
сауытшалар.
Екінші неврон — коздің торлы қабықшасындағы биполярлы клет-
калар.
Үшінші неврон — коздің торлы қабықшасындағы түйірлі (ганг-
лиозды) клеткалар, олардың аксондары өзара бірігіп кору нервін
(2) қүрастырады. Кору нерві кору тесігі арқылы көз қуысынан бас
сүйек қуысына (ми сауытына) өтеді де түрік ері төмпешігінің ал-
дында жартылай айқасып (3), көру нервінің айкасуын (сһіа$та
оріісит) қүрады. Одан әрі көру нсрві жолы (іғасий оріісиз) (4)
болып, біріншілік ми қыртысы асты көру орталықтарында (торт
төмпешіктің алдыңғы қос томпешіп. сыртқы иінді дсне, ми жас-
тығы) аяқталады.
Төртіниіі неврон клеткалары сыртқы иінді денеде (5) орналас-
қан. Олардың аксондары көру жолын қүрастырады. Бүл жол ішкі
капсуланың артқы сирағының артқы болігі арқылы отіп, желпуіш
түріндетарап - Грациоле сәулесі (6) ми сыңарының шүйде бөлігінің
іш жағындағы (7) қүс аяқшасының тепкіші атты салагаЦадісшч
106
сакаіши.ч), сына және тіл ире-
лсщг.сршс (17 аумақ) келіптоқ-
тайды. Осы аймақта. белгілі бір
загтың (шэрсенің) бейнесд пі-
шіні, бояуы, шамасы, орнала-
суы >к;пт қимылы тубсгейлІ
а й қындаа ынады.
Хиазмада екі коздің де тор-
лы қабықшаларының ішкі
жартысыиан келетін талшық-
тар ғана қиылысады, аш олар-
дың сыртқы жартысынан кс-
летіи талшықтар оз жағымен
өтсді. Осылайша көру жолы
коздің торлы қабықшасына
сөйксс жартылармен байланы-
сады. Басқаша айтқанда, сол
ж.ақтағы керу жолы сол жақ-
тағы торлы қабықшамен, оң
жақтағы көру жолы оң жақ-
тағы торлы қабьтқшамен жал-
гасады. Осындай байланыс
заңдылықтары ми қыртысы
асты туйіидсрі, ішкі капсула
және ми қыртысы деңгейле-
рінде де сақталады.
Естс болатын бір жойт~
корініп түрған бейне көздің
торлы қабықшасына төңкері-
ліп туссді. Дем.ек, коз торла-
ры қабықшасының сол жақ
жлртьшары көру аясының оң
жақ жартысына қызмст етеді.
74-сурет. Көру анализаторы қүрылымынь
схсмасы: 1 - тор кабыкша нейрондары;
2- керу нерві; 3- керу нервтерінің айкасуы
(киылысуы); 4- көру нерві жолы; 5-сыртқы
иінді дене клеткалары; 6- Грациоле (керу)
сәулесі; 7- қарақұс (іиүйде)бөлімІнін ішкі
беткейі: 8- алдыңғы қостобсшік ядросы;
9- Ш жұп ми нерві (көз қозғағыш)
ядросының клеткатары; 10- көз
қозғайтын нерв; 11- кірпіктүйіні
Кору анализаторы жарық осерінен көрінген бейнені қабылдап,
ми қыртысына жсткізіп айқындайды. Көру тапшықтарының бір
белігі жарық осерінен болатыи жанар рефлексінің рефлекстік доға
сын қү расты руға қаты с ады.
107
Иіс сезіну анализаторын тексерудін тәсілдері
және оныц закымдану белгілері
Иіс сезіну қабілетін тексеру үшің қош иісті сүйықтар (камфо-
ра, иіс май, әтір, керосин, ванилин) қүйылған флакондар пайдала-
нылады. Сырқат екі көзін жүмып, саусатымен мұрныныц бір тесігін
жауып түрады да дәрігер үсынған флакоңдағы сүйықты иіскейді
(75-сурет). Сөйтіп қандай иісті сезгенін-сезбегенін дәрігерге айтады.
ч
к
75- сурет. Иісті тексеру
Зақымдану симптомдары:
Аносмия — иісті мүлде сезінбсу;
Гипосмия — иісті толық сезінбеу;
Гиперосмия — иісті шамадан тыс қатты
сезіну (иіс сезімінің өршуі);
Дизосмия — иістің сипатын айқындай
ділмай басқаша сезіну;
Иіс елесі - жоқ иістерді ссзіп тұрғандай
болу.
Егер сырқат озіне тосылған иістерді
, мүлде сезбейтін немесе нашар сезетін болса
мүрынның кілегей қабығының дертке үшы-
раған-үшырамағанъін анықтау керек. Мидың
мандай бөлігі астындағы иіс сезіну шұңқы-
ры аймағы зақымданғанда осы жағында аносмия пайда болады.
Мидьщ самай бөлігінде ісік немесе ісік тәріздІ аурулар (ірің, пара-
зиттер т.б.) болған жағдайда иіс слестері болады (ми қыртысын-
дағы иіс сезіну ортатығы тітіркендігінің белгісі). КобІне иіс елестері
соңынан іле жалпы тырыспа талмасы болады.
І/-" Көру анализаторын тексеру тәсілдері және оның зақымдану белгілері
Көздің көргіштігін (жітілігш) зерттеу
Көздің көргшітігі Сивцев кестссінің (76-сурет) комегімеп тек-
серіледі. Сырқаттың алдына 5 м қашықтықта жарық түсіп турған
кестс ілінеді. Әрбір көздің көргіштігі жеқе-жеке тексеріледі. Ол үшін
бір көзді жауып қояды. Егер төменнен санағанда үшінші қатар-
дағы әріптер жақсы көрінетін болса, көздің көргіщтігі өТкалпын-
108
да, яғни 1,0. Ал сол үшінші қатардан жогары қарай
ретімен көргенде коздің көргіштігі төмендеп 0,9,
0,8, 0,7 тағы солай белгіленеді. Ксстедегі өріптердің
оң жагында коз көргіштігі мөліиерін белгілейтін
цифрлар жазылган. Соларға қарап отырып әр
көздің көргіштігі жеке-жеке жазылып қояды. Мы -
салы, оц көздің көргіштігі 0,8 т.с.с.
Көру аясын тексеру
Әрбір көздің аясы периметр комегімен жске -
жеке тексеріледі (77-сурет). Периметрге жарық
жаксы түсіп түруы керек. Сырқат жарыққа арқа-
сын беріп отырады. Көру аясын тексеру кезінде
көз қозғалмау керек. Ол үіиін сырқат көзін ас-
паптың ортасындағы ақ нүктсгс қадап отырады.
Дәрігер периметрдің ар жағына сырқатқа бетін
қаратып, оның көз алмасының ауытқымауын қада-
ғапай отырып, үшы аққа боялған арнайы таяқ-
шаның көмегімсн әрбір коздің көру аясының
сыртқы, ішкі және жоғарғы, томенгі керу аясын
анықтайды.
Кору аясын тсксеру нәтижесін сырқат шежі-
ресіне былайша жазады:
Оң көз
60
Сол көз
60
90
60
Е
ҒЕ
тох
СҮҒША
хноығрр
ЯТЗЕОҮіиМҮГ
76- сурет. Көз
көргіштігін
Сивцев кестесі
комегімен
тексеру
60--------+---------90
70
Төсектен түра алмайтын сырқаттардың кору аясы шамамен анық-
талады. Ол үшін дәрігер сырқатгың қарсы алдына отырып, өзіннің
көзіне тура қарауды үсынады да сүқ саусағын оның козіне таяп,
109
1
78-сурег. Кору аясын
саусакден тексерутәсілі
77-сурег. Перимегр көмегімен
көруаясынтексеру . ...
жоғары-төмен, оңға-солға қозғайды (78-сурет). Сырқаттың сау-
сақтың қозғалу аясын қаншалықты айырып тұрғанын байқайды.
Егер дөрігер өзінің саусағын сырқаттан бұрын көретін болса, сыр-
қаттың көру аясы тарылғаны.
Түстерді айыруды Рабкиннің түрлі-түсті кестелерінің көмегімен
тексереді.
Көз түбін тексеруді көз дөрігері офтальмоскоп арқылы жүзеге
асырады.
Зақымдану симіггомдары
Көздщ көргіштігін тексеру арқылы оның қалыпты мөлшерден
ауытқымағанын (1,0), төмендегенін (0,9, 0,8, 0,7, т.с.с.) немесе соқыр
болып қалғанын (амавроз) анықтауға болады.
Көру аясын тексеру кезінде (79-сурет) оның барлық жағынан
(центрлес) тарылуын (2), дақ боп (1) жоғалуын (скотома) және
жартылай тарылуын (гемианопсия) байқауға болады. Бүл симп-
томдар көру анализаторының қандай деңгейде зақымданғандығын
анықтауға көмектеседі.
Мысалы, көру нервінің зақымдануына байланысты осы жағын-
дағы кез көрмсй қалады, ал хидзманын түгелімен зақымдануы екі
көзден бірдей соқыр қылады. Хиазманың ішкі айқасқан бөлігінің
110
79-сурет. Көру анализаторыньщ әр түрлі деңгейде зақымдануына байланысты көру
аясының жоғалу ереқщеліктері: 1- дақ болып жоғалуы (орталық скотома);
2“ көз аясының жан-жағынан тарылуы; 3- көз аясының жан-жағынан
тарылуының орталык скотомамен қатарласуы;^- битемітеролдық гемианопсия;
5- биназалдық гемианопсия; 6- сол жақтан (трактустық) гемианопсия;
7- оргалық көру аясы сақталған оң жақтық (қыртыстық) гемианопсия;
8- оң жактық төменгі квадранттык гемианопсия
зақымдануы кезінде көру аясының сыртқы жақтары жоғалады —
битемпоральды гемианопсия (4), ал егер оның сыртқы жағы зақым-
данса, көру аясының ішкі жартысы жойылады — биназалъды гемиа-
нопсия (5).
Көру жолының оң жағынан зақымдануы көру аясының сол
жағын жоғалтады — сол жақтық гемианопсия (6), ал оның сол жағы
зақымданса, оң жақтық гемианопсия пайда болады.
111
і' 'і
Биназальды және битемпоральды гемианопсиялар гетеронимді
гемианопсияга, ал оң жақтық және сол жақтык гсмианопсиялар
гомонимдік гемианопсия болып саналады.
Ішкі капсуланың артқы саны зақымданғанда қарама-қарсы жа-
ғында үшгік гемисиндром пайда болады. Олар сіреспе гемиплегия,
гемианестезия және гемианопсия.
Көру төмпешігі зақымдануына байланысты қарама-қарсы жа-
ғында гиперпатия жөне қатты ауырсыну белгілерімен қабаттаскан
гемианестезия, сенситивтік гемиатаксия және гемианопсия болады.
Көру анализаторының ми қыртысындағы орталығы зақымда-
нуы кезінде қарама-қарсы жағында гомонимдік гемианопсия пайда
болады. Мүндай жағдайда орталық көру аясы өзгермейді (7). Сыр-
қат кору аясының тарылғанын байқамайды (кері скотома).
Сына төрізді ирелеңнің немесе соған сәйкес кслетін Грациоле
шоғыр талшықтарының зақымдануы көру аясының 1/4 бөлігінің
жоғалуына әкеліп соғады. Бүл зақымданған жаққа қарсы (төменгі
квандраттың түсы томеңпкваядрантгыгемианопсия). Тіл тәрізді
। ирелеңнің зақымдануына байланысты қарсы жақтағы жоғарғы кванд-
, рантган көру аясы жойылады (жоғарғыквандрантты гемианопсия).
Ми қыртысы желке бөлігіндегі 17 аумақ тітіркенгенде қарама-
қарсы кору аясында қарапайым елес (фотопсиялар) пайда болады,
жалған елсстер көрінуі де мүмкін.
Түс сезіну қабілетін тексеру кезінде сырқат заттың түсін мүлде
ажырата алмайды (ахроматопсия) немесе қандайда екі түсті ажыра-
та алмайды (дисхроматопсия). Дисхроматопсия көбіне қызыл мен
жасыл түсті ажырата алмайтын жағдай (дальтонизм) түрінде кезде-
седі.
Офтальмоскопия арқылы көз түбіндегі ауытқушылықтар анық-
талады (8Осурет).
1. Кору нервісі урпісінщ (уиіының) іркілуі, Бас сүйек қуысы қысы-
мының тұрақты түрде жоғарлауы кезінде кездеседі. Көздің көргіштігі
мүндай жағдайда үзақ уақыт қалыпты жағдайдан ауытқымауы
мүмкін. Сырқат көзінің алды түманданып, торлана беретіндігін
байқайды. Дерт асқынғанда көздің көргіштігі кеміп, мүлде көрмей
қалуы мүмкін.
И2
в
!>
80-еуреі. Кд п ып ш жәнс гіатологмялық жағдагціағы көз түбі
А- кальиггы жағдяйдағы көз түбі (көру нсрві үрпі бо.зарыңкы-қызғылт түсгі, ондағы
қан іашлрла.ры айкьін көрінсді). В- кору нерві үрпісінің іркілуі (капемі 1,5-2 ссе
үяггіі-иии. коз түбі денгейіиен жоғарьг яіилні кемескіленіл, всналары кеңіл
‘лрсіиісліеі[), С- көру нсрвінің солуы (үрпІ бозғылттана ағарғаң, артеривяары
.сарьппгін, артерияларл.ы бойлай бүйірлсрінсн белдсуіиелср байқалэды);
Д-көру нервігіің үзілуі (жыртылуы)
2 Кору нервісі қабыі/уы созыампыһі жүқлалы аурулар (бруцеллез,
€і-і(]>иліис г. 6.) кезінде болуы мүмкін. Мундай жағдайда коздің кор
гііптіп біртіндеп томендейді. Емдсу барырында көз көргіштігі қал-
пына келуі мүмкін.
3. Көру нереісінің сопуы бірінші рет білінуі (көру анализаторы-
нык үші н і ш н свроі іы । гы ң закымда11уы) жоне екінші рет солы п қалуы
(кнз і үбінін, ұзақ уак.ьгг іркілуіеіін. немесе көз нерві қаб.ынуының
і ыш (. т есі ре гі 11де) к.а йта;іа іуы мумкін.
113
И 5.2. Көзді козғайтын нервтердің зақымдануының
синдромдары мен симптомдары
Қысқаша анатомиялық-физиологиялық мағлұматтар
Көзді қозғайтын нервтерге III, IV жәнс VI жүптар жатады, олар-
дың ядролары ми бағанына орналасқан (81-сурет).
Ш жүп — көз-қимыл нервісінің (пегшз осиіотоіогіиа) 5 ядросы
бар. Олар: екі ірі клеткалы соматикалық (1), үш ұсақ клеткалы
парасимпатикальгқ ядролар ~ Якубович жүп ядросы (2) және Пер-
леа дара ядросы (3). Бүл ядролар ортаңғы мидың қақпағында, сильви
81-сурег. Көз қимыл, шығыр жоне
әкеткіш нервтер: I- ірі клеткалы
соматикалық ядролар. Артқы.сыртқы
(писіеиз сіогеоіагегаііх) және аддыңғы
ішкІ (писі. догаотедіаііз); 2-Якубович
парасимпатикалық ңцролары;
3- Перлеа ядросы; 4- кез-қимылы
нерві; 5- кірпік түйіні; 6- шығыр
нерві ядросы; 7- шығыр нерві;
8- өкеткіш нерв ядросы;
9- әкеткіш нерв.
су жолының түпкірінде, төрт төм-
пешіктің алдыңғы жағында орна-
ласқан.
Көз-қимыл нервісі ми аяқша-
сының ішкі қапталынан төмен
қарай жанаи өтіп, ми аяқшасы мен
варолий көпірі аралығынан отеді де
каверна синусын қабырғалай коз
шарасының жоғарғы саңлауына
жетіп, сол арқылы бас сүйек қуы-
сынан шығады. Нерв коз алмасы-
ның бес бұлшық етін (көздің жо-
ғарғы қабағын көтеретін жоғарғы-
төменгі жөне ішкі түзу, төменгі қи-
ғаш бұлшық еттер) және көздің
бірыңғай салалы еттерін (кірпік пен
көз қарашығын қимылдататын)
нервтендіреді.
IV жүп — шығыр нерві (пегупк
ігосһіеагіз) (7). Оныңядросы ортаң-
ғы мидың қақпағында төрт төмпе-
шіктің төменгі төмпешігі маңайын-
да орналасқан. Нерв сильвий су
жолын айналып өтіп, ортаңғы ми-
дығгқақпағы тұсынан мидың іші-
нен шығады. Мидың ..алдыңғы
П4
жснкенінде скі жағынан айқасып, ми аяқшасының сыртымен үлкен
мидың астыяа түседі дс алға қарай қуыстанған қойнауды (хіпия
сауегпо^и'») қэбырғалай отш, көз шарасының жогарғы саңылауы
арқылы бас сүйек куысынан шыгады да көз алмасының жоғарғы
қиійш стіи (ш. ОЪІідимя $ирепог) нсрвтендіреді.
VI жүп..экеткіш нерв петіх аһбисеп$ (9). Ядросы варолий көпір-
дш қаклағында ромбы торізді (ойыс) шүңқырдың түбіндегі бет
нерві ілмегінің ішінде орналасқаи. Варолий көпірі мен сопақша
мидын пирамидасы аралығындэ ми бетіне кследі де қуыстанған
қойнаудың алдымен коз шараеының жоғарғы саңылауы арқылы
бас сүйек қуысынан шығыи, коз алмасының сыртқы түзу бүлшық
стін (гп.гесіих ІаіегаІіх) иерБТендірсді.
Квзқарас уйлесімділігін реттеу (82-сурет). Қалыпты жағдайда екі
кө ідіҢ қозғалуы (қимыл-эрскеттері) әрдайым үйлесімді. Олардың
бір мезетте жоғары немесе төмен, жан-жағына қарауын сәй-
ксстендіру үшін коз қозғайтын нсрвтердің осы қимылдарға әсері
үйлесімді болуы шарт
Көз қозғайтын нсрвтер қызметінің үйлесімділігін артқы бой-
лық шоғыр жүйесі қамтамасыз стедІ. Бүл шоғыр мидың алдыңғы
бөлігіндегі Даркшевич ядроларыпан басталып, ми бағаны бойымен
жоліпыбай өз жағыидағы коз қозғайтын нервтер ядроларына қо-
салқы тармақтарын жіберіп, төмсн түседі. Ол сонымен қатар көз
қоіғайтын нсрв ядроларын вестибулярлық ядролармен байланыс-
тырады да жүлыннын алдыңғы бағанынан отіп, мойын түсында
оның алдыңгы мүйізіңдегі клеткаиаріа келіп тоқтайды.
«Ерікті» көзқарас қимылдарын ұйымдастыруды ми қыртысы
басқарады. «Козқарастың ми қыртысы орталығы» екінші мандай
қатпарының артқы болігіне орналасқан. Одан шығатын талшық
шоі ырлары 70мен түсіп, варолий копірінде айқасады да қарсы жақ-
тағы әксткші нерв ядроларында аяқталады. Көзқарастың ми қыртысы
оргалығы көзді жәнс басты қарама-қарсы жағына бағыттайды.
Аргқы бойлық пюғыр жүйесі зақымданғанда қарама-қарсы
жағындағы көзқарас осері жойылады (83 -сурет). Қарсы жағыңцағы
бүзылмаған жүйе бас пен козді зақымданған жағына бүрады («сыр-
қат зақымданған жағына қарайды»). Коз-қарастың ми қыртысы
орталығы тітіркенгенде ырғақты селкілдек құрыспасы ұстап, басы
мен козі қарама-қарсы жаққа бүрылады.
115
М-іву&иіг
82-сурег. Көзқарас үйлссівділігі
1-көзкарас үйяесімділігінің қыртыстык. орталығы (ортаңғы мандай қатпарынын,
артқы бөлімдері, 6-алаң); 2-аргқы бойльіқ шоғыр (Даркшевич) яцролары; 3-Ш жүп
нервтің парасимпатикалық ядролары; 4-1П жұп нервтің бүйірлік ядросы;
5- әкеткіш нерв ядросы; 6- кіреберістік ядролар; 7- жоғарғьисездік саңылау:
8- кіршктік түйін; 9- шығыр нерві ядросы; Ж кіреберіс- үлу нерві
116
- - . Көпірдегі қимылдатқыш ф Зақымданған ошақ
ядроларға баратын орталық
жолдар рк Тітіркену ошағы
— Артқы бойлық буда
83-сурет. Көзқарас үйлесімділігінің бүзылуы
А-зақымданған ошақтың орналасқан жері (түсы); 1 -көз түбі; 2- жоғарғы төмпешіктер;
3- артқы бойлық шоғыр ядросы (Даркшевич ядросы); 4- көз қимыл нервінің яцросы;
5- төменгі төмпешіктер; 6- шығыр нерві ядросы; 7- көпірдегі көзкарас орталығы;
8- вестибулярлық ядролар; В- ми қыртысындағы көзқарас орталығының тігіркенуі
(көздің зақымданған жағына қарама-қарсы ауысуы); С- ми қыртысындағы кезқарас
орталығының зақымдануы (көзқарастың зақымданған жаққа ауысуы);
Д- жоғарғы төмлешіктердің зақымдануы (көздің жоғары және томсн қарау
мүмкіңдігі жойылуы); Е- көпірдегі көзқарас орталығының зақымдануы
(зақымданған жағына қарай алмау)
117
Ми бағанындағы әкеткіш нерв ядросы зақымданғанда осы жа-
ғында коз алмасының сыртқы түзу бүлшық еті салдануымен қатар
көзқарас қимылы да жойылады. Мүндай жағдайда бас псн көз
зақымданған жағына қарама-қарсы бүрылады («сырқат зақымдан-
ған жағына теріс қарайды»).
Ік Көз қозгайтын нервтерді тексеру және олардыц зақымдану
симптомдары:
І .Тыныштық жагдайла сырқаттың бет-әлпеті байқалады. Көз
саңылауының еніне, көз алмасының қалпына, қарашықтың көлемі
мен формасына назар аудару керек. '
2 .Көз алмасынын қозғалу мөлшерін анықтау үшін дөрігер сыр-
қаттың басын иегінен үстап түрады д^, оған козінің алдында 20 см
қашықтықта оңға, солға, жоғары, төмен және мүрнының үшына
кезекпе-кезек бағыттала ауыстырылып тұрған неврологиялық
балғаға қарауын өтінеді.
З .Қарашық реакциясын тексеру. Дәрігер сырқаттың бетін жа-
рыққа қаратып отырғызады да екі көзін алақанымен жауып қойып,
кезек-кезек ең өуелі бір көзді, содан кейін екінші көзін ашып,
қарашықтың реакциясын байқайды. Қалыпты жағдайда қарашыққа
түскен жарықтың әсерінен ол тарылады — қарашықтың жарыққа
тікелей реакциясы.
Дәрігер алақанымен сырқаттың бір козін жауып қояды да екінші
көздің қарашығын бақылайды. Мүндай жағдайда қарашық тары-
лады (қарашықтың жарыққа өзара бірлестік реакциясы).
Қарашықтың конвергенциялық жөнс аккомодация реакциясын
тексеру үшін дәрігер сырқаттың бетінен 50-60 см қашықтықта үстап
тұрған саусағына қозғалмай қарап отыруын өтінеді де оны мүрны-
ның ұшына таяу әкеледі. Қалыпты жагдайда коз алмалары көз са-
ңылауының ішіне қарай ауысады (конвергенция) да онымен қатар-
ласа қарашық тарылады (аккомодация).
V Көз қимыл нервінің зақымдануы (84-сурет). Үстіңгі қабақты
көтеретін бүлшық ет сал бблуына байланысты ол төмен түсіп кетеді
де көзді жүмып қалады (ктоз), көздің ішкі тік бұлшық етінің қызметі
жойылғандықтан көз екі жақ сыртына және төменірек қылилана-
ды (қитарланады). Мүндай жағдайда көздің алдындағы нөрсе қосар-
лана корінеді (даплопня). Қарашықты тарылтатын (сфинктер')
118
84-сурет. III жұп (көз-қимыл нерві):
1- жоғарғы қабақты көтеретін бұлшық ет (т. Ьеұаіог раІреЬгае кирегіог); 2- жоғарғы
тік бұлшық ет (т. гесіия кирегіог); 3- төменгі тік бұлшық ет (тп. гесіив іпГсгіог);
4-төменгі киғаш бүлшық ет (т. оЫічиик іпҒегіог); 5-9 ірі клеткалы соматикалық
ядролардың қимылдатушы клеткалары (5-жоғарғы қабақты көтеретін,
6- жоғарғы тік, 7- ішкі тік, 8- төменгі қиғаш, 9- төменгі тік бүлшық еттерге
арналған); 10-төменгітөмпешік, 11-Якубович парасимпатикалык ядросы;
12- Перлеа ядросы; 13- жоғарғы тәмпешік; 14- жоғарғы кез саңылауы;
15- кірпік түйіні; 16- қысқатармақтар; 17-ішкітікбұлшықет.
I- сол жақ кәз қимыл нервінің зақымдануы (жоғарғы қабақтың төмен түсуі,
экзофтальм т.б,); П-сол жақ көз қимыл нерві зақымдануы
(мидриаз, көздің сыртгай қитарлануы, кылилануы);
ІП-қылилықтың жоғары қарағанда күшеюі;
ІУ-қылилықгың сыртқа қарағаңда күшсюі
119
ІІІМ-гесі. іпі. IV М. оЬЬ ьио
Көзді темендете оңға бұру
Көзді төмендете солға бұру
IV М.оһһзир. III М.гесі ІпГ.
85-сурет. 4 жұп — шыгыр нсрві (п. ігосһіеагів) және 5 жұп-әксткіш нерв (п. аЬдисепя)
А,В~ шьіғыр және әкеткіш нервтер ядроларының орналасуы мен жүретін жолы;
I- жогарғы қабақты көтеретін бұлшықет; 2- жоғарғы тік ет; 3- көз алмасы;
4-сыртқы тік ет (гп. геіиз Іаіегаііз); 5-7- әкеткіш нерв; 6- көз нерві (п. орһіһаітіснз);
8- ішкі ұйқы артериясы; 9- шығыр нерві; 10- жоғарғы қиғаш ет; 11- көру нерві;
12- ішкі тік ет; С- шығыр нерв (а) және
әкеткіш (в) нервггердің қызметі мең зақымдану безпілері
120
бүлшық ет әлсірегендіктен қараіпық кеңейеді (мидриаз). Аккомода-
ция болмағая жағдаңда көздің жақыннан көргіштігі ксмиді. Көз
* алмасының үш тік бұлшық еттері күшінің бірден жойылуы оны
көз аясының сәл алдына қарай әкеледі (экзофтальм.).
Шыгар нервініц зақымдануы (85-сурет) көз алмасының жоғарғы
қисық бүлшық етінің күшін жояды. Бүл жағдай тек төмен қара-
ғанда ғана білінеді. Сырқат аяғының астына қарағанда онда қосар-
лана көріну (диплегия) байқалады.
Әкеткіш нерв зақымдануы (85-сурет) Көз алмасыиың сыртқы тік
бүлшық етінің күшін жояды. Қызметі бүзылмаған көз алмасының
ішкі тік бүлшық еті оны көз аясының ішіне қарай әкетеді (коздің
іщқеқарай қитарлануымен қатар қосарлана көрінуі).
Егерде зақымдану қуыстану қойнауының маңайында (мысалы
сепсистік тромбоз) немесе жоғарғы көз саңылауы тұсында болса
барлық көз қозғайтын нервтердің қызметі бұзылады да көз алмасы
қозғалмай қалады (офтальмоплегия), көздің қарашығы кеңиді (мид-
риаз), қарашық жарыққа, аккомодацияға және конвергенцияға әсер
етпейді, козі бақыраяды (экзофтальм.)
Коз қарашыгы реакциясының бузылуы.
Арджиль-Робертсон симптомы — көздің қарашығы аккомодация
мен конвергенцияға әсер етсе де, жарыққа реакция бермеуі. Мүндай
жағдайда, көздің қарашығы міндетті түрде тарылады, олардың мөл-
шері (көлемі) әр түрлі (анизокория). Бұл симптом нерв жүйесінің
сифилиспен зақымдануына тән.
Арджиль-Робертсон симптомына қарама-қарсы (қарсылас) симп-
том — көз қарашығының жарыққа әсері сақталып, аккомодация
мен конвергенцияға әсер етпеуі. Аталған сипмтом әдетге эпидеми-
ялық энцефалитпен ауырған сырқаттарда кездеседі.
Ішкі офтальмоплегмя синдромы. Коз қарашығы кеңиді (мидри-
аз), оның барлық реакциясы жойылады, аккомодация бұзылады.
Синдром ми бағанындағы Якубович пен Перлеа парасимпатика-
лық ядроларының зақымдануынан пайда болады.
Коз қозғайтын нервтер ми бағаны түсында зақымданса қарама-
қарсылық синдромдар пайда болады.
1. Вебер синдромы — ми аяқшасы зақымдануының көз-қимыл
нерві мен пирамида жолын қамтуы (86-сурет).
121
86- сурет. Вебер және Бенедикт айқасу
(қиылысу) синдромдарының схсмасы
(орталық ми табакшасының жоғарғы
төмпсшіктер тұсында ми бағады аддыңғы
бөлімІ арқылы көлденең кесіндісі):
1 - көз-қимыл нервінің ядросы;
2- ішкі ілмек; 3- қара зат; 4- қарақүс
(шүйде)-самай көпір жолы;
5- ми қыртысы- жұлын жолы;
6- маңдай копір жолы; 7 - қызыл ядро;
8- Ішкі бойлық шоғыр.
Зақымдану оіиақтары штрихталған
Закымданған жақта көз-
қимыл нервінің қызметі жойы-
лады, қарама-қарсы жағында
сіреспе гемиплегия болады.
2. Бенедикт синдромы ~ көз-
қимыл нервінің, қызыл ядроның
Жепіе оған жақын келетін ми-
шық өткізгііитерінің зақымда-
нуы (86-сурет).
Зақымданған жағында көз-
қимыл нерві қызметі жойылзды
(птоз, көздің екі жақ сыртына
жөне төменірек қылилануы,
мидриаз), ал қарама-қарсы жа-
ғында интенциалды діріл мен
атетоз пайда болады.
3. Фовилл синдромы. Варолий
көпірі астының бет нервІ ядро-
лары мен өкеткіш нерві клетка-
ларының аксондары мен ми
қыртысы жұлын жолының қо-
сарлана зақымдануы.
Зақымданған жағында ымдау
(бет) бүлшық еттері семіп сола-
ды және көз алмасының сыртқы
тік бұлшық етінің қызметі жой-
ылады (коздің көз саңылауының
ішіне қарай қылилануы), ал
қарама-қарсы жағында сіреспе
гемиплегия болады (87-сурет).
4. Төрт темпепгік тұсындағы патологиялық ошақ, Көз алмасы
жоғары және төмен қарай қозғалмай қалады-Парино синдромы
(83-суретті қара).
5,Артқы бойлық шоғырдың окартылай зақымдануы (Гертвиг
Можанди синдромы).
122
87-сурет. КөпІр мен сопакша ми
аралығының кесіндісі (Фовилл айқасу
синдромының пайда болу схсмасы)
1- ми қыртысы-жұлыи жолы; 2- алдыңғы
жүлын-мишық жолы; 3-бет нерві вдросы;
4-ішкі ілгек; 5- үшкіл нервтің жұлын
жолы ядросы; 6- ішкі бойлық шоғыр;
7- әкеткіш нерв ядросы; 8- бет нервінің
ішкі тізесі; 9- кіреберіс нервтің вдросы;
10- мишықтың теменгі аяқшасы;
11- есту нерві ядросы. Зақымданған
ошақтар штрихгалған
Зақымданған жақта көз қитарланып, төмен және ішке қарай
ауытқиды, ал қарама-қарсы жақта көз алмасы жоғары және сыртқа
қарай ауысады.
5.3. Үшкіл нерв және копір-мишық бұрышынан шығатын ми
нервтерінің зақымдану симптомдары мен синдромдары
Қьгсқаша анатомиялык,-физиологияльщ шолу
и V жүп үшкіл нерв (пегуик Ігійетіпик) аралас нервтердің қатарына
жатады. Сондықтан оның құрамында сезгіш және қимылдатқыш
бөліктері (талшықтары) бар. Сезгіш порциясының анатомиялық
қүрылымы жалпы сезімділік жолына ұқсас (88-сурет). Бірінші нев-
рон клеткалары Гассер түйініне (1) орналасқан. Олардың аксонда-
ры сезгіш порциясын құрастырады да варолий копіріне кіреді.
Бірінші невронның аксондары шеткі (6) және үшкіл нервтің жүлын
жолы ядроларында аяқталады. Біріншісі варолий көпірінің қақпа-
ғында, ал екіншісі төмен түсіп, сопақша ми томенгі жағында жұлын-
ның алдыңғы мүйізімен тоғысады. Бұның жұлынның алдыңғы
мүйізіне үқсас сегменттік қүрылымы бар.
Шеткі ядроға терең сезімділіктің талшықтары, төмен түсетін
жұлын ядросында үстірт сезімділіктің талшықтары аяқталады. Осы
ядроларда екінші невронның клеткалары орналасқан, олардың ак-
сондары екі жағынан қиылысып көру төмпешігіңде (4) аяқталады.
Үшінші неврон клеткалары көру төмпешігінде. Олардың аксон-
дары ми қыртысына көтеріліп, артқы орталық ирелеңінің төменгі
1/3 бөлігіне (5) келіп аяқталады.
123
88-стрст- Беттгерісінің сезімділік
өткізгіштсрі (схсма). 1 - Гассер
түйіні; 2- жүлын даңғылы ядросы;
3- сопакшами; 4- көрутәмпсшігі
жолы; 5- ми қыртысы артқы
орталық ирслеңінін төменгі белімі;
6- үшкіл нервтің жоғарғы сезгіш
ядросы; 7- кездің нерні
(п. орһіһаһпісиБ); 8- жоғарғы жақ
нерві (п. гпахіІіагІБ); 9- төменгі жақ
нерві (п. тапдіЬиіаля)
Үшкіл нервтің қимылдаткыш
бөліктерінің (талшықтарының) ана-
томиялық кұрылымы МИ ҚЫрТЫСЫ
бұлшық ет жолы құрылымын қай-
талайды. Ол екі невроннан қүрыл-
ған. Орталық неврон клеткалары
алдыңғы орталық ирелеңінің то-
менгі жағында орналасқан, олардың
аксондары ми қыртысы-ми нервтері
ядросы жолдарының құрамында
төмен қарай түсіп, варолий көпі-
рінде екі жағына жартылай айқаса-
ды да үшкіл нервтің шайнау ядро-
ларында аяқталады. Екінші неврон
клеткалары осы ядроларға орны-
ғып, олардың аксондары үшкіл
нервтің кіші болігін құрастырып,
оның үшіңші.тармағына қосылады
да шайнау бұлпіық еттерін (іп.та.ч-
БеСег, т.іетрогаіІБ, т.р(егі£оігіеі ехГ
еі іпГ, тгіі^авігісиз) нервгендіреді.
Ү шкіл нерв тармақтары — көздік
нерв (7), жоғарғы (8) және төменгі
(9) жақ нервтері. Олар бас сүйск
қуысыиан тиісті тесіктер арқылы:
біріншісі жоғарғы көз саңылауынан,
екіншісі доңгелек тесіктен, үшіншісі
сына сүйектің сопақша тесігінен
шығады. Нсрвтің бірінші тармағы
көз үсті тесігінен, екінші тармағы коз асты тесігінен, үшіншісі иек
тесігінен өтіп бстке қарай шығады.
Үшкіл нерв сезімтал тармақтары (бірінші, екінші) арқылы беттің
терісін, тілдің алдыңғы 2/3 бөлігін, жақ пен тісті, мүрынның қосал-
қы қуысын (қойнауын), ми қабықтарын нервтендіреді. Нервтің
үшінші тармағы (п.піапгііЬиІагіз) жалпы сезімділікпен қатар тілдің
алдыңғы 2/3 бөлігінің дәм сезуін қамтамасыз етеді.
124
89-сурет. Бет нсрві қызметінің (функциясынын) схсмасы: I- үлкец тас түйія нерв;
2- үзеңгі нерві; 3- дабыл шегі; 4- бст нерві; 5- жалғыз жол ядросы (дөм сезу ядросы);
6- жоғарғы сілексй шығартушы ядро; 7- бет нерві ядросы;
8 - ми кыртысы - ядролар жолы
VII жүп бет нервісі (пегуи» (асіаіік) бст (ым) бұлшық еттерін
нервтендірсді (89-сурст).
Бет бұлшық еттерін нервтендіру жүйесі екі нсвроннан түзіледі.
Орталық неврон клсткалары алдыңғы орталық ирслеңнің төменгі
бөлігіне орналасқан, олардың аксондары ми қыртысы—бүлінық ет
жолының (8) құрамында төмен түсіп, варолий көпірінде екі жағы-
нан жартылай айқасады да варолий копірі қақпағының түкпіріндегі
бет нсрві ядроларында (5, 6) аяқталады.
125
Айқасуға орталық неврон талшықтарынын көпшілігі қатысалы
да олар бет нерві ядросын ммдың қарама-қарсы жарты шарымен
байланыстырады. Орталық неврон талшықтарының аздаған болігі
қиылысуға қатыспай өз жағымен бет нерві ядросынын жоғарғы
бөлігіне келіп тоқтайды.
Сонымен бет нервісі ядросының жоғарғы бөлігі оз жағындагы
және қарама-қарсы ми жарты ідарларымен тсң байланысты жасай-
ды, ал оның төменгі бөлігі тек мидың қарама-қарсы жағымен бай-
ланысады. Бет нервінің ядросында сыртқы неврон клсткалары
орналасқан, олардың аксондары бет нервісін (4) кұрастырады. Ол
өкеткііп нервінің ядросын айнала орап, көпір-мишық бұрышы
арқылы етеді де ішкі есту тесігіне кіріп, одан әрі самай сүйегінің
пирамидасындағы фаллопий каналын бойлай біз-емізік тесігінен
бас сүйектің сыртына шығады.
Бет нервісі жоғарғы қабақты көтеретін бұлшық еттен басқа
барлық бет бұлшық еттерін нервтендіреді.
ФаллопиЙ каналындағы буынды (всгетативтік) түйін маңайы-
нан бет нервінің серіктестері [(улксн тас түйін нерві—жас іиығара-
тын талшықтар, үзеңгі нерві (2), дабыл шегінің нерві — дом ссзу, сі-
лекей шығаратын галшықтар (3)] бірінен соң бірі оны тастап кетеді.
Үзеңгі нерві (петік $іаребш$) ортаңғы қүлақтың дабыл жарға-
ғын нервтендіреді, дәм сезу талшықтары тілдің алдыңғы 2/3 бөлігіне,
сілекей болетін талшықтар тіл асты жөне төменгі жақтағы сілекей
бездеріне келеді.
ҮПІ жүп есту және кіреберіс нервтерінен түзіледі, екеуі де сезгіш
нервтер.
Есту анализаторыныц күрылымы (90-сурет). Бірінші невронда-
рының клеткалары кортий түйініндегі үлу иірімінде (8) жатыр,
олардың аксондары есту (үлу) нервін (3) қүрастырады да бас сүйек
қуысына ішкі есту тесігі арқылы өтітқ ми бағанындағы алдыңғы (2)
және арқа (1) ядроларына келеді. Бұл ядрода олардың екінші не-
врондарының клеткалары жатыр, аксондары екі жағынан жарты-
лай қиылысады да ми қыртысы астындағы есту орталықтарына —
ішкі иінді (бунақты) денелерге (14) және төрт төмпешіктің артқы
томпақтарына (13) көтеріледі. Мүнда үшінші неврон клеткалары
орналасқан, олардың аксондары жоғары көтеріліп, ми қыргысы-
126
90-сурет. Есгу анализаторының байланысгары жүйссі: I - артқы арқа есту ядросы;
2-алдыңғы есту ядросы; 3- есту нерві; 4- сыртқы есгу тесігі; 5- дабыл жарғақ;
6- дабыл қуысы; 7- есту сүйекшелері; 8- кортий түйіні; 9- трапеция тәрізді дененің
ядросы. 10- жоғарғы олива; 11 - сыртқы ілмек ядросы; 12-бүйІр ілмегі;
13- төрт томпешікгің артқы томпақтары; 14- ішкі ійінді (бунақты) дене;
15- мидағы естусәуяесі талшықтары
ның самай болігінің жоғарғы жағындағы Гешль ирелеңіне келіп
тоқтайды.
Варолий көшрінің қақпағында ссту нервінің қосымша ядро-
лары бар. Олар трапеция тәрізді дененің (9), бүйір ілмегінің (12)
ядролары мен жоғарғы олива. Бұл ядролар есту импульстерін
өткізуге қатысады. Әр ядрода есту талшықтарының кейбір бөлігі
қосымша үзілсді де қосалқы невронға ауысады. Осыған байла-
127
Іорлы формация
____ Кіреберіс -Жулын
Жолы
____Артқы бойлық
буда
91- сурег. Вестибулярлык. анализатордың байланыстары жүйесі.
1- қүйрықты ядро; 2- көру төмпешігі; 3- мишық қыртысы; 4- тісті ядро;
5- вестибулярлық (кіреберіс) нерв; 6- жарты шеңберлі ағын(сһюіи5 «етісігсиіагіз) ;
7—10- Бехтерев және Дейтерс весгибулярлық ядролары; 11- әкеткіш нсрв ядросьг;
\2- шығыр нсрв ядросы; 13- коз-қимыя нерві ядросы; 14- қызыл ядро
нысты есту жолдары неврондарының саны 4.5 және 6-ға дейін
көбеюі мүмкін.
Вестибулярлық анализатордың қүрылымы (91-сурет). Бірінші
неврон клеткалары ішкі құлақ түбіндегі вестибулярлық (кіреберіс)
түйініне орналасқан. Олардың дендриттері бұрандалы өзеқ ампу-
лаларындағы жатыршақтың жөне тшкі құлақтың буылтықтанған
лабиринтіндегі қалташадағы рецепторларға барады. Бірінші неврон-
128
ның аксондары кірсберіс нервін (5) кұрастырады. Ол ми бағанына
есту нервімен бірге кіреді де сопақша ми қақпағында Бехтерев және
Дейтерс вестибулярлық ядроларына (7-10) келіп тоқтайды.
Вестибулярлық ядролар нерв жүйесінің көптеген қүрылымда-
рымен байланысады. Олар: көру төмпешігі (2) арқылы ми қырты-
сының самай бөлігімен байланысты; вестибулярлық-мишықтың
жолдар арқылы ми қыртысымен (3) және мишықтың тісті ядросы-
мен (4) байланыс; артқы созылмалы шоғыр арқылы көз қозғайтын
нервтер ядроларымен байланыс (11,12,13); вестибулярлық жұлын
жолы арқылы жұлынмен және ең соңында кезбе нервінің веге-
тативтік ядроларымен тікелей байланыс.
V, VII, VIII жүп нервтерін тексеру жэие олардың ззқымдану снмптомдары
Үшкіл нерв қызметін тексеру
1. Үшкіл нервтің бетке шығатын тұстарын (көз үсті, көз асты,
иек асты) басып байқау.
2. Үштік нерв тармақтарының беттегі нервтендіретін аймақта-
рында ауырсыну, температуралық, жанасу және кинетикалық се-
зімділікті, ал Зельдер аймагында ауырсыну және температуралық
с^эімділікті тексеру.
к ‘3. Қанттың, ас тұзының, түз қышқылының ерітінділері көмегі-
мен тілдің алдыңғы 2/3 бөлігінде дәм сезу мүмкіндігін тексеру.
4. Көздің мөлдір қабығы, көз ойы шырышты қабығы және қас
үстІ рефлекстерін тексеру.
5. ПІайнау бүлшық еттерінің қызметін тексеру.
ь- Үшкіл нерв зақымдануының белгілері (92-сурет).
Үшкіл нервтің түбірі немесе тармақтары зақымданса бсттің сол
зақымданған жақтағы жартысында ұстамалы ауырсыну, нерв тар-
мақтарының бетке шығатын тұстарын басып байқағанда ауырсыну,
бет терісінде сезімділік өзгерістері (гиперестезия, гипестезия неме-
се анестсзия) пайда болады.
Гассер түйіні зақымданса бетте ауырсынумен қоса қабыршақ
тәрізді күлдіреу пайда болады.
Ми бағанындағы үшкіл нерв — жұлын трактасы ядросы зақым-
данса ауырсыну және температуралық сезімділік Зельдер аймағын-
да жойылады да жанасу және терең сезім сақталады (93-сурет).
129
92-сурег Үіпкіл нервтің нсіізгі
тармақтары зақымдануына байланысты
ссзшділік бүзылу аймақтары (зонаіары)
Ькөздік нервті нернтендіретін аумақ;
1І-жогарғы жақ нервін нервтешпретІн
аумак; Ш-томенгі жзқнернлн
нервгендіретін аумақ
93-сурет. Үшкіл нервтің сезгіш ядросы
.мқымдануьша байланысты сезімділік
бүзылу эумақтары (мналары):
1-5- Зельдер дерматомзлары мсн
жүлынның жоғарғы сегменттері
(СГі -СШ)Л үшкіл нерв адросынын
жүлын даңгылы
Көру төмпешігі, Ішкі капсула, артқы ми қыртысының орталық
ирелеңі зақымданғанда қарама-қарсы бстге сезімділіктің барлық
түрі бұзылады. Артқы орталық ирслсң томснгі боліктері тітіркенсс,
қарама-қарсы беттс үстамалы парестезия пайда болады.
Шайнау ядросы немесе үішол нерв түбірінің қысқа болігі за-
қымданса, сол зақымданғаң жағында шайнауға қатысты бұлшық
еттер сал болып қалады. Шайнау ядроларының ми қыртысыме-н скі
жақты байланысы болғандықтан, орталық невровдардың зақым-
дануы шайнау бүлшық еттеріне онша әсерін тигізбейді.
V Бет нервісі қызметін тексеру
1. Қалыпты жағдайда сырқаттың бетін байыптап қарағанда ауыт-
қушылық немесе табиғи әжімдердің жойылуы байқалуы мүмкін.
2. Бет құбылысына әсер ететін•бүлшық еттердің қызметін мына
томендегі ретпен тексеруге болады (94-сурет);
«Қабағыңызды көтсріңіз» —мандай бүлшық етін тексеру; «Қаба-
ғыңызды түйіңіз» - қабақ бүлшық стін тексеру; «Коздсріңізді сығы-
райтыңыз» ~ кез айналасындағы бүлшық еттср қызметін тексеру;
«Екі үртыңызды томпайтыңыз» — жак -бүлшық еттсрін тексеру;
130
94-сурет Бет нерві кызметін гексеру
«Тісіңізді ақситыңыз» - күлкіге қатысты бұлшық еттерді тексеру;
«Еріңдеріңізді алға қарай түтікше керіңіз» — ауыз айналасындағы
бүлшық еттерді тексеру.
131
Бет нервісінін әр түрлі деңгейде зақымдану белгілері
Бет нереісінің сыртқы невроны (нервтің өзі немесе оның ми -
бағанындағы адросы) зақымданса, беттің зақымданған жағындағы
бүлшық етгері сал болып қалады, Осыған байланысты беттің
әжімдері түтасып, көз аясы кеңіп, қабағы қозғалмай, көзі жұмыл-
май қалады («қоянның көзі» тәрізді белгі), көзін жүмғанда коз
алмасы жоғары қарай ауытқып, устіңгі және төменгі кірпіктерінің
арасынан көздің ағы көрініп түрады (Белл симптомы). Тістерін
ақситқанда ауыз зақымданған жаққа қисайып леп белгісіңе ұқсай-
ды ~ «шарко леп белгісі» симпгомы (95-сурет). Екі үртын том-
пайтқанда, зақымданған жақтағы ұрт томпаймайды.
95-сурег. Ым бүлшық еттерінің оң жағынан солып, сал болуы:
а- сырқатшң тыныштық жағдайдагы сыртқы көрінісі; б- көз сығырайту кейпі;
в-тістерін ақситу кейпі, г-үртын томпайту кейпі
Солып сал болып қалған бет бұлшық еттеріне элскгр тоғы әсер
етпейді (дегеңерация реакциясы).
Бет нервінің әр түрлі деңгейде зақымдануы кезінде жоғарыда
келтірілген бет бүлшық еттеріңің сал болып қалуынан басқа мына
төменгі қосымша симптомдар анықталады (кездеседі).
1. Мийяр-Гублер (алмасушы) айқасушы синдромы.
Ми бағанында бет нервінің ядросымен қоса пирамида жолы
зақымданғандықтан зақымданған жақта бет бүлшық еттері сал болып
қалады да, қарама-қарсы жағында сіреспелі гемиплегия немесе
гемипарез болады (96-сурет).
132
2. Квпір-мишық бүрышының
зақымдануы. Үшкіл нерв, бет
немесе есту нервтері қосарла-
на зақымдануына байланысты
зақымданған жақта бетгің се-
зімділігі жойылады және оның
.бұлпіық еттері сал болып қала-
ды, есту қабілеті төмендейді
(гипакузия) немесе естімей қа-
лады (анакузия), дененің тепс-
теңдігі жойылады (атаксия).
3. Егер көпір-мишық бұры-
шын зақымдандыратын ошақ
ми бағанын жаныша әсер ететін
96-сурег. Мийяр-Гублср айқасу
(алмасушы) синцромы
болса, онда зақымданған жақта мишық атаксиясы, ал қарама-
қарсы жағында сіреспслі геминлегия немесе гемипарез болады.
4. Фаллопий каналында бет нервінен үлкен тастық нерв
бөлінгенге дейін зақымданса бет бұлшық еттері сал болып қалуы-
мен қатар көз жанары құрғайды, тілдің алдыңғы 2/3 бәлігінде дәм
сезу қабілсті күшейеді (гипергевзия) немесе төмендейді (гипо-
гевзия).
5. Фаллопий каналында бет нерві үлкен тастық нерв бөлінетін
жерінен төмен, бірақ үзеңгілік нерв бөлінетін тұсынан жоғары за-
қымданса, жоғарыда келтірілген симптомдар қайталанады да, бірақ
көз құрғамайды, керісінше козден жас ағатын болады.
6. Фаллопий каналында бет нерві үзеңгілік нерв бөлінетін түсы-
нан темен, бірақ дабыл шсгінің шығатын түсынан жоғары зақым-
данса, бет бұлшық еттері солып сал болуымен қоса тілдің алдыңғы
2/3 бөлігінде дәм сезінуі бұзылады, көзден жас ағады.
7. Бет нерві істік тәрізді өсіктің тесігі тұсында зақымданса бет
бұлшық еттері солып сал болуымен қоса көзден жас парлайды.
Бет нервінің орталық неврондары бір жағынан зақымданса (97-
сурет) зақымданған жағына қарсы бет құбылысын атқаратын
бүлшық еттердің төменгі бөлігінің қызметі әлсірейді, ерін айма-
ғыңцағы әжім ұлғаяды, езуі төмсндеп босайды (Шарконың «леп
белгіеі» симптомы).
133
97-сурег. Ым бұлшық еттерінің сірссле
(орталықтан) сал болуы. Ауызы қисайса
да, көзін жұма алады. Ми кыртысы скі
жағынан ым (бет құбылысына
байланысты) бұлшык еттерінің жоғарғы
болімімен байланысуының
схемалық көрінісі
Есту анализаторын текссру.
1. Есту қабілетін тексеру үшін
дәрігср сырқатты 5-7 м қашық-
тыққа қойып, әр қүлағына ба-
ғыттап сыбырлайды.
2. Всбер мен Ринне тәсілдс-
р і м е н к а м е р т о н сы л д ы р а т ы 11
текссреді.
3. Есту паспортын толтыру.
Вестибулярлық анализаторлы
тексеру.
1. Көзі ашылған жөне жабыл-
ған кезіндс сырқатты тура жур-
гізеді де қандай ауытқушылық
бар екенін байқайды.
2. Айналдыру жоне калори-
калық сынағы көмегімен экспе-
рименттік нистагмды текссреді.
3. Ромбсрг кейпінде сырқат-
тың қалай туратындығын тек-
середі.
Есту анализаторының әр децгейде зақымдану симптомдары
Есту нервінің жартылай зақымдануы кезіндс ссту қабілсті
төмсндейді (гипакузия) немесе саңырау болып қалады (анакузия).
Есту нервінің ми бағанындағы алдыңғы жөне үстіңгі ядролары
1 зақымданса, зақымданған жақтағы құлағы мүлде естімей қалады
> (анакузия).
Есту анализаторының ми қыртысына тоғысатын ұшы тіқым-
данса, жалган дыбыстар естіледі (қарапайым дыбыстардан бастап
музыкалық әуендер типтес күрделі дыбыстарға дейін), кейдс осы-
ның соңынан іле эпилетивтік үстама болады.
Вестибулярлық анализатор зақымдануына байланысты денснің
тепе-теңдігі бұзылуымен (вестибулярлық 'атаксия) қоса қосымша
134
Оң Сол
ошақ
98-сурст. Вестибулярлык анализатордың зақымдану белгшсрі А- интерпариентавдық
(төбе аралық) аймақ (психосенсорлық бузылымдар: түрақсыздық ссзу, еденнің
тсрбелуі, затгар кескінінің бұрмалануы т.б. үстамалық түрде вестибуіярлық,
қыртыстык бас айналу). В- төрттөмпешік (Ішке қарай нистагм); С- ми бағаны
(жоғарғы 'гік нистагм); Д-кІреберіс нерві (көлденең айналмалы клоникалық нистагм,
Ромберг ксйпІнде зақымданған жағына күлау); Е-ішкі құлақ (калденең нисгагм);
Г- ми бағанының төменгі бөлімі (айналмалы нистагм).
белгілер болады. Олар бас айналу, лоқсып қүсу, жүрек соғуының
баяулауы. Вестибулярлық анализатордың зақымдану деңгейін
қосымша симптомдар арқылы ғана анықтауға болады (98-сурет).
135
.4. Сопақша мидан шығатын ми нервтерінін зақымдану
симптомлары меп синдромдары
Қыскаша анатомиялық-физио.тогиялық маглұматтар
IX жүп тіл-жүтқыншақ (леіж $Іозяорһагуп<Іеиз) және X жүп —
кезбе (пегрих нервтер аралас нервтерге жататындықтаіі, олар-
дың құрамында қимылдатқыш, сезгіш және вегетативтік галшық-
тар бар (99-сурет).
Аталған нервтердің ядролары сонақша мидың қақнағында ор-
наласқан. Олар: екі нервке ортақ кимылдатқыш скі жақтылық ядро
(писіеиз атЫідииз) жөне ссзімділік — сур аймақ ядросы (писіеис аіае
сіпеғесі)', тіл-жүтқыншақ нсрвіне қатысты сілекей шығаратын (писіеиз
заІіуаіогіиз)жоне дәм сездіретін (писіеиз ігасШз оіііагіі) ядролар; кезбе
нервіне қатысты сыртқы вегетативтік иарасимпатикалық яДро
(писіеиз сіотаііз пегуі Уа^І).
Бұл нервтердің ексуі де томенгі олива мен жіп тәрізді дененің
арасындағы өзекте бірнешс тубіршелерімен сопақша мидың сыр
тына шығады. Олар бас сүйск куысынан артқы бас сүйек шуқы-
рындағы мойындырықтық тесікіен (мойындырықтық венамсн
бірге) шығады.
Екеуінің де сезімділік бөлігі жалпы ссзімділік анализаторы
сияқты үш неврондық қүрылымнан турады. Бірінші сезімділік
неврондардың клсткалары арнаулы торт түйінде (§ап^1іоп «ирегіог,
§ап£,Ііоп реітошт, бапцП.оп раелйаге, £ап£9Іоп побокигя). Олар мой-
ындырьіқты қ тссіктің мгі і і.а йі.>і I іда орі іаласқан.
Қим.ылд-ггқыш болігі ми қыртысы-бүлшық ет жольша үқсап,
скі нсвроннан құрастырылады. Орталық неврондары сопақша
мидағы ядроларынан жотары екі жағынан жартылай айқасады. Сол
себепті скі жақтылық ядро ми қыртысымен екі жақты байланы-
сады.
Тіл-жүтқыншақ және кезбе нсрвтер соматикалық және
вегстативтік қызмсттерді үйлестіреді.
Соматикалық функциялары: а) екеуі дс жумсақ тандай, жүтқын-
шақ жәнс комей бүлшық еттерһгің жиырылуын, жүтыну жәнс
дыбыс шығару актысын үйлестіреді; б) скеуі де тіл тұбірі. жүтқын-
136
3
Қимылдатқыш
Висцеромоторлық
Эстероцептивтік
Интероцептивтік
99-сурег. ТІл-жүтқыншақ жәнс кезбе нервтердің орталық байланыстары:
I -ми қыртысы — ядролық жол (ігасіия согіісописіеалз);
2- экстрагшрамидтік жол; 3- көру төмпешігі; 4- көру томпсшігі мен ми қыртысына
бағытталған ішкі (медиалдық) ілмек; 5- торлы субстанция (зат) ядросы (құсу жоне
жұтыну рефлекстері); 6- ауырсыну, температуралық жоне жанасу ссзімділіктері;
7- құлақтан шығатын дабыл нерві (п. Іутрашсиз); 8- ұшкіл нсрвтің жұлындылық
жолы (писіеиз ігасгік кріпаііз п. ігідеіпіні); 9- ссзімділік; 10- дәм сезу; 11- ұйқы
артериясытүйірі (£Іотпия сагоіісшп), 12- ішкі түйін (ёап&іюп іпісгпиг); 13- жоғарғы
түйін (зап£Ііоп зирегіог); 14- үшкіл нервтің аралық ми жолындағы ядросы (писіеиз
-ігаспія шсйспсерпаііиз п. (пішпнпі).' 15- үшкіл нервтің біріншілік (басгапқы) сезімділік
ядросы (писіеик яепзогіиз ргілсіраіік п. ггі§етіпі); 16- дәм сезужолы ядросы (писіеиз
ІгасШз коіііагіі); 17- екі жақтық ядро (писіеня атЪІцріш); 18- жоғарғы түйін (^апёІіоп
зцрегіпқ); 19. томенгі түйін (еапёііоп іпіегіш); 20- төменгі сілексй шыгаратын ядродан
құлақтүйіні мен сілекей бсзіне баратын жол (Оап£Ііоп оіісит) мен (Оіапгіиіа рагоіі);
21 - біз жүтқыншақ бұлшык еті (т. зіуіорһагугщеш)
Қимылдатқыш
Экстероцелтивтік
Интероцептивтік
ОепдМоп іирегіпі
аігфіоп ІГННуе
ТпвІМЛІ»---------
тміІЫі*
Тгэсһл рудамдаііз
Носіеш «гпЬідци*'
Ыисіеиа л. -
вдсғеде еі іг>сш«оИ!«гіиі
IX
глаіег
й. аипсШігів
Висцеромоторлық
залдівп еапйсш
«ЦрФСһЛ
Диэнцефалдық-
бульбарлық
өткізгіш жол
- —Ттжяш вріпаІЫ п. ігідатілі
г ОдлдіИл вдрегіыс
ІМггЬ*
К Ііффмлв ясигғмі
баяу
I _____
। рериствлыккв
100-сурег. Кезбе нерв
138
101-сурет. Тіласты нсрві
а) 1- торлы формациядан келетін импульстар (жұтыну, шайнау, ему рсфлекстік
қимыддары); 2- тіласты нерві өзегі (сапаіія һуро§1о85І); 3- кезбе нерв (п. узщш);
тіласты нерві ядросы (ішсіеік N. һуроеіозхі); 5- қалқдн тіласты (құрмау) бұлшық еті
(М. іһугоһуоідеиз); 6- мойын күрмеуі (Апза сеіУІсаІіз); 7- төс қалқан бұлшық еті
(М. Біепэоіһугоідеиз); 8~ жауырын тіласты бұшық еті (М. отоһуоЙсіж);
9- төс тіласты бүлшық еті (М. хіешоһускісих); 10- тіл бұлшық етінің жартысы
(М. еепіо£І055и5); б)- тіл бүлшық етгерінің сол жағынан сояуына байланысть!
тілдің ауытқуы
139
шак, комей жоне ортаңғы. қүлақ ‘.'езімдшіиһ қамтамасыз ск.-і. ал
тія жұтқыншақ нерві бүған қосымша гіл түбіріндсп дәм ссзу
қабілстінс өсер етеді; в) екеуі де сопақша мида түйықтала:ып жүг
қыншақ рефлексіиің доғасын құрастырады.
Вегетативтік функииялары:
1) тш-жүтқыншақ нсрві шықшыт бс тінсн стлексй шығуьш рст-
тсйді;
2) кезбе иерв кіші жамбас қуысы шталарьшаи басқа ішкі ш кі-
ларды тсгіс парасимпатикалық иннс.рвалиямен қамтамасыз сісді.
(100-сурет).
XII жүп — тіласты нерві (псгуіы һуро^іоі^иь) та.та қимылдатқыш
нерв (101 сурет). Оның орталық неврондары клеткалары алдынғы
орталық ирелеңінің төмснті жағында, аксондары ми қыртысы ~
ядро жолымен (ІгасШх сонісо-гшсіеап?;) томси түседі де соиақша
мидағы тіласты нерві ядроларынан жоғарырақ тегіс айқасады. Тіл-
асты нервінІң ядролары сопақша ми қақпагындағы (жансарын-
дағы) ромбы тәрізді шүңқыр түбінің ортасына таяу орнзласқлн.
1
I 2
І 02 -сурея. Косым ш<і н ср и-
I - қосы мша нерн ядрссьша отепн
эксгргі пирашщпк жп.щңрі
2- пирамидалық жо;< (ТгасПі^
Ругсіин^аіі^); 3- ксзбс нсрвгің арікы
ядроеы і ГЧцсІеиь Оог^аіі^ п.
4 екі жгік/!'м.қ ядро СХисІеік
агпЫ^иичл 5- мойынтырнкгык тссік
(Гсгагпсп >іц£цІніс); 6- жоғарн.і түнін
(£;ш£һои ^ірсгіц^); 7* томснгі гүиін
ІпСегіич; X- кезбе нсрв
(п. ұа^цй); 9- жүтқьіншак. бүлшық
ечтсріне баплталған тармакгары;
10- кюйьш жөне иык бүлшык
еттеріне баратын жүлыннын
тармақтарГіГ; ? 1- үлкен теок (Гпгаггтеп
піаепшп}. 12- косымша нерв адросы
(ГЧисІеіі:; п. ассе$йопі);
1 3-қосьшша нера (п.ассе^огіи^і;
140
Бүл ядроларда сыртқы нсврон клеткалары бар, олардың аксондары
тіласты нервін қүрастырады. Нерв бірнеше түбіршіктерімен төменгі
олива мен пирамида арасындағы сала арқылы сопақша мидың та-
банына шығады (келсді). Нерв бас сүйск қуысынан қарақұс сүйегінің
буын осіндісі түбіндегі тіласты өзегі (сапаііз п.һіро£Іо$гі) арқылы
өтеді. Тіласты нерві тіл бүлшық еттерін нервтендіреді. Тіл ауыз
қуы£ындағы тамақты алмастырады, сөздің дыбыс ырғағын реттейді.
г ( Хіукүп — қосымша нерв (пегұиз ассе$$огі$) — таза бірыңғай қимыл-
датқыш жүлын нерві (102-сурет). Оның ядросы жүлынның
біріншІден жстінші мойын сегменттеріне дейінгі алдыңғы мүйізіне
орналасқан, ядроның алдыңғы (үстінгі) бөлегі сопақша миға кіреді.
Нерв көптеген түбіршікгерімен жүлынның түбір бетіне шығады да
бір нерв бағанына бірігіп, шүйденің үлкен тесігі арқьшы бас сүйек
қуысына кірсді дс одан мойындырықтық тесік арқылы қайта қай-
тады.
Қосымша нерв екі тос-бүғана-емізіктік (гп. зіептосІекіопіаЫоі-
беиз) және трапеция тәрізді (ш. Ігаресіик) бұлшық еттерді нервтен-
діреді. Олар басты оңға жоне солға бүрады, алға қарай еңкейтеді,
шынтақты котереді, жауырынды ортаға қарай қозғайды.
Еульбал < сопакша ми ) нервтері қызметін зерттеу
және олардьщ зақымдану симптомдары
Тіл-жүтқыншақ жөне кезбе нервтердің қызметі мына төмендегі
тәсілдер комегімен тексеріледі:
1. Дәрігер сырқаттың аузын кең аштырады да тыныштық жағ-
дайда комейіне қарап кішкене тілге, жүмсақ тандай имегіне назар
аударады; «а-а-а» дыбысын шығартып, тандай мен кішкене тілдің
қаншалықты қимылдайтындығын байқайды.
2. Ширатылған қағаз түтікгі комейдің түбіне тигізіп, жүтқын-
шақ рефлексін, содан кейін жұмсақ тандайға тигізіп, жұмсақ таң-
дай рефлексін тексереді. Мұндайда жүмсақ таңдай жоғары кө-
теріледі, жүтқыишақ бүлшық еттері жиырылады.
3. Сырқат дауысының үнділігін байқау керек, қажет болса ото-
ларингологқа жіберіп, ларингоскопия жасатылады.
4. Жүтыну қабілетін (актысын) байқау керек.
141
103-сурет. Тәс-бұғана-
емізіктік бұлшық
еттің күшін тексеруге
арналған сынақ
5. Қышқыл және түзды ерітінділері
көмегімен тіл түбінің оң және сол жа-
ғындағы дәм сезіну қабілеті тексеріледі.
6. Тамыр соғу мен тыныс алу ырғағы
және олардың жиілігі анықталады.
ТІласты нервінщ қызметі т&менде
келтірілген әрекеттер арқылы тексеріледі:
1. Сырқатқа тілін көрсету отініледі.
Дәрігер оның тілінің қалай жатқанына (тіл
ауыздың ортасында жатыр ма, әлде бір
жағына ауытқыған ба), қалындығын (со-
лып семіп қалған жоқ па екен), бұлшық-
ет талшықтары жыбырлауы бар-жоқты-
ғын байқайды.
2. Сырқатқа жаңылтпаш немесе қиын сөздерді айтқызу арқы-
лы оның дыбыс шығарып сөйлеу мүмкіндігін анықтайды.
Крсымша нерв қызметін тексеру
1. Сырқатқа басын оңға және солға бұруын отінеді де оны қоз-
ғайтын бүлшық еттердің күшін сынайды (103-сурет).
2. Сырқатқа иығын көтертеді, екі жауырынын шамасы жеткен-
ше біріне-бірін жақындатуын, қолын жоғары көтеруін өтінеді де,
дәрігер осы қимылдар кезіпдегі күшін тексереді.
3. Басып, сипау арқылы дәрігер сырқаттың тос-бұғана-емізіктік
және трапеция тәрізді бүлшық еттердің тонусын екі жағынан
тексереді, олардың сыртқы жағдайына (солып, семіп қалған жоқ
па екен) назар аударады.
Сопақша мидан ніыгатын ми нервтерінің зақымдану симптомдары
Тіл-жұтқыншақ және кезбе нервтерінің жартылай зақымдану
белгілері:
- маңқаланып сөйлеу (назолалия);
- дыбысы шықпай қалуы (афония) немесе оның бәсеңдеуі
(гипофония);
- жұтынудың қиындауы “ дисфагия (сұйықты жұта алмайды,
егер жүтпақшы болса шашалып қалады, сұйық мұрнынан қайта
шығады); . _ .
142
- жүтыну рефлексінің томендеуі немесе жоғалып кетуі;
- тандайдың салбырап кетуі, оның қимылының шектелуі неме-
сс жоғалсы:
- тіл түбірінде дөм сезу баяулайды (гипогейзия) немесе мүлде
сезілмейді (агейзия).
Бүл нервтердің ми бағанындағы ядролары жартылай зақым-
данса жоғарыда аталған белгілермен қоса жүрек соғуы нашарлай-
ды, тыныс алу жиілігі қалпынан тыс ауытқиды, ал сгер осы ядролар
толығынан зақымданатын болса, сырқат тынысы тарылып, демін
ала алмай өліп кетуі мүмкін.
Тіл-жүтқыншақ және кезбе нервтің орталық неврондарының
бір жағынан зақымдануы олардың қызметінс соншалықты әсер ет-
пейді. Ядролар үстіндегі байланыстар екі жағынан бірдей зақым-
данса псевдобульбтар (жалған сопақша ми) синдромы пайда болады.
Тіласты нервінің нсмесе оның мн бағанындағы ядросы зақым-
данса, закымданған жаққа сөйксс тілдің бөлігі солып, әлсіреп не-
месе қимылдамай қалады (глоссоплегия), тілді аузынан іпығармақ-
шы болса ол олсіреген жағына қисаяды (104-сурет). Егерде ядро
зақымданса мунымен қоса тіл бүлшық еттерінің талшықтары жы-
бырлап дірілдейді, сөйлеу қабілеті қиындайды (дизартрия).
104-сурег. Тілдің оң жағынан
солып сал болуы
105-сурет. Гі.адщ оң жағынан
қозғалуынын (кимылдау)
орталыктан әлсіреуі
143
Тіл асты нервінің орталық невроны зақымданса, тілдің зақым-
данған жаққа қарсы бөлігі қозғалмайды (глоссоплегия), тідді ауыз-
дан шығармақшы болғанда ол зақымданған жаққа қарама-қарсы
қисаяды, тіл солмайды (семімейді), сөз бұзылмайды (105-сурет),
Тіласты нерві ядролары екі жағынан зақымданса, тіл қозғалмай
қалады (глоссоплегия), сөйлеу мүмкіндігі жойылады (анартрия).
Қосымша нервтің закымдануы
Қосымша нерв немесе оның ядросы бір жағынан зақымданса,
басты немесе мойынды сау жағына қарай қимылдату, бүру қиын-
дайды. Зақымданған жағындағы жауырыны төмен түсіп, иығы сал-
бырап қалады.
Қосымша нервтің орталық невроны тітіркенсе, бас зақымдан-
ған жаққа бұрылып дірілдейді, мойыны қисаяды, басы изендсйді.
Ми нервтерінің сопақша мидағы қимылдатқыш ядролары екі
жагынан бірдей зақымданса бульбар синдромы пайда болады. Таң-
дай, көмей және жүтқыншақ бұлшық еттерг қимылдамай қалады,
маңқаланып сөйлейді (назолалия), дыбысы ақырындайды (гипо-
фония), немесе уні шықпай қалады (афония), жұтынуы қиындай-
ды (дисфагия), жұтыну рефлексі төмендейді немесе жоғалады, тілдің
бұлшық етгері семіп қалады (атрофия) жөне олардың талшықтары
жыбырлап дірілдейді.
Сопақша ми нервтерінің орталық қимылдаткыш невпондары за-
қымданса жалған бульбар (псевдобульбар) сиңдромы пайда бола-
ды. Мұндай жағдайда бульбар синдромдары қайталанады. Одан
ерекшелігі ~ тілдің еті солмайды, талшықтары жыбырлап дірілде-
мейді, сырқат өздігінен қиналып күлгендей немесе жылағандай
болады. Ауыз маңайын немесе мұрын қырын тітіркендірсе қалып-
ты жағдайда кездеспейтін оральдық автоматизм рефлекстері білінеді.
Сопақша мидың қақпақшасы зақымданғаңда тіл-жүтқыншақ
және кезбе нервтер ядролары, үшкіл нервтің төменгі жолының яд-
росы жөне жұлын-көру төмпешігі шоғыры қоса зақымдануы мүмкін.
Мүндай жағдайда Валенберг-Захарченко айқасу синдромы пайла
болады (106-сурет). Зақымданған .жақта жүмсақ таңдай салбырай-
ды. дауыс жалғамасы қимылдамайды, кішкентай тіл сау жағына
_ I 1 ~~ ---------.— ’ г
144
106-сурет. Сопақша мидыи жоғарі ы
бодімі тұсындағы кесіндісі (Ваплсңберг
Захарченко сиңдромының пайда болу
схсмасы): 1-ішкі үзынша (сопақша)
шоғыр. 2- тіл асты нервінің ядросы,
3- тіл жұтқыншақ және кезбе
цервтердің ар скы (арқа) ядросы;
4- кіреберіс нсрі.іі ядросы; 5- дәм сезгіш
ядро; 6- үшкіл нерв жүлындык
даңғылының ядросы; 7- артқы жүлың —
мишықжолы; 8-жұлын-көру
төмпекшігі жолы; 9-алдыңғы жулын
мишықжолы; 10- ми қыртысы-жұлын
жаггы; 1 ]-ішкі ілмек; 12- екі жақты ядро.
қисаяды, гипофония, назолалия және дисфаіия білінеді, жүтқын-
^іаісрефлёксжойьіладьі, бетте ауырсыну және темпепатура сезімдйігі
бәсеңдсйді, ал қарама-қарсы жағыңда гемигипалгезия және геми-
термогипестезия білінеді.
Сопақша мидың артқы төменгі бөлімі зақымданғанда оған қо~
сымша қимыл және сезімділік өткізгіштері, сонымен қоса мишьіқ-
тың томенгі аяқшасы да зақымдануы мумкін. Мұндай жағдайда
Бабинский —Нажотт айқасу синдромы кездеседі (107-А сурет).
‘ Зақымданган жағында мишық қызметі бүзылады (гемиатаксия,
гемиасинергия, латеропульсия), қарама-қарсы жағында сіреспе
гемиплегия корініс береді.
Сопақша мидың томенгі бөлігінің түкпіріндегі қүрылымдар
зақымдапғанда тіл-жұтқыншақ, кезбс жөне қосымша нерв талшық-
тары да зақымданады.
Сол себепті зақымданған жағында жүмсақ жүтқыншақ салбы-
рап қалады, дауыс жалғамасы қозғалмайды, тос-бұғана-смізіктік ।
жөне трапеция төрізді бұлшық еттер семіп сал болып қалады ал і
қарама-қарсы жағында сіреспе гемиплегия байқалып, Шмидт
синдромын қүрастырады (107 -В сурет).
Сопақша мидың ортаңғы бөлігіндегі екі жақтық ядро түсы тіл-
жүтқыншақ және кезбе нсрв ядрЬ)іары мен пирамида жолының
талшықтары қоса зақымданса Авеллис синдромы пайда болады да
зақымданған жағында жүмсақ тандай мен дауыс жалғамасы қоз-
галмайды, ал қарама-қарсы жағында сіреспе гсмипарез немесе
ГСМИПЛегия бяйкяпяпы (10Я-А сурет).
145
Оң С°л
9
107-сурег. А-Бабинский — Ножотт синдромы; В-Шмидг сиңдромы
1- закымданған ошак; 1-пирамңпалықжол; 2-жүлын -көру темпешігі жолы;
3-жұлын- мишық жолы; 4-ояива-мишық жолы; 5-сезімділік бузылуы;
6-ортаяықгансал болу; 7-мишықбүзыдымдары; 8-іске косылмағаи жолдар
146
Оң Сол
ІӨК сурсі . А-Авеллис синдромы; В-Джексон синдромы
Сопақша мидың астыңғы ұшы болігі тіласты нерві пирамида
жолымен қатар зақымданғанда^желгон синдромы пайда болады да
зақымданған жағында тілдің жартысы се.міп қозғалмай қалады, ал
қЗрама-қарсы жағында гемипарсз немесе гемиплегия белгілері
болады (108-13 сурет). "
147
VI ТАРАУ
ЖОҒАРЫ МИ ҚЫЗМЕТІ БҮЗЫЛУЫНЫҢ
СИМПТОМДАРЫ МЕН СИНДРОМДАРЫ
Адам миының нақты және абстракты ойлай алатын қабілеті
бар. Бұл қабілет қоғамдық еңбек жағдайында қалынтасқан.
Мидың өсіп дамуы қарақұс және мандай бөлікгерінің, әсіресе
екіншілік және үшіншілік зона аймақтарының ұлғаюы арқылы
жузеге асырылады. Мидың бұл аймақтарында сыртқы мағлүматтар
қабылданып, сараланады, мінез-қүлық, күрдслі бағдарламалардың
орындалуы қамтамасыз етіледі, рухани күй ішкі сезім бақылауға
алынады.
Мінез-құлық әрекеттерінің жүзеге асырылуына ми қыртысы
ғана емес, сонымен бірге осы өрекеттердің реңін қамтамасыз ететін
қыртыс асты құрылымдары да қатысады. Қазіргі физиология ғылы-
мы ми қызметі жүйесінің тікеден-тік үйымдастырылғандығын ай-
ғақтап отыр. Бірімен-бірі тығыз байланысты нерв жүйесінің түрлі
деңгейдегі құрылымдарының жоғарыда аталған күрделі орекеттердің
әрқайсысына қатынасуы миды өзін-өзі реттейтін жүйеге айналды-
рады.
Ми қыртысы психикалық процестердің бірден-бір субстраты
бола алмайды. Мидың түрлі бөліктерінің өздеріне тән қызметтері
бар. Мысалы, қимыл-эрекетгер алдыңғы орталық ирелең, кору
қабілеті шуйде бөлімі, сезімділік төбе бөлімі т.т. арқылы жузеге
асырылады (13-суретке қара).
Психикалық процестердің ең қарапайым алғашқы деңгейі гипо-
таламус пен ми бағанына байланысты. Бүл деңгейде шартсыз реф-
лекстер реттеледі, яғни адамның мінез-құлқын гійқындауға қажетті
импульстер осы түста басталады да басқа дсңгейлерге тарайды.
Көптеген қажеттіліктер (тәбет, шол, жыныс құштарлығы т.б.) қыр-
тыс асты құрыльімдарының (гипоталамус, стриопаллңцарлық жүйе)
қатысуымен жүзеге асырылады. Қыртыс дсты мен ми бағаны ми
қыртысының сергекгігін қамтамасыз етеді. .Ол торлы формация-
148
Ми к.ыртысы і үрл] салалар мсн ирелендері бар бүктесінге ұқсай-
ды (МО-сурет). Мид.ыц жарты шарының сыртк.ы бетіндегі нсгізгі
салалар мен ирслсңдер: ролланд, сильеий және қаракүсаралык,
салалар, алдыңгы және томенгі маңдай ирелеңдері; жоғарғы, ортаң-
гы жоне төменп самай ирелеңдері; жоғарғы самай ирелеңі маңай-
ындағы Гешль ирслеңі; жоғарғы жәнс ортаңғы қарақүс бөлігіндегі
шсткі және бүрышты ирелендер; сильвий саңылауында алдыңғы
орталык. иреленнің сырткы орталық ирелеңгс ауысатын тұсы —
жамылғы (орсгсиіит).
Ми жарты шарының ішкі бетіпдегі негізгі салалар: қарақұс-
шүйдс (желке) саласы;құс аяғының тепкісі тәрізді сала; Ролланд
саласының жоғарғы үшы; бслдеуленген сала (гіісш 5Ііз§и1і).
Ми жарты шарының ішкі бетіндегі негізгі ирелендер: параңен-
тральдық болек: самай болігіндегі ат басты теңіз балыгы тәрізді
ирслсң мен аммонов мүйізі. Желке болігіндегі сына жәнс тіл ире-
лсңдсрі, маңдай болігінің астындағы иіс сезу саласы, иіс сезу жуа-
шығы, ніс сезу жолы, иіс сезу үш бүрышы және алдыңғы тесіктелген
кеңістік.
6.2. Ми қыртысының кызметі
Ми қыртысы коніл-күй, таным, мақсатты кимыл-әрекеттері,
сөйлсу, жазу, оқу, санау және ойлау қабілеттерінің негізі болып
саналады (Ш-сурет).
Ми қыртысы өзінің атқаратын қызметіне байланысты проек-
циялық жоне ассоциативтік алаңдарға болінсді.
Проекциялъік, адаңдар қоршаған ортамен өткізгіш жолдар арқы-
лы байланысады. Олар - түрлі анализаторлардың қыртыстық үшы
болып есептследі (13 суретті қара).
Адыңғы орталық ирелең пирамида жолы арқылы ерікті қимыл-
дарды реттсйді; денеиің қарама-қарсы жағымен айқаса байланыса-
ды. Мүнда дененің қарама-қарсы жағы төңкерілген сипатта көрініс
береді (32-сурет).
Артқы орталық ирелең - жалпы сезімділік анализаторының қыр-
тыстық ұшы, онда осы иреленді дененің қарама-қарсы жағымек
байланыстыратын барлық жалпы сезімділік жолдары аяқталады.
151
I
111-сурег. Сойлсу
ортаяыкіарьгның
байланыстарынын схемасы:
1 - лроприорецепторлық
гнозис орталығы;
2- көріп түйсіну орталығы;
3- дыбыстық таным
орталығы; 4- Верник
орталығы; 5- окып білу
орталығы; 6- Брок орта-
лығы; 7- жазу орталығы;
8- арнайы қимыддар
(праксис) орталығы
Дененің қарама-қарсы жағы артқы орталық иреленде де төңкерілген
сипатта қабылданады (19-сурет).
Гешль ирелеңі — есту анализаторының қыртыстық ұшы, ол құлақ
ішімен өз жағы және қарама-қарсы жағы арқылы байланысады.
Ат басты теңіз балығы тәрізді ирслең мен аммонов мүйізі — иіс
сезу анализаторының қыртыстық үшы. Олар мұрынның жартысы-
мен өз жағы және қарама-қарсы жағымен байланысады.
Құс аяғының тепкіші төрізді, сына жэне тіл ирелеңцері аймағы
— көру анализаторының қыртыстық үшы. Олар коздің торлы
қабықшасымен екі жақты байланысады. Оң жақтағы көру орта-
лығы екі коздің торлы қабықшасының оң жақ жартыларымен бай-
ланыста болады, сол жақ көру аясын қамтамасыз етеді, ал сол жақ-
тағы көру орталығының әсері керісінше.
Ассоциативтік аландар сыртқы ортамен тікелей байланыспай-
ды, бірақ олардың проекциялық аландармен және қыртыс асты
орталықтарымен байланысы көп (12-сурет). Бұл аландар қарапай-
ым әрекеттерді ойластырылған күрделі әрекеттерге айналдыруды
жүзеге асырады және олардың (мысалы көру, есту, түйсіну) әсерін
сақтайды. Мұнда миға келіп жеткен мағлұматгар қорытылады.
Ми жарты шарларының әрқайсысы езіне арналған бағытта ал-
ған күрделі әрекеттердің іске асырылуына ықпал жасайтындығын
ескерте кету керек. Сол жақ жарты шар сөйлеу қабілеті мсн ауызша
152
ойлануды қамтамасыз етеді, Онжақжарты шар сыртқы дүние әсерін
бейнелеуге, көркем сурет және музыкалық қабілеттерге негіз бо-
лып табылады.
6.3. Жоғары ми қызметін зерттеу тәсілдері
І.Импрессігвтік сөйлеу. Дәрігер әуелі сырқатгың
белгілі бір сөз мағыналарын қалай түсінетінін анықтайды. Сырқат-
қа аты аталған заттарды (қалам, тарақ, орывдық, денесінің мүше-
лерін) көрсетіп үсынады. Бұдан кейін қарапайым жөне күрделі
сөйлемдерді түсінетінін байқайды. Сырқатқа «көзіңізді жүмыңыз»,
«тіліңізді көрсетіңіз» т.б. қарапайым тілектер қояды. Одан кейін
күрделірск отініш қояды. «Тарағыңызбсн кілггі нүсқаңызшы» дс-
ген тәрізді. “Хасен Ахметтің соңында келе жатыр» деген сөйлем
айтып, сосын “Алда келе жатқан кім?» деп сұрайды.
Мағынасы қарама-қарсы, бірақ сездері бір “Піл шыбыннан
үлкен», “Шыбын пілдсн үлкен» деген сөйлемдерді айтып, сырқат-
тың бұл сөйлемнің мағынасын қалай айырғанын анықтайды.
Сырқаггың естіп саралау қабілетін байқау үшін айтылуы ұқсас:
б-п, п—б, та-да, да-та, ма-па, па-ма сияқты эріптер мен өріп
тірксстерін қүлағына жеткізеді.
2. Экспрессивтік сойлеу.Қайталау. Сырқаттан
а, қ у, б әріптерін, та, ма, ди буындарын, одан кейін стол, қалам,
оліппе сөздерін қайталау сүралады.
Автоматты сойлеу. Сырқаттан 1-ден 10-ға дейін санау, әліппе
әріптерін ретімен айту, күндерді, апталарды, айларды атау өтініледі.
Хабарлы сөйлем. Сырқаттан «қай жеріңіз ауырады?» , «Қалай
үйықтайсыз», «Қашаннан бері сырқатсыз?» деген сауалдарға жау-
ап сұралады. Немесе көпшілікке белгілі-ау деген қарапайым мәсе-
лелер жөнінде мағлұмат айту өтініледі. Мысалы, «Қандай кітап
оқыдыңыз, оның мазмұны қандай?» деген сияқты.
3. Сырқаттан озіне таныс заттарды көрсетіп, олардың атын
атауды өтінеді.
4. Жазуын тексеру. КІтаптан немесе газеттен белгілі бір
текст беріп немесе айтып түрып жаздыру, қойылған сұраққа жаз-
баша жауап қайтару.
153
5. О қ у ы н т е к с е р у. Сырқатқа ірі әріптермен жазылған
қарапайым мәтіндерді беріп оқытады. Қағазға «тіліңізді корсетіңіз»,
«сол қолыңызды жоғары котеріңіз» деп жазбаша жарлык беріліп,
оның орындалуы өтініледі.
б. Түйсінді тексеру. Жанасу түйсінуін тексеру үшін
сырқатгың көзін жүмғызып, әуелі оң қолына, соңынан сол қолы-
на өзіне таныс үсақ заттар үстатып, сипатып, олардың атын айтуы
өтініледі,
7. М ақсатт ы і сқ имылдарды (праксисті) тсксеру.
Сырқат адам дәрігер көрсеткеи қимыдды қайталауға тиіс. Басын
піүлғиды, бір қолын жоғары көтереді, екінші қолын алға созады.
Сырқаттан белгілі заттармен қимыл-әрекеттер жасауын өтінеді
(мысалы «түймеңізді салыңыз», «сіріңкс тұтатыңыз»).
Сырқаттан көзіне елестетіп, белгілі іс-әрекеттердің қалай орын-
далатынын корсету отініледі: (мысалы, «қабырғаға шегені қалай
қағар едіңіз», «инені қалай сабақтар едіңіз».
Сырқатқа басқа да көпке танымал қимылдар жасау жөнінде
жарлық беріледі («Салют беріңіз», «Әскери адамша қүрмет корсс-
тіңіз»),
Сырқатқа сіріңке шилерін беріп, солардан үй қүрастырып,
немесе құдық жасау, геометриялық фигуралар (төртбұрыш,
үшбұрыш) құрастыру сұралады.
6.4. Ми қыртысы проекциялык алаңдарының
зақымдануы симптомдары
М.и қыртысы зақымдануыиа байланысты оның қызметінің
жойылу немесе қозу симптомдары пайда болады.
Жойылу симитомдары ми қыртысы белгілі бір бөлігінің бүлінуі
кезінде кездеседі, ал қозу сймптомдары оның тітіркенуіне байла-
нысты болады.
Алдыңғы орталық ирелең зақымданса дсненің қарама-қарсы
жағында гемиплегия немесе гемипарез, ал оның қозуы кезінде
Гагарин-Джексон ұстамалы қимыл-әрекетгері болады.
Артқы орталық ирелең зақымдануына байланысты қарама-қарсы
жақта гемианестезия немесе гемигипестезия, ал тітіркенуі кезінде
ұстамалы парастезия болады.
154
Көру анализаторының ми қыртысы үшының желке бөлімінің
ішкі бетінде зақымдануы: бүлінуі кезінде керу аясының қарама-
қарсы жағының жартысы көрінбейді, ал тітіркенуіне байланысты
қарама-қарсы көру аясына жоқ нөрсенің елестеуі, турлі-түсті сәу-
лелер көрінгендей болады.
Есту анализаторының Гешле ирелеңіне жеткен ушы бір жағы-
нан зақымданса есту мүмкіндігі соншалықты өзгермейді, ал егер
тітіркенсе жоқ дыбыстар елестейді.
Иіс анализаторының ми қыртысының самай түсындағы ұшы
зақымданса иіс дүрыс ажыратылмайды; кебіне иіс елестері пайда
болады.
6.5. Ми қыртысы ассоциативтік алаңдарының
зақымдануы симптомдары
1. Импрессивіік сөйлеудің бүзылуы кезінде сырқат өзіне қойыл-
ған сүрақтарға естісе де дұрыс жауап бере алмайды (сенсорлық
афазия), мүнымен қоса сырқат сөйлеген сөзінің дұрыс-бұрысты-
ғын ажырата алмайды (литеральды парафазия), бір сөзді басқа сөзбен
ауыстырып алады (вербальды парафазия).
Сенсорлық афазия жоғарғы самай ирелеңінің аргқы бөлігі сол
жагынаң - Вернике аймағы (22 алаң) зақымданғанда кездеседі.
Семантикалық афазия. Сырқат қарапайым сөздерді түсінсе де
күрделі тіркестерді, сөйлемдерді ажырата алмайды. Ол мидың
қарақұс, самай және жслке бөлімдерінің сол жағынан (39, 40 алаң-
дар) зақымдануы кезінде болады.
2. Экспрессивтік сөйлеудің бүзылуына байланысты сыркат естіген
сөздерін үқса да жауабын сөзбен жеткізе алмайды (моторлық афа-
зия). Бұл симптом төменгі мандай ирелеңінің артқы бөлігі сол.жа-
ғынан (44 алаң) зақымдангаңца болады.
3. Амнестикалық афазия. Сырқат озін қоршаған заттарды ажырата
тұра, олардың аттарын сөзбен атай алмайды. Егер оған қаламды
көрсетсе, ол оның атын айта алмайды да «жазатын» деп жауап береді.
4. Алексия. Сырқат сауатыбола тұра берілген мәтінді оқи ал-
майды. Алексия төменгі қарақұс бөліпндегі бүрыштық ирелені сол
жағынан (39 алаң) зақымданғанда кездеседі.
155
5. Аграфия. Сырқат қоддарының қимыл қабілеті сақталса да
жаза алмайды. Аграфия екінші мандай ирелеңінің артқы бөлікгерінің
сол жағы зақымданғанда болады.
6. Танымның бүзылуы.
Астереогнозия. Сырқат сипау немесе ұстау арқылы таныс зат-
тарды ажырата алмайды. Оң жақ қолы ұшындағы астереогнозия
мидың төменгі қарақұс бөлігінің сол жағынан, ал сол жақ қол үшын-
дағы ~ оң жағынан зақымданғанда пайда болады.
112-сурет. Сүйелді дене зақымдану-
ына байланысты сол қол ұшындағы
арнайы қимылдар бұзылуының
пайдаболуы: 1-мидыңоңжақ
жарты шарындағы алдаңғы орталық
ирелең (қол зонасы); 2- сүйелді
денені бұлдіретін патологиялык
ошақ; 3- ми қыртысының сол жақ
тебе болімі, 4- ми қыртысы-жұльін
жолы; 5-мойын буылтығы
мотонсйрон
Көру агнозиясы. Сырқат көре
тұра көз алдындағы затты ажырата
алмайды. Көру агнозиясы мидың
желке Боліміндегі ассоциативтік
алаңдардың көп мөлшердс зақым-
дануына байланысты, ал егер зақым-
дану мөлшері шағын болса сырқат
заттарды көреді, бірақ олардың не
үшін керскгігін дұрыс айта алмай-
ды (метаморфопсия), көрсеткен
нәрсені әсерлеп үлкейтіп қабыл-
дайды (макропсия).
Осы алаңдардың тітіркенуі кс-
зінде күрделі көру елестері (мыса-
лы, кино көруі) болады.
Есту агнозиясы. Сырқат ести түра
дыбыстарды ажырата алмайды. Ол
дыбыстардың пайда болу тегін және
олардың мәнін ұқпайды, дыбыс қа-
сиеті арқылы нөрсслерді ажырата
алмайды (сағаттың соғылуы, иттің
үргені т.б.). Есту агнозиясы мидың
самай бөлігіндегі ассоциативтік
аландары зақымданғанда кездеседі,
ал егер тітіркенген болса (қозса),
күрделі дыбыс елестері болады (сыр-
қат мұзыка, сөз, сөйлемдер естіген-
дей болады). *
156
7. Мақсатты іс-әрекеттердің бұзылуы (апраксия). Ерікгі қимыл-
дар молшері олардың үйлесімділІгІ, сәйкестігі сақталса да, сырқат
' т үймесііі сала алмайды, сіріңке түтата алмайды, алдындағы заттар-
мен не істейтінін көрсете алмайды, таныс фигураларды сіріңкенің
шиімен құрастыра алмайды.
Апраксия мидың сол жарты шарыныц төменгі қарақұс бөлігі,
тыртықты дене зақымданғанда және маңдай бөлігінің көп мөліпер-
де бүлінуі кезінде болады (112-сурет).
8. Мидың оң жақ жарты шары зақымданғанда сырқатта бейнелеп
ойлау, сыртқы және іпткі дүниеңі ке.ңіггіктік қарым-катынастары
арқылы түсіну, музыкалық және бейнелеу қабілеттері жойылады.
Адамның бет-пішінін, бүкіл денесін көре тұра (бүрынғы таныс)
кім екенін ажырата алмайды. Естіліп түрған дыбыстың қай жағы-
нан шыққанын, немесе картадағы оңтүстік пен солтүстікті, тіпті
өзінің дене мүшслерін де ажырата алмайды (аутотопонозия). Сыр-
қат өз денесіндегі сырқат көрінісінің, мысалы, сал болып қалса да,
қай жағынан скенін ажырата алмайды (анозогнозия).
VII ТАРА У
ВЕГЕТАТИВТІК НЕРВ ЖҮЙЕСІ
ЗАҚЫМД4НУЫНЫҢ СИНДРОМДАРЫ
7.1. Вегетативтік нерв жүйесі қүрылымдары
Вегетативтік нерв жүйесі белгілі дәрежеде дербес қызмет атқара
отырып, анималдық жүйемен ажырамас бірлікте. Ми қыртысы
интегративтік ықпалымен қызметін атқаратын вегстативтік нсрв
жүйесі өзінің әр түрлі қүрылымдары арқылы оның осы ықпалын
өзгертіп отырады. Анимаддық және вегетативтік нерв жүйесінің
анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктері болса да, оларды бірінс-
бірін қарсы қоймай, тұтастықта біріккен функционалдық жүйе
ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі замандағы түсініктерге сүйене отырып, вегетативтік нерв
жүйесін сегменттік және сегмент үстіндегі бөлімдерге бөледі.
Сегменттік бөлімнщ өзі симпатикалық және парасимпатика-
лық жүйс болып екіге бөлінеді (113-сурет).
Симпатикалыц нерв жуйесінің қүрамьша кіретіндер:
1) жүлынның VII мойын сегментінен II бел сегментіне дейінгі
бүйір мүйіздеріндегі клеткалар тобы — жүлындағы сегменттік веге-
тативтік орталықтар;
2) жұлынның алдыңғы түбіршектерін шекаралық симпатика-
лық бағанмсн байланыстыратын ақ түйін алды таліпықтар;
3) омыртқа маңы симпатикалық түйіндер (25-30 жұп) тізбегінен
құрылған шекаралық симпатикалық баған;
4) шекаралық бағанды сыртқы нервтермен байланыстыратын
түйін арты сүр талшықтар;
5) симпатикалық нервтер және олардың өрімдсрі (п.кріапсһпісиз
тарг еі тіпог);
6) шекаралық бағанңан ішкі ағзаларға баратын жолдағы омырт-
қа алдындағы симпатикалық түйіндер;
7) қан тамырлары айналасындағы симпатикалық орімдер;
158
8) аралас сыртқы нервтер құрамыпдағы симпатикалық таліпық-
тар. Жұлынның бүйір мүйізіндегі Сймпатикалық клеткалары орна-
ласуынын белгілі проекциясы бар. С8~деңгейде бас пен мойын
аймағы, Д2-Д9 аралығында жүрск, окпе, оңеш жоне бауыр, Д10~Ц
деңгейінде дененің томенгі болігі, бүйректер, жамбас қуысындағы
ағзалар және аяқ нервтендіріледі.
Парасимпатикалық клеткалар ми баганына және жүлынның
сегІзказ бөліміне орналасқан. Парасимпатикалық нерв жуйесінің ми
баганы боліміне кіретіндер:
1)
сильвий с
іы тубінде төрт төмпепііктің алдыңғы
томпағы астындағы көз-қимыл нерві-
нің парасимпатикалық ядролары (Яку-
бович жұп үсақ клеткалы ядролар мен
сыңар Перлеа ұсақ клеткалы ядро);
2) варолий көпіріндегі бет нерві яд-
ролары жүйесіне қатысты жас шыға-
ратын клеткалар;
3) сопақша мидағы тіл-жұтқын-
шақ жөнс Врисбсрг аралық нервтері
жүйесіне қатысты сілексй шығаратын
адролар;
4) бүкіл ішкі ағзаларды нервтенді-
ретін сопақша мидағы кезбе нервінің
дорзальды (артқы) ядросы.
НЗ-сурет. ЭфферснггІк вегетативтік
таншықтардың мидан сыртқа шығуының
схемасы (А.Г. Кнорре бойынша):
1 - инрамуралдык бел түйіндері; 2- күнгей өрім
(омыртқа алды түйіндері); 3- ауортаиың құрсақ
тұсындағы өрімі; 4- симпатикалық баған түйіні
(Сап£І ігипсі Бутраіісі); 5- жоғарш мойын
симпатикалық түйіні; ПІ- Якубович парасимпа-
тикалық ядросы (ортаңғы ми); VII, IX, Х-бет
ттл жұтқыншақ және кезбе нервтердің парасим-
пагикалық адролары (сопақша ми); Тһ, - І.И]
жүлынның бүйір мүйізіндегі симпатикалық
ядролар; 8Л — 8]ү — жүлынның сегізкез
боліміндегі парасимпатикалық ядролары
159
Парасимпатикалық нерв жүйесінің сегізкөз бөлімі екіншіден
бесіншіге дейінгі сегізкөз сегменттер аралығындағы жүлын сұр заты
клеткаларынан түрады. Бүл клеткалардың аксондары қуық, тік ішек
және жыныс мүшелерін нервтендіретін жамбас нервін құрастырады.
Жамбас қуысы ағзаларынын нервгену ерекшеліктері
Жамбас қуысы ағзаларын симпатикалық нервтендіру төменгі
құрсақ асты өрімі (Ріехш £Іро£аЫіси$ іпГегіог), парасимпатикалық
нервтендіру жамбас нерві (петіз РеМсмд), ал й$б£Пағар және артқы
тесік қысқыш (айналшығы) бұлшық еттерін нервтендіру жыныс
нерві (пегүия рибепбиз) арқылы жүзегс асырылады. Симпатикалық
нервтендіру орталығы жүлынның екінші-үшінші бел сегменттеріндегі
бүйір мүйізінде, ал жамбас қуысы ағзаларының парасимпатикалық
нервтеңціру орталығы жүлынның үшінші-бесінші сегізкөз арасын-
дағы сегменттерге орналасқан. Бұлшык еттерді нервтендіретін қоз-
ғалтқыш (қимылдатқыш) клеткалар жүлынның екініш-төртінші
сегізкөз сегментгері арасындағы алдыңғы мүйіздерінде орналасқан.
Қуықтың ішінде оны босататын және қысатын (сфинкгер) тік
бүлшық еттер бар. Олардың симпатикалық әсері сфинктерді қысып,
детрузорды босатуы нәтижесінде қуыққа зәр жиналады, ал пара-
симпатикалық осері керісінше сфинктерді босатып, детрузорды
қысады да зәрді сыртқа шығаруға ықпал жасайды.
Қүрсақ бұлшық еттерінің, бұтаралықтың және жартылай диа-
фрагманың қатысымен сыртқы сфинктер арқылы қуық шығар
аузының ерікгі түрде жұмылып-ашылуы жүзеге асырылады. Зәр
шығуы аяқталуы кезінде бүтаралық бұлшық еттер жиырылады
да зәр ағар өзегінен зөрдің ақырғы тамшылары сыртқа шығады
(114-сурет).
Зөр ағардың сыртқы сфинктеріндегі анималды сезімділік тал-
шықтар 2, 3, 4 сегізкез түбірлері құрамыңца жұлынға бағытталады.
Олардың бір бөлігі жүлын рефлекстік доғаларын құрастыру үшін
жұлынның алдыңғы мүйізіне барады, басқалары жоғары ми қыр-
тысына көтеріліп, зәр шығарғысы келуін қамтамасыз етеді.
Тік ішекгің төменгі бөлігінің нсрвтснуі қуық нсрвтендіруінен
өзгешелігі оншалықты болмайды (115-сурет).
160
Пярацентралдак белшек
114-сурет. Қуықжөне оның
сфинктергң^ нервтендіру. 1-ми
қыртысының па{щекгралдық боліміндегі
пирамида төрізді клетка; 2- жіңішке
шоғыр ядросының клеткасы; 3-Ц-Ц, -
жұлын бүйір мүйізінің симпатикалык
клеткалары; 4- жұлын буйірі клеткалары;
5- 5,-8иі жүлын бүйір мүйізінін
парасимпатикалық клеткасы; 6- сыртқы
мотонейрон; 7- жыныс нсрві: 8- қуық
ерімі; 9-қуыктың сыртқы сфинктері;
10- қуықтың ішкі сфинктері; 11 - қүрсақ
асты нерві, 12- қуықдетрузоры,
13- төменгі шажырқайлықтүйін;
14- симпатикалықбаған; 15- кору
төмпешігі клеткасы; 16- парацентралъдық
балшектің сездіру клеткасы
115-сурет. Тік іціек жөне оның
сфинктерін нервтендіру (схема);
1-сыртқы сфинктер; 2-іиікі сфинкгер;
3-ішкі ағзалар ішіндегі парасимпатикалық
түйін; 4-құрсақ асты нерві; 5- төменгі
шажырқайлық түйін (Оапсіі. тевеійегісік
іпГсгіиз); 6- симпатикадық баған (ігипсік
кутраіісиз); 7- ми кыртысы- жұлын
жолы; 8- парацентралдық бөлшек
(сездіргіш жәнс пирамида төрізді клетка-
лары); 9- көру төмпешігі клеткасы;
10- жіңішке шоғыр ядросьшың клеткасы;
11 - жіңішке шоғыр; 12- бүйір мүйізіндегі
симпатикалык клетка; 13- жүлын түйіні
клеткасы; 14- бүйір мүйізіндегі парасим-
патикалық клетка; 15- жыныс нерві
161
Симпатикалық нервтендіру үлкен дәрет шығуға ксдергі жасай-
ды, ал парасимпатикалық иннервация керісінше оған мүмкіндік
береді. Тік ішек тегіс бүлшық ет талшықтары оның шығар аузында
ішкі еріксіз сфинктер қүрайды. Ол сыртынан ерікті көлденең
жолақты бүлшық еттер қабатымен (артқы тесік сыртқы сфинктер-
мен) қоршалған.
Тік ішектің ішін бойлай және көлденең орналасқан бүлшық
еттер мен қүрсақ бүлшық еттерінің рефлекстік жиырылуы мен
сфинктердің босауы арқылы несеп сыртқа шығады. Ішектің ерікті
түрде босатылуының кідіруі жамбас бұлшық етгері мен тік ішектің
сыртқы сфинктерінің жиырылуына байланысты.
Парасимпатикалык. нерв жүйесіне жүлынның артқы мүйізіндегі
клеткалардан басталатын қан тамырларын кеңіткіштер (вазодиля-
торлар) де жатады. Бұл клеткалардың аксондары артқы түбір ар-
қылы өтіп, соматикалық жоне вегетативтік нервтер қүрамына кіреді
де дене, қол-аяқ және ішкі ағзалар қан тамырларына барады.
Нейрондары мен талшықтары қүрылымында айырмашылық-
тар болмағандықтан, вегетативтік нерв жүйесінің сегменттік бөлімі
атқаратын қызметіне қарай толығымен симпатикалық және пара-
симпатикалық жүйелерге бөлінбейді. Олардың негізгі айырмашы-
лықтары:
1) симпатикалық орталықтар жұлынның кеудс боліміне, ал
парасимпатикалық орталықтар ми бағаны мен жүлынның сегізкөз
бөліміне топтасқан;
2) парасимпатикалық нерв түйіндері өздерінің нервтендіретін
ағзаларына жақын, ал симпатикалықтары алшақ орналасқан;
3) түйін соңындағы талшықтары әр түрлі медиаторлар бөледі.
Парасимпатикалық талшықтар ацетилхолин бөліп шығарады. Ол
кобіне бір жерге әсер етеді де, холинестеразының ықпалымен тез
ыдырайды. Симпатикалық талшықтар адреналин мен нороадрена-
линді бөліп шығарады. Ол тек бір жерге ғана емес, қанға сіңгеннен
кейін организмге жалпы осерін де тигізеді.
Сегмент үсті вегетативтік қүрылымдар.
Вегетативтік нерв жүйесінің сегмент үсті бөліііне лимбико-торлы
субстанция-гипотамус комплексіне қатысты қүрылымдар кіреді
(116-сурет)'. ми қыртысының лимбия аймағы (белдеуіш .қатпар,
162
1
Сегмент үсті
деңгей
_5
—6
Сегменттік
деңгей
VII
IX
X
116-сурет ВегстативтІк нерв
жүйесінің сегмент жоне сегмент
үсті деңгсйлері:
I- ми кыртысы; 2- лимба жүйесі;
3-аралық ми; 4- көру томпешігі;
5- миндалина; 6- типпокамп;
7- торлы формация;
8- парасимпатикалық нсрв
жүйесінің ми бағаны бөлігі;
9- жүлындағы симпатикалық орта-
лыктар; 10- симпатикалық баған;
11- парасимпатикалык нерв жүйесінін.
сегізкөз қүйымшақ бөлімі
гипокамп, алмұрт тәрізді қатпар, иіс сезіну бүрышы, мөлдір қалқа);
ми бағанының торлы субстанциясы; гипоталамус жөне көру
төмпешігі (таламус).
Сегмент үсті ашіараттарының ерекшелігі — вегетативтік нерв
жүйесінің сегменттік бөлігіне тән морфологиялық функциялық
сипаттану жоқтығы.
Сегменттік жүйеге тән анималдық және вегетативтік бөлімдерге
бөлінбегендіктен және лимбико-торлы субстанция комплексінде
16’
арнайы вегетативтік орталықтардың болмауына байланысты веге-
тативтік нерв жүйесінің сегмент үсті б&ліміндсгі қүрылымдары
мидьщ озгеіпеліксіз қүрылымдары боп саналадьг Бүл қүрылымдар
мидың интегративтік (үйымдастырушы, біріктіруші) аппараты бол-
ғандықтан организмнің арнаулы жүйеяерінің (қимыл, сезімділік,
вегетативтік, мінез-қулық тұтастыгы қоршаган және ішкі орта жағ-
дайларының ауытқушылықтарына бейімделуін (келісімділігін) жү-
зеге асырады.
Мидың озгешсліксіз құрылымдарының, сегменттік вегетативгік
аппараттардан айырмашылығы, олардың қайсыбірінің тітіркенуі
өзіне ғана тән вегстативтік реакция тудырмайды да әдетінше үйлес-
тірілген психикалық, соматикалық жөне вегетативтік өзгерістер
пайда болуына себеп болады, ал олардың бүлінуі кезінде белгілі
заңдылығы бар вегетативтік бүзылымдар болмайды. Бұл деңгейде
симпатикалық және парасимпатикалық жүйелерге бөліну жоқ.
Соңғы кездсгі пікірлерге сәйкес сегмент үсті вегетативтік қүры-
лымдары эрготроптық және трофтроптық аппаратгарға белінеді.
Эрготроптық аппараттар үнемі өзгеріп тұратын қоршаған орта-
ға организмнің шапшаң жұмыла бейімделуін қамтамасыз етеді,
олардың катаболизм (диссимиляция) процесімен байланысы бар.
Трофотроптық аппараттар организмнің ішкі ортасы тұрақты-
лығына ықпалын тигізеді, организмдегі энергия мен көректі заттар
шығынын қалпына келтіру процестерін үйымдастырады; анабо-
лизм (ассимиляция) процестерінің белсенділігін арттырады. Олар-
дың ас қорыту лроцесі мен ұйқының кейбір фазаларын (кезендерін)
реттеу үшің атқаратын міндеті өте жоғары.
7.2. Вегетативтік нерв жүйесін тексеру әдістері
Вегетативтік нерв жүйесінің қызметін тексеру үшін арнайы
тәсілдер қолданылады. Олардың негізгісі тері, қан тамырлары және
висцеральдық рефлекстерді тексерумен қатар арнайы фармако-
логиялық сынақтар (адреналинмен, инсулинмен т.б.).
А.М.Вейннің үсынысы бойынша вегетативтік функцияны тексе-
ру кезінде вегетативтік тонус, вегетативтік реактивтілік жөне веге-
тативтік жөрдем (көмек) туралы керекті деректерді анықтау керек.
164
«Біршама тыныштық» кезіндегі вегетативтік көрсеткіпггерімен
сипатталатын вегетативтік тонус стандартталған кесте комегімен
анықталады. Кестеде әрбір симптом эксперттік өдіспен бес балды
жүйемен бағаланады. Жүрек-қан тамыр жүйесінің жағдайына қатыс-
ты көрсеткііптер: тамыр соғуы, артериялық қысым (систолалық,
диастолалық), жүрек қағуы немесе жүрегі тоқтап қалғандай сезіну,
минуттық көлем және электрокардиоірамма (ЭКГ) көрсеткшггері
талданады (ажыратылады).
Симпатикалық немесе парасимпатикалық симптомдар балда-
рының қосындысы есептеледі де олардың өрқайсысының процентгік
басымдылығы төмендегі формулалар комегімен анықталады.
Егер (Мп : 44,9)<0,5 және (N0 : 44,9)<0,5;
онда Рс=[0,5-(Ып : 44,9); 1-(ІЧс+№):44,9]х100,Рп=100%-Рс
немесе Рп=[0,5-(^с:44,9):1-(^с+^п):44,9]х100%, Рс=100%-Рп
Мүнда: Мп — парасимпатикалық симптомдар саны; N0 — сим-
патикалық симптомдары саны; 44,9 — жүрек-қан-тамырлар жүйесіне
қатысты симптомдар қорытындысы; Рс — симпатикалық белгілер
басымдылығының мүмкіндігі; Рп — парасимпатикалық белгілер
басымдылығының мүмкіндігі:
Егер (N0 : 44,9)>0,5 Рс=100%, Рп=О%
Егер (Ып : 44,9)>0,5, Рп=100%, Рс=О%
Вегетативтік тонусты тексеру үшін мүнымен қоса Кердо
вегетативтік индексін томендегі формула бойынша есептеп шығару
керек:
ВИ=1-(АҚдиаст : ТСЖ) х 100;
Мүнда: ВИ вегетативтік индекс;
АҚдиаст — диастолалық артерия қысымы; ТСЖ-тамыр соғуының
жиілігі .
ВИ «О»-ден жоғарылығы симпатикалық тонустың басымды-
ғын (симпатикотония), ал егер ол теріс сан көрсетсе (парасимпа-
тиялық) тонустың үстемдігін (парасимпати-котония) көрсетеді.
Вегетативтік реакцияныц ерекшеліктері рефлексогендік зона-
ларға әсер ететін сынақтар (Ашнер-Даньини көз-жүрек және Чер-
мак Геринг сино-каротидтік рефлекстері) зсрттелсді.
Ашнер-Даньини рефлексін тексеру үшін әуелі тамыр соғу
жихлігін (бастапқы фон) анықтап алған соң дәрігер саусақгарының
165
алақан жақ ұшымен сырқаттың жүмулы скі козін ол ауырсыну
сезінгенше басады да 15-20 сек. кейін 1 минут бойы тағы да тамыр
соғуын санайды. Чсрмак Геринг сино-каротидтік рефлексті гексе-
ру үшін тамыр соғу жиілігінің бастапкы фонын анықтап алганнаи
кейін дәрігер саусақтарымсн (бас бармақ нен сүқ саусақ) тос-бүға-
на-емізіктік бүлшық егтің жоғарғы 1/3 түсын үйқы артериясының
соғуы білінгенше 14-15 секунд бойы басады да 20 секундтая бастап'
тамыр соғуының 1 минуттағы жиілігін санайды. Бүл сынақтардың
ексуі де сырқат шалқасынан жатқанда 15-20 минуттық тыныштық-
та бейімделудсн (адаптация) кейін тексеріледі.
Жогарыда көрсетілген сынақтардың көмегімен вегетативтік
реактивтіліктің тексеру нөтижесі мьша төмеңдегі белгілер арқылы
бағэланады:
1) калыпты ваготонустық реакция-тамыр согу жиілігінің бас-
тапқы фонмен салыстырғанда, минутына 9-лэн 12-ге баяулауы;
2) ваготонустық реакцияның күшеюі — тамыр согу жиідігінің
минутына 12-ден асыгі кетуі;
3) саябыр ваготонустық ре а кц и я - тамыр соғу жи; ;і і гі нің 9 іан
аз болуы;
4) тамыр соғу жиілігінің озгсрмеуі;
5) керісінше (инвсрсиялық) реакция ~ тамыр соіу жиілігінің
жылдамдауы.
Осы реакциялардың соңгы үшеуі всгеіативтік рсакциялардың
симпатикалық бағытта болғандыгын немесе парасимпатикалық
әрекеттін, «сусып кеткендігін» корсетеді.
Вегетшпивтік комек V/. Вігктаует әдісі бойынша текссріледі.
Ол үшін өуелі тыныштық жағдайда көлденеңінен жатқан сырқат-
тың жүрек соғу жиілігін жәнс артерия қысымы мөлшерін анық-
тайды, содан кейін 10 минут бойы минут сайын осы корсеткіштсрдІ
сырқаттың түрегеп тұрған жағдайында қайтадан анықтайды. Бұл
тексерістер одан әрі сырқаттың тағы да колденең жатқан ксзінде
минут сайын жүрек соғу жиілігі мен артериялық қысым деңгейі
бастапқы мөлшеріне жеткенге дейін қайталана береді.
Егер бастапқы фонмен салыстырғанда сырқатты түрғыза сала
іле систолалық қысым уақытша с^інап бағанасынан 20 мм-ге есіп
көтерілсе, ал диастолалык қысым одан да аз жоғарыласа, жұрек
166
соғуы ауыспалы түрде минутына 30 ретке дейін жиілесе вегетативтік
комсктің қалыпты дсңгейден аспағандығы. Түрған бетте систола-
лык қысым сынап бағанасынан 20 мм жоғары, ал диастолалық
қысым одан да асып кетсе, жүрек соғуы минутына 30 реттен көп
болса всгетативтік көмектің шамадан тыс молайгандығы (арт-
қандығы). Түрысымен систолалық қысымы сынап бағанасынан
10-15 мм ауыспалы томендсуі, диастолалық қысымның жоғарлауы
немесе төмендеуі-вегетативтік көмектің жеткіліксіздігі.
Жергілікт і дермагрофизм теріні моқал ұшты затпен сызу арқылы
білінеді. Сау адамдарда бірнеше секундтан кейін жіңішке ақ жиек-
пен қоршалған қызыл жолақ пайда болады. Егерде оның орнына
ақ жолақ білінсе, онда қан тамырларының тонусы күшейгсндігі.
Пиломоторлық рефлекс терінің иық үсті аймағын суық немесе
басқа бір затпен тез тітіркендіргеңде білінеді. Бүған жауап ретінде
терісі тітіркендірілген жақта «қаз терісі» феномені пайда болады.
Рефлекстік доғасы жұлында түйықталады. Жұлынның зақымдан-
ган деңгейінс сәйкес пиломоторлық рефлекс жойылып кетеді, одан
жоғарғы жоне төменгі бөліктерде өзгермейді.
Теріні термометриялау — жылу шығаруға қатысты терінің белгілі
бір аймағындағы қан айналымы ерекшеліктерінің көрінісін тексе-
ретін өдіс.
Терінің әр түрлі нүктелеріндегі температураны қатарынан бір
мезстте өлшеу үшін Мищук аппараты қодданылады. Тексерістер
жылы белмедс (20°—22°С) сырқаттың тыныштық жағдайында жүзеге
асырылуға тиіс.
Терінің тсмпературасы артериялардың жағдайына байланысты
және дененің әр бөлігінде бірдей емес. Мәселсн, 20-25 жастағы дені
сау адамдар терісінің өр түрлі зоналарындағы орташа температура
молшері бірдей бола бермейді. Қайталап тексерген кезде темпера-
тура мөлшерінің тұрақсыздығы (озгергіштігі) әсіресе қол мен аяқтың
ұшында анығырақ байқалады. Дегенмен, соның өзіңде дененің
симметриялық бөлімдеріндегі температураның айырмашылығы 1°С
аспайды.
Нерв жүйесі ауруларына байланысты тері температурасының
асимметриясын анықтау үшін температуралық ықпалды күшейту
[жылыту, қыздыру, тондыру, суыту немесе тиісті дәрі-дәрмектер
167
(ацетилсалицил қышқылы, фенобарбитал с т ) здн.;тсрін нжіл
лану керск
Нерв жүйесшің әр бояігінде түйыктгыа і ьш коптегш/ тср^іюс'
гуляциялық рефлекстер бар. Мысалы, бю аяқты ңемесе когі.цы суық
немесе жылы суға маяғанда, карама-қарсы ко.ида нсмесс яяк.тя дол
сондай визомоторлық реакция пайда. болады. Аяқтың үшы суынуы
мұрьш. жүгқыншақ қан айналымыиа өсеріи тигһеді, қолды дни.і
ту тік ішек темлературасын озгертеді (Щсрбак рефлсксі) Осыньш
бәрі жылылық реттслуінщ бұзылүы бопып табылады
Щербак рефлексін тексеру уі ш н а лдымен. т і к і шек те игісратуоа
сын олшеу ксрек, ол қальшты жшдайда қолгық шұқыры тсмпсра-
турасынан 0,5-0,8°С жоғары. Соя.ымен сырқатгын. қолының ұшыя
20 минут бойы 32°С су күйылған яаннага батырады да, 10 минут
бойы ваннадагы су 42°С-қа дейін жеткізілсді. Ваннаның соңьнтан
іле-шала және 30 минуттан ксйін тагы тік іічек температурасы ол-
піенеді. Қзлыпты жағдайда бірінші олшеуде температура 0,5- 0,3 °С
көтеріледі, ал екіншісінде ол бастяпқы қалпыпа келед».
Нерв жүйесі ауруларына байшшысты ІЦербак рефлсксі жоға-
рыдағыдай қальшты жағдайда болуы да мүмкін. Дегенмсн, осіресс
вегетативтік жүйсдегі бұзылымдарга байланысгы озгсрмейді (0, Г<-
жоғары емес) немесе бурмалануы жиі кездеоеді.
Ангиоспастикадық қүбылыстарды (мысальц Рейно ауруы кезін
дс) аныктау үшін суыту сынағы үсынылады.
Аяк.тың нсмесе қопдың үшын суық суға батырғанда, зақым-
да.шдн жагындгг ы €ша-;ру ,.ь-лс тоңазу аныгырақ білінеді, кейде
ауыреьіііу Зонуы дь мумкьг
Всгстазивтік іхлкңш» жяғдайын ультрафиолст сәулесі комегі.мсн
де (терінін осы соужлерн; сслмділігін) тсксеруге болады.
7.3. Вегетативтік нерв жүйесі зақымдннуыньш
симптомдары мсн синлромдары
1 Іатолоі иял ы қ өзг ерістер вегетаі и вті к ж үй.еиі ц к е з кел і ен бол і к
терінде кеадесс береді. Осыған байланысты оның қызметі бүзылу
ерекшеліктсрі мен дене бөлшектспілде тарадуы да ор гурлі болады.
Нерв жүйссінің қандайда бопмасын бөлшеқтерінде дд^гетатиигік
168
элементтер болатындықтан оньщ орталык жәңс шеткі қүрылымда-
ры зақымданған кездс вегстативтік озгерістср жиі кездеседі.
Вегетативтік нерв жүйесі патологиясының ерекшеліктері:
1) патологиялық белгілердің белгілі бір тәртіппен (ретпен) қайта-
лана беруі;
2) қозу қүбылысының тежегіш күбылысынан басым болуы;
3) патологиялық өзгсрістер сипаты ықпалының кеңінен тара-
луға бейімділігі;
Сегменттік вегетативтік бұзылымдардың негізгі белгілері:
1) қызып (күйіп) сыздап ауыру жоне оның өсіресе түнде, ты-
ныштық жағдайда күшеюі (симпаталгия);
2) дененің бір бөлігінің кегілдірлене бозаруы (цианоз, акроци-
аноз), сүрлануы немесе қызаруы, температурасы темендеуі, капил-
лярлар тонусының озгеруі, жіңішке қантамырларында қан жүруінің,
әсіресе қол мен аяқтың үштарында жылдамдауы, жүрек тусының
ауыруы жөне оның қимылдау ырғағының бұзылуы;
3) тершеңцік, терінің қайсыбір бөлігінің қүрғауы (ангидроз),
терлеуі (гипергидроз);
4) трофикалық бүзылымдар (шаштың түсуі, ангидроз немесе
гипергидроз), ойық жара, алақан терісінің қалындауы, тырнақтың
сызғылануы, шаштың ағаруы, сүйек буындарьшың дегенеративтік
өзгерістері;
5) ішкі ағзалардың вегетативтік нервтендіруі бүзылуына байла-
нысты висцеральдық қриздар.
Жиі кездесетін вегетативтік синдромдар:
І.Күнгсй туйін оріміпш закымлануы кезінде вегетативтік бұзы-
лым симптомдары айқын білінелі. Күрсак манайында талма тәрізді
(бүрау, тесу, кесу т.б.) ауру түрлері пайда болады. Бүл талмалар
бірнеше сағатқа созылуы мүмкін, тьшышы кеткенде және ауыр
жүмыс атқарған кезде күшейеді. Сырқаттың ішегі түйілуі (пилоро-
спазм), үлтабар, оңеш түйілуі (кардиоэзофагоспазм), іпггі кептіретін
(метеоризм), өткізетін, қүстыратын, зәрді көп шығаратын т.б. ішкі
ағзалар қызметінің бұзылуы (дискинезия) мүмкін. Күнгей түйін
өрімдері тұсын (кіндік маңайын) саусақпен басқан кезде ауырсы-
нады, тамыр соғу жиілігі сирейді (брадикардия), артерия қысымы
төмендейді (гипотония), жүрек қимылы ырғағы бүзылады (арит-
169
мия немесе тахикардия), сырқат талма ұстаған уақытта әлсірейді,
денесі қызғандай тітіркенсді және үрей пайда болады.
2. Симпатикалык^гуйшдер закымляну симптомлары.
Шекаралық симпатикалық баған зақымдануы ксзінде паресте-
зиялар, симпаталгиялық ауырсыну, тсршеңдік және трофикалык
бүзылымдар дененің зақымданған деңгейге сөйкес бөлшектерінде
болады.
Жоғарғы мойын симпатикалық түйір зақымданса, осы аталған
өзгерістер сырқаттың бетін, басын, мойнын және кеуденің екінші
қабырғаға дейінгі бөлімін қамтиды. Мұндай жағдайда зақымдан-
ған жағында Клод-Бернар-Горнер синдромы (миоз, птоз, энофталъм)
нсмесе қоздыру процесіне байланысты оған қарама-қарсы син-
дром (мидриаз, коз аясының кеңуі, экзофтальм) пайда болуымен
ерекшеленеді. Кейде көмейдегі секреторлық қан айналым бүзы-
луына байланысты сырқаттың дауысы қарлығады, коздің мөлдір
қабығы реңсіздснеді, шашы ағарады.
Төменгі мойын симпатикалық түйін зақымданғанда оның тал-
шықтары жоғарғы түйінмен байланысты болғандықтан жоғарыда
аталған симптомдар Ү-ҮІ қабырғаларға дейін 2-3 кеуде түбіршектер
арқылы нервтендірілетін иық пен шынтақтың ішкі жағын есепте-
мегенде, бүкіл қолға дейін тарайды. Мүнымен қатар жүрек түсы-
ның ауыру және оның қимыл ырғақтарының бүзылуы да кездессді.
Олар талма тэрізді боп нағыз стенокардия талмасына ұқсап қор-
қынышты сезіммен қатарласа кездеседі.
Шекаралық симпатикалық бағанның мойын түйіндерін қоз-
дырылу (түршігу) пропсстеріне байланысты үстамалы түрде пайда
болатын симпатикалық сипатгы ауырсыну байқалып тұрады. Бүл
симптомның бет аймағында жиірек кездесуін үшкіл нерв неврал-
гиясымен шатастырып алуға болады. Осы деңгейдегі патологиялық
процестерге байланысты бет тканьдерінің үдемелі солуы мүмкін.
Мүндай жағдайда бетпң бір жағындағы тканьдар, сүйекгі қоса есеп-
тегенде, семіп қалады.
Кеуде түйіндерінің екінші түйірден төменгілері зақымданса
осыларға сәйкес дене мен қол-аяқтың тері аймақтарында вегетативтік
бүзылымдар болады. Олар кеуде және қүрсақ түстарында көлденең
сызық тәрізді білінеді. Осы сияқгы сызықтар қол үитындағы сим-
170
патикалық бүзылымдармен қатарласа пайда болуы орталық кеуде
түйіндсрі зақымдануының ерекше белгісі болып есептеледі.
Томсні'1 кеудс және жоғарғы бел түйіндері зақымдануы кезінде
вегетативтік бүзылымдар қүрсақтың төменгі жағы мен аяқты қам-
тиды- Көбіне кеуде ганглиониттері шікі ағзалар функциясы бұзы~
луымен де сипатталады. Бел-сегізкөз түйіндері зақымдануы кезіндс
вегетативтік бүзылымдар сырқаттың аяғында болады.
Вегетативтік-ирритативті синдромдар — талмалы вегетативтік
бүзылымдар. Вегетативтік нерв жүйесіне кең таралатын қозу про-
цссіне байланысты вегетативтік талмаларға коршілес ссгменггср,
зақымданған жаққа қарама-қарсы жоне орталық вегетативтік аппа-
ратгар қатысады (араласады).
Жамбас қуысындағы ағзалар қызметініц бүзылуы
Зақымданған деңгейі жұлынның бел-сегізкөз орталықтарынан
жоғары болса мына төмендегі симптомдар пайда болады:
1) зәр жүрмей қалу (геіепііо игіпе);
2) зәрді мезгіл-мсзгіл тоқтата алмау (іпсопГіпсШю іШеппіПепз);
3) несеп жүрмей қалу (гсіепгіо аһч);
4) несепті мезгіл-мезгіл тоқтата алмау;
5) жыныс органдары қызмстінің бұзылуы.
Жамбас қуысы органдарының, бел-сегізкөз орталықтары за-
қымданса, сырқат зәрін нақты үстай (тоқтата) алмайды (тсопітспіо
уега), зәр үнемі тамшылап түрады, зәр шығару келгісі кслгенін
сезбейді де оны тоқтата алмайды. Мүнымен қоса сырқат несебін де
тоқтата алмайды, жыныс қабілеті өлсірсйді (импотенция).
Куық мойны бұлшық еттерінің жиырылу қабілеті сақталған
жағдайда олар зәр қысымына бір мезгіл қарсылық жасайды да зөрді
шығармайды. Зәрге толған қуықтың қысымы артады да ол тамшы-
лап шыға бастайды (ізһигіа рагасіоха). Зөр шығару орталығы жар-
тылай зақымданса императивтік сезім пайда болады да, зәр еріксіз
шығып кетпеуі үшін оны қанағаттандырған жөн. Ол сфинктерлердің
босауымен байланысты. Мүнымен қатар өздігінен газ бен сүйық-
талған несеп шығып кетуі, сондай-ақ жыныстық қызметінің бұзы-
луы мүмкін.
171
Сегмент үсті қүрамдарынын зақымдану синдромдары
Сегмент үсті вегетатишік озгсрістср лимбия-торлы зат ком-
плексіне қатысты мидың өзгешеліксіз құрылымдары бүзылуына
байланысты.
Ескерте кету ксрек, егер сегменттік вегетативтік бұзылымдар
өзіндік тұрактылығымен немесе псрманенттік ерскшелігімен
сипатгалатын болса, сегмент үсті қүрылымдары қызметінің бүзы-
луы перманенттік, үстамалы және перманенттік-ұстамалы криздср
болып үшке бөлінеді,
Симпатикалық-адреналдык криздің (қозудын) бслгілсрі; үрейле-
ну. артерия қысымының жогарлауы, жүрск согысы ырғағының
жиілсуі (тахикардия), денешң тоңазыгандай болып қалшылдауы,
жүрек маңайының жайсыздануы, аяқ-қолдың мүздауы жәве үюы.
Вагоинсулярлық криз (қозу) симптомдары: бас айналу, жүрек
айну, әлсіреу, артерия қысымынын төмендеуі (гипотония), эксіра-
систолия, ішек-қарынның ширығуы, жүрек тоқтап қалгандай болу.
Аралас криздар кезінде симпатикалық-адреналдық және ваго-
инсулярлық криздар симптомдары бірімен-бірі араласып кстеді.
Көбіне бүл үстамаларда аталған екі криздің біреуінің бслгілері ба-
сыңқы болып білінеді. Ксйбір жағдайларда аралас криздер коп фа-
залы дамуы. яғни симпатикалық криз белгілерінің парасимпатика-
лық криз сипатымсн аяқталуы немесе керісінше болуы мүмкін.
Лимбия-торлы зат комплексі қурамына кіретін жекеленген қү-
рылымдар зақымдануына тән клиникалық белгілерді күнделікті
тожірибеде дәл тауып анықтау отс қиын. Тек схема турінде ғана
оларды үшке бөлуге болады:
1. Гипоталамус синдромы. Жүйке мен ішкі бездер ара-қатына-
сының бүзылуына байланысты вегетативтік-қаң тамырлық жөне
висңеральдық талмалар ішкі бездер қызметінің бүзылуы белгі-
лерімен қатарласа кездеседі. Мүнымен қоса дене қызулығың үйлес-
тіру механизмі бүзылу, калыптан тыс үйқышылдық пайда болады.
2. Ми баганы торлы затыиын зақымдану синдромы -вегетативтік
қан тамырлар жөне вицеральдық тал&алардың вицеральдық бүзы-
лымдармен қатарласа кездесуі.
172
3. Ми кыртысы лимбия аймағының зақымдану синдромы. Пер-
маненттік вегстативтік ауытқулар парасимпатикалық криздер (тал-
малы түрдегі аурулар) сәйкестілігімен және бір симптомдылығьь
мсн ерекшеленеді. Мүнымен қоса психосенсорлык бүзылымдар
(дыбыс, кору елесі, шошыну, жиіркену, зейіннің азаюы), кенеттен
есінен танып қалу, үйқышылдық байқалады.
Вегетативтік нерв жүйесіндегі патологиялық өзгерістер инфеқ-
ция, жарақат, улану, ішкі бездер қызметінің бұзылуы, аллергия,
көңіл-күйдің күйзелуі, ішкі агзалар ауруларында т.б. толып жат-
қан себептердің осерінен пайда болады. Сол себепті вегетативтік
нерв жүйесі зақымдануы синдромдарын біліп түсіне білу барлық
мамандықтағы дәрігерлерге өте қажет.
Нерв жуйесінің немесе басқа ағзалар зақымдануы кезінде
кездссетін вегетативтік синдромдарды дер кезінде анықтаудың дәрі-
герлер үшін маңызы зор. Үйткені ол емдеу тәсілдерін тағайыңцаған
кезде шешуші роль атқарады.
VIII ТАРА У
БАС СҮЙЕП ІІШНІҢ ГИПЕР ЖӘНЕ ГИПОТЕНЗИЯСЫ,
МЕНИНГЕАЛЬДЫҚ, ЛИКВОРЛЫҚ СИНДРОМДАР
8.1. Қысқаша анатомиялык-физиологиялык шолу
Ми мен жұлын қатты (дига таСег), торлы (агаһпоідеа) және
жұмсақ (ріа шаіег) қабықтармен қапталган.
Қатты қабық екі жапырақшадан түрады:
1) бас сүйек пен омыртқа ішінс төселген сыртқы жапырақша
сүйек қабығы мівдетін атқарады;
2) ішкі жапырақша сыртқысын қайталай отыра онымен түта-
сып бітеді.
Бұл жапырақшалардың түтаспаған тұсында саңылау тәрізді
кеңістіктер - қойнаулар (синустар) пайда болады. Бұл қойнаулар
бас сүйек қуысында вена қанымен, ал омыртқа озегінде қопсыған
май тканъдары және көк тамырлардың қалың торларымен толты-
рылған.
Қатты ми қабының астында көптеген тартпалар мен бөгсттер
арқылы жұмсақ қабықпен қосылатын торлы қабық орналасады.
Торлы қабықтың жүмсақ қабыққа тығыз жабыспаған және одан
аздап алшақгаған мидың өзектері мен саңылаулары тұсында тор
қабық асты (субарахнодальдық) саңылау ~ цистерналар пайда бо-
лады. Олардың ең ірілері артқы бас суйек шұңқырындағы мишық-
тың астыңғы беті мен сопақша мидың қыры аралығына орналас-
қан мидың үлкен (мишық сопақша ми) цистернасы; көпір цистер-
насы, аяқшааралық цистерна, үлкен мидың тубір шұңқырындағы
цистерна, қиылысқан (айқасқан) жср цистернасы және омыртқа
өзегінің томенгі жағындағы ақырғы цистерна.
Мидың жүмсақ қабығы коптеген қан тамырлары бар нәзік пленка
торізденіп, ми мен жұлындағы барлық саңылаулары мен ирелевдері
ішіне кіріп, оларды тығыз қаггтайды.
Торлы қабық пен жұмсақ қабық арасындағы кеңістіктің (тор
қабық асты кеңістігі) ішінде ми-жүлын сұйығы (МЖС) болады.
174
Ми-жүлын сүйығы (ликвор) негізінен ми қарыншаларындағы
(көбінс бүйір қарыншаларында) қан тамыры өрімдерінде өндіріледі.
Сондай-ақ, ми-жүлын сүйығын шығаруға мидың басқа да қүры-
лымдары (қан-тамыр жүйесі, нейрондар, глия) қатысады.
Адамда тәулігіне 500 мл шамасында ми жүлын сұйығы шығары-
лады, яғни ол минутына 0,36% жылдамдықпен аиналып тұрады.
Ми-жүлын сүйыгының өндірілуі оның сіңімділігіне, ликвор жүйесі-
нің қысымына т.б. факторларға байланысты. Сондықтан да ол нерв
жүйесі аурулары кезінде бас сүйек ііпіндегі қысымның бұзылуына
әсер ететін елеулі өзгерістсрге ұшырайды.
Ми-жұлын суының айналатын жолы оның шығатын орнынан
бастап сүйық жолына қарай бағытталады (117-сурет): мидың бүйір
қарыншаларыяан (9) - үшінші қарыншасына (12), Монрожұп тесігі
(11) арқылы тортінші қарыншаға (15) сильвий су жолымен (8) келеді
де Мажаңди сыңар (17) және Лушка жүп (7) тесіктері арқылы тор-
лы қабық асты кеңістігіне барады. IV қарыншаның тікелей жалға-
сы орталық жүлын озегі (18). Ми-жұлын сұйығы бас сүйек қуысы-
нан негізінен көк тамыр құбырлары жүйесі арқылы вена қанымен
бірге аз мөлшерде I, II, VI ми жұп нервтері жанындағы саңылаулар
бойымсн шығады.
Ми-жүлын сұйығы негізінен көк тамыр құбырлары бойын-
дағы торлы қабықтың (4) айналдырылган қапшықтарынан құрыл-
ған пахион түйіршіктері (13) арқылы сіңіріледі. Пахион түйіршік-
тері көк тамыр қүбырын жаншып қысып жұқартады. Осы пахио-
иов түйіршіктері мен кек тамыр қүбырының тығыз байланысқан
гұстарында сүйық торлы қабық асты кеңістігінен қүбырға келіп
қүйылады. Сұйықтың осылай қозғалуына бас сүйек ішіндегі ірі
тамырларының соғуы, өкпенің экскурсиясы, бас пен дененің
ҚЖ<Ылдары, омыраудағы баланың күлуі мен жылауы т.б. өсер етеді.
адамда ми-жұлын сүйығынъщ орташа мөлшері 110-115 мл,
<ЖММ 20-30 мл бүйір қарыншаларында, 5 мл үшінші қарыншада,
миы торлы қабыршақ асты кеңістігінде, 75-90 мл жұлын-
МИК Эорлы Қабыршақ асты кеңістігінде. Адамның жасына қарай
с7Йығының шамасы да әр түрлі болады. Балаларда оның
_е^Сек^еРМең салыстырғанда аз, ал қартая келе мидың
анысты көбейе береді. Сондай-ақ түрлі аурулардың
175
117-суреі. Ми- жүлын суйығы таралуы (айкалымы)
І-жұлын нсрві; 2- жүисақ ми қабығы, 3- торлы қабык үсті кеңістігі;
6- мидың қатгы кабығы; 7- лушкатесігі; 8- сильвий су жолы; 9- бүйірлік карьпшга,
10-сагиталдық қойнау (синус); 11- Монротссігі; 12- ІП-қарынша;
13- пахиоңдық бүршіктер; 14- қан тамырларының орімі; 15- IV- қарынша,
16- үлкен қойнау (цистерна); 17- Мажанди тссю; 18- жүлынның орталык ©зегі;
19- жулынның конус торізді белігі; 20- ат Қүйрығы
176
салдарынан ми-жүлын сұйығыньщ мөлшері кобеюі мүмкін (гид-
ронефалия).
Ми-жүлын сүйығы — мидың қорғаныш жүйесінің қүрамдас
бөлігі. Осы қорғаныш жүйеге ми-жұлын сұйығымен бірге капил-
лярлар, ми қабықтары, өрімдер, глиялар және қан-ми тосқауылы
(ҚМТ) жатады. Қан ми тосқауылы миға баратын улы заггарды сү-
зіп, оған жібермейді. Сол себспті қан айналымындағы эаттардың
көппіілігі жүлын сұйығына бармайды. Мүнымен қоса ми-жұлын
сүйығы миды сыртқы әсерлерден де қорғайды, нерв элсмснттерін,
осмотикалық қысылымды бір қалыпта реттеп отырады, нерв жүйе-
сінің қорекгенуіне жағдай жасайды және зат алмасуына байланыс-
ты жиналған организмге қажетсіз заттарды сыртқа шығаруға
жәрдемдеседі. Ми-жүлын сұйығында антителалар жиналатындық-
тан, оның бактерицидтық та қасиеті бар.
8.2. Бас суйегі ішінің гипертензиясы
(гидроцефальдық синдром)
Гидроцефальдық синдром бас сүйегі іші қысымының шамадан
тыс көтерілуіне байланысты пайда болады. Бас сүйегі іші қысымы-
ның пайда болуына мидың қабықтары мен заттары, ми-жүлын
сүйығы, клеткалардың ішіндегі жоне сыртындағы сүйықтар, мидың
артериалық және веналық жүйслері әсер етеді. Әдетте бас сүйегі
ішінің қысымы ми-жүлын сұйығЫ гидростатикалық қысымына
сәйкес деп есептеледі. Ал шындығында бас сүйегі ішіңдегі басқа
құрылымдармен салыстырғанда, оның мөлшерінің өте аз екендігі
ескертілмейді.
Бас сүйегі іші қысымының көтерілуі негізінен сүйық жүретін
жолдардың тарылуы мен ми қарыншаларының кеңеюіне, бас сүйегі
ішіндегі құрылымдар көлемінің ұлғаюына жөне мидың ісінуіне
ІЯРгсенуіне) байланысты. Бұл факторлар бірінен кейін бірі бірле-
ЧШймесе жеке-жеке әсер етуі мүмкін. Сондай-ақ, бас сүйегі іші-
ЯДЫсымы көтерілуі мидың қан айналымына, ми-жүлын сүй-
^Ижімінің көбеюі мен оның сіңімділігінің нашарлауына да әсер
177
Бас сүйегі қуысындағы қүрылымдар көлемінін ұлғаюы жиі кез-
деспесе де, олардың бас сүйегі ішінің қысымын арггырып, гипер-
тензия синдромының пайда болуына тигізетін ықпалы өте зор.
Мүндай жағдай көбіне мидағы ісік немесе ісік тәрізді аурулар (іріңдік,
паразитарлық жыламықтар, гематома, аневризмалар т.б.) кезіңде
кездеседі.
Түйык кеңістікте ми-жүлын сүйығы сығылмайтындықтан бас
сүйек қуысындағы қүрылымдардың бірінің көлемі өзгергенде ми
қысылып ығыстырылады да бас сүйек іші қысымын жоғарлатады.
Мидағы ісіктің немесе басқа да көлемді патологиялық процестердің
мөлшері үлғайған сайын бас сүйек іпіі қысымын одан өрі жоғарла-
татын (көтеретін) қосымша себептер (факторлар) пайда болады.
Мүндай жағдайлар сұйық жүрстін жолдардың бітеліп қалуына, ми-
дың бір аймағы немесе түгелімен күптенуіне (ісінуіне) және вена-
лық қысымның көтерілуіне байланысты.
Бас сүйек қуысы қысымының кетерілуі әдетте ми-жұлын сұйығы
қысымы су бағанасымен 250 мл-ден жоғары болғанда пайда бола-
ды. Алайда оның клиникалық белгілері бірден пайда болмауы
мүмкін. Олар мидағы колемдік өзгерістердің ұлғаю қарқындылы-
ғына байланысты. Миға қан қүйылғанда, ми жүлын сүйығы өтетін
жолдарға немссе ірі веналық коллекторларға жақын орналасқан
ісіқ жылдам үлкейгенде бас сүйек іші қысымы көтерілуі тездетіледі.
Мүңдай жағдайларда қысым көтерілуді ретгейтін жүйенің шамасы
келмей қалады да гипертензиялық синдром жедел дамиды.
Ақырындап дамитын колемдік процестердің алғашқы кезеңінде
реттеуші жүйе өзгеріп үлгермегеңдіктен ми-жұлын сүйығы айна-
лымы бұзылмауы мүмкін. Оның мәнісі бас сүйек қуысында бос
орын болуы мен ми-жұлын сұйығы сіңуінің едәуір күшеюінде
Мүндай жағдайда ми-жұлын сұйығының эпендима мен хориоид-
тық өрімдерге сіңуі сдәуір аргады. Сонымен қатар ми-жүлын сүйығ'>
мидың тор қабығы тесіктері арқылы өту мөлшері көбейеді. Мид
қатерсіздік немесе басқа да көлемдік процестер (мысалы, арахно
дит) бола түра сырқаттың жағдайы соншалықты өзгермеуі мүмкі
Алайда осы аталған реттеу (икемделу) мехаңизміне кедергі жасал'
тын болса бас сүйек іші (қуысы) гипертензңясының симптомдар
айқыңдала бастайды. —
178
Локальдық озгерістер. Гипофиз (ми астындагы без) ісіктері кезін-
де түрік ершігі көлемі едәуір үлғаяды, оның кескіні шар тәрізденеді,
V арқасы, түбі және сына тәрізді өскіндері жүқарып боркеміктенсді,
Есту нерві невриномасы ісік болған жағындағы кулақтын ішкі
тесігін бірталай кеңітсді. Бұл көрініс самай сүйектері пирамидала-
рын Стенверс өдісімен рентгенге түсіргенде анық байкалады. Кра-
ниограммада ісіктін өктенуін байқауға болады. Ми сыртындағы
сүйекке жанасқан не байланысты бас сүйектің кейбір түстары үлкеюі
(улғаюы) мүмкін.
Бас сүйегі жарақаттанғанда краниограммада-сызық және жа-
рықшақ сынықтар көрінеді.
Бас сүйек пен миды контрастық тәсілдерімен тексеру. Бас сүйек
қуысындағы колемді процестердің бар-жоғын, ал егер бар болса
оның орналасқан жерін анықтау мақсатында контрастық әдістер
көмегімен тексерудің маңызы өте зор. Контрастық әдістер сырқат-
тың ми-жулын сүйығы орналасқан кеңістікгерін немесе қан та-
мырларын рентгенконтрасты заттарды енгізу арқылы жүзеге асы-
рылады. Мундай краниограммаларда ми қарыншаларының, тор
қабығы асты саңылауларының, цистерналардың және ми қан
тамырларының кескіндері айқындала түседі.
Пневмоэнцефалография және лневмовентрикулография — ми-жу-
лын сұйығы орналасқан кеңістіктерге бел омыртқааралықтарын
немесе ми қарыншаларын тесу арқылы ауа жіберу. Бұл әдісті 1918—
1919 жылдары американдық хирург Денди үсынған. Күнделікті
тожірибедс ауаны бел-омыртқалар аралығын тесу арқылы ми-жулын
.Сүйығы орналасқан кеңістікгерге жіберу әдісі кеңінен қолданылады.
Бүл одіс техникалық жағынан жеңіл болуымен қоса ми-жулын
I
суйығы кеңістіктеріндегі озгерістер туралы толық мағлумат алуға
ЮЭмектеседі.
Пневмознцефалография — сырқатты отырғызып қойып люм-
(бел омыртқалар аралығын тесу) пункция жасалады да омырт-
і өзегінен 40-Б0 мл ми-жұлын сұйығы алынып, оның орнына
ғ-80 мл ауа жіберіледі. Ауа жогары көтеріледі де тор қабыгы асты
^стікгер мен.ми қарыншаларын толтырады. Содан кейін терт
^ен сурет түсіріледі: сырқатты арқасынан жатқызып (ауа бүйір-
іШпаларының алдынғы мүйіздеріне барады), мүрын-маңдай
191
тұсынан әуелі оң жақ бүйірі жағынан (контраст сол жақ бүйір
қарыншаға барады), содан кейін сол жақ бүйір жағынан (контраст
оң жақ бүйірі қарыншаға барады). Сырқат әрбір ксйіпте ксзекті
рентген суретін түсіргенше бірнеше минут жатуы керск. Бүл уақыт
ми қарыншалары жүйесінде ауаның араласуын қамтамасыз етедІ.
Пневмовенгриқулографияның пневмоэнцефалографиядан айыр-
машылығы — ауа бүйір қарыншаларының алдыңғы немесе артқы
мүйізіне жіберіледі. Ересек адамдарға мұндай пункция жасау үшін
әуелі бас сүйектің маңдай немесе желке тұсы тесіледі, ал емшектегі
балаларда ауаны үлкен бас сүйектер еңбегі арқылы да кіргізуге
болады.
Бас сүйегі іші бітелуіне (тығындалуына) байланысты гидроце-
фалияның клиникалық сипаты жағдайында пневмоэнцефалогра-
фия жасауға болмайды. Бұл синдромның негізгі себебі — бас сүйек
қуысының арткы шұңқырыңдағы көлемді процесс (ісік, іріңдік,
мишықтағы, IV қарыншадағы немесе үлкен цистернадағы пара-
зиттық жыламық). Бас сүйегі іші бітелуі кезінде кездесетін гидро-
цефалия бас ауруы аса қатгы жене талмалы түрінің құсумен қосар-
лана болуымен және көру нерві үрпігінің иірілуімен сипатталады.
Бел омыртқалар аралығын тесу арқылы ми~жұлын сұйығын алған-
да мишықтың бадамшасы үлкен желке тесігіне қыстырылып, ми
бағаны қысылады да сырқат демі тоқтап өліп қалуы мүмкін.
Демек бас сүйегі қуысы бітелгенде болатын гидроцефалияның
клиникалық белгілері пайда болған жағдайда вентрикулография
жасау керек. Ми қарыншаларын тесіп, одан 20-40 мл сүйық шыға-
рылса бас сүйек іші қысымы азаяды да мидың үлкен желке тесігіне
қыстырылуынан сақтандырады. Ми қарыншалары жүйесіне ауа
жіберу арқылы оның бітеліп қалған түстары анықталады,
Соңғы кезде пневмоэнцефалографияның баяу, бір бағытты тәсілі
кең қолданылуда. Бұл тәсіл бойынша ми-жүлын сұйыгын алудың
қажетгігі жоқ, алған күннің өзінде 5—10 мл-дсн артық алуға бол-
майды. Енгізілетін ауа мөлшері - 40 мл шамасында. Осы төсіл ар-
қылы зерттеу сырқаттың жанын онша қинамайтындықтан оны бас
суйегі қуысы артқы шұңқырындағы ісіктерді анықтау үшін пайда-
лануға болады. Алайда ішкі ағзаларг ауруларының (жүрек кемістігі
күшсюі, өкпе туберкулезінің, бүйрек аурударының, сырқаттың
192
қатты қиналуы т.б.) кезінде
пневмовентрикулография жа-
сауға болмайды.
Жоғарыда көрсетілген тә-
сілдсрді жүзеге асыру үшін
сырқатгы алдын ала дайыңдау
ксрек. Бір күн бүрын ішек
клизма көмегімсн тазартылады.
Сырқат тексерістер қарсаңын-
да кешке, ал текссріс жүргізі-
летін күні таңсртең тамак. іш-
пеуі керск, үйықтататын және
антигистаминдік препараттар
(люминал, димедрол) тағайын-
далады.
Ми-жүлын сүйыгы кеңіс-
тіктерін контрастаған кезде
кездесетін негізгі симптомдар;
1) бітенді гидроцефалияға
байланысты ми қарыншалары-
ның түс-түсынан кеңуі (126-
сурет).
126-сурег. Бітенді гидронефалиямен
ауырған сырқаггтың пяевмоэнцсфало-
граммасы: а~ алдыңғы-арткы проекция;
6- бүйірлік проехция.
Пнеамоэнцефалограммада бүйірлік (1,2)
және Ш (3) қарыншалардың кенеттен
симметриялы кеңуі көрініс берсді
2) сыртқы гидроңефалия
мсн мидың семуі әсерінен ми
горлы қабығы астындағы кеңіс-
тіктің жан-жағынан кеңуі;
3) қарынша жүйесі ксйпінің
өзгеруі жөне оның өсіп келе
жатқан ісік жағына ығыстырылуы;
4) ми қабығы жабысып қалуына (арахноидит) байланысты тор-
лы қабық асты саңылауларының жартылай немесе түгелімен бос
қалуы.
Цсребральдық ангиография. Бүл әдісті алғаш рет адамға 1927
жылы Мониц қолданды. Бұл әдіс қан тамырлары аурулары мен
мидағы ісікті анықтау кезінде белгілі дәрежеде қауіпсіз әрі көпте-
ген деректер алуға мүмкіндік береді. Контрастық заттар ретінде
193
йодтендірілген препараттардын (гипак, урографин, верографин,
уротраст, пантопак т.б.) судағы 35-45% ерітіндісі пайдаланылады.
Сырқаттың йодқа сезімділігі жоғары болыгі . ол контрастык зат-
тарға төзе алмайтын болса, ангиоірафия тәсілін мүлде қолдануға
болмайды. Сол себепті сырқатқа бүл әдісті қолданбас бұрын оның
тиісті контрасты затқа қаншалықты төзе алатындығын (төзімділігін)
тексеретін сынақ жасалуы керек. Ол уіиін сырқатгың венасына
1 мл ангиографияға қолданылатын контрастық препарат жіберіледі.
Егер сырқат ол затқа төзе алмаса, оның қабағы қызарып, козі жа-
саурайды, мүрнынан су ағады, денесі қышьш, есек жем тәрізді
қызарады (иодизм). Бауыры мен бүйрек қызметі бұзылған науқас-
тарға да ангриография жасауга болмайды. Артериялық қысымның
өте жоғары көтерілуі, коронарлық (жүрск қан айналымының)
жеткіліксіздік, жіті (жедел) васкулиттер және қан тамырлары жиы-
рылып қалуға (ангиосиазм) бейімділік ангиография өдісіне біршама
шек қойғызады. Тексеріс қарсаңында және дәл сол күні сырқатқа
седативтік және спазмолиттік прспараттар беріледі.
Бас сүйегі қуысыңдағы патологиялық озгерістердің орналасқан
жерін жобалап анықтап алғаннан кейін крнтрастық зат пункция
арқылы жалпы үйқы артериясына (каротңЦтік ангиография) немс-
се омыртқа артериясына (вертебральдық ангиография) жіберіледі.
Барлық манипуляциялар (айла-әрекеттер) тиісті бір аумақты жан-
сыздандыру немесе жалпы наркоз арқылы жүзеге асырылады. Ан-
гиографияны пункциялық тәсілден басқа катетеризация комегімен
дс жасауға болады. Соңғысы көбіне вертебральдық ангиография
жасағанда қолданылады. Бүл тәсілдің артықшылығы мойындағы
күре тамырлар тарылып қалуы төрізді асқынуға жол берілмейді.
Аигиоіраммадағы қан тамырларының көрінісі айқын болуы
көбіне контрастық затты жіберу жылдамдығына байланысты. Конт-
растық затгы 10-15 мл мөлшеріңде 1-1,5 секундта енгізген қолайлы.
Контрастық зат жіберілісімен алғашқы 5-7 секунд аралығында бас
сүйек алдынан және қырынан 4-6 рет рентген суретіне түсіріледі.
Ангиограммаларда контрастық затгар өтуінің артериялық, вена-
лық және капиллярлық кезеңцері (фазалар)-бірінен соң бірі керініс
береді. , __
Церебралъдық ангиограммаларда анықталатьІН' негізгі симптомдар:
194
1, Ми-қан тамырларының
қалталанып кеңуі (аневризма-
лар): 1) дөңгелек немесе сопақ-
ша қапшықтың сирағымен қан
тамырына жабысқан түрі;
< 2) Кіретін (артериялық) жә-
ні шығатын (веналық) тамыр-
лардың қиқы-жиқы таралып
туйінделуі (артерия всналық
аНевризма).
2. Мойын күре тамырлары-
ның тарылуы (стеноз), патоло-
гиялық ирелеңі, тығындалуы
(тромбоз). Күре тамырлар біте-
ліп қалғанда (тромбоз) конус тә-
різді түқыл көрініс береді.
3. Тор қабық асты гемато-
масы (канды ісігі) кезінде сүй-
ектің астыңғы жағында аспалы
торға (гамак) үқсас қан тамыр-
сыздандырылған аймақ керініс
береді де мидың алдыңғы арте-
риясы қарама-қарсы жағына
127-сурег. Миынын, оң жақ маңдай
беяігівде менингиомамен ауырған
сырқатгың каротидтік ангиограммасы.
Ангиограммада: бірінші артериалық
фа ада ісік ішіңдегі қан тамырларының
аутәрізді колеңкеленуі байқалады,
ал кейініректегі фазасыңда қан тамырлар
ісікті түгелімен бейнелейді
қарай ауытқиды, ал ортаңғы ми артсриясы төмен немесе ішке қарай
қисаяды.
4. Ми ісігіне тән немесе оны жанама белгілср арқылы сипаттай-
тын көріністер болады. Глиобластома жөне менингиома сияқты
ісіктер ангиограмманың капиллярлық фазасында жаңадан пайда
болған үсақ тамырлар торы көрініс береді (127-сурет). ¥сақ қан
тамырлы ісіктер мен іріндікгер бас сүйек іші қан тамырларының
ерекше майысып ауысуымен сипатталады.
Мидың компыотерлік томографиясы (КТ) - дәрігерлік тәжірибеде
енді ғана қолданыла бастаған әдіс. Ол бастағы тығыздығы әр түрлі
анатомиялық кұрылымдардың рентген сәулесін сіңіру корссткііпін
өлпіеуге негізделген. Компьютерлік томография электроңды-есептеу
тсхникасы мең жабдықталған томограф арқылы жүзсгс асырылады.
195
128-сурег. Ми компькпсрліктомограммасы:
а- қатты қабық үсгіңдегі гематома;
б- миға қан құйылу; в-інікі гидро-
цсфалия; г- ми жарты шарындағы ісік
129-суреі. Ядролық магнитгі резоианс
ксзіңдегі томография: а- бас миында;
6- ми бағаны және жүлынның
мойын бөліміндс
Зерттеу нәтижесі цифрлы деректер немесе экрандағы көрікістер
түрінде қабылданады. Бұл көріністер бейне суретке түсіріліп алы-
нады. Компьютерлік томография мидағы ісікті, нерв жүйесі кан
тамырларының бұзылуын қабыну және кейбір дегенеративтік ауру-
ларын анықтау мақсатында қолданылады (128-сурет). Ол патоло-
гиялық процестің нерв жүйесі қүрылымдарында орналасқан жерін
және оның даму ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік берсді,
Соңғы жылдары компьютеряік томография негізінде одан да
құнды және көбірек мәлімет беретін магңитты резонансты (ЯМР)
196
Ісікке, бас-сүйек-омыртқааралығы мең мидың даму ксміспктс-
ріне, сонымен қатар қабыну процестеріңе байланысты ми-жүлын
сүйығы жолдарының бітеліп қалуы бас сүйек қуысы гипертен-
зиясының пайда болуының негізгі және ОНы әрі қарай дамытушы
себеп болып есептеледі. Бас сүйек іші (қуысы) гипертснзиясының
нақты себептері:
1) ми қан айналымымен (әсіресе веналық) тығыз байланысты
ми-жүлын сүйығының өндірілуі мен сіңу процестерінія бұзылуы;
2) тор асты кеңістігінің бітелуі;
3) ірінді менингоэнцефалиттср, тор-асты кеңістігі мен ми парен-
химасына қан қүйылу;
4) ми-жұлын сұйығы өзектерінің бітелуі.
Бас сүйек қуысы (іші) гипертензиясының жиі кездесетін кли-
никалық белгілері: бас ауру, лоқсу, құсу, Коз нерВі Түбінін іркілуі,
қан тамыры соғуының сиреуі (брадикардия), вегетативтік бұзы-
лымдар, дене қызуының төмендеуі (гипотермия), ішкі бездер қыз-
метінің бұзылуы, психикалық өзгерістер,
Бас сүйегі қуысы гипертензиясының бастапқы кезеңінде сыр-
қаттың басы үстамалы түрде ауыратын болса кейін үнемі ауыра-
тын болады. Сырқаттыц басы үнемі ішінең қернеп ауырған кезде
көбіне түн ортасында немесе таң ата, үйқыдан оянысымен, ашқа-
рында гипертензиялық ұстамалар (криздар) болуы мүмкін. Мұндай
жағдай науқасты жанына батарлықтай, кейде тіпті төзуге болмай-
тындай күйге келтіреді. Бас ауыруы шарықтау щегіне жеткенде қатты
(фонтанша) қүсу да жиі кездеседі.
Ми-жүлын сүйығын беломыртқалар аралығынан тесу арқылы
алған бетте оның қысымы көтерілгендігі байқалады. Бас сұйекрент-
генограммаларында бармақтың батқан ізі тәрізді қөріністің ай-
қындалуы, бастың күмбез сүйекгерінің жүқаруы, бас сүйек тігісінің
(балаларда) анықталғандығы, түрік ершігі кіребсрісінің кеңеюі,
бастың алдыңғы сүйектерінің қалыңцауы бедГ1лері көрініс береді.
Клиникалық белгілермен салыстырылған компьютерлік томогра-
фия, пневмоэнцефоллография және эхоэнцефОЛЛография өдістері
көмегімен алынған деректердің бас еүйеқ қуысы ГИПертензиясын
анықтау кезінде атқаратын орны ерекше.
179
8.3. Гипотензивтік (гипотензиялық) синдром
Гипотензиялық сиңдром ми-жүлын сүйығы қысымының* мөл-
шері су бағанасымен алғанда 80-100 мм-ден кем болған жағдайда
кездеседі. Ол көбіне бас сүйек-ми жарақаттануынан кейін немесе
ми-жұлын суйығы шығуына кедергі жасайтын ми қарыншалары-
ның хориоидтық орімдері қабынуы кезінде пайда болады. Мұндай
жағдайда бас сүйек қуысы қысымы төмендсйді де кейде нольге
дейін барады.
КеЙбір мамандардың мақұлдағанындай бас сүйек қуысы гипо-
тензиясын сирек кездесетін синдромдар қатарына жатқызу жаң-
сақтық. Өйткені ол көпшілік жағдайларда анықтала бермейді де
ауьггқушылықтың басқа түрлері қатарында (неврастения, энцефа-
лопатия, вестибулопатия, эпилепсияның жеңіл үстамасы т.б.)
қабылданы лады.
Бас сүйек қуысы гипотензиясының пайда болу және даму се-
бептері:
1) ми-жұлын сұйығы (ликвор) жүйесіне емдік және диагности-
калық әдістерді қолдану кезінде мидың қатты қабығында пайда
болатын тесіктен ликвордың (суйықтың) ағып кетуі;
2) ми-жулын суйығы жолдарының тесілуі (жылан көзденуі)
кезінде сұйықтың ағуы;
3) су-түз алмасуының бұзылуы (жиі қүсу, іш өту, зөр шығару
жиілеу);
4) бас сүйек-ми жарақаттануынан кейін немесе мидағы қабыну
процестері әсері мен вегетативтік реттелудің озгеруіне байланысты
ми-жұлын сұйығы өнімінің төмендеуі;
1) ішкі ағзалары жөне ішкі бездер аурулары кезінде немесе
қарауға байланысты (әсіресе жас келіншектерде) артериялық қысым-
ның төмендуі (гипотония).
Гипотензиялық синдромның клиникалық белгілері: әр түрлі
деңгейде бас ауруы (көбіне қысып, соғып ауру), лоқсу, құсу, кейде
ми қабығы қабыну симптомдары, өлсіздік, жүрек соғуының жиілеуі
(тахикардия), басын аянышты кейіпте ұстау. Бұл симптомдар сыр-
қат орнынан тік тұрғанда анығырақ айқындалады да, жатқанда,
басын төмен салбыратқан кейіпте әлдеқайдд. ^бәсевдсйді. Көбіне
180
ортостатикалық брадикардия паида болады. Кейбір жағдайда бас
ауруының күшеюіне байланысты, сонымен қатар оның болмаған
кезінде де қысқа мерзімді талмалар байқалады. Оларды дөрігерлер
көбіне баяу эпилептикалық талмалармен шатастырып алады.
Гипотснзия синдромы белгілерінің гипертензия сиңдромы симп-
томдарына үқсас болғандықтан, ми-жүлын сүйығын алып, қысы-
мы томендеу деңгейін білмейінше бас сүйек қуысы гипотензиясын
анықтауға мүмкіндік жоқтың қасы. Мүндай жағдайда ми-жүлын
сүйығы қысымы су бағанасымен 100-мл-ден 0-ге дейін түседі. Ми-
жүлын сүйығы қысымын өлшеу басқа да диагностикалық тексеріс-
термен қатар тиісті емдік тәсілдер (сұйық сусындарды көп мөлшерде
ішкізу, изотониялық ерітіңділерді венаға құю т..б) тағайындауға
жәрдемін тигізеді.
8.4. Мевингеальдық синдром
Ми қабықтары қабынуы, улану және оның тор қабығы асты
кеңістігіне қан қүйылуы кезінде ми қабықтары тітіркенуіне байла-
нысты менингеальдық (ми қабықтары) синдром пайда болады.
Менингеальдық синдромның клиникалық белгілері:
1) бастың қалпы езгеруіне, жарық сәулеге және қатты дыбыс-
тарға байланысты бас ауруының күшейе түсуі;
2) кок желке, омыртқаның артқы бойы ауруы;
3) тағам қабылдауға қатыссыз, кенеттен көп мөлшерде қүсу
және осыдан кейін бас ауруы деңгейінің бәсендеуі;
118-сурег. Менингитпен ауырған
сырқаттың кейпі
119-сурет. Желке бұлшық еттерінің
сіресуін тексеру
І81
120- сурет. Керниг симптомын тексеру
121-сурет. Жоғарғы (а), ортаңғы (б),
теменгі (в) Брудзинский
] §2 симптомдарын тскссру
4) көру, есту т.б. тітірке-
ністерге сезімділігінің өршуі
(күшейе түсуі).
Ми қабықтары тітіркенуінен
пайда болатын бүлшық еттер
тонусы өзгеруі арқылы көрініс
беретін белгілер көмегімен ме-
нингеальдық синдромды объ-
ективті түрде дәлелдсугс болады.
1. Тазы итгің кейпі. Сырқат
басын шалқайтып, аяғын бауы-
рына алып, ішін тартып шалқа-
сынан жатады (118-сурет).
2. Желке бұлшық еттерінің
сіресуі — желкенің тартылып ты-
рысып қалуы. Дәрігер алақанын
.сырқаттың желкесіне апарып,
басын имек болса, желке бүлшық
еттерінің ерекше ширығуына
байланысты басты еңкейте
алмайды (119-сурет).
3. Керниг симптомы. Дәрігер
сырқатгың бүгілген аяғын көтеріп
созбақ болса, жіліншік бүлшық
еттерінің қатты ширығуьша бай-
ланысты оның аяғы тізе буыны-
нан жазылмайды (120-сурет).
4. Брудзинский симптомы
(121-сурет). Сырқаттың басын
имек болсақ, аяқтары да иіле-
ді — жоғарғы белгі (а); кіндіктен
төмен басқанда да аяқ иіледі —
ортаңғы белгі (б); Керниг симп-
томын тексерген кезде екінші
жақтағы аяғы иіледі — төменгі
белгі (в).;
122-сурст. Бехтерсв
симптомын тексеру
123- сурет. Лесаждық қолтықтан көтеру белгісі
5. Мендель симптомы. Қүлақтың сыртқы тесігінің алдыңғы жа-
ғын саусақпсн (қаттырақ) батыра басса, сырқат бетін тыжыртып
ауырсынғанын білдіреді.
6- Бехтеревтің бет сүйек рефлексі. Бет сүйегін балғамен тықыл-
датып көргенде, беттің жақ жартысы ауырсынып тыжырынады,
басы ауырады (122-сурет).
7. Лесаж
||.*ч
< қолтықтан кетеру белгісі. Егер ауру баланы екі қол-
тығынан ұстап котерсеңіз, ол аяқтарын бауырына жиып алып,
қозғалмай қалады (123-сурет).
Миненгальдық симптомдар емшектегі сәбиде оның еңбегі ши-
рығып айқындала түсуімен керініс береді.
8.5. Ликворлық синдромдар
Коптеген нерв жүйесі ауруларында ми-жүлын сүйығының
(МЖС) қысымы мен құрамы өзгереді. МЖС қысымы құрамын
анықтау үшін ликвор кеңістікгерін арнаулы ине көмегімен теседі.
Күнделікті неврологиялық тәжірибеде МЖС жолының бел тұсы
(ми-жұлын сұйығының соңғы цистернасы) тесіледі.
Бел омыртқалар арасы міндетті түрде сырқаттың оң жақ бүй-
ірімен жатқызылу кейпінде тесіледі (124-сурет).
Сырқат аяқтарын ішіне қусырып, екі қолымен қүшақтап оң
жақ бүйірімен тақтай төсекке жатады. КейбІр жағдайда сырқат тақ-
183
124-сурег. Ми жүлын үйыгын бел омыртқа аралыктарынан алу тәсілі
а- бсл омыртқа аралығының тесу техникасы; б- тесетін иненің өту жолы
тай төсек шетіне отырғызылады немесе орындыктың арқасына
бетін қаратып оған атша мініп отырады.
Омыртқа өзегінде жұлын екінші бел омыртқаның үстіңгі шетінде
аяқталады. Осы деңгейден төмен ми-жүлын сүйығымен толтырыл-
ған соңгы цистерна мен ат қүйрығы тәрізді түбіршелер орналасады.
Арнаулы инемен 2-3, 3-4 және 4-5 бел омыртқалары арасы тесіледі.
Жүлынды жарақаттап алмау мақсатында бұдан жоғары омыртқа-
лар аралықтарын тесуге болмайды. Омыртқа аралығы мандрені бар
Бир инесі комегімен тесіледі. Тесетін жерді анықтау үшін жамбас
сүйекгерінің жоғарғы қырларын омыртқа бағанында үшінші бел
омыртқаның қылқанды өсігі бойымен (тармағымен) қиылыстыра-
тын сызықпен байланыстырады. Операция алаңы йодпен тазарты-
лады да таза салфетка көмегімен анықталады. Тесілетін жер спирт-
пен сүртіледі де сол түстағы теріге 2-3 мл 1-2% новокаин ерітіндісі
жіберіледі. Мандренді инемен тері, тері асты клетчатка, омыртқа
байламдары, қатгы және торлы ми қабықтары тесіледі де торлы
қабық асты кеңістігіндегі соңғы цистернаға кіреді. Мандренді ине
алынғаннан кейін ми-жұлын сүйығы аға бастайды. Оның қысымы
қалыпты жағдайда болса, сүйық минутына 60 тамшы шамасында
ағады. Ми-жұлын сұйығы қысымы Ь тәрізді иілген шыны түтікшесі
көмегімен өлшенеді.
Қалыпты жағдайда МЖС оңсіз жөне мөлДір болады. Оның
меншікті салмағы мен тұтқырлығы (жабысқақтығы^удағыТГӨрсет-
кіштеріне таяу. Сондықтан ликвор қысымы су бағанындағы мм
184
мөлшерімсн өлшенеді. Қалыпты жағдайда ликвор қысымы колде-
неңінен жатқан адамда су бағанымен 100-180 мм, отырғанда су
бағанымсн 300-400 мм, ондағы белоктың мөлшері 0,16-0,33%, клет-
калар (тек қана кіші лимфоципфр) саны 5-тен аспайды, қант 40-
60 мг% (2,5-3,5 м моль/л), хлоридтар 680-720 мг% (200-225 м моль/л)
және басқа да ингредиенттер (микроэлементтер, витаминдер, ан-
тителалар т.б.) бар.
Ми-жұлын сүйығы ошақты симптомдары бар нерв жүйесі ауру-
ларының себебін және даму механизмін анықтау мақсатында
тексеріледі, Менингеальдық синдромы бар сырқаттарда ми-жұлын
сүйығы жедел тексерілуі шарт. Өйткені тек осы әдіс арқылы ғана
ми қабықтарының тітіркенілу ссбептері мен сол себептерге бағыт-
тылған емдік тәсілдер бағдарланады.
Окклюзиялы (бітеу) гидроцефалия және тағы басқа да ликвор
қысымын кенет жоғарлатып жіберетін патологиялық процестер
кезінде мишық шатыры тесігіне мидың самай бөлігінің қысылып
қалуы және үлкен желке тесігіне сопақша мидың сыналана кіруі
ми-жүлын сұйығының жылдам ағу қаупі болатындықтан оны бел
омыртқалар аралығын тесу арқылы алуға мүлде болмайды. Мұндай
жағдайда көз түбінде көру нерві үрпісі (үшы) іркілуі көрініс береді.
Жоғарыда аталған синдромдар кобіне мидағы ісіктің немесе соған
ұқсас аурулардың (іріндік - абсцесс, паразитарлық жыламықтар,
гематома) бас сүйектің артқы шүқыры түсында нсмесе жыламық-
ты арахноидит үлкен цистерна маңайында болғанда кездеседі.
Жүлын озегіндегі ликвор жүретін жолдардың тарылып немесе
бітеліп қалуын анықтау мақсатында ликвородинамикалық сынақ-
тар жүзеге асырылады (125-сурет).
1. Квекенштедт сынағы. Сырқаттың Бир инесі көмегімен бел
омыртқа аралығы тесіледі де инеге Ь төрізді монометр жалғап, бас-
тапқы ликвор қысымы өлшенеді. Содан кейін сырқаттың мойын
түсында ұйқы венасын дәрігер саусағымен батырып қысады. Осы
сәтте бас сүйек қуысында веналык іркіліс пайда болады да МЖС
қысымын 2-3 мм есе көтереді.
2. Пуссеп сынағы. Сырқаттың басын алдына қарай кеудесінб
тірелгенше еңкейтеді («алдыңғы Пуссеп») немесе керісінше артқа
қарай шалқайтады («артқы Пуссеп»). Сол сәтте бас сүйек қуысын-
да вена қаны іркіліп жиналады да МЖС қысымы котеріледі.
185
г
125-сурет. Ликвородинамикалық сынактардың сызықпен түсіршен бейнесі
(жүлын торлы қабық асты кеңістігінің өткізгіштігі).
а- өткізпштіп толығынан сақталған; 6- бірінші дәрсжелі жартылай тарылуы;
в- екінші дәрежсдсгі жартылай тарылуы, г- жартылай клапандықтарылу;
д- бітеліп қалған (тығындалуы); 1,2,3- ликвородинамикалық сынақтар
(Пуссеп-І, Квекенштедт-2, Стукей —3); 4- соңғы қысымы
3, Стукей сынағы. Сырқаттың құрсағын дөрігер алақанымен
(жұдырығымен) қатты батырып жаншыған кезде іштегі терең ор-
наласқан веналар мен жұлын өзегі веналарына қан іркіліп жинала-
ды да МЖС қысымы 1,5-2 есе жоғарлайды, 6-8 мл сүйықты алған-
нан кейін МЖС соңғы қысымын өлшейді. Қалыпты жағдайда ол
көп төмендемейді де оның түсуі 10-20 мм артылмайды.
Ликвор өткізетін жолдар толық бітеліп қалса Квекенштедт және
Пуссеп сынақтары МЖС қысымын көтермейді, Стукей сынағы
оны әжептәуір жоғарлатады, соңғы қысым күрт төмен түсіп нольге
дейін жетеді, сүйықтың жүлын өзегінен ағуы өз бетімен тоқтайды.
Егерде жартылай клапандық тарылу болса Квекенштедт зқәне Пус-
186
сеп сынақтары МЖС қысымын сатылап баяу жоғарлатады да сы-
йақ тоқтатылған кезде бастапқы деңгейіне қайтып оралмай сол
жоғарғы молшерінде түрып қалады.
Ми-жүлын сүйығының клеткалары (цитоз) - Фукс-Розенталь
камерасы көмегімен тексеріледі. Кендігі (колемі) 3,2 м3 камера 16
үлкен квадраттарға, ал әрбір үлкен квадрат 16 кіші квадраттарға
бөлінген - барлығы 256 кіші квадрат. Қалыпты жағдайда клеткалар
барлық камерада саналады. Клеткалар қосындысы 3-ке бөлінеді.
Сол себепті цитоз мөлшері болік арқылы көрсетіледі (мысалы 5/3).
Ми-жүлын сұйығындағы белоктың мөлшерін анықтау Панди
жөне Нонне-Аппельт белок реакцияларын жасаудан басталады.
Панди реакциясын жасау үшін сағаттық шыныға 12-15% кар-
бол қышқылы ерітіндісін құяды да оның үстіне жұлын-ми сүйы-
ғын тамызады. Қалыпты жағдайда сүйықтың тамшысы аздап
кемескіленеді. Реакция қорытындысы ± боп сипатталады. Егер ми-
жүлын сүйығында белок коп болса, оның күңгірттену қарқыны
молырақ болады. Күңгірттену қарқыны дәрежесіне байланысты
Панди реакциясы крестер санымен сипатталады (+, + + , +++,
Нонне-Аппельт реакциясы. Шыны түтікке 0,5-1 мм ми-жүлын
сұйығын және сол мөлшерде күкіртті қышқыл аммонийдің қанық
ерітіндісін қосады. Түтіктегі сұйықтың күңгірттену дәрежссі реак-
цияның қарқымдылығын крестер санымен сипаттайды (+, ++,
МЖС белоктың жалпы мөлшері Робертс-Стольников өдісімен
анықталады. Ол үшін МЖС физиологиялық ерітіндімен 2, 4, 8,
16 есе көп араластырылады. Ең көп араласқан сүйық пен азоттың
қатық қышқылы арасындағы болар-болмас күңгіртгенген сақина
ми-жұлын сұйығыңда белоктың белгілі бір мөлшеріне сәйкес келеді.
Оны арнайы кесте арқылы есептеп шығаруға болады.
Ми-жүлын сүйығын иммунолоғиялық текееру
Егер нерв жүйесі ауруының себебі сифилис болса, онда ми-жұ-
л»і ©үйығьш Вассерман, қан және цитохолдық реакциялар арқылы
зертгейді. Бруцеллезге байланысты болған жағдайда оны дәлелдеу
187
ушін Райт жөне Хеддлсон реакциясын пайдаланады. Сүзектің
немесе бөртпе сүзектің диагнозьш қою үшін Видаль және
Вейль-Феликс реакциясы жургізіледі.
Ми-жулын сүйығын бактероскопиялық,
бактерологиялық және вирусологиялық тексеру
Менингококты табу үшін іріңделген сүйықты шыны бетіне
жағып, спиртпен бекітеді де Грамм төсілімен бояйды.
Туберкулез таяқшасын табу үшін ми-жүлын сұйығыңда пайда
болған пленканы шыныға жағады да Циль-Нильсен әдісімен
бояйды.
Ми-жұлын сұйығын бактериологиялық тексеру үшін оны ав-
токлавтандырылған шыны түтікке құйып қыздырады. Бұдан кейін
сүйықты бактериологиялық лабораторияға жіберіп, микробтық
қоздырғыштардың түрін және оның антибиотиктерге сезімділігін
анықтайды.
Вирустарды (полиемиелит, кене энцефалиты т.б.) боліп алу үшін
аурудың алғашқы кезеңцерінде ми-жұлын сүйығын алады да виру-
сологиялық лабораторияға жөнелтеді. Онда сырқаттың ми-жүлын
сұйығын малдың миына жіберу арқылы ауруды жүқтырады немесе
вирусты тиісті ортада өсірсді.
Ми-жүлын сүйығының патологиялык озгерістері
Ми қабығы қабынуы кезінде ми-жұлын сұйығында клеткалар
саны көбейеді (плеоцитоз). Ірінді қабынуға байланысты ми-жүлын
сүйығында сегментті ядролар бар нейтрофилдер көбейеді, олардың
саны 1 мм3 де бірнеше мыңға жетеді, сұйық күңгірттенеді, сары-
жасыдданады, іріңці болып кетеді. Сероздық қабыну кезінде ми-
жүлын сұйығыңца көбінс немесе тек қана лимфоциттер саны бірнеше
жүзге дейін көбейіп кетеді, бірақ сүйықтың түсі өзгермейді де мөлдір
күйінде сақталады.
Ми қабының серозды вирустық қабынуына байланысты ми-
жұлын сұйғындағы қант қалыпты мөйшерде болуы немесе көбеюі
мумкін. Туберкулезді менингит'кезінде ондағы қанттың мөлшері
азаяды. - —
188
Ми-жүлын сүйығында қанның қоспасы тор қабық асты
кеңістігіне қан құйылған кезде анықталады. Сүйық күңгіртгеніп,
қызғылттанып немесе қып-қызыл болып кетеді. МЖС Фукс-
Розенталь камерасында тексергенде, онда жаңадан пайда болған
жөне сілтісізденгек эритроциттер саны көбейеді. Сондай-ақ, сүйық-
ты центрифуіта айналдырғанда эритроцитгер тұнады да, тұнбадан
жоғарғы сұйықтар түссіз молдір күйінде сақталады. Тор қабық ас-
ты кеңістігіне қан құйылғаннан 7 10 күн өткенде эритроцитгердің
гемолизденуі мен гемоглобинның билирубинге айналуы нэтижесінде
сүйық мөлдір және ксантохромды (сарғыш хром түсті) болады. Ми
немесс жұлын ісігі кезінде ми-жұлын сұйығындағы белоктың мөл-
піері 1,0-6,% және одан да жоғары көбейеді де клеткалар саны өзгер-
мейді (белоктық-клеткалық диссоциация). Белоктың мөліпері аса
көп болса сүйық сарғыштанады.
IX ТАРАУ
НЕРВ ЖҮЙЕСІ ПАТОЛОГИЯЛЫҚ
ӨЗГЕРІСТЕРІН РЕНТГЕН ТӘСІЛІМЕН АНЫҚТАУ
9,1. Бас сүйегін және миды рентген тәсілімен зертгеу
Нерв жүйесі ауруларын анықтауда рентген тосілдері көптеген
құнды деректер береді. Ол үшін әуелі бас сүйек рентгенограммасы
(краниография) арқьъты барлау (шолу) жүргізіледі. Краниограм-
малар қажетті деректерді көрсете алмаған жағдайда контрастық
тәсілдер (пневмоэнцефалография, пневмовентрикулография, ан-
гиография), компьютерлік және магнитті-резонанстык томогра-
фиялар қолданылады.
Краниография - бас сүйск құрылымдарына шолу (барлау) жа-
сайтын рентгенография. Әдетте бас сүйек рентген суретіне маңдай-
мұрын (қырынан қарағандағы көрініс) жөне самай (тігінен қара-
ғандагы көрініс) тұстарынан түсіріледі. Рентгенограммаларды қара-
ғанда бас сүйегінің күмбезі ми астыңғы жағындағы түйісстін жік-
теріне, сүйектің қалындығына, бүтіндігіне, жіктерінің жымдасуы-
на, саусақ батуының ізі тәрізді өзгерістердің ерекшелікгеріне, түрік
ерішгінің формаларына, самай сүйектерінің тұрқы мен пирамида-
ларының ұштарына ерекше назар аудару керек.
Мидың ісік немесе оған ұқсас ауруларында кездесетін кранио-
графиялық өзгерістер жалпы және орталықтық (локальдық) боп
екіге бөлінеді.
Жалпы езгерістер бас сүйек іші қуысының қысымы көтерілуі
әсерінен пайда болады. Мүндай жағдайда бас сүйек асты сүйектері
нығызданып қатаяды, түрік ершігі боркемік (остеопорозданады)
болады және оның кескіні өзгереді, саусақ батырылғандай іздер
(батыңқы ойықтар) терендейді және олардың саны көбейеді. Дип-
лоидгық веналар және қан тамырлары мен синустар айғыздары-
ның кеңуіне байланысты олардың сүйектегі қеріністері айқындалг
түседі, балаларда бас сүйек жіктері ажырайды және сүйектері жұ-
қарады.
190
және позитронды эмиссиялық томография (ПЭТ)
^^^вдіске қосылды.
^^Кш.домография водород ядролары (процестер) тығызды-
таралымдарын ажырату және олардың кейбір фи-
ерекшеліктерін, сонымен қоса босандаған уақытын тіркеу
бейнеленеді. Бул әдіс көмегімен сау және зақымданған
ІЯі^дардьх ажырату мүмкіндігі арта түседі. ЯМР-томоірафияның
айырмашылығы - онда иондағыш сәулелер қолданылмай-
Ш^жэне мидын ор түрлі жазықтықтағы «кесіндісі» көрінісін байқауға
туады. Сүйек пен мидың арасында артефакглар болмай-
р (129-сурет).
9.2. Омыртка бағанасы мен жүлынды рентгенологиялық зерттеу
Т Омыртқа бағанасын (желісін) рентғенологиялық зерттеу сурет-
Қе түсіруден басталады. Омыртқа бағанасының кеуде және бел-
сегізкоз тұсы рентгенографиясын жасау қарсаңында сырқаттың ішегі
тазартылуға тиіс. Ол үшін тексеріс қарсаңында тексеретін күні таң-
сртең ішекті екі рет тазалайын клизмалар жасалады.
Шолу (барлаушы) спондилография көмегімен омыртқа денеле-
рінің, доғаларының, өсіктерінің, омыртқааралық дисклардың,
омыртқааралық тесіктер мен буындардың жағдайы туралы жөне
омыртқа өзсгінің кеңуі жөнінде нақты деректер алуға болады.
Барлаушы спондилограммаларда мына төмендегідей патологи-
ялық өзгерістерді айқыңдауға болады.
1. Омыртқа бағанасындағы дегенеративті-дистрофиялық
өзгерістер — омыртқа остеохондрозы. Рентгенограммаларда (130,
131-суреттер) дисклардың аласаруы, омыртқа дискларын жалғас-
тыратын табақшалардың беріштенуі (склероз), омыртқа денелері
жиегі артына және екі жағына бағытталған осінділері (спондилез),
омыртқа бағанасының қалыпты жағдайдағы иілуінің жазылуы,
көршілес екі омыртқаның тұтасуы (бірігуі) немесе олардың қозға-
луының патолоғиялық құбылмалылығы көрініс береді. Омыртқа-
лар қозғалысының патологиялық құбылмалылығы функциялық
сынақтар көмегімен анықталады. Рентгенограммалар омыртқа
бағанасьгның барынша бүгілуі мсн жазылуы кейпіңце жасалады.
197
130-сурет. Омыртка бағаиының мойын
бөлігі рснтгенограммасының буйірлік
проекииясы. Рснтгенограммада Ш жане
IV мойын омыртка дснелсрінінтұтасуы
(анкилоз), жалгасгыратыи нласгинкалар-
дьгңберіштенуі (склероз) және УДУ,
және VII омыртқаарлык кеңістікгердің
аласаруы көрініс бсрсді
131-сурет. Омыртқа бағанының
бел-сегізкез бөлімінің рснттенограммасы
(бүйірлік проекция): Рентгенограммада
бел омыртқал арының түгслімен
беріштенуі (склероз), аадыңғы
созылмалы байлам түсында
деформациялық спондилсз
байқалады
Омыртқа остеохондрозы мойын және бел-сегізкөз тұстарында
түбірпііктік ауырсыну синдромы, жүлын қан айналымынын бүзы-
луы (гематомиелия) және түбіршік-жүлын артерияларының қысы-
луы нәтижесінде миелопатия көрінісі, омыртқааралық дискының
артына қарай жылжып кетуінен псевдотумороздық синдромдар
пайда болуының негізгі себебі болып есептеледі.
2. Омыртқа бағанасы қүрылымының туа біткен кемістіктсрі;
омыртқа доғаларының бірікпеуІ, сакрализация (сегізкөз омыртқа-
ларының біреуі артық, ал бел омыртқаларынын біреуі кеміп төртке
дейін азаюды), люмбализация (бел омыртқалары саны сегізкөз
омыртқалары есебімен алтыға дейін кәбеюі) және басқалар.
3. Сколиоз ауруы кезінде жәйе ауырсынуға қарсылық жасай-
тын сколиозға байланысты омыртқа бағанасының патологиялық
майысуы.
198
4. Мертігу салдарынан омыртқаның сынуы (жарылуы) нсмссе
орнынан тайып кетуі.
5. Рентгенологиялық зерттеу барысында сирек те болса күт-
пеген жерде Эльсберг-Дайк симптомы көрініс береді. Мұндай жағ-
дайда барлауыш спондилограммада жүлын сырты ісігі тұсында
омыртқа доғасы түбінің ішкі пішіні ұлғаяды, оның мүжіліп көмес-
кіленғені байқалады.
Барлаушы спондилограммалар патологиялық процестердің ор-
нығуы мен ерекшеліктері туралы тиісті мағлұматтар бере алмаған
жағдайда омыртқа бағанасын контрастық әдістер көмегімен тек-
серген жөн. Олар: миелография — жүлынның торлы қабық асты
кеңістігін контрастық заттармен толтыру; веноспондилоірафия —
омыртқа веналарына контрактық препараттар жіберу; пневмо-
перидурография — қагты қабық үсті өзегіне газ жіберу. Миелоіра-
фия — газ жіберу (пневмомиелография) немесе рентгенпозитивтік
контраст (майодил) көмсгімен жүзеге асырылады.
Пневмомиелография. Сырқатты отырғызып қойып бел омырт-
қалар аралығын теседі де тор қабық асты кеңістікке 25-30 мл газ
жіберіледі. Газ жоғары көтеріледі. Жұлын сырты ісігі әсерінен тор
қабық асты кеңістігі бітеліп қалған жағдайда газ ісіктің төменгі жиегін-
де тоқтап қалады. Ол спондилоіраммада көрініс береді (132-сурст).
Майодилмен контрастау оң жақ қырымен жатқан сырқатқа
эндолюмбальдық пункция жасалып, 2-3 мл ми-жүлын сұйығы ла-
бораториялық тексерілуге алынады да оның орнына 1,0-1,5 мл
майодил жіберіледі. Бұдан кейін рентген столының аяқ жағы 60-
75° дейін көтеріледі. Осы кезде майодил салмақтылығы нөтижесінде
тор қабық асты кеңістігіне өтеді де ісікгің төменгі полюсыңца “бөрік’ *
тәрізденіп тоқтайды (жогары бағытталған мислография). Ісіктің
жоғарғы полюсын контрастау үшін төменге бағытталған миелогра-
фия қолданылады. Сырқатты отырғызып субокципитальдық пунк-
ция жасау арқылы үлкен қарақұс цистернасына 0,5-1,0 мл майо-
дил жіберіледі. Контраст төмен қарай түседі де ісіктің үстіне «бөрік»
тәрізді кигізіліп тоқтайды (133-сурет).
Интрамедуллярлық (жүлын ішіндегі) ісік болуына байланысты
жүлын ұршық терізденіп жуаңдайды. Спондилограммаларда май-
одилдың ісік сыртымен тісті доңгелек тәрізденіп омыртқа өзегімен
199
132-сурет Жүлын сыртында қатты қабык үсгіндегі ісіклен ауыратын сырқатгың тік (а)
жене бүйірлік (б) миелограммалары. Миелограммаларда ісікгін төменгі жиегіне
(полкзсына) сөйкес VII кеудс омырткасы тұсында контрастық заттоқтап калғандығы
кбрінісберсді, Ренттснологиялық көрініс екі проскиияда бірдей (үқсас).
Ісікгің асгыңғы (төменгі) жиегіндегі пішіні (нүскасы) айқын, бүдырлы
жәнс ойықтанған (иілген)
133-сурет, Жүлынның қатты қабық үсгі менингаомаларьпта бвйланысты
мнелографиялык көрініс (К. Арсекижөне М, СийОнеску бойынша, 1973).
а- #бөрік» тәрізденіп тоқтау; б- күмбез тәрізденіп тоқтау
134-сурет. Веноспондилограмма
(М.В. Цивкин бойынша, 1974).
Ішкі веналық өрімдердщ зақымданған
I бел омыртқа тұсында қысылуы
135-сурет. Эпидурограмма
IV-V бел омыртқалар аралығы тұсында
конгграстық заттың орнынан тайып
кстксн дискыны айналып өткендігі
(қосарланған стрелка) жөне оның V бел
мен I сегізкөз омырқаларындағы диск
тоқтап қалғандығы (жалғыз стрелка)
байқалады (корініс берсді)
аққаны көрініс береді. Контрастың фонында спондиллоірамма-
ларда жұлынның жуандағаны байқалады.
Веноспондилография. Контраст омыртқаның қылқанды өсігіне
немесе оның денесінің кеуекгі затына жіберіледі. Всноспондило-
граммаларда веналардың орны ауысқаны немесе жұлын ісігі тұсында
мулде қысылып қалғаны байқалады (134-сурет).
Эпидурография. Эпидуралдық клеткаларға жіберілген газ спон-
дилоіраммаларда қаггы қабық қабы бойында жіңішке ақ жолақтар
түрінде білінеді. Эпидурит пен дискінің артқа қарай тайып кетуі
кезінде ауа жолақіпасы үзіледі (135-сурет).
X ТАРАУ
ЭЛЕКТРОФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ
10.1. Электроэнцефалография
Электроэнцефалография (ЭЭГ) — мидың электрлік куатын
басының зақымданбаған сыртқы қабаты арқылы жазып зерттеу
(тіркеу). Жалаңаштанылған мидың биопотенциалдарын жазып
тіркеуді электрокортикография деп атайды.
Электроэнцефшюграфия ми клеткаларының басым көшпілігінің
электрлік белсеңділігін жазып көрсетеді. Ол кептеген жиілік
компоненттерінен тұрады. Мидың биоэлектрлік белсеңділігін зерт-
теу үіиін жарықпен тітіркендіру (үздіксіз, өлсін-әлсін, ырғақты),
гипервентиляция (3-5 минут бойы бар күшін салып терең дем ал-
ДЫру), дөрі-дәрмектермен ықяал жасау, дыбыспен тітіркендіру т.б.
функцияналдық сынақтар қолданылады.
ЭЭГ ми құрылымдарындағы патологиялық өзгерістердің
мөлшерін, оның қызметі бұзылуының қаншалықты асқынғанды-
ғын, сондай-ақ мидың әр бөлігінде және тұтас алғанда электрлік
белсенділігінің сипатын анықтауға көмектеседі. Эпилепсия жөне
басқа да эпилепсиялық талмалар, мидағы ісіктер, қан-айналым бү-
зылуы, түрлі жарақаттар мен қабыну процесі ксзіндс ЭЭГ әдісі
арқылы алынған деректер ми ауруларын анықтау барысында ерек-
ше орын алады.
Е. А.Жирмунская ЭЭГ арқылы алынған деректерді бес типке
бөледі.
I. Қалыпты жағдайдағы ЭЭГ - мидың қарақүс желке бөлігінде
жиілігі секундына 8-12 тербелістеріндегі, амдлитудасы (ауытқу шсгі)
50-70 мкв а-ритм, орта жиіліктегі және амплитудасы 30 мкв дейінгі
толқындар, аймақтық айырмашылықтары сақталған (136-сурет).
II. Гиперсинхронды ЭЭГ — мидың әр түрлі деңгейдегі био-
электрлік белсенділігі (көбіне а-ритмнің) сәйкестігінің (синхрон-
дануының) күшеюі (137-сурет). Қсйде сау адамдардың миында бай
қалмайтын амплитудасы 70-80 мкв-таи асатын «машина тектес;
а-ритм жазылады (тіркеледі). - —<.
202
136-сурег. Қалыпты жағдайдағы ЭЭГ.
ЭЭГ-да жиілігі сскундына 8-12
тсрбелістсрдсгі. амплитудасы 50-60 мкв
нсгізгі альфа-ритм, орташа жиіліктсгі
бета-бслсенділігі тіркслген, аймақтық
айырмашылықтар сақталған
?£ Л ‘ . ' '
>м4 •/^♦***#**Л*г • '<* *-^*****?>і2>*-.
*&*& ‘ЛфГ****^
137-еурет. Гипсрсинхрондық ЭЭГ. ЭЭГ-да
мңдың барлық аймақтарыңда жиілігі сскун-
дына 9 тербеліс , амплитудасы 35-90 мкв
жоғарғы тұрақты үшкірліклен альфа-ритм
тіркслген, бета- бслсеңдугік жойылған,
аймақгық айырмашылықтар тспстелгсн
(тсңелген)
Ш. Десинхроңды ЭЭГ — биоэлектрлік белсеңціліктің баяу фор-
маларының (а-ритмді қосып есептегенде) жойылуы, мидың бүкіл
аймақтарында 0-белсенділіктің күшеюі мен үстемділігінің артуы
және амилитуда деңгейінің төмендеуі мен аймақтық айырмашы-
лықтың жойылуы (138-сурет).
IV. Үйлесімсіз ЭЭГ - биоэлекгрлік потенциалдарының тербелісі
ретсіз, негізгі а-ритм жойылған, жекелеген а-толқындар немесе
олардың кейбір топтары оқтын-оқтын тіркеледі, барлық диапа-
зондағы толқындар саны біріне-бірі жуық, олардың амплитудасы
20-40 мкв (139-сурет).
V. Өрескел таралған өзгерістері бар ЭЭГ ~ мидың барлық ай-
мақтарында жоғары амплитудадағы тета- жәнс дельта-диапазон-
дағы ұстамалы толқындар тобы пайда болады (140-сурет).
Осы аталған ЭЭГ типі ми жарты шарындағы өрескел таралған
патологиялық озгерістер кезінде де ксздессді (141-сурет).
203
ген (жайпақ ЭЭГ)
139-сурет Үйлесімсіз ЭЭГ.
ЭЭГ-да апьфа-белсеңдідігі тұраксыз,
бета-белсенділік күшейген, мидын
барлық аймақтарында тста-жөне дельта
диапазоңцарындағы баяу толкындар
үстемдік адады
Ми қыртысы немесе ми жарты шарының ақ затындағы пато-
логиялық процестерге байланысты өр түрлі деңгейде орескел
таралған биоэлектрлік өзгерістер арасында мидың белгілі бір құ-
рылымыиың бұзылуына тән патологиялық белсенділікгер анық-
талады. Ми бағаны зақымданса, таралған биоэлектрлік озгерістер
екі жактан да тіркеледі, жскслеген бұзылымдар байқалмайды, үста-
малы толқындар тобы көрініс береді (142-сурет). Мүндай озгерістер
ми қызметінің ортаңғы мибағаны деңгейіндегі бүзылуын айқын-
дайды.
Эпилептикалық талмалар кезінде ЭЭГ-да құз төрізді және үшкір
толқындар көрініс береді. Олардың шоғырланған тұсы эпилепти-
калық разрадтың фокусын көрсетеді. Қүз тәрізді жаңе үшкір тол-
204
Г^^..ҮүГүлүүъ
140-сурет Оресксл бытыраңқы озгерістермен сипатгалатын ЭЭГ. ЭЭГ-да негізгі
альфа-ритм жойылған, тск жекелеген тұрақсыз альфа-толқындар тіркелінген,
бета-белсенділік ортаіиа деңгейде білінген, МИДЫН барлық аймақтарында ампдитудасы
75 мкв дейінгі үлкейтілген (ірі) тета және дельта толқындар байқалады
141-сурег. Сол жақ самай болігінде ми биопотенциалдарының орескел патологиялық
белсеңділігі бар ми биоэлектритгік бслсенділігінің едәуір бұзылуы. ЭЭГ-да мидың
барлық аймақтарыңда жиілігі секундына 7-8 тербелістері, амплитудасы 50 мкв. дейінгі
тета-толқындар жане жиіліп секуңдына 2-4 тербелістсрдегі дельта толқындар
(әсірссе сол жақ самай аймағында) тІркелгең, альфа-белсенділік түраксыз,
бста-белсенділік орташа деңгсйде керініс береді 205
142-сурег. Эпилептивгілік белсеңщлік.
ЭЭГ-да негізгі жағдайдағы
белсенділІгінің едәуір жоғары
«үшкір баяу толқындар»
жиынтығы тіркелген
143-сурет Екі жағынан сәйкесгік дарежедегі ЭЭГ.
ЭЭГ -да мидың бартык аймақтарында
амплитудасы кегізгі жағдайдағы
белсеңділігінен жоғары тета-және
альфа- толкындар тектес пароксизмаддык
белсеңділік тіркелген
қындар тета- және дельта- диапазонындағы баяу тербеліс-
термен қосарлануы (қабаттасуы) «ушкір баяу толкын», «құз
тәрізді баяу толқын» жиынтығын (комплексін) құрастырады.
Олар бір жерге шоғырлануы немесе жаппай таралуы мұмкін
(143-сурет).
Электроэнцефалография әдісі көмегімен алынған деректер
патологиялық процестің мидың белгілі бір тұстағы сипатын анық-
тауға жеткілікті бола бермейді. Бас сүйегінің артқы шүңқыры мен
мидың астыңғы жағындағы патологиялық процестерге байланыс-
ты ЭЭГ-дағы озгерістер біріне-бірі ұқсас болып кездеседі. Көпір-
мишық бұрышындағы патологиялық процестер мидың электрлік
белсенділігінің көрсеткіштерін өзгертпейді. Ми жарты шары
зақымдануына байланысты ЭЭГ-ның өзгерістері айқын керініс
береді, көбіне бір жерге шоғырланған бүзылымдар байқалады.
Мұндай өзгерістср әсіресе эпилептикалЪіқ талмалар кезінде ерекше
айқындала түседі.
206
10.2. Ми бағанынан шығатын жасанды потенциалдар
Бслгілі бір сезім сыртқы әсерлер салдарынан ми қүрылымда-
рында пайда болатын элекгрлік потенциалдарды мидан шығатын
жасанды потенциалдар деп атайды. Олардың қатарына есту орга-
нында өсер арқылы пайда болған ми бағаны жасанды потенциалы
жатады. Жасанды потенциалдар (ЖП) онша қарқынды бола бер-
мсйді, көбінс олар ЭЭГ-да өздігінен пайда болатын жоғары ампли-
тудалы ритмдер өсерінен білінбей қалады. Осыған байланысты
жасанды потенциалдарды анықтау үшін арнайы тәсілдер мен аппа-
раттар колданылады. Олардың іиіінде ең кең тарағаны — суперпо-
зиция тәсілі. Ол жасанды потенциалдың сыртқы әсерден кейін дәл
белгілі бір мерзімде көрініс беретіндігіне негізделген. Сол себепті
сыртқы әсер дүркін-дүркін жинақталған сайын жасанды потенци-
алдардың жиынтықталу амплитудасы да өсе береді.
Дыбыс әсерінен пайда болатын жасанды потенциалдар бірнеше
толқыңдардан тұрады. Олардың нақты амплитудасы мен жасырын
кезеңі бар, яғни құлаққа әсер етілген мерзімнен жасанды потен-
циалдар пайда болғанға дейін немесе олар ең жоғарғы амплитудаға
жеткенше белгілі бір (жасырын) кезеңге үшырайды.
Ми бағанындағы жасанды потенциалдарды (МБЖП) тіркеу үшін
біздің клиникада «ОТЕ Биомедика» (Италия) фирмасының ней-
ротүзеткіш (нейроусреднитель) аспабы пайдаланылады. Ол түзету
режимінде жұмыс істейтін элекгрондық есептеу машинасы (ЭЕМ),
144-сурег. Жасанды
биопотенциалдарды тексеруге
арнадған аспаптың
блок-схемасы
импульс шығаратын дыбыс симуляторы (әсері), қос арналы ЭЭГ
күшейткіші, қос координатгы жазу тетігі блоктары арқылы құрас-
тырылған (144-сурет). Ми бағанындағы жасанды потенциалдарды
(МБЖП) бүл аспап дискрет интервалы 19 мк.сек. 10 мк.сек. аралы-
207
-ъпіла тіркейді (жазады). Өткізілетін жиіліктсрдің диапазоны 160-
300 гц. Миға берілетін әсер шамасы 60-80 дб, жиілігі 10 гц, мерзімі
0,1 секунд дыбыс ретінде тықылдап түрады. Күшсйтілген биосиг-
нал стимулмен 2000-3000 жауаптарды жиынтықтайтын ЭЕМ-гс
беріледі. МБЖП тіркеу үшін активті электродтан всргтскске, рефе-
рентті электрод осер етілетін жақтың құлағына орналастырылады.
Активті электрод астындағы түс спиртпен немесе эфирмен тазар-
тылып, электрод пастасымен майланылады. Электродтар резина
таспамен бекітіледі. Дыбыс белгісі әр құлаққа кезек-кезек, одан
кейін екі қүлаққа бір мезгілде әсер етеді.
Егерде МБЖІІ қалыпты жағдайдан ауытқымаған болса олар 7
шыңнан құрастырылады, көбіне 5 шың көрініс береді. МБЖП
шоқыларының пайда болуына байланысты әлденеше пікір бар.
I. Шыңцар есту анализаторының
ми бағаныңцағы ядроларының орна-
ласуына сөйкес болуы:
1) есту нервінің әрекетгік потен-
циалы;
2) кохлеарлық ядро нейрондары-
ның потенциалы;
3) жоғары олива ядросымен бай-
ланысты;
4) жоғары олива ядросының ал-
дыңғы клсткаларымен байланысты;
5) төрт төмпешіктің төменгі том-
пағьщцағы ядролардың жауабына бай-
ланысты.
Әрбір ядро бірнеше компонентті
қоздыруға қатысады және әрбір шын
бірнеше генератордың белсенділік
куатының жиынтығы болып табылады.
ІІ.Жасаңды потенциалдар шында-
ры есту импульсы пайда болу кезең-
деріне тиісті құрылымдардың белсен-
ділТгінің артуы нәтижесі болып есеп-
теледі (К.Я.Оглсзнев^.1982).
145-сурег. Атеросклероздық
дисциркуляторлы энцефалопатия-
мен ауыратын сырқаттың ми
бағаны жасанды потенциалы.
Шывдардын, жасырын кезеңі
ұзаруы мен олардың
амплитуцалык молшерлері
азайгандығы байкалады
208
МБЖІІ ми бағанынын әр түрлі деңгейіндегі ядролар мен откіз-
гіштердің атқаратын қызмсті жөнінде тиісті деректер алуға комек-
тсседі, сонымен бірге ол патологиялық процестсрдің шоғырланган
түсын анықтауға комекгсссді.
Атсросклсрозге байланысты ми қан айналымы бұзылған сыр-
қаттың ми бағанындағы жасанды потенциалы 145-суретте көрініс
бсреді.
10.3. Эхоэнцефалография
Эхоэнцефалография (ЭхоЭГ) - миды ультрадыбыс көмсгімен
зсрттеу нәтижесінде бас сүйек қуысындағы қүрылымдардың пато-
логиялық процесс әссрінен қалыпты орындарынан ауытқуы мөл-
шсрін анықтайтын диагностикалық тәсіл (әдіс). Эхоэнцефалогра-
фия тәсілі мидың ортаңғы қүрылымдары (молдір қалқа, III - қарын-
ша, эпифиз) жағдайын олардан шағылысатын ультрадыбыс сигна-
лы (М-эхо) комегімен текссру барысында бас сүйек қуысындағы
(ішіндегі) патологиялық процестерді анықтауға негізделген. Сонымен
қатар бас сүйек ішіндегі патологиялық процестері мен ми қарын-
шаларынан шағылысатын эхо-сигналдар тіркеліп (жазылып), ба-
ғаланады да натологиялық өзгерістер туралы дерсктерді толықтырады.
Эхоэнцефалография нсвропатология және нсйрохирургия тәжі-
рибесінде кең қолданылады. Үйткені оны невропатологтар мсн
нейрохирурггар қарапайым диагностикалық тәсіл ретінде басқа
мамандардың комегінсіз диагностикалық процсске қажетті дерек-
тер алу үшін және тиісті емдік тәсілдердің тиімділігін анықтау
мақсатында пайдалана алады.
ЭхоЭГ әдісі мидағы көлемдік процестердІ (Ісік, іріңдік, бас сүйск
ішіне қан қүйылу т.т.) мсн басқа да патологиялық жағдайларды
(арахноидит, менингоэнцефалит, тромбоздар, эмболдар, күптену,
домбыгу т.т.) анықтау үшін пайдаланылады. Сондай-ақ, бүл әдіс
дерттің басталуы мен өрбуі жөнінде мағлүматтар алуға, операция
жасау арқылы смдеу нәтижесін бақылау үшін де пайдалы.
Бас сүйегі ішіндегі патологиялық озгерістерді анықтау үшін
негізінен «Эхо—11» және «Эхо—12» эхоэнцефалографтар пайдала-
нылады. Олар генератормен, ультрадыбыс сүңгісімен (датчик).
209
қабылдағышпен, индикаторлық блокпен және жазу (тіркеу) құрыл-
ғысымен жабдықталған. Генератордан шыккан элекгр куаты уль-
традыбыс сүңгісіне (пьезоэлектрлік түрлендіргішке) жеткізіледі.
Ультрадыбыс сүңгісінін, негізгі болігі барид титанатынан жасалған
пластина. Осы пьезоэлектрлік пластина электр энергиясын ультра-
дыбыс энергиясына жәнс керісінше түрлендіреді. Тура және кері-
сінше пьезоэлектрлік әсердің нәтижесінде ультрадыбыс сүңгілері
бір мезгілде әрі қуат көзі, әрі ультрадыбыс қабылдағышы қызметін
атқарады.
Ультрадыбыс сүңгісі (ультрадыбыс көзі) бастың самай жағына
(шекеге) су, вазелин, глицерин т.б. аралық қабат арқылы жапсы-
рылады. Бүл қабат ультрадыбыс энергиясын миға өткізеді. Ультра-
дыбыстың бір бөлігі мидың ішкі құрылымдарынан қайта шағы-
луына, ал еңді бір бөлігінің мидан өтіп кететіндігіне байланысты
зерттеудің екі түрлі әдісі қолданылуы мүмкін. Оның біреуі локация
(эхо тәсілі), екіншісі - трансмиссия тәсілі.
Локация төсілінде мидың ішкі қүрылымдарынан шағылған сиг-
налдарды ультрадыбыс сүңгісі қабылдайды. Ал трансмиссия төсілінде
мидан өткен ультрадыбыс энергиясы сырқаттың екінші шекесіндегі
ультрадыбыс сүңгісінде қабылданылады (146-сурет).
Осылайша қабылданған ультрадыбыс тербелістері электр сиг-
налдарына түрленеді де эхоэнцефалографияның қабылдағышында
күшейтіліп, электроңды сәуле түтігі бар индикатор блогына жетеді.
146-сурег. Ультрадыбыс сүңгісінің
локациялық (а) жөнс трансмис-
сиялық (б) төртіігге (әдістс) өтуі
147-сурет Эхо-ЭГ схемасы: 1-бастапқы
** комгыекс; 2-орталық комплекс немесе
М-ЭХО; 3- соңғы комплекс
210
Осы жерде бұл тсрбелістер тік импульстер-эхо-сигналдар түрінде
эхоэнцефалограмма қүрастыратын осциллограф экранына түседі
(147-сурет).
Эхоэнцефалограммадағы алғашқы импульс бастапқы комплскс
(бастапқы эхо) бастың терісі мен сүйегінсн ультрадыбыс сүңгісіне
шагылған сигналдармен қосылып, қоздырғыш генераторлық им-
пульстер болып табылады. Эхоэнцефалограмманың ортасында ми-
дың ішкі қүрылымдарынан (молдір қалқа, ПІ қарынша, эпифиз)
шагылған сигнал көрінеді. Бүл сигналды орталық комплскс немссе
М-эхо деп атайды. Сигнал мидың орталық құрылымдарының қай-
сысынан шағылғандығына қарай бірнеше бөлікке болінсді. Мыса-
лы, мөлдір қалқадан шағылған эхо сигналдар — М-эхоның алдыңғы
болігі, III қарыншадан шағылған — М-эхоның ортаңғы бөлігі және
эпифизден шағылған сигналдар М-эхоның артқы бөлігі болып
есептелсді.
Эхоэнцефалограммадағы ақырғы импульс немесе соңғы комп-
лекс (соңғы эхо) бастың қарама-қарсы жағындағы сүйек пен тері
қабатгарынан шағылған ультрадыбыстар болып табылады.
Бастапқы комплекс пен М-эхо арасында мидың ішкі қүрылым-
дарынан шағылған (сыртқы эхо-сигналдар) сигналдар орналасады.
Қалыпты жағдайда эхо-сигналдар мидың бүйір қарыншала-
рьшың әр түрлі болімдерінсн келіп (вентрикуляр-эхо), эхоэнце-
фалограммада саны бірдсй, М-эхо сигналдарымен симметриялы,
эхо-сигналдарына қарағанда амплитудасы едәуір аз сигналдар тү-
рінде жазылады. Ал, ми аурулары кезінде вентрикуляр-эхомен бІрге
бас сүйегі ішіндегі патологиялық өзгерістердің салдарынан пайда
болған сыртқы (латерал) эхо-сипіалдар көрініс беруі мүмкін.
Зерітеу тәсілдері
ЭхоЭГ-лық зерттеуді сырқатты отырғызып қойып жүргізуге
болады, алайда ең қолайлысы шалқасынан жатқызып жазу. Сыр-
қаттың екі жақ шскесіндегі шашы мен бас терісін кез келген жанас-
тырушы (контактлы) затпен (әдетте вазелинмсн) майлап, шскснің
скІ жағына кезскпен ультрадыбыс сүңгісін орналастырады. Ерс-
сектерді зерттеу кезіндс 0,88 мгц, балаларға 1,76 және 2,65 мгц жиі-
211
ліктегі яъезодатчиісғер қолданылады. Зерттеуді маңдай, самай және
желке тұстан ретімен жүргізеді де, тиісті М-эхо бөлігінің орналасу
жағдайын анықтайды (бірінші диагностикалық белгі).
Мөлдір қалқадан шағылған сигналды (М-эхо-ның алдыңғы
бөлігі) қабылдау үціін ультрадыбыс сүңгісін қабақтың сыртқы
жиегінен сәл жоғары жапсырады (148-суреттегі 1-нүктс). Сүңгіні
тәж тәрізді жіктің алдыңғы жағына орналастырған жөн. Қалыпты
жағдайда мөлдір қалқадан шағылған сигнал бастың үлкен-кішілігіне
қарай алғашқы комплекстен (жиынтықтан) 6,0-7.5 см қашықтық-
та орналасады да шыңцардың төбесі түзу бағытта, табаны тар болып
келеді.
Мидың ІП қарыншасының бүйір қабырғаларынан шағылған
сигнал (М-эхо ортаңғы болігі) қүлақтың самайдың алдына таяу
түсында орналасқан (жапсырылған) ультрадыбыс сүңгісі арқылы
қабылданады (148-суреттегі 2-нүкте). Қалыпты жағдайға ІП қарын-
шадан шағылған сигнал бастапқы комшіекстен 7,0-8,0 см қашық-
тықта орналасады. М-эхоның ортаңғы бөлігі жайпақ төбе төрізді,
көбіне тарамдалған тіс түрінде болып көрінеді.
Эпифизден шағылған М-эхо сигналдарының артқы бөлігін са-
майдан да, қарақүстан да алуга болады. Дегенмен самайдан шағыл-
ған сигналдар негізгі болып есептеледі. Эпифизден шағылған сиг-
налдар ультрадыбыс сүңгісін сыртқы есту жолы мен төбе арасының
ортасында орналастырғанда (148-суреттсгі 3-нүкте) нсмесе оның
аргқы жағынан 0,5-1,5 см қашықтықта орналастырғанда пайда бо-
лады. М-эхоның артқы бөлімі тарамдалмаған тегіс жіңішке шың
торізді болып көрінеді. Есте болатын бір нәрсе, сигналдарды са-
майдан қабыддағанда бір мезгілде ПІ қарынша мен эпифизден кел-
ген аралас М-эхо (ортадан артына қарай бағытталған бөлімі) да
болуы мүмкін.
Самайдан алынған М -эхо сигналдарының артқы бөлігін қайта
тексеру үшін ультрадыбыс сүңгісі қарақүсқа жапсырылады. Эпи-
физден қарақүс тұсында еигнал алу үшін ультрадыбыс сүңгісін
жоғарғы бұдыр сызық бойымен самайға қарай (самай аймағы, 148-
суреттегі 3-нүкте) сырғытады да құлақ түбі мен қарақүс аралығы-
ның ортасына жеткізеді (148-суреттегі’З нүкте). Қарақұс түсынан
зерттеу бастың екі жағынан эпйфизден-альгнған сигналға дейінгі
212
148-сурет. Самай және қаракус (желке)
аймағынан тексеру кезінде
ультрадыбыс сүңгісінің орналасуы
149-сурег Трансмиссиялық адісте
тексеру негізіңдегі бастың самай
бөлігіндегі ЭХО-ЭГ
аралықты жобамен мөлшерлеу арқылы жүргізіледі. М-эхо артқы
бөлігіне дейінгі қашықтықты самай түсынан өлшеу дәлірек бола-
ды. Мидың орталық қүрылымына дейінгі қашықтықтар өлшеудің
барлық түрін бастың симметриялы нүктелерінен М-эхоның ең үлкен
амплитудасы деңгейінде (тұрақты жағдайда 3-5 рет) арифметика-
лық ортаны шығара отырып жүрізген дұрыс.
М-эхоны самай түсынан дөл есептеудің барлық жағдайында да,
әсіресе ортаңғы жөне артқы бөліктерін зерттеу кезінде Лекселл өдісІ
арқылы бақылау жүргізу керек. Ол үшін эхоэнцефалограф транс-
миссиялық жұмыс режиміне көшіріледі дс екі улырадыбыс сүңгісінің
біреуі ультрадыбыс шығаратын, ал екіншісі оны қабылдайтын бас-
тың самай тұсының екі жағынан жапсырылады (148-суреттегі 2 не-
месе 3-нүктелер). Мұндай жағдайда эхоэнцефаллоіраф экранында
екі сигнал пайда болады. Осының біріншісі бастапқы, яғни сәуле
шығаратын ультрадыбыс сүңгісінің жағдайына сәйкес, екіншісі сүңгі
жағдайына сөйкес ақырғы сигнал (149-сурет).
Ақырғы сигналға дейінгі қашықтық анықталады. Атап айту
керек, мидың орталық қүрылымдарыңца ауытқу болмаса бүл қашық-
тық мидың сагиталдық жазықтығымен (бастың геометриялық орта
сызығы) үйлесімді болады. Мұның мөнісі қашықтық өлшейтін мар-
кер қондырғысы локация тәсілімен ғана жүмыс істей алады. Сон-
дай-ақ трансмиссиялық тәсілімен ссептелген соңғы сигналға дейінгі
2)3
қашықтык М-эхога дсшнгі қашыкгыкқ.’. тең бсла.ты. Ойткспі скі
жагдайда да ультралыбыс бірдей қ;щ.іык.тыкта отсді. Дсмск,
ГЛі =т = лі<)--пі .
мүндағы: І)Ыг — сііманйо һйстрогаігі трансмиссия іосілімен зсрт-
тегендсгі алдыңгы жоне қабылданған сигнэлдар арасындағы қашық-
тық; ш — локация рсжиміндс сссптслгсн мидың сигналдық жазык-
тығына дсйінгі қашықтық.
жәнс т4 - локация тәсілімсн оң және сол жақган ессптел-
гснде М-эхоға дейінгі қашықтық.
Мидың орталық күрылымдары ауыткыған жағлайда (ш^пу) т
қашықтығы пі^ мсн гп аралығындағы оргалык арифметикалық шама
түрінлс анықталуы мүмкін, яғни
РЬГИ= іп^^т^т-т^/І
Егср айырмашылық 2-3 мм-ден артық болса. бір жақтың
М-эхосы дүрыс анықталмаган. Дсмек, дұрыс нотиже алу үшін
локация режимін де екі жақтан да М-эхоға дсйінгі қашықтықты
өлшсу қажст.
Қалыпты жағдайда М-эхо сиг-
налдарын қүрайтын ми күрылы-
мы долмс-дәл сигналдық жазық-
тықта жатады. Демек, бастын. зерт-
теиетін аймағының симмстриялык
нүктелеріне дейінгі қашықтык
орталық күрылымдарға дейін екі
жағынан бірдей болады (150-сурст).
Егер бас сүйеқ қуысынын (ішін-
дс) бір жагында колемдік процесс
болатын болса, мидың ортаңғы қү-
рылымдары зақымдалмаған жарты
шар жағына қарай ауытқиды (150-
сурст). Бұл жагдайда эхоэішефа-
лограммада М-эхо орны ауысып,
патологиялық процссс орналасқан
жақтағы қашықтық екіиші жағы-
нан алыстайды. Мидың ортаңғы
қүрылБімдары орны ауысуының
150-сурег. Қалыпты жағдайдагы (а)
және мі-ідын оң жақ жэрты
шарындағы колемдік патологиялық
процесс (б) ксзіңдеп
ЭХО-ЭГ схсмасы
щамасын анықтау үшін (ессптеу тәртібі М-эхо бөлімінің кез кел-
ген жағына бірдсй) М-эхоға дейінгі үлкен қашықтықтан аз қашық-
тықтың шамасын алып тастап, айырмасын екіге боледі. Милли-
метр өлшемінде табылған мән мидың орталық қүрылымының ауыт-
қу мөлшері («бастың геометриялық ортаңғы сызығымен» салыс-
тырғанда) болып табылады. Мидың ортаңғы қүрылымдарының
«бастың геометриялық ортаңғы сызығынан» оңға немесе солға қарай
2 мм-ден артық ауытқуы патологиялық бслгі болып есептеледі.
Эхоэнцефалографиялық тсксеріс кезінде М-эхоның әр түрлі
болімдерінің жағдайын бір сәтте анықтаумен қатар ми қарыншала-
ры жуйесіне де баға беріледі (екінші диагностикалық сигнал), сон-
дай -ақ бас сүйегі ішіндегі патологиялық процсстен жеткен сигнал-
дар да анықталады (үшінші диагностикалық сигнал). Соцғы диаг-
ностикалық сипат бас сүйск ішіндегі патологиялық процестерден
шағылған сыртқы (латеральды) эхо-сигналдардан мидың қарын-
шаларының әр түрлі бөліктерінен келетін сигналдарды айыру қиын
болғандықтан күнделікті диагностикалық процестерде сирек пай-
даланылады.
Ми қарыншалары жүйесі жағдайына баға беру үшін Ш қарын-
ша енінің үлғаю мөлшері мен бүйір қарыншаларының кеңею
деңгейіне ерекше коңіл аударылады. Қалыпты жағдайда мидың III
қарыншасының бүйір қабырғаларына сәйкес эхоэнцефалография-
лық ені эр түрлі жастағы адамдарда әрқиялы екендігі белгілі. Мы-
салы, ересек адамдарда 5-6 мм, қарттарда 7 мм-ге дейін, сәбилерде
1,4-4,2 мм, бір жасқа дейінгі емшектегі балаларда 2,3-5,1 мм.
Мидағы патологиялық өзгсрістерге байланысты II қарынша ені
әр түрлі деңгейде кеңейеді. Мәселен, ЭхоЭГ қос тісті немесе М-эхо
кеңейіп, қалыпты жағдайдағы мөлшсрдсн әлдеқайда көп болуы
мүмкін. Мидың бүйір қарыншалары кеңеюінің эхоэнцефалогра-
фиялық белгісіне бастапқы комплекстің кеңеюі, ми қарыншала-
рынан шағылған сигналдардың М-эхо мен соңғы комплсксіне қарай
ығыстырылуы, М-эхо амплитудасына таяу көптеген жоғары ам-
плитудалық эхо-сигналдардың пайща болуы т.б. өзгерістер жатады.
Эхоэнцефалографиялық зерттеу барысында жоғарыда келтіріл-
ген диагностикалық белгілерден басқа да бас сүйегі ішіндегі пато-
логиялық өзгерістерді анықтауға болатын қосымша деректер де
215
кездеседі. Мысалы, ЭхоЭГ-нің екі жартысъшда да. бірақ кобінс
бастапқы комплеке псн М-эхо арасында шағылған контсгсн эхо-
сигналдардың байкалуы мидың ісіп күпгслуіне байланысты, ал оң
және сол жақтарды зерттсу қезінде алынған ор түрлі эхо-сигналдар
ми жарты шарларыиың ультрадыбыстық ассимстриясы деп бағала-
нады. Мүндай жағдай көбінс мидың жарты шары зақымдануына
немесе оның күптснуінс байланысты.
Бас сүйек ішінлегі колемдік патологиялык иронестср (ісік,
іріңдік, гсматома т.б.) орталык ми қүрылымдарының закымданған
жарты шар жағына карай ығыстыратындыгы бслгілі. Бұл қүбылыс
аталған зақымдану түрлерінін молшерінен ғана смсс, сонымен бірге
олардьщ ми қүрылымдарында орналасқак орньша да байлаиысты.
Еғердс үлғаю проңссі мидыи орталық қүрылымдарына неғүрлым
таяу болса солғүрлым М-эхоның ауытқуы да аз болады. Ііатоло-
гиялық процестің мөлшері М-эхо ығысуының шамасына әрқашан
сәйкес бола бермсйтіндіктсн, бүл ауыткудың 12 мм-дсн асуы гана
мида үлкен үлғаю процестерінің бар сксндігін айғақтайдьі. М-эхо-
ның анағүрлым коп айтарлықтай ығысуы ісік (20-30 мм дейіи),
іріидік ми қатты қабығының астыңғы жонс үстіңгі жағындағы гема-
томалар (15-20 мм дейін) және баска да төбе-самай маңьшдағы
көлсмдік пропестср кезінде байқалады. Ми полюстері (маңдай не-
месе желке тусында), мишык шатыры асты және скі жарты шар
арасында. мидың екі жагы зақымдануына байланысты М-эхо ығыс-
пауы да мүмкіи. Демек, эхоэнңефалография тәсілі ми жарты ша-
рынын бір жағындағы мишык шагыры үстіндсгі патологиялық
нзгсрістерді анықтауға қажстті көптсгсн деректер бсре алады.
Эхоэнцефалоірафия тәсілі бас сүйск ішінлегі көлемді патоло-
гиялық нроцсстсргс байланысты М-эхоның ьнътстьірылуымен қатар
ультрадыбыстық ассиметрия жоне бас сүйск куысы қысымының
артуы туралы тиісті мағлүматгар берс алады. Бас сүйек іші қысымы
жоғарлаған кезде ми қарыншалары әр түрлі деңгейде кеңейеді, со-
нымен қатар М-эхо солқылдауы мсіг шеткі эхо-сигналдар да өзгсрсді.
Ол бас сүйск іші (ми-жүлын сүйыгы) қысымының жоғарлау моліпе-
рінс байланысты. Бас сүйек іші қысымы белгілі дсңгсйге дсйін жоғар-
лағанда эхо-сигналдардың амп.литуда«ы да тиісшше кобейеді, ал
ми-жүлын сүйығы қысымы одан-әрі жңғарласа, олар азайып, тіпті
білінбей калуы да ықтимал. ,
-и
2!6
Жоғарыда корсстілгендей бас сүйек-ми жарақаттануынан ми
қатты қабығының сырты мсн астыңғы жағында пайда болған гема-
томалар патологиялық процсстің орналасуына, бас сүйек ішІ қысы-
мы жаралануына, ми ісінуіне (күптенуі) және ультрадыбысты асси-
метрияға байланысты М-эхоны әр түрлі деңгейде ығыстырады.
Ми жарақаттанғанда М-эхоның ыгысуы көпшілік жағдайда
болымсыз (5 мм ге дейін) ми қарыншаларының кеңеюі ми күптенуі
мен ми жарты шарлары ассиметриясы белгілері пайда болады. Ми
шайқалғанда М-эхо 2 мм-ге дсйін ығысады және ми-жұлын сүйығы
жолдары кеңеюі бслгілері болуы мүмкін.
Бас сүйек ми жарақатгануының кешеуілдеген зардабынан ми
қарыншалары кеңейеді, кейде ми жарты шарлары арасы ассимет-
риясының белгілері де болады.
Миға қан қүйылғанда М-эхо ығысуынан (көбіне 10 мм-ге дейін)
басқа ми күптенуі, бас сүйек іші қысымы жоғарлауының және
ультрадыбыс ми жарты шарлары аралық ассиметриялық белгілері
байқалады.
Ишсмиялық инсультке байланысты М-эхо ығысуы болымсыз
(3-5 мм) немесе мүлдем болмайды. Мұндай жағдайда көбінесе ми
күптенуі мен ми жарты шарлары арасы ассиметриясының белгілері
пайда болады.
Мидың қабынуы аурулары кезінде ми қарыншалары кеңиді,
кейде ми күптенуі белгілері мен мидың орталық құрылымдары
орнынан ығысуы көрініс береді. Ультрадыбыстық жарты шар ара-
лық ассиметрия байқалмайды.
10.4. Электромиография
Элекгромиография (ЭМГ) — бүлшық еттердегі электрлік құбы-
лыстарды тексеретін тәсіл. Қимыл-әрекеттерін реттейтін нерв жүйесі
зақымдануына байланысты неврологиялық төжірибеде кездесетін
бірқатар ауруларды анықтау үшін электромиографиялық зерттсу
тәсілдері кеңінен пайдаланылады. Қазіргі заманда глобальдық
(жалпылама), интерференциялық, шектелген және ширықтырғыш
электромиография тәсілдері қолданылады.
217
Электромиография аркылы орталық және шеткі (сыртқы)
қимылдатқыііі мотонейровдардың қалыпты және патологиялық
жағдайлардағы қызметі туралы деректер алуға болады.
Орталық және сыртқы нерв жүйесінің әр түрлі деңгейде
зақымдануына байланысты қимыл-әрекеттері бұзылуының
клиникалық белгілерімен қатар элсктромиографиялық өзгерістер
қозғалыс анализаторы бүлінуінің патофизиолық механизмін
түсінуге мүмкіндік береді. ЭМГ клиникалық белгілері айқын сыр-
қаттардың бүлшық еттеріндегі өзгерістерді көрсетіп қана қоймай-
ды, сонымен бірге клиникалық белгілері көмескі немесе білінбеген
жағдайда мотонейрондар зақымдануын анықтауға көмектеседі.
Бұлшық етгердің элекгрлік белсенділігін зерттеу үідін көп арна-
лы> жиілік сипаттамасы мол, тосқауылдарға (бөгеттерге) төзімді,
өзіндік ызыңы (шуыды) төмен арнайы электромиографтар қолда-
нылады (пайдаланылады). Олар бүлшық еттердің электрлік қуатын
10000 және одан да көп есе өсіретін күшейткіштерден, бақылауға
қолайлы осциллографтан, фотожазуға (тіркеуге) қажет арнайы блоқ-
тан жөне әр түрлі электрлік тітіркеңу тудыратын элсктростимуля-
торлардан құрастырылады.
Глобальды (жалпылама) ЭМГ арқылы жекслеген бүлшық еттердің
биопотенииалдары көптеген қимыл олшемі бірлігінен тіркеледі (жа-
зылады). Ол үшін тексерілетін бүлшық ет сыртына металл плас-
тинкаларын (сыртқы электродгар) немесе қалыпқа бекітілген аумағы
1 см2 дискіні жапсырады (қондырады, байлайды).
ЭМГ әдетге тыныштық жағдайда мұлде босаған бұлшық еттердің
ерікті жиырылуы жөне мейлінше жиырылған кезінде жазылады.
Глобальды ЭМГ қарапайымдылығы мен зиянсыздығына қарамас-
тан нерв жүйесінің қимыл ерекшеліктерін толық тексеруге мүмкіндік
бермсйді. Электромиограммадан биопотенциалдардың амплитуда-
сын, формасы мен электр тербелістерінің жиілігін байқауға бола-
ды. Қалыпты жағдайда бүліиық етгердің мүлде босаған кезінде
жиілІгі 100 гц шамасында және амплитудасы қысқа (5-20 мкв), өз
бетімен (ерікті) жиырылғанда ЭМГ амплигудасы 500-2000 мквкт-қа
дейін кенет ұзарады.
Клиникалық тожірибеде Ю.С.Юсевичтің үсынысы бойынша
электромиограммалар негізгі төрт типке бөлінеді:
218
к
I тип (151-сурет) — жиі (50-100 гц), үйлесімсіз, екі немесе көп
фазалы тербелістсрі бар,бүлшық ет ерікті жиырылғанда амплиту-
дасы өзгеріп түратын электромиограммалар. Мұндай өзгерістер
қимыл-әрекеттсрі бұзылған сырқаттарда байқалады.
II тип (152-сурет) тербеліс жиілігі аз (5-40 гц) потенциалдан,
«шарбақ» тәрізді немесе бір және көп фазалық қысқа амплитуда-
лы тербелістермен срекшеленеді. Бұл тип шеткі мотонейрондары
зақымданған сырқаттарда кездеседі. ЭМГ жиілігі мен түрақтылы-
ғына қарай ол екі топқа бөлінеді: II а — жиілігі 5-тен 20 гц дейін
және амплитудасы төмен сирек тербелісті потенциалдар; II б —
жиілігі (40 гц дейін) мен амплитудасы (3000-5000 гц) тұрақсыз
потенциал.
219
50^¥
153-сурет Штип
7
154-сурет. IV тип
*
Ш тип (153-сурет) - ырғақты және ырғаксыз осцилляциялар
«дүркіндерімен» ерекшеленсді, оқта-текте өте баяу (4-тен 10 гц-қа
дейін тербелістер болуы мүмкін). Мүндай ЭМГ экстрапирамидтік
өрескел қимылдар мен бүлшық еттердің сіресіп илікпсуі кезінде
байқалады.
IV тип (154-сурет) толық «биоэлекгрлік үнсіздікті» көрсетеді.
Бүл тип сыртқы мотонейрон түгелдей немесе олардың басым көп-
шілігі зақымданған жағдайларда кездессді.
Электромиограммалардың басқа да формалары кездеседі. Мыса-
лы, миопатия синдромына байланысты биопотенциалдардың ам-
плитудасы төмендейді, олардын жиілігінің кебеюі сирек кездессді.
Миастениямен ауырған сырқаттарда бүлшық еттердің ерікті түрде
қайталана жиырылуы кезінде биопотенциал амплитудасы төмен-
дейді.
Жұлынның алдыңғы мүйіздері зақымдануының алғашқы
кезендерінде фасцикуляция потенциалдары пайда болады. Солғын
(баяу) сал болу кезінде бүлшық^еггердің озіндік (ерікті) жиырылуы
220
болмайды және ЭМГ-де «биоэлектрлік үнсіздік» корініс бсреді.
Сыртқы нервтер зақымданғанда ЭМГ-ның амплитудасы төмендсйді
немесе ешқандай элсктр белсенділігі білінбейді.
Сіреспелі сал болуға үшыраған сырқаттарда бүлшық еттер по-
тенциалдарының амплитудасы ерікті түрде жиырылғанда төмендейді
де олардың тербеліс жиілігі сирейді (азаяды).
Экстрапирамидтік шектен тыс қимылдар мен әсіресе бұлшық
еттердің қатая сіресуі (торсионды дистония) кезінде бұлшық ет-
тердің биоэлектрлік белсеңділігі оқыс жәнс іріктеліп күшейеді.
Шектен тыс қимылдайтын бұлшық еттер миограммасының қүры-
лымы жогарғы амплитудалы тербелістерден гиперкинез ырғағында
дүркінделе бұрмаланады.
Истериялық сал болуға байланысты «салданған» бүлшық ет-
терде, тыныштық жағдаймен салыстырғанда, өздігінен жиырылу
кезінде тербелістердің амплитудасы төменірек болады.
Глобальды (жалпы) электромиография нерв -бұлшық ет аппа-
ратының жағдайы туралы негізгі түсініктерді бергенімен, кейбір
жағдайларда олар жеткілікті бола бермейді. Сол себептІ шектелгең
(локальды) ЭМГ өдісін де қолдану керек. Ол үшін бірнеше қимыл
бірлігін немесе бүлшық еттердің біршама жекелеген болігіндегі
электрлік белсенділікті бағалауға мүмкіндік беретін өкеткіш кеңістігі
аз (тар) электродтар пайдаланылады.
Қимыл бірлігі (түтастығы) бұлшық ет қызметінің негізгі көрсет-
кіші болғандықтан, ол орі бүлшық ет талшықтары тобын нерв-
тсндіретін мотонейрон қызметін де сипаттайды.
Инелі электродтар қарсы шоғырланған, екі полярлі және көп
электродты (мультиэлектродты) болып келуі мүмкін. Инелі элект-
родтар кемегімен электромиографиялық зерттеу тыныштық жағ-
дайда немесе бүлшық еттердің болар-болмас жиырылуы кезінде
жүргізіледі. Қажет болса әр түрлі орекеттер сынағы қолданылады.
Шектеулі ЭМГ бұлшық ет электрогенезі ерекшеліктерін дәлірек
саралауға (сипаттауға) мүмкіндік береді.
Стимуляциялық (ширықтырғыш) ЭМГ сыртқы нервтердің
қимылдатқыш жөне сезгіш талшықтары жиілігі мен күші (қуаты)
әр түрлі электр тоғымен (ағынымен) тітіркендіру арқылы бүлшық
еттср әрскеттерін (жауабын) анықтауға болады.
221
Стимуляциялық электромиографияның ең көп тараған тәсілі —
бұлшық еттердің тікелей жауабын (М - жауапты) анықтау. Ол қимыл
бірлігі потенциалдарының жиынтығы болып саналатын шеткі нервті
тгпрксндіргенде пайда болады.
М—жауапты анықтау үшін ширықтырушы электродтар тітірке-
нуге тиісті нервтер аймағы проекциясының үзын бойына орналас-
тырылады. Мүндай жағдайда катод анодтан шеткері орналастыры-
луы керек. М—жауап өдетте сырттай орналасқан электродтар
арқылы тіркеледі (жазылады), үйткені олар биоэлектрлік белсен-
ділікгі басқалармен салыстырғаңда анағұрлым анығырақ білдіреді.
Электродтарды тиісті бұлшық еттің қимылдау нүктесіне үқыптап
орналастырып бекітеді, Электрод және оның орналасатын түсы
спиртпен немесе эфирмен сүртіледі де арнайы бірыңғай М—жауап
алу үшін оны туғызатын токтың шамасынан 30-40 % артық мөлшсрде
ток тітіркендіргіші пайдаланылады.
Қалыпты жағдайда М~жауаптың ұзақтығы қүбылмалы, ол үсақ
бүлшық еттерде 12-13 м/сек, ірі бүлшық еттер үшін 20-30 м/сек,
ең жоғарғы амплитудасы 15-20 мв дейін. М~жауаптың формасы
өдетге екі немесе үш фазалы болып келеді.
М~жауап ұзақтығы зақымданған жағында, зақымданбаған жа-
ғымен салыстырғанда, кобеюінің диагностикалық қүндылығы зор.
М~жауап формасы көп фазалы болып келуі нерв-бұлшық ет жүйссі
зақымданғанда аса маңызды деректер берсді. М—жауаптың бол-
мауы нерв-бүлшық ет талшықтарының жаппай зақымдануына тән.
Афферентгі талшықтар-
с л ғ 1 • 1 4і 1 11 _ Л- \ (/Л 1 м 1 155-сурет. Н-рефлексті зерттсу * ды тітіркендіргенде паида болатын бір сипатты реф- лекстік жауап болып есеп- — телетін Н~рефлекс нерв- к бүяшық ет әсерлері жағдайы- ның маңызды көрсеткііпі болып есептелсді. Н—реф- д лекс ахилл рсфлексіне ұқ- сас, қалыпты жағдайда ере- ’ сектердің балтыр және кам- бала тәрізді бұлшык етте-
222
ріндс тақым шүқырында үлкен жіліншік нервін тітіркендіргенде
байқалады (155-сурет). Н-рсфлекс ссзгіш нервтср талшықтарын
тітірксндіргенде жәнс қозуды жұлынға тарататын мотонейрондар
тітіркснуі арқылы импульстің қимылдатқыш талшықтарына өтуі
нәтижесінде пайда болатын рефлекстік жауап
Тақым шүқырында (с) электрлік тітіркендіру кезінде екі потен-
циал (Н — рефлекс және М —жауап) тіркеледі. Токтың қуаты (күші)
артқан сайын Н — рефлекс томсндейді де М — жауап үдей түседі.
Тітіркендіру деңгейі (күшейген) артқан сайын Н — рефлекс пен
М — жауап амплитудалары ара қатынасы өзгереді.
Н — рефлекс М — жауап үіиін ең төменгі деңгейдегі электрлік
тітіркендіру кезінде пайда болады. Тітіркендіру күші үлғайған сайын
Н — рефлекс амплитудасы артады да М — жауап шамасы азаяды.
М ~ жауап үшін де ең жоғарғы шек болып табылатын тітіркендіру
күшінің деңгейінде Н — рефлекс мүлде байқалмайды. Н-рефлекс
амплитудасы түрақсыздығын ескерте отырып оның ең жоғарғы
мөлшерін 5-10 рет тітіркендіргсннен кейін ғана анықтайды. Н ~
рефлексті саралау ушін оның мсжссін, жасырын кезеңін, стимуля-
ция (тітіркендіру) күші көбейгенде амплитуданың өзгеруін, Н —
рефлекс пен М - жауап амплитудаларының, ең жоғары шамалары-
ның арақатынасын, Н — рефлекссіз формасы мсн ұзақтығын анық-
тау керек.
Стимуляциялық (тітіркендіру) миография көмегімен қимыл-
датқыш және сезгіш нсрв талшықтары бойымен қозу таралуының
156-сурет. Шынтақ нервін аса
жоғары тітіркендіру ксзінде
білінетін лотенциалдық әсер.
І-тітіркендіргіш электродтар
қардың жоғарғы және төменгі
бөлігінде; 2- әкеткіш
электрод; 3- жске
қосылған электрод. 8- скі
тітіркендіргіш нүктелер ара
қашықтығы. І;І,_ қардың
жоғарғы және төменгі бөлігін
тітіркснуінің жасырын кезеңі
223
жылдамдығын анықтауға болады. Ол үшін екі нүктенің электр то-
ғымен (ағынымен) тітіркендіру әсері беріледі (156-сурет) де жасы-
рын кезең үзақтығы анықталады.
Миографиядағы жасырын кезеңнің ең жоғарғы моліперінен ең
аз молшерін алады да, стимуляцияланған екі нүктеден ара қашық-
тығын өліпейді. Сөйтіп имггульс жүруінің (өтуінің) жылдамдығын
төмеңдегі формула арқылы есептеп шығарады:
у=ЗД;
Мүнда: $—екі тітіркендірілген нүктенің ара қашықтығы
(мм есебімен); I — жасырын кезеңдер айырмашылығы (м/сек).
Әр түрлі нервтердің импульс өткізу жылдамдығы бірдей бол-
майды.
АҰ ТАРАУ
МИ ҚАН АЙНАЛЫМЫН ЗЕРТТЕУ ТӘСІЛДЕРІ
11.1. Реографиялық тексеру әдістері
Реография — жоғары жиіліктсгі (әдетте 20-200 кгц) электр ағы-
нына дененің кейбір бөліктері қарсылық жасауынан (импеданс)
пайда болған тамыр соғу тербелістерін тіркеу (жазу). Зерттелетін
түсқа қан тамыр соғылуы арқылы аз келеді (орта есеппен 0,05%
шамасында), ал кері қарай сол моліперде қарсылықпен қайтады.
Импенданстың бүл тербелістері арнайы реографтар арқылы бай-
қалады да электрокардиографтың, электроэнцефалографтың не-
месе өзі жазатын басқа да аспаптар көмегімен жазылып алынады.
Кез келген реограмма денснің зерттелетін түсындағы қан жүру
мөлшерін жуық шамамен көрсетеді, оның сыртқы көрінісі плетиз-
мограммаға немссе сфигмограммаға үқсас болады. Рсография әдісінің
биофизикалық негізі қан тамырлары жүйесін зерттеуге арналған
көптеген жетекшІ қүралдарда сипатталған.
Қазіргі кезде қан айналымын реографиялық тосіл көмегімен
зертгеудің мәні артып келеді. Өйткені ол қауіпсіз, сырқаттарға ауырт-
палық түсірмейді, едәуір қарапайым және беретін деректері толы-
ғырақ. Бүл тәсіл көбіне жүртшылықтың денсаулығын жаппай зерт-
теу ксзінде кеңінен қолданылады, беретін деректері басқа қымбат
әрі ауырсындыратын тексеру әдістерін қолдану қажеттігін дәлелдеу
үшін пайдаланылады.
Невропатологтар тәжірибесінде көбіне реоэнцефалография,
кейде аяқ-қол реовазографиясы және орталық қан айналымына
баға беретін реография әдістері қодданылады.
Реоэнцефалография (РЭГ) — ми қан айналымына бага беретін
қосалқы тәсіл. Реоэнцефалограммаға түсіру (жазу) бас сыртындағы
әр түрлі нүктелерге қойылған электродтар (157-сурет) арқылы жүзеге
асырылады. Бұл әдіспсн мидың әр жарты шарындағы және оның
жекелеген қан тамырлары алабыңцағы қан жүрісін зерттеуге болады.
225
157-сурет. РЭГ жазу (тіркеу)
кезіңде электродтарды
орналастыру нүктелері
Ішкі ұйқы және омыртқа артерияларының қанға толыгуын байқау
үшін мандай-еміздік тәрізді өсік және қарақұс-еміздік тәрізді өсік
аралықтарына орналастырылатын электродтар қолданылады.
Реоэнцефалография кезінде әр түрлі сынақтарды пайдалана
отырып, олардың ми қан тамырларына ықпалын анықтау арқылы
қосыміиа деректер алуға болады. Зерттеу мақсаттарына байланыс-
ты нейроглитеринмен (көпшілік жағдайларда) және басқа да дәрі-
дәрмекгер көмегімен сынақтар жүргізіледі, отырғызып-тұрғызу,
демалысын жиілету, басты қозғалта бүру т.б. тәсіддер пайдала-
нылады.
Алынған мағлұматтарды саралау үшін реоэнцефалограмманың
амплитудалық және уақыттық көрсеткіштері есептеледі. Олардың
ең жиі пайдаланылатындары 158-суретте корсетілген.
1. РЭГ толқындарының амплитудасы (А) Ом есебімен немесе
реографиялық индскс (РИ). Ол РЭГ амплитудасының тамыр сиг-
налдарына қатынасымен (әдетте 0,1 Ом) өлшенеді.
2. Дикротгық индекс (ДКИ) — инцизура деңгейіндегі амплиту-
даның (В) ең үлкен амплитудаға (А) қатысы (% есебімен).
3. Диастолалық индекс (ДСИ) — дикроттық шың деңгейіндегі
амплитуданың (С) ең үлксн амплитудаға (А) қатысы (% есебімен).
158-сурег. РЭГ-тің амплитудалык
және уақыттық көрсеткііптері
226
159-сурет. Қалыпты
жағдайдағы және ми қан
тамырлары жүйесінің
патолоғиялық өзгерістері
кезіндегі РЭГ
4. Толқындардың % есебімен алғандағы өрлеу болігінің — а түтас
толқын ұзақтығына (Т) қарағандағы бөлігі (а/ТхІ00%).
5. Реографиялық толқындардың тарау уақыты (РТГУ) — элек-
трокардиограмманың «р» (немесе К.) тісі мен РЭГ толқынының
басталуы арасындағы уақыт (сек. есебімен).
Қалыпты жағдайдағы РЭГ айқын және байыпты (түрақты)
бейнеленеді, тез, шүғыл котеріледі де (анакрота) біртіндеп созыла
төмендейді (катакрота), ортасында бір дикроттық тіс айқын көрінеді
(159-сурет). Алайда, есте болатын бір нәрсе РЭГ сипаты адамдар-
дың жас ерекшелікгеріне байланысты қан тамырларының қатаюы-
на сөйкес өзгеріп түрады (159-сурет).
Ми қан тамырлары жүйесіндегі патологиялық өзгерістерге бай-
ланысты реоэнцефалограммада негізінен төмендеіі синдромдарды
анықтауға болады.
1. Ми қан тамырларының қатайып илікпеуі. Атеросклероз, вас-
кулит т.б. ауруларға байланысты ми қан тамырлары илікпсйтін
болса, амплитуда кішірейеді, орлеу бөлімі ұзарады, реографиялық
толқынның ұшы қалақша төрізденіп жүқарады, төмснгі бөлігі жа-
зылып, тіпті дикроттық тіс байқалмайды (159, в сурет). Мүндай
жағдайда қан тамырлары белсенділігін арттыратын дәрі-дәрмектер
өсер етпейді немесе олардың өсері өте төмен болады.
2. Ми қан тамырлары тонусының котерілуіне байланысты РЭГ-
да жоғарыда көрсетілгендей өзгерістер байқалады. Кобінс реогра-
фиялық толқынның төбесі өркештенеді де дикротгық тіс толқын-
227
ның төбесіне қарай ығысады (159-сурет). Мұндайда қан тамырла-
рын кеңітетін дәрі-дормектер жақсы әсер етеді. Бүл синдром қаң
қысымы көтерілген кезде жиі кездеседі.
3. Ми қан тамырлары тонусының төмендеуіне байланысты РЭГ-
ның амшіитудасы ұзарады, орлеу бөлімі қысқарады, толқынның
төбесі үшқырланады, дикроттық тіс төмендеп, толқынның астыңғы
жағына ауысады (159, д сурет). Мұндай өзгерістер орталық қысым
төмендегеңце және вегетативтік дистония синдромында кездсседі.
4. Ми қан тамырларының дистониясы РЭГ-да амплитудалары
мен кескіні ретсіз, изоэлектр сызығы түрақсыз болуымен силатта-
лады (159, е сурет), көбінесе жұрек соғысының ретсіздснуімен қабат-
тасады. Нитроглицерин әсері дұрыс нәтиже береді. Бұл синдром
орталық нерв жүйссінің жарақатгануы мсн қабыну процестеріне
және басқа да соматикалық ауруларға байланысты реттеуші
жүйелердің қызметі бүзылуының осерінен пайда болады.
5. Венадан қан өткізілу кедергіленуі және бас сүйегі (куысы)
ішкі қысымының көтерілу белгілері РЭГ катакрота болімі томпақ
және созылыңқы келуімен, -систоладан бұрынғы (веналық) тол-
қынның айқындығымен және катакротада қосымша толқындарпай-
да болуымен сипатгалады (159, ж сурет). Мұндай өзгерістер ми-
дағы ісікгер мен ми қойнауларының тромбозы кезінде жиі кездеседі.
6. Ми қан тамырлары бітелу синдромы кезіңде РЭГ амплитуда-
ларының симметриялылығы жойылады. Бұл синдром мидың ірі
артерияларының қысылып немесе бітеліп қалуына байланысты
(159, з сурет). Егерде осы аталған өзгерістер біртіңдеп баяу қалып-
тасса және сырқат миының қосымша қан айналымы жақсы дамы-
ған болса, РЭГ амплитудаларында айтарлықтай аесиметрия
болмауы мүмкін.
Диагностикалық процесте реоэнцефалография тәсілінің өте кең
тарағандығы әркімге мәлім. Біздің клиникада С А.Жанайдаров осы
тәсілдің биофизикалық мәнін зерттей келе РЭГ толқындарының
ми қан тамырлары солқылынан емес, бас сүйегі ішіндегі қан айна-
лымы жүйесімен байланысы бар бас сүйегі сыртындағы қан та-
мырларының солқылын сипаттайтыңдығын дәлелдеді. Автордың
пайымдауынша, көз астынан аиығып^ бастың мандай түсындағы
сырткы қабықтарын қанмен қамтамасыз ететін кұре тамырлардың
228
бас сүйегі алдындағы бөлімі мен ішкі үйқы артериясының соңғы
тармақтарының қанға толуынан гтайда болатын солқылының
тербелісі РЭГ-да корініс береді. Осының нәтижесінде бас реогра-
фиясының жаңа нүсқалары ұсынылды. Олар реография тәсілінің
барлық артықшылықтарын сақтай отырып, РЭГ-ның көптеген
кемшіліктерінсн арылған (С.А.Жанайдаров, 1984, 1986). Аталған
реограммалар нұсқасын саралау үшін РЭГ-тің жөне реограмманың
баска да түрлерін бағалауға арналған әдістерді пайдалануға болады.
Прекраниалдык (бас сүйегі алды) реоғрафия. Прекраниалдық
реограммалар (ПКРГ) кәдімгі реографтар көмегімен жазылады.
Электродтар маңдайға және мойынның артқы екі жағына орналас-
тырылады (157, б сурет), бірақ олардың көлемі РЭГ электродтары-
нан жобамен (шамамен) 10 есе үлкен. Сол себепті тері бстіндегі
ұсақ қан тамырларының солқылы есепке алынбайды да, бас сүйегі
алдыңғы маңындағы ірі қан тамырларының қанға толуы корініс береді.
Г.И.Мчедлишвилидің (1959-1986) пайымдауынша, бұл қан тамыр-
лары ми қан айналымына белсенді түрде өсер етеді. Демек ПКРГ
ми қан айналымы жөнінде толығырақ деректер алуға жөрдемдеседі.
ПКРГ көмегімен ми қан айналымының жалпы жағдайы, сырт-
қы әсерлерге, мәсслен артерия қысымы жүйесінің түрақсыздығы-
на, бастың күре тамырларының жауап қайтару қабілеттілігі мен
реттеушілік қызметі өзгсруі туралы деректер алуға болады.
Ересек адамдар арасында атеросклероздың кеңінен тарағанын
және оған байланысты бас сүйек сыртындағы қан тамырларының
бас сүйек ми қан тамырларынан бес есе жиі зақымданатындығын
ескеретін болсақ, ПКРГ тәсілі ми қан тамырлары ауруларын олар-
дың клиникалық белгілері білінбсйтін кездерінде анықтауға мүм-
кіндік береді.
Супраорбиталдьіқ (көз асты үсті) реография. Супраорбиталдық
реограмманы (СОРГ) жазу үшін қабақтан жоғарырақ шағын элек-
тродтар орналастырады (157, в сурет). Бүл маңайға қан ішкі ұйқы
артериясы жүйесінен шығатын көз үсті және шығыр үсті (аа.
зиргаогЪііаІез еі киргаігосһіеагез) артериялары келеді. Сөйтіп бас сұйек
сыртындағы басқа артериялардың ықпалына тосқауыл жасалады да
миды қанмен қамтамасыз ететін артериялардың жағдайы туралы
деректер алуға мүмкіндік туады. Айталық, ішкі үйқы артериясы
229
ықпалы қан жүруіне бөгет болған жағдайда, сол бөгет болып тұрған
жақтағы СОРГ амплитудасы төмендейді.
Көз үсті қан тамырларының ми қан тамырлары қүрылымдық
және қызметгік байланысын еске алсақ, СОРГ-ның ми қан айна-
лымын зерттеуге қаншалықты қажет екенінс күмәнданбауымыз
керек. Бүғаң қоса, СОРГ белгілі бір аймақта жазылатын болған-
дықтан қолқа-көз үсті қан тамырлары (ал егерде онымен қоса ПКРГ-
де жазылса үйқы артериясы жүйесі тамырларының бас сүйек іпгіндегі)
арасындағы тамыр соғуы мен жылдамдығын анықтауға болады. Ал
егерде онымен қоса ПКРГ-де жазылатын болса көрсеткіштерді ұйқы
артериясы жүйесі тамырларының бас сүйегі ішіндегі белігінде қал-
ған қан тамырларының тонусы өзгеруі мен биомеханикалық
қасиетгері жөнінде қажетті мағлұматтар алуға болады.
Реографияның басқа түрдері. Ми қан айналымыяың наіиарлауы
кейде аймақтық қана емес, жалпы қан айналымының бүзылуы сал-
дарынан да болады. Мүндай жағдайда интегралдық реоірафия (бүкіл
дененің реографиясы) көмегімен орталық қан айналымы корсеткіш-
теріне баға беру қажет. Ол үшін Кубичек төсілімен дененің тетра-
полярлық (төрт жақтылық) реографиясы немесе М.И. Тищенко
ұсынған интегралдық реография пайдаланылады. Бүл тәсілдер жалпы
қан айналымының жағдайын көрсетіп қана қоймайды, сонымен
бірге жүректің согу колемін де сипатгайды. Есте болатын жәйт бас
реограммасы көрсеткіштері, басқа реограммалар сияқты орталық
қан айналымымен тығыз байланысты болады.
Кейбір жағдайларда қолдың немесе аяқтың реовазографиясын
(РВГ) жасау арқылы да күнды диагностикалық мағлүмат алуға бо-
лады. Мысалы,кеуде қуысынан шыға берісте қаң тамырлары қысы-
лып қалса (скаленус-синдром), РВГ амплитудасы асимметриялы
болады. Ал, Рейно ауруы немесе синдромына байланысты саусақ
РВГ амплитудасы болар -болмас қака сезіледі.
11.2. Ультрадыбыстық допплерография (УДДГ)
Адам қан тамырларындағы қан жүрісін зерттеу үшін Допплер
әсері принципімен (1842) жұмь& істейтін ультрадыбыс аспаптары
қолданылады. Бүл әсердің мөні — ультрадыбыс сихңады жиілігінің
230 .
кез келген козғалып түрған заттан шағылғанда, мысалы, қан
элемснттерінің қозғалып түратын бөлшектерінен, жиілігін озгер-
тетіндігінде. Допплер қүралдары арқылы ультрадыбыс толкында-
рының ағыны тербеліп тұрған кристалмен адамның терісі арқылы
қанға беріледі. Ультрадыбыстың бір бөлігі адам денесінің әр түрлі
тіндерімен шағылады да басқа тіндермен немесе сол кристалдың
озімен қабылданады. Кристалл ультрадыбыс сүңгісінде орналаса-
ды. Қанның арнаулы элементтерінсн, атап айтқанда, эритроцит-
тсрден шағылған ультрадыбыс олардың қимыл жылдамдығына
пропорционал жиілікте қозғалады.
Қан тамырлары зақымдануын анықтау кезінде Допплер сигна-
лының бес түрлі сипаттамасы толық пайдаланылуы керек. Олар:
1) амплитуда; 2) жиіліктің таралуы; қан ағысының кезеңі (фазасы)
немесе бағыты; 4) серпіндік (импульстік) өзгерістер; 5) сигнал шыға-
ратын орын (жер). Механикалық қысым немесе дәрі-дөрмектер
ықпалынан аталған сипаттар озгеруі мүмкін.
Ультрадыбыс көмегімен қан тамырдағы қан жүруі жылдамды-
ғын зертгеу кезінде тамыр қабырғаларының созылғыштығы неғұр-
лым жоғары, қысымы әсерлі жөне қан жүруіне қарсылығы коп
болса Допплер әсері айқын білінеді. Атеросклерозға байланысты
қан тамырлары қабырғасының созылғыштығы (икемділігі) біртіндеп
төмсндеуінен УДДГ толқындарының иректері формасын (қалпын)
өзгертеді, олардың ушкір үшын жүмырландырады да табанын
кеңітеді (160, 161, 162-суреттер).
Үйқы артерияларының ультрадыбыс допплерографиясын сыр-
қаттың шалқасынан жатқан кейпінде жазады. Тері мен ультрады-
160-сурет. Ми қан айналымы
бұзылуының алғаіііқъі белгілері бар
сырқаттың УДДГ-сы: І-сол жақ ұйқы
артериясыңдағы ҚЖСЖ — 57 см/сек,
АКИ — 0,72. Допплерограмманың
барлық элементгері изолинивдан
(орталық сызықтан) төмең орналасқан
*
231
4
161-сурег ДисцирқуляторльЕк
энцефалолагияның бірінші
кезеңімең ауыратын
сырқаттың УДДТ-сы: сол
жақ ұйқы артериясыңдағы
ҚЖСЖ -47 см/сеқ.,
оң жағынан — 45см/сек.
АКИ 0,83-ке дейін
көтсрілген (жоғарлаған).
Қан ағымы қалыпты
жағдайда
162- сурет. Дисциркуляторлық
эңцефалопатиянын екінші
кезещмен ауыратын наукастың
УДДГ-сы. сол жак ұйқы арте-
риясынцағы ҚЖСЖ-38 см-сек.,
оң жағынан — 37 см/сек.,
АКИ “0,92; қан ағысы
калыпты жағдайда
быс сүңгісі арасындагы дыбыс откізгішін қамтамасыз ету үшін акус-
тикалық паста қолданылады. Сүңгі ұшының жиілігі 9 мгц. Дөрігер
сырқаттың жанына отырады да еппен ұйқы артерияларын сауса-
ғының ұшымен басып, оның орналасу тереңдігін, қозғалу
белсенділігін және соғылу күшін мүқият байқайды. Датчикті (уль-
традыбыс сүңгісін) жалпы үйқы артериясының үстіңгі жағына оның
ашасынан 2-4 см төмен 145° колбей басқа қарай бағыттайды. Таза
артерия дыбысы естілгенше және жылдамдық шкаласы тілі мейлінше
ауытқығанша датчикті қатгы баспай, оньщ бұрыш еңкіштігін баяу
(ақырындап) өзгертеді. Осыдан кейін жазғыш қондырғыны қосып
допплерограмманы жаза бастайды.
Қан жүрісінің сызықтық жылдамдығы (ҚЖСЖ) өлшенеді де
мына төмендегі формула бойынша ҚЖСЖ-ның асимметриялық
коэффициенті (АК) анықталады:
АК = ҚЖСЖмакс - ҚЖбЖмин х 100%
ҚЖСЖмин
232
Артсрия зақымдануына байланысты ҚЖСЖ-ның дәл мағына-
сына иазар аударылмайды. Өйтксні тері арқылы ҚЖСЖ кезінде
датчиктің қан жүрісіне бүрыш еңкіштігін дәл табу мүмкін емес.
Бүған қоса, әр түрлі аспаптарда допплер сигналын тауып өндеу
барысында біркелкі инженерлік тәсілдің жоқтығы ҚЖСЖ кор-
сеткіштерін дәлдікпен табуға мүмкіндік бермейді. Ю.М.Никитиннің
деректеріне қарағанда, жалпы үйқы артерияларындағы ҚЖСЖ 20
мен 30 жастың маңайындағы адамдарда 14-тен 30 см/сек дейінгі
түрақсыздықта болады. Ал Моль (1975) осы жастардағы адамдарда
ҚЖСЖ 16 мен 55 см/сск аралығында деп пайымдайды.
Роигсеіоі өзінің авторларымен біріге отырып (1977), айналым
кедергісі индексін (АКИ) есептеуді ұсынды. Бүл индекс систола-
лық қүйылу мөлшері мен жалпы ағын (құйылу) өсімінің арақаты-
насы (161-сурет);
АКИ= Н/(Н-Н2)
Мүнда АКИ — айналым кедергісі индексі; Н—АКН қалыпты
жағдайда 0,55—0,75 шамасында болады (160-сурет). Үйқы артсрия-
сында қан қүйылу кедергісі жоғарлауы АКИ өсуімен қарбалас келеді.
Бұл құбылыс үйқы артериясы мен ми қан тамырлары зақымдан-
ғаңда пайда болады. Қан келу (қүйылу) кедергісінің төмендеуі АКИ-
ның жоғарыда көрсетілген мөлшерінен әлдеқайда аз болады. Мұндай
жағдай артерия-веналық мальформацияларға тән.
11.3. Көз флюоресценттік ангиография әдісімен тексеру
Көз торы қан тамырларын ангиография комегімен зерттеу кезінде
үйқы артерияларының откізгіштігі мен көз торы қан айналымы
жағдайын анықтаумен қатар ми қан тамырлары қызметі жөнінде
де жанама деректср алуға болады. Ол қан тамырларындағы негізгі
патологиялық процестердің сипатын анықтауға жәрдемін тигізеді.
Бұл тәсіл кейбір заттардың айналымдағы қанның люминесценция-
сын шағылдандыратындығына негізделген. Мүндай зат ретінде
флюоресцеин қолданылады. Ол молскулалық формуласы СНО ксан-
тен тобына жататын қос негізді қышқыл. Шынтақ көк тамырына
жіберілетін заттың қан айналымы кіші шеңберінен отіп, әуелі
233
163-сурет. ФАГ
(артериялық фаза)
164-сурет. ФАГ
(бастапқы венаяық кезең)
165-сурет. ФАГ
(соңғы аеналык кезең)
жүрсктің сол жақ қарыншасына,
соңынан қолқаға баратыны белгілі.
Оң жақтан атсыз артериядан, ал сол
жағынан тікелей қолқадан өтетін
флюоресцеин жалпы үйқы артерия-
сы арқылы әуелі ішкі ұйқы артерия-
сына, соңынан көз артериясына жөне
оның тармағы орталық коз торы ар-
териясына келіп жетеді. Боялған қан
көз торы артериясынан бірнеше ке-
зеңдср арқылы өтеді. Көру нерві
үрпісінде пайда болған контраст көз
торы бүтақтарын тез толтырады (ар~
териялық фаза). Ол 163-суретте көрі-
ніс береді. Веналар орта есеппен өрбір
2,5-3,0 секуңдта қанға толады. Бұл -
бастапқы веналық фаза (164-сурет).
Ламинарлығы жоғалған сайын ве-
йалар қанға толады да бір мезгілде
олардың барлығығь-флюоресценция-
234
лайды (165-сурст). Белгілі бір уақыттан кейін артериялардың жар-
қырауы бәсеңдейді, контрастылығын сақтайды (соңғы веналық
фазасы).
Көз торын флюоресцснциялық ангиография тәсілімен зерт-
темес бұрын сырқаттың флюресцеинге төзімділігін (сезімділігін)
біліп алу қажет. Арнайы фотоқондырғыштар комегімен көз түбі
бірнеше рет суреткс түсіріледі. Одан кейін уақыттық көрсеткіштер
(артериялық фаза, бастапқы жөне соңғы веналық кезендер (фаза-
лар) ұзақтыгы мен офтальмоскопия көмегімен алынған деректер
сараланады.
ХП ТА РАУ
НЕЙРОПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ТЕКСЕРІСТЕР
(ЗЕРТТЕУЛЕР)
Әдетгегі клиникадық зерттеулер барысында анықтала бермейтін
комескі неврологиялық өзгсрістерге тиісті баға беру мақсатында
соңғы жылдары психика қызметін зерттеу тәсілдсрі қолданыла
(пайдаланыла) бастады.
Жоғарғы психикалық қызметті зерттеу үшін сырқатты ашық
әнгімеге іпақырып, жұғымды байыпты түрде сұбқаттасқан жөн.
Осындай ақжарқын әңгіме барысында сырқат ой-өрісінің дамуы,
қалыпты жағдайдағы мінез-кұлқы, ақылы мен зсрдесінш деңгейі
дәрігерге жан-жақты байқалады. Сондай-ақ айқын нсмесе аса біліне
қоймайтын солақайлығы және сойлеу қабілетін аңғаруға болады.
Сұбқат кезінде сырқаттың бет-құбылысы өзгеруінс, отырыс-түры-
сына, көңіл куйі қалпына жәнс бойыңдағы ауруы туралы пікірінс
назар аударған жөн. Сырқаттың естс сақтау қабілетін, жекелегсн
уақиғаларды умытпауы және бқығандарын есте сақтау мүмкін-
діктерін анықтау керек.
Нейропсихологияпык зерттеулер өр түрлі кезеңдердсн түрады.
12.1. Қимыл мен әрекетті зерттеу
Саусактар кейіііі праксиясы. Сыркатқа сүқ саусағы мен аты жоқ
саусағын жазып көрсету, саусақпен шығыршық жасау, сүқ саусақ-
ты ортаңғы саусақтың, ортаңғы саусақты сұқ саусақтың үстіне қою
сияқты қимылдар үсынылады. Мүны дәрігер Сырқатқа өзі жасап
көрсетеді. Бұдан кейін сырқаттың көзін жүмғызып, жаңағы
қимылдарды ауызша нұсқау бойынша жаса>ъі өтініледі.
Егер ми қатпарының алдынғы бөліктері қызметі бұзылса ол
тиісті қимылды бір рет жасағаннан кейін екінші қимылды бастап
кете алмайды (персеврация). Соццай-ақ ми қызметі жаппай бүзы-
236
луы да мүмкін. Ондай жағдайда сырқат сұқ саусақ пен ортаңғы
саусақтың орнына аты жоқ саусағы мен шынтағын көрсетіп қояды
(эхо праксия).
Реципроктық (өзара карама-қарсы бағытталу) үйлесім. Қол ұшы-
ның бастапқы ксйіш: бір қол алақанынан жұмылған, екінші ала-
қаны жазылған. Сырқат бір мезгілде жүмылған алақанын жазып,
жазылған алақанын жүмуга тиісті. Сырқат бүл тапсырманы тез жәнс
оңтайлы орыңцай алмайды, әрбір қимыл бірінен-бірі ажыратылып
білінеді.
Динамикалық праксис. «Жүдырық-алақан-қабырға» сынағы ала-
қанды бірінен кейін бірі ауысып тұратын қимылдар жағдайына
бейімдеуге арналған.
Сырқат әуелі алақанын жүмуы, одан кейін жазылған қырымен
корсетіп, столға қоюы керек. Бұл сынақ бірнеше рет қайталаныла-
ды. Мұны сау адамдардың қайталауы да оңай болмайтындықтан
қимылдарды тексеруші дорігср өзі көрсетіп отырады. Сау адам бұл
қимылдарды оңтайлы және жеңіл атқарады. Миының алдыңғы
бөлігінің қызметі бүзылған сырқат аталған қимылдарды қажетінше
қайталай алмайды немесе тоқтат дсгенге қарамастан өз бетімен қай-
талай береді.
Асимметриялық тықылдату. Сырқатқа екі қолының үшын алды-
на жайғызып қойып, столды оң қолы қырымен екі рет, сол қолы
қырымен бір рет тықылдатқызады. Сырқат адам бүл тапсырманы
оңай орындай алмауы немесе бір қимылды қайталай беруі мүмкін.
Графикалық сынак. Қимыл актысына әр түрлІ әрекеттердің қа-
тысты бүзылуын тексеру үшін сырқатқа қайталанып отыратын екі
түрлі түйіннен құрастырылатын өрнек салу тапсырылады (166-су-
рет). Бүл тапсырманы орындау кезінде сырқат қаламды немесе
қарындашты қағаздан әкетпеуге тиіс.
Мидың алдыңғы қимылдатқыш жүйесі зақымданғанда жоға-
рыда аталған оюдың (өрнектің) әрбір болігін қағазға жеке сала
бастайды немесе бір ирскгі қайта-қайта соза береді. Өрнектің әрбір
и^и^л/гх^/
166-сурег. Қимыл акгысының динамикалық кұрылымын текссругс
арналған графикалык сынама
237
элементш дұрыс үйлестіріп, бір қалыптағы қимыл жасай алмайды.
Мүндай жағдайда өрнек құрамдарының ажыратылуы мен орналасу
бейнесінің өзгеруінен гөрі қимылдық әрекеттердің бұзылуы айқы-
нырақ білінеді.
Ми қыртысының қимылдатқыш бөліктері зақымданғанда
бұлшық еттердің әр түрлі тобына керекті импульстер жете бермегені
былай тұрсын, сол импульстер қалыпты «кинетикалық әуен» қүруға
қажетті уақыт мерзімінде біріктірілмейді-
Графикалық сынақты орындау кезінде еріксіз өрсскел қимыл-
дар пайда болуы мидың терең орналасқан құрылымдары зақымда-
нуымен байланысты.
Хэд сынағы. Дөрігер кеңістікте оз қолдарымен әр түрлі қимыл-
дар жасап, оларды сырқаттың қайталауы өтініледі. Ол үшін әуелі
бір қолмен (оң қолымен, соңынан сол қолымен) бір бағыттағы
қимылдар жасалады да сол қимылдарды екінші қолмен қайталау
шарт. Осылайша қимыл жасау жөніндегі тапсырмалар күрделене
береді. Айталық, оң қолмен түмсықты, сол қолмен оң қүлақты
ұстау т.б. Аталған тапсырмалар брындалу кезіндс сырқаттың қолы-
мен тиісті қимылдарды келістіре алмауы қимыл-әрекеттерінің көру-
кеңістік негізі бұзылғандығын дәлелдейді. Олар мидың төбе-қарақүс
бөлімдері зақымдануы кезінде кездесуі мүмкін.
Конструктивтік праксис сынағы. Дәрігер столдың үстіне таяқша-
лардан (сіріңке шилерінен) түрлі геометриялық фигуралар жасап,
сырқатқа сол фигураларды бұзып, қайтадан салуын, соңынан олар-
ды төңкеріп қүрастыруын өтінеді. Сырқат фигураның өрбір эле-
ментінің орны мен арақатынасын есіне сақтай алмай қателесуі
мүмкін.
Сурет салғызу сынағы. Сырқат оз бетінше қол, үй, текше бейне-
лерін қағазға түсіруге тиіс. Ол сурет элсментгерін кеңістікке орна-
ластыра алмауы мүмкін.
12.2 Есту гнозисін тексеру
Дыбыс ырғағы қайталауын ажырату- Сынақ естіліп түрған ды-
быс сигналдары тобын қабылдау^жөнс бағалау мүмкіндігін анық-
таудан басталады. Ол үшін ара уақыты 0,5 секуңд бірнешс ырғақты
238
дыбыс білдіреді. Әуелі екі-үш соққы қатар, соңынан II,11 немесе III,
III серия түрінде дыбыс беріледі. Бұдан әрі ырғақты дыбыс тонда-
ры күрдслі екпінділіне береді (... I, немесе..., II..., немесе II).
Созбен тапсырма беру арқылы орындалатын дыбыс ырғақта-
рын орындау. Сырқатқа «екі рет тықылдатыңыз», «үш рет тықыл-
датыңыз», «скі рет ақырын», «үпг рет қатты тықылдатыңыз» т.с.с.
тапсырмалар беріледі.
Сырқат өрбір тонда неше тықыл бар екенін айтып, өр тықыл-
дағы ырғақ қүрылымын — қаншама ақырын, қаншама қатгы ты-
қыл болғанын ажыратып айтуға тиіс. Аталған сынақтың орында-
луы кезінде дәрігер дыбыс ырғақтары құрылымының ыдырауын,
олардың кейбіреуінің қайталана беруіне ерекше мән береді. Сыр-
қат жылдам орындалатын тықылдың санын ажырата алмауы мүмкін
(үш тықыл екеу боп т.б.), бірақ жекелеген ырғақ тықылын қабыл-
дап анықтау мүмкіндігі өзгермейді.
И.З.Көру және кору-кеңістіктігін ажырата тексеру
Заттар бейнесін ажырату сынағы. Сырқатқа заттардың кескіндері,
айқыш-үйқыш бейнелер, Поппельрейтер фигуралары (бірінің үстіне
бірі қабаттасқан кескіндср) көрсетіледі. Бұдан кейін күрделірек
бірден ажырата қоюға қиын кескіндер (нейропсихикалық альбом-
дардың аяқталмаған суреттері) көрсетіледі.
Сырқат зат кескіндерін, әсіресе күрделі кеекіңцерді ажырата
алмауы мүмкін, заттарды көріп тұтасқан бейне ретінде түйсіну қабі-
леті бүзылады.
Жүзбе-жүз тану. Сырқатқа таныс адамдарының суреттері кер-
сетіледі.
Түрлі түсті анықтау. Әр түрлі түстерді ажыратып айтып беру.
Көру-кеңістіктігін ажырату. Сырқаттан жасанды циферблатты
сағат тілдерін тиісті орнына қоюды, географиялық карта схема-
сындағы бағытгарды ажыратып беру өтініледі.
Сырқат айнадағыдай теріс түскен элементгерді ажырата алмауы
немесе фигура элементтерінің арақатынасын дұрыс түсінбеуі мүмкін.
Кеңістіктік таным (Иерекс сынағы). Сырқатқа корініп тұрған
немесе корінбсген текшелерден тұрған немесе көрінбеген текше-
239
лерден жасалған фигуралар схемасы көрсетіледі де, одан олардың
неше текшеден құрастырылғандығын есептеп шығаруды өтінсді.
Осы сынақ орындалу кезінде сырқат қатс жіберіп алса, оның *
кеңістіктік ажырату қабілетінің бүзылғаны.
12.4.Есте сақтау қабілетін тексеру
Он созден түратын тіркестерді жаттау. Сырқаттың зердесін
(зейінін, еске сақтау қабілетін) тексеру үшін оған өзара байланыс-
сыз 10 сөзден тұратын тіркесті айтып, жаттатады. Мысалы: доп,
айеай, түс, көлеңке, жалау, жарык» ойын, балта, көпір, к,арагай не-
месе үй, орман, мысық, мектеп, күмбір, түн, ине, самса, ага, шыгыр-
иіық деген сөздер. Сырқат осы сөздер тіркесін жаттап, кезкелген
төртіппен айтып беруге тиіс. Дөрігер сырқатгың айтқан сөздерін
жазып алады да, қайтадан қайталаттырады. Осылайша он рет сынақ
өткізіледі. 40-60 минуттан кейін тағы бір кешіктірілген сынақ жүр-
гізіледі. Оның нәтижесі былайша тіркеледі:
NN Үй тоғай мысык стол онын түн ине пирог аға крссг
I 1 2 3 4 5 6
П 1 2 3 4 5 6 7
ПІ 1 2 3 6 6 7 8
IV 1 1 3 4 5 6 7 8 9
V
VI
VII
УІП
IX
X
_ _____Кешікпріліп қайталау_________________________
1 " 3 4 10 5 6 7 8
Ескерту: мұндағы цйфрлар сөздерді қайта айтудың реттік
< санын білдіреді Осы сынақтың нәтижесінде «еске сақтау ирегі» сы-
зылады да, қалыпты жағдайда «еске сақтау ирегі» қайта айтылған
сөздер ретімен көбейетіндігін көрсетеді. Сөйтіп ирек заңдылықпен
биіктей береді, ауытқымайды, қайталанатын сөздердің саны азая-
ды. Сау адамдар төртінші-беСінші қайталағанша сөздер қатарын
тегіс есінде сақтайды (167-сурет). . _.....
240
1 іі ш ІУ У УІ УП УШ IX А “ ™
Тәжірибе реті
167-сурсг. Қалыпты жағдайдағы еске сақтау ирегі
Сөздердін екі тобын есте сақтау. Бірінші топ: шелпек, коктем;
екінші топ: қүйыршық,көз, жасы. Әуелі бірінші топтағы сөздерді,
соңынан екіншісін қайталайды (?/2).
Мидың мандай болігі зақымданғанда сөз тіркестерін есте сақ-
тау қабілеті елеулі өзгсрістергс үшырайды. Сырқаттар аталған сөздерді
есінс сақтау үшіп қиналмайды, олардың арасынан 4-5 сөзді қайта-
лай береді, сөз тіркестеріндегі басқа сөздермен толтыруға немесе
есінде сақталған сөздер санын одан әрі көбейтуге талпынбайды.
Сырқаттың қайталауы бойынша созылған «еске сақтау ирсгі» әдетге
шсктеп жоғары көтсрілмей көлденендей берсді де «жөн» қалны
сипатын береді (168-сурет).
Ми қыртысы қызметінің жалпылай өзгеруі мен оның артқы
бөлігі қүрылымдары зақымданғанда (афазиясыз) есте сақтау қабілеті*
қалыпты жағдайдан онша ауытқымайды да «есте сақтау ирегі» сәл
төмендейді, көбінс сырқат 5-6 сөзді есіңде сақтай алмайды. Яғни
белгілі бір сөздер тобын бір рет ссінде сақтаған сырқат келесі қай-
талағанда создердің басқа бір тобын айтады да, өзі бүрын бірнеше
241
8
6
ш ІУ 5 я УП УШ іх.х.Гәжрибереті
168-сурет. «Жон» қалпындағы ескс сақтау ирегі
I П Ш ІУ УУІУПУШІХХ Тәжірибе реті
169-сурег «Өрлеу» кейпін корсетстінхскс сақтау ирсгі
242
рет қайталаған сөздерді есІне түсіре алмайды. Мұндай жағдайда
«еске сақтау ирегі» өрлеу кейпін көрсетсді (169-сурет).
Коптеген жағдайларда сынақ үстінде сырқаггың әлсірегендігі
байқалады, соның нәтижесінде 4-5 рет қайталағанда жоғары
котерілген «еске сақтау ирегі» томендей түседі де, күмбез кейпін
көрсетеді (170-сурст).
Сонымен жоғарыда келтірілген еынақтар сырқатгың еске сақ-
тау қабілеті шегін анықтаумен қатар, оның белсенді психикалық
қызметі ерекшеліктері туралы құнды тұжырымдар жасауға
мүмкіндік береді.
Санау арқылы интерференциялау. Сырқаттың алдында сыр-
қатқа создердің екі тобын есінде сақтау ұсынылады. Олар: 1—сына, ,
қыс; 2- 'сандық, есік. Әуелі бірінші топтағы (?/1), одан ксйін екінші
топтағы (?/2) сөздерді қайталау үсынылады.
Бүдан әрі бір минут ішінде сырқат ойыішіа есеп шығаруға тиіс
(скі таңбалы сандарды қосу немесе алу немесе 100-ден 7-ге дейін
243
бірнеше рет алу). Сонан соң үсынылған создердің бірінші жоне
екінші топтарын қайталау керек, сынақ барысында создерді қайта-
лау дүрыс-бүрыстығы немесе ойлау кемістігі, интсрференцияның
әсері, контаминациялар немссс персеврациялар болу м^мкіндігі
байқалады.
12.5. Ойлау процестерін зерттеу
Сырқатқа сюжетті суреттер көрсстіледі дс оларды байыптап
қарап, мазмүнын айтып беру өтініледі. Суреттср: «сынған терсзе»,
«мүз ойығы», «соңғы көктем» т.б. болуы мүмкін. Соңынан белгілі
бір оқиғаның дамуын бсйнелейгін сурсттер тізбегі корсетілсді.
Сынақ барысында сырқаттың бүл суреттерді қаншалықты
тусініп, олардың жеке бөлшектерін және сол болшсктердің ара жігін
ажырата алатындығы, суреттің мәнін бағалап, тиісті ой қорыта ала-
тындығы тексеріледІ.
Есеп шығару. Сырқатқа «екі сореде 18 кітап бар, бірсуіндегісі
екіншісіңдегіден екі есе көп. Әр сөреде неше кітап бар?» Немесе
«үлы 5 жасар, 15 жылдан кейін өкесінің жасы үлынан үш есе коп
болады. Қазір әкссі ңеше жаста?» сияқты ссептерді шығару үсьшы-
лады. Сол арқылы сырқаттың ессп шартын қаншалықты үққанын,
есеп амалдарын қалай шьгғарғанын анықтауға болады.
Зейінді зерттеу. Сырқаттың зейінін (оның ықыласын) зертгсу
үшін корректуралық сынақ пайдаланылады.
Корректуралық сынақты арнайы кесте комегімен (кітаптың
соңыңцағы екінші қосымшаны қара) үш түрлі тапсырманы орын-
дау арқылы тексеруге (жүргізуге) болады. Әрбір тапсырмада 400-ге
дсйінгі белгі бар. Жеке тапсырманы орындауға бір минут уақыт
беріледі.
Бірінші тапсырма шартты рсфлекске дағдыландырып нығай-
туға («С» әрпінің астын сызу), екіншісі шартты тежеуге дағдысын
қальштастыруға («НС» әріптер үйлесімін өткізіп жіберу), ал үшін-
шісі сыртқы тежеуді дағдыландыруға (қоңырау әрекетімсн «С»
әрпінің астын сызу) арналған. Сынаң кезінде тапсырманың орын-
далу жылдамдығы (бір минуттың ішінде асты сызылған белгілер
мен жіберілген қателер саны) еске алынуы қажех^ „
244
Қальшты жағдайда аталған тапсырмалар жедел жөне дәл орын-
далады.
Әдстте жоғарыда келтірілген нсйропсихологиялық зсрттсу
тәсілдері едөуір уақыт және тиісті жағдайларды талап етеді. Сол сс-
бепті бүл сынақтар арнайы болмсде откізілуге тиіс.
Нейронсихолог болмаған жағдайда халықты жаппай тексеру
ксзінде нейропсихологиялық сынақтардың қысқартылған жоба-
сын пайдалануға болады.
Олар: 1) графикалық сынақ;
2) сурет салдыру (үстел, тскше т.б.);
Дыбыс ырғақтарын бағалау және қайталау;
4) затғарды көзбен көру арқылы ажырату сынақтары
(сызылып тасталған бейнелерді ажырату, Поппельрей-
тер фигураларын тану);
5) схемалық сағаттар көмегімен сынау;
6) он созден түратын тіркестерді жаттап алу.
Бүл сынақтарды неврологтар меңгеріп(неврологиялық тексеріс-
термен қатар диагностикалық процесте паңдалануға тиіс.
ХШ ТАРАУ
КЛИНИКАЛЫҚ-ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІ
13Л. Генеалогия тәсілі
Генеалогия тәсілі—зерттеуге тиісті жанүя мүшелерінің туыстық
қатынастарын сүрастыра отырып, олардың арасында түқым қуалай-
тын белгілерді немесе ауру түрлерін анықтап және сол белгілердің
келесі ұрпаққа таралу - таралмауын болжауға көмектесстін әдіс.
Туыстық қатынастары жөніндегі мағлұматтарды жинастырып сара-
лау негізінде халықтың (тұрғындардың) арасында тұқым қуалау
типтерін, доминанттық (басымдылық) және рецессивтік (шегіну)
белгілерін анықтауға болады.
Белгілі бір сүрауға байланысты түқым қуалаушылық фактор-
дың қаншалықты мәні болғанын анықтау және оның диагностика-
лық процеске пайдалану мақсатында бүл әдістің маңызы зор. Сон-
дай-ақ ол ерлі-зайыптылардың ұрпақтарына тұқым қуалаушылық
тауқымет немесе екеуінің біреуі осындай дертке шалдыққан болса,
олардан таралатын кслешек ұрпақтың қандай болатындығы жөнінде
дөрігерлік-генетикалық болжау — кеңес беру үшін қажет.
Генеалогиялық тексеру барысында әуелі сол семьяда осы ауру-
мен түңғыш ауырған сырқат жөнінде деректер жинастырылады.
Оның өкесі мен шешесі жағынан туыстарының ауырғандығы неме-
се ауырмағандығы, осы сырқатқа олардың туыстық жақындығы
ескеріледі. Олардың денсаулығы жөнінде дәрігерлік қүжаттар
немесе жекс-жеке арнайы тексерістер жүргізу арқылы қажетті
мағлұматтар жинастырылады да шартты белгілердің көмегімен
шежіре кестесі (171-сурет) жасалады. Осыдан кейін оған генетика-
лық талдау жасалып, аурудың тұқым қуалау сипаты мен белгісі
анықталады.
246
- еркек
- ӨлІп қалғандар
~ әйел
некелесу
- пробанд
— сырқат
- ерлізайыптылар
- туыстык,
- Монозиготтық
егіздер
- РецессивтІк геннің
гетерозиготтық иесі
- Дизиготтық
егіздер
171- сурет. Шежіре кестесінің шартгы белгілері
Түқым қуалаудың негізгі гипгері
І.Тұқым қуалаудың аутосомдық-доминанттық типі. Мұндай
жағдайда сырқатгың ата-аналарының бірінің ауруы әрбір туыстык,
буындарда кездесіп түрады да. оның патологиялық белгілері тігінен
барлық буында таралады. Бұл белгілердің өте жоғары дәрежеде,
яғни ерлі-зайыптылардың екеуінде де білінуі мүмкін (172-сурет).
Доминанттық типпен Шарко-Мари амиотрофиясы,
Томсен миотониясы, Реклингаузен нейрофиброматозы, Ген-
тинғтон хореясы т.б. аурулар келесі урпақтан-ұрпаққа ауысып оты-
рады.
172-сурет Тұқым қуалаудың аугосомдық доминанттық типі
247
II. Тұқым қуалаудың аутосомдық-рецессиктік типі *- ссмьяда
тұңғыш рет ауырған (пробанд) адамның әке-шешесі сау, бірақ олар-
дың екеуін де патологиялық рецессивтік геннің гстерозиготтық та-
ратушысы болып ссептеледі. Пробандпен қатар оның аға-інілері
мен апалы-сіңлілері де (сибстары) ауруы мүмкін. Бүл тип үриақтар
арасында көлденеңінен таралады да бір немссе бірнсше ұрпақта
кездеспсуі де мүмкін, натологиялық белгі көбіне туыстық арақа-
шықтығы жақын адамдардың некелесуінен тараған үрпақтарда жиі
кездеседі (173-сурет).
Аутосомдық-рецессивтік типті жасөспірімдер миопатиясының
Эрба формасымен, гепато-церебральдық дегенерациямен, Тея-Сак-
стың амавроттық идиотиясымен, фенилкетонуриямен т.б. ауырған
сырқаттар үрпағы иеленеді.
Ш.Х—хромосоммен (ілініспен) түқым қуалаушылықтың рецессивтік
типі. Генотиптік жағынан алғанда ата-аналары сау, бірақ шешесі
Х~хромға ілініспен рецессивтік патологиясы бар гетерозиготтық
173-сурег. Тұқым қулаудын. аутосомдық - рецессивтік типі
174-еурет. Х-хромосомамен Ьтініскен
түқым қуалаушылықтың рецессйттк тцпі
248
иемдснуші болып келеді. Оның үлдарының жартысы сау, екінші
жартысы ауру, қыздарының жартысы патологиялық бслгіні ием-
дснуші де қалғандары сау фенотиптік жағынан ауырмайды. Қүрас-
тырылған шежіреге қарағанда ср жыныстылар ғана ауырған, бірақ
олардың ұрпақтары фенотиптік жағынан дендері сау, ал қыздары
түгелімен фенотиптік жағынан рецессивтік белгінің гетерозигот-
тық иемденушісі болып келеді. Осылайша гемофилия, дальтонизм,
Дюшенн миопатиясы тұқым қуалайды (174-сурет).
13.2 .Популяциялық-статистикал ық тәсіл
Популяциялық генетикалық мақсаты белгілі бір кеңістік пен
уақыт аралығында әсср етстін популяцияның гснотиптік қүрамы
мен факторларын зсрттеу.
Популяциялық генотиптік қүрылымын анықтайтын механизм
екі топқа бөлінеді. Олар популяциядағы гендердің тепе-тендігін
қамтамасыз ететін және осы тепе-тендікті бүзатын факторлар.
Популяциядағы тепе-тендікті қамтамасыз ететін негізгі меха-
низм тепе-тендіктік жағдайдың Харди-Вейнберг заңына бағына-
ды. Бұл заң бойынша панмиксия (партнерді еркін таңдау) шарты-
на сәйкес ірікгеу ықпалы әсер етпеген едәуір көп популяцияларда
генотиптердің негізгі болігі үрпақтан-ұрпаққа өзгермей ауысып
отырады. Аталған занды 1908 жылы Харди мен Вейнберг әрқайсы-
сы өзінше дсрбес ашқан. Доминанттық (бастапқы) «А» геннің жиі-
лігін «Р», ал оның рецессивтік аллелі «а»—«&» әрпімен белгіленеді.
Олардың популяциядағы жалпы жиынтығы А+а=р+§= 1 (100%).
Аа+ХаА гетерозиготтарды будандастырғанда АА+2а+аа, яғни
Р2+2р+£2=1 болып шығады. Бұл формула Ньютон биномының бір
түрі (р+ё)2 болып табылады да популяциядағы гомозиготтардың
жиілігін (2рё) айқындайды. Рецессивтік генді байқау арқылы гомо-
зиготтардың жиілігін (§2), яғни осы популяциядағы аурулардың
санын анықтай отырып, формула комегімен гетерозиготтардың
санын (2р) есептеп шығаруға болады. Сөйтіп сау үрпақтың бола- ,
шағын болжауға болады.
Популяциядағы гендердің тепе-теңдігін бұзатын факторларға
мутация процесі, жүртшылықтың көп бөлігінің көшіп-қонуы,
249
инбридинг (қандас адамдардың некелесуі) жөне табиғи іріктелу
нәтижелерінің әсері жатады. Булардың арасындағы ең елеулісі му-
тация процесі, оның ішіңде қоршаған орта мутагендсрі әсерінен _
индуцияландырылған мутагенез. Соңғы онжылдыктар ішінде қор-
шаған ортадағы мутагендік факторлар (физикалық, қаншатық био-
логиялық) әсері кобейе түскендігі байқалады, олардың ішіндегі ең
қауіптісі—иондайтын радиация.
13.3. Егіздер ерекшеліктерін тексеру әдісі
Бұл әдіс тұқым қуалаушылық пен қоршаған орта әеерлері ара-
қатысының организмдегі кез келген белгілерге, оның ішінде ауру-
лар тарауына ықпалын көрсетеді. Ол монозиготтық (бірыңғай гено-
типті егіздер) жөне дизиготтық (генотиптың жарты ғана сойкес
келетін егіздер) егіздсрге конкорданттық пен дискорданттық белгі-
лері арақатынастарын зерттеу барысында әуелі олардың сыртқы
белгілерін (шашының,көзінің түсі, мұрнының, еріннің жонс құлақ
қалқанының кескіні, тістерінің орналасу ерекшсліктері т.б.), дер-
матоглифика көрсеткіштерін, қанның топтары мен факторларын
анықтау керек. Айырмашылықтардың болмауы монозиготтық, ал
олардың бар болып шығуы дизиготтық егіздер боп есептеледі.
Монозиготтық айырмашылықтар тек қана қоршаған орта әсе-
рінен пайда болады. Дизиготтық айырмашылықтар пайда болуына
қоршаған ортамен қатар тұқым қуалаушылық факторлар да әсер
етеді. Белгілердің контрастығының түқым қуалаушылдықпсн
байланыстылығы арнайы формулалар көмегімен есептеліп шыға-
рылады.
Егіздер ерекшеліктерін зерттеу әдісі әр түрлі варианттарда қол-
данылады.
1. Бірыңғай жағдайда өмір сүріп жатқан монозиготтық егіздер
мен осыңцай жағдайда түрып жатқан дизиготтық егіздерді салыс-
тыру белгілердің дамуындаҒы тұқым қуалаушылық факгордың ролін
айқын корсетеді.
2. Бірыңғай жағдайда өмір сұріп келе жатқан монозиготтық
егіздерді басқа жағдайдағы осындай егіздермен салыстыру белгілердің
дамуына қоршаған ортаның ықпалын анықтауға комектеседі.
250 -
3. Белгілі бір ауру басталып дамуы кезінде монозиготтық егіздсрді
унемі бақылау. Мүндай жағдайда егіздердің біреуі тиісті дәрі-дәр-
мектермен емдследі де, екіншісіне салыстыру мақсатында см қол-
данылмайды («өзара бақылау» әдісі).
4. Моно-және дизиготтық сгіздерді олардың туыстық топтары-
мен (іні-қарындастарымсн, аға-әпкелерімен, жиен-нағашыла-
рымен т.б.) салыстыру.
13.4. Цитогенетикалық әдістер
Бүл тәсілдерге жыныстық хроматинді зерттеу мен кариотиптер
әдісі жатады.
Жыныстық хроматинді зерттеу. Осы ғасырдың 40-жылдарының
соңында М.Барр соматикалық клеткалардың интерфаздың ядро-
лар қүралымынан жыныстық айырмашылықтарды тапқан хрома-
тиндерді анықтау осы қүбылысқа негізделген. Ол үшін үрттың кі-
легей қабығынан қалақшамен қырынды алынып жағынды жасала-
ды да, ол сіркс қышқыл ацеторсеинмен боялады. Сонда әйелдер
клеткаларының ядролық мембранасындағы ядролар қарқынды боял-
ған сопақ түбіршіктер (М—жыныстық хроматин) пайда болады.
Әйелдерден 100 сүрыптан алғанда, олардың 30-60 жыныстық хрома-
тин табылады. Еркекгерде жыныстық хроматин Клайнфельтер син-
дромымен ауырғанда ғана пайда болады, ал ушсомиялы әйелдерде
X хромосома бойынша ядроларда екіден Барр түбіршігі көрінеді.
Кариотиптеу — хромосомдар саны мен формасын зерттеу. Хро-
мосомдар тек болінетін клеткаларда ғана болады. Лимфоциттердің
бөлінуін жеделдеу үщін сырқаттың қаны фитогемагглютининмен
тазаланып 72 сағатқа термостатқа қойылады. Инкубация аяқта-
луына екі сағат қалғанда оған клетка бөлінуін тоқтатып колхицин
қосады. Соңынан хлорлы [ калийдің кейін ерітіндісі көмегімен клет-
каларды бөрттіруге және «хромосомдар тегістелуіне» кіріседі. Хро-
мосомдарды ацетоорсеинмен бояйды да метафаздық пластинка-
ларды (табақшаларды) үлксйтіп суретке түсіреді. Хромосомдарды
бөліп алады да гомологтарын іріктейді. Хромосомдарды санайды,
олардың формасы мен молшерін тексереді, хромосомдық мутация-
лардың сипатын нақтылайды. Шерешевский синдромымен ауыр-
ғанда хромосомдар жиынтығы 44X0, Клайнфельтер сиңцромымен
251
ауырғандарда ^^ХХУ, трисомиялык синдромымен ауырғандарда
X хромосома бойынша — 44ХХХ, Дауна ауру кезінде — 21 жуптағы
ауросомадағы трисомия.
ІЗ.З.Биохимиялык т&сіл
Биохимиялық төсіл сыркаттың бойындағы түқым қуалаушы-
лық әсерінен пайда болган зат алмасу кемістігін анықтау мақса-
тында пайдаланылады. Ол үшін қанда, зәрде және ми-жұлын сүйы-
гында амин қышқылдарының, майлардың, углеводородтың және
олардың метаболистерінің кебсюш немесе азаюын, ферменттер
белсенділігінің томендеуін анықтайтын саналық және сандық тек-
серу әдістері қолданылады. Саналық тәсілдер түқым қуалау белгісін
тездетіп анықтау мақсатында пайдаланылады. Бүл тәсілдерден
скриниттік бағдарламалар қүрастырылады. Бүл бағдарламалар қара-
пайымдылығымен және ыңғайлығымен ерекшеленедІ де кобіне
клиникалық белгілері білінбеген кезеңдегі зат алмасуьшың тұқым
қуалаушылық кемістігін анықтау үшін жаңа туған балаларды жап-
пай тексеру кезінде қолданылады.
Мысал ретінде фенилкетонурияны анықтауга әссрін тигізетін
экспресс сынақты айтуға болады. Ол үшін үшхлорлы темір ерітіндісі
арнайы сіңірілген сүзгі қағаз жолағына 1-2 тамшы зәр тамызады.
Егер зәрде фенилпировиноград қышқылы болса, қағаз көк-жасыл
түске боялады.
Зерттеудің екінші кезеңінде зат алмасу бүзылу белгілері. Оларға
хромотография, электрофорез, иммуноэлектрофорез, автоматтан-
дырылған амин қышқылдары талдағыштары т.б. күрделі аспапта-
ры қолданылатын спекірофотометрия әдістері жатады.
ІЗ.б.Дерматоглифика тәсілі
Бүл тосіл саусақтардың, алақандардың және табандардың
терісіндегі өрнекгерді зерттеуге негізделгең. Бүл өрнектер ұрықтын
жатырдағы үшінші айлық өмірінде пайда бола бастайды да өмір
бойы өзгермейді жәнс бір адамдікі’’ екінші адамда қайталанбайды
(жеке, даралық сипат). Олар хромосомдық аномалиялар мен тұқым
қуалайтын ауруларға тән өзгешеліктері болатьадықтан диагнос-
тикалық белгі ретінде қолданылады. '*'*'*- •
252
/ қосымша
Қанды габоратория.іық тексеру
Кврсеткіш Қалыпты жағдайда
СИ бірлігінде СГС бірлігіңде
1 2 3
Жалпы клиникалык зерттеулер
Эриірощгпер Ерлер Әйслдер Капилляр қанының гемоглобины 4,0 - 10[2/л-5,0 • 10’3/л 3,7 • І012/л-4,7 • 10!2/л 4,5 млң 3,7-4,7
Ерлер 130-140 г/л 13,5-18,0 г%
ӘЙслдер 120-150 г/л 12,0-16,0 г%
Қанііың түс көрсеткіпіі (ҚТК) 0,85-1,05 0,85-1,05
Лейкоцитгер
Нейтрофилдер 4,0 109/л-8,8 • 109/л 4-8,8 мьщ
Сегмеятп ядролык нейтрофилдер 47-72% 47-72%
2,0’109/л 2-5,8 мъщ
Таякша ядролық нейтрофивдер 1-6% 1-5%
0,06 109л 45-470
Лимфоциттер 18-37% 18-37%
1,2 • Ю*/л-3 • 107л 1,2-3 мың
Моноциггер 3-11% 3-11%
0,09 • 107л-0,6 • 109/л 90-600
Базофилдер 0-1% 0,5-1%
0,06 • Ю7л-0,6 • Ю7л 22-95
Эозинофилдер 0,5-5% 1-5%;
0,02 • 107л-0,3 • 107л 45-470
Тромбоіцптер 180 • 107л-320 - І07л 180-320 мъгң
ЭТЖ:
Ерлер 1-10 мм/сағ 1-10 мм/ сағ
Әйелдер 2-15 мм/ сағ 2-15 мм/ сағ
253
1
2
3
Биохимиялық зергтеулер
Белоктьщ жалвы мөлшері:
Қан сүйыгының
фракциялары:
Адьбуминдер
Глобулиндер:
«і
а3
Р
Ү
Белоклен байланысқан йод
Қалдық азот
Мочевина
Креатинин:
Ерлер
Әйелдер
Креатинин
Церулоплазмин
Жалпы холестерин
Р - липопротеидгер
Билирубин:
Жалпы
Байламысқан
Бос
Тимол тәсілі
Глюкоза
С-реактивті белок
Сиал қьшіқылдары
Серомукоид
Гексоздар
Қан сүйығындағы кальций
Калий
(жалынды фотометрия тосілі):
Плазма
62-82 г/л
50-55 %
4,5-6,5%
9,5-10,5%
11,5-13,5%
18-20%
335-650 нмолъ/л
14,2-28,6 ммоль/л
2,4-8,3 ммоль/л
0,044-0,ОЮІммоль/л
0,044-0,088ммоль/л
91,5 мкмоль/л дейін
0,14-0,20 ед.опт.тығ.
3-6,3 ммоль/л
3,5-5,5 г/л
5-20,5 мкмоль/л
25%
75%
0-5 ед.
3,3 -5,6ммоль/л
теріс
620-720 мг/л
220-280 мг-л
1050-1150 мг/л
2,2-3,0 ммоль/д
3,8 -4,6 ммолъ/л
6,5-8,5 г %
50-55 %
4,5-6,5 %
9,5-10,5 %
11,5-13,5 %
18-20 %
4,2-8,2 мг %
20-40 мг %
15-50 мг %
0,5-1,15 мг %
0,5-1,0 мг %
1,2мг %дейін
23-25 мг %
0,3-1,2 мг %
350-550 мг %
0,3-1,2 мг %
0,05-0,25 мг %
0,1-1,0 мг %
0-5 ед.
60-100 мг %
теріс
62-72 мг %
0,14-0,21 опт.
бірлік
105-115%
9-11 мг %
15-20 мг %
254
1 2 3
Эритроцитгер 79,8-99,3 ммоль/л 312-388 мг %
Натрий:
Плазма 134-169 ммоль/л 310-290 мг %
Эриіроіцптер 13,4-21,70 ммоль/л 31 -50 мі' %
Қан сұйыгындағы хлоридтар
(титр тәсілі) 95-110 ммоль/л 550-650 мг %
Магний 0,74-1,2 ммоль/л 1,8-3,0 мг %
Қаи сүйығындағы мыс 11,0-24,4 мкмоль/л 70-155 мг %
Фосфор 0,64-1,29 мкмоль/л 2-4 мг %
Қан сұйығындағы темір:
Ерлер 14,3-26,9 мкмоль/л 80-145 мг %
Әйеддер 10,7-21,4 мкмоль/л 60-120 мг %
Фсрментгер
Жалпы лактатдегидрогеназа (ЛДГ)
ЛДГ, 31,3+1,56
ЛДГ2 44,44+1,41
ЛДГ 15,62+0,69
ЛДҚ 5,5 ±0,59
ЛДГ, 2,81±м0,51
Креатинин-фосфокиназа
Сілгілі фосфотаза
Амилаза
Аспартатаминотрансфераза (АсАТ)
Аланинаминотрансфераза (АдАТ)
1,5+0,35 мкмоль/л
%Абс
0,46±0,03 мкмолъ/с.л.
0,65±°0,04
мкмоль/с.л.
0,23+0,01
0,08+0,01
0,05+0,01
0-333,4 нмоль/с.л.
334,4-833,5 мг/сл.
2,2-7,0 мг/с.л.
27,8-125,0 нмоль/с. л.
27,8-189,0
н/ммоль/с.л.
88,5+1:21 %
Абс
31,44+1,56;
2767+1,94мЕ
45,44+1,47
3395+2,63
14,62+0,69
12,93+0,90
5,5+0,59
5,05+0,53
2,81+0,51
2,70+0,46
0-20/л
20-50 Е/л
16-30 мг
0,1-0,45
мкмоль/мл. сағ.
0,1-068
мкмоль/мл. ЧЛ-
255
1 2 3
Гормондар, медиаторлар және басқа да биологиялық активтіқ затгар
Қандағы адреналивдар Т9-2,46 нмоль/л 0,35-0,45 мкг/л
Қандағы норадреналиндар 38,42-47,88 нмоль/л 0,65-0,8 Імкг/л
Холинэстераза 1,92-2,66 мкмоль/л 530-820 мет/мин
(Хестрин—Эйделъман (Хестрин әдісі)
тәсілі)
Қандағы серотонии 0,3-1,7 мкмоль/л 5,0-30 мкг %
Қандағы гистамин ’ 18,0-71,9 нмолъ/л 0,2-0,9 мкг %
17-К.С 0,86-4,31 мкмоль/л 25-125 мкг %
17-ОКС ' 193,12-524,18имоль/л 7-19 мкг %
Лимон қышқылы 85,5-156,1 нмоль/л 1,5-3,5 мг %
Гомеостаз (ішкі орта тұрақтылығы) және оның көрсеткіиіі
Аутокоагуляция сынағы (АКТ)
10 минут ішінде қанның
ең жоғарғы үю белсенділігі
60 минут ішінде қанның
ең жоғарғы үю белсенділііі
Тромбопластинның және
тромбиннын инактивациялық
индексі (ТИИ)
Қан үюының коалин-кефалиіі
уақыты (рекалыіификаңия
активтендірілген уақыты-РАУ)
Тромбин уақыты
Проіромбин индексі *
Силикон уақыты
Фибриназа (ХШ фактор)
Фибриноген
Фибриноген Б
Этанол сынағы
Протамин-сульфат сынаты
Гематокрит
Ерлер
93-100%
'45-50%
2,1±0,1
45-55 с
15с
80-100 %
225±35 с
80-120 %
2,5 г/л
0
теріс
теріо
43-52 %
80-100 %
80-120 %
0,2-0,5 мг %
0
43-52 %
256
1 2 3
Әйеігдер 36-42 % 36-42 %
Капишгяр қанының ұю уақыты 3-5 мин 3-5 мин
Қан ағуының үзақтығы 2-4 мин 2-4 мин
Қанныц түткырлығы: Ерлер 4,3-5,3 4,3-5,3
Әйелдер 3,9-4,9 3,9-4,9
Т ромбозластограмма: Тромбонластинның К-константы ңемесе реакция уақыты 7,4-13,5 мин 8-12 мин
Тромбинның К-копстанты немесе қанның үю жылдамдығы 3,1-6,3 мин 4-6 мип
К+К — ерекигелігі жок, коагуляция 12,7-20,3 12,7-20,3
К/К — протромбинды пайдалану константы 1,55-3,15 мин 1,55-3.15 мин
ЕЖА — ең жоғарғы амплитуда 45-69 мм 45-69 мм
Е — ең жогарғы жүмсақтык 1 ООхМА 100-МА 1 — қанның ерекнге ұю константы 11,7-33,1 мин 11,7-33,1 мин
Т — канның толық үю константы 26,3-49,5 мин 26,3-49,5 мин
8 — синеризистік константы 17,6-36,4 мин 17,6-36,4 мин
Синеризистіц тромбо- эластографиялық көрсеткіші МА 1,5-3,5 1,5-3,5
8 Ь — бүрыштық константы 5,5-7,9 град. 5,5-7,9 град.
Сі - жалпы тромбоэластография көрсеткііиі МА 2,0-4,8 2,0-4,8
В.+К Тромбоцитгердің түтасуы (агрегациясы) (Вогп-0’Вгіеп әдісі): Агрегация дорежесІ 0,06-0,26 экст. бірлік 0,06-0,26 экст.
Дезагрегация дәрежесі 0,02-0,14 экст. бірлік бірлік 0,02-0,14 экст.
Агрегация уақыты 0,9-2,5 мин бірлік 0,9-2,5 мин ,
257
1 , — - •* - - - 2 3
Дезагрегация уақыты 0,9-2,5 мин 0,9-2,5 мин
Агрегация жылдамдығы 0,03-0,15 экст. бірдік/мин 0,03-0,15 экст. бірлік/мин
Дезагрегация жылдамдығы 0,07-0,034 экст. бірлік/мин 0,07-0,034 экст.бірлік/мин
Тромбоцитгердін адгезивтігі әдІсі ЭритроцитгердІң агрегацияііық 18-24% 18-24%
жылдамдыгы (О’Вгіеп эдісі) ІЛ1,4 бірлік экст/мгш 1,2-1.4 бірлік экст/мин
Қышқтті-сгтгілік көрсеткіштері
Қандағы рН: Артериялық 7,35-7,43 7,35-7,43
Веналык, 7,26-7,36 7,26-7,36
Капидлярлық Қандағы оксигемоглобин: 7,36-7,42 7,36-7,42
Артериялық 0,8-1,0 ммоль/моль 80-100%
Веналық 0,68-0,8 моль/моль 68-80%
Метгемоглобин 0-0,5 г/л до 5%
Карбоксигемоглобин Қандағы рОл теріс теріс
Артериялык 12,23-13,30 кПА 95-100 мм рт.ст.
Веналық 4,65-5,32 кПа 40-45 мм рт. ст.
Жалпы көмір қьпііқылдығы (ТСО,) АВ ~ капилляр қаны плазмасының 21-26 ммоль/л 23-33 мэкв/л
нағыз бикарбонатгары ВВ — каиилляр қаны плазмасыньщ 18,8-24,3 ммоль/л 18,8-24,3 мэкв/л
буферлік негіздері жиынтығы ВЕ — негіздердің артығы 44 ммоль/л 44 мэкв/л
немесе жетпейтіні (-2,3)-(+2,3) ммоль/л (-2,3)-(+2,3) ммоль/л
Сүт ҚЫЦІҚЫЛЫ Пировиноірад 1,11-1,66 ммоль/я * 10-16 мг %
кьшіқылы 0,045-0,068 ммоль/л 0,4-1,0 мг %
258
Ми-жұлын сұйығын лабораторияльіқ зерттеу
Цитоз
Белок: 4-6 • 10бл 4-6 мм5
Жалпы мөлпгері 0,16-0,40 г/л 0,16-0,40 %
Альбуминдер 0,2 г/л 20 мг %
Глобуливдер 0,4 г/л 4 мг %
Белок коэффициенті 0,1-0,4 0,1-0,4
рН 7,4-7,6 7,4-7,6
Церулоплазмин 1,5 ммоль/л 0,14-0,20 опт.
пл. бірлігі
Қалдық азот 7,139-12,85 ммоль/л 10,0-18 мг %
Мочевина 0,9-2,49 ммоль/л 6-12 мг %
Зәр ҚЫШҚЫЛЫ 475,8-892,3 ммоль/л 1,4-2,2 мг %
Креатинин 0,053-0,132 ммоль/л 0,6-1,5 мг %
Глтокоза 2,3-3,5 ммоль/л 45-75 мг %
Ацетилхолин
Серотонин 0,02-0,034 ү/мл 0,02-0,034 ү/мл
Хлоридтер 120-128 ммоль/л 700-750 мг %
Натрий 138,88-151,9 ммоль/л 320-350 мг %
Фосфор 0,323-0,9687 ммоль/л 1,5-2 мг %
Кальций 1,097-1,696 ммоль/л 5,2-8,7 мг %
Калий 2,3-3,5 ммоль/л 10-18 мг %
Магний 0,8637-1,4806 ммоль/л 2,1-3,6 мг %
Темір 0,0089-0,0358 ммоль/л 0,2-0,05 мг %
Мыс 1,57-2,36 ммоль/л 10-15 мг %
Зәрді лабораториялық зертгеу
Жалиы клиникалық зерттеулер
Белок
Тыгыздығы
Лейкоцитгср
(Нечипоренко бойышпа)
Эритроциттер
(Нечипоренко бойьшша)
Болмайды
1,018-1,025
4 • 106/л дейін
1 • 106/л дейін
Болмайды
1,018-1,025
1 мл 2000-4000
дейІн
1 мл 1000 дейін
259
1 2 3
Биохимиялык. зерттеулер •у .4
Мыс (жалынды фотометрия әдісі) 0,06-1,26 ммоль/тәул 0,4-80 мкг/тәул
Калыдш (жалынды фотометрия әдісі) 4,02-4,99 ммоль/тәул 167-200 мг/тәул
Калий 61-79 ммоль/тәул 2,4-31 г/тәул
Натрий (74-222 ммоль/тәул 10-15г/тәул
Хлоридаср 200 ммоль/тәул 4-5,2 г/тоул
Фосфор 19,4-39,7 ммоль/тәул 0,6-1,2 г/тәул
Глюкоза 0 0
Кетон денелері 0 0
Креатин 0 0
Крсагинин 4,42-17,68 ммоль/тәул 0,5-2,0 г/тәул
Амилаза 4,4-26,4 мг/с.л. 16-95 мг
Ванинил миндал қышқылы 2,5-20 ммоль/тәул 0,5-4,0 мг/тәул
17 -оксикортико-стероидгер (17 -ОКС) 8-18 мкмоль/тәул 3,5-5,0 мг/тәул
17-кетостероидтер (17 КС);
Ерлер 27 -79 мкмоль/тәул 8-23 мг/тәул
Әйеддер 17-55 мкмоль/тәул 5-16 мг/тәул
Альдостерон 18,9-23,0 нмоль/тәул 1-15 мкг/төул
Дофамин 1,97+0,34-2,2010,18 112-450
мкмоль/тәул мкг/тәул
Дофа 0,095±0,02-1,77±0,04 22,6-70,6
мкмоль/тәул мкі/тәул
Адреналин 27,5-82,5 нмоль/тәул 5-10 мкг/төул
Норадреналин 38,3-236 нмоль/тәул 8-40 мкг/т&ул
260
Иммунологиялық реактивтік корсетаіштері
Көрсеткіш
Қалыпты жағдайда
Т — лимфоцитгер
Сыртқы кандағы Т-лимфоциттердің мөлшері
(қошқардың эри іроциттерімен үштастыру тәсілі:
Е-РОК)
ФГА-ға қосылган бластотрансформация реакциясы
Т-лимфоцштер субпопуляциялары:
Т-Хелпсрлер
Т-суі ірессорлар
В - лимфоциттер
Сыргқы кандағы В-лимфоциттердің мөлшері
(тыщқанның эритроциттерімен үштастыру тәсілі:
ЕМ-РОК; ЕАС-РОК тосілі)
%
Кл/мкл
Қандағы иммуноглобулиндер:
ІёА
ІёМ
СО
І§Е
Нейтрофилдердің фатоцитативтік белсенділігі:
Фагоцитоз
Фагоцитоздың аяқталуы көрсеткіші (ФАК)
Райт мөлшсрі
Қан сүйънъінын комилементі
(50%-тік гемолиз бойынша)
60-70%
15,28+178 кл/мкл
50-70%
40-50%
10-15%
20-25
500+200
50-112,5 мкмоль/л
5,62-28,12 мкмоль/л
0,6-2,5 мкмоль/л
0,26 мкмоль/л
0,3-30 нмоль/л
72±3% /30 мин
60±3%/2саг
7+1/30 мин
6+1/2 сағ
30-40
261
1
2
Аутоаллергия көрсеткіштері
Тері сынақтары
Лейкоцитгер жшжуының ингибициялық
реакциясы (ЛЖИ)
Нейтрофилдердщ зақымдаііу көрсеткіші (НЗК)
ТиІсті антигенмен иммундық үпггасу
Бойден тәсілі бойынша теріс гемагглютинация
реакциясы (ТГР)
Кумбс реакциясы
Уанье сынағы
Шелли сынағы
теріс
теріс
0,08-0,1
теріс
теріс
теріс
теріс
10%дейін
262
II қосымта
Фамилиясы аты сырқатнама №
Күні, айы, жылы . Диагноз
I тансырма
ВСХН КХСВ ИАЕ КСВНХ ВНСХ ВСХК ЕАИ КВСНХ КСХВ ВХСН
ХВСНК ИЕА ВСХК ВХСН ИЕА КСХВ ВХСК ВХНС ВСХН КНСВХ ЕАИ
ВСХН КСХВ КНВСХ ВСХН ВХСН ЕАИ ВГСХ ВХСН ВХСНК КСВХ
ВСХН ИЕА ВСХН КНСВХ ВХСН КСХВ КСХВ ВСХН ВХСК ВСХН ВСХН
КНВСХ ВСХН ВНСХ ВХСН КСВНХ КСХВ ЕАИ ВСХК ЕАИ КВСНХ
ВХСН СКСХВ ИЕА ВСХН ХВСЕК ЕАИ ВСХК ИЕА КНСВХ ИАЕ ВСХК
КНВСХ КСХВ ВХСН ИЕА КСВНХ ЕАИ ВСХН ХВСНК КСХВ ВХСН
КХСВ КНСВХ ИАЕ ВХСН ИЕА ВХНС КНВСХ ВХСК ЕАИ ВСХК ИАЕ
КСВНХ ЕАИ КНВСХ ХВСНК КВСНХ ЕАИ ВСХВ КНСВХ ИАЕ КСХВ
ИАЕ КВСНХ ВХСН ИЕА КВСНХ КСВНХ ЕАИ
И тапсырма
КХСВ ЕАИ КСВНХ ВХСН КСХВ ИАЕ ВСХН ВСХК ВХСН КВСНХ
КНСВХ ВХНС ИЕА ХВСНК ВСХК ВХСК ВХСН ИАЕ ВСХН КСХВ ЕАИ
ВНСХ ВХСН ВСХВ КНВСХ ИАЕ ВСХК КСХВ ХВСНК ВХСН вхск
КСХВ ЕАИ всхк ВСХН КСХВ ВСХН внсвх ВХСН всхк ВСХК
КНВСХ ВСХН ВХСН ВНСХ КСВНХ ЕАИ КСХВ ЕАИ ВСХН ХВСНК
ВСХК КСХВ ИАЕ ВХСН КНСВХ ЕАИ ВСХК КВСНХ ИАЕ ИЕА КНВСХ
ВСХК КСХВ ИАЕ ВСХН КСВНХ КХСН ЕАИ ХВСНК ВНСВХ КСХВ
ВХСН КХСВ ВХСК КНВСХ ВХНС ЕИА ВСХН ИАЕ ВХСК ЕАИ КСВНХ
КВСНХ ЕАИ ВСХН ИАЕ ХВСНК КНВСХ ЕАИ ВХСН КВСНХ КСХВ
ЕИА КНСВХ ЕАИ ИАЕ КВСНХ ИАЕ КСВНХ
III тапсырма
КСХВ ВХСН КВСНХ ЕАИ ВСХК ВНСХ КСВНХ ИАЕ КСХВ ВСХН
КНСВХ ВСХН ВХНС ВХСК КСХВ ИАЕ ВХСН ВСХК ИАЕ ХВСНК ЕАИ
ВХСН ВСХК КНВСХ КСХВ ВСХН ЕАИ ХВСНХ ВХСН ВНСХ ВСХК
ВХСК ВСХН КСХВ ВХСНКНСВХ ВСХН ИАЕ ВСХК КСХВ ЕАИ ВСХК
ЕАИ КСХВ КСВНХ ВХСН ВНСХ ВСХК КНВСХ ВСХН КСНВХ ИАЕ
263
ВСХК ЕАИ ХВСНК ВСХН ИАЕ КСХВ ВХСН КВСНХ ХВСНК ВСХН
ЕАИ КСВНХ ИЕА ВХСН КСХВ КНВСХ ВСХК ИАЕ ВХСК КНВСХ ВХНС
ЕИА ВСХН ИАЕ КНСВХ КХСВ ВСХН КСХВ ВСХН ЕАИ КВСНХ ХВСНК
КНВСХ ЕАИ КСВНХ ИАЕ ВСКХ ЕАИ ИАЕ КСВНХ КВСНХ ЕИАІІХСН
КВСНХ ИАЕ КСХВ ЕАИ КНСВХ
Баға
—-—.—, . — - —. — I тапсырма II тапсырма ІН тапсырма
Жылдамдығы Қателер саны Жылдамдығы л Қателер саны Жылдамдығы Қателер саны
Неврология термиңдерінің орысша-қазақша создігі
Русско-казахский словарь неврологических терминов
А
Абазия (а+грекшс Ьаьіз - адым) адымдай алмау
Абсанс (фрашіузша аЫаше) жабырқану
Абулия (а+грекше Ьиіе - ерік, ырық, қайрат) ынтасын жоғалту, ырық-
сыздану
Аггравация (латынша а£§гауаІит - міндеттеу, нашарлату, төмендету) —
ауруьпі әдейі ұлғайтып көрсету
Агевзия (а+грекше §еи8і$ - дәм, татым) - дәм сезінуін жоғалту
Агнозия (а+грекше ^позіб - білу, түсіну, тану) - тану процесінің бұзылуы
Аграфия (а+грекше ^гарһо- жазу, бейнелеу) - жаза алмаушылық, бейне-
лсу қабІлетінін, жойылуы
Адиадохокинез (а+грекше Шадосһок - келесі, жалғас, таяу, ауыстыру, ал-
мастыру + кіпе5І£ - қимыл) -қимыл үйлесімсіздігі
Адимания (грекше абілапна - қозғалыс) - өлсіздену, қозғалмау, тапжылмау
Акайрия (а+грекше каігок - қалыпты, молшер, меже) - мазаны алушылық
Акалькулия (а+грекше саісиіо - саиау, есептеу) - санау, есептеу қабілетінен
айырылуы
Акромегалия (ірекше акгоз - шегкерІ, жоғары - ніе^оз, те^аіоп - үлкен) -
дене мүшелерінің ерекше үлғаюы
Акропарестезия (акгоз+грскше рага - шсгіну, жаңылу, ауытку, үйлес-
пеу, сәйкессіздік, лайықсыз + аекіһекія - сезім, түйсІк) - дененің шеткері
жағындағы сезім үйлесімсіздігі
Акроцианоз (акіок+грекше суапоь - көгеру) - қол-аяқ үшының немесе
дененің шеткері жағының коғеруІ
Алалия (а+грекше Іаһа — соз) — сөйлей алмау
Алексия (а+грскше ІехІ8 - оқу) — оқу қабілетінен айрылу, оқи алмау
Амавроз (грекше атаигойій — соқыр) — соқыр
Амблиопия (грекше атЫіш — төмендеу, әлсіреу + ор8, орок — коз) - көру
қабілетінщ төмендеуі
Амелия (а+грекше теіок — дене белшегі, аяқ-қол) — қол-аяқсыз туу,
дененің бір мүшесінің жетіспеуі
Аменция (латынша атепііа - нақүрыстық, алаңғасарлық) — гіақұрыс-
тық, алаңғасарлык, ақылсыздык
Амиелия (а+грекше туеіоз — жүлын) ' жұлынның болмауы
Ами.мия (а+греиис тітіа - елікгеу, ымдау) — ымдай алмау, бет адпетінің
бүзылуы
Амиотония (а+греипс шуо - бұлшық ет + іопоя — қатаю, ширау) —
бүлпгық еттің жүмсаруьг
265
Амиотрофия (а+грекше туо + ігорһе — қоректену) — бүлшык етгің
солуы,семуі
Амнезия (грекшс аиіпеыа) - ұмытшақтык
Амузия (а+грекше ти«і - саз, музыка) - сазды дыбыстарды а^ырата
алмау
Анакузия (ап+аки£І5 ' есту) *- саңырау
Аналгезия (ап+грекшс аІ£е8І5 - ауырсыну) - ауырсыну сезімінен айырылу
Анартрия (ап+грекше агігоо — сөйлеу) - сөйлей алмау
Ангидроз (ап+грекше һудіоз — тер) ~ терлемеу, құргау
Анестезия (ап+ае5іһе£І& — ссзім, түйсік) ~ түйсіксіздсну. ссзІнбеу, жан-
сыздану
Анизокория (грекше апізов — теңсіздік, қалыпсыздық + коге — қарашық) ~
көз қарашығының тецсіздігі
Анизорефлексия (апійо+рефлексйя) — рефлекстер теңсіздігі
Аннзогиозия (а+грекше позоз — ауыру, сырқатгану + §по5Ік ~ сезіну,
түсіну) — ауруын сезінбеу, елемеу, түсінбеу
Аносмия (ап+грекше оыло — иіс сезіну) — иіс сезінбеу, сезбеу
Анэнпефэлия (ап+грскше епсерһаіоа — ми) — мисыз
Анраксия (а+грекше ргахІ5 — әрекет, қимыл, жүріс, қозғалу) - әрекет-
сіздік, епетейсіздік
Арахноидит(грекше агасһие - тор, шырмау, ормекші - ит) — ми қабы-
іынын қабынуы
Асинергия (а+грекше бупетуіа — уйлесімді әрекет сту) ~ әрекет уйле-
сімсіздігі
Астазия (а+грекше ыай$ — түру) ~ түра алмау
Астазия — (а+грекше зіазй - тұру) ~ түрегеп жүре алмау
Астения (грекше ахіһепіа) ~ әлсіздік, злсіреу
Асгереогноз (а+грекше кіегеок — көлемді, қатгы, тығыз + £ПО5І5 — анықтау,
білу) — заггың көлеміи, қаттылығын, мөлшерін сипау арқылы ажырата алмау
Агаксия (грекше аіахіа - ретсІздік, тиянақсыз, үйлесімсіз, келісімсіз) -
қозғалыс, қимыл үйлесімсіздт, ретсІздігІ
Атетоз (грекше аіһеіой - босаң, солқылдатқ, шайқалған, тұрақсыздық) ~
қимыл-эрекетінің шектен тыс түрақсыздығы
Аутотопоагнозия (грекше аиіоа - өзІндІк, меншікгі + іого5 - күй, қалып
+ агнозия) - өзіндік (өзіне тән) қалпын ажырата алмау
Афазия (а+грекше рһаьіь — сөйлеу) — сөйлеу кабілетінщ бүзылуы
Афония (а+грекше рһопе - дыбыс, үн, дауыс) үндей алмау, дауыстың
жоғалуы.
Ахейрокинез (а+грекше сһеіг ~ қол + кіпеыз — қимыл) — жүру кезінде
қолдың қимылдамауы г
Ацефалия (а+грекше кегһаі -г_бас) — бассыз туу
266
Б
Батианестезия (грекше Ьаіһук — терең, түпкір + анестезия) — тсрең
(проприоцептивтік) сезімталдықтың жойылуы
Батигиперестезия - терең сезімталдық өршуі (үлғаюы)
Бессоница — ұйқысыздаңу, үйқы қашу
Бетголепсия (грекшс Ьеііо — жөтелу + Іерж — қозу, өриіу ) — ұстамалы
(қозбалы) жөтел
Блефароплегия (грекше Ыерһагоп - қабақ + ріе^о — салдану) — қабақ
қимылсыздығы
Блефароптоз (блефаро + грекше ріо.чім — қүлау, жығылу, түсу) — қабағы
түсу
Блефароспазм (блефаро + грекше зраятиз — қысылу, тарылу) — қабаіын
шыту, қабағы қысылу
Брадибазия (грскінс Ъгабиз — ақырын, сылбыр, баяу + Ьа&І5 — адым,
жүру) - жүрістің (адым) баяулауы
Брадикинезия (бради + кіпсяіз — қимыл, қозғалыс) ~ қимылдыи баяу-
лауы (бәсеңдеуі)
Брадилалия (бради + грекше Іаііа — сөйлеу) — баяу (ақырын) сөйлеу
Брадилексия (бради + грекше Іехік - сөйлеу) - баяу әңгімелеу (мөлімдеу)
Брадипраксия (бради + ргахік — қимыл, орекет) — ебедейсіздік
В
Ваготония (анат. — кезбе нерв, парасимпатикалық нерв жүйесі +
грекше Іопоз - күшею, зорлану, қуат) - парасимпатикалық иерв жүйесінің
күшеюІ
Вазодилатация (лат. үаз-қан тамыры + йііаіаііо — кеңу) — қан тамырла-
рыныц кеңуі
Г
Ганглионеврит (анат. §ап§1іоп ~ нерв түйін + нерв + ит) — нервтің
гүйінімен қоса қабынуы
Ганглионит — нерв түйінінің қабынуы
Гематомиелия (грекше һаеша — қан + туеіоз — жүлын) - жүлынға қап
қүйылу
Гемиагевзия (грекше һеті — жарты. бір жағы + агевзия) — тілдің бір
жағының дәм ажырата алмауы
Гемиалімя (геми + грскіпс аі^ок — ауыру) — дененің бір жағының ауыр-
сынуы
Гемманестезия (геми + анестезия) - деяенің біржағының жансыздануы
Гемионопсия (геми + ап + грекше орзіх — зрение) — көру аймағының
жоғалуы, көз қарауыту
267
Гемиасинергня (геми + асииергия) - бір жақты енсіздік
Гемиатаксия (гемц + атаксия) — бір жакш тепс-теңсіздік
Гемиатетоз (геми + атетоз) — бір жақ дененін шекген тыс түрақсыз- 1
дығы
Гемиатрофия (геми + атрофия) - бір жақты сему, солу
Гемибаллизм (геми + грекше Ьаіііатох — секіру, қарғу, ырғу, билеу) -
бір жакты ырғу.еріктен тыс қимыл
Гемигвдроз (геми + гвдроз) — бір жақты тершендік
Гемиклония (геми + кіопой - тырысу, күрысу, түршігу) - бір жақты
гырысқақтық
Гемикрания (геми + грекше сгапіоп — бас сүйек) - бір жақ шекещң
ауыруы, сақинаңың үстауы
Геминарез (геми + парез) — бір жақты әясіздік
Гемшіарестезия (геми + пара + естезия) - бір жақты сезім уйлесімсіздігі
Гемиилегия (геми + грекіпе р!е§о — соғу, сал болу) - дененің бір жағы-
ньщ сал болып калуы
Гемисііазм (геми + грекше зразтиз - қысылу , тыртылу, тырысу) — бір
жақты гырысқақтык
Гидроцефалия (грекше һубог — су, сұйық + епсерһаіоа - ми) - мидың
суйыктануы, суми
Гшіергевзия (гипер + грекше ^еизіз - дәм) *- дәмділікгің ерекше (айрықша)
күшеюі (артылуы)
Гиисргидроз (гипер + грекше һуйгоз — сулану, терлеу) — тершеңдік
Гилерестезня (гипер + грекіпе аекісзІк — сезіну, туйсік) — сезімділіктің
өршуі
Гилеркинез (гипер + грекше кіпекіз — қимыл) ' қимыл-әрекеттердің
өршуі
Гипермстрия (гипер + грекиіе іпеігоп — көлем, өлшем, мөлшер) - қимыл
сәйкессіздігі
Гиперпатия (гипер + грекпге раіһок - сезім, төзупіілік, әсерлеуіпілік,
азап шегу, қапалану) — сезімталдық әсерінің өзгсруі (әсерленуІ)
Гиперрефлексия (ғипер + рефлекс) — рефлекстің козуы
Гиперсаливация (гипер + грекше заһсаііо — сілекей, түкірік) - сілекей
ағу (тыйылмау)
Гиперсомния (гипер + грекше котпик - ұйкы) - үйқышылдык
Гипертрофня (гшіер + грекшс ігорһе — нор, коректену, тамактану) -
дене мушелсрінщ немесе оның бөлігінің шекген тыс үлгаюы
Гияестезия (гип + грекше аезіевіз — сезім, түйсік) - сезімтаддықтьщ
кемуі (азаюы)
Гияогевзия (гиио + грекше есизіз * дәм) ~ дәм сезгіштікгің кемуі
Гипогвдроз (гипо + грекше-һуіігоз - тер, сулану) — тершеңдіктін, кемуі,
азаюы
268
Гиподинамия (гипо + грекше сҺпапж — күіп) — қимылдың азаюы (босең-
деуі)
Гипокинезия (гипо + грскше кіпс^ь - қозғалыс, қимыл) _ қимыл-
әрекетгердің азаюы
Гипорефлексия — рефлекстің төмендеуі (бәсеңдеуі)
Гипосмия (гипо + грекше оата иіс ссзіну) — иісті сезінудІң төмендеуі
Гипотерместезия (гипо + грекіие іегто температура + аемһеыв —сезім)
— ыстық-суықты сезіну қабілетінің төмендеуі
Глоссалгия (грскше ^іозка — тіл + аі^ок — ауырсыну) тілдің ауыруы
(қышуы, күюі, шаншуы)
Головокружение — бас айналу
Горметония (грекше һогте - тықсыру, шабуыл, тегеуірін, өршелсну,
дерт қозу, іопок — тонус, зорлану, күшею, шиеленіс) — бүлшық ет
серпімділігінің срекшс күшеюі
д
Декортизация (де + латынша согіех, согіісік — ми қатпары (қыртысы) •
мидың қатпарсыздануы (қыргыстанбауы))
Демиелинизация (де + мйеден) — миелиннің жоғалуы
Денервация (де +нерв) — нервсіздендіру
Дермографизм (грекше дегта — кожа + ^гарһо — жазу, бейнелеу) —
тсріні сыза тітіркендіруден пайда болған өзгерістер
Дизартрия — тілдің күрмелуі
Дизестезия (диз + грекше аідһеыт — сезім) — сезімталдықтың бүрмалануы
Дизосмия — иіс сезінудің бүрмалануы
Диплегия (ді — ексу, қосарлану + ріе^е ~ сал болу) — екі қолдың немесе
екі аяқтың сал больш қалуы
Диплопия (двоение) — қос көрінуі
Дисметрия (дис + ірекше теітоп - өлшсм, молшер) — қимыл-әрекетгердің
шамадан тыс өзгеруі
Дистония (дис + грекше іопок күш — күштің (қуаітың) өзгеруі
Дисфония (дис + грекше рһопо — дыбыс, үн, дауыс) — дыбыстың бұзы-
луы, үннің өзгеруі
Диэнцефалит (анат. діепсерһаіоп — аралық ми + ит) — аралық мидың
қабынуы
Дрожание (тремор) — дірілдеу, қалтыру
Ж
Жаргонафазия (французша ,)аг£0іі — жаргон + афазия) - мылжың
3
Заикание —кекештену
269
и
Иглоукалывание (акупунктура) - ине шаншу аркылы емдеу
Икота — ықылық
Иміютенция (латынша ітроіепііа - әлсіздік, дорменсіздік, қайратсыздық)
— әтектік, белсіздік, еркекпц жыныстық қабілетінін кемуі
Инсульт (латынша іпкиііо — тап беру, алыса түсу, соқтығысу, бас салу,
дүрсе қою) — ми қан айналымының кенеттен бүзылуы
Истерия (грекше һуйіега — жатыр) — истериялық невроз (әсерлеу
неврозы)
Ишиалгия (грекше і.чсһюп — жамбас, сан, ортан жілік, қүйымшақ + а1&о8 —
ауыру) - құяң
Ишурия (иш + грекше игоп — несеп, сідік) - несептің жүрмей қалуы
К
Каузалгия (грекше каизіз — күйдіру + а1$оз — ауыру, сыздау, қақсау) —
күйдіре ауыру
Кинестезия (кинез + грекше аезіһекіа — сезім) — қимыл сезімі
Клаустрофобня — жабық бөлмеден сескену
Клонус (грекше кіопоа) - ретсіз қимыл
Кома (грекше коша — терең үйқы) — ес-түсін білмеу
Крампи (ағылшынша сгашр — тырысу, қысылу) — қүрыстану, тырысып
қалу
Краниостеноз (грекше кгапіон - бас сүйек + віепокіз — тарылу) — бас
сүйек қуысының тарылуы
Кривоіпея — қисық мойың.
Криз (франңузпіа сіІ8е,грекше кпыз — ерекше) — сырқат белгілерінің
кенеттен (тосыннан) пайда болуы (өзгеруі).
Л
Лагофтальм (грскше Іа^ооз — қоян + орһіһаһпш - көз) — қоянкөз.
Лейкоэнцефалит — мидың ақ дақтарыиың қабынуы.
Лептоменингит ~ мидың жүмсақ жоне торлы қабықтарының қабынуы
Лептопахименингит — мидьщ тығыз, торлы және жұмсақ қабықтарының
қабынуы
Летаргия (грекше Ісіһаг^іа) — үзақ үйқыға кету
Ликворея (линквор + гһоіа - ағу, өту) — ми-жұлын сұйығының ағуы
Логорея (лого + ғһоіа) — мылжыңдық, боссөздік, бөспелік
Логофобия — сөйлей алмай қалу қорқынышы, қауіптенупшпк
Люмбаго (лат. һітһиз - бел) — бел ауруының қозуы
Люмбалгия - белдің ұзақ (түракдъі) ауруы
270
м
Мания (грекіпе тапіа — ссалаң, құмарлық, әуесқойлык., ынтықтық,
қүштарлық, әуестік.) — шектен тыс қүштарлану (оуестену)
Менингит - ми қабықтарының. қабынуы
Менингомиелит - ми-жүлын қабықтарының қабынуы
Менингоэнцефалит - ми және оның қабықтарының қабынуы
Метаморфопсия (мета + тогрһе --- түрі, қалпы + грекпге орзі« — көру) —
затгың (нәрсенің) өзгеше көрінуі
Миалгия ~ бүлшық етіің сырқырауы (ауруы)
Миастения - бүлшық етгің өлсіздігі (шаршағыштыгы)
Мигрень - сақина
Мидриаз - көз қарашығыішң ұлғаюы (кеңуі).
Миелинизация — миелиндевдірілу
Миелит - жүлын қабынуы
Миелопатия — жұлын қызметінің өзгсруі (төмендсуі)
Микроцефалия - бас сүйектің кішіреюі
Микроэнце фалия ~ мндын кішіреюі (семуІ)
Мимика — бет-әлпет
Миоклония — бүлшық етгердің жәие оның талшыктарының шектен тыс
қимылы (жыбырлау)
Миопатия - бұлшық ет аурулары
Миотония - бұлшық ет тонусының күшеюі
Моноанестезия - бір қол немесе бір аяқтың жансыздануы
Моиопарез — бір қол немесе бір аяқтың әлсіреуі
Моноплегия — бір қол немесе бір аяқтың сал боп қалуы
Мутизм — (латынша тиШз - немой) — мылқау
Н
Невралгия (нерв + грекше аі^ок — ауыру) — жекеленген нервтсрдің ауыруы.
Неврастения (нерв + астеиия) жүйкесі құру, қажу, шаршау.
Неврит — нервіің қабынуы.
Нистагм (грекше пуЛацто^ — дремота) — көздің шектен тыс қимылдауы.
О
Оглушение — есеңгіреу.
Олигодипсия (грекше о1І£о& - кішксне, аз, үсақ, аласа +4ір5а - шөлдеу,
аңсау, көксеу)- шөлдегіштік, шөлдеусіреу.
Олигокинезия (олиго + кіпезів - қимыл) - қимылдың азаюы
Оптякомиелит - көру нервісі мен жұлынның қабыңуы (зақымдануы).
Оптикоэнцефалит - көру нерві мен мидың зақымдануы (қабынуы).
Осгеохондроз - сүйек пен шеміршектің тозуы (кебірленуі)
Офтальмоплегия — көз алмасының қимылсыздануы (салдануы).
271
п
Паллесгезия (грекше раііо - дірілдеу, тітіркену + аекіһезгі - сезім) - дірілді у
сезіну.
Паралич (грекше рагаііо — шешу, босату, ерік беру, әлсірету, жүдеу.
босаңсыту, өлсІздендіру) — сал, салдану, сал болу.
Парапарез — екі аяқтың немесе екі қолдың әлсіреуі.
Параплегия - скі қол немесе екі аяқтың сал боп қалуы
Парафазия сөз құрамының (бөлшегінің) бұрмалануы.
Парафразия — сөз мағынасының бұрмалануы.
Парез - әлсіреу, босаңсу.
Паросмия (пар + грекиіе окіпо — иіс, иіс сезіну) — иісгің бұрмаланыи
сезілуІ.
Пахименингит — жүлын немесе ми тығыз қабығының қабынуы.
Переутомление — шаршау, болдыру, қажу
Плексалгия (лат. рісхіы — өрім + а!&ол - ауыру) - нерв өрімінің ауыруы
Плексит — нерв өрімінің қабынуы (бұзылуы, зақымдануы).
Поза — кейіп, қалып (дене қалпы, кейіпі).
Полиакузия (грекіие роіуз — көп, көбіне + акикік — есту) — бір дыбыстың
бірнешеу болып қабылдануы..
Полидинсия (поли + сііряа — шөлдеу, аңсау, көксеу) — шөлдегіштік.
Полииеврит — көптсғен шеткі нервтердің қабынуы.
Полиневропатия — көптеген шеткі нервтердің зақымдануы.
Поляомиелит (грскше роііок — сұр + миелит) — жұлынның сұр зат болігінің
қабынуы.
Полиоэнцефалит — ми сұр заттары бөлшегінің қабынуы.
Полирадикулоневрит ~ көптеген нерв түбіршектері мен нервтердің
қабынуы.
Полиэстезия — сезімталдықтын бұзылуының ор нүктеден сезілуі
(білінуі)
Походка — жұріс, аяқ алыс
Припадок — қояншык ауру, ұстамалы ауру, талма
Прозопоплегия (грекше рго$ороп — бет + плегия) — бет қимыдьшың жоға-
луы
Пропульсия (лат. ргореііо, ргорикиш.) - алға қарай ентелеудІ (жүруді)
тежей алмаушылық
Псевдомелия (грекше рйеибез — жалған, өтірік + теіое — дене бөлшегі,
қол-аяқ) — жалған аяқ, қол немесе басқадай дене бөлшегі ,
Псевдополимелия - қол-аяқтың қөбейгендей болыи сезілуі
Птоз (грекше ріож — жысылу, құлау, тусу) — қабактың түсуі
272
Радикулит - жүлын нсрвісі тубірінің қабынуы, ауруы
Радикулоневрит - нервтің түбірімен зақымдануы (қабынуы)
Реперкуссия (лат. герегкшыо) — шағылысу, бейнелеу
Рефлексотерапия — рефлекс арқылы емдеу
Рецспішя (лат. гесерііо) — қабылдау, алу, мақұлдау
С
Сакрализация (анат. ыісгит — құйымшақ, сегізкөз) — сегізкөз бен 5-ші
бел омыртқаның түгас^ъі
Синергизм (грекше купег^оз) — бхрлесе, қатарласа әрекет ету, үйлесімді қимыл
Синесгезия — қоздырғьшггың керісінше әсерленуі
Синкинезия - қосалқы қимыл (топтасқан қимыл, қатарласа қимылдау,
ілесе қимылдау)
Сирингомиелия (грекшс зупп$оз - өзекше - жұлын өзегінің кеңеюі
Скотома (грекше ксоіоб) — көмескілену, қарауыту, қараңгылану, көрінбеу
Слабоумие — ақылы жетілмеіендік
Сознание — сана, түсінік, зерде
Солярит (анат. ріехш коіатіз — іш, құрсақ нервтері өрімі) — құрсақ нервтері
өрімінің ауруы (зақымдануы)
Сомнамбулизм (лат.яошпиз үйқы + аліЬиіо — қаңгу, қыдыру, кезу) —
ұйқылы кезу
Сонливость — ұйқышьілдық
Сопор (лат. корог) * ессіздік
Стереогиоз (грекше Ыегеоз ~ қатты, тъныз, мықты, көлемді, кеңістік) ~
кеңістікті ажырату
Страх — үрей, үрейлену, қоркыныш
Стресс (ағылшынша йгевк) — зорлану, шиеленісу
Ступор (лат. кіирог) —мелпппо, есінен тану
Судорога ~ құрысу, тырысу, түршігу, сіңірі түйілу
Т
Терманестезия — ыстық-суықты ажырата алмау
Термогиперестезия — ыстық-суықты ерекше (шамадан тыс) сезіну
Тетрапарез — қол-аяқтың өлсізденуі
Тетраплегия — қол-аяқтың сал боп қалуы
Тик (французша ІІс - таргу) дене мүшелеріиің ерекше тартылуы (тыры-
суы, жиырылуы) >
Тревога — қорқу мазасыздану
Тризм (грекше Ігізшик — шақырлау, қайралу, сықыр) — тістену
Трунцит (анат. ігипсш ~ баған) ~ симпатикалық бағанның қабынуы
273
У
Утомление - кажу, болдыру, шаршағыиггық
У
Фасцикуляция (анат. Газсісиіиш — буда, шоқ, шоғыр) — бүлшық ет тал-
іықтарътньпг шоғырлана ырықсыз тартылуы
Фобия (грекше рһоЪоз — қорқу, үрейлену) — мазасыздана үрейлену
X
Хайрофобия (ірекше сһаіго - қуану) — мазасыздана қуаныш күту
Хорея (грекіне сһогеіа — билеу, секіру) билей жөнеду (секіру)
Хромофобня — түрлі-түстерден мазадана үрейлену
ц
Цервикалгия (лат, сегұіх — мойын) — мойын ауыруы (сыркырауы)
Цианоз (синюшность) - көгілдір тарту
Ч
Чувствигельность — сезгшлік, сезімдацк
Э
Эгоцентризм (лат. е^о — өзім, мен) — дарашылдық. өзімшІлік
Эйфория — жайдарылық
Экзофталъм - бадырақкөз
Энцефадит - ми қабынуы
Эшіефаломй.елят — ми мен жұлынның қабьшуы
Энцефалопатия — ми ауруы
Эпендиматит - ми қарыншаларының ішкі қабыршағының кабынуы
Эпилепсия (грекше ерііеркіа — ұстау, алу, тұту) - - қояншық, талма, ұста-
малы ауру
МАЗМҮНЫ
Алғы сөз.................................................-.....3
Қазақсган Республикасы неврологтарының ғылыми зертгеулеріне
қысқаша шолу...................................................7
1 тарау. Нерв жүйесІнің кұрылымы мен атқаратын қызметі туралы
негізгі дерекгер..............................................11
1.1. Нерв жүйссінің анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктеріне
қысқаша шолу. ........................................—
1.2. Нерв жүйесінің элементгері.......................24
II тарау. Рецеіщия, сезімталдықтың және сезімтаддықтың бүзылуының
түрлері мен типтері........................................ . 33
2.1. Анализатор және оньгң қүрылымы.....................—
2.2. Түйсік және оның таралу жолдары..................34
2.3. Сезімталдықтың клиникалық жІктелуі...............35
2.4. Үстірт жөне терең сезімталдықтың жолдары..........—
2.5. Сезімтадцықты зертгеу тәсілдері.................38_
2.6. Сезімталдықтың бұзылу түрлері.....................46
2.7. Сезімталдықтың бүзылу типтері....................48
Штарау. Рефлекс-қимыл әрекетгері, олардың бұзылу симптомдары мен
синдромдары. . ............................................57
3.1. Ми қьіртысы- бұлшық ет шоғырының анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктері............................. -
3.2. Рефлекстер, оларды тексеру өдістері, рефлекстердің
патологиялық жағдайларда өзгеруі........................61
3.3. Қимыл-өрекеттерін зертгеу тәсілдері, ми қыртысы-бұлпшқ ет
шоғыры зақымдануының симптомдары мен синдромдары.... 71
IV тарау. Экстрапирамидтікжүйе, зерттеу әдістері, зақымдауының
симіггомдары мен синдромдары..................................81
4.1. Экстрапирамида жүйесінің негізгі аналитикалық-
физиологиялық ерекшеліктері........................... —
4.2. Мишықтың анатомиялық-физиолопіялық ерекшеліктері.. . .83
4.3. Экстрапирамилтік жүйе қызметін зерттейгін тәсІлдер.87
4.4. Экстрапирамидтік жүйе зақымдануының симптомдары мен
сиңдромдары........................................ 88
4.5. Мишық қызметін тексеру әдістері, мишықтың және онымен
байланысты құрылымдардың зақымдану симятомдары........98
275
V тарау. Ми нервтері, олардың зақымдану симіггомдары мен
' сивдромдары....................................- -.........104
5,1. ИІс сезу және көру анализаторлары зақымдануының
симптомдары мен синдромдары........................... -
5.2, Көзді қозғайтын нервтердіц зақымдануының сивдромдары мсн
симптомдары......................................114
5.3. Үнікіл нерв және котр-мишық бүрьппынан пгығатын ми
нервтерінің зақымдану симптомдары мен сипдромдары. ... 123
5.4. Сопақша мидан шығатын ми нервтерінің зақымдану
симптомдары мен синдромдары..........................136
VI тарау. Жотары ми қызметі бүзылуының симптомдары мен
синдромдары...........................................-..... 148
6.1. Миқыртысыныііаңатомиялық-гистологияльіққұрылымы.. .149
6.2. Ми қыртысының қызметі.......................... 151
6.3. Жогары ми қызметін зерттеу тәсілдері............153
6.4. Ми қыртысы проекциялық алаңдарының зақымдануы
симіггомдары.........................................154
6.5. Ми қьгртысы ассоциативтік алаңцарының зақымдануы
симптомдары......................................... 155
VII тарау. Вегетативтік нерв жүйесі зақымдануының синдромдары.158
7.1. Вегетативгік нерв жүйесі қүрылымдары............. -
7.2. Вегетативтікнервжүйесінтексеруәдістері........ 164
7.3. Вегетативтік нерв жүйесі зақымдануының симптомдары мен
сивдромдары..........................................168
VII тарау. Бас сүйегі ішінің гипер- және гипотензиясы, менингеальдық,
ликворлық сиіідромдар.........................................174
8.1. Қысқаіпа анатомиялық-физирлогиялық шолу.......... -
8.2. Бас сүйегі ішінің гипертензиясы.................177
^8.3. Гипотензивтік (гипотензиялық) сиңдром...........180
М8.4. Менингеальдық сивдром...........................181
ү8.5. Ликворлық сивдромдар............................183
IX тарау. Нерв жүйесі патологиялық өзгерістерін рентген тәсілімен
зерттеу.................................................... 190
9.1. Бас сүйегІн жөне миды рентген тэсілімен зертгеу...—
9.2. Омыртқа бағанасы менжүлынды рентгенологиялық
зерттеу..............................................197
276
КАЙШЫБАЕВ СМАІУЛ КАЙШЫБАЕВИЧ
НЕВРОЛОГИЯ
на казахском языке
Оқуяық
ҚАЙШЫБАЕВ СМАҒҮЛ ҚАЙШЫБАЙҮЛЫ
НЕВРОЛОГИЯ
Редакторы ПІ. Жамықаева
Суретшісі В. Пак
Техника.тық редакгоры И. Насырова
Компьютерлік терілімін жасап,
беттеген Д. Н. Калқабекова
Теруге жіберілді 26.11.99. Басуға қод қойылды 27.12.99
Пішімі 60x847^. Офсетгік қағаз. Шартгы б. т. 16,04.
Есепке алынатын б. т. 13,5. Таралымы 500
480100, Алматы қ. Пушкин көше.сі, 111/113
ЖАК,-тыц редакциялық-баспа бөлімі
Ж.ауалкерішлігі шекгеулі
«Принт» баспаханасында басылды