ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ
ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ
Επιλογή από το έργο του
Μετάφραση, επιλογή:
Γ. Δ. ΖΙΟΥΤΟΣ
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
ΑΘΗΝΑ 1993

@
ISBN 960-224-673-1
© Εκδόσεις: «Σύγχρονη Εποχή» ΕΠΕ
Σόλωνος 130,10681 Αθήνα,Τηλ.: 3620835,3623649,Fax: 3613354

Προσφέρεται
στο γυμνασιάρχη κ. Γιάννη ΨΙΑΡΡΗ
που μας ζωντάνευε τα ιστορικά του Έθνους,
υμνώντας τους αγώνες του για τη λευτεριά και
την προκοπή.
Πόσες γενιές νέων, σιωπηλών
από τ’ ανύμνητα του Πηλίου τα χωριά
τον κρουσταλένιο σου λόγο αφουγκράστηκαν:
- Ξεγάνιασμα στη δίψα της ψυχής τους.
ΓΛ.Ζιοντος.
(Παρίσι, 1949)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Πέρασαν πάνω από σαράντα χρόνια από τότε
που ο Γ. Δ. Ζιούτος τελείωσε την επιλογή από το
έργο τον Μοντεσκιέ και τη μετάφρασή τον. Για πο-
λύν καιρό το χειρόγραφο έμενε θαμμένο μια και όεν
μπόρεσε αρχικά να εκόοθεί. Στο μεταξύ, ο μετα¬
φραστής πέθανε χωρίς να μπορέσει να αποτελειώ¬
σει το έργο αντό.
Η επιλογή και η μετάφραση είχε γίνει στις αρ¬
χές της δεκαετίας του ’50 για το Γαλλικό Ινστιτού¬
το και επρόκειτο να γίνει μια έκδοση δίγλωσση, πα¬
ραθέτοντας το γαλλικό και το ελληνικό κείμενο. Η
έκδοση θα συμπληρωνόταν με ένα γενικό πρόλογο
για τη ζωή και το έργο του Μοντεσκιέ, καθώς και
σημειώσεις και γλωσσάριο. Όμως για διάφορονς
λόγονς, αυτή η δουλειά έμεινε μισοτελειωμένη. Ο
Ζιούτος έκανε μόνο την επιλογή από το έργο τον
Μοντεσκιέ κι ένα μεγάλο μέρος των επεξηγηματι¬
κών σημειώσεων. Δεν μπόρεσε να κάνει τον πρόλο¬
γο και την τοποθέτηση τον Μοντεσκιέ και τον έρ¬
γου του στο 18ο αιώνα.
Διαβάζονμε σε μια επιστολή πον ο Ζιούτος
έστειλε στις 2.11.1952 στον αείμνηστο διενθνντή
τον Γαλλικού Ινστιτούτον στην Αθήνα, Οκτάβ
Μερλιέ:
«Μια έκδοση εκλογής από όλα τα έργα τον Μο¬
ντεσκιέ, πον θα προσφερόταν στο ελληνικό κοινό
για πρώτη (ίσ(ος και τελευταία) φορά, έβαζε πολλά
-9-

προβλήματα: φιλολογικά, εκδοτικά και επιστημονι¬
κά (εκλογή γνησίων κειμένων, συνολική παρουσία¬
ση του έργου χωρίς παραμορφωτικές παραλείψεις,
ιστορική τοποθέτηση των ιδεών του συγγραφέα,
επιστημονική έκθεση των προβλημάτων που έθεσε ή
έλυσε κλπ.). Φιλοδοξία του μεταφραστή είτανε να
προσφέρει στο κοινό μια μεγάλη έκδοση του Μο-
ντεσκιέ, σύμφωνη με τις αξιώσεις και προσδοκίες
του, που θα επέτρεπε στο ελληνικό κοινό να γνωρί¬
σει τη σκέψη του συγγραφέα στην ιστορική ανάπτυ¬
ξή της, με όλες τις ταλαντεύσεις και αντιφάσεις της,
αλλά και με τη θετική και πολύτιμη εισφορά της στο
παγκόσμιο πνευματικό οικοδόμημα.
»0 έλληνας μεταφραστής δεν υποτίμησε τις
δυσκολίες του εγχειρήματος, δεν αγνόησε τις δικές
του ελλείψεις και αδυναμίες, δεν αποκοίμισε το συ¬
ναίσθημα της ευθύνης του. Φρόντισε πρώτα-πρώ¬
τα, σε εποχή (1947) που έλειπαν ακόμα τα πάντα,
να συμπληρώσει τη δική του ενημέρωση. Συγκέ¬
ντρωσε πολλά εφόδια, αναζήτησε όλα τα κείμενα,
επικοινώνησε με όλες τις προσιτές πηγές, παρακο¬
λούθησε ειδικές ομιλίες και εργασίες, μελέτησε την
έκθεση των χειρογράφων, συνδέθηκε με ειδικούς
επιστήμονες και εκδότες, αποτάνθηκε στους φίλους
του συγγραφέα και συμπατριώτες του στο Μπορ¬
ντό, κυνήγησε κάθε έκδοση και κάθε σχετικό έργο σε
όλους τους αντικέρ και παλαιοβιβλιοπώλες - και η
εργασία αυτή δεν είταν, φυσικά, άγονη. Του επέτρε¬
ψε να διαθέτει έναν ικανοποιητικό εξοπλισμό, να
ιδεαστεί σε όλα τα προβλήματα και να φτάσει σε
ένα γενικό σχεδιάγραμμα του έργου που θα έφερνε
στο ελληνικό κοινό την πολιτική και κοινωνική θε¬
ωρία του γαλλικού 18ου αιώνα.
-10-

»0 μεταφραστής έχει την ενδόμυχη ικανοποίη¬
ση πως το ελληνικό κοινό, αν τυχόν αποκτήσει πο¬
τέ την έκδοση αυτή του Μοντεσκιέ, θα διαβάσει κεί¬
μενα γνήσια και εξακριβωμένα, σύμφωνα με την τε¬
λευταία κριτική αποκατάστασή τους.
»0 μεταφραστής έχει τη συνήθεια να εργάζεται
επιστημονικά και δεν συγχύζει ποτέ την υποκειμε¬
νική διάθεση με την αντικειμενική πραγματικότητα.
Για να μην κάνει μια αυθαίρετη προσωπική εκλογή,
πήρε και μελέτησε πολλές “εκλογές" από όσες
έχουν γίνει, σχολικές (Λαρούς, Ατιέ, Ασέτ κλπ.) και
μη (Γκρότιζεν κλπ.). Δεν έμεινε από καμιά ικανο¬
ποιημένος. Όλες τους σχεδόν έδειχναν την ίδια αυ¬
θαίρετη εκλογή που παρουσίαζε έναν Μοντεσκιέ
ελλειπτικό, μονόχορδο, λογοκριμένο, έναν Μοντε¬
σκιέ που δεν είταν Μοντεσκιέ! Η αυθαιρεσία αυτή
έπνιγε το βασικότερο χαρακτηριστικό του συγγρα¬
φέα (και της εποχής του), δηλαδή τη συνύπαρξη
αντιθέσεων που δεν “αίρονται”, τη συγκοινώνηση
πολλών ιδεολογικών ρευμάτων, τη συνεύρεση με¬
γάλων αληθειών και ανακαλύψεων, που θεμελίω¬
σαν τις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες, μαζί με
πολλές πλάνες ή και αφέλειες. Ο μεταφραστής σχη¬
μάτισε τη γνώμη πως η μεγαλύτερη αυθαιρεσία θα
είτανε το να παρουσιαστεί ένας Μοντεσκιέ “επυ-
ρέ”, περασμένος μέσα από τα δικά μας κόσκινα.
Αυτό θα έδειχνε άγνοια της ουσίας του έργου του
και αναίρεσή του, αφού ακριβώς η τέτοια υφή του
έργου αποτελεί και μια έμπρακτη επιβεβαίωση της
αρχής του ότι “η αλήθεια (και η πλάνη) είναι σχετι¬
κή", ότι και τα δύο άκρα συνυπάρχουν και ότι
πραγματοποιείται μια μίξη, η φιλοσοφία του “μέ¬
σου όρου".
- 11 -

»Όταν ο μεταφραστής κατέληξε σ’ αυτή τη
γνώμη, κατέστρεψε την πρώτη μορφή της εργασίας
τον και ξανάρχισε τη δουλειά του πάνω σε νέες βά¬
σεις. Έπρεπε να δοθεί στον έλληνα αναγνώστη κά¬
θε τι το ουσιώδες από τη σκέψη του Μοντεσκιέ, να
καταδειχτεί η εξελικτική της πορεία, τα στάδια από
όπου πέρασε η διατύπωση ορισμένων βασικών
απόψεων και θεωριών, που δεν φύτρωσαν μεμιάς,
που τις παρανοούν και τις παρερμηνεύουν σήμερα,
ιδίως εκείνοι που στις μικρές χώρες ανευθυνολο-
γούν από καθέδρας! Έπρεπε δηλαδή, μαζί με την
προσφορά των κειμένων του Μοντεσκιέ (από όλα
τα τμήματα του έργου του) να επιχειρηθεί και μια
αποκατάσταση του συγγραφέα. Αυτό γινότανε τόσο
περισσότερο αναγκαίο, όσο ο μεταφραστής μαζί με
το θράσος που είχε, όπως σημείωσε παραπάνω, να
βρίσκει τα λάθη των κειμένων, είχε και την ασυγχώ¬
ρητη, σε έναν άσημο, άγνωστο, ξένο, μέτοικο, πρό¬
σφυγα που έφτασε χωρίς τίποτα από τα χαρτιά του
-με “ένα μπογαλάκι", όπως τα κοπάδια της Μικρα-
σίας, άλλοτε- τόλμη να πιστεύει πως οι περισσότε¬
ροι από τους κριτικούς του Μοντεσκιέ (ιστορικοί
και νομικοί) κάνανε κριτική χωρίς να έχουν διαβά¬
σει τα έργα του συγγραφέα, στηρίζανε εύκολες κα¬
ταδίκες σε χωρία που παρερμήνευαν γιατί αγνοού¬
σαν τα άλλα συσχετικά που είταν σπαρμένα σ’ όλο
το έργο - αλλά ποιος έχει καιρό να διαβάσει όλο το
έργο, αφού μάλιστα δεν υπάρχει και... τυφλοσούρ¬
της, όπως για τη Βίβλο!»
Οπως αναφέραμε και παραπάνω, ο Γ. Δ. Ζιού-
τος δενπρόφτασε να αποτελειώσει την παρουσίαση
τον έργου του Μοντεσκιέ. Μετά από σαράντα περί¬
που χρόνια, αποφασίσαμε να κάνουμε το δύσκολο
-12-

εγχείρημα αυτής της έκδοσης. Προσπαθήσαμε να
συμπληρώσουμε τα κενά που άφησε ο Ζιούτος στη
δουλειά του και ταυτόχρονα να αφήσουμε να φανεί
η μέθοδος που εργαζόταν και να μην αλλιώσουμε
ούτε τον τρόπο έκφρασης, ούτε την ορθογραφία και
σύνταξη της εποχής που έγινε η μετάφραση. Επειδή
ο Ζιούτος δεν είχε συντάξει τον πρόλογο και την
παρουσίαση του Μοντεσκιέ και του έργου του, την
εποχή όμως που εργαζόταν πάνω στο έργο του Μο¬
ντεσκιέ είχε γράψει μερικά άρθρα σε ελληνικές και
γαλλικές εφημερίδες, παραθέτουμε αυτά τα άρθρα
στο τέλος του βιβλίου.
Τέλος, θέλουμε να ευχαριστήσουμε όλους
όσους βοήθησαν για τηνπεράτωση αυτού του βιβλί¬
ου και ιδιαίτερα τη «Σύγχρονη Εποχή» που σήκωσε
το βάρος μιας τέτοιας έκδοσης.
Κατερίνα Ζιούτου Μαυροκεφαλίδου
- 13-

I.	ΝΕΑΝΙΚΑ ΕΡΓΑ
(1713-1721)
(Ιστορικά πρόσωπα ή γεγονότα, συγγραφείς κλπ. μνημο¬
νεύονται μόνο όταν πρόκειται για κάποια ιδιαίτερη πληροφο¬
ρία ή άποψη σχετική με το κείμενο. Τις γενικές πληροφορίες
θα ζητήσει ο αναγνώστης σ’ ένα από τα λεξικά).

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Ο ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ ΗΘΟΛΟΓΟΣ ΣΤΟΧΑΖΕΤΑΙ ΓΙΑ
ΤΗΝ ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΗ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΜΕΣΟΝ
ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
Από όλους τους αρχαίους, ο Κικέρωνας είναι
εκείνος που έχει τη μεγαλύτερη προσωπική αξία Η φιλοσοφία κοινή
και που θα ήθελα πολύ να του μοιάσω. Δεν υπάρχει σε όλους
άλλος που νάχει υποστηρίξει πιο ωραίους και πιο τους ανθρώπους
μεγάλους χαρακτήρες, που νάχει πιο πολύ αγαπή¬
σει τη δόξα, να την έχει αποχτήσει πιο στέρεα και
νάχει φτάσει σ’ αυτήν από πιο απάτητους δρόμους.
[...]
Είναι ο πρώτος από τους Ρωμαίους που από-
σπασε τη φιλοσοφία από τα χέρια των σοφών και
την έβγαλε από τις δυσκολίες μιας ξένης γλώσσας1.
Την έκανε κοινή σε όλους τους ανθρώπους, όπως
είναι το λογικό, και στα χειροκροτήματα που δέ¬
χτηκε γι’ αυτό, οι γραμματισμένοι βρέθηκαν σύμ¬
φωνοι με το λαό. [...]
(Λόγος για τον Κιχέρωνα, 1713J2
1. Ξένη γλώσσα: η ελληνική.
2. Το νεανικό αυτό έργο έγραψε ο Μοντεσκιέ λίγο πριν ή
κατά την πρώτη του διαμονή στο Παρίσι (1709-1713), όταν συ¬
μπλήρωνε τις νομικές σπουδές του. Δημοσιεύθηκε για πρώτη
φορά στα 1892, στα Mélanges inédits (βλ. βιβλιογρ.). Ο θαυμα¬
σμός για τον Κικέρωνα του 2θετούς Μοντεσκιέ είναι απεριόρι¬
στος. Παρά το στομφώδες ύφος και κάποια έλλειψη συνοχής
και σαφήνειας, ο Μοντεσκιέ διατήρησε, για αρκετά κατόπιν
χρόνια, μια εκτίμηση για το πρωτόλειό του, όπως δείχνει η ση¬
μείωση που πρόσθεσε στο χειρόγραφο, όταν το ξαναείδε πολύ
αργότερα, πάντως πριν από το 1734 (οπότε δημοσιεύτηκαν οι
- 17-

Η τυραννία	[...] Οι σοφοί της αρχαιότητας δέχονταν τους
της αμορφωσιάς μαθητές τους χωρίς εξέταση και χωρίς επιλογή. Π ί-
στευαν πως η γνώση έπρεπε να είναι κοινή σε όλους
τους ανθρώπους, όπως είναι το λογικό· και πως για
να είναι κανείς φιλόσοφος, αρκεί να έχει κλίση για
τη φιλοσοφία. [...]
Μάλιστα, κύριοι, υπήρξε εποχή όπου, όσοι
αφιερώνονταν στη μελέτη θεωρούνταν σαν παράξε¬
νοι, που δεν είταν καμωμένοι όπως οι άλλοι άνθρω¬
ποι. Υπήρξε εποχή όπου θεωρούνταν γελοίο και σαν
προσποίηση το ν’ απολυτρωθεί κανείς από τις προ¬
λήψεις του λαού. Και όπου ο καθένας έβλεπε την τυ¬
φλαμάρα του σαν μια αρρώστεια που του είταν προ¬
σφιλής και που είταν επικίνδυνο να γιατρέψει.
Σε μια τόσο κρίσιμη για τους μορφωμένους
εποχή, κανένας δεν είταν ατιμώρητα πιο φωτισμέ¬
νος από τους άλλους. Αν επιχειρούσε κανείς να
βγει από τη στενή εκείνη σφαίρα που περιορίζει τις
γνώσεις των ανθρώπων, άπειρα έντομα3 ξεσηκώνο-
Σκέψεις για τους Ρωμαίους), και που παραθέτουμε κάτω από
το κείμενο. Όμως ο ενθουσιασμός του για τον Κικέρωνα έμελ¬
λε να μετριαστεί· στην Πραγματεία για την πολιτική των Ρω¬
μαίων στη θρησκεία, ο Κικέρωνας παρουσιάζεται ασυνεπής
και αντιφατικός και στις Σκέψεις κλπ. κρίνεται πολύ αυστη¬
ρότερα, όπου και παραλληλισμός του Κικέρωνα προς τον Κά-
τωνα).
3.	Έντομα: περιφρονητική έκφραση που χρησιμοποιεί συ¬
χνά ο Μοντεσκιέ. Γενικά ο Μοντεσκιέ εκφράζεται με περιφρό¬
νηση για τους κριτικούς, όπως π.χ. στον πρόλογο των Περσι¬
κών επιστολών, όπου τους εξομοιώνει με κείνους που λένε
αβασάνιστα και επιπόλαια πράγματα. Επίσης, στην απάντησή
του στις κριτικές για τις Σκέψεις, σκόπευε να χρησιμοποιήσει
για moto το στίχο του Οράτιου (Σάτιρες 1,10), όπου ο κριτικός
αποκαλείται κοριός (dmex).
-18-

νταν πάραυτα κάνοντας ένα σύννεφο για να τον
κουκουλώσει. Κι εκείνοι ακόμα που στα κρυφά τον
εκτιμούσαν, τον κατάκριναν δημόσια γιατί δεν
μπορούσαν να του συγχωρέσουν την προσβολή που
τους είχε κάνει με το να μην τους μοιάζει. [...]
(Λόγος κατά την υποδοχή στην Ακαδημία
των Επιστημών του Μπορντώ, 1716f
Δεν είταν ούτε ο φόβος ούτε η ευσέβεια που κα¬
θιέρωσε τη θρησκεία στους Ρωμαίους· αλλά η ανά¬
γκη όπου βρίσκονται όλες οι κοινωνίες να έχουν
μια θρησκεία. Οι πρώτοι βασιλιάδες έδωσαν την
ίδια προσοχή για να κανονίσουν τη λατρεία και τις
τελετουργίες, όπως και για να θεσπίσουν νόμους
και να χτίσουν τείχη.
Βρίσκω την εξής διαφορά μεταξύ των ρωμαί¬
ων νομοθετών και των νομοθετών των άλλων λα¬
ών: οι πρώτοι έκαναν τη θρησκεία για το κράτος
και οι άλλοι το κράτος για τη θρησκεία. [...]
'Οταν οι ρωμαίοι νομοθέτες καθιέρωσαν τη
θρησκεία, δεν είχαν στο νου τους την αναμόρφωση
των ηθών, ούτε να δώσουν παραγγέλματα ηθικής-
δεν θέλησαν να στενοχωρήσουν ανθρώπους που
δεν γνώριζαν ακόμα. Δεν είχαν λοιπόν πρώτα παρά
μια γενική επιδίωξη, που είταν να εμπνεύσουν σ’
4.	Στις 3 Απριλίου 1716 ο Μοντεσκιέ εκλέχτηκε μέλος της
Ακαδημίας του Μπορντώ και της έμεινε πιστός σ’ όλη τη ζωή
του, χωρίς να πάψει ποτέ να ενδιαφέρεται για το ίδρυμα και τις
εργασίες του. (Για να τιμήσει την εκλογή του ίδρυσε ένα βρα¬
βείο ανατομίας και της δώρησε όργανα φυσικής). Η εγκατάστα¬
ση του νέου ακαδημαϊκού έγινε στις 18 Απριλίου και η δεξίωσή
του την 1η Μαΐου 1716, οπότε και εκφώνησε το λόγο αυτό.
Η θρησκεία
στην υπηρεσία
του κράτους
-19-

Η δεισιδαιμονία
ντροπιάζει
το ανθρώπινο
λογικό
ένα λαό που δεν φοβόταν τίποτα, το φόβο των θε¬
ών, και να χρησιμοποιήσουν το φόβο αυτό για να
τον οδηγούν κατά το κέφι τους. [... ]
(Πραγματεία για την πολιτική
των Ρωμαίων στη θρησκεία, 17l6f
Είταν, μα την αλήθεια, κάτι το πολύ αλλόκοτο
το να κρέμεται η σωτηρία της πολιτείας από την ιε¬
ρή όρεξη ενός κοτόπουλου και από τη διάταξη που
είχαν τα εντόσθια στα σφάγια. Όμως, εκείνοι που
καθιέρωσαν αυτές τις ιερουργίες, ήξαιραν καλά το
ισχυρό και το αδύνατο σημείο. Σοβαροί λόγοι τους
έκαναν να πάνε ενάντια στο ίδιο το λογικό. Αν η
λατρεία είτανε πιο λογική, τότε θα πέφτανε στην
απάτη και οι έξυπνοι άνθρωποι, το ίδιο όπως και ο
5.	Διαβάστηκε στην Ακαδημία του Μπορντώ στις 18 Ιου¬
νίου 1716. Δημοσιεύτηκε μετά το θάνατο του Μοντεσκιέ, Leb II,
τελ. έκδ. Cai. σ. 81 (βλ. βιβλιογρ.). Είναι αξιοσημείωτο πως τα
ενδιαφέροντα του Μοντεσκιέ, όπως φαίνεται από τα πρώτα έρ¬
γα του, απλώνονται ταυτόχρονα στις φυσικές και στις ηθικές
επιστήμες. Όσο απλοϊκή και αντιεπιστημονική και αν μας φαί¬
νεται σήμερα η ερμηνεία που δίνει ο Μοντεσκιέ (με τα μέσα της
εποχής του και πριν από κάθε θεμελίωση της επιστήμης της
θρησκείας) στο θρησκευτικό φαινόμενο, παρουσιάζοντάς το
σαν τεχνητό, έλλογο, a priori, μηχανισμό πολιτικής σκοπιμότη¬
τας, είναι οπωσδήποτε χαρακτηριστική η τάση του να βρει την
κοινωνική αιτιολόγηση του ιδεολογικού κόσμου. Με την ωρι¬
μότητα και αφού ο συγγραφέας τοποθετηθεί οριστικά στις
ιστορικές και κοινωνικές έρευνες, θα φτάσει σε μια φιλοσοφία
της ιστορίας και σε μια υπέρτερη, άγνωστη πριν από αυτόν,
ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων. Έτσι, μπορούμε π.χ. ν’
αντιπαραβάλουμε στην ατελή αυτή εικόνα της θρησκευτικής
πολιτικής των Ρωμαίων, το μεγαλειώδη πίνακα της εξωτερικής
τους πολιτικής (Σκέψεις κεφ. VI).
-20-

λαός, κι έτσι θα χάνονταν κάθε όφελος που δικαι¬
ούνταν να περιμένουν. Χρειάζονταν λοιπόν ιεροτε¬
λεστίες κατάλληλες για να διατηρούν τη δεισιδαι¬
μονία στους μεν και να εξυπηρετούν την πολιτική
των άλλων. Κι αυτό ακριβώς εξασφαλίζονταν με
τις μαντείες. Έβαζαν τα θέσφατα του ουρανού στο
στόμα των σπουδαιότερων συγκλητικών που,
όντας γραμματισμένοι, ήξαιραν και τα γεγονότα
και τη χρησιμότητα των μαντείων. [...]
(στο ίδιο έργο)
Αφού οι άρχοντες κρατούσαν στα χέρια τους
τους χρησμούς, είχαν ένα ασφαλές μέσο για να
αποτρέπουν το λαό από έναν πόλεμο που θα είταν
ολέθριος ή για να τον κάνουν να επιχειρεί έναν άλ¬
λον που θα μπορούσε να είναι ωφέλιμος. Οι μά¬
ντεις, που ακολουθούσαν πάντοτε το στρατό και
που είταν μάλλον οι διαγγελείς του στρατηγού πα¬
ρά των θεών, έμπνεαν εμπιστοσύνη στους στρατιώ¬
τες. [...]
Είναι αλήθεια πως τιμωρούσαν κάποτε ένα
στρατηγό γιατί δεν είχε ακολουθήσει τους χρη¬
σμούς· κι αυτό ακόμα είταν ένα νέο τέχνασμα της
πολιτικής των Ρωμαίων. Ήθελαν να δείξουν στο
λαό πως οι κακοτυχίες, οι παραδομένες πόλεις, οι
χαμένες μάχες, δεν είταν αποτέλεσμα της κακής συ¬
γκρότησης του κράτους ή της αδυναμίας της δημο¬
κρατίας, αλλά της ασέβειας ενός πολίτη που είχε
εναντίον του την οργή των θεών. [... ]
Ο Σκαιβόλας, μέγας ποντίφηκας, και ο Ουάρ-
ρων, ένας από τους πιο μεγάλους θεολόγους των,
έλεγαν πως είταν αναγκαίο ν’ αγνοεί ο λαός πολλά
Γιαν’ αποδείξουν
πως η συγκρότηση
του κράτους
δεν είταν κακή...
-21 -

αληθινά πράγματα και να πιστεύει σε πολλά ψεύτι¬
κα. Ο άγιος Αυγουστίνος6 λέει πως ο Ουάρρων
ανακάλυψε έτσι όλο το μυστικό των πολιτικών και
των υπουργών του κράτους. [...]
(στο ίδιο έργο)
6.	Όπως είναι γνωστό, το έργο του Αγ. Αυγουστίνου
άσκησε μεγάλη επίδραση στην κοινωνική φιλοσοφία, ακόμα ως
το 18ο και το 19ο αι. Για τους Χριστιανούς, η Ρώμη και η Δυτι¬
κή αυτοκρατορία είταν, ακόμα και στον 5ο αι., η μόνη νοητή
μορφή ιστορικής ύπαρξης. Γι’ αυτό και η άλωση της Ρώμης από
τον Αλάριχο (410), στάθηκε ένα μεγάλο ιστορικό σκάνδαλο για
τις χριστιανικές συνειδήσεις. Στον πνευματικό αυτό σάλο του
χριστιανικού κόσμου επρόβαλε ο Αυγουστίνος μια λύση, αντι-
παραθέτοντας στη φθαρτή civitas terrena, την Civltas dei. Η
αντίθεση ανάμεσα στην επίγεια πολιτεία, που είταν πάντα μια
sociétés impionim, και στην βασιλεία των ουρανών, τη societas
celestatis, είταν ιστορικά και φιλοσοφικά αξεπέραστη. Και αυ¬
τή την αντίθεση ζητεί να άρει ο Αυγουστίνος, κατασκευάζοντας
μια αμφιγενή κοσμική και πνευματική πολιτεία του θεού: «Ν’
ακολοιβήσουμε την ενδοξότατη Πολιτεία του θεού, είτε εδώ-
κάτω, στη διαδοχή του χρόνου, όπου, ζώντας με την πίστη,
πραγματοποιεί την πορεία της ανάμεσα στους ασεβείς, είτε στη
σταθερότητα της αιώνιας κατοικίας της..., αυτό είναι το έργο
που επιχειρώ. Και η Πολιτεία του θεού στάθηκε ένα πρότυπο
για όλους τους ουτοπιστές που εμπνέονταν από τη Γραφή και
τη φιλοσοφία των Πατέρων. Η ιστορική εξέλιξη δεν ακολούθη¬
σε την πνευματική λύση του Αυγουστίνου, αλλά τα ρεύματα
εκείνα που επέβαλαν τον εκχριστιανισμό των κρατών και την
κρατικοποίηση του χριστιανισμού, χωρίς να βρει ποτέ τη λύση
του το βασικό πρόβλημα των σχέσεων μεταξύ της πνευματικής
Respubllca christianomm και των κοσμικών κρατών. Η κριτική
σκέψη στο 17ο και 18ο αι. θ’ αρνηθεί τη δυνατότητα της ύπαρ¬
ξης μιας πολιτείας (κοσμικής εξουσίας) από καλούς χριστια¬
νούς που τηρούν τις εντολές της Γραφής. Είναι η «παραδοξο¬
λογία » του Μπέιλ, που καταπολεμεί ο Μοντεσκιέ στο Πνεύμα
των Νόμων.
-22-

[...] Νοιώθω μια κρυφή ικανοποίηση που εί¬
μαι αναγκασμένος, για να κάνω το εγκώμιο μιας
αρετής που λατρεύω, να βρίσκω μέσα στην ίδια την
καρδιά μου εκείνο που λείπει από το μυαλό μου,
να είμαι ο ζωγράφος αφού εργάστηκα όλη μου τη
ζωή για να είμαι το πορτραίτο, και τέλος να μιλώ
για μια αρετή που κάνει τον έντιμο άνθρωπο στην
ιδιωτική ζωή και τον ήρωα στη συναναστροφή των
μεγάλων. [...]
Οι άνθρωποι, ζώντας στην κοινωνία, δεν είχαν
σχετικά με τα ζώα το πλεονέκτημα αυτό για να προ¬
μηθεύονται τα μέσα της ζωής πιο ευχάριστα. Ο θε¬
ός θέλησε να ζουν μαζί για να χρησιμεύουν σαν
οδηγοί οι μεν στους δε, για να μπορούν να ιδούν με
τα μάτια του άλλου εκείνο που η φιλαυτία τους
τούς κρύβει και, τέλος, για να μπορούν, με μια ιερή
ανταλλαγή εμπιστοσύνης, να λένε στον εαυτό τους
και στους άλλους την αλήθεια.
Όλοι λοιπόν οι άνθρωποι χρωστούν να λένε
αμοιβαία την αλήθεια. Εκείνοι που αμελούν να μας
την πουν, μας αρπάζουν ένα αγαθό που μας ανή¬
κει. [...]
(Εγκώμιο της ειλικρίνειας, 1717)Ί
7.	Δεν υπάρχει βέβαιη χρονολογία, γίνεται δεχτό το 1717.
Ανακοινώθηκε προφανώς σε ακαδημία. Πρωτοδημοσιεύτηκε
στα 1892 στα Mélanges Inédits (II σ. 15-27), τελ. έκδ. Cai (I σ. 99-
107). Αξιοσημείωτο για την έξαρση της ειλικρίνειας και τα αυ-
τοβιογραφικά στοιχεία, όπως και την αντιπάθεια του Μοντε¬
σκιέ για τους κόλακες και τους ευτελείς αυλικούς, που θα μα¬
στιγώσει συχνά. Η επίδραση του Μαλμπράνς είναι φανερή, αλ¬
λά το ειδυλλιακό τέλος και ο οραματισμός της ευδαιμονίας στη
γη θυμίζει τον Φενελόν.
Οι άνθρωποι
οφείλουν να λένε
την αλήθεια
στον εαυτό τους
και στους άλλους
-23-

Ο άνθρωπος μπορεί
να γίνει καλύτερος
«Σαβουάρ βιβρ»*, ή
η τέχνη να ζουν
με κατωτεριές
[...] Φαντάζομαι συνήθως πως οι άνθρωποι
μόνο στην παιδική ηλικία έχουν ανάγκη από μόρ¬
φωση. θα νόμιζε κανένας πως βγαίνουν από τα χέ¬
ρια των δασκάλων τους ή τέλειοι ή αδιόρθωτοι.
Έτσι, σαν να είχανε γι’ αυτούς ή πολύ καλή ή
πολύ κακή ιδέα, παραμελούν ακόμα και το να είναι
μαζί τους ειλικρινείς και πιστεύουν πως θα είταν
απάνθρωπο να τους χολοσκάσει κανείς ή για ελατ¬
τώματα που δεν έχουν ή για ελαττώματα που θά-
χουν παντοτεινά.
Αλλά, ευτυχώς ή δυστυχώς, οι άνθρωποι δεν
είναι ούτε τόσο καλοί ούτε τόσο κακοί όσο τους
κάνουν. Και αν υπάρχουν πολύ λίγοι ενάρετοι, δεν
υπάρχει κανένας που να μη μπορεί να γίνει ενά¬
ρετος.
Δεν υπάρχει κανένας που, αν είταν πληροφο-
ρημένος για τα ελαττώματά του, θα μπορούσε να
υποφέρει μια αιώνια αντίφαση, θα γίνονταν ενάρε¬
τος, έστω και από βαρυεστιμάδα. [...]
(στο ίδιο έργο)
Πώς! θα ζούμε λοιπόν πάντοτε σ’ αυτή τη δου¬
λεία του να συγκαλύπτουμε όλα τα αισθήματά μας;
θα πρέπει να επαινούμε, θα πρέπει να επιδοκιμά¬
ζουμε χωρίς ανάπαυλα; θα επιβάλουν την τυραν¬
νία ως και στις σκέψεις μας; Ποιος είναι αυτός που
έχει το δικαίωμα ν’ απαιτεί από μας αυτό το είδος
της ειδωλολατρείας; Βέβαια ο άνθρωπος είναι πο¬
λύ αδύνατος για να προσφέρει τέτοιο σεβασμό και
πολύ άδικος για να τον απαιτήσει.
* Σαβουάρ βιβρ, οι καλοί τρόποι.
-24-

Κι όμως, σαν όλη η αξιάδα να είχανε στο να
υπηρετεί κανείς, κάνουν επίδειξη μιας δουλικής φι¬
λοφροσύνης. Είναι η αρετή του αιώνα· είναι όλη η
σημερινή μόρφωση. Όσοι έχουν ακόμα κάποια ευ¬
γένεια στην καρδιά, κάνουν το παν για να τη χά¬
σουν. Αποχτούν την ψυχή του ευτελούς αυλικού,
για να μην περάσουν για παράξενοι άνθρωποι, που
δεν είναι καμωμένοι όπως οι άλλοι.
Η αλήθεια μένει θαμμένη κάτω από τους κανό¬
νες μιας ψεύτικης ευγένειας. Ονομάζουν σαβουάρ
βιβρ την τέχνη να ζουν με κατωτεριές. Δεν κάνουν
καμμιά διάκριση ανάμεσα στο να γνωρίσουν τον
κόσμο και στο να τον εξαπατήσουν· και η εθιμοτυ¬
πία, που θάπρεπε να περιορίζεται μονάχα στα εξω¬
τερικά, εισχωρεί ως και στα ήθη. [...]
(στο ίδιο έργο)
Την αφέλεια την αφήνουν στους μικρόμυαλους
σαν ένα σημάδι της κουταμάρας τους. Η ειλικρίνεια
θεωρείται σαν ένα μειονέκτημα για την αγωγή. Δεν
ενδιαφέρονται καθόλου για νάναι η καρδιά καλο¬
βαλμένη. Αρκεί να είναι όπως η καρδιά των άλλων.
Συμβαίνει το ίδιο όπως με τα πορτραίτα, όπου δεν
ζητούν τίποτε άλλο παρά να είναι πανόμοια.
Πιστεύουν πως, με τη γλύκα της κολακείας,
βρήκαν το μέσο να κάνουν ευχάριστη τη ζωή. Ένας
απλός άνθρωπος, που δεν έχει να πει άλλο από την
αλήθεια, θεωρείται σαν ο ταραχοποιός της δημό¬
σιας ευχαρίστησης. Τον αποφεύγουν, γιατί δεν εί¬
ναι καθόλου αρεστός. Αποφεύγουν την αλήθεια
που λέει, γιατί είναι πικρή. Αποφεύγουν την ειλι¬
κρίνεια που επαγγέλλεται, γιατί δίνει μόνο άγριους
Η ειλικρίνεια
στην αγωγή
-25-

καρπούς. Τη φοβούνται, γιατί ταπεινώνει, γιατί
εξεγείρει την αλαζονεία, που είναι το προσφιλέστε¬
ρο από τα πάθη, γιατί είναι ένας πιστός ζωγράφος
που μας κάνει να βλέπουμε τους εαυτούς μας τόσο
άσχημους όσο είναι.
Δεν πρέπει λοιπόν να ξαφνιζόμαστε αν η ειλι¬
κρίνεια είναι τόσο σπάνια: είναι κυνηγημένη, εί¬
ναι από παντού προγραμμένη. Τι παράδοξο πράγ¬
μα! μόλις βρίσκει ένα άσυλο στον κόρφο της φι¬
λίας. [...]
(στο ίδιο έργο)
Ένας ειλικρινής Ένα? ειλικρινής άνθρωπος στην αυλή ενός
στην αυλή Ηγεμόνα είναι ένας ελεύθερος άνθρωπος ανάμεσα
σε δούλους. Παρ’ όλο που σέβεται τον κυρίαρχο,
στο στόμα του είναι πάντα κυρίαρχη η αλήθεια. Και
ενώ ένα πλήθος από αυλικούς είναι το παίγνιο των
ανέμων που επικρατούν και των καταιγίδων που
ξεσπούν γύρω από το θρόνο, αυτός είναι σταθερός
και ακλόνητος, γιατί στηρίζεται στην αλήθεια που
είναι από την ίδια τη φύση της αθάνατη και αδιά¬
φθορη.
Είναι, για να πούμε, εγγυητής απέναντι στους
λαούς για τις πράξεις του ηγεμόνα. [...]
Ευτυχισμένος ο ηγεμόνας που ζει μαζί με ειλι¬
κρινείς ανθρώπους που ενδιαφέρονται για τη φή¬
μη του και για την αρετή του. Αλλά πόσο δυστυχι¬
σμένος είναι εκείνος που ζει μαζί με κόλακες, περ¬
νώντας έτσι τη ζωή του ανάμεσα στους εχθρούς
του! [...]
(στο ίδιο έργο)
-26-

Ας μισήσουμε την κολακεία! Ας κυριαρχήσει
στη θέση της η ειλικρίνεια! Ας την κάνουμε να κα-
τέβει από τον ουρανό, αν έχει εγκαταλείψει τη γη!
θα είναι η προστάτριά μας αρετή, θα ξαναφέρει το
χρυσό αιώνα και την εποχή της αθωότητας, ενώ το
ψέμα και η μπαγαποντιά θα ξαναμπούν στο κουτί
της Πανδώρας.
Η γη, πιο χαρούμενη, θα είναι ένας τόπος ευ¬
δαιμονίας. θα ιδούμε την ίδια αλλαγή με εκείνη
που μας περιγράφουν οι ποιητές, όταν ο Απόλλω¬
νος, διωγμένος από τον Όλυμπο, ήρθε ανάμεσα
στους θνητούς, αφού έγινε θνητός κι ο ίδιος, για να
κάνει ν’ ανθίσει η πίστη, η δικαιοσύνη και η ειλι¬
κρίνεια. Κι έκανε σύντομα τους θεούς να φθονούν
την ευτυχία των ανθρώπων, και τους ανθρώπους
να είναι, στην ευτυχία τους, αντίζηλοι των θεών.
(στο ίδιο έργο)
ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ο ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ, ΦΥΣΙΟΔΙΦΗΣ ΚΑΙ
ΜΑΤΕΡΙΑΛΙΣΤΗΣ, ΑΝΑΖΗΤΕΙ ΣΤΙΣ ΦΥΣΙΚΕΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΝ ΕΥΤΥΧΙΑ ΤΩΝ ΑΝΘΡΩΠΩΝ8
'Οσοι δεν είναι πληροφορημένοι για τις υποχρε¬
ώσεις μας και τα καθήκοντά μας, θεωρούν τις ασχο¬
8.	Είναι η εποχή του πιο ζωηρού ενθουσιασμού του Μο¬
ντεσκιέ για τις φυσικές επιστήμες: κολλημένος στο μικροσκό¬
πιο, ανάμεσα στα όργανα φυσικής, κάνει μετρήσεις, εκτελεί πει¬
ράματα, ανακαλύπτει τη φύση, αναζητεί τους νόμους της. Την
εργαστηριακή αυτή προπαιδεία θα την επικαλείται συχνά, σ’
όλη την πορεία της ζωής και του έργου του. Η άμεση (φυσική)
Η ειλικρίνεια
θα ξαναφέρει
το χρυσό αιώνα!
Η αναζήτηση
της αλήθειας
και η ζωή των
μελετητών
-27-

λίες μας σαν διασκεδάσεις που προσφέρουμε στους
εαυτούς μας, και σχηματίζουν μια φαιδρή ιδέα και
για τους κόπους μας και για τις εργασίες μας.
Πιστεύουν πως από τη φιλοσοφία παίρνουμε
μόνον ό,τι έχει το ευχάριστο· πως αφήνουμε τ’
αγκάθια και μαζεύουμε μόνο τα λουλούδια. [...]
Έτσι λοιπόν, κύριοι, αν δεν είμαστε ψυχωμέ¬
νοι από έναν εξαίσιο ζήλο για το μεγαλείο και για
την προκοπή των επιστημών, δεν υπάρχει κανένας
από μας που δεν θα θεωρούσε τον τίτλο του ακαδη¬
μαϊκού σαν φορτικό και τις ίδιες τις επιστήμες που
καλλιεργούμε σαν μέσο καταλληλότερο για να μας
βασανίζει παρά για να μας διδάσκει. Μια εργασία
συχνά δίχως αποτέλεσμα· υποθέσεις που μόλις δια¬
τυπωθούν ανατρέπονται· η απογοήτευση όταν οι
προσδοκίες βγαίνουν απατηλές· μία συνεχής κατα-
πόνηση με το κυνηγητό μιας αλήθειας που ξεφεύγει·
η άμιλλα εκείνη που φθείρει και που κυριαρχεί στις
■ψυχές των φιλοσόφων όπως η ταπεινή ζήλεια στις
κοινές ψυχές· οι ατέλειωτοι στοχασμοί όπου η ψυ¬
χή συμμαζεύεται στον εαυτό της και αλυσσοδένεται
σ’ ένα αντικείμενο- οι νύχτες της αγρύπνιας και οι
εναγώνιες μέρες που ακολουθούν: αναγνωρίζετε σ’
αυτά, κύριοι, τη ζωή των μελετητών. [...]
(Λόγος κατά την επανάληψη των εργασιών
της Ακαδημίας τον Μπορντώ, 15 Νοεμβρίου
1717f
παρατήρηση, που χάνει στις ανθρώπινες κοινωνίες, τον οδηγεί
σε συμπεράσματα για τους νόμους της κοινωνικής εξέλιξης.
Και τα πειράματα πάνω στη γλώσσα του προβάτου, στη διατύ¬
πωση των ατέγκτων νόμων του για την επίδραση του κλίματος.
9.	Εκφωνήθηκε στις 15 Νοεμβρίου 1717.0 Μοντεσκιέ ε¬
-28-

[...] Οι ανακαλύψεις ωστόσο έγιναν πολύ
σπάνιες. Φαίνεται πως υπάρχει ένα είδος εξάντλη¬
σης και στις παρατηρήσεις και στους παρατηρητές,
θα νόμιζε κανένας πως η φύση έκανε όπως οι παρ¬
θένες εκείνες που κρατούν για πολύ το πολυτιμό¬
τερο που έχουν και που αφήνουν να τους αρπά¬
ξουν σε μια στιγμή τον ίδιο αυτό θησαυρό που φύ¬
λαξαν με τόση φροντίδα και προάσπισαν με τόση
σταθερότητα. Αφού η φύση είταν κρυμμένη τόσα
χρόνια, παρουσιάστηκε άξαφνα τον περασμένον
αιώνα· η στιγμή είταν πολύ ευνοϊκή για τους τότε
μελετητές που είδαν ό,τι κανένας πριν από αυτούς
δεν είχε ιδεί.
Στον αιώνα αυτό γίνονται τόσες ανακαλύψεις,
ώστε μπορούμε να τον θεωρήσουμε όχι μόνο σαν
τον πιο ανθηρό, αλλά και σαν τον πρώτο αιώνα της
φιλοσοφίας που, στους προηγούμενους αιώνες, δεν
βρίσκονταν καν στην παιδική της ηλικία. Σ’ αυτόν
τον αιώνα έφεραν σε φως τα συστήματα, ανάπτυ¬
ξαν τις αρχές, ανακάλυψαν τις μέθοδες που είναι
τόσο γόνιμες και τόσο γενικές. Δεν εργαζόμαστε
πια παρά μόνο σύμφωνα μ’ αυτούς τους μεγάλους
φιλόσοφους· φαίνεται πως οι τωρινές ανακαλύψεις
δεν είναι παρά ένα χρέος τιμής που εκπληρώνουμε
ξαίρει τη σοβαρότητα των εργασιών της Ακαδημίας, την αξιό¬
λογη συμβολή της επαρχίας στην επιστημονική πρόοδο, το μό¬
χθο των ακαδημαϊκών για την ανεύρεση της αλήθειας. Είναι η
εποχή που η Ακαδημία έχει μεταβληθεί σε εργαστήριο επιστη¬
μονικών ερευνών. «Μια μέρα, σχετικά με τις ίνες, προσκόμισαν
στην Ακαδημία ωμά και ψημένα κοτόπουλα και οι ακαδημαϊ¬
κοί παρατήρησαν στο μικροσκόπιο τις ίνες των ποδιών τους.
Μια άλλη μέρα, που ανακοινώθηκε η γέννηση ενός παιδιού χω¬
ρίς εγκέφαλο, παρατήρησαν μυαλά προβάτων ωμά και βρασμέ¬
να, φρέσκα και παλαιά» (Στρόβσκι, σ. 14).
Η γοητεία
του παρελθόντος.
Έγιναν σπάνιες
οι ανακαλύψεις;
-29-

Οι μεταβολές
της γης
και η φυσική
ιστορία
του ανθρώπου11
και μια ταπεινή ομολογία πως τους οφείλουμε το
παν. [...]10
(στο ίδιο έργο)
Γίνεται στο Μπορντώ μία εργασία για να δοθεί
στο κοινό η Ιστορία της αρχαίας και νεότερης γης,
και όλων των μεταβολών, γενικών και μερικών,
που έχουν γίνει σ’ αυτή, είτε από σεισμούς, πλημ¬
μύρες ή από άλλες αιτίες, με μια ακριβή περιγραφή
των διαφόρων πρόοδων της γης και της θάλασσας,
του σχηματισμού και της εξαφάνισης των νησιών,
των ποταμιών, των βουνών, των κοιλάδων, λιμνών,
κόλπων, στενών, ακρωτηρίων, και όλων των μετα¬
βολών τους, των έργων που έγιναν από ανθρώπινο
χέρι και έδωσαν νέα όψη στη γη, των κυριότερων
διωρύγων που έκαναν να ενωθούν οι θάλασσες και
οι μεγάλοι ποταμοί, των μεταβολών που έγιναν στη
(ρύση του εδάφους και στη σύσταση του αέρα, των
νέων ή χαμένων ορυχείων, της καταστροφής των
δασών, των έρημων που δημιούργησαν οι λοιμοί, οι
πόλεμοι και οι άλλες μάστιγες, με τη φυσική αιτία
όλων αυτών των αποτελεσμάτων, και με κριτικές
10. Είναι το εγκώμιο του Μοντεσκιέ για τους πνευματι¬
κούς οδηγούς του, τους φιλοσόφους του 17ου αι. και πρώτ’ απ’
όλους του Ντεκάρτ.
11. Η έκκληση, γραμμένη από τον Μοντεσκιέ, δημοσιεύτη¬
κε στα 1719 στη Journal des Savants (σ. 159) και στο Mercure
(Ιανουαρ.). Δείχνει τον Μοντεσκιέ να ενδιαφέρεται, εκτός από
τη φυσική και τη φυσιολογία, και για τη φυσική ιστορία, με την
ίδια πλατειά θεώρηση, την ίδια προσπάθεια να συλληφθεΐ το
καθολικό και το σύνολο, την ίδια προσήλωση στην αλήθεια και
την εργαστηριακή εξακρίβωση των γεγονότων.
-30-

παρατηρήσεις για κείνα που κρίνονταν σαν ψεύτι¬
κα ή ύποπτα.
Παρακαλούνται οι σοφοί των χωρών, όπου θα
συμβούν παρόμοια γεγονότα και θα ξεφύγουν από
τους συγγραφείς, να τα φέρουν σε γνώση: παρακα-
λούνται επίσης εκείνοι που έχουν εξετάσει γεγονό¬
τα που είναι γνωστά, να γνωστοποιήσουν τις πα¬
ρατηρήσεις τους, είτε διαψεύδουν τα γεγονότα αυ¬
τά, είτε τα επιβεβαιώνουν. Τα υπομνήματα πρέ¬
πει ν’ απευθυνθούν στον κ. Μοντεσκιέ, πρόεδρο
του Parlement της Γκουιγιέννης, στο Μπορντώ, οδός
Μαργκό, που θα καταβάλει τα έξοδα αποστολής· και
αν οι συγγραφείς κάνουν γνωστά τα ονόματά τους,
θα τους αναγνωριστεί καλόπιστα όλο το δίκιο που
τους ανήκει.
Τους εξορκίζουμε, στην αγάπη που όλοι οι άν¬
θρωποι πρέπει να έχουν για την αλήθεια, να μη
στείλουν τίποτε επιπόλαια και να παρουσιάσουν
για βέβαιο μόνον ό,τι έχουν επαρκώς εξετάσει.
Πληροφορούμε ακόμη ότι θα ληφθούν κάθε είδους
μέτρα για να μη γελαστούμε, και ότι για τα παράξε¬
να και εξαιρετικά γεγονότα δεν θ’ αρκεστούμε στη
μαρτυρία ενός, αλλά θα τα υποβάλουμε σε νέα εξα¬
κρίβωση.
(Σχέδιο για μια Φυσική Ιστορία της παλαιός
και νέας γης, 1719)
Έχοντας παρατηρήσει στο μικροσκόπιο ένα
έντομο που αγνοούμε το όνομα (ίσως μάλιστα να
μην έχει καθόλου όνομα και να είναι ανακατεμένο
μαζί με απειρία άλλων που είναι άγνωστα), διακρί-
ναμε ότι το μικρό αυτό ζώο, που έχει ωραίο κόκκι¬
Το σύστημα
χρωμάτων
του Νεύτωνα
-31-

Η βλάστηση
των φυτών.
Δεν υπάρχουν
προσχηματισμένα
σπέρματα
νο χρώμα, (ραίνεται σχεδόν γκρίζο όταν το βλέπου¬
με με το φακό, μη διατηρώντας παρά μια ελαφρή
απόχρωση ερυθρού- πράγμα που μας φαίνεται να
επιβεβαιώνει το νέο σύστημα χρωμάτων του Νεύ-
τωνα, που πιστεύει ότι ένα αντικείμενο φαίνεται
κόκκινο γιατί αντανακλά στα μάτια ακτίνες ικανές
να προκαλέσουν την αίσθηση του ερυθρού, και
απορροφάει ή αντανακλά αδύνατα κάθε τι που
μπορεί να προκαλέσει την αίσθηση των άλλων χρω¬
μάτων. [...]
(Παρατηρήσεις πάνω στη Φυσική Ιστορία.
Διαβάστηκαν στις 20 Νοεμβρίου 1721, §Ι)12
[...] Παρ’ όλο που έχουν εξαιρετικά διαφωτί¬
σει στον αιώνα μας το τμήμα αυτό της Φυσικής που
αφορά στη βλάστηση των φυτών, τολμούμε να πού¬
με πως είναι ακόμα γεμάτο από δυσκολίες. Όταν οι
συγγραφείς της εποχής μας μάς λένε πως όλα τα
φυτά που υπήρξαν και που θα γεννηθούν κάποτε
περιέχονταν στα πρώτα σπέρματα, είναι αλήθεια
πως εκφράζουν μια ιδέα ωραία, μεγάλη, απλή και
αντάξια του μεγαλείου της φύσης. Είναι αλήθεια
επίσης πως πάει κανείς να παραδεχτεί την άποψη
αυτή, γιατί κάνει εύκολη την εξήγηση της οργάνω¬
σης και της βλάστησης των φυτών. Στηρίζεται σ’
ένα λόγο πρακτικής ευκολίας. Και σε πολλούς αν¬
θρώπους ο λόγος αυτός είναι επικρατέστερος από
όλους τους άλλους.
12.	Το σπουδαιότερο κείμενο του Μοντεσκιέ-φυσιοδίφη,
που δείχνει και τις φιλοδοξίες του να συνεχίσει τα πειράματά
του.
-32-

Οι οπαδοί αυτής της αντίληψης είχαν ελπίσει
πως τα μικροσκόπια θα τους έδειχναν, μέσα στα
σπέρματα, τη μορφή του φυτού που θα φύτρωνε.
Όμως οι έως τα οήμερα έρευνές τους δεν έδωσαν
κανένα αποτέλεσμα. Μ’ όλο που δεν βίχαμε συμ¬
μεριστεί την αντίληψη αυτή, επιχειρήσαμε ωστό¬
σο, όπως και οι άλλοι, να ανακαλύψουμε αυτό το
φαινόμενο. Αλλά το ίδιο και μεις δεν επιτύχομε
τίποτε.
Για να μπορέσουμε να πούμε εύλογα πως όλα
τα δέντρα που θα παραχτούν στο διηνεκές περιέχο-
νταν στο αρχικό σπέρμα κάθε είδους που δημιούρ¬
γησε ο θεός, θα πρέπει νομίζουμε προηγούμενα ν’
αποδειχτεί πως όλα τα δέντρα γίνονται από σπέρ¬
ματα. [...]
(στο ίδιο έργο, §V)
[...] Τολμούμε λοιπόν να πούμε, και θα το
πούμε χωρίς να κοκκινίσουμε, παρ’ όλο που μι¬
λούμε σε φιλοσόφους: πιστεύουμε πως δεν υπάρχει
τίποτε τόσο τυχαίο όπως η παραγωγή των φυτών·
πως η βλάστησή τους διαφέρει ελάχιστα από το
πώς γίνονται οι πέτρες και τα μέταλλα· με μια λέ¬
ξη, πως και το πιο σύνθετο φυτό δεν είναι παρά το
απλό και εύκολο αποτέλεσμα της γενικής κίνησης
της ύλης.
Έχουμε την πεποίθηση πως στη μορφή των
σπερμάτων δεν υπάρχει διόλου ένα τέτοιο μυστή¬
ριο που φαντάζονται. Πιστεύουμε πως τα σπέρμα¬
τα δεν είναι περισσότερο κατάλληλα και περισσότε¬
ρο αναγκαία για την αναπαραγωγή των φυτών από
ό,τι είναι οποιοδήποτε άλλο τμήμα τους και μάλι-
Η ενότητα στη φύση
και η γενική κίνηση
της ύλης
-33-

Αλληλεξάρτηση
και αλληλεπίδραση
των φαινομένων
στα πως μερικές φορές είναι λιγότερο. Πιστεύουμε
πως αν υπάρχουν μερικά τμήματα φυτών που δεν
κάνουν για την αναπαραγωγή τους, αυτό συμβαίνει
γιατί η σύστασή τους είναι τέτοια ώστε να χαλάνε
εύκολα, να σαπίζουν ή να ξηραίνονται μόλις βρε¬
θούν στο χώμα, έτσι που δεν μπορούν πια να δε¬
χτούν τους χυμούς στους ιστούς των. Κι αυτή εί¬
ναι, κατά τη γνώμη μας, η μοναδική χρησιμότητα
των σπερμάτων. [...]
(στο ίδιο έργο, §V)
Οι χυμοί της γης, που η επενέργεια του ηλίου
βάζει σε ζύμωση, ανεβαίνουν ανεπαίσθητα έως την
κορυφή του φυτού. Φαντάζομαι πως κατά τις δια¬
δοχικές ζυμώσεις συμβαίνει με τους χυμούς αυ¬
τούς ένα πήγαινε-κι έλα μέσα στους επιμήκεις αγω¬
γούς και ένας βρασμός δίχως κανονικότητα: ο χυ¬
μός που φτάνει ως την άκρη του φυτού, βρίσκο¬
ντας τον εξωτερικό αέρα, ξαναγυρίζει προς τα κά¬
τω. Αλλ’ αφήνει, όπως είπαμε, πάντα το φυτό δια-
ποτισμένο από μερικά από τα μόριά του που
πήζουν χωρίς καθόλου να προκαλούν έμφραξη
γιατί, πριν ακόμα να πήξουν, ένας νέος κοχλασμός
ξανοίγει όλους τους πόρους. Και όπως υπάρχουν
εδώ δυο ενέργειες: η μία, η ενέργεια της ζύμωσης
που σπρώχνει προς τα έξω· η άλλη, η ενέργεια του
εξωτερικού αέρα που αντιστέκεται· συμβαίνει
ώστε τα πιεσμένα υγρά να βρίσκουν, ανάμεσα στις
δυο αυτές δυνάμεις, μεγαλύτερη ευκολία για να ξε-
φύγουν προς τα πλάγια. Πράγμα που σχηματίζει
τους εγκάρσιους αγωγούς που έχουν παρατηρήσει
στα φυτά και που πάνε από το κέντρο προς την πε-
-34-

ριφέρεια ή από την ψύχα προς τη φλούδα. Οι
εγκάρσιοι αυτοί αγωγοί είναι ο δρόμος που ξεφεύ-
γοντας παίρνει ο χυμός. [...]
(στο ίδιο έργο, §V)
Οσοι υποστηρίζουν πως δεν είναι δυνατό να
παραχτούν τα φυτά με μία τυχαία συρροή που
εξαρτιέται από τη γενική κίνηση της ύλης, γιατί τό¬
τε θα βλέπαμε να γεννιούνται νέα φυτά, λένε κάτι
που είναι πολύ παιδαριώδικο. Γιατί εξαρτούνε τη
γνώμη που καταπολεμούν από κάτι που αγνοούν
και που δεν μπορούν να μάθουν. Για να μπορέσουν,
αλήθεια, να παρουσιάσουν εύλογα αυτό που ισχυ¬
ρίζονται, θάπρεπε να ξαίρουν, καλύτερα και από
όσο ξαίρει ένας ανθοκόμος τα λουλούδια του αν¬
θώνα του, όχι μόνο όλα τα φυτά που υπάρχουν σή¬
μερα στη γη σκορπισμένα σ’ όλα τα δάση, αλλά και
όσα υπήρξαν πάνω στη γη από καταβολής κόσμου.
[.·.]
(στο ίδιο έργο, §V)
Σκοπεύουμε να κάνουμε μερικά πειράματα
που θα μας επιτρέψουν ίσως να διευκρινίσουμε το
ζήτημα αυτό. Μας χρειάζονται όμως πολλά χρόνια
για να τα εκτελέσουμε. Είναι ωστόσο ο μόνος δρό¬
μος που υπάρχει για να επιτύχει κανείς σ’ ένα θέμα
όπως αυτό. Δεν πρέπει να ζητούμε τις αποδείξεις
κάνοντας συλλογισμούς μέσα σ’ ένα γραφείο, αλλά
στους κόλπους της ίδιας της φύσης.
Τελειώνουμε το άρθρο αυτό με την εξής σκέψη:
πως όσοι ακολουθούν τη γνώμη που ασπαζόμαστε,
Είναι δυνατό
να γεννηθούν
νέα φυτά
Πρέπει να ζητούμε
τις αποδείξεις
στους κόλπους
της ίδιας της φύσης
-35-

Ο κριτικός
παρατηρητής
της φύσης, θύμα
της ευπιστίας του
μπορούν να καυχώνται πως είναι αυστηροί καρτε¬
σιανοί, ενώ εκείνοι που παραδέχονται στην παρα¬
γωγή των (ρυτών μια ιδιαίτερη πρόνοια του θεού
διάφορη από τη γενική κίνηση της ύλης, είναι με¬
τριοπαθείς καρτεσιανοί που έχουν εγκαταλείψει
τον κανόνα του δασκάλου τους.
Το μεγάλο αυτό σύστημα του Ντεκάρτ, που
όταν κανείς το διαβάσει μένει έκπληκτος· το σύστη¬
μα αυτό που μόνο του αξίζει όλα όσα έχουν γράψει
οι αμύητοι συγγραφείς· το σύστημα αυτό που ανα¬
κουφίζει τόσο πολύ τη θεία Πρόνοια και την κάνει
να ενεργεί με τόση απλότητα και μεγαλείο· το αθά¬
νατο αυτό σύστημα που θα το θαυμάζουν σε όλες
τις εποχές και όλες τις ανατροπές της φιλοσοφίας,
είναι ένα έργο που για την τελειοποίησή του πρέπει
να ενδιαφέρονται με κάποιο είδος ζήλειας όλοι
όσοι λογικεύονται. [...]'3
(στο ίδιο έργο, §V)
Είναι γνωστό πως το σιτάρι, η σίκαλη ακόμα
και το κριθάρι δεν γίνονται σε όλες τις χώρες. Η
(ρύση όμως τα αντικατασταίνει με άλλα φυτά. Υπάρ¬
χουν μερικά φυτά που, αν δεν τα επεξεργαστούν, εί¬
ναι ένα θανατερό δηλητήριο, όπως η κασσάβ* που
έχει τόσο επικίνδυνο χυμό. Σε κάποια μέρη της
13.	Ο Μοντεσκιέ παρουσιάζεται σαν γνήσιος καρτεσια¬
νός. Αξιοσημείωτος ο ματεριαλισμός του και η προσήλωσή του
στην εμπειρία («δεν πρέπει να ζητούμε τις αποδείξεις στους
στοχασμούς του γραφείου, αλλά στους κόλπους της ίδιας της
φύσης»).
* Αλεύρι που παρασκευάζεται από τη ρίζα του μανιόκ.
(Σ.Μ.).
-36-

Νορβηγίας ή της Γερμανίας, κάνουν από ένα είδος
χώμα ψωμί, που τρώει ο λαός και που διατηρείται
σαράντα χρόνια χωρίς να χαλάσει. Όταν ένας χω¬
ρικός κατορθώσει να έχει το ψωμί για όλη του τη
ζωή, έχει κάνει την τύχη του· ζει ήσυχος και δεν πε¬
ριμένει πια τίποτε από τη θεία Πρόνοια. Ποτέ δεν
θα τελείωνε, αν ήθελε κανείς να περιγράψει όλα τα
διάφορα μέσα που η φύση χρησιμοποιεί και όλες
τις φροντίδες της για να συντρέξει στη ζωή των αν¬
θρώπων. Καθώς ζούμε σ’ ένα ευχάριστο κλίμα και
είμαστε από κείνους που η (ρύση έχει πιο πολύ ευ¬
νοήσει, απολαμβάνουμε τις μεγαλύτερες εύνοιές
της χωρίς να νοιαζόμαστε για τις μικρότερες: πα¬
ραμελούμε και αφήνουμε να χάνονται, στα δάση,
φύτρα που θα είτανε μια από τις μεγάλες ευκολίες
της ζωής σε πολλούς λαούς. [...]
(στο ίδιο έργο, §VII)
Το σιτάρι, το κριθάρι, η σίκαλη έχουν, όπως
και τ’ άλλα φυτά, χρονιές που τους είναι πολύ ευ¬
νοϊκές. Υπάρχουν όμως και χρονιές όπου η σιτο¬
δεία δεν είναι η μόνη συμφορά που μαστίζει τους
λαούς· γιατί η κακή ποιότητά τους είναι ακόμα
πιο σκληρή συμφορά. Πιστεύουμε πως, στις χρο¬
νιές αυτές, τις τόσο θλιβερές για τους φτωχούς,
και χίλιες φορές θλιβερότερες για τους πλούσι¬
ους, σ’ ένα χριστιανικό λαό, υπάρχουν χίλια μέ¬
σα, για ν’ αντικαταστήσουν το σιτάρι που σπα¬
νίζει- πως έχουν μες στα πόδια τους σε όλα τα
δάση χίλιους πόρους κατά της πείνας- και πως,
αν ήξαιραν όλ’ αυτά τα ευεργετήματα της θείας
Πραχτικός σκοπός
της επιστημονικής
έρευνας
-37-

πρόνοιας,θα την εθαύμαζαν αντί να την κατη¬
γορούν.14
Μ’ αυτή την ιδέα, καταστρώσαμε το σχέδιο να
εξετάσουμε τα φυτικά είδη, τις φλούδες και απειρία
πραγμάτων που δεν τα υποπτεύεται κανείς, σχετι¬
κά με τη θρεπτική τους ιδιότητα. [...]
(στο ίδιο έργο, §VII)
14.	Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά χωρία της ευπιστίας
του Μοντεσκιέ, τόσο αντίθετης με τον εργαστηριακό έλεγχο
των δεδομένων, καθώς και του θεϊσμού του (η θεία Πρόνοια
προβλέπει και ανταποκρίνεται σε όλες τις ανάγκες των ανθρώ¬
πων).
-38-

II.	ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ
(1721)

Τίποτε δεν άρεσε περισσότερο, στις Περσικές
επιστολές, από το ότι βρίσκει κανείς σ’ αυτές, χω¬
ρίς να το φαντάζεται, ένα είδος μυθιστορήματος.
Βλέπει την αρχή, την πλοκή και το τέλος του. Τα
διάφορα πρόσωπα βρίσκονται σε μια αλυσσίδα που
τα δένει. Όσο παρατείνουν τη διαμονή τους στην
Ευρώπη, τα ήθη του τμήματος αυτού του κόσμου
παίρνουν στο κεφάλι τους μια λιγότερο εκπληκτική
και λιγότερο παράξενη όψη και, ανάλογα με τη δια¬
φορά των χαρακτήρων τους, είναι περισσότερο ή
λιγότερο επηρεασμένα από αυτό το εκπληκτικό και
το παράξενο. [...]
Εξάλλου, αυτού του είδους τα μυθιστορήματα
σημειώνουν συνήθως επιτυχία, γιατί μόνος του κα¬
νείς σχηματίζει κρίση για τη σημερινή κατάσταση
του κόσμου· αυτό κάνει τα πάθη πιο αισθητά από
όλες τις αφηγήσεις που θα μπορούσαν να γίνουν γι’
αυτά. Κι αυτή είναι μία από τις αιτίες της επιτυχίας
μερικών χαριτωμένων έργων που δημοσιεύτηκαν
έπειτα από τις Περσικές επιστολές.16
Τέλος, στα συνηθισμένα μυθιστορήματα, οι
παρεκβάσεις δεν μπορούν να επιτραπούν παρά μό¬
νο όταν αποτελούν οι ίδιες ένα καινούργιο μυθι¬
στόρημα. Δεν είναι δυνατό να μπουν σ’ αυτά συλ-
15. Δημοσιεύτηκε στο παράρτημα της έκδοσης του 1734,
μαζί με έντεκα νέες επιστολές. Στον πρόλογο της πρώτης έκδο¬
σης, ο Μοντεσκιέ έγραφε πως «είχε κι άλλες στο χαρτοφυλάκιό
του και θα μπορούσε να τις δημοσιεύσει αργότερα», πράγμα
και που έκανε.
16. Υπαινιγμός για τα επιστολικά ρομάν που δημοσιεύτη¬
καν στο 18ο αι. Μια πρώτη διατύπωση, που βρίσκεται στις Σκέ¬
ψεις, καθορίζει πως πρόκειται για την Pamela του Ρίτσαρντσον
( 1741 ) και τις Περουβιανές επιστολές της Κυρίας ντε Γκριφινί
(1747) (Cai, 1 σ. 1584). Βλ. και σημ. 80.
Μερικοί στοχασμοί
για τις Περσικές
επιστολές15
-41 -

λογισμοί, γιατί αυτό θα είταν αντίθετο στην πρόθε¬
ση και στη φύση του έργου, αφού κανένα από τα
πρόσωπά του δεν είναι εκεί για να κάνει συλλογι¬
σμούς. Όμως στην επιστολική μορφή, όπου τα
πρόσωπα δεν είναι διαλεγμένα, και όπου τα θέμα¬
τα που πραγματεύονται δεν εξαρτιένται από καμ-
μία πρόθεση και κανένα προσχηματισμένο σχέδιο,
ο συγγραφέας έχει το πλεονέκτημα να μπορεί να
παρεμβάλει σ’ ένα μυθιστόρημα τη φιλοσοφία, την
πολιτική και την ηθική και να τα συνδέσει όλα με
μια κρυφή και, κατά κάποιο τρόπο, άγνωστη αλυσ-
σίδα.
Οι Περσικές επιστολές είχαν αμέσως μια τόσο
καταπληκτική κυκλοφορία, που οι βιβλιοπώλες με¬
ταχειρίστηκαν όλα τα μέσα για να βρουν συνέχειες.
Τραβούσαν από το μανίκι όλους που συναντούσαν:
«Κύριε, έλεγαν, σας παρακαλώ, κάμετέ μου Περσι¬
κές επιστολές.»
Αλλ’ αυτό που ανέφερα παραπάνω αρκεί για
να δείξει πως δεν είναι δυνατό να έχουν καμμιά συ¬
νέχεια και, πολύ λιγότερο, να ανακατευτούν με επι¬
στολές γραμμένες από άλλο χέρι, όσο έξυπνες κι αν
είναι.17
Υπάρχουν μερικά σημεία που πολλοί τα βρή¬
κανε υπερβολικά τολμηρά· τους παρακαλούμε ό¬
μως να δώσουν προσοχή στη φύση αυτού του έρ¬
γου. [...]18
17. Υπαινιγμός στις Τουρχιχές επιστολές του Σαιντ-
Φουά, που ο εκδότης τύπωσε μαζί με τις Περσικές επιστολές
στην έκδοση του 1744.
18. Ο Μοντεσκιέ βρίσκεται εδώ στην ανάγκη, ακόμα στα
1754, δηλ. πλέον από τριάντα χρόνια μετά την πρώτη έκδοση
του έργου του, ν’ απαντήσει στην κριτική του αββά Γκοτιέ
-42-

Η αποκατάσταση αυτή γίνεται από αγάπη για
τις μεγάλες εκείνες αλήθειες, ανεξάρτητα από το σε¬
βασμό προς το ανθρώπινο Γένος, που βέβαια δεν
θελήσαμε να πλήξουμε από το πιο ευαίσθητο μέρος.
Παρακαλείται λοιπόν ο αναγνώστης να μην πάψει
ούτε στιγμή να θεωρεί τα σημεία, που αναφέρω, σαν
αποτελέσματα της έκπληξης ανθρώπων που έπρεπε
να εκπλαγούν ή σαν παραδοξολογίες ανθρώπων
που δεν είταν καν σε θέση να κάνουν κανονικές
σκέψεις. Παρακαλείται να προσέξει πως όλη η ευ¬
χαρίστηση βρίσκονταν στην αιώνια αντίθεση ανά¬
μεσα στα πράγματα που υπάρχουν και τον παράξε¬
νο, καινούργιο ή αλλόκοτο, τρόπο που τα πράγμα¬
τα αυτά γίνονταν αντιληπτά.19 Η φύση και ο σκο¬
πός των Περσικών επιστολών είναι ασφαλώς τόσο
(Avertissement aux Lettres persanes convaincues d’impiété
1751) «Ανακοίνωση σχετικά με τις Περσικές επιστολές, που
αποδεδειγμένα ασεβούν», που έγραφε: «...όσοι έχουν κάποια
εξοικείωση με τον κόσμο, όσοι ξαίρουν με πόσες μάσκες πα¬
ρουσιάζεται, εδώ και τριάντα χρόνια, η ασέβεια, (...), δεν έχουν
ανάγκη να τους πουν πως ο Πέρσης που μιλάει είναι ένας πολύ
γνωστός Γάλλος, που βάζει στο στόμα του Πέρση εκείνο που
σκέπτεται ο ίδιος για τη θρησκεία...» (Λαμπάστ, σ. 197).
19.	Σε μια πρώτη διατύπωση που βρίσκουμε στις Σκέψεις
(βλ. Cai I σ. 1584) υπάρχει στη θέση αυτή, η επόμενη φράση που
περιέχει μια γενική αποδοκιμασία του Μοντεσκιέ: «Από όλες
τις εκδόσεις του βιβλίου αυτού, μόνον η πρώτη είναι καλή: αυ¬
τή μόνο δεν δοκίμασε το θράσος των βιβλιοπωλών. Δημοσιεύ¬
τηκε στα 1721, τυπώθηκε στην Κολωνία, στου Π. Μαρτό. Αυτή
που παρουσιάζεται σήμερα, πρέπει να προτιμηθεί από όλες τις
άλλες, γιατί σε μερικά σημεία έχει διορθωθεί το ύφος της πρώ¬
της έκδοσης, καθώς και μερικά τυπογραφικά λάθη. Τα λάθη αυ¬
τά έγιναν αναρίθμητα στις επόμενες εκδόσεις, γιατί ο συγγρα¬
φέας εγκατάλειψε το έργο αυτό από τη γέννησή του».
-43-

φανερά, ώστε δεν θα ξεγελάσουν ποτέ παρά μόνον
εκείνους που θα θελήσουν μόνοι τους να γελα¬
στούν.
Η άσκηση
της αρετής
Μία αναρχική
κοινότητα:
Τρωγλοδύτες21
επαναστατούν
για να ζήσουν
δίχως νόμους
[...] Συζητούμε εδώ πολύ· οι συζητήσεις μας
περιστρέφονται συνήθως γύρω από την ηθική. Χτες
είταν σε συζήτηση το αν οι άνθρωποι είναι ευτυχείς
με τις ευχαριστήσεις και τις ικανοποιήσεις των αι¬
σθήσεων ή με την άσκηση της αρετής. Σε άκουσα συ¬
χνά να λες πως οι άνθρωποι έχουν γεννηθεί για να
είναι ενάρετοι, και πως η δικαιοσύνη είναι μια ιδιό¬
τητα που τους είναι τόσο οικεία όσο και η ύπαρξη.
[·.·]
Μίλησα σε μουλάδες20 που με φέρνουν σε από¬
γνωση με τα χωρία τους από το Κοράνιο. Γιατί δεν
τους μίλησα σαν μονοκόμματος πιστός, αλλά σαν
άνθρωπος, σαν πολίτης, σαν οικογενειάρχης. [...]
(Επιστολή 10η)
[...] Για να κάνω εκείνο που μου παράγγειλες,
δεν νόμισα αναγκαίο να χρησιμοποιήσω πολύ αφη-
ρημένους συλλογισμούς: υπάρχουν μερικές αλήθει¬
ες που δεν αρκεί να τις παραδεχτεί κανείς, αλλά
20. Μουλάδες, οι μουσουλμάνοι θεολόγοι, που θεωρούν
σαν «αληθινούς πιστούς» μόνο τους μωαμεθανούς.
21. Τρωγλοδύτες, μυθικός λαός που μνημονεύουν οι αρ¬
χαίοι συγγραφείς (Πλίνιος, Στράβων, Πτολεμαίος). Κατοικού¬
σε στα νοτιοανατολικά της Αίγυπτου και τις ακτές της Ερυθράς
θάλασσας, χωρίς να συμφωνούν σ’ αυτό όλοι οι συγγραφείς. Ο
Πλούταρχος (βίος Μάρκου-Αντωνίου) λέει πως στην Αφρική
υπάρχουν διάφοροι λαοί με το όνομα αυτό. Ο Πομπώνιος Με-

πρέπει και να τις αισθανθεί. Τέτοιες είναι οι αλή¬
θειες της ηθικής. Ίσως η παρακάτω ιστορία σε συ-
γκινήσει περισσότερο από μια υψηλή φιλοσοφία.
Υπήρχε στην Αραβία ένας μικρός λαός -οι
Τρωγλοδύτες- που κατάγονταν από τους αρχαίους
εκείνους Τρωγλοδύτες που, αν δώσουμε γι’ αυτό
πίστη στους ιστορικούς, έμοιαζαν περισσότερο με
ζώα παρά με ανθρώπους. Αυτοί εδώ όμως δεν είτα-
νε τόσο κακοκαμωμένοι: δεν είτανε μαλλιαροί σαν
τις αρκούδες· δεν σφύριζαν- είχανε δυο μάτια· αλλά
είτανε τόσο κακοί και τόσο άγριοι, που δεν υπήρχε
αναμεταξύ τους καμμία αρχή ισότητας, μήτε δικαι¬
οσύνης.
Είχαν ένα βασιλιά ξένης καταγωγής που, θέλο¬
ντας να διορθώσει την κακία του φυσικού τους,
τους φέρονταν αυστηρά. Έτσι κι αυτοί κάνανε συ¬
νωμοσία εναντίον του, τον σκότωσαν κ’ εξόντωσαν
όλη τη βασιλική οικογένεια.
Ύστερ’ απ’ αυτό, συγκεντρώθηκαν για να
εκλέξουν μια κυβέρνηση και, έπειτ’ από πολλές δι¬
χογνωμίες, όρισαν άρχοντες. Αλλά, μόλις τους
έβγαλαν, τους έγιναν ανυπόφοροι και τους σκότω¬
σαν πάλι.
Ο λαός αυτός, ελεύθερος κι από το νέο τούτο
ζυγό, ακολούθησε πια το άγριο φυσικό του- όλοι οι
λάς (βιβλ. I) λέει πως κατοικούσαν στην Αιθιοπία, ζσύσαν σε
σπηλιές, τρέφονταν με φείδια χαι ωμά κρέατα, δεν είχαν καμ¬
μία ιδιοκτησία και αντί να μιλούν σφύριζαν. Βλ. Παρέλ, σ. 16
σημ. 2. Τις τελευταίες αυτές πληροφορίες έχει υπόψη του ο Μο¬
ντεσκιέ, που χρησιμοποίησε θαυμάσια το θρύλο του «καλού
αγρίου», τόσο ακόμα πιστευτό στο 18ο αι., για να παρουσιάσει
την ουτοπιστική πολιτεία των Τρωγλοδυτών σύμφωνα με τις
αντιλήψεις του.
-45-

Οι Τρωγλοδύτες
ευτυχείς στην
ποιμενική τους
ουτοπία
ιδιώτες συμφώνησαν πως δεν θα υπάκουαν πια σε
κανέναν· ότι ο καθένας θα φρόντιζε αποκλειστικά
για τα συμφέροντά του, χωρίς να νοιάζεται για τα
συμφέροντα των άλλων.
(Επιστολή 11η)
Είδες, αγαπητέ μου Μερζά, πώς οι Τρωγλοδύ¬
τες χάθηκαν από την ίδια την κακία τους και γίνη-
καν θύματα στις ίδιες τους τις αδικίες. Από τόσες
οικογένειες, δυο μόνον έμειναν που γλύτωσαν από
τις συμφορές του Έθνους. Υπήρχανε στη χώρα αυ¬
τή δυο άνθρωποι πολύ παράξενοι: είχανε ανθρω¬
πιά· ήξαιραν το δίκαιο· αγαπούσανε την αρετή.
Τους ένωνε η ευθύτητα της καρδιάς τους, όπως και
η διαφθορά της καρδιάς των άλλων και, βλέποντας
τη γενική καταστροφή, ένοιωθαν μόνο οίκτο· αυτό
είταν το κίνητρο για ένα νέο δεσμό. Εργάζονταν με
μια κοινή φροντίδα για το κοινό συμφέρον· δεν εί¬
χαν άλλες διαφορές εκτός από κείνες που γεννούσε
μια γλυκειά και τρυφερή φιλία· και, στην πιο από¬
μακρη γωνιά της χώρας τους, χωρισμένοι από τους
συμπατριώτες τους που δεν είταν άξιοι να τους
έχουν κοντά τους, περνούσαν μια ήσυχη κι ευτυχι¬
σμένη ζωή. Η γη, καλλιεργημένη από τα ενάρετα
αυτά χέρια, φαίνονταν σαν να καρπίζει μόνη της.
Αγαπούσαν τις γυναίκες τους κι αυτές τους
ελάτρευαν με τρυφερότητα. Έδιναν όλη την προσο¬
χή τους στο ν’ αναθρέψουν τα παιδιά τους στην
αρετή. Τους παρέστηναν αδιάκοπα τις συμφορές
των συμπατριωτών τους και τους έδειχναν αυτό το
τόσο θλιβερό παράδειγμα· τους έδιναν προπάντων
να νοιώσουν ότι το συμφέρον των ιδιωτών βρίσκε¬
-46-

ται πάντοτε στο κοινό συμφέρον· ότι το να θέλουν
να χωρίσουν απ’ αυτό είναι σαν να θέλουν να χα¬
θούν· ότι η αρετή είναι κάτι που πρέπει να το έχου¬
με χωρίς κόστος· ότι δεν πρέπει να τη θεωρούμε
σαν μια δυσάρεστη απασχόληση· και ότι η δικαιο¬
σύνη προς τον πλησίον είναι για μας μια καλή πρά¬
ξη· [···]
Ποιος θα μπορούσε εδώ να παραστήσει την ευ¬
τυχία αυτών των Τρωγλοδυτών; [...]
Στην ευδαίμονα αυτή χώρα, η απληστία είταν
άγνωστη: κάνανε αναμεταξύ τους δώρα όπου εκεί¬
νος που επρόσφερε πίστευε πως είχε πάντοτε κέρ¬
δος. Ο λαός των Τρωγλοδυτών θεωρούσε πως είταν
μια οικογένεια· τα κοπάδια είταν σχεδόν πάντα
ανακατωμένα· ο μόνος κόπος που τον απόφευγαν
συνήθως, είταν να τα μοιράσουν.22
(Επιστολή 12η)
Δεν θα μπορούσα να σου μιλήσω αρκετά για
την αρετή των Τρωγλοδυτών. [,..]23
22. Ακολουθώντας τους αρχαίους συγγραφείς που, περι-
γράφοντας την κοινωνική οργάνωση των πρωτογόνων λαών,
παρουσιάζουν πάντα διάφορους θεσμούς κοινοκτημοσύνης, ο
Μοντεσκιέ κρίνει αναγκαίο να σημειώσει την κοινοκτημοσύνη
των κοπαδιών σαν ένα στοιχείο της ευδαιμονίας των Τρωγλο¬
δυτών. Όμως, ο Σ. Ζυλιάν (βλ. Λαμπάστ σ. 88) παρατηρεί πως
«δεν θα είταν σωστό να υποθέσουμε πως ο Μοντεσκιέ εξαγγέλ¬
λει στο σημείο αυτό τον κομμουνισμό. Η κοινοκτημοσύνη των
κοπαδιών είναι μια παραδρομή και δεν πρόκειται για την κοι¬
νοκτημοσύνη της γης». Αλλά το ζήτημα της γαιοκτησίας απα¬
σχόλησε πολλές φορές τον Μοντεσκιέ, που εξαιρεί το ρόλο της
διανομής της γης στη ρωμαϊκή ιστορία.
23. Αξιοσημείωτο πως προβάλλεται ήδη η αρετή σαν το
Οι Τρωγλοδύτες
αποκρούουν
νικηφόρα
μια άδικη
επίθεση
-47-

Τόση ευημερία δεν την έβλεπαν οι άλλοι χωρίς
φθόνο· οι γειτονικοί λαοί συναθροίστηκαν και, μ’
ένα γελοίο πρόσχημα, αποφάσισαν να τους αρπά¬
ξουν τα κοπάδια τους. Μόλις η απόφαση αυτή έγι¬
νε δεκτή, οι Τρωγλοδύτες στείλανε σε προϋπάντησή
τους απεσταλμένους, που τους μίλησαν μ’ αυτά τα
λόγια:
«Τι σας έκαναν οι Τρωγλοδύτες; Αρπαξαν μή¬
πως τις γυναίκες σας, έκλεψαν τα ζώα σας, κατά-
στρεψαν τα κτήματά σας; Όχι: είμαστε δίκαιοι και
φοβούμαστε τους θεούς. Τι ζητάτε λοιπόν από
μας; θέλετε μαλλί για να κάνετε ρούχα; θέλετε γά¬
λα από τα κοπάδια μας ή γεννήματα από τα χωρά¬
φια μας; Αφήστε κάτω τα όπλα· ελάτε μαζί με μας
και θα σας δώσουμε από όλα. Ορκιζόμαστε όμως,
σε ό,τι ιερότερο υπάρχει, πως αν μπείτε στον τό¬
πο μας σαν εχθροί, θα σας θεωρήσουμε σαν ένα
λαό άδικο και θα σας μεταχειριστούμε σαν άγρια
θηρία».
Τα λόγια αυτά απορίφτηκαν με περιφρόνηση·
οι άγριοι αυτοί λαοί μπήκαν οπλισμένοι στο έδα¬
θεμέλιο του πολιτικού βίου. Η αρετή, δηλ. η αγάπη του γενικού
καλού, είναι η αρχή της δημοκρατίας. Μία από τις βασικές, έμ¬
μονες ιδέες του Μοντεσκιέ στο Πνεύμα των νόμων. Στις Σκέ¬
ψεις (1669, 1203, II βλ. Cal I σ. 1401) διαβάζουμε μια «ιδιόχειρη
σημείωση» του συγγραφέα για την Αγγλία: «Ο βασιλιάς Γου-
λιέλμος, σε μια συζήτηση όπου του είπανε: "Αλλά, Μεγαλειότα-
τε, θα μπορούσε να συμβεί ώστε να γίνουμε δημοκρατία", απά¬
ντησε με τη συνηθισμένη ψυχραιμία του: "Ω. αυτό είναι που δεν
φοβούμαι καθόλου, λεν είσαστε αρκετά τίμιοι άνθρωποι για να
φτάσετε σ’ αυτό". Ωραία λόγια! Απορώ όμως πώς τα είπε ένας
βασιλιάς! θα είταν. ένας βασιλιάς νέας μόδας. Έβλεπε καλά
πως για να γίνει μια δημοκρατία χρειάζεται αρετή και αγάπη
για το γενικό καλό...»

φος των Τρωγλοδυτών, που πίστευαν πως μόνον η
αθωότητά τους τούς προασπίζει.
Αλλ’ οι Τρωγλοδύτες είτανε πολύ ικανοί για
την άμυνα: έβαλαν τις γυναίκες και τα παιδιά τους
στο κέντρο. Είχανε ξαφνιστεί από την αδικία των
εχθρών τους και όχι από τον αριθμό τους. Μια και¬
νούργια ορμή φτέρωσε την καρδιά τους: ο ένας,
ήθελε να πεθάνει για τον πατέρα του· ένας άλλος,
για τη γυναίκα του και τα παιδιά του· ετούτος, για
τους αδελφούς του· εκείνος, για τους φίλους του·
όλοι, για το λαό των Τρωγλοδυτών. Τη θέση εκεί¬
νου που ξεψυχούσε έπαιρνε αμέσως ένας άλλος,
που, εκτός από την κοινή υπόθεση, είχεν ακόμη να
εκδικηθεί κι έναν ιδιαίτερο νεκρό.
Τέτοια στάθηκε η μάχη της Αδικίας και της
Αρετής· οι άνανδροι αυτοί λαοί, που δεν γύρευαν
άλλο τίποτε από το πλιάτσικο, δεν τόχαν ντροπή να
το βάλουν στα πόδια, και υποχώρησαν μπροστά
στην αρετή των Τρωγλοδυτών, χωρίς καν να έχουν
συγκινηθεί απ’ αυτήν.
(Επιστολή 13η)
Καθώς ο λαός πληθύνονταν καθημερινά, οι
Τρωγλοδύτες νόμισαν πως είταν η στιγμή να εκλέ¬
ξουν ένα βασιλιά. Συμφώνησαν ότι έπρεπε να προ¬
σφέρουν το στέμμα σε κείνον που είταν ο πιο δίκαι¬
ος, και όλων τα μάτια έπεσαν σ’ ένα σεβάσμιο από
την ηλικία του και από τη μακροχρόνια αρετή γέρο¬
ντα. Ο γέροντας δεν θέλησε να παρευρεθεί σ’ αυτή
τη συνέλευση· αποσύρθηκε στο σπίτι του, με την
καρδιά σφιγμένη από θλίψη.
Όταν του έστειλαν τους πληρεξούσιους για να
Οι Τρωγλοδύτες
οργανώνουν ξανά
το κράτος τους
και εκλέγουν
ένα βασιλιά
-49-

του ανακοινώσουν την εκλογή του: «Δεν το θέλει ο
θεός, είπε, να κάνω αυτό το άδικο στους Τρωγλοδύ¬
τες, να κάνω να νομίσουν πως δεν υπάρχει άλλος
ανάμεσό τους πιο δίκαιος από μένα! Μου προσφέρε¬
τε το στέμμα, και, αν το ζητάτε απόλυτα, θα πρέπει
βέβαια να το δεχτώ. Αλλά να ξαίρετε πως θα πεθάνω
από θλίψη γιατί όταν γεννιόμουνα είδα τους Τρω¬
γλοδύτες ελεύθερους και σήμερα τους βλέπω υπο¬
δουλωμένους». Στα λόγια αυτά, άρχισε να χύνει ένα
χείμαρρο από δάκρυα. «Δυστυχισμένη μέρα, έλεγε-
γιατί να ζήσω τόσο;». Ύστερα φώναξε με αυστηρή
φωνή: «Βλέπω καλά τι συμβαίνει, ω Τρωγλοδύτες! η
αρετή σας αρχίζει να σας δίνει βάρος. Στην κατάστα¬
ση που είσαστε, μην έχοντας καθόλου αρχηγό, πρέ¬
πει να είσαστε ενάρετοι με το στανιό: χωρίς αυτό δεν
θα μπορούσατε να υπάρξετε και θα πέφτατε στη δυ¬
στυχία των πρώτων πατεράδων σας. Αλλ’ ο ζυγός
αυτός σας φαίνεται πολύ σκληρός· προτιμάτε να εί-
σαστε υποταγμένοι σ’ έναν ηγεμόνα και να υπακού¬
ετε στους νόμους του, που είναι λιγότερο αυστηροί
από τα ήθη σας. Ξαίρετε πως έτσι θα μπορείτε να
ικανοποιείτε τη φιλοδοξία σας, να αποχτάτε πλούτη
και να σέρνεστε σε μια άπραγη φιληδονία, και πως
δεν θα έχετε ανάγκη από την αρετή, αρκεί να απο¬
φεύγετε να πέφτετε στα μεγάλα εγκλήματα». Σταμά¬
τησε μια στιγμή, και τα δάκρυά του έτρεξαν ακόμα
περισσότερο. «Ε, τι ζητάτε να κάμω; Πώς είναι δυ¬
νατό να προστάξω κάτι σ’ έναν Τρωγλοδύτη; θέλετε
να κάμει μία ενάρετη πράξη γιατί του την επιβάλλω
εγώ, αυτός που θα την έκανε οπωσδήποτε χωρίς εμέ¬
να και από μόνη την κλίση της φύσης; Ω Τρωγλοδύ¬
τες! είμαι στο τέλος των ημερών μου· το αίμα μου εί¬
ναι παγωμένο στις φλέβες μου· σύντομα θα ξαναϊδώ
-50-

τους σεπτούς προγόνους σας. Γιατί θέλετε να τους
πικράνω, και να είμαι αναγκασμένος να τους πω ότι
σας άφησα κάτω από έναν άλλον ζυγό εκτός από κεί¬
νον της Αρετής;»24
(Επιστολή 14η)
[...] Μου φαίνεται πως τα πράγματα καθ’ εαυ¬
τό δεν είναι ούτε καθαρά, ούτε ακάθαρτα: δεν μπο-
24.	Ο Μοντεσκιέ είχε σκεφτεί να συνεχίσει την ιστορία
των Τρωγλοδυτών. Πραγματικά, στις Σκέψεις (120,1616 II, φ.
464, βλ. Cai I σ. 377 ε.), βρίσκουμε τη συνέχεια, όπου εκθέτει
την εξέλιξη της βασιλείας, σύμφωνα με τις αντιλήψεις του: την
εγκατάσταση των τεχνών και του εμπορίου, που αποφασίζεται
με συνέλευση του έθνους. Οι Τρωγλοδύτες εμπιστεύονται όλη
την εξουσία στον αγαθό ηγεμόνα, που εισάγει θεσμούς κατάλ¬
ληλους για να εξασφαλίσουν την ευδαιμονία της πολιτείας,
όπως η χρηστή διοίκηση, ο περιορισμός των δαπανών με μέτρα
εναντίον της φιλαργυρίας όπως και εναντίον της σπατάλης
και, προ παντός, με μέτρα για την εκπαίδευση, που είναι η βά¬
ση της αρετής του λαού («la base sur quoi est Fondée la vertu de
votre peuple c’est l'éducation») («η βάση όπου στηρίζεται η
αρετή του λαού σας είναι η εκπαίδευση»), και Πνεύμα IV, 5.
Αλλ’ εκείνο που είναι ακόμα περισσότερο αξιοσημείωτο, είναι
η αντίληψη της κοινωνικής χρησιμότητας της ιδιοκτησίας και
του κρατικού ελέγχου της, που παρουσιάζει ο Μοντεσκιέ στο
χωρίο αυτό, όπου απομακρύνεται τελείως από τις αντιλήψεις
του ρωμαϊκού δικαίου και πλησιάζει προς μορφές συλλογικής
διαχείρισης της γαιοκτησίας που απαντούμε στο φεουδαλισμό
(«Il Faut que chacun soit comptable à l’État de l’administration
de ses biens... Il faut que chaque citoyen soit équitable
dispensateur de son propre bien...» «Πρέπει ο καθένας να απο¬
δίδει λογιαριασμό στο κράτος για τη διαχείριση της περιου¬
σίας του [...] Πρέπει κάθε πολίτης να είναι δίκαιος διαθέτης
των αγαθών του [...]»
23.	Εξετάζοντας ένα πρόβλημα που απασχολούσε τους
συγχρόνους του, ο Μοντεσκιέ αναζητεί την προέλευση της
Οι αισθήσεις,
μόνοι κριτές της
πραγματικότητας25
-51 -

ρώ ν’ αντιληφθώ καμμία εσωτερική ιδιότητά τους
που να τα κάνει καθαρά ή ακάθαρτα. Η λάσπη μάς
φαίνεται βρώμικη γιατί πληγώνει την όρασή μας ή
κάποια άλλη από τις αισθήσεις μας· αλλά καθ’ εαυ-
τήν, η λάσπη δεν είναι περισσότερο βρώμικη από το
χρυσό και τα διαμάντια. [...]
Οι αισθήσεις [...] λοιπόν πρέπει να είναι οι μό¬
νοι κριτές της καθαριότητας ή της ρυπαρότητας των
πραγμάτων. Αλλά τα αντικείμενα δεν συγκινούν
τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο. Εκείνο που
προκαλεί ένα ευχάριστο συναίσθημα σε μερικούς,
προκαλεί ένα δυσάρεστο στους άλλους. Γι’ αυτό, η
μαρτυρία των αισθήσεων δεν μπορεί να χρησιμεύσει
για κανόνας, όσο τουλάχιστον δεν λέμε πως ο καθέ¬
νας μπορεί, κατά το κέφι του, να κρίνει σχετικά μό¬
νος του και να ξεχωρίζει, για λογαριασμό του, τα
καθαρά πράγματα από τ’ ακάθαρτα. [...]
(Επιστολή 17η)
έννοιας του καθαρού (όσιου) και του μη καθαρού (ανόσιου). Ο
σενσουαλισμός (αισθησιαρχία), που επικρατεί στους φιλοσό¬
φους, τον έχει επηρεάσει και θεωρεί τις αισθήσεις σαν μόνους
κριτές των πραγμάτων. Αλλά ταλαντεύεται: η μαρτυρία των αι¬
σθήσεων είναι υποκειμενική, άρα μεταβλητή, άρα δεν μπορεί να
χρησιμεύσει για κανόνας. Στις Σκέψεις (ôji., σ. 1556) βρίσκεται
μια σημείωσή του για σχετική συνομιλία που είχε με τον Φοντε-
νέλ. «Η εξήγηση που έδωσα στον Φοντενέλ, γράφει, είναι πως η
αντίληψη για την καθαρότητα ή όχι των πραγμάτων προέρχεται
από το ότι είναι φυσικό να υπάρχει αποστροφή για τα πράγμα¬
τα που είναι δυσάρεστα στις αισθήσεις μας. Την εποχή που δεν
είχαν ακόμα ιδέα για τη φύση της ψυχής και την πραγματική
διάκρισή της από το σώμα (η διάκριση αυτή καθιερώθηκε από
τον Ντεκάρτ κι έπειτα), είταν φυσικό να πιστεύουν πως εκείνο
που λέρωνε το σώμα, λέρωνε επίσης και την ψυχή. Ο Φοντενέλ
έχει άλλη ιδέα [...]».
-52-

[...] Από το Τοκάτ ως τη Σμύρνη δεν συναντά¬
ει κανείς καμμία πόλη που να αξίζει να μνημονευ¬
τεί. Είδα με κατάπληξη την αδυναμία της αυτοκρα¬
τορίας των Οσμανλίδων. Το αρωστημένο αυτό σώ¬
μα δεν τονώνεται με μια μαλακή και μετρημένη δί¬
αιτα, αλλά με δυνατά φάρμακα που το εξαντλούν
και το υπονομεύουν αδιάκοπα.
Οι πασάδες, που αποχτούν τα αξιώματά τους
χάρη στο χρήμα, έρχονται στις επαρχίες κατα-
στρεμμένοι και τις λεηλατούν σαν να είναι κατα-
κτημένες χώρες. Μια ξετσίπωτη χωροφυλακή υπα¬
κούει μόνο στις ιδιοτροπίες της. Τα φρούρια είναι
ανοχύρωτα, οι πόλεις έρημες, η ύπαιθρος εξαθλιω¬
μένη, τα χωράφια άσπαρτα και το εμπόριο ολότελα
απαρατημένο.
Σ’ αυτό το δεσποτικό καθεστώς κυριαρχεί η
ατιμωρησία: οι χριστιανοί που καλλιεργούν τη γη,
οι εβραίοι που μαζεύουν τους φόρους, βρίσκονται
μπροστά σε χίλιες αυθαιρεσίες.
Η ιδιοκτησία της γης είναι αβέβαιη και, κατά
συνέπεια, χαλαρωμένος ο ζήλος για την αξιοποίη¬
σή της. Δεν υπάρχει ούτε τίτλος ούτε διακατοχή
που νάχει αξία μπροστά στο κέφι εκείνων που δι¬
οικούν.
Τις τέχνες τις έχουν τόσο εγκαταλείψει αυτοί
οι βάρβαροι, ώστε να παραμελήσουν ακόμα και τη
στρατιωτική τέχνη. Ενώ τα έθνη της Ευρώπης κα¬
θημερινά εκπολιτίζονται, αυτοί μένουν στην παλιά
αμάθειά τους και δεν νοιάζονται να πάρουν τις νέ¬
ες εφευρέσεις παρά μόνο αφού χρησιμοποιηθούν
χίλιες φορές εναντίον τους.
Δεν έχουν καμμιά πείρα της θάλασσας, καμμιά
αξιάδα στους ελιγμούς. Λένε πως μια φούχτα χρι¬
Η αδυναμία
της Οθωμανικής
αυτοκρατορίας
-53-

Το Παρίσι,
μια πυρετώδικη
πόλη
στιανών, που εξορμούν από ένα βράχο, βάζουν σε
δύσκολη θέση όλους τους Οθωμανούς και εξασθε¬
νούν το κράτος τους.
Ανίκανοι για το εμπόριο, μόλις ανέχονται που
οι Ευρωπαίοι, πάντοτε δραστήριοι και επιχειρημα¬
τικοί, πηγαίνουν για να επιδοθούν σ’ αυτό. Πιστεύ¬
ουν πως κάνουν χάρη σ’ αυτούς τους ξένους επι¬
τρέποντας σ’ αυτούς να τους πλουτίσουν.
Σε όλη αυτή την απέραντη έκταση που πέρασα,
μόνο τη Σμύρνη βρήκα που να μπορεί να θεωρηθεί
σαν πλούσια και ακμαία πόλη. Τέτοια την κάνουν
οι Ευρωπαίοι και δεν οφείλεται στους Τούρκους
που δεν μοιάζει με όλες τις άλλες πόλεις τους.
Ιδού, αγαπητέ Ρουστάν, μια σωστή ιδέα για το
κράτος αυτό που, πριν από δυο αιώνες, θα γίνει το
θέατρο των θριάμβων κάποιου κατακτητή. [...]
(Επιστολή 19η)
Είμαστε στο Παρίσι εδώ κι ένα μήνα και βρι¬
σκόμαστε πάντοτε σε μια αδιάκοπη κίνηση. Χρειά¬
ζονται πολλά τρεξίματα ώσπου να βρει κανείς κα¬
τοικία, για να συναντήσει τους ανθρώπους που έχει
συστατικά και για να προμηθευτεί τα αναγκαία
πράγματα που όλα μαζί σπανίζουν.
Το Παρίσι είναι τόσο μεγάλο όσο και το Ισπα-
χάν. Τα σπίτια είναι τόσο ψηλά που θα νόμιζε κα¬
νείς πως κατοικούνται μόνο από αστρολόγους. Κα¬
ταλαβαίνεις πως μια πόλη χτισμένη στον αέρα, που
έχει εξ ή εφτά σπίτια το ένα πάνω στο άλλο, είναι
εξαιρετικά πολυάνθρωπη και τι στρίμωγμα και
σπρώξιμο γίνεται, όταν όλος αυτός ο κόσμος κατε-
βεί στο δρόμο.
-54-

Δεν θα το πιστέψεις ίσως: εδώ κι ένα μήνα που
βρίσκομαι εδώ, δεν είδα ακόμα κανέναν να περπα¬
τάει. Δεν υπάρχουν στον κόσμο άλλοι άνθρωποι
που να χρησιμοποιούν τον οργανισμό τους περισ¬
σότερο από τους Γάλλους: τρέχουν, πετούν. Τ’ αρ-
γοσάλευτα αμάξια της Ασίας, η ρυθμική περπατη¬
σιά από τις καμήλες μας, θα τους έκαναν να πάθουν
συγκοπή. 'Οσο για μένα, που δεν είμαι καθόλου κα¬
μωμένος για τέτοιο ρυθμό, και που πηγαίνω συχνά
με τα πόδια χωρίς ν’ αλλάξω βάδισμα, με πιάνει
καμμιά φορά λύσσα σαν νάμαι χριστιανός. Γιατί,
άσε που με πιτσιλίζουν από τα νύχια ως το κεφάλι.
Μα δεν μπορώ να συχωρέσω τις σκουντιές που μα¬
ζεύω τακτικά και περιοδικά. Κάποιος που είναι πί¬
σω μου και με προσπερνάει, με αναγκάζει να κάνω
μεταβολή. Και ένας άλλος που με πλησιάζει από
την άλλη μεριά, με ξαναρίχνει απότομα εκεί που με
πήρε ο πρώτος. Και πριν να κάνω εκατό βήματα, εί¬
μαι περισσότερο τσακισμένος παρά αν είχα κάνει
δέκα λεύγες. [...]
(Επιστολή 24η)
[...] Ο βασιλιάς της Γαλλίας είναι ο ισχυρότε¬
ρος ηγεμόνας της Ευρώπης. Δεν έχει χρυσωρυχεία,
όπως ο γείτονάς του ο βασιλιάς της Ισπανίας. Έχει
όμως περισσότερα πλούτη απ’ αυτόν, γιατί τα βγά¬
ζει από τη ματαιοδοξία των υπηκόων του που είναι
πιο ανεξάντλητη από τα μεταλλεία. Τον είδανε να
αρχίζει ή να συνεχίζει μεγάλους πολέμους, μην έχο¬
ντας άλλα κεφάλαια εκτός από τίτλους ευγενείας
για πώληση. Και έτσι, από ένα θαύμα της ανθρώπι¬
νης αλαζονείας, είχανε τα στρατεύματά του τα μι-
Δυο μάγοι:
ο βασιλιάς
και ο Πάπας
-55-

σθά τους, τα φρούρια τις οχυρώσεις τους και οι
στόλοι του τα πλήρωματά τους.
Από την άλλη, ο βασιλιάς αυτός είναι ένας με¬
γάλος μάγος: η εξουσία του φτάνει ως και σ’ αυτό
το μυαλό των υπηκόων του· τους κάνει να σκέφτο¬
νται όπως αυτός θέλει. Αν στο θησαυροφυλάκιό
του έχει μονάχα ένα εκατομμύριο σκούδα και του
χρειάζονται δυο, δεν έχει παρά να τους πείσει πως
ένα σκούδο αξίζει δυο· κι αυτοί το πιστεύουν. Αν
έχει να κάνει ένα δύσκολο πόλεμο και του λείπουν
τα χρήματα, δεν έχει παρά να τους βάλει στο κεφά¬
λι πως ένα κομμάτι χαρτί είναι χρήμα· κι αυτοί το
χάφτουν αμέσως. Φτάνει ακόμα ως που να τους κά¬
νει να πιστεύουν πως τους θεραπεύει από όλων των
ειδών τις αρώστειες αγγίζοντάς τους με το χέρι του·
τόσο μεγάλη είναι η δύναμη και η εξουσία του πάνω
στα πνεύματα.
Αυτό που σου λέω γι’ αυτόν τον ηγεμόνα δεν
πρέπει να σε ξαφνιάσει. Υπάρχει ένας άλλος μά¬
γος, πιο δυνατός κι απ’ αυτόν, που του εξουσιάζει
το πνεύμα όπως αυτός τα πνεύματα των άλλων. Ο
μάγος αυτός λέγεται Πάπας26. Αλλοτε κάνει τον
πρώτο να πιστεύει πως τα τρία είναι μόνο ένα, άλ¬
λοτε πως το ψωμί που τρώνε δεν είναι ψωμί και το
26. Η καυστικότερη επίθεση του Μοντεσκιέ ενάντια στον
Πάπα και την εκκλησία, τα συχωροχάρτια, την υποκρισία κλπ.
θυμίζουμε τη βούλλα Unigenitus του Πάπα Κλήμη XI, που κα¬
ταδίκασε στα 1713 τις Réflexions morales του Π. Κενέλ για το
κείμενο της Καινής Διαθήκης. Η βούλλα στάθηκε, σ’ όλο το
πρώτο μισό του 18ου αι., το αντικείμενο μιας λυσσώδους πά¬
λης κυβέρνησης και Ιησουιτών ενάντια στους ζανσενιστές, που
δεν τερματίστηκε ούτε με το ξεθεμελίωμα του Πορ-Ρουαγιάλ.
-56-

κρασί που πίνουν δεν είναι κρασί και χίλια άλλα
παρόμοια.
Και, για να τον έχει πάντοτε στο χέρι και να μη
τον αφήσει να χάσει τη συνήθεια να πιστεύει, του
δίνει από καιρό σε καιρό, για να τον παιδεύει, μερι¬
κά άρθρα πίστης. Πριν από δυο χρόνια του έστειλε
ένα μεγάλο κατεβατό που το ονομάτισε Σύνταγμα.
Και, απειλώντας φοβερές τιμωρίες, θέλησε να υπ»-
χρεώσει τον ηγεμόνα αυτόν και τους υπηκόους του
να πιστέψουν σε όλα όσα έλεγε το κατεβατό. Κι αυ¬
τό το πέτυχε από τον ηγεμόνα, που υποτάχτηκε δί¬
χως αργοπορία κι έδωσε το παράδειγμα στους υπη¬
κόους του. Μερικοί όμως απ’ αυτούς ξεσηκώθηκαν
κ’ είπανε πως δεν ήθελαν να πιστέψουν τίποτε από
όσα έλεγε το κατεβατό. Υποκινήτριες όλης αυτής
της εξέγερσης, που χωρίζει την Αυλή, το βασίλειο
και όλες τις οικογένειες, είτανε οι γυναίκες. Το Σύ¬
νταγμα αυτό τους απαγορεύει να διαβάζουν ένα βι¬
βλίο, που όλοι οι χριστιανοί λένε πως τους ήρθε
από τον ουρανό: είναι, σαν να λέμε, το Κοράνιό
τους. Αγανακτισμένες από την προσβολή που έγινε
στο φύλο τους, οι γυναίκες ξεσήκωσαν το παν ενά¬
ντια στο Σύνταγμα. Πήρανε με το μέρος τους τους
άνδρες, που στην περίπτωση αυτή δεν θέλουν νά-
χουν κανένα προνόμιο. [...]
(Επιστολή 24η)
Πόσο είσαστε ευτυχισμένη, Ρωξάνη, που βρί¬
σκεστε στη γλυκειά πατρίδα της Περσίας και όχι
στα δηλητηριασμένα ετούτα κλίματα, όπου αγνο¬
ούν τη σεμνότητα και την αρετή! Πόσο είσαστε ευ¬
τυχισμένη! Ζήτε μέσα στο σεράι μου που είναι σαν
Οι γυναίκες
της Ασίας
και οι γυναίκες
της Ευρώπης
-57-

ενδιαίτημα της αθωότητας, απρόσιτο στις επιθέσεις
όλων των ανθρώπων. Βρίσκεστε πρόσχαρα σε μια
μακαρισμένη αδυναμία να αμαρτήσετε. Ποτέ άντρας
δεν σας μόλυνε με τις λάγνες ματιές του. Ο ίδιος ο
πεθερός σας δεν είδε ποτέ το ωραίο σας στόμα, ακό¬
μα και στην ελευθερία των εορτασμών. Γιατί, δεν
παραλείψατε ποτέ να κρεμάσετε ένα ιερό μαντήλι
για να το σκεπάσει. [...]
Αν είχατε μεγαλώσει σε τούτη εδώ τη χώρα, δεν
θα είσαστε τόσο ντροπαλή. Οι γυναίκες εδώ έχουν
χάσει κάθε χαλινάρι. Παρουσιάζονται μπροστά
στους άντρες με ξέσκεπο το πρόσωπο, σαν να πάνε
γυρεύοντας την ήττα τους· τους ψάχνουν με τα
βλέμματά τους· τους βλέπουν στα τζαμιά, στον πε¬
ρίπατο, στα σπίτια τους. Η συνήθεια να έχουν ευ¬
νούχους για να τις υπηρετούν, είναι άγνωστη. Αντί
για την ευγενική απλότητα και την αξιαγάπητη σε¬
μνότητα που βασιλεύουν ανάμεσά σας, υπάρχει
εδώ μια ωμή ξετσιπωσιά που είναι αδύνατο να τη
συνηθίσει κανείς. [...]
Αλλά τι μπορώ να πω για τις γυναίκες της Ευ¬
ρώπης; Η τέχνη για να φκιασιδώνονται, τα κοσμή¬
ματα που φορούν, οι φροντίδες που παίρνουν για το
πρόσωπό τους, η παντοτεινή επιθυμία που τις κατέ¬
χει για ν’ αρέσουν, είναι ισάριθμες κηλίδες στην αρε¬
τή τους και προσβολές για τους συζύγους των.
Δεν είναι, Ρωξάνη, που σκέφτομαι πως προχω¬
ρούν τόσο πολύ όσο φαίνεται από μια παρόμοια δια¬
γωγή.
Ούτε πως φτάνουν σε τέτοια φρικτή διαφθορά
που προκαλεί την ανατριχίλα και παραβιάζουν ασύ-
στολα τη συζυγική πίστη. Πολύ λίγες είναι οι γυναί¬
κες που ξεπέφτουν τόσο. Όλες αυτές έχουν χαραγμέ-
-58-

νο μέσα στην καρδιά τους κάποιο σημάδι αρετής,
που το κρατούν από τη γέννησή τους και που η αγω¬
γή το εξασθενίζει αλλά δεν το καταστρέφει. Είναι
πολύ δυνατό να παραμελήσουν τα εξωτερικά καθή¬
κοντα που επιβάλλει η σεμνότητα. Οταν όμως πρό¬
κειται να κάνουν τα τελευταία βήματα, τότε η φύση
επαναστατεί. Έτσι, όταν σας περιορίζουμε τόσο πο¬
λύ· όταν βάζουμε τόσους δούλους να σας φυλάνε·
όταν πνίγουμε τόσο σφιχτά τους πόθους σας που πε-
τούνε πολύ μακριά: δεν είναι γιατί φοβόμαστε την
έσχατη απιστία, αλλά γιατί ξέρουμε πως η αγνότητα
δεν μπορεί να είναι υπερβολικά μεγάλη και πως η
πιο μικρή κηλίδα μπορεί να τη σπιλώσει. [...]
(Επιστολή 26η)
Ο Πάπας είναι ο αρχηγός των χριστιανών. Εί-
27.	Μία από τις πρώτες διακηρύξεις της ανεξιθρησκίας
και της ελευθεροφιλίας του Μοντεσκιέ, που θα συναντήσουμε
συχνά στο έργο του. Για τους αιρετικούς διαβάζουμε στις Σκέ¬
ψεις (ό.π„ σ. 1566): «Στους πρώτους χρόνους, θεωρούσαν αιρε¬
τικό εκείνον που είχε μια ιδιαίτερη γνώμη. Αλλά, μέσα στη χο¬
λή των συζητήσεων, η λέξη αιρετικός κατάντησε να σημαίνει
ό,τι το πιο αποτρόπαιο έχει η Γη και ό,τι το πιο τερατώδες έχει
η Κόλαση [...]». Ο Μοντεσκιέ σατυρίζει εδώ, όπως και αλλού,
όρους της σχολαστικής φιλοσοφίας. Οι όροι nisi και distinguo
χρησιμοποιούνταν από τους σχολαστικούς για να παρουσιά¬
σουν μια εξαίρεση (nisi) ή μια διάκριση (distinguo) που τροπο¬
ποιούσαν μια βεβαίωση γενικής εφαρμογής. Ο Πασκάλ, στις
Provinciales, εξεγείρεται ενάντια στην κατάχρηση των «διακρί¬
σεων» από τους Ιησουίτες. Τους σχολαστικούς που ζουν ακόμα
και μετά το μεσαίωνα, σατιρίζει ο Μισελέ: «...Ο σχολαστικός,
ο κριτικός, ο άνθρωπος της ανάλυσης, του nisi και του
distinguo, βλέπει από ψηλά τους απλούς...» (βλ. Michelet, Le
peuple, εκδ. Lausanne 1945, σ. 169).
-59-
Ένα παλιό είδωλο.
Οι θρησκευτικές
διενέξεις
και η μεταχείριση
των αιρετικών27

ναι ένα παλιό είδωλο που το λιβανίζουν από συνή¬
θεια. Είταν άλλοτε φοβερός και στους ίδιους τους
ηγεμόνες: γιατί τους εκθρόνιζε τόσο εύκολα όσο οι
εκλαμπρότατοι σουλτάνοι μας εκθρονίζουν τους
βασιλιάδες της Ιριμέττης και της Γεωργίας. Αλλά
δεν τον φοβούνται πια. Λέει πως είναι διάδοχος
ενός από τους πρώτους χριστιανούς, που τον έλε¬
γαν άγιο Πέτρο. Πρόκειται βέβαια για πλούσια κλη¬
ρονομιά: γιατί έχει απέραντους θησαυρούς και μια
μεγάλη χώρα στην κυριαρχία του.
Οι επίσκοποι είναι νομομαθείς που του είναι
υποτακτικοί και, κάτω από την αυθεντία του,
ασκούν δύο πολύ διαφορετικές λειτουργίες: όταν
είναι συγκεντρωμένοι, συντάσσουν, όπως και ο
ίδιος, άρθρα πίστεως- όταν είναι χωρισμένοι, δεν
έχουν άλλη φροντίδα παρά να συγχωρούν την πα¬
ράβαση του Νόμου. Γιατί θα ξαίρεις πως η χριστια¬
νική θρησκεία είναι γεμάτη από άπειρες πολύ δύ¬
σκολες υποχρεώσεις. Και επειδή βρήκανε πως είναι
κοπιαστικότερο να εκτελούν τα καθήκοντα αυτά
παρά να έχουν επισκόπους που να επιτρέπουν τη
μη εκτέλεσή τους, έκριναν πως η τελευταία αυτή
άποψη είναι το δημόσιο συμφέρον. Έτσι, αν κανείς
θέλει να μην κάνει το Ραμαζάνι, να ξεφύγει από τις
διατυπώσεις των γάμων, να ακυρώσει τις μοναχι¬
κές επαγγελίες του, να παντρευτεί ενάντια στις
απαγορεύσεις του Νόμου και, καμμιά φορά μάλι¬
στα, αν θέλει να πατήσει τον όρκο του, πηγαίνει τό¬
τε στον Επίσκοπο ή στον Πάπα, που του δίνει πά-
ραυτα την άδεια.
Οι επίσκοποι δεν κάνουν άρθρα πίστεως από
δική τους πρωτοβουλία. Υπάρχει άπειρος αριθμός
δοκτόρων, το πιο πολύ δερβίσηδες, που υποκινούν
-60-

μεταξύ τους χίλια νέα ζητήματα για τη θρησκεία.
Τους αφήνουν να συζητούν για πολύ και ο πόλεμος
διαρκεί ώσπου να τον τερματίσει κάποια απόφαση.
Έτσι, μπορώ να σε βεβαιώσω πως δεν υπήρξε
ποτέ βασίλειο όπου να έγιναν τόσοι εμφύλιοι πόλε¬
μοι, όσοι στο βασίλειο του Χριστού.
Εκείνοι που φέρνουν σε φως κάποια νέα πρό¬
ταση αποκαλούνται αμέσως αιρετικοί. Κάθε αίρεση
έχει το όνομά της που, για όσους ανήκουν σ’ αυτή,
είναι σαν το σύνθημα συγκέντρωσης. Αλλά, όποιος
δεν θέλει, μπορεί να μην είναι αιρετικός. Δεν έχει
παρά να μοιράσει στη μέση τη διαφορά και να προ¬
σφέρει μια διάκριση σε κείνους που κάνουν τις κα¬
τηγορίες για αίρεση. 'Οποια κι αν είναι η διάκριση,
νοητή ή όχι, κάνει έναν άνθρωπο λευκό σαν το χιό¬
νι. Κι αυτός έχει τότε το δικαίωμα να λέγεται ορθό¬
δοξος.
Αυτό που σου λέω είναι σωστό για τη Γαλλία
και τη Γερμανία. Γιατί έχω ακούσει να λένε πως
στην Ισπανία και στην Πορτογαλία υπάρχουν μερι¬
κοί δερβίσηδες που δεν σηκώνουν χωρατά και που
ρίχνουν στη φωτιά έναν άνθρωπο σαν νάναι φρύ¬
γανο. Αμα πέσει κανένας στα χέρια αυτών των αν¬
θρώπων, μακαρισμένος εκείνος που παρακάλεσε
πάντοτε το θεό κρατώντας μικρές ξύλινες χάντρες,
που είχε πάνω του δυο κομμάτια πανί ραμμένα σε
δυο κορδέλες και που πήγε κάποτε σε μια επαρχία
που τη λένε Γαλικία (Galice).28 Χωρίς αυτά, ένας
28.	Υπαινιγμός σιο κομπολόγι, που οι καθολικοί κρα¬
τούν στο χέρι όιαν προσεύχονται, στο χαϊμαλί και στο προ¬
σκύνημα του αγίου Ιακώβου της Κομποστέλλας, που βρίσκεται
στην ισπανική Γαλικία.
-61 -

φτωχός διάβολος τάχει πολύ σκούρα. Κι αν θα ορ¬
κίζονταν σαν ένας εθνικός, πως είναι ορθόδοξος,
είναι πολύ πιθανό να μην συμφωνήσουν για τα
προσόντα του και να τον κάψουν σαν αιρετικό.
Μάταια θάχει δώσει τη διάκρισή του. Δεν δέχονται
καμμιά διάκριση! θα είναι στάχτη πριν ακόμα σκε-
φτούν απλώς να τον ακούσουν.
Οι άλλοι δικαστές υποθέτουν πως ένας κατη¬
γορούμενος είναι αθώος· ετούτοι τον θεωρούν πά¬
ντοτε ένοχο. Σε περίπτωση αμφιβολίας, έχουν για
κανόνα να τον καταδικάζουν, προφανώς γιατί πι¬
στεύουν πως οι άνθρωποι είναι κακοί. Αλλ’ από
μια άλλη πλευρά, έχουν γι’ αυτούς τόσο καλή ιδέα,
ώστε να μην τους θεωρούν ποτέ ικανούς να πουν
ψέματα. Γιατί δέχονται να δώσουν μαρτυρία οι
άσπονδοι εχθροί, οι γυναίκες κακής διαγωγής, εκεί¬
νοι που εξασκούν ατιμωτικό επάγγελμα. Στην από¬
φασή τους κάνουν μια μικρή φιλοφροσύνη σε κεί¬
νους που φόρεσαν ένα θειάφινο πουκάμισο και
τους λένε πως είναι πολύ στενοχωρημένοι που τους
βλέπουν τόσο άσχημα ντυμένους, πως είναι μαλα¬
κοί, πως συχαίνονται το αίμα και βρίσκονται σε
απόγνωση γιατί τους καταδίκασαν. Αλλά για να
παρηγορηθούν, δημεύουν για όφελός τους όλη την
περιουσία αυτών των δυστυχισμένων. [,..]29
(Επιστολή 29η)
Η περιέργεια οι κάτοικοι του Παρισιού έχουν μια περιέρ-
των Παρισινών γεια που φτάνει ως την παραξενιά. Οταν έφτασα.
29.	Η πρώτη αυτή επίκριση της Ιερής Εξέτασης προαγγέλ¬
λει την κριτική του Πνεύματος (XXV, 13).
-62-

με κοίταζαν σαν να είχα πέσει από τον ουρανό: γέ¬
ροι, άντρες, γυναίκες, παιδιά, όλοι θέλανε να με
ιδούν. Όταν έβγαινα, όλος ο κόσμος είτανε στα πα¬
ράθυρα· αν είμουν στις Τουιλερί30, έβλεπα αμέσως
να σχηματίζεται ολόγυρά μου ένας κύκλος: οι γυ¬
ναίκες μάλιστα έκαναν ένα ουράνιο τόξο, με χίλια
χρώματα, που με τριγύριζε· όταν είμουν στα θεάμα¬
τα, έβρισκα αμέσως εκατό διόπτρες να είναι γυρι¬
σμένες προς το πρόσωπό μου: τέλος, ποτέ άνδρας
δεν κοιτάχτηκε τόσο, όσο εγώ. Γελούσα καμμιά φο¬
ρά ακούγοντας μερικούς, που δεν είχαν σχεδόν πο¬
τέ βγει από το δωμάτιό τους, να λένε μεταξύ τους:
«Πρέπει να ομολογήσουμε πως έχει ύφος πολύ περ¬
σικό.» Τι θαύμα! εύρισκα παντού πορτραίτα μου-
έβλεπα τον εαυτό μου να είναι σε όλα τα μαγαζιά,
πάνω σε όλα τα τζάκια: τόσο φοβόντουσαν μήπως
δεν χορτάσουν να με βλέπουν.
Τόσες τιμές γίνονται στο τέλος ενοχλητικές:
δεν θεωρούσα τον εαυτό μου σαν τόσο αξιοπερίερ¬
γο και τόσο σπάνιο άνθρωπο· και, μ’ όλο που έχω
πολύ καλή ιδέα για τον εαυτό μου, δεν φανταζό¬
μουνα ποτέ πως θα βρισκόμουνα στη θέση να δια-
ταράξω την ησυχία μιας μεγάλης πόλης όπου δεν
είμουν καθόλου γνωστός. Αυτό μ’ έκανε να αποφα¬
σίσω να βγάλω τα περσικά ρούχα και να φορέσω
ευρωπαϊκά, για να ιδώ αν θάμενε ακόμα στη φυσιο¬
γνωμία μου κάτι το αξιοθαύμαστο. Η δοκιμή αυτή
μ* έκανε να γνωρίσω ότι άξιζα πραγματικά: όταν
έβγαλα όλα τα ξένα στολίδια, είδα τον εαυτό μου
30.	Τουιλερί, όπως και το Κουρ-λα-Pev: οι τόποι περίπα¬
του του καλού κόσμου που είταν στη μόδα κατά την εποχή του
Μοντεσκιέ.
-63-

Το κακό δεν είναι
αναγκαίο,
ούτε μοιραίο
καλύτερα ζυγισμένο. Είχα κάθε λόγο να παραπονε-
θώ στο ράφτη μου, που μ’ έκανε να χάσω σε μια
στιγμή τη δημόσια προσοχή και εκτίμηση: γιατί με
μιας βρέθηκα σ’ ένα φοβερό κενό. Είμουνα καμμιά
φορά μια ώρα σε μια συντροφιά χωρίς να με προ¬
σέξουν και χωρίς να μου δώσουν την ευκαιρία ν’
ανοίξω το στόμα. Αν όμως κάποιος, κατά τύχηΝ μά¬
θαινε από τη συντροφιά πως είμουνα Πέρσης,
άκουγα αμέσως γύρω μου ένα μουρμουρητό: «Α! α!
ο κύριος είναι Πέρσης; Πολύ περίεργο! Πώς μπορεί
νάναι κανείς Πέρσης;»31
(Επιστολή 30ή)
[...] Δεν υπάρχει τίποτε το πιο καταθλιπτικό
από τις παρηγοριές που βρίσκουν λέγοντας πως το
κακό είναι αναγκαίο, πως τα γιατρικά είναι άχρη¬
στα, πως η ειμαρμένη είναι αναπότρεπτη, πως
υπάρχει μία τάξη από τη θεία Πρόνοια και πως η
κατάσταση του ανθρώπου είναι άθλια. Το να θέλει
κανείς να μικρήνει ένα κακό λέγοντας πως έχουμε
γεννηθεί δυστυχισμένοι, είναι κοροϊδία. Είναι πο¬
λύ καλύτερο ν’ απομακρύνουμε το πνεύμα από τις
σκέψεις του και να ιδούμε τον άνθρωπο σαν ον που
αισθάνεται, αντί να τον ιδούμε σαν τέτοιο που λο¬
γικεύεται. [...]
(Επιστολή 33η)
31.	Η επιστολή αυτή -μια θαυμάσια ηθογραφία των Παρι¬
σινών- αποτελεί ένα αριστούργημα και, όπως σημειώνει ο
Τρικ, την αποστήθιζαν άλλοτε στα σχολεία (βλ. Tmc L. εισ. σ.
IX).
-64-

Τι φρονείς για τους χριστιανούς, έξοχε Δερβί¬
ση; Πιστεύεις πως τη μέρα της Κρίσης θα είναι
όπως οι άπιστοι Τούρκοι, που θα χρησιμεύσουν
σαν γαϊδούρια στους Εβραίους και θα τους πάνε
καλπάζοντας στην κόλαση; Ξαίρω καλά πως δεν θα
πάνε καθόλου στη διαμονή των προφητών και πως
ο μέγας Αλής δεν ήρθε γι’ αυτούς. Επειδή όμως δεν
είταν αρκετά ευτυχείς ώστε να βρουν τζαμιά στις
χώρες τους, πιστεύεις πως είναι καταδικασμένοι σε
αιώνια βασανιστήρια και πως ο Θεός τους τιμωρεί
γιατί δεν τήρησαν μια θρησκεία που δεν τους τη φα¬
νέρωσε καθόλου; Μπορώ να σε βεβαιώσω: έχω πολ¬
λές φορές εξετάσει αυτούς τους χριστιανούς. Τους
ρώτησα για να ιδώ αν είχαν κάποια ιδέα για το με¬
γάλο Αλή, που είταν ο ωραιότερος από όλους τους
ανθρώπους. Και βρήκα πως δεν είχαν ποτέ ακούσει
να μιλούν γι’ αυτόν.
Δεν μοιάζουν καθόλου με κείνους τους άπι¬
στους που οι άγιοι προφήτες μας τους περνούσαν
από την κόψη του σπαθιού γιατί αρνούνταν να πι¬
στέψουν στα θαύματα του Ουρανού. Μοιάζουν πε¬
ρισσότερο με κείνους τους δυστυχισμένους που
ζούσαν στα σκοτάδια της ειδωλολατρείας προτού
το θεϊκό φως λάμψει για να φωτίσει το πρόσωπο
του μεγάλου μας προφήτη.
Αν εξετάσουμε, εξ άλλου, από πιο κοντά τη
θρησκεία τους, θα ιδούμε πως είναι ένας σπόρος
από τα δόγματά μας. θαύμασα πάντοτε τις ανεξε¬
ρεύνητες βουλές της θείας Πρόνοιας, που φαίνεται
πως θέλησε έτσι να τους προετοιμάσει για ν’ ασπα-
στούν το μωαμεθανισμό. Ακόυσα να γίνεται λόγος
για ένα βιβλίο των δοκτόρων τους, που έχει τίτλο Η
πολυγαμία θριαμβεύει και όπου αποδείχνεται πως
Χριστιανοί
και μωαμεθανοί
-65-

η πολυγαμία επιβάλλεται στους χριστιανούς. Το
βάφτισμά τους είναι όπως οι δικές μας καθιερωμέ¬
νες πλύσεις. Η μόνη πλάνη των χριστιανών βρίσκε¬
ται στην αποτελεσματικότητα που αναγνωρίζουν
σ’ αυτό το πρώτο πλύσιμο, πιστεύοντας πως είναι
αρκετό για να αντικαταστήσει όλα τα άλλα. Οι πα¬
πάδες τους και οι καλόγηροί τους προσεύχονται
όπως κι εμείς, εφτά φορές τη μέρα. Πιστεύουν πως
θα πάνε σ’ έναν παράδεισο όπου θ’ απολαύσουν χί¬
λιες ηδονές αφού θα γίνει ανάσταση των σωμάτων.
Έχουν, όπως κι εμείς, ορισμένες νηστείες και μαρ¬
τύρια, ελπίζοντας να προκαλέσουν έτσι το θείο έλε¬
ος. Λατρεύουν τους καλούς αγγέλους και φυλάγο¬
νται από τους κακούς. Έχουν μια ιερή ευκολοπι-
στία για τα θαύματα που κάνει ο θεός χρησιμοποι¬
ώντας γι’ αυτό τους υπηρέτες του. Αναγνωρίζουν,
όπως κι εμείς, πως δεν είναι αρκετά τα προσόντα
τους και πως έχουν ανάγκη από κάποιον μεσολαβη¬
τή που να μπορεί να πλησιάζει το θεό. Βλέπω πα¬
ντού το μωαμεθανισμό, μολονότι δεν βρίσκω που¬
θενά το Μωάμεθ. Ό,τι και να κάνουν, η Αλήθεια ξε-
πηδάει και βγαίνει πάντοτε από τα σκοτάδια που τη
σκεπάζουν, θάρθει μια μέρα όπου το Αιώνιο Ον
δεν θα βλέπει πάνω στη γη παρά μόνο αληθινούς
πιστούς. Ο πανδαμάτορας χρόνος θα καταλύσει
και τις ίδιες τις πλάνες. Όλοι οι άνθρωποι θα ξαφ-
νιστούν βλέποντας να βρίσκονται κάτω από την
ίδια σημαία. Όλα, ακόμα και ο Νόμος, θα εξαφανι¬
στούν. Τα θεία αντίτυπα θα σηκωθούν από τη γη
και θα κατατεθούν στα ουράνια αρχεία.
(Επιστολή 35η)
-66-

Ο καφές συνηθίζεται πολύ στο Παρίσι. Υπάρ¬
χουν πολλά δημόσια κέντρα όπου τον προσφέρουν.
Σε μερικά από τα κέντρα αυτά, λένε τα νέα, σε άλ¬
λα, παίζουν σκάκι. Υπάρχει όμως ένα όπου ψήνουν
τον καφέ με τέτοιο τρόπο που δίνει πνεύμα σε κεί¬
νους που τον πίνουν. Τουλάχιστο, κανένας από
κείνους που βγαίνουν από εκεί, δεν παραδέχεται
πως δεν έχει τέσσερεις φορές περισσότερο πνεύμα
από κείνο που είχε όταν μπήκε.32
Εκείνο όμως που μου κακοφαίνεται με τους ευ-
φυολόγους αυτούς, είναι που δεν γίνονται χρήσι¬
μοι στην πατρίδα τους και που σπαταλούν τα ταλέ¬
ντα τους σε παιδαριώδη πράγματα. Παραδείγματος
χάριν, όταν έφτασα στο Παρίσι, τους βρήκα αναμ¬
μένους σε μια συζήτηση, την πιο ασήμαντη που
μπορείς να φανταστείς. Ο λόγος είτανε για τη φήμη
ενός παλιού έλληνα ποιητή, που, εδώ και δυο χιλιά¬
δες χρόνια, αγνοούν την πατρίδα του, όπως και το
χρόνο του θανάτου του. Και τα δυο μέρη ομολο¬
γούσαν πως είταν ένας εξαίρετος ποιητής, αλλά η
διαφωνία είταν για τη μεγαλύτερη ή μικρότερη αξία
που έπρεπε να του αναγνωρίσουν. Καθένας ήθελε
να καθορίσει το ποσοστό της. Ανάμεσα σ’ αυτούς
τους διανομείς φήμης, μερικοί ζυγίζανε καλύτερα
από τους άλλους. Αυτός είταν ο καυγάς! Και είταν
32.	Πρόκειται για το περίφημο Καφέ Προκόπ (απέναντι
από την παλιά Κομεντί Φρανσέζ, στην οδό ντε Φοσέ Σαιν Ζερ-
μέν - σήμερα οδό ντε λ’ Ανσιέν Κομεντί), όπου σύχναζαν οι
συγγραφείς και οι φιλόσοφοι. Υπήρχαν τότε και άλλα «φιλο¬
λογικά» καφενεία, όπως το Καφέ Γκραντό (κοντά στο Πον-
Νεφ) όπου σύχναζαν οι Λα Μοτ, Σορέν, Μοπερτυί, κλπ. καθώς
και ο φίλος του Μοντεσκιέ Μελόν. Το Καφέ Λωράν (στην οδό
Ντοφίν), όπου σύχναζαν οι Ρουσώ, Φοντενέλ, Λαμότ κλπ.
Τα καφενεία
, στο Παρίσι.
0 καυγάς για
τον Όμηρο και
οι σχολαστικές
συζητήσεις
-67-

