Автор: Lyszczyn J.   Rott D.  

Теги: język polski   językoznawstwo   słownik   beletrystyka  

ISBN: 978-83-226-1650-5

Год: 2007

Похожие

Filozofia bytu u Mikołaja z Kuzy

Galicja w powstaniu styczniowym. Галиция в восстании 1863 года. Документы и материалы

Сzasopismo, "Top secret", 1991 №5

O doskonałości

Текст
                    PISARZY SL\SKICH
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
.,
•
.
•
•
.
•
•
•
•
•
•
,
L'
-I
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
TOnI
2
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
,
,
WYDAWNICTWO UNIWERSYfETU S14SKIEGO * KATOWICE 2007


SLOWNIK
PISARZY SLt\SKICH
Torn 2


PRACE
NAUKOWE
'!�\
r, :.----
UNIWERSYrETU
Sl...i\SKIEGO
W KATOWICACH
NR 2524


SLOWNIK
"
PISARZY SLASKICH
Tom 2
pod redakcja
JACKA LySZCZ¥NY i DARIUSZA ROTIA


Redaktor sern: Historta Literatury Polskiej
MAREK PIECHOTA
Recenzent
JOACHIM GLENSK


WSTEP
Przekazujemy w rece czytelnikow drugi tom Slownika pisarzy
slqskich. bedaey kontynuaeja wydanego nakladem Wydawnictwa
Uniwersytetu Slasklego w roku 2005 tomu pierwszego. Slow­
nik ...• wydawany w systemie holenderskim i w zamierzeniu ini­
cjatorow i autorow przygotowywany jako edycja wielotomowa.
zawiera biogramy postaci, ktore wspoltworzyly od czasow naj­
dawniejszych dzieje literatury slaskte]. Przyjeto w nim zasade
prezentacji biogramow tworcow juz nlezyjacych, takze tych, kto­
rych zwlazkl ze Slasktem byly tylko czasowe. niemniej jednak -
jak np. w przypadku Zofil Kossak - wyraine i wazne w calo­
ksztalcie dorobku tworczego pisarza.
Zasada ta umozltwic rna rowniez ukazanie wtelokulturowosct
i wtelojezycznosct slaskich tworcow literatury. przedstawienie
i uporzadkowante aktualnego stanu wiedzy. Publikacja ta stanowi
wiec w dorobku badari slaskoznawczych pozycje nowa, przewar­
tosctowujaca i weryftkujaca wielokrotnie powtarzane stereotypy
oraz zachecajaca do dalszych badan umozltwtajaeych powstanie
metodologicznie nowoczesnej syntezy literatury slaskle].
Slownik pisarzy slqskich spelnia dwie podstawowe funkcje -
jest rodzajem przewodnika faktograflcznego i bibltograftcznego dla
humanlstow uniwersyteckich roznych specjalizacji. a takze po­
moca dydaktyczna. na poziomie szkolnictwa sredntego, ulatwta­
jaca realtzaeje zalozen programowych ZWjI.a.zanych z edukaeja
regionalna - dziedzictwem kulturowym r�gionu. bedaeym jed­
nym z najistotniejszych czynntkow, od ktorych zalezy zachowanie
tozsamosct narodowej w jednoczace] sie Europie.
Jacek Lyszczyna. Dariusz Rott


A
AsCIlENBORN MICHAL. Michael Aschenborner, Aschenberno­
vius (ok. 1580-1637), poeta nowolaciIiski, rektor szkoly w Lesz­
nie, duchowny ewangelicki.
Urodzil sle w Bytomiu na Dolnym Slasku w niemieckiej rodzt­
nie mteszczanskte] Michaela Aschenborna. Studiowal od 1604 r.
we Frankfurcie nad Odra, a nastepnle, w latach 1608-1610,
w Herborn, gdzie jego nauczycielem byl Johann Heinrich Alsted.
W r. 1611 wlasclclel Bytom1a, a zarazem jego protektor, Georg von
Schonaich wyslal go do Wielkopolski celem nauki jezyka polskie­
go. Jako poeta debiutowal jeszcze w czasach swych studi6w;
pierwszym znanym jego dzielem poetyckim jest plesri w jezyku
greckim z 1604 r., dedykowana pochodzacemu ze Szwecji Erikowi
Axenbergowt.
Kolejnym obszerniejszym dzlelem literackim jest utwor okolicz­
nosciowy Cineres; siue Anagrammatum duae decades. bellaqu­
imontio Scultetiano sacrae, napisany z okazji uroczystosct zaslu­
bin Tobiasa Scultetusa i Kathariny Treutler (Glog6w 1612). Jako
tw6rca uzyskal Aschenborn zaszczytny tytul "poeta laureatus
Caesareus". Ceremonia uwtericzenta go wtencem laurowym przez
Thbiasa Scultetusa von Schwanensee odbyla ste w auli gimna­
zjum bytomskiego 28 listopada 1613 r. Wyglosil w6wczas sw6j po­
emat 0 ofierze Abrahama pt. Abrahamus sacnftcans cannine hero­
teo descriptus et in theatrum publicum productus. Utwor, wydany
nieco p6iniej drukiem (Bytom 1618), dedykowany byl Rafalowi
Leszczytiskiemu i jego synom oraz Johannowi von Schonaich.
W tymze samym 1613 r. Aschenborn objaJ rektorat szkoly bra­
ci czeskich w Leszn1e, dokad przeprowadzil ste na stale. Byl
rzecznik1em bliskiej wsp6lpracy mtedzy szkola leszczynska i by­
tomska, W r. 1615 na synodzie w Lobzenley zostal przyjety
i ordynowany na duchownego jednoty bract czeskich. ObjaJ jed­
noczesnle pastorstwo w ruemleckojezycznym zborze w Niechlodzle


AsCHENBORN MICHAL
8
(niem. Nachel). w powiecie wschowskim. dokad dojezdzal w nie­
dziele. Dzlekl tej funkcji mial zapewnione zaopatrzenie materialne
w trudnym dla uczelni w Lesznie okresie. Z tych czasow pochodzi
utwor Anagrammatum peculiaJis dodecas [ ... J Johanni Georgio se­
niori Marchioni Brandenburgensi strenae loco consecrata (Bytom
1618). slawtacy protektora poety oraz optsujacy jego droge do
laureatu. Wsrod dolaczonych tam wierszy pochwalnych pisanych
na czesc Aschenborna. znalazl ete rowniez eplgramat autorstwa
Jakuba Hesiusa z Torunia, mentora wojewodztcow Leszczyri­
skich.
Z innych utworow okolicznosctowych Aschenborna wspomntec
nalezy: Elegia in lucuosum obitum Georgii lib. baronis a SchDnaich
(Bytom 1619) - posmtertny panegiryk Schonalcha: Monumentum
exequiale Samueli Gratiano (Bytom 1621) - upamtetntajace
smterc syna seniora jednoty Marcina Gracjana; In solemnem
nuptiarumjestivitatem (Bytom 1623) - na zaslubtny Johanna von
Brause i Barbary. corkt Kaspra Szlichtynga z Bukowiecka. Pisal
nie tylko wiersze weselne czy pogrzebowe, byl rowntez autorem
dzielka pt. Iiias malorum lugubri carmine expressa et in illustri
SchDnaichiano exhibita (Bytom 1619). poswteconego duchownym
ewangelickim w Wielkopolsce - Gracjanowt, Turnowskiernu. Her­
bergerowi i Wolfhagiusowi. Utwor ten nastepnle publicznie recyto­
wali uczniowie Schonatchianum.
W 1624 r. przeprowadzll ste Aschenborn z Leszna w okolice
Szlichtyngowej. przejmujac funkcje pastora niemieckich zborow
w -Jedrzychowtcach (Heyersdorf) i Kowalewie (Kabel). Powstal
wowczas utwor Lacrymae super luctuoso obitu (Bytom 1625) na
zgon Sedziwcja Ostroroga, kasztelana mtedzyrzecklego. Zamiesz­
czal on rowniez swe poezje w okolicznosctowych wydawnictwach
zbiorowych. jak wiersz In obitum antiquissima et nobili prosapia
oriundi (Bytom 1627). ogloszony na smierc poleglego Jana Potoc­
ktego, starosty tlumackiego i krolewskiego rotmlstrza, spokrew­
nionego przez zone z wielkopolskim rodem Ostrorogow,
Wiekszosc swych utworow drukowal Aschenborn w bytomskiej
drukarni Johanna Dorffera, a nastepnle Martina Briixera. Po
upadku oficyny w Bytomiu wspolpracowal z Joachimem Func­
kiem z Glogowa. ktory po 1631 r. przenlosl sle do Wschowy.
U Funcka drukowane bylo pismo Jesus illustrtbus, magnlflCis. ge­
neros. et nobUiss (Glogow 1627). Z rodzina.. drukarska.. Funckow
Ia..czyly Aschenborna zapewne bliskie zwia..zki. 0 czym swiadczy
funeralny utwor Ad Dn. Wigand. Funccium, Typographum ex no­
mine P. M. Parentis Joachimi cum Epigrammate z 1635 r. Sam


9
AscHENBORN MICHAL
tw6rca zmarl wkr6tce potern, w 1637 r .• jak podaje A. W�gierski.
prawdopodobnle w -Jedrzychowtcach. Aschenbom. mtal bye. jak
twierdzi H. -Juszynskl, poeta tworzaeym w jezyku Iaclnsklm, grec­
kim. niernieckim. ale i polskim. Niestety. rue zachowal ste zaden
utw6r w tym ostatnim jezyku,
Jego syn Zygmunt w 1647 r. wptsal ste w matrykule unlwersy­
tetu we Frankfurcie, a jeszcze w tym samym roku studiowal pra­
wo w Lejdzie. Drugt, Daniel. ksztalctl ste od 1641 r. w girnnazjurn
akadernickim w Odansku, tam tez w r. 1651 zostal nauczyetelem,
a w p6iniejszym okresie rektorern szkoly sw, Katarzyny. Odziedzi­
czyl po ojcu zdolnosct literackie. Wydal rn.in. elegte De precepuis
in ecclesia persecuiionibus (Gdansk 1640). dedykowana duchow­
nym i nauczycielorn gdanskim. Oglaszal po lacinie i po niemlec­
ku utwory na sluby i zgony przyjaci61 i protektor6w. Pisal row­
niez utwory okoltcznosctowe, kt6rymi wttal goszczacych nad
Motlawa - Ludwfke Marte: Ludovicae Mariae Gonzagae ingres­
sum Gedanum (Gdansk 1646) oraz Jana Kazimierza: Pentas ept­
grarrunatica in ingressum Joannis Casimiri (Gdansk 1656). Zrnarl
28 rnaja 1674 r.
Bibliografia
A. W e g I e r ski: Libri quattuDr Slavoniae Reformatae. Amstelodarnl 1679.
Reed. L. S z c z u c k I. Varsovia 1973. s. 118. 402; Corpusculwn poesis Po­
lono-Graecae saeculorwn XVI-XVI (1531-1648). Ed. J. C z ern at 0 w I c z.
Wroclaw-Warszawa-Krakow 1991. s. 28-29; Aleta syn0d6w roznowierczych
w Polsce. T. 4. Oprac. M. Sipayllo. Warszawa 1997. s. 233 lin.
H. Jus z Y n ski: Dykcyonarz poet6w polskich T. 1. Krakow 1820. s. 8-9:
M. WI s z n lew ski: Hlstorya litemtury pols�. T. 6. Krakow 1844. s. 187.
331; Th. Wotschke: Das Lissauer Gymnasfwn am Anfange des siebzehnten
Jahrhunderts. wZeltschrtft der hlstortschen Gesellschaft fUr die Provtnz Posen"
1906. Bd. 21/12. s. 180: Ide m: Die Lissauer Studenten. .Deutsche wtssen­
schaftltche Zeltschrtft fur Polen" 1930. Bd. 19. s. 123-124; M. Sip a y II 6 w -
n a: Aschenbomer Michal. W: Polski slownfk biogrojlczny. T. 1. Red. W. K 0 -
no pc z Y Ii ski. Krakow 1935. s. 169-170; A. W 0 j t k 0 w ski: BibliogroflD.
historil WielkopolskL T. 1. Poznan 1938 (reprint 1995). s. 117; Drukarze dawnf#
Polsld odXV do XVIII wieku. T. 3/1. Oprac. A. Kawecka - Gryczowa et aI.
Wroclaw 1977. s. 58; H. Bar y c z: ScMnaichianwn w Bytomiu Odrzaitskim
i Jego polskie koneksJe. W: Ide m: Slqsk w pols� kulturze wnysloWfd. Ka­
towice 1979. s. 246-248; J. Dworzaczkowa: Brocia czescy w Wielkopol­
sce w XVI i XVII wieku. Warszawa 1997. s. 158. 161; H. Hot son: Johann
Heinrich Alsted's Relations with sUesia, Bohemia, Moravia. ..Acta Comeniana"
1997. vol. 12. s. 25; M. Paw I a k: Studia unfwersyteckie mlodziezy z Leszna
w XVII i XVIII w. W: Europf#skosc mysli i tw6rczosci naukoWfd Jana Jonstona po


AscHENBORN MICHAL
10
czterech wlekach. Red. A. K 0 n lor. Leszno 2003, s. 20, 32; J. D W 0 r z a c z -
k 0 wa: Szkola w Lesznie do 1656 roku. Nauczyciele i programy. Leszno 2003,
s.24-25.
Mruiusz Pawelec


B
BAUMGARDTEN ALEKSANDER (1908-1980). poeta i prozaik.
Urodzil ste 31 maja Krakowie w rodzinie Aleksandra i Klaudii
z Hanauskow, Ojciec jego byl urzednikiem. Rodzina wkrotce prze­
niosla sie do Lwowa. gdzie Aleksander uezeszczal do szkoly sred­
niej. W latach 1926-1931 studiowal historte na Uniwersytecie
Jana Kazimierza we Lwowie. Uzyskal tytul magtstra fllozoftl na
podstawie rozprawy Poglqdy ekonomiczne w Polsce za Zygmunta
Starego. Zwia.zal ste ze studencka grupa ltteracka .Rybalct"
(1927-1930). W okreste od listopada 1933 r. do listopada 1934 r.
nalezal do zespolu redakcyjnego mlestecznfka "Sygnaly". a po
wznowieniu pisma: od lutego do maja 1936 r. Rome zrodla podaja
odmienne dane dotyezace debiutu literackiego. Ntektore wskazuja
lwowski "Kurier Poranny", ktory w r. 1929 wydrukowal wiersz Kot.
inne podaja za oficjalny debiut wydrukowanie wiersza StaIfw .. Sy­
gnalach". Drukowal takze na lamach .. Kuriera Lwowa" (w 1933).
"Kuriera Lwowskiego" (w 1934) i .Lwowa Literackiego (w 1934).
Wspolpracowal z radtern, dla ktorego naplsal kilka sluchowisk.
W czasie wojny pracowal fizycznle jako murarz i jako buchalter.
Nie zrezygnowal jednak z tworczosct literackiej. czego dowodem
bylo opublikowanie wiersza Pora niczyja w antologu wierszy lwow­
skich Spiew wqjny w 1944 r. W 1945 r. wyjechal ze Lwowa z trans­
portem repatrtacyjnym. konkretnie z zespolern teatru lwowskiego.
i na stale ostadl w Katowicach. Od poczatku swego pobytu wlaczyl
ste aktywnie w dztalalnosc katowickich srodowtsk literackich.
o jego stosunku do Slaska swtadczyc moze ptekny wiersz 0 boha­
terskiej obronle Katowic Katowicka ballada. Utrzymywal sctsle
kontakty ze Zbyszkiem Bednorzem. bywal u niego w domu w Cho­
rzowie. Od 20 lipca 1945 r. wspolpracowal przy wydawaniu
.. Odry", byl recenzentem filmowym. w latach 1945-1950 redago­
wal stala rubryke patrzymy na ekran pod pseudonimem Alba oraz
Pietraszewski i Mleko. W katowtckim radio pelnil: obowia.zki kie-


BAUMGARDTEN ALEKSANDER
12
rownika Dzlalu Audycji Wesolych, ale juz 27 sierpnia 1946 r.
udzielono mu nagany za ntezgodnosc jego program6w z tdeologta
polttyczno-spoleczna Polski Ludowej. Zbieglo sie to w czasie ze
zwolnieniem z radia m.in. Zdzlslawa Hierowskiego, Grzegorza
Groebla, Eryka Skowrona i Wilhelma Szewczyka, a w pozntejszym
czasie takze Stanislawa Ltgonla i Franciszka Pilarka. Opr6cz pracy
literackiej zajmowal sie takze publlcystyka, W latach 1945-1980
wsp6lpracowal z .Trybuna Robotnlcza", w kt6rej pisywal felietony
i recenzje pod pseudonimem Alban, a w r. 1978 drukowal na
Iamach mleslecznfka "Ogniwa" cykl prozy pt. Co powiedziawszy ... ,
uzywajac pseudonim6w Al., Allan lub tylko inicjal6w. Bra! czynny
udzial w Zyciu kulturalnym Slaska, Byl wiceprezesem Oddztalu
Slasklego ZLP w latach 1954-1956. Uczestniczyl w pracach Ko­
mlsji Kultury MRN w Katowicach (1955-1960). Wsp61organizowal
slaskt osrodek telewtzyjny, w kt6rym przez dwa lata (1957-1959)
kierowal redakcja literatury i dramatu. Wsp61pracowal z teatrami
slaskiml: Teatrem Zagl�bia (1956-1965) i Teatrem Polskirn
w Bielsku-Bialej. Wsp6lpracowal w latach stedemdztestatych
z dziennikiem "Wiecz6r"; publikowal w nim felietony i recenzje
programu telewtzyjnego.
Wielokrotnie nagradzano go za prace ltteracka 1 aktywnosc
kulturalna, Otrzymal m.in. nagrode llteraeka WRN w Katowicach
(1968). nagrode miasta Katowice (1975), odznake "ZasluZony
Dzialacz Kultury" (1969), Krzyz Kawalerski (1974), Krzyz Ko­
mandorski Orderu Odrodzenla Polski (1980). Zmarl 29 czerwca
1980 r. w Katowicach.
Bibliografia
A. B a u m gar d ten: Usta na kamieniach Warszawa 1938; Ide m: Wier­
sze. Katowice 1946; Ide m: Zielone czasy. Katowice 1960; Ide m: Ulica czte­
rech wiatr6w. Katowice 1967; Ide m: Ka2dy dzien darowany. Katowice 1971;
Ide m: Jeszcze nie rono. Warszawa 1972; Ide m: Rycerskie rzemioslo. Warsza­
wa 1975; Ide m: Zapamu:tanie. Warszawa 1980.
Slownik wsp61czesnych pisarzy polsklch T. 1. Warszawa 1963; M. Fa zan.
W. N a w roc k 1: Katowickie srodowisko literackie w latach 1945-1967. Katowi­
ce 1969; S. S 1 e rot w 1 Ii ski: Kronika zycta literackiego w Polsce pod okupcu;jq
hitlerowskq w latach 1939-1945. Krakow 1988; Wsp61czesni polscy pisarze i ba­
dacze litemtury. Red. J. Czachowska. A. Szalagan. T. 1. Warszawa
1994; B. L u b 0 s z: Alfabet slqskL Katowice 1995; K. H e s k a - K was n 1 e -
wi c z: Taki to mroczny czas. Losy pisarzy slqsklch w okresie wqJny i okupatji
hitlerows�. Katowice 2004.
Jolanta Szczesniak


13
BlHARZOWSKl (BlHAROWSKl) JAN FRYDERYK
BIHARZOWSKI (BIHAROWSKI) JAN F'RYDERYK (? - po 1685),
duchowny ewangelicki, autor utwor6w okolteznosctowych.
Pochodzil z Byczyny, gdzie czlonkowie rodziny (Biharzowskich,
Biharowskich, Biarovskich, Biarovius6w, BiarzoviusOw, Biarzo­
wiusz6w) piastowali liczne godnosct duchowne i miejskie. Do­
kladna data jego urodzin nie jest znana.
W dzieje ptsmtenntctwa slaskiego wpisal sic: w latach ptecdzle­
siatych XVII stulecia, kiedy jako uczen slynnego gimnazjum Marti
Magdaleny we Wroclawiu zarntesctl swa pierwsza probe ltteracka
- laciiiski dystych - w okoltcznosctowym druku I. N. J. CZarisis
gamica I ... ] Vratislaviae Idibus Septembr. Ann. 1655 I ... J discipuli
primi ordinis insessores, wydanym w r. 1655 z okazji slubu Jo­
hanna Fechnera (Fechnerusa), 6wczesnego konrektora Magda­
laneum, astronoma i poety.
Po ukonczeniu gimnazjum Biharzowski kontynuowal nauke na
uniwersytecie w Wittenberdze, na kt6ry wpisal sic: 27 marca
1656 r. W r. 1663 (wedlug innych zrodel 1665) objaJ prebende
w Lubszy. Wkr6tce, 23 lutego 1666 r., ozentl sic: z corka klucz­
borskiego diakona Jana Conradiego - Ewa, Uteracka oprawa tej
uroczystosct, kt6rej goscmt byli m.in. rektorzy szk61 w Byczynie
i Kluczborku oraz okoliczne duchowieilstwo ewangelickie z Ada­
mem Gdacjuszem na czeIe, stanowi jedno z clekawszych swta­
dectw 6wczesnych zwyczaj6w slubnych oraz dokumentuje wzorce
siedemnastowiecznej tworezosct epttalamqne]. Jej odmiane pane­
gtryczno-moraltzatorska reallzuja teksty zebrane w zbiorku Accla­
mationes votivae quas solemni nuptiarum festivitati reverendo et
erudiiio iuveni vim Dn. Johanni Friderico Biharovio I ... ] oraz utwor
Jana Thyreusa Puklerzskiego Zwiqzek wiekom dlugo pami£:tny
anagrammaticki dw6ch nowych malZonk6w I ... ], natomiast Iu­
dyczna - anonimowy dialog Imltujacy tworczosc sowizdrzalska
Pose! krotochwilny Mac Lac I ... J.
KoIejne dziestectolecte zycla Biharzowskiego nie znalazlo odbt­
cia na kartach 6wczesnej tworczosct okoltcznosctowe], nie znamy
rownlez ewentualnych prob pisarskich pastora z Lubszy, wydaje
sic: jednak, ze literacka wprawa, z jaka skreslil w 1682 r. wiersz
dedykacyjny Ad cZarissimum et doctissimum Dn. Auctorem
w podrecznlku Jana Ernestlego Przewodnik pokazqjQCy pilnemu
jakoj�zyka w kr6tkim czasie nabyc polskiego, swiadczy. iZ nie za­
niedbywal on swojego pi6ra. W tym czasie Biharzowski nie pelnil
jUz obowia.zkOw pastora w Lubszy. poniewaZ w 1677 r. obJaJ sta­
nowisko kaznodziei polskiego w kosciele sw. Tr6jcy w Brzegu, nie
ograniczaja.c sic: Jednak tylko do gloszenia kazati. ale odprawiaja.c


BORNBACH STANlSlJ\W
14
rownlez poza murami mIasta nabozenstwa dla mleszkancow oko­
licznych wst, co stalo ste przyczyna. sporu z brzeskim duchowten­
stwem ewangelickim. Spor ten. radykalizacja pogladow, coraz
bliZszych Ideom mlstycznym. konflikty na tle flnansowym z brze­
skim magtstratem. a przede wszystkirn skandal obyczajowy zmu­
sUy niefortunnego kaznodzteje do opuszczenia Brzegu w r. 1685
(wg innych irodel 1689) i przeniesienia ste do Krosna Odrzari­
skiego. Jest to ostatnl znany fakt biograficzny. poruewaz dalszych
kolei losu oraz okollcznoscl smlerct Biharzowskiego nie udale si�
do tej pory ustaltc,
Blbliografia
A. Rom bow ski: Zabytlci slqskiid literatwy mleszczaftskiid ze zbiDr6w Bi­
bUoteki Unfwersyteckiid we Wroclawtu. Wroclaw 1952.
Ide m: Nauka. Jt:zyka polskiego we Wroclawtu. Koniec wieku XVI-polowa
XVII. Wroclaw 1960; J. Z are mba: Polscy pisarze na �lqsku po wqJnie trzy­
dziestoletnil#. Katowice 1968; I. K a c z mar z y k: "Ucz sl(? wybomego. z tI#
ksiqZki dosyc Jasrud Jt:zyka polskiego". Uteratura na Slqsku w XVII stulectu. W:
"Zeszyty Naukowo-Dydaktyczne Nauczyclelsklego Koleg1um Jc:zyk6w Obcych
w Zabrzu (2r. Zabrze 2004.
Izabela Kaczmarzyk
BORNBACH STANISlAW, Stenzel Bornbach, Burbach (1530-
1597). kronikarz 1 hlstoryk, domniemany duchowny ewangelicki
1 autor katechizmu.
Urodzil sie 14 styczn1a w Warszawie w rodzinie kupca Jerzego
Bombacha. pelntacego urzad dziedzicznego wojta. a nastepnle
burmlstrza Starej Warszawy. Pochodzaey ze Slaska Bornbachowte
wzbogaclli ste na handlu 1 dztalalnosct w intratnym cechu zlotni­
czym. uzyskujac status rodu patrycjuszowskiego. Dose wczesnle
S. Bombach zetknaJ ste z ideami reformacp, co zawdzteczal mat­
ceo ktorej brat Bartlomlej Crosso byl w Wlelkopolsce aktywnym
kaznodzieja, a nastepnle supertntendentem Kosclola luteranskie­
go. Od r. 1541 ksztalcll sl� Bombach we Wroclawiu. a 20 marca
1545 r. wplsal sl� do matrykuly protestanckiej uczelni w Witten­
berdze. Studiowal rown1ez w 1547 r. w Erfurcle. a w 1554 r. poja­
wll sl� na uniwersytecle w Orleanle. Mial podobno odwiedzie 1 Nl­
derlandy. ale podroz taka odbye sl� mogla przed wizyta. we
Francjl. gdyz w 1555 r. powrocn do Polski. Wobec zdecydowanych


15
BORNBACH STANlSlJ\W
dzialaii kontrrefonnacyjnych w Warszawie Oego brat Jan pod
presja przeszedl na katolicyzm) osiedlil ste w Gdaiisku.
W r. 1556 poslubll Elisabethe, wnuczke kronikarza i rajcy
gdaiiskiego Christopha Beyera. Uzyskane wyksztalcenie oraz po­
zycja spoleczna i rodzinne koneksje umozltwtly mu awans na sta­
nowiska w samorzadzte mlejskim. Utrzymywal bliskie stosunki
z rodzma zamteszkala w Warszawie i prowadzaca ozywtone kon­
takty handlowe nad Motlawa, Kontynuowal rownlez zaintereso­
wania hlstorta, rozbudzone w latach podrozy akademickich. Po­
zostawil po sobie rekopts Heimliche SchriIfte. was zu Rathause
gehandelt ist. powstaly w Gdaiisku w latach 1561-1571. Dzteki
dostepowt do archiwow gdaiiskich sporzadzll liczne recesy doku­
mentow pochodzaeych z XIV-XVI w. PodjaJ badanla nad srednio­
wteczna kronlka Piotra z Dusburga, optsujaea dzleje zakonu NMP
w Prusach. Sporzadzll Krlegstagebuch. szczegolowy opts dzlalaii
wojennych toczonych w 1577 r. przez Stefana Batorego przeciwko
Gdaiiskowi (w tym konflikcie zbrojnym. pod Tczewem, polegl jego
najstarszy syn).
Bombach mial bye rownlez, jak sadzil K. Estretcher, autorem
niewielkiego tekstu Corrunentarii de tumultu Gedanensi. ogloszo­
nego drukiem w 1577 r. w Malborku. Wiele wskazuje jednak na
to. ze rzeczywistym autorem tego utworu byl Andrzej Patrycy Nl­
decki. Bombach byl natomiast tworca oplsu tumultu religijnego.
jaki wybuchl w Gdaiisku w 1522 r. Rekopts pt. Histone von dem
Aujruhr in Dantzigh. welcher sich angefangen hat Anno 1522. und
tst durch K6nigliche MqJestat von Polen Anno 1526 gestUlet po­
wstal okolo r. 1587. Zachowala sie elblaska kopia tegoz tekstu.
ktora sporzadzll Hemrtch Friedrich Neumann. Bombach zmarl
w Gdaiisku 27 marca 1597 r. Jego rekopisy staly ste cennym
ir6dlem dla badaczy dzlej6w tego mlasta, poczawszy od dziewiet­
nastowiecznych historykow - Th. Hirscha 1 F.A. Vossberga.
Niemal wszyscy badacze. zaczynaja.c od K. Estrelchera.
sWonn! sa. przyplsywae Bombachowi rowniez autorstwo Summy
nabozeristwa i powinowactwa chrzescgaftskiego (Wroclaw 1573).
Wskazywae rna na to kryptonim ..x. Stani. Bo." pod dedykacja.
kierowana. do Andrzeja hr. Gorki. Jest to jednak bl�dna lnter­
pretacja. W swietle znanych szczegolow biografIi S. Bombacha
wykluczye nale:ty. ze przebywal wowczas w Wlelkopolsce w cha­
rakterze duchownego ewangelickiego. Dedykacja zostala podpl­
sana 2 lipca 1572 r. z probostwa w posladloscl niejaktego Male­
chowskiego. W przedmowie mowa jest 0 kl�skach zarazy i glodu
oraz 0 "zasmuconej Koronie" z powodu zgonu krola Zygmunta


BORNBACH STANISIJ\W
16
Augusta. Przedmowe koticzy modlitwa 0 odwrocenie wszelkiego
zla od ziemi polskiej: .. Ty Panie ... racz to wszystko uspokotc, cza­
sy i lata zyzne przywrocic, a regentem dobrym Korone zasmu­
cona opatrzyc", Wspomniany A. Gorka, kasztelan mtedzyrzeckt,
byl jednym z fllarow wielkopolskiego luterantzmu, Malechowski
zas to prawdopodobnie Mikolaj Malechowski, starosta gostytiski
i posel Ieczycki, ktory w 1572 r. podptsal akt konfederacji war­
szawskiej, badz tez Jan Malechowski z Konar, ktorego Iaczyly po­
twierdzone zwtazkt z rodztna Gorkow,
Przywolany druk zawiera, oprocz czesci katechizmowej, zbtor
modlitw oraz dodatek z szesnastoma piesntaml powszechnie zna­
nymi na Dolnym Slasku, a tym samym we Wroclawiu. Cenne sa.
rue tylko teksty ptesnl, ale przede wszystkim fakt, iZ zostaly opu­
blikowane wraz z towarzyszaca Im wteloglosowa notaeja mu­
zyczna, Trudno przypuszczac, aby zebral je i opracowal nlespelna
15-letni wowczas S. Bornbach. Autora Sununy ... upatrywac nale­
Zy raczej w nlerozpoznanym dotad duchownym luteransklm po­
chodzaeym z Wielkopolski. Swiadczylby 0 tym fakt zamieszczenia
w tymze samym druku kilku epttaflow szlachty wielkopolskieJ
oraz okohcznosciowego wiersza ptora dr. Kaspra Goskiego, owcze­
snego burmlstrza Poznania. T� ostatnla postac autor Summy ...
tytuluJe swym preceptorem i fautorem. Utwor stanowi najstarszy
polski tytul pismlennlctwa ewangelickiego drukowany na Slasku.
Bibliografia
Scriptores rerum Prusslcarum. Vol. 5. Hrsg. Th. H Irs c h et al, Leipzig
1874. s. 441-442. 542: KataIog der Danziger Stadtbibltothek. Bd. 1. Bearb.
A. B e r t II n g. Danzig 1892, s. 629-630: Zur Geschichte des Danziger Krieges
1577. Stenzel Bombachs Kriegstagebuch nach der Origi1la.lha.ndschrift. Hrsg.
W. B e h r I n g. Th. 1: 10. Juni bis 6. September, Th. 2: 7. September bis 25.
Dezember. "Beilage zum Progranun des KonigI. Gymnasiums zu Elbing"'
1904-1905. Jh. 31-32: A. Men t z e I - R e ute r s: Em Fragment der Chronik
Peters von Dusburg in den Erzerpten des Stenzel Bombach. "Pre�landM 2001.
Bd. 39. s. 1-18.
J.H. Ze die r: Groj3es vollStti.ndiges Universal-Lexikon. Bd. 4. Halle-Leipzig
1733. szp. 232-233: Bombach Stenzel W: Encyklopedyja powszechna. T. 4.
Wyd. S. Orgelbrand. Warszawa 1860. s. 104: K. Estrelcher: Biblio­
gmfr.a polska. T. 13. Krakow 1894. s. 179-180. 279: P. S I m son: Geschichte
der Stadt Danzig. Bd. 2. Danzig 1918. s. 40: S. R 0 s po n d: ZabytkiJ�zyka pol­
skiego na Slqsku. Wroclaw-Katowice 1948. s. 98: E. Bah r: Bombach Stani­
slaus. In: Neue Deutsche Biogmphie. Bd. 2. Berlin 1955. s. 467: W. 0 g r 0 -
d z I Ii ski: Dzilde plSmlennictwa slqskiego. Katowice 1965, s. 60: M. Bur­
b I a n k a: ProduJa;ja typogmjlczna SzarJ[enberg6w we Wroclawiu. Wroclaw


17
BoRYS FRANclSZEK ThOF1L
1968, s. 86, 173-175; B. G 6 r s k a, A. Sku r a: KstqZka polska wydawana
na Slqsku w XV-XVIII wieku. Wroclaw 1975, s. 31-32; W. Bud k a: Przeja­
wy reforrna.gi na Mazowszu w latach 1548-1572. "OdrodzenJe 1 Refonnacja
w Polsce" 1985, T. 30, s. 153-154; A. Mendykowa: Dzieje kstqZldpolskiej
na Slqsku. Wroclaw 1991. s. 70; M. Przywecka-Samecka: Dzieje dru­
karstwa muzycznego w Polsce do koftca XVIII wieku. Wroclaw 1993, s. lOS,
165, 310; Encyklopedia Warszawy. Red. B. Petrozol1n-SkowroIiska.
Warszawa 1994, s. 94; F. K lug e: Bombach Stanislaus (StenzeV. Danziger Ge­
schichtsschretber .• Ostdeutsche Gedenktage" 1997 (1996), s. 91-93.
Mariusz Pawelec
BORYS F'RANCISZEK TEoI'IL (1877-1916), dztennfkarz, poeta,
dramaturg.
Urodzil ste 1 paidziernJka w Swtetochlowtcach Jako syn Ada­
rna i Katarzyny z Schultz6w. Jego oJciec byl g6rn1kiem. Francl­
szek ukonczyl szkole ludowa I rozpoczal prace w kopalni wegla,
P6inieJ wyjechal do szkoly salezjan6w we Wloszech, gdzie uczyl
ste 3 lub 4 lata. Po powrocle na Slask zostal zatrudnlony w re­
dakcJI "KatoUka", w kt6rej po pewnym czasle zaczal kierowac
zalozonyrn przez stebte Bturem Obrony Prawnej. Dorablal rowniez
we wlasnym zaldadzle fotograficznym. Borys prawdopodobnle
utworzyl Towarzystwo sw, Stantslawa Kostkl w Kr6lewskiej Hucie
(obecnle Chorz6w), kt6remu przewodnlczyl w 1899 r. Za dzialal­
nose na rzecz polskosct wytoczono mu proces sadowy i ukarano
kara grzywny w wysokosci 30 marek.
W 1900 r. wyjechal do Zagl�bla Dabrowsklego, gdzle pracowal
Jako podsztygar w kopalni "Saturn" w Mllowicach (obecnle dzlel­
nica Sosnowca). Wydalony przez polteje carska wr6cll na Slask,
przyjmujac posade redaktora "Gazety Katolickiej", organu ducho­
wieIistwa. w kt6rej prowadzll dzial prawny, omawiaja.c m.1n. og61-
ne prawo g6rn1cze, z nowelizacjaml, dla paIistw pruskich.
OZenll si� z Monika. Amalia. Martin6wna. 24 listopada 1909 r.
w Lipinach. Z malzeIistwa urodzil sl� syn Witold.
Jego dorobek literacki jest nlewielkl. Obejmuje debiut - melo­
dramat w pl�ciu aktach Chorzowianie, oraz poemat z Zycia g6rn1-
k6w Dzielny ludek. KUka wypadk6w z zycia G6mo§lqzak6w (opu­
bUkowany wlasnym nakladem w 1904 r., prawdopodobnle
w Kr6lewskiej Hucle). Miejscem akcjl poematu sa. Swi�tochJ:owice,
a wsr6d epizodycznych postaci pojawla sl� Juliusz Ligon. Najcle­
kawsza. cz�se poematu stanowla. fragmenty przedstawiaja.ce prac�
g6rnJk6w, strajk, zawalenle si� jednego z kopalnianych chodn1k6w


BoRYS FRANcISZEK ThOFIL
18
i cudowne ocalenle gwarkow, Inne utwory przepadly. Taki los
spotkal m.in. obrazek sceniczny w jednym akcie Zakochany Zyd.
ktory, zdaniem Wincentego Ogrodztnskiego, opublikowala "Gazeta
Katolicka" w 1905 r. Niestety. roczn1k ten zagtnal, BOrys mial
rownlez bye autorem poematu satyrycznego i drobnych utworow
lirycznych. 0 ktorych jednak nlc rue wiemy (mamy jedynie
wzmtanke 0 wierszu Na 50-letni jubileusz kosciola sw. Barbary
w Kr6lewskiej Hucie).
Jego najbardziej znany dramat Charzounanie. Obrazek ludowy
w pieciu. aktach ze spiewami i taftcami mial ste ukazac pierwszy
raz w odctnkach na lamach "Gazety Katolickiej" w 1899 r. Do
dzisiaj z tego roczn1ka zachowal ste tylko jeden numer, nlezawte­
rajaey tekstu dramatu. Nie mozemy wtec jednoznacznie stwier­
dztc, czy wersja czasopisnuenntcza roznt ste od wydanla broszu­
rowego. Broszure z tekstem Chorzowian... opublikowano
nakladem autora, najprawdopodobntej na poczatku XX w ..
w Drukarnl sw, Jacka (St. Hyacinth-Druckerei) Towarzystwo Ak­
cyjne z 0.0. w Krolewskiej Hucte, ktora zarzadzal wowezas pro­
boszcz Pawel Lukaszczyk. Na karcie tytulowej brakuje roku wy­
dania. Biblioteka Slaska okreslila przypuszczalny termin druku
na okolo 1920 r. Uwazna lektura karty tytulowej nakazuje jednak
zweryflkowac te date, Czytamy tam bowiem: .Nakladem autora"
oraz zastrzezente: "T� sztuke mozna odegrac tylko za pozwole­
nlem autora". Borys zginaJ na froncie francuskim 21 stycznia
1916 r. Dramat mustal wtec bye opublikowany rue okolo 1920 r ..
lecz znaeznle wczesnte], mledzy latami 1900 a 1914. Sluszna
przypuszczalnie jest sugestla Miroslawy Stuctak, ze "najbardziej
prawdopodobnym terrnlnem wydaja. si� pocza.tkowe lata XX stule­
cia. kiedy BOrys byl u szczytu popularnosci i mial dobra. sytuacJ�
materialna.. pozwalaja.ca. na sfmansowanie druku". Mozna jednak
chyba dat� t� skonkretyzowae. poruewaZ w 1901 r. w "Katoliku"
ukazala si� informacja. ktora. cytuje Czeslawa Mykita-Glensk. ze
Franciszek BOrys napisal sztuk� teatralna. Chorzowianie... i "kto
nadesle 50 ferugow w znaczkach. takowy egzemplarz otrzyma".
Pozwala to z duza. doza. prawdopodobieIistwa datowae broszur�
na lata 1900 lub 1901.
Sztuka wzorowana byla na Kr6lowid przedmiescia Konstantego
Krumlowskiego. Utwor cieszyl si� popularnoscia. na deskach
sla,skich teatr6w amatorskich - od 1899 r. grywall go czlonkowie
Towarzystwa MlodzieZy Katolickiej. Krolewska Huta stanowila
wowczas. obok Katowic i Zabrza. najsilnieJszy osrodek amatorskie­
go ruchu teatralnego na Gornym Sla.sku. Przyczyn popularnosci


19
BRZOZA JAN
sztuki nalezy upatrywac w stosunkowo Zy'wej akcjl, kilkunastu
spiewach I tancach oraz akcentach patriotycznych. Do nledostat­
k6w utworu trzeba natomiast zaliczyc szczeg6ln1e spos6b kreowa­
nla wtekszoset postael (plaskich I jednowymiarowych), przesadny
zachwyt nad wsta I chlopaml, a w sferze jezyka brak zr6Zn1cowa­
nia mowy wtesniakow I os6b wyksztalconych, pochodzaeych
z miasta. Dramat Chorzowianie ... , wystawiony na deskach teatrow
amatorskich, odegral wazna role w walce 0 prawo Slazakow do
uzywanla jezyka ojczystego I utrwalenie swtadomosct narodowej
na Slasku, a takze wplsal sic: w nurt slasktego teatru ludowego.
W ezasle plerwszej wojny swtatowej, w 1914 r., Franclszka
Borysa wetelono do anni1 pruskiej. Przebywal poczatkowo na
Slasku, a nastepnie zostal skierowany na front francuski, gdzie
zgmal w bttwte pod Comines 21 stycznla 1916 r. Mlal 39 lat.
Btbllografla
F.T. B 0 r y s: ChDrzowfante. Obmzek ludowy w pl.t:clu akt:ach ze sptewem
i tancamL Red., wstep 1 oprac. K. A w d z 1 e w 1 c z. Chorz6w 2002.
Z. 0 b r z u d: Polski teatr amatorski w ChDrzowte w latach 1868-1918.
"Kwartalnik Opolski" 1968. z. 1-2; Ide m: Polski tudi teatralny na G6mym
Slqsku (1862-1918). Wroclaw 1972; K. 0 I s z e w ski: Kronlka teatralna G6me­
go Slqska (1848-1912). Wroclaw 1979; Cz. My kit a - G len s k: Wydawnictwa
repertuarowe na Slqsku w okreste nfewoU n.aroc:foWfd. W: KsfqZka polska na
Slqsku w latach 1900-1922. Zarys problematykL Red. M. Paw low 1 c z 0 w a.
Katowice 1994; M. S 1 u cia k: Chamkterystyka }t:zykowa broszuroWfd edygi
dramatu Franciszka Borysa "ChDrzowfante". W: Kst.q1;ka polska na Slqsku w la­
tach 1900-1922. Zarys problematykL Red. M. Paw low 1 c z 0 w a. Katowice
1994.
Dartusz Rott
BRZOZA JAN vel J6zef Woroblec, krypt.: J.B. Ob), jb. (19001-
1971), prozaik, poeta, dramaturg, publlcysta, dzialacz kulturalny.
1 W opracowaniach wskazuje sic: blednle na r. 1910, jako date: urodzenia
J. Brzozy. Zob. K.L. K 0 n 1 n ski: Pisarze ludowL Wyb6r pism i studlum 0 Ute­
ratw"ze ludoWfd. Przedmowa F. Bujak. T. 2. Lw6w 1939, s. 108; M. Fazan,
W. N a w roc k 1: Jan Brzoza: W: Ludzte trzydztestolecla. Sylwetki zasb.JZonych
dla wqJew6dztwa katowicldego. Red. H. Rechowlcz. Katowice 1974, s. 51;
M. Fa zan: Jan Brzoza.. W: Znani i nteznani katowtczante. Wyb6r sylwetek
zasb.JZonych dla mlasta. Red. L. S z a f ran 1 e c. KatoWice 1980, s. 13;
B. S n 0 c h: G6moslqski leksykon btograftczny. Katowice 1997, s. 29.


BRZOZA JAN
20
Urodzil sic: 10 grudnia we Lwowie w rodzinie polsko-ruskieJ.
Ojciec ptsarza, Antoni Worobiec. ciesla z ruskich chlopow, pocho­
dzil z Rohatyna. Wiadomo. ze byl aktywnym dzialaczem Partli So­
cjaldemokratycznej Galicji i Slaska oraz orgaruzatorem Zwtazku
Zawodowego we Lwowie. Matka. Klementyna ze Zwaryczow. wy­
wodzila sic: z Nildowic. polozonych nieopodal Sadowej Wiszni. Pi­
sarz stale podkreslal swoje polskie korzente, co z pewnoscta
wplynelo na deeyzje poslugiwania sic: pseudonimem zamiast
wschodnioslowiaitskim nazw1skiem. DzieciIistwo i mlodosc Jana
Brzozy. pelne bolesnych doswtadczen, uplynelo we Lwowie.
w smutnej scenerii ullc, starych kamienic i przedmiejskiej biedo­
ty. W 1914 r. rozpoezal terminowanie u szewca. nastepnie w la­
tach 1917-1918 pracowal jako goniec na poczcie. W latach
1921-1922 J. Brzoza nalezal do Komunistycznej Partli Zachod­
niej Ukrainy. Po ukonczentu 18. roku Zycia po raz pierwszy
stanal u boku ojca jako pomocnik ciesielski. Nie przerywajac
pracy. w 1923 r. podjaJ nauke w zimowej szkole przemyslowej dla
cteslt i murarzy. lecz trudna sytuacja materialna nie pozwolila
mu jej ukonczyc, Mysl 0 dalszym wyksztalceniu oraz marzenie
o wlasnym rozwoju nigdy nie opusclly J. Brzozy. Nie zmienialo to
jednak faktu, ze jego edukacja obejmowala zaledwie siedem klas
wieczorowej szkoly powszechnej oraz kurs maturystyczny w try­
bie ekstern1stycznym. zakoriczony w 1929 r. egzaminem doj­
rzalosct, W latach dwudziestych ozeml sic: z Anlela Karolina
(1902-1985). mlal czworo dzieci i wraz z rodztna przechodzil
okresy dotkliwej nedzy, Byl to czas najwiekszego kryzysu gospo­
darczego kraju i gwaltownego wzrostu bezrobocia. ptsarz wtec
przenlosl sic: w okolice podlwowskie i jako wedrowny ciesla chwy­
tal sic: rozmaltych zajc:c. bywal m.in. pomocnikiem murarskim.
stolarzem. robotnildem ziemnym. kolporterem ulotek reklamo­
wych. zamiataczem sniegu. zbijaczem paczek w fabryce.
Jan Brzoza od dzieciIistwa uwielbial czytac. w okresach. kiedy
nie mial pracy. jedynie ucieczka w swiat ksia..Zek pomagala mu
przetrwac najciC:Zsze chwile. budzila drzemia..cy w nim talent i za­
interesowania literackie. Mlodziencze lata zaowocowaly nie­
smia1ym1 probami literackimi. przewaZnie wierszami. Pierwszy
utwor poetycki Brzozy. pod znamiennym tytulem GMd .. opubUko­
wany zostal w 1924 r. na lamach .. Ilustrowanego Kuriera Co­
dziennego". Jednak za wlasciwy debiut literacki uwaZa sic: tekst
prozatorski pt. Czlowiek bez pracy. wyroZniony czwarta.. nagroda..
w konkursie Instytutu Gospodarstwa Spolecznego w Warszawie
na pamic:tnik bezrobotnego. ogloszonym w 1932 r. Po opubUko-


21
BRZOZA JAN
waniu Pamietnikou: bezrobotnych (1933) anonimowy ctesla ze
Lwowa zwr6cll uwage m1ejscowego srodowtska artyst6w oraz Inte­
lektuallst6w. Debiut na kartach "kslc:g1 ludzi niepotrzebnych"
pociagnal za soba pasmo sukces6w. Dzieki pomocy lwowskich
profesor6w: Jullusza Kletnera, Stanislawa Lemptckiego, Franclsz­
ka Bujaka 1 Stefana Kawyna. Brzoza zyskal sposobnosc dosko­
nalenla swojego warsztatu plsarskiego oraz rozwijania kultury
llterackiej. Poczatkujacego plsarza Jullusz Petry zaprostl do
wsp61pracy z lwowska Rozglosnia Radlowa - gdzie przez kilka
nastepnych lat Brzoza czytal przed m1krofonem fragmenty swoich
utwor6w. plsal takze specjalnie dla radia sluchowlska. W 1933 r.
wprowadzono Brzoze do Zwla.zku Zawodowego Literat6w Polskich,
zachecajac do systematycznej pracy nad wlasnym warsztatem pi­
sarskim. Wlaj;a..c sic: na poezatku lat trzydzlestych z lwowskim
oddzlalem grupy llterackiej Przedmlescte, w ktorym zrzeszenl byll
m.ln. Hallna G6rska oraz Anna 1 Jerzy Kowalscy. za.znaczyl swoje
stanowlsko wobec nurt6w w prozle dwudziestolecia mledzywojen­
nego, Uczestniczyl w zebraniach dzialaczy spolecznych. sponta­
nicznie skupionych wok61 pisarkl Haltny G6rskiej. kt6rzy jako
.Blekitnt" podejmowall we Lwowle akcje opieki nad sierotami
i dzlecmt z niezamoznych rodzin. Na jednym z ich spotkan zro­
dzil sic: pomysl naplsanla powtesct Dzieci. Kstazka powstala zale­
dwle w trzy zimowe miesiaee 1936 r. i stanowl bodaj najlepszy ze
wszystkich utwor6w. Jakie wyszly spod jego pi6ra. Opowlesc
o malych nedzarzach z lwowskich ullc, 0 ich pelnym goryczy do­
rastaniu wpisuje sic: w cykl kstazek wspomnieniowych Brzozy.
w duze] czesci bowlem opiera sic: na matertale autobiograftcznym.
Wlasnie w tym gatunku ltterackim, Jakim jest powiesc autobio­
graftczna, wyraZal sic: najpelniej talent literacki Brzozy. Bye moze
dlatego. ze wlasna autobiografta stanowila nigdy niewyczerpany
temat. a sic:ganie po nia.. bylo latwiejsze dla pisarza samouka niZ
poslugiwanie sic: fikcja.. llteracka.. lub czerpanie lnspiracji
z kSiaj;ek.
Koncentruja..c sic: wy1a..cznie na problemach egzystencjalnych
bohatera proletartackiego. Brzoza oficjalnie w1a..czyl sic: swoja..
tw6rczoScia.. w nurt populistyczny. bc:da..cym protestem przeciw
ponurej rzeczywistosci. Zarllwa polemika. jaka.. prowadzll z idea..
"B1c:kitnych". sprawila jednak. ze dose szybko rozstal sic: z grupa..
Przedmiescie. Na katowlckiej scenie Teatru 1m. Stanislawa
Wyspiarl.skiego 18 stycznia 1934 r. zostal wystawlony dramat
Zaloga A. osnuty wok61 strajku sla..skich g6rnik6w w kopalni "Kl1-
mont6w". Wkr6tce po prem1erze cenzura zakazala wystawlania


BRZ02A JAN
22
sztuki. Odtad Brzoza, poslugujac sic: poetyka reportazu, tworzyl
przewaznle proze zaangazowana spolecznle. w kt6rej na czolowe
miejsce 'wysuwaly sic: tematy zwlazane z praca oraz egzystencja
najubozszych warstw. W latach trzydziestych J. Brzoza nawtazal
wspolprace z licznyrnl ptsmaml: "Gazeta. Lwowska" (1933, 1938),
tygodnikiem .Reduta - Tydzleri Polski" (1935), "Slowem Pol­
skim", "Tygodnikiem Polskim", .Dzlennfkiem Polskim", na kt6rego
lamach w latach 1935-1937 publikowal w odcinkach powtesc
Kamienica czynszowa. oraz pismaml 0 wyrainej ortentacji lewtco­
wej, jak HSygnaly"(1938). W 1938 r. Brzoza przestal pracowac
jako robotnlk i zostal zatrudnlony jako urzednfk w Biurze Fun­
duszu Bezrobotnych.
Lata druglej wojny swtatowe] (1939-1945) pisarz spedzll we
Lwowle. Po wkroczenlu do miasta Arm11 Czerwonej J. Brzoza
zaangazowal sic: w dzlalalnosc Zwla.zku Pisarzy Radzieckich
Ukrainy, kt6remu przewodztla Wanda Wasllewska. PodjaJ
wspolprace z komunlstycznyrn dziennikiem .Czerwony Sztandar",
prowadzac na lamach ptsma dzial kulturalny. Kiedy w 1939 r.
przy Paristwowym Wydawnlctwle Mnlejszosci Narodowych we
Lwowte ("Nacmenderiwydaw") powstal oddzlal polskich podreeznl­
k6w szkolnych, Jan Brzoza, wspoldzialajac z nim, wydal w pierw­
szych latach wojny Czytankt: dla klasy trzecifj szkoly poczqtkowfd
(Kij6w-Lw6w 1940). Na jej kartach, oprocz kilku wlasnych tek­
st6w prozatorskich, zarntescil utwory m.ln. B. Piacha 1 W. Wasi­
lewskiej. W tyrn okresie J. Brzoza uczestniczyl w przygotowaniu
pierwszego numeru pisma .Almanach Literacki" (1941), oftcjalne­
go organu Lwowskiej Organizacji Zwtazku Pisarzy ZSRR, a na­
stepnle, wraz z Elzbieta Szempltnska, Jerzym Putramentem i Sta­
nlslawem Jerzym Lecem, zasiadal w kolegtum redakcyjnyrn
kwartalnika. Nalezal do komitetu repatriacyjnego polskich
pamlatek kulturalnych, wsp61pracuja.c jednoczesnle z redakcja.
czasopisma "Wolna Ukraina". Od pocza.tku lat czterdziestych
zwia.zal sic: tez z dziennikiem "Prawda Wllenska" (,Nllnlaus TIe­
sa"), stanowla.cym organ Litewskiej Parti1 Komunlstycznej.
Od 1939 r. Brzoza pracowal nad powlescia. Kobiety, maja.ca.
bye, w jego zamysle, druga. czc:scia. trylogl1 (obok Dzieci i plano­
wanej powlesci Mt:zczytniJ 0 tyciu klasy robotniczej; nigdy jednak
nle wyszla ona drukiem. Po raz pierwszy wyr6Zniono pisarza na­
groda.literacka.1m. K. Szajnochy w 1938 r., nastc:pnle, w r. 1940,
otrzymal nagrodc: za caloksztalt tw6rczosci, przyznana. mu z oka­
zji jublleuszu Rewolucji Paidziernikowej. W drugiej polowle lat
trzydzlestych pisarz wlele podr6Zowal po ca1:ym kraju z odczytami


23
BRZ02A JAN
na tematy l1terackie, w 1937 r. goscil w Katowicach u wojewody
Michala GraZyrlskiego. W r. 1944, dzteki wsparciu Franciszka
Bujaka, otrzymal posade w biurze kart meldunkowych lwowskie­
go magtstratu. U schylku wojny Brzoza zostal delegatem Polskie­
go Komitetu Wyzwolenia Narodowego.
W r. 1945 Jan Brzoza przybyl w grupte repatrtant6w do Ka­
towlc, by osia..sc tam na stale. Od razu wlaczyl sic: w krag miej­
scowego srodowiska tw6rczego i zaangazowal sic: w Zycie kultu­
ralno-spoleczne reglonu, nie porzucajac jednak pisarstwa.
Poczawszy od 1947 r., redagowal dzial kulturalny .Trybuny Ro­
botniczej", a takze dodatek do niej pt. "Po pracy". Wkr6tce po
wojnie pomagal w redagowaniu plsma "Glos Pradnika", wyda­
wanego na Opolszczyinie. Po 1947 r. pracowal w katowickiej
Rozglosnt Polskiego Radia, nastepnle (1948-1950) byl kierowni­
kiem artystycznym Teatru Sla..skiego im. S. Wyspiailskiego oraz
doradca wtelu plac6wek kulturalno-oSwiatowych. Za caloksztalt
tworezosct Jan Brzoza w 1947 r. otrzymal nagrode Iiteracka mia­
sta Katowice. W latach 1953-1955 pracowal jako kierownik l1te­
racki Teatru Lalek i Aktora .,Ateneum" w Katowicach. Mledzy
1945 a 1956 r. pelnll czterokrotnie funkeje wiceprezesa i prezesa
katowickiego Oddzialu Zwia..zku Literatow Polskich. Byl rownlez
dzialaczem partyjnym rad narodowych, m.in. Miejskiej Rady Na­
rodowej w Katowicach. oraz czlonkiem Komisji Kultury Komitetu
WOjew6dzkiego PZPR. Na scente Teatru Slaskiego im. Stanislawa
Wyspiailskiego w Katowicach 6 lutego 1946 r. wystawil dramat
Stary dzwon. W r. 1955 zostal odznaczony Orderem Sztandaru
Pracy za upowszechnianie kultury. ZaangaZowanie Jana Brzozy
w Zycie kulturalno-spoleczne na Slasku zaowocowalo tez wspol­
praca z l1cznymi czasopismami, na kt6rych lamach publikowal
swe utwory prozatorskie, zamieszczal recenzje, eseje oraz arty­
kuly na tematy kulturalne. Byly to m.in.: .Dzlennfk Zachodni"
(1950-1957), .Nowa Kultura" (1952-1955), "Gazeta Robotnicza"
(1946, 1948), .Kocynder" (1945-1946), .Nowa Kultura" (1951-
1955), "Sla..sk Literacki" (1953-1955), .Przemlany" (1956-1957),
.Perspektywy" (1956-1957), .Odra" (1957), "Tygodnik Kultural­
ny" (1962-1968), .Poglady" (1963, 1968-1971).
Powtesct i opowiadania Jana Brzozy tworza pewnego rodzaju
jego autobiograflc:, kt6ra.. krytycy odczytuja..jako wyraz poszukiwa­
nia wiedzy 0 przeszlosci wlasnej klasy spolecznej. Bohaterami
utwor6w czynil ludzi ubogich, bezrobotnych, wywodza..cych sic:
z najniZszych warstw spolecznych, mieszkailc6w suteren i bez­
domne dzieci. Pisal 0 ich prostym, wypelnionym troskami Zyciu.


BRZOZA JAN
24
pracy ponad sily lub 0 konsekwencjach wynJkaja.cych z jej braku.
Brzoza, jak malo kt6ry literat, me tylko rozurnlal problemyegzy­
stencjalne srodowtska, z kt6rego pochodzll, lecz utozsamlal sic:
z ludzml wyrzuconyml na margmes. 0 autentyzmle jego prozy
decyduje me tyle wierna rejestracja otaczajacego swtata, fie
wlasne doswtadczente Zyciowe, a ono czytelnika porusza najglc:­
biej. Bogaty dorobek Jana Brzozy obejmuje k1lkanaScie tytulow
powtesct, dramat6w, kflkadztestat opowtadan, prace redakcyjne
oraz sluchowiska radiowe. Jego kslazkt byly wielokrotnie wzna­
wiane, ntektore doczekaly sic: przeldad6w. Poza wymtentonyml,
do najpopularniejszych utwor6w naleza: powtesct, jak np. Budo­
waIL gmach (Cz. 1: Fundamenty, Cz. 2: Mury. Warszawa 1938),
Dziewiqty bataIion (Warszawa 1953), Ziem1a (Krak6w 1956), Be­
skidzkie noce (Warszawa 1964), Wojenko, wojenko (Warszawa
1959), Poniewierka (L6dz 1963), Powr6t z Ameryki (Warszawa
1966), dramat Szyb Zosia (Lw6w 1939), zbi6r opowtadari Rece
i kamienie (Krak6w 1953), wspomnJenla Moje przygody literackie
(Katowice 1967), opowiadania: Powr6t z niewoli (Warszawa 1956),
Lodzia tramwqJarka (Katowice 1958), Na malym rynku (Warszawa
1963), zbi6r Opowiadania wybrane (Warszawa 1966). Jan Brzoza
naplsal takze opowtesc htstoryezna Kazimierz Pulaski (Warszawa
1960) oraz powtesc biograflczna. Ignacy Domeyko (Katowice
1961), a dla mlodzieZy kstazke Emir Rzewuski (1996).
Jan Brzoza, kt6ry bardzo sobie centl bezposrednl kontakt
i wtez z czytelnikiem, zakonczyl sw6j Zywot dose symbolicznie.
Zmarl nagle 27 listopada 1971 r, w wieku 71 lat, podczas spotka­
nla autorskiego we wsi Ostr6w, polozone] nieopodal Myszkowa.
Spoczywa na cmentarzu katolickirn przy ulicy Francuskiej w Ka­
towicach.
Bibliografla
J. Brzoza: PamlI:tnlk nr 55. Czlowtek bez pracy. W: PamlI:tnlkt bezrobot­
nych nr 1-5Z Przedmowa L. KrzywickI. Warszawa 1933. s. 559-569.
(Reed. A. Andrzejewski et aI. Warszawa 1967. s. 548-557): J. B r z 0 z a: Jak
zostalem pisarzem "Gazeta Robotnlcza" 1948. nr 237: Ide m: Dzteci. Warsza­
wa 1963: Ide m: Poniewterka. t6dZ 1963: Ide m: MQ}e przygody literackte.
Katowice 1967: Ide m: KUka. uzupelnier\. W: PamlI:tnlkt bezrobotnych. PamlI:tni­
karze po latach, parn.lJ:tnlkt w §Wtetle prosy. T. 2. Warszawa 1967. s. 224-236.
K. C z a c how ski: NqJnowsza polska tw6rczo�c literacka 1935-1937 omz
inne szldce krytyczne. Lw6w 1938. s. 28-29: K.L. K 0 n I Ii ski: Pisarze ludo­
wi. Wyb6r pism i studium 0 literattuze ludolJJfd. Przedmowa F. B uJ a k. T. 1.
Lw6w 1938. s. 211-212: T. 2. Lw6w 1938. s. 108-113: Z. Hlerowskl: Jan


25
BYTIiNER BARTLOMIEJ
Brzoza. pisarz proletariaclcl. W: Cztery szkice (Jan Wiktor, Jan Brzoza; Gustaw
Morcinek, Po/a GqJawtczyr'lska). Krak6w 1951: Slownik wsp6lczesnych pisarzy
polskich. Red. E. K 0 r zen lew s k a. T. 1. Warszawa 1963, s. 309-312:
M. Fa zan, W. N a w roc k I: Katowickie srodowisko literackie w latach
1945-1967. Katowice 1969: Ludzte trzydztestolecta. Sylwetkl zasluZonych d.la
wqJew6d2twa katowicktego. Red. H. R e c how I c z. Katowice 1914: J. M 0 -
s k a I. S. W 11 c z e k: Albwn pisarzy slqskich. Opole 1915, s. 124-125:
M. Fa zan: Jan Brzoza. W: Znani i nteznani katowiczante. Wyb6r sylwetek
zasluZonych d.la mlasta. Red. L. Szafranlec. Katowice 1980, s. 13-16:
W. N a w roc k I: Brzoza Jan. W: Slqskl slownik biDgra.ftczny. Red. J. K a n -
tyka, W. Zielinski. T. 3. Katowice 1981. s. 50-52: Slownikpseudonim6w
pisarzy polskichXV-1970. T. 1. Red. E. Jankowski et aI. Warszawa-Kra­
k6w 1994, s. 309: Wsp6lczesni polscy pisarze i badacze literatury. Slownik bi­
bliDgrajlczny. Red. J. Czachowska, A. Szalagan. T. 1. Warszawa 1994,
s. 320-322: B. S n 0 c h: Gdmoslqskl leksykon biDgra.ftczny. Katowice 1991,
s. 29-30: J. K 0 w a 1 c z Y k 6 w n a: Brzoza Jan. W: Slownik literatury dztecu:­
cej i mlodzteZowej. Red. B. Tylicka, G. Leszczynski. Wroclaw 2003,
s. 52-53: J. S w t e c h: Literatura polska w latach II wojny swiatowej. Warsza­
wa 2005.
Katarzyna W�cel
BYTIINER BARTI,OMIEJ, Bittner. Bithner Bartholomaus (ok.
1559-1629), autor dztel religijnych. poeta, tlumaez, duchowny
ewangellcki.
Pochodzil ze Slaska, a miejscem jego urodzenia byl prawdo­
podobnie Wroclaw. Zamieszkala tam patrycjuszowska rodztna
Btittner6w w 1532 r. zostala nob1l1towana. Nie sa. znane osrodkt
naukowe, w kt6rych Bythner zdobywal edukaeje. Nie mozna wy­
kluczyc, ze przyjaJ wyznanle ewangel1cko-reformowane dztekl
kontaktom z dztalajaeym w Palatynacie renskim teologtem Davi­
dem Pareusem.
Udowodniono. ze przed r. 1599 byl kalwlIiskirn ministrem zbo­
ru w Pobiednie w zlemi sanockiej. Pobyt w wojew6dztwie ruskirn
wplynal znaczaco na jego Zycie. Niestety. nie zachowaly sic:
ir6dla. kt6re moglyby chocby w przybliZeniu naawietlic ten okres
jego biografli oraz dokonanla autorskie. Potwierdzeniem waZnej
pozycji w Kosciele ewangel1cko-reformowanym bylo wyznaczenie
go w 1604 r. do napisania komentarzy w przygotowywanej nowej
edycji Pisma sw. Musial jm w6wczas dysponowac istotnym do­
robkiem w dzledzinie llteratury rellgijno-polemicznej. gdyz jego
nazwisko znalazlo sic: w wydanych w latach 1603-1604 indek­
.sach ksia,g i autor6w zakazanych przez Kosci61 katollcki. W ostat-
niej dekadzie szesnastego stulecia pojawilo sic: kilka drukowa-


BYTHNER BARTLOMIEJ
26
nych wystapten polemist6w katolickich (5. Reszka, A. Jurgiewicz)
przeciwko pr6bom zbltzenla Kosciolow protestanckich. Umlesz­
czenie na indeksie stanowtc moglo reakcje na nieznana dotad
wypowiedi Bythnera w obronie ugody sandomierskiej oraz konfe­
sji genewskiej. wyrazajacych Idee wsp6lnoty ewangelickiej. Wy­
sta.pienie takie moglo rowntez bye jedna z przyczyn. dla kt6rych
D. Pareus powierzyl mu napisanie Irenlcznego manifestu.
Zr6dlowym potwierdzeniem zaangazowanla Bythnera w doktry­
nalne polemlkl z obozem katolickim jest refutaeja Hieronima Ba­
lmskiego, skierowana przeciw jego niezachowanemu ptsmu, kry­
tycznemu wobec kultu wizerunk6w i posrednictwu swtetych,
o ugruntowanej pozycji Bythnera swtadczy najlepiej pr6ba po­
wierzenia mu - jako dwujezyeznemu, polsko-niemieckiemu ka­
znodziei - pastorstwa zboru krakowskiego. Po odmowie przyjecla
tej propozycji zwtazal sic: na dluze] z dystryktem oswtectmsko-za­
torskim, zostal duchowym seniorem tej najrnniejszej ze struktur
terytorialnych Kosciola ewangelicko-reformowanego w Malopol­
sce. Od r. 1605 pelnll rownlez obowtazkl duszpasterza kalwtn­
skiego zboru w Glebowtcach,
W 1607 r. ukoriczyl ireniczny manifest wzywajaey wyznania
ewangelickie do zgody. Dwa lata p6iniej. po uzyskaniu akceptacji
teologow heidelberskich. dztelo zatytulowane Fratema et modesta.
ad omnes per universam Europam reformatas ecclesias [ ... J exhor­
tatio ogloszono drukiem na prawach manuskryptu (Genewa?
1609). Cieszylo sic: ono duzym uznaniem. 0 czym swtadcza kolej­
ne wznowienia dokonywane w Niemczech (Frankfurt nad Menem
1614. 1618. 1619). Innym pismem Bythnera 0 charakterze pole­
micznym byl traktat Ad disputationem quandam de invocatione et
intercessione sanctorum (1617). Znalazl sic: on m.in. w bogatym
kstegozbtorze Rafala Leszezynskiego na zamku w Baranowte, co
potwierdza katalog tegoz z r. 1624. Autorstwa Bythnera bylo r6w­
niez noworoczne kazanie wygloszone dla krakowskich wsp6lwy­
znawc6w w Aleksandrowicach Von der hochwiLrdigen Sacramenten
(1610?). W dniu 14 kwietnia 1613 r. stal sic: oftara antyprote­
stanckiego tumultu religynego w tejze mtejscowosct.
Wsp61pracowal z Piotrem Wacheniusem z Pszczyny. posred­
nlezac w druku jego pism 0 tematyce wyznaniowej. Do jednego
z nich pt. Wieme a prawdziwe okazanie napisal polecajaea
przedmowe (Laszcz6w? 1612). Okolo 1616 r. oglosn publiczny list
(retractus) przestrzegaja..cy Wacheniusa przed uleganiem doktry­
nalnym blc:dom brad polskich. Znany teolog socynlanizmu
Tomasz Pisecki polemizowal z tym wysta..pleniem w traktaclku Re-


27
BYTIiNER BARTLOMIEJ
spons na list do p. Piotra Wacheniusza (Rak6w 1617). Na kanwie
wydarzeri wojny 30-letniej powstal jedyny znany dzis utw6r po­
etycki Bythnera Enchiridion consolatoriwn pro tis. qui hoc tempore
persecuiiones gravissimas (1624). Zyskal on uznanle wsp61cze­
snych. czego wyrazem byla obecnosc tego tytulu w podr6Znej bt­
blioteczce kstecla Janusza II Radziwilla.
W 1625 r. Bythner opuscll Olebowtce na Slasku Oswteclm­
skim i przen16s1 sic: do Gorlic, a kilka mlesiecy p6iniej - pod
wplywem katolickich dzialan wymierzonych w dysydent6w - do
Naglowic w powiecie lelowskim. Uczestniczyl w pracach nad no­
wym polskim przeldadem Pisma w .. zwlaszcza ksia,g Starego Te­
stamentu. przy kt6rych pomocna okazala sic: jego znajomosc jezy­
ka hebrajskiego. Przeklad ten. tzw. Biblia Gdaftska, ukazal sic:
drukiem w 1632 r., juz po jego smierct,
Wtosna 1628 r. na skutek decyzji synodu kosctelnego prze­
ni6s1 sic: do Malic w zlemi sandomierskiej. gdzie objaJ rowniez
funkcje seniora tamtejszego dystryktu. Z ostatnlego okresu Zycla
pochodzlly jego utwory polemiczne. W rekoptste pozostala antyso­
cynlaIiska replika Ad duas quaestiones de Socianis responsio. za­
gtnal natomiast skrypt polemiki z katolickim konwertyta Do­
bieslawem CiekliIiskim. Bythner m6g1 bye r6wn1eZ autorem dztela
Assymbolwn Socianorum., przeredagowanego, a nastepnle przypi­
sanego Tomaszowi Wc:glerskiemu (Baran6w 1630). Zmarl w Mali­
each 28 marca 1629 r.
Posmtertnte jego utwory byly nadal wznawiane. a takze
przeldadane. Ukazalo sic: polskie tlumaczenie Enchiridion consola­
torium... w wierszowanym przeldadzie syna autora, Bartlomleja
Bythnera mlodszego (Baran6w 1635). Na jezyk czeski ten sam
tytul przelozyl Jan Cyrill. Ukazal sic: on pt. Enchiridion consolato­
rlum. to gest KniZka potesseni w 1631 r. w nlerozpoznanej dotad
drukarni w HolandU badz na Morawach (Olomuniec. Trenczyn?).
Wraz z tym utworem drukowane zostaly Nove Pisne na ktere
k vezdeJsimu jich uZivani a v ochranu boii se poroueeni i take do­
brodini BoiskYch, smrtedlnosti naSi a sltivy nebeske povaZovani,
stanowia..ce osobna.. odbltkc: z Enchiridionu... Na ten niewielki
druk skladal sic: zbi6r dzlewic:ciu piesni, spoSr6d kt6rych cztery
tlumaczone byly z niemieckiego. Jest to zupelnle nowy. nieznany
slad literackiej tw6rczoScI Bythnera.
Zainteresowanie Idea.. ustanowienia europejskiego pokoju I jed­
noscl religijnej spowodowalo. ze I jego traktat ireniczny doczekal
sic: kolejnych edycji. Przeklad niemiecki pt. Bnlderliche und be­
scheidene Vermahnung, autorstwa Samuela Grynaeusa mlodsze-


BYTHNER BARTLOMIEJ
28
go, wydany byl k1lkakrotnie drukiem (Bazylea 1634, 1635, 1641
1 1643). Wersja lactnska zostala po raz ostatni ogloszona w la­
tach 1721-1722 w Zurychu staranlem Johanna Jacoba Ulrtcha.
Bfbltografla
W. we: g 1 e r ski: Kronika zboru krakowskiego ewangelickiego. Wyd. J .S.
Band t k I e. Krak6w 1817. s. 51--61; A. Starke: .Fraierna exiuxtano"
(1607-1618). Eine Denkschrift der reJonnierte KiTche in Polen zur Einigung der
evangelischen KiTchen Europas. Posen 1937; Llsty do kierownictwa kalwittsldego
zboru malopolskiego z lat 1617-1618. Matertaly tr6dlowe. Wyd. W. Urban.
W: "Zeszyty Naukowe Unlwersytetu -Jagtellonsktego. Prace Htstoryezne". Z. 5.
Krak6w 1961. s. 184-187; A. We: g 1 e r ski: Librl quattuor Slavoniae reJorma­
tae. Amstelodaml 1679. (Reed. L. S z c z u c k 1. Varsovla 1973. s. 53. 231-232.
416-417); FUozojla i mysl spolecznaXVII wieku. Oprac. Z. Ogonowskl. T.
1. Warszawa 1979. s. 605--620; Akta syn0d6w r6znowierczych w Polsce. T. 3.
Oprac. M. Sip a y II o. Warszawa 1983. s. 262 I tn.: T. 4. Oprac. Ide m. War­
szawa 1997. s. 256. 299.
E. Bur s c h e: Program polskiego WIiwersaIizmu chrzescyaftskiego. Warsza­
wa 1927; S. Bod n I a k: Hieronim BaIilLski. nteznany polemista katolicki ze
schylku XVI w. "ReformacJa w Polsce" 1928. T. 5. s. 108. 112-113; A. S tar k e:
Bythner Bartlomiej. W: Polski slownlk biDgrajlczny. T. 3. Red. W. K 0 n 0 p -
c z y n s k t, Krak6w 1937. s. 181; K.E.J. J0rgensen: OkumenischeBestre­
bungen unter den polnischen Protestanten bis zum Jahre 1645. Kebenhavn 1942.
s. 330-342; J. S II z 1 n ski: Z dzlalaInosci llterackitd bract czeskich w Polsce
{XVI-XVII w.}. Wroclaw-Warszawa 1959. s. 48; M. Sip ay 110: DziJde drukar­
nt baranowskiJd w swtetle akt synodalnyc1-L .. Rocznlkl Bfbltoteezne" 1962. T. 6.
nr 3-4. s. 87-89. 95; o. Bar tel: Bartlomfld Bythner. wybUny polski ekume­
nlk w. XVII tjego .. Braterskie napomnienie". "Jednota" 1968. R. 8. z. 11. s. 7-8;
A. K awe c k a - G r y c z 0 w a: Leszno - osrod.ek wydawniczy Jednoty. W:
E a d e m: Z dziJd6w polskiJd kslqtki w okresie Renesansu. Studla i matertaly.
Wroclaw 1975. s. 330-331; M. Pawelec: Bartlomfld Bythner starszy (ok.
1559-1629). Z dziJd6w protestanckiego irenizmu na przelomie XVI t XVII wieku.
Opole 2004 (wydruk komputerowy).
Mariusz Pawelec


c
CZOPIK-LEZACHOWSKI JAN. pseudon1my Adam Madej i Jan
LeZachowski (1938-1977), poeta, prozaik, krytyk literacki.
Urodzil: sic: 1 lutego w Lezachowte nad Sanem w rodzinie rolnt­
ka Aleksandra Czopika i Katarzyny z domu Wawryszko. Po ukon­
czeniu w 1955 r. liceum ogolnoksztaleacego w Jaroslawiu praco­
wal jako nauczyciel we wsi Majdan Sieniawski kolo Przeworska.
W latach 1956-1958 studiowal fllologie polska oraz histone
sztuki na Uniwersytecie Wroclawskim. W 1965 r. otrzymal tytul
magtstra, W okresie 1957-1961 byl czlonkiem Wroclawskiej Gru­
py Artystycznej .Dlaczego Nte". Jako poeta debiutowal w 1957 r.
fraszka Dziewiczy wstyd, opubllkowana w studenckim tygodniku
.Poglady" (nr 2), a jako prozaik w 1968 r. opowiadaniem Wilk,
wydrukowanym pod pseudon1mem Adam Madej w czasoplsmle
"Odra" (nr 32). Ozentl sic: z Maria. Nowak, lekarzem stomatolo­
giem z Kolli kolo Glogowa, gdzie zamieszkal od 1965 r. Zatrudnil:
sic: w Powtatowym Domu Kultury w Glogowie (prowadzil: tam gru­
PC: poetyckaJ, nastepnle jako nauczyciel w szkole podstawowej
w Kolli. Czopikowie zyskali duza sympatie mieszkailc6w Kolli.
Prowadzili otwarty dom, do kt6rego przyjezdzali artysct i mlodzi
poect z calej Polski (m.in. bywal u nich Edward Jerzy Stachura).
W 1967 r. Jan Czopik wsta,pil: do Zwlazku Literat6w Polskich.
Od 1969 r. ponownie ostadl we Wroclawiu [wczesnie] mieszkal
tam jako student). Czopik pracowal w Wydziale Kultury Prezy­
dium Wojew6dzkiej Rady Narodowej na stanowisku starszego re­
ferenta do spraw tworczosct ludowej, nastepnle byl nauczycielem
historii w technikum gastronomicznym. Po 1970 r. trudniJ: sic:
dziennikarstwem w redakcji literackiej wroclawskiego oddzialu
Polskiego Radia. Rownoczesnle publikowal w wielu czasopismach
(przede wszystkim w nNadodrzu" 1966-1969 i "1Ygodnlku Kultu­
ralnym" 1969-1977). Pisal opowiadania, proze poetycka, recenzje
literackie, tlumaczenia (gI6wnie z literatury rosyjskiej) oraz wier-


CZOPIK-LEt.ACHOWSKl JAN
30
sze. W 1975 r. otrzymal nagrode ltteracka tm. Ryszarda Mllczew­
skiego-Bruno. Od 1976 r. pracowal w Naczelnej Redakcji Literac­
kiej Komitetu do Spraw Radia i Telewizji w Warszawie. gdzie
zamieszkal w 1977 r. Zgina) tragicznle 27 grudnia 1977 r. w wy­
padku samochodowym w pobllzu Lezachowa (powiat przeworski).
Zostal pochowany w Warszawie.
Na dorobek llteracki Czopika skladaja sic: przede wszystkim
zbiory wierszy. opowiadania j proza poetycka. opublikowane
w wydawnlctwach Ossollneum i Iskry. Wsrod tych publikacji sa.
m.in. zbiory wierszy - Oleo jedno t drugie (w cyklach Czas. Mqja;
Wroclaw 1962). Jest poranek (Wroclaw 1966). Niewymownie sit:
ucaIowae (zawiera cykle: MUdsca ocal.one, 0 zachodzie sioftca.
Mqje t nasze. Posrodkii widnokrt:gu, Wyspa oraz proze Ucieczka
albo pieruisza praca Herkulesa; Wroclaw 1974). Tropy. Wiersze
dawne t nowe (Wroclaw 1978). powtesci - Zabroftcie sit: Zegnae
(Warszawa 1964), Dolina dzwon6w (Warszawa 1968). G6ra - d6l
(Wroclaw 1975). Niezwykly zmierzch albo Niby bqjka 0 Kqjtku
t zlym czaroumiku; czyli OpOlVieSC. kt6ra, jak sqdzi autor Jan, uro­
dzony nad rzeka San szara godzina lutowa. kiedy sionce bylo
w znaku wodnika - nikogo nie poucza; nie m6wi za duzo
o miloSci. - wyjaSnia zaS przy sposobnosci znaczenie sl6w bulqj,
ambaras, ruczqj (Warszawa 1987) oraz opowiadania - Lipiec po
mqju (w cyklach: Upiec po mqju, Bylo jasno, Posrodku. nocy.
Poludnie ludzi. Pan Bonus, Ten di1Zy dom. Koleon; Warszawa
1972).
Bibllografia
K. P Y s 1 a k: Nazwae - znaczy r.garzmiC. W: J. C z 0 P 1 k: Tropy. Wiersze
dawne i nowe. Wroclaw 1918. s. 65-11; Jan .. JaSkoluby" Czoplk-Leza­
c how ski: Po tJ:/ stronie rzeld. .. Poezja" 1981, nr 9, s. 5-16; A. S 1 ate c k 1:
"Siekierezada" albo kotlatlska zima Stachwy, Czopika i slyn.nJd dentystki Mqjlct
Nowak. ,,1\v6rczosc" 1982. R. 38, nr 3, s. 136-141; B.S. K u n d a: List do
zmarlego poety. "Zycle Llterackie" 1983, R. 33. nr 6. s. 11; K. P Y s 1 a k: Przece­
na ella mloc:lJ:;J Uteratury. Warszawa 1988. s. 126-131; E. G I «: b 1 c k a: Leksy­
kon. Grupy lUerackie w Polsce 1945-1989. Warszawa 1993. s. 106-114
(Wyd. 2. Warszawa 2002, s. 83. 91. 100-104.235); J. Zawadzka: Czoptk­
-LeZachowslctJan (1938-1977). W: Wsp6lcze.§ntpolscy ptsarze i badacze lUeratu­
ry. Red. J. Czachowska 1 A. Szalagan. T. 2: C-F. Warszawa 1994.
s.116-111; P. Kuncewlcz: Poe�apolska (od 1956). T. 3. Warszawa 1991,
s. 181-182; Jak hartowalo s� slowo (fmpresJa 0 poWQjen.nJd poe�i w Glogowie) .
.. Glogowski Mlesl«:cznJk Kulturalny" 1998. R. 4. nr 3 (29), s. 50; M.R. G 6 r -
n 1 a k: Jan Czoptk-Letachowsld. ,,1Ygodnlk Glogowski 1 Polkowlcki" 1999. nr 14.


31
CZOPIK-LEt.ACHOW5K1 JAN
5. 9; E. NlechcaJ-Nowlcka: Pisarze Dolnego Slqska. Wroclaw 1998,
5. 31; M.R. G 0 r n I a k: Czopik Jan. W: Encyklopedia zlemt glogowskit:#. Red.
A. B 0 k. Glogow 2001, z, 53-54, 5. 3-4; M.R. G 0 r n I a k, A. B 0 k: Grocho­
wickie Stachurlady 1983-2006. Spotkanta przyJaciOl. Glogow 2006, passim
Marek Robert G6mtak


D
DIRBACH JAN. krypton1my: N.J.D .. N.J.DCh. (1829-1892). na­
uczyciel. poeta.
Urodzil: sic: 18 maja w Bralinie kolo Kepna jako syn rolnika
Mateusza i Zuzanny z Grottk6w. Uczeszezal do miejscowej szkoly.
kt6rej kierownikiem byl jego stryj Jan. Po ukoiiczenlu w 1848 r.
seminarlum nauczycielskiego we Wroclawiu zostal nauczycielem
w Uszycach, a p6iniej kolejno w innych mtejscowosctach regtonu
- w Bodzanowicach (od 1851 r.). Skroiisku (od 1856 r.). Blskupl­
each (od 1859 r.), wreszcie w Kosctellskaeh kolo Olesna, gdzie
m.tn, zalozyl szk61kc: drzewek. W okreste kulturkampfu kilkakrot­
nie musial plaetc kary ptenlezne za uzywanie w szkole jezyka
polskiego wbrew zarzadzenlom wladz oSwiatowych. Z powodu
choroby przeszedl 1 paidziernlka 1892 r. na emeryture, Zmarl
9 paidziernlka w Olesnie, gdzie tez zostal pochowany.
Jego tworczosc poetycka obejmowala bajki (dzts nieznane). so­
nety oraz utwory okoltcznosctowe i religijne. Drukowane byly one
m.tn, w "Zwiastunie Gornoslaskim" w latach 1869-1871 oraz
w innych czasopismach na Sll:lsku. zwykle podpisywane tylko tnt­
cjalami lub publikowane anon1mowo.
Bibliografta
w. 0 g rod z 1 Ii ski: Dlrbach Jan. W: Polski slownik biDgraftczny. T. 5(2).
Red. W. Ko n o p c z y n s k I, Krakow 1939.
Jacek Lyszczyna


33
DOBKIEWlCZOWA KORNEUA
DOBKIEWlCZOWA KORNELIA (1912-1990), pisarka, pedagog,
bibllotekarka.
Urodzila sic: 1 wrzesnla w Ptotrogrodzte, w rodzinie polskiej
o silnych tradycjach powstariczych [zeslancy po 1863 r.). Corka
Adama Jackiewicza i Walentyny z Ptekarnikowow-Jewtuszenkow
w maju 1922 r. wraz z rodzicami powr6cila do kraju i rozpoezela
edukaeje w gimnazjum w Kielcach, ktora kontynuowala w Gim­
nazjum im. Krolowe] Jadwigi w Warszawie i wreszcie w Gimna­
zjum im. Emili! Zawidzkiej w Dabrowie Gornlcze], gdzie uzyskala
w 1931 r. swtadectwo maturalne. W tym tez roku podjela studia
na Wydziale Ftlologn Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego.
W 1938 r. obronlla prace magtsterska na temat llryk Zulaw­
skiego oraz rozpoczela badania potrzebne do naptsanta dysertacji
doktorskiej, jej promotorem zostal Julian KrzyZanowski. Roboczy
tytul brzmial: Slqskie piesni ludowe. -Jednoczesnle Dobkiewiczo­
wa rozpoczela prace jako nauczycielka jezyka polskiego w Gimna­
zjum im. M. KopernJka w Bedztnle, Tam tez spedztla okupacje,
aktywnie uczestniczac w tajnym nauczaniu.
Po wyzwoleniu przenlosla sic: do Katowic - bedzle to juz stale
miejsce jej pobytu. Kontynuowala prace nad dysertaeja dok­
torska, zwtazala sic: tez z katowlcka Rozglosnla Polskiego Radia,
w ktore] 11 llstopada 1948 r. nadano pterwsza slowno-muzyczna
audyeje autorstwa przyszlej pisarki: Rozalia Kania J� zywot i pie­
snL Tekst tego programu ukazal sic: w 1952 r. na lamach .. Zagro­
dy Chlopskiej", co nalezy uznac za debiut publtcystyezny autorki.
Dobkiewiczowa nagrywala tez audycje dzlectece i szkolne,
a w 1950 r. zostala starszym redaktorem. Oprocz pracy w radiu,
popoludniami uczyla jezyka polskiego w liceum dla pracujacych
w Katowicach. Regularnie pisywala do czasopism dzlectecych:
"Swierszczyka", .. Plomyczka" i "Plomyka". W 1953 r. podj�la
wspolpracc: z Panstwowym Instytutem Sztuki i uczestniczyla
w terenowej Akcji Zbierania Folkloru. Akcja ta umozliwila jej kon­
takty z ludnoscia. rozleglego obszaru Sla.ska, a takZe lepsze po­
znanie dorobku kultury matertalnej i niematerlalnej tego regionu.
Lata pic:cdziesia.te XX w. byly okresem usilnych staran finali­
zowania doktoratu, nlestety zakonczonych fiaskiem. Dobkiewiczo­
wa b�dzie jednak jeszcze przez wiele lat starala sic: 0 uzyskanie
tego stopnia naukowego (at do 1970 r.). Brak satysfakcji
w dzialalnosci naukowej okazal sic: prawdopodobnie bezposred­
n1m bodicem do podjc:cia tworczosci llterackiej. Dodatkowo wyko­
nywanie zawodu nauczyciela sprawilo, ze adresatem wszystkich
jej publikacji stal sic: mlody odbiorca.


DoBKIEWlCZOWA KORNELIA
34
W 1954 r. wyszla pterwsza ksiazka pisarki W grodach Sfowian
slqskich. sarna autorka nazwala ja rozprawa popularnonaukowa,
Tematyka tego utworu wyznaczyla caly p6iniejszy krag zamte­
resowan tw6rczych Dobkiewiczowej. Bedzie to folklor i historia.
Na kierunek dokonan prozatorskich pisarki wplynely r6wnieZ
mlodziencze fascynacje i tradycja rodzinna, stad czesto obszarem
literackiej penetracji bywala kopalnia. Cztery lata p6iniej ukazala
sic: pierwsza powiesc historyczna Haftowane trzeuiiczki: Opounesc
z dawnEj przesz!osd, rozgrywajaca sic: za czas6w panowania Bo­
leslawa Chrobrego na Slasku Opolskim. Rok 1959 przyni6s1 chy­
ba najbardziej udany zbi6r basnl, podan i legend 0 Skarbniku
Miedziana lampa.
W tym sarnym roku pisarka opuscfla redakeje radtowa i po­
swtecila sic: pracy bibliotekarki w IX Liceum Im, Jana Kawalca
w Katowicach. Wciaj; takze pubUkowala kolejne teksty. W 1962 r.
wyszla powtesc Rycerze kamiennego niedZwiedzia, druga czesc
trylogu nawiazujace] do tematyki Haftowanych trzewiczk6w. Pi­
sarstwo historyczne autorki silnie tkwi w tradycji XIX W •• w wtek­
szosct sa. to powtesct 0 czasach piastowskich. z rozbudowanym
watklem obyczajowym. rekonstruujace .barwe epoki". Opts wizJi
rzeczywtstosct oraz pejzaZu historycznego zajmuje w nich miejsce
najwaZnlejsze. Jej basnle, podarua, legendy zawteraja element
fantastyki, kt6ry polaezony zostaje z wyeksponowanymi realiarni
topograficznymi. historycznyml i obyczajowymi. Kazda kstazka pi­
sarki powstawala wedlug nastepujacego schematu: emplryczne
gromadzenie danych - zwledzanie zabytk6w. skansen6w. stano­
wisk archeologicznych; lektura tekst6w zrodlowych, koresponden­
cja z btbllotekamt, muzeami i plac6wkami naukowymi; bezpo­
srednie kontakty z rdzenna. ludnoscia. opisywanych przestrzenl.
Dopiero po takim rzetelnym przygotowaniu nastc:powala faza
tw6rcza.
Dzlalalnosc literacka. Dobkiewiczowej wielokrotnie oflcjalrue
zauwaZano - 2 grudnia 1963 r. przyznano jej nagrodc: Mlni­
sterstwa Oswiaty za zaslugi w zakresie szerzenla czytelnictwa
wsr6d uczru6w i nauczycieli. 5 maja 1964 r. przyjc:to ja. do
Zwia.zku Literat6w Polskich. 27 lutego 1974 r. odznaczono Zlotym
KrzyZem Zaslugi. a 8 czerwca 1975 r. Zlota. Odznaka. ZasluZone­
mu w Rozwoju Wojew6dztwa Katowickiego. natomiast w 1981 r.
uhonorowano Nagroda. Literacka.. przyznana. przez Prezesa Rady
Mlnistr6w za tw6rczosc dla dziecl i mlodzieZy.
W 1982 r. pisarka nawia.zala wsp6lpracc: z katolickim .. Malym
Gosciem Niedzielnym". kt6ra trwala do konca jej Zycla. Teksty


35
DOBKIEWlCZOWA KORNEUA
Dobkiewiczowej ukazaly sic: w 25 numerach ptsma, wsrod nich
byly takze wspomnlenia autorki 0 dzleciIistwie i powrocie do kra­
ju: A unec tu jest Polska i MQle pieruisze spotkanie z kstqZkq
polskq.
Lata oslemdzleslate byly okresem ci�lego zmaganla ze slabo­
seta, choroba (cukrzyca), kt6ra powoli pozbawtala ptsarke wzro­
ku. Prace nad wydantem kolejnego zbioru basnl 1 opowtesct z zte­
mi opolskiej Zloty paw, a takze nad powieseta poswtecona losom
Zyd6w podczas okupacji niemleckiej w Zaglebtu Dabrowsklrn
przerwala smlerc pisarki - 5 lipca 1990 r. w Katowicach.
Kornelia Dobkiewiczowa, autorka kstazek hlstorycznych, ba­
snl, podaii i legend zwtazanych z rozleglym regtonern Slaska
i przeznaczonych dla mlodego odbiorcy, stworzyla wazne ir6dlo
wiedzy 0 dorobku przeszlych pokoleri, Jej teksty, wraz z utworaml
Stantslawa Wasylewskiego, Zofii Kossak czy Gustawa Morcinka,
utrwalaja w przekazle literackim ustna tradyeje ludowa Slaska,
Bfbllografla
K. D 0 b k lew I c Z 0 w a: W grodach Slowlan �lqsldch. Warszawa 1954
(Wyd. 2. Katowice 1966): E a d e m: Hajtowane trzewlczki. Opowle�c z dawrud
przeszlo�L Katowice 1958 (Wyd. 2. Katowice 1963): E a d e m: Mledziana lam­
pa: B�nle t opowle�t 0 �lqsldm Skarbniku. Warszawa 1959: E a d em: Rycerze
kamlennego nledZwledzia. Warszawa 1962: E a d e m: Sztolnta w $Owlch G6-
meh. B�nle t opowle�t z zlemt opolskkd. BesJdd.6w t Dolnego Slqska. Warszawa
1963. (Przeklad rosyjskl: J.J. Nlemczyiiskl. Warszawa 1965): Eadem:
o Marku Pmwym z Jemlelnicy. Katowice 1963: E a d e m: Wt:Zowa kr6lewna.
B�nle t powle�t ze Slqska. Katowice 1964: E a d e m: NqJw�kszy skarb. Po­
wle�c z czas6w Mleszka I. Katowice 1966: E a d e m: Zlote jarzmo. Warszawa
1966: E a d e m: Slt:Zcuiska legenda.. Powle� historyczna ella mloclzlezy z cza­
s6w Kaztmlerza Odnowlclela. Katowice 1961: E a d e m: Ojka z Kamtenrud G6ry.
Warszawa 1968; E a d e m: Zamek nad Czarnym ,Jeziorem. Warszawa 1911:
E a d em: Zuzanka. Katowice 1912; E a d e m: Pler�left kstJ::l;ntczkt Gertrudy.
Warszawa 1915: E a d em: Szkarlatny rycerz. Podanta t opowle�t 0 zamkach
�lqsldch. Katowice 1918; E a d e m: Dolina SplewqJqcych Ptak6w. Warszawa
1980: E a d e m: R6:te w bl�kitnym polu. Podanta t opowle�t 0 zamkach Dolne­
go Slqska. Warszawa 1982; E a d em: Dukaty kupca Arnad.tda t tnne �nle.
Katowice 1984; E a d em: Saga 0 btafym krysztale. B�nle t opowle�t 0 malo­
polskkd solL Warszawa 1986; E a d em: Karlikowy ganek. Katowice 1981:
E a d e m: 0 ZolYce slerocle. Warszawa 1981; E a d e m: Srebmy pas. Opowle�c
o staropolsldm srebrze. Katowice 1981; E a d e m: Drogocenne wlano. Katowice
1988; E a d e m: Szata z purpury. Opowle�c rycerska 0 WQjewoclzle Skarbimirze.
Piotrze Szczebrzycu t Wityslawle z Ogrodzleftca. Katowice 1988:
J. Baranowlcz: Sladami prehistoriL .SIa.sk LlterackJ· 1954. nr 12:
K. K u II c z k 0 w s k a: Htstorta trzewtczk6w z saftanu. .Nowe Ksla.Zkl" 1958.


DYBOSKI ROMAN
36
nr 11; A. J e 11 c z: Muza domouia: ftNowe Ksla,.Zk1ft 1966. nr 19; K He­
s k a - K was n 1 e w 1 c z: Komela Dobkiewiczowtd wycleczki w przeszlosc.
ftPogla..dyft 1910. nr 15; W. C z 0 b e row a: Literackie wt:d.r6wki w przeszlosc.
ftPogla..dyft 1914. nr 6; H. Ka p e l u s: Rzecz 0 wt:glu i rzecz 0 soli. .Nowe
Ksla,.Zk1ft 1986. nr 11: K Heska-Kwasniewlcz: A wit:c tu fest. Polska.
.Dztennlk Zachodnl" 1990. nr 199; K Kr a s o n: Swiat baSni, legendy i histo­
rii., czyU 0 plsarstwle Komela Dobkiewiczowtd ella dzleci l mlodziezy. Wroclaw
1991.
Katarzyna Krasoft
DYBOSKI ROMAN (1883-1945), publicysta, teoretyk regtonalt­
zmu i inspirator slasldego ruchu regtonalnego.
Urodzll sic: 19 listopada w Cieszynie (informacja wg metryki
znajdujace] sic: w Uniwersytecie Jagielloilskim). PochodziJ: z ro­
dziny bojownik6w 0 polskosc Slaska Cteszynskiego, Jego oj ctec ,
dr Antoni Dyboski, rejent w Cieszynie, wsp61pracowal z licznymi
towarzystwami oswtatowymt, byl np. prezesem Czytelni Ludowej
i Sokola. Roman Dyboski po ukonezenlu gimnazjum niem1eckie­
go w Cieszynie podja) studia na Uniwersytecie -Jagiellonsktm.
Przeni6sl sic: jednak do Wiednia pod wplywem prof. Wilhelma
Creizenacha. W 1905 r. uzyskal stopteri doktora filozofii na
podstawie rozprawy pt. Tennysons Sprache uncI Stil. Poiniej zo­
stal stypendysta. uniwersytet6w angtelskich w Cambridge i Oks­
fordzie. W Wledniu habilitowal sic: w 1907 r. z zakresu ftlologn
angielskiej. W 1909 r. ostadl w Krakowie i rozpoezal prace na
Uniwersytecie -Jagtellonsktm, Dwa lata p6iniej otrzymal tytul
profesora nadzwyczajnego. Jako poddany austriacki powolany
zostal w 1914 r. do wojska w stopniu oficerskim. Tram jednak
do niewoli rosyjskiej i przez 7 lat przebywal na terenie Rosj!.
W niewoli Dyboski przechodzfl rozne koleje losu - raz podlegal
ostrym prawom obozowym, niekiedy zn6w korzystal ze wzgled­
nej swobody, umozltwtajace] mu nawet prace naukowa, W tym
czasie prowadziJ: wsrod jencow zywa dzialalnosc oswiatowa. i od­
czytowa.. Wspomnlenia z tego okresu zawarl w artykule Szabla
i duch na Syberii cztemaScie lat temu (MCzaSM 1933, nr 127). Do
Polski powr6ciJ: dopiero w 1922 r. i natychmiast obja) katedrc:
anglistyki na Uniwersytecie Jagiellonskim. Nie ograniczyl sic:
jednak tylko do dzialalnosci dydaktycznej. Wielokrotnie wyjez­
dZal do Anglii i Stan6w Zjednoczonych. Jego celem bylo propa­
gowanie w krajach anglosaskich wiedzy 0 Polsce. Wyglaszal za­
tern liczne odczyty, m.in. w King's College w Londynie, na


37
DYBOSKI ROMAN
uniwersytetach w Cambridge, Oksfordzie i Liverpoolu, a takze
w stowarzyszeniach, takich jak Royal Institute of International
Affairs. Dwukrotnie odwiedzil Stany Zjednoczone. Po raz pierw­
szy z cyklem odczytow - w czasie 9 mleslecy wyglosil przeszlo
200 wykladow dzlekl pomocy Fundacji Kosctuszkowskie] - ob­
jeehal Stany Zjednoczone w 1928 r. Ponownie znalazl sic: tam
w r. 1929 i uczestniczyl w obchodach 150. rocznicy smlercl Ka­
zimierza Pulaskiego. Byl pelnomocnikiem Fundacji Kosctusz­
kowskiej na Polske i wiceprezesem Swtatowego Zwlazku Oswta­
ty Pozaszkolnej. Propagowal takze kulture polska, publikujac
w jezyku angielskim teksty poswtecone najwybitniejszym pol­
skim pisarzom: Janowi Kochanowskiemu, Adamowi Mickiewi­
czowi, Stefanowi Zeromskiemu i Wladyslawowi S. Reymontowi.
Roman Dyboski nie zaniedbywal w tym czasie spraw sla.skich.
Wspolpracowal m.in. z organtzaeja akademlcka ,.Znicz", byl
wspohntejatorem budowy w Krakowie Slaskiego Domu Akademic­
kiego. Wielokrotnie zabteral glos na tematy slaskie. np. w arty­
kulach: 0 jednosc naszego Slqska. (Ksi/:ga 0 Slqsku wydana
z ok�i jubileuszu 35-lecia istnienia .. Znicza". Cieszyn 1929)
i Mlodziez akademicka Slqska a poiozenie mu:dzynarodowe Polski
("Zaranie Slaskie" 1929, z. 4). Stworzyl konkretny program regie­
nalistyczny, ktory obja.c mtal wszystkie dziedziny zycta kultural­
nego, tj. badania naukowe, literature, sztuki plastyczne, muzyke,
organlzaeje spoleczne i te instytucje, bez ktorych takie dztalanta
bylyby w ogole niemoZl1we.
W czasie wojny pozostawal w Krakowie, cudem uniknal aresz­
towania razem z innymi profesorami Uniwersytetu -Jagtellonskie­
go. Podobnie jak wielu innych pracownlkow naukowych, pozba­
wiony mozlrwosct prac badawczych, objaj posade nauczyciela
w szkole gorntezo- hutniczej w Krakowie i dorabial prywatnymi
lekcjami jezyka angielskiego. W tym okreste nawtazal m.in. kon­
takt z Karolina. Lanckororiska, ktora po swej ucieczce ze Lwowa
przebywala w Krakowie. Dyboski nie tylko byl korepetytorem
Lanckoronskiej, ale takZe przechowywal w czasie jej pobytu
w wic:zieniu i obozie koncentracyjnym pracc: poswic:cona. Mi­
chalowi Aniolowi. Pomagal rownie:i Lanckoronskiej, gdy prze­
bywala w Ravensbriick - przesylal jej ksia.Zki. W 1943 r. zwroco­
no sic: do niego z prosba. 0 utworzenie sekcji angl1stycznej
w tajnym Uniwersytecie Krakowskim. Z obawy przed dekonspira­
cja. profesor przygotowarue zajc:c zlecil swym asystentom, sam na­
tomiast nadzorowal, la.cznie z prof. Maleckim, calosc przedsic:­
wzic:cia.


DYBOSKI ROMAN
38
Od stycznia 1945 r, zaja) sic: organtzacja studi6w angl1stycz­
nych i odbudowa katedry na Uniwersytecie Jagielloilskim. Zmarl
nagle 1 czerwca 1945 r. w Krakowie.
Bfbllografla
R. D Y b 0 ski: Millon l jego wiele. Krak6w 1909; Ide m: Byron. Studlwn
Lw6w 1921; Ide m: WUliam Shakespeare. Krak6w 1921; Ide m: 0 AngLU l An­
glikach. (Studta literaclde). Warszawa 1929; Ide m: M�dzy literaturq a zyciem
Warszawa 1936; Ide m: Sto lat literatwy angielskkd. Warszawa 1951.
Ks�a 0 Slqsku wydana z okazjljubUeuszu 35-lecta lstnienta "Znlcza". Red.
A. Targ. Cleszyn 1929; M. Laskowska. W. Tarnawskl: Dyboski
Roman. W: Polski slownik biDgraftczny. T. 6. Red. W. KonopczyIiskl. Kra­
k6w 1948; L. B r 0 Z e k: Z dzil#6w "Zaranta Slqslctego". "Zaranie Sla..skle" 1951.
z. 1; Slownik wsp6kzesnych plsarzy polslctch. T. 1. Warszawa 1963; Alma Mater
w podziemiu. KartJd z dzil#6w tqjnego nauczanta w Unlwersytecie JagieUoflsldm
1941-1945. Red. M. 1 A. Zan:bowle. Krak6w 1964; P. Mroczkowski:
Hlstorta Katedry FilologU Angielskkd w Unlwersytecle JagieUoflslctm W: Wydztal
Filologlczny Unlwersytetu JagieUoflsklego. Hisuxta katedr. Krak6w 1964;
Z. K r a] e w ski: Roman Dyboski (1983-1945). Katowice 1968; Z. Hle­
row ski: tycie literaclcte na Slqsku w latach 1922-1939. Katowice 1969;
S. H e 1 s z t Y Ii ski: Requiem ella zmarlych mlstrz6w. Roman Dyboski. W:
Ide m: Dobranoc, mlly kslqZ�. Warszawa 1911; Wsp6lcze.§nl polscy pisarze l ba­
dacze literatwy. Red. J. Czachowska 1 A. Szalagan. T. 2. Warszawa
1994; K. Lan c k 0 r 0 Ii s k a: Wspomnienta t.VQ/enne. Krak6w 2001.
Jolanta Szcze.§ntak


F
F'mAUSER-M!ECZOWSKI GUSTAW (EUGENIUSZ), (1874-1938).
Urodztl: ste w marcu w Klikuszowej jako syn Konrada Fihau­
sera i Eugenll ze Stadnik Stadnickiej, herbu Szreniawa. Konrad
Fihauser, wtasciciel Brusnfka z przyleglosctamt, posel nowotarski
na sejm lwowski w r. 1867, byl dwukrotnie wybrany (1867 i 1869)
do Rady Panstwa w Wiedniu.
Rodzina byla patIiotyczna, zaangazowana w sprawy spoleczne
i narodowe. Dziad Gustawa, Ludwik Fthauser, za swa dzlalalnosc
narodowa zostal w 1846 r. skazany na dwanascie lat wtezienta
w Spielbergu. W takiej atmosferze mllosci ojczyzny wzrastal Gu­
staw Fihauser oraz osmtoro jego rodzenstwa. W r. 1893 wstapll
do zakonu jezuttow w Nowym Saezu, gdzie odbywal poezatkowe
studia teologtczne, ktore kontynuowal na teologii w Krakowie.
Swlecenla kaplariskie otrzymal 22 czerwca 1902 r., a na prze­
lomie lat 1906 i 1907 zlozyl sluby wieczyste. P6Zniej jeszcze przez
dwa lata studiowal na Uniwersytecie .Jagtellonsktm fllologie kla­
syczna, Byl czlowiekiem gruntownie wyksztalconym. 0 szerokich
zainteresowaniach hlstorycznych, l1terackich i teologicznych, roz­
mllowanym w kulturze staroZytnej. Wsp6lpracowal w tym czasie
z takimi czasopismami, jak .Przeglad Powszechny", "Sodalis Ma­
rtanus", .Nasze wtadomosci", .Jnteneje Apostolatu Modl1twy". Pu­
bl1kowal swoje kazania, przeklady, wiersze. Szybko dal ste poznac
jako znakomity translator: przetlumaczyl m.in. sw, Cyprtana
Dziclka pobozne, Godzinki 0 sercu Pana Jezusa i inne. W tym
wlasnte okresie powstal rownlez hymn My chcemy Boga, bedaey
wlaSciwie wolnym przekladem plesnl francuskiej napisanej przez
F.X. Moreau. w niewielkim stopniu odpowtadajaeym francuskie­
mu orygtnalowt, gdyi; tak silnie zostal nasycony polsk1m1 trescta­
mi. Ptesri szybko zyskala popularnosc i sam tw6rca slyszal, jak
w uniesieniu splewaja ja. w kosciolach ludzte nieswiadomi. ze
w ich gronie znajduje si� jej autor.


FiHAUSER-MIECZOWSKl GUSTAW (EUGENIUSZ)
liO
Ptesn w swym pierwotnym ksztalcie skladala ste z osmlu
zwrotek, ale powszechnie znane sa. tylko trzy. Calosc utrzymana
jest w jednolitym nastroju. wywolanym nakladajacymt ste na ste­
bie strofami liiycznymi i dramatycznymi oraz nutami litanijnymi.
tworzaeymt specyficzna. atmosfere emocjonalna,
W 1908 r. Gustaw Fihauser, wskutek choroby nerwowej. opu­
Sell zakon jezuit6w. Zmienll: Imte i nazwisko na Eugentusz Mie­
czowski (podobno na pamiatke Miaczowa). Przebywal w Nowym
Saczu i w Krakowie. poswtecajac ste pracy spolecznej i literackiej.
Naptsal wOwczas wiele dziel literackich i naukowych. obecnie juz
zupelnle ntedostepnych, wsrod kt6rych byly hymny. dramaty.
fraszki i inne. Duzo pisal 0 Krakowie. mlescie, kt6re szezegolnte
kochal, jemu takze poswtecil Bqieczki. krakowskie. pozostajace po
dzteri dzisiejszy w rekopiste znajdujacym ste w Bibliotece Slaskle]
w Katowicach (sygn. R. 1924).
Lata pierwszej wojny swtatowe] przezywal w unlestenlu, prze­
czuwajac w nlch zapowiedi wolnosct, Przemawial na wtecach,
pisal pelne radosct hymny: Zadzwoncie w swi1:ty Zygmunta
Dzwon; Veni, Rex Glortae; Hymn dzi1:kczynny za Zmartwychwsta­
nie Polski. Naptsal w6wczas takze niezwykle odwaZny wiersz w j�­
zyku niemieckim pt. Deutsche Wirtschajt. w kt6rym wyliczyl
Niemcom i ich cesarzowi wszystkie krzywdy. jakich doznal nar6d
polski. Wiersz ten w formie ulotkt, podpisanej nazwiskiem autora,
byl szeroko znany u kresu wojny. Za ten utwor wtosna 1918 r.
autora uwi�ziono i osadzono w twierdzy olomunleckiej.
Po wyjSeiu z wi�zienia opuscll Malopolsk� i zamieszkal w Ja­
rocinie. w wojew6dztwie poznanskim. Poznan bardzo Zywo zarea­
gowal na powstania sla.skie. 1\1 zawia.,zal si� Komitet Pomocy dla
G6rnego Sla.ska. tu zbierano fundusze na cele plebiscytowe oraz
odziez. Zywnosc i bron dla walcza.cych Sla.zak6w. Na licznych wie­
cach w calym Poznanskiem wyraZano "podziw i hold walcza.cym
G6rnosla.zakom". Sla.sk tez mial stac si� ostatnia. fascynacja. Gu­
stawa Fihausera-Mieczowskiego. Zawsze aktywny i pelen patrio­
tycznego zapalu oddal swe sily i umiej�tnosci w akcji plebiscyto­
wej. W czasie III powstania sla.skiego. podczas napadu boj6wki
niemieckiej na Dobrodzien zostal ci�ko ranny. Po powrocie do
zdrowia. mimo ze nie odzyskal juz dawnej formy, zamieszkal
w Kr6lewskiej Hucie i w tamtejszym Panstwowym Ginmazjum
Klasycznym uczyl j�zyka lacmskiego i greckiego. a takZe polskie­
go. niemieckiego i hlstoril w klasach polskich i niemieckich.
Z Wielkopolska. nadal jednak utrzymywal bliskie kontakty. Wy­
glaszal tu odczyty oraz wydawal ks1a.Zki. W Kaliszu w 1925 r.


41
FiHAUSER-MJECZOWSKl GUSTAW (EUGENJUSZ)
opublikowal kilkutomowa. powlesc poetyeka pt. KsiqZt:: P6fnocy.
poswiecona kstazetom pomorskim. Utwor ten. dzisiaj juz zupelnle
nledostepny, swiadczyl 0 glebokich zainteresowaniach historycz­
nych pisarza ztemlaml, ktore przez wieki znajdowaly ste poza pol­
skim organlzmem panstwowym,
Nauczycielskie obowtazkl traktowal sumiennie i z pasja, Swe
zamilowanie do kultury staroZytnej zaszczepial wychowankom
przez wszystkie lata pracy w szkole, byl wymagajaey, lecz nie bez­
wzgledny, Leon Leszczynski naptsal 0 nlm: "[ ... J wzbudzal zapal
do polskiej piesnl i kultury. a rownoczesnte jako wybitny filolog
torowal droge do poznanla Iacmsktego i greckiego jezyka oraz
skarbow antycznego ptsmienntctwa. Otaczal opleka matertalna
i moralna ubozszych uczntow, Serce mial jakby na dlont,
usmtechnlety, poblaZllwy. dla wszystkich mlal wiele wyrozumie­
nla", Zachowal sle, nlestety tylko za rok szkolny 1933/1934. Rap­
tularz, ktory skrupulatnie prowadzil. Jest on dzisiaj nlezwykle in­
teresujacym dokumentem nte tylko sumlennosct i zaangazowanta
nauczyciela. ale ze wzgledu na uwagt spolecznoscl uczniowskiej
stanowt rowntez wartoSciowe studium socjologiczne, zawterajace
istotne informacje 0 poziomie umyslowym. mentalnoset i cechach
osobowych slasklch uczni6w.
Ucznlow polskich uznawal za mnlej zdolnych i bardziej leni­
wych. nlemieckich za bardziej zuchwalych i opornych. Krytycznie
ocental tez wladze szkolne, choc wizytuja.cy go Milosz Soltys byl
mu Zyczliwy. ale w oczach nauczyciela wladze szkolne wydawaly
ste wiecznie ntezadowolone, podejrzliwe. sklonne do intryg. Na­
uezajac 0 kulturze staroZytnych Grekow i Rzymian. cz�sto aktu­
alizowal wiadomosci oraz odwolywal si� do polskiej literatury
i kultury. Omawiaja.c Charakterystyla: Szwab6w w dziele Juliusza
Cezara Pamu:tniki 0 wqjnie gallicyjskiej. porownywal owczesnych
Niemcow ze wspolczesnymi. A przy innej okazji kazal si� uczniom
zastanawiac. czy Cezar prowadzil polityk� zaborcza.. porownac ja.
z polityka. Napoleona i Polski. Analizuja.c De bello Galico. w swym
Raptularzu zanotowal: "WaZne dla S1a.zakow wiadomosci 0 Ger­
manach. Ich brak przywia.zanIa do ziemi i komunlzm. 0 He do­
datnl. 0 lie ujemny?".
Z llteratury polskiej najch�tnlej si�gal do powiesci Sienkiewi­
cza: Quo vadis oraz Trylogii, porownywal cechy charakterow sien­
kiewiczowskich bohaterow i staroZytnych.
W 1933 r. mlJala 250. rocznica wyprawy Jana III Sobieskiego
na Wieden. Postac krola. ktory ida.c na odsiecz wiedenska.. za­
trzymal si� na Gornym Sla.sku i w Piekarach modill si� przed cu-


FiHAUSER-MIECZQWSKI GUSTAW (EUGENIUSZ)
42
downym obrazem Matki Boskiej Piekarskiej, byla na Slasku bar­
dzo popularna. To wydarzenie inspirowalo wyobraznte pisarzy
i historyk6w, ponlewaz zalstnlala w6wczas szansa odzyskanta
Slaska i ponownego przytaezente go do Polski. Kr61 Sobieski tej
sposobnosct nlestety nte wykorzystal.
Watek ten podjaJ Fihauser-Mieczowski w dzisiaj juz zupelnie
zapomnianym utworze scenlcznym w trzech obrazach i ptectu
odslonach pt. Piekary - dramat z czasu wyprawy wiedeflskiej
kr6la Jana Sobiesldego, wydanym przez Drukarnle Karola Miarki
w Kr61ewskiej Hucie w 1933 r. Akcja widowiska toczy sic: w Tar­
nowskich G6rach i Piekarach z koricem sterpnla 1683 r. Utw6r
jest Interesujaey, moze nie tyle dla swych walor6w scentcznych,
choc i tych mu rue braku]e, ile przede wszystkim ze wzgledu na
dobra. znajomose reali6w historycznych i geograftcznych, orygt­
nalna probe tnterpretacji wydarzeri i pelen ekspresji spos6b uka­
zania zblorowosct sla.skiej jako spolecznosci bardzo patriotycznej,
narodowo uswtadomtonej i wartoSciowej moralnie. Na kazde] stro­
rue dramatu znac, ze plsal go czlowiek bardzo wyksztalcony i rze­
telny. Prawdopodobnle autor korzystal z kstazkt Marcina Kopca
Kr6l Sobieski na Slqsku w kosciolach na drodze pod Wiedeft, ale
ntewykluczone, ze sam prowadzil badania ir6dlowe. W Pieka­
rach... bowiem znajduja sic: szczegOly historyczne nie majace nic
wsp6lnego z obtegowa wtedza 0 dziejach Slaska, Na przyldad
pojawia sic: postac zupelnle zapomnianej ostatnlej Piast6wny
slaskte], Magdaleny von Hohenstein, wystepujacej w utworze jako
Karolina Holsztynska, 0 ktore] Fihauser podaje dose duzo waz­
nych szczegolow, Piekary ... - choc poswtecone jednernu wydarze­
nlu historycznemu - zawteraja w sobie skr6t calej historii
Slqska, ktora. przywoluje pojawiaja.ce si� widmo Gabriela Herbur­
ta, sla.skiego rycerza z czas6w Zygmunta Starego.
Piekary... rue doczekaly sic: prawdopodobrue nigdy realizacji
scerucznej, choe, jak wynika z informacji zamieszczonej w podty­
tule, autor pisal je na jakis konkurs. Dla scen amatorskich byly
zbyt trudne, dla teatru zawodowego malo atrakcyjne (tak same
ocenll 6w dramat Piotr Smietana-Sok61ski w Slqskich utworach
scenicznych). Bye maZe, sam autor specjalnie nie zabiegal 0 za­
granie tej sztuki na scerue, bo w koncu teatr katowicki wystawial
utwory na duzo niZszym poziomie, choe tekst musial bye znany,
o czym swiadczylby fakt, ze Franciszek Popiolek w artykule Po­
trzeba wiedeflska., zamieszczonym w "Zaranlu Sla.skim" (1933,
z. 3), wymienll dramat wsr6d utwor6w poswic:conych przejsciu
Sobieski ego przez Sla.sk.


43
FOLLEBORN GEORG GUSTAW
Pisarstwo Fihausera -Mieczowskiego nle przetrwalo pr6by cza­
su poza jedna ptesnta My chcemy Boga. CZt:Sc spuscizny pozo­
stala po dzlen dzisiejszy w rekoptsach, z rzeczy zas drukowanych
ani KsiqZf: P6fnocy, ani Piekary ... nie zaistnialy w odbiorze czytel­
niczym czy opracowaniach hlstorycznoliterackich. W lipcu 1918 r.
poslubtl Helene (nazwlska nie udalo sic: ustallc), potomstwa nie
mieli. Fihauser-Mieczowski zmarl 11 maja 1938 r. w Chorzowie
i tam spoczal na cmentarzu.
Bibliografia
G. Flhauser-Mleczowskl: KsiqZ�P6lnocy. Kalisz 1925: Idem: Pie­
kary. Kr61ewska Huta 1933: Ide m: Raptularz. Zblory Specjalne Blblloteki
SIa.skieJ w Katowlcach. Sygn. R. 1293 I.
K. H e s k a - K was n lew I c z: My ch.cemy Boga. .Gose Ntedztelny" 1982.
nr 29. s. 6. 7: � a d e m: Gustaw (Eugeniusz) Fihauser-Mieczowski. W: Zapo­
mnianL Z dziJ#6w litemtwy polskiid na �lqsku. Red. J. M a II c k t t G_ S z e w �
czyk. Katowice 1992. s. 10B-118: K. Heska-Kwasntewtcz: ChDrzow­
ski slownik biDgrajlczny. Chorz6w 2005: Zbtory specJalne Blblloteki SIa.skiej
w Katowlcach. Sygn. R. 1293 I: zbtory t relaeje rodzmne: Archtwum Prowlncjt
Malopolskiej Towarzystwa Jezusowego w Krakowle.
Krystyna Heska-KwaSntewtcz
Fti'LLEBORN GEORG GUSTAW, pseudonim Edelwald Justus
(1769-1803), etnograf, filolog, filozof, pedagog, pisarz, pubUcysta
i tlumacz,
Urodzil sic: 2 marca w Glogowie jako syn Michaela Jacoba
Fiilleborna, urzednlka kryminalnego (Hof und Criminalratb). Tam
tez ukoriczyl gimnazjum protestanckie, otrzymujac gruntowna
znajomosc jezyka Iactnsktego i hebrajskiego. Od 1786 r. studio­
wal teologie, fllologie, ftlozofte i archeologie na uniwersytecie
w Halle. W 1789 r. obronil teze Liber de Xenophane, Zenone, Gor­
gia, Aristoteli vulgo tributus, passim illustratur commentatione.
Nastepnte objaJ posade trzectego diakona i funkqe kaznodziei ko­
sciola ewangelicko-reformowanego w Glogowie. Od 19 paidziernl­
ka 1791 r. byl wykladowca. jc:zyk6w staroZy'tnych w Ginmazjum
Miejskim sw. E1Zbiety (Elisabetbanum) we Wroclawiu. W latach
1798-1800 wydawal tygodnik literacki "Nebenstunden", a p6i­
niej, w latach 1800-1803, kierowal redakcja. tygodnika "Der
Breslauische Erzabler" (Gawc:dziarz Wroclawski). Jako poeta de-


FoLlEBORN GEORG GUSTAW
biutowal w 1780 r. zbiorkiem Zabawki unerszem i przeklady oby­
czqjne.
Fiilleborn pozostawil obszerna spusctzne literacka: szkice filo­
zoflczne, utwory poetyckie i tlumaczenia. Jego szkice filozoficzne
opieraly ste na myslach Immanuela Kanta i Fryderyka Augusta
Wolffa. Tworczose poetycka obejmowala przede wszystkim bajki
i legendy. Fiilleborn byl takze znanym tlumaczem literatury pol­
skiej (prawdopodobnie zetknal ste z nia juz w rodzinnym Glogo­
wie) i na Iamach czasopism wroclawskich publikowal przeldady
wielu polskich pisarzy. TIumaczyl m.in. utwory poetyckie XVII
i XVIII w. Na tworczosc Fiilleborna znaczaco oddzialalo pisarstwo
Jerzego Samuela Bandtkiego - hlstoryka. jezykoznawey i profe­
sora jezyka polskiego w protestanckim Gimnazjum Miejskim sw,
ElZbiety we Wroclawiu. On to czuwal nad wyborem dzlel i polsz­
czyzna Fiilleborna. Duzy wplyw mtal tez na ntego Jan Samuel
Kaulfuss - nauczyciel jezykow klasycznych w poznanskim gtm­
nazjum (kt6ry w 1805 r. wydal we Wroclawiu nowa edyeje
podrecznlka Fiilleborna Encyklopedia philological.
W tworczosct poetyckiej Fiilleborn wzorowal ste na Friedrichu
Schillerze. Pierwszy tom literacki Bunte Bliitter opublikowal
w Berlinie w 1795 r. W .Nebenstunden" zamtesctl tlumaczenie
wierszy Franciszka KarpiIiskiego: Czlowiek i kamiefl. (Filhlen und
nicht jilhlen). Duma Luidgardy (Klage Luitgards. z kr6tkim wste­
pem historycznym 0 Lutgardzte) i 0 uspokqjeniu cnoty. Ponadto
opracowal polska wersje podania 0 Walgierzu Wdalym (Walter der
Starke und die schOne Helgunde. Eine polnische Sage. Nach Bogu­
phals Polnischer Chronik). W .Der Breslauische Erzahlern publiko­
wal gl6wnie przeldady utwor6w Ignacego Krasickiego. m.in. Wy­
jazd z Warszawy (Reise von Warschau nach Bulgarien). nowel�
Ibrachim i Osman (Wer war jr6mmelj. powiastk� Kadur oraz spara­
frazowal dwie bajki: Lakomy i zazdrosny (Der Geiz und Neill)
i Dwa psy (Nutzen und Vergm1gen). Fiilleborn tlumaczyl takZe
Adama Naruszewicza Fajerwerk z ludzi (Das Feuerwerk). Szymona
Zimorowicza trzy piesni z Roksolanki. wiersz Jana Kochanowskie­
go Na swu:tego qjca (In Pontiftcem Aleksandrum V1) oraz dwa
utwory nieznanych autor6w polskich: Dziewczyna m6wi n nien (Des
Mlidchens Nein. Aus dem Polnischen. nDer Breslauische Erzahlern
1801. s. 736) i Podr6z do Warszawy (Die Reise nach Warschau.
aus dem Polnischen. nDer Breslauische Erzahlern 1803. s. 776).
Ponadto Fiilleborn. czerpia.c z polskich motyw6w sredniowiecz­
nych. napisal swoja. wersj� podan: Die Bekehrung durch Teufel
(nDer Breslauische Erzahlern 1802. s. 444). Piast und Repza (nDer


FOLLEBORN GEORG GUSTAW
Breslauische Enabler" 1802, s. 565) oraz Wenda. Herzogin der
Polen ("Der Breslauische Erzahler" 1802, s. 578).
W swoich pismach wiele uwagt poswtecil sprawom slasklm
(niejednokrotnie nawia.zywal do piastowskiej historii), a dzlekl
swym traktatom stal sit: prekursorem naukowego ludoznawstwa
na Slasku. Wsp61pracowal z wybitnym miedziorytnikiem Frydery­
kiem Gottlobem Endlerem, ktory ilustrowal opisy poszczegolnych
mlejscowosct i krajobrazow slaskich. .Jedna z najwaZnieJszych
jego publikacji z zakresu etnografiJ Slaska bylo wydanie basnt lu­
dowych Johanna Daniela Heinrtcha Musausa Volksrruirchen der
Deutschen I-VI (Garlitz 1789). Z tekstow pedagogicznych najbar­
dziej znaezace sa: Kurze Theorie des lateinischen Styls (Breslau
1793) oraz podrecznlk do retoryki Rhetorik. Ein Leitfaden beim
Untenichte in obem Klassen (1802).
W ramach popularyzowania filozofii redagowal publlkaeje zbio­
rowa w 12 tornach Beitrage zur Geschichte der Philosophie (Jena
1791-1799). Swoje poglady opieral na filozofii Fryderyka Augu­
sta Wolffa i Immanuela Kanta. Pasjonowalo go rownlez edytor­
stwo. Wydal Satyry Aulusa Flaccusa Persjusza (1794), fragmenty
Parrnentdesa z Elei (1795) i niemiecki przeklad Polityki Arystote­
lesa (1799-1801). Jako erudyta swoimi zainteresowaniami obej­
mowal literature ortentalistyczna - m.in. 13 wrzesnla 1795 r.
w Glogowie, z okazji oddania do uzytku Collegio scholastico Glo­
govlensi, wystapil z mowa gratulacyjna, poslugujac Sit: fragmen­
tern opisu szkol w Fezie poznosredruowtecznego podroznlka Le­
ona Afrykanczyka,
W 1794 r. Georg Fiilleborn ozeml sit: z Anna. Dorota Lenz
(malzenstwo stracilo czworo z szesctorga dzieci). Mirno astmy
i nieuleczalnej choroby serca pracowal do ostatnlego dnia zycta,
dyktujac artykul do .Der Breslauische Erzahler" (ukazal sit:
w posmtertnym numerze 8., z 19 lutego). Zmarl 16 lutego
1803 r., we Wroclawiu, w wieku 33 lat.
Bibliografia
G.G. Full e b 0 r n: Kleine Schriften ZUT Unterhaltung. Erste Sammlung. Bre­
slau-Leipzig 1797: .Det Breslauische ErzlJhlerM. eine Wochenschri}t. Breslau
1800-1809; J.G. S c hum mel: Breslauer Almanach.filr den AnJang des 19.
Jahrhunderts. Ten 1. Breslau 1801; Ide m: Game und FIl11ebom. varon eine
kleine Fehde. dann Plan und Proben aus FIl11eboms theatralischen Nachlasse.
Bresiau 1804: Ide m: Reise dUTCh Sch1esien Un Julius und August 1791. Berlin
1995.


FOLIEBORN GEORG GUSTAW
46
K. 0 I b ric h: Ein Freund und F6rderer der schleslschen Volkskunde von
Hundert Jahren und seine ZeUschrift. "MItteilungen der schlestschen Gesell­
schaft fUr Volkskunde" 1905, z. 14; H. H e eke I: "Die Sch1eslschen Provin­
zialbUitter" von 1785-1849 in ihrer literaturgeschichtllchen Bedeutung. Ein
Beitrag ZUT Geschichte der deutschen Uteratur in Sch1esien (Wort und Brauch
H. 15). Breslau 1921; K.H. NIt s c hac k: Georg Gustav Frl11ebom. Breslau
1940; A. C 1 e Ii ski. Nieznany wroclawski tlwnacz Kraslckiego. "Sprawy 1 Lu­
dzie" 19�2, nr 61, s. 1; T. M 1 k u I s k i: Jerzy Gustaw Frl11ebom. Zapomniany
tlumacz Kraslckiego. "Zeszyty Wroclawskie" 1952, R. 6, nr I, s. 206-219;
A. L u b 0 s: Geschichte der Uteratur Sch1esiens. Bd. 1-3. Munchen 1960-
1974, passim; M. U r ban 0 w t c z: Z dziJ#6w literatury niemieckitd na �lqsku
w pierwsZld polowie XIX wieku. W: Monograjie �lqskie OSSOlineWTL T. 7. Red.
J. G 1 e row ski. Wroclaw 1964, s. 16, 60; M. U r ban 0 w 1 c z: O�wiecenie
w literaturze niemieckitd na �lqsku. W: "Frace Wroclawskiego Towarzystwa
Naukowego". Serta A, nr 189. Wroclaw 1965, s. 56, 77-78; K. Mig 0 n: Recep­
ga ksiqZld orientallstyczrtJd na �lqsku do koflca XVIII wieku. W: Monografre
z dziJ#6w nau1d l techniki. T. 62. Wroclaw 1969, s. 62; K.H. Z 1 01 k 0: Georg
Gustaw Frl11ebom (1769-1803). Ein Glogauer Phllosoph. Dlchter und Kulturhlsto­
riker. In: Glogau lin Wandel der zeiten - Glog6w poprzez wield. Wurzburg 1992,
s. 291-297; B. Bon 1 s c h - B red n 1 c h: Volkskundllche Forschung in Sch1e­
sien. Eine Wissenschajtsgeschichte. Marburg 1994; M.R. G 0 r n 1 a k: Frl11ebom.
W: Encyklopedia zieml glogowskitd. Z. 15. Glogow 1994, s. 9-10: Ide m: Frl11e­
born - plsma. W: Encyklopedia zieml glogowskitd. Z. 16. Glog6w 1994, s. 7-8:
W. K I 0 d n 1 c k 1: Jerzy Gustaw Frl11ebom - przedstawlciel wroclawskiego
o�wiecenla. "Dolny SIa.sk" 1998, nr 5, s. 26-35; (M.R. G 6 r n 1 a k): Frl11ebom
Georg Gustaw. W: Wielka Uustrowana encyklopedia powszechna Wydawnlctwa
Gutenberg Print. T. 31/9 (suplement wsp61czesny). Warszawa 1999, s. 16-17;
L. Hare: Samuel Beniamtn Klose (1730-1798). Studium historiograjlczno-tro­
dloznawcze. Wroclaw 2002, passim; E. Jar 0 s z - S 1 e n k 1 e w 1 c z: Wroclaw
prozq malowany. Czasoplsmo "Der Breslaulsche Erzahl.er" 1800-1806. W: sUe­
sia PhUologlca. I Kongres Germanlstyld Wroclawskitd. Red. M. H a I u b. Wroclaw
2002, s. 252-266.
Marek Robert G6miak


G
GREGOR J6ZEF. pseudonim Piast (1857-1926), ksladz, poeta
i publicysta, dzialacz narodowy.
Urodzil ste 6 marca w Witoslawicach kolo KoZla, gdzie jego
ojciec byl mlynarzem. Uczeszczal do szkoly ludowej w Grzedzinle,
nastepnle do szkoly miejskiej i gimnazjum w Glubczycach.
W 1877 r. rozpoczal studia teologiezne we Wrodawiu. Byl jednym
ze wsp6J:zal:oZycieli i najaktywniejszych czlonkow dzialajacego
wsrod studentow Uniwersytetu Wrodawskiego w latach
1880-1886 Towarzystwa Gornoslaskiego, dla ktorego napisal
sptewana na melodie Mazurka Dqbrowskiego ptesn Dlugo Slqsk
nasz ukochany ... , wzywajaca mlodziez do jednosct i wzajemnej
pomocy, zachowania wiary i szerzenia oswtaty, Udzlelal ste row­
nlez jako czlonek Towarzystwa Literacko-Slowtariskiego. Nawiazal
wowczas pierwsze kontakty z polskim1 dzialaczami narodowymi
Slaska Gornego i Cieszyilskiego.
Nizsze swtecenia kaplanskle otrzymal w 1881 r. w Pradze, gdyz
z powodu prowadzonych przez pruskie wladze represji antykato­
lickich kulturkampfu wrodawskie seminarium duchowne bylo
wowezas czasowo zamkntete. a biskup Foerster znajdowal ste na
wygnaniu. Rok poznie], 15 lipca 1882 r., juz we Wrodawiu otrzy­
mal swtecenta wyZsze. Poczatkowo pelntl funkcje kapelana zam­
kowego u hrabiostwa Henckel-Donnersmarckow w Siemianowi­
each, a od 1884 r. zostal wikarym tamtejszej paraflt. Od 1882 r.
byl takze czlonktem Dziedzictwa Blogostawtonego Jana Sarkan­
dra w Cieszynie.
W tym okresie oglostl na lamach "Schlesische Volkszeitung"
(1883, nr 488, 490, 494, 500) cykl artykulow, w ktorych przeciw­
stawtajac si� gloszonym w niemieckiej prasie pogladom, dowodzll
czysto polskiego pochodzenia dtalektow slaskich. Wydal tez popu­
lama. broszure 0 ksiqZeczkach zabobonnych i odpustach falszo­
wanych (Krolewska Huta 1884).


GREGOR JOZEF
48
W 1885 r. przenlesiono go na parafte w BuJakowie. nastepnle
do Strzelec, a po roku do Berlina, gdzie pelnll sluzbe kolejno
w kosclolach pw. sw, .Jadwigt, sw, Piusa i sw, Michala. W latach
1890-1898 byl proboszczem w PluZnlcy kolo Strzelec, a stamtad
przenlesiony zostal do 1Workowa jako nastepca ksledza Augusty­
na Weltzla. autora wielu prac z hlstorii Slaska, Jego btografle
w 1908 r. opublikowal ks. Gregor w wychodzaeym w latach
1905-1922 w Opolu kwartalnlku .Oberechlesteche Hetrnat",
w kt6rym drukowal takze wiele innych swych rozpraw i przyczyn­
k6w. Pisywal rowniez wczesnte] artykuly dla wychodzacego w la­
tach 1887-1902 w Bytom1u flustrowanego tygodnlka "Swiatlo"
i opolskich "Glos6w znad Odry".
Ksiadz J6zef Gregor zajmowal sic: takze praca naukowa z za­
kresu jezykoznawstwa i htstortl, zbieral przyslowia i wyrazenta lu­
dowe, materialy dotyczace dialekt6w gornoslaskich i historii oraz
topograflt regtonu, Opracowal i wydal m.in. pterwsza polska
mape G6rnego Slaska (Mikol6w 1904). uwzgledntajaca cechy jezy­
kowe zamleszkujace] ten region ludnosct, Wspieral rozne poczy­
nania kulturalne i oswtatowe, m.in. dztalalnosc Towarzystwa
Oswiaty im. sw, Jacka w Opolu.
Po podziale G6rnego Slaska w 1922 r. pozostal w sweJ parafti
w Tworkowte, kt6ra znalazla sic: po nlem1eckieJ stronle granlcy.
Tam tez zmarl 6 kwietnia 1926 r. i pochowany zostal obok ko­
Sciola.
Bibliografia
J. G reg 0 r: 0 ksiqZeczkach zabobonnych l odpustach falszowanych. Kr6-
lewska Huta 1885: Ide m: Augustin Weltzel und seine oberschlestschen Ge­
schlchtswerke. Oppeln 1908.
E. S z ram e k: Ks. proboszcz J6zef Gregor. W: "RocznJld Towarzystwa Przy­
jac161 Nauk na SIa.sku". T. 1. KatOwice 1929, s. 254-258: F. S z y m I c z e k:
Gregor J6zej. W: Polsld slownik biDgraftczny. T. 8/4. Red. K. L e p s z y. Wroclaw
1960, s. 566-567; M. Pat e r: Gregor J6zej. W: Slownik biDgraftczny katollc­
ldego duchowleflstwa �lqsldego XIX l XX wleku. Red. Ide m. KatOwice 1996,
s. 119-121.
Jacek Lyszczyna


49
GRYPHIUS ANDREAS
GRYPmuS ANDREAS. Greif. Gryph (1616-1664). poeta, dra­
maturg. prawnlk, syndyk kstestwa glogowskiego.
Urodzil sic: w Glogowie 2 paidziernika w rodz1nie protestanc­
kiego duchownego. Jego ojciec Paul pelnil obowtazki archidlako­
na kosetola luteranskiego, matka Anna pochodzila z rodu Er­
hard. JuZ we wczesnym dztectnstwte stracil oboje rodztcow, Do
tych bolesnych przezyc dol�czyly kolejne: spladrowanle rodztnne­
go miasta podczas wojny 30-letniej. szalejaca epidemia dZumy
oraz ucleczka z ojczymem. Michaelem Ederem, do Rzeczypospoll­
tej. Po krotkotrwale] edukacjl w sla.skich szkolach sredntch
w 1632 r. rozpocza) nauke w gimna.zjum we Wschowie. Tam tez
powstal jego pierwszy znany utwor poetycki. Iacmskt epos Hero­
dis.furiae et Rachelis lachrymae (Glogow 1634). Jego kontynuacja
byl utwor Dei vindlnci tmpectus et Herodis interitus (Leszno 1635).
ukazujaey paralele mledzy czasami staroZytnym1 a owczesnym1
wydarzenlamt polltycznym1. a zwlaszcza okructenstwamt wojny
trzydziestoletniej. We Wschowie zostal preceptorem synow medy­
ka Caspara Otto. lecz nlebawem zaraza odebrala Zycle calej rodzi­
rue jego chlebodawcow,
Kolejnym etapem w btograftt byl pobyt w Gdansku, gdzie Gry­
phlus nalezal do grona uczntow tamtejszego Gimna.zjum Akade­
mickiego. Nad Motlawa byl m.In, swtadkiem uroczystosct zwtaza­
nych z pobytem w mtescle krola Wladyslawa IV Wazy. Po
powrocie na Slask w 1637 r. podja) sic: obowtazkow domowego
nauczyciela synow cesarskiego radcy Georga von Schonboma.
W tym okresie powstaly jego llryld pisane w jezyku niemtecktm
a skladajace sic: na zbtor Sonette (Leszno 1637) z bodaj najslyn­
ruejszym jego sonetem Trauerklage des venviLsteten Deutschlan­
des. zatytulowanym w p6Zniejszych edycjach Threnen des Vater­
landes Anno 1636. Motywem przewodnim jego llryld stalo sic:
poczucie znikomosci spraw zlemskich. oparte na biblljnym mot­
cie: Vanitas vanitatum Na okres ten przypada takZe utwor proza­
torski Feunge Freystadt (Leszno 1637). bc:d�cy zapisem tragedii
spopielonego w poi:arze KoZuchowa.
Niebawem udal sic: ze swymi podopiecznymi. Georgiem Friedri­
chern i Johannem Christophem Schonbornami. w podroz eduka­
cyjn� do Holandii. Zatrzymall sle na dluZej w Lejdzie. gdzie Gry­
phius zostal. poc�wszy od 20 llpca 1638 r .• sruchaczem
tamtejszego uruwersytetu. W latach 1638-1644 studlowal. a na­
steprue jako magister atrium wyldadal na lejdejsldej uczelni
geograflc:. fllozoflc:. loglke i nauki przyrodnicze. Zaznajomil sic:
z panuj�cym1 owczesrue pr�dami umyslowymi 1 artystycznym1


GRYPHIUS ANDREAS
50
zachodnlej Europy. Powstaly wowczas tomJki poezji SoTUl- und
Feierstagssonette (Lejda 1639) oraz Andrea Gryphii Sonette (Lejda
1643). a takze zbiory Iaclnsktch epigramow, Nalezal Gryphius
ntewatpltwte do najbardziej wyksztalconych ludzt swej epoki
(m.in. wladal dzlestecioma jezykami, w tym polskim). Zwtencze­
nlem tego okresu byla podroz po Ntderlandaeh, Francji i Italii.
We Wloszech ukoriczyt lactnskt epos OUvetum. przedstawtajacy
Chrystusa na Gorze Oliwnej. a dedykowany senatowi Wenecji. Po
powrocie do Polski zawarl w 1649 r. zwtazek malzenskt z Rosina.
Deutschlander, corka kupca t burmistrza Wschowy. Jego Zycie
rodzinne nle bylo jednak szczesltwe. Sposrod sledmiorga potom­
stwa, czworo: Constantin. Theodor, Maria t Elisabeth. umarlo
bardzo wczesnle, Daniel w 24. roku zycta, a corka Anna Rosina
na skutek wad genetycznych pozostawala uposledzona, Odmo­
wiwszy przyjecia posady profesora uczelnl unlwersyteckich
w Frankfurcle nad Odra, Uppsali t Heldelbergu. przenlosl sle
Gryphius na Slask 1 objaJ w 1650 r. urzad syndyka ksiestwa
glogowskiego. Swym przemySlenlom na temat zmlennosct ludz­
kiego losu dal wyraz w czterech tragedlach martyrologicznych:
Leo Annenius oder FUrstenmord (1646). Cathruina von Georgien
(1646). Ennordete Mqjestlit oder Carolus Stuardus (1649) oraz
GroJ3mii.tiger Rechtsgelehrter oder Sterbender AemUius Paulus Pa­
pianus (1659). Ich tematyke zaezerpnal z kronik historycznych
badz aktuaInych wydarzeri politycznych. Zagadnlenlem. ktore
szczegolnie nurtowalo go jako dramaturga, byla kwestia po­
rzadku panstwowego w zderzenlu z losami pojedynczego czlowie­
ka. Jego tragedle zostaly uznane za najwybltniejsze utwory tego
gatunku w literaturze nlemieckiego baroku.
Od kanonow owczesnej dramaturgii odbtegal jego dramat Car­
denio wu1 Celinde (1657). ktorego akcja rozgrywa sie w srodowi­
sku mieszczanskim. Zawiera on. jak moma przypuszczac. pewne
wa.tk1 autoblograflczne dramatoplsarza. Komedle jego autorstwa:
Absurda Comica oder Herr Peter Squentz (1658) oraz HorribUicri­
brifax (1663). cechuje natomlast humor i lekkosc. 1\vorczosc
Gryphiusa zostala rozpowszechnlona dzieki wielu wznowienlom
jego utworow w edycjach zblorowych. ktore ukazywaly sie dru­
kiem w latach 1650. 1652. 1657 i 1663. W dowod szczegolnego
uznania zostal on przyjety w 1662 r. w poczet czlonkow Frucht­
bringende Gesellschaft rrowarzystwo Owocodajne). pierwszego
w Niemczech prestiZowego stowarzyszenla literackiego. Pozosta­
wal w bliskich zwia.zkach z dworem ostatnich Plastow sla.skich.
Z okazji urodzin w 1648 r. kslecla Jerzego Wilhelma. z linll pla-


51
GRYPHIUS ANDREAS
stowskiej, uioZyI spiewogre Piastus (wydana.. posmlertnle we
Wroclawiu w 1698 r.), ktore] tematem byly legend rune dzleje
zalozyclela dynastl1, historta rodu oraz zapowiedi jego swtetne]
przyszlosct, Na uroczystosc slubu ksiecla Jerzego III w 1660 r.
skomponowal natomJast podwojna sztuke, na ktora skladaja sl�
komedle: Verliebtes Gespenste I Die GeUebte Domrose. Ta ostat­
nla zostala naptsana z wykorzystantem dlalektu nlemleeko-dol­
noslaskiego, jaki pobrzrntewal w zleml glogowskiej w czasach pt­
sarza.
Gryphius przelozyl rowruez kilka wtekszych utworow, NaleZaly
do nich dramat Joosta van den Vondela Gebroeders, przetluma­
czony z jezyka holenderskiego I opublikowany posmlertnle we
Wroclawiu w 1698 r. pod tytulem Die sieben Briider oder die Gi­
beoniiet; dramat meczenskt Filicitas francuskiego jezulty, spo­
wiednika Ludwika XIII, Nicolai Caussina (w jezyku niem1eckim
BesUindige Mutter oder die heUige Felicitas), jak rownlez Girolamo
Razziego La Balla (w przeldadzle Seugamme oder untreues Ge­
sind. Wroclaw 1663) I Pterre'a Cornellle'a Le Berger extravagant
(Der Sehwennende SeMIter: Brzeg 1661). Byl tez Gryphius auto­
rem dziela prawniczego Glogauisches Farstenthumbs Landes Ptiot­
legla (Leszno 1653), stanowtacego zbtor przywtlejow kstestwa
glogowskiego. Zmarl 16 lipca 1664 r. na atak serca podczas burz­
llwego posledzenla rady stanow na zamku w Glogowie.
Jego syn Christian (1649-1706), rektor wroclawskiego gtmna­
zjum Marti Magdaleny, rowniez para! sle poezja oraz ptsanlem
sztuk dramatycznych. Jemu tez zawdzieezae nalezy wydanie nie­
publikowanej spusclzny ojca w dwutomowym zbtorze Andreae
Gryphii urn ein merckUches vermehrte Teutsche Gedichte
(Wroclaw-Lipsk 1698).
Bibllografia
B.S. S t 0 S c h: Danck- und Denck-Seule Andreae GryphJL Leipzig 1665:
J.T. Leuscher: De ClaTis Gryphls. Brteg 1122: A. Gryphlus: Latelnische
und deutsche Jugenddlchtwlgen. Hrsg. F.W. Wen t z I a f f - Egg e b e r t. Leipzig
1938, 2. Aufl. Darmstadt 1983: A. G r y phi u s: FriJhe Sonette. Abdruck der
Ausgaben von 1637, 1643 und 1650. Hrsg. M. S z y roc k 1. TUbingen 1964:
M. S z y roc k I, Z. Z Y g u I ski: SUesfaca. Wyb6r z dziel pisarzy slqsko-niemiec­
klch XVII wfeku w tekstach oryglnalnych t polsklch przeklac1ach. Warszawa 1915,
s. 138 1 in.: A. G r y phi u s: Gesamtausgabe der deutschsprachigen Werke.
Hrsg. M. Szyrockl, H. Powell. Bd. 1-8 und Erganzungsbande 1/1-3/2.
TUbingen 196�1981.


GRYPHIUS ANDREAS
52
Z. Z y g u I s k t: "Piastus" Andreasa Gryphiusa. "Kwartalnik Neoffiologlczny"
1955, T. 2, z, 1/4, s. 137-140: M. SzyrockI: Der JWlfIe Gryphius. Berlin
1959: Ide m: Andreas Gryphius. Sein Leben und Werle. TUbingen 1964: Ide m:
A� Gryphlus. W trzechsetnq rocznie� sm.ierci. "Sob6tka" 1964, T. 19, z. 3/4,
s. 365-381: Ide m: Nfeznane wfersze l pfesnl Gryphiusa. "Kwartalnik Neoffiolo­
glczny" 1969, T. 16, z. 3, s. 297-301: A. Stroka: Gryphius Andreas. W: Maly
slownik pisarzy nfemleckich, austrlackich l szwqJcarskich. Red. J. C hod era,
M. UrbanowIcz. Warszawa 1973, s. 129-131: J.Z. Lf c h a n s k f Andreas
Gryphius l MtkolqJ &:p Szarzyr'rsJd. Z problem6w komparatystyki typologfczmd.
W: Uteratura staropolska. l Jtd zwlqzki europeJskie. Red. J. Pel c. Warszawa
1973, s. 241-261: K. G a] e k: EinIadWlflsschrlftett zu den Aujfilhrungen der
Schulactus von Christtan Gryphius, "Germanlca WratlslaViensla" 1989, Bd. 85,
s. 302-426: Andreas Gryphius: Weltgeschick und Lebenszelt. Ein schlesischer
Barockdichter aus deutscher und polntscher Sieht. Diisseldorf 1993: S. K 1 e -
d r 0 n: Andreas Gryphius und dfe Nfederlande. Nfederlilndische Einjlilsse auf
sein Leben und Schaffen. Wroclaw 1993: A. B 0 k: Andreas Gryphius. Zarys ty­
cia l twdrczoSci. Glog6w 1994 (Wyd. 2. poprawlone 1 rozszerzone. Glog6w 1997):
Andreas Gryphius und das Tneaier des Barock. Hrsg. S. Bee r. Esslingen 1995:
K.H. Habersetzer: Andreas Gryphius 1616-1664. Szkic biDgraflczny.llum.
E. PIe t r z a k. Wiirzburg 1995: K. G a] e k: Andreas Gryphius' Abschrlft der
RatsprotokoUe oon Freystadt (1637). In: Zur Uteratur und Kultur Schlesfens in der
FriJhen Neuzelt interdisziplirulTer Sicht. Hrsg. M. C z a r n e c k a. Wroclaw 1998,
s. 183-197: Zycfe l twdrczosc Andreasa Gryphiusa. PoezJa l polltyka. na Slqsku
w XVII wfeku. Glog6w 2002: S. S t ern a - Wac how 1 a k: PowtOrzony czas Wfe­
czemika. Wok6lleszczyr'rskich sonet6w (1637) Andreasa Gryphiusa, poety cyrkla
l klepsydry. "Pro Ubris" 2002, nr I, s. 39-54: Menwria sUeslae. Leben und 1bd,
Kriegserlebnis und Friedenssehnsucht in der llterarischen Kultur des Barocle.
Hrsg. M. C z a r n e c k a et al. Wroclaw 2003: K. S c h n e 1 d e r: Andreas Gry­
phius Jako przedstawiefel ewangelfckich Slqzak6w. W: KoScioly PokqJu na Dolnym
Slqsku. Materialy konferengl naukowfd; Glog6w 22 X 2004 r. Glog6w 2004,
s. 57--66: M. Paw e I e c: Polskie badania nad Andreasem Gryphlusem (Historia
l wsp6iczesnosc). "Studia Sla"skle" 2006, T. 65 [w drukul.
Marlusz Pawelec


H
HEERMANN JOHANN, Hermann. Joannes Heermannus (1585-
1647). poeta nowolactnski, kaznodzieja. autor ptesnt kosctelnych,
duchowny ewangelicki.
Urodzil sie on w Rudnej (owczesnle nlem. Raudten). w kste­
stwie wolowskim, 11 paidziernika. Ojclec. rownlez Johann. byl
mlstrzem kusnterskirn, matka, Anna z Kramerow, znana byla
z godnego 1 szlachetnego usposoblenla. W dziectnstwte ciezko
chorowal, byl bliski smterct (przei:yl jako jedyny z ptectorga ro­
dzenstwal. Matka slubowala, ze przeznaczy go do stanu kazno­
dzlejskiego. jesli Bog zachowa go przy Zyclu. Poczatkowa edukacje
pobteral w szkole w rodzinnym rniescte. W wteku dwunastu lat
zostal wyslany do Iacmskte] szkoly w Wolowie, gdzie utrzymywal
sle, pracujac rownoczesnle jako pomocnik w aptece u mlejscowe­
go medyka Jacoba Buscha. Po roku jednak zachorowal na febre
i musial wroctc w rodzinne strony. Po powrocle do zdrowta podjaJ
ponownle nauke w szkole w Rudnej. W 1602 r. Heermann roz­
poezal edukacje w reprezentujacej wyZszy poziom szkole we
Wschowte. Znalazl sle tam pod opieka rektora Johanna Brach­
manna oraz Valeriusa Herbergera, mlejscowego luteraiiskiego
kaznodzie1. Otrzymal wowczas posade nauczyciela w domu Her­
bergera jako oplekun jego syna Zachariasa. poZn1ejszego duchow­
nego ewangelickiego 1 autora ptesnt kosctelnych, Wtosna nastep­
nego roku znalazl ste Heermann w gronle uezniow G1mnazjum
Mlejskiego sw, Eli:blety we Wroclawtu.
-Jestenta 1604 r. przenl6sl sle do g1mnazjum brzeskiego, gdzie
rektor Jacob Schickfuss wplsal go w matrykule uczeln1 27 paz­
dzlernika. W Brzegu podjaJ plerwsze powai:nlejsze proby plsanla
laclIiskich wterszy. Trudna sytuacja materialna spowodowala, ze
w nastepnym roku rozpoezal prace jako prywatny nauczyclel
ksztalcacych ste w Brzegu przedstawtcleli szl�chty s�skiej -
bracl Wenzela 1 Friedricha von Rothkirch oraz Georga von Kot-


HEERMANN JOHANN
54
twitza. W slerpnlu 1606 r. wyglosil publiczna mowe w jezyku
lactnsktm De illustris gymnasii Bregei laudibus oralio (Frankfurt
nad Odra 1606), bedaca poptsem jego oratorskich zdolnosct. Rok
pozrne] Heermann znalazl ste wsrod abtturtentow pr1my, ostatniej
klasy g1mnazjum, ktorzy przed czlonkami senatu szkoly skladali
egzamin koncowy, Z tego okresu pochodzi tom1k poetycki Lem­
mata symbolica (Olesntca 1607). Uwlenczenlem jego wczesnej
tworczosct poetyckiej stala sie uroczystosc uhonorowania go
wtencem laurowym I tytulem "poeta laureatus Caesarrus". Bylo
to znaczace wyrozntenie dla 23-letniego absolwenta glmnazjum
I stawtajacego doplero pterwsze literackie kroki poety. Ceremonia
ta odbyla ste za zgoda cesarza Rudolfa II w Brzegu 8 pazdzternl­
ka 1608 r., a uwtenczenta dokonal wroclawski uczony, lekarz
a jednoczesnle sam poeta laureatus, Caspar Cunrad1.
Na Wielkanoc nastepnego roku Heermann wyjechal z synaml
barona Wenzela von Rothkircha jako tutor w akademlcka podroz
do Strasburga, odwtedzajac po drodze Lipsk I Jene. Na uniwersy­
tecte w Strasburgu zapoznal ste z gronem znaezacych uczonych.
Z powodu choroby oczu mustal jednak jestenia 1610 r. zrezygno­
wac z dalszego kontynuowania studium teologn, Gdy powrocil na
Slask, ewangelicki konsystorz w Brzegu ordynowal go w 1611 r. na
duchownego. Dziekt Leonhardowi von Kottwitz, ojcu swego me­
dawnego podoptecznego, objaJ wkr6tce potem funkeje diakona
w m1asteczku Choblenia nad Odra (owczesnie nlern. Koben). Kaza­
nle Inauguracyjne wyglosll Johann Heermann w swteto Wniebo­
wsta,plenia 1611 r. Z powodu podeszlego wieku i chorob traplacych
tamtejszego pastora Caspara Cellchlusa Heermann przejaJ wiek­
szosc obowia.zkow zwia.zanych z posluga.. duszpasterska.. Nle
odloZyI jednak plora, plsuja..c nadal lacmskie eplgramaty wydane
w zblorku Epigrammatum liber I (Glogow 1611). Rok poZn1ej zostal
pastorem, a 28 lutego 1612 r. poslubil Dorothee Feige, corke Chri­
stopha, sedziego dworu I burm1strza Rudnej. Okres plerwszych sze­
Sciu lat spedzonych w Chobleni sam Heermann nazwal "sabatem
swego Zycla". Szczesliwe lata przeIWala przedwczesna sm1erc zony,
ktora zmarla 12 wrzesnia 1617 r. Jej pam1ec utrwalil Heermann
mowa. pogrzebowa.. Trauer wtd TIustlied rJ.ber den Wdlichen Abgange
meines ersten EhegenoJ3es. Po roku, 16 lipca 1618 r. zawarl ponow­
ny zwia.zek malZenski z 17-letnta. Anna.. corka. Georga Teichmanna.
kupca z Gory. Kolejno przyszly na swiat lch dziecl: Samuel (1620),
Euphroslna (1622), Johann (1623) oraz Ephraim (1625).
Byl to okres oZywionej tw6rczoscl plsarskiej Heermanna. Po­
wstaly wowczas jego plsma nabome plsane juZ w jezyku niem1ec-


55
HEERMANN JOHANN
kim. ktorych punktem centralnym sa zagadnienla chrystologtcz­
ne: Crux Christi. Die schmertzliche wtd traurige Marter-Woche
(Wroclaw 1618). Heptalogus Christl, das ist: Die al1er holdselig­
sten sieben Worte Jesu Christi (Wroclaw 1619). Na potrzeby
wspolwyznawcow zaczal ukladae teksty piesnl religijnych. Szcze­
golnego znaczenla nabraly plesnl perykoplczne na wszystkle nle­
dziele roku oraz dodatkowe swteta. Plerwszy zbtor jego plesnl
nosil tytul Andiichtige Kirch-SeuJzer oder Evangellsches Schlie}3-
-GlOcklein (Wroclaw 1616).
Podczas pelntenta funkcjl pastora przez Heermanna Slask
ogarnela wojna 30-letnia. Choblenia byla w tym czasle cztero­
krotnie pladrowana oraz zniszczona pozarem, ktory wybuchl
w 1623 r. W kilka lat p6Zn1ej. w 1631 r .• rozszerzyla ste zaraza.
kt6ra pochlonela przeszlo 500 ofiar sposrod jej mteszkancow,
Sam duchowny kilkakrotnie tractl swe rzeczy osoblste, mustal
opusete miasteczko na stedemnascte tygodnt, lnnym razem ucle­
kal przez Odre w kruche] Iodce. Dwukrotnie byl bliskl smlerct od
pchnlecia szpada, a takze od kul muszklet6w. Wydarzenla te od­
cisnely swe pletno na jego tw6rczoScl. Powstale na kanwle osobt­
stych bolesnych przezyc tzw. piesnl placzu (Thranen-Ueder1 uzna­
wane sa za .. dlamenty" w jego poetycklej koronie. Heermann byl
jednym z najwybltniejszych tworcow ewangelicklch ptesnl religij­
nych w sledemnastym stuleclu. Jego utwory (okolo 500) ujete
w ptekna forme wykazuja.. wpIyw wspolezesnej poezjl (tzw. plerw­
sza slaska szkola poetycka). Do najznamlenitszych zaliczany jest
zblor 54 hymnow Devoti musica cordis. Hauj3- wtd Hertz-Musica
(Wroclaw 1630) oraz Exercitium pietatis. Uebung in der Gottse­
ligkeit (Wroclaw 1630). Plsal rownieZ obszerniejsze teksty poswle­
cone tematyce godnej smierci: Gilldene Sterbekunst (Wroclaw
1628). a takZe Schola mortis (Wroclaw 1628).
W 1634 r. z powodu choroby krtaru Heermann zrezygnowal
z wyglaszarua kazarl.. Nlewykluczone. ze opr6cz przypadloscl reu­
matycznych zmagal sle w tym czasle z tuberkuloza... Po czterech
latach oczeklwarua na poprawe stanu zdrowla przeszedl na eme­
ryture. Zdecydowal sle wowczas wraz z cala.. rodzina.. przenlesc do
Leszna w Rzeczypospolitej pod opleke znajomego lekarza Gottfrie­
da Flaminiusa Gasta. Plerwsze dwa lata swego pobytu w tym
miescle byl chory. Doplero po tym okresle powstalo plerwsze jego
pismo - utwor Ehren Ruhm oder eden Buchdruckerkunst (Leszno
1640) - kt6rym uczcR 200. rocznice wynalezienia druku. Lata
1640--1647 spedzone w Wielkopolsce stanowlly wa.z:ny okres
tw6rczosci Heermanna. pisal wowczas dzlela z zakresu teologU.


HEERMANN JOHANN
56
troche poezjt, a takze kazanta okolieznosciowe. Szczeg6lne zna­
czenle rna kazanle Bau Gedancken oder .fi1nfferley Hauser (Leszno
1642). w kt6rym zawarl opts miasta. Zrnarl 17 lutego 1647 r.
w Leszn1e 1 pochowany zostal w krypc1e tamtejszego luteraiiskie­
go kosctola sw, KrzyZa.
Bfbliografla
Johann Heermanns geistliche Lieder. Hrsg. Ph. Wac k ern age 1. Stuttgart
1856; J. He e r man n: Heptalogus Christi oder die sieben Worte Christi am
Kreuz in sieben lehr- und trostrelchen Predigten erklllrw1g. Berlin 1856; Ide m:
Crux Christi das ist die scfunerzliche Martenooche unsers hochverdienten Hetlan­
des Jesu Christi. Leipzig 1861 (Aufs neue hrsg. F. S leg m u n d. leipzig 1872):
D. Do r In g: Dret W1bekannte Brfefe von Johann Heermann (1585-1647). "Wol­
Cenbutleler-Barock-Nachrtchten" 1991. Bd. 18. H. 1. s. 31-37: J. He e r­
man n: Sontags- und Fest-EvangeUa dwehs gantze Jahr auJf bekandte Weisen
gesetzt. Hrsg. und etngel, I. S c h e I tie r. Frankfurt am Main 1992.
K.F. Led d e rho s e: Das Leben Johann Heermann's von KDben. des Lied­
ersilngers der evangelischen Kirche. Heidelberg 1857: H. S c hub e r t: Leben
und Schrtjten Johann Heermanns von KDben. Etn Beitrag zur sch1esischen Utem­
turgeschlchte. "Zeltschrtft des Veretns fUr Geschlchte und Alterthum Schleslens"
1885. Bd. 19. s. 182-236: A. Hen s c h e I: Johann Heermann, der Kreutrclger
und 'fl"ostsilnger der evangelischen Kirche. In: Ide m: Evangelische Leben­
szeugen der Posner Landes aus alter und neuer Zeft. Posen 1891. s. 134-166:
P. Voigt: Aus Ltssas erster BlIltezeft. Ussa 1905. s. 110-124; C. Hltze­
rot h: Johann Heermann 1585-1647. ein Beitrag zur Geschlchte der geistllchen
Lyrilc tm 17. Jahrhurtdert. Marburg 1907 (Reed. London-New York 1968):
G. H u Its c h: Johann Heermann, der �er des Letdes und des Trostes.
Stuttgart 1950; G. Wagner: Der �er von KDben: Johann Heermann: Wer­
den-Werk-Wtrken. Marburg 1954; R. I r m I e r: Johann Heermann, der sch1est­
sche Hlob. Giessen 1959; A. E I s c hen b r 0 I c h: Heermann Johann. In: Neue
Deutsche Blogmphie. Bd. 8. Berlin 1969. s. 198-199; C.-A. Zel1: Untersu­
chungen zwn Problem der getstlichen Barocklyrilc mit besonderer Berllck­
slchtigung der Dtchtung Johann Heermanns (1585-1647). Heidelberg 1971;
R. I r m I e r: Mft dtr wtr wollen Thten tun. Johann Heermann, Prediger und Dich­
ter. Stuttgart 1984: F.W. B aut z: Heermann Johann. In: Blogmphisch-Btbllo­
gmphisches Kirchenlexikon. Bd. 2. Herzberg 1990. szp. 639-641: K. S zy­
rna I'i s k a: Bonus pastor gregis Christi. Johann Heennann w Lesznie (1638-
1647). "Grabonoskie Zaplski Reglonalne" 1998. T. 8. s. 41-49: Z. K a diu b e k:
loannes Heermannus (1585-1647) Jako poeta nowolactnskt t autor erotykOw .
.. Pallas Sllesla" 1999. z. 1-2. s. 65-72: B. Lless: Johann Heermann (1585-
1647). Prediger in Sch1esien zur Zeft des DreU3tgjilhrigen Krfeges. Miinster 2003:
K. S z y m a I'i s k a: Johann Heermann. W: Slowntk blogrqflczny Leszna. Red.
B. Glowlnkowska. A. Konlor. Leszno 2004. s. 144-146: Z. Kadlu­
b e k. D. Rot t: Oczy ChartbeUL $lady petmrictzmu w siedemnastowiecz1ll#
lactnskiid poe�t slqskiid. Katowtce-Pszczyna 2004.
Martus� Pawelec


57
HOLTEI KARL VON
HOLTEI KARL VON (1798-1880). dramatopisarz, powtesciopt­
sarz, poeta I aktor.
Urodzil sic: 24 stycznia we Wroclawiu, jego ojc1ec. austrtacki
rotmistrz, po przedwczesnej smterct zony oddal syna do krewnych
mleszkajacyeh w Obornikach. Tarn Holter spedztl dztectnstwo,
tarn tez - juz jako znany plsarz - mial swoja.. rezydencje, przy­
czyntajac sic: do rozwoju tej mlejscowosct. Uczyl sic: najplerw we
wroclawsk1m Magdalaneum. a p6Zn1ej studlowal prawo na Unl­
wersytecle Wroclawskim. W ezasle studl6w zaprzyjainil sic:
z wroclawsk1m srodowiskiem literacko-teatralnym. co wplynelo na
uksztaltowanie sic: jego p6Zn1ejszych za1nteresowati. Duze znacze­
nle miala dla niego zwlaszcza przyjaiIl. z K. Schallem. Po epizo­
dzie wojennym (Holtel uczestniczyl w wojnie prusko-francuskiej
1815 r.) zaezal wystepowac na scenie.
Zamilowanie do aktorstwa zadecydowalo 0 jego peregrynacyj­
nym tryble zyeta, Swoja.. wedrowke rozpoczal od Drezna, gdzie wy­
stepowal jako deklamator, nle cieszac sic: jednak wtekszym powo­
dzeniem. W 1821 r. ozentl sic: z aktorka Luiza Rogee I zaezal
pracowae jako sekretarz literacki oraz autor sztuk teatralnych we
wroclawsk1m teatrze, kt6ry przezywal w tym ezasle okres bujnego
rozkwitu. .Jednoczesrue byl redaktorem czasoptsrn "Deutsche BHi.­
tter" oraz .Der Obern1gker Bote". Po skandalu, kt6ry wybuchl
w 1823 r .• Holtel I jego zona zostali zwolnieni ze swolch posad.
Lufzie udale sic: zaangazowac w teatrze berlmsktm, dlatego opu­
scill oni Wroclaw. Po ostedlenlu w Berl1n1e Holtel objaJ stanowisko
rezysera 1. podobnie jak nad Odra, stal sic: autorem sztuk teatral­
nych. Wkr6tce zaezal - jako plerwszy plsarz niemlecki - two­
rzyc wodew1le. kt6re szybko zyskaly w Nlemczech znaczna,. popu­
larnosc. Jedna. z plerwszych sztuk tego typu byl wielokrotnie
grany w r6Znych niemieckich teatrach utw6r Der alte Feldherr,
kt6rego gl6wna. postacla. byl Tadeusz Koscluszko. Zainteresowanie
tematyka. polska. znalazlo sw6j wyraz r6wn1ez w Innej sztuce
z tego okresu - Stanislaus. inspirowanej wydarzeniarnl z czas6w
konfederacjl barskiej. Jednak najlicznlejsza,. gropc: wsr6d naplsa­
nych w latach dwudzlestych wodew1l6w tworza. utwory w humo­
rystyczno-satyryczny spos6b portretuja..ce mleszkatic6w r6Znych
czc:scl Niemiec. m.in. Die Wiener in Berlin: Die Berliner in Wien:
Die deutsche Sdngerin in Parts.
Po smiercl zony Holtel opuscll Berlin I wr6cil na Sla..sk. Po
kr6tk1m pobyc1e w rodzlnnych stronach. ruszyl w kolejne wc:­
dr6wki po Europle. Przebywal w ParyZu. Diisseldorfie I We1marze.
gdzie u Goetbego poznal Odytica 1 Mlckiewicza. kt6rego tw6rczosc


HOLTEI KARL VON
58
tlumaczyl na jezyk niemteckt. Naplsal wowczas takie melodrama­
ty. jak: Des Pfarrers Tochter von Taubenhain I Lenore. Pod konlec
lat dwudzlestych wrocil do Berllna. gdzie zamlerzal zostac na
dluze], Po smterct zony, w 1829 r. ozentl sl� po raz drugt z -Julia
Holzbecher. rownlez aktorka, Klopoty ze znaleztentem stale] posa­
dy udaremnily jego zamtary pozostania w Berltnie, jednak to
wlasnte tam w 1830 r. opubllkowal swoj najslawnlejszy zblorek
poetycki Schlesisehe Gedichte. plsane dlalektem slaskim Iirykl,
przepelmone ogromnym przywlazanlem do rodzinnej zlemt, jej
krajobraz6w i zamleszkujacyeh ja ludzl. Motywy z tego zbloru
beda poznte] wlelokrotnie powracac w tworezosct poet6w sla­
skich. tworza,.cych ntemteckojezyezna poezje regtonalna (sehlesi­
sehe Dialektliteratuf).
Po upadku powstania llstopadowego, w 1832 r.. Holtel oglosil
wlersz Der Letze Pole. ktorego bohaterem jest .ostatnt Polak" -
starzec pamletajacy czasy wolnosct, kt6rego tesknot rue potrafla
zrozumtec urodzent I wychowani w nlewoli mlodzi Polacy. Wter­
szem tym wptsal ste w nurt polonofilskich utwor6w (Polenlied.er1
plsanych przez owczesnych poet6w rilemiecktch.
W 1837 r. przenlosl sl� do Prus Wschodnlch, udalo mu si�
bowlem obja..c stanowlsko dyrektora teatru w Rydze. Po smterct
druglej zony zrezygnowal jednak w 1838 r. z posady I rozpoczal
kolejna, prawle dztesiectoletnia wedrowke po nlemtecklch te­
atrach, swtecac trlumfy przede wszystkirn jako recytator dztel
Szeksplra.
W tym czasle naplsal liczne wodewlle I dramaty. m.m. Ein
Trauerspiel in Berlin - sztuke teatralna... do kt6rej na dlugo przed
Hauptmannem wprowadzil dialekt berlinski. Za namowa.. H. Lau­
bego rozpocza) rownlez prace nad swa.. autobiografia... zaty­
tulowana.. Vierzig Jahre.
Swoje peregrynacje Holtel przerwal pod koniec lat czterdzle­
stych. osledlaja..c sl� na prawle dwadzlescla lat w Grazu. gdzle
mieszkala jego corka. Na okres pobytu w tym austrlackim miescle
przypadlo jego zalnteresowanie powlesc1oplsarstwem. W 1852 r.
opubUkowai plerwszq, a jednoczerue jedna.. z najlepszych swolch
powlescl Die Vagabunden, kt6rej akcja toczy sie w wlekszoscl na
rodzinnym Sla..sku. Powlesc ta, portretuja..ca srodowlsko artystycz­
ne, zawlera wlele wa..tk6w autobiograficznych z czasow. gdy Holtel
wlodl Zycie w�drownego aktora. Sla..sk stal sl� miejscem akcjl tak­
ze kolejnych powlescl, takich jak: Christian Lammfell (1854), blo­
graficzna opowlesc 0 sla.skim wikarym, obejmuja..ca czasy od woj­
ny sledmioletniej po r. 1848, Noblesse oblige, Die Eselsfresser


59
HOLTEI .KARL VON
(1860). Haus Treustein (1866). Pisarz me zapomn1al rownlez
o najbliZszej mu tematyce teatralnej. w 1863 r. ukazala ste jedna
z jego najbardziej znanych powtesct Der letze KomOdiant. w tym
samym czasie doptsal tez dalsza c�sc do swojej autobiografi1:
Noch em Jahr in Schlesien.
Przez eale zycte tworzyl Holter rowruez utwory poetyckie.
wsrod kt6rych przewazala liryka okoltcznosciowa, czesto patrio­
tyczna (cykl utwor6w zwtazanych z wypadkami wojny prusko­
-francuskiej 1870 r.). Wiele strof poswieetl takze optewaniu ptek­
na przyrody (Stimmen Waldau 1848) i wyra.Za.niu tesknoty za
rodztnna zlemla (utwory zamieszczone w "Schlesische Gedlchte").
Po latach wedrowek wr6c1l na Slask, W 1864 r. zamieszkal we
Wroclawiu. gdzie spedzll ostatnt okres Zycia. W 1878 r. w calych
Ntemczech, a zwlaszcza we Wroclawiu zorgantzowano huczne ob­
chody 80. roczn1cy urodzin slawnego ptsarza. Holtei zmarl 12
lutego 1880 r. we wroclawskim klasztorze bonifratrow, kt6rego od
1878 r. byl pensjonarluszem.
Bfbllografla
M. K urn 1 k: Karl von Holtel [B.rn.] 1880; P. Lan d au: HoUets Romane.
RBreslauer Beitrage" 1904, Bd. 1; A. M 0 s c h n e r: Holtet als Dramatiker. .Bre­
slauer Beltrage" 1911. Bd. 28; W. B a u rn gar t: Karl von HoUet (1798-1880).
Wurzburg 1958; M. U r ban 0 w 1 c z: Z dzUd6w litemtury ntemleckiJd na Slqsku
w pterwsZt# polowte XIX wteku. Wroclaw-Warszawa-Krak6w 1964; A. L u -
b 0 s: Geschlchte der Uteratur Schlesiens. Bd. 2. Miinchen 1974: Ide rn: Schle­
stsches Schrtftwn der Romantik und Popularromanttk. Munchen 1978; K. We­
b e r: Geschlchte des Theaterwesens in Schlesien. Daten und Fakten - von den
Anjclngen bts zwn Jahre 1944. Hrsg. B. R u dIn. Dortmund 1980; Schlesten in
der BiedenneterzeU. Kultur und Geschichte Schleslens in der ersten Hliljte des 19.
Jahrhunderts. Wurzburg 1987; E. Pol c z Y fl s k a: Karl von Holtets Kosctusz­
ko-Verehrung. W: RStudla Germanlca PosnanlenslaR. Vol. 14. Poznan 1990;
G. S z ewe z y k: Z dzUd6w literacktch stosunk6w polsko-ntemlecktch na Slqsku.
W: Oblicza literackte Slqska. Katowlce-Opole-Cleszyn 1992; K. 0 n 1 s z c z u k­
- AWl z e fl. K. To c z Y fl s k a - R u d Y s z: Zwiqzkt Karala von HoUeia z Ztemtq
Klodzkq. wZeszyty Muzyczne Zleml Klodzkler 1998, z. 6; G. K 0 sell e k: Spm­
wy polskte w dztelach Karala von HoUeta. wZeszyty Muzyczne Zleml Klodzkler
1998. z. 6; L. D z 1 e rn 1 a n k 0: Drogt t bezdroza. 0 zyciu t tw6rczokt Karola
Holteta. ROolny SIa.skR 1998. T. 5; Ide rn: Karl von HoUet tjego czasoptsmo RDer
Obemfgker Bote". W: sUesia PhUologfca. I Kongres Germantstykt WroclawskiJd.
Red. M. H a I u b. Wroclaw 2002; L. D z 1 e rn 1 a n k 0: Karl Edouard Von Holtet
(1798-1880) w pa.mlt:d dawnych f wsp6lczesnych mleszkw\c6w dolnoslqskiJd
ztemt obomfckiJd. W: "Zeszyty ObomIk SIa.sklchw. Nr 2. Oborn1kl SIa.skle 2004;
Ide rn: Karl von Holtets wJahrbuch deutscher NachspteleM (1822-1824) und se­
ine literatur- und kulturgeschichtliche Bedeutung. W: Dtskurs und Debatte. Red.


HOLTEI KARL VON
60
I. Bar t 0 S z e w 1 c z, M. H a I u b, E. Tom 1 c z e k. Wroclaw 2004; L. 0 z 1 e -
m 1 a n k 0, M. H a I u b: .. Pokonana., lecz nlezwyc�tona". Polska w poe�i pru­
skiego $lqska. Antologia wlerszy z plerwszfd polowy 19 wleku. Wroclaw 2004.
Izabela Kaczmarzyk


J
JANKOWSKI KAzIMIERZ (1945-1993), poeta, prozaik, publ1cy­
sta i dztalacz spoleczny.
Urodzil ste 12 maja w Siedlcach. W dzteclnstwie mieszkal wraz
z rodzicami - Waclawem i Petronela Jankowskimi - w lesnl­
cz6wce Glog6wko (gmina Kotla), kolo Glogowa na Dolnym Slasku,
gdzie jego ojciec pracowal jako lesnlczy, W podglogowskiej wsi po­
wstaly pierwsze mlodztericze wiersze poety. W 1959 r. Jankowski
zamieszkal w Gorzowie Wielkopolskim, gdzie ukonczyl technikum
chemiczne. W 1964 r. podjql prace w miejscowych Zaldadach
Wl6kien Chemicznych "Stllon" (pracowal tam az do swej srnlercl
jako aparatowy produkcji doswtadczalnej). W polowte lat szesc­
dzleslatych wsta,pil do PZPR i mimo ze bolesnle przezyl rozczaro­
wanta lat ostemdztestatych nigdy nle pozbyl ste legitymacji partyj­
nej. Od 1981 r. zostal czlonkiem Robotniczego Stowarzyszenia
1\v6rc6w Kultury i Gorzowskiego Towarzystwa Kultury. Jankowski
jako poeta zadebiutowal w 1982 r. na lamach lokalnego czasopi­
sma "Ziemia Gorzowska" (wedlug niekt6rych opracowaii w 1980 r.).
Wiekszosc swych utwor6w poswtecil robotnikom. Pisal 0 codzien­
nosct zwyldych ludzi i ich problemach.
Jankowski uprawial poezje, proze, publtcystyke. Jego tw6r­
czosc byla prezentowana w prasle regionalnej i og6lnopolskiej
oraz na antenie radia i telewizji. Jest autorem kilku tomik6w i ar­
kuszy poetyckich, m.tn.: Apelatja (Gorz6w Wielkopolski 1983),
Robotnicy (Poznan 1987), Slowa niekochane (Poznan 1988), Napu:­
ta stnma czasu (Gorz6w Wielkopolski 1989), Slowa w drelichu
(Gorz6w Wielkopolski 1992). Z okazji 15-1ecia Robotniczego Sto­
warzyszenia 1\v6rc6w Kultury oraz 45-1ecia Zaldad6w Wl6kien
Chemicznych "Stllon" - Sp6lka Akcyjna posrnlertnle zostal wy­
dany jego tomik pt. PrzyJdZ pod fabryk� (Gorz6w Wielkopolski
1996). Byl zonaty z ElZbieta. z zawodu fryzjerka. i mial jedna. c6r­
k� Katarzyn� (Stankiewicz-Rura).


JASIONOWSKl MAKsYMIUAN
62
Kazimierz Jankowski byl laureatem llcznych konkursow po­
etyckich. Mtedzy innymi zdobyl nagrode specjalna za powtesc
Oaza niepokomych w ogolnopolskim konkursie pod haslem Zycio­
rys wlasny robotnika (1981-1982). W Konkursie Jednego Wier­
sza XI Warszawskiej Jesieni PoetyckieJ (1982 r.) otrzymal wyroz­
nienie za utwor W zasiequ. jiLrlat6w. Zmarl nagle 30 czerwca
1993 r. (na stanowisku pracy w ezaste nocnej zmiany) na atak
serca.
Bibllografla
K. Jan k 0 w ski: PrzyjdZ pod JabryJa:. GorzOw Wlelkopolski 1993. s. 3.
M. WI e r z b 1 c k 1: Sen w sosnowym lesfe. .Gazeta Lubuska" 1994. R. 42.
nr 255. s. 7; M.R. G 6 r n 1 a k: Kazimierz JankowskL Slownlk bfDgrajlczny zie­
ml glogowskild .• 1Ygodnlk Glogowski 1 Polkowicld" 1999. R. 6. nr 28(259). s. 28;
K. K ami fl s k a: Pisarze gorzowscy .• Pegaz Lubuski" 2003. R. 1. nr 1. s. 1-2:
E a d e m: Leksykon litemtury gorzowskil#. GorzOw Wlelkopolskl 2003. passim;
W. Z d zit 0 w 1 e c k 1: Aparatowy w drodze na Pannas. 0 Kazlmierzu Jankow­
skim .Pegaz Lubuskl" 2005. R. 3. nr 2(14). s. 6-7.
Marek Robert GOrniak
JASIONOWSKI MAKSYMILIAN, pseudonirn Marek z Chin
(1867-1957), samorodny ptsarz ludowy, publlcysta, dzialacz na­
rodowo-spoleczny, gorntk.
Urodzll ste w Piekarach Slasklch 12 paidziernika. Rodzlna
Maksymlliana Jasionowskiego wrosla w Slask dzleki dzladkowi
Marcinowi Jasionowskiemu, ktory przybyl na Sla..sk po powstaniu
kosctuszkowsktm, prawdopodobnie spod Bialegostoku (zabor ro­
syjski). Ojciec Maksymlliana Jan Jasionowski urodzll ste w Lub­
szy, gdzte uezeszczal kilka lat do szkoly Lompy, i byl mistrzem
piekarskim. Do Piekar Slasktch przybyl w 1853 r., a dwa lata
pOintej poslubtl tam Marte Bruckner, ktora rowntez pochodzlla
z piekarskiej rodzlny z Myslowic. Jasionowscy ptectoro swoich
dzlecl wychowywall w duchu polskim, Jan nie tylko abonowal
czasopisma polskie, czytal polskie kSiaj;ki, ale rownlez wysylal do
czasopism korespondencje. To on rozbudzll u syna zainteresowa­
nie ksiazka, Maksymllian uczyl si� francuskiego, niemiecki znal
biegle, czytal m.m. Rollanda, H. Worcella, Leibniza i Platona. Kte­
dy jednak w r. 1878 zmarl jego ojciec, musial isc do pracy do ko­
palni. Tak jak ojciec przyldadal ogromna.. wag� do samoksztalce-


63
JASIONOWSKI MAKsYMIUAN
nia, abonowal gazety polskie, wiele czytal I zachecal do czytania
domownikow. Domowa nauka zaowocowala u M. Jaslonowskiego
samodzielnyrni probamt ptsarsklml. Pracujac od wczesnej mlodo­
sci, rozpoczal rowniez przyspteszona edukaeje spoleczno-poli­
tyczna, Na trwale zaplsal sl� we wspomnieniach Jaslonowskiego
strajk generalny z 1889 r., ktorego echa dotarly takze do kopalnl
"Cecylia". Po strajku zawlazal ste w Piekarach tajny Komitet Pol­
ski, zajmujacy ste sprawaml robotniczyml, do ktorego zapisal ste
Jaslonowski. Dztalal on rowniez w Zwtazku Wzajemnej Pomocy.
Udzlelal ste w zalozonym 2 marca 1890 r. Towarzystwie sw. Aloj­
zego najplerw jako sekretarz, a potem przewodnlczacy. W Towa­
rzystwie poznal Wawrzynca Hajde, niewidomego gorntka, nle­
zwyldego tworce, poete I muzyka, zwanego Wernyhora Slasklm.
Hajda, znany ze swych mistyczno-narodowych pogladow 0 fllarec­
kich korzeniach, rnlal niezwykle silny wplyw na mlodych dzta­
laczy, ktorych niebawem zaezeto nazywac hajdowcami. Jaslonow­
ski stal ste prawa reka mistrza. Rownoczesnle z dztalalnoscla
spoleczna 24-letni Jaslonowski zadebtutowal na lamach .Nowtn
Racfborskich" w 1891 r. jako publicysta I poeta, podptsujac swo­
je teksty pseudonimem Marek z Chin. Pisal takze do takich cza­
soptsm, jak: .Praca" (dodatek do .Katoltka"), "Gwiazda Piekarska"
(byla ona mutaeja "Gwiazdy Gornoslaskiej"), "Gazeta Opolska",
"Gomosla.z;ak", "Gazeta Katolicka", "Gazeta Robotnicza". Kore­
spondencje sial rownlez poza Slask do "Kuriera Poznanskiego"
1 poznanskte] "Pracy". W latach 1925-1926 publikowal jedynie
w plekarskim "Olosle znad Brynicy". W ramach dzlalalnoScI
w Towarzystwie sw. Alojzego podjqJ plerwsze proby dramatyczne,
wyst�puj�c w podwojnej roli - plsarza I rezysera - przedstawil
m1n1atury humorystyczne. Zableral rOwniez glos publicznie, przy­
gotowal m.in. odczyty na temat: 0 wewru:trznym zyciu Towa­
rzystw, Religia a narodowo§c, Z przeszlo§cl Piekar, 0 wolno§cl
l niewolL Koncepcja ostatniego referatu powstala w lutym
1894 r., podczas plerwszego pobytu Jaslonowskiego w wi¢eniu
"- skazano go za kolportaZ czasoplsma "Nowlny Raciborskie".
W 1896 r. zawarl zwia.zek malzenski z Franciszk� Diugo­
szowna... mieli trzy corki. W dniu narodzin plerwszego dzlecka,
w lipcu 1897 r., Jaslonowskiego wyrzucono z pracy w kopalni, po­
dejrzewano go 0 plsanie do gazet polskich na temat panuj�cych
w zakladzle stosunkow, umieszczono go tez na czarnej liscle, co
uniemoZliwialo mu znalezlenie zatrudnienia na terenle Gornego
S�ska. RozpoczaJ sl� trudny okres tulaczki - Jaslonowski pra­
cowal w kopalni miedzl w Mledzlanej Gorze kolo Jeleniej Gory,


JASIONOWSKl MAKsYMIUAN
64
w kopaln1 w Myslowicach, Slem1anowicach oraz Radzionkowie,
wszedzte z powodu swojej dzlalalnosci tracU zajecte, Nle rezygno­
wal jednak w tym czasle z pracy tw6rczej, nieustannie dosko­
nalac warsztat. W 1901 r. po publicznym protescte przeciwko ma­
sakrze dztect wrzesnlensklch, ponownle skazano go na cztery
mlesiace wlezlenla, Pobyt w odosobnieniu znowu zaowocowal
tw6rczo - powstal poemat W w�zieniu. Po odstadce wr6cU do
kopaln1 .Radztonkow", gdzte wspOlpracownicy wybrali go mezem
zaufanla. Z powodu nieprzychylnoScI wladz kopaln1 w 1908 r. po
raz kolejny stractl prace, wtedy to zaloZyI bturo plsania podan,
ktore prowadztl z przerwaml do 1933 r.
1UZ po I wojnle swtatowe] Jaslonowski wlaczyl sic: aktywnie
w dztalalnose plebtscytowa, byl czlonldem Kom1tetu Paratetycz­
nego, Rady Robotniczej w Piekarach (zablegal m.tn. 0 zywnosc
dla m1eszkaI'ic6w). Podczas III powstania slaskiego pelnll funkeje
sekretarza Bytomskiej Rady Powiatowej, dztalal tez w plekarskiej
ekspozyturze Naczelnej Rady Ludowej, optekujac sic: przede
wszystkim powstaI'icam1 uchodicam1 oraz Ich rodzlnamt. Po
1922 r. poswtectl sic: Jaslonowski gl6wnie pracy tw6rczej, publi­
kowal malo, jedynie w tygodniku "Glosy znad Brynicy". P6intej
utwory wplsywal do brulion6w. Do naszych czas6w przetrwala
niewielka tch czc:sc, zagmely takze teksty dramat6w, komedyjek,
ktore tworzyl na zam6wienie zwtazkow I szk61. Wedlug relacjl au­
tora w latach trzydzlestych naptsal okolo trzydzlestu utworow
scenicznych; w r6mych Zrodlach spotkac moma pojedyncze
tytuly, np.: Kantata lesnych ptak6w (1928), Harda dziewczyna
(1930), Rut (1933).
W 1937 r., w okresle swych 70. urodzm, Maksym1liana Jaslo­
nowskiego m1nister oswiaty odznaczyl 4 listopada Srebrnym
Wawrzynem Polskiej Akademli Llteratury "za szerzenie zamilowa­
nia do literatury polskiej". Zwrocono wowczas uwagc: na jego pra­
cc: popularyzatorska., nle wspominaja.c 0 tym, ze Jaslonowski sam
tc: literaturc: tworzyl. 1Ydzlen p6intej, 11 listopada, nagrodzono go
Srebrnym KrzyZem Zaslugi za dzlalalnosc spoleczna..
Lata wojny I okres powojenny uplyndy Jaslonowskiemu na
dalszej pracy tworczej, byl schorowany I prawdopodobnle w .og61e
juz nle publikowal, utwory okolicznoSclowe plsal gl6wnie z mysla.
o mlodzleZy, ktora wykorzystywala je podczas uroczystosci szkol­
nych. Po wOjnle powstal tylko jeden utwor dramatyczny - Knva­
wy obrazek. Obrazek dramatyczny w 1 akcie. Z tycia rodziny
g6micZld na G6mym Slqsku (1945-1946), a takZe poemat W ko­
palnt


65
JASIONOWSKl MAKsYMIUAN
Maksymllian Jaslonowski zmarl 7 marca 1957 roku, zostal
pochowany na cmentarzu w Piekarach Sla..skich, a grob jego znaj­
duje ste obok nagrobka WawrzyIica Hajdy.
Teksty publikowane na lamach ezasoptsm przysporzyly Jasio­
nowskiemu ogromnej populamosct, Jego utwory poetyckie cha­
rakteryzuja.. ste bogactwem tematycznym I formalnym. Oprocz
prac publicystycznych Jaslonowski ptsal teksty okoltcznosctowe,
ptesnt, poematy, monologt, dtalogt, sztuki teatralne. Korzystaly
z nich towarzystwa plekarskie, Wsrod jego wierszy byly satyry,
wiersze patrlotyczne, powiastki moralizatorskie czy sptewy histo­
ryczne, ale takze wiersze polityczne, satyryczne, religJjne, gornt­
cze czy okolicznosctowe.
Jaslonowski czerpal z tworczosct takich ulublonych pisarzy,
jak Julian Ursyn Ntemcewtcz, Adam Mickiewicz - glownie jako
autor Pana Tad.eusza I Ksiqg pielgrzymstwa polskiego, Wincenty
Pol oraz Konstanty Damrot, kt6rego uznawal za ojca chrzestnego
swego plsarstwa. 1\vorzyl tez nowele oraz powtesct, Nlestety, tek­
sty nieopublikowane w wtekszosct zagmely, Bogactwo gatunk6w
I tresct swiadczy 0 niezwyklej wszechstronnosct Jaslonowskiego,
natomiast teksty wydrukowane w praste dowodza jego wysokiej
kultury literackiej I wyroblenia jezykowego. Nte ulega watpltwosct,
ze lata ostemdztestate I dziewiecdztestate XIX w. to okres najwlek­
szego rozkwitu tworezosct Maksymlliana Jaslonowskiego. Przezyl
kulturkampf, hakate, I wojn� swtatowa, powstania slaskie, plebl­
scyt, okres dwudztestolecta, II wojn� swtatowa, okupacje, Byl pt­
sarzem ludowym, kt6ry tworzy teksty 0 najbliZszym otoczeniu
I dla najbliZszego otoczenia. Aktywny do konca zycta pozostal
XIX-wiecznym tworca,
Blbliografta
M. J as Ion 0 w ski: ?gon Boleslawa Chrobrego .• Glos znad Bryniey" 1925.
nr 15. s. 3 (tekst powstal w 1898 r.); Ide m: I pfeklo rezygnllle. .Glos znad
Bryrucy· 1925. nr 15. s. 4; Ide m: ZdrqJca. .Glos znad Bryrucy· 1925. nr 25.
s. 1; Ide m: Stabat Mater Dolorosa. .Glos znad Bryrucy· 1926. nr 11. s. 1;
Ide m: Plotkarka. .Glos znad Bryrucy· 1926. nr 11. s. 7; Ide m: W roczntct:
zgonu nad grobem �p. Wawrzyr\ca HqJdy .• Glos znad Bryrucy· 1926. nr 12. s. 7;
Ide m: Hosanna. .Glos znad Bryrucy· 1926. nr 13. s. 2; Ide m: Nad Bryntcq.
.Polska Zachodrua· 1937. nr 167. s. 7.
B. K 0 r a s z e w ski: Poe�a g6mo�l.qska. .Praca· (Poznan] 1900. s. 3�39
1 71; Ide m: 0 J�zyku L poe�i G6mo.slqzak6w .• W�drow1ec· 1901, nr 1. s. 15.
16; E. Szwed: Slowo wstJ:pne 0 autorze .• Polska Zachodnla· 1937. nr 167;
E. Rei s s: U nestoro. poetOw ludowych - Maksym1l.iana. Jaswnowskiego. .Po-


JASIONOWSKl MAKsYMIUAN
66
wstaniec Sla.ski" 1937. nr 3. s. 21. 22; S. Pig 0 n: Zarys nDwszej Uteratwy lu­
dowej (przed rokiem 1920). Krak6w 1946. s. 145; J. Kuclanka: Przygody
Marka z Chin. rzecz 0 Maksyml1fartle JasiDnDwsldm "Gosc Nledzlelny" 1963.
nr 8-10; W. 0 g rod z 1 fl ski: Dzii:Je plSmfennlctwa �lqskiego. Katowice 1965.
s. 216. 341; J. K u cia n k a: MaksymUian JasiDnowski (1867-1957). "Zaranie
Sla.skie" 1965. z. 2. s. 447--472; E a d e m: MaksymUian JasiDnDwskL W:
�lqscy ptsarze ludowi (1800-1914). Antologia poezji i prozy. Wyb6r 1 oprac.
Eadem: Wroclaw 1968. s. 316-341; Z. Hlerowskl: ZyCie literackie na
�lqsku w latach 1922-1939. Katowice 1969. s. 66. 85-87. 93. 121; J. Ku­
cia n k a: MaksymUian JasiDnowskL W: �lqski slownik btograjfczny. T. 1. Red.
J. Kan tyka. W. Zlellnskl. Katowice 1977. s. 102-104; J. Po s p t e c h:
Tradyge JolJclorystyczne na �lqsku w XIX i XX wieku (do roku 1939). Warszawa
1977. s. 107; W. Hen d z e 1: Poetycki trud ptsarzy-g6mik6w. W: G6miczy stan
w wierzeniach, obrv:dach, humarze i pie�niach. Red. O. S 1 m 0 n 1 des. Kato­
wice 1988. s. 285. 286; Z. Z 1 e Ion k a: Geograjia. Zycia literackiego polskiego
Im:gu kulturowego na �lqsku. Slupsk 1994. s. 223; M. Fa zan: Zycte kul.tural­
ne i artystyczne. W: WQ/ew6dztwo �lqskie (1922-1939). Zarys monograjfczny.
Red. F. Serafin. Katowice 1996. s. 508; K. Kossakowska-Jarosz:
�lqsk znany. �lqsk nieznany. 0 kulturze literackiej na G6mym �lqsku przed
pterwszym progiem wnasowienia. Opole 1999. s. 38. 41. 110; MaksymUian Ja­
siDnowskL W: U1eratura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1.
Red. A. Hut n 1 k 1 e w 1 c z, A. Lam. Warszawa 2000. s. 255; K. H e s k a -
- K was n 1 e w 1 c z: Taki to mroczny czas. Losy ptsarzy �lqskich w okresie woj­
ny i okupacji hitlerowskltd. Katowice 2004. s. 20. 28. 29; B. S n 0 c h: Maksy­
mUian JasiDnowskL W: Ide m: G6rno�lqski leksykon btograjfczny. Katowice
2004.
Maria Buszman-8zklarska


I(
KANIA. JAKUB, pseudonJrn Oblectswtat, Zagloba 1 Podbtpteta
(1872-1957), slaskt plsarz ludowy, gospodarz roIny.
Urodzil ste 11 llpca w Slolkowlcach, w powlecle opolsklm. Byl
jedynym synem swtatlego 1 oczytanego wloscianina Jana oraz ElZ­
blety z Gladklch, wywodzacej ste z sastedmego Poplelowa. UkoIi­
czyl szkole elementarna w rodzlnnej wsl, po czym przez pewlen
czas uczyl ste w szkole rolniczej w Opolu, jednak jej nle ukoIiczyl.
Utrzymywal sl� z pracy na roll. Odzledzlezone 15-hektarowe go­
spodarstwo (inni podaja, ze 60-morgowe) prowadzil wzorowo, bo
pracena Toll .cen1l 1 lubU. Umlejetnte wykorzystywal tez wtedze
zdobyta dzi�k1 samoksztalcenlu. Nalezal do najp1ln1ejszych czytel­
nlk6w mlejscowej blbllotekl ludowej, ktora kr6tko nawet ste ople­
kowal. Zamllowante do ksla.i;ek rozwlnal w nim ojclec, kt6ry wpoil
mu rowntez powazny stosunek do trudu roln1ka. Skwapllwe ezer­
panle z agrarnych imlt!JWacjl, jak tez uZytkowanle nowatorsklch
maszyn zapewnlalo mu ekonomlczny sukces wlasnego gospodar­
stwa. Od 1902 r. w swojej wsl (w kt6rej w 1834 r. wlkarluszem byl
Jan Dzlerzon - p6inlejszy "kr61 ulan, sl�ski uczony 0 swtatowej
slawle) Kania popularyzowal rowniez nowoczesne pszczelarstwo,
stosujac plonlerskle urzadzenla bartnlcze 1 metody hodowlane
pszczol. Jako plerwszy sprowadz1l w6wczas do swojej paslekl ul
zwany warszawskim. Byl wsp6lzaloZyclelem Polsklego Towarzystwa
Pszczelarsklego. Wykorzystal poza tym zasady rynku kapltall­
stycznego, zakladajac wlasna, dobrze prosperujaca flrme han­
dlowa obrotu weglem 1 sztucznyml nawozaml. Dziekt tym decyzjom
potrafil zapewnic swojej rodzinle zamoZny byte
W 1900 r. ozen1l sl� z Paulln� z domu Toma(la?) z Slolkowlc.
Miell czterech syn6w: Bronlslawa (nazwanego tym 1m1enlem na
czesc Koraszewskiego, redaktora nGazety Opolsklej"), Tadeusza
(dziedzic�cego mlano po Koscluszce), J6zefa 1 Antonlego, oraz
c6rk� ElZblet�.


KANIA JAKUB
68
W zyctu prywatnym Kania mlal jasno wytkrnete cele. Okreslily
je gl6wnie nlezaleznosc materialna od wladz, budowa nowego
domu, zapewnlenle godzlwych warunk6w Zycia rodzinie, a potem
wyksztalcenie dzlect. Synowie w okresle mledzywojennym uczyli
ste w Cleszynle, w Poznansklern oraz w Wiedniu, Berlinie I we
WrocJ:awiu. Jeden zostal nauczycielem w Wlelkopolsce, drugt le­
karzem, a Inny inZynierem rolnikiem.
R6wnie konsekwentny byl Kania w pracach na rzecz lokalnej
wsp6lnoty. Po powrocte z wojska, gdzle rozczytal ste w nGazecle
Opolskiej", aktywnie wlaezyl ste w dztalalnosc Towarzystwa Pol­
sko-Katolickiego nOswiatan. ZaloZyl je w Siolkowicach Jan Mehl
z pobliskiego Dobrzenia Wlelkiego na poczatku 1893 r. Na spo­
tkania czlonk6w tego stowarzyszenia Kania ptsal okohcznosctowe
rymowanki tudztez tlumaczone z niemieckich orygmalow kroto­
chwile I obrazki sceniczne, w kt6rych ezesto wystepowal w kilku
rolach. We wspomnleniach zaptsal, ze w 1895 r. wystawiano takie
inscenizacje, jak: Michal i gorzolka. Tomek u cara. Dobosz i jego
kochanka; a potem jeszcze Bom1erze oraz Pantojlarze.
Byl wielkim oredownlklem polskich organlzacjt gospodarczych.
Przemawial na wiecach politycznych I manifestacjach Slazakow
w Opolu, na zebranlach we wlasnej wst I okolicznych miejscowo­
sctach. agttowal w czasle wybor6w do pruskiego parlamentu za
polskimi kandydatami. Bral udzial w kampanll pleblscytowej oraz
wIll powstaniu slasklm (wraz z synem Tadeuszem). Poeta walczyl
w Gruple P6lnocnej, w oddztalach Linkego-Menduszewskiego,
w kompanll Jana Kublsa. Wczesniej, jako delegat Slazakow I nGa­
zety Opolskiej", podrozowal z Bartlornlejem Kampa na paszporcle
sasiada do Warszawy na uroezystosct odslonlecta pomnika Ada­
rna Mlckiewicza w 1898 r. z okazjl 100. rocznlcy urodzin wiesz­
cza. Na obchodach recytowal swoje I Franciszka Wllczka z Malego
Dobrzenia wiersze 0 patriotycznych tresctach, wzbudzajac wielkie
zalnteresowanie uczestnik6w, przybylych z wielu region6w za­
mieszkalych przez Polak6w. W Warszawie spotkal sl� z Henry­
kiem Slenklewiczem, od kt6rego otrzymal TrylogtJ: z autografem,
a takZe darowizn� ksla..:iek do slolkowickiej blblioteki, nadeslana..
przez oflarodawc� kilka dni p6iniej.
W 1916 r. powolano go do wOjska. W czasie I wojny swiatowej
blisko 2 lata walczyl na froncie francuskim w plerwszej lini1. Po
kl�sce Niemiec z zapalem powr6cil do przerwanej dzialalnosci po­
lityczneJ. Pnemawial na wiecach pleblscytowych. W imieniu roda­
k6w dwukrotnie poslowal do Wincentego Witosa I raz do Wojcie­
cha Korfantego.


69
KANIA JAKOB
Po skonczone] batalli powstaI'iczej dlugo nle mogl wroctc do
rodzinnej wioski, ponlewaz wladze nlemieckie wyznaczyly za jego
schwytanIe nagrode 400 marek. Planowal nawet osiedlenle sie
w Poznariskiem, ale przywtazante do stron rodzinnych bylo s11-
nlejsze. Gdy warunki pozwolily, wroctl do Siolkowic. Z aktywnosct
polityczno-kulturalnej jednak nle zrezygnowal. Wsta.pil do
Zwia.zku Polakow w Niemczech. Nadal uczestnlczyl w zjazdach
dzielnlcowych, w sejmikach powtatowych i w uroczystosciach na­
rodowych. Zakladal chory i k6lka sptewacze, organlzowal wyst�py
amatorskie, zebranIa i zabawy, na ktorych recytowano jego wier­
szowane odezwy. Wystawial jaselka i "komedyjki" 0 aktualizowa­
nej tematyce spolecznej i patriotycznej. Zabiegal 0 wprowadzenle
w Zycie zasad konwencji genewskiej, zwlaszcza 0 utworzenle pol­
skich szkol, W latach 1928-1933 byl jednym z pteciu polskich
poslow opolskiego Kreistagu. Pomimo- realnego nlebezpieczenstwa
uparcie i meznte reprezentowal "polska. mntejszosc", We wczes­
nych latach byl dwukrotnle wteztony - w 1903 r. za zerwanIe
i osmieszenle sztandaru Kriegervereinu w dnlu urodzin cesarza,
a w 1914 r. oskarzono go 0 zdrade stanu. Po pierwszym politycz­
nym wybryku przylgnal do nlego przydomek "Sla.ski Zagloba".
Od 1912 r. Kania wszedl w role starosty weselnego, zaprasza­
nego do najodleglejszych zakatkow rejencji opolskiej. Przy tej spo­
sobnoset utrwalal rodzlma tradyeje i polski scenariusz obrzedu,
uzupelniany w razie potrzeby przemowtenlaml i wierszami ukla­
danymi na poczekanIu.
Po 1945 r. docenlono jego zaslugi w dziele manifestowanIa pol­
skoset Slaska i na polu kultury. Uhonorowano go wysokimi od­
znaczeniami paI'istwowymi, wlacznle z Krzyzem Komandorsldm
Odrodzenla Polski. Uroczyscie obchodzono jubileusz jego 80-lecia.
W tym czasie poeta korespondowal ze Stanislawem Ptgoniem,
z Kazimierzem Nitschem, ktorego znal od mlodych lat, z Julia­
nem KrzyZanowsldm, Teofilem Dlugoszem czy Kazimierzem Cza­
chowsklm. Byl nleocenlonym informatorem tych badaczy. Zmarl
3 grudnla 1957 r.
Kania debiutowal w czasie sruzby wojskowej w Prudniku. Do
tworczosci pUblicystycznej zach�cil go Filip Robota, wowczas jUz
emerytowany nauczyciel. Drukuja.c w "Gazecie Opolskiej" kore­
spondencje z terenu, nawia.zal scisla. wspolpra� z jej redaktorem
- Bronlslawem Koraszewskim. Podczas wyjazdow interesowal si�
rozwojem prasy i swiadomoscia. polityczna. rodak6w w okresie wy­
borow. Atakowal za uleganie germanizacji, za zdrad� j�zyka i oby­
czaju. Dzi�ki uWaZnemu sledzenlu korekty, ktora. na jego tek-


KANIA JAKOB
70
stach przeprowadzal redaktor, uczyl ste poprawnej polszczyzny.
W okresie miedzywojennym drukowal UtwOIY w "Katollku Trzyra­
zowym" , "Nowinach Codziennych" i "Zdroju".
Pisal teksty publicystyczne oraz okolicznosctowe wiersze.
USwietnial jubileusze kaplaIiskie, sluby, chrzciny sasiadow, zaba­
wy, spotkania organizacyjne, swteta religijne i roczn1ce narodowe.
Aluzyjnie wypowiadal si� w sprawach publicznych. Pisal 0 pol­
skim sptewte, pacierzu i jezyku, zachecal do czytania polskich
gazet, apelowal do rodak6w 0 kultywowanie postaw narodowych.
Wielokrotnie w celach perswazyjnych wykorzystywal motyw snu.
Poslugiwal si� tym watktem za Koraszewskim, 1rt6ry - jak pisarz
zanotowal we wspomnieniach - powiadal: "Ja przyszedlem na
Slasko, aby Slazakow ze snu obudzte". W dziele tym Kania z od­
daniem wspomagal go swym pi6rem. Pisal rownlez wiersze propa­
guj&,ce wlasna gospodarke, reklamutace spoldzielnte roln1czo­
-handlowa w Opolu, ktora zaloZyli Polacy dztekl wlasnemu
kapitalowi. Ganll glupote i bojailiwosc ziomk6w, ale przede
wszystkim zwalczal przeciwn1k6w politycznych. W jego dorobku
znajduje, ste zatem wiersze patriotyczne, religijne, refleksyjne
i autobiograflczne.
Alfred Szyperski, gorliwy regionalista wielkopolski, trzykrotnie
wydal zbi6r Wiersze slqskie Jakuba Kani, przyczyntajac sle do
ich popularyzacji. Pomagal tez w pozyskaniu Ich recenzent6w
w polskiej prasie. Do druku tomik6w wybitnie przyczynil si� tak­
ze syn Bronislaw, dbajacy 0 rozpropagowanie spusctzny ojca.
W 1968 r. w Opolu wydano MQle wspomnienia. Fragmenty pamu:t­
nik6w Kani w opracowaniu Tadeusza Bednarczuka. Zachowane
rekoptsy pisarza zdeponowano w Muzeum Slaska Opolskiego.
Bibliografla
S. Pig 0 n: Zarys rwws� literatury ludoWfd. Krak6w 1946, s. 146.
211-212; Z. Hie row ski: 25 fat literatury na Slqsku (l92� 1945). Katowice
1947. s. 3�9. 180-189; Z. Zieionka: Jakub Kania. Katowice 1961;
Ide m: Jakub Kania. W: Pisarze §lqscy XIX t XX wlektL Red. Z. Hie row ski.
Wroclaw-Warszawa-Krak6w 1963. s. 476-487 (tu wykaz prac I opracowaIi):
J. Ku c t a n k a: Jakub Kania. W: Slqscy pisarze ludowl (l80�1914). Antologia
poe�t t prozy. Wyb6r I oprac. E a d e m. Wroclaw-Warszawa-Krak6w 1968.
s. 363-389 (tu droblazgowo zestawlona blbUografta podm1otowa I przedmloto­
wa); T. Bednarczuk: Ws�p. W: J. Kania: MqJe wspomnlenia. Fmgrnenty
pam.l.l:tnikDw. Oprac. I wstc:p T. Bed n arc z u k. Opole 1968. s. 5---28 (tu ob­
szema blbUografta podmlotowa I przedmlotowa); E. D W 0 r z a k: Jakub Kania.
Opole-Slolkowlce 1997; Z. Z I e Ion k a: Jakub Kania. Opole 1998: K. K 0 s -


71
KAU5CHKE JAN JOZEF BERNARD
s a k 0 w s k a - Jar 0 S z: Slqsk znany, Slqsk nteznany. 0 kulturze literackteJ
na G6mym Slqsku przed pterwszym progtem umasowtenfa. Opole 1999;
E a d e m: SiDlkowlcld. .Zagloba· lJego kompanL 0 spotkanlu Opolan z Stenkie­
wlczem l irulych symptornach lch wu:zi z ptsarzem W: Ksu:ga oflarowana Profe­
sorawl Tadeuszowl Zabsktemu. Wroclaw [w druku).
Krystyna Kossakowska.Jarosz
KAusclIKE JAN JOzEF BERNARD (l73�kolo 1807), peda­
gog, refonnator szkolnictwa, pionler sl�skiej etnografii.
Urodzil ste 22 maja w Buczyrne kolo Glogowa jako syn wiej­
skiego nauczyciela Jana Fryderyka i Army z domu Itzner. W gim­
nazjum jezuickim w Zaganlu ukonezyl poczatkowo trzy klasy.
Nastepnle rozpoczal nauke w czwartej klasie (zw. syntaxis) w je­
zuickim gimnazjum w Glogowie, gdzie jego nauczycielem byl
Antonl Goch. W 1752 r., gdy Kauschke uezeszczal do klasy plate]
(poetica), uczyl go Franciszek Kreybtch. Ze wzgledu na trudna sy­
tuacle matertalna po ukonezenlu szkoly Kauschke obja) posade
skryby w kancelarii parafialnej w Glogowie.
W latach 1756-1763 ksztalcil si� w jezuickim kolegium w Po­
znanlu, udztelajac jednoczesnle lekcji muzyki. Po powrocie na
Slask dzi�ki protekcji Benedykta Straucha, priora kanon1k6w
regularnych w Zaganiu, zostal polecony na wsp6lpracownJka Jo­
hannowi Ignacemu Felbigerowi. Od 1763 r. studiowal w szkole
realnej w Berlmte, gdzie zapoznal sie z nowoczesna berltriska me­
toda nauczanla jezykow, Wr6ciwszy na Slask w 1764 r., piastowal
stanowisko prorektora szkoly katolickiej w Zaganlu. Wsp61pra­
cujac z Felblgerem, byl kierownikiem Zagaiiskiego obserwatorium
meteorologiczno-astronomicznego. Prowadzil szkolenle katolickich
kandydat6w na nauczycieli z terenu Sl�ska, korzystaj�c z nowo­
czesnej metodyki berlinskiej. W 1773 r. zostal sekretarzem Za­
gaiiskiego Towarzystwa Patriotycznego (Die Saganische Patriotl­
sche Ftirstentums SocieUit). W okresie ad 17 kwietnla do 11 maja
1774 r. przebywal z Felbigerem oraz J6zefem Sucherem w Wied­
niu, uczestnic�c w przygotowanlu refonny austriackiego szkol­
nlctwa. W 1775 r. powr6cil na Sl�sk i wsp6lpracowal z Felbige­
rem przy wydaniu podr�cznik6w szkolnych oraz wprowadzaniu
w szkolach prywatnych tzw. Zagaiiskiej metody nauczanla. Za
zasmgi cesarzowa austriacka Maria Teresa udzielila mu licznych
zaszczyt6w t zaproponowala przyj�cle stanowtska dyrektora
szkoly we Lwowte. Osiadlszy we Wroclawiu byl w latach


KAU5CHKE JAN JOZEF BERNARD
72
1775-1779 sekretarzem i tntendentem w klasztorze KanonJk6w
Regulamych na Ptasku.
W dnlu 1 czerwca 1780 r. Kauschke wzt.aJ w dzterzawe folwark
w Gardlowie nalezacy do magtstratu gllwickiego. W 1788 r. opu­
bl1kowal artykul HochzeUgebrduche im polnischen Oberschlesien
unter dem gemeinen Volke gegen d.as En.de des I8-ten Jahrhun­
derts ("Schlesische Provtnztalblatter", J. 4. H. 8. s. 334-339)
o zwyczaJach weselnych Polak6w na G6rnym Slasku. W latach
1789-1790 odsprzedal swa dzterzawe, po czym przeprowadzil ste
do Oltwic, gdzie wraz z zona. mieszkal do 1792 r. W latach
1791-1792 w "Schlesische Provtnztalblatter" (J. 7. H. 14.
s. 487-490; J. 8. H. 16. s. 96-109) ukazal ste jego koleJny arty­
kul z zakresu etnografll: Ober die Erziehung des gemeinen Man­
nes in Oberschlesien. Oba wymienlone artykuly sa. podstawowym
zrodlem informacJi 0 Slasku XVIII w. Kauschke tnteresowal ste
gl6wnle polskimi obrzedaml i zwyczaJami ludowymi. Opisal m.tn.
wesele slaskle, jego koleJne fazy (zrekowmy, spos6b zapraszania
gosct, charakterystyke muzykantow, rodzaJe taiic6w. wierzenla
zwtazane z weselem) oraz Zycie codzlenne Slazakow I zjawiska
kulturowe (zwyczaJe doroczne). Dzlekt tym I innym pracom zyskal
miano pionlera sla.skieJ etnografll. Jego nastepcamt byli Jerzy Sa­
muel Bandtkie I J6zef Lompa.
Kauschke Jest autorem wielu podrecznfkow szkolnych I prac
pedagogicznych, m.tn.: Abhandlung von den Pflichten der Schul­
meister in Absicht auf die Schulen (Sagan 1766). Gedanken iiber
schlesisch-katholischen Schulen iLberhaupt (Frankfurt-Leipzig
1773). TabeUarische Abhandlung von der deutschen Ortographie.
nach den Grundslitzen der Sprachkunst des Herr Gottscheds
(Sagan [b.r.n. w kt6rych propagowal tzw. zaganska metodyke na­
uczanla. Ostatnle skape wtadomosct 0 nlm pochodza z 1807 r .•
kiedy to opubl1kowal w .Lrterartsche Bellage zu den Schleslschen
Provtnztalblatter" recenzje leksykonu Johanna Georga Meusela.
Bfbltografta
J.I. Fe 1 big e r: Kletne Schluschriften. Barnberg-Wiirzburg 1772. s. 435;
K.K. S t rei t: Alphabetisches Verzelchnis a11er im Johr 1774 In Sch1esfen leben­
derSchrijtsteller. Breslau 1776. s. 73--74; J.B. Kauschke: OberdteErzte­
hung des gemetnen Mannes In Obersch1esfen. "Schleslsche Provtnztalblatter"
1792. H. 14. s. 487-490. H. 16. s. 98-109; J.G. Meusel: Lexicon der vom
Jahr 1750 bis 1800 verstorbenen Teutschen Schrijtsteller. Bd. 6. Leipzig 1806.
s. 441-442; C. von W u r z b a c h: Biographisches Lexicon des Kaiserthums


73
KLEpPER JOCHEN GEORG WIUiELM
Osterrelch enthaltend. die Lebensskizzen der denkwilTdigen Personen welche
1750 bis 1850 In Keiserstaate wui setnem Kronldndem gelebt haben. Bd. 11.
Wlen 1864. s. 88; K.G.H. Be r n e r: Schlesische Landsleute. Em Gedenkbuch
heruorragender In Schlesten geborener Milnner wui Frauen aus der Zeit von 1180
bis zur Gegenwart. Leipzig 1901. s. 93; A Rom bow ski: J6zej Kauschke.
Poczqlki polskiej etnografti na $lqsku. "Zaranie SIa.sk1e" 1959. z. 3. 83-89;
L. Dub I e I: Gliwlckie matertaty etnograjlczne z XVIII wteku. "Zaranie SIa.skie"
1961. z. 1.63-78; J. Po s p t e c h: Tradygejolklorystyczne na $lqsku w XIX
i XX wteku (do roku 1939). Warszawa 1977. 42--43; D. S i m 0 n Ide s: Folklor
i jolklorystyka $lqska na tle tr6del. W: Kultura ludowa slqskiej ludnosci ro­
dzimej. Wroclaw 1991. s. 321-323; A Kurzak: Kauschke J6zeJ W: Ency­
klopedia zteml glogowskiej. Red. ABo k. Z. 40. Glogow 1996. s. 11-12;
M.R. G 6 r n I a k: Jan J6zej Bernard Kauschke. "'I}rgodnlk Glogowski" 1997.
z. 24. s. 13; B. S n 0 c h: G6moslqsld leksykon biograjlczny. Katowice 1997.
s. 104 (Wyd. 2. Katowice 2004. s. 152); M.R. G 6 r n I a k: Kauschke J6zeJ
W: Encyklopedia katollcka. T. 8. Red. A Mig u t. Lublln 2000. kol. 1244.
Marek Robert G6mfak
KLEPPER JOCHEN GEORG WILHELM (1903-1942), pisarz,
poeta, prozalk, publicysta i wydawca.
Urodzll ste 22 marca w Bytomiu Odrzailskim w rodzinie prote­
stanckiego pastora Georga Kleppera. Wychowywany byl w religy­
nej atmosferze oraz w poszanowaniu dla tradycji Prus i Rzeszy
Niemieckiej. Wartoscl wpojone Klepperowl w domu rodzinnym po­
zwoliJ:y mu w latach trzydziestych uksztaltowac swa swtadomosc
etyezna oraz narodowa, Poswtecil temu m.in. esej Der christliche
Roman (Stuttgart 1940). Na postawe Zy'ciowa. Kleppera wywarly
rowniez wplyw jego babka - francuska ksiezna Marte de Rohan,
i ciotka Louise Weidlich - aktorka, kt6re rozbudzlly w nJm
sklonnosc do uduchowionego spojrzenia na swtat. Z tego powodu
Klepper zaja.l ambiwalentny stosunek wobec sytuacjl w III Rzeszy,
a ostatecznie popelnil samob6jstwo w wieku 39 lat.
Zgodnie z wola. ojca Klepper w 1917 r. rozpocza) edukacj�
w ewangelickim gimnazjum w Glogowle (w 1922 r. otrzymal swia­
dectwo dojrzalosci), a nast�pnie (1923 r.) rozpocza) studia teolo­
giczne na uniwersytetach w Berlinie i Erlangen. Po smierci ojca
w 1924 r. Klepper zrezygnowal z kartery duchownego, przerwal
studla i podja.l prac� jako dziennikarz. W 1929 r. o:ienil si� ze
starsza. 0 kilkanascie lat wdowa. Johanna. Stein (z domu Gerstel),
z pochodzenia Zyd6wka., oraz adoptowal jej dwie c6rki z pierwsze­
go malzenstwa. Wraz z rodzina. zamieszkal w Berlinie, gdzie zo­
stal wsp61pracownikiem rozgloSni radiowej (Berliner Rundfunk)


KLEpPER JOCHEN GEORG WILHEUd
74
oraz publikowal swoje opowiadania I nowele. W 1933 r. ukazala
ste plerwsza powtesc Kleppera Der Kahn der fr6h1ichen Leute
(Stuttgart 1933), opowiadajaca 0 pracy I zyctu zalogl odrzanskle]
barki "Gisela", plywajace] pomledzy Glogowem I Krosnem Odrzan­
skim. Utw6r ten spotkal sie z duZym zainteresowanlem czytelni­
k6w i zyskal pozytywne recenzje krytyk6w literackich. WaZnym
sukcesem wydawniczym Kleppera byla opublikowana w 1937 r.
powtesc Der Vater. Roman etnes Konigs (Stuttgart 1937, Berlin
1980) 0 kolejach Zycia kr6la Fryderyka Wilhelma I, ojca Frydery­
ka II Wlelkiego. Pozycja ta przyniosla autorowi ogromny rozglos
w kregach chrzescijanskle] inteligencji, ponadto dotarla do Her­
manna Wilhelma Goringa I prominent6w z kregow Paula Josepha
Goebbelsa. Stala ste sensacja edytorska owych czas6w (z jednej
strony aftrmowala tradycje ojczyiniano-fiydezycjanskie, a z dru­
giej postawe .wewnetrznego skuptenla") i stanowila jakby ducho­
we wsparcie dla .pokornych w kraju". Przyldadem kontynuacjl
takiej postawy Zyciowej byly kolejne ksia.Zki Kleppera: Der Konig
und die stalen Un Lande (Stuttgart 1938) oraz Nachspiel Erzlihlun­
gen. Aujsatze Gedichte (Witten 1960).
W okresie sprawowania w Niemczech rzadow przez narodo­
wych socjalist6w Klepperowi groztl zakaz plsania I publikowana
ze wzgledu na jego zwtazek z kobleta wyznania mojzeszowego, Po­
nadto obowtazulace w 6wczesnych Niemczech ustawy nazistow­
skie zobowia.zywaly Kleppera do rozwodu pod grozba utraty posa­
dy I odpowiedniego statusu spolecznego, Klepper nie wyrazil
zgody na rozw6d I w rezultacie zostal zwolniony z pracy w radtu,
a nastepnie kr6tko pracowal w wydawnlctwie Ullstein. Wykluczo­
no go z Izby Ptsmtenntctwa Rzeszy (Relchsschrlfttumskammer),
co praktycznie uniemoZliwilo mu publikowanie swolch utwor6w.
'Iylko wstawiennictwo hierarch6w niemieckiego Kosctola prote­
stanckiego na jakis czas oddalllo nlebezpteczenstwo grozace ro­
dzinie ptsarza. Klepper dorywczo podejmowal rozne prace I zara­
blal po kilkanascle marek. Slaw� znawcy dziej6w Prus przyni6s1
mu wyb6r list6w I obraz6w Wilhelma I z 1938 r., zatytulowany In
tonnentis pinxit (Stuttgart 1938).
Z jednej strony Klepper byl glc:boko wierza.cym protestantem,
holduja.cym przykazanlu chrzescijanskiej milosci, a z drugiej zas
Niemcem 0 mocno ugruntowanych pruskich zasadach: odpowie­
dzialnoScI, obowia.zkowoscl, wewn�trznej dyscypliny I milosci oj­
czyzny (powolany pod koniec 1940 r. do wojska po kilku mie­
sla.cach zostal zwolniony z armii jako osoba niegodna noszenia
nlemleckiego munduru). W rezultacle nierealna pr6ba pogodzenia


75
KLEpPER JOCHEN GEORG WIU:lELM
wszystkich tych ideal6w doprowadzila pisarza do zalamania idea­
listyczn1e pojmowanego swtata. Gdy w 1938 r. slynna "noc krysz­
talowa" zapoezatkowala w III Rzeszy masowe deportacje niemiec­
kich Zyd6w, Klepper uswtadomtl sobie, ze oznacza to koniec dla
jego rodztny. Pterwsze zsylki Zyd6w do ob0z6w zaglady pozbawi1y
go wszelkich nadziei. Dzlf;ki wsparciu przyjaci61 udale mu ste
przemyclc starsza corke za grantee, natomiast mlodszej coree
Renacie i zonle Hanni grozilo umieszczenie w obozie koncentra­
cyjnym. Po desperackich pr6bach znalezlenla ratunku, kiedy
okazalo sie, iZ wszelkie sposoby zawiodly, 11 grudnia 1942 r.
Klepper wraz z zona. i mlodsza, 20-letnia. pasterbtca popelnili sa­
mob6jstwo (zaZyw'aja.c tructzne), Pogrzeb pisarza i jego rodziny
odbyl ste 15 grudnia na berlmsktm cmentarzu kolo kosctola Ni­
kolassee.
Klepper pozostawil pokainy zbi6r dzienn1k6w z lat 1932-1942
(bedacyeh pewnego rodzaju wtwtsekcja jego samoswtadomosctl,
prowadzonych do dnia smterct. Zostaly one wydane po wojnle
w tomie (ltezacym ponad 1100 stron) pt. Unter dem Schatte detner
FliLgel. Aus den Tagebi1chem (Stuttgart 1956, Mllnchen 1964),
a takze OberwindWlf} (Stuttgart 1958) i Briefwechsel 1925-1942
(Stuttgart 1973) - prace te wyrazaja dramat jednostki pozbawio­
nej praw. Ponadto Klepper jest autorem wielu utwor6w poetyc­
kich, w tym zbior6w ptesnt koscielnych (w1a.czonych do sptewnlka
ewangelickiego): Kyrie (Stuttgart 1938) i Gedichte (Stuttgart
1962), oraz zachowanej we fragmencie powtesct 0 Marcinie Lutrze
Die Flucht der Katharine oon Bora. oder die klugen die torichten
Jwtgfrauen (Stuttgart 1951). Z okazJi 50. roczn1cy smterct Kleppe­
ra poczta RFN wyemitowala 5 listopada 1992 r. znaczek okolicz­
nosctowy z jego podobizna,
Bibliografia
K. I hIe n f e 1 d: Freundschaft mit Jochen Klepper. Witten 1958 (Wyd. 2.
Witten 1979); H. von A r n 1 m: Chrlstllche Gestalten neuerer deutscher Dichtung.
Berlin 1961. s. 135-169; R Wen tor f: Jochen Klepper. Ein Dichter 1m Den­
noch. Glessen 1964; Ide m: Dichter der Kfrche. Rudolf Aleksander Schr&:l.er.
Jochen Klepper. Siegbert Stechmann. Giessen 1967; A. L u b 0 s: Geschichte der
Utemtur Sch1esiens. Bd. 3. Munchen 1974; H.J. Bad e n: Der Glaube des Dich­
ters. Hamburg 1975; E.G. R 1 ems c h n e 1 d e r: Der Fall Klepper. Eine Doku­
mentation. Stuttgart 1975; R T hal man n: Jochen Klepper. Em Leben zwi­
schen IdyUen und Katastrophen. Mflnchen 1977; H. 0 rio w ski: Literatum In
Rzeszy. Poznaii. 1979. s. 371-385; R G run b erg e r: HtstDrta spoleczna Trze­
cUd Rzeszy. Warszawa 1987 (Wyd. 2. Warszawa 1994); Dos war GlogalL Stadt


KNORR von ROSENR011-I CHRISTIAN
76
und Land an derOder 1913-1945. Hannover 1991. s. 64-67; H. Assel: Der
du die Zeit in HlJnden hast Brlefwechsel zunscnen Rudolf Hennann und Jochen
Klepper 1925-1942. Miinchen 1992; Jochen Klepper - 50. Todestag. "Neuer
Glogauer Anzeiger" 1992. Nr. 12. s. 6; N. Bee r: Du biTgst mfch in der Finster­
nis: Jochen Klepper. Ein sch1esischer Dichter in den AnJechtungen der Zeit.
Hannover 1993; M. Z Y bur a: Pisarze nlemteckoJt:zycznl XX wleku. Leksykon
encyklopedyczny PWN. Warszawa-Wroclaw 1996. s. 176-177; J.P. MaJ­
c h r Z a k: Joachim WWtelm Jerzy Klepper. W: Ludzie Srodkowego Nadodrza.
Wybrane szldce biograjlczne (XlI-XX wlekj. Red. K. Bar t k lew I c z. Zielona
G6ra 1998. s. 107-108: A. Malinowski: Klepper Jochen. W: Encyklopedia
zteml glogowskteJ. Red. A. B 0 k. Glog6w 1999. z. 49. s. 5-6: M.R. G 6 r -
n I a k: Joachim WWtelm Georg Klepper. Galerla postacf zleml glogowsldid. "Gaze­
ta Glogowska" 2000. nr 26. s. 9: Ide m: Joachim WWtelm Georg Klepper
(1903-1942). "Slowo Zydowskie" 2000. nr 9(217). s. 10-11; B. Snoch: G6r­
noslqski leksykon biograjlczny. Suplement. Katowice 2000. s. 52: S. Vol k e:
Emigrant im efgenen Land.. Biographische Notizen zu Jochen Klepper. "Neuer Glo­
gauer Anzelger" 2001. Nr. 5. s. 9: J. Ko z t e]: KlepperJochen. W: Encyklopedla
katolfcka. T. 9. Red. A. Mig u t. Lublin 2002. kol. 125; K. I h l e n f e 1 d: Groe
Sch1esler. Jochen Klepper 1903-1942. "Neuer Glogauer Anzeiger" 2003. Nr. 2.
s. 1-3: O. K 0 h l e r: WiT werden sein wle die 'ITdumenden: Jochen Klepper -
eine Superensuche. Neukirchen 2003; Nlemcy g6moslqscy. Leksykon biograjlcz­
ny.Oprac. L. K u S. Gliwtce=Opole 2004. s. 131.
Marek Robert G6mlak
KNORR von ROSENROTH CHRISTIAN, pseudonlmy Rautner.
Pegantus (1636-1689), ewangelJcki teozof, alchemlk, pedagog
i poeta.
Urodzil ste 15 lub 16 ltpca w Starej Rudnej (Alt Raudten) kolo
Polkowic. Byl synem Abrahama Benedykta (od 1618 r. pastora
w Starej Rudnej, a od 1645 r. w Krzepielowie kolo Glogowa) i Zu­
zanny Neumann (corki Georga, pastora ze Starej Rudnej). Jego
starszy brat Kaspar Knorr (1619-1676) byl duchownym (kolejno
pelnll w Glogowie funkcje konrektora - 1644, diakona - 1645
i pastora - 1668).
W 1642 r. ojciec Christiana wraz z rodztna opuscll Rudna
i szukal schronienia w Krzepielowie. Dztectristwo Christiana
Knorra przypadlo na czas wojny i eskalacji kontrreformacji w jego
sll\skiej ojczyinie. Knorr uczc:szczal do lacmskiej szkoly elemen­
tarnej we Wschowie. Nastc:pnie ksztalcil si� w szkole pedagogicz­
nej w Szczecinie, gdzie rozpocza) przygotowanla do (upragnionej
przez jego ojca) pracy w srutbie dworskiej. W 1655 r. podjaJ stu­
dia na Uniwersytecie w Llpsku. Studiowal prawo, teologl�, j�zyki
klasyczne, histor1�, mozofi� i j�ki nowoZytne. W 1660 r. uzyskal


77
KNORR von RosENROTIi CHRISTIAN
stopteri magistra na podstawte pracy 0 numlzmatyce antycznej
De Antiquis Romanorum Numinismatibus (1660). P6iniej jednak
zalnteresowal ste fllozofla natury, alchemla, ltteratura herme­
tyczna i kabala, Nawtazal kontakt z menonltami i chrzescijan­
skimi kolamt reformatorskimi (konventlkelen), teozofami, ka­
baltstamt, paracelsowskimi przyrodnlkami oraz panzofilistaml.
Dzlekl spotkaniu z Franciszkiem Mercurtusem van Helmont, za­
ufanym palatyna Christiana Augusta von Pfalz-Sulzbacha
(1622-1708), Knorr zostal powolany na radce jego dworu i kan­
celarti (1668 r.). W tym samym roku (17 lipca) ozerul ste z Anna
Zofil\ Paumgartner von Holenstein (zm. 1696). Choc Knorr praco­
wal dla katolickiego palatyna, pozostal ewangelikiem. Rezydencja
Sulzbach6w byla dla nlego miejscem eksperymentalnych badari
przyrodnlczych. Spotykali ste tam alchemicy, ftlozofowte i kabalis­
ci (m.in. Gottfried Wilhelm Leibnltz - ftlozof i matematyk). Na
mistyczny spirytualizm Knorra w tym okresie sUny wplyw wywarl
Heruy More (1614-1687).
Opr6cz wterszy okoltcznosctowych, utwor6w i poemat6w de­
dykacyjnych, komedii i przeldad6w moraltzujaeych wterszy
Boecjusza (Des Severini Boetu christliche Vemujtgemesser Trost
und Unterricht, Sulzbach 1667, 16972) Knorr opubUkowal zbiory,
przeldady i komentarze pism przyrodnlczych. Chcial w ten spo­
s6b zbliZyc chrzescfjanska mtstyke i pansofil1styczne badania
przyrodnlcze. W swoim kompendium ptsm mistyki zydowskiej
Kabbala denudata (T. 1-2. Sulzbach 1677-1684, Hlldesheim
1974) Knorr chcial udowodnic, ze kabala w swojej istocie jest
chrzeScijaiiska. Jedna z jego ptesnt Morgenglanz der Ewigkeit
zostala wlaezona do kanonu sptewnlka ewangelickiego (EVWl­
gelische Kirchengesangbuch). Knorr w swoich pogladaeh oscy­
lowal pomiedzy ortodoksja a pietyzmem. Pod pewnymi wzgle­
dami byl pokrewny Johannowt Franchowi i Jahannesowi
Schefflerowt. W dorobku Christiana Knorra, opr6cz typowo ba­
rokowych rys6w, znajdujemy wpIywy wczesnego oswtecenla.
Knorr takze przethnnaczyl: Consolatio phUosophiae Boezjusza
(Neuer Helikon mit semen neuen Musen. Das ist geistliche Sitten­
lieder, Niirnberg 1684, 16993) Pseudodoxia epidem.ica Thomasa
Browne'a (Des Tlwme Browne Pseudodoxia epidemica, 1680) Ma­
gia naturalis Giambattisty della Porta (Des Johannes Baptisma
Portae von Neapolis, Magia naturalis oder Haus-, Kunst- und
Wunderbuch, 1680, 17132). Ponadto wydal: Harmonia Evangelio­
rum (1672. 16992) oraz Coniugtum Phoebt et Palladis (Sulzbach
1677).


KOBIElA LuOWlK
78
W 1668 r. Knorr otrzymal potwterdzenle swojego szlachectwa,
a w 1676 r. uzyskal tytul barona (Frelherrnstand). Zmarl pomle­
dzy 4 a 8 maja 1689 r. w Gross-Albershof kolo Sulzbach.
Btbllografla
C. Salecker: Christian Knorr von RDsenroth (1636-1689). Leipzig 1931:
J .L. B I a u: The Christian Interpretation oj the cabala in the Renaissance. New
York 1944. passim; E.G. S c h mid t: Kabbala. In: HistDrfsches WDrterbuch der
Phllosophie. Bd, 4. Basel-stuttgart 1976. s. 666-667: A. E 1 s c hen b r ole h:
Knorr von Rosenroth Chistian. In: Neue deutsche Biographie. Bd. 12. Berlin
1980. s. 223-226: Ch. At ton. S. D z 1 k lew 1 c z: The Kabbalistic diagrams
oj Rosenroth. London 1987: D. K a h n: Uneptece de theOtre alchfmique. Bologne
1990: Ch. K nor r von R 0 sen rot h: Le symboUsme des noms divtns he­
bmiques d'opres les lieux communs Kabal.isttques. Parts 1999: I.M. Bat t a fa -
rano: Alden der 13. Bern 2004: Ch. Knorr von Rosenroth: Apoka­
lypse-Korrunentar: Bern 2004.
K. Die n s t: Knorr von Rosenroth Chistian. In: BiDgraphlsch-bibliographi­
sches Klrchenlextkon. Bd. 4. Herzberg 1992. kol. 169--170: M.R. G 6 r n 1 a k:
Chrystian Knorr von RDsenroth. Slownlk biogrqf1czny ztemi glogowsldid. w1YgodnJk
Glogowski 1 Polkowtckt" 1998. nr 25. s. 7: W. Kill y. R. Vie r h a u s: Deut­
sche Biographische EnzyklopiJdte (DBE). Bd. 5. Munchen 1999. s. 631: P. J a­
now ski: Krwrr von Rosenroth Christian. W: Encyklopedia katDUcka. T. 9. Red.
B. Mig u t. Lublin 2002. kol. 211-212.
Marek Robert G6miak
KOBIELA LUDwm (1897-1945), pisarz i badacz folkloru.
Urodzll ste 22 styczn1a we wsi Zarzecze w powiecle bielskim
na Slasku Cteszynsklm, Pochodztl z rodziny chlopskiej, byl
najmlodszym z szesctu dzieci roln1ka i kolodzieja J6zefa Kobiel1
i Zuzanny z Zygn16w. Uezeszczal do panstwowego gimnazjum
z polskim jezyklem nauczania w Cieszynie, w kt6rym zdal mature
30 czerwca 1917 r. Rozpocza) studla wyZsze na Unlwersytecie Ja­
gielloIiskim w Krakowie. Studlowal polonlstyke i germantstyke,
uczestnlczyl takze w wykladach z ftlozofli. Nauke jednak przerwal
i podja) prace nauczyciela w Pailstwowym Gimnazjum 1m. Kr6la
Wladyslawa Jaglelly w MiIisku Mazowieckim i w gimnazjum me­
skim w Gr6jcu. W 1921 r. przenl6s1 si� do Bialej, gdzie r6wniez
byl nauczycielem w Glmnazjum 1m. A. Asnyka. W latach
1922-1925 pracowal w glmnazjum w Orlowej. W dnlu 4 maja
1925 r. uzyskal dyplom nauczyciela szk61 srednlch, a po zdanlu
egzaminu tytul maglstra ffiozofli na Wydziale F1lozoficznym Unl-


79
KOBIELA LuDWIK
wersytetu Ja.g1elloflskiego (25 lutego 1938 r.). W tym samym cza­
ste zostal czlonkiem Zwtazku Zawodowego Llterat6w Polskich. Od
1927 r. zwtazal sic: z Katowicami. Jego debtutem literackim byla
naplsana na potrzeby teatru amatorskiego sztuka Opryszek, kto­
ra jednak rue doczekala sic: druku. Wlasclwym zatem debtutem
okazaly sic: trzy rozprawki 0 tworczosct I dztalalnosct Karola
M1arki ("Zaran1e Slaskle" 1929). W r. 1931 zamlesctl w .Polonts­
cie" szkic Wsp6lczesna slqska literatura regionalna. Po tych
pierwszych publikacjach zarzucll dztalalnosc na polu histortllite­
ratury. Probowal sil jako poeta, drukowal glownie w prasle, oraz
jako autor tekst6w dla dztect (Awantury t przygody, kt6re przezyl
ftglarz mlody, Krak6w 1938). W tym czaste powstaly takze wido­
wiska Gorfdqcy skarb (Katowice 1938) i Plyniesz Olzo. Pomimo
udanego debtutu prozatorskiego pozostawal wierny tworezosct
dramatycznej adresowanej do teatr6w amatorskich. W 1938 r.
naplsal takze recital zblorowy z choramt I orkiestra pt. Kantata
mlodziezy slqski£d. Najwtekszym jednak ostagntectem Kobleli byl
wydany w 1935 r. w Cleszynle tom opowiadaii Zabi krqj. Sklada
sic: on z szesclu dluZszych nowel, kt6rych akcja rozgrywa sic: rue­
daleko Strumtenla nad Wisla., tworzaca w tym mlejscu do r. 1918
grantee rnledzy Austria. I Prusaml. Autor stara sic: pokazac wyste­
pujace na tych terenach konflikty I dzlalanla zaborc6w, majace
na celu wynarodowtenle ludnosct polskiej. Wprowadza czesto
anegdote, elementy ludowej basnl I legendy. W 1939 r. na
lamach krakowskiego dz1ennika "Tempo Dnla" ukazalo sic: 45 od­
cink6w powtesct Bastion, kt6rej akcja rozgrywa sic: na Sla.sku po
przylaczentu Zao1z1a. Pisarz przedstawla na kartach tej prozy po­
stawy patriotyczne, pr6buje okreslic rolc: gimnazjum w Orlowej
I stworzyc portrety tamtejszych dzialaczy.
W slerpruu 1939 r. Koblela wyjechal do Lwowa, a nastc:prue
osladl w Tenczynku kolo Krakowa. Od grudrua 1939 do styczn1a
1945 r. przebywal w Bochni, gdz1e pracowal jako kierownik
skladu wc:gla I zelaza Malopolskiej Sp6lki Handlowej. Po powrocle
do Katowic kontynuwal plsarstwo, przerobil wczesruejsza. wersjc:
utworu Plyniesz Olzo, nawia.zuja.c do stosunk6w panuja.cych na
Sla.sku Opolskim. Tekst wystawiony zostal w Teatrze 1m. J. Slo­
wackiego w Opolu 12 grudnla 1945 r. Pelnll w tym czasle takZe
waine funkcje - byl kierownikiem Oddzialu Llteratury w Wy­
dz1ale Kultury I Sztuki Urzc:du Wojew6dzk1ego w Katowicach,
a ta.kZe wsp6ltw6rca. I prezesem katowickiego Oddz1alu ZLP.
Zmarl 30 grudnla 1945 r. w Katowicach. Uchwala. Prezydlum
KRN z dnla 18 styczn1a 1946 r. posmiertn1e odznaczony zostal


KoSSAK ZoFIA
80
Zlotym Krzyzern Zaslugi. Z zona. Krystyna, z domu Bajda. rntal
dwoch synow: Bogumlla (ur. 1931). aktora, I Marka (ur. 1935).
1nZyn1era.
Blbltografla
L. K 0 b 1 e 1 a: Go�qcy skarb. Widowisko slqskie w 5 obrnzach ze spiewami
i tancamL Katowice 1938; Ide m: tabi krqJ. Opowiadania slqskie. Cleszyn
1935: Ide m: Bastion. Powiesc z tycia Polak6w Zaolziailskich. "Tempo Dnla"
1939. nr 23-61; Ide m: Powr6cila. Widowisko ludowe. Praprem. Opole 1945.
A. J e s Ion 0 w ski: Wsp6lczesna tw6rczosc literacka. $lqska. "Zaranie
SIa.skie" 1939. z. 2/4 (rec. tabi krqJ); A. Wid era: Wspomnienie 0 Ludwlku Ko­
bieli. "Gazeta Robotnlcza" 1946. nr 186; Z. Hie row ski: Ludwlk Kobiela
i Adolf Fierla. W: Ide m: 25 fat literatury na $lqsku 1920-1945. Katowice
1941; Slownlk wsp6lczesnych pisarzy polskich. T. 1. Warszawa 1963; A. J a­
r 0 s z: Kobiela Ludwtk. W: Polski slownik biograjiczny. T. 13. Red. E. R 0 -
stworowskl. Krakow 1961-1968; Z. Ht e r ow s k i: tycie literackie na
$lqsku w lat.ach 1922-1939. Katowice 1969; M. Pie g z a: Ludwlk Kobiela,
1897-1945. nauczyciel, literal. Katowice 1982; Wsp6lczesni polscy pisarze i 00-
dacze literatury. Red. J. C z a c how s k a. A. S z a I a g a n. T. 4. Warszawa
1996; K. H e s k a - K was n lew 1 c z: TaJd to mroczny czas. Losy pisarzy
slqskich w okresie wqJny i oku.pcu;ji hitlerowskiid. Katowice 2004.
Jolanta Szczesniak
KOSSAK ZOnA. 1 v. Szczucka, 2 v. Szatkowska. krypton1rny
"Kos". Z. K.. pseudon1rny konspiracyjne Sikorska. Sllwtriska
(1890-1968). powtescloplsarka,
UrodzUa sic: 8 sierpnla w Kosminie kolo Dc:blJna w wojewodz­
twie lubelskim. w srodowlsku zlemiaiiskim. Byla wnuczka. mala­
rza J. Kossaka. c6rka. Anny z Kislelnickich I Tadeusza. majora
Wojska Polskiego. rowniez malarza. Dzieciiistwo I mlodosc Zofii
Kossak uplyndy w Kosminie. a nastc:pnle we wsi wolyIiskiej
Skowr6dki. kIDra. dzieriawU jej ojclec od 1910 r. od Jozefa Potoc­
kiego. Pocza.tkowo odblerala wyksztalcenle domowe. chlona.c znaj­
duja.ca. sic: w bogatym kslc:gozblorze rodzinnym literaturc: polska.
I francuska.. Jej najwlc:ksza. fascynacja. czytelnicza. byl Sienkie­
wicz. Jeszcze w czasle pobytu w Kosminie uczyla dzlecl w wlej­
skiej szkole. Zajc:cie to kontynuowala nastc:pnle w szkole Polskiej
Maclerzy Szkolnej na POwlslu w Warszawle. gdzie od 1906 r.
korzystala z wyldadow .. Lataja.cego Unlwersytetu". W latach
1913-1914 odbywala studia malarskie w warszawskiej Szkole
Sztuk Pic:knych I w szkole rysunku w Genewle.


81
KOSSAK ZoFIA
Zofia Kossak zadebtutowala w 1913 r. pod kryptonJrnem "Kos"
opowladanlem 0 losach psa pt. Bulli zaginql ("Wles I Dwor" 1913.
T. 4). W 1915 r. wyszla za mat za Stefana Szczuckiego, admini­
stratora maja,tku Nowoslelica. sastadujacego ze Skowrodkamt,
i ostadla na Wolyniu. W czaste rewolucjl 1917 r. rodzina Kossa­
kow zostala wypedzona z Wolynia. Przezycta te staly sic: tematem
Pozogi (Krakow 1922; 8 wydan, tlumaezenle angtelskie I japon­
skie). Gdy w 1922 r. zmarl we Lwowle jej mat S. Szczucki. Zofia
zamteszkala u oj ca. ktory po odejsctu z wojska wydzterzawtl
majatek w Gorkach Wlelkich na Slasku Cteszyrisktm. Zwiazala
sic: wowezas na dlugo ze Slasklem Cteszynsktm, wprowadzajac
watki slaskie takze do swego plsarstwa.
W 1924 r. wydala powtesc Beatum scelus (Krakow. 9 wydari
polsklch, tlumaczenta: chorwackie, ruemleckie i wloskie). opowta­
dajaca 0 dzlejach obrazu Matki Boskiej KodeIisldej. inicjuja.ca. pl­
sarstwo historyczne. Nastepnym utworem z tego cyklu byla po­
wtesc Z mflosct (Krakow 1926. 5 wydari polskich, tlumaczenia:
chorwackie. czeskie, nlemleckie, wloskie). poswtecona sw, Sta­
nlslawowl Kostce. W 1926 r. ukazaly sic: Klopoty Kacperka g6rec­
ktego skrzata. BaSl'i. (Krakow. 4 wydania polskie) - plerwszy
utwor Zofti Kossk zwiazany tematyczn1e ze Sla.skiem Cteszyn­
skim. Do tego cyklu naleZaly opowladanla Wielcy t mali (Krakow
1927. 2 wydanla). W 1929 r. napisala przedmowe do tomu nowel
G. Morcinka Serce za tamq, wprowadzajac w ten sposob Slask do
literatury polskiej. W 1932 r. ukazal sic: Nieznany krqJ (Warszawa.
6 wydari polsldch). opatrzony wstc:pem Z. Szatkowskiego. Kslatka
ta, prezentuja.ca drogc: Sla.ska do Polski. wzbudzlla zywe zaintere­
sowanle. rue tylko w Polsce. lecz I w Nlemczech, a jej tytul stal
sic: wkrotce oblegowym okreSleruem Sla.ska. Autorka otrzymala za
n1a. Sla.ska. Nagrodc:. Obraz sredruowlecznego Sla.ska zawlera Le­
gnickte Pole (Krakow 1930, 10 wydan polsldch, przeldady czeski.
ruemiecki, sloweIiski), ktorego trese osnuta jest wokol konfliktu
chrzescganstwa z mongolskim Wschodem.
W 1925 r. Zofia Kossak poslublla majora Wojska Polskiego
I historyka wojskowoScI Zygmunta Szatkowskiego, z kt6rego wle­
dzy historycznej ruerzadko korzystala.
Tematykc: historyczna. kontynuowala w ZlotEj wolnosct (Krakow
1928, 14 wydan polskich, tlumaczenle szwedzlde), poswlc:conej
arlansldej rodzinie Pleleszow. W powlesci tej, hc:da.cej wyrazem
fascynacjl autorki sarmatyzmem, swiat przedstawiony zostal wy­
kreowany, co stanowilo odta.d znam1enna. cechc: jej plsarstwa.
w sposob zgodny ze swiatopogla.dem katolickim. W 1929 r.
6 - Slownlk ...


