АКАДЕМИЯ НАУК СССР КАЗАНСКИЙ ФИЛИАЛ ИНСТИТУТ ЯЗЫКА, ЛИТЕРАТУРЫ И ИСТОРИИ им. ГАЛИМДЖАНА ИБРАГИМОВА
ТОЛКОВЫМ СЛОВАРЬ
ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
В ТРЕХ ТОМАХ
т-ь
КАЗАНЬ fATAPCKOF КНИЖНОЕ ИЗДАТЕЛЬСТВО 19К’
scan: iinat.pub@gmafl.coni ver. 20130303
СССР ФЭННЭР АКАДЕМИЯСЕ КАЗАН ФИЛИАЛЫ ГАЛИМЖАН ИБРАЬИМОВ ИСЕМЕНДЭГЕ ТЕЛ, ЭДЭБИЯТ ЬЭМ ТАРИХ ИНСТИТУТЫ
ТАТАР
ТЕЛЕНЕ
Ч
АЦЛАТМАЛЫ САЗЛЕГЕ
еч том да
КАЗАН ТАТАРСТАН КИТАП НЭШРИЯТЫ 1981
тезэтмэлар
Бит	Багана	Юл		Басылган	Укырга
		остан	астан		
34	II		13	анда-	анда.
34	II	—-	6	двнья,	донья-
51	I	34	—	тезэтеп	тезэтеп.
63	I	—	1	кабилэрнеи	кабилэнен
125	I	—	3	ул	улакка
125	I	1	—	X. Туфан.	М. Карим.
417	II		15	(1 мэгь.) игкэн тавыш барлыкка китеру (агым су ту-	иткэн тавыш барлыкка китеру (мэсэлэн, агым су ту-
465	I	—	2	чэбэк длп клтереп	чэбэк дип китереп
473	II	28	—	вакчылланып тиргау.	вакчылланып тиргау; борсалану.
578	I	23	—	Предметный исемена ялганып,	Предметныц исеменэ естэлеп, Бетен бер эпоха
578	II	23	——	Бетен эпоха	
583	I	—	12	Бу—як.	£у—[каре] як. Г. Нигъ-МЭТИ.
586	II	—	9	карты,	карты
Тиражныц бер елешендэ киткэн хаталарга тезэтмэ бирелмэде.
Татар теленен ацлатмалы сузлеге. 6ч томда. III том. Т23 Казан, Татарстан китап нэшрияты, 1981.
832 б.
Киц катлау укучылар ечен чыгарылган вч томлык сузлектэ татар эдэби теленен XIX гасыр азагыннан алып хэзерге конгэ кадэр гомумкулланышта булган лексик Ьэм фразеологии байлыгы тупланган.
Сузлеккэ барлыгы 32 880 баш суз, 14010 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек теркэлгэн. Шул нсэптэн: I томда — 8131 суз. 3861 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек; II томда — 12 808 суз, 4113 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлек; III томда —11941 суз. 6036 тезмэ суз Ьэм фразеологии берэмлеи.
70105—284 290—80
М132(03)—81
С(Тат)(03)
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ ТАТАРСКОГО ЯЗЫКА
В ТРЕХ ТОМАХ ТОМ 111
Тышлыи художиигы И. И. С у баев
Художество редакторы Э. Е. Сподикова
Техник редакторы Э. С. Трофимова
Корректорлары 3. К. Бикмехэммэтова, С. С- Мехэммэдъярова, М. М. Мирсалихова, Р. С. Хамидуллина
ИБ № 1530
Наборга бирелде 25.VII.79. Басарга кул куелды 22.IV.81. Формат 84X108’/ig. Типография кэгазе № 1. Гарнитура литературная. Печать высокая. Учетн.-нзд. табагы 136,4. Якынча басма табагы 87,4. Условно кр. отт. 90,0. Заказ А-562. Тираж 25 000. Бэясе 5 сум 20 тиен.
Татарстан китап нэшрияты. Казан, Бауман ур., 19
Татарское книжное издательство. Казань, ул. Баумана, 19
Татарстан АССР Нэшрият, полиграфия Ьэм кнтап сэудэсе эшлэре дэулэт комите-тынын К. Якуб исемендэге полиграфия комбинаты. Казан, Бауман ур., 19.
С(Тат) (03)
Т23
СССР Фэннэр академиясе Казан филиалы Галимясан Ибрайимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм тарих институты Гыйльми советы карары нигезендэ басыла.
Тезучелэр:
И. А. Абдуллин, С. Б. Вахитова, Ф. М. Газизова, Л. Р. Гайнанова, Ф. 9. Ганиев, М. Г. Мехэммэдиев, Ш. С. Ханбикова, Р. Г. Эхмэтьянов.
Редколлегия:
Л. Т. Махмутова, М. Г. Мехэммэдиев, |к. С. Сабиров], Ш. С. Ханбикова.
Нэшрият редакторлары:
Р. А. Зиляева, Г. Г. Абдрахманова, А. К. Тимергалин.
70105—089
* М 132(03) —81
290 — 80
© Татарстан китап нэшрияты, 1981
РЕДАКЦИЯДЭН
„Татар теленен ацлатмалы сузлеге“ еч томнан тора. Аныц I томы (А—Й) 1977 елда, II томы (К — С) 1979 елда басылып чыкты. III томга Т — h хэрефлэренэ башланган сузлэр кертелде.
III томны тезудэ катнаштылар: И. А. Абдуллин — Т („торф* сузеннэн ахырына кадэр) хэрефе; С. Б. Вахитова — У, Ф, Ц, Щ, Э хэрефлэре; Ф. М. Газизова — X, Я хэрефлэре; Л. Р. Гайнанова — Э, Y хэрефлэре; Ф. А. Ганиев — 4,0 хэрефлэре; М. ГЛМехэммэдиев — Ы, h хэрефлэре; Ш. С. Ханбикова — Ш, Ж хэрефлэре: Р. Г. Эхмэтьянов — Т (т — ,,тору‘), Ю хэрефлэре.
Сузлекнен III томын редакциялэделэр: Л. Т. Махмутова— Ч, 0 хэрефлэреннэн кала барлык хэрефлэр-
не Гдэ, М. Г. Мехэммэдиев, | К. С. Сабиров | Ьэм Ш. С. Ханбикова — тулысынча.
Сузлеккэ кагылышлы белешмэ материаллар I томда бирелде.
Сузлеккэ естэмэлэр Р. Г. Эхмэтьянов тарафыннан эшлэнеп,. III том азагында бирелде.
Сузлек турындагы фикер бэм телэклэрне тубэндэге адреслар белэн жибэрергэ мемкин:
Казань — 420111, Лобачевского, 2/31, Институт языка, литературы и истории им. Г. Ибрагимова Казанского филиала Академии наук СССР яки
Казань — 420084, Баумана, 19, Татарское книжное издательство.
ШАРТЛЫ КЫСКАРТМАЛАР
а. — алмашлык
аваз ияр. — аваз няртеме авиа. —авиация
артык. — артыклык (дэрэжэсе)
а.-х. —авыл хужалыгы
аз. —азайту дэрэжэсе анат. —анатомия
анык.—аныклау (кисэкчэсе якн теркэгече)
археол. — археология
астр. — астрономия
баш килеш. бэйл. — баш килеш белэн ки.тгэн бэйлек берл.—берлек сан
бил. — билгелэу (алмашлыгы)
биол. — биология
бор. — борынгы (суз)
бот. — ботаника
б-сез. — билгесезлек (алмашлыгы)
бэйл. — бэйлек
бул. — будем (саны)
булг. — булгэлэуче (теркэгеч)
гади с. — га ди сейлэм
геогр. — география
геол. — геология
геом. — геометрия
диал. — диалекталь суз
дини— дини суз
дэр. — дэрэжэ
жарг. жаргон
зат— зат (алмашлыгы) зоол. — зоология
з-сыз — затланышсыз (фигыль) и. — исем
игът. — игътибарсыз караш ик. — икелэну (кисэкчэсе) инк. — ипкяр (кисэкчэсе)
ирк. — иркэлэу сузе
ирон. — ироник мэгънэдэ иск. — искергэн (суз)
иял. килеш. бэйл. — иялек килеше белэн килгэн бэйлек
йвкл. — йеклэту (юнэлеше)
к. — кара
каб. — кабатлау (дэрэжэсе)
каб. форм. — кабатлаулы формада
кайт. — кайтым (юнэлеше)
карг. — каргау (каргыш) сузе
карт. — каршылык (теркэгече)
кер. суз — кереш суз кеч. — кечерэйту
килеш — килеш (формасында)
ким. — кимлек дэрэжэсе кимс. — кимсетеп эйту
кис. — кисэкчэ
кит. — китап теле
кеч. — кечэйткеч (кисэкчэ)
купл. — куплек (сан)
курс. — курсэту (алмашлыгы)
куч. — кучмэ мэгънэдэ
лингв. — лингвистика
лог. — логика

6
мат. — математика
махе. — махсус термин (антропология, архитектура, ау-чылык, бакчачылык, бактериология, биохимия, бухгалтерия, ветеринария, геодезия, гидрология, гидромеханика, дипломатия, дингезчелек, кинематография, коммерция, кортчылык, кулинария, метеорология, механика, минералогия, оптика, полиграфия, радиотехника, тнмер юл, типография, топография, туку-чылык эше, фармакология, шахмат уены, юридик h. б. елкэлэргэ караган терминнар)
мед. — медицина
миф. — мифология
муз. — музыка
мыск. — мыскыллау сузе
мзгъ. — мэгънэдэ
мен. — менэсэбэтлек (с\з)
неол. — неологизм
обр. ияр. — образлы ияртем
пед. — педагогика
психол. — психология
полит. — политик термин
ритор. — риторик термин
рэв. — рэвеш
рас. — рэсми
с. — сыйфат
сан — сан
сир. — сирэк кулланылышта
сор. — copay (алмашлыгы)
спорт — физкультура Ьэм спорт
сын. — сынлы (сэнгать)
саб. — еэбэп (теркэгече)
санг. — сэигать
сейл. — сейлэу телендэ
тар. — тарихи
тарт. — тартым (алмашлыгы)
театр—театр сэнгатенэ караган суз
терн. — теркэгеч
тех. — техника термины
тирг. — тиргэу сузе
туп. — тупас суз
тэрт. — тэртип (саны)
теш. — тешем (юнэлеше)
урт — у рта клык (юнэлеше)
у.-вак. — урын-вакыт килеше
ф. — фи гы ль
физ. — физика физиол.— физиология филос. — философия фольк. — фольклор форм. — формасында фу нк. — функциясендэ хим. — химия хупл. — хупламау хур. — хурлау хэб. — хэбэр (функциясендэ) хэб. суз — хэбэрлек суз хэрби — хэрби суз чаг. — чагыштыру чама — чама (саны) чик. — чиклэу (кисэкчэсе) чыг. килеш. бгйл.— чыгыш килеше белэн килгэн бэй-л'ек
шаярт. — шаярту с\зе шелт. —'шелтэлэу сузе шигъ. — шигърн сейлэмдэ шебК. — шебЬэлэну энд. — эндэш суз эвф. —„эвфемизм экон. — экономика эпис.’^- эпистоляр стиль этн. — этнография юг. — югары стиль юкл. — юклык (алмашлыгы) юн. — юнэлеш ярд. — ярдэмче (фигыль яки суз) ы. — ымлык ад. — эдэбият термины эцый. — жыйма (исем) экряр — халык жыры эк,ыю. — жыючы (теркэгеч)
ШАРТЛЫ БИЛГЕЛЭР
II — сузнец мэгънэ тесмерлэрен аера торган билге.
| — сузнец грамматик Ьэм стилистик кулланылыш узенчэлеклэрен аерып куреэтэ торган билге.
О —фразеологии эйтелмэлэрне аерып биру билгесе’ I I — иллюстрация мисалларында суз тезмэлэрен жем-лэлэрдэн аера торган билге.
-----жемлэлэрне кыскарту билгесе.
1
АЛФАВИТ
А а	И и	Р р	Ш ш	Э э
Б б	Й й	С с	Щ щ	е о
В в	К к	Т т	Ъ ъ	¥ Y
Г г	Л л	У У	Ы ы	Ж ж
Д д	М м	Ф ф	Ь ь	И н
Е е	Н н	X х	Э э	h h
Ж ж	О о	Ц и	Ю ю	
3 з	П п	Ч ч	Я я	
1 1 ч А 7 к / л L
L
Р К б
11 Л 4 я. я. б, 6l я.
CS т КС р* бс (К Pi ка га
т
Т Татар алфавитында унтугызынчы хэреф.
ТА I Гарэп алфавитында уналтынчы хэрефнен ата-масы. Монсы .элиф". монсы .ба", бу хэреф .э^им", мопсы .та". М. Жалил.
ТА II кис., терк. к. да.
TA-III иск. кит. 1. .-га, -гэ. -на, -нэ кадэр" мэгъ-нэсендэ кулланылган алкушымча. Калыр бакый бу журнал та-кыямэт. Г. Тукай.
2. -да, -дэ, -та, -тэ пакта яки -дан, -дэн. -тан, -тэн бирле сузлэре белэн бергэ вакытны белдеру ечен кулланылган алкушымча. Та-теректэ. дусларым. бер-берецэ шэфкать кыйлыц. XIX йез тат. эд. Та-эзэлдэн бирле безлэр мэхбус идек. Г. Тукай.
ТАБА I и. Кыздырып пешеру ечен жайланма — га-дэттэ кырыйлары югарыга каратып бегелгэн тугэрэк металл пластинка. Чуен таба. Табада куыру. □ Таба майлаган саен шомара. Мэкаль. Мич яккач таба кирэк, коймакны бит учта пешереп булмый. Ф. Хесни. — Вак бэлешлэрне табага салып, мдылытырга куй эле, бергэлэп ашарбыз. М. Гали.
Таба ашы — табада кыздырып, майлап пешерелэ торгаи камыр ашлары— белен, бэлеш, коймак, кабарт-ма й. б. Кемгэ таба ашы, кемгэ табагачы элэгэ. Эйтем. Хупм;амал шути. картыныц таба ашы ярат-канын исенэ твшереп. ясмык коймагы пешереп би-рергэ булды. И. Гази. Таба ипие (кумэче) — к. табик-мэк. Авылда---чвгендер пэрэмэче, таба ипие пеше-
рэлэр. М. Мэйдиев. Габдулла вйдэн биш данэ каты пешкэн кукэй. зур гына таба кумэче алып килгэн иде. Э. Фэйзи. Табадан тешу — табада яна гына пешереп, кыздырып алу ту рында (гадэттэ камыр ашла-рына карата эйтелэ). Хэзер генэ табадан твшкэн коймакларны кунаклар алдына таратып, чэй ясый башладылар. Г. Ибрайимов.
О Таба исе чыгару— бераз сый ашамлыклары пешеру. — Берэр килем-китем буласы тугелдер ич? Ни атна, ни шимбэ дигэндэй, таба исе чыгаргансыц? Ф. Хесни. Таба ялаган мэче шикелле — алан-йолан, ялт-йолт каранучы кеше турында.—Моныц [дэрвиш-нец] кузлэре--таба ялаган мэче шикелле! Н. Исэн-
бэт. Таба ялау—к. тэлинкэ тоту (ялау). Капитал бит сезне дэ ялмап каба, —Сез йерисез ике арада ялаптаба. Г. Камал. (Кызу, кызган, эссе, утлы h. б.) табага баскан мэче (песи)дэй (кебек) — бик каты ур-сэлэнгэн, ярсынган, нишлэргэ белмэгэн хэлдэ. Кызу табага баскан мэче кебек бетерелэ егетец. Каядыр кабаланып чыгып китте. Э. Фэйзи. Фазылэ^ан, код-рэтеннэн килсэ, Камэрне уз каршында эссе табага баскан мэчедэй сикертеп карар иде. Р. Техфэтуллнн. (Кызган, эссе, утлы h. б.) табага бастыру (басты-рып биету) — йич тузэрлек булмаган хэлгэ тешеру, каты жэза биру. — Финнарны кызган табага бастыр-ганнар! — дип ацлатып барде Газинур. Г. Эпсэлэ-
мов. — Утлы табага бастырырмын эле мин сезне! И. Гази. Табада куырган кебек—эссе, кызу йава турында. Тврекмэн кояшы otQup йезендэге мэхлукатьне (э^ан ия гэрен) табада куырган кебек куырачагы ир-тэдэн ук мэгълум иде. Ш. Мехэммэдев.
ТАБА II бэйл., юн. килеш. сузлэр янында кулла-ныла. 1. Фигыльдэ белдерелгэн эш яки хэрэкэтнен юнэлешен аныклап килэ. Алга таба киту. □ Без барабыз соцгы Ьэм канлы керэшлэр аркылы Мэцге кояшлы Кызыл танга табан. h. Такташ. Чэку карт кулларын уцга таба да, сулга таба да кин итеп изэде. А. Шамов.
2. Фаза да гы (пространстводагы) торышнын юнэ-леш характерын ачыклап килэ. Алга таба авыш. вскэ таба кутэренке. □ Кайтыр юл тубэн таба иде. Г. Ибрайимов. Безнец урам тубэн таба — Алма тэ-гэрэтергэ. Жыр.
3. Вакыт агышынын берэр чиккэ якынаюын белде-рэ. Сэгать бишлэргэ таба. Квзгэ таба. Тенгэ таба. □ Кечкенэ-кечкенэ кар еемнэренэ охшаган бвдрэ ак болытлар кичкэ таба гына куренэлэр. Г. Эпсэлэмов.
ТАБАГАЧ и. Табаны кызуга кую йэм алу ечен озын агач сапка утыртылгаи тимер каптыргычтан гый-барэт жайланма. Табагачыц озын булса, кулыц пеш-мэс. Мэкаль. —Ж,ин,ги---узе пешерэ таба ашын ,
Узе бик нык йомарлаган табагачын. Н. Исэнбэт.
ТАБАГАЧЛЫ: табагачлы лампа—тимер тоткалы (асылма тугел) лампа. Мичнец икенче бер кырыена-
табагачлы лампа куелган иде. М. Гали.
ТАБАК I и. 1. Металл, агач й. б. дан эшлэнгэн, хужалыкта терле максатлар ечен кулланыла торган терле зурлыктагы тирэн савыт. Ул [Гайшэ] табактан Шэяхмэт тэлинкэсенэ пилмэн сосып тора. Г. Ибра-йимов. Сафия абыстай тыштан табак белэн май алып керде. А. Шамов. II Терле улчэулэрдэ, прибор-ларда, аппаратларда зур тэлинкэ сыман савыт. Бага-на---янында зур табаклары асылган улчэу. А. Эхмэт.
2. Табакка охшашлы йэм табак зурлыгындагы тугэрэк предметлар, дисклар турында. Эшлэпэ табагы. Квнбагыш табагы.
Табак тубэсе — ашамлыкнын ин майлы, тэмле кисэге, елеше турында эйтелэ. [Гебэнэй] ат итенец симезен генэ табак тубэсеннэн аи in. корсагын юри юанайта. Ш. Маннур. Табак ееме — табакка ееп тутырылган. Шулпа артыннан каз бэле-ше, бэлеш артыннан табак веме ит килде. Э. Еники.
О Табак(тай) бит(ле), йез(ле) —яссы йэм кин йез(ле). [Шэрифулла] яцак сеяклэре калкып чыгып торган табак битле. А. Шамов. Шайтанныц---------
йвзе табактай, теше тарактай. Экият.
ТАБАК II и. 1. Билгеле бер зурлыктагы йэм фор-мадагы (гадэттэ квадрат формасындагы) юка кисэк (кЭгазь, калай, пыяла й. б.).—Ьич кирэкмэгэн эциргэ
ТАБ
8
ТАБ
хэзер бер табак кэгазьне пычраттыц. Ш. Мехэммэ-дев. Николай Анисимович бер табак пыяланы узе киска лап бирде. А. Расих.
2. махе. Басма текстны улчэу берэмлеге. „Авыл бэйрэме‘нец беренче табагы килде. Корректура-сын карап теззттем. М. Фэйзи. Г Камалныц----ре-
волюциядэн соц эшлэгэн гади тэрэн;емэлэрен жыйсац. берничэ йез табакка тулар иде. М. Гали.
ТАБАКЛАУ ф. 1. Табакларга (II) булу, булгэлэу.
2. рэв. мэгъ. табаклап. Табаклар санынча, табак берэмлеге белэн. Калайны табаклап сату.
ТАБАКЛЫ I с. 1. Табакка тутырылган. Ни эшлэгэ-немне белмэдем, ашъяулыклар, табаклы бэрэцгелэр естеннэн атлап, йортка чаптым. Г. Ибрайнмов.
2. Табак сыман елеше, детале булган, дисклы. Табаклы культиватор. □ Кем икэн ул?------Киц та-
баклы салам эшлапэсе Курсэтми ла аца кояшны. И. Дэули.
ТАБАКЛЫ II с. 1. Табак (II) формасындагы кисэк-лэрдэн торган. Электрокарда табаклы тимерлар, а алар естендэ—шуларны теяучелэр булса кирэк— ике хатын-кыз утыра. А. Раснх.
2. Билгеле санч’а табак II (2 мэгъ.) кулэмендэге. Унбиш-егерме табаклы роман артык волокитасыз гына басылып чыкты. Ф. Хесни.
Табаклы бал — кэрэздэн аерылмаган, кэрэз таба-гында булган бал. Габденнасыйр табаклы балдан кул кисэге кадэр кэрэзле балны кисеп. Шегаепнец кулы-на тоттырды. М. Гали.
ТАБАКЛЫК и. Билгеле сандагы табакка II (2 мэгъ.) сыярлык яки житэрлек. Ике табаклык бу эсэр [,Эш-че’ поэм асы] татар революцион шигырьлэренец та-жы булачактыр. Г. Ибрайимов. Исенэ тешереп кит-кэн кызыклы сюжетларны ул [Чехов] яза барып, шуннан берничэ табаклык материал э^ыелган. Г. Нигъмэти.
ТАБАК-САВЫТ эн;ый. и. Табынга куела торган са-выт-саба. Ашныц тэмле, кызыктыргыч куренуе нинди табак-савыт белэн бирелуенэ дэ бэйле. Н. Исэнбэт. Халида тути, мич янына китеп. табак-савытлар шалтыратырга тотынды. Р. Техфэтуллин.
ТАБАК-ТАБАК I с. 1. Бергэ торган берничэ табакка тутырып салынган хэлдэге. Ишектэн табак-табак внже-мэржэн кутэргэн берничэ жирия керэ. Н. Исэнбэт. Табак та табак, ай, ак борчак, Чэчми-тукми генэ тотыгыз. Жыр.
2.	куч. Табак чаклы гына кулдэвеклэр рэвешендэ-ге. Юл читендэге чокырлы урыннарда табак-табак сулар ятып калды. И. Фэттах.
ТАБАК-ТАБАК II с. Табаклар (II) хэлендэге. Табак-табак пыяла. □ Безнец кулдагы оя-оя майлы буяуларны, йомшак кисточкаларны, табак-табак калын кэгазьлэрне кургэч, бу егетнец йоклап яткан женнэре кузгалды. Ф. Хеснн.
ТАБАКТАШ и. Кем белэн дэ булса бер ук ризыкны ашап йергэн кеше. БаЬман белэн без [алпавытта] эшлэгэндэ табакташ булсак та. яшыпэш тугел идек. А. Тайиров. Шэйит Кэримовны очраттым. Бик яхты булды эле бу: сабакташ Ьэм табакташ булып киттек. Ш. Маннур. >
ТАБАЛАУ ф. гади с. Берэр кимчелек, житешеез-лек яки хаксызлык ечен кемне дэ булса кирэгеннэн артык гаеплэу, эрлэу, шелтэлэу, узэгенэ уту. Яшь иптэшне: .Син нишлэп тормышныц шулай келкеле якларын гына курэсец?" — дип табалау дерес булмас иде. Сов. эд. — Очраган бер кешегэ яманлап йеруец житмэгэн, инде уз еемдэ табаларга тотыпдыцмы? К. Тннчурин. .Ни пычагыма шулай иркэлэнеп, авы-рыйм дип ятарга аца?!“ — Гафур байтак вакыт уз-узен шулай табалап утырды. А. Расих.
ТАБАН I и. 1. Аякнын жиргэ (жирлеккэ) баса торган аскы йезе. Атныц аты елкэн, деянец табаны елкэн. Макаль. Галиулланыц— явым-чэчемле кен-нэрдэ аяк табаннары чэнчешэ. И. Гази. Табан суы-рып аю юанмаган, Азык эзлэп киткэн ененнэн. С. Хэким.	J
2.	иск. Аяк табанынын уртача озынлыгы кадэр озынлык улчэу берэмлеге. Бер табан жиР-
3.	Аяк киеменен жиргэ баса торган аскы елеше, тебе, олтаны. Итеккэ табан салу. Г~1 Былтыргы биш-мэт тузган, былтыргы пима тишелгэн, оекларныц табаны кырылган иде. М. Гафури.
4.	Чана, чангы кебек шуып йери торган жайлан-маларнын карга (бозга) тиеп торган шома еейезле елеше. Чана табанын бегу. □ Юлга бик нык сал-ган, атлар экрен атлыйлар, яшь кар естеннэн чана табаннары укереп шаулап бара. Ф. Хесни. Шикэр тесле карда сызылып кала Чацгы табаныныц эзлэ-ре. М. Жалил.
5.	куч. Машина йэм механизмнарнын бнлгеле бер еейезгэ басым ясый торган жэенке елешлэре. Тегу машинасыныц табаны. □ Тракторныц гусеница табаннары тартылып, калтырап куйды. Н. Фэттах.
Табан биле — аяк табанынын кеше басып торган-да да жиргэ тими кала торган уемы. Кешенец табан биле беленер-беленмэс кенэ булса. ул киц куцелле кеше була. Н. Исэнбэт.
О Табан асты — кемгэдер буйсынган, изелгэн, жэберлэнгэн булу хэле. Халит бояр алтмыш атлы. Тирса халкы — яше. карты — Гургэ ицгэн кенгэ чаклы Аныц табан астында. Ш. Маннур. Немец фа-шистлары. берникадэр зэгыйфь дэулэтлэрне жиг1еп, табан астына алганнан соц, безгэ Ьежум башлады-лар. Ш. Камал. Табан кызу — йегерергэ, чабарга дэртлэну. Табаны кызганчы тай узар, табаны кызгач ат уэар. Мэкаль. Табан майлау — качарга, таярга, ычкынырга эзерлэну; качу, таю. Еллаган, айлаган да табанын майлаган. Эйтем. Табан терэу — тормышта берэр ышанычлы жирлек яки таяныч, ярдэм табу. Эле тормышта табан терэрлек мемкинлеклэре сакла-нып кала алган Хэйрулла кебеклэр. иц яхшы дигэн-дэ. усеп килэ торган улларына емет баглаганнар. X. Госман. Табан шомарту—1) бер тирэдэ бушка, тиккэ генэ атлап йеру; 2) бию. [Сэйфулла:] Эйдэгез. егетлэр. [аулак ейгэ] керталэр. Бер табаннарны шо-мартып чыгыйк [эчтэн бию кее ишетелэ]. Ф. Бур-наш. Табан ялау — берэрсе алдында хурлыклы рэвеш-тэ ялагайлану. —Кадыйр байныц табанын ялыйсыц да, шуныц белэн бик шэп джентльмен булып кит-тем дисецме? Г. Ибрайимов. Теге патша табанын ялап гомер серуче бутышникныц кулын кысып исэн-лэшергэме? А. Расих. Табан(ны) ялтырату — тиз генэ йэм хурлыклы рэвештэ качып кнту. —Бутан су~ зец булмаса, табаныцны ялтырат. Ф. Хесни. Волхов елгасы буендагы бу кечкенэ шэЬэрне гитлерчылар тиз генэ оныта алмас, анда алар, хурлыклы рэвештэ жиЧвлеп, табан ялтыратырга мэж&ур булды-лар. Г. Эпсэлэмов. Табаны пешкэн мэче кебек — кабаланып, уреэлэнеп (йеру, кылану й. б. турында). Старшинага хэтле — табаны пешкэн мэче кебек йери. А. Тайиров. Табанына басып — берэрсенен ар-тыннан йич калышмыйча. Нэсимэ тагын да алгарак киткэн, фронт табанына басып кына бара ул. Г. Иделле. Хэзер безнец бурыч дошманны эзэрлеклэу. Аны куздэн ычкындырмаска. табанына басып барыр-га кирэк. Г. Эпсэлэмов.
ТАБАН II: табан балык (балыгы) — карпсыманнар семьялыгыннан кызгылтрак канатлы жэенке бер балык, кэрэкэ. Яца гына кулдэн чыккан табан балык
ТАБ
9
ТАБ
ухасын---ашамаган кешелэр бу ашларныц лэззэтен
барыбер тоя алмаячаклар. Ш. Маннур.
ТАБАН III бэйл. к. таба II.
ТАБАНГЫ с. диал. Билгеле бер якка караган, бил-геле бер нэрсэгэ карты. Контораныц-----дицгезгэ
табангы ягында---бер казарма бар иде. Ш. Камал.
ТАБАНЛАУ ф. 1. Табан I (4 мэгъ.) кую, табанга беркету. — Кай кеннэрне бер карацгыдан икенче ка-рацгыга чаклы чаналар табанлыйм, сабаннар, йозак-лар тезэтзм. А. Шамов.
2. Табан I (2 мэгъ.) берэмлеге белэн улчэу.
ТАБАН-ТАБАН рэв. сир. Бер дэ калышмыйча, табанына (эзенэ) басып. [Наширны] хезмэтчелзр куа эз-дэн табан-табан. Г. Тукай.
ТАБАНЧА и. 1. Табан! (3 мэгъ.), олтан; олтангаяки киез итек табанына беркетелэ торган естэмэ катлау. Табанча естэу. □ Итекче Гыйласнди: „Камэретдин дус, менз нэрсз, иске чирбиклэрецне мица китер. ме-нэ дигзн куннэн табанча салып бирермен“. — диде. К. Тинчурин.
2. Чана табанына беркетелэ торган тимер тасма. Чанага табанча сугу (кадаклау).
3. Табан I (5 мэгъ.), гусеница. [Гэрэй:] Кулым танк табанчасына элэгеп, уземне яткан эцирем— балчыгым белзн яньчеп. кутэреп алып бзрде. Н. Исэн-бэт.
ТАБА-ТАПЧЫК и. (£уз бэйлэш (сукыр тэкэ) уены-ныц бер тере.
ТАБАТЫН бзйл. свил. к. таба II. Чишмэ буена табатын моцлы гына, нечкг генэ итеп урам квенз гармонь сыздырып эцибэргэн тавыш та шиетелз баш-лады. М. Гали.
ТА'БЕЛЬ и. 1. Эшче Ьэм хезмэткэрлэриен эшкэ ки-лу-китуен исэпкэ алу ечен эш урыиында (гадэттэ завод капкасында яки идарэ пунктында) куелган махсус исемлек (такта яки дэфтэр). Ул кыз-Нуруллинныц
табель дзфтзренз иц башлап аны билгелэп куйганын белми китте. А. Шамов.
2. Эшче яки хезмэткэр эшкэ килгэч табель такта-сыиа элеп куя Ьэм киткэндэ ала торган номер, жетон.
3. Мэктэп баласынын елгереше билгелэнеп барыла торган кэгазь бите яки кенэгэ. Аныц [Зиннэтнец] дэф-тэрендэ, дэфтзрлзрендэ генэ тугел, класс жур-налыкда, хэтта табелендэ дэ бары бишлэр белэн дуртлэр генэ. А. Шамов. Сзвиянец дэ, Фэузиянец дэ „ике“ дэ .ике" табельлэрендэ. Ш. Маннур.
ТАБЕЛЬ-КАЛЕНДАРЬ и. Графаларына елныц айла-ры, атна Ьэм кеннэре тэртип белэн язылган таблица. Рэхмэтулла дмирхан улы беренче башлап татарча табель-календарь тезеп чыгара. И. Рэмиев.
ТА’БЕЛЬЧЕ и. Эшче Ьэм хезмэткэрлэрнец эшкэ килу-китуен исэпкэ алып баручы хезмэткэр.
ТАБИБ и. кит. 1. Врач, дэвалаучы укымышлы кеше. Бар да сау булса, табиб авыру булыр. Мэкаль. Урыны килсэ, авыруларга табиб та бу. М. Гафури. Эзлзгэннэр улемсезлек чигимэлэрен Аллалардан, яз-малардан, багулардан. Галим, табиб. илгизэрнец киштэлэрен Сыгылдырып басып яткан дарулардан. Ш. Медэррис. II Медик, медицина галиме. Йез яшэр кеше ни рэвешле сабыйга эйлзнэдер, анысын табиб-лар тикшерсен. Г. Ахунов.
2. куч. Дэва, берэр кыен хэлне, бэла-казаны h. б. жинел кичеругэ Ьэм артык зыян курмичэ котылуга еэбэп булган нэреэ. дмма Нэфисэнец иц беренче та-бибы узенец бригадир булып эшлэве булды. Г. Бэши-ров.
ТАБИБЛЫК и. 1. Табиб буду хэле. Табиблыкта Перу.
2.	Табиб эше. дэвалау. Безнец бу шэйэр эчендэ вч га-рэп бардыр, табиблыкта нэзыйрьлэре юкдыр. бу кыз-ныц зэхмэтенэ тифа табарлар. Бор. тат. эд. [Татар-да} табиблык фэне юк, дип тэ яманлыйлар ди дошман-нар. Г. Тукай.
ТАБИБЧЫЛЫК и. Табиб йенэре (кэсебе); табиб эше белэн шегыльлэну. Бу сахабзлэр Болгарэ килде-лэр, узлэрене бер табиб шэкслендэ куеп, табибчы-лык кылып йврер ирделэр. Бор. тат. эд.
ТАБИБЭ и. кит. Табиб хатыи-кыз. Хатын-кыз укысын. табибэ булсын. Ф. Эмирхан.
ТАБИГАТЬ О'. 1. Кешене чолгап алган органик Ьэм органик булмаган табигый материаль денья, кеше эшчэнлегеннэн тыш барлыкка килгэн йэммэ нэреэ. Табигать деньясы. [^Иртэнге сэгатьлзрдэ таби-гать аеруча матур. аеруча гузэл бу ла. II. Гази. Игенче-крестьян Нэрвакыт табигать белэн аралаша. Г. Нигъмэти. Бу алтын игеннэр табигать мэрхэмэ-те буенча гына усмэгэн бит. аларны кеше устергэн. Г. Эпсэлэмов. || Билгеле бер урыннын жир-сулары, усемлек йэм хайваннар деньясы яки Навасы-климаты турында. Агыйдел буеныц матур табигате тагын да тулырак. М. Эмир. Коньяк табигатенец начар га-дэтенчэ. кинэт эцил чыгып. ике яр арасында айка-лып йери башлады. И. Гази.
2.	Органик денья, тереклек закончалыклары. Табигать улемнэн кечлерэк. Мэкаль. || Кешенен капбер хосусый сыйфатларын билгелн торган физиологик-та-бигый факторлар турында. Мэхэббэт— табигать булэге. Мэкаль. Художник бит ул табигать тара-фыннан аерым булэк белзн булэклэнгэн кеше. Ф. Хесни.
3.	куч. Кемнец дэ булса тумыштан килэ торган теп сыйфатлары, темперамент, табигый зирэклек й. б. Бэр сабый баланыц да узенз махсус бер холкы вэ табигате буладыр. Г. Тукай. Кабул итеэ табигате кешенен. Калачак тэрбия эзе ацарда. Э. Исхак. Синдин башка беркемне дэ Телэми табигатем. Ж,ыр.
4.	эцый. Нэрсэиен дэ булса теп, асыл сыйфаты Ьэм узлеге. Электрлану куренеше ачылу белэн. га-лимнэр аныц табигатен аныклау естендэ эшли башлаганнар. Яшен.
Табигать баласы — табигать белэн нык аралашып яшэуче, шэйэр культурасын узлэштермэгэн кеше. Табигать балалары, элбэттэ. табигать эчендэ ус-кэнгэ. шунда яшэгэнгэ. алар тормышыннан язганда табигать куренешлэрен биру аеруча эцанлы урын тота. Г. Нигъмэтн.
О Табигать кочагында (эчендэ) — табигате (яшел-леклэре, суы, Навасы) ямьле Ьэм шифалы булган урында. Табигать кочагында шатлыклы йэм ямьле кеннэр кичергэн нэнилэр вчен тагы да шатлыклырак бер квн бар — ял квне. Г. Минский. Докторлар мица берничэ айга авылги китеп. табигать эчендэ яшэргэ кицэш иттелэр. А. Шамов.
ТАБИГЫЙ с. 1. Кеше тарафыннан ясалмаган, ясал-ма тугел. Табигый матурлык. Табигый бакча. Табигый яктылык. □ Курыкмый яцгырдан, эгэр булса табигый, чын чэчэк. Г. Тукай.— Без — табигый кв-тулеклэрне. болыннарны яхшыртачакбыз. Дшел азык эк;эй буена э^итэрлек бирелэчэк. А. Расих. || Узеннэн-узе барлыкка килгэн. Паркныц агачлары. тигезлэп ясалган юллары никадэр матур булсалар да. куцелдэ табигый хислэр урынына сонгый [ясал-ма\ хислэр генэ уятырга ярыйлар. Ф. Эмирхан. | Та-бигатькэ якын. Авыл — изге ул. табигый ул, саф ул. М. Фэйзи.
2.	У < табигатеиэ (3 мэгь.) ярашлы булган, гадэ-тенчэ, гадэттэге. Буре мескен куйны ертып, езгэлэп.
ТАБ
10
TAB
узенец табигый ач кузлеге илэ ашый башлады. Г. Тукай.
3.	Чын, ясалма тугел (кыланыш, холык яки узара менэсэбэт турында). Бу дуслык, бу кардэшлек таби-гыйме? Бу мвнэсэбэтнец ныгу вэ дэвам итуенэ замш. бармы? Ф. Эмирхан. Ни ечен Рэхилэ болай дип эк;авап бирде — ул йичбер вакытта да эйтеп бирэ алмас. Бу шулкадэр уйламастан Ьэм шулкадэр табигый эйтелде. 9. Еники. || Тэрбиядэн килгэн, инстинктов. Мэрхабэ гади татар кызы, укымышы аз, бар таянганы — табигый акылы. Г. Эпсэлэмов.
4.	гадэттэ хэб. функ. Узеннэн-узе анлашыла, гадэттэ була торган, логик яктан акланган. Сарпинка яулык турында сейлэгэн чакта аныц иясенэ азмы-купме эйэмият биру табигый инде. Ш. Камал. Кояш баер алдыннан эциргэ кичке талгынлык тешуе ничек табигый булла, бу эцыелыш та шундый табигый— башланып китте. Ф. Хесни.
5.	кер. суз. Кетелгэнчэ; элбэттэ. Болытлар естен-нэн Караганда, табигый, буре белэн сарыкны. Фаз-луллин белэн усак букэнен буташтырырга мемкин. Ш. Камал. Ш. Мехэммэдев. табигый, революция вакыйгалары белэн бик якыннан кызыксына. М. Гайнуллин.
Табигый йомыш (хащэт) эвф.— к. тышка чыгу (йе-ру). Тоткын парашага килде, —торуы шул кечкенэ табигый йомыш ечен икэн. Г. Ибрайимов. Табнгый сайланыш биол.— тереклек ечен керэштэ кечлерэк, чыдамрак организмнарнын яшэучэнрэк буду законы. Дхшырак эцайлашкан затларныц кубрэк исэн калу процессын Дарвин табигый сайланыш дип атый. Биология.
ТАБИГЫЙЛЕК и. 1. Табигый (3 мэгъ.) булу. Таби-гыйлеген яшергэн елмаю белэн Уразгел Идрискэ народы. 9. Айдар.
2. сэнг. Ышандырырлык булу, дереслеккэ туры килэ торган булу сыйфаты. Матур эдэбиятка бэя куй-ганда ин башта без аныц чынлык. табигыйлек— ягын куздэ тотабыз. Ш. Камал. Хуэца образында урыны-урыны белэн табигыйлек эцитми. М. Жалил.
ТАБИГЪ хэб. суз. иск. 1. Буйсынулы, буйсынган. Жирдэге йэммэ алмашынулар— тик аныц \кояш-ныц] тээсиренэ генэ табигъ. Г. Ибрайимов.
2. Нинди дэ булса дэулэт, хекемдар й. б. карама-гында. Фэлэн дэулэткэ табигъ булу.
ТАБИКМЭК и. сейл. к. тэбикмэк. Табикмэк пеше-ру. || с. мэг ъ. Табикмэк формасындагы. Табикмэк фу-ражканы урындыкка ыргытып, Борисовныц каршы-сына утырырга туры килде. А. Гыйлэжев.
ТАБИП и. сейл. к. табиб.
ТАБЛЕ’ТКА и. Йотып жибэру ечен теймэ сыман нтеп эшлэнгэн дару порциясе. Медпункт врачи, авы-руныц куцеле булсын дигэн тесле итеп кенэ. бер таблетка аспирин бирде. М. Эмир. Эрмэн егете бер кечкенэ капны Мусага бирде, анда унлап ак таблетка бар иде. Ш. Маннур.
ТАБЛИЧНА и. Билгеле бер тема буенча узара нис-бэтлэштерелеп, баганалар, графалар рэвешендэ бирел-гэн мэгълуматлар жыелмасы. Исэплэу нэтиэцэлэрен таблица рэвешендэ язарга мемкин. Алгебра. Пыяла шкафлар эчендэ географик карталар, зоологик, ботаник таблицалар. 9. Еники.
ТАБЛО и. Мэйданда спорт ярышы нэтижэлэре язылып барыла торган зур такта яки панель. Стадион томан эчендэ. Кара таблода унбер исем балкый. Соц. Тат.
ТА’БОР и. Кучмэ халык теркеме. табыр (2 мэгъ.). Нийаять.— юлчылар хэлдэн таялар, шау-шулы бер табор булып. тукталып калалар. Робинзон эзл.
ТАБУ I ф. 1. Кирэкле нэрсэне кетмэгэндэ куреп, сизеп, узенэ алу, файдалану яки аныц кайдалыгын хэтерлэп кую. Мин бая мич казнасыннан бер тимер таптым. Т. Гыйззэт. || Кем дэ булса югалткан, оны-тып калдырган нэрсэне куреп алу. Тапкан эйберне кэр вакытта да х у эк; асына кайтарып бирергэ кирэк. А. Шамов. Эй, югалттым сэгать чылбырын, Тапма-дыцмы, сары былбылым? Жыр. Ц Очрату, тап булу, юлыгу. Менэ инде бу Златоуст рудникларына эшкэ килгэн эцирдэ уйламаганда сине табып алдым. М. Фэйзи. || Югалган яки яшерелгэн нэрсэне эзлэп, кайда икэнлеген белу. Эзлэп-эзлэп тапмаганнар, ул [сарык] югалган. М. Гафури. Актарам, актарам. кирэкле китапны таба алмыйм. И. Гази. Ц Билгеле бер кызыксыну яки кирэксену белэн нэрсэнедер эзлэп, конкрет бер эйберне, объектны куру, ачу. Шак-тый баргач, Илсеяр дулкын белэн су читенэ кагы-лып чыгарылган ишкэклэрне тапты. д кеймэ юк иде. Г. Гобэй. Разведчиклар кыя битендэ чытырман куаклык тапканнар. И. Гази.
2.	Эзлэп йереп кирэк нэрсэне булдыру, шуна ия булу. Урын табу. Эш табу. □ Эзлэгэн—табар. Мэкаль. Син узец шэп эцырчы, э гармоньны табарбыз. Г. Эпсэлэмов. || Юнэту, рэтлэу, берэр жирдэн эшлэп яки сатып алу. Абыйныц естенэ кияргэ Мехэммэт-эцан бабай табып бирде. М. Гали. Ай, шул сабынны хэзер табып булса! К. Нэжми. || Эзлэп куру, очрату. Шушы адрес белэн Мэскэудэ мине табарсыз. Ш. Камал.
3.	махе. Эзлэнулэр, уй ла ну лар, тикшеренулэрдэн сон берэр кетелгэн, ихтимал булган яки кирэкле эйбер-гэ ия булу, билгеле бер нэтижэгэ килу. Мэсьэлэне хэл итэргэ юл табу. Жавап табу. □ Эштэн кечле нэреэ табу мемкин тугел. Г. Тукай. Габдулланыц— кыяфэтендэ, тесендэ Газизэ апасы белэн уртак сыйфатлар таптылар. 9. Фэйзи. Лэкин, Идел, син-нэн матуррак, Синнэн шэбрэк елга тапмадым. 9. Ерикэй. || Терле мэгълуматларны, шартларны й. б. тикшереп, берэр нэрсэне белеп алу, хэл иту.— Табарбыз эцаен,— диде Шэйхаттар бабай Ьэм уйга кал-ды. Г. Гобэй. Бу мэсьэлэгэ щавап табу бик кыен. И. Гази. ЦФикри нэтижэ ясап, исэплэп билгелэу. Жемлэнец иярчен кисэклэрен табу. Ике сан аерма-сыныц квадратын табу.
4.	Теп эше эзлэу булган хезмэт нэтижэсендэ кирэкле нэрсэне кулга керту; чыгару (20 мэгъ.). чукыйсыц, кукрэк кечлэре белэн казып, патша са-райлары салырлык алтын табасыц. М. Фэйзи.
5.	куч. Эшлэп акча алу; материаль байлык барлыкка китеру. Акча (мал) табу. □ Длчытаба, бае ка-ба. Мэкаль.— Узенец тазалыгы бар, эчмэсэ — яхшы гына таба, тик эчу генэ харап итэ узен. М. Гали. Миллионнарны табар ечен дэ баш кирэк. М. Гафури.
6.	Бала тудыру. Бэби mai6y.\ | —Хатын малой тапкан, иптэш политрук, малой! Г. Бэширов.— Менэ кияугэ чыгам да Сица кыз табып бирэм. М. Жалил.
7.	куч. Берэрсенен кунелеи (кэефен, кеен й. б.) хушландыру, канэгатьлэидеру, ризалату турында. Бик-чурин, —Хэйдэр картныц куцелен табарга тыры-шып булса кирэк, папирос тэкъдим итеп каррды. Ф. Хесни. Бу юлы инде ул [мичче] Зифа карчыкныц кэефен табарга, аца ошарга тырыша. А. Шамов. Жапыем, бэгърем, багалмам, Хэтерецне табалмам. Жыр.
8.	куч. Ашыгыч, кысынкы, авыр вакытта эш кирэ-ге ечен берэр мемкинлек (вакыт, юл, кеч) булдыру. —Буген кич курешеп сейлэшергэ вакыт таба алырсыц-мы? Г. Камал. Шул ук кенне Газинур, бер буш ара
TAB
11
TAB
табып, узе нец элекке ротасына барды. Г. Эпсэлэмов. || Кирэк вакытта берэр унышлы фикер (суз. h. б.) эйту, юл курсэту яки дэлил китеру. Барча картлар: — Яхшы. бу [фикер]. яхшы,— дилэр.— Бай, менэ рэх-мэт, бабай тапты,— дилэр. Г. Тукай.
9.	куч. Билгеле бер эшчэнлек нэтижэсендэ нинди-дер файда куру, унышка ирешу, дан казану. Сиб-гать — куп свйлэве белэн шеБрэт тапкан. М. Га-фури. Иж чишмэсе чыга монда.— Суын эчкэн Бэр кеше Шифа таба, саулык таба. Ш. Маннур. || Нинди дэ булса бер яман эшчэнлек, шегыль, гадэт аркасын-да экренлэп билгеле бер халэткэ житу, кетелгэн на-чар хэлгэ тешу. Бэр бэндэ уз м;эзасын узе табар. М. Гафури. Онытмагыз— кылыч кутэргэннэр Улем-нэрен таба кылычтан. д. Ерикэй.
10.	куч. Кайчан да бер буласы яки тэгаенлэнгэн, билгелэнгэн куренеш, хэл, вакыйганын конкрет баш-карылуы турында. Ээн;элецне нэрсэдэн табачагыц мацгаеца язылмаган. Мэкаль. Мал белэн товар ия-сен табар. Мэкаль. Ж,ырлый-эцырлый Дилбэр кул-мэк тегэ, Кулмэккэем дустын тапсын, дип. М. Жалил. || Билгеле бер эшчэнлектэ, шегыльдэ кетелгэн, кирэкле нэтижэ, кирэкле сыйфат курену (йез биру). Фэлэн мэсьэлэ фэлэн докладта чагылышын (тэгъбир-лэнешен) табу. || Билгеле бер конкрет объектта каян да булса емет ителгэн яки кирэкле, унай сыйфатлар, узлеклэр барлыгын белеп алу, шул сыйфатлардан, узлеклэрдэн файда куру. Танышыцда узецэ телэк-тэш табу. || Билгеле бер шартларда, нинди дэ булса эш-шегыль нэтижэсендэ, кирэк нэрсэгэ ия булу. Тор-мыштан лэззэт табу. Сейлэшеп юаныч табу. I \Иллэрдэн иллэргэ агылып Нинди ямь. нинди тэм табасыз? 9. Исхак.
И. куч. (дип) табу. Берэр нэрсэ турында билгеле бер фикердэ булу, хекем чыгару; раслау, дип исэплэу. Кирэк табу. Тиеш табу. □ — Китап кицэш белэн эш кургэнне куркэм таба. К. Тинчурин. }К,эмгыять мэдрэсэдэн чыккан шэкертлэрнец талэплэрен хаклы тапты. Г. Ибрайимов. Эухэдинец йорттубэсе япма-ган. духэди кирэк дип тэ тапмаган. h. Такташ.
12. куч. тапкан (-сыз, -нар h. б.), таптын, тапты-гыз h. б. Берэрсенен билгеле бер эшен, шегылен, сузен, билгеле бер фикерен хупламауны, кирэксенмэу-не яки шул шэхескэ карата мыскыллы менэсэбэттэ булуны белдерэ.— Юкны сейлисец лэ син, Ибрай аб-зый,— дидем мин.— тапкансыз матур эцир1М. Эмир. — Гашыйка. имеш. тапканнар исемне дэ1 А. Эхмэт. — Таптыц шахмат уйнар чак1 Т. Гыйззэт.
<> Тапкан бер — кемнен дэ булса берэр эш-шегыль белэн куп, озак мавыгуыннан, берэр сузне куп кабатлавыннан эч пошуны, бизуне белдерэ. Тапкан бер суз: балалар да балалар. Г. Ибрайимов. Курай, курай, имеш. тапканнар бер курай. Ф. Эмирхан. Тапма да, булешмэ дэ — берэр кеше белэн эш иту-нен начар, кыен, мешкел булуы турында белдерэ. Усал белэн тапма да, булешмэ дэ. Т. Гыйззэт.
ТАБУ II и. Башлыча беренчел жэмгыятьбаскычын-да торган халыкларда нинди дэ булса бер тер суз-лэрне, предмет яки эш-хэрэкэтне тыю йоласы.
ТАБУГЪ: табугъ-сэлам. и. иск. кит. Буйсынуны, табынуны белдергэн ишарэ. Былбыл кыз уртадан ки-леп тэхет алдына башы белэн табугъ-сэлам ясап йегенэ. чугэ йэм шул хэлендэ хэрэкэтсез кала. Н. Исэнбэт.
ТАБУРЕТ, ТАБУРЕ'ТКА и. Бер кешелек артсыз урындык. Свлэйман. табуретка утырып, башын куллары естенэ куеп. бу тонне йокламыйча уткэр-де. К. Тинчурин. Гарэфи— зур биялэйлэрен естэл янындагы табуреткага ташлап. узе шулар естенэ утырды. А. Расих.
ТАБУТ и. Мэетне салып кабергэ куму ечен махсус эшлэнгэн капкачлы озын эржэ. Шундый кендэ сине эцирлибез без. Йезец ачык. Кояш карасын. Безнец ицне баскан табутыцда Соцгы ярга йвзеп барасыц. М. Кэрим. Арбаныц уртасында—озынчага сузылып куелган табут. табутта — Рэуфнец эткэсе. Г. Иделле.
ТАБЫЛДЫК с. 1. Башка берэу югалткан яки оны-тып калдырган жирдэн табып алынган. Табылдык малга ия куп. Мэкаль. [Низамый:] Сейлэ. Насретдин. Каян килде сица бу хеллэ? [Хуэца:] Табылдык хел-лэ ул, казый эфэнде. Н. Исэнбэт.
2. Ата-анасы билгесез яки уйнаштан туган.— /Диде яттан туган табылдык Исмэгыйльгэ кыз бирэ-лэр. К. Тинчурин.
ТАБЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. табу I. Табылган нэрсэ— улэцэ [трофей]. Мэкаль.
2.	Табарга мемкин булу. Камышы куренсэ. чишмэсе табылыр. Мэкаль. Бездэ яхшы телэк юкмы? Ник булмасын, табыла. Ш. Маннур. Эзлэсэц, ярлар табыла — Яшьлеклэр табылмый ул. Жыр. || Очрау, килеп чыгу, булу. Гаэцэп, залил булган эцирдэ хаин дэ табыла икэн ул. 9. Еннкн.
ТАБЫН и. 1. Бергэлэшеп ашау ечен тугэрэклэнеп яки бер естэл тирэсендэ утырышкан кешелэр терке-ме. Ирлэр бер табында. хатын-кызлар икенче та-бында аш ашадылар. Ш. Камал. Ачыккан кешелэр казан тирэсенэ эцыелдылар. табын булып утырды-лар. Н. Фэттах. II Бергэлэшеп ашау. Асылгэрэй, — уен белэн мавыгып, табынга соцлап кайтса да. каргап каршы алалар. М. Шабай.
2.	Юлда, сэфэрдэ й. б. ш. чакларда бергэ, уртак чы-гым белэн ризыкланырга килешкэн кешелэр жыелма-сы. Бэр арбада ечэр-дуртэр утырып баручы татар, чуваш, марилар, мукшылар уз табыннарыныц бу конге кичке ашлары турында сейлэшэ башладылар. А.. Тайиров.
3.	Кунак, сый мэжлесе. Табынга дэшу. Табын эцыры. । I Газинурныц кияу егете Бэм табынны алып баручы Башим эледэн-эле Сэлим янына килеп, аныц колагына нидер пышылдады. Г. Эпсэлэмов.
4.	Кунак-тешемне санау-исэплэу берэмлеге — билгеле зурлыктагы булмэдэ бер табын тэшкил итэрлек сандагы кешелэр. Ул [обыватель] купле кунак ча-кырган булыр иде. —Ничэмэ табын мээн;лес уткэр-гэн булыр иде. 9. Исхак.
5.	Кирэкле табак-савыт, кашыгаяк китерелеп те-зелгэн йэм ашамлыклар куелган ашау урыны.— Ку-наклар килер вакыт эциткэн. безнец табыннар да хэзерлэнеп эцитмэгэн. Г. Камал. Табынны эцыеп, Хэлимне йокларга салгач. Фатыйма эцеп эрлэргэ тотынды. И. Гази.
6.	куч. Компания, узара дусларча энгэмэ корып торган кешелэр теркеме. Мин кешелэргэ, кешелэр табынына тиз катнаша алмау сыйфатым белэн дэ риза тугел. К. Басыйров.
7.	иск. Айлар буе абзар-курага кертелмичэ, иректэ утлап йергэн ат еере. Атларны табынга чыгару. I I Атымны эцибэрдем табырга, Табырга гына тугел, табынга. Жыр.
Табын жэю — табынга ашъяулык й. б. жэеп, естенэ табак-савыт йэм ашамлык кую. Рэуфэ сэкегэ м;э-елгэн табындагы чынаякларга чэй ясап куйды. А. Шамов. Юлчылар узган монда, Ж,эйгэн булган-нар табын, Ашап киткэннэр кавын. Ш. Маннур.
ТАБЫНДАШ и. Башкалар белэн бер ук табыннан ашаучы. Бэр табындаш тугандаш тугел. Мэкаль. [Зоя:] Бабай, мэ, син дэ безнец белэн табындаш булып, шушы бер телем ипине аша. Ф. Кэрим.’
ТАБ
12
TAB
ТАБЫНДЫРУ ф. Табынырга мэжбур иту, буйсын-дыру. Бурыч багындыра, кылыч табындыра. Мэкаль.
ТАБЫНЛЫК и. 1, Табын (5 мэгъ.); табын жэелгэн урын. Идэндэге табынлыкка чэй, ашамлыклар куел-ган, зур ак самовар гежлэп тора иде. Г. Ибрайимов. Чецгерэде кавышу бокаллары, Бэхет тулы булды табынлык. Ш. Маннур.
2. с. мэгъ. Табынга (2 мэгъ.) житэрлек. [Лисами] ун табынлык савыт-саба алган. Г. Камал.
ТАБЫН-ТАБЫН с. 1. Берьюлы берничэ (яки куп) тапкыр аллы-артлы жыелган табыннар санындагы. [Солдатныц] ул хатцны икэн тэмле тамак, Чакыр-ганы табын-табын кунак. Н. Исэнбэт.
2. рэв. мэгъ. Берьюлы бер жирдэрэк утырышкан табыннар рэвешендэ. Урман эчендэ — безнец завод кешелэре табын-табын булып утырганнар. Г. Гобэй.
ТАБЫНУ ф. Язмышынны илайи бер кеч, гадэттэн тыш шэхес ихтыярында дип белеп, телэклэреннен утэлуен шуннан кету, шуна буйсыну. Теге мэзкур пот алдында табынганнан оят инде. Г. Тукай. Бар тормышы аныц [мэрхумнец] хата булды — Ялган пэйгамбэргэ табынды. М. Кэрим. II куч. Бетен емет-лэренне билгеле бер эшкэ, социаль куренешкэ h. б. баглау. Властька табыну, Ьавалану. масаю кебек сыйфатларны бик каты тэнкыйтьлэделэр. Г. 9псэ-лэмов. II куч. Багыну, бик нык мавыгу.— Ул вакыт мин Гэуйэр дигэн бер кызга табына идем. Г. Ибрайимов. [Галим] шул шахматына табынган да, день-ясын онытып йери. Г. Эпсэлэмов.
ТАБЫНЧЫ и. Табынга табак-савыт китереп, аш булеп, табындагыларга хезмэт курсэтуче, официант. Мокытны табынчы итеп, ит турарга кушканнар. Н. Исэнбэт. | с. мэгъ. Табынчы кыз — otQumdu генэ сорап куйды:—Кем буласыз сез, апа? Э. Еники.
ТАБЫНЧЫЛЫК и. Табынчы эшен башкару. Ул [Камилэ] узе табынчылык итэ, аш сала, чэй ясый. Г. Ибрайимов.
ТАБЫР и. 1. иск. Кету, еер; утлап йергэн ат ке-туе. Атымны м;ибэрдем табырга, Мацгай ялын ур-дем танырга. Жыр. || диал. Мал-туар кетуе жыелып ял итэ торган урын.
2. Кучмэчелэр теркеме, табор. Чегэн табыры кебек, сез гел шулай гомергэме кучеп йерерсез? Г. Ла-тыйп. || тар. Хэрби лагерь.
3. диал. Урып-жыю чорында басуда жыелышып аш-лык сукканда йэм башка шундын эшлэр вакытында килеп ял иту урыны. Басу табыры.
ТАБЫРЛАУ ф. Кету, еер белэн билэп, тоташ кап-лап алу. Болыннарны атлар табырлаган, Бер эцыр ишетелэ табыннардан. Гэр. Рэхим.
ТАБЫШ и. 1. Табылган нэреэ, табылдык. Чемодан эчендэ, иц естэ, фотоаппарат ята иде. Менэ ичма-. сам табыш! X. Сарьян. II Унышы очраклылыкка бэйле булган йенэр яки кэсеплэр юлында табылган мал (ма-териаль кыйммэт). Мескен Арыслан никадэр тартыл-са, йолкынса да, Аучыныц табышы гына булып кал-ды. Г. Тукай. Кайта телке тенге авыннан — Табыш алып курше авылдан. М. Сен дек ле.
2.	экон. Тулы доходный эшлэп чыгару чыгымна-рыннан арткан елеше. Товарлыклы балык кез кене колхозга унеч мец табыш китерде. Г. Ахунов. Энэ бер колхозда йон тетеп, кирпеч сугып, икенчесендэ такта ярып табышка ирешкэннэр. А. Расих. II Вак йенэрченен уз товарын сатып яки заказны утэп алган хезмэт хакы. Ул [Лисам] пыяла ящигын, я булмаса кайрау станогын э^илкэсенэ кутэрэ дэ табышка чыгып китэ. А. Расих.
3.	экон. Капиталнстнын яки сэудэгэрнен хезмэт иялэрен эксплуатациялэу хисабына алынган доходы. Капиталист Крупп эзли табыш, Алтын коя сугыш
утыннан. Н. Дэули. Иц куп табыш артыннан куып, капиталистлар эцитештеруне кицэйтэлэр. Политэкономия. || Эшлэмичэ генэ кэсеп итученен кереме, килере. Руханилар табышы. Курэзэче табышы.
4.	Чэчэклэрдэн бал алу мемкинлеге. Тигэнэк, су-кыр кычыткан чэчэклэрендэ кортлар гежли иде. Табыш бар дигэн суз. А. Гыйлэжев. II Умарталарда жыелган бал кулэме.
Табыш массасы — берэр предприятиедэн алынган барлык табыш. Табыш нормасыныц тубэнэюе табыш массасыныц кимуе дигэн суз тугел. Политэкономия. Табыш нормасы — естэмэ кыйммэтнен бетен салынган капиталга карата процент нисбэте.
ТАБЫШ-КИЦЭШ эк;ый. и. к. кинэш-табыш.— Юнь-лэп. денья кургэнрэк кешелэр белэн дэ табыш-кицэш итеп кара эле. Ф. Эмирхан.
ТАБЫШЛЫ с. 1. Табышы булган, файдалы табыш (2—3 мэгъ.) китерэ торган.— Деньяныц рэтенэ бераз тешеним, башка м;ирдэн табышлы кэсеп эзлэргэ эцитэрлек акча ясыйм. Г. Ибрайимов.— Мин балык урчетунец. умартачылыкныц, яшелчэ бакчаларыныц нинди табышлы нэреэлэр икэнен дэ белам. А. Расих.
2. Чэчэклэрдэн мул бал алу мемкинлеге булган. Чэчэклэр баллы, haea кояшлы, Кене табышлы — Кортларым нигэ Ачуланалар? Ф. Бурнаш.
Табышлы буду—нэреэие дэ булса табып алу. Комсомол Ибрай читэннэр арасыннан ике китап табып алды. Ул:—Табышлы булдым, егетлэр, табышлы,— диде дэ китапларны Шэйхенурга бирде. Н. Баян.
ТАБЫШМАК и. 1. Кинаялэп яки суз уйнатып эй-телгэн йэм теп мэгънэсен уйлап белергэ кирэк булган нэфис суз — фольклор эсэренен бер тере. Табышмак табу. Табышмак эйту. □ Табышмакныц ж;а-ваплары кызык, — я бик ерак, я бик якыннар. Син эзлисец мичтэн пэрэмэчлэр, Алар йолдыз булып балкыйлар. С. Селэйманова.— Менэ мин сезгэ тагын бер табышмак бирэм, таба алырсызмы? А. Шамов.
2. куч. Серле, кыен анлашыла торган нэреэ. Нин-дидер бер галим эйткэн: мэхэббэт ул — табышмак. М. Жэлил. Нийаять, бу ике табышмак, ике атна дигэндэ икесе берьюлы чишелеп, безне шаклар ка-тырды. Г. Гобэй. II с. мэгъ. к. табышмаклы. Нэреэ эй-тер икэн, нинди серлэрен ачар икэн бу табышмак егет? И. Салахов. Ул табышмак адэмнец, сузгэ-суз катнашмыйча, кузлек астыннан гел ей эчен .сезеп утыруы' куцелгэ шом сала иде. Ф. Хесни.
ТАБЫШМАКЛЫ с. Серле, гажэп; интригалы, кы-зыксыну уята торган. Алиш, укуга булган кызыксы-нуны саклау ечен, [хикэягэ] терле табышмаклы мо-ментлар кертэ. М. Жэлил. Шулай, бу табышмаклы хэлне берничек тэ чишэ алмыйча торганда, эчтэн ишекнец биге алынган тавыш ишетелде. Г. Минский.
ТАБЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. табу I. дхтэм бабай авыл байларыныц яшереп куйган игеннэрен табышып бирудэ бик нык эшлэде. Г. Гали. [Якуб] атлар та-бышты, арбалар табышты, яралыларны больницага салырга ярдэм итеште. И. Гази.
2.	Бер-берсен (бер-беренне) табу. Эт иснэшеп. кеше сейлэшеп табыша. Мэкаль. Яшьлэр узлзре табышып, узлэре барыштылар. Р. Техфэтуллин. Рэхмэт дими, ни дисец: табыштырдыц, кавыштырдыц — Советский эби син! Ш. Галиев.
ТАВАР и. к. товар.
ТАВАРЛЫК и. иск. Склад, товар келэте. Сыгылып торган киштэлэр яцадан турайды, таварлыклар бушап, иркенэеп калды. Н. Фэттах.
ТА ВИС и. Фазаннар (тавыксыманнар) семьялыгын-нан каурыйларынын матурлыгы белэн дан тоткан озын койрыклы жылы як кошы. Тавис койрыгына ышаныр.
TAB
13
TAB
Мэкаль. дллэ нинди зиннзтле вэ алтынлы койрыгын кояшка карты ялтыратып йергэн тависны куреп, бигрэк тэ сокландым. Г. Тукай. Иц матур кош та-вис дилэр, Ямьсезмени безнец карлыгач? Ф. Карим.
О Тавис каурыйлары таккан карга — узен чын-лыкта булганнан югарырак курсэтеп кыланучы кеше. Зэйтунэ акылсыз кыз тугел, ул аныц [Шэмгуньнец] тавис каурыйлары таккан карга икэненэ твшенер. 9. Фэйзи.
ТАВТОЛО'ГИЯ и. кит. Бер ук нэрсэне (фикерне) икенче сузлэр белэн эйтеп кабатлау; билгелэмэ яки ачыклау урынына билгелэнергэ, ачыкланырга тиешле фикернец (хекемнен) узен китеру куренеше. Ж,ыйнак-лык талэбе---тел материалын файдалануда эконо-
мияле булуны, тавтологиядэн саклану кирэклеген искэртэ. В. Хангилдин.
ТАВЫК и. Башлыча йомыркасы Ьэм ите ечен асрала торган йорт кошы. Тавык твшенэ тары кергэн. чуплэп бетерэ алмаган, тагы кергэн. Мэкаль. Тавык кукэй салмас борын чебешен сатмыйлар. Мэкаль.
Тавык елы — Ьэр елы аерым хайван исеме белэн аталган борынгы уникееллык циклда унынчы ел. Тавык куз— энгер-мецгердэ Ьэм зэгыйфьяктылыкта кур-ми башлау авыруы. Л витаминыныц булмавы кеше-лэрдэ куз авыруы — тавык куз китереп чыгара. Робинзон эзл. Тавык мендэр — эченэ тавык йоны ту-тырылган мендэр. Гелэндэм эби баш очына кечкенэ генэ тавык мендэрен сала, вскэ ябынырга тагын берэр иске кием бирэ иде. Г. Гали. Тавык улэне — 1) саз-ламык жирлэрдэ, су буйларында усэ торган, тугэрэк елтыр яшел яфраклы, жёте алтынсу сэры чэчэкле агулы улэн; русчасы-. курослеп; 2) к. каз улэне. Угезнец мышнавыннан эцирдэге тавык улэннэре дерелдэп селкенэ иде. М. МэЬдиев.
О Тавык алачыгы (кетэге, оясы) кадэр — кечкенэ Ьэм иачар гына, иске генэ ей турында. Тавык кетэге чаклы гына ей. Тен керсэ дэ, уты алынмаган. Йортта кузгэ тертсэц куренмэслек карацгы. Ш. Ме-дэррис. Фатир хуэцалары—тавык оясы чаклы гына бер кибет тотып маташкан мещаннар. Г. ИбраЬи-мов. Тавык аягы (тэпие) эвф. — 1) христианнарда муенга яки киемгэ тагыла торган хач (тэре). [Карт татар:] Эй сез-з, татар марщалары, татар керэ-шеннэре! Муеныгызга ике тиенлек тавык аягы гына тагасыгыз калган. Ф. Эмирхан. — Y3 авылыцда кеше-лэрне чукындыра алдыцмы? Тавык тэпилэрен кайда йертэлэр? Ш. Камал; 2) иск. хач формасындагы медаль, крест. — Син, егет, бик масайма эле! Шинеле-цэ---тавык тэпие кадап кайткач та, узецне ста-
новой дип белдецме? К. Нэжми. Тавык баш — ангыра, зиЬенсез кеше турында. Тавык башка — табышмак, тешсезгэ—чиклэвек [кебек]. Мэкаль. Тавык йерэк— бнк куркучан кеше турында. — Андый батыр малайлар безнец очта бармы соц? Я\ыен куркак, эцыен тавык йерэк. Г. Бэширов. Тавыклар келэ(р) — утэ беркатлы, мэгънэсез яки уз шартына туры килми торган нэрсэ турында. [Бэхтияр:] Менэ эниец эцыен тозсыз сузлэр свили. Андый сузлэрдэн хэзер тавыклар да келэ инде. Г. Зэйнашева. Тавык мие (миле), тавык мие эчкэн — бик зиЬенсез, хэтерсез кеше турында.— Тавык мие синдэ. Хэтерец юк. Хэтер тугел — хэтэр. Г. Мехэммэтшин. — Э менэ бу тавык мие эчкэн нэрсэ [Мэгыйшэ] кене-тене минем каныма тоз сала. Г. Ахунов. Тавык чуплэп бетергесез (бетермэслек, бетерерлек тугел)—бик куп вак нэрсэлэр, вак мэ-шэкатьлэр турында. Энэ шул тавык чуплэп бетергесез терткелэр сезнец хэрефлэр була, ягъни бер авазны ацлата. Ш. Еникеев. Вэртерле сузлэр тавык та чуплэп бетермэслек булып кубэеп киттелэр.
Ш. Маннур. вйдэге эшне тавык та чуплэп бетерерлек тугел. С. Рафиков.
ТАВЫКБИКЭ и. сейл. Гадэти йорт тавыгы. Та-выкбикэлэр исэ башта кайсы кая качышса да, соцын-нан, ул-бу куренмэгэч, тагы чыктылар. 9. Баянов.
ТАВЫК-ЧЕБЕШ, ТАВЫК-ЧЕБИ эцый. и. Тавыклар-этэчлэр Ьэм чебилэр. Урамда кешелэр сейлэшкэн, атлар кешнэгэн, тавык-чебешлэр чырылдашкан та-вышка Карл Федорович уянып китте. М. Гали. Яхшы кара сыерларны, сарыкларны, Урдэк. куркэ, тавык-чебине. Ш. Маннур.
ТАВЫШ и. 1. Бугаздагы махсус ярылар тибрэнудэн чыга торган Ьэм индивидуаль узенчэлеклэр—кеч, югарылык-тубэнлек, тембр Ь. б. белэн аерыла торган авазлар. Бер тавыш килде колакка, яцгырады бер заман:— Тор, шэкерт, эн;иттек Казанга, алды-бызда бит Казан! Г. Тукай. Эшчелэр---калын йэм
югары тавыш белэн - - - нэрсэдер эйтэ башладылар. М. Гафури. II Хайваннарга хас авазлар. Байтирэк халкы тулпарныц кешнэгэн тавышына уянган. Г. Бэширов. Сайра, сандугачым, сайра Моцлы тавышыц белэн. Жыр. II Тон, кешенен билгеле бер кэефен, хис-тойгы-сын, характерын, темпераментын белдереп торган ава-зы. Ачы тавыш. Йомшак тавыш. □—Улым. Байтирэк, мин бая бик зэйэрле хатын-кыз тавышы ишет-тем, абыстац килмэгэндер бит? Т. Гыйззэт. II Вока ль сэнгать материалы буларак, жырлагандагы, сейлэгэн-дэге аваз. Рабиганыц матур тавышы моцлы, назлы. Ш. Бабич.
2.	Билгеле бер музыка системасында кабул нтелгэн Ьэм югарылык-тубэнлек буенча аерымланган аваз. Татарда музыка биш тавыш белэн генэ чиклэнергэ тиешме? М. Жалил.
3.	Нинди дэ булса бер жансыз предмет, хэрэкэт чыгарган яки шулар ечен характерлы булган авазлар турында. }К,ил тавышы. Машина тавышы.СЗЕрсктан салмак кына музыка — марш тавышы килэ. Ф. Бур-наш. Бетен деньяны бер генэ терле тавыш баскан: ул — язгы ташу тавышы. М. МэЬдиев. II Фэн, техника Ьэм сэнгать предметы булган авазлар турында. Тавыш дулкыннары. Тавыш кече. Тавыш операторы. Тавыш язу.
4.	Шау-шу, ыгы-зыгы; кычкырыш, талаш, эреплэшу. Тавыш куптару. Тавыш кутэру. □ Вэли бай йор-тында тавыш, шау-шу. h. Такташ. Яшьлэр арасында тавыш купты:—Эйдэгез лапаска!.. Эйдэгез! К. Нэжми. — Гайнавал тутэй, юкка тавыш чыгарма, сине беркем дэ хурларга уйлаганы юк. Т. Гыйззэт.
5.	куч. Дэулэт учреждениелэрендэ Ьэм ижтимагый оешмаларда берэр мэсьэлэне купчелек телэге буенча хэл иткэндэ уз фикеренне белдеру. Кицэшле тавыш хокукы. Тавыщтан мэхрум ителу. II Шундый очрак-ларда Ьэркемнен уз фикерен белдеру куренеше (кул кутэру, шар салу Ь. б.). Тавышларныц зур купчелеге белэн сайлану.
Тавыш бету — аваз чыгара алмый башлау (тавыш ярылары бозылу).—Елый-елый, кычкыра-кычкыра минем тавышларым бетте. М. Гали. Тавыш биру — 1) узеннен бар булуынны яки кайдалыгынны белдереп эндэшу, кычкыру. Иц элек Розочка уянды. Еламады, уянганлыгын белдереп, тавыш кына бирде. М. Эмир; 2) кычкырту, гудок биру. Бу арада пароход, еченче мэртэбэ тавыш биреп, китэргэ хэзерлэнде. Ф. Эмирхан; 3) куч. сайлауда Ь. б. уз фикеренне белдеру, тавыш (5 мэгъ.) хокукыннан файдалану. Габ-делбэр Шэцгэрэйнец кырыслыгын бик ошатты, аныц кандидатурасын яклап, беренче булып тавыш бирде. М. Шабай; 4) куч. сейл. шоферлардаи автомашинага утыртуларын утенеп, юл буенда кул кутэреп тору. Мин барасы районга киткэн ивтобусларныц куптэн
TAB
14
TAB
инде азе суынган. Нишлэргэ? Элбэттэ, эциде юл чатына басарга да узган машинага кул кутэреп тавыш бирергэ. Р. Гатауллин. Тавыш киселу — кинэт тавышсыз-енсез калу. Тавыш (тавышын) кысылу— тавыш кинэт зэгыйфьлэнеп, экренэеп киту. Тавыш (тавышынны) кысу — махсус рэвештэ экрен яки зэ-гыйфь тавыш белэн сейлэу турында. Гали тавышын кыса тешеп кенэ сузгэ кереште. Ф. Хесни. Тавыш куверту— тавышлану, тавыш куптару. Тавыш ярыгы — бугаз эчендэ Ьава юлы — тавыш чыгарган пакта ки-рэгенчэ кинэя яки тарая торган ярык. Тавыш ярыла-ры — бугаз эченнэн Ьава уту нэтижэсендэ килеп чыга Ьэм тавышны терлелэндеру ечен хезмэт итэ торган ярылар. Тавышка килу—кычкырышу. — Юлдан чык-кан чакларыц аз булмады. Ферма кызлары белэн тавышка килулэрецне эйтеп тэ тормыйм. С. Рафиков. Тавышка кую — ачык сайлау вакытында тавыш бирергэ тэкъдим иту. — Тавышка куям: кем дэ кем Мирвэли Биктимеров керткэн тэкъдимнэргэ риза, шул кешелэр кулларын кутэрсеннэр. Т. Гыйз-зэт. Тавышиы кутэру (тешеру)—тавышны югарылан-дыру, кечэйту (ачу килу билгесе) якн салмакландыру, экренэйту (юашлану билгесе). Председатель, тавышын кутэребрэк: — Иптэшлэр, тавышсыз гына эшлэргэ булмыймы?— диде. Т. Госман. Тавыштан тешеру — тавыш биру, сайлау хокукыннан мэхрум иту.
О Тавыш адашырлык — куп булмэле зур йорт, квартира турында. [Эз!гэр] Хатамтаевлар квартира-сыныц зурлыгына хэйран булды. Кем эйтмешли, тавыш адашырлык. Б. Камалов. Тавышы беереннэн чыгу, тавышны беердэн алу — уз-узенэ ышанып яки тэкэбберлэнеп, кыю тавыш белэн сейлэу турында. Баштарак бик мескенлэнеп, ух-ах килеп йврсэ дэ, соцга табарак тавышы беереннэн чыга башлады мо-ныц [Шакирныц]. Р. Техфэтуллин. [Бараев] узеннэн тубэнрэклэр янында тавышын беердэн алып сейлэшэ. Б. Камалов. Тавышы таш яра — бик кечле тавышлы кеше (нэрсэ) турында. Иртук Мехэммэтша аганы паровоз тавышы уятты. — Ай-hail, тавышы! Шул-хэтле эцирдэн таш яра бит!—диде Мехэммэтша ага. В. Монасыйпов.
ТАВЫШАЛГЫЧ и. Тавышларны кабул итэ торган аппарат. Колак безнец тавышалгычыбыз булып тора. Физика.
ТАВЫШ-ГАУГА эцый. и. Шау-шу, талаш, кычкы-рыш. Нашим:— Сэлим, тавыш-гауга чыгарып. туйныц ямен эцибэрер,--[диде]. Г. Эпсэлэмов.
ТАВЫШИОТКЫЧ и. Навадагы тавышларны сангы-раулата торган махсус жайланма (есйез). Шау-шудан индивидуаль саклану ечен тавышйоткыч кулланыла. Анатомия.
ТАВЫШКАН и. 1. Арт аякларына басып йегерэ торган кимеруче жэнлек, »зур кушаяк"; русчасы: тушканчик.
2. иск. Куян (Себер куяны).
Тавышкан елы — Ьэр елы аерым хайван исеме белэн аталган борынгы уникееллык циклда дуртенче ел (куян елы).
ТАВЫШЛАНДЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тавышлану (1 мэгъ.).
2. Тавышлы иту (мэсэлэн, кинофильм Ь. б. ны).
ТАВЫШЛАНУ ф. 1. Тавыш, аваз чыгару. [Куйлар], тац килу белэн, узара акрын-акрын сейлэшэ, та-вышлана башладылар. Г. ИбраЬимов. Бер уцайда соцга калган кайсыдыр колхозниц чабу машинасы тавышлана. Г. Бэширов.
2. Кычкыру, шау-шу куптару. Этэч тавышлана, тагын да — кикрикук!—ди. Г. Тукай. Мэдрэсэ ишеге ачылып, эллэ кемнэр бик нык тавышланып эчкэ керэ башладылар. М. Гафури. Егетлэр тэрэзэне нык чиер-
тэлэр, тавышланалар, дебердэтэлэр. М. Фэйзи. II Ызгышу, талашу, жэнжаллашу. Зебэй--кен дэ,
мица гээ/qum бир, дип тавышлана, шалаша, h. Такта ш. [Батталовныц] узенэ барырга, тавышланырга, таптырырга туры килде. И. Салахов. Техфэт абый-ныц----барактагы бер кеше белэн дэ тавышланганы
юк. Бичкемгэ бэйлэнми. Ш. Маннур.
3. рэв. мэгъ. тавышланып. Гадэттэ тавышсыз эшлэнэ торган эш-хэрэкэтне тавышлы итеп. Бм-м-м дип тавышланып уйлап куйды полк командиры. А. Шамов. Йерэк------тавышланып сулкылдады.
И. Салахов.
ТАВЫШЛАУ ф. 1. Тавышлы иту, тавыш, аваз белэн баш кару (берэр эш Ь. б. ны). Кайберэулэр та-вышлап озын гына исни башладылар. Ш. Камал. Имай белэн Бэдри---суга тешкэч чаптыр-чаптыр
килеп тавышлыйлар. Г. Толымбай.
2. сейл. Тавышлану, шау-шу куптару. Тиз кит, малай, ей турендэ тавышлама. Г. Тукай. Акрын! Бу — мин, нигэ тавышлыйсыц! Кеше ишетер, тавышыц чыгарм . Ф. Бурнаш. Урман элеккечэ шаулый, тавышлый. С. Хэким. II Жэнжаллашу, ызгыш-талаш чыгару. Сэлим---Раман тавышлый, кырып-ватып
йергэне ишетелэ. М. Фэйзи. Ачуланып, тавышлап, еченче кухня алып кайткан идек. Ш. Усманов.
ТАВЫШЛЫ с. 1. Тавышы булган; шау-шулы, ыгы-зыгылы. Тавышлы мээцлес. Тавышлы урам. II Кычкы-рыш-талашлы. Тавышлы табыннан.фэрештэ качар. Мэкаль.
2. Тавыш белэн белдерелэ торган. Тавышлы сигнал.
Тавышлы кино — экранда курсэтелгэннэрнен сей-лэшулэрен, хэрэкэт авазларын да ишеттерэ торган кино. Клубка тавышлы кино аппараты да алып куярга ниятлэп торабыз. 9. Еники.
ТАВЫШСЫЗ с. 1. Тавышлы булмаган. Тавышсыз кино. || Шау-шусыз, ыгы-зыгысыз. II Еламый, кычкыр-мый торган. Тавышсыз бала.
2. рэв. мэгъ. Тавыш чыгармыйча. Хэят акрын вэ тавышсыз гына тэрэзэне япты. Ф. Эмирхан. Кавказ-ныц аксыл томанга беркэнгэн ак башлы таулары тавышсыз гына эцырлый. Ш. Камал. Узе [Мавия], башын читкэ борып, эченнэн генэ тавышсыз елый. М. Фэйзи.
ТАВЫШСЫЗ-вНСЕЗ рэв. к. тавыш-тынсыз. Аны [Нэфисэнё] may башына кадэр тавышсыз-енсез, тенге сакчылардай, юл читендэге тэбэнэк баганалар озата менде. Г. Бэширов.
ТАВЫШТОТКЫЧ и. тех. Бик ерактаи килгэн зэ-гыйфь тавышларны кеше ишетерлек итеп кечэйтэ торган аппарат. Тавыштоткыч сигналлары.
ТАВЫШ-ТЫН и. Ишетелерлек, сизелерлек тавыш. 6й эчендэ йоклаган кешелэрнец тигез сулыш алула-рыннан башка йичбер тавыш-тын юк. Ш. Камал. Кызныц еендэ ут бар, мэгэр тавыш-тын юк. Г. ИбраЬимов. Тавыш-тын юк, эк;ил дэ исми, Урман тын иде. Ф. Кэрим. || Шау-шу; аваз салу, эш-хэрэкэтне белдерэ торган аваз. Йортта тавыш-тын бетте. Ф. Эмирхан. — Зэки, синец дэ тавышыц-тыныц бетте, малай. Ф. Сэйфи-Казанлы.
О Тавышы-тыны ншетелмэу (чыкмау, юк) — берэр эш яки узе турында белгертмэу, хэбэр бирмэу турында.
ТАВЫШ-ТЫНСЫЗ, ТАВЫШСЫЗ-ТЫНСЫЗ рэв. Тавышланмыйча, тавыш-тын чыгармыйча. Без, авто-матларны цорып, сак адымнар белэн тавыш-тынсыз гына алга барабыз. 9. Айдар. II с. мэгъ. Тыныч холык-лы. Тавышсыз-тынсыз кеше.
ТАВЫШЧАН с. Талаша, тиргэшэ, сузгэ килэ торган. Узе тавышчан да, изгелеккэ авышчан. Эйтем.
ТАВЫШ-вН эн;ый. и. к. тавыш-тын.
ТАГ
15
ТАГ
ТАГАН и. 1. Кимендэ еч данэ колга яки бурэнэнен нечкэ очларын махсус бау (жиле) белэн узара берке-теп, юан очларын жиргэ бастырып торгызылган ко-рылма — уртасына нэреэ дэ булса асып кую яки, тышкы яктан каплап, куыш ясау ечен куела. Таган кору. □ Зариф абзый Лапас астына таган квйлэп, аца ашлык илэге асты. Г. Галиев. II Шундый корылма рэвешендэ бер-берсенэ терэтеп, бастырып куелган предметлар жыелмасы. Утын таганы. Автоматларны таганга кую.
2. Нэреэ дэ булса асып яки элеп кую ечен казык, багана башына, ботак чатына h. б. аркылы салынган колга. Бшиек таганы. Учак таганы. □ Сабир, таганга чилэк асып, коры ботакларга шырпы сызды. Г. Галиев. Ике таган калган тырпаеп, Учак тирэ-сендэ беркем юк. С. Селэйманова. II Чулмэк яки казан утырту ечен ясалгаи берничэ аяклы кыршау, ечаяк. Каравылчыларныц берсе йектэн чуен казан белэн тимер таганны чишеп алды. М. Галэу. Камилэ-----
учак алдына кечкенэ тимер таган белэн таба куеп, аныц астына ут якты. 9. Еники.
3. Биек багана башына, биек ботакка, балкага h. б. беркетелгэн озын аркан йэм шуна тагылган басу-утыру жайланмасы, тирбэнеп уйнау яки биек урында эшлэу ечен корыла. Кемеш тавышлы кызларныц аталары ак чыбыктан зур йэм бик матур итеп эрэцэ ургэн дэ аны кулнец уртасына таган итеп аскан. Г. Гали.
Таган асу—казанны яки чулмэкне таганга асып, астына ут ягу. Кайсысы бэрэцге эрчеде, кайсысы таган асты. Г. Гобэй. Таган асты — язгы-жэйге кен-нэрдэ кырга чыгып (йэм гадэттэ таган корып) уйнала торган кумэк уеннарнын берсе. Элек заманда бит егетлэр белэн кызлар урманга чыгалар, — анда таган асты уйныйлар ие. Г. Толымбай. Таган атыну— хозурлык ечен таганда (3 мэгъ.) тирбэну. Бауга ях-шылап тотын, Тирбэнеп таган атын. Ж- Тэржема-нов. Дрсып-ярсып таган атынганда Таган бавым кинэт езелде. 9. Фэйзи.
ТАГАНЛАУ ф. Таган (1 мэгъ.) рэвешендэ бер-бер-сенэ терэту. Роталар----мылтыкларын таганлап
утыртканнар, дуртэр солдат бер булып палатка корып маташа. А. Тайиров.
ТАГАРАК и. Терлек азы гы салу, кер юу й. б. ечен колашалап ясалгаи озынча формадагы зур ачык савыт. Юньсезне табакка тартсац. ул тагаракка естерэр. Мэкаль. Сыерныц сете тагаракта. дилэр. Р. Техфэ-туллин. Нэсимэнец кузе Хэсэн рэсеменэ тешэ дэ, тагарактагы керлэрне шундый тиз уучы бармаклары кинэт туктыйлар. К. Нэжми.
ТАГАТЬ и. иск. Табыну, буйсыну; аллага буйсы-нып, коллык кылу, гыйбадэт кылу. Итэм тагать. кузем, куцлем тэмамэн гарше-эгъладэ. Г. Тукай.
ТАГАТЬЧЕ и. иск. Аллага буйсынып коллык кылу-чы, тэкъва кеше. Галимнэр булалар — Гыйбадэтче я тагатьче. Г. Кандалый.
ТАГУ I ф. 1. Нэрсэгэ дэ булса икенче нэреэне асылган яки эленгэн хэлдэ беркетеп кую. Кое сирт-мэсенэ авырлык тагу. □ Арбага таккач. дегет чи-лэге дэ хаэцга барган, ди. Мэкаль. Иц арттан [бил каешына] наган таккан офицер куренде. К. Нэжми.
2.	Эгъзаларга, кием-салымга яки кулга тотып йер-телэ торган йорт кирэк-яракларына билгеле бер деталь, предмет яки бизэк беркету. Белэккэ сэгать тагу. Чилэккэ колак тагу. Галстук тагу. Погон тагу. Значок (медаль) тагу. □ Егерме бишмэткэ эциц утыртасы да теймэ тагасы. Г. Ибрайимов. Куян-ныц муенына эцеп тактылар. М. Гафури.
3.	Элэктереп естерэу, сейрэу; естерэту, сейрэту. Юдинодан соц эшелонны башка паровоз тагып ки-
тэчэк иде. Г. Гобэй. Кырга тирес чыгару ечен колхоз узе тракторга тагарлык м;айланма рэтлэсэ, МТСныц------ярдэмгэ килергэ эзер торуы эйтелде.
Ф. Хесни.
4.	куч. сейл. туп. Иярту, житэклэу, узен белэн бергэ йерту. [Низами], ике биясен тагып, буген иртэ белэн совхозга килгэн. Г. Ибрайимов. II Мэжбури рэ-вештэ ияртеп жибэру. Куштан узенэ узе табар; уц-ганга мулла кызын тагар. Мэкаль. || Кечлэп биру, тапшыру. Кечлэп йомыш (эш) тагу. Утмэгэн то-варны тагып биру. □ Фэкыйрь кеше, кемнэр сица иман таккан? Г. Тукай.
5.	куч. Кемгэ дэ булса кадерсезлек, хурлык китерэ торган атама биру. Какма кеше капкасын — уз капкацны кагарлар; такма кешегэ исем—узецэ исем тагарлар. Мэкаль. Тыелса икэн Каргалыда Иэрбер кешегэ кушамат тагу. Ш. Мехэммэдев.
6.	куч. Берэр начар сыйфатны, гаепне й. б. билгеле берэугэ хас дип эйту, япсару, ягу. Колак ишетмэгэн, куз курмэгэн ялганнарны безгэ тагалар. h. Такташ. длбэттэ, инструктор хэлне ацлады: Ифратка Халиков таккан м;инаятьлэрне тагып булмый. А. Расих. Дания кенлэште, [иренэ] юк-бар гаеп такты. Н. Фэттах.
ТАГУ II и. диал. Комачау, киртэ, тоткарлык. [Кемгэ дэ булса] may да тагу тугел. 9йтем.
Тагу булу—киртэ, тоткарлык булу, комачаулау. Тар эцирдэ тагу булу.
ТАГУН и. иск. к. чума. Амстердамда бик кечле тагун авыруы белэн кененэ дурт-биш йез кеше у лэ. Ф. Халиди.
ТАТЫ, ТАТЫН рэв. 1. Кабаттан, янадан кабатла-нып. Селэйман, булмэгэ кереп, тагы бер кат сэлам бирде. К. Тинчурин. Август тагын шаулап утте. 9. Ерикэй. || Терк. функ. Тиндэш кисэклэр янында бер-бер артлы кабатланып килэ торган эш яки хэрэ-кэтне белдерэ. [Кугэрченнэр] озак, бик озак убешэ-лэр, тагы уйныйлар, тагы герлилэр, тагы убешэлэр. Г. Ибрайимов. Тагын яшен яшьни, Тагын кукри, Тагын шулай эциллэр исэлэр, Тагын яцгыр ява, Тагын, тагын, тагын... Айлар, еллар шулай утэлэр. h. Такташ. Галэветдин абзый тагын керде, Тагын чыкты. Ш. Маннур. II Узе генэ кабатланып, куренеш яки процессный интенсивлыгын яки еш кабатлануын белдерэ. Тагын, тагын яцгырый куакларда Сандугачныц моц-лы эцырлары. 9. Ерикэй.
2.	©стэп, естэмэ рэвештэ, булганын дэвам итеп. Шул щэйне Гелбайар абыстай тагын бер малой тапты. М. Гали. Момкин булса, бераз гына кетегез инде тагы. 3. Мансур. II Булганга, инде курелгэнгэ охшаш, икенче. Малой чагымда ук— бай малайлары мица кузлэрен тегилэр иде дэ: — Менэ тагын икенче дндэр усэ, — дип эйтэлэр иде. Г. Толымбай. II Эйтелгэн-нэрдэн тыш. Г. Ибрабимовныц „ Табигать балалары" тибындагы эсэрлэре эченэ тагын „Дз башы", „Алма-чуар‘ хикэялэре керэ. Г. Нигъмэти. II Башка, бутэн. Моннан да яман явызлык Бармы деньяда тагын? 3. Мансур.
3.	©стэвенэ, житмэсэ (алдарак эйтелгэн хэл яки сынфатлар естенэ). — Сания узе яшь, узе укыган, узе тагы холык ягыннан да эйбэт. Т. Гыйззэт. Кызы нинди кыз эле тагын—сусыз кашык белэн суырып йотарлык. Ф. Хесни.
4.	кис. функ. Эйтелгэн сузгэ (фикергэ) шелтэлэу, ачулану, мыскыллау тесмерлэрен бирэ. — Син тагын бигрэк [кызныц] базарын тешерэсец. Ф. Бурнаш. —Кеше шатланып туй иткэндэ, син тагы авыз кутэ-реп елап торасыц. Г. Камал.
5.	кис. функ. Фигыль янында шул фигыльдэ бел-дерелгэн йомшак кына шелтэлэу, иркэлэп кенэ ачу-
ТАГ
16
ТАЗ
лану яки мыскыллау, салкын карау, ис китмэу, борчы-лу тесмерлэрен кечэйтеп килэ. [Гафифэнец] узенэ [бизэну] килешеп тора тагын. Г. Камал. — Эй, ялын-дырып торган була тагын. И. Гази. — Узец, мин урман патшасы, дигэн буласыц тагы. Д. Аппакова. [Жэуйэрия:] Килешмэсэ тагын, фи! Бик исемкитте... Р. Ишморат. Тене да салкын килэ тагын эцитмэсэ. Г. Бэширов.
6.	кис. функ. Боерык фигыльлэрдэн анлашылган тынычландыру, угетлэу, юату тесмерен кечэйтеп кила. — Болай дигэч тэ, сез тагы, господа, эллэ нэрсэ уйламагыз. Ф. Эмирхан. Шикле уйга тешмэ син тагы. Анда бары шомырт куагы. Ф. Кэрим. II Искэрту яки алдан кисэту тесмерен кечэйтеп килэ.—Акрын, туташ, мирзалар сизмэсен тагы. М. Фэйзи. — Син тагы Гелзадэгэ — эйтэ курмэ. Р. Ишморат. II Шая-рып искэртуне белдерэ. Аталарыгыз килеп, мээмэв итеп алып китмэсеннэр тагы. Ф. Эмирхан.
7.	кис. функ. Кетелмэгэн йэм кирэкмэгэн, талэп ителмэгэн куренешкэ шиклэнеп, сагаеп яки шелтэлэп карауиы белдерэ. — Менэ тагын кирэк булса сица! Ул нинди Галиулла тагын? Ш. Мехэммэдев.—Нинди оешма ул тагын? — дип кызыксынды Жэлил. К. Нэжми.
8.	кис. функ. Ялгышканлыкны, ялгыш фикердэ булганлыкны белдерэ. — Мин эллэ тагын безнец Нэ-гыймэгэ берэр бай улы гашыйк булып, хат эцибэрде микэн дип торам. Г. Камал. — Мин кунаклар бар дип торам тагын. Г. Гобэй. II Ышанып бетермэуне, берэр нэтижэнен шикле, икеле булуын белдерэ. — Мин алай узем генэ эшне езэ алмыйм, агай-эне бар, хурте-кулэн бар, ни эйтерлэп тагы. Г. Ибрайимов.
Тагы(н) бер хэл — „монысы гына тузэрлек" мэгъ-нэсендэ. Я\эен тагы бер хэл, эш тэ эцицелэя теша, тормыш та арулана. Кыш кене кыен-рак була. М. Гафури. Тагы(н) да — булганнаи артык; кубрэк дэрэжэдэ. — Сез элек тагы да усалрак сузл е, тагы да шаянрак идегез. М. Фэйзи. Тагы килеп — кабаттан, я нала н. Чэй эчэ башладык. Чэй янында, тагы килеп, йэркем узенчэ зарлана башлады. Ан.
ТАГЫЛМА I и. к. кушаыат. [Шэвэли — Буре Абдул-га:] Син узец буредэн ким тугел. Тагылмацны да белми кушмаганнар. С. Рафиков.
ТАГЫЛМА II и. 1. Транспорт машиналарына тагы-лып йертелэ торган эш коралы яки машина. — Суз тракторларныц тагылмалары турында бара. Трак-торлар бер сэгать тэ эшсез торырга тиеш тугел-дер, тагылмаларны рэтлэгез! Ф. Сэйфи-Казанлы. „Казмаш" заводы-----трактор тагылмалары-------
эшлэп чыгарган. Г. Эпсэлэмов. | с. мэгъ. Тагылма механизм. Тагылма ургыч. □ Вагоннар да сабаннар да, тырмалар да, чэчкечлэр дэ — барлык тагылма инвентарь транспортларга тагылып куелган иде. Н. Фэттах.
2.	куч. Билгеле бер ижтимагый куреиешкэ, оешма -га, теркемгэ естэмэ булган ижтимагый куренеш, оешма, теркем. Алар [троцкийчылар] профсоюзларны дэулэт аппаратыныц тагылмасына эйлэндеруне талэп иттелэр. КПСС тарихы.
Тагылма суз лингв. — тагылмалы сузлэрнен икенче компоненты. Соцгы вакытта тагылма сузлэр бездэ элекке сузнец башындагы авазын м авазына узгэртеп кабатплау белэн ясала. Мэсэлэн: ит-мит, эз-мэз. Г. Алпаров.
ТАГЫЛМАЛЫ: тагылмалы сузлэр — икенче компоненты (сузе) беренчесен мэгънэ яки янгыраш ягыннан тутырып килэ торган парлы кушма сузлэр. Тагылмалы сузлэр дэ безнец телебездэ байтак, мэсэлэн: бала-чага, карт-коры, мал-туар. Г. Алпаров.
ТАГЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тагу I. Кыр буенча трактор бара. Аныц артына кыйгачлап еч чачу ма-шинасы тагылган. И. Салахов. Эшсез бэхет табыл-мый, табылса да тагылмый. Мэкаль.
2.	Сорамаганга, кирэкмэгэнгэ арттан ияру. Хэлим-нец артыннан бер кету малай тагылды. И. Гази. II Ьич калышмыйча ияру. Ул [Атласов] башта партком секретаре Садыйковка тагылып йерде, ул кемнэр белэн сейлэшсэ, шулар белэн сейлэште. С. Рафиков. II гади с. Кемнен дэ булса яры, мэгъшукасы, хатыны яки ире булырга тырышып, артыннан калмый йеру. — Син аларга ирек кенэ бир, элэккэн бер иргэ тагыла-чаклар. Г. Камал. — Йермэ мица тагылып, мин сине сею тугел, курэсем дэ килми. Т. Гыйззэт.
ТАГЫНУ ф. Узенэ яки киеменэ бизэну эйберлэре, теймэ й. б. тагу. [Кэлэш] торып, кезге карап, зиннэт тагынды. Дэрдмэнд. Кем ул анда — Кара шэлен ябын-ган да, Гелдэн уреп муенсалар тагынган да — Кубэ-лэктэй гелдэн гелгэ кучеп йери? Ь. Такташ.
ТАЗ I и. к. тас I.
ТАЗ II с. 1. Кычулы кутыр чыгу нэтижэсендэ урыны-урыны белэн яки бетенлэй чэче коелган (баш турында). Башы — таз, куцеле — наз. Эйтем. II Таз башлы (кеше турында). Мэдрэсэдэ бар иде бер таз малай. Г. Тукай. — Нигэ, таз Зарифтан кай эн;ирем ким минем? М. Гали.
2.	и. мэгъ. Башы таз яки башында тазы (4 мэгъ.) булган кеше. Ул кайсы таз? Мин башын кашыймчы ул тазныц бераз. Г. Тукай. — Ул тазга э^изни дип йергэнче мица эн;изни дип йергэн булыр идец ичмаса. М. Гали.
3.	и. мэгъ. куч. Татар халык ижатында хэйлэкэрлеге, тапкырлыгы йэм алдакчылыгы белэн билгеле булган персонаж атамасы. Язмаганны таз укыр. Мэкаль. Экияттэ таз хэйлэкэр Ышандырган диюне, Имеш, комнан бау шиеп, Куккэ аса ул кулне! Э. Маликов. —Вакытлы хекумэт алдар таздан да болайрак булып чыкты тугелме? Т. Гыйззэт. II Каты ачуланмыйча гына сугу, шелтэлэу сузе. [Хесэен, янчыгын алып, Мэрфу-гага с уза:] Тетэтеп эцибэрэсецме? [Мэрфуга:] И таз! М. Фэйзи.
4.	и. мэгъ. Башка чыгып, чэчне коя торган кутыр (лишай). Тазныц тазы бетсэ дэ, табы бетми. Мэкаль. Юньле булса, утызга хэтле ейлэнми йермэс иде инде, тазы булмаса, кырчыны бардыр. Ф. Хесни.
ТАЗА с. 1. Кечле, нык; юаитык, симез, кер. Ж,эгъ-фэрнец гэудэсе бик калын вэ таза булган. Г. Тукай. Биш-алты таза егет, кузлэрен утландырып, Жома-гылны тиз арада алкалап алдылар. Ф. Сэйфи-Казанлы.— Бозавы бик таза, бик кер, кетудэ бер бозау. К. Тинчурин. II Кеч белэн, кеч, егэр барлыгын белдереп башкарылган, нык. Степанов------таза, эцицел
адымнар белэн-----йегереп килде. А. Шамов. | рэв.
мэгъ. Нэгыймэ тагы элекквчэ нык, таза басып, тэне белэн уйнаклап, ейгэ энкэсе янына керде. Г. Ибрайимов. Белэм, белэм, Бикмулла, атлар синец кулга кучкэч, чыннан да, таза эшли башладылар. Э. Еники.
2.	Ныклы, чыдамлы (терле материаллар, кенкуреш предметлары й. б. турында). Маннур сабанны капшап карады: — Монда! Менэ ул, — дип кычкырды. — Кая, берэрегез тазарак трос бирегез эле. М. Хэсэнов. Шул арада эллэ каян гына бик таза имэн басты-рык йэм ике кисэк юан аркан бавы китерделэр. Ш. Маннур. | рэв. мэгъ. Вакытында бик таза эшлэн-гэн капка-койма да хэзер шактый тузган иде. Э. Еники. || Тузмаган, купкэ, озакка чыдарлык (кием-салым турында). Фазыл-----кулына бераз киелгэн,
шулай да бик таза кулмэк тоткан. Г. Ибрайимов. Степанов----кулындагы калын олтанлы шактый
таза ботинкасын Чжу картка сузды. А- Шамов.
ГАЗ
17
ТАЙ
3.	Авырусыз-чирсез, сау-сэламэт. Корчацгы атлар таза атлар белэн бергэ торганнар. А. Алиш.— Пулемет ечен дэ бит ике аякныц да таза булуы кирэк. А. Шамов.
4.	диал. Чиста, пакь; керсез, чупсез. Булмэ бик таза йэм матур. М. Гафури. Ялангач, саф, Таза бодай бураларга йегерде. М. Жалил. Ул арада чыбыл-дык артыннан ап-ак таза кулмэк кигэн, бите-башы юылган Габдулла чыкты. 9. Фэйзи. II Саф, кушылма-сыз, болганмаган. Янгын сундерергэ таза су кирэкми. Мэкаль.— Совхозда----яхшы черкас тэкэлзр, менэ
дигэн холмогор угезлэр, яхшы нэсел, таза кан ай-гырлар бар. Г. ИбраЬимов.
5.	куч. Эчкерсез, саф, ихлас. Сафи-дине таза,
бик каты тэкъва кеше. Г. Тукай.— Ягез, авыл бала-ларыныц таза йврэклэреннэн чыккан шатлык ж;ыр-лары куклэргэ ашсын! М. Фэйзи.
Таза тормыш(лы) — мохтажлыгы булмаган, мул тормыш(лы). Таза тормышлы семьяларда сндыен хэзер-леклэре барганда, кетуче Шегаеп узенец ике малае белэн мал кетеп йери. М. Гали. Безнец алда куль-туралы таза тормыш тезу бурычы тора. Г. Гобэй.
О Таза Мортаза (кебек) — тазалыгы, кечлелеге белэн атаклы кеше турында. Таза Мортазамыни мин сезгэ [авыр эшкэ эцибэрергэ\. Эйтем. Бэдэнле егет Баскан уртага, дйтерсец менэ Таза Мортаза. Ш. Галиев.
ТАЗАЛАНУ ф. Таза булып киту, чисталану. Су буендагы камышлар, яфраклар да яцгыр артыннан яшэргэн, тазаланган. Ш. Камал.
ТАЗАЛАУ ф. Чуптэн, кердэн, былчырактан Ь. б. арындыру, чистарту. Сабан калагын балчыктан тазалау ечен кыргычлар ясадык. Г. Галиев. Тимерша-----
шнек алларын тазалый, терлек-туарны карый. 3. Бэшири.
ТАЗАЛЫК и. 1. Таза, кечле, нык булу; симез, кер булу. Вэли экдитез. ждицел булмаса да, тазалыгы белэн атаклы иде. Ф. Сэйфи-Казанлы. [Хэсэн] гэудэ-гэ дэ зур тугел. Карап торуга артык тазалык та юк узендэ. М. Эмир.
2. Чисталык, жыештырылганлык. Тазалык саклау. □ Тазалык — саулык нигезе, Саулык — байлык ниге-зе. Мэкаль.
3. Исэнлек-саулык, сэламэтлек.— Исэнме-саумы, кызым. кияунец тазалыгы ничек? Г. Эпсэлэмов. Бар иде Маликныц авылны дер селкеткэн чаклары. Ку цел кер, байлык бар, тазалык Диш кешегэ мдитэрлек. И. Гази.
ТАЗАРТКЫЧ и. Нэрсэне дэ булса тазарта, сафлан-дыра торган жайланма. Су тазарткыч. О Ындыр та-бакларында, адашкан дея тесле, башын югары кутэреп аптырап туктап калган бодай теягечлэр, бодай тазарткычлар... И. Салахов. | с. мэгъ. Орлык сарае алдындагы тазарткыч машиналар гадэттэге гвр-гер-гер тавышлары урынына, Имайны уртэп, выж-выж-выж тавышлары чыгарган кебек булдылар. Атака.
ТАЗАРТУ I ф. 1. Керэйту, симерту.— Сыра кеше-не тазарта ул, — дип, Гайса----бокалдагы сыраны
эчеп бетерде. Ф. Эмирхаи.
2. Тазалау, чистарту, пакьлэндеру. Сыер савып, малларын карарсыц, Тазартырсыц сыер абзарын. М. Гафури. Егет лампа яктысында мылтык тазарта. Ф. Кэрим. || Сафландыру, кушылмалардан, чуптэн арындыру.— Машина булды, Самыйк абый, эйдэ, орлык арышыгызны тазартыйк. М. Гали. Нэселне та-зартырга, сафландырырга кирэк, Тэзкирэнец „Роза"-сыннан туган бозауларны аерып тэрбиялэргэ туры килер. 9. Еники.
3. куч. Билгеле бер елкэдэ эш ечен зарарлы яки кирэкмэгэн нэрсэлэрне бетеру, куу, юк иту. Совхозны Тимерлэрдэн тазартып алсак, эшлэргэ эмдицел булыр. Ф. Сэйфи-Казанлы. Туфракны май коцгызы йэм каты корт личинкаларыннан тазартырга кирэк. Жилэк-жимеш... II Илдэн куу, отпор биру Ь. б. турында. Илне дошманнардан тазартып, хуэндалык эшенэ кайткан егетнец кутэренке монологы тормышныц яцаруы турында сейли. Г. Кашшаф.
ТАЗАРТУ II и. Берэр ижтимагый оешмадан (мэсэ-лэн, партиядэн) членлык талэплэренэ жавап бирми торган кешелэрне куып чыгару куренеше. Тазарту-ныц теп бурычы партияне чит йэм бозылган эле-ментлардан арындыру иде. КПСС тарихы.
ТАЗАРУ ф. 1. Керэю, симеру; тулылану. Сэгыйдэ бик тазарды. нурланды, кыз булып тулды. Ш. Камал. — Улым, Нэфисем! Шундый зурайган, тазарган. А. Эхмэт. Кез кеннэрендэ тазарып, янбашлары тугэ-рэклэнеп киткэн лдирэн ат урчемле адымнар белэн юыртты. М. Шэрифуллин.
2. Тазага эйлэну, чистару, пакьлэну.— [Кулгэ] барам дисэц, ярый, бик хуш.--Йезеп, чумып, юынып,
тазарып кайтырсыц. М. Гафури.
3. Савыгу, сэламэтлэну. Яралыларныц кубесе, тазарып, терелеп, яцадан уз полкларына киттелэр. А. Шамов. Рубен госпитальгэ озатыла. Тазарып чыккач, яцадан алгы сызыкка килэ. С. Шакир.
ТАЗАРЫНУ ф. Арыну, тазалану.— Бик арыдым, башта мунча ягып, тазарынып чыгарга рехсэт ит. Экият. Кук йезе кара болытлардрн тазарына, кояш чыккан. Ш. Камал.
ТАЗИ, ТАЗЫ и. иск. Зур гэудэле Ьэм бик шэп чаба торган ау эте. Заманыц телке булса. син тазы бул. Мэкаль. Шуннан соц шайзадэ белэн дэрвиш,. икесенэ ике тази, ягъни арыслан тота торган ике эт алып, каекларга утырып китеп бардылар. Ф. Ха-лиди.
Тази ат — гарэп аты (шэп чабуы белэн атаклы). Бервакытны Йосыф узенец тази атына атланып йергэндэ дэрвши-карчык Зелэйханы очрата. Бор. тат. эд.
ТАЗЛЫК и. Таз булу сыйфаты.— Сез пелэш тугел. таз, Шэехмирза эфэнде. Тазлык — сезнец нэселдэн килгэн авыру. К. Тинчурин.
ТАИФЭ и. иск. 1. Бериш жан иялэренен аерым теркеме. Бу рэсем быел гына юридический факультет тэмам итеп, хатын-кыз таифэсеннэн бетен Евро-пада эувэлге адвокат булган кызныц рэсеме иде. Ф. Эмирхан.— Безгэ ул э%ен таифэсе белэн эш кы-лырга туры килер. Ш. Камал. II Сыйныф. Ьэр икебез. улгэнче Ленин бабай юлы белэн барып. хезмэт таи-фэсен коллыктан коткаруны — изге бурыч итеп алган идек. М. Галэу.
2. Кабилэ, халык, этник группа. Щэгъфэрнец кай эцирдэн килгэн йэм нинди таифэдэн вэ кем угылы икэнен белуче юк иде. Г. Тукай.— Мин узем Пенза ягыннан, мишэрлэр таифэсеннэн. 3. Бэшири.
ТАЙ I и. 1. Колынлыктан сонгы усу дэверендэге-ат. Ат эзен тай таптый. Мэкаль. Алмачуар тай була, тик алмачуар колын гына булмый икэн. Г. ИбраЬимов. Дымсу йаваны чыцгырдатып, кайдадыр яшь тай кешнэп ждибэрэ. Г. Бэширов.
2. диал. Колын. Тимеркук биябез буаз. Нинди тай булыр икэн? Быел-------барлык кешенец биясе
бия тай колынлаган. Ш. Эхмэдиев.
ТАЙ II и. диал. 1. Мишэрлэрдэ, борынгы гадэт бу-енча, кыз кардэшенен бер баласын тэрбиягэ алган ир туган.
2. Якын кургэннэрне хермэтлэп атау сузе. — Бэй
2 А-561
ТАЙ
18
ТАЙ
дбелмэних таем, юлыц уц булыр, чилэгем мелдерэ-мэ тулы! Г. Эпсэлэмов.
ТАЙ III и. иск. Куржыннын бер ягы (ике кесэсен-нэн берсе). Бер таена алтын, бер таена кемеш ту-тыры.П’Килэ бу [таз]. Экият.
ТАЙГА и. Европа Кэм Азиянен теньяк елешлэрендэ усэ торган зур карурман. Ул [Павелныц кэлэше] ерак Себергэ киткэн Ьэм кайдадыр очсыз-кырыйсыз Себер тайгасында аныц эзлэре мэцгегэ югалган. Г. Эпсэлэ-мов. Кышкы тайга. Тыныч. ап-ак урман. Чыршы-на-рат бэскэ каплана. Монда куэт, монда искитэргеч МэЬабэтлек белэн тантана. Ш. Медэррис.
ТАЙГАК с. 1. Тайдыра торган, шугак. Тайгак боз. I I Юл тайгак, борылган урыннарда чана чалулап китэ. А. Расих. Ялгыш орынып киткэн саен агачлар-дан шыбырдап су коела: аяк асты пычрак, тайгак. И. Гази. II и. мэгъ. Шундый урын. Тайгакта таяк та юлдаш. Мэкаль.
2. и. мэгъ. Аяк асты тайгак була торган чак. Тай-гаклар да башланырга тора. Машиналар белэн генэ хэзер эллэ ни ерак китэ алмассыц. М. Хэсэнов.
3. куч. Ышанычсыз; авыр, читен, кыен. Тайгак вэгъдэ.СДНишлисец бит, беек хаклык юлы Шундый тайгак булгач? Керэшчегэ бары эцицу яки Улем генэ юлдащ. М. Жэлил.
ТАЙГАКЛАНУ ф. Тайгак булып киту, тайгакка эверелу. Аяк асты да кендезгегэ Караганда тайгак-ланган. изелэ тешкэн. А. Шамов.
ТАЙГАКЛАУ ф. Тэгэрмэчлэре h. б. таеп, берэр урыннан чыга алмый яту (машиналар h. б. турында). Юл есте юеш, пычрак иде. Шуца да карамастан, безнец автомашина, тайгаклап тормыйча, бик эци-цел барды. Н. Фэттах.
ТАИГАЛАК с. Бик тайгак, шома. Юл пычрак та, тайгалак та. Ф. Кэрим.
ТАЙЛАК и. Дея тае, житлегеп житмэгэн дея. Кук-чэтау, башларыцнан куч килэме? Куч артыннан бер тайлак буш килэме? Н. Арсланов.
ТАЙЛАУ ф. диал. Колынлау. Нишлэп сез бу бай-талны болай соцга калдырып тайлаттыгыз? Ф. Хесни.— Ат алсак, ул тайласа, мин таена атланып йерермен,— дигэн малай. Экият.
ТАЙЛЫГУ ф. Буыны таю; буыны таеп чатанлау. Тай артыннан йергэн — тайлыккан. Мэкаль.
ТАЙМ ц. Спорт уенынын тэнэфес белэн буленмэгэн бер елеше (вакыт берэмлегендэ улчэнэ). Тэнэфескэ футболчылар 1:0 исэбе белэн киттелэр. Икенче тайм тулысынча бегелмэлелэр естенлеге белэн утте. Соц. Тат.
ТАЙПА и. диал. 1. к. таифэ.
2.	Нэсел шэжэрэсе. Ир бала — тайпа тармагы, кыз бала — тайпа чэчэге. Мэкаль.
ТАЙПЫЛУ ф. 1. Тыныч торыштан яки тыныч кына барган чакта кинэт ян якка яки артка хэрэкэт ясау. Икенче ханым, кулындагы телефон трубкасын мица биру белэн, читкэрэк тайпылды. М. Хэсэнов. Капка-ныц ачылып китуе булды, халык ике якка тайпылып кына елгерде, зарыгып торган айгыр атылып чыгып та китте. Г. Бэширов. II Кинэт юнэлешен узгэрту. Яшен, узенец башлангыч юлыннан тайпылып, тэбэ-нэк морж,ага суккан. Яшен.
2.	диал. Эверелу, бутэн тескэ, кыяфэткэ керу. Бер-вакыт еч кугэрчен очып кайтып керделэр. Тайпыл-дылар да егет булдылар. Экият.
3.	диал. Тайлыгу, буын таю. [Мэдинэнец] сул кул имэн бармагыныц буыны тайпылган, ди, тезэтеп була, ди фельдшер. Ш. Камал.
4.	куч. Билгеле бер идея, максат яки кагыйдэдэн баш тарту яки читлэшу. — Без — остазыбызныц кузенэ кара.п яшэгэн, аныц сузеннэн аз гына читкэ тайпы-
лырга курыккан шэкертлэр. 9. Фэйзи. Беек Ленин сызган якты юлдан Тайпылмыйча бардык без алга. 9. Ерикэй. Беек совет халкы Ьич тайпылмастан Ьэм эзлекле рэвештэ тынычлык ечен керэшеп килэ. Г. Бэширов.
ТАЙПЫЛЫШ и. 1. Тайпылу куренеше. Я\исемнец башлангыч торышыннан тайпылышы.
2.	куч. Эзлексезлек, тугрылыксызлык, теп юлдан читкэ киту, тайпылу. Пролетариат язучысы-тор-
мыштагы бетен тайпылышларны ацлап. беек тезе-лешнец Ьэрбер винтын карап, куреп утэргэ тиешле. Ь. Такташ. II Билгеле бер политик линиядэн читлэшу, шуна хыянэт иту куренеше. Партиядэ уц тайпылыш. □ [Дуамалов:] Мин хэзер Илбековны практик ялгыш-лары Ьэм теоретик тайпылышлары [ечен]----аягын-
кулын^бэйлэп ыргытам. 9. Фэйзи.
ТАЙПЫЛЫШСЫЗ с. Эзлекле, тугрылыклы. [LU. Мэрэцаниныц] гали фикере тайпылышсыз калэме белэн берлэшеп, улгэн кененэ чаклы баЬадир солдат кебек хезмэт иткэн. С. Кудаш. | рэв. мэгъ. Ул [ДаЛави] узенец телэген эзлекле рэвештэ, тайпылышсыз башкарды. А. Расих.
ТАЙПЫЛЫШЧЫ и. Тайпылыш (2 мэгъ.) ясаучы яки гомуми тайпылышта катнашучы кеше. Партиядэ уц Ьэм сул тайпылышчылар. О Син, курэм, Казан-ныц бер теркем уц тайпылышчылары тирэсенэ элэккэн булгансыЦ. h. Такташ.
ТАЙТ обр. ияр. 1. Сискэнеп сикереп китуне белдерэ. Байт дигэндэ тайт иту.
2. ы. функ. Кинэттэн кнлеп чыгып еркету, сискэн-деру ечен эйтелэ. [дпрэу, пэрдэне ачып, МаЬруйга:] Тайт1 Нурлы йезец курсэтсэнэ... М. Фэйзи.— Тайт! Нэреэ эшлэп йерисец монда? А. Эхмэт.
ТАЙТОЯК и. Казаякнын кин яфраклы тере. Кай-чандыр---тайтояклар усеп утырган бу узэнлек
Мурманск—Печенга шоссесыныц ачкычы булып эверел-де. Г. Эпсэлэмов.
ТАЙ-ТУЛАК эцый. и. сейл. Шаян йэм шук яшь-Жилкенчэк, егет-жилэн. [Бики:] днэ курэсец, эцыен тай-тулакныц шул тирэдэн китуе юк. Алла сакла-сын, Сэлвине урлап китэ курмэсеннэр. Н. Исэнбэт.
ТАЙФУН и. Тын океаннын кенчыгыш елешеннэн чыгып, дингез буе иллэренэ куп зыян кнтерэ торган еермэле давыл. Бер заманны купты давыл, тайфун кече, Актарылды дицгез тебе, дицгез есте. Г. Афзал. II куч. Бик кечле йежум, кузгалыш. Пожар балкыр, утлы тайфун калкыр Халкыбызныц беек ученнэн. 9. Ерикэй.
ТАЙЧАНУ, ТАЙЧЫНУ ф. 1. Таеп китеп авышу. Кинэт Чалкаш тайчанып, серлегеп киткэндэй булды. лэкин бераздан тагын искечэ. эцицел йегерек белэн алга чабуында дэвам итте. Л. Гыйльми. Ишек ачылып киту белэн, Гарэпшэнец аяклары зур каталар-дан ычкынып, узе артка таба тайчынып китте. Ш. Камал. || Тайпылу. Халык бераз тайчынган иде,-
тагын ябырылдылар. М. Галэу.
2. Башлыча юкл. форм. куч. Баш тарту; тыелу. —Кызым, Ьич тайчынмыйча авыл эшлэре эшлэп, безгэ фирештэ кебек куренэсец. М. Фэйзи. [}Кандармнар] хэтта корал кулланудан да тайчанмаска суз бер-кеттелэр. К. Нэжми. II Тартыну, оялу. Сираэцетдин жуликлыкныц иц эшэке формасын уйлап чыгарудан да тайчанмый. М. Гали. Сэхэу---мал табу ечен
нинди юл уцай килеэ, шуннан барырга тайчынмаган.
М. Эмир.
ТАЙЯР хэб. суз. иск. 1. Хэзер, эзер; кундэм, кару-сыз.— Иптэш хэрби комиссар! Пулеметчы Ьэм элемтэче командалар сезнец хезмэтегезгэ тайяр. Н. Исэнбэт. II Ьэрвакыт ярдэмгэ килучэн, ярдэм итэргэ
ТАЙ
19
ТАК
хэзер.— [Алар] минем дуслар, кирэксэ— йэммэсе тайяр сица. Ф. Бурнаш.
2. с. мэгъ. Итагать, хермэт итэ торган. Кода бабай, Хебэйдулла, Нигъмэтулла абзыкай—очесе бер-авыздан бик тайяр рэвештэ [муллаларныц] сэламнэрен алдылар. 9. Еники.
ТАЙЯРЛАНУ ф. иск. Хэзерлэну, эзерлэну. Керэш-кэ тайярлану.
ТАЙЯРЛАУ ф. иск. Хэзерлэу, эзерлэу. Яшь буын-ны тормышка тайярлау. I I Егет бодайларны капчык-ка тутырып, чэчугэ тайярлап йери. Экият.
ТАЙЯРЛЫК и. иск. Тайяр булу хэле; хэзерлек, хэзерлэну. Мондый тайярлык вэ саклык нэрсэгэ йэм ни ечен? Г. Тукай.
ТАК I с. 1. Икегэ тегэл буленми торган, жеп тугел (натураль рэттэге саннар турында). Караны яз кара дип. акны—ак, Я^епне м;еп дип йэм такны—так. Г. Тукай. Двньяныц эцэфасы эцеп, вафасы так. Мэкаль.
2. диал. Буйдак, ялгыз, аерым. Егерме лэ яшем. тактыр башым, /Кцрэн атым ялгыз юлдашым. Жыр.
ТАК II и. Бина h. б. корылмаларнын стенасында тугэрэк кашага формасындагы архитектур бизэк. Ике кашыц гуя ике так икэн. Г. Кандалый. Бинаныц га-дилеге йэм эцыйнаклыгц. катлар йэм алардагы такларныц, архитектура детальлэренец динамикалы композициясе---хэйран куренеш бирэ. Каз утл.
ТАК III аваз ияр. Берэр авыр, зур нэрсэгэ чукеч яки таяк белэн сукканда ишетелэ торган каты Ьэм сангырау авазны белдерэ. Так иту. Так-так иту. Так та так. □ Свяллэнеп каткан каты куллар Так-так суга кызу тимергэ. М. Гафури.
ТАК: так кату — бер ноктада тукталып калу. Яу-мады ул квнне яцгыры, Нава тын калды, Кук болыт та туктады да Так катып калды. С. Баттал.
ТАКАЙ диал. Апа, тути. [Зэйнэп:] Бездэ хатын-кыз ролендэ хатын-кызлар булдылар. Гелчэрэ такай, Хэдичэ такай. Н. Исэнбэт.
ТАКАН и. тар. Берничэ элмэкле дар. Ягъкуб Сэет ул [угры] хатынны шул бистэ таканында астырган. Шура.
ТАКАТЬ и. к. тэкать. Абау, званым, такатем тар, Кемнэргэ булыем яр? Жыр.
Такать тоту — к. тэкать тоту. Аякларымныц эрнуе такать тотарлык булмады. Ак юл.
ТАКЕЛАЖ эцый. и. 1. Зур кеймэлэрнен барлык кирэк-яраклары, жиЬазы.
2. Кучерелмэле корылмаларны кору-суту эшендэ кирэкле жайланмалар.
ТАКЕЛАЖЧЫ и. Такелаж буенча белгеч яки эшче. Буровойларны суту йэм кору эшлэрендэ эллэ ника-дэр болта осталары, otQup казучылар, монтажчылар, такелажчылар шегыльлэнэ. Нефть тур. хик.
ТА’КИ I терк. иск. 1. Телэкне белдергэн иярчен жемлэне баш жемлэгэ теркэу ечен кулланыла. Без сабый балаларыбыз кулына------чэчэк бэйлэмнэре
бирергэ тиештпер, таки балаларыбызныц кузе гузэл нэрсэлэр курергэ иялэшсен. Г. Тукай. Шигырьдэ хуш вэ яхшы мисаллар китер, таки синец шигырец швй-рэт тотып. мэгъруф булгай. К. Насыйри.
2. рэв. мэгъ. Куренуенчэ, емет ителгэнчэ. Зирэк куз син, курэсец изге алны, Таки анда хаким — ввэн;-дан. ирек, эш. М. Жалил.
ТА’КИ II кис. сейл. к. тэки.— Ана куцеле балада, бала куцеле далада, а таки бу суз дерес икэн. А. Алиш. Юк, бабай, революция булмаган булса, безнец ишене таки изэрлэр иде. X. Госман.
ТАККАРАВЫЛ и. Кумэк уен: тотылган уенчы ка-равылчы итеп куела; ул, узенен постын куздэн ычкын-дырмыйча гына, эйлэнэ-тирэгэ качкан яки аныц по-
' и
стына килеп басарга омтылган уенчыларныц берэрсе билгеле бер шартлы вакыт эчендэ куып тотарга тиеш Апа кызлар белэн таккаравыл уйнап йери иде. Г. Гобэй. Яисэ таккаравыл уйныйлар: — Очты, очты— кошлар очты1—дип, каравылчы кычкыруга, як-як-тан бер кыз белэн бер малай йегереп чыгалар. И. Гази.
ТАККЫЧ и. Авыл хужалыгы коралларын атка яки тракторга тагу-беркету ечеи жайланма — баш-баш-ларында Ьэм уртасында аркан бэйлэу ечен кирт кир-телгэн агач кисэге. Каяндыр калын арканнар табып китерделэр, аларны каен агачыннан ясалган таккыч-ларга бэйлэрлек иттелэр. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАКЛЫ и. к. таккаравыл.
ТАКМАЗА и. фольк. 1. Рифмалаштырылган мэзэк сузлэр, сейлэклэр, кейлэмичэ эйтелэ торган такмак. — И, синец такмазаларыцны тыцлап, кармагымны онытканмын. К. Тинчурин. Малайлар,------шау-гер
килеп, такмазалар такмаклап чыгып киттелэр. И. Гази.
2. куч. Мэгънэсез шигырь.— Бетмэс андый сезнец такмаза китапларыгыз! Г. Камал. Эниец сине тапкач соя-соя Ап-ак билэулэргэ билэгэн, Такмазалар язып йеруче бер Я\ан кееге булыр димэгэн. Б. Рэхмэт.
ТАКМАК и. Гадэттэ бию кейлэренэ башкарыла торган кыска жыр, куплет. Берсе тугыз-ун. икенчесе ун-бер-унике яшьлэрендэге---ике кыз. узлэре нидер
такмаклыйлар, узлэре шул такмак кеенэ биергэ ейрэнэлэр. Г. Ибрайимов. II куч. Коры рифмага гына корылган, тубэн эшлэнешле шигырь. Шигырь дип алданып язганнарымны Йомарлап ташладым — чык-канга такмак. Н. Арсланов.
ТАКМАКЛАУ ф. 1. Такмак эйту, такмак кейлэу. Ибрай аяк чэпелдэту кеенэ такмаклый башлады. Ф. Хесни. [Лэбиб:] Текреп салдым. сикреп чык!— дип,— Бер чабакны элеп чык!—дип Такмаклап ала. Ш. Маннур.
2. куч. Бер ук сузлэрне билгеле бер ритмга салып кабатлау. „Элеп. би. та, си" не берничэ кон такмак-лагач, мица „Иман шарты" тоттырдылар. Г. Тукай.
Такмаклап елау — каргау, рэнжу, сузлэрен эйтэ-эйтэ, уз хэлен сейли-сейли елау. Сабира исэ, тыела алмыйча, такмаклап-такмаклап глады, кем каргыш-лары теште икэн, диде, кайсы[сы] купсенде икэн, диде. Ш. Еникеев.
ТАКМАКЧЫ и. Такмак чыгаручы, такмаклар ижат итуче. Бэр тарафта: „Бер казакъта гына тугел. бездэ дэ бер такмакчы булды“,— дип, минем такмаклар мисал итеп курсэтелгэн. Г. Тукай.— Сине кызлар яратмыймы соц, юлэр. узец матур. узец укыган, узец уцган, узец такмакчы. Р. Ишморат.
ТА'КСА I и. Анык билгелэнгэн хак, тулэу нормасы. Извозчик — хакны таксадан ким бирмэсэлэр-------
китэ, ким бирсэлэр урынында кала. М. Гали. Бэясе такса белэн куелган кебек — биш тиен. Г. Гали.
ТА’КСА II и. Кыска аяклы, озын гэудэле эт, булмэ эте; ау эте сыйфатында да файдаланыла.
ТАКСА’ТОР и. Сэудэ учреждениелэрендэ бэялэр куючы белгеч.
ТАКСА’ЦИЯ и. Сэудэ учреждениелэрендэ товарный бэясен билгелэу эше.
ТАКСИ и. Такса буенча билгелэнгэн хакка хосу-сый талэп буенча кеше яки йек ташый торган автомашина. Луиза мэйданга чыкты йэм беренче очраган таксига утырып кайтып киттв. А. Гыйлэжев. Ку-наклар ечен чакырылган таксилар театр янына килеп туктаганнар, узлэренец пассажирларын кетэлэр иде. Ш. Хесэенов.
ТАКСИС и. Тере организмнарда ярсынучанлык куренеше.
2*
ТАК
20
ТАК
ТАКСИСТ и. сейл. к. таксичы. Тэбикмэк тесле киц кырыйлы картуз киган, балакай, генэ кара мыек-лы, алтын тешле таксист машинаныц кезгесен рэтлэп куйды. А. Гыйлэжев.
ТАКСИЧЫ и. Такси машинасын йертуче шофер. [Дели шэкэрендэ] бераз булса да акча эшлэп бул-масмы дип. таксичылар кеннэр буе пассажирлар кета. М. Махмутов. Юл хакын тулэп, таксичыны оза-тып э^ибэргэч. Габделбэр [уткан вакыйгаларныц] кэммэсен куздэн кичерде. Б. Камалов.
ТАКСОМОТОР жый. и. Такси машиналары. Таксомотор паркы.САБеэ шунда ук таксомотор хужалы-гы конторасына киттек. Соц. Тат.
ТАКСУ ф. диал. Бик азаю, бетугэ йез тоту.
ТАКСЫК с. Бик азайган йэм шуна кура бик сак-лап тотарга тиешле. Барда—каксык, юкта—таксык. Эйтем.
ТАКТ I и. 1. Метрик музыкаль берэмлек. Кейнец тактлары.САЕик матур уйнадыц, Надя, тик менэ дуртенче тактны югарырак алдыц шикелле. Р. Тех-фэтуллин.
2. Билгеле бер тэртип белэн бер-бер артлы башка-рыла торган хэрэкэтлэр агымында ике бер терле хэ-рэкэт яки шулар арасындагы вакыт буленеше, ритм. Бию такты. CJ Анда {партерда} бер такт белэн бер-берсенэ чабылучы куллар гына куренэлэр иде. Ш. Хе-сэенов. Безнец дминне кара. Нани тапиларе белая Тактка бэреп ала. Н. Арсланов. II Эшлэу ритмы. Монда барлык кечне тезек тактка салып баралар. Ш. Камал.
3. махе. Нинди дэ булса бер механизмнын эш цик-лында аерым бер елеш. Пар машинасыныц пешкэк такты.
ТАКТ II и. Кемгэ яки нэреэгэ дэ булса билгеле бер менэсэбэттэ, мегамэлэдэ чама хисе; сем, вэкарь, эдэплелек. Тик аныц [Ф. Сэйфинец] сабырлыгы, такты, логикасыныц кече, тирэнлеге житешеп бетми иде. А. Шамов. Врачлык такты аца [Гелша/гидэгэ] больница бинасында икенче бер врач турында яман-лап сейлэу килешмэгэнлеген эйтэ иде. Г. Эпсэлэмов. Гаять четерекле мэсьэлэ турында алар [up белая хатын] мемкин кадэр эдэп, такт саклап сейлэш-телэр. Э. Еники.
ТАКТА и. 1. Бурэнэне буйга телеп ясалган тигез, яссы йэм озынча агач кисэге. Купергэ такта тушэу. I | Идэнгэ узебездэге такталар да ярар. М. Фэйзи. Мэдинэ тэрэзэлэренэ аркылы-торкылы такталар кагып, ишегенэ йозак салды. М. Хэсэнов. II Аерым предметларнын тактадан гыйбарэт булган яки такта-лардан тезелгэн елешлэре турында. Илдар эт оясы-ныц купкан тактасын кагып маташа иде. Г. Гобэй. || с. мэгъ. Тактадан эшлэнгэн. Халикъ кэлэпушен салып, озын такта естэлгэ куйды. Ш. Камал. Уртада матур итеп салынган такта йорт. Р. Ишморат. Без тар гына такта басмалар буенча, сыгыла-сыгыла, ескэ кирпеч, балчык измэсе ташый идек. Ф. Хесни.
2. Тактадан (такталардан) торган яки такта сыман формадагы эйбер, предмет, встал тактасы. Сызым тактасы. □ Вали еш кына, пешкаларны кузгатма-дымы дип, шахмат тактасына кэм Раузага карый. А. Алиш.
3. куч. Такталардан ясалган йэм еейезлэренэ нэреэ дэ булса тешерелгэн, язылган-сызылган яки язу-сызу башкарыла торган нэреэлэр турында. Белдерулэр (куреэткечлэр) тактасы. □ Бер дэрестэ укытучы еч-дурт укучыны гына такта янына чыгара ала. Соц. Тат.
Такта чэй — такта кисэге сыман яссы итеп пресс-ланган чэй. Дрлыда: ,такта чаем, якты чыраем", байда: .бертек чаем, тертеп эчерэем". Мэкаль. Такта
яргыч— такта яра торган механикалаштырылган станок. Су кече белэн эшли торган бу такта яргыч колхозныц бетен тезу эшлэренэ кирэкле тактаны Житештереп тора ала икэн. М. Гали. Такта яру — бурэнэне такта итеп яргалау. Кайдадыр такта яра-лар, ахрысы, тугэрэк пычкы зырылдавы ишетелэ. Г. Эпсэлэмов.
ТАКТАЛАНУ ф. бейезе тигез йэм нык булып кату. Кечле яцгырдан соц жиР осте такталанып китте, ицкел урыннары ялтырап ката башлады. Г. Бэширов. Шэйхаттар бабай------такталанып беткэн кулы
белэн [Шэехтайныц] ялын сыйпап куйды. Г. Гобэй. И Бик нык керлэну, пычрану, майлану. Кайчан гына курмэ, [каравылчыныЦ] естендэ такталанып беткэн каткая кием. X. Кэрим.
ТАКТАЛЫК с. 1. Такта итеп ярырлык. Шушы так-талык ике бурэнэне алып кайтырга кич жай килмэ-гэн иде. М. Шэрифуллин. | и. мэгъ. Такталык алып кайту.
2. Билгеле сандагы тактага житэрлек. Биш такталык бурэнэ.
ТАКТА-ТОКТА жый. и. Ьэртерле такталар, борыслар й. б. Такта-токтаныц чуты юк бит монда. А. Гыйлэжев.
ТА’КТИК I с. Тактикага бэйлэнешле, тактика буенча булган. Шул ук кенне Кимов тактик ейрэнулэргэ чыгып киткэн. Г. Эпсэлэмов. Эштэн буш сменада коралларны. аларныц тактик узенчэлеклэрен ейрэн-дек. Г. Сафиуллин.
ТАЖТИК II и. Тактика буенча белгеч.
ТА'КТИКА и. 1. Сугышка хэзерлек йэм аны алып бару сэнгате, сугышу осталыгын тэшкил иткэн теп алымнар. Безгэ гражданнар сугышыннан бик куп сугыш яцалыкларына, [сугыш] тактикасына да ейрэ-нергэ кирэк булачак. М. Жалил. Гомуми тактика: дошманнарныц флангларына бертуктаусыз бэрергэ. И. Туктар.
2. Сугыш алып бару турындагы фэн. Сугыш игълан ителгэн кенне без гомуми хэрби тактикадан имти-хан бирергэ тиеш идек. Г. Сафиуллин.
3. куч. Берэр максатка ирешу юлындагы чаралар, керэш алымнары.— Безнец парторг узен утерергэ омтылган хулиганны яклап йери. Мондый тактика мица ацлашылмый. И. Салахов. Аларныц [кулаклар-ныц] тактикасы билгеле: койрыкларын яшереп йери-лэр. Ф. Сэйфи-Казанлы. II Гомумэн уйлап эш иту турында. Логика, тактика, аннан да бигрэк дипломатия кирэк мондый очракта. С. Рафиков.
ТАКТЛЫ с. Такт (II) белэн эш итэ торган, сабыр, эдэпле. Пролетариат керэшенэ телэктэшлек итэ торган эшчелэргэ карата гадэттэн тыш сак, такт-лы кэм иптэшлэрчэ менэсэбэттэ булырга кирэк. В. И. Ленин. Му сага Гарэф йомшак мегамэлэле, тактлы булуы, ягымлы сейлэшуе белэн дэ ошый. Г. Кашшаф.
ТАК-ТОК аваз ияр. Каты жирлеккэ (жиргэ, тактага й. б.) каты предметлар (балта, чукеч й. б.) белэн сукканда, чапканда, дагалы ат килгэндэ й. б. барлыкка килгэн авазларны белдерэ. Хэмидэ,-[таш урамга]
так-ток басып барган атларныц элэктереп алып китулэреннэн куркып, баласын кочагына кысты. М. Гафури. Балта осталары----ферма каралтылары
тирэсендэ так та ток балта уйната башладылар. Ф. Хесни.
ТАКЫЛ и. иск. 1. Зэргэрлек (ювелирлык) эшендэ чем (кемеш яки алтын чыбык) сузу ечен кулланылган корал. Эштэ акыл да кирэк, такыл да кирэк. Мэкаль.
2. Ырмау ясый торган ышкы. Такыл белэн ышкы-лау.
ТАК
21
ТАК
3. Балта эшендэ кулланыла торган линейка.
ТАКЫЛ: такыл-такыл, такыл да такыл аваз ияр. сейл. ©злексез такылдау (2 мэгъ.) турында. Такыл-такыл иту. Такыл-такыл килу. □ [Нэсимэ белэн Рэуфэ] капка тебенэ басалар да сэгатьлэр буе та-кылдап торалар. Такыл да такыл. такыл да такыл. А. Шамов.
ТАКЫЛДАВЫК с. свил. к. такылдык. [Мэрфуга Мэчтурэгэ:] Синнэн такылдавык кеше булмыйдыр иде дэ бит, хэзер телецне тешлэп, тыныцны артыц-нан алып тик утырасыц инде. М. Фэйзи.
ТАКЫЛДАТУ ф. Берэр нэреэ белэн сугып яки так-ток килэ торган машина, жайланма кебек нэреэлэрне эшлэтеп, такылдау авазлары чыгару.
ТАКЫЛДАУ ф. 1. Так-так итеп тору. Сыкранып. авыр гына кузгалышкан вагоннар, паровозлар кече-нэ бик тиз буйсынып, такылдый-такылдый алга йеге-рештелэр. И.Туктар. Икенче квнне Эшрэфэцаннар ягын-да ду кутэреп бик каты такылдый, шакылдый башла-дылар. Г. Мехэммэтшин. Трактор, кара твтен ургы-тып. каты гына такылдап алды. Н. Фэттах.
2. куч. свйл. Кызу Ьэм бик куп сейлэу. Бака ба-кылдап туймас, телчэн такылдап туймас. Мэкаль. Сэхэу карт:-—Менэ шулай, рэхмэт, менэ шулай...— дип, взлексез такылдый башлады. М. Эмир.
3. куч. Начар яки мэгънэсез сузлэр сейлэу. [Эпипэ], теленэ салынып, килде-киттене такылдый башласа, иптэшлэренец кырыс карашларына кузе твшэ дэ, яр-ты сузендэ буленеп, кашларын угаларга тотына иде. Г. Бэширов. || Сейлэргэ ярамаганны сейлэу, сер тот-мау, суз йе рту. Роман качкынныц хатыны курше хатыннарыннан берэугэ такылдаган да, [казаклар хэзер] --Романныц кайдалыгын белэлэр. Т. Госман.
— Ишетсен колагыц, кешегэ такылдыйсы булма! Ш. Маннур.
ТАКЫЛДАШУ ф. Кирэкмэгэнгэ, мэгънэсез рэвештэ куп сейлэшу. Акыллашумы бу, такылдашумы? Эйтем.
ТАКЫЛДЫК с. свйл. Такылдаучан, куп сейлэучэн; лыгырдык. Берквнне такылдык Шэрифэ сыер саварга чыккан э^иреннэн читэн аркылы курше хатыны белэн свйлэшеп тора икэн, бозавы муенчагын салып килгэн дэ сыерныц свтен имэргэ тотынган. Н. Исэнбэт. | и. мэгъ. Илэктэ су тормас, такылдыкта суз тормас. Мэкаль.
ТАКЫМ I и. диал. Теркем, группа. Бу денья бер такым вэхшилэргэ э^ае-сафа улды. Г. Тукай. Эш кызу иде. Бер такым мирза, зыялылардан твзелгэн мвеелман комитетына каршы кврэшергэ кирэк иде. Ш. Эхмэдиев. II иск. Комитет. Заводта эшчелэр такими.
ТАКЫМ II и. иск. 1. Тезнен эчке ягы. Атка мен-гэн кешенец тай менеп такымы тулмас. Мэкаль.
2.	Шпора. Такым кысып атына, Карамыйча арты-на Качкан икэн йвз батыр. Н. Арсланов.
ТАКЫР с. 1. Тапталган, тигез (юл, сукмак h. б. турында). Такыр юлдан йвргэннец эзе калмый. Мэкаль. II Йерергэ унайлы. Ата юлы балага такыр. Мэкаль. | и. мэгъ. Безнец урам такыры — эк;из ком-ганныц бакыры. Жыр. (Бакыр—биредэ „зур таба“.) Менэ бервакыт атлар шып туктый. Димэк. кврт калынайган, тояклар юл такырын тоеп баса алмый. И. Салахов.
2.	Тигез Ьэм усемлеге, улэне-агачы булмаган (жир есте турында). вздереп чап, чалгыц уйнап торсын, Такыр калсын покос арасы. С. Селэйманова. Безнец авыл урамнары Себермэсэц дэ такыр. Жыр.
3.	Пэке Ь. б. белэн кырылган яки тигез итеп алынган (чэч, сакал Ь. б. турында). [Аязгуловныц] башы буген генэ кырдырылган тесле такыр. М. Эмир. Такыр баш еши, колак ут кебек яна. Г. Ибрайимов.
I рэв. мэгъ. Директор-Ак кулмэктэн. юка ак чал-
бардан, Сакал-мыек такыр кырылган. М. Жэлил.
4.	Серелгэн, лэкин жир ял итсен ечен чэчелми калдырылган (басу, кыр турында). Такыр эк;ир. □ Монда халык эцирлэрне ечкэ булеп иген ига. Дгъни hap ел бер влешенэ арыш. берсенэ сабан ашлыгы [чэчэ], берсе такыр кала. М. Фэйзи. Икебез дэ кулга элеге озын чыбыркыларны тотабыз да такыр басуга чЪга торган урам капкасы янына китэбез. М. Гали.
5.	куч. Буш, бар нэрсэсе алынып беткэн (терле запаслар саклана торган урыннар турында). Такыр келэт. Такыр сандык. □ Кесэц такыр — сузец бакыр. Мэкаль.— Хуэк;а хэзер, бэлки, бик кыстар иде дэ, встал такыр. Ш. Камал. II рэв. мэгъ. Чамалы, бик аз. вйдэ икмэк ягы бик такыр булганга,--энемне
ияртеп. тал кабыгы суярга йери башладым. М. Га-фури. II хэб. функ. Бик начар, тубэн дэрэжэдэ. Аныц [Галинец] русчасы такыр иде. Г. Ибрайимов. Укы-тырга эцибэрделэр мине.---Кадрлар э^итми иде.
Qc-баш—ташка улчим... Белем—такыр. А. Гыйлэжев.
О Такыр юл — берэр максатка ирешунен, тормыш ечен керэшнен ансат юлы. Тормышта телэгецэ ире-шунец такыр юлы булмый. Г. Минский. „Алка кул' [совхозы] даман такыр юлга чыга алмый. И. Салахов. Такырга калу — бету, текэну. Безнец маллар калды такырга.---Тилмерэмен биш тиен бакырга.
Ш. Мехэммэдев.
ТАКЫРАЮ ф. 1. Такыр (1—2 мэгъ.) булып калу. Атлар хатсез еракта иде: арканлаган эщир такыраеп беткэнлектэн, читкэ тартыла-тартыла, казыкны суырып алып киткэннэр, курэсец. М. Шабай. II Чэче коелган, пелэшлэнгэн. Сэгыйть абзый такырая твш-кэн башын уч тебе белэн сыпырды. М. Хужин.
2. куч. свйл. Бушап калу; тотылып бету.— Кесэ тиз арада такырайды. Г. Ибрайимов. Бэр уч печэне, йэр сэнэк саламы аныц [Шэрэфи абзыйныц] уз кулын-нан утэ. Эмма никадэр генэ талпынмасын, язга пе-чэн тагын такыраеп кала. Р. Техфэтуллин. II Начар-лану, мешкеллэну. Длгыз бер кешенец кулына карап тора башлагач, болай да эшлар такырайды. М. Га-лэу.-£
ТАКЫРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. такырлау. Такыр-ланган ындыр табагы.
2. Такырга эверелу. Эле юл такырланып э^итмэ-гэн. М. Гафури. Такырланды бетен район кырын Кисеп уткэн Сазлы узэне. Ш. Медэррис.
ТАКЫРЛАУ ф. 1. Такыр иту, такырайту. Жирне такырлау.
2. куч. Тэмам бетеру, кырып-себереп алу. Кунак-лар ---келатне такырлап киттелэр. Сов. эд.
ТАКЫ-ТОКЫ хэб. суз. свйл. Бик аз; житэр-жит-.мэс, езек-тэтек. встэлдэге ризык исэ йэркемдэ такы-токы. халык кубрэк бэрэцге белэн туклана [иде]. А. Расих.— Э бит амбарда бодай чэчулеккэ дэ такы-токы гына калды. Р. Техфэтуллин.
ТАКЫ-ТОКЫЛЫК и. Такы-токы булу. Халык, бура твплэренец такы-токылыгын сизмэгэнгэ салышып, Хесэен абзыйны ей борынча кунакка йертте. Г. Мехэммэтшин.
ТАКЫЯ и. 1. Тэнкэлэр, елкылдавык ташлар й. б. белэн бизэлгэн тубэтэй сыман баш киеме (хатын-кыз-лар йэм балалар кия). Хэтфэ калфаклар. чигелгэн кэлэпушлэр, укалы такыялар йэммэсе Казаннан ки-леп, Мэскэудэ сатыладыр. Ш. Мехэммэдев. Балшикэр апаныц кулында Кызыл бэрхет тышлы, киц кондыз кырпулы, нэкъ тубэсенэ еке таккан, тэцкэлэр белэн бизэлгэн такыя — калфак. И. Салахов. || диал. Кэпэч, кэлпэк, фэс. Башындагы такыясын бер якка кыцгыр сала биреп, бу [повар] узе минем янга килеп утыр-ды. Ф. Хесни.
ТАК
22
ТАЛ
2. Чэчэклэрдэи уреп башка кия торган божра. Ал, Кызыл, зэцгэр чэчэклэр Болыннан алды езеп. Такыя урде Нэфисэ Шул чэчэклэрдэн гпезеп. Э. Бикчантаева.
ТАКЫЯЧАН с.. рэв. Башына такыя (такыя гына) кигэн. Габделмэн чоланнан чыгып баре килэ. Кулмэк естеннэн камзул кигэн. Такыячан. М. Фэйзи.
ТАЛ п. I. Гадэттэ су буйларында куак булып усэ торган, озын йэм сыгылмалы чыбыклы, озынча тар яфраклы агач. Талны чыбык чагында бегэлэр. Мэкаль. Су буенда таллар бар, Яфрагында баллар бар. Жыр. Талга кунып, тал тибрэтеп Сайрый сары сандугач. Жыр. II с. мэгъ. Талдан ясалган (урелгэн). вй турендэ рэшэткэле бакчалар да, тал читэннэр дэ — бар да, бар да аныц сабый куцелен э^элеп итте. Г. Гобэй. Тал урындык тар тугел; Талдырма йерэккэецне: Укенечле яр тугел. Жыр. II диал. бянке. Елга буенда ---уткэн елны ауган карт тал агачы бар иде.
шуныц естенэ утырдык. Э. Айдар.
2. диал. Нэзек озын сабак яки тармак. Хермэ тал-ларына кунып Сайрар асыл кошлар, канат кагып. Ф. Бурнаш. Бакчада былбыл сайрыйдыр Баг геллэре талында. Жыр.
Тал бэбкэсе (бэбчеге) — к. песи (2 мэгъ.). Ал, сары. ак тал бэбкэлэре, узлэренец баллы тузаннарын эцилгэ беркеп, яца гына деньяга чыккан умарта кортларын бал белэн сыйлыйлар. И. Гази. Су буен-дагы тал бэбчеклэренсц баллы ислэре борынны кы-тыклагандай тоелды. Г. Бэширов. Тал геле — алсу катмар чэчэкле, тар яфраклы кеньяк усемлеге — куак; урта кинлеклэрдэ булмэ усемлеге сыйфатында устере-лэ; руСчасы: олеандр. Булмэ ерэцгесенец----чэчэк-
лэре дэ аныц куцеленэ хуш килмэде. д менэ тал гелен ни вчендер яратты бэти. Г. Мехэммэтшин.
О Тал чыбыгы кебек, тал чыбыгыдай — бик сылу гэудэле хатын-кыз турында. Безгэ тал^чыбыгы-дай зифа буйлы бер кыз очрады. А. Шамов.
ТАЛАЙ рэв. диал. 1. Бер талай. Бер теркем, куп кенэ. Урыс кэм безнец татар агай-энелэрдэн бер талай кешелэр-----магазин сыман нэрсэлэр ачып
эцибэрделэр. Ш. Камал.
2. Беркадэр; шактый. Талай гына вакыт уту.
ТАЛАК I и. Организмда кан тэнчеклэре эшлэп чыгара торган эчке орган. Талак авыруы. □ [Алы] ашказанын ныгыту кэм яхшы эшлэту ечен, эчэклэр тыгылудан кэм бавыр белэн талак шешудэн эчэлэр. Робинзон эзл.
О Талак ташу—кан кайнау, ачуын тыя алмыйча, берэр нэрсэ эшлэу турында.— Кайтып ашарга-эчэр-гэ дэ бирми, бу Хэйрулланыц да талагы ташыды. Ф. Хесии.
ТАЛАК II и. иск. I. Шэригать буенча, рэсми рэ-вештэ аерылышу.— Шэригатьтэ талакныц берничэ терлесе бар. Г. Камал. Сенгать Нэфисэнец эцилкэ-сенэ кулын салды... Талагы да, мулласы да чэнчелсен дип уйлады ул. Ф. Сэйфи-Казанлы.
2. хэб. функ. Аерылган, ннкахта торуы туктатыл-ган (хатыиын аеручы тарафыннан эйтелергэ тиешле суз). [Габдерэшит:] Лалэ миннэн талак. талак, талак, талак. М. Фэйзи.— Син талак миннэн, уйнаш-чы. Кит хэзер, чык бу ейдэн. Н. Исэнбэт.
3. куч. .Талак' сузен эйтеп, талакны игълан иту турында. [Хэзрэт:] тукта эле. мулла кем, ничэ талак белэн талак кылдыц? [Эхмэтм;ан:] Мец талак белэн, мец! Г. Камал.
Талак хаты — элекке гадэтУбуенча, хатынга талак ителгэнлек турында бирелгэн таныклык.— Зинкар, мица талак хаты бирсэнэ: мин уз кенемне узем ку-рер идем. Г. Газиз.
ТАЛАКЛАУ I ф. Талак игълан иту, шэригать буенча талак белдеру. Шайхразый Мирвэлине чакыртты:
— Сица ике генэ юл:я уйнашчы етегецне буген ук та-лаклап аерасыц, я аныц белэн ейдэн чыгып китэсец. А. Гыйлэжев.
ТАЛАКЛАУ II ф. к. талаулау. Ала биям талаклап-нитеп китсэ,---а.чнан соц сейлэмэ инде. Ф. Бур-
наш.
ТА ЛАН и. диал. Очраклы уныш, бэхет. Ялан-ялан ни талон? Эйтем.
ТАЛАНТ и. 1. Аерым бер эшкэ яки гомумэн та-бигый сэлэтлелек. Талант иясе. Талантыцны усте-ру. □ Г. Камал узенец бетен кечен кэм талантын совет культурасын устеругэ багышлады. М. Гали. }Кеня узенец бию талантын бетен тулылыгы белэн курсэтэ алды. Г. Кашшаф. II сейл. Аерым бер шегыль-дэ осталык, тэжрибэлелек турында. Мулла сузне узенец ат тану хакындагы талантына кучерэ. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Зур сэлэткэ ия булган кеше, сэлэтле шэ-хес. Минем Мэдинэ детсадта балалар тэрбиячесе булып эшли. Тэрбия эшендэ ул — тумыштан талант. С. Баттал. [Зиннэт турында:} „Халык эченнэн ку-тэрелеп чыккан яшь талант!'—дип яздылар. Г. Бэширов. Институтка еметле бер яшь талант кил-де. А. Расих.
ТАЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. талау И.
2. куч. Тузу, ерткалану (кием-салым турында). [Малай] шулкадэр беткэн, таланган кэм арыкланган иде. М. Гафури. Иксез-чиксез походларда сугышчы-ларныц ес-башлары, аяк киемнэре таланып беткэн. Г. Бэширов.
3. Талап алыну. Акларга корал ташый торган. тирэ-як авыллардан таланган азык-телекне озата торган олы юл шул купер аша утэ. Г. Гобэй.
ТАЛАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. талау II.
2.	Таларга мемкинлек яки эмер биру, еслэту. Этне эттэн талаталар. Мэкаль.
ТАЛАУ I и. Терлеклэр аякларында тора алмау белэн характерлы авыру. Тауга талау тимэс. Мэкаль. Башыца сырхау тисэ, малыца талау тия. Мэкаль.
ТАЛАУ II ф. 1. Ьежум итеп, тешлэре яки тырнак-лары белэн элэктереп йолыккалау (хайваннар турында). Эт симерсэ иясен талый. Мэкаль. [Петушковныц] нэселгэ калдырган бер этэчен куршесенец усал этэче талап аптыраткан. Г. Эпсэлэмов. II Тешлэп, канын-иы эчеп борчу (бежэклэр турында). Кандала талау. Черки талау.
2.	Кемнен дэ булса мал-мелкэтен кечлек белэн тартып алу, узлэштеру. Сираэциныц читек балтырын-нан кырык тугыз мец сум акчасын талап алганнар. Г. Камал.— Ышна м;иребезне алпут талап алды, без шуны да кайтарып ала алмадык. И. Гази. II Хакимлек, власть яки дэрэжэ ярдэмендэ башкалар хакын узлэштеру. Бикьярныц Шибай карты заманасында кантон булып, башкортны куп талаган. Г. Нигъмэти. Ка-эыйлар талыйлар, эшлэмичэ байыйлар. Д. Аппакова.
II куч. Бэясеннэн югары хак белэн сату яки бэясеннэн тубэнрэк хак белэн сатып алу турында.— Малик [ал-маны] алырга риза. Бэясен бирмэсэ, сатмыйм. Алай бик таларга тормасын эле, козгын. И. Гази.
3.	куч. Тиргэп-рэнжетеп тору. [Шакбазны эцицгэсе:] — дрэмтамак син, юкка ашап ятасыц,— дип, кам ан эрли. талый икэн. Г. ИбраЬимов. || Бик борчу, тын-гылык бирмэу. Кая гына башым куйсам да. Кайгы талый йерэк итемне. М. Жалил. Дэулэтшинныц йерэген истэлеклэр. татлы да, газаплы да истэлек-лэр талый. И. Гази.
4.	диал. Нэрсэне дэ булса гадел булмаган юллар белэн узенэ алу. Карт оста.---агач-ташны аннон
талап, моннан талап. ей салып йери. X. Сарьян.
ТАЛАУЛАУ ф. Талау (I) белэн авыру. Талаула-
ТАЛ
23
ТАЛ
ган тайдан биз. Мэкаль. Атны---талаулап улде
дилэр. Н. Исэнбэт. II куч. диал. Авыртудан бик каты газап чигу. Габдулла агай--берничэ кен йерэге
белэн талаулап ятты. Ф. Хесни.
ТАЛАУЛЫ с. Талау (I) авыруы белэн авырый торган. Талаулы ат иясенэ яу. Мэкаль.
ТАЛАУЧЫЛ с. Талауга нигезлэнгэн. Империалист-ларныц талаучыл политикасы. □ ЯУ лап алынган эцирлэрдэ--немецлар талаучыл, колониаль режим
урнаштырдылар. СССР тарихы.
ТАЛАУЧЫЛЫК и. Талаучы булу; талау куренеше (эше). Немец-фашист кыргыйлары-бандитлыкныц
теп хасияте — утеручелек. талаучылык жинаять-лэрен иц тупас-----ноктага житкереп утилэр.
Ш. Камал. Ymen талаучылык вакыты, Иэелгэнгэ ирек килде. М. Жалил.
ТАЛАШ и. Талашу куренеше, кычкырыш, ызгыш. Штейгер белэн эшчелэр арасында кэрвакыт талаш-лар булып тора. М. Гафури. [Себер бае:] Жэмгыяте-гезгэ барсац, анда талаш, клубыгызга килсэц, анда кычкырыш, рестораннарга керсэц, анда мрнжал! Г. Камал.
ТАЛА1П-КЫЧКЫРЫ1П жъш. и. Ызгыш-талаш. Суз, талаш-кычкырыш чигеннэн ашты. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШЛЫ с. Узендэ талаш булган, гауга, талаш тесендэ булган. Талашлы теркем. Талашлы семья.СЗ Талашлы табыннан шайтан туйган. Мэкаль. II Ызгыш, бэхэс китереп чыгара торган. Съездда [солдатлар съездында] кен тэртибенэ---шул кеннэрнец иц
низаглы, талашлы мэсьэлэлэре куелган иде. М. Гафури.
ТАЛАШ-СУГЫШ жый. и. Талашу йэм сугышулар. — Талаш-сугыш булмагач, мица да кызык бетте, тиз-рэк баэарга очтым. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШСЫЗ с. 1. Талашу булмаган, талашусыз, тыныч. Талашсыз жыен. □ [Меселманнар арасында] эцан исэбе алу ечен талашсыз юллао табарга [кирэк]. X. Кэрим.
2. Талашмый торган, тыныч табигатьле.— Бу килен сузсез, талашсыз булып чыкты. Г. Ибрайимов.
ТАЛАШ-ТАРТЫШ жый. и. Талашу йэм суз керэш-терулэр. Большевикларныц бер генэ тэкъдиме дэ та-лаш-тартышсыз кабул ителмэде. И. Гази.
ТАЛАШУ ф. 1. Тешлэшу, сугышу (хайваннар турында). Этлэр талашыр-талашыр да авыз-борынын ялашыр. Мэкаль. Керпэгэ болгаткан аткыйны бэб-кэлэр талаша-талаша ашыйлар. Г. Мехэммэтшин.
2. Ачуланып бэхэслэшу яки гаеплэшу; низаглашу. — Ходайга шекер, йичбер вакытта кычкырышмадык, талашмадык. Ф. Эмирхан. Талашканны тамырлык аша булса да урап уз. Мэкаль.
ТАЛАШЧЫ и. Талашучан яки талашырга гадэтлэн-гэн, талашырга оста кеше. Сафура йаман ата-анасы ечен курше-кулэн белэн кычкырышып, ахырында бетен урамны берузе шаулата торган усал талашчы булып э^иткэн. Н. Исэнбэт. | с. мэгъ. Талашчы ха-тын этне туктатыр, узе ерер. Мэкаль.
ТАЛАШ-ЫЗГЫШ мдый. и. к. ызгыш-талаш; йэртер-ле талашлар, бэхэслэр йэм ачуланып кычкырышулар. Яцадан эк;ыелыш. Яцадан талаш-ызгыш. М. Хэсэнов.
ТАЛАШ-ЖЭНЖАЛ жый. и. к. талаш-ызгыш. [Шэ-кертлэр:] — Бетмэс монда солтан Хэмит агентла-ры!— дип, зур талаш-жэнжал куптардылар. Г. Ибра-пимов.
ТАЛГЫН рэв. 1. Салмак, дулкын сыман булып; йомшак кына, жай гына. вй эче карацгы. Мичтэ талгын гына ут яна. Ф. Кэрим. Геллэрецне назлап, талгын гына Искэн чагы иде жиллэРнеЧ- 3. Мансур.
| с. мэгъ. Кырлар естеннэн талгын дулкыннар булып Жылымса жил исэ. Г. Бэширов. Кичке талгын эдол
алабута башларын кыймылдатып-------йери. Г. Аху-
нов.
2.	Ашыкмыйча, акрын; жайлап. Их рэхэт, шуа чана, Юырта ат талгын гына. Ш. Бабич, [дхнэф] язын шомырт куаклары чэчэклэрен койганда аларны талгын гына явып торган беренче карларга охшат-кан иде. С. Рафиков. || с. мэгъ. Ашыкмыйча, акрын ага (бара) торган. Су естеннэн исэ язгы жиллэр, Тирбэлдереп талгын елганы. Э. Ерикэй.
3.	Арыган, талган чактагы шикелле; авыр, салмак хэрэкэт белэн. Талгын гына йомып кузлэремне, Я\ан-ландырам сине уемда. Ф. Кэрим. II с. мэгъ. диал. Арыган, талчыккан. Эле талгын чырай ялбырт итэ, Эле келгэн чырай ялт итэ. Н. Исэнбэт.
4.	Бик акрын гына, бик кеттереп кенэ. Елныц салмак килуе, игеннэрнец талгын елгеруе колхозчы-ларны ашыктырды. Соц. Тат.
5.	с. мэгъ. диал. Салкынча, жилэс. Тенлеге ябылган, киезлэре кутэрелгэн----бу тирмэлэрдэ haea бераз
талгын иде. Г. Ибрайимов.
6.	Тымызык. Идел есте тып-тын, тып-тын, Яр-ларга бэрми дулкын,----Идел есте талгын, талгын,
Эйлэник эле тагын. Ш. Маннур.
ТАЛГЫНГА рэв. диал. Ашыкмыйча, акрын гына, салмак кына, жайлап. Ике авыл арасында Елга ага талгынга. С. Селэйманова.
ТАЛГЫНЛАНУ ф. 1. Авыраю, салмаклану; акрынаю. Табигать ничектер тынып, талгынланып калган. А. Шамов.
2. Эсселек киму, сурэнлэну. Теш ауган. haea бераз талгынланган, кендезге кызу да кайткан. Г. Ибрайимов. Менэ экрен-экрен генэ, эллэ ничек иренеп кенэ карацгы тешеп килэ. haea да дымланып талгынланган. М. Шабай.
ТАЛГЫНЛЫК и. 1.*Талгын (1, 3 мэгъ.) булу, сал-маклык, кискен булмау. Талгынлык белэн искэн йомшак жил- Жылы дулкын кебек, гэудэлэргэ килеп су-гыла. С. Рафиков.
2. Тынып калу халэте. Мэйабэт тез наратлар,--
рэхэт бер талгынлыкка бирелеп, тик кенэ торалар. Э. Еники. II Тынычлык (кунел й. б. турыида). Татлы бер талгынлык белэн Карт тына инде хэзер; Яшь-лэр—хужасы яшэунец. Ул—кунак инде хээер. С. Бат-тал. || Тынычлану. Бу очрашу-куцелнец туктаусыэ
ашкынуына беркадэр талгынлык бирде. Г. Ибрайимов.
3. Жилэслек, салкынча булу. Кояш кук йезен кы-зылга буяп. may артына кереп яшеренгэч,---haeada
кичке талгынлык сизелэ. Н. Фэттах.
ТАЛДЫРУ ф. I. Йекл. юн. к. талу. Йокыга тал-дыру^
2. Ардыру, арыту, талчыктыру. Себер юлы — ерак юл, Ат аягын талдыра. Жыр. Тал тибрэткэнем юк иде — Талдыра икэн белэкне. Жыр.
ТА'ЛЕР и. XVIII гасырда немец дэулэтлэрендэ чы-гарылган еч маркалык кемеш тэнкэ — озак вакытлар Россиядэ дэ йергэн. [Таз] Кесэсеннэн талер алып сала Каршындагы судья алдына. 3. Майсур.
ТА’ЛИ и. Бик авыр эйберлэрне кутэру-тешеру ечен блоклар системасы. Кырык бер метрлы корыч вышканыц бураннан ышыкланмаган югарыгы ягында тали блогыныц экрен генэ бер ескэ, бер аска йереп торганы куренэ: Кэрим Тимбиков вахтасы ныгыту торбалары тешерэ. Г. Ахунов.
ТАЛИБЭ и. иск. Укучы кыз, студентка. Бу кызлар, бу талибэлэр кием калыплары булмыйча, бэлки-----
энже вэ алмазлардыр. Р. Фэхретдинов.
ТА ЛИГА и. иск. к. талигъ (1 мэгъ.).
ТАЛИГАЛЫ с. иск. Талигълы, бэхетле.— Мине тэуфыйклы, талигалы бер егеткэ бирэбез дип Эхмэт-
ТАЛ
24
ТАЛ
кэ бирделэр. Г. Камал. Талигалы банда булсам, Кит-мэс идем солдатка. Бор. жыр.
ТАЛИГАСЫЗ диал. Тептэн бэхетсез, бэхетсез яз-мышлы. Талигасыз икан башым: Яшьтэн куп михнэт курдем Жыр.
ТАЛИГЪ и. иск. 1. Кеше, шэхес табигатенен унай яклары, эйбэт характер, ипле холык h. б. Бэхет булса, талигъ кирэкми; мэхэббэт булса, матурлык киргкми. Мэкаль.
2. Шэхеснец рухи табпгатенэ Ьэм язмышына бэйле булган яклары. Талигым, бэхетем минем hap кара-лардан карадыр. Г. Тукай.
ТАЛИП и. иск. Укучы, студент. Еллар артыннан еллар утмактэдер, Мадраса талиплэре кетмактэдер. Г. Тукай. Бу вакытта Мисырныц зур уку йортында талиплгр коръэн укыйлар. Ф. Эмирхан.
ТА Л ИР и. к. талер. Эллэ нинди ят ил импера-торларыныц олысымак сурэтлэре сугылган кемеш талирлар эбинец чулпысында чыц-чыц итэ. А. Гый-лэжев. || Элекке вакытта (XVIII — XIX гасырларда) кузен тешкэн кызга кунеленне белдеру- ечен жибэрелэ торган кемеш тэнкэ. Бер кыз курдем бик манир [матур], Бирка [булак] бирэм бер талир. Жыр.
Талир тэнкэ — шул ук талер; талердан эшлэнгэн чулпы тэнкэсе- Талир тэцкэ жэл тугел— Табалмас-лык мал тугел. Жыр. Ак чилэктэн Суфия суга килэ, Шылтырый аныц талир тэцкэсе. Н. Баян.
ТАЛКАН и. 1. Кайнатып киптерелгэн ашлыкныц оны. Гелниса апа баланыц клпчыгына азрак кумач, бер шешэ бал, бэлэкэй янчык талкан---йэм берничэ
дафтэр белэн эле очламаган карандаш та куйды. Г. Минский.
2. Шул оннан кайнар суда болгатып хэзерлэнгэн ашамлык. Талканны бодай, карабодай, солы оннарын-нан пешерэлэр йэм ул иц гади ашлардан санала. Хал. ашлары.
О Талкан иту — бик каты сугып, челпэрэмэ ки-теру турында.— Тик тор! Яцак сеяклэрецне талкан итэрмен. Г. Насрый. Талканы коры — кискен холык-лы, кырыс, усал.— Абзыкай я тузып китэр. аныц талканы йэрвакыт коры була. 9. Еники. Шэвэли картныц, дересен эйткэндэ. кунакка керер алдыннан талканы бик коры иде, бик каты торырга иде исэбе, Фэйрузэгэ булган упкэсе бик та зур иде аныц. Г. Ахунов. Талкан талку — бер ук сузлэрне кабатлап тиргэу. Анай карчык минем каршыма килэ дэ, нэч-рэп-чэчрэп талкан талкый: телецне йоттыцмы эллэ, салам торхан, кузле багана. Г. Эпсэлэмов.
ТАЛКАНЛЫК с. Талканга яраклы. Талканлык ярма. | и. мэгъ. Абзыйныц талканлыклары бар икэн. X. Кэрим.
ТАЛКУ ф. 1. Сусле усемлеклэрнен (киндер, житен h. б.) сабагын уып, салам, кылчыгын сустэн аеру. Киндераш талку. □ /Кртеннец, киндернец-----орлы-
гын коялар да. сапларын талкып, сус ясыйлар. 3. Бэшири.— Талкы, кызым, талкы, кызым. Талку кайгы тарата, Житен талкыган кызларны Егетлэр дэ ярата. Жыр. || Нэрсэне дэ булса йомшарту, суслэн-деру. Башаклар елгергэч, аларны Та.гкыдым теткэ-лэп-теткэлэп. Р. Харис. II Нэрсэне дэ булса уу, уалту, тетелдеру. Купнец сузе тимер талкый. Мэкаль.
2.	куч. Бер ук нэрсэне кат-кат кабатлау. Мокыт яшьтэн бик ацгыра булганга, ата-анасы .алай итмэ' дэ „болай итмэ“ дип кисэтеп, талкып торалар икэн. Н. Исэнбэт. Гэрэйнец исемен моцарчы да планерка-ларда шактый талкыйлар иде, хэзер аны бетенлэй бетереп ташладылар. А. Гыйлэжев.
О Талкып йон эрлэу— кемне яки нэрсэне дэ булса бик каты эшкэрту, куп узгэрешлэргэ дучар иту турыпда эйтелэ.— Мин ашыгам.------Бер сэгатыпэн
кайтам. аннан соц, теласэц, мине талкып. миннэн йон эрлэ. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАЛКЫ и. 1. Сус, житен h. б. ш. ны талкыр ечен махсус жайланма. Тыкыр-тыкыр талкыларыц. Я\ицел йери кулларыц. Жыр.
2.	Талку эше. Кезге талкы чагы. мунчаларда Кызлар м^ыелып элитен талкыйлар. Ш. Маннур.
3.	куч. Кат-кат шелтэлэп, тиргэп тору. Yzu анасы-ныц талкысы астында гына утыру аны [Зэйтунэне] бик туйдырган иде. Ф. Хесни.
4.	Талкырга хэзерлэнгэн Ьэм талкына торган житен, киндер h. б. Талкы. кызым, талкыцны. Мин дэ шулай талкыдым: Чибэр егетлэр чакырса, Оялып торма. бар. кызым. Жыр. Ап-ак келэтлэрнец алла-рында Матур кызлар талкы талкыйлар. Жыр.
Талкы мунчасы — лэукэсендэ талкырга дигэн житен яки киндер парландырыла йэм соныннан талкы талкый торган мунча.
ТАЛКЫНУ ф. Берэр нэреэ хэстэре белэн бик куп жэфа чигу, кеч кую; аз гына нэтижэ ечен хэтсез ты-рышлык яки вакыт сарыф иту. [Фэтхетдин Сэлимгэ:] Алган белемнэрец дэ экдитэрлек кебек иде. Ике ел курсларда да талкынып йердец. 9. Камал.— Син дэ менэ----эллэ бетен тешец ендиту-тугэрэк булып.
хозур кылу ечен генэ шулкадэр талкындыцмы? Р. Техфэтуллин.
ТАЛКЫШ I и. Талкыганнан калган салам яки вак чубек. Талкышны купме талкысац да талкыш булыр. Мэкаль. Идэн-сэкегэ коелган талкыш-чубекне тиз-тиз себерэлэр дэ олы якка тушэк-ястык эцэялэр. Ш. Маннур. II Куруктэ (тетэслэу ечен) яндырыла торган чубек. Эбелхарисныц кулында талкыш белэн курук. Ул инде талкышына ут кабызган. Н. Исэнбэт.
ТАЛКЫШ II и. Бал, шикэр комы й. б. ш. кушып татлыландырып пешерелгэн камыр ашы. Ай-яй. малай. лэвэше!—ди Йосыф.— Авызга керэм-керэм дип тора, д талкышы тагын. Г. Гобэй. Кэлэвэчелэр: , Монда чын сары майдан талкыш, абый, рэхим ат!"— дип кычкырынып утыра башладылар. Г. Газиз.
Талкыш кэлэвэ — шул ук талкыш. Бибилдамал апа туйга хэзерлэнгэн кебек булашты,----талкыш
кэлэвэ пешерде. Ш. Хесэенов.
ТАЛКЫШЛЫ: талкышлы сус — талкышыннан арын-дырылмаган сус. Бер кочак талкышлы сус кутэреп Зайит керэ. Ф. Хесни.
ТА’ЛЛАЬИ ы. „Валлайи" сузенэ тагылма булып, аны кечэйтеп килэ.— .Валлайи. пгаллайиларны кушып бик нык суз бирергэ туры килде. Ш. Маннур. Элбэт-тэ, ул [Хэллэ], узе валлайи, таллайиларны эйтеп, икмэк кутэреп ант итэ: .Кеше утергэн булсам, кул-аягыч тартышсын, кузлэрем чэчрэп чыксын",— ди. И. Гази.
ТАЛЛЫК и. Таллар куп усэ торган, куп ускэн урын. Су буенда вак таллык, Вак таллыкта вак балык. Жыр. Ташу баскан болын, тугайларны. Су астында калган таллыклар. С. Урайский.
ТАЛМА и. Вакыт-вакыт тота торган йерэк авыруы. Талым сызга салма (тия), талымлыга талма (тия). Эйтем.
ТАЛМУД и. 1. Яйудилэрнец изге китабы—дин тоту кагыйдэлэре жыентыгы. [Исак] узенец карацгылы-яктылы булмэсендэ кичлэрен эллэ нинди дэртле вэ иске тавышлар чыгарып талмуд укып йери. Ш. Камал.
2. куч. Уйламыйча-нитмичэ, сукырларча ышанып кабул ителергэ тиешле кагыйдэлэр, уставлар турында.
ТАЛОН и. Берэр нэреэ алырга хокук бирэ торган кэгазь, кечкенэ язу. Буфет янындагылар, кулларына
ТАЛ
25
ТАЛ
трамвай билетларыдай талон йомарлап. кухня тэ-рэзэсе янына китэ тордылар. Г. Мехэммэтшин. [Офи-циантлардан] берэу безгэ, талоннарыбызны алып. аш китерде. Г. Толымбай.
ТАЛПАН и. 1. Урмэкучсыманнар классыннан буын-тыгаяклы вак бер хайван (жылы канлы хайваннар тэ-ненэ ябышып, паразитлык итэ). Язгы кояш щылыта башлау белэн. талпаннар сукмак буйларындагы уз-ган елдан калган улан очларына менэлэр йэм алгы аяк-ларын югары сузып утыралар. Зоология.
2.	эк;ый. талпаннар. Буынтыгаяклылар тибында-гы хайваннарнын бер теркеме (бежэклэрдэн аермалы буларак, аяклары сигез данэ; мэсэлэн, гади талпан, ^семлек талпаны, кычу талпаны й, б.).
О Талпан булып кадалу—1) йич аерып ала ал-маслык булып берэр нэрсэгэ ябышу, тотыну. Кыскасы, Еникеев эк;иргэ талпан булып кадалган иде. торган саен комсызлана гына барды. М. Шабай; 2) кемгэ дэ булса каныгу.
ТАЛПУ ф. диал. Кагу, жилпу (канатларны). Сыер-чык--канатларын талпып-талпып сайрый уткэн
елгы оя янында. М. Гафури.
ТАЛПЫНУ ф. 1. Очып китэргэ омтылып, канат жилпу, жилпену. Неп-нечкэ ботакныц очында кечкэ элэгеп тора торган бердэнбер яшел яфрак кубэлэк шикелле талпына иде. И. Гази. Очаем ла диеп еч талпындым — Каерылган икэн канатым. Жыр. II Берэр юнэлештэ очып китэргэ яки очып килеп йежум итэргэ омтылып-омтылып кую. Канатлары ныгый башлауга. кошчыклар да щилпенэлэр. тар оядан иркен. очсыз-кырыйсыз куккэ талпыналар. И. Салахов. Карурманнарныц башында Карчыга талпына бурегэ. Жыр. II Бер урында еш-еш канат жилпеп тору. Сабан тургайлары бертуктаусыз очып. чырылдап. биек, якты иртэнге куктэ гамьсез талпыналар. И. Салахов.
2.	Селкенеп яки инерция белэн бер якка тартылу; чайкалу. Кем тарафыннандыр езеп ташланган канэ-фер чэчэге су естендэ талпына-талпына агып бара. А. Шамов. Колагыма таккан колакча, йерсэм, тал-пынадыр бер якка. Жыр.
3.	куч. Бетен кечне бнреп тырышу, омтылып кую. Берничэ тапкыр талпынып карасак та, без елганы кичэ алмадык. Г. Сафиуллин. Хэлимнец очынып килу-ен кургэн кээк}э, бик каты талпынып, Галиулланыц кулыннан мегезен тартып алды. И. Гази.
4.	куч. Ниятлэнеп, карар итэ язу. Мэдинэ: „дллэ бе раз кыздырып алыйм микэн узен? — дип талпынып куйса да. тыелып калды. М. Хэсэнов. II Дэртлэнеп, кунел канатланып кую. — Бэйрэм бетен денья халкына!— дигэн сузлэр чыцлап киткэн чакта йерэк тибэ, куцел талпына. Э. Исхак. Куцел ниндидер билгесез, лэкин татлы бер талпыну белэн талпынып. илэс-милэслэнеп очына башлый. И. Гази.
ТАЛПЫНЫШ и. Дэртлэнеп омтылу куренеше. Удар тезелеш сезнец сузне. сездэге энергия талпынышын кетэ, яшь энтузиастлар! М. Хэсэнов.
ТАЛТА, ТАЛДА и. диал. Юаныч, жинеллек; шифа. Хэсрэттэн талта табу. I I Сагынганда куреп бер сейлэшсэн, Дуслар талда янган йерэккэ. Г. Сэмито-ва. II Иркэлэп эндэшу сузе буларак та кулланыла. Энисэ зирек йэм тал агачлары арасыннан килеп чыкты: — Ни бар, талтам? Нигэ чакырдыц мине? 3. Бэшири.
ТАЛТАЯ: талтая басу диал.— аякны нык терэп басу, терэк булып тору. [Хаммат:] Качаммы соц! Торам шунда талтая басып. Беркая китмим. Н. Исэнбэт.
ТАЛТИРЭК и. Талныц зур агач булып усэ торган бер тере, еянке. Кара карга-мэктэп ишек алдын-
дагы талтирэккэ оя корырга елгермэде. сыерчык
килеп эцитте. Г. Гобэй. Су буена тешкэнем юк, Усэ микэн талтирэк? Жыр.
ТАЛ-ТИРЭК эк;ый. и. Тал сыман агачлар. Хэбирэ карчык тыкрыгыннан уткэч тэ сазлы йэм куе гына тал-тирэк ускэн чокыр китэ. Ш. Камал.
ТАЛУ ф. 1. Куп кеч сарыф итеп, озак йэм гел бертерле эшлэу нэтижэсендэ ару, хэлсезлэну, талчыгу (мускуллар турында). Салкын сулар ала-ала Талмас кулларым тала. Жыр. Велосипед йертученец Тал-мый микэн белэге? Талуын талмый да белэге— Бик яна шул йерэге. М. Жэлил. Утыр, званым, урындык-ка, Аякларын талмасын. Жыр. II куч. Гел бер терле процесстан ялыгу (куз, колак, баш мие h. б. турында). Карап тора-тора кузлэр талды. М. Гали.
2. Гомумэн талчыгу, ару, йончу. Талды рух, сынды канатлар. h. Такташ. [Айбакты] йерде эк;из быргы-сын уйнатып, Дуда талган егетлэрне походларга уятып. Ш. Маннур.
3. Тынычлану, тынычлыкка бирелеп хэл жыю. Сэлим бабай мич буенда ушада тик кенэ талып утыра. Н. Исэнбэт. Хезмэт----тирэн дулкынландыргыч Йэм
рэхэт талдыргыч кеч белэн бэйлэнгэн. Г. Бэширов.
II Хэрэкэтсез башкарыла торган билгеле бер шегыльгэ бирелу. Йокыга талу. Уйга талу. I IДэрьялар. кул-лэр, кыр. урман, тау-ташы — Кейне тыцлап моцга талды барчасы. Ш. Бабич. Мицнур кичке тынлыкка йэм тынычлыкка тала барган урамга чыкты. Г. Эпсэлэмов.
ТАЛЧОК, ТАЛЧУК и. сейл. Иске-москы сатыла торган базар. Кэеф корып яшэучелэр Кен буе кырын ятып. кен итэлэр талчокларда Артык-портыкны сатып. Г. Камал. Керученец кыяфэте бер толчок сэудэгэренэ охшый. Ш. Усманов.
ТАЛЧОКЧЫ и. Талчокта сэудэ итуче вак сэудэгэр. Миллэттэ талчокчы да бар, ломовой да бар, кер юучы да. Г. ИбраЬимов. Шулай да бер як читтэ, кичен килуе мемкин булган ялкау бэхетне кетеп. биш-алты талчокчы тэмэке пыскытып тора иде эле. Ф. Хесни. | с. мэгъ. Кичэге приказчик, талчокчы малайлар. буген карасац, спекуляция белэн денья э^имереп баеп яталар. Ш. Камал.
ТАЛЧЫБЫК и. Талнын озын чыбык булып усэ торган куаклы тере, тал (1 мэгъ.). Сыгылып тешкэн талчыбыкныц Яфрагында бар чыклар. М. Фэйзи. Начальник Илсеяр каршысына — талчыбыктан урелгэн креслога утырды. Г. Гобэй.
ТАЛЧЫГУ ф. Бик нык ару, тэн, мускуллар ару. Бакчы аучыга — кош аулаучыга: Шактый читен эш: арый. талчыга. Г. Тукай. днэ шул алда куренэ торган елга бугай, шуныц янында туктарга кирэк, атлар талчыктылар. А. Тайиров.
ТАЛЧЫКТЫРУ ф. Йекл. юн. к. талчыгу. II з.-сыз. •Талчыгырга туры килу.
ТАЛЫГУ ф. Ялга таласы, ял итэсе килу; ару, талчыгу. Тамыр тарткан талыкмас. Мэкаль. Эзлэрецэ энэк;е сибелэ тесле Талыгып эштэн кайткан кичецне. Ш. Маннур. Менгэн аргамагым талыкмаса, Кайтып эк;итэр идем тан белэн. Жыр.
ТАЛЫМ и. Аш-суга карата сайланучанлык, талэп-чэнлек, нэзберек булу. Тэмлегэ дэ талым бар. Мэкаль. Тузганак яфракларыннан хэзерлэнгэн салат иц нэзберек кешенец дэ талымын канэгатьлэндерэ. Робинзон эзл.
ТАЛЫМЛАУ ф. 1. Аш сайлау, нэзбереклэну. Ха-тыннарыбыз корсак кутэргэндэ тозлы кэбестэ та-лымласалар, ат эк;игеп курше авылларга чабабыз. М. Эмир. Мэнди бервакыт бик аш талымлый, вак-сый башлаган. Н. Исэнбэт.— Урындагы кеше бик нечкэ тамаклы була ул,-----бик талымлый. С. Ра-
фиков.
ТАЛ
26
ТАМ
2. куч. Сайлану, сайлаган чакта бик югары талэп-лэр кую. Юк. мин белам: борынгылар талымлаган, Эмма синнэн гузэлрэге табылмаган. Ш. Медэррис.
ТАЛЫЛ1ЛЫ с. 1. Аш-суны сайланып кына ашый торган; тэмле тамак, сайланчык, нэзберек. Талымлы дуцгызны ашату кыен. Мэкаль. | и. мэгъ. Талымлыга аш килешмэс. Мэкаль.
2. Сый ризыгы, бэйрэм ашы итеп карала торган. Франциядэ укъяфрак булбелэрен куптэннэн бирле талымлы азык итеп ашыйлар. Робинзон эзл.
3. Талэпчэн, сайлаучан. Талымлы кыз картаймас. Мэкаль.
ТАЛЫМЛЫЛЫК и. Талымлы булу. Талымлылык егеткэ туйда гына килешэ. Мэкаль.
ТАЛЫМСАК с. Бик талымлый торган. Бэбиле ха-тын талымсак булыр. Мэкаль.
ТАЛЫМСЫЗ с. 1. Талымламый, аш-суны сайлап тормый торган. Безнец эткэй бик талымсыз кеше; ни туры килсэ. шуны ашый. нэреэ ашаса. шуныц белэн тук була. Г. Ибрайимов.
2. куч. Сайланчык тугел, ^булган нэрсэне кабул итучэн. Азык гэрэцкэсе — климат шартларына талымсыз. Соц. Тат. Хэер, минем ул иптэшем транспорт мэсьэлэсендэ талымсыз кеше, печэн салган чана юк икэн. балык мичкэсе теялгэн пароходка да риза. И. Гази. || Эрсез, принципсыз. Талымсыз кунак такка калдырыр. Мэкаль.
ТАЛЫМСЫЗЛАНУ ф. 1. Талымсыз булып, нэреэ туры килсэ — шуны ашый торган булып киту.
2. куч. Нэреэ бирелеэ — шуны кабул иту; комсыз-лану. Елга талымсызланып, кар суларын йаман узенэ ядыя барды йэм. нийаять, куэтле бер яцгыр-дан соц боэ куэгалып. куперне каерып алып та китте. М. Шабай.
ТАЛЫМСЫЗЛЫК и. 1. Талымсыз булу, аш-суны сайланмау сыйфаты. Тамакка талымсызлык куреэту.
2.	куч. Талымлап (2 мэгъ.), артык сайланып тормау, тэнкыйть белэн карамау сыйфаты. Ул [Хэят] бу ядэмгыять бирэ ала торган рэхэт куцеллелек-кэ — эувэле шикелле бер мэгъсуманэ талымсызлык белэн дэ карый алмый иде. Ф. Эмирхан. II куч. Талэпчэн булмау (кнре сыйфат буларак); принципсызлык. XIX йез мэгърифэтчелэренэ упкэ белдерэбез икэн — анысы----игътибарсызлык ечен тугел, талымсыэ-
лык ечен. Каз. утл.
ТАЛЬК и. Аксыл-яшькелт тестэге уалучан ак минерал (техникада йэм кенкурештэ ончыл хэлендэ кул-ланыла).
ТАЛЬЯН и. к. тальяи гармонь. Тальяныцны тар-тып уйна. Иркен булсын ядырларга. Жыр.
Тальян гармонь — теллэр рэте бер генэ булган гармонь. Тоттым да бер тальян гармонь алдым: Улмэм, мэйтэм. аттан башка да. Ш. Маинур.
ТАЛЬЯ’НКА и. к. тальян гармонь. }Дийанша, тальянкасын алып, узе бии. узе ядырлый, хэзер аны тыярлык бер кеше дэ юк. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАЛЭБЭ ядый. и. иск. Укучылар, студентлар (та-лип сузенен гарэпчэ куплек формасы). Дэрелфенун [университет] эчендэге талэбэ ядыеннары бетенлэй бетерелэчэк. Ф. Эмирхан.
ТАЛЭП и. Кемгэ дэ булса катгый формада белде-релгэн телэк. Талэп кую. Югары талэплэр кузлеген-нэн карау. I I Талэп кирэк. талэптэн элгэре эдэп кирэк. Мэкаль. Щэмгыять идарэсе мэдрэсэдэн чык-кан шэкертлэрнец талэплэрен хаклы тапты. Г. Ибрайимов. || Билгеле бер кирэксенудэн, логнкадан й. б. чыга торган кагыйдэлэр турында. Устав талэбе. Чисталык талэбе.
Талэп иту (кылу) — берэр шэхес, оешма й. б. алдында нинди дэ булса шегыльгэ, тэртипкэ, эш яки
предметный сыйфатына карата катгый тестэ билгеле бер телэк белдеру. Типография зшчелэре кыйммэт-челек еэбэпле эш хакы арттыруны. талэп иткэн иделэр. Ш. Камал.— Сарыгымны кем. ашаган булса. шуны Талэп кыйлам мица тотып бируегезне. М. Га-фури. Шагыйрьдэн аеруча сизгерлек. уткен йэм ти-рэн караш талэп ителэ. X. Госман.
ТАЛЭПЧЭН с. 1. Бик катгый якн бик югары талэплэр куючан. Бик талэпчэн остаз иде бу [тор-мыш]. М. Сендекле. Ул бик талэпчэн. аца [мастер-га] агачныц иц шэбе кирэк, ченки яхшы агачтан гына яхшы эйбер ясап була. Г. Эпсэлэмов. [ Тезе-лештэ] Гэрэй, Василий кебек яшь, энергияле, талэпчэн, уткен кузле кешелэр кирэк иде. А. Гыйлэжев.
2.	к. талымлы (3 мэгъ.). Нарат--табигать
шартларына талэпчэн тугел. Робинзон эзл.
ТАЛЭПЧЭНЛЕК и. Талэпчэн булу сыйфаты. Зайид ---елкэн тракторчы бул[са да], йичнинди талэпчэн-лек куреэтэ белми. Р. Техфэтуллин. Узецэ булган талэпчэнлекне эз генэ йомшарттыцмы. син хэзер хурлык базына тэгэрисец. А. Расих.
ТАМ I и. иск. 1. Балчык, таш яки кирпечтэн са-лынган кабер есте корылмасы (гадирэк тербэ). Дивар-лары балчыктан оештырылган тамныц садэ ядийаз-лары арасында бер генэ нэреэ бик пехтэ вэ мезэйян ясалган. Ф. Эмирхан. Каберлэр естендэ тамнар да юк. Бары бер кабер естендэ ялгыз таш багана. И. Салахов.
2.	Кальга (крепость) стенасы; балчык яки таш ди-вар, койма. Тавык очеа—тамга куна, лачын очеа — тауга. Мэкаль.
ТАМ II хэб. суз. иск. Бетеи, камил, тулы кечендэ. Кодрэтец там булса. бер фэрманыц ядитмэс идеме соц тыярга? М. Гафури. &мет зур. ниятем там — чыдармын! Ш. Бабич. Ж,ырлыйм йаман-------,Ж,ицэ-
без!“ дип, иманым там. М. Максуд.
ТАМ III кис. сир. Нэкъ, тач. Бер кеше бер халык-ныц там яртысын дошман куреп. калган яртысын дус курэм дип дэгъва кылса, аныц бу дэгъвасы ап-ачык бер ялгандыр. Г. Тукай.
ТАМАДА и. Сый мэжлесен алып баручы. Эзер табынга унбишлэп кеше утырды. тамада итеп — Кэли иптэшне сайладылар. Кэли иптэш аягурэ баеты, тамагын кырды йэм коньякларны рюмкаларга са-лырга кушты. Э. Бники.— Иптэш тамада, гаделлек юк сездэ. Бу мэядлестэ хатын-кыз заты бармы, нигэ курмисез сез аларны? Г. Эпсэлэмов.
ТАМАК и. 1. Бугазныц еске (алгы) елеше, унэч йэм тын алу юллары башланган урын. Кэккукнец тамагы бик сизгер, нэзберек була, ди. балам. Шуца курэ ул Дим суын зчэ дэ, ди, су эз генэ тэнгэ яра-маслык салкын булса да. тамагы карлыгып бозыла. ди. Ф. Кэрим.
2.	Ризыкны кабул итуче орган, ашказаны. Тамак тамактан кенлэшэ. Мэкаль.— Тамагы тук, есте бетен, укырга гына кирэк бит инде аца. А. Эхмэт.
3.	куч. Ашау мемкинлеге; кендэлек азык-телек. Ж,ийангир тыштан яхшы киенеп йереэ дэ. тамак ягы начар. куп вакыт икмэк-су белэн яши иде. Г. Ибрайимов. Сирэк-мирэк ала каргалар тамак ар-тыннан авыл ягына очалар. Гыйльметдиннец куцеле нечкэрэ. егетнец моцланасы. ядырлап ядибэрэсе килэ башлый. И. Гази. II Ашау кирэге, ашау хэстэре йэм хажэте. Монда эшче тамак ечен хезмэт итэ. Г. Камал. Шул арада атныц тамагын да карарга, иртэн тац белэн торып, тагын эшкэ чыгып китэргэ кирэк. М. Гали. II Ашыйсы килу, аппетит. Нина, тамагын, ачлыгын онытып, езлексез сейлэргэ, сейлэнергэ тотынды. Г. Ибрайимов. Малайлар бер-беренэ кара-шып тик торалар. икмэкне алмыйлар иде. [Ашагач]
ТАМ
27
ТАМ
тамаклары котырып кына калды. И. Гази. II Ашау ягы; талым. [Ушэн ат] тамакка да нэзбереклэнгэн: печэннец куцеленэ ошамаганын борыны белэн бер якка чееп кенэ ташлый. М. Шабай.
4.	куч. Узенэ азык кирэк булган гаилэ члены яки терлек башы турында. Безнец эти узган ел кез, кыш ашатып чыгарга печэн дэ. салам да юк дип, чаптар бияне сатып. аныц урынына, кечкенэ тамак булыр дип, кырыкмыш тай----калдырган иде. М. Гали.
5.	куч. Елганыц башка зуррак елгага кушылган яки кулгэ, дингезгэ койган урыны. Асылгэрэй-----
хэрби юлаучыларны Танып тамагына кадэр генэ озатып куярга тиеш иде. М. Шабай. Яшел Елга тамагын уткэч, э^эелеп яткан чирэм бар. М. Эмир.
6.	Берэр тирэн чокырнын — тау тишегенен, шахта-нын h. б. башланган елеше, авызы. Бораулау мастеры скважина тамагына бик тиз генэ махсус .беке' алып килэ. Нефть тур. хик.
Тамак алмасы— бугаз теере. Ул [Селэйманов] Коненконыц колт-колт итеп аракы йотуын, йот-кан саен тамак алмасыныц сикереп куюын кузэтеп утырды. И. Гази. Тамак асты — бугаз турысына жые-лып, асылынып торган ит-май катламы. [Угезнец] тамак асты эциргэ тигэн, мегезлэре дисэц, колач ж;ит-мэс. Г. Эпсэлэмов. Тамак бакасы — к. ангина. Тамак тебе — тамакнын бугаз теере турысындагы стенасы, суруе Ьэм ярылары. Туйганчы, тамак теплэре эчет-кэнче бал ашарга да мемкин. Э. Касыймов. Тамакка тыгылу — авыр рухи кичерештэн сулыш юллары кы-сылу турында. Рэуфэ сузен эйтеп бетерэ алмады, тамагына куз яшьлэре тыгылды. А. Шамов. Тамакка утыру — 1) тамакка теелеп жыелу. Тоз тузаны [Хэлимнец] борынына. авызына тулды, тамагына утырды. И. Газн; 2) эйтелми калу (суз турында). Габ-дулланыц эйтергэ телэгэн сузе тамагына утырып калды. 9. Фэйзи."
О Тамак аралау (аеру)— гаилэдэге кайбер кеше-лэрне кыерсытып, ким куреп, начаррак ризыкландыру. Чит кеше кулында булсак та, безне кагып-сугып ж^эберлэуче, тамак аралаучы булмады. Ш. Маннур. Тамак арчу — сейлэу алдыннан йеткеру, тамак кыру турында. Бу .тамак арчып алу' гежлэве тикмэгэ генэ булмаган икэн. Р. Техфэтуллин. Тамак асрау — узенэ ашарга табу. Тавык чуплэнеп тамак асрый. Мэкаль. Тамак ерту (яру) — бар кеченэ кычкырып сейлэу турында. Калай этэч булып, тамак ертып кикриклэнудэн ни файда? Э. Касыймов. вченчесе тамак ярып кемнедер уз янына чакырды. Н. Фэттах. Тамак ачу — ачыгу, ашыйсы килу.— Ну, нэни комму-нистлар, тамагыгыз ачкандыр, эйдэ, ашый башла-гыз. Г. Гобэй. Тамак нту (кылу) — ашап алу. Ж,и-йангир бик арыган, кичэдэн бирле юньлэп тамак итмэгэн иде. Г. Ибрайимов.— Тамак кыйлмага вакыт эциткэн. барып тамак итэем. Ф. Халиди. Тамак кибу — 1) сусау. Тирлэп-пешеп чыктылар егет-лэр, кулмэклэре аркаларына ябышты, тамаклары кибеп, эчэселэре килеп бетте. И. Гази; 2) исерткеч эчемлек эчэсе килу турында.— Тукта эле, тамак кибеп китте шикелле, булмаса берне салып бир эле шуннан. Асия. А. Шамов. Тамак киеру — к. тамак ерту. Безнец баебыз кузлэрен акайтып, тамагын киереп бик каты------кычкырды. Ш. Мехэммэдев.
Тамак кыру — 1) тамак тебе белэн йеткергэн сыман бер аваз биру. Аныц [Рифгатьнец] уз-узенэ ачуы килеп китте, каты итеп тамагын кырып. тавыш юлын ачты да, шактый кычкырып:—Ыйы! Ярый, хушыгыз!—диде. М. Эмир; 2) шул ук тавышны берэр телэк, хис яки кэеф билгесе итеп чыгару турында. [Мулла] кыхым дип тамак кыра, кесэгэ салгач еч сумны. Ш. Мехэммэдев. Тамак (тамагы) кытыкла-
ну — ашыйсы килу турында. Кечерэк тегермэн ташы чаклы бэлеш зур таба белэн табынга килеп утыр-гач, Галэвинец тамагы кытыклана башлады. Г. Бакиров. Тамак нечкэру — аппетит начарлану яки талымлы булып киту турында.— Элеккегэ Караганда тамагы нечкэргэн шул малайныц. Без элек аныц белэн икебезгэ бер самовар чэй эчеп, ярты ипи, ярты чилэк бэрэцге ашап бетерэ идек. Г. Толымбай. Тамак туйдыру — 1) ашау, ризыклану. Сэлим эле дэ квндезлэрен муллага барып, аныц эшлэрен эшлэп. тамак туйдырып. кич кенэ мэдрэсэгэ кайта. М. Га-фури; 2) житэрлек азык-телек табып тору. Гаилэцнец тамагын туйдыру. Тамак тебе белэн сейлэу — тэ-кэббер тон белэн Ьэм ашыкмыйча сейлэу. Эле был-тыр гына узлэрен бих йавалы тотып, тамак теплэре белэн генэ сейлэшеп йергэн кешелэр моцаеп, боегып киттелэр. Ш. Маннур. Тамак чайкау эвф.— бераз гына исерткеч эчемлек эчеп алу. Йодрык сел-куче — хулиган ул. Урамда чакта ук кырык гра-дуслы белэн тамак чайкаучы да. стадионга кысты-рып керуче дэ шул. Чаян. Тамак чарлау — жырларга h. б. ш. ейрэну ечен кунегулэр ясау турында. Малайлар ---егет булып м;иткэч э^ырлаячак мэхэббэт эцыр-ларын бетен басуны яцгыратып эйттереп, тамак чарлап кайтырга бик яраталар. Р. Техфэтуллин. Тамак чылату (жебету), тамак ярыгын майлау эвф.— к. тамак чайкау.— Кая, тамак э^ебетергэ берэр нэр-сэц юкмы ичмасам? Г. Ибрайимов. Эти-------ераграк
базарга барып, эйбэт табыш белэн кайткан чакла-рында тамак чылатырга ярата иде яратуын. Э. Касыймов. [Михайлыч] шимбэлэрдэ тамак ярыкларын майларга ярата иде. Соц. Тат. Тамак ялы (хакы, бэясе) ечен (яки: ялына, хакына, бэясенэ) — эш хакы кендэлек ашату-эчерту белэн чиклэну турында. Абыйга ундурт яшь. мица унике яшь тэ тулмаган, эни тамак ялына безнец икебезне дэ кетуче Мехэм-мэтм;ан бабайга бирде. М. Гали. Ятимнэр [анда] ---тамак хакы ечен батраклык итэлэр. И. Гази. — Мин Рэуфлэргэ тамак бэясенэ-------капчык белэн
кумер ташыдым. К. Нэжми. Тамак ялгау — ачыгуны басар ечен аз гына ашап алу. Фатыйма да, Шмит та ейлэренэ сугылып, тамак ялгау ечен берэр сы-нык икмэк, берничэ пешкэн бэрэцге алдылар. А. Ра-сих. Тамактан калу — ашый алмый башлау, аппетитны югалту. Ат карагы берэр ай ат урлый алмый йерсэ. кеше белэн сейлэшми, тамактан кала [торган] булган. Г. Гобэй. Тамак (тамагын) жылыту — ришвэт биру сыйфатында сыйлау. Шэмгун--------кай-
дадыр, кемнэрнецдер тамакларын эцылыткан икэн, — майсыз таба купмый бит ул. А. Шамов. Тамакка (тамагына) ашау (кабу)—аз гына ашау, ашаш-тыру. Дерес, авыру утте инде. Гелгенэ тамагына да ашый башлады. Н. Дэули. [Галиев] аннан-моннан гына тамагына каба да, шул эцицел тэн. э^ицел гэудэ белэн нардомга йегерэ. Ф. Хесни. Тамакка бармау (бара алмау h. б.) — ашый алмау (башлыча рухи-мораль сэбэп аркасында). Бибиэ^амал апаныц ---узе генэ утырып ашарга тамагына бармады. Ш. Хесэенов. Тамакка сай — бик аз ашый торган. — Ашаса, кен буе ашатып кына тотар идем эле. Тамакка сайрак. Г. Мехэммэтшин. Тамакка таш булу (таш булып утыру, кадалу) — башкалар елешен, кеше хакын ашаунын жэзасын куру турыцда (башлыча дини яки рухи-мораль мэгънэдэ).— Эгэр дэ инэ очы кадэр нэрсэсенэ рехсэтсез тигэн булсам, тамагыма таш булып кадалсын! А. Шамов. Тамактан (тамакка, тамагына) аш (ризык) утмэу (утэ алмау h. б.) — 1) к. тамакка бармау.— Алар [кызым белэн кияу] анда ач ятканда, тамагымнан аш у тми. И. Гази. Хэ-дичэ тутинец кен буе тамагыннан ризык утмэде.
ТАМ
28
ТАМ
Г. Бэширов; 2) к. аш утмэу. Тамагыннаи езеп (биру)— к. авызыннан езеп биру- Бэдретдин,---ярлылыгым
кешегэ йек булмасын дип, тамагыннан езеп булса да. тырышкан. курэсец. Э. Еники.
ТАМАК II и. диал. Азык-телек запасы, ризык, ашамлык. Ялгызныц тамагы stqumcs дэ. табагы м;ит-мэс. Мэкаль
ТАМАКАИ и. к. тамаксау. Ниса----бохар пылавы
исен сизгэн тамакай кебек сикергэлэде. А. Гыйлэжев.
ТАМАКЛАНУ ф. Ашау, тамак туйдыру. Юлчылар, ---кояш байтак кутэрелеп, бик кыздыра башла-гач. бердэн, атларын ял иттеру, икенчедэн, узлэре дэ бераз хэл алып, тамаклану нияте илэ кечерэк бер елга янына туктадылар. Ш. Мехэммэдев. Зоба-нилар [стражниклар] тамаклану кэм ял иту эшен бик коры тоттылар. М. Галэу.
ТАМАКЛЫК и. Ашауга китэ торган чыгым (акча h. б.). Теге егет илэ сторожныц тамаклыгына 600 франк яца расход чыккан. Г. Тукай. II с. мэгъ. Ашап торырга, тамак туйдырырга житэрлек. Тамак-лык акча таба алам. М. Гафури.
ТАМАКСАУ с. сейл. Ашау-эчуне бик ярата торган. Тамаксау кешенец тамагы шешэр. Мэкаль. | и. мэгъ. Тамаксауныц улеме—тамактан, угрыныкы— таяк-тан. Мэкаль.
ТАМАН хэб. суз. 1. Зурлыгы, кулэме яки башка улчэме буенча кирэгенчэ. Итеклэр еченче берэунец аягына таман булып чыкты. Э. Исхак. Костюм Га-зизнец узенэ тегелгэндэй, таман. И. Салахов. II Тиеш-ле чамада (улчэмдэ, пропорциядэ h. б.), тиешенчэ, кирэгенчэ. Акылым-буем таман, тик бэхетем яман. Мэкаль.— Мица тигэн каз боты тозлы да, тозсыз да тугел. Тозы таман. Г. Галиев. | рэв. мэгъ. Кояш та таман гына кыздырган хэлдэ. дымга туенган э^ирне яшэртеп. аца иркен сулыш биреп тора. М. Шабай.
2.	с. мэгъ. Кирэкле температурадагы, эссе дэ, суык та тугел. XytHQa эйтте: — Менэ комган, Таман су бар, юын, туган. Г. Афзал.
3.	ирон. „Камил тугел, аз гына житенкерэми" мэгънэсендэ. Таманрак кеше. □ — дллэ акылга та-манрак инде син. Рэхимэн;ан? Г. Мехэммэтшин. [Сэ-лэхи]. куз куруе таман булганлыктан, „ак билет" алган. X. Межэй.
4.	Бэла-казага, авыр хэлгэ дучар булганнар, хур-лыкка тешкэннэр турында: „гаеп узендэ, тиешле жэ-засын курэ“ мэгънэсендэ. Сынык балта сабы-------
чу ар тавыкка элэккэн булса кирэк.---дересен эйт-
кэндэ, юньлэп кукэй дэ салганы юк, аца ни булса да таман. Ф. Хесни.
Таманга килу — артык (иртэрэк, кубрэк h. б.) бул-мау, чак кына булу. Азыкны яздан ук хэстэрли баш-ларга кирэк аны. шунда да эле ул таманга килэ. Э. Еники.— Янып-кееп, эш булсын дип. кырыкка яры-лырдай булып эшлэгэндэ дэ бик таманга гына килэ торган чор хэзер. М. Хэсэнов.
ТАМАНЛАУ ф. 1. Таман иту, тиешле улчэмгэ, про-порциягэ, тигезлеккэ китеру. Киемне таманлап тегу. □ Камалетдинов------айгырныц аркалыгын таман-
лап кутэртеп маташкан кешегэ: „Гайфулла, мин эцэяу генэ барам",— дип кычкырды. М. Шэрифуллин.
2. Тиешле температурага китеру, таман (2 мэгъ.) нту.— Кечерэк бер табакка кайнар суны таманлап кына салып алдым да, лэукэгэ менеп, каткан чэчем-не юарга тотындым. Э. Еники.
ТАМАНЛЫК и. Таман булу хэле. Тиешле таман-лыктагы температура. Акылга таманлык.
ТАМА'НЧА рэв. 1. Тиешле кулэмдэ, зурлыкта, чамада, санда, пропорциядэ. Ире:—Хатын, буген ашны бик тозлы итми, таманча ит,— дисэ, Сафура ашны
шыр тоз итеп пешерэ икэн. Н. Исэнбэт. Бу таманча буйлы, житез гэудэле усмер егет-----журнал ре-
дакциясе белэн танышып йвргэн иде. Ш. Маннур.
II Бик ук мул тугел, уртача.— Тик сыебыз гына та-манчарак. Кая эле-----кукэй. дэ куырып алыйм.
С. Рафиков.
2. к. таман (3 мэгъ.). Галимэ апаныц уяу вакыты да. йокы вакыты да акылга таманчарак кешелэрчэ була башлады. М. Гафури.
ТАМА’НЫСЫ кер. суз. диал. „Тэмам туйдырды бу“ мэгънэсендэ. Кук байтал исэ, бу тынгысыз кызныц бертуктаусыз дилбегэ тартып мазасызлавына эче пошып:—дй. теш корты булдыц ич. таманысы.— дигэндэй.---койрыгын гына селкеп куя иде. Г. Бэ-
широв.— Тэкикотылдым. Уф-ф! Тецкэгэ генэ тиделэр бит. таманысы. агай.— дип уклады Хам;и. М. Хэсэнов.
ТАМАША и. 1. Карап торырга кызык булган нинди дэ булса вакыйга, куренеш h. б. Менэ гаэк;эп тамаша! Карап кузлэр камаша. М. Жалил. Бу тама-шага ни эйтергэ белми торган Башкирцев та баланы килеп карамый тузэ алмады. М. Эмир. Кызлар бар э^ирдэ уен-келкенец дэ. тамашаныц да чиге булмый. И. Салахов. || куч. Бик куркэм, матур, искиткеч куренеш турында. Су буенда гаэцэп матур э^ирлэр, шунда ук эрэмэлек, балыклы куллэр. Ж,эй кене бер та-маша инде менэ! Ш. Камал. Ж,илэк-экр1меш дисэц. ниндилэре генэ булмагандыр анда! Тамаша иде инде бер, тамаша иде! И. Гази. II Ыгы-зыгы, талаш-тартыш кебек кунелсез куренеш яки хэл турында.— дллэ кай-чаннан эйтэ килдем, бу казларыц белэн бер тамаша чыгар синец, дидем. Ф. Хесни. Беренче бригада ста-нына килеп тешкэн Сэет белэн Гелэ^амал андагы тамашага хэйран калдылар. Чегэн таборымыни! И. Салахов.
2.	Халыкка, караучыларга махсус курсэтелэ торган йэм махсус хэзерлэнгэн куренеш, уен яки сэхнэ эсэре-Тамаша оештыру. Тамашага хэзерлэу. Театраль тамаша. □ 19 нчы июньдэ „Хужа Насретдин" нам пьеса тамашага куелды. Г. Тукай.
3.	куч. Берэр узлеге (зурлыгы, куплеге h. б.) белэн хэйран калдырырлык нэрсэлэр турында. Сырт естеннэн басудагы салам зскертлэре куренде.— дбэу! бик зур ич болар, бу малкайларныц гына кече ж;и-тэрме соц бу кадэр тамашага? — диде кемдер. А. Расих.
4.	рэв. мэгъ. Искиткеч шэп.— Бал аша да май аша, Кен итэрсец тамаша. Ш. Маннур. II Сон дэрэ-жэдэ куп.— Кайда шул тамаша эчкэн соц ул [Ти-и-биков]? Г. Ахунов.
Тамаша залы — тамашачылар утыра торган зал. Буген дэреслэрдэн соц монда репетиция булды. д кичкэ бу мэктэп бинасы тамаша залына, театрга эйлэнэчэк. Ф. Хесни. Тамаша иту (кылу) — кызык итеп яки дикъкать белэн карап тору. Менэ эле генэ Каф тавыннан Ж,ен деньясын иттем тамаша. Ш. Бабич. Беркен шулай геллэр бакчасында чэчкэ-лэрне кылдым тамаша. М. Гафури. Капка тебендэге эскэмиягэ утырган-----Кызыл чырайлы кеше малай
илэ кара эт баласыныц уйнаганын тамаша кылмак-та иде. Ш. Мехэммэдев.
О Тамашага калу — гажэплэну, соклану. Халык Бэкрамны мактый. аныц кенэре турында тамашага калып сейли. Ш. Эхмэдиев.
ТАМАШАЧЫ и. Тамаша (1—2 мэгъ.) караучы. Казан зшче театры тамашачылар арасында берничэ спектакль кэм концертын биреп елгерде инде. М. Жалил. Тамашачылар аяк беклэп кылган естенэ утырганнар. И. Салахов. | с. мэгъ. Грун--тама-
шачы халыкка мэкабэт итеп баш иде. Ф. Халиди.
ТАМ
29
ТАМ
ТАМБУР [ и 1. Чигунен бер тере. Тамбур киргеч-лэрец бегемле, Бегелмэдэн килгэн тугелме? Жыр. Тамбурларым тамбур булып чыкмый. Тамбур инэ-лэрем нечкэгэ. Жыр.
2. Чигу жебенен бер тере. /]{ицги. булэк итеп зэц-гэр эцирлеккэ терле тестэге тамбур белэн чигел-гэн кулъяулыгы биргэн иде бугай уземэ. Г. Гали. Тамбурлар белэн чигелгэн Бизэкле чуэклэрем. С. Хэким.
3. с. мэгъ. Тамбур белэн чигелгэн. Тамбур башмак. □ Ж,эннэт.----аягына биек укчэле тамбур ч и-
тек киеп, м;ил-м;ил атлап, яцадан кунак булмэсе-нэ килеп керде. Г. Эпсэлэмов.
Тамбур энэсе — махсус чигу энэсе (куз урынына ыргакчыгы була). Тамбур инэлэрец кемеш саплы. Казан остасыннан алынган. Жыр. Тамбур жебе — к. тамбур I (2 мэгъ).— Бер-ике бармак тамбур м;ебе алып кайт дисэм, [эткэй] ачуланыр микэн? М. Фэйзи.
ТА’МБУР II и. 1. Вагоннын баш-башында тышкы ишеге белэн эчке ишеге арасындагы мэйданчык. Хэ-лим. халыкны ерып-ерып, вагон тамбурына чыкты. Г. Гобэй. Поезд ераклашты, вченче вагонныц там-бурыннан ак яулык сузылды. И. Салахов.
2.	Гембэз сыман тубэле ейалды яки ишек тебе ко-рылмасы; ике катлы ишек арасы. Алгы булмэ белэн ейгэ керэ торган ишек арасына э^ылы тамбур ясар-га кирэк. Йорт эшлэре.
ТАМБУР III и. Терек думбрасы. Бэлэкэй Бекре кушаматлы бер кеше, бусагага утырып, узенец там-бурында моцлы кейлэр уйнап-э^ырлый башлый. Мен дэ бер кичэ.
ТАМГА и. 1. Сызып, кисеп, чигеп, киртлэп яки кейдереп тешерелгэн сызыклардан торган шартлы билге. Хэлфэ---алдындагы кенэгэгэ ниндидер тамга
куя барды. 9. Фэйзи. Маркировщикныц тамгасыннан башка бер генэ бурэнэ дэ урманнан читкэ китми. Г. Эпсэлэмов. — Менэ бу пычак белэн агачларны киртеп барырсыц. минем ейгэ юлны шул тамгалар-дан табарсыц. Экият.
2.	Имза ролепдэ йери торган Ьэм берэр шэхес, ыру, кабилэнеке дип тапылган шартлы билге. Кырык эк;иде имза йэм бер тамга бизэклэде бу хатны. Г. Гобэй. Тубэндэ дуга аркылы салынган ике янэшэ сызыклы тамга тора. Ситдыйк абзый да, аныц атасы да го-мер-гомергэ шул тамганы уз щирлэренэ салып кил-гэннэр. К. Нэжми. II Имза.— Моннан соц бунт кубарыпйермэскэ тамгацны бирэсецме? — диде жандарм башлыгы. М. Гали. II Мал-туарнын яшен, кемне-ке икэнен h. б. белгертеп, терлекнен тэненэ тешерелгэн билге, цифр яки хэреф. Бу вакытны Солтан ветсанитар белэн берлектэ терлек тамгаларын тикшереп йери иде. А. Расих.
3.	Билгеле бер предметнын тамга булып йертелэ торган сурэте. Капка саен такта кисэгендэ Балта, чилэк, ыргак тамгасы. Ш. Медэррис. днэ межа чи-гендэ сэнэк тамгасы. .Безнец тамга менэ шушы инде, улым“,— дигэн иде аца этисе. М. Шабай.
4.	куч. Халык теленэ кергэн яманат, атама h. б. ш. турында. Хурлык тамгасы.
5.	к. билге (3 мэгъ.). Тамгалары бер терле булган ике санны кушу ечен аларныц абсолют зурлык-ларын кушарга кирэк. Алгебра.
Тамга малы иск. — 1) чит дэулэттэн рехсэт белэн кергэнлеген белдереп тамга сугылган мал, товар; 2) читтэн товар керту яки чыгару ечен хекумэткэ тулэ-нэ торган акча яки мал (товар). [Идегэй:} Чыцгыз баскагы---тамга малын угырлап. уз казнасын бает-
кан. Н. Исэнбэт. Тамга салу (сугу)—1) тамганы яки шундый бер билгене киртеп, кейдереп, чигеп яки сыз-галап тешеру. — Шэлгэ,---чак сизелерлек итеп, Кы
зыл jtqen белэн тамга салган ием. А. Расих. Тамганы да бер сугуда салырга кирэк: тамга ачык тешсен. Г. Эпсэлэмов. Мин буренец арт санында кара янып калган эз курдем. дйэ, дидем мин. моца тамга сал-ганнар икэн инде! Н. Дэули; 2) кул кую урынына там-ганны тешеру.— Кул куя белмэсэц, тамга салырсыц. Г. Ибрайимов; 3) куч. узенен эзен, тээсирен калдыру. Йерэккэ (куцелгэ) тамга салган кичерешлэр. Тамга Жыю — берэр петиция, утенеч, карар h. б. ш. ны рас-латыр ечен халыктан кул куйдырып йеру. Начар кешелэр икэнсез, авыл халкы бетенесе сезгэ каршы тамга эцыярга йери. h. Такташ.
ТАМГАЛАНУ ф. 1. Теш юн. к. тамгалау. Бэр урын-[дд] нурлы кызылдан тамгаланган тасмалар. М. Жалил.
2. Бэрелу-сугылу, берэр нэрсэгэ буялу h. б. ш. нэрсэлэрнен эзе, билгесе калу турында. Забойда озак зшлэгэн шахтерлар м;ир астыннан шулай тамгала-нып [каралып] чыгалар. Г. Гали.
3. Махсус тамга, билге аркылы белдерелу. Тигезлэ-мэнец----хэрефлэр белэн тамгаланган берничэ бил-
гесезне эченэ алуы мемкин. Алгебра.
ТАМГАЛАУ ф. I. Тамга кую, тамга тешеру, тамга салу, тамга сугу. II мат. Билге кую. Плюс билгесе белэн тамгалау. II куч. Авыр тээсир, тирэн эз яки ямьсез тап калдыру. Тамгалады безне эцил-давыл-лар. двэлэде бераз, билгеле. X. Туфан.
2. куч. Берэрсенен абруена кагылырлык бэя, билге-лэмэ биру. Съезд--сул коммунистларныц т.аркату
эшлэрен хурлык белэн тамгалап утте. СССР тари-хы.
ТАМГАЛЫ с. Тамгасы булган, узенэ тамга тешерелгэн (куелган, салынган, сугылган).— Тамгасы да бар идеме? — Эйе, тамгалы иде ул буре. Н. Дэули.
Тамгалы атом — радиоактив атом. Тамгалы атом-нар. ягъни радиоактив изотоплар ярдэмендэ уткэ-релгэн тэм;рибэлэр менэ нэреэ куреэттелэр: терек организмда атомнар алмашынып тора икэн. А. Ти-мергалин.
ТАМ ГЫ и. иск. Азгын телэк, нэфес. \Ж,ийанша-ныц\ эшлэре алга киткэн саен, тамгысы арта барды. 3. Нади. Сез тик .Фикер" мехэрриренец сэдака алмаенча. тамгысыз эш иткэнен курэ алмыйсыз. Г. Тукай.
Тамгы нту (кылу) — еметлэнеп дэгъва иту, нэфес сузу. Мефти булуга тамгы итуче бездэ кирэгенэ Караганда йез мэртэбэ артыктыр. Ф. Эмирхан. Аз гына файда булса, [м;айил]. тамгы кыйлып, суз баш-лар узенэ таба тартып. М. Гафури.
ТАМГЫЛЫ с. Тамгысы булган; нэфесле. Муса [ди-гая бер мерит}----мэкерле. ялганчы, бозык куцелле,
эттэн зиядэ тамгылы, ач кузле вэ Бич сакланмай гайбэт сейлэуче иде. Р. Фэхретдинов.
ТАМГЫЧЫ и. Хэер-сэдака смет итеп йеруче кеше. Зэки дэ -- инсаф вэ хэяны ташлады, чын хэерче. сэ-дакачы вэ тамгычы булды. М. Максуд.
ТАМИЛ и. Ьиндстаннын кеньягында, Декан ярым утравында яшэуче бер халыкнын атамасы Ьэм шул халыкнын бер кешесе.
ТАМЛАУ ф. диал. Таму, тамчылау. Тамчы-тамчы тамласа. Каты таш та тишелэ. Мэкаль.
ТАМО'ЖНЯ и. Ил чиклэрендэ чит иллэрдэн керте-лэ торган товарларны тикшереп, карап, аларга махсус тамга суга Ьэм пошлина ала торган пункт. Эчке та-можнялар Нэм заставалар сэудэ усешенэ комачау-лаган. СССР тарихы. II Дэулэттэ пошлина мэсьэлэлэре белэн шегыльлэнэ торган хекумэт органы. ШаН------
таможняга начальник итеп Бельгия кешесен куйган. Урал. II Пошлина алу системасы (тэртибе). Таможня тарифлары (бэялэре).
ТАМ
30
ТАМ
ТАМПОН и. Канны туктату яки эрен чыгару ечен ярага куела торган, микроблардан чистартылган марля яки мамык. Кан агуны туктату ечен экррэхэткэ 3°о лы водород перекосе эремэсенэ манчылган тампон ябалар. Сет терлекчелеге...
ТАМПОНАЖ и. Тау токымнарындагы бушлыклар-ны цемент измэсе белэн тутыру эше — скважина яки шахта аркылы агызылган сыеклыклар (су, нефть h. б.) жир астына китеп эрэм булмасын ечен эшлэнэ. Буро-войга тампонаж цементы белэн-----автомашиналар
да к,илеп эцитэ. Нефть тур. хик.
ТАМПОНАЖЧЫ и. Тампонаж ясаучы эшче. Цемент койдыру ечен тампонажчылар килде — тимер юл вагоны чаклы махсус агрегатлар кырык биш минут эчендэ otqup астына сиксэн тонна цемент кой-ды. Г. Ахунов.
ТАМТАЛ сейл. жарг. к. жэйэннэм.— Китереп торып берне соссам, тамталлар арасына тэгэрэп китэрсец. Г. Гобэй.
ТАМТАМ и. Бэрмэ музыка коралы, гонгнын бер тере (оркестрда кулланыла). Ул менэ без — ударник-лар, Тамтамнар да чац-чацнар. Шулай булгач. хер-мэт — безгэ, Оркестрныц кече бездэ. Ж- Фэйзи.
ТАМТАРАРАЙ и. к. тамтал. [77оп:] Эгэр яцадан патша куймасак, бетен Россия зир-зибэр тамтара-райга демегэчэк. Г. Бэширов.
ТАМУ ф. 1. Тамчы булып яки тамчы-тамчы булып тешу- Тир таму. Яцгыр тому. I I Кара, ничек кояш келгэн саен Карлар эреп, тып-тып тамалар. М. Га-•фури. Тен утырып шагыйрь шигырь язды, Ак кэгазь-гэ тамды яшьлэре. М. Жалил. Тал бегелеп, суга манчыла. Яфраклардан тома тамчылар. Ф. Кэрим. II Тамчылап яки агып тешу. Бал тамган телдэн агу да там ар. Мэкаль.— Эй. бу татар каны таммаган э^ир Рэсэй туфрагында бар микэн? Н. Исэнбэт.
2.	эвф. куч. сейл. Бераз материаль ярдэм тию яки файда куру, елеш чыгу турында. Без табабыз, бай-лар каба. Безгэ аз гына тама. М. Фэйзи. Затлыхан исемле бу кеше монда да сый тамачагын бик тиз сизеп ала. Ш. Маннур.
ТАМУГ, ТАМУК и. гади с. к. тэмуг. Э шулай да. хин омдмахка керсэц. Алла мине кертсен тамугка. 3. Мансур.
ТАМУГЛЫ с. к. тэмуглы.
ТАМУГЛЫК с. к. тэмуглык.
ТАМЧЫ и. 1. Сыек массаиын шарга тартым фор-мадагы кечкенэ елеше. Бал тамчысы. Су тамчысы. Те-рекемеш тамчысы. I ! Тамчыга таш чыдамас. Мэкаль. Ж,ир яшэрмэс. гел ачылмас тешми яцгыр тамчысы. Г. Тукай. Алтын башын арыш тубэн игэн. чык тамчысы тама йезеннэн. Н. Дэули.
2.	Сыеклыкны улчэу берэмлеге — тамчы тэшкил итэрлек елеш сыйфатында, тамчылар данэсендэ. Нава-лар бик корыга китте: бик озак вакытлар бер тамчы да яцгыр тешмэде. М. Гали. Керосин бакларыныц краннарын ачыгыз: тамчысы да дошманга элэкмэсен. И. Гази.
3.	с. мэгъ. куч. Бик аз гына.— Уф, бугенге кебек гомердэ дэ арыганым юк иде, бер тамчы хэлем кал-мады. Ф. Бурнаш. Эчке кер юк анда бер тамчы да. Ж,аны ачык, куцеле киц кеше. Ш. Медэррис. | рэв. мэгъ. Кыз ак тацны куз йоммыйча, бер тамчы йок-ламыйча каршылады. Г. Ибрайимов.
4.	куч. Алканын тамчы сыман ялтыравыклы бизэге. Алтын алкалар колакта. Тамчылары кемешле. Жыр.
5.	куч. Берэр зур массанын кечкенэ генэ бер ки-сэге, елеше, данэсе турында. Дамирэ — шау-шулы яшьлек дицгезенец тере бер тамчысы. С. Рафиков.
Тамчы гел—к. тамчылы гел. Чэчэк аткан тамчы геллэр. Бай, шул якныц иле матур. Н. Исэнбэт. Ка
ра инде, чын-чынлап упкэлэде бит кызый. Иреннэре яца чэчэк атып килгэн тамчы гелдэй турсайган. Р. Техфэтуллин.
<> Тамчы бертек — бик аз гына, бер бертек кенэ. Ул сейлэшу Фэйрузэне тамчы бертек тэ канэгать-лэндермэде. Г. Ахунов.
ТАМЧЫЛАНУ ф. Тамчыга эверелу, тамчы булып тешу. Лэйсэн яцгыр э^иллэр канатында Тамчыланып йезгэ сикерде. М. Жэлил.
ТАМЧЫЛАУ ф. 1. Тамчы-тамчы булып таму. Эреп, кар ей тубэсеннэн берэмлэп тамчылый башлый. М. Гафури. Бай баласы Кэрим елый, Яше ага тамчылап. Г. Камал. Башта шыбыр-шыбыр яцгыр тамчылый. Ш. Маннур. II куч. Тамчы шикелле булып курену. Кып-кызыл э^илэклэр тамам-тамам дип тамчылап тора. И. Салахов.
2. рэв. мэгъ. тамчылап. Тамчылар берэмлегендэ, тамчы-тамчы булып. Мич башында сукыр лампа, шу-ныц яктысында куйган шешэгэ тамчылап кына самогон ага. Ф. Кэрим. Чебешлэр йегерешеп килэлэр дэ суны тамчылап кына эчэ бирэлэр. А. Алиш. Чиш-мэ---узенец суларын деньяны яшэрту ечен энэ шу-
лай тамчылап-тамчылап бирэ. Г. Галиев. || куч. Азазлап, бертеклэп. Ул [артистка] роль ечен кирэкле сыйфатларны тамчылап м;ыя. Азат хатын.
ТАМЧЫЛЫ'с. Тамчысы булган. Эре тамчылы яцгыр.
Тамчылы алка — узенэ тамчы сымаи бизэк тагыл-ган алка. Мицз^амал--бер заман такыясын киде,
ди. зур тамчылы колак алкасын такты, ди,--ку-
нак кызы кебек кукыраеп утыра. ди. Г. Толымбай.
Тамчылы гел — чэчэклэренен формасы тамчыга ох-шаган гел; русчасы: фукция. Тамчылы гел чэчэклэре кебек. Кузлэрецне тубэн иясец. Ф. Кэрим. ШэКидэ тамчылы геллэр белэн тулган ачык тэрэзэ янына барды. А. Расих.
ТАМЧЫ-ТАМЧЫ рэв. Бергэ жыелып торган яки бер-бер артлы тамган тамчылар рэвешендэ. Агызма-гыз. эк;итэр, з^элладлар, Тамчы-тамчы суырып ка-нымны. Ф. Бурнаш. Терекемешлэр кебек тамчы-тамчы Калтыранып яна йолдызлар. Э. Фэйзи. | с. мэгъ. Бер-бер артлы тешкэн тамчылар рэвешендэге. Тамчы-тамчы кан. Тамчы-тамчы чык. I I Габделгафур бик кайгылы. кузеннэн тамчы-тамчы яшь ага. 3. Бигиев. Сстэллэрдэ шэмнэр яна, Тамчы-тамчы май тама. Жыр.
ТАМЫЗГЫЧ и. к. пипетка.
ТАМЫЗУ ф. 1. Йекл. юн. к. таму; тамчылап кына салу яки агызу.— Син сыраныц эченэ бераз акны та-мызып керт! Г. Камал. Сецелесе шкафтан шешэлэр карап. абзасына дарулар тамызып эчерде. Дэрдмэнд. — Син ул яшецне минем идэнемэ тамызма! Ф. Бурнаш.
2. куч. Ришвэт яки эжер итеп, беркадэр генэ, бераз гына биру. Эти Йосыфка еч тиен тоттырып чыгарды. Йосыф, этигэ чишмэгэн ечен, бер тиенен мица тамызды. Г. Гобэй.— Малай, хезмэт ялы итеп купме тамызырсыц икэн? К. Тинчурин. II Гомумэн елеш чыгару, бераз гына биру.— Тагын бер ун сум гына булса да тамызмас микэнни бу карун? — дип уйлап куйды Габдулла. Э. Фэйзи. Нашир--кайберэулэргэ
биш-ун сум калэм хакы да тамызып куя. И. Рэмиев.
3. куч. гади с. Кешегэ яки башка бер жан иясенэ бик каты сугу. Кешелэр белэн кыйнашканым юк. бары Садрига гына бер-икене тамыздым. Ш. Камал. Давыт берне тамызса, сеяклэрец кел булыр. А. Гый-лэжев.— Шулай [сыерларныц кетудэн] кайтмый калу ларын тиргэп экрен генэ килдем дэ берсенец салам ееме артыннан куренеп торган арт санына таяк белэн тамызып та алдым. М. Хэсэнов.
ТАМ
31
ТАМ
ТАМЫР I и. 1. Усемлекнен жиргэ кереп берегеп, жирдэн су Ьэм азык матдэлэре суыра торган елеше. Сырланныц узенезсэцдэ, тамыры кала. Мэкаль. Ж,и-теннэрнец барысын да тамырлары белэн йолкып-йол-кып келтэ итеп бэйлэделэр. Дэрдмэнд. II куч. Шуна охшап урнашкан минераль токымнар. Ташта----бар-
мак юанлыгы алтын тамырлары куренеп торалар иде. М. Гафури.
2.	Кеше Ьэм хайваннар тэнендэ кан йери торган каналлар. Шулкадэр ныклык йэм омтылыш ечен------
тамырларыцда батырлар каны уйнап тору кирэк-тер. Р. Техфэтуллин. дниемнец кулларындагы та-мырлар, апрельдэге нечкэ ботаклар кебек, бурткэн-нэр йэм зэцгэрсу-соры тескэ кергэннэр. Г. Рэхим.
3.	Сенер. Урманга барып утын китеруне китап-та гына рэхэт итеп язалар аны. Эшли башл асац, — ул э^илкэ тамырларыцны езэ. М. Эмир. II куч. Кабельдэге чыбык турында. Кабель otgude тамырлы бакыр чыбыктан гыйбарэт булып, сус йэм гуттаперча белэн изоляциялэнэ. Табиг. буйс. юл.
4.	куч. Берэр ижтимагый куренешнен, вакыйганын тирэнтен сэбэплэре, эчке бэйлэнешлэре. М\инаятьнец колада яшерелгэн тамырлары ачып ташланды. Г. ИбраЬимов.— Совет властеныц тамырлары киц аныц, алар сица, мица, Мицнуллага килеп тоташа. И. Гази.
5.	куч. Ата-бабанын нэсел-ыруы, чыгыш жирлеге, кабнлэ, зат. Безнец тамыр — Идел йортка кенчы-гыштан зур яу килгэн. А. Гыйлэжев. II Нэсел-нэсэп, туган-тумача, кардэш-ыру. Сейлэ, укчыларым, дусла-рым, Тамырларым минем исэнме? Ф. Бурна ш.
6.	Генеалогик нигез, семьялык. Шулай итеп, бетен деньядагы теллэр еч тамырга кайтып кала вэ шуца курэ башлап ечкэ буленэлэр. Ж- Вэлиди.
7.	лингв. Сузнен кушымчалардан башка теп елеше. Тамыр—сузнец иц теп мэгънэсе саклана торган кисж. В. Хангилдин. | с. мэгъ. &ч иэк;екле тамыр сузлэр бездэ аз. Г. Алпаров. II Сузнен этимологик нигезе, чыгышы. Эмма, иптэшлэр, безнец турыда фельетон басылып чыкты. Фель-е-тон! Мин моныц тамыры каянрак килеп чыкты икэн дип сузлектэн карадым. М. Хэсэнов.
8.	мат. Билгеле бер дэрэжэдэге кыйммэте курсэ-телгэн, узен исэ хисаплаптабарга кирэк булган сан. Квадрат тамыр. □ 16ныц дуртенче дэрэмр тамыры— 2.
9.	мат. Тнгезлэмэне чишкэч табылырга тиеш булган сан. Билгесезнец тигезлэмэне канэгатьлэндерэ торган кыйммэтлэре тигезлэмэнец тамырлары яки чишелешлэре дип атала. Алгебра.
10.	куч. Кеше характерынын билгеле бер вакытка кадэр беленми-сизелми торган потенциаль сыйфаты турында. Минем дэ ватаныма мэхэббэт тамырла-рым кузгалып, тен йокысы куземэ кермэс булды. Ш. Мехэммэдев. Сирай ялкау тамырлары гадэттэн тыш купергэн кеннэрдэ нишлэми генэ: барлы-юклы авыруы белэн больницага да барып карый. вакытлы-вакытсыз отпуск сорап, шахткомныц колак итен ашый. М. Сендекле.
И. рэв. мэгъ. тамырыннаи, тамырдан. Бетенлэйгэ, нигездэн, тептэн ук башлап. Икътисади-им;тимагый тормышны тамырыннан узгэртми торып, матур тормыш тезу мемкин тугел. Г. Нигъмэти. Тэмам аптырагач, йедэгэч. Мэхмутнец агасы беркенне бу зиме тамырыннан езэргэ уйлаган. Н. Исэнбэт.
Тамыр алу — тамыр (8 мэгъ.) санны хисаплап чыгару. Киселев .Алгебра"сын карап ятам. Тамыр алу да онытылган. А. Гыйлэжев. Тамыр бете — та-мырларны зарарлый торган вак бежэк; русчасы: корневая тля. ПДБ—коцгызларга, тамыр бетлэренэ
карты керэшу ечен кулланыла. Химияне а.-х. кул-лану. Тамыр кайнату—кайбер усемлеклэрнен тамы-рын бал h. б. белэн суда кайнатып, махсус дару — экстракт хэзерлэу. [Нэгыймэ:} Мин кайнаткан тамыр-ны бай хатыннары бик яраталар,---бик шифалы,
дилэр. Г. Камал. Тамыр чире — кан туберкулезы. Фэй-зулланы ниндидер тамыр чире белэн авырый дип эйтэлэр. Г. Бэширов. Тамыр жибэру — к. тамырлану (1, 2 мэгъ.). Донбасс. Социализм аныц кырларына Тирэн итеп тамырын эк;ибэргэн. h. Такташ. Длгышу тагын да тирэнрэк тамыр мдибэрмэсен ечен, без аны тезэтергэ кицэш иттек. Г. Минский. Тамыр жэю— 1) тамырлар чыгарып, аларны туфрак эченэ тармак-ландыру (усемлек турында). Зарланма син, шартлар аз, дип. эк;ир йезендэ; Тырыш орлык тамыр м;эя таш естендэ. 9. Исхак; 2) куч. тирэн кереп урнашу, нык теплэну. Йерэгемдэ тамыр м;эйгэнсец син Суы-рылмаслык булып гомергэ. 9. Ерикэй.
О Тамыр(лар)га таралу — бетен тэнгэ тээсир нту (нсерткеч эчемлеклэр турында). Кымыз бетен та-мырларга таралып елгергэн,--ничектер сузнец дэ
э^ае езелгэн иде. Г. ИбраЬимов. Тамыр(ы) тибу — берэр куренеш яки процессный барлыгы, яшэве беленеп тору. Кая барма — анда табигать тереклегенец тамыры тибеп ята. X. Госман. Тамыры кору — кабат терелэ алмаслык булып бету, юкка чыгу. Ярлы-зшче-лэрнец хас дошманы — Буржуйларныц тамыры кор-сын. Ш. Бабич. Тамырыи корыту (йолку) — нэселен, чыганагын, нигезен бетеру. Ак бандитлар шайкасы-ныц ояларын туздырырга, тамырларын корытырга кирэк. Ш. Камал. План утэу бит ул килэчэкнец тамырларын корыту исэбенэ бармаска тиеш. А. Расих. Тамырына балта чабу — билгеле бер нэрсэгэ, куре-нешкэ Ьэлакэт китеру, шуны тептэн жимеру. Иске, канлы. зарлы тар тормышныц Тамырына балта ча-была (теш. юн.). Ш. Маннур. Октябрь революциясе ---иске караш, менэсэбэтлэрнец дэ тамырына балта чапты. Г. Нигъмэти. Тамырына су снптелэрмеии (сипкэн кебек) — бик тиз усеп киту турында. Тамырына су сиптелэрмени, соцгы ике елда )Дэудэт бик нык калкынып китте. А. Гыйлэжев.
ТАМЫР II и. зтн. 1. Казакъларда: ирекле сейгэи< (ярэшугэ карамаган) яр. Айбага килеп керде дэ кызны кочаклап убэ башлады: — Карагым. сеенчецне эйт: тамырыц килде!—диде. Г ИбраЬимов.
2. Бик якын таныш, дус. Бала—бавыр. дус — тамыр. Мэкаль.— Кызым, инде тамыр булдык, тагын кил. И. Салахов.
ТАМЫРАЗЫК эк;ый. и. Кирэкле азык матдэлэре-тамырынын теп елешенэ жыела торган усемлек — авыл хужалыгы культурасы (мэсэлэн, чегендер, гэрэц-кэ Ь. б.). Терлеклэр ечен улэн йэм тамыразык чэчу зшенэ соцгы ике елда гына керештелэр. 9. Еники.
ТАМЫРАСТЫ и. мат. Тамыр (радикал) билгесе астына язылган сан.
ТАМЫРАЯКЛЫЛАР и. купл. зоол. Ин гади тезелеш-ле организмнар классы. [Борынгы чорларда] куп кенэ сеяксез организмнардан тамыраяк, губка, кыслага охшашлылар----яшэгэннэр. А. Фаткуллин.
ТАМЫРДАШ с. 1. Бер ук тамырдан усеп чыккан. Ьэм шуннан азыклана торган. Тамырдаш агачлар.
2. Бердэй тамырга ия булган (математик тэгъбир-лэр турында). Ике тигезлэмэнец тамырлары бер терле булса, алар тамырдаш тигезлэмэлэр дип ата-лалар. Алгебра. II Бер ук тамырдан ясалган. Тамырдаш сузлэр.
ТАМЫРЛАНУ ф. I. Тамыр чыгару Ьэм туфракка, жиргэ берегу. Яшь ботаклар, яфрак ярып, Ярыцда тамырлана. М. Гаяз. Утырту ечен--икееллык яшь-
ТАМ
32
ТАН
агачлар[ны] алырга кирэк. Счьеллыклар начар та-мырланалар. Жилэк-жимеш ...
2. куч. Ныклап, теплэнеп урнашу. [Долгорукий йэйкэле] Учын эк;эеп. кулын сузган алга. Курсэткэн-дэй аяк астына: Менэ шунда тезелсен, дип, кала, Тамырлансын, диеп, Москва! Н. Арсланов. || Берэр оешмада, коллективта абруй казану, танылу.— Бик тамырланып бара эле бу лейтенант кисэге. С. Рафиков.
3. куч. Ныгу, таралу, кинэю (пснхологик яки иж-тимагый куренешлэр турында). [Башкорт халкы белэн] Бу туганлык, теллэр берлегедэй, Тамырланып кергэн куцелгэ. Н. Арсланов.
ТАМЫРЛЫК I и. Агач, куак h. б. нын жир естенэ чыгыбрак торган тамырлары куп булган урын. [Л1у-экик] Сукаладым, арыдым,— дир,— Каты м;Иргэ та-рыдым,— дир.— Сарутлык я тамырлыкка. Г. Каи-далый. Менэр идем — may биек. Тешэр идем — тамырлык. Жыр.
ТАМЫРЛЫК II и. зтн. Тамыр II (1 мэгъ.) булу. гашыйклык. Яцгырбайныц кызы Гелфанис, м;иде яшен-дэ чагында ук эйттерелгэн адэмен яратмыйча, башка берэу белэн тамырлык кылып йери иде. Г. Ибрагимов.
ТАМЫР-ТОМЫР э/дый. и. Ьэртерле усемлек тамырлары.— Алоэ базарда тамыр-томыр сатучы карчык-ларда булыр. Н. Фэттах. дбилэр тамыр-томыр. ак-сыргак, дару-дэрман улэннэре сндыярга китэлэр. И. Рэмиев.
ТАМЫРЧА и. Теп тамырдан аерылып киткэн тармак. .Валериананыц тамыры йэм тамырчасы песилэр яра-та торган ачы хуш ис биреп тора. Робинзон эзл. Купьеллык геллэр вегетатив юл белэн: тамырча, суганчасын---утырту юлы белэн урчилэр. Жилэк-
жимеш...
ТАНА и. Ике яшьлек теше бозау. —Кешенец сыеры бар, танасы. сарыклары бар, аларны ашатырга кирэк бит! А. Расих. Бары таналар йэм яшь угезлэр генэ, бер урында тик кенэ тора белмичэ, карт сыерлар-ныц эчлэрен пошырып, буталып йерилэр. Э. Еники.
| с. мэгъ. Тана хэлендэге. Тана сыер мдиленлэгэндэ белми. бозаулаганда белэ. Мэкаль.
Тана бозау—сыер буласы бозау (угез бозауга .каршы куеп эйтелэ). Тана бозау тарлауда. угез бозау улэндэ. Эйтем.
ТАНАУ и. 1. Хайваннарнын борын тишеге. Танау-ларын киереп, эче белэн сулап чаба торган э/дирэн кашка ат саэюиннан сажинга сикереп мэйданга килеп тэ керде. М. Гали. Ярсып, танавыннан кайнар сулыш беркеп, э/дицелчэ экдигелгэн алмачуар айгыр килеп туктады. М. Хэсэнов. || Хайван башынын алгы, оч-лы елеше. Эрлэн,---салам, улэннэрне мыеклы та-
новы белэн сезеп. ялт килеп чыкты. Г. Гобэй.
2. диал. Кеше борыны. Кузлэр — еландай, Теллэр— юмалай, Танаулар — Гималаи.. Ш. Бабич. Та-науларыбызны сецгерсэк, кызыл тузан белэн кел катыш нэреэ чыга. М. Гафури.
Таиау асты — веке ирен белэн борын арасы. Та-нау астына эле бала йоны да чыкмаган бер тиле-се---теленэ салына. Ф. Хесни.
О Танавына масаю — билгеле бер сэбэпсез, узенек тышкы куренеше яки башка табигый ягы белэн масаю. Арада яшьлегенэ, танавына масаючылар да буладыр иде. Ф. Хесни. Танавына текеру — мыскыллы рэвештэ игътибар итмэу. [Зпипэ:] — Ай, кэбэм. кирэк-ми! Текер тцнауларына:— дип, аны [Зиннэтне] читкэ таба алып китте. Г. Бэширов. Таиау чею — бик масаю, эрелэну, кукраю. [5< рэу] Ьедйед кошы тотканмыни, Куккэ чейгэн танавын. Н. Исэнбэт. Танау яру (ярып керу) — бик кечле анку, кечле тээ-
сир иту (ислэр турында). Танауларны ярырлык тэм-ле. хуш бал ислэре ацкый. М. Гафури. Танауга чир-ту — берэр эш-шегыльдэ h. б. елкэлэрдэ кемнэи дэ булса уздыру.— Бэй. шулай булмый ни. без эллэ нинди мачтырларныц да танавына чиртэбез,— дип ма-сайды Шэвэли. С. Рафиков. Танауны бору — к. йез чееру. Бабайлардан танавыцны борма Шигырь мэй-данында ярышта. Г. Афзал.
ТАНБУР и. иск. Тугэрэк кысага тартылган махсус тиредэн гыйбарэт бер яклы барабан. Саз, танбур аваз-лары. Юка ал пэрдэгэ теренгэн былбыл кыз керэ. Н. Исэнбэт. Китер тизрэк сазыцны, сорнаецны, — танбурыцны. Г. Кашшаф.
ТАНГЕНС и. мат. Тригонометрии функциялэрнен берсе — турыпочмаклы ечпочмакта кысынкы почмак-ка каршы яткан катетнын икенче катетка чагыштыр-масы (котангенска кире чагыштырма).
ТАНГО и. Ике тактка нигезлэнгэн Ьэм акрын башка-рыла торган танец тере; шундый танец ечен язылгаи музыка. Сания ул биюлэрне тиз генэ кабул итэ ал-мады. Бигрэк тэ фокстрот белэн танго ошамый иде аца. М. Эмир.
ТАНДЕМ и. махе. 1. Машиналарны, машина елеш-лэрен яки башка жийазларны бер-бер артлы урнаш-тырунын махсус тэртибе. Машиналарны тандем итеп тезу. □ Саву бинасын тандем тибындагы мэйдан-чыклар белэн экдийазлыйлар. Сет терлекчелеге...
2. Ике урынлы Ьэм ике кеше йертэ торган велосипед.
ТАНЕЦ и. 1. Пластик’йэм ритмик хэрэкэтлэр ясау сэнгате. Танец теориясе. □ Ул елларда яшьлэр ара-сында Европа танецлары белэн мавыгу бар иде. М. Эмир.
2. Махсус музыка тактына башкарылган пластик йэм ритмик хэрэкэтлэр циклы. Уен тэмам булды. Халык, залныц тирэсенэ тугэрэклэнеп утырып, та-нецлар башланганны кетеп калды. Ф. Эмирхан. Энвэр узенец ничэ тапкыр танец кичэлэрендэ булуын — куз алдына китерде. К. Нэжми.
ТАНИН и. Имэи йэм башка агачларнын кайрысыннан алына торган матдэ — медицинада йэм тире илэудэ кул ланыла. Чэйлэрдэ танин йэм башка шундый фай-дал ы матдэлэр, эфир майлары булуы да безгэ билгеле. Хал. ашлары.
ТАНК и. Бик кечле кораллар белэн жийазланды-рыл ган йэм броняланган, чылбыр тэгэрмэчле узйереш-ле хэрби машина. Танк атакасы. Танк гаскэрлэре. □ Танкларга каршы танк кирэк. Тупка каршы авыр туп кирэк. М. Гафури. Безнец авыр йэм мдицел танк-лар, шахмат тэртибе белэн тезелеп, дошманнык, беренче оборона сызыгын ярып керде. Э. Айдар.
ТА’НКЕР и. Сыек эйберлэрне турыдан-туры корпусы эченэ тутырып ташый торган махсус судно. Безнец танкер Кубага нефть илтте. Соц. Тат.
ТАНКЕ'ТКА и. 1. Кечерэк танк. Армия разведка-сы белэн берлектэ, кечкенэ танкеткалар йэм бро-немашиналар белэн дошман тылына ташлана торган идек. Э. Айдар.
2. Укчэгэ таба калынаеп килгэн олтан йэм шундый олтанлы жинел аяк киеме. Клара,--ялангач аякла-
рына танкеткаларын элеп. чоланнан чыкты. Э. Еники.
ТАНКИСТ и. Танк гаскэрлэрендэ хезмэт итуче кеше; танк экипажынын члены. Фашистларны manman узар Безнец батыр танкистлар. Э. Ерикэй. Комсомолец Газиз буген механик икэн, иртэгэ аныц танкист булуы да мемкин. А. Эхмэт. | с. мэгъ. Танкист булып хезмэт итэ торган. Финнарныц тавы башында Минем танкист улларым. Ш. Маннур.
ТАНКИСТЛЫК и. Танкист булу, танкист эше, хез-
ТАН
33
ТАН
мэте. Танкистлыкка ейрэну. Хэрби хезмэттэ тан-кистлыкта Перу.
ТАНКЧЫ и. Танкист. Кайсы — тупчы, кайсы — танкчы. кайсы — зенитчы,---сугыш йенэренец бе-
ргнче сабакларын алалар. Ш. Маннур.
ТАНСЫК хэб. суз. 1. Телэп, сагынып, кетеп алын-ган. Менэ бу кошлар сайр мы да, шатлы каен суы йэм яшел яфраклар исе дэ------бетенесе дэ аца
тансык, ул [Зиннэт] аларныц йэммэсен дэ сагынган иде. Г. Бэширов. — Кояш, чык, чык. чык! Синец эцы-лыц бик тансык. Такмак. | с. мэгъ. Тансык сэгать-лэр. Тансык аш. □ Тансык бала елак булыр. Мэкаль. I! Кадерле, тэмле яки сейкемле. Йокы мзчегз тансык. Мэкаль. Ит юкта упкэ тансык. Мэкаль. || Кирэк, кулай. Алпавытка юлэр тансык. Мэкаль.
2. рэв. мэгъ. тансыкка. Гадэти яки кен дэ ашап биздерэ башлаган ашамлыкка каршы куеп, сирэк кенэ хэзерлэнэ торган аш-су турында эйтелэ. Тансыкка тары боткасы. Эйтем. Бу карт карчыгыннан пэрэ-мэч сорап пешерткэн, карчыгы тансыкка куп кенэ итеп пешергэн. Н. Исэнбэт. Мзгъмурэ апа тансыкка дип сетле ейрэ генэ пешерергэ булды. А. Гыйлэжев.
3. и. мэгъ. тарт. форм. Нэрсэнен дэ булса эле тансык, кызык, яна булган чагы, вакыты. —Нэсимэ эллэ кияугэ чыктымы?— Тансыгы узып бетте инде. X. Госман.
Таисык ечеи — кирэксенгэн вакытта. Бездэ---
тансык ечен генэ булса да карап чыгарлык' эдэ-бият бармы? Ж- Вэлиди. >
ТАНСЫКЛАУ ф. 1. Билгеле бер ризыкны ашыйсы килу. —Алма шансыклап кайткансыц... Юк, Гаяз шуган, элегэ теп проблема — икмэк. И. Гази. Мин чэйнэп ашардай ризыкны бик тансыкладым. Каз. утл. II Билгеле бер эш, шегыль, хэл яки куренешне курэ-се, ишетэсе, татыйсы килу, сагыну.—Маньчжуриядэ еч ел йереп, чиркэу тавышын ишетергэ тансыкла-ган иде кеше. Ш. Мехэммэдев. [Балалар], абзарда озак ятып яшел болынны тансыклаган яшь тайлар-дай сикергэлэп, мэктэпкэ таба йегерделэр. Г. Гобэй.
2. куч. Кызыксыну; кирэксену. Энкэй белэн без шул .ерак эцирнец’ эшлэрен бик тансыклап тыцлап утыра идек. Ш. Камал.
ТАНСЫКЛАШУ ф. Бер-беренне тансыклау (1 мэгъ.).
буе аерылышып торганлыктан, икесе дэ бик тансыклашканнар иде. И. Гази.
ТАНТАНА и. 1. Куп кешелэрнен уртак шатлык вакыты Ьэм шул шатлыкны рэсми билгелэу. Бэйрэм тантанасы. Булэклэу тантанасы. □ Карныц шулай тын гына, салмак кына явып торуы бугенге бэйрэм-гэ. шушындый тантанага бик килешеп тора. Г. Бэширов. || Жину, максатка ирешу куанычы. Биредэ кеше хезмэтенец. мецлэгэн Газинурлар тезмэтенец тантанасы шаулый. Г. Эпсэлэмов. Чын хаклыкныц тицдэшсез бу тантанасын Тик без генэ, бэхетлелэр, курдек. Э. Исхак. || Керэшеп яки кетеп алынган шатлык, кинэну. Каеннарга зур шантана Яцгыр шыбыр-даганда. Э. Ерикэй.
2. куч. МэЬабэт Ьэм шатлыклы куренеш. Кояш чы-гу тантанасын карап бару эйтеп бетергесез рэхэт tide. А. Расих. Эйдэ. кызым, эйдэ мэктэбецэ. Кур урамда кезге шантана. Н. Дэули.
3. Горур (3 мэгъ.) йэм шатлыклы хис. Безнец эфэн-де.--йезенэ гаять эцитди бер тантана чыгарып,
бу---вакыйганыц соцын кетеп тора. Ф. Эмирхан.
Аныц [Захаровныц] тавышында ниндидер яеыз тантана бар иде. А. Шамов.
Тантана иту — жинеп чыгу Ьэм шул жинуне бил-гелэп уту турында. Хакыйкать, йичшиксез, узенец тантанасын итэр, шулай тугелме? Э. Фэйзи.
ТАНТАНАЛЫ с. 1. Тантана белэн утэ, башка рыл а торгаи. Тантаналы эцицу. Тантаналы иртэ. Тантаналы эцыр. □ Гыймазов тантаналы тестэ эйт-те: менэ, курдецме, эцицги, улыц кем булды! С. Рафиков. | рэв. мэгъ. Бу юлы да ул [Сэми-гулла] чэйне. гадэтенчэ, тантаналы ачты, иснэп карады. Ф. Эмирхан. .Ант!’ — диде Хзлим йэм иптэшлэренэ тантаналы карап алды. Г. Гобэй. II Кемне яки нэрсэне дэ булса бик зурлауга, хермэтлэу-гэ, олылауга багышланган. Тантаналы кичэ (эцыелыш). Тантаналы бэйрэм. □ Тантаналы каршилау му-зыкасы булып----кинэт гармонь тавышы яцгырап
куйды. Ф. Хесни. И Бмк шатлыклы, кутэренке. — Кай-чан безнец тантаналы туй кеннэребез эцитэр икэн? Т. Гыйззэт.
2.	МэЬабэт, галибанэ. Музыка тантаналы йэм эцицуле ритмга кучэ. Н. Исэнбэт. Идел мэйабэт, тантаналы бер тынлыкта йаман ага, йаман ага. Г. Бэширов.
Тантаналы вэгъдэ — мэктэп балалары пионерга кергэндэ бирэ торган ант, вэгъдэ. [Вэли:] Кая ашы-гасыц? [Мицгаян:] Кая булсын, менэ (муенындагы галстугын курсэтэ). [Вэли:] Э. тантаналы вэгъдэ биреп кайтасыцмыни? А. Алиш.
ТАНТАНАЛЫЛЫК и. Тантаналы булу. Килеш-килбэ-теннэн бэйрэмчэ эцанлылык, тантаналылык сизелеп торган Игорь Андреич кабинадан чыкты. Н. Ф эттах.
ТАНУ I ф. (таны, таный, таныр, таныячак). 1. Элек кургэн-белгэн нэрсэне яки шэхесне яцадан очраткач, аныц шул узе икэнен анлау, белу. — Мине бу хэлдэ кургэч. таный алмассыз. Минем борынгы матурлы-гым юк. М. Гафури. — Юк. Разия, таныдым. бик та-ныдым. буегызны, шэулэгезне кургэч тэ таныдым. Ф. Эмирхан. II Тышкы кыяфэтеннэн, йезеннэн белэ алу, куреп белу; киресе: ишетеп кенэ белу. Хэлим Захаровны куреп таный иде. А. Шамов. II Аерым билгелэр буенча кешенен кем булуын яки предметный кемнеке яисэ нинди тердэн булуын белеп алу. Бу юлы Хеснулла аны [Эмирэцанны] аермачык тавышыннан таныды. Ш. Камал, Эллэ каян таныйм сине. — Ат-лыйсыц вак-вак итеп. Ш. Маннур. Тамга салучы агачларныц сортларын таный белергэ. аларны бу-тамаска тиеш. Г. Эпсэлэмов.
2.	Шартлы билгелэрнец мэгънэсен белу, язылганны укый алу. Иэцек тану. Хэреф тану. □ Мин терки танып. гарэп укый башлагач, ул [эткэй] мине авыл мэдрэсэсенэ илтте. Ш. Камал. Китаплар йэммэсе хэзрэт танымый торган язу белэн язылган. Ф. Эмирхан.
3.	Берэр нэрсэнен тышкы сыйфатларыннан эчтэле-ген, асылын яки кирэкле бер эчке сыйфатын, узлегеи белэ алу. Тирэ-якта ат тану белэн дан чыгарган Сафа бабай: —Бу колын чабышкы булыр, — дигэн иде. Г. Ибрайимов. Безнец Харрас яшьтэн ук кету кеткэн, малны таный. Э. Айдар. || Кемнен иинди сыйфатка ия икэнлеген белу. Бу полклар дошманныц кем икэнен таныйлар, революциягэ ышаналар. А. Шамов. Мин кешене бер курудэ генэ таный бел-ми идем. Киресенчэ, кеше минем ечен куп вакытта табышмак иде. Э. Еники.
4.	Чыибарлык куренешлэрен куреп, сынап тешеиу, анлау. Деньяны таныган — карт булыр. юлны та-ныган — ат булыр. Мэкаль. Атац барда up таны, атыц барда ил таны! Мэкаль.
5.	Икърар иту, килешу, кабул иту. дгэр Селэйма-нов	сезнец моцарчы курсэткэн хезмэтлэрегезне
танымый икэн. бу, элбэттэ, дерес тугел. Э. Еники. Нэфисэ. уз гаебен таныйсы урынына, берэуне дэ сан-ламыйча, башта ук теленэ салынды. М. Шабай. II Рэсми исэпкэ алу. Петроград гарнизонындагы
3 А-Б62
ТАН
34
ТАН
полкларныц вэкиллэр кицэшмэсе Вакытлы хекумэт-не танымаска. бары Петроград Советын гына та-нырга, [аныц] приказларына буйсынырга карар чы-гарган. Ш. Камал. II Раслау, санау, хисаплау. Миллион-нарча минем дусларым дан эше дип таный хезмэт-не. М. Жалил.
6.	Санлау, ихтирам иту; санашу, исэплэшу. — Мине бетен миллэт таный. Мин сезгэ генэ ярамаганмын. Г. Тукай. Танымый йерсэгез. авыл баласы танытыр ул сезгз! М. Фэйзи.
7.	куч. Кемнен дэ булса кечлелеген, шэплеген яки берэр нэрсэнен авырлыгын тою, жэзасын, газабын куру турында. — Танысыннар эле бераз минем кем икэнемне! Ф. Эмирхан. —Аннан соц инде танырсыз, иптэшкэйлэрем, Юные Вэлишинны! К. Нажми.
Танырлыгы калмау—бик нык жимерелу, тузу яисэ картаю, бетерешу турында. Танырлыгы калмаган язу. □ —Абау, танырлыгыц да калмаган. туп ши-келле тэгзрэп йери идец, чырага калгансыц бит. Г. Гобэй.
ТАНУ II ф. (тан, тана, танар, таначак). Булган-ны инкяр иту, белмэгэнгэ салыну, курмэгэн булып кылану. Кузгэ карап тану. □ Бурычын танган — белгэн. чирен танган — улгэн. Мэкаль. Эувэл буре: — Ашамадым [сарыкны], — диде, танды. М. Гафури. Ифрат уз гаебен танмады. А. Расих.
ТАНУ-БЕЛУ ф. Берэр нэрсэнен кирэкле сыйфатла-рын яхшы белу, яхшы таныш булу, сынап-тикшереп эш иту. Аларны [тирелэрне] алган вакытта танып-белеп алырга кирэк, [арасында] кея ашаганы бар. Ш. Мехэммэдев.
ТАНУЛЫ с. Берэр билгесе, сынфаты буенча танып алырлык булу турында. Карчыга очуыннан танулы. Мэкаль.
ТАНЦА, ТАНЦЫ и. к. танец (2 мэгъ.). Озакламый танцы бетте. Музыка да езелде. Ш. Маинур. Клубта кино башлана, э аннары танцы була. Г. Эпсэлэмов. II муз. Танец-бию кее. Ул шул гармоненда такмак-лардан, танцылардан алып озын ариялэргз кадэр — йэммэсен уйный. Г. Тукай.
ТАНЫК и. Нинди дэ булса эш-хэлне узе куреп, белеп, шул хакта раслаучы кеше, шаЬит. [Гэрэй:] Сезне---свидетель итеп яздырам. Мулланы-----ос-
корбить итуен куреп тордыгыз ич. [Габделхэй:] д соц аныц ягыннан таныклар булмас дисецмени? Ш. Камал.
ТАНЫКЛАМА и. Белешмэ, таныкнамэ. —Берэр ясиргэ язулы йомыш тешсэ. ошбу таныкламаны кур-сэтуче урта хэлле крестьян фэлэн-фэсмэтэн дип [язып], пичэт басылган кэгазь тоттыралар. С. Рафиков.
ТАНЫКЛЫК и. 1. ШаЬитлык, шаЬит; танык, гуаЬ булу. Таныклыкка риза булу. □ — Бала таныклык-ка ярамый, аныц сузен дэлил итмэ. Н. Исэнбэт.
2.	ГуаЬлык, шаЬитлык; берэр вакыйга турында шун-да булган кешенен мэгълуматы. —Господин Габден-насыйрныц ул кичтэ ейдэ булмаганлыгына------та-
ныклык бирэ алам. 3. Бигиев. — Судьялар-Хафиз-
ныц акланганлыгын. Кэрим иярченнэренец ялган таныклык биргэнлеклэре ечен судка бирелэчэклэрен эйтеп киттелэр. Г. Камал. II Гомумэн берэр нэреэ турында анык мэгълумат. Мэкаль нине дэ булса рослый, таныклык бирэ. ышандыра яки кире кага. Н. Исэнбэт.
3.	Шэхеснен ижтимагый хэлен, белемен, Ьенэрен, дэрэжэсен яки билгеле бер хокукын куреэтеп Ьэм раслап бирелген документ. Илледэн артык яшь кол-хозчы механизатор, тракторчы йэм шоферлык та-ныклыклары алдылар. С. Рафиков. Беренче разряд таныклыгы алган Рэшит, заводка килу белэн, удар
комсомол бригадасына керде. Л. Гыйльми. —Барам да, тиешле зачетны биреп, таныклык алып кай-там. Р. Техфэтуллин.
4.	Документ, пропуск. Контрольный проходта то-ручы кара киемле чандыр охранник, бераз гам;эпсе-неп, Мансурныц таныклыгын карап чыкты да керер-гэ рехеэт бирде. А. Расих. Ул [Сания] кичэ кичтэн ук hap депутат ечен нинди предприятиегэ беркете-луе турында таныклык хэзерлэп куярга кушып кал-дырган иде. JA. Эмир.
ТАНЫКНАМЭ и. Таныклык кэгазе, документ. .Фэлэн гэм;итэнец эцаваплы мехэррире' дигэч, танык-намэсен куреэткэч, сакта торучы винтовкалы карт зшче, гэрчэ андый газетаны ишеткэне булмаса да. Дэулэтьяровны уздырып э^ибэрде. И. Гази. Идел аръягына муккэ чыгарга таныкнамэме,---тегермэн
талонымы — бар да минем кулдан утэ хэзер. Ш. Маннур.
ТАНЫКСЫЗ с. Анык билгеле булмаган, исбатлан-маган. Атасын сорасац — таныксыз. анасын сора-сац — белексез. Эйтем. II Мэгънэсе ачык булмаган. Таныксыз суз — иярсез ат кебек. Мэкаль.
ТАНЫЛГАН с. МэшЬур, куренекле, атказанган, дан казанган. Татар совет музыкасы естендэге хезмэт-нец куп елеше танылган композитерыбыз С. Сэй-дэшев естенэ тешэ. М. Жалил.
ТАНЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тану I. /К,инаятьче танылу.
2.	Аерым билгелэр буенча танырга мемкин булу. Танылмыйдыр кеше гэрчэ тышыннан, Танып була аны кылган эшеннэн. Дэрдмэнд. Эувэл заманда меселман кеше киеме белэн хэзер таныла иде. Ф. Эмирхан.
3.	Кыенсынмыйча укырга, хэреф яки шартлы бил-гене ачык курергэ мемкин булу. — Я, ярар инде шун-да. язуы танылса otqunwp. Г. Камал.
4.	Бэялэну; билгеле бер шэхес яки предмет булуы ягыннан кабул ителу, исэпкэ кертелу. — Мехларныц Ьэммэсе менэ дигэн югары сыйфатлы булып танылган. Ш. Камал. || Нинди дэ булса бер сыйфатта булып курену. Фэтхия болай йомшак куцелле. изгелек-ле кеше кебек танылса да, кендэшенец баласын ярата алмады. Г. ИбраЬимов.
5.	Дан казану, билгеле булып киту. >/(иЛанша бабай — тирэ-якта яхшылыгы белэн танылган бер карт. Г. Нигъмэти. Фэйрузэнец иееме хэзер Бетен ил-гэ танылды. М. Жалил. Тимер бай сабанда дан алган, Мицлебай мэйданда танылган. К. Тинчурин.
ТАНЫП-БЕЛУ ф. филос. Тикшереп, тирэнтен рэ-вештэ белу, ейрэнеп белу (белеп алу). В. И. Ленин-
танып-белу процессыныц катлаулы булуын ачып бирде. КПСС тарихы. Рус телендэ белемне .знание', э танып-белуне .познание' дип йертэлэр. Танып-белу процессында кеше белем туплый. М. Абдрахманов.
ТАНЫТУ ф. 1. Йекл. юн. к. тану I. II юкл. форм. таиытмау. Узенне танырга мемкинлек бирмэу. Мин аны охранкадан чыгып килгэн чакта очраттым. Ул курде дэ мине, танытмаска телэп, Карацгыга кереп югалды. h. Такташ. —Кызлар келеп тора бит анда-танытмас ечен чикмэннец якасын кутэргэнмен. JA. Фэйзи.
2.	сир. Таныштыру, кемнен дэ булса исемен Ь. б.. эйту. Борйан Шэрэф:—Бу—Габдулла Тукаев була,— дип, яца кунакны мица танытты. Ф. Эмнрхан.
3.	бйрэту, танып-белергэ ярдэм иту. Хафиз шушы егермедэн артык балага белем, акыл бирергэ, денья. ны танытырга тиеш. С. Шакир.
4.	Белдереп тору. Ниндидер бер охшашу аларны апалы-сецелле итеп таныта иде. Ф. Эмирхан.
5.	Асылын, теп сыйфатын белдеру, уз-узен куреэту. Кеше авыр хэлгэ тешкэч, аныц дуслары узлэренец
ТАН
35
ТАП
кем икэнлеклэрен таныталар. Ш. Камал. Хамит hap сугышта узен оста сугышчы итеп танытты. Р. Иш-морат. Заманында Минин, Пожарский Батырлыгын илнец таныткан. М. Гаяз.
6.	сейл. Жэзалау, кирэген биру мэгънэсендэ. Гали бераз тынычланды, .мин аца танытырмын зле" дип сейлзнэ. Г. Ибрайимов.
ТАНЫШ с. 1. Кургэн-белгэн, кем икэнлеге сейлэу-чегэ ачык, билгеле булган. Минем бер таныш егетем бар — дхмэтмдан. Г. Камал. Таныш студентныц дим-лэ ее буенча, Хэйдэр Акчулпанов Марксны укый башлады. Г. Ибрайимов. || и. мэгъ. Таныш булган кеше. Йез табыштан йез таныш артык. Мэкаль. Ис-мэгыйль абзый минем иске таныш. Ф. Хесни.
2. Билгеле, мэгьлум булган, кунегелгэн. Шамсинец колагына таныш бер кей чагылды. Г. Бэширов. Хеснуллага таныш тавыш иде бу. Ш. Камал. II Туган жирдэге; туган. Бик сагындым таныш кырларымны, Урманымны, купер башымны. М. Жэлил.— Соц нигэ таныш булмаган якларда кацгырап йерергэ? Г. Бэширов.
3. хэб. суз. Билгеле, куптэн танылган. Тимерче Мостафаныц тес-кыяфэте бик куп бутышникларга яхшы таныш. К. Нэжми. Таныш мица сугыш газап-лары. 3. Мансур. || Хэбэрдар, билгеле, белэ(м, сен). — Чачу, эк;ир серу эшлэре белэн дэ мин бик яхшы таныш. Ш. Камал.— Белам, бабац белэн мин таныш. М. Укмасый.
Таиыш булу — бер-берсен таныган, яхшы белгэн, к\ргэн кешелэр булу.— Минем исемем Зариф,— диде милиционер, узе турында сузгэ кучеп,— таныш бу-лыйк моннан соц. Ш. Еникеев. Аларныц [Газизэ йэм Мохтарныц] таныш булуларына эле бер генэ атна. Ш. Камал.
ТАНЫШ-БЕЛЕШ эцый. и. Таныш йэм белеш булган, куз кургэн кешелэр. Таныш-белешлэр очрый, лэкин беркем дэ эш турында суз катмый. А. Расих. Туйны ул [Браун] бик киц Кэм мул итеп хэзерлэде, тирэ-юньдэге дусларын, таныш-белешлэрен чакырды. А. Шамов.
ТАНЫШЛА’РЧА рэв. Узара таныш кешелэргэ хас булганча. Вахит, куптэнге танышларча ачык йез белэн курешеп, — [Мэхмутне] ейгэ алып керде. М. Гафури. Беренче курудэ ук болай танышларча суз кушкан бу кызга бераз аптырый калдым. К. Ба-сыйров.
ТАНЫШЛЫ с. Танышлары, дус-ишлэре, эшнэлэре куп булган. .Урыс мыеклы' бай Фэтхетдин байга Караганда танышлырак, сузлэре патша мэхкэмэсен-дэ тотанаклырак, акчасы утемлерэк булып чыкты. X. Кэрим.
ТАНЫШЛЫК и. 1. Узара таныш булу.— Минем Твардовский белэн танышлык та бар, сейлэшеп ка-рыйк эле. Т. Гыйззэт. Безнец танышлык хэзер менэ дигэн нык дуслыкка эйлэнде. 9. Фэйзи. || Куп кешелэр белэн таныш-белеш булу; таныш-белешлэр даирэ-се, эшнэлек. [Солдаттан калу] байларга нэреэ? Ак-ча куп, танышлык зур. Г. Ибрайимов.
2. Нэреэ белэн дэ булса таныш булу, шуны белу дэрэжэсе яки жэйэте. Теория белэн тирэн танышлык. □ Язучыларныц музыка белэн аз танышлыгы либретто тудыруда зур авырлыклар ясады. М. Жэлил.
ТАНЫШ -ТОНЫШ экдый. и. Ьэртерле таныш-белеш. Бозлы окоп, авыр сугышлар, Улеп калган таныш-тонышлар. Г. Афзал.
ТАНЫШТЫРУ ф. 1. Нэреэ белэн дэ булса таныш, хэбэрдар иту, билгеле бер мэгьлумат биру. Мостафа Фэтхине коммунаныц зшлэре Кэм иген эцыйнауныц барышы белэн таныштырды. Ш. Камал.— Я, Гэрэй.
сейлэ, мондагы хэллэр белэн таныштыр. Ш. Усманов.
2. Кемне дэ булса башка берэу белэн очраштырып, шунын исемен, кемлеген й. б. эйту. Шул арада бол-гарияле иптэш:—Менэ монысы фэлэн кеше, монысы фэлэн кеше,— дип, безне таныштыра. Г. Гали. .Гаяз' дип кенэ таныштырды ул узен, башка бер суз эйтмэде. М. Эмир.
ТАНЫШУ ф. 1. Берэр нэреэ турында билгеле бер мэгълумат алу; таныш, хэбэрдар булып киту.— Без сине, Йолдыз, кунакка алырга Кэм эшегез белэн та-нышырга дип килдек. А. Алиш. Шул арада Габдулла ейнец аскы каты Иэм веке каты белэн танышып елгерде. 9. Фэйзи. || Билгеле бер белешмэ, документ й. б. ш. ны рэсми тестэ яки махсус рехеэт белэн ка-рау.— Сица эле генэ Мортаза биргэн язу белэн та-нышырга мемкинме, Рэхим? Р. Ишморат.
2. Кем белэн дэ булса танышлык хэленэ кучу; бер-береннен кем икэнлеген белеп алу.— Танышыйк, мин— гвардия елкэн сержанты Нэбиуллин. А. Эхмэт. Мин таныштым кунак кызы белэн. Эллэ нигэ бик-бик сейкемле. Ш. Маннур. Ул егет белэн мин якын-нан танышырга, дуслашырга телэдем. А. Шамов.
ТАП I и. 1. Тигез еейездэ яки жирлектэ тес ягын-нан аерылып торган нокта яки кечерэк мэйданчык. Берчек-берчек таплар. Тимгел-тимгел тап. □ Ко-яшныц да табы бар. Мэкаль. Я\илэк суы, сары тап булып, эскэтергэ эцэелде. И. Гази.
2. куч. Житешсезлек, кимчелек, дефект, генай, хата.— Син китеэц, Шэрэф эцаным, безнец куцелле кеннэребезгэ тап [ясала]. М. Фэйзи. Сине тыцлап, Кэммэ таптан, йэммэ кердэн сафланам. Ш. Бабич.
Тап тешу (тешеру) — эхлак бетенлегенэ яки абруй-га зыян килу (китеру). Чибэр кызныц улгэне-намусы-на тап тешкэне. Мэкаль. Сэлим звеносы Бэркайчан hap эштэ узенец исеменэ — пионер исеменэ тап те-шермэде. Г. Гобэй.
ТАП II и. иск. 1. Бер айгыр житэкчелегендэ йер-гэн ярым кыргый яки кыргый ат вере, кечерэк табын (7 мэгъ.). Яхшы айгыр табын ташламас. Мэкаль.
2. бор. Зур гаилэ, зур семья. Иш ишэр, тап та-бар. Мэкаль.
ТАП III кис. диал. Нэкъ.— Малны тап урталай булешэсезме инде? Ш. Камал. Тургай, гуя безнец ечен генэ сайраган кебек, тап безнец тубэмездэ, бер урындан кучми сайрый. Ак юл.
Тап булу (килу) — 1) очрау, очрату; туры килу. Га-шиянец нэфесе тиреслеккэ тап килгэн эрекмэн тиз-леге белэн усэргэ тотынды. М. Эмнр. Tahup беренче кар тешэр алдыннан Болан тавы итэгендэ йергэндэ аю ененэ man булган йэм, кыш кене килмэкче булып, ул урынны билгелэп кайткан иде. Г. Мехэммэтшин; 2) дучар булу.— Шундый каенана кулына man бул-сац нишлэрсец. Фэгыйлэ? 9. Камал. Аргымактай егет ялчылыкка Ярлылыгы белэн man була. Бэет.
ТАПАГЫЧ и. 1. Тапау пычагы яки балтасы; кэбес-тэ й. б. ны тапау ечен махсус корал — сап берке-телгэн ярты ай формасындагы кискеч. Тапагыч белэн ту pay.
2. Чалгы тапау ечен кечкенэ сандал. Карт, тапа-гычы янындагы кечкенэ генэ печэн ееменэ сузылып, саплары гына куренеп торган чалгыларныц берсен кулына алды. М. Хэсэнов.
ТАПАС и. 1. к. топаз.
2. диал. Муенса, мэржэн. Алып бирермен тапас, Матур булырсыц таккач. Жыр.
ТАПАУ ф. 1. Салам, камыш кебек нэреэлэрне, чы-бык-чабыкны, вак ботакларны яки тамыразыкларны й. б. балта яки тапагыч белэн турау, ваклау. Тацнан торып, Зэцгэр чишмэдэн су китердем, арыш келтэ-
ТАП
36
ТАП
се тападым, чоланнан керпэ алып чыктым да улан тутырып эцирэн кашкага [башак] бутап бирдем. Г. ИбраЬимов. Мин тавыкларны бик ярата идем. Аларга тапап ашату ечен, аткузгалагы эцыеп кай-та идем. 3. Бэшири. Гыйльметдин — алдан хэзер-лэгэн тапаган итне чыгарып бирде. Г. Эпсэлэмов.
2. Чалгы яки пычак йезен чукеч белэи чукеп юкарту. Мадина, Гыйлаж;и бабайныц эцилкэсеннэн сееп: — Кая зле, Гыйлаэци бабай, берэр тапаган чалгыц бармы? Бер селтэнеп аласы килеп китте,— диде. М. Хэсэнов.
ТАПЕР и. Танцы кичэлэрендэ уйнаучы, жырлаган-да кушмалык итуче пианист, баянист h. б. Мицзифа иптэш, безнец коллектив — сездэн берэр нэрсэ эцырлавыгызны утенэ. Эйдэ киттек. Тапер белэн чак кына тавышны кейлэп алырсыз. Ш. Камал.
ТАПИР и. Борыны Ьэм еске ирене кушылып хор-тум сыман сузылган, так тояклы, улэн ашап туклану-чы имезуче хайван. Шундый уклар белэн чоко кабилэ-се аучылары ягуар, тапир, маймыл йэм башка эцэнлеклэрне утерэлэр. Соц. Тат.
ТАПКЫР I бэйл. 1. Саннар белэн килгэидэ: мэртэ-бэ, кат. Ике-еч тапкыр тотылды бу песи, хуэца йаман тузде. М. Гафури. Сигез тапкыр тек-тек ит-кэч, сэгать теле ике тапкыр шыгырдап ала М. МэЬдиев. || Куп, ничэ, тэуге, соцгы, ахыргы, азаккы суз-лэре белэн килгэндэ дэ шул ук мэгънэне ацлата. Авылымныц матур ак казлары Соцгы тапкыр кулдэ коена. Н. Баян. Сакчы бабай кызы ничэ тапкыр Сак-лап калды безне дошманнан. Э. Ерикэй.|/итор. тап-кырлар. Азмы тапкырлар Хэлим Гелгенэне ата каз талый башлагач коткарып калды. Г. Гобэй. | и. мэгъ. Без инде тарыныц еченче тапкырын утадык. Г. Бэширов.
2. Мэртэбэ, урында, жирдэ (арифметик тапкырлау гамэлен башкаруга карата).— Сиксэн тапкыр сиксэн ел купме була ул, эткэй? — диде Габделкаюм. М. Гали.
3. диал. тарт. форм. Яны, кырые, турысы. 6й тапкырындагы бакча. □ Мичнец казан тапкырында кош оясы кебек тугзрэклэп ясалган бер урын бар. М. Гафури.
ТАПКЫР II с. 1. Кирэкле фикерне яки жавапны, уткер сузне тиз таба торган. Мин узем дэ эцавапка тапкыр кеше, бер дэ аптырап тормадым. М. Гали. Телгэ тапкыр кияуне келешэ-келешэ озатып, бар да ишек алдына чыктылар. Э. Фэйзи. | и. мэгъ. Тапкыр-лыкта эцицгзч барлык тапкырларны. Кукраеп. Исэн-бэткэ килгэн Хуэца. 3. Мансур.
2. Урынлы, уткер (суз, акыл, кицэш Ь. б. турыи-да). Тапкыр су зле кеше. □ Халык телендэге тапкыр сузлэр. мэкальлэр, эйтемнэр — эйтелэсе фикер-лэрнец мзгънзсен тирэнэйтугэ, кечэйтугэ хезмэт итэлэр. Г. Идеале. Шаян сузлэр агыла тора, тапкыр такмазалар ява тора. Ш. Маннур. [рэв. мэгъ. — Син бик тапкыр эйттец. Г. Бэширов.
3. хэб. функ. Ярашлы, туры килэ торгаи, муафыйк. Эсэрнец исеме анда уткэрелгэн идеягэ бик тапкыр килэ. Г. Нигъмэти. Шушы сыйфатларны [аскетизм-ны h. ft] шагыйрь яца геройга тапкыр дип курергэ телэде. Г. Халит.
ТАПКЫРЛАНУ ф. 1. Теш. юн. к. тапкырлау. Бишкэ биш тапкырланса — егерме биш.
2. Билгеле мэртэбэгэ, тапкырга арту. Аларныц [Садыйкларныц] байлыклары бермэ-бер генэ тугел, дурт-бишкэ тапкырланды. Ш. Камал. II Кечэеп яки артып кабатлану. Тапкырланып яца буыннарда, Чор-ны зйди Ленин кодрэте. Р. Эхмэтжанов.
ТАПКЫРЛАУ ф. 1. мат. Билгеле бер зурлыкиы яки санны билгеле мэртэбэ уз-узенэ куша барып арт-
тыру. Хайдене эцидегэ тапкырлау. Тапкырлау гамэле. □ Суз ясарга ейрэнегез Хэреф кушып хэрефкэ. Тапкырларбыз, булэрбез Терле санны дэрестэ. 3. Нури.
2. Кабатлау, тэкрарлау. Вэли абзый — язган бер сузен эллэ ничэ тапкыр авыз зченнэн тапкырлый-тапкырлый хат язды. Э. Фэйзи.
3. сейл. Туры китеру, тэнгэллэу. Тэгэрмэч тшие-ген кучэргэ тапкырлап ую. || Нэрсэнен дэ булса юнэ-лешен билгелэу, аныклау. Станциягэ тапкырлап бару. □ Фронтныц кайсы якка киткэнен тапкырлау кыен. А. ТаЬиров.
Тапкырлап чигу — тапкырлау билгесенэ яки X хэ-рефенэ охшашлы атламнар белэн чигу.
ТАПКЫРЛАУЧЫ и. мат. Тапкырлашучыларнын берсе—санны ничэгэ тапкырлауны курсэткэн сан. Тапкырлаучыларга таркату.
ТАПКЫРЛАШУЧЫ и. мат. Бер-берсенэ тапкырла-иа торган саннарнын берсе. Тапкырлашучыларныц берсе генэ нульгэ тигез булса да, тапкырчыгыш нульгэ тигез була. Алгебра.
ТАПКЫРЛЫК и. 1. Тапкыр (II) булу. Нэни песи хэзер инде дошманнарны — кеч белэн, тапкырлык белэн, кыюлык йэм батырлык белэн эцицэ икэн. А. Алиш. Тапкырлыгы белэн дан тоткан Хуэца Нас-ретдин турында ишетмэгэн кеше бик аздыр. X. Ярми.
2. Тапкыр суз яки кыланыш. Яшь татар интел-лигенциясе — купшы хатын-кызлар арасында каина-ша, келешэ. уткерлеклэр, тапкырлыклар чэчэ иде-лэр. Ш. Камал.
ТАПКЫРЧЫГЫШ и. мат. Тапкырлау гамэлен чи-шу нэтижэсендэ килеп чыккан сан. Тапкырлашучыларныц тэртибен алыштырудан тапкырчыгыш уз-гэрми. Алгебра.
ТАПЛАНУ ф. 1. Узенэ тап (таплар) тешу, таплы-лаиу. Стента эленгэн, инде шактый искергзн, кара-лып, тапланып беткэн зур сэгать чылтыраулы тавыш белэн эциде тапкыр сукты. Г. Идеале. Шэри-фулла кирпеч тузаны Ьэм кызыл балчык белэн тапланып беткэн алъяпкычын бэйлэгэн. А. Шамов.
2. куч. Tan I (2 мэгъ.) тешу; берэр начар эш, ше-гыль белэн рухи сафлыкка зыян китеру. Тапланмады лэкин намусыбыз, Каралмады безнец йерэклэр. 9. Ери-кэй. Тик бар минем кара уйлар белэн Тапланмагач керсез йерэгем. М. Жалил.
ТАПЛАУ ф. 1. Таплы иту, таплар тешеру, таплар белэн каплау. Даланыц яшел улэнен кып-кызыл кан таплады. Ан. Яулыкны уцдырмадым, Таптамадым, тапламадым. Сакладым, туздырмадым. 9. Ерикэй.
2. куч. Начарландыру, тап I (2 мэгъ.) тешеру. Гыйшкым ике: берсе сафлый, берсе таплый. Ш. Ме-дэррис. Ак уйларны таплап, Вак хэсрэтлэр ечен янам мин. Ш. Бабич.
ТАПЛЫ с. 1. Тапланган, узенэ тап (таплар) теш-кэн. Ап-ак карда кара таплы эз.^Шул зз белэн аны таптык без. Ф. Кэрим.
2. куч. Берэр кунелсез эш, жинаять Ь. б. ш. белэн таплаигаи. Таплы намус.
ТА’ПОЧКА и. сейл. Жинел Ьэм йомшак аяк киеме, чуэк. Вера тапочкаларын салып кырыйдагы сандык булып калкып торган таш естенэ куйды да сузылып ятты. И. Салахов. Егетнец — аякларында .тапочка' дип йертелгэн резин чуэклэр. Э. Еники.
ТАПСЫЗ с. 1. Тапланмаган, чиста, ару. Кеймэ-без — ай яктысы белэн бик зур, лэкин йичбер тап-сыз кезгегэ эйлэнгэн суны ярып акрын гына бара. Г. ИбраЬимов. Хатын, тиз булсана, бирсэцче чал-барны! Бу тапланган икэн, бир, яхшысы йэм тап-сызы бармы? Г. Тукай.
ТАП
37
ТАП
2. куч. Пакь, саф; житешсез, кимчелекле яклары булмаган. Тапсыз куцел. □ Туган халкыбызныц тапсыз намусы ечен актык сулышыбызгача керэ-шербез. Ш. Маннур.
ТАП-ТАЗА с. Артик, дэр. к. таза (1 мэгъ.); таза-лыгы кузгэ бэрелеп торган. Уратные — дуцгыз кебек тап-таза бернэреэ иде. Тарантаска кырын ятып йерер иде. Г. Толымбай.
ТАП-ТАКЫР с. 1. Бетенлэй улэнсез-усемлексез, себерелгэн йэм тигез (жир турында). Ындыр табагы кебек тап-такыр киц майдан бушап калды. Г. Эпсэлэмов. Тирэ-як ап-ачык, яп-ялангач, тап-такыр Нам тып-тын. А. Расих. II куч. Жэймэсез-нисез, ялан-гач, как (естэл, сэке h. б. турында). Бер почмакта буйдак шахтерлар ятар ечен шэп-шэрэ Ьэм тап-такыр саке кысылган. И. Туктар.
2. Бер тек тэ калдырмыйча тигез кырылган (чэч-сакал усэ торган урыннар турында). Исмэгыйль абзый чачен тап-такыр итеп кырды. Г. Тукай.
ТАПТАЛУ ф. 1. Теш. юн. к. таптау I. ШиЬабет-дин MapatfaHu — экргрдэ яткан кечкенэ кэгазь кисэк-ларен дэ, аяк астында тапталып йермэсен дип, таптамый торган урынга куя торган булган. Ак юл.
2.	Куп йерелгэн; куп йерелу нэтижэсендэ тигез-лэнгэн, катылаиган яки шомарган (юл, сукмак Ь. 6. турында). Елганыц югары агышына таба агачлар арасында киткэн сукмак бик аз тапталган. Ш. Камал. Озак еллар буенча таптала торгач белэулэн-гэн — зур ташка аягы тиюгэ. Нэфисэ — туктап калды. Г. Бэширов. Кар ап-ак. сукмак таптала-таптала шомарып беткэн иде. Г. Гобэй.
3.	Таптау, куп йеру нэтижэсендэ сынып, уалып, вакланып жиргэ тушэлу. Дулкынланып, шаулап торган урман Сынып беткэн, изрэп тапталган. Ф. Кэ-рим. Пыяла кисэклэре чытыр-чытыр тапталып кала. И. Гази.
4.	Кем дэ булса басып утеп яки тэгэрмэч астында калып имгэну яисэ Ьэлак булу. Халык кача, кемдер таптала, атлы казаклар куып-куып камчы белэн яра башлыйлар. Г. ИбраЬимов.— Ничу,— мэйтэм,— инде яшэргэ: Лутчы тапталырга машинага. я сике-реп суга тешэргэ. Ш. Маннур.
5.	куч. Изелу, жэберлэну, мыскыллану, эрэм ителу. Син ела: кур дэ кешелек деньясы тапталганын. М. Гафури. Юеш зинданнарда таптала Яшь гомернец алтын кеннэре. Ф. Бурнаш. Мин тапталган бер кетуче идем. Денья тугел. гур кетуче идем. Э. Ерикэй.
6.	куч. Куп кабатланган, уткерлеген, кызыгын югалткан (суз, мэкаль, табышмак, рифма, эдэби алым h. б. турында). .Зэцгэр яшьлек", „Ачуланма, энкэй' кебек вариантлар шулкадэр тапталды. шул сузлэр кергэн шигырьне укыйсы да килми. h. Такташ. Хэй-булла — эллэ кайчангы, тапталган бер такмакка кейли. Ш. Камал.
О Тапталган юл (сукмак h. б.) — оригиналь булмаган ысул, метод, юнэлеш, юл. Мин ышанып эйтэм: алар, энкэй, Тапталган юл белэн баралар. Г. Хужиев.
„ТАПТАЛЫП! и. Тапталу, таптату куренеше. Шау-шу, тавыш, тапталыш! Зйтерсец мэхшэр кене. Г. ИбраЬимов.
ТАП-ТАМАН с. Артык. дэр. к. таман. Тун — м;иц-нэрен кайтарып. билне каеш белэн буып куйгач, тап-таман гына. Ш. Маннур.
ТАПТАНУ ф. 1. Бер урында торып аякларны ал-маш-тилмэш басу. Бикбулат, мич буендагы урындык янына утырыргамы-юкмы дигэн сыман, бераз тап-танып торды. Г. Бэширов. Гафият бер урында тап-
танды-таптанды да атка атланып китеп барды. И. Гази.
2.	куч. Алга бара алмау, бер терле хэлдэ тору, узгэрешлэр, алга китеш булмау. Узган очрашуда — колхозниц гафу итмэслек дэрээщэдэ Ьаман да бер урында таптануы турында суз булган иде. М. Хэсэнов.
ТАП-ТАР с. Артык. дэр. к. тар. Тап-тар юл. I | [Зефэрнец кигэнё\ очлаеп килгэн тап-тар ба-лаклы керэн чалбар. А. Расих.
ТАПТАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. таптау I. Без ашлык-ларны бераз таптата барып та аларны [кыз-ларны\ уза алмагач. атларыбызны бераз акрынла-тып, аларныц артына юлга тештек. Ф. Эмирхан. Афзал — сабанын курше авылдагы тимерчегэ ил-теп, таптатып алып кайтты. Г. Галиев.
2.	Таптап уту, естеннэн басып уту. Шофер, юлда-гы бурэнэлэрне таптатып, купергэ кереп китэргэ уйлаган иде. Г. Гобэй.
3.	Машина яки ат белэн таптап имгэту яки Ьэлак иту. Байбэтчэ кызу баштан бер карт хэерчене тап-таткан иде. Ш. Мехэммэдев.— Бичара егет, мине таптатмас ечен. машинасын фонарь баганасына бэ-реп ваттырган. Т. Гыйззэт.
4.	Берэр нэреэнен естеннэн машина яки ат, угез Ь. б. йертеп ваклату, издеру яисэ тыгызлау, бастыру. Зни коногон булып эшли. Акбур ташы таптата. Г. Гобэй. Урман юлын сугыш алдыннан гына вак таш :н$эеп, тракторлар белэн таптатып ныгыткан-нар иде. А. Гыйлэжев.
5.	- куч. Жэберлэргэ, мыскылларга, басып алырга мемкинлек бнру яки нхтыяр кую.— Сары-Арканы — турэгэ таптаткан ул зтлэрне минем алдымда тел-гэ алмагыз! Г. ИбраЬимов.— Мин уземнец исемемне эллэ нинди малайлардан таптатмас ечен Ьэртерле юлга керергэ хэзер. М. Фэйзи. Без дошманнан тап-татмабыз Свекле илебезне. Жыр.
ТАПТАУ I ф. 1. Аяк белэн (естенэ) басып йеру, естендэ йеру. Челтэрле купер тактасын Таптап утэрбез микэн? Жыр. Зурлар кебек, кулны артка куеп. Йери идея таптап болынны. h. Такташ.
2.	Аяк яки тэгэрмэч белэн басып, жиргэ тушэлде-ру, егу (гадэттэ иген яки улэнне). Юлдан читкэ чыгып, ашлыкларны бераз таптабрак булса да, аларны [кызларны] узып китмэкче булдык. Ф. Эмирхан. — Печэнне таптыйсыз. куакларны сындырасыз.— дигэн булып. безне Кемешле кул тирэсенэ э^ибэрми-лэр иде. Г. Гали.
3.	Басып изу; бастыру, тыгызлау. Бишьеллыклар шаеы башлангач, ул [Шэмэр] Днепрда бетон тапта-ган. Ш. Маннур. Измэне егетлэр аяк белэн таптый-лар. керэк белэн ярга ташлыйлар. И. Салахов.
4.	Берэр юл буйлап яки кайсы да булса бер урында куп йеру, кат-кат йеру. Бу юл Казан белэн Мэс-кэу арасын таптаучыларга ачык билгеле. Г. Гали. Габденнасыйр бу юлны куп таптаган, ат белэн генэ тугел. эцэяу дэ куп йергэн. М. Гали. || Кайдадыр (гадэттэ кунел телэмэгэн жирдэ) булу, йеру. Петербург урамнарын Таптамам дигэн идем. Туган-ускэн мдирлэремне Ташламам дигэн идем. Жыр.
5.	Аяк белэн басып пычрату; пычрак эзлэр калдыру.— Пычрак ботинкац белэн идэнне таптама эле! Г. Эпсэлэмов. Таптый фашист итеклэре Сервантес туган э^ирне. Г. Хужиев.
6.	Ялгыш басып уту. Кешелэр аякларны таптый-лар, кысалар, кулны авырттыралар. Ш. Камал.
II Аяк яки тэгэрмэч белэн басып изу, вату, имгэту, тар-мар иту. встэл тирэсендэгелэр бер-берен таптап, урындыкларны аударып, шау-шу белэн качалар. Г. ИбраЬимов. Кешесез трактор — авылга — керэ
ТАП
38
ТАР
Лэм Имэлилэрнец тузган йортын manman, сытып утэ. Г. Иделле. Таза, ярсу атлар кирэк Фашист-ларны таптарга. Ф. Кэрим.
7.	к. тапау (2 мэгъ.). Чалгы manmay.
8.	куч. Берэрсенен телэген, интересларын Ьэм хо-кукларын бетенлэй санга алмый эш иту. Эгэр э^ицгэн булса аклар, Ярлыларны алар manmap. Г. Камал. || Мыскыллау, хурлау, тап тешеру.— Кит, Зарифул-ла, туксан яшемэ atqumen тузан кадэр кер кунмаган намусымны таптадыц син минем. Г. Гобэй.— Нигэ син минем саф тойгыларымны таптадыц. Фазыл? Р. Ишморат.
Таптап йеру — кадерсезлэу, кыйммэтен белмэу турында. Без шул алтынныц естеннэн таптап йери-без, эмма берни курмибез. Г. Эпсэлэмов.
ТАПТАУ II с. диал. Такыр басу булган. Бер елны шулай manmay otgupza кукуруз чэчмичэ тары чэчкэн ечен аца [Шэймэрдэн абзыйга] .строгийны" чак кына чэпэмичэ калдылар. Э. Еники. | и. мэгъ. Усэсе чэчэк таптауда да усэ. Мэкаль.
ТАПТАШ и. сир. Тапташу куренеше, тапталыш. Бетен цирк мэйданын ут чыккан кебек бер тапташ, кычкырыш, йегереш каплый. Г. ИбраЬ'имов.
ТАПТАШУ ф. 1. Урт. юн. к. таптау I (2, 3 мэгъ.).
2. Берсен берсе таптау, аяктан егу, басып уту. Эйтерсец деньяныц асты ескэ килэ, шундый кызу кабаланып, тапташып. дурт-биш йез кешелек м;э-мэгать ишектэн, тэрэзэдэн качып елгерэ. Г. ИбраЬимов.
ТАПТЫРУ ф. 1. Табарга кечлэп мэжбур иту; бик каты талэп иту. Аптырасац аптыра, Нужа юкны таптыра. Мэкаль.— Кибеткэ килеп керде бу [Эминэ} эциллэнеп. Китап таптыра. Г. Минский.
2. куч. Бик утенеп, сорап тецкэгэ тию.— Кызлар эцыр таптырып аптырата яздылар бит. М. Фэйзи.
3. куч. сейл. Эйткэнне дэлиллэту, дэлиллэр курсэ-тергэ мэжбур иту (ялганны фаш иту ечен). Закир, болар совхозны талап туйдылар инде, дип эйткэн генэ иде. — .таптырырбыз сица!" дигэн кешелэрнец йодрыклары haeada терле бизэклэр, урнэклэр ясап та елгерде. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАПЧАН и. Урындык та, карават та итеп файдала-ныла торган тупас мебель. [Лазарет} эчендэ салам тушэлгэн еч-дурт агач тапчан, бер эк;имерек естэл белэн бер утыргыч, — башка э^иЛаз юк. Ш. Маннур. Хесэен, тэбэнэк карацгы алачыкка кергэч, агач тап-чанда яткан up уртасы кешене курде. А. Расих.
ТАПШЫРГЫЧ и. Радио импульслары жибэрэ торган аппарат. Телевизион аппарат тапшыргычлар ярдэмендэ сурэтлэрне э^ирдэге алгыч станциялэргэ эцибэрер. Космик ракеталар.
ТАПШЫРУ I ф. 1. Закон, Йола яки договор буенча бирелергэ тиеш булганны биру. Дэулэткэ ашлык тапшыру. □ Ж,ыелыш председателе кыцгыравын куйды да, булэклэрне Батырм;аннан алып, берэмлэп Сэлимгэ тапшырды. Г. Гобэй. II сейл. Кияугэ биру турында.— Эйе, кыз баланы эциткэч тапшырган яхшы инде. М. Фэйзи.
2.	Берэр кешегэ башкарып чыгарга кушу, эш йек-лэу. Разияныц узенэ ликбезны алып барырга тап-шырдылар. Г. Ачинский. Башка еакытта булса, Бор-haH мондый зшне Лич тэ кешегэ тапшырмас иде. М. Хэсэнов.
3.	Билгеле бер хакимлек, власть, ия карамагына биру. Рэуф эцинаяте ечен узен хекем кулына тапшырды. Г. Нигъмэти. [Вакытлы хекумэт] Петро-градны немецларга тапшырырга хэзерлэнэ иде. К. Нэжми. || Кемнен дэ булса карамагына биру, кал-дыру.— Хэзрэт, менэ бу баламны сезнец тэрбиягезгэ тапшырам. М. Гафури. Урыныц бар упкэлэргэ, Яз-
мышыцны тапшырсалар Менэ шундый куркэлэргэ. 3. Мансур.
4.	Берэр биручедэн алып, икенче берэрсенэ биру (арадашчы булу) турында.— Син шул эманэтне тап-шырсац, гомергэ дога кылыр идем, Эсхапэцамал эби. Г. ИбраЬимов. Кил, карчыга, кун каршыма — Хат языйм канатыца. Язган сэлам хатларымны Син тапшыр м;анашыма. Жыр.
5.	тех. Хэрэкэт импульсын яки энергияне бер ноктадан икенчесенэ арадаш жайланмалар аркылы кучеру. Тапшыру механизмы.
6.	Радио Ьэм телевидение аркылы бирелэ торган хэбэрлэр, эдэбият-сэнгать эсэрлэре, докладлар Ь. б. турында. Радиодан узэк езгеч авыр хэсрэтле кей тапшыралар. А. Шамов.
7.	Уткэн заман хикэя ф.нец I зат купл. форм. Тэвэккэллэуне, тэвэккэллэп керешуне белдеру ечен кулланыла. Бикмуш бабай. — буреген тирэн басып: — Тапшырдык, кызым, хэерле сэгатьтпэ! — диде. Г. Гобэй.— Эгэр дэ башкарып чыга алмасам. ул завы тта нэрсэ?— дип уйлады мастер.— Эйдэ, Шэй хи абзый эйтмешли, тапшырдык! М. Хэсэнов.
ТАПШЫРУ II и. Радио яки телевидение системасы буенча сейлэнелгэн якн курсэтелгэн нэрсэ. Радиодан балалар ечен тапшыру биру. □ Хершидэ ханым театрда да м;игелеп эшлэде. радио йэм телестудия тапшыруларында да катнашты. Б. Камалов.
ТАПШЫРЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тапшыру I (1, 2, 4 мэгъ.). Ашлык дэулэткэ тапшырылды. □ [Мица укырга] тапшырылган шул доклад ечен борчыл-дым мин. Ф. Хесни.
2.	Кайт. юн. к. тапшыру I (Змэгъ.). Я. тэвэккэл — тапшырылдым иркецэ! — Дип, менеп алдым пэри-нец сыртына! Ш. Бабич.
ТАПЫЛДАУ ф. Тап-топ иту. Сеймэгэн кешец аша-мый — чапылдый, атламый—тапылдый. Мэкаль.
ТАПЫРДАВЫК с. Туземсезлэнеп сикеренэ, урсэлэ-нэ торган (кеше). Тэлгатьнец язгы ташкыннардан соц эле ярларына утырып э>дитмэгэн киц Камага болай да Лушы киткэн иде, — бетенлэй тапырда-выкка эйлэнде. Ф. Хесни.
ТАПЫРДАУ ф. 1. Тапыр-топыр килу. Тапырдап бию. Бер урында тапырдап тору.
2.	Туземсезлэнеп сикерену, йегергэлэу, урсэлэну. Тапырдый-тапырдый елау.
ТАПЫР-ТОПЫР аваз. ияр. Терлечэ (ритмсыз, тэр-типсез) тыпырдау авазлары турында. Куп аяклар тапыр-топыр килэлэр дэ [камераныц] зур йозакларын шалтыр-шолтыр ачып м;ибэрэлэр. Г. ИбраЬимов.
ТАР с. 1. Ин улчэме зур булмаган, кин тугел (озынча есйезе, мэйданы булган нэрсэлэр турында). Тар канау. Тар сукмак. Тар такта. □ Солтан тар Кэм карацгы коридордагы янэшэ тезелгэн ишек-лэрнец берсен шакылдатты. А. Расих. Таррак кына басмалы тар гына баскычтан менеп, алар [Хэсэн белэн эби} фатирга керделэр. Ф. Эмирхан. Бодай басуы белэн урман арасын кисеп, бик сай сулы тар гына инеш ага. Г. Гобэй. II Ин улчэме уртачадан кечерэк яки озынлыгына Караганда таррак булган (эгъза-лар турында). Тар йез. Тар мацгай. □ [Харрас]. тар, кысынкы кукрэген еш-еш калкытып, тирэн дулкынлану белэн сулый иде. Э. Айдар.
2.	Сыю яки сыйдыру кыен булган (нэрсэ дэ булса узенэ сыеп торырга яки узеннэн сыеп утэргэ тиеш булган предметлар турында). Тар капка. Тар савыт. □ Чуен чулмэк, авызы тар — пешэ солдат ашла-ры. Жыр. II Таманыннан яки гадэттэге, модадагысын-нан кечерэк улчэмле (кием-салым турында). Тар ба-лак. Тар кулмэк. Тар итэк. □ Кицэш белэн кискэн тун тар булмый. Мэкаль. Кара буркец бар синец,
TAP
39
TAP
Башкаеца map синец. Жыр. II Кысан, унайсыз, иркен тугел. Сагыну кичлэрендэ Тар окоп эчлэрендэ, Уя-тып дэртле моцнар, Яцгырый шул э^ырлар. Э. Исхак. Ярлыныц ее тар булса да. куцеле киц була. Г. Минский. Киц урамнар тар иде, Киц урамнарны тар итеп Йергэн чаклар бар иде. Жыр. II Авыр, тот-карлыклы (сулыш, тын турында). Уф алла!— дип кем эйтэ? Кемдэ хэсрэт — шул эйтэ. Уф алла дип бер суласац. Тар сулышны кицэйтэ. Жыр.
3.	куч. Колачсыз, масштабсыз, кечк енэ"' даирэгэ кулланышлы. Ж,эмилэ шул тар гына фикерле [ха-тын]. М. Гафури. Хэят бу гаилэгэ катыша башлагач та акрын-акрын уз тормышларын ярлы, кечкенэ Ьэм тар итеп курэ башлады. Ф. Эмирхан.
4.	куч. Кин карашлы тугел, уз ннтересын гына белэ торган яки караш ноктасы бик тубэн булган. Тар холыклы кеше. □ Кайбер тар уйлы тупас кешелэрнец мица ышанмыйча шиклэнеп карауларын мин белэм. Ш. Камал.
5.	куч. Ищтимагый яки мораль яктан тискэре, зы-янлы. Татар либерале буржуазиясенец .милли хэ-рэкэте" тар миллэтчелек Кэм пантюркизм идеоло-гиясен халыкка таратырга тырышуларыннан гый-барэт. М. Жалил. Сэгыйть инде Кэрим бай кебек тар карашлы, культурадан читтэ торган тупас кеше тугел. М. Гали. | рэв. мэгъ.— д син мине алай тар ацлама! Р. Ишморат.
6.	куч. хэб. функ. Аз, кысан (мемкинлеклэр h. б. турында); аз, ашыгыч (вакыт турында). Акча ягы тар булу. О [Ильяс:] Мавия туташ. минем вакытым бик тар. Хушыгыз. М. Фэйзи. Яхшы кешенец яхшы-лыгы тияр тар э^ирдэ, яман кешенец яманлыгы тияр hap эцирдэ. Мэкаль.
Тар мэгьнэ — сузнен таррак тешенчэне, кечерэк эчтэлекне эченэ алган аерым бер мэгънэсе. Ш. Камал тар мэгънэсендэ язучы гына тугел. ул зур м;э-мэгать зшлеклесе дэ иде. М. Жалил.
О Тар кунел(ле)— башкаларнын уцышын куреп кенлэшэ, хэсрэтлэнэ йэм башкаларга яхшылык телэми торган кеше турында. Чэчэклэр: — Кемнэр караэчле, тар куцелле. Алар безгэ дошман, диделэр. М. Гафури. Тар урын— хужалык, ижтимагый эш h. б. ш. нын кыен елкэсе, даими кабатлана торган авыр мэсь-элэ, проблема.
ТА’РА эн;ый. и. Кайбер нэрсэлэрне (гадэттэ терле товарларны) каядыр жибэргэндэ тутыру, урнаштыру яки теру ечен кулланыла торган предметлар. Заводта яца цех — тара (ящик, мичкэ h. б.) цехы ачылгач, Мэдинэне цех начальнигы итеп билгелэделэр. М. Хэ-сэнов.
ТАРАЗЫ и. иск. 1. Кеянтэле зур улчэу. Таразыга тарту (улчэу). □ Таразыга — эцицел, тулэугэ — авыр. Эйтем.
2. Ватерпас, тигезлэгеч. Таразы белэн тигезлэу.
Таразы йолдызлыгы — зодиак йолдызлыкларынын берсе, мизан дип тэ эйтэлэр; русчасы: созвездие весов.
ТАРАК и. 1. Чэч та pay ечен кулланыла 1 торган тешле-тешле предмет. Уфа тараклары кайткан Чэ-чен тараучыларга. Жыр. || Сус, житен h. б. ш. ны чистарту коралы. [Х^итенне], э^итмэсэ. кабага элеп, тимер тарак белэн дэ йолкып тарадылар. Дэрдмэнд.
2. Терле машина яки жайланмаларнын тарактан гыйбарэт булган яки тарак сыман елешлэре. Ургыч тарагы. Чэчкеч тарагы.
3. с. мэгъ. Тарак сыман тешле-тешле. Тарак яф-рак. Тарак улэн.
ТАРАКАН и. Аерым терлэре кеше торагында яши торган туры канатлы зарарлы бежэк. Таракан дулап кына мич башын эпимерэ алмый. Мэкаль. Ту-
шэмнэн зур гына бер кара таракан доп итеп сэ-кегэ килеп теште. М. Галн.
Таракан ашаган — вак-вак тишеклэр, таплар белэн чуарланган (тире яки кун эйберлэр турында). Карт ак сакаллы булса да. таза гына тэнле, башында очлы бурек. естендэ чапан. — аягына таракан ашаган читек киеп, читек естеннэн чабата киенгэн иде. 3. Нади. Таракан щимеше диал.— киптерелгэн сары йезем. Онын-шикэрен эйткэн дэ юк, бер таракан :н$имеше генэ дэ ярты потка якын алынды. Ф. Хесни.
О Таракан ашау — кыйммэтен яки мэгънэсен югал-ту; узеннэн-узе, вак кына сэбэплэр белэн юкка чыгу. Вэгъдэсен вак таракан ашаган булып чыга бит. [ЗаЬидуллинныц] бу килештэн. Ф. Хесни. Таракан-дай таралу — куплэп-куплэп Ьэм кин булып таралу турында. Немец халкы — гузэл халык. тырыш ха-лык, Сокландыра гакыл, зийен, талантыгыз! Лэкин нигэ, илбасарлар, кылыч тагып, Як-якларга тара-кандай таралдыгыз? Ш. Медэррис. Таракан каты-рырлык суык (суыиу) — ей эче бик суык, салкын булу турында. д ул кызлар, яцарак кына балалыктан чыккан бу куркак, елак кызлар, мэктэплэрендэ таракан катырырлык суык булуга карамастан, икмэк-сез. керосинсыз. ярдэмчесез. эле э^итмэсэ. [сугыш китергэн] улем куркынычы астында. узлэренец изге эшлэрен эшлэп килэлэр. И. Гази. Таракан качкан (ташлаган, ташлап чыккаи) — куптэннэн бирле кеше тормаган, ташландык (ей, булмэ турында). Машина-лар тукталуга, завод эче таракан качкан ей кебек тын гына булып калды. Т. Госман. — вец бигрэк суык ич, Солтангэрэй абый. Таракан ташлаган кебек. Ш. Еннкеев. Таракан керу—1) суык утеп керу, тундыру, ешеттеру, кушектеру. — Шундый суык— чыпчыклар да очмыйлар. Минем аякларыма таракан керэ башлады. И. Гази; 2) еркетэ, куркыта, шомландыра башлау яки борчып тору турында. &йлэ-ренэ таралышып, Кэр кеше узенец уе белэн икэу генэ калгач, куцеллэргэ тагын таракан керде: тен-лэ белэн авылга ут салмагайлары. И. Гази. Таракан салу — кунелне борчып тора торган суз, хэбэр эйту; шом салу. [Постоялый дворга], базар бэялэрен со-рашкан булып. эллэ нинди хэбэрлэр белэн йерэккэ таракан салучылар кергэли. К. Нэжми. Таракан са-нап яту — ейдэ тик яту турында. Биктайир картныц мич башында таракан санап ятасы килми шул эле. И. Гази. Таракан тешу (булу) — к. ашка таракан тешу. Таракан булды бит бу кыз минем тормышыма. Р. Ишморат.
ТАРАКАНСЫМАН: таракансыманиар отряды биол. Бежэклэрнен тараканнар h. б. керэ торган бер отряды.
ТАРАКЛАНУ дб.'Тарак сыман булып тору. Аркы-лысы-буе бер чакрымнарга сузылган тигез игенлек тэлинкэгэ охшап, читен таракланып ускэн нарат, чыршылы таулар киртлэделэр. Т. Госман.
ТАРА Л ГЫ эк;ый. и. Усемлеклэрдэ билгеле бер эгъ-занын, органнын тармаклары. Купьеллык люпин бе-ренче ел усу чорында яфраклар таралгысы йэм аз кулэмдэ генэ яшел улэн бирэ. Жилэк-жимеш...
ТАРАЛУ I ф. 1. Булгэлэну, терле якка киту (еер, теркем, жыен h. б. турында). Базар таралу. Кету таралу. □ — Менэ емэчелэр таралды исэ, хорга репетиция башлыйбыз. М. Фэйзи. Халык бу кичэдэн телэр-телэмэс кенэ таралды. К. Нэжми. Офыктан кутэрелгэн кара болытлар да яумыйча таралалар. А. Алиш. II Берэр урыннан кайсы да булса бер якка вакытлыча яки бетенлэйгэ кучеп киту. Мэктэптэге шэкертлэр таралдылар. М. Гафури.— Кайда гына татар юк дисец, кызым, бетен деньяга таралган
TAP
40
TAP
инде. Ш. Камал. Укытучылар кайсы кая таралып беткэн чак иде. Г. Бэширов.
2.	Терле жиргэ сибелеп, чэчелеп урнашу. Сирэк цепька таралып яткан кызыл гаскэр алдында — пуля яудыра башладылар. Ш. Усмаиов. Мич алдында утыннары. йомычкалары таралып ята. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. Тармаклану, ботаклану. Тамыр булып тирэн эцир астына Шахта урамнары тарала. h. Так-таш.
4.	Ьава кинлегенэ, фэзага китеп юк булу, язылу, жэелу (тетей, тузан Ь. б. турында). Таралды Ьэм те-тен, Ьэм томан. Калыкты чын кояш. китте яшь. Ш. Бабич. Тузан таралмыйча гына юл естендэ асы-лынып тора, шунлыктан нэрсэ килгэнен абайлап та булмый. 9. Еники. || Навага жэелу (нс турында). Булмэгэ кызган ит белэн бэрэцге исе таралды. А. Эхмэт.
5.	Жэелу, язылу, кинэю. Таралды тирэ-якка язгы ташу. М. Гафури. Кари эфэнденец — озын вэ киц итг члэре. эцил белэн ачылып. таралып. — бер эцилкэн хэленэ килгэннэр. Ф. Эмирхан.
6.	куч. Бетенлеген, жыйнаклыгын югалту; таркалу. Шул ел эцэй урталарында, давыл вакытында, — бер зур сал тарала. М. Гали. Зэлифэнец йезенэ чэчлэре таралып теште. Г. Ахунов. || Яшэудэн туктау (оеш-ма, берлэшмэ Ь. б. турында). Фазылдан башка безнец компания эллэ кайчан таралган булыр иде. Г. ИбраЬимов.,
7.	куч. Кешедэн кешегэ кучеп, бик куплэргэ мэгъ-лум булу (хэбэр-хэтер, берэр яналык, спикер, идея Ь. б. турында). Бу эшне башкарып чыгарга тирэ-якка даны таралган ат карагы Зэйдук алынды. Г. Минский. Ил естендэ таралган бу гайбэт ТаЬир эше икэн. Э. Айдар. Бу эцырлар радио дулкыннары аша Ьэм озын тимер чыбыклар буйлап ерактагы иллэргэ тарала. К. Нэжми. II Куп кешелэргэ йогу (эпидемия, кизу Ь. б. турында). Холера эцэй кене эссе вакытларда тарала. Ш. Камал.— Волостьта тиф авыруы таралган дип сейлилэр. Г. Минский.
8.	куч. Арудан, исерудэн, йокы килудэн Ь. б. тэн мускуллары йомшару, изрэу. Исереп. таралып утыру. □ [Жэмилэ:] Хэлем бик начар, сеяклэрем таралып бара. М. Гафури. || Рухи тынычлыкны югалту курене-ше (мэсэлэн, елау) турында.— Бу ничек булды эле. килен. таралдыц да киттец. — Бигрэк йомшак ку-целле инде, сине эйтэм. С. Рафиков.
9.	куч. Эзлеклелеген, аныклыгын югалту, таркау-лану (уй-фикер, зиЬен, ан турында).— дйтэсе сузем бар иде, хэтерем таралды. М. Гафури. Мицрэгэн ул, уе тарала. Ф. Кэрим. Хэмдиягэ суз эйтмэгез — Зи-Ьене таралган чагы. М. Фэйзи.^
10.	куч. Онытылу яки бетенлэй бетеп, юкка чыгу (терле авыр кичерешлэр, авыр хислэр турында). Сэ-фэр чыккач, кешенец куцеле ачыла, хафасы тарала-дыр. Ш. Мехэммэдев. Садыйк карт дача янына килеп эциткэч, юл буенча аныц йерэген кысып килгэн яман хислэр бераз тарала тешкэн кебек булды. Ш. Камал.
ТАРАЛУ И ф. Теш. юн. к. тарау I (1 мэгъ.). Таралган чэч. II юкл. форм. Чуалган булу. [Гелм;и-Ьанныц] чэче тарак юкка курэ таралмаган. М. Гафури.
ТАРАЛЫШУ ф. Урт. юн. к. таралу I (1—2 мэгъ.); терле якка таралу. Ж,ыелган халык ейлэренэ тара-лышты. М. Гали. Малайлар, сибелгэн борчак шикел-ле, шунда ук терлесе терле якка таралыштылар. А. Шамов.
ТАРАМЫК и. бор. Бер теп нэселдэн, бер бабадан таралган икеичел нэсел, зат. Узбэк хан гаскэре Азер
байджан, Хорасан тарафларына куп мэртэбэлэр сэ-фэр итеп, Бэлэку [хан исеме] тарамыклары илэ куп маэцаралар улды. Шура.
ТАРАМЫШ и. диал. Атнын ял асты сенере (элек хужалыкта нечкэ бау сыйфатында файдаланылгаи). Карт атныц тарамышы кырык кен чэйнэргэ эцитэ ди. Эйтем.
ТАРАН I и. 1. Крепость (кальга)'стеналарын (тамна-рын) жимеру ечен кулланылган борынгы корал — бер башына тимер семэк (очлык) кидертелгэн авыр бурэ-нэ. [Стеналарны эцимеру ечен] башы тимер белэн тышланган авыр, зур бурэнэлэр — тараннар [кулланылган]. Бор. зам. тарихы.
2. Жир асты тирэнлегенпэн су суырта торган техник жайланма—механизмнар системасы (гидравлик таран).— Аца техник табарга туры килэчэк.— диде Ифрат. уфтанып.— Нигэ?—Ничек ,нигэ", таранны куярга. Аныц эше эле, малай. денья хэтле булыр. А. Расих.
3. Уз корабленнен, самолетынныц яки танкыннын корпусы я алгы ягы белэн бэреп, дошмаи кораблей, самолетын яки танкысын жимеру, вату. Танк белэн таранга бару. О Торпеда атакалары вакытындагы киеренке минутлар эле таран ударын кетулэр. эле тулы тынычлык сэгатьлэре белэн алмашынды. Г. Эпсэлэмов.
ТАРАН II и. Кыяклы чуп улэне; русчасы'. острица.
ТАРАН Л АУ ф. Таран белэн ватып, бэреп керу; берэр нэрсэ белэн сездеру, терттеру.—Хэзер кемгэ таран ясыйсыц? Кукне таранламассыц бит! Г. Эпсэлэмов. Ике кубэлэк, бер чебен тырышып-тырышып лампа пыяласын таранлыйлар. Р. Батуллин.
ТАРАНТАС и. Утырып йеру ечен кейлэнгэн артлы жинел арба. Элекке заманда да бик эйбэт пружина-лы тарантаслар буладыр иде. Ш. Камал. Лапас ас-тында бер арба белэн бер тарантас тора. Г. То-лымбай.
Тарантас арба — естеиэ чыбыктан урелгэн зур алап, кызау беркетелгэн арба. Товар белэн тулган зур тарантас арба сыгыла-сыгыла килэ. Г. ИбраЬимов.
ТАРАНТЕ’ЛЛА и. Итальян халык биюе Ьэм шунын кее; шул кей стилендэ язылган музыкаль эсэр.
ТАРАНТУЛ и. Жылы якларда — Урта Азиядэ Ь. б. яши торган агулы урмэкуч. Чаян яки тарантул чак-канда, ул урын бик каты авырта. ^эчетэ, ^кызарып чыга Ьэм шешэ. Йорт эшлэре.
ТАРАНУ ф. 1. Кайт. юн. к. тарау I (1 мэгъ.); чэч-лэренне тезэтеп тарау. Таз таранганчы туй тара-лыр. Мэкаль.— Битлэрецне юып Ьэм таранып, чэй эчэргэ утыр! Ш. Маннур.
2. Терлечэ тарау, тараштыру. Шагыйрь чэчлэрен тарана-тарана керэ дэ — эувэл туташлар, аннан соц башкалар белэн курешеп чыга. Ф. Эмирхан.
ТАРАН ЧЫ и. тар. Россия империясе территория-сендэ яшэуче уйгурларнын революцнягэ кадэрге ата-масы. Зариф Бэшири уйгур, таранчы халыкларыныц авыз иэ^атын ейрэнэ. М. Гайнуллин.
ТАРАНЬ и. Дингез балыгы: чабакнын бер тере. Я рты килограммга кадэр авырлыктагы балыкларны (тарань, алабуга) эчен алмыйча гына тозларга мемкин. Йорт эшлэре.
ТАРАТА’ЙКА и. сейл. Ике тэгэрмэчле жинел арба. Таратайка белэн кумер ташучы Ханнан агай — малае Мэннэнне ейлэндергэн. Ш. Маннур.
ТАРАТУ ф. 1. ©ер, теркем, жыен Ь. б. ны тарал-дыру, таралырга мэжбур иту. Таратып эцибэргэч, кету сэгать эчендэ эллэ ничэ дисэтинэ эцирне ицлэп ала. М. Гали. Базарны да тараттылар. Г. Камал.
TAP
41
TAP
2.	Бер урында торган тетен, тузан h. б. ны Ьава кинлегенэ, фэзага язып жибэру. Кезге бушлык инде hap акта. Ж,ил тарата салкын томанны. Г. Хужиев. Черни болытын таратам дип, болын буйлап ча-бып йврудэ ни мэгънэ бар? Э. Касыймов. II Кайда да булса газ сыман, пар сыман нэрсэлэр барлыкка ките-реп, аларны жэелдеру, Ьавага жибэру. Бабай икенче тапкыр тэмэке тутырды, чакма таш сугып яндыр-ды, куе тетен таратып тартырга тотынды. Г. ИбраЬимов.
3.	Билгеле бер урында, савытта бергэ жыелып торган нэрсэлэрне чэчелдеру, сибу. Андрей — стенага элеп куйган патронташымны йолкып алды да. естэл естендэге эйберлэрне бер читка этеп куеп, патрон-нарымны таратып ыргытты. А. Шамов. II ©елгэн нэрсэлэрне жэеп урнаштыру.— Чормага менеп. бор-чакларымны гына таратып тешсзнэ! А. Эхмэт.
4.	Таркату, таркалдыру, сибелдеру. Тарат, сеце-лем. озын чэчлзрецне. Алар тузылып тешсен алды-ца. h. Такташ. Тасма бавын алып мацгаецнан, Кел-тз чэчец нидзн тараттыц? Н. Исэнбэт.
5.	Булеп биру, елэшу. [Тимербулат] хат тарату хезмзтенэ тотынды. М. Жэлил. Малик узенец игенен ярлыларга таратты: саклап тору ечен. И. Гази. II Куп кешегэ, халыкка оешкан рэвештэ, куплэп елэ-шеп биру (башлыча ижтимагый информация предмет-лары турында). Прокламациялзр тарату.СЗ Чинов-никлар безнец газетаны таратырга телзмилзр. И. Гази.
6.	Туздыру, эрэм-шэрэм иту (акча h. б. турында). {Татар бае] мактанырга бик ярата. акчаны куп тарата. Ш. Мехэммэдев. Энвэр — бар акчасын хатын-кыз артыннан йеругэ таратып бетерз. Г. Камал.
7.	Оешма, берлэшмэ h. б. ш. ны яшэудэн туктату. Хекумэтне тарату. Парламентны тарату. II Берэр йортка жыелган хужалык кирэк-яракларын телэсэ кемгэ биреп яки сатып бетеру. [Хэдичэ дпипэгэ:] Нинди тзуфыйклы ирецне мыскыл иттец. Йортын тарат-тыц! Г. Бэширов.
8.	куч. Хэбэр-хэтер, фикер, идея h. б. ш. ны куп кешелэргэ мэгълум иту белэн шегыльлэну. Берзр ку-лактыр, — ялган хэбэрлэр таратып йери. h. Такташ. Лаф оралар. коткы тапаталар Бармак янап совет йортына. Э. Ерикэй. II Йогышлы авыруны йок-тыру турында.
9.	куч. Терле авыр кичерешлэрне, кайгы-сагышны, хэсрэтне онытылдыру. Уйнат гармонь, сайрат был-был, Тарат кайгыларымны. Жыр.
Таратып чэчу иск.— тигез сибеп чэчу. вченче ди-лзнкз крестьян сукасы белзн сукаланган, таратып чзчелгзн Кэм тырма белзн тигезлзнгзн. Тат. хэб.
ТАРАУ I ф. 1. Чэч, сус, ял кебек нэрсэлэрнен бер-теклэрен аралап Ьэм арындырып, тэртип белэн бер буйга салу. Бзммзсенец чзчлзре тузган. лзкин та-рарга хзтерлзренэ дз килми. Г. ИбраЬимов. Сибелз чзчем. сибелз чзчем, Сибелз — тарый алмыйм. Жыр. II Салам, печэн еемнэренен естен тырма белэн тигез-лэу. Йекне бастырыклау Хафизга теште. Барын эшлэп бетереп. йекне тараганчы шактый тен узды. С. Шакир.
2.	куч. Белдеру, бетеру. Эчкече акча табар — мактанчыкныц кесзсен тарар. Мэкаль.
ТАРАУ II с. 1. Булгэлэнгэн; езек-езек. Мин белям, бу кыр элек тарау иде. Кырык корама салган ямау иде. Г. Латыйп. II Бергэ тупланмаган; чэчел-гэн, сибелгэн хэлдэ (хэлдэге). Мамай гаскзрлзре — фэукылгадэ [гадзттэн тыш] тарау иде. Шура. Бе-раздан алда, калкулыктан беркадзр читтзрзк, — яссы ту Сэле тарау бер авыл барлыкка килде. Н. Фэттах. || Бэйлэнешсез, бетенлексез. . Сак-сок‘ныц
тарау бзетлзреннзн бу хикэядэ нзрсз сейлзнгзнен бер дз хаслы рзвештз белеп булмый. Г. Тукай.
2.	Буталчык, таркау, тезексез. Мингаян. узенец тарау уйларын зцыя барып. ничек тэ аклану ягын карады. С. Рафиков.
ТАРАУ III с. Тарак белэн таралган. Тарау чэчлэр тузып бетте. Матур кеннэр узып китте. Ш. Бабич.
ТАРАУЛЫК и. Тарау (II) булу сыйфаты. Вак he-нзрчелек вак патриархаль игенчелек кебек у к иске-лек, тараулык Кэм тарлык белзн характерлана. В. И. Ленин. Кулаклар авыл ярлыларыныц карац-гылыгыннан, тараулыгыннан. таркаулыгыннан фай-даланалар. СССР тарихы.
ТАРАФ и. 1. Як, юнэлеш. Уц тарафта диван, естэл, — сул тарафта ишек. Г. Камал. Яшьлэр тер-кем-теркем терле тарафларга таралдылар. Ф. Эмирхан. II Деньянын, горизонтнын теп яклары турында. Деньяныц дурт тарафы. Кеньяк тарафына киту. II Тирэ-юньдэге аерым як. Жиргэ юка гына кар /органы каплангач, дэр тараф узенэ генэ хас бер саф-лык, бер куркзмлек белэн биззлде. С. Рафиков. Ишек алдыныц терле тарафларга илтэ торган сукмаклары пехтэлек хисен уяталар иде. Г. Ахунов.
II Аерым урын. Кызныц еенз hap тарафтан яучылар килэ башладылар. Г. Тукай. || Бер-берсенэ капма-кар-шы ике ягы булган эйбернен билгеле бер ягы турында. €>йне тышкы тарафтан кар басып киткэнгэ курэ, эченэ бер тавыш та ишетелми иде. М. Гафури.
2.	Тебэк, елкэ, як. Бу ел Россиянец бэгъзе тараф-ларында ашлыклар яхшы булса да. башка тарафла-рында начар дилэр. Ш. Мехэммэдев. Шуннан соц без. — кичкырын поездга утырып. Арча тарафла-рына китеп бардык. Э. Еннки.
3.	Керэшуче як, керэштэ бердэм кеч булып кат-нашучыларнын берсе. Бэр ике тараф бертигез булу. □ Кычкырма!—дим,— Сезнец тараф Мэцгелеккэ инде мдицелде. h. Такташ.
4.	Чыг. килеш. бзйл. функ. тарафтан, тарафын-нан. Тээсир итуче, хэрэкэт чыганагы, актив як турында. Безнец тарафтан ясалган бу Бвэцум дош-манныц моца кадэр безгэ билгесез ут нокталарын ачарга мемкинлек бирде. Э. Айдар. Иц алдан. озату парадында губком тарафыннан бирелгэн кызыл бай-ракны кутэреп. Марухин бара. К. Нэжми.
ТАРАФДАР и. Билгеле бер ижтимагый группаны яки билгеле бер идеяне, фикерне яклаучы, шуна те-лэктэшлек итуче кеше. Революция тарафдары. Коммунизм тарафдары. □ Юк, ул херрият тарафдары да. фэлэн дз булмаган. Г. Тукай.
ТАРАФДАРЛЫК и. Тарафдар булу сыйфаты. 3ahup зфэнде, гомумэн. Россия меселман руханиларына тарафдарлык курсэтэ. Ф. Эмирхан.
ТАРАФДАРЧЫ и. сир. к. тарафдар. Бэр партия уз программын мактап. фикерен тугры дип. узенэ тараф>дарчылар кубэйтергэ иэцтиБат кыла иде. Ш. Мехэммэдев.
ТАРАШ и. Билгеле бер рэвештэ тарау Ьэм шул рэвешчэ таралган чэч. Кыйгач аныц кашлары. Матур чэч тарашлары. М. Жэлил.
ТАРАЮ ф. 1. Тар хэлгэ килу, тар булып киту (калу). Идел бик тарайган, бер кырыеннан икенчесе якын булып куренэ иде. М. Галн. Кереп киттек таулар арасына, Кергэн саен узэн тарая. Ш. Маннур. II Кысынкылану; урын, мэйдаи кечерэю. Тора-бара ишек алларында урын тарайды. Г. Бэширов. Басу тарая. кая барма. анда труба да труба. А. Эхмэт.
2.	Кысылу; шартлар начарлану. Киц деньялар тарайды урмзкучкз, Качып кына котылды узе кечкэ. Г. Камал.
TAP
42
TAP
3.	Кыенлашу, авыраю, сулпэнлэну, акрынаю (сулау, уй-фикер йерту кебек яшэу функциялэре турында). Йерэгемнец кызу сикеруеннэн сулышым тарая, чи-гэлэрем чыцлый. Ф. Эмирхан.
4.	Ачулану, учегу, жэберсену (кунел, хис h. б. турында). Кешегэ тараеп карау. О Тарайганга — тарай. Мэкаль. Хак суз не эйткэнгэ Киц куцлец тц-райса. Урныцнан кузгалма, Йоклый кур алайса. Г. Тукай.
ТАРБАНУ ф. диал. Алгы аяклары белэн тырнанып тору (ат турында). Толпар тарбануыннан, шонкар талпынуыннан белена. Мэкаль.
ТАРГЫЛ с. сир. Карасу-кызыл. Сыер алсац— та-нып ал. танымасац — таргылын ал. Мэкаль.
ТАРЕ'ЛКА и. свил. I. к. тэлинкэ. Хэзрэт кулы-на сигара квле сала торган бер тарелка тотып кергэн иде. Ф. Эмирхан. Хвсэен [ашны] встэлгэ алып куя. Ибрай тарелкаларга булэ. М. Фэйзи.— Берэр тарелка катык тапсагыз, шул эциткэн. ana. С. Рафиков.
2. Диск (терле машиналарнын аерым бер чаете — кисэге буларак).— Чэчу машинасында тарелкаларыц-ны карар идец. Энэ икесен твшереп калдыргансыц. И. Салахов.
О Тарелка тоту (ялау) — к. тэлинкэ тоту (ялау). Менэ курешкэндэ кунаклардан бер хатын. моца тарелка тотасы килмичэ. кул аркасын упмэгэн икэн. Ш. Мехэммэдев. .Тэрэк;еман’ иясе — байларныц та-релкасын ялап. ахуннарныц гаебен яшереп азаплан-ды. Г. Тукай.
ТАРИКА рэв. иск. Тестэ, тэртиптэ, рэвешле. дх-мэтгали — телеграммалардан берсен алып шул тарика укый башлады. Ш. Мехэммэдев. [Хисамет-дин белэн Хэнифэ] нэ тарика бер-берене белмешлэр? 3. Бигиев.
ТАРИКАТЬ и. иск. I. Аскетизм методикасы; бетен рухынны гыйбадэткэ, суфыйлыкка баглау ысуллары. Соцгы гасырларда Бохарада — тарикатькэ дайр нэреэлэр тэрэцемэ ителеп ввм;удкэ килгэннэр. Ф. Эмирхан.
2. Суфыйлыкнын икенче баскычы (беренчесе — шэ-ригать, еченчесе — мэгърифэт, дуртенчесе — хакый-кать).
ТАРИФ и. Законлаштырылган тулэу нормасы (мэсэлэн, эш хакы, товар яки билет хакы, налог h. б.). Басмаханэ эшчелэренэ дэулэт тарафыннан раслан-ган тариф буенча елына 120 сумгача тулэнгэн. И. Рэмиев.
Тариф челтэре — эшлэучелэрнен профессиясенэ, квалификациясенэ h. б. карап хезмэт хакы буленешен билгели торган таблица. Работникларныц квалификациясенэ карап эш хакын дифференциациялэу тариф челтэре нигезендэ эшлэнэ. Политэкономия.
ТАРИФИКА'ЦИЯ и. I. Тарнфларны билгелэу.— Бу атнада син дэреслэргэ йврерсец — Тарификациягэ син урта белемле булып керэсец. М. МэЬдиев.
2. Тарифларны билгелэу кагыйдэлэре. Эш хакын тарификация буенча алу.
ТАРИХ и. I. Чынбарлыктагы берэр аерым куре-нешнец башыннан ахырына яки соцгы вакытка кадэр яшэу дэверендэ булган вакыйгалар, узгэрешлэр тезмэ-се. Сэнгать тарихы. Тереклек тарихы. □ Бер кол-хозчы игенчелек тарихында тице булмаган гамдэп бер терле бодай устергэн. Г. Бэширов.— Кешелекнец беек тарихы, Газинур. азатлык ечен кврэш тарифы ул. Г. Эпсэлэмов. II Жэмгыять усешенен билгеле бер чорында булып узган вакыйгалар тезмэсе. Урта гасырлар тарихы. Унтугызынчы йез тарихы. II Билгеле бер урыннын, илнен, объектныц барлыкка килу-еннэн башлап саналган вакыйгалар тезмэсе. Казан
шэйэренец тарихы. СССР тарихы. П Галиэсгар Камал турында яза башласац, татар театрыныц туу йэм усу тарихына — кагылмый йич мемкин тугел. М. Гали.
2.	Кешелек жамгыятенен усеш чынбарлыгы. Тарих юлы. Тарихта шэхеснец роле. □ Тарих безнец фай-дага эшлэде, безнец юл вскэ чыга. Г. ИбраЬимов. Ничаклы тырышеагыз да, никадэр кеч куйсагыз да, тарихны бора алмассыз. Э. Исхак. Ил язмышы ечен тарих алдында Без эн;аваплы. Г. Хужиев. II м;ый. мэгъ. Уткэн-булган вакыйгалар, кешелэр Ь. б. турын-. да белешмэлэр, истэлеклэр. Тарих — аз билгеле нэрсэ. Ф. Хесни. Кешелэр тарихта тице булмаган су-гыш — гасабэлэрен кичерделэр. Р. Техфэтуллин.
3.	Жэмгыятьнец усеш юлы Ьэм усеш закончалыкла-ры турында гы фэн. Хэсэн, — тиз генэ эувэлге уры-нына утырып, тарих китабын ачып салды. Ф. Эмирхан. Тик аларныц кайсы контр иде? Аны миллэт тарихын язучыларыбыз тикшереп язарлар. h. Так-таш. || Шул фэн буенча дэрес предметы. Башка дэ-реслэр булган, тарихны гына хэзерлисе бар. Ш. Камал. || Тарих китаплары турында. Исемец калсын узец улеэцдэ, Тарихларда укып ятларлык. М. Жалил.
4.	Усеше, башы-азагы булган аерым куренеш, хэл, вакыйга, мажара. Суз гаилэ тарихына кучте. Г. ИбраЬимов. Эсэрдэ яшь крестьян Хафизныц мэхэббэт йэм ейлэну тарихы языла. Г. Нигъмэти.
5.	Аерым сейлэнерлек якн сейлэнеп йертелэ торган вакыйга; хнкэя, кыйсса. Ул [ямщик] яхшы кешелэр турында тагын берничэ тарих сейлэде. М. Эмир. Моныц [Мостафинныц] тарихы шактый гыйбрэтле, — аны сейлэп биру зарарлы булмас дип уйлыйм. Э. Еники. Бу ишек алды гомумэн тарихка бай йэм тавышлы булды. Г. Галиев.
6.	иск. Дата. [Сэйфулла:] Ярый, тыцлагыз. Тарих мец дэ тугыз йез дэ ундуртенче елында эфй кенен-дэ — Бикшик кызларына кушылган кушаматлар. Ф. Бурнаш. Ташчы Шэмси — таш астында калып вафат булды тарих мец дэ сигез йвз дэ туксан ту-гызынчы сэнэдэ. X. Садрый.
Тарихка'ча (тарихка кадэр) — бик борынгы (язма Ь. б.) ядкарьлэрдэ теркэлмэгэн чорда(гы). Тарихка кадэр яшэгэн кеше.
О Тарих арбасы (тэгэрмэче) — тарихнын усу юнэ-леше, барышы турында. Алар [волюнтаристлар], тарих тэгэрмэчен теге яки бу якка бору аныц [интел-лигенциянец] ихтыярында, диделэр. КПСС тарихы. Тарих чуплеге— тарихнын (2 мэгъ.) теп тенденция-лэренэ каршы булган Ьэм соныннан онытылган нжти-магый хэрэкэтлэр, шэхеслэр, идеялэр турында. Тарих арбасына утырам дип йергэндэ генэ, Барып теште ул [Керенский] тарихныц чуплегенэ. Э. Исхак.
ТАРИХИ с. I. Тарнх дэвамында булып уткэн. Без — тарих белэн килгэн каршылыкларга, тарихи хаталарга каршы сугышабыз. Г. ИбраЬимов. Ману-фактураныц тарихи роле шуннан гыйбарэт ки, ул машиналы м;итештеругэ кучу ечен кирэкле шарт-ларны хэзерли. Политэкономия. || Тарихка, тарих узен-чэлеклэренэ бэйлэнешле булган, тарих закончалык-ларыннан килеп чыккан. Тарихи тенденция. □ Жи-тештеру менэсэбэтлэренец алышынуы — тарихи за-рурлык. Политэкономия. Татар совет культурасы-ныц усеп. уз операсын булдыру дэрээцэсенэ кутэре-луен тээмин иткэн тарихи шартлар шушылар. М. Жалил.
2.	Тарих барышында аерым бер момент булырлык дэрэжэдэ зур Ьэм киц колачлы. Бу утыэ биш елда ил тормышында нинди генэ тарихи вакыйгалар, нинди генэ узгэрешлэр булмады. Г. Минский. || Билгеле бер даирэдэ яки гомумэн бик эЬэмиятле, бик зур. Бу
TAP
43
TAP
эсэр — татар теле йэм эдэбияты тарихында мзц-гелек зур бер тарихи хезмзт булып тора. М. Гали.
3.	Билгеле бер куренеш тарихында меЬим урын алган яки эЬэмиятле берэр вакыйга белэн бэйлэнгэн. .Байадирлар ее" дигзннзре — тарихи йорт. Г. Гали.
4.	Тарихта чыннан да булып уткэн; чын, Дерес. Тарихи фактлар. Тарихи хакыйкать (дереслек).
5.	Тарих фэнендэ ейрэнелгэн, тарих фэне белэн бэйлэнешле. Тарихи материаллар безгз Оренбург ечен барган керэшне бетен тулылыгы белэн куз ал-дына бастырырга ярдэм итэлэр. Г. Кашшаф.
6.	Уткэндэге зур вакыйгаларны сурэтлэгэн, шулар-га багышланган (эдэбият Ьэм сэнгать эсэрлэре турында). Тарихи картина. I I Бездэ тарихи хакыйкатьне сэнгатьчэ тирэн ачкан яца тарихи драмалар йэм тарихи романнар туды. X. Хэйрн. II Брак уткэннэргэ бэйлэнешле. ,Ак кул" — куцелдэ эллэ нинди тарихи хислэр уйгата иде. М. Жалил.
Тарихи материализм — жэмгыятьнен/усеш закон-чалыклары турындагы фэн.
ТАРИХИЛЫК и. Тарих фэне биргэн мэгълуматлар-дан чыгып фикер йерту; тарихи дереслекне, тарнхи усешне чагылдыру. Бу вакыттагы татар тэнкый-тендэ Галимэцан Ибрайимов авазы узенчэ аерылып торды. Ул зур мэсьэлзлэрне ацлатуда тарихилык-ка омтылды. X. Госман. Социаль-публицистик ро-маннарга документальлек, тормыш фактларын тикшеру, киеренке сюжет, тарихилык хас. X. Хэйрн.
ТАРИХЛЫ с. 1. Билгеле бер тарнхы булган. Гору рланып калка узэгецдэ Бай тарихлы Киев — баш-калац. С. Хэким.
2. иск. Даталы, билгеле бер дата куелган. 30 нчы декабрь тарихлы мэктубегезне ал[дым]. Г. Тукай.
ТАРИХЧЫ и. 1. Тарих фэне белгече, тарих Галине. Шийап Мэрэк;ани коры дини реформатор гына тугел. Ул уз заманыныц чын мэгънэсендэге тарихчы бер галиме. С. Кудаш.
2. Тарих укытучысы.— Мин узем^ тарихчы. куп-тзн тарих укытам. Э. Еники.
ТАРКАЛУ ф. 1. Тезелеш тэртибен, тезеклеген, бе-тенлеген югалту (аерым елешлэрдэн, кисэклэрдэн те-зелгэн предметлар турында). Елга тын. дллэ нигэ бер куренгэн боз кисэклэре, таркалган саллар, ял-гыз бурэнэлэр генэ ага. А. Расих. II Тэртипсез рэвеш-тэ таралу (кешелэр Ь. б. жан иялэре турында). Менэ мондый вакытларда Гыйлаэци булмаса. без. лачын-нан качкан чэукэлэр кебек. таркалабыз да бетэбез. Г. ИбраЬимов. Бандитлар шаркала йэм кайсы кая кача башлады. Ш. Камал.
2.	Таралу, таралышу. Таркала мээцлес хисапсыз дзрт белэн, Керешэбез эшлэргэ. дип, гайрэт белэн. Ш. Бабич.
3.	Узлэренен гадирэк тезелешле состав елешлэре-нэ аерылу (химик матдэлэр, кушылмалар турында). Таркалу реакциясе.
4.	куч. Билгеле бер оешма, берлэшмэ Ь. б. нын аерым елешлэре, теркемнэре яки членнары арасында бэйлэнеш, багланыш езелу, бердэмлек югалу.— Килэ-чэктэ коллективны таркалуга алып бара торган шушындый чыгышлар була икэн, кискен чаралар ку-рергэ. Ш. Камал. Вакытсыз таркалган ячейканы эцы-еп алып. аны уз юлына тешереп эцибэру эшенэ ярдэм итэргэме? М. Эмир. II Яшэудэн туктау яки уз-узен аклау сэлэтен югалту (берэр тарихи-традицион ижтимагый куренеш яки ижтимагый строй турында). Шулай ук династия таркалыр микэнни? К. Нэжми. Капитализм таркалу дэверен кичерэ. М. Жэлил. И Тэр-тибе бозылу, мэгънэсе югалу, барып чыкмау, езелу,
сутелу (план, эш Ь. б- турында). Кицэшле туй тар-калмас. Мэкаль.
5.	Билгеле бер эхлак эзлеклелеген югалту, нинди дэ булса принципка корылган омтылышыннан ваз кичу (шэхес турында).— Беренче уцышсызлык аркасын-да череп таркала башладыцмы эллэ? Ш. Камал. Ул [Г. Камал] бу хикзясендэ череп таркалган, хатын-кызларны кешегэ санамый торган жулик Сабир мулла тибын гэудэлэндерэ. М. Гали. „Ут"—уз кол-лективыннан аерылып таркалган „эцаваплы эшче" драмасы. Г. Нигъмэти.
ТАРКАЛЫШ и. I. Таркалу (3—5 мэгъ.) куренеше. Матдэлэр таркалышы. □ Радиоактив таркалыш процессын — без курмибез. турыдан-туры сизмибез. М. Абдрахманов. Реакциянец АКШ компартиясендэ таркалыш тудырырга йэм аны бетерергэ исэплэн-гэн планнары эцимерелде. Ин яна тарих. II Тискэре якка тартымлык, регресс. [Интеллигенция арасында] буржуа ягына таркалышларга каршы ут ачу мэсь-э лэ лэре эдэбиятта зур урын алдылар. Г. Нигъмэти.
2.	Тэртипсезлек, рэтсезлек, чуалганлык. Транспорт. азык йэм ягулык эшендэ бетенлэй таркалыш [иде 1917 елда]. К. Нэжми.
ТАРКАТУ ф. I. Таркалдыру, таркау хэлгэ китеру, жимеру. Салны таркату. Дошман сафын таркату Кетуне таркату. □ Дерес, без аларныц [акларныц] теп кечлэрен таркаттык, юк иттек. А. Шамов.
2.	Тарату, таралдыру.— Менэ Габделмэн абзый колхоз милкен тарката. Р. Ишморат. Сайрашаек бергэ. таркатаек Йерэктэ оешкан каннарны. X. Кэрим.
3.	Химик матдэлэрне аерым состав елешлэренэ аеру. Агачны термин ысул белэн таркату.
4.	Оешмада якн коллективта таркалу (4 мэгъ.) куренеше китереп чыгару, билгеле ижтимагый тэртипне бозу. Козгын Вэли----бригаданыц эшен таркатырга
тырышучы кулак. М. Жэлил.— Хезмэт дисциплина-сын таркатырга берэу дэ юл куймас сезгэ. С. Рафиков.
5.	мат. Берэр санны берничэ саннын тапкырчы-гышы яки суммасы рэвешенэ кнтеру. Тапкырлаучы-ларга таркату. Кушылучыларга таркату.
ТАРКАУ с. I. Таркалган, таралган, тэртипсез, ае-рылган, сибелгэн хэлдэге. Таркау болытлар. эцил ихтыярына бирелеп, иртэдэн бирле еракка, кенба-тышка таба ялкау гына агылалар. А. Шамов. II Терле жиргэ таралган хэлдэ. [Коммунарлар] кенде-зен таркау булалар. Кайсы чабынлыкта. кайсы ба-суда да була. Ш. Камал.
2.	Оешмаган, берлэшмэгэн. Эшчелэр хэзер элекке кебек таркау тугел. Кирэк булса, хэзер керэшкэ чыгарга торалар. X. Садрый. Якуб — унбиш-егерме таркау кешегэ Караганда дурт-биш оешкан кешенец кечлерэк булуы турында эйтте. И. Гази. II Сулпэн, начар (эш барышы турында). Кайда эшлэр таркаурак булса, [Мусаны] шунда эцибэрэ башладылар. Ш. Маннур.
3.	сир. Жыйнаксыз, жыйнак тугел, кепшэк, куп-шак, тотрыксыз. дхми зур таркау гэудэсе белэн кузгалды. Г. ИбраЬимов.
4.	куч. Эзлексез, бэйлэнешсез, аныксыз. Хэзер минем уйларым таркау. Ш. Камал. Зийенем таркау минем, балам, картлыгым эциткэн. Г. ИбраЬимов. II Днкъкатьсез, игътибарсыз (уз-узенне тоту, сейлэ-шу Ь. б. турында). Таркау караш. | рэв. мэгъ. Ул [Габделвэли]. Габдулла белэн бик аз йэм бик таркау сейлэшеп, уз уйлары белэн мавыгып утырды. Э. Фэйзи.
5.	куч. Эленке-салынкы гына эшли торган, бул-дыксыз. Хэер, болай да андый эшлэргэ узе дэ бик
TAP
44
TAP
таркау инде ул. Ф. Эмирхан. Равил образы — эци-тез, тепле комсомол эцитэкчесе тугел. таркау, ярдэмсез тип булып гэудэлэнде. М. Жэлил. | рэв. мэгъ. Юкса. бик таркау маташадыр иде бичара. Ш. Камал.
6.	и. мэгъ. сир. Таркаулык, таркалыш.— Таркалма-ган иллэремэ Таркау керттец. haii. син бала! Н. Исэнбэт.
ТАРКАУЛАНУ ф. Таркау хэлгэ килу; таркау, тэр-тнпсез булып киту. Вак буржуазия хэрэкэте бу вакытларда таркаулана. Г. Нигъмэти. Ышкылау станокларыныц станиналары. шапылдап йегерешкэн каешлар кузлэрне камаштырып, дикъкатъне тар-кауландыралар иде. А. Расих.
ТАРКАУЛЫК и. 1. Таралганлык, тэртипсезлек. [Командирныц] артыннан шундый ук тизлек, лэкин зур таркаулык белэн эскадрон да китте. А. Шамов. || Жыйнаксызлык. Хэтта идэндэ дэ китаплар еелгэн иде.— Сез бу таркаулыкка игътибар итмэ-гез.— диде карт. Г. Эпсэлэмов.
2. Бердэмлек булмау, оешмаганлык. Символизм-ныц. декадентлыкныц максаты оешып бара торган демократия квчлэр арасына таркаулык кертергэ омтылудан тора. Л. Гыйльми. [Комсомол эшенэ} таркаулык кертергэ йич ярамый. М. Эмир.
3. Эзлексезлек, бэйлэнешсезлек, аныксызлык. [Габ-бас:] Сузлэремдэ дэ беркадэр таркаулык йэм бэйлэнешсезлек килеп чыга бугай. Ш. Камал. Тзэк конфликтный булмавы романныц сюжет-композиция-сендэ шактый таркаулык тудырган. Каз. утл-J
ТАРКАУ-ТАРКАУ рэв. сир. Аерым-аерым теркем-нэр булып таркалган хэлдэ. Безнец халык тарткала-шып, Таркау-таркау кен итми. М. Жэлил.
ТАРЛАВЫК и. Таулы жирлэрдэ текэ ярлы тар узэн. Георгий Ломидзе бу вакытта тирэн тарлавык тебендэ ярым йушсыз килеш ята иде. Г. Эпсэлэмов.
ТАРЛАН I с. к. таргыл. Тарлан ат.
ТАР ЛАН II и. диал. Серелгэн, эшкэртелгэн жир. Тарландагы тартай, кырдагы куян. Эйтем. | с. мэгъ. Тарлан эцирне саз йотмас. Мэкаль.
ТАРЛАНУ ф. сир. Нэрсэнендер булуына яки берэр сыйфатына протест белдеру, ачулану, тарсыну, тары-гу. Зыя иске мэдрэсэне яратмый, аныц кысынкылы-гыннан тарлана, ташлап чыга. Г. Нигъмэти. II Нэр-сэгэ булса да яки гомумэн кэефсезлэну, эшли алмыйча h. б. йеру. Бер дэ юкка тарлану. □ Уйлыйм-уй-лыйм. уйныц рэтен тапмыйм, дллэ нэреэ эцитми— тарланам. Ф. Бурнаш. Зарланмый ул бабай. Тар-ланмый ул, Улгэндэ дэ эшлэр, яшьнэр ул. 3. Бэш при.
ТАРЛАУ и. 1. Болын яки урман уртасындагы аерым басу. Тарлавына тары чэчкэн. Татлысына кинэнгэн. Мэкаль. Урыс кызы урамда. Чирмеш кызы чирэмдэ, Татар кызы тарлауда. Урак ура барнауга. Такмак.
2. Басу эчендэ серелми калган урын (гадэттэ саз-ламык жир яки куаклык). Энэ аерым тарлау булып тал эрэмэсе утыра. А. Гыйлэжев.
ТАРЛЫГУ ф. Кыенсыну; эчке рухи кыенлык киче-ру. Жэудэт ечен----улем дэ яшэми иде, хэл эчендэ
ятканда да эцаны тарлыкмады. М. Шабай.
ТАРЛЫК и- 1. Тар булу сыйфаты. Юл тарлыгы. Куцел тарлыгы. □ Куцел киц булса, урын тарлы-гыннан курыкмыйм мин. Г. ИбраЬимов.— д мин, ачык авыз, сэяси ацымныц тарлыгы аркасында, карганыц кузен карга чукымаганлыгын ацламаганмын. 3. Бэ-шири. Бу арада ул [Мохтаров] сулыш тарлыгыннан башка бернэреэ дэ хис итми иде. Ш. Камал.
2. Комачау, зыян.— Хэер инде, сезнец деньяга сый-маган зур куанычыгызга тарлык ясыймындыр шул. М. Фэйзи.
3. Мохтажлык, кытлык; авырлык. Барлыкта тарлык юк, кицлектэ кимлек юк. Мэкаль. Намусы, ояты булган кеше нинди тарлыкка тешсэ дэ урламас. Г. Тукай.
ТАРМА и. 1. Кыргый киндераш. Тарма орлыгы. □ Тармадан тула басмыйлар. Мэкаль.
2. Шундый киндераштан сугып алынгаи майлы ор-лык. Тарма беккэне. Тарма талканы.
Тарма чыпчыгы (тургае) — к. киндер чыпчыгы. Кош аулаучы базарга бик куп кошлар китергэн. Песнэге дэ бар, чыпчыгы да, кычыткан кошы да, тарма чыпчыгы да — барысы да бар. Ак юл.
ТАРМАК и. 1. Усемлеклэрнен бер сабактан (кэусэ-дэн), бер тептэн аерылып киткэн еске яки тамыр елешлэре. Гел тармагы. I I Агачта йез ботак, кэр ботакта унике тармак, тармак саен утызар яф-рак — hap яфракныц бер ягы ак, бер ягы кара. Табышмак (гасыр, ел, ай, тэулек). [Кош балаларыныЦ] эти-энилэре урынны сайлый белгэн — оя ипле генэ еч тармак тебенэ тушэлгэн иде. Г. Гобэй. Давыл тирэн тамырлары еракка. куп тармакларга эцэел-гэн калын. карт, нык имэнне сугып, ваткалап таш-лады. Г. Нигъмэти.
2.	куч. Бер теп елештэн аерылып чыгып торган яки аерымланып киткэн Ьэртерле бериш озынча предмет лар турында. Елга тармагы- I I Куе урман эченэ алып кергэн юл, бара торгач тараеп, тармакларга буленде. И. Туктар. Уралныц безгэ караган итэгенец тармаклары сырт-сырт булып тезелеп китэлэр. Г. ИбраЬимов.
3.	куч. сир. Аерым токым, аерылып киткэн нэсел дэвамы, тарамык. Мишэр углыныц углы булганга уз углы булудан артык сеенэ. Бу — минем тармагым кубэю,---ди. 3. Бэшири.
4.	куч. Хужалык, житештеру, фэи Ьэм техниканын аерым елкэлэре турында. Промышленностьныц яца тармаклары. □ М. Гафури Совет тезелешенец терле тармаклары турында язды. М. Жэлил.
5.	куч. Фикер йерту белэн бэйлэнгэи тешенчэлэрдэ фикерлэунен, ижатнын аерым эзлекле юллары турында. Джин сюжетныц бу тармагы эцитэрлек кицэй-телмэгэн. Г. Нигъмэти.
ТАРМАКЛАНУ ф. 1. Тармак-тармак булу; тармаклы хэлгэ килу. Агач ботагыдай тармакланып торган зур мегезле поши узенец матур йэм моцеу кузлэре белэн балаларга карап тора. Э. Фэйзи. Яца гына чыгып килгэн кояш нурлары тармакланып тац болытларына кадала. А. Шамов. || Тармакларга (1—2 мэгъ.) аерылу. Кояшныц эцылы сулышы астында карлардан саркып торган сулар тармаклана-тармаклана-----агалар. Ш. Камал. Район узэге
Якты Кулдэн. дурт якка тармакланып, таш юллар сузылып китте. Г. Бэширов. Аюколакныц тамыры бетенлэй тармакланмый диярлек, ул бик тирэнгэ утеп керэ. Робинзон эзл.	>
2. Куп тармаклы булып киту, терле елкэлэре аерымлану (хужалык, фэн Ь. б. турында). Социализм тезелешенец тирэнэя, тармаклана баруы безнец ал- 1 дыбызда яцадан-яца copay лар, яцадан-яца мэсьэлэлэр тудырып тора. h. Такташ.
Тармакланып усу — купьяклы булып усу, герлэп J усу (ижтимагый Ь. б. куренешлэр турында). Октябрь- ‘ дан соц пролетариат язма эдэбиятыныц киц ку- 1 лэмдэ иркенлэп, тармакланып усуенэ юл ачылды. г М. Жэлил.	з
ТАРМАКЛАУ ф. 1. Тармаклы иту; тармак-тармак и ту; тармакларга аеру. Аккемес--эллэ ничэ тар-
маклап ургэн кара чэче тубыкларынача тешеп торган бик аз сузле бер кыз иде. Каз. утл.
TAP
45
TAP
2. рэв. мэгъ. куч. тармаклап. Тармакларга (4 мэгъ.) булеп. Промышленностъны тармаклап идарэ итугэ кучу бу кимчелеклэрне бетерергэ тиеш. Соц. Тат.
ТАРМАКЛЫ с. I. Куп тармаклар рэвешендэге; узэк елештэн куплэп таралган тармаклары булган. Агач-лардан сузылып тешкэн тармаклы кулэгэлэр кеше-лэрне аркылы-торкылы кисеп утте. И. Гази. Тармаклы мвгезен сырт буена салган болан ице-еч сикерудэ елганыц аргы ягына чыкты. Г. Эпсэлэмов.
2. Куп тармаклы; куп тармаклар бирэ, куе тармак-лана торган. Тармаклы гел.
Тармаклы бодай—бодайнын бер сабактан берничэ баш чыгара торган сорты.— Рэмзия безнец бригада-ныц тээк;рибэ басуында тармаклы бодай урчеткэн кыз бит ул. Г. Насрый.
ТАРМАК-ТАРМАК с. Бергэрэк торган тармаклар рэвешендэге. Тармак-тармак мегезле мараллар энэ шунда качып яталар инде! М. Госманов. Тармак-тармак булып, тэлгэшлэнеп, Чэчэк атып тора чия-лэр. Э. Ерикэй.
ТАРМАКЧА и. Тармакнын тармагы. Бер кэусэдэ йез ботак, Ьэр ботакта унике тармак, Ьэр тар-макта утыз тармакча. Табышмак (гасыр, ел, ай, тэулек).
ТАР-МАР: тар-мар иту (килу, булу) — 1) теткэлэу, туздыру (теткэлэну, туздырылу). Тышта иссен ачы энрллэр, тузсын карлар. Ой тубэсе саламнары кил-сен тар-мар. Г. Тукай. [Куц ел дэфтэрен] тар-мар итеп, ертып ташладым. М. Гафури; 2) жимеру, туздыру, юк иту, кыйрату (жимерелу, туздырылу, кыйратылу) турында. [Хан.-] Юк. мин улгэч, бу йорт, бу ил Тар-мар булмасын. Н. Исэнбэт; 3) бик каты жину, таркату, кырып ташлау (жине-лу, кырылу) турында. Инде ул вакыт Врангель еас-кэре тар-мар ителгэн, Кызыл Армия Махно бандасы белэн сугыш башлаган иде. А. Шамов. Без ул дин-нэр, кануннарны тар-мар иттек. Ь. Такташ.
ТАРПАН и. Атнын борынгы кыргый тере.
ТАРС аваз ияр. Шартлап депелдэу авазын белдерэ. Таре иту. Таре-таре килу. Таре-таре йерэк табу. □ БаЬау ишекне таре ябып чыгып та китте. Г. Минский.
ТАРСЫЛДАТУ ф. 1. Йекл. юн. к. тарсылдау. Ишекне тарсылдату.
2.	рэв. мэгъ. тарсылдатып. Бик кечле таре-таре иткэн тавыш белэн. [Бикташ карт} берданкасын ha-вага кутэрде Ьэм курыкканнарныц котын алу ечен тарсылдатып атып та эцибэрде. Г. Минский. Степан йерэген тарсылдатып сейли башлады. Б. Камалов.
ТАРСЫЛДАУ ф. I. Таре иту, депелдэу йэм ша-тырдау (икесе бергэ). Ишек, шартларга эцитешеп, тарсылдап ябылды. И. Туктар.
2.	Таре-таре итеп тору (йерэк тибеше турында). Йерэк дигэнец, читлеккэ элэккэн тиен кебек. тар-сылдап сикерэ. Ф. Хесни.
ТАРСЫНУ ф. I. Тар дип исэплэу, тар булуыннан канэгатьсезлек белдеру.— Булмэне тарсынсагыз, хэзер яцадан бер булмэ бушады. К. Тинчурин. Аны кургэч. ярсый йерэгем, дитерсец лэ урынын тарсы-на. М. Жэлил. II Бетен жиЬазы, куренеше, тэртибе кысан, уцайсыз, рухына яраксыз кебек итеп тою. Мин, ирек телэп, атам йортын тарсынып чыгып киткэн кыз- М. Фэйзи.
2.	куч. Терле еэбэплэрнец берьюлы тээсире нэти-жэсендэ авыр хислэр кичеру; борчылу. Ярсынадыр нэр-сэдэндер, тузмэгэч, тузми йерэк, Тарсынадыр, нэр-сэнедер сызланып эзли йерэк. Ш. Бабич. Курелмэгэн мондый эцинаятьне Хэтерлэргэ куцел тарсына. .М. Гаяз.
3.	куч. Нэрсэиедер яки кемнедер кирэкмэгэн итеп, артык итеп куру, яратмау. Хуэ^асы тарсынса. кунагы тартыныр. Мэкаль. Тарсынмыйбыз сезнец килугэ без. Иркен. дуслар. безнец куцеллэр. Н. Баян.
4.	куч. Унайсызлану, тартыну.— Ашка да эците-шегез. балакай, тарсынмый гына ашап эчегез. Ш. Камал. [Энисэ]. тарсынган. ярым ятсынган хэлдэ. моца-еп кына абзасына карады. 3. Бэшири. [Хатыннар} бер дэ тарсынмыйча кычкырып сейлэшэлэр, чыелда-шып келешэлэр. И. Туктар.
ТАРТАЙ и. сейл. к. тартар. Тартай теленнэн табар. Мэкаль. Бер елны будэнэ симерсэ, бер елны тартай симерэ. Мэкаль.
Тартай кебек (арык) — бик ябык Ьэм юка гэудэле. Шулай итеп, мин сабан бетергэнче тартай кебек арыкладым. М. Гафури.
ТАРТАЛА: тарталага киту ф. гади с.— демегу, жэЬэинэм тебенэ киту. [Бэдри:] Микалай [патша] тарталага киткэн. Аныц сурэтлэрсн аяк астына салып таптадык. X. Кэрим.
ТАРТАР и. Улэн арасында яши торган, керэнсу-жирэн тестэге, тар гэудэле кечерэк кенэ йегерек бер кош. Улэн арасында тартар кычкыра. И. Гази.
Тартар арбасы шаярт.— (кечкенэ) йек автомаши-насы. Хэзер без .тартар арбасы' дип келеп кенэ карарга гадэтлэнгэн .полуторка' машинасы----си-
рэк кунак иде бу юлда. Р. Техфэтуллин.
ТАР-ТАР аваз ияр. Кайбер кошларнын (торна, тар-тар h. б.) каты Ьэм кнекен итеп кычкыруларын белдерэ. Сайрый тартар: тар-тар-тар. Г. Тукай. Торна, сискэнеп. тар-тар! дип кычкырып эцибэргэн. Э. Еники.
ТАРТАРЧЫ и. гади с. Нефть суырттыручы эшче. Ярлыларны Баку да елмаеп кына каршы алмаган. Серем каплаган куышлыкларда торучы тартарчы-лар терле авырулардан чебен кебек кырылганнар. М. Хэсэнов.
ТАРТКАЛАШ и. Тарткалашу, суз керэштеру, ыз-гышу, талашу куренеше. Бервакыт бу юньсез уллары картныц ябынып яткан тунын естеннэн алып буле-шэ башлаганнар. Карт уянып, тун ечен тарткалаш киткэн. Н. Исэнбэт. Айлар буена сузылган тартка-лаштан соц полиция Искэндэрне азат итэргэ мээц-бур була. Г. Гобэй.
ТАРТКАЛАШУ ф. 1. Бер-берсеннэн берэр нэрсэне тартып алырга яки бер-берсен берэр якка алып китэр-гэ телэп узара тартышу.— Тарткалашмагыз инде, тугеп бетерэсез бит.— диде Гелсинэ.— Барыгыз да эчэрсез. Э. Бикчэнтэева. Н Кермэклэшу, керэшу.— Барып эцитеэм. исем китте: урман юлы естендэ Сэй-фи белэн Шэмсетдин абый тарткалашалар. Г. Бэширов. || Нэрсэ ечен дэ булса дэгъвалашу. Башта малайлар мица да мица дип тарткалаштылар, э ях-шылабрак карагач, берсе дэ алмады. Г. Гобэй.
2. куч. Низагълашу, риза булмыйча, сузгэ килу, суз керэштеру. Шунда эни: .Мин уз углымныц тесе итеп саклаган киемнэрне кешегэ бирер хэлем юк“,— дип, бик озак тарткалашты. Г. Тукай. \Хэ бибрахман} театрга бармау ечен хатыны белэн тартка-лаша. М. Гали.
ТАРТКЫ и. диал. I. Кар, ашлык кебек нэреэлэрне ишереп кучеру ечен кейлэнгэн такта жайланма. Шэ-фикл кара турыны зерэгэ генэ эцигеп чыкмый,----
базарына да бара,---бэлэкэй тарткы белэн кар да
тарттырган була. Г. Толымбай.
2. иск. Тушлек (бавыргалык) аелы.
ТАРТКЫЧ и. Арба, вагон Ь. б. ш. ларны махсус тартып йерту ечен жайланган трактор. Тарткычлар белэн буровой вышкасын кучеру.
TAP
46
TAP
TAPTMA и. I. ©стал, шкаф кебек нэрсэлэрдэ махсус кысада шуып йерерлек итеп урнаштырылган йэм тоткасыннан тартып чыгарыла торган дурткел форма-дагы савыт.— Менэ сица естэл тартмасы ачкычла-ры. Ш. Камал.— Кэгазь дэ, карандаш, та бар. днэ шкафныц бу як тартмасында гына. Р. Техфэтуллин.
2. Дурткел формадагы Ьэртерле капкачлы яки капкачсыз савытлар, эржэ, кап. Шырпы тартмасы. □ Низамый, естэл естендэ яткан саргылт тарт-маны ачып, безгэ папирос тэкъдим итте. М. Эмир. Шкаф та вак-теяк галантерея тартмалары ку-ренэ. Г. Камал. II Кузов, чуман. Комбайн эцицсэсеннэн машина тартмасына бодай агызып торучы егет: — Юлыц уцдымы?—дип кычкырды. Г. Мехэммэтшин.
ТАРТМАЛАП рэв. Тартмалар берэмлегенчэ; тарт-малар белэн. [Газазил] алды оэ^махтан шэраблэр тартмалап. Ш. Бабич.
ТАРТМАЛЫ с. I. Тартмасы булган. Язу естэле сукнолы, эллэ ничэ тартмалы. Г. Тукай.
2. Тартмага урнаштырылган (тутырылган) хэлдэге. Тартмалы шоколад. □ Ул [Клара] кучтэнэчлэрен: шоколад конфетларын, тартмалы печеньелэрен чы-гарып естэлгэ салды. Э. Еники.
ТАРТМА-ТАРТМА с. Бергэ торган берничэ яки куп тартмаларга тутырылган. Базларныц берсендэ-
тартма-тартма тегу машинасы инэлэре йэм тагы бик куп эйбер. А. Расих.
ТАРТМАЧЫ и. к. тубалчы (2 мэгъ.). Шул мец-нэрчэ тартмачылар аша китап Россиядэн татар, башкорт авылларыныц йэр еенэ, казаке даласындагы Кэр тирмэгэ барып эциткэн. И. Рэмиев.
ТАРТМАЧЫК и. 1. Кечкенэ тартма яки эржэ.
2.	куч. Кайбер усемлеклэрдэ орлыкларны каплап яки эченэ алып усэ торган савыт сыман жимешлек. Кез кене мамык басуы матурлыкка чума: озын са-бакларда тезелеп торган тартмачыклар ачыла. К. Фэсэхов, А. Сэлэхетдинов.
ТАРТ-ТАРТ аваз ияр. к. тар-тар. [Тартарныц] йич кеше белми телен, Тарт-тарт диеп тик ул кычкы-ра. М. Гафури.
ТАРТТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. тарту II (1, 2, 6 мэгъ.). Аттан йек тарттыру.
2.	Авыр йекле арба, чана кебек иэрсэлэрне машина га яки жигуле хайванга тагып йерту. Арбаны тарт-тырып бару мемкин булмый башлады. М. Гафури. — Бабайка сугуны син аны ат естенэ менеп, туп арбасы тарттырып маневрга бару дип белдецме? М. Гали. II Нэрсэне булса да жигуле хайваннан яки машинадан сейрэту. Бурэнэ тарттыру. Чумэлэ тарттыру. Г~1 д Борйанны онытканда бер генэ. мэсэлэн, кышкы бураннарда басудан салам тарттырганда яки яз кене купер сукканда гына искэ тешерэлэр. М. Шабай. II Берэр терле жайланма, машина яки тер-лек ярдэмендэ тартып чыгару. Невод салынгач та. чите кырыйга килеп эциткэнче, невод арканын вал белэн тарттыра башладылар. Ш. Камал.
3.	Дилбегэне якн тезгенне тартып, атны бер якка бору. Фатих,---тарантаска утырган м;иреннэн
генэ ес-башын тэртипкэ китереп,--атын тарт-
тырып, кызлар теркеме янына таба китте. Ф. Хесни. Ифрат---Шмитка:— Тарттыр айгырны, кит-
тек Ширьязданга!— диде. А. Расих.
4.	к. тарту II (1, 20, 26 мэгъ.). Тел — тегермэн, тарттыра бирэ ул. Г. Бэширов. Полковник Герасимов 	яшь тоткыннарны яхшы суз. угет белэн
туры м;авапка тарттырырга яратучан иде. Г. Иб-раЬнмов. Харис шэйэрдэ шактый тирэн тамыр м;и-бэреп елгерсэ кирэк, бер-бер артлы усеп блрган туганнарын экренлэп уз янына тарттыра торган булды. М. Шабай.
5.	Сейл. Бер тартырлык тэмэке, папирос h. б. биру.— Коллега, тарттыр эле.---Тэмэкем бетте.
Г. Ибрайимов.
Тарттырып (бэйлэп) кую—берэр нэрсэне бау яки жеп белэн ныгытып беркету. Карт абыстай колак артына эцеп белэн тарттырып бэйлэгэн кузлеген мацгаена кутэрде. М. Гали. Фирдэвес---сыерны
муеныннан элэктереп лапас баганасына тарттырып бэйлэп куйды. М. Хэсэнов.
ТАРТТЫРЫЛУ ф. I. Теш. юн. к. тарттыру.
2.	Нэрсэ дэ булса баш-башыннан яки берничэ ягыннан нык кына беркетелу. Аяк астыннан элэктереп. тарттырылып куелган тар чалбар балаклары------
эцыерылалар. Ф. Эмнрхан.
ТАРТУ I и. диал. Егетнен кэлэшенэ бирэ торган булэге. [Хэмдия:] Хатымда мин аны ачык эйттем. Мица бирэчэк тартуыц — уземэ аталган кей. дидем. М. Фэйзи. Иске акча белэн йез тэцкэ тарту алып, туй ашына ит-май килешенеп,-----эшне бе-
терделэр. Ш. Маннур.
ТАРТУ II ф. I. Кеч белэн узенэ якынлаштыру; киресе: этэру. Ана карчык кызыныц аркасыннан сый-пый-сыйпый узенэ таба тартты. А. Шамов, д кыр-мыска (кара син аны!), аякларын терэп, беэцэкне узенэ тартты. Г. Гобэй. II рэв. мэгъ. тартып. Кискен яки кечэнешле хэрэкэт белэн. Габделмэн тэрэзэне тартып ача. М. Фэйзи. Берничэ кеше Сэлимне сэх-нэдэн тартып теше pen. Навага чейделэр. Г. Гобэй.
2.	Нэрсэне дэ булса якын ара га сейрэп хэрэкэт иттеру. Шэрифядан Якубныц агарынып калган йезе-нэ парады, табуретны тартып, кровать каршына утырды. И. Гази. II Билгеле бер якка кучереп кую. Юрганны аякка тартсац, баш ачык кала. Башка тартсац, аяклар шыр. Ф. Хесни.
3.	Билгеле бер иэрсэне сейрэу, сейрэп алып бару; арба, чана кебек транспорт чараларыи сейрэп йерту. Авыр йекне тартып барган кешелэрне Ярамас арт-ка таба чигерергэ. М. Гафури. Тауга. киц урэчэле чана тартып. алмачуар айгыр менеп килэ. Г. Мехэммэтшин. Кара урманда карлар тирэн, Тарта ал-мыйдыр кара атым. Жыр. II Берэр якка естерэу. Жырлап тартыйк эле эцылымны. Авыр эцылым эци-цел тоелсын. М. Жэлил. Ул [<?хмэди] актык кечен э/дыеп тагын бер тилпенде. лэкин су сецгэн авыр киемнэре аны кургашындай аска тарта. Г. Бэширов. || Сейрэп, кутэреп менгеру, сейрэп чыгару. Га-рифулла----тиз генэ коедан бер чилэк су тартты.
Г. Минский.
4.	Билгеле бер йекне, авырлыкны h. б. сейри алу, шуна кече житу. Авыр йекне ат тартыр. Мэкаль. Бригадир, тракторныц ничек тартканлыгын бел-мэкче булып, бераз эцир сереп карады. Н. Фэттах.
5.	Сузу, озынайту. Резинаны тарту. □ Оста сатучы [тукыманы] тартып улчэр. Мэкаль.
6.	Берэр нэрсэнен тоткасыннан, бавыннан Ь. б. жиреннэн тотып яки элэктереп кискен хэрэкэт ясау. Тимеркук дилбегэне тартканны кетмэде. Г. ИбраЬимов. Кабинет ишеген берэу .шалдырт!' иттереп бик каты тартты. Ш. Мехэммэдев. II Аяк киемен салдыру турында.— Итегецне тартыйм дип эйтмэ син.	Итек салдыру йенэрмени ул! Э. Фэйзи.
7.	Тэн эгъзаларын тиз генэ жинелчэ кнскен хэрэкэт белэн читкэ алу, бору, кутэру турында. Сузылма. карт, кулыцны тарт. М. Гафурн. Разия бу юлы да йезен читкэ тартмады, — кузлэремэ туп-туры карады. Ф. Эмирхан. Авыру бер-ике йоткач ук йот-лыкты. башын бер читкэ тартты. А. Шамов. II Тэн эгъзаларын жыеру, берештеру Ь. б. турында. Арга-макныц билгесе — эчен эчкэ тартканы. Мэкаль. Сад-
TAP
47
TAP
рый, гаэцэплэнеп. ицбашларын тартып чыгып кита. Ш. Камал.
8.	Борылу, борылып керу. Жамали кызулап алга китте.---Сулга тартты — анда эциргэ эйбер эцэй-
гэннэр. Г. ИбраЬимов. II Жигелгэн яки менелгэн хай-ванны берэр якка бору. Тартты кучер бер кырыйга, Сынды тэртэ чырк итеп. Н. Исэнбэт.
9.	Берэр якка омтылу, омтылучан булу, омтылып хэрэкэт иту. Су суга тартыр. дицгезнец суы артыр. Мэкаль. Иш ишенэ тартыр, ишак абзарына тартыр. Мэкаль.
10.	физ. Жисемгэ орынмыйча гына узенэ таба хэрэкэт иттеру (мэсэлэн, магнит Ь. б. турында).
11.	Бау, жеп кебек нэрсэлэрне туп-туры торырлык итеп сузып, баш-башларыннан беркету, тарттырып кую. Эшче батальоннар uiahap тирасенз окоплар казыйлар, баганаларга чзнечкеле тимер чыбыклар тарталар. И. Гази.
12.	диал. Нинди дэ булса озынча Ьэм туп-туры нэреэ тезу, ясау. Канау тарту. Тимер юл тарту. □ Без бу кырда килер гузэл чорга Яшеллектэн купер тартабыз. Ш. Медэррис.
13.	Берэр кечне, кечэнешне тоеп торырлык нтеп кую (бэйлэу, буу Ь. б.). Аелны каты тартып бэйлэ-гэндэ ала айгыр бетенлзй шашты. Г. ИбраЬимов. II Билгэ буу. Син, шинелец киеп, каеш тартып, Саф-ка бастыц мине сакларга. Э. Ерикэй.
14.	Бер чыбыкка, лнниягэ тезелгэн нэрсэлэрне кучеру, кучереп кую. Харрас шалт-шолт итеп счет твймзлзрен тартты. Г. Галиев. Ул арада эни, хер-мз тешеннэн ясалган зур тэсбихен тарта-тарта, яланаягына эцицел башмак кына киеп, мица таба •кила. Ш. Эхмэдиев.
15.	Пар, газ яки сыеклыкны торбалар Ь. б. буйлап хэрэкэт иттеру. II Суырып эчкэ керту; эчу. Хззрэт, — твкереген авызыныц эчензрзк тартып:—Себ-ханалла, куз тимзеен,— ди. Ф. Эмирхан. [Халикъ], тэмзкесен тиран итеп суырып, твтенен эчена тартты. Ш. Усманов.
16.	Тэмэке, махорка кебек никотинлы нэреэлэрнен тетенен махсус жайланмалар белэн бер-бер артлы эчкэ, упкэгэ суыру. Папирос тарту. Трубкатарту. □ Тэ-мэкене Гаяз да, мин дз чынлап тартмый идек, тарту дигэнебез тетен чыгару гына иде. М. Эмир.
17.	Курай, флейта кебек тынлы инструментларда уйнау. Эллэ кайларда гына скрипка сыздыралар, курай. тарталар шикелле. Г. Эпсэлэмов. Исзнбай, ки-чэгедзн болай дзртлзнеп, кураен тартып эцибэрде. М. Шабай. II куч. Кейлэу. [Халил] сызгыртып .урман хикэясе’нэ охшашлы бер кей тарта башлады. Ш. Камал.
18.	Кубызда Ь. б. махсус хэрэкэтлэр ясап уйнау турында. [Иргали'Х Бай, кубыз тарткан бармакла-рыц!—дип, тиран соклану белэн езелеп куйды. 9. Фэйзи.
19.	Гармонь кебек курукле музыка коралларынын куреген сузу (сузып уйнау). Тальян гармонь, кемеш телле, Уйныйлар тартып-тартып. Жыр. [Марат:] Паромга керэм, егетлзрегез гармонь тарта. Н. Исэнбэт. Эти---кичлэрен келэтенэ биклэнэ дэ экрен
генэ, артык каты кычкыртмыйча гына тальянкасын тарта башлый. Э. Касыймов.
20.	Ашлыкны ике махсус таш арасында уалтып, ваклап, ярма яки ои итеп чыгару (тегермэн турында). Буш тегермэн эн;илсез дэ тарта. Мэкаль. Ташы-ган су белэн тегермэн тартмый. Мэкаль. II Нэрсэне дэ булса Ьэртерле механизмнар ярдэме белэн ваклап, он, порошок хэленэ китеру. Цемент тарту. II Гому-мэн Ьэртерле азык продуктларын эйлэнеп эшли торган жайланмаларда эшкэрту. Ит тарту. II сир. Сет
аерту.—[Сотне] Фэтхилэргэ барып тарттым, Эсхэп-эцамалларныц сипараты бозылып калган. Сотне каймакка эцибэрэ. М. Фэйзи.
21.	Дым, пар, тетенле яки салкынча Ьава утеп керу, таралу турында. Кояш инде баеган. Бетен Ык буен су салкыны тарткан. Г. Галиев.
22.	к. чигу III. Ah тарту. Гамь тарту. □ Дош-манныц аз эшенэ кайгы тартма. М. Гафури.
23.	Бизэну ечен махсус буяу Ь. б. белэн сызу; шундый буяу белэн тэн эгъзаларынын табигый сы-зыкларын ныграк белендеру. Сермэ тарту. □ Мин аныц [кызны^] читек-----киеп, каш тартып, кер-
ша н-иннек ягынып йеруенэ кызыгып алдым. М. Гали.
24.	Тигез инле тасма, ука кебек нэрсэлэрне берке-теп тегу. Читенэ кама тарткан камзул шактый салмак була. И. Рэмиев.
25.	куч. Чыбык, чыбыркы, каеш Ь. б. белэн селтэ-неп, каты итеп сугу. Стражник----чыбыкны югары
кутэреп, haea ярып сызгыртып, Шэфикъныц ялангач аркасына бер тартты. М. Галэу. Гайнуллин, атына камчы тартып, куздэн югалды. X. Госман.
26.	Ьэртерле яссы якн тасма сыман эйберлэрне махсус кысага яки берэр форма, калып естенэ киеру. Барабанга яры (пэрдэ) тарту. □ Кээцэ тиресен ки-рэгэгэ тарт, кунчегэ cam. Мэкаль. Тау астында ти-мерчелэр тэгэрмэчкэ шин тарта. Г. Бэшнров.
27.	к. тартышу (7 мэгъ.). Зиннэт. корт чаккан-дай, сикереп торды, аныц иреннэре дерелди, чигэ тамырлары еш-еш тарталар иде. Г. Бэширов.— Сул куземнец почмагы тарта, егетлэр, Нэсимэ кыздыр-маса гына ярар иде. Ш. Камал.
28.	куч. Дикъкатьне Ь. б. жэлеп иту, узенэ багын-дырту, караттыру. Урам чатларында-----татарча
язылган бик зур афишалар ялт итеп узган-барган-ныц дикъкатен тартып тордылар. Ш. Камал. Бу киез эшлэпэ безнец кузлэрне узенэ тартты. К. Нэжми. || Узенэ таба барырга, юнэлергэ мэжбур иту (берэр яхшы, кызыклы Ь. б. ш. ягы булган урыннар турында). Бу haea, бу яз галэмэте кешелэрне ейлэреннэн урамнарга тарта. Ф. Эмирхан. Тартты аныц [&ш-ченец] сынык, моцеу куцелен Туган-ускэн моцеу ил-лэре, Тартты сандугачлар, Тартты шул эцир... М. Гафури. || Беленмэгэн эчке сыйфаты, серле бэйлэ-нешлэре белэн узенэ китеру (берэр чит, ят яки ерак урын турында мистнк аЬэн белэн эйтелэ). Ризык тарту. I I — Туфрак тартканга безнец авылда йе-руе булгандыр инде мескеннец. М. Гали.
29.	Утенеп, угетлэп яки мэжбур итеп берэр жиргэ китеру, берэр оешмага керту Ь. б. Балалары карчык-ны калага тартып караганнар иде дэ каравын, лэ-кин ул гомер иткэн нигезен ташлап китэргэ телэ-мэде. Э. Еники.— Без. туганкай, сине комсомолга тартырга карар бирдек. Ш. Камал. II Берэр эш ечен туплау, оештыру. Барлык халыкны, шэЬэрдэ булган атларны. машиналарны тартырга кирэк бу эшкэ. М. Эмир.
30.	Билгеле бер халэткэ якынаеп узгэру, авышу. Кезге пычраклар бетеп, кеннэр салкынга тарта башлаган иде инде. Г. Галиев.
31.	Берэр нэреэгэ кунелдэн омтылышлы булу турында. Жан тартмаса да, кан тарта икэн. Мэкаль. Крестьян булгач, йаман шул куцел эциргэ таба тарта. Ф. Бурнаш.
32.	куч. Билгеле бер мораль-эхлакый яисэ политик юнэлештэ усэргэ этэргеч, стимул биру. Телэге ургэ тарта, языгы тунга тарта. Мэкаль. Калам угрэн, калам изгегэ тартыр; Калам белэн кешенец бэхете артыр. Г. Сэмнтова.— Бу Дума без дигэнчэ булмады, болар бар да революциягэ тарталар. Ш. Мехэммэдев.
TAP
48
TAP
33.	Билгеле бер характерга, рухи якка омтылышлы булу; билгеле бер тенденцияне яклау. Жэлэл--гел
уенга тартып сейлэшэ. Г. ИбраЬимов.— Белеп ядит-кермисец син, карчык, искелегецэ тартасыц. Г. Бэширов.
34.	Билгеле берэугэ, берэр нэрсэгэ охшаш булып ясалу (усу); охшау. Малае да этисенэ тарткан. Алма агачыннан ерак тэгэрэми. Г. Мехэммэтшин.
35.	куч. Чигендеру, дундеру, тыю. Нэрсэне тарт ди икэн бу? Нэфсецне тарт,— ди микэн? М. Гафури.
36.	куч. Озайту, сузу (вакыт турында). Шулай да, тагы бер генэ колода, тагы бер генэ колода дип тарта-тарта, сэгать икегэчэ маташтылар да та-рала башладылар. Г. ИбраЬимов.
37.	Улчэудэ билгеле бер авырлыкта булу. Алтын алка авыр тарта — Алты мыскалдан арта. Жыр. — Менэ узем эшлэп тапкан пот ярым, рэхмэт белэн улчэсэц, ике пот та тартыр. Ф. Бурнаш.
Тарту кече — транспорт чараларында хэрэкэткэ ки-теруче кеч чыганагы — ат, машина Ь. б. Колхозчы-лар----ат белэн Ьэм башка тарту квчлэре белэн
эш итэчэклэр. Г. Кашшаф. Тартып алу—1) кискен хэрэкэт белэн кулга алу. дптелбэр гарьсенеп китте, ахры, Габдулланыц башыннан кэлэпушен тартып алды да, ей тубэсенэ ыргытырга ждыенып, болгый башлады. Э. Фэйзи; 2) кеч, хэйлэ Ьэм башка шундый юллар белэн кеше эйберенэ хужа булу.— Минем ха-тынны тартып алмакчы буласыц икэн син! М. Фэйзи.
О Тарта торгач он булыр — „тырышып, туземлек белэн эшлэнгэн эшнен иэтижэсе булыр, булмый кал-мас“ мэгънэсендэ эйтелэ. Айдар — экренлэп аныц [хатыныныц] холкына да иялэшермен. тарта торгач он булыр. дип карый. Ф. Хесни.
ТАРТЫК с. лингв. Сейлэу, тавыш аппаратында Ьава агымынын берэр тоткарлык аша утуе нэтижэсендэ ясалгаи (авазлар турында). Тартык авазлар. | и. мэгъ. Сацгырау тартыклвр.
ТАРТЫП-СУЗЫП рэв. 1. Терлечэ тартып, тартка-лап. Садрый Мэрьямне тартып-сузып ишектэн чыгара. Ш. Камал. || Тарткалап, кинэйткэлэп билгеле бер формата кертеп. Ясалма кэрэзлэрне бал салырга яраклы итеп тартып-сузып эшлисе бар. А. Алиш.
2.	куч. Уз телэгенэ буйсынып, нинди дэ булса бер фактны булгаинан арттырыбрак курсэтеп. Димэк, тартып-сузып санаганда, дурт-биш ел гомерец калган була. Ш. Камал. Болай тартып-сузып, читлэ-теп сейлэулэргэ ейрэнмэгэн Гаяз туземсезлек кур-сэтте. М. Эмир.
О Тартып-сузып устеру — тизрэк усуен бик телэп, кечкенэ чагында ук зурга санап устеру. Сугыш-ныц беренче елларында ирсез калып, тартып-сузып устергэн бердэнбер улыннан да язган Гайнисэ тути. М. Хэсэнов.
ТАРТЫЛУ ф. 1. Теш. юн. к. тарту П (1, 2, 5, 9, 10, 13, 17—19, 21, 23, 25—29, 31—32, 35 мэгъ.).
2.	Тартырга (1, 4, 17, 19 мэгъ.) туры килу. Тэмэке кубрэк тартылу. Тегермэндэ он эрерэк тартылу.
3.	Кискен бер хэрэкэткэ килу. Шул чакта ялгыш тартылып киткэн курок капсульгэ бэрде. Г. Гобэй.
4.	Киерелу. Тэ&длэр бушрак тартылган булсалар, арба рэтлэп майланмаса, [хуэ/даныц энесе] пыр туза. М. Гафури. Соцгы чиккэ кадэр тартылган, езелергэ торган скрипкэ кыллары елый. А. Шамов. || куч. Кие-ренкелэну. Бу вакытта аныц [Искэндэрнец] нервлары ахыр чиктэ тартылган-----иде. Г. Гобэй.
5.	Ычкынырга талпыну. Аю, куп тартыла торгач, ауны езде дэ котылды. Г. Тукай. Ат, тартылып-тартылып та ычкына алмагач, буйсынып, кинэт тынып калды. А. Шамов. || Кинэт кузгалып-яки кинэт борылып кискен хэрэкэт ясау (жигуле ат Ь. б. ту-
рыида). Форсатыннан файдаланган м;ирэн бия юл читенэ тартылып кереп, йомшак иреннэрен селке-тэ-селкетэ, йомшак, сусыл арыш башларын ашап маташа иде. А. Гыйлэжев. АтныЦ кисэк алга тар-тылуыннан Хэдичэ аркасы белэн ч-ана артына бэре-леп, шулай ярым ауган килеш китеп барды. М. Хэсэнов.
6.	Бер урыннан тиз генэ читкэ киту, тайпылу. Нургали бии, кызлар алдына барып терле матур кыланышлар ясый, биергэ чакыра. Кызлар тартыла-лар. М. Фэйзи. [Хан:] Тартыл, хатын, башын чабып в зим шул аюныц. Н. Исэнбэт.
7.	Бер яккарак кинэю (теркем, группа турында). Ут белэн каплау группасы мацгайдан барып, сазлык як флангкарак тартылырга Ьэм шунда оборонага урнашырга тиеш. Ф. Кэрим.
8.	Сузылып озынаю, озынча формата керу. Бакчо-бар [ат исеме], тартыла биреп. Алтын-Кул буеннан киц далага очты. Г. ИбраЬимов.
9.	Сузылу, вакытны алу. Суз байтакка тартыл-ды, бэхэс--кызды. М. Гафури. Империализм су-
гышы озакка тартылган саен, кыйммэтлелек арта. Ш. Камал.
10.	Билгеле бер характер, юнэлеш алу. Суз уен-келкегэ тартылса, Ьэммэсе шат булачаклар иде. Г. ИбраЬимов.
11.	Ябыгу, арыклану турында. Яцакларым кеннэн-кенгэ эчкэ тартыла. М. Жалил. Фэридэ элеккегэ Караганда бераз гына тартылып, ябыгып калган. Н. Фэттах.
12.	Озынлыкка усу, сузаю. Узе [Мансур] чын up булган: буйга тартылган, ицнэре кицэйгэн. Г. Эпсэлэмов.
13.	Пэрдэ, чаршау кебек нэрсэлэр белэн каплану; яры, томаи Ь. б. пэйда булу. Кенбатышына таба кук битеннэн экрен-экрен пэрдэ тартыла. М. Жалил. || куч. Каплап алу, каплап киту турында. [Гый-мадиныц] элекке кер, ачык чырайлы йезенэ ваем ку-лэгэсе тартылды. К. Нэжми.
14.	Билгеле бер юнэлешкэ омтылу яки омтылышлы булу. Кузем Ьаман буфетка таба тартыла. Г. ИбраЬимов. Караборын, дйдукнец арбага утырып китэсен кургэч, ацарга таба тартыла башлады. h. Такташ. II Билгеле бер юнэлешкэ омтылган сыман торышта булу. Землянкалар тирэсендэ ботаклары эциргэ таба тартылып торган карасу чыршылар усэ. Г. Эпсэлэмов. II Эчке омтылыш белэн омтылу, якын куру. Кенгэ баккан кенбагыштай, Сица тартыла куцел. Жыр.
15.	к. тартыну.— Сица да, тэкъсир, монда оялып, тартылып торырга Ьич сэбэп юк. Ф. Эмирхан.
ТАРТЫМ I хэб. суз. 1. Билгеле бер иэрсэгэ (кешегэ) охшашлы, шуны хэтерлэтэ торган. Картым — убырга тартым. Эйтем. Ьэрбер эцан иксе аденесенэ тартым [булып] туар. М. Гафури. Итлэч озын бо-рыны, озын кара мыегы, яшьлэй агарган каты чэче белэн ул [Шэмсетдин] кеньяк холкына тартым кебек. Г. Бэширов. | с. мэгъ. Бер солдат та антын бозмады Хыянэткэ тартым эш белэн. Ф. Кэрим.
2. и. мэгъ. Бер тапкыр тартып яки тарттырып чыгару (жылымны Ь. б.). Бер тартымга еч-дурт центнер балык элэгу.
3. с. мэгъ. Билгеле бер тартучы (ат, кеше Ь. б.) тартып бара алырлык. Ул [Шэцгэрэй] элекке кеннэн ук ат тартымы ике йек [салам] китертеп аударды. Г. ИбраЬимов.
ТАРТЫМ II и. лингв. Татар телендэ Ьэм башка терки теллэрдэ исемнэр белэн белдерелгэн нэрсэлэр-нен (шэхеслэрнен) мемкии булган еч заттан кайсы-
TAP
49
TAP'
иыкы икэнен курсэтэ торган категория. Тартым ку-шымчасы. Тартым белэн терлэ ну.
ТАРТЫМЛЫ с. 1. Охшаш, охшашлы.
2. Билгеле бер мэгъиэгэ, идея га якын. Бетен ле-галь матбугат партиясез иде, лэкин теге яки бу партиягэ тартымлы иде. В. И. Ленин.
ТАРТЫМЛЫК и. 1. Тартым I (1 мэгъ.) булу (бу-лучанлык). Баланыц йезендэ энисенэ тартымлык сизелу.
2. Тенденция. Аныц язу стилендэ лдицел уйнак-лылык /гэм куцелле мэзэк-юморга тартымлык бар. Ш. Камал.
ТАРТЫНКЫ с. 1. Нык тартылган; езелергэ якын булган. Тартынкы кыл бары икенче кенне генэ езел-де. А. Шамов.
2. куч. Киеренке (2 мэгъ.). Тартынкы менэсэ-бэтлэр.
ТАРТЫНКЫЛЫК и. 1. Тартынкы булу сыйфаты.
2. Киеренкелек, узара ризасызлык. Бу тартынкы-лыкны куреп торган Зифа карчык Шэрифулланыц куцелен табарга, аныц hap хэрэкэтенэ ярдэм итэргэ тырыша иде. А. Шамов.
ТАРТЫНКЫРАУ ф. Бераз тартына тешу, унайсыз-лану. Без---куцелсез бер хэлдэ, тартыНкырап
торган идек тэ, ей хум;асы, моны сизеп, борынгы танышларча мегамэлэ итэ башлады. М. Гафури.
ТАРТЫНУ ф. 1. Кайт. юн. к. тарту И (1, 16 мэгъ.); узеннец киеменне Ь. б. тарткалау.
2. Кыяр-кыймас хэлдэ булу; оялу, оятсыну. Хэдичэ апай мондый ейрэнелмэгэн сузлэрдэн, бигрэк тэ ят туташтан бераз тартынды. Г. ИбраЬимов. Мин тартынып кына бэрэцгегэ кул суздым. Ф. Кэрим.
3. Баш тарту. длегэ, шигырь язмый торганда, эцыр-лаудан тартынмыйм. Г. Тукай.
ТАРТЫНУСЫЗ с. Тартынмаучан, тэкэллефсез. ]рэв. мэгъ. Булмэ аеруча якты, гуя иртэнге кояш, узенэ иркен, аулак урын табып, тартынусыз кереп тул-ган. Э. Еники.
ТАРТЫНУЧАН с. Тартына, ояла, унайсызлана торган.
ТАРТЫНУ ЧАН ЛЫК и. Тартынып тору куренеш е, тартынучан булу.
ТАРТЫШ и. 1. Тарту II (1—5 мэгъ.) куренеше.
2.	Якалашып, бер-беренне тартып сугышу. дхмэт-нец бер кулы Закирм;анныц якасында,---тартыш-
ныц ни ечен барганлыгын ацладым. X. Кэрим. Корман экэ [аю белэн] бу куркыныч тартышта----бик
алэцыган була. Ш. Маннур.
3.	Каршы якны билгеле бер сызыкка кадэр естерэп китерергэ яки берэр иэрсэне узенэ (командана) алыр-га телэп, узара тартышып уйнала торган уен. Менэ болар [кырмыскалар] булдыралар ичмасам. JCapa, ничек тартыш уйныйлар. Ж- Тэржеманов.
4.	куч. ©стенлек ечен керэш. Яз белэн кыш чын-чынлап тартыш башлап эцибэргэн шушы кояшлы-буранлы кенне киц деньяныц тагын бер хер хуэ^асы узенец талэпчэн авазын салды. Р. Техфэтуллин. Яца-лык узенэ урын даулап. искелек уз урынын бирергэ телэмичэ, м;ирдэ беек тартыш алып баралар. Ф. Хесни.
5.	куч. Узара тыныша алмау, дау, шау-шу, жэн-жал. Лэкин ул арада инсаниятнец уз арасында да бэгъзе бер сугыш вэ тартышлар башланды. Ж- Вэ-лиди. Анда ер-яцадан тавыш, тартыш. И. Гази.
ТАРТЫШКАК с. Тартыша торган, кирелэнучэн. Арык кээцэ тартышкак. Мэкаль.
ТАРТЫШЛЫ с. Шау-шулы, узара керэшле, жэн-жаллы. Съездныц [солдатлар съездыныц] тартышлы, низаглы булачагы алдан ук мэгълум. М. Гафури.
ТАРТЫШ-ТАЛАШ эцый. и. Тартышу, талашу, ыз-гышу куренеше. Торган саен ыгы-зыгы, тартыш-талаш арта барды. М. Хэсэиов.
ТАРТЫШУ ф. 1. Урт. юн. к. тарту II (3—5, 11 мэгъ.). Мегаен, бер-бер эцирдэ бик куп кешелэр бертуктаусыз бер-берсенец чэчлэреннэн тартышып сугыша, елашалар, ахрысы. Ш. Камал. Тачкада йе-рергэ осталыгым булмаганга, алдан тартышып йеручелэрнец берсе булып эшли башладым. Г. То-лымбай.
2.	Бау, аркан, таяк кебек нэрсэлэрне баш-башын-нан ике уенчы (команда) тотып, Ьэркайсы уз я гына тартып, каршы якны билгеле бер сызыктан чыгарырга тырышып уйнау. Ул [Селэйманов], сабан туе мэй-данында таяк тартышырга хэзерлэнгэн батыр тесле, тезлэрен кочаклап утырган. К. Тинчурин. II куч. Керэшу; кеч сынашу. Алар [батырлар] бер-берсе белэн яртышар сэгать тартышалар. М. Гали.
3.	Берэр якка этэргэнгэ яки тартканга каршы тору. [Ишэк], хум;аныц тартуына карышканга, Кереште аяк терэп тартышырга. М. Гафури. Ж,ил белэн тартыша торгач Алга да, артка да, Пумала юк була. дбидэ сап кала. Н. Исэнбэт. Агыйделне кичкэн урын-да, каты агым белэн тартыша-тартыша, бик озак итеп су коендык. М. Эмир.
4.	Узара тарткалашу. Алар \малай.лар\ инде, эцим ечен тартышкан чыпчыклар кебек, юл тузанында кермэклэшэлэр иде. Г. Гобэй.
5.	Карышып тарткалашу, кычкырышып бэхэслэшу. [Мэликэне], никаоэр тартышса да, председатель итеп тэ сайлап куйдылар. h. Такташ. Тартыша торгач, типография ху&дасы эш хакын бераз артты— рырга кунде. Ш. Камал.
6.	Кечэнешле, киеренке керэш алып бару. Менэ бу юка пэрдэлэр артында кемдер явыз улем белэн тартыша. А. Гыйлэжев. Киеренке сэгатьлэр. йокы белэн тартыша-тартыша эшлэу [гадэткэ керде]. Г. Гобэй.
7.	Тире асты мускулларынын рефлектив рэвештэ* (кеше ихтыярыннан тыш) кыскаруы нэтижэсендэ тэн-дэге кайбер урыннар жыерылып, селкенеп кую яки’ шул хэлдэ калу.турында. Мехэммэтэцановныц аскы< куз кабаклары хэтэр тартышып куйды. А. Расих. Дускаевныц кинэт йезе узгэреп китте, кашлары тартышып куйды, иреннэрен кысты. Э. Еники. II Кинэт калтырап-калтырап кую. [Мэдинэ] тартышып-тарты-шып уксуендэ дэвам итэ иде. Ш. Камал. Идэн ярыкла-рыннан ергэн эцил эчке кулмэктэн генэ булган тэнне тартыштырып калтырата иде. Г. Ахунов. || Тартыл-гаи, кыскарган хэлдэ мускуллар катып калу; кезэн жыеру. [Качкынныц] тартышып калды кинэт кечсез аягы йэм кулы. Н. Исэнбэт.
ТАРУ I и. к. иген-тару, ашлык-тару. Артыбыздагы чалуда Киндер э^эялэр таруга. Жыр.
ТАРУ II ф. Берэр кирэкмэгэн нэрсэгэ юлыгу; оч-рыйсы килмэгэнгэ очрау. Бэлагэ тару. □ [Габдел-вэли:] Кем, дкъмэлетдин, болай йерсэц, син дэ монда эллэ нигэ таруыц бар. Н. Исэнбэт.— Кыенлыкларга тарысац, Айсылу белэн кицэш ит. Г. Бэширов. [Са-рык бэрэне] улэн ашап йергэн чакта бурегэ тары-ган. А. Алиш. II диал. Билгеле бер кешенеке (шуныц жефете) булу турында. Бал-шикэрдэн артык сеяр идем, Кайчан кул гынама тарырсыц. Жыр. Тарысац тары ярыца — Сеймэгэнгэ тарыма. Жыр.
ТАРУ III: тару булу — очрау, тару, элэгу. Аруга тару бул! Эйтем. [Хэйруллин], элеге дэ баягы, узе кебек кыска койрыклыларга тару була Нэм читкэ-кагылып кала. С. Сабиров.
ТАРХАН и. 1. тар. Ханга буйсынучы булып са-налгаи, лэкин ана ясак тулэми торган вассал, салым-
4 А-562
TAP
50
TAC
нардан азат булган феодал. Хан заманында бер Ку-най тархан булган. Н. Исэнбэт. II Ханнын урынбасары Ьэм кинэшчесе. Урмай.— Мэмэт ханныц тарханы. М. Жэлил. Диван эйле тарханнар Аптырашта кал-ганнар. Н. Арсланов.
2.	сейл. Кумэк уенны башлап жибэруче. Уенга [сан уенына] катнашучы бетен кешегэ тархан сан биреп чыга. Жырлы-биюле уеннар.
3.	тар. Мэскэу патшалыгыида Ьэм XIX гасырга кадэр рус империясеидэ татар-башкорт морзаларына бирелгэн рэсми титул. Бу эцирне Афанасьев купецлар сатып тугел, шул тебэктэге башкорт тарханнарын сыйлап алган. А. ТаЬиров.
4.	куч. XVIII—XIX гасырларда башкорт жирлэренэ уз белдеге белэн килеп утырган Ьэм рэсми ясак тулэ-ми торган крестьян. Авылныц тарханнар очы.
ТАРХАНДА хэб. суз. Эштэн Ь. б. азат, ирекле, буш. Ат яхшысы — арканда, начарлары — тарханда. Мэкаль.
ТАРХАНЛЫК и. 1. Тархан (1 мэгъ.) булу; тархан (1 мэгъ.) булу хокукы. Сабыйга тарханлык хокукы бирелу бернинди юридик нормаларга сыймый. Каз. утл.
2.	Вассал ханлык. Эле куптэн тугел генэ Бинд-станда урта гасырлардан сакланып калган 562 хан--лык, солтанатлар Ьэм тарханлыклар яшэп килгэн. М. Мэхмутов.
3.	куч. Иркенчелек, муллык, туклык; иркен тор-мыш. Башы исэн калган терлеклэргэ бетен э^ирдэ тарханлык, алда узлэрен мул азыклы кыш кетэ иде. Ф. Хесни.
ТАРЧЫЛЫК и. к. тарлык (3 мэгъ.). Тарчылык булмый[ча] кицчелек булмый. Мэкаль.
ТАРЫ и. Кыяклылар семьялыгыннан орлыклары себеркэчтэ (бэрчэдэ) житешэ торган усемлек — авыл хужалыгы культурасы. Арыш уцса ун булып, тары уцар мец булып. Мэкаль. Тарыны йомшакка чэчсэц, чуп басып харап итэ. Г. ИбраЬимов.— Э тарыгыз кыяклангач, тагы утарсыз. Г. Гобэй. II Шул усемлек-нен орлыгы — бертекле ашлык. Тары тею. □ Тавык тешенэ тары кергэн, чуплэп бетермэгэн — тагы кер-гэн. Мэкаль. Бер тарыдан ботка булмый. Мэкаль. II с. мэгъ. Шул ашлыкнын ярмасыниан яки оныинаи пешерелгэи. Тары икмэге. I I Ифрат ишле семьясы белэн берлектэ естэлнец уртасына куелган зур эмальле табактан тары боткасы ашап утыра иде. А. Расих.
ТАРЫ, ТАРЫЙ и. иск. 1. Урта Азиядэ зшлэнеп, шуниаи китерелэ торган скрипка тере. Эскерипкэм тарый, тарый, Тарый булса да ярый. Жыр.
2. Кыллы музыка коралы — озыи думбра (Кавказ якларында уйныйлар). Пир-Исрафил. тарыны кулына алып, куцелнец бетен серлэрен ачып бирэ торган бер кей уйный башлап, кычкырып м^ырлап эцибэрде. Г. Газиз.
ТАРЫ-БАРЫ эцый. и. сейл. Вак-теяк, сортсыз иэр-сэлэр.— Эй. пешмэгэн, ачык авыз! Юкны эзлэп йер-гэнче, тары-бары гына аласыц калган. Ш. Камал.
ТАРЫГУ I ф. 1. Яшэу шартларыинан, ялгызлыктаи Ь. б. кыенсыиу, ялыгу. Адэм баласы эгэр Ьаман ял-гыз булса. куцеле тарыга, эч пошу пэйда була. Шура. [Айтуган карт] ейдэ ятып тарыккан булса кирэк, аныц уз кордашлары янында иркенлэбрэк сей-лэшэсе килэ иде. Г. Бэширов.
2. сир. Тараю (4 мэгъ.). Эй куцел! Киц бул, та-рыкма! М. Гафури. II Нэрсэне дэ булса купсену, курэ лмау. Аларныц [шигырьлэрнец] чыгуына тарыгалар дип уйланмасын: матбугат базары киц. Г. Ибра-Ь имов.
ТАРЫГУ II ф. Тару, очрау. Менэ алар [БаЬави бе-.лэн Ифрат] ниндидер сарайга керделэр, шунда фа-
шистлар тарафыннан утерелгэн кешелэрнец тау-тау булып еелгэн кием-салымнарына тарыктылар. А. Расих.
ТАРЫГЫП-ЗАРЫГЫП рэв. Бик нык юксыиып, зар булып. Шулай итеп,\ без тарыгып-зарыгып кеттек. Ак юл.
ТАРЫЗ а. иск. кит. Тес, рэвеш; ысул. встэн генэ элэктереп киту тарызын алган сэяхэтнамэ ечен Уфада артык нэреэ курмэдем бугай. Г. Тукай. II Тер, жанр. Моцарчы татар эдэбиятында булмаган бер тарызда эк;ырлар, уеннар белэн язган пьесамны тэнкыйтьчелэр аяусыз тибеп экибэрерлэр инде. М. Фэйзи.
TAC I и. Жэлпэк формалы тугэрэк металл савыт. Ниндидер савытларныц кемешлэре, кечкенэ Ьэм зур тасларныц эцизлэре кояшка чагылып ялт-йолт килэ. Э. Фэйзи. Мич арасында идэндэ тас тора. Таста эциз комган. А. Гыйлэжев.
TAC II: тас булу диал. Ару-талу, йончу, йедэу турында. Ничэ баттык, казындык, Чыгаралмый тас булдык. Ш. Маннур.
ТАСВИР и. Берэр нэреэнен (вакыйгаиын, куренеш-нен Ь. б.) сузлэр ярдэмендэ сурэтлэнеп бирелеше. Кави [Нээцми] курыкмыйча теманы сайлый, шуны кицэйтеп. матур тасвирлар белэн бизэп яза. Г. Нигъмэти. Бу очракта без тел Ьэм гпасвир чараларын-дагы образлылык турында суз алып барачакбыз. Ф. Хесни. II Билгеле бер куренеш, хэл, вакыйганы гомумилэштереп куреэтэ торган тэфеилле сурэтлэмэ. Галиэсгар эфэнденец бу ике эсэре — чын татар тор-мышыннан бик белеп алынган тасвирлар. Г. Тукай.
Тасвир иту (кылу) — тасвирлау. Язучы ул узенец сыйнфый идеалларыныц я эцицуен, я Ьэлакэтен тасвир итэ. h. Такташ.
ТАСВИРЛАМА и. 1. Тасвир, тасвирлау. Кезге урман тасвирламасы. □ Эсэр шулай гел уен, м;ыр, биюлэрдэн торса да, билгеле, ул этнографик тас-вирлама тугел. Н. Исэнбэт.
2. Нинди дэ булса китапнын, кулъязманын Ь. б. палеографиясен Ьэм эчтэлегеи кыскача анлатып бир-гэн мэкалэ. Тасвирламаларныц беренчесе куренекле мэгърифэтче Каюм Насыйри кулъязмаларына багыш-ланган иде. М. Госманов.
ТАСВИРЛАУ ф. Берэр нэрсэне сузлэр ярдэмендэ сурэтлэп биру, тасвирлар белэн сейлэу (язу). Ул [Илдар] эле тасвирлап сейли белми. Г. Гобэй. Язгы тац! Аныц матурлыгын тасвирлау минем кулымнан килми. Б. Камалов.
ТАСВИРЛЫ с. Махсус алымиар, чаралар белэн нэрсэне дэ булса тасвирлый торган. Тасвирлы сейлэм.
ТАСВИРЛЫЛЫК и. Тасвирлы булу куренеше Ьэм тасвирлый алу дэрэжэсе. Стильнец тасвирлылыгы.
ТАСВИРЧЫ и. Тасвир итуче кеше. Тарихчы ва-кыйгалар тасвирчысы гына тугел. Афоризм.
ТАСВИРЧЫЛЫК и. Тасвир иту белэн мавыгу куренеше. [Эсэрдэ] автор, вакыйганыц знэсеннэн эцебе-нэ чаклы сейлэп чыгарга омтылып, тасвирчылык юлына баса. Каз. утл.
ТАСВИРЫЙ с. Нэрсэдер тасвирлаиган, тасвирлауга багышланган. Яшь куцеллэр тасвирый эсэрлэр сорый-лар. h. Такташ.
ТАСВИРЭТ и. иск. Тасвирлау, тасвирлану куренеше. [Зарифаныц] тасвирэте актык нокталарына эциткэч, Ьэр сейлэудэ тавышы узгэрэ, кузе яшэрэ дэ, яулыгы белэн сертэ башлый. Г. ИбраЬимов.
ТАСКАН и. диал. Баганаларга кутэртеп жэелгэи тезмэ, сайгак; тезелеш басмасы. Баскычтан тешеп ун адымнар киткэч, салам белэн япкан эцыйнак кына келэт. Келэт белэн олашынган таскак. Т. Гос-ман. Буяучылар такталардан таскаклар ясаганнар
ТАС
51
ТАС
Шуца менеп басканнар да мэш килеп стена буйый-Лар. Г. Мехэммэтшин.
ТАСЛАНУ ф. Теш. юн. к. таслау. 6й салырга дип моыйган йезэрлек акчалар, берсе икенчесе янына тас-ланып салынган хэлдэ, сандык тебендэге кечкенэ шкатулкада яталар. Ф. Хесни.
ТАСЛАУ ф. 1. Тигезлэп, бер тэртип белэн катлап, беклэп кую. Ж,элэл----бу язуны. аерып-аерып укыды
да, янэбик таслап, дурткэ беклэп куйды. Ф. Сэйфи-Казаилы.— Алмаш киемнэрец алгы булмэдэге зскэ-миягэ таслап куелган. М. Шабай.
2.	Юиып тигезлэу, юнып шомарту. Аны [Эхмушне] атасы бик ачуы килгэндэ: .Тасламаган агач. кил-бэтсез ерэк",— дип тирги иде. Г. Толымбай. Олы ташлар кузгаталар, Чукечлилэр, шомарталар: Кайсы измэ ясап тора, Кайсы такта таслап тора. Ш. Маниур.
ТАСМА и. 1. Бизэу, бизэиу йэм кием-салымны ма-турлау ечен, шулай ук кием-салымга беркетелгэи шартлы билге сыйфатында да кулланыла торган тар_ гыиа озын тукыма. Ике-еч йез чзмасы солдат, - -м;ицнэренэ тар гына яшел тасмалар тегелгэн. Ш. Камал. Ап-ак эшлэпэ, Тасмасы— кара, Ж,ицел беркэнчек Щилфердэп бара. 3. Мансур. || Чэч толы-мына, ат ялына кушып урелэ торган жете тестэге ефэк лента. Фэйрузэне бер кургэндэ Тасмасы зэцгэр иде. М. Жалил. Кызыл тасма уреп салдым Акбуз атым ялына. Жыр.
2.	Ьэртерле юка, тар йэм озын тукымалар, урелеп зшлэигэн иэрсэлэр, кайры яки юкэ телемиэре й. б. Дилбегэ тасмасы. Сугылган тасма. Улчэу тасмасы. □ Аныц [Габдулланыц] кузе яца гына суелган юкэ тасмаларына теште. Э. Фэйзи. | с. мэгъ. Агай тас, ма дилбегэне кулына алды да. кэлэпушен тезэ теп атына суз каты. Кузгалып киттелэр. И. Гази. Степановныц----муенына тегучелэргэ хас тасма
аршин зленгэн иде. А. Расих.
3.	Патрон тезу ечен жайланма — каеш яки металл лентага беркетелгэи бик куп оялар теземе. [Вахитов:] Ничэ пулемет? [Командир:] У нм; иде пулемет. [Вахитов:] Тасмалар бар да тулымы? Н. Исэнбэт. Почмак саен патрон тасмалары, Ята аунап немец каскала-ры. Ф. Кэрим.
4.	с. мэгъ. Бик тар, юка йэм озынча форма да гы (хайван йэм усемлек терлэре турында). Тасма суал-чан. Тасма суусем. Тасма балыклар.
ОТасма тел — 1) сузне бик жинел, оста йэм я гымлы итеп чыгара торган сейлэу рэвеше, татлы тел. Тасма теллэргэ ышанма — Тасма теллэр баш ашый. Жыр. Сания бу юлы аныц [Гашиянец] тасма теленэ артык зреп китмэде. М. Эмир; 2) телгэ оста кеше. Яучы дип атала торган тасма тел — менэ ул буген Габ-дулла агайныц да капкасын какты. Ф. Хесии. Тасма теллэну — бик ягымлы йэм матур итеп, кемгэдер ярарга тырышып сейлэу. Кибет приказчикларыныц, халык алдында тасма теллэнеп, эвеш-тэвеш ките-рулэренэ Асылгэрэйнец сокланып карап торган чак-лары бар иде. М. Шабай.
ТАСМАЛ и. диал. Башка урый торган чигуле озынча яулык. Сикерткэлэп кашларыцны, Тезэткэлэп тасмалыцны, Эйлэндердец башларымны. Жыр.
ТАСМАЛАНУ ф. 1. Теш., кайт. юн. к. тасмалау. Тасмаланган чэч толымы.
2. Тасмага эверелу, тасма формасыи алу. Аларныц [тэрэзэ кэгазьлэренец] тасмаланып телем-телем са-лынып торган кисэклэре экрен генэ. моц гына м;ил-фердилэр. А. Шамов.
3. Тасма сыман булып курену, тасмага охшау. Ике басу арасындагы бу межа кара э^ирдэ эллэ кайдан ук тасмаланып. яшэреп ята. Ф. Хесни.
ТАСМАЛАУ ф. 1. Тасма белэн бизэу. Чэч толым-нарын шулай тасмалап урмэсэ ярамый, курэсец. К. Нэжми. || куч. Буй-буй сызыклар белэн каплау. Киц, шома, нык, матур юллар корыган, кипкэн саз-лык еслэрен тасмаладылар. И. Туктар.
2. Тасмаларга телгэлэу. Тукыманы тасмалап кису.
3. Тасма сыман иту; тасма сыман кишэрлек ясау. Тасмалап серу. Тасмалап чэчу.
ТАСМАЛЫ с. 1. Тасмасы булган, тасма белэн урел-гэн. Тасмалы толым.
2. Тасмадан торган, тасмадан ясалган. Эстакада-ныц алгы ягыннан тасмалы транспортер шуыша. М. Хэсэнов.
ТАСМА-ТАСМА с. Бергэ торган тасмалар тесле (телгэлэнгэн) яки куп тасмалар рэвешендэге. Тасма-тасма юллар. | рэв. мэгъ. Терле яктан тасма-тасма сузылган якты нурлар кукле-зэцгэрле, аллы-гелле теслэргэ эйлэнеп уйнадылар. И. Туктар. Яшъкелтрэк булса да, сус тасма-тасма кубып тора. Г. Галиев.
ТАСТАР и. иск. 1. Махсус агартылган нечкэ житен жеплэрдэн тукылгаи йэм затлы тукыма булып санал-ган ак киндер. Хэстэрле кыз тастарлы. Мэкаль.
2. этн. Башлыча ак киндердэн киселгэн озынча яулык, шарф (баш-башлары салынып торган йэм аны яшь киленнэр урап йергэн). Теп йортка китэсе яшь киленнэр, изулэре тирэсенэ терле тестэге ситсылар тоткан кулмэклэр киеп, башларына ер-яца тастар-лар чорнап. ейдэн-ейгэ йери башладылар. 3. Бэшири. An-ак тастар сардыгыз. Яулыгым кая куйдыгыз? Жыр.
3. Бэбилэргэ азык салып каптыра торгам чупрэк (чупрэкчэ), имезлек. Тастары баллы булгандыр — теле татлы. Эйтем.
ТАСТЫМАЛ и. 1. Чигелгэн яки бизэклэп тукылган озын селге (бил буу, кайбер иэрсэлэрие уратып бэй-лэу, теру ечен йэм булмэ жийазы итеп тэ кулланыла). Мин бишмэтемне киеп, кызыл башлы тастымал белэн билемне буып алдым. М. Гафури.— Эйдэ. алышы-гыз!—диделэр, аныц [егетнец] кулына керэш тасты-малы тоттырып. М. Гали.
2. Салфетка, кечкенэ селге. [Галия] тастымал алып тэлинкэлэрне сертте. Д. Аппакова. Кызыл буйлы тастымал естендэ эрчеми пешерелгэн салкын бэрэцге. бер-ике кыяр. чалгы пэке. Г. Гобэй. Менэ-вэрэ ризыгын пешереп, чэен кайнатып. суынмасын ечен тастымал белэн тереп куйган. Г. Ахунов.
ТАСТЫМАЛЛЫК и. Тастымал ясауга китэ торган тукыма. [Мэрьям] тастымаллык кебек ак киндерлэр-не аца [Вахиткэ] кубрэк сукты. М. Гафури. || с. мэгъ. Тастымал ясауга китэ торган. Тастымаллык киндер.
ТАСЫЛ и. диал. 1. Эшиен жае, сере, аны башкару юлы (ысулы). Тасылын белгэн — ташкискэн (сыккан). Мэкаль.
2. Осталык, талант. Ьэр эшкэ тасыл кирэк. Эйтем.
ТАС(Ы)РАЕШУ ф. Куп кеше берьюлы тасраеп ка-рау. [Малайлар] ерактан гына. тасыраешып. мыш-мыш килеп. Хэлимгэ карап тордылар. И. Гази.
ТАС(Ы)РАЙТУ ф. 1. „Куз“ сузе янында йекл. юн. к. тас(ы)раю; тутырып карау.— Кызыц Гелнур егет-м;илэнгэ кузен бик тасрайтып карый. К. Нэжми.
2. Колак яфрагын дикъкатьне тарткан нэрсэгэ юнэлту (хайваннар турында). Азмы-купме йоклагач. егет. енемме бу. тешемме бу, дип уянып китсэ, барча хайваннар сикереп торып колакларын тас-райтканнар. Экият.
ТАС(Ы)РАЮ ф. 1. Кузне алмыйча текэлеп карау. — Син нэрсэ тасраеп каттыц? К. Нэжми. Гафинец кузлэре, буренеке шикелле. ниндидер ачу белэн ут-тай янып, астан тасыраеп торалар иде. Ш. Маннур.
ТАС
52
ТАТ
2.	Сагаеп карау; сагаеп тынлау. [Ала муклэк] ес-тенэ ташланырга хэзерлэнгэн аю яки буре курде-мени! Кинэт тасыраеп калды. М. Хэсэнов.
ТАСЫРДАУ ф. Тигезсез депелдэу. Арслан йерэге-нец тасырдый башлавын, кысылган кулларыныц авы-раеп китуен тойды. Г. Ахунов.
ТАСЫР-ТАСЫР аваз ияр. Тигезле-тигезсез йомшак юлдаи чабу, Йегеру тавышын белдерэ. Нэкъ шул пакта иярле атка атланган бер егет, тасыр-тасыр ча-бып. капкадан чыгып китте. Э. Еники.
ТАТ и. Татым, тэм. Акныц аты. [даны] бар, кара-ныц таты бар. Мэкаль. Ул заманнарда дицгез суы тозлы булмаган. безнец Идел, Ык, Зэй. Узэн сулары кебек тэмгэ бик тэмле, татка бик татлы булган икэн. Н. Исэнбэт.
ТА-ТА аваз ияр. Пулеметтан, автоматтан ату турында. Вэт пулемет — корал ичмаса! Тасманы эцайлап кына, ашыкмый кейлэп э^ибэрэсец дэ, та-та-та-та! И. Туктар.
ТАТАР и. 1. Башлыча Татарстан АССРда йэм кур-ше елкэлэрдэ, автономияле республикаларда яши торгам терки халык Ьэм шул халыкнын бер вэкиле. Якупныц алдында яшь, бик яшь, хэтта малай гына диярлек сары тутлы бер татар утырып тора иде. И. Гази. || с. мэгъ. Шул халыкка менэсэбэтле. Татар теле. Татар эдэбияты. Татар кейлэре.
2.	м$ый. Татар халкы, татарлар. Татарда тел юк, эдэбият юк, диючелэрне----кызгандым. Эйе, бездэ
эдэбият бар йэм дэ бай эдэбият. Г. Тукай. Бу сага-дан узган кеше Чэй эчми чыкмас ейдэн. Бу йола безнец татарда Гомер-гомердэн килгэн. Н. Дэули.
3.	диал. Гомумэн кеше; ир кеше, ир-ат.— Ай-яй, оста татар икэнсец,— диде тутэй,— кен саен сица кукэй чэчэрлэр. кен саен кукэй ашатырлар — эчецэ тияр. Ш. Маннур.
4.	иск. Кырым-Кавказ якларында Ьэм Себердэ яшэуче кайбер терки кабилэлэрнен, этник группалар-нын уртак атамасы. Кырым татарлары. Алтай татарлары. Азербаймоан татарлары.
5.	тар. Борынгы заманнарда Кеичыгыш Себердэ, Монголиядэ йэм Кытайда яшэп, монгол, маньчжур теллэреидэ сейлэшкэн кабилэлэрнен уртак атамасы.
Татар зелпесе — зелпеиен корылыкка чыдамлы тере. Комлы йэм туфрагы изри торган моирлэрне ныгыту ечен татар зелпесе, гпирэк йэм имэн агач-ларын утырталар. Умартачылык. Татар ерэнгесе (чагаиы) — ерэнгенец далаларда, ачык жирлэрдэ усэ торган тере.
ТАТАР-БАШКОРТ эк;ый. и. Татарлар йэм башкорт-лар (бергэ алганда). Бу вакытта инде татар-баш-корт батальоны урамда сугыша иде. К. Тинчурин.
ТАТАРЛА'РЧА рэв. Татарларга охшатып, татар халкыиа хас булганча. [Танышныц] сейлэшуе, кыйла-нышы, хэтта куз карашы бетенлэй зыялыларча: киеме бетенлэй иске татарларча. Ф. Эмирхан.
ТА	ТАР ЛАШТЫРУ ф. 1. Йекл. юн. к. татарлашу.
2.	Татар милли узенчэлеклэрен керту, татарча иту. Ул [Бэхтияров] эувэл русско-татарская школаны уз кулыннан килгэн кадэр татарлаштыра. Ф. Эмирхан. Гарэп сузлэрен татарлаштыру башлыча фоне-тикада йэм морфологиядэ башкарыла. М. Мэхмутов.
ТАТАРЛАШУ ф. Татарга эверелу; татар булып киту. Бугенге кендэ [кайбер] авылларныц кайсысы чуваштан татарлашкан, кайсысы татардан чуваш-лашкан икэнлеген дэ аерып булмый. 3. Бэшири. Эш-нец башында татарлашырга, узенец сузенчэ эйтсэк, татар халкы эченэ керергэ тырышып йери торган бер мирза тора. Г. Ибрайимов.
ТАТАРЛЫК и. 1. Татар булу. Каюм Насыйри иц элек безнец татарлыгыбызны ацлады вэ аны узенец
эсэрлэре илэ башкаларга да ацлатмакчы булды. Ж. Вэлиди.— Сезнец Казан ягында калфак бэйрэм-нэрдэ кия торган зиннэт саналса, бездэ ул — татарлык билгесе. 3. Бэшири.
2. Татарларга хас сыйфатлар. Татарлык курсэту.
3. эк;ы.й. и. Татар милли культурасы йэм милли узенчэлеклэренэ хас куреиешлэр. Аныц [дхмэтнец] эсэрлэр язудан теп максуды — борынгы татарлыкны терелтеп, ничэ йез еллар уткэн бабайларныц тор-мышын курсэту иде. Г. Газиз.
ТАТА’РЧА рэв. 1. Татар телеидэ. Татарча сейлэ-шу. Татарча уку. Татарча хат язу. □ —Малик, башыцны юлэргэ салма,— диде Мицнулла.— Сица татарча сейлилэр: я узец эйтэсец, я... И. Гази. Дядя Леша-----татарча бер авыз суз белми. А. Расих.
II с. мэгъ. Татар телендэге. Татарча газета. О Габ-делэцаббар Кандалый татарча сузлэрне бик оста-лык вэ тапкырлык илэ куллана. Ж. Вэлиди.
2. Татарларча, татар халкыидагыча.— Керэшу бул-гач, нэкъ татарча булсын. Сабан туенда алышыр-быз. М. Хужин. Ул арада курше шалаштан котелок белэн чэй керттелэр, кыздырылган ит тэ китереп куйдылар. Хэтта нэкъ татарча итеп коймак та пешереп елгергэннэр иде. А. Шамов.
ТАТА’РЧАЛАП рэв. 1. Татар телендэ сейлэп. Яшел тасма! Бу суз кабатланды Базарларда, кырда, ей-лэрдэ; Татарчалап. русча, чувашчалап— Терле сей-лэмдэ. Ш. Медэррис. Кемдер ачык татарчалап: — Алындыц, патша хезмэтенэ киттец!—дигэч, ул [Вахит] агарынып китте. М. Гафури.
2. Татарлардагыча, татарларга охшатып. Качкын кулларын кутэрде. Аныц татарчалап кыркылган кара мыегын кузлэреннэн кичерэ-кичерэ, Нэдерша: — Ярый, исем-шэрифецне язып куйыйк, — диде. И. Туктар. Бибиэцамал апа---байта татарчалап чиккэн
ак крепдешин яулыгын бэйлэде. Ш. Хесэенов.
ТАТА’РЧАЛАТЫП рэв. гади с. Саф татарча, татар телендэ (башка телгэ каршы куеп эйтелэ). Саматов ярым русча, ярым татарчалатып бик озын сейлэде. Ф. Эмирхан.— Керегез.— ди ул [Зефэр] татарчалатып. А. Расих. || Татарчага, татар теленэ тэржемэ итеп. Фазлый абзац шул кэгазьнец [прокламациянец] мэгънэсен татар солдатларына татарчалатып сей-ли башлады. К. Тинчурин.
ТАТАРЧАЛАШТЫРУ ф. Татар теленэ тэржемэ иту. Журнал фарыстан татарчалаштырылган. Г. Тукай. Пьесаларны русчадан татарчалаштырырга кереш-тек. Каз. утл.
ТАТАРЧАЛЫК и. 1. Татарча булу сыйфаты (дэрэжэсе). Теле ягыннан утэ татарчалыгы белэн узенэ бер урын тоткан „Терлек‘ исемендэге морфология китабы рус теле грамматикасыннан шактый файда-ланган. В. Хангилдии.
2. Татар акценты. Солдат ни ечендер дулкынлана йэм аныц сейлэвендэ татарчалык нык сизелэ иде. Н. Дэули.
ТАТАРЧЫЛЫК и. 1. Татар халкыиын уз милли те-лен, милли культурасыи устеруне куэтлэгэн ижтимагый агым. Каюм Насыйри белэн телдэ, эдэбиятта татарчылык агымы да туып, шуца каршы терекче-лек агымы да кузгала. Тат. театры.
2. Татар миллэтчелеге. Миллэтчелэр эле татарчылык. туранчылык идеялэре белэн буталалар. Г. Нигъмэти.
ТАТЛАНУ ф. Татлылаиу. Мэхэббэттэн сукыр-лар — кузле, Аксаклар аякланган; Хыяллар, дэрт вэ михнэтлэр, Газаплар — бар да татланган. Н. Ду-мави.
ТАТЛЫ с. 1. Шикэр йэм бал тэме булгаи. Татлы ашамлык. Татлы эцимеш. Татлы сироп. □ Бал-
TXT
53
ТАУ
тырганнар, баллы какылар. Бер-берсеннэн тэмле, татлылар. Ш. Маннур. Алманыц эчкелтем татлы еуы малайныц тел естенэ. тамак тебенэ йегерде. И. Гази.
2. куч. Кинэну Ьэм рэхэтлек хисе бирэ торгаи, лэззэтле. Татлы йокы. Татлы кичереш. Татлы хыял. □ Барысы инде, барысы ерак калды — Илдэ уткэн татлы минутлар. А. Алиш. II Кадерле, сейкемле. Бал татлы, балдан бала татлы. Мэкаль. Аюныц бер дз улэсе килми, эн;ан татлы. Г. Тукай. Бик ярата, езелеп ярата ул [эби] шушы тум-тугэрэк битле, кап-кара кузле йомшак. пакь, .татлы оныгын. Э. Еиики. | рэв. мэгъ. — Ж,ицеп кайткач, тагын шул бем^зклэремз [бал кортларына] тотынам,— дип куй-ды ул [Селзйманов] татлы хыялланып. И. Гази. I Ягымлы, кемгэ дэ булса ошый торгаи. Татлы суз зйтеп телец сынмас. Мэкаль.
Татлы кузак — к. баллы кузак. Татлы тамыр — 1) кузаклылар семьялыгыинан купьеллык улэи; рус-часы: лакрица, лакричник. Нигэ таулар мендем икзн Бер татлы тамыр ечен: Нигэ ярлар сейдем икэн Озатып калыр ечен. Жыр; 2) шул усемлекнен кипте-реп порошок хэлеиэ китерелгэи Ьэм эч катудаи Ь. б. авырулардан дэва, дару итеп кулланыла торган тамыры. Майтутэй-----энэйне терелтер ечен эмбер тамыры,
татлы тамыр, тэмле сабыр дигэн дарулар да эчереп карады. Ш. Маииур. Татлы чия — 1) чиянен бер тере; русчасы: черешня. Татлы чия ечен язгы кыраулар бик куркынычлы, ченки ул яфрак ярганчы ук чэчэк ата. Жилэк-жимеш...; 2) шуиын эре, татлы жимеше.
О Татлы тамак — к. тэмле тамак. Бер бакчадан икенче бакчага сикереп, яшел яфраклар да чэчэклэр генэ ашап йергзн татлы тамак кээн;элэр----бар.
Ак юл. Татлы тел — кешелэриен кэефен кутэрерлек итеп сейлэу, сейлэшу турында. Хэмдия------гам;эп
эцицел сеякле, куштан Нам татлы телле. Э. Еники. Татлы жидереп, ачы костыру — башта йомшак ме-гамэлэ, кунакчыллык Ь. б. курсэтеп, соныннан каты суз эйту, эшэкелек эшлэу Ь. б.
ТАТЛЫЛАНУ ф. 1. Татлыга (1 мэгъ.) эверелу, татлы булып киту. Алма татлылану.
2. куч. Ягымлылану (суз, сейлэшу турында). Телефонда сейлэшученец кырыс тавышы кинэт узгэреп, татлыланып китте. М. Эмир.
ТАТЛЫ-ТАТЛЫ с. Артык. дэр. к. татлы. Татлы-татлы хыяллар. □ Кешелэр эле дэ татлы-татлы йокыларында иделэр. Ак юл.
ТАТСЫЗ с. 1. Тэмсез, татлы тугел. Татсыз займет. СЗ[Надан крестьяннар] гади вэ кендэлек ашларны да татсыз итеп пешерэлэр. 3. Бэшири.
2.	куч. Рэхэтсез, кыен, авыр. Котылмакчы булып татсыз хэяттан, Гакыл бу, дип, узецне узец утердец. Г. Тукай.
ТАТУ I рэв. Дусларча килешеп, карышмыйча. Эх-тэм бабай белэн Гелэндэм эби бер-берсенэ бер дэ каршы килешмичэ, биктату гомер итэлэр иде. Г. Гали. Гомер буе тату торган бу туганнар Гуя хэзер юл-барыс йэм арысланнар. Г. Афзал. | с. мэгъ. Тату тор-мыш. Тату куршелэр. □ Бар да тигез, читлэр йэм ятлар юк Безнец тату. бердэм семьяда. Э. Исхак.
ТАТУ II ф. 1. Ашамлык-эчемлек яки дару-фэлэииен бик азыи гына авызга кабып, тэмеи билгелэу. —Мэ эле, Уразбикэ. татып кара: балы бик эйбэт курена. Г. ИбраЬимов. Фатыйма да консерваны татып карады. И. Гази.
2.	Билгеле бер нэрсэнен тэме икенче бер иэрсэдэ сизелу, тэмэйт\. Суырып упсэм, авызы баллар татыр. Г. Тукай.
3.	Берэр терле ашамлык-эчемлек яки агу-даруиын
тэмлелегеи яки тэмсезлеген сынап, кичереп карау. Ир татымам дигэн тозны еч татыр. Мэкаль.
4.	куч. Нинди дэ булса хэлиен рэхэтлеген яки кыен-льпын кичереп карау. Деньяныц ачысын-течесен уз эцалкэцдэ тату. Усаллыкныц эцэзасын тату. □ Татып авыр коллык эцэберен, Инде белдем тэмен ирекнец. М. Жэлил.
ТАТУИРО'ВКА и. Тере тирегэ энэ ярдэмендэ кара индереп ясалган язу яки сурэт, рэсем. Чибэр кызлар-ныц ботларына, аксыл-алсу яшь тирегэ зэцгэр татуировка тешерелгэн иде. М. МэЬдиев.
ТАТУЛАНУ ф. Тату булып киту, килешу. — [Энвэр] нигэдер Гелсинэ белэн генэ татулана алмый. Р. Иш-морат.
ТАТУЛАУ ф. Тату иту, килештеру, яраштыру; ачуын, упкэсен бетеру. — Госман эфэнде, сез чынлап та Зэй-нзп ханымны татуласагыз ла. Ф. Сэйфи-Казанлы.
ТАТУЛАШУ ф. Берэр кычкырыш яки низагтан сон янадан килешеп, тату, дус булып киту. —Мин сезнец белзн талашырга килмэдем, татулашырга килдем. Г. Тукай. Сатулйшты хатыны. карулашты Эухэди. Капчык шактый шицгэч кенз татулашты Эухэди. Э. Фэйзи.
ТАТУЛЫК и. Тату булу. Матурлык туйда кирэк, Татулык кен дэ кирэк. Мэкаль. Ничек яратмасын йерэк Гаилэ татулыгын, Татулыкны, татлылыгын, Йезлэрнец яктылыгын. Э. Ерикэй.
, ТАТУСЫЗЛЫК и. Ызгыш-талаш, эреплэшу.
ТАТЫЛДАУ ф. сейл. Тиз-тиз, ашыгып сейлэу; куп сейлэу. —Татылдама инде, саескан баласы, — диде Шабаев. Ш. Маннур.
ТАТЫЛДБ1К с. Татылдаучаи, куп сейлэучэн. Та-тылдык кеше. | и. мэгъ. Татылдыкка тышау юк. Мэкаль.
ТАТЫЛУ ф. Теш. юн. к. тату II (1, 3 мэгъ.); та-тырга, кичерергэ туры килу. Мондый кичэлэр башлан-гач. ул [Зыя] моцарчы татылмаган рэхэтлек булган-дай тоя башлады. Г. ИбраЬимов.
ТАТЫМ и. 1. Татып Караганда беленгэн тэм. Бала— бал татым. Мэкаль. | с. мэгъ. Борынны кытык-лап, бал татым хуш ис ацкый. И. Салахов.
2. куч. Зэвык. Бу гади бер [эдэби] татым мэсьэ-лзсе генэ тугел. Ф. Хесни.
ТАТЫМ Л Ы с. I. Тэмен озак сиздерэ торган.
2. Ягымлы, татлы (2 мэгъ.). Ул [Тимери] йерэккэ утэрлек татымлы сузлэр табарга тырышты. Г. Бэширов.
ТАТЫР и. диал. 1. Чишмэ, елга суларыида эрегэн ачы булмагаи тоз; юшкыи, дуен. Суныц татыры бар.
2. к. тозлак. Чуллэрдэге татырлар. □ Татыр, татырда мал ятыр. Мэкаль.
ТАУ I и. 1. Жир естеиен Ьэр яктан текэ биегэеп, кутэрелеп торгаи шактый зур урыиы. Тау башы. Тау итпэге. Тау текэлеге. □ Тау белзн may бер тугел. Мэкаль. Биек тауныц башы — якын, тебе — ерак [куренэ]. Мэкаль. Дратам мин узебезнец авылны. биг-рзк тэ яратам авылныц тенъягын каплаган зур тау-ларны. Г. ИбраЬимов.
2. куч. Ьэрбер текэлек, битлэу. — Тау тешэ, may менэ йереп камыт бавы теткэзеп булмый. И. Гази. Асылгэрэй тауны чаптырып менугэ, Шэцгэрэй. аныц юлына аркылы тешеп, атныц башыннан элэктереп алды. М. Шабай. II с. мэгъ. Текэ, урле. Хэтта ул [Габдулла] дэртенэ сыеша алмый, таурак урыннарга юри менеп китэ. Э. Фэйзи.
3. Бик зур булып еелгэн еемнэр турында. Бакча-ларда торма, кишерлэрдэн таулар еелде. М. Жэлил. Басуда тирес таулары емэ кенне ике елеш усте. Г. Гали.	•
ТАУ
54
ТАУ
Тау балавызы — жир естенэ чыгып куергаи нефть, I озокерит — терле кершэниэр, хушбуйлар ясау ечен, шулай ук медицинада кулланыла. Тау бите — к. бит-лэу. Тау битлэре яцадан ачылды, шаулап герлэвеклэр ага башлады. М. Шабай. Тау болаиы — к. марал. Тау беркете — беркетнен биек тауларда яши торган бер тере, батырлык йэм кыюлык символы. Тау беркете Тауга очарга тиеш. М. Жэлил. Тау дунгызы — кабан дунгызынын тау узэннэрендэ яши торган тере. .Тау дуцгызы" дигэн сузне ишету белэн Идриснец аучылык тойгысы кайнап. ул урыныннан сикереп торды. 9. Айдар. Тау инженеры — тау эшлэре инженеры. Тау инженеры мондый билгелэмэ ясар: нефть — сыек хэлдэге файдалы казылма, ул эк;ир астыннан йэрва-кытта да диярлек скважиналар ярдэмендэ чыгарыла. Нефть тур. хик. Тау кэжэсе (тэкэсе) — кыр кэжэсе-нен тауларда яши торган бер тере; йорт кэжэлэре шуннан килеп чыккан. Тау тэкэсе тик торса, ач I кала. Мэкаль. Шамил------may кээкрсе шикелле атлы-
гып тора. Г. Эпсэлэмов. Тау тишеге — мэгарэ. Эбуга-лисина энесе Эбухарис белэн ел ярым may тишегендэ I гыйлем тэхсил итеп яткан. Э. Фэйзи. Тау токымы — к. токым (4 мэгъ.). Тау эше — жирдэн файдалы казылмалар казып чыгару эше. Тау эшчесе— тау I эшендэ эшлэуче кеше. Зэки революция башланганда Харьковта булганга, андагы may эшчелэре батальо-нына куцелле гаскэри булып языла. Ф. Сэйфи-Казан- I лы. Тау юасы — кыр суганы. Бэдретдин may юасы тап-ты, аны езеп чэйнэдек. Э. Еники. Тау житене — к. асбест.	'	|
О Тау актару — бик зур эшлэр башкару турында. — Их, аныц [Садыйкныц] урысчасы, укымышы тагын да кечлерэк булса. ул таулар актарыр иде. Г. ИбраЬимов. Тау булып ишелу (ябырылу, тешу, жимере-лу) — кире кайтарылмаслык итеп Ьежум иту. Дошман естенэ may булып жргмерелу. Тау булып (кебек) тору (басу) — какшамас ныклык белэн тору. Егет кеше яуга каршы may булып басар. Мэкаль. Тау кадэр (кадэрле, кебек, хэтле, чаклы) — 1) бик зур, массив. Паровоз may чаклы танк урнашкан платформаны кузгатты. Г. Гобэй; 2) бик куп, кулэмле. Айлар буе вакыт тимэгэнгэ, тагарак янына may хэтле кер еел-гэн. Л. Ихсаиова; 3) бик зур; бик эЬэмиятле. [Нигъ-мэтша:] Шулай менэ, may кадэр вэгъдэ иттелэр, э монда сал да ек, сал да екка эшлэр килеп терэлде. Г. Иделле. Тау кадэр бу эцаваплылыкны кутэру бе-ренче кеннэрдэ бик кыен булды. Г. Бэширов. [Гос-ман:] Дз м;итэ бит, Назлыбикэ, яз! Алдыбызда may кадэрле эшлэр тора. Г. Насрый; 4) бик кечле, гай-рэтле. Йекче, гэрчэ тэбэнэк кенэ, кечкенэ генэ кеше булса да, мал вэ м;ан тугрысында may кадэр булып китте. Г. Тукай. Тауга каршы сикеру — башкаруы аеруча кыен булган берэр эшкэ тотыиу; жинеп. чыга алу шикле булган эшкэ керешу. Арыслан да тауга каршы сикермэс, дигэннэр борынгылар. д сез Гыйма-ди абзагызны тауга каршы сикертмэкче буласыз. И. Гази. Тауны талкаи (тэгэрмэч) иту — бик зур кеч Ьэм гайрэт белэн эшлэу; бик зур эшлэр башкару. Ир уртасы тауны талкан итэр. Мэкаль. [Низамов:] Бу егетлэр белэн тауны тэгэрмэч итеп эйлэндереп була. Ф. Кэрим. Тауны тауга бэру — бик зур кеч, масштаб, гайрэт белэн эш иту турында. Синец шикелле егетлэр йэммэсе тауны тауга бэреп эш итэлэр. Ф. Эмирхан.
ТАУ II и. диал. 1. Тэбрик. Дустыкаем, эй, may сица.Тустаган тулы бал сица! Жыр.
2. Васыять, таусия. Тау эйтеп калдыру. Тау эйтеп киту.
Тау иту — 1) тэбриклэп, билгелэп уту. Туган
квнне may иту, 2) васыять иту. Фэлэн нэрсэне фэлэн кешегэ may итеп калдыру.
ТАУЛЫ с. 1. Узендэ куп таулар, тау сыртлары булган; тау-чагыллы. Кавказ дилэр ул таулы мсирлэрне. Г. Эпсэлэмов. Бу куэтле тавыш таулы ярларга су-гылды, елганыц аръягында кугэреп яткан нарат ур-маннарына барып бэрелде. Г. ИбраЬимов.
2. и. мэгъ. Тау илендэ, таулыкта яшэуче яки шундый яклардан килгэн (чыккан) кеше. Хэкимзадэ сикереп уртага килеп твшэ: авызына пычак кабып. кул-ларын канат кебек эн;эеп, таулылар биюен башкара. Г. Ахунов.
ТАУЛЫК I и. Берничэ тау бергэрэк торган жир. таулы урын. Бу ике ара таулык булганга. поезд бара алмый. М. Фэйзи. Сунарчы карт эле еракта, Авыл янындагы таулыкта. М. Сеидекле.
ТАУЛЫК II и. диал. Игеннен башта сынау ечен урып алына Ьэм сугыла торган елеше. Каршыдагы бораемныц урып алдым таулыгын. М. Фэйзи.
ТАУЛЫ-ТАШЛЫ с. Узендэ тау-таш куп булган. Иделнец таулы-ташлы, урманлы биек ярлары эчендэ, .Байрак’ белэн .Хезмэт" арасында, Яманкул атлы озын, тирэн чокыр бар. Г. ИбраЬимов.
ТАУЛЫ-ЧОКЫРЛЫ с. Таулары, чокыр-чакырлары куп булган. —Менэ син Бегелмэдэ торасыц. Эйт, ул нинди урын?— Таулы-чокырлы бер урын. Г. Эпсэлэмов.
ТАУ-САГЫЗ и. Катлаулы чэчэклелэр семьялыгын-нан купьеллык улэн (тамырларыннан каучук алу ечен плантациялэрдэ устерелэ). Каучук бирэ торган усем-леклэр: тау-сагыз, кырым-сагыз, кук-сагыз усемлек-лэре ачылды. Робинзон эзл.
ТАУСИЯ и. иск. Киткэн чакта эйтеп калдырыла торган телэк яки утенеч. Тыныч тормыш таусия иту. дйтэсе таусияц булу. □ Мэшэкать дигэн, тыныч-сызлану дигэн нэрсэлэрне хэтерегезгэ дэ китермичэ калуыгызны таусия итэр идем. 9. Фэйзи.
ТАУ-ТАУ с. 1. Бергэ, янэшэ торган таулар рэвешендэ (берэр нэрсэнен куплегенэ басым ясап эйтелэ). Авыл ярлылары бер телем икмэккэ ицрэгэндэ дэ. Садыйк ындырында тау-тау кибэннэр иде. Г. Гали. Соцра аныц [миллэт] турында тау-тау китаплар язылды. Г. ИбраЬимов. Без чыгарган ташкумерлэр Тау-тау булып еелер. Ш. Маннур. II Бер-бер артлы торган таулар шикелле. Зур болытлар кук йезен каплап килэ тау-тау булып. М. Гафури.
2. куч. Бик куп, бик зур. — Ташладыц тау-тау газаплар мин колыцныц естенэ. h. Такташ. | рэв. мэгъ. Куп итеп, зур итеп. Тел белэн узлэре бик оста юмалыйлар, вэгъдэ лэрне тау-тау елэшэлэр.
I И. Гази.
ТАУ-ТАШ мдый. и. Таулы Ьэм ташлы урыинар; таш-I лы тау. Тау-таш моимерелгэндэй герелдэтеп, кук кукрэп утте. Г. ИбраЬимов. — Эйе, геологларныц го-мере тау-таш араларында утэ. А. Эхмэт.
О Тау-таш яру — к. таш яру. Мин бер мескен I татар идем, диеп эцырламадым йэм дэ э^ырламам: Тау-ташларны ярган бабаларым, зарланмаган алар I деньядан. Г. Латыйп.
ТАУ-ТЕХНИК с. Тау эше техиикасына бэйлэнешле. Тау-техник надзор вэкиле иптэш Дозоров актка ка-I рата ясаган нэтиз^эсендэ бораулау мастеры И. Т. Тимбиковка карата йомшак чаралар куллан-ганны эйтеп уткэн. Г. Ахунов.
ТАУ-ЧАГЫЛ м;ый. и. Урманлы, чытырманлы таулар I Ьэм чокырлар. Тау-чагыл арасы. О Асылгэрзй элеге I киц басуларны, ерактагы соры кара урманнарны йэм тау-чагылларны, бер-бер артлы энэ кузеннэн уткэр-гэн шикелле, яцадан м;ентеклэп кузэтергэ тотына. М. Шабай.
ТАУ
55
ТАЧ
ТАУЧЫ и. Тау токымнарын, жир асты байлыкла-рын эзлэу йэм файдалану эшендэге эшче яки белгеч. Таучы кэйлэ белэн туц otQup чаба, мацгаеннан аныц тир тама. Д. Фэтхи.
ТАУШАК с. диал. Таушалган, тапталган. Таушак улэнле сукмак буйлата беркадэр барганнан соц. Фэтхи----елга кырыена барып чыкты. Ш. Камал.
ТАУШАЛУ ф. 1. Тузу, сусэру, сизри башлау. 6с-темдэге кулмэгемнец эцицнэре таушалмаган. Жыр. Камэр----озак кигэнгэ таушалган кулмэген типчеп
бетергэч. узе дэ сизмэстэн, уйга бирелде. А. Тайиров. II Ялтыравыгын югалтып керлэну, ышкылып юкару (кэгазь турында). Вэлиев хэзер дэ. кулыннан тешми кат-кат укылудан таушалып беткэн кул кадэрле хатны естэленэ куеп. аца кызыгып карап торды. С. Рафиков. Бригадирлар да таушалып беткэн куен дэфтэрлэренэ тотындылар. А. Гыйлэжев.
2.	Тэпэрлэну, бегэрлэну. Кулмэк таушалган, утук-лэмичэ киярлек тугел. Г. Эпсэлэмов.
3.	Хэлсезлэнудэн яки дулкынланудан селкенеп, калтырап кую. Кисэк Котдус аягурэ басты, Нэзек иренен кысты, таушалды. Ул. яварга килгэн болыт кебек. Йез курсэтеп сузгэ башлады. Н. Баян.
4.	Озак куллаиылудан аерым кисэклэре ашалып, ватылучан булып киту (машиналар, механизмнар турында). Тракторлар да. сабаннар да быел таушал-мадылар. Тезэтэсе эйберлэре юк. Ф. Сэйфи-Казанлы. II куч. Кечсезлэну, эштэи чыгу. Шулай да дошман утына йаман каршылык курсэтеп чигену, нийаять. безнец кечлэребезне шактый нык кына таушалдырган, какшаткан иде. М. Шабай.
5.	куч. Жегэрен, кечен, тулы канлылыгыи югалту; картаю, зэгыйфьлэну (кеше турында). Фэтхи Мэдинэне шактый картайган. таушалып ямьсезлэнгэн кыяфэт-тэ куз алдына китергэн иде. Ш. Камал. || Чырае кач-кан, тесе киткэн, жилсенгэн, жыерчыкланган, суырыл-ган, каисызлаигаи булу (кеше йезе турында). Иртэн торуга [Гелниса эцицгинец] йезе таушалган йэм тагын да м;ыерчыклана тешкэн була. М. Шабай. Секретарь Зиннэтнец авыру тес алган йэм таушалган соры битенэ куз салды. Г. Бэширов.
6.	куч. Куп йэм еш куллаиылып, кызыклылыгыи, образлылыгыи югалту (эдэби алым, стиль, сэигать чара л ары турында). [Икенче абый], рифмалар бик таушалган. диде: еченче абый бетенлэй мица каршы булып чыкты. бернинди дэ оригинальлек юк. шигырь язып йермэ, энем, диде. А. Расих. Вакыйганы теш аркылы биру — таушалып беткэн алым. Г. Минский.
ТАУШАРЫЛУ ф. диал. к. таушалу (1, 2 мэгъ.). [Пелагея Николаевна} бераз таушарылган кулмэк итэклэрен сыпыргалады. Б. Камалов.
ТАФСЫЙЛЬ и. к. тэфсил.
ТАФТА и. Тыгыз ефэк яки мамык тукыма. Тафта кулмэк. Тафта пэрдэ.
ТАХИЛ и. гади с. Яна эйбералу яки башка шатлык унае белэн исерткеч эчу йоласы, гадэте. —Нужэли инде без гхырдан энэ фэртмагка [продмагка] кереп кандала исле тахил шэрабеннэн авыз итмибез? !А. Мэйдиев.
ТАХИЛГЭ рэв. Шатлык унае белэн, шатлыкка (исерткеч эчу турында). Тахилгэ генэ тавык та эч-кэн ди. Эйтем.
ТАХИЛЛЭУ ф. диал. Тахилгэ эчу. —Син. туган, тахиллэп э^ибэргэнсец бугай.--казна эшендэге ке-
шегэ исереп йеру. ай-йай. килешеп бетмэс, — диде Сэмигулла. С. Рафиков.
ТАХТА и. Артсыз диван. Сиртмэле тахта. О [Наилэ] тахтпага барып ауды йэм шактый озак Ятты. Б. Камалов.
ТАЧ I кис. 1. Нэкъ (охшау, таман булу, туры килу турында). —Эти, Инсафныц кузлэре минекенэ ох-шаган — соры. ди! Эни аца каршы тешэ. Кузлэре тач минеке — каралэ^ым-соры, — ди. Г. Мехэммэтшин. Пальто----тач уземэ улчэп теккэн инде менэ.
С. Рафиков. || Нэкъ, бетенлэй (билгеле бер кеше сый-фатыида, кыяфэтендэ бу луга карата).—Васька, син тач тел бистэсе икэнсец! Ф. Сэйфи-Казаилы. — Эбэу, валлайа, тач марэ^алар бит сез! Ф. Эмирхан.
2. Тап, иэкъ, кыл (нэрсэнен дэ булса билгеле бер урыида урнашуы турында). Аланныц тач уртасында ялгыз нарат---усеп утыра иде. Н. Фэттах.
3. Тоташ, бары тик, гел. Тимербайныц башында тач укадан гына эшлэнгэн тубэтэе. 3. Нади. — Ал инде шуны [коймакны}, Хэйбулла дус. тач май гына бит. Ш. Маннур.
Тач узе — элек билгеле булганнын иэкъ узе.—Кеше узгэрмэсэ узгэрми икэн, егерме елдан соц да тач узе бит,—диючелэр булды. М. Гали.
О Тач иттеру — 1) нэкъ кирэгенчэ, ин яраганын эшлэу, тиешлесен эйту. Мицнулла абзагыз да авыз йомып калмады:—Алпут кайткач, алпуттан сорар-сыц: бездэн аласы акчац юк!—дип тач иттерде. И. Гази; 2) кетмэгэидэ йэм гайрэтле рэвештэ эш иту. Зебэй---тач иттереп. Ачу белэн куя икеле. Сов. эд.
Тач килу — бетенлэй туры килу, ярашлы булу, охшау. Зелэйха ханым, кулмэге тесенэ тач килгэн ридикюленнэн кулъяулык чыгарып, яшьлэрен сертте. Б. Камалов. Тач киту — иэкъ кирэгенчэ булу, узенэ курэ таман булу. [Лэукэ башына] тас кутэреп таз киткэн, Егылып тешкэн — тач киткэн! Такмаза.
ТАЧ II аваз ияр. Юеш есйезгэ яки жиргэ кииэт китереп басу (сугу) тавышын белдерэ. Тач иту. СИ [Саввич], таш идэнгэ яланаякларыныц бетен табаны белэн тач-тач басып. эре-эре адымнар белэн-
чыгып китте. 9. Фэйзи.
ТАЧА’НКА и. Ачык эржэле, сиртмэле жинел арба (гражданиар сугышы чорында пулемет йерту ечен куллаиылган). Бакчаларга, тыкрыкларга поход кух-нялары, орудиелэр, терле арбалар, тачанкалар килеп беялде. Г. Бэширов.
TANKA и. Этеп йертелэ торган бер тэгэрмэчле кул арбасы. Дамба буенда кыегаешып яткан тачка-ларныц тэгэрмэчлэре югары кутэрелешеп, тезу зшен-дэге [езеклекне] хэтерлэттелэр. Т. Госмаи. [Гыйз-зэткэ] кеймэдэн тачка белэн балык ташырга куш-тылар. Ф. Сэйфи-Казаилы. II Билгеле бер кулэм улчэме буларак куллаиыла. Невод сала башлаганнан соц бер атна буе эшлэр бер кейдэрэк барды: балык-ныц чыгуы биш-алты тачкадан артмады. Ш. Камал.
ТАЧКА [тачка] с. сейл. Пешеп житмэгэнгэ яки иа-чар оннан пешерелгэнгэ курэ, сылаиучаи, узле (ипи турында). Ипиец тачка булса, бер кен ашарсыц, Ха-тыныц тачка булса, нишлэрсец? Мэкаль.
ТАЧКАЛАНУ [тачкалаиу] ф. Тачкага эйлэн