πολύ ζωηρός, γιατί λέγανε σε εγκάρδιο τόνο, κι από
τα δύο μέρη, τόσο χοντροκομμένες βρισιές και κά¬
νανε τόσο πικρόχολους χαριεντισμούς, ώστε δεν
θαύμαζα λιγότερο τον τρόπο της συζήτησης από το
αντικείμενό της. [...]33
Αυτοί που σου ανάφερα συζητούν σε κοινή
γλώσσα και πρέπει να τους ξεχωρίζουμε από ένα
άλλο είδος συζητητών που χρησιμοποιούν μια βάρ¬
βαρη34 γλώσσα που είναι σαν να προσθέτει κάτι
παραπάνω στη μανία και στο πείσμα των αντιμα-
χόμενων. Υπάρχουν συνοικίες όπου βλέπει κανείς
μια μαύρη και πυκνή συγκέντρωση από αυτά τα εί¬
δη τους ανθρώπους· τρέφονται με διακρίσεις· ζού-
νε με συλλογισμούς και με σφαλερά συμπεράσματα.
Το επάγγελμα αυτό, όπου θάπρεπε να πεθαίνουν
της πείνας, είναι ωστόσο αποδοτικό: ένα ολόκληρο
έθνος, διωγμένο από τον τόπο του, πέρασε άλλοτε
τη θάλασσα για να εγκατασταθεί στη Γαλλία, μην
έχοντας, για ν’ αντιμετωπίσει τις ανάγκες της ζωής,
τίποτε άλλο από ένα φοβερό ταλέντο για τη συζήτη¬
ση, [...p
(Επιστολή 36η)
33. Συζήτηση για τον Όμηρο, ένα από τα ονομαστώ επει¬
σόδια του περίφημου φιλολογικού καυγά για τους αρχαίους
και τους μοντέρνους, που παρέσυρε στη δίνη του και τον Μο¬
ντεσκιέ. Ο Λαμότ έκανε μια φοβερή επίθεση ενάντια στον ποιη¬
τή με το «Λόγο του για τον 'Ομηρο», ενώ η κυρία Ντασιέ ( 1647-
1720), μεταφράστρια της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, τον υπε¬
ράσπισε στο έργο της «Causes sur la corruption du goût» Αιτίες
της φθοράς της καλαισθησίας ( 1714).
34. Βάρβαρη γλώσσα: η λατινική των σχολαστικών.
35. Οι ιρλανδοί κληρικοί, που κατάφυγαν ομαδικά στη
Γαλλία, αποφεύγοντας τους διωγμούς των άγγλων βασιλιάδων.
-68-

Ένα μεγάλο ζήτημα, ανάμεσα στους άντρες, εί¬
ναι να ξέρουν αν είναι ωφελιμότερο να αφαιρέσουν
από τις γυναίκες την ελευθερία ή να τους την αφή-
σουν. Μου φαίνεται πως υπάρχουν πολλοί λόγοι
υπέρ και κατά. [...]
Αλλο ζήτημα είναι να ξέρουμε αν ο φυσικός νό¬
μος υποτάσσει τις γυναίκες στους άντρες. «Όχι, μου
έλεγε μια μέρα ένας πολύ γαλάντης φιλόσοφος: η
Φύση δεν θέσπισε ποτέ τέτοιο νόμο. Η εξουσία που
ασκούμε πάνω στις γυναίκες είναι μια πραγματική
τυραννία· οι γυναίκες μας άφησαν να την αποχτή-
σουμε γιατί είναι πιο μαλακές από μας και, συνε¬
πώς, πιο καλόψυχες και πιο λογικές. Τα προτερήμα¬
τα αυτά, που θάπρεπε δίχως αμφιβολία να τους εξα¬
σφαλίζουν την υπεροχή αν εμείς είμαστε λογικοί,
τις έκαναν να τη χάσουν γιατί είμαστε παράλογοι.
Αλλ’ αν είναι σωστό πως ασκούμε πάνω στις γυναί¬
κες μια τυραννική εξουσία, είναι επίσης σωστό πως
κι αυτές ασκούν πάνω μας μια φυσική εξουσία: την
εξουσία της ομορφιάς που τίποτε δεν της αντιστέκε¬
ται. Η δική μας εξουσία δεν υπάρχει σ’ όλες τις χώ¬
ρες· αλλά η εξουσία της ομορφιάς είναι παγκόσμια.
Γιατί λοιπόν νάχουμε ένα προνόμιο; Μήπως γιατί
είμαστε οι ισχυρότεροι; Μα αυτό είναι μια πραγμα¬
τική αδικία. Μεταχειριζόμαστε όλων των ειδών τα
μέσα για να τσακίσουμε το θάρρος των γυναικών· οι
δυνάμεις θα είταν ίσες αν η εκπαίδευση είταν ίδια.
Ας δοκιμάσουμε τις γυναίκες στις ικανότητες που η
εκπαίδευση δεν έχει αδυνατίσει, θα ιδούμε τότε αν
είμαστε τόσο δυνατοί». [...J36
(Επιστολή 38η)
36.	Η κοινωνική κατάσταση της γυναίκας και οι σχέσεις
Η ισότητα
των φύλων
-69-

Η αποσύνθεση
της φεουδαλικής
κοινωνίας
Εκείνοι
που συζητούν
για τη θρησκεία
Υπάρχουν στη Γαλλία τριών ειδών τάξεις: η
Εκκλησία, το Σπαθί και η Τήβεννος. Κάθε τάξη τρέ¬
φει μια απόλυτη περιφρόνηση για τις δυο άλλες.
Τον τάδε π.χ. που θάπρεπε να τον περιφρονούν
γιατί είναι ηλίθιος, τον περιφρονούν συχνά γιατί
είναι δικαστικός.
Ακόμα και οι κατώτεροι χειροτέχνες συζητούν
για την υπεροχή της τέχνης που έχουν διαλέξει. Κα¬
θένας βάζει τον εαυτό του πιο ψηλά από κείνον που
έχει διαφορετικό επάγγελμα, ανάλογα με την ιδέα
που έχει σχηματίσει για την υπεροχή του δικού του
επαγγέλματος.
Όλοι οι άνθρωποι μοιάζουν, περισσότερο ή λι¬
γότερο, με τη γυναίκα εκείνη της επαρχίας του Ερι-
βάν που, όταν δέχτηκε κάποια χάρη από έναν από
τους μονάρχες μας, του ευχήθηκε χίλιες φορές, με
τις ευχές που του είπε, να τον αξιώσει ο θεός και
να γίνει διοικητής του Εριβάν. [...]
(Επιστολή 44η)
Βλέπω εδώ ανθρώπους που λογομαχούν δίχως
τελειωμό για τη θρησκεία· μου φαίνεται όμως πως
ταυτόχρονα συναγωνίζονται ποιος θα την τηρήσει
λιγότερο.
Όχι μόνο δεν είναι καλύτεροι χριστιανοί, αλλ’
ούτε και καλύτεροι πολίτες, κι αυτό είναι που με
στενοχωρεί: γιατί σε οποιαδήποτε θρησκεία κι αν
μεταξύ των δύο φύλων είναι ένα από τα θέματα που απασχόλη¬
σε πολύ τον Μοντεσκιέ. Είναι χαρακτηριστικό πως από την
εποχή αυτή κηρύσσεται υπέρ της ισότητας των φύλων και πως
την αιτία της μειονεκτικότητας της γυναίκας διαβλέπει στις
κοινωνικές συνθήκες και μάλιστα στην εκπαίδευση.
-70-

ανήκει κανείς, η τήρηση των νόμων, η αγάπη για
τους ανθρώπους, η στοργή για τους γονείς, είναι
πάντοτε οι πρώτοι θρησκευτικοί κανόνες.
Πραγματικά, ο πρώτος σκοπός ενός θρήσκου
ανθρώπου δεν πρέπει να είναι το να αρέσει στη θε¬
ότητα, που καθιέρωσε το θρήσκευμα που πιστεύει;
Αλλά το ασφαλέστερο μέσο για να το πετύχει αυτό
είναι, χωρίς αμφιβολία, το να τηρεί τους κανόνες
της κοινωνίας και τα καθήκοντα της ανθρωπότη¬
τας· γιατί, σε οποιαδήποτε θρησκεία κι αν ζει κα¬
νείς, από τη στιγμή που παραδέχεται μια θρησκεία,
πρέπει επίσης να παραδεχτεί πως ο θεός αγαπάει
τους ανθρώπους, αφού θεσπίζει μία θρησκεία για
να τους κάνει ευτυχείς· πως αν τους αγαπάει, είναι
βέβαιο πως θα του αρέσει επίσης να τους αγαπούν,
δηλαδή να εκτελούν απέναντι τους όλα τα καθήκο¬
ντα της αγαθοεργίας και της φιλανθρωπίας, και να
μην παραβαίνουν τους νόμους κάτω από τους
οποίους ζουν.37
Έτσι είναι πολύ πιο βέβαιο ότι θ’ αρέσουν στο
θεό παρά ακολουθώντας τη μία ή την άλλη ιεροτε¬
λεστία. Γιατί οι ιεροτελεστίες δεν έχουν καθόλου
από μόνες τους, δύναμη αγαθοεργίας. Είναι καλές
37.	Πόσο διαφορετική είναι η άποψη για την κοινωνική
σκοπιμότητα της θρησκείας που παρουσιάζει εδώ ο Μοντεσκιέ,
από κείνη που έδωσε λίγα χρόνια πριν! Η κοινωνική άποψη,
μακριά από τη μεταφυσική, που αποστρέφονταν πάντα ο Μο¬
ντεσκιέ, βρίσκεται και στο Πνεύμα XXIV, 1. Η υποταγή στην
εξουσία, η υπακοή στους νόμους, θα παρουσιαστεί συχνά, από
τους πρόμαχους του καθεστώτος της στιγμής, σαν επιταγή του
θεού και πρωταρχικό παράγγελμα της θρησκείας. Η άποψη αυ¬
τή θα στηριχτεί σε χωρία της Γραφής, όπως π.χ. Παύλου, Προς
ΡωμαίουςΧ III, 1 κλπ.
-71-

μόνο όταν γίνονται με ευλάβεια και με την προϋπό¬
θεση πως τις έχει διατάξει ο Θεός. Αυτό όμως είναι
θέμα για μεγάλη συζήτηση· πολύ εύκολα μπορεί να
γελαστεί κανείς· γιατί πρέπει να διαλέξει τις ιερο¬
τελεστίες μιας θρησκείας ανάμεσα στις ιεροτελε¬
στίες δύο χιλιάδων.
Κάποιος έκανε κάθε μέρα στο θεό την παρα¬
κάτω προσευχή:
«Κύριε, δεν καταλαβαίνω τίποτα από τις συζη¬
τήσεις που κάνουν ακατάπαυστα για σένα. θα ήθε¬
λα να σε υπηρετήσω κατά το θέλημά σου. Αλλά ο
καθένας που συμβουλεύομαι, θέλει να σε υπηρετή¬
σω κατά το δικό του θέλημα. Οταν θέλω να σου κά¬
νω την προσευχή μου, δεν ξαίρω σε ποια γλώσσα
πρέπει να σου μιλήσω. Δεν ξαίρω ακόμα τι στάση
πρέπει να πάρω: ο ένας λέει πως πρέπει να προσευ¬
χηθώ όρθιος· ο άλλος θέλει να είμαι καθισμένος· ο
άλλος απαιτεί να είμαι γονατιστός. Και δεν είναι
μόνον αυτό: υπάρχουν μερικοί που λένε πως πρέ¬
πει να πλένομαι κάθε πρωί με κρύο νερό· άλλοι
υποστηρίζουν πως θα με κοιτάζεις με φρίκη αν δεν
σταθώ να μου κόψουν ένα μικρό κομματάκι σάρ¬
κας. Μια μέρα μούτυχε να φάω ένα κουνέλι σ’ ένα
καραβανόχανο. Τρεις άντρες που είταν κοντά μου
μ’ έκαναν να τρέμω. Και οι τρεις τους υποστήριζαν
πως σε πρόσβαλα πολύ βαριά· ο ένας (α), γιατί το
ζώο αυτό είταν ακάθαρτο· ο άλλος (β), γιατί είταν
πνιγμένο· ο άλλος (γ) τέλος, γιατί δεν είταν ψάρι.
Ένας Βραχμάνος που περνούσε από κει, και που
α. Ένας Εβραίος,
β. Ένας Τούρκος,
γ. Ένας Αρμένης.
-72-

τον κάλεσα για κριτή, μου λέει: “Έχουν άδικο και
οι τρεις τους: γιατί βέβαια δεν εσκότωσες εσύ ο
ίδιος αυτό το ζώο. - Κι αν το έκανα; του λέω. - Α!,
έκανες μια επαίσχυντη πράξη που ο θεός δεν θα
σου συγχωρήσει ποτέ, μου λέει με αυστηρή φωνή.
Πώς ξέρεις αν η ψυχή του πατέρα σου δεν έχει πε¬
ράσει σ’ αυτό το ζώο;” Όλα αυτά, Κύριε, με βάζουν
σε μεγάλη αμηχανία. Δεν μπορώ να κουνήσω το κε¬
φάλι χωρίς κίνδυνο να σε προσβάλλω, θα ήθελα
ωστόσο να σου είμαι ευάρεστος και να διαθέσω γι’
αυτό τη ζωή που κρατάω από σένα. Δεν ξαίρω αν
γελιέμαι· αλλά νομίζω πως το καλύτερο μέσο για να
το κατορθώσει κανείς αυτό, είναι να ζει σαν καλός
πολίτης στην κοινωνία όπου μ’ έκανες να γεννηθώ,
και σαν καλός πατέρας στην οικογένεια που μου
έχεις δώσει».38
(Επιστολή 46η)
Όσοι αγαπούν να μαθαίνουν δεν μένουν ποτέ
αργοί. Μ’ όλο που δεν μου έχουν αναθέσει καμμιά
σπουδαία υπόθεση, βρίσκομαι ωστόσο σε διαρκή
απασχόληση. Περνώ τη ζωή μου ερευνώντας, γράφω
το βράδυ εκείνο που παρατήρησα, εκείνο που είδα,
εκείνο που άκουσα την ημέρα. Το παν με ενδιαφέρει,
το παν με ξαφνίζει. Είμαι σαν ένα παιδί που τα τρυ¬
φερά ακόμα όργανά39 του δέχονται ζωηρούς ερεθι-
38. Βασική αντίληψη του θεϊσμού του Μοντεσκιέ που,
αδιάφορος για τις θρησκευτικές διαιρέσεις και τις θεολογικές
συζητήσεις, θεωρεί πως καλός χριστιανός, αληθινός πιστός =
καλός πολίτης και καλός οικογενειάρχης.
39. Όργανα = αισθήσεις. Ο Μοντεσκιέ χρησιμοποιεί
Η δίψα της μάθησης
-73-

σμούς και από τα μικρότερα αντικείμενα. [...]
(Επιστολή 48η)
[...] «Ποιος είναι αυτός ο άνθρωπος, του λέω,
Η «καλή κοινωνία»: που μας μίλησε τόσο για τα γεύματα που δίνει
α) οι χρηματιστές στουζ μεγάλους, που έχει τέτοια οικειότητα με τους
δούκες σας και που τα λέει τόσο συχνά με τους
υπουργούς σας, που είναι τόσο απρόσιτοι καθώς
μαθαίνω; Πρέπει νάναι ένας εξαιρετικός άνθρω¬
πος, αλλά έχει τόσο κατώτερη φυσιογνωμία που
δεν κολακεύει καθόλου τους εξαιρετικούς ανθρώ¬
πους. Κι έπειτα, δεν του βρίσκω καθόλου νάχει
ανατροφή. Είμαι ξένος, αλλά μου φαίνεται πως
υπάρχει γενικά κάποια ευγένεια που είναι κοινή σε
όλα τα έθνη. Δεν του βρίσκω λοιπόν νάχει καθόλου
από αυτή την ευγένεια. Μήπως οι δικοί σας εξαιρε¬
τικοί άνθρωποι είναι περισσότερο κακοαναθρεμμέ¬
νοι από τους άλλους; - Αυτός ο άνθρωπος, μου
απάντησε γελώντας, είναι ένας ενοικιαστής φόρων.
Βρίσκεται τόσο πιο -ψηλά από τους άλλους με τα
πλούτη του, όσο είναι πιο χαμηλά από όλο τον κό¬
σμο με την καταγωγή του. Αν αποφάσιζε να μην
τρώει ποτέ σπίτι του, θάχε το καλύτερο τραπέζι στο
Παρίσι. Είναι πολύ αναιδής, όπως το βλέπετε κι ο
ίδιος. Αλλά ξεχωρίζει χάρη στο μάγειρό του. Και
δεν του είναι καθόλου αχάριστος: τον ακούσατε
πως τον επαινούσε όλη τη μέρα σήμερα.» [...]
(Επιστολή 48η)
όρους από τη φυσική για τον άνθρωπο, όπως μηχανή = το
σώμα ή ο οργανισμός του ανθρώπου.
-74-

... «Κι αυτός εκεί, του λέω, ο χοντρός με τα
μαύρα, που η κυρία τον έβαλε να κάτσει δίπλα της,
γιατί φοράει ένα τόσο πένθιμο ρούχο ενώ έχει τόσο
εύθυμο ύφος και τόσο ροδαλό πρόσωπο; Χαμογε¬
λάει χαριτόβρυτα μόλις του απευθύνουν το λόγο.
Τα στολίδια του είναι λιγότερα από τα στολίδια
των γυναικών σας, αλλά καλύτερα βαλμένα. - Εί¬
ναι, μου λέει, ένας ιεροκήρυκας και, χειρότερα ακό¬
μα, ένας εξομολογητής. Αυτός που βλέπετε, ξαίρει
περισσότερα από τους συζύγους. Ξαίρει την αδυνα¬
μία των γυναικών κι αυτές ξαίρουν πως έχει κι αυ¬
τός τη δική του αδυναμία. - Πώς; του λέω. Μιλάει
πάντα για κάτι που το λέει η θεία χάρις. - Όχι πά¬
ντοτε, μου απαντάει. Στο αυτί μιας χαριτωμένης
γυναίκας μιλάει πιο πρόθυμα για την πτώση της.
Στα φανερά, εκτοξεύει μύδρους, αλλά στα κρυφά
είναι μαλακός σαν αρνί. - Μου φαίνεται, του λέω,
πως του δίνουν μεγάλη προσοχή και πως έχει μεγά¬
λη ιδέα για τον εαυτό του. - Αν τον προσέχουν λέει;
Είναι ένα αναγκαίο πρόσωπο. Κάνει ευχάριστη την
αποτραβηγμένη ζωή με μικρές συμβουλές, με περι¬
ποιητικές φροντίδες, με επισκέψεις που αφήνουν
ίχνη. Διώχνει έναν πονοκέφαλο καλύτερα από κο¬
σμικό. Είναι σπουδαίος.» [...]
(ίδια επιστολή)
[...] «Αλλά, αν δεν σας ενοχλώ, πέστε μου ποι¬
ος είναι εκείνος εκεί απέναντι μας, που είναι τόσο
κακοντυμένος· που κάνει πότε-πότε μορφασμούς
και μιλάει διαφορετικά από τους άλλους· που δεν
έχει πνεύμα για να μιλάει, αλλά μιλάει για να κάνει
πνεύμα; - Είναι, μου απάντησε, ένας ποιητής, και η
Η «καλή κοινωνία»:
β) οι εξομολογητές
στα κρυφά
και στα φανερά
Η «καλή κοινωνία»:
γ) οι πεινασμένοι
και περιφρονημένοι
λόγιοι
-75-

Η «καλή κοινωνία»:
δ) ο εξ επαγγέλματος
καταχτητής
πλουσίων γυναικών
χοντροκοπιά του ανθρώπινου γένους. Οι άνθρωποι
αυτοί λένε πως γεννήθηκαν αυτό που είναι. Κι εί¬
ναι σωστό, όπως επίσης είναι σωστό πως θα είναι
το ίδιο όλη τους τη ζωή, δηλαδή πάντα σχεδόν, οι
πιο γελοίοι από όλους τους ανθρώπους. Γι’ αυτό
και δεν τους λογαριάζουν καθόλου: χύνουν κατά-
μουτρά τους με απλοχεριά την περιφρόνηση. Αυτόν
εκεί, η πείνα τον ανάγκασε να μπει σε τούτο το σπί¬
τι. Τον δέχτηκαν καλά, ο νοικοκύρης και η νοικο¬
κυρά, που δείχνουν καλοσύνη και ευγένεια σε όλον
τον κόσμο. Όταν παντρεύτηκαν, τους έκανε το επι-
θαλάμιό τους. Κι αυτό είναι ό,τι καλύτερο έχει κά¬
νει στη ζωή του. Γιατί αποδείχτηκε πως το συνοικέ¬
σιο είτανε τόσο ευτυχισμένο όσο το προείπε.» [...]
(ίδια επιστολή)
... Η περιέργεια με ξανάπιασε, ύστερα από μια
στιγμή, και του λέω: «Σας υπόσχομαι να μην ξανα¬
κάνω άλλες ερωτήσεις, αν θελήσετε να μου απαντή¬
σετε σε τούτη εδώ: Ποιος είναι εκείνος ο νεαρός, ο
■ψηλός, που έχει μαλλιά, λίγο μυαλό και τόση αναί¬
δεια; Για ποιο λόγο μιλάει πιο δυνατά από τους άλ¬
λους και είναι τόσο ευχαριστημένος που βρίσκεται
στον καλό κόσμο; - Είναι κάποιος τυχερός, μου
απάντησε». Αυτή τη στιγμή, κάποιοι έμπαιναν, με¬
ρικοί άλλοι φύγανε, σηκωθήκαμε, κάποιος ήρθε να
μιλήσει με τον ευπατρίδη μου, κι έτσι δεν πήρα καμ-
μία πληροφορία. Ύστερα όμως από μια στιγμή, δεν
ξαίρω πώς, ο νεαρός αυτός βρέθηκε δίπλα μου και
μου λέει: - «Τι ωραίος καιρός! θα θέλατε, κύριε, να
κάνουμε μια βόλτα στον κήπο;» Του απάντησα με
-76-

τη μεγαλύτερη ευγένεια πως ήθελα και βγήκαμε μα¬
ζί. «Ήρθα στην εξοχή, μου λέει, για να κάνω ευχα¬
ρίστηση στην οικοδέσποινα. Δεν τάχω άσχημα μαζί
της. Βέβαια, υπάρχει στον κόσμο κάποια γυναίκα
που να μην είναι με τις καλές της. Αλλά τι να γίνει;
Βλέπω τις ομορφότερες γυναίκες του Παρισιού,
δεν περιορίζομαι σε μια και τις απατώ όλες. Γιατί,
μεταξύ μας αυτό, δεν αξίζουν και σπουδαία πράγ¬
ματα. - Βέβαια, κύριε, του λέω, θάχετε κάποιο
αξίωμα ή κάποια θέση που σας εμποδίζει να είσα¬
στε συχνότερα κοντά τους. - Όχι, κύριε, δεν έχω
καμμιά άλλη θέση εκτός από το να βάζω σε λύσσα
ένα σύζυγο ή σε απόγνωση έναν πατέρα. Μ’ αρέσει
να κάνω να πεισμώνει μια γυναίκα που νομίζει πως
με κρατάει και να φτάνει στην τρίχα για να με κά¬
ψει. Είμαστε μερικοί νεαροί που έχουμε μοιραστεί
το Παρίσι και το κάνουμε να ενδιαφέρεται και για
τις παραμικρότερες κινήσεις μας. - Καθώς καταλα¬
βαίνω, του λέω, κάνετε περισσότερο θόρυβο κι από
το γενναιότερο πολεμιστή και έχετε μεγαλύτερη φή¬
μη κι από ένα σοβαρό δικαστή. Αν είσαστε στην
Περσία, δεν θάχατε όλες αυτές τις χάρες, θα είσα¬
στε περισσότερο κατάλληλος για να φυλάγετε τις
γυναίκες μας παρά για να τις ευχαριστείτε.» Το αί¬
μα μ’ ανέβηκε στο κεφάλι και μου φάνηκε πως, λίγο
ακόμα, και θα του φερνόμουνα άσχημα. [...]
(ίδια επιστολή)
Έχω βρει ανθρώπους που η αρετή τους είταν
τόσο φυσική, ώστε να μη γίνεται καν αισθητή: δίνο¬
νται στο καθήκον τους χωρίς να γονατίζουν και το
εκτελούν σαν από ένστικτο. Αποφεύγουν να εκθειά-
Οι μετριόφρονες
και οι αυθάδεις
-77-

Η ανάπτυξη του
καπιταλισμού και
οι «σχεδιοπλόκοι»
ζουν με τα λόγια τους τα σπάνια προτερήματά τους
και φαίνεται σαν τα προτερήματα να μην έχουν
φτάσει ως αυτούς. Να οι άνθρωποι που αγαπώ· και
όχι εκείνοι οι ενάρετοι που δίνουν την εντύπωση
πως ξαφνίζονται γιατί είναι ενάρετοι και θεωρούν
μια καλή πράξη σαν ένα θαύμα που η αφήγησή του
πρέπει να προξενήσει κατάπληξη.
Αν η μετριοφροσύνη είναι μια αναπόφευκτη
αρετή σε κείνους που ο Ουρανός τους προίκισε με
μεγάλα χαρίσματα, τι μπορεί να πει κανείς για κεί¬
να τα έντομα που τολμούν να επιδεικνύουν μια
αλαζονεία που θα ατίμαζε και τους πιο μεγάλους
άντρες;
Βλέπω παντού ανθρώπους που μιλούν αδιάκο¬
πα για τον εαυτό τους. Οι κουβέντες τους είναι ένας
καθρέφτης που δείχνει πάντοτε το αυθάδικο μού¬
τρο τους. θα σας μιλήσουν για τα ασημαντότερα
πράγματα που τους έτυχαν και, με το ενδιαφέρον
που δείχνουν γι’ αυτά, ζητούν να τα μεγαλοποιή¬
σουν στα μάτια σας. Αυτοί έχουν κάμει το παν,
έχουν ιδεί το παν, έχουν πει το παν, έχουν σκεφτεί
το παν. Είναι ένα γενικό πρότυπο, ένα ανεξάντλητο
θέμα σύγκρισης, μια αστείρευτη πηγή παραδειγμα¬
τισμού! Ω! πόσο ανούσιο είναι το παίνεμα όταν πά¬
ει προς το μέρος από όπου ξεκινάει. [...]
(Επιστολή 50ή)
Υπάρχουν στο Παρίσι, αγαπητέ μου Ρεντί,
πολλά επαγγέλματα. Από τη μια, ένας υποχρεωτι¬
κός άνθρωπος έρχεται να σας προσφέρει, με ελάχι¬
στη αμοιβή, το μυστικό της κατασκευής χρυσού.
Ένας άλλος σας υπόσχεται να σας βάλει να
-78-

πλαγιάσετε με τα εναέρια πνεύματα, αρκεί να εί¬
σαστε τριάντα χρονών και να μην έχετε ιδεί γυ¬
ναίκα.
θα συναντήσετε ακόμα τόσο επιτήδειους μά¬
ντεις, που θα σας πουν όλη τη ζωή σας, φτάνει να
μιλήσουν ένα τέταρτο με τους υπηρέτες σας.
Επιδέξιες γυναίκες κάνουν την παρθενία τους
ένα άνθος που ανθίζει και ξανανθίζει καθημερινά
και που την εκατοστή φορά κόβεται πιο οδυνηρά
από την πρώτη.
Υπάρχουν άλλες γυναίκες που, επανορθώνο¬
ντας με τη δύναμη της τέχνης τους όλες τις δοκιμα¬
σίες του χρόνου, ξαίρουν να δίνουν στο πρόσωπο
μια ομορφιά που πάει ή έρχεται, και να ξαναγυρί-
ζουν μια γυναίκα από τα βαθειά γεράματα στην πιο
τρυφερή νεότητα.
Όλοι αυτοί οι άνθρωποι ζούνε, ή προσπαθούν
να ζήσουν, σε μια πόλη που είναι η κοιτίδα της
εφεύρεσης.
Τα εισοδήματα των πολιτών δεν είναι από νοί-
κιασμα: είναι από πνεύμα και από επινόηση. Καθέ¬
νας έχει τη δική του και την αξιοποιεί όσο μπορεί
καλύτερα.
Εκείνος που θα λογάριαζε τους εκτελεστές του
νόμου που έχουν στο κοντό το εισόδημα κάποιου
τζαμιού, θάχε κιόλας μετρήσει την άμμο της θάλασ¬
σας και τους δούλους του μονάρχη μας.
Απροσδιόριστος αριθμός από δασκάλους σε
γλώσσες, τέχνες και επιστήμες, διδάσκουν εκείνο
που αγνοούν. Το ταλέντο αυτό είναι πολύ σημαντι¬
κό. Γιατί δεν χρειάζεται μεγάλο πνεύμα για να εξη¬
γήσει κανείς εκείνο που ξαίρει. Ενώ χρειάζεται πο¬
λύ μεγάλο για να διδάξει εκείνο που αγνοεί.
-79-

Μόνο από ξαφνικό θάνατο μπορεί να πεθάνει
κανένας εδώ. Γιατί σε όλες τις γωνιές υπάρχουν άν¬
θρωποι που διαθέτουν αλάνθαστα φάρμακα για
όλες τις αρρώστειες που είναι δυνατό να φανταστεί
κανείς.
Όλα τα μαγαζιά είναι τυλιγμένα με αόρατα δί¬
χτυα, όπου πιάνονται όλοι οι αγοραστές. Ωστόσο,
τη γλυτώνουν καμμιά φορά φτηνά. Μια νεαρή πω-
λήτρια λιμάρει κάποιον μια ολόκληρη ώρα για να
τον καταφέρει ν’ αγοράσει ένα κουτί οδοντογλυ¬
φίδες.
Κανένας δεν βγαίνει από την πόλη αυτή χωρίς
να είναι πιο επιφυλακτικός από ό,τι μπήκε. Σκορ¬
πίζοντας ακατάπαυστα το έχει του στους άλλους,
μαθαίνει τελικά να το κρατάει. Κι αυτό είναι το μό¬
νο όφελος που έχουν οι ξένοι στη γητεύτρα αυτή
πόλη.
(Επιστολή 58η)
Ο ιδεαλισμός [···! Μου φαίνεται, Ουσμπέκ, πως δεν κρίνου-
γεννάει αυταπάτες ^ ποτέ τα πώματα παρά κοιτάζοντας ενδόμυχα
τους ίδιους τους εαυτούς μας. Δεν παραξενεύομαι
γιατί οι νέγροι παριστάνουν το διάβολο με αστρα¬
φτερή λευκότητα και τους θεούς των μαύρους σαν
το κάρβουνο. Ούτε που η Αφροδίτη έχει σε μερι¬
κούς λαούς μαστάρια που φτάνουν έως τα μηριά.
Ούτε τέλος που όλοι οι ειδωλολάτρες έχουν παρα-
στήσει τους θεούς των με ανθρώπινη μορφή και
τους έδωσαν όλες τις ιδιότητές τους. Πολύ σωστά
έχουνε πει πως, αν τα τρίγωνα δημιουργούσαν ένα
θεό, θα του έδιναν τρεις πλευρές.
Αγαπητέ μου Ουσμπέκ, όταν βλέπω ανθρώ-
-80-

πους που έρπουν πάνω σ’ ένα άτομο, δηλαδή τη Γη
που είναι ένα σημείο του Σύμπαντος, να παρουσιά¬
ζονται σαν τα πρότυπα της θείας Πρόνοιας, δεν
ξαίρω πώς να ταιριάζω τέτοια εξωφρενικότητα με
τόση μικρότητα.
(Επιστολή 59η)
Με ρωτάς αν υπάρχουν Εβραίοι στη Γαλλία.
Μάθε πως παντού όπου υπάρχει το χρήμα, υπάρ¬
χουν Εβραίοι. Με ρωτάς τι κάνουν. Το ίδιο ακρι¬
βώς που κάνουν και στην Περσία. Τίποτε δεν μοιά¬
ζει τόσο μ’ έναν Εβραίο της Ασίας, όσο ένας Εβραί¬
ος της Ευρώπης.
Οι Εβραίοι προκαλούν στους χριστιανούς,
όπως και σε μας, ένα ακατανίκητο πείσμα για τη
θρησκεία τους που φτάνει ως την τρέλλα.
Η ιουδαϊκή θρησκεία είναι ένας παλαιός κορ¬
μός, που πέταξε δυο κλάδους που απλώθηκαν σ’
όλη τη γη: εννοώ το μωαμεθανισμό και το χριστια¬
νισμό. Ή καλύτερα, είναι μια μητέρα που γέννησε
δυο θυγατέρες. Κι αυτές τη γέμισαν με χίλιες πλη¬
γές. Γιατί, στα ζητήματα της θρησκείας, οι πιο κο¬
ντινοί είναι οι μεγαλύτεροι εχθροί. Αλλ’ οσοδήποτε
κι αν την κακομεταχειρίστηκαν, δεν παύει να περη¬
φανεύεται γιατί τις γέννησε. Χρησιμοποιεί τη μια
και την άλλη για ν’ αγκαλιάσει ολόκληρο τον κό¬
σμο, ενώ από την άλλη μεριά η σεβάσμια αρχαιότη¬
τά της αγκαλιάζει όλες τις εποχές.
Έτσι οι Εβραίοι πιστεύουν πως είναι η πηγή κάθε
αγιότητας και η αρχή κάθε θρησκείας. Αντίθετα, εμάς
μας θεωρούν σαν αιρετικούς που αλλαξοπίστησαν, ή
καλύτερα σαν Εβραίους που αποστάτησαν. [...]
Η ανεξιθρησκεία
-81 -

Δεν είχαν στην Ευρώπη ποτέ τέτοια ησυχία
σαν αυτή που έχουν τώρα. Οι χριστιανοί αρχίζουν
ν’ αφήνουν εκείνο το πνεύμα της μισαλλοδοξίας
που είχανε. Στην Ισπανία, τα βρήκανε άσχημα που
έδιωξαν τους Εβραίους. Το ίδιο στη Γαλλία, γιατί
καταδίωξαν τους χριστιανούς που είχαν αντιλή¬
ψεις λιγάκι διαφορετικές από τις αντιλήψεις του
ηγεμόνα. Κατάλαβαν πως ο ζήλος για την εξάπλω-
ση της θρησκείας είναι διαφορετικό πράγμα από
την αφοσίωση που πρέπει νάχουν γι’ αυτή. Και
πως για να σέβεται και να τηρεί κανείς τη θρησκεία,
δεν είναι αναγκαίο να μισεί και να καταδιώκει εκεί¬
νους που δεν την τηρούν. [...]
(Επιστολή 60ή)
Η πρόοδος Μεγάλη σημασία δίνουν εδώ στις επιστήμες,
των επιστημών δεν ξαίρω όμως αν είναι πολύ σοφοί. Ένας που αμ-
και οι συγγραφείς φιβάλλει για όλα σαν φιλόσοφος, δεν τολμάει ν’
αρνηθεί τίποτε σαν θεολόγος. Αυτός ο αντιφατικός
άνθρωπος είναι πάντα ευχαριστημένος με τον εαυ¬
τό του, αρκεί να του αναγνωρίζουν την αξία του.
Οι περισσότεροι Γάλλοι έχουν τη μανία να κά¬
νουν πνεύμα. Και όσοι θέλουν να κάνουν πνεύμα,
έχουν τη μανία να γράφουν βιβλία.
Δεν υπάρχει ωστόσο πιο άτοπο πράγμα. Η φύ¬
ση είχε σοφά προβλέψει ώστε οι μωρίες των ανθρώ¬
πων να είναι παροδικές. Τα βιβλία τις αποθανατί¬
ζουν. Ένας ανόητος έπρεπε να είναι ευχαριστημέ¬
νος που ζάλισε όλους τους συγχρόνους του. Ζητάει
όμως να βασανίσει και τις μελλοντικές γενεές [...].
Από όλους τους συγγραφείς περισσότερο περι¬
φρονώ τους συμπιλητές, που ψάχνουν σε όλες τις
-82-

μεριές να βρουν τα κουρέλια από τα έργα των άλ¬
λων για να τα βάλουν στα δικά τους έργα, όπως βά¬
ζουν τα κομμάτια του γκαζόν σ’ ένα παρτέρι. Δεν
αξίξουν παραπάνω από τους τυπογράφους που βά¬
ζουν στη σειρά τους χαρακτήρες που συνολικά κά¬
νουν ένα βιβλίο, όπου αυτοί έβαλαν μόνο τη δου¬
λειά του χεριού. Θάθελα να είναι σεβαστά τα πρω¬
τότυπα βιβλία [...].
(Επιστολή 64η)
[...] Αν δεν μ’ αγαπάς σε μια χώρα όπου δεν
έχεις κανένα δεσμό, τι θα κάνεις τότε όταν είσαι
στην Περσία και στον κόλπο της οικογένειάς σου;
Ίσως όμως να γελιέμαι. Είσαι αρκετά αξιαγάπητος
ώστε να βρίσκεις παντού φίλους. Η καρδιά είναι
πολίτης όλων των χωρών. [...]
Σε όποια χώρα και αν βρέθηκα, έζησα σαν να
είτανε να περάσω εκεί όλη τη ζωή μου. Είχα την
ίδια προτίμηση για τους ενάρετους ανθρώπους, την
ίδια συμπάθεια ή καλύτερα την ίδια τρυφερότητα
για τους δυστυχισμένους, την ίδια εκτίμηση για κεί¬
νους που δεν τύφλωναν τα πλούτη τους. Τέτοιος εί¬
ναι ο χαρακτήρας μου, Ουσμπέκ: παντού όπου θα
βρω ανθρώπους, θα διαλέξω τους φίλους μου. [...]
(Επιστολή 57η)
[...] Είναι πολλά χρόνια που οι χριστιανοί ηγε¬
μόνες απελευθέρωσαν όλους τους δούλους των
κρατών τους, γιατί -έλεγαν- ο χριστιανισμός ανα¬
γνωρίζει όλους τους ανθρώπους ίσους. Είναι αλή¬
θεια πως αυτή η θρησκευτική πράξη τούς είτανε πο-
Πρέπει ν’ αγαπούμε
παντού
τους ανθρώπους
Η απελευθέρωση
των δούλων
και η υποδούλωση
των ελεύθερων
-83-

λύ ωφέλιμη. Έτσι εξασθένιζαν τους φεουδάρχες,
αφαιρώντας από την εξουσία τους τον κάτω λαό.
Ύστερα οι ηγεμόνες έκαναν κατακτήσεις σε χώρες
όπου είδανε πως τους είταν ωφέλιμο να έχουν δού¬
λους. Κι εκεί έδωσαν την έγκριση να πωλούν και ν’
αγοράζουν δούλους, ξεχνώντας το θρησκευτικό
παράγγελμα που τόσο τους συγκινούσε. Τι θέλεις
να σου πω; Αλήθεια σήμερα, ψέμμα αυριανό. Γιατί
δεν κάνουμε όπως οι χριστιανοί; Είμαστε πολύ
αφελείς να αρνιόμαστε αποικίες και κατακτήσεις
εύκολες σε εύκρατα κλίματα0, γιατί το νερό δεν εί¬
ναι αρκετά καθαρό για να πλυνόμαστε σύμφωνα με
τις εντολές του ιερού Κορανίου μας! [...]
(Επιστολή 75η)
Το δικαίωμα οι νόμοι μαίνονται στην Ευρώπη ενάντια σε
της αυτοκτονίας κείνους που αυτοκτονούν: τους κάνουν να πεθά-
νουν, σαν να λέμε, για δεύτερη φορά· τους σέρνουν
χλευαστικά στους δρόμους· τους σημαδεύουν με
ατιμία· δημεύουν την περιουσία τους.40
Μου φαίνεται, Ίμπεν, πως αυτοί οι νόμοι είναι
πολύ άδικοι. 'Οταν είμαι τσακισμένος από πόνο,
από δυστυχία, από περιφρόνηση, γιατί θέλουν να μ’
εμποδίσουν να τερματίσω τα δεινά μου και να μου
στερήσουν δίχως οίκτο ένα αντίδοτο που διαθέτω;
α. Οι μωαμεθανοί δεν νοιάζονται καθόλου να κατακτή¬
σουν τη Βενετία, γιατί δεν θάβρισκαν σ’ αυτή καθόλου νερό
για τα καθαρτήρια πλυσίματά τους.
40.	Ατιμωτικές ποινές που επιβάλλονταν στα πτώματα
των αυτοκτονούντων, όπως το να τα σέρνουν στους δρόμους
πάνω σε σβάρνα ζεμένη σε άλογο, να τα σημαδεύουν με τα
σημάδια της ατιμίας κλπ.
-84-

Γιατί θέλουν να εργάζομαι για μια κοινωνία,
όπου δεν θέλω ν’ ανήκω πλέον; Να κρατήσω, παρά
τη θέλησή μου, μια συμφωνία που έγινε χωρίς εμέ¬
να; Η κοινωνία στηρίζεται σε ένα αμοιβαίο όφελος.
Όταν όμως μου γίνεται βάρος, ποιος μ’ εμποδίζει
να την εγκαταλείψω; Η ζωή μου δόθηκε σαν μία χά¬
ρη· μπορώ λοιπόν να την επιστρέψω όταν παύει να
είναι τέτοια: η αιτία παύει· άρα πρέπει να πάψει
και το αποτέλεσμα.
θέλει ο ηγεμόνας να είμαι υπήκοός του όταν
δεν πορίζομαι καθόλου τα πλεονεκτήματα της
υπηκοότητας; Μπορούν οι συμπολίτες μου να
απαιτήσουν αυτή την άνιση μοιρασιά της δικής
τους χρησιμότητας και της δικής μου απόγνωσης;
Ο θεός, διαφορετικός από όλους τους ευεργέτες,
θέλει να με καταδικάσει να δεχθώ χαρές που με συ¬
ντρίβουν;
Είμαι υποχρεωμένος ν’ ακολουθώ τους νό¬
μους, όταν ζω κάτω από τους νόμους. Όταν όμως
δεν ζω πια κάτω από αυτούς, μπορούν οι νόμοι να
με δεσμεύουν ακόμα;
Αλλά, θα πει κανείς, διαταράζεις την τάξη της
θείας Πρόνοιας. Ο θεός ένωσε την ψυχή σου με το
σώμα σου και συ τα χωρίζεις. Αρα, πηγαίνεις αντί¬
θετα στις προθέσεις του και του φέρνεις αντίστα¬
ση. [...]««
(Επιστολή 76η)
41.	Είναι χαρακτηριστική η απολογία της αυτοκτονίας

Η κυβέρνηση που	[ · · · ] Συχνά αναζήτησα ποια κυβέρνηση είναι η
είναι σύμφωνη	πι° σύμφωνη με το λογικό. Μου φάνηκε πως τελει-
με το λογικό	ότε6Τ> ε^ναι εκε^ντΐπου φτάνει στο σκοπό της με τα
λιγότερα έξοδα. Έτσι, εκείνη που οδηγεί τους αν¬
θρώπους με τον τρόπο που ταιριάζει το περισσότε¬
ρο στο χαρακτήρα τους και στην κλίση τους, είναι η
τελειότερη.
Αν ο λαός έχει την ίδια υποταγή σε μια μαλακή
και σε μια αυστηρή κυβέρνηση, η πρώτη είναι προ¬
τιμότερη, αφού είναι πιο σύμφωνη με το λογικό και
αφού η αυστηρότητα είναι ένα εξωτερικό κίνη¬
τρο.42
Βεβαιώσου [...] πως σ’ ένα κράτος οι πολύ ή
λίγο σκληρές ποινές δεν εξασφαλίζουν μεγαλύτερη
υπακοή στους νόμους. Στις χώρες όπου οι τιμω¬
ρίες είναι μετριασμένες, έχουν τον ίδιο φόβο όπως
που παρουσιάζει ο Μοντεσκιέ αντίθετα προς τις αντιλήψεις
της εποχής του. Το δικαίωμα της αυτοκτονίας στηρίζεται στην
αντίληψη του «κοινωνικού συμβολαίου»: όταν η κοινωνία δεν
εξασφαλίζει στο άτομο τη ζωή, το συμβόλαιο κοινωνίας-ατό-
μου διαλύεται και το άτομο ανακτάει το δικαίωμα να διαθέσει
τον εαυτό του όπως θέλει. Ταυτόχρονα ο Μοντεσκιέ υποστηρί¬
ζει και την άποψη της ευθανασίας. Η μεταφυσική άποψη είναι
και εδώ δευτερεύουσα. - Φυσικά, οι αντιλήψεις αυτές του Μο¬
ντεσκιέ προκάλεσαν αντιδράσεις. Στις Σκέψεις για τους Ρίομαί-
ονς (κεφ. XII) υπήρχε αρχικά σημείωση ευνοϊκή για την αυτο¬
κτονία, που ο λογοκριτής ανάγκασε τον Μοντεσκιέ να διαγρά¬
ψει. Αργότερα οι αντιλήψεις του άλλαξαν, όπως βλέπουμε στο
Πνεύμα XIV, 12.
42.	Κυβέρνηση σύμφωνη με τον ορθό λόγο: μία από τις
βασικές απόψεις που ο Μοντεσκιέ θα υποστηρίξει σταθερά σ’
όλο το έργο του. Σύμφωνα με το λογικό είναι πάντα η ηπιότερη
κυβέρνηση, που εξασφαλίζει την υποταγή του λαού με τα λιγό¬
τερο καταπιεστικά μέσα. Η ίδια αντίληψη: Πνεύμα V, 2.
-86-

και στις χώρες όπου είναι τυραννικές και απαί¬
σιες. [...]
Εξ άλλου, δεν βλέπω να τηρούνται η ευνομία, η
δικαιοσύνη και η ισότητα καλύτερα στην Τουρκία,
στην Περσία, στο Μογγόλο, παρά στις δημοκρατίες
της Ολλανδίας, της Βενετίας και στην ίδια την
Αγγλία. Δεν βλέπω στις πρώτες να κάνουν λιγότερα
εγκλήματα και να είναι οι άνθρωποι περισσότερο
νομοταγείς, από το φόβο των μεγάλων ποινών.43
Αντίθετα, παρατηρώ μέσα σ’ αυτά τα κράτη
μια πηγή αδικίας και καταπιέσεων.
Βρίσκω μάλιστα πως ο ηγεμόνας, που είναι ο
ίδιος ο νόμος, επιβάλλεται λιγότερο από παντού
αλλού.
Βλέπω πως στις δύσκολες στιγμές, υπάρχουν
πάντοτε ταραχές, όπου κανένας δεν είναι αρχηγός,
και πως όταν μια φορά η βία της εξουσίας κατα-
43.	Η ουμανιστική, προοδευτική θεωρία του Μοντεσκιέ
για τις ποινές υψώνεται σαν ένας φραγμός στις αυθαιρεσίες
του ηγεμόνα και σαν μια κραυγή ενάντια στις φρικαλεότητες
των μεσαιωνικών ποινών, και θα επηρεάσει πολύ τα πνεύματα
της εποχής, προπαρασκευάζοντας τα έργα φιλοσόφων και φί¬
λα νθρώπων, όπως ο Μπεκάρια κλπ. Ο Μοντεσκιέ βλέπει καθα¬
ρά πως η θεωρία και η πράξη του ποινικού δικαίου είναι μία
από τις βάσεις της πολιτικής ελευθερίας και θα ασχοληθεί με το
θέμα πολύ λεπτομερέστερα στο Πνεύμα (VI, 12-14). Είναι αξιο¬
σημείωτο πως ο Μοντεσκιέ εξαρτάει τη μετριότητα ή την αυ¬
στηρότητα των ποινών όχι από την ηθική που επικρατεί σ’ ένα
λαό, αλλ’ από το μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό ελευθερίας
που επικρατεί σ’ αυτόν, δηλ. από τις πολιτικές συνθήκες. Ο
Ντεντιέ (Μοντεσκιέ, 1913) παρατηρεί πως ο Μοντεσκιέ παρου¬
σιάζει στην επιστολή αυτή την ιδέα της σχετικότητας των ποι¬
νών, αντί της ιδέας που δέχονταν ως τότε των απολύτων ποι¬
νών, που είταν άσχετες από το είδος της πράξης και τις ιδιαίτε¬
ρες συνθήκες της.
-87-

Η δικαιοσύνη,
σχέση ανάμεσα
στους ανθρώπους,
ανεξάρτητα
από το θεό
φρονεθεί, δεν μένει πλέον σε κανέναν αρκετή εξου¬
σία για να την ξαναεπιβάλει.
Βλέπω πως η ίδια η απόγνωση της ατιμωρη¬
σίας παρατείνει την αταξία και την κάνει ακόμα
μεγαλύτερη- πως σ’ αυτά τα κράτη δεν γίνεται πο¬
τέ μια μικρή εξέγερση, και δεν υπάρχει ποτέ διάμε¬
σο μεταξύ του γογγυσμού και της στάσης· δεν είναι
ανάγκη τα μεγάλα γεγονότα να έχουν προπαρα-
σκευαστεί από μεγάλες αιτίες· αντίθετα, το παρα-
μικρότερο επεισόδιο προκαλεί μια μεγάλη επανά¬
σταση, συχνά το ίδιο απρόβλεπτη από κείνους που
την κάνουν, όπως κι από κείνους που την υποφέ¬
ρουν. Ι...]44
(Επιστολή 80ή)
Αν υπάρχει θεός, αγαπητέ μου Ρεντί, πρέπει
αναγκαστικά να είναι δίκαιος: γιατί, αν δεν είταν
δίκαιος, θα είταν το κακότερο και το ατελέστερο
από όλα τα όντα.
Η δικαιοσύνη είναι μια σχέση ευπρέπειας, που
βρίσκεται αντικειμενικά ανάμεσα σε δύο πράγματα.
Η σχέση αυτή είναι πάντοτε η ίδια, οποιοδήποτε ον
και αν τη θεωρεί, είτε είναι θεός, είτε είναι άγγελος,
είτε τέλος είναι άνθρωπος.
Είναι αλήθεια πως οι άνθρωποι δεν τις βλέ-
44.	Μία από τις ιδέες του Μοντεσκιέ: τα αυταρχικά καθε¬
στώτα, με τα βίαια και σκληρά μέτρα τους, δεν εξασφαλίζουν
την υποταγή του λαού, ούτε τη όιάρκειά τους. Αντίθετα, τα τυ¬
ραννικά, τρομοκρατικά καθεστώτα είναι τα πιο εύθραυστα, και
προκαλούν τις βιαιότερες επαναστάσεις. Το ίδιο θέμα στο
Πνεύμα VI, 9-16 και VIII, 7.

πουν πάντοτε τις σχέσεις αυτές. Συχνά μάλιστα,
όταν τις βλέπουν, ξεμακραίνουν απ’ αυτές. Εκείνο
που βλέπουν πάντοτε καλύτερα είναι το συμφέρον
τους. Η δικαιοσύνη υψώνει τη φωνή της, αλλά της
είναι δύσκολο να κάνει ν’ ακουστεί μέσα στον τά¬
ραχο των παθών.
Οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν αδικίες, για¬
τί έχουν συμφέρον να τις κάνουν, και γιατί προτι¬
μούν την προσωπική τους ικανοποίηση από την
ικανοποίηση των άλλων. Ενεργούν πάντοτε έπειτα
από προσωπικό υπολογισμό: κανείς δεν είναι χω¬
ρίς λόγο κακός. Για νάναι κανένας κακός, πρέπει
να υπάρχει ένας καθοριστικός λόγος. Και ο λόγος
αυτός είναι πάντοτε ένας λόγος συμφέροντος.
Αλλά δεν είναι δυνατό ο θεός να κάνει ποτέ
κάτι το άδικο. Από τη στιγμή που υποθέτουμε πως
ο θεός διακρίνει τη δικαιοσύνη, πρέπει να δεχτού¬
με αναγκαστικά πως και την εφαρμόζει. Γιατί αλ-
λοιώς, αφού ο θεός δεν έχει ανάγκη από τίποτε και
είναι αυτάρκης, θα είταν το κακότερο από όλα τα
όντα, γιατί θα είταν κακός χωρίς συμφέρον.
Έτσι, και αν δεν υπήρχε θεός, θάπρεπε οπωσ¬
δήποτε ν’ αγαπούμε τη δικαιοσύνη. Δηλαδή, να
προσπαθούμε να μοιάσουμε μ’ αυτό το ον, που γι’
αυτό έχουμε μια τόσο καλή ιδέα και που, αν υπήρ¬
χε, θα είταν αναγκαστικά δίκαιο. Ελεύθεροι από το
ζυγό της θρησκείας, δεν θάπρεπε να είμαστε ελεύθε¬
ροι από το ζυγό της δικαιοσύνης.
Ιδού, Ρεντί, τι μ’ έκανε να σκεφτώ πως η δικαι¬
οσύνη είναι αιώνια και δεν εξαρτιέται καθόλου από
τις ανθρώπινες συνήθειες. Αν τυχόν εξαρτιότανε
απ’ αυτές, αυτό θα είτανε μια τρομερή αλήθεια, που
θάπρεπε να κρύψουμε από τον ίδιο τον εαυτό μας.
-89-

Μας περιτριγυρίζουν άνθρωποι πιο δυνατοί
από μας, που μπορούν να μας βλάψουν με χίλιους
διάφορους τρόπους· τον περισσότερο καιρό μπο¬
ρούν να το κάνουν ατιμώρητα. Ποια ανακούφιση
για μας όταν ξαίρουμε πως στην καρδιά όλων των
ανθρώπων υπάρχει μια εσωτερική αρχή που αγωνί¬
ζεται προς όφελός μας και μας προασπίζει από τις
ενέργειές τους!45
Χωρίς αυτό, θάπρεπε να βρισκόμαστε σε διαρ¬
κή τρομάρα- θα περνούσαμε μπροστά από τους αν¬
θρώπους σαν μπροστά από λιοντάρια, και δεν θά-
μασταν ποτέ, ούτε στιγμή, ήσυχοι για την περιου¬
σία μας, την τιμή μας και τη ζωή μας.
Όλες αυτές οι σκέψεις με εμψυχώνουν ενάντια
σε κείνους τους δόκτορες που παριστάνουν το θεό
σαν ένα ον που κάνει τυραννική χρήση της δύναμής
του· που τον κάνουν να ενεργεί με τρόπο που εμείς
οι ίδιοι δεν θα θέλαμε να χρησιμοποιήσουμε, από
φόβο μήπως τον προσβάλουμε· που τον φορτώνουν
με όλες τις ατέλειες που τιμωρεί σε μας και τον πα-
45.	Τις απόψεις αιπές θ’ αναπτύξει περισσότερο ο Μοντε¬
σκιέ στο Πνεύμα 1,1.0 Μοντεσκιέ ορίζει τη δικαιοσύνη σαν αι¬
ώνια, αντικειμενική σχέση των πραγμάτων, άσχετη από το θεό
και τη θρησκεία (μάλιστα η δικαιοσύνη δεσμεύει και τον ίδιο το
θεό - αντίθετα προς την παράσταση από τους θεολόγους του
«εκδικητικού και κακοποιού» θεού), καθώς επίσης άσχετη από
τις κοινωνικές συνθήκες. Η δικαιοσύνη παρουσιάζεται σαν
εσωτερική αρχή και αυτόνομη δύναμη, που καθορίζει τελικά τη
συμπεριφορά των ανθρώπων εξουδετερώνοντας το προσωπικό
συμφέρον που είναι το πρώτο κίνητρο και ο καθοριστικός λό¬
γος της διαγωγής τους. Ο Μοντεσκιέ απηχεί τις γνώμες του άγ-
γλου φιλοσόφου Κλαρκ (Démonstration de l’existence et des
atrributs de Dieu) που αναίρεσε τις απόψεις του Χομπς και του
Σπινόζα.
-90-

ριστάνουν, με τις αντιφατικές γνώμες τους, άλλοτε
σαν ένα ον κακό και άλλοτε σαν ένα ον που μισεί το
κακό και το τιμωρεί.
Όταν ένας άνθρωπος αυτοεξετάζεται, τι ικα¬
νοποίηση είναι γι’ αυτόν όταν βρίσκει πως έχει δί¬
καιη την καρδιά! Η ευχαρίστηση αυτή, όσο αυστηρή
κι αν είναι, πρέπει να τον γοητεύει: βλέπει την
ύπαρξή του τόσο πιο ψηλά από κείνους που δεν την
έχουν, όσο τη βλέπει πιο ψηλά από τις τίγρεις και
τις αρκούδες. Μάλιστα, Ρεντί, αν είμουν βέβαιος
πως ακολουθώ πάντα απαράβατα αυτή τη δικαιο¬
σύνη που έχω μπροστά στα μάτια μου, θα θεωρού¬
σα τον εαυτό μου τον πρώτο από τους ανθρώ¬
πους.46
(Επιστολή 83η)
[... ] Παρατηρείται πως εκείνοι που ανήκουν σε Η ελευθερία
ανεκτές θρησκείες, γίνονται συνήθως πιο ωφέλιμοι της συνεί^ησης47
στην πατρίδα τους από κείνους που ανήκουν στη
θρησκεία που κυριαρχεί. Γιατί, όντας μακριά από
τις τιμές και μη μπορώντας να διακριθούν παρά
μόνο με την ευημερία τους και τα πλούτη τους,
φροντίζουν να πλουτίσουν με την εργασία τους και
46. Η αγάπη της δικαιοσύνης είναι ένα από τα προσφιλή
κίνητρα του Μοντεσκιέ για την υψηλή του έξαρση προς τον
ενάρετο βίο, δίχως θρησκευτική κύρωση. Ανώτερη έκφραση του
ιδεώδους του θα είναι η αγάπη όλων των ανθρώπων και όλου
του κόσμου.
47. Κήρυκας της ανεξίθρησκείας ο Μοντεσκιέ (βλ. σημ.
27), τονίζει (αντίθετα από τον Μποσυέ) την ωφέλεια που έχει
ένα κράτος όταν υπάρχουν πολλές θρησκείες. Η ίδια αντίληψη
θ’ αναπτυχτεί εκτενέστερα στο Πνεύμα XXV, 9-10.
-91-

να καταλάβουν τις πιο επίπονες θέσεις της κοινω¬
νίας.48
Εξ άλλου, αφού όλες οι θρησκείες περιέχουν
ωφέλιμες για την κοινωνία εντολές, είναι καλό να
τηρούνται με ζήλο. Και τι άλλο μπορεί καλύτερα να
τονώσει αυτόν το ζήλο από το να υπάρχουν πολλές
θρησκείες;
Οι θρησκείες είναι αντίζηλες που δεν συγχω¬
ρούν τίποτε η μία στην άλλη. Η αντιζηλία φτάνει κι
ως τους ιδιώτες: καθένας προσέχει και φοβάται να
κάνει πράγματα που θ’ ατίμαζαν τη μερίδα του και
θα την εξέθεταν στους χλευασμούς και στις ανελέη¬
τες επικρίσεις της αντίθετης μερίδας.
Έτσι έχει πάντοτε παρατηρηθεί πως όταν ένα
νέο δόγμα εισχώρησε σ’ ένα κράτος, αυτό είταν το
ασφαλέστερο μέσο για να διορθωθούν όλες οι κα¬
ταχρήσεις του παλαιού. [...]49
Ομολογώ πως οι ιστορίες είναι γεμάτες από
θρησκευτικούς πόλεμους. Αλλά ας δώσουμε προ¬
σοχή: τους πόλεμους αυτούς δεν τους προκάλεσε
το πλήθος των θρησκειών, αλλά το πνεύμα του φα¬
νατισμού που είχε εκείνη η θρησκεία που νόμιζε
πως κυριαρχεί. [...] Εκείνος που θέλει να με κάνει
ν’ αλλάζω θρησκεία, το κάνει, δίχως αμφιβολία,
γιατί ο ίδιος δεν θα άλλαζε τη δική του αν θα προ¬
σπαθούσαν να τον εξαναγκάσουν να το κάνει. Βρί¬
σκει λοιπόν παράξενο γιατί δεν κάνω κάτι που δεν
48. Προφανώς ο Μοντεσκιέ έχει υπόψη του τους γάλλους
προτεστάντες. Η κυρία Μοντεσκιέ είταν διαμαρτυρομένη. Οι
περίφημοι ταξιδιώτες Ταβερνιέ και Σαρντέν είταν ουγενότοι.
49. Εννοεί προφανώς τη Μεταρύθμιση και τον καθολικι¬
σμό.
-92-

θα έκανε κι ο ίδιος, ακόμα και για τη βασιλεία του
κόσμου.
(Επιστολή 85η)
[...] Μπορούμε να θέσουμε για αξίωμα πως,
σε κάθε κράτος, ο πόθος της δόξας μεγαλώνει μα¬
ζί με την ελευθερία των υπηκόων και μικραίνει
μαζί μ’ αυτή: η δόξα δεν συντροφεύει ποτέ τη δου¬
λεία. [,..].50
Αλλά, ο βωμός της τιμής, της υπόληψης και της
αρετής, φαίνεται πως είναι στημένος στις δημοκρα¬
τίες και στις χώρες όπου μπορεί κανείς να προφέ¬
ρει τη λέξη πατρίδα. [...]51
(Επιστολή 89η)
Τα Parlements μοιάζουν με τα ερείπια εκείνα
που τα καταπατούμε με τα πόδια, αλλά που θυμί¬
ζουν πάντα την ιδέα κάποιου ξακουστού ναού από
την παλιά θρησκεία των λαών. Δεν ασχολούνται
πια παρά μόνο με την απονομή της δικαιοσύνης και
το κύρος τους είναι πάντα σε μαρασμό, εκτός αν
κάποια απρόβλεπτη συγκυρία τύχει να τους δώσει
δύναμη και ζωή. Τα μεγάλα αυτά σώματα ακολού-
50. Στο Πνεύμα III, 8: «η τιμή, άγνωστη στα δεσποτικά
κράτη, επικρατεί στις μοναρχίες, όπου δίνει τη ζωή σε όλο το
πολιτικό σώμα, στους νόμους και στις ίδιες τις αρετές».
51. Ένα από τα σπάνια χωρία όπου η άποψη που εκτίθε¬
ται στις Περσικές επιστολές διαφέρει από την άποψη που βρί¬
σκουμε για το ίδιο θέμα στο Πνεύμα (III, 3-7), όπου γίνεται διά¬
κριση ανάμεσα στην τιμή-αρχή της μοναρχικής κυβέρνησης και
στην αρετή-αρχή της δημοκρατικής κυβέρνησης.
Η δόξα
συντροφεύει
την ελευθερία
και η αρετή
τη δημοκρατία
Η παρακμή
των Parlements
-93-

θησαν τη μοίρα που έχουν τα ανθρώπινα πράγμα¬
τα: υπόκυψαν στο χρόνο που φθείρει το παν, στη
διαφθορά των ηθών που έχει ξεφτίσει το παν, στην
ανώτατη εξουσία που έχει γκρεμίσει το παν. [...]52
(Επιστολή 92η)
Τα θαύματα είναι [...] Οι χριστιανοί διηγούνται θαύματα που
αλληγορίες έκαναν οι πρώτοι καλόγηροί τους που πήγανε κατά
χιλιάδες στις φοβερές έρημες της θηβαΐδας και εί¬
χαν για αρχηγούς τον Παύλο, τον Αντώνιο και τον
Παχούμιο. Αν όσα λένε γι’ αυτούς είναι αλήθεια, οι
ζωές τους είναι τόσο γεμάτες από θαυματουργίες
όσο και οι ζωές από τους πιο άγιους δικούς μας
ιμάμηδες. Περνούσαν κάποτε δέκα ολόκληρα χρό¬
νια χωρίς να ιδούν άνθρωπο, αλλά νύχτα και μέρα
βρίσκονταν μαζί με διαβόλους. Βασανίζονταν ακα-
τάπαυστα από κακά πνεύματα: τα βρίσκανε στο
κρεβάτι τους· τα βρίσκανε στο τραπέζι τους· ποτέ
δεν εύρισκαν ησυχία. Αν όλα αυτά είναι αλήθεια,
σεβαστέ ιερωμένε, θα πρέπει να ομολογήσουμε πως
κανένας δεν έζησε ποτέ με χειρότερη συντροφιά.
Οι σοβαροί χριστιανοί θεωρούν όλες αυτές τις
52.	Ο Μοντεσκιέ, parlementaire ο ίδιος, θ’ αγωνισθεί επί¬
μονα για την αναστύλωση των ανώτερων αυτών δικαστηρίων
και την εύρυνση της δικαιοδοσίας τους σχετικά με τον περιορι¬
σμό της αυθαιρεσίας του μονάρχη. Η επιστολή αυτή παρουσιά¬
ζεται σαν να γράφεται μετά το θάνατο (1 Σεπτ. 1715) του Λου¬
δοβίκου Μου, που, όπως αναφέρει, «βασίλευσε τόσο πολύ» (72
χρόνια!). Το Parlement του Παρισιού είχε ανακτήσει (15 Σεπτ.
1715) το droit de remontrance (δικαίωμα επικριτικής αναφο¬
ράς) και για μια στιγμή έπαιξε το ρόλο της «ενδιάμεσης εξου¬
σίας» που με τόση θέρμη υποστηρίζει ο Μοντεσκιέ στο Πνεύμα.
-94-

ιστορίες σαν μια πολύ φυσική αλληγορία, που μπο¬
ρεί να μας χρησιμεύσει για να νοιώσουμε τη δυστυ¬
χία της ανθρώπινης ύπαρξης. Μάταια ζητούμε στην
έρημο ένα ήσυχο τόπο: οι πειρασμοί μας ακολου¬
θούν πάντοτε. Τα πάθη μας, που παριστάνουν οι
δαίμονες, δεν μας αφήνουν ούτε στιγμή. Τα τέρατα
αυτά της καρδιάς, οι φενάκες του πνεύματος, τα
μάταια αυτά φαντάσματα της πλάνης και της ψευ¬
τιάς, παρουσιάζονται πάντα σε μας για να μας γη-
τέψουν και να μας κολάσουν ίσαμε και στις νηστεί¬
ες και τις μετάνοιες, δηλαδή ίσαμε την ίδια τη δύ¬
ναμή μας. [,..]53
(Επιστολή 93η)
Δεν έχω ποτέ ακούσει να μιλούν για το δημόσιο
δίκαιο54 χωρίς ν’ αρχίζουν αναζητώντας ποια είναι
η καταγωγή των κοινωνιών, πράγμα που μου φαίνε¬
ται γελοίο. Αν οι άνθρωποι δεν συγκροτούσαν κοι¬
νωνίες, αν αλληλοεγκαταλείπονταν και αποφεύγο¬
νταν μεταξύ τους, τότε θάπρεπε να βρούμε την αιτία
και να ερευνήσουμε γιατί μένουν χωρισμένοι. Αλλά
γεννιούνται όλοι συνδεμένοι μεταξύ τους· ένα παιδί
γεννιέται κοντά στον πατέρα του και μένει μαζί του:
ιδού η κοινωνία και η αιτία της κοινωνίας.
53. Σε εποχή όπου ακόμα η θαυματολογία και η δαιμονο¬
κρατία αποτελούν την επίσημη εξήγηση των φαινομένων, ο Μο¬
ντεσκιέ σατυρίζει καυστικά την ευπιστία, παρουσιάζοντας μια
αλληγορική ερμηνεία των θαυμάτων. Η ορθολογιστική αυτή θε¬
ώρηση δεν έφερε τον Μοντεσκιέ ως την άρνηση του υπερφυσι¬
κού (βλ. σημ. 76).
54. Βλ. τις διακρίσεις και τους ορισμούς του Μοντεσκιέ
για τα διάφορα είδη δικαίου, στο Πνεύμα βιβλ. 1,3.
Η καταγωγή
των κοινωνιών
και η διαφθορά
του διεθνούς
δημόσιου δίκαιου
-95-

Η δικαιοσύνη
ανάμεσα
στους λαούς,
οι δίκαιοι πόλεμοι
και οι κατακτήσεις
Το δημόσιο δίκαιο είναι πιο γνωστό στην Ευ¬
ρώπη παρά στην Ασία· μπορούμε ωστόσο να πούμε
πως τα πάθη των ηγεμόνων, η υπομονή των λαών, η
κολακεία των συγγραφέων, έχουν διαφθείρει όλες
τις αρχές του.
Αυτό το δίκαιο, τέτοιο που είναι σήμερα, είναι
μια επιστήμη που μαθαίνει στους ηγεμόνες ως ποιο
σημείο μπορούν να παραβιάσουν τη δικαιοσύνη
χωρίς να βλάψουν τα συμφέροντά τους. [...].55
θάλεγε κανείς, Ρεντί, πως υπάρχουν δύο εντε¬
λώς διαφορετικές δικαιοσύνες: η μία που ρυθμίζει
τις υποθέσεις των ιδιωτών, που επικρατεί στο αστι¬
κό δίκαιο- η άλλη που ρυθμίζει τις διαφορές που
προκύπτουν από λαό σε λαό, που κυριαρχεί στο δη¬
μόσιο δίκαιο: σάματις το δημόσιο δίκαιο να μην εί¬
ναι και το ίδιο ένα αστικό δίκαιο, όχι βέβαια μιας
ξεχωριστής χώρας, αλλά του κόσμου. [...]
(Επιστολή 94η)
Οι δικαστές οφείλουν ν’ απονέμουν τη δικαιο¬
σύνη από πολίτη σε πολίτη. Κάθε λαός οφείλει να
την απονέμει ο ίδιος από μόνος του σ’ έναν άλλο
λαό. Στη δεύτερη αυτή απονομή δικαιοσύνης δεν εί¬
ναι δυνατό να εφαρμοστούν άλλοι κανόνες από
κείνους που εφαρμόζονται στην πρώτη.
Από λαό σε λαό, σπάνια είναι ανάγκη ενός τρί¬
του για να κρίνει, γιατί τα αντικείμενα διαφορών
είναι σχεδόν πάντοτε σαφή και εύκολα να καθορι¬
στούν. Τα συμφέροντα δύο εθνών είναι συνήθως
55.	Είναι φανερό πως ο Μοντεσκιέ έχει στο νου τον Μα-
κιαβέλη και τον Ηγεμόνα του.
-96-

τόσο ξεχωρισμένα, ώστε αρκεί ν’ αγαπούμε τη δι¬
καιοσύνη για να τη βρούμε [...]56
Υπάρχουν δύο μόνον είδη από δίκαιους πόλε¬
μους: οι πόλεμοι που γίνονται για ν’ αποκρουστεί
ένας επιδρομέας· και οι άλλοι, που γίνονται για να
ενισχυθεί ένας σύμμαχος, που έχει υποστεί επίθε¬
ση. [...]
Η κατάκτηση* από μόνη της δεν δίνει κανένα
56.	Η πολιτική ορολογία στο 18ο αι. είναι ακόμα ακαθό¬
ριστη και συχνά έχουμε έθνος=κράτος=πατρίδα=ηγεμόνας. - Η
αισιόδοξη αντίληψη της ζωής, η πίστη σε μια υπερβατική δικαι¬
οσύνη, κάνουν τον Μοντεσκιέ να απλοποιεί υπερβολικά τα
προβλήματα της διεθνούς ζωής, όπως παρουσιάζονταν στην
εποχή του και κατόπιν. Είναι εξαιρετικά σημαντική η διάκρισή
του για τους δίκαιους (απελευθερωτικούς) και άδικους πολέ¬
μους, που θα παρουσιάσει επίσης και στο Πνεύμα X, 2. Την
απόκρουση της άδικης επίθεσης και την επικράτηση του απε¬
λευθερωτικού αγώνα του λαού, μας έδωσε ήδη στους Τρωγλο¬
δύτες.
* Αλλη διατύπωση στις πριν από το 1954 εκδόσεις:
Το δικαίωμα της κατάχτησης δεν είναι καθόλου ένα δι¬
καίωμα. Μια κοινότητα δεν μπορεί να στηρίζεται παρά μόνο
στη θέληση των συμβαλλόμενων. Αν η ένωση καταστραφεί
από την κατάκτηση, ο λαός ξαναγίνεται ελεύθερος: δεν υπάρ¬
χει πια νέα ένωση και, αν ο νικητής θέλει να τη σχηματίσει,
αυτή είναι μια τυραννία.
'Οσο για τις συνθήκες ειρήνης, αυτές δεν είναι ποτέ νό¬
μιμες όταν επιβάλλουν μια εκχώρηση ή αποζημίωση μεγαλύ¬
τερη από τη ζημία που έγινε. Αλλοιώς, είναι μια καθαρή βία
και είναι πάντα δυνατό να αντισταθούν εναντίον της· τουλά¬
χιστον αν, για να ξαναποκτήσουν εκείνο που έχασαν, δεν
είναι αναγκασμένοι να μεταχειριστούν μέσα τόσο βίαια που
να προκύψει μεγαλύτερο κακό από το καλό που δικαιούνται
να περιμένουν. Ιδού [...] τι ονομάζω δημόσιο δίκαιο- ιδού το
δίκαιο των εθνών, ή μάλλον το δίκαιο του λογικού, (σημ. της
γαλλικής έκδ.)
-97-

δικαίωμα: όταν ο λαός επιβιώνει, η κατάκτηση εί¬
ναι ένα εχέγγυο για την ειρήνη και την επανόρθωση
της αδικίας· αν ο λαός εξολοθρεύτηκε ή διασκορπί¬
στηκε, η κατάκτηση είναι το μνημείο μιας τυραν¬
νίας.
Οι συνθήκες ειρήνης είναι τόσο ιερές ανάμεσα
στους ανθρώπους ώστε (ραίνεται πως είναι η φωνή
της φύσης που διεκδικεί τα δικαιώματά της. Είναι
όλες νόμιμες, όταν οι όροι είναι τέτοιοι που και οι
δυο λαοί μπορούν να επιζήσουν· αν αυτό δεν συμ¬
βαίνει, τότε εκείνη από τις δύο κοινωνίες που είναι
να χαθεί, μη βρίσκοντας τη φυσική της άμυνα στην
ειρήνη, μπορεί να τη ζητήσει στον πόλεμο.
Γιατί η φύση, που έχει καθιερώσει τους διάφο¬
ρους βαθμούς δύναμης και αδυναμίας ανάμεσα
στους ανθρώπους, έχει συχνά εξισώσει την αδυνα¬
μία προς τη δύναμη, όταν η πρώτη φτάνει στην
απόγνωση. [...]
(Επιστολή 95η)
Οι νεόπλουτοι
θαυμάζουν
τη θεία Πρόνοια
Σε καμμιά άλλη χώρα η τύχη δεν είναι τόσο
άστατη όσο σε τούτη εδώ. Κάθε δέκα χρόνια γίνο¬
νται επαναστάσεις που γκρεμίζουν τον πλούσιο
στην αθλιότητα και ανεβάζουν το φτωχό, με γρήγο¬
ρα φτερά, στα μεγαλύτερα πλούτη. Ο πρώτος σα¬
στίζει από τη φτώχεια του και ο δεύτερος από τα
άφθονα αγαθά του. Ο νεόπλουτος θαυμάζει τη σο¬
φία της θείας Πρόνοιας· ο ξεπεσμένος την τύφλα
της μοίρας.
Εκείνοι που εισπράττουν τους φόρους κολυ¬
μπούν μέσα στους θησαυρούς. Ανάμεσό τους, λίγοι
είναι οι Τάνταλοι. Αρχίζουν ωστόσο το επάγγελμα

αυτό όντας στην έσχατη αθλιότητα. Όσο είναι φτω¬
χοί, τους περιφρονούν όπως τη λάσπη. Όταν όμως
γίνουν πλούσιοι, τους έχουν σε μεγάλη υπόληψη.
Κι αυτοί δεν παραλείπουν τότε τίποτε για ν’ απο-
χτήσουν την υπόληψη. [...]
(Επιστολή 98η)
[...] Ποιος μπορεί να φανταστεί πως ένα βασί¬
λειο, το αρχαιότερο και το ισχυρότερο της Ευρώ¬
πης, κυβερνιέται από δέκα και πλέον αιώνες, με νό¬
μους που δεν έχουν γίνει γι’ αυτό; Αν οι Γάλλοι εί¬
χαν κατακτηθεί, δεν θα είταν δύσκολο να το κατα¬
λάβουμε αυτό· αλλ’ είναι οι κατακτητές.57
Παράτησαν τους παλιούς νόμους, που είχαν
γίνει από τους πρώτους βασιλιάδες τους στις γενι¬
κές συνελεύσεις του έθνους. Και κείνο που είναι
παράξενο, είναι που οι ρωμαϊκοί νόμοι, που πήραν
αντί για τους παλιούς νόμους τους, είχαν κατά ένα
μέρος θεσπιστεί και κατά ένα μέρος συνταχτεί από
αυτοκράτορες σύγχρονους με τους δικούς τους νο-
μοθέτες.58
Και, για να είναι η κτήση ολοκληρωμένη, και
για να τους έρθει από αλλού όλη η ορθοφροσύνη,
57. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα η σύγκριση των δύο κειμέ¬
νων που παραθέτουμε για την παρακολούθηση της σκέψης ίου
Μοντεσκιέ στο σοβαρότατο αυτό ζήτημα. Η διατύπωση της
100ής επιστολής αρνείται απόλυτα το δικαίωμα της κατάκτη-
σης και υποστηρίζει απεριόριστα το δικαίωμα του λαού που
υποδουλώθηκε να αγωνιστεί για ν’ ανακτήσει την ελευθερία
του. Διαφορετικά μπαίνει στο ζήτημα στο Πνεύμα X.
58. Είναι η θέση που θα υποστηρίξει αργότερα ο ιστορι¬
κός Αυγ. Τιερί.
Οι νόμοι
των Γάλλων
-99-

υιοθέτησαν όλες τις διατάξεις των Παπών κι έκα¬
ναν μ’ αυτές ένα νέο τμήμα του δίκαιου τους: ένα
νέο είδος δουλείας.59
Είναι αλήθεια πως, τα τελευταία χρόνια, δια¬
τύπωσαν έγγραφα μερικά στατούτα* πόλεων και
επαρχιών· αλλά σχεδόν όλα πάρθηκαν από το ρω¬
μαϊκό δίκαιο.
Είναι τόσο μεγάλη η αφθονία νόμων, που υιο¬
θετήθηκαν και, σαν να πούμε, πολιτογραφήθηκαν,
ώστε καταθλίβει και τη δικαιοσύνη και τους δικα¬
στές. Αλλ’ αυτοί οι τόμοι με τους νόμους δεν είναι
τίποτε μπροστά στην τρομερή στρατιά των υπο¬
μνηματιστών, σχολιαστών, συμπιλητών: ανθρώ¬
πων που όσο αδύνατοι είναι με τη λιγοστή κρίση
τους, τόσο είναι δυνατοί με το αναρίθμητο πλήθος
τους.
Και δεν είναι μόνον αυτό. Οι ξένοι αυτοί νό¬
μοι καθιέρωσαν διατυπώσεις τόσο υπερβολικές
που είναι ντροπή** για το ανθρώπινο λογικό. [...]
(Επιστολή 100ή)
59.	Οι παλαιοί νόμοι των Φράγκων θεσπίζονταν, με την
ελεύθερη συγκατάθεση του λαού, στις γενικές συνελεύσεις του
έθνους που συνέρχονταν στα Champs de Mars ή στα Champs de
Mai. - Ο Μοντεσκιέ επικρίνει την εισαγωγή του βυζαντινο-ρω-
μαϊκού δικαίου όπως είχε διατυπωθεί στο Corpus juris civilis
του Ιουστινιανού και των διαδόχων του, που είταν σύγχρονοι
των γιων και εγγόνων του Clovis.
* καταστατικά (σημ. του Μ.)
** ...διατυπώσεις που είναι ντροπή... (εκδόσεις 1751
και 1754 - σημ. της γαλλ. έκδ.).
- 100-

[...] Οι περισσότερες κυβερνήσεις της Ευρώ¬
πης είναι μοναρχικές, ή καλύτερα λέγονται μοναρ¬
χικές. Γιατί δεν ξαίρω αν υπήρξαν ποτέ πραγματι¬
κά τέτοιες κυβερνήσεις. Τουλάχιστο είναι δύσκολο
να διαρκέσουν πολύν καιρό στην καθαρή μορφή
τους*. Η μοναρχία είναι ένα κράτος βίας που εκφυ¬
λίζεται πάντοτε σε δεσποτισμό ή σε δημοκρατία.
Γιατί η εξουσία δεν μπορεί ποτέ να είναι στα ίσα
μοιρασμένη ανάμεσα στο λαό και στον ηγεμόνα· η
ισορροπία είναι δύσκολο να κρατηθεί. Αν η εξου¬
σία αυξάνει στο ένα μέρος, πρέπει να μικραίνει στο
άλλο. Το όφελος όμως είναι συνήθως με το μέρος
του ηγεμόνα, που διοικεί τα στρατεύματα, t...]60
(Επιστολή 102η)
Όλοι οι λαοί της Ευρώπης δεν είναι σε ίσο βαθ¬
μό υποταγμένοι στους ηγεμόνες τους: π.χ. η ατίθα¬
ση διάθεση των Αγγλων δεν αφήνει καθόλου στο
βασιλιά τους τον καιρό για να κάνει βαρύτερη την
εξουσία του· η υποτακτικότητα και η ευπείθεια εί¬
ναι οι αρετές που οι Αγγλοι επιδεικνύουν το λιγό¬
τερο.61 Λένε πάνω σ’ αυτό πολύ παράξενα πράγμα-
* στην καθαρή μορφή τους: οι λέξεις αυτές λείπουν από
τις εκδόσεις 1751 και 1754 (σημ. της γαλλ. έκδ.).
60. Πολύ χαρακτηριστικό χωρίο για την εξέλιξη της σκέ¬
ψης του Μοντεσκιέ σχετικά με τη μοναρχία. Δεν θεωρεί δυνατή
την ύπαρξή της στην πραγματικότητα, θεωρεί επίσης αδύνατη
την ισορροπία ηγεμόνα-λαού (εκείνος που έχει την υλική δύνα¬
μη καταπιέζει το λαό). Βλ. και Πνεύμα VIII, 6.
61. Μία πρώτη έκθεση από τον Μοντεσκιέ των αγγλι¬
κών πολιτειακών αντιλήψεων. Όπως παρατηρούμε, το πρό¬
βλημα των σχέσεων του ηγεμόνα και του λαού είναι, από την
εποχή αυτή, ένα από τα μύρια αντικείμενα της έρευνας του
Η μοναρχία,
κράτος βίας
Το δικαίωμα
του λαού
να επαναστατεί
- ιοί -

τα. Κατά τα λεγόμενά τους, ένας μόνο δεσμός
υπάρχει που μπορεί να συνδέσει τους ανθρώπους.
Κι αυτός είναι ο δεσμός της ευγνωμοσύνης: ένας
σύζυγος, μια γυναίκα, ένας πατέρας κι ένα παιδί εί¬
ναι συνδεμένοι μεταξύ τους μόνο με την αγάπη που
τρέφουν ή με τις ευεργεσίες που κάνουν μεταξύ
τους, κι αυτά τα διάφορα κίνητρα ευγνωμοσύνης
είναι η αρχή όλων των βασιλείων και όλων των κοι¬
νωνιών.62
Αλλά αν ένας ηγεμόνας, αντί να κάνει να ζουν
οι υπήκοοί του ευτυχισμένοι, θέλει να τους κατα¬
πιέσει και να τους εξοντώσει, τότε η αιτιολογία της
υπακοής παύει: τίποτε δεν τους συνδέει, τίποτε δεν
τους δεσμεύει προς τον ηγεμόνα· και ξαναγυρίζουν
στη φυσική τους ελευθερία. Υποστηρίζουν πως κά¬
θε απεριόριστη εξουσία δεν είναι δυνατό να είναι
νόμιμη, γιατί δεν είναι δυνατό ποτέ να έχει νόμιμη
καταγωγή. Γιατί, λένε, δεν μπορούμε να δώσουμε
σ’ έναν άλλο περισσότερη εξουσία πάνω μας, από
Μοντεσκιέ. Αξιοσημείωτη η διακήρυξη του δικαιώματος του
λαού ν’ αντισταθεί στην αυθαιρεσία του ηγεμόνα και να εξεγερ-
θεί ενάντια στην εξουσία. Βλ. και Πνεύμα XI, 8 και XIX, 27.
62.	Η πρώτη αιτία του κοινωνικού βίου του ανθρώπου εί¬
ναι ένα από τα προβλήματα που απασχολεί την κοινωνική φι¬
λοσοφία του 18ου αι. Φυσικά, οι απαντήσεις στηρίζονται σε με¬
ταφυσικές θεωρήσεις: δεν έχουν ακόμα θεμελιωθεί οι ειδικές
επιστήμες (εθνογραφία, κοινωνιολογία κλπ.), που θα ερευνή¬
σουν επιστημονικά τα σχετικά προβλήματα. Ο Μοντεσκιέ, που
πιο πάνω θεωρεί τη συγκρότηση των κοινωνιών σαν φυσικό και
αναγκαίο επακόλουθο της γέννησης των ατόμων, την αιτιολο¬
γεί εδώ με έναν ηθικό δεσμό (ευγνωμοσύνη). Συχνά επίσης δια-
φαίνεται στα κείμενά του η αντίληψη μιας πρωταρχικής σύμβα¬
σης, που προαγγέλλει τη θεωρία του Κοινωνικού συμβολαίου
του Ρουσώ. Βλ. και Πνεύμα XII, 25.
-102-

κείνη που έχουμε εμείς οι ίδιοι. Αλλά δεν έχουμε
πάνω μας μια απεριόριστη εξουσία: π.χ. δεν μπο¬
ρούμε να αςραιρέσουμε τη ζωή μας. Συμπεραίνουν
λοιπόν, πως κανένας πάνω στη γη δεν έχει τέτοια
εξουσία. [...]63
Ένας σφετεριστής της εξουσίας κηρύσσει στα¬
σιαστές όλους εκείνους που δεν έχουν καταπιέσει
την πατρίδα όπως αυτός, και, πιστεύοντας πως εκεί
όπου δεν βλέπει δικαστές δεν υπάρχουν νόμοι, επι¬
βάλλει να σέβονται σαν θέσφατα του Ουρανού τις
ιδιοτροπίες της τύχης και της συγκυρίας.
(Επιστολή 104η)
[... ] Έχω ακούσει να λένε πως μόνη η εφεύρεση
των βομβών αφαίρεσε την ελευθερία από όλους
τους λαούς της Ευρώπης. Οι ηγεμόνες, αφού δεν
μπορούσαν πια να εμπιστευτούν τη φύλαξη των
φρουρίων στους αστούς, που με την πρώτη βόμβα
θα παραδίδονταν, βρήκαν ένα πρόσχημα για να συ¬
ντηρούν μεγάλα σώματα τακτικού στρατού, που μ’
αυτά κατόπιν καταπίεσαν τους υπηκόους τους.
Ξαίρεις πως, έπειτα από την εφεύρεση της πυ¬
ρίτιδας, δεν υπάρχει πλέον απόρθητο φρούριο: δη¬
λαδή, Ουσμπέκ, δεν υπάρχει πλέον άσυλο πάνω στη
γη ενάντια στην αδικία και στη βία.
Τρέμω πάντοτε μήπως κατορθώσουν στο τέλος
ν’ ανακαλύψουν κάποιο μυστικό, που θα εξασφαλί¬
σει ένα συντομότερο δρόμο για να σκοτώνουν τους
63.	Αντίθετα από τις Επιστολές 76 και 77, ο Μοντεσκιέ
δέχεται εδώ την άρνηση του δικαιώματος της αυτοκτονίας. Βλ.
και σημ. 41.
Η κακή
χρησιμοποίηση
των εφευρέσεων
-103-

ανθρώπους, να εξοντώνουν τους ανθρώπους και τα
έθνη ολόκληρα.
Έχεις διαβάσει τους ιστορικούς· δώσε μεγάλη
προσοχή: όλες σχεδόν οι μοναρχίες στηρίχτηκαν
πάνω στην άγνοια των τεχνών και καταστράφηκαν
γιατί τις καλλιέργησαν υπερβολικά. [,..]64
(Επιστολή 105η)
Ευεργετήματα [...] Φοβάσαι, λες, μήπως εφεύρουν κάποιο
των τεχνών και τρόπο καταστροφής σκληρότερο από αυτόν που εί-
των επιστημών ναι σε χρήοη. Όχι. Αν μια τόσο μοιραία εφεύρεση
τύχαινε να πραγματοποιηθεί, πολύ χρήγορα θα
απαγορευόταν από το δίκαιο των εθνών. Η ομόθυ¬
μη συναίνεση των εθνών θα έθαβε αυτή την ανακά¬
λυψη. Δεν συμφέρει καθόλου στους ηγεμόνες να κά¬
νουν κατακτήσεις με τέτοια μέσα: πρέπει να ζητούν
υπηκόους και όχι εκτάσεις γης.65
64. Η εφεύρεση της πυρίτιδας (δηλ. η χρησιμοποίησή της
για πολεμικούς σκοπούς), που είχε φανεί πως διατάραζε την
ισορροπία δυνάμεων στην Ευρώπη, αποτέλεσε για ένα διάστη¬
μα τον τρόμο των λαών, που απηχεί παραστατικά ο Μοντεσκιέ.
Είναι αξιοσημείωτο πως στην επιστολή αυτή ο Μοντεσκιέ κα¬
ταδικάζει τις τέχνες και επιστήμες, προβάλλοντας και πάλι μια
ιδέα που έπειτα από τριάντα χρόνια θ’ αναπτύξει ο Ρουσώ, για
ν’ ανασκευάσει την ιδέα αυτή στην επόμενη επιστολή, όπου θα
υποστηρίξει μια θέση όμοια με τις απόψεις του Βολταίρου. Η
τελευταία παράγραφος μας δίνει μια πρώτη μορφή της αντίλη¬
ψης του Μοντεσκιέ πως η ανάπτυξη των τεχνών και επιστημών
οδηγεί στη δημοκρατία.
65. Είναι πολύ χαρακτηριστικό πως ενάντια στις κατα¬
στρεπτικές εφευρέσεις και την κατακτητική μανία των ηγεμό¬
νων, ο Μοντεσκιέ υψώνει τη συνείδηση των λαών, πιστεύοντας
πως τελικά αυτή είναι που αποφασίζει.
-104-

Παραπονιέσαι για την εφεύρεση της πυρίτιδας
και των βομβών· βρίσκεις παράξενο που δεν υπάρ¬
χει πια απόρθητο φρούριο: βρίσκεις δηλαδή παρά¬
ξενο που οι πόλεμοι τερματίζονται σήμερα γρηγο¬
ρότερα παρ’ ό,τι άλλοτε. [...]
Όταν λένε πως οι τέχνες κάνουν τους άντρες
θηλυπρεπείς, δεν εννοούν εκείνους που επιδίδονται
σ’ αυτές, αφού αυτοί οι άνθρωποι δεν μένουν ποτέ
αργοί - και από όλα τα ελαττώματα, η αργία είναι
που εξασθενίζει πιο πολύ το θάρρος.
Ο λόγος λοιπόν είναι για κείνους που τις απο¬
λαμβάνουν. Αλλ’ επειδή, σε μια ευνομούμενη χώρα,
εκείνοι που απολαμβάνουν τις ανέσεις μιας τέχνης
είναι αναγκασμένοι, αν δεν θέλουν να βρεθούν σε
έσχατη ένδεια, να καλλιεργούν μια άλλη, έπεται
πως η αργία και η μαλθακότητα είναι ασυμβίβαστες
με τις τέχνες.
Το Παρίσι είναι ίσως η πιο φιλήδονη πόλη του
κόσμου, και η πόλη όπου εκλεπτύνουν πιο πολύ τις
απολαύσεις· αλλ’ είναι ίσως και η πόλη όπου κά¬
νουν την πιο σκληρή ζωή. Για να ζήσει ένας ευχάρι¬
στα, πρέπει εκατό άλλοι να εργάζονται χωρίς ανά¬
παυλα. [...]
Αν υποθέσουμε, Ρεντί, πως σ’ ένα βασίλειο
ανέχονται μόνο τις τέχνες που είναι απόλυτα ανα¬
γκαίες στην καλλιέργεια της γης -που είναι ωστό¬
σο πολυάριθμες- και πως απαγορεύουν όλες τις
τέχνες που χρησιμεύουν μόνο για τις απολαύσεις
ή για τις ιδιοτροπίες, τότε είμαι βέβαιος πως το
κράτος αυτό θα είταν ένα από τα αθλιέστερα του
κόσμου.
Αν οι κάτοικοι έβρισκαν αρκετό θάρρος για να
στερηθούν τόσα πράγματα που χρειάζονται για τις
-105-

ανάγκες τους, ο λαός θα μαραίνονταν καθημερινά
και το κράτος θα γίνονταν τόσο αδύνατο που και η
παραμικρότερη δύναμη θα μπορούσε να το κατα¬
κτήσει. [...I66
(Επιστολή 106η)
Τα περιοδικά και	Υπάρχει ένα είδος βιβλία που τα αγνοούμε
οι εφημερίδογράφοί ακόμα στην Περσία και που είναι εδώ πολύ της μό¬
δας: τα περιοδικά. Το διάβασμά τους ικανοποιεί
την οκνηρία. Ο αναγνώστης είναι κατευχαριστημέ-
νος που μπορεί να περάσει τριάντα τόμους μέσα σ’
ένα τέταρτο της ώρας.
Στα περισσότερα βιβλία, πριν ακόμα ο συγγρα¬
φέας κάνει τα συνηθισμένα κοπλιμέντα, οι αναγνώ¬
στες πνέουν τα λοίσθια. Περνούν κατόπιν έτσι μι¬
σοπεθαμένοι σ’ ένα θέμα πνιγμένο σε θάλασσα από
λέξεις. Ο ένας θέλει ν’ αποθανατιστεί με χαρτί δω-
δεκάρι, ο άλλος σε χαρτί δωδέκατο τέταρτο και
ένας τρίτος, που έχει καλύτερες προθέσεις, προτι¬
μάει το φόλιο. Είναι λοιπόν αναγκασμένος να επε¬
κτείνει το θέμα του ανάλογα. Και το κάνει δίχως
οίκτο, μην υπολογίζοντας τον κόπο του φουκαρά
του αναγνώστη που σκοτώνεται για να συντομεύσει
εκείνο που ο συγγραφέας αγωνίστηκε για να παρα¬
φουσκώσει.
Δεν ξαίρω τι αξία έχει να κάνουν τέτοια έργα.
66.	Αποκρούοντας τις ηθικο-θρησκευτικές απόψεις για
τον περιορισμό της οικονομικής δραστηριότητας (διάκριση
των τεχνών, καταδίκη της πολυτέλειας κλπ.), ο Μοντεσκιέ υπο¬
στηρίζει την αλληλεξάρτηση όλων των τεχνών και την κοινωνι¬
κή χρησιμότητά τους. Για τις οικονομικές αντιλήψεις του Μο¬
ντεσκιέ βλ. Πνεύμα ΧΧ-ΧΧΙΙ.
-106-

Θάκανα κι εγώ παρόμοια αν ήθελα να καταστρέψω
την υγεία μου και ένα βιβλιεκδότη.
Το μεγάλο άδικο που έχουν οι εφημεριδογρά-
φοι είναι που ασχολούνται μόνο με τα νέα βιβλία.
Σαν η αλήθεια να είτανε ποτέ νέα. Μου φαίνεται
πως, έως ότου ένας διαβάσει όλα τα παλαιά βιβλία,
δεν υπάρχει κανένας λόγος για να προτιμάει τα νέα.
Όταν όμως καθιερώνουν τον κανόνα να μην
ασχολούνται παρά μόνο με τα έργα που είναι ακό¬
μα ζεστά από το φούρνο, καθιερώνουν μαζί έναν
άλλον κανόνα: το να είναι πολύ κουραστικοί. Δεν
ενδιαφέρονται να κρίνουν τα βιβλία από όπου
παίρνουν αποσπάσματα, για οποιοδήποτε λόγο.
Και βέβαια, ποιος θα είτανε τόσο τολμηρός για να
θέλει να κάνει δέκα ή δώδεκα εχθρούς κάθε μήνα;
Οι περισσότεροι συγγραφείς μοιάζουν με τους
ποιητές που δέχονται αδιαμαρτύρητα μια χεριά
από μπαστουνιές και, ενώ αδιαφορούν για τις πλά¬
τες τους, είναι πολύ εύθικτοι για τα έργα τους και
δεν ανέχονται γι’ αυτά καμμιά κριτική. Πρέπει λοι¬
πόν να προσέχει κανείς να μην τους θίξει σ’ ένα τό¬
σο ευαίσθητο σημείο. Οι εφημεριδογράφοι το ξαί-
ρουν αυτό καλά. Γι’ αυτό κάνουν ακριβώς το αντί¬
θετο. Αρχίζουν να επαινούν το θέμα που εξετάζε¬
ται: πρώτη ανοστιά. Ύστερα έρχονται στους επαί¬
νους του συγγραφέα - επαίνους με το στανιό. Γιατί
έχουν να κάνουν με ζωντανούς που είναι πανέτοι¬
μοι να επιβάλουν το δίκιο τους και να κεραυνοβο¬
λήσουν με πεννιές έναν τολμητία εφημεριδογράφο.
(Επιστολή 108η)
- 107-

Οι μεγάλες
μεταβολές
της ιστορίας.
Η συνεχής
ελάττωση
του πληθυσμού
της γης-
Μια απαισιόδοξη
άποψη.
Τώρα που είμαι στην Ευρώπη, διαβάζω τους
αρχαίους και τους νεότερους ιστορικούς. Συγκρί¬
νω όλες τις εποχές· αισθάνομαι ευχαρίστηση να τις
βλέπω να περνούν, που λέει ο λόγος, από μπροστά
μου, και σταματώ προπάντων το μυαλό μου στις
μεγάλες εκείνες μεταβολές που έκαναν τους αιώνες
τόσο διαφορετικούς μεταξύ τους, και τη γη τόσο
ανόμοια με τον ίδιο τον εαυτό της.
Δεν πρόσεξες ίσως κάτι που προκαλεί κάθε μέ¬
ρα την έκπληξή μου. Γιατί ο κόσμος είναι τόσο λίγο
κατοικημένος σε σύγκριση με ό,τι ήταν άλλοτε;
Πώς μπόρεσε η φύση να χάσει εκείνη την καταπλη¬
κτική γονιμότητα των πρώτων χρόνων; Μήπως
βρίσκεται πια στα γερατειά της και μήπως θα εξα¬
φανιστεί από μαρασμό;
Έμεινα στην Ιταλία περισσότερο από ένα χρό¬
νο και δεν είδα παρά τα λείψανα της παλιάς Ιτα¬
λίας, τόσο ξακουστής άλλοτε. Μ’ όλο που όλος ο
κόσμος κατοικεί στις πόλεις, οι πόλεις είναι ολότε-
λα έρημες και χωρίς πληθυσμό [...]
Υπάρχουν άνθρωποι που ισχυρίζονται πως
μόνον η πόλη της Ρώμης είχε άλλοτε περισσότερο
πληθυσμό από κείνον που έχει σήμερα ένα μεγάλο
βασίλειο της Ευρώπης [...].
Η Ελλάδα είναι τόσο έρημη, που δεν έχει πια
ούτε το ένα εκατοστό από τους αρχαίους κατοί¬
κους της.
Η Ισπανία, άλλοτε τόσο πυκνοκατοικημένη,
παρουσιάζει σήμερα ακατοίκητες περιφέρειες. Και
η Γαλλία δεν είναι τίποτε σε σύγκριση με την αρ¬
χαία Γαλατία, που γι’ αυτή μιλάει ο Καίσαρας.
Οι χώρες του Βορρά έχουν πολύ απογυμνωθεί
και λίγο χρειάζεται για να βρεθούν οι λαοί, όπως
-108-

άλλοτε, στην ανάγκη να σκορπιστούν και να στεί-
λουν, όπως τα σμήνη, έξω από τη χώρα αποικίες
και ολόκληρα έθνη για να ζητήσουν νέες κατοικίες.
Η Πολωνία και η Τουρκία στην Ευρώπη δεν
έχουν πια σχεδόν λαούς.
Στην Αμερική δεν θα μπορούσαμε να βρούμε το
ένα πεντηκοστό των ανθρώπων που άλλοτε συ¬
γκροτούσαν εκεί τόσο μεγάλα κράτη.
Η Ασία δεν είναι σε καλύτερη κατάσταση. [...]
Επειτα από υπολογισμό τόσο ακριβή, όσο εί¬
ναι δυνατό να γίνει σ’ αυτού του είδους τα πράγμα¬
τα, βρήκα πως μόλις υπάρχει στη γη το ένα δέκατο
των ανθρώπων που υπήρχαν στα παλιά χρόνια. Το
εκπληκτικό είναι πως η γη χάνει πληθυσμό συνεχώς
και, αν εξακολουθήσει αυτό, σε δέκα αιώνες η γη
δεν θα είναι παρά μια έρημος. [...]67
(Επιστολή 112η)
Ο κόσμος, αγαπητέ μου Ρεντί, δεν είναι καθό¬
λου αδιάφθορος· ούτε και αυτοί οι Ουρανοί δεν εί¬
ναι τέτοιοι: οι αστρονόμοι είναι αυτόπτες μάρτυ¬
ρες των μεταβολών τους, που είναι τα φυσικά απο¬
τελέσματα της παγκόσμιας κίνησης της ύλης.
67.	Το πρόβλημα του πληθυσμού και οι απαισιόδοξες δια¬
πιστώσεις θ’ απασχολήσουν πολύ τον Μοντεσκιέ. Βλ. και Πνεύ¬
μα XXIII. Αναζητώντας τις αιτίες του φαινομένου, φτάνει για
πρώτη φορά στην ανακάλυψη πως οι αιτίες είναι δύο ειδών:
φυσικές και ηθικές. Ο Ντεντιέ (στο ίδιο έργο) παρατηρεί πως
στις επόμενες επιστολές παρουσιάζεται για πρώτη φορά η μέ¬
θοδος της αναζήτησης στα κοινωνικά φαινόμενα φυσικών και
ηθικών αιτίων. Είναι αυτονόητο πως οι δημογραφικές απόψεις
του Μοντεσκιέ πρέπει να κριθούν σύμφωνα με τα δεδομένα της
εποχής του.
Το παν κινείται,
το παν αλλάζει...
- 109-

Φυσικές και ηθικές
αιτίες
των μεταβολών
Η γη υπόκειται, όπως και οι άλλοι πλανήτες,
στους νόμους των κινήσεων. Στα έγκατά της γίνε¬
ται μια διηνεκής πάλη των στοιχείων της: η θάλασ¬
σα και η στεριά φαίνονται να βρίσκονται σε αιώ¬
νιον πόλεμο· κάθε στιγμή γίνονται νέοι συνδυα¬
σμοί. Σ’ έναν τόπο που είναι τόσο έκθετος στις με¬
ταβολές, και οι άνθρωποι επίσης βρίσκονται σε
αβέβαιη κατάσταση. Εκατό χιλιάδες αιτίες μπο¬
ρούν να δράσουν, ικανές να τους εξοντώσουν και,
πολύ περισσότερο, ν’ αυξήσουν ή να ελαττώσουν
τον αριθμό τους. [...]
Μου είταν πολύ ευχάριστο να σου εκθέσω τις
γενικές αυτές ιδέες πριν απαντήσω ειδικότερα στο
γράμμα σου για την ελάττωση των λαών που έχει
γίνει από δεκαεφτά ως δεκαοχτώ αιώνες. Σε μια
επόμενη επιστολή, θα σου δείξω πως, ανεξάρτητα
από τις φυσικές αιτίες, υπάρχουν και ηθικές αιτίες
που έφεραν αυτό το αποτέλεσμα.68
(Επιστολή Ι13η)
Αναζητάς το λόγο γιατί η γη είναι λιγότερο κα-
τοικημένη από ό,τι είταν άλλοτε. Αν δώσεις σ’ αυτό
μεγάλη προσοχή, θα ιδείς πως η μεγάλη διαφορά
στον πληθυσμό έχει προέλθει από τη διαφορά που
πραγματοποιήθηκε στα ήθη.
68.0 Μοντεσκιέ, κάτω από την επίδραση της θεωρίας της
παγκόσμιας έλξης (1683) επεκτείνει μηχανιστικά τους «νόμους
των κινήσεων» και στον άνθρωπο. Οι παλιές ιστορικές μαρτυ¬
ρίες για εξαφανίσεις λαών από φυσικά αίτια (σεισμούς κλπ.)
εβάραιναν ακόμα υπερβολικά. Ωστόσο, ο Μοντεσκιέ ανακαλύ¬
πτει τις ηθικές (κοινωνικο-πολιτικές) αιτίες, προϊδεάζοντας
έτσι τη δημογραφική επιστήμη.
- 110-

Τα πράγματα έχουν πολύ αλλάξει από την επο¬
χή που η χριστιανική και η μωαμεθανική θρησκεία
μοιράστηκαν το ρωμαϊκό κόσμο. Οι δυο αυτές θρη¬
σκείες δεν είναι καθόλου ευνοϊκές για την εξάπλω-
ση του είδους, όπως είτανε η θρησκεία των ρωμαί-
ων-κυρίαρχων της οικουμένης.
Η θρησκεία αυτή απαγόρευε την πολυγαμία -
και σ’ αυτό είχε ένα μεγάλο πλεονέκτημα σχετικά
με τη μωαμεθανική θρησκεία. Το διαζύγιο το επέ¬
τρεπε - κι αυτό της εξασφάλιζε ένα άλλο πλεονέ¬
κτημα, όχι μικρότερο, σχετικά με τη χριστιανική
θρησκεία.
Δεν βρίσκω τίποτε άλλο περισσότερο αντιφα¬
τικό από τις πολλές γυναίκες που επιτρέπει το ιερό
Κοράνιο και την εντολή που δίνει για την ικανο¬
ποίησή τους. [...]
Η φύση ενεργεί πάντα με βραδύτητα και, να
πούμε, με οικονομία. Οι ενέργειές της δεν είναι
ποτέ βίαιες. Και σ’ αυτά ακόμα τα γεννήματά της
επιβάλλει την εγκράτεια. Ποτέ δεν προχωρεί δί¬
χως μέτρο και κανόνα. Αν τυχόν επιχειρήσουν να
την κάνουν να βιαστεί, πέφτει σύντομα στην αδρά¬
νεια. Χρησιμοποιεί όλη τη δύναμη που της απομέ¬
νει για να διατηρηθεί, χάνοντας ολότελα την πα¬
ραγωγική της ικανότητα και την αναγεννητική της
δύναμη. [...]
(Επιστολή 114η)
Το συνηθισμένο αποτέλεσμα των αποικιών εί¬
ναι να εξασθενίζουν τις χώρες απ’ όπου τις παίρ¬
νουν, χωρίς να εποικίζουν εκείνες όπου τις στέλ¬
νουν.
Οι αποικίες
εξασθενίζουν
τις μητροπόλεις
-111-

Οι άνθρωποι πρέπει να μένουν εκεί που βρί¬
σκονται. Γιατί υπάρχουν αρρώστιες που προέρχο¬
νται από το ότι αλλάζουν έναν καλόν αέρα μ’ έναν
κακό· κι άλλες που προέρχονται μόνο και μόνο απ’
το ότι αλλάζουν αέρα.
Ο αέρας εφοδιάζεται, όπως και τα φυτά, από
τα μόρια του χώματος κάθε χώρας. Επιδρά τόσο
πάνω μας ώστε να καθορίζει την ιδιοσυγκρασία
μας. 'Οταν βρεθούμε σε άλλη χώρα, αρρωσταίνου¬
με. [···]
Δεν πρέπει λοιπόν οι ηγεμόνες να σκέπτονται
να στείλουν άποικους σε μεγάλες χώρες. [...]69
(Επιστολή 121η)
Επίδραση
των πολιτικών
και οικονομικών
συνθηκών
στην κίνηση
του πληθυσμού
69.	Ο Μοντεσκιέ υιοθετεί την αντι-αποικιακή άποψη της
εποχής του και καταδικάζει την αποικιακή εξάπλωση για λό¬
γους φυσικούς (κλιματικούς). Αργότερα οι αντιλήψεις του θα
μεταβληθούν (Πνεύμα XIX, 27 και XXI, 21).
Η ηπιότητα της κυβέρνησης συντελεί θαυμάσια
στην εξάπλωση του είδους. Μια σταθερή απόδειξη
γι’ αυτό είναι όλες οι δημοκρατίες και περισσότερο
απ’ όλες, η Ελβετία και η Ολλανδία. Από την άπο¬
ψη της φύσης του εδάφους, αυτές είναι οι δυο χει¬
ρότερες χώρες της Ευρώπης, και όμως είναι οι πιο
πυκνοκατοικημένες.
Τίποτε δεν προσελκύει τους ξένους περισσότε¬
ρο από την ελευθερία και την ευημερία που την
ακολουθεί πάντα. [...]
Το ανθρώπινο γένος πολλαπλασιάζεται σε μια
χώρα όπου η αφθονία εξασφαλίζει την τροφή στα
παιδιά, χωρίς ν’ αφαιρεί τίποτε από τη συντήρηση
-112-

των γονέων. Και η ισότητα των πολιτών, που οδη¬
γεί συχνά στην ισότητα των περιουσιών, φέρνει την
αφθονία και τη ζωή σε όλα τα μέρη του πολιτικού
σώματος, εξαπλώνοντάς τες παντού.
Αλλά δεν συμβαίνει το ίδιο στις χώρες που βρί¬
σκονται κάτω από την αυθαιρεσία. Σ’ αυτές, ο ηγε¬
μόνας, οι αυλικοί και μερικοί ιδιώτες κατέχουν όλα
τα πλούτη, ενώ όλοι οι άλλοι στενάζουν σε έσχατη
ένδεια. [...]
Οι άνθρωποι είναι όπως τα φυτά, που δεν με¬
γαλώνουν ποτέ καλά αν δεν καλλιεργηθούν καλά:
στους εξαθλιωμένους λαούς, το είδος περιορίζεται
και μερικές φορές εκφυλίζεται. [...]70
(Επιστολή 122η)
Σε όλες τις θρησκείες, τάχουν σκούρα όταν
πρόκειται να δώσουν μια ιδέα για τις απολαύσεις
που προορίζονται σε κείνους που έζησαν σύμφωνα
με τις εντολές τους. Εύκολα τρομάζουν τους κα¬
κούς απειλώντας τους με μια σειρά από τιμωρίες.
Αλλά δεν ξαίρουν τι να υποσχεθούν στους ενάρε-
70.	Βασικές κοινωνικο-οικονομικές απόψεις τον Μοντε-
οκιέ: Η αύξηση του πληθυσμού εξαρτάται: α) από τις πολιτικές
συνθήκες, ευνοείται από το φιλελεύθερο καθεστώς, β) από τις
οικονομικές συνθήκες, ευνοείται από την αφθονία των αγαθών.
Η γενική ευημερία εξαρτάται από την πολιτική και οικονομική
ισότητα των πολιτών, άρα δεν είναι δυνατή στα τυραννικά κα¬
θεστώτα. Ο Λεβασέρ, παρατηρώντας πως το Βερολίνο και η
Μαδρίτη, που βρίσκονται σε μια άκαρπη γη, οφείλουν την ακμή
τους στην πολιτική, κρίνει πως ο Μοντεσκιέ έδωσε ακριβή έκ¬
φραση στη δράση των ηθικών αιτίων, λέγοντας πως οι χώρες
δεν καλλιεργούνται ανάλογα με τη γονιμότητά τους, αλλ’ ανά¬
λογα με την ελευθερία τους (μν. στον Λαμπάστ, σ. 171).
Τιμωρίες
και ανταμοιβές
στη μέλλουσα ζωή.
Οι υποσχέσεις
των διαφόρων
θρησκειών
-113-

Ανθρωπιά για τους
δυστυχισμένους
Οι νομοθέτες
και οι νόμοι
τους. Φαίνεται πως οι απολαύσεις είναι από τη φύ¬
ση τους σύντομες και η φαντασία βρίσκεται σε δυ¬
σκολία να επινοήσει άλλες.
Είδα περιγραφές του Παραδείσου τέτοιες που
να κάνουν να τον απαρνηθούν όλοι οι γνωστικοί
άνθρωποι. Μερικές περιγραφές βάζουν τις ευδαί-
μονες σκιές να παίζουν αδιάκοπα φλάουτο. Αλλες
τις καταδικάζουν στο μαρτύριο να κάνουν αιώνια
περίπατο. Αλλες, τέλος, τις κάνουν να ονειρεύο¬
νται εκεί ψηλά τις ερωμένες που βρίσκονται εδώ
κάτω στη γη, χωρίς να σκεφτούν πως εκατό εκα¬
τομμύρια χρόνια θα είταν αρκετά για να σβήσουν
την όρεξη για τέτοιες ερωτικές ανησυχίες. [...]
(Επιστολή 125η)
[...] Σου το εξομολογούμαι, Ουσμπέκ, δεν είδα
ποτέ να τρέχουν κανενός τα δάκρυα χωρίς να συ-
γκινηθώ. Νοιώθω συμπόνοια για τους δυστυχισμέ¬
νους, σαν να είταν μόνον αυτοί άνθρωποι. Ακόμα
και τους μεγάλους που, γι’ αυτούς, όταν είναι ανε-
βασμένοι, η καρδιά μου είναι σκληρή, τους αγαπώ
μόλις πέσουν. [...]71
(Επιστολή 126η)
Οι περισσότεροι νομοθέτες είταν άνθρωποι
στενοκέφαλοι, που η τύχη τους έβαλε επικεφαλής
των άλλων, και που δεν συμβουλεύτηκαν σχεδόν
παρά τις προλήψεις τους και τις ιδιοτροπίες τους.
71.	Χαρακτηριστικό της ευαισθησίας και της τρυφερότη¬
τας του Μοντεσκιέ. Βλ. το ίδιο και στις Σκέψεις.
-114-

Φαίνεται πως παραγνώρισαν κι αυτό το μεγα¬
λείο και την ευγένεια του έργου των. Διασκέδασαν
κάνοντας παιδαριώδεις θεσμούς, ικανοποιώντας
βέβαια μ’ αυτούς τους μικρόμυαλους, αλλά πέφτο¬
ντας σε ανυποληψία στους ανθρώπους της ορθο-
φροσύνης. Έπεσαν σε άχρηστες λεπτομέρειες:
ασχολήθηκαν με τις ιδιαίτερες περιπτώσεις- κι αυ¬
τό χαρακτηρίζει ένα περιορισμένο πνεύμα, που βλέ¬
πει τα πράγματα κομματιαστά και δεν αγκαλιάζει
τίποτε με μια γενική ματιά.
Μερικοί προτίμησαν να χρησιμοποιήσουν μια
άλλη γλώσσα εκτός από την κοινή: πράγμα παρά¬
λογο για έναν που κάνει νόμους. Πώς είναι δυνατό
να τηρηθούν οι νόμοι, αν δεν είναι γνωστοί;
Συχνά κατάργησαν δίχως ανάγκη νόμους που
τους είχανε βρει, δηλαδή έριξαν τους λαούς στις
ανωμαλίες που συνοδεύουν πάντα τις αλλαγές.
Είναι αλήθεια πως, από μια παραξενιά, που
οφείλεται περισσότερο στη φύση παρά στο πνεύμα
των ανθρώπων, είναι μερικές φορές αναγκαίο ν’
αλλάξουν μερικοί νόμοι. Αλλ’ η περίπτωση είναι
σπάνια και, όταν συμβαίνει, πρέπει να αγγίζουμε
τους νόμους με τρεμάμενο χέρι. Πρέπει να τηρούμε
τόσους επίσημους τύπους και να παίρνουμε τόσες
προφυλάξεις, ώστε ο λαός να βγάζει φυσικά το συ¬
μπέρασμα πως οι νόμοι είναι πολύ ιεροί, αφού για
να καταργηθούν χρειάζονται τόσες διατυπώσεις.
Συχνά οι νομοθέτες έκαναν τους νόμους πολύ
λεπτολόγους, ακολουθώντας περισσότερο τις ιδέες
εκείνων που ασχολούνται με τη λογική, παρά με τη
φυσική δικαιοσύνη. Κατόπιν, οι νόμοι βρέθηκαν
πολύ σκληροί και οι άνθρωποι από πνεύμα επιεί¬
κειας έκριναν πως έπρεπε να μην τους εφαρμόσουν.
-115-

Οι ειδησεολόγοι73
Αλλά η γιατρειά αυτή είταν μια νέα συμφορά.
'Οποιοι κι αν είναι οι νόμοι, πρέπει πάντοτε να
τους τηρούμε και να τους θεωρούμε σαν τη δημόσια
συνείδηση, που μ’ αυτή πρέπει πάντοτε να συμμορ¬
φώνεται η συνείδηση των ιδιωτών. [...I72
(Επιστολή 129η)
θα σου μιλήσω σ’ αυτό το γράμμα για μια κα¬
τηγορία ανθρώπων που τους λένε ειδησεολόγους.
Συγκεντρώνονται σ’ έναν θαυμάσιο κήπο74, όπου η
αργία τους είναι πάντοτε απασχολημένη. Είναι τε¬
72. Στην επιστολή αυτή (στις πρώτες εκδόσεις είταν η 79η,
έγινε κατόπιν με υπόδειξη του Μοντεσκιέ η 129η) έχουμε το
σπέρμα από πολλές βασικές ιδέες που θ’ αναπτύξει πλατύτερα
ο συγγραφέας στο Πνεύμα (I, XXIX 1 κλπ.). Η φυσική δικαιο¬
σύνη (πρβλ. σημ. 52, αιώνια δικαιοσύνη), είναι πάνω από τους
θετούς νόμους. Οι νομοθέτες, λογικοκρατούμενοι (logiciens),
κάνουν λεπτομερειακούς νόμους, που είναι κατώτεροι από
τους πραγματικούς νόμους (=«αναγκαίες σχέσεις των πραγμά¬
των»), Οι πραγματικοί νόμοι είναι ιεροί και δεν πρέπει να τους
αλλάξουμε. Αντίθετα, οφείλουμε να τηρούμε τους νόμους,
όποιοι κι αν είναι, γιατί είναι η έκφραση της δημόσιας συνείδη¬
σης.
73. Πιο πάνω, στην 108η επιστολή, ο Μοντεσκιέ σατυρίζει
τις «εφημερίδες» Οουπ^χ=περιοδικά) της εποχής του, γιατί
εγκωμιάζουν όλα τα νέα βιβλία που τυπώνονται και γιατί, δί¬
νοντας σύντομες περιλήψεις των έργων, επιτρέπουν στους
οκνηρούς και τους καυχησιάρηδες να επιδεικνύουν ψεύτικη σο¬
φία. Ο περιοδικός τύπος είχε, πραγματικά, αρχίσει στην εποχή
του Μοντεσκιέ ν' αποχτάει σπουδαιότητα (ο Βολταίρος αναφέ¬
ρει πως κυκλοφορούσαν τότε στην Ευρώπη 173 μηνιαία περιο¬
δικά, βλ. Τξ. Βέιλ, Le Journal, Παρίσι 1934, σ. 86).
74. Στον κήπο των Τυιλερί και κατά προτίμηση κάτω από
το δέντρο της Κρακοβίας, όπως τους παριστάνει μία γελοιο¬
γραφία της εποχής (βλ. Αρνουά σ. 238-239).
-116-

λείως άχρηστοι στο κράτος, και οι λόγοι τους πενή¬
ντα χρόνων δεν έχουν διαφορετικό αποτέλεσμα
από κείνο που θα είχε μία ισόχρονη σιωπή, θεω¬
ρούν ωστόσο τους εαυτούς τους σπουδαίους, γιατί
κουβεντιάζουν για μεγαλειώδη σχέδια και ασχο¬
λούνται με μεγάλες υποθέσεις.
Η βάση των συνομιλιών τους είναι μία επιπό-
λαιη και γελοία περιέργεια: δεν υπάρχει και ένα
γραφείο, οσοδήποτε μυστηριώδες, που να μην ισχυ¬
ρίζονται πως έχουν ελεύθερη είσοδο. Δεν είναι δυ¬
νατό να παραδεχτούν πως αγνοούν κάτι: ξαίρουν
πόσες γυναίκες έχει ο σεπτός μας σουλτάνος και
πόσα παιδιά κάνει κάθε χρόνο· και παρ’ όλο που
δεν ξοδεύουν τίποτε για κατάσκοπους, είναι πλη-
ροφορημένοι για τα μέτρα που παίρνει ο σουλτά¬
νος για να ταπεινώσει τον αυτοκράτορα των Τούρ¬
κων ή των Μογγόλων.
Μόλις έχουν εξαντλήσει το παρόν, σπεύδουν
προς το μέλλον και, πηγαίνοντας μπροστά από τη
θεία Πρόνοια, την προειδοποιούν για όλα τα δια¬
βήματα των ανθρώπων. Οδηγούν ένα στρατηγό από
το χέρι και, αφού τον επαινέσουν για χίλιες βλακεί¬
ες που δεν έχει κάνει, του προπαρασκευάζουν χί¬
λιες άλλες που δεν θα κάνει.
Κάνουν τους στρατούς να πετούν, όπως οι γε¬
ρανοί, και τα τείχη να πέφτουν, όπως τα χαρτόνια.
Έχουν γέφυρες σε όλα τα ποτάμια, κρυφούς δρό¬
μους σε όλα τα βουνά, απέραντες αποθήκες στις
καυτερές έρημες· το μόνο που δεν έχουν είναι ο κοι¬
νός νους. [...]
(Επιστολή Ι30ή)
-117-

Η καταγωγή
των κρατών
και τα αρχέγονα
δικαιώματα
των λαών
Φτάνοντας στην Ευρώπη, ένα από τα πράγ¬
ματα που απασχόλησε περισσότερο την περιέρ-
γειά μου είναι η ιστορία και η καταγωγή των κρα¬
τών. [...]
Οι πρώτες κυβερνήσεις που γνωρίζουμε είταν
μοναρχικές: οι δημοκρατίες σχηματίστηκαν κατά
τύχη και με την πάροδο των αιώνων. [...]
Αλλ’ όταν οι λαοί του Βορρά, που είταν ελεύ¬
θεροι στις χώρες τους, κατέλαβαν τις ρωμαϊκές
επαρχίες, δεν έδωσαν στους αρχηγούς τους μεγάλη
εξουσία. Μερικοί μάλιστα από τους λαούς αυτούς,
όπως οι Βάνδαλοι στην Αφρική ή οι Γότθοι στην
Ισπανία, καθαιρούσαν τους βασιλιάδες τους όταν
δεν είταν ευχαριστημένοι μαζί τους. Και στους άλ¬
λους λαούς η εξουσία του ηγεμόνα είταν περιορι¬
σμένη με χίλιους διάφορους τρόπους: πολυάριθμοι
άρχοντες συμμερίζονταν την εξουσία μαζί του· οι
πόλεμοι γίνονταν μόνο με τη συναίνεσή τους· τα
λάφυρα μοιράζονταν ανάμεσα στον αρχηγό και
στους στρατιώτες· δεν υπήρχε κανένας φόρος για
όφελος του ηγεμόνα· οι νόμοι γίνονταν στις συνε¬
λεύσεις του έθνους. Ιδού το θεμελιακό αξίωμα
όλων αυτών των κρατών που σχηματίστηκαν από
τα λείψανα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.75
(Επιστολή 131η)
75.	Στην επιστολή αυτή ο Μοντεσκιέ παρουσιάζει, σε
αδρές γραμμές, τα κύρια χαρακτηριστικά της ιστορικής εξέλι¬
ξης των ευρωπαϊκών λαών από την αρχαιότητα ως τους νεώτε-
ρους χρόνους. Ο πίνακας που προβάλλει είναι η ιστορική θεμε-
λίωση της αρχής, πως μόνοι οι ελεύθεροι, ευνομούμενοι λαοί
δημιουργούν πολιτισμό. Στην αρχαιότητα, οι ελληνικές πολι¬
τείες, αφού έδιωξαν τους τυράννους, οδήγησαν την Ελλάδα
στην ακμή. Με την επίδραση των Ελλήνων, η δημοκρατία πέρα¬
-118-

[...] Οι άνθρωποι είναι, πολύ δυστυχισμένοι!
Ταλαντεύονται αδιάκοπα ανάμεσα σε ψεύτικες ελ¬
πίδες και σε γελοίους φόβους. Αντί να στηρίζονται
στο λογικό, πλάθουν τέρατα που τους τρομάζουν ή
φαντάσματα που τους γοητεύουν. [...]
Το περίεργο είναι πως, εκείνοι που καταπο¬
νούν το μυαλό τους για να το κάνουν να αναγάγει
μερικά γεγονότα σε απόκρυφες αιτίες, έχουν να κά¬
νουν μια όχι μικρότερη προσπάθεια για να το εμπο¬
δίσουν να ιδεί την πραγματική αιτία. [...]
Τα ιερά βιβλία όλων των εθνών είναι γεμάτα
από πανικούς ή υπερφυσικούς φόβους. Ωστόσο δεν
φαντάζομαι τίποτε το πιο γελοίο από αυτό. Γιατί,
για να βεβαιωθούμε πως ένα αποτέλεσμα που
μπορεί να παραχθεί από εκατό χιλιάδες φυσικές
αιτίες είναι υπερφυσικό, πρέπει να έχουμε προη¬
γούμενα εξετάσει αν καμμία από τις φυσικές αυ¬
τές αιτίες δεν έχει επενεργήσει· πράγμα που είναι
αδύνατο. [...]76
(Επιστολή 143η)
σε στην Ιταλία και στην Ισπανία. Ελεύθεροι επίσης είταν οι λα¬
οί του Βορρά. Οι ηγεμόνες τους είχαν πολύ περιορισμένη εξου¬
σία και οι νόμοι θεσπίζονταν στις συνελεύσεις του έθνους. Το
σχετικό με τη ρωμαϊκή ιστορία τμήμα της επιστολής είναι σαν
μια προεξαγγελτική επικεφαλίδα της ανάπτυξης που θα γίνει
στις Σκέψεις για τους Ρωμαίους.
76.	Μετά τη σάτιρα της λαϊκής ευπισιίας και την αλλη-
γορική εξήγηση των θαυμάτων, ο Μοντεσκιέ παρουσιάζει μια
πλήρη άρνηση του υπερφυσικού. Στις Σκέψεις (2191, Cai σ.
1369) διαβάζουμε: «Η ιδέα των ψεύτικων θαυμάτων πηγάζει
από την αλαζονεία μας, που μας κάνει να νομίζουμε πως εί¬
μαστε ένα αρκετά σημαντικό αντικείμενο ώστε το Υπέρτατο
Ον ν’ ανατρέπει για χάρη μας όλη τη φύση. Επίσης μας κάνει
να θεωρούμε το έθνος μας, την πόλη μας ή το στρατό μας, σαν
Οι άνθρωποι
πλάθουν τέρατα
που τους
τρομάζουν
-119-

Οι μετριόφρονες
Πριν από λίγες μέρες συνάντησα σ’ ένα εξοχι¬
κό σπίτι, όπου είχα πάει, δυο σοφούς που έχουν
εδώ μεγάλη φήμη. Ο χαρακτήρας τους μου φάνηκε
θαυμάσιος. Τα λόγια του πρώτου, καλοζυγισμένα,
συνοψίζονταν στο εξής: «Αυτό που έχω πει, είναι
σωστό, γιατί το έχω πει». Τα λόγια του δεύτερου εί¬
ταν διαφορετικά: «Αυτό που δεν έχω πει, δεν είναι
σωστό, γιατί δεν το έχω πει.»
Προτιμούσα τον πρώτο: γιατί αν ένας είναι
πεισματάρης, μου είναι τελείως αδιάφορο· αλλ’ αν
είναι αυθάδης, μ’ ενοχλεί πολύ. Ο πρώτος υποστη¬
ρίζει τις γνώμες του· είναι το κτήμα του. Ο δεύτε¬
ρος προσβάλλει τις γνώμες των άλλων· κι αυτό εί¬
ναι κτήμα όλου του κόσμου.
Ω, αγαπητέ μου Ουσμπέκ, πόσο η ματαιοδοξία
βλάφτει εκείνους που έχουν μεγαλύτερη δόση από
κείνη που είναι αναγκαία για τη διατήρηση της φύ¬
σης! Αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να θαυμάζονται τό¬
σο που προκαλούν την αποστροφή. Ζητούν να εί¬
ναι ανώτεροι, και δεν είναι καν ίσοι.
Ανθρωποι μετριόφρονες, ελάτε να σας αγκα-
λιάσω. Είσαστε η γλύκα και η χάρη της ζωής. Νομί¬
ζετε πως δεν έχετε τίποτε, κι εγώ σας λέω πως έχετε
το παν. Φαντάζεστε πως δεν βάζετε κάτω κανέναν
τα πιο αγαπητά στο θεό. θέλουμε δηλ. το θεό ένα μερολη¬
πτικό ον που να τάσσεται πάντοτε υπέρ του ενός ή του άλλου
και να του αρέσει αυτού του είδους ο πόλεμος...» θεωρεί
όμως πολύ φυσική την ύπαρξη όντων πάνω από τον άνθρω¬
πο· βλ. Σκέψεις. «Έλεγα πως είναι πολύ φυσικό να πιστεύου¬
με πως υπάρχουν υπέρτερες διάνοιες (intelligences
supérieures) από μας... κλπ.». Έτσι νοιώθουμε καλά την έκ¬
φραση «intelligences supérieures à l’homme» που συναντούμε
στο Πνεύμα 1,1.
- 120-

και βάζετε κάτω όλο τον κόσμο. Και όταν με το νου
μου σας συγκρίνω με τους αυταρχικούς εκείνους
ανθρώπους που βλέπω παντού, τους γκρεμίζω αυ¬
τούς από το θώκο τους και τους βάζω στα πόδια
σας.77
(Επιστολή 144η)
Ένας πνευματώδης άνθρωπος είναι συνήθως
δύσκολος στις συναναστροφές. Διαλέγει λίγα πρό¬
σωπα. Αισθάνεται πλήξη με τους πιο πολλούς αν¬
θρώπους, που του αρέσει ν’ αποκαλεί κακή συντρο¬
φιά είναι αδύνατο να μη δώσει κάπως να καταλά¬
βουν την αποστροφή του: και τους κάνει όλους
εχθρούς!
Βέβαιος πως μπορεί ν’ αρέσει όταν το θελήσει,
παραμελεί πολύ συχνά να το κάνει.
Ρέπει προς την κριτική, γιατί βλέπει περισσό¬
τερα από έναν άλλον και τα νοιώθει καλύτερα.
Καταστρέφει σχεδόν πάντα την περιουσία του,
γιατί το πνεύμα του τού δίνει γι’ αυτό περισσότερα
μέσα.
Αποτυχαίνει στις επιχειρήσεις του γιατί ριψο¬
κινδυνεύει πολύ. Η ματιά του, που πάει πάντα μα¬
κριά, του παρουσιάζει τα αντικείμενα που βρίσκο¬
νται σε πολύ μεγάλες αποστάσεις. Χωρίς να λογα-
77.	Η μετριοφροσύνη, όπως η ειλικρίνεια και η αγάπη της
δικαιοσύνης, είναι η αρετή που λατρεύει ο Μοντεσκιέ και που
άσκησε ο ίδιος. Στις συμβουλές του Προς τον έγγονό του (Σκέ¬
ψεις. Cai σ. 994) διαβάζουμε: «Να ξαίρεις πως τίποτε δεν κατε¬
βάζει στα χαμηλά αισθήματα όσο η αλαζονεία και τίποτε δεν
πλησιάζει στα υψηλά αισθήματα όσο η μετριοφροσύνη».
0 πνευματώδης
και ο μέτριος
- 121-

Όλους τους σοφούς
τους κατηγορούν
για αθεΐα
ριάσουμε πως, στην κατάστρωση ενός σχεδίου, δί¬
νει μικρότερη σημασία στις δυσκολίες που προέρ¬
χονται από το πράγμα, παρά στα γιατρικά, που εί¬
ναι δικά του, και που αντλεί από το δικό του κεφά¬
λαιο.
Παραμελεί τις μικρολεπτομέρειες, ενώ απ’ αυ¬
τές εξαρτάται η επιτυχία σε όλες σχεδόν τις μεγάλες
υποθέσεις.
Αντίθετα, ο μέτριος άνθρωπος ζητάει να ωφε¬
ληθεί από το παν. Νοιώθει καλά πως δεν έχει τίπο¬
τε να χάσει σε παραμελήσεις.
Η γενική επιδοκιμασία πάει το συνηθέστερο
προς το μέτριο άνθρωπο. Είναι γοητευμένοι να
προσθέτουν σ’ αυτόν χαρίσματα και κατευχαριστη-
μένοι να αφαιρούν από τον άλλον. Ενώ ο φθόνος
πέφτει επάνω στον έναν και δεν του συγχωρεί τίπο¬
τε, αντίθετα τα βολεύουν όλα για χάρη του άλλου: η
ματαιοδοξία είναι με το μέρος του. [...]
(Επιστολή 145η)
[...] Όλους τους σοφούς τους κατηγορούσαν
άλλοτε για μαγεία. [...]
Σήμερα που αυτού του είδους οι κατηγορίες
έπεσαν σε ανυποληψία, ακολουθούν έναν άλλο
δρόμο. Δεν είναι πια καθόλου δυνατό σ’ ένα σοφό
ν’ αποφύγει τη μομφή πως είναι άθρησκος ή αιρε¬
τικός. Δεν έχει σημασία αν έχει δικαιωθεί από το
λαό: η ρετσινιά έχει γίνει και δεν θα σβήσει ποτέ
εντελώς. Είναι πάντα γι’ αυτόν μια αγιάτρευτη
πληγή. Ένας αντίπαλος θάρθει, ύστερα από τριά¬
ντα χρόνια, για να του πει μετριόφρονα: «Δεν το
θέλει ο θεός να πω, πως αυτό που σου κατηγορούν
- 122-

είναι αληθινό· αλλά βρέθηκες στην ανάγκη να υπε¬
ρασπίσεις τον εαυτό σου». Έτσι στρέφουν ενα¬
ντίον του την ίδια την αποκατάσταση της αλήθειας
που έκανε.
Αν συγγράψει κάποια ιστορία, κι αν έχει ευγέ¬
νεια στο πνεύμα και κάποια ευθύτητα στην καρδιά,
υποκινούν εναντίον του χίλιες καταδιώξεις. Θα
πάνε να ξεσηκώσουν εναντίον του το δικαστή για
ένα γεγονός που έγινε πριν από χίλια χρόνια· και
θα θελήσουν να είναι η πέννα του αιχμάλωτη αν δεν
είναι πουλημένη. [...]78
(ίδια επιστολή)
Ναι, σε απάτησα. Παραπλάνησα τους ευνού¬
χους σου, περιφρόνησα τη ζήλεια σου και μετάτρε-
ψα το απαίσιο σεράι σου σε τόπο ηδονής και από¬
λαυσης.
θα πεθάνω. Το φαρμάκι θα τρέξει μέσα στις
φλέβες μου. Γιατί, τι έχω να κάνω εδώ, αφού δεν
υπάρχει πια ο μόνος άνδρας που με κρατούσε στη
ζωή; Πεθαίνω, αλλά η σκιά μου πετάει με καλή συ¬
ντροφιά. Εξαπόστειλα πριν από μένα τους μιαρούς
78.	Στην επιστολή αυτή βρίσκουμε πολλά έμμεσα αυτοβιο¬
γραφ ικά στοιχεία του Μοντεσκιέ. Αποτελεί μια γενική απάντη¬
σή του στους κριτικούς και μια διαμαρτυρία γιατί το νεανικό
του έργο εξακολουθούσε πάντα, παρά τις αποδοκιμασίες και
επανορθώσεις του, να έχει δυσάρεστες συνέπειες σ’ όλη του τη
ζωή. Στο τέλος της επιστολής σημειώνει, με κάποια πικρία, πως
ο συγγραφέας «συνενώνει, με μια αμφίβολη φήμη, τη στέρηση
των απολαύσεων και την απώλεια της υγείας». Πρόκειται και
πάλι για τον ίδιο τον Μοντεσκιέ που με τα πολλά διαβάσματά
του έχασε τα μάτια του και, στα τελευταία, κατάντησε σχεδόν
ολότελα τυφλός.
Η (αναρχική)
εξέγερση
της Ρωξάνης
-123-

αυτούς φύλακες που έχυσαν το ωραιότερο αίμα του
κόσμου.
Πώς μπόρεσες να σκεφτείς πως είμουνα αρκε¬
τά κουτή για να παραδεχτώ πως δεν είχα άλλο προ¬
ορισμό στη ζωή παρά να κάνω τα κέφια σου; Και
πως, ενώ εσύ έκανες ό,τι σου γούσταρε, είχες κιό¬
λας το δικαίωμα να μου καταπνίγεις όλες μου τις
επιθυμίες; Οχι! Μου έτυχε να ζήσω στη σκλαβιά,
αλλά είμουνα πάντα ελεύθερη. Τους νόμους σου,
τους άλλαξα και τους έκανα σύμφωνους με τους
νόμους της φύσης. Το πνεύμα μου είτανε πάντα
ανεξάρτητο.
θάπρεπε να μου οφείλεις ευγνωμοσύνη ακόμα
και για τη θυσία που σου έκανα. Δηλαδή που αφέ-
θηκα να ταπεινωθώ τόσο, ώστε να σου φαίνομαι πι¬
στή. Και γιατί φύλαξα δειλά μέσα στην καρδιά μου
εκείνο που θάπρεπε να το φανερώσω σ’ ολόκληρη
τη γη. Και τέλος γιατί μόλυνα την αρετή επιτρέπο¬
ντας ν’ αποκαλούν με τη λέξη αυτή, την υποταγή
μου στις ιδιοτροπίες σου.
Παραξενευόσουνα γιατί δεν έβρισκες σε μένα
ερωτικές διαχύσεις. Αν μ’ είχες γνωρίσει καλύτερα,
θα καταλάβαινες πόσο δυνατό είτανε το μίσος μου.
Είχες όμως για πολύ το πλεονέκτημα να πι¬
στεύεις πως μια καρδιά σαν τη δική μου σου είταν
υποτακτική. Είμασταν και οι δυο ευτυχισμένοι: εσύ
πίστευες πως με απατούσες κι εγώ σε απατούσα.
Η φρασεολογία αυτή θα σου φαίνεται, δίχως
αμφιβολία, καινούργια, θάτανε δυνατό, αφού σου
προξένησα τόση οδύνη, να σε υποχρεώσω ακόμα να
θαυμάσεις το θάρρος μου; Αλλά τέλειωσε πια. Το
δηλητήριο με φαρμακώνει. Οι δυνάμεις μου με
εγκαταλείπουν. Η πέννα πέφτει από το χέρι μου.
- 124-

Νοιώθω να σβήνει ακόμα κι αυτό το μίσος μου. Πε¬
θαίνω.
(Επιστολή 161η)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ79
Όταν δημοσιεύτηκε το έργο αυτό, δεν το θεώ¬
ρησαν σαν σοβαρό έργο: και δεν είταν. Συγχώρησαν
δυο-τρεις τολμηρές εκφράσεις για χάρη μιας συνεί¬
δησης που είταν ολόκληρη φανερή, που είχε την
επίκριση για όλα και το δηλητήριο για τίποτε. Κάθε
αναγνώστης σχημάτισε μόνος του γνώμη γι’ αυτό.
Από το έργο δεν συγκροτεί παρά τη φαιδρότητά
του. θύμωναν και άλλοτε, όπως θυμώνουν και σή¬
μερα· αλλά τότε ήξαιραν καλύτερα πότε έπρεπε να
θυμώσουν. [...] (Σκέψεις 110).
[...] Τολμώ να πω πως οι Περσικές επιστολές
είναι χαρούμενες κι έχουν φαιδρότητα και πως γι’
αυτό άρεσαν (Σκέψεις 886).
Αλλοτε το επιστολικό ύφος είτανε στα χέρια
των σχολαστικών, που γράφανε λατινικά. Ο Μπαλ-
ζάκ απόσπασε το επιστολικό ύφος και τον τρόπο
της επιστολογραφίας από τους ανθρώπους αυτούς.
Ο Βουατίρ το δοκίμασε, και όπως είτανε λεπτό
πνεύμα, του πρόσδωσε λεπτότητα και κάποια ζε¬
στασιά, που βρίσκεται πάντοτε στο πέρασμα από τη
79.	Στις εκδόσεις των Περσικών επιστολών καταχωρού-
νται σε παράρτημα: α) επιστολές από το «Παράρτημα» της έκ¬
δοσης 1754, β) αποσπάσματα από τις Σκέψεις και άλλα κείμενα
που βρέθηκαν στα χαρτιά του Μοντεσκιέ.
- 125 -
Περσικές επιστολές

σχολαστικότητα στο κοσμικό ύφος και τόνο. Ο κ.
Φοντενέλ, σύγχρονός τους σχεδόν, ανάμιξε τη λε¬
πτότητα του Βουατίρ, λίγη από την επιτήδευσή του,
μαζί με περισσότερες γνώσεις και φώτα και περισ¬
σότερη φιλοσοφία. Δεν είταν ακόμη καθόλου γνω¬
στή η μαντάμ ντε Σεβινιέ. Οι Περσικές επιστολές
μου έδειξαν πώς να κάνουν επιστολικά μυθιστορή¬
ματα. (Σκέψεις 892)80.
80.	Ο Μοντεσκιέ δείχνεται γενικά πολύ αυστηρός για την
επιστολική λογοτεχνία. Στον πρόλογο των Περσικών επιστο¬
λών, εκθέτοντας πως, για να παρουσιάσει το έργο του, αφαίρε-
σε από τις ανατολίτικες εκφράσεις κάθε τι που θα πρόσβαλλε
τα ήθη, τονίζει πως αν οι περισσότεροι από αυτούς που δημο¬
σίευσαν συλλογές επιστολών απόφευγαν τη σκανδαλοθηρία,
θάβλεπαν τα έργα τους να μένουν αζήτητα. Επίσης, στις Σκέ¬
ψεις για τους Ρωμαίους (κεφ. XI), παραβάλλοντας τις επιστο¬
λές του Κικέρωνα κλπ. προς τις επιστολές των νεωτέρων, γρά¬
φει : «είναι (οι επιστολές των αρχαίων) το αριστούργημα της
απλότητας ανθρώπων που τους ενώνει η κοινή δυστυχία και
ενός αιώνα όπου η ψευτο-ευγένεια δεν είχε βάλει παντού το ψέ¬
μα. Τέλος, δεν βλέπουμε σ’ αυτές, όπως στις περισσότερες από
τις σύγχρονες επιστολές, ανθρώπους που γυρεύουν να απατη-
θούν, αλλά δυστυχισμένους φίλους που θέλουν να αλληλοεκ-
μυστηρευθούν όλα».
-126-

III. ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ
1721-1728

Είναι ανώφελο να προσβάλλουμε κατά μέτωπο plQ ^ πολιχική81
την πολιτική, δείχνοντας πόσο αντιβαίνει στην ηθι¬
κή, στο λογικό, στη δικαιοσύνη. Αυτού του είδους οι
λόγοι πείθουν όλο τον κόσμο και δεν συγκινούν κα¬
νένα. Η πολιτική θα υπάρχει πάντοτε, όσο θα υπάρ¬
χουν πάθη ανεξάρτητα από το ζυγό των νόμων.82
Νομίζω πως είναι καλύτερα ν’ ακολουθήσουμε
έναν πλάγιο δρόμο και να προσπαθήσουμε να κά¬
νουμε τους μεγάλους να συχαθούν κάπως την πολι¬
τική θεωρώντας τη λίγη ωφέλεια που προσπορίζο¬
νται απ’ αυτή. θα τη μειώσω ακόμη δείχνοντας πως
εκείνοι που απόχτησαν τη μεγαλύτερη φήμη με την
πολιτική, καταχράστηκαν με χοντροκομμένο τρόπο
το πνεύμα του λαού.83
Τα περισσότερα αποτελέσματα προβάλλουν
από τόσο μοναδικούς δρόμους, ή εξαρτιένται από
τόσο αδιόρατες και τόσο μακρινές αιτίες, που δεν
είναι καθόλου δυνατό να προβλεφτούν.*84
81. Κάτω από την εντύπωση των γεγονότων της Régence,
ο Μοντεσκιέ έγραψε (στα 1722 ή 1723) το μικρό αυτό εγχειρίδιο
πολιτικής. Δημοσιεύτηκε στα Mélanges Inédits (VI, σ. 157).
82. Στο Πνεύμα (XIV, 13) βρίσκουμε έναν άλλο ορισμό
της πολιτικής: «Η πολιτική είναι μια σιωπηλή λίμα που φθείρει
και φτάνει αργά στο σκοπό της». Είναι πολύ χαρακτηριστικός
αυτός ο σκεπτικισμός για την πολιτική του συγγραφέα που θα
θεωρηθεί σαν ο ιδρυτής της πολιτικής επιστήμης.
83. Η πολιτική αδιαφορεί για την ηθική (χρησιμοποιεί το
ελάχιστο δυνατό της αρετής στις μοναρχίες) Πνεύμα III, 5. Οι
σημερινοί πολιτικοί δεν ενδιαφέρονται για την αρετή, αλλά για
εργοστάσια, εμπόριο, πλούτη κλπ. Πνεύμα III, 3.
* Βλ. εκείνο που έβαλα στους Ρωμαίους.
84. Και παρακάτω: «αν ένας τόνος δίνεται και χάνεται,
αυτό συμβαίνει πάντοτε από μοναδικές αιτίες που δεν μπορούν
να προβλεφτούν. Το αποτέλεσμα εξαρτάται από τόσο μακρινές
αιτίες, που οποιαδήποτε από αυτές θα φαίνονταν το ίδιο α-
-129-

Είναι δυνατό ακόμη να τεθεί σαν γενικό αξίω¬
μα πως κάθε επανάσταση που την έχουν προβλέψει
δεν θα συμβεί ποτέ· γιατί, αν ένας μεγάλος πολιτι¬
κός δεν έχει να κάνει με ανθρώπους τόσο ικανούς
όσο αυτός, δεν έχει ωστόσο να κάνει με τόσο μεγά¬
λα ζώα, που βλέπουν τις συμφορές έτοιμες να πέ¬
σουν πάνω τους και δεν τις αποτρέπουν.
Η αλήθεια γι’ αυτό θ’ αναγνωριστεί από όλο
τον κόσμο και, αν καθένας θελήσει να συμβουλευτεί
τη μνήμη του, θα βρει πως όλα σχεδόν τα πράγματα
που είδε στη ζωή του να τα έχουν γενικά προβλέψει,
δεν έχουν καθόλου συμβεί.
Αν, από το άλλο μέρος, συμβουλευτεί κανείς
τις ιστορίες, θα συναντήσει παντού μεγάλα απρό¬
βλεπτα γεγονότα. [...]
Η ανθρώπινη σύνεση περιορίζεται σε πολύ λί¬
γα πράγματα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι
ανώφελο να ζυγίζουμε τα υπέρ και τα κατά85, για¬
ποτελεσματική». Ο Μοντεσκιέ παρουσιάζει εδώ, επηρεασμένος
από τις φυσικές μελέτες του, την άποψη του απόλυτου ντετερ¬
μινισμού. Στις Σκέψεις (1763, 10 I, Cai σ. 1421) διαβάζουμε:
«Λίγα γεγονότα υπάρχουν στον Κόσμο που να μην εξαρτιώ-
νται από τόσες περιστάσεις ώστε να χρειάζεται η αιωνιότητα
του Κόσμου για να ξανασυμβούν μια δεύτερη φορά». Και η
αντίληψη αυτή για τη μοναδικότητα στην ιστορία, που θα χρη¬
σιμοποιηθεί πλατειά στην εποχή μας από τους αρνητές της
ιστορίας, φαίνεται περίεργη στον κάλαμο ενός συγγραφέα που
έφτασε σε μια δική του φιλοσοφία της ιστορίας.
85.	«Να ζυγίζουμε τα υπέρ και τα κατά», αποδίδουμε έτσι
τον όρο délibérer. Η délibération (διασκόπηση, ζύγισμα) είναι
ένα από τα στοιχεία της βουλητικής πράξης, που αποτελείται,
κατά τον Ζανέ, α) από τα προκαταρκτικά φαινόμενα, την αντί¬
ληψη των διαφόρων δυνατών πράξεων, β) από την αντίληψη
των ελατηρίων (τα κινούντα αίτια) που μας παρακινούν να εκτε-
λέσουμε τη μία ή την άλλη, γ) από τη διασκόπηση (délibéra-
- 130-

τί, όποια απόφαση κι αν πάρουμε, στις περιπτώσεις
όπου τα μεγάλα άτοπα δεν παρουσιάζονται άμεσα
στο νου, είναι όλες καλές. [...]
Σ’ όλες τις κοινωνίες, που δεν είναι παρά μια
πνευματική ένωση, σχηματίζεται ένας κοινός χαρα¬
κτήρας. Αυτή η καθολική ψυχή αποχτάει έναν τρό¬
πο του σκέπτεσθαι που είναι αποτέλεσμα μιας
αλυσσίδας άπειρων αιτιών, που πολλαπλασιάζο-·
νται και συνδυάζονται από αιώνα σε αιώνα86. Από
τη στιγμή που δόθηκε και πάρθηκε ο τόνος, αυτός
μόνο κυβερνάει, και κάθε τι που οι κυρίαρχοι, οι
άρχοντες, οι λαοί, μπορούν να κάνουν ή να φαντα¬
στούν, και όταν φαίνονται να παραβιάζουν αυτό
τον τόνο παρά να τον ακολουθούν, αναφέρεται πά¬
tion), δηλ. τη σύγκριση και αντιπαραβολή των υπέρ και κατά
και δ) την απόφαση που είναι το τελευταίο στοιχείο και ο τελι¬
κός προσδιορισμός της βούλησης και η εξωτερική εκδήλωσή
της, μετά την αμφιταλάντευση και το ζύγωμα (βλ. Γκομπλό,
Vocabulaire philosophique σ. 433 και Λαλάντ, Vocabulaire
Technique et critique de la Philosophie έκδ. 1951, σ. 214). - Ανά¬
λυση της συλλογιστικής πράξης από τον Πλάτωνα έχουμε στο
«θεαίτητο» (έκδ. Φέξη, 1910 σ. 99): «όταν η ψυχή συλλογίζεται,
συνομιλεί με τον εαυτό της, όταν όμως αποφασίσει, παραδέχε¬
ται πια το ίδιο το πράγμα και δεν διστάζει...». - Ο Κοραής
αποδίδει με τη λέξη όιαβούλευαις την consultation, «ημπορεί
όμως να εκφράσει και την οποίαν αυτοί (οι Γάλλοι) μεταχειρί¬
ζονται εις τοιαύτας περιστάσεις λέξιν délibération, πλην αμμή
προκρίνη τις να ονομάση την délibération διαχρότησίν...» (Κο-
ραή. Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα των Ελλήνων,
έκδ. 1933 σ. 145-146). Βλ. και τη σημ. 48 (σ. 146) στην έκδοσή
μας των «Οικονομικών έργων» του Κεναί (Αθήναι 1940).
86.	Κοινός χαρακτήρας, καθολική ψυχή κλπ., μία από τις
βασικές αντιλήψεις του Μοντεσκιέ Βλ. Πνεύμα XIX, 4-5. Η
κοινώνΙα=πνευματική ένωση, βλ. Πνεύμα X, 3: «η κοινω-
νία=ένωση ανθρώπων και όχι οι άνθρωποι».
- 131 -

ντοτε σ’ αυτόν, και αυτός ο τόνος κυριαρχεί ακόμα
και στην πλήρη καταστροφή.
Το πνεύμα υπακοής είναι γενικά διαδομένο
εδώ. Γι’ αυτό και οι ηγεμόνες δεν είναι και τόσο
υποχρεωμένοι να είναι ικανοί. Το πνεύμα υπακοής
κυβερνάει αντί γι’ αυτούς· και ό,τι και αν κάνουν,
είτε κακό, είτε αδιάφορο, είτε καλό, θα πετύχουν
πάντα τον ίδιο σκοπό. [...]
Σπάνια οι μεγάλοι πολιτικοί γνωρίζουν τους
ανθρώπους. Νομίζουν πως, όπως αυτοί, έχουν λε¬
πτές και επιδέξιες βλέψεις, και όλοι οι άλλοι άν¬
θρωποι τις έχουν επίσης. Αλλά κάθε άλλο παρά εί¬
ναι όλοι οι άνθρωποι λεπτοί: αντίθετα, ενεργούν
σχεδόν πάντα από ιδιοτροπία ή από πάθος, ή ενερ¬
γούν μόνο και μόνο για να ενεργήσουν και για να
μην τους πουν πως δεν ενεργούν.
Οι μεγάλοι πολιτικοί έχουν ένα πράγμα, το ότι
τους αδικεί η φήμη τους. Οι διαπραγματεύσεις μαζί
τους θεωρούνται δυσάρεστες, για μόνο το λόγο πως
διαπρέπουν στην τέχνη τους. Έτσι βρίσκονται μα¬
κριά από όλες τις συμφωνίες που μια αμοιβαία τι¬
μιότητα μπορεί να εξασφαλίσει. [...]87
Ένας κατεργάρης έχει το καλό πως κάνει αδιά¬
κοπα το εγκώμιο της ειλικρίνειας· γιατί, δόλιος αυ¬
τός, θέλει όλοι οι άλλοι να είναι μαζί του τίμιοι.
Εξ άλλου, οι μεγάλοι πολιτικοί βλέπουν περισ¬
σότερα πράγματα απ’ ό,τι πρέπει, ενώ, συχνά θα εί¬
ταν καλύτερα να μη βλέπουν αρκετά πράγματα, πα¬
ρά να βλέπουν πιο πολλά. Στις συνθήκες που συνά¬
πτουν, πολλαπλασιάζουν υπερβολικά τους όρους,
87.	Βλ. Σκέψεις (1765 ÔJt. σ. 1421): «Πόσο η τύχη είναι
επιτακτική! Και πόσο οι πολιτικοί είναι κοντόθωροι!...».
- 132-

βασανίζουν τη φαντασία τους για να προβλέψουν
όλες τις περιπτώσεις που μπορούν να συμβούν. Πι¬
στεύουν πως βάζοντας άρθρο πάνω στο άρθρο, θα
προβλέψουν όλες τις διαμφισβητήσεις και όλες τις
προστριβές· πράγμα που είναι πολύ γελοίο: γιατί
όσο πολλαπλασιάζουμε τις συμφωνίες, τόσο πολ¬
λαπλασιάζουμε τα θέματα αμφισβήτησης. [...]
Ο Θουκυδίδης έλεγε πως οι μέτριοι άνθρωποι
είναι οι πιο κατάλληλοι για την κυβέρνηση. [.. .]88
Η εφεύρεση του ταχυδρομείου γέννησε την πο¬
λιτική.89
Πρόλογος τον μεταφραστή
Ένας πρεσβευτής της Γαλλίας στην Οθωμανι¬
κή Πύλη, γνωστός για την κλίση του προς τα γράμ¬
ματα, αγόρασε πολλά ελληνικά χειρόγραφα και τά-
88. Θουκυδίδης, III 37.
89. Βλ. Σκέψεις ( 1761 ό.π.): «Η πολιτική, τέτοια που είναι
σήμερα, οφείλεται στην εφεύρεση των ταχυδρομείων».
90.0	Μοντεσκιέ, διάσημος μετά τη δημοσίευση των Περ¬
σικών επιστολών, ζει, κατά τη διάρκεια της Régence, τη μεγάλη
κοσμική ζωή που είταν ένα από τα χαρακτηριστικά της περιό¬
δου. Είναι προσκαλεσμένος στους πύργους των ευγενών και
των πριγκήπων. Γίνεται συχνά δεκτός στο μεγαλοπρεπή πύργο
των Κοντέ, στο Σαντιγύ, κατοικία τώρα του πρωθυπουργού
(1723-26) «Μ. le Duc» (=le duc de Bourbon, 1692-1741, δισέγγο¬
νου του μεγάλου Κοντέ), όπου είναι ένας από τους θαυμαστές
της αδελφής του δεσποινίδας ντε Κλερμόν. Γι’ αυτή και έγραψε
το έργο αυτό, ένα είδος πεζού ποιήματος που μεταφράζει δήθεν
από ελληνικό χειρόγραφο, όπου ζητεί να εξάρει τον αληθινό
και ειλικρινή έρωτα. - Δημοσιεύτηκε ανώνυμα στα 1724 στο
Αμστερνταμ και στα 1725 στο Παρίσι. Το μυθιστόρημα είχε κά¬
ποια επιτυχία στον καλό κόσμο και τις μεγάλες κυρίες που εύ-
Οναός
της Κνίδου90
-133-

φερε στη Γαλλία. Μερικά από τα χειρόγραφα αυτά
έπεσαν στα χέρια μου και βρήκα σ’ αυτά το έργο
που δίνω εδώ σε μετάφραση. [...]
Το μικρό αυτό μυθιστόρημα* είναι ένα είδος
πίνακα, όπου έχουν ζωγραφίσει εκλεκτικά τα πιο
ευχάριστα αντικείμενα. Το κοινό βρήκε σ’ αυτό εύ¬
θυμες ιδέες, κάποια μεγαλοπρέπεια στις περιγρα¬
φές και αφέλεια στα αισθήματα.
Βρήκε έναν πρωτότυπο χαρακτήρα, που έκανε
τους κριτικούς να ρωτούν ποιο να είταν το πρότυ¬
πό του: κι αυτό είναι ένα μεγάλο εγκώμιο, όταν εξ
άλλου το έργο δεν είναι αξιοπεριφρόνητο.
Μερικοί σοφοί δεν βρήκαν καθόλου σ’ αυτό
εκείνο που ονομάζουν τέχνη. Δεν είναι, λένε, σύμ¬
φωνο με τους κανόνες. Αν όμως το έργο άρεσε, αυ¬
τό σημαίνει πως η καρδιά δεν τους υπαγόρευσε
όλους τους κανόνες. [...]91
Εύχομαι με όλη μου την καρδιά να αξιωθεί το
ρισκαν τα πορτραίτα τους στις ηρωίδες του, είχε όμως και πολ¬
λές δυσμενείς κριτικές (μερικοί το χαρακτήρισαν ανήθικο και
επικίνδυνο). Εκτός από τη συγκρατημένη απήχηση προσωπι¬
κών αισθημάτων του συγγραφέα και τον πίνακα των ηθών της
εποχής, το έργο αυτό μας επιτρέπει να πλησιάσουμε περισσότε¬
ρο την προσωπικότητα του Μοντεσκιέ.
*[...) Το ποίημα αυτό δεν μοιάζει με κανένα έργο του εί¬
δους αυτού που έχουμε. Ωστόσο οι κανόνες, που οι συγγρα¬
φείς των ποιητικών πήραν μέσα από τη φύση, έχουν τηρηθεί
σ’ αυτό [...]. Πρόθεση του ποιήματος είναι να μας δείξει πως
ευτυχισμένους μας κάνουν τα αισθήματα της καρδιάς και όχι
οι απολαύσεις των αισθήσεων- αλλά και πως η ευτυχία μας
δεν είναι ποτέ τόσο ανέφελη ώστε να μην επισκιάζεται από τα
δυστυχήματα. [...] (παραλλαγή, έκδοση 1725).
91.	Ενάντια στο φορμαλισμό και την κανονοκρατία της
εποχής του, ο Μοντεσκιέ διεκδικεί την ελεύθερη έκφραση του
-134-

έργο αυτό να αρέσει στο ωραίο φύλο, που του οφείλω
τις λίγες ευτυχισμένες στιγμές που μπορώ να λογα¬
ριάσω στη ζωή μου. Το λατρεύω ακόμη· και αν δεν εί¬
ναι πλέον αντικείμενο των ασχολιών μου, είναι αντι¬
κείμενο των μελαγχολικών αναπολήσεων μου. [...]
Αν οι σοβαροί άνθρωποι περίμεναν από μένα
κάποιο έργο λιγότερο ελαφρό, είμαι σε θέση να
τους ικανοποιήσω. Από τριάντα χρόνια εργάζομαι
σ’ ένα βιβλίο δώδεκα σελίδων, που πρέπει να περι-
λάβει όλα όσα ξέρουμε για τη μεταφυσική, την πο¬
λιτική και την ηθική, και όλα όσα οι μεγάλοι συγ¬
γραφείς παρέλειψαν στους τόμους που έδωσαν γι’
αυτές τις επιστήμες.92
Ασμα I
Η Αφροδίτη προτιμάει να μένει στην Κνίδο93
παρά στην Πάφο ή την Αμάθοντα.
συγγραφέα. Χαρακτηριστική η άποψή του πως τους κανόνες
της τέχνης μάς τους δίνει η φύση, και η μοραλιστική του άπο¬
ψη για τον έρωτα σε μια εποχή αισθησιασμού.
92. Στη σάτιρα αυτή για όσους γράφουν ογκώδη βιβλία,
ενώ αυτός ασχολείται πολλά χρόνια με μια... φυλλάδα!, μερι¬
κοί βλέπουν μια είδηση του συγγραφέα για την εργασία του στο
Πνεύμα. Ο Μοντεσκιέ αντιπαθούσε τα «εξαντλητικά» έργα (βλ.
Πνεύμα XI, 20). Αντιπαθούσε επίσης την ποίηση και τους λυρι¬
κούς που έγραφαν ειδύλλια και ποιμενικές σκηνές (églogue),
που «άρεσαν ακόμα και στους αυλικούς, γιατί τους παρουσία¬
ζαν τη γαλήνη και την ησυχία που δεν έχουν αυτοί και που βρί¬
σκουμε στη ζωή των βοσκών» (Περσικές επιστολές 137η). Ο
Μοντεσκιέ παρουσιάζει εδώ τη θεωρία που είχε σχετικά υπο¬
στηρίξει ο φίλος του Φοντενέλ λίγα χρόνια πριν (βλ. Fontenelle,
Discours sur la nature de F églogue, 1688. Όμως, και ο ίδιος στο
έργο του αυτό, μας δίνει μια bergerie (Σ’ αυτή πρόσθεσε και το
επόμενο πεζοτράγουδο Κήφισα και Έρωτας.
93. Κνίδος, αρχαία πόλη της Καρίας (Μ. Ασία), διάσημη
-135-

Η πόλη βρίσκεται στο μέσο μιας χώρας όπου οι
θεοί ανοιχτόχερα σκόρπισαν τ’ αγαθά τους: έχουν
σ’ αυτήν αιώνια άνοιξη· η γη, πολύ καρπερή, ικανο¬
ποιεί όλες τις επιθυμίες· τα κοπάδια βόσκουν ανα¬
ρίθμητα· οι αέρηδες φαίνονται να φυσούν μόνο για
να σκορπίσουν το άρωμα των λουλουδιών· τα που¬
λιά κελαϊδούν ασταμάτητα· θάλεγε κανείς πως τα
δασοτόπια γεμίζουν από αρμονία· στις πεδιάδες
κελαρύζουν τα ρυάκια· μια γλυκειά ζέστα κάνει το
παν ν’ ανθίζει· με τον αέρα ανασαίνει κανείς την
ηδυπάθεια.
Κοντά στην πόλη είναι το ανάκτορο της Αφρο¬
δίτης!...].
Μαγεμένη από τη μεγαλοπρέπεια του ναού της,
η θεά θέλησε να κανονίσει τη λατρεία της: ρύθμισε
τις ιεροτελεστίες, όρισε τις γιορτές· και είναι σ’ αυ¬
τές μαζί η θεότητα και η ιέρεια. [...]
Ασμα II
Υπάρχει στην Κνίδο ένα ιερό άντρο που το κα¬
τοικούν οι νύμφες, όπου η θεά απαγγέλλει τους
χρησμούς της. [...]
Ύστερα παρουσιάστηκε ένας νεαρός από τη
Λωρίδα, που τον έλεγαν Αριστέα: είχε ιδεί στην
Κνίδο τη χαριτωμένη Κάμιλλα· την ερωτεύθηκε
τρελλά: ένοιωθε όλη την παραφορά του έρωτά του·
κι έρχονταν να ζητήσει από την Αφροδίτη να του
για ίο ναό της Αφροδίτης που στέγαζε το άγαλμα της θεάς, το
αριστούργημα του Πραξιτέλη. Στην πόλη αυτή γίνονταν τα
καλλιστεία. Πολλές άλλες πόλεις διεκδικούσαν την τιμή να στε¬
γάζουν τη θεά του έρωτα, όπως η Πάφος κλπ. στην Κύπρο. Ο
Μοντεσκιέ θα δημοσιεύσει και ένα «Ταξίδι στη νήσο της Πά¬
φου».
- 136-

πει πώς θα μπορέσει να την αγαπήσει ακόμα περισ¬
σότερο.
Ξαίρω την καρδιά σου, του λέει η θεά: ξαίρεις
ν’ αγαπάς. Βρήκα την Κάμιλλα αντάξιό σου: θα
μπορούσα να τη δώσω στο μεγαλύτερο βασιλιά του
κόσμου· αλλά οι βασιλιάδες την αξίζουν λιγότερο
από τους βοσκούς. [...]
Άσμα III
Υπάρχουν στην Κνίδο ιεροί αγώνες, που γί¬
νονται κάθε χρόνο: από όλα τα μέρη, έρχονται σ’
αυτούς οι γυναίκες για να αγωνιστούν για το βρα¬
βείο της ομορφιάς. Οι βοσκοπούλες είναι εκεί ένα
με τις βασιλοπούλες γιατί μονάχα η ομορφιά λο¬
γαριάζεται. Η Αφροδίτη προεδρεύει αυτοπρόσω¬
πα. [...]
Ποτέ δεν έγινε ένα τόσο μεγαλόπρεπο θέαμα:
οι λαοί είταν χωρισμένοι από τους λαούς· τα μάτια
γύριζαν από χώρα σε χώρα, από τη δύση ως την
ανατολή: η Κνίδος (ραίνονταν σαν να είταν όλη η
οικουμένη.
Οι θεοί έχουν μοιράσει την ομορφιά ανάμεσα
στα έθνη, όπως η φύση τη μοίρασε ανάμεσα στις
θεές. [...]
Ασμα IV
[...] Από τη στιγμή που έμαθα να σκέπτομαι,
ένοιωσα αηδία για τη δυστυχισμένη Σύβαρι. Αγαπώ
την αρετή· και είχα πάντα το φόβο των αθάνατων
θεών. Οχι, έλεγα, δεν θ’ αναπνέω για πολύ το δηλη¬
τηριασμένο αυτόν αέρα: όλοι αυτοί οι σκλάβοι της
πλαδαρότητας είναι καμωμένοι για να ζουν στην
πατρίδα τους, κι εγώ για να την εγκαταλείψω. [...]
- 137-

Αφησα λοιπόν τη νήσο της Δήλου: έφτασα στην
Κνίδο. [...]
Ασμα V
[...] Είπα στην Κάμιλλα: αγαπούσα πριν το
θόρυβο του κόσμου και τώρα αποζητώ τη μοναξιά·
είχα φιλοδοξίες, και δεν επιθυμώ πια παρά μόνο να
είμαι κοντά σου· ήθελα να πλανηθώ σε μακρινά μέ¬
ρη και η καρδιά μου βρίσκεται πια μόνο στους τό¬
πους όπου αναπνέεις: κάθε τι που δεν είσαι συ, έχει
χαθεί από τα μάτια μου.
Όταν η Κάμιλλα μου μίλησε με την τρυφερότη-
τά της, ήθελε ακόμα κάτι να μου πει· νόμισε πως ξέ-
χασε εκείνο που μου το ορκίστηκε χίλιες φορές. Εί¬
μαι τόσο γοητευμένος να την ακούω, που καμμιά
φορά κάνω πως δεν την πιστεύω, για να μου χαϊ¬
δεύει ακόμα την καρδιά: σε λίγο βασιλεύει μεταξύ
μας η γλυκέιά εκείνη σιωπή που είναι η πιο τρυφε¬
ρή γλώσσα των ερωτευμένων. [...]
Ασμα VI
Ενώ μιλούσαμε για τους έρωτές μας, ξεστρατή-
σαμε και, αφού πλανηθήκαμε αρκετά, μπήκαμε σ’
ένα μεγάλο λειβάδι: ένας δρόμος λουλουδιών μας
οδήγησε στα ριζά ενός φοβερού βράχου. Είδαμε ένα
σκοτεινό άντρο [...]. Προχωρώ σ’ αυτό το μέρος,
όπου ποτέ δεν μπήκε ο ήλιος και που ποτέ δεν αέρι¬
σαν οι άνεμοι. Είδα εκεί τη Ζήλεια· η θωριά της εί¬
ταν περισσότερο σκυθρωπή παρά φοβερή: η Κιτρι¬
νίλα, η θλίψη, η Σιωπή την περιτριγύριζαν, και οι
Στενοχώριες πετούσαν ολόγυρά της. [...] «Μπήτε
πιο μέσα, μας λέει, δυστυχισμένοι θνητοί· πάτε να
βρήτε μια θεά πιο δυνατή από μένα». Είδαμε στην
- 138-

αντιφεγγιά από φλογερές γλώσσες φιδιών, που
σφύριζαν πάνω από το κεφάλι της, μιαν απαίσια
θεότητα: είταν η Μανία. [...]
Ενώ η ιέρεια ετοιμάζονταν να δώσει το θανα¬
τερό χτύπημα, ο Αριστέας ξεστόμισε αυτά τα λόγια:
«θεϊκέ Βάκχε, σου αρέσει να βλέπεις τη χαρά στα
πρόσωπα των ανθρώπων- οι χαρές μας είναι μια
λατρεία προς εσένα- και θέλεις να σε λατρεύουν μό¬
νον οι πιο ευτυχισμένοι θνητοί.
Καμμιά φορά πλανεύεις ευχάριστα το λογικό
μας- αλλ’ όταν κάποια σκληρή θεότητα μας τόχει
πάρει, μόνον εσύ μπορείς να μας το ξαναδώσεις.
Η μαύρη Ζήλεια κρατάει τον έρωτα στη σκλα¬
βιά της- αλλά της παίρνεις την εξουσία που απο-
χτάει στις καρδιές μας- και την αναγκάζεις να ξα-
ναγυρίσει στην τρομερή κατοικία της». [...]
Ασμα VII
Αφήκαμε τους τόπους τους αφιερωμένους
στον Βάκχο- αλλά σε λίγο αρχίσαμε να νοιώθουμε
πως τα δεινά μας είχανε πάψει μόνο για μια στιγμή.
Είναι αλήθεια πως δεν είχαμε εκείνη τη μανία, που
μας είχε πριν ταράξει- αλλά η σκυθρωπή θλίψη κά-
θησε στην ψυχή μας και μας έτρωγαν οι υποψίες και
οι ανησυχίες.
Μας φαίνονταν πως οι σκληρές θεές μάς είχαν
αναστατώσει μόνο για να μας κάνουν να προαι-
στανθούμε τις συμφορές που μας έμελλαν.
Καμμιά φορά λυπούμασταν που αφήσαμε το
ναό του Βάκχου- σε λίγο βρεθήκαμε στο ναό της
Κνίδου: θέλαμε να ιδούμε τη θήμιρα και την Κά-
μιλλα, τα πανίσχυρα αυτά αντικείμενα του έρωτά
μας και της ζήλειας μας. [...]
-139-

Είχα γράψει πάνω στα δέντρα το όνομά μου
μαζί με το όνομα της θήμιρας· είχα γράψει τους
έρωτές μου: τα διάβαζα και τα ξαναδιάβαζα αχόρ¬
ταγα : ένα πρωινό, το βρήκα σβησμένα. [...]
Έλα λοιπόν μαζί μου, έλα στο έρημο αυτό δά¬
σος: πρέπει με τη δύναμη της αγάπης να εξιλεώσω
τα εγκλήματα που έκανα. Είναι ένα μεγάλο έγκλη¬
μα, θήμιρα, να σε θεωρώ άπιστη.
Ποτέ τα δάση των Ηλυσίων, που οι θεοί έκα¬
ναν επίτηδες για την ησυχία των σκιών που υπερα-
γαπούν· ποτέ τα δάση της Δωδώνης, που μιλούν
στις ανθρώπινες υπάρξεις για τη μελλοντική ευδαι¬
μονία τους· ούτε οι κήποι των Εσπερίδων, που τα
δέντρα τους λυγίζουν κάτω από το βάρος των χρυ¬
σών καρπών τους, δεν είταν περισσότερο γοητευτι¬
κοί από το δασάκι αυτό, το μαγεμένο από την πα¬
ρουσία της θήμιρας. [...]
Η Κήφισα	Επειδή το παρακάτω έργο μου φάνηκε πως εί-
καΐ 0 Έρωτας	ναι τον ίόίον ονγγραφέα, θεώρησα καθήκον να το
μεταφράσω και να το βάλω εδώ.
Μια μέρα που γύριζα στα δάση της Ιταλίας μα¬
ζί με τη νεαρά Κήφισα, βρήκα τον Έρωτα να κοιμά¬
ται ξαπλωμένος πάνω στα λουλούδια. Είταν σκε¬
πασμένος με κλώνους μυρτιάς, που ανάδευαν ελα¬
φρά στις πνοές των Ζεφύρων. Τα Παιχνίδια και τα
Γέλοια, που τον συνοδεύουν πάντοτε, είχανε πάει
να παίξουν μακρυά του: είτανε μόνος. Είχα τον
Έρωτα στην εξουσία μου· το τόξο του και η φαρέ¬
τρα του είτανε δίπλα του· κι αν ήθελα, θάκλεβα τα
όπλα του Έρωτα. Η Κήφισα πήρε το τόξο του με¬
γαλύτερου από τους θεούς· έβαλε, χωρίς να κατα-
-140-

λάβω, ένα βέλος και τόριξε απάνω μου. Της είπα γε¬
λώντας: Πάρε κι ένα δεύτερο- άνοιξέ μου κι άλλη
πληγή· αυτή είναι πολύ γλυκειά. θέλησε να βάλει
ένα άλλο βέλος· της έπεσε πάνω στο πόδι, κι έβαλε
τις φωνές: είτανε το πιο βαρύ βέλος στη φαρέτρα
του Έρωτα! Το ξαναπήρε, το τόξεψε· με χτύπησε,
έγειρα: Αχ, Κήφισα, θέλεις λοιπόν να με κάνεις να
πεθάνω; Πήγε κοντά στον Έρωτα. Κοιμάται βαθιά,
λέει· είναι κουρασμένος από τα βέλη που ρίχνει.
Πρέπει να μαζέψουμε λουλούδια για να του δέσου¬
με τα πόδια και τα χέρια. Α! δεν μπορώ να συμφω¬
νήσω· γιατί μας ευνόησε πάντοτε, θα του πάρω,
λοιπόν, τα όπλα του, λέει η Κήφισα, και θα του ρί¬
ξω ένα βέλος με όλη μου τη δύναμη. Μα θα ξυπνή¬
σει, της λέω. Και μ’ αυτό τι! ας ξυπνήσει· τι άλλο θα
μπορέσει να κάνει από το να μας πληγώσει περισ¬
σότερο; Όχι, όχι- ας τον αφήσουμε να κοιμηθεί- θα
μείνουμε κοντά του- και θάμαστε έτσι πιο φλογι¬
σμένοι.
Πήρε τότε η Κήφισα φύλλα μυρτιάς και ρόδων:
θέλω, λέει, να σκεπάσω μ’ αυτά τον Έρωτα. Τα
Παιχνίδια και τα Γέλοια θα ψάχνουν και δεν θα
μπορούν να τον βρουν. Τάριξε πάνω του- και γε¬
λούσε βλέποντας το μικρό θεό σχεδόν παραχωμένο
σ’ αυτά. Αλλά με τι παίζω; λέει. Πρέπει να του κό¬
ψω τα φτερά, για να μην υπάρχουν πια στη γη
άντρες άστατοι- γιατί αυτός ο θεός πάει από καρδιά
σε καρδιά και μεταφέρει παντού την αστάθεια. Πή¬
ρε το ψαλίδι, κάθησε, και κρατούντας με τόνα χέρι
την άκρη από τα χρυσά φτερά του Έρωτα, ένοιωσα
την καρδιά μου να παγώνει από φόβο: Σταμάτα,
Κήφισα! Δεν μ’ άκουσε. Έκοψε την κορφή από τα
φτερά του Έρωτα, άφησε το ψαλίδι της κι έφυγε.
- 141 -

Όταν ο Έρωτας ξύπνησε, θέλησε να πετάξει·
ένοιωσε ένα βάρος που του είταν άγνωστο. Είδε
πάνω στα λουλούδια την άκρη από τα φτερά του· κι
άρχισε να κλαίει. Ο Δίας, που τον είδε από το ψή¬
λος του Ολύμπου, του έστειλε ένα σύννεφο που τον
πήρε και τον πήγε στο ανάκτορο της Κνίδου, και
τον απόθεσε στο στήθος της Αφροδίτης. Μητέρα
μου, λέει, χτυπούσα με τα φτερά μου το στήθος σου·
μου τα κόψανε: τι θα γίνω; Παιδί μου, λέει η ωραία
Κυπρία, μην κλαις· μείνε στο στήθος μου, μην κου¬
νιέσαι, η ζεστασιά θα τα ξαναφυτρώσει. Δεν βλέ¬
πεις που είναι μεγαλύτερα; Φίλησέ με: μεγαλώνουν·
σε λίγο θα τάχεις όπως πριν· βλέπω κιόλας την κορ¬
φή τους που χρυσίζει: σε μια στιγμή... Αρκετά, πέ-
ταξε, πέταξε, παιδί μου. Ναι, λέει, θα τολμήσω. Πέ-
ταξε· ξαναγύρισε κοντά στην Αφροδίτη, και πήγε
πρώτα στο στήθος της. Ξανάκανε τη δοκιμή· πήγε
λίγο μακρύτερα και ξαναγύρισε πάλι στο στήθος
της Αφροδίτης. Τη φίλησε· του χαμογέλασε: τη σφι¬
χταγκάλιασε ακόμα και χαριεντίστηκε μαζί της· και
τέλος, ψήλωσε στους αιθέρες, απ’ όπου βασιλεύει
σ’ όλη τη φύση.
Για να εκδικηθεί την Κήφισα, ο Έρωτας, την
έκανε την πιο άστατη από όλες τις Ωραίες. Την
έκανε να φλογίζεται κάθε μέρα από μια νέα φλό¬
γα. Είχε αγαπήσει τον Δάφνη- και σήμερα αγαπά¬
ει τον Κλέωνα. Σκληρέ Έρωτα, εμένα τιμωρείς!
θέλω να κάνω εγώ την ποινή του εγκλήματός της·
αλλά δεν θα είχες άλλα βάσανα να με κάνεις να
υποφέρω;
- 142-

Μερικές μέρες ύστερα που ο Σύλλας παραιτήθη¬
κε από τη δικτατορία, έμαθα πως η φήμη που είχα
ανάμεσα στους φιλοσόφους τον έκανε να θέλει να με
ιδεί. [...]
- «Ευκράτη, μου είπε, αν δεν είμαι πια θέαμα
στην οικουμένη, σ’ αυτό φταίνε τα ανθρώπινα πράγ¬
ματα, που έχουν όρια, και όχι εγώ. Νόμισα πως εκ¬
πλήρωσα την αποστολή μου, από τη στιγμή που δεν
είχα πια να κάνω μεγάλα πράγματα. Δεν είμουν κα¬
μωμένος για να κυβερνώ ήσυχα ένα δούλο λαό. Μου
αρέσει να κερδίζω νίκες, να ιδρύω ή να καταστρέφω
κράτη, να κάνω συμμαχίες, να τιμωρώ ένα σφετερι¬
στή της εξουσίας· αλλά το μυαλό μου δεν θα μπορού¬
σε ν’ απασχοληθεί μ’ αυτές τις μικρολεπτομέρειες
της διακυβέρνησης, όπου τα μέτρια πνεύματα έχουν
τόσα πλεονεκτήματα, με την αργή εκτέλεση των νό¬
μων, με την πειθαρχία ενός ήσυχου στρατού. [...]
94.	Στο είδος των «Διαλόγων των νεκρών» που είταν τότε
τόσο της μόδας (και που θα βρει και στη νεώτερη εποχή μιμη¬
τές, που θα αναμίξουν μάλιστα και το όνομα του Μοντεσκιέ, ο
Μοντεσκιέ έγραψε το διάλογο αυτό του Σύλλα με τον Ευκράτη
(φανταστικό πρόσωπο). Εμπνεύστηκε το έργο από το διάβασμα
του Κορνέιγ, όπως βλέπουμε στις Σκέψεις(90,1948 III, Cai I, σ.
998): «Μερικές σκηνές του Κορνέιγ μου έδωσαν την ιδέα γι’ αυ¬
τό το διάλογο. Είμουνα νέος, κι έπρεπε να είμαι πολύ νέος για
να παρακινηθώ να γράψω από το διάβασμα του μεγάλου Κορ-
νέιγ...». - Διαβάστηκε στα 1722 στο «Club de l’Entresol». Δημο¬
σιεύτηκε από το Μερκύρ ντε Φρανς στα 1745. Κατόπιν ο Μο¬
ντεσκιέ το περιέλαβε στις Σκέψεις για τους Ρωμαίους (έκδοση
του 1748). Στο Mercure υπάρχει η ακόλουθη υποσημείωση, πι¬
θανόν του ίδιου του Μοντεσκιέ. «Εκείνο που ο Σύλλας παρου¬
σιάζεται να λέει στο διάλογο αυτό, γίνεται για να φανερωθεί ο
χαρακτήρας του, που είταν ο χαρακτήρας ενός σκληρού ανθρώ¬
που και κακού πολίτη, και ταυτόχρονα για να εμπνευστεί στον
αναγνώστη η φρίκη και η περιφρόνηση για το δεσποτισμό».
Διάλογος
του Σύλλα και
του Ευκράτη94
- 143-

«Όλο το αίμα που έχυσα, μου επέτρεψε να κά¬
νω τη μεγαλύτερη από όλες τις πράξεις μου.
«Αποκαλείτε εγκλήματα εκείνο που είταν η σω¬
τηρία της δημοκρατίας, θέλατε να βλέπω με απά¬
θεια συγκλητικούς να προδίδουν τη σύγκλητο γι’
αυτό το λαό που φανταζόταν πως η ελευθερία έπρε¬
πε να είναι τόσο απεριόριστη όσο μπορεί να είναι η
δουλεία, και ζητούσε να καταργήσει την ίδια την
εξουσία;
«Ο λαός, που τον ενοχλούσαν οι νόμοι και το
κύρος της συγκλήτου, εργάστηκε πάντοτε για να
ανατρέψει και τους νόμους και τη σύγκλητο. Εκεί¬
νος όμως που είναι αρκετά φιλόδοξος για να τον
υπηρετήσει ενάντια στη γερουσία και στους νό¬
μους, είναι επίσης αρκετά και για να γίνει κύριός
του. Έτσι είδαμε να παίρνουν τέλος τόσες δημο¬
κρατίες στην Ελλάδα και στην Ιταλία.
«Για να προλάβει έναν παρόμοιο κίνδυνο, η σύ¬
γκλητος είταν πάντα αναγκασμένη ν’ απασχολεί
στον πόλεμο τον ανυπάκουο αυτό λαό. Είταν υπο¬
χρεωμένη, παρά τη θέλησή της, να κατερημώσει τη
γη και να υποτάξει τόσα έθνη, που η υπακοή τους
μας είναι βάρος. Και τώρα που η οικουμένη δεν έχει
πια άλλους εχθρούς για μας, ποια θα είταν η μοίρα
της δημοκρατίας; Και δίχως εμένα, θα μπορούσε η
σύγκλητος να εμποδίσει το λαό στην τυφλή μανία
του για την ελευθερία, να μην παραδοθεί μόνος του
στον Μάριο ή στον πρώτο τύραννο που θα τον έκα¬
νε να ελπίζει πως θ’ αποχτούσε την ανεξαρτησία;
«Οι θεοί, που έδωσαν στους περισσότεους αν¬
θρώπους μια δειλή φιλοδοξία, ένωσαν με την ελευ¬
θερία τόσες σχεδόν συμφορές όσες και με τη δου¬
λεία. Αλλ’ όποια κι αν πρέπει νάναι η τιμή αυτής
-144-

της ευγενικιάς ελευθερίας, πρέπει βέβαια να την
πληρώσουμε στους θεούς.
«Η θάλασσα καταπίνει τα πλοία, σκεπάζει χώ¬
ρες ολόκληρες· και όμως είναι ωφέλιμη στους αν¬
θρώπους.
«Οι μεταγενέστεροι θα κρίνουν εκείνο που η
Ρώμη δεν τόλμησε ακόμη να εξετάσει: αυτοί θα
βρουν ίσως πως δεν έχυσα αρκετό αίμα και δεν εί¬
χαν προγραφεί όλοι οι οπαδοί του Μάριου». [...I95
- «Άρχοντά μου, του λέω, είναι ευτύχημα
που ο Ουρανός δεν χάρισε στο ανθρώπινο γένος
πολλούς τέτοιους άντρες, όπως εσείς. Γεννημένοι
για τη μετριότητα, υποφέρουμε από τα μεγάλα
πνεύματα. Για να βρεθεί ένας πιο ψηλά από το
πλήθος, κοστίζει πολύ ακριβά σε όλους τους άλ¬
λους. [...J96
95. Με τον Σύλλα ασχολεΐιαι επίσης ο Μοντεσκιέ στις
Σκέψεις για τους Ρωμαίους (κεφ. II, VII, XI και XIII) και στο
Πνεύμα (VI, 15 και XII, 16). Ο Σ. Ζιλιέν (Extraits, σ. 308) πα¬
ραθέτει την κρίση για το Σύλλα του Μόμσεν (Ρωμ. ιστορία IV,
10): «Ο Σύλλας είναι μια από τις εκπληκτικότερες εμφανίσεις
της ιστορίας, θάλεγα μάλιστα μια μοναδική εμφάνιση. Αιμοβό-
ρος από ιδιοσυγκρασία και από πεποίθηση, με γαλάζια μάτια,
ξανθά μαλλιά και πρόσωπο εξαιρετικής λευκότητας που χρω¬
ματίζονταν στην παραμικρότερη ταραχή της ψυχής, δεν ζητού¬
σε από τη ζωή τίποτε άλλο από τις αμέριμνες απολαύσεις.
Ερούφηξε ακόρεστα και με μιας όλες τις ηδονές του διανοητι¬
κού αισθησιασμού, που είχε γεννήσει η ελληνική λεπτότητα και
ο ρωμαϊκός πλούτος...».
96. Εγκώμιο της μέσης κατάστασης, της αριστοτελικής με¬
σότητας, που αποτελεί το προσφιλές ιδεώδες του Μοντεσκιέ.
Βλ. σημ. 89.
- 145-

Η εκτίμηση Ένας τίμιος άνθρωπος που έχει την εκτίμηση
και η φήμη^7 του κόσμου βρίσκεται στην ευτυχέστερη κατάσταση
όπου μπορεί κανείς να είναι· απολαμβάνει κάθε
στιγμή την υπόληψη όλων που τον τριγυρίζουν·
βρίσκει σε όλα τα τίποτε που συμβαίνουν, στα πιο
ασήμαντα λόγια, στις πιο ασήμαντες χειρονομίες,
δείγματα του δημόσιου σεβασμού, και η ψυχή του
χαίρεται την ικανοποίηση εκείνη που κάνει να νοι¬
ώθουμε τις ικανοποιήσεις, και την ευχαρίστηση
εκείνη που κάνει πιο ευχάριστες τις ίδιες ευχαρι¬
στήσεις.
Η εκτίμηση συντελεί πολύ περισσότερο στην
ευτυχία μας από την καταγωγή, τα πλούτη, τις θέ¬
σεις, τις τιμές· δεν ξαίρω στον κόσμο θλιβερότερο
ρόλο από κείνον του χωρίς αξία ευγενούς, που του
φέρονται πάντα με πολύ χτυπητές εκφράσεις σεβα¬
σμού, αντί για τους αφελείς και αβρούς εκείνους
τρόπους που κάνουν αισθητή την εκτίμηση. [...]
Εκείνο που κάνει ώστε τόσο λίγοι άνθρωποι
να αποκτούν την εκτίμηση, είναι ο υπέρμετρος πό¬
θος που έχουν για να την αποκτήσουν: δεν μας εί¬
ναι αρκετό να διακριθούμε στη ζωή μας, θέλουμε
ακόμα να διακρινόμαστε κάθε στιγμή, και σαν να
λέμε λιανικά. [...]
Η φήμη συντελεί λιγότερο από την εκτίμηση
στην ευτυχία μας, γιατί, όταν ένας διάσημος
97.	Πραγματεία που ο Μοντεσκιέ έγραψε για τους κύ¬
κλους του σαλονιού της κυρίας Λαμπέρ. Διαβάστηκε στην Ακα¬
δημία του Μπορντώ, από τον ισόβιο γραμματέα της, στις 25
Αυγούστου 1725. Ανάλυση του έργου και αποσπάσματα δημο¬
σιεύτηκαν στα 1726 στη «Bibliothèque française, ou Histoire
littéraire de la France». Ολόκληρο το έργο δημοσιεύτηκε στα
1891 (βλ. βιβλιογρ.).
- 146-

άντρας συνηθίσει στην ιδέα πως μερικοί ξένοι τον
εκτιμούν πολύ, φτάνει στο άκρο άωτο της ευτυχίας
του· η εντύπωση ανανεώνεται μόνο όταν δοθεί νέα
ευκαιρία.
Αποχτούμε την εκτίμηση εκείνων που ζουν μα¬
ζί μας, και τη φήμη μέσα σε κείνους που δεν γνωρί¬
ζουμε· όμως η μεγάλη διαφορά είναι πως η εκτίμη¬
ση είναι το αποτέλεσμα μιας ολόκληρης ζωής, ενώ
συχνά μια ανοησία είναι αρκετή για να μας εξα¬
σφαλίσει τη φήμη. [...]
Υπάρχει ένα μέσο για να διατηρήσει κανείς τη
φήμη του, που ανακουφίζει κιόλας όταν δεν την
έχει διατηρήσει: το μέσο αυτό είναι η αρετή. Και εί¬
ναι ένα μεγάλο όφελος να επιδιώκει τη φήμη κάνο¬
ντας ενάρετες πράξεις, που είναι καλές γιατί μας
εξασφαλίζουν τη φήμη, αλλ’ είναι επίσης καλές και
όταν δεν μας την εξασφαλίζουν.
Από όλες τις αρετές, εκείνη που συντελεί περισ¬
σότερο για να μας δώσει μια αναλλοίωτη φήμη, εί¬
ναι η αγάπη των συμπολιτών μας. Ο λαός, που πι¬
στεύει πάντοτε πως τον αγαπούν λίγο και τον περι-
φρονούν πολύ, δεν είναι ποτέ αχάριστος για την
αγάπη που του δείχνουν· στις δημοκρατίες, όπου
κάθε πολίτης παίρνει μέρος στην εξουσία, το λαϊκό
πνεύμα την κάνει μισητή, αλλά στις μοναρχίες όπου
η φιλοδοξία ικανοποιείται μόνο με την υπακοή και
όπου, σχετικά με την εξουσία, η εύνοια του λαού δεν
προσφέρει τίποτε όταν δεν προσφέρει το παν, η
αγάπη των συμπολιτών μας εξασφαλίζει μια βέβαιη
φήμη γιατί κανείς δεν μπορεί να την υποψιαστεί για
κανένα ελατήριο που δεν είναι ενάρετο. [...]
Είναι δύσκολο να αποκτήσει κανείς μεγάλα
πλούτη χωρίς να χάσει την κοινή εκτίμηση [...].
- 147-

Για την ευτυχία"
Ένα πολύ αναγκαίο πράγμα για να υποστηρί¬
ξει κανείς καλά τη φήμη του, είναι το να ξαίρει κα¬
λά το πνεύμα του αιώνα του: από διάσημα πρόσω¬
πα διαπράχτηκαν λάθη που έδειχναν πως τα πρό¬
σωπα αυτά δεν ήξαιραν με ποιους ανθρώπους ζού-
σαν και πως αγνοούσαν τους Γάλλους το ίδιο όπως
και τους Ιάπωνες.
Υπάρχουν σε κάθε αιώνα μερικές κυρίαρχες
προλήψεις, όπου η ματαιοδοξία βρίσκεται αναμιγ-
μένη με την πολιτική ή τη δεισιδαιμονία, και τις
προλήψεις αυτές τις ασπάζονται πάντοτε εκείνοι
που θέλουν ν’ αποκτήσουν φήμη ακολουθώντας
δρόμους πιο εύκολους από τους δρόμους της αρε¬
τής. [...]»
Η ευτυχία ή η δυστυχία συνίστανται σε ορισμέ¬
νη διάταξη των οργάνων, ευνοϊκή ή δυσμενή.
Σε μια ευνοϊκή διάταξη, τα περιστατικά της τύ¬
χης, όπως τα πλούτη, οι τιμές, η υγεία, οι αρρώ-
98. Σταθερή και επίμονη προσήλωση του Μοντεσκιέ στην
αρετή. Πάνω από όλες τις αρετές βρίσκεται η αγάπη των συ¬
μπολιτών μας, βασική αντίληψη της κοινωνικής ηθικής. Είναι
αξιοσημείωτη η αγαθή εικόνα του λαού που παρουσιάζει εδώ ο
Μοντεσκιέ, καθώς και η ιδέα της ανηθικότητας του πλούτου.
Τέλος, η αντίληψη για το «πνεύμα του αιώνα» βρίσκει και πάλι
μια διατύπωση.
99. Το θέμα της ευτυχίας, από τα προσφιλή της εποχής,
απασχολεί πολλούς συγγραφείς (όπως π.χ. το φίλο του Μοντε¬
σκιέ, Φοντενέλ). Ο Μοντεσκιέ έγραψε και την πραγματεία αυτή
για τον κύκλο του σαλονιού της κυρίας Λαμπέρ. Το χειρόγρα¬
φο χάθηκε. Αποσπάσματα βρίσκονται στις Σκέψεις (549, 56 I,
βλ. Cai I σ. 1058 ε.), από όπου και παίρνουμε τα χωρία που δη¬
μοσιεύουμε.
- 148-

στειες, αυξάνουν ή ελαττώνουν την ευτυχία. Αντί¬
θετα, σε μια δυσμενή διάταξη, τα περιστατικά της
τύχης αυξάνουν ή ελαττώνουν τη δυστυχία.
Όταν μιλούμε για την ευτυχία ή τη δυστυχία,
γελιόμαστε πάντοτε- γιατί κρίνουμε για τις κατα¬
στάσεις και όχι για τα πρόσωπα. Μια κατάσταση
δεν δίνει ποτέ δυστυχία όταν αρέσει και, όταν λέμε
πως ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε ορισμένη κα¬
τάσταση είναι δυστυχής, αυτό σημαίνει πως θα εί-
μασταν εμείς δυστυχείς αν, με τα όργανα που έχου¬
με, βρισκόμασταν στη θέση του.
Ας αφαιρέσουμε λοιπόν από τον αριθμό των
δυστυχισμένων όλους εκείνους που δεν ανήκουν
στην Αυλή, παρ’ όλο που ένας αυλικός τους θεωρεί
σαν τους πιο άμοιρους του ανθρώπινου είδους.0
Ας αψαιρέσουμε όλους εκείνους που κατοικούν
στις επαρχίες, παρ’ όλο που όσοι ζουν στην πρω¬
τεύουσα τους θεωρούν σαν όντα που φυτοζωούν.
Ας αφαιρέσουμε τους φιλόσοφους, παρ’ όλο που
δεν ζουν μέσα στο θόρυβο του κόσμου, και τους κο¬
σμικούς, παρ’ όλο που δεν ζουν σε ησυχαστήριο.
Ας αφαιρέσουμε επίσης από τον αριθμό των
ευτυχισμένων ανθρώπων, τους μεγάλους, παρ’ όλο
που είναι φορτωμένοι με τίτλους, τους φινανσιέρη-
δες, παρ’ όλο που είναι πλούσιοι, τους δικαστι¬
κούς, παρ’ όλο που είναι περήφανοι, τους στρατιω¬
τικούς, παρ’ όλο που μιλούν συχνά για τον εαυτό
τους, τους νεαρούς, παρ’ όλο που νομίζουν πως
α. Λένε πως όλος ο κόσμος θεωρεί τον εαυτό του δυ¬
στυχισμένο. Αντίθετα, μου φαίνεται πως όλος ο κόσμος θεω¬
ρεί τον εαυτό του ευτυχισμένο. Ο αυλικός νομίζει πως μονά¬
χα αυτός είναι που ζει.
- 149-

έχουν επιτυχίες, τις γυναίκες, παρ’ όλο που τους
γλυκομιλούν, τέλος τους εκκλησιαστικούς, παρ’
όλο που μπορούν ν’ αποκτήσουν φήμη με το πείσμα
τους ή αξιώματα με την αμάθειά τους. όι πραγμα¬
τικές απολαύσεις δεν βρίσκονται πάντα στις καρ¬
διές των βασιλιάδων· μπορούν όμως εύκολα να
βρίσκονται σ’ αυτές.
Αυτό που λέω δεν μπορεί καθόλου ν’ αμφισβη¬
τηθεί. Αν ωστόσο αυτό είναι αληθινό, τι θ’ απογί¬
νουν όλες οι ηθικές σκέψεις, αρχαίες και νεώτερες;
Ποτέ δεν γελάστηκαν χοντροειδέστερα όσο όταν θέ¬
λησαν να αναγάγουν σε σύστημα τα αισθήματα των
ανθρώπων, και, δίχως αντιλογία, η χειρότερη εικό¬
να του ανθρώπου είναι εκείνη που βρίσκεται στα
βιβλία, που είναι ένας σωρός από γενικές, σχεδόν
πάντα ψεύτικες, προτάσεις[...]α
Μου φαίνεται πως η φύση έχει εργαστεί για
αχάριστους: είμαστε ευτυχισμένοι, και τα λόγια
μας είναι τέτοια που φαίνεται πως δεν το υποψια¬
ζόμαστε. [...]
Η ψυχή μας, που έχει την ικανότητα να δέχεται
από τα όργανα ευχάριστα ή οδυνηρά αισθήματα,
έχει την τέχνη να κρατάει τα πρώτα και να διώχνει
τα άλλα. Και σε τούτο η τέχνη συμπληρώνει τη φύ¬
ση. Έτσι, διορθώνουμε αδιάκοπα τα εξωτερικά
αντικείμενα: αφαιρούμε απ’ αυτά ό,τι θα μπορούσε
να μας βλάψει και προσθέτουμε εκείνο που μπορεί
να τα κάνει ευχάριστα. [...]100
α. Ιδέτε τους εξαιρετικά εύθυμους κατάδικους στα κά¬
τεργα. Αιντε, ύστερα απ’ αυτό, να ζητάτε ένα cordon bleu για
την ευτυχία σας.
100.	Πρέπει να σημειωθεί ο μηχανικός υλισμός του Μο¬
ντεσκιέ που εξαρτάει την ευτυχία ή δυστυχία μόνο από την
-150-

Όσοι, από τη θέση τους, δεν έχουν αναγκαστι¬
κές απασχολήσεις, πρέπει να φροντίζουν να απο¬
κτούν. Η καταλληλότερη απασχόληση στους ανθρώ¬
πους που έχουν μόρφωση, η μελέτη, μας παίρνει με¬
ρικές ώρες που θα μας είταν ανυπόφορες στο κενό
της κάθε μέρας, και συχνά μπορεί να κάνει απολαυ¬
στικές τις ώρες που χρησιμοποιούνται σ’ αυτή.
Οι μεγάλες πόλεις έχουν το πλεονέκτημα πως
μπορεί κανείς σ’ αυτές ν’ αλλάξει ζωή. Έχει κάνει
κακή εκλογή συντροφιάς; Βρίσκει άλλη.
Στις δημοκρατίες, έχουν φίλους κι εχθρούς·
στις μοναρχίες δεν έχουν ούτε φίλους ούτε εχθρούς.
Στις δημοκρατίες, μισούνται· στις μοναρχίες, πε-
ριφρονούνται. Στις δημοκρατίες, η φιλία στηρίζε¬
ται στα συμφέροντα· στις μοναρχίες, στις απολαύ¬
σεις. [...]
Ας φροντίσουμε να τα ταιριάξουμε μ’ αυτή τη
ζωή· δεν πρόκειται αυτή η ζωή να τα ταιριάξει με μας.
Ας μην είμαστε ούτε πολύ άδειοι, ούτε πολύ γεμάτοι.
Αν είμαστε προορισμένοι να υποφέρουμε, ας
ξαίρουμε να υποφέρουμε και, για τούτο, ας εκτι¬
μούμε καλά τις ευχαριστήσεις που χάνουμε, και ας
μην αφαιρούμε την αξία από κείνες που μπορούμε
να έχουμε.101
καλή ή κακή λειτουργία του οργανισμού και, κατά συνέπεια, η
άρνηση της ηθικής αντίληψης για την ευτυχία. Η βιβλιακή γνώ¬
ση είναι ψεύτικη και η αλήθεια βρίσκεται στη φύση. Η τέχνη
διορθώνει τη φύση, ο άνθρωπος αλλάζει τη φύση και την κάνει
να τον εξυπηρετεί καλύτερα. Επίσης και πάλι η αντίληψη της
μεσότητας: ούτε απόλυτη ευτυχία ούτε απόλυτη δυστυχία, ούτε
τόσοι ευτυχείς ούτε τόσοι δυστυχείς.
101.	Τα ηθικά παραγγέλματα είναι από τους στωικούς, που
ο Μοντεσκιέ θαυμάζει. «Ας φροντίσουμε να τα ταιριάξουμε μ’
-151-

Όταν έγινα τυφλός, τότε πρώτα κατάλαβα πως
θα ήξαιρα να είμαι τυφλός.
Μπορούμε να βεβαιωθούμε πως, στις περισσό¬
τερες συμφορές, δεν έχουμε παρά να ξαίρουμε να
αλλάζουμε πορεία.
Έτσι κάνοντας, οι περισσότερες συμφορές θα
βρουν θέση στο σχέδιο μιας ευτυχισμένης ζωής. Εί¬
ναι πολύ εύκολο, με λίγη περίσκεψη, να γλυτώσου¬
με από τα θλιβερά πάθη.
Ο κ. Ρουσώ το είπε πολύ σωστά: «Είδα πως
είταν πιο εύκολο να υποφέρω παρά να εκδικού¬
μαι.» [...]
Είναι κανείς ευτυχισμένος στον κύκλο των συ¬
ναναστροφών όπου ζει: μάρτυρας οι κατάδικοι στα
κάτεργα. Αλλά ο καθένας κάνει τον κύκλο του και
μπαίνει σ’ αυτόν για να είναι ευτυχής. [...]
Ανάλυση Έκθεση για ό,τι έγινε στη δημόσια συνεδρίαση
της πραγματείας	της Βασιλικής Ακαδημίας των Επιστημών, Τεχνών
Για τα	καί γραμμάτων του Μπορντώ, που συνεδρίασε την
καθήκοντα102
αυτή τη ζωή κλπ.», πρβλ. Επιχτήτον Εγχειρίδιο, VIII: «Μη ζή-
τει τα γινόμενα γίνεσθαι ως θέλεις, αλλά θέλε τα γινόμενα ως
γίνεται και ευροήσεις». Βλ. εγκώμιο των στωικών στο Πνεύμα
XXIV, 10.
102.	Στη δημόσια συνεδρίαση της Ακαδημίας του Μπορ¬
ντώ της 1ης Μαΐου 1725, ο Μοντεσκιέ διάβασε μερικά κεφά¬
λαια από μια πραγματεία του Για τα καθήκοντα. Σχετική είδη¬
ση δημοσιεύτηκε στη «Bibliothèque française, ou Histoire
littéraire de la France» (τ. IV Μάρτ. 1726), μαζί με επιστολή
στους συντάκτες της Journal de Mars (7 Ιουλίου 1725), όπου
γίνεται ανάλυση του έργου. Το χειρόγραφο του έργου αυτού
σώζονταν ως τα 1818, οπότε τα χειρόγραφα του Μοντεσκιέ
στάλθηκαν στην Αγγλία για φύλαξη, δεν ξαναβρέθηκε όμως
- 152-

1η τον Μάη 1725 για την απονομή των βραβείων.
Ο κύριος πρόεδρος Μοντεσκιέ ανακοινώνει
στη συνέλευση τα πρώτα κεφάλαια μιας γενικής
πραγματείας Για τα καθήκοντα, που το σύνολό της
αποπνέει την τιμή, τη χρηστότητα, την ανθρωπιά,
την αγάπη της πατρίδας. Δεν θα είτανε δυνατό να
παροτρυνθούν οι άνθρωποι στην αρετή με συγκινη¬
τικότερο τρόπο, πράγμα που επιβάλλει να ευχηθού¬
με να ιδούμε το ταχύτερο να δημοσιεύεται αυτό το
έργο. [...]
Ο συγγραφέας εξηγεί, στον πρόλογο, πόσο εί¬
ναι πιο δύσκολο να πραγματευθεί για τα καθήκο¬
ντα ένας χριστιανός φιλόσοφος παρά ένας φιλόσο¬
φος εθνικός. [...]
Το πρώτο κεφάλαιο αφιερώνεται στα καθήκο¬
ντα γενικά. Ο θεός είναι το καθολικό αντικείμενο,
με την έννοια ότι πρέπει να ανταποκρίνεται σε όλες
τις επιθυμίες μας και να κατέχει όλες τις σκέψεις
μας: είναι ακόμη μερικό αντικείμενο, με την έννοια
ότι του οφείλουμε μια λατρεία. «Εκείνοι που είπαν,
προσθέτει ο συγγραφέας, πως μια τυφλή μοίρα έχει
κάνει όλα τ’ αποτελέσματα που βλέπουμε στον κό¬
σμο, είπαν ένα μεγάλο παραλογισμό· γιατί τι μεγα¬
λύτερος παραλογισμός από μια τυφλή μοίρα που
κάνει όντα που δεν είναι τυφλά;» [...]103
Στα κεφάλαια IV και V, ο συγγραφέας δείχνει
πως η δικαιοσύνη δεν είναι εξαρτημένη από τους
αργότερα. Τα περιεχόμενα του έργου έγιναν γνωστά από κατά¬
λογο που βρέθηκε στα χαρτιά του Μοντεσκιέ και από άλλες ση¬
μειώσεις, που δείχνουν πως το έργο για τη πολιτική αποτελού¬
σε τα κεφ. XIII και XIV της πραγματείας Για τα καθήκοντα.
103.	Βλ. επανάληψη της ίδιας ιδέας, με τα ίδια λόγια.
Πνεύμα I, 1.
- 153-

ανθρώπινους νόμους, πως είναι θεμελιωμένη πάνω
στην ύπαρξη και την κοινωνικότητα των λογικών
όντων και όχι πάνω στις ιδιαίτερες διαθέσεις ή θε¬
λήσεις αυτών των όντων.
Το ζήτημα αυτό οδηγεί το συγγραφέα στην
αναίρεση των αρχών του Χομπς για την Ηθική.
Διατρέχει κατόπιν τις κυριότερες φιλοσοφικές αι¬
ρέσεις που θέλησαν να διαπλάσσουν τον άνθρωπο
ή να του δώσουν κανόνες, και προτιμάει από όλες
την αίρεση των στωικών. [...]
Εξετάζοντας πάντοτε τη δικαιοσύνη, που τη
θεωρεί σαν το θεμέλιο της κοινωνίας, ο συγγραφέ¬
ας μιλάει για το συνήθισμα της αρετής αυτής και
για τα μέσα να την αποκτήσουμε στο μεγαλύτερο
βαθμό. «Οι περισσότερες αρετές, προσθέτει κατό¬
πιν, είναι μόνο μερικές σχέσεις, αλλά η δικαιοσύνη
είναι μια σχέση γενική· αφορά τον άνθρωπο καθ’
εαυτόν· τον αφορά σε σχέση με όλους τους ανθρώ¬
πους».104
Ο συγγραφέας συνάγει από την αρχή αυτή τον
εξής γενικό κανόνα, πως «όλα τα μερικά καθήκο¬
ντα παύουν όταν δεν είναι δυνατό να εκπληρωθούν
χωρίς να θιγούν τα καθήκοντα του ανθρώπου. Π.χ.
πρέπει να σκεφτούμε το καλό της πατρίδας όταν
πρόκειται για το καλό του ανθρώπινου γένους;
'Οχι· το καθήκον του πολίτη είναι ένα έγκλημα όταν
κάνει να ξεχνιέται το καθήκον του ανθρώπου. Με
104.	Πολύ χαρακτηριστικό χωρίο για τις βασικές αντιλή¬
ψεις του Μοντεσκιέ. Η δικαιοσύνη, ανεξάρτητη από τους αν¬
θρώπινους νόμους, είναι μια σχέση γενική, το θεμέλιο της κοι¬
νωνίας. Και πάλι η προσήλωσή του στους στωικούς και η αναί¬
ρεση των αρχών του Χομπς, που θα συναντήσουμε πολλές φο¬
ρές στο έργο του Μοντεσκιέ. Βλ. σημ. 45.
- 154-

το να είναι αδύνατο να συνταχτεί η οικουμένη σε
μια μόνο κοινωνία, οι άνθρωποι έγιναν ξένοι προς
τους ανθρώπους, αλλά η διαρρύθμιση αυτή δεν έχει
καθόλου παραγράψει τα πρώτα καθήκοντα, και ο
άνθρωπος, παντού λογικό ον, δεν είναι ούτε Ρω¬
μαίος, ούτε βάρβαρος».
Κατόπιν ο συγγραφέας διάλεξε μερικά ιστορι¬
κά γεγονότα και ιδίως την κατάκτηση των Ινδιών,
που έγινε από τους Ισπανούς, για να δώσει παρα¬
δείγματα παραβίασης των καθηκόντων του ανθρώ¬
που. [...]
Ο συγγραφέας διατρέχει σε συνέχεια τα μεγα¬
λύτερα συμβάντα της ιστορίας. Αποδεικνύει πως
δεν είτανε δυνατό ούτε να προπαρασκευαστούν ού¬
τε να αποφευχθούν. [...]105
[...] Δεν θα μιλήσω λοιπόν για τις μεγάλες	Λόγος κατά
εκείνες διαφθορές που, σε όλους τους καιρούς, εί-	την επανάληψη
ταν το προμήνυμα της αλλαγής ή της πτώσης των	των εργασιών
κρατών· για τις προμελετημένες εκείνες αδικίες·	του Parlement
για τις κακότητες από σύστημα· για τις ζωές εκεί- της Γκουιγιέννης106
νες που είναι σημαδεμένες όλο με εγκλήματα,
όπου οι μέρες των ανομιών ακολούθησαν πάντα
τις μέρες των ανομιών· για τα δικαστικά εκείνα
λειτουργήματα που ασκούνται μέσα στις μορφές,
105. Ο άνθρωπος πριν από τον πολίτη, η οικουμένη πριν
από την πατρίδα. - Μηχανική ιστορική αναγκαιότητα: τα γεγο¬
νότα ούτε προβλέπονται ούτε αποφεύγονται.
106. Εκφωνήθηκε στη συνεδρίαση της 11 Νοεμβρίου 1725.
Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά από το γιο του Μοντεσκιέ στα
1783 (βλ. βιβλιογρ.).
-155-

στα δάκρυα, στους ψιθύρους και στους φόβους
όλων των πολιτών: ενάντια σε τέτοιους δικαστές,
ενάντια σε τόσο ολέθριους ανθρώπους, θα χρειά¬
ζονταν ένας κεραυνός· το αίσχος και οι μομφές
δεν είναι τίποτε.
Έτσι, με προϋπόθεση ότι υπάρχει σ’ έναν δικα¬
στικό λειτουργό η ουσιώδικη αρετή του, που είναι η
δικαιοσύνη, ιδιότητα που χωρίς αυτή δεν είναι πα¬
ρά ένα τέρας μέσα στην κοινωνία, και μ’ αυτή μπο¬
ρεί να είναι ένας πολύ κακός πολίτης, θα μιλήσω
μόνο για τα παρακολουθήματα που μπορούν να κά¬
νουν ώστε αυτή η δικαιοσύνη να είναι σε μεγαλύτε¬
ρη ή μικρότερη αφθονία. Πρέπει η δικαιοσύνη να
είναι φωτισμένη· πρέπει να είναι γοργή, να μην εί¬
ναι καθόλου αυστηρή, και τέλος πρέπει να είναι κα¬
θολική. [...]
Οι δικαστές βρίσκονται πάντα ανάμεσα σε πα¬
γίδες και σε αιφνιδιασμούς, και η αλήθεια έχει αφή¬
σει στο μυαλό τους τις ίδιες δυσπιστίες όπως και η
πλάνη.
Η ασάφεια της ουσίας έκανε να γεννηθεί ο τύ¬
πος. Οι απατεώνες, ελπίζοντας πως μπορούν να
κρύψουν τη δολιότητά τους, έκαναν με τον τύπο
ένα είδος τέχνης: ολόκληρα επαγγέλματα συγκρο¬
τήθηκαν, τα μεν για να συσκοτίζουν τις υποθέ¬
σεις, τα άλλα για να τις μακραίνουν- και είταν ευ¬
κολότερο στο δικαστή να φυλαχτεί από την κακο-
πιστία του διαδίκου παρά από το τέχνασμα εκεί¬
νου που ο διάδικος του είχε εμπιστευτεί τα συμ-
φέροντά του.
Γι’ αυτό και δεν είταν πια αρκετό να εξετάζει ο
δικαστής την αγνότητα των προθέσεών του· δεν αρ-
κούσε να μπορεί να λέει στο θεό, Δοχΐμασέ με, θεέ.
-156-

και θα γνωρίσεις την καρδιά μου* · χρειάστηκε ακό¬
μα να εξετάσει το πνεύμα του, τις γνώσεις του και
τις ικανότητές του· χρειάστηκε να πάρει στα σοβα¬
ρά τις σπουδές του, να σηκώνει σ’ όλη τη ζωή του
το βάρος μιας επιμέλειας δίχως ανάπαυλα, και να
ιδεί αν αυτή η επιμέλεια μπορούσε να δώσει στο
πνεύμα του το μέτρο των γνώσεων και το βαθμό
των φώτων που απαιτούσε η θέση του.
Στις περιγραφές ορισμένων περιηγητών διαβά¬
ζουμε ότι υπάρχουν ορυχεία όπου οι εργαζόμενοι
δεν βλέπουν ποτέ το φως της μέρας: οι εργάτες αυ¬
τοί είναι μια πολύ φυσική εικόνα των ανθρώπων
εκείνων που το μυαλό τους, βαρύ κάτω από τα όρ¬
γανα, δεν είναι ικανό να δεχθεί κανένα βαθμό δια¬
φώτισης. Μια παρόμοια ανικανότητα επιβάλλει σ’
έναν δίκαιο άνδρα να αποσυρθεί από το δικαστικό
σώμα· μια μικρότερη ανικανότητα επιβάλλει σ’
έναν δίκαιο άνδρα να την ξεπεράσει με ίδρωτες και
με νυχτέρια.
Πρέπει ακόμη η δικαιοσύνη να είναι γοργή. Συ¬
χνά η αδικία δεν είναι στην απόφαση, αλλά στις προ¬
θεσμίες· συχνά η έρευνα της υπόθεσης προξένησε με¬
γαλύτερη αδικία από μια αντίθετη απόφαση. [...]
Η ίδια αυτή άποψη πρέπει να εμπνεύσει σ’
έναν δίκαιο δικαστή μια μεγάλη ευπροσηγορία,
αφού έχει πάντοτε να κάνει με δυστυχισμένους αν¬
θρώπους. Πρέπει ο λαός να είναι πάντοτε μέσα στις
ανησυχίες του. [...]
Αλλά, ανεξάρτητα από την ανθρωπιά, η κο¬
σμιότητα και η ευπροσηγορία, σ’ έναν ευνομούμενο
* Στο κείμενο λατινικά: Proba me, Deus, et sdto cor
meum. (σημ. K.M.).
- 157-

λαό, αποτελούν τμήμα της δικαιοσύνης· και ένας
δικαστής που δεν τα έχει αυτά για τους διαδίκους
του, αρχίζει από τη στιγμή αυτή να μην απονέμει
στον καθέναν εκείνο που του ανήκει. [...]
Ομολογώ ότι υπάρχουν περιστάσεις όπου δεν
υπάρχει αγαθή ψυχή που να μην αγανακτεί. Η συ¬
νήθεια που καθιέρωσε τα πλάγια μέσα φαίνεται να
υπάρχει για να βάζει σε δοκιμασία την υπομονή
των δικαστών, που έχουν θάρρος και τιμιότητα. Εί¬
ναι τέτοια η διαφθορά της καρδιάς των ανθρώπων,
που ςραίνεται πως ο γενικός κανόνας συμπεριφο¬
ράς είναι να υποθέτουν πάντα τη διαφθορά στην
καρδιά των άλλων.
Ω, σεις που χρησιμοποιείτε για να μας σαγη-
νεύσετε κάθε τι το αναπόφευκτο που μπορείτε να
φανταστείτε· που για να μας κερδίστε καλύτερα,
ψάχνετε να βρείτε όλες τις αδυναμίες μας, που βά¬
ζετε σε ενέργεια την κολακεία, τις κατωτεριές, το
κύρος των ισχυρών, τη γοητεία των φίλων μας, την
επιρροή λατρευτής συζύγου, κάποτε μάλιστα μια
επέμβαση που θεωρείτε ακόμα πιο ισχυρή· που,
εκλέγοντας από όλα τα πάθη μας, κάνετε επίθεση
στην καρδιά μας από το πιο ανυπεράσπιστο μέρος:
είθε να ναυαγούν πάντοτε τα σχέδιά σας και είθε
ποτέ να μην ευοδωθούν οι ενέργειές σας! Δεν θά-
χουμε να σας κάμουμε τις μομφές που ο θεός κάνει
στους αμαρτωλούς στα ιερά βιβλία: «Με κάματε
παίγνιο των ανομιών σας»· θ’ αντισταθούμε και
στις πιο θρασείς επεμβάσεις σας και θα σας κάνου¬
με να νοιώσετε τη διαφθορά της καρδιάς σας και
την ευθύτητα της δικής μας.
Πρέπει η δικαιοσύνη να είναι καθολική. Ένας
δικαστής δεν πρέπει να είναι όπως ο αρχαίος Κά-
-158-

των, που είταν ο πιο δίκαιος στο δικαστήριό του,
όχι όμως και στην οικογένειά του. Η δικαιοσύνη
πρέπει να είναι μέσα μας κανόνας γενικής συμπερι¬
φοράς. Ας είμαστε δίκαιοι σε όλους τους τόπους,
δίκαιοι προς όλες τις κατευθύνσεις, προς όλα τα
πρόσωπα, σε όλες τις περιστάσεις.
Εκείνοι που είναι δίκαιοι μόνο στις περιπτώ¬
σεις που το επάγγελμά τους το απαιτεί, που διατεί¬
νονται ότι είναι ακριβοδίκαιοι στις υποθέσεις των
άλλων τη στιγμή που δεν είναι αδιάφθοροι σε ό,τι
τους αφορά τους ίδιους, που δεν έχουν βάλει την
ευθυδικία στα παραμικρότερα γεγονότα της ζωής
τους, κινδυνεύουν να χάσουν σύντομα κι αυτή
ακόμα τη δικαιοσύνη που απονέμουν στο δικαστή¬
ριο. [...]
Οι αποφάσεις που εκδίδουμε στο δικαστήριο
σπάνια μπορούν να κρίνουν τη δημόσια φήμη μας·
μόνο στις υποθέσεις που μας ενδιαφέρουν ιδιαίτε¬
ρα η καρδιά μας φανερώνεται και γίνεται γνωστή-
αυτού επάνω ακριβώς ο λαός μας κρίνει- αυτού
επάνω είναι που μας φοβάται ή που ελπίζει από
μας. Αν η διαγωγή μας είναι καταδικασμένη, αν βα-
ρύνεται από υποψίες, φτάνουμε να είμαστε κάτω
από ένα είδος δημόσιας εξαίρεσης- και η δικαστική
εξουσία που ασκούμε λογίζεται, από κείνους που
είναι υποχρεωμένοι να την υποφέρουν, ανάμεσα
στις συμφορές τους. [...]
Δικηγόροι, το δικαστήριο ξαίρει την ακεραιό¬
τητά σας, κι αισθάνεται ευχαρίστηση που μπορεί να
σας το πει. Τα παράπονα ενάντια στην τιμή σας δεν
έφτασαν ακόμη ως αυτό. Ξαίρετε ωστόσο πως δεν
αρκεί να είναι το λειτούργημά σας ανιδιοτελές για
να είναι αγνό. Έχετε ζήλο για τους πελάτες σας, και
- 159-

τον επαινούμε· αλλ’ ο ζήλος αυτός γίνεται εγκλη¬
ματικός όταν σας κάνει να λησμονείτε εκείνο που
οφείλετε στους αντιδίκους σας. Ξαίρω καλά ότι η
ανάγκη μιας δίκαιης υπεράσπισης σας υποχρεώνει
συχνά ν’ αποκαλύπτετε πράγματα που είχε θάψει η
καταισχύνη· αλλά πρόκειται για ένα κακό που ανε¬
χόμαστε μόνον όταν είναι απόλυτα αναγκαίο. Μά¬
θετε από μας αυτήν εδώ την αρχή και έχετέ την πά¬
ντα στο νου σας: ΜΗ ΛΕΤΕ ΠΟΤΕ ΤΗΝ ΑΛΗΘΕΙΑ
ΣΕ ΒΑΡΟΣ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ ΣΑΣ [...]
Εισαγγελείς, οφείλετε να τρέμετε όλες τις μέ¬
ρες της ζωής σας πάνω στο λειτούργημά σας. Τι λέ¬
γω; Οφείλετε να μας κάμετε να τρέμουμε εμείς οι
ίδιοι. Μπορείτε κάθε στιγμή να μας κλείσετε τα μά¬
τια προς την αλήθεια, να μας τ’ ανοίξετε σε αμυδρά
φώτα και σε πιθανοφάνειες. Μπορείτε να μας δέσε¬
τε τα χέρια, να παρακάμψετε τις πιο δίκαιες διατά¬
ξεις και να κάμετε κατάχρησή τους· να παρουσιάζε¬
τε αδιάκοπα στους διαδίκους σας τη δικαιοσύνη
και να τους δίνετε ν’ ασπαστούν μόνο τη σκιά της·
να τους κάμετε να προσδοκούν το τέρμα και να το
απομακρύνετε πάντοτε, να τους κάμετε να προχω¬
ρούν σ’ ένα δαίδαλο πλανών. Σε μια τέτοια περί¬
πτωση, όπου όσο πιο επιδέξιοι τόσο και πιο επικίν¬
δυνοι θα είσαστε, θα κάμετε να ξεχυθεί προς εμάς
τους ίδιους ένα μέρος από το μίσος. Ό,τι το πιο
θλιβερό θα υπήρχε στο επάγγελμά σας, θα το μετα¬
δώσετε και στο δικό μας και σύντομα θα γινόμαστε
κι εμείς οι πιο μεγάλοι εγκληματίες έπειτα από
τους πρώτους ενόχους. [...]107
107.	Αφού λίγα χρόνια πριν ο Μοντεσκιέ εσατύρισε τον
αμαθή δικαστή (βλ. 68η Περσική, επιστολή), παρουσιάζει στο
- 160-

Η διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα μεγάλα
έθνη και στους άγριους λαούς, είναι πως τα μεγάλα
έθνη έχουν επιδοθεί στις τέχνες και στις επιστήμες,
και πως οι άγριοι λαοί τις έχουν ολότελα παραμε¬
λήσει. Τα περισσότερα έθνη οφείλουν ίσως την
ύπαρξή τους στις γνώσεις που δίνουν οι τέχνες και
οι επιστήμες. [...]
Αλλά, αφήνοντας κατά μέρος τους άγριους λα¬
ούς, αν ένας Ντεκάρτ έφτανε στο Μεξικό ή στο Πε¬
ρού εκατό χρόνια πριν από τον Κορτέζ και τον Πι-
ζάρο, κι αν μάθαινε στους λαούς αυτούς πως οι άν¬
θρωποι, φτιαγμένοι όπως είναι, δεν μπορούν να εί¬
ναι αθάνατοι· πως τα ελατήρια της μηχανής τους
φθείρονται, όπως τα ελατήρια σ’ όλες τις μηχανές·
πως τα φυσικά φαινόμενα δεν είναι παρά συνέπεια
από τους νόμους και τις μεταδόσεις της κίνησης, ο
Κορτέζ δεν θα κατόρθωνε ποτέ, με μια χούφτα
άντρες, να καταστρέψει το κράτος του Μεξικού,
ούτε ο Πιζάρο το κράτος του Περού. [...]109
λόγο ίου αυτό το πορτραίτο του ακέραιου δικαστή, του τίμιου
δικηγόρου και του ευσυνείδητου εισαγγελέα. Ο λόγος θεωρήθη¬
κε στην εποχή του τόσο σημαντικός και τόσο εποικοδομητικός
ώστε, με απόφαση του Parlement του Μπορντώ, ανατυπώνο-
νταν και πουλούνταν στην είσοδο του δικαστηρίου ως τα 1789.
Είναι αξιοσημείωτο πως για κριτήριο του ακέραιου δικαστή
χρησιμοποιεί ο Μοντεσκιέ τη στάση του έναντι του προσωπι¬
κού του συμφέροντος. Το ίδιο κριτήριο θα χρησιμοποιήσει και
ο Ρουσώ για τον «αληθινό άνθρωπο» (βλ. Rêveries d’ un
promeneur solitaire, 4e promenade).
108. Εκφωνήθηκε στη δημόσια συνεδρίαση της Ακαδημίας
του Μπορντώ στις 1S Νοεμβρίου 1725. Δημοσιεύτηκε Lab VII.
109. Πολύ χαρακτηριστική η παρατήρηση που κάνει ο Μο¬
ντεσκιέ πως από την ανάπτυξη των τεχνών και επιστημών εξαρ-
τάται η ελευθερία και η ανεξαρτησία μιας χώρας. Είναι μια α¬
ντίληψη που θα αποκτήσει όλη τη σημασία της στο 19ο και 20ό au
Λόγος
για τα ελατήρια
που πρέπει να μας
παρακινούν
στις επιστήμες108
-161-

Σε μας η εφεύρεση της πυρίτιδας για τα κανό¬
νια έδωσε ένα τόσο μικρό όφελος στο έθνος που τη
χρησιμοποίησε πρώτο, που δεν έχει ακόμα ξεκαθα¬
ριστεί ποιο έθνος είχε αυτό το όφελος. [...]
Είναι λοιπόν οι επιστήμες πολύ χρήσιμες, για¬
τί θεραπεύουν τους λαούς από τις καταστρεπτικές
προλήψεις· επειδή όμως μπορούμε να ελπίζουμε
πως ένα έθνος που έχει καλλιεργήσει μια φορά τις
επιστήμες θα τις καλλιεργεί πάντοτε αρκετά ώστε
να μην πέσει σε τέτοιο βαθμό χοντροκοπιάς και
αμάθειας που να μπορεί να προκαλέσει την κατα¬
στροφή του, θα μιλήσουμε για τα άλλα ελατήρια
που πρέπει να μας κάνουν να επιδιδόμαστε στις
επιστήμες.
Το πρώτο είναι η εσωτερική ικανοποίηση που
αισθάνεται κανείς όταν βλέπει να μεγαλώνει η υπε¬
ροχή της ύπαρξής του και ν’ αυξάνουν οι διανοητι¬
κές του ικανότητες. Το δεύτερο είναι κάποια περιέρ¬
γεια που έχουν όλοι οι άνθρωποι και που ποτέ δεν εί¬
ταν τόσο λογική όσο σ’ ετούτον εδώ τον αιώνα. [...]
Ένα τρίτο ελατήριο που πρέπει να μας παρο¬
τρύνει στις επιστήμες είναι η πολύ βάσιμη ελπίδα
να επιτύχουμε σ’ αυτές. Εκείνο που κάνει τόσο
αξιοθαύμαστες τις ανακαλύψεις του αιώνα, δεν εί¬
ναι οι απλές αλήθειες που βρήκανε, αλλά οι μέθο-
δες για να τις βρούνε· δεν είναι ένα λιθάρι για το οι¬
κοδόμημα, αλλά τα όργανα και οι μηχανές για να
χτιστεί ολόκληρο. [...]
Ένα τέταρτο ελατήριο είναι η ίδια η ευτυχία
μας. Η αγάπη της σπουδής είναι μέσα μας το μόνο
σχεδόν αιώνιο πάθος· όλα τα άλλα πάθη μας αφή¬
νουν, όσο αυτή η άθλια μηχανή που μας τα δίνει
πλησιάζει προς την καταστροφή της. [...]
- 162-

Ένα άλλο ελατήριο που πρέπει να μας ενθαρρύ¬
νει για να στρωθούμε στη μελίτη, είναι η ωφέλεια
που μπορεί νάχει από αυτή η κοινωνία όπου ανή¬
κουμε· θα μπορέσουμε να προσθέσουμε σε τόσες ανέ¬
σεις που έχουμε, πολλές άλλες που δεν έχουμε ακό¬
μη. Το εμπόριο, η ναυτιλία, η αστρονομία, η γεωγρα¬
φία, η γιατρική, η φυσική είχανε χίλια ωφελήματα
από τις εργασίες εκείνων που προηγήθηκαν από μας:
δεν είναι ένας ωραίος σκοπός το να εργαστούμε για
ν’ αφήσουμε τους ανθρώπους ύστερα από μας πιο
ευτυχισμένους από ό,τι είμαστε εμείς; [...]'10
Αφού μιλήσαμε για τις επιστήμες, θα πούμε
μια λέξη και για τα γράμματα. Τα βιβλία της φα¬
ντασίας, όπως τα βιβλία της ποίησης και της ρητο¬
ρικής, έχουν τουλάχιστο γενικές ωφελιμότητες· και
αυτού του είδους τα οφέλη είναι συνήθως μεγαλύ¬
τερα από τα μερικά.
Μαθαίνουμε στα βιβλία αυτά την τέχνη να γρά¬
φουμε, την τέχνη να εξωτερικεύουμε τις ιδέες μας,
να τις εκφράζουμε ευγενικά, ζωντανά, με δύναμη,
με χάρη, με τάξη και με την ποικιλία εκείνη που ξε¬
κουράζει το πνεύμα. [...]
Οι επιστήμες εφάπτονται μεταξύ τους· οι πιο
αφηρημένες καταλήγουν σε κείνες που είναι λιγότε¬
ρο αφηρημένες, και το σώμα των επιστημών συνο¬
ρεύει ολόκληρο προς τα γράμματα. Αρα, οι επιστή¬
μες κερδίζουν πολύ όταν τις πραγματεύονται με
επινοητικό και αβρό τρόπο· έτσι διώχνουν την ξη¬
110.	Ο Μοντεσκιέ όχι μόνο βλέπει σωστά την κοινωνική
χρησιμότητα και τη λυτρωτική αποστολή της επιστήμης, αλλά
και νοιώθει πλέρια τη σημασία της μεθοδολογίας και της κο¬
σμοθεωρίας «για να χτιστεί ολόκληρο το οικοδόμημα».
-163-

ρότητα, προλαβαίνουν την κούραση και τις κάνουν
προσιτές σε όλα τα πνεύματα. [...]
Υπάρχουν καρτεσιανοί που δεν διάβασαν ποτέ
τίποτε άλλο από τους Κόσμους του κ. ντε Φοντε-
νέλ· το έργο αυτό είναι χρησιμότερο από ένα άλλο
πιο δυνατό, γιατί είναι το σοβαρότερο από εκείνα
που οι περισσότεροι άνθρωποι είναι σε θέση να
διαβάσουν.
Δεν πρέπει να κρίνουμε τη χρησιμότητα ενός
έργου από το ύφος που προτίμησε ο συγγραφέας-
συχνά έχουνε πει με σοβαρότητα παιδαριώδη πράγ¬
ματα- και με χαριεντισμούς, πολύ σοβαρές αλήθει¬
ες.
111.	Παρά τη γενική αντιπάθειά του προς την ποίηση και
τους λυρικούς, που είταν άλλωστε μία γενικότερη αντίληψη της
εποχής, ο Μοντεσκιέ τονίζει και πάλι την κοινωνική χρησιμό¬
τητα των έργων της φαντασίας, ιδιαίτερα σχετικά με την
εκλαΐκευση των επιστημών (παράδειγμα οι Κόσμοι του Φοντε-
νέλ). Αξιοσημείωτη επίσης η αντίληψή του πως και τα επιστη¬
μονικά έργα πρέπει να γράφονται με τρόπο ευχάριστο και επα¬
γωγό. Την αντίληψή του αυτή συναντούμε πολλές φορές. Στις
Σχέψεις(6\2 1261 II φ. 111. βλ. Cal I σ. 1134) διαβάζουμε: «...
οι επιστήμες κερδίζουν όταν τις διαπραγματευόμαστε με λεπτό
τρόπο και με γούστο...».
-164-

I
Είμουν, χωρίς αντιλογία, ο μεγαλύτερος κα¬
τεργάρης σ’ όλες τις Ινδίες και, ακόμα περισσότε¬
ρο, υπηρέτης ενός γέρου γυμνοσοφιστή που, εδώ
και πενήντα χρόνια, εργάζονταν για να εξασφαλί¬
σει μια ευτυχισμένη μετεμψύχωση· και με τις σκλη¬
ρές μετάνοιες του, μεταβάλλονταν σε σκελετό σ’
αυτό τον κόσμο, για να μην μεταμορφωθεί σε κανέ¬
να άσχημο ζώο στον άλλο. [...]
Ο αφέντης μου, γονατισμένος από τα γερατειά,
κάηκε, και καθώς με θεωρούσε σαν έναν άγιο, μου
άφησε με τη διαθήκη του μια εντολή, που δεν την
περίμενα. 'Επρεπε να τον ακολουθήσω στο δρόμο
που είχε πάρει. [...]
Μου έτυχε μια μέρα μια πολύ παράξενη περι¬
πέτεια. Είμουνα βόδι στην Αίγυπτο και δεν σκεφτό¬
μουνα παρά να βόσκω μερικές άθλιες καλαμιές,
όταν κάτι παπάδες που πέρασαν κοντά στο βοσκο¬
τόπι μου, έβαλαν τις φωνές πως είμουν ο Απις, με
προσκύνησαν και με πήγανε, σαν σε θρίαμβο, σ’
έναν μεγαλοπρεπή ναό. [...]
Δεν είχα μεγάλη ματαιοδοξία και δεν μ’ ένοια-
ζε καθόλου για το λιβάνι που έβαζαν να καπνίζει
μπροστά μου· δεν είμουν όμως δυσαρεστημένος
που ένα μέρος της λατρείας μου είταν να με τρέ-
112.	Ο τίτλος πάρθηκε από τον Λουκιανό. Αγνοείται η
ακριβής χρονολογία του. Γράφτηκε κατά πάσαν πιθανότητα με¬
τά τις Περσικές επιστολές και πριν από το 1738. Δημοσιεύτηκε
για πρώτη φορά στα 1892, στα Mélanges inédits (βλ. βφλ.). Η
ιδέα της μετεμψύχωσης δίνει στον Μοντεσκιέ και πάλι την ευ¬
καιρία να παρουσιάσει, μέσα σ' ένα ανατολικό διάκοσμο, μια
σάτυρα των ηθών της εποχής.
Αληθινή ιστορία112
-165-

φουν καλά. Μέσα σ’ ένα μήνα, είμουνα παχύς να
σπάσει το πετσί μου, πράγμα που θεωρήθηκε σαν
σημάδι για την ευημερία του κράτους. Όταν είμουν
άρρωστος, όλη η Αίγυπτος είταν στα κλάματα. Γε¬
λούσα μέσα στο πετσί μου, όταν έβλεπα τη δημόσια
θλίψη. [...]
Μια μέρα, το πνεύμα μου απλώθηκε και βρέθη¬
κα ένας χοντρός φιλόσοφος. Είχα λογικό, κρίση,
φρόνηση· με μια λέξη, είμουν ελέφαντας. Ένας βα¬
σιλιάς του Θιβέτ μ’ αγόρασε και με προόρισε να με¬
ταφέρω μια από τις βασίλισσες. Μια νύχτα που τα¬
ξίδευε μαζί με τις γυναίκες του και όλη την ακο¬
λουθία του, ένοιωσα το φορτίο μου να γίνεται δι¬
πλό. Ο οδηγός μου είχε ανεβεί στην κλούβα όπου εί¬
ταν η βασίλισσα. [...]
Όταν έπιασαν στα δάση ένα νεαρό ελέφαντα,
τον έδωσαν για εκπαίδευση σ’ έναν από τους συ¬
ντρόφους μου και σε μένα. Βάλαμε το μαθητή αυ¬
τό ανάμεσα στους δυο μας [...]. Παρατήρησα πως
ο σύντροφός μου αισθάνονταν ευχαρίστηση σ’ αυ¬
τή την πράξη ανωτερότητας. Έκανα αυτή τη σκέ¬
ψη: «Η φυσική ελευθερία δέχεται χτυπήματα από
όλες τις πλευρές. Εκείνοι που ζουν στη δουλεία εί¬
ναι τόσο εχθροί της ελευθερίας των άλλων όσο και
κείνοι που κυβερνούν με την πιο μεγάλη αυταρχι-
κότητα». [...]·13
113.	Οι δούλοι διαφθείρονται τόσο ώστε να μισούν την
ελευθερία όσο και οι τύραννοι, μία από τις αντιλήψεις που
προβάλλει συχνά ο Μοντεσκιέ, όπου οι λαοί ή δεν αξίζουν την
ελευθερία ή την αποκρούουν. Στο χωρίο αυτό πρόκειται για τη
φυσική ελευθερία.
- 166-

II
[...] Σε μια άλλη μετεμψύχωση, έγινα αυλικός.
[...] Είμουν ωστόσο αρκετά ευτυχής για να μπορώ
να κάνω δυο ή τρεις κακές πράξεις. Όταν υπήρχε
καμμιά που θα μπορούσε να με ατιμάσει, έβαζα και
την έκανε η γυναίκα μου· και όταν έβλεπα πως κά¬
ποιος ηλίθιος, κάνοντας ατιμίες πολύ χοντροκομ¬
μένα, είχε χάσει τη δημόσια υπόληψη, φώναζα ενα¬
ντίον του με όλα μου τα δυνατά· και οι άλλοι έλε¬
γαν: «Δεν μπορεί να ανεχθεί τις προστυχιές». Όταν
έβλεπα κάποιον τίμιο άνθρωπο στη δυστυχία, εύρι-
σκα πως είταν απατεώνας· και όταν έβλεπα κάποι¬
ον απατεώνα να ευημερεί, εύρισκα πως είταν τί¬
μιος. [...]
Έχοντας ζήσει σε όλες τις τάξεις, σε όλους
τους τόπους και σε όλους τους χρόνους, βρήκα πως
η τιμή δεν μου στάθηκε ποτέ εμπόδιο για να κάνω
μια ατιμία. [...]
Ξαίρετε πως τα ελαττώματα ενός ανθρώπου με
μετριοφροσύνη κρίνονται πάντοτε με αυστηρότητα,
και η ξετσιπωσιά έχει τον τρόπο να υψώνεται ενά¬
ντια στη σεμνότητα, που είναι πάντα αφοπλισμένη.
[...]
Έχω παρατηρήσει πως για να επιτύχει κανείς
καλά στον κόσμο, αρκεί να είναι μισο-ηλίθιος και
μισο-απατεώνας. [... ]
III
[...] Σε μια άλλη μετεμψύχωση, βρέθηκα να εί¬
μαι από το ωραίο φύλο.
-167-

[...] Ασχολούμουνα με τις υποθέσεις εκείνων
που η τύχη στερούσε από τις εύνοιες του ηγεμόνα.
Ήξαιρα τους ευνοούμενους και τους υπουργούς
και τους έβλεπα συχνά [...]. Μου άρεσε να ζητώ,
αλλά μου άρεσε επίσης να πετυχαίνω. Ό,τι και να
μου λέγανε, εγώ επέμενα στο δικό μου και δεν εί-
μουνα τόσο κουτή για να καμωθώ πως άκουγα τις
δικαιολογίες που μου δίνανε. [...]
Να πώς εργαζόμουνα για να διορθώσω τη σχο¬
λαστικότητα των δημοσίων ανδρών. Χωρίς αυτό, τι
θα γινόμασταν; Μπορείτε να είσαστε βέβαιοι πως
μια γυναίκα, που δεν είναι παρά γυναίκα, κατα¬
στρέφει τον άνδρα της με την κατάστασή της, αν δεν
τον καταστρέφει με τα ήθη της· ενώ μια άλλη, που
ξαίρει να τα φέρνει βόλτα, ξαναστεριώνει με τα ήθη
της ένα σπίτι που θα το κατάστρεφε με την κατά¬
στασή της. [...]
Είμουν ακόμα γυναίκα και επειδή άρεσα σε
πολύν κόσμο, είχα τόσες περιπέτειες και με τόσο
θόρυβο, ώστε η οικογένεια του συζύγου μου, που
είταν από τις πιο άσημες, άρχισε να γίνεται γνω¬
στή. [...]
IV
[...] Δεν υπάρχει τίποτε που να μην το διανοή-
θηκα σ’ όλες αυτές τις διάφορες ζωές. Σε τούτη
εδώ, έκανα ένα βιβλίο· το έργο μου είχε μεγάλη επι¬
τυχία, και όχι εγώ. Είχα μυαλό και, πριν απ’ αυτό,
με θεωρούσαν ικανό για όλα· όταν όμως περιόρισα
την κρίση του κοινού σ’ ένα ξεχωριστό ταλέντο, δεν
μ’ έκριναν ικανό για τίποτε.
-168-

Είμουνα ως τότε φίλος με όλο τον κόσμο.
Αλλά σε λίγο είχα απειρία από αντίζηλους και
εχθρούς που δεν με είχανε ποτέ δει, και που επίσης
κι εγώ δεν είχα ποτέ δει. Μου στάθηκε αδύνατο να
συμφιλιωθώ με όλους αυτούς τους ανθρώπους.
θέλανε να μ’ έχουνε στις συναναστροφές και
μου ανέθεταν το ρόλο να είμαι ευχάριστος, πράγμα
που με στενοχωρούσε πολύ. Δεν θέλανε ποτέ να πω
μια ανοησία, παρ’ όλο που όλοι εκείνοι που είταν
γύρω μου έπαιρναν σχετικά μ’ αυτό παράξενες
ελευθερίες.
Από την άλλη μεριά, υπήρχαν οι λογοδιάρροι¬
ες που έλεγαν πως μ’ απόφευγαν γιατί είμουν ένα
bel esprit, θέλανε μ’ αυτό να πουν πως εγώ είχα
επιτήδευση και αυτοί φυσικότητα, και πως αν ήθε¬
λαν θα μπορούσαν να έχουν περισσότερο πνεύμα
από μένα.
Μερικοί υποστήριζαν πως δεν είχα κάνει εγώ
το βιβλίο μου· ο φθόνος είναι τόσο ηλίθιος που δεν
καταλάβαινε πως δεν κέρδιζε τίποτε μ’ αυτό· αν δεν
είχα κάνει εγώ το βιβλίο, έπρεπε να είναι κάποιος
άλλος.
Τέλος, το δύστυχο αυτό έργο με βασάνισε σ’
όλη μου τη ζωή και, είτε το επαινούσαν είτε το κα-
τάκριναν, είχα πάντοτε στενοχώριες. [...]·14
V
[...] Στάλθηκα να υπηρετώ ένα πνεύμα που λε¬
γότανε Πλούτος,και είναι ο θεός από τα πλούτη
114.	Πρόκειται προφανώς για τις Περσικές επιστολές.
-169-

στους Έλληνες. Μια και μου επέτρεπε να του μιλώ
ελεύθερα, του λέω:
- Κύριέ μου, μου φαίνεται πως δεν προσέχετε
καθόλου στην αξία των προσώπων. Προσφέρετε
και αρνείστε χωρίς λόγο. [...]
- Φίλε μου, μου λέει. [...] Δίνουμε χωρίς εκλο¬
γή και χωρίς προσοχή, γιατί είναι πράγματα που
δεν μπορούν να δώσουν την ευτυχία σε κείνους που
τα δέχονται.
- Και γιατί αυτό; απάντησα.
- Γιατί ο Δίας δεν θέλησε να βάλει την ευδαι¬
μονία στα πράγματα που δεν μπορεί νάχει όλος ο
κόσμος· τα πλούτη ενός ανθρώπου προϋποθέτουν
τη φτώχεια άπειρου αριθμού άλλων, και το μεγα¬
λείο ενός θνητού την κατάπτωση όλων εκείνων που
τον υπακούουν.
- Τι μπορεί λοιπόν να κάνει τους ανθρώπους
ευτυχείς; ξαναρώτησα.
- Τα πραγματικά αγαθά που βρίσκονται μέσα
τους και δεν στηρίζονται ούτε πάνω στην αθλιότη¬
τα, ούτε πάνω στην ταπείνωση του άλλου: η αρετή,
η υγεία, η ειρήνη, το γερό μυαλό, η οικιακή γαλήνη,
ο φόβος των θεών. t...]115
Είμουν Έλληνας και, κατά το παράδειγμα των
φιλοσόφων, επισκέφθηκα διάφορες χώρες. Έμεινα
λίγον καιρό στην Αίγυπτο. [...]. Ο βασιλιάς είταν
έτοιμος να ξεκινήσει για εκστρατεία, όταν ένας κα¬
λός οιωνός έφτασε στη Μέμφιδα, αλλά έφεραν κι
115.	Στις άλλες οικονομικές αντιλήψεις του Μοντεσκιέ,
αντιτάσσεται η ηθική αντίληψη για τον Πλούτο, που δεν εξα¬
σφαλίζει την ευτυχία.
-170-

έναν άλλον από τη Σαΐδα που θεωρήθηκε κακός.
[...] Οι οιωνοί έρριξαν το βασιλιά σε μεγαλύτερη
αμηχανία [...] κι αυτός κατέφυγε σε μένα που εί-
μουνα ξένος.
- Μεγαλειότατε, του λέω, οι άνθρωποι δεν εί¬
ναι καμωμένοι για να γνωρίσουν τις ιδιαίτερες επι¬
θυμίες των θεών, αλλά για να ξαίρουν τις γενικές
βουλές τους. Οι θεοί θέλουν να μην κάνετε καθόλου
άδικο πόλεμο, και να μην μεταχειρίζεστε τη δύναμη
που σας έδωσαν παρά όπως θα έκαναν οι ίδιοι αν
την είχαν κρατήσει. [...]116
Αφησα την Αίγυπτο και ξαναγύρισα στην Κό¬
ρινθο [...]
Έζησα εκεί ανάμεσα στους πολίτες μου*. Πα¬
ράτησα τους αυστηρούς μου τρόπους. Είχα νοιώσει
πως δεν αρκούσε να κάνει κανείς να θαυμάζουν την
αρετή, αλλ’ έπρεπε να κάνει και να την αγαπούν.
Κύριο μέλημά μου είταν να συνηθίσω το μυαλό
μου να παίρνει πάντοτε τα πράγματα στο καλό, και
να ζητάει σ’ αυτά το καλό, όταν είταν πρόσφορα γι’
αυτό. [...]
Όταν υποστηρίζανε πως είχαμε ένα ακμαίο
εμπόριο, μακάριζα τη μοίρα της πόλης μας που είχε
επιτρέψει να γίνει μεγάλη πόλη χωρίς να βρεθεί
στην ανάγκη να εργαστεί για την καταστροφή άλ¬
λων λαών.
Είχα πραγματικά πατριωτικό πνεύμα: αγαπού¬
116.0	Μοντεσκιέ βρίσκει και πάλι την ευκαιρία να κηρυ¬
χτεί ενάντια στους άδικους πολέμους. Βλ. 56, όπου και ορισμός
του δίχαιου πολέμου.
* Ανάμεσα στους συμπολίτες μου (αρχικό κείμενο).
- 171 -

σα τη χώρα μου όχι μόνο γιατί είχα γεννηθεί σ’ αυ¬
τή, αλλά και γιατί είταν ένα τμήμα της μεγάλης αυ¬
τής πατρίδας που είναι η Οικουμένη. [...]
Όπως οι θεοί κατοικούν στους ναούς και αγα¬
πούν τις κατοικίες αυτές χωρίς να χάνουν την αγά¬
πη τους για το υπόλοιπο μέρος της Οικουμένης,
έτσι πίστευα πως και οι άνθρωποι, αφοσιωμένοι
στην πατρίδα τους, έπρεπε να απλώσουν την καλο¬
σύνη τους σ’ όλα τα δημιουργήματα που μπορούν
να γνωρίσουν και που είναι ικανοί ν’ αγαπήσουν.
Αν ήξαιρα κάτι που θα μου είταν ωφέλιμο και
που θα είταν βλαβερό στην οικογένειά μου, θα τό-
βγαζα από το νου μου· αν ήξαιρα κάτι, ωφέλιμο
στην οικογένειά μου και που δεν θα είταν ωφέλιμο
στην πατρίδα μου, θα προσπαθούσα να το ξεχάσω·
αν ήξαιρα κάτι, ωφέλιμο στην πατρίδα μου και που
θα είταν βλαβερό στην Ευρώπη ή που θα είταν ωφέ¬
λιμο στην Ευρώπη και βλαβερό στο ανθρώπινο γέ¬
νος, θα το πετούσα μακριά σαν έγκλημα. [...]·17
117.0	Μοντεσκιέ καταλήγει και στο έργο αυτό να εξάρει
και πάλι την αρετή, «που πρέπει όχι μόνο να θαυμάζουν αλλά
και να αγαπούν» και τις αρχές της στωικής φιλοσοφίας (βλ.
σημ. 102). Και να προβάλλει σαν το ύψιστο ιδεώδες την ειρηνι¬
κή ανάπτυξη και πρόοδο των κρατών και την αγάπη της οικου¬
μένης και του ανθρώπου γενικά.
-172-

ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΙΤΙΕΣ
ΠΟΥ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΚΑΘΟΡΙΣΟΥΝ
ΤΑ ΠΝΕΥΜΑΤΑ
ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΕΣ118
118.	Αγνοείται η ακριβής χρονολογία του. θεωρείται πι¬
θανό πως γράφτηκε κατά τα 1727, πάντως είναι πολύ προγενέ¬
στερο από το Πνεύμα. Πρωτοδημοσιεύτηκε στα 1892, στα
Mélanges inédits, V (βλ. βιβλιογρ.). Οι τίτλοι που είναι σε πα¬
ρένθεση, δεν υπάρχουν στο χειρόγραφο και προστέθηκαν από
τον εκδότη.

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
Οι αιτίες αυτές γίνονται λιγότερο αυθαίρετες
όσο παράγουν ένα γενικότερο αποτέλεσμα. Έτσι,
ξαίρουμε καλύτερα εκείνο που δίνει ορισμένο χα¬
ρακτήρα σ’ ένα έθνος παρά εκείνο που δίνει ορι¬
σμένο πνεύμα σ’ έναν ιδιώτη· εκείνο που αλλάζει
ένα φύλο παρά εκείνο που καθορίζει έναν άντρα·
εκείνο που σχηματίζει το πνεύμα των κοινωνιών
που έχουν υιοθετήσει έναν τρόπο ζωής παρά το
πνεύμα ενός ατόμου. [...]
Οι λαοί των θερμών χωρών έχουν ανάγκη,
όπως είπαμε, να χρησιμοποιούν υδαρή τρόφιμα·
αυτά όμως είναι τα πιο ελαφρά. Χρειάζονται εξ άλ¬
λου τροφές λεπτές, γιατί οι ίνες τους είναι αδύνα¬
τες, και γίνονται οι ίνες τους αδύνατες γιατί παίρ¬
νουν τροφές λεπτές.
Οι λαοί των ψυχρών χωρών έχουν ανάγκη, για
να συντηρηθούν, από μια στερεά τροφή· η σπατάλη
που γίνεται στα στερεά τους απαιτεί μεγάλες επα¬
νορθώσεις. Πρέπει εξ άλλου να είναι στερεά η τροφή
119.	Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Μοντε¬
σκιέ, όπου για πρώτη φορά παρουσιάζει συστηματικά τη μέθο¬
δό του: να εξηγήσει τα κοινωνικά φαινόμενα με φυσικές και
ηθικές αιτίες, θεωρώντας μάλιστα την ηθική (κοινωνικο-πολι-
τική) αιτία ισχυρότερη από τη φυσική. Μία πρώτη προβολή της
μεθόδου έχουμε ήδη στις Περσικές επιστολές 102-112. θα την
ξανασυναντήσουμε στις Σκέψεις για τους Ρωμαίους (κεφ.
XVIII) και, στην τελική διατύπωσή της, στο Πνεύμα (κατά τον
Ντεντιέ τα δέκα τρία πρώτα βιβλία του Πνεύματος αφιερώνο¬
νται στις ηθικές αιτίες και τα βιβλία XIV-XVIII στις φυσικές
αιτίες-Λαμπάστ σ. 261). Ο Στρόβσκι (στο ίδιο έργο, σ. 102). θε¬
ωρεί το έργο αυτό σαν «το κλειδί του Πνεύματος των νόμων».
Φυσικές αιτίες
που μπορούν
να καθορίσουν
τα πνεύματα
και τους
χαρακτήρες119
-175-

τους γιατί οι ίνες τους είναι δυνατές και είναι οι ίνες
τους δυνατές γιατί η τροφή τους είναι στερεά. [...]
Η πολύ μεγάλη ακαμψία ή η σκληρότητα στις
ίνες μπορεί να προκαλέσει βραδύτητα στο πνεύμα,
αλλά και η πολύ μεγάλη ελαστικότητά τους όταν
συνοδεύεται από χαλάρωση, μπορεί να προκαλέσει
αδυναμία. [...]
Απέδιδαν στη διαύγεια του κλίματος των Αθη¬
νών τη διαύγεια του πνεύματος των Αθηναίων, και
κατά τα φαινόμενα το κλίμα είταν μια από τις πιο
ισχυρές αιτίες, αφού και σήμερα που οι Αθηναίοι,
σκλαβωμένοι και αμόρφωτοι, δεν έχουν κάτω από
την εξουσία των Τούρκων, παρά μόνο τον αέρα, το
πνεύμα τους γίνεται ακόμα αισθητό. [...]120
Κι από αυτό είναι δυνατό να συναχθούν δυο
πράγματα: το ένα, πως το κλίμα συντελεί απείρως
στην τροποποίηση του πνεύματος· το άλλο, πως το
αποτέλεσμα δεν είναι γρήγορο και χρειάζεται μια
μακρά σειρά γενεών για να παραχθεί. [...]
Τα πράγματα που χρησιμοποιούνται για τρο¬
φή έχουν, σε κάθε χώρα, μια ιδιότητα ανάλογα με
τη φύση του εδάφους. [...]
Αν ο αέρας κάθε χώρας επιδρά πάνω στα πνεύ¬
ματα, οι άνεμοι, που είναι μετατοπίσεις του αέρα,
δεν επιδρούν λιγότερο. [...]
Υπάρχει στην Ιταλία ένας νότιος άνεμος που
λέγεται σιρόκος, που περνάει πρώτα από τους άμ-
120.	Είναι πολύ χαρακτηριστικό πως ο Μοντεσκιέ απλώ¬
νει τη ματιά του ως τη νεώτερη Ελλάδα και αναφέρεται στην
πνευματική άνθιση που ξαναρχίζει σ’ αυτή. Κάνει σύγκριση
τούρκικης και ελληνικής οικογένειας, όπως και τούρκικου και
ελληνικού έθνους.
-176-

μους της Αφρικής. Ο άνεμος αυτός κυβερνάει την
Ιταλία· εξασκεί την εξουσία του πάνω σε όλα τα
πνεύματα· προκαλεί μια γενική βαρύτητα και ανη¬
συχία. [...]
Η διαφορά των φύλων επίσης πρέπει να δια¬
φοροποιεί τα πνεύματα. Η περιοδική αναστάτωση
που γίνεται στις γυναίκες έχει πολύ μεγάλα αποτε¬
λέσματα. [...]
Οι γυναίκες έχουν τις ίνες πιο μαλακές, πιο χα¬
λαρές, πιο ελαστικές, πιο λεπτοκαμωμένες από
τους άντρες. [...]
Η ψυχή είναι στο σώμα μας, όπως μια αράχνη
στον ιστό της. [...]
Δεν μπορεί να πιστέψει κανείς από πόσα πράγ¬
ματα εξαρτιέται η κατάσταση του πνεύματός μας.
Δεν είναι μόνο η διάταξη του εγκέφαλου που το με¬
ταβάλλει: όλη μαζί η μηχανή, όλα σχεδόν τα τμήμα¬
τα της μηχανής συντελούν σ’ αυτό, συχνά μάλιστα
κι εκείνα τα τμήματα που δεν υποψιάζεται κανείς.
Πρέπει να είμαστε εξαιρετικά οικονόμοι στις
ίνες του εγκεφάλου μας. [...]121
121.	Είναι εξαιρετικά χαρακτηριστικό πόσο άμεση, μηχα¬
νική, υλική παρουσιάζεται στονιΜοντεσκιέ η επίδραση του κλί¬
ματος, των τροφών, των ανέμων κλπ. Ο ανθρώπινος οργανι¬
σμός είναι μία μηχανή, το πνεύμα είναι ιδιότητα της ύλης, η ψυ¬
χή είναι κάτι σαν το ελατήριο του σώματος. Το πνεύμα εξαρτιέ-
ται από τη διάταξη των οργάνων μας. Στους λαούς διαμορφώ¬
νεται ανάλογα με το κλίμα και τις τροφές τους, που επηρεάζουν
τη σύσταση των ιστών τους.
- 177-

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
Ηθικές αιτίες
που μπορούν
να καθορίσουν
τα πνεύματα
και τους
χαρακτήρες
[...] Εγκέφαλοι που τους έχουν μ’ αυτόν τον
τρόπο εγκαταλείψει χάνουν τις λειτουργίες τους·
δεν κάνουν σχεδόν χρήση της ψυχής τους, ούτε η
ψυχή της ένωσής της με το σώμα.
Η εκπαίδευση κάνει τέλεια αυτή την ένωση· τη
βρίσκουμε στα έθνη που έχουν καλή πολιτική οργά¬
νωση. Σ’ αυτά, όπως ανάφερα, δεχόμαστε μια ιδιαί¬
τερη αγωγή στην οικογένειά μας και μια γενική
στην κοινωνία. [...]
Η εκπαίδευση αναπτύσσει, μαζί με τις ιδέες
μας και τους τρόπους μας να αισθανόμαστε. [...]
Δεν αρκεί να έχουμε πολλές ιδέες και πολλούς τρό¬
πους να αισθανόμαστε, πρέπει ακόμα να υπάρχει
αρμονία ανάμεσα στις ιδέες και τους τρόπους και
στα πράγματα. [...]
Αναφέραμε την ιδιαίτερη εκπαίδευση που δια¬
μορφώνει κάθε χαρακτήρα. Υπάρχει όμως ακόμα
μια γενική εκπαίδευση, που δεχόμαστε μέσα στην
κοινωνία όπου ζούμε, γιατί υπάρχει σε κάθε έθνος
ένας γενικός χαρακτήρας, που επηρεάζει περισσό¬
τερο ή λιγότερο το χαρακτήρα κάθε ιδιώτη. Ο γενι¬
κός χαρακτήρας κάθε έθνους παράγεται με δύο τρό¬
πους: από τις φυσικές αιτίες, που εξαρτιένται από
το κλίμα [...] και από τις ηθικές αιτίες, που είναι ο
συνδυασμός των νόμων, της θρησκείας, των ηθών
και των τρόπων και αυτό το είδος της αναθυμίασης
του τρόπου του σκέπτεσθαι, του αέρα και των
ανοησιών της Αυλής και της πρωτεύουσας που
σκορπίζονται μακριά. [...]
Η περιπλοκή των αιτιών που διαμορφώνουν
το γενικό χαρακτήρα ενός λαού είναι πολύ μεγάλη.
-178-

Αν κάποιος πάει, στην Κωνσταντινούπολη, στο
σπίτι ενός Τούρκου, θα τον ακούσει να λέει λόγια
που δεν σηκώνουν αντίρρηση· αν πάει στο σπίτι
ενός Έλληνα, θα βρει μια ολόκληρη οικογένεια να
μιλάει αδιάκοπα. Το τουρκικό έθνος είναι σοβαρό,
γιατί νοιώθει πως κυβερνάει· το υπόδουλο έθνος
δεν έχει κανένα χαρακτήρα πλασμένο. Κι ακόμα, το
σπίτι ενός Τούρκου είναι μια μοναρχία· το σπίτι
ενός Έλληνα είναι ένα λαϊκό κράτος. Ο Έλληνας,
που έχει μόνο μια γυναίκα, γεύεται αυτή τη χαρά
που συνοδεύει πάντα τα μετριασμένα πράγματα. Ο
Τούρκος, που έχει πολλές γυναίκες, πέφτει στη συ¬
νηθισμένη θλίψη και ζει στη χαύνωση των απολαύ-
σεών του.
Οι ηθικές αιτίες διαμορφώνουν περισσότερο
το γενικό χαρακτήρα ενός έθνους και καθορίζουν
περισσότερο την ποιότητα του πνεύματός του παρά
οι φυσικές αιτίες. [...]
Η ηθική αιτία εξουδετερώνει την φυσική αιτία,
και η Φύση έχει τόσο πολύ ξεγελαστεί ώστε οι λαοί
που έκανε για να έχουν το πνεύμα καλύτερο έχουν
μικρότερη αίσθηση, και κείνοι που τους έδωσε μι¬
κρότερη αίσθηση έχουν καλύτερο το πνεύμα. [...)
Ορισμένες συνήθειες μπορούν να καθορί¬
σουν το πνεύμα μας. [...] Σχηματίζουμε το πνεύ¬
μα που μας αρέσει, και είμαστε όι αληθινοί τεχνί¬
τες του. [...]
Τα διάφορα επαγγέλματα μπορούν σημαντικά
να καθορίσουν το πνεύμα μας. Παραδείγματος χά-
ριν, ένας που διδάσκει μπορεί εύκολα να γίνει πει¬
σματάρης, γιατί εξασκεί το επάγγελμα ενός ανθρώ¬
που που δεν έχει ποτέ άδικο. [...] Οι δικαστικοί
-179-

μπορούν να γίνουν εξαιρετικά ματαιόδοξοι, γιατί,
μια κι έχουν πάντα να κάνουν με πρόσωπα που
έχουν την ανάγκη τους, φαντάζονται πως η εμβρί-
θειά τους ρυθμίζει το παν. [...]
Γενικά, όλα τα επαγγέλματα καταστρέφουν την
αρμονία των ιδεών. [... ]122
122.	Η επίδραση της εκπαίδευσης στη διάπλαση του ατο¬
μικού και του ομαδικού χαρακτήρα είναι μία από τις βασικές
ιδέες του Μοντεσκιέ. Η ιδέα του «γενικού χαρακτήρα του
έθνους» αναπτύσσεται εδώ πλατύτερα, όπως και η ιδέα της
υπεροχής των ηθικών αιτιών πάνω στις φυσικές και η ιδέα των
επαγγελματικών παραμορφώσεων.
- 180-

ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ
(1728-1731)

Στις 20 του Μαΐου 1728, πήγα στο Λάξεν-
μπουργκ124· είχα την τιμή να φιλήσω το χέρι του
αυτοκράτορα και της αυτοκράτειρας125. [...]
Η Βιέννη φαίνεται προπάντων νάχει ομορφιά
όταν την κοιτάζει κανείς από μακριά. Είναι, αλή¬
θεια, ένα πολύ ωραίο θέαμα. Βλέπει κανείς μια μι¬
κρή οχυρωμένη πόλη και στο εσωτερικό ωραία οι¬
κοδομήματα. Υπολογίζουν πως έχει 180.000 κα¬
τοίκους· αλλά νομίζω πως δεν έχει πάνω από
120.000. [...]
Ξαναγύρισα στη Βιέννη, από το ταξίδι μου στην
Ουγγαρία, στις 26 του Ιούνη 1728, και στις 9 Ιουλί¬
ου έφυγα μαζί με το μιλόρδο Γουολντγκρέιβ126 για
το Γκρατς. [...]
123. Πολλοί λόγοι έκαμαν τον Μοντεσκιέ να επιχειρήσει
μια περιήγηση στις ευρωπαϊκές χώρες (Αυστρία, Ουγγαρία,
Ιταλία, Γερμανία, Ολλανδία και Αγγλία), που κράτησε από τις
5 Απριλίου 1728 ως το τέλος του Απρίλη του 1731. Ταξιδεύο¬
ντας ο Μοντεσκιέ κρατούσε ημερολογιακές σημειώσεις κατα¬
χωρώντας τις προσωπικές του παρατηρήσεις και εντυπώσεις,
όπως και όσες πληροφορίες κατόρθωνε νάχει για την οικονομι¬
κή, πολιτική και κοινωνική κατάσταση των χωρών που επισκέ¬
πτονταν. Οι σημειώσεις αυτές, εκτός από το ημερολόγιο της
διαμονής του Μοντεσκιέ στην Αγγλία, που κάηκε στα 1818, δη¬
μοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στα 1894. Το χειρόγραφο με τον
τίτλο «Σημειώσεις για την Αγγλία», που σώθηκε είναι σαν μια
περίληψη του ημερολογίου (βλ. βιβλιογρ.).
124. Πύργος του Αάξενμπουργκ, στην κάτω Αυστρία, εί¬
κοσι χιλιόμετρα στα νότια της Βιέννης.
125. Κάρολος VI (1685-1740) και Ελισάβετ-Χρηστίνα του
Μπρούνσβικ-Βαιλφενμπύτελ (1691-1750).
126. Μιλόρδος Γουολντγκρέιβ, συνταξιδιώτης και ξεναγός
του Μοντεσκιέ, δισέγγονος, από τη γυναίκα του, του βασιλιά
της Αγγλίας Ιακώβου II και ανεψιός του στρατάρχη ντε Μπέρ-
γουικ, που είχε γνωρίσει ο Μοντεσκιέ στο Μπορντώ, στα 1716.
- 183 -
1. Ταξίδι
στην Αυστρία123

Στην Ουγγαρία127
(Επιστολή
του Μοντεσκιέ
στο μιλόρδο
Γουολντγκρέιβ
του Ιουνίου 1728)
(Επιστολή
του Μοντεσκιέ
στον Μπέργουικ από
τις 2 Ιουλίου 1728)
... Έφτασα υγιής στο Πρεσβούργο [...]. Είμαι
πολύ ευχαριστημένος από την απόκτηση ενός ούγ-
γρου υπηρέτη, που κάθε στιγμή με προσφωνεί
IHustris και Superillustris [...]. Δεν σκοπεύω να προ¬
χωρήσω πιο πέρα από τη Βούδα. [...]
... Είμουνα δώδεκα μέρες στο Πρεσβούργο,
όπου είδα τη δίαιτα και όλους τους ούγγρους χω¬
ροδεσπότες και όπου ήπια πολύ ουγγαρέζικο κρα¬
σί. Την άλλη μέρα, από την άφιξή μου, ένας επίσκο¬
πος από το Βελιγράδι, που λεγότανε Ναντάστι, με
συμπάθησε τόσο πολύ, ώστε πίνοντας στην υγεία
του εξοχότατου κυρίου Παλατίνου, του γαληνότα¬
του πρώτου ηγεμόνος, στις τάξεις και τις συντε¬
χνίες του βασιλείου της Ουγγαρίας, στην ομόνοια
των χριστιανών ηγεμόνων, μεθύσαμε κι οι δυο μας,
και μούλεγε και μου ξανάλεγε: «Έλα μαζί μου στο
Βελιγράδι, έχω καλά άλογα που δεν θα σου κοστί¬
σουν πεντάρα»· κι εγώ του απαντούσα: «Η Σεβα-
σμιότητά Σας πίνει τόσο πολύ, που θα με πέθαινε
από την πρώτη μέρα». (Ο διάλογος παρατίθεται
127.0	Μοντεσκιέ έμεινε στην Ουγγαρία τρεις εβδομάδες,
αλλά δυστυχώς οι σημειώσεις του γι’ αυτή χάθηκαν. Γι’ αυτό
και καταχωρούμε ενδεικτικά δυο αποσπάσματα από επιστολές
του. Για την επίσκεψή του στα μεταλλεία έχουμε τα υπομνήμα¬
τα που σύνταξε μετά την επιστροφή του. Το ταξίδι στην Ουγγα¬
ρία τόκανε ο Μοντεσκιέ όχι από απλή περιέργεια, αλλά γιατί
πίστευε πως η κατάσταση της χώρας αυτής παρουσίαζε την πα¬
λαιό, πρωτόγονη εικόνα όλης της Ευρώπης. Στις Σκέψεις (51,
339 I, 338, βλ. Cal, σ. 985) διαβάζουμε: «Έλεγα πως ήθελα να
ιδώ την Ουγγαρία, γιατί όλα τα κράτη της Ευρώπης είταν άλ¬
λοτε όπως είναι σήμερα η Ουγγαρία, και πως ήθελα έτσι να ιδώ
τα ήθη των πατέρων μας».
-184-

στα λατινικά. Σημ. Κ. Μ.). Πήγα κατόπιν να ιδώ τα
μεταλλεία του Κρέμνιτζ. [...]
[...] Δεν υπάρχουν υπήκοοι που να τους μετα¬
χειρίζονται καλύτερα από κείνους της δημοκρατίας
της Βενετίας: πληρώνουν λίγο, και οι ευγενείς της
Terre Ferme128 είναι συχνά απαλλαγμένοι από κά¬
θε πληρωμή: οι κυρίαρχοι ευγενείς τους ενισχύουν
σ’ αυτό για να μην πληρώνουν και οι ίδιοι. Γι’ αυ¬
τό και το Κράτος δεν είναι τόσο ισχυρό όσο θα
μπορούσε να είναι. [...]
Η Βενετία είτανε πάντοτε αντίζηλη του Τούρ¬
κου· αλλά, όσο η δύναμη του Τούρκου εξασθενούσε,
η δύναμη της Βενετίας εξασθενούσε ακόμη περισ¬
σότερο· έτσι που του είναι πάντα τόσο επίφοβος
όσο και πριν. Η ζωηρή επιθυμία να κρατήσει ολό¬
κληρο το Μωριά, έκανε τη Βενετία να τον χάσει
ολόκληρο στον πόλεμο πριν από την ειρήνη του
Πασσάροβιτς.
Πιστεύεται πως, αν οι Ενετοί περιορίζονταν
να κρατήσουν μόνο τη Νάπολι-ντε-Μαλβάσια και
τη Νάπολι-ντε-Ρομάνια, κρατώντας ένα πόδι στον
Μωριά, θα μπορούσαν να τον ξαναπάρουν κατό¬
πιν. [...]129
Ο Τούρκος, που μια παλαιά πρόληψη δεν του
επιτρέπει να ιδεί τα συμφέροντά του, βρίσκεται σε
128. Terre ferme: οι ένιεκα επαρχίες που αποτελούσαν τις
κτήσεις της Βενετίας στην Ιταλία.
129. Με την συνθήκη ειρήνης του Πασσάροβιτς (1718) ο
Μοριάς και πολλά ενετοκρατούμενα νησιά πέρασαν στους
Τούρκους.
2. Ταξίδι από
το Γκρατς
στη Χάγη
Α. Ιταλία
α) Βενετία
- 185-

πόλεμο με τη Βενετία, αντί να συνταυτίσει τα συμ-
φέροντά του με τα δικά της. [...]
Ποτέ δεν υπήρξαν τόσοι θεοσεβούμενοι και τό¬
σο λίγη ευσέβεια, όσο στην Ιταλία. Πρέπει ωστόσο
να ομολογήσουμε πως οι Βενετσιάνοι και οι Βενε-
τσιάνες έχουν μια ευσέβεια που γοητεύει: ένας
άντρας μπορεί κάλλιστα να συντηρεί μια π..., όμως
δεν θα χάσει τη λειτουργία του για οποιεσδήποτε
κοσμικές υποθέσεις· και μην νομίσετε πως οι εταί¬
ρες πηγαίνουν στις εκκλησίες για να τους χαλά¬
σουν τις δουλειές. [...]
Ο λαός της Βενετίας είναι ο καλύτερος του κό¬
σμου: αν και δεν υπάρχουν φύλακες στα θεάματα,
δεν γίνεται σ’ αυτά καθόλου φασαρία· δεν γίνονται
καυγάδες, θα δεχτούν καρτερικά να μην τους πλη¬
ρώσει ένας μεγάλος· και αν πάνε τρεις φορές σ’
έναν οφειλέτη, κι αυτός τους πει πως αν ξαναπάνε
θα βάλει να τους δώσουν μερικές μπαστουνιές, κά¬
νουν υπομονή και δεν ξαναπηγαίνουν. Είναι αλή¬
θεια πως, αν ένας μεγάλος υποσχεθεί την προστα¬
σία του, θα τη δώσει, ό,τι κι αν συμβεί. [...]
Όσο για την ελευθερία, απολαμβάνουν στη Βε¬
νετία μια ελευθερία που οι περισσότεροι τίμιοι άν¬
θρωποι δεν θέλουν νάχουν: δηλ. την ελευθερία να
πηγαίνουν μέρα-μεσημέρι στα κορίτσια- να τα πα¬
ντρεύονται· να μπορούν να μη μεταλαβαίνουν τα¬
χτικά- να είναι ο καθένας ολότελα άγνωστος και
ανεξάρτητος στις πράξεις του. Αυτή είναι η ελευθε¬
ρία που έχουν. Αλλά πρέπει να είναι ενοχλημένοι
απ’ αυτή: ο άνθρωπος είναι σαν ένα ελατήριο, που
δουλεύει τόσο καλύτερα όσο πιο πολύ είναι κου-
λουριασμένος. [...]
Δυο μεγάλοι εχθροί αυτής της δημοκρατίας: ο
-186-

φόβος και η φιλαργυρία. Ο τελευταίος πόλεμος,
όπου η Βενετία έχασε το Μωριά χωρίς να σύρει το
ξίφος, της κόστισε 18 εκατομμύρια σκούδα, εκτός
από τα τακτικά εισοδήματα. Η Βενετία κάνει πάντα
έναν άχρηστο πόλεμο με τεράστια έξοδα, γιατί δεν
είναι ποτέ προετοιμασμένη. [...]
Υπάρχουν στη Βενετία 10.000 π... λιγότερες
από ό,τι πριν από είκοσι χρόνια· αυτό δεν οφείλε¬
ται σε ανάπλαση των ηθών, αλλά στην τρομακτική
ελάττωση των ξένων. Άλλοτε πήγαιναν στη Βενε¬
τία, με το Καρναβάλι, 30-35 χιλιάδες ξένοι. Σήμερα
δεν πάνε περισσότεροι από 150. [...]
Τα μάτια μου ικανοποιήθηκαν πολύ στη Βενε¬
τία· η καρδιά μου και το πνεύμα μου καθόλου. Δεν
αγαπώ καθόλου μια πόλη, όπου τίποτε δεν σε πα¬
ρακινεί να γίνεσαι ούτε αξιαγάπητος ούτε ενάρε¬
τος. Κι αυτές ακόμα οι απολαύσεις που μας προ¬
σφέρουν, για να αναπληρώσουν όλα όσα μας στε¬
ρούν, αρχίζουν να μη μου αρέσουν και, αντίθετα
από τη Μεσσαλίνα, χορταίνει κανείς χωρίς να έχει
απαυδήσει [...],3°
Είδα μια πολύ έξυπνη μηχανή που ο κ. Μπονε-
βάλ λέει πως βαθαίνει την κοίτη των ποταμιών, πως
ανοίγει διώρυγες και καθαρίζει λιμάνια. [...] Πι¬
στεύει πως οι άνθρωποι έχουν χαλάσει τα ποτάμια
γιατί, με την έγνοια να προλαβαίνουν τις πλημμύ¬
ρες, φρόντισαν πάντα να ψηλώνουν τις όχθες των
130.	Πολύ χαρακτηριστικές οι περικοπές σχετικά με την
ελετΟερία = έκλυση των ηθών που βρίσκει ο Μοντεσκιέ στη Βε¬
νετία, την ψευτο-ευλάβεια και γενικά την απουσία της αρετής
και της αβρότητας, που ο περιηγητής φιλόσοφος έχει πάντα
μπροστά στα μάτια του. Η καταδίκη του για τις ιταλικές δημο¬
κρατίες θα είναι κατηγορηματική.
- 187-

ποταμιών, αντί να βαθαίνουν την κοίτη- έτσι στις
χώρες που είταν πάντοτε καλά καλλιεργημένες,
όπως η Ιταλία, οι όχβες των ποταμιών και η κοίτη
τους ακόμα είναι πολύ ψηλότερες από την ακροπο¬
ταμιά. [...]131
Στις 29 Αυγούστου 1728, είδα στη Βενετία τον
κ. Λο. Μου μίλησε πολύ για το σύστημά του, αλλά
μόνο για το πώς άρχισε [...]. Λέει πως η πτώση του
συστήματός του είχε για αιτία την παρακαταθήκη
που του έδωσαν, την ανάκλαση του διατάγματος
(που υποτιμούσε τα τραπεζογραμμάτια) και πως το
κοινό δεν μπορούσε πια να του έχει εμπιστοσύνη,
αφού τον δυσφήμησαν με τέτοιο τρόπο. [...]*32
Είναι ένας καταφερτζής, που έχει μυαλό, και
131.0	Κόμης ντε Μπονεβάλ( 1675-1747), στρατηγός στον
αυτοκρατορικό στρατό στα 1706. Έπεσε σε δυσμένεια στα 1724,
οπότε αποσύρθηκε στη Βενετία και επιδόθηκε σε μηχανικές
εφευρέσεις και κατασκευές. Πέρασε κατόπιν στην υπηρεσία του
σουλτάνου, έγινε μουσουλμάνος και πήρε το όνομα Αχμέτ πα¬
σάς. - Είναι αξιοσημείωτο πως ο Μοντεσκιέ ενόιαφέρεται πά¬
ντα, και σε όλη τη διάρκεια των ταξιδιών του, για τις εφευρέ¬
σεις και την τεχνική γενικά των χωρών που επισκέπτεται. - Εί¬
ναι επίσης αξιοσημείωτο πως ο Μοντεσκιέ αντικρύζει το γνω¬
στό φαινόμενο της «κρεμαστής γέφυρας» που προκαλεί στα πο¬
τάμια η συνεχής ύψωση της κοίτης τους, δηλ. ένα από τα βασι¬
κά προβλήματα και της νεότερης υδραυλικής τεχνικής, που δεν
βρήκε ακόμη καμμία λύση στη σύγχρονη Ελλάδα (βλ. σχετικά
την ιστορικο-κριτική μελέτη μας για τα υδραυλικά έργα Θεσσα¬
λίας, Αθήναι 1936).
132.	Η συνάντηση στη Βενετία και η προσωπική γνωριμία
του με τον ξεπεσμένο πλέον Λο, δίνει στον Μοντεσκιέ την ευ¬
καιρία να συμπληρώσει τις δυσμενείς κρίσεις του για το σκώτο
οικονομολόγο. Ο Μοντεσκιέ σατύρισε τις ιδέες του στις Περσι¬
κές επιστολές (138η, 142α), και έκρινε το «σύστημά» του στο
Πνεύμα II, 4-ΧΧΙΙ, 6-ΧΧΙΧ, 6 κλπ.

που όλη η δύναμή του είναι να φροντίζει να αντι¬
στρέφει την απάντησή σας ενάντιά σας, βρίσκοντας
σ’ αυτή κάτι άτοπο· εξ άλλου, αγαπάει περισσότερο
τις ιδέες του από το χρήμα του. [...]
[...] Φεύγω από τη Βενετία σε δύο μέρες. Είναι
μια πόλη που διατηρεί μόνο το όνομά της: τίποτε
πια από δυνάμεις, από εμπόριο, από πλούτη, από
νόμους· μόνον η ακολασία λέγεται σ’ αυτή ελευθε¬
ρία. [...]
Έφτασα στην Πάδοβα στις 14 Σεπτεμβρίου β) Ενετικά Κράτη
1728 [...]
Οι ξένοι, ιδίως οι Αγγλοι, έχουν σηκώσει τα
πάντα από την Πάδοβα, όπως και από την υπόλοι¬
πη Ιταλία. Αν δεν υπήρχαν οι εκκλησίες, δεν θα
υπήρχανε σχεδόν πια ζωγραφικοί πίνακες· όλοι θα
είχαν πωληθεί: το πλούσιο έθνος τραβάει κοντά του
το παν. [...]
Έφτασα στη Βερόνα στις 17 Σεπτεμβρίου 1728,
το βράδυ.
Οι Βερονέζοι είναι φτωχοί. Δεν είναι δυνατό
να συναντήσεις άνθρωπο που να μη σου ζητήσει
χρήματα: ένας παπουτσής, αφού μου πούλησε τα
παπούτσια, μου ζήτησε ελεημοσύνη· ένας που σας
πούλησε ένα βιβλίο, σας ζητάει φιλοδώρημα· εκεί¬
νος που σας έδειξε ένα δρόμο, ή που σας είπε τα
νέα, σας ζητάει αμοιβή. Και δεν είναι όπως στην
Ολλανδία, όπου σας ζητούν για να πιούν· εδώ σας
ζητούν για να φάνε. [...]

γ) Κράτος
του Μιλάνου
δ) Κράτη
του Βασιλείου
της Σαρδηνίας
Έφτασα στο Μιλάνο στις 24 Σεπτεμβρίου
1728.
Το Κράτος του Μιλάνου είναι αρκετά καλά
καλλιεργημένο για χώρα που την είχε άλλοτε η
Ισπανία. [...]
Επισκέφτηκα το Ασυλο του Μιλάνου. Είναι
ένα ωραίο οικοδόμημα [...], όπου νοσηλεύουν
ασθενείς και δέχονται έκθετα. [... ]133
[...] Έφτασα στο Τουρίνο στις 23 Οκτωβρίου
1728.
Το Τουρίνο είναι μικρό και καλοχτισμένο, εί¬
ναι το ωραιότερο χωριό του κόσμου.
Οι νέες βασικές διατάξεις που θέσπισε ο βασι¬
λιάς είναι δυσάρεστες για τους ευγενείς. Δεν είναι
δυνατό να βγουν χωρίς άδεια έξω από τη χώρα, με
ποινή τη δήμευση της περιουσίας και την προσωπο¬
κράτηση· και όπως η χώρα είναι μικρή, η δουλεία
γίνεται ακόμα πιο σκληρή. [...]
Δεν θα ήθελα, για τίποτε, να είμαι υπήκοος
στους μικρούς αυτούς ηγεμόνες. Ξαίρουν ό,τι κι αν
κάνετε- σας έχουν πάντα κάτω από τα μάτια τους·
ξαίρουν με ακρίβεια τα εισοδήματά σας· αν έχετε
πολλά, βρίσκουν το μέσο να σας κάνουν να τα ξο¬
δέψετε [...] Είναι πολύ καλύτερο να είναι κανείς
χαμένος στα κράτη ενός μεγάλου κυρίαρχου. [...]
Οι χωρικοί είναι αρκετά καλά στο Πεδεμόντιο:
133.	Αξιοσημείωτη η γνώση των θεσμών κοινωνικής πρό¬
νοιας που φροντίζει ν’ αποκτήσει ο Μοντεσκιέ στα ταξίδια του.
Στο Πνεύμα θ’ αναπτύξει τη θεωρία του για τις κοινωνικές
υπονομεύσεις του κράτους.
- 190-

ο καθένας τους έχει ένα κομμάτι γης, που είναι πο¬
λύ γόνιμο, και είναι καμμιά φορά τόσο πλούσιοι
όσο και οι φεουδάρχες τους. Στο κράτος του Μιλά¬
νου συμβαίνει το αντίθετο: οι ευγενείς έχουν πολλά
κτήματα και οι χωρικοί λίγα.
Η πόλη της Γένουας134 μπορεί νάχει 80 ως
100.000	ψυχές.
Δεν είναι μεγάλη ευτυχία να είναι κανείς κά¬
τοικος της πόλης αυτής. Πρώτα, ο λαός γονατίζει
κάτω από μονοπώλια στο ψωμί, στο κρασί και σε
όλα τα τρόφιμα. Η Δημοκρατία πουλάει η ίδια τα
είδη αυτά. [...] Υπάρχουν σ’ αυτήν 800-900 ευγε¬
νείς, που είναι ισάριθμοι μικροί κυρίαρχοι. Προπά¬
ντων, τα δικαστήρια είναι τα πιο άδικα της Γης. Δεν
υπάρχει κανένα μέσο άμυνας ενάντια στη δύναμη
ενός ευγενούς που έχει στο μάτι την περιουσία σας,
την ευτυχία σας ή τη ζωή σας. Αν είχε κανείς τη δυ¬
στυχία να προσβάλει κανέναν από αυτούς, θα τιμω¬
ρούνταν χωρίς λύπηση. Αλλά το πράγμα είναι πολύ
διαφορετικό όταν σκοτώνουν ή κλέβουν έναν απλό
πολίτη. Αυτή η τρομακτική διαφορά φέρνει το λαό
στην απόγνωση, και δεν είδα ούτε ένα Γενοβέζο που
να μη μισεί τους κυρίαρχούς του.
Δεν υπάρχει κράτος στην Ευρώπη που να δέ¬
134.	Η Γένουα Είναι η πόλη που άφησε τις χειρότερες
εντυπώσεις στον Μοντεσκιέ, όπως αποδεικνύεται και από τον
έμμετρο αποχαιρετισμό που της αφιέρωσε φεύγοντας και όπου,
αφού την αποκάλεσε «συχαμερή» κλπ., στιχουργεί: «αντίο,
αστοί και ευγενείς που για άπαντο της αρετής έχετε έναν ανώ¬
φελο πλούτο» (Adieu, bourgeois et noblesse / Qui n’a pour toute
vertu / Qu’ une inutile richesse!...» (βλ. Voyages, o. 219).
ε) Κράτη Γένουας,
Μάσα και Λυκ
-191 -

χτηκε τόσες δημόσιες προσβολές όσες το κράτος
της Γένουας και να συμπεριφέρθηκε με τόση κατω-
τεριά στις διάφορες έριδες που συνέβησαν. [...]
Οι Γενοβέζοι είναι ολότελα ακοινώνητοι. Ο
χαρακτήρας αυτός προέρχεται όχι τόσο από τη διά¬
θεση να είναι αγροίκοι, όσο από την υπερβολική
τσιγκουνιά τους [...].
Η Λυκ είναι μια πόλη με 22.000 ψυχές περίπου.
Το εμπόριο είναι κάπως σε παρακμή από τότε που
τα μεταξουργεία της δεν πωλούν τόσο καλά τα
προϊόντα τους στη Γερμανία, και που οι ηγεμόνες,
προπάντων ο Αυτοκράτορας, επιβαρύνουν πολύ το
εμπόριο. [...]
Υπάρχουν 400 ή 500 οικογένειες στην πόλη
που είναι ευγενείς, δηλαδή μετέχουν στην κυβέρνη¬
ση. Ο τίτλος ευγενείας αγοράζεται όπως και στη
Βενετία και κοστίζει 12.000 σκούδα, ή περίπου τό¬
σα, δηλαδή 10.000 πιάστρα.[...]
Δεν είναι δυνατό να γυρίσει κανείς το κεφάλι
στους δρόμους της Ιταλίας χωρίς να ιδεί έναν κα¬
λόγερο και στους δρόμους των πόλεων χωρίς να
ιδεί έναν παπά. Όλα τα οχήματα της ξηράς και όλα
τα πλεούμενα είναι γεμάτα από καλογήρους. Οι άν¬
θρωποι αυτοί, θανάσιμοι εχθροί του μοναστηριού,
ταξιδεύουν διαρκώς. Η Ιταλία είναι ο Παράδεισος
των Καλογήρων. Δεν υπάρχει κανένα μοναχικό
τάγμα που να μην έχει αράξει στη χώρα αυτή. Οι
υποθέσεις, που όλοι οι καλόγεροι του κόσμου
έχουν στη Ρώμη, κάνουν να γεμίζουν οι δρόμοι από
καλογέρους.
-192-

Έφτασα στην Πίζα στις 24 του Νοέμβρη 1728. [...]
Είμουν στην Πίζα τη μέρα της αγίας Αικατερί¬
νης, γιορτή των μαθητών. Οι μαθητές τρέχουν στην
πόλη, ανάβουν φωτιές χαράς, ρίχνουν βαρελότα
και σηκώνουν τον αρχηγό τους στους ώμους· όταν
μπορέσουν και πιάσουν κανένα Εβραίο, τον ζυγί¬
ζουν, κι αυτός είναι υποχρεωμένος να τους δώσει
τόσες λίβρες γλυκά όσες λίβρες ζυγίζει. Στρατιώτες
γυρίζουν στην πόλη για να τους εμποδίσουν να
μπουν μέσα στα σπίτια. [...]
Στη Φλωρεντία ζουν με μεγάλη οικονομία. [...]
Δεν υπάρχει πόλη όπου οι άνθρωποι να ζουν
με λιγότερη πολυτέλεια από ό,τι στη Φλωρε¬
ντία. [...]
Οι Αγγλοι σηκώνουν το παν από την Ιταλία:
πίνακες, αγάλματα, πορτραίτα. [...]
Οι ιταλικές οικογένειες ξοδεύουν πολλά σε
αγιοποιήσεις. Η οικογένεια Κορσίνι, στη Φλωρε¬
ντία, ξόδεψε περισσότερα από 180.000 ρωμαϊκά
σκούδα για την αγιοποίηση ενός Κορσίνι. Ο γέρος
μαρκήσιος Κορσίνι έλεγε: «Παιδιά μου, να είστε τί¬
μιοι άνθρωποι, αλλά μην είστε άγιοι». Οι Κορσίνι
έχουν ένα παρεκκλήσι, όπου αναπαύεται ο άγιός
τους, που τους κόστισε πάνω από 50.000 σκούδα.
Λίγοι απατεώνες κόστισαν τόσο στην οικογένειά
τους, όσο αυτός ο άγιος.
Οταν μπαίνει κανείς στο Κράτος του Πάπα,
βλέπει μια καλύτερη, αλλά αθλιέστερη χώρα. [...]
Έφτασα στη Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 1729, το
βράδυ [...].
Ο πάπας Βενέδικτος XIII είναι πολύ μισητός
στ) Μεγάλο
Δουκάτο
της Τοσκάνης
ζ) Ρώμη
-193-

στο ρωμαϊκό λαό, και η ευσέβεια ακόμα είναι κατα-
φρονεμένη. Κι αυτό γιατί τους κάνει να πεθαίνουν
από την πείνα. [...]
Στη Ρώμη βασιλεύει τον καιρό αυτό μια γενική
σιμωνία. Ποτέ δεν είδανε, στην κυβέρνηση της
Εκκλησίας, να βασιλεύει τόσο ανοιχτά το έγκλημα.
Χυδαίοι άνθρωποι είναι παντού, βαλμένοι στα
αξιώματα. [...]
Όταν φτάνω σε μια πόλη, πηγαίνω πάντοτε
στο ψηλότερο καμπαναριό ή τον ψηλότερο πύργο
για να ιδώ το σύνολό της πριν ιδώ τα μέρη· και
όταν την αφήνω, κάνω το ίδιο για να ξεκαθαρίσω
τις ιδέες μου. [...]
Η μεγαλειότητα του ρωμαϊκού λαού, που τόσο
μιλάει γι’ αυτή ο Τίτος Λίβιος, είναι πολύ εξευτελι¬
σμένη. Ο λαός αυτός είναι τώρα χωρισμένος σε δύο
τάξεις: τις π... και τους υπηρέτες ή σταφιέρι. Εκεί¬
νοι που βρίσκονται στην ανώτερη τάξη, εκτός από
καμιά πενηνταριά βαρώνους ή ηγεμόνες, που δεν
είναι τίποτε, είναι περαστικοί άνθρωποι που, στο
δρόμο τους, κάνουν την τύχη τους και μπαίνουν
στην κυβέρνηση όπου γίνονται οι κυριότεροι αρχη¬
γοί. Ο καθένας εκεί είναι σαν να βρίσκεται σε ξενο¬
δοχείο, που το συγυρίζουν για όσον καιρό πρόκει¬
ται να μείνουν σ’ αυτό. [...]
Δεν υπάρχει στη Ρώμη τίποτε καταλληλότερο από
τις εκκλησίες για να προσεύχονται στο Θεό και για να
δολοφονούν τους ανθρώπους. Δεν έχει κανένας να στε¬
νοχωρηθεί, όπως στις άλλες χώρες: όταν το μούτρο κά¬
ποιου δεν μας αρέσει, δεν έχουμε παρά να βάλουμε να
του δώσει δυο-τρεις μαχαιριές ένας υπηρέτης, που βρί¬
σκει κατόπιν άσυλο σε μια εκκλησία. [...]
Η Ρώμη είναι πολύ ευχάριστη διαμονή: όλα σ’
-194-

αυτή σας διασκεδάζουν. Φαίνεται πως οι πέτρες
μιλούν. Δεν χορταίνει κανείς να βλέπει.
Ρώμη, η ωραιότερη πόλη του κόσμου. Αν οι τέ¬
χνες είχανε χαθεί, θα τις ξανάβρισκαν στη Ρώμη. [...]
Επειδή στη Ρώμη οι σημαίνοντες του τόπου δεν
παντρεύονται, έχουν διαμορφωθεί ανάλογα ήθη·
έτσι, οι παντρεμένοι είναι οι φύλακες των ερωμέ¬
νων εκείνων που είναι στην κυβέρνηση. [...]
Χρειάζεται μεγαλύτερη χαλάρωση στην Ιταλία,
γιατί ο Ιταλός αγαπάει πιο πολύ από το Γάλλο τις
ανέσεις του και είναι πιο μαλθακός. Όμοια, ο Γερ¬
μανός είναι πιο τραχύς από το Γάλλο. Μου φαίνεται
λοιπόν πως, όσο πλησιάζουμε προς το βορρά, τόσο
περισσότερο οι άνθρωποι είναι σκληραγωγημένοι
στις ποινές· όσο πλησιάζουμε στις ζεστές χώρες και
στο νότο, τόσο περισσότερο το σώμα είναι μαλθακό
και το πνεύμα φέρεται προς τη χαλάρωση. [...]
Οι δημοκρατίες της Ιταλίας δεν είναι παρά
άθλιες αριστοκρατίες, που υπάρχουν μόνο χάρη
στον οίκτο που τους δείχνουν, και όπου οι ευγενείς,
χωρίς κανένα αίσθημα μεγαλείου και δόξας, έχουν
για μόνη φιλοδοξία να διατηρήσουν την τεμπελιά
τους και τα προνόμιά τους. [...]
Το τμήμα που είδα στο Βασίλειο της Νεάπολης
είναι καλύτερο και καλύτερα καλλιεργημένο από
τις χώρες του Πάπα: χωράφια οργωμένα, αμπέλια,
ελαιώνες, μερικές πορτοκαλιές. [...]
Στην Ιταλία δεν είναι ανάγκη να γράφει κα¬
νείς καλά βιβλία: αρκεί να κάνει βιβλία. Μόλις
πουν για κάποιον πως «ha stampato», αυτό του
εξασφαλίζει έναν άπειρο σεβασμό. Αδιάφορο αν
η) Βασίλειο
της Νεάπολης
-195-

αυτό που έχει τυπώσει είναι καλό ή κακό. [...]
Από τότε που σκέφτηκαν να κάνουν φρούρια
μέσα στις πόλεις, δεν υπάρχει πλέον ανάγκη να
έχουν τόσο πιστούς λαούς: τους έχουν κάνει υπά¬
κουους. Εδώ, πριν από την εποχή αυτή, συνέβαιναν
καθημερινά επαναστάσεις: μάρτυρας η Ιταλία. Εί¬
ναι σχεδόν αδύνατο να επαναστατήσουν οι Ναπο¬
λιτάνοι, που έχουν πέντε ακροπόλεις. [...]
Μια από τις αιτίες που κάνει να έχει η Νεάπο¬
λη πολλούς κατοίκους, είναι η αθλιότητα και η
οκνηρία των Ναπολιτάνων. Τους δίνουν μερικές
ελεημοσύνες· τους δίνουν καμμιά σούπα και κάνα
ψωμί και κρέας στα μοναστήρια της πόλης, που εί¬
ναι πολύ πλούσια. Οι κάτοικοι της υπαίθρου έρχο¬
νται στην πόλη, ζουν πρώτα με ελεημοσύνες, και
συνεχίζουν κατόπιν την ίδια ζωή ή εξασφαλίζουν
απλώς μια άθλια ζωή. [...]
Πρέπει να καλοπιάνουν το λαό της Νεάπολης
γιατί υπάρχουν πενήντα ή εξήντα χιλιάδες άνθρω¬
ποι, που λέγονται Λάτσις, που δεν έχουν τίποτε
στον κόσμο, ούτε κτήμα ούτε τέχνη, που ζούνε μόνο
με χόρτα και γυρίζουν γυμνοί φορώντας μόνο μια
κυλότα. Οι άνθρωποι αυτοί είναι πολύ πρόθυμοι να
ξεσηκωθούν.135 Αυτοί οι Λάτσις, οι πιο εξαθλιωμέ¬
133.	Πρέπει να σημειωθεί η ύπαρξη, την εποχή εκείνη, του
πιο εξαθλιωμένου αυτού τμήματος του πληθυσμού, υλικά και
ηθικά ξεπεσμένου και διαφθαρμένου, που αποτελεί έναν μακρι¬
νό πρόγονο του κατόπιν, κατά την περίοδο του καπιταλισμού,
κουρελοπρολεταριάτου (Lumpenproletariat). Η ταξική διάρ¬
θρωση της τότε κοινωνίας δεν επέτρεπε ακόμα τη διάκρισή του
από τα άλλα στρώματα των εργαζομένων ανθρώπων. Γι’ αυτό
και συχνά, με την γενική άλλωστε σύγχυση που επικρατεί στην
ορολογία της εποχής, παρουσιάζεται το εκφυλισμένο αυτό κο¬
πάδι εξαθλιωμένων όντων, σαν «λαός».
-196-

νοι άνθρωποι της γης [...] είναι που ανάδειξαν τον
Μαζανιέλο, που τον ξέκαναν οι Ισπανοί, δίνοντάς
του να πιει ένα ποτό που τον έκανε τρελλό. [... ]136
[...] Όλες οι χώρες, που άλλοτε είτανε πυκνο-
κατοικημένες, σήμερα νοσούν: μάρτυρας η χώρα
του Πάπα και η Αίγυπτος. - Βλέπε τι είναι η Ελλά¬
δα. - Κάποια μέρα, το Παρίσι και το Λονδίνο θα εί¬
ναι το ίδιο. [...]
Η ύπαιθρος της Ρώμης δεν είναι κατοικήσιμη,
γιατί δεν είναι καθόλου κατοικημένη. Είναι εκπλη¬
κτικό πως ακόμα και στο αρχαίο Λάτιο ο ταξιδιώ¬
της δεν βρίσκει ούτε ένα κοτόπουλο, ούτε ένα πι-
τσουνάκι, συχνά ούτε ένα αυγό. [...]
Μπορεί κανείς να ιδεί τη Νεάπολη σε δυο λε¬
πτά. Χρειάζεται έξη μήνες για να ιδεί τη Ρώμη. [...]
Μου φαίνεται πως οι κάτοικοι της Γαλλίας
ανήκουν περισσότερο στο κράτος, γιατί είναι καλ¬
λιεργητές, παρά οι υπήκοοι της Ολλανδίας και της
Αγγλίας, που είναι στο μεγαλύτερο μέρος τεχνίτες:
γιατί οι καλλιεργητές δεν εγκαταλείπουν ποτέ τη
χώρα τους· ενώ οι τεχνίτες ανήκουν σ’ όλη την Ευ¬
ρώπη. [...]
Οι άνθρωποι είναι πολύ κουτοί. Αισθάνομαι
136.	Μαζανιέλο (ή θωμάς Ανιέλο, 1622-1647), ναπολιτά¬
νος δημεγέρτης, αρχηγός της εξέγερσης του 1647 ενάντια στους
Ισπανούς. Διεύθυνε με μεγάλη ικανότητα τα πλήθη των κουρε-
λήδων και ανάγκασε τον αντιβασιλέα ν’ αρχίσει διαπραγματεύ¬
σεις μαζί του, αναγνωρίζοντας την επικράτηση της εξέγερσης.
Έξαφνα όμως τρελλάθηκε, έπειτα από δηλητήριο που, όπως πι¬
στεύτηκε, του πρόσφεραν με δόλο οι Ισπανοί, και δολοφονήθη¬
κε αμέσως κατόπιν.
θ) Ρώμη
(δεύτερη διαμονή)
-197-

πως είμαι πιο πολύ προσκολλημένος στη θρησκεία
μου από τότε που είδα τη Ρώμη και τα αριστουρ¬
γήματα τέχνης που βρίσκονται στις εκκλησίες. [...]
ι) Κράτη
της Εκκλησίας
Β. Γερμανία
α) Τυρόλο, Βαυαρία
και Βυρτεμβέργη
[... ] Μου φαίνεται πως τα ήθη και τα έθιμα των
εθνών που δεν είναι αντίθετα στην ηθική, δεν μπο¬
ρούν να κριθούν πως είναι τα μεν καλύτερα από τα
άλλα. Γιατί με ποιον κανόνα θα κρίνουμε; Δεν
υπάρχει κοινό μέτρο, εκτός από το ότι κάθε έθνος
θέτει τον κανόνα για τα δικά του ήθη και μ’ αυτόν
τον κανόνα κρίνει όλα τα άλλα [... ]137
[...] Οι λαοί αυτοί στα σύνορα Γερμανίας και
Ιταλίας δεν συγκροτούνται από τίποτε. Είναι, κατά
κάποιο τρόπο, ελεύθεροι και, συνεπώς, ξετσίπωτοι:
γιατί δεν υπάρχει τίποτε χειρότερο από τον ελεύθερο
όχλο [...].
Ξαφνίζεται κανείς πολύ όταν εγκαταλείπει την
ωραία Ιταλία για να μπει στο Τυρόλο. Ως το Τρέντε
δεν βλέπει τίποτε άλλο από βουνά, τίποτε (νομίζω)
ως το Ίνσμπρουκ· τίποτε ως το Μόναχο. [...]
Οι χωρικές της Βαυαρίας φορούν φούστες ως
το γόνατο και καπέλα· (ραίνονται σαν άντρες, τόσο
οι φούστες τους μοιάζουν με φαρδύ παντελόνι. Οι
περισσότεροι χωρικοί της Βαυαρίας έχουν γένεια
όπως και στο Τυρόλο. [...]
137.	Στις ταξιδιωτικές σημειώσεις του ο Μοντεοκιέ, εκτός
από τις εντυπώσεις, πληροφορίες, ηθογραφικές παρατηρήσεις
κλπ., διατυπώνει και ορισμένες πολιτικές και κοινωνιολογικές
απόψεις πολύ γενικότερης σημασίας.
-198-

Η κυβέρνηση του αυτοκράτορα στο Τυρόλο εί¬
ναι μαλακή. Υπάρχει ένα δικαστήριο που ρυθμίζει
τα πάντα. Καθένας πηγαίνει και ορκίζεται για το
ποσό του εισοδήματός του και τον φορολογούν
ανάλογα. Συνήθως, στα ομαλά χρόνια, ο φόρος
φτάνει το 1/40.
Η καλοσύνη της κυβέρνησης και το πέρασμα
ανθρώπων και εμπορευμάτων συντελούν για να
ζουν καλά στο Τυρόλο, σε πείσμα της φύσης. [...]
Έλεγα σ’ ένα γερμανό αξιωματικό: «Δεν μπο¬
ρείτε ν’ αντισταθείτε στη ζωηράδα μας· ούτε εμείς
στην οκνάδα σας».
Όταν στη Βαυαρία ρωτάτε έναν άνθρωπο
του λαού, τι ώρα είναι ή πού είναι το τάδε σπί¬
τι, σταματάει και σκέπτεται και πέφτει σε συλ¬
λογή, σαν να του ζητάτε να σας λύσει ένα πρόβλη¬
μα. [...]
Οι Βαυαροί είναι περισσότερο βλάκες από
τους Γερμανούς. Πραγματικά, το μυαλό στα έθνη
αυτά δεν ενεργεί στη στιγμή. Χρειάζεται πολλή ώρα
για να ειδοποιηθεί η ψυχή. Όποια διαταγή κι αν
τους δώσετε, τους βλέπετε να πέφτουν για πολλήν
ώρα σε συλλογή για να τη βάλουν στο κεφάλι σαν
να τους δίνατε ένα πρόβλημα γεωμετρίας, και επι¬
τέλους παίρνουν είδηση. [...]
Έφυγα από το Μόναχο στις 16 Αυγούστου
1729 [...].
Η πόλη του Αουγκσμπουργκ είναι όμορφη, κα-
λοχτισμένη· πλατείς δρόμοι· μεγάλα σπίτια. Μπο¬
ρεί νάχει 20.000κατοίκους, οι μισοί αστοί. [...] Εί¬
ναι μισή λουθηρανή, μισή καθολική. [...]
Οταν σ’ ένα πανδοχείο ή σταθμό της Γερμα¬
νίας ζητήσετε να πιήτε νερό, σας φέρνουν θολό νε-
-199-

ρό για να πλύνετε τα χέρια. Όταν δώσετε να κατα¬
λάβουν πως το θέλετε για να το πιήτε, αμέσως ο ξε¬
νοδόχος ή ο πρώτος από το προσωπικό, πετιέται
για να σας πει πως το νερό θα σας βλάψει και πως
είναι καλύτερα να πιήτε κρασί ή μπύρα. Επειδή
όμως επιμένετε, σας φέρνουν λίγο νερό, μα πολύ
λίγο, σαν για να ικανοποιήσουν το πείσμα σας.
Μόλις πιείτε από το νερό, όλο το χωριό βάζει τα
γέλια. [...]
Οι αστοί του Αουγκσμπουργκ φορολογούνται
βαρειά, με το τρίτο ή το μισό εισόδημά τους. [...]
Οι αστοί του Αουγκσμπουργκ είναι πολύ ευτυ¬
χέστεροι από τους αστούς της Ουλμ, της Φρα-
γκςρούρτης, της Νυρεμβέργης: γιατί, καθώς υπάρ¬
χουν δυο θρησκείες και η Δικαιοσύνη είναι χωρι¬
σμένη, αν ένας τιμωρηθεί από ένα δικαστή, κατα¬
φεύγει στον άλλον, εχθρό ασφαλώς του πρώτου
που τον αδίκησε, κι αυτός επανορθώνει την αδικία:
γιατί όλα στην πόλη αυτή είναι διπλά, από τον
πρώτο δικαστή ως τον τελευταίο σκουπιδιάρη. [...]
β) Περιοχή [...] Στις 25 Αυγούστου 1729 έφτασα στη Χαί¬
του Ρήνου δελβέργη.
Η πόλη αυτή δεν είναι μεγάλη. [...] Μπορεί να
έχει 1.700 αστούς, όλους σε άθλια κατάσταση από
τότε που ο Εκλέκτορας, πειραγμένος γιατί τον ανά¬
γκασαν να ξαναχτίσει τον τοίχο που χώριζε το νάρ¬
θηκα της εκκλησίας του Αγίου Πνεύματος, που
ανήκε στους Καλβινιστές, από το χώρο που ανήκε
στους Προτεστάντες, εγκατάλειψε την πόλη, για να
πάει στη Μανχάιμ, όπου μετάφερε και τα συμβού¬
λια και δικαστήρια· πράγμα που έφερε την πόλη σε
-200-

τέτοια κατάσταση ώστε να μη βλέπει κανείς σ’ αυτή
πεντάρα. [...]
Στις 26 Αυγούστου έφυγα από τη Χαϊδελβέργη
και έφτασα πολύ πρωί στη Μανχάιμ [...]. Είναι σή¬
μερα μια από τις ωραιότερες πόλεις της Γερμανίας
και θα γίνει μια από τις ισχυρότερες. [...] Στη Μαν-
χάιμ το ένα τρίτο των κατοίκων είναι καθολικοί, οι
άλλοι ευαγγελικοί και διαμαρτυρόμενοι. [...]
Έμεινα στη Φραγκφούρτη στις 30 και 31.
Είναι μια μεγάλη πυκνοκατοικημένη πόλη, με
μεγάλη εμπορική κίνηση. [...] Η πόλη κυβερνιέται
από λουθηρανούς άρχοντες. Οι αστοί επίσης εκτός
από 3 ή 4 είναι λουθηρανοί, και δεν δέχονται άλ¬
λους. Αλλ’ η άσκηση της καθολικής θρησκείας είναι
ελεύθερη [...].
Η πόλη της Κολωνίας είναι πολύ μεγάλη. Λένε
πως λίγο χρειάζεται για να είναι μεγάλη όσο το Πα¬
ρίσι, χωρίς τα προάστεια. Δεν είναι πλούσια. [...]
Είναι μια αυτοκρατορική πόλη. Το έδαφός της δεν
ξεπερνάει τα τείχη της. 'Οταν οι αστοί θέλησαν,
πριν από μερικά χρόνια, να επισκευάσουν ένα δρό¬
μο έξω από τα τείχη, ο Εκλέκτορας αντιτάχθηκε,
συγκέντρωσε το στρατό του και διάταξε να στήσουν
δυο πυροβόλα για να βομβαρδίσει την πόλη. Όλοι
οι αστοί πρέπει να είναι καθολικοί.[...]
[...] Η δαπάνη του βασιλιά της Πρωσσίας για
όλο τον οίκο του δεν ξεπερνάει τα χίλια τριακόσια
σκούδα το μήνα. Στο τραπέζι του είναι συνήθως η
βασιλική οικογένεια και μερικοί στρατηγοί. Πεθαί¬
νουν από την πείνα. Σερβίρουν κάθε φορά μια πια¬
τέλα που κάνει το γύρο, και συχνά η πιατέλα είναι
γ) Βεστφαλία,
Αννόβερο και
Μπρούνσβικ
-201-

πολύ κάτω πριν τελειώσει ο γύρος. Ο βασιλιάς δεν
δειπνεί, αλλά κλείνεται στο γραφείο του με μερι¬
κούς αξιωματικούς του για να καπνίσουν και να
πιουν μπύρα. [...] Αγαπάει τους στρατιώτες του,
τους ξυλίζει καλά κι ύστερα τους φιλάει. [...]
Οι υποθέσεις δεν τελειώνουν ποτέ στα δικα¬
στήριά του. Αλλά μπορεί κανείς ν’ απευθυνθεί σε
κάποιο στρατιώτη που έχει οικειότητα με το βασι¬
λιά και να του δώσει χρήματα. Ο στρατιώτης πα¬
ρουσιάζει την αναφορά στο βασιλιά, που εξετάζει
την υπόθεση και βγάζει την απόφαση που θέλουν.
Είναι δυστυχία να είναι κανείς υπήκοος αυτού
του ηγεμόνα: τον βασανίζουν στην περιουσία του
και στο πρόσωπό του. [... ]
Ο βασιλιάς της Πρωσσίας ασκεί πάνω στους
υπηκόους του μια φρικώδη τυραννία. Δεν θέλει οι
γονείς να σπουδάζουν τα παιδιά τους.
[...] Όταν ένα παιδί γίνει δέκα χρόνων, το
στρατολογεί. [... ] Πολλοί γονείς έχουν ακρωτηριά¬
σει τα παιδιά τους για να τα κρατήσουν κοντά
τους. [...]
Οι έμποροι δεν τολμούν πλέον να μπουν στα
κράτη του γιατί οι αξιωματικοί τους ληστεύουν,
τους προσβάλλουν, τους στρατολογούν. Όλοι σχε¬
δόν που ασχολούνται στις τέχνες φεύγουν, ακόμα
και με ζημία. [...]
Το Μπρούνσβικ είναι μια μεγάλη πόλη που ο
δούκας την οχυρώνει [...]
Ο δούκας και η δούκισσα του Μπρούνσβικ
ζούνε με τους υπηκόους των σαν με τους φίλους
των. [...]
Ο βαρώνος Στάιν είναι ο πρωθυπουργός του
και κείνος που διαχειρίζεται τα οικονομικά του.
-202-

Είναι, κατά τη γνώμη μου, ο πρώτος άνθρωπος της
Γερμανίας, με τη γνώση που της έχει. Είμαστε πολύ
φίλοι. [...]
Ο βαρώνος Στάιν θα ήθελε να συνταχθεί μια
παγκόσμια ιστορία όπου να μνημονευτούν οι συνέ¬
πειες που είχανε και οι μεταβολές που έφεραν ορι¬
σμένα μεγάλα γεγονότα, ακόμη και οι εφευρέσεις,
στο νου και στην καρδιά των ανθρώπων, στα ήθη
τους, στους τρόπους των: όπως η επιδρομή των
βαρβάρων στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία- η καθιέρω¬
σή της χριστιανικής θρησκείας- η αυτοκρατορία του
Καρλομάγνου- η ανακάλυψη των Ινδιών (μου φαί¬
νεται πως αυτή ερήμωσε την Ισπανία και αύξησε
τον πληθυσμό της Ολλανδίας, της Αγγλίας και της
Γαλλίας εξασφαλίζοντας σ’ αυτές τις χώρες ένα
ιδιαίτερο εμπόριο)· η εφεύρεση της πυρίτιδας- η πυ¬
ξίδα- η τυπογραφία. [...]
Οι Βερσαλλίες κατάστρεψαν όλους τους ηγε¬
μόνες της Γερμανίας που δεν μπορούν πια να κρα¬
τήσουν το μικρότερο χρηματικό ποσό. Ποιος θα τό-
λεγε πως ο μακαρίτης ο βασιλιάς θα στερέωνε τη
δύναμη της Γαλλίας χτίζοντας τις Βερσαλλίες και
το Μαρλύ;
Το βασιλιά της Δανίας τον κυβερνούνε πάντο¬
τε οι θαλαμηπόλοι του. Έχει υπουργούς- αλλ’ ανώ¬
φελα. Ο βασιλιάς είχε ένα νάνο, που τον είχε τόσο
κατακτήσει, ώστε όλος ο κόσμος, ακόμα και οι
υπουργοί, πήγαιναν να του κάνουν φιλοφρονή¬
σεις. [...]
Σχετικά με την αγωγή των ηγεμόνων, ο βαρώ¬
νος Στάιν έκανε την παρατήρηση πως όλοι γεννιού¬
νται με τάση προς τις ηδονές: γιατί η μητέρα τους,
σε όλη τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, δεν σκέφτεται
-203-

Γ. Ολλανδία
άλλο από τις απολαύσεις, και τα παιδιά τρέφονται
και αναπτύσσονται έτσι. Ο βαρώνος λέει πως στους
ηγεμόνες η φιληδονία είναι πάντοτε το δεύτερο πά¬
θος.
[...] Ό,τι μου είχανε πει για την τσιγκουνιά, τη
δολιότητα, την πλεονεξία των Ολλανδών, δεν είναι
καθόλου εξογκωμένο· είναι η καθαρή αλήθεια. Δεν
πιστεύω να υπήρξε, έπειτα από έναν διάσημο άν-
δρα που λεγόταν Ιούδας, Εβραίος πιο εβραίος από
μερικούς απ’ αυτούς. Επειδή είναι γονατισμένοι
από φόρους, πρέπει ν’ αποκτήσουν χρήματα με όλα
τα μέσα. Τα μέσα αυτά είναι δύο: η φιλαργυρία και
η αρπαγή. Ο κάτω λαός θα σας ζητήσει όλο το που¬
γκί σας γιατί μετέφερε το πορτ-μαντώ σας. [...]
Η καρδιά των κατοίκων στις χώρες που ζουν
από το εμπόριο είναι ολότελα διαφθαρμένη· δεν θα
σας προσφέρουν την παραμικρότερη υπηρεσία,
γιατί έχουν την ελπίδα πως θα τους την πληρώσετε.
138.	Ζαν-Φρεντερίκ ντε Στάιν (1681-1735). Στις συνομι¬
λίες του Μοντεσκιέ μαζί του έγινε λόγος, εκτός από τα ιστορι¬
κά και θεωρητικά πολιτικά θέματα που αναφέρονται στο κείμε¬
νο, και για άμεσα πρακτικά προβλήματα εξωτερικής πολιτικής,
όπως φαίνεται από την επιστολή που του απευθύνει ο Μοντε¬
σκιέ από το Αμστερνταμ (20 Οκτωβρ. 1729), όπου του γράφει:
«...Το συμφέρον μας (της Γαλλίας) είναι να εμποδίσουμε να
εξοντωθούν οι προτεστάντες, οι Τούρκοι και οι κουρσάροι της
Μπαρμπαριάς. Αν ο αυτοκράτορας κυρίευε τη χώρα των Τούρ¬
κων, θα άνοιγε εκεί εργοστάσια που θα κατάστρεφαν το εμπό¬
ριό μας με την Ανατολή. Αν δεν υπήρχαν οι κουρσάροι της
Μπαρμπαριάς, οι έμποροι από το Αμβούργο και από άλλες αν-
σεατικές πόλεις, θα πήγαιναν να κάνουν το εμπόριο της Ανα¬
τολής...». Βλ. Σκέψεις, (1878,2023, III 316, ό.π. σ. 1446).
-204-

Εξ άλλου, η Ολλανδία είναι γεμάτη από γελοί¬
ους φόρους. Η καρέκλα σας πληρώνει φόρο γιατί
έμεινε στο λιθόστρωτο του δρόμου. Το παν πληρώ¬
νεται, το παν ζητάει να εισπράξει· σε κάθε βήμα που
κάνετε βρίσκετε κι ένα φόρο. [... ]139
Στις 15 Οκτωβρίου 1729 έφτασα από την Ου¬
τρέχτη στο Αμστερνταμ. [...].
θα προτιμούσα το Αμστερνταμ από τη Βενε¬
τία: γιατί στο Αμστερνταμ έχουν το νερό χωρίς να
στερούνται τη γη. [...]
Είναι ένα ωραίο θέαμα το Χρηματιστήριο. Πι¬
στεύω πως χωράει 8 ως 10.000 ψυχές. Είναι γεμάτο
που να μην μπορείς να στρίψεις.
'Οταν βλέπει κανείς το λαό να εργάζεται στο
κανάλι που πάει στο λιμάνι, άντρες, γυναίκες και
παιδιά να σηκώνουν ή να σύρουν βάρη, νομίζει
πως είναι μυρμήγκια που ο Δίας έκανε ανθρώ¬
πους για να εποικίσει τη νήσο της Αίγινας. Είναι
όπως στη Σαλάντ του Τηλεμάχου: το παν εργάζε¬
ται. [...]
Πήγα στο Βοτανικό Κήπο του Αμστερνταμ· εί¬
ναι ο ωραιότερος που έχω ιδεί. [...]140
139. Η ιδέα που αποκομίζει ο Μοντεσκιέ για τους Ολλαν¬
δούς και την Ολλανδία είναι γενικά δυσμενής.
140. Η έντονη οικονομική ζωή του Άμστερνταμ, η επίσκε¬
ψη του Χρηματιστηρίου που αποτελεί στην εποχή αυτή την
καρδιά του κόσμου, η εργασία ολόκληρου του πληθυσμού, δί¬
νουν στον Μοντεσκιέ μερικές ευχάριστες εντυπώσεις που του
επιτρέπουν να θυμηθεί και πάλι τον Φενελόν, και να οραματι¬
στεί το λιμάνι ενός μεγάλου αστικού κέντρου της εποχής σαν το
νησί της ευδαιμονίας του Τηλεμάχου!
-205-

3. Σημειώσεις
για την Αγγλία141
[...] Έφυγα την τελευταία μέρα του Οκτώβρη
του 1729 από τη Χάγη· έκανα το ταξίδι μαζί με το
μιλόρδο Τσέστερφιλντ που είχε την καλοσύνη να
μου προσφέρει μια θέση στο γιωτ του. [...]
Δεν υπάρχει τίποτε φρικτότερο από τους
δρόμους του Λονδίνου· είναι πολύ ακάθαρτοι· το
λιθόστρωτο είναι σε τόσο κακή κατάσταση που εί¬
ναι σχεδόν αδύνατο να περάσεις με άμαξα και
πρέπει να κάνεις τη διαθήκη σου αν πας με μόνιπ¬
πο. [...]
Μου φαίνεται πως το Παρίσι είναι μια ωραία
πόλη όπου υπάρχουν μερικά άσχημα πράγματα· το
Λονδίνο είναι μια άσχημη πόλη, όπου υπάρχουν
μερικά πολύ ωραία πράγματα.
Στο Λονδίνο, ελευθερία και ισότητα. Η ελευθε¬
ρία του Λονδίνου είναι η ελευθερία των τιμίων αν¬
θρώπων, και σ’ αυτό διαφέρει από την ελευθερία
της Βενετίας, που είναι η ελευθερία να ζει κανείς
στα σκοτεινά και μαζί με π... και να τις παντρεύε¬
ται. Επίσης η ισότητα του Λονδίνου είναι η ισότητα
των τιμίων ανθρώπων, και σ’ αυτό διαφέρει από
την ελευθερία της Ολλανδίας, που είναι η ελευθερία
του σκυλολογιού.
141.	Δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά στα 1818, στην έκδ.
Λεφέβρ (βλ. βιβλ.). Οι σημειώσεις αυτές παρουσιάζουν τον
Μοντεσκιέ αντικειμενικό παρατηρητή της αγγλικής κοινωνίας.
Ο Σαιντ-Μπεβ (Causeries du Lundi, τόμ. VII, μν. από τον Λα-
μπάστ σ. 385) τονίζει πως οι σημειώσεις αυτές δείχνουν πως ο
Μοντεσκιέ δεν είχε αυταπάτες για την κατάσταση της Αγγλίας.
Βλέπει καθαρά και κρίνει σωστά τη διαφθορά των πολιτικών
ηθών, το αργυρώνητο των συνειδήσεων και των ψήφων των «ε¬
κλεκτών του έθνους», το ακοινώνητο των Αγγλων και τον υπο¬
λογιστικό και συμφεροντολογικό χαρακτήρα τους, όπως και
τον εγωισμό του έθνους και το μερκαντιλισμό του κλπ.
-206-

Ο Κράφτσμαν (Τεχνίτης) γράφεται από τον
Μπόλινμπροουκ και τον κ. Πολτενέ. Πριν τον τυ¬
πώσουν τον δίνουν και τον βλέπουν τρεις δικηγό¬
ροι, για να ξέρουν αν υπάρχει κάτι που προσβάλλει
το νόμο.
[... ] Είμαι εδώ σε μια χώρα που δεν μοιάζει κα¬
θόλου με την άλλη Ευρώπη. [...] Κυκλοφορούν εδώ
καθημερινά, όπως ξαίρετε, κάθε είδους φύλλα πολύ
ελεύθερα και πολύ αδιάκριτα. [...]142
Τα παράπονα των ξένων και μάλιστα των Γάλ¬
λων που βρίσκονται στο Λονδίνο είναι κάτι το
αξιοθρήνητο. Λένε πως δεν μπορούν να κάνουν ένα
φίλο· πως όσο περισσότερο μένουν, τόσο λιγότε-
ρους φίλους έχουν· πως οι ευγένειές τους γίνονται
δεκτές σαν βρισιές. [...] Πώς θ’ αγαπήσουν οι
Αγγλοι τους ξένους; Δεν αγαπιούνται ούτε οι ίδιοι
μεταξύ τους. Πώς θα μας προσφέρουν το δείπνο;
Δεν προσφέρουν δείπνα ούτε μεταξύ τους. «Αλλά,
λένε, όταν πάει κανείς σε μια χώρα περιμένει να τον
αγαπήσουν και να τον τιμήσουν». Μα, αυτό δεν εί¬
ναι αναγκαίο· πρέπει, συνεπώς, να κάνει κανείς
όπως οι Αγγλοι, δηλαδή να ζει με τον εαυτό του
όπως αυτοί, να μη νοιάζεται για κανέναν, να μην
αγαπάει κανέναν και να μην υπολογίζει σε κανέ¬
ναν. Τέλος, πρέπει να παίρνουμε τις χώρες όπως εί¬
ναι: όταν είμαι στη Γαλλία, πιάνω φιλία με όλο τον
κόσμο, στην Αγγλία με κανέναν· στην Ιταλία, κάνω
142.	Γενικά ο Μοντεσκιέ δεν είναι υποστηρικτής της ελευ¬
θερίας του τύπου. Βλ. σάτιρα των «εφημερίδων» (περιοδικών)
σημ. 81.
(Επιστολή
του Μοντεσκιέ
στον Π. Τσεράτι
από τις 21 Δεκ.
1729)
-207-

κομπλιμέντα σε όλο τον κόσμο· στη Γερμανία, πίνω
με όλο τον κόσμο.
15 Μαρτίου (π.η.). Δεν περνάει μέρα χωρίς να
χάσει κάποιος το σεβασμό του στο βασιλιά της
Αγγλίας. Πριν από λίγες μέρες η μιλαίδη Μπελ Μο-
λινέ, οικοδέσποινα κόρη, έστειλε να ξεριζώσουν τα
δέντρα ενός μικρού κτήματος, που η βασίλισσα είχε
αγοράσει για το Κένσινγκτον143 και της έκανε δίκη,
χωρίς ποτέ να θελήσει να συμβιβαστεί μαζί της με
κάποιο πρόσχημα, κι έκανε το γραμματέα της βασί¬
λισσας να περιμένει τρεις ώρες, όταν πήγε να της
πει πως η βασίλισσα δεν ήξαιρε πως είχε δικαίωμα
κυρίαρχης ιδιοκτησίας σ’ αυτό το κτήμα, αφού ο
άλλος το κατείχε τρεις γενιές, αλλά με απαγόρευση
της πώλησης. [...]
Η διαφθορά έχει εισχωρήσει σε όλες τις τάξεις.
Πριν από τριάντα χρόνια δεν άκουγαν να γίνεται
λόγος για κλέφτη στο Λονδίνο- σήμερα όλο αυτό
ακούγεται. Το βιβλίο του Γουίστον ενάντια στα
θαύματα του Σωτήρος, που έχει διαβαστεί από το
λαό, δεν θ’ αναπλάσσει τα ήθη. Επειδή όμως θέλουν
να γίνονται δημοσιεύματα εναντίον των υπουργών
του κράτους, γι’ αυτό επιτρέπουν την ελευθερία
στον τύπο.
Όσο για τους υπουργούς, αυτοί δεν έχουν κανέ¬
να καθορισμένο σχέδιο. Για κάθε μέρα, είναι αρκε¬
τός ο κόπος τους. Κυβερνούν μέρα με τη μέρα. [...]
Το χρήμα έχει εδώ την υπέρτατη εκτίμηση· η τι¬
μή και η αρετή, λίγη. [...]
143.	Κένσινγκτον, προάστειο του Λονδίνου, όπου βρίσκο¬
νταν ένας βασιλικός πύργος με πάρκο ελεύθερο στους κατοί¬
κους της πρωτεύουσας.
-208-

[...] Καθώς βλέπει κανείς το διάβολο στα πε¬
ριοδικά φύλλα, νομίζει πως ο λαός είναι έτοιμος να
ξεσηκωθεί- αλλά πρέπει να έχει υπόψη του, πως και
στην Αγγλία ο λαός είναι δυσαρεστημένος με τους
υπουργούς, όπως κι αλλού, αλλά εδώ ο λαός λέει
δυνατά εκείνο που αλλού κρατούν στη σκέψη. [...]
Όταν πηγαίνω σε μια χώρα, δεν εξετάζω αν
έχει καλούς νόμους, αλλ’ αν εκτελούν εκείνους που
έχει, γιατί παντού υπάρχουν καλοί νόμοι. [...]
[...] Ο βασιλιάς εισπράττει ένα φόρο πάνω στα
φύλλα που κυκλοφορούν και που είναι καμμιά πε-
νηνταριά, έτσι που πληρώνεται για τις βρισιές που
του γράφουν.
Καθώς εδώ δεν αγαπιούνται καθόλου, από φό¬
βο μην είναι κορόιδα, καταντούν σκληροί.
Ένας σκεπάς ζητάει και του πάνε την εφημερί¬
δα πάνω στις σκεπές όπου εργάζεται για να τη δια¬
βάσει. [...]
Υπάρχουν (στη Βουλή) μέλη από τη Σκωτία
που δεν έχουν παρά διακόσιες λίρες στερλίνες για
την ψήφο τους, και την πουλούν σ’ αυτή την τιμή.
Οι Αγγλοι δεν είναι πια άξιοι της ελευθερίας
τους. Την πουλούν στο βασιλιά· και αν τους την ξα-
ναέδινε ο βασιλιάς, πάλι θα του την ξαναπουλού-
σανε. [...]
Δεν κρίνω την Αγγλία από τους άνδρες της,
αλλ’ από την επιδοκιμασία που τους δίνει. Αν οι
άντρες αυτοί κρίνονταν όπως θα γινότανε στη Γαλ¬
λία, δεν θα τολμούσαν ποτέ να κάνουν αυτά που
κάνουν.
Αλλοτε ο βασιλιάς είχε στην Αγγλία το ένα τέ¬
ταρτο της γης, οι φεουδάρχες το άλλο τέταρτο και ο
κλήρος το άλλο τέταρτο· έτσι, όταν συνενώνονταν
-209-

κλήρος και φεουδάρχες, ο βασιλιάς είταν πάντα νι¬
κημένος. Ο Ερρίκος VII επέτρεψε στους φεουδάρ¬
χες να πουλούν κτήματα: αυτό δυνάμωσε τις κοινό¬
τητες. [...]
Όπου είναι η ιδιοκτησία, εκεί είναι και η εξου¬
σία. [...]
Δεν ξαίρω τι θα συμβεί με τόσους κατοίκους
που στέλνουν από την Ευρώπη και την Αμερική
στις δυτικές Ινδίες· αλλά πιστεύω πως αν κάποιο
έθνος το εγκαταλείψουν οι αποικίες του, αυτό θα
γίνει πρώτα στο αγγλικό έθνος. {...]
Είταν πάντοτε το έθιμο να στέλνουν οι κοινό¬
τητες στους λόρδους δυο νομοσχέδια: το ένα ενά¬
ντια στους στασιαστές και τους λιποτάκτες, που οι
λόρδοι το περνούσαν πάντοτε· το άλλο ενάντια στη
διάφθορά, που το απέρριπταν πάντοτε. [...]
Η Αγγλία είναι σήμερα η πιο ελεύθερη χώρα
που υπάρχει στον κόσμο, χωρίς να εξαιρώ καμμιά
δημοκρατία- την αποκαλώ ελεύθερη, γιατί ο ηγεμό¬
νας δεν έχει την εξουσία να κάνει κανένα άδικο που
μπορεί να φανταστεί σε κανέναν, για το λόγο ότι η
εξουσία του ελέγχεται και περιορίζεται από μια
πράξη· αλλ’ αν η κάτω βουλή κυριαρχούσε, η εξου¬
σία της θα είταν απεριόριστη, γιατί θα είχε ταυτό¬
χρονα και την εκτελεστική δύναμη, ενώ τώρα η απε¬
ριόριστη εξουσία βρίσκεται στο Κοινοβούλιο και
στο βασιλιά, και η εκτελεστική δύναμη στο βασιλιά,
που η εξουσία του είναι περιορισμένη.
Πρέπει συνεπώς ένας καλός Αγγλος να φρο¬
ντίζει να υπερασπίζει την ελευθερία ενάντια και
στις απόπειρες του στέμματος και στις απόπειρες
της βουλής.
-210-

... Η Βίλντεμαν, η Λάουτενταλ και η Τσέλερφελντ
είναι οι τρεις πόλεις που τις λένε μεταλλικές. [...]
Αλλοτε σε κάθε μεταλλείο καθένας έκανε τις
δουλειές του χωρίς να ωφελείται από τις εφευρέ¬
σεις των άλλων. Τώρα όλα κοινοποιούνται. Μόνον
οι Τούρκοι δεν επωφελούνται από τα φώτα της αν¬
θρώπινης κοινωνίας. [...]
Οι παλαιοί δεν είχαν την οικονομία μας, ούτε
αυτούς τους ωραίους κανονισμούς που έχουν κάνει
στις μέρες μας. Δεν έχουν καθόλου ιδέες για συντε¬
χνίες, για μετοχικές εταιρείες.
Σε κάθε μεταλλείο του Χαρτς έχουν κανονίσει
135 μετοχές που έχουν για μέρισμα το κέρδος του με¬
ταλλείου. Ο ηγεμόνας, σαν κυρίαρχος του εδάφους,
έχει πάντοτε 4 από τις 135 μετοχές, χωρίς να πληρώ¬
νει γι’ αυτές καμμία εισφορά και εισπράττει το μέρι¬
σμά τους μόλις το μεταλλείο αρχίζει να κερδίζει. [...]
Η εκμετάλλευση των μεταλλείων αυτών είναι
θαυμάσια. Το εισόδημα είναι σταθερό, γιατί κάθε
μεταλλείο έχει αποθεματικά στο ταμείο του. Εάν
υπάρχει πλεόνασμα από το συνηθισμένο μέρισμα,
το βάζουν στο ταμείο. Αν υπάρχει έλλειμμα, το συ¬
μπληρώνει το ταμείο. [...]. Όταν κάποιο φτωχό με¬
ταλλείο το εγκαταλείπουν οι μέτοχοι, παίρνουν
χρήματα από τα ταμεία για να εξακολουθήσει το με¬
ταλλείο να εργάζεται έως ότου βρουν νέους μετό-
144.	Ο Μοντεσκιέ σύνταξε συνολικά πέντε υπομνήματα
για τα μεταλλεία: τα τέσσερα πρώτα τα σύνταξε όταν γύρισε
στη Γαλλία και τα διάβασε στα 1731 στην Ακαδημία του Μπορ¬
ντώ. Το πέμπτο το σύνταξε είκοσι χρόνια αργότερα, δηλ. κατά
τα 1751, διασκευάζοντας τα προηγούμενα. Τα αποσπάσματα
που δίνουμε είναι από το πέμπτο υπόμνημα.
4. Υπομνήματα για
τα μεταλλεία.144
Υπόμνημα
για τα μεταλλεία
του Χαρτς
στη χώρα
του Αννόβερου
-211 -

χουςα. Ο ηγεμόνας εγγυάται τα χρήματα αυτά σε
περίπτωση που δεν θα βρουν μετόχους. Τέτοια πε¬
ρίπτωση δεν παρουσιάστηκε ακόμα.
Υπάρχουν μεταλλεία που δεν δίνουν τίποτε
στους μετόχους, και πολλά είναι παθητικά. [...]
Υπάρχουν, στις μεταλλικές πόλεις, περίπου
30.000	κάτοικοι· μέσα σ’ αυτούς είναι 4.000 εργάτες
που με τη δουλειά τους ζουν και κάνουν και τους
άλλους να ζουν. Τα κέρδη από τη χειροτεχνία αυ¬
τού του είδους σκορπίζονται μακρυά, γιατί έχουν
μερίδιο και οι εργάτες του Αννοβέρου, του
Μπρούνσβικ και του Βαιλφενμπούτελ.
Τα μεροκάματα των εργατών δεν έχουν αυξη¬
θεί, στο Αννόβερο και στην Ουγγαρία, εδώ και δια¬
κόσια χρόνια, παρ’ όλο που τα τρόφιμα έχουν
ακριβήνει πολύ. Οι σημερινοί εργάτες γεννήθηκαν
σ’ αυτές τις συνθήκες και υποφέρουν υπομονετικά
την αθλιότητά τους, ενώ τους πρώτους μεταλλωρύ¬
χους μόνον ένα σημαντικό κέρδος τους έκανε να
μένουν σ’ αυτή τη δουλειά. [...]
Είναι όμως βέβαιοι πως δεν θα λείψει ποτέ το
■ψωμί, ούτε σ’ αυτούς ούτε στην οικογένειά τους,
όταν γεράσουν ή αρρωστήσουν. Υπάρχει ένα ιδιαί¬
τερο ταμείο για να τους συντηρήσει, που ιδρύθηκε
με κράτηση τέσσερα πφένιχ στο ημερομίσθιο εκεί¬
νων που εργάζονται, σχεδόν σαν εκείνη την κράτη¬
ση που κάνουν στη Γαλλία στο μισθό των στρατιω¬
τικών για τους Απόμαχους. [...]
Τα παιδιά των μεταλλωρύχων αρχίζουν να ερ¬
α. Οι νέοι μέτοχοι ξεπληρώνουν το πλούσιο μεταλλείο
σιγά-σιγά, με τις συνεισφορές που κάνουν όλα τα μερίδια.
(Αυτόγραφη σημείωση).
-212-

γάζονται από ηλικία εννιά, δέκα ως δώδεκα χρό¬
νων, σε δουλειές αρκετά κοπιαστικές, όπως π.χ. στο
ξεδιάλεγμα του μεταλλεύματος. Η πρόωρη αυτή ερ¬
γασία είναι αιτία που οι άντρες είναι μικρόσωμοι
και κακοκαμωμένοι. [...]
Κοντά βρίσκεται το περίφημο μεταλλείο του
Ράμελσμπεργκ, απ’ όπου βγάζουν ασήμι, χαλκό και
μολύβι. [...]
Στο μεταλλείο αυτό συνέβησαν παράξενα δυ¬
στυχήματα. Ο Σρέμπερ λέει πως το 12ο αιώνα κα¬
ταπλακώθηκαν 600εργάτες. [...]
Οι εργάτες ζουν μέσα σ’ αυτούς τους φούρνους
όλη την εβδομάδα. Ρίχνουν τα ρούχα τους στην πέ¬
τρα και κοιμούνται πάνω, μη βγαίνοντας, τον πε¬
ρισσότερο καιρό, παρά μόνο το σαββατόβραδο, για
να πάνε να δουν τις οικογένειές τους.
Δουλεύουν ολόγυμνοι, εκτός που έχουν μια πέ¬
τσινη ποδιά, όπου κρέμεται ένα είδος μαχαιριού ή
ξιστριού για να παστρεύουν τον ιδρώτα. [...]145
145.	Είναι αξιοσημείωτο πως ο Μοντεσκιέ, εκτός από τις
περιγραφές και τις μεταλλειολογικές πληροφορίες, ασχολείται
με τις μέθοδες εξόρυξης και επεξεργασίας του μεταλλεύματος
(παραθέτει μάλιστα και σχετικά σχήματα και σχέδια που εκτε-
λεί ο ίδιος) και, πράγμα πολύ σημαντικότερο, με τις οικονομι¬
κές συνθήκες εκμετάλλευσης των μεταλλείων και με τους όρους
εργασίας και αμοιβής των εργαζομένων. Είναι ιδιαίτερα σημα¬
ντικά τα, σχετικά με τους συνεταιριστικούς θεσμούς των με¬
ταλλωρύχων, χωρία, καθώς και τα σχετικά με τα ασφαλιστικά
ταμεία τους. Οι σποραδικές αυτές πληροφορίες του Μοντεσκιέ,
που εξ άλλου δεν είναι ειδικός, για ένα θέμα της κοινωνικής
ιστορίας, θα χρησιμεύσουν κάπως σε κείνους που, θέλοντας να
αγνοούν τους παλαιούς, προκαπιταλιστικούς, συνεταιριστι¬
κούς θεσμούς άλλων λαών, χαριεντίζονται ανακηρύσσοντας τη
«Συντροφιά των Αμπελακίων» τον... «πρώτο συνεταιρισμό
του κόσμου», τουλάχιστο!
-213-

V.	ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ
1731-1734

Γοτθική τεχνοτροπία δεν είναι η τεχνοτροπία 1. Η γοτθική
κανενός ξεχωριστού λαού- είναι η τεχνοτροπία της τεχνοτροπία14*·
γέννησης ή του τέλους της τέχνης. Στα μνημεία που
σώζονται βλέπουμε πως το γοτθικό γούστο κυριαρ¬
χούσε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία πολύ πριν από
τις επιδρομές των Γότθων. 'Οταν αρχίζουν να κά¬
νουν πρόσωπα, η πρώτη ιδέα είναι να τα σχεδιά¬
σουν, και τα σχεδιάζουν όπως μπορούν. Με το πέ¬
ρασμα του καιρού, σκέφτονται να τα βάλουν σε κα¬
τάλληλες στάσεις. 'Επειτα φτάνουν να τους δώσουν
κίνηση και, τέλος, τη χάρη.α
Όταν η τέχνη αρχίζει να παρακμάζει, αγνοούν
πλέον εκείνο που ονομάζουμε χάρη. Σύντομα, δεν
ξαίρουν πια να δώσουν κίνηση στις εικόνες. Κατό¬
πιν, αγνοούν την ποικιλία των στάσεων. Το μόνο
που σκέφτονται πια, είναι να κάνουν, καλά ή άσχη¬
μα, εικόνες και τις βάζουν σε μια μοναδική στάση.
Αυτό είναι που λέγεται γοτθική τεχνοτροπία. [...]
Όλος ο κόσμος συμφωνεί πως οι 'Ελληνες πή¬
ραν από τους Αιγύπτιουςβ τις τέχνες τους, όπως
και τη λατρεία των θεών τους. Πήραν λοιπόν τη ζω-
146.	Ένα από τα πρώτα έργα του Μοντεσκιέ έπειτα από
την επάνοδό του. Χρησιμοποίησε γι’ αυτό τις σημειώσεις του
για την τέχνη που είχε κρατήσει στην Ιταλία και ιδιαίτερα
όταν είδε τις καλλιτεχνικές συλλογές της Φλωρεντίας. Το έρ¬
γο έμεινε ατελείωτο. Ο τίτλος του δόθηκε από τους εκδότες.
Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στα 1896 (βλ. βιβλιογρ.
Voyages).
α. Οι Έλληνες το ανακάλυψαν αυτό αρχικά, όπως
εμείς, όταν έλληνες κληρικοί και τα αρχαία κείμενα ήρθαν να
μας ανοίξουν τα μάτια, και όταν μας έγιναν γνωστοί οι έλ¬
ληνες ποιητές. (Σημείωση στο περιθώριο).
β. Πιθανό τα καλά αιγυπτιακά αγάλματα να είναι της
εποχής των Πτολεμαίων.
-217-

γραφική και τη γλυπτική, δυο ουσιώδικες τέχνες
στην ειδωλολατρική θρησκεία. Αν όμως η Ελλάδα
πήρε τις δύο αυτές τέχνες από τους Αιγυπτίους,
πού οφείλεται το ότι οι Έλληνες ένοιωσαν όλες τις
λεπτότητες και των δύο αυτών τεχνών και τις έφε¬
ραν στη μεγαλύτερη τελειότητα, και το ότι οι Αιγύ¬
πτιοι δεν βγήκαν ποτέ από την τεχνοτροπία που
ονομάζουμε σήμερα γοτθική, και που είναι η τεχνο¬
τροπία όλων των λαών που δούλεψαν στην τέχνη
χωρίς να τη γνωρίζουν; Πού οφείλεται ότι οι Αιγύ¬
πτιοι σταμάτησαν αμέσως, ενώ οι Έλληνες έφτα¬
σαν ως το τέλος; [...]
Οι Έλληνες έφεραν τις τρεις τέχνες που στηρί¬
ζονται στο σχέδιο στην τελειότητα. Το είδος της
θρησκείας τους και των ασκήσεών τους, όπου βλέ¬
πανε γυμνά σώματα, σε όλων των ειδών τις στά¬
σεις, ευνόησε την πρόοδό τους. Έπρεπε να έχουν
θεούς για να παραστήσουν σαν ανθρώπους, κι
έπρεπε να έχουν μπροστά στα μάτια τους ανθρώ¬
πους που ν’ αξίζουν να σχεδιαστούν και που να
δείχνουν σε κάθε στιγμή τις αναλογίες του ανθρώ¬
πινου σώματος, τις ελαττωματικές στάσεις και τις
φυσικές κινήσεις. [...]147
Η λατρεία που η καθολική θρησκεία επιτρέπει
να προσφέρουν στις εικόνες συντέλεσε πολύ στην
ανανέωση, ανάμεσα σε μας, της τέχνης που η λα¬
τρεία επίσης είχε διατηρήσει στους Έλληνες. Πόσα
147.	Εξετάζοντας ένα από τα μεγάλα προβλήματα ιστο¬
ρίας των τεχνών και του πολιτισμού, που τάραζαν τα πνεύμα¬
τα της εποχής του, ο Μοντεσκιέ δεν παραδέχεται την άποψη,
που υποστηρίζονταν γενικά τότε, πως πρώτη και μόνη κοιτίδα
του πολιτισμού στάθηκε η Αίγυπτος.
-218-

ωραία έργα θα είχαμε στερηθεί αν η προτεστάντικη
θρησκεία είχε επικρατήσει στην Ευρώπη; [...]148
Μπορούμε να δούμε με πόση ταχύτητα οι
Έλληνες πήγαν από την τέχνη στην τελειότητα της
τέχνης. Δεν υπάρχει μεγάλη διαδρομή από την ίδρυ¬
ση των ελληνικών κρατών ως τους πιο έξοχους ζω¬
γράφους και γλύπτες που έγιναν ποτέ. [...]
Δεν είναι το μάκρος των χρόνων που προπα¬
ρασκευάζει τις τέχνες· γεννιούνται έξαφνα από
κάποια περίσταση. Κάναμε θεατρικά έργα πριν
από τον Κορνέιγ και τον Ροτρού. θα εξακολου¬
θούσαμε να τα κάνουμε το ίδιο άσχημα, αν τα έργα
των Ελλήνων δεν φώτιζαν εκείνους που η φύση
τους προίκισε με ιδιοφυία κατάλληλη για το θέα¬
τρο. [...]“9
I
Ένα ερώτημα που μπορεί κανείς να θέσει είναι
αν, στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα η Ευρώ¬
πη, μπορεί να συμβεί ώστε ένας λαός να έχει, όπως
148. Η τέχνη στην υπηρεσία της θρησκείας: εξυψώνει το
θρησκευτικό συναίσθημα. Αποψη που απομακρύνει τον Μοντε¬
σκιέ από την προτεσταντική αντικαλλιτεχνικότητα.
149. Η άποψη αυτή της αιφνίδιας, αυτόματης και περι-
στασιακής ανάπτυξης των τεχνών, έρχεται σε αντίθεση με τη γε¬
νετική θεωρία των ιστορικών φαινομένων που παρουσιάζει ο
Μοντεσκιέ και αποτελεί τη μεγάλη προσωπική συμβολή του στη
φιλοσοφία της ιστορίας.
150. Από τα βασικά προπαρασκευαστικά έργα της ωριμό¬
τητας του Μοντεσκιέ, μαζί με το έργο για την παρακμή της
Ισπανίας. Αρχικά τόστειλε να συνδημοσιευθεί στην πρώτη
(1734) έκδοση των * Σκέψεων για τους Ρωμαίους», αλλά ορι¬
2. Στοχασμοί για
την παγκόσμια
μοναρχία
στην Ευρώπη150
-219-

οι Ρωμαίοι, μια σταθερή υπεροχή πάνω στους άλ¬
λους.151
Πιστεύω πως ένα τέτοιο πράγμα έχει γίνει ηθι¬
κά αδύνατο. [...]
Το δίκαιο των εθνών έχει αλλάξει και, με τους
σημερινούς νόμους, ο πόλεμος γίνεται με τρόπο
που καταστρέφει κατά προτίμηση εκείνους που
έχουν μεγαλύτερα πλεονεκτήματα. [...]
Οι πόλεμοι σήμερα γίνονται με τόσους άντρες,
ώστε ένας λαός που θα τον έκανε διαρκώς θα εξα¬
ντλούνταν αναπόφευκτα.
II
Συχνά ένας φτωχός λαός γινότανε επίφοβος σε
όλους τους άλλους γιατί είταν πολεμοχαρής. [...]
Σήμερα όμως που οι λαοί, όλοι ευνομούμενοι, εί¬
σμένοι λόγοι τον έκαναν να μην το κυκλοφορήσει τότε. Είναι
το έργο που μνημονεύει ο Ιδιος σε μια σημείωση του Πνεύμα¬
τος XXI, 22 (έκδ. 1748) πως συγχώνευσε στο έργο αυτό (στη
σημείωση αυτή αναφέρει από παραδρομή πως είχε κυκλοφορή¬
σει «πριν από είκοσι χρόνια»). Δημοσιεύτηκε στα 1891 (βλ. βι-
βλιογρ.).
151.	Η διατήρηση των κρατών, η σταθερότητα των ηγεμό¬
νων είναι μία από τις σταθερές επιδιώξεις της συντηρητικής
πολιτικής φιλοσοφίας της εποχής. Έτσι, θ’ απασχοληθεί πολύ
με το πρόβλημα της ακμής και παρακμής των αυτοκρατοριών.
Το πρόβλημα αυτό, παρουσίασε μια πρώτη φορά ο Μοντεσκιέ
στις Περσικές επιστολές (19η, 112η και 136η). Το εξετάζει συ¬
στηματικότερα στο έργο αυτό, που του έδωσε τη μορφή 25 αριθ-
μημένων παραγράφων.
-220-

ναι, σαν να πούμε, μέλη μιας μεγάλης δημοκρατίας,
τη δύναμη την κάνουν τα πλούτη, και δεν υπάρχει
σήμερα έθνος που να κατέχει πλεονεκτήματα και
που να μην μπορεί να τα έχει σχεδόν πάντα ένα άλ¬
λο πλουσιότερο έθνος.
Επειδή όμως πάντοτε τα πλούτη αλλάζουν, αλ¬
λάζει επίσης και η δύναμη και, οποιαδήποτε επιτυ¬
χία και αν μπορέσει νάχει ένα κατακτητικό κράτος,
υπάρχει πάντοτε ορισμένη αντίδραση που το υπο¬
χρεώνει να ξαναγυρίσει στην προγενέστερη κατά¬
στασή του. [...]152
IV
Πολλοί έχουν παρατηρήσει πως δεν χάνεται
πια στις μάχες τόσος κόσμος όπως γινόταν άλλοτε,
δηλαδή πως οι πόλεμοι είναι λιγότερο αποφασιστι¬
κοί. [...]
VIII
Στην Ασία, υπήρξαν πάντοτε μεγάλες αυτο¬
κρατορίες- στην Ευρώπη, δεν μπόρεσαν ποτέ να
υπάρξουν. [...]
152.	Συνεπής προς τις αντιλήψεις για τη φυσική τάξη και
αρμονία που επικρατεί στον κόσμο, ο Μοντεσκιέ πιστεύει σε
μια ισορρόπηση δυνάμεων που πραγματοποιείται αυτόματα
και αναγκαστικά. Αφού στην πρώτη παράγραφο έδειξε την πο-
λιτικο-στρατιωτή (δυναμική) ισορρόπηση, στη δεύτερη παρά¬
γραφο προβάλλει την οικονομική ισορρόπηση.
-221-

Στην Ευρώπη, η φυσική κατανομή του εδάφους
σχηματίζει πολλά κράτη με μέτρια έκταση, όπου η
κυβέρνηση των νόμων δεν είναι ασυμβίβαστη με τη
διατήρηση του κράτους· αντίθετα, είναι τόσο ευ¬
νοϊκή, ώστε το κράτος που είναι χωρίς νόμους πέ¬
φτει στην παρακμή και γίνεται κατώτερο από όλα
τα άλλα.
Αυτό ακριβώς είναι που σχηματίζει από γενιά
σε γενιά και στη διαδοχή των αιώνων ένα πνεύμα
ελευθερίας που κάνει κάθε τμήμα πολύ δύσκολο να
υποδουλωθεί και υποταχτεί σε μια ξένη δύναμη με
άλλο τρόπο, εκτός από τους νόμους και την ωφελι¬
μότητα του εμπορίου της. [...]153
XIV
Αφού οι Τούρκοι κατάκτησαν την Ανατολή
έγιναν επικίνδυνοι στη Δύση, αλλά ευτυχώς, αντί
να εξακολουθήσουν να προσβάλλουν την Ευρώπη
από το Νότο, όπου θα μπορούσαν να τη βάλουν σε
κίνδυνο, την επρόσβαλαν από το Βορρά, όπου είναι
γι’ αυτούς απόρθητη.
Είναι πολύ δύσκολο στα έθνη του Νότου να
υποδουλώσουν τα έθνη του Βορρά. [...]
153.	Αξιοσημείωτη η διατύπωση αυτή της βασικής αντίλη¬
ψης του Μοντεσκιέ πως η φυσική διάταξη του εδάφους καθορί¬
ζει τον τύπο του κράτους και πως η μέτρια έκταση επιβάλλεται
από τη φύση στα κράτη της Ευρώπης, που εξασφαλίζουν τους
νόμους, το κράτος και την ελευθερία, δηλ. στις μοναρχίες.
-222-

XVI
... Δεν υπάρχει κανένας που ν’ αγνοεί πως ο
χρυσός και ο άργυρος είναι πλασματικός και συμ¬
βολικός πλούτος. Επειδή τα σύμβολα αυτά είναι με¬
γάλης διάρκειας και ελάχιστα φθείρονται, καθώς
ταιριάζει στη φύση τους, συμβαίνει ώστε, όσο πιο
πολύ πολλαπλασιάζονται, τόσο περισσότερο να
χάνουν την τιμή τους, γιατί αντιπροσωπεύουν λι-
γότερα πράγματα.
Είναι κακό είδος πλούτου, ένας φόρος συμπ-
τωματικός, που δεν εξαρτάται ούτε από τη βιομη¬
χανία του έθνους, ούτε από τον αριθμό των κατοί¬
κων του, ούτε από την καλλιέργεια των γακόν τους.
[...]·*
XVII
Οι εχθροί ενός μεγάλου ηγεμόνα που βασίλευε
στις μέρες μας, τον κατηγόρησαν χίλιες φορές, με
βάση περισσότερο τους φόβους τους παρά τη λογι¬
κή τους, πως είχε συλλάβει και θέσει σε εκτέλεση το
σχέδιο της παγκόσμιας μοναρχίας.
Αν το σχέδιο αυτό πετύχαινε, τίποτε δεν θα εί¬
ταν πιο μοιραίο στην Ευρώπη, στους παλιούς υπη¬
κόους του, στον ίδιο, στην οικογένειά του. [...]155
154. Ο Μοντεσκιέ είχε πολύ επηρεαστεί από το γεγονός
πως οι Ισπανοί, μόνοι κύριοι του Νέου Κόσμου και κάτοχοι
της μεγαλύτερης ποσότητας πολυτίμων μετάλλων, δεν έγιναν
ισχυρότεροι. Το ζήτημα αυτό τον απασχόλησε σε ειδικά έργα
του για την παρακμή της Ισπανίας.
155. Πρόκειται για το Λουδοβίκο XIV, που τον είχαν κα¬
-223-

XVIII
Η Ευρώπη δεν είναι πια παρά ένα έθνος που το
απαρτίζουν περισσότερα έθνη· η Γαλλία και η
Αγγλία έχουν ανάγκη από την ευημερία της Πολω¬
νίας και της Μοσχοβίας, όπως μια από τις επαρχίες
τους έχει ανάγκη από τις άλλες επαρχίες, και το
κράτος που νομίζει πως αυξάνει τη δύναμή του κα-
ταστρέφοντας τη δύναμη του κράτους που συνο¬
ρεύει μαζί του, εξασθενίζει συνήθως μαζί μ’ αυ¬
τό. >56
XIX
Η αληθινή δύναμη ενός ηγεμόνα δεν βρίσκεται
στην ευκολία που έχει να κάνει κατακτήσεις, αλλά
στη δυσκολία να του επιτεθούν και, αν τολμώ να
εκφραστώ έτσι, στην αμεταβλητότητα της κατάστα¬
σής του· όμως η επέκταση των μοναρχιών έχει για
αποτέλεσμα να παρουσιάζουν νέες πλευρές όπου
είναι τρωτές. [...]
τηγορήσει πως φιλοδοξούσε να επιβάλει μια κοσμοκρατορία.
Πολυάριθμα φυλλάδια πολεμικής ενάντια στο βασιλιά αυτό τυ¬
πώνονταν στην Ολλανδία και κυκλοφορούσαν σ’ όλες τις χώ¬
ρες με την κατηγορία πως σχεδίαζε να κατακτήσει όλες τις χώ¬
ρες.
156.	Εμφαντική διατύπωση της ιδέας της αλληλεξάρτησης
των εθνών και του κοσμοπολιτισμού, που κηρύσσει ο Μοντε¬
σκιέ. Στις Περσικές επιστολές (23η), θεωρεί τις μεγάλες πόλεις
σαν «ένα είδος κοινής πατρίδας για όλους τους ξένους».
-224-

XX
Για να είναι ένα κράτος ισχυρό, πρέπει η έκτα¬
σή του να είναι τέτοια ώστε να υπάρχει σχέση μετα¬
ξύ της ταχύτητας με την οποία μπορούν να επιχει¬
ρήσουν εναντίον του μια επίθεση, και της ταχύτη¬
τας που μπορεί να αναπτύξει το ίδιο για να την
εξουδετερώσει. [...]
XXIV
Αν οι μεγάλες κατακτήσεις είναι τόσο δύσκο¬
λες, τόσο μάταιες, τόσο επικίνδυνες, τι μπορεί κα¬
νείς να πει για την αρρώστεια αυτή του αιώνα μας
που κάνει να διατηρούν παντού έναν απεριόριστο
αριθμό στρατευμάτων; [...]
Συνέπεια μιας τέτοιας κατάστασης είναι η συ¬
νεχής αύξηση των φόρων. [...] Δεν είναι παράξενο
να δούμε κράτη να υποθηκεύουν τα κτήματά τους
ακόμα και τον καιρό της ειρήνης και να χρησιμο¬
ποιούν για να καταστραφούν έκτακτα μέτρα που εί¬
ναι τόσο πολύ έκτακτα, ώστε και το πιο ξεπεσμένο
πλουσιόπαιδο θα δυσκολεύονταν να τα επινοήσει
για τον εαυτό του.157
157.	Ο Μοντεσκιέ εκφράστηκε πάντα ενάντια στις κατα¬
κτήσεις, όπως και στην αποικιακή εξάπλωση. Η καταδίκη στο
χωρίο αντό των μεγάλων καταχτήσεων, θυμίζει τον Φενελόν
(Directions, κλπ.), όπου διαβάζουμε: «(Ο ηγεμόνας) πρέπει πά¬
ντα νάχει στο νου τα μεγάλα δεινά που προξενούν μέσα κι έξω
από το κράτος του οι μεγάλες κατακτήσεις, πως είναι επικίνδυ¬
νες, άγονες και τέλος τα μεγάλα κράτη είναι μάταια και ανώφε¬
λα και προκαλούν με την πτώση τους μεγάλες καταστροφές».
-225-

XXV
[...] Είναι φανερό πως σε όλα αυτά δεν είχα
υπόψη καμμία ιδιαίτερα κυβέρνηση της Ευρώπης:
είναι στοχασμοί που αναφέρονται σε όλες τις κυ¬
βερνήσεις. [...]
Στον Τηλέμαχο επίσης βρίσκουμε όλα τα φιλειρηνικά ιδανικά,
την καταδίκη του πολέμου και την αντίληψη πως «το ανθρώπι¬
νο γένος είναι μία οικογένεια..., όλοι οι λαοί είναι αδελφοί και
πρέπει ν' αγαπιούνται σαν αδέρφια» (Τηλέμαχος, βιβλ. IX): Ο
Φενελόν υποστήριξε τις ίδιες ιδέες και στον Έλεγχο συνειόήσε-
ως και στην Επιστολή στο Λουδοβίκο XIV, όπου καταδικάζει
απόλυτα κάθε προληπτικό πόλεμο και κάθε κατάκτηση.
-226-

VI.	ΟΙ ΣΚΕΨΕΙΣ
ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ
(1734)
Σκέψεις για τις αιτίες της ακμής
των Ρωμαίων και της παρακμής τους

[...] Αφού έδιωξε η Ρώμη τους βασιλιάδες,
εγκατάστησε ετήσιους υπάτους· κι αυτό είναι που
την έφερε σε τόσο μεγάλο βαθμό δύναμης. Οι ηγε¬
μόνες έχουν στη ζωή τους περίοδες φιλοδοξίας,
ύστερα όμως ακολουθούν άλλα πάθη, ακόμα και η
νωθρότητα. Η δημοκρατία, έχοντας αρχηγούς που
άλλαζαν κάθε χρόνο και που πάσχιζαν να επισημά-
νουν την αρχή τους για να πετύχουν νέα αξιώματα,
δεν είχε ούτε στιγμή χαμένη για τη φιλοδοξία· οι
αρχηγοί εξανάγκαζαν τη σύγκλητο να προτείνει στο
λαό τον πόλεμο, και κάθε μέρα του παρουσίαζαν
καινούργιους εχθρούς.
Το σώμα αυτό είχε και μόνο του αρκετή διάθε¬
ση για πόλεμο: γιατί, επειδή ενοχλούνταν αδιάκοπα
από τα παράπονα και τις αιτήσεις του λαού, ζητού¬
σε να τον αποτρέψει από τις ταραχές του και να τον
απασχολήσει στο εξωτερικό®
Έτσι ο πόλεμος είταν σχεδόν πάντα ευχάρι¬
στός στο λαό, γιατί, με την κακή μοιρασιά του πλιά¬
τσικου, είχανε βρει το μέσο να κάνουν τον πόλεμο
ωφέλιμο στο λαό.
Μια και η Ρώμη είταν μια πόλη χωρίς εμπόριο,
και σχεδόν χωρίς τέχνες, η λεηλασία είταν το μόνο
μέσο που είχαν οι ιδιώτες για να πλουτίσουν. [...]
Είταν λοιπόν η Ρώμη σ’ έναν αιώνιο και πάντα
ορμητικό πόλεμο: αλλά, ένα έθνος που είναι πάντα
και από αρχή διακυβέρνησης σε πόλεμο,Ρ πρέπει ή
να χαθεί ή να επιβληθεί σε όλα τα άλλα έθνη, που,
α. Εξάλλου η εξουσία της συγκλήτου είταν περισσότερο
απεριόριστη στις υποθέσεις του εξωτερικού παρά στις υποθέ¬
σεις της πόλης.
β. Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν όλους τους ξένους σαν εχθρούς.
Χόστις, κατά τον Βαρόν, ντε Λίνγχονα Λατίνο IV, σήμαινε
I. Απαρχές
της Ρώμης.
Οι πόλεμοί της
-229-

άλλοτε σε πόλεμο - άλλοτε σε ειρήνη, δεν είναι πο¬
τέ τόσο ικανά για επίθεση ούτε τόσο προετοιμασμέ¬
να για άμυνα.
II. Η πολεμική
τέχνη
στους Ρωμαίους
Οι Ρωμαίοι έχοντας προορισμό τον πόλεμο
και θεωρώντας τον σαν τη μόνη τέχνη, διάθεσαν
όλο το πνεύμα τους και όλες τις σκέψεις τους για
να τον τελειοποιήσουν. [...]
Έκριναν ότι έπρεπε να δώσουν στους οπλίτες
της λεγεώνας επιθετικά και αμυντικά όπλα ισχυρό¬
τερα και βαρύτερα από τα όπλα οποιουδήποτε άλ¬
λου λαού.α [...]
Δεν έχουμε πια σωστή ιδέα για τις σωματικές
ασκήσεις: ένας άνδρας που επιδίδεται πολύ σ’ αυ¬
τές μας ςραίνεται άξιος για περιφρόνηση, για το λό¬
γο ότι οι περισσότερες από τις ασκήσεις αυτές δεν
έχουν πια άλλο σκοπό παρά τη διασκέδαση· ενώ
στους αρχαίους το παν, ακόμα και ο χορός, αποτε¬
λούσε τμήμα της στρατιωτικής τέχνης.
Έχει μάλιστα συμβεί σε μας ώστε μια πολύ εκ-
ζητημένη δεξιότητα στη χρήση των όπλων που με¬
στήν αρχή έναν ξένο που ζούσε κάτω από τους δικούς του
νόμους (σημ. στην έκδ. 1734).
α. Βλ. στον Πολύβιο και στον Ιώσηπο, De Bello Judaico,
βιβλ. III. κεφ. VI., ποια είταν τα όπλα του ρωμαίου οπλίτη.
Υπάρχει μικρή διαφορά, λέει ο τελευταίος, ανάμεσα στα
φορτωμένα άλογα και στους ρωμαίους οπλίτες. «Σηκώνουν,
λέει ο Κικέρωνας, την τροφή τους για πάνω από δέκα πέντε
μέρες, κάθε τι που τους χρειάζεται, κάθε τι που χρειάζεται
για την οχύρωσή τους και δεν δυσκολεύονται στη χρήση των
όπλων τους περισσότερο από ό,τι στη χρήση των χεριών
τους». Tusculanes II., XV.
-230-

ταχειριζόμαστε στον πόλεμο να έχει καταντήσει γε¬
λοία- γιατί, από τότε που επικράτησε το έθιμο των
μονομαχιών, η ξιφομαχία θεωρήθηκε σαν η επιστή¬
μη των καυγατζήδων ή των θρασύδειλων.
Εκείνοι που επικρίνουν τον Όμηρο γιατί συνή¬
θως τονίζει στους ήρωές του τη ρώμη, τη δεξιότητα
ή την ευστροφία του σώματος, θάπρεπε να βρίσκουν
πολύ γελοίο τον Σαλλούστιο, που επαινεί στον Πο-
μπήιο «γιατί έτρεχε, πηδούσε και σήκωνε βάρη τόσο
καλά όσο κι ένας άντρας της εποχής του.α». [...]
Η δύναμη των ασκήσεών τους, οι θαυμάσιοι
δρόμοι που είχαν κατασκευάσει, τους επέτρεπαν να
κάνουν μακρυνές και γρήγορες πορείεςβ. Η απροσ¬
δόκητη εμφάνισή τους πάγωνε τα πνεύματα: πα¬
ρουσιάζονταν ιδίως έπειτα από μια κακοτυχία, τη
στιγμή που οι εχθροί τους βρίσκονταν στην αμέλεια
εκείνη που προκαλεί η νίκη. [...]
Τέλος, ποτέ έθνος δεν προπαρασκεύασε τον
πόλεμο με τόση σύνεση και δεν τον έκανε με τόση
τόλμη.
Οι λαοί της Ευρώπης έχουν, αυτά τα χρόνια,
σχεδόν τις ίδιες τέχνες, τα ίδια όπλα, την ίδια πει¬
θαρχία και τον ίδιο τρόπο να κάνουν τον πόλεμο,
γι’ αυτό η καταπληκτική τέχνη των Ρωμαίων μας
φαίνεται ακατανόητη. Υπάρχει, εξ άλλου, σήμερα,
τέτοια δυσαναλογία στις δυνάμεις, που να μην εί-
α. «Με τους σβέλτους πηδούσε, με τους ταχείς έτρεχε, με
τους ρωμαλέους στην άρση βαρών διαγωνίσθηκε», χωρίο από
τον Σαλλούστιο, που αναφέρει ο Βεγέτιο, βιβλ. 1, κεφ. IX.
β. Βλ. ιδίως την ήττα του Αστρούβα και τη συννενόησή
τους εναντίον του Βιριάθη.
III. Πώς οι Ρωμαίοι
κατόρθωσαν
να επεκταθούν
-231 -

IV. Οι Γαλάτες -
Ο Πύρρος -
Παραλληλισμός
Καρχηδόνας και
Ρώμης - Πόλεμος
του Αννίβα
ναι δυνατό σ’ ένα μικρό κράτος να βγει, με τις δικές
του δυνάμεις, από την αδράνεια όπου το έταξε η
θεία Πρόνοια. [...]
Μια συνεχής πείρα έκανε γνωστό στην Ευρώπη
πως ένας ηγεμόνας που έχει ένα εκατομμύριο υπη¬
κόους δεν μπορεί, χωρίς να καταστραφεί ο ίδιος,
να συντηρήσει περισσότερο από δέκα χιλιάδες
στρατιώτες: μόνο λοιπόν τα μεγάλα έθνη μπορούν
να έχουν στρατούς.
Δεν είταν το ίδιο στις αρχαίες πολιτείες: γιατί
η αναλογία αυτή των στρατιωτών προς τον υπόλοι¬
πο λαό, που είναι σήμερα ένα προς εκατό, μπορού¬
σε σ’ αυτές άνετα να είναι ένα προς οχτώ.
Οι ιδρυτές των αρχαίων πολιτειών είχαν μοι¬
ράσει στα ίσα τη γη: αυτό και μόνο έκανε ένα λαό
ισχυρό, δηλαδή μια κοινωνία καλά οργανωμένη·
αυτό επίσης έκανε έναν καλό στρατό, γιατί ο καθέ¬
νας είχε το ίδιο συμφέρον και πολύ μεγάλο συμφέ¬
ρον να υπερασπίσει την πατρίδα του. [... ]
Ακριβώς η ίση διανομή της γης έκανε τη Ρώμη
ικανή να βγει αμέσως από την αφάνειά της· κι αυτό
έγινε πολύ αισθητό, όταν επικράτησε στη Ρώμη η
διαφθορά. [...]
Η τυραννία ενός ηγεμόνα δεν φέρνει ένα κρά¬
τος πιο κοντά στην καταστροφή του, όσο φέρνει
μια δημοκρατία η αδιαφορία για το κοινό καλό. Το
πλεονέκτημα ενός ελεύθερου κράτους είναι ότι σ’
αυτό τα εισοδήματα έχουν καλύτερη διαχείριση·
αλλ’ όταν είναι χειρότερη;
Το πλεονέκτημα ενός ελεύθερου κράτους είναι
ότι δεν υπάρχουν σ’ αυτό ευνοούμενοι· αλλ’ όταν
-232-

αυτό δεν συμβαίνει και, αντί για τους φίλους και
συγγενείς του ηγεμόνα, πρέπει να πλουτίσουν οι
φίλοι και συγγενείς όλων εκείνων που παίρνουν μέ¬
ρος στην κυβέρνηση, τότε το παν είναι χαμένο: οι
νόμοι καταστρατηγούνται πιο επικίνδυνα από ό,τι
παραβιάζονται από έναν ηγεμόνα, που, όντας πά¬
ντοτε ο μεγαλύτερος πολίτης του κράτους, έχει και
το μεγαλύτερο συμφέρον για τη διατήρησή του. [... ]
Στα κράτη που τα κυβερνάει ένας ηγεμόνας, οι
διαιρέσεις κατευνάζονται εύκολα, γιατί ο ηγεμόνας
διαθέτει μια δύναμη καταναγκασμού, που ξαναβά¬
ζει στη θέση τους τις δυο μερίδες· αλλά σε μια δη¬
μοκρατία, οι διαιρέσεις είναι διαρκέστερες, γιατί το
κακό προσβάλλει συνήθως την ίδια τη δύναμη που
θα μπορούσε να το θεραπεύσει. [... ]
Δεν υπάρχει τίποτε ισχυρότερο από μια πολι¬
τεία, όπου οι νόμοι τηρούνται όχι από φόβο, ούτε
από υπολογισμό, αλλ’ από πάθος, όπως γινότανε
στη Ρώμη και στη Σπάρτη· γιατί τότε μαζί με τη σύ¬
νεση μιας καλής κυβέρνησης υπάρχει και η δύναμη
που μπορεί νάχει μια μερίδα.
Η εφεύρεση της πυρίτιδας είχε ένα αποτέλεσμα
που δεν υποψιαζόντουσαν: περισσότερο από κάθε
άλλη φορά να βρίσκεται η δύναμη του πολεμικού
ναυτικού στην τέχνη· γιατί, για ν’ αντισταθούν
στην ορμή του κανονιού και για να μη βρεθούν κά¬
τω από ένα ισχυρότερο πυρ, χρειάστηκαν μεγάλα
πλοία. Αλλ’ έπρεπε να αναπτύξουν τη δύναμη της
τέχνης ανάλογα με το μέγεθος της μηχανής. [...]
Δεν είναι συνήθως οι πραγματικές απώλειες σε
μια μάχη (δηλ. η απώλεια μερικών χιλιάδων αν-
δρών) που είναι ολέθριες σ’ ένα κράτος, αλλά οι
φανταστικές απώλειες και η αποθάρυνση, που το
-233-

V. Η κατάσταση
της Ελλάδας,
της Μακεδονίας,
της Συρίας και
της Αίγυπτου,
έπειτα από
την ταπείνωση
των Καρχηδονίων
αποστερούν κι από αυτές ακόμα τις δυνάμεις που
του άφησε η τύχη. [...]
Οι ίδιες οι κατακτήσεις του Αννίβα είταν η αι¬
τία ν’ αρχίσει ν’ αλλάζει η τύχη αυτού του πολέμου.
Οι άρχοντες της Καρχηδόνας δεν τον έστειλαν στην
Ιταλία, έπαιρνε πολύ λίγες βοήθειες, είτε από το
φθόνο του ενός κόμματος, είτε από την πολύ μεγά¬
λη εμπιστοσύνη του άλλου. Οσο ο Αννίβας έμεινε
με όλο το στρατό του συγκεντρωμένο, νίκησε τους
Ρωμαίους· όταν όμως χρειάστηκε να βάλει φρουρές
στις πόλεις, να υπερασπίσει τους συμμάχους του,
να πολιορκήσει φρούρια ή να αποτρέψει την πο¬
λιορκία τους, οι δυνάμεις του βρέθηκαν πολύ μι¬
κρές και έχασε λίγο-λίγο ένα μεγάλο μέρος από το
στρατό του. Οι κατακτήσεις είναι εύκολες να γί¬
νουν, γιατί τις κάνουν με όλες τις δυνάμεις τους·
αλλά είναι δύσκολο να τις κρατήσουν γιατί τις υπε¬
ρασπίζουν μ’ ένα μέρος από τις δυνάμεις τους.
Οταν δύο μεγάλοι λαοί βρίσκονται σε μακρο¬
χρόνιο και επίμονο πόλεμο μεταξύ τους, είναι συ¬
χνά κακή πολιτική το να σκέπτεται κανείς πώς μπο¬
ρεί να μείνει απαθής θεατής· γιατί εκείνος από τους
δυο λαούς που θα είναι ο νικητής, θ’ αρχίσει αμέ¬
σως νέους πολέμους· και ένα έθνος στρατιωτών θα
πολεμήσει εναντίον λαών που είναι μόνο πολίτες.
Αυτό φάνηκε πολύ καθαρά σ’ αυτούς εδώ τους
καιρούς: γιατί μόλις οι Ρωμαίοι υπόταξαν τους
Καρχηδόνιους, ρίχτηκαν απάνω σε νέους λαούς,
και παρουσιάστηκαν σ’ όλη τη γη, για να κατακτή¬
σουν το παν.
Υπήρχαν τότε στην Ανατολή τέσσερεις μόνο
-234-

δυνάμεις ικανές ν’ αντισταθούν στους Ρωμαίους: η
Ελλάδα και τα βασίλεια της Μακεδονίας, της Συ¬
ρίας και της Αίγυπτου. Πρέπει να δούμε ποια είταν
η κατάσταση στις δυο πρώτες δυνάμεις, γιατί οι
Ρωμαίοι αυτές πρώτα υπόταξαν. [...]
Η Ελλάδα εξ άλλου είταν επίφοβη από την κα¬
τάστασή της, την ισχύ της, το πλήθος των πόλεών
της, τον αριθμό των στρατιωτών της, το πολίτευμά
της, τα ήθη της, τους νόμους της· αγαπούσε τον πό¬
λεμο, ήξαιρε την τέχνη του· και θα είταν ανίκητη, αν
είταν ενωμένη. [...]
Η Ελλάδα συγκρατιόταν από ένα είδος ισοζύ-
γισης: οι Λακεδαιμόνιοι είταν συνήθως σύμμαχοι
των Αιτωλών και οι Μακεδόνες των Αχαιών. Αλλά
με την άφιξη των Ρωμαίων, κάθε ισορροπία κατα¬
στράφηκε. [...]
Είναι συνηθισμένο πράγμα να δούμε ηγεμόνες
που ξαίρουν να δώσουν μια μάχη. Είναι όμως πολύ
λίγοι εκείνοι που ξαίρουν να κάνουν έναν πόλεμο·
που είναι όμοια ικανοί να εκμεταλλευτούν την τύχη
και να την πετύχουν· και που έχουν, μαζί με τη διά¬
θεση εκείνη του πνεύματος που προκαλεί τη δυσπι¬
στία πριν αρχίσουν, τη διάθεση να μη φοβούνται τί¬
ποτε πια αφού αρχίσουν. [...]
[...] Οι Ρωμαίοι προξενούσαν αφάνταστα δει¬
νά στους εχθρούς τους, γι’ αυτό και δεν σχηματίζο¬
νταν εναντίον τους κανένας συνασπισμός· γιατί
εκείνος που είταν πιο μακριά από τον κίνδυνο δεν
ήθελε να τον πλησιάσει.
Έτσι οι Ρωμαίοι σπάνια δέχονταν από τους
άλλους τον πόλεμο, αλλά πάντοτε τον έκαναν αυ¬
VI. Η ταχτική
που ακολούθησαν
οι Ρωμαίοι
για να υποτάξουν
όλους τους λαούς
-235-

τοί διαλέγοντας το χρόνο, τον τρόπο και τους
αντιπάλους· και πολύ λίγοι από τόσους λαούς
που επιτέθηκαν δεν θα κατάπιναν όλων των ει¬
δών τις προσβολές, αν ήθελαν να τους αφήσουν
ήσυχους. [...]
Ποτέ οι Ρωμαίοι δεν έκαναν ειρήνη με καλή πί¬
στη και, με την πρόθεση να κατακτήσουν το παν, οι
συνθήκες τους δεν είταν στην ουσία παρά αναστο¬
λές των επιχειρήσεων. Έβαζαν στις συνθήκες τέτοι¬
ους όρους που έφερναν πάντοτε την καταστροφή
του κράτους που τους δέχονταν. [...] Αφού κατά-
στρεφαν τις στρατιωτικές δυνάμεις ενός ηγεμόνα,
κατάστρεφαν ύστερα τα οικονομικά του, επιβάλλο¬
ντας, με το πρόσχημα να πληρωθούν τα πολεμικά
έξοδα, υπέρογκες αποζημιώσεις ή ένα φόρο· νέο εί¬
δος τυραννίας που ανάγκαζε τον ηγεμόνα να κατα¬
πιέζει τους υπηκόους του και να χάνει την αγάπη
τους. [...]
Οταν κάποιος ηγεμόνας ή κάποιος λαός ξέκο¬
βε από την υπακοή προς τον κυρίαρχό του, του πα¬
ραχωρούσαν αμέσως τον τίτλο του σύμμαχου του
ρωμαϊκού λαού·α κι έτσι τον έκαναν ιερό κι απαρα¬
βίαστο : σε τρόπο που δεν υπήρχε κανένας βασιλιάς,
όσο μεγάλος κι αν είταν, που μπορούσε να είναι μια
στιγμή σίγουρος για τους υπηκόους του, ούτε καν
για την οικογένειά του.
Μολονότι ο τίτλος του σύμμαχου είταν ένα εί¬
δος δουλείας, είταν ωστόσο περιζήτητος^, γιατί εί-
α. Βλ. προπάντων τη συνθήκη τους με τους Ιουδαίους,
στο πρώτο βιβλίο των Μαχχαβαίων, κεφ. VIII.
β. Ο Αριάραθος έκανε θυσία στους θεούς, λέγει ο Πο¬
λύβιος, για να τους ευχαριστήσει γιατί πέτυχε τη συμμαχία
αυτή.
-236-

ταν βέβαιοι πως έτσι θα δέχονταν προσβολές μόνο
από τους Ρωμαίους και είχαν λόγους να ελπίζουν
πως οι προσβολές αυτές θα ήταν μικρότερες. Έτσι,
δεν υπήρχαν υπηρεσίες που οι λαοί και οι βασιλιά¬
δες δεν είταν πρόθυμοι να προσφέρουν, ούτε προ¬
στυχιές που δεν έκαναν για να πετύχουν τον τίτλο
του συμμάχου. [...]
Οταν οι Ρωμαίοι άφηναν την ελευθερία σε με¬
ρικές πόλεις, φρόντιζαν αμέσως να δημιουργηθούν
δύο μερίδες0: η μια υπεράσπιζε τους νόμους και
την ελευθερία της χώρας, η άλλη υποστήριζε πως
δεν υπάρχουν νόμοι παρά μόνο η θέληση των Ρω¬
μαίων· και, καθώς η τελευταία αυτή μερίδα είταν
πάντα η ισχυρότερη, βλέπουμε καθαρά πως μια τέ¬
τοια ελευθερία δεν είταν παρά μια λέξη. [...]
Ποτέ δεν έκαναν μακρινούς πολέμους χωρίς ν’
αποχτήσουν κοντά στον εχθρό που του έκαναν επί¬
θεση κάποιο σύμμαχο, που να μπορούσε να ενώσει
το στρατό του με το σώμα που έστελναν αυτοί- και,
καθώς το σώμα αυτό δεν είταν ποτέ αριθμητικά ση¬
μαντικό, φρόντιζαν πάντοτε νάχουν ένα άλλο στην
πιο γειτονική προς τον εχθρό επαρχία, και ένα τρί¬
το στη Ρώμη, πάντοτε έτοιμο για πορείαβ. Έτσι έβα¬
ζαν σε κίνδυνο μόνο ένα πολύ μικρό μέρος από τις
δυνάμεις τους, ενώ ο εχθρός τους διακύβευε όλες
τις δικές τουΥ.
Μερικές φορές εκμεταλλεύονταν την ασάφεια
α. Βλ. τον Πολύβιο, για τις πόλεις της Ελλάδας,
β. Αυτό είταν μια μόνιμη συνήθεια, όπως μπορούμε να
δούμε στην ιστορία.
γ. Ίδετε πώς συμπεριφέρθηκαν στον πόλεμο της Μακε¬
δονίας.
-237-

των όρων της γλώσσας τους. Κατάστρεψαν την
Καρχηδόνα, λέγοντας πως είχαν υποσχεθεί να σε¬
βαστούν το άστυ και όχι την πόλη. Είναι γνωστό
πώς εξαπατήθηκαν οι Αιτωλοί, που παραδόθηκαν
στη γένναιοψυχία τους: οι Ρωμαίοι ισχυρίστηκαν
πως η έννοια των λέξεων «παραδίδομαι στη γενναι-
οψυχία ενός εχθρού» σήμαινε την απώλεια κάθε εί¬
δους πραγμάτων, προσώπων, γαιών, πόλεων, ναών
και τάφων ακόμα.
Είταν ακόμη ικανοί να δώσουν σε μια συνθήκη
μια αυθαίρετη ερμηνεία: έτσι, όταν θέλησαν να τα¬
πεινώσουν τους Ροδίους, είπαν ότι δεν τους είχαν
δώσει άλλοτε τη Λυκία σαν δώρο, αλλά σαν φίλη
και σύμμαχο.
Όταν ένας από τους στρατηγούς τους έκανε ει¬
ρήνη για να σώσει το στρατό του από βέβαιη εξό¬
ντωση, η γερουσία, που δεν επικύρωνε τη συμφω¬
νία, επωφελούνταν από την ειρήνη αυτή και εξακο¬
λουθούσε τον πόλεμο. Έτσι, όταν ο Ιουγούρθας πε¬
ρικύκλωσε μια ρωμαϊκή στρατιά, και την άφησε
ελεύθερη ύστερα από συνθήκη, χρησιμοποίησαν
εναντίον του τα ίδια τα στρατεύματα που τους είχε
χαρίσει τη ζωή. [...]
Οι λαοί που είταν φίλοι ή σύμμαχοι, κατα¬
στρέφονταν όλοι με τα τεράστια δώρα που έκαναν
για να διατηρήσουν την εύνοια, ή να επιτύχουν με¬
γαλύτερη· και το μισό χρήμα που στάλθηκε για το
σκοπό αυτό στους Ρωμαίους θάφτανε για να τους
νικήσει®.
α. Τα δώρα που η γερουσία έστελνε στους βασιλιάδες
είταν ασήμαντα, όπως μια καρέκλα κι ένα μπαστούνι από
ελεφαντοκόκκαλο, ή καμμιά τήβεννος.
-238-

Η παραφροσύνη των καταχτητών είναι να θέ¬
λουν να επιβάλλουν σε όλους τους λαούς τους δι¬
κούς τους νόμους και έθιμα: αυτό δεν ωφελεί σε τί¬
ποτε· γιατί, σε κάθε είδος κυβέρνησης, είναι δυνατό
να εξασφαλιστεί η υπακοή.
Αλλά η Ρώμη δεν επέβαλε κανενός είδους γενι¬
κούς νόμους, γι’ αυτό και οι λαοί δεν είχαν μεταξύ
τους επικίνδυνους δεσμούς· οι λαοί αποτελούσαν
ένα σώμα μόνο με μια κοινή υπακοή· και χωρίς να
είναι συμπατριώτες, είταν όλοι Ρωμαίοι. [...]
... Ενώ η Ρώμη κατακτούσε το σύμπαν, ένας κρυ¬
φός πόλεμος έβοσκε μέσα στα τείχη της: είταν φωτιές
σαν εκείνες από τα ηφαίστεια που βγαίνουν μόλις κά¬
ποια ύλη πάει ν’ αυξήσει τον αναβρασμό. [...]
Με το πέρασμα του καιρού, όταν οι πληβείοι εί¬
χαν τόσο ταπεινώσει τους πατρικίους που η διάκρι¬
ση αυτή των οικογενειών κατάντησε μάταιη,α και
που και οι μεν και οι δε αναδεικνύονταν αδιάφορα
στα αξιώματα, σημειώθηκαν νέες διενέξεις ανάμεσα
στον κάτω λαό, που τον υποκινούσαν οι δήμαρχοί
του, και στις κύριες οικογένειες πατρικίων ή πληβεί¬
ων, που αποκάλεσαν ευγενείς, και που είχαν με το
μέρος τους τη συγκροτημένη από ευγενείς σύγκλητο.
Αλλ’ επειδή δεν υπήρχαν πια τα παλαιά ήθη, επειδή
ιδιώτες είχαν απέραντα πλούτη, και επειδή είναι
αδύνατο τα πλούτη να μη δίνουν εξουσία, οι ευγενείς
αντιστάθηκαν με περισσότερη δύναμη παρ’ ό,τι εί-
α. Οι πατρίκιοι διατήρησαν μόνο μερικά ιερατικά αξιώ¬
ματα και το δικαίωμα να αναδεικνύουν έναν άρχοντα, που
ονόμαζαν μεσο-βασιλιά.
VIII. Οι διαιρέσεις
που είταν πάντα
στην πόλη
-239-

χαν κάμει οι πατρίκιοι: αυτό είταν η αιτία του θανά¬
του των Γράκχων και πολλών από εκείνους που ερ-
γάσθηκαν πάνω στο σχέδιό τους0. [...]
Η κυβέρνηση της Ρώμης υπήρξε αξιοθαύμαστη
κατά τούτο, ότι από τη γέννησή της, το πολίτευμά
της, είτε από το πνεύμα του λαού, είτε από την ισχύ
της συγκλήτου ή το κύρος ορισμένων αρχόντων,
βρέθηκε τέτοιο ώστε να μπορεί πάντοτε να διορθω¬
θεί κάθε κατάχρηση εξουσίας.
Η Καρχηδόνα χάθηκε γιατί, όταν χρειάστηκε
να ξεκαθαρίσει τις καταχρήσεις, δεν μπόρεσε να
ανεχθεί ούτε το χέρι του ίδιου του Αννίβα. Η Αθή¬
να έπεσε, γιατί οι πλάνες της είταν τόσο γλυκειές,
που δεν θέλησε να γιατρευτεί απ’ αυτές. Και, στα
χρόνια μας, οι δημοκρατίες της Ιταλίας, που καυ-
χιένται για την παντοτεινότητα της κυβέρνησής
τους, πρέπει να καυχιένται μόνο για την παντοτει-
νότητα των αυθαιρεσιών τους: ούτε και έχουν πε¬
ρισσότερη ελευθερία από εκείνη που είχε η Ρώμη
στους χρόνους της αρχής των ΔέκαΡ.
Η κυβέρνηση της Αγγλίας είναι σοφότερη γιατί
έχει ένα σώμα που την ελέγχει συνεχώς, και που
ελέγχεται το ίδιο συνεχώς· και οι πλάνες της είναι
τέτοιες, που δεν είναι ποτέ μακροχρόνιες και που,
με το πνεύμα προσοχής που προκαλούν στο έθνος,
είναι συχνά ωφέλιμες.
Με μια λέξη, μια ελεύθερη κυβέρνηση, δηλ. μια
κυβέρνηση πάντοτε σε αναταραχή, δεν θα μπορούσε
να κρατηθεί αν, από τους ίδιους της τους νόμους,
δεν είναι ικανή να διορθώνεται.
α. Όπως ο Σατουρνίνος και ο Γλαύκος,
β. Ούτε και περισσότερη δύναμη.
-240-

Όταν η κυριαρχία της Ρώμης περιορίζονταν
στην Ιταλία, η δημοκρατία μπορούσε εύκολα να
υπάρχει. Κάθε στρατιώτης είταν και πολίτης· κάθε
ύπατος συγκροτούσε μια στρατιά· και άλλοι πολί¬
τες πήγαιναν στον πόλεμο κάτω από τις διαταγές
εκείνου που τον διαδέχονταν. Επειδή ο αριθμός
των στρατευμάτων δεν είταν υπερβολικός, έδιναν
προσοχή να μη δέχονται στο στρατό παρά ανθρώ¬
πους που είχαν αρκετή περιουσία, ώστε να έχουν
συμφέρον στη διατήρηση της πόληςα. Τέλος, η σύ¬
γκλητος παρακολουθούσε από κοντά τη διαγωγή
των στρατηγών, και δεν τους άφηνε να σκεφτούν να
παραβούν το καθήκον τους.
Όταν όμως οι λεγεώνες πέρασαν τις Αλπεις και
τη θάλασσα, οι πολεμιστές, που είταν αναγκασμένοι
να τους αφήνουν για πολλές εκστρατείες στις χώρες
που υπόταζαν, έχασαν σιγά-σιγά το πνεύμα του πο¬
λίτη- και οι στρατηγοί, που είχαν στη διάθεσή τους
στρατιές και βασίλεια, ένοιωσαν τη δύναμή τους και
τους είταν αδύνατο πια να υπακούουν. [...]
α. Οι απελεύθεροι, κι εκείνοι που ονόμαζαν Cap/re
Cens! γιατί έχοντας πολύ μικρή περιουσία πλήρωναν κεφα-
λικό φόρο, δεν είταν στην αρχή δεκτοί στο στρατό της ξηράς,
εκτός από επείγουσες περιπτώσεις. Ο Σέρβιος Τύλλιος τους
κατάταξε στην έκτη τάξη, και έπαιρναν στρατιώτες μόνο από
τις πέντε πρώτες. Αλλά ο Μάριος, εκστρατεύοντας κατά του
Ιουγούρθα, στρατολόγησε αδιάφορα όλο τον κόσμο: Στρατο¬
λογούσε, λέει ο Σαλλούστιος, όχι σύμφωνα με τα ήθη των
προγόνων, ούτε από τις τάξεις, αλλά όπως του έκανε κέφι,
τους πιο πολλούς από τους Caplte Censos. (De Bello
Jugunh). Πρέπει να σημειωθεί ότι στη διαίρεση σε φυλές,
εκείνοι που ανήκαν στις τέσσερεις φυλές της πόλης είταν
σχεδόν οι ίδιοι με εκείνους που, στη διαίρεση σε εκατονταρ¬
χίες, ανήκαν στην έκτη τάξη.
-241 -
IX. Δύο αιτίες
που χάθηκε
η Ρώμη

Εκείνο που κάνει ώστε τα ελεύθερα κράτη να
διαρκούν λιγότερο από τα άλλα, είναι ότι οι κακο-
τυχίες και οι επιτυχίες που τους συμβαίνουν κά¬
νουν σχεδόν πάντα να χάνουν την ελευθερία τους·
ενώ οι επιτυχίες και οι κακοτυχίες ενός κράτους
όπου ο λαός είναι υπόδουλος, δυναμώνουν επίσης
τη δουλεία του. Μια συνετή δημοκρατία δεν πρέπει
να ριψοκινδυνεύει τίποτε που την εκθέτει στην κα¬
λή ή κακή τύχη: το μόνο αγαθό όπου οφείλει να
αποβλέπει, είναι η παντοτεινότητα της ύπαρξής
της. [...]
Ακούμε τους συγγραφείς να μιλούν μόνο για
τις διαιρέσεις που κατάστρεψαν τη Ρώμη· δεν βλέ¬
πουν όμως πως οι διαιρέσεις αυτές είταν αναπό¬
φευκτες, πως υπήρξαν πάντοτε στη Ρώμη και έπρε¬
πε να υπάρχουν πάντοτε. Αιτία του κακού είταν
αποκλειστικά η επέκταση της δημοκρατίας, που
και μετάτρεψε τις οχλαγωγίες σε εμφύλιους πολέ¬
μους. [...]
Εκείνο που λένε ένωση, σ’ ένα πολιτικό σώμα,
είναι κάτι πολύ διφορούμενο· η αληθινή ένωση εί¬
ναι μια ένωση αρμονίας, που κάνει ώστε όλα τα μέ¬
ρη, όσο κι αν μας φαίνονται αντίθετα μεταξύ τους,
να συμβάλλουν στο γενικό καλό της κοινωνίας,
όπως οι παραφωνίες, στη μουσική, συμβάλλουν στη
γενική συμφωνία. Είναι δυνατό να υπάρχει ένωση
σ’ ένα κράτος όπου νομίζει κανείς πως βλέπει μόνο
ταραχή· δηλ. μια αρμονία από όπου προκύπτει η
ευτυχία, που μόνη είναι η αληθινή ειρήνη. Είναι
όπως και με τα μέρη αυτού του σύμπαντος, που εί¬
ναι αιώνια ενωμένα με τη δράση των μεν και την
αντίδραση των άλλων.
Αλλά, στη συμφωνία του ασιατικού δεσποτι-
-242-

σμού, δηλαδή κάθε κυβέρνησης που δεν είναι με¬
τριοπαθής, υπάρχει πάντοτε μια πραγματική διαί¬
ρεση. Ο γεωργός, ο πολεμιστής, ο έμπορος, ο δικα¬
στικός, ο ευγενής, είναι ενωμένοι μόνο γιατί οι μεν
καταπιέζουν τους άλλους χωρίς αντίσταση· και αν
βλέπει κανείς αυτού ένωση, δεν πρόκειται για πολί¬
τες που είναι ενωμένοι, αλλά για νεκρά σώματα
θαμμένα το ένα δίπλα στο άλλο. [...]
Η Ρώμη είταν καμωμένη για να επεκταθεί και
οι νόμοι της είταν θαυμάσιοι για τούτο*. Έτσι, κά¬
τω από όποια κυβέρνηση, στη βασιλεία, στην αρι¬
στοκρατία ή στο λαϊκό κράτος, η Ρώμη δεν έπαψε
ποτέ να κάνει επιχειρήσεις που απαιτούσαν πνεύ¬
μα συνέχειας και πέτυχε σ’ αυτές. Δεν βρέθηκε πιο
συνετή από όλα τα άλλα κράτη της γης μια μόνο
μέρα, αλλά είταν συνεχώς· με την ίδια υπεροχή,
χρησιμοποίησε μια μικρή, μια μέτρια και μια με¬
γάλη ευκαιρία- και δεν υπήρξαν καλές μέρες που
δεν εκμεταλλεύτηκε, ούτε κακές που δεν χρησιμο¬
ποίησε.
Έχασε την ελευθερία της, γιατί τελείωσε πολύ
γρήγορα το έργο της.
* Υπάρχουν άνθρωποι που θεώρησαν την κυβέρνηση
της Ρώμης σαν ελαττωματική γιατί είταν ένα μίγμα μοναρ¬
χίας, αριστοκρατίας και λαϊκού κράτους. Αλλά η τελειότητα
μιας κυβέρνησης δεν είναι στο να ταιριάζει με ένα από τα πο¬
λιτεύματα που βρίσκονται στα βιβλία των πολιτικών, αλλά
στο να ανταποκρίνεται στις βλέψεις που πρέπει νάχει κάθε
νομοθέτης, δηλ. την επέκταση ενός λαού ή την ευδαιμονία
του. Η κυβέρνηση της Σπάρτης δεν είταν επίσης απαρτισμένη
από τρεις; (Σημείωση στην έκδοση 1734).
-243-

X. Η διαφθορά
των Ρωμαίων
XI. 0 Σΰλλας.
0 Πομπήιος
και ο Καίσαρας
Νομίζω πως η αίρεση του Επίκουρου, που πέ¬
ρασε στη Ρώμη στα τέλη της δημοκρατίας, συντέλε-
σε πολύ να διαφθείρει την καρδιά και το πνεύμα
των Ρωμαίων.® [...]
Ωστόσο, όποια κι αν είταν η διαφθορά της Ρώ¬
μης, δεν έπεσαν πάνω της όλες οι συμφορές· γιατί η
δύναμη του πολιτεύματός της είταν τέτοια, ώστε να
διατηρήσει, μέσα στα πλούτη, τη μαλθακότητα και
τη χλιδή, μια ηρωική αξία και όλη της την επίδοση
στον πόλεμο· πράγμα που δεν παρατηρήθηκε, νομί¬
ζω, σε κανένα έθνος του κόσμου. [...]
[...] Οι νόμοι της Ρώμης είχαν σοφά κατανεί-
μει τη δημόσια δύναμη σε πολυάριθμα αξιώματα,
που αλληλούποστηρίζονταν, αλληλοεμποδίζονταν
και αλληλομετριάζονταν μεταξύ τους· κι επειδή
όλα είχαν μια περιορισμένη εξουσία, κάθε πολίτης
είταν ικανός να φτάσει σ’ αυτά· και ο λαός, βλέπο¬
ντας να περνούν από μπροστά του πολλά πρόσω¬
πα, το ένα κατόπιν του άλλου, δεν συνήθιζε σε κα¬
νένα από αυτά. Αλλά, την εποχή αυτή, το σύστημα
της δημοκρατίας άλλαξε· οι ισχυρότεροι απόσπα-
σαν από το λαό εξαιρετικές δικαιοδοσίες- κι αυτό
εκμηδένισε την εξουσία του λαού και των αρχό¬
ντων, κι έβαλε όλες τις μεγάλες υποθέσεις στα χέ¬
ρια ενός μόνο, ή λίγων. [...]
Δεν υπάρχει κράτος που ν’ απειλεί τόσο πολύ
α. Αφού ο Κυνέας μίλησε σχετικά στο τραπέζι του Πύρ-
ρου, ο Φαβρίκιος ευχήθηκε να πάρουν τις αρχές μιας τέτοιας
αίρεσης όλοι οι εχθροί της Ρώμης. (Πλούταρχος, Βίος τον
Πνρρον).
-244-

τα άλλα με κατάκτηση, όσο εκείνο που βρίσκεται
στις φρικαλεότητες του εμφυλίου πολέμου. Σ’ αυτό
όλος ο κόσμος, ο ευγενής, ο αστός, ο τεχνίτης, ο γε¬
ωργός, γίνεται στρατιώτης· και όταν, με την ειρή¬
νευση, οι δυνάμεις συνενωθούν, το κράτος αυτό
έχει μεγάλα πλεονεκτήματα πάνω στ’ άλλα που δεν
έχουν παρά μόνο πολίτες. Εξ άλλου, στους εμφύλι¬
ους πολέμους, σχηματίζονται συχνά μεγάλοι άν-
δρες, γιατί, μέσα στη σύγχυση, αναδείχνονται εκεί¬
νοι που έχουν αξία- καθένας παίρνει τη θέση του
και τη σειρά του, ενώ, τον άλλο καιρό, έχει δοθεί
στον καθένα μια θέση κι αυτή σχεδόν πάντα με πλά¬
για μέσα. Και για να περάσουμε από το παράδειγμα
των Ρωμαίων σε άλλα πιο πρόσφατα, οι Γάλλοι δεν
είταν ποτέ τόσο επίφοβοι στο εξωτερικό, όσο έπει¬
τα από τις έριδες των οίκων της Βουργουνδίας και
της Ορλεάνης, έπειτα από τις ταραχές της Λιγκ,
έπειτα από τους εμφύλιους πολέμους της ανηλικό-
τητας του Λουδοβίκου XIII και της ανηλικότητας
του Λουδοβίκου XIV. Η Αγγλία δεν απολάμβανε
ποτέ τόσο σεβασμό, όσο κάτω από τον Κρόμβελ,
ύστερα από τους πολέμους του μακρού κοινοβουλί¬
ου. Οι Γερμανοί απόχτησαν υπεροχή πάνω στους
Τούρκους έπειτα από τους εμφυλίους πολέμους της
Γερμανίας. Οι Ισπανοί, κάτω από το Φίλιππο V,
μόνον έπειτα από τους εμφυλίους πολέμους για τη
διαδοχή, έδειξαν, στη Σικελία, μια δύναμη που ξάφ-
νισε την Ευρώπη· και βλέπουμε σήμερα την Περσία
να ξαναγεννιέται από τις στάχτες του εμφυλίου πο¬
λέμου, και να ταπεινώνει τους Τούρκους. [...]
Υπήρχε ακόμη κάποιο κοινό δίκαιο, μια γνώμη
καθιερωμένη σε όλες τις πολιτείες της Ελλάδας και
της Ιταλίας, που αναγνώριζε σαν ενάρετο άνδρα το
-245-

XII. Η κατάσταση
της Ρώμης ύστερα
από το θάνατο
του Καίσαρα
φονέα εκείνου που είχε σφετεριστεί τη δημόσια
εξουσία. Στη Ρώμη ιδίως, έπειτα από την εκθρόνιση
των βασιλέων, ο νόμος είταν σαφής, τα παραδείγ¬
ματα αναγνωρισμένα: η δημοκρατία όπλιζε το χέρι
κάθε πολίτη, τον έκανε για τη στιγμή αυτή κριτή και
τον αναγνώριζε για προασπιστή της. [...]
Είταν μια κυρίαρχη αγάπη για την πατρίδα που,
έξω από τους συνηθισμένους κανόνες για τα εγκλή¬
ματα και τις αρετές, δεν άκουγε παρά μόνο τον εαυ¬
τό της και δεν έβλεπε ούτε πολίτη, ούτε φίλο, ούτε
ευεργέτη, ούτε γονιό: η αρετή φαίνονταν να ξεχνιέ¬
ται για να ξεπεράσει η ίδια τον εαυτό της· και έκανε
να θαυμάζουν σαν θεϊκή την πράξη, που δεν μπο¬
ρούσαν άμεσα να εγκρίνουν γιατί είταν άγρια. [...]
[...] Ο Κικέρωνας, για να καταστρέψει τον
Αντώνιο, τον ιδιαίτερό του εχθρό, πήρε το στραβό
δρόμο κι εργάστηκε για την εξύψωση του Οκτάβιου·
και, αντί να προσπαθήσει να κάνει το λαό να ξεχά-
σει τον Καίσαρα, του τον ξανάστησε μπροστά στα
μάτια του. [...]
Πιστεύω πως αν ο Κάτωνας ζούσε τον καιρό
της δημοκρατίας, θάδινε στα πράγματα μια ολότε-
λα διαφορετική κατεύθυνση. Ο Κικέρωνας, με θαυ¬
μάσια χαρίσματα για ένα δεύτερο ρόλο, είταν ανί¬
κανος για τον πρώτο: είχε ωραίο πνεύμα, αλλά ψυ¬
χή συχνά κοινή. Το δευτερεύον στον Κικέρωνα, εί¬
ταν η αρετή· στον Κάτωνα, η δόξαα· ο Κικέρωνας
α. Ήθελε να φαίνεται πολύ πιο σπουδαίος· επιζητούσε
τη δόξα με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκτήσει όσο το δυνατό
μεγαλύτερη. Σαλλούστιος, Κατιλίνας, κεφ. LIV.
-246-

κοίταζε πάντα πρώτα τον εαυτό του· ο Κάτωνας
τον ξεχνούσε πάντοτε· ο Κάτωνας ήθελε να σώσει
τη δημοκρατία γι’ αυτή την ίδια· ο Κικέρωνας για
να καυχιέται γι’ αυτό.
Θα μπορούσα να συνεχίσω τον παραλληλισμό
λέγοντας πως, στις στιγμές που ο Κάτωνας πρόβλε-
πε, ο Κικέρωνας πίστευε· ο πρώτος έβλεπε πάντοτε
τα πράγματα ψύχραιμα, ο άλλος μέσα από εκατό
μικρά πάθη. [...]
Να με ποιο τρόπο ο Κικέρωνας, που καυχιόταν
πως η τήβεννός του κατάστρεψε το στρατό του
Αντωνίου, έδωσε στη δημοκρατία έναν πιο επικίν¬
δυνο εχθρό, γιατί το όνομά του είταν πιο αγαπητό
και τα δικαιώματά του, φαινομενικά, πιο νόμιμα0.
[...] Πιστεύω πως ο Οκτάβιος είναι ο μόνος XIII. Ο Αύγουστος
από όλους τους ρωμαίους στρατιωτικούς αρχηγούς
που κέρδισε την αγάπη των στρατιωτών, δίνοντάς
τους αδιάκοπα ενδείξεις μιας φυσικής δειλίας. Σ’
αυτή την εποχή οι στρατιώτες εκτιμούσαν περισσό¬
τερο τη γενναιοδωρία του στρατηγού τους παρά το
θάρρος του. [...]
Ο Αύγουστος (είναι το όνομα που η κολακεία
έδωσε στον Οκτάβιο) αποκατάστησε την τάξη, δηλα¬
δή μια διαρκή δουλεία- γιατί, σ’ ένα ελεύθερο κρά¬
τος, όπου μόλις έχουν σφετεριστεί την εξουσία, ονο¬
μάζουν κανόνα κάθε τι που μπορεί να στηρίξει την
απεριόριστη εξουσία του ενός· και ονομάζουν ταρα¬
χή, διχόνοια, κακή κυβέρνηση, κάθε τι που μπορεί να
διατηρήσει την έντιμη ελευθερία των υπηκόων. [...]
α. Είταν κληρονόμος του Καίσαρα και θετός γιος του.
-247-

XIV. Ο Τιβέριος
... Υπήρχε ένας νόμος για έγκλημα καθοσίω¬
σης ενάντια σε εκείνους που έκαναν κάποια από¬
πειρα κατά του ρωμαϊκού λαού. Ο Τιβέριος αρπά¬
χτηκε από το νόμο αυτό, και τον εφάρμοσε όχι στις
περιπτώσεις για τις οποίες είχε γίνει, αλλά σε κάθε
τι που μπορούσε να εξυπηρετήσει το μίσος του και
τις υπόνοιές του. Δεν είταν μόνο οι πράξεις που
έπεφταν κάτω από το νόμο αυτό· αλλά και τα λόγια
και τα σημεία και οι σκέψεις ακόμα: γιατί ό,τι λέγε¬
ται στις διαχυτικότητες που προκαλεί η συνομιλία
μεταξύ δυο φίλων, δεν μπορεί να θεωρηθεί παρά
σαν σκέψεις. Δεν υπήρχε λοιπόν πλέον ελευθερία
στα συμπόσια, εμπιστοσύνη στους συγγενείς, πι¬
στότητα στους δούλους· η κρυψίνοια και η θλιβερό-
τητα του ηγεμόνα μεταδόθηκαν παντού, και η φιλία
θεωριότανε επικίνδυνη, η αφέλεια ασυνεσία, η αρε¬
τή κατάσταση που μπορούσε να ξαναφέρει στο
πνεύμα των λαών την ευτυχία των περασμένων
χρόνων.
Δεν υπάρχει σκληρότερη τυραννία από εκείνη
που ασκούν κάτω από τη σκιά των νόμων και με τα
χρώματα της δικαιοσύνης· όταν πάνε, για να πούμε
έτσι, να πνίξουν τους δυστυχισμένους πάνω στην
ίδια τη σανίδα που τους είχε σώσει.
Και, καθώς ποτέ δεν συνέβη να λείψουν από
έναν τύραννο τα όργανα της τυραννίας του, ο Τιβέ¬
ριος βρήκε πάντα δικαστές πρόθυμους να καταδι¬
κάσουν όλους εκείνους που μπορούσε να υποψιά¬
ζεται. [...]
Ο ρωμαϊκός λαός, που δεν έπαιρνε πια μέρος
στην κυβέρνηση, και αποτελούνταν σχεδόν από
απελεύθερους ή από άτομα δίχως εργασία που ζού-
σαν σε βάρος του δημόσιου θησαυρού, δεν ένοιωθε
-248-

παρά την αδυναμία του· θρηνούσε όπως τα παιδιά
και οι γυναίκες, που παρηγοριούνται με τη συναί¬
σθηση της αδυναμίας τους· τοποθέτησε τους φό¬
βους και τις ελπίδες του στο πρόσωπο του Γερμανι¬
κού· και όταν του αφαιρέθηκε το αντικείμενο αυτό,
έπεσε στην απόγνωση.
Δεν υπάρχουν άνθρωποι που να φοβούνται τό¬
σο πολύ τα δεινοπαθήματα όσο εκείνοι που η
αθλιότητα της κατάστασής τους θα μπορούσε να
καθησυχάσει, και που θάπρεπε να πουν, μαζί με την
Ανδρομάχη: Ας δώσει ο θεός να φοβηθώ. Υπάρ¬
χουν σήμερα στη Νεάπολη, πενήντα χιλιάδες άν¬
θρωποι που ζουν μόνο με χόρτα και που όλη η πε¬
ριουσία τους είναι μισό πάνινο ρούχο- αυτοί οι άν¬
θρωποι, οι πιο δυστυχισμένοι της γης, πέφτουν σε
μια φρικτή κατάπτωση στο παραμικρότερο κάπνι¬
σμα του Βεζούβιου- έχουν τη μωρία να φοβούνται
μήπως γίνουν δυστυχείς.
[...] Στο σημείο αυτό πρέπει να δούμε το θέαμα
των ανθρωπίνων πραγμάτων. Βλέπουμε στην ιστο¬
ρία της Ρώμης τόσους πολέμους που έγιναν, τόσο
αίμα που χύθηκε, τόσους λαούς που καταστράφη¬
καν, τόσες μεγάλες πράξεις, τόσους θριάμβους, τό¬
ση πολιτική, τόση σοφία, σύνεση, σταθερότητα,
θάρρος· αυτό το σχέδιο να κατακτηθεί το παν, το
τόσο καλά εκπονημένο, τόσο καλά εφαρμοσμένο,
τόσο καλά τελειωμένο, σε τι άλλο κατάληξε παρά
στο να ικανοποιηθούν πέντε ή έξι τέρατα; Πώς! αυ¬
τή η σύγκλητος έκανε να εξαφανιστούν τόσοι βασι¬
λείς μόνο και μόνο για να πέσει κι η ίδια στην πιο
ταπεινή δουλεία μερικών από τους πιο ανάξιους
XV.
Οι αυτοκράτορες
από τον Γάιο
Καλιγούλα ως
τον Αντωνίνο
-249-

πολίτες και να εξοντωθεί με τα ίδια της τα θεσπί¬
σματα! Ανυψώνει λοιπόν κανείς τη δύναμή του μο¬
νάχα για να την δει να γκρεμίζεται παταγωδέστερα!
Οι άνθρωποι εργάζονται για ν’ αυξήσουν τη δύνα¬
μή τους μονάχα για να την ιδούν να πέφτει σε κα¬
λύτερα χέρια και να στρέφεται ενάντια σ’ αυτούς
τους ίδιους! [...]
XVII. Αλλαγή	I—1 Στην εποχή της δημοκρατίας, ο ρωμαϊ-
στο κράτος	κ<^ λαός, κυρίαρχος όλων των άλλων, έπρεπε φυ¬
σικά να έχει μερίδιο από τους φόρους: για το λό¬
γο αυτό η σύγκλητος του πούλησε πρώτα το σιτά¬
ρι σε χαμηλή τιμή και κάτοπιν του το έδωσε για
τίποτε. Όταν η κυβέρνηση έγινε μοναρχική, αυτό
εξακολούθησε αντίθετα προς τις αρχές της μο¬
ναρχίας: την άφησαν αυτή την υπερβασία για ν’
αποφύγουν τα έκτροπα που θα γίνονταν αν την
άλλαζαν. Ο Κωνσταντίνος όμως, ιδρύοντας μια
νέα πόλη, την καθιέρωσε κι εκεί χωρίς κανένα σο¬
βαρό λόγο. [...]
Όταν η κυβέρνηση έχει μια μορφή από πολύν
καιρό καθιερωμένη και όταν τα πράγματα έχουν
μπει σε κάποια σειρά, είναι σχεδόν πάντοτε φρόνι¬
μο να τα αφήνομε όπως είναι, γιατί οι λόγοι, συχνά
πολύπλοκοι και άγνωστοι, που έκαναν να υπάρξει
μια τέτοια κατάσταση, κάνουν και για να διατηρη¬
θεί ακόμα· όταν όμως αλλάζουν ολόκληρο το σύ¬
στημα, δεν είναι δυνατό να θεραπευθούν παρά μό¬
νο τα άτοπα που παρουσιάζονται στη θεωρία, και
μένουν αδιόρθωτα άλλα, που μόνο η πρακτική μπο¬
ρεί να αποκαλύψει. [...]
-250-

[...] Τα λάθη που κάνουν οι κυβερνήτες δεν εί¬
ναι πάντοτε θεληματικά· συχνά είναι αναγκαίες συ¬
νέπειες της κατάστασης όπου βρίσκονται· και τα
άτοπα γεννούν άλλα άτοπα. [...]
Ιδού, με μια λέξη, η ιστορία των Ρωμαίων: νί¬
κησαν όλους τους λαούς με τις αρχές τους· όταν
όμως έφτασαν στο σημείο αυτό, η δημοκρατία τους
δεν μπόρεσε να επιζήσει· χρειάστηκε ν’ αλλάξουν
κυβέρνηση, και κανόνες αντίθετοι προς τους πρώ¬
τους, που χρησιμοποιήθηκαν στη νέα κυβέρνηση,
έφεραν την πτώση του μεγαλείου της.
Δεν είναι η τύχη που κυριαρχεί στον κόσμο:
μπορούμε να το δούμε στους Ρωμαίους, που έχουν
μια συνεχή σειρά από ευημερίες όταν κυβερνήθηκαν
πάνω σε ορισμένο σχέδιο, και μια αδιάκοπη σειρά
από αναποδιές όταν ακολούθησαν ένα άλλο. Υπάρ¬
χουν γενικές αιτίες, είτε ηθικές, είτε φυσικές που
δρουν σε κάθε μοναρχία, την ανεβάζουν, τη συ¬
γκρατούν ή την γκρεμίζουν· όλα τα τυχαία γεγονό¬
τα υπόκεινται σ’ αυτές τις αιτίες· και αν η έκβαση
μιας μάχης, δηλαδή μια ιδιαίτερη αιτία, κατάστρε-
ψε ένα κράτος, υπήρχε μια γενική αιτία που έκανε
ώστε το κράτος αυτό να πρέπει να χαθεί με μια μό¬
νο μάχη. Με μια λέξη, η κύρια πορεία σύρει μαζί
της όλα τα ιδιαίτερα γεγονότα. [...]
[...] Είπαμε πως, στα πρώτα χρόνια, η πολιτι¬
κή των Ρωμαίων είταν να διαιρούν όλες τις δυνά¬
μεις που τους επισκίαζαν- κατοπινά, δεν μπόρεσαν
να έχουν σ’ αυτό επιτυχίες. Αναγκάστηκαν ν’ ανε¬
χτούν να υποτάξει ο Αττίλας όλα τα έθνη του Βορ¬
ρά: απλώθηκε από το Δούναβη ως το Ρήνο, κατά-
XVIII.	Νέες αρχές
που υιοθέτησαν
οι Ρωμαίοι
XIX.	Ακμή
του Αττίλα. Αιτία
της εγκατάστασης
των βαρβάρων.
Λόγοι που έκαναν
-251-

να καταβληθεί
πρώτη
η αυτοκρατορία
της Δύσης
XX.
Οι κατακτήσεις
του Ιουστινιανού.
Η κυβέρνησή του
στρεψε όλα τα οχυρά και όλα τα έργα που είχανε
κάνει σ’ αυτούς τους ποταμούς, κι έκανε τις δυο
αυτοκρατορίες φόρου υποτελείς. [...]
Δεν είταν μια ορισμένη επιδρομή που κατάστρε-
ψε την αυτοκρατορία- είταν όλες οι επιδρομές. [...]
Η αυτοκρατορία της Δύσης είταν η πρώτη που
καταβλήθηκε και να για ποιους λόγους.
Αφού πέρασαν το Δούναβη, οι βάρβαροι βρή¬
κανε αριστερά τους το Βόσπορο, την Κωνσταντι¬
νούπολη και όλες τις δυνάμεις της Ανατολικής αυ¬
τοκρατορίας που τους σταματούσαν: αυτό τους
ανάγκασε να στρίψουν δεξιά, προς την Ιλλυρία, και
να προχωρήσουν προς τη Δύση. Μια παλίρροια
εθνών και μια μεταφορά λαών πραγματοποιήθηκε
προς την κατεύθυνση αυτή. (...]
Τέτοιο στάθηκε το τέλος της Δυτικής αυτοκρα¬
τορίας. Η Ρώμη επεκτάθηκε γιατί έκανε τους πολέ¬
μους της διαδοχικά- από μια απίστευτη καλοτυχία,
το κάθε έθνος της έκανε επίθεση μόνο όταν είχε κα-
ταστραφεί το άλλο. Η Ρώμη καταστράφηκε γιατί
της επιτέθηκαν ταυτόχρονα όλα τα έθνη και προχώ¬
ρησαν παντού.
Καθώς όλοι αυτοί οι λαοί μπαίνανε φίρδην-μί-
γδην στην αυτοκρατορία, έρχονταν μεταξύ τους σε
προστριβές- και όλη η πολιτική αυτών των χρόνων
είταν να εξοπλίζουν τους μεν κατά των δε: πράγμα
που έκανε εύκολο η θηριωδία τους και η φιλαργυ-
ρία τους. Οι περισσότεροι αλληλοεξοντώθηκαν
πριν μπορέσουν να εγκατασταθούν· κι αυτό έκανε
ώστε η Ανατολική αυτοκρατορία να διατηρηθεί
ακόμη κάμποσο καιρό. [...]
-252-

Ο Βελισάριος πήρε την Καρχηδόνα, τη Ρώμη
και τη Ραβέννα κι έστειλε τους βασιλιάδες των Γότ¬
θων και των Βανδάλων αιχμάλωτους στην Κων¬
σταντινούπολη, όπου ξαναέζησαν, έπειτα από τό¬
σον καιρό, οι παλαιοί θρίαμβοι.0
Μπορούμε να βρούμε στις αρετές αυτού του
μεγάλου ανδρόςΡ τις κύριες αιτίες των επιτυχιών
του. Μ’ ένα στρατηγό που είχε όλες τις αρχές των
πρώτων Ρωμαίων, συγκροτήθηκε ένας στρατός
όπως οι αρχαίες ρωμαϊκές στρατιές.
Οι μεγάλες αρετές κρύβονται ή χάνονται συνή¬
θως κάτω από τη δουλεία· όμως η τυραννική κυβέρ¬
νηση του Ιουστινιανού δεν μπόρεσε να καταπνίξει
το μεγαλείο της ψυχής αυτής, ούτε την υπεροχή αυ¬
τής της ιδιοφυίας.
Ο ευνούχος Ναρσής επίσης έλαχε στη βασιλεία
αυτή για να την κάνει ένδοξη. Μεγαλωμένος στο
παλάτι, είχε πιο πολύ την εμπιστοσύνη του αυτο-
κράτορα· γιατί οι ηγεμόνες θεωρούν πάντοτε τους
αυλικούς τους σαν τους πιο πιστούς υπηκόους
τους.
Αλλ’ η κακή διαγωγή του Ιουστινιανού, οι σπα¬
τάλες του, οι καταπιέσεις του, οι αρπαγές του, η μα¬
νία του να χτίζει, ν’ αλλάζει, να μεταρρυθμίζει, η
αστάθειά του στα σχέδιά του, μια βασιλεία σκληρή
και αδύνατη, που έγινε πιο ενοχλητική από μακρο¬
χρόνια γηρατειά, στάθηκαν πραγματικές συμφορές,
α. Ο Ιουστινιανός του παραχώρησε μόνο το θρίαμβο
της Αφρικής.
β. Βλ. Σουίδας, άρθρο Βελισάριος.
-253-

ανάμικτες με ανώφελες επιτυχίες και με μια μάταιη
δόξα. [...]
Ο Ιουστινιανός είχε πάρει από το θέατρο μια
γυναίκα που είταν εκεί πολύν καιρό πόρνηα: αυτή
τον κυβέρνησε με μια εξουσίαση που δεν υπάρχει
άλλο παράδειγμα στις ιστορίες και, βάζοντας αδιά¬
κοπα στις δημόσιες υποθέσεις τα πάθη και τις ιδιο¬
τροπίες του φύλου της, χάλασε και τις πιο μεγάλες
νίκες και επιτυχίες. [...]
Ο Ιουστινιανός που ευνόησε τους γαλάζιους
και αρνήθηκε κάθε δικαιοσύνη στους πράσινουςβ,
ερέθισε και τις δυο μερίδες, και κατά συνέπεια τις
δυνάμωσε.
Οι μερίδες έφτασαν ως το σημείο να εκμηδενί¬
σουν την εξουσία των δικαστών: οι γαλάζιοι δεν
φοβόντουσαν καθόλου τους νόμους, γιατί τους
προστάτευε ενάντια στους νόμους ο αυτοκράτο-
ρας· οι πράσινοι έπαψαν να τους σέβονται, γιατί εί¬
ταν πια ανίκανοι να τους προστατεύσουνΥ.
Όλοι οι δεσμοί φιλίας, συγγένειας, καθήκο¬
ντος, ευγνωμοσύνης, καταλύθηκαν: οι οικογένειες
αλληλοεξοντώθηκαν· κάθε κακούργος που ήθελε να
διαπράξει ένα έγκλημα είταν στη μερίδα των γαλά¬
ζιων κάθε κλεμμένος ή δολοφονημένος είταν από
τους πράσινους.
α. Η αυτοκράτειρα θεοδώρα.
β. Είταν παλιά η αρρώστεια αυτή· ο Σουετώνιος λέει
πως ο Καλιγούλας, προοκολλημένος στη μερίδα των πράσι¬
νων, μισούσε το λαό γιατί χειροκροτούσε την άλλη μερίδα.
γ. Για να σχηματίσουμε μια ιδέα του πνεύματος της
εποχής αυτής, πρέπει να δούμε τον Θεοφάνη, που μνημονεύ¬
ει έναν εκτενή διάλογο που έγινε στο θέατρο ανάμεσα στους
πράσινους και στον αυτοκράτορα.
-254-

Μια τόσο λίγο συνετή κυβέρνηση είταν ακόμα
πιο σκληρή: ο αυτοκράτορας, που δεν είταν ευχαρι¬
στημένος να κάνει στους υπηκόους του μια γενική
αδικία γονατίζοντάς τους με υπέρογκους φόρους,
τους καταπίεζε ακόμα με όλων των ειδών τις τυ¬
ραννίες και στις ιδιωτικές τους υποθέσεις.
Φυσικά, δεν θα έφτανα να παραδεχτώ όλα όσα
μας λέει σχετικά ο Προκόπιος στην Απόκρυφη
ιστορία του, γιατί τα μεγαλειώδη εγκώμια που έχει
κάνει για τον ηγεμόνα αυτόν στα άλλα του έργα,
εξασθενίζουν τη μαρτυρία του σε τούτον εδώ, όπου
μας τον εικονίζει σαν τον ηλιθιότερο και το σκλη¬
ρότερο από τους τυράννους.
Ομολογώ όμως πως δυο πράγματα κάνουν να
είμαι με την Απόκρυφη ιστορία: το πρώτο είναι
πως το έργο αυτό συνδέεται καλύτερα με την κατα¬
πληκτική αδυναμία όπου βρέθηκε η αυτοκρατορία
αυτή στο τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού και
στις επόμενες βασιλείες.
Το άλλο είναι ένα μνημείο που υπάρχει ακόμη
ανάμεσά μας: δηλαδή οι νόμοι του αυτοκράτορα
αυτού, όπου βλέπουμε τη νομοθεσία ν’ αλλάζει πε¬
ρισσότερο μέσα σε λίγα χρόνια, από όσο άλλαξε
στα τελευταία τριακόσια χρόνια η νομοθεσία της
μοναρχίας μας.
Οι μεταβολές αυτές είναι το περισσότερο για
πράγματα τόσο μηδαμινής σημασίας0, που δεν βλέ¬
πουμε κανένα λόγο που θάκανε ένα νομοθέτη να τις
επιχειρήσει, εκτός αν το εξηγήσουμε με την Απόκρυ¬
φη ιστορία και πούμε πως ο ηγεμόνας αυτός που¬
λούσε και τις αποφάσεις του και τους νόμους του.
α. Βλ. τις Νεαρές του Ιουστινιανού.
-255-

Εκείνο όμως που έκανε το μεγαλύτερο κακό
στην πολιτική κατάσταση της κυβέρνησης, είταν το
σχέδιο που διανοήθηκε να εξαναγκάσει όλους τους
ανθρώπους να έχουν την ίδια γνώμη στα ζητήματα
της θρησκείας, σε περιστάσεις που έκαναν το ζήλο
του ολότελα αδιάκριτο.
Όπως οι αρχαίοι Ρωμαίοι ενίσχυσαν την αυτο¬
κρατορία τους επιτρέποντας κάθε είδους λατρεία·
κατόπιν την εκμηδένισαν, κόβοντας, τη μια μετά
την άλλη, τις αιρέσεις που δεν κυριαρχούσαν. [...]
Ο Ιουστινιανός, που κατάστρεψε τις αιρέσεις
με το ξίφος ή με τους νόμους του, και που, αφού τις
εξανάγκασε να εξεγερθούν, εξαναγκάστηκε να τις
εξοντώσει, έκανε να μείνουν ακαλλιέργητες πολλές
επαρχίες. Νόμιζε πως θ’ αυξήσει τον αριθμό των
πιστών: δεν κατόρθωσε παρά να ελαττώσει τον
αριθμό των ανθρώπων.
Ο Προκόπιος μας πληροφορεί πως η Παλαι¬
στίνη, με την εξόντωση των Σαμαριτών, έμεινε έρη¬
μη. [...]
Το αποκαρδιωτικό είταν ότι, ενώ ο αυτοκρά-
τορας τραβούσε το φανατισμό τόσο μακριά, δεν
συμφωνούσε ο ίδιος με την αυτοκράτειρα στα πιο
ουσιώδη σημεία: αυτός ακολουθούσε τη σύνοδο της
Χαλκηδόνας, και η αυτοκράτειρα ευνοούσε εκεί¬
νους που είταν αντίθετοι στη σύνοδο αυτή, είτε εί-
ταν από καλή πίστη, λέει ο Εύαγρος, είτε είταν από
υπολογισμό.β
Όταν διαβάζει κανείς τον Προκόπιο για τα
κτίσματα του Ιουστινιανού, και βλέπει τα φρούρια
και τα οχυρά που ο ηγεμόνας αυτός έχτισε παντού.
β. Βιβλίο IV, κεφ. X.
-256-

του έρχεται πάντα στο νου μια ιδέα, αλλά πολύ
σφαλερή, για ένα κράτος ανθηρό. [...]
Έτσι, όλοι αυτοί οι πίνακες με ονόματα των
φρουρίων, που έχτισε ο Ιουστινιανός, που μ’ αυ¬
τούς ο Προκόπιος γεμίζει σελίδες ολόκληρες, δεν
είναι παρά μνημεία της αδυναμίας της αυτοκρατο¬
ρίας.
[...] Η ιστορία της ελληνικής αυτοκρατορίας,
όπως θα ονομάζουμε στο εξής τη ρωμαϊκή αυτο¬
κρατορία, δεν είναι πλέον παρά μια αλληλουχία
από εξεγέρσεις, στάσεις και δολοπλοκίες. Οι υπή¬
κοοι δεν είχαν καθόλου την ιδέα της πιστότητας
που οφείλεται στους ηγεμόνες· και η διαδοχή των
αυτοκρατόρων είταν τόσο ανώμαλη, ώστε ο τίτλος
του πορφυρογέννητου, δηλ. του γεννημένου στο
διαμέρισμα όπου ξεγεννούσαν οι αυτοκράτειρες,
είταν ένας διακριτικός τίτλος που λίγοι ηγεμόνες
των διαφόρων αυτοκρατορικών οικογενειών μπό¬
ρεσαν να φέρουν.
Όλοι οι δρόμοι είταν καλοί για να φτάσουν
στην εξουσία: την πήραν με τους στρατιώτες, με τον
κλήρο, με τη γερουσία, με τους χωρικούς, με το λαό
της Κωνσταντινούπολης, με το λαό των άλλων πό¬
λεων. [...]
Τα δεινά της αυτοκρατορίας αύξαιναν καθημε¬
ρινά και είταν φυσικό να καταλογίζουν στην κακή
πολιτεία εκείνων που κυβερνούσαν, τις κακοτυχίες
στον πόλεμο και τις επαίσχυντες συνθήκες σε καιρό
ειρήνης.
Οι ίδιες οι επαναστάσεις γέννησαν τις επανα¬
στάσεις και το αποτέλεσμα γινόταν το ίδιο αιτία.
XXI. Ανωμαλίες
στην Ανατολική
αυτοκρατορία
-257-

Καθώς οι Έλληνες είχανε δει να περνούν διαδοχι¬
κά από το θρόνο τόσες διάφορες οικογένειες, δεν
είταν προσκολλημένοι σε καμμία· και αφού η τύχη
είχε αναδείξει αυτοκράτορες από όλες τις κοινωνι¬
κές κατηγορίες, και η πιο ταπεινή καταγωγή και η
πιο ασήμαντη αξία δεν απόκλειαν την ελπίδα.
Πολλά παραδείγματα παρμένα μέσα από το
έθνος σχημάτισαν το γενικό του πνεύμα και έπλα¬
σαν τα ήθη, που κυριαρχούν τόσο επιτακτικά όσο
και οι νόμοι.
Φαίνεται πως οι μεγάλες επιχειρήσεις είναι,
ανάμεσά μας, πιο δύσκολες παρ’ ό,τι είταν στους
αρχαίους. Δεν είναι δυνατό να κρυφτούν· γιατί η
επικοινωνία ανάμεσα στα έθνη είναι τέτοια σήμερα,
που κάθε ηγεμόνας έχει υπουργούς σε όλες τις αυ¬
λές, και μπορεί να διαθέτει προδότες σε όλες τις κυ¬
βερνήσεις.
Η επινόηση των ταχυδρομείων κάνει τις ειδή¬
σεις να πετούν και να φτάνουν από όλα τα μέρη.
Επειδή οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν μπορούν
να γίνουν χωρίς χρήμα και, από την εποχή της
εφεύρεσης των συναλλαγματικών, οι εμπορευόμε¬
νοι είναι οι κύριοι του χρήματος, οι υποθέσεις τους
είναι πολύ συχνάα συνδεμένες με τα μυστικά του
Κράτους· και δεν παραμελούν τίποτε για να τα εξι¬
χνιάσουν.
Διακυμάνσεις στο συνάλλαγμα χωρίς μια γνω¬
στή αιτία, κάνουν πολλούς ανθρώπους να την ανα¬
ζητούν, και τη βρίσκουν στο τέλος.
Η εφεύρεση της τυπογραφίας, που έβαλε τα βι¬
βλία στα χέρια όλου του κόσμου· η εφεύρεση της
α. Είναι πάντοτε συνδεμένες... (έκδ. του 1734).
-258-

χαρακτικής, που έκανε τόσο κοινούς τους γεωγρα¬
φικούς χάρτες- τέλος, η ίδρυση των πολιτικών φύλ¬
λων, επιτρέπουν στον καθένα να ξαίρει αρκετά τα
γενικά συμφέροντα, ώστε να μπορεί πιο εύκολα να
διαφωτίζεται για τα μυστικά γεγονότα.
Οι συνωμοσίες μέσα στο Κράτος έγιναν δύσκο¬
λες, γιατί, από την επινόηση των ταχυδρομείων,
όλα τα ιδιωτικά μυστικά είναι στην εξουσία του δη¬
μοσίου. [...]
[...] Αφού δηλητηρίασαν τον Κωνσταντίνο,
το γιο του Ηράκλειου, και αφού ο γιος του ο Κων-
στάντιος σκοτώθηκε στη Σικελία, ο πρωτότοκος
γιος του, Κωνσταντίνος ο Πωγωνάτος, ανέβηκε
στο θρόνοα: οι δυνατοί των επαρχιών της Ανατο¬
λής που συναθροίστηκαν, θέλησαν να στέψουν
και τους δυο άλλους αδελφούς του, υποστηρίζο¬
ντας πως, καθώς πρέπει να πιστεύουν στην Τριά¬
δα, έτσι λογικό είναι να έχουν και τρεις αυτοκρά-
τορες.
Η ελληνική ιστορία είναι γεμάτη από παρό¬
μοια γεγονότα- και αφού η μικρόνοια κατόρθωσε
να μπει στο χαρακτήρα του έθνους, έλειψε πια η σύ¬
νεση από τις πράξεις, και είδανε ταραχές χωρίς αι¬
τία, και επαναστάσεις χωρίς σκοπούς.
Μια γενική θρησκοληψία τσάκισε το θάρρος
όλων και έκανε να μουδιάσει όλη η αυτοκρατορία.
Η Κωνσταντινούπολη είναι, κυριολεκτικά, η μόνη
χώρα της Ανατολής όπου η χριστιανική θρησκεία
είταν εκείνη που κυριαρχούσε. Αλλά στη θεοσέβεια
α. Ζωναράς, Βίος Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου.
XXII. Αδυναμίες
της Ανατολικής
αυτοκρατορίας
-259-

την ίδια ενώθηκαν η δειλία, η οκνηρία, η μαλθακό-
τητα των ασιατικών εθνών. [...]
Εκείνο που έκανε τόσο ζωηρό τον καυγά για
τις εικόνες και, σε συνέχεια, έφερε τους συνετούς
ανθρώπους σε αδυναμία να προτείνουν μια μετριο¬
παθή λατρεία, είταν ότι ο καυγάς συνδεότανε με
πολύ τρυφερά πράγματα: το ζήτημα είταν για την
εξουσία, και οι καλόγεροι, που την είχαν σφετερι¬
στεί, το μόνο που μπορούσαν να κάνουν για να τη
μεγαλώσουν ή να τη στερεώσουν, είταν να κάνουν
αδιάκοπα προσθήκες στην εξωτερική λατρεία, που
ένα μέρος είταν και οι ίδιοι. Να λοιπόν γιατί οι πό¬
λεμοι ενάντια στις εικόνες υπήρξαν πάντοτε πόλε¬
μοι ενάντια στους καλόγερους· και να γιατί, αφού
οι καλόγεροι κέρδισαν το σημείο αυτό, η εξουσία
τους δεν είχε πια όρια. [...]
Ο πόλεμος που οι εικονοκλάστες αυτσκράτο-
ρες κήρυξαν στους καλόγερους έκανε να ξαναζω¬
ντανέψουν λιγάκι οι αρχές της κυβέρνησης· να χρη¬
σιμοποιήσουν τα δημόσια έσοδα για δημόσιο όφε¬
λος· και τέλος να βγάλουν από το σώμα του κρά¬
τους τα πέδικλά του.
Όταν αναλογίζομαι τη βαθειά αμάθεια όπου ο
ελληνικός κλήρος βύθισε τους λαϊκούς, δεν μπορώ
να αποφύγω τη σύγκρισή του με τους Σκύθες εκεί¬
νους, που αναφέρει ο Ηρόδοτος,0 που βγάζανε τα
μάτια των δούλων τους, για να μην υπάρχει τίποτε
που να τους αποσπάει την προσοχή και να τους
εμποδίζει να χτυπούν το γάλα τους.
Να μια παράξενη αντίφαση του ανθρώπινου
νου. Οι θρησκευτικοί λειτουργοί, στους πρώτους
α. Βιβλ. IV κεφ. II.
-260-

Ρωμαίους, όταν δεν αποκλείονταν από τα αξιώμα¬
τα και την πολιτική κοινωνία, είχαν ενδιαφερθεί
πολύ λίγο για τις υποθέσεις τους. Όταν εγκαθιδρύ-
θηκε η χριστιανική θρησκεία, οι εκκλησιαστικοί
που είταν πιο πολύ χωρισμένοι από τις υποθέσεις
του κόσμου, ανακατεύτηκαν σ’ αυτές με μετριοπά¬
θεια· όταν όμως, στην παρακμή της αυτοκρατορίας,
οι καλόγεροι είταν ο μοναδικός κλήρος, οι άνθρω¬
ποι αυτοί που προορίζονταν, από μια ξεχωριστή
αποστολή, ν’ αποφεύγουν και να φοβούνται τα
εγκόσμια, αγκάλιασαν όλες τις ευκαιρίες που μπο¬
ρούσαν να τους οδηγήσουν σ’ αυτά· δεν έπαψαν να
κάνουν παντού θόρυβο και να αναστατώνουν τον
κόσμο αυτό, που είχαν απαρνηθεί.
Καμμία κρατική υπόθεση, καμμία ειρήνη, κα¬
νένας πόλεμος, καμμία ανακωχή, καμμία διαπραγ¬
μάτευση, κανένα συνοικέσιο δεν κανονίστηκε παρά
με τη μεσολάβηση των καλόγερων: τα συμβούλια
του ηγεμόνα είταν γεμάτα από καλόγερους, και
όλες σχεδόν οι συνελεύσεις του έθνους συγκροτού¬
νταν από καλόγερους. [...]
Οι Έλληνες, μεγάλοι λογάδες, μεγάλοι αντιρ-
ρησίες, από φυσικού σοφιστές, δεν έπαψαν να ταρά¬
ζουν τη θρησκεία με αντιλογίες. Αφού οι καλόγεροι
είχαν μεγάλη πέραση στην Αυλή, που είταν τόσο πιο
αδύνατη όσο είταν πιο διαφθαρμένη, συνέβαινε
ώστε καλόγεροι και Αυλή να αλληλοδιαφθείρονται
αμοιβαία, και το κακό να βρίσκεται και στους δυο:
αυτό είχε για συνέπεια ότι όλη η προσοχή των αυτο¬
κρατόρων απασχολούνταν μερικές φορές στο να
κατευνάσει, συχνά στο να υποκινήσει τις θεολογικές
συζητήσεις που, όπως έχει πάντα παρατηρηθεί, όσο
πιο ζωηρές είναι τόσο γίνονται πιο επιπόλαιες. [...]
-261-

Η μανία των συζητήσεων έγινε τόσο φυσική
κατάσταση στους Έλληνες, ώστε, όταν ο Κατακου-
ζηνός πήρε την Κωνσταντινούπολη, βρήκε τον αυ-
τοκράτορα Ιωάννη και την αυτοκράτειρα Αννα να
είναι απασχολημένοι σε μια σύνοδο ενάντια σε με¬
ρικούς εχθρούς των καλόγερων.0 και όταν ο Μωά¬
μεθ Β ' την πολιόρκησε, δεν μπόρεσε να σταματήσει
τα θεολογικά μίση.Ρ και στην πολιορκημένη Πόλη
απασχολούνταν περισσότερο με τη σύνοδο της
Φλωρεντίας παρά με το στρατό των Τούρκων.Υ [... ]
Είναι πλάνη να νομίζουμε πως υπάρχει στον
κόσμο μια ανθρώπινη εξουσία από όλες τις από¬
ψεις δεσποτική· δεν υπήρξε ποτέ τέτοια, και δεν θα
υπάρξει ποτέ: η πιο απεριόριστη εξουσία είναι πά¬
ντοτε περιορισμένη από κάποια πλευρά. Αν ο
Σουλτάνος επιβάλει στην Κωνσταντινούπολη ένα
νέο φόρο, μια γενική κατακραυγή θα τον αναγκάσει
αμέσως να βρει τα όρια που είχε αγνοήσει. Ένας
βασιλιάς της Περσίας μπορεί βέβαια να εξαναγκά¬
σει ένα παιδί να σκοτώσει τον πατέρα του ή έναν
πατέρα να σκοτώσει το παιδί του,6 αλλά να υπο¬
χρεώσει τους υπηκόους του να πίνουν κρασί, αυτό
δεν το μπορεί. Υπάρχει σε κάθε έθνος ένα γενικό
α. Καταχουζηνός, βιβλ. III., κεφ. XCIV.
β. Δούκας, Ιστορία τελευταίων Παλαιολόγων.
γ. Ζητούσαν να μάθουν αν είχε κανείς πάει στην εκκλη¬
σία που λειτουργούσε παπάς που είχε συμφωνήσει με την
ένωση- θα τον απόφευγαν σαν τη φωτιά- θεωρούσαν τη μεγά¬
λη εκκλησία σαν ειδωλολατρικό ναό. Ο μοναχός Γεννάδιος
εξακόντιζε τα αναθέματά του ενάντια σε όσους ήθελαν την
ειρήνη. (Δούκας, Ιστορία των τελενταίων Παλαιολόγοχν).
δ. Βλ. Chardin, Description du gouvernement politique,
civil et militaire des Persans, χεφ. II.
-262-

πνεύμα και σ’ αυτό στηρίζεται η ίδια η εξουσία:
όταν η εξουσία συγκρούεται μ’ αυτό το πνεύμα, συ¬
γκρούεται η ίδια με τον εαυτό της και σταματάει
αναγκαστικά.
Η πιο φαρμακερή πηγή όλων των συμφορών
των Ελλήνων, είναι που δεν γνώρισαν ποτέ τη φύση
ούτε τα όρια της εκκλησιαστικής και της κοσμικής
εξουσίας: αυτό έκανε να πέφτουν, κι από τις δυο
μεριές, με συνεχή παραστρατήματα.
Η μεγάλη αυτή διάκριση που είναι η βάση όπου
στηρίζεται η ησυχία των λαών, θεμελιώνεται όχι
μόνο πάνω στη θρησκεία, αλλά και πάνω στο λογι¬
κό και τη φύση, που αξιούν να μην γίνεται ποτέ
σύγχυση σε πράγματα που είναι πραγματικά χωρι¬
σμένα και που μόνο χωρισμένα μπορούν να υπάρ¬
ξουν. [...]
... Η Κωνσταντινούπολη έκανε το μεγαλύτερο
και σχεδόν το μόνο εμπόριο του κόσμου, σε εποχή
που τα γοτθικά έθνη από τη μια μεριά και οι Αραβες
από την άλλη είχανε καταστρέψει το εμπόριο και τη
βιομηχανία παντού αλλού. Τα μεταξουργεία πέρα¬
σαν σ’ αυτή από την Περσία· και, έπειτα από την ει¬
σβολή των Αράβων παραμελήθηκαν πολύ στην ίδια
την Περσία: άλλωστε οι Έλληνες είταν κύριοι της
θάλασσας. Το γεγονός αυτό έφερε στο Κράτος απέ¬
ραντα πλούτη και, κατά συνέπεια, μεγάλους πό¬
ρους· και μόλις γινότανε κάποια ανάπαυλα, έβλε¬
παν ευθύς να ξαναπαρουσιάζεται η δημόσια ευημε¬
ρία. [...]
Έτσι, ενώ η αυτοκρατορία εξασθένιζε κάτω
από μια κακή κυβέρνηση, ιδιαίτερες αιτίες την κρα-
XXIII. 0 λόγος
που η Ανατολική
αυτοκρατορία
διατηρήθηκε.
Η καταστροφή της
-263-

τούσαν. Έτσι βλέπουμε σήμερα μερικά έθνη της Ευ¬
ρώπης να διατηρούνται, παρά την αδυναμία τους,
με τους θησαυρούς των Ινδιών· τα κοσμικά κράτη
του Πάπα, με το σεβασμό που έχουν για τον κυ¬
ρίαρχο· και οι πειρατές της Βαρβαρίας, με το φραγ¬
μό που βάζουν στο εμπόριο των μικρών εθνών,
πράγμα που τους κάνει ωφέλιμους στα μεγάλα0.
Η αυτοκρατορία των Τούρκων βρίσκεται τώρα
περίπου στον ίδιο βαθμό αδυναμίας που είταν άλ¬
λοτε η αυτοκρατορία των Ελλήνων· αλλά θα ζήσει
ακόμα πολύ: γιατί, αν κάποιος ηγεμόνας, όποιος
και αν είταν, έβαζε σε κίνδυνο την αυτοκρατορία
αυτή, συνεχίζοντας τις κατακτήσεις του, οι τρεις
εμπορευόμενες δυνάμεις της Ευρώπης ξαίρουν κα¬
λά τα συμφέροντά τους ώστε να αναλάβουν την
υπεράσπισή τηςβ (...)
Οι Λατίνοι, που δεν είχαν βρει εμπόδια στις
κατακτήσεις τους, βρήκανε άπειρα στην εγκατάστα¬
σή τους. Οι Έλληνες ξαναπέρασαν από την Ασία
στην Ευρώπη, ξαναπήραν την Κωνσταντινούπολη
και όλη σχεδόν τη Δύση.
Αλλ’ η νέα αυτή αυτοκρατορία δεν είταν παρά
το φάντασμα της πρώτης και δεν είχε ούτε τους πό¬
ρους της ούτε τη δύναμή της.
α. Παρεμποδίζουν τη ναυτιλία των Ιταλών στη Μεσό¬
γειο.
β. Έτσι τα σχέδια ενάντια στους Τούρκους, όπως εκείνο
που καταστρώθηκε όταν είταν πάπας ο Λέων, και που πρό-
βλεπε να πάει ο αυτοκράτορας μέσον Βοσνίας στην Κωνστα¬
ντινούπολη, ο βασιλιάς της Γαλλίας μέσον Αλβανίας και
Ελλάδας, άλλοι ηγεμόνες να μπουν στα πλοία τους λιμένες
τους· αυτά τα σχέδια, λέγω, δεν είταν σοβαρά ή είχαν γίνει
από ανθρώπους που δεν έβλεπαν το συμφέρον της Ευρώπης.
-264-

Στην Ασία δεν κατείχε παρά μόνο τις επαρχίες
που βρίσκονταν από ’δώ από τον Μαίαντρο και
τον Σαγγάριο: οι περισσότερες από τις επαρχίες
της Ευρώπης διαιρέθηκαν σε μικρά κυρίαρχα κρά¬
τη.
Ακόμη, στα εξήντα χρόνια που η Κωνσταντι¬
νούπολη έμεινε στα χέρια των Λατίνων, αφού οι νι¬
κημένοι είχαν διασκορπιστεί και οι κατακτητές εί¬
ταν απασχολημένοι στον πόλεμο, το εμπόριο πέρα¬
σε ολότελα στις πόλεις της Ιταλίας· και η Κωνστα¬
ντινούπολη έχασε τα πλούτη της.
Το εμπόριο του εσωτερικού επίσης γίνονταν
από τους Λατίνους. Οι Έλληνες, που μόλις είχαν
ξαναεγκατασταθεί και φοβόντουσαν το παν, θέλη¬
σαν να προσεταιριστούν τους Γενοβέζους, παραχω¬
ρώντας τους την ελευθερία να εμπορεύονται χωρίς
να πληρώνουν δικαιώματα® αλλ’ ούτε και οι Ενε¬
τοί, που δεν είχαν δεχτεί να κλείσουν ειρήνη αλλά
μερικές ανακωχές, δεν πλήρωναν δικαιώματα, για¬
τί δεν θέλησαν να τους ερεθίσουν. [... ]
Οι Τούρκοι, κατακλύζοντας ό,τι απόμεινε στην
ελληνική αυτοκρατορία στην Ασία, έκαναν τους κα¬
τοίκους που μπορούσαν να ξεφύγουν, να φεύγουν
προς το Βόσπορο- και εκείνοι που εύρισκαν πλοία
κατάφευγαν στο ευρωπαϊκό τμήμα της αυτοκρατο¬
ρίας- έτσι αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των κα¬
τοίκων του. Αλλά σύντομα ελαττώθηκε. Ξέσπασαν
με τόση μανία οι εμφύλιοι πόλεμοι, που οι δυο με¬
ρίδες κάλεσαν διάφορους τούρκους σουλτάνους, με
τον εξής, παράδοξο όσο και βάρβαρο, όρο,β ότι
α. Καιακουζηνός, βφλ. IV.
β. Παχυμέρης, βιβλ. VII.
-265-

όλοι οι κάτοικοι που θα τους έπιαναν στις περιοχές
της αντίθετης φατρίας, θα εξανδραποδίζονταν και
ο καθένας, θέλοντας να καταστρέψει τους εχθρούς
του, βοηθούσε στην καταστροφή του έθνους. [...]
Δεν έχω τη δύναμη να μιλήσω για τις αθλιότη¬
τες που ακολούθησαν: θα πω μονάχα πως, κάτω
από τους τελευταίους αυτοκράτορες, η αυτοκρατο¬
ρία, περιορισμένη στα προάστεια της Κωνσταντι¬
νούπολης, τελείωσε όπως ο Ρήνος, που δεν είναι
παρά ένα ποταμάκι όταν χάνεται στον Ωκεανό.
-266-

VII.	Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ
(1734-1748)

... Η έκπληξη του Άσπαρ άρχισε μαζί σχεδόν
με την αφήγηση που ακροάστηκε. Μόλις άκουσε
το όνομα του Αρσάκη, κατάλαβε πως είταν ο
άντρας της βασίλισσας. Κρατικοί λόγοι τον είχαν
αναγκάσει να στείλει στους Μήδους την Ισμηνία,
τη νεώτερη από τις θυγατέρες του τελευταίου βα¬
σιλιά, και να την αναθρέψει εκεί μυστικά με το
όνομα της Αρδασίρας. Την είχε παντρέψει με τον
Αρσάκη· είχε πάντοτε έμπιστους ανθρώπους στο
σεράι του Αρσάκη· είταν ο αγαθός δαίμονας που,
μ’ αυτούς ακριβώς τους ανθρώπους, είχε σκορπί¬
σει τόσα πλούτη στο σπίτι του Αρσάκη και που, με
πολύ απλά μέσα, είχε κάνει να φανταστούν τόσα
θαύματα.
Είχε πολύ σοβαρούς λόγους για να κρύψει
στον Αρσάκη την καταγωγή της Αρδασίρας. Ο
Αρσάκης, που είχε πολύ θάρρος, θα μπορούσε να
επιβάλει τα δικαιώματα της γυναίκας του πάνω στη
Βακτριανή, και να την αναστατώσει. [...]
Ο Αρσάκης χαίρονταν μια ευτυχία που του
φαίνονταν αδιανόητη. Η Αρδασίρα, που τη νόμιζε
πεθαμένη, είταν πάλι δική του· η Αρδασίρα είταν η
Ισμηνία- η Αρδασίρα είταν η βασίλισσα της Βα¬
κτριανής· η Αρδασίρα τον είχε κάνει βασιλιά. Από
το αίσθημα του μεγαλείου του περνούσε στο αίσθη¬
μα της αγάπης του. [...]
Η Ισμηνία ένοιωθε για πρώτη φορά την ευχαρί¬
στηση να βλέπει πως είταν μια μεγάλη βασίλισσα.
Πριν από τον ερχομό του Αρσάκη, είχε μια μεγάλη
περιουσία, αλλά της έλειπε μια καρδιά ικανή να την
αισθανθεί: στην αυλή της, αισθάνονταν πως είταν
μόνη- δέκα εκατομμύρια άνθρωποι είταν στα πόδια
της και ένοιωθε πως είταν εγκαταλειμμένη. [...]
Αρσάκης και
Ισμηνία.
Ανατολική ιστορία
-269-

Ποτέ οι Βακτριανοί δεν έζησαν τόσο ευτυχι¬
σμένα χρόνια. Ο Αρσάκης και η Ισμηνία έλεγαν πως
βασίλευαν πάνω στον καλύτερο λαό της γης· οι Βα-
κτριανοί έλεγαν πως ζούσαν κάτω από τους καλύ¬
τερους από όλους τους ηγεμόνες.
Ο Αρσάκης έλεγε πως, γεννημένος υπήκοος, εί¬
χε χίλιες φορές ευχηθεί να ζήσει κάτω από έναν κα¬
λό ηγεμόνα, και ότι οι υπήκοοί του θα έκαναν δί¬
χως αμφιβολία τις ίδιες μ’ αυτόν ευχές.
Πρόσθετε πως έχοντας την καρδιά της Ισμη-
νίας, όφειλε να της προσφέρει όλες τις καρδιές της
οικουμένης: δεν μπορούσε να της προσφέρει έναν
θρόνο, αλλά τις αρετές που είναι άξιες να τον γεμί¬
σουν.
Πίστευε πως ο έρωτάς του έπρεπε να περάσει
στην ιστορία, και δεν θα περνούσε ποτέ καλύτερα
παρά μαζί με τη δόξα του. Ήθελε να γράψουν πάνω
στον τάφο του αυτά τα λόγια: η Ισμηνία είχε για σύ¬
ζυγο έναν βασιλιά αγαπημένο από τους θνητούς.
Έλεγε πως αγαπούσε τον Ασπαρ, τον πρωθυ¬
πουργό του, γιατί μιλούσε πάντα για τους υπηκό¬
ους, πιο σπάνια για το βασιλιά, και ποτέ για τον
εαυτό του.
Έχει, έλεγε, τρία μεγάλα πράγματα: δίκαιο
πνεύμα, ευαίσθητη καρδιά και ειλικρινή ψυχή.
Ο Αρσάκης μιλούσε συχνά για την αγαθότητα
της διοίκησής του. Έλεγε πως κρατούσε τα χέρια
του καθαρά, γιατί το πρώτο έγκλημα που θα έκανε
θα έκρινε όλη του τη ζωή και ότι θα άρχιζε μ’ αυτό
η αλυσσίδα απειρίας άλλων εγκλημάτων. [...]
Ο Αρσάκης αγαπούσε τόσο πολύ να τηρεί τους
νόμους και τα παλιά έθιμα των Βακτριανών, που
έτρεμε πάντοτε στη λέξη της επανόρθωσης των
-270-

υπερβασιών, γιατί είχε συχνά παρατηρήσει πως κα¬
θένας αποκαλούσε νόμο εκείνο που είταν σύμφωνο
με τις βλέψεις του, και ονόμαζε αυθαιρεσία κάθε τι
που έρχονταν σε σύγκρουση με τα συμφέροντά του.
Πως, από επανόρθωση σε επανόρθωση αυθαι¬
ρεσιών, αντί να διορθώνουν τα πράγματα, έφταναν
στο να τα καταστρέφουν ολότελα.
Είχε την πεποίθηση πως σ’ ένα κράτος το καλό
έπρεπε να τρέχει μόνο από το κανάλι των νόμων-
ότι το μέσο για να κάνεις ένα διαρκές καλό είναι,
κάνοντάς το, να τηρείς τους νόμους- ότι το μέσο για
να κάνεις ένα διαρκές κακό είναι, κάνοντάς το, να
τους παραβαίνεις.
Πως τα καθήκοντα των ηγεμόνων είταν να υπε¬
ρασπίζουν τους νόμους όχι μόνο ενάντια στα πάθη
των άλλων αλλά και ενάντια στα δικά τους πάθη.
Πως φυσική στους ηγεμόνες είταν η γενική επι¬
θυμία να κάνουν ευτυχισμένους τους ανθρώπους-
αλλ’ η επιθυμία αυτή δεν έφερνε κανένα αποτέλε¬
σμα, αν οι ηγεμόνες δεν αποχτούσαν συνεχώς ιδιαί¬
τερες γνώσεις για να επιτύχουν το σκοπό αυτό.
Πως, κατά μεγάλη ευτυχία, η μεγάλη τέχνη για
να βασιλεύει κανείς απαιτεί πιο πολύ αίσθημα πα¬
ρά διάνοια, πιο πολύ επιθυμία ν’ αποκτήσει φώτα
παρά μεγάλα φώτα, μάλλον πρακτικές γνώσεις πα¬
ρά γνώσεις αφηρημένες, μάλλον κάποια κρίση για
να γνωρίζει τους ανθρώπους παρά την ικανότητα
να τους διαμορφώνει.
Πως μαθαίνει κανείς να γνωρίζει τους ανθρώ¬
πους επικοινωνώντας μαζί τους, όπως μαθαίνει
και κάθε άλλο πράγμα- πως είναι αδύνατο να μεί¬
νουν πάντα κρυμμένα τα μειονεκτήματα και τα
ελαττώματα- πως οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν
-271-

ένα περικάλυμμα που κρατάει και σφίγγει τόσο λί¬
γο, ώστε είναι πολύ δύσκολο να μην ξεσκεπαστεί
κάποια πλευρά. [...]
Ο Αρσάκης δεν μιλούσε ποτέ για τις υποθέσεις
που μπορούσε να έχει με τους ξένους· του άρεσε
όμως να συζητεί για τις υποθέσεις του εσωτερικού
του βασιλείου του, γιατί αυτό είταν το μόνο μέσο
για να το γνωρίσει καλά· κι έλεγε σ’ αυτό επάνω
πως ένας καλός ηγεμόνας έπρεπε να είναι διακριτι¬
κός, αλλά καμμιά φορά μπορούσε να είναι υπερβο¬
λικά τέτοιος.
Έλεγε ότι ένοιωθε μέσα του πως είταν ένας
καλός βασιλιάς· πως είταν πράος, ευπροσήγορος,
ανθρώπινός· πως αγαπούσε τους υπηκόους του·
πως αν, μαζί με τα ωραία αυτά χαρίσματα, δεν εί¬
χε χαράξει στο μυαλό του τις μεγάλες αρχές της
κυβέρνησης, θα συνέβαινε, ωστόσο, το θλιβερότε¬
ρο πράγμα του κόσμου: οι υπήκοοί του θα είχαν
έναν καλό βασιλιά αλλά θα είχαν λίγο χαρεί την
ευτυχία αυτή, και το ωραίο αυτό δώρο της θείας
Πρόνοιας θα είταν κατά κάποιον τρόπο άχρηστο
γι’ αυτούς.
Γελιέται εκείνος που νομίζει πως θα βρει την
ευτυχία στον θρόνο, έλεγε ο Αρσάκης· στον θρόνο
έχει κανείς την ευτυχία που έφερε μαζί του, και συ¬
χνά μάλιστα κινδυνεύει να τη χάσει. [...]
Ο Αρσάκης ήξαιρε να δίνει, γιατί ήξαιρε να αρ-
νείται. [...]
Ο Αρσάκης είταν πιο περίεργος να μπαίνει στις
καλύβες παρά στα παλάτια των αρχοντάδων του.
Εκεί βρίσκω τους πραγματικούς συμβούλους
μου. Εκεί, ξαναθυμούμαι εκείνο που με κάνουν να
ξεχνώ τα ανάκτορά μου. Μου λένε τις ανάγκες
-272-

τους. Οι μικρές δυστυχίες του καθενός συναπαρτί¬
ζουν τη γενική δυστυχία. Ζητώ πληροφορίες για
όλες αυτές τις δυστυχίες, που, όλες μαζί, θα μπο¬
ρούσαν να κάνουν τη δική μου δυστυχία. [...]
-273-

VIII.	ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ
ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ
(1748)
Το Πνεύμα των Νόμων ή η σχέση που πρέ¬
πει να έχουν οι Νόμοι με το Πολίτευμα κά¬
θε κυβέρνησης, τα ήθη, το κλίμα, τη θρη¬
σκεία, το εμπόριο, κλπ., όπου ο συγγραφέ¬
ας πρόσθεσε νέες έρευνες για τους ρωμαϊ¬
κούς νόμους που αφορούν στις διαδοχές,
για τους γαλλικούς νόμους και για τους
φεουδαρχικούς νόμους.158
158. Από το 1750 ο Μοντεσκιέ κατάργησε το μακροσκελή
αυτό υπότιτλο των προηγούμενων εκδόσεων: «Το πνεύμα των
νόμων ή η σχέση που πρέπει να έχουν οι Νόμοι με το Πολίτευ¬
μα κάθε κυβέρνησης, τα ήθη, το κλίμα, τη θρησκεία, το εμπόριο,
κλπ., όπου ο συγγραφέας πρόσθεσε νέες έρευνες για τους ρω¬
μαϊκούς νόμους που αφορούν στις διαδοχές, για τους γαλλι¬
κούς νόμους και για τους φεουδαρχικούς νόμους».

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Αν, ανάμεσα στα άπειρα πράγματα που βρί¬
σκονται σ’ αυτό το βιβλίο, υπάρχει κάτι που, παρά
την προσδοκία μου, μπορεί να θίξει, δεν υπάρχει
ωστόσο τίποτε που να έχει γραφτεί με κακή πρόθε¬
ση. Δεν έχω καθόλου από φυσικού μου το πνεύμα
αποδοκιμασίας. Ο Πλάτωνας ευχαριστούσε τον
Ουρανό γιατί γεννήθηκε την εποχή του Σωκράτη· κι
εγώ του οφείλω χάριτες γιατί μ’ έκανε να γεννηθώ
στην κυβέρνηση όπου ζω, και γιατί θέλησε να υπα¬
κούω σ’ εκείνους που μ’ έκανε ν’ αγαπώ.
Ζητώ μια χάρη που φοβούμαι πως δεν θα μου
την κάνουν: να μην κρίνουν, με το διάβασμα μιας
στιγμής, μια εργασία είκοσι χρόνων· να εγκρίνουν ή
να καταδικάσουν το βιβλίο ολόκληρο και όχι μερι¬
κές φράσεις του. Αν θέλουν να βρουν την πρόθεση
του συγγραφέα, θα τη βρουν μόνο στην πρόθεση του
έργου.
Εξέτασα απ’ ευθείας τους ανθρώπους και σχη¬
μάτισα τη γνώμη πως, σ’ αυτή την άπειρη ποικιλία
νόμων και ηθών, οι άνθρωποι δεν είχαν ποτέ για
μοναδικό οδηγό τις ιδιοτροπίες τους.
Έθεσα αρχές και είδα τις ιδιαίτερες περιπτώ¬
σεις να υπάγονται σ’ αυτές σαν από μόνες τους, τις
ιστορίες όλων των εθνών να μην είναι παρά οι συ-
νέπειές τους, και κάθε ιδιαίτερο νόμο να συνδέεται
μ’ έναν άλλο νόμο ή να εξαρτάται από έναν άλλο
γενικότερο.
'Οταν αναφέρθηκα στην αρχαιότητα, ζήτησα να
βρω το πνεύμα της για να μη θεωρήσω σαν όμοιες,
περιπτώσεις πραγματικά διαφορετικές, και να μη
χάσω τις διαφορές εκείνων που «ραίνονται όμοιες.
-277-

Δεν έβγαλα τις αρχές μου από τις προλήψεις
μου, αλλ’ από τη φύση των πραγμάτων.
Εδώ, πολλές αλήθειες θα γίνουν αισθητές μό¬
νον αφού δει κανείς την αλυσσίδα που τις συνδέει
με άλλες αλήθειες. Όσο περισσότερο συλλογιστεί
πάνω στις λεπτομέρειες, τόσο περισσότερο θα αι¬
σθανθεί τη βεβαιότητα των αρχών. Κι αυτές ακόμα
τις λεπτομέρειες, δεν τις έδωσα όλες· γιατί ποιος θα
μπορούσε να τα πει όλα χωρίς να προξενήσει θανά¬
σιμη πλήξη;
Δεν θα βρει κανείς εδώ τις χτυπητές εκείνες
εξάρσεις, που φαίνονται να χαρακτηρίζουν τα ση¬
μερινά έργα. Όσο λίγο κι αν δει κανείς τα πράγμα¬
τα με κάποια ευρύτητα, οι προεξοχές εξαφανίζο¬
νται· αυτές φαίνονται συνήθως γιατί το πνεύμα δί¬
νεται ολόκληρο σε μια πλευρά κι εγκαταλείπει όλες
τις άλλες.
Δεν γράφω για να επικρίνω τα καθιερωμένα σε
οποιαδήποτε χώρα. Κάθε έθνος θα βρει εδώ τους
λόγους των αρχών του· και θα βγει αβίαστα η εξής
συνέπεια, πως μόνο σ’ εκείνους που γεννήθηκαν με
αρκετά χαρίσματα, ώστε με μια μεγαλοφυή ματιά
να αγκαλιάζουν όλους τους θεσμούς ενός κράτους,
ανήκει να προτείνουν μεταβολές.
Δεν είναι αδιάφορο το να είναι ο λαός διαφω¬
τισμένος. Οι προλήψεις των αρχόντων είταν αρχι¬
κά προλήψεις του έθνους. Σε περίοδο αμάθειας, δεν
έχουν καμμιά αμφιβολία, και όταν ακόμη κάνουν
τα μεγαλύτερα κακά· σε περίοδο φωτισμού, τρέ¬
μουν ακόμη κι όταν κάνουν τα μεγαλύτερα καλά.
Νοιώθουν τις παλιές αυθαιρεσίες, βλέπουν τη διόρ¬
θωσή τους- βλέπουν όμως ακόμη και τις αυθαιρε¬
σίες της ίδιας της διόρθωσης. Αφήνουν το κακό, αν
-278-

φοβούνται το χειρότερο· αφήνουν το καλό, αν αμ¬
φιβάλλουν για το καλύτερο. Εξετάζουν τα μέρη για
να κρίνουν όλοι μαζί το σύνολο· εξετάζουν όλες τις
αιτίες για να βρουν τ’ αποτελέσματα.
θα θεωρούσα τον εαυτό μου τον ευτυχέστερο
από τους θνητούς, αν μπορούσα να κάνω ώστε όλος
ο κόσμος να έχει νέους λόγους για ν’ αγαπάει τα
καθήκοντά του, τον ηγεμόνα του, την πατρίδα του,
τους νόμους της· και να μπορέσει ο καθένας να αι¬
σθανθεί καλύτερα την ευτυχία του σε κάθε χώρα, σε
κάθε κυβέρνηση, σε κάθε θέση όπου κι αν βρίσκεται.
Θα θεωρούσα τον εαυτό μου τον ευτυχέστερο
από τους θνητούς, αν μπορούσα να κάνω ώστε εκεί¬
νοι που διοικούν ν’ αυξήσουν τις γνώσεις τους σχε¬
τικά με το τι πρέπει να επιβάλλουν, κι εκείνοι που
υπακούουν να βρουν μια νέα ευχαρίστηση στο να
υπακούουν.
θα θεωρούσα τον εαυτό μου τον ευτυχέστερο
από τους θνητούς, αν μπορούσα να συντελέσω στο
να μπορέσουν οι άνθρωποι να γιατρευτούν από τις
προλήψεις τους. Αποκαλώ εδώ προλήψεις, όχι εκεί¬
νο που κάνει να αγνοεί κανείς μερικά πράγματα,
αλλ’ εκείνο που κάνει να αγνοεί τον ίδιο τον εαυτό
του.
Μόνο φροντίζοντας να μορφωθούν οι άνθρω¬
ποι, μπορούμε ν’ ασκήσουμε τη γενική εκείνη αρετή
που κλείνει μέσα της την αγάπη για όλους. Ο άν¬
θρωπος, αυτό το ον που λυγίζει εύκολα και που μέ¬
σα στην κοινωνία υποτάσσεται στις σκέψεις και
στις εντυπώσεις των άλλων, είναι επίσης ικανός να
γνωρίσει την ίδια του τη φύση όταν του τη δείξουν
και να χάσει ως και το αίσθημά της ακόμα όταν του
την κρύψουν.
-279-

Προειδοποίηση
του συγγραφέα
Πολλές φορές άρχισα και πολλές φορές παρά¬
τησα το έργο αυτό- χίλιες φορές έστειλα στον άνεμο
τα φύλλα που είχα γράψει®· ένοιωθα κάθε μέρα τα
πατρικά χέρια να πέφτουνβ· ακολουθούσα το θέμα
μου χωρίς να καταλήγω σε απόφαση· δεν ήξαιρα
ούτε τους κανόνες, ούτε τις εξαιρέσεις· μόλις εύρι-
σκα την αλήθεια την ξαναέχανα αμέσως: όταν όμως
ανακάλυψα τις αρχές μου, όλο εκείνο που ζητούσα
ήρθε μόνο του σε μένα· και, στο διάστημα είκοσι
χρόνων, είδα το έργο μου ν’ αρχίζει, να μεγαλώνει,
να προχωρεί και να τελειώνει.
Αν το έργο αυτό έχει επιτυχία, θα το χρωστώ
κατά πολύ στο μεγαλείο του θέματός μου: ωστόσο,
δεν πιστεύω να μου έλειψε ολότελα το μυαλό. Οταν
είδα αυτά που τόσοι μεγάλοι άνδρες (στη Γαλλία,
στην Αγγλία και στη Γερμανία) έχουν γράψει πριν
από μένα, έπεσα σε θαυμασμό, αλλά δεν έχασα κα¬
θόλου το θάρρος μου.
«Είμαι κι εγώ ζωγράφος», είπα μαζί με τον
ΚορέτζιοΥ.
Για την κατανόηση των τεσσάρων πρώτων βι¬
βλίων του έργου αυτού, πρέπει να σημειωθεί:
1.	Πως εκείνο που αποκαλώ αρετή στη δημο¬
κρατία είναι η αγάπη της πατρίδας, δηλ. η αγάπη
της ισότητας. Δεν είναι καθόλου μια ηθική αρετή,
ούτε μια χριστιανική αρετή, είναι η πολίτική αρετή·
κι αυτή είναι το ελατήριο που κινεί τη δημοκρατική
α. Lubidrta ventls.
β. Bis patriae cecidere manus.
γ. Ed io anche son pittore.
-280-

κυβέρνηση, όπως η τιμή είναι το ελατήριο που κινεί
τη μοναρχία. Αποκάλεσα λοιπόν πολιτική αρετή
την αγάπη της πατρίδας και της ισότητας. Είχα νέ¬
ες ιδέες· χρειάστηκε λοιπόν να βρω νέες λέξεις ή να
δώσω στις παλιές νέες εκδοχές. 'Οσοι δεν το κατά¬
λαβαν αυτό, μ’ έκαναν να λέω πράγματα παράλογα,
που θα προκαλούσαν αγανάκτηση σ’ όλες τις χώρες
του κόσμου· γιατί, σ’ όλες τις χώρες του κόσμου,
αγαπούν την ηθική.
2.	Πρέπει να προσέξουμε πως υπάρχει πολύ
μεγάλη διαφορά να πεις ότι κάποια ιδιότητα, ψυ¬
χική διάθεση ή αρετή, δεν είναι το ελατήριο που κι¬
νεί σε δράση μια κυβέρνηση, από το να πεις πως
δεν υπάρχει καθόλου σ’ αυτή την κυβέρνηση. Αν
έλεγα: αυτός ο τροχός, αυτή η οδοντωτή ρόδα δεν
είναι το ελατήριο που κινεί αυτό το ρολόι, θα
έβγαζε κανείς το συμπέρασμα πως αυτά δεν υπάρ¬
χουν μέσα στο ρολόι; Από τη μοναρχία πρέπει ν’
αποκλειστούν οι ηθικές και χριστιανικές αρετές
τόσο λίγο, όσο και η πολιτική αρετή. Με μια λέξη,
η τιμή υπάρχει και στη δημοκρατία, μολονότι η
πολιτική αρετή είναι το ελατήριό της· η πολιτική
αρετή υπάρχει και στη μοναρχία, μολονότι η τιμή
της είναι το ελατήριο.
Τέλος, ο καλός άνθρωπος που μνημονεύεται
στο III βιβλίο, κεφ. V, δεν είναι ο χριστιανός καλός
άνθρωπος, αλλά ο πολιτικός καλός άνθρωπος, που
έχει την πολιτική αρετή που ανάφερα. Είναι ο άν¬
θρωπος που αγαπάει τους νόμους της χώρας του
και που ενεργεί από αγάπη προς τους νόμους της
χώρας του. Σ’ αυτήν εδώ την έκδοση έκανα σαφέ¬
στερα όλα αυτά τα πράγματα, ξεκαθαρίζοντας ακό¬
μα περισσότερο τις ιδέες· και στα περισσότερα ση¬
-281-

μεία όπου είχα χρησιμοποιήσει τη λέξη αρετή, έβα¬
λα πολιτική αρετή.
1. Οι νόμοι,
στη σχέση που
έχουν με
τα διάφορα
όντα
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΒΙΒΛΙΟ I. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΓΕΝΙΚΑ
Νόμοι, στην πιο πλατειά σημασία, είναι οι ανα¬
γκαίες σχέσεις που πηγάζουν από τη φύση των
πραγμάτων και, με την έννοια αυτή, όλα τα όντα
έχουν τους νόμους τους· η θεότητα0 έχει τους νό¬
μους της· ο υλικός κόσμος έχει τους νόμους του· τα
πάνω από τον άνθρωπο πνεύματα έχουν τους νό¬
μους τους· τα ζώα έχουν τους νόμους τους· ο άν¬
θρωπος έχει τους νόμους του.
Εκείνοι που είπανε πως μια τυφλή μοίρα έκανε
όλα τα αποτελέσματα που βλέπουμε στον κόσμο, εί¬
πανε ένα μεγάλο παραλογισμό· γιατί τι μεγαλύτε¬
ρος παραλογισμός από μια τυφλή μοίρα που να
έχει κάνει όντα με νόηση;
Υπάρχει λοιπόν ένας πρωταρχικός λόγος· και
οι νόμοι είναι οι σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα σ’
αυτόν και στα διάφορα όντα, όπως και οι σχέσεις
των διάφορων όντων μεταξύ τους.
Ο θεός βρίσκεται σε σχέση με το σύμπαν, σαν
δημιουργός και σαν συντηρητής του: οι νόμοι που
ακολούθησε για να το δημιουργήσει είναι οι ίδιοι
που ακολουθεί και για να το συντηρεί. Ενεργεί σύμ-
α. Ο νόμος, λέει ο Πλούταρχος, είναι ο βασιλιάς όλων,
θνητών και αθανάτων. Στην πραγματικότητα: Ένας ηγεμόνας
πρέπει να είναι σοφός.
-282-

φωνα μ’ αυτούς τους κανόνες, γιατί τους γνωρίζει·
τους γνωρίζει γιατί τους έχει κάνει· τους έχει κάνει,
γιατί βρίσκονται σε σχέση με τη σοφία του και τη
δύναμή του.
Βλέπουμε πως ο κόσμος, που σχηματίστηκε
από την κίνηση της ύλης και που δεν έχει νόηση,
υπάρχει πάντοτε, άρα πρέπει οι κινήσεις του να
έχουν αμετάβλητους νόμους, και, αν είταν δυνατό
να φανταστούμε έναν άλλον κόσμο εκτός από τού¬
τον εδώ, κι αυτός θάχε σταθερούς κανόνες, γιατί
αλλοιώς θα καταστρεφότανε.
Έτσι η δημιουργία, που (ραίνεται να είναι μια
αυθαίρετη πράξη, προϋποθέτει κανόνες τόσο αμε¬
τάβλητους, όσο αμετάβλητη είναι και η μοίρα των
αθέων. θα είταν παράλογο να πούμε πως ο δημι¬
ουργός θα μπορούσε να κυβερνήσει τον κόσμο χω¬
ρίς αυτούς τους κανόνες, αφού δίχως αυτούς δεν
θα υπήρχε ο κόσμος. [...]
Τα ξεχωριστά με νόηση όντα μπορούν να έχουν
νόμους που να τους έχουν κάνει τα ίδια· έχουν
όμως και άλλους που δεν τους έχουν κάνει. Πριν να
υπάρξουν, τα όντα με νόηση, είταν δυνατά· είχανε
λοιπόν δυνατές σχέσεις και, κατά συνέπεια, δυνα¬
τούς νόμους. Πριν υπάρξουν νόμοι φτιαχτοί, υπήρ¬
χαν δυνατές σχέσεις δικαιοσύνης. Το να πούμε πως
δεν υπάρχει δίκιο ή άδικο εκτός από εκείνο που
επιβάλλουν ή απαγορεύουν οι θετικοί νόμοι, είναι
σαν να πούμε πως, πριν να χαράξουν τον κύκλο,
δεν είταν ίσες όλες οι αχτίνες.
Πρέπει λοιπόν ν’ αναγνωρίσουμε σχέσεις δι¬
καίου προγενέστερες από το θετικό νόμο που τις
καθιερώνει [...].
Δεν ξέρουμε αν τα ζώα διέπονται από τους γε¬
-283-

νικούς νόμους της κίνησης ή από μια ιδιαίτερη
ώθηση. Όπως και νάναι, δεν έχουν με το θεό πιο
στενή σχέση από τον άλλο υλικό κόσμο· και η αί¬
σθηση τους χρησιμεύει μόνο στη σχέση που έχουν
μεταξύ τους ή με άλλα ξεχωριστά όντα ή με τον
εαυτό τους.
Τα ζώα διατηρούν με την έλξη της ηδονής, την
ιδιαίτερη ύπαρξή τους· και με την ίδια έλξη διατη¬
ρούν το είδος τους. Έχουν φυσικούς νόμους, γιατί
τα συνενώνει η αίσθηση· δεν έχουν θετικούς νό¬
μους, γιατί δεν τα συνενώνει η γνώση. Δεν ακολου¬
θούν ωστόσο απαράλλαχτα τους φυσικούς τους νό¬
μους: καλύτερα τους ακολουθούν τα φυτά, όπου
δεν παρατηρούμε ούτε γνώση ούτε αίσθηση.
Τα ζώα δεν έχουν τα υπέρτατα πλεονεκτήματα
που έχουμε· έχουν όμως άλλα που δεν τα έχουμε
εμείς. Δεν έχουν καθόλου τις ελπίδες μας, αλλά δεν
έχουν ούτε τους φόβους μας· πεθαίνουν όπως εμείς,
αλλά χωρίς να γνωρίζουν το θάνατο· τα περισσότε¬
ρα μάλιστα διατηρούνται καλύτερα από μας και δεν
κάνουν τόσο κακή χρήση από τα πάθη τους.
Ο άνθρωπος, σαν φυσικό ον, κυβερνιέται,
όπως και τα άλλα σώματα, από αμετάβλητους νό¬
μους. Σαν ον με νόηση, παραβιάζει ακατάπαυστα
τους νόμους που καθιέρωσε ο θεός και αλλάζει
εκείνους που καθιερώνει ο ίδιος. Είναι αναγκασμέ¬
νος να αυτοκαθοδηγείται· και όμως είναι ένα στε¬
νοκέφαλο ον, υπόκειται στην άγνοια και στην πλά¬
νη, όπως όλες οι πεπερασμένες νοήσεις· τις λίγες
γνώσεις που έχει, τις χάνει κι αυτές: σαν δημιούρ¬
γημα με αίσθηση, παραδίνεται σε χίλια πάθη. Ένα
τέτοιο ον μπορούσε, κάθε στιγμή, να ξεχάσει το δη¬
μιουργό του· ο θεός το ξανακάλεσε κοντά του με
-284-

τους νόμους της θρησκείας. Ένα τέτοιο ον μπορού¬
σε, κάθε στιγμή, να ξεχάσει τον ίδιο τον εαυτό του·
οι φιλόσοφοι το διαφώτισαν με τους νόμους της
ηθικής. Έγινε για να ζει στην κοινωνία, όπου όμως
μπορούσε να ξεχάσει τους άλλους· οι νομοθέτες το
έταξαν στα καθήκοντά του με τους πολιτικούς και
αστικούς νόμους.
Πριν απ’ όλους αυτούς τους νόμους, είναι οι
νόμοι της φύσης, που λέγονται έτσι γιατί πηγάζουν
αποκλειστικά από τη σύσταση της ύπαρξής μας. Για
να τους γνωρίσουμε καλά, πρέπει να φανταστούμε
έναν άνθρωπο πριν από τη συγκρότηση των κοινω¬
νιών. Νόμοι της φύσης θα είναι εκείνοι που θα είχε
ο άνθρωπος σε μια τέτοια κατάσταση.
Ο νόμος εκείνος, που εντυπώνει μέσα μας την
ιδέα ενός δημιουργού και μας σπρώχνει σ’ αυτόν,
είναι ο πρώτος από τους φυσικούς νόμους κατά τη
σπουδαιότητα και όχι κατά τη σειρά τους. Στη φυ¬
σική κατάσταση, ο άνθρωπος θα είχε περισσότερο
την ικανότητα να μάθει, παρά γνώσεις. Είναι φανε¬
ρό πως οι πρώτες ιδέες του δεν θα είταν ιδέες θεω¬
ρητικές: θα σκέφτονταν για τη διατήρηση της ζωής
του, πριν αναζητήσει την καταγωγή της. Ένας τέ¬
τοιος άνθρωπος θα είχε άμεσα την αίσθηση της αδυ¬
ναμίας του· η δειλία του θα είταν πολύ μεγάλη· κι
αν για τούτο υπήρχε ανάγκη από πείραμα, το πεί¬
ραμα πραγματοποιήθηκε στα δάση με άγριους αν¬
θρώπους0: το κάθε τι τους κάνει να τρέμουν από το
φόβο, το κάθε τι τους κάνει να φεύγουν.
α. Μάρτυρας ο άγριος που βρήκανε στα δάση του Αν-
2. Οι νόμοι
της φύσης
-285-

3. Οι θετικοί νόμοι
Στην κατάσταση αυτή, καθένας νοιώθει τον
εαυτό του κατώτερο· μόλις τον νοιώθει ίσο με τους
άλλους. Αρα δεν θα επιχειρήσει ποτέ να επιτεθεί
και η ειρήνη θα είναι ο πρώτος φυσικός νόμος.
Η επιθυμία να υποδουλώσουν οι μεν τους δε,
που ο Χομπς αποδίδει αρχικά στους ανθρώπους,
δεν είναι λογική. Η ιδέα της επιβολής και της κυ¬
ριαρχίας είναι τόσο σύνθετη και εξαρτιέται από τό¬
σες άλλες ιδέες, ώστε να μην είναι αυτή που θα είχε
αρχικά ο άνθρωπος. [...]
Μαζί με το συναίσθημα της αδυναμίας του, ο
άνθρωπος θα είχε και το συναίσθημα των αναγκών
του. Έτσι ένας άλλος φυσικός νόμος θα είταν εκεί¬
νος που τον παρακινούσε να αναζητήσει την τροφή
του. [...] Εκτός από το συναίσθημα που έχουν αρ¬
χικά οι άνθρωποι, κατορθώνουν ακόμη να έχουν
και γνώσεις· έτσι έχουν ένα δεύτερο δεσμό που δεν
έχουν τα άλλα ζώα. Έχουν λοιπόν ένα νέο κίνητρο
για να ενωθούν· και η επιθυμία να ζουν σε κοινω¬
νία είναι ένας τέταρτος φυσικός νόμος.
Μόλις οι άνθρωποι βρεθούν σε κοινωνία, χά¬
νουν το αίσθημα της αδυναμίας τους· η ισότητα
που υπήρχε μεταξύ τους παύει και η κατάσταση πο¬
λέμου αρχίζει.
Κάθε ξεχωριστή κοινωνία αρχίζει να αισθάνε¬
ται τη δύναμή της· κι αυτό δημιουργεί μια κατάστα¬
ση πολέμου από έθνος σε έθνος. Οι ιδιώτες, σε κάθε
κοινωνία, αρχίζουν να αισθάνονται τη δύναμή
νόβερου και επέδειξαν στην Αγγλία κατά τη βασιλεία του Γε¬
ωργίου Α '.
-286-

τους: επιζητούν να ωφεληθούν προσωπικά από τα
κύρια πλεονεκτήματα της κοινωνίας αυτής· κι αυτό
δημιουργεί μεταξύ τους μια κατάσταση πολέμου.
Αυτά τα δυο είδη κατάστασης πολέμου κάνουν
να καθιερωθούν οι νόμοι ανάμεσα στους ανθρώ¬
πους. Σαν κάτοικοι ενός τόσο μεγάλου πλανήτη,
όπου είναι αναγκαίο να υπάρχουν διάφοροι λαοί,
οι άνθρωποι έχουν νόμους για τη σχέση που οι λα¬
οί έχουν μεταξύ τους· κι αυτό είναι το ΔΙΕΘΝΕΣ
ΔΙΚΑΙΟ. Σαν όντα που ζουν σε μια κοινωνία που
πρέπει να διατηρηθεί, έχουν νόμους για τη σχέση
εκείνων που κυβερνούν μ’ εκείνους που κυβερνιού¬
νται· κι αυτό είναι το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ. Έχουν
ακόμη νόμους για τη σχέση που έχουν μεταξύ τους
όλοι οι πολίτες· κι αυτό είναι το ΑΣΤΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ.
Το διεθνές δίκαιο στηρίζεται φυσικά σε αυτή
την αρχή: πως τα διάφορα έθνη πρέπει να κάνουν,
το ένα στο άλλο, το μεγαλύτερο καλό στην ειρήνη
και το μικρότερο δυνατό κακό στον πόλεμο, χωρίς
να βλάπτουν τα πραγματικά τους συμφέροντα.
Αντικείμενο του πολέμου είναι η νίκη· της νί¬
κης, η κατάκτηση· της κατάκτησης, η διατήρηση.
Από την αρχή αυτή και από την προηγούμενη, πρέ¬
πει να βγουν όλοι οι νόμοι που απαρτίζουν το διε¬
θνές δίκαιο.
Εκτός από το διεθνές δίκαιο, που αφορά όλες
τις κοινωνίες, υπάρχει ένα πολιτικό δίκαιο για την
κάθε μία. Μια κοινωνία δεν θα μπορούσε να υπάρ¬
ξει χωρίς κυβέρνηση. Η σνγκέντροχτη όλων των με¬
ρικών διτνάμεων, λέγει πολύ σωστά ο Γκραβίνα159,
159.	Ο ιταλός νομομαθής Ζαν-Βενσάν Γκραβίνα (1664-
1718), συγγραφέας των Origines juris civiles, Νάπολη 1701.
-287-

αποτελεί εκείνο που ονομάζεται ΠΟΛΙΤΙΚΟ
ΚΡΑΤΟΣ.
Η γενική δύναμη μπορεί να βρίσκεται στα χέ¬
ρια ενός μόνον ή στα χέρια πολλών. Μερικοί νόμι¬
σαν πως, αφού από τη φύση έχει καθιερωθεί η πα¬
τρική εξουσία, η κυβέρνηση ενός μόνο είταν η πιο
σύμφωνη με τη φύση. Αλλά το παράδειγμα της πα¬
τρικής εξουσίας δεν αποδεικνύει τίποτε.ι60[...]
Είναι καλύτερα να πούμε πως συμφωνότερη με
τη φύση κυβέρνηση είναι εκείνη που η ιδιαίτερη σύ¬
στασή της ταιριάζει καλύτερα στη διάθεση του λαού
για τον οποίο έχει εγκατασταθεί.
Οι μερικές δυνάμεις δεν μπορούν να συγκε¬
ντρωθούν χωρίς να συγκεντρωθούν όλες οι θελή¬
σεις. Η συγκέντρωση όλων αυτών των θελήσεων,
λέγει ακόμα πολύ σωστά ο Γκραβίνα, είναι εκείνο
που ονομάζεται ΑΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ.
Ο νόμος, γενικά, είναι το ανθρώπινο λογικό,
στο βαθμό που κυβερνάει όλους τους λαούς της
160.	Ο Μοντεσκιέ αναφέρεται στον άγγλο Ρόμπερτ Φίλ-
μερ στο βιβλίο του Patriarchs, Λονδίνο, 1680, και στον Μποσυέ,
στο δεύτερο βιβλίο της Politique tirée des propres paroles de
l’Écriture Sainte, που κυκλοφόρησε μετά το θάνατο του συγγρα¬
φέα, στα 1709. Η θεωρία της πατρικής εξουσίας της μοναρχίας
αναιρέθηκε στην Αγγλία από τους Τζον Αοκ και Αλγκέρνον Σί-
ντνεϊ στο τέλος του XVII αιώνα. Το ίδιο και στη Γαλλία, η μεί¬
ωση της επιρροής της μετριέται με την πρόοδο του πολιτικού
φιλελευθερισμού. Όμως την εποχή του Μοντεσκιέ είναι ακόμα
πολύ διαδομένη και ανάμεσα στους φιλόσοφους. Ο Ρουσώ
(Εγχνχλοπαίόεια, άρθρο «Πολιτική Οικονομία» 1755) την
ερεύνησε και την απαρνήθηκε, όμως τον ίδιο χρόνο του Πνεύ¬
ματος των Νόμων έγινε π.χ. δεκτή από το συγγραφέα του βιβλί¬
ου Τα ήθη, το μονοθεϊστή Τουσέν, φίλο του Ντιντερό και μελ¬
λοντικό συνεργάτη της Εγχυχλοπαίδειας (Les moeurs, έκδ.
1748, τρίτο μέρος, σελ. 400).

γης- και οι πολιτικοί και αστικοί νόμοι δεν πρέπει
να είναι παρά οι ιδιαίτερες περιπτώσεις εφαρμογής
αυτού του ανθρώπινου λογικού.
Οι νόμοι πρέπει να είναι τόσο προσαρμοσμέ¬
νοι στο λαό για τον οποίο έχουν γίνει, ώστε είναι
μια πολύ μεγάλη τύχη αν οι νόμοι ενός έθνους μπο¬
ρούν να κάνουν σ’ ένα άλλο.
Πρέπει να αναφέρονται στη φύση και στην αρ¬
χή της κυβέρνησης που είναι καθιερωμένη ή που θέ¬
λουν να καθιερώσουν· είτε αν τη συγκροτούν, όπως
κάνουν οι πολιτικοί νόμοι· είτε αν τη διατηρούν,
όπως κάνουν οι αστικοί νόμοι.
Πρέπει να είναι σχετικοί με τη φυσική κατά¬
σταση της χώρας· με το παγωμένο, θερμό ή εύκρατο
κλίμα· με την ποιότητα του εδάφους, την κατάστα¬
σή του, την έκτασή του· με το είδος ζωής των γεωρ¬
γικών, κυνηγετικών ή ποιμενικών λαών· πρέπει να
αναφέρονται στο βαθμό ελευθερίας που μπορεί να
επιτρέψει το πολίτευμα· στο θρήσκευμα των κατοί¬
κων, στις κλίσεις τους, στα πλούτη τους, στον αριθ¬
μό τους, στο εμπόριό τους, στα ήθη τους, στους
τρόπους τους. Τέλος, οι νόμοι έχουν σχέσεις μετα¬
ξύ τους· έχουν σχέσεις με την καταγωγή τους, με το
αντικείμενο του νομοθέτη, με την τάξη των πραγ¬
μάτων όπου έχουν θεσπιστεί. Πρέπει συνεπώς να
τους εξετάζουμε από όλες αυτές τις απόψεις.
Αυτό ακριβώς αναλαμβάνω να κάνω σ’ αυτό
το έργο. θα εξετάσω όλες αυτές τις σχέσεις: όλες
μαζί σχηματίζουν εκείνο που λέμε Πνεύμα των Νό¬
μων. [...]
-289-

ΒΙΒΛΙΟ II. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΕΟΥΝ
ΑΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
1.	Η φύση από
τις τρεις διάφορες
κυβερνήσεις
2. Η δημοκρατική
κυβέρνηση και
οι σχετικοί με
τη δημοκρατική
πολιτεία νόμοι
Υπάρχουν τρία είδη από κυβερνήσεις: η δημο¬
κρατική, η μοναρχική και η δεσποτική.]6] Για να
ανακαλύψουμε τη φύση τους, αρκεί η ιδέα που
έχουν γι’ αυτές οι λιγότερο μορφωμένοι άνθρωποι.
Προϋποθέτω τρεις ορισμούς ή, καλύτερα, τρία γε¬
γονότα: το ένα πως δημοκρατική κυβέρνηση είναι
εκείνη όπου ο λαός εν σώματι, ή μόνο ένα τμήμα
του λαού, έχει την κυρίαρχη εξουσία· μοναρχική,
εκείνη όπου ένας μόνο κυβερνάει, αλλά με ορισμέ¬
νους και καθιερωμένους νόμους· ενώ στη δεσποτι-
κή, ένας μόνο, χωρίς νόμο και χωρίς κανόνα, ορίζει
το παν, με τη θέλησή του και με τις ιδιοτροπίες του.
Οταν στη δημοκρατία, ο λαός στο σύνολό του
ασκεί την κυρίαρχη εξουσία, είναι μια Δημοκρατι¬
κή πολιτεία. Όταν η κυρίαρχη εξουσία είναι στα χέ¬
ρια ενός τμήματος του λαού, αυτό λέγεται Αριστο¬
κρατία.
Ο λαός, στη δημοκρατική πολιτεία, είναι, από
μερικές απόψεις, ο μονάρχης· από μερικές άλλες,
είναι ο υπήκοος.
Δεν μπορεί να είναι μονάρχης παρά με τις ψη¬
φοφορίες του που είναι οι θελήσεις του. Η θέληση
161.0	Μοντεσκιέ εγκαταλείπει την κλασική ταξινόμηση
(δημοκρατία, αριστοκρατία, μοναρχία) για να κάνει πιο φανε¬
ρό αυτό που προπαντός τον ενδιαφέρει: τη διαφορά ανάμεσα
στη μοναρχική και δεσποτική κυβέρνηση.
-290-

του κυρίαρχου είναι ο ίδιος ο κυρίαρχος. Οι νόμοι
λοιπόν που καθιερώνουν το εκλογικό δικαίωμα εί¬
ναι θεμελιώδεις σ’ αυτή την κυβέρνηση. Πραγματι¬
κά, είναι τόσο σημαντικό να κανονιστεί σ’ αυτή το
πώς, από ποιον, σε ποιον, πάνω σε τι, πρέπει να γί¬
νουν οι ψηφοφορίες, όσο είναι σε μια μοναρχία το
να ξαίρουμε ποιος είναι ο μονάρχης και με ποιο
τρόπο πρέπει να κυβερνάει. [...]
Ο λαός που έχει την κυρίαρχη εξουσία πρέπει
να κάνει μόνος του κάθε τι που μπορεί να κάνει κα¬
λά· κι εκείνο που δεν μπορεί να το κάνει καλά, πρέ¬
πει να το κάνει με τους εκπροσώπους του.
Οι εκπρόσωποι αυτοί δεν είναι δικοί του αν
δεν τους διορίσει: είναι λοιπόν ένα θεμελιακό
αξίωμα σ’ αυτή την κυβέρνηση το να διορίζει ο λα¬
ός τους εκπροσώπους του, δηλ. τους άρχοντές του.
Ο λαός έχει ανάγκη, όπως και οι μονάρχες, και
μάλιστα περισσότερο από αυτούς, να καθοδηγείται
από ένα συμβούλιο ή σύγκλητο. Για να έχει όμως
εμπιστοσύνη σ’ αυτό, πρέπει να εκλέγει τα μέλη του.
Ο λαός είναι αξιοθαύμαστος στην εκλογή εκεί¬
νων που θα τους εμπιστευθεί ένα μέρος από την
εξουσία του. Έχει ν’ αποφασίσει για πράγματα που
δεν μπορεί ν’ αγνοεί και για γεγονότα που είναι πα¬
σίδηλα. Ξαίρει πολύ καλά πως ο τάδε είταν συχνά
στον πόλεμο, πως έχει αυτές ή εκείνες τις επιτυχίες·
είναι λοιπόν πολύ ικανός για να εκλέξει ένα στρα¬
τηγό. Ξαίρει ότι ένας δικαστής είναι του καθήκο¬
ντος· ότι πολλοί φεύγουν από το δικαστήριό του
ευχαριστημένοι απ’ αυτόν· ότι δεν έχει γίνει ένοχος
χρηματισμού· είναι αρκετά αυτά για να εκλέξει
έναν πραίτωρα. Του έχει κάνει εντύπωση η μεγαλο¬
πρέπεια ή τα πλούτη ενός πολίτη· αυτό είναι αρκε¬
-291-

τό για να μπορεί να εκλέξει έναν αγορανόμο. Όλα
αυτά τα πράγματα είναι γεγονότα που τα μαθαίνει
καλύτερα ο λαός στην αγορά, παρά ένας μονάρχης
στο παλάτι του. θα είναι όμως σε θέση ο λαός να
διεκπεραιώσει μια οικονομική υπόθεση, να ξαίρει
τις ράντες, τις ευκαιρίες, τις κατάλληλες στιγμές,
και να επωφεληθεί από αυτές; Όχι: δεν θα είναι σε
θέση. [...]
Όπως οι περισσότεροι πολίτες, που έχουν αρ¬
κετά προσόντα για να εκλέγουν, δεν έχουν αρκετά
για να εκλέγονται, έτσι και ο λαός, που έχει αρκετή
ικανότητα για να ζητήσει λογοδοσία για τη διαχεί¬
ριση των άλλων, δεν είναι κατάλληλος να διαχειρι-
σθεί ο ίδιος.
Οι υποθέσεις πρέπει να προχωρούν, και να
προχωρούν με ορισμένη ταχύτητα, ούτε πολύ αργά,
ούτε πολύ γρήγορα. Ο λαός όμως έχει πάντοτε ή
υπερβολική δραστηριότητα ή ελάχιστη. Μερικές
φορές με εκατό χιλιάδες χέρια ανατρέπει το παν
μερικές φορές με εκατό χιλιάδες πόδια προχωρεί
σαν τα έντομα.
Στο λαϊκό κράτος διαιρούν το λαό σε ορισμέ¬
νες τάξεις. Οι μεγάλοι νομοθέτες διακρίθηκαν από
τον τρόπο που έκαναν τη διαίρεση αυτή· κι από αυ¬
τή εξαρτήθηκε πάντοτε η διάρκεια της δημοκρατίας
και η ευημερία της. [...]
Αφού η διαίρεση εκείνων που έχουν δικαίωμα
ψήφου είναι, στη δημοκρατία, ένας θεμελιώδης νό¬
μος, ο τρόπος που παραχωρείται το δικαίωμα ψή¬
φου είναι ένας άλλος θεμελιώδης νόμος.
Η εκλογή με τον κλήρο είναι στη φύση της δη¬
μοκρατίας· η εκλογή των αρίστων είναι στη φύση
της αριστοκρατίας.
-292-

Ο κλήρος είναι ένας τρόπος εκλογής που δεν
πικραίνει κανένα· αφήνει σε κάθε πολίτη μια λογι¬
κή ελπίδα να υπηρετήσει την πατρίδα του.
Ο νόμος που καθορίζει τον τρόπο της ψηφοφο¬
ρίας, είναι επίσης ένας θεμελιώδης νόμος στη δημο¬
κρατία. Είναι μεγάλο ζήτημα αν οι ψηφοφορίες
πρέπει να είναι δημόσιες ή μυστικές. Ο Κικέρωνας®
γράφει πως οι νόμοι που, στα τελευταία χρόνια της
ρωμαϊκής δημοκρατίας, έκαναν τις ψηφοφορίες
μυστικές, στάθηκαν μια από τις μεγάλες αιτίες της
πτώσης της. Κι επειδή αυτό γίνεται σε διάφορες δη¬
μοκρατίες με διαφορετικό τρόπο, να τι πρέπει, νο¬
μίζω, να σκεφτούμε γι’ αυτό:
Δίχως αμφιβολία, όταν ο λαός ψηφίζει, οι ψη¬
φοφορίες του πρέπει να είναι δημόσιεςΡ, κι αυτό
πρέπει να λογίζεται σαν ένας θεμελιώδης νόμος της
δημοκρατίας. Ο μικρός λαός πρέπει να διαφωτίζε¬
ται από τους προύχοντες και να συγκροτείται από
τη σοβαρότητα μερικών προσώπων. Έτσι, στη ρω¬
μαϊκή δημοκρατία, όταν έγιναν μυστικές οι ψηφο¬
φορίες, καταστράφηκε το παν· δεν είτανε πια δυνα¬
τό να διαφωτίσουν έναν όχλο που πήγαινε στον
γκρεμνό. 'Οταν όμως ψηφίζει σε μια αριστοκρατία
το σώμα των ευγενώνΥ, ή σε μια δημοκρατία η γε¬
ρουσία6, καθώς στις περιπτώσεις αυτές δεν υπάρ-
α. Βιβλίο I και II των Νόμων.
β. Στην Αθήνα σήκωναν τα χέρια,
γ. Όπως στη Βενετία.
δ. Οι Τριάντα Τύραννοι των Αθηνών ζήτησαν να είναι
δημόσιες οι ψηφοφορίες των Αριοπαγιτών, για να τους διευ¬
θύνουν κατά το κέφι τους. Λυσίας, Λόγοι, κατά Αγοράτον,
κεφ. VIII.
-293-

3. Οι σχετικοί
με τη φύση
της αριστοκρατίας
νόμοι
χει ζήτημα να προλάβουν τις σκευωρίες, οι ψηφο¬
φορίες μπορούν να είναι ακόμα μυστικές. [...]
Είναι ακόμα ένας θεμελιώδης νόμος της δημο¬
κρατίας, το να κάνει τους νόμους μόνον ο λαός.
Υπάρχουν ωστόσο χίλιες ευκαιρίες, όπου είναι
αναγκαίο να μπορεί να θεσπίζει διατάξεις η γερου¬
σία· είναι μάλιστα συχνά σκόπιμο να δοκιμάζεται
ένας νόμος πριν θεσπισθεί. Τα πολιτεύματα της
Ρώμης και των Αθηνών είταν πολύ σοφά. Τα θεσπί¬
σματα της συγκλήτου0 είχαν ισχύ νόμου για ένα
χρόνο· και μόνο με τη θέληση του λαού γινόντου-
σαν διηνεκή.
Στην αριστοκρατία, η κυρίαρχη εξουσία είναι
στα χέρια ορισμένου αριθμού ατόμων. Αυτά κά¬
νουν τους νόμους και επιβάλλουν την εκτέλεσή
τους· και ο υπόλοιπος λαός είναι απέναντι τους το
πολύ όπως είναι σε μια μοναρχία οι υπήκοοι έναντι
του μονάρχη [...]
Η καλύτερη αριστοκρατία είναι εκείνη, όπου
το τμήμα του λαού που δεν παίρνει καθόλου μέρος
στην εξουσία είναι τόσο μικρό και τόσο φτωχό,
ώστε το κυρίαρχο τμήμα να μην έχει κανένα συμφέ-
ρο να το καταπιέσει. Έτσι, όταν ο Αντίπατρος εθέ-
σπισε στας Αθήνας ότι εκείνοι που δεν θα είχαν δύο
χιλιάδες δραχμές θα στερούνταν το δικαίωμα ψή¬
φου, έφτιαξε την καλύτερη αριστοκρατία που είταν
δυνατό· γιατί αυτό το τίμημα είταν τόσο μικρό
ώστε να αποκλείονταν λίγοι άνθρωποι και κανένας
που είχε κάποια υπόληψη στην πόλη.
α. Βλ. Διονύσιος Αλικαρνασεύς, βιβλ. IV και IX.
-294-

Πρέπει λοιπόν οι αριστοκρατικές οικογένειες
να είναι, όσο το δυνατό, λαός. Όσο μια αριστοκρα¬
τία θα είναι πλησιέστερα προς τη δημοκρατία, τόσο
τελειότερη θα είναι· και τόσο ατελέστερη, όσο θα
πλησιάζει προς τη μοναρχία.
Η ατελέστερη από όλες τις αριστοκρατίες είναι
εκείνη, όπου το τμήμα του λαού που υπακούει βρί¬
σκεται κάτω από την αστική δουλεία του τμήματος
που διοικεί, όπως η αριστοκρατία της Πολωνίας,
όπου οι χωρικοί είναι δούλοι των ευγενών.
Οι ενδιάμεσες, υποταγμένες και εξαρτημένες
εξουσίες αποτελούν τη φύση της μοναρχικής κυβέρ¬
νησης, δηλ. εκείνης όπου ένας μόνο κυβερνάει με
βάση θεμελιώδεις νόμους. Είπα οι ενδιάμεσες, υπο¬
ταγμένες και εξαρτημένες εξουσίες: πραγματικά,
στη μοναρχία ο ηγεμόνας είναι η πηγή κάθε πολιτι¬
κής και αστικής εξουσίας. Οι θεμελιώδεις αυτοί νό¬
μοι προύποθέτουν αναγκαστικά ενδιάμεσους αγω¬
γούς από όπου διοχετεύεται η εξουσία: γιατί, αν
στο κράτος δεν υπάρχει παρά η στιγμιαία και ιδιό¬
τροπη θέληση ενός, τίποτε δεν μπορεί να είναι κα¬
θορισμένο και, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να υπάρ¬
χει κανένας θεμελιώδης νόμος.
Η πιο φυσική ενδιάμεση υποταγμένη εξουσία
είναι η εξουσία των ευγενών. Είναι κατά ένα τρόπο
μέσα στην ουσία της μοναρχίας, που το θεμελιακό
της αξίωμα είναι: χ(ορίς μονάρχη, δεν υπάρχουν ευ-
γενείς- χωρίς ευγενείς, δεν υπάρχει μονάρχης. Αλλά
υπάρχει ένας δεσπότης.
Υπάρχουν άνθρωποι που, σε μερικά κράτη της
Ευρώπης, φαντάστηκαν να καταργήσουν όλες τις
4. Οι νόμοι
στη σχέση τους
με τη φύση
της μοναρχικής
κυβέρνησης
-295-

δικαιοδοσίες των φεουδαρχών. Δεν έβλεπαν πως
ήθελαν να κάνουν εκείνα που έκανε το κοινοβούλιο
της Αγγλίας. Καταργήστε σε μια μοναρχία τα προ¬
νόμια των φεουδαρχών, του κλήρου, των ευγενών
και των πόλεων· θάχετε σύντομα ένα λαϊκό κράτος
ή μάλλον ένα δεσποτικό κράτος.162 [...]
Όπως η θάλασσα, που φαίνεται σαν να θέλει
να σκεπάσει όλη τη γη, σταματάει στα φύκια και
στα μικρότερα χαλίκια που βρίσκονται στην ακρο¬
γιαλιά· έτσι και οι μονάρχες, που η εξουσία τους
φαίνεται απεριόριστη, σταματούν στα πιο μικρά
εμπόδια και υποτάσσουν τη φυσική τους περηφά-
νεια στο παράπονο και στην παράκληση.
Οι Αγγλοι, για να ευνοήσουν την ελευθερία,
αφαίρεσαν όλες τις ενδιάμεσες δυνάμεις που σχη¬
μάτιζαν τη μοναρχία τους. Έχουν πολύ δίκαιο να
διατηρήσουν αυτή την ελευθερία· αν τυχόν την έχα¬
ναν, θα είταν ένας από τους πιο δούλους λαούς της
γης. [...]
Δεν αρκεί να υπάρχουν, σε μια μοναρχία, εν¬
διάμεσες διαβαθμίσεις· χρειάζεται ακόμη μια παρα¬
καταθήκη των νόμων. Η παρακαταθήκη αυτή δεν
μπορεί να βρίσκεται παρά στα πολιτικά σώματα,
που εξαγγέλλουν τους νόμους όταν θεσπίζονται
και τους υπενθυμίζουν όταν λησμονούνται.163 Η
φυσική στους ευγενείς αμάθεια, η απροσεξία τους,
η περιφρόνησή τους προς την αστική κυβέρνηση,
επιβάλλουν να υπάρχει ένα σώμα που να ανασύρει
162. Η παρατήρηση πρέπει να συνδυαστεί μ’ αυτό που ο
Μοντεσκιέ θα πει αργότερα για την αστάθεια της αγγλικής
ελευθερίας (Βφλ. XI, 6 κεφάλαιο).
163.0	Μοντεσκιέ δεν ξεχνά τις κοινοβουλευτικές του κα¬
ταγωγές.
-296 -

αδιάκοπα τους νόμους από τη σκόνη όπου θάτανε
παραχωμένοι.
ΒΙΒΛΙΟ III.
ΟΙ ΑΡΧΕΣ ΤΩΝ ΤΡΙΩΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ
Αφού εξετάσαμε ποιοι είναι οι νόμοι οι σχετι¬
κοί με τη (ρύση κάθε κυβέρνησης, πρέπει να δούμε
τους νόμους που είναι σχετικοί με την αρχή της.
Υπάρχει η εξής διαφορά® μεταξύ της φύσης
της κυβέρνησης και της αρχής της: ότι φύση της εί¬
ναι εκείνο που την κάνει να είναι τέτοια, και αρχή
της εκείνο που την κάνει να ενεργεί: το ένα είναι η
ιδιαίτερή της συγκρότηση και το άλλο τα ανθρώπι¬
να πάθη που τη βάζουν σε κίνηση.
Αρα, οι νόμοι δεν πρέπει να είναι λιγότερο
σχετικοί προς την αρχή κάθε κυβέρνησης από ό,τι
είναι προς τη φύση της. [...]
Δεν χρειάζεται μεγάλη χρηστότητα για να κρα¬
τηθεί ή να υποστηριχτεί μια κυβέρνηση μοναρχική ή
μια κυβέρνηση δεσποτική. Η δύναμη των νόμων στη
μία, το πάντοτε υψωμένο χέρι του ηγεμόνα στην άλ¬
λη, ρυθμίζουν ή περιορίζουν τα πάντα. Αλλά, σ’
ένα λαϊκό κράτος, χρειάζεται ένα παραπάνω ελατή¬
ριο, που είναι η ΑΡΕΤΗ.
α. Η διάκριση αυτή είναι πολύ σημαντική και θα βγάλω
από αυτή πολλές συνέπειες- είναι το κλειδί μιας απειρίας νό¬
μων.
1. Διαφορά
της φύσης
της κυβέρνησης
και της αρχής της
3. Η αρχή
της δημοκρατικής
πολιτείας
-297-

Αυτό που λέω επιβεβαιώνεται από το σώμα
ολόκληρο της ιστορίας και είναι πολύ σύμφωνο με
τη φύση των πραγμάτων. Γιατί είναι φανερό πως σε
μια μοναρχία, όπου εκείνος που εκτελεί τους νό¬
μους θεωρεί τον εαυτό του πάνω από τους νόμους,
υπάρχει ανάγκη από λιγότερη αρετή παρά σε μια
λαϊκή κυβέρνηση, όπου εκείνος που εκτελεί τους
νόμους νοιώθει πως είναι κι ο ίδιος κάτω από τους
νόμους και σηκώνει το βάρος τους.
Είναι φανερό ακόμα πως ο μονάρχης που, από
κακή συμβουλή ή από αμέλεια, παύει να φροντίζει
για να εκτελούνται οι νόμοι, μπορεί εύκολα να
διορθώσει το κακό: δεν έχει παρά ν’ αλλάξει συμ¬
βούλιο ή και να διορθωθεί ο ίδιος από την αμέλεια.
Όταν όμως, έχουν πάψει να εκτελούνται οι νόμοι
σε μια λαϊκή κυβέρνηση, κι αυτό μπορεί να συμβεί
μόνο από τη διαφθορά της δημοκρατίας, το κράτος
έχει κιόλας καταστραφεί. [...]
Οι έλληνες πολιτικοί, που ζούσανε στη λαϊκή
κυβέρνηση, δεν αναγνώριζαν άλλη δύναμη που θα
μπορούσε να τους στηρίξει, εκτός από τη δύναμη
της αρετής. Οι σημερινοί πολιτικοί δεν μας μιλούν
παρά για εργαστήρια, για εμπόριο, για οικονομικά,
για πλούτη και για πολυτέλεια ακόμη.
Όταν αυτή η αρετή δεν υπάρχει, η φιλοδοξία
τρυπώνει στις καρδιές που μπορούν να τη δεχθούν,
και όλους τους πιάνει η φιλοχρηματία. Οι επιθυ¬
μίες αλλάζουν αντικείμενα: εκείνο που αγαπούσαν
πριν, δεν το αγαπούν πια· είταν πριν ελεύθεροι με
τους νόμους, θέλουν τώρα να είναι ελεύθεροι ενά¬
ντια στους νόμους· κάθε πολίτης είναι σαν ένας
δούλος που δραπέτευσε από το σπίτι του κυρίου
του· εκείνο που είταν πριν αρχή, το αποκαλούν τώ-
-298-

ρα αυστηρότητα· εκείνο που είταν κανόνας, το λένε
ενόχληση- εκείνο που είταν προσοχή, το λένε φόβο.
Φιλαργυρία είναι τώρα η λιτότητα και όχι ο πόθος
του πλουτισμού. Αλλοτε η περιουσία των ιδιωτών
έκανε το δημόσιο θησαυρό· τώρα ο δημόσιος θη¬
σαυρός γίνεται περιουσία των ιδιωτών. Η δημο¬
κρατία είναι ένα σκέλεθρο· και η δύναμή της δεν εί¬
ναι πια παρά η εξουσία μερικών πολιτών και η
έκλυση όλων. [...]
Οπως χρειάζεται αρετή στη λαϊκή κυβέρνηση, 4. Η αρχή
χρειάζεται επίσης και στην αριστοκρατική. Είναι χης αριστοκρατίας
αλήθεια πως σ’ αυτή δεν είναι τόσο απόλυτα ανα¬
γκαία.
Ο λαός, που είναι απέναντι στους ευγενείς ό,τι
είναι οι υπήκοοι απέναντι στο μονάρχη, συγκροτεί¬
ται από τους νόμους των ευγενών. Έχει λοιπόν λι-
γότερη ανάγκη από αρετή από το λαό της δημοκρα¬
τικής πολιτείας. Πώς όμως θα συγκρατηθούν οι ευ¬
γενείς; Εκείνοι που πρέπει να εκτελέσουν τους νό¬
μους ενάντια στους ομότιμούς τους, θα νοιώσουν
άμεσα πως ενεργούν ενάντια στους ίδιους τους
εαυτούς τους. Από τη φύση λοιπόν του πολιτεύμα¬
τος χρειάζεται αρετή στο σώμα αυτό.
Η αριστοκρατική κυβέρνηση έχει από μόνη της
ορισμένη δύναμη που η δημοκρατία δεν έχει. Σ’ αυ¬
τή οι ευγενείς αποτελούν ένα σώμα, που με την προ¬
νομιακή αποστολή του και για το ιδιαίτερό του
συμφέρον, περιορίζει το λαό: αρκεί λοιπόν να
υπάρχουν σ’ αυτή νόμοι, ώστε να εκτελούνται σχε¬
τικά με το λαό.
Αλλά όσο είναι εύκολο το σώμα αυτό να περιο-
-299-

5. Η αρετή
δεν είναι η αρχή
της μοναρχικής
κυβέρνησης
ρίζει τους άλλους, τόσο είναι δύσκολο να αυτοπε-
ριορίζεται το ίδιο.α Τέτοια είναι η «ρύση αυτού του
πολιτεύματος, που φαίνεται σαν τους ίδιους αν¬
θρώπους να τους βάζει κάτω από την ισχύ των νό¬
μων και να τους βγάζει από αυτή.
Ένα παρόμοιο λοιπόν σώμα δεν μπορεί να αυ-
τοπεριορίζεται παρά με δύο τρόπους: ή με μια με¬
γάλη αρετή, που κάνει τους ευγενείς να βρίσκονται
κατά κάποιο τρόπο ίσοι με το λαό τους, πράγμα
που μπορεί να σχηματίσει μια μεγάλη δημοκρατία·
ή με μια μικρότερη αρετή, που είναι μια κάποια με¬
τριοπάθεια, που κάνει τους ευγενείς τουλάχιστο
ίσους με τους εαυτούς τους, πράγμα που εξασφαλί¬
ζει τη διατήρησή τους.
Η μετριοπάθεια είναι λοιπόν η ψυχή αυτών
των κυβερνήσεων. Εννοώ εκείνη τη μετριοπάθεια
που στηρίζεται στην αρετή, όχι εκείνη που προέρχε¬
ται από δειλία και ψυχική οκνηρία.
Στις μοναρχίες, η πολιτική κάνει να γίνονται
τα μεγάλα πράγματα με τη λιγότερη αρετή που μπο¬
ρεί- όπως, στις καλύτερες μηχανές, η τέχνη χρησι¬
μοποιεί όσο το δυνατό λιγότερες κινήσεις, δυνά¬
μεις και ρόδες.
Το κράτος διατηρείται ανεξάρτητα από την
αγάπη για την πατρίδα, τον πόθο για αληθινή δόξα,
την αυταπάρνηση, τη θυσία των πιο προσφιλών
συμφερόντων, και από όλες εκείνες της ηρωικές
α. Τα δημόσια εγκλήματα μπορούν να τιμωρούνται για¬
τί είναι υπόθεση όλων, τα ιδιωτικά εγκλήματα δεν θα τιμω¬
ρούνται γιατί υπόθεση όλων είναι να μην τιμωρούνται.
-300-

αρετές που βρίσκουμε στους αρχαίους, και που
έχουμε ακούσει μόνο λόγος να γίνεται γι’ αυτές.
Οι νόμοι έχουν στις μοναρχίες τη θέση όλων
αυτών των αρετών, που δεν τις χρειάζονται καθό¬
λου- το κράτος σας απαλλάσσει απ’ αυτές: μια πρά¬
ξη που γίνεται χωρίς θόρυβο, είναι σ’ αυτό κατά
κάποιο τρόπο χωρίς συνέπεια. [...]
Η φιλοδοξία μέσα στην οκνηρία, η προστυχιά
μέσα στην αλαζονεία, ο πόθος του άκοπου πλουτι¬
σμού, η αποστροφή προς την αλήθεια, η κολακεία,
η προδοσία, η δολιότητα, η εγκατάλειψη όλων των
υποχρεώσεων, η περιφρόνηση των καθηκόντων
του πολίτη, ο φόβος μήπως ο ηγεμόνας έχει αρετή
και η ελπίδα πως έχει αδυναμίες, και περισσότερο
από όλα αυτά ο διαρκής διασυρμός της αρετής
αποτελούν, νομίζω, το χαρακτήρα του μεγαλύτε¬
ρου αριθμού των αυλικών, όπως είναι παρατηρη¬
μένο σε όλους τους τόπους και σε όλους τους και¬
ρούς.
Είναι πολύ δύσκολο σ’ ένα κράτος να είναι οι
περισσότεροι από τους προύχοντες παλιάνθρωποι,
και οι κατώτεροι να είναι τίμιοι- οι πρώτοι να είναι
απατεώνες και οι άλλοι να δέχονται να είναι μόνο
τακορόιδα. [...]
Σπεύδω και βαδίζω με μεγάλα βήματα, για να
μη νομίσει κανείς πως σατιρίζω τη μοναρχική κυ¬
βέρνηση. 'Οχι- αν της λείπει ένα ελατήριο, έχει ένα
άλλο. Η ΤΙΜΗ, δηλαδή η υπόληψη κάθε προσώπου
και κάθε κοινωνικής κατάστασης, παίρνει τη .θέση
της πολιτικής αρετής που ανάφερα και την αντικα-
τασταίνει παντού. Η τιμή μπορεί σ’ αυτή να
6. Πώς
αναπληρώνουν
την αρετή
στη μοναρχική
κυβέρνηση
-301-

9. Η αρχή
της δεσποτικής
κυβέρνησης
εμπνεύσει τις ωραιότερες πράξεις· μπορεί, μαζί με
τη δύναμη των νόμων, να οδηγήσει στο σκοπό της
κυβέρνησης όπως η ίδια η αρετή.
Έτσι, στις καλά οργανωμένες μοναρχίες, όλος
ο κόσμος θα είναι σχεδόν καλός πολίτης, και σπά¬
νια θα βρουν κάποιον που να είναι καλός άνθρω¬
πος· γιατί, για να είναι καλός άνθρωπος0, πρέπει
να έχει την πρόθεση να είναι τέτοιος και ν’ αγαπά¬
ει το κράτος όχι για τον εαυτό του αλλά γι’ αυτό το
ίδιο.
Όπως χρειάζεται η αρετή σε μια δημοκρατία
και η τιμή σε μια μοναρχία, χρειάζεται ο ΦΟΒΟΣ σε
μια δεσποτική κυβέρνηση: όσο για την αρετή, δεν εί¬
ναι καθόλου σ’ αυτή αναγκαία, και η τιμή θα της εί¬
ταν επικίνδυνη.
Η απεριόριστη εξουσία του ηγεμόνα περνάει
ολόκληρη σ’ εκείνους που τους την εμπιστεύεται.
Ανθρωποι ικανοί να έχουν μεγάλη εκτίμηση στον
εαυτό τους θα είταν σε θέση να κάνουν επαναστά¬
σεις. Πρέπει λοιπόν ο φόβος να πνίγει κάθε θάρ¬
ρος και να σβήνει ως και το ελάχιστο αίσθημα φι¬
λοδοξίας.
Μια μετριασμένη κυβέρνηση μπορεί, όσο θέλει,
και χωρίς κίνδυνο, να χαλαρώσει τα ελατήριά της.
Κρατιέται με τους νόμους της και με την ίδια τη δύ¬
ναμή της. Όταν όμως, στη δεσποτική κυβέρνηση, ο
ηγεμόνας πάψει μια στιγμή να σηκώνει το χέρι·
όταν δεν μπορεί να εκμηδενίζει πάραυτα εκείνους
α. Η λέξη αυτή, καλός άνθρωπος, εννοείται εδώ μόνο
στην πολιτική της έννοια.
-302-

που έχουν τις πρώτες θέσεις®, το παν είναι χαμένο:
γιατί όταν το ελατήριο της κυβέρνησης, που είναι ο
φόβος, δεν υπάρχει πλέον, ο λαός δεν έχει πια προ¬
στάτη. [...]
Τέτοιες είναι οι αρχές των τριών κυβερνήσεων:
πράγμα που δεν σημαίνει πως, σε μια δημοκρατία,
είναι ενάρετοι, αλλ’ ότι θάπρεπε να είναι. Και δεν
αποδεικνύει πως, σε μια μοναρχία, έχουν τιμή, και
ότι, σ’ ένα ιδιαίτερο δεσποτικό κράτος, έχουν φόβο·
αλλ’ ότι θάπρεπε νάχουν, γιατί χωρίς αυτό η κυ¬
βέρνηση θάναι ατελής.
ΒΙΒΛΙΟ IV. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΤΙΚΟΙ
ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
Στη δημοκρατική κυβέρνηση είναι που έχουν
ανάγκη από όλη τη δύναμη της εκπαίδευσης. Ο φό¬
βος στις δεσποτικές κυβερνήσεις γεννιέται μόνος
του ανάμεσα στις φοβέρες και στις τιμωρίες· η τι¬
μή στις μοναρχίες ευνοείται από τα πάθη, που και
τα ευνοεί με τη σειρά της: αλλά η πολιτική αρετή
είναι μια αυταπάρνηση, που είναι κάτι το πολύ δυ¬
σάρεστο.
Μπορούμε να ορίσουμε αυτή την αρετή σαν
την αγάπη των νόμων και της πατρίδας. Η αγάπη
α. Όπως συμβαίνει συχνά στη στρατιωτική αριστο¬
κρατία.
-303-
11. Στοχασμός
πάνω σ’ όλα αυτά
5. Η εκπαίδευση
στη δημοκρατική
κυβέρνηση

αυτή, απαιτώντας μια συνεχή προτίμηση του δημό¬
σιου συμφέροντος από το προσωπικό συμφέρον,
δίνει όλες τις ιδιαίτερες αρετές· που δεν είναι παρά
αυτή η προτίμηση.
Η αγάπη αυτή παρατηρείται εξαιρετικά στις
δημοκρατίες. Μόνο σ’ αυτές η κυβέρνηση είναι
εμπιστευμένη σε κάθε πολίτη. Λοιπόν, η κυβέρνηση
είναι όπως όλα τα πράγματα του κόσμου· για να τη
διατηρήσουμε, πρέπει να την αγαπούμε.
Δεν ακούστηκε ποτέ οι βασιλιάδες να μην αγα¬
πούν τη μοναρχία και οι τύραννοι να μισούν το δε-
σποτισμό.
Το παν λοιπόν εξαρτάται από το να καθιερω¬
θεί στη δημοκρατία αυτή η αγάπη- και η εκπαίδευση
πρέπει ακριβώς να φροντίζει να την εμπνέει. Αλλά,
για να μπορέσουν τα παιδιά να την έχουν, υπάρχει
ένα σίγουρο μέσο: είναι να την έχουν οι ίδιοι οι γο¬
νείς. [...]
ΒΙΒΛΙΟ V. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΘΕΣΠΙΖΕΙ Ο ΝΟ-
ΜΟΘΕΤΗΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΣΧΕΤΙΚΟΙ
ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
2. Τι είναι η αρετή η αρετή, σε μια δημοκρατία, είναι ένα πολύ
στο πολιτικό απλό πράγμα: είναι η αγάπη της δημοκρατίας- είναι
κράτος ένα συναίσθημα και όχι μια συνέπεια γνώσεων- ο
τελευταίος άνθρωπος του κράτους μπορεί να έχει
αυτό το συναίσθημα, όπως και ο πρώτος. Όταν ο
λαός έχει μια φορά καλές αρχές, τις κρατάει πολύ
περισσότερο παρ’ όσο αυτοί που λέγονται τίμιοι
άνθρωποι. Είναι σπάνιο ν’ αρχίσει η διαφθορά από
-304-

το λαό. Συχνά ο λαός με τα μέτρια φώτα του έδειξε
μια ισχυρότερη προσήλωση σ’ εκείνο που είναι κα¬
θιερωμένο.
Η αγάπη της πατρίδας φέρνει την ημερότητα
των ηθών και η ημερότητα των ηθών φέρνει την
αγάπη της πατρίδας. Όσο λιγότερο μπορούμε να
ικανοποιήσουμε τα ιδιαίτερα πάθη μας, τόσο πε¬
ρισσότερο δινόμαστε στα γενικά. [...]
Η αγάπη της δημοκρατίας, σε μια δημοκρατική
πολιτεία, είναι η αγάπη της δημοκρατικής πολιτεί¬
ας· η αγάπη της δημοκρατικής πολιτείας είναι η
αγάπη της ισότητας.
Η αγάπη της δημοκρατικής πολιτείας είναι
ακόμα η αγάπη της λιτότητας. Αφού σ’ αυτή ο κα¬
θένας πρέπει να έχει την ίδια ευτυχία και τα ίδια
οφελήματα, πρέπει επίσης ν’ απολαμβάνει τις ίδιες
ευχαριστήσεις και να τρέφει τις ίδιες ελπίδες·
πράγμα που δεν μπορεί να το περιμένουμε παρά
από τη γενική λιτότητα.
Η αγάπη της ισότητας, σε μια δημοκρατική πο¬
λιτεία, περιορίζει τη φιλοδοξία σε μόνη την επιθυ¬
μία, σε μόνη την ευτυχία να προσφέρει κανείς στην
πατρίδα του μεγαλύτερες υπηρεσίες από τους άλ¬
λους πολίτες. Δεν μπορούν όλοι να της προσφέ¬
ρουν ίσες υπηρεσίες· όμως οφείλουν εξ ίσου όλοι
να της προσφέρουν υπηρεσίες. Με τη γέννηση, συ¬
νομολογούμε προς την πατρίδα ένα τεράστιο χρέος,
που δεν μπορούμε ποτέ να εξοφλήσουμε. [...]
Η ορθοφροσύνη και η ευτυχία των ιδιωτών
βρίσκεται κατά πολύ στη μετριότητα των ταλέντων
τους και των περιουσιών τους. Μια δημοκρατία
3. Τι είναι η αγάπη
της δημοκρατίας
σε μια δημοκρατική
πολιτεία
-305-

4. Πώς εμπνέεται
η αγάπη
της ισότητας
και της λιτότητας
όπου οι νόμοι θα έχουν διαπλάσει πολλούς μέτρι¬
ους ανθρώπους, αν αποτελείται από συνετούς, θα
κυβερνιέται συνετά· αν αποτελείται από ευτυχείς,
θα είναι πολύ ευτυχισμένη.164
Η αγάπη της ισότητας και η αγάπη της λιτότη¬
τας τονώνονται εξαιρετικά από την ίδια την ισότη¬
τα και τη λιτότητα, όταν πρόκειται για μια κοινω¬
νία όπου οι νόμοι έχουν καθιερώσει και τη μια και
την άλλη.
Στις μοναρχίες και στα δεσποτικά κράτη κα¬
νένας δεν αποβλέπει στην ισότητα· ούτε καν το βά¬
ζει στο νου του· ο καθένας προσπαθεί ν’ ανέβει. Οι
άνθρωποι από τις πιο χαμηλές κατηγορίες θέλουν
να βγουν απ’ αυτές για να γίνουν οι αφέντες των
άλλων.
Το ίδιο συμβαίνει και με τη λιτότητα. Για να
την αγαπήσουμε, πρέπει να την απολαύσουμε. Και
δεν θάναι ποτέ εκείνοι που έχουν διαφθαρεί από
τις ηδονές που θ’ αγαπήσουν τη λιτή ζωή· αν αυτό
είταν φυσικό και συνηθισμένο, δεν θα προκαλούσε
τον παγκόσμιο θαυμασμό ο Αλκιβιάδης. Δεν θάναι
επίσης εκείνοι που ποθούν ή θαυμάζουν τη χλιδή
των άλλων που θ’ αγαπήσουν τη λιτότητα: άνθρω¬
ποι που δεν έχουν μπροστά στα μάτια τους παρά
ανθρώπους πλούσιους ή εξαθλιωμένους, όπως οι
164. Η πραγματική πολιτική δημοκρατία είναι δύσκολη οε
μια χώρα που δεν έχει οικονομική δημοκρατία: ο Μοντεσκιέ
μπόρεσε να καταλάβει αυτή την αλήθεια. Επίσης τα επόμενα κε¬
φάλαια δίνουν έναν πολύ φιλελεύθερο ορισμό σ’ αυτή την ανα¬
γκαία ολιγάρκεια.
-306-

ίδιοι, μισούν την αθλιότητά τους, χωρίς ν’ αγαπούν
ή να γνωρίζουν εκείνο που αποτελεί το όριο της
αθλιότητας.
Είναι λοιπόν μια πολύ σωστή αρχή πως, για ν’
αγαπούν την ισότητα και τη λιτότητα σε μια δημο¬
κρατία, πρέπει να τις έχουν καθιερώσει σ’ αυτή οι
νόμοι.
Δεν αρκεί, σε μια καλή δημοκρατική πολιτεία,
να είναι ίσοι οι κλήροι της γης· πρέπει να είναι μι¬
κροί, όπως είταν στους Ρωμαίους.
Όπως η ισότητα των περιουσιών διατηρεί τη
λιτότητα, έτσι και η λιτότητα διατηρεί την ισότητα
των περιουσιών. Αυτά τα πράγματα, μ’ όλο που εί¬
ναι διαφορετικά, είναι τέτοια ώστε να μην μπορούν
να υπάρξουν το ένα χωρίς το άλλο· το καθένα τους
είναι αιτία και αποτέλεσμα· αν το ένα λείψει από τη
δημοκρατική πολιτεία, το άλλο το ακολουθεί πά¬
ντοτε. [...]
Δεν είναι δυνατό να γίνει μια ίση διανομή της
γης σε όλες τις δημοκρατικές πολιτείες. Υπάρχουν
περιστάσεις, όπου ένα τέτοιο μέτρο θα είταν ανε¬
φάρμοστο, επικίνδυνο, και θάρχονταν σε σύ¬
γκρουση ακόμα και με το πολίτευμα. Δεν είναι κα¬
νείς πάντοτε υποχρεωμένος να καταφύγει στα
άκρα. Αν, σε μια δημοκρατική πολιτεία, βλέπουν
πως αυτή η διανομή, που πρέπει να συγκρατήσει
τα ήθη, δεν ταιριάζει, πρέπει να προσφύγουν σε
άλλα μέσα.
Αν εγκαταστήσουν ένα μόνιμο σώμα, που θ’
6. Πώς πρέπει
οι νόμοι
να διατηρούν
τη λιτότητα
στη δημοκρατική
πολιτεία
7.	Αλλα μέσα για να
ευνοηθεί η αποχή
της δημοκρατικής
πολιτείας
-307-

8.	Πώς πρέπει
οι νόμοι να έχουν
σχέση με την αρχή
της κυβέρνησης
στην αριστοκρατία
αποτελεί μόνο του τον κανόνα των ηθών, μια γε¬
ρουσία όπου την είσοδο να εξασφαλίζουν η ηλι¬
κία, η αρετή, η σοβαρότητα, οι υπηρεσίες· οι γε¬
ρουσιαστές, στημένοι στη θέα του λαού σαν τα
ομοιώματα των θεών, θα εμπνεύσουν αισθήματα
που θα μεταφερθούν στους κόλπους όλων των οι¬
κογενειών.
Η γερουσία αυτή πρέπει προπαντός να προ-
σκολληθεί στους παλαιούς θεσμούς και να φροντί¬
ζει ώστε ο λαός και οι άρχοντες να μην απομακρύ¬
νονται ποτέ από αυτούς.
Αν, στην αριστοκρατία, ο λαός είναι ενάρετος,
θα χαίρονται σ’ αυτή σχεδόν την ευτυχία της λαϊ¬
κής κυβέρνησης, και το κράτος θα γίνει ισχυρό.
Αλλ’ όπως είναι σπάνιο εκεί όπου οι περιουσίες
των ανθρώπων είναι τόσο άνισες, να υπάρχει σε με¬
γάλη έκταση αρετή, πρέπει οι νόμοι να τείνουν να
δημιουργούν, όσο μπορούν, ένα πνεύμα μετριοπά¬
θειας, και να επιζητούν ν’ αποκαταστήσουν την
ισότητα εκείνη που το πολίτευμα του κράτους
αφαιρεί αναγκαστικά.
Το πνεύμα της μετριοπάθειας είναι εκείνο που
ονομάζεται αρετή στην αριστοκρατία- έχει σ’ αυτή
τη θέση που έχει το πνεύμα της ισότητας στο λαϊκό
κράτος. [...]
Υπάρχουν δύο κύριες πηγές ανωμαλιών στα
αριστοκρατικά κράτη: η άκρα ανισότητα μεταξύ
εκείνων που κυβερνούν και εκείνων που κυβερνού-
νται- και η ίδια ανισότητα μεταξύ των διαφόρων
μελών του σώματος που κυβερνάει. Από τις δυο αυ¬
τές ανισότητες προέρχονται τα μίση και οι φθόνοι
-308-

που οι νόμοι πρέπει να προλαβαίνουν ή να σταμα¬
τούν. [...]
Δύο πράγματα είναι ολέθρια στην αριστοκρα¬
τία: η άκρα πενία των ευγενών και τα υπέρμετρα
πλούτη τους. Για να αποφεύγεται η πενία τους,
πρέπει προπαντός να τους υποχρεώνουν έγκαιρα
να πληρώνουν τα χρέη τους. Για να μετριάζονται
τα πλούτη τους, χρειάζονται σοφές και ανεπαί¬
σθητες διατάξεις· όχι δημεύσεις, αγροτικούς νό¬
μους, κατάργηση χρεών, που προκαλούν άπειρα
δεινά. [...]
Η μοναρχική κυβέρνηση έχει ένα μεγάλο πλεο¬
νέκτημα έναντι της δημοκρατικής: αφού ένας μόνο
διαχειρίζεται τις υποθέσεις, υπάρχει μεγαλύτερη
ταχύτητα στην εκτέλεση. Αλλ’ επειδή η ταχύτητα
αυτή θα μπορούσε να ξεπέσει σε υπερβολική σπου¬
δή, οι νόμοι θα επιβάλλουν κάποια βραδύτητα. Οι
νόμοι δεν πρέπει μόνο να ευνοούν τη φύση κάθε πο¬
λιτεύματος, αλλά και να επανορθώνουν τις υπερ¬
βασίες που θα μπορούσαν να προκύψουν από την
ίδια τη φύση του. [...]
Η μοναρχική κυβέρνηση έχει ένα μεγάλο πλεο¬
νέκτημα έναντι της δεσποτικής. Επειδή από τη φύ¬
ση της είναι να υπάρχουν κάτω από τον ηγεμόνα
πολλές τάξεις που ενδιαφέρονται για το πολίτευμα,
γι’ αυτό το κράτος είναι σταθερότερο, το πολίτευμα
πιο ακλόνητο, το πρόσωπο εκείνων που κυβερνούν
πιο εξασφαλισμένο. [...]
10. Η ταχύτητα
της εκτέλεσης
στη μοναρχία
11. Η υπεροχή
της μοναρχικής
κυβέρνησης
-309-

13. Η ιδέα
του δεσποτισμού
14. Πώς οι νόμοι
είναι σχετικοί
με την αρχή
της δεσποτικής
κυβέρνησης
15. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
19. Νέες συνέπειες
των αρχών
στις τρεις
κυβερνήσεις
Όταν οι άγριοι της Λουιζιάνας θέλουν νάχουν
καρπούς, κόβουν σύρριζα το δέντρο και μαζεύουν
τον καρπό. Ιδού η δεσποτική κυβέρνηση.
[...] Οπως η αρχή της δεσποτικής κυβέρνησης
είναι ο φόβος, ο σκοπός της είναι η ησυχία· αλλά
δεν είναι καθόλου μια ειρήνη, είναι η σιγαλιά των
πόλεων εκείνων που πρόκειται να καταλάβει ο
εχθρός. [...]
Στα θερμά κλίματα, όπου συνήθως βασιλεύει ο
δεσποτισμός, τα πάθη γίνονται αισθητά ενωρίτερα
και σβήνουν επίσης ενωρίτερα· το πνεύμα είναι πιο
προχωρημένο· οι κίνδυνοι της διασπάθισης των
αγαθών είναι μικρότεροι· υπάρχουν λιγότερες ευ¬
κολίες για να διακριθεί κανείς, λιγότερη επικοινω¬
νία μεταξύ των νέων που μένουν κλεισμένοι στα
σπίτια· παντρεύονται πολύ ενωρίς: είναι λοιπόν
δυνατό να είναι ενήλικοι ενωρίτερα από ό,τι στα
δικά μας κλίματα της Ευρώπης. Στην Τουρκία η
ενηλικότητα αρχίζει στα δέκα πέντε.
Δεν μπορώ ν’ αποφασίσω να τελειώσω το βι¬
βλίο αυτό χωρίς να κάνω ακόμα μερικές εφαρμογές
των τριών αρχών μου.
Πρώτη ερώτηση. Πρέπει οι νόμοι να εξαναγκά¬
ζουν έναν πολίτη να δέχεται τις δημόσιες θέσεις;
Λέγω ότι πρέπει να το κάνουν στη δημοκρατική κυ¬
βέρνηση και δεν πρέπει στη μοναρχική. Στην πρώ¬
τη, τα αξιώματα είναι ενδείξεις αρετής, καταπι¬
-310-

στεύματα που η πατρίδα εμπιστεύεται σ’ έναν πολί¬
τη, που οφείλει να ζει, να δρα και να σκέπτεται μό¬
νο γι’ αυτή· δεν μπορεί λοιπόν να τα αρνηθεί.α Στη
δεύτερη, τα αξιώματα είναι ενδείξεις τιμής· και η
παραξενιά της τιμής είναι τέτοια που να της αρέσει
να μη δέχεται καμμιά ένδειξη παρά μόνο όταν θέλει
και με τον τρόπο που αυτή θέλει. [...]
Δεύτερη ερώτηση. Είναι σωστός κανόνας πως
ένας πολίτης πρέπει να είναι υποχρεωμένος να δέ¬
χεται στο στρατό μια θέση κατώτερη από εκείνη
που είχε άλλοτε; Στους Ρωμαίους, βλέπανε συχνά
ένα λοχαγό να υπηρετεί, το επόμενο έτος, κάτω από
τον υπολοχαγό του.β Αυτό συμβαίνει γιατί, στις δη¬
μοκρατίες, η αρετή επιβάλλει να θυσιάζουν διαρ¬
κώς τον εαυτό τους και τις αντιπάθειές τους στο
κράτος. Ενώ στις μοναρχίες, η τιμή, αληθινή ή ψεύ¬
τικη, δεν μπορεί ν’ ανεχθεί εκείνο που αποκαλεί
υποβιβασμό.
Στις δεσποτικές κυβερνήσεις, όπου κάνουν κα¬
τάχρηση και της τιμής και των θεσμών και των βαθ¬
μών, κάνουν αδιάφορα από έναν ηγεμόνα έναν ιπ¬
ποκόμο, και από έναν ιπποκόμο έναν ηγεμόνα.
Τρίτη ερώτηση, θα ανατεθούν στο ίδιο πρόσω¬
πο τα πολιτικά και τα στρατιωτικά αξιώματα; Πρέ-
α. Ο Πλάτωνας, στην Πολιτεία, βιβλ. VIII, κατατάσσει
τις αρνήσεις αυτές στον αριθμό των σημείων διαφθοράς της
δημοκρατίας. Στους Νόμους του, βιβλ. VI, ζητάει να τις τι¬
μωρούν με πρόστιμο. Στη Βενετία, τις τιμωρούν με εξορία.
β. Μερικοί εκατόνταρχοι, έχοντας προσφύγει στο λαό
για να ζητήσουν τη θέση που είχανε πριν: Είναι δίκαιο, συ-
νάδερφοι, είπε ένας εκατόνταρχος, να θεωρείτε σαν τιμητι¬
κές όλες τις θέσεις όπου θα υπερασπίσετε τη δημοκρατία.
(Τίτος Λίβιος, βιβλ. XLII).
-311 -

πει να τα ενώσουν στη δημοκρατία και να τα χωρί¬
σουν στη μοναρχία. Στις δημοκρατίες, θα είταν πο¬
λύ επικίνδυνο να κάνουν το επάγγελμα των όπλων
μια ιδιαίτερη τάξη, χωριστή από εκείνη που ασκεί
τα πολιτικά καθήκοντα· και στις μοναρχίες δεν θα
είταν μικρότερος ο κίνδυνος ν’ αναθέσουν και τις
δύο λειτουργίες στο ίδιο πρόσωπο.165 [...]
Τέταρτη ερώτηση. Ταιριάζει να είναι τα αξιώ¬
ματα ωνητά; Δεν πρέπει να είναι στα δεσποτικά
κράτη, όπου οι υπήκοοι πρέπει να διορίζονται και
να παύονται στη στιγμή από τον ηγεμόνα.
Το ωνητό των αξιωμάτων είναι καλό στα μο¬
ναρχικά κράτη, γιατί κάνει να ασκούν, σαν οικογε¬
νειακό επάγγελμα, εκείνο που δεν θα ήθελαν να κά¬
νουν για την αρετή· γιατί προορίζει τον καθένα στο
καθήκον του και εξασφαλίζει τη διάρκεια των τάξε¬
ων του κράτους. [...]
Πέμπτη ερώτηση. Σε ποια κυβέρνηση χρειάζο¬
νται άρχοντες για να επιβλέπουν τα ήθη; Χρειάζο¬
νται σε μια δημοκρατία, όπου αρχή της κυβέρνησης
είναι η αρετή. Δεν είναι μόνο τα εγκλήματα που κα¬
ταστρέφουν την αρετή, αλλά και οι αμέλειες, τα λά¬
θη, μια κάποια χλιαρότητα στην αγάπη της πατρί¬
δας, τα επικίνδυνα παραδείγματα, τα σπέρματα της
διαφθοράς· εκείνο που δεν παραβιάζει τους νόμους,
αλλά τους καταστρατηγεί· εκείνο που δεν τους κα¬
ταπατεί, αλλά τους εξασθενίζει: όλα αυτά πρέπει να
τα διορθώσουν οι άρχοντες για τα ήθη. [...]
165.0	Μοντεσκιέ έχει στο μυαλό του το παράδειγμα των
δημοκρατιών της αρχαιότητας: στη Ρώμη, οι ιερείς ή οι ύπατοι
συσσώρευαν πολιτική και στρατιωτική εξουσία. Προπαντός
ας συγκρατήσουμε τη δυσπιστία του συγγραφέα γι’ αυτό το
πράγμα.
-312-

Στις μοναρχίες, δεν χρειάζονται καθόλου άρ¬
χοντες για τα ήθη- οι μοναρχίες στηρίζονται στην
τιμή· και η φύση της τιμής είναι να έχει για κήνσο¬
ρα το σόμπαν. Καθένας που παραβαίνει την τιμή
υπόκειται στις επικρίσεις ακόμα κι εκείνων που δεν
έχουν τιμή. [...]
ΒΙΒΛΙΟ VI. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ
ΣΤΙΣ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΛΟΤΗΤΑ
ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΝΙΚΩΝ ΝΟΜΩΝ ΚΛΠ.
[...] Οι άνθρωποι είναι όλοι ίσοι στη δημοκρα¬
τική κυβέρνηση· είναι ίσοι και στη δεσποτική κυ¬
βέρνηση: στην πρώτη, γιατί είναι το παν· στη δεύτε¬
ρη, γιατί δεν είναι τίποτε. [...]
Η αυστηρότητα των ποινών ταιριάζει καλύτε¬
ρα στη δεσποτική κυβέρνηση, που αρχή της είναι ο
τρόμος, παρά στη μοναρχία και στη δημοκρατία,
που έχουν για ελατήριο την τιμή και την αρετή.
Στα μετριοπαθή κράτη, η φιλοπατρία, η ντρο¬
πή και ο φόβος της κατάκρισης είναι κατασταλτικά
ελατήρια, που μπορούν να σταματήσουν πολλά
εγκλήματα. [...]
θα είταν εύκολο ν’ αποδείξουμε πως σ’ όλα ή
σχεδόν όλα τα κράτη της Ευρώπης, οι ποινές έχουν
ελαττωθεί ή αυξηθεί ανάλογα με το αν τα κράτη
έχουν περισσότερο πλησιάσει ή απομακρυνθεί από
την ελευθερία. [...]
2.	Η απλότητα των
ποινικών νόμων
στις διάφορες
κυβερνήσεις
9.	Η αυστηρότητα
των ποινών
στις διάφορες
κυβερνήσεις
-313-

12. Η αποτελε-
σματικότητα
των ποινών
16. Η δίκαιη
αναλογία
των ποινών
με το έγκλημα
Η πείρα έχει δείξει πως, στις χώρες όπου οι
ποινές είναι ήπιες, το πνεύμα του πολίτη επηρεάζε¬
ται από αυτές, όπως αλλού από τις μεγάλες. [...]
Δεν πρέπει να οδηγούμε τους ανθρώπους από
τους δρόμους των άκρων· πρέπει να χρησιμοποιού¬
με τα μέσα που η φύση μας δίνει για να τους οδη¬
γούμε. Αν εξετάσουμε την αιτία όλων των ηθικών
χαλαρώσεων, θα δούμε πως προέρχονται από την
ατιμωρησία των εγκλημάτων και όχι από τη μετριό¬
τητα των ποινών.
Ας ακολουθήσουμε τη φύση, που έδωσε στους
ανθρώπους την ντροπή σαν τη μάστιγά τους, και το
μεγαλύτερο μέρος της ποινής ας είναι η ατιμία να
την υποστούμε. [...]
Υπάρχουν δύο είδη διαφθοράς: η μία, όταν ο
λαός δεν τηρεί καθόλου τους νόμους· η άλλη, όταν
έχει διαφθαρεί από τους νόμους· κι αυτή είναι
αγιάτρευτο κακό, γιατί βρίσκεται μέσα στο ίδιο το
φάρμακο.
Είναι ουσιώδες οι ποινές να βρίσκονται σε αρ¬
μονία μεταξύ τους, γιατί είναι ουσιώδες ν’ αποτρέ-
πεται πιότερο ένα μεγάλο έγκλημα, παρά ένα μι¬
κρότερο, εκείνο που προσβάλλει την κοινωνία πα¬
ρά εκείνο που την ενοχλεί λιγότερο. [...]
-314-

ΒΙΒΛΙΟ VII. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ
ΑΡΧΩΝ ΣΤΙΣ ΤΡΕΙΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ
ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟ ΤΩΝ ΔΑΠΑΝΩΝ,
ΜΕ ΤΗΝ ΠΟΛΥΤΕΛΕΙΑ
ΚΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
Η πολυτέλεια είναι πάντοτε ανάλογη με την
ανισότητα των περιουσιών. Αν σ’ ένα κράτος τα
αγαθά είναι μοιρασμένα στα ίσα, δεν θα υπάρχει
καθόλου πολυτέλεια· γιατί η πολυτέλεια στηρίζεται
στις ανέσεις που προσπορίζεται κανείς από την ερ¬
γασία των άλλων.
Για να μείνουν τα αγαθά μοιρασμένα στα ίσα,
πρέπει ο νόμος να δώσει στον καθένα μόνο το φυ¬
σικό αναγκαίο. Αν έχουν παραπάνω, οι μεν θα ξο¬
δέψουν, οι άλλοι θ’ αποκτήσουν, και θα επικρατή¬
σει η ανισότητα.
Αν υποθέσουμε πως το φυσικό αναγκαίο είναι
ίσο προς ένα ορισμένο ποσό, η πολυτέλεια εκείνων
που θα έχουν μόνο το αναγκαίο, θα είναι ίση προς
το μηδέν· εκείνος που θα έχει το διπλάσιο, θα έχει
μια πολυτέλεια ίση προς ένα· εκείνος που θα έχει το
διπλάσιο των αγαθών του τελευταίου, θα έχει πο¬
λυτέλεια ίση προς τρία· όταν θα έχουμε και πάλι το
διπλάσιο, θα έχουμε μια πολυτέλεια ίση προς εφτά·
έτσι, όταν η περιουσία του επόμενου ιδιώτη είναι,
κατά την υπόθεση που κάνουμε, διπλάσια από την
περιουσία του προηγούμενου, η πολυτέλεια θ’ αυ-
ξαίνει κατά το διπλάσιο συν μία μονάδα, κατά την
εξής πρόοδο 0, 1, 3, 7, 15, 31, 63, 127. [...]
1. Η πολυτέλεια
-315-

2. Οι νόμοι για
τον περιορισμό
των δαπανών
στη δημοκρατική
πολιτεία
3.	Οι νόμοι για
τον περιορισμό
των δαπανών
στην αριστοκρατία
4. Οι νόμοι για
τον περιορισμό
των δαπανών
στις μοναρχίες
'Οπως ανάφερα, στις δημοκρατίες όπου τα
πλούτη είναι εξίσου μοιρασμένα, δεν μπορεί να
υπάρξει πολυτέλεια· και όπως είδαμε στο πέμπτο
βιβλίοα, η ισότητα αυτή στη διανομή αποτελεί την
υπεροχή μιας δημοκρατίας, έπεται λοιπόν ότι όσο
λιγότερη πολυτέλεια υπάρχει σε μια δημοκρατία,
τόσο η δημοκρατία είναι τελειότερη. [...]
Όσο επικρατεί σε μια δημοκρατία η πολυτέ¬
λεια, τόσο το πνεύμα στρέφεται προς το ιδιωτικό
συμφέρον. Ανθρωποι, που δεν χρειάζονται τίποτε
άλλο από το αναγκαίο, έχουν για μόνη επιθυμία τη
δόξα της πατρίδας και των εαυτών τους. Μια όμως
διαφθαρμένη από την πολυτέλεια ψυχή έχει πολλές
άλλες επιθυμίες. Σύντομα αρχίζει να εχθρεύεται
τους νόμους που τη στενοχωρούν. [...]
Η κακά συγκροτημένη αριστοκρατία έχει το
κακό πως οι ευγενείς έχουν πλούτη και ωστόσο δεν
πρέπει να δαπανούν· η πολυτέλεια που είναι αντί¬
θετη στο πνεύμα της μετριοπάθειας πρέπει ν’ απο¬
κλειστεί από την αριστοκρατία. Δεν υπάρχουν λοι¬
πόν παρά άνθρωποι πολύ φτωχοί που δεν μπορούν
να εισπράττουν και άνθρωποι πολύ πλούσιοι που
δεν μπορούν να ξοδέψουν. [... ]
Αφού, από το πολίτευμά τους, τα πλούτη είναι
στις μοναρχίες άνισα μοιρασμένα, πρέπει βέβαια
να υπάρχει σ’ αυτές πολυτέλεια. Αν οι πλούσιοι
δεν ξοδεύουν πολύ, οι φτωχοί θα πεθάνουν από
α. Κεφ. 3 και 4.
-316-

την πείνα. Πρέπει μάλιστα, στις μοναρχίες, οι
πλούσιοι να ξοδεύουν ανάλογα με την ανισότητα
των περιουσιών, και, όπως είδαμε, η πολυτέλεια
αυξάνει στην ίδια αναλογία. Τα ιδιωτικά πλούτη
αυξήθηκαν γιατί αφαίρεσαν από ένα τμήμα των
πολιτών το φυσικό αναγκαίο· πρέπει λοιπόν να
τους αποδοθεί.166
Έτσι, για να διατηρηθεί το μοναρχικό κράτος,
η πολυτέλεια πρέπει να πάει αυξάνοντας, από το
γεωργό στον τεχνίτη, στον εμπορευόμενο, στους
ευγενείς, στους άρχοντες, στους μεγάλους φεου¬
δάρχες, στους κύριους ενοικιαστές φόρων, στους
ηγεμόνες· γιατί χωρίς αυτό, το παν θα είταν χαμέ¬
νο. (...)167
166. Ο Μοντεσκιέ προτείνει εδώ την κοινωνική ωφέλεια
της κυκλοφορίας του πλούτου και βάζει έτσι το πρόβλημα στο
πραγματικό του επίπεδο, που είναι το οικονομικό. Το μειονέ¬
κτημα της θέσης του είναι ότι δεν την εξηγεί παρά με όρους
όπως η «κατανάλωση», όπως το είχαν κάνει και πριν απ’ αυ¬
τόν, αλλά με πιο προκλητικό τρόπο, ο Άγγλος Μάντεβιλ στο
Μύθο των μελισσών (1706) και ο Βολταίρος στο ποιήμά του
Mondain (1737). Αντίθετα ο πλούσιος «ευεργέτης» του αββάς
ντε Σαιν-Πιερ, που απέχει πολύ από το να είναι απλά κάποιος
που καρπώνεται, είναι πρώτα-πρώτα ένας παραγωγός που
επενδύει το περιττό στη δημιουργία καινούργιου πλούτου. Αιχ¬
μάλωτος μιας στενής οπτικής γωνίας (που δεν είταν πάντα δι¬
κή του) ο Μοντεσκιέ μοιάζει να θεωρεί σαν αμετάβλητη τη
σφαιρική ποσότητα των αγαθών που διαθέτει ένα έθνος: δεν
μπορεί λοιπόν κανείς να πλουτίσει παρά σε σχέση με τον άλλο.
Αυτή η σκέψη υποτιμά τις δυνατότητες της οικονομικής εξέλι¬
ξης, αλλά καταστρέφει και μια απατηλή αισιοδοξία: η δύναμη
του μεγάλου κεφαλαίου, που δημιουργήθηκε το XIX αιώνα θα
βλάψει το προλεταριάτο.
167. Ας σημειωθεί η θέση που παραχωρήθηκε στους ευγε¬
νείς, αμέσως κατόπιν από τους μεγάλους άρχοντες. Πρέπει κα¬
-317-

1.	Γενική ιδέα
του βιβλίου αυτού
2. Η διαφθορά
της αρχής
της δημοκρατικής
πολιτείας
Είναι λοιπόν αναγκαία η πολυτέλεια στα μο¬
ναρχικά κράτη, όπως είναι επίσης και στα δεσποτι-
κά κράτη. [...]
Όλα αυτά μας οδηγούν σ’ ένα πόρισμα: οι δη¬
μοκρατίες παίρνουν τέλος από την πολυτέλεια· οι
μοναρχίες από τη φτώχεια.
ΒΙΒΛΙΟ VIII. Η ΔΙΑΦΘΟΡΑ ΤΩΝ ΑΡΧΩΝ
ΣΤΙΣ ΤΡΕΙΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΙΣ
Η διαςρθορά κάθε κυβέρνησης αρχίζει σχεδόν
πάντα από τη διαφθορά των αρχών.
Η αρχή της δημοκρατικής πολιτείας διαφθείρε-
ται, όχι μόνο όταν χάνεται το πνεύμα της ισότητας,
αλλά και όταν επικρατεί το πνεύμα της άκρας ισό¬
τητας και ο καθένας θέλει να είναι ίσος με εκείνους
που εκλέγει για να τον διοικούν. Ο λαός τότε, μη
μπορώντας να υποφέρει ούτε αυτή την εξουσία που
εγκαθιστά, θέλει να κάνει τα πάντα μόνος του, να
παίρνει αποφάσεις αντί για τη γερουσία, να εκτελεί
αντί για τους άρχοντες και να αντικατασταίνει
όλους τους δικαστές. [...]
Έχει λοιπόν η δημοκρατική πολιτεία δύο υπερ¬
νείς να πιστέψει ότι ένας εμπορευόμενος δεν είναι ποτέ πιο
πλούσιος από έναν άρχοντα; Ο Μοντεσκιέ συνταυτίζει την αύ¬
ξηση της περιουσίας με την ιδανική ιεραρχία των περιστάσεων:
αυτό είναι πιο πολύ μια ευχή παρά η διαβεβαίωση μιας πραγ¬
ματικότητας.
-318-

βολές ν’ αποφύγει: το πνεύμα της ανισότητας, που
την οδηγεί στην αριστοκρατία ή στην κυβέρνηση
του ενός· και το πνεύμα της άκρας ισότητας, που
την οδηγεί στο δεσποτισμό του ενός, όπως ο δεσπο-
τισμός του ενός καταλήγει στην κατάκτηση. [...]
Όσο απέχει ο ουρανός από τη γη, τόσο απέχει
και το πραγματικό πνεύμα της ισότητας από το
πνεύμα της άκρας ισότητας. Το πρώτο δεν αποβλέ¬
πει στο να κάνει ώστε όλος ο κόσμος να διοικεί και
κανείς να μη διοικείται- αλλά, στο να υπακούει κα¬
θένας και να διατάσσει σε ίσους του. Δεν επιζητεί
να μην υπάρχει καθόλου κύριος, αλλά να έχει καθέ¬
νας τους ίσους του για κυρίους.
Στη φυσική κατάσταση, οι άνθρωποι γεννιού¬
νται βέβαια ίσοι· αλλά δεν τους είταν δυνατό να
μείνουν στην ισότητα. Η κοινωνία τούς κάνει να τη
χάσουν, και ξαναγίνονται ίσοι μόνο με τους νό¬
μους.168
Είναι τέτοια η διαφορά μεταξύ της έννομης δη¬
μοκρατικής πολιτείας κι εκείνης που δεν είναι (έν-
νομη), ώστε στην πρώτη είναι κανείς ίσος μόνο σαν
πολίτης, ενώ στην άλλη είναι ακόμη ίσος σαν άρχο¬
ντας, σαν γερουσιαστής, σαν δικαστής, σαν πατέ¬
ρας, σαν σύζυγος, σαν κύριος.
Η φυσική θέση της αρετής είναι κοντά στην
ελευθερία· αλλά η αρετή δεν βρίσκεται πιο κοντά
στην άκρα ελευθερία από ό,τι στη δουλεία.
168.	Ο Μοντεσκιέ διαχωρίζει, σύμφωνα με τη σχολή του
Δικαίου, τη «φυσική κοινωνία» και την «αστική κοινωνία», που
μόνο αυτή είναι οργανωμένη σε κράτος (Βιβλ. I., κεφ. 3).
3. Το πνεύμα
της άκρας
ισότητας
-319-

5.	Η διαφθορά
της αρχής
της αριστοκρατίας
6. Η διαφθορά
της αρχής
της μοναρχίας
Η αριστοκρατία διαφθείρεται όταν η εξουσία
των ευγενών γίνεται αυθαίρετη: δεν μπορεί πια να
υπάρχει αρετή σ’ αυτούς που κυβερνούν, ούτε σ’
εκείνους που κυβερνιούνται.
Όταν οι οικογένειες που βασιλεύουν τηρούν
τους νόμους, υπάρχει μια μοναρχία που έχει πολ¬
λούς μονάρχες και που είναι πολύ καλή από τη
φύση της· όλοι σχεδόν αυτοί οι μονάρχες δεσμεύο¬
νται από τους νόμους. Όταν όμως δεν τους τη¬
ρούν, είναι ένα δεσποτικό κράτος που έχει πολ¬
λούς δεσπότες.
Στην περίπτωση αυτή, η δημοκρατία υπάρχει
μόνο για τους ευγενείς και μόνο μεταξύ τους.
Υπάρχει στο σώμα που κυβερνάει, ενώ το δεσποτι¬
κό κράτος υπάρχει στο σώμα που κυβερνιέται·
πράγμα που τα κάνει να είναι τα δυο πιο χωρισμέ¬
να σώματα του κόσμου.
Η άκρα διαφθορά υπάρχει όταν οι ευγενείς γί¬
νονται κληρονομικοί: δεν μπορούν πια να έχουν
καθόλου μετριοπάθεια. [...]
Όπως οι δημοκρατικές πολιτείες χάνονται
όταν ο λαός αφαιρεί τις λειτουργίες τους από τη γε¬
ρουσία, τους άρχοντες και τους δικαστές, έτσι και
οι μοναρχίες διαφθείρονται όταν αφαιρούνται λί-
γο-λίγο οι προνομίες από τα σώματα ή τα προνόμια
από τις πόλεις. Στην πρώτη περίπτωση, βαδίζουν
για το δεσποτισμό όλων· στην άλλη, για το δεσποτι-
σμό ενός. [...]
-320-

Το κακό δεν είναι όταν το κράτος περνάει από
μια μετριοπαθή κυβέρνηση σε μια μετριοπαθή κυ¬
βέρνηση, όπως από τη δημοκρατία στη μοναρχία ή
από τη μοναρχία στη δημοκρατία· αλλ’ όταν πέφτει
και γκρεμίζεται από τη μετριοπαθή κυβέρνηση στο
δεσποτισμό. [...]
Η αρχή της δεσποτικής κυβέρνησης διαφθείρε-
ται αδιάκοπα, γιατί είναι διαφθαρμένη από τη φύ¬
ση της. Οι άλλες κυβερνήσεις χάνονται, γιατί ιδιαί¬
τερα απρόβλεπτα γεγονότα παραβιάζουν την αρχή
τους: η δεσποτική κυβέρνηση χάνεται από το εσω¬
τερικό μειονέκτημά της ενώ μερικές τυχαίες αιτίες
δεν εμποδίζουν καθόλου την αρχή της να διαφθα¬
ρεί. [...]
'Οταν οι αρχές της κυβέρνησης έχουν μια φορά
διαφθαρεί, οι καλύτεροι νόμοι γίνονται κακοί και
στρέφονται εναντίον του κράτους· όταν οι αρχές
είναι υγιείς, οι κακοί νόμοι φέρνουν το αποτέλε¬
σμα των καλών· η δύναμη της αρχής καθοδηγεί το
παν. [...]
Όταν το κράτος δεν έχει χάσει τις αρχές του,
λίγοι είναι οι νόμοι που δεν είναι καλοί· και,
όπως έλεγε ο Επίκουρος μιλώντας για τα πλούτη:
«Δεν είναι το ποτό που είναι χαλασμένο, είναι το
δοχείο».
8. Κίνδυνος από
τη διαφθορά
της αρχής
στη μοναρχική
κυβέρνηση
10. Η διαφθορά
της αρχής
στη δεσποτική
κυβέρνηση
11.	Φυσικά
αποτελέσματα
της αγνότητας και
της διαφθοράς
των αρχών
-321-

16. Ιδιότητες
που διακρίνουν
τη δημοκρατία
17. Ιδιότητες
που διακρίνουν
τη μοναρχία
Είναι στη φύση μιας δημοκρατίας να έχει μι¬
κρή έκταση.169 αλλοιώς δεν μπορεί να υπάρξει. Σε
μια μεγάλη δημοκρατία, υπάρχουν μεγάλες περιου¬
σίες, και συνεπώς λίγη μετριοπάθεια στα πνεύματα:
υπάρχουν πολύ μεγάλα αποθέματα για τα χέρια
ενός πολίτη· τα συμφέροντα ιδιωτικοποιούνται·
ένας αισθάνεται αμέσως πως μπορεί να είναι ευτυ¬
χής, μεγάλος, ένδοξος, χωρίς την πατρίδα του· και
σε λίγο, πως μπορεί να είναι μόνος μέγας πάνω στα
ερείπια της πατρίδας του.
Σε μια μεγάλη δημοκρατία, το κοινό καλό θυ¬
σιάζεται σε χίλιους υπολογισμούς· υπάγεται σε
εξαιρέσεις· εξαρτάται από τυχαία περιστατικά. Σε
μια μικρή δημοκρατία, το δημόσιο καλό γίνεται πε¬
ρισσότερο αισθητό, είναι καλύτερα γνωστό, είναι
πιο κοντά σε κάθε πολίτη· οι αυθαιρεσίες σ’ αυτή
είναι μικρότερες και συνεπώς έχουν μικρότερη
προστασία. [...]
Ένα μοναρχικό κράτος πρέπει να είναι μέ¬
τριας έκτασης. Αν είταν μικρό, θα μετατρέπονταν
σε δημοκρατία· αν είχε μεγάλη έκταση, οι σημαίνο-
ντες του κράτους, μεγάλοι από μόνοι τους, μη
όντας κάτω από τα μάτια του ηγεμόνα, έχοντας
την αυλή τους μακριά από τη δική του αυλή, ασφα¬
λισμένοι εξ άλλου από τους νόμους και από τα
ήθη ενάντια στις άμεσες εκτελέσεις, θα μπορούσαν
169.	Αφορισμός που διαψεύστηκε από τη σύγχρονη ιστο¬
ρία. Παρ’ όλα αυτά θα τολμούσε κανείς να διαβεβαιώσει ότι οι
σύγχρονες «μεγάλες δημοκρατίες» μας είναι θεμελιωμένες στην
αρετή;
-322-

να πάψουν να υπακούουν· δεν θα φοβόντουσαν
μια πολύ αργή και πολύ μακρυνή τιμωρία. [...]
Μια μεγάλη αυτοκρατορία προϋποθέτει μια
δεσποτική εξουσία σε εκείνον που κυβερνάει. Πρέ¬
πει η ταχύτητα των αποφάσεων να αναπληρώνει
την απόσταση των τόπων όπου στέλνονται· ο φό¬
βος πρέπει να αποτρέπει την αμέλεια του απομα¬
κρυσμένου διοικητή ή δικαστικού· ο νόμος πρέπει
να βρίσκεται σε μια μόνο κεφαλή· και ν’ αλλάζει
αδιάκοπα, σύμφωνα με τα γεγονότα που πολλα-
πλασιάζονται πάντοτε στο κράτος, ανάλογα με την
έκτασή του.
Αν η φυσική ιδιότητα των μικρών κρατών εί¬
ναι να κυβερνούνται σαν δημοκρατίες· των μέ¬
τριων, να βρίσκονται κάτω από ένα μονάρχη· των
μεγάλων αυτοκρατοριών, να είναι κάτω από την
κυριαρχία ενός δεσπότη· έπεται ότι, για να διατη¬
ρηθούν οι αρχές της κυβέρνησης που υπάρχει, πρέ¬
πει να κρατηθεί το κράτος στην έκταση που έχει*
και ότι το κράτος αυτό θ’ αλλάξει πνεύμα, εφ’
όσον θα περιορίσουν ή θα επεκτείνουν τα όριά
του.
19.Ιδιότητες
που διακρίνουν
τη δεσποτική
κυβέρνηση
20. Συνέπεια από
τα προηγούμενα
κεφάλαια
-323-

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ
1.	Πώς
οι δημοκρατίες
κατοχυρώνουν
την ασφάλειά τους
ΒΙΒΛΙΟ IX. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΑΜΥΝΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ
Αν μια δημοκρατία είναι μικρή, μπορεί να κα¬
ταστραφεί από μια ξένη δύναμη· αν είναι μεγάλη,
καταστρέφεται από ένα εσωτερικό ελάττωμα.
Το διπλό αυτό άτοπο μολύνει και τις δημοκρα¬
τικές πολιτείες και τις αριστοκρατίες, είτε είναι κα¬
λές είτε είναι κακές. Το κακό βρίσκεται στο ίδιο
πράγμα- δεν υπάρχει καμμιά μορφή που μπορεί να
το γιατρέψει.
Έτσι φαίνεται πως οι άνθρωποι θα είταν τελι¬
κά αναγκασμένοι να ζουν πάντοτε κάτω από την
κυβέρνηση ενός, αν δεν είχαν επινοήσει ένα είδος
πολιτεύματος που έχει όλα τα εσωτερικά πλεονε¬
κτήματα της δημοκρατικής κυβέρνησης και την
εξωτερική δύναμη της μοναρχικής. Εννοώ την ομο¬
σπονδιακή δημοκρατία. [...]
Γι’ αυτό το λόγο η Ολλανδία, η Γερμανία, οι
Ελβετικές Ενώσεις, θεωρούνται στην Ευρώπη σαν
αιώνιες δημοκρατίες. [...]
Αυτό το είδος της δημοκρατίας, που είναι ικα¬
νή ν’ αντισταθεί στην εξωτερική δύναμη, μπορεί να
κρατηθεί στην έκτασή της χωρίς να διαφθαρεί το
εσωτερικό. Η μορφή αυτής της συνεργασίας εξου¬
δετερώνει όλα τα άτοπα. [...]
-324-

[...] Το πνεύμα της μοναρχίας είναι ο πόλεμος
και η επέκταση· το πνεύμα της δημοκρατίας είναι η
ειρήνη και η μετριοπάθεια. Αυτά τα δύο είδη κυ¬
βερνήσεων δεν μπορούν παρά μόνο αναγκαστικά
να υπάρχουν σε μια ομοσπονδιακή δημοκρατία.
[.··]
Ενώ οι δημοκρατίες κατοχυρώνουν την ασφά-
λειά τους με το να συνενώνονται, τα δεσποτικά
κράτη το κάνουν με το να χωρίζονται και να μέ¬
νουν, σαν να πούμε μόνα. θυσιάζουν ένα τμήμα
της χώρας, καταστρέφουν τις μεθόριες και τις ερη¬
μώνουν· το σώμα της αυτοκρατορίας γίνεται απρό¬
σιτο. [...]
Για να έχει ένα κράτος τη δύναμή του, πρέπει η
έκτασή του να είναι τέτοια, ώστε να υπάρχει σχέση
ανάμεσα στην ταχύτητα, που μπορούν να εκτελέ-
σουν εναντίον του κάποια επιχείρηση, και στην τα¬
χύτητα που μπορεί αυτό να χρησιμοποιήσει για να
την εξουδετερώσει. [...]
Η πραγματική δύναμη ενός ηγεμόνα δεν βρί¬
σκεται τόσο στην ευκολία που έχει να κάνει κατα¬
κτήσεις, όσο στη δυσκολία που υπάρχει να του κά¬
νουν επίθεση· και, αν μπορώ να εκφρασθώ έτσι, στο
αναλλοίωτο της κατάστασής του. Αλλά η επέκταση
των κρατών τα κάνει να παρουσιάζουν νέες πλευ¬
ρές όπου μπορούν να τα πλήξουν. [...]
Οι εχθροί ενός μεγάλου ηγεμόνα που βασίλευε
2.	Η ομοσπονδιακή
πολιτεία πρέπει
ν’ αποτελείται
από κράτη
της ίδιας φύσης,
και μάλιστα πιο
δημοκρατικά κράτη
4.	Πώς
τα δεσποτικά κράτη
κατοχυρώνουν
την ασφάλειά τους
6.	Η αμυντική
δύναμη
των κρατών γενικά
7. Στοχασμοί
-325-

τόσο πολλά χρόνια, τον κατηγόρησαν χίλιες φορές
περισσότερο, πιστεύω, με βάση τους φόβους τους
παρά τη λογική τους, πως είχε συλλάβει και εφαρ¬
μόσει το σχέδιο της παγκόσμιας μοναρχίας. Αν πε¬
τύχαινε σ’ αυτό, τίποτε δεν θα είτανε πιο μοιραίο
στην Ευρώπη, στους παλιούς υπηκόους του, στον
ίδιον, στην οικογένειά του. Ο Ουρανός, που ξαίρει
τ’ αληθινά ωφελήματα, τον εξυπηρέτησε περισσότε¬
ρο δίνοντάς του ήττες παρ’ ό,τι θα έκανε αν του έδι¬
νε νίκες. Αντί να τον κάνει το μοναδικό βασιλιά της
Ευρώπης, τον ευνόησε περισσότερο κάνοντάς τον
τον ισχυρότερο από όλους.
Το έθνος του, που στις ξένες χώρες δεν συγκι-
νείται ποτέ παρά μόνο με εκείνο που έχει εγκατα¬
λείψει· που, όταν ξεκινάει από τον τόπο του, θεω¬
ρεί τη δόξα σαν το υπέρτατο αγαθό, και όταν είναι
στις μακρυνές χώρες τη θεωρεί σαν ένα εμπόδιο για
την επάνοδό του· που προξενεί κακή εντύπωση και
μ’ αυτά τα προτερήματά του, γιατί φαίνεται σαν να
έχει μαζί μ’ αυτά και την περιφρόνηση· που μπορεί
να υποφέρει τα τραύματα, τους κινδύνους, τους κό¬
πους, όχι όμως και να χάσει τις ευχαριστήσεις του-
που δεν αγαπάει τίποτε περισσότερο από την ευθυ¬
μία του, και παρηγορείται για το χάσιμο μιας μά¬
χης τραγουδώντας ένα εμβατήριο, δεν θα έφτανε
ποτέ ως το τέλος μιας επιχείρησης που δεν μπορεί
ν’ αποτύχει σε μια χώρα χωρίς ν’ αποτύχει σε όλες
τις άλλες, ούτε ν’ αποτύχει μια στιγμή χωρίς ν’
αποτυχαίνει πάντοτε.
9. Η σχετική δύναμη Κάθε ακμή, κάθε ισχύς, κάθε δύναμη είναι οχε¬
τών κρατών τική. Πρέπει να είμαστε πολύ προσεχτικοί μήπως,
-326-

ζητώντας ν’ αυξήσουμε την πραγματική ακμή, ελατ¬
τώσουμε τη σχετική. [...]
ΒΙΒΛΙΟ X. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΘΕΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ
Η επιθετική δύναμη ρυθμίζεται από το δίκαιο
των εθνών, που είναι ο πολιτικός νόμος των εθνών
όταν τα εξετάζουμε στη σχέση που έχουν μεταξύ
τους.
Η ζωή των κρατών είναι όπως η ζωή των αν¬
θρώπων. Οι άνθρωποι έχουν δικαίωμα να σκοτώ¬
νουν στην περίπτωση φυσικής άμυνας· τα κράτη
έχουν δικαίωμα να κάνουν πόλεμο για την ίδια τη
συντήρησή τους.
Στην περίπτωση της φυσικής άμυνας, έχω δι¬
καίωμα να σκοτώσω, γιατί η ζωή μου μού ανήκει,
όπως η ζωή εκείνου που επιτίθεται ανήκει σ’ αυτόν:
το ίδιο κι ένα κράτος κάνει τον πόλεμο, γιατί η συ¬
ντήρησή του είναι δίκαιη, όπως κάθε άλλη συντήρη¬
ση. [...]
Αρα, το δικαίωμα του πολέμου πηγάζει από
την ανάγκη και από τη δίκαιη αυστηρότητα. Αν
εκείνοι που διευθύνουν τη συνείδηση ή τα συμβού¬
λια του ηγεμόνα δεν σεβαστούν αυτή την αντίληψη,
το παν είναι χαμένο· και αν κανείς δώσει βάση σε
αυθαίρετες αρχές δόξας, γοήτρου, χρησιμότητας,
κύματα αίματος θα πλημμυρίσουν τη γη. [...]
1. Η επιθετική
δύναμη
2.0 πόλεμος
-327-

6.	Μια δημοκρατία Είναι ενάντιο στη φύση του πράγματος, σ’ ένα
που κάνει ομοσπονδιακό πολίτευμα, ένα ομόσπονδο κράτος
κατακτήσεις να κατακτήσει ένα άλλο, όπως είδαμε στις μέρες
μας να γίνεται στους Ελβετούς. Αυτό είναι λιγότε¬
ρο άτοπο, στις μικρές ομοσπονδιακές δημοκρατίες,
όπου η συνένωση γίνεται ανάμεσα σε μικρές δημο¬
κρατίες και μικρές μοναρχίες.
Είναι επίσης ενάντιο στη φύση του πράγματος
μια δημοκρατική πολιτεία να κατακτήσει πόλεις
που δεν θα μπορούσαν να μπουν στη σφαίρα της
δημοκρατίας της. [...]
Αν μια δημοκρατική πολιτεία κατακτήσει ένα
λαό για να τον κυβερνήσει σαν υπήκοο, θα εκθέσει
σε κίνδυνο την ίδια της την ελευθερία, γιατί θα ανα¬
θέσει πολύ μεγάλη εξουσία στους άρχοντες που θα
στείλει στο κατακτημένο κράτος. [...]
7. Συνέχεια Υπάρχει ακόμα ένα άτοπο στις κατακτήσεις
στο ίδιο θέμα που κάνουν οι δημοκρατικές πολιτείες. Η κυβέρνη¬
σή τους είναι πάντα απαίσια στα κράτη που υπο¬
δουλώθηκαν. Είναι, κατά πλάσμα, μοναρχική· αλ¬
λά, στην πραγματικότητα, είναι πιο σκληρή από τη
μοναρχική, όπως το έχει δείξει η πείρα όλων των
εποχών και όλων των χωρών.
Οι κατακτημένοι λαοί βρίσκονται σε θλιβερή
κατάσταση· δεν απολαμβάνουν τα πλεονεκτήματα
ούτε της δημοκρατίας, ούτε της μοναρχίας.
Αυτό που ανάφερα για το λαϊκό κράτος, μπο¬
ρεί να εφαρμοστεί και στην αριστοκρατία.
-328-

Έτσι, όταν μια δημοκρατία έχει στην εξάρτησή
της κάποιο λαό, οφείλει να φροντίζει να επανορθώ¬
νει τα άτοπα που γεννιούνται από τη φύση του
πράγματος, δίνοντάς του ένα καλό πολιτικό δίκαιο
και καλούς αστικούς νόμους. [...]
ΒΙΒΛΙΟ XI. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΚΑΝΟΥΝ ΤΗΝ
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ,
ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΥΜΑ170
Διακρίνω τους νόμους που σχηματίζουν την
πολιτική ελευθερία στη σχέση της με το πολίτευμα,
από εκείνους που τη συγκροτούν στη σχέση της με
τον πολίτη. Οι πρώτοι θα είναι το θέμα του βιβλίου
αυτού· θα εξετάσω τους δεύτερους στο επόμενο βι¬
βλίο.
Δεν υπάρχει λέξη που να έχει πάρει πιο διαφο¬
ρετικές σημασίες και να έχει επηρεάσει με τόσους
τρόπους τα πνεύματα όσο η λέξη ελευθερία. Οι μεν
πήραν την ελευθερία για την ευκολία να καθαιρούν
εκείνον που του είχαν δώσει τυραννική εξουσία·
άλλοι, για το δικαίωμα να εκλέγουν εκείνον που
όφειλαν να υπακούουν· άλλοι, για το δικαίωμα να
οπλοφορούν και να μπορούν να ασκούν τη βία· άλ¬
λοι, για το προνόμιο να κυβερνιούνται μόνον από
170.	Η λέξη πολίτευμα, που χρησιμοποιείται στην απόλυ¬
τη πολιτική της σημασία, ήταν ένας νεωτερισμός: πρόκειται για
έναν αγγλικανισμό που η Ακαδημία θα δεχτεί μόνο το 1798.
8. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
1. Γενική ιδέα
2. Διάφορες
σημασίες
που δόθηκαν
στη λέξη
ελευθερία
-329-

έναν από το έθνος τους, ή από τους δικούς τους νό¬
μους.0 Κάποιος λαός πήρε για μεγάλο χρονικό διά¬
στημα την ελευθερία σαν τη συνήθεια να έχουν γε-
νειάδεςβ. Αλλοι κόλλησαν το όνομα αυτό σε μια
μορφή κυβέρνησης και απόκλεισαν τις άλλες. Εκεί¬
νοι που είχαν γευτεί δημοκρατική κυβέρνηση, την
έβαλαν σ’ αυτή την κυβέρνηση· εκείνοι που είχαν
απολαύσει μοναρχική κυβέρνηση, την τοποθέτησαν
στη μοναρχίαν. Τέλος, καθένας κάλεσε ελευθερία
την κυβέρνηση που ταίριαζε στα έθιμά του ή στις
κλίσεις του· και επειδή σε μια δημοκρατία δεν
έχουν πάντα μπροστά στα μάτια και με τόσο έντο¬
νο τρόπο τα όργανα των δεινών για τα οποία πα¬
ραπονιούνται, κι επειδή μάλιστα σ’ αυτή οι νόμοι
φαίνονται να μιλούν περισσότερο και οι εκτελεστές
του νόμου λιγότερο, τοποθετούν συνήθως την ελευ¬
θερία στις δημοκρατίες και την αποκλείουν από τις
μοναρχίες. Τέλος, επειδή στις δημοκρατικές πολι¬
τείες ο λαός (ραίνεται σαν να κάνει σχεδόν εκείνο
που θέλει, έβαλαν την ελευθερία σ’ αυτού του εί¬
δους τις κυβερνήσεις και σύγχυσαν την εξουσία του
λαού με την ελευθερία του λαού.
α. «Αντέγραψα, λέει ο Κικέρωνας, το έδικτο του Σκαι-
βόλα, που επιτρέπει στους Έλληνες να τερματίζουν μεταξύ
τους τις διαφορές τους σύμφωνα με τους νόμους τους, πράγ¬
μα που κάνει να νομίζουν πως είναι ελεύθεροι λαοί».
β. Οι Μοσχοβίτες δεν μπορούσαν να υποφέρουν που ο
τσάρος Πέτρος τους υποχρέωσε να τις κόψουν.
γ. Οι Καππαδόκες αποποιήθηκαν το δημοκρατικό κρά¬
τος που τους πρόσφεραν οι Ρωμαίοι.
-330-

Είναι αλήθεια πως στις δημοκρατικές πολιτεί¬
ες ο λαός φαίνεται να κάνει εκείνο που θέλει· αλλά
η πολιτική ελευθερία δεν είναι καθόλου το να κάνει
καθένας ό,τι θέλει. Σ’ ένα κράτος, δηλ. σε μια κοι¬
νωνία όπου υπάρχουν νόμοι, η ελευθερία δεν μπο¬
ρεί να είναι παρά το να μπορεί να κάνει κανείς
εκείνο που πρέπει να θέλει, και το να μην είναι
αναγκασμένος να κάνει εκείνο που δεν πρέπει να
θέλει.
Πρέπει να ξεκαθαρίσουμε στο μυαλό μας τι εί¬
ναι η ανεξαρτησία και τι είναι η ελευθερία. Η ελευ¬
θερία είναι το δικαίωμα να κάνουμε κάθε τι που
επιτρέπουν οι νόμοι· και αν ένας πολίτης μπορούσε
να κάνει εκείνο που οι νόμοι απαγορεύουν, δεν θα
είχε πια ελευθερία, γιατί και οι άλλοι θα είχαν
όμοια την ίδια εξουσία.
Η δημοκρατική πολιτεία και η αριστοκρατία
δεν είναι κράτη ελεύθερα από τη φύση τους. Η πο¬
λιτική ελευθερία βρίσκεται μόνο στις μετριοπαθείς
κυβερνήσεις. Δεν υπάρχει όμως πάντοτε στα με¬
τριοπαθή κράτη: τότε μόνον υπάρχει σ’ αυτά, όταν
δεν κάνουν κατάχρηση της εξουσίας· αλλ’ είναι μια
αιώνια πείρα, πως κάθε άνθρωπος που έχει εξουσία
πάει να κάνει κατάχρησή της· προχωρεί ίσαμε που
να βρει περιορισμούς. Ποιος θα τόλεγε! Κι αυτή η
αρετή έχει ανάγκη από περιορισμούς.
Για να μην μπορεί να γίνει κατάχρηση της
εξουσίας, πρέπει, από τη διάταξη των πραγμάτων,
η εξουσία να περιορίζει την εξουσία. Ένα πολίτευ¬
μα μπορεί να είναι τέτοιο που κανείς να μην είναι
αναγκασμένος να κάνει πράγματα που δεν επιβάλ¬
3. Τι είναι
η ελευθερία
4. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
-331 -

λει ο νόμος, και να μην κάνει εκείνα που ο νόμος
επιτρέπει.171
5. Το αντικείμενο
των διάφορων
κρατών
6. Το πολίτευμα
της Αγγλίας
Μολονότι όλα τα κράτη έχουν γενικά το ίδιο
αντικείμενο, που είναι το να διατηρηθούν, ωστόσο
κάθε κράτος έχει ένα που του είναι ιδιαίτερο. Η
επέκταση είταν το αντικείμενο της Ρώμης· ο πόλε¬
μος, το αντικείμενο της Σπάρτης· η θρησκεία, το
αντικείμενο των ιουδαϊκών νόμων. [...]
Υπάρχει επίσης ένα έθνος στον κόσμο που έχει
για άμεσο αντικείμενο του πολιτεύματός του την
πολιτική ελευθερία, θα εξετάσουμε τις αρχές όπου
τη θεμελιώνει. Αν οι αρχές είναι σωστές, η ελευθε¬
ρία θα φανεί σ’ αυτές σαν μέσα σε καθρέφτη.
Για ν’ ανακαλύψουμε την πολιτική ελευθερία
στο πολίτευμα, δεν χρειάζεται πολύς κόπος. Αν εί¬
ναι δυνατό να τη δούμε εκεί όπου βρίσκεται, αν την
έχουμε βρει, γιατί λοιπόν να την αναζητούμε;
Υπάρχουν σε κάθε κράτος τρία είδη εξουσίας:
η νομοθετική δύναμη, η εκτελεστική δύναμη των
πραγμάτων που εξαρτιώνται από το δίκαιο των
εθνών, και η εκτελεστική δύναμη των πραγμάτων
που εξαρτιώνται από το αστικό δίκαιο.172
171. Προσέξτε τη συσσώρευση του αρνητικού τρόπου έκ¬
φρασης: η ελευθερία ορίζεται με εντελώς αμυντικό τρόπο. Πρό¬
κειται για τη διαφύλαξη των ατόμων από την κατάχρηση της
εξουσίας.
172. Ο διαχωρισμός προέρχεται από τον Λοκ, αλλά στη
συνέχεια του κεφαλαίου αφομοιώνεται η τρίτη «δύναμη» στην
εκτελεστική εξουσία, που ο άγγλος φιλόσοφος δεν αναφέρει.
-332-

Με την πρώτη, ο ηγεμόνας ή ο άρχοντας κάνει
νόμους για ένα χρονικό διάστημα ή για πάντοτε,
και τροποποιεί ή καταργεί εκείνους που υπάρχουν.
Με τη δεύτερη, κάνει ειρήνη ή πόλεμο, στέλνει ή δέ¬
χεται πρέσβεις, εμπεδώνει την ασφάλεια, προλα¬
βαίνει τις επιδρομές. Με την τρίτη, τιμωρεί τα
εγκλήματα ή δικάζει τις διαφορές των ιδιωτών.
Την τελευταία θα την ονομάζουμε δικαστική δύνα¬
μη, και την άλλη απλώς εκτελεστική δύναμη του
κράτους.
Η πολιτική ελευθερία σ’ έναν πολίτη είναι η
ηρεμία εκείνη του πνεύματος που προέρχεται από
την πεποίθηση που καθένας έχει για την ασφάλειά
του· και για να υπάρχει αυτή η ελευθερία, πρέπει η
κυβέρνηση να είναι τέτοια ώστε ένας πολίτης να
μην έχει να φοβηθεί έναν άλλον πολίτη.
Δεν υπάρχει ελευθερία όταν στο ίδιο πρόσωπο
ή στο ίδιο διοικητικό σώμα, η νομοθετική δύναμη
είναι ενωμένη με την εκτελεστική· γιατί μπορεί να
φοβάται κανείς πως ο ίδιος μονάρχης ή η ίδια γε¬
ρουσία θα κάνουν τυραννικούς νόμους για να τους
εκτελούν τυραννικά.
Δεν υπάρχει επίσης ελευθερία αν η δικαστική
δύναμη δεν είναι χωρισμένη από τη νομοθετική και
την εκτελεστική. Αν είταν ενωμένη με τη νομοθετική
δύναμη, η εξουσία πάνω στη ζωή και την ελευθερία
Ίσως ο Μοντεσκιέ να μην παράλειψε θεληματικά τα εσωτερικά
προνόμια της εκτελεστικής δύναμης, όμως αυτή η παράλειψη
αποκαλύπτει τη δυσπιστία που του εμπνέει. Όσον αφορά την
ιδέα μιας νομοθετικής εξουσίας, αυτή είχε υπαγορευτεί στο
συγγραφέα από τις εμπειρίες του σαν δικαστικός και δείχνει
προπαντός τη βαρύτητα που δίνει στην ανεξαρτησία της δικαι¬
οσύνης.
-333-

των πολιτών θα είταν αυθαίρετη: γιατί ο δικαστής
θα είταν και νομοθέτης. Αν είταν ενωμένη με την
εκτελεστική δύναμη, ο δικαστής θα μπορούσε να
έχει τη δύναμη ενός καταπιεστή.
Το παν θα είταν χαμένο αν ο ίδιος άνθρωπος ή
το ίδιο σώμα από προύχοντες ή από ευγενείς ή από
το λαό, ασκούσε τις τρεις αυτές εξουσίες: την εξου¬
σία να κάνει νόμους, την εξουσία να εκτελεί τις δη¬
μόσιες αποφάσεις και την εξουσία να δικάζει τα
αδικήματα ή τις διαφορές των ιδιωτών. [...]
Η δικαστική δύναμη δεν πρέπει να είναι δο¬
σμένη σε μια μόνιμη γερουσία· αλλά να ασκείται
από πρόσωπα βγαλμένα από το σώμα του λαούα,
ορισμένες εποχές του έτους, με τον τρόπο που
ορίζει ο νόμος, για να συγκροτούν ένα δικαστή¬
ριο που διαρκεί τόσο μόνο όσο η ανάγκη το επι¬
βάλλει.
Μ’ αυτό τον τρόπο, η δικαστική δύναμη, που
είναι τόσο τρομερή ανάμεσα στους ανθρώπους,
δεν θα είναι προσκολλημένη ούτε σε μια ορισμένη
τάξη, ούτε σε ένα ορισμένο επάγγελμα, και γίνεται,
σαν να πούμε, αόρατη και ανύπαρκτη. Οι άνθρω¬
ποι δεν έχουν συνεχώς δικαστές μπροστά στα μά¬
τια· και φοβούνται τη δικαιοσύνη και όχι τους δι¬
καστές.
Πρέπει μάλιστα, στα βαρειά εγκλήματα, να
εκλέγει τους δικαστές ο εγκληματίας, σύμφωνα με
το νόμο· ή τουλάχιστο να μπορεί να εξαιρέσει τόσο
πολλούς, ώστε εκείνοι που μένουν να είναι σαν να
είναι της εκλογής του.
α. Οπως στην Αθήνα.
-334-

Οι δύο άλλες εξουσίες θα μπορούσαν μάλλον
να δίνονται σε άρχοντες ή σε σώματα μόνιμα. [...]
Αφού, σ’ ένα ελεύθερο κράτος, κάθε άνθρωπος
που θεωρείται πως έχει ελεύθερη αμυχή πρέπει να
κυβερνιέται μόνος του, θάπρεπε τη νομοθετική δύ¬
ναμη να την έχει ο λαός εν σώματι· αλλ’ επειδή αυ¬
τό είναι αδύνατο στα μεγάλα κράτη και προξενεί
πολλά άτοπα στα μικρά, πρέπει ο λαός να κάνει με
τους αντιπροσώπους του κάθε τι που δεν μπορεί να
κάνει μόνος του. [...]
Ξαίρει κανείς πολύ καλύτερα τις ανάγκες που
έχει η πόλη του παρά οι άλλες πόλεις, και κρίνει
καλύτερα για την ικανότητα των γειτόνων του πα¬
ρά για τους άλλους συμπατριώτες του. Δεν πρέπει
λοιπόν τα μέλη του νομοθετικού σώματος να βγαί¬
νουν γενικά από το σώμα του έθνους αλλά είναι
σωστό σε κάθε σημαντικό τόπο, οι κάτοικοι να
εκλέγουν έναν αντιπρόσωπο.
Το μεγάλο πλεονέκτημα των αντιπροσώπων εί¬
ναι πως είναι ικανοί να συζητούν τις υποθέσεις. Ο
λαός δεν είναι κατάλληλος γι’ αυτό: πράγμα που
αποτελεί ένα από τα μεγάλα μειονεκτήματα της δη¬
μοκρατικής πολιτείας. [...]
Όλοι οι πολίτες, στα διάφορα διαμερίσματα,
πρέπει να έχουν δικαίωμα να δώσουν την ψήφο
τους για την εκλογή του αντιπροσώπου- εκτός από
εκείνους που βρίσκονται σε τέτοια κατάπτωση,
ώστε να θεωρούνται πως δεν έχουν δική τους θέ¬
ληση. [...]
Δεν πρέπει επίσης το αντιπροσωπευτικό σώμα
να εκλέγεται για να πάρει κάποια ενεργητική από¬
φαση, που δεν θα έκανε καλά- αλλά για να νομοθε¬
τεί, ή για να εξετάζει αν έχουν εκτελεσθεί καλά οι
-335 -

νόμοι που έχει κάνει,173 πράγμα που μπορεί να κά¬
νει πολύ καλά και που αυτό μόνο μπορεί να κάνει
καλά.
Υπάρχουν πάντα σ’ ένα κράτος άνθρωποι που
ξεχωρίζουν με την καταγωγή, τα πλούτη ή τις τιμές·
αν αυτοί οι άνθρωποι ανακατεύονταν μαζί με το
λαό, και αν είχαν μόνο μια ψήφο όπως οι άλλοι, η
κοινή ελευθερία θα είταν γι’ αυτούς η σκλαβιά και
δεν θα είχαν κανένα συμφέρον να την προασπί¬
σουν, γιατί οι περισσότερες αποφάσεις θα στρέφο¬
νταν εναντίον τους. Η συμμετοχή τους λοιπόν στο
νομοθετικό έργο πρέπει να είναι ανάλογη με τα άλ¬
λα πλεονεκτήματα που έχουν στο κράτος: πράγμα
που θα συμβεί αν αποτελούν ένα σώμα που να έχει
το δικαίωμα να εμποδίζει τις ενέργειες του λαού,
όπως ο λαός έχει δικαίωμα να εμποδίζει τις δικές
τους.
Έτσι, η νομοθετική δύναμη θα ανατεθεί και
στο σώμα των ευγενών και στο σώμα που θα εκλε¬
γεί για να αντιπροσωπεύει το λαό.174 Το κάθε σώ¬
μα θα έχει τις χωριστές συνελεύσεις του και συζη¬
τήσεις του, και χωριστές απόψεις και συμφέροντα.
Από τις τρεις δυνάμεις που αναφέραμε, η δικα¬
στική είναι κατά κάποιο τρόπο ανύπαρκτη. Μένουν
λοιπόν δύο· και επειδή έχουν ανάγκη από μια δια-
κανονιστική δύναμη για να τις κατευνάζει, το τμή¬
173.0	διαχωρισμός των εξουσιών δεν αποκλείει τον έλεγ¬
χο της εκτελεστικής από τη νομοθετική εξουσία.
174. Και όχι ο «κατώτερος λαός» από τις πόλεις και τα
χωριά, που δεν έχει θέση στο σύστημα του Μοντεσκιέ, ούτε και
στους θεσμούς του XVIII αιώνα, ακόμα και τους πιο φιλελεύ¬
θερους.
-336-

μα του νομοθετικού σώματος που αποτελείται από
ευγενείς είναι πολύ κατάλληλο για το σκοπό αυτό.
Το σώμα των ευγενών πρέπει να είναι κληρο¬
νομικό. [...]
Η εκτελεστική δύναμη πρέπει να είναι στα χέ¬
ρια ενός μονάρχη, γιατί το τμήμα αυτό της κυβέρ¬
νησης, που έχει σχεδόν πάντα ανάγκη από άμεση
ενέργεια, ασκείται καλύτερα από έναν παρά από
πολλούς· ενώ εκείνο που εξαρτάται από τη νομοθε¬
τική εξουσία, ασκείται συχνά καλύτερα από πολ¬
λούς παρά από έναν.
Αν δεν υπήρχε μονάρχης και η εκτελεστική δύ¬
ναμη είχε ανατεθεί σ’ έναν αριθμό από πρόσωπα
βγαλμένα από το νομοθετικό σώμα, δεν θα υπήρχε
πια ελευθερία, γιατί οι δύο δυνάμεις θα είταν ενω¬
μένες· τα ίδια πρόσωπα θα είχαν μερικές φορές, και
θα μπορούσαν να έχουν πάντοτε, συμμετοχή και
στο ένα και στο άλλο σώμα.175 [...]
θα είταν ανώφελο να βρίσκεται πάντα το νο¬
μοθετικό σώμα σε σύνοδο. Αυτό θα είταν ενοχλητι¬
κό για τους αντιπροσώπους και εξ άλλου θ’ απα¬
σχολούσε πολύ την εκτελεστική δύναμη, που δεν θα
είχε το νου της στο να εκτελέσει, αλλά στο να προα¬
σπίσει τις προνομίες της και το δικαίωμα που έχει
να εκτελεί. [...]
Το νομοθετικό σώμα δεν πρέπει να συνέρχεται
μόνο του· γιατί ένα σώμα θεωρείται ότι έχει βούλη¬
ση μόνον όταν είναι σε σύνοδο· και, αν δεν συνέρ¬
χονταν στο σύνολό του, δεν θα είταν δυνατό να
πούμε ποιο τμήμα θα είταν πραγματικά το νομοθε¬
175.0	Μοντεσκιέ αρνείται την κοινοβουλευτική κυβέρνη¬
ση, που πότε-πότε του αποδίδουν την πατρότητα.
-337-

τικό σώμα: εκείνο που θα είχε συνέλθει ή εκείνο
που δεν θα είχε συνέλθει. [...]
Αν η εκτελεστική δύναμη δεν έχει το δικαίωμα
να εμποδίζει τις ενέργειες του νομοθετικού σώμα¬
τος, το νομοθετικό σώμα θα είναι δεσποτικό· γιατί,
αφού θα μπορεί να δώσει στον εαυτό του όλη την
εξουσία που μπορεί να φανταστεί, θα εκμηδενίσει
όλες τις άλλες εξουσίες.
Δεν πρέπει όμως αντίστοιχα η νομοθετική δύ¬
ναμη να έχει την ευχέρεια να σταματάει την εκτελε¬
στική δύναμη. [...]
Αν όμως, σ’ ένα ελεύθερο κράτος, η νομοθετική
δύναμη δεν πρέπει να έχει το δικαίωμα να σταμα¬
τάει την εκτελεστική δύναμη, έχει δικαίωμα και
πρέπει να έχει την ευχέρεια να εξετάζει με ποιο τρό¬
πο έχουν εκτελεσθεί οι νόμοι που θέσπισε. [...]
Αλλά, όποια κι αν είναι αυτή η εξέταση, το νο¬
μοθετικό σώμα δεν πρέπει να έχει το δικαίωμα να
κρίνει το πρόσωπο, και συνεπώς τη διαγωγή εκεί¬
νου που εκτελεί. Το πρόσωπό του πρέπει να είναι
ιερό γιατί, όντας αναγκαίο στο κράτος για να μη γί¬
νει το νομοθετικό σώμα τυραννικό, από τη στιγμή
που θα του απαγγέλλονταν κατηγορία ή θα δικάζο¬
νταν, δεν θα υπήρχε πια ελευθερία.176
Στην περίπτωση αυτή το κράτος δεν θα είτανε
μια μοναρχία, αλλά μια μη ελεύθερη δημοκρατία.
Αλλ’ επειδή, εκείνος που εκτελεί δεν μπορεί να
εκτελεί άσχημα αν δεν έχει συμβούλους που έχουν
κακότητα και μισούν τους νόμους σαν υπουργοί.
176.	Είναι η αρχή της πολιτικής ανευθυνότητας του ανώ¬
τατου άρχοντα που συμπληρώνεται (όπως το δείχνει η επόμενη
παράγραφος) από την αρχή της ευθύνης των υπουργών.
-338-

παρ’ όλο που οι νόμοι τους ευνοούν σαν ανθρώ¬
πους, οι σύμβουλοι αυτοί μπορούν να καταδιω-
χθούν και τιμωρηθούν.
Οι μεγάλοι είναι πάντοτε εκτεθειμένοι στο
φθόνο· και, αν δικάζονταν από το λαό, θα μπορού¬
σαν να είναι σε κίνδυνο και δεν θα απολάμβαναν το
προνόμιο που έχει ο έσχατος των πολιτών, σ’ ένα
ελεύθερο κράτος, να δικάζεται από τους ομότιμούς
του. Πρέπει λοιπόν οι ευγενείς να εγκαλούνται όχι
στα τακτικά δικαστήρια του έθνους, αλλά στο τμή¬
μα εκείνο του νομοθετικού σώματος που αποτελεί-
ται από ευγενείς.177 [...]
Η εκτελεστική δύναμη, όπως αναφέραμε, πρέ¬
πει να παίρνει μέρος στη νομοθέτηση με την ευχέ-
ρειά της να εμποδίζει- χωρίς αυτό σύντομα θα απο¬
γυμνώνονταν από τα προνόμιά της. Αν όμως η νο¬
μοθετική δύναμη παίρνει μέρος στην εκτέλεση, η
εκτελεστική δύναμη θα είναι και πάλι χαμένη.
Αν ο μονάρχης έπαιρνε μέρος στη νομοθέτηση
με την ευχέρεια να νομοθετεί ο ίδιος, δεν θα υπήρχε
πια ελευθερία. Αλλ’ αφού πρέπει ωστόσο να συμμε¬
τέχει ο μονάρχης στη νομοθέτηση για να υπερασπί¬
ζει τον εαυτό του, πρέπει να παίρνει μέρος με την
ευχέρειά του να εμποδίζει. [...]178
177. Οι άγγλοι λόρδοι δεν μπορούν να καταδικαστούν για
κακουργήματα του κοινού δικαίου παρά μόνο από τη Βουλή
των Λόρδων. Ο Μοντεσκιέ διατηρεί το άρθρο του φεουδαρχι¬
κού δικαίου, σύμφωνα με το οποίο ένας άρχοντας μπορεί να δι¬
καστεί από τους πατρίκιούς του, αλλά ταυτόχρονα ο Μοντε¬
σκιέ εκφυλίζει την ουσία του άρθρου με έναν πολύ «φιλοσοφι¬
κό» τρόπο δίνοντάς του μια καθολική έννοια.
178. Ο μονάρχης έχει το δικαίωμα του βέτο (όπως στο
αμερικάνικο σύνταγμα του 1787 και στο γαλλικό του 1791 ), αλ¬
λά όχι και την πρωτοβουλία των νόμων.
- 339 -

Ιδού λοιπόν το βασικό πολίτευμα της κυβέρνη¬
σης που εξετάζουμε. Αφού το νομοθετικό σώμα
απαρτίζεται σ’ αυτό από δύο τμήματα, το ένα τμή¬
μα θα είναι φραγμός στο άλλο με την αμοιβαία ευ¬
χέρεια να εμποδίζει. Και τα δύο τμήματα θα περιο¬
ρίζονται από την εκτελεστική δύναμη, που θα πε¬
ριορίζεται και η ίδια από τη νομοθετική.179
Οι τρεις αυτές δυνάμεις θάπρεπε να καταλή¬
γουν σε μια ισορρόπηση ή αδράνεια. Αλλ’ επειδή εί¬
ναι υποχρεωμένες, από την αναγκαία κίνηση των
πραγμάτων, να προχωρούν, θα είναι εξαναγκασμέ¬
νες να προχωρούν σύμφωνα. [...]
Για να μην μπορεί εκείνος που εκτελεί να κατα¬
πιέζει, πρέπει ο στρατός που του εμπιστεύονται να εί¬
ναι λαός και να έχει το ίδιο πνεύμα με το λαό, όπως αυ¬
τό συνέβαινε στη Ρώμη ως την εποχή του Μάριου. [...]
Αν θέλει κανείς να διαβάσει το θαυμάσιο έργο
του Τάκιτου Για τα ήθη των Γερμανών, θα δει πως
απ’ αυτούς πήραν οι Αγγλοι την ιδέα της πολιτικής
κυβέρνησής τους. Το ωραίο αυτό σύστημα βρέθηκε
μέσα στα δάση.180
Όπως όλα τα ανθρώπινα έχουν ένα τέλος, και
το κράτος που αναφέρουμε θα χάσει την ελευθερία
του, θα χαθεί. Η Ρώμη, η Σπάρτη και η Καρχηδόνα
έχουν πια χαθεί. Το κράτος αυτό θα χαθεί όταν η
νομοθετική δύναμη θα έχει διαφθαρεί περισσότερο
από την εκτελεστική.
179. Έτσι οι εξουσίες «περιορίζονται», δηλ. εξασφαλίζε¬
ται η ανεξαρτησία τους.
180. Διαβεβαίωση ιστορικά ανεξέλεγκτη, που έχει όμως το
πλεονέκτημα, στα μάτια του συγγραφέα, να αποδίδει την ίδια
προέλευση στο αγγλικό σύνταγμα και στη γαλλική μοναρχία.
-340-

Δεν ανήκει καθόλου σε μένα να εξετάσω αν οι
Αγγλοι απολαμβάνουν σήμερα αυτή την ελευθερία
ή όχι. Μου αρκεί να πω ότι είναι καθιερωμένη
από τους νόμους τους, και δεν ζητώ περισσότε¬
ρο. >8·
Δεν έχω την πρόθεση μ’ αυτά να ταπεινώσω τις
άλλες κυβερνήσεις, ούτε να ισχυριστώ πως αυτή η
άκρα πολιτική ελευθερία πρέπει να προξενήσει θλί¬
ψη σε εκείνους που έχουν μόνο μια μετριασμένη
ελευθερία. Πώς θα το έλεγα αυτό εγώ που πιστεύω
πως ακόμα και του λογικού η υπερβολή δεν είναι
πάντοτε επιθυμητή, και πως οι άνθρωποι βολεύο¬
νται σχεδόν πάντα καλύτερα με τα μέσα παρά με τα
άκρα;
Ο Χάρινγκτον επίσης έχει εξετάσει στην Ωκεα¬
νία ποιο θα είταν το ανώτατο σημείο ελευθερίας,
όπου θα μπορούσε να φτάσει το πολίτευμα ενός
κράτους. Αλλά μπορεί κανείς να πει γι’ αυτόν πως
ζήτησε την ελευθερία αυτή αφού πρώτα την παρα¬
γνώρισε, και πως έχτισε τη Χαλκηδόνα182 έχοντας
μπροστά στα μάτια του την ακτή του Βυζάντιου.
181. Αλλα κείμενα (Σημειώσεις για την Αγγλία) αποδει-
κνύουν ότι ο συγγραφέας δεν τυφλώνεται από την εκλογική και
κοινοβουλευτική διαφθορά που γινόταν συστηματικά από τον
Γουόλπουλ και τους διάδοχούς του.
182. Χαλκηδόνα, πόλη της Μ. Ασίας, πάνω στο Βόσπορο,
απέναντι από την Κωνσταντινούπολη. Ο Ηρόδοτος απορεί
γιατί οι Χαλκηδόνιοι δεν είχαν διαλέξει αυτό το μέρος για να
ιδρύσουν την πόλη τους. Ο Χάρινγκτον ( 1611 -1677) έγραψε ένα
μυθιστόρημα για μια δημοκρατική ουτοπία.
-341-

7.	Οι μοναρχίες Οι μοναρχίες που ξαίρουμε δεν έχουν, όπως
που ξαίρουμε αυτιίπου εξετάσαμε, την ελευθερία για άμεσο αντι¬
κείμενό τους· αποβλέπουν στη δόξα των πολιτών,
του κράτους και του ηγεμόνα. Αλλ’ από τη δόξα αυ¬
τή απορρέει ένα πνεύμα ελευθερίας, που, στα κράτη
αυτά, μπορεί να επιτελέσει το ίδιο μεγάλα πράγμα¬
τα και να συντελέσει ίσως στην ευτυχία όσο και η
ίδια η ελευθερία.
Οι τρεις εξουσίες δεν είναι στα κράτη αυτά
μοιρασμένες και χυμένες πάνω στο πρότυπο του
πολιτεύματος που αναφέραμε. Το κάθε ένα έχει μια
ξεχωριστή κατανομή εξουσιών, και σύμφωνα μ’ αυ¬
τή πλησιάζει περισσότερο ή λιγότερο προς την πο¬
λιτική ελευθερία· αν δεν την πλησίαζαν, η μοναρχία
θα ξέπεφτε σε δεσποτισμό.
9. Πώς σκέφτονταν	η αμηχανία του Αριστοτέλη γίνεται ολοφάνε-
0 Αριστοτέλης ρη όταν εξετάζει τη μοναρχία.0 Την κατατάσσει σε
πέντε είδη: δεν τα ξεχωρίζει με βάση τη μορφή του
πολιτεύματος, αλλά από τυχαία πράγματα, όπως οι
αρετές ή τα ελαττώματα του ηγεμόνα· ή από ξένα
περιστατικά, όπως ο σφετερισμός της εξουσίας από
την τυραννία ή η διαδοχή της τυραννίας.
Ο Αριστοτέλης κατατάσσει στις μοναρχίες
και την αυτοκρατορία των Περσών και το βασί¬
λειο της Σπάρτης. Ποιος όμως δεν βλέπει πως το
ένα είταν ένα δεσποτικό κράτος, και το άλλο μια
δημοκρατία;
Οι αρχαίοι, που δεν ήξαιραν την κατανομή
α. Πολιτικά, βφλ. III, κεφ. XIV.
-342-

των τριών εξουσιών στην κυβέρνηση του ενός, δεν
μπορούσαν να σχηματίσουν σωστή ιδέα για τη μο¬
ναρχία.
ΒΙΒΛΙΟ XII. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΠΟΥ ΚΑΝΟΥΝ
ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ
ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΗ
Δεν είναι αρκετό που έχουμε εξετάσει την πο¬
λιτική ελευθερία στη σχέση της με το πολίτευμα·
πρέπει να τη δούμε και στη σχέση που έχει με τον
πολίτη.
Έχω αναφέρει πως, στην πρώτη περίπτωση, η
ελευθερία εξασφαλίζεται με ορισμένη κατανομή
των τριών εξουσιών· αλλά στη δεύτερη πρέπει να
δούμε την ελευθερία κάτω από άλλη άποψη. Στην
περίπτωση αυτή, η ελευθερία βρίσκεται στην ασφά¬
λεια ή στη γνώμη που έχει κανείς για την ασφάλειά
του.
Μπορεί να συμβεί ώστε το πολίτευμα να είναι
ελεύθερο και ο πολίτης να μην είναι καθόλου ελεύ¬
θερος. Ο πολίτης μπορεί να είναι ελεύθερος και το
πολίτευμα να μην είναι. Στις περιπτώσεις αυτές, το
πολίτευμα θα είναι ελεύθερο στα χαρτιά και όχι
στην πράξη· ο πολίτης θα είναι ελεύθερος στην πρά¬
ξη και όχι στα χαρτιά.
Οι διατάξεις των νόμων, και μάλιστα των θε¬
μελιωδών, εξασφαλίζουν την ελευθερία στη σχέση
της με το πολίτευμα. Αλλά, στη σχέση με τον πολί¬
τη, τα ήθη, οι τρόποι, τα παραδείγματα μπορούν να
συντελέσουν στη γέννηση της ελευθερίας· και ορι-
1. Ιδέα
του βιβλίου
αυτού
-343-

σμένοι αστικοί νόμοι μπορούν να την ευνοήσουν,
όπως θα δούμε σε τούτο ’δώ το βιβλίο.
Επειδή ακόμα, στα πιο πολλά κράτη, η ελευθε¬
ρία περιορίζεται, παραβιάζεται ή καταπατείται πε¬
ρισσότερο από ό,τι ζητάει το πολίτευμά τους, είναι
καλό να μιλήσουμε για τους ιδιαίτερους νόμους
που, σε κάθε πολίτευμα, μπορούν να ενισχύσουν ή
να θίξουν την αρχή της ελευθερίας που αντιστοιχεί
σε κάθε πολίτευμα.
2. Η ελευθερία	η φιλοσοφική ελευθερία βρίσκεται στην άσκη-
του πολίτη ση της θέλησής μας, ή τουλάχιστο (αν πρέπει να μι¬
λήσουμε σύμφωνα με όλα τα συστήματα), στη γνώ¬
μη που έχει κανείς πως ασκεί τη θέλησή του. Η
ελευθερία βρίσκεται στην ασφάλεια ή τουλάχιστο
στη γνώμη που έχει κανείς για την ασφάλειά του.
Η ασφάλεια αυτή ποτέ δεν κινδυνεύει περισσό¬
τερο όσο από τις δημόσιες και ιδιωτικές κατηγο¬
ρίες. Αρα, η ελευθερία του πολίτη εξαρτιέται κατά
κύριο λόγο από την αγαθότητα των ποινικών νό¬
μων. [...]
4.	Η ελευθερία Είναι ο θρίαμβος της ελευθερίας, όταν οι ποι-
εννοείταί νικοί νόμοι ορίζουν κάθε ποινή σύμφωνα με την
από τη φύση ιδιαίτερη (ρύση του εγκλήματος. Η αυθαιρεσία παύ-
των ποινών και ει ολότελα, η ποινή δεν βγαίνει από την ιδιοτροπία
την αναλογία τους του ν°μοθέτη, αλλ’ από τη φύση του πράγματος·
και δεν είναι ο άνθρωπος που ασκεί βία πάνω στον
άνθρωπο. [...]
-344-

ΒΙΒΛΙΟ XIII. ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΕ
ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Η ΕΙΣΠΡΑΞΗ
ΤΩΝ ΦΟΡΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΓΕΘΟΣ
ΤΩΝ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΙΣΟΔΗΜΑΤΩΝ
Τα εισοδήματα του κράτους είναι ένα μερίδιο
που κάθε πολίτης δίνει από την περιουσία του για
να έχει την ασφάλεια του άλλου ή για να το απο¬
λαμβάνει ανενόχλητα.
Για να καθορίσουμε σωστά τα εισοδήματα αυ¬
τά, πρέπει να πάρουμε υπ’ όψη και τις ανάγκες του
κράτους και τις ανάγκες των πολιτών. Δεν πρέπει
να αφαιρούμε από το λαό, από τις πραγματικές του
ανάγκες, για να ικανοποιούμε φανταστικές ανά¬
γκες του κράτους.
Φανταστικές ανάγκες είναι ό,τι επιβάλλουν τα
πάθη και οι αδυναμίες εκείνων που κυβερνούν, το
θέλγητρο ενός εξαιρετικού σχεδίου, η νοσηρή επι¬
θυμία μιας μάταιης δόξας και μια κάποια αδυναμία
πνεύματος ενάντια στις φαντασιοπληξίες. [...]
Δεν πρέπει να ορίζονται τα δημόσια εισοδήμα¬
τα σύμφωνα με εκείνο που ο λαός μπορεί να δώσει,
αλλά σύμφωνα με εκείνο που πρέπει να δώσει· και
αν τα ορίζουν σύμφωνα με εκείνο που μπορεί να
δώσει, πρέπει να είναι τουλάχιστο σύμφωνα με
εκείνο που μπορεί να δώσει πάντοτε.
Γενικός κανόνας: είναι δυνατό να μπουν βαρύ¬
τεροι φόροι, ανάλογα με την ελευθερία των υπηκό¬
ων· και είναι ανάγκη να μετριάζονται όσο αυξάνει
η δουλεία. Έτσι είταν πάντοτε και έτσι θα είναι πά¬
1. Τα εισοδήματα
του κράτους
12. Σχέση
του μεγέθους
των φόρων με
την ελευθερία
-345-

13. Σε ποιες
κυβερνήσεις είναι
δυνατό ν’ αυξηθούν
οι φόροι
ντοτε. Είναι ένας κανόνας βγαλμένος από τη φύση,
που δεν αλλάζει καθόλου· τον συναντούμε σε όλες
τις χώρες, στην Αγγλία, στην Ολλανδία και σε όλα
τα κράτη, όπου η ελευθερία πάει λιγοστεύοντας,
ίσαμε την Τουρκία.
Αλλά ο γενικός κανόνας μένει πάντοτε. Υπάρ¬
χει, στα μετριοπαθή κράτη, μια αποζημίωση για τη
βαρύτητα των φόρων: είναι η ελευθερία. Υπάρχει
στα δεσποτικά κράτηα ένα ισοδύναμο αντί για την
ελευθερία: είναι η μικρότητα των φόρων. [...]
Μπορούν ν’ αυξηθούν οι φόροι στις περισσό¬
τερες δημοκρατίες, γιατί ο πολίτης, που νομίζει
πως πληρώνει στον ίδιο τον εαυτό του, έχει τη θέ¬
ληση να τους πληρώσει, και συνήθως έχει και τη δυ¬
νατότητα να τους πληρώσει από τα αποτελέσματα
της φύσης της κυβέρνησης.
Στη μοναρχία, μπορούν ν’ αυξηθούν οι φόροι
γιατί σ’ αυτή η μετριοπάθεια της κυβέρνησης μπο¬
ρεί να εξασφαλίσει πλούτη: είναι σαν η ανταμοιβή
του ηγεμόνα για το σεβασμό που έχει προς τους νό¬
μους.
Στο δεσποτικό κράτος, δεν μπορούν να αυξη¬
θούν οι φόροι γιατί δεν μπορεί ν’ αυξηθεί η άκρα
δουλεία.
α. Στη Ρωσία, οι φόροι είναι μικροί- τους αύξησαν από
τότε που μετριάστηκε ο δεσποτισμός. Βλ. Histoire des Tatars.
II μέρος.
-346-

Ο κεφαλικός φόρος είναι πιο φυσικός στη δου¬
λεία· ο φόρος στα εμπορεύματα είναι πιο φυσικός
στην ελευθερία, γιατί έχει λιγότερο άμεση σχέση με
το πρόσωπο. [...]
[...] Η ελευθερία έχει φέρει την υπερβολή
στους φόρους· αλλά, αποτέλεσμα των υπερβολικών
αυτών φόρων είναι να προκαλούν, με τη σειρά
τους, τη δουλεία· και αποτέλεσμα της δουλείας εί¬
ναι να προκαλεί την ελάττωση των φόρων. [...]
Μια καινούργια επιδημία ξαπλώθηκε στην Ευ¬
ρώπη· κόλλησε τους ηγεμόνες μας και τους κάνει να
συντηρούν ένα δυσανάλογο αριθμό στρατευμάτων.
Η αρρώστεια έχει τις υποτροπές της και γίνεται
αναγκαστικά μεταδοτική: γιατί, μόλις ένα κράτος
αυξήσει αυτό που ονομάζει στρατό του, τα άλλα
κράτη αυξάνουν άμεσα το δικό τους, έτσι που δεν
κερδίζει κανείς μ’ αυτό τίποτε εκτός από την κοινή
καταστροφή. Κάθε μονάρχης έχει στο πόδι όλες τις
στρατιές που θα μπορούσε να έχει, αν οι λαοί του
αντιμετώπιζαν κίνδυνο εξόντωσης· και ονομάζουν
ειρήνη αυτή την κατάσταση0 αγώνα όλων εναντίον
όλων. Έτσι η Ευρώπη είναι τόσο καταστρεμμένη,
ώστε οι ιδιώτες που θα βρίσκονταν στην κατάσταση
όπου είναι οι τρεις πλουσιότερες183, σ’ αυτό το
α. Είναι αλήθεια πως αντή η κατάσταση αγώνα είναι
που διατηρεί κυρίως την ισορροπία, γιατί καταπονεί τις με¬
γάλες δυνάμεις.
183.	Η Αγγλία, η Γαλλία και η Ολλανδία.
14. Η φύση
των φόρων είναι
σχετική με
την κυβέρνηση
15. Καταχρήσεις
της ελευθερίας
17. Η αύξηση
των στρατιωτικών
δυνάμεων
-347-

τμήμα του κόσμου, δυνάμεις, δεν θα είχανε να φά¬
νε. Είμαστε φτωχοί με τα πλούτη και το εμπόριο
όλης της υφηλίου· και σύντομα, με το να θέλουμε
νάχουμε στρατιώτες, δεν θα έχουμε πια παρά μόνο
στρατιώτες, και θα είμαστε όπως οι Τάταροι.α
Οι μεγάλοι ηγεμόνες, μη όντας ευχαριστημένοι
που αγοράζουν τα στρατεύματα των πιο μικρών,
επιζητούν με όλα τα μέσα να εξαγοράζουν συμμα-
χίες, δηλαδή σχεδόν πάντοτε χάνουν το χρήμα
τους.
Συνέπεια μιας τέτοιας κατάστασης είναι η συ¬
νεχής αύξηση των φόρων και, πράγμα που εξουδε¬
τερώνει όλα τα κατοπινά φάρμακα, δεν υπολογί¬
ζουν πια στα εισοδήματα, αλλά κάνουν τον πόλεμο
με το κεφάλαιό τους. Δεν είναι παράξενο να δούμε
κράτη να υποθηκεύουν τα κτήματά τους ακόμα και
στον καιρό της ειρήνης, και να χρησιμοποιούν, για
να καταστραφούν, μέτρα που τα ονομάζουν εξαιρε¬
τικά, και που είναι τόσο πολύ εξαιρετικά ώστε μό¬
λις θα τα φανταζόταν και το πιο έκλυτο πλουσιό-
παιδο.
α. Αρκεί γι’ αυτό να αναπτυχθεί η νέα επινόηση των πο¬
λιτοφυλακών [βοηθητικά σρατεύματα στρατολογημένα τον
καιρό του πολέμου] που έχουν εγκατασταθεί σ’ όλη σχεδόν
την Ευρώπη, και να τις φτάσουν στην ίδια υπερβολή όπως
έχουν κάνει και με τον τακτικό στρατό.
-348-

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΒΙΒΛΙΟ XIV. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
Αν είναι αλήθεια πως ο χαρακτήρας του πνεύ¬
ματος και τα πάθη της καρδιάς διαφέρουν εξαιρετι¬
κά στα διάφορα κλίματα, τότε οι νόμοι πρέπει να
είναι σχετικοί και προς τη διαφορά αυτών των πα¬
θών και προς τη διαφορά αυτών των χαρακτήρων.
Ο ψυχρός αέρας0 σφίγγει τις άκρες από τους
εξωτερικούς ιστούς184 του σώματός μας: αυτό αυ¬
ξάνει την ελαστικότητά τους και ευνοεί την επι¬
στροφή του αίματος από τα άκρα προς την καρδιά.
Ελαττώνει το μήκοςβ από τους ίδιους ιστούς: και μ’
αυτό λοιπόν αυξάνει ακόμα τη δύναμή τους. Αντί¬
θετα, ο ζεστός αέρας χαλαρώνει τις άκρες από τους
α. Είναι γνωστό πως συστέλλει το σίδερο.
184.	Αυτή η αόριστη λέξη προσδιορίζει ταυτόχρονα
τους μυϊκούς ιστούς, τα νεύρα και τις αρτηρίες. Χωρίς αμ¬
φιβολία, ο Μοντεσκιέ αγνοεί την ύπαρξη των κινητικών νεύ¬
ρων: γι’ αυτόν το σώμα παραμένει παθητικό στη θερμοκρα¬
σία. Οι σύγχρονοί του δεν έβαζαν το πρόβλημα με διαφορε¬
τικούς όρους, όμως δεν απλοποιούσαν τόσο τα δεδομένα: δί¬
νοντας ιδιαίτερη μέριμνα στην αναλυτική σαφήνεια, ο Μο¬
ντεσκιέ μειώνει τις γνώσεις του για το κλίμα στην αντίθεση
της ζέστης και του κρύου.
β. Αυτό φαίνεται ακόμα και στο μάτι: στο κρύο φαινό¬
μαστε πιο αδύνατοι.
1. Γενική ιδέα
2. Πόσο
διαφορετικοί είναι
οι άνθρωποι
στα διάφορα
κλίματα
-349-

ιστούς και τους μακραίνει: ελαττώνει λοιπόν τη δύ¬
ναμή τους και την ελαστικότητά τους.
Έχουνε λοιπόν περισσότερο σφρίγος στα ψυ¬
χρά κλίματα. [...] Οι λαοί των θερμών χωρών είναι
φοβιτσιάρηδες, όπως είναι οι γέροι- οι λαοί των
ψυχρών χωρών είναι θαρραλέοι, όπως είναι οι νέ¬
οι. [,..]185
Παρατήρησα τον εξωτερικό ιστό της γλώσσας
προβάτου στο μέρος όπου φαίνεται, με γυμνό μάτι,
σκεπασμένη με θηλύδια. Είδα μ’ ένα μικροσκόπιο
πάνω σ’ αυτά τα θηλύδια μικρές τρίχες ή ένα είδος
χνούδι. [...]
Έβαλα να παγώσει η μισή από αυτή τη γλώσσα
και βρήκα, με γυμνό μάτι, τα θηλύδια να έχουν ση¬
μαντικά μικρύνει. [...]
Η παρατήρηση αυτή επιβεβαιώνει εκείνο που
είπα, ότι δηλαδή στις ψυχρές χώρες οι νευρικοί θύ¬
σανοι είναι λιγότερο αναπτυγμένοι. [...] Αρα τα
συναισθήματα είναι λιγότερο ζωηρά.
Στις ψυχρές χώρες θα έχουν μικρή ευαισθησία
για τις απολαύσεις- θα είναι πιο μεγάλη η ευαισθη¬
σία στις εύκρατες χώρες- στις θερμές χώρες θα εί¬
ναι άκρα. Όπως διακρίνουν τα κλίματα κατά βαθ¬
μούς γεωγραφικού πλάτους, θα μπορούσαμε να τα
διακρίνουμε, που λέει ο λόγος, κατά βαθμούς ευαι¬
σθησίας. [...]
θα βρείτε στα κλίματα του Βορρά λαούς που
185.	Η αντίθεση Βορρά-Νότου κατέχει μια σημαντική θέ¬
ση στο πολιτικό σύστημα του Μοντεσκιέ. Το περίφημο πείραμα
πάνω στη γλώσσα του πρόβατου, πολύ χαρακτηριστικό για την
προσπάθεια επιστημονικής ακρίβειας, δίνει ένα πρόσχημα λο¬
γικής δικαίωσης στις γερμανικές προκαταλήψεις.
-350-

έχουν λίγα ελαττώματα, αρκετές αρετές, μεγάλη ει¬
λικρίνεια και ευθύτητα. Πλησιάστε στις χώρες του
Νότου· θα νομίσετε πως απομακρύνεστε από την
ίδια την ηθική: σφοδρότερα πάθη θα πολλαπλασιά¬
σουν τα εγκλήματα- ο καθένας θα προσπαθήσει νά-
χει πάνω στους άλλους όλα τα πλεονεκτήματα που
μπορούν να ευνοήσουν τα πάθη του. Στις εύκρατες
χώρες, θα δείτε λαούς που δεν είναι σταθεροί στους
τρόπους τους, αλλ’ ούτε και στα ελαττώματά τους
και στις αρετές τους- το κλίμα δεν έχει εδώ μια αρ¬
κετά προσδιορισμένη ιδιότητα για να καθορίσει και
τους ίδιους. [...]
Η θερμότητα του κλίματος μπορεί να είναι τό¬
σο υπερβολική ώστε το σώμα να είναι ολότελα χω¬
ρίς δύναμη. Τότε η κατάπτωση πάει και στο ίδιο το
μυαλό- καμμιά περιέργεια, καμμιά ευγενική επίδο¬
ση, κανένα γενναίο αίσθημα- οι κλίσεις θα είναι
όλες παθητικές- η οκνηρία θα είναι η ευτυχία- οι πε¬
ρισσότερες σωματικές ποινές θα είναι πιο υποφερ¬
τές παρά η ενέργεια της ψυχής, και η δουλεία λιγό¬
τερο αβάσταχτη από την πνευματική δύναμη που εί¬
ναι αναγκαία για να καθοδηγήσει κανείς τον εαυτό
του.
Αν, σ’ αυτή την αδυναμία των οργάνων, που
κάνει τους λαούς της Ανατολής να δέχονται τις
ισχυρότερες εντυπώσεις του κόσμου, προσθέσετε
κάποια οκνηρία πνεύματος, φυσιολογικά ενωμένη
με την οκνηρία του σώματος, που αφαιρεί από το
πνεύμα κάθε ικανότητα για δράση, για οποιαδήπο¬
τε προσπάθεια, για οποιαδήποτε προσήλωση, θα εν¬
νοήσετε πως η ψυχή, που δέχτηκε μια φορά εντυπώ-
4.	Αιτία που
η θρησκεία, τα ήθη,
οι τρόποι, οι νόμοι
μενουν αμετάβλητα
στις χώρες
της Ανατολής
-351-

2.	Καταγωγή
του δικαιώματος
της δουλείας κατά
τους ρωμαίους
νομοδιδάσκαλους
5. Η δουλεία
των νέγρων
σεις, δεν μπορεί πια να τις αλλάξει. Σ’ αυτό οφεί¬
λεται ότι οι νόμοι, τα ήθηα και οι τρόποι, ακόμα κι
εκείνοι που φαίνονται αδιάφοροι, όπως το ντύσι¬
μο, είναι σήμερα στην Ανατολή όπως είταν και πριν
από χίλια χρόνια.
ΒΙΒΛΙΟ XV. ΠΩΣ ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ
ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΕΧΟΥΝ ΣΧΕΣΗ
ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
[...] Η δουλεία είναι εξ άλλου αντίθετη τόσο
στο αστικό δίκαιο όσο και στο φυσικό δίκαιο. Ποι¬
ος αστικός νόμος θα μπορούσε να εμποδίσει ένα
δούλο να φύγει, αφού ο δούλος δεν αποτελεί μέλος
της κοινωνίας και, κατά συνέπεια, δεν τον αφορά
κανένας αστικός νόμος; Ο δούλος μπορεί να κρα¬
τηθεί μόνο από ένα νόμο οικογενειακό, δηλαδή από
το νόμο του κυρίου.
Αν είχα να υποστηρίξω το δικαίωμα που είχα¬
με για να κάνουμε τους μαύρους δούλους, ιδού τι
θα έλεγα:
Αφού οι λαοί της Ευρώπης εξόντωσαν τους
λαούς της Αμερικής, βρέθηκαν στην ανάγκη να κά-
α. Σ* ένα απόσπασμα του Νικολάου Δαμασκηνού, που
αναφέρει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, βλέπουμε πως
είταν αρχαίο στην Ανατολή το έθιμο να στέλνουν να στραγ¬
γαλίζουν ένα διοικητή που δεν είταν αρεστός- το έθιμο αυτό
κρατούσε από την εποχή των Μήδων.
-352-

νουν δούλους τους λαούς της Αφρικής για να τους
βάλουν να ξεχερσώσουν τόσες εκτάσεις γης.
Η ζάχαρη θα είταν πολύ ακριβή, αν δεν έβαζαν
τους δούλους να καλλιεργήσουν το φυτό που την
παράγει.186
Οι δούλοι που εξετάζουμε είναι μαύροι από τα
πόδια ως το κεφάλι· κι έχουν τη μύτη τόσο πλακου-
τσωτή, ώστε είναι σχεδόν αδύνατο να τους λυπάται
κανείς.
Δεν είναι δυνατό να φανταστούμε πως ο θεός,
που είναι πάνσοφος, έβαλε μια 'ψυχή, και μάλιστα
μια αγαθή ψυχή, σε ένα κατάμαυρο σώμα.
Είναι τόσο φυσικό να σκεφτόμαστε ότι το χρώ¬
μα αποτελεί την ουσία του ανθρώπου, ώστε οι λαοί
της Ασίας, που κάνουν ευνούχους, στερούν πάντο¬
τε τους μαύρους από τη σχέση που έχουν με μας κα¬
τά έναν πιο έκδηλο τρόπο. [...]
Μια απόδειξη πως οι μαύροι δεν έχουν τον
κοινό νου είναι ότι προτιμούν ένα κολιέ γυάλινες
χάντρες από το χρυσάφι, που στα ευνομούμενα
έθνη έχει τόσο μεγάλη αξία.
Είναι αδύνατο να υποθέσουμε πως αυτά τα
όντα είναι άνθρωποι· γιατί, αν τους παίρναμε για
ανθρώπους, θ’ άρχιζαν να πιστεύουν πως εμείς οι
ίδιοι δεν είμαστε χριστιανοί.
Μερικοί μικρόμυαλοι εξογκώνουν πολύ την
αδικία που κάνουν στους Αφρικανούς. Γιατί, αν η
αδικία είταν τέτοια που λένε, δεν θαρχόταν στο νου
των ηγεμόνων της Ευρώπης, που κάνουν μεταξύ
186.	Αγαπημένο επιχείρημα των οπαδών της δουλείας του
XVIII αιώνα, την εποχή που η ζάχαρη ήταν ένα εδώδιμο πολυ¬
τελείας.
-353-

τους τόσες άχρηστες συμφωνίες, να κάνουν και μια
γενική συμφωνία για να εξασφαλίσουν την ευ-
σπλαγχνία και τον οίκτο;
8. Η δουλεία
δεν χρειάζεται
να υπάρχει
στις χώρες μας
Πρέπει λοιπόν να περιορίσουμε τη δουλεία σε
μερικές ιδιαίτερες χώρες της γης. Σε όλες τις άλλες,
μου φαίνεται πως, όσο βαρειές κι αν είναι οι εργα¬
σίες που απαιτεί η κοινωνία, μπορούμε να κάνουμε
το παν με ελεύθερους ανθρώπους. [...]
Δεν υπάρχει τόσο βαρειά εργασία που να μην
είναι δυνατό να την ταιριάξουν με τη δύναμη εκεί¬
νου που την εκτελεί, αρκεί να το κανονίζει το λογι¬
κό και όχι η φιλαργυρία. Είναι δυνατό, με την ευ¬
κολία των μηχανών, που η τέχνη εφευρίσκει ή
εφαρμόζει, ν’ αντικατασταθεί η αναγκαστική εργα¬
σία, που αλλού την εκτελούν οι δούλοι. 187[...]
Δεν ξέρω αν είναι το μυαλό ή η καρδιά που
μου υπαγορεύει αυτό εδώ το άρθρο.188 Δεν υπάρ¬
χει ίσως πάνω στη γη κλίμα όπου να μην είταν δυ¬
νατό να χρησιμοποιήσουν στην εργασία ελεύθε¬
ρους ανθρώπους. Αλλ’ επειδή υπήρχαν κακοί νό¬
μοι, βρήκανε ανθρώπους τεμπέληδες· κι επειδή αυ¬
τοί οι άνθρωποι είταν τεμπέληδες, τους έκαναν
δούλους.
187. Αυτή η εκδήλωση πίστης στην εξέλιξη της τεχνικής
και την κοινωνική κριτική είναι αξιέπαινη για εκείνη την εποχή.
188. Αυτή η παράγραφος, που δεν υπάρχει παρά στο χει¬
ρόγραφο, προστέθηκε το 1748.
-354-

Αχούμε κάθε μέρα να λένε πως θα είταν καλό
να υπάρχουν δούλοι και στις χώρες μας.190
Αλλά, για να κρίνουμε σωστά το ζήτημα αυτό,
πρέπει να εξετάσουμε όχι αν οι δούλοι θα είταν
ωφέλιμοι στο μικρό πλούσιο και φιλήδονο τμήμα
κάθε έθνους· δίχως αμφιβολία, θα του είταν ωφέλι¬
μοι· αλλά, παίρνοντας μιαν άλλη άποψη, δεν πι¬
στεύω να ήθελε κανένας από αυτούς που απαρτί¬
ζουν το τμήμα αυτό να τραβήξουμε κλήρο για να
δούμε ποιος θάπρεπε ν’ αποτελέσει το τμήμα του
έθνους που θα είταν ελεύθερο, και ποιος το τμήμα
που θα είταν δούλο. Εκείνοι που μιλούν πιο πολύ
για τη δουλεία θα αισθάνονταν πιο πολύ φρίκη γι’
αυτή, όπως και οι πιο εξαθλιωμένοι άνθρωποι θα
δοκίμαζαν επίσης ςρρίκη. Αρα, η κραυγή υπέρ της
δουλείας είναι η κραυγή της πολυτέλειας και της
ηδονής, και όχι εκείνη της αγάπης και της δημόσιας
ευδαιμονίας. Ποιος μπορεί ν’ αμφιβάλλει πως κάθε
άνθρωπος, χωριστά, δεν θα είταν πολύ ευχαριστη¬
μένος να είναι ο κύριος των αγαθών, της τιμής και
της ζωής των άλλων; Και πώς σ’ αυτή την ιδέα δεν
θα ξυπνούσαν μεμιάς όλα τα πάθη του; Αν θέλετε
να μάθετε σ’ αυτά τα πράγματα αν οι επιθυμίες κα-
θενός είναι θεμιτές, εξετάστε τις επιθυμίες όλων.
189.	Αυτό το κεφάλαιο δεν εμφανίστηκε παρά στην έκδο¬
ση του 1757, που έγινε μετά το θάνατο του Μοντεσκιέ. Παρου¬
σιάζει λοιπόν την τελευταία λέξη του Μοντεσκιέ σ’ ένα πρό¬
βλημα που τον απασχόλησε όλη του τη ζωή.
190.0	Ζαν-Φρανσουά Μελόν, οικονομολόγος του Μπορ-
ντώ και φίλος του Μοντεσκιέ, έκανε την πρόταση να εισαχθούν
οι σκλάβοι της Ασίας και στην Ευρώπη, για να προμηθευτούν
τα εργοστάσια με φτηνά εργατικά χέρια.
9. Έθνη όπου
η αστική ελευθερία
έχει γενικά
καθιερωθεί189
-355-

11. Τι πρέπει να
κάνουν οι νόμοι
σχετικά με
τη δουλεία
2.	Στις χώρες
του Νότου υπάρχει
μια φυσική
ανισότητα ανάμεσα
στα δύο φύλα
3.	Η πολυγυναικία
εξαρτάται πολΰ
από τα μέσα για
τη συντήρησή τους
Αλλά, οποιαδήποτε κι αν είναι η φύση της δου¬
λείας, πρέπει οι αστικοί νόμοι να επιδιώκουν να
εξαλείψουν, από τη μια μεριά, τις υπερβασίες και,
από την άλλη, τους κινδύνους.
ΒΙΒΛΙΟ XVI. ΠΩΣ ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΚΗΣ
ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΕΧΟΥΝ ΣΧΕΣΗ
ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
Η φύση, που έδωσε στους άντρες τη δύναμη
και το λογικό, δεν έβαλε άλλο όριο στην εξουσία
τους από το όριο αυτής της δύναμης και αυτού του
λογικού. Στις γυναίκες, η φύση έδωσε τα χαρίσματα
για ν’ αρέσουν και θέλησε η επιβολή τους να τελει¬
ώνει όταν παύουν να υπάρχουν αυτά τα χαρίσμα¬
τα· αλλά στις θερμές χώρες, τα χαρίσματα βρίσκο¬
νται μόνο στις αρχές και ποτέ κατά τη διάρκεια της
ζωής τους.
Έτσι ο νόμος που επιτρέπει μόνο μια γυναίκα
αναφέρεται περισσότερο στη φύση του κλίματος
της Ευρώπης παρά στη φύση του κλίματος της
Ασίας. [...]
Μ’ όλο που στις χώρες, όπου έχει καθιερωθεί η
πολυγαμία, ο μεγάλος αριθμός των γυναικών εξαρ-
τάται πολύ από τα πλούτη του συζύγου, ωστόσο
δεν είναι δυνατό να πει κανείς πως τα πλούτη είναι
η αιτία που επιβάλλει σ’ ένα κράτος την πολυγα¬
μία: η φτώχεια μπορεί να φέρει το ίδιο αποτέλεσμα,
όπως θα εκθέσω μιλώντας για τους αγρίους.
-356-

Η πολυγαμία δεν είναι μια πολυτέλεια, αλλά η
αφορμή για μια μεγάλη πολυτέλεια στα ισχυρά
έθνη. Στα θερμά κλίματα, έχουν λιγότερες ανά¬
γκες®, η συντήρηση μιας γυναίκας και των παιδιών
στοιχίζει λιγότερο. Μπορεί λοιπόν να έχει κανείς
εκεί περισσότερες γυναίκες.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που κάνουν 4. Η πολυγαμία·
σε διάφορα μέρη της Ευρώπης, γεννιούνται σ’ αυτά τα διάφορα
περισσότερα αγόρια παρά κορίτσιαΡ: αντίθετα, οι περιστατικά της1^1
ταξιδιωτικές περιγραφές για την ΑσίαΥ και την
Αφρική6 μας λένε πως εκεί γεννιούνται περισσότε¬
ρα κορίτσια παρά αγόρια. Αρα, ο νόμος της μιας
γυναίκας στην Ευρώπη και ο νόμος που επιτρέπει
πολλές γυναίκες στην Ασία και στην Αφρική, έχουν
κάποια σχέση με το κλίμα. [...]
α. Στην Κεϋλάνη, ένα άτομο ζει με δέκα πεντάρες ίο μή¬
να: τρώνε μόνο ρύζι και ψάρια. Recueil des voyages qui ont
servi à rétablissement de la Compagnie des Indes, τόμος II, μέ¬
ρος I.
191.	Στην έκδοση του 1748 ο τίτλος αυτού του κεφαλαί¬
ου ήταν: «Ο νόμος της πολυγαμίας είναι ένα ζήτημα υπολο¬
γισμού». Ο Μοντεσκιέ θέλησε να αμβλύνει τη σκληρότητα
του τίτλου ενός κεφαλαίου που είχε προκαλέσει το θυμό της
Σορβόννης, των Ιησουιτών και των οπαδών του Γιανσίνιους.
β. Ο κ. Αρμπιτνό υπολογίζει πως στην Αγγλία ο <<υιθ-
μός των αγοριών είναι μεγαλύτερος από τον αριθμό των κο-
ριτσιών: δεν θα είταν σωστό να συμπεράνει κανείς από αυτό
πως το ίδιο συμβαίνει σε όλα τα κλίματα.
γ. Βλ. Κέμπφερ, που μας μεταδίδει μια απογραφή του
Μεάκο [(παλιά θρησκευτική πρωτεύουσα της Ιαπωνίας) Κ.Μ.),
όπου βρήκανε 182.072 αρσενικούς και 223.573 θηλυκούς.
δ. Βλ. το Voyage de Guinée του κ. Σμιθ, μέρ. Β, σχετικά
με τη χώρα του Αντέ.
-357-

8. Το ξεχώρισμα
των γυναικών
από τους άντρες
11. Η οικιακή
δουλεία ανεξάρτητα
από την πολυγαμία
[...] Υπάρχουν κλίματα όπου η φυσική ορμή
έχει τέτοια δύναμη που η ηθική δεν μπορεί να κάνει
σχεδόν τίποτα. Αφήστε έναν άντρα με μια γυναίκα:
οι πειρασμοί θα είναι χείμαρρος, η επίθεση βέβαιη,
η αντίσταση ανύπαρκτη. Σ’ αυτές τις χώρες, αντί
για παραγγέλματα ηθικής, χρειάζονται μανταλο-
σύρτες.
Δεν είναι μόνο ο μεγάλος αριθμός των γυναι¬
κών που επιβάλλει, σε ορισμένα μέρη της Ανατο¬
λής, τον περιορισμό τους· είναι και το κλίμα. [...]
Σε τι θα χρησίμευε να έχουμε κλεισμένες τις γυναί¬
κες στις βόρειες χώρες μας, όπου τα ήθη τους είναι
από φυσικό τους καλά; Όπου όλα τα πάθη τους εί¬
ναι ήρεμα, όχι πολύ έντονα, όχι πολύ εκλεπτυσμέ¬
να; Οπου ο έρωτας ασκεί μια τόσο συγκρατημένη
εξουσία πάνω στην καρδιά, ώστε ν’ αρκεί και το
ελαχιστότερο μέτρο για να της δείξει το σωστό
δρόμο;
Είναι ευτύχημα να ζει κανείς στα κλίματα εκεί¬
να που επιτρέπουν την επικοινωνία των δύο φύλων
μεταξύ τους· όπου το φύλο που έχει τις περισσότε¬
ρες χάρες ςραίνεται να στολίζει την κοινωνία· και
όπου οι γυναίκες, όντας αποκλειστικά για την από¬
λαυση ενός, χρησιμεύουν ακόμα για την ψυχαγωγία
όλων.
-358-

ΒΙΒΛΙΟ XVII. ΠΩΣ ΟΙ ΝΟΜΟΙ
ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΕΧΟΥΝ ΣΧΕΣΗ
ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ
Η πολιτική δουλεία εξαρτάται από τη φύση
του κλίματος όσο και η αστική και η οικιακή, όπως
θα το δείξουμε.
[...] Δεν πρέπει λοιπόν να μας ξαφνίζει που η
δειλία των λαών των θερμών κλιμάτων τους έκανε
σχεδόν πάντα δούλους, και που το θάρρος των λα¬
ών των ψυχρών κλιμάτων τους κράτησε ελεύθε¬
ρους. Είναι ένα αποτέλεσμα που πηγάζει από τη
φυσική του αιτία.
Στην Ασία, υπήρξαν πάντοτε μεγάλες αυτο¬
κρατορίες· στην Ευρώπη, δεν μπόρεσαν ποτέ να
υπάρξουν. [...]
Η κρατική δύναμη πρέπει να είναι πάντοτε δε¬
σποτική στην Ασία. Γιατί, αν η δουλεία δεν είταν
άκρα, θα γινότανε άμεσα μια κατανομή που η φύση
της χώρας δεν μπορεί ν’ ανεχθεί.
Στην Ευρώπη, η φυσική κατανομή του εδά¬
φους σχηματίζει πολλά κράτη μέτριας έκτασης,
όπου η κυβέρνηση των νόμων δεν είναι ασυμβίβα¬
στη με τη διατήρηση του κράτους: αντίθετα, της εί¬
ναι τόσο ευνοϊκή, ώστε, χωρίς νόμους, το κράτος
πέφτει στην παρακμή και γίνεται κατώτερο από
όλα τα άλλα.
Αυτό είναι που σχημάτισε ένα πνεύμα ελευθε-
1. Η πολιτική
δουλεία
2. Διαφορά
των λαών σχετικά
με το θάρρος
6.	Νέα φυσική αιτία
για τη δουλεία
της Ασίας και
την ελευθερία
της Ευρώπης
-359-

1. Πώς η φύση
του εδάφους
επηρεάζει τους
νόμους
2. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
ρίας, που κάνει κάθε τμήμα πολύ δύσκολο να υπο¬
δουλωθεί και να υποταχτεί σε μια ξένη δύναμη με
άλλο τρόπο παρά με τους νόμους και την ωφέλεια
του εμπορίου του.
Αντίθετα, στην Ασία βασιλεύει ένα πνεύμα
δουλείας, που δεν την άφησε ποτέ· και σ’ όλα τα
ιστορικά γεγονότα του τόπου αυτού, είναι αδύνατο
να βρεθεί ένα και μόνο σημείο που να δείχνει μια
ελεύθερη ψυχή: δεν θα δει κανείς ποτέ σ’ αυτή παρά
τον ηρωισμό της δουλείας.
ΒΙΒΛΙΟ XVIII. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ
ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ
[...] Έτσι, η κυβέρνηση του ενός βρίσκεται συ¬
χνότερα στις εύφορες χώρες, και η κυβέρνηση των
πολλών στις χώρες που δεν είναι εύφορες· πράγμα
που είναι μερικές φορές μια αποζημίωση.
Το άγονο έδαφος της Αττικής καθιερώνει σ’
αυτή τη λαϊκή κυβέρνηση· και το εύφορο έδαφος
της Σπάρτης την αριστοκρατική κυβέρνηση. Γιατί,
στα χρόνια εκείνα, δεν θέλανε καθόλου στην Ελλά¬
δα την κυβέρνηση του ενός: και η αριστοκρατική
κυβέρνηση έχει πιο πολύ σχέση με τη κυβέρνηση του
ενός.
Οι εύφορες αυτές χώρες είναι πεδιάδες, όπου
δεν είναι δυνατό ν’ αντισταθούν στον πιο ισχυρό:
υποτάσσονται λοιπόν σ’ αυτόν· κι όταν έχουν υπο¬
ταχτεί, το πνεύμα της ελευθερίας δεν θα μπορέσει
-360-

να ξαναγύρισει σ’ αυτές· τα κτήματα στην πεδιάδα
είναι ένα εχέγγυο πιστότητας. Αλλά στις ορεινές
χώρες, μπορούν να φυλάξουν εκείνο που έχουν, και
έχουν λίγα για να φυλάξουν. Η ελευθερία, δηλαδή η
κυβέρνηση που έχουν, είναι το μόνο αγαθό που αξί¬
ζει να υπερασπίσουν. Η ελευθερία λοιπόν επικρα¬
τεί περισσότερο στις ορεινές κι απρόσιτες χώρες
παρά σε εκείνες που η φύση (ραίνονταν πως είχε ευ¬
νοήσει περισσότερο.
Οι ορεινοί έχουν μια πιο μετριοπαθή κυβέρνη¬
ση, γιατί δεν κινδυνεύουν τόσο πολύ από την κατά¬
κτηση. (...]
Οι χώρες δεν καλλιεργούνται ανάλογα με τη
γονιμότητά τους, αλλ’ ανάλογα με την ελευθερία
τους· και, αν διαιρέσουμε νοερά τη γη, θα δούμε με
έκπληξη να είναι τον περισσότερο καιρό ερημωμέ¬
να τα πιο γόνιμα μέρη και να υπάρχουν μεγάλοι λα¬
οί σε εκείνα τα μέρη όπου το έδαφος φαίνεται πως
είναι τελείως άγονο. [...]
Οι άγονες γαίες κάνουν τους ανθρώπους εργα¬
τικούς, εγκρατείς, σκληραγωγημένους στη δουλειά,
θαρραλέους, ικανούς για τον πόλεμο· γιατί πρέπει
οπωσδήποτε να προμηθευτούν εκείνο που το έδα¬
φος τούς αρνείται. Η γονιμότητα μιας χώρας δίνει,
μαζί με την άνεση, τη μαλθακότητα και κάποια αγά¬
πη για τη διατήρηση της ζωής. [...]
3. Ποιες είναι
οι πιο
καλλιεργημένες
χώρες
4. Νέα
αποτελέσματα
της γονιμότητας
και της αφορίας
της χώρας
-361-

5.	Οι λαοί Οι λαοί των νησιών φέρονται περισσότερο
των νησιών πΡ°ζ την ελευθερία από τους ηπειρωτικούς λα¬
ούς. [...]
6.	Οι χώρες	Οι χώρες που η τέχνη των ανθρώπων έκανε κά¬
που διαμόρφωσε τοικήσιμες και που για να υπάρξουν έχουν ανάγκη
η ανθρώπινη τέχνη από την ίδια την τέχνη, χρειάζονται μετριοπαθή κυ¬
βέρνηση. [...]
7.	Τα ανθρώπινα Οι άνθρωποι, με τις φροντίδες τους και με κα-
έργα λούς νόμους, έκαναν τη γη πιο κατάλληλη για να εί¬
ναι η κατοικία τους. Βλέπουμε να τρέχουν ποτάμια
εκεί που άλλοτε είταν λίμνες και έλη: είναι ένα αγα¬
θό που δεν το έκανε η φύση, αλλά που διατηρείται
από τη φύση. [...] Έτσι, όπως τα καταστρεπτικά
έθνη κάνουν καταστροφές που διαρκούν περισσό¬
τερο από τα ίδια, υπάρχουν και δημιουργικά έθνη
που κάνουν καλά που δεν τελειώνουν μαζί μ’ αυτά.
8.	Γενική σχέση Οι νόμοι έχουν μεγάλη σχέση με τον τρόπο που
των νόμων οι διάφοροι λαοί προμηθεύονται την τροφή τους.
Χρειάζεται ένας πιο εκτενής κώδικας νόμων για
ένα λαό που επιδίδεται στο εμπόριο και στη ναυτι¬
λία, παρά σ’ ένα λαό που αρκείται να καλλιεργεί τα
χωράφια του. Αλλά, για τον τελευταίο αυτό λαό,
χρειάζεται ένας εκτενέστερος κώδικας από ένα λαό
που ζει από τα κοπάδια του. Και για τούτον χρειά¬
ζεται ένας μεγαλύτερος κώδικας παρά για ένα λαό
που ζει από το κυνήγι.
-362-

Η κατανομή της γης είναι κυρίως που εξογκώ¬
νει τον αστικό κώδικα. Στα έθνη, όπου δεν θα έχει
γίνει αυτή η κατανομή, υπάρχουν πολύ λίγοι αστι¬
κοί νόμοι. [...]
Εκείνο που εξασφαλίζει περισσότερο την ελευ¬
θερία των λαών που δεν καλλιεργούν τη γη, είναι
ότι αγνοούν το νόμισμα. [...]
Στους λαούς που δεν έχουν νόμισμα, ο καθέ¬
νας έχει λίγες ανάγκες και τις ικανοποιεί εύκολα
και ίσα. Η ισότητα λοιπόν είναι επιβλημένη· οι
αρχηγοί τους επίσης δεν είναι καθόλου δεσποτι-
κοί.
ΒΙΒΛΙΟ XIX. ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΠΟΥ ΣΧΗΜΑΤΙΖΟΥΝ
ΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ, ΤΑ ΗΘΗ ΚΑΙ ΤΟΥΣ
ΤΡΟΠΟΥΣ ΕΝΟΣ ΕΘΝΟΥΣ
Το θέμα αυτό έχει μεγάλη έκταση. Μέσα σ’ αυ¬
τό το πλήθος ιδεών που μου έρχονται στο νου, θα
είμαι πιο προσεκτικός στην τάξη των πραγμάτων
παρά στα ίδια τα πράγματα. Πρέπει ν’ απομακρύ¬
νω δεξιά και αριστερά, ν’ ανοίγω δρόμο και να ρί¬
χνω φως.
13. Οι αστικοί
νόμοι στους λαούς
που δεν
καλλιεργούν τη γη
17. Οι πολιτικοί
νόμοι στους λαούς
που δεν έχουν
νόμισμα
1. Το θέμα
του βιβλίου αυτού
-363-

2. Πόσο είναι
αναγκαίο να είναι
προπαρασκευα-
σμένα τα πνεύματα
για τους
καλύτερους νόμους
3. Η τυραννία
14. Τι είναι
το γενικό πνεύμα
5. Πόσο πρέπει
να είμαστε
προσεχτικοί για να
μην αλλάξουμε
το γενικό πνεύμα
ενός έθνους
[...] Η ελευθερία η ίδια φάνηκε ανυπόφορη σε
λαούς που δεν είταν συνηθισμένοι να την απο¬
λαμβάνουν. Όπως κάποτε είναι βλαβερός ο καθα¬
ρός αέρας σε εκείνους που έζησαν σε χώρες με
έλη. [...]
Υπάρχουν δύο είδη τυραννίας: μια πραγματι¬
κή, που βρίσκεται στη βία της κυβέρνησης· και μια
πνευματική, που γίνεται αισθητή όταν εκείνοι που
κυβερνούν καθιερώνουν πράγματα που προσβάλ¬
λουν τον τρόπο του σκέπτεσθαι ενός έθνους. [...]
Πολλά πράγματα κυβερνούν τους ανθρώπους:
το κλίμα, η θρησκεία, οι νόμοι, οι κανόνες της κυ¬
βέρνησης, τα παραδείγματα από τα περασμένα, τα
ήθη, οι τρόποι· έτσι σχηματίζεται ένα γενικό πνεύ¬
μα που βγαίνει από αυτά.
Σε κάθε έθνος, όσο μια από τις αιτίες αυτές
ενεργεί με μεγαλύτερη δύναμη, τόσο οι άλλες υπο¬
χωρούν. [...]
Αν υπήρχε στον κόσμο ένα έθνος που να έχει
μια διάθεση κοινωνικότητας, ένα ξάνοιγμα καρ¬
διάς, μια χαρά για τη ζωή, ένα γούστο, μια ευκολία
να μεταδίδει τις σκέψεις του· που να είναι ζωηρό,
ευχάριστο, μερικές φορές ασύνετο, συχνά αδιάκρι¬
το· και που μαζί μ’ αυτά νάχει θάρρος, γενναιο-
φροσύνη, ειλικρίνεια, κάποια αντίληψη τιμής, δεν
θάπρεπε να πειραχθούν καθόλου οι τρόποι του με
νόμους για να μην πειραχτούν οι αρετές του. Αν ο
-364-

χαρακτήρας είναι γενικά καλός, τι σημασία έχουν
μερικά ελαττώματα που βρίσκονται σ’ αυτόν;
θα είταν δυνατό σ’ αυτό το έθνος να περιορί¬
σουν τις γυναίκες, να κάνουν νόμους για να διορ¬
θώσουν τα ήθη τους και να περιορίσουν την πολυ-
τέλειά τους· αλλά ποιος ξαίρει αν έτσι δεν θα χάνο¬
νταν κάποιο γούστο που είναι η πηγή του πλούτου
του έθνους και μια ευγένεια που προσελκύει σ’ αυ¬
τό τους ξένους;
Ο νομοθέτης πρέπει ν’ ακολουθεί το πνεύμα
του έθνους, όταν δεν είναι αντίθετο στις αρχές της
κυβέρνησης· γιατί τίποτε δεν κάνουμε καλύτερα
από εκείνο που κάνουμε ελεύθερα και ακολουθώ¬
ντας τη φυσική μας κλίση.
Ας δώσουν ένα πνεύμα σχολαστικότητας σ’ ένα
έθνος που είναι από φυσικό του εύθυμο, το κράτος
δεν θα κερδίσει τίποτε, ούτε για το εσωτερικό ούτε
για το εξωτερικό. Αφήστε το να κάνει τα ελαφρά
πράγματα με σοβαρότητα και τα σοβαρά με ευθυμία.
Ας μας αφήσουν όπως είμαστε, έλεγε ένας ευ¬
πατρίδης ενός έθνους που μοιάζει πολύ μ’ αυτό
που δώσαμε παραπάνω μια ιδέα. Η φύση επανορ¬
θώνει το παν. Μας έδωσε μια ζωηρότητα που μπο¬
ρεί να κάνει προσβολές και να μας φέρει στο σημείο
να παραβούμε όλους τους κανόνες· αλλά η ίδια η
ζωηρότητα διορθώνεται από την ευγένεια που μας
δίνει η φύση εμπνέοντάς μας την όρεξη για την κο¬
σμική ζωή και ιδιαίτερα για τη συναναστροφή των
γυναικών.
Ας μας αφήσουν τέτοιους που είμαστε. Οι αδιά¬
κριτες ιδιότητές μας, μαζί με τη λίγη πονηριά μας,
6. Δεν πρέπει να
τα διορθώνουμε
όλα
-365-

κάνουν ώστε οι νόμοι που θα περιόριζαν την κοινω-
νικότητά μας, να μην είναι κατάλληλοι για μας.
8. Αποτελέσματα
της κοινωνικότητας
9. Η ματαιοδοξία
και η αλαζονεία
των εθνών
Όσο περισσότερο οι λαοί επικοινωνούν μετα¬
ξύ τους, τόσο περισσότερο αλλάζουν εύκολα τρό¬
πους, γιατί κάθε λαός προσφέρεται περισσότερο
σαν θέαμα σ’ έναν άλλο λαό· οι ιδιορρυθμίες των
ατόμων φαίνονται καλύτερα. Το κλίμα που κάνει
ώστε ένα έθνος να θέλει να επικοινωνεί με άλλα
έθνη, κάνει επίσης να θέλει να αλλάξει· κι αυτό που
κάνει ώστε ένα έθνος να θέλει ν’ αλλάξει, κάνει επί¬
σης ώστε το έθνος να σχηματίσει ένα γούστο.
Η συναναστροφή των γυναικών απαλύνει τα
ήθη και σχηματίζει το γούστο: η επιθυμία ν’ αρέσει
κανείς περισσότερο από τους άλλους επιβάλλει τα
στολίδια· και η επιθυμία ν’ αρέσει περισσότερο από
τον ίδιο τον εαυτό του καθιερώνει τις μόδες. Οι μό-
δες έχουν ένα σημαντικό σκοπό: με το να κάνουν το
πνεύμα ελαφρό, αυξάνουν αδιάκοπα τους κλάδους
του εμπορίου τους.
Η ματαιοδοξία είναι ένα τόσο καλό ελατήριο
για μια κυβέρνηση, όσο η αλαζονεία είναι ένα ελα¬
τήριο επικίνδυνο.192 Δεν έχουμε γι’ αυτό παρά να
192.	Δυο κεφάλαια πιο κάτω ο συγγραφέας διευκρινίζει
«πως όλες οι πολιτικές κακίες δεν είναι ηθικές κακίες, και πως
όλες οι ηθικές κακίες δεν είναι πολιτικές κακίες»: αυτή είναι
μια φιλελεύθερη θέση που έχει εμπνευστεί κυρίως από τα πα¬
ράδοξα του Άγγλου Μάντεβιλ στους Μύθους των μελισσών
(1705, γαλλική μετάφραση 1740). θυμόμαστε επίσης τον
Mondain του Βολταίρου (1736).
-366-

φανταστούμε, από τη μια, τα αναρίθμητα καλά που
προέρχονται από τη ματαιοδοξία: την πολυτέλεια,
τη βιομηχανία, τις τέχνες, τις μόόες, την ευγένεια,
το γούστο· και, από την άλλη, τα άπειρα κακά που
γεννάει η αλαζονεία μερικών εθνών: την οκνηρία,
τη φτώχεια, την εγκατάλειψη του παντός, την κατα¬
στροφή των εθνών που η τύχη έκανε να πέσουν στα
χέρια τους, και τη δική τους ακόμα καταστροφή. Η
οκνηρία είναι το αποτέλεσμα της αλαζονείας· η ερ¬
γασία είναι μια συνέπεια της ματαιοδοξίας: η αλα¬
ζονεία ενός Ισπανού θα τον κάνει να μην εργάζεται·
η ματαιοδοξία ενός Γάλλου θα τον κάνει να μάθει
να εργάζεται καλύτερα από τους άλλους.
Κάθε οκνηρό έθνος είναι σοβαρό· γιατί εκείνοι
που δεν εργάζονται θεωρούν τους εαυτούς τους
σαν κυρίαρχους εκείνων που εργάζονται.
Εξετάστε όλα τα έθνη και θα δείτε πως, τις πε¬
ρισσότερες φορές, η σοβαρότητα, η αλαζονεία και η
οκνηρία συμβαδίζουν. [...]
Υπάρχουν πολλά μέρη της γης όπου αφήνουν
να μεγαλώνουν τα νύχια για να δείχνουν έτσι πως
δεν εργάζονται. [...]
Οι διάφοροι χαρακτήρες των εθνών είναι ανά¬
μικτοι από αρετές κι από κακίες, από καλές και κα¬
κές ιδιότητες. Ευτυχή μίγματα είναι εκείνα που γεν¬
νούν μεγάλα αγαθά, χωρίς συχνά να το υποψιάζε¬
ται κανείς: υπάρχουν άλλα μίγματα που γεννούν
μεγάλα δεινά, χωρίς επίσης να το υποψιάζεται κα¬
νείς. [...]
10.0 χαρακτήρας
των Ισπανών και
των Κινέζων
-367-

111. Στοχασμός
14. Ποια είναι
τα φυσικά μέσα
για ν’ αλλάξουμε
τα ήθη και
τους τρόπους
ενός έθνους
Δεν το είπα αυτό για να ελαττώσω την άπειρη
απόσταση που χωρίζει τις κακίες από τις αρετές:
Θεός φυλάξοι! θέλησα μονάχα να δώσω να κατα¬
λάβουν πως όλες οι πολιτικές κακίες δεν είναι ηθι¬
κές κακίες, και πως όλες οι ηθικές κακίες δεν είναι
πολιτικές κακίες· κι αυτό δεν πρέπει να το αγνοούν
εκείνοι που κάνουν νόμους που προσβάλλουν το
γενικό πνεύμα.
Έχουμε αναφέρει πως οι νόμοι είναι μερικές
και ορισμένες διατάξεις του νομοθέτη- τα ήθη και
οι τρόποι είναι διατάξεις του έθνους γενικά.193 Απ’
αυτό βγαίνει πως όταν θέλουμε ν’ αλλάξουμε τα
ήθη και τους τρόπους, δεν πρέπει να τ’ αλλάξουμε
με τους νόμους: αυτό θα (ραίνονταν πολύ τυραννι¬
κό· είναι καλύτερα να τ’ αλλάξουμε με άλλα ήθη και
άλλους τρόπους. [...]
Γενικά, οι λαοί είναι πολύ προσκολλημένοι
στα έθιμά τους· αν τα καταργήσει κανείς με τη βία,
τους κάνει δυστυχείς: δεν πρέπει λοιπόν να τ’ αλ¬
λάζει, αλλά να τους καταφέρνει να τ’ αλλάξουν οι
ίδιοι.
Κάθε ποινή που δεν επιβάλλεται από την ανά¬
γκη είναι τυραννική. Ο νόμος δεν είναι μια καθαρή
πράξη εξουσίας· τα αδιάφορα από τη φύση τους
πράγματα δεν ανήκουν στη δικαιοδοσία του.
193.	Χωρίς αμφιβολία ο συγγραφέας εννοεί μ’ αυτές τις
διατάξεις το κοινό δίκαιο, σε αντίθεση με τους «θετικούς» νό¬
μους, που αυτό το κεφάλαιο αποβλέπει να ελαττώσει τη χρήση
τους.
-368-

Τα ήθη και οι τρόποι είναι συνήθειες που δεν
καθιέρωσαν οι νόμοι ή δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν
να καθιερώσουν.
Υπάρχει αυτή η διαφορά ανάμεσα στους νό¬
μους και στα ήθη, ότι οι νόμοι ρυθμίζουν περισσότε¬
ρο τις πράξεις του πολίτη, και ότι τα ήθη ρυθμίζουν
περισσότερο τις πράξεις του ανθρώπου. Υπάρχει
αυτή η διαφορά ανάμεσα στα ήθη και στους τρόπους,
ότι τα πρώτα αφορούν περισσότερο στην εσωτερική
συμπεριφορά, τα άλλα στην εξωτερική.
16. Πώς μερικοί
νομοθέτες έκαναν
σύγχυση στις αρχές
που κυβερνούν
τους ανθρώπους
Μόνο παράξενες διατάξεις μπορούν να κά- 21. Πώςοίνόμοί
νουν σύγχυση σε πράγματα από τη φύση τους χωρι- πρέπει να είναι
σμένα: τους νόμους, τα ήθη και τους τρόπους· αλλά σχετικοί με τα ήθη
μ’ όλο που είναι χωρισμένα, δεν παύουν να έχουν χαι τ0 τρόπους
μεταξύ τους μεγάλες σχέσεις. [... ]
Όταν ένας λαός έχει χρηστά ήθη, οι νόμοι γίνο¬
νται απλοί. [...]
22. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
Τα έθιμα ενός δούλου λαού είναι τμήμα της
δουλείας του· τα έθιμα ενός ελεύθερου λαού είναι
τμήμα της ελευθερίας του.
Μίλησα στο βιβλίο ΧΙα για έναν ελεύθερο λαό·
έδωσα τις αρχές του πολιτεύματός του: ας δούμε
λοιπόν τα αποτελέσματα που ακολούθησαν, το χα¬
ρακτήρα που διαμορφώθηκε και τους τρόπους που
προέκυψαν.
α. Κεφάλαιο 6.
27. Πώς οι νόμοι
μπορούν
να συντελέσουν
για να σχηματίσουν
τα ήθη,
τους τρόπους
και το χαρακτήρα
ενός έθνους
-369-

Δεν λέω πως το κλίμα δεν έκανε, σε μεγάλο
βαθμό, τους νόμους, τα ήθη και τους τρόπους του
έθνους αυτού- αλλά λέω πως τα ήθη και οι τρόποι
αυτού του έθνους θάπρεπε να έχουν μεγάλη σχέση
με τους νόμους του. [...]
Αφού όλα τα πάθη είναι ελεύθερα σ’ αυτό, το
μίσος, ο φθόνος, η ζήλεια, ο πόθος του πλουτισμού
και της ανάδειξης θα πρόβαλλαν σε όλη την έκτασή
τους· αν αυτό δεν γινότανε, το κράτος θάτανε σαν
έναν που είναι τσακισμένος από την αρρώστεια και
που δεν έχει πάθη γιατί δεν έχει δυνάμεις.194
Το μίσος που θα υπήρχε ανάμεσα στα δύο κόμ¬
ματα θα διαιωνίζονταν, γιατί θα είταν πάντα ατε-
λεσφόρητο.
Επειδή κάθε ιδιώτης, πάντα ανεξάρτητος, θ’
ακολουθούσε πολύ τις ιδιοτροπίες του και τις φα¬
ντασιοπληξίες του, θ’ άλλαζε συχνά κόμμα· θα
εγκατέλειπε το ένα κόμμα, όπου θ’ άφηνε όλους
τους φίλους του, για να συνδεθεί με το άλλο κόμμα
όπου θάβρισκε όλους τους εχθρούς του· και συχνά
στο έθνος αυτό θα μπορούσαν να ξεχάσουν τους
νόμους της φιλίας και τους νόμους του μίσους. [...]
Επειδή όμως το νομοθετικό σώμα έχει την
εμπιστοσύνη του λαού και είναι περισσότερο δια¬
φωτισμένο από τον ίδιο, θα μπορούσε να καθησυ¬
χάσει το λαό από τις κακές εντυπώσεις που του
έδωσαν και να κατευνάσει τις κινήσεις του.
Αυτό είναι το μεγάλο πλεονέκτημα που θα εί¬
χε η κυβέρνηση αυτή πάνω στις αρχαίες δημοκρα¬
194.0	φιλελε θερισμός του Μοντεσκιέ μεταθέτει στο πο¬
λιτικό πεδίο ένα θέμα που έχουν αναπτύξει συχνά οι ηθικολό¬
γοι και ιδιαίτερα ο Βολταίρος.
-370-

τικές πολιτείες, όπου ο λαός είχε μια άμεση εξου¬
σία· γιατί, όταν οι ρήτορες τον εξερέθιζαν, οι υπο¬
κινήσεις τους αυτές έφερναν πάντα το αποτέλεσμά
τους.
Στην περίπτωση που οι ταραχές δεν έχουν βέ¬
βαιο αντικείμενο, αν συμβεί ν’ απειλήσει το κράτος
κάποια εξωτερική δύναμη, βάζοντας σε κίνδυνο την
υλική ακμή του ή τη δόξα του· στην περίπτωση αυ¬
τή, τα μικρά συμφέροντα θα υποχωρούσαν μπρο¬
στά στα μεγαλύτερα και όλοι θα συνενώνονταν
προς όφελος της εκτελεστικής δύναμης.
Αν οι διενέξεις είχαν αιτία την παραβίαση των
θεμελιακών νόμων και αν παρουσιάζονταν μια ξέ¬
νη δύναμη, θα γινότανε τότε μια επανάσταση που
δεν θα άλλαζε ούτε τη μορφή της κυβέρνησης, ούτε
το πολίτευμά του: γιατί οι επαναστάσεις που κάνει
η ελευθερία δεν είναι παρά μια επιβεβαίωση της
ελευθερίας.
Ένα ελεύθερο έθνος μπορεί νάχει έναν ελευθε¬
ρωτή· ένα υπόδουλο έθνος δεν μπορεί νάχει παρά
έναν καταπιεστή. [...]
Επειδή για ν’ απολαμβάνουμε την ελευθερία
πρέπει ο καθένας να μπορεί να λέει εκείνο που σκέ¬
πτεται· και για να διατηρήσουμε την ελευθερία πρέ¬
πει ακόμα ο καθένας να μπορεί να λέει εκείνο που
σκέπτεται· ένας πολίτης, σ’ αυτό το κράτος, θα έλε¬
γε και θα έγραφε κάθε τι που οι νόμοι δεν του έχουν
ρητά απαγορεύσει να λέει ή να γράφει.
Το έθνος αυτό, πάντοτε σε αναβρασμό, θα μπο¬
ρούσε ευκολότερα να οδηγηθεί από τα πάθη του πα¬
ρά από το λογικό, που δεν έχει ποτέ μεγάλα αποτε¬
λέσματα πάνω στο μυαλό των ανθρώπων· και θα εί¬
ταν εύκολο σε εκείνους που θα το κυβερνούσαν να
-371-

το κάνουν να επιχειρήσει πράξεις ενάντια προς τα
πραγματικά του συμφέροντα.
Το έθνος αυτό θ’ αγαπούσε παράφορα την
ελευθερία του, γιατί η ελευθερία αυτή θα είταν αλη¬
θινή· και θα μπορούσε να συμβεί ώστε, για να την
υπερασπίσει, να θυσίαζε την περιουσία του, την
άνεσή του, τα συμφέροντά του· να φορτώνονταν με
τους πιο βαρείς φόρους, τέτοιους που κι ο πιο από¬
λυτος ηγεμόνας δεν θα τολμούσε να επιβάλει στους
υπηκόους του. [...]
Για να διατηρήσει την ελευθερία του, θα δανεί¬
ζονταν από τους υπηκόους του· και οι υπήκοοί του,
βλέποντας πως η πίστη του έθνους θα χάνονταν αν
το κατακτούσαν, θα είχαν ένα νέο κίνητρο για να
καταβάλουν προσπάθειες για την υπεράσπιση της
ελευθερίας.
Αν το έθνος αυτό κατοικούσε μια νήσο, δεν θα
είταν κατακτητικό195 γιατί κατακτήσεις σε εδάφη
χωρισμένα από αυτό θα το εξασθένιζαν. [...]
Το έθνος αυτό, που η ειρήνη και η ελευθερία θα
το έκαναν πλούσιο, απαλλαγμένο από καταστρε¬
πτικές προλήψεις, θα πήγαινε να γίνει εμπορικό
έθνος. [...]
Αν το έθνος αυτό βρίσκονταν στο Βορρά και
είχε σε πλεόνασμα πολλά είδη διατροφής, όπως
επίσης θα είχε έλλειψη από πολλά εμπορεύματα
που δεν θάδινε το κλίμα του, θάκανε ένα αναγκαίο
αλλά μεγάλο εμπόριο με τους λαούς του Νότου:
και, διαλέγοντας τα κράτη που θα ευνοούσε μ’ ένα
195.0	Μοντεσκιέ εδώ σκέφτεται την Ευρώπη και όχι τις
αποικιακές κατακτήσεις, που είναι ένα λιγότερο σημαντικό
πρόβλημα, λόγω του βρετανικού εμπορίου.
-372-

επικερδές εμπόριο, θάκλεινε αμοιβαία ωφέλιμες
συμβάσεις με το έθνος που θα είχε διαλέξει. [...]
Ένα εμπορευόμενο έθνος έχει έναν άπειρο
αριθμό μικρών ιδιωτικών συμφερόντων- μπορεί
λοιπόν να θίξει και να θιγεί με άπειρους τρόπους.
Το έθνος ετούτο θα γινότανε υπερβολικά ζηλόφθο¬
νο- και θα πικραινότανε περισσότερο για την ευη-
μέρια των άλλων παρ’ ό,τι θ’ απολάμβανε τη δική
του.
Και οι νόμοι του, γενικά μαλακοί και εύκολοι,
θα μπορούσαν να είναι, σχετικά με το εμπόριο και
τη ναυτιλία, τόσο αυστηροί ώστε να δίνει την εντύ¬
πωση πως εμπορεύεται με εχθρούς.196
Αν το έθνος αυτό έστελνε μακριά άποικους, θα
τόκανε για να ξαπλώσει το εμπόριό του και όχι την
κυριαρχία του. [...]
Αν συνέβαινε να γίνει το έθνος αυτό, σε μερι¬
κές περιστάσεις, το κέντρο των διαπραγματεύσεων
της Ευρώπης, θα παρουσίαζε μεγαλύτερη τιμιότητα
και καλή πίστη από τα άλλα- γιατί, αφού οι υπουρ¬
γοί του είναι συχνά αναγκασμένοι να εκθέτουν την
πολιτεία τους μπροστά σ’ ένα λαϊκό συμβούλιο, οι
διαπραγματεύσεις τους δεν θα μπορούσαν να είναι
μυστικές και γι’ αυτό θα είταν υποχρεωμένοι να εί¬
ναι λιγάκι πιο τίμιοι. [...]
θα είταν δυνατό το έθνος αυτό, που βρέθηκε
άλλοτε κάτω από την αυθαίρετη εξουσία, να διατη¬
196.	Υπαινιγμός για την Πράξη Ναυσιπλοΐας του 1651
που ίσχυε με μερικές ελαφρύνσεις μέχρι τα μέσα του XIX αιώ¬
να. Αυτός ο νόμος έδινε το δικαίωμα στα αγγλικά καράβια να
εισάγουν εδώδιμα από τις αποικίες και απαγόρευε στα ξένα κα¬
ράβια να εισάγουν στην Αγγλία άλλα προϊόντα εκτός από αυτά
που παρήγαγε η πατρίδα τους.
-373-

ρήσει σε πολλές περιπτώσεις το ύφος της αυθαίρε¬
της εξουσίας· έτσι που, στο βάθος μιας ελεύθερης
κυβέρνησης, να βλέπει κανείς συχνά τη μορφή μιας
απολυταρχικής κυβέρνησης.
Σχετικά με τη θρησκεία, αφού σ’ αυτό το κρά¬
τος κάθε πολίτης θα είχε τη δική του θέληση και συ¬
νεπώς θα οδηγούνταν από τα δικά του φώτα ή τα
κέφια του, θα συνέβαινε ώστε ή ο καθένας ν’ αδια¬
φορεί ολότελα για όλων των ειδών τις θρησκείες
ό,τι σόι κι αν είταν, οπότε όλος ο κόσμος θα έκλινε
ν’ ασπαστεί την κυρίαρχη θρησκεία, ή θα είχαν με¬
γάλο ζήλο για τη θρησκεία γενικά, οπότε θα πολλα-
πλασιάζονταν οι αιρέσεις.197
Δεν θα είταν αδύνατο να υπάρχουν σ’ αυτό το
έθνος άνθρωποι που να μην έχουν καμμία θρησκεία,
και άλλοι που να μη θέλουν να υποστούν το να τους
εξαναγκάσουν ν’ αλλάξουν τη θρησκεία που θα εί¬
χαν, αν είχαν κάποια: γιατί θα ένοιωθαν άμεσα πως
η ζωή και η περιουσία δεν είναι περισσότερο δικά
τους από τον τρόπο τους να σκέπτονται· και πως
εκείνος που μπορεί ν’ αρπάξει το ένα μπορεί ακόμα
καλύτερα ν’ αφαιρέσει και το άλλο. [...]
Τα αξιώματα, αποτελώντας τμήμα της θεμε¬
λιακής διάταξης, θα είταν στο έθνος αυτό περισσό¬
τερο καθορισμένα από αλλού- αλλά, από μια άλλη
πλευρά, οι μεγάλοι, στη χώρα αυτή της ελευθερίας,
θα πλησίαζαν περισσότερο προς το λαό· οι τάξεις
λοιπόν θα είταν περισσότερο χωρισμένες και τα
πρόσωπα περισσότερο ανακατωμένα. [...]
197.	Γνήσια συνήθεια της αγγλικής θρησκευτικής ζωής,
που είχε ήδη περιγράφει ο Βολταίρος και πολυάριθμοι ταξι¬
διώτες που είχαν έρθει από την Ευρώπη.
-374-

Δεν θα εκτιμούσαν σ’ αυτό τους ανθρώπους
σύμφωνα με τις επιπόλαιες ικανότητες ή χαρίσμα¬
τα, αλλά σύμφωνα με τις πραγματικές ιδιότητες·
και μόνο δύο είδη από τέτοιες ιδιότητες υπάρχουν:
τα πλούτη και η προσωπική αξία.198
θα υπήρχε μια στέρεη πολυτέλεια, στηριγμένη
στην εκλέπτυνση όχι της ματαιοδοξίας, αλλά των
πραγματικών αναγκών· και δεν θα ζητούσαν στα
πράγματα άλλες απολαύσεις από εκείνες που έβαλε
σ’ αυτά η φύση. [...]
Καθώς θα είταν πάντα απασχολημένοι με τα
συμφέροντά τους, δεν θα είχαν καθόλου εκείνη την
ευγένεια που βασίζεται στην αργία· και πραγματι¬
κά, δεν θα είχαν καιρό γι’ αυτή. [...]
Αν το κλίμα έδινε σε πολλούς ανθρώπους ένα
ανήσυχο πνεύμα και πλατιές βλέψεις, σε μια χώρα
όπου το πολίτευμα θάδινε σ’ όλο τον κόσμο ένα μέ¬
ρος στην κυβέρνηση και πολιτικά συμφέροντα, θα
μιλούσαν πολύ για πολιτική· θα βλέπαμε ανθρώ¬
πους να περνούν τη ζωή τους στο να υπολογίζουν
τα γεγονότα που, από τη φύση των πραγμάτων και
την ιδιοτροπία της τύχης, δηλαδή των ανθρώπων,
δεν μπορούν καθόλου να μπουν σε υπολογισμό.
Σ’ ένα ελεύθερο έθνος, είναι πολύ συχνά αδιά¬
φορο αν οι ιδιώτες σκέφτονται καλά ή κακά- αρκεί
που σκέφτονται: απ’ αυτού βγαίνει η ελευθερία που
εγγυάται τα αποτελέσματα αυτών των ίδιων των
σκέψεων.
198.	Στις Σημειώσεις για την Αγγλία ο Μοντεσκιέ είταν
πιο κριτικός: «Το χρήμα έχει εδώ την υπέρτατη εκτίμηση· η τι¬
μή και η αρετή λίγη». Χωρίς αμφιβολία ο Μοντεσκιέ σκέφτεται
ότι σε ένα βιομηχανικό έθνος το χρήμα που αποχτήθηκε από τη
δουλειά είναι ένα σημάδι επαίνου.
-375-

Όμοια, σε μια δεσποτική κυβέρνηση, είναι το
ίδιο ολέθριο αν σκέφτονται καλά ή κακά· αρκεί να
σκέφτονται,, για να θιγεί η αρχή της κυβέρνησης.
Αφού κανένας πολίτης δεν θα φοβόταν κανένα
πολίτη, το έθνος αυτό θα είταν περήφανο· γιατί η
περηφάνεια των βασιλιάδων στηρίζεται μόνο πάνω
στην ανεξαρτησία τους.
Τα ελεύθερα έθνη είναι υπέροχα, τα άλλα μπο¬
ρούν ευκολότερα να είναι κούφια. [...]
ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΒΙΒΛΙΟ XX. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ, ΟΤΑΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΙ
ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ ΤΟΥ
1. Το εμπόριο Τα θέματα που ακολουθούν θάπρεπε να εξετα¬
στούν πολύ εκτενέστερα· αλλ’ η φύση του έργου αυ¬
τού δεν το επιτρέπει, θάθελα να κυλήσω πάνω σ’
ένα ήσυχο ποτάμι· παρασύρθηκα από έναν ορμητι¬
κό χείμαρρο.
Το εμπόριο θεραπεύει από καταστρεπτικές
προλήψεις- και είναι σχεδόν γενικός κανόνας, πως
παντού όπου υπάρχουν ήμερα ήθη, υπάρχει εμπό¬
ριο· και παντού όπου υπάρχει εμπόριο, υπάρχουν
ήμερα ήθη. [...]
-376-

Το φυσικό αποτέλεσμα του εμπορίου είναι να
φέρνει την ειρήνη.199 Δυο έθνη που έχουν συναλλα¬
γές βρίσκονται αμοιβαία σε αλληλεξάρτηση: αν το
ένα έχει συμφέρον ν’ αγοράσει, το άλλο έχει συμφέ¬
ρον να πωλήσει· και όλες οι ενώσεις στηρίζονται σε
αμοιβαίες ανάγκες.
Αλλ’ αν το πνεύμα του εμπορίου ενώνει τα
έθνη, δεν ενώνει επίσης και τους ιδιώτες. [...]
[...] Το ένα εμπόριο φέρνει στο άλλο, το μικρό
στο μέτριο, το μέτριο στο μεγάλο- κι εκείνος που εί¬
χε μια τόση επιθυμία να κερδίσει λίγα, βρίσκεται σε
μια κατάσταση όπου δεν έχει μικρότερη επιθυμία
να κερδίσει πολλά.
Ακόμα, οι μεγάλες επιχειρήσεις των εμπορευό¬
μενων ανακατεύονται πάντοτε αναγκαστικά στις
δημόσιες υποθέσεις.
[... ] Αλλα έθνη έκαναν να υποχωρούν τα εμπο¬
ρικά συμφέροντα στα πολιτικά συμφέροντα· αυτό
το έθνος (η Αγγλία) έκανε πάντα να υποχωρούν τα
πολιτικά του συμφέροντα στα συμφέροντα του
εμπορίου του.
Είναι ο λαός του κόσμου που μπόρεσε το πιο
199.	Ακόμα και στον XVIII αιώνα αυτή η διαβεβαίωση θα
μπορούσε να θεωρηθεί σαν μια αμφισβιτήσιμη αισιοδοξία που
διαψεύδεται από τον αποικιακό ανταγωνισμό. Ομως αυτή η
αυταπάτη είναι κοινή σε όλους τους φιλοσόφους που χαίρο¬
νται να προβάλλουν το ειρηνιστικό πνεύμα του εμπορίου στις
μάταιες πολεμικές επιχειρήσεις.
2. Το πνεύμα
του εμπορίου
4. Το εμπόριο
στις διάφορες
κυβερνήσεις
7. Το πνεύμα
της Αγγλίας για
το εμπόριο
-377-

πολύ να επωφεληθεί ταυτόχρονα από τα τρία αυτά
μεγάλα πράγματα: τη θρησκεία, το εμπόριο και την
ελευθερία.
12. Η ελευθερία
του εμπορίου
23. Σε ποια έθνη
δεν συμφέρει να
χάνουν εμπόριο
Η ελευθερία του εμπορίου δεν είναι μια δυνα¬
τότητα που έχουν οι εμπορευόμενοι να κάνουν ό,τι
θέλουν: αυτό θα είταν πολύ περισσότερο η δουλεία
του εμπορίου. Εκείνο που περιορίζει τον έμπορο,
δεν περιορίζει για το λόγο τούτο και το εμπόριο.
Στις χώρες της ελευθερίας είναι που ο εμπορευόμε¬
νος βρίσκει αναρίθμητους περιορισμούς· και που¬
θενά αλλού δεν περιορίζεται λιγότερο από τους νό¬
μους όσο στις χώρες της δουλείας. [...]
[...] Μια χώρα που εξάγει πάντοτε λιγότερα
εμπορεύματα ή τρόφιμα από όσα εισάγει, βρίσκει η
ίδια την ισορροπία της φτωχαίνοντας: θα εισάγει
πάντοτε λιγότερα, ώσπου, όταν φτάσει στην έσχατη
φτώχεια, να μην εισάγει πια τίποτε. [...]
Είναι δύσκολο να μην έχει μια χώρα προϊόντα
που να της περισσεύουν· αλλά η (ρύση του εμπορίου
είναι να κάνει εκείνα που περισσεύουν χρήσιμα,
και τα χρήσιμα αναγκαία. Έτσι το κράτος θα μπο¬
ρέσει να δώσει τα αναγκαία πράγματα σε μεγαλύτε¬
ρο αριθμό υπηκόων.
Ας πούμε λοιπόν πως δεν είναι τα έθνη, που δεν
έχουν ανάγκη από τίποτε, που χάνουν κάνοντας το
εμπόριο· αντίθετα είναι εκείνα που έχουν ανάγκη #πό
το παν. Δεν είναι οι λαοί που είναι αυτάρκεις, αλλά
εκείνοι που δεν έχουν τίποτε στον τόπο τους, που βρί¬
σκουν όφελος να μην συναλλάσσονται με κανένα.
-378-

ΒΙΒΛΙΟ XXI. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ, ΟΤΑΝ ΕΞΕΤΑΣΤΕΙ
ΣΤΙΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Παρ’ όλο που το εμπόριο υπόκειται σε μεγάλες
μεταβολές, μπορεί να συμβεί ώστε μερικές φυσικές
αιτίες, το είδος του εδάφους ή του κλίματος, να κα¬
θορίσουν παντοτεινά τη φύση του. [...]
Υπάρχει στην Ευρώπη ένα είδος ισορρόπησης
ανάμεσα στα έθνη του Νότου και τα έθνη του Βορ¬
ρά. Τα πρώτα έχουν όλες τις ευκολίες για τη ζωή
και λίγες ανάγκες· τα δεύτερα έχουν πολλές ανά¬
γκες και λίγες ευκολίες για τη ζωή. Στα πρώτα, η
φύση έδωσε πολλά και της ζητούν λίγα· στα άλλα, η
φύση δίνει λίγα και της ζητούν πολλά. Η ισορροπία
κρατιέται με την τεμπελιά που η φύση έδωσε στα
έθνη του Νότου, και με την επινοητικότητα και τη
δραστηριότητα που έδωσε στα έθνη του Βορρά. Τα
τελευταία είναι υποχρεωμένα να εργάζονται πολύ,
γιατί αλλοιώς θα τους έλειπε το παν, και θα γίνο¬
νταν βάρβαρα. Για τον παραπάνω λόγο, η δουλεία
έχει πολιτογραφηθεί στους λαούς του Νότου: όπως
οι λαοί αυτοί μπορούν εύκολα να κάνουν χωρίς
πλούτη, μπορούν ακόμη καλύτερα να κάνουν και
χωρίς ελευθερία. Οι λαοί όμως του Βορρά έχουν
ανάγκη από την ελευθερία, που τους εξασφαλίζει
περισσότερα μέσα για να ικανοποιήσουν όλες τις
ανάγκες που τους έδωσε η φύση. Αν λοιπόν οι λαοί
του Βορρά δεν είναι ελεύθεροι ή βάρβαροι, βρίσκο¬
νται σε μια κατάσταση εξαναγκασμού: όλοι σχεδόν
1.	Μερικές γενικές
σκέψεις
3. Οι ανάγκες
των λαών
του Νότου είναι
διαφορετικές
από τις ανάγκες
των λαών
του Βορρά
-379-

οι λαοί του Νότου, αν δεν είναι δούλοι, βρίσκονται,
κατά κάποιον τρόπο, σε ανυπόφορη κατάσταση.
5. Αλλες διαφορές
21.	Ανακάλυψη
δύο νέων κόσμων·
κατάσταση
της Ευρώπης
από την άποψη
αυτή
Το εμπόριο, άλλοτε ξεριζωμένο από τους κα-
τακτητές, άλλοτε καταπιεσμένο από τους μονάρ¬
χες, διατρέχει τη γη, φεύγει από ’κεί που το κατα¬
πιέζουν, ξαναστεριώνει όπου το αφήνουν ν’ ανα-
σάνει: κυριαρχεί σήμερα εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν
έρημες, θάλασσες και βράχοι· κι εκεί όπου άλλοτε
κυριαρχούσε, υπάρχουν έρημες.
Η ιστορία του εμπορίου είναι η ιστορία της
επικοινωνίας των λαών. Οι διάφορες καταστροφές
των λαών και μερικές αμπώτιδες και παλίρροιες
πληθυσμών και ερημώσεων, αποτελούν τα μεγαλύ¬
τερα γεγονότα της ιστορίας αυτής.
[...] Το αποτέλεσμα της ανακάλυψης της Αμε¬
ρικής ήταν να συνδέσει την Ασία και την Αφρική με
την Ευρώπη.
Η Ευρώπη έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό δύνα¬
μης, ώστε δεν υπάρχει στην ιστορία τίποτε που να
μπορεί να συγκριθεί, σχετικά με τις δαπάνες, την
έκταση των υποχρεώσεων, τον αριθμό των στρα¬
τευμάτων και τη συνεχή διατήρησή τους, ακόμα και
όταν είναι τελείως άχρηστα και τα έχουν μόνο για
επίδειξη. [...]
Η Ευρώπη διεξάγει το εμπόριο και τη ναυτιλία
των τριών άλλων ηπείρων, όπως η Γαλλία, η
Αγγλία και η Ολλανδία κάνουν σχεδόν τη ναυτιλία
και το εμπόριο της Ευρώπης.
-380-

[...] Είναι κακό είδος πλούτου ένας έκτακτος
φόρος που δεν βρίσκεται σε σχέση με τη δραστηριό¬
τητα του έθνους, τον αριθμό των κατοίκων του, ού¬
τε με την καλλιέργεια της γης του. [...]
ΒΙΒΛΙΟ XXII. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΟΣ
Το νόμισμα είναι ένα σύμβολο που παριστάνει
την αξία όλων των εμπορευμάτων. [...]
Όπως το χρήμα είναι το σύμβολο των αξιών
των εμπορευμάτων, το χαρτί είναι ένα σύμβολο της
αξίας του χρήματος· και όταν είναι γερό, το παρι¬
στάνει με τέτοιο τρόπο που, ως προς το αποτέλε¬
σμα, δεν υπάρχει καμμιά διαφορά μεταξύ τους.
Όπως το χρήμα είναι το σύμβολο ενός πράγμα¬
τος και το παριστάνει, κάθε πράγμα είναι ένα σύμ¬
βολο του χρήματος και το παριστάνει- και το κρά¬
τος ευημερεί αν, από τη μια, το χρήμα παριστάνει
καλά όλα τα πράγματα και, από την άλλη, αν όλα
τα πράγματα παριστάνουν καλά το χρήμα, και αν
είναι σύμβολα τα μεν στα δε· δηλαδή αν, στη σχετι¬
κή τους αξία, μπορεί κανείς να έχει το ένα μόλις
έχει το άλλο. [...]
Το χρήμα είναι η τιμή των εμπορευμάτων ή
τροφίμων. Αλλά πώς θα προσδιοριστεί η τιμή αυτή;
Δηλαδή με ποια ποσότητα χρήματος θα παρασταθεί
κάθε πράγμα;
Αν συγκρίνουμε τον όγκο του χρυσού και του
22.	Τα πλούτη
που η Ισπανία πήρε
από την Αμερική
2. Φύση
του νομίσματος
7.	Πώς καθορίζεται
η τιμή
των πραγμάτων
στις διακυμάνσεις
-381 -

από τα συμβολικά	αργύρου που βρίσκεται στον κόσμο με το σύνολο
πλούτη	των εμπορευμάτων που υπάρχουν σ’ αυτόν, είναι
βέβαιο πως κάθε ξεχωριστό είδος διατροφής ή
εμπόρευμα θα είναι δυνατό να συγκριθεί με ένα
ορισμένο μέρος από ολόκληρο τον όγκο του χρυ¬
σού ή του αργύρου. Οποια σχέση έχει το σύνολο
του ενός προς το σύνολο του άλλου, την ίδια σχέση
θα έχει και το μέρος του ενός προς το μέρος του άλ¬
λου. Ας υποθέσουμε πως δεν υπάρχει στον κόσμο
παρά ένα μόνο είδος διατροφής ή εμπόρευμα, ή ότι
υπάρχει ένα μόνο, που αγοράζεται και που διαιρεί¬
ται όπως το χρήμα· ένα τμήμα αυτού του εμπορεύ¬
ματος θ’ αντιστοιχεί σ’ ένα μέρος του όγκου του
χρήματος· το μισό από το σύνολο του ενός, στο μι¬
σό από το σύνολο του άλλου· το δέκατο, το εκατο¬
στό, το χιλιοστό του ενός, στο δέκατο, το εκατοστό,
το χιλιοστό του άλλου. Επειδή όμως εκείνα που
αποτελούν ανάμεσα στους ανθρώπους την ιδιοκτη¬
σία δεν είναι όλα μαζί στο εμπόριο, και επειδή επί¬
σης τα μέταλλα ή τα νομίσματα, που δεν είναι τα
σύμβολά τους, δεν είναι ταυτόχρονα στο εμπόριο,
οι τιμές θα καθοριστούν κατά σύνθετο λόγο του συ¬
νόλου των πραγμάτων με το σύνολο των συμβό¬
λων, και του συνόλου των πραγμάτων που είναι
στο εμπόριο με το σύνολο των συμβόλων που είναι
επίσης στο εμπόριο· και επειδή τα πράγματα που
δεν είναι σήμερα στο εμπόριο μπορούν να είναι αύ¬
ριο, και τα σύμβολα που δεν είναι στο εμπόριο σή¬
μερα μπορούν όμοια να ξαναγυρίσουν, ο καθορι¬
σμός της τιμής των πραγμάτων εξαρτάται πάντοτε
βασικά από το λόγο του συνόλου των πραγμάτων
προς το σύνολο των συμβόλων. [...]
-382-

ΒΙΒΛΙΟ XXIII. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΟΝ ΑΡΙΘΜΟ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
Οταν υπάρχει ένας αγροτικός νόμος και οι γαί-
ες είναι στα ίσα μοιρασμένες, η χώρα μπορεί να εί¬
ναι πολύ κατοικημένη, μ’ όλο που έχει λίγες τέχνες,
γιατί κάθε πολίτης δουλεύοντας τη γη του βρίσκει
ακριβώς με τι να τραφεί και γιατί όλοι μαζί οι πολί¬
τες καταναλώνουν όλους τους καρπούς της χώρας.
Έτσι συνέβαινε σε μερικές αρχαίες δημοκρατίες.
Στα δικά μας όμως σημερινά κράτη, τα κτήμα¬
τα είναι τόσο άνισα μοιρασμένα· παράγουν περισ¬
σότερους καρπούς από κείνους που μπορούν να
καταναλώσουν όσοι τα καλλιεργούν· και αν παρα¬
μελήσουν τις τέχνες και επιδοθούν μόνο στη γεωρ¬
γία, η χώρα δεν μπορεί να είναι κατοικημένη. Όταν
εκείνοι που καλλιεργούν ή βάζουν άλλους να καλ¬
λιεργούν έχουν περίσσεμα από καρπούς, τίποτε δεν
τους υποχρεώνει να εργαστούν την επόμενη χρο¬
νιά· οι καρποί δεν θα καταναλώνονταν από αργό¬
σχολους γιατί οι αργόσχολοι δεν θα είχαν με τι να
τους αγοράσουν. Πρέπει λοιπόν να εγκατασταθούν
οι τέχνες για να καταναλώνονται οι καρποί από
τους καλλιεργητές και τους τεχνίτες. Με μια λέξη,
τα κράτη αυτά έχουν ανάγκη να καλλιεργούν πολ¬
λοί άνθρωποι πέρα από εκείνο που τους είναι ανα¬
γκαίο. Για τούτο, πρέπει να τους γεννηθεί η επιθυ¬
μία να έχουν το περιττό· αλλά μόνο οι τεχνίτες
προκαλούν αυτή την επιθυμία.201
200. Εδώ με τη λέξη «τέχνες» εννοείται η βιομηχανία.
201. Η ύπαρξη της χειρωνακτικής εργασίας και της βιομη¬
-383-
15.0 αριθμός
των κατοίκων
σε σχέση με
τις τέχνες200

26. Συνέπειες
Οι μηχανές αυτές, που προορισμός τους είναι
να συντομεύουν την τέχνη, δεν είναι πάντοτε ωφέ¬
λιμες. Αν ένα χειροτέχνημα είναι σε συγκαταβατική
τιμή, που συμφέρει και σε εκείνον που το αγοράζει
και στον εργάτη που τόχει φτιάξει, οι μηχανές που
θ’ απλοποιούσαν την κατασκευή του, δηλαδή που
θα ελαττώσουν τον αριθμό των εργατών, θα είναι
ολέθριες· και αν οι νερόμυλοι δεν ήταν παντού
εγκαταστημένοι, δεν θα τους θεωρούσα τόσο ωφέ¬
λιμους όσο λένε, γιατί έχουν κάνει ν’ αργούν άπει¬
ρα χέρια, έχουν στερήσει σε πολλούς τη χρήση των
νερών και έχουν κάνει να χάσουν τη γονιμότητα
πολλές εκτάσεις.202
Από όλα αυτά πρέπει να συμπεράνουμε πως η
Ευρώπη είναι ακόμα σήμερα στην κατάσταση να
έχει ανάγκη από νόμους που ευνοούν την αύξηση
του ανθρώπινου είδους: έτσι, ενώ οι έλληνες πολι¬
τικοί μας μιλούν πάντοτε για το μεγάλο αριθμό πο¬
λιτών που καταπονούν τη δημοκρατία, οι σημερι¬
χανίας είναι μια έξοδος για το πλεόνασμα της γεωργικής παρα¬
γωγής των μεγάλων ιδιοκτησιών.
202.	Το πρόβλημα των μηχανών έχει μπει εδώ με τη στενή
προοπτική των συμφερόντων της γεωργίας που είναι η βασική
πηγή πλούτου στη γαλλική πραγματικότητα του XVIII αιώνα,
σύμφωνα με τη γνώμη του συγγραφέα. Οι νερόμυλοι φέρνουν
τη διπλή δυσχέρεια να χαθεί η γονιμότητα σε πολλές εκτάσεις
και να περιοριστεί ο αριθμός των καταναλωτών των γεωργι¬
κών προϊόντων. Ας σημειώσουμε ακόμα ότι παρ’ όλο που σ’
αυτό το κεφάλαιο αναφέρεται μόνο η υδραυλική ενέργεια, ο
Μοντεσκιέ ενδιαφέρεται και για άλλα τεχνικά προβλήματα: τη
νέα τεχνική του ατμού. Είχε δει να λειτουργεί στα ορυχεία της
Ουγγαρίας μια «αντλία της φωτιάς».
-384-

νοί πολιτικοί μας μιλούν μόνο για τα κατάλληλα
μέσα για την αύξησή του.
[...] Στις χώρες με εμπόριο, όπου πολλοί άν¬
θρωποι έχουν μόνο την τέχνη τους, το κράτος είναι
συχνά αναγκασμένο να συντρέχει στις ανάγκες των
γέρων, των ασθενών και των ορφανών. Ένα καλά
οργανωμένο κράτος παίρνει αυτή τη διατροφή από
το κεφάλαιο των ίδιων των τεχνών· δίνει στους μεν
τις δουλειές που είναι ικανοί να εκτελέσουν· μαθαί¬
νει στους άλλους να εργάζονται, πράγμα που είναι
κιόλας μια εργασία. Κάτι ελεημοσύνες που κάνουν
σ’ έναν κουρελή στους δρόμους δεν εκπληρώνουν
καθόλου τις υποχρεώσεις του κράτους, που οφείλει
σε όλους τους πολίτες μια εξασφαλισμένη συντήρη¬
ση, την τροφή, ένα κατάλληλο φόρεμα και ένα είδος
ζωής που να μην έρχεται σε αντίθεση με την υγ
εία.203
Τα πλούτη ενός κράτους προϋποθέτουν πολ¬
λές βιομηχανίες. Δεν είναι δυνατό, σ’ ένα τόσο με¬
γάλο αριθμό από κλάδους εμπορίου, να μην υπάρ¬
χει πάντοτε κάποιος που υποφέρει και που οι ερ¬
γάτες του να μη βρίσκονται σε μια προσωρινή στε¬
νοχώρια.
Σε τέτοια στιγμή το κράτος έχει ανάγκη να δώ¬
σει μια άμεση βοήθεια, είτε για να κάνει να μην υπο¬
φέρει ο λαός, είτε για ν’ αποτρέψει να εξεγερθεί: για
203.	Παρ’ όλο το φιλελευθερισμό του, ο Μοντεσκιέ διευ¬
κρινίζει μ’ έναν πολύ σύγχρονο τρόπο την παραδοσιακή ιδέα
για τον κοινωνικό ρόλο του κράτους. Αλλά, κατά τη γνώμη του
συγγραφέα, η καλύτερη λύση στο πρόβλημα της μεγάλης φτώ¬
χειας είναι η οικονομική εξέλιξη.
29. Τα κοινωνικά
ιδρύματα
-385-

την περίπτωση αυτή χρειάζονται τα άσυλα ή κά¬
ποιο ισοδύναμο ίδρυμα, που να μπορεί να προλα¬
βαίνει αυτή τη δυστυχία.
Οταν όμως το έθνος είναι φτωχό, η μερική
φτώχεια πηγάζει από τη γενική αθλιότητα· και εί¬
ναι, σαν να πούμε, η γενική αθλιότητα. Όλα τα
ιδρύματα του κόσμου δεν θα μπορούσαν να γιατρέ¬
ψουν αυτή τη μερική φτώχεια· αντίθετα, το πνεύμα
οκνηρίας που εμπνέουν αυξάνει τη γενική φτώχεια,
κατά συνέπεια, και τη μερική. [...]
Είπα ότι τα πλούσια έθνη θα είχαν ανάγκη από
ιδρύματα, γιατί σ’ αυτά η τύχη κρύβει χίλια απρόο¬
πτα· είναι όμως αυτονόητο ότι παροδικά βοηθήμα¬
τα θα είταν πολύ προτιμότερα από διαρκή ιδρύμα¬
τα. Το κακό είναι στιγμιαίο- χρειάζονται λοιπόν
βοήθειες της ίδιας φύσης και που να μπορούν να
εφαρμοστούν στο ιδιαίτερο περιστατικό.
ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΒΙΒΛΙΟ XXIV. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΘΙΕΡΩΜΕΝΗ
ΣΕ ΚΑΘΕ ΧΩΡΑ ΘΡΗΣΚΕΙΑ, ΟΤΑΝ
ΕΞΕΤΑΣΤΕΙ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ
ΤΗΣ ΚΑΙ ΚΑΘ’ ΕΑΥΤΗΝ
1. Οι θρησκείες	[... ] Δεν θα εξετάσω λοιπόν τις διάφορες θρη-
γενικά σκείες του κόσμου παρά μόνο από την άποψη του
καλού που προσπορίζονται από αυτές στην πολιτι¬
κή κατάσταση- είτε μιλώ για εκείνη που έχει τη ρίζα
-386-

της στον ουρανό, είτε για εκείνες που έχουν τη δική
τους στη γη.
Στο έργο αυτό δεν είμαι καθόλου θεολόγος, αλ¬
λά πολιτικός συγγραφέας· άρα είναι πιθανό να
υπάρχουν σ’ αυτό πράγματα που να μην είναι ολό-
τελα αληθινά παρά μόνο με τον τρόπο της ανθρώ¬
πινης σκέψης- καθόλου δεν εξετάστηκαν τα πράγ¬
ματα αυτά σε σχέση με τις υπέρτερες αλήθειες.
Σχετικά με την αληθινή θρησκεία, δεν χρειάζε¬
ται παρά ελάχιστη ευθυκρισία για να δει κανείς ότι
δεν έχω ποτέ επιχειρήσει να υποτάξω τα συμφέρο-
ντά της στα πολιτικά συμφέροντα, αλλά να τα ενώ¬
σω: όμως, για να τα ενώσουμε, πρέπει να τα γνωρί¬
ζουμε.
Η χριστιανική θρησκεία, που επιβάλλει στους
ανθρώπους να αγαπιούνται, θέλει αναμφίβολα κά¬
θε λαός να έχει τους καλύτερους πολιτικούς νό¬
μους και τους καλύτερους αστικούς νόμους, γιατί,
ύστερα από αυτή, οι νόμοι είναι το μεγαλύτερο
αγαθό που οι άνθρωποι μπορούν να προσφέρουν
και να δεχθούν.
Ο κ. Μπέιλ ισχυρίστηκε πως απόδειξε ότι είναι
καλύτερα να είναι κανείς άθεος παρά ειδωλολά¬
τρης.204 Με άλλα λόγια δηλαδή, δεν είναι λιγότερο
επικίνδυνο να μην έχει κανείς καθόλου θρησκεία,
παρά να έχει μια κακή. «θα προτιμούσα, λέει, να
λένε για μένα ότι δεν υπάρχω, παρά να λένε ότι εί¬
μαι ένας κακός άνθρωπος.» [...]
204.	Σκέψεις στον κομήτη (1682) CXV. Ο Μοντεσκιέ συ¬
νοψίζει τα λόγια του Μπέιλ.
2. Το παράδοξο
του Μπέιλ
-387-

3.	Η μετριοπαθής
κυβέρνηση
ταιριάζει καλύτερα
στη χριστιανική
θρησκεία και
η δεσποτική
στη μωαμεθανική
5.	Η καθολική
θρησκεία ταιριάζει
καλύτερα σε μια
μοναρχία και
η διαμαρτυρόμενη
σε μια δημοκρατία
6. Αλλο παράδοξο
του Μπέιλ
Το ζήτημα δεν είναι να μάθουμε αν θάταν κα¬
λύτερα ένας άνθρωπος ή ένας λαός να μην έχει κα¬
θόλου θρησκεία ή να κάνει κατάχρηση της θρησκεί¬
ας που έχει· αλλά να μάθουμε ποιο είναι το μικρό¬
τερο κακό, να κάνουν κατάχρηση καμμιά φορά της
θρησκείας ή να μην υπάρχει καθόλου θρησκεία
ανάμεσα στους ανθρώπους. [...]
Η χριστιανική θρησκεία είναι μακριά από τον
καθαρό δεσποτισμό: αφού το Ευαγγέλιο συνιστάει
τόσο πολύ την πραότητα, η χριστιανική θρησκεία
είναι αντίθετη προς τη δεσποτική οργή, που μ’ αυτή
ο ηγεμόνας θα εκτελούσε τις εκδικήσεις του και τις
σκληρότητές του. [...]
[...] Όταν η χριστιανική θρησκεία έπαθε, πριν
από δυο αιώνες, το δύστυχο αυτό μοίρασμα που τη
διαίρεσε σε καθολική και σε διαμαρτυρόμενη, οι
λαοί του Βορρά ασπάστηκαν τη διαμαρτυρόμενη
και οι λαοί του Νότου κράτησαν την καθολική.
Αυτό έγινε γιατί οι λαοί του Βορρά έχουν και
θα έχουν πάντοτε ένα πνεύμα ανεξαρτησίας και
ελευθερίας που δεν έχουν οι λαοί του Νότου, και
γιατί μια θρησκεία που δεν έχει ορατό αρχηγό ται¬
ριάζει καλύτερα στην ανεξαρτησία του κλίματος
από εκείνη που έχει τέτοιον. [...]
Ο κ. Μπέιλ, αφού καθύβρισε όλες τις θρησκεί¬
ες, δυσφημίζει τη χριστιανική θρησκεία: τολμάει να
υποστηρίζει πως πραγματικοί χριστιανοί δεν θα
-388-

μπορούσαν να σχηματίσουν ένα βιώσιμο κράτος.
Γιατί όχι; θα είταν πολίτες άπειρα διαφωτισμένοι
για τα καθήκοντά τους και που θα είχαν μεγάλο ζή¬
λο για να τα εκπληρώσουν· όσο περισσότερο θα πι¬
στεύουν που έχουν καθήκοντα προς τη θρησκεία,
τόσο περισσότερο θα σκέπτονται πως έχουν καθή¬
κοντα προς την πατρίδα. Οι αρχές του χριστιανι¬
σμού, καλά χαραγμένες στην καρδιά, θα είταν πολύ
ισχυρότερες από την ψεύτικη τιμή των μοναρχιών,
τις ανθρώπινες αρετές των δημοκρατιών και το
δουλικό φόβο των δεσποτικών κρατών. [...]
[...] Από μια άλλη άποψη, η θρησκεία μπορεί
να στηρίζει το πολιτικό κράτος, όταν οι νόμοι βρί¬
σκονται σε αδυναμία.
Έτσι, όταν το κράτος συγκλονίζεται συχνά
από εμφυλίους πολέμους, η θρησκεία θα ωφελήσει
πολύ, αν θεσπίσει πως κάποιο τμήμα του κράτους
αυτού βρίσκεται πάντα σε ειρήνη. [...]
ΒΙΒΛΙΟ XXV. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΕΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
ΤΗΣ ΘΡΗΣΚΕΙΑΣ ΚΑΘΕ ΧΩΡΑΣ ΚΑΙ ΜΕ
ΤΗΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗ
[...] Ο ευσεβής και ο άθεος μιλούν πάντα για
θρησκεία· ο ένας μιλάει για εκείνο που αγαπάει και
ο άλλος για εκείνο που φοβάται.205
16. Πώς οι νόμοι
της θρησκείας
διορθώνουν
τα άτοπα
της πολιτικής
βασικής διάταξης
1. Το θρησκευτικό
συναίσθημα
205.	Φράση αρκετά χαρακτηριστική για την προτίμηση
-389-

9. Η ανεξάρτητη
θρησκεία
10. Συνέχεια
στο ίδιο θέμα
Είμαστε εδώ πολιτικοί και όχι θεολόγοι- και
για τους ίδιους τους θεολόγους, υπάρχει μεγάλη
διαφορά από το ν’ ανέχεται κανείς μια θρησκεία ως
το να την επιδοκιμάζει.
Όταν οι νόμοι ενός κράτους βρίσκουν σωστό
ν’ ανεχθούν πολλές θρησκείες, πρέπει επίσης να τις
υποχρεώνουν να έχουν και μεταξύ τους αμοιβαία
ανοχή. Είναι αρχή, πως κάθε θρησκεία που κατα¬
πιέζεται γίνεται η ίδια καταπιεστική: γιατί μόλις,
από κάποια τύχη, μπορέσει να βγει από την κατα¬
πίεση, περνάει στην επίθεση κατά της θρησκείας
που την καταπίεζε όχι σαν μια θρησκεία, αλλά σαν
μια τυραννία.
Είναι λοιπόν ωφέλιμο οι νόμοι να αξιούν από
τις διάφορες θρησκείες όχι μόνο να μην ταράζουν
το κράτος, αλλά και να μην ταράζονται μεταξύ
τους. Ένας πολίτης δεν συμμορφώνεται με τους νό¬
μους μόνο με το να μην ενοχλεί το σώμα του κρά¬
τους- πρέπει ακόμα να μην πειράζει οποιοδήποτε
πολίτη.
Επειδή μόνον οι μισαλλόδοξες θρησκείες
έχουν μεγάλο ζήλο για να εγκατασταθούν σε άλλη
χώρα,206 γιατί μια θρησκεία που μπορεί να ανεχθεί
τις άλλες δεν αποβλέπει καθόλου στην εξάπλωσή
του συγγραφέα στα αποφθέγματα. Δεν έχει μεγάλη βαρύτητα
στο χειρόγραφο, όπου σχηματίζει μ’ αυτό που ακολουθεί την
αρχή ενός μοναδικού κεφαλαίου.
206.	Διαβεβαίωση που λογόκρινε η Σορβόννη. Η σημείω¬
ση, που καταχωρήθηκε μετά από παράκληση του επίσκοποί)
Μποταρί, έχει προστεθεί στην έκδοση που έγινε μετά το θάνατο
του Μοντεσκιέ.
-390-

της, θα είναι ένας πολύ καλός αστικός νόμος, όταν
το κράτος είναι ικανοποιημένο από τη θρησκεία
που είναι αναγνωρισμένη, να μην στέργει στην
εγκατάσταση μιας άλλης.α
Να τη λοιπόν η βασική αρχή των πολιτικών
νόμων σχετικά με τη θρησκεία. Όταν είναι στο χέρι
μας να δεχτούμε ή να μη δεχτούμε σ’ ένα κράτος
μια νέα θρησκεία, δεν πρέπει να την αναγνωρίσου¬
με· γιατί όταν καθιερωθεί, πρέπει να την ανεχθού-
με.207
ΒΙΒΛΙΟ XXVI. ΟΙ ΝΟΜΟΙ, ΣΤΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑΧΟΥΝ ΜΕ ΤΗΝ ΤΑΞΗ
ΤΩΝ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΡΥΘΜΙΖΟΥΝ
Οι άνθρωποι κυβερνιούνται από διάφορα είδη
νόμους: από το φυσικό δίκαιο· από το θείο δίκαιο,
που είναι το δίκαιο της θρησκείας· από το εκκλη¬
σιαστικό δίκαιο, που λέγεται αλλοιώς κανονικό και
είναι το δίκαιο της οργάνωσης της θρησκείας· από
α. Σ’ όλο αυτό το κεφάλαιο, δεν κάνω καθόλου λόγο για
τη χριστιανική θρησκεία, γιατί, όπως το είπα αλλού, η χρι¬
στιανική θρησκεία είναι το πρώτο αγαθό. Ίδετε το τέλος του
πρώτου κεφαλαίου του προηγούμενου βιβλίου και την Υπε-
ράσπιση τον Πνεύματος των Νόμων, δεύτερο μέρος. (Σημεί¬
ωση που προστέθηκε στην έκδοση 1758).
207.	Αυτή η αρχή, που έχει τεθεί από τον Μοντεσκιέ και
που βασίζεται στο κριτήριο του κοινού συμφέροντος και όχι
στα δικαιώματα της συνείδησης, καταδικάζει την ανάκληση
του θεσπίσματος της Νάντης, αλλά είναι αλλού ποτισμένη
από έναν πολύ συντηρητικό φιλελευθερισμό.
1. Ιδέα
του βιβλίου
αυτού
-391-

2.	θείοι και
ανθρώπινοι νόμοι
το δίκαιο των εθνών, που μπορεί να θεωρηθεί σαν
το αστικό δίκαιο της οικουμένης, με την έννοια πως
κάθε πολίτης είναι σ’ αυτή ένας πολίτης- από το γε¬
νικό πολιτικό δίκαιο, που έχει αντικείμενο την αν¬
θρώπινη εκείνη σύνεση που ίδρυσε όλες τις κοινω¬
νίες- από το ειδικό πολιτικό δίκαιο, που αφορά κά¬
θε κοινωνία- από το δίκαιο της κατάκτησης, που
στηρίζεται στο ότι ένας λαός θέλησε, μπόρεσε ή
υποχρεώθηκε να μεταχειριστεί βία ενάντια σ’ έναν
άλλο λαό- από το αστικό δίκαιο κάθε κοινωνίας,
που μ’ αυτό ένας πολίτης μπορεί να προστατεύσει
την περιουσία του και τη ζωή του ενάντια σε κάθε
άλλον πολίτη- τέλος, από το οικιακό δίκαιο, που
πηγάζει από το ότι μια κοινωνία είναι διαιρεμένη
σε διάφορες οικογένειες, που έχουν ανάγκη από μια
ιδιαίτερη διακυβέρνηση.
Υπάρχουν λοιπόν διάφορες κατηγορίες νό¬
μων- και η υπεροχή του ανθρώπινου λογικού βρί¬
σκεται στο να ξέρει καλά σε ποια από τις κατηγο¬
ρίες αυτές αναφέρονται κυρίως τα πράγματα που
πρέπει να ρυθμίσουν, και στο να μη δημιουργεί
σύγχυση ανάμεσα στις αρχές που πρέπει να κυβερ¬
νούν τους ανθρώπους.
Δεν πρέπει να ρυθμίζουμε με τους θείους νό¬
μους εκείνο που πρέπει να ρυθμίζεται με τους αν¬
θρώπινους, ούτε να κανονίζουμε με τους ανθρώπι¬
νους νόμους εκείνο που πρέπει να κανονίζεται με
τους θείους. [...]
-392-

Αφού οι άνθρωποι αφήσανε τη φυσική τους
ανεξαρτησία για να ζήσουν κάτω από πολιτικούς
νόμους, άφησαν και τη φυσική κοινοκτημοσύνη για
να ζήσουν κάτω από αστικούς νόμους.208
Οι πρώτοι από τους νόμους αυτούς τους εξα¬
σφαλίζουν την ελευθερία· οι δεύτεροι, την ιδιοκτη¬
σία. Δεν πρέπει να καθορίζεται με τους νόμους της
ελευθερίας που, όπως έχουμε πει, είναι η κυριαρχία
της πολιτείας, εκείνο που πρέπει να καθοριστεί από
τους νόμους που αφορούν την ιδιοκτησία. Είναι
ένας παραλογισμός να πούμε πως το ιδιωτικό συμ¬
φέρον πρέπει να υποχωρεί μπροστά στο δημόσιο:
αυτό συμβαίνει μόνο στις περιπτώσεις όπου πρόκει¬
ται για την κυριαρχία της πολιτείας, δηλαδή για την
ελευθερία του πολίτη- αλλ’ αυτό δεν συμβαίνει στις
περιπτώσεις όπου πρόκειται για την ιδιοκτησία των
αγαθών, γιατί το δημόσιο συμφέρον είναι πάντοτε το
να διατηρεί καθένας αναλλοίωτα την ιδιοκτησία που
του αναγνωρίζουν οι αστικοί νόμοι.209
Ο Κικέρωνας υποστήριζε πως οι αγροτικοί νό¬
μοι είταν ολέθριοι, γιατί η πολιτεία εγκαθιδρύθηκε
για να διατηρεί ο καθένας την περιουσία του.
Ας θέσουμε λοιπόν για κανόνα πως, όταν πρό¬
κειται για το δημόσιο συμφέρον, το δημόσιο συμφέ¬
208. Καινούργια προσφυγή στη θεωρία του κοινωνικού
συμβολαίου.
209. Για τον Μοντεσκιέ, η ιδιοκτησία είναι η οικονομική
έκφραση της ατομικής ελευθερίας: παρ’ όλο που βγαίνει, σύμ¬
φωνα με τον Μοντεσκιέ, από το αστικό δίκαιο και όχι κατ’ ευ¬
θείαν από το φυσικό δίκαιο -όπως π.χ. ήθελε ο Λοκ- είναι απα¬
ραβίαστη. Και η παράγραφος που ακολουθεί περιγράφει με σα¬
φήνεια σ’ αυτό το σημείο την εξάρτηση του πολιτικού νόμου
από τον αστικό.
15. Δεν πρέπει
να ρυθμίζονται
με τις αρχές
του πολιτικού
δικαίου
τα πράγματα
που εξαρτιούνται
από τις αρχές
του αστικού
δικαίου
-393-

20. Δεν πρέπει
να ρυθμίζονται
με τις αρχές
των αστικών νόμων
τα πράγματα που
ανήκουν στο δίκαιο
των εθνών
23.	Όταν, από
κάποια συγκυρία,
ο πολιτικός νόμος
καταστρέφει
το κράτος, πρέπει
να κρίνουμε με
τον πολιτικό νόμο
που το διατηρεί και
που γίνεται κάποτε
δίκαιο των εθνών
ρον δεν είναι ποτέ να στερούν έναν ιδιώτη από την
περιουσία του, ή έστω και να του αφαιρούν το ελαχι-
στότερο μέρος με νόμο ή πολιτική διάταξη. Στην πε¬
ρίπτωση αυτή, πρέπει να εφαρμοστεί αυστηρά ο
αστικός νόμος, που είναι το παλλάδιο της ιδιοκτη¬
σίας.
Έτσι, όταν το Δημόσιο έχει ανάγκη από το κτή¬
μα ενός ιδιώτη, δεν πρέπει ποτέ να ενεργεί με τον
εξαναγκασμό του πολιτικού νόμου· αλλά αυτού
ακριβώς πρέπει να θριαμβεύσει ο αστικός νόμος,
που βλέπει με μάτια μητέρας κάθε ιδιώτη, όπως και
την ίδια την πολιτεία. [...]
Η ελευθερία συνίσταται κυρίως στο να μην εί¬
ναι δυνατό να εξαναγκαστεί κανείς να κάνει κάτι
που δεν ορίζει ο νόμος· και είναι σ’ αυτή την κατά¬
σταση μόνο γιατί κυβερνιέται από αστικούς νό¬
μους: είμαστε λοιπόν ελεύθεροι, γιατί ζούμε κάτω
από αστικούς νόμους. [...]
Όταν ο πολιτικός νόμος, που έχει καθιερώσει
στο κράτος κάποια τάξη διαδοχής, καταντάει κατα¬
στρεπτικός στο πολιτικό σώμα για το οποίο έγινε,
δεν πρέπει ν’ αμφιβάλλουμε πως ένας άλλος πολι¬
τικός νόμος δεν μπορεί ν’ αλλάξει την τάξη αυτή·
και, μακριά από το να έρχεται ο νόμος αυτός σε
αντίθεση προς τον πρώτο, θα είναι στο βάθος ολό-
τελα σύμφωνος, αφού και οι δύο θα εξαρτιώνται
από τούτη την αρχή: Η ΣΩΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΛΑΟΥ
ΕΙΝΑΙ Ο ΥΠΕΡΤΑ ΤΟΣ ΝΟΜΟΣ. [... ]
-394-

ΒΙΒΛΙΟ XXIX.
ΠΩΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΥΝΤΑΣΣΟΝΤΑΙ ΟΙ ΝΟΜΟΙ
Το λέω, και μου φαίνεται πως έκανα το έργο
αυτό μόνο και μόνο για να το αποδείξω: το πνεύμα
της μετριοπάθειας πρέπει να είναι το πνεύμα του
νομοθέτη· το πολιτικό αγαθό, όπως και το ηθικό
αγαθό, βρίσκεται πάντοτε ανάμεσα σε δύο όρια.
Ιδού ένα παράδειγμα.
Οι τύποι της δικαιοσύνης είναι αναγκαίοι στην
ελευθερία. Αλλά ο αριθμός τους θα μπορούσε να εί¬
ναι τόσο μεγάλος, ώστε να αντιβαίνει στο σκοπό
των ίδιων των νόμων που θα τους είχαν καθιερώ¬
σει: οι υποθέσεις δεν θα είχαν ποτέ τέλος· η ιδιο¬
κτησία των αγαθών θα έμενε αβέβαιη- θα έδιναν,
χωρίς να εξετάσουν, στον ένα διάδικο το αγαθό του
άλλου ή θα κατάστρεφαν και τους δύο διαδίκους με
το να παρατείνουν την εξέταση της υπόθεσης.
Οι πολίτες θα έχαναν την ελευθερία τους και
την ασφάλειά τους· οι κατήγοροι δεν θα είχαν πια
τα μέσα να πείσουν, ούτε οι κατηγορούμενοι το μέ¬
σο να αποδείξουν την αθωότητά τους.
[...] Καθώς οι αστικοί νόμοι εξαρτιώνται από
τους πολιτικούς νόμους, γιατί γίνονται πάντοτε
για μια κοινωνία, θα είταν καλό, όταν θέλουμε να
μεταφέρουμε έναν αστικό νόμο από ένα έθνος σε
ένα άλλο, να εξετάζουμε προηγούμενα αν έχουν και
τα δύο έθνη τους ίδιους θεσμούς και το ίδιο πολιτι¬
κό δίκαιο. [...]
1. Το πνεύμα
του νομοθέτη
13. Δεν πρέπει
να χωρίζονται
οι νόμοι από το
αντικείμενό τους
-395-

16. Κανόνες
που πρέπει
να τηρούνται
στη σύνταξη
των νόμων
Εκείνοι που έχουν ένα αρκετά ευρύ πνεύμα για
να μπορούν να δώσουν νόμους στο δικό τους ή σ’
ένα άλλο έθνος, πρέπει να δώσουν ορισμένη προσο¬
χή στον τρόπο της σύνταξής τους.
Το ύφος των νόμων πρέπει να είναι σαφές. Οι
νόμοι της Δωδεκαδέλτου είναι ένα πρότυπο ακρι-
βολογίας· τα παιδιά τους αποστηθίζουν. Οι Νεαρές
του Ιουστινιανού έχουν τέτοια απεραντολογία
ώστε χρειάζονταν να τους κάνουν επιτομή!
Το ύφος των νόμων πρέπει να είναι απλό· η
άμεση έκφραση είναι πάντα πιο ευνόητη από την
αυτοπαθή. [...] Οταν το ύφος των νόμων είναι εμ-
φαντικό, τους θεωρούν σαν έργο επίδειξης.
Είναι ουσιώδες τα λόγια των νόμων να προκα-
λούν σ’ όλους τους ανθρώπους τις ίδιες ιδέες. [...]
Οταν ο νόμος πρόκειται να ορίσει κάποια τι¬
μή, πρέπει, όσο είναι δυνατό, ν’ αποφεύγει να το
κάνει σε χρηματικό ποσό. Χίλιες αιτίες μεταβάλ¬
λουν την αξία του νομίσματος· και με το ίδιο όνομα
δεν έχουν πια το ίδιο πράγμα. [...]
Όταν σ’ ένα νόμο έχουν ορίσει τις έννοιες των
πραγμάτων, δεν πρέπει να ξαναγυρίζουν σε αόρα¬
τες εκφράσεις. [...]
Οι νόμοι δεν πρέπει να είναι δυσνόητοι- γίνο¬
νται για ανθρώπους μέτριας διανόησης: δεν είναι
καθόλου μια άσκηση λογικής, αλλά ο απλός νους
ενός οικογενειάρχη.
Όταν σ’ ένα νόμο οι εξαιρέσεις, οι περιορι¬
σμοί, οι τροποποιήσεις δεν είναι αναγκαίες, είναι
καλύτερα να μην τις βάζουμε. Παρόμοιες λεπτομέ¬
ρειες οδηγούν σε νέες λεπτομέρειες.
Δεν πρέπει να μεταβάλλουμε ένα νόμο χωρίς
αποχρώντα λόγο. [...]
-396-

Όταν προσπαθούν να δικαιολογήσουν ένα νό¬
μο, πρέπει η δικαιολογία αυτή να είναι αντάξια του
νόμου. [...]
Όπως οι άχρηστοι νόμοι εξασθενίζουν τους
αναγκαίους, έτσι και οι νόμοι που μπορούν να κα¬
ταστρατηγηθούν εξασθενίζουν τη νομοθεσία. Ένας
νόμος πρέπει να έχει το αποτέλεσμά του, και δεν
πρέπει να επιτρέπεται να το εξουδετερώνουν με μια
ιδιαίτερη συμφωνία. [... ]
Πρέπει να φροντίζουμε ώστε οι νόμοι να μην
αντιβαίνουν στη φύση των πραγμάτων. [...]
Χρειάζεται και στους νόμους κάποιο ήθος.
Αφού γίνονται για να τιμωρούν την κακία των αν¬
θρώπων, οφείλουν να έχουν οι ίδιοι τη μεγαλύτερη
αθωότητα. [...]
Ο Αριστοτέλης ήθελε να ικανοποιεί άλλοτε τη 19. Οι νομοθέτες
ζήλεια του κατά του Πλάτωνα, άλλοτε το πάθος του
για τον Αλέξαντρο. Ο Πλάτωνας είταν αγανακτι-
σμένος ενάντια στην τυραννία του δήμου των Αθη¬
νών. Ο Μακιαβέλης είταν γεμάτος από το είδωλό
του, το δούκα ντε Βαλεντινουά. Ο θωμάς Μουρ,
που μιλούσε μάλλον για ό,τι είχε διαβάσει παρά για
ό,τι είχε σκεφθεί, ήθελε να κυβερνήσει όλα τα κράτη
με την απλότητα μιας ελληνικής πόλης. Ο Χάριν-
γκτον έβλεπε μόνο τη δημοκρατία της Αγγλίας, ενώ
ένα πλήθος συγγραφέων εύρισκαν την αταξία πα¬
ντού όπου δεν έβλεπαν στέμμα. Οι νόμοι συνα¬
ντούν πάντοτε τα πάθη και τις προλήψεις του νο-
μοθέτη. Μερικές φορές περνούν μέσα από αυτά και
παίρνουν το χρώμα τους· άλλες φορές μένουν εκεί
και ενσωματώνονται μαζί μ’ αυτά.
-397-

IX.	ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΡΓΑ

1.	ΛΥΣΙΜΑΧΟΣ
Όταν ο Αλέξαντρος κατάστρεψε το κράτος των
Περσών, θέλησε να πιστέψουν πως είταν γιος του
Δία. Οι Μακεδόνες αγανακτούσαν βλέποντας τον
ηγεμόνα τους να ντρέπεται γιατί είχε πατέρα το Φί¬
λιππο· η δυσφορία τους μεγάλωσε, όταν τον είδαν
να παίρνει τα ήθη, τα ντυσίματα και τους τρόπους
των Περσών· κι όλοι τους αλληλοκαταριόντουσαν
γιατί είχαν τόσο κοπιάσει για έναν άνθρωπο που
άρχιζε να τους περιφρονεί. Αλλά γόγγυζαν στο
στρατό και δεν τολμούσαν να μιλήσουν.
Ένας φιλόσοφος, που τον έλεγαν Καλλισθένη,
είχε ακολουθήσει το βασιλιά στην εκστρατεία του.
Μια μέρα που τον χαιρέτησε με τον τρόπο των
Ελλήνων:
- «Για ποιο λόγο, του λέει ο Αλέξαντρος, δεν
με προσκυνάς;»
- «Βασιλιά, του λέει ο Καλλισθένης, είσαι αρ¬
χηγός σε δυο έθνη: το ένα, δούλο και πριν ακόμα το
υποδουλώσεις, δεν είναι λιγότερο δούλο από τότε
που το νίκησες· το άλλο, ελεύθερο και πριν να σε
βοηθήσει για να πετύχεις τόσες νίκες, εξακολουθεί
να είναι ελεύθερο κι από τότε που τις πέτυχες. Εί¬
μαι Έλληνας, βασιλιά, και το όνομα αυτό το ύψω¬
σες τόσο πολύ που, δεν μας επιτρέπεται πια, χωρίς
να σε αδικήσουμε, να το ταπεινώσουμε».
Τα ελαττώματα του Αλέξαντρου είταν άκρα,
όπως και οι αρετές του. Είταν φοβερός στην οργή
του, που τον έκανε σκληρό. Είπε και κόψανε τα πό¬
δια, τη μύτη και τ’ αυτιά του Καλλισθένη, διάταξε
-401 -

να τον βάλουν σ’ ένα σιδερένιο κλουβί και τον
έσερναν έτσι πίσω από το στρατό. [...]
Στοχασμοί
για τις αιτίες
της ευχαρίστησης
που μας προξενούν
τα έργα
του πνεύματος και
τα δημιουργήματα
των καλών τεχνών
Οι ευχαριστήσεις
της ψυχής μας
2.	ΔΟΚΙΜΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ
ΣΤΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
ΚΑΙ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ
Όπως είμαστε και υπάρχουμε σήμερα, η ψυχή
μας δοκιμάζει τρία είδη από ευχαριστήσεις: εκείνες
που παίρνει από το βάθος της ίδιας της ύπαρξής
της· άλλες που προέρχονται από την ένωσή της με
το σώμα· άλλες τέλος που στηρίζονται στις έξεις
και τις προλήψεις που ορισμένοι θεσμοί, ορισμένα
ήθη, ορισμένες συνήθειες την έκαναν ν’ αποχτήσει.
Αυτές οι διάφορες ευχαριστήσεις της ψυχής
μας αποτελούν τα αντικείμενα της καλαισθησίας, -
όπως είναι το ωραίο, το καλό, το ευχάριστο, το
αφελές, το αβρό, το τρυφερό, το εύχαρι, το δεν ξέρω
τι, το ευγενικό, το μέγα, το υπέροχο, το μεγαλειώ¬
δες, κλπ. [...]
Η ψυχή, εκτός από τις ευχαριστήσεις που της
έρχονται από τις αισθήσεις, έχει και άλλες, ανεξάρ¬
τητα απ’ αυτές που της ανήκουν ιδιαίτερα: τέτοιες
ευχαριστήσεις είναι εκείνες που της δίνουν η πε¬
ριέργεια, οι ιδέες του μεγαλείου της, των τελειοποι-
ήσεών της, η ιδέα της ύπαρξής της σε αντίθεση προς
το αίσθημα της ανυπαρξίας, η ευχαρίστηση ν’ αγκα¬
λιάσει το παν με μια γενική ιδέα, η ευχαρίστηση να
δει πολλά πράγματα, κλπ., η ευχαρίστηση να συ-
-402-

γκρίνει, να ενώνει και να χωρίζει τις ιόέες. [...]
Ο πιο γενικός ορισμός της αίσθησης του κα¬
λού, χωρίς να έχουμε υπόψη αν είναι καλή ή κακή,
σωστή ή όχι, είναι πως καλαισθησία είναι εκείνο
που μας συνδέει σ’ ένα πράγμα με το αίσθημα· κι
αυτό δεν εμποδίζει να μπορεί να εφαρμοστεί στα
πράγματα του πνεύματος, που η γνώση τους προξε¬
νεί στην ψυχή τόση ευχαρίστηση, που είταν η μόνη
ευδαιμονία που μπορούσαν να καταλάβουν ορισμέ¬
νοι φιλόσοφοι. [...]
Το πνεύμα είναι το γένος που υποδιαιρείται σε
πολλά είδη: την ιδιοφυία, την ευθυκρισία, την κρί¬
ση, την ορθοφροσύνη, το ταλέντο και την καλαι¬
σθησία.
Το πνεύμα συνίσταται στο να είναι τα όργανα
καλά καμωμένα, σχετικά με τα πράγματα όπου
εφαρμόζεται. [...]
Η ψυχή μας είναι καμωμένη για να σκέπτεται,
δηλαδή για να παρατηρεί: άρα, ένα τέτοιο ον πρέπει
να έχει περιέργεια· γιατί, όπως όλα τα πράγματα
βρίσκονται σε μια αλυσσίδα όπου κάθε ιδέα είναι
πριν από μια άλλη και ακολουθεί μια άλλη, δεν
μπορεί κανείς να έχει την επιθυμία να δει ένα πράγ¬
μα χωρίς να θέλει να δει κι ένα άλλο· αν δεν είχαμε
αυτή την επιθυμία για το δεύτερο πράγμα, δεν θα εί¬
χαμε καμμιά ευχαρίστηση από το πρώτο. [...]
Το πνεύμα γενικά
Η περιέργεια
-403-

Οι ευχαριστήσεις
της τάξης
Οι ευχαριστήσεις
της ποικιλίας
Οι ευχαριστήσεις
της συμμετρίας
Οι αντιθέσεις
Δεν αρκεί να δείξουμε στην ψυχή πολλά πράγ¬
ματα, πρέπει να της τα δείξουμε με τάξη· γιατί μόνο
τότε ξαναθυμούμαστε εκείνο που έχουμε δει και αρ¬
χίζουμε να φανταζόμαστε εκείνο που θα δούμε. [... ]
Αν όμως χρειάζεται τάξη στα πράγματα, χρειά¬
ζεται επίσης και ποικιλία: δίχως αυτό η ψυχή μα¬
ραζώνει, γιατί τα όμοια πράγματα της φαίνονται
ίδια. [...]
Γι’ αυτό οι ιστορίες μας ευχαριστούν με την
ποικιλία των αφηγημάτων· τα μυθιστορήματα, με
την ποικιλία των απιθανοτήτων· τα θεατρικά έργα,
με την ποικιλία των παθών· και όσοι ξαίρουν να εκ¬
παιδεύσουν, τροποποιούν όσο μπορούν το μονομε¬
ρή τόνο της εκπαίδευσης. [...]
Είπα πως η ψυχή αγαπάει την ποικιλία· ωστό¬
σο, στα περισσότερα πράγματα, αγαπάει να βλέπει
ένα είδος συμμετρίας. Φαίνεται πως αυτό περιέχει
κάποια αντίφαση. [...]
Από αυτό βγαίνει ένας γενικός κανόνας: πα¬
ντού όπου η συμμετρία είναι ωφέλιμη στην ψυχή
και μπορεί να βοηθήσει τις λειτουργίες της, της εί¬
ναι ευχάριστη· αλλά παντού όπου είναι ανώφελη,
είναι άνοστη, γιατί αφαιρεί την ποικιλία. [...]
Η ψυχή αγαπάει τη συμμετρία, αλλ’ αγαπάει
επίσης και τις αντιθέσεις. Αυτό χρειάζεται πολλές
εξηγήσεις. [...]
-404-

Η διάθεση της ψυχής που την πηγαίνει πάντοτε
στα διάφορα αντικείμενα, την κάνει να γεύεται όλες
τις ευχαριστήσεις που δίνει η έκπληξη: δηλαδή το
συναίσθημα που αρέσει στην ψυχή και για το θέαμα
και για τη γοργότητα της δράσης· γιατί παρατηρεί ή
αισθάνεται ένα πράγμα που δεν περιμένει ή μ’ έναν
τρόπο που δεν τον περίμενε. [...]
Αβροί άνθρωποι είναι εκείνοι που σε κάθε ιδέα
ή σε κάθε συναίσθημα ενώνουν πολλές συμπληρωμα¬
τικές ιδέες ή συναισθήματα. Οι χοντροκομμένοι άν¬
θρωποι δεν έχουν παρά μια αίσθηση· η ψυχή τους δεν
ξαίρει να συνθέσει, ούτε να αναλύσει· δεν προσθέ¬
τουν ούτε αφαιρούν τίποτε σ’ αυτό που δίνει η φύση:
ενώ οι αβροί άνθρωποι στον έρωτα συνθέτουν τις
περισσότερες ευχαριστήσεις του έρωτα. [...]
Υπάρχει καμμιά φορά στα πρόσωπα ή στα
πράγματα ένα αόρατο θέλγητρο, μια φυσική χάρη,
που δεν στάθηκε δυνατό να της δώσουν ορισμό και
που βρέθηκαν στην ανάγκη ν’ αποκαλέσουν «<5εν
ξαίρω τι». [...]
Όλα τα έργα τέχνης έχουν γενικούς κανόνες,
που είναι οδηγοί που δεν πρέπει ποτέ να χάνουμε
από τα μάτια μας. Όπως όμως οι νόμοι είναι πά¬
ντοτε δίκαιοι στη γενική τους υπόσταση, αλλά σχε¬
δόν πάντοτε άδικοι στην εφαρμογή, το ίδιο και οι
κανόνες, πάντοτε αληθινοί στη θεωρία, μπορούν να
γίνουν ψεύτικοι σε μια περίπτωση. [...]
Οι ευχαριστήσεις
της έκπληξης
Η αβρότητα
Το «δεν ξαίρω τι»
Οι κανόνες
-405-

Ευχαρίστηση
βασισμένη
στο λογικό
Μ’ όλο που κάθε αποτέλεσμα εξαρτάται από
μια γενική αιτία, συμπλέκονται μαζί τόσες άλλες
ιδιαίτερες αιτίες, ώστε κάθε αποτέλεσμα έχει, κατά
κάποιο τρόπο, μια ξεχωριστή αιτία. Έτσι η τέχνη
δίνει τους κανόνες, και η καλαισθησία τις εξαιρέ¬
σεις· η καλαισθησία μας φανερώνει σε ποιες περι¬
πτώσεις η τέχνη πρέπει να υποτάξει και σε ποιες
πρέπει να υποταχτεί.
Είπα συχνά πως εκείνο που μας προξενεί ευ¬
χαρίστηση πρέπει να βασίζεται στο λογικό· κι εκεί¬
νο που από μερικές απόψεις δεν είναι βασισμένο
στο λογικό, αλλά κατορθώνει να μας ευχαριστεί
από άλλες απόψεις, πρέπει ν’ απομακρύνεται από
το λογικό όσο το δυνατό λιγότερο. [...]
Όταν ένα πράγμα είναι, από μερικές απόψεις,
αντίθετο προς το λογικό, και μας ευχαριστεί από
άλλες απόψεις, η έξη ή και το ενδιαφέρον των ευχα-
ριστήσεών μας, κάνουν να το θεωρούμε σαν λογικό,
όπως τις όπερές μας, πρέπει να φροντίζουμε ώστε η
απομάκρυνσή του από το λογικό να είναι όσο το
δυνατό μικρότερη. [... ]
-406-

X.	ΟΙ «ΣΚΕΨΕΙΣ»

4. Κάποιος γνωστός μου έλεγε:
«θα επιχειρήσω να κάνω κάτι πολύ ανόητο: το
πορτραίτο μου.
Ξαίρω αρκετά καλά τον εαυτό μου.
Δεν δοκίμασα σχεδόν ποτέ στενοχώρια και,
πολύ λιγότερο, πλήξη.
Η μηχανή μου είναι τόσο καλά καμωμένη ώστε
να δεχόμαι από όλα τα αντικείμενα εντυπώσεις αρ¬
κετά ζωηρές για να μου προξενούν ευχαρίστηση,
όχι όμως και τόσο ζωηρές ώστε να με κουράζουν.
Έχω τη φιλοδοξία που χρειάζεται για να με κά¬
νει να παίρνω μέρος στα πράγματα ετούτης της ζω¬
ής· δεν έχω όμως τη φιλοδοξία εκείνη που θα μπο¬
ρούσε να με κάνει να μην είμαι ευχαριστημένος με
τη θέση όπου μ’ έβαλε η φύση. [...]
Είμουνα στα νειάτα μου αρκετά ευτυχής για να
συνδεθώ με γυναίκες που πίστεψα πως μ’ αγαπού¬
σαν. Μόλις έπαψα να το πιστεύω, ξέκοψα αμέσως
απ’ αυτές.
Η μελέτη είταν για μένα το δραστικότατο αντί¬
δοτο ενάντια στις αηδίες της ζωής και δεν είχα πο¬
τέ μια στενοχώρια που μια ώρα μελέτης δεν μου
έδιωξε. [...}
Ξυπνώ\το πρωί με μια κρυφή χαρά· βλέπω το
φως με κάποιο είδος έκστασης. Όλη την υπόλοιπη
ημέρα είμαι ευχαριστημένος.
Περνώ τη νύχτα χωρίς να ξυπνώ· και το βράδυ,
όταν πηγαίνω στο κρεβάτι, ένα είδος μούδιασμα μ’
εμποδίζει να πέσω σε συλλογές. [...]
Όταν έβλεπα τους περισσότερους από τους με¬
γάλους, δοκίμαζα αμέσως έναν παιδικό φόβο. Μό¬
λις τους γνώριζα, έφτανα, σχεδόν χωρίς ενδιάμεσο
σταθμό, ως την περιφρόνηση.
Οι σκέψεις μου
(Αυτοπροσωπογρα¬
φία του συγγραφέα,
ο χαρακτήρας του,
η ζωή του)
-409-

Μου άρεσε πολύ να κάνω στις γυναίκες κο-
μπλιμέντα και να τους προσφέρω υπηρεσίες που
κοστίζουν τόσο λίγο.
Αγαπούσα από φυσικό μου το καλό και την τι¬
μή της πατρίδας μου, λίγο όμως εκείνο που λένε δό¬
ξα■ δοκίμασα πάντα μια κρυφή χαρά όταν έκαναν
κάποιο διακανονισμό που εξυπηρετούσε το κοινό
καλό.
Όταν ταξίδευα στις ξένες χώρες, ένοιωθα να
είμαι συνδεμένος μ’ αυτές όπως με τη δική μου χώ¬
ρα: συμμεριζόμουνα την τύχη τους κι ευχόμουνα να
είναι σε ανθηρή κατάσταση. [...]
Αγαπούσα αρκετά την οικογένειά μου για να
κάνω εκείνο που την ωφελούσε στα ουσιώδη πράγ¬
ματα· αλλά απελευθερώθηκα από τις μικρολεπτο-
μέρειες.
Παρ’ όλο που το όνομά μου δεν είναι ούτε κα¬
λό ούτε κακό, αφού μόλις από τριακόσια πενήντα
χρόνια κρατάει αποδειγμένα τον τίτλο ευγενείας,
ωστόσο δίνω μεγάλη σημασία σ’ αυτό και θα μπο¬
ρούσα να ορίσω υποκαταστάσεις.
Όταν εμπιστεύομαι σε κάποιον, το κάνω ανε¬
πιφύλακτα· αλλά εμπιστεύομαι σε λίγους.
Εκείνο που μ’ έκανε πάντα να έχω αρκετά κα¬
κή ιδέα για τον εαυτό μου, είναι το πως υπάρχουν
στην Πολιτεία λίγες θέσεις που θα είμουν πραγμα¬
τικά κατάλληλος γι’ αυτές.
Όσο για το επάγγελμά μου του προέδρου, είχα
την καρδιά πολύ ίσια· καταλάβαινα αρκετά τα ζη¬
τήματα καθ’ εαυτά· όσο όμως για τη δικονομία, δεν
καταλάβαινα τίποτε. Ωστόσο, βάλθηκα και σ’ αυτό
με επιμέλεια· αλλά εκείνο που μ’ έκανε ν’ αηδιάζω
το πιο πολύ, ήταν που έβλεπα να υπάρχει σε ζωντό¬
-410-

βολα αυτό το ταλέντο, που, σαν να πούμε, εμένα με
απόφευγε.
Η μηχανή μου είναι έτσι καμωμένη, ώστε να
έχω ανάγκη να συγκεντρώνομαι σε όλα τα κάπως
σύνθετα ζητήματα. Αν δεν το κάνω αυτό, οι ιδέες
μου θολώνουν· και, όταν νοιώθω πως με ακούνε,
μου ςραίνεται πως τότε όλο το ζήτημα χάνεται από
μπροστά μου. [...]
Δεν είδα ποτέ να τρέχουν δάκρυα χωρίς να συ-
γκινηθώ.
Συγχωρώ εύκολα, για το λόγο ότι δεν ξαίρω να
μισώ. [...]
Σε ηλικία τριάντα πέντε ετών, αγαπούσα α¬
κόμα.
Μου είναι τόσο αδύνατο να πάω σε κάποιον
για συμφέρον, όσο μου είναι αδύνατο να πετάξω
στον αέρα. [...]
Είμαι (πιστεύω) ο μόνος άνθρωπος που έγρα¬
ψε βιβλία, έχοντας αδιάκοπα φόβο για τη ςρήμη του
ευςρυολόγου. [...]
Είχα το ατύχημα να νοιώθω πολύ συχνά αηδία
για ανθρώπους, που επιθυμούσα πολύ να έχω την
ευμένειά τους. Τους φίλους μου, εκτός από έναν,
τους διατήρησα πάντοτε.
Είχα πάντοτε για αρχή μου να μην κάνω ποτέ
με άλλον εκείνο που μπορούσα να κάνω μόνος μου.
Αυτό ακριβώς μου επέτρεψε να κάνω την περιουσία
μου με τα μέσα που είχα στα χέρια μου: τη μετριο¬
πάθεια και τη λιτότητα* και όχι με μέσα ξένα, πά¬
ντοτε ταπεινά ή άδικα.
Με τα παιδιά μου έζησα όπως και με τους φί¬
λους μου.» [...]
-411 -

(Η οικογένεια,
η πατρίδα και
η ανθρωπότητα·
το πνεύμα
του πολίτη)
6. Είχα πάντοτε μια ατολμία που έκανε συχνά
να υπάρχει στις απαντήσεις μου κάποια αμηχανία.
Ωστόσο, έχω νοιώσει πως δεν είμουν ποτέ τόσο
αμήχανος με τους έξυπνους όσο με τους κουτούς.
Έπεφτα σε αμηχανία γιατί πίστευα πως είμουν
αμήχανος κι ένοιωθα ντροπή που θα μπορούσαν να
μου πάρουν τον αέρα. [...]
7. Η ατολμία είταν η μάστιγα όλης της ζωής
μου· (ραίνονταν να διαταράσσει ως και τα όργανά
μου, να δένει τη γλώσσα μου, να ρίχνει ένα σύννεφο
στις σκέψεις μου, να μπερδεύει τις εκφράσεις μου.
Είμουνα λιγότερο επιρρεπής σ’ αυτές τις καταθλι-
πτικές καταστάσεις με τους έξυπνους ανθρώπους
παρά με τους κουτούς. Γιατί είχα την ελπίδα πως οι
έξυπνοι θα με καταλάβαιναν· κι αυτό μου έδινε
εμπιστοσύνη.
24. Τι είναι νάσαι μετριοπαθής στις αρχές σου!
Περνώ στη Γαλλία για άθρησκος και στην Αγγλία
για θρησκόληπτος.
83. Έχω την αρρώστεια να κάνω βιβλία και,
αφού τα κάνω, να ντρέπομαι.
10.	Αν ήξαιρα κάτι ωφέλιμο στο έθνος μου,
που θα είταν καταστρεπτικό σ’ ένα άλλο έθνος, δεν
θα το πρότεινα στον ηγεμόνα μου, γιατί είμαι άν¬
θρωπος προτού να είμαι Γάλλος (ή καλύτερα) γιατί
είμαι αναγκαστικά άνθρωπος και μόνο κατά τύχη
Γάλλος.
-412-

11.	Αν ήξαιρα κάτι που θα μου είταν ωφέλιμο
και που θα είταν βλαβερό στην οικογένειά μου, θα
τόβγαζα από το μυαλό μου. Αν ήξαιρα κάτι ωφέλι¬
μο στην οικογένειά μου, και που δεν θα είταν ωφέ¬
λιμο στην πατρίδα μου, θα φρόντιζα να το ξεχάσω.
Αν ήξαιρα κάτι ωφέλιμο στην πατρίδα μου, και που
θα είταν επιζήμιο στην Ευρώπη, ή ακόμα που θα εί¬
ταν ωφέλιμο στην Ευρώπη και επιζήμιο στο ανθρώ¬
πινο γένος, θα το θεωρούσα σαν ένα έγκλημα.
27. Είμαι ένας καλός πολίτης· αλλά, σε όποια
χώρα και αν είχα γεννηθεί, θα είμουνα οπωσδήποτε
ένας τέτοιος.
Είμαι ένας καλός πολίτης γιατί είμουνα πά¬
ντοτε ευχαριστημένος από την κατάστασή μου· για¬
τί επικρότησα πάντοτε την τύχη μου και γιατί ποτέ
δεν κοκκίνισα γι’ αυτή, ούτε και φθόνησα την τύχη
των άλλων.
Είμαι ένας καλός πολίτης γιατί αγαπώ την κυ¬
βέρνηση όπου γεννήθηκα, χωρίς να τη φοβούμαι,
και γιατί δεν περιμένω άλλες εύνοιες εκτός από το
άπειρο αυτό αγαθό που συμμερίζομαι με όλους
τους συμπατριώτες μου· και οφείλω χάριτες στον
Ουρανό γιατί, δίνοντάς μου σε όλα τη μετριότητα,
ευαρεστήθηκε να βάλει λίγη λιγότερη στην ψυχή
μου.
42. Δεν ζητώ από την πατρίδα μου ούτε επιχο¬
ρηγήσεις, ούτε τιμές, ούτε διακρίσεις· θεωρώ αρκε¬
τή ανταμοιβή μου τον αέρα που αναπνέω σ’ αυτή·
θα ήθελα μόνο να μην τον μολύνουν.
85.	Έλεγα: «Μιλώ για τους διάφορους λαούς
-413-

της Ευρώπης, σαν για τους διάφορους λαούς της
Μαδαγασκάρης».
86.	Εξ άλλου, σε όλα αυτά, δεν είχα την πρόθε¬
ση να επαινέσω ή να κατακρίνω το έθνος μας. Όταν
δρω, είμαι πολίτης· αλλ’ όταν γράφω είμαι άνθρω¬
πος και βλέπω όλους τους λαούς της Ευρώπης με
την ίδια αμεροληψία όπως θα έβλεπα και τους διά¬
φορους λαούς της νήσου Μαδαγασκάρης.
618. Το πνεύμα του πολίτη δεν είναι να βλέπει
την πατρίδα του να καταβροχθίζει όλες τις πατρί¬
δες. Η επιθυμία να βλέπει κανείς την πόλη του να
καταπίνει όλα τα πλούτη των εθνών, να δίνει αδιά¬
κοπα στα μάτια της θριάμβους καπετανέων και μί¬
ση βασιλιάδων, όλ’ αυτά δεν είναι το πνεύμα του
πολίτη. Το πνεύμα του πολίτη είναι η επιθυμία να
βλέπουμε την τάξη στο κράτος, να νοιώθουμε τη
χαρά της δημόσιας ησυχίας, της καλής απονομής
της δικαιοσύνης, της ασφάλειας των αρχόντων, της
ευημερίας εκείνων που κυβερνούν, του σεβασμού
των νόμων, της σταθερότητας της Μοναρχίας ή της
Δημοκρατίας.
Το πνεύμα του πολίτη είναι ν’ αγαπούμε τους
νόμους, και όταν ακόμα έχουν διατάξεις που μας
είναι βλαβερές, και να προσέχουμε το γενικό καλό
που μας κάνουν πάντοτε και όχι το μερικό κακό
που μας κάνουν καμμιά φορά. [... ]
Ένας καλός πολίτης δεν σκέπτεται ποτέ να κά¬
νει την ιδιωτική του περιουσία με διαφορετικά μέ¬
σα από εκείνα που κάνουν και το δημόσιο πλούτο.
Κι εκείνον που ενεργεί διαφορετικά, τον θεωρεί
σαν έναν άνανδρο απατεώνα που, έχοντας ένα
-414-

αντικλείδι ενός κοινού θησαυρού, παίρνει λαθραία
ένα μέρος του και αρνείται να μοιραστεί νόμιμα
εκείνο που προτιμάει να κλέψει ολόκληρο.
630.1. Οι ηγεμόνες δεν πρέπει ποτέ να κάνουν
απολογία· είναι πάντοτε ισχυροί όταν αποφασί¬
ζουν και αδύνατοι όταν συζητούν.
II. Πρέπει να κάνουν πάντοτε λογικά πράγμα¬
τα και να συλλογίζονται πολύ λίγο.
III. Τα προνόμια των διαταγμάτων του Λουδο¬
βίκου XIV είταν πιο ανυπόφορα στους λαούς από
τα ίδια τα διατάγματά του.
IV. Δεν πρέπει να κάνουν με τους νόμους εκεί¬
νο που μπορούν να κάνουν με τα ήθη.
V. Ο φόβος είναι ένα ελατήριο πόυ πρέπει να
το φειδωλεύουν· δεν πρέπει ποτέ να κάνουν έναν
αυστηρό νόμο, όταν αρκεί ένας πιο μαλακός.
VI. Οι άχρηστοι νόμοι εξασθενίζουν τους ανα¬
γκαίους.
VII. Οι νόμοι που μπορούν να καταστρατηγη¬
θούν εξασθενίζουν τη νομοθεσία.
VIII. Όταν αρκεί η επανόρθωση, δεν πρέπει να
γίνεται αφαίρεση.
IX. Ο ηγεμόνας πρέπει να επιβλέπει τη δημό¬
σια τιμιότητα· ποτέ την ιδιωτική.
X. Μόνον ο Ουρανός μπορεί να κάνει τους ευ¬
σεβείς· οι ηγεμόνες κάνουν τους υποκριτές.
XI. Μια μεγάλη απόδειξη ότι οι ανθρώπινοι
νόμοι δεν πρέπει να συγκρούονται με τους νόμους
της θρησκείας, είναι ότι οι θρησκευτικοί κανόνες
είναι πολύ ολέθριοι όταν τους εισάγουν στην αν¬
θρώπινη πολιτική.
Γενικές αρχές
πολιτικής
-415-

XII. Υπάρχει απειρία πραγμάτων όπου το λι¬
γότερο κακό είναι το καλύτερο.
XIII. Το καλύτερο είναι ο θανάσιμος εχθρός
του καλού.
XIV. Η διόρθωση απαιτεί χρόνο.
XV. Η επιτυχία στα περισσότερα πράγματα
εξαρτάται από το να ξαίρουμε καλά πόσος χρόνος
χρειάζεται για να επιτύχουμε.
XVI. Οι περισσότεροι ηγεμόνες και υπουργοί
έχουν καλή θέληση· αλλά δεν ξαίρουν πώς να τη
χρησιμοποιήσουν.
XVII. Το να μισεί το πνεύμα και το να το υπερ¬
τιμά είναι δυο πράγματα που ένας ηγεμόνας πρέπει
ν’ αποφεύγει.
XVIII. Πρέπει να ξαίρει καλά τις προλήψεις
του αιώνα του, ώστε ούτε να τις καταπατεί πολύ,
ούτε και να τις ακολουθεί πολύ.
XIX. Δεν πρέπει να κάνει τίποτε που δεν είναι
λογικό· πρέπει όμως να προσέχει να μην κάνει όλα
τα πράγματα που είναι λογικά.
XX. Είδα όλη μου τη ζωή ανθρώπους που έχα¬
ναν την περιουσία τους από φιλοδοξία και κατα¬
στρέφονταν από φιλαργυρία.
XXI. Βλέποντας τον τρόπο που ανατρέφουν
τους ηγεμόνες, θα λέγατε πως όλοι τους πρόκειται
να κάνουν την τύχη τους.
Η πολιτική 631. Η λέξη ελευθερία δεν έχει στην πολιτική
ελευθερία τη σημασία που της δίνουν οι ρήτορες και οι ποιη¬
τές. Η λέξη αυτή εκφράζει κυρίως μια σχέση και δεν
μπορεί να χρησιμεύσει για να διακριθούν τα διάφο¬
ρα είδη από τις κυβερνήσεις: γιατί το λαϊκό κράτος
-416-

είναι η ελευθερία των φτωχών και αδύνατων και η
δουλεία των πλουσίων και δυνατών· και η μοναρ¬
χία είναι η ελευθερία των μεγάλων και η δουλεία
των μικρών. [...]
Έτσι, όταν σ’ έναν εμφύλιο πόλεμο, λένε πως
μάχονται για την ελευθερία, δεν είναι αυτό: ο λαός
μάχεται για την κυριαρχία του πάνω στους μεγά¬
λους, και οι μεγάλοι για την κυριαρχία τους πάνω
στο λαό.
Ελεύθερος λαός δεν είναι εκείνος που έχει μια
τέτοια ή τέτοια μορφή κυβέρνησης· αλλά εκείνος
που απολαμβάνει τη μορφή κυβέρνησης που καθιε¬
ρώνει ο Νόμος. [...]
Απ’ αυτό πρέπει να συμπεράνουμε πως η πολι¬
τική ελευθερία ταιριάζει στις μετριοπαθείς μοναρ¬
χίες, όπως και στις δημοκρατίες, και δεν είναι πιο
μακριά από το θρόνο όσο από μια γερουσία- και
πως κάθε άνθρωπος είναι ελεύθερος όταν έχει βάσι¬
μο λόγο να πιστεύει πως η παραφορά ενός ή περισ¬
σοτέρων δεν θα του αφαιρέσει τη ζωή ή την ιδιο¬
κτησία των αγαθών του.
'Οπως σε μια διαφθαρμένη μοναρχία τα πάθη
του ηγεμόνα μπορούν να γίνουν ολέθρια στους ιδιώ¬
τες, έτσι σε μια διαφθαρμένη δημοκρατία η μερίδα
που κυριαρχεί μπορεί να είναι παράφορη όσο και
ένας οργισμένος ηγεμόνας, και μπορούμε να δούμε
σχετικά την ωραία περικοπή του Θουκυδίδη για την
κατάσταση στις διάφορες ελληνικές πολιτείες.
Είναι αλήθεια πως τα δεινά της διαφθαρμένης
δημοκρατίας είναι παροδικά, εφόσο δεν μετατρέπε-
ται, όπως συχνά συμβαίνει, σε διαφθαρμένη μοναρ¬
χία- αντίθετα, τα δεινά της διαφθαρμένης μοναρ¬
χίας δεν έχουν ποτέ τελειωμό.
-417-

645. Τα κράτη κυβερνιούνται από πέντε διάφο¬
ρα πράγματα: από τη θρησκεία, από τους γενικούς
κανόνες της κυβέρνησης, από τους ιδιαίτερους νό¬
μους, από τα ήθη και από τους τρόπους. Όλα αυτά
τα πράγματα έχουν μεταξύ τους μια αμοιβαία σχέ¬
ση. Αν μεταβάλλετε ένα από αυτά, τα άλλα ακολου¬
θούν αλλά με βραδύτητα· πράγμα που προκαλεί πα¬
ντού ένα είδος παραφωνίας.
656. Θα πω στους ηγεμόνες: «Γιατί κοπιάζετε
τόσο για να εξαπλώσετε την εξουσία σας; Μήπως
για να αυξήσετε τη δύναμή σας; Μα, η πείρα όλων
των χωρών και όλων των χρόνων δείχνει πως την
εξασθενίζετε. Μήπως για να κάνετε καλό; Μα, ποι¬
οι είναι λοιπόν οι τόσο ηλίθιοι λαοί και νόμοι, που
σας βάζουν εμπόδια όταν θέλετε να κάνετε το καλό;
Κοπιάζετε λοιπόν για να μπορείτε να κάνετε το κα¬
κό».!...]
659. [...] Το πρώτο προσόν ενός μεγάλου ηγε¬
μόνα είναι να ξαίρει να διαλέγει καλά τους ανθρώ¬
πους [...]. Πρέπει λοιπόν να βάλει καλά στο μυαλό
του πως η εκλογή αυτή δεν είναι υπόθεση γούστου,
αλλά λογικής· πως ένας που του αρέσει δεν είναι
συνήθως ικανότερος από έναν άλλον που δεν του
αρέσει. [...]
666. θα κάνω εδώ μια έκκληση προς όλους γε¬
νικά τους ανθρώπους, να σκεφθούν πάνω στην κα¬
τάστασή τους και να σχηματίσουν σωστές ιδέες. Δεν
είναι αδύνατο να ζουν κάτω από μια καλή κυβέρνη¬
ση χωρίς να το αισθάνονται: η πολιτική ευτυχία εί¬
ναι τέτοια που μόνον αφού χαθεί γίνεται γνωστή.
-418-

546. Οι κριτικοί έχουν το πλεονέκτημα να δια¬
λέγουν τον εχθρό τους, να του κάνουν επίθεση στο
αδύνατο μέρος, αφήνοντας το ισχυρό, και με την
αντιλογία να κάνουν τουλάχιστο προβληματικό
εκείνο που ο άλλος είχε παρουσιάσει σαν βέβαιο.
Κάνουν όπως οι κακοί στρατηγοί που, μη μπο¬
ρώντας να κατακτήσουν μια χώρα, της δηλητηριά¬
ζουν τα νερά.
834. Με τις κριτικές, πρέπει να βοηθούμε, όχι
να καταστρέφουμε· ν’ αναζητούμε το αληθινό, το
καλό, το ωραίο· να φωτίζουμε ή ν’ αντανακλούμε
(ν’ αντανακλούμε και να ρίχνουμε) το φως όπως εί¬
ναι στο φυσικό του· να μη ρίχνουμε σκιά παρά μό¬
νο κατά τύχη.
836. Όταν κανένας αφιερώνεται στην τέχνη
της κριτικής και θέλει να κατευθύνει το γούστο ή
την κρίση του κοινού, πρέπει να εξετάζει αν, αφού
το κοινό, έπειτα από τις ταλαντεύσεις του, πήρε
πια την απόφασή του, βρέθηκε συχνά σύμφωνος
μαζί του: γιατί οι κρίσεις του κοινού, επισφραγι¬
σμένες από το χρόνο, είναι σχεδόν πάντοτε σω¬
στές. Έτσι, αν έχει γνώμες παράβολες· αν είναι συ¬
νήθως μόνος αυτός με τη γνώμη του· αν διανοείται,
όταν πρέπει να αισθάνεται· αν αισθάνεται, όταν
πρέπει να διανοείται· αν το κοινό επιδοκιμάζει και
σεις δεν επιδοκιμάζετε· αν δεν επιδοκιμάζει και
σεις επιδοκιμάζετε: δεν είσαστε κατάλληλος για
την κριτική.
Ομολογώ την προτίμησή μου για τους αρχαί¬
ους. Αυτή η αρχαιότητα με μαγεύει και είμαι πά¬
ντοτε έτοιμος να πω μαζί με τον Πλίνιο: «Εκεί που
0 κριτικός και
η κριτική· η μελέτη·
οι αρχαίοι
-419-

πηγαίνετε είναι αι Αθήναι. Σεβασθείτε τους θεούς
των».
858. Τι αιώνας κι αυτός ο δικός μας, όπου
υπάρχουν τόσοι κριτές (κριτικοί) και τόσο λίγοι
αναγνώστες!
1143. Το ν’ αγαπούμε να διαβάζουμε είναι να
ανταλλάζουμε ώρες ανίας που δεν μπορεί να μην
έχουμε στη ζωή, με ώρες ευχάριστες. [...]
Η αλήθεια πάνω
από την πατρίδα·
τα πλούτη·
οι νόμοι·
ο τίμιος άνθρωπος·
το πνεύμα
του αιώνα κλπ.
1105. Παρ’ όλο που οφείλουμε ν’ αγαπάμε
υπέρτατα την πατρίδα μας, όμως είναι τόσο γελοίο
να μιλάμε γι’ αυτή με κομπασμό, όσο και για τη γυ¬
ναίκα μας, την καταγωγή μας και την περιουσία
μας, γιατί η ματαιοδοξία είναι παντού ανόητη.
1127. θα πω για το χρήμα εκείνο που λέγανε
για τον Καλιγσύλα, πως δεν υπήρξε ποτέ ένας τόσο
καλός δούλος και τόσο κακός κύριος.
1130. Τα πλούτη είναι μια αδικία που έχει κα¬
νείς να επανορθώσει και θα μπορούσε να πει: «Συγ¬
χωρήστε με γιατί είμαι πλούσιος».
1146. Μια αχάριστη πατρίδα λέει αδιάκοπα
στους σοφούς πως είναι άχρηστοι πολίτες και, ενώ
καρπώνεται τα νυχτέρια τους, τους ρωτάει πώς τα
έχουν χρησιμοποιήσει.
1383. Δεν ξαίρω πώς έγινε κι ένας Τούρκος
βρέθηκε μια μέρα μ’ έναν καννίβαλο. «Είσαστε,
-420-

εσείς, πολύ σκληροί, του λέει ο μωαμεθανός· τρώτε
τους αιχμαλώτους που πιάνετε στον πόλεμο. - Και
τι κάνετε εσείς τους δικούς σας; απάντησε ο καννί-
βαλος. - Α, εμείς τους σκοτώνουμε. Αλλά, όταν εί¬
ναι πεθαμένοι, δεν τους τρώμε». [...]
1729. Να είσαι αληθινός παντού, ακόμα και
σχετικά με την πατρίδα σου. Κάθε πολίτης είναι
υποχρεωμένος να πεθάνει για την πατρίδα του· κα¬
νένας δεν είναι υποχρεωμένος να πει ψέματα γι’
αυτή.
1755. [...] Οι νόμοι κάνουν τους καλούς και
τους κακούς πολίτες. [...] Οι περισσότεροι κακοί
άνθρωποι γίνονται γιατί βρίσκονται σε συνθήκες
όπου τους κάνει μεγαλύτερη εντύπωση η ωφέλεια
που έχουν για να κάνουν εγκλήματα, παρά το αί¬
σχος και ο κίνδυνος απ’ αυτά. Καλοί νόμοι μπο¬
ρούν να κάνουν σπάνιες αυτές τις περιστάσεις- κα¬
κοί νόμοι τις πολλαπλασιάζουν· αδιάφοροι νόμοι
αφήνουν όλες εκείνες τις περιστάσεις που παράγει
η τύχη.
1154. Δύο είδη ανθρώπων: εκείνοι που σκέπτο¬
νται κι εκείνοι που διασκεδάζουν. [... ]
1183. [...] Μόλις ένας άνθρωπος αρχίσει να
σκέπτεται και να έχει χαρακτήρα, λένε: «αυτός εί¬
ναι ένας παράξενος».
1193. Η μόνη σήμερα αξία είναι να αρέσει κα¬
νείς σε μια μάταιη και ελαφρή συνομιλία. Για το
σκοπό αυτό, ο δικαστής παρατάει τη μελέτη των νό¬
-421 -

μων. Ο γιατρός νομίζει πως θα ξέπεφτε μελετώντας
την ιατρική. Κάθε μελέτη, που θα μπορούσε να
εκτοπίσει το κουβεντολόγημα, την αποφεύγουν σαν
ολέθρια.
Το να γελάει κανείς με το τίποτα και να μεταφέρει
από σπίτι σε σπίτι κάτι ευτράπελο αποκαλείται κοσμι¬
κή επιστήμη, και φοβούνται φαίνεται μήπως χάσουν
την επιστήμη αυτή αν επιδοθούν σε μια άλλη. [...]
1215. Ένας τίμιος άνθρωπος είναι ένας άν¬
θρωπος που κανονίζει τη ζωή του σύμφωνα με τις
αρχές του καθήκοντός του.
1218. Έλεγα για κάποιον: «Κάνει το καλό, αλ¬
λά δεν το κάνει καλά».
1224. Για να κάνει κανένας μεγάλα πράγματα,
δεν είναι ανάγκη να είναι ένα τόσο μεγάλο μυαλό:
δεν πρέπει να είναι πιο πάνω από τους ανθρώπους-
πρέπει να είναι μαζί μ’ αυτούς.
1228. Κάθε αιώνας έχει το ιδιαίτερο πνεύμα
του: με τη γοτθική κυβέρνηση διπλασιάστηκε στην
Ευρώπη ένα πνεύμα αταξίας και ανεξαρτησίας- το
μοναχικό πνεύμα μόλυνε τα χρόνια των διαδόχων
του Καρόλου του Μεγάλου- κατόπιν επικράτησε το
πνεύμα της ιπποσύνης- το κατακτητικό πνεύμα φα¬
νερώθηκε μαζί με τους τακτικούς στρατούς- και σή¬
μερα κυριαρχεί το εμπορικό πνεύμα.
2095. Οι τέσσερεις μεγάλοι ποιητές: Πλάτων,
πάτερ Μαλμπράνς, μιλόρδος Σέφτσμπερι, Μο-
ντέιν.
-422-

1780. Ένας ηγεμόνας πιστεύει πως θα γίνει με¬
γαλύτερος αν καταστρέψει ένα γειτονικό κράτος.
Το αντίθετο! Τα πράγματα είναι τέτοια στην Ευρώ¬
πη, ώστε όλα τα κράτη βρίσκονται μεταξύ τους σε
αλληλοεξάρτηση.
Η Γαλλία έχει ανάγκη από την ευημερία της
Πολωνίας και της Μοσκοβίας, όπως η Γκουιγιέννη
έχει ανάγκη από της Βρετάνης και η Βρετάνη από
του Ανζού. Η Ευρώπη είναι ένα κράτος που αποτε-
λείται από πολλές επαρχίες.
1784. Οι υπουργοί μπορούν να αντιληφθούν
από τη νομισματική αγορά τις μυστικές κινήσεις
ενός γειτονικού κράτους, γιατί καμμιά μεγάλη επι¬
χείρηση δεν μπορεί ποτέ να γίνει χωρίς χρήμα και,
κατά συνέπεια, χωρίς μια μεγάλη μεταβολή στην
αγορά των νομισμάτων.
1785. Ο Μοντέιν λέει πως το μη πράττειν είναι
δυσκολότερο από το πράττειν: λίγες συνθήκες, καμ-
μιά ανειλημμένη υποχρέωση.
1788. Πολλοί άνθρωποι έχουν εξετάσει τι είναι
καλύτερο: η μοναρχία, η αριστοκρατία ή το λαϊκό
κράτος. Κι επειδή όμως υπάρχουν άπειρα είδη από
μοναρχίες, από αριστοκρατίες, από λαϊκά κράτη,
έτσι που μπαίνει το ζήτημα είναι τόσο αφηρημένο
ώστε θα πρέπει να μην έχει κανείς μεγάλη σχέση με
τη λογική για να το διαπραγματευτεί.
1790.	Σ’ ένα έθνος που βρίσκεται στη δουλεία,
εργάζονται περισσότερο για να διατηρήσουν παρά
για ν’ αποκτήσουν· σ’ ένα ελεύθερο έθνος εργάζο-
Τα κράτη
της Ευρώπης·
οι κυβερνήσεις·
φιλοσοφική
και πολιτική
ελευθερία, κλπ.
-423-

νιαι περισσότερο για ν’ αποκτήσουν παρά για να
διατηρήσουν.
1791. Στις μοναρχίες, τα πράγματα που είναι
κοινά θεωρούνται σαν ξένα· στις δημοκρατίες θεω¬
ρούνται σαν πράγματα του καθενός.
1792. Είναι εκπληκτικό πως ενώ οι λαοί πο¬
θούν τόσο πολύ τη δημοκρατική κυβέρνηση, τόσο
λίγα έθνη την απολαμβάνουν· και ενώ οι άνθρωποι
μισούν τόσο πολύ τη βία, τόσα έθνη κυβερνιούνται
με τη βία.
1797. Η ελευθερία, αυτό το αγαθό που εξασφα¬
λίζει την απόλαυση όλων των άλλων αγαθών.
1798. Η καθαρή ελευθερία είναι μάλλον μια φι¬
λοσοφική παρά μια πολιτική κατάσταση. Αυτό δεν
εμποδίζει να υπάρχουν πολύ καλές και πολύ κακές
κυβερνήσεις, και μάλιστα δεν εμποδίζει ένα πολί¬
τευμα να είναι τόσο περισσότερο ατελές όσο απο¬
μακρύνεται από τη φιλοσοφική αυτή ιδέα της ελευ¬
θερίας που έχουμε.
1799. Όταν θέλει κανείς να κυβερνήσει τους
ανθρώπους, δεν πρέπει να τους κυνηγάει μπροστά
του- πρέπει να τους κάνει να τον ακολουθούν.
1800. Σε μια καλά οργανωμένη μοναρχία, οι
υπήκοοι είναι σαν τα ψάρια σ’ ένα μεγάλο δίχτυ:
νομίζουν τον εαυτό τους ελεύθερο και όμως είναι
πιασμένα.
-424-

1802. Το μόνο πλεονέκτημα που έχει ένας ελεύ¬
θερος λαός σχετικά μ’ έναν άλλον, είναι η ασφάλεια
που έχει ο καθένας πως η ιδιοτροπία ενός δεν θα
του αφαιρέσει τα αγαθά του ή τη ζωή του. Ένας
υπόδουλος λαός, που θα έχει αυτή την ασφάλεια
καλά ή κακά στηριγμένη, θα είταν τόσο ευτυχής όσο
κι ένας λαός ελεύθερος, έχοντας βέβαια όμοια τα
ήθη: γιατί τα ήθη συντελούν πολύ περισσότερο από
τους νόμους στην ευτυχία ενός λαού. [...]
1804. Δεν είναι δυνατό να ονομαστεί ελεύθερο
ένα αριστοκρατικό κράτος.
1805. Ελευθερία. - Πρέπει να βγάλουμε από το
νου αυτές τις λέξεις του θρόνου και της γερουσίας
ή των τάξεων: δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει την
ελευθερία. Υπάρχουν στη μοναρχία σημεία και
στιγμές ελευθερίας. [...]
1811. Δεν είμαι από εκείνους που θεωρούν την
Πολιτεία του Πλάτωνα σαν κάτι το ιδεώδες και
ολότελα φανταστικό και που η πραγματοποίησή
του να είταν αδύνατη. Ο λόγος που έχω γι’ αυτό εί¬
ναι πως το Πολίτευμα του Λυκούργου φαίνεται
πως είναι τόσο δύσκολο να εφαρμοστεί όσο και του
Πλάτωνα· και όμως εφαρμόστηκε τόσο καλά ώστε
να διατηρηθεί, στην ισχύ του και στην ακμή του, πε¬
ρισσότερο από κάθε άλλη πολιτεία που ξαίρουμε.
1822. Στα δεσποτικά κράτη η ησυχία δεν είναι
καθόλου μια ειρήνη: μοιάζει με τη σιωπή των πό¬
λεων εκείνων που ο εχθρός είναι έτοιμος να κατα¬
λάβει.
-425-

1828. Όλοι οι άνθρωποι είναι ζώα· οι ηγεμόνες
είναι ζώα που δεν είναι δεμένα.
1906. Ένα πράγμα δεν είναι δίκαιο γιατί έχει
γίνει νόμος· αλλά πρέπει να είναι νόμος γιατί είναι
δίκαιο.
1902. Η Ευρώπη θα καταστραφεί από τους
στρατιωτικούς της. [...] Τόσοι στρατοί θα νοιώ-
σουν κάποια μέρα τη δύναμή τους.
1903. Οι άνθρωποι κυβερνούνται από πέντε
διάφορα πράγματα: το κλίμα, τους τρόπους, τα
ήθη, τη θρησκεία και τους νόμους. Κατά το πώς, σε
κάθε έθνος, μια από τις αιτίες αυτές ενεργεί με πε¬
ρισσότερη δύναμη, οι άλλες υποχωρούν ανάλογα.
Το κλίμα κυριαρχεί σχεδόν μόνο στους αγρίους· οι
τρόποι κυβερνούν τους Κινέζους· οι νόμοι κυριαρ¬
χούν στην Ιαπωνία· τα ήθη έδιναν άλλοτε τον τόνο
στη Ρώμη και στη Σπάρτη· και η θρησκεία κάνει σή¬
μερα το παν στη νότιο Ευρώπη.
1909. Ο άπειρος αριθμός των πραγμάτων που
ένας νομοθέτης επιβάλλει ή απαγορεύει, κάνει τους
λαούς πιο δυστυχείς και όχι πιο λογικούς. Υπάρ¬
χουν λίγα πράγματα καλά, λίγα άσχημα και απει¬
ρία από αδιάφορα.
1915. Δεν υπάρχει έθνος που να μην αγαπάει
τους νόμους του, γιατί οι νόμοι του είναι τα έθι¬
μά του.
1935. Η δουλεία αντιβαίνει στο φυσικό δίκαιο,
-426-

που μ’ αυτό όλοι οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθε¬
ροι και ανεξάρτητοι. [...]
1987. Έβλεπα τον κατάλογο των εμπορευμά¬
των που οι ευρωπαίοι εμπορευόμενοι στέλνουν κά¬
θε χρόνο στη Σμύρνη. Με ευχαρίστηση έβλεπα πως
οι καλοί αυτοί άνθρωποι έπαιρναν 400 μπάλες χαρ¬
τιά για να τυλίγουν τη ζάχαρη και μόλις 30 μπάλες
χαρτί γραφής.
2057. Οι πρώτοι χριστιανοί ήταν σχεδόν όλοι
φτωχοί γιατί οι φτωχοί προσελκύονταν από μια
θρησκεία που τιμούσε την πενία και αγίαζε την κα¬
τάσταση αυτή.
Θα προτιμούσα πολύ περισσότερο να μην
υπάρχουν καθόλου φτωχοί σ’ ένα κράτος, παρά να
υπάρχουν τόσοι οίκοι προορισμένοι να τους τρέ¬
φουν.
2059. Είναι πολύ εκπληκτικό ότι τα πλούτη
των κληρικών άρχισαν με την αρχή της πενίας.
-427-

ΑΡΘΡΑ ΤΟΥ Γ.Δ. ZIOYTOY
ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ

Ο ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ ΚΙ Η ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ*
Γ. Δ. Ζιούτος
«Να είσαι αληθινός παντού, ακόμα
και σχετικά με την πατρίδα σου. Κάθε πο¬
λίτης είναι υποχρεωμένος να πεθάνει για
την πατρίδα του· κανένας δεν είναι υπο¬
χρεωμένος να πει ψέματα γι ’ αυτή.»
Μοντεσκιέ, Σκέψεις (1729 1 838).
Σε όλες τις χώρες γιορτάζονται φέτος τα δια¬
κόσια χρόνια απ’ το θάνατο του Μοντεσκιέ. Καθώς
έρχεται μερικά χρόνια μετά τα διακόσια χρόνια
από το Πνεύμα των νόμων (1748), η επέτειος αυτή
δίνει μια νέα ευκαιρία για να γνωρίσουμε καλύτερα
το έργο του μεγάλου ανθρωπιστή του 18ου αιώνα.
Οι διπλωμάτες και όλοι όσοι ασχολούνται ή
ενδιαφέρονται για την εξωτερική πολιτική έχουν
πολλούς λόγους να τιμούν τη μνήμη του φιλόσοφου
του αντιμαχιαβελισμού. Πραγματικά, ο Μοντεσκιέ
κατέχει μια απ’ τις εξέχουσες θέσεις στον τομέα της
διπλωματικής θεωρίας και πρακτικής όπως και σ’
αυτόν της πολιτικής επιστήμης και της κοινωνιολο-
γίας. Αποκαλύπτοντας στους πολιτικούς άντρες
ότι «δεν είναι ο πλούτος που κυριαρχεί στον κό¬
σμο. .. Υπάρχουν γενικά αιτία, ηθικά ή φυσικά, που
επιδρούν σε κάθε μοναρχία και την ανυψώνουν, τη
* Το άρθρο αυτό του Γ.Δ. Ζιούτου δημοσιεύτηκε τον
Ιούνιο 1955 στο περιοδικό Le Monde Diplomatique και μετα¬
φράστηκε από την Αλίκη Σαλίμπα.
-431 -

διατηρούν ή την καταβαραθρώνουν», έγινε ο συνε¬
τός οδηγός τους. Πρέπει, λοιπόν, να ανατρέξουμε
στα αίτια των πολιτικών και κοινωνικών φαινομέ¬
νων· πρέπει ν’ αναζητήσουμε μέσα στην ίδια τη φύ¬
ση των πραγμάτων, τους νόμους, τις απαραίτητες
σχέσεις τους, και να καθορίσουμε, μέσα στη συγκυ¬
ρία των υποθέσεων του κόσμου, το ρόλο που παί¬
ζουν οι άνθρωποι. «... Εξέτασα, αρχικά, τους αν¬
θρώπους και πίστεψα ότι, μέσα σ’ αυτή την ατέλει¬
ωτη πολυμορφία νόμων και ηθών, δεν οδηγούνταν
μόνο απ’ τις φαντασιοπληξίες τους.»
Ιδού η στέρεα βάση πάνω στην οποία ο Μοντε¬
σκιέ θ’ ανεγείρει το γιγάντιο έργο του. Μέσα στις
απέραντες κατασκευές του, δεν αρκέστηκε να εκ-
φράσει μόνο τις αρχές· προσπάθησε και να τις
εφαρμόσει. Βουτούσε μέσα στο μακρινό παρελθόν,
χωρίς ποτέ να ξεχνά ή να παραμελεί τα σύγχρονα
προβλήματα.
Κι ακόμη, ο Μοντεσκιέ κληροδότησε «χρυσούς
κανόνες» στους διπλωμάτες και τους πολιτικούς
άντρες για να ενεργούν σύμφωνα με τη λογική και
για να συμβάλλουν στην ευτυχία των λαών. Η πο¬
λιτική κατήχηση με την οποία τους προίκισε, ισχύ-
ουσα intra muros et extra muros εμπότισε τη δημό¬
σια και τη διεθνή ζωή: όλες οι προσπάθειες για ν’
απαλλαγούν από την αισχροκέρδεια και την αγριό¬
τητα έχουν σαν κοινή καταγωγή τη φιλελεύθερη φι¬
λοσοφία, τον ανθρωπισμό του Μοντεσκιέ.
Σ’ όλα αυτά τα αίτια προστίθεται κι ένα άλλο
που μπορεί να κάνει τους διπλωμάτες ιδιαίτερα ευ¬
αίσθητους στην ανάμνηση του μεγαλοφυιούς συγ¬
γραφέα των Περσικών επιστολών- κι ο λόγος είναι
ότι κι ο ίδιος θα ’θελε να είχε κάνει διπλωματική
-432-

καριέρα. Το γεγονός είναι ότι ο Μοντεσκιέ προ¬
σπάθησε να την ακολουθήσει, χωρίς επιτυχία, όπως
θα δούμε.
Διάσημος κιόλας από τη δημοσίευση των Περ- Μάταια διαβήματα
σικών επιστολών (1721), ο Μοντεσκιέ εγκατέλειψε
την οικογένειά του στα 1728, ένα χρόνο μετά τη γέν¬
νηση της κόρης του Ντενίζ, για να ταξιδέψει σε ξέ¬
νες χώρες (Αυστρία, Ιταλία, Γερμανία, Ουγγαρία,
Ολλανδία, Αγγλία). Πήγαινε εκεί για να μορφωθεί
σαν «φιλόσοφος ταξιδιώτης» για τρία χρόνια
(Απρίλης 1728-Απρίλης 1731). Παντού όπου πηγαί¬
νει τον υποδέχονται πολύ καλά: η φήμη του είχε
ήδη περάσει τα σύνορα. Ευφραίνεται με τη ζωή στις
μικρές αυλές των πριγκίπων και τα φιλολογικά σα¬
λόνια της κάθε πρωτεύουσας.
Η παραμονή στις ξένες πρωτεύουσες τον φέρ¬
νει σ’ επαφή με πολλούς διπλωμάτες των οποίων τη
δραστηριότητα παρακολουθεί από κοντά και τον
κυριεύει η φιλοδοξία ν’ ακολουθήσει τη διπλωματι¬
κή καριέρα. Οι συζητήσεις του κυρίως με προσωπι¬
κότητες όπως ο βαρώνος του Στάιν, υπουργός στο
Μπρούνσβικ, τον μυούν στις «εξωτερικές υποθέ¬
σεις». Από τη Βιέννη, γράφει (στις 10 Μάη 1728)
στο φίλο του, τον αββά ντ’ Ολιβέ: «Πριν από μερι¬
κές μέρες έγραφα στον κ. καρδινάλιο (Φλερί) και
στον κ. ντε Σοβελέν ότι θα με ευχαριστούσε πολύ αν
με χρησιμοποιούσαν στις ξένες αυλές κι ότι είχα ερ¬
γαστεί πολύ για να γίνω ικανός για κάτι τέτοιο...
θα ήθελα να μάθω αν είμαι ένα ευχάριστο άτομο ή
αν πρέπει να βγάλω αυτή την ιδέα απ’ το μυαλό
μου, πράγμα που θα γίνει πολύ σύντομα. Οι λόγοι
-433-

για τους οποίους μπορεί ν’ ασχοληθούν μαζί μου
είναι ότι δεν είμαι πιο βλάκας από τους άλλους, ότι
έχω οικονομική άνεση κι ότι εργάζομαι για τη δόξα
κι όχι για να ζήσω, ότι είμαι αρκετά κοινωνικός και
αρκετά περίεργος για να ενημερώνομαι σε όποια
χώρα κι αν πηγαίνω.»
Ζητά από τον δούκα ντε Ρισελιέ, που μόλις είχε
εγκαταλείψει την πρεσβεία του στη Βιέννη, να μεσο¬
λαβήσει υπέρ αυτού. Η υποψηφιότητά του δε βρί¬
σκει καλή υποδοχή. Μετά από δυο χρόνια αναμο¬
νής, γράφει (2 Ιούλη 1728) στο φίλο του Μπέργουικ
πως ο καρδινάλιος «είχε την καλοσύνη να μου απα¬
ντήσει ότι, προς το παρόν, δεν υπήρχε κενή θέση και
πως, όταν θα υπήρχε μια, θα με πρότεινε στο βασι¬
λιά». Περίμενε, μάταια, για δυο χρόνια ακόμη. Στις
12 Φλεβάρη 1730 γράφει από το Λονδίνο, στον Σο-
βελέν: «Δυο χρόνια τώρα βρίσκομαι στις ξένες χώ¬
ρες. Στην περίπτωση που θα με κρίνατε ικανό να κα¬
ταλάβω, σ’ αυτές, κάποια τιμητική θέση, δε θα μπο¬
ρούσατε να ρίξετε το βλέμμα σας πάνω σε κάποιον
που να ’χει περισσότερη λαχτάρα να κάνει το καθή¬
κον του, να υπηρετήσει το βασιλιά και να γίνει
άξιος της εκτίμησης και της προστασίας σας.»
Η νέα του αίτηση δεν είχε καμιά συνέχεια. Τε¬
λικά, αναγκάστηκε να παραιτηθεί απ’ αυτό του το
σχέδιο. Αργότερα, θα σημειώσει: «θα μετανιώνω
για πάντα που δεν απαίτησα, μετά την επιστροφή
απ’ τα ταξίδια μου, κάποια θέση στις εξωτερικές
υποθέσεις...» (Σκέψεις60, 1466 II216).
Έτσι, η ενεργός διπλωματία στερήθηκε τις
υπηρεσίες ενός μεγάλου άντρα που το πεπρωμένο
του ήταν πολύ διαφορετικό απ’ το να λάμπει ανά¬
μεσα στους αυλικούς.
-434-

Αν ήθελε κανείς να χαράξει σε λίγες γραμμές
την ουσία της σκέψης του Μοντεσκιέ σχετικά με τη
διπλωματία και την εξωτερική πολιτική, θα ήταν
αρκετό να θυμηθεί τις δυο βασικές του ιδέες: την
ελευθερία των λαών και την αλληλεγγύη ανάμεσα
στα κράτη.
Όλοι οι λαοί είναι όμοιοι και κυβερνιούνται με
τη λογική, που είναι κοινή σ’ όλα τ’ ανθρώπινα
όντα (Πνεύμα I, 3). Όλοι έχουν το ίδιο δικαίωμα
στην ελευθερία και την ευημερία. Καμιά διάκριση
μεταξύ τους δεν είναι δυνατή, καμιά ανάμιξη στη
ζωή τους· κάθε λαός έχει τους δικούς του θεσμούς,
νόμους και ήθη: «Τα έθνη κυβερνιούνται από το φυ¬
σικό δίκαιο και από τους νόμους που έφτιαξαν τα
ίδια.» (Πνεύμα XXI, 21).
Η δικαιοσύνη είναι το θεμέλιο της διεθνούς
ζωής και «κάθε λαός πρέπει να την αποδίδει σ’ έναν
άλλο λαό». (Περσικές επιστολές 95). Πρέπει μάλι¬
στα να πάμε ακόμη πιο μακριά: η ισότητα, η αν¬
θρωπιά, η αγάπη των ανθρώπων πρέπει να υπερι¬
σχύουν στις διεθνείς σχέσεις. «Το διεθνές δίκαιο
στηρίζεται φυσικά σε τούτη την αρχή: πως τα διά¬
φορα έθνη πρέπει να κάνουν το ένα στο άλλο το με¬
γαλύτερο καλό στην ειρήνη και το μικρότερο δυνα¬
τό κακό στον πόλεμο χωρίς να βλάπτουν τα πραγ¬
ματικά συμφέροντά τους.» (Πνεύμα I, 3).
Η μέγιστη έγνοια του Μοντεσκιέ είναι, όπως
ξέρουν όλοι, η ελευθερία με τη θετική της έννοια
(ατομικά δικαιώματα) και με την αρνητική της, δη¬
λαδή την τυραννία. «Δεν υπάρχει κακό, μεγαλύτερο
και με τόσο ολέθρια επακόλουθα, από την ανοχή
μιας τυραννίας που τη διαιωνίζει στο μέλλον.»
(Σκέψεις 603 II 1252). Αρα, ένας λαός που έχει υπο¬
Πατρίόα και
ανθρωπότητα
-435-

πέσει στη δουλεία έχει δικαίωμα στην εξέγερση που
είναι η άρνηση της άρνησης της ελευθερίας. Το θέμα
αυτό εμφανίζεται συχνά κάτω απ’ την πέννα του
Μοντεσκιέ.
Από μια τέτοια βάση των ελεύθερων λαών και
των κυρίαρχων κρατών, ο Μοντεσκιέ προσπαθεί να
στηρίξει τις σχέσεις ανάμεσα στο κράτος και τον
κόσμο, ανάμεσα στην πατρίδα και την ανθρωπότη¬
τα. Βέβαια, οι σχέσεις αυτές δε θα είναι αμετακίνη¬
τες: «Πρέπει ν’ αλλάζουν οι βασικοί κανόνες του
κράτους κάθε είκοσι χρόνια, γιατί ο κόσμος αλλά¬
ζει.» (Σκέψεις 1766 I 364).
Σ’ αυτή την αναζήτηση που το ενδιαφέρον της
είναι πρωταρχικό για τις διεθνείς σχέσεις οδηγείται
από την αρχή του «μέτριου» (est modus in rebus),
που κυριαρχεί εξάλλου σ’ όλο του το έργο. Ο Μο¬
ντεσκιέ μετέφερε στην πολιτική ζωή και τη διπλω¬
ματία το κατ’ εξοχήν κλασικό δόγμα (Μπουαλό,
Κορνέιγ, Μολιέρος, Λα Φονταίν) - δόγμα που εκ¬
πονήθηκε από τους μεγάλους εκπαιδευτές της γαλ¬
λικής σκέψης, καθώς και από τους ρεαλιστές πολι¬
τικούς που έβαλαν τέλος στους θρησκευτικούς πο¬
λέμους και εξασφάλισαν τη διεθνή ενότητα. Το
πνεύμα της μετριοπάθειας είναι το πνεύμα του Μο¬
ντεσκιέ: «Το λέω και μου φαίνεται πως έκανα αυτό
το έργο μόνο και μόνο για να το αποδείξω: το πνεύ¬
μα της μετριοπάθειας πρέπει να είναι το πνεύμα
του νομοθέτη.» (Πνεύμα XXIX, 1).
Ο Μοντεσκιέ εκθειάζει την υποταγή του ιδιω¬
τικού στο γενικό. «Αυτό που δεν είναι καθόλου
χρήσιμο στο σμήνος, δεν είναι καθόλου χρήσιμο
και στη μέλισσα.» (Σκέψεις 1978 III279). Η ανθρω¬
πότητα έχει προτεραιότητα πάνω στην πατρίδα, η
-436-

ιδέα αυτή επανέρχεται διαρκώς και αποτελεί την
επωδό του διεθνούς του δόγματος: «... είμαι πρώτα
άνθρωπος κι έπειτα Γάλλος» (.Σκέψεις 10 I 350). Ο
πατριωτισμός είναι πάνω απ’ όλα η αγάπη για την
αλήθεια (βλ. τη σκέψη που βάλαμε σαν μότο). Το
πραγματικά πατριωτικό πνεύμα είναι και ανθρωπι¬
στικό: «... αγαπώ την πατρίδα μου όχι μόνο γιατί
γεννήθηκα σ’ αυτήν, αλλά ακόμη γιατί είναι ένα
τμήμα αυτής της μεγάλης πατρίδας που είναι το σό¬
μπαν... πιστεύω ότι οι άνθρωποι, που είναι προ-
σκολλημένοι στην πατρίδα τους, πρέπει να επεκτεί¬
νουν την ευμένειά τους σε όλα τα πλάσματα που
γνωρίζουν και που είναι ικανοί ν’ αγαπήσουν».
(Πραγματική ιστορία V).
Για να εκφράσει το διεθνισμό και τον κοσμο¬
πολιτισμό του, ο Μοντεσκιέ βρήκε μερικές φόρμου¬
λες χτυπητές, επιγραμματικές, θ’ αναφέρουμε μόνο
μια: «Αν ήξερα κάτι που θα μου ήταν ωφέλιμο και
θα ήταν βλαβερό στην οικογένειά μου, θα το ’βγαζα
απ’ το μυαλό μου. Αν ήξερα κάτι ωφέλιμο στην οι-
κογένειά μου, και που δεν θα ήταν ωφέλιμο στην
πατρίδα μου, θα φρόντιζα να το ξεχάσω. Αν ήξερα
κάτι ωφέλιμο στην πατρίδα μου, και που θα ήταν
επιζήμιο στην Ευρώπη, ή ακόμα που θα ήταν ωφέ¬
λιμο στην Ευρώπη και επιζήμιο στο ανθρώπινο γέ¬
νος, θα το θεωρούσα σαν έγκλημα.» (Σκέψεις II I
741).
Όσο εμποτισμένος κι αν είναι απ’ τον κοσμο¬
πολιτισμό του XVIII αιώνα, ο Μοντεσκιέ δεν παρέ-
λειψε να μελετήσει προσεχτικά τις διαφορές ανάμε¬
σα στους λαούς και να σημειώσει τη σημασία των
εθνικών ιδιαιτεροτήτων.
-437-

Ενάντια
στους άδικους
πολέμους
Σ’ έναν κόσμο έτσι εξιδανικευμένο και σε μια
τέτοια λατρεία της ανθρωπότητας, πώς θα μπορού¬
σε ν’ ανεχθεί κανείς τον πόλεμο, τις κατακτήσεις,
τη λαχτάρα για παγκόσμια ηγεμονία; Ο Μοντεσκιέ
προσπαθεί ν’ αποδείξει ότι τα σχέδια για «παγκό¬
σμια μοναρχία» δεν είναι πραγματοποιήσιμα. Η
αντίληψή του για την ιστορική ανάπτυξη γενικά, οι
ιδέες του για την κατάπτωση των αυτοκρατοριών
και οι σκέψεις του για τον πλούτο των κρατών και
τις μετατροπές που έφερε η σύγχρονη τεχνική, τον
οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα υπάρχουν πάντα
στη γη πολλά κράτη που πρέπει να ζουν ειρηνικά.
Ανάμεσά τους υπάρχει μια ανεξαρτησία και μια αλ¬
ληλεγγύη. «Ένας ηγεμόνας πιστεύει πως θα γίνει
μεγαλύτερος αν καταστρέψει ένα γειτονικό κράτος.
Το αντίθετο! Τα πράγματα είναι τέτοια στην Ευρώ¬
πη, ώστε όλα τα κράτη βρίσκονται μεταξύ τους σε
αλληλοεξάρτηση. Η Γαλλία έχει ανάγκη από την ευ¬
ημερία της Πολωνίας και της Μοσκοβίας, όπως η
Γκουιγιέννη έχει ανάγκη από της Βρετάνης και η
Βρετάνη από του Ανζού. Η Ευρώπη είναι ένα κρά¬
τος που αποτελείται από πολλές επαρχίες.» (Σκέ¬
ψεις 1780 I 333). Ο Μοντεσκιέ επανέρχεται συχνά
σ’ αυτή τη σκέψη.
Η κατάκτηση είναι ένα έγκλημα κατά της αν¬
θρωπότητας. Οι μεγάλες κατακτήσεις, που είναι
μάλλον έργο της αγριότητας κι όχι της σύνεσης
(Σκέψεις 1775 I 747) δεν έχουν διάρκεια. Οι μεγά¬
λες αυτοκρατορίες παρακμάζουν. «Μια αυτοκρα¬
τορία που εγκαθιδρύεται με τα όπλα έχει ανάγκη να
υποστηρίζεται με τα όπλα.» (Σκέψεις 1778 I 688).
Στο μικρό του πόνημα Στοχασμοί για την παγκό¬
σμια μοναρχία (1734) θέτει το παρακάτω ερώτημα
-438-

που η επικαιρότητά του είναι εκπληκτική: «Αν οι
μεγάλες κατακτήσεις είναι τόσο δύσκολες, τόσο μά¬
ταιες, τόσο επικίνδυνες, τι μπορεί κανείς να πει για
την αρρώστια αυτή του αιώνα μας που κάνει να
διατηρούν παντού έναν απεριόριστο αριθμό στρα¬
τευμάτων; Έχει τους παροξυσμούς της και γίνεται
απαραίτητα μεταδοτική, γιατί αμέσως μόλις ένα
κράτος αυξήσει αυτό που ονομάζει δυνάμεις του,
τα άλλα ξαφνικά αυξάνουν τις δικές τους ώστε μ’
αυτό να μην κερδίζεται τίποτα εκτός από την κοινή
χρεωκοπία. Κάθε μονάρχης κρατά επί ποδός όλα
τα στρατεύματα που θα μπορούσε να ’χει αν οι λα¬
οί κινδύνευαν να εξολοθρευτούν, κι ονομάζουν ει¬
ρήνη αυτή την κατάσταση προσπάθειας όλων ενα¬
ντίον όλων...» (Στοχασμοί κ.λπ. παρ. XXIV). Σ’
αυτό το ερώτημα απαντάει ο ίδιος, θα πει: «Η Ευ¬
ρώπη θα καταστραφεί από τους στρατιωτικούς
της». (Σκέψεις 1902 II 1345).
Είναι γνωστή η σθεναρή αντίθεση του Μοντε¬
σκιέ στην κατάκτηση των αποικιών και στην εξολό-
θρευση των ιθαγενών. Απεχθάνεται κυρίως τον πό¬
λεμο σαν τη χειρότερη πληγή της ανθρωπότητας.
«Οι πόλεμοι γεννάνε πάντα πολέμους.» (Ρωμαίοι
I). Η αγάπη για την πατρίδα που ο Μοντεσκιέ,
όπως είδαμε, ταυτίζει με την ανθρωπότητα δεν ωθεί
καθόλου στον πόλεμο· αντίθετα, «το πνεύμα του
πολίτη δεν είναι να βλέπει την πατρίδα του να κα¬
ταβροχθίζει όλες τις πατρίδες. Η επιθυμία του να
βλέπει κανείς την πόλη του να καταπίνει όλα τα
πλούτη των εθνών, να δίνει αδιάκοπα στα μάτια
της θριάμβους καπετανέων και μίση βασιλιάδων,
όλ’ αυτά δεν είναι το πνεύμα του πολίτη». (Σκέψεις
618 II 1269).
-439-

Ρεαλισμός Ο Μοντεσκιέ διαβλέπει ότι η πολεμική περιπέ-
καΐ αισιοδοξία τεια προκαλείται συχνά από λόγους εσωτερικής
πολιτικής: «Το σώμα αυτό (η Γερουσία) επειδή ενο¬
χλούνταν αδιάκοπα από τα παράπονα και τις αιτή¬
σεις του λαού, ζητούσε να τον αποτρέψει από τις
ταραχές του και να τον απασχολήσει στο εξωτερι¬
κό». (Ρωμαίοι I). θα πει εξάλλου ότι τα κράτη δε
μεγαλώνουν κάνοντας πόλεμο, αλλά με μια καλή
κυβέρνηση (Σκέψεις 1655 II 1452). Ωστόσο ο Μο¬
ντεσκιέ κάνει μια σαφή διάκριση ανάμεσα στους δί¬
καιους και τους άδικους πολέμους: «Υπάρχουν
δύο μόνον είδη από δίκαιους πόλεμους: οι πόλεμοι
που γίνονται για ν’ αποκρουστεί ένας επιδρομέας·
και οι άλλοι, που γίνονται για να ενισχυθεί ένας
σύμμαχος που έχει υποστεί επίθεση.» (Περσικές
επιστολές 95). Πολλές φορές, ο άδικος πόλεμος εί¬
ναι καταδικασμένος. Το όραμα που εξηγεί στο βα¬
σιλιά λέει ότι οι θεοί «επιθυμούν να μην κάνετε κα¬
θόλου άδικους πολέμους». (Πραγματική ιστορία
V)· οι Τρωγλοδύτες απωθούν νικηφόρα την εισβολή
(Περσικές επιστολές 13) κλπ. Σ’ ένα μοναδικό ση¬
μείο -για να μη μείνει χωρίς την αντίφαση, την τό¬
σο αγαπητή στους διανοητές του XVIII αιώνα!- ο
Μοντεσκιέ λέει ότι «το δικαίωμα φυσικής άμυνας
επισύρει μερικές φορές την αναγκαιότητα επίθε¬
σης». (Πνεύμα X, 2). Γεγονός που προκάλεσε την
έντονη κριτική του Βολταίρου ο οποίος εξεγέρθηκε
ενάντια σ’ αυτό τον αναπάντεχο μακιαβελισμό του
Μοντεσκιέ.
Αν και προσκολλημένος στην ειρήνη, ο Μοντε¬
σκιέ δε συμμερίζεται καθόλου αυτό το «χιμαιρικό
σχέδιο για μια μόνιμη ειρήνη στην Ευρώπη», που
είναι καλό «για να εξοπλίσει την Ευρώπη ενάντια
-440-

στην Ισπανία», αλλά κακό «αν θα μπορούσε κανείς
να το αντιμετωπίσει αυτό καθεαυτό: οι πρώτοι
βάρβαροι θα είχαν υποδουλώσει την Ευρώπη».
(Σκέψεις 1482 I 188).
Πρέπει, τέλος, να παρατηρηθεί ότι ο Μοντε¬
σκιέ δεν αμελεί ποτέ να λάβει υπόψη του τις αλλα¬
γές που επέρχονται σε όλους τους τομείς της ζωής.
Δεν του διαφεύγει η σχέση που υπάρχει ανάμεσα
στην πολιτική και τη διπλωματία απ’ τη μια μεριά
κι απ’ την άλλη την τεχνική, τις εφευρέσεις (ταχυ¬
δρομεία, τυπογραφία, πυρίτιδα κλπ.).
Ακολουθεί επίσης από κοντά τις πολιτικές και
κοινωνικές αλλαγές: επιθυμεί να βρίσκεται πάντα
σ’ επαφή με την πραγματικότητα. Παρατηρώντας
την αέναη αλλαγή στη σχέση των δυνάμεων, τη συ¬
σπείρωση των κρατών σε συμμαχίες, βλέπει την Ευ¬
ρώπη χωρισμένη σε δύο «μπλοκ» σχεδόν ίσα: «Από
την εποχή του Λουδοβίκου XIV, δεν υπάρχουν πια
παρά μόνο μεγάλοι πόλεμοι· η μισή Ευρώπη ενά¬
ντια στη μισή Ευρώπη. Οι σύμμαχοι του Αννόβερου
έχουν 585.000 άντρες· εκείνοι της Βιέννης 555.»
(Σκέψεις, 1484 1 239).
Οι συνθήκες ανάμεσα στους λαούς είναι η φω¬
νή της φύσης και της λογικής· ωστόσο διακρίνει ότι
παραβιάζονται: «Η κακή πίστη έχει τόσο ενισχυθεί
στην πολιτική, που δεν μπορούμε να πούμε ότι όλες
οι συνθήκες που γίνονται συνέχεια σήμερα, σημαί¬
νουν έστω και το παραμικρό». (Σκέψεις 17871743).
Στη διαχείριση των διεθνών υποθέσεων, εφαρμόζε¬
ται το ολέθριο αξίωμα του καρδινάλιου ντε Ρισελιέ
«διαπραγματεύεστε συνέχεια», «αυτό το αξίωμα
που είναι τόσο ικανό ν’ αυξάνει τη δυσπιστία ανά¬
μεσα στους πρίγκιπες». (Σκέψεις 742 1 492).
-441 -

Τι αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτή την πραγματικό¬
τητα του κόσμου και την ιδανική ανθρωπότητα που
ονειρεύεται ο φιλόσοφος! Κι όμως, ο Μοντεσκιέ εί¬
ναι αισιόδοξος, δε χάνει την πίστη του στο μέλλον.
Όλα μπορούν να βελτιωθούν απ’ τη νομοθεσία.
Διότι «οι νόμοι κάνουν τους καλούς και τους κα¬
κούς πολίτες» (Σκέψεις 1494 II 223).
Κοντά στο σοφό της Βρέδης, η διπλωματία θα
βρει διδάγματα για να εκτελέσει την αποστολή της:
να εξομαλύνει τις δυσκολίες και να προσεγγίσει τους
λαούς. Αν μπορούσαμε να ζητήσουμε τη συμβουλή
του, σίγουρα θ’ απαντούσε ότι το «πνεύμα του αιώ¬
να» είναι να αφοσιωθούμε στην ειρήνη και την ευτυ¬
χία των λαών· αυτό θα ήταν ο ανθός του έργου του.
Η ΥΣΤΕΡΟΦΗΜΙΑ ΤΟΥ ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ*
I
Σ’ ένα από τα μικρά έργα της ωριμότητάς του,
την πραγματεία για την Εκτίμηση και τη φήμη, που
έγραψε σε συνεργασία με τη μαντάμ Λαμπέρ1, ο
* Το άρθρο ήταν για τη Νέα Οικονομία, Οκτώβρης 1951.
1.	Διαβάστηκε από τον Μοντεσκιέ στην Ακαδημία του
Μπορντώ στις 25 Αύγουστου 1725. Το κείμενο, διορθωμένο
από τη μαντάμ Λαμπέρ, δημοσιεύτηκε και μαζί με τα δικά της
έργα. Στις Σκέψεις του Μοντεσκιέ (128, 1655, III) βρίσκουμε
σχετικά την εξής σημείωση: «Ανακοίνωσα τις σκέψεις αυτές
στην Ακαδημία του Μπορντώ πριν από είκοσι πέντε περίπου
χρόνια. Η κυρία μαρκησία ντε Λαμπέρ, που τα μεγάλα και σπά¬
νια χαρίσματά της δεν θα εξαλειφθούν ποτέ από τη μνήμη μου,
-442-

Μοντεσκιέ αντιπαραθέτει την υπόληψη-εκτίμηση,
που είναι «το αποτέλεσμα ολόκληρης ζωής», προς
τη φήμη που «συχνά αρκεί μια ανοησία για να την
εξασφαλίσει». Και προσθέτει: «Τίποτε δεν είναι τό¬
σο δύσκολο, όσο το να υποστηρίζει κανείς τη φήμη
του...»2.
θα μπορούσε κανείς να βρει μια εφαρμογή της
αντίληψης αυτής στον ίδιο το συγγραφέα και στο
έργο του.
Πραγματικά, από τις τρεις παγκόσμιες προσω¬
πικότητες του ΧνΐΙΙου αιώνα (Μοντεσκιέ, Βολταί-
ρος, Ρουσώ), του Μοντεσκιέ η φήμη αμφισβητήθηκε
το πιο πολύ. Το έργο του αγνοήθηκε και παραμελή¬
θηκε τόσο, που να θεωρείται τελικά σαν νάχει γρά¬
έκανε στο έργο αυτό την τιμή να το κοιτάξει. Του έδωσε μια νέα
διάταξη και με τη νέα μορφή που έδωσε στις σκέψεις και στις
εκφράσεις, ανύψωσε το πνεύμα μου ως το δικό της. Το χειρό¬
γραφο της κυρίας Λαμπέρ βρέθηκε μετά το θάνατό της μαζί με
τα χαρτιά της και οι βιβλιοπώλες, που δεν ήξαιραν σχετικά τί¬
ποτε, το καταχώρισαν μαζί με τα έργα της. Είμαι πολύ ευχαρι¬
στημένος που το έκαμαν, γιατί αν η τύχη δώσει και τα έργα του
ενός και του άλλου περάσουν στους μεταγενέστερους, θα είναι
το αιώνιο μνημείο μιας φιλίας που με συγκινεί πολύ περισσό¬
τερο από ό,τι θα έκανε η δόξα».
2.	Σαν χαρακτηριστικό δείγμα της ισορρόπησης της σκέ¬
ψης του Μοντεσκιέ και της στωϊκής ενατένισης της ζωής, επα¬
κολουθεί, στην ίδια πραγματεία, η διαβεβαίωση πως «υπάρχει
ένα μέσο για να διατηρήσει κανείς τη φήμη του: είναι η αρετή»,
δηλ. όχι η ηθική ή η μεταφυσική (χριστιανική κλπ.) αρετή, αλλά
η πολιτική αρετή, η αρετή του κοινωνικού βίου, όπως θα καθο¬
ρίσει ο ίδιος στο Πνεύμα και αλλού και όπως, λίγο παρακάτω,
στην πραγματεία που μας απασχολεί, τονίζει: «Από όλες τις
αρετές, εκείνη που συντελεί το περισσότερο στο να μας εξα¬
σφαλίζει μια αναλλοίωτη φήμη, είναι η αγάπη των συμπολιτών
μας».
-443-

ψει ένα μόνο έργο, το Πνεύμα των νόμων. Και από
το έργο ακόμα αυτό, μία μόνο άποψη, η λεγόμενη
θεωρία για τη διάκριση των εξουσιών, απομονώθη¬
κε, τονίστηκε και παραμορφώθηκε έτσι που να επι¬
σκιάσει όλο το άλλο έργο και τις πολύ πιο σημα¬
ντικές πολιτικές και κοινωνιολογικές απόψεις του
«ιδρυτή της πολιτικής επιστήμης»3.
3.	Είναι πολύ χαρακτηριστικό πως η αξιολόγηση του Μο¬
ντεσκιέ παρουσιάζει ακόμα και σήμερα μεγάλες διακυμάνσεις
και αντιφωνίες. Το θέμα έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον για την κα¬
τανόηση του γαλλικού 18ου αιώνα, που είναι μια πρώτη ανα¬
γκαία προϋπόθεση για την κατανόηση του ελληνικού 18ου και
19ου αι., θέτει όμως πολλά προβλήματα που δεν έχει ακόμα συ¬
μπληρωθεί η έρευνά τους. «...Είναι ωστόσο αναμφισβήτητο
πως οι Μπέικον, Χομπς και Λοκ είναι οι πατέρες της λαμπρής
αυτής σχολής των γάλλων ματεριαλιστών, που έκαναν το 18ο
αιώνα, παρ’ όλες τις νίκες στην ξηρά και στη θάλασσα, που
κέρδισαν οι Αγγλοι και οι Γ ερμανοί σε βάρος των Γ άλλων, έναν
αιώνα κατ’ εξοχήν γαλλικό, και πριν ακόμα στεφανωθεί από τη
γαλλική αυτή επανάσταση, που εμείς, που δεν πήραμε μέρος σ’
αυτή, στη Γερμανία όπως και στην Αγγλία, προσπαθούμε ακό¬
μα να εγκλιματίσουμε τα αποτελέσματά της» (Ένγκελς, Ο ιστο¬
ρικός υλισμός, στις Ed. philosophiques. Paris 1947, σ. 87). Τις
απόψεις που παρουσίασε στα 1927 στη διδακτορική διατριβή
του (Σορβόννη) ο κατόπιν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της
Καέν, που πέθανε στα 1941, θύμα του αντισημιτισμού και της
ναζιστικής βαρβαρότητας, Εμίλ Καρκασόν, αντέκρουσε με τη
γνωστή μαεστρία του ο ιστορικός Αλμπέρ Ματιέ (βλ. Annales
historiques de la Révolution française, 1927, IV, 509), τονίζοντας
πως ο Καρκασόν: «Δεν είδε πως ο Μοντεσκιέ, μακριά από το
να είναι προοδευτικός, ακόμα και για την εποχή του, είταν στην
πραγματικότητα ένας αντιδραστικός πολύ αντιπροσωπευτικός
της κάστας των δικαστικών. Η θεωρία του για τις ενδιάμεσες
εξουσίες είναι ένα επιδέξιο μέσο για να νομιμοποιηθεί η ύπαρ¬
ξη των επαρχιακών συνελεύσεων (Etats provinciaux) και οι
απαιτήσεις των Parlements». Ο Ματιέ αρνείται πως το Πνεύμα
των νόμων είταν ένα βιβλίο εμπνευσμένο από πνεύμα προό¬

Οι αιτίες του φαινομένου είναι πολλές και δεν
είναι δυνατό να εξετασθούν στο σημείωμα αυτό.
Η μετριοπάθεια, η ανεξιθρησκεία, η αριστοτε¬
λική «μεσότητα» και η αρετή, μέσα στο πλαίσιο της
φιλοσοφίας των στωικών και της βιοτικής του Κι-
κέρωνα, χαρακτήριζαν βασικά τη ζωή και το έργο
του Μοντεσκιέ. θάπρεπε συνεπώς να περιμένει κά¬
δου και μεταρρύθμισης και, γενικά, παρουσιάζει το πιο σφο¬
δρό κατηγορητήριο ενάντια στον Μοντεσκιέ. Αντίθετα, ένας
άλλος συγγραφέας, στις μέρες μας, ο Ροζέ Γκαρωντύ, υποστη¬
ρίζει πως ο Βολταίρος και ο Μοντεσκιέ εκφράζουν τις ιδέες
των πω εξελιγμένων μερίδων της αστικής τάξης, της hune
finance και των ανωτέρων δικαστικών (parlementaires). Παρ’
όλους τους περιορισμούς, γράφει: «Η σκέψη του Μοντεσκιέ εί¬
ναι κατ’ εξοχήν προοδευτική. Αντί να βγάζει τους νόμους από
θείες εντολές, ο Μοντεσκιέ τους βγάζει από την πείρα και θεω¬
ρεί τις κοινωνικές σχέσεις σαν μια συνέπεια των φυσικών συν¬
θηκών σε κάθε χώρα. Κανένας πριν από τον Μοντεσκιέ δεν ερ¬
γάστηκε πιο αποτελεσματικά για να κατεβεί η πολιτική από
τον ουρανό στη γη. Ο Μοντεσκιέ λαϊκοποίησε την πολιτική.
Και ακόμα περισσότερο την έκαμε επιστήμη» (στο έργο του:
Les sources françaises du socialisme scientifique, έκδοση 1948, σ.
19). Αλλά και πάλι, χαρακτηριστικά της ταλάντευσης της σκέ¬
ψης και του συγγραφέα αυτού, είναι το γεγονός πως στη δεύτε¬
ρη έκδοση του έργου του (1949) μεταβάλλει την τελευταία φρά¬
ση του ως εξής: «Και ακόμα περισσότερο, βοήθησε (il a aidé)
στο να γίνει η πολιτική μια επιστήμη». Ελπίζουμε πως η τελευ¬
ταία αυτή μεταβολή δεν θα γίνει αφορμή για ν’ ανοίξει μία συ¬
ζήτηση για το ποιος υπήρξε «ο πατήρ της πολιτικής επιστή¬
μης», συζήτηση εξίσου σχολαστική και άγονη όσο και η συζή¬
τηση για το ποιος υπήρξε «ο πατήρ της πολιτικής οικονομίας»,
όταν φυσικά η τελευταία αυτή δεν κρύβει την πρόθεση να
αγνοηθούν οικονομολόγοι που εδίδαξαν αντίθετα προς τα
κρατούντα, στην εποχή μας, μάλιστα, που φαιδρύνεται από το
μαδριγάλιο του μαρζιναλισμού ή «οριακής χρησιμότητας» που
μεθοδικά ψέλνεται από όσους εύχονται την αιώνια ζωή σε εφή¬
μερους θεσμούς.
-445-

νείς να μην προκαλέσει το έργο μεγάλες εναντιώ¬
σεις και αντιδράσεις. Κάθε άλλο. Ο Μοντεσκιέ π.χ.
παρουσιάζεται σαν υμνητής του αγγλικού πολιτεύ¬
ματος και σαν ένας από τους εκπρόσωπους της
«αγγλομανίας»4. Αλλά η θέση του αυτή έρχεται σε
αντίθεση με το κοινό αίσθημα της εποχής, έντονα
αντιαγγλικό, έπειτα από τους τρεις οδυνηρούς για
τη Γαλλία «πολέμους διαδοχής» (Ισπανίας 1701-
4.	Όπως είναι γνωοτό, ο 17ος αι. είταν ο αιώνας της «γαλ-
λομανίας» των Αγγλων, που συνέρρεαν στο Παρίσι - μια από
τις τρεις τότε πόλεις του κόσμου (οι άλλες δύο είταν η Βενετία
και η Κωνσταντινούπολη), που είχαν να προσφέρουν άγνωστα
θέλγητρα και ν’ αποκαλύψουν μυστήρια. Κορύφωση του φαι¬
νομένου στάθηκε η μεγαλοπρεπέστατη επίσκεψη του δούκα του
Βούκιγκαμ (που εκλαΐκευσε ο Αλ. Δουμάς με τους Τρεις σωμα¬
τοφύλακες), όταν ήρθε να πάρει, σαν απεσταλμένος του βασι¬
λιά, τη νέα βασίλισσα της Αγγλίας, την πριγκίπισσα Ερριέτα
της Γαλλίας (1625). Αντίθετα, ο 18ος αι. είναι ο αιώνας της
«αγγλομανίας» των Γάλλων. Όλοι τότε (της «καλής τάξης») ζη¬
τούν να μιμηθούν τους τρόπους και τα ήθη των Αγγλων. Ντύ¬
νονται όπως οι Αγγλοι, παίρνουν το τσάι όπως οι Αγγλοι, κά¬
νουν τους κήπους όπως οι Αγγλοι, αγοράζουν αγγλικά άλογα
και προτιμούν αγγλίδες μαιτρέσες. Οι Αγγλοι επισκέπτες έχουν
τις μεγαλύτερες περιποιήσεις (Bolingbroke, Chesterfield,
Sterne, Hume κλπ.) και σ’ έναν Αγγλο (Σκώτο) ανάθεσαν να
διορθώσει τα οικονομικά της χώρας (Law)! Παρά την αντίδρα¬
ση του Λουδοβίκου 15ου, ο παροξυσμός παρουσίασε και αργό¬
τερα πολλές υποτροπές, όπως στα χρόνια του Αουδοβίκου-Φι-
λίππου-Ισότητα, στα χρόνια μετά την πτώση του Ναπολέοντα
κλπ. Φυσικά, η σάτυρα δεν ολιγώρησε (Saurin, l'anglomane.
Κωμωδία, 1772). Παρά την «αγγλομανία», ο Μοντεσκιέ μπόρε¬
σε να ιδεί μερικές από τις σκιές της πολιτικής ζωής της
Αγγλίας, όπως μαρτυρούν οι σημειώσεις του από το ταξίδι του
(1729). Το θέμα της «γαλλομανίας» και της «αγγλομανίας» πα¬
ρουσιάστηκε στην ιστορική συνέχεια και ολοκλήρωσή του στην
επίσημη έκθεση: «Huit siècles de vie britannique à Paris, mai-
août 1948 (βλ. ιδίως σ. 36 κ.ε. και 82 κ.ε.).
-446-

1713, Πολωνίας 1733-1738 και Αυστρίας 1741-
1748) και τον ακόμα οδυνηρότερο Επταετή πόλεμο
(1756-1763). Σ’ όλους αυτούς τους πολέμους και
τις κρίσεις που προηγήθηκαν και επακολούθησαν, η
Αγγλία βρέθηκε πάντοτε στο στρατόπεδο των
εχθρών της Γαλλίας. Δεν είταν επομένως καθόλου
ευνοϊκή η κοινή γνώμη για την υιοθέτηση αγγλικών
θεσμών, που η αξία τους άλλως τε είταν αμφίβολη
και αμφισβητήθηκε σοβαρότατα από πολλούς συγ¬
γραφείς, αλλά και από τον ίδιο τον Μοντεσκιέ πε¬
ριορίστηκε, με επιφυλάξεις διατυπωμένες σε διά¬
φορα μέρη του έργου του5.
Ο Μοντεσκιέ, ευγενής και γαιοκτήμονας (οινο-
παραγωγός), που τοποθετούσε τα εκλεκτά κρασιά
5.	Η κριτική στην ιδανική παρουσίαση που έκανε ο Μο¬
ντεσκιέ στο αγγλικό πολίτευμα ασκήθηκε από πολλές μεριές
και ασκείται πάντα με οξύτητα. Ο Taine (Histoire de la
littérature anglaise, τ. IV) προβάλλει τον πίνακα της διαφθοράς
που επικρατούσε στο κοινοβούλιο την εποχή των Walpole,
Bute, Fox. «Τίποτε, γράφει νεώτερος κριτικός, δεν είναι πιο μα¬
κριά από την αλήθεια όσο το αγγλικό πολίτευμα όπως το περι¬
γράφουν οι Ντελόλμ, Μοντεσκιέ, Βολταίρος, όπως το φαντά¬
ζονται στα μέσα του 18ου αι. οι θαυμαστές του». (L. Caen,
L’Angleterre au XIXe siècle. Son évolution politique. Paris,
Colin, 1932, σ. 15, πρβ. και σ. 26). Αλλά και ο ίδιος ο Μοντεσκιέ
δεν παράλειψε να σημειώσει τη διαφθορά του κοινοβουλίου.
Επίσης, στην περιγραφή του του αγγλικού πολιτεύματος, ση¬
μειώνει πως παρουσιάζει τους θεσμούς όπως πρέπει να είναι
και όχι όπως είναι πραγματικά. Πολλοί, εξ άλλου, δεν έδωσαν
μεγάλη προσοχή σε μια βασική αντίληψη του Μοντεσκιέ, δηλ.
πως τα πολιτεύματα, οι θεσμοί γενικά, δεν μεταφυτεύονται από
χώρα σε χώρα, αντίληψη απότοκη της γενικής θεωρίας του για
την επίδραση του κλίματος. Αλλά τα θέματα αυτά, που ανάγο¬
νται στη γενετική πολιτειολογία και στη γενική θεωρία του ντε¬
τερμινισμού της κοινωνικής ζωής και της κοινωνικής εξέλιξης,
θα μας απασχολήσουν σε άλλο σημείωμά μας.
-447-

του (Μπορντώ) στην αγγλική αγορά, είταν ενάντιος
στην αποικιακή εξάπλωση, που τη θεωρούσε κατα¬
στρεπτική για τη μητρόπολη, όπως και σε κάθε πο¬
λεμική περιπέτεια που δυσχέραινε το εμπόριο. Δη¬
κτικότατη είναι η σάτυρά του για τους δουλεμπό¬
ρους (negriers), που τους είχε μπροστά στα μάτια
του (το Μπορντώ είτανε ένα από τα λιμάνια του
δουλεμπορίου)6. Αλλά το κήρυγμά του ενάντια
στην αποικιακή εξάπλωση, σε εποχή μάλιστα έντο¬
νου αγγλογαλλικού ανταγωνισμού και όταν η
Αγγλία εξάπλωνε την αυτοκρατορία της σε βάρος
της Γαλλίας (Καναδάς, Λουιζιάνα κλπ.) έρχονταν
σε αντίθεση με βασική ανάγκη του γαλλικού καπι¬
ταλισμού στο στάδιο της οργανικής ανάπτυξής
του7. «Κατά τα 1690, γράφει ο Σαιντουαγιάν, οι
αποικίες που τότε γεννιόντουσαν, κατείχαν ακόμα
μια μέτρια θέση στην οικονομική ζωή της χώρας...
6. Βρίσκουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το εμπόριο
του Μπορντώ με τις Αντίλλες στο 18ο αι. στο έργο Boutrache
R.: Bordeaux et le commerce des Antilles françaises, στον τόμο:
Trois siècles de vie française, Antilles, Paris 193S. Αλλά πολύ πιο
παραστατικά και με ιστορική εικονογράφηση για το δουλεμπό¬
ριο στο 18ο αι. και για τον «colonialisme négrier» μας ενημερώ¬
νει το έργο του Gaston-Martin, Nantes au XVIII siècle: Γ ère des
négriers (1714-1774), Paris, Alcan, 1931.
7. H οικονομική ιστορία, εξετάζοντας το φαινόμενο της
συγκρότησης και ανάπτυξης των βιομηχανικών καπιταλιστι¬
κών κρατών της σύγχρονης εποχής, εξηγεί πως για το σκοπό
αυτό χρησιμοποιήθηκαν τρεις μέθοδες: η πρώτη είναι η κατά¬
κτηση αποικιών και η ληστρική εκμετάλλευση των πλουτοπα-
ραγωγικών στοιχείων τους, η δεύτερη η στρατιωτική συντριβή
του αντιπάλου και η απόσπαση «επανορθώσεων και αποζημιώ¬
σεων» από το νικητή σε βάρος του νικημένου και η τρίτη οι πα¬
ραχωρήσεις και τα δάνεια που οι αναπτυγμένες καπιταλιστικές
χώρες χορηγούν στις καθυστερημένες χώρες.
-448-

σε όλη την περίοδο της βασιλείας του Λουδοβίκου
Μου δεν ενδιέφεραν ούτε την κυβέρνηση ούτε το
έθνος... η αποικιακή δυσπιστία εκδηλώθηκε από το
τέλος του Που αι... ο Μοντεσκιέ στις Περσικές
επιστολές παρουσιάζεται αντίθετος προς την αποι¬
κιακή εξάπλωση γενικά»8. Αλλά με τις μοιρολατρι¬
κές, φιλανθρωπικές αυτές απόψεις του, ο Μοντε¬
σκιέ αντιστρατεύονταν στις σύγχρονες ροπές της
οικονομικής ανάπτυξης, έρχονταν σε σύγκρουση με
τις κοινωνικές ομάδες και τους κύκλους των δια-
νοητών που έκφραζαν ακριβώς τις ανάγκες και τις
τάσεις του αστισμού στην ανοδική του πορεία. Και,
όπως είταν επόμενο, ο Μοντεσκιέ βρέθηκε αντιμέ¬
τωπος με τους φυσιοκράτες, που αποτελούσαν τη
«Νέα σχολή», την «εξ αποκαλύψεως αλήθεια», την
πρωτοπορεία της εποχής9. Είναι γνωστό πως ο
8. Φυσικά οι αντιλήψεις σχετικά με τις αποικίες παρου¬
σίασαν ραγδαία εξέλιξη. Οι υλικές ανάγκες, οι τάσεις της οικο¬
νομίας και οι ιδέες εκείνων που τις έκφραζαν, δεν άργησε να
επικρατήσουν. Και ο Μοντεσκιέ που στις Περσικές επιστολές
(1721) αντιμάχεται την αποικιακή εξάπλωση, στο Πνεύμα των
νόμων (1748) είναι υπέρμαχός της. Βλ. Saintoyant J. La
colonisation française sous l’ancien régime (XV siècle à 1789).
Paris, 1929, στο δεύτερο τόμο, σ. 428 ε. Από την τεράστια φιλο¬
λογία της εποχής, υπέρ και κατά της αποικιακής εξάπλωσης,
που καθρεφτίζει πιστά ένα από τα σημαντικότερα στάδια της
γενετικής του καπιταλισμού, μνημονεύουμε ιδιαίτερα το περί¬
φημο (αντιαποικιακό) έργο του abbé Raynal, Histoire
philosophique et politique des établissements et du commerce des
européens dans les Deux-Indes (α' έκδοση 1770, χρησιμοποιη-
τέα η έκδοση του 1780 σε δέκα τόμους, πρόσφατα κυκλοφόρησε
εκλογή κειμένων με σημειώσεις και εισαγωγή από τον G.
Esquer, έκδοση Paris, P.U.F., 1951,8ο, 319 σελ. στη σειρά «Les
classiques de la colonisation»),
9. Μια πρώτη ενημέρωση βρίσκει σχετικά ο έλληνας ανα¬
-449-

ίδιος ο Κεναί αντίκρουσε τις αντιαποικιακές από¬
ψεις του Μοντεσκιέ,10 όπως και την ίδια τη θεωρία
για τη διάκριση των εξουσιών.11
Αντίθετος προς το ρεύμα της εποχής του, αντί¬
θετος προς τους ζανσενιστές, αντίθετος προς τους
φυσιοκράτες, αντίθετος προς τον Βολταίρο, αντί¬
θετος προς τον Ρουσώ, αντίθετος προς τους κόλα¬
κες, τους αυλικούς και τους κριτικούς της εποχής,
που συνήθιζε να τους αποκαλεί «έντομα», πώς εί¬
τανε δυνατό να βρει υποστηρικτές της φήμης του;
Και όμως οι ιδέες του βρίσκουν την πανηγυρικότε¬
ρη καταξίωση: είναι οι ιδέες της Εγκυκλοπαίδειας.
Παρ’ όλο που ο ίδιος έγραψε ένα μόνο άρθρο (Κα¬
λαισθησία), όταν διαβάσει κανείς τα βασικά πολιτι¬
κά, κοινωνικά και νομικά λήμματα της Εγκιτκλο-
παίδειας, μένει έκπληκτος γιατί μεταφέρονται (κυ¬
ριολεκτικότερα: αντιγράφονται) ολόκληρες σελίδες
από τα έργα του Μοντεσκιέ. Αλλά και οι Εγκυκλο¬
παιδιστές, ενώ γενικά τον εξυμνούν, παρουσιάζουν
τις ιδέες του ανώνυμα, αποσιωπούν επίμονα την
γνώστης στην εργασία μας: Fr. Quesnay, Οικονομικά έργα, (με-
τάφρ. και σημειώσεις) Αθήναι 1940, ιή. σ. Ill κ.ε.
10. Με το ψευδώνυμο Μ. de l'isle, ο Κεναί δημοσίευσε ει¬
δική αναιρετική μελέτη: Remarques sur l’opinion de l’auteur de
l’«Esprit des Lois» concernant les colonies (Journal de
l’Agriculture, Avril 1766).
11. Στο πρώτο από τα Γενικά αξιώματα για την οικονομι¬
κή κυβέρνηση μιας αγροτικής χώρας, όπου ο Κεναί διατυπώνει
τη θεωρία της ενότητας και μοναδικότητας της κρατικής εξου¬
σίας. «Η κυρίαρχη εξουσία, γράφει, πρέπει να είναι μια και μο¬
ναδική και πάνω από όλα τα άτομα της κοινωνίας και όλες τις
άδικες επιχειρήσεις των ιδιωτικών συμφερόντων... Το σύστη¬
μα των ατρόπων δυνάμεων σε μια κυβέρνηση είναι μια ολέθρια
γνώμη...» (Οικονομικά έργα, σ. 37).
-450-

πηγή τους. Είναι, άραγε, γιατί θέλουν ν’ αποφύ¬
γουν πρόσθετα βέλη που θα ρίχνονταν εναντίον
του, ή γιατί αυτή η ανωνυμοποίηση είτανε στις συ¬
νήθειες της εποχής και μέσα στην τεχνική της σύ¬
νταξης του μεγαλειώδικου έργου;12
Εκτός από τους γενικούς, αντικειμενικούς λό¬
γους, που μερικούς προσπαθήσαμε παραπάνω να
υποδηλώσουμε κάπως, υπήρχανε και λόγοι εσωτε¬
ρικοί, συναφείς με το ίδιο το έργο, την υφή, την
έκταση και τη μορφή του, που το έκαναν ν’ αγνοη¬
θεί, να παραμεληθεί. Το συνολικό έργο παρουσιά¬
ζεται σαν μια σύνοψη όλων των προβλημάτων της
εποχής, μια summa που δεν είναι εύκολα προσιτή,
ένα είδος προπλάσματος, θα έλεγε κανείς, της κατό¬
πιν Εγκυκλοπαίδειας. Ο Μοντεσκιέ έγραψε ιστορι-
κο-φιλοσοφικά, πολιτικο-κοινωνικά, θρησκειολο-
γικά, φιλολογικο-ιστορικά, αισθητικά, λογοτεχνικά
(και μερικά ποιήματα), αλλά και φυσιογνωστικά
και φυσιοδιφικά, τεχνολογικά, δημογραφικά, οικο¬
νομικά κλπ. κλπ. Είναι λοιπόν φυσικό το έργο να
παρουσιάζει μεγάλες ανισότητες και η προσέγγισή
του ν’ απαιτεί ειδική προπαρασκευή13. Γράφοντας
12. Αξεδίψαστος φιλομαθής, μεγάλος φιλαναγνώστης, ο
Μοντεσκιέ, όπως δείχνουν οι σημειώσεις του, έκανε ως τις τε¬
λευταίες ημέρες του σχέδια απόκτησης και μελέτης όλων των
βιβλίων της εποχής! Έχασε το φως των ματιών του διαβάζο¬
ντας. Και όταν τυφλώθηκε, είχε την ευτυχία να έχει κοντά του
τον άγγελο της ζωής του, γραμματέα, αναγνώστη και σύμβουλό
του, την αγαπημένη κόρη του Ντενίζ.
13. Είναι τόσο καθολική η επίδραση του μεγάλου αυτού
σπορέα ιδεών πάνω στους εγκυκλοπαιδιστές, ώστε κανένας δεν
βρέθηκε ακόμα που να επιχειρήσει τη μελέτη του θέματος. Το
-451 -

σε εποχή όπου ακόμα δεν είχαν εμπεδωθεί ούτε οι
πρώτοι όροι των πολιτικών επιστημών, είναι υπο¬
χρεωμένος να εκφράζεται με μέσα ανεπαρκή. Η κα¬
τανόηση του κειμένου απαιτεί την αφομοίωση ειδι¬
κού γλωσσάριου και τη γνώση της ιστορικής ορο¬
λογίας τουλάχιστο στις πολιτικές επιστήμες.
Αλλά ο Μοντεσκιέ δεν είναι ένας στεγνός νο¬
μοδιδάσκαλος, ένας δικαστικός με ξηρή, συμβατι¬
κή, ανούσια φράση. Είναι ένας σμιλευτής του λό¬
γου, ένας στυλίστ με προσωπικό ύφος, ένας καλλι¬
τέχνης με έντονο γλωσσικό αίσθημα. Όπως, με την
τύφλωσή του, εργάζεται υπαγορεύοντας, έχει πά¬
ντα τη μουσική αίσθηση της φράσης, που συχνά
παίρνει επιγραμματική διατύπωση. Δημιουργικός
και πρωτότυπος στο λόγο του, αρέσκεται στο
couleur locale, χρησιμοποιεί άφθονους νεολογι¬
σμούς, εισάγει νέες εκφράσεις και νέους τόνους
πολλές φορές οδηγημένος όχι από την πηγαία λαϊ¬
κή γλωσσική παραγωγή, αλλά από τις νεκρές γλώσ¬
σες, τα λατινικά και τα ελληνικά. Χωρίς η σοφία
του και η πολυμάθειά του να τον κάνουν να ξεχνά¬
ει πως είναι ένας Γασκώνος, εκατό τα εκατό, που
αισθάνεται ιδιαίτερη ευχαρίστηση όταν στο λόγο
του παρεισάγει γασκονισμούς, μετουσιωμένους
στους πλούσιους και φίνους χυμούς του μπορντε-
λέζικου πνεύματος - ένα κομμάτι κι αυτό από τη γη
που δίνει την πεμπτουσία των κρασιών του Μπορ-
ντώ.
ίδιο ανερεύνητη μένει η επίδραση του Μοντεσκιέ στους έλληνες
αναγεννητές και εγκυκλοπαιδιστές (στη σχετική έννοια του
όρου), όπως π.χ. στον Ρήγα, στον Γαζή, στον Κοραή κλπ., στους
πολιτικούς και νομικούς της Επανάστασης και κατόπιν του
«Ελεύθερου» κράτους.
-452-

Πώς λοιπόν να μη συμβεί ώστε ο Μοντεσκιέ να
θεωρείται γενικά σαν ο συγγραφέας μόνο του Πνεύ¬
ματος των νόμων14, που κι αυτό θεωρείται σαν...
νομικό έργο που εκθέτει τη θεωρία για τη διάκριση
των εξουσιών, θεωρία όπως με αρκετό στόμφο θα
μας πει ο πρωτοετής φοιτητής της νομικής, «απηρ¬
χαιωμένη πλέον και απροσδιόνυσος και εγκαταλε-
λειμμένη από την επιστήμη»15.
14. Το Πνεύμα των νόμων π.χ. μένει σκοτεινό και απρόσι¬
το χωρίς τη γνώση των προπαρασκευαστικών εργασιών, που
έφεραν τον Μοντεσκιέ στη διατύπωση των πρώτων μεγάλων
ανακαλύψεων της κοινωνιολογίας. Μία μεθοδική εισαγωγή εί¬
ναι απαραίτητη για την παρακολούθηση της σκέψης του συγ¬
γραφέα και την κατανόηση των αντιφάσεων και αντιθέσεων
που παρατηρούνται αναγκαστικά σε έργο ολόκληρης ζωής
(πρώτα έργα: 1716, τελευταία: 1755), έργο αφιερωμένο σε όλα
τα επίκαιρα προβλήματα μιας μεταβατικής εποχής που θέτει σε
κριτικό έλεγχο όλες τις ως τότε γνώσεις και όλα τα «παραδε¬
δεγμένα». Ενώ λοιπόν μας χρειάζεται μια «κλείδα» για την κα¬
τανόηση του έργου του Μοντεσκιέ, η γνώση του έργου του μας
είναι συνάμα η καλύτερη «κλείδα» για την κατανόηση του 18ου
αι. Οι αντιθέσεις που υπάρχουν μέσα στο έργο του Μοντεσκιέ,
είτε μόνιμα γιατί ο ίδιος δεν μπόρεσε να τις ξεπεράσει, είτε σε
ορισμένες στιγμές, που η κατοπινή εξέλιξη της σκέψης του ξε¬
περνάει, αποτελούν τον πιο επικίνδυνο σκόπελο για όσους πα¬
ρουσιάζουν «εκλογές» από το έργο. Γιατί είναι δυνατόν να πα¬
ρουσιαστεί κομματιαστά ένας Μοντεσκιέ π.χ. συντηρητικός ή
προοδευτικός, αντιδραστικός ή επαναστάτης, άθρησκος, ελευ-
θερόφιλος ή θεοσεβής και κληρικόφιλος κλπ. Έτσι, νομίζουμε,
πως δεν μπόρεσε ν’ αποφύγει το σκόπελο αυτό ο φιλόσοφος
Bernard Croethuysen, που παρουσίασε μια εκλογή στη σειρά
«Les classiques de la liberté» (Ed. Trois collines, Genève 1947).
15. Το θέμα της ανεπάρκειας της ιστορικής διδασκαλίας
των καθηγητών και συνεπώς και της κατάρτισης των φοιτητών,
που τελευταία βρήκε κάποια δημόσια απήχηση, πρέπει να μας
-453-

Παρ’ όλα αυτά, έχουμε να σημειώσουμε, έπειτα
από το 1793, τριάντα πέντε εκδόσεις «απάντων»
του Μοντεσκιέ16, που η τελευταία έγινε από τον
Λαμπουλαί (1875-1879). Υπήρχαν όμως πολλά
ανέκδοτα. Οι περιπέτειες των χειρογράφων του
Μοντεσκιέ μετά το θάνατό του (1755) αποτελούν
ιδιαίτερο κεφάλαιο της ιστορίας των έργων του,
που αξίζει να μας απασχολήσει άλλοτε. Εφτάσαμε
οπωσδήποτε, με καθυστέρηση ενάμισυ περίπου αι¬
ώνα έπειτα από το θάνατο, να έχουμε δημοσιευμένο
όλο το έργο του (έργα posthumes: Mes pensées.
Cahiers, Spidlège, κλπ.), έτσι που πιστεύεται πλέον
πως δεν υπάρχει τίποτε ανέκδοτο17. Έγινε λοιπόν
απασχολήσει ιδιαίτερα. Δεν είναι να εξεταστεί μόνο η προσω¬
πική πλευρά, δηλ. κατά πόσο οι ίδιοι οι καθηγητές είναι σε θέ¬
ση να κάνουν ιστορική διδασκαλία. Η παραμέληση, υποτίμηση
ή και πλήρης άρνηση της ιστορικής γνώσης δεν είναι φαινόμενο
μόνο ελληνικό. Αλλοι ελάνσαραν τη μόδα, και στην Ελλάδα,
όπως συνήθως συμβαίνει, βρέθηκαν μιμητές και αντιγραφείς.
Το φαινόμενο έχει βαρύτερες αιτίες. Ο αντι-ιστορισμός ιδιαίτε¬
ρα των οικονομολόγων είναι προϋπόθεση και συνέπεια μιας θε¬
ωρίας που έχουν κατασκευάσει, που μόνον έτσι μπορεί να πα¬
ρουσιαστεί με κάποια αληθοφάνεια. Οπως θα δείξουμε σε άλλη
μας μελέτη, εξετάζοντας π.χ. τα σημερινά εγχειρίδια πολιτικής
οικονομίας που χρησιμοποιούν οι γάλλοι φοιτητές, ο αντι-
ιστορισμός της από καθέδρας γαλλικής οικονομικής σχολής,
όπως ιδίως παρουσιάζεται στη Νομική Σχολή του Παρισιού,
έχει αναχτεί στο nec plus ultra. Αλλά, όπως είναι γνωστό, η
Κλειώ δέχεται βέλη από πολλές μεριές, όπως άλλοτε ο άγιος
Σεβαστιανός. Αξίζει λοιπόν να βρει κάποιο άσυλο στην πατρί¬
δα του «πατρός της Ιστορίας»!
16. Απαντα, με την τότε έννοια, δηλ. χωρίς τα ανέκδοτα
που είδαν αργότερα το φως.
17. Στην τελευταία έκδοση των Εχλεχτών κειμένων που
επιμελήθηκε ο Marcel Raymond (Editions de la Librairie de
l’Université, Fribourg, 1943) καταχωρούνται σε παράρτημα
-454-

δυνατή η γνωριμία όλου του έργου - και αυτή φυσι¬
κά οδήγησε σε καλύτερη κατανόηση και αξιολόγη¬
ση. Όμως δεν υπάρχει ακόμη ειδική βιβλιογραφία,
που θα πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στις νέες έρευ¬
νες, ούτε έχει γίνει κριτική όλων των έργων18.
Ελπίζουμε πως οι σκέψεις που διατυπώθηκαν
παραπάνω, όπως και η ένδειξη που έγινε για τις δι¬
χογνωμίες που παρουσιάζουν συγγραφείς όπως οι
Καρκασόν, Ματιέ και Γκαρωντύ, έκαμαν αισθητό
το πόσο χρήσιμες θα είταν οι βιβλιογραφικές και οι
κριτικές εργασίες σαν προπαρασκευαστικά ανα¬
γκαία μέσα για μια νέα θεώρηση του έργου του Μο¬
ντεσκιέ, με προοπτική δύο αιώνων.
Η ταυτόχρονη σχεδόν εμφάνιση δύο νέων εκ¬
δόσεων των Απάντων του Μοντεσκιέ, που πρόκει¬
(σ. 323 ε. τέσσερεις ανέκδοτες επιστολές του Μοντεσκιέ (χρο-
νολ. 1749-51) προς το δικηγόρο του Je Cemouillo (δικηγόρο
πρώτα στο Μπορντώ και κατόπιν στη Γενεύη).
18.	Πριν από πενήντα χρόνια, ο Η. Barckhausen, καθηγη¬
τής τότε του Πανεπιστημίου του Μπορντώ, παρουσίασε, με την
ευκαιρία της Παγκόσμιας έκθεσης του 1900, μια οριστική έκδο¬
ση των Περσικών επιστολών και των Ρωμαίων (Lettres
persanes, ed. revue et annatée... Paris, Imprimerie Nationale
1897. Considérations sur les causes de la grandeur des Romains...
1900). Κριτική έκδοση των Περσικών επιστολών στα 1929 από
τον Em. Carcassone (éd. Les Belles Lettres, 1929, Coll. «Les
textes français».
Οι Ρωμαίοι περιμένουν ακόμη τον εκδότη τους. - Κριτική
έκδοση του Πνεύματος των νόμων άρχισε να παρουσιάζει ο κα¬
θηγητής του Παν. του Μπορντώ κ. J. Brette de la Gressaye, σε
τρεις τόμους, που έχει εκδοθεί ο πρώτος, ο δεύτερος υπολογί¬
ζεται για το 1951 και ο τρίτος για το 1952 (στην ίδια σειρά του
Belles Lettres).
-455-

ται να παρουσιάσουμε στους αναγνώστες, είναι αρ¬
κετά ενδεικτική της αναζωογόνησης του ενδιαφέρο¬
ντος για το έργο του.
Η πρώτη από τις εκδόσεις αυτές έγινε με την
επιμέλεια του Ρ. Καγιουά στη σειρά «Bibliothèque
de la Pleiade» του Γκαλιμάρ. Είναι δίτομη: ο πρώτος
τόμος κυκλοφόρησε στα 1950 (αναγρ. έτ. έκδ. 1949)
και έχει XXXVI-1675 σελίδες (2.350 γαλλ. φράγκα).
Ο δεύτερος τόμος βγήκε στα 1951, πριν από λίγες
εβδομάδες, και έχει 1809 σελ. (2.650 φρ.). Η εκτύπω¬
ση έγινε σε papier-bible κι έτσι ο όγκος του έργου
(συνολικά 3.520 σελ. δεν είναι πολύ μεγάλος.
Για την κατάταξη των έργων, που είναι ένα
από τα σοβαρά προβλήματα του εκδότη του Μοντε¬
σκιέ, ο Καγιουά ακολούθησε ένα μικρό σύστημα.
Αναγνωρίζοντας πως η χρονολογική κατάταξη των
έργων θα είταν η καλύτερη, παρατηρεί πως δεν εί¬
ναι δυνατό να τηρηθεί αυστηρά η χρονολογική τά¬
ξη. Γιατί για πολλά έργα η χρονολογία είναι αβέ¬
βαιη και, για άλλα, που απασχόλησαν το συγγρα¬
φέα πολλές δεκαετίες, δεν είναι δυνατό να καθορι¬
στεί με ακρίβεια ποιο είναι προγενέστερο και ποιο
μεταγενέστερο. Έτσι ο Καγιουά παρουσιάζει τα έρ¬
γα του Μοντεσκιέ ως εξής:
Ο πρώτος τόμος διαιρείται σε έξη μέρη, δηλ.: I.
Λόγοι και υπομνήματα. - II. Ακαδημαϊκά έργα. -
III.	Φιλολογικά έργα (Περσικές επιστολές, Ναός
της Κνίδου, Κήφισα και Έρωτας, Αληθινή ιστορία,
Αρσάκης και Ισμηνία). - IV. Πολιτικά πορτραίτα
(Διάλογος Σύλλα και Ευκράτη, Διάλογος Ξανθίπ¬
πης και Ξενοκράτη κλπ.). - V. Ταξίδια (μαζί με τις
Σημειώσεις από την Αγγλία, τα Υπομνήματα για τα
μεταλλεία κλπ.) - VI. Οι Σκέψεις.
-456-

Ο δεύτερος τόμος διαιρείται συμμετρικά σε άλ¬
λα έξη μέρη, δηλ. VII. Προπαρασκευαστικά έργα
για το «Πνεύμα των νόμων». - VIII. Το Πνεύμα των
νόμων. - IX. Έπειτα από το «Πνεύμα των νόμων».
- X. Τελευταία έργα. - XI. Spicilège. - XII. Παράρ¬
τημα.
Όπως είναι φανερό, ο επιμελητής της έκδοσης
αυτής δεν καταχώρησε στα Άπαντα την αλληλο¬
γραφία του Μοντεσκιέ (δημοσιευμένη σε δυο τό¬
μους στα 1914). Οι σημειώσεις του είναι συντομό¬
τατες, δίνοντας μια χρονολογία ή μια πληροφορία
για τη σύνταξη ή δημοσίευση έργου. Είναι λοιπόν
μάλλον ένα χρηστικό (usuel) βοήθημα που απευθύ¬
νεται σε όσους ή είναι πληροφορημένοι για το συγ¬
γραφέα και τα έργα του, ή έχουν και άλλα μέσα και
βοηθήματα για να συμπληρώσουν τις πληροφορίες
τους.
Πολύ διαφορετική είναι η άλλη έκδοση, που
χαρακτηρίζεται σαν η πρώτη ολοκληρωτική έκδοση
των έργων του Μοντεσκιέ.
Η έκδοση αυτή έγινε κάτω από τη διεύθυνση
του Αντρέ Μασσόν, άλλοτε conservateur (συντηρη¬
τή) της Δημοτικής Βιβλιοθήκης του Μπορντώ και
τώρα γενικού επιθεωρητή των Βιβλιοθηκών και
Αρχείων της Γαλλίας, που στα 1944 παρουσίασε
ένα ανέκδοτο έργο του Μοντεσκιέ (Montesquieu,
Un carnet inédit, Le Spicilège, introd. et notes par M.
A. Masson, Flammarion, 1944). Τον κ. Μασσόν βοή¬
θησαν στο έργο τρεις «chartistes» που εργάζονται
στη Βιβλιοθήκη του Μπορντώ και θεωρούνται σαν
οι καλύτεροι ειδικοί «μοντεσκιολόγοι».
-457-

Η έκδοση αυτή αποτελείται από τρεις τόμους
(ο πρώτος έχει εκτυπωθεί, αλλά δεν κυκλοφόρησε
ακόμη) και θα έχει συμπληρωθεί ως το 1953. (Τιμή
κάθε τόμου 7.000 γαλλ. φράγκα, δηλ. 21.000 φρά¬
γκα για όλο το έργο).
Ο πρώτος τόμος (σελ. 1900) περιέχει τα εξής
έργα: Περσικές επιστολές. Ναός της Κνίδου, Δοκί¬
μιο για την καλαισθησία, Σκέψεις για τις αιτίες της
ακμής και παρακμής των Ρωμαίων, Πνεύμα των
νόμων. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του τόμου αυ¬
τού είναι πως εκτελέστηκε φωτοτυπικά, δηλ. αποτε¬
λεί την ακριβή φωτοτυπική αναπαράσταση των έρ¬
γων από την έκδοση του 1758 που θεωρείται η
«πρωτότυπη», γιατί έγινε σύμφωνα με τις οδηγίες
και διορθώσεις που είχε κάνει ο Μοντεσκιέ ετοιμά¬
ζοντας ο ίδιος μια έκδοση των Απάντων του, που ο
θάνατος (1755) εμπόδισε να πραγματοποιήσει.
Ο δεύτερος τόμος (1900 σελ.) θα περιέχει τις
Σκέψεις, το Spicilège και τα Ταξίδια, και ο τρίτος
τόμος όλα τα άλλα έργα και την αλληλογραφία. Φυ¬
σικά, η στοιχειοθέτησή τους θα γίνει με τα ίδια
στοιχεία όπως και ο πρώτος τόμος και η εμφάνισή
τους θα είναι ακριβώς όμοια, πράγμα που είναι τε¬
χνικά δυνατό χάρη στην ιστορική στοιχειοθήκη του
εθνικού τυπογραφείου.
Όπως είναι φανερό από τα παραπάνω, το σύ¬
στημα που ακολουθείται στην έκδοση αυτή είναι
πολύ διαφορετικό από το σύστημα της έκδοσης
Caillois-Pleiade. Παρ’ όλο που η τιμή την προορίζει
μόνο για τις βιβλιοθήκες και τους βιβλιόφιλους, θα
προσφέρει οπωσδήποτε υπηρεσίες και στους ερευ¬
νητές που θα έχουν σ’ αυτή συγκεντρωμένα όλα τα
κείμενα και δεν θα είναι αναγκασμένοι, όπως συμ¬
-458-

βαίνει σήμερα, να τα αναζητούν σκόρπια σε διάφο¬
ρους τόμους και τομίδια.
Το σημείωμα αυτό έδωσε μια πρώτη μόνο ιδέα
για το εξαιρετικό ενδιαφέρον του έργου του Μοντε¬
σκιέ και για μερικά από τα προβλήματα που θέτει η
έκδοσή του. Φυσικά, η μελέτη του Μοντεσκιέ, όπως
και κάθε «κλασικού», πρέπει να νοηθεί μέσα στο
πλαίσιο γενικότερης προσπάθειας για την κατανόη¬
ση της κίνησης των ιδεών της σύγχρονης εποχής.
Πιστεύουμε πως το ελληνικό κοινό θα αξιωθεί
κάποτε να έχει στη διάθεσή του τα κείμενα των κλα¬
σικών του 18ου και του 19ου αι. (Μοντεσκιέ, Βολ-
ταίρος, Ρουσώ, Ντιντερό κλπ. - Σαιν Σιμόν, Φου-
ριέ, Μαρξ κλπ.)
(Παρίσι Οκτ. 1951)
Ο ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ ΚΑΙ Η ΕΠΑΡΧΙΑ*
Θα είτανε πολύ υπερβολικό αν ζητούσαμε από
την ελληνική επαρχία να έχει τιμήσει τη μνήμη του
Μοντεσκιέ, αφού δεν το έκανε αυτό ούτε η πρωτεύ¬
ουσα. Οι δύο επέτειες (διακόσια χρόνια από τη δη¬
μοσίευση του Πνεύματος των νόμων στα 1748 και
από το θάνατο του Μοντεσκιέ στα 1755) πέρασαν
* Το άρθρο ήταν για τον Ταχυδρόμο Βόλου (12.4.1956).
-459-

δίχως να προκαλέσουν την προσοχή που έπρεπε.
Και όμως, η τίμηση του Μοντεσκιέ επιβάλλονταν
να έχει γίνει και στην πρωτεύουσα και στις επαρ¬
χίες.
Για την Ελλάδα, περιοριζόμαστε να σημειώ¬
σουμε1, πως πολλές από τις ιδέες του Μοντεσκιέ
αποτέλεσαν τα πρώτα, βασικά στοιχεία του νεοελ¬
ληνικού φιλελευθερισμού. Υπενθυμίζουμε πως ο
Ρήγας είχε καταπιαστεί με τη μετάφραση του Πνεύ¬
ματος των νόμων, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος:
«Αν κανένας φιλογενής αγαπά να κοπιάσει μετα¬
φράζοντας προς όφελος του γένους κανένα βι-
βλίον, ας μην επιχειρισθή το Esprit des Loix par Mr
Montesquieu, επειδή και είναι μισομεταφρασμένον
υπ’ εμού, και τελειώνοντας έχει να τυπωθεί2.
Το παράτολμο αυτό εγχείρημα του Ψάλτη της
ελευθερίας δεν τελεσφόρησε: η μετάφρασή του δεν
είδε το φως, δεν σώθηκε καν ούτε το χειρόγραφό
της. Και έως σήμερα ακόμα, το ελληνικό αναγνω¬
στικό κοινό δεν έχει στη διάθεσή του το Πνεύμα
των νόμων, ούτε καν σε αποσπάσματα ή «εκλεκτές
σελίδες». Μόνο μερικά από τα μικρότερα έργα του
Μοντεσκιέ μεταφράστηκαν, έπειτα από την απε¬
λευθέρωση3. Οι ιδέες όμως του Μοντεσκιέ, που εί¬
χαν διαποτίσει τους Εγκυκλοπαιδιστές και γενικά
1. Για την πληρέστερη ενημέρωσή του στο θέμα, ο φιλομα¬
θής αναγνώστης θα καταφύγει σε άλλες μελέτες μας για τον
Μοντεσκιέ (ελλ. και γαλλ.).
2. Βλ. Ρήγα Βελεστινλή θετταλού, Φυσιχής απάνθισμα
δια τους αγχίνους και φιλομαθείς έλληνας κλπ. Βιέννη 1790,
στο τέλος του έργου (σελ. 176) δημοσιεύεται η «Είόησις» που
παραθέτουμε στο κείμενο.
3. Περσικές επιστολές 1836, 1878, 1925. - Σκέψεις κλπ.
-460-

τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα,
πέρασαν με πολλές γέφυρες και στην Ελλάδα4,
όπου βρήκε ιδιαίτερη απήχηση το συντηρητικό
τους σκέλος, εκείνο που ανταποκρίνονταν στις
επιδιώξεις και τις αντιλήψεις της ελληνικής αστι¬
κής τάξης, ενώ αντίθετα, αγνοήθηκε και εγκαταλεί¬
φτηκε το προοδευτικό σκέλος, εκείνο που περιέχει
τα σπέρματα μεγαλοφυών κοινωνιολογικών ανα¬
καλύψεων του Μοντεσκιέ (ιστορική νομοτέλεια,
σχετικότητα και μεταβλητότητα των κοινωνικών
θεσμών, δυνατότητα γνώσης των νόμων ιστορικής
ανάπτυξης από τους ανθρώπους και δυνατότητα
δράσης για τη μεταβολή των κοινωνικών συνθη¬
κών, κλπ.).
Οι πολιτειολογικές ιδιαίτερα ιδέες του Μοντε¬
σκιέ, εκείνες που ανήκουν στην κοινωνική στατική
και αποβλέπουν στη διασφάλιση, συντήρηση και δι¬
αιώνιση του status quo επηρέασαν τους έλληνες νο-
μοθέτες και νομοδιδασκάλους περισσότερο από τις
ιδέες οποιουδήποτε άλλου φιλοσόφου του αστικού
φιλελευθερισμού. Έτσι, οι ιδέες του Μοντεσκιέ
αποτέλεσαν μία (τη σπουδαιότερη) από τις πηγές
που τροφοδότησαν την ιδεολογία της νεοελληνικής
αστικής τάξης στους αγώνες της για την πολιτική
επικράτησή της. Πώς μεταφέρθηκαν αυτές οι ιδέες,
πώς ερμηνεύτηκαν, πώς χρησιμοποιήθηκαν, είναι
περί των ρωμαίων 1836,1862,1876,1925. - Αρσάκης και Ισμή¬
νη 1922.
4.	Π.χ. με το έργο Ελληνική νομαρχία, ήτοι λόγος περί
ελει&ρίας παρά Ανωνί(!)μου του Έλληνος, εν Ιταλία 1806. Ο
Κοραής συντηρητικός στις πολιτικο-κοινωνικές ιδέες του, με¬
τέφερε αυτούσιες, στα έργα του, πολλές περικοπές από τον Μο¬
ντεσκιέ.
-461 -

ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέματα της νεοελλη¬
νικής ιστορίας (κοινωνικής και ιδεολογικής) που
μένει να ερευνηθεί5.
Κανείς δεν θα εκπλαγεί γιατί έγιναν τόσες πα¬
ρερμηνείες και παραμορφώσεις στις ιδέες του Μο¬
ντεσκιέ. Η τύχη γενικά του έργου του στάθηκε πολύ
παράξενη, στην ίδια την πατρίδα του. Πολλά από
τα έργα του έμειναν ανέκδοτα έως τελευταία. Χει¬
ρόγραφά του κάηκαν από τους απογόνους του (π.χ.
τα σχετικά με την Αγγλία). Τα βασικά σημεία του
έργου του που περικλείουν γονιμότατες ανακαλύ¬
ψεις, στον τομέα των πολιτικών και κοινωνικών
επιστημών, τα σκέπασε μια επίμονη «συνωμοσία
σιωπής», ενώ, από την άλλη μεριά, μερικά δευτε-
ρεύοντα σημεία τονίστηκαν υπερβολικά, απόχτη-
σαν τις διαστάσεις καρκινικών όγκων που κατέφα¬
γαν τον κύριο κορμό του γιγάντιου έργου του φιλο¬
σόφου. Οι δυο άλλοι από τους τρεις μεγάλους φι¬
λοσόφους του Διαφωτισμού, ο Βολταίρος και ο
5.	Όπως είναι γνωστό, η νεοελληνική ιστορία μένει ανε-
ρεύνητη και άγνωστη. Καμμία από τις προσπάθειες που έγιναν
έως σήμερα, δεν ικανοποιεί τις επιστημονικές απαιτήσεις. Οι
περισσότερες άλλωστε επιχειρήθηκαν με την πρόθεση να γίνει
θόρυβος και όχι σοβαρή επιστημονική έρευνα, αναζήτηση της
αλήθειας σε μια περιοχή δύσβατη και αιχμηρή. Έλειπαν εξ άλ¬
λου από πολλούς τα στοιχειώδη επιστημονικά εφόδια, χωρίς
καν να υπάρχει σ’ αυτούς η διαίσθηση των ιδιοφυών αυτοδιδά-
κτων. Η ιστορική έρευνα καλεί τους χαλκέντερους και αφοσιω-
μένους αθόρυβους εργάτες της, σαλπίζει το προσκλητήριο σάλ¬
πισμα προς όλους τους επιστήμονες που θα θελήσουν, στον το¬
μέα του ο καθένας, να ερευνήσουν και αιτιολογήσουν την ιστο¬
ρική διαδοχή των σχετικών με τον κάθε κλάδο φαινομένων, και
γενικώτερα την ιστορική πορεία του έθνους.
-462-

Ρουσσώ, τον επίσκιασαν. Σήμερα ακόμα αυτοί εί¬
ναι γνωστότεροι, δημοφιλέστεροι, ενώ ο Μοντεσκιέ
μένει για τους πολλούς και μάλιστα για τους νομι¬
κούς, σαν ο θεωρητικός της «διάκρισης των εξου¬
σιών». Τίποτε άλλο! Και όμως ο Μοντεσκιέ, στο
μεταίχμιο δυο ιστορικών περιόδων, συμπύκνωσε
και έκφρασε όλες τις αντιθέσεις που εγκυμονεί μια
μεταβατική εποχή (μετάβαση από το φεουδαλισμό
στον αστισμό, από το απολυταρχικό κράτος στο
συνταγματικό φιλελευθερισμό). Στο έργο του Μο¬
ντεσκιέ συνυπάρχει το παλαιό που πάει να πεθάνει
και το νέο που ξεπετιέται και αναπτύσσεται.
Πραγματικά, στις μεταβατικές εποχές συνα¬
ντούμε μεγάλους συγγραφείς που, ανάμεσα σε δυο
περίοδες διαλεκτικά διαφορετικές, αντικαθρεφτί-
ζουν στο έργο τους τις τελευταίες αναλαμπές του
παλαιού και τις πρώτες αχτίδες του νέου. Το έργο
τους, παρά τις φαινομενικές αντιθέσεις, αποτελεί
μια ενότητα και πρέπει να εξετάζεται συνολικά και
όχι κομματιαστά. Τέτοιος συγγραφέας-φιλόσοφος
στάθηκε ο Μοντεσκιέ6. Το έργο του περιέχει τα γό¬
6.	Τη φωτεινότερη ανάλυση του διαλεκτικού νόμου της
πάλης των αντιθέτων και της μετάβασης από το παλαιό στο νέο
την έδωσε ο αρχηγός της νέας Κίνας στρατηλάτης, κυβερνήτης,
φιλόσοφος και ποιητής Μάο-Τσε-Τουνγκ, περισσότερο γνω¬
στός από την καθημερινή ειδησεογραφία σαν αρχηγός της λαϊ¬
κής δημοκρατίας της Κίνας. Ωστόσο, τα φιλοσοφικά του έργα
κυκλοφορούν σε όλες τις ασιατικές και ευρωπαϊκές γλώσσες.
Στην τελευταία συνεδρίαση της παρισινής Ακαδημίας ηθικών
και πολιτικών επιστημών (7 Μαρτίου 1956), ο γάλλος σοφός
σινολόγος κ. Ροζέ Λεβύ έδωσε μία παραστατικότατη εικόνα της
προσωπικότητας του Μάο-Τσε-Τουνγκ, που σαν φιλόσοφος
παρουσιάζει την ασύγκριτη υπεροχή να κατέχει βαθύτατα, έπει¬
τα από πολυετείς μελέτες, τη δυτικο-ευρωπαϊκή και την κινε¬
-463-

νιμα σπέρματα μεγαλοφυών ανακαλύψεων και
ανοίγει μεγάλες προοπτικές προς το μέλλον. Όπως
ο ίδιος τονίζει σε πολλά σημεία των έργων του,
έγραφε για όλους τους ανθρώπους και για την ευ¬
τυχία τους πάνω στη γη. Το έργο του, οι ιδέες του,
βρίσκονται, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, σε επαφή
με όλα τα φλέγοντα προβλήματα του καιρού μας. Ο
Μοντεσκιέ είναι τρομερά επίκαιρος, το έργο του
παρουσιάζει εξαιρετικό, άμεσο ενδιαφέρον. Η με¬
λέτη του, η κατανόησή του, επιτρέπει να αποκατα¬
στήσουμε την ιστορική συνέχεια της προοδευτικής
σκέψης, της φιλοσοφίας της πράξης, που ξεκινώ¬
ντας από την ελληνική αρχαιότητα και τον ουμανι-
σμό της Αναγέννησης, βρίσκει την ανώτερη έκφρα¬
σή της στα έργα του Μαρξ και του Ένγκελς.
Θα επισημάνουμε μία από τις παραμορφώσεις
που έχει διαδοθεί στη χώρα μας: είναι ιδιαίτερα οι¬
κεία στους παλαιότερους νομικούς εκείνους που
έχουν γευθεί τον εύγλωττο «νομικισμό» του Ν. Ν.
Σαρίπολου, του κατ’ εξοχήν έλληνα νομοδιδασκά¬
λου του φιλελευθερισμού. Η ευρυμάθειά του, ο εν¬
θουσιασμός του, η ευαισθησία του, συγκίνησαν
πολλές γενεές ελλήνων νομικών που ξεχνούσαν άλ¬
ζική φιλοσοφία. Το θεωρητικό έργο του παρουσιάζει μεγάλη
δύναμη σκέψης και πρωτοτυπία, πραγματοποιώντας για πρώτη
φορά στην ιστορία της φιλοσοφίας τη σύνθεση μεταξύ ευρω¬
παϊκής (αρχαιο-ελληνο-λατινικής και νεώτερης) και ασιατικής
(Ινδο-σινικής) φιλοσοφίας. Για τον Μάο-Τσε-Τουνγκ σαν ποιη¬
τή, έχουμε γράψει άλλοτε. Βλ. Γ. Δ. Μακρυνίτσα, Μάο-Τσε-
Τουνγχ, ποιητής και φιλόσοφος, «Προοδευτική Αλλαγή» (Αθη¬
νών) 16 Σεπτεμβρίου 1952, όπου χωρία από το έργο του και με¬
τάφραση (πρόχειρη) του ποιήματος Το χιόνι.
-464-

λωστε, μόλις έπαιρναν το δίπλωμα, την πολιτειο¬
λογία για να επιδοθούν στο βιοπορισμό του ρωμαϊ¬
κού δικαίου. Όμως, η μεθοδολογία του, τα φιλοσο¬
φικά και κοινωνιολογικά κριτήριά του είτανε τόσο
ιδεαλιστικά, κρατούσαν τόσο πολύ από τη μυστικο¬
παθή γερμανική φιλοσοφία των αρχών του 19ου αι¬
ώνα, ώστε να μην αντέχουν στην κριτική που θα
τους γινότανε ακόμα και με βάση τη γαλλική κοινω¬
νιολογική (Ντυρκέμ κλπ.) ή πολιτειολογική σχολή
(Ντυγκουΐ κλπ.). Ο Ν. Ν. Σαρίπολος πρέπει να το¬
ποθετηθεί δεξιά, πολύ δεξιά σε σχέση προς τις σχο¬
λές αυτές. Σχετικά με τον Μοντεσκιέ, ο περικλεής
καθηγητής διαλάλησε τόσα χρόνια και τόσο εύ¬
γλωττα τον αφορισμό για τη διάκριση (τριχοτόμη-
ση) των εξουσιών («Il faut que le pouvoir arrête le
pouvoir») ώστε στις χιλιάδες των νομικών που
έχουν διαποτισθεί με τα νάματα της συνταγματολο-
γικής ρητορικής του, να μένει ριζωμένη η εντύπωση
πως υπάρχει μία ταυτότητα: Μοντεσκιέ=θεωρία
για τη διάκριση των εξουσιών. Ωστόσο, η θεωρία
αυτή, που η πατρότητά της πρέπει ν’ αναζητηθεί
στον Αριστοτέλη και σε άλλους φιλοσόφους της
Αναγέννησης και των αρχών της νεώτερης εποχής
(Μποντέν κλπ.), δεν αποτελεί το σπουδαιότερο
τμήμα του έργου του Μοντεσκιέ, δεν είναι το κύριο
στοιχείο της φιλοσοφίας του.
Από την άλλη μεριά, ο σοφός παλαιός καθηγη¬
τής μας, θύμα ο ίδιος του «νομικισμού» του και των
ιδεαλιστικών και αντιιστορικών τάσεων που επι¬
κρατούσαν στην παρισινή νομική σχολή στα χρόνια
των ανώτερων σπουδών του, παραγνώρισε τη σχε¬
τική, ιστορική έννοια της ίδιας της θεωρίας που
διατυπώθηκε σε σχέση με το «Παλαιό καθεστώς»
-465-

(Ancien régime) της Γαλλίας. Στις συγκεκριμένες
ιστορικές συνθήκες της εποχής, ο Μοντεσκιέ πρό¬
βαλε τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών για να
προφυλάξει και σώσει από τις αυθαίρετες επεμβά¬
σεις της απολυταρχικής (μοναρχικής) κεντρικής
εξουσίας, τα «ενδιάμεσα σώματα» («corps inter¬
médiaires» Parlements) που αποτελούσαν τα Παρλα¬
μέντα των ευγενών με τα προνόμιά τους7. Και στο
σημείο αυτό, ο Μοντεσκιέ στοχάζεται σύμφωνα με
τη θέση που είχε ο ίδιος στην κοινωνική ιεραρχία:
αποβλέπει στη διατήρηση των προνομίων των ευγε¬
νών, στην συντήρηση του παλαιού.
Εξ άλλου, για την πλήρη κατανόηση της θεω¬
ρίας της τριχοτόμησης, πρέπει ν’ ανατρέξουμε στην
ιστορία της φιλοσοφίας και ιδιαίτερα της γιατρι¬
κής, αφού, όπως είναι γνωστό, όλοι οι μεγάλοι ου-
μανιστές είτανε γιατροί (Ραμπελαί κλπ). Ο ίδιος ο
Μοντεσκιέ, έπειτα από τα νομικά, που τελείωσε στο
Παρίσι, επιδόθηκε για πολλά χρόνια σε φυσιοδιφι-
κές και ιατρικές μελέτες και έρευνες. Στο έργο του
7.	Ο Σαρλ-Λουΐ ντε Σεκοντά, βαρώνος ντε λα Μπρεντ ε
ντε Μοντεσκιέ ανήκει σε παλαιά οικογένεια ευγενών (η μητέρα
του αγγλικής καταγωγής). «Παρλεμαντέρ» (ανώτερος δικαστι¬
κός) χάρη στη γέννησή του, κληρονομεί από το θείο του τον τίτ¬
λο και το αξίωμα του προέδρου ανωτέρου δικαστηρίου (πρεζι-
ντάν-α-μορτιέ), τίτλο που αργότερα πούλησε για να ελευθερω¬
θεί από τις υποχρεώσεις του και να μπορέσει να επιδοθεί απε¬
ρίσπαστος στο έργο του. (Εργάστηκε είκοσι χρόνια για τη συγ¬
γραφή του Πνεύματος των νόμων). Πλούσιος γαιοκτήμονας
(αμπελοφυτείες κλπ.) σε πολλά φέουδα, εγκαταστάθηκε και έζη-
σε όλη τη ζωή του στον πύργο του ντε λα Μπρεντ (κοντά στο
Μπορντώ), που σήμερα αποτελεί το «Μουσείο Μοντεσκιέ».
Παρ’ όλη την προοδευτική, φιλελεύθερη φιλοσοφία του, είχε
πάντα μια μεγάλη αδυναμία για την ευγενική του καταγωγή.
-466-

είναι φανερή η επίδραση (ή η απήχηση) των κοσμο¬
λογικών, ανθρωπολογικών κλπ. ιδεών που πέρα¬
σαν στη νεώτερη εποχή σαν κληρονομιά της ελληνι¬
κής αρχαιότητας. Πραγματικά, οι σοφοί της Ανα¬
γέννησης, μαζί με τις αριστοτελικές διακρίσεις της
τυπικής λογικής και της φιλοσοφίας, μεταβίβασαν
στις επόμενες γενεές και τις ιδέες του Ιπποκράτη,
του Γαληνού κλπ. (θεωρία του κλίματος κλπ.) Μια
παράδοση αιώνων είχε επιβάλει στους σοφούς τη
συνήθεια να ζητούν παντού και να καθιερώνουν
την τριχοτόμηση: έτσι, διακρίνουν π.χ. τριών ειδών
πνεύματα, τριών ειδών ψυχές κλπ. Η μεταφυσική
αυτή της τριχοτόμησης ανταποκρίνονταν στο δόγ¬
μα (σύμβολο) της τριάδος που το βρίσκουμε, στα
βάθη των αιώνων, στην ομαδική συνείδηση των λα¬
ών και δεν είναι τίποτε άλλο παρά η προβολή στο
ιδεολογικό επίπεδο του βασικού φινομένου της
αναδημιουργίας της ζωής (ανδρικό μόριο).
Από την τριχοτόμηση της ψυχής κλπ., ήταν πο¬
λύ φυσικό να φτάσουμε και στην τριχοτόμηση του
κράτους (trias politica).8
8.	Δεν είναι δυνατό, στα όρια άρθρου εφημερίδας, να γίνει
ο αναγκαίος υπομνηματισμός που να επιτρέπει τον έλεγχο των
γραφομένων και να διευκολύνει το φιλοπερίεργο αναγνώστη
στις παραπέρα αναζητήσεις. Για την τύχη που είχε η «πολιτική
τριάς» στην Ελλάδα, κατά τον πρώτο αιώνα της ελεύθερης ζω¬
ής της, δεν υπάρχει, νομίζουμε, καμμία ειδική μελέτη, ούτε και
φαίνεται πως το πρόβλημα απασχόλησε όσους ασχολήθηκαν με
το δημόσιο δίκαιο και την πολιτική επιστήμη. Ωστόσο έχουμε
μια πρόσφατη μελέτη του ολλανδού Πόλλακ για την τύχη του
δόγματος στην Ολλανδία, κοιτίδα της νομικο-πολιτικής διδα¬
σκαλίας των νεώτερων χρόνων (Γκρότιους, Πούφφεντορφ
κλπ.). Επιστημονική κριτική της θεωρίας για τη διάκριση των
εξουσιών ο αναγνώστης θα βρει στο συλλογικό έργο για το «Σο-
-467-

Γιατί επιβάλλεται ιδιαίτερη τίμηση του Μοντε¬
σκιέ από την επαρχία; Γιατί ο ίδιος είναι επαρχιώ¬
της (Γασκώνος) και στο έργο του βρίσκει απήχηση η
αντίθεση ανάμεσα πόλης και υπαίθρου, ανάμεσα
πρωτεύουσας και επαρχίας, αντίθεση που γεννιέται
και αναπτύσσεται με την εμφάνιση και ανάπτυξη
του καπιταλισμού. Η επιστημονική και φιλολογική
δράση του Μοντεσκιέ αρχίζει (γύρω στα 1716) σε
μια από τις ονομαστότερες επαρχιακές ακαδημίες,
την Ακαδημία του Μπορντώ, της ιδιαίτερης πατρί¬
δας του. Εκφωνεί λόγους κατά την έναρξη των ερ¬
γασιών κάθε έτους, γίνεται εισηγητής διαγωνισμά¬
των, παρουσιάζει και κρίνει έργα και υπομνήματα
που υποβάλλονται, ιδιαίτερα τα ιατρικά (θεραπευ¬
τικά) και τα ιατρο-φιλοσοφικά. Νεώτατος (πλησιά¬
ζει τα τριάντα), παρουσιάζεται πάνοπλος, εγκρατέ¬
στατος στα νομικά, στα φυσικά και στα μεταφυσι¬
κά, με ευρυμάθεια που καταπλήσσει, όπως και με
άσβεστη δίψα μάθησης, θα είναι ένας από τους με¬
γαλύτερους «αναγνώστες» και στα τελευταία χρό¬
νια της ζωής του θα χάσει την όρασή του από το
υπερβολικό διάβασμα και την εξάντληση των μα¬
τιών του.
Στο λόγο που ο Μοντεσκιέ εκφωνεί κατά την
επανάληψη των εργασιών της Ακαδημίας του
Μπορντώ (15 Νοεμβρίου 1717) ασχολείται ιδιαίτε¬
ρα με την επαρχία και το ρόλο της στην πνευματική
βιετικό δίκαιο», που εκδόθηκε κάτω από τη διεύθυνση του κο¬
ρυφαίου νομομαθούς Αντρέι Βισύνσκι, που ο πρόωρος θάνα¬
τος είταν μια μεγάλη απώλεια για την επιστήμη και για την ει¬
ρήνη (του έργου αυτού υπάρχει και αγγλική μετάφραση).
-468-

ζωή της χώρας. «Πρέπει, τονίζει, να απαλλαγούμε
από την πρόληψη πως η επαρχία δεν είναι καθόλου
σε θέση να προαγάγει τις επιστήμες, και πως μόνο
στις πρωτεύουσες είναι δυνατό να ανθίσουν οι
ακαδημίες. Αυτή δεν είναι, τουλάχιστο, η ιδέα που
μας έχουν δώσει οι ποιητές, τοποθετώντας τις
Μούσες σε απόμερους χώρους και στη σιγαλιά των
αλσών, για να μας κάνουν να νοιώσουμε πως οι γα¬
λήνιες αυτές θεότητες σπάνια βρίσκουν ευχαρίστη¬
ση στο θόρυβο και την ταραχή της πρωτεύουσας
ενός μεγάλους κράτους...»
Στους σύγχρονους είταν εύκολο να αντιλη-
φθούν τον υπαινιγμό που έκρυβαν τα λόγια αυτά
του Μοντεσκιέ ενάντια στο Παρίσι, που και τότε
είταν «πολύβουο», σε διαρκή αναταραχή και εκνευ¬
ρισμό. Λίγα χρόνια αργότερα ο Μοντεσκιέ θα δώ¬
σει το θαυμάσιο πίνακα του Παρισιού των αρχών
του 18ου αιώνα, σε μια από τις Περσικές επιστο¬
λές ( 1721 ) που εξακολουθούν πάντα ν’ αποστηθί¬
ζουν οι μαθητές των γαλλικών λυκείων και κολλε-
γίων.
θέτοντας αυτό το πρόβλημα ο Μοντεσκιέ, δεν
μπορούσε, φυσικά, να ξεπεράσει το στάδιο ανάπτυ¬
ξης όπου βρισκότανε οι σχέσεις πρωτεύουσας-
επαρχίας. Το πρόβλημα θα αναπτυχθεί και οξυνθεί
κατά τους 18ο, 19ο και 20ό αιώνες. Και δεν θα είναι
μόνο γαλλικό, αλλά πανευρωπαϊκό ή παγκόσμιο.
Μπαίνει σε όλες τις χώρες που βρίσκονται σε όμοι¬
ες οικονομικο-κοινωνικές συνθήκες. Μπαίνει και
στην Ελλάδα, όπου συχνά βλέπει κανείς στον τύπο
να επαναλαμβάνονται μερικά χιλιοειπωμένα «στε¬
ρεότυπα», χωρίς μ’ αυτό να γίνεται κανένα θετικό
βήμα προς την πραγματική αντιμετώπιση του προ¬
-469-

βλήματος. Είναι άραγε δυνατό να δώσει κάποια
ώθηση η παραπάνω μαρτυρία, η αυθεντία του Μο¬
ντεσκιέ; Δεν είναι εδώ η θέση για να γίνει ανάλυση
του προβλήματος αυτού. Εξ άλλου, οι σχέσεις με¬
ταξύ πρωτεύουσας και επαρχίας δεν είναι αμετά¬
βλητες. Εκφράζουν κάθε στιγμή το σύνολο των
ιστορικο-κοινωνικών συνθηκών, που βρίσκονται
σε αέναη μεταβολή και ανανέωση.
Πώς μπαίνει το πρόθημα αυτό σήμερα, συγκε¬
κριμένα, στο Βόλο και τις άλλες θεσσαλικές πόλεις;
Ποια είναι τα δεδομένα του προβλήματος; Ποιοι οι
άγνωστοι; Τι πρέπει, τι μπορεί να γίνει για την ανά¬
πτυξη της πνευματικής ζωής: Πάνω σε ποιες βά¬
σεις; Με ποια μέσα και για ποιους σκοπούς;
θα είταν εξαιρετικά ενδιαφέρον αν άνοιγε
μία δημόσια συζήτηση και αν ακούγονταν όλες οι
γνώμες.
-470-

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ
18.1.1689
1700-1705
1705-1708(;)
1709-1713
1714
1715
1716
Γεννήθηκε ο Σαρλ-Λουί ντε Σεκο-
ντά (ντε Μοντεσκιέ) στον πύργο
ντε λα Μπρεντ.
Σπουδές στους ιεροκήρυκες του
Ζουγί. Γράφει μια τραγωδία, την
Μπριτομάρ.
Νομικές σπουδές στο Μπορντώ.
Πρώτη παραμονή στο Παρίσι. Σχέ¬
σεις με σοφούς, λόγιους και «προο¬
δευτικούς» ανθρώπους: ο ιερεύς
Ντεμολέ, βιβλιοθηκάριος στη σχο¬
λή ιεροκηρύκων, ο Φοντενέλ, ο
Φρερέ, ο Μπουλενβιλιέ. Πρώτα δο¬
κίμια (που έχουν χαθεί): Οι ιερείς
και η ειδωλολατρία, Η αιώνια κό¬
λαση για τους ειδωλολά τρες.
Επιστροφή στη Γκουιγιέννη μετά
το θάνατο του πατέρα του, Ζακ ντε
Σεκοντά. Δέχεται το αξίωμα του
ανώτερου δικαστικού (παρλεμα¬
ντέρ) του Μπορντώ.
Γάμος με μια πιστή οπαδό του Καλ-
βίνου, την Ιωάννα ντε Λαρτίγκ, που
θα του χαρίσει τρία παιδιά: τον
Ζαν-Μπατίστ (1716), τη Μαρία-
Κατερίνα (1717) και την Ντενίζ
(1727).
Κληρονομεί από το θείο του Ζαν-
Μπατίστ τη βαρωνία ντε Μοντε¬
σκιέ, τον τίτλο και το αξίωμα του
-471-

προέδρου ανώτερου δικαστηρίου
(πρεζιντάν-α-μορτιέ) του Μπορ¬
ντώ. Παρουσιάζει στην Ακαδημία
του Μπορντώ μια Πραγματεία για
την πολιτική των Ρωμαίων στη
θρησκεία.
1717-1721 Ομιλίες και ακαδημαϊκά υπομνή¬
ματα για διάφορα θέματα ηθικής,
φυσικής και φυσικών επιστημών.
Δημοσιεύει στη «Ζουρνάλ ντε σα-
βάν» («εφημερίδα των σοφών») και
το «Μερκύρ ντε Φρανς» (1719) ένα
Σχέδιο για μια Φυσική Ιστορία της
αρχαίας και νέας γης. Καινούργιες
παραμονές στο Παρίσι.
1721	Γράφονται οι Περσικές επιστολές
και Στην Κολωνία, στου Πιερ
Μαρτώ (στην πραγματικότητα
στου Ζακ Ντεμπόρντ στο Αμστερ¬
νταμ).
1721-1728	Ταξίδια και παραμονές στο Παρί¬
σι. Συχνάζει στην Αυλή και με την
ανώτερη κοινωνία του Παρισιού:
κυρία ντε Πρι, ερωμένη του πρω¬
θυπουργού, κυρία ντε Λαμπέρ κλπ.
Το 1724 δημοσιεύει το Ναό της
Κνίδου. Τον ίδιο χρόνο διαβάζει
στο Club de l’entresol το Διάλογο
του Σύλλα και του Ευκράτη. Γρά¬
φει μια Γενική πραγματεία για τα
καθήκοντα, από την οποία διαβά¬
ζει αποσπάσματα στην Ακαδημία
του Μπορντώ την 1.5.1725. Το
-472-

1726 αφήνει τον τίτλο του προέ¬
δρου του ανώτερου δικαστηρίου.
Γράφει τις Παρατηρήσεις για τα
πλούτη της Ισπανίας. Γίνεται μέ¬
λος της Γαλλικής Ακαδημίας στις
24.1.1728.
Απρίλης 1722-
Μάης 1731 Κάνει το «μεγάλο γύρο» της Ευ¬
ρώπης. Βιέννη και Ουγγαρία, Βενε¬
τία, Τουρίνο, Γένοβα, Φλωρεντία,
Ρώμη (μένει 6 μήνες), Νεάπολη,
Μπολόνια και κατόπιν Μόναχο,
Φραγκφοΰρτη, Μπρούνσβικ, Ου¬
τρέχτη, Αμστερνταμ και Χάγη. Στο
τέλος μένει 18 μήνες στο Λονδίνο:
εκλέγεται μέλος της Βασιλικής
Κοινωνίας. Μυείται στη μασσω-
νία. Παίρνει μέρος στις συνεδριά¬
σεις του κοινοβουλίου, προπαντός
συχνάζει στους κύκλους των Τόρις
ή των Ουίγκς, διαβάζει την εφημε¬
ρίδα της αντιπολίτευσης των Μπό-
λινμπροκ «Δε Κράφτσμαν».
1731 -1734	Επιστροφή στη Γκουιγιέννη για να
αφοσιωθεί στις μελέτες του. Γρά¬
φει το Δοκίμιο για τις αιτίες που
μπορούν να καθορίσουν τα πνεύ¬
ματα και τους χαρακτήρες, τις Σκέ¬
ψεις για την εγκράτεια της Ρώμης
σε σύγκριση με τις καταχρήσεις
των αρχαίων Ρωμαίων, το Υπό¬
μνημα για τα μεταλλεία, μια μελέτη
για τη Γοτθική τεχνοτροπία, ένα
-473-

δοκίμιο για την Πολιτική ελευθερία
(έχει χαθεί). Σχεδιάζει να γράψει
μια Ιστορία της ζήλειας. Συντάσσει
μια ανάλυση για το αγγλικό σύ¬
νταγμα, που θα γίνει το 6ο κεφά¬
λαιο του XI βιβλίου του Πνεύμα¬
τος των νόμων. Στις αρχές του κα¬
λοκαιριού του 1733 ξανάρχεται
στο Παρίσι για να προετοιμάσει
την έκδοση των δύο έργων: Στοχα¬
σμοί για την παγκόσμια μοναρχία
στην Ευρώπη, που είναι τυπωμένο
και αναγγέλλει την πώλησή του και
τις Σκέψεις για τις αιτίες της ακμής
των Ρωμαίων και της παρακμής
τους, που κυκλοφορεί στην Ολλαν¬
δία στις αρχές του 1734.
1734-1748 Μοιράζει τον χρόνο του μεταξύ
Παρισιού και Γκουιγιέννης. Το Σε¬
πτέμβρη του 1734 παρίσταται στη
συνεδρίαση μιας μασσωνικής στο¬
άς. Παίρνει μέρος στις εργασίες
της Γαλλικής Ακαδημίας, όπου
εκλέγεται «διευθυντής» τον Απρίλη
του 1739. Συχνάζει στα σαλόνια
του Παρισιού, ιδιαίτερα στης κ. ντε
Τενσίν. Προσπαθεί να τακτοποιή¬
σει τα παιδιά του, να ομορφήνει τη
Λα Μπρεντ και να διαχειριστεί την
περιουσία του. Μένει πιστός στην
Ακαδημία του Μπορντώ, όπου και
ο γιος του γίνεται μέλος της. Το
1747 εκλέγεται μέλος της Βασιλι-
-474-

Οκτώβρ. 1748
1748-1752
κής Ακαδημίας της Πρωσσίας. Τον
ίδιο χρόνο γίνεται δεκτός από τον
βασιλέα Στανισλάς. Το 1748 που¬
λάει το αξίωμά του. Γράφει ιστορι¬
κές και φιλολογικές εργασίες: μια
Ιστορία τον Λουδοβίκον XI (που
χάθηκε), μια Ιστορία της Γαλλίας,
που σώθηκαν μόνο αποσπάσματά
της, ένα παραμύθι Αρσάκης και
Ισμηνία, που γράφτηκε το 1742 και
κυκλοφόρησε το 1783. Απασχολή¬
θηκε ιδιαίτερα με τη σύνταξη και
διόρθωση του χειρόγραφου του
Πνεύματος των νόμων.
Κυκλοφορεί Το Πνεύμα των νό¬
μων, Γενεύη, Μαριλό και υιοί (2
τόμοι).
Αρχίζει η φιλονικία για το Πνεύμα
των νόμων. Οι Ιησουίτες πείθουν
τον τραπεζίτη Κλοντ Ντυπέν να
κάνει μια αναίρεση του έργου, που
δημοσιεύεται στο περιοδικό τους
Λε μεμονάρ ντε Τρεβί. Βίαιες επι¬
θέσεις της παράνομης εφημερίδας
των οπαδών του Γιανσένιους Τα
εκκλησιαστικά νέα. Ο Μοντεσκιέ
απαντά τον Φεβρουάριο του 1750
με μια Άρνηση τον Πνεύματος των
νόμων. Το Μάη ο Βολταίρος απα¬
ντά στο δημοσιογράφο των οπα¬
δών του Γιανσένιους με τη «Σοβα¬
ρή ευχαριστία σ’ ένα φιλάνθρωπο».
Ο αντίπαλος δεν αφοπλίζεται. Οι
-475-

1753
Περσικές επιστολές κυκλοφορούν
το 1751, τριάντα χρόνια μετά τη
συγγραφή τους. Ενώ ο προτεστά-
ντης Λα Μπομέλ βοηθά τον Μοντε¬
σκιέ (Συνέχεια της υπεράσπισης
του Πνεύματος των νόμων), ο Ντυ-
πέν επαναλαμβάνει την κριτική του
με ένα πιο ήπιο ύφος (Παρατηρή¬
σεις για ένα βιβλίο με τον τίτλο το
«Πνεύμα των νόμων»). Ενώ η φήμη
του Μοντεσκιέ μεγαλώνει στο εξω¬
τερικό όπως και στη Γαλλία, η δια¬
δικασία ενάντια στο βιβλίο του
ακολουθεί το δρόμο της στη Θεολο-
γική Σχολή και στην Αγία Έδρα.
Στις 29.11.1751 το Πνεύμα των νό¬
μων μπαίνει στον κατάλογο των
απαγορευμένων βιβλίων που σύ-
νταξε η εκκλησία της Ρώμης και,
την 1.8.1751, η Σορβόννη καταδι¬
κάζει δεκαεφτά προτάσεις του έρ¬
γου (παρά τις «Απαντήσεις και εξη¬
γήσεις που δόθηκαν στη θεολογική
Σχολή», αυτή η λογοκρισία ξανάγι-
νε τον Ιούνιο του 1754, όμως δε δη¬
μοσιεύτηκε).
Ο Μοντεσκιέ μεσολαβεί στο ζήτημα
των «πιστοποιητικών πίστης» και
στους Στοχασμούς για το Σύνταγ¬
μα, διακηρύσσει τον κατευνασμό.
Αρνιέται να γράψει πολιτικά άρ¬
θρα στην Εγκυκλοπαίδεια, δια¬
σκευάζει το Δοκίμιο για το καλό
-476-

γούστο, που κυκλοφόρησε το 1757
με το άρθρο «καλό γούστο» της
Εγκυκλοπαίδειας.
1754	Δημοσιεύει στο «Μερκύρ ντε
Φρανς» με τον τίτλο Λυσίμαχος
ένα σύντομο έπαινο για τον Στανι-
σλάς Λεσίνσκι, που είχε απευθύνει
το 1751 στην Ακαδημία της Νανσύ.
Σχεδιάζει να τελειώσει τη ζωή του
στη Λα Μπρεντ, ύστερα από μια τε¬
λευταία παραμονή του στο Παρίσι.
1755	Ο Μοντεσκιέ σχεδόν τυφλός προ¬
σβάλλεται στα τέλη του Ιανουαρί-
ου, στο Παρίσι, από μια επιδημία
«πυρετού». Στις 5.2. δέχεται τα
άχραντα μυστήρια, αφού έχει δια-
βεβαιώσει τα χριστιανικά του αι¬
σθήματα και αφήνει στον ιησουίτη
Μπερνάρ Porn ένα φάκελλο με
διορθώσεις για τις Περσικές επι¬
στολές. Πεθαίνει στις 10.2. Ο Ντι-
ντερό είναι ο μόνος γνωστός συγ¬
γραφέας που ακολουθεί το φέρετρό
του, όμως ο Ρουσώ γράφει μερικές
μέρες αργότερα «αυτοί που έχουν
μια πατρίδα και την αγαπούν ας
κλάψουν αυτόν το μεγάλο άνθρω¬
πο».
1757	Κυκλοφορεί το Πνεύμα των
νόμων, έκδοση που έγινε μετά το
θάνατο του συγγραφέα, όμως ανα¬
θεωρημένη και διορθωμένη από
τον ίδιο το συγγραφέα.
-477-

1758
Έργα του κ. Ντε Μοντεσκιέ,
Αμστερνταμ και Λάϊπτσικ, Αρκστε
και Μέρκους, 3 τόμοι σε -4°.
-478 _

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Α. Οι κυριότερες εκδόσεις των έργων του
Μοντεσκιέ
1. Lettres persanes
1η έκδοση, 2 τόμ. ΙΝ-12, Cologne, chez Pierre Marteau,
1721
2η έκδοση, «Revue, corrigée, diminuée par l’auteur»,
Cologne, chez Pierre Marteau, 1721
Έκδοση μ£ παράρτημα: Quelques reflexions et II lettres
nouvelles, 1 τόμ., Cologne, chez Pierre Marteau (ασφα¬
λώς: Huart, Paris), 1754
Κριτική έκδοση του H. Barckhausen, 1 τόμ., IN-F,
Imprimerie Nationale, 1897
Έκδοση του Ιδιου σε 2 τόμ., IN-16, Paris, 1913, (Société
des textes français, librairie Hachette)
Έκδοση E. Carcassonne, Paris, 1929
Έκδοση Harnois, Angers, 1941 (Collection «Des lettres
et de la vie française», éditions Jacques Petit, Angers).
2. Considérations sur les causes
de la grandeur des Romains et
de leur décadence
1η έκδοση, Amsterdam, chez Jacques Desbordes, 1734
Νέα έκδοση, «Revue, corrigée et augmentée par l’auteur»,
Amsterdam-Paris, 1748
Έκδοση με σημειώσεις του Φρειδερίκου του Μεγάλου.
Paris, Lenerre, 1876
Έκδοση του C. Jullian, Paris, Hachette, 1898
Κριτική έκδοση του Η. Barckhausen, 1 τόμ., IN-F,
Imprimerie Nationale, Paris 1900.
-479-

Esprit des lois
I η έκδοση, 2 τόμ. ΙΝ-4ο -, Barrillot, Genève, α.χ. (1748).
Έκδοση σε 3 τόμ. IN-12ο -, Barrillot et fils, (Huart,
Paris) α.χ. (1750)
Έκδοση του Rocher, Londres (Paris) 1757
Έκδοση σε 2 τόμ.. Gamier, Paris, ανατύπ. 1944, «Texte
établi avec une introduction, des notes et des variantes
par Gonzague Truc».
Oeuvres complètes de Montesquieu
Έκδ. Arkstee et Mercus, Amsterdam et Leipsick (Pissot,
à Paris), 1758
(H έκδοση αυτή προπαρασκευάστηκε από τον Richer).
Έκδ. Nourse, Londres (Pissot, à Paris), 1767
Έκδ. Lefèvre, Paris, 1818
Έκδ. Parelle, Paris, 1826
Έκδοση Ed. Laboulaye, σε 7 τόμους, Paris, Garnier,
1875-1879. (θεωρείται η καλύτερη).
Deux opuscules de Montesquieu, publiés par le Baron de
Montesquieu, Bordeaux, 1891.
Mélanges inédits de Montesquieu, publiés par le Baron
Albert de Montesquieu, Bordeaux, 1892.
Στην έκδοση αυτή προτάσσεται εισαγωγή του R.
Celeste, Histoire des manuscrits inédits de Montesquieu,
Πρόλογος και σημειώσεις των Η. Barckhausen και R.
Dezeimeris.
Voyages de Montesquieu, publiés par le Baron Albert de
Montesquieu, 2 vol., Bordeaux, 1894-1896.
Πρόλογος και σημειώσεις R. Celeste, H. Barckhausen,
R. Dezeimeris.
Νέα έκδοση. Stock, Paris 1943. - Πρόλογος M. Arland.
Pensées et fragments Inédits de Montesquieu, publiés par

le Baron G. de Montesquieu, 2 vol., Bordeaux 1899-1901.
Νέα έκδοση, περισσότερο εύχρηστη, με τον τίτλο:
Montesquieu, cahiers (1716-1755), textes recueillis et
présentés par B. Grasset, entièrement revus sur les
manuscrits par A. Masson, éditions Grasset, Paris, 1941.
9. Correspondance de Montesquieu publiée par Μ. M.
Gebelin et Morize, 2 vol.. Champion, 1914.
10. Considérations sur les richesses de l’Espagne, précédées
de la génèse de l’Esprit des lois, par Ch. Vellay, Minerve
Française, Paris, 1920.
11. Spicilége. édition A. Masson, Flammarion, Paris, 1944.
Β. Εκδόσεις επιτομών
Έχουν γίνει πολλές επιτομές (Εκλεκτές σελίδες, ή Εκλε¬
κτά έργα, ή Εκλογή κειμένων - Pages Choisies, Oeuvres
choisies. Choix de textes - κλπ.) από ένα ή περισσότερα μαζί έρ¬
γα του Μοντεσκιέ. Η σκοπιμότητά τους ανταποκρίνεται στη
γενικότερη τάση της εποχής μας να εκλαϊκεύσει το έργο των
κλασικών παρουσιάζοντάς ίο σε εκλογή, αφού δεν είναι δυνα¬
τό στο σημερινό βιαστικό και πολυάσχολο αναγνώστη να οι-
κειωθεί με τα ίδια τα κείμενα. Πολύ περισσότερο όταν πρόκει¬
ται για μεταφράσεις σε άλλη γλώσσα μικρού λαού, όπου δεν
υπάρχουν οι δυνατότητες έκδοσης όλου του έργου. Τα τρωτά
αυτής της «αποσπασματικής» μόρφωσης δεν είναι δυνατό να
υποτιμηθούν, παρ’ όλη την επιμέλεια και την ευσυνειδησία του
συντάκτου της εκλογής. Κάθε «εκλογή» περικλείει κάποιο
προσωπικό στοιχείο, ίσως αυθαίρετο, πάντως με κάποιο κίν¬
δυνο για τον αναγνώστη. Είχαμε την ευκαιρία να εκμηδενίσου¬
με τον κίνδυνο αυτό και σε άλλη μας εργασία (βλ. Φρ. Κεναί,
Οικονομικά έργα, Έκδ. Α. Παπαζήσης, Αθήνα 1940).
-481-

Για να περιορίσουμε στο δυνατό ελάχιστο τον κίνδυνο
αυτό, κρίναμε αναγκαίο να λάβουμε υπόψη μας τις κυριότε¬
ρες επιτομές που είναι σήμερα σε κυκλοφορία και που απο¬
τελούν για το ευρωπαϊκό κοινό, θα έλεγε κανείς, την πρώτη
καλή ενημέρωσή του στη σκέψη και στο έργο του Μοντεσκιέ.
Σημειώνουμε παρακάτω:
1. G. Lanson, Montesquieu, Paris, Alcan, 1932 (1 vol., 8o -, P.
208, «Réformateurs sociaux, collection de textes»).
2. Montesquieu, Pages Choisies.
Vol. I: Lettres persanes, considérations
Vol. II: Esprit des lois
Paris, Larousse. 1946
(1-2 vol., 16ο -, P. 104,84, Collection «Classiques Larousse»),
3. B. Groethuysen, Montesquieu 1689-1755
Genève - Paris, éditions des Trois Collines, 1947,1 vol., 8o -,
P. 156, Collection «Les classiques de la liberté».
4. Montesquieu, Du principe de la démocratie. Extraits de
«L’esprit des lois» Paris, Librairie de Medicis, 1948,1 vol., 8o
-, P. 88, Collection «Le jardin du Luxembourg».
5. M. Raymond, Montesquieu, choix de textes et introduction,
Fribourg-Paris, Egloff- L.U.F., 1946, 1 vol., 8o.
6. H. Labaste et R. Nicolle, Montesquieu: oeuvres choisies.
Disposées d’après l’ordre chronologique
Paris, Hatier, 1949 (1 vol., 8o -, P. 1000, «Collection d’auteurs
Français»).
Βιβλιογραφικές παρατηρήσεις
Έκδοση των Απάντων του Μοντεσκιέ δεν έχει ακόμη
επιχειρηθεί. Οι εκδόσεις που μνημονεύονται στον αριθ. 4 -
και μάλιστα η εφτάτομη έκδοση Laboulaye, που θεωρείται η
καλύτερη, δεν ανταποκρίνονται πλέον στη σημερινή κατά¬
σταση των εργασιών του Μοντεσκιέ.
Κριτικές εκδόσεις υπάρχουν μόνο για δύο έργα του
-482-

Μοντεσκιέ: τις Lettres Persanes και τις Considérations sur les
causes de la grandeur des Romains et de leur décadence (βλ.
αριθ. I και 2).
Βιβλιογραφικές πληροφορίες, για εκτενέστερες έρευ¬
νες, ο αναγνώστης βρίσκει στα παρακάτω έργα:
G. Lanson, Manuel bibliographique de la littérature française
moderne.
A. Cherel, De Télémaque a Candide, Paris 1933.
J. Giraud, Manuel de bibliographie littéraire pour les XVI,
XVII et XVIII. Siècles français, 1921-1935.
Σημειώνουμε ενδεικτικά μερικές από τις ενδιαφέρουσες ερ¬
γασίες:
Vian, Histoire de Montesquieu: Sa vie, ses oeuvres, 1878.
A. Sorel, Montesquieu, 1887.
H. Barckhausen, Montesquieu, ses idées et ses oeuvres d’après
les papiers de la Brède, 1907.
V. Klemperer, Montesquieu et la tradition politique anglaise
en France: les sources anglaises de I’«Esprit des lois», Paris,
1900 (Thèse de doct. des lettres).
J. Dedieu, Montesquieu, 1913, Paris: Alcan, collection «Les
grands philosophes».
V. Klemperer, Montesquieu, L’homme et l'oeuvre, Paris,
Boivin, 1943 (Collection «Le livre et l'étudiant»).
V. Klemperer, Montesquieu, Heidelberg, 1914-1915.
F. Carcassonne, Montesquieu et le problème de la constitution
politique anglaise en France, Paris 1927.
W. Stmck, Montesquieu als Politiker, Berlin, 1933.
F. Fletcher, Montesquieu and english politics, 1750-1800,
London, 1939.
C. de la Taille, Les idées économiques et financières de
Montesquieu, Lolainville 1940.
Ch. Joubert, Montesquieu économiste, Aix, 1901 (Thèse de
doct. en droit).
-483-

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
-485-
1. ΝΕΑΝΙΚΑ ΕΡΓΑ (1713-1721)
Μέρος A '. Ο Μοντεσκιέ ηθολόγος στοχά¬
ζεται για την απολύτρωση των ανθρώπων
μέσον της επιστήμης.
Η φιλοσοφία κοινή σε όλους τους ανθρώ¬
πους	17
Η τυραννία της αμορφωσιάς	18
Η θρησκεία στην υπηρεσία του κράτους	19
Η δεισιδαιμονία ντροπιάζει το ανθρώπινο
λογικό	20
Για ν’ αποδείξουν πως η συγκρότηση του
κράτους δεν ήταν κακή	21
Οι άνθρωποι οφείλουν να λένε την αλήθεια
στον εαυτό τους και στους άλλους	23
Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει καλύτερος	24
Σαβουάρ βιβρ ή η τέχνη να ζουν με κατωτε-
ριές	24
Η ειλικρίνεια στην αγωγή	25
Ένας ειλικρινής στην αυλή	26
Η ειλικρίνεια θα ξαναφέρει το χρυσό αιώνα	27
Μέρος Β '. Ο Μοντεσκιέ φυσιοδίφης και
ματεριαλιστής, αναζητεί στις φυσικές
επιστήμες την ευτυχία των ανθρώπων.
Η αναζήτηση της αλήθειας και η ζωή των
μελετητών	27
Η γοητεία του παρελθόντος. Έγιναν σπά¬
νιες οι ανακαλύψεις;	29

-486-
Οι μεταβολές της γης και η φυσική ιστορία
του ανθρώπου	30
Το σύστημα χρωμάτων του Νεύτωνα	31
Η βλάστηση των φυτών. Δεν υπάρχουν
προσχηματισμένα σπέρματα	32
Η ενότητα στη φύση και η γενική κίνηση
της ύλης	33
Αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδραση των
φαινομένων	34
Είναι δυνατό να γεννηθούν νέα φυτά	35
Πρέπει να ζητούμε τις αποδείξεις στους
κόλπους της ίδιας της φύσης	35
Ο κριτικός παρατηρητής της φύσης, θύμα
της ευπιστίας του	36
Πραχτικός σκοπός της επιστημονικής έρευ¬
νας	37
2. ΟΙ ΠΕΡΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ (1721)
I. Μερικοί στοχασμοί για τις Περσικές
Επιστολές	41
Η άσκηση της αρετής	^
Μία αναρχική κοινότητα: οι Τρωγλοδύτες
επαναστατούν για να ζήσουν δίχως νό-	^
μους
Οι Τρωγλοδύτες ευτυχείς στην ποιμενική	^
τους ουτοπία
Οι Τρωγλοδύτες αποκρούουν νικηφόρα μια	^
άδικη επίθεση
Οι Τρωγλοδύτες οργανώνουν ξανά το κρά-	^
τος τους και εκλiγoυv ένα βασιλιά
Οι αισθήσεις, μόνοι κριτές της πραγματι¬
κότητας	51

-487-
Η αδυναμία της Οθωμανικής αυτοκρατο¬
ρίας	53
Το Παρίσι, μια πυρετώδικη πόλη	54
Δυο μάγοι: ο βασιλιάς και ο Πάπας	55
Οι γυναίκες της Ασίας και οι γυναίκες της
Ευρώπης	57
Ένα παλαιό είδωλο. Οι θρησκευτικές διε¬
νέξεις και η μεταχείριση των αιρετικών	59
Η περιέργεια των Παρισινών	62
Το κακό δεν είναι αναγκαίο, ούτε μοιραίο	64
Χριστιανοί και μωαμεθανοί	65
Τα καφενεία στο Παρίσι. Ο καυγάς για τον
Όμηρο και οι σχολαστικές συζητήσεις	67
Η ισότητα των φύλων	69
Η αποσύνθεση της φεουδαλικής κοινωνίας	70
Εκείνοι που συζητούν για τη θρησκεία	70
Η δίψα της μάθησης	73
Η «καλή κοινωνία»: α) οι χρηματιστές	74
Η «καλή κοινωνία»: β) οι εξομολογητές
στα κρυφά και στα φανερά	75
Η «καλή κοινωνία»: γ) οι πεινασμένοι και
περιφρονημένοι λόγιοι	75
Η «καλή κοινωνία»: δ) ο εξ επαγγέλματος
κατακτητής πλουσίων γυναικών	76
Ο μετριόφρονες και οι αυθάδεις	77
Η ανάπτυξη του καπιταλισμού και οι «σχε-
διοπλόκοι»	78
Ο ιδεαλισμός γεννάει αυταπάτες	80
Η ανεξιθρησκεία	81
Η πρόοδος των επιστημών και οι συγγρα-
• φείς	82
Πρέπει ν’ αγαπούμε παντού τους ανθρώ¬
πους	83

Η απελευθέρωση των δούλων και η υπο¬
δούλωση των ελευθέρων	83
Το δικαίωμα της αυτοκτονίας	84
Η κυβέρνηση που είναι σύμφωνη με το λο¬
γικό	86
Η δικαιοσύνη, σχέση ανάμεσα στους αν¬
θρώπους, ανεξάρτητα από το Θεό	88
Η ελευθερία της συνείδησης	91
Η δόξα συντροφεύει την ελευθερία και η
αρετή τη δημοκρατία	93
Η παρακμή των Parlements	93
Τα θαύματα είναι αλληγορίες	94
Η καταγωγή των κοινωνιών και η διαφθο¬
ρά του διεθνούς δημόσιου δίκαιου	95
Η δικαιοσύνη ανάμεσα στους λαούς, οι δί¬
καιοι πόλεμοι και οι κατακτήσεις	96
Μόνο οι νεόπλουτοι θαυμάζουν τη θεία
Πρόνοια	98
Οι νόμοι των Γάλλων	99
Η μοναρχία, κράτος βίας	101
Το δικαίωμα του λαού να επαναστατεί	101
Η κακή χρησιμοποίηση των εφευρέσεων	103
Ευεργετήματα των τεχνών και των επιστη¬
μών	104
Τα περιοδικά και οι εφημεριδογράφοι	106
Οι μεγάλες μεταβολές της ιστορίας. Η συ¬
νεχής ελάττωση του πληθυσμού της γης.
Μια απαισιόδοξη άποψη	108
Το παν κινείται, το παν αλλάζει...	109
Φυσικές και ηθικές αιτίες των μεταβολών	110
Οι αποικίες εξασθενίζουν τις μητροπόλεις	111
Επίδραση των πολιτικών και οικονομικών
συνθηκών στην κίνηση του πληθυσμού	112
-488-

Τιμωρίες και ανταμοιβές στη μέλλουσα
ζωή. Οι υποσχέσεις των διαφόρων θρη¬
σκειών.	113
Ανθρωπιά για τους δυστυχισμένους	114
Οι νομοθέτες και οι νόμοι	114
Οι ειδησεολόγοι	116
Η καταγωγή των κρατών και τα αρχέγονα
δικαιώματα των λαών	118
Οι άνθρωποι πλάθουν σκιάχτρα που τους
τρομάζουν	119
Οι μετριόφρονες	120
Ο πνευματώδης και ο μέτριος	121
Όλους τους σοφούς τους κατηγορούν για
αθεΐα	122
Η (αναρχική) εξέγερση της Ρωξάνης	123
Παράρτημα - Περσικές Επιστολές	125
3.	ΕΡΓΑ ΤΗΣ Π ΕΡΙΟΔΟΥ ( 1721 -1728)
Για την πολιτική	129
Ο ναός της Κνίδου	133
Η Κήφισα και ο έρωτας	140
Διάλογος του Σύλλα και του Ευκράτη	143
Η εκτίμηση και η φήμη	146
Για την ευτυχία	148
Ανάλυση της πραγματείας για τα καθήκο¬
ντα	152
Λόγος κατά την επανάληψη των εργασιών
του Parlement της Γκουιγιέννης	155
Λόγος για τα ελατήρια που πρέπει να μας
παρακινούν στις επιστήμες	161
Αληθινή ιστορία	165
Δοκίμιο για τις αιτίες που μπορούν να κα-
-489-

θορίσουν τα πνεύματα και τους χαρα¬
κτήρες
Πρώτο μέρος: Φυσικές αιτίες που μπορούν
να καθορίσουν τα πνεύματα και τους
χαρακτήρες.	175
Δεύτερο μέρος: Ηθικές αιτίες που μπορούν
να καθορίσουν τα πνεύματα και τους
χαρακτήρες.	178
4. ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ (1728-1731)
1. Ταξίδι στην Αυστρία	183
2. Ταξίδι από το Γκρατς στη Χάγη
Α. Ιταλία
α) Βενετία	185
β) Ενετικά Κράτη	189
γ) Κράτος του Μιλάνου	190
δ) Κράτη του Βασιλείου της Σαρδηνίας	190
ε) Κράτη Γένουας, Μάσα και Λυκ	191
στ) Μεγάλο Δουκάτο της Τοσκάνης	193
ζ) Ρώμη	193
η) Βασίλειο της Νεάπολης	195
θ) Ρώμη (δεύτερη διαμονή)	197
ι) Κράτη της Εκκλησίας	198
Β. Γερμανία
α) Τυρόλο, Βαυαρία και Βυρτεμβέργη	198
β) Περιοχή του Ρήνου	200
γ) Βεστφαλία, Αννόβερο και Μπρούνσβικ	201
Γ. Ολλανδία	204
3. Σημειώσεις για την Αγγλία	206
(Επιστολή του Μοντεσκιέ στον Π. Τσεράτι
από τις 21 Δεκ. 1729)	207
4. Υπομνήματα για τα μεταλλεία.
-490-

-491-
Υπόμνημα για τα μεταλεία του Χαρτζ στη
χώρα του Αννόβερου	211
5. ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ (1731-
1734)
1. Η γοτθική τεχνοτροπία	217
2. Στοχασμοί για την παγκόσμια μοναρχία
στην Ευρώπη	219
6. ΟΙ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ
(1734)
Σκέψεις για τις αιτίες της ακμής των Ρω¬
μαίων και της παρακμής τους
I. Απαρχές της Ρώμης. - Οι πόλεμοί της	229
II. Η πολεμική τέχνη στους Ρωμαίους	230
III. Πώς οι Ρωμαίοι κατόρθωσαν να επε-
κταθούν	231
IV. Οι Γαλάτες. - Ο Πύρρος. - Παραλληλι¬
σμός Καρχηδόνας και Ρώμης. - Πόλε¬
μος του Αννίβα	232
V. Η κατάσταση της Ελλάδας, της Μακεδο¬
νίας, της Συρίας και της Αίγυπτου, έπει¬
τα από την ταπείνωση των Καρχηδονίων	234
VI. Η τακτική που ακολούθησαν οι Ρωμαί¬
οι για να υποτάξουν όλους τους λαούς	235
VIII. Οι διαιρέσεις που είταν πάντα στην
πόλη	239
IX. Δύο αιτίες που χάθηκε η Ρώμη	241
X. Η διαφθορά των Ρωμαίων	244
XI. Ο Σύλλας. Ο Πομπήιος και ο Καίσα-
ρας	244

-492-
XII. Η κατάσταση της Ρώμης ύστερα από
το θάνατο του Καίσαρα	246
XIII. Ο Αύγουστος	247
XIV. ΟΤιβέριος	248
XV. Οι αυτοκράτορες από το Γάιο Καλι-
γούλα ως τον Αντωνίνο	249
XVII. Αλλαγή στο κράτος	250
XVIII. Νέες αρχές που υιοθέτησαν οι Ρω¬
μαίοι	251
XIX. Ακμή του Αττίλα. Αιτία της εγκατά¬
στασης των βαρβάρων.	251
Λόγοι που έκαναν να καταβληθεί πρώτη η
Αυτοκρατορία της Δύσης	252
XX. Οι κατακτήσεις του Ιουστινιανού. Η
κυβέρνησή του	252
XXI. Ανωμαλίες στην Ανατολική αυτο¬
κρατορία	257
XXII. Αδυναμίες της Ανατολικής αυτο¬
κρατορίας	259
XXIII. Ο λόγος που η Ανατολική αυτοκρα¬
τορία διατηρήθηκε. Η καταστροφή της	263
7. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1734-1748
Αρσάκης και Ισμηνία. Ανατολική ιστορία	269
8. ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ (1748)
Το Πνεύμα των Νόμων ή η σχέση που πρέ¬
πει να έχουν οι Νόμοι με το Πολίτευμα κά¬
θε κυβέρνησης, τα ήθη, το κλίμα, τη θρη¬
σκεία, το εμπόριο, κλπ., όπου ο συγγραφέ¬
ας πρόσθεσε νέες έρευνες για τους ρωμαϊ-

κούς νόμους που αφορούν στις διαδοχές,
για τους γαλλικούς νόμους και για τους
φεουδαρχικούς νόμους.
Πρόλογος	277
Προειδοποίηση του συγγραφέα	280
Πρώτο Μέρος
Βιβλίο I. - Οι νόμοι γενικά
1. Οι νόμοι, στη σχέση που έχουν με τα διά¬
φορα όντα	282
2. Οι νόμοι της φύσης	285
3. Οι θετικοί νόμοι	286
Βφλίο II. - Οι νόμοι που απορρέουν άμε¬
σα από την φύση της κυβέρνησης
1. Η φύση από τις τρεις διάφορες κυβερνή¬
σεις	290
2. Η δημοκρατική κυβέρνηση και οι σχετι¬
κοί με τη δημοκρατική πολιτεία νόμοι	290
3. Οι σχετικοί με τη φύση της αριστοκρα¬
τίας νόμοι	294
4. Οι νόμοι στη σχέση τους με τη φύση της
μοναρχικής κυβέρνησης	295
Βφλίο III. - Οι αρχές των τριών κυβερνή¬
σεων
1. Διαφορά της φύσης της κυβέρνησης και
της αρχής της	297
3. Η αρχή της δημοκρατικής πολιτείας	297
4. Η αρχή της αριστοκρατίας	299
-493-

-494-
5. Η αρετή δεν είναι η αρχή της μοναρχικής
κυβέρνησης	300
6. Πώς αναπληρώνουν την αρετή στη μο¬
ναρχική κυβέρνηση	301
9. Η αρχή της δεσποτικής κυβέρνησης	302
11. Στοχασμός πάνω σ’	όλα αυτά	303
Βφλίο IV. - Οι νόμοι για την εκπαίδευση
πρέπει να είναι σχετικοί με τις αρχές της
κυβέρνησης
5. Η εκπαίδευση στη δημοκρατική κυβέρνη¬
ση	303
Βφλίο V. - Οι νόμοι που θεσπίζει ο νομο-
θέτης πρέπει να είναι σχετικοί με την
αρχή της κυβέρνησης
2. Τι είναι η αρετή στο πολιτικό κράτος	304
3. Τι είναι η αγάπη της δημοκρατίας σε μια
δημοκρατική πολιτεία	305
4. Πώς εμπνέεται η αγάπη της ισότητας και
της λιτότητας	306
6. Πώς πρέπει οι νόμοι να διατηρούν τη λι¬
τότητα στη δημοκρατική πολιτεία	307
7. Άλλα μέσα για να ευνοηθεί η αρχή της
δημοκρατικής πολιτείας	307
8. Πώς πρέπει οι νόμοι να έχουν σχέση με
την αρχή της κυβέρνησης στην αριστο¬
κρατία	308
10. Η ταχύτητα της εκτέλεσης στη μοναρχία 309
11. Η υπεροχή της μοναρχικής κυβέρνησης 309
13. Ιδέα του δεσποτισμού	310

-495-
14. Πώς οι νόμοι είναι σχετικοί με την αρ¬
χή της δεσποτικής κυβέρνησης	310
15. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	310
19. Νέες συνέπειες των αρχών στις τρεις
κυβερνήσεις	310
Βιβλίο VI. - Συνέπειες των αρχών στις
διάφορες κυβερνήσεις σχετικά με την
απλότητα των αστικών και ποινικών
νόμων κλπ.
2. Η απλότητα των ποινικών νόμων στις
διάφορες κυβερνήσεις	313
9. Η αυστηρότητα των ποινών στις διάφο¬
ρες κυβερνήσεις	313
12. Η αποτελεσματικότητα των ποινών	314
16. Η δίκαιη αναλογία των ποινών με το
έγκλημα	314
Βιβλίο VII. - Συνέπειες των διαφόρων αρ¬
χών στις τρεις κυβερνήσεις σχετικά με
τους νόμους για τον περιορισμό των δα¬
πανών, με την πολυτέλεια και με την κα¬
τάσταση των γυναικών
1. Η πολυτέλεια	315
2. Οι νόμοι για τον περιορισμό των δαπα¬
νών στη δημοκρατική πολιτεία	316
3. Οι νόμοι για τον περιορισμό των δαπα¬
νών στην αριστοκρατία	316
4. Οι νόμοι για τον περιορισμό των δαπα¬
νών στις μοναρχίες	316

-496-
Βιβλίο VIII. - Η διαφθορά των αρχών στις
τρεις κυβερνήσεις
1. Γενική ιδέα του βιβλίου αυτού	318
2. Η διαφθορά της αρχής της δημοκρατικής
πολιτείας	318
3. Το πνεύμα της άκρας ισότητας	319
5. Η διαφθορά της αρχής της αριστοκρα¬
τίας	320
6. Η διαφθορά της αρχής της μοναρχίας	320
8. Κίνδυνος από τη διαφθορά της αρχής
στη μοναρχική κυβέρνηση	321
10. Η διαφθορά της αρχής στη δεσποτική
κυβέρνηση	321
11. Φυσικά αποτελέσματα της αγνότητας
και της διαφθοράς των αρχών	321
16. Ιδιότητες που διακρίνουν τη δημοκρατία	322
17. Ιδιότητες που διακρίνουν τη μοναρχία	322
19. Ιδιότητες που διακρίνουν τη δεσποτική
κυβέρνηση	323
20. Συνέπεια από τα προηγούμενα κεφά¬
λαια	323
Δεύτερο Μέρος
Βιβλίο IX. - Οι νόμοι στη σχέση που έχουν
με την αμυντική δύναμη
1. Πώς οι δημοκρατίες κατοχυρώνουν την
ασφάλειά τους	324
2. Η ομοσπονδιακή πολιτεία πρέπει ν’
αποτελείται από κράτη της ίδιας φύσης,
και μάλιστα από δημοκρατικά κράτη	325
4. Πώς τα δεσποτικά κράτη κατοχυρώνουν

την ασφάλειά τους	325
6. Η αμυντική δύναμη των κρατών γενικά	325
7. Στοχασμοί	325
9.	Η σχετική δύναμη των κρατών	326
Βφλίο X. - Οι νόμοι στη σχέση που έχουν
με την επιθετική δύναμη
1. Η επιθετική δύναμη	327
2. Ο πόλεμος	327
6. Μια δημοκρατία που κάνει κατακτήσεις	328
7. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	328
8. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	329
Βφλίο XI. - Οι νόμοι που κάνουν την πο¬
λιτική ελευθερία, στη σχέση της με το
πολίτευμα
1. Γενική ιδέα	329
2. Διάφορες σημασίες που δόθηκαν στη λέ¬
ξη ελευθερία	329
3. Τι είναι η ελευθερία	331
4. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	331
5. Το αντικείμενο των διάφορων κρατών	332
6. Το πολίτευμα της Αγγλίας	332
7. Οι μοναρχίες που ξαίρουμε	342
9. Πώς σκέφτονταν ο Αριστοτέλης	342
Βφλίο XII. - Οι νόμοι που κάνουν την πολι¬
τική ελευθερία στη σχέση της με τον πολίτη
1. Ιδέα του βιβλίου αυτού	343
2. Η ελευθερία του πολίτη	344
-497-

-498-
4. Η ελευθερία ευνοείται από τη φύση των
ποινών και την αναλογία τους	344
Βιβλίο XIII. - Οι σχέσεις που έχουν με την
ελευθερία η είσπραξη των φόρων και το
μέγεθος των δημοσίων εισοδημάτων
1. Τα εισοδήματα του κράτους	345
12. Σχέση του μεγέθους των φόρων με την
ελευθερία	345
13. Σε ποιες κυβερνήσεις είναι δυνατό ν’
αυξηθούν οι φόροι	346
14. Η (ρύση των φόρων είναι σχετική με την
κυβέρνηση	347
15. Καταχρήσεις της ελευθερίας	347
17. Η αύξηση των στρατιωτικών δυνάμεων 347
Τρίτο Μέρος
Βιβλίο XIV. - Οι νόμοι στη σχέση που
έχουν με τη φύση του κλίματος
1. Γενική ιδέα	349
2. Πόσο διαφορετικοί είναι οι άνθρωποι
στα διάφορα κλίματα	349
4. Αιτία που η θρησκεία, τα ήθη, οι τρόποι,
οι νόμοι μένουν αμετάβλητοι στις χώρες
της Ανατολής	351
Βιβλίο XV. Πώς οι νόμοι της αστικής δουλεί¬
ας έχουν σχέση με τη φύση του κλίματος
2. Καταγωγή του δικαιώματος της δουλείας
κατά τους ρωμαίους νομοδιδάσκαλους	352

-499-
5. Η δουλεία των νέγρων	352
8. Η δουλεία δεν χρειάζεται να υπάρχει
στις χώρες μας	354
9. Έθνη όπου η αστική ελευθερία έχει γενι¬
κά καθιερωθεί.	355
11. Τι πρέπει να κάνουν οι νόμοι σχετικά
με τη δουλεία	356
Βιβλίο XVI. Πώς οι νόμοι της οικιακής
δονλείας έχουν σχέση με τη φύση του
κλίματος
2. Στις χώρες του Νότου υπάρχει μια φυσι¬
κή ανισότητα ανάμεσα στα δύο φύλα	356
3. Η πολυγυναικία εξαρτάται πολύ από τα
μέσα για τη συντήρησή τους	356
4. Η πολυγαμία· τα διάφορα περιστατικά
της	357
8. Το ξεχώρισμα των γυναικών από τους
άντρες	358
11. Η οικιακή δουλεία ανεξάρτητα από τη
πολυγαμία	358
Βιβλίο XVII. - Πώς οι νόμοι της πολιτικής
δουλείας έχουν σχέση με τη φύση του
κλίματος
1. Η πολιτική δουλεία	359
2. Διαφορά των λαών σχετικά με το θάρ¬
ρος	359
6. Νέα φυσική αιτία για τη δουλεία της
Ασίας και την ελευθερία της Ευρώπης.	359

-500-
Βιβλίο XVIII. - Οι νόμοι στη σχέση που
έχουν με τη φύση του εδάφους
1. Πώς η φύσις του εδάφους επηρεάζει τους
νόμους	360
2. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	360
3. Ποιες είναι οι πιο καλλιεργημένες χώρες 361
4. Νέα αποτελέσματα της γονιμότητας και
της αφορίας της χώρας	361
5. Οι λαοί των νησιών	362
6. Οι χώρες που διαμόρφωσε η ανθρώπινη
τέχνη	362
7. Τα ανθρώπινα έργα	362
8. Γενική σχέση των νόμων	362
13. Οι αστικοί νόμοι στους λαούς που δεν
καλλιεργούν τη γη	363
17. Οι πολιτικοί νόμοι στους λαούς που
δεν έχουν νόμισμα	363
Βιβλίο XIX. - Οι νόμοι στη σχέση που
έχουν με τις αρχές που σχηματίζουν το
γενικό πνεύμα, τα ήθη και τους τρόπους
ενός έθνους
1. Το θέμα του βιβλίου αυτού	363
2. Πόσο είναι αναγκαίο να είναι προπαρα-
σκευασμένα τα πνεύματα για τους καλύ¬
τερους νόμους	364
3. Η τυραννία	364
4. Τι είναι το γενικό πνεύμα	364
5. Πόσο πρέπει να είμαστε προσεχτικοί για
να μην αλλάξουμε το γενικό πνεύμα
ενός έθνους	364

-501 -
6. Δεν πρέπει να τα διορθώνουμε όλα	365
8. Αποτελέσματα της κοινωνικότητας	366
9. Η ματαιοδοξία και η αλαζονεία των
εθνών	366
10. Ο χαρακτήρας των Ισπανών και των
Κινέζων	367
11. Στοχασμός	368
14. Ποια είναι τα φυσικά μέσα για ν’ αλλά¬
ξουμε τα ήθη και τους τρόπους ενός έθνους 368
16. Πώς μερικοί νομοθέτες έκαναν σύγχυ¬
ση στις αρχές που κυβερνούν τους αν¬
θρώπους	369
21. Πώς οι νόμοι πρέπει να είναι σχετικοί
με τα ήθη και τους τρόπους	369
22. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	369
27. Πώς οι νόμοι μπορούν να συντελέσουν
για να σχηματίσουν τα ήθη, τους τρό¬
πους και το χαρακτήρα ενός έθνους	369
Τέταρτο μέρος
Βιβλίο XX. - Οι νόμοι, στη σχέση που
έχουν με το εμπόριο, όταν εξεταστεί στη
φύση του και στις διακρίσεις του
1. Το εμπόριο	376
2. Το πνεύμα του εμπορίου	377
4. Το εμπόριο στις διάφορες κυβερνήσεις	377
7. Το πνεύμα της Αγγλίας για το εμπόριο	377
12. Η ελευθερία του εμπορίου	378
23. Σε ποια έθνη δεν συμφέρει να κάνουν
εμπόριο	378
Βιβλίο XXI. - Οι νόμοι, στη σχέση που

-502-
έχουν με το εμπόριο, όταν εξεταστεί
στις μεταβολές που είχε στον κόσμο
1. Μερικές γενικές σκέψεις	379
3. Οι ανάγκες των λαών του Νότου είναι
διαφορετικές από τις ανάγκες των λαών
του Βορρά	379
5. Αλλες διαφορές	380
21. Ανακάλυψη δύο νέων κόσμων· κατά¬
σταση της Ευρώπης από την άποψη αυτή	380
22. Τα πλούτη που η Ισπανία πήρε από την
Αμερική	381
Βιβλίο XXII. - Οι νόμοι, στη σχέση που
έχουν με τη χρήση του νομίσματος
2. Φύση του νομίσματος	381
7. Πώς καθορίζεται η τιμή των πραγμάτων στις
διακυμάνσεις από τα συμβολικά πλούτη	381
Βιβλίο XXIII. - Οι νόμοι, στη σχέση που
έχουν με τον αριθμό των κατοίκων
15. Ο αριθμός των κατοίκων σε σχέση με
τις τέχνες	383
26. Συνέπειες	384
29. Τα κοινωνικά ιδρύματα	385
Πέμπτο μέρος
Βφλίο XXIV. - Οι νόμοι, στη σχέση που
έχουν με την καθιερωμένη σε κάθε χώρα
θρησκεία, όταν εξεταστεί στην άσκησή
της και καθ’ εαυτήν

-503-
1. Οι θρησκείες γενικά	386
2. Το παράδοξο του Μπέιλ	387
3. Η μετριοπαθής κυβέρνηση ταιριάζει κα¬
λύτερα στη χριστιανική θρησκεία και η
δεσποτική στη μωαμεθανική.	388
5. Η καθολική θρησκεία ταιριάζει καλύτε¬
ρα σε μια μοναρχία και η προτεσταντική
σε μια δημοκρατία	388
6. Αλλο παράδοξο του Μπέιλ	388
16. Πώς οι νόμοι της θρησκείας διορθώ¬
νουν τα άτοπα της πολιτικής βασικής
διάταξης	389
Βιβλίο XXV. - Οι νόμοι, στη σχέση που
έχουν με την εγκατάσταση της θρησκεί¬
ας κάθε χώρας και με την εξωτερική της
οργάνωση
1. Το θρησκευτικό συναίσθημα	389
9. Η ανεξάρτητη θρησκεία.	390
10. Συνέχεια στο ίδιο θέμα	390
Βιβλίο XXVI. - Οι νόμοι, στη σχέση πον
πρέπει να έχουν με την τάξη των πραγ¬
μάτων που ρυθμίζουν
1. Η ιδέα του βιβλίου αυτού	391
2. θείοι και ανθρώπινοι νόμοι	392
15. Δεν πρέπει να ρυθμίζονται με τις αρχές
του πολιτικού δικαίου τα πράγματα που
εξαρτιούνται από τις αρχές του αστικού
δικαίου	393
20. Δεν πρέπει να ρυθμίζονται με τις αρχές

-504-
των αστικών νόμων τα πράγματα που
ανήκουν στο δίκαιο των εθνών.	394
23. Οταν, από κάποια συγκυρία, ο πολιτι¬
κός νόμος καταστρέφει το κράτος πρέ¬
πει να κρίνουμε με τον πολιτικό νόμο
που το διατηρεί και που γίνεται κάποτε
δίκαιο των εθνών.	394
Βιβλίο XXIX. - Πώς πρέπει να σνντάσσο-
νται οι νόμοι
1. Το πνεύμα του νομοθέτη	395
13. Δεν πρέπει να χωρίζονται οι νόμοι από
το αντικείμενό τους	395
16. Κανόνες που πρέπει να τηρούνται στη
σύνταξη των νόμων	396
19. Οι νομοθέτες	397
9. ΤΕΛΕΥΤΑΙΑ ΕΡΓΑ
Λυσίμαχος	401
Δοκίμιο για την αίσθηση του καλού στα
αντικείμενα της φύσης και της τέχνης -
Στοχασμοί για τις αιτίες της ευχαρίστη¬
σης που μας προξενούν τα έργα του
πνεύματος και τα δημιουργήματα των
καλών τεχνών	402
Οι ευχαριστήσεις της ψυχής μας	402
Το πνεύμα γενικά	403
Η περιέργεια	403
Οι ευχαριστήσεις της τάξης	404
Οι ευχαριστήσεις της ποικιλίας	404
Οι ευχαριστήσεις της συμμετρίας	404

Οι αντιθέσεις	404
Οι ευχαριστήσεις της έκπληξης	405
Η αβρότητα	405
Το «δεν ξαίρω τι»	405
Οι κανόνες	405
Ευχαρίστηση βασισμένη στο λογικό	406
10.	ΟΙ «ΣΚΕΨΕΙΣ»
Οι σκέψεις μου. (Αυτοπροσωπογραφία του
συγγραφέα, ο χαρακτήρας του, η ζωή	409
του)
(Η οικογένεια, η πατρίδα και η ανθρωπότη-	412
τα· το πνεύμα του πολίτη)	415
Γενικές αρχές πολιτικής	416
Η πολιτική ελευθερία
Ο κριτικός και η κριτική, η μελέτη, οι αρ¬
χαίοι	419
Η αλήθεια πάνω από την πατρίδα τα πλού¬
τη· οι νόμοι· ο τίμιος άνθρωπος· το πνεύ¬
μα του αιώνα κλπ.	420
Τα κράτη της Ευρώπης· οι κυβερνήσεις· φι¬
λοσοφική και πολιτική ελευθερία, κλπ.	423
Αρθρα του Γ.Δ. Ζιούτου για τον Μοντε¬
σκιέ. Ο Μοντεσκιέ κι η διπλωματία	429
Η υστεροφημία του Μοντεσκιέ	442
Ο Μοντεσκιέ και η επαρχία	459
Χρονολογικός Πίνακας	471
Βιβλιογραφία	479
-505-

Το βιβλίο
ΜΟΝΤΕΣΚΙΕ, ΕΠΙΛΟΓΗ ΑΠΟ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ
Τυπώθηκε το Μάη του 1993 στην Αθήνα
με την αισθητική και τυπογραφική φροντίδα
του ζωγράφου - χαράκτη
ΓΙΩΡΓΗ ΒΑΡΛΑΜΟΥ
για λογαριασμό των εκδόσεων
«ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ»
Φωτοστοιχειοθεσία: Compu-Libro - Αθανασίου
Εκτύπωση: Μ. Χονδρορρίζου & Σια Ο.Ε.
Βιβλιοδεσία: Κ. Ρουμελιώτης