KOSSAK ZoFIA
82
oglosila tom opowtadan 0 charakterze hagiograficznym pt. Sza­
leftcy Boty (Krak6w, 6 wydait, tlumaczenia: niemieckie, slowac­
kie, wloskie).
Dla mlodych czyteln1k6w naplsala obrazek sceniczny pt. Na
drodze (Krak6w 1927, 3 wydania polskie) I powtesci: Ku swoim
(Poznan 1930) oraz Topsy t Lupus (Poznan 1931, 3 wydanla).
Z mysla 0 mlodym odblorcy powstal takze dramat Ptzeklete sre­
bro, kt6rego prapremlera odbyla sic: w Teatrze Polskim w Katowi­
each 22 kwietnia 1933 r. Do mlodztezy byly rowntez adresowane
jej kolejne teksty, m.tn, powtesc S. O. S. Ratr.gcie dusze nasze (Po­
znari 1934). Zofia Kossak byla entuzjastka harcerstwa. Wspolpra­
cowala bllsko z Instruktorska Szkola na Buczu, kolo G6rek Wiel­
kich, ze Szkola Instruktor6w Zuchowych w Nlerodzimiu,
z Harcerska Meska Szkola Instruktorska w G6rkach Wielkich,
Uniwersytetem Ludowym w Nlerodzimiu oraz ZHP w Ntemczech.
Efektem tej fascynacjl byl tom reportazy SzukqJcie przyjaci6l. (Na
zlocie skaut6w cal:ego swiata w GOcfijlLO) (Katowice 1934, 3 wyda­
nia polskie).
Kolejne jej plany ptsarskle la.czyly sic: ze sredntowiecznymt
krucjatam1, dlatego wyjechala do Paryza, szukajac materlal6w hl­
storycznych. Poszukiwania trwaly 6 lat. Dotarla tez - aby po­
znae droge rycerzy - do Zlemi Swic:tej. Zwiedzlla ponadto Ateny,
Egipt I Stambul. WraZenia zawarla w kslazce Pqtniczym szlakiem
[Poznan 1933, 2 wydania polskie). Temat krucjaty majace] na
celu zdobycle Jerozollmy opracowala w czterotomowym cyklu
Krzytowcy (13 wydait polskich, tlumaczenia: angielskie, chorwac­
kie, czeskie, hiszpaitskie, holenderskie, niemieckie, slowenskie,
wloskie). Powiesc wywolala Zy'wa. dyskusjc: zar6wno nad kreacja.
swiata przedstawionego, jak I warsztatem plsarskim. Za Krzytow­
row Kossak uzyskala w 1937 r. nagrodc: czyteln1k6w "Wladomosci
Literackich" oraz HIszpaitski Krzyz Zaslugi Zakonu Rycerskiego
sw. Lazarza I klasy. Tematykc: Krzytowrow kontynuowala w Kr6lu
trt:dowatym (Poznait 1937, 10 wydait polskich, tlumaczenia: an­
gielskie, czeskie, dunskie, hiszpaitskie, lltewskie, finskie, norwe­
skie, portugalskie, szwedzkie 1 wloskie). TakZe za tc: powiesc
otrzymala Hiszpaitski KrzyZ Zaslugi Zakonu Rycerskiego sw.
Lazarza I klasy.
W 1936 r. plsarce przyznano Zloty Wawrzyn Polskiej Akademli
Literatury, Zloty KrzyZ Zaslugi I KrzyZ Kawalerski Odrodzenia
Polski. Wkr6tce powr6clla do plsarstwa dla dzlecl I mlodzleZy,
tworza.c cykl opowiadait 0 przeszloscl Polski - od czas6w naj­
dawnlejszych aZ po 1918 r. - pt. Bursztyny (Poznait, 5 wydait


83
KOSSAK Zorn
polskich). Takze w 1936 r. wydala powtesc 0 zdobyclu Konstanty­
nopola w 1453 r. przez Turk6w pt. Puszkarz Orbano (Lw6w, 4
wydania polskie, tlumaezenla czeskie I slowackie). Opublikowana
w 1938 r. opowtesc 0 Blskup1n1e, zatytulowana Gr6d nad jezio­
rem (Warszawa, 4 wydania polskie), adresowana byla rowniez do
rnlodztezy. W tym roku ukazal sic: tez kolejny tom reportazy ze
skautowego jamboree pt. Laska Jakubowa (Warszawa 1938,
2 wydanla polskie) oraz szkic powiesctowy Wama (4 wydanla
krajowe). Z roku nastepnego pochodzl powtesc historyczna Trem­
bowla (poznan.). W latach 1929-1939 Zofla Kossak przygoto­
wala do wypls6w J. Balickiego I S. Maykowskiego 37 opowtadari
z dzlej6w Polski oraz ki1ka drobnlejszych tekst6w. Rownoezesnte
kontynuowala powtesctoptsarstwo historyczne dla doroslych. Do
watkow Krzyzowc6w powr6cila w dwutomowej powtesct Bez oreza
(Poznan 1937, 9 wydari polskich, tlumaczenia: angielskie [5 edy­
cjU, czeskie, dunskte, flilskie, francuskie, htszpanskie, ntemtec­
kie, norweskle, portugalskie, slowackie, szwedzkie), za ktora
otrzymala Hlszpanski KrzyZ Zaslugl Zakonu Rycerskiego sw,
Lazarza I klasy. Kossak zaezela ptsac wteksza powtesc - osa­
dzona w realiach XVII w. - 0 Kazimierzu Korsaku pt. Suknia De­
janiry. Drukowala ja w odcinkach "Gazeta Polska" w 1939 r. Wy­
danle kstazkowe ukazalo sic: doptero po wojnle (Poznan 1948,
3 wydania polskie, tlumaczenie anglelskie).
Okres okupacjl plsarka spedztla w Warszawte, aktywnle
wspolpracujac w konsplracjl 1 ruchu oporu. JuZ w pazdzternlku
1939 r. wsp6lredagowala dla mlodztezy gazetki "Orlc:ta" I .Polska
Zyje". Od 1941 r. poszukiwalo jej gestapo za dztalalnosc przedwo­
jenna na Slasku, a zwlaszcza za Nieznany krqJ. Ukrywala sic: pod
pseudontmaml: Zofla Sikorska, Zofla Sllwtcka, Weronika, Clotka.
Wspolorgantzowala Front Odrodzenia Polski (FOP), a od konca
1942 r. stala na jego czele. Rownoczesnte byla redaktorka mie­
slc:cznika "Prawda" (do slerprua 1943 r.), plsywala tez do "Prawdy
Mlodych", redagowanej przez W. Bartoszewskiego, 11nnych kato­
lickich czasoplsm konsplracyjnych. Wsp61pracowala z Delegatura.
Rza.du Polskiego w Londynle, Komisja. Walkl Cyw1lnej, Komitetem
Ratowania Zyd6w (nZegota H). Przygotowywala w tym czasle po­
wtese dla mlodzleZy' pt. O�ta 0 Zy'clu 1 dzlalalnoscl konsplracyj­
nej mlodzleZy' warszawskiej w 1940 r. Tekst 6w sic: spalll. Okolo
1942 r. na podstawte relacjl os6b zwoln1onych z Oswtc:clmia oraz
wywiadu podziemla naplsala broszurc: pt. W piekle. Nakladem
FOP zostala dwukrotnie wydana ksla.zka Jestem katoliJdem. .. Ja­
kim? .. , charakteryzuja.ca typ religljnosc1 polskieJ, oraz broszura
6·


KOSSAK ZoFIA
84
Pod dylctatem Berlina.. polemlzujaca z probaml przeszczeptenla na
polski teren neopoganskie] doktryny Rosenberga. W broszurce
Sprawiedliwie Kossak om6w1la bterna postawe katolik6w nie­
mieckich wobec hitleryzmu. Sarna kolportowala wydawnlctWa
podzlemne, zajmowala sic: teatrem, czuwala nad artystycznie
uzdolnlona mlodzteza, Byla nlezwykle aktywna w akcji ratowania
Zyd6w. W 1942 r. naptsala odezwe, wydana przez FOP w postaci
ulotki, pt. Protest. Bez reszty oddana akcjl ,.Zegota", narazala zy­
de wlasne I najblIZszej rodziny. W dniu 25 wrzesnta 1943 r. zo­
stala aresztowana I osadzona na Pawiaku, a stamtad, po dzieste­
clodniowym pobycle, wywieziona do Oswteclmta. W kwietnlu
1944 r. ponownle przewiezlono ja na Pawiak z wyrokiem srnlerct.
Ponlewaz ciezko zachorowala, znalazla sic: w szpttalu, gdzte le­
czyla ja. dr Anna Czuperska. Dzlekl staraniom Delegatury Rzadu
zostala uwolnlona 28 lipca 1944 r. Mirno zlego zdrowia zaanga­
zowala ste w powstanie warszawskie: ptsala do .Btuletynu Infor­
macyjnego", .Barykady Powtsla", wydala numer rnlestecznika
.Prawda", wsp6lpracowala z powstariczym radiem. Brala udztal
w walkach na Star6wce, gdzle walczyly takze jej dzieci: Witold
I Anna.
Po upadku powstania Zofia Kossak zamieszkala w Czestocho­
wie pod falszywym nazwisldem, nle dekonspirujac sic: jeszcze
I czekajac na polecenla Delegatury Rzadu. Pisala w6wczas wspo­
mnlenla oswtectmskie pt. Z otchlani (Czc:stochowa 1946, 4 wyda­
nla polslde, tlumaczenla: francuskie, wloskie). W czerwcu 1945 r.
Jakub Berman wezwal ja do Ministerstwa Spraw Wewnetrznych
w Warszawie I polectl natychmiastowy wyjazd z Polski. Zalatwil
tez od reki paszporty dla nlej I jej c6rki Anny. Twierdzil, ze w ten
spos6b splacl dlug za uratowanie jego bratank6w z getta war­
szawskiego. Nte jest prawda powszechnle utarta optnta, ze pisar­
ka wyjechala z misja. PCK. W slerpnlu tego roku udala sic: wraz
z c6rka. przez Szwecjc: do Anglii, gdzle przebywala do 1956 r., pro­
wadza.c wraz z mc:zem farmc: hodowlana. w Trossell w Kornwalli.
Dwa lata spc:dzUa w Londynie na rekonwalescencjl I zbleraniu
materlal6w do powiescl 0 Abraham1e pt. Przymierze (Londyn
1952, 4 wydania polslde, tlumaczen1a: anglelskie, dunskie, nle­
mieckie). Pracowala nad nowa. wersja. powiescl Beatwn scelus,
kt6ra pod zm1enlonym tytulem BlogoslawiDna willa ukazala sic:
w Londynie w 1953 r. Oglosila zbl6r gawc:d 0 polskich tradycjach
I obyczajach pt. Rok polski. Obyczqj i wiara (Londyn 1955, 3 wy­
dania polslde), bc:da..cy wyrazem nostalgii za krajem. W Anglii po­
wstal takZe plerwszy tom sa� rodzinnej Dziedzictwo (Londyn


85
KOSSAK ZoFIA
1956, 6 wydait polskich). W latach 1953-1955 byla czlonkiem
Pen Club Polish Writers In Exile, w 1956 r. otrzymala od Stowa­
rzyszenia PAX nagrode llteracka Im. Pietrzaka.
W 1957 r. wraz z mezem Zofia Kossak powroctla do kraju.
Poczatkowo mleszkala w Warszawie, poznte], od 1958 r., juz na
stale w Gorkach Wlelkich. 1\1 podjela Intensywna prace ptsarska,
Powstaly dwa dalsze tomy Dziedzictwa (cz. 2. - r. 1964, 3 wy­
dania polskie; cz. 3. - Warszawa 1967, naptsala wspolnte
z Z. Szatkowskim). Pozostale fragmenty znajduja.. sie w rekopiste.
W 1960 r. wydala wraz z mezem TrQit: p61nocy (Warszawa, 3 wy­
dania polskie) poswtecona dzlejom Siowian zamleszkujacych
w sredntowteczu tereny miedzy Odra 1 Laba, W zblorze legend
Ognisty w6z (Warszawa 1963) opracowala dla dzlecl znane watkt
hagtograficzne oraz rodzime przekazy historyczne. Dla dzleet na­
pisala takze popularne gawedy 0 Kochanowskim Pod lipq (War­
szawa 1962) oraz tom opowtadan Prometeusz t gam.carz (Warsza­
wa 1963).
Zofia Kossak zmarla 9 kwietnia 1968 r. w szpltalu w Blel­
sku-Btalej. Zostala pochowana na cmentarzu w Gorkach Wlel­
kich. W domu, w ktorym mleszkala, jest obecnie muzeum jej
imienia.
Pisarka miala czworo dziecl: z plerwszego malzenstwa synow
Tadeusza t Juliusza; z drugiego malzenstwa - corke Anne (po
mezu Rosset) t syna Wltolda. W 1984 r. powstalo w Cieszynle To­
warzystwo Im. ZofH Kossak, ktore zajmuje ste popularyzowaniem
tworczosct plsarki oraz organizuje doroczne sesje naukowe.
Bibliografia
'Iworczosc z. K 0 s s a k: Pozoqa: Wspomnienla z Wolynla 1917-1919. Przed­
mowa S. Est rei c her. Krakow 1922: Beatum scelus. Krakow 1924: Klopoty
Kacperka, g6reckiego skrzata. B�rt Krakow 1926: Na d.rodze. Obrazek sceniczny
dla mlodziezy w 3 aktach. Krakow 1926: Z mllo�ci. Powie�c. Krakow 1926: Wiel­
cy l mali. Opowiadanla hlstoryczne. Krakow 1921: Zlota wolno�c. Powie�c hlsto­
ryczna T. 1-2. Krakow 1928: Szalefl.cy Boty. Krakow 1929: Legnickie pole. (Po­
wiese). Krakow 1930: Dzieft dzlsif#szy. Powtastka wsp6lczesna. Krakow 1931: Ku
swoim. Powie�c dla mlodziezy. Poznan 1931: Topsy i Lupus. Powie�c dla
mlodziezy. Poznan (1931): Nieznany krqj. Wstep Z. SzatkowskI. Warszawa
1932: Pqtnlczym szlakiem Wra:tenla z pielgrzymki. Poznan (1933): Z dzif#6w
Slqska. Poznan 1933: Przeklt:te srebro. Dramat populamy w 4 aktnch. (Praprem.
22 kwietn1a 1933 w Teatrze Poiskim w Katowicachj; S. O. S. �Rat4Jcie dusze na­
sze!". Powie�c dla mlodziezy. Poznan (1934): SzuJcL:ycie przyjacl6l. (Na zlocie
skaut6w calego �wlata w Glkl.6l1.6). Katowice 1934; Krzyzowcy. T. 1-4. Poznan


KOSSAK ZoFIA
86
(1935]; Bursztyny. Nowele. Poznan (1936]; Puszkarz Orba.nO. Powiesc historycz­
na. Poznan 1936; Bez oreza: Powiesc historyczna z XIII uneku: T. 1-2. Poznan
(1937]; Kr61 tredouxuu. Powiesc historyczna. Poznan (1937]; ChrzescYaflskie
poslannictwo Polski w przesziosc; i dziS. [Referat wygloszony w czasle IV Stu­
dtum Katolickiego w KatoWicach w dnlach 5-9 wrzesnta 1938]. W: Poslannic­
two KatoUcyzmu Polskiego w swietle uchwal I Synodu Plenamego. Pamietnik
Studtwn. Poznan 1938. s. 343-352; Gr6d nadJezlorem (Warszawa] 1938; La­
ska Jakubowa. (Jakobstofl. Wr£uenia z V Jamboree. Warszawa 1938; Warna.
SzkLc powiesclowy. Warszawa 1938; Na SlqsktL Lw6w (1939]; Skarb slqskL Po­
znan 1939; Trembowla. Powiesc historyczna. Poznan 1939; Z otchlani. Wspo­
mnienia z lagru. Czestoehowa 1946; Suknia DeJaniry. Powiesc historyczna. Po­
znan 1948; Przymlerze. Powiesc biblYna. Londyn 1952; Kielich krwi. Obrazek
sceniczny w 2 aktach. Londyn ·1954; Rok polskL ObyczqJ i wiara. Londyn 1955;
Dziedzictwo. Powiesc historyczno-obyczqJowa. Cz." 1: Juliusz l ZojilL Londyn
1956; TrqJa pMnocy. Wsp6lautor: Z. S z a t k 0 w s k I, Warszawa 1960; Pod
Upq. Warszawa 1962; Ognisty w6z. Warszawa 1963; Prometeusz i gamcarz.
Warszawa 1963.
A. J e s Ion 0 w skI: Swiat slqski w tw6rczoki Z. Kossak-Szczuckiid. "Zara­
rue SIa"skie" 1935. z. 1; Z. HIe row s k t; 25 fat lUeratury na Slqsku
1920-1945. Katowtce 1947. s. 107; L. B r 0 Z e k: Materialy do bibliografll Zofll
Kossak (1922-1957). "Zycle I Mysl" 1957. nr 3; W. Mac 1 a"g: 16 pytaft. Portre·
ty polskLch prozalk6w wsp6lczesnych. Krak6w 1962; W. Sad k 0 w skI: Utera·
tum katolicka w Polsce. Warszawa 1963. s. 49-56. 77-78. 128-130. 167-
168; J. Z 10m e k: WtzerunkL polskLch pisarzy katolickLch. SzkLce l polemlkL Po­
znaiJ. 1963. s. 79-104; Slownlk wsp6lczesnych pisarzy polskLch. T. 2. Warszawa
1964. s. 184-185; M. S 1 e n k 1 e w 1 c z: Powiesc. historia, tradyga. Slqski por­
tret lUerackL "Pogla"dy" 1965. nr 13; A. S z a f r a Ii s k a: Kossak-Szczucka. War­
szawa 1968: K. To rn a 1 a: Slqsk w tw6rczoScl Zofll Kossak. "Pogla"dy" 1968.
nr 10; M. Fa zan. W. N a w roc k 1: Katowickie srodowisko lUerackie na
SlqsktL 1945-1957. KatoWice 1969; Z. HIe row skI: tycie lUerackie na
Slqsku 1922-1939. KatoWice 1969; M. Fa zan: Slqsk w tw6rczosci Zofll Kos­
sak. "Kultura-OsWiata-Nauka" 1985. nr 3; E. Rosner: W swiecie slqskLm
Zofll Kossak. W: Beskidzkie kietld pisarzy. SzkLce. KatoWice 1988. s. 47--62;
Dzialalnosc spoleczno-narodowa l polltyczna kobiet na G6mym Slqsku w XX wie­
leu. Red. H. KorczyIiska. Opole 1997. s. 212-221; "ZwyczqJna swu:tosc".
Wspomntenia 0 ZoJU Kossak. Wsb;p. wybor tekst6w. oprac. K. H e s k a - K was -
n 1 e w 1 c z. KatoWice 1997; M. Pal a s z e w s k a: Zofla Kossak. Warszawa
1999; J. J u r gal a - J u r e c z k a: OswqJanie "Nieznanego krqju". Slqsk w zy­
ciu l tw6rczokl Zofll Kossak. CIeszyn 2002; B. P Y tl 0 s: "C6ra Sienkiewicza"
czy "Al.ft;ja w kmlnie czarow". Z dziej6w recepc;Jl tw6rczokl ZoJU Kossak. KatoWi­
ce 2002; J. J u r gal a - J u r e c z k a: ZoJU Kossak dom utracony i odnalezlony.
CIeszyn 2003; K. H e s k a - K was n 1 e w 1 c z: Harcerskie reportaZe ZoJU Kos­
sak. W: Wok6l reportazu podr6zniczego. Red. E. M a II now s k a. D. Rot t.
przy wsp6lpracy A. Bud z Y Ii skI e J - D a c y. KatoWice 2004. s. 184-198;
K. H e s k a - K was n 1 e w 1 c z: Topsego l Lupusa klopoty z cenzurq. "Guliwer.
Czasoplsrno 0 KsIa,Zce dla Dzlecka" 2005. nr 2(72). s. 33-37; B. P Y t los:
o powiekiach historycznych Zofll Kossak. KatoWice 2005. s. 74.
Krystyna Heska-KwaSniewicz


87
KRAHELSKA HAuNA
KRAHELSKA HALINA, ze Sleszynskich, 1 v. Grabiankowa (1886-
1945), dzialaczka spoleczna, publlcystka, powtesctoptsarka.
Urodztla ste 12 maja w Odess1e jako c6rka profesora matema­
tyki na uniwersytec1e w Odesste i Uniwersytec1e -Jagiellonskirn.
Jej rodzina sctsle zwtazana byla z postepowymt kolami polsklml
i rosyjskimi. Lata mlodztencze Krahelska spedzlla w mlescle ro­
dzinnym, tutaj takze rozpoczela studla, ktore potem kontynuowa­
la w Kijowie. Od 1908 r. byla dztalaezka pps, a cztery lata p6intej
aktywnie uczestniczyla w pracach jednej z grup eserowskich. Za
te dzialalnosc zostala skazana na zeslanie, gdzte przebywala w la­
tach 1913-1917. Po wybuchu rewolucj1 paidziernikowej powr6cila
do Odessy i wsp61pracowala z Rada Delegat6w Robotniczych
i Zolnlersklch. W 1919 r. chwilowo porzucila dztalalnosc rewolu­
eyjna, przyjechala do Polski l zwtazala sie z kregiem zwolennik6w
J6zefa Pilsudskiego. W latach 1927-1931 sprawowala funkcje in­
spektora pracy w M1nisterstwie Pracy 1 Oplekl Spolecznej, trak­
tuj�c to stanowisko jako sluzbe spoleczna, Dzleki starantom Kra­
helskiej powstaly w Polsce pterwsze przyfabryczne zlobki, a za
sprawa llcznie ogloszonych przez nla prac publicystycznych zwr6-
cono uwage na konlecznosc specjalnej opieki nad pracujacymi ko­
btetamt 1 zatrudnlona w przemysle mlodzteza, Podejmowan1u tych
temat6w sprzyjala takze sctsla wsp61praca p1sarki z Lig� Obrony
Praw Czlowieka 1 Obywatela.
Osobiste doswtadczenla wynlestone z pracy w m1nisterstwie wy­
warly ogromny wplyw na ksztaltowanie sie pogladow Hallny Kra­
helskiej. N1ezbyt sprzyjajaca atmosfera dla jej poczynan spolecz­
nych zmusUa ja do ustaplenla ze stanowiska urzednfka
panstwowego, Poswtecila s1e wowczas calkowic1e p1sarstwu. Przez
kr6tki czas zwia.za1a s1e z grup� llterack� "Przedmiesc1e" (1934).
Nap1sala Przedmow� do p1erwszego tomu tego zespolu. W tym tei;
roku ukazaly s1e Wsponmienia rewolugonistki (Warszawa), w kto­
rych op1sala czas spedzony w Rosj1, czynrue 11deowo solldaryzuj�c
s1e z rewolucj�. W 1936 r. wydane zostaly Wspomnienia inspektora
pracy, zawieraj�ce krytyczn� anallze stosunkOw spolecznych
w okres1e odbudowy panstwowosc1 polskiej (1918-1919), zwlasz­
cza zas p1etnuj�ce owczesn� dzialalnosc PPS. W tym samym cza­
sie opubUkowaia powiesc reportaZow� Polski strqJk, ktora doku­
mentuje wydarzenia w krakowskiej fabryce Semperit. Sporo
miejsca znalazly w tej powieSc1 oplsy Interwencj1 policj1 w czas1e
strajku. W niezbyt korzystnym swietle ukazala takZe stanowisko
wojewody 1 innych przedstawic1ell wladzy. Fakty te zdecydowaly
o konflskac1e calego wydania, a ks1a.i;ka stala s1e dodatkowo


KRAliELSKA HALINA
88
przedmJotem procesu. Autorka poctagnieta zostala do odpowie­
dztalnosct karnej za obraze wladz I skazana na tystac zlotych
grzywny.
Krahelska uczestniczyla w zyctu spolecznym. nle tylko anga­
zuja.c sic: w tworezosc llteracka 0 wyrainym obl1czu antyfaszy­
stowskim I antykapltalistycznym. W 1936 r. wztela tez udzial
w Zjeidzle Pracown1k6w Kultury we Lwowle. a rok p6iniej zostala
wspolzalozyetelka I czlonkiem (do 1939 r.) Zarzadu Klubu Demo­
krat6w w Warszawle.
W latach 1934-1937 plsarka przeprowadzUa wiele wywiad6w
ze slasktmt robotnikamJ kopaln I hut. Intellgeneja, bylymi po­
wstancamt, leglonlstaml I peowiakamJ. W okresle bowiem poprze­
dzajacym wojne przebywala na Sla.sku. mJeszkala w Katowtcach,
mogla wtec zaobserwowac polozente ludnoscl pracujace] w tym
reglonle i przekonac sic: jednoczesnte, jak skomplikowana i specy­
ficzna byla tu kwestla narodowa. Owe doswiadczenta I kontakty
okazjonalne. poszerzone lektura tekst6w ir6dlowych oraz powte­
sci G. Morcinka Wyrqbany chodnik I Ziemia ELZbiety P. Gojawt­
czytiskiej. uksztaltowaly swolsty dla Krahelskiej odbtor problema­
tyki sla.sldej. Region ten interesowal ja zwlaszcza od strony
zagadnlen socjalnych.
Wynikiem zdobytych doswtadczen stala sic: kstazka Zdrada
Henka Kubisza (1938). powtesc reportazowa 0 wyrainych cechach
pamfletu pol1tycznego. wyrozntajaca sic: radykalizmem w przed­
stawianiu walki narodowej na Slasku, stanowtaca oskarzenle
obozu rzadzacego, Kstazka oplsuje fragment zycta robotnik6w. od­
twarza tch specyflczna umyslowosc, obyczaj. dazenta, rna zatem
walory dokumentutace I jest kopalnla wledzy 0 rnledzywojennym
Slasku, Autorka ukazuje kr6tkie zycte Henryka Kubtsza, robotni­
kat kt6ry jako dzlecko pomagal ojcu I powstancom przepc:dzlc
Nlemc6w ze Sla.ska. W doroslym Zyc1u ima sic: r6znych zajc:c. aby
przetrwac: terminuje u slusarza. pracuje w hucle. jest nawet
przez pewlen czas lokajem. Nlestety. najczc:sc1ej pozostaje bezro­
botny. a wlc:c I bez srodk6w do godzlwej egzystencj1. Nc:dza dopro­
wadza do tego. ze bohater ruenawldzl wszystkich. kt6rym sic: po­
wlodlo. Staje sic: latwym oblektem dla szukaja.cych poparcla
Niemc6w. Dopuszcza sic: zdrady swej narodowosci. potem trafia
do wlc:z1erua. gdzle popelnla samob6jstwo. Obraz Sla.ska wtdzlany
przez pryzmat los6w Kublsza jest ponury I przygnc:blaja.cy. Stano­
wl ruejako protest przec1w sytuacjl sla.skich robotnik6w. jest
wolaniem 0 sprawledl1wosc. Powlesc Krahelskiej jako jedyna tak
bezkompromJsowo potc:piala ob6z rza.dza.cy na Sla.sku. a problemy


89
KRAHELSKA HAuNA
w niej poruszane byly drazltwe 1 niewygodne dla owczesne] adml­
ntstracjl, dlatego okryla ja swolsta zmowa milczenia. Sytuacja
byla tym bardziej nlezreczna, ze mat ptsarkt, Antoni Krahelskt,
nalezal do ludzl sctsle wspolpracujaeych z wojewoda M. Grazyri­
skim. Powtesc wywolala wtec nlemale zamieszanie 1 bezposrednlo
po jej wydaniu autorka opuscfla Sla.sk.
W czasie okupacjl H. Krahelska byla zolnierzem AK. wspolpra­
cowala z konspiracyjnyml plsmam1 socjalistycznymi. jak .Baryka­
da Wolnoscl" 1 .Robotnlk". W dniu 13 I1pca 1944 r. gestapo aresz­
towalo ja w Mflanowku pod Warszawa. wraz z wybltnym
hlstorykiem polskim Marcellm Handelsmanem. Przetransporto­
wane ja do wtezienta w Radomlu. a potem postawiono przed
sadem w Czestochowte. Ostatecznte, przewiezlona do obozu kon­
centracyjnego w Ravensbriick. urnlera 19 kwietnia 1945 r.. na
kilka dni przed wyzwoleniem.
Tworczosc Haliny Krahelskiej. zaangazowana, antyfaszystow­
ska 1 antykapltal1styczna. stanowi przy tym zrodlo Wiedzy 0 dwu­
dzlestoleciu, uzupelnlajac obraz utrwalony wczesnle] przez Goja­
wtczynska, Dolege-Mostowtcza czy Unllowskiego.
Bfbllografla
H. K r a h e I s k a: Pochodnfa. Warszawa 1920: A. Gas tie w: Poezja czynu
robotnlczego. TIum. z J. rosyJsklego H. K r a h e Is k a. Warszawa 1921:
E a d e m: L6dzki przemysl wl6kienniczy wobec ustawodawstwa pracy. Warsza­
wa 1927: E a d e m, W. Lan d a u: Ochrona pracy w Polsce (stan obecny t drogi
dalszego rozwqJu). Warszawa 1928: H. K r a h e I s k a: Pmca dziect t mlodocta­
nych w Polsce. Warszawa 1928: E ad e m: Ochrona macterzyfLstwa robotnlcy
w przedsu:blorstwach paftstwowych polskich. Warszawa 1928: E a d e m: Praca
kobtet w przemysle wsp6iczesnym Warszawa 1932: E a d e m, S. P r u s: Zycte
bezrobotnych: badanta ankietowe. Warszawa 1933: H. K r a h e I s k a: Odplat­
nos� pracy jako jedyna raqonaina podstawa zatrudntenta mlodztezy. Warszawa
1934: E a d e m: Prawda 0 stosunkach pracy. Lw6w 1934: Zesp61 Literacki
"PrzedmieScle": PrzedmieScte. Przedmowa H. K r a h e I s k a. Warszawa 1934:
E a d e m: Wspomntenta rewolugontstkt. Warszawa 1934: E a d e m: Wspomnte­
nta tnspektom pracy. Warszawa 1936: E a d e m: Polski strqjk. Warszawa 1937:
E a d e m: Zdmda Heflka Kubtsza.. Slowo wstc:pne S. B a c z y il ski. Warszawa
1938: E a d e m: Oswu:ctm: pamtJ:tntk wu:znfa. Warszawa 1942.
Z. Hie row ski: 25 lat literatury na Slqsku 1920-1945. Katowice-Wroclaw
1947: Z. Mit z n e r: Poslowte. W: H. K r a h e I s k a: Zdmda Heflka Kubtsza..
KatOwice 1960, s. 7-14: Z. Hlerowskl: tycte lUerackie na Slqsku w latach
1922-1939. Katowice 1969: D. Knysz-Rudzka: H. Kmhelska. W: Utemtum
polska.. Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Red. Cz. Her n a s. Warszawa 1986,
s.489.
Katarzyna Kmsofl


KRz.\szcz WALENrY
90
KRzA.szcz W ALENTY, kryptonimy 1 pseudonimy: W.K., W.Krz.,
WzW, Walenty spod Wltalusza (1886-1959), plsarz ludowy. z za­
wodu nauczyciel.
Urodzil sic: 13 lutego w G6rkach Wlelkich kolo Skoczowa, na
Slasku Cleszyilskim, w rodzinie chlopskiej Jana 1 Marti
Krzaszczow, Nauke rozpoezal w dwuklasowej szkole ludowej
w G6rkach Wlelkich. kontynuowal ja w niemieckiej szkole ludowej
w Skoczowie, nastepnle w blelskiej wydzlalowej po czym podjaJ:
nauke w niemleckim seminartum nauczyclelskim w Cleszynle.
W 1906 r. zdal mature 1 zostal nauczyc1elem. Dztalalnosc pi­
sarska uprawial w jezykach polskim 1 niemieckim. Pozostajac pod
wplywem S!a.skiej Partli Ludowej oraz l1terackich wzorc6w nle­
mleckojezyczne] tworczcsct z kregu tzw. Heimatdichtung, g16wnie
P. Roseggera, autora powtesct dla ludu, patrona niemleckich akcjl
oswtatowych na Slasku Cleszyilskim, w 1912 r. wydal wlasnym
nakladem zbi6r czterech opowtadan 0 tematyce regionalnej. zaty­
tulowanych Ostsch1esische Doifgeschichte (Cleszyn). Opowiadania
te nie c1eszyly sic: popularnoscta, g16wnie z powodu bartery jezy­
kowej. jaka dla czyteln1k6w z ludu stanowil jezyk niemiecki. Na­
uczony doswtadczentem od 1917 r. publikowal w .. Gwiazdce Cie­
szyilskiej" juz wylaeznle w jezyku polskim. G16wn1e plsal proze,
ktora mozna kategoryzowac jako tzw. literature dla ludu. W swo­
lch tekstach wprowadzal watkl sensacyjne. podejmowal tematy
zwtazane z Zyclem Slaska Cleszyilskiego, poruszal rowniez aktu­
alne sprawy dotyczace Zycla srodowtska robotniczego w okresie
kryzysu oraz powojennej Integracji narodowej. W okresle przygo­
towari do pleblscytu na Slasku Cieszyilskim ukazala sic: przyplsy­
wana Krzaszczowl anonimowa broszura polltyczna pt. Posiuchaj­
cie ludkowie, co m6wi jeden siedlok od Jasienicy 0 Polokach
t Czechach (Cleszyn 1919). W tym samym czasle opublikowal
plerwsza powtesc Z cieszyftsko-slqs� wsi (Cleszyn 1919). Odtad
nternal co roku oglaszal kolejny tom prozy. W 1923 r. powstal
zb16r opowtadan Mwnidlo cygaftskie, a w 1924 r. wydal powtesc
ZdrqJca powstaftc6w (Mlkol6w), stanowia.ca. jeden z najwczesniej­
szych dokument6w l1terackich powstaIi sla.skich. W latach trzy­
dzlestych nadal rozwijal swa. tw6rczosc. Najwic:kszym1 osla.gn1c:cla­
ml l1terackimi Krza.szcza staly sic: dwie powiesci autoblograficzne:
W zlotym Cieszynie (Cieszyn 1933) oraz Przed maturq (Cleszyn
1934), kt6re ukazaly sic: wraz z tomem opowiadaIi i gawc:d Ludzie
sp04 Witalusza (Cleszyn 1932) w serii Powiescl S!a.skie. W tym
samym czasle ukazal sic: zb16r Z g6moslqs� wsi (1932). w kt6-
rym przedstawil konflikty spoleczno-narodowe. losy robotnik6w


91
KRz.\szcz WALENfY
w okresie wielkiego kIyzysu gospodarczego, tntegraeje narodowa,
antagonlzm polsko-niemiecki. Krzaszez podejmowal gl6wnie te­
maty zaczerpntete z Zycia wsi sla.skiej. Wprowadzal watkl sensa­
eyjne, kryminalne, melodramatyczne. nie unlkajac przesadnego
dydaktyzmu. Od polowy lat trzydziestych plsal juz mniej. jednak
jego teksty ukazywaly sic: w kalendarzach i czasopismach regto­
nalnych, jak .Dzlennik Cieszyriski", "Gwiazdka Cleszyriska",
.Nasz Kraj". .Polska Zachodnla", .Polonla". Jego opowiadanie Wy­
gnaftcy zdobylo w 1925 r. III nagrode. Ptsal rownlez sztuki see­
niczne dla teatr6w amatorskich. W 1935 r. ukazalo sic: drukiem
Wesele cieszyftskie. inne komedie pozostaly w rekoplsach,
Po wybuchu wojny Krzaszez osiadl w G6rkach. nastepnle objaJ:
stanowisko nauczyciela i kierownika szkoly w Lipowcu. Tract jed­
nak te prace, W 1945 r. ponownie zostal nauczycielem. tym ra­
zem w Mledzyrzeczu G6rnym. Przezywal w6wczas trudny okres,
aresztowano go i represjonowano. W 1949 r, przeszedl na emery­
ture, Nadal ptsal - powtesc Nauczyciel L.ebiedzik. ludowe sztuki
teatralne i humoreski: Klusownicy spod Czantorii; Oftary wqjny;
Gryft. herszi zb6jnik6w beskidzkic� Halapacz i Halapaczka. Sztu­
ki teatralne kratyly w odpisach i grywaly je amatorskie zespoly
teatralne. W rekoplsie pozostal Pamietnik: pisany po 1945 r .• obej­
mujaey wspomnienia z lat 1886-1914. W 1956 r. naplsal Ks�g�
Zycia. Jego opowladanla, humoreski, gawedy ukazywaly sic: w re­
gionalnej prasie Slaska Cieszynskiego ("Gwiazdka Cleszynska",
"Glos Ziemi Cieszynskiej". "Kronika Beskidzka". a takZe w wyda­
wanym w Czechoslowacji "Glosie Ludu"). jednak w zmienionych
warunkach spoleczno-kulturalnych jego utwory nie cieszyly sic:
wielka. popularnoscia.. Krza.szcz byl ostatnim przedstawicielem
literatury dla ludu w regionie sla.skim. Zmarl w Mic:dzyrzeczu
4 kwietnia 1959 r.
Bibliografia
W. K r z � s z c z: Posluchqjcie ludkowie. co m6wtjeden siedlok ad Jasiennicy
o Polokach t Czechach. Cleszyn 1919: Ide m: Z cieszyrisko-slqsldid wsL Cleszyn
1919: Ide m: Kasia, siostra zb6jntka. Powies� ludowa. RGwlazdka CleszyriskaR
1920, nr 2-21: Ide m: Szkola na pustkowlu. Powies� z Zycia nauczyciela
w adlegtym zakqtku Slqska. Cleszyn 1920: Ide m: Janek. Powies� z czas6w
przelonwwych na Slqsku Cieszyriskim. Cleszyn 1921: Ide m: SJalszowany te­
stament. Powies� z zycia ludu cieszyrisko-slqskiego. Cleszyn 1921: Ide m: Ma­
midlo cygariskie. Powies� spod Beskidu Cieszyriskiego. Mlkol6w 1922: Ide m:
Zdrqjca powstaltc6w. Mlkol6w 1924: Ide m: Ludzie spod Wttalusza. Cleszyn
1932: Ide m: Z g6moslqs� wsL Cleszyn 1932: Ide m: W zlotym Cieszynie.


KUBlSZ PAWEL
92
Cieszyn 1933: Ide m: Przed maturq. Cieszyn 1934: Ide m: Wesele cieszyn­
side. Cieszyn 1935: Ide m: Pam�tnik z fat 1886-1914. Rkp.. Biblioteka
SIa.ska w Katowtcach, Zbiory Specjalne, sygn. R. 1278/I1I.
A. J e s ion 0 w s k 1: Slqsk za Olzq w literaturze. "Kultura" 1938. nr 42:
Z. Hie row ski: 25 fat literatury na Slqsku 1920-1945. Katowice-Wroclaw
1947: E. R 0 s n e r: Walenty spod Witalusza. .Dztennlk Zachodnl" 1955. nr 36:
JubUeusz W. Krzqszcza. "Glos Ludu" [Ostrawa] 1956. nr 36: K. B r 0 Z e k: Bi­
bUogmjla pttu: Walentego Krzqszcza. "Zaranie Sla,skie" 1959. z, 4: J. B rod a:
Z krzqszczowych pierwocin. "Kalendarz Sla.ski" [Ostrawa] 1962: Slownik
wsp6lczesnych plsarzy polskich. T. 2. Warszawa 1964: W. 0 g rod z i Ii ski:
DziJde plSm1enntCtwa slqsldego. Katowice 1965: M. Fa zan. W. N a w roc k i:
Katowiclde srodowlsko literaclde w latach 1945-196Z Katowice 1969: M. Wie­
I e Ii s k a: Nad zapomnianyml kartkami. "Kalendarz Beskidzki" 1970: Slqski
slowmlk biDgmjiczny. Oprac. M. Fa zan. Katowice 1979: Walenty Krzqszcz
spod Witalusza. tycie i tw6rczos�. Oprac. E. F 0 n far a. H. S z 0 t e k. Skocz6w
1990.
Edyta Korepta
KUBISZ PAWEI. (1907-1968). poeta, prozalk, publlcysta,
Urodzll sic: 12 maja we wsi Koriska, obecnle dzieln1ca Trzyrtca
w Czechach. Ukoriczyl sem1nar1um nauczycielskie w Cieszynle
oraz dztennlkarskte w Ostrzeszowte, a dalsza wtedze zdobywal
jako samouk. Byl mleszkaricem Zaolzla polskiej narodowosct, Na­
lezal do grona poetow slasklch wnoszaeych do kultury nowe
i oryginalne wartosct, Kubisz na Zaolziu stworzyl centrum pol­
skiej llteratury zaolziati.skiej. organlzujac Slask; Zwtazek Literac­
ko-Artystyczny i powolujac mlesteczntk "Sztorcem".
W 1927 r. trafll do wic:zlenla w Olomuiicu na trzynaScie mie­
sic:cy prawdopodobnie za przekonanla. Wydarzenie to stalo sic:
dla niego wstrza.saja.cym przeZyciem. ZaangaZowal sic: wowczas
w dzialalnose polltyczna.. Narzc:dziem do realizacji jego spolecz­
nych idei stala sic: publ1cystyka. nawia.zal wic:c kontakt z "Zara­
nlem Sla.skim". w latach 1929-1930 byl sekretarzem "Stronnic­
twa Ludowego" i wsp6lredaktorem "Prawa Ludu". Po r. 1930
opuscll Sla.sk i dzialal na Litwie. Lotwie i w Prusach Wschodnlch.
Prawdopodobnle udal sic: tam w poszukiwaniu pracy. choc pewne
ir6dla wskazuja. na wsp6lpracc: Kubisza z konsulem RP w Kro­
lewcu. Z niewiadomych powodow zostal jednak wydalony z Rygi.
Moma snue przypuszczenia. ze powodem jego c1a.glych nlepowo­
dzeii byl z jednej strony nonkonformizm. z druglej dose trudny
charakter. Wrocll na Zaolzie i zam1eszkal w Koiiskiej. Zawsze
aktywny. stal sic: z bieg1em czasu organlzatorem Zycia kulturalne-


93
KUBISZ PAWEL
go skupionego wok61 Slaskiego Zwtazku Literacko-Artystycznego
w Czechoslowacjt, a takze jego prezesem. Program zwtazku
zakladal wlaezente zamieszkalych za Olza Polak6w we wspolcze­
sne Zyc1e kulturalne (stad obecnosc w szeregach zwlazku rowntez
artyst6w plastyk6w i muzyk6w) oraz nawia.zywanle do tradycj1.
W wydawanym czasoplsmle "Sztorcem" Kubisz ptsal: .Bojujemy
o dobro naszego spoleczenstwa, bojujemy 0 czlowteka, 0 charak­
ter naszego pokolenla i wartosc tworeza tegoz pokolenta", Pismo
zostalo zawieszone we wrzesnlu 1938 r .• prawdopodobnie juz
przez wladze polskie. W6wczas Kubisz zaczal pracowac w Trzyri­
cu. awansujac do roli sekretarza dyrektora. Nie przestal anga­
zowac sic: w dztalalnosc polityczna, Aktywnie wlaczyl sic: w orga­
nlzaeje zjazdu Zwia.zku Zawodowego Literat6w Polskich, a w wy­
danym z tej okazji slaskim numerze .Prosto z mostu" (1939.
nr 10) opublikowal Kubisz swoje wiersze obok tekst6w Gusta­
wa Morcinka. Pawla Muslola, Adolfa Fterlt, Emanuela Grima.
W wygloszonym w6wczas przem6wieniu dal wyraz niezadowoleniu
z nlewlasctwe] pol1tyki wladz polskich wobec Zaolzia.
Po wybuchu wojny poczatkowo wyjechal do Lublina, wkr6tce
jednak wr6cll na Slask Cleszynskt. Na poezatku 1940 r. zostal
aresztowany i osadzony w cleszyriskim wtezientu. skad prawdopo­
dobnie uclekl do Generalnej Guberni. Nawtazal kontakt z pod­
ziemnym ruchem ludowym (wsp6lpracowal z ageneja prasowa
"Wlci". z pismami "Odra-Nysa". .Dzlennlklern Powszecbnym").
Pod koniec 1944 r. ponownie go aresztowano i zamknleto w Kra­
kowie w wlezlenlu na Monteluplch.
Po wojnie wlaczyl sic: w orgaruzaeje Zycia kulturalnego w Polsce.
do korica Zycia pozostal wierny swojej idei zjednoczonego Slaska.
Byl jednym z zalozycielt wiejskiego oddzialu Zwlazku Literat6w
Polskich w Lodzl oraz wspoldzialal ze "Wsi�". Wr6cll jednak na Za­
olzie. gdzie zostal wsp6Iorgantzatorem i przewodnic�cym Sekcji
Literacko-Artystycznej Polskiego Zwia.zku Kulturalno-Oswiatowe­
go. W okresie 1949-1958 redagowal mieslecznik "Zwrot". W la­
tach szescdziesi�tych byl stopnlowo odsuwany od aktywnej
dzialalnosci. a zatrudniony zostal w hucie w Trzyncu. ska.d od­
szedl na emeryture. Zmarl w Karwinie 19 sierpnia 1968 r.
W okresie mic:dzywojennym wydal Kubisz dwa tomy pOezji.
wl�czaj�c sie w og6lnopolski nurt literacki. Pierwszy - zaty­
tulowany KqJdany i roze (1927) - przeszedl bez echa. Doplero
Julian Przybos zauwaZyl poete. gdy ten opublikowal w "Zaranlu
Sla.skim" wiersz W putyce (1930). Kolejny tom - zbi6r poetycki
pt. Przedn6wek - wyszedl w 1937 r. Edycja ksia.Zki z miedziory-


KUBISZ PAWEL
94
tam! Franciszka Swtdra skladala sic: z dw6ch czesci: pierwsza to
obraz trudnej pracy g6rn1k6w, druga ukazuje prace chlopska,
Obie wyrazaja bunt przeciwko systemowi spolecznemu dopusz­
ezajacemu wyzysk prostego ludu. Walory wierszy podnosi gwara,
kt6ra stanowi gI6wny srodek artystyczny. Istotna czescta tomu
jest Ballada 0 hawiyrskim Slqsku za Cieszynem, nazywana nOry­
gmalnte skonstruowanym poematem epickim ", Dorobek poetycki
Kubisza byl niewielki, plsal jednak z wtelka pasja, nasycajac tek­
sty duZym Iadunkiem emocjonalnym, poslugujac sic: gwara jako
celowo wybrana metoda. artystyczna.. co zadecydowalo 0 pozycji
tego poety na slaskim parnasie. Kubisz jako poeta 0 wyrainej
tozsamoscl, przede wszystkim narodowej, ale takze etnicznej,
jawl sic: gl6wn1e przez wiersze zarn1eszczone w tomie Przedn6wek.
Interesujaco przedstawia sic: krag tematyczny poezji Pawla Ku­
bisza. Poeta ukazywal los biednych ludz1. Nadajac wierszom ton
dokumentalny, tw6rca ten odmitologtzowal swtat beskidzki.
.Duszno tu jakosi i cma tu jakost" naptsal w jednym ze swych
utwor6w. Ciemny, ponury obraz swtata wynikal z wojennej sy­
tuacj1. Ludziom towarzyszyl niepokOj, lek, wzmagaly sic: niena­
wise i agresja, Swiat, wedlug niego, wymagal zmiany, i to w Imle
tradycji narodowej, polskiej przeszloscl, Wlersze jego przepelnio­
ne sa. gorycza wyntkajaca glownte z niesprawiedllwej sytuacji
spoleczne], ale takze z podzlalu Slaska mledzy Nierncy, Czechy
i Polske, Kubisz do konca Zycia nie mogl sic: pogodzic z przyna­
leznoscta Zaolzia do Czechoslowacj1.
Na powojenna tworczosc Kubisza skladeja sle: dramat Opo­
wiese wydziedziczonych (Czeski Cieszyn 1949), nawtazujaey do
Kr6la Ducha Jullusza Slowackiego, Rapsod 0 Oszeldzie oraz zbi6r
anegdot, opowiesci i dowcip6w ludowych Zaszuwierzony swiat.
Swiat nzaszuwierzonyn to gdzies zarzucony. Nie wyznacza w nim
autor szczeg610wego miejsca zdarzeIi, choe wym1enia miejscami
autentyczne nazwy miejscowosci, jak Cieszyn, Karwina, JabIon­
k6w, Trzyniec. Los ludzi bOwiem, w jego mniemaniu, byl bardzo
ciezki na ca1ym Sla.sku. Teksty zawarte w wym1enionym zbiorze
charakteryzuja. sic: ludowym widzeniem swiata. Zaszuwierzony
swiat wydany zostal w calosci dopiero po smierci autora, z frag­
ment6w rozproszonych po r6mych wydawnlctwach. Pisany nieja­
ko na marginesie tw6rczosci poetyckiej i pubUcystycznej, nie spo­
tkal sic: z wic:kszym zainteresowaniem, jednak stanowi znamienny
dokument odchodzqcej epoki. Dlatego warto byloby na nowo
przywolae 6w swiat i ludzi Zyja.cych w okreslonych uwarunkowa­
niach historycznych.


95
KUBISZ PAWEL
Btbllografla
P. K ubi s z: KqJdany i rote. Frysztat 1927; Ide m: Przedn6wek. Czeskl
Cleszyn 1937 (Wyd. 2. LOdi 1946); Ide m: Opowiesc wydziedziczonych. Czeskl
Cleszyn 1949; Ide m: Rapsod 0 Oszeldzie. Czeskl Cleszyn 1953; Ide m: Za­
szuwierzony swiat. Ostrawa 1972.
L. B r 0 Z e k: Kubisz Pawel. W: Polski slownik biDgrqficzny. T. 16. Red.
E. Rostworowskl. Krak6w 1935; Z. Hlerowskl: 25 fat Uteratury na
Slqsku 1922-1945. Katowlce-Wroclaw 1947; Ide m: Zycie literackie na
Slqsku w latach 1922-1939. Katowice 1969; K. K a s z per: Buntowntczy
poeta z 1rzyftca. .Poglady" 1978, nr 15; B.S. K u n d a: Pawel Kubisz - proba
biDgmflL RWatraR 1986; I. Hom 0 1 a: Kubisz Pawel. W: Ut.em.tura polska XX
wieku. Przewodnik encyklopedyczny. Red. Cz. Her n a s. T. 1. Warszawa 2000;
K. H e s k a - K w a � n 1 e w 1 c z: Ta1ct to mroczny czas. Losy piscuzy slqskich
w okresie wqJny i olcupac;Ji hitlerows�. Katowice 2004; E. K 0 rep t a: Zagad­
nienie tozsamosa regwna1.rud w Uteraturze Slqska Cieszyftskiego. Katowice 2005.
Edyta Korepta


L
LEBIEDZIK J6ZEF (1884-1928). poeta, dramaturg, publlcysta,
Urodzil 24 lutego sic: w Piotrowicach w poblizu Frysztatu.
Ksztalcil sic: w Cieszynle w miejscowym g1mnazjum. w kt6rym
zdal mature (1905). Nastepnle studiowal fllologte polska i germa­
nlstyke na Uniwersytecie .Jagiellonsktm (1912-1913). Przez pe­
wien czas (1910--1912) pracowal jako nauczyc1el w Zebrzydowi­
each oraz Koriczycach Malych. P6:iniej przeni6s1 sic: do Krakowa
i poswtectl sic: pracy redakcyjnej w tygodniku .Pochodnta". By za­
pewntc sobie godziwe zycte, byl korektorem w drukarni Towa­
rzystwa Domu Narodowego w Cieszynle. Wreszc1e w latach
1918-1925 zajmowal sic: znowu redakeja w "Glosie Ludu Slaskle­
go".
Jako poeta debiutowal w "Zaraniu Slasklm" w 1907 r. Jego
wtersze, takie jak: Wzlot do idealu; Zwqtpienie; Fata margana;
Rozstanie; Skala Kmity. Ballada; Sen; Mignon; Milosci kara;
o wiecznoSci; Ciclw; Niira; naleza do najciekawszych w literaturze
sla.skiej tego czasu. Wyr6Zn1aja. sic: elegancja, nawlazuja do tw6r­
czosct romantycznej i mlodopolskiej. charakteryzuja sic: bogac­
twem obrazowania i jezyka.
Opr6cz tego Lebiedzik dal sic: poznac jako dramaturg. Jego
dztela, rownlez zamieszczone w "Zaranlu Slasklm", nie reprezen­
tuja juz tej miary co liryka. Tragedia Heliogabal (1907-1908).
wzorowana na Irydionie Zygmunta Krastrisktego, nte wnosl w lite­
rature nowych wartosct, jest rowniez slaba pod wzgledern drama­
tycznym. Nieco lepszy poziom ostagnal Prolog do dramatu .Diabel­
ski syn" (1907-1908). kt6ry nawtazuje do podari slasklch.
Problematyka ta powraca w utworze Brzaski odrodzenia
(1907-1908). w kt6rym pisarz z patriotyzmem ukazuje obraz
Slaska w latach dztalalnosct Pawla Stalmacha. Nadmierny patos
i przesadnie rozbudowane monologi bohater6w wplywaja jednak
niekorzystnie na kompozyeje dramatu. W p6:iniejszym czasie po-


97
LuBECKI Ruoou
wstaly jeszcze operetka Cieszym1r (1910). naptsana z okazji ty­
steczne] rocznlcy zalozenta Cieszyna. a takze DOZynki kr6lewny.
BaSn dramatyczna (1913). Teksty te nle wyrozntaja ste jednak
wyiszym pozlomem artystycznym.
Lebiedzlk byl nlespelnlonym talentem l1rycznym i zarazem
m1ernym dramaturgiem. Wypada tu wspomnlec jeszcze, ze wier­
sze oraz teksty publlcystyczne 0 wyrainych cechach polltycznych
zamieszczal w .Pokrzywach", .Pochodnl", .Dztenntku Cteszyri­
skim". ftGwiazdce Cleszynskie]" i ftGlosie Ludu Slasklego".
Zmarl w Cieszynle 22 stycznla 1928 r. w nastepstwte choroby
psychicznej.
Bibllografia
Drarnaty: "Zaranie Sla.skie" 1907-1908. R 1. z. 2�; 1910. R 3, z. 2-3/4;
1911-1912, R 4. z, 1; Wlersze: "Zaranie Sla.slde" 1907-1908, R 1. z, 1;
1908-1909, R 2, z, 1�; 1911-1912. R 4. z. 1-2/4; "DoZynkl. -Jedrnodntow­
ka" 1913 [Cleszyn).
E. N I e b r 0 J: ftZaronie $lqskieft wobec krytylcL "Zaranie Sla.slde" 1907-
1908. R I, z, 3, s. 152-155; L. M I c: kin a, E. R 0 s n e r: Pisarze ZiemL Cte­
szyfLsk1ld. "Glos Zleml Cleszynsldej" 1964, nr 17: W. 0 g rod z I Ii ski: Dzilde
plSm1ennictwa slqskiego. Do druku przygotowall L. B r 0 Z e k I Z. Hie row -
ski. Katowice 1965. s. 266-267. 357: Mloda Polska na Slqsku 1898-1922.
Antologia. Do druku przygotowal, wstepem I przyplsaml opatrzyl A. G I a d y s z,
Wroclaw 1969, s. 188-208.
KrzysztoJ BUiflski
LUBECK! RUDOLF (1844-1891). ksladz, poeta, dzialacz oswta­
towy.
Urodzil ste 7 sierpnia w Wisle Malej kolo Pszczyny jako drugi
z osmlorga dzieci -Jakuba, nauczyclela i organlsty, Uczeszczal
najpierw do m1ejscowej szkoly ludoweJ. a od 1856 r. do gim­
nazjum w Gl1wicach. w kt6rym uczestnlczyl w nadobowia.zko­
wych lekcJach j�zyka polsklego. W 1865 r. rozpoczaJ studla teo­
logiczne i filozoficzne we Wroclawiu. Jego m1eszkanie stalo si�
w6wczas m1eJscem spotkaIi student6w z G6rnego Sla.ska. pod­
czas kt6rych m.1n. czytano polskie ksla.Zki. Jakie udalo mu si�
zgromadzlc. Naplsal wtedy plesI'i W k6l:ku.. b�da.ca. pochwala.
przyjainl oraz ojczystej mowy I piesnl. Przyjainll si� ze stu­
dluja.cym takZe we Wroclawiu Konstantym Damrotem, z kt6rym


LuBECK! RUDOU
98
wsp6lnie dzialall w zalozonym w 1863 r. Towarzystwie Polskieh
Gornoslazakow,
Po otrzymanlu swtecen kaplariskich 29 ezerwea 1869 r. zostal
wikarym w B1skup1eaeh pod Bytom1em, a nastepnle w Blenko­
wieaeh kolo Rae1borza, gdzie utworzyl tez polska blblioteke.
W 1871 r. wyznaezono go na wikarego w Katowieaeh, aby jako
kaznodzieja przee1wstawil sie wplywom rozwijanej przez ks. Pawla
Kam1rlskiego sekty starokatolik6w.
W okres1e kulturkampfu podjaJ: bliska wspolprace z ,,Katoll­
kiem" , publtkujac na jego lamaeh Uezne artykuly 1 wiersze. Gdy
redaktor6w p1sma - Karola Mlarke 1 ks. Stanislawa Radziejew­
skiego - uwteztono, zastepowal 1eh w kierowaniu redakeja,
W dniu 13 marea 1874 r. sam zostal aresztowany na 3 mleslace
za antypanstwowe, jak uznaly wladze, kazanie wygloszone weza­
s1e swlat Bozego Narodzenla.
W 1876 r. zalozyl w Katowieaeh Towarzystwo Pogrzebowe, kt6-
re w rzeczywtstoscl bylo polskim stowarzyszenlem katoUekim.
Zorganlzowal tez kola polskiej mlodziezy meskle] i zeriskle], a na
1eh zebraniaeh wyglaszal odezyty oswlatowe, kolportowal polskie
kslazki ] ezasop1sma. Prowadzll rowniez amatorski zespol teatral­
ny 1 eh6ralny, kt6rym sam dyrygowal. Na potrzeby rozwttajacego
ste na Slasku ruehu spiewaczego wydal przed 1878 r. spiewnlk
Piesni zabawne dla k61ek wesofyeh G6moslqzak6w, kt6ry w clagu
najbliZszych kilku lat mlal 8 wydan.
Aktywnie bronll praw polskieh 1 katollekieh w okres1e kultur­
kampfu. Przemawlajac na wieeaeh slaskich katolik6w, m.tn,
w Lesnlcy (w 1881 r.), domagal ste prawa do nauki reUgii w ojezy­
stym jezyku,
W 1884 r. zostal proboszczem w Woll kolo B1erunia. W nastep­
nym roku zalozyl w Mikolowie samodzielnie redagowany m1e­
s1�ezn1k oSwiatowy "ZeirowaS Maryja", wydawany u Karola M1arki
(mlodszego). W p1sm1e tym, ukazuja.eym s1� do 1891 r., zam1esz­
ezal teksty 0 tematyce rellgijnej, modUtwy, opowiadanla, wiersze.
Opublikowal tam tez m.m. opowiadanle Stary MikolqJ, zawie­
raja.ee wiele wa.tk6w autobiografieznyeh.
W lutym 1887 r. przenies10ny zostal na parafi� w W1elk1m Ko­
torzu kolo Opola. W tym okres1e opublikowal m.m. broszury rell­
gijne: KsiqZeezka 0 bierznwwaniu, czyli wskaz6wki i nwdlttwy do
godnego prz!li�eia sw. sakramentu bierznwwania (Mikol6w 1887),
Zywot Bogarodzicy NqJswil:tsZfd Maryl Panny l jfd oblubieftca sw.
J6zeja z opisem nqJg16wnkdszych mkdsc i czcicieli NM Panny
(Mtkol6w 1888), R6zaniec swU:ty, ksiqZeczka pouczqJqca i nwdli-


99
LuBECK! RUDOLF
tewna (Miko16w 1888). Od piorwt6w i gwaltownej niepogody za­
chowqJ nas, Panie. Nauka i modUtwy podczas nawamicy
(Miko16w 1888). PamiqtkajubUeuszu 50-letniego kaplafLstwa Ojca
sw. Leona XIII (Miko16w 1888). Baczrwsc! SogaliSci sit: zbliZqJq!
stowo napomnienia t przestrogi dla ludu katolickiego (anon1mowo.
Strzeice 1891). Kr6tkie wspomnienie 0 tyciu t czynach sp. Karola
Miar1d (bez miejsca i roku wydanta),
Wsp61pracowal z .Kalendarzem Martansktm", "Nowinami Raci­
borsk1mi" i "Gazeta. Opolska", Utwory poetyclde publikowal naj­
cz�sciej anonlmowo, dlatego trudno ustallc ich autorstwo. Do
najbardziej znanych jego wierszy naleZy Mi!oSc mat1d oraz piesn
Slqsk ("Znasz kraj ten. gdzie Iud poczciwy ... ")
Zmarl nagle 20 lutego 1891 r. w Wielk1m Kotorzu.
Bfbltografla
Ks. J ace k (J. K u d era): Ks. Rudolf Lubecki. Jego tycie i praca d.l.a ludu
g6moslqskiego. Opole 1917; A. Targ: Lubecki Rudolf. W: Polski slowni1c bio­
gmjlczny. T. 17/4. Red. E. Rostworowski. Wroclaw 1972. s. 588-589;
M. Pat e r: Lubecki Rudolf. W: Slowntk blDgrqflczny katolickiego duchowier'lstwa
slqskiego XIX i XX wieku. Red. Ide m. Katowice 1996. s. 245-246.
Jacek Lyszczyna


I.,YSEK PAWEL. pseudonlm Roman Klysek (1914-1978). folklo­
rysta, hlstoryk, pamtetnfkarz, powtesctoptsarz, bratanek Jana
Lyska. poety i dramatopisarza (1887-1915).
Urodztl si� 27 sterpnla w Jaworzynce na Slasku Cieszyrisk1m
w rodzinie g6ralskiej Jerzego i Marti ze Slowiczk6w. W szkole pod­
stawowej byl uczniem folklorysty Pawla Zawady. Do gimnazjum
uezeszczal poezatkowo w Cieszynie. nastepnle w Wilnie (u kslezy
misjonarzy na Soboczu). mature zdal w klasycznym gimnazjum
w Krakowie. W latach 1935-1939 studiowal hlstorte, ftlologie
polska i soejologie na Uniwersytecie Jagiellonsk1m. studia kon­
czyl w Anglii oraz w USA. gdzie mieszkal od 1949 r, W grudniu
1939 r.. uciekajac przed Ntemcaml, wyjechal poczatkowo do
Francjl, a po Jej klesce do Anglii. gdzie sluZyl w wojsku polsk1m.
W USA pracowal w Cleveland jako specJalista od literatur slo­
wtansktch. Od 1952 r. byl bibliotekarzem. a od 1971 wykladowca..
w Queens College w City University of New York (od 1974 full
professor). Prowadzil rownlez dztalalnosc publicystyczna.. i odczy­
towa, Na poczatku lat szescdzlestatych zajaJ ste praca llteracka,
ptszac najpierw wspomnlenia wojenne. a nastepnie powtesct
oparte na folklorze g6rali beskidzkich. Stworzyl dokumenty
ginacego swtata gorali z Beskidu Slaskiego, wla..czaJa..c si� w nurt
emigracyjnego regtonalizmu. Jego slaskle powieSci sa monografla
etnologtczno-etnograflczna i kulturowa wsp6lnoty slaskie], slo­
wackiej i czeskiej na g6rskim pograntczu. Za tworczose powie­
sciowa otrzymal w 1974 r. nagrod� fundacJi 1m. Koscielskich
w Genewie. Byl czlonkiem Polskiego Instytutu Naukowego w Lon­
dynie, Polskiego Instytutu Nauki i Sztuki w Nowym Jorku oraz
amerykanskiego Pen Clubu (od 1975). W 1976 otrzymal Zloty
Medal Millenium, przyznany przez Polsko-Amerykanskie Sto­
warzyszenie Lekarzy "Medicus". Byl r6wniez inspiratorem kontak­
t6w Polonii amerykanskiej z Cieszynem. W 1977 r. przeszedl na


101
LVSEK PAWEL
emeryture, Zmarl w Huntlngton pod Nowym Jorkiem 15 lipca
1978 r.
Na jego tworczosc llteracka skladaja ste dwa tomy prozy wspo­
mnlenlowe]: Z Istebnld w swiat (1960) oraz Poszlo na marne
(1965), obejmuja.cej okres od momentu ucieczki przed Niemcarni
w 1939 r. z rodzinnej Jaworzynki do zakonczenla wojny i zwtaza­
nego z tym faktem pytania, co dalej z Polska i nim samym. Uwa­
g� krytyki zwroctla w zasadzie druga pozycja autobiograflczna -
Poszlo na marne, pierwsza rue wywolala wtekszego odzewu.
W wymienionych utworach wspomnlenlowych zawarl Lysek spora
wtedze htstoryczna, ktora weryflkowal, poslugujac sie osobistym
doswtadczenlem wyniesionym z wojny oraz dostepnyml dokumen­
taml. Niekiedy przekaz hlstoryczny nabiera charakteru symbo­
licznego, szczeg6lnle we fragmentach ukazujaeych nieuchronne
procesy historyczne dowodzace traglzmu narodu polskiego oraz
nieszczesc Slazakow, kt6rzy pozostali wierni ideom walk1 0 pol­
skosc. Obydwa tomy wspomnien stanowta swolsta uniwersalizacje
doswtadezenta egzystencjalnego wyniesionego z wojny, gdy walka
o wolnosc stala ste naczelnym celem i byla wyrazem tozsamoset
narodowej. Dedykowal je najbliZszym zmarlym: Z Istebnld w swiat
- "Matce", a Poszlo na marne - .Pamlecl brata Jana, zamordo­
wanego w okrutny spos6b przez Niemc6w, oraz wszystkich po­
mordowanych i poleglych w walce 0 Polske goralt beskidzkich".
Chronologta relacji jest uzasadnlona osobistym1 dzlejami: to rue­
jako wedrowka bohatera, kt6ry w sytuacji zagrozenla (Niemcy
likwidowali polska Inteligencje, a Lysek byl absolwentem Uruwer­
sytetu Jagiellonskiego) przez Slowacj�, W�, Jugoslawi� zmierza
do Francji, gdzle powstawala armia polska pod dow6dztwem gen.
Sikorskiego. Nast�prue, po kapitulacji Francji, zacia,ga si� do ar­
mil polskiej w Anglii. Dzi�ki posiadanym informacjom z kr�gOw
wojskowych Lysek przedstawil z duZym. realizmem wojenne dzleje
Polak6w walcza.cych na obczyinie, rue unlkaja.c komentowania
wydarzen w kraju. Powolywal si� na zbiorowa.. odpowiedzialnosc
Europy za losy Polski. W rozdzialach ksia.Zki Poszlo na marne,
w kt6rej tytule kryje si� gorzka ironia, dokonal Lysek bolesnego
podsumowania pi�clu lat zmagan wojennych, dodaja.c osobiste re­
mIniscencje dotycza.ce losOw narodu polskiego, pojedynczych ro­
dzin i brata - Sla,.zaka 0 polskiej tozsamoSci - zamordowanego
przez Niemc6w.
Talent pisarski Lyska ujawnil sl� w nast�pnej pOwiesci, doku­
mentuja.cej jego beskidzka.. przeszloSc - Przy granicy (1966).
W utworze, powstalym pod wplywem emIgracyjnych wspomnien,


LYSEK PAWEL
102
podjaj Lysek temat Zycia goralt beskidzkich na pogranlczu pol­
sko-czesko-slowack1m. Wydane kolejne powtesct: Twarde tywo­
bycie Jury Odcesty (1970). Marynka. cera Gqjdosza (1973). Jano
t jego zbQjnfccy kamraci (1977). swtadezace 0 prawdziwym ta­
lencie plsarsklm, skladaja. ete na trylogte beskidzka, kt6rej akcja
toczy ste gl6wnle na terenie Jaworzynki. Istebne], Koniakowa.
Jablonkowa i kt6ra przedstawia codzienne Zycie goralt zwtaza­
nych ze swoja. zlemla, i plelegnujacych tradycyjne wartosct i zwy­
czaje, dajace 1m poczucie bezwarunkowego bezpieczenstwa. To
arkadyjska wizja g6ralszczyzny. wizja ptsarza, kt6ry Zyl z kom­
pleksem wygnanla, dlatego przywolal przeszlosc w wyldealizowa­
nej przestrzeni utraconej krainy. urastajace] do rangt symbo­
lu-mitu. Archetypiczne znaczenie ojczyzny w powtesct Lyska
obj�lo zarowno miejsca gmacego swtata gorali, mlejsca, gdzle
nawia.zywaly ste specyficzne wtezt grupowe, wtec dom rodzinny.
karczme, jak i ciekawych ludzt, kt6rzy wyr6Znlall ste w danej
spolecznoscl, Lysek zauwaZyl rowntez wielka rellgynosc goralt,
ukazujac przy okazji Ich tolerancje wobec roznych wyznari. Spi­
sywane z fotograflezna dokladnoseta codzienne zycle goralt
zloZylo ste na dokument epoki, ktora, jak w epopet, odeszla
w przeszlosc. Celem ukazania szerokiej panoramy beskidzkiej za­
stosowal Lysek technik� kolaZu; skomponowal swoje utwory
z rOZnorodnych elementow: oplsow krajobrazu. tekstow opowiesci
ludowych. a takZe wplecionych w tekst narracyjny autentycznych
piesni ludowych. Swoje utwory napisal stylizowana. gwara. g6rall
beskidzkich. co wzmacnia autentyzm przekazu.
Konstrukcj� jego powiesci cechuje duZa prostota. budowane sa.
na planie biografii glownych bohaterow. Marynka. cera gqjdosza
opowiada 0 Zyciu tytulowej postacl. Jruw i jego zb6jniccy kamraci
to dzleje trzech zbojnikow 0 podobnych losach i pogla.dach na
swiat. NajbllZsza. postacia. dla Lyska stal si� niewa..tpllwie bohater
powiesci Twarde tywobycie Jury Odcesty. opisuja.cej koleje byto­
wania g6rala spod Baraniej Gory. kt6ry mimo wielkiej prawosci
i Zyclu w zgodzle z natura.. nie potrafll uporac si� z otaczaja.ca..
rzeczywlstoScla., jaka stala si� udzlalem wielu g6rall w XX w. To
powiesc-epopeja 0 symbollcznej wymowie. Pisarz akcentowal wi�i
swych bohater6w z rodzinnym krajobrazem. z reallami. kt6re
odciskaly pi�tno na ich osobowoSci. Wydaje si�. ze skonstruowal
swoje teksty narracyjne. by zrozumlec to. co okreslilo jego wlasna.
toZsamosc. Przyczyn� jego powrotu do .. kraju lat dzlecinnych"
moma upatrywac w potrzebie si�gania do zbiorowego doswiad­
czenia gorali. aby zrozumiec I odnaleic sleble.


103
LYSEK PAWEL
W 1973 r. wyglosn Lysek wyklad do student6w amerykaii­
skich, wydany drukiem, zatytulowany Poland's Western and Nor­
thern Territories, A m.Ulenniwn of struggle. Dokonal w n1m pr6by
hlstorycznej oceny sytuacjl pol1tycznej Polski po II wOjnle swtato­
wej, kiedy radykaln1e zmlenlly ste grantee paiistwowe. Uwypukill
rowntez specyflczna. htstorte Slaska w przeszloscl I w czasle oku­
pacj1. Chclal w ten spos6b, za posrednictwem konkretnej wiedzy
1 nowoczesnej htstortografu, wplywae na swiadomosc narodowa
1 hlstoryczna. polskiej emigracj1.
Zmarl na obczyinle, ale prochy jego, zgodnle z Zyczenlem, zo­
staly przewiezlone do kraju 1 zlozone na cmentarzu w Istebnej.
Na grobte widnleje napls: .. Wierny Beskidom do ostatka".
Bfbliografla
P. L Y s e k: Z Istebrud w �wiat. Wspomnienia. Londyn 1960; I d em: Poszlo
na marne. Wspomnienia. Londyn 1965; Ide m: Przy gmnfcy. Powie�c. Londyn
1966 (przeldad angtelski: At the border. Trans. J .Z. K los e k. London 1977);
P. L Y s e k: Twarde zywobycie Jwy Odcesty. Powie�c. Londyn 1970 (przeldad
angtelski: 'The hard Ufe of Jura Odcesty. Trans. L. K r z y zan 0 w ski. London
1980); P. L Y s e k: Marynka, cera gqjdosza. Powie�c obyczqJowa znad obu brze­
g6w Olzy. Londyn 1973 (Wyd. nast. 1982); Ide m: Poland's Western wtd Nor­
thern Territories. A milleniwn of struggle. New York 1973; Ide m: Jano i jego
zb6jnfccy kamroci. Powidc. Londyn 1977.
D. K a diu b I e c: Dokwnent zamlerqJqcfd epoki. wPogla.dy'" 1974. or 12;
Wsp6lcze�ni polscy pisarze i badacze literatwy. Slownik biDbibliDgraftczny. T. 5.
Zesp61 pod kier. K. Bat 0 r a. Warszawa 1977; J. K 0 1 bus z e w s k t: Powr6t
Pawla Lyska. .Przeglad Powszechny'" 1983. or 1; Ide m: 0 tw6rczo�ci Pawla
Lyska. W: ..Annales Slleslae", Vol. 5. Wroclaw 1988; Leksykon pols� literatwy
emigracyjrud. Red. J. Kowalski (pseud.]. Lublin 1989; F. PI uta: StylizaJ;ja
gwarowa w nMarynka, cera gqjdosza". W: wZeszyty Naukowe WSP". T. 14. Opole
1993; E. K 0 rep t a: Zagadnienie to:tsamo�i regiDnalnfd w literaturze Slqska
Cieszynsldego. KatOwice 2005 (do blbliograftf w wymfenfonym opracowanfu zo­
stal dola.czony wykaz notatek prasowych dotycza.cych tw6rczoscl P. Lyska. za­
mteszczonych w prasfe zagranfczneJ); K. H e s k a - K was n t e w I c z: Beskidz­
Ide gronie Pawla Lyska. W: E a d e m: Ludzie. g6ry. ksiqZki. Katowice 2006.
s. 101-113.
Edyta Korepta


M
MAJuNKE PAUL (1842-1899), apologeta, katollcki dzialacz
spoleczny, publlcysta oraz polltyk.
Urodzil: sie 14 llpca we wsi Smogorzow Wielk1 kolo Wolowa na
Dolnym Slasku, Ukoriczyl Gimnazjum sw, Mateusza we Wro­
clawiu, nastepnte, w latach 1861-1866, studiowal prawo i teolo­
gi� na Unlwersytecie Wroclawskim. W dnlu 27 czerwca 1867 r.
przyjaJ swtecenia kaplanskle, po czym w Rzymie uzyskal promo­
cj� na doktora teologii. W p6:iniejszym okresie byl kapelanem
w Nowej 5011 i Wroclawiu. Jeszcze podczas studtow opublikowal
prace Die plipstliche Enzyklika auf der Weltbilhne (Breslau 1865).
Dzlekt wydanlu w 1868 r. w Kolonii broszury Die confessionslose
Volksschule vor dem Richterstuhle der Vemunft, der Geschichte
und des Gesetzes. Ein Beitrag zur wahren Volksaujkliirung
nawtazal wspolprace z wydawca. J6zefem Bachem. Do poczatku
1871 r. Majunke byl proboszczem w Grodkowie kolo Brzegu,
a w marcu tego roku objaJ kierownictwo nowo zalozonego berlin­
skiego wydawnictwa "Germanla", ktore z powodzeniem rozbudo­
wal i uczynll jednym z najwaZniejszych dztennlkow katollckich.
Od 1872 r. pracowal takze w redakcji "Kolnische Volkszeitung",
ale na skutek r6Znic zdan co do formy wspolpraey (wydawcy nle
podobal si� bezkompromisowy ton i sposob wyraZanla ste mlode­
go duchownego) zostal zwolniony.
Jako publlcysta przez nastepne lata walczyl z kulturkampfem
i zarzutami rzadu prusktego wobec KoSciola katollckiego. Uznany
za wichrzyciela polltycznego zostal skazany na 2 lata wtezlenla,
Po uwolnienlu zajaJ ste dztalalnoscia parlamentarna, W latach
1874-1884 reprezentowal partie Centrum w Reichstagu w Trewi­
rze, a w okresie 1878-1884 zastadal w Pruskiej Izbie Repre­
zentantow (Preujstsches Abgeordnetenhaus) w Geldern-Kempen.
Pomimo posiadanla immunitetu parlamentarnego, 11 grudnta
1874 r. aresztowano go i po raz drugt osadzono w wtezienlu Plo-


105
MA.JUNKE PAUL
tzensee w Berllnie. Incydent ten nlemieckie partie polltyczne
uznaly za wykroczen1e przeciw godnosct parlamentu i wystoso­
waly rezolucje protestaeyjna (zaprotestowala takze w Reichstagu
czesc narodowych llberal6w). W rezultacie Otto Bismarck zloZy'l
wniosek 0 jego uwolnlenle, ale cesarz zdecydowanle odrzucfl In­
terpelacje poselskie.
Majunke uchodzil za obronce Kosctola katollckiego (poloZy'l
wzgledem niego nlekwestlonowane zaslug1), jednak jego nleprze­
jednany ton wypowiedzi od schylku lat stedemdztestatych XIX w.,
gdy doszlo juz do porozumlenta mtedzy paristwem i Kosctolern,
sprawil, ze byl on osoba nlepozadana w swej partl1. Na zadanle
jej przyw6dcy, Wlndthorsta, pod konlec wrzesnia 1788 r. zostal
zastaptony przez Adolfa Franza. Ponownie wywolal oburzenle
Wlndthorsta, gdy bez jego wiedzy w maju 1880 r. odbyl podroz do
Rzymu i spotkal ste z paptezem Leonem XIII. W rezultacie nigdy
juz nle wytypowano go na reprezentanta partl1 Centrum.
W dnlu 1 paidzlernika 1884 r. btskup ordynartusz wroclawski
Robert Herzog (1823-1886) skierowal kstedza Majunkego do pra­
cy duszpasterskiej w parafll w Grodowcu (wtedy Hochkirch).
W swoich broszurach i artykulach polemicznych kstadz poruszal
wspolczesne zagadnlenla spoleczno-polltyczne, a szezegolnte wiele
uwagt poswtectal polltyce kulturkampfu (zbi6r matertal6w 0 dzle­
jach tej walki ideologicznej - Geschichte des "Culturkampfes" in
Preussen-Deutschland. Padeborn 1886). Studium Majunkego za­
wiera oceny, kt6re w p6in1ejszym czasie htstortografla katollcka
powtarzala i uzasadniala nowymi faktam1 (opr6cz prac H. Wier­
manna stanowi one najwczesntejsze opracowanie tego zagadnle­
nla). We wsp6lautorskiej kstazce Klamstwa historii - napisanej
wraz z Josefem Gallandem i Josefem Krebsem (Geschichtslilgen.
Eine Widerlegung landlliuftger EnsteUugen auf dem Gebiete der
Geschichte, mit besonderer Berilcksichtigung der Kirchengeschich­
teo Padeborn 1885, 2. wyd. 1893) - Majunke sprzeciwial si�
wszelkiej krytyce bl�d6w, Jakie popeln1li hlerarchowie Kosciola.
W swoich tekstach oplsuja"cych schylek Zy'cia Lutra, utrzymywal
tez� 0 jego samob6jstwie. Wsr6d llcznych pubUkacji Majunkego
na uwag� zasluguja" takZe: Aufertehung! Em Osterspiel (Breslau
1865), Liberalismus. Rede gehalten im katholischen Volksverein zu
Breslau am 8 Dezember 1868 (Breslau 1868), Louise Lateau, ihr
Wunderleben und ihre Bedeutung im deutschen Kirchenconjlicte
(Berlin 1874), Die historische Krittk ilber Luthers Lebensende
(Malnz 1890), Ein letztes Wort an die Luther-Dichter. Nebst neuen
nachiragen (Malnz 1890), Luthers Lebensende. Eine historische


MA.JUNKE PAUL
106
Untersuchwlg (Mainz 1890. 5. wyd. 1891). Ludwig Windtlwrst.
Ein LebensbUd ("Frakfurter zettgemasse Broschuren - Neue FoI­
ge" 1891. Heft 6. s. 173-228) oraz Luthers Testament an die
deutsche Nation. Seine letzten Schriften, seine letzten Worte und
seine letzte That (Berlin 1891. 2. wyd. Mainz 1892).
W parafti Grodowiec Majunke przez 15 Iat byl duszpasterzem
i kustoszem sanktuarium maryjnego. Miejscowa ludnose cenila
go jako opiekuna ubogtch i znakomitego kaznodzieje (dia wy­
sluchanla jego kazan do tutejszego miejsca patnlczego przybywali
takze innowiercy). Pod konlec zycta otaczali go jedynle parafian1e.
Majunke zmarl 21 maja 1899 r. w Grodowcu. Zostal pochowany
na cmentarzu przykoScielnym. Przemowtente posmlertne 0 Ma­
junkem, kt6re wyglosn jego krewniak Hugon Burkner, wydruko­
wala "Schiesische Volkszeitung" (1899, Nr. 230).
Bibliografia
B. C I erne n z: Der WallJahrtsort Hochkirch in Sch1esien. Hochldrch 1919.
s. 26-27: K. B a c hem: Vorgeschichte wui Geschichte der ZentrumsparteL Bd.
3-4. Koln 1927. passim; A. Her t e: Das katlwlische LutherbUd 1m Banne der
Lutherkommentare des CochllJ.us. Bd. 2. Munster 1943. s. 277-314: J. Kra­
sus k I: Kulturkampf. KatDlicyzm l libemllzm w Nlemczech XIX wleku. Poznan
1963. passim; H. N e u b a c h: Sch1esische Gelstllche a1s Relchstagsabgeordnete
1867-1918. Em Beitrag ZUT Geschichte der Zentrumspartel wui der Natlonalitli­
tenfmge in Obersch1esien. ..Archlv fUr Schleslsche Ktrchengeschtchte" 1968.
Bd. 26. s. 251. 261-262: J. G 0 tt s c h a I k: Karlkaturen 1m Bistum Breslau
tiltiger Priester wird BiscMJe. "SchleslenM 1978. Nr. 3. s. 154-155; E. Zen z:
Die Trlerer Relchstagsabgeordneten. "Kurtrterer -Jahrbuch" 1980. Bd. 20:
H. N e u b a c h: MqJurtke PauL In: Neue Deutsche Bibliographie. Bd. 15. Berlin
1987. s. 719-720: H.J. K a r p: "Gennanla". W: Encyklopedla katollcka. T. 5.
Red. J. Mt s t u r e k. Lublin 1989. kol. 1006: W. Troxler: MqJurtkePauL In:
Biographisch-Bibliographisches Klrchenlexlkon. Bd. 5. Herzberg 1993. kol,
587-589: W. I r g a n g. W. Bet n. H. N e u b a c h: Sch1esten. Kultur wui Wirt­
schaft. Historische Landeskwu1e Deutsche Geschichte 1m Osten. Bd. 4. Koln
1995. s. 184-185: M.R. G 0 r n I a k: Gmina Grvboclce. InJonnator historycz­
no-geograflczny. G�boclce-Lublin 2005. s. 61--62: Ide m: MqJurtke PauL
W: Encyklopedla zlemi gIogows�. Red. A. B 0 k. Glogow 2005. z. 58-59.
s. 2�26.
MarekRobertG6miak


107
MANuus JERZY
MANLIus JERZY. Manl Georg, Mannchen (ok. 1570-po 1619),
doktor medycyny, pedagog, poeta nowolac1rlski.
UrodziJ: ste w Zgorzelcu na LUZycach w rodzinie sukiennika
Chrtstopha Mannchena. Bye moze byl spokrewniony z po­
chodzaeym stamtad historykiem Chrtstophem Manllusem
(1546-1575), kt6rego nazwisko rodowe rowruez brzmtalo
Mannchen. Poczawszy od 1593 r., studiowal medyeyne i fllozofle
na untwersytecie we Frankfurcte nad Odra, Od maja 1599 r.
pelntl obowtazki nauczyciela w kalwiiiskieJ szkole w Kocku na
Lubelszczyznie. Jego urmetetnosct w dziedz1n1e retoryki potwier­
dza wygloszona tamze w lipcu 1601 r. mowa De literaria, publi­
caque iuventutis educatione oratio (Rak6w 1601). Wkr6tce potem
jako preceptor synOw szlacheckich przebywal w osrodkach aka­
demickich, m.in. w latach 1603-1604 towarzyszyl starosctcowt
ciechanowskiemu Pawlowi Niszczyckiemu we Frankfurcie nad
Odra, Kontynuowal w6wczas studia medyczne u profesora Seba­
stiana Moellera. Ich sladem jest wydana wsp6lnle z nauczycielem
praca medyczna Themata medica de angina (Frankfurt nad
Odra 1603). 'Iytul magtstra uzyskal we Vtadrtnie 13 pazdziernfka
1603 r. Powr6ciwszy do Polski, zdecydowal ste obja.e 7 stycznia
1606 r, posade rektora szkoly bract polskich w Rakowie. Uczest­
niczyl w toczaeych ste tam w domu Valentina Schmalza kolo­
kwiach teologicznych, podczas kt6rych mtal bye rowntez wykla­
dowca, Rozstal ste jednakze z socynlanami, rue przyjmuja.c ich
doktryny antytrynitarnej. Wiosna. r. 1609 przyja.,l propozyeje kie­
rowania szkola jednoty brad czeskich w Lesznie. Po zlozenlu
deklaracji pozostania w jednocie, pelnll obowtazki rektora od
1 sterpnla 1609 r. do 1612 r. Z tego okresu pochodzi ulotka jego
autorstwa Programma Georgii Manlii (Glog6w 1609), wzywaja.ca
szlachte do powterzenta swych dzieci kierowanej przez niego
szkole leszczyl'iskiej.
W 1613 r. udal si� do Bazylei celem uzupelnienia swych
studi6w medycznych. Uzyskawszy na tamtejszym uniwersytecie
14 lutego 1614 r. tytul doktorski na podstawie obronioneJ i wy­
danej drukiem dysertacji Positionum de suppressione mensiwn
Dodekas (Bazylea 1614), podja.,l prakty� jako lekarz m.in.
w Swiebodz1n1e i Glubczycach. Byl autorem dedykowanej swemu
przyjacielowi, nauczycielowi szkoly miejskiej w Zgorzelcu, mowy
posmiertnej Trauerrede aUf Magister Johann Fa1kenhaym (Zgorze­
lec 1615). W 1619 r. zostal profesorem poezJi i wymowy w gimna­
zJum w Bytomiu nad Odra.. Pod wplywem Manllusa ksztalca.cy
si� tam Martin Opitz mial napisae mow� zatytulowana. Aristar-


MUSIOL PAWEL
108
chus sive de contemptu linguae Teutonicae, postulujaca docenle­
nle nlemieckiego jako jezyka literackiego. Uczelnia bytomska
w 1628 r. mustala, pod naciskiem jezultow, zakonczyc swa
dzialalnosc. Dalsze losy Manliusa pozostaja nleznane.
Bibliografla
A. W «: g 1 e r ski: Librl. quattuor Slavoniae refortnaiae. Amstelodarnl 1679
(Reed. L. S z c z u c k 1. Varsovia 1973, s. 118); Ch. San diu s: BibliDtheca an­
titrinitariorum sive catalogus scriptorum. FreistadJi 1684 (Reed. L. S z c z u c k i.
Varsovia 1967, s. 175. 229); F.S. B 0 c k: Historla Antitrinitariorum, maxime So­
cianismi et SoclnfaniDrum. Vol. I. Regiomonti 1774, s. 465; ExercitatiDnes Ra­
covfanae habUnt annis 1606-1609. Wyd. A. de G roo t. ..Archiwum Hlstortl Ft­
lozofU 1 Mysli Spoleczne]' 1974. T. 20, s. 270. 271. 28�291; Akta syn0d6w roz­
nowierczych w Polsce. T. 4. Oprac. M. S t P ay II o. Warszawa 1997. s. 178 1 in.
Th. W 0 t s c h k e: Das Ussauer Gymnasiwn run Anfange des siebzehnten
Jahrhunderts. wZeltschrlft der histortschen Gesellschaft fUr die Provtnz Posen",
1906. Bd. 21/12. s. 178; S. Tyn c: SzkDla w Lesznie w okresie Renesansu
(1555-1656). W: SesJa naukowa w Lesznie w czterechsetnq roczntce powstanla
GimnazJum. Red. L. Kurdybacha. Wroclaw 1957, s. 33-34; S. Tync:
Wyzsza szkola Bracl Polskich w Rakowie. W: Studla nad arianizmem Red.
L. C h m a]. Warszawa 1959, s. 367; Fr. He 1 d uk: Oberschlesische Litera­
tur-Lexikon. Bd. 2. Berlin 1993. s. 124; A. Mat u s z e w s k t: �bnosc i ste­
reotypowosc zycla wnyslowego w Lesznie w XVII wieku. Leszno 1998, s. 24;
S. Wollgast: Beuthen an der Oder - 1614-1628. Gymnasium oder Unive­
rsitilt? wZbliZenia. Polska=Ntemey" 1998, R. 9, nr 3 (21), s. 79; M. C hac h a]:
Fund.aJ;je szkolne FirlI?J6w (Lewart6w i Kock). W: II Janowieckie Spotkanla Htsio­
ryczne. Red. A. S z y man e k. Janowiec nad Wlsl� 2000. s. 164; S. S t e r -
n a - Wac how t a k: Powt6rzony czas Wieczemika. Wok61 leszczynskich sone­
t6w (1637) Andreasa Gryphiusa. poety cyrkla i klepsydry. .Pro LibrtsW 2002.
nr I. s. 45; J. Dwo rzaczkowa: Szkola w Lesznie do 1656 roku. Nauczycie­
le i programy. Leszno 2003. s. 23-24.
Marl.usz Pawelec
MUSlol. PAWEI.. pseudonlmy i kryptonlmy: Borek, Cieslar, Jan
Grzela, Jan Leszn1n, Stanislaw Labaj, Jan Wroma, M.P.
(1905-1943), pisarz, publicysta, nauczyciel gimnazjalny, dzialacz
spoleczny.
Urodzil sic: 30 grudnla w Gornej Lesznej, na Sla.sku CieszyI'i­
skim. w rodzinle chlopskiej jako syn J6zefa i Zuzanny z Wolicz­
kow. Gimnazjum Polskie Macierzy Szkolnej w Cieszynie ukoI'iczyl
w 1926 r. W latach 1926-1930 studiowal filologic: polska. na
Uniwersytecie JagielloI'iskim. W 1930 r. za napisana. pod kierun-


109
MUSIOL PAWEL
kiem Ignacego Chrzanowskiego rozprawe pt. Heroizm tw6rczosci
Zeromslciego uzyskal tytul magtstra fllozofli.
Pierwsze proby literackie podjaJ w latach gimnazJalnych; byly
to: powtesc Zatracenie i dramat Stracony pierscieft. Tworczosc lite­
racka kontynuowal w czasie studtow - nowele i opowiadania pod
wplywem Zeromsklego i Orkana, ktorego zreszta znal osobtscie.
Zadebiutowal w "Gwiazdce Cieszyilskiej" (1923, nr 84) opowiada­
niem Zemsta. Ten rozdztal w swoim pisarstwie zamknal nowela
pt. SWif, opublikowana w 1929 r. w Ksiedze 0 Slqsku. Wtekszosc
utworow literackich Musiola pozostaJ:o w rekoplsach (Biblioteka
Slaska, rkp. R. 842 II, R. 844 III). W okreste studtow dztalal
w Kole Polonist6w, Towarzystwie Wzajemnej Pomocy Ucznlow UJ
.Bratnlak" i Stowarzyszeniu Studentow Polakow ze Slaska Cie­
szyilskiego "Znicz". W latach 1927-1928 byl prezesem Sekcji
Krakowskiej "Znicza", a w latach 1928-1930 prezesem Wydzialu
Organlzaeyjnego. Za czasow jego dzlalalnosci Stowarzyszenie bar­
dzo sic: zaktywizowalo, czego trwaJ:ym sladem pozostala Ksu:ga
o Slqsku, w ktore] Musiol oglosil takze swoj pierwszy szkic histo­
ryczno-literacki 0 Janie Kubiszu. Musiol pragnal, aby "Znicz"
wspolpracowal z organizaeja akademlcka Gornoslazakow "Sile­
sta". ZaangaZowal sic: takze w prace nad budowa domu akade­
mickiego dla slasklch studentow,
Zwtazany byl politycznie z Obozem Narodowo-Radykalnym
"Falanga", kierowal jego slaskim oddztalem, Nastepnle dztalal
w Zwia.zku Mlodej Polski, kt6ry, oderwawszy sic: od ONR,
wspolpracowal z Obozem Zjednoczenia Narodowego.
Od polowy listopada 1930 r. M. podjaJ obowia.zki nauczyciela
w Panstwowym GimnazJum ZeIiskim w Tarnowskich Gorach,
gdzie byl zatrudniony do lipca 1932 r.; od 1 paidziernika tego
roku przeniosl sic: do Panstwowego GimnazJum Klasycznego
w Kr6lewskiej Hucie, w kt6rym pracowal do koIica roku szkolnego
1934/1935. Od listopada 1933 r. pelnil funkcjC: tnstruktora oSwia­
towego w Inspektoracie Ochotniczych DruZyn Roboczych Wo­
jewodztwa Sla.skiego. Od 1 grudnia 1935 roku do 3 wrzesnia
1936 r. w inspektoracie ODR kierowal zatrudnianiem mlodzieZy'.
Redagowal czasopismo "Junak". Oglosil tez broszurc: pt. Oclwtni­
cze DruZyny Robocze (Katowice 1937). W dniu 1 paidziernika
1936 r. aZ do 3 marca 1937 r. zaangaZowal sic: w Komendzie
Glownej Junackich Hufcow Pracy. Od 1 lipca 1936 r. pracowal ta­
kZe w PaIistwowym GimnazJum w Myslowicach. We wrzesniu
1936 r., po zawieszeniu Zarza.du Glownego Zwia.zku Nauczyciel­
stwa . Polskiego, wladze paIistwowe powierzyly Musiolowi funkcjC:


MUSIOL PAWEL
110
kuratora Zwlazku. Jednak Zarza.d Gl6wny ZNP rue uznal tego wy­
boru i doszlo do glosnego strajku pracownik6w ZNP. kt6ry pople­
rali nauczyciele. Z funkcji kuratora zwolniono Musiola 13 ltsto­
pada 1936 r. i przenlesiono go do starostwa warszawskiego.
Opr6cz tych wszystkich zajc:c Musiol aktywnie dzialal organl­
zacyjnle i spolecznle. W latach 1931-1932 redagowal w Kr6lew­
skiej Hucie mlestecznlk "Mloda Polska" (ukazaly sic: 3 numery;
nr 3. pt. "Pismo Mlodej Polski"). W 1935 r. zaloZyl i redagowal
mlestecznlk "Kuinlca" (od 1937 r. dwutygodnlk) poswtecony .za­
gadnlenlom wspolczesnosct i Slaska". Na lamach "Kuinlcy" publl­
kowali przedstawtciele 6wczesnego sla.skiego Zycia llterackiego
i artystycznego; pismo wprowadzilo do llteratury m.in. J. Barano­
wtcza i W. Szewczyka. W numerach 4-5 Musiol zamtesctl wazny
artykul pt. Regionalizm slqski a separatyzm Do wrzesnia 1939 r.
ukazalo sic: 86 numerow "Kuinlcy". Musiol utworzyl takze Blblto­
teke "Kuinlcy". w kt6rej w 1938 r. ukazaly sic: Hanys W. Szewczy­
ka i Piesn. 0 jaworowym krzaku J. Baranowicza.
W ptsmach katowickich i cieszyrlskich Musiol pisal 0 zyctu It­
terack1m Slaska, regionalizmie. 0 Slasku Opolskim. Podobna pro­
blematyke poruszal takze na lamach ptsm warszawskich. krakow­
skich i poznariskich. W latach 1937-1939 rozpoczal rowntez
prace nad dawnym ptsmtenntctwem slaskim: od srednlowtecza do
poczatkow XIX w. Studium to, kt6re Jako ksia.i:ka ukazalo sic: do­
plero w 1970 r. naldadem Instytutu Slasklego w Opolu, w 1939 r.
I. Chrzanowski przyjaJ jako dysertaeje doktorska,
Musiol przyczynll sic: takze do powstanla w Katowicach w Ii­
stopadzie 1938 r. .Fantany", pierwszego sensu stricto plsma ltte­
rackiego na Slqsku. Caly zesp61 nowego pisma wywodzil sic:
z "Kuinlcy". nFantana", choc silnie zwia.zana ze Slqskiem. nle tra­
clla kontaktu z og6lnopolskim ruchem llterackim. Wsp6lpracowal
Musiol rowruez z "Zaraniem Slqskim" od momentu reaktywowa­
nla tego mlesic:cznlka w 1929 r. (wchodzil w sklad Komitetu Re­
dakcyjnego). z Instytutem Slqskim w Katowicach i Slqskim
Zwta.zkiem Literacko-Artystycznym. Byl tez bardzo aktywny jako
prelegent na Unlwersytecie Powszechnym w Kr6lewskiej Hucie
i w Katowicach. w Zwta.zku Obrony Kres6w Zachodnlch oraz na
llcznych kursach oSwiatowych.
Podczas kampanli wrzesnlowej dowodzil oddzialem karabin6w
maszynowych; w czasie bitwy pod RaWq Ruskq dostal sic: do nle­
woll. ale udalo mu sic: zbiec. Zamieszkal u rodzic6w w Wc:drynl
kolo Trzyrlca. Jesienlq 1939 r. znalazl sic: w kierowructwie Stron­
nlctwa Narodowego na Slqsku. a 11 llstopada tego roku zostal za-


111
MUSIOL PAWEL
przystezony Jako czlonek Tajne] OrgantzacJi WOJskoweJ. Pod ko­
niec 1939 r. wraz ze swoja grupa wlaczyl sic: do Zwia.zku Walki
ZbroJneJ i zostal Inspektorem Cteszynsklego a faktycznie i Blel­
skiego Inspektoratu. ZaJmowal sic: m.in. redagowaniem ulotek
dywersyjnych kierowanych do Wehrmachtu. Poszukiwalo go ge­
stapo, rowntez za dzialalnosc przedwojenna, Ukrywal sic: u Jana
Wantuly w Ustroniu, Rudolfa Helera w Brenne] oraz na Groniu
u g6rala Madzi, gdzie pisal rozprawe na temat powrotu Polski
nad Odre i Nyse, Po smterct kierownika ZWZ J. Korola w Wtsle,
w sierpnlu 1940 r. zamieszkal w Cieszynie. Nie skorzystal z moz­
liwosci przerzutu na Wc:gry, uwazajac, ze bylaby to zwylda de­
zereja. W nocy z 6 na 7 maca 1942 r. zostal aresztowany. Prze­
bywal kolejno w wiezlenlach w Cieszynie, Katowicach, Zwickau,
Bytomiu i Katowicach. W czasie sledztwa nikogo nie wydal. Dnia
30 listopada 1942 r. skazano go wraz z towarzyszami za .zdrade
stanu" na smierc przez zgilotynowanie. Wyrok wykonano w nocy
19 lutego 1943 r. w wlezlenlu przy ul. MikalowskieJ w Katowi­
each.
Musial byl zonaty z Marta. Pampuch6wna. (zm. 1970). Mial
syna Zbigniewa.
Bibliografia
P. Mus i 0 I: Pawel Kubisz - portret literacld. W: Ks�ga 0 Slqsku wydana
z okazjijubUeuszu 35-letnfego istntenia �Znfcza�. Red. A. Targ. Cieszyn 1929.
s. 197-207: P. Mus i 0 I: Slqska mlodzfet akadem.icka wobec Slqska. �ZaranJe
Sla.skie� 1929. Z. 3. S. 113--120: Ide m: Rzut olea na lite� �lqsko-polskq..
.Parruetnlk Warszawski� 1930. nr 6. S. 122-131; Ide m: RegfDnalizm �lqsld.
�Nowa Polska" 1931. nr 1-2: Ide m: RegfDnalizm a separatyzm �KuinJca�
1935. nr 4-5: Ide m: Zagadnfenfe regfDnalizmu na SlqsktL �ZaranJe Sla.skie�
1935. z. 2. s. 87-90; Ide m: Nowe �rodowiska w poezjL �Kuinlcaw 1938.
nr 15: Ide m: KrqJ nad Olzq. .Prosto Z mostuW 1939. nr 10; Polsko�c Dolnego
Slqska. wProsto z mostuW 1939. nr 25. S. 3: PiSmfennictwo polskie na Slqsku do
poczqtk6w XIX wfektL Opole 1970.
A. Targ: Zarys historU wZnfcza" do r. 1929. W: Ks�a 0 Slqsku wydana
z o�i jubUeuszu 35-lecia istntenia �Znfcza·. Red. Ide m. Cieszyn 1929:
wRocznJki TPN na Sla.skuw 1929-1939: wZaranJe Sla.skiew 1929-1939: A. Ta r g:
Slqsk w czasfe okupcu;JL Poznan 1946: Ide m: Zgi.Tlqljak bohater. wOdraw 1947.
nr 9: L. B r 0 z e k: Z dzlld6w �Zarania Slqsktego·. �ZaranJe Sla.skie" 1957. Z. 1:
L. Brozek. A. Targ. R Haj d uk, H. Rechowicz: Materlaty do listy
strat Icultury polskiid na Slqsku w latach 1939-1945. "ZaranJe Sla.skie" 1960.
Z. 4: W. 0 g rod z i Ii ski: DzlJde piSmfennictwa slqskiego. Katowice 1965;
Z. Hlerowskl: tycfe literackie na Slqsku w latach 1922-1939. Katowice
1969: L. B r 0 z e k: Oct wydawcy. W: P. Mus i 0 I: PiSmfennictwo polskie na


MUIHMANJAN
112
SIa.sku do poczatkow XIX w. Opole 1970; K. H e 5 k a - K was n 1 e w t c z, M.T.
M 1 c hal e w 5 k a: Archiwum Pawla Musiala jako ir6dlo do poznanla iycia
i twOrczo§ct redaktora. �Ku:tnlcy�. .Btuletyn Infonnacyjny Bfbliotekt SIa.skiej"
1970. z. I; A. Jar 0 s z: Musial Pawel. W: Polski slownik biograjlczny. T. 22.
Red. E. Rostworowskl. Wrodaw 1977: Z. Nt e k r a s z: Zdziej6wAKna
Slqsku. Warszawa 1985: Z. Wa 1 t e r - Jan k e: W AnnU Krqjowej na Slqsku.
Katowice 1986: Z. Bed n 0 rz: Lata krecie lorlowe. Warszawa 1987: K. He-
5 k a - K was n 1 e w 1 c z: Pawel Musial. W: Slqski slownik biograjlczny. Katowi­
ce 1999. s. 196-198: Eadem: Taki to mroczny czas. Losy pisarzy §lqs1dch
w okresie wojny i okupacjt. Katowice 2004: Usty P. Muslola do W. Orkana. BI­
blioteka JagielloI'iska. rkp. nr 8621 III K 1544-1547. nr 8535 III K 12B-129:
Archiwum Pawla Muslola. Bfbioteka SIa.ska. Zblory Specjalne. R 840-847 III.
Krystyna Heska.-KlI.XlSniewlcz
MUTIIMAN JAN (1685-1747). kaznodzieja i pisarz ewangelieki.
tlumaez, autor plesnl religijnyeh.
Jan Muthman (Muthmann) urodzil sic: w Komorznie kolo By­
ezyny. Pontewaz w rodzinnej mlejscowoscl nie bylo wowczas pa­
stora, dzieeko ochrzctl przybyly z Kluezborka Adam Gdaejusz, co
rodziee odezytall jako znak, ze syn zostanie slawnym kaznodzteja,
Przyszlosc pokazala, ze przeezueia ieh nie myllly, Muthman bo­
wiem kontynuowal najlepsze tradyeje kluezborsko-byezyrlskiego
kregu kulturowego. Koleje jego Zycia sa. stosunkowo dobrze zna­
ne dztekl zaehowanej korespondeneji oraz pamietntkowt, ktory
opublikowal pod konlec Zyeia: Die gottliche TI-eue, nus vieYlihrigen
eigenem personlichen Erfahrungen bemercket, und in einigen ger­
tngen Zeugnissen demathig envogen ... (Saalfeld 1740).
Nauke na poziomie sredntm Muthman pobleral w gtmnazjum
w Olesnlcy, W 1705 r. rozpoeza) studia teologiezne w Lipsku pod
kierunkiem prof. J. Cypriana. JuZ wowczas dal sic: poznac jako
znakomity mowea i doskonaly organizator: zaloZyI kolo studene­
kie Collegium Amieum, wyglaszal polskie kazania, a nawet
uezestniezyl w dyspucie z jezuitami. Po skonezeniu studiow
w 1708 r., dzic:ki popareiu rektora gimnazjum w Olesniey J. Sina­
piusa, zostal diakonem w Byezynie. Jego talent oratorski i zdol­
nosei organizacyjne sprawily, ze w 1709 r. powierzono mu stano­
wisko seniora w nowo powstalej paralli ewangeliekiej w CJeszynie.
Tradyeje ewangel1eyzmu w Ksic:stwie Cieszyrlskim sic:galy co
prawda pocza.tkow XVI w., jednak w 1610 r. owezesny ksiatc:
Adam Waclaw przeszedl na katol1eyzm, co zahamowalo dalszy
rozwoj tego wyznania na ziemi cieszyrlskiej. Sytuaejc: skompliko-


113
MUI1iMANJAN
waly tez postanowlenia traktatu westfalskiego (1648), poniewaz
Kstestwo znalazlo ste w obrebte administracji habsburskiej. Roz­
poczal ste martyrologiczny okres rozwoju luteranizmu na ziemi
cteszynskte], zlagodzony dopiero konwencja. w Altranstadt, ktora
umozltwtla powstanie w Cieszynie zboru ewangelickiego. Przybyli
do Cieszyna ewangeliccy duchowni nie ograniczylt jednak swojej
aktywnosct do granic miasta, ale jako tzw. lesnt predykanci po­
tajemnie odprawlali nabozenstwa, glosili kazania i udzielali sa­
kramentow ewangelikom na calym terytorium Kstestwa, Taka.
dzialalnosc na pogranlczu Ksiestwa Cteszynsktego 1 Gornego
Slaska prowadzil rownlez Muthman, ktory kontynuowal tradycje
pastoralne kregu kluczborsko-byczynskiego. Posluge duszpaster­
ska uzupelntal tworzeniem 1 rozpowszechnianiem ewangelickiej
literatury religijnej w jezyku polsk1m.
Pterwsza ksla.zka., ktora Muthman naplsal na potrzeby cie­
szynskich ewangelikow, byla wydana w Brzegu w 1716 r. praca
Wienw�c Bogu i cesarzouii czasu powietrza morowego naleZqca -
polaezenie poradnika medycznego z modlitewnikiem, wplsujace
ste w tradyeje chiliastycznych tekstow ewangelickich. Zadaniem
tego dzlelka bowlem bylo nie tylko udzielenie wsparcia duchowe­
go mieszkaIicom Cieszyna w czasie epldem11 moru, jaka dotknela
miasto w 1715 r., ale rownlez dostarczenie praktycznych porad le­
karsko-higienicznych oraz uswiadomtente konlecznosct przestrze­
ganla zarzadzen sanltarnych wprowadzonych przez admlnlstracje
cesarska, Wienw�c ... uznawana jest za plerwszy druk w j�ku
polsk1m powstaly na ziemi cteszynskie]. Zapoczatkowala ona lite­
racka dztalalnosc Muthmana, ktory swymi pracami translatorski­
mi oraz wlasnyml probamt plsarskim1 staral ste dostarezyc ewan­
gelikom cteszynsklm teksty budujace, majace wspterac tamtejsze
.Koscioly domowe". Teksty te to: Odnowienie przymierza chrztu
�wu:tego [ ... J z r6tnymt senteru;jamt pociesznymt z BiblYfd �wu:t1d
a niekt6rymt modlitwy - zbior modlitw i przykladow z BibUi; dwa
roZnia.ce si� tlumaczenta fragmentow wydanej w Zgorzelcu
w 1601 r. postyll1 M. Molnera, zatytulowane Sm regul Zywota. kt6-
re katdy chrzeScyanin. przy poczqtJru. i skoflczeniu katdego Zywo­
ta. dla �wu:tego przedsu:wzu:cia do�wiadczenla i polepszenla [ ... J
pobotnie wykonylJJClt rna (Brzeg 1720?), do ktorych Muthman do­
la.czyl teksty polskich piesni religijnych; KsiqZeczka Jezusowa (?)
(Brzeg 1724) - tlumaczenie niemieckiego tekstu Jesus Bilch1ein.
z 1682 r., autorstwa Johanna Quirsfelda, oraz dokonany za po­
srednictwem j�ka niemieckiego przeklad francuskiego dziela
P.K. Bernhardta AnnUla ijfd obcowanie z Bogiem (b.m.).


MUlHMANJAN
114
Funkcjonowanle cieszyiiskiej paralli ewangelickiej nle bylo
Iatwe, stale zagrazaly jej represje ze strony administracji habs­
burskiej. zwlaszcza ze pelniacy obowtazki seniora Muthman wy­
raznle sprzyjal ruchowi pietystycznemu. Nie brakowalo rownlez
idopot6w finansowych. kt6re zaostrzyly sic: na poezatku lat dwu­
dziestych XVIII w. Muthman wyruszyl w6wczas w dluga podroz
do poJudniowych Niemiec i Szwajcarii. kwestujac w tamtejszych
parafiach protestanckich na rzecz ewangelik6w cieszyiiskich. Mu­
sial mlec dar przekonywania. gdyz udalo mu sic: zgromadzic
sume wystarczajaca na wybudowanle nowego budynku szkoly
ewangelickiej. Jego dzialalnosc wsparl przybyly w tym samym
czasie z jego rodzlnnych okolic Samuel Ludwik Zasadlus. zdolny
mlody kaznodzieja obdarzony - podobnie jak Muthman - spo­
rym talentem literackim.
Pod konlec lat dwudziestych cleszyiiskich pastor6w oskarzono
o pietyzm. Po dJugotrwaJym procesie cesarski edykt banlcyjny
z 2 stycznia 1730 r. zmusll lch do opuszczenia grantc monarchll
habsburskiej (0 wydarzeniach tych opowiada anonimowa Pie§ft
o zaloieniu ko§ciol:a w Cieszynie). Muthman enugrowal do Nie­
miec. poczatkowo wraz z Zasadiusem przebywal w saksonsklch
dobrach hr. Henckla von Donnersmarcka w Polzig kolo Altenbur­
gao w 1731 r. obja.l stanowisko diakona w Graba, a w 1740 r. pa­
stora w Plosntg. W czasie pobytu w Niemczech Muthman nie
ograniczal sic: do parafta1nej poslugi duszpasterskiej. ale konty­
nuowal dzialalnosc edytorska oraz glosil kazania dla szerszego
audytorlum: przemawial na uniwersytetach w Jenie i Halle oraz
dwukrotnie z kazalnicy Lutra w Witlenberdze. Byl znany jako au­
tor popularnych w Saksonii utwor6w religijnych. zwlaszcza pie­
snt. Jednak jego najwtekszym przedsiewztectem bylo opracowanle
na podstawie tekstu greckiego i hebrajskiego ntemleckojezyczne]
Btblii (Evangelische-teutsche Original. BibeL Zulichow 1741). Zmarl
nagle w r. 1747 w czasie wizytacji szkoJy w Schlettwein kolo
Plosnig.
Bibliografia
K. M 1 c h e j d a: Dzllde koSciola ewangeUckiego w Ks�stwie Cieszyflskim.
Qeszyn 1909; J. S z e r u d a: PoczqtJd pfSmlennictwa ewangeUckiego na Slqsku
Cieszyflskim. Cieszyn 1923; A. B u z e k: Z archiwum zoom ewangeUckiego
w Cleszynie. Koresponderu;ja pierwszych pastor6w cieszyfls1cich (Muthmana i Za­
sadillsa) z r. 1716 .• Zaranie Sla.skie" 1931. nr 3-4; O. M i c h ej d a: �tnik
pierwszego pastom cieszyflskiego (J. Muthmtuta) .• Kalendarz EwangeUcki· 1932;


115
MYMER FRANCISZEK
K. Mat w I] 0 W 5 k I: Z dztalabwSct pietystdw w Ks�stwie Cieszyflsldm wSob6t­
ka" 1962. nr 2: H. Pa tzel t: Der Pietismus fm Teschner Sch1esien
1709-1730. Getynga 1969; J. Zaremba: Pierwsze polslde druJd cieszyfr.­
side. wKwartalnlk Opolski" 1971. nr 2; Ide m: Dwqj pierwsi. pisarze polscy na
Slqsku Cieszyflskim: Jan MutJunan i. Samuel Ludwik Zasadius. wRocznJk Komisjl
HlstorycznoUteracklej. Krakowsklego OddzlaJu PANw 1972. T. 10; Ide m: PfS­
miennlctwo ewangellclde na Slqsku (do roku 1800). W: Udztal ewangeUk6w
�lqskich w polsldm Zyciu 1culturalnym Warszawa 1974; J.T. Macluszko:
Slqsko-polska Uteratura ewangellcka do polowy XIX wieku.. wRocznik Teologiczny
ChAT" 1995. nr 1.
lzabela Kaczmarzyk
MYMER F'RANCISZEK, Mymerus. Lewenbergus, Sllesius Leo­
montanus (ok. l500-po 1564). humanlsta, thimacz, leksykograf.
poeta laciIiski.
Urodzil sic: w Lwowku S�kim. Studiowal od 1519 r. w Akade­
m11 Krakowskiej. byl to czas swietnosct krakowskiej uczelni, coraz
bardziej ulegajace] wplywom nowych humanlstycznych wzorcow,
Mymer. zafascynowany mysla Erazma z Rotterdarnu, nawtazal
wtedy llczne przyjainie naukowe i utrzymywal kontakty z gronem
wywodza.cych sic: z roznych stron krakowskich humantstow,
W 1531 r. zostal promowany na rnagtstra sztuk wyzwolonych. nie
zwtazal jednak swoich losow z praca akademlcka, Dzlekl pokre­
wieIistwu z rodem slawnych drukarzy Scharffenbergow oraz me­
cenatowi Bonerow - moznej krakowskiej rodziny mteszczanskie],
poswtectl sic: dzialalnosct llteracko-wydawnlczej.
Poczatkt pisarstwa Mymera przypadaja. jeszcze na okres stu­
dtow, W 1521 r. opubUkowal zarys skladni laciIiskiej Melanchto­
na, stajac sic: jednym z pierwszych popularyzatorow myslt peda­
gogtcznej tego refonnatora na gruncie polskim. Od tego czasu
datuja. sic: leksykograficzne zalnteresowanla Mymera. W 1528 r.
opubUkowal Dictionarl.wn triwn liIlguanun. trojjc:zyczny slownik.
stanowia.cy przerobkc: wydanego kilkanaScie lat wczesniej dziela
H. Wietora. Slownik Mymera naleZy do typu dziel leksykograficz­
nych okreslanych mianem nomenklatorow. zachowuje bowiem
uklad rzeczowy oraz nie podaje Zadnych Infonnacji dodatkowych
o wyrazach haslowych.
Dalsza dzialalnosc Mymera skupiala sic: wok61 edyeji llteratu­
ry podrc:cznikowej (m.in. Dialogi puerUes. De componendis episto­
lis). upowszechniaja.cej wiedzc: z zakresu gramatyki i retoryki.
Wydawnlctwa te odznaczaly sic: metodycznym nowatorstwem.


MYMER FRANCISZEK
116
Mymer zam1eszczal bowiem objasnienia w jezyku polsldm i nle­
miecldm, co ulatwialo ucznlom percepcje trudnego matertalu
gramatycznego. Na potrzeby scholar6w przygotowal rowniez edy­
cje klasycznych dziel dydaktyczno-moralistycznych wykorzysty­
wanych w szesnastowiecznej dydaktyce szkolnej: Fonnulae hone­
stae vitae Seneki (Krak6w 1532), De moribus puerorum cannina
(Krak6w 1533), dystychy Pseudo-Katona (Cathonowe unersze
obyczqjne [ ... J nowo polskq. i niemieckq. mowq. okraszone. Krak6w
1535) i nlezachowane Dicteria Laconica greace edita Pseudo-Plu­
tarcha, wydane w 1542 r. Publikacje te cieszyly sic: duza popu­
larnoscia i odegraly wazna role w rozwoju polskiej literatury
podrecznfkowe].
Druga grupe tekst6w, kt6rych edyCje przygotowywal Mymer
w czasie swojego pobytu w Krakowie, stanowta wydanla klasyk6w
rzymskich: Juwenalisa, Plauta, Seneki. -Jednoczesnle tworzyl
Iactnska poezjc: okolicznosctowa, poslugujac sic: najczescte] oda
saflcka I elegta, Wsr6d tych utwor6w najliczntejsza grupe dedyko­
wal Bonerom, a takze Markowi Scharffenbergowi. Na tie tych
konwencjonalnych tekst6w wyr6ZnJ.a sic: elegia zalobna Naenia fu­
nebris, poswtecona pamiect mlodszego brata, zamordowanego
przez rozb6jn1k6w w czasie podrozy do Krakowa.
W latach czterdziestych Mymer opuscll Krak6w i przeniosl sic:
wpierw do Kosctana, gdzte obja.l stanowisko pisarza miej skiego ,
a p6Zn1ej do Torunla. Leksykograf sprzyjal juz w6wczas wyrainie
myslt reformacyjnej, dlatego zdecydowal sic: na konwersje, JuZ
jako ewangelik ostadl w okolicach Drezna, gdzte najprawdopodob­
nlej do konca zycta pelnil obowtazki duchownego ewangelickiego.
Dokladna data jego smierct nle jest znana, wiadomo jedynle, ze
i;yl jeszcze w 1564 r., kiedy jego syn r6wn1ez zostal ordynowany
w Wittenberdze na pastora,
Blbliografia
H. Bar y c z: Historla Unlwersytetu JagieUoflslciego w epoce hwnantzmu.
Krakow 1935; Ide m: Alma Mater JageUonica. Krakow 1958; K. M 0 raw ski:
Czasy zygrrumtowskie na tle prqd6w odrodzenia. Warszawa 1965; Z. K I erne n -
s 1 e w 1 c z: Hfstorla Jt:ZYka. polsldego. T. 2. Warszawa 1974; E. K � del s k a:
Pierwsze wydanie slownUca Mymera iJego stosunek do trOdel •• Studla z Ftlologl1
PolskteJ 1 Slowtanskiej" 1979. R 18; E a d e m: taci.flsko-polskie slownlki. dru­
kowane pierwsZfd polowy XVI wieku i ich stosunek do trOdel czeskich.
Wrodaw-Warszawa-Krakow-L6di 1986: S. U r b a Ii c z y k: Slownlki. i ency­
klopedie. ich rodzqJe i u:tyteczno��. Krak6w-Katowtce 1991: E. K � del s k a:


117
MYMER FRANCISZEK
Studla nad laclflsko-polskq leksykograflq drug� polowy XVI wteku.. Warszawa
1995: I. K a c z mar z y k: "Ucz s� wybomego. z tej ksfqZkt dosy� jasnej jt:zyka
polsktego". Uteratura na Slqsku w XVII stulectu. W: "Zeszyty Naukowo-Dydak­
tyczne Nauczyc1elskiego Kolegium Jc:zyk6w Obcych w Zabrzu (2)". Zabrze 2004.
lzabela Kaczmarzyk


N
NmODEM JERZY. pseudon1rn Anhell1 Skiwicz (1885-1942?).
poeta, dramaturg. dzialacz polityczny.
Urodztl sic: 31 marca w Grodku na Slasku Cieszyflskim. Matu­
re uzyskal w 1906 r. w Cleszynle. W latach 1905-1906 w kregu
mlodztezy c1eszyflskiej wyr6Znial sic: jako aktywny dzialacz patrto­
tyczny 1 narodowy. Wczesnie nawtazal wspolprace z "Zaraniem
Sla.skim". w ktorym opubUkowal swoje dramaty: Ondraszek oraz
Wybory. Obrazek sceniczny w dwu odslonach na tie stosunk6w
na pogTaniczuj�zylrowym W pierwszym z utworow sic:gna,l do te­
matu znanego w literaturze slaskle], lecz nie udale mu sic: wyjsc
poza schematyczny i malo orygtnalny przekaz. W drugtm z kole1
dominuje koloryt lokalny: p1sarz ukazuje wybory gminne a zara­
zem wybor kandydata na meza (Polaka, Czecha i Niemca) przez
30-letnia. wOjtownc:. Choc Wybory ... naleZy ocenlc wyZej od On­
draszka. to jednak Nikodem jako dramaturg rue przykuwa uwagi
odbiorcy.
Zdecydowanie wyZszy poziom prezentuje tomik wierszy Otom
ja (1912). Autor pozostawal w n1rn pod przemoznym wplywem It­
teratury Mlodej Polski. potrafil jednak tchnac w swe utwory po­
wiew artyzmu. Widzimy w tych wierszach nietzscheanska wole
mocy. szukante ukojenla w otaczajacej naturze, schopenhauerow­
ski pesym1zm. marzenia 0 wtelkosci. Egotyczna postawa podrnio­
tu lirycznego doskonale koresponduje z zasadami tworczyml mo­
dern1zmu. Co wazne, omawiany tomik wychodzi poza ramy
regtonalizmu, ostagajac poziom literatury wysokiej. dojrzalej arty­
stycznte. Dziekl temu Jerzy Nikodem jest dzts zaliczany do najwy­
bitniejszych mlodopolskich poetow Slaska,
Po zakonczeniu I wojny swtatowej Nikodem pracowal w admt­
nistracji w Poznanlu. Aresztowany przez wladze hitlerowskie
zrnarl w obozie koncentracyjnym w Dachau.


119
NIKODEM JERZY
Blbllografla
J. N I k 0 d e m: Ondroszek. .Zaranle SIa.skleR 1908-1909. R. 2. z. 3; 1910.
R. 3. z. 1-2; Ide m: Wybory. Obmzek scenfczny w dwu odslonach na tIe sto­
swtk6w na pogranfczu Jt:zykowym. .Zaranle SIa.skleR 1911-1912. R. 4. z. 1;
Ide m: Otomja. Wiersze. Cleszyn 1912.
K. Bill fI. ski: 0 niedocenioru:/ Jerzego Nikod.ema (AnheUego Skiwfcza) poe­
�L RSla.skle MlscellaneaR 2000. T. 13. s. 64-71.
KrzysztoJ BUiflski


p
PlLAREK F'RANCISZEK, pseudonlm Zolw, nazwisko konsplracyj­
ne Stanislaw Dabek (1900-1984), gorntk, samorodny ptsarz lu­
dowy, thimacz, dzialacz spoleczny, bliskf wsp6J:pracownik Sta­
nislawa Ltgonta.
Urodzil ste 17 wrzesnla we wsi Dab, dzisiejszej dzielnicy Kato­
wic. Przyszedl na swtat w rodzinie robotniczej, wyznanla rzym­
skokatolickiego, z ojca Pawla i matki Wiktorii z domu Skrzypiec.
Matka pochodzO:a z rodziny mieszanej pod wzgledem narodowo­
sciowym (polsko-niemieckiej), ojciec byl Polakiem. Pawel Pilarek
pracowal w kopalni, tam zginaJ w wypadku; Franciszek mial
wtedy dztewtec lat. Uczeszezal do szkoly ludowej w -Jozefowcu.
nauke ukoIiczyl w 1914 r .• jednak juz w Rozdztentu-Szopienfcach,
gdzie rodzina przeprowadzlla sie po powtornym zan1aj:pojsciu
matki. Ojczym Franciszka, Ryszard Polorz, byl kuzynem zmarlego
ojca, od nlego Pilarek wysluchal wtelu ciekawych historii rodzin­
nych. Ojczym zaszczepll w pasierbie clekawosc swtata, gl6d slowa
ptsanego,
Po ukoriczeniu szkoly Franciszek musial, jak wtelu jego rowte­
sntkow, podj�c prace w kopalni. Czternastoletni chlopiec zostal
zatrudniony w kopalni "Giesche" (dziS "Wieczorek") jako pomoc­
n1k gorntkow dolowych, tzw. bajtel od wszystkiego. Po dwoch la­
tach ulegl wypadkowi - zatrul sie gazem, po rekonwalescencji
dostal posade jako pomocnik na kolei. Po kilku latach zdecydo­
wal si� na powrot do kopalni i niestety ponownie ulegl wypadko­
wi, stracO: dwa palce prawej reki, dlatego zatrudniony zostal .ria
gorze" jako wagowy.
W 1922 r. Franclszek Pilarek ozenll ste z Helen� Wybranlec.
c6rk� dzialacza plebiscytowego z Szopienic. Po zawarc1u zwia.zku
malzeIiskiego przeprowadzili si� do Janowa. Tam na swiat
przyszlo troje dzieci Pilarkow: Pawel (brak daty urodzenia), Mag­
dalena (ur. 1925) i Malgorzata (ur. 6 lutego 1932).


121
PILAREK FRANCISZEK
W 1933 r. Ptlarek stracil prace w wynJku "og6lnych redukcji".
spowodowanych kryzysem swtatowym, Odtad rodzina utrzymy­
wala si� z malej renty inwalidzkiej i tego, co ojciec zarobil przy
pracach dorywczych. m.in. zbierajac weglel z pobliskich hald.
Sytuacja bezrobocla byla dla Pilarka frustrujaca, ulg� przy­
nioslo mu niespodziewanie plsanle, zaczal wtec tworzyc teksty sa­
tyryczne. Autor postanowil zaprezentowac je szerszemu gronu
odbiorcow, w tym celu przeslal je (w 1936 r.) do dyrektora
Rozglosnl Polskiego Radia w Katowicach Stanislawa Ligonia. Tek­
sty spodobaly sie Ligoniowi i Franciszek Pilarek rozpoczal stala
wspolprace z katowtcka rozglosnla, dostarczajac tekst6w saty­
rycznych i polityczno-satyrycznych. Wzbogacal nimi audycje re­
glonalne, takie jak: Niedziela przy teletnioku, Przy sobocie po ro­
bocie, U Karlika brzmi muzyka, W niedziela u starki spiewqjq
kanarki: Wspolpraca Karlika i Pilarka przybrala ksztalt spolkt au­
torskiej. kt6ra utrzymala sie do wrzesnia 1939 r.
Pilarek opr6cz uprawtanla tworczosct radiowej zaangazowal sie
czynnie w Katolickim Stowarzyszeniu M�6w. a takze w innych
organizacjach. kt6re wtedy preznle dzialaly w Janowie i pobliskim
Nikiszowcu. gl6wnie przy parafii sw, Anny. Pisal dla nich skecze,
monologl, dtalogt, napisal tez i wyreZy'serowal czteroaktowy utwor
sceniczny 0 Slqsku m6j. wystawiony w 1938 r. przez amatorska
grupe teatralna w Janowie.
Wojn� spedztl na nieustannej tulaczce, mieszkal w Sandomie­
rzu, w Chelmie Lubelskim. trzykrotnie przebywal w Krakowie.
gdzie pracowal m.in. jako robotnik w skladnicy zlomu. Przypadek
zr�dzil. ze podczas przeladunku gruzu odnalazl fragmenty
pomnika Grunwaldzkiego; jego kawalek z najwi�kszym nabozen­
stwem przechowywal do konca Zy'cia.
W 1942 r. przybyl do Warszawy; Zbyszko Bednorz. pracuj�cy
w Departamenc1e Informacji i Propagandy Delegatury RP - Sek­
cji Zachodniej. zaangaZowal go do pracy w polskim podziemiu.
Pilarek zostal tlumaczem niemieckiej prasy wycho�cej na za­
chodnich terenach Polski. a takZe niemieckich dokument6w. Po
pewnym czasie. opr6cz tlumaczen. zaczaJ pisac humorystyczne
teksty do "Luinej Kartki". satyrycznego dodatku do "Zachodniej
StraZy' Rzeczpospolitej". pisma redagowanego przez Zbyszko Bed­
norza. Czasopismo trafialo m.in. na Sla.sk. Franc1szek Pilarek po
przeZy'c1u Powstania Warszawskiego znalazl si� w obozie prusz­
kowskim. Stamt�d tram po raz trzeci do Krakowa. sk�d pieszo
dotarl do rodzinnego Janowa. gdzie na kr6tko zamieszkal. zeby
potem przeniesc si� z rodzin� do Zdzieszowic. na Opolszczymie.


PU.AREK FRANCISZEK
122
Po wojnie nadal udzielal si� spolecznle, byl nawet przez krotkl
czas soltysem Zdzieszowic, prowadzil sklep, potem zostal wicepre­
zesem GS-u. Byl osoba powazana, Odznaczony zostal KrzyZem Ka­
walerskim Orderu Odrodzenia Polski, takze odznaka ZasluZony
Dzialacz Kultury. Od 1964 r. byl czlonkiem Zwtazku Ltteratow,
Nadal pisal i wspolpracowal ze Stanislawem Ligoruem, tworzac au­
dycje regionalne, dopokl warunki zewnetrzne nie wymustly na n1m
rezygnacji z tej formy tworezosci. Z okresu powojennego zachowalo
sie kilkanaScie tekstow oraz obszerna korespondencja z Ligoniem:
teksty te znajduja. ste w Archiwum Instytutu Slasklego w Opolu
oraz w archiwum rodzinnym Ligontow, Pojedyncze utwory Pilarka,
glownte humoreski i wspomn1enia, byly publikowane na lamach
.Kalendarza Opolsklego", .Katolrka. Opolskiego Pisma Niedzielne­
go", "Sla.skiego Kalendarza Katolickiego". Wspomnienia, ktore sa.
zdecydowanie najlepszym fragmentem powojennej tworczosct Pi­
larka, mozna podzielic na dwte grupy tematyczne. Jedna gromadzi
teksty 0 przodkach pisarza i jego dziecitistwie: "Schmeltztiegel"
i inne dziwy oraz Jak swiat swiatem .. ?, natomiast druga grupa to
wspomn1enia dotyczace Stanislawa Llgonla oraz przed- i powojen­
nej wspolpracy z n1m: Mqje wspomnienia 0 Karliku, Karlik z .Ko­
cyndra", a takze Bez kUoJa t lopaty. WspomnieniaJedrunkowe i Bez
kUoJa t lopaty. Wspomnienia Jedrunkowe 11.
Z czasem Franciszek Pilarek napotykal coraz wteksze prze­
szkody w publikacji swoich tekstow, jednak skecze, drobne utwory
sceniczne, opowiadania udostepnlal stowarzyszeniom i zwtazkom,
najwtece] Zwtazkowt Zawodowemu Gornfkow w Katowicach. Na
trudnosct z publikacja. tekstow naloZyly sie ctagle problemy zdro­
wotne, a takze klopoty finansowe. Tworca zamllkI dopiero na dwa
lata przed smtercia. Zmarl 18 listopada 1984 r. w Opolu, gdzie po
smierci zony zamieszkal w Domu Kombatanta. Spoczywa na
cmentarzu w Zdzleszowicach.
Wsrod utworow Pilarka, zroznicowanych pod wzgl�dem gatun­
kowym oraz tematycznym, przewaZaja. teksty satyryczne. Te naj­
lepsze powstaly przed wojna. dla rozglosni radlowej w Katowicach
i podczas wojny dla czasopisma satyrycznego "Luina Kartka".
Przedwojenny dorobek obejmuje humoreski 0 tematyce obycza­
jowej, spolecznej i politycznej. Na szczegolna. uwag� wsrod tych
tekstow zasluguja. niezwykle sprawnie napisane Przeglqdy tygo­
dniowe, najbardziej znane teksty radiowe Pilarka. Przeglqdy ... sta­
nowtly satyryczny komentarz do aktualnej rzeczywistoSci spolecz­
no-politycznej, pisane byly, jak mawial Ligon, "szpicatym piorem".
Okreslenie to genialnie oddawalo prawdziwe talenty m1odego


123
PIl.AREK FRANCISZEK
tworcy, Jego zmysl obserwacjt i umlejetnoscl pisania ostrych, sa­
tyrycznych tekstow. W okresie powoJennym, tak nieprzychylnym
satyrykom, teksty humorystyczne Pilarka byly mnle] udane. Po­
wstaja jednak w tym okresie niezwykle tnteresujace utwory wspo­
mnieniowe, swiadczace nie tylko 0 samorodnym talencie literac­
kim, ale tez 0 swtadomosci socJologiczneJ Franciszka Pilarka.
Bibliografia
F. P II are k: MQle wspomnienfa 0 KarUku. RSlowo Powszechne" 1954. nr 14.
s. 4; Ide m: MI.ol szcz�Sci znodnqC szczesae. RKatolik. Opolskie Pismo Nle­
dztelne" 1955, nr 7. s. 11; Ide m: Przygoda Albina Skupnia. RKatolik. Opolskie
Pismo Ntedztelne" 1955. nr 9, s. 11; Ide m: Papierowo komedyjo. RKatolik.
Opolskle Pismo Ntedztelne" 1955. nr 11, s. 11; Ide m: Antysymulant. RKalen­
darz Opolskl" 1964, s. 308; Ide m: Szewc·magiJc. RKalendarz Opolskt" 1964,
s. 310. nr 4; Ide m: Bez kiloja i lopaty. Wspomnienfajedrunkowe. RKalendarz
Opolskl" 1966, s. 143-147; Ide m: Przed p6l wielciem (fragmenty wspomnien).
RKalendarz Opolski" 1967. s. 178-180; F. Pllarek: MQle wspomnienia 0 Kar­
liku. W: Karlik z "Kocyndra". Red. C. K wi e c I e n. Warszawa 1980. s. 41--45.
A. J e s Ion 0 w ski: Co ntedziela u Karlika.. .. .Prosto z rnostu" 1939. nr 32.
s. 5; S.R. D 0 b row 0 I ski: �m i konspirru;ja 1939-1945. Zebral I oprac.
G. Z a I e skI. Warszawa 1948, s. 8, 9 I 184-196; Z. Bed nor z: Ludowe tni­
wo Uteraclcie. Pisarstwo ludowe wsp6lczesrud Opolszczyzny. Wroclaw 1966.
s. 120-131 (tu wyb6r utworOw PIlarka); Z. Hie row ski: tycte literaclcie na
Slqsku 1922-1939. Katowice 1969. s. 96. 97; Karlik z "Kocyndra". Red.
C. K wi e c len. Warszawa 1980, s. 60-93. s. 143-167; Z. J a s t r z c: b ski:
Poetyka humoru fat olcupat;fi 1939-1945. Warszawa 1986. s. 129. 130; Z. Bed­
norz: Lata krecie i lata orlowe. Warszawa 1987, s. 101, 136-139; W. Hen­
d z e I: Poetycld tnui ptsarzy-g6mikDw. W: G6miczy stan w wierzeniach, oarze­
dach, humorze i ptesniach. Red. D. S I m 0 n Ide s. Katowice 1988. s. 293.
294; K. H e s k a - K was n lew I c z: Satym okresu powstar'l i plebtscytu na
Slqsku. Rekonesans badawczy. W: Obley ksiqtld i prosy na Slqsku a wtelokultu­
rowoSc regionu. Red. E a d em. KatOwice 1999. s. 79-91; E a d e m: "Wyzna­
nte narodowe Slqska". Teksty literaclcie i pamliteraclcie w drukach okresu 1»
wstar'l i plebtscytu na G6mym Slqsku. KatOwice 1999; Z. Bed nor z: "Kulalo
s� jablko ... " (0 Fmnctszku Pilarku - wsp6ltw6rr:y karlikowych audyc;Ji mdio­
wych i satyryku "LuZrud Kartki" w podziemrutJ Warszawie). RKalendarz OpolskiR
2001, s. 57-59; K. He s k a - K was n lew I c z: TaJd to mroczny czas. Losy pi­
sarzy slqs1cich w okresie wQjny i olcupat;fi hitlerowskild. Katowice 2004;
M. Bus z man - S z k I a r s k a: Fmnctszek PIlarek. Nieznany tekst, nieznanego
tw6rr:y. Fmnctszek Pilarek ptsarz 0 .szpfcatym pi6rze". W: Slqslcie Mtscelanea.
Red. K. Heska- Kwas nlewlcz. J. Malicki. Katowice 2004, s. 35--44
[tu przedruk wraz komentarzem krytycznym: Bez kiloja i lopaty. Wspomnienfa
jedrunkowe 11); M. Bus z man - S z k I a r s k a: "Kpiarz z rodu g6miczych pie­
ron6w" - Fmnctszek PIlarek katowfcld tw6rca. RSIa.sk. Mieslc:cznlk Spoleczno­
-KulturalnyR 2005. nr 3. s. 48-50.
Maria Buszman-Szklarska


PJSECKI TOMASZ
124
PISECKI TOMASZ. Pisecius Thomas. pseudonirny: Marcus Ca­
millus, Martius Piso, kryptonirn Iosephus Castlm (ok. 1578-0k.
1645), teolog socynianskt, plsarz religijny i polemista.
Data jego urodzin nie jest znana, miejscem zas pochodzenia
mialy bye Martowice na Slasku, Nie rnozna wykluczyc, ze chodzi
w rzeczywtstosct 0 Markowice w ziemi raciborskiej. Wywodzil ste
z rodziny szlacheckiej wyznania luteransklego. Studia akademic­
kie odbyl zapewne w Altdorfie i tam zetknal sie z socynianizmem,
ktorego zostal aktywnym zwolennikiem. Pierwsze pr6bki poetyc­
kie zamtesctl Pisecki w druku okolfcznosclowym Epicedia super
fumus [ ... J Valentini Murawski (Wroclaw? 1600). Wkr6tce potem
wraz z gronem zaprzyjainionych Slazakow przeni6s1 sie do Rako­
wa, glownego osrodka artantzmu w Malopolsce. Tamze ukazal sie
jego traktat teologiczny An doctrina Trinitatis sit mysterium a sae­
culls abscondmum (Rak6w 1605 i 1608, przedruk Amsterdam
1654), dedykowany bratu, Marcinowi Piseckiemu, a bedaey frag­
mentem wteksze] calosct poswtecone] genezie dogmatu 0 Tr6jcy
Swtete], Znaczna ezesc rekoptsu jeszcze przed opublikowaniem
splonela w pozarze. W latach 1606-1609 uczestniczyl Pisecki
w rakowskich kolokwiach teologtcznych, prezentujac tam opraco­
wane przez siebie tezy.
o jego Zyciu zachowaly ste jedynie szczatkowe informacje.
Wiadomo, ze zawar! juz w Rakowie zwiazek malzenskl z nleznana
z nazwiska Zofta, kt6ra zapewnila mu spory majatek, Jego sio­
stra Katarzyna wyszla za rna}; za tnnego Slazaka, Szymona Pisto­
rtusa, mtnlstra unltartansktego i plodnego poete, Dzlekt Iacm­
skim eptgramom Pistortusa wiadomo, ze Pisecki przezyl ctezks,
chorobe, kt6ra zagrazala jego Zyciu. Opleka otaczal go wlaSciciel
Rakowa Jakub Slenlenskl, a wtezt przyjaini Ia.czyly z Andrzejem
Lubienieckim starszym. Temu ostatniemu ofiarowal w 1618 r.
wlasnoreczny wpis w Pami/:tniku przyjaci6l: Andrzfda Lubienieckie­
go. Dal sie poznae jako zreczny polem1sta wystepuja.cy w obronie
swego wyznania. Oglosil dedykowany J. Sienienskiemu traktat
polemiczny Responsio ad decem rationes Edmundi Campiani Iesu­
itae: Notae ad appendices Vilkovianas (Rak6w 1610). Byla to napi­
sana w 1608 r. odpowiedZ na dzielo angielskiego jezuity E. Cam­
piona, kt6re zostalo przeloione na polski i opatrzone uwagami
przez Kaspra Wilkowskiego. konwertyte z obozu socynianskiego.
Niemal r6wnoczesnie ukazalo sie wydane anonirnowo, z przed­
mowa. i komentarzem Piseckiego, dzielko parenetyczne Regula pu­
blicae vitae auctore Ptolomaeo Alpharl.de Aegyptiorym rege (Rak6w
1610), dedykowane sla.skiemu szlachcicowi Kasparowi Rogowskie-


125
PiSECKI TOMASZ
mu z Korntc, wlascrctelowt Dobre], z ktorym laezyla autora znajo­
mosc z lat mlodztericzych. Nie zachowala sie niestety polemika
z kalwtnskim min1strem B. Bythnerem, bedaca repllka na jego
wczesnlejsze publiczne wystaplenle. Pisecki wydal swa odpowtedz
jako Respons na list do Pana Piotra Wachenyusza pisany ad ks.
Bartlomieja Bitnera (Rak6w 1617). Irina z jego prac polemlcznych,
ktora nie ukazala sie druklem, byla dysputa z dzielem Quae fi­
des et reZigio sit capessenda (Antwerpia 1609) flamandzkiego je­
zuity Leonharda Lessiusa (de Leys). Jego polski przeklad ukazal
sie w Krakowie w 1616 r. i do ntego nawia.zywal Ptseckl, plszac
rowniez w jezyku polskim. W r. 1637 synod unitartailski w Rako­
wie zaakceptowal jego opracowanie i postanowil oddac je do
tlumaczenia na jezyk lacliiski. Takze jego rozprawa De Simone et
Simonicis pozostala w manuskrypcie. Wiadomo. ze oflarowal on
swe rekopisy synodowi jednoty braci polskich z przeznaczeniem
do biblioteki.
Upadek Rakowa wplynaJ na pogorszenle sie sytuacji material­
nej Pisecklego, synod obradujacy w 1640 r. w Kisielnie zmuszony
byl przyznac mu zasllek. W ostatnich latach Zycia naplsal dwie
wazne prace w swoim dorobku, choc nie wtadomo, czy doczekal
sie ich wydania drukiem. Pterwsza z nich - De Antichristo. Zibri
duo, in quibus tanquam in speculis status rerum Christianarum
cemitur - skierowal przeciw tnstytucji papiestwa. Traktat ten
oglostl pod pseudon1mem Marcus Camillus. jak udalo ste ustaltc
w dwu edycjach. pierwszej z 1647 r. oraz drugiej 0 nieznanej da­
cie wydania. Miejscem tloczenia byla prawdopodobnie ktoras
z drukarni holenderskich.
K6lejna znaczaca praca - Manuductio in viam pacis ecdesia­
sticae per archicatholicam.fidem. salva libertate rellgionis. omnium
i.uri.um genere defensa - podpisana krypton1mem autorskim 10-
sephus Castim (z liter da si� uloZye iml� i nazwisko autora).
traktuje 0 idei tolerancjl wyznaniowej. Dzielo to w 1645 r. synod
w Zulinie zlecll do druku. Ostatecznie zostalo one opublikowane
w 1650 r. w utajnionej oficynle drukarskiej. funkcjonuja.cej za­
pewne w Amsterdamie.
Pozostawil po soble Pisecki r6wn1ez drobne utwory w j�zyku
lacliiskim. swiadcza.ce. ze I sztuka poetycka nie byla mu obca.
Jeden z nich. zatytulowany In distichio Summarl.o quinque volumi­
num Mosis eplgramma. zostal dola.czony do zbiorku S. Pistoriusa
I wydany w Rakowie w 1637 r. Data I miejsce jego smlerci pozo­
staja. nieznane.


POSPIECH ALFoNS
126
Bfbllografla
Ch. San diu s: Bibliotheca antitrinitariorum sive catalogus scriptorum. Fret­
stadn 1684 (Reed. L. Szczuckl. Varsovia 1967. s. 107-108); F.S. Bock:
Htstoria Antitrinitariorum. maxime Socianismi et Socinianiorum. Vol. 1. Regiomon­
tl 1774. s. 382-383. 632-642; T. Pis e c k I: An doctrlna Trinitatis sit myste­
rium? Wyd. T. B t e I'i k 0 w ski. L. S z c z u c k I. ..Archiwum Htstorn Ftlozoft1
I MysU Spoleeznej" 1957. T. 2. s. 164-178; Exercitationes Racovianae habitat
annis 1606-1609. Wyd. A. de G roo t. ..Archiwum Htstorn Ftlozoft1 I MySU
Spoleezne]" 1974. T. 20. s. 270. 271. 276-277. 294-297.
J.H. Zed 1 e r: Groj3es voUstl1nd.iges Universal-LexikorL Bd. 28. Halle-Leip­
zig 1741. szp. 264; M. WIsznlewskl: Historya literatwy polskild. T. 9. Kra­
k6w 1851. s. 112-113; W. OgrodzlIiskl: DziLde piSmiennlctwa slqskiego.
Katowice 1946. s. 60. 176; L. C h m a]: Slqzacy wsr6d braci polsklch.
W: Ide m: Bracia polscy. Ludzie - idee - wplywy. Warszawa 1957. s. 38-40
I tn.: S. Malanowlcz: Zabudowa miasta Rakowa w XVII i XVIII wieku.
W: Rak6w ognisko arlanizmu. Red. S. C Y n a r ski. Krak6w 1968. s. 25;
A. K awe c k a - G r y c z 0 w a: AriaIiskie ojlcyny wydawnfcze Rodeckiego i Ster­
nackiego. Wroclaw 1974. s. 217. 248--250. 254: L. Szczuckl: Pisecki 10-
masz. W: Polski slownik biDgmjlczny. T. 26. Red. E. R 0 s two row ski.
Wroclaw 1981. s. 553-554; L. S z c z u c k I: Z problem6w krytyki dogmatu
o 1'rqJcy sw. w srodowisku socyniaftskim (lbmasza Piseckiego .De origine Trinua­
tis"). W: Ide m: NonkonfonniSci religyni XVI i XVII wieku. Studia i szklce. War­
szawa 1993.
Mariusz Pawelec
POSPIECH ALFONS (1894-1970), samorodny pisarz ludowy,
dzialaez spoleezno-pol1tyezny, bezrobotny, redaktor naezelny "Try­
buny Slaskle]. Czasopisma Polityczno-Nlezaleznego",
Urodzil ste w Myslowieach jako najstarszy syn hutnika Piotra
Pospiecha i Marty z domu Harazim, w domu bylo osmtoro dzieci.
Matka marzyla, aby Alfons zostal ksi�dzem, uez�szczal nawet, jak
wspomina syn Gwidon, po ukoilezeniu szkoly w Myslowieaeh, do
seminarium w Karlowieaeh pod Wroclawiem. Kiedy wybuehla
I wojna swiatowa, Alfons Pospiech zostal wel�lony do armii nie­
mieekiej i skierowany do Franeji, prawdopodobnie walezyl pod
Verdun. Dostal si� do niewol1 angielskiej, potem zaeia,gnal do
"bl�kitnej armii" generala J6zefa Hallera i wzlal udzlal w wojnie
1920 r. Wspomnienia wojenne zainspirowaly A. Pospieeha do na­
pisania wielu opowiadail, publ1kowanyeh w "Glosie G6rnego
Slqska", wierszy, kt6re ukazaly si� w "Kurlerze Slqskim", oraz po­
wiesel: Czlowiek w plomieniach. wydanej w 1929 r., i Zapora
"M. ", kt6rej pierwsze 5 odelnk6w zostalo wydrukowanyeh w kolej-


127
POSPIECH ALFoNS
nych numerach "Trybuny Sla.skiej. Czasopisma Polityczno-Nieza­
leznego" w r. 1931.
W 1923 r. zawarl zwlazek malzenski z Katarzyna. Cyba, mieli
czworo dzieci. Rodzina mieszkala w Szopienicach (dz1s1ejsza dziel­
nica Katowlc) przy ul. J. Ptlsudsklego (dzis1ejsza ul. Obroncow
Westerplatte). Posplech pracowal na poczcie w Szopienicach. Poza
tym publikowal w "Glosie G6rnego Sla.ska", wydawanym pod re­
dakcja Jana Kustosa przez Zwtazek Obrony Gornoslazakow, oraz
.Kurterze Slaskim", ktory ukazywal sie pod kuratela Narodowej
Partli Robotniczej. Dz1a1a1 w Zwtazku Hallerczyk6w, przyjainil sie
z m1ejscowym proboszczem. We wczesnych latach trzydziestych
Alfons Pospteeh stracil prace. Zaangazowal sie wtedy w tworzenie
nowego czasopisma - "Trybuna Slaska, Czasopismo politycz­
no-Niezalezne", kt6re wychodzilo w latach 1931-1933. Pod jego
redakeja ukazalo sie 5 numer6w (od nr. 8. do 12.) w 1931 r. Tek­
sty zam1eszczane w pismle byly antysanacyjne, .obsesyjnte anty­
malopolskie", otwarcie antysem1ckie. Autorzy glosili hasla bliskie
tzw. separatyzmowl, popierali takze ruch Jana Kustosa. Posplech
juz w latach dwudziestych wsp6lpracowal ze Zwtazktem Obrony
Gornoslazakow, Wskutek konfliktu na tle 1deologicznym oddalil
sie na jakis czas od Zwtazku, potem jednak powr6cil do ide1 bli­
skich Kustosowl.
W 1933 r. Alfons Posptech owdowial. Byl potem jeszcze dwu­
krotnie zonary, W wychowaniu i utrzymaniu dzieci pomagala mu
matka. Utrzymuja.c sie z dorywczej pracy, n1e byl w stanie placic
czynszu i wlasctciel przen16s1 go wraz z dziecmt do p1wnicy. Przez
jakis czas korzystal z pomocy spolecznej, a w wegiel zaopatrywal
sie na haldach. Aby poprawtc byt swojej rodziny, wypoZyczyl ma­
szyne do pisania i prowadzil biuro podan, pisal biegle po polsku
i n1em1ecku, wtec nie brakowalo mu klient6w. Pracowal takze fi­
zyczn1e przy regulacji Brynicy. W 1936 r. rodzina przeniosla ste
do wybudowanego przez gmtne bloku dla bezrobotnych i bezdom­
nych, budynek mtesctl sie przy ul. Myslowlckiej (obecnie Che­
m1czna).
Caly okres dwudziestolecia A. Posplech spedzil na pracy tw6r­
czej, spolecznej i politycznej. AngaZowai s1� w prace amatorskiego
ruchu teatralnego. Byl wsp6lzaloZycielem Zwla.zku Polak6w G6r­
nosla.zak6w, powstalego w 1926 r. po rozlamie Zwla.zku Obrony
G6rnosla.zak6w, kt6remu przewodzil Jan Kustos. Pospiech reda­
gowal r6wniez "Nasz Glos G6rnego Sla.ska".
Byl zaloi;yc1elem 1 prezesem utworzonego w 1931 r. Zrzeszenia
Pisarzy Regionalnych "Slles1a", kt6re wyroslo ze srodowlska "Try-


PaSPIECH ALFoNS
128
buny Sla.skiej". Wiadomo, ze do Zrzeszenia nalezeli takze Ludwtk
Lakomy, sekretarz, Leokadia Kozrntnska, skarbniczka, 1 Oswald
Bulka, przewodnlczacy sekcji gwarowej.
1Worzyl utwory przede wszystkim 0 tematyce slaskie]: wtersze,
piosenki, opowiadania i sztuki teatralne, teksty publicystyczne
oraz scenariusz filmowy. Wiadomo, ze naplsal sztuke Filar 11, wi­
dowisko Nie damy zieml. skqd nasz r6d, a po wojnie sztuke Po­
wstaftcy w pasiakach. lecz teksty te nie zachowaly ste. Do dzisiej­
szych czas6w dotrwalo natomiast wtele utwor6w publikowanych
w 6wczesnej prasie: "Trybunie Slaskle]", "Glosie G6rnego Sla.ska" ,
"Kurierze Slaskim" czy .Naszym Glosie G6rnego Sla.ska".
Podczas wojny aresztowano go, wyslano najpierw do pracy
przymusowej w okolice Boleslawca, p6Zn1ej do obozu Gross- Ro­
sen, skad wr6cU dopiero po wyzwolenlu obozu w lutym 1945 r.
Po wojnie pracowal kr6tko jako urzednlk w Katowicach, potem
przeni6s1 si«: do Chorzowa, m1eszkal przy ul. Dabrowsklego. Za­
trudnlony byl w ksiegowosct w hucie "Koscluszko" w Chorzowie,
przestal tworzyc, Zmarl w 1970 r.
Alfons Pospiech, czlowiek 0 bardzo radykalnych pogladach,
niepokorny, dumny, aktywny i tnteligentny, byl postacta nle­
tuzinkowa 0 ogromnym dorobku tw6rczym. Jego dztalalnosc
publicystyczna, artystyczna i spoleezna, wyrosla na podlozu
spoleeznego niezadowolenia, bliska byla tzw. ruchowi separaty­
stycznemu, zakrojonemu w mledzywotniu na Slasku na szeroka
skale, Ntezaleznte od kwestli oceny tego zjawiska nalezy pamletac
nle tylko 0 samym ruchu politycznym, ale takze 0 dztalalnosci
tworcze] Alfonsa Pospiecha, kt6ra stanowila element zycta literac­
kiego w okresie dwudziestolecla mtedzywotennego na Slasku.
Bibliografia
A. Po s p f e c h: Adventerunt. "Olas Gornego SIa.ska" 1926. nr 18. s. I;
Ide m: Onl a my. "Olas Gornego SIa.ska" 1926. nr 18. s. 2; Ide m: Jeremlada.
"Olos Gornego SIa.ska" 1926. nr 44. s. 2; Ide m: Z wt:dr6wki po $lqsku. "Olos
Gomego SIa.ska" 1926. nr 44. s. 4; Ide m: Gustllkowl z Polski ZachodnfJd leu
rozwadze. "Olos Gomego SIa.ska" 1926, nr 67, s. 2: Ide m: 17 wrze§nia 1926 r.
pod VerdWl. "Kurler SIa.skl" 1929. nr 219. s. 5: Ide m: Dzteci hald. "Kurler
SIa.skl" 1929. nr 225, s. 8: Ide m: Atak na "Gniazdo B0dan6w" w Aryonach.
"Kurler SIa.skl" 1929, or 231. s. 5: Ide m: Wtelkie Katowice dawnfJd. dziS. ju­
tro. "Kurler SIa.skl" 1930. or 14. s. 8 (odclnek 1): or 20. s. 9 (odclnek 2): nr 26.
s. 9 (odclnek 3); nr 32. s. 9 (odclnek 4): nr 38. s. 9 (odclnek 5); or 44. s. 9 (od­
clnek 6): nr 50. s. 9 (odclnek 7): Ide m: Obyczeye l zabobony na G6mym
$lqsku. "Kurter SIa.skl" 1930. nr 56. s. 9 (odclnek 1): nr 62. s. 9 (odclnek 2):


129
PROBOSZ JERZY
nr 68, s. 9 (odclnek 3); Ide m: Slupecka tragedia. "Kuder Sla.ski" 1930,
nr BO, s. 9 (odclnek I); nr 86, s. 9 (odclnek 2); nr 92, s. 12 (odclnek 3);
Ide m: Bilans tygodnia. "Kuder Sla.ski" 1930, nr 236, s. 10; Ide m: Za kuli­
saml bezrobocia. "Kuder Sla.ski" 1930, nr 248, s. 8; Ide m: Dzleciqtko naro­
dzilo sll:. "Kuder Sla.ski" 1930, nr 294, s. II; Ide m: Cziowlek w plomieniach.
Powle�c z G6mego Slqska. Szoplenlce 1929; Ide m: Zapora M. "Trybuna
Sla.ska. Czasoplsmo Polltyczno-NlezaleZne" 1931, nr 3, s. 15-18 (odclnek I);
nr 4, s. 15-18 (odclnek 2); nr 5, s. 15-18 (odclnek 3); nr 6, s. 15-18 (odcl­
nek 4); nr 8, s. 15-18 (odclnek 5).
"TIle Governor of Kattowttz" i .. Czlowlek w plomieniach". "Trybuna Sla.ska.
Czasoplsmo Polltyczno-NlezaleZn.e" 1931, nr I, s. 13-16; 3 mlesfqce WU:zlenia.
"Trybuna Sla.ska. Czasoplsmo Polltyczno-NlezaleZn.e" 1931, nr 12, s. 9, 10;
Z wnyslowego zycia Slqska. Krotki przeglqd dzialalnoki poszczeg6lnych stowa­
rzyszeft. "Roczn1ki Towarzystwa Przyjacl61 Nauk na Sla.sku" 1931, s. 429-436;
Zwterciad.lo .. lqjalnoki". Nowy wUk w oweztd sk6rze, czyU .TrybWlQ. Slqska" .
.. Polska Zachodnla" 1931, nr 61, s. 3; Pan Po�plech. .... tworzy "Polska Zachod-
nla" 1931, nr 104, s. 9; .. Trybuniarze �lqscy" i Ich oplekunowle Polska Zachod-
nla" 1931, nr 261, s. 5; A. J e s Ion 0 w ski: Plebfscyt i powstania �lqskle
w polskild Uteraturze pll:krud. Katowice 1938; Ide m: Rzut oka na wsp6lczesnq
UteJ'ClJ:wV �lqskq. ..Zaranie Sla.skie" 1933, z. I, s. 14-25; P. Mus I 0 I: Wsp6l­
czesny tudi Uteracki na Slqsku. "Za.ranle Sla.skie" 1937, z. 2, s. 115-119;
M. Fa zan: Motywy powstaflcze w powleki polskild w lat.ach 1924-1930. "Za­
ranle Sla.skie" 1968, z. 2, s. 159-186; Z. Hf e r o w s k t; tycle Uterackle na
Slqsku w lat.ach 1922-1939. Katowice 1969. s. 45, 137; P. Dobrowolski:
Ugrupowania i kIerunki separotystyczne na G6rnym Slqsku i w Cleszyflsklem
w lat.ach 1918-1939. Warszawa 1972, s. 184-188; E. Diu g aj c Z y k: ObUcze
poUtyczne i wlasnoktowe prosy polskild w WQjew6dztwle �lqskim w lat.ach
1922-1939. Katowice 1990, s. 135. 206-212.
Maria Buszman-Szklarska
PROBOSZ JERZY, pseudonJrn Chlop spod GaIiczorki, kryptonJrn
J.P. GOral (1901-1942), sl�sk1 plsarz ludowy, dzialacz.
Urodzil sic: 2 kwietnia w Istebnej (Sl�sk CleszyIiski) w rodzinie
chlopskiej jako najstarszy syn Michala I Anny z domu Krc:zelok,
jeden z dzieslc:ciorga dziec1. Lata jego dzieciiistwa byly trudne
I czc:sto do ruch powracal w opowiadaniach publlkowanych na
lamach regionalnej prasy, np. Ostatni d2ieft. Wspomnienfa z lat
szkolnych ("Gwiazdka Sl�ska" 1931, nr 28), JlUOwa waia
("Gwiazdka CleszyIiska" 1934, nr 100), G6ralska wigUia w prze­
strzeni 30 lat ("Gwiazdka CleszyIiska" 1938, nr 99).
W 1915 r. ukoiiczyl szkolc: ludow� w Istebnej. Rodzice rue byU
w stante wyslac zdolnego chlopca dalej do szkoly, ponadto muslal
sic: zaj�c gospodarstwem. Wledzc: og6ln� zdobywal wic:c dzic:ki sa­
moksztalceruu. Odzyskanie ruepodlegioScI przeZyI jako dojrzaly
9 - Slownlk ...


PROBOSZ JERZY
130
mlodzleniec. Wczesnte eie ozentl 1 zamleszkal w Istebnej: Intere­
sowal sl� llteratura, historta 1 kultura polska oraz regtonem
beskidzkim. Pod wplywem Ernanuela Grima uczestniczyl w ru­
chu kulturalnym Stowarzyszenia MlodzieZy Polskiej 1 Zwla.zku
Sla.skich Katolik6w. W p6in1ejszym okresle stal sl� czlonkiern,
a nastepnle prezesern Zwtazku Sl�skich G6rali, a takze czlon­
kiern Mac1erzy Szkolnej Kstestwa Cleszytiskiego. Nawtazal r6w­
nlez wspolprace z kilkorna plsrnam1, jak "Gwlazdka Cleszytiska",
"Gwlazdka Sl�ska", .Polska Zachodnla", "Zaranle Sla.skie". Publ1-
kowal w nich swoje artyiruly, wtersze, opowladanla, Za te tw6r­
ezose zostal odznaczony przez Polska Akademle Literatury
w 1938 r. Srebrnym Wawrzynern Akademickim.
Dorobek jego, opr6cz wlerszy plsanych gwara tstebnlanska,
w kt6rych utrwalal zarukajaey folklor znad Olzy 1 Czadeczki,
obejrnuje rowniez jedna sztuke scenlezna pt. Wesele g6rali isteb­
niaftskich W wldowlsku tym ukazal pelna obrzedowose we­
selna, swtadomte starajac eie ocalle j� od zapornnienia. Cala
jego samorodna tworczose zwtazana byla z zyctem beskidzkich
g6rali.
Wlersze publikowal w "Gwlazdce Sla.skiej" (1930-1931) oraz
w "Gwlazdce Cleszytiskiej" (1932-1933). Odrebna grupe utworow
Probosza stanowta opowtadanla 0 ternatyce g6ralskiej, w kt6rych
poruszal takie rnotywy. jak los btedoty (Zly duch przegral:, Ze
sluZby na sluZbt:, Biydno wiIya), niesprawledl1wosc spoleczna po­
kazana na tie miloScl mlodych ludzi 0 r6Znym statusle spolecz­
nym (Serce nie sluga. Plotka, kt6ra zabila. Przemytnik) , stosunki
pol1tyczne we wsl (Jak soble Janko zaradzil z wyborczymi num.er­
kami?, Sekretarz gminny i koncesja). Pisa1 tez opowladanla 0 cha­
rakterze fantastycznym 1 przygodowym.
Po wybuchu II wojny swlatowej stal sl� jedna. z plerwszych
oflar; aresztowany 17 grudnia 1939 r. zostal zeslany do obozu
koncentracyjnego w Dachau. W 1942 r. wywlezlono go z Dachau
w transportach inwalidzkich 1 zagazowano 23 lutego tego roku
w Hartheim kolo Lincu. Wedlug zeznaii. Swiadkow w obozie plsal
pam1�tn1k, ktory zagma.,l. Jego twOrczoSc stanowl irodlo wledzy
o kulturze beskidzkiej.
Blbl10grafla
J. Pro b 0 S z: Wesele g6rall istebnlaltskich. Cleszyn 1939 (Wyd. 2. Cleszyn
1990); Ide m: Wytrwam. Zbl6r wterszy 192�1939. Cleszyn 2000.


131
PuKLERZSKI JAN THYREus
L. B r 0 Z e k: Jerzy Probosz. W: Pisarze �lqscy XIX i XX wieku. Wroclaw
1963: Z. Hie row ski: tycie Uterackie na �lqsku w lat.ach 1922-1939. Kato­
wice 1969: B. 0 r s z u 1 i k: Jerzy Probosz. _Paml�tn1k Cieszynskl- 1972, nr 2:
I. Hom 0 1 a: Jerzy Probosz. W: Utemtwn polska XX wieku. Przewodnik ency­
Idopedyczny. T. 2. Red. Cz. Her n a s. Warszawa 2000.
Edyta Korepta
PuKLERZSKI JAN 1'HYREUS. Clypeatus, Thyraeus, 1Yrrhaeus,
Thyraus (?-przed 1679), kaznodzleja ewangel1cki, autor utwor6w
okol1cznoSclowych.
Pochodzil z Byczyny. Uczyl eie w g1rnnazjum akademickim
w Toruntu, a w 1643 r. rozpoczal studia na unlwersytec1e w Kr6-
lewcu, gdzie utrzymywal kontakty z gronem student6w po­
chodzaeych z jego rodzinnych stron. Wsp6ln1e z n1m1 oglosil dru­
kiem zb16r wierszy okol1cznoSclowych Applausus in solennem
!estivitatem natalitiorum [ ... J Dn. Bartnoiomaet Hochmanni [ ... J
(Kr6lewiec 1643?), dedykowany pochodzaeemu z Byczyny nauczy­
clelowi g1rnnazjum torunskiego. Klopoty finansowe zmusily Pu­
klerzskiego do przerwania stud16w 1 obj�cla posady kantora
w W1ln1e. Jeslenla. 1645 r. przentosl sl� do Swarzedza, gdzie do
1654 r. pelntl obowtazkl polskiego kaznodziel. Wyjechal stad
z powodu szalejaee] w mieScle zarazy. Po roku spedzonym
w Gdansku wr6cil do Swarzedza 1 do r. 1657 sprawowal funkeje
proboszcza tamtejszej parafll ewangel1ckiej. Do ostatecznego
opuszczenla Wlelkopolski 1 powrotu na Sla.sk sldonily go nara­
stajace represje wobec ewangel1k6w. W 1659 r. Puklerzski zostal
dlakonem w rodzinnej Byczynie, a p6in1ej pastorem polanowic­
kim, jednak zaglnlecle byezynsktch ksfag koSclelnych unlemozlt­
wia weryflkaeje doldadnych dat sprawowania tych urzedow,
Okolo 1663 r. obja) stanowisko pastora w W�owie na Mazow­
szu, jako nastepca Jonasa Columbusa, plerwszego duchownego
ewangel1ckiego w tej parafti, zalozone] kllkanascte lat wczesnle]
(1650) 1 majace] w6wczas prawo zwlerzchnie nad parafla war­
szawska, Nlestety, nle wiadomo, jak dlugo Puklerzski sprawowo­
wal sW6j urza.d, ani Jakie byly okol1cznoScl jego smiercl, kt6ra
nasta.pila z pewnosc1a. w latach sledemdziesla.tych XVII stulecla
(1672, 1675, 1679?).
W czasle pobytu na Sla.sku (na przelomie lat pl�cdziesla.tych
1 szescdziesla.tych XVII w.) Puklerzski oglosil druklem l1czne utwo­
ry okol1cznosc1owe, przede wszystkim laclIiskie, ale r6wnlez pol-


PuxLEImIKI JAN TliYREus
132
skie i ntemieckie. S� wsrod ntch druki gratulacyjne, np. Lusus
ana-paragrammaticus votivus [ ... J, wydany we Wroclawiu w 1658 r.
z okazji urodzin Ananiasza Webera; epitalam1a stanowtace oprawe
ltteracka uroczystosct slubnych w mteszczansklch rodzmach
ewangellckich, np. Baczyl to stadlotw6rca [ ... J, Gam.elium.
anagrammatico-votivwn memoriae nuptiarum [ ... J, Epithalamion
congratulatorWm [ ... J, Zwiqzek wiekom dlugo pamit:tny, oraz ept­
tafia, np. Prospera memoria [ ... J Dn. Sophiae Catharine [ ... J, Me­
moriae ana-paragrammatico posthuma [ ... J matronae Elisabethae
Waltsgotti [ ... J. A. Rombowski przypisuje Puklerzskiemu rowntez
autorstwo dialogu Pose! krotochwUny Mac Lac. Utw6r ten na­
wtazuje do wzorca komedii rybaltowskiej, rue stanowi jednak za­
p6in1onego slaskiego ogruwa tego gatunku l1terackiego, ale jest
rntstyftkacja ltteracka, pomyslana prawdopodobnie jako oprawa
teatralna wesela Jana Fryderyka Biharzowskiego z Ewa Conradi,
kt6re odbylo sle w 1666 r. w Kluczborku.
Blblfografla
E.Z. Jus t u s: Presbyterologte des evangeUschen &hlestens. Uegnltz 1782:
H. K 0 e II I n g: Geschlchte der Stadt Pitschen. Breslau 1892: A. We r n e r;
J. Stefani: Geschlchte der evangeUschen Parochlen 1 .•• 1. Ussa 1904;
A. Rom bow ski: ZabytJd �lqsJdtd Uteratwy mleszczaltsJdtd. Wroclaw 1952;
S. R 0 s p 0 n d: Dzllde polszczyzny �lqsJdtd. Katowice 1959: J. Z are mba: Pol­
sica literatura na $lqsku. Cz. 1. Katowice 1971; Ide m: PiSmlennictwo ewange­
Uckte na $lqsku (do roku 1800). W: Udztal ewangelik6w �lqskich w polsldm �ciu
kulturalnym Warszawa 1974.
lzabela Kaczmarzyk


R
RING KONSTANTY. Ryngius. Ringtus Constantinus (1593-
1659). autor okoltcznosciowych wierszy Iaclnsklch, duchowny
ewangel1cki.
Wladomo. ze urodzil si� w Namys!owie na Slqsku 15 sierpnia.
Ksztalcil ete w g1mnazjum w Brzegu, studia zas akademickie
odby! na uniwersytecie we Frankfurc1e nad Odra, Niewykluczone.
ze przebywal przez jakis czas w Polsce. gdzie nawtazal kontakty
z jednota brac1 czeskich. Poetyckim jego debiutem by! Epithala­
mion in !estivitatem nupttarum (Elbla,g 1612) na zaslubtny mlodej
pary wywodzace] si� z elblaskle] kolonll rodzin angtelskich:
Anthony'ego Smitha i Cathartny. c6rki Richarda Withlocka. Zostal
ordynowany na duchownego w 1617 r .• a z okresu tego pochodzi
jego rozprawa teologtczna Synopsis amissae humanae salutis,
tdusdemque per acerbissiman Sanctiss. Domini Nostn. passionem
instauratae et recuperatae (Toruli przed 1620).
Powr6ciwszy na Slask, pelnll obowtazki polskiego kaznodziei
w Olawie, w ksiestwte brzeskim. ObjaJ rowntez funkcj� pastora
w podolawskiej wsi Sielec (niem. Zedl1tz). ZetknaJ ete z osiadlymi
w Olawie w 1628 r. braeml czesk1mi pochodzacymt z Moraw.
Przebywall tu m.tn. Jerzy Arieli Wawrzyniec Justyn. Podczas sy­
nodu jednoty brac1 czeskich w Lesznle wtosna 1632 r. postano­
wiono wezwac go do obj�cia zboru brackiego w Mielectnte w po­
wiecie ostrzeszowskim. w Wlelkopolsce. Mediacj� powierzono
Jerzemu Erastowt, seniorowi morawskiemu Jednoty. Ring pozostal
jednak w Olawie. tam w 1633 r. doSwiadczyl okrucleilstw wojny
30-letniej. Po spaleniu miasta przez wojska cesarskie z naraze­
niem zycia zdolal wyjednac u dow6dcy. pika Rostocka, ocalenie
ludnosct cywilneJ.
W tym samym roku przeniosl si� do Byczyny. gdzte zostal dta­
konem. a trzy lata p6Zn1ej pastorem oraz seniorem okregu ko­
setelnego. Wojna dostegla go i tam, w marcu 1643 r. byl swtad-


RING KONSfANTY
134
kiem spladrowanta miasta przez wojska szwedzkie. Ptsal w tym
czasle okazjonalne wiersze. W druczku okollcznosctowym Festivi­
tali nuptiarum aspirante Deo (Brzeg 1648) na uroezystosc zaslu­
bin Jana Conradlego, dlakona w Kluczborku, z Barbara, corka
mieszczanina Johanna Littmanna, tamtejszego piekarza, zamle­
scll lacitiski wiersz weselny. Dwa lata p6in1ej oglosll pochwalny
anagram Elegeid.ion. poprzedzajaey astronomiczne dztelo Urania
propitia sive tabulae astronomicae (Olesnica 1650) slaskie] uczo­
nej zamieszkujace] w Byczyn1e - Marti Cunitz. Kolejne Jego
lacitiskie eplta1am1um znalazlo eie w druku Solemnis nuptiarum
gaudiis (Brzeg 1658). wydanym z okazJl slubu Jana Herbtnlusa,
rektora szkoly byczytiskiej. z Anna Marta Turblanka, corka Jo­
hanna Turblana, archid1akona olesnlckiego. Byl autorem Iaciri­
skich sentencjll wotow zamleszczanych wlasnorecznte w byczyti­
skiej kstedze parafialneJ. Nlestety. zagmela ona podczas dztalari
wojennych w 1945 r. Zaledwie kilka wersow opubUkowal pastor
Heinrich Koelling.
Ring zmarl 10 slerpnia 1659 r. w Byczynte. Na druku Carmina
epitymbidia super obitu (Brzeg 1659), uparntetntajaeym jego zgon,
kr6tk1e utwory zamiescilt duchownil nauczyclele z okollc Byczy­
ny. Owo dzielko funeralne rna Istotne znaczenle dla poznania
szczegolow blografiJ duchownego, pozwala bowiem zweryfikowac
nlektore bledne dane funkcjonuja.ce we wczesnlejsze] llteraturze.
Ring wstepowal dwukrotnie w zwtazkt malzenslde. Pterwsza
jego malzonka byla Maria Ztmmermannowna. poslublona 2 lute­
go 1637 r., druga Katharlna, corka Caspara Blenaysa z Guszlaw.
Jego syn, Tomasz Zygfryd Ringius (zm. 1705), po studlach we
Frankfurcle nad Odra (1656) zostal kstazeeym prokuratorem
w Brzegu, nastepnle cenionym jurysta, profesorem 1 rektorem
uniwersytetu Vladrina. Pozostawil po soble kilka niemieckich
druk6w okolicznosctowych tloczonych w Brzegu, mow tnaugura­
cyjnych 1 dziel prawniczych plsanych po lacinle, a wydanych we
Frankfurcie oraz w Szczecinie.
Blbllografia
S.J. E h r h a r d t: Presbyterologie des evangeUschen &hIesiens. Bd. 2. Lie­
gnltz 1782, s. 211; F.A. Z i m mer man n: BeytrlJge ZW' Beschreibung von
&hIesien. Bd. I. Brteg 1783, s. 40; Aleta syn0d6w r6znowierczych w Polsce.
T. 4. Oprac. M. Sipayllo. Warszawa 1997, s. 331.
H. K 0 e 11 i n g: Presbyterologia DiDeceseos Cruciburgensis. Bresiau 1867,
s. 57-58; Ide m: Geschichte der Stadt Pitschen. Bresiau 1892, s. 90, 167. 169


135
ROSA BERNARD
I In.; P. R e h: Oberschlester auf der Universittlt Frankfurt an der Oder. wOber­
schlesten" 1905/1906. Jh. 5. s. 583; F. Hrejsa: Sborove Jednoty bratrske
v cizin. wRefonnacni sbomfk" 1939. Roc. 7. s. 72; A. Rombowskl: Zabytld
�lqsktej literalury mleszczaltsktej ze zbiDr6w BibliDteld Unfwersytecktej we
Wroclawiu. Wroclaw 1952. s. 3; J. Slizlnskl: Sladami Braci Czesklch na
Slqsku i w Malopolsce. wPrzegla,d Htstoryezny" 1957. T. 48. z. 2. s. 291-292;
B. G 6 r s k a. A. Sku r a: KsiqZka polska wydawana na Slqsku w XV-XVIII
wteku. Wroclaw 1975. s. 80-81; A. Mendykowa: Dzteje ksiqZldpolsktej na
Slqsku. Wroclaw 1991. s. 109; BibllDgrafta p�mlennictwa polsktego na Slqsku
XVII iXVIII w. Red. J. Zaremba. Wroclaw 1999. s. 164 lin.
Mariusz Pawelec
ROSA BERNARD, wlaSciwie Rosa Jan Krzysztof (1624-1696).
reformator, mecenas sztuki, m1styk. plsarz i pedagog. opat klasz­
toru cystersow w Krzeszowie.
Urodzil sic: 24 czerwca w Glogowie na Dolnym Slasku, Byl sy­
nem glogowskiego notartusza Johanna Petera Rosy I Sabiny
z domu Gross. Wychowany w katolickiej rodztnie, od dziectnstwa
ugruntowywal szczegolnie kult Sw. J6zefa. W 1639 r, wyjechal
z rodzlnnego m1asta I przez 3 lata przebywal w Polsce. Po powro­
cie na Slask w 1641 r, rozpoezal studla z zakresu retoryki we
Wroclawiu (przerwala je okupacja m1asta przez Szwedowl. W la­
tach 1644-1645 studlowal fllozofle w Kolontt, gdzie uzyskal dok­
torat. Kontynuowal studla teologtczne w Rzymle, nastepnle w Mo­
nachium I Nysle. W wieku 25 lat Jan Krzysztof Rosa wstapfl do
zakonu cystersow w Henrykowie I przybral Imle zakonne Ber­
nard. Dzteki nleprzecletnym walorom duchowym I intelektualnym
szybko zyskal uznanie wsrod wspolbraci. W dnlu 25 lipca 1660 r.
powterzono mu urzad opata klasztoru w Krzeszowte, ktory pier­
wotnie by) fllta klasztoru henrykowskiego. Rosa zostal zatem
przeorem obu domow zakonnych. W sytuacjl zagroZenia opactwa
wplywam1 reformacjl protestanckiej rozpocza) szerzenie kultu sw.
Jozefa w celu rekatolizacjl tych zlem (realizowal jednoczesnie na­
kaz kapltuly genera1nej cysters6w z 1613 r.). Nleprzerwanie przez
22 lata (do 1673 r.) pelnil funkcjc: wikarlusza generalnego I wizy­
tatora prowincjl slqskiej cystersow. Odbyl liczne podroze. m.in. do
Rzymu (1661 r.) I Citeaux (w latach 1672 I 1683).
Jako znany mecenas sztuki Rosa wspOlpracowal z dwoma wy­
bitnym1 konwertytaml zas)uzonymi dla kultury religijnej Slqska
- Janem Schefflerem (1624-1677. doktorem medycyny I ftlozo­
m. poetq I m1stykiem. znanym jako Angelus Sileslus) oraz Mi-


ROSA BERNARD
136
chalem Willmannem (1630-1706. najwybitniejszym slasklm ma­
larzem doby baroku). Zaprzyjainiony byl rownlez (00 czasu
stud16w w Nysle) z zasluzonym dla katol1ckiej reformacjl na
Slasku - btskupem Sebastlanem Rostockiem (1664-1671).
Dzlekl Ich sc1slej wspolpracy kult sw, J6zefa zostal upowszech­
niony za posrednlctwem wartoSclowej ltteratury ascetyczno-teo­
logicznej. kt6ra stala ete Inspiracja do powstania wielu dztel
sztuki.
Zainicjowany przez Rose kult sw, J6zefa ogarnal swym zaste­
giem wiele srodowtsk. Za jego rzadow zostal wzn1eslony w opac­
twie koscl6l. kt6rego bryte I pollchromle caJ:kowicle podporzad­
kowano teologii I kultowi sw, J6zefa. Zakladajac w 1669 r.
w Krzeszowie Bractwo sw, J6zefa. Rosa uczynil z opactwa cen­
trum odnowy I poglebtanta katolicyzmu na Slasku. W tym sa­
mym roku paptez Klemens IX potwierdzil erekcje bractwa I nadal
mu szereg przywilej6w. Nalezelt do niego zakonnicy klasztor6w
z Austrtt, Bawaril, Czech. Moraw. Nadrenii I Westfalii. ponadto
tystace czlonkow swteckich ze Slaska I z Moraw. U schylku
XVII w. skuplalo ono ok. 100 tys. czlonkow sposrod wszystkich
warstw I stan6w spolecznych (nalezalo zatem do najl1czn1ejszych
bractw na Slasku I w Polsce). Rosa przyczynil ste do powstanta
podobnych konfraterni w Henrykowie. Jem1elnicy I Trzebnicy.
Dzi�ki tym zaslugom zyskaJ: m1ano prekursora kultu sw, J6zefa
na Slasku, Rosa zmarl 1 l1stopada 1696 r. w Krzeszowie. w wieku
72 lat. Trumna z jego zwlokami przechowywana jest do dzislaj
w krypc1e klasztoru w Krzeszowie.
Szczeg6lnym przejawem aktywnoScI Rosy byla jego tworezosc
pisarska. Pomimo znacznych zn1szczen i rozproszen XVII
I XVIII -wiecznych blbliotek zakonnych. na podstawie katalogow
I opracowan ustalono. ze jego dorobek pisarski obejmuje 21 pozy­
cjl (w znacznej m1erze poswi�conych kultowi sw. J6zefa). Rosa
jest autorem modlitewnikow (m.in. tzw. brackich) I niewielkich
traktat6w ascetyczno-mlstycznych. PisaJ: gJ:6wn1e w j�zyku nie­
mteckim. rzadziej poslugiwaJ: sl� lacina. i J�zykiem polskim.
W swych plsmach �czyl gJ:�bl� duchowa. m1styka. wn1kliwosc
I rzetelnosc teologa oraz praktyczny zmysl duszpasterza. OpleraJ:
sl� na danych skryptualistycznych z ewangell1 dzlecmstwa Jezusa
i ze Starego Testamentu, interpretowanych w sensle alegoryczno­
-moralnym. Wiele uwagi poswi�cil ojcom Kosclola I plsarzom
greckim. Z mysl1 sredniowiecznej zaczerpnaJ przekazy l1turgiczne.
nauk� plsarzy. teolog6w. najwi�kszych m1styczek tego okresu oraz
swiadectwa legendarne. SI�gnaJ r6wn1ez do dorobku Jeana Ger-


137
ROSA BERNARD
sona (1363-1429) i Isidora Isolaniego (1480-1528). Ze
wsp6lczesnych wywarli na nlego wplyw zakonnicy francuscy,
hlszpanscy i wloscy, gJ:6wnie jezuita Paul de Barry Boursier
(1587-1661).
W pierwszych drukowanych pracach Rosa pisal 0 Mary!
1 0 problemie smlerci - Marien-Dienst (Wroclaw 1661), Mareier
und Weise (Wroclaw 1664). Najstarsza jego kslazka 0 sw, J6zefte
byl modlitewnik bracki :Ehren Krdnzlein dem Hochheiligen Patriar­
che Josepno (Wroclaw 1669; wyd. 2. Klodzko 1689), kt6ry ukazy­
wal zycle, cnoty i tytuly sw, J6zefa w kontekscte zycia Jezusa
i Maryi. Kolejna ksia.Zka Rosy Kunst oiler Kilnste (Nysa 1671) jest
poradnikiem zyeta w swtetosct, Nastepnymi chronologlcznie
dzielarni ascetycznymi byly: modlitewnik poswtecony kultowi
czternastu swtetych wspomozyctelt Hrilf in der Noth (pozycja ta
miala kilka wydan, m.in. Klodzko 1687, 1693) i modlitewnik
bracki Zwiqzek du.clwwny (b.m. 1688). W kolejnych latach Rosa
opracowal wiele ptesnt, z kt6rych znaezna ezesc do dzts wykonuje
eie w krajach obszaru jezyka niemieckiego. Lacinskt druk opata,
dedykowany kaplanom i zakonnikom, Pharetra dUectionis (Klodz­
ko 1691) Ia.czyl kult sw, J6zefa z czeta dla Eucharystli. Warte
wspomnienia sa. takze modlitwy i akty strzeliste pochodzace z ob­
jawieri cystersldch mistyczek - sw, Mechtyldy z Hackeborn
(1241-1299) i sw, Gertrudy z Helfty (1256---1302). Ostatnim pi­
sarskim dzielem Rosy bylo trzecie wydanie modlitewnika brackie­
go Grilssauisches Josephbuch (Klodzko 1694), ukazujaeego Zywot
sw, J6zefa i zawterajacego przyklady modlitw ku jego czct, statuty
oraz praktyki bractwa.
Wa.tkl j6zefologlczne w wykladzie Rosy oparte sa. na nurcie
mistyki wyraZonej w koncepcji trynitarnego egzemplaryzmu.
Podstawe zas tego wykladu stanowila doktryna sw. Bernarda
z Clairvaux (1090-1153). DuZy wplyw na mistyczna. form� pro­
pagowanego kultu do sw. J6zefa mialy przeZycia z okresu dzie­
ciiistwa Rosy, jego kontakty podczas studi6w ftlozoftcznych w Ko­
lonll z jezuitarni (propaguJa.cymi ten kult w Nadrenii), duchowosc
cysters6w oraz zwia.zki z karmelitarni i przyjaiii z wielkim
sla.skim mistykiem Angelusem Silesiusem (1624-1677). Innowa­
cJa. j6zefologli Rosy bylo oryginalne poj�cie i teologla "Tr6jcy stwo­
rzoneJ" w p6iniejszych drukach opata. Rosa, w odr6Znieniu od
ahistoryczneJ i alegorycznej j6zefologli sredniowiecznej, akcento­
wal historyczny aspekt Zycia sw. J6zefa.
Dotychczasowe badania nad j6zefologlczna. doktryna. Rosy -
szczeg6lnie zaslugi rna w tym zakresie Tadeusz Fitych -


ROSA BERNARD
138
ulatwtaja dostrzezenle jego znaczacego wkladu w rozw6j koncep­
cjl XVII -wlecznej j6zefologii 1 pozwalaja zaliezyc go do czolowych
jej przedstawlc1el1 w Europle.
Btbllografla
A. R 0 s e: Abt Bemardus Rosa von Gnlssau. Stuttgart 1960; N. L u t t e -
rot t I: Rosa Bernard. In: Lexikon jar 1heologie wu:l Kirche. Bd. 8. Frelburg
1964. s. 984-985; A. R 0 s e: Kloster Gnlssau. Stuttgart 1974; T. Fit Y c h:
Cystersi w Krzeszowie Jako propagatorzy Irultu §WtJ:tego J6zeJa na Slqsku w XVII
i XVIII wieku. "Colloquium Salutls - Wroclawskie Studia Teologlczne" 1978.
T. 10. s. 121-146; Ide m: Bemard Rosa (1624-1696). opat krzeszowskich cy.
sters6w Jako propagator Irultu �wtJ:tego J6zeJa. W: J6zeJ z Nazaretu. T. 2. Red.
O. S t 0 k los a. Krak6w 1979. s. 267-290; T. Fit Y c h: Bemard Rosa, abbe
de Krzesz6w. et la devotion a saint Joseph. "Cahiers de Josephologle" 1981. R.
29. s. 378--402; Ide m: Bemarda Rosy nauka 0 �wtJ:tym J6zejie w �wietle
koncepq; mlstycznych za§lubln duszy z "Trqfcq stworzonq". "Colloquium Salutls
- Wroclawskie Studla Teologtczne" 1984. R. 16. s. 119-165; B. S tel n b 0 r n:
Michal Leopold Willmann. Wroclaw 1989. s. 15-18: Ide m: Trqfca stworzona.
Nauka 0 �wtJ:tym J6zejie na Slqsku. Lublin 1990. s. 95-145. 265-268;
A. R 0 s e: Bemardus Rosa (1624-1696) Abt von Gnlssau. In: Glogau im Wandel
der Zellen - Glog6w poprzez wield. Wurzburg 1992. s. 399-401; M.R. G 6 r -
n I a k: Rosa Bemard - pisma. W: Encyklopedia ziemi glogowskiid. Red.
A. B 0 k. Glog6w 1995. z. 34. s. 15-18; M.R. G 6 r n I a k: Mecenas. mlstyk
i tw6rca. Z historiq za pan brat. "Gazeta Lubuska" 1996. 31 paidzlernIka-l If­
stopada, s. 19; H.L. A b mel e r: Abt Bemardus Rosa aus Glogau (1624-1696).
"Neuer Glogauer Anzeiger" 1997. Nr. 2. s. 4; H. D z I uri a. K. Bob 0 w ski:
Krzesz6w �wtJ:cony laskq. Wroclaw 1997; M.R. G 6 r n I a k: Jan KrzysztoJ
Rosa. Slownik biograjiczny ziemi glogowskiid. "1Ygodnlk Glogowski" 1997. nr 16.
s. 10; B. Z I c: tar a: Sanktuariwn w Krzeszowie. Wroclaw 1997; J. C z e r -
w I Ii ski: Dolny Slqsk. Warszawa 1999. s. 326-335; H. D z I uri a: Krzesz6w.
W: Monasticon Cisterciense Poloniae. T. 2: Katalog rru:skich klasztor6w cyster­
skich na ziemlach polskich i dawntd Rzeczypospolittd. Red. A.M. Wy r w a.
J. Strzelczyk. K. Kaczmarek. Poznan 1999. s. 167-169; A. Rose:
Lexikonjar 1heologie wu:l Kirche. Bd. 8. Aufl. 3. Frelburg 1m Brelsgau 1999. kol.
1298; T. Fit Y c h: Na tropach �wtJ:tego J6zeJa. Zestawienie polskiego p�mien­
nlctwa z okresu XVII-XX wieku. Legnlca 2001. s. 35-52; M. Per z y Ii ski:
Sw. J6zeJ wychodzi z cienla. "Nowe Zycle" 2001. nr 7-8; K. Dol a: Krzesz6w
cysterskl - Krzesz6w benedyktyftski (1242-1946). "Perspectlva. Legnlckie Stu­
dla Teologlczno-Hlstoryczne" 2002. R. I. s. 44-45; M.R. G 6 r n I a k: Krze­
sz6w. W: Encyklopedia katollcka. T. 9. Red. B. Mig u t. Lublin 2002. kol.
1447-1449; Cystersi na Dolnym Slqsku - zlote stulecie sztuki baroku
1650-1750. Muzeum Architektury we wrociawiu 7 marca-27 kwietnia 2003
roku. Oprac. H. D z I uri a. A. 0 r g n 1st y. Wroclaw 2003. s. 8-10. 40;
F. W 0 I n I k: Wplyw cysters6w na Irulturf: Slqska. "Studla Teologlczno-Hlsto­
ryczne Sla.ska Opolskiego" 2004. R. 24. s. 357-379.
Marek Robert G6miak


139
RYsZKA J6ZEF
RYSZKA J6ZEF. pseudonimy: Szczepon. Gtzd, Wrona. Ziuk
(1920-1943). harcerz, robotnik, samorodny poeta. dzialacz kon­
spiracyjny.
Urodzil ste 14 lutego w Szopienicach w rodzinie J6zefa Ryszki
i Wiktorii Pilarskiej. Ojciec zglnal w I powstaniu slasklm w 1919 r ..
gdy mial 23 lata. Po nlm otrzymal plsarz Imle. Dziadek Szczepan,
gornlk - rownlez zaangaZowany w dztalalnosc narodowa - mial
ogromny wplyw na mlodego J6zefa. to na jego czesc przyjaJ Imle
Szczepon jako sw6j okupacyjny pseudonim. Babcia Franciszka
tworzyla dom cieply i tradycyjny. w kt6rym J6zef i jego 0 rok star­
szy brat Adam spedzali wiele czasu.
Po powt6rnym zamazpojsciu rnatki, w 1933 r.. rodzina prze­
prowadzila ste i zamieszkala w Chorzowte, przy placu Mickiewi­
cza. W tym mtescte Ryszka ukoIiczyl szkole powszechna im. Ju­
liusza Ligonia. W wieku 14 lat naplsal dramat Imieniny Ziuka.
opowtadajac dzleri z Zycia malego J6zefa Pilsudskiego i jego ro­
dzeIistwa. Tekst zdradzal drzemlaey w Ryszce talent poetycki. Za­
nlm znalazl prace, poznal smak bezrobocia i nlelegalnego trudu
na haldach, potem wielokrotnie zmlenlal miejsce zatrudnienia.
pracowal rn.In, w hucie .Ptlsudskt" w Chorzowie, w kopalni .Boze
Dary" w Kostuchnie (dzisiejsza dzielnica Katowic). w sklepie
spoZywczym. Udzlelal ste takze spolecznie w XIII Druzynle Har­
cerskiej im. Stefana Rogoztnsktego, w Katolickim Stowarzyszeniu
Mlodziezy Meskie] i w Organizacji MlodzieZy PowstaIiczej. W tym
czasie napisal liczne utwory na uZytek srodowiska harcerskiego.
utwory satyryczne oraz dlugl (dwiescie wers6w) poemat opisowy.
kt6ry powstal po wycieczce kajakowej do GdaIiska. zorganizowa­
nej w 1937 r. przez zast�p zeglarski z Chorzowa. UloZyI tez nowe­
l� 0 tematyce patriotyczneJ pt. Mogily na obczyznie.
Gdy wybuchla II wojna swiatowa. zglosil si� do ochrony prze­
ciwlotniczej miasta. potem wyjechal z rodzina. do Sambora. po ja­
kims czasie rodzina przeniosla si� do Sosnowca. Wspomnienia
z pierwszych dni wojny opisal p6iniej w opowiadaniu Dzieft ostat­
ni P6Zna. jesienfa. wywieziony zostal na roboty przymusowe do
Niemiec. pracowal m.m. przy budowie autostrady w Viersen. po­
tern w fabryce samochod6w w Hanowerze. Podczas pobytu na ob­
czyinie daleJ plsal. notowal w brulionie wiersze patriotyczne.
pelne wiary w zwyci�stwo Polski. utwory satyryczne. ale przede
wszystkim wspomnienia n�zy 1 poniZeIi zeslanej do Niemiec mi.
roboty mlodzieZy.
J6zef Ryszka w druglej polowie 1940 r. ucield z obozu pracy
przymusowej w Hanowerze. po b6jce z zolnlerzem hitlerowskim.


RYsZKA J6ZEF
140
do Sosnowca, potem przedostal ste na teren Generalnej Guberni
i zatrzyrnal na dhize] w Radomiu, gdzie pracowal w fabryce wyro­
b6w sk6rzanych. W 1942 r. przeni6s1 ste do Warszawy. Zbyszko
Bednorz, pracujaey w Departamencie Informacji i Propagandy
Delegatury RP - Sekcji Zachodniej, zaangazowal go do pracy
w polskim podziemiu. Byl kurierem delegata na Slask Ignacego
Sikory i jego zastepey Alojzego Targa. Wla.czyl ste rowntez
w dztalalnosc orgaruzacjt "Ojczyzna", kt6ra skuplala mlodzlez
slaska, opiekunem byl A. Targ. Doksztalcal ste - uczestniczyl
m.in. w zajeclach Tajnego Pedagogium Ziem Zachodnich, bral
udzial w tajnych kursach dziennfkarsktch, kt6re organizowalo
Zrzeszenie Dziennikarzy Ziem Zachodnich, a prowadzili wybitni
specjallscl.
Podczas wojny powstaly utwory uwazane przez krytyk6w za
najlepsze, byly to wiersze: My Slqzoki. Pon B6czek slqski. Prziszet
czas, oraz opowiadanie Dni powiklane. Pisal takze antyhitlerow­
skie fraszki i bajki do .Luzne] Kartki" , satyrycznego dodatku do
"Zachodniej StraZy Rzeczpospolitej", pisma redagowanego przez
Zbyszka Bednorza. Pisal zar6wno gwara, uzywana jako swtadome
tworzywo literackie, jak i literacka polszczyzna, Zyl intensywnie,
nawia.zywal nowe znajomosct, w jego Zyciu pojawila ste rmlosc.
Uczucie do maturzystki Krystyny Biedrzyckiej wywarlo wplyw na
jego Zycie i tworczosc.
W czasie ulicznej lapanki na ul. Jasnej zostal aresztowany 14
paidziernika 1943 r. i kilka dni p6iniej rozstrzelany, mial 23 lata.
Pozostawil po sobie w wiekszosct rekopismtenna spusctzne,
cudem odnaleztona po wielu latach w 2006 r.
Bibliografta
J. R Y s z k a: My SlqzokL W: Z lat wqJny. Poe7Ja polska 1939-1945. Oprac.
K. Wy k a. Krak6w 1945, s. 5.
Z lat wqJny. �a polska 1939-1945. Oprac. K. Wy k a. Krak6w 1945.
s. 67: Z. Bed nor z: Slqsk wiemy Q/czytnie. Poznan 1946. s. 43: Z. Hle­
row ski: Slqsk walczqcy. Poe7Ja t piesn. Katowice 1946. s. 25. 119: S.R D 0 -
browolskl: Satyra t konspiTaJ;ja 1939-1945. Zebrall oprac. G. Zalc:skl.
Warszawa 1948: Z. Bed nor z: 7fJarru:lt go na JasnEd. wKalendarz OpolskI"
1959. s. 136-139: Z. Bed nor z: Szczepon. czylt rzecz 0 J6zejle Ryszce. Kato­
wice 1960: Materlaly do ltsty strat kultury polskkd na Slqsku w l.atach
1939-1945. Oprac. L. B r 0 Z e k. R H aj d u k 1 tn. "Zaran1e SIa.skIew 1960.
z. 4, s. 460-651: W. Bar t 0 s z e w ski: Konsplracyjne czasoptSmienntctwo
kul.turolne w krqJu w l.atach 1939-1945. Zarys tnJorrnaJjt. Warszawa 1961. s. 92.
93: M. Fa zan, W. N a w roc k I: Katowtckie srodowtsko ltterackie w l.atach


141
RYsZKA J6ZEF
1945-1967. Katowice 1969. s. 18; E. Se r w a n s k i: Wielkopolska w cieniu
swasty1d. Warszawa 1970. s. 478; J. Moskal. S. Wilczek: Albwnplsarzy
slqskfch. Opole 1972. s. 136-139; E. Mc:clewskl: Kierunek Odra i Nysa.
"Krontka Wlelkopolska" 1975. nr 2/3. s. 39-57; Z. Bed nor z: J6zej Ryszka.
W: Slqski slownik btograjiczny. T. 3. Red. J. K a n ty k a. W. Z I e II n s k I, Ka­
towice 1981. s. 28; Z. J as t r z c: b ski: Poetyka hwnoru lat okupcu;Ji 1939-
1945. Warszawa 1986. s. 129-131; Z. Bednorz: Lata krecie i lata orlowe.
Warszawa 1987; S. S I e rot win ski: Kronika zycia literackiego w Polsce pod
okupacjq hitlerowskq w latach 1939-1945. T. 1. KrakOw 1988. s. 156. 161;
Z. Z I e Ion k a: Geograjla Zycia uterackiego polskiego krt:gu kulturowego na
SlqsktL Slupsk 1994; Z. Bednorz: J6zej Ryszka. W: Uteratura polska XX
wiektL Przewodnik encyklopedyczny. T. 1. Red. A. Hut n I k lew I c z, A. Lam.
Warszawa 2000; K. H e s k a - K was n lew I c z: Z rodu "piekielnych Polak6w".
"Mteslc:czntk Spoleczno-Kulturalny SIa..sk" 2003. nr 1. s. 46. 47; E a d e m: Taki
to mroczny czas. Losy plsarzy slqskfch w okresie wqJny i okupacji hitlerowski£d.
Katowice 2004; B. S n 0 c h: J6zej Ryszka. W: Ide m: G6moslqski leksykon
btograjiczny. Katowice 2004.
Maria Buszman-Szklarska


s
SIEKIERSKI ALBIN (1920-1989).
Urodzil sic: 1 marca w Imielin1e pod 'Iychaml jako syn Fran­
ciszka i Antell z Slupkow, Jego ojciec, urzedntk na kolei, w domu
chetnle zajmowal sic: roznego rodzaju majsterkowaniem. Od
r. 1930 Siekierski uczeszczal do gimnazjum klasycznego w My­
slowicach. W tym czasie, w 1932 r., zostal czlonkiem ZHP. Byl or­
garuzatorem ognisk i czynnym dzialaczem harcerskim. W 1938 r.
zdal mature i rozpoczal prace na poczcie w Katowicach. W tym
samym roku debiutowal utworami llterackimi - na lamach mie­
sieczntka Ochotniczych Druzyn Robotniczych "Junak" ukazaly sic:
jego wiersze i jedna nowela. W sterpnlu 1939 r. urzadzal imprezy
o charakterze patriotycznym, byl takze czlonkiem patrolu obser­
wacyjno-meldunkowego, zbieral raporty 1 przekazywal je do wladz
samoobrony w lmielinie. Po wkroczeniu Niemcow nadal na po­
czcie w Myslowicach mial posade pracownika pomocniczego.
W tym czasie poznal i zwtazal sic: z mloda Ntemka, W kwietniu
1941 r. zwolniony z pracy na poczcie, znalazl nowa w Czechowi­
each jako kstegowy, Pod wplywem partnerki, wbrew wlasnej ro­
dzmte, wypeln1l wnlosek 0 nlemlecka przynaleznosc narodowa,
Otrzymal trzecta grupe i powolany zostal do wojska. Jego losy wo­
Jenne nie sa. bliZej znane, mozemy jedynie przypuszczac, ze boha­
ter powtesct Oca1enie jest w jaklms stopniu alter ego samego pisa­
rza. Wiadomo jednak, ze zostal ranny, przebywal w szpitalu,
a nastepnle uzyskal urlop zdrowotny, w czasie ktorego mogl wyje­
chac do Imielina. Nie powrocil juz na front, uznany zostal za de­
zertera. W tym okresie przentosl sic: do Krakowa. Zdobywszy
falszywe dokumenty na nazwisko Bonifacego Czyzewskiego, otrzy­
mal 30 wrzesnla 1943 r. skierowanie do pracy w Selb w Bawarti
w Porcellanfabrik Rosental. Przymusowe roboty umozltwtly Sie­
kierskiemu ukrycie sic: przed wladzami wojskowymi, ktore poszu­
kiwaly go jako dezertera z Wehrmachtu. Dzieki dobrej znajomosct


143
SIEKIERSKI ALBIN
jezyka nlernlecklego zostal takze tlumaczem, CO ulatwialo mu ty­
cie. Pracowal rownlez czesto u okolicznych gospodarzy. Gdy 22
kwietnia 1945 r. do Selb wkroczyli Amerykanie, Siekierski na­
tychm1ast zdecydowal ste na powr6t na Slask, Kom1tet Opieki
Spolecznej w Poznaniu wydal mu 17 slerpnla 1945 r. dannowy
bilet do Myslowlc. Po powrocie podjal prace w spoldztelczosct,
rownoczesnle rozpoczal studia w Wyzszej Szkole Nauk Spolecz­
nych i Gospodarczych w Katowlcach; w r. 1952 uzyskal dyplom.
W6wczas dostal posade w Przedsleblorstwte Rob6t InZynieryjnych
Przemyslu Weglowego w Katowlcach. W r. 1953 objaJ stanowlsko
kierownika Dzialu Planowania. W tym czasie poswtecil ste takze
pracy literackiej. Tworzyl na potrzeby teatr6w amatorskich. Jego
utwory zdobyly uznanie, ponlewaz w 1959 r. otrzymal nagrode
Centralnej Kom1sji Koordynacyjnej przy Mtntsterstwte Kultury
i Sztuki. Od 1961 r. byl czlonkiem Zwtazku Llterat6w Polskich.
W latach 1966-1972 pelntl funkeje sekretarza Oddzlalu Kato­
wlckiego ZLP. Pisal nie tyIko sztuki dla teatr6w amatorskich, ale
rownlez proze, W latach 1964-1983 wspolpracowal z czasopis­
mem .Poglady", drukujac liczne artykuly, felietony i fragmenty
prozy, m.In. pod pseudonimem Zastepca, Wsp6lpracowal tez
z Polskim Radiem, tworzac liczne sluchowlska i audycje literac­
kie, np. cykl Deszczowa niedziela z r. 1965. Publikowal stale na
lamach slasklch gazet codzlennych - w .Dztennfku Zachodnim"
w latach 1977-1987 cykl felieton6w pt. 0 sprawach oczywistych;
w "Wieczorze", pod pseudonimem Dionizy - Z zapisk6w biurali­
sty. W latach 1985-1989 byl postern na Sejm PRL. Wielokrotnie
byl odznaczany, m.In, dwukrotnie nagroda WRN w Katowlcach
(1965 i 1969), Urzedu Wojew6dzkiego w Katowlcach (1979), Trze­
rna PowstaIiczym1 Skrzydlaml (1982), Plakietam1 .Pogladow", na­
groda "Trybuny Ludu" (1984), Srebrnym Krzyzem Zaslugl (1958),
Krzyzem Kawalerskim (1974), Krzyzem Komandorskim Orderu
Odrodzenia Polski (1982), a takZe odznaka. ZaslliZony Dzialacz
Kultury (1974). Zmarl traglcznie 28 lutego 1989 r. w Katowlcach.
Bibliografia
A. S 1 e k 1 e r ski: Domek z ogr6dJciem. Komedia w 3 alctach. Warszawa
1958; 1 d e m: OcaIenle. Warszawa 1961; 1 d e m: Odru plynie powoli. LOdi
1961; 1 d e m: Czarne t biale pt6ropusze. Katowice 1965; Ide m: Ziemia rue
bot stJ: kul. Katowice 1971; Ide m: Drzewo liSci nle dDbiera. Katowice 1972;
Ide m: Nim dQJt"Z!de owoc. Warszawa 1975; Ide m: WteUca 1wta. (Nowela fll­
mowa). Adaptacja TV Slad na ziemi. Serial telewizyJny w 7 odclnkach. AdaptacJa


SZEJA JAN
144
A. S z y p u I s k t, 'IV 1978: A. S I e k I e r ski: Tego domu ju1; nie rna. Adapta­
cJa ft1rnowa PaciDrki jednego r6tanca. K. K u t z, 1979: A. S I e k I e r ski: BU­
sko. coraz bliZej. Scenartusz serlalu telewtzyjnego w 16 odc1nkach. 'IV 1983:
Ide m: Odwiedziny. Katowice 1990.
Z. Hie row ski: Nowy autor ze Slqska. "Zycle Ltterackie" 1961. nr 26:
R Sam s e I: Oca1enie. "Pogla..dy" 1961. nr 4; W. N a w roc k I [rec.], "Zaranie
SIa..skte" 1962. z. 1: Slownlk wspOlczesnych pisarzy polskich. T. 3. Warszawa
1963: M. Fa zan. W. N a w roc k I: Katowickie srodbwtsko literackie w latach
1945-196Z Katowice 1969: S. W II c z e k: Srodowtsko literackie Katowic. Kato­
wice 1978: WspOlczesni polscy pisarze i bad.acze literatwy. Red. J. C z a c how­
s k a. A. S z a I a g a n. T. 5. Warszawa 1994: B. L u b 0 s z: Alfabet slqsld. Ka­
towice 1995: M. Fa zan: Pr6ba CZQSlL 0 ptsarstwie Albina Siekierskiego w 10.
roezntce smlercL "SIa..sk" 1999. nr 2: K. H e s k a - K was n lew I c z: Taki to
mroczny CZQS. Losy ptsarzy slqskich w okresie wqJny t oJcupac;ji hitlerowsJciJd. Ka­
towice 2004.
Jolanta Szczesniak
SZEJA JAN (?-?) , dramaturg, dzialacz kulturalny, animator
amatorskiego ruchu teatralnego na Gornym Slasku.
1Worzyl sztuki teatralne, popularne na przelomle wtekow XIX
i XX w repertuarze slaskich scen amatorskich. W latach
1896-1899 byl przewodnicza.cym Kolka Towarzyskiego w Krolew­
skiej Hucie, kontynuujacego prace rozwtazanego w r. 1872 Pol­
sko-Katol1ckiego Kasyna. W ramach dztalalnosct Kolka organtzo­
wano m.in. amatorskie przedstawienia teatralne. W okresie
prezesury Szei wystawiono takie sztuki jego autorstwa, jak: Boga­
ty wdowiec, Zywot i meczenstuo sw. Barbary, Dwqj bracia., czyli
Los dw6ch sierot, a takze Przygoch: Michala, zreallzowana na see­
nie w styczniu 1898 r. z okazji zabawy karnawalowej urzadzone]
dla czlonkow KOlka. Inna, znana dzts tylko z tytulu, sztuka Szei.
wystawiona po raz pierwszy w 1899 r., to Zaklad 0 biednq wesz.
-Jego utwory pojawialy sie na scenach amatorskich Gornego
Sla.ska takZe w latach nast�pnych, np. Przygoda Michala wysta­
wiana byla do r. 1921 Ia.cznie 15 razy, a Zywot i �czer'istwo sw.
Barbary - 11 razy.
Bibliografia
Pa.rnll:tnik 50-letniego jubileuszu K.6lka 1bwarzyskiego w Kr6lewsJciJd Hucie
1872-1922. [B.m. I r.J: Z. 0 b r z u d: Polski teatr amatorski w Chorzowie w la­
tach 186�1918. "Kwartalntk Opolskl" 1968. z. 1-2. s. 14-27: K. 0 I s z e w­
ski: Kronika teatralna G6mego Slqska (184�1912). Wroclaw 1979; Cz. My-


148
SZNUROWACKI JAN
kit a - G 1 ens k: Wydawnfctwa repertuarowe na �lqsku w okresie niewoU
narodo�. W: KstqZka polska na �lqsku w latach 1900-1922. Red. M. Pa­
wlowlczowa. Katowice 1994; Cz. Mykl ta-Glensk: Polskie tycie tea­
tralne w Chorzowie (do roku 1922). "Zeszyty Chorzowskle" 1996. nr 1.
Jacek Lyszczyna
SZNUROWACKI JAN (1883-1941). ksladz, poeta, autor bajek,
gawed 1 monologow, tlumacz.
Urodzil ste 29 sterpma w Gnojn1ku. wsl leZa.cej po czeskiej
stronle Slaska Cteszynsklego. Uczeszezal do szkoly. ktora klero­
wal Jan Kublsz. Po zdanlu matury w gimnazjurn cteszynskim
(1906) rozpoczal studla teologtczne w Wldnawle. W latach 1911-
1912 pelntl funkeje wlkarego w Brennej. a od 1912 do 1939 r. byl
katecheta szk61 polsklch w Cleszynle.
Od poczatku wsp6lpracowal z HZaranlern Sla.skim". w kt6rym
pomleszczal wlersze, bajki 1 rnonologl: Do ziemi rodzinIud. Daw­
nUd a dztS. Mtlost. Mucha, NeojUologom, Wya.vika slqska, Wilk
i :trebi/: (BqJka wcale latwa do odgadni/:ct.a). Murzyn. Wierz�. Od­
powiedt Kasi; Na zlq n�. Nasza bron, Handerlok. Th co tnnego.
Przedaty si/:. Kl/:czy pod flgurq, Purpurai; Dwie - Jaktch wiele.
Z powrotnq falq (pod pseudonlmem Jasznu).
Na lamach HGwlazdki Cieszynskle]" ukazywaly ete gawedy
Jury 1 J6nka. Sznurowackl przeloZy"1 dzielo dewocyjne Franclszka
Proschwltzera Matka Boska w roku koScielnym (Cleszyn 1926).
Jego tw6rczosc rna charakter satyryczny. reUgljny 1 patrlotyczny.
Pisal 0 zmiemaja.cych sle obyczajach sla.sklch. 0 wolnoscl 1 sze­
roko pojetej wlerze w Boga. Poruszal sprawy codzienne. a zara­
zem waZne. a nawet ponadczasowe. Jako gawedziarz z czuloscia..
choc jednoczesme me bez zaclecla satyrycznego. odmalowywal
postawy SIa.zak6w. Zrnarl 1 rnaja 1941 r. w obozie koncentracyj­
nym w Dachau.
Blbl10grafia
Wlersze: "Zaranie Sla.skle" 1907-1908. z. 2-3; 1905-1909. z. 1--4;
1911-1912. z. 2--4.
L. M I e kin a. E. R 0 s n e r: Pisarze Ziem1 Cieszyftskttg. "Glas Zieml Cle­
szyt\skle.r 1964; W. 0 g rod z In ski: DzfI:Ie plSmlennlctwa �lqskiego. Oprac.
L. Brozek I Z. Hlerowskl. Katowice 1965. s. 395.
KrzysztoJ BUlftskt


,
s
SWIDER AUGUSTYN (1886-1923), poeta, dztalacz spoleczny
i kulturalny, uczestnik powstari slasklch.
Urodzil ste 16 sterpnla w Kopaninie kolo Bytomia, a od drugie­
go roku zycta mieszkal w Llptnach, gdzie jego ojciec byl robotnt­
Idem w hucie cynku. Po ukoiiczeniu szkoly powszechnej Augu­
styn rowntez podjaJ: prace w hucie. Od 1901 r. byl aktywnym
dzialaczem Towarzystwa Gimnastycznego "SokOl", w ramach kto­
rego uczestniczyl w pracy samoksztalceniowej, poznajac hlstorle
i literature polska, Z tego ·okresu pochodza tez pterwsze - nie za­
chowane do dzts - proby literackie Swidra. W 1908 r. udal ste na
wedrowke po Europle, poznajac Niemcy, Francie i Austrie. Powro­
cil na Slask w 1910 r., przyjmuja..c na krotki czas obowlazki re­
daktora odpowiedzialnego w zalozone] przez Wojciecha Korfantego
gazecie "Polak", w ktore] drukowal tez swe pierwsze utwory po­
etyckie. W tym samym roku wyruszyl w nastepna wedrowke przez
Austrte, Szwajcarie i Wlochy. Po powrocie do Ltpm, w 1912 r.,
podjaJ: znow prace w hucie. Z chwtla wybuchu I wojny swtatowe]
powolany zostal do armll pruskiej. SIuZyI na frontach w Serbll,
Macedonll, na Litwie i we Francji. Przezycia wojenne znalazly od­
zwierciedlenie w wielu jego wierszach.
W pazdzterniku 1918 r. Swider powrocil do Ltptn, angazutac ste
aktywnie w dztalalnosc narodowa, najplerw w ramach "Sokola",
poznie] takze w Polskiej Organlzae]t Wojskowej jako komendant na
powiat bytomski. Jego tworczosc literacka z tego okresu to glownte
wiersze i piesni wzywaja..ce do walki. Publikowal teZ llczne artykuly
na lamach sla..skiej prasy. Wiosna.. 1919 r. na krotko opuscn Gorny
Sla..sk, zatrzymuja..c si� w przygranicznym Sosnowcu. Gdy wy­
buchlo I powstanie sla..skie, wrOcn i wziaJ: udzial w walce. Po kl�sce
ponownie znalazl si� w Sosnowcu, uczestnicza..c w pracach Komite­
tu Opieki nad Uchodicami. Po amnestii dla powstancow znow
wrocn na Sla..sk. W 1920 r. na krotko go aresztowano. a zwolniono


147
SWIDER AUGUSTYN
przed wybuchem II powstanla, do kt6rego powtomle przysta,pil.
W tyro. tez roku Wiktor Polak wydal w Miechowicach tomik wierszy
Swidra - jedyny za Zycia poety - zatytulowany Z glt:bin duszy
polskkd syna ziemi g6moslqsldej. Wiersze i piesni:
W III powstaniu slasktm Swider uczestniczyl jako dowodca
kompanll. Po przylaezenlu w 1922 r. czesci Gornego Sla..ska do
Polski mianowano go chorazym Wojska Polsklego, powterzono mu
tez stanowisko szefa Referatu Przysposobienia Wojskowego i Wy­
chowania Fizycznego przy dowodztwte 23. Dywizji 73. Pulku Pie­
choty w Katowicach.
Zmarl 2lutego 1923 r .• zamordowany w przypadkowym incy­
dencie w jednej z katowickich restauracji.
Swider byl w zasadzie samouklem, gdyz znajomosct polskiej li­
teratury nie mogl wyniesc z osmloklasowe] niemieckiej szkoly po­
wszechnej. 5woistym "uniwersytetem". dajaeym przyszlemu po­
ecie znajomosc literatury polskiej i ojczystych dziejow, staly ste
dla nlego zebrania "50kola". ktorego kolo w swych rodzinnych Li­
pinach wspolorganizowal w 1901 r.
Jako poeta szukal inspiracji w literaturze mu wspolczesnej -
w poezji Mlodej Polski. choclaz wyraine sa w jego tworczosct
wzorce romantyczne. zwlaszcza nawtazanta do poezji Mickiewicza
i Slowackiego, a takze zwtazkl z patrtotyczna poezja i ptesnia
okresu I wojny swtatowe], m.in. z poezja legionowa. Dojrzala
tworezosc Swidra pochodzi bowiem z czasow I wojny swtatowe]
i powstaii slaskich, stad tez wiele jego utworow sytuuje si(
w nurcie poezji i piesni patriotycznej i niepodleglosciowej. Cha­
rakterystyczna dla jego poezji rOZnorodnosc strofiki i wersyfikacji
oraz wyraina znajomosc tradycji literackiej. do ktorej CZ(sto
nawia..zuje. idzie CZ(sto w parze z pewnym konwencjonalizmem
i prostota.. tych utworow.
1\vorczosc Swidra przypada wlasciwie na schylek epoki Mlodej
Polski - debiutowal bowiem swa. poezja.. w 1910 r. - dlatego tez
zauwaZalne sa.. w niej motywy charakterystyczne dla poinej fazy
tego okresu literackiego. jak np. poczucie mocy. czerpane z natu­
ry i z wlasnej sOy ducha. oraz aktywizm. widoczny zwlaszcza
w wierszach 0 tematyce powstaiiczej. Znamienny dla poezji Swi­
dra - takZe jego wierszy powstarlczych - jest rownlez symbo­
lizm. W jego utworach znajdujemy CZ(sto obrazy symboliczme
pojmowanej wiosny. ktora jest takZe metafora.. duchowego odro­
dzenia czlowieka. Pojawia si( teZ w tych wierszach symbolika
ziarna. 0 wyrainie mesjanistycznym charakterze. skojarzona
z symbolika. Zmartwychwstania.


SWIDER AUGUSTYN
148
W wierszach pisanych w latach I wojny swtatowe] Swider stale
tworzyl wizJe przyszlosct, kiedy to umllkn1e szezek broni, wygas­
nie nlenawtsc i zapanuje wyczekiwany poko]. Inny charakter
maja wiersze z okresu powstaii slasklch, 0 wyrainie tyrtejskim
zabarwieniu, gloszace hasla walki i wtare w zwyctestwo. Wyrainie
odzywa sic: w tych utworach echo rornantycznych konwencji poe­
zji patriotycznej, roznych zreszta, gdyz tyrteizm Iaczy sic: w nich
z mistycznym pojrnowaniem dziejow. Jednym z waZnych zrodel
inspiracji wierszy powstaiiczych stala sic: dla Swidra poezja okre­
su powstania listopadowego, gdyz poeta posluZyl sic: takimi jej
cechami, jak: ton zolmerskie] piosenki, wezwania do boju, rnotyw
walki na smterc i zycte, dramatyczne pytania 0 zamlary Opatrz­
nosct, hasla wolnosct i braterstwa wszystkich ludow czy tez poja­
wtajaca sic: wielokrotnie sakralizacja wolnosct.
Rornantyczny rodowod rna nlewatpllwle pojawiaja.cy sic: czesto
w tworczosct Swidra rnotyw tesknoty za krajern i idealizacja oj­
czystej ziemi. Slaskl poeta tesknote przezywac rnusial zarowno
w czasie swych wedrowek po Europie, jak i podczas wojennej
tulaczki w zolntersktm rnundurze, idealizacja zas brala sic: ze
spojrzenia na Polske wraz ze Sla.skiern jako na wyteskmona Zie­
rnle Obtecana, ku ktore] droga miala bye powstaiicza walka.
Bibliografia
A. S wid e r: Z �bin duszy polskUd syna zIemi g6rnoSlqskiid. Wiersze t pie­
snL Miechowlce 1920: Ide m: Utwory wierszem i prozq (w wyborze). Oprac.
S. W 11 c z e k. Wroclaw 1970: A. S wId e r: Ptyflcie, 0 piesnL.. t tnne wiersze.
Wyb6r, wst«;p 1 oprac. J. LY5zczyna. SwI«;tochlowice 2004.
Z. HIe row skI: Robotniczy poeta powstalt g6rnoSlqskich. W: Nauczyciel
z Lubszy t tnne szkice. Katowice 1961: S. Twa r d 0 k «; 5, S. W 11 c z e k: Mate­
rlaly do biogro.jU t tw6n:zoSci Augustyna Swidro. ..zarante SIa.skieft 1961. z. la:
W. 0 g rod z Iii 5 k 1: Dzllde ptSmiennlctwa slqskiego. Oprac. L. B r 0 Z e k
1 Z. HIe row 5 k 1. Katowice 1965: J. L Y 5 Z C Z Y n a: Swiat poetycki Augusty­
na Swidro. W: Slqskle mlsceUanea. Prace KomlsJt HlstoryczrwllterackUd PAN -
Oddzial w Katowtcach. T. 10. Red. J. Malicki 1 K. Heska-KwasnIe­
wI c z. Katowice 1997: J. L Y 5 Z C Z Y n a: Na slqsklm Pamasie. Poe�a polska
na Slqslcu 1795-1922 wobec trad.ygt t wsp6lczesnych prqddw literackich. Kato­
wice 2002.
Jacek Lyszczyna


149
Swu;mK AUGUSTYN
Swu;rEK AUGUSTYN (1828--1903). ksladz, historyk oraz pu­
blicysta.
Urodzil si� w Skrzyszowle. w powlec1e olesktm, gdzie jego
ojc1ec przez dlugte lata byl nauczycielem. Ukoiiczyl gimnazjum
w Gliwlcach. a nastepnle studia teologlczne we Wroclawlu. Od
1859 r. administrowal parafta w Kluczborku, a w latach 1872-
1894 byl proboszczem w Czarnowasaeh. Po przejsctu na emery­
ture przeniosl si� do Wroclawla. gdzie do koiica Zycia przebywal
w klasztorze borufratrow,
Pisywal artykuly w "Katoliku". oglaszal takze rozprawy histo­
ryczne i kazania w jezyku ntemlecktm, przelozyl tez na nlemiecki
wybrane kazania ks. Piotra Skargl.
Bibliografia
E. S z ram e k: Ks. Norbert Bonczyk. Homer g6mo�lqski t poeta wa1Jd kultur­
JUd. ftRoczn1ki Towarzystwa Przyjacl61 Nauk na Sla.skuft 1930. s. 283--318.
Jacek Lyszczyna


v
VELIUS CASPAR URSINUS. Kaspar (Kasper). Urstnus Velius.
Veldus, Weliusz. Caspar Bernardi de Sweidnicz. Svednicensis
(1493-1539). humanlsta, poeta, historiograf.
Urodzil si� w Swtdnlcy jako syn Bernarda. z pochodzenia Niem­
ca. Wczesne lata mlodztencze spedztl we Wroclawiu na dworze
biskupa wrodawskiego Jana Thurzona. wychowanka Akademii
Krakowskiej. swojego pierwszego dobroczyIicy i mecenasa. W se­
mestrze zimowym roku akademickiego 1506/1507 dwunastolatek
immatrykulowal: si� w Akademii Krakowskiej jako Caspar Ber­
nardi de Sweidnicz. Oddal si� gorliwemu studiowaniu jezyka
greckiego, kt6rego nauczal go Konstanty Clarettl de Cancellieri.
W r. 1508. a wtec po dwoch latach nauki w Krakowie. Velius wyje­
chal na Uniwersytet Lipski. gdzie, pomimo mlodego wteku, roz­
poezal pierwsze w dziejach tej uczelni wykiady z greki. Byla to
nlewatpllwle dztalalnosc nowatorska; do jej podjecta sklonflo We­
liusza chyba m.In. prawdziwe umllowanle literatury i kultury grec­
kiej. Doskonalli on swa znajomosc jezyka Homera w Bolonn
(1510-1512) u Scypiona Fortlnguerra Cateromachusa. Od 1512 do
1514 r. przebywal: w Rzymie. gdzie m.In, zaangazowal ste w kole
poetyckim Jana Korycjusza (Johann Corttz, Johannes Corycius).
Po pobycie we Wloszech wyjechal: do Wiednia wraz ze swym mece­
nasem kardynal:em Mateuszem Langtem, w sluzbte kt6rego wtedy
pozostawal, i immatrykulowal: si� na tamtejszym uniwersytecie.
W tym czasie byl juz Velius zar6wno slawnym znawca jezykow kla­
sycznych. jak i uznanym poeta, 0 kt6rym slyszano juz na dworze
cesarskim. Btorac udzial w kongresie wiedensktm, zaprzyjainil ste
z Janem Dantyszkiem. Talent Ursyna nie tylko zauwazyt, ale i do­
centl cesarz Maksymilian I Habsburg, kt6ry w 1517 r. obdarzyl go
laurem poetyckim i tytulem doktora obojga praw. W tym samym
roku w Wiedniu wydal: Weliusz pierwszy zbi6r swoich wierszy -
Casparis Ursini Velii SUesii Eplstolarum et epigrammatum liber.


151
VEUUS CASPAR URSINUS
Kaspar Urslnus Velius pozostawal w dobrych stosunkach
z wieloma poetaml humantstaml, bral udzial w Zyciu towarzyskim
i inteIektualnym Europy, a sztuka poetycka utorowala mu droge
do samego Erazma z Rotterdamu, w kt6rego domu Swtdnlczanln
przebywal dwukrotnle, w 1521 i 1531 r. Po raz pierwszy sie spo­
tkali, gdy Weliusz, uclekajae z Wiednia przed zaraza, udal si� do
Fryburga i Bazylei, gdzle w 1522 wydal u slawnego drukarza
Jana Frobena drugt tom swoich utwor6w - Casparis Ursini VeUi
e Germanis SUesii Poematum librl quinque. Jednak dwaj humants­
ci juz wczesnte], bo od 1518 r., korespondowali ze soba, a wy­
m1ana list6w pomledzy nimi trwala do r. 1531. Wiadomo, ze
Erazm cenll Weliusza jako poete, czemu dal wyraz w swoim dzte­
Ie Dialogus, qui titulus Ciceronianus, sive De optimo dicendi gene­
re (wydanym w drukarni Jana Frobena w Bazylei w 1528 r.). Nie
trzeba przypomtnac, ze 0 uwtenczenle w utworze Ciceronianus ...
ubiegali ste najwybitniejsl owczesnt poeci, a sposrod PoIak6w
tego zaszczytu dostaptl jedynle Andrzej Krzycki. Po powrocie do
Wiednia przez Wlochy, Weliusz objaJ na Uniwersytecie Wiede­
riskim katedre retoryki. W r. 1527 cesarz Ferdynand Habsburg
m1anowal go nadwornym histortografem. Dodatkowe obowiazkl
utrudnily slaskiemu humantscte dalsza tworczosc poetycka,
Wspolczesnl cenUi Weliusza przede wszystk1m jako znawce Je­
zyka i kultury greckiej. Zmarl sm1ercia. samob6jcza. w Wiedniu,
w nurtach Dunaju, 5 marca 1539 r.
Caspar Ursmus Velius to tw6rca przede wszystk1m poezji oko­
licznosctowe], najcz�sclej 0 charakterze dworskim, na og61 pane­
girycznej. Pisal wiersze roznego rodzaju, takie jak: ptesnt trtum­
falne, weselne, opisy podrozy, parenezy, kwerele, listy poetyckie,
genethliaca, treny, epitafia, piesnl pochwalne, eptgramaty,
Tematem wtekszosct utwor6w Ursyna jest dw6r habsburski.
Weliusz chwalil czyny Maksymiliana I i jego wnuk6w: Karoia V
oraz Ferdynanda, niewatpliwte byl propagatorem ich polityki.
Jako klient moznego rodu Thurzon6w nle szczedzil tez pochwal
obu biskupom: Janowi, biskupowi Wroclawia, i jego bratu
Stanislawowi, biskupowi Olomurica. Pisal rowntez wiersze dia
swoich przyjaci61 i mistrz6w, m.in. dla Jana Dantyszka i Erazma
z Rotterdamu oraz swego drukarza Jana Frobena.
Jednym z najbardziej znanych utwor6w SIa.zaka jest wiersz po­
chwalny, slawia.cy zwyci�stwo PoIak6w pod Orsza. (8 wrzesnla
1514 r.) In inclitum regem Sigismundwn Poloniae ob Moschos de­
bellatos epinicion, naplsany na turniej poet6w, opiewaja.cych pol­
skie sukcesy wojenne.


VEUUS CASPAR URSINUS
152
Ntewatphwte waZnym wydarzenlem w Zyclu Vellusa byl pobyt
w dawnym mlejscu jego stud16w, w Krakowie, dokad udal ste ze
swoim mecenasem Stanlslawem Thurzonem na uroczystosct we­
seine Zygmunta Starego i Bony (slub odbyl ste 18 kwietnia
1518 r.). Zashiblny kr6lewskie uczcill swym1 epltalamlaml poecl
krakowscy, m.in. Andrzej Krzycki, Jan Dantyszek 1 Rudolf Agry­
kola Mlodszy, oraz llczni poeci spoza grantc Polski. Wsr6d nlch
znalazl ste tez Wellusz, kt6ry naplsal ltczacy 377 heksametr6w
utw6r Epithalamium serenissimi Sigismundi regis Poloniae inclitae
reginae Bonae.
Wellusz tworzyl rownlez slawiace zwyctezcow epinlcjony, pelne
podziwu dla walecznych bohater6w, ezego przykladem moze bye
utw6r ulozony na czesc cesarza Maksymlliana i kr6la Anglll Hen­
ryka, walczaeych razem na terente Wloch przeciwko Francji, In
laudem Maximilian1 Caesarls et Henriei VIII Brltanniae regis. Poeta
opowiada z entuzjazmem 0 zwyctestwte i cieszy si� z wyparcia
wojsk francuskich z Italn.
Ursyn wykorzystal w swej poezji wiele watkow i obraz6w z llte­
ratury antycznej, kt6re przejel; poeci nowolacmscy,
Bibllografia
H. Bar y c z: Historla Unfwersytetu JagIeUor'Lskiego. Krak6w 1935: W. 0 g r 0 -
d z 1 Ii ski: Dz�e p�mlennictwa slqskiego. Oprac. L. B r 0 Z e k 1 Z. Hle­
row ski. Katowice 1946: K. G 10m b low 5 k 1: Zwtqzld ku1.turo.lrte Slqska
z polskq w epoce Odrodzenfa. Wroclaw 1953: J. Nowak - Diu Z e w 5 k 1: Olro­
lic.znoSciowa poe�a polityczna w Polsce. Czasy zygmuntows1de. Warszawa 1966:
M. C Y tow s k a: Kasper VeUus Urstnus, humanlsta slqslci. W: Tradyge kultury
antyczrud na Slqsku. Red. J. Rostropowlcz. Opole 1997.
Martyna Rqczka


w
WENZELIUS I,UKASZ, Wencelius. Wenzel Lucas (okolo 1580-po
1639). autor kazan, okolicznoSciowych wierszy oraz ptesnl ko­
sctelnych w jezyku niemieckim. duchowny ewangelicki.
Urodzil sie prawdopodobnie w Bielslru w rodz1n1e mleszczan­
skiej 0 nazwisku Wenzel. ;lgodnie z humanistyczna. moda przybral
Iaclnska forme swego nazwiska. Po studtach teologicznych
21 grudnia 1600 r. konsystorz ewangelicki w Legnicy ordynowal
go jako diakona do zboru w Bielslru. Poczawszy od 30 kwietnia
1606 r .• pelnll juz obowlazkl bielskiego pastora prymariusza para­
fit sw, Mikolaja. W dniu 24 czerwca 1608 r. wyglosil okoltcznoscio­
we kazanie podczas inauguracji nowo wybudowanego kosetola sw,
Tr6jcy na G6rnym Przedmiesctu. Kazanie to wraz z epigramem
poswieconym rodzinnemu mlastu, podpisanym 1n1cjalami L. w..
oraz wierszam11nnych autor6w ukazalo sie drukiem jako Sacra et
debita templi novi inauguratio. Chrlstliche Einweyhungs-Predigt
(Olesnlca 1610). Byl rowniez Wenzelius autorem niezachowanego
dzts utworu Geistlich Frauenzimmer; das ist neun chrlstliche neue
Lieder (Brzeg 1609?). Ocalalo natomiast jego kazanie okoliczno­
sctowe Dulce amarum. Das ist Chrlstliche Trauung. wygloszone
z okazJi shrbu wlascictela paIistwa blelskiego Johanna II Sunne­
gha von Jeschenitz z Sidonia. Elisabetha von Promnltz z Pszczyny.
Uroczystosct weselne odbyly sl� w Bielsku 9 listopada 1620 r. Kie­
dy wkr6tce nastaptla smierc hrabiny. Wenzelius wyglosil 26 kwiet­
nla 1621 r. dedykowane jej kazanie pogrzebowe. Obte mowy zo­
staly wydane pod wsp6lnym tytulem (Swtdnlca 1621). Byl on
r6wnieZ autorem oracji funeralnej dotyezacej Susanny Weiss
z domu Mathia. zmarlej w 1622 r. (Wroclaw 1623). Spod jego p16-
ra wyszlo I obszerniejsze dzielo poetyckie - traktujaey 0 posta­
ciach ze Starego I Nowego Testamentu zbtor wierszy Sanctorum
memoria oder Gedichtnislieder von Mann- und Weibspersonen, so
beydes im Alten und Neuen Testament gelebe.


WIKTOR JAN
154
W 1626 r., ze wzgledu na nasilenle dztalan militarnych wojny
30-letniej na Gornym Slasku, opusctl Bielsko. Jego obowtazkl
objaJ wowczas na krotko Jerzy Trzanowski, ktory napisal 0 nim,
iZ byl "czlowiekiern prawyrn, pelnym wtary". Przebywal Wenzelius
jakis czas w Lewoczy na Spiszu, gdzie poiniej oglosil drukiern
zbtor ptesnt koScielnych Das geistliche Gynaecewn (Lewocza
1639). Prawdopodobnie powrocfl do Bielska przed r. 1639. Przed­
mowe do tego ostatniego tytulu podpisal bowiern w Bielsku 24
pazdzlernlka 1638 r. Zmarl zapewne wkrotce potern. W 1937 r.
uwieczniono osobe Wenzeliusa jako jednego z czterech najwybit­
nlejszych duchownych bielskich na Studni Pastorow, na tzw. Biel­
skim Syjonie.
Bibliografia
L. Wen z e II u s: Sacra et debita templl. novi tnaugwntio. Chrlstliche Einwey­
hungs-Predigt. Hrsg. RE. Wagner. BleUtz 1921; RE. Wagner: Der Blelit­
zer Zion in den Predigten seiner Pastoren. Blelttz 1921, S. 250-293; Ide m:
Festscluift zwn Gedenken an den 100. Gebw-stag von Superintendent D. Dr. 171e­
odor Karl Haase 1834-1934. Blelltz 1934. s. 17-36: Ide m: Lucas Wencelius
- Georgius Tmnoscius. Zwel BIeUtzer Silnger vergangener Thge. In: Das Buch
der Bielltz-Blalaer Chronika. Hrsg. Ide m. Posen 1938. S. V-XLII.
L.J. S c her 5 c h n I k: Nachrtchten von ScluijtsteUem und Kilnstlem aus
dem Thschner Filrstenthwn. Teschen 1810, 5. 158-159; A. S c h mid t: Refor­
mation und Gegenreformation in Blelltz und Umgebung. Wlen 1907. s. 16-21
[odbttka z: "Jahrbuch der Gesellschaft fUr die Geschlchte des Protestanttemus
In Osterrelch" 1907, Bd. 28): K. M I c h e] d a: Dzilde KoSctola ewangelickiego
w Ks�stwie Cieszynsldm. Cleszyn 1909, s. 16; E. K n elf e I: Die Pastoren der
Eoongelisch-Augsburgischen Kfrche in Polen. Eglng 1968, S. 249; W. K u h n:
Geschtchte der deutschen Sprachinsel Blelltz (Schlesien). Wurzburg 1981, S. 93.
106, 134, 136-137, 143-144, 163; M. Hulkova: Musikalische Kontakten
zwischen Zips (SplS) und Schleslen lm 16. und 17. Jahrhundert. In: Early music
- context and ideas. International Conference in Musicology. Kmk6w 18-21 Sep­
tember 2003. Com. K. Be r g e r let aI.J. Krak6w 2003, s. 209.
Mariusz Pawelec
WIKTOR JAN (1890-1967), prozaJk i publicysta.
Urodzil si� 1 listopada w Radornyslu nad Sanern w rodzinie
Augustyna i Mari!. Jego ojciec byl rnurarzern. Ukoilczyl gimna­
zjum w D�bicy, w ktorym zetknaJ si� z patriotycznymi i post�po­
wyrni ideami w duchu polskiego rornantyzmu. W 1910 r. podjaJ
studia rnedyczne na unlwersytecie we Lwowie. Trudy codziennej


155
WIKTOR JAN
egzystencji spowodowaly chorobe - na skutek gruilicy musial
przerwac nauke. W czasie leczenia, w Zakopanem i Szwajcarti.
zdecydowal 0 wyborze tnne] drogt ZycioweJ. W r. 1912 wydruko­
wal pierwsze teksty publicystyczne w czasoptsmle "Sprawa Ro­
botnicza". Jednak za swoj debiut literacki uznal dopiero opubli­
kowana w 1914 r. w .Przyjacielu Ludu" recenzje powtesct Marti
Jehanne-Wielopolskiej KryjakL Pomimo zdecydowanej postawy
patrlotycznej nie wztal udzialu w I wojnie swlatowe], nie pozwolil
mu na to zly stan zdrowia. W tym czasie przebywal w Krakowie,
gdzie utrzymywal sie z pracy publicystycznej, a takze wedrowal
po wsiach galicyjskich z tzw. kolumna sanltarna. Powstaly wow­
czas liczne reportaze, Za1nspirowany przez przyjaci61 z Btura Sta­
tystycznego Namiestnictwa w Krakowie, w ktorym byl zatrud­
niony w ostatnich latach wojny, rozpoczal prace etnograficzne.
W r. 1920, urzedujae w Biurze Prasowym Olownego Komitetu
Plebiscytowego Spisko-Orawskiego w Nowym Targu, wspolpra­
cowal z "Gazeta.. Podhalanska", dla ktore] naptsal cykle artykulow
pod pseudonimem Jawir i Stach Szaruga.
Pierwsze lata niepodlegloSci to przede wszystkim okres rozkwl­
tu tworczosct Itterackle] Wiktora. Wydal liczne powtesct i opowia­
dania, a w r. 1928 towarzyszyl Wladyslawowi Orkanowi w jego
podrozy do Wloch. WraZenia, opracowane jednak dopiero po woj­
nie, ukazaly ste pt. Pcdroz po slonce w 1961 r. Dzlekl poparciu
Waclawa Berenta uzyskal w 1929 r. stypendium Funduszu Naro­
dowego na wyjazd do Francj1, gdzie zbleral materialy do powtesct
z Zycia polskich emtgrantow Wierzby nod Sekwanq (1933) i opo­
wtesct Na paryskim bruku (1934). Zwtazek Literatow Polskich
w Krakowie przyznal Wiktorowi w 1931 r. nagrode za caloksztalt
jego tworczosct, szczegolnie za powtesc �cza nad sercem
W 1933 r. Jan Wlktor, na apel Zwlazku Polakow w Niemczech,
odbyl podroz na Slask Opolski. W powstalych reportazach, publi­
kowanych poiniej w .Jlustrowanym Kurterze Codziennym", ukazy­
wal problemy wsi opolskiej, ktora stala s1� arena.. nasilonych
dzialaIi germanlzacyjnych. Pisarz zaprzyjainil si� wowczas z Arka..
Bozkiem. Znajomosc ta przetrwala czas II wojny swiatowej. Po
1945 r., kiedy Arka Bozek pelnil funkcj� wicewojewody sla..sko­
-da..browskiego, ich wzajemne kontakty si� wzmocnlly. Jan Wiktor
Jako czlonek Krajowej Rady Narodowej nlejednokrotnie pomagal
BoZkowi zalatwiac rome interwencje, szczegolnie w sprawach wy­
siedlan1a rodowitych Sla,.zakow z ich ziemi do Niemiec. 0 jego sto­
sunku do Sla..ska Opolskiego najlepiej swiadczy fakt 0publikowa­
nia w pierwszym numerze (z sierpnia 1945) ukazuja..cego si�


WIKTOR JAN
156
w Krakowie mtesieczntka literacko-krytycznego "Tworczosc" kar­
tek z pamtetnlka, zatytulowanych Na ziemi Piast6w.
W dorobku literackim Jana Wiktora najwaZniejsze jednak
miejsce zajmuja: powiesc Orka na ugorze (1935) i dwa tomy re­
portazy: Od Dunqju po Jordan (1938) i BlogoslawiDny ch1eb ziemi
czamej (1939). Przyniosly mu one liczne nagrody, m.1n. Zloty
Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury (1937).
Lata II wojny swiatowej spedztl Jan Wiktor w Szczawnicy,
a nastepnle w Krakowie, gdzie przede wszystkim organlzowal po­
moc spoleczna, Musial si� ukrywae, pontewaz grozilo mu areszto­
wanie przez gestapo w zwlazku z opublikowanymi w prasie rme­
dzywojennej reportazaml slasktmt.
Po wojnie poswiecil sie przede wszystkim pracy politycznej.
Zostal czlonkiem Krajowej Rady Narodowej, a nastepnle poslem
na sejm. W tym czasie wydrukowal tez swoj program spoleczny
w formte szkicu Ozuuxze krynice (1946).
Jego tworczosc obejmuje dwa nurty - literacki, na ktory
skladaly si� przede wszystkim powtesct, i publicystyczny, 0 istot­
nych problemach spolecznych, 0 sprawach wsi polskiej i kultu­
ry ludowej. W 1953 r. obchodzil Jan Wiktor uroczyscie jubileusz
40-lecia pracy tworcze]. Z tej okazJi uhonorowany zostal Orderem
Sztandaru Pracy II klasy. Zmarl w Krakowie 17 lutego 1967 r.
Bibliografia
J. WI k tor: Opomt. OpowieSci z Podlasia. Lw6w 1920; Ide m: Przez lzy.
Przedmowa K. Przerwa-TetmaJer. Warszawa 1922; J. Wlktor: Burek.
Cz. 1. Przemysl 1925; Ide m: Tt:cza nad sercem Poznan 1928: Ide m: Wierz­
by nad Sekwanq. T. 1-2. Warszawa 1933; Ide m: Na paryskim btuku: War­
szawa 1934: Ide m: Orka na ugorze. Lw6w 1935: Ide m: Ozywcze krynice.
Warszawa 1946;
Z. Hie row ski: Jana Wlktora drogl przez wieS. W: Ide m: Cztery szkice.
Krak6w 1957; Jan Wlktor w 70. rocznict: urodzln. Red. P. Ban a c z k 0 w ski.
Warszawa 1960; A. G r aJ e w s k a: 0 plsarstwie Jana Wlktora. W: J. WI k -
tor: Okruchy sloneczne. Warszawa 1961; J. Korpala: Jan Wlktor. Czlowiek
l plsarz. W: J. Wlktor: Burek linne opowiadania. Warszawa 1963; Slownlk
wsp6lczesnych plsarzy polskich. T. 3. Warszawa 1963; A. Ole h a: Wlktor. War­
szawa 1968; Prozaicy dwudziestolecia mtJ:dzyWQ/ennego. Red. B. Far 0 n. War­
szawa 1974; Ltteratura polska 1918-1975. T. 1. Red. A. Brodzka. H. Za­
worska. s. Z6lklewski. Warszawa 1975; K. Czachowskl: Obraz
wsp6lczesru:;} literatury pols� 1884-1933. T. 3. Warszawa 1986; W. S z e w­
c z y k: Syndrom slqslci. Szkice 0 ludziach l dzielach. Katowice 1986.
Jolanta Szczesniak


•
z
ZELECHOWSKI WI.ODZIMIERZ (1893-1954). poeta i prozalk,
Urodzil s1� 8 czerwca w Krakowie w rodzinie mlodopolskiego
malarza Kaspra Zelechowskiego i Marii z Chodackich. Po ukon­
czenlu gimnazjum w Krakowie. rozpoezal studia wyzsze na Wy­
dziale Prawa Untwersytetu -Jagtellonskiego 1 w Akademii Handlo­
wej. Nie ukonczyl Ich jednak, wsta,pil do Legtonow Polsklch,
z ktorych zostal zwolniony w 1916 r. W latach 1917-1923 praco­
wal w maglstracle m1asta Krakowa. a nastepnte w kuratortum.
W 1923 r. przentosl ste na Slask, Poezatkowo zatrudniony byl
w Wydziale Bezpieczenstwa Publtcznego, potem w Dyrekcj1 Pol­
skich Kole1 Paristwowych 1 wreszc1e w kuratortum oswtaty, Od
1934 r. pracowal jako nauczyciel w Myslowicach. Na Slasku roz­
poczal dzialalnosc llteracka, publlkujae tom1k1 poezj1. Waine
mlejsce w jego tworczoset zajmuja zbeletryzowane biografie wybit­
nych Slazakow, m.in. Jul1usza Ligonla, Jana Lompy I Jana Dzier­
zona. Byl czynnym czlonkiem Kola Ltteratow I Zwlazku Literac­
ko-Artystycznego. ktorych dzialalnosc omawial w publ1cystyce
zarowno przed-. jak I powojennej. Wsp61pracowal z czasop1smem
.Polska Zachodnia". Jego amblcje jednak sl�galy dalej. zamlerzal
wydawac pismo l1terackie .Przeglad Literackl", lecz ukazal sie tyI­
ko jeden numer. Wojn� spedztl w Krakowie. a po jej zakoriczenlu
powroctl do Katowic. W 1947 r. przeszedl na emeryture 1 zajql ste
praca llteracka I spoleezna, Zmarl 4 paidziern1ka 1954 r. w Kato­
wicach. Zonq Wlodzim1erza Zelechowsktego byla poetka Janina
Zab1erzewska-Zelechowska.
Blbliografta
w. Z e 1 e c how ski: Zlud.zenia. [Wlersze). Mlkol6w 1926; Ide m: Po dro­
dze. (Wiersze). Krak6w 1928; Ide m: W cleniu brz6z l komin6w. Tematy slqskie.


ZELECHOWSKI WLODZlMIERZ
158
[Wlersze]. Sosnowiec 1934; Ide m: MqJster Lfgor'l.. Chorzow 1935; Ide m:
0powiadal pan Lompo. Katowice 1936; Ide m: KsiqZt: pszcz6l. Katowice 1939;
Ide m: Trzftj budztclele polskosci na SlqsktL Warszawa 1947; Ide m: Slqsko
Jest polskte. Opowiesc scentczna w 4 odslonach. [B.m.] 1950; Ide m: Lato nad
morzem Katowice 1957.
A. J e 5 1 0 now 5 k 1: Slqsk Czarny w poe?Ji. "Zaranie Sla.skle" 1934, or 1;
M. Ski e r ski: Kopalnle i tudste. .Pobudka" 1946, or 10; Z. Hie row s k 1:
25 la.t lttemtury na SlasktL 1920-1945. Katowice 1947; Ide m: Pamieci W. Ze­
lechowsklego. "Sla.sk Llterackl" 1954, nr 12; [makl [M. K raj e w s k a]: Pamieci
W. Zelechowsklego. "Trybuna Roboto1cza" 1956, nr 248; Z. Hie row ski: Po­
slowle. W: W. Z e 1 e c how ski: Lato nad morzem Katowice 1957; Slownik
wsp6lczesnych pisarzy polsktch. T. 3. Warszawa 1963.
Jolanta Szczesniak


INDEKS HASEL
Aschenbom Michal 7
Baumgardten Aleksander 11
Blharzowskl IBlharowsklJ Jan Fryderyk 13
Bornbach Stanislaw 14
Borys Franclszek Teom 17
Brzoza Jan 19
Bythner BartlomJej 25
Czoplk-Le:iachowskJ Jan 29
Dlrbach Jan 32
Dobklewlczowa Kornella 33
DyboskJ Roman 36
Flhauser-MleczowskI Gustaw (Eugenlusz) 39
Fiillebom Georg Gustaw 43
Gregor J6zef 47
Gryphlus Andreas 49
Heermann Johann 53
Holtel Karl von 57
Jankowski KazlmJerz 61
JaslonowskJ MaksymIllan 62
Kama Jakub 67
Kauschke Jan J6zef Bernard 71
Klepper Jochen Georg Wilhelm 73
Knorr von Rosenroth Christian 76
Koblela Ludwlk 78
Kossak Zona 80
Krahelska Hallna 87
Krza,szcz Walenty 90
Kublsz Pawel 92
Lebledzlk J6zef 96
Lubeckl Rudolf 97
Lysek Pawel 100
MaJunke Paul 104
Manllus Jerzy 107
Muslo! Pawel 108
Muthman Jan 112
Mymer Franclszek 115
Nlkodem Jerzy 118
PUarek Franclszek 120
Plseckl Tomasz 124
Pospiech Alfons 126
Probosz Jerzy 129
Puklerzskl Jan Thyreus 131
Ring Konstanty 133
Rosa Bernard 135
Ryszka J6zef 139
SlekJerskJ Albin 142
SzeJa Jan 144
Sznurowackl Jan 145
SWider Augustyn 146
Swictek Augustyn 149
Vellus Casper Urslnus 150
Wenzellus Lukasz 153
Wlktor Jan 154
ZelechowskJ WlodzlmJerz 157


ProJektant okladkl
ZENON DYRszKA
Redaktor
WIESlAWA BU�RA
Redaktor techniczny
BARBARA ARENHOVEL
Korektor
LIDIA SZlIMIGALA
Copyright e 2007
by Wydawn1ctwo Unlwersytetu SIa.sldego
Wszelk1e prawa zastrzeZone
ISSN 0208-8336
ISBN 978-83-226-1650-5
Wydawca
WydaWDictwo UDlwel1lytetu �e.o
ul. Bankowa 12B. 40-007 Katowice
www.wydawn1ctwo.us.edu.pl
e-mail: wydawuS@us.edu.pl
Wydanle I. Naklad: 300 + 50 egz. Ark. wyd. 10.5.
Ark. druk. 10.0. Przekazano do IamanIa w marcu 2007 r.
Podplsano do druku w maJu 2007 r.
Papler offset kI. DI. 80 g. Cena 16 zJ
1.aman1e: Pracown1a Skladu Komputerowego
Wydawnlctwa Unlwersytetu Sl¥k1ego
Druk I opra_: EXPOL. P. Rybb\skI. J. D"bek. Sp6Ika Jawna
ul. Bneska 4.87-800 Wloclawek
.�


•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Cena 16 zl
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
ISSN 0208-6336
ISBN 978-83-226-1650-5