Автор: Галлямов Р.Ф.
Теги: история исторические науки русско-татарский словарь
ISBN: 5-7761-1396-2
Год: 2006
Текст
РУССКО-ТАТАРСКИЙ ТОЛКОВЫЙ РУСЧА-ТАТАРЧА ТАРИХ
СЛОВАРЬ ИСТОРИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ ТЕРМИННАРЫН ЫН АҢЛАТМАЛЫ СҮЗЛЕГЕ
РУССКО-ТАТАРСКИЙ
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
ИСТОРИЧЕСКИХ
ТЕРМИНОВ
РУСЧА-ТАТАРЧА
ТАРИХ
ТЕРМИННАРЫНЫҢ
АҢЛАТМАЛЫ СҮЗЛЕГЕ
ИЗДАТЕЛЬСТВО МА ГА ГИФ
МӘГАРИФ НӘШРИЯТЫ
РУССК О -ТАТА РСК ИИ
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
ИСТОРИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
РУСЧА-ТАТАРЧА
ТАРИХ ТЕРМИННАРЫНЫҢ
АҢЛАТМАЛЫ СҮЗЛЕГЕ
РУССКО -ТАТА РСК ИИ
ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
ИСТОРИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
Около 6000 слов
Автор-составитель
кандидат исторических наук Р, Ф. ГАЛЛЯМОВ
Научный редактор
доктор исторических наук Р. У. АМИРХАНОВ
ИЗДАТЕЛЬСТВО МАГАРИФ¬
КА ЗА НЬ • 2006
РУСЧА-ТАТАРЧА
ТАРИХ ТЕРМИННАРЫНЫҢ
АҢЛАТМАНЫ СҮЗЛЕГЕ
Якынча 6000 сүз
Тезүче-автор
тарих фәннәре кандидаты Р. Ф. ГАЛЛӘМОВ
Фенни редакторы
тарих фәннәре докторы Р. У. ӘМИРХАН
МӘГАРИФ. НӘШРИЯТЫ
2006 • КАЗАН
УДК 93/94(038)
ББК 63 я2
Р89
Рецензенты:
доктор исторических наук С. X. Али шее.
доктор философских наук Ф. М. Султанов
Книга издается в рамках выполнения «Государственной
программы Республики Татарстан по сохранению, изучению н
развитию государственных языков Республики Татарстан и других
языков в Республике Татарстан на 2004—2013 годы».
Охраняется Законом РФ *Об авторском праве и смежных
правах*. Воспроизведение всей книги или ее части на любых видах
носителей запрещается без письменного разрешения издательства.
Русско-татарский толковый словарь исторических тер-
Р89 мимов.— Казань : Мага риф, 2006.— 224 с.
ISBN 5-7761-1396-2
Словарь является первым опытом составления русско-татар¬
ского толкового исторического словаря, выявления, стандартизации
и унификации богатейшего пласта многовековой татарской истори¬
ческой терминологии и содержит переводы, толкования около 6000
базовых терминов и понятий как по истории России, Татарстана,
татарского народа, так н по всеобщей истории от первобытной эпохи
до современности.
ISBN 5-7761-1396-2
© Издательство «Магарнф», 2006
ПРЕДИСЛОВИЕ
Развитие познаний человечества в области исторической науки,
так же как и в сфере других наук, немыслимо вне функционирования
языков как средства общения, обмена информацией между людьми.
Отрыв исторической науки от одного из ключевых, этнообразующих
признаков нации — ее языка — в конечном итоге способен лишить
народ связующей нити с его корнями, а также перспектив развития
науки на базе родного языка, многовековых национальных тради¬
ций и ценностей.
Татарский народ, имея тысячелетний опыт государственности,
располагает собственной богатейшей исторической терминологией.
Возвращение терминов в жизнь, в повседневную практику, введение
в научный оборот, сохранение в памяти потомков является одной
из актуальнейших задач развития татарского языкознания на
современном этапе. Одним из важных аспектов этой проблемы
является совершенствование, научная унификация татарской
переводной исторической терминологии.
На современном этапе развития науки историческая термино¬
логия является одной из наименее разработанных в татарском
языкознании. Научно выверенные, унифицированные стандарты
в переводной терминологии почти отсутствуют. В этой связи науч¬
ные работники, преподаватели, студенты и учащиеся системы
среднего, высшего образования, краеведы испытывают значитель¬
ные затруднения. Особенно труднопереводима специфическая рус¬
ская историческая терминология досоветского и постсоветского перио¬
дов. Отсюда возникают разночтения в интерпретации терминов на
татарском языке. Зачастую произвольные переводы не передают
содержания, смысла исторических понятий, а во многих случаях
искажают их. Метод же простого калькирования терминов с рус¬
ского на татарский язык приводит к частым нарушениям лекси¬
ческих норм последнего, не способствует развитию татарского языка
как живого организма. Положение усугубляется и тем, что в силу
общественно-политических, экономических условий проживания
татарского народа в последние столетия значительная часть древнего
богатейшего пласта тюрко-татарской исторической терминологии
6
безвозвратно утеряна или ясе подзабыта. И хотя в рамках претворе¬
ния в жизнь Закона РТ «О государственных языках Республики
Татарстан и других языках в Республике Татарстан», выполнения
«Государственной программы Республики Татарстан по сохранению,
изучению и развитию государственных языков Республики Татар¬
стан и других языков в Республике Татарстан на 2004—2013 годы»
разработка и популяризация татарской терминологии в различ¬
ных областях несколько оживилась (появились специализирован¬
ные переводные словари по отраслям хозяйствования, научного
познания и т. д.), но историческая терминология остается неразра¬
ботанной. Слабая разработанность татарской исторической терми¬
нологии на современном этапе особенно остро выявилась при состав¬
лении в Институте Татарской энциклопедии АН РТ фундамен¬
тальной многотомной татарской энциклопедии. Учитывая эти
обстоятельства, нами разработан специализированный «Русско-
татарский толковый словарь исторических терминов», призванный
вооружить научных работников, систему высшего и среднего образо¬
вания, широкий круг почитателей истории переводным толковым
словарем.
Составление разного рода переводных толковых словарей у тюрк¬
ских народов имеет свои давние традиции и уходит своими корнями
в глубь веков. Первый известный тюркский словарь Махмуда
Кашгари датируется XI в. Известны рукописные татарские словари
XVII—XVIII вв. В XIX — начале XX вв. историческая терминология
в той или иной степени фиксировалась, разрабатывалась в словарях
таких татарских ученых-просветителей, как К. Насыри, С. Кукляшев,
С. Джантурин, С. Рахманкулый (Рахманкулов), Г. Карам, Г. Баруди,
М. Шамсутдин, М. Иманкулый, Т.Ильяси (Ильясов) и многих
других. В сохранении наследия татарского народа в области
татарской исторической терминологии также большое значение
имеют различного рода переводные толковые словари ученых-
лингвистов XIX — начала XX вв. И. Гаганова, А, Троянского,
Н. Калганова, Л. Будагова, Н. Остроумова, А. Воскресенского,
И. Березгина, Е. Неклюдова и др.
Исторические термины в понятия отчасти присутствуют и в общих
русско-татарских, татарско-русских переводных словарях советского
периода, трехтомном толковом словаре татарского языка (Казань:
Татар, кн. изд-во, 1977—1988).
С наступлением эпохи демократизации в Казанском педагоги¬
ческом институте в 1993 г. был издан «Краткий русско-татарский
словарь исторических терминов» (составитель Г. М. Мустафина).
Однако эта небольшая брошюрка в 16 страниц, изданная малым
тиражом (300 экземпляров), по сути остается недоступной для
широкого круга ее потенциальных пользователей. В этой связи
7
гораздо большую ценность для разработки татарской исторической
терминологии, выявления ее историко-этимологических корней имеет
новый «Краткий историко-этимологический словарь татарского
языка», разработанный известным ученым-ли НТВ и стом Р. Г. Ахметы-
новым (Казань: Татар, кн. изд-во, 2001).
В последние годы велась разработка исторической терминоло¬
гии в Институте Татарской энциклопедии АН РТ (см.: Татарский
энциклопедический словарь.—Казань: Институт Татарской энцик¬
лопедии АН РТ. 1999; Татар энциклопедиясе сүзлеге.— Казан: ТР
ФА Татар энциклопедиясе институты, 2002). Исторические термины
содержат в себе и другие переводные толковые словари, справоч¬
ники, изданные в последние годы в различных издательствах (Гази¬
зова Ф. М. Русско-татарский словарь экономических терминов.—
Казань: Ранвур, 1999; Русско-татарский словарь военных терми¬
нов /Автор-составитель Р. А. Мугинов.— Казань: Татар, кн. изд-во,
2000 и др.).
Новый «Русско-татарский толковый словарь исторических тер¬
минов» является первым опытом составления комплексного специа¬
лизированного русско-татарского исторического толкового словаря
и включает около 6000 базовых терминов как по истории России,
Татарстана, татарского народа, так и по всеобщей истории от
первобытной эпохи до современности. Ов содержит также большое
количество терминов по вспомогательным дисциплинам, смежным
отраслям исторической науки (по археологии, этнографии, нумиз¬
матике, исторической метрологии, сфрагистике, источниковедению,
архивному и музейному делу и г. д). Словарь состоит из основной
терминологической части и двенадцати приложений:
«Археологические культуры Среднего и Нижнего Поволжья»;
«Племена археологических культур Среднего и Нижнего По¬
волжья *;
•Древние народы, племена и племенные союзы»;
•Термины и понятия исторической географии»;
•Термины и понятия исторической географии Казани•;
•Исторические города»;
«Монархические династии»;
• Исторические личности»;
• Предметы средневековой международной торговли»;
• Распространенные археологические находки»;
•Искусство ремесла и обработки ювелирных изделий»;
• Крылатые слова, выражения и лозунги».
При разработке словаря базовыми источниками послужили такие
фундаментальные издания, как «Советская историческая энцик¬
лопедия» (М.: Советская энциклопедия, 1961—1976.— Т. 1 — 16), другие
исторические словари, энциклопедии и справочники, «Толковый
8
словарь татарского языка» (Казань: Татар, кн. изд-во, 1077—1988.—
Т. 1—3), «Русско-татарский словарь* (Казань: Татар, кн. изд-во,
1956—1959.—Т. 1—4), «Большой толковый словарь русского язы¬
ка» (СПб.: Норинт, 2000), «Толковый словарь русского языка*
С. И. Ожегова и Н. Ю. Шведовой (М.: Азбуковедение, 1999.— 4-е
изд.), школьные, вузовские учебники по истории и т. д. (См. список
литературы.)
В основу методики составления словаря заложен четырехтомный
«Русско-татарский словарь*, составленный учеными-лингвистами
Р.С. Газизовым, Л.Т. Махмутовой, Э.М. Ахунзяновым (Казань:
Татар, кн. изд-во, 1955—1959).
Новый «Русско-татарский толковый словарь исторических тер¬
минов» вносит определенную лепту в научную разработку, унифика¬
цию татарской исторической терминологии. В нем предпринимают¬
ся первые попытки по устранению ошибок, неточностей и недоразу¬
мений, наличествующих в современной популярной переводной
трактовке, интерпретапки на татарском языке целого ряда истори¬
ческих терминов, топонимов и гидронимов. Посредством словаря
возрождаются, возвращаются в повседневную практику забытые и
полузабытые татарские исторические термины, понятия историче¬
ской географии, тюрко-татарские названия многих городов, народов,
племен, племенных союзов, ханских, царских, императорских дина¬
стий, имена, прозвища исторических личностей и т. д.
Вместе с тем наш словарь является лишь начальным этапом
в детальной проработке, упорядочении и унификации татарской
научной исторической терминологии. Он призван стимулировать
и ускорить дальнейшую работу в этом направлении. Необходимость
составления в ближайшем будущем татарского толкового, татарско-
русского словарей исторических терминов и понятий, специализиро¬
ванных русско-татарских, татарско-русских словарей по различным
дисциплинам, смежным отраслям исторической науки (по этно¬
графии, археологии и т. д.) продиктована временем. Наиболее остро
ощутимо отсутствие академического полного татарского этимологи¬
ческого словаря, который вооружил бы историков, филологов новым,
богатейшим историко-лингвистическим материалом.
Составление, издание перечисленных словарей является одним
из насущных задач развития филологической, исторической наук
в Республике Татарстан на современном этапе.
СҮЗ БАШЫ
Кешелек дөньясының тарих гыйлеме өлкәсендә танып белүен,
башка гыйлемнәр өлкәсендәге кебек үк, кешеләрнең үзара аралашу,
мәгълүмат алмашу чарасы булган телләр яшәешеннән башка күзал¬
лау мөмкин түгел. Тарих белемен милләтнең төп, аны калып-
лаштыручы билгеләреннән берсе булган теленнән аеру, ахыр чиктә,
халыкны тарихи тамырларыннан, фәнне ана теле җирлегендә
үстерүдән мәхрүм итүгә, күп гасырлык милли традицияләрне һәм
кыйммәтләрне югалтуга китерүе ихтимал.
Меңъеллык дәүләтчелек тәҗрибәсенә ия татар халкының гаять
бай тарихи терминология хәзинәсе бар. Аны көндәлек тормышка
кайтару, гамәлгә кую, гыйльми әйләнешкә кертү бүгенге көндә
татар тел белеме үсешенең иң әһәмиятле мәсьәләләреннән берсе¬
дер. Бу мәсьәләнен мөһим бер өлеше татар тәрҗемә тарихи терми¬
нологиясен камилләштерүдән, аны гыйльми калыплаштырудан
гыйбарәт.
Фәнни алгарышның хәзерге чорында тарихи терминология татар
тел белемендә иң аз тикшерелгән-өйрәнелгәи өлкәләрнең берсе булып
кала. Тәрҗемә терминологиядә гыйльми тикшерелган-сыналган,
мәгълүм бер фәнни калыпка салынган гомум стандартлар юк дияр¬
лек. Шул сәбәпле фән әһелләре, урта, югары уку йортлары мөгаллим¬
нәре, студентлар һәм укучылар, туган як тарихын өйрәнүчеләр шак¬
тый кыенлыклар кичерә. Бигрәк тә Совет чорына кадәр һәм шулай
ук яңа дәвергә караган үзенчәлекле тарихи төшенчәләр тәрҗемәгә
авыр бирелә. Нәтиҗәдә аларвың татарча укылышында һәм биреле¬
шендә шактый буталчыклыклар күзәтелә. Еш кына үзирекле тәрҗе¬
мәләр тарихи төшенчәләрнең асыл эчтәлеген бирми, хәтта алариы
бозу очраклары да күзәтелә.
Терминнарны рус теленнән татар теленә турыдан-туры калька¬
лаштырып тәрҗемә кылу ысулы шулай ук тел кануннарын еш бо¬
зуларга китерә. Мәсьәлә татар кавеменең соңгы йөзьеллыкларда,
сәяси-иҗтимагый, икътисади яшәеш шартларына бәйле рәвештә,
гаять бай элекке тарихи терминологиясенең өлешчә яисә тулысынча
онытылуы, юкка чыгуы белән дә катлаулана. Гәрчә соңгы елларда
10
«Татарстан Республикасы дәүләт телләре һәм Татарстан Республи¬
касында башка телләр турында» Татарстан Республикасы Законын
гамәлгә кую, «2004—2013 елларга Татарстан Республикасы дәүләт
телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау,
өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт програм¬
масы »н тормышка ашыру кысаларында төрле өлкәдә татар терми¬
нологиясен барлау һәм популярлаштыру эшләре берникадәр җан¬
ланып китсә дә (мәсәлән, хуҗалыкның, танып белүнең төрле тар¬
маклары буенча махсус сүзлекләр дөнья күрде һ. б.), тарихи тер¬
минология өлкәсендәге бушлык әле дә булса тутырылмаган килеш
кала бирә. Хәзерге чорда татар тарихи терминологиясенең начар
барланган-эшләнгәнлеге аеруча ТР ФА Татар энциклопедиясе ин¬
ститутында күптомлы к фундаменталь татар энциклопедиясен төзү
барышында да ачык күренде. Шул арны истә тотып, фәнни хезмәткәр¬
ләрне, югары һәм урта белем бирү снстемасын, киң катлау тарих
сөючеләрне уңайлы кулланма — аңлатмалы тәрҗемә сүзлеге белән
тәэмин итү максатыннан чыгып, «Русча-татарча тарих терминна¬
рының аңлатмалы сүзлеге» төзелде.
Төрки халыкларда тәрҗемә, аңлатмалы һәм башка сүзлекләр
төзүнең ерак гасырларга барып тоташучы тирән тамырлары бар.
Махмуд Кашгарыйның беренче мәгълүм төрки камусы XI йөзгә
карый. XVII—XVIII йөз татар кулъязма сүзлекләре дә мәгълүм.
XIX—XX гасыр башында тарихи төшенчәләр К. Насыйри, С. Күк-
ләшев, С. Җантурин, С. Рахманколый, Г. Карам, Г. Баруди, М. Шәм¬
сетдин. М. И ман коя ый һәм башка күп кенә татар мәгърифәтче
галимнәре төзегән сүзлекләрдә төрле кимәлдә чагылыш таптылар.
Татар халкының тарихи терминология өлкәсендәге мирасын сак¬
лауда XIX—XX йөз башы телче галимнәреннән И. Риганов, А. Троян¬
ский, Н. Катанов, Л. Будагов, Н. Остроумов, А. Воскресенский,
И. Березгин, £. Неклюдов төзегән төрле тәрҗемә, аңлатмалы сүзлек¬
ләрнең әһәмияте дә зур. Тарихи төшенчәләр шулай ук Совет чорында
чыккан күп сандагы гомуми русча-татарча, татарча-русча сүзлек¬
ләрдә, татар теленең өчтомлык аңлатмалы сүзлегендә дә (Казан:
Татар, кит. нәшр., 1977—1988) өлешчә урын алдылар.
Илдә демократияләштерү чоры башлану белән, 1993 елда Казан
дәүләт педагогика институтында «Кыскача русча-татарча тарихи
терминнар сүзлеге» тәкъдир ителде (төзүчесе Г. М. Мостафина).
Әмма аз тираж (300 данә) белән дөнья күргән 16 битлек бу кечкенә
рисалә, нигездә, үзенең киң катлау потенциаль кулланучыларына
барып ирешмичә калды диярлек. By уңайдай мәшһүр телче галим
Рифкат Әхматъянов төзегән «Татар теленең кыскача тарихи-
этимологик сүзлеге»нең (Казан: Татар, кит. нәшр., 2001) татар
тарихи терминологиясен өйрәнү, аның тарихи-этимологик тамыр¬
ларын ачыклау җәһәтеннән кыйммәте күпкә зуррак булып күзаллана.
11
Соңгы елларда тарихи терминологияне барлау, камилләштерү эше
ТР ФА Татар энциклопедиясе институтында да алып барылды (кара:
Татарский энциклопедический словарь.— Казань: Институт Татар¬
ской энциклопедии АН PT, 1999; Татар энциклопедиясе сүзлеге.—
Казал: ТР ФА Татар энциклопедиясе институты, 2002). Тарихи
терминнар шулай ук төрле нәшриятларда чыгарылган башка тәр¬
җемә, аңлатмалы сүзлекләрдә, белешмәлекләрдә дә элешчә урын алды
(Гозизоөа Ф. М. Русча-татарча икътисади атамалар сүзлеге.— Казав:
Раннур, 1999; Русча-татарча' хәрби термввнар сүзлеге / Төзүчесе
Р. Ә. Могыйнов.— Казан; Татар, кит. вәшр., 2000 һ. б.).
Соцгы елларда төзелгән яңа «Русча-татарча тарих терминнары¬
ның аңлатмалы сүзлеге» асылда махсус, комплекслы русча-татарча
тарихи аңлатмалы сүзлек төзү буенча тәүге тәҗрибә булып тора һәм
борынгы ыруглык җәмгыяте чорыннан алып хәзерге дәвергә кадәр¬
ге Россия. Татарстан, татар халкы тарихы, гомуми тарих буенча
6000 гә якын төшенчәне үз эченә ала. Шулай ук сүзлектә тарих
гыйлеменең төрле ярдәмчел, эргәдәш тармакларына (археологиягә,
метрологиягә, сфрагистикага, тарихи чыганакларны өйрәнү белеме¬
нә, архив һәм музей эшенә һ. б.) караган төшенчәләр дә киң урын
алды. Сүзлек төп төшенчәләр өлешеннән һәм унике кушымтадан
тора:
«Урта һәм Түбән Идел буе археологик культуралары»;
«Урта һәм Түбән Идел буе археологик культуралары кабиләләре»;
«Борынгы халыклар, кабиләләр һәм кабилә берлекләре»;
«Тарихи география төшенчәләре һәм атамалары*;
«Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре һәм ата¬
малары»;
«Тарихи шәһәрләр»;
«Патша, хан, хәлифә, солтан, император династияләре»;
«Тарихи шәхесләр»;
«Урта гасырларда халыкара сәүдә товарлары*;
«Аеруча күп очрый торган археологик табылдыклар»;
«һөнәрчелек һәм зәркәячелек сәнгате*;
«Канатлы сүзләр, гыйбарәләр һәм шигарьләр*.
Сүзлекне төзегәндә, «Советская историческая энциклопедия»
(М.: Советская энциклопедия. 1961—1976.— Т. 1—16), башка тарихи
сүзлекләр, энциклопедияләр һәм белешмәлекләр, «Татар теленең аң¬
латмалы сүзлеге» (Казан: Татар, кит. нәшр., 1977—1988.— 1—3 т.),
«Русча-татарча сүзлек» (Казан: Татар, кит. нәшр., 1955—1959.— 1 —
4 т.), «Большой толковый словарь русского языка» (СПб.: Норинт,
2000), тарих буенча мәктәп, югары уку йортлары дәреслекләре кебек
күп кенә басмалар файдаланылды (әдәбият исемлеген кара).
Сүзлек төзүгә нигез итеп 1955—1959 елларда Татарстан китап
нәшриятыңда дөнья күргән, телче галимнәр Р. С. Газизов, Л. Т. Max-
12
мүтова. 9. М. Ахунҗанм тарафыннан төзелгән дүрттомлык « Русча -
татарча сүзлек* алынды.
Яңа «Русча-татарча тарих терминнарының аңлатмалы сүзлеге»
татар тарихи терминологиясен барлау, аны гыйльми өйрәнү-тикшерү,
калыалаштыру эшенә мәгълүм бер өлеш кертә. Анда тарихи
терминологиягә, топонимикага, гидронимварга, тарихи шәхесләргә
һәм башкаларга кагылышлы хәзерге популяр тәрҗемәдә күзәтелгән
хаталарны, төгәлсезлекләрне, аңлашылмаучылыкларны бетерү
юнәлешендә беренче омтылыш ясала.
Сүзлек ярдәмендә, тулысынча яисә өлешчә онытылган тарихи
төшенчәләр, тарихи география, шәһәр, халык, кабилә, кабилә
берлекләре, хан, патша, император династияләре атамалары, тарихи
шәхесләрнең исем-кушаматлары хәтердә яңартыла, көндәлек
тормышка кайтарыла.
Шул ук вакытта сүзлек татар тарихи терминологиясен гыйльми
нигезгә салуда тәүге, башлангыч бер адым буларак карала. Алың
төп максаты шушы юнәлештә эшне тернәкләндереп җибәрү Һәм
тизләтүдән гыйбарәт. Якын киләчәктә татарча тарихи аңлатмалы
сүзлек, татарча-русча тарихи сүзлек, тарих гыйлеменең төрле яр¬
дәмчел дисциплиналары, эргәдәш тармаклары (этнография, архео¬
логия һ. б.) буенча махсус тәрҗемә, аңлатмалы сүзлекләр төзү бурычы
катгый тормыш таләбе булып тора. Бигрәк тә яңа, гаять бай тарихи-
этимологик материал белән тәэмин игәрлек татар теленең академик
тулы тарихи-этимологнк сүзлеге булмау үзен сиздерә.
Санал үтелгән сүзлекләрне төзү, нәшер итү хәзерге чорда Татар¬
стан Республикасында тарих, филология фәннәренең иң мөһим
бурычларыннан берсе булып тора.
О ПОСТРОЕНИИ СЛОВАРЯ
В словаре использован алфавитно-гнездовой метод располо¬
жения терминов (к примеру, для нахождения в словаре поня¬
тия «Нарбдная власть» находится ключевое слово «ВЛАСТЬ*,
а затем по алфавитному расположению терминов находится
искомое слово).
Все ключевые термины, понятия на русском языке, пере¬
воды и толкования которых помещены в словаре, идут в по¬
рядке русского алфавита. Вначале дается перевод термина на
татарский язык и принятые варианты его употребления на
татарском языке. Затем в скобках следует его толкование.
Например: АВАНПОСТ — аванпост, ал гы пост, ал гы каравыл
(теп көчләрдән ал га рак куелган каравыл, сак отряды).
В большинстве случаев приводятся примеры употребления
терминов в русском языке в составе исторических понятий,
словосочетаний и предложений и их перевод на татарский
язык. Например, к термину «АКРОПОЛЬ» прилагаются поня¬
тия ^Афинский акрополь», ^Греческий акрополь» и даются их
переводы на татарский язык.
В случае если русский термин имеет на татарском языке
несколько значений, то каждое значение отмечается араб¬
ской цифрой. Синонимичные толкования понятий выделя¬
ются запятой, более отдаленные — точкой с запятой, различ¬
ные толкования — арабскими цифрами в круглой скобке. При¬
ведем пример различных толкований понятия «АНАРХИСТ*:
(1. Анархиячелек, анархизм тарафдары; анархиячеләр, анар¬
хистлар оешмасы әгъзасы; 2. (күч.) Хакимияткә, авторитетка
буйсынмаучы, башбаштак кеше).
Ключевые термины на русском языке даются в форме су¬
ществительных именительного падежа. Число существитель¬
ных (единственное или множественное) определяется крите¬
рием целесообразности формы подачи терминов в словаре.
На всех терминах обозначено ударение (').
14
Если ключевое слово (существительное) в составе истори¬
ческого понятия не несет в себе самостоятельной исторической
нагрузки, то после него ставится двоеточие (:) и приводится
соответствующее историческое понятие. Например: ТИГР:
САБЛЕЗУБЫЙ ТИГР — кылыч тешле юлбарыс (мәчеләр төр¬
кеменә, классына караучы, кылыч сыман озын казык тешле
борынгы казылма ерткыч җанвар).
Пометы и слова в скобках после ключевых русских тер¬
минов указывают на область применения понятия или отдель¬
ного его значения (ист., археол., архит., пол. и т. д.).
Пометы же *иск.»в скобках перед перевод¬
ными татарскими понятиями указывают на их архаичность
либо на смысл понимания, применения в татарском языке.
СҮЗЛЕКНЕҢ ТӨЗЕЛЕШЕ
Сүзлектә төшенчәләрне рус алфавитына нигезләнгән оя
(алфавит-оя) тәртибендә урнаштыру максатка ярашлы дип
табылды. Мәсәлән, сүзлектән «Халык хакимияте» төшенчәсен
табу өчен, алфавит буенча ачкыч сүз булып хезмәт иткән
«ВЛАСТЬ*, ягъни «Хакимият» сүзе, аннары шул ачкыч сүзгә
карап эзләнгән төшенчә табыла.
Тәрҗемәләре һәм аңлатмалары бирелгән бөтен русча
төшенчәләр рус алфавиты тәртибендә урнаштырылды. Башта
русча терминның татарчага тәрҗемәсе һәм аның татар телендә
кулланылыш вариантлары, аннары җәя эчендә аның аңлатмасы
бирелде. Мәсәлән: АВАНПОСТ — алгы пост, алгы каравыл (төп
көчләрдән алгарак куелган каравыл, сак отряды).
Күпчелек очракта төшенчәләрнең рус телендә тарихи гыйба¬
рәләр яисә сүзтезмәләр, җөмләләр эчендә кулланылу мисаллары
һәм аларның татарчага тәрҗемәләре китерелде. Мәсәлән:
«АКРОПОЛЬ* терминына өстәп «Афинский акрбполь», «Грече¬
ский акрбполъ» гыйбарәләре китерелә һәм аларның татарчага
тәрҗемәсе бирелә.
Русча термин-сүз татар телендә ике яки берничә мәгънәгә
ия булган очракта, һәр мәгънә гарәп цифрлары белән
күрсәтелде. Алар эчендәге аваздаш, синонимии төшенчәләр —
өтер, үзара ераграк мәгънәдәге төшенчәләр — нокталы өтер,
төрле мәгънәдәге төшенчәләр түгәрәк җәяләр эчендә гарәп
саннары белән аерымланды. Мисал рәвешендә «АНАРХИЯЧЕ»
төшенчәсенең төрле аңлатмаларын китерик: (1. Анархиячелек,
анархизм тарафдары; анархиячеләр, анархистлар оешмасы әгъ¬
засы; 2. (күч.) Хакимияткә, авторитетка буйсынмаучы, баш¬
баштак кеше).
Русча төп, ачкыч терминнар баш килештәге исемнәр рәве¬
шендә биреләләр. Төшенчәләрнең берлек яки күплек санын
күрсәтү максатка ярашлылыктан чыгып билгеләнде.
Төшенчәләрдә басым тамгасы (') күрсәтелде.
16
Сүзлектә ачкыч исем-сүз мөстәкыйль тарихи әһәмияткә ия
булмаган очракта, аннан соң ике нокта (:) куелды Һәм шул
исем-сүз кергән тарихи төшенчә китерелде. Мәсәлән: ТИГР:
САБЛЕЗУБЫЙ ТИГР — кылыч тешле юлбарыс (мәчеләр
төркеменә, классына караучы, кылыч сыман озын казык тешле
борынгы казылма ерткыч җанвар).
Русча ачкыч төшенчәләрдән соңгы җәя эчендәге кыскар¬
тылма сүзләр (ист., археол., архит., пол. һ. б.) аларның нинди
өлкәдә кулланылуын күрсәтә. Татарча тәрҗемә төшенчәләр
алдына иңдерелгән җәя эчендәге кыскартылмалар исә (иск.,
күч., җ.) ул гыйбарәләрнең борынгылыгына яисә телдә
кулланылыш мәгънәләренә ишарә булып тора.
УСЛОВНЫЕ СОКРАЩЕНИЯ
Шартлы кыскартылмалар
археол.— археологический термин
архит.— термин из области архитектуры
воен.— военный термин
дер.— деревня
г.— год
ист,— исторический смысл термина
миф.— термин из области мифологии
муз.— термин из области музыки
оз. — озеро
палеонт,— термин из области палеонтологии
пл.— площадь
пол.— политический термин
пос.— посёлок
р. — река
с. — село
сл.— слобода
п-ов — полуостров
рел,— религиозный термин
соц.— социальный термин
фолък.— фольклорный термин
церк.— церковный термин
зк.— термин из области экономики
зтногр.— термин из области этнографии
б. з.— безнең эра
б. з. к.— безнең эрага кадар
җ,— җыелма мәгънәдә (төшенчә)
иск.— искергән сүз
к.— кара
куч.— күчерелмә мәгънәдә (төшенчә)
тар.— тарихи төшенчә
чирк.— чиркәүгә кагылышлы термин
2 К-5/Э11
18
РУССКИЙ АЛФАВИТ
Рус алфавиты
Аа
Ее
Йй
Оо
Уу
Шш
Ээ
Бб
Ёё
Кк
Пп
ФФ
Щщ
Юю
Вв
Жж
Лл
Рр
Хх
Ъъ
Яя
Гг
Зз
Мм
Сс
Цц
Ыы
Дд
Ии
Ни
Тт
Чч
Ьь
ТАТАРСКИЙ АЛФАВИТ
Татар алфавиты
Аа
Дд
Зз
Мм
Пп
Үү
Чч
Ьь
Ээ
Ее
Ии
Нн
Рр
Фф
Шш
Ээ
Бб
Её
Йй
Ң
Сс
Хх
Щщ
Юю
Вв
Жж
Кк
Оо
Тт
ҺҺ
Ъъ
Яя
Гг
Җҗ
Лл
Өе
Уу
Цц
Ыы
А
АББАТ — аббат (1. Католиклар
монастыре башлыгы; 2. Фран¬
циядә католиклар рухание).
Католический абббт — като¬
лик аббат, католиклар аббаты.
АББАТСТВО — аббатлык (1. Ка¬
толик монастырь башлыгы яи¬
сә католик рухани вазифасы;
2. Аббат биләмәсе; католик мо¬
настырь биләмәсе).
АБОЛИЦИОНИЗМ - аболицио¬
низм, коллыкка каршы көрәш
(1. XVIII йөз ахырында — XIX
йөздә АКШта һәм Бөекбрита-
ния, Франция колонияләрендә
коллыкны бетерүне максат итеп
куйган иҗтимагый хәрәкәт;
Ч 2. Аболиционизм, законга (ка¬
' нунга) каршы көрәш (нинди дә
а булса берәр законны — канун¬
ны бетерүне, юкка чыгаруны
максат итеп куйган иҗтима¬
гый хәрәкәт).
АБОЛИЦИОНИСТ — аболицио¬
нист (коллыкны бетерү тараф¬
дары, коллыкка каршы көрәшү¬
че; аерым очракларда — берәр
законны бетерү тарафдары, бе¬
рәр законга каршы көрәшүче).
АБОРДАЖ (воен.) — абордаж,
абордажга алу (эләктерү), ыр¬
гаклау, ыргакка алу (эләктерү)
(ишкәкле һәм җилкәнле флот
чорында, дошман корабына
якын килеп, аны кул сугышын-
2*
да басып алу максаты белән мах¬
сус ыргаклар ярдәмендә эләкте¬
рүдән гыйбарәт диңгез сугышы
алымы).
Абордбж корабля — корабль¬
не (корабны, судноны, көймәне)
абордажга алу (эләктерү, эләк¬
тереп алу), корабльне (корабны,
...) ыргаклау, корабльне (кораб¬
ны, ...) ыргакка (ыргакларга)
алу.
Абордйжный кр>6к — абордаж
ыргагы, ыргаклагыч.
АБОРИГЕН — абориген, җирле
халык, төп халык (илнең төп,
үз кешесе, вәкиле).
Аборигёны Австралии — Ав¬
стралия аборигеннары, Австра¬
лиянең җирле (төп) халкы.
АБРЕК — абрек (элек Төньяк
Кавказ халыкларында, ыруын¬
нан сөрелеп, йортсыз-җирсез
яшәгән яки юлбасарлык иткән
кеше; соңыннан патша админи¬
страциясенә һәм рус гаскәрлә¬
ренә каршы ялгыз көрәш алып
барган кешеләрне дә шулай
атаганнар).
АБСОЛЮТИЗМ — абсолютизм,
абсолют монархия, чикләнмәгән
монархия, мотлак монархия,
самодержавие (югары хакимият
бер генә кеше кулында тупла¬
нуга корылган дәүләт идарәсе
формасы).
I БИБЛИОТЕКА
средней чколы м а
г. Я< ТДСГ"
АБЫ
20
Неограниченный абсолю¬
тизм — чикләнмәгән абсолю¬
тизм, к. Абсолютизм.
Просвещённый абсолютизм —
мәгърифәтле абсолютизм, мәгъ¬
рифәтле монархия (демократия
ал га киткән илләр ечен хас бул¬
ган күренешләрне, тәртипләрне
дәүләт тормышына кертергә ом¬
тылучы абсолютизм, монархия).
АБЫЗ — хафиз; абыз, абызагай
(1. Ислам динендә: Коръәнне
яттан белүче һәм тәфсирләүче;
2. Электә меселман татар-баш¬
корт халкы арасында, гомумән,
мәгърифәтле һәм укымышлы
кеше, мегаллим).
Движение абызов (абызагй-
ев) — хафизлар (абызлар, абы-
загайлар) хәрәкәте (XVIII йөз¬
дә — XIX Йөз башында татар
мөселман руханиларының ди¬
ни иҗтимагый-сәяси хәрәкәте).
АВАНГАРД — авангард, алдын¬
гы отряд (төркем, группа, көч¬
ләр), әйдәп баручы отряд (төр¬
кем, ...)(1. Гаскәр(ләр)нең, флот¬
ның алдынгы отряды, төркеме;
2. Берәр иҗтимагый төркемнең,
сыйныфның алдынгы өлеше).
Авангард демократического
движения — демократик (демо-
кратиячел, демократия өчен)
хәрәкәт авангарды, демократик
хәрәкәтнең авангард (алдынгы,
әйдәүче, әйдәп баручы, җитәкче,
үз артыннан ияртеп баручы) өле¬
ше (көчләре, ...).
АВАНГАРДИЗМ — авангар¬
дизм, авангардчылык (XX Йөз¬
дән башлап сәнгатьтә реализм¬
нан гайре яңа сурәтләү чара¬
лары һәм формалар эзли тор¬
ган юнәлешләрнең гомуми исе¬
ме).
АВАНГАРДИСТ — авангардчы,
авангардчылык (авангардизм)
тарафдары (сәнгатьтә авангард¬
чылык юнәлешендә иҗат итүче,
шул иҗат юнәлешен өстен кү¬
рүче, аңа табынучы).
Художник авангардист —
авангардчы рәссам (художник,
нәкышче, кәккаш).
АВАНПОСТ — аванпост, алгы
пост, алгы каравыл (төп көчләр¬
дән алгарак куелган каравыл,
сак отряды).
АВГУР — авгур, күрәзәче, фал¬
чы (1. Борынгы Римда кошлар
очуына һәм сайравына карап
күрәзәлек итүче; 2. (күч.) Ал¬
дакчы).
АВГУСТЕЙШИЙ — галиҗәнап,
олуг, хөрмәтле (элек патша гаи¬
ләсе әгъзаларына мөрәҗәгать
иткәндә әйтелгән).
Августейший импердтор —
галиҗәнап император, импера¬
тор галиҗәнаплары, олуг, хөр¬
мәтле император.
АВИАТОР — очучы, лётчик.
Советские авиаторы — совет
очучылары (лётчиклары).
АВСТРАЛОПИТЕК — австрало¬
питек, Австралия кешесе (3 мил¬
лион ел чамасы элек яшәгән
борынгы казылма кеше).
АВТОБИОГРАФИЯ — автобио¬
графия, тормыш юлы, тәрҗемәи
хәл (берәүнең үз тормышы ту¬
рындагы язмасы).
АВТОДАФЕ (аутодафё) — авто-
дафе (аутодафе), яндыру (урта
21
А ГО
гасырларда католиклар инкви¬
зициясенең хөкем карары ни¬
гезендә еретикларны — дингә
каршы яки үзгә дини карашлы
кешеләрне һәм аларның әсәр¬
ләрен халык алдында яндыру).
АВТОКРАТ — автократ (хоку¬
кы чикләнмәгән идарәче — ха¬
ким, патша, монарх).
АВТОКРАТИЯ — автократия,
самодержавие (чикләнмәгән юга¬
ры хакимият бер генә кеше ку¬
лында туплануга корылган дәү¬
ләт идарәсе системасы).
Автократическая система
государственного управления —
дәүләт идарәсенең автократик
(чикләнмәгән югары хакимият
бер генә кеше кулында туплану¬
га корылган яки нигезләнгән)
системасы; автократик дәүләт
идарәсе системасы; автократия¬
гә яки самодержавиегә корыл¬
ган дәүләт идарәсе системасы.
АВТОМАТ (огнестрельное ору¬
жие ) — автомат (автомат рә¬
вештә тиз ата торган утлы ату
коралы — автомат мылтык яисә
автомат пистолет, пистолет-пу¬
лемет).
Автоматная бчередь — авто¬
мат чираты (очереде).
Автомдтный огбнь — авто¬
мат уты, автоматтан (автомат¬
лардан) ачылган ут; автоматтан
(автоматлардан) ату (атыш, аты¬
шу).
АВТОМАТЧИК (вбин) — авто¬
матчы (автомат — автомат мыл¬
тык яисә автомат пистолет, пис¬
толет-пулемёт белән кораллан¬
ган хәрби, сугышчы, яугир).
АВТОНОМИЯ — автономия, үз¬
идарә, мөхтәрнят (милли яки
социаль берлекнең мәнфәгать¬
ләрен чикләнгән, тулы булма¬
ган үзидарә нигезендә гамәлгә
ашыру формасы).
Государственная автонб
мия — дәүләт (ил, МӘМЛӘКӘТ)
автономиясе (үзидарәсе, мөхтә-
рияте); дәүләтчелек (мәмләкәт¬
челек) автономиясе, дәүләтче¬
леккә нигезләнгән (корылган)
автономия; дәүләти (мәмләкәти)
автономия.
Культурная автономия — мә¬
дәни автономия (үзидарә, мөхтә-
рият), мәдәният (культура) авто¬
номиясе.
Культурно государственная
автонбмия — дәүләт (мәмләкәт)
культура (мәдәният, мәдәни) ав¬
тономиясе (үзидарәсе, мөхтәрия¬
те), мәдәни-дәүләтн автономия.
Местная автонбмия — җир¬
ле автономия (үзидарә, мөхтә-
рият); өлкә автономиясе (үзида¬
рәсе, мөхтәрияте).
Национальная автонбмия —
милли автономия (үзидарә, мөх-
тәрият), милләт (халык) автоно¬
миясе (үзидарәсе, мөхтәрияте);
милли автономияле республика
(җөмһүрият); милли автономия¬
ле өлкә (округ, район).
Ограниченная автонбмия —
чикләнгән (тулы булмаган) ав¬
тономия (үзидарә, мөхтәрият);
хокуклары (вәкаләтләре) чик¬
ләнгән (тулы булмаган) автоно¬
мия.
АГОРА — агора (1. Борынгы
грекларда яки юнаннарда ха-
А ГР
22
лык җыены; 2. Шул җыеннар
үткәрелгән мәйдан).
Афинская агора — Афина аго-
расы (1. Афинаның халык җые¬
ны; 2. Афина шәһәрендә шул
халык җыеннары үткәрелә тор¬
ган мәйдан).
АГРЕССИЯ (воен.) — агрессия,
һеҗүм, һөҗүм итү, басып керү,
басын алу, яулап алу.
Агрёссия фашистской Гер¬
мании на Польшу — фашистлар
Германиясенең (Алманиясенең)
Польшага агрессиясе (һеҗүме,
һеҗүм итүе, басып керүе), фа¬
шистлар Германиясенең Поль¬
шаны басып алуы (яулап алуы)
(1939 елның сентябрендә тор¬
мышка ашырылган).
Внезбпная агрессия — кинәт¬
тән , көтмәгәндә тормышка ашы¬
рылган агрессия (һеҗүм, ...),
алдан хәбәр итмичә ясалган
агрессия (һөҗүм, ...).
АГРЕССОР (воен.) — агрессор,
һөҗүм итүче баскын, һөҗүм
ясаучы як, басып керүче, басып
алучы, яулап алучы, агрессияне
тормышка ашыручы, сугыш
(яу, дау) белән килүче.
Немёцко фашистские агрёс
соры — немец-фашист агрессор¬
лары (баскыннары, басып алу¬
чылары, яулап алучылары, ...).
АД (рел., миф.) — тәмуг, тәмуг
уты, утлы тәмуг, җәһәннәм,
җәһәннәм уты, утлы җәһәннәм
(1. Мифология, дини ышанулар
буенча, дөньялыкта гөнаһлы,
динсез кешеләрнең җаннарын
• теге дөнья»да мәңгелек ут һәм
башкалар белән газаплый тор¬
ган урын; 2. (күч.) Чыдап, түзеп
булмаслык эш, шартлар, урын,
хәл яисә газаплы, михнәтле тор¬
мыш).
Bpdma dda (миф., рел.) — тә¬
муг капкасы (капусы) (дини
ышанулар буенча, дөньялыкта
гөнаһлы, динсез кешеләрнең
җаннары «теге дөнья*да тәмуг
утына керә, эләгә торган урын).
АДАМ (рел., миф.) — I. Адәм,
Адәм галәйһиссәлам (мифоло¬
гия, дини ышанулар буенча,
Җир йөзендә иң башлап яра¬
тылган кеше, барлык кешеләр¬
нең нәсел атасы, беренче пәй¬
гамбәр); 2. (күч.) (гомумән)
Кеше, адәм, адәми зат; 3. Адәм
(нәсариләрдә һәм яһүдиләрдә
кеше исеме).
АДМИРАЛТЕЙСТВО - адми¬
ралтейство (1. Хәрби суднолар
ясау һәм җиһазлау урыны;
2. 1917 елга кадәр патша Рос¬
сиясендә һәм Англиядә хәрби-
диңгез көчләренең иң югары
идарә органы; 3. Санкт-Петер¬
бургта элекке хәрби флот баш
идарәсенең бинасы).
Каабнское адмиралтейство —
Казан адмиралтействосы (1722—
1826 елларда Казанның Биш-
балта бистәсендә хәрби кораб¬
лар төзү, төзекләндерү, кораб¬
ларны саклау верфьләре һәм
конторасы).
АЗЯМ — җилән, чикмән (халат
сыман озын чабулы өс киеме).
АКР — акр (Англиядә һәм Төнь¬
як Америкада 4047 кв. метрга
тигез булган җир үлчәү берәм¬
леге).
23
AHA
Десять дкров землй — ун акр
жир.
АКРОПОЛЬ — акрополь (борын¬
гы грек-юнан шәһәрләрендә үзәк
ныгытма, кальга, кирмән).
Афинский акрополь — Афина
акрополе, Афинаның үзәк ны¬
гытмасы (кальгасы, кирмәне).
Греческий акрбполъ — грек
(юнан) акрополе, грекларның
(юнаннарның) үзәк ныгытмасы
(кальгасы, кирмәне).
АКЦИОНЕР — акционер, акция-
(ләр) хуҗасы, акция(ләр) тоту¬
чы (акционерлык предприятие¬
се яки сәяәгатьханәсе милектә¬
ше).
Акционер предприятия — пред¬
приятие (сәнәгатьханә) акцио¬
неры, предприятие акцияләре
хуҗасы.
Акционерное Общество — ак¬
ционерлык җәмгыяте (ширкә¬
те); акционерлар (акция хуҗа¬
лары) җәмгыяте.
АКЫН — акын (казакъларда
халык җырчысы, шагыйре).
Народный акын — халык акы¬
ны (халык җырчысы, шагый¬
ре).
АЛТАРЬ — 1. Алтарь, михраб
(чиркәүдә тел залнын түре);
2. (күч.) ... хакына, өчен,
На алтбръ победы — җиңү
хакына (өчен).
Церкбвный алтбръ — чиркәү
(кәлисә) алтаре (михрабы), чир¬
кәүдәге алтарь.
АМБРАЗУРА (воен.) — амбра¬
зура (хәрби ныгытмаларның
диварларында ату өчен ясалган
махсус уем).
Пулемётная амбразура — пу¬
лемет амбразурасы, пулеметтан
ата (утка тота) торган амбразура.
АМПИР — ампир (XIX йөз ба¬
шында Франциядә антик үрнәк¬
ләр нигезендә барлыкка килгән,
Россиядә XIX йөзнең беренче
яртысында киң таралыш алган
классицизмнык соңгы дәверенә
хас архитектура стиле, алымы).
Здбние в стиле ампйра — ам¬
пир стилендә (алымында, ысу¬
лында) салынган (төзелгән, ко¬
рылган, торгызылган) бина, ам¬
пир стилендәге бина.
АМФИТЕАТР — амфитеатр
(1. Борынгы грекларда һәм рим¬
лыларда цирк сыман тамаша
урыны; 2. Хәзерге театрларда
һәм циркларда партер артын¬
дагы яки ложалар өстендәге
югарыгы урыннар).
Греческий амфитедтр — грек-
(лар) амфитеатры, юнан(нар)
амфитеатры.
АНАРХИСТ — анархист, анар¬
хияче (1. Анархиячелек, анар¬
хизм тарафдары; анархиячеләр,
анархистлар оешмасы әгъзасы;
2. (күч.) Хакимияткә, автори¬
тетка буйсынмаучы, башбаштак
кеше).
Анархистская группа — анар¬
хиячеләр, анархистлар төркеме
(группасы).
Анархистские взгляды — анар¬
хиячелек, анархизм карашла¬
ры; анархистларча, анархияче¬
ләрчә карашлар; авархиячел,
анархистик карашлар (фикер¬
ләр); анархиячеләргә, анархист¬
ларга хас карашлар.
АМТ
24
Политический анархист —
1. Сәяси (политик) анархист,
анархияче (анархиячеләр партия*
се (фиркасе) әгъзасы); 2. (күч.)
Сәяси (политик) башбаштак,
сәяси (политик) хакимияткә
(властька), тәртипләргә буйсын¬
маучы кеше.
АНТАНТА — Антанта; чын (их¬
лас) күңелдән (калебтәв) төзел¬
гән союз (берлек, берек, итти¬
фак), чын (ихлас) союз (берлек,
...). (1. 1904—1919 елларда ба¬
шында Англия, Франция, Рос¬
сия кебек империалистик дәү¬
ләтләр торган хәрби блок исеме;
2. XIX йөз ахырында — XX йөз¬
нең 30 нчы елларында импе¬
риалистик дәүләтләр арасында
төзелгән башка күп кенә хәрби
килешүләр, блоклар атамасын¬
дагы төшенчә).
Балканская Антанта — Бал¬
кан Антантасы, Балкан (Бал¬
кан ярымутравы) илләре (дәү¬
ләтләре, мәмләкәтләре) Антан¬
тасы (1934—1939 елларда).
Мйлая Антбнта — Кече Ан¬
танта (1920—1938 елларда).
Средиземномбрская Антйн
та — Урта диңгез Антантасы,
Урта диңгез буе илләре (дәүләт¬
ләре, мәмләкәтләре) Антантасы
(1887 ел — XX йөз башында).
АНТИФАШИСТ — антифашист,
фашизм дошманы, фашизмга
каршы көрәшүче (көрәш алып
баручы), фашизмга каршы эш¬
ләүче (эш итүче, эш алып бару¬
чы), фашизмны күрә алмаучы
(кабул итмәүче), фашизмга кар¬
шы өндәүче (чакыручы, пропа¬
ганда алып баручы).
Антифашисты подпблыци
ки — яшер(т)ев эш алып бару¬
чы (эш Йөртүче) антифашист¬
лар (фашизм дошманнары, фа¬
шизмга каршы көрәшүчеләр,
к. Антифашист).
АНТРОПдИД — антропоид,
кешесыман маймыл (иск. мәй¬
мүн), маймыл-кеше (кешелек¬
нең табигый үсешендә иң
әүвәлге чорны гәүдәләндерүче
бик борынгы казылма зат).
АР — ар (1. 100 кв. метрга ти¬
гез җир үлчәү берәмлеге; 2. Уд¬
мурт халкының тарихи исеме).
АРАВЙСТ — арабист, арабисти¬
ка белгече; гарәбиятче, гарәбият
гыйлеме белгече (гарәп теле, мә¬
дәнияте һәм тарихы белгече),
АРАБИСТИКА — арабистика,
гарәбият, гарәбият гыйлеме (га¬
рәп телен, мәдәниятен һәм та¬
рихын өйрәнә торган гыйльми
тармаклар җыелмасы).
АРАКЧЕЕВЩИНА - аракчеев-
чылык (1. XIX йөз башында
Россиядә чикләнмәгән полиция
деспотизмы режимы хәрби ми¬
нистр граф А. А. Аракчеев исе¬
ме белән аталган; 2. (күч.) Сәя¬
си-иҗтимагый тормышның бе¬
рәр өлкәсендә башбаштаклык,
тәнкыйтькә юл куймау режи¬
мы).
АРАТ — арат (Монголиядә кө¬
түче, терлек асрау белән көн кү¬
рүче хезмәт иясе).
Монгдлъские арАты — мон¬
гол аратлары, монгол көтүче-
25
АРМ
л эре, монгол терлек асраучыла¬
ры (терлекчеләре), монгол хез¬
мәт ияләре; Монголия (Монгол
иле, дәүләте, мәмләкәте) арат¬
лары, Монголия кетүчеләре,
Монголия терлек асраучылары
(терлекчеләре), Монголия хез¬
мәт ияләре.
АРБАЛЕТ — арбалет, үзаткыч
(урта гасырларда шома агач ста¬
нокка беркетелгән, кереше чы¬
гыр ярдәмендә тарттырылучы,
корыч яки агач җәя ярдәмендә
ук яисә ядрә ату җайланмасы).
АРБАЛЕТЧИК — арбалетчы,
арбалеттан (үзаткычтан) атучы
(арбалет, үзаткыч белән корал¬
ланган сугышчы, гаскәри, яугир,
солдат, орышчы).
АРЕНДА — 1. Аренда, иҗарә
(күчемсез милекне вакытлыча
файдалану өчен хак түләп алу
яки хак алып файдалануга би¬
рү); 2. Аренда хакы (түләве),
иҗарә хакы (түләве).
Аренда землй — 1. Җир арен¬
дасы (иҗарәсе), җирне аренда¬
га (иҗарәгә) алу (бирү); 2. Җир
өчен аренда (иҗарә) хакы (тү¬
ләве).
Арендная плдта — аренда
(иҗарә) хакы (түләве), аренда
(иҗарә) өчен түләү.
АРЕОПАГ — ареопаг (1. Борын¬
гы Афинада югары хакимият
һәм мәхкәмә органы; 2. (күч.)
Хакимнәр, башлыклар, тән¬
кыйтьчеләр, дәрәҗәле кешеләр
җыелышы яки җыены).
АРГОНАВТ — аргонавт (1. Бо¬
рынгы грек мифологиясендә:
аждаһа тарафыннан сакланган
алтын руноны — сарык йонын
кулга төшерү өчен, «Арго* ко¬
рабында Колхида ярларына сәя¬
хәт кылган каһарман; 2. (күч.)
Кыю, каһарман диңгезче).
АРМЁЕЦ — армияче, армиядә
хезмәт итүче, гаскәри, солдат,
хәрби, хәрби кеше, сугышчы,
яугир, орышчы, мөхарәбәче.
АРМИЯ — 1. Армия, гаскәр-
(ләр), лашкәр(лар)1 яу, дау, чирү;
2. (куч.) Армия (күп яки зур
халык төркеме).
Армия безраббтных — эшсез¬
ләр армиясе, эшкә мохтаҗлар
армиясе.
Армия врагб — к. ВрАжеская
Армия.
Армия повстбнцев — к. Пов-
стАкческая Армия.
Армия противника — дошман
(каршы як яки тараф) армиясе
(гаскәр(ләр)е, ләшкар(ләр)е, явы,
давы, чирүе).
Армия спасения — Коткару
армиясе (1865 елда Англияда
оешкан, дини максатларны,
җәмгыяте хәйрия максатларын
күздә тотучы халыкара оешма).
Армия mpydd — к. ТрудовАя
Армия.
Армия трудящихся — хезмәт
ияләре армиясе, хезмәтчәннәр
армиясе, хезмәтчел халык (ке¬
шеләр) армиясе; эшчеләр (эшче
халык) армиясе; эшләүчеләр ар¬
миясе; хезмәтчеләр (хезмәт итү¬
челәр) армиясе; пролетариат.
Белая Армия — ак армия; ак¬
гвардиячеләр армиясе (гаскә-
ARM
26
ре. ...); аклар армиясе (гаскәре,
...) (Россиядә 1918—1920 еллар¬
дагы гражданнар сугышы чо¬
рында хәрәкәт иткән).
Белогвардёйская армия — ак¬
гвардиячеләр армиясе (гаскәре,
...); акгвардияче гаскәр(ләр).
Вражеская Армия — к. Ар¬
мия противника.
Всемирная армия трудО —
бөтендөнья хезмәт армиясе;
бөтендөнья пролетариаты (юк¬
сыллары).
Гвардёйская Армия — гвар¬
дия армиясе; гвардия гаскәр-
(ләр)е; гвардиячеләр армиясе
(гаскәре).
Действующая Армия — хәрә¬
кәттәге армия; хәрәкәттәге гас¬
кәрләр) (сугыштагы барлык
гаскәрләр).
Добровбльческая Армия —
иренлеләр (үзиреклеләр) армия¬
се (Россиядә 1918—1920 еллар¬
дагы гражданнар сугышы чо¬
рында).
ИрлАндская РеспубликАн-
скал Армия (ИРА) — Ирландия
Республикачылар Армиясе
(1919 елда Төньяк Ирландиядә
оешкан сәяси партия).
Квантунская Армия — Кван¬
туй армиясе (1919—1945 еллар¬
да Япониядә).
Кбнная Армия ( конАрмия) —
атлы армия; атлы гаскәр(ләр);
атлылар армиясе, атлылар гас¬
кәре.
КрАсная Армия — 1. Кызыл
Армия (1918—1946 елларда Со¬
ветлар Россиясендә һәм Со¬
ветлар Союзында (Берлегендә);
2. Кызыллар армиясе (гаскәре,
ләшкәре, явы, давы, чирүе) (Рос¬
сиядә 1918—1920 еллардагы
гражданнар сугышы чорында
хәрәкәт иткән).
Наёмная Армия — яллы (ял¬
ланган) армия (гаскәр(ләр),
ләшкәр(ләр), чирү); яллылар
(ялланган кешеләр) армиясе
(гаскәре, ләшкәре, чирүе).
НарОдно-освободйтельная Ар¬
мия — милли-азатлык армиясе.
Народно-освободительная Ар¬
мия КитАя (НОА) — Кытай
милли-азатлык армиясе (1940
елларда).
НационАльная Армия — мил¬
ли армия.
Национально-освободитель¬
ная Армия — к. Нарбдно-освобо-
дйтельная армия.
Оккупационная Армия — бас¬
кынчылар (басып алучылар, ил¬
басарлар) армиясе (гаскәре, ...).
Освободительная Армия —
азатлык армиясе; азат итүчеләр
армиясе (гаскәре, ...).
I Конная Армия — I Атлы ар¬
мия.
Перевооружёние Армии — ар¬
мияне яңадан (яңабаштан) ко¬
ралландыру.
ПовстАнческая Армия (Ар¬
мия повстАнцеө)— баш күтә¬
рүчеләр (гыйсъянчылар, ихти-
лялчылар) армиясе (гаскәре,
ләшкәре, явы, давы, чирүе).
ПолевАя Армия — кыр армия¬
се.
Продовольственная Армия
(продармия ) — азык-төлек
(азык) туплау армиясе (1918—
27
APT
1921 елларда Советлар Россия¬
сендә).
Раббче крестьянская Красная
Армия (РККА) — Эшче-кресть-
ян Кызыл Армиясе (1918—1946
елларда).
Регулярная Армия — регуляр
яки даими армия.
Русская Освободительная Ар¬
мия (РОА) — Рус Азатлык
Армиясе (1942—1945 елларда
немец-фашист гаскәрләре белән
берлектә Советлар Союзына
(Берлегенә) каршы сугышкан
власовчылар армиясенең ата¬
масы).
Советская Армия — Совет
Армиясе (1946—1991 елларда
Советлар Союзы (Берлеге) ар¬
миясенең атамасы); совет гас¬
кәрләре.
Союзническая армия — союз¬
дашлар (беректәшләр) армиясе
(гаскәре, явы, чирүе): союздаш
(беректәш) армия (гаскәр, яу).
Сухопутная Армия — коры
җир гаскәрләре (армиясе).
ТрудовАя Армия (ТрудАр-
мия) — Хезмәт армиясе (1920—
1922 елларда Советлар Россия¬
сендә).
Фашистская Армия — фа¬
шистлар) армиясе (1939—1945
еллардагы икенче бөтендөнья
сугышы шартларында фашист¬
лар Германиясе һәм фашистлар
тәртибе урнаштырылган Көнба¬
тыш Европа (Аурупа) илләре¬
нең армияләре атамасы).
АРМЯК — чикмән (калыв пос¬
таудан тегелгән озын чабулы өс
киеме).
АРТЕЛЬ — артель (әртил) (1, Нин¬
ди дә булса бер һенәр, хезмәт
кешеләренең гомуми җавап-
лылыкны өсләренә алып бергә
эшләү һәм табышны уртакла¬
шу турында килешеп оешты¬
рылган берләшмәләре; 2. Бер
төркем кеше (нинди дә булса
бер максат белән җыелган ха¬
лык төркеме).
Артель кустарёй — вак һө¬
нәрчеләр артеле (әртиле); оста-
хаяәчеләр (кярханәчеләр) арте¬
ле; кәсепчеләр (кәсәбәчеләр) ар¬
теле; вак һөнәрчелек (кәсепче¬
лек, кәсәбәчелек) артеле.
Артельное производство —
артель (әртил) җитештерүе (про¬
изводствосы), артельләргә нигез¬
ләнгән (корылган) җитештерү,
артельләр эшенә (хезмәтенә) ни¬
гезләнгән җитештерү.
БурлАцкая артель (артель
бурлакбв) — бурлак(лар) артеле
(әртиле) (Идел яры буйлап елга¬
да баржалар өстерәп йөрүчеләр
артеле).
Рыболовецкая артёль — ба¬
лыкчылар (балык тотучылар)
артеле (әртиле); балыкчылык
артеле.
Рыбопромысловая артОлъ —
к. Рыболовецкая артель.
Сельскохозяйственная ар¬
тёль — авыл хуҗалыгы артеле
(әртиле), авыл хуҗалыгы өлкә¬
сендә эшләүче артель.
АРТЕЛЬЩИК — 1. Артельче (әр¬
тилче), артель әгъзасы, артельдә
эшләүче; 2. Артель (әртил) баш¬
лыгы, артель өчен җаваплы ке¬
ше, баш артельче.
APT
28
АРТИЛЛЕРИСТ — артиллерист,
артиллерияче, тупчы (артилле¬
риядә хезмәт итүче солдат, гас¬
кәри).
АРФА (муз.) — арфа (өчпочмак
сыман рамга кыллар тезеп
ясалган борынгы кыллы музы¬
ка уен коралы).
АРХЕОГРАФ — археограф, ар¬
хеография белгече (язма тарихи
чыганаклар, ядкярләр белгече).
АРХЕОГРАФИЯ — археография
(тарихның язма ядкярләрне, чы¬
ганакларны җыя, өйрәнә һәм
бастырып чыгара торган бүлеге),
Археографическая комиссия —
археография комиссиясе (язма
тарихи чыганакларны, ядкяр-
ләрне җыю, өйрәнү һәм нәшер
итү буенча комиссия).
Историческая археография —
тарихи археография.
АРХЕОЛОГ — археолог, архео¬
логия белгече; (иск.) асаре га-
тикәче.
АРХИДЬЯКОН (архидиакон) -
архидьякон (православие чир¬
кәвендә баш дьякон, өлкән дья¬
кон).
АРХИЕПИСКОП — архиепископ
(православие динендә епископ
белән митрополит арасындагы
рухани дәрәҗә; шундый дәрә¬
җәдәге кеше, баш епископ, дини
епархия башлыгы).
Казйнский архиепископ —
Казан архиепискобы; Казан (ди¬
ни) епархиясе башлыгы; Казан¬
ның баш (дини) епискобы.
АРХИЕПИСКОПСТВО - архи¬
епископлык (христиан динендә
архиерей, архиепископ яки
митрополит җитәкчелегендәге
дини-административ берәмлек).
Казанское архиепископство —
Казан архиепископлыгы (1555
елда оештырыла).
Рижское архиепйскопство —
Рига архиепископлыгы (XII
йөз — XVI йөз ахыры).
АРХОНТ — архонт (1. Борынгы
грек шәһәр-дәүләтләрендә юга¬
ры дәүләт хакимияте вәкиле;
2. (күч.) Гадел, акыллы, зирәк,
тапкыр хөкемдар; гадел, дөрес
хөкем (карар) чыгаручы, бәя
бирүче кеше).
АРШИН — аршын (1. 0,711 метр¬
га тигез озынлык үлчәү берәм¬
леге; 2. Бер аршын озынлыкта¬
гы сызгыч).
Аршйм землй — (бер) аршын
(буе) җир.
Два аршйна сукнб — ике ар¬
шын (буе) тукыма.
АРШЙННИК — асламчы, вак
сәүдәгәр (аршынлап кызыл мал
сатып йөрүче).
АСТРОЛОГ — астролог, йолдыз¬
намәче, йолдызчы, фалчы, фал
ачучы (астрология белән шө¬
гыльләнүче; йолдызларга, баш¬
ка күк җисемнәренә карап
күрәзәлек итүче).
Дрёвние астрблоги — борын¬
гы (әүвәлге) астрологлар, бо¬
рынгы (әүвәлге) йолдызнамәче¬
ләр (йолдызчылар, фалчылар,
фал ачучылар).
АСТРОЛОГИЯ — астрология,
йолдызнамә, йолдызнамә гый¬
леме, йолдызчылык гыйлеме,
фал ачучылык, фал ачучылык
гыйлеме (йолдызларның, башка
29
БАЛ
күк җисемнәренең торышына
карап, кешенең дөньяви эш-
гамәлләренә күрәзәлек кылып,
аның язмышын алдан әйтеп
була дип раслаган карашка ни¬
гезләнгән гыйлем).
АТАБЕК (атабёг) — атабәк
(1. Урта гасыр төрки мәмләкәт¬
ләрендә солтан, хан варисларын
тәрбияләүче, укытучы остаз;
2. XII—XIII йөзләрдә Урта һәм
Якын Көнчыгышта феодаль бәк¬
лек- кенәэлек идарәчесе; 3. Урта
гасыр Шәрык илләрендә баш нә¬
зир ■— беренче министр; 4. Мам¬
лүкләр Мисырында сәргаскәр,
яубаш; 5. Кайбер Шәрык иллә¬
рендә губернатор — өлкә, вила-
ять башлыгы, идарәчесе).
АТЛАНТИДА — Атлантида (Пла¬
тон, ягъни Әфләтун язмала¬
рында теркәлгән борынгы грек
мифлары, риваятьләре буенча,
тарихның тәүге чорында Ат-
лантик океанда Гибралтардан
көнбатышта урнашкан уңды¬
рышлы туфраклы, ак тәнле,
алып гәүдәле кешеләр — ат¬
лантлар күпләп яшәгән, ләкин
көчле гарасат — җир тетрәүдән
соң тулысынча океан суы ас¬
тында калган гаять зур җир ки¬
сәге — утрау яисә материк).
АУЛ — авыл, сала, карья, ил
(төрки халыкларда һәм Төньяк
Кавказда).
АУТОДАФЁ — к. Автодафё.
АФРИКАНТРОП — африкан¬
троп, Африка кешесе (баш сө¬
якләре 1935 елда Африкадагы
Танганьика күле төбендә табыл¬
ган, неандерталь кешеләре төр¬
кеменә караган борынгы казыл¬
ма кеше).
АХУН — ахун (остаз, имам;
муллалардан, мөхтәсибләрдән
югарырак рухани дәрәҗә һәм
шул дәрәҗәгә ия кеше; аерым
төбәкләрдә руханилар баш¬
лыгы, өлкән рухани).
АШУГ — ашуг (Кавказда халык
шагыйре, халык җырчысы).
«БАБЫ*: КАМЕННЫЕ «бА-
БЫ« — таш балбаллар, таш
сыннар, таш саламнар, тораташ¬
лар, таштан уелган (уеп ясал¬
ган) балбаллар (сыннар, санам¬
нар) (таштан кеше сурәтендә
уеп ясалган төрки сыннар).
ПолоМцкие кбменные «64-
4ы» — кыпчак(ларның) таш
балбаллары (таш сыннары, ...),
кыпчакларга караган таш бал¬
баллар, кыпчаклар куйган
(утырткан, торгызган, уйган,
уеп ясаган, ...) таш балбаллар.
БАГРЯНИЦА — япанча (борын¬
гы заманда куе кызыл материя¬
дән тегелгән патшалар киеме).
БАЙДА НА — бәйләнә (XIV—XVI
йөзләрдә Алтын Урдада һәм ан¬
нан соңгы татар кандыкларын¬
да кулланылган, көбә күлмәктән
яссы металл боҗраларының
зрелеге белән аерылган, аның
өстеннән киелгән сугыш киеме).
БАЛДАХИН — балдахин (хан,
патша, солтан яки башка хөкем¬
дар тәхете яисә ятагы өстендә
БАП
30
түбәле итеп эшләнгән зиннәтле
чатыр).
БАНДЕРОВЦЫ — баядера чылар
(1943—1947 елларда Көнбатыш
Украинада украин милләтчелә¬
ренең хәрби тәркемнәрендә то¬
ручы, катнашучы; җитәкчеләре
Степан Бандера исеме белән
аталганнар).
БАРИН — 1. Барин, алпавыт,
бояр; 2. Хуҗа, әфәнде, түрә;
3. Әфәнде, хуҗа әфәнде (мөрә¬
җәгать иткәндә әйтелә); 4. (күч.)
Барин (үзен эре тотучы кеше
турында); 5. (куч.) Барин, ял¬
кау, эшлексез, тик ятучы, әрәм¬
тамак.
Родовитый ббрин — зур нә¬
селле (зур нәселдән булган) ба¬
рин.
Бйрская усйдьба — алпавыт
(бояр) утары.
БАРИЧ — 1. Барин (алпавыт,
бояр) улы (малае), байбәтчә;
2. к. Барны 2.
БАРМЫ — барма, җилкә япма¬
сы, җилкәлек (Византия импе¬
раторларының, XIV—XVIII йез
башларында Мәскәү патшала¬
ры һәм кенәзләреиең тантана
вакытларында җилкәгә салып
чыга торган, дини характердагы
сурәтләр, кыйммәтле асылташ¬
лар белән бизәлгән, тантана кие¬
менең бер өлеше булган киң
җилкә япмасы).
Цбрские бармы — патша (па¬
дишаһ, падиша) бармасы (җил¬
кәлеге), патшаның (падишаһ¬
ның, ...) (тантана) җилкә япма¬
сы (җилкәлеге).
БАРОНЕССА — баронесса (барон
хатыны яки кызы).
БАРОНЕТ — баронет (Англиядә
дворянлык титулы, дәрәҗәсе).
БАРРИКАДА — баррикада
(1. Урам сугышлары вакытын¬
да төрле әйберләрдән өеп ясал¬
ган ныгытма; 2. (күч.) Юлдагы
тоткарлык, киртә; 3. (күч.) Го¬
мумән тәртипсез аунап яткан
әйберләр өеме).
Баррикадные бой — баррика¬
да сугышлары.
По ту сторону баррикйд —
дошман(нар) лагереңда, дошман
ягы лагеренда, дошман ягында,
дошман тарафында; каршы як¬
та, каршы тарафта, каршы ла¬
герьда, каршы як лагеренда.
Уличные баррикйды — урам
баррикадалары, урамдагы бар¬
рикадалар, урамда ясалган (ко¬
рылган, өелгән) баррикадалар.
БАРС: КРЫЛАТЫЙ БЕЛЫЙ
БАРС (миф.) — канатлы ак барс
(1. Төрки мифологиядә канатлы
ак җанвар, барс; 2. 1992 елда
кабул ителгән Татарстан Рес¬
публикасы гербында үзәк сим¬
вол).
БАРСТВО — 1. Дворяннар со¬
словиесе (сыйнфый катлавы);
2. (җ.) Дворяннар, алпавытлар;
3. («үч.) Дворяннарча (алпа¬
вытларча) иркәлек, назлылык;
4. (күч.) һавалылык, тәкәббер¬
лек.
БАРЧУК (барчбнок) — 1. Дво¬
рян баласы, алпавыт баласы;
2. (күч.) Гадәттән тыш узынды-
рылган, назлы, иркә яшүсмер.
31
БАС
БАРЩИНА — барщина (крепост¬
ной хокук вакытында кресть¬
яннарны алпавыт файдасына
түләүсез мәҗбүри эшләтү).
Барщинная повинность —
барщина йөкләмәсе (бурычы).
Бйрщинный труд — барщина
хезмәте, барщина шартларын¬
дагы хезмәт.
Крепостндя ббрщина — кре¬
постной барщина, крепостной¬
лык шартларындагы барщина.
БАРЫНЬКА — к. Барыня 2.
БАРЫНЯ — 1. Бикә, байбикә;
алпавыт хатыны; 2. Алпавыт
хатын, байбикә; 3. (күч.) Бары¬
ня, бикә (эш сөймәс, вакытын
күңел ачулар белән, бушка
уздыручы хатын-кыз турында);
4, «Барыня» (рус халык биюе
көе).
БАРЫШНЯ — 1. Барин ( алпа¬
выт, хуҗа, хуҗа әфәнде һ. б.)
кызы, туташ (баринның, алпа¬
вытның, хуҗаның һ. б. аксөяк¬
нең кияүгә чыкмаган кызы);
2. Туташ (кияүгә чыкмаган яшь
кыз); 3. (күч.) Аксөяк, ак кул,
нәфис кул (эш рәте белмәгән ир¬
кә кыз турында киная белән әй¬
телә).
БАСКАК — баскак (урта гасыр¬
ларда — XIII—XV йөзләрдә та¬
тар ханнарының салым җыю¬
чы вәкиле).
Золотоордынский баскдк —
Алтын Урда (Олуг олыс. Олуг
Урда, Җучи олысы) баскагы.
БАСКАЧЕСГВО — 1. Баскаклык;
баскаклык системасы (тәртибе);
2. (җ.) Баскаклар.
Система бас качества — бас¬
каклык (баскаклар) системасы
(тәртибе); баскаклыкка (баскак¬
ларга) нигезләнгән (корылган,
таянган) система (тәртип).
БАСМА (нанцзй, пайдзй, пан-
за) — басма (татар ханлыклары
чорында хан тамгасы төшерел¬
гән мөһер).
Хднская басмЛ (пайцзд. пай
дзб, пайзд) — хан басмасы; хан
мөһере.
БАСМАЧ — басмачы (XX йөз¬
нең 20 нче еллары — 30 нчы
еллары башында Урта Азиядә —
Төркестанда Совет хакимиятенә
каршы хәрәкәттә катнашучы).
Басмбческий отряд —басма¬
чылар отряды (төркеме).
Басмбческое движение (дви
жёние басмачёй) — басмачылар
хәрәкәте (кузгалышы); басма¬
чылык хәрәкәте (кузгалышы).
Туркестбнские басмачй —
Төркестаи басмачылары.
БАСМАЧЕСТВО — 1. Басмачы¬
лык, басмачылык хәрәкәте (куз¬
галышы); Басмачылык итү;
2.(җ.) Басмачылар.
Туркестане кое басмйчестөо —
1. Төркестанда(гы) басмачылык
(басмачылык хәрәкәте, кузга¬
лышы); Төркестан басмачылы¬
гы; 2. (җ.) Төркестан басмачы¬
лары.
БАСТИЛИЯ — Бастилия (1. Па¬
рижда 1789 елда баш күтәрүче
халык тарафыннан алынган
һәм җимерелгән дәүләт төрмә¬
се; 2. (күч.) Зур сәяси төрмәләр¬
нең гомуми атамасы).
БАС
$2
Брать Бастилию — 1. Басти¬
лияне (Бастилия төрмәсен, зин¬
данын) алу; 2. (күч.) Зур, авыр
эшне уңышлы рәвештә башка¬
рып чыгу.
Парижская Бастилия — Па¬
риж Бастилиясе, Париждагы
Бастилия төрмәсе (зинданы,
хибесханәсе), Париждагы Бас¬
тилия дәүләт төрмәсе.
БАСТИОН — 1. Бастион; кре¬
пость. кирмән, кальга, ор, (хәр¬
би) ныгытма (бишпочмак рәве¬
шендә төзелгән крепость, хәрби
ныгытма); 2. (күч.) Ышанычлы
терәк, ныклы терәк.
Бастибн Петропавловской
крепости — Петропавел (Пётр
һәм Павел) крепосте (кирмәне,
...), бастионы (ныгытмасы).
Бастибнные орудия — басти¬
он (крепость,...) туплары (пуш¬
калары); бастиондагы (крепость¬
тагы, ...) туплар (пушкалар).
Неприступный бастибн —
1. Бирешмәс (алып булмаслык,
булмастай, җиңелмәс, нык, би¬
релмәс) бастион (крепость, ...);
2. (күч.) Ышанычлы терәк, нык¬
лы терәк.
БАСТУЮЩИЙ — эш ташлаучы,
эш ташлауда катнашучы, забас¬
товкачы, забастовкада катна¬
шучы.
Бастующие рабочие — эш
ташлаучы (эш ташлауда катна¬
шучы, забастовкачы, забастов¬
када катнашучы) эшчеләр.
БАТМАН — батман (1. Элек¬
тә авырлык үлчәү берәмлеге;
2. Биек һәм тар чиләк; бал тә¬
пәне).
БАТОГ (батожбк) — 1. Җәза
таягы; җәза чыбыгы (патша
Россиясендә җәзалау, суктыру
өчен кулланылган таяк яисә юан
чыбык); 2. Таяк, таяну таягы.
Бить батдгами — җәза тая¬
гы (чыбыгы) белән суктыру
(җәзалау); таяк белән суктыру
(җәзалау).
БАСУРМАН (басурманин) —
мөселман; басурман (урта йөз¬
ләрдә христианнар тарафыннан
мөселманнарга, шулай ук гому¬
мән христиан (нәсари) булма-
ганнарга бирелгән кимсетүле
исем).
Басурмбнская вёра — мөсел¬
маннар) дине, мөселманнар то¬
та торган дин, (әһли) ислам ди¬
не; христиан (нәсари) булмаган
дин, христиан диненнән (нәсари
диннән) гайре дин, христиан ди¬
ненә (нәсари дингә) ят дин.
БАСУРМАНСТВО - 1. Мөсел.
манлык; басурмавлык; 2. (җ.)
Мөселманнар; басурманнар
(христиан диненнән гайре дин¬
не тотучылар).
БАТАЛИСТ — баталист (сугыш
күренешләре төшерүче рәссам).
БАТАЛИЯ — 1. Зур сугыш,
орыш, алыш, яу. дау, мөхарәбә;
2. (күч.) Кискен көрәш; ызгыш,
алыш, талаш-кычкырыш, гауга.
Бородинская баталия (1812 г.)—
Бородино сугышы (орышы, давы,
алышы, явы, мөхарәбәсе), Боро¬
дино авылы янындагы сугыш
(орыш, ...).
Предвыборные батблии —
сайлау алды көрәше, сайлау ал¬
ды алышы.
33
БАШ
БАТРАК — батрак, ялчы, яллы
хезмәтче (алпавыт, хәлле кресть¬
ян, ягъни кулак хуҗалыгында),
Батрбчий труд — батрак (ял¬
чы, яллы хезмәтче) хезмәте
(эше).
Наёмный батрдк — яллы
батрак (хезмәтче), ялчы батрак,
(эшкә, хезмәткә) ялланган бат¬
рак (хезмәтче), ялланып эшләү¬
че батрак (хезмәтче), ялчы.
БАТРАЧЕСТВО — 1. Батраклык,
батраклык итү, ялчылык, ялчы¬
лык итү. яллы хезмәт, ялланып
хезмәт итү, яллы эш, ялланып
эшләү; 2. (җ.) Батраклар, ялчы¬
лар, яллы хезмәтчеләр; батрак¬
лар (сыйнфый) катлавы, ялчы¬
лар катлавы, яллы хезмәтчеләр
катлавы.
БАХПГИ — бахшы. бакшы (1. VI—
X йезләргә караган борынгы
Терки һәм Уйгыр каһанлыкла-
ры язма истәлекләрендә теркәл¬
гән титул, вазифа һәм шул ти¬
тулга, вазифага ия кеше; сәрка¬
тип, күчереп язучы, канцелярия
(дәүләт канцеляриясе) сәркати¬
бе, күчереп язучысы; 2. Төркес-
тан (Урта Азия) төркиләрендә —
төрекмәннәрдә, үзбәкләрдә, ка¬
ракалпакларда һәм шулай ук
Себер татарларында, кайбер баш¬
ка терки халыкларда халык му¬
зыканты, җырчысы; бәетче, бәет
әйтүче, бәет җырлаучы (көйләү¬
че), мөнәҗәтче, мөнәҗәт әйтүче,
мөнәҗәт җырлаучы (көйләүче),
дастанчы, дастан көйләүче; Төр-
кестанда алар күбрәк ике кыл¬
лы думбрада уйнап җырлаган¬
нар).
БАХЧЕВОД — бакчачы (кавын-
карбыз үстерүче; кавын-карбыз
бакчачылыгы белән шөгыльлә¬
нүче).
БАХЧЕВОДСТВО - бакчачы¬
лык (кавын-карбыз бакчачылы¬
гы; кавын-карбыз үстерү эше).
БАШИБУЗУК - 1. Башыбозык
(Госманлы Төркиясендә регуляр
(даими) булмаган гаскәр солда¬
ты); 2. (күч.) Башкисәр, юлба¬
сар.
БАШЛЫК — башлык (1. Баш
киеме; 2. Нинди дә булса эштә,
төркемдә җитәкчелек итүче ке¬
ше).
БАШНЯ — 1. Манара, каланча;
2. Танк башнясы, (хәрби) суд¬
но (корабль, кораб, көймә) баш¬
нясы.
Башенные часы — манара сә¬
гате (манарага куелган, берке¬
телгән сәгать).
Вавилонская башня (миф.) —
Вавилон (Бабил) манарасы
(1.Дини легендалар буенча,
Туфаннан, ягъни бөтен дөньяны
су басудан соң кешеләр Бабил
шәһәрен торгызырга һәм анда,
күкләргә җиткезеп, гаять зур ма¬
нара төзергә алыналар, шуның
өчен ачуланып, Алла халык¬
ларның телләрен бутый һәм
кешеләр бер-берсен аңламый
башлыйлар; 2. (күч.) Гаять би¬
ек манара, корылма, бина).
Девичья башня — Кыз каласы
(Баку шәһәрендә XII йөзгә ка¬
раган тарихи һәм архитектура
һәйкәле).
Дозорная бйшня — сак (сакта
тору) манарасы, кизү (кизү
3 К5/Э11
БЕД
34
тору) манарасы, сак (сакта тору)
каланчасы, кизү (кизү тору) ка¬
ланчасы.
Спасская башня — Спас мана¬
расы (морҗасы) (1. Казан Крем¬
ле комплексының төп үтеп
йөрү-күзэтү манарасы, XVI—
XVUI йөзләрнең тарихи һәм
архитектура һәйкәле; 2. Башка
кайбер урта гасыр кирмәннә-
рендәге манаралар исеме).
Эйфелева б&шня — Эйфель ма¬
нарасы (Парижда 1888—1889 ел¬
ларда корылган, биеклеге 300 м,
авырлыгы 9 т булган корыч
манара, Париж шәһәре симво¬
лы; аны проектлаштырган ин¬
женер А. Г. Эйфель исеме белән
аталган).
БЕДУИН — бәдәви (күчмә тор¬
мышлы чүл гарәбе).
Бедуинский обычай — бәдәви¬
ләр гадәте (гореф-гадәте); бәдә¬
виләр йоласы; бәдәвиләргә хас
(хас булган) гадәт (гореф-гадәт,
йола).
Кочевые бедуины — күчмә бә¬
дәвиләр, күчеп (күченеп) йөрүче
бәдәвиләр.
БЕЖЕНЕЦ — качак, качкын,
качып китүче, мөһаҗир (сугыш
яки башка берәр сәбәп арка¬
сында, торган җиреннән киткән
яки качып киткән кеше).
Вынужденные беженцы —
мәҗбүри качаклар, ирексез ка¬
чаклар, ирексездән (ихтыярсыз-
дан) качып китәргә мәҗбүр
ителгән (дучар ителгән) качак¬
лар, мәҗбүри (ихтыярсыз, ирек¬
сез) рәвештә качып китүчеләр;
Мөһаҗирләр.
Политический беженец —
сәяси (политик) качак (качкын),
сәяси сәбәпләр аркасында ка¬
чып китүче.
БЕЗМЕН — бизмән (бер башы чук¬
марлы, икенче башы әйбер элеп
куярлык итеп эшләнгән, шка¬
лалы күчәрдән гыйбарәт үлчәү).
БЕЗРАБОТИЦА — эшсезлек, эш
юклык, эшкә мохтаҗлык.
Массовая безработица — мас-
сахүләм эшсезлек, массакүләм
эш юклык, эшкә массакүләм
мохтаҗлык.
Скрытая безработица — яше¬
рен (яшертен) эшсезлек, күзгә
күренеп (ташланып) тормаган
эшсезлек, эшкә яшерен (яшер¬
тен, күзгә күренеп-ташланып
тормаган) мохтаҗлык.
Хроническая безработица —
даими эшсезлек, даими рәвештә
эш юклык, эшкә даими мох¬
таҗлык.
БЕЗРАБОТНЫЙ — эшсез (эш
юклыктан), эшсез калган, эшсез
интегүче, эшкә мохтаҗ.
Армия безраббтных — к. Ар¬
мия.
БЕЛОГВАРДЕЕЦ — акгвардия¬
че (1.Россиядә 1918—1920 ел¬
лардагы гражданнар сугышы
чорында кызыллар, ягъни боль¬
шевиклар хакимиятенә каршы
көрәшүче регуляр (даими) гас¬
кәрләр) — ак гвардия солдаты
яки офицеры; 2. (күч.) (гомумән
шул чорда) Контрреволюцио¬
нер, революциягә (инкыйлабка,
ихтилалга) каршы кеше).
Белогвардейский отряд — ак¬
гвардиячеләр отряды (төркеме).
35
БОГ
БЕРДЫШ — айбалта (XVI—
XVII гасырларда ярымайга ох¬
шаш, балта сыман үткен йөзле,
озын саплы сугыш коралы).
Стрелецкий бердыш — стре¬
ле^ л ар) айбалтасы, укчы(лар)
айбалтасы.
БЕРЕСТА (берёста) — туз, каен
тузы (каен кайрысының өске
катламы; урта йөзләрдә язу
материалы булып хезмәт ит¬
кән).
Берестяная грамота — к. Гра¬
мота.
Берестяной туесбк (туесбк
из бересты) — туз савыт (тарт¬
ма), туздан (каен тузыннан)
ясалган (җитештерелгән) савыт
(тартма).
БЁРКОВЕЦ — берковец (метрик
системага күчкәнгә кадәр кул¬
ланылган 10 потлы авырлык
үлчәү берәмлеге — 163,8 кг).
БЕСПАРТИЙНЫЙ — партиясез,
фиркасез; партиядә (фиркадә)
тормаучы.
БЕСПРАВИЕ — хокуксызлык,
хокуксыз булу (гражданлык
хокуклары, сәяси, социаль-икъ-
тисади хокуклар булмау).
Бесправие нарбда — халык¬
ның (милләтнең, миллиятнең)
хокуксызлыгы (хокуксыз бу¬
луы); халык (милләт, ...) хокук¬
сызлыгы.
Беспрдвие национальных
меньшинств — милли азчылык¬
ларның хокуксызлыгы (хокук¬
сыз булуы), милли азчылыклар
хокуксызлыгы; азчылык мил¬
ләтләрнең (миллиятләрнең, ха¬
лыкларның) хокуксызлыгы.
БЕСПРАВНЫЙ — хокуксыз, хо¬
куктан мәхрүм, хокуктан мәх¬
рүм ителгән (кеше, зат).
БЕСПРИЗОРНИК (беспризор¬
ный ) — тәрбиячесез (калган) ба¬
ла, караучысыз (калган) бала,
урам баласы, әти-әнисез (кал¬
ган) бала, ата-анасыз (калган)
бала, ятим бала.
БЁХТЕРЕЦ — бәхтәр (XV йөз
тирәләрендә Шәрыкта барлык¬
ка килеп, Алтын Урда белән
татар ханлыкларында киң кул¬
ланылган, тар металл кисәкләре
белән үзара тимер боҗралар
ярдәмендә беркетелеп ясалган,
авырлыгы 12—15 кг чамасын¬
дагы сугыш киеме).
БЕШМЁТ — бишмәт (татар һәм
башка төрки халыкларда мамык
белән сырып тегелгән кышкы
өс киеме).
БИБЛИОТЕКАРЬ — библиоте¬
карь, китапханәче, көтепханәче.
Сельский библиотекарь —
авыл (сала, карья, ил) китапха¬
нәчесе (библиотекаре, көтепха-
нәчесе).
БОГ — Алла(һ), Хода(й), Тәңре,
Илаһ(ы), Раббе, Рабби, Хак Тә¬
галә, Хак, Мәүла. Тәгалә. Алла-
һы Тәгалә һ. б.
Богоугодное заведение — (элек¬
тә) җәмгыяте хәйрия; картлар,
инвалидлар йорты.
БОГАТЕЙ (богатый человек) —
бай, байгура (ир-ат).
БОГАТЫРЬ — батыр, баһадир,
пәһлеван, алып, каһарман.
Былинный богатырь — ле-
гендар (риваяти, экияти. хикэя-
ти, кыйссаи) батыр (баһадир,
3*
БОГ
36
каһарман, пәһлеван, алып); бы*
лина (легенда, ривая(ть), әкият,
хикәя(т), кыйсса, эпос, сөйләк)
батыры (баһадиры, ...).
Могучий богатырь — алып
батыр (баһадир), пәһлеван.
БОГАЧ — к. Богатей.
БОГОМАТЕРЬ — к. Богородица.
БОГОРОДИЦА (Богоматерь) —
Гайса Анасы (христианнарда);
Мәрьям Ана, Ходай Анасы, Ал¬
ла Анасы (мөселманнарда Гайса
пәйгамбәр Анасы).
БОГОСЛОВ — 1. Дин белгече,
дини тәгълиматчы, дин тәгъли¬
матчысы, илаһиятче; 2. Духов¬
ная семинария (рухи семина¬
рия) шәкерте-укучысы (христи¬
аннарда).
Мусульманский богослбв —
мөселман илаһиятчесе, мөсел¬
ман дин(и) белгече, мөселман
(дини) тәгълиматчысы.
БОГОСЛОВИЕ — дин өйрәтмә¬
ләре, дини тәгълимат, илаһият
гыйлеме.
Богословские спбры — дини
бәхәсләр, дини моназара; илаһи
бәхәсләр, илаһи моназара.
Мусульманское богословие —
мөселман (дини) тәгълиматы,
мөселман илаһияте, мөселман¬
нарның дини өйрәтмәләре.
БОЕЦ — сугышчы, орышчы,
солдат, хәрби, гаскәри, яугир,
мөхарәбәче.
Правофланговый боёц — ук
флангтагы сугышчы, ун канат¬
тагы сугышчы, уң фланг (ка¬
нат) сугышчысы.
Рбненый боёц — яралы (яра¬
ланган, яра алган, җәрәхәтлән¬
гән, җәрәхәтле, җәрәхәт алган)
сугышчы (солдат, ...), мәҗрух
(иск.).
БОЖЕСТВО - Алла(һ), Хода(й),
Тәңре, Илаһи зат, к. Бог.
БОЙНЙЦА (воен.) - бойница
(туптан, мылтыктан, пулемет¬
тан һәм башка кораллардан ату
өчен кальга, ягъни крепость
стенасында ясалган уем).
Крепостная бойнйца — кре¬
пость (кальга, кирмән, ныгыт¬
ма) бойницасы, крепость (каль¬
га, ...) стенасында (диварында)
ясалган бойница; крепость (каль¬
га, ...) уемы, крепость (кальга, ,..)
стенасында (диварында) ясал¬
ган уем.
БОМБАРДА (воен.) — бомбарда
(XIV—XVI йөзләрдә таш ату
өчен кулланылган зур туп, ягъ¬
ни пушка).
БОМБАРДИР (воен.) — бомбар¬
дир (элекке заманда артилле¬
риядә хезмәт итүче гаскәри;
патша армиясендә артиллерия¬
че, ягъни тупчы солдат).
БОНИСТИКА — бонистика (та¬
рихның кәгазь акчаларны та¬
рихи документ буларак өйрәнә
торган ярдәмче бүлеге).
БУДДИЗМ — буддизм, буддачы¬
лык, Будда дине, Будда тәгъли¬
маты.
БУДДИСТ — буддист, буддачы,
Будда динен тотучы, Будда тәгъ¬
лиматына иярүче.
БУКИНИСТ — букинист (бо¬
рынгы һәм сирәк очрый торган
китаплар җыючы, алар белән
сату итүче).
БУЛАВА — 1. Чукмар, чукмар
таягы, чукмарлы таяк, кистән,
гөрзи (кул буе озынлыгындагы
37
БЮС
агач салка авыр таш яки тимер
чукмар беркетелгән борынгы
сугыш һәм ау коралы); 2. Ха¬
кимият чукмары, хакимият
таягы (элек Украинада һәм
Полыпада бер башы шар фор¬
масындагы чакмалы, гетман
хакимияте символы булып хез¬
мәт иткән тимер таяк); 3. Швей¬
цар таягы (1917 елга кадәр пат¬
ша Россиясендә аксеяк йортла¬
рында, сарайларында швейцар
кия торган тантана киеменец
бер елеше); 4. Гимнастика (нә¬
фис гимнастика) таягы (нәфис
гимнастика спортында).
Атамбнская булава — 1. Ата¬
ман чукмары (кистәне, гөрзие),
атаманның чукмар таягы (чук¬
марлы таягы); 2. Атаманның
хакимият чукмары (таягы).
БУНЧУК — бунчук (1. Идарә¬
ченең — хакның, гетманның,
патшаның — хакимлеге билгесе
итеп гаскәрләрдә йөртелә тор¬
ган, бер башына ат койрыгы та¬
гылган таяк; 2. Хәрби оркестр¬
да ритм бирүче музыка кора¬
лы — таяк).
Хбнский бунчук — хан бун¬
чугы.
БУРГОМИСТР—бургомистр, шә¬
һәр башлыгы, шәһәр идарәчесе
(Көнбатыш Европада (Аурупада)
шәһәр идарәсе башлыгы).
Бурголшстр гброда — шәһәр
(кала) бургомистры.
БУРДЮК — турсык (сыек әй¬
берләр салу өчен, хайван тире¬
сеннән ясалган савыт).
БУРЛАК — бурлак (XIX йөз
уртасына кадәр патша Россия¬
сендә Иделдә агымга каршы
баржа тартучы эшчеләр әртиле
әгъзасы).
Бурлбцкие пёсни — бурлак
жырлары (җырулары).
БУРСА — бурса (элекке заманда
дини мәктәп, семинария, мәд¬
рәсә).
БУРСАК — бурсак (бурсада уку¬
чы, бурса шәкерте, ягъни уку¬
чысы).
БУСУРМАН (бусурмйвнв) —
к. Басурман (басурманин).
БЫЛЙНА — 1. Былина, эпос,
кыйсса, риваять, хикәят, леген¬
да, сөйләк (легендар батырлар
турында рус халык эпосы);
2. Үлән сабагы.
Былйнный сюжет — былина
(эпос, ...) сюжеты (күренеше),
кыйссам (риваяти) сюжет (күре¬
неш).
Древнерусская былйна — бо¬
рынгы (әүвәлге) рус (урыс) бы-
линасы (эпосы, ...); рус (урыс)
халкының борынгы былинасы
(эпосы,
БЫЛИНЩИК — былиначы
(эпосчы, кыйссачы, легендачы,
рнваяче, риваятьче, хикәяче,
хикәятче, сөйләкче); былйна
(эпос,...) сөйләүче (бәян итүче).
Древнерусский былйнщик —
борынгы рус (урыс) былиначы-
сы (эпосчысы, ...).
БЮРГЕР — 1. Бюргер (Көнба¬
тыш Европада (Аурупада); шә¬
һәрдә, калада яшәүче, шәһәр,
ягъни кала кешесе); 2. (күч.)
Мещан, тар карашлы кеше.
БЮСТ (скульптурный) — бюст
(кеше гәүдәсенең билдән югары
өлешенең сыны, ягъни скульп¬
турасы).
ВАУ
38
ВАУЧЕР — ваучер (1. Дәүләт
тарафыннан чыгарылган хосу¬
сыйлаштыру чегы, кыйммәтле
кәгазь ; 2. Товар сатып алу яки
хезмәт күрсәткән ечен, акчала¬
та кредит бирү хокукын тәэмин
итүче рәсми язу).
ВАХМИСТР — вахмистр (патша
армиясендә атлы гаскәр унтер-
офицеры).
ВЕНЦЕНОСЕЦ — таҗдар, таҗ
иясе, таҗ йөртүче (патша яисә
император).
ВЕРВЬ — вервь (Борынгы Русь¬
та крестьяннар, игенчеләр об¬
щинасы, җәмгыяте).
ВЕРОТЕРПИМОСТЬ - һәрбер
дингә түземле караш, теләсә
нинди дин тоту иреген тану,
дини түземлелек, дини толе-
рантлык.
ВЕРШОК — вершок, карыш
(электә 4,4 см чамасындагы
озынлык үлчәү берәмлеге).
ВЕЧЕ — вече (1. Борынгы Русь¬
та дәүләт һәм җәмәгать эшлә¬
рен тикшерү өчен чакырылган
шәһәр халкы җыены; шул җы¬
ен була торган урын; 2. (күч.)
Җыен).
Вечевой кблокол — вече (җы¬
ен) чаны (кыңгыравы), вече җыю
чаңы, вечега чакыру чаңы.
Новгородское вече — Новгород
вечесы, Новгород җыены.
ВИКОНТ — виконт (Франциядә
һәм Англиядә баронлык белән
графлык арасындагы дворянлык
дәрәҗәсен белдерә торган титул
һәм шул титулга ия кеше).
ВИКОНТЕССА — виконт хаты¬
ны, виконтбикә.
ВИСЕЛИЦА — дар, дар агачы
(кеше аса торган).
ВЛАСТЬ — 1. Власть, хакими¬
ят; идарә; 2. Власть, хакимият
ияләре (кешеләре), түрәләр (мәэ¬
мүрләр), башлыклар; 3. Көчле
тәэсир, буйсындыручы көч, өс¬
тенлек, хакимлек.
Абсолютная власть — 1. Аб¬
солют (тулы, чиксез, чикләнмә¬
гән, мотлак) власть (хакимият);
2. Бик (үтә) көчле тәэсир, ахыр¬
гача буйсындыручы көч, тулы
өстенлек, абсолют (тулы, ...) ха¬
кимлек.
Авторитйрная власть — ав¬
торитар власть, хакимият;
хакимияткә (властька) сукыр¬
ларча буйсынуга (баш июгә) ни¬
гезләнгән (корылган) хакимият;
бер кешенең генә авторитетын
(дәрәҗәсен) ныгытуга омтылган
хакимият.
Верховная власть — 1. Юга¬
ры хакимият (власть); 2. Югары
хакимият ияләре, югары хаки¬
миятне биләүче кешеләр, олы
түрәләр.
Властные полномочия — ха¬
кимият хокуклары (вәкаләтлә¬
ре), хакими хокуклар (вәкаләт¬
ләр); идарә (идарә итү-кылу)
хокуклары (вәкаләтләре).
Власть анархии — тулы (аб¬
солют, чиктән тыш, чиклән¬
мәгән, мотлак) хакимиятсезлек
(властьсызлык); тулы (абсолют)
39
ВОЛ
анархия (тәртипсезлек, стихия¬
лелек, таркаулык).
Власть имущие — хакимият
(власть) ияләре (кешеләре), ха¬
кимияттәге (властьтагы) даирә,
хакимияткә (властька) ия ке¬
шеләр (даирә), идарәчеләр, юга¬
ры (олы) түрәләр (мәэмүрләр),
югары хакимиятне (властьны)
биләүче (биләп торучы) түрәләр
(идарәчеләр).
Власть придерждщая — юга¬
ры хакимият (власть).
Власть рабочих и крестьян —
к. Рабоче-крестьянская власть.
Гетманская власть — к. Гет¬
ман.
Государственная власть —
дәүләт хакимияте (власте); дәү¬
ләт идарәсе.
Исполнительная власть —
башкарма хакимият (власть).
Нарддная власть — халык
хакимияте (власте) (халык мән¬
фәгатьләрен чагылдырган хаки¬
мият).
Робоче крестьянская власть —
эшче-крестьяи(нар) хакимияте
(власте).
Самодержавная власть — само
державиеле хакимият (власть),
самодержавиегә (абсолют, чик¬
сез монархиягә) корылган (ни¬
гезләнгән, таянган) хакимият,
самодержавие хакимияте.
Узурпация власти — хакими¬
ятне (властьны) законсыз тестә
(рәвештә) кулга алу (кулга тө¬
шерү), хакимияткә законсыз
рәвештә ия булу, хакимиятне
законсыз рәвештә биләү, хаки¬
мияткә законсыз рәвештә килү.
ВОЕННОПЛЕННЫЙ — хәрби
әсир, хәрби тоткын; сугыш (яу)
әсирләре (тоткыннары).
ВОЛОНТЁР — волонтер, ирек¬
ле, үзирекле (үзе теләп гаскәри
хезмәткә баручы).
ВОЛОСТЬ — волость, олыс (элек
административ-территориаль
берәмлек).
Волостнйя администрй'
ция — 1. Волость (олыс) адми¬
нистрациясе, волость хакимия¬
те, волость идарәсе, волостьның
идарә органнары; 2. (җ.) Во¬
лость администраторлары (ида¬
рәчеләре, җитәкчеләре, хөкем¬
дарлары).
Волостнбе правление — во¬
лость (олыс) идарәсе.
Дворцбвая волость — сарай
волосте, сарай олысы (XVI—
XVHI йөзләрдә Сарай прика¬
зына караган авыллар волосте,
олысы).
Ясйчная вблость — ясаклы
волость, ясаклы олыс (XVI—
XVIII йөзләрдә халкы ясаклы
кешеләрдән торган авыллар
олысы).
ВОЛЫНКА (муз.) — сорнай
(тынлы музыка уен коралы).
Татарская волынка — татар
сорнае; сорнай.
ВОЛЬНАЯ (документ) — азат¬
лык кәгазе, азатлык язуы (кре¬
постнойлыктан азат итү турын¬
да бирелгән язу).
ВОЛЬНОДУМЕЦ — хөр фикер¬
ле (хөр фикер белән сугарыл¬
ган) кеше, ирекле (азат) фикер
йөртүче кеше, ирекле (хөр) фи¬
кер иясе.
вол
40
ВОЛЬНОДУМСТВО (вольноду¬
мие) — хөр фикерлелек (фикер¬
челек), ирекле (азат) рәвештә
фикер йоргү(челек), фикер хөр¬
леге, фикри хөрлек.
ВОЛЬНОМЫСЛИЕ — к. Вольно¬
думство.
ВОЛЬНООТПУЩЕННИК — ирек¬
кә җибәрелгән кол, азат ителгән
кол (яки крепостной крестьян,
игенче крестьян).
ВОТЧИНА —■ вотчина (Мәскәү
Русенда эре җир биләүчеләрнең
ата-бабадан мирас булып килгән
җире).
вбтчинник — вотчина хуҗа¬
сы, вотчина биләүче; җир би¬
ләүче; асаба.
ВЫСЕЛОК — пүчинкә, яңа авыл
(зур авылдан күчеп утырган,
башка чыккан яңа авыл).
у-
г
ГАЙДАМАК — гайдамак, әйдә-
мәк (1. XVII—XVIII йөзләрдә
поляк алпавытларына каршы
баш күтәргән Украина казагы
һәм крестьяны; 2. 1918—1920
еллардагы гражданнар сугышы
чорында Украинада советларга,
кызылларга каршы көрәшкән
хәрби отряд яки төркем солда¬
ты).
Гайдамйцкий отряд — гайда¬
маклар (әйдәмәкләр) отряды
(төркеме).
ГАЙДУК — гайдук, әйдүк (1. Бал¬
кан илләрендә һәм Венгриядә
госманлыларга каршы баш кү¬
тәрүче; 2. Крепостнойлык зама¬
нында хуҗасы белән сәфәрдә
йөрүче хезмәтче-лакей).
ГАЛЕРА — галера (күп ишкәк¬
ле борынгы көймә).
Военная галера — хәрби гале¬
ра, сугыш галерасы.
Сослйтъ на галёры — галера¬
га җибәрү (электә Көнбатыш
Европада (Аурупада) җинаять¬
челәрне, галерада эшләү өчен,
ишкәкче итеп җибәрә торган
булганнар).
ГАРЕМ — гарем, хәрәм (1. Күп
хатын алу гадәте булган Көнчы¬
гыш, ягъни Шәрык илләрендә
бай ирнең хатыннары; 2. Өй¬
нең шул хатыннар өчен булган
яртысы).
Смотритель гарёма — хәрәм
агасы, турсык.
ГАРНЕЦ —гарнец (элек Рос¬
сиядә 3,28 литр сыешлы үлчәү
берәмлеге).
Гарнцевый сбор — көрәк оны
(тегермән тарткан өчен алына
торган он).
Гбрнцевая система — гарнец
системасы.
ГАУБИЦА — гаубица (артилле¬
рия каралы).
Гбубичный огбнь — гаубица
уты, гаубицадан алып барылган
ут; гаубицадан ату. гаубицадан
алып барылган ату.
Лёгкая гаубица — җиңел гау¬
бица.
Тяжёлая гаубица — авыр гау¬
бица.
ГВАРДЕЕЦ — гвардияче (1. Гвар¬
диядә хезмәт итүче яки хезмәт
иткән кеше; 2. (күч.) Буйлы,
таза, нык бәдәнле, матур килеш-
килбәтле ир-ат).
41
ГЕР
Гвардеец короля (королёвский
гвардеец) — король (патша, па¬
дишаһ) гвардиячесе.
Национдльный гвардёец —
милли гвардияче.
Пёший гвардёец — җәяүле
гвардияче.
ГЕКТАР — гектар (җир үлчәү
берәмлеге; 10 000 кв. метрга ти¬
гез).
Гектйр земли—бер гектар
жир.
ГЕНЕАЛОГИЯ — Генеалогия
(1. Тарихның нәсел-ыруларны
тикшерә торган бүлеге; 2. Хай¬
ваннарның яки үсемлекләрнең
килеп чыгуы турындагы мәгъ¬
лүматлар; 3. Нәсел тарихы, ыру
тарихы, шәҗәрә).
Гекеалогйческая таблица —
генеалогия таблицасы (җәдвә¬
ле), нәсел (ыру) таблицасы, шә¬
җәрә.
Генеалогическое (филогене¬
тическое) дерево (дрёво) — нә¬
сел агачы, шәҗәрә.
ГЕНЕРАЛИССИМУС — генера¬
лиссимус (иң югары хәрби дә¬
рәҗә).
ГЕНОЦИД — геноцид (бүтән ра¬
садан, милләттән яки башка
диндә булган халыкның аерым
төркемнәрен м ассак ү ләм рә¬
вештә кыру).
ГЕРАЛЬДИКА — геральдика,
гербларны (туграларны) әйрәнү
гыйлеме (гербларны, аларның
тарихын өйрәнү).
Геральдический бтлас — ге¬
ральдика атласы, герблар (туг¬
ралар) атласы, герблар сурәт¬
ләнгән (төшерелгән, бирелгән)
атлас.
Историческая гербльдика —
тарихи геральдика, тарихи (бо¬
рынгы, әүвәлге, элекке)герблар¬
ны (туграларны) өйрәнү (гый¬
леме).
ГЕРАЛЬДЙСТ — геральдикачы,
гербларны (туграларны) өйрә¬
нүче, геральдика белгече, герб¬
ларны өйрәнү гыйлеме белгече.
ГЕРБ — герб, тугра (дәүләтнең
флаг, акча, мөһер һәм башка
шундый нәрсәләргә төшерелә
торган махсус билгесе, рәсми
эмблемасы; аерым шәһәрләр¬
нең, өлкәләрнең, нәсел-ырулар¬
ның һәм башкаларның да
герблары булырга мөмкин).
Герб города (городскбй герб) —
шәһәр (кала) гербы (туграсы).
Гёрбовая печдть — герблы
печать, герблы мөһер (тамга),
тугра(лы) печать, тугра мөһер
(тамга), герб (тугра) төшерелгән
печать (пичәт), мөһер, тамга.
Государственный герб —Дәү¬
ләт (ил, мәмләкәт) гербы (туг¬
расы).
Госудйрственный герб Респуб
лики Татарстан — Татарстан
Республикасының (Җөмһүрия¬
тенең) Дәүләт (ил. мәмләкәт)
гербы (туграсы).
Родовдй герб — нәсел (нәсел-
ыру, нәсел-нәсәп) гербы (туграсы).
Фамильный герб — гаилә
(семья) гербы (туграсы), к. Ро-
довбй герб.
ГЕРОЛЬД — герольд, хәбәр би¬
рүче (салучы), хәбәрче, хәбәр
җиткерүче (җиткезүче), сөрән¬
че, сөрән салучы, оран салучы,
оранчы, кидачы (урта гасырлар¬
да сарай боерыкларын һәм ха-
ГЕР
42
бәрләрне, кычкырып, халыкка
җиткереп йөрүче).
Королёвский герольд — король
(патша, падишаһ) герольды (хә¬
бәрчесе, сөрәнчесе, оранчысы,
нидачысы).
ГЕРЦОГ — герцог (Көнбатыш
Европада (Аурупада) югары кат¬
лау дворяннар һәм аерым өлкә
биләүче аксөякләр титулы, ягъ¬
ни дәрәҗәсе).
Велйкий герцог — бөек гер¬
цог.
Герцогский титул — герцог
титулы (дәрәҗәсе); герцоглык
титулы (дәрәҗәсе).
ГЕСТАПО — гестапо (фашист¬
лар хакимият башында торган
вакытта Германия дәүләте¬
нең — Ал ман иянең яшерен по¬
лициясе).
Фашистское гестдпо — фа-
шист(лар) гестапосы.
ГЕСТАПОВЕЦ — гестапочы.
Фашистский гестЛповец —
фашист(лар) гестапочысы.
ГЕТМАН - гетман (1. XVI—
XVIII йөзләрдә Польшада ко¬
раллы көчләр башкомандую-
щие; 2, XVI йөзнең ахырында
Украинада Запорожье казакла¬
рының сайлап куелган башлы¬
гы; XVII йөэ башыннан Украи¬
на дәүләте җитәкчесе).
Гетманская власть — гет¬
ман хакимияте (власте), гетман
идарәсе.
ГЕТМАНСТВО — 1. Гетманлык;
гетман хакимлеге, гетман ида¬
рәсе; 2. (җ.) Гетманнар.
ГЕТМАНЩИНА - гетманчы¬
лык (1. Украинаның XVII йөз¬
дә гетман идарәсе астында Мәс-
кәү дәүләте составына кергән
өлеше; 2. 1918 елда Украинада
Германия тарафыннан басып
алыну нәтиҗәсендә урнашты¬
рылган хәрби режим).
ГИЛЬОТИНА — гильотина, җә¬
залау машинасы (үлем җәзасы¬
на хөкем ителгән кешеләрне
баш кисү юлы белән үтерү ма¬
шинасы; 1792 елда Франциядә
буржуаз революция вакытында
кертелгән).
ГИМНАЗИСТ — гимназист, гим¬
назияче, гимназиядә укучы,
гимназия укучысы (шәкерте).
ГЛАВНОКОМАНДУЮЩИЙ
(главком) — башкомандующий.
Верховный главнокомандую¬
щий (верхглавкам)— югары баш¬
командующий.
ГЛАГОЛИЦА — глаголица (бо¬
рынгы славян әлифбасы).
ГЛАДИАТОР — гладиатор (Бо¬
рынгы Римда тамашачылар ал¬
дында ерткыч хайваннар белән
яки үзе кебек үк икенче бер кол
белән көрәшүче кол).
Рймский гладидтор — Рим
(Рум) гладиаторы; римлы (ру¬
ми) гладиатор.
ГЛАСНОСТЬ — хәбәрдарлык,
билгелелек, ачыклык, һәркемгә
(халыкка, җәмәгатьчелеккә)
билгеле булу.
ГЛАСНЫЙ (ист.) — гласный
(1917 елга кадәр патша Россия¬
сендә шәһәр Думасына яки гу¬
берна яисә өяз земство җыены¬
на сайланган әгъза).
ГОЛГОФА — 1. Голгофа (Иеру¬
салим тирәсендә җәзалау уры-
43
ГОС
ны; Инҗил буенча, анда Гайса
баганага кадаклап үтерелгән);
2. (күч.) Җәфалану чыганагы,
җәфа чигү урыны.
ГОНЧАР — чүлмәкче, чүлмәк
ясаучы (җитештерүче, эшләүче,
эшләп чыгаручы) оста, чүлмәк¬
че оста.
Гончарное дёло — чүлмәкче¬
лек эше (шегыле, һөнәре, кәсе¬
бе. кәсәбәсе), чүлмәк ясау (җи¬
тештерү, ...) эше (шегыле, ...).
Гончдрный круг — чүлмәкче
(чүлмәк ясаучы, ...) станогы;
чүлмәкчелек (чүлмәк ясау, җи¬
тештерү, эшләү, эшләп чыгару)
станогы (механик көч ярдәмен¬
дә хәрәкәткә китерелүче түгә¬
рәк формасындагы җайланма).
ГОРНИЧНАЯ — асрау, асрау кыз
(яисә асрау хатын), хезмәтче
кыз (яисә хезмәтче хатын) (бай¬
лар өендә аш пешерүдән башка
эшләрне үтәүче хатын-кыз).
ГОРНОЗАВОДЧИК — тау про¬
мышленносте яки сәнәгате пред¬
приятиеләре хуҗасы).
ГОРНОРАБОЧИЙ — тау эшчесе
(тау сәнәгате эшчесе).
Союз горнорабочих — тау эш¬
челәре берлеге (союзы).
ГОРНЯК — горняк (1. Тау эш¬
чесе; тау промышленносте (сә¬
нәгате) эшчесе; 2. Тау инжене¬
ры; тау промышленносте (сәнә¬
гате) инженеры; 3. Тау инсти¬
туты студенты; 4. Тау спортчы¬
сы; таулы урыннарда чаңгыда
шуучы спортчы).
Горняцкий посёлок — тау эш¬
челәре (горняклар) бистәсе (по¬
селогы), тау промышленносте
(сәнәгате) эшчеләре бистәсе
(поселогы).
ГОРОДИЩЕ (археол.) — шәһәр¬
лек, борынгы (әүвәлге, элекке,
иске) шәһәр (кала) урыны, бо¬
рынгы (әүвәлге, ...) шәһәр (ка¬
ла) калдыклары (электә шәһәр
яки ныгытылган торак җир.
кирмән, калька булган урын).
Археологическое городище —
археологик шәһәрлек.
ГОРОДНИЧИЙ — городничий,
шәһәр (кала) башлыгы, шәһәр
(кала) идарәчесе, шәһәр (кала)
хакиме (Россиядә XIX йөз урта¬
сына чаклы).
ГОРОДОВОЙ — городовой (1. Пат¬
ша Россиясе полициясендә тү¬
бән чин; 2. Постта торучы поли¬
цейский).
ГОРОЖАНИН - шәһәр (кала)
кешесе, шәһәрдә (калада) яшәү¬
че (торучы, тормыш-көнкүреш
итүче) кеше.
ГОСПОДАРЬ — господарь (XIV—
XIX йөзләрдә Молдавия һәм
Валахия кенәзе).
Молдавский господ&ръ — Мол¬
давия господаре, Молдавия ке¬
нәзе; молдаван(нар) господаре,
молдаван(нар) кенәзе.
ГОСПОЖА — 1. Бикә, байбикә
(өстен катлау, сыйныф вәкиле);
2. Ханым (мөрәҗәгать); 3. Ху-
җабикә, хуҗа хатын.
ГОСТИ (ист.) — сәүдәгәрләр,
алыпсатарлар, сәүдә итүчеләр,
сату-алу итүчеләр, малтабарлар.
Гостиный двор — Сәүдә-ку-
нак йорты; кәрвансарай.
гот
44
Гостиный остров — Сәүдә-ку-
нак утравы (урта йөзләрдә Урта
Иделдә).
Иноземные гбсти — чит (ят,
бүтән, башка) ил (дәүләт, мәмлә¬
кәт) сәүдәгәрләре (алыпсатарла¬
ры, малтабарлары), чит илләр¬
дән килгән сәүдәгәрләр (алып¬
сатарлар, сату итүчеләр, сату-
алу итүчеләр, малтабарлар).
ГОТИКА — готика (Европада
(Аурупада) XII—XV гасырлар¬
да архитектурада махсус стиль
яки алым, ысул).
Готический стиль — готика
стиле (алымы, ысулы), готик
стиль (алым, ысул).
Готический храм — готика
стилендәге гыйбадәтханә (чир¬
кәү, кәлисә), готик стильдәге
гыйбадәтханә, готика стилендә
(готик стильдә) эшләнгән (тө¬
зелгән, корылган, торгызылган)
гыйбадәтханә.
Готическое искусство — го¬
тика сәнгате, готик сәнгать, го¬
тика стилендәге сәнгать, готик
стильдәге сәнгать.
Средневековая гдтика — урта
гасыр(лар) (йөз(ләр) готикасы.
ГРАД (город) — шәһәр, кала.
ГРАДОНАЧАЛЬНИК — шәһәр
(кала) башлыгы, шәһәр идарә¬
чесе, шәһәр хакиме (патша Рос¬
сиясендә шәһәр башлыгы, губер¬
натор хокукындагы идарәче).
ГРАМОТА — 1. Грамота; ярлык;
кәгазь, язу (язма документ);
2. Укый-яза белү, грамоталы¬
лык); 3. Белем, аң-белем; 4. Баш¬
лангыч белем, башлангыч мәгълү¬
мат (кайсы да предмет, гыйлем
буенча); 5. (иск.) Язу, хат һ. б.
Берестянйя грймота — туз
грамота (язма, язу, документ).
Ввбзная грамота — юллама
грамотасы (кәгазе, язуы, язма
документы).
Верительная грамота — ыша¬
ныч язуы (грамотасы); ыша-
нычнамә.
Вольная грймота — азатлык
язуы (кәгазе) (азат итү турын¬
да бирелгән язу, кәгазь, язма
документ).
Выучиться грймоте — укый-
язарга (грамотага) өйрәнү.
Государственная грймота —
дәүләт грамотасы.
Договорнйя грймота — (үз¬
ара) килешү кәгазе (язуы), шарт
язуы (кәгазе); шартнамә.
Духовная грймота (духбв-
ная) —язма васыять; васыять
язуы (кәгазе); васыятьнамә (ва¬
сыять язылган язма документ).
Жалованная грймота— 1. Таш¬
ламалар, өстенлекләр грамота¬
сы (өстенлекләр яисә матди-та-
бигый байлыклар, мәсәлән,
җир-судан файдалану өчен, юга¬
ры хакимият тарафыннан би¬
релгән язма документ); 2. (күч.)
Ярлык.
Кабйльная грймота — кабала
(бәйлелек) язмасы (язуы, кәга¬
зе) (кабалага, бәйлелеккә төшү-
төшерү турында язма документ).
Китййская грймота — Кытай
грамотасы (бөтенләй аңлашыл¬
маган язу).
Купчая грймота — сату-алу
грамотасы (кәгазе, язуы) (сату-
алу турында грамота).
Наказнйя грймота — наказ,
боерык, күрсәтмә грамотасы
45
ГРА
(язуы, кәгазе), язма наказ, (бое¬
рык, күрсәтмә) язылган грамота
(язу, кәгазь), боерыкнамә.
Отдельная грймота (ист.) —
бүленешү (бүлү) грамотасы
(язуы, кәгазе) (бүлү-бүленешү
турында язма документ).
Отпускнйя грймота— «.Воль¬
ная грамота.
Охранная грамота — сак гра¬
мотасы (язуы, кәгазе) (берәр
кешенең яки аның милкенең
хөкүмәт органнары тарафыннан
саклануы турында бирелгән до¬
кумент).
Порядная грймота — поряд¬
ный грамота (язу, кәгазь) (XVI—
ХУП йөзләрдә Мәскәү дәүләтен¬
дә крестьян белән феодал ара¬
сында крестьянның феодалдан
көтәргә алганы өчен нинди эш¬
ләр башкарырга тиеш икәнлеге
турында төзелгән килешү).
Похвальная (Почётная) грй¬
мота — Мактау грамотасы (кә¬
газе).
Рядная грймота — килешү яр¬
лыгы (язуы, кәгазе) (килешү яки
сату шартлары теркәлгән язу).
Судная грймота — суд (мәх¬
кәмә) грамотасы (язуы, кәгазе).
Тархйнная грймота — тархан
ярлыгы (тарханлык хокуклары
бирү турында язма документ).
Укйзная грймота — указ гра¬
мотасы, боерык грамотасы (язуы,
кәгазе); боерыкнамә.
Устйвная грймота — устав
ярлыгы (грамотасы, язуы, кә¬
газе) (1. Борынгы Мәскәү дәү¬
ләтендә җирле идарә тәртибен
билгеләгән кагыйдәләр язмасы;
2. 1861 елгы крестьян реформа¬
сыннан соң алпавытлар һәм
элек алар кул астында булган
крестьяннар арасындагы мөнә¬
сәбәтләрне билгели торган доку¬
мент).
Фйлькина грймота — мәгъ¬
нәсез документ, буш кәгазь,
кәгазь кисәге (юридик көчкә ия
булмаган яки дөрес төзелмәгән,
тутырылмаган рәсми кәгазь).
Хйнская грймота — хан яр¬
лыгы.
Шёртная грймота — шарт¬
намә, шартлы килешү, шарт
язуы (кәгазе) (XVIII йөз башы¬
на кадәр төрки-татар дәүләтлә¬
рендә һәм Мәскәү дәүләтендә
үзара килешү турында берке¬
телгән рәсми беркетмә).
ГРАФ — граф (барон дәрәҗәсен¬
нән өстенрәк булган, нәселдән
нәселгә күчеп килгән дворяннар
титулы һәм шул титулга ия
булган кеше).
Вассйльный граф — вассал
граф (эрерәк феодалга — король¬
гә, патшага, кенәзгә һ. б. бәйле
граф).
«Графская рйспря» — «граф¬
лар ызгышы» (талашы, низагы,
ызгыш-талашы) (1534—1536 ел¬
ларда Дания тәхете өчен үзара
көрәш).
Родовитый граф — зур нәсел¬
дән булган граф, нәселле граф;
дәрәҗәле (атаклы, танылган,
олы, ихтирамлы) граф.
ГРАФИНЯ — граф хатыны (кы¬
зы), к. Граф.
ГРАФСТВО — графлык (1. Граф¬
лык дәрәҗәсе; 2. Феодализм
чорында граф биләгән җирләр;
3. Англиядә, АКШта, Канадада
ГРО
46
һәм кайбер башка илләрдә ад¬
мин истратив-территориаль бе¬
рәмлек).
Тулузское грЛфство — Тулуза
графлыгы (IX йөз уртасында —
XIII йөздә Франциядә).
ГРОССМЕЙСТЕР — гроссмей¬
стер (1. Урта гасырларда ры¬
царьлар яки масоннар ордены
башлыгы; 2. Иң югары квали¬
фикацияле, дәрәҗәле шахмат
остасы).
ГУБЕРНАТОР — губернатор
(1. Патша Россиясендә губерка
башлыгы; 2. Колония башлыгы;
3. АКШта штат башлыгы; 4. Хә¬
зерге Россиядә өлкә башлыгы).
Военный губернатор — хәрби
(гаскәри) губернатор, хәрби гу¬
берна башлыгы, ягъни идарә¬
чесе.
Губернатор колонии — коло¬
ния губернаторы.
Губернатор штата — штат
губернаторы.
Губернаторский дворец (дво
рец губернатора ) — губернатор
сарае (пулаты, ташпулаты).
ГУБЕРНАТОРСТВО — губерна¬
торлык; губернаторлык итү, гу¬
берна башлыгы булу, губерна¬
тор вазифасы.
ГУБЕРНАТОРША — губернатор
хатыны (яки кызы), к. Губер¬
натор.
ГУБЕРНИЯ — 1. Губерна (XVIII
йөз башыннан патша Россия¬
сендә һәм 1929 елга кадәр
Советлар Союзында (Берлеген¬
дә) төп административ-террито-
риаль берәмлек); 2. (иск.) Гу¬
берна шәһәре (каласы), губерна
үзәге, губерна үзәге булган шә¬
һәр (кала).
Губернская газета — губерна
газетасы (гәзите, гәҗите).
Губернское правление — гу¬
берна идарәсе.
Казб некая губерния — Казан
губернасы (1708 — 1781, 1796 —
1920 елларда).
ГУВЕРНАНТКА — гувернантка
(балаларга өйдә тәрбия һәм баш¬
лангыч белем бирүче хатын-
кыз, гадәттә патша Россиясен¬
дә чит ил хатын-кызы).
ГУВЕРНЁР — гувернёр (балалар¬
га өйдә тәрбия һәм башлангыч
белем бирүче ир-ат, гадәттә пат¬
ша Россиясендә чит ил кешесе).
ГУГЕНОТ — гугенот (XVI—ХУШ
йөзләрдә француз протестанты;
Франциядә кальвинчылык та¬
рафдары).
ГУМАНИЗМ — гуманизм
(1. Яңарыш чорында кешеләрне
һәм аларның фикерен яңа¬
рышка юнәлдергән хәрәкәт;
2. (күч.) Кешелеклелек, шәф¬
катьлелек, михербанлылык).
Средневековый гуманизм —
урта гасыр(лар) (йөзләр) гума¬
низмы, урта гасыр(лар)га хас
гуманизм.
ГУМАНИСТ — 1. Гуманист, гу¬
манизм тарафдары (Яңарыш
чорында); 2. (күч.) Гуманист,
кешелекле, шәфкатьле, михер-
банлы (кеше).
ГУМНд — ындыр, ындыр таба¬
гы.
ГУСАр — гусар (патша Россия¬
сендә җиңел кавалериядә хез¬
мәт итүче гаскәри).
47
ДЕМ
ГУСИТЫ — гусчылар (XV йөз¬
нең беренче яртысында Чехия¬
дә Ян Гус тарафдарлары, халык
массаларының католик чиркә¬
венә, феодаль изүгә, алман-
немец баскынчыларына каршы
көрәшендә катнашучылар).
ГУСЛИ — гөслә (ике кул белән
уйнала торган кыллы музыка
уен коралы).
ДАРВИНИЗМ — дарвинизм,
дарвинчылык, (Чарльэ) Дарвин
тәгълиматы, (Чарльэ) Дарвин
өйрәтмәләре.
ДАРВИНИСТ — дарвинчы, дар¬
винизм (дарвинчылык) тараф¬
дары, (Чарльэ) Дарвин тәгъли¬
маты (өйрәтмәләре) тарафдары.
ДВОЕВЛАСТИЕ — ике власть¬
лылык, ике хакимиятлелек.
Временное двоевластие — ва¬
кытлы ике хакимиятлелек, ва¬
кытлы нке властьлылык.
ДВУГРИВЕННЫЙ - егерме ти¬
ен, егерме тиенлек (көмеш) ак¬
ча.
ДЕЗЕРТИР — дезертир, качкын,
качак, качып китүче, качып йө¬
рүче (хәрби хезмәттән яки дәү¬
ләт хезмәтеннән качып китүче,
качып йөрүче).
Военный дезертир — хәрби
(гаскәри) дезертир, хәрби кач¬
кын, хәрби качак (гаскәри, сол¬
дат, яугир), хәрби хезмәттән
яки яу кырыннан качып китүче
солдат.
ДЕКАБРИСТ — декабрист (Рос¬
сиядә 1825 елның декабрендә
крепостной хокукка, самодер¬
жавиегә каршы кораллы баш
күтәрүдә катнашкан дворян эш-
леклесе).
ДЕКАДЕНТ — декадент (әдәби¬
ятта һәм сәнгатьтә декадент¬
лык тарафдары).
ДЕКАДЕНТСТВО — декадентлык
(XIX йөз азагында —XX йөз ба¬
шында әдәбиятта һәм сәнгатьтә
төшенкелек һәм чиктән тыш
индивидуализм белән харак¬
терлана торган агым).
ДЕМИЛИТАРИЗАЦИЯ - 1. Де¬
милитаризация; демилитариза¬
цияләү (хәрби корылмаларны
юк итү, нинди дә булса берәр
дәүләтне хәрби ныгытмалар тө¬
зүдән, хәрби промышленность
булдырудан һәм билгеле терри¬
ториядә гаскәр тотудан тыю);
2. Коралсызландыру.
Демилитариздция экономи¬
ки — икътисадны демилитари¬
зацияләү (тыныч тормыш шарт¬
ларында икътисадны халык
хуҗалыгы мәнфәгатьләрендә
үзгәртеп кору).
Демилитаризбванная збна —
демилитаризация зонасы, деми-
литаризацияләкгән зона (дәү¬
ләтләрнең халыкара килешү
нигезендә гаскәр тоту тыелган
чик буе җирләре).
Рейнская демилитаризбван¬
ная здна — Рейн демилитари¬
зация зонасы, Рейн (елгасы) буе
демилитаризация зонасы.
Частичная демилитаризд-
ция — өлешчә (берникадәр) де-
ДЕМ
48
милитаризация (демилитариза¬
цияләү, коралсызландыру).
ДЕМОНСТРАНТ — демонстрант,
демонстрацияче, демонстрация¬
дә катнашучы.
Колбина демонстрантов —
демонстрантлар (демонстрация¬
челәр) колоннасы, демонстрант¬
лар (демонстрациячеләр) сафы,
демонстрациядә катнашучылар
сафы.
Политический демонстрант —
сәяси (политик) демонстрант
(демонстрацияче, демонстрация¬
дә катнашучы).
ДЕМОС — демос, халык (Борын¬
гы Грециядәге колбиләүчелек
җәмгыятендә кол булмаган ха¬
лыкның түбән катлавы).
ДЕНАРИЙ — денарий (Борын¬
гы Римда һәм урта гасырларда
кайбер Европа (Аурупа) иллә¬
рендә көмеш акча).
Римский денарий — Рим (Рум)
дәнарие; римлылар (румилар)
денарие, римлылар (румилар)
суккан денарий.
ДЕНЩИК — денщик (патша ар¬
миясендә офицерга хезмәт күр¬
сәтә торган солдат, гаскәри).
ДЕСАНТНИК — десантчы (де¬
сантта катнашучы яисә хәрби-
һава десанты гаскәрләрендә хез¬
мәт итүче хәрби, солдат, гаскә¬
ри).
Воздушный десантник — һа¬
ва десантчысы.
Морской десантник — диңгез
десантчысы.
ДЕСЯТИНА (ист.) — дисәтинә
(1. 2400 кв. сажинга яки 1,092
гектарга тигез борынгы җир
үлчәме берәмлеге, метрик
системага күчкәнчегә кадәр
кулланылган); 2. Дисәтинә, ун¬
нан бер өлеш (урта гасырларда
рус дәүләтендә һәм Көнбатыш
Европада (Аурупада) керемнең
уннан бере күләмендә крестьян¬
нардан чиркәү файдасына җые¬
ла торган салым, мөселманнар¬
да — гошер).
Десятинные сбдры — дисәти¬
нә, җыемнарның уннан бер өле¬
ше (чиркәү һәм руханилар фай¬
дасына).
Десятинный надёл землй —
(бер) дисәтинә(лек) имана (има¬
на җире); (бөр) дисәтинә(лек)
җир кисентесе, кишәрлеге (җир
участогы).
Казённая десятйна — казна
дисәтинәсе, (күч.) дәүләт дисә¬
тинәсе (1,092 гектарга тигез бул¬
ган).
ДЕХКАН (дехканнв) — диһкан
(электә Урта Азия — Төркестан
игүчесе).
Дехканское хозяйство — диһ¬
кан хуҗалыгы.
ДЗОТ — дзот (пулеметтан ату
өчен агачтан һәм туфрактан
ясалган ныгытма).
Военный дзот — хәрби (гас¬
кәри) дзот.
ДИВАН — диван (1. Урта йөз
төрки-татар ханлыкларында
һәм элекке Төркиядә дәүләт
шурасы (советы, киңәше, ки¬
ңәшмәсе) һәм шул шура уты¬
рышы үткәрелә торган зал;
2. Йорт җиһазы: 3. Шәрык ша¬
гыйрьләренең шигырьләр мәҗ¬
мугасы, яки җыентыгы).
49
ЕБЛ
Государственный дивбн —
дәүләт (ил, мәмләкәт) диваны,
дәүләт шурасы.
ДИНАР — динар (1. Урта йөз¬
ләрдә гарәпләрдә алтын акча
берәмлеге; 2. Гыйракта, Иранда
һәм кайбер башка илләрдә ак*
ча берәмлеге).
Арббский динйр — гарәп(ләр)
динары, гарәпләр суккан динар.
ДИПЛОМАТИКА — дипломати¬
ка (тарихи документларның
язылган вакытын, дәреслеген
һ. б. өйрәнә торган ярдәмче та¬
рихи фән).
Историческая дипломйти-
ка — тарихи дипломатика.
ДИРГЁМ (днрхАм, дирхём)—
дирһәм (1. Урта гасырларда га¬
рәпләрнең көмеш акчасы;
2. Кайбер Якын Көнчыгыш ил¬
ләрендә авырлык үлчәү берәм¬
леге; 3. Мароккода (Фәстә) акча
берәмлеге).
Ар&бский диргём — гарәп(ләр)
дирһәме, гарәпләр суккан дир¬
һәм.
ДОГОВОР — договор, килешү,
шартнамә.
ДОМОВЛАДЕЛЕЦ — йорт хуҗа¬
сы, йорт биләүче; йорт иясе.
ДОМОВОЙ (миф.) — йорт иясе,
бичура.
ДОМБРА — думбра (кыллы му¬
зыка уен коралы).
ДРАКОН (миф.) — аждаһа (өч
яисә җиде башлы, озын муенлы,
иләмсез зур, куркыныч, әкияти
ерткыч җанвар).
ДРАХМА — драхма (1. Борын¬
гы Грециядә көмеш яки алтын
акча; 2. Хәзерге Грециядә акча
берәмлеге; 3. Элек аптека (дару¬
ханә) үлчәү берәмлеге — 3,73
грамм).
Древнегреческая дрбхма — Бо¬
рынгы Греция (Юнан) драхма¬
сы; борынгы грек(лар) драхма¬
сы, борынгы юнан(нар) драхма¬
сы.
ДРОТИК — дротик, кыска сөң¬
ге, кыска саплы сөңге (борынгы
сугыш коралы).
ДУБИНА (оружие) — күсәк, тә¬
пәч (борынгы сугыш коралы).
ДУБИНКА — к. Дубина.
ДУДКА — курай, сыбызгы (тын¬
лы музыка уен коралы).
ДУКАТ — дукат (Венгриядә —
Маҗарстакда борынгы алтын
акча).
ДУМЕЦ — Дума әгъзасы, дума¬
чы; Думада бер тавышка ия зат.
ДЬЯВОЛ (миф.) — шайтан, иб¬
лис.
ЁВА (миф.) — Хаува, Хаува
ана.
ЕВАНГЕЛИЕ — Инҗил (хрис¬
тианнарның — нәсариләрнец
дини китабы).
ЕВНУХ — евнух, хәрәм агасы,
турсык (Шәрык илләрендә хә¬
рәм (гарем) өстеннән күзәтче-
лек итүче; солтан яисә хан,
шаһ, әмир кебек башка Шәрык
хакимнәре сараеның хатын-
кызлар бүлмәсендә — хәрәмдә
хезмәт итүче, ирлегеннән мәх¬
рүм ителгән ир-ат).
4 К-5/311
сам
50
ЕДИНОЛИЧНИК -аерым (ял¬
гыз) хуҗалыкчы, аерым (ялгыз)
хуҗалык белән яшәүче (тор¬
мыш итүче, тормыш-көнкүреш
итүче, көн күрүче), ялгызак.
ЕЛАНЧА — япанча (халат сы¬
ман киң, озын чабулы борынгы
өс киеме).
ЕФРЕЙТОР — ефрейтор (армия¬
дә солдаттан югары беренче зва¬
ние, дәрәҗә).
Гвардии ефрейтор — гвардия
ефрейторы; гвардияче ефрейтор
(гвардиядә хезмәт итүче ефрей¬
тор).
ЖАКЕРЙЯ — Жакерия, Жак¬
лар восстаниесе (ихтилялы, баш
күтәрүе, кузгалышы) (Франция¬
дә 1337—1453 еллардагы Йөзь¬
еллык сугыш нәтиҗәсендә, җи¬
мереклек һәм феодаль изүнең
көчәюе сәбәпле, 1358 елда күтә¬
релгән крестьяннар восстание¬
се; восстаниенең исеме дворян¬
нарның крестьяннарга таккан
мыскыллы «Беркатлы Жак»
кушаматыннан килеп чыккан).
ЖАЛОБА — 1. Шикаять, шика¬
ять язуы (кәгазе); гариза, гари¬
за язуы, гарызнамә; зарнамә,
зар язуы (кемнән яисә нәрсәдән
дә булса зарланып, аерым кеше
яки оешма һ. б. исеменә күнде-
релгән рәсми гариза); 2. Зар,
зарлану, офтану.
Жйлоба в волостное управ¬
ление — волость (олыс) идарәсе¬
нә юллан(ыл)ган шикаять.
ЖАЛОВАНЬЕ — хезмәт хакы,
эш хакы.
Получать ждлованье — хез¬
мәт хакы алу, эш хакы алу.
ЖАНДАРМ — 1. Жандарм (жан.
дармериядә хезмәттә торучы
полицейский); 2. (күч.) Деспот,
тиран, залим.
Жандарм нарбдов — халык¬
лар жандармы (залиме) (халык¬
ларның иреккә, тәрәккыятка
омтылышын кысучы, буучы за¬
лим идарәче турында).
Кднный жандарм — атлы (ат
менгән) жандарм (полицейский).
Мировдй жандарм — (бөтен)
дөнья жандармы, (бөтен) дөнья
залиме (халыкларның иреккә,
тәрәккыятка омтылышын кы¬
сучы, буучы залим идарәче ту¬
рында).
Царские жандармы — патша
жандармнары (патшаның мах¬
сус полиция гаскәре, патша жан¬
дармериясе).
ЖАНДАРМЕРИЯ — жандарме¬
рия (1. 1917 елга кадәр патша
Россиясендә һәм кайбер башка
илләрдә сәяси сак һәм сәяси
эзәрлекләү бурычын үтәү өчен
оештырылган махсус полиция
гаскәре; 2. Франциядә һәм Төр-
киядә дәүләт кораллы көчләре¬
нең бер өлеше; 3. (Җ.) Полицей¬
скийлар, полиция, жандармнар.
Жандармское управление —
жандармерия идарәсе; (җ.) жан¬
дармнар идарәсе, (махсус) поли¬
ция идарәсе.
ЖАР-итИЦА (фолък.) — бәхет
кошы (әкиятләрдә сөйләнелә
торган алтын каурыйлы кош).
51
Ж ИТ
ЖЕЗЛ — тая к (түрәлек һәм дә¬
рәҗә билгесе булган махсус таяк).
Жезл полковбдца — полково¬
дец (яубаш, сәргаскәр) таягы.
ЖЕРТВЕННИК — 1. Корбан
чалу яки китерү урыны, келәү
урыны (мәҗүсиләрдә); 2. Чир¬
кәү (кәлисә) әстәле (правосла¬
вие чиркәвендә михрабның сул
ягында дини йолаларны башка¬
ру. гыйбадәт уку өчен куелган
махсус өстәл).
Языческий жёртвенник —
мәҗүсиләрнең корбан чалу яки
китерү урыны, мәҗүсиләрнең
келәү урыны.
ЖЕРТВОПРИНОШЕНИЕ — кор¬
бан чалу; корбан чалу яки ки¬
терү йоласы.
ЖИВОПИСЕЦ — рәссам, худож¬
ник, сурәтче (рәсем сәнгате,
сынлы сәнгать белән шөгыльлә¬
нүче кеше).
Античный живописец — бо¬
рынгы (әүвәлге, кадими, элекке)
рәссам, борынгы чорда (дәвердә,
...) яшәгән рәссам.
ЖИВОПИСЬ — 1. Рәсем сәнга¬
те; сынлы сәнгать; 2. (җ.) Рә¬
семнәр, картиналар, фрескалар
(буяулар белен ясала).
Классическая живопись —
1. Классик (классиклар иҗат
иткән) рәсем сәнгате (сынлы
сәнгать); 2. Классик (типик) рә¬
сем сәнгате (сынлы сәнгать)
әсәре; 3. Борынгы (әүвәлге, ка¬
дими, элекке) грек-рим дөнья¬
сына караган рәсем сәнгате
(сынлы сәнгать).
Наскйльная живопись —
1. Кыя (тау кыясы) рәсем сән¬
4*
гате (сынлы сәнгате), кыя таш
рәсем сәнгате; 2. Кыяга (тау
кыясына, кыя ташка) ясалган
(төшерелгән) рәсемнәр һ. б.
ЖИЛЙЩЕ — торак, торак уры¬
ны, яшәү урыны, көн итү уры¬
ны, яшәү-көн итү урыны, тор¬
мыш (тормыш-көнкүреш) итү
урыны; йорт.
Археологическое жилище —
археологик торак (торак урыны,
...).
ЖИЗНЕОПИСАНИЕ — тәрҗе¬
мәи хәл, биография, тормыш яз¬
масы, тормыш турында(гы) яз¬
ма, тормыш кыйссасы (хикәясе,
хикәяте), тормыш турында(гы)
кыйсса (хикәя, хикәят) (кемнең
дә булса тормыш юлын бәян итү).
ЖизнеописЛние Темучйна —
Чыңгыз ханның тәрҗемәи хәле
(биографиясе, ...).
ЖИРОНДИСТ — жирондачы
(1789—1794 еллардагы Бөек
француз революциясе чорында,
нигездә, республикачы сәүдә-
сәкәгать яки промышленность
буржуазиясе һәм җирбиләүче
катлам ихтыяҗларын гәүдә¬
ләндергән сәяси төркем әгъза¬
сы; бу исем аларга тарихчылар
тарафыннан Франциядәге Жи¬
ронда департаменты атамасы
буенча бирелгән).
ЖИТИЁ — 1. Тормыш; 2. Био¬
графия, тәрҗемәи хал, к. Жиз¬
неописание.
Житие святых — 1. Изгеләр-
(нен) тормышы; изгеләр(нең)
биографиясе, изгеләрнең тәрҗе¬
мәи хәле (тормыш язмасы,
к. Жизнеописание) (христиан
жит
52
чиркәве тарафыннан изгеләш-
терелгән руханиларның һәм
деньяви кешеләрнең тәрҗемәи
хәлләре).
ЖИТНИЦА — 1. Амбар, келәт;
2. Игенгә бай җир (өлкә).
ЖНЕЦ — уракчы, игенче.
ЖРЕБИЙ — 1. Шобага, жирәбә;
2. (тар.) Өлеш; алпавыт өлеше;
алпавыт утары (XVI—XVII йөз¬
ләрдә); 3. (күч.) Язмыш, тәкъ¬
дир.
Помёстный жребий — алпа¬
выт өлеше (җир-суның алпа¬
вытка тигән, караган өлеше);
алпавыт утары (җир-сулары бе¬
лән бергә).
Тянуть жребий — шобага (җи-
рәбә) салу (тарту).
ЖРЕЦ — 1. Жрец, каһин (мә¬
җүсиләрдә дин башлыгы);
2. (күч.) Ата, әһел, белгеч.
Верхбвный жрец — баш ка¬
һин (жрец); каһиннәр (жрец¬
лар) башлыгы.
Жрецы искусства — сәнгать
әһелләре; сәнгать аталары; сән¬
гать белгечләре.
ЖРЙЦА — 1. Каһинә, жрец ха¬
тын; 2. к. Жрец 2.
ЖУЗ (жус) — җүз (XVI—XIX
йөзләрдә казакъларда кабилә
берлекләренә нигезләнгән дәү-
ләти берләшмә атамасы).
Младший жуз — Кече(к) җүз
(XVI йөздән алып 1731 елга ка¬
дәр).
Средний жуз — Урта җүз
(XVI йөздән алып XVIII йөзнең
40 нчы елларына кадәр).
Стдрший жуз — Олы (Олуг)
җүз (XVI йөздән алып XIX йөз¬
нең 60 нчы елларына кадәр).
ЖУПАН — жупан, кыска чик¬
мән (элек полякларда һәм ук¬
раиннарда).
Украинский жупан — укра-
ин(нар) жупаны, украин(нар)
чикмәне.
3
ЗАБРАЛО — (тимер яисә корыч,
бакыр) битлек, шишәкнең —
алпакның (калфакның) сугыш
вакытында битне каплый тор¬
ган алгы өлеше, пәрдәсе).
ЗАВЕТ: ВЕТХИЙ ЗАВЕТ (рел.) —
Иске Васыять (Библиянең иң
борынгы өлеше).
ЗАВЕЩАНИЕ — васыять; васы¬
ять язуы, васыять кәгазе, васы¬
ятьнамә.
Духовное завещание — рухи
васыять; рухи васыять язуы,
рухи васыять кәгазе, рухи васы¬
ятьнамә. рухнамә.
ЗАКУП — закуп (Борынгы Русь
дәүләтендә боярдан, хуҗадан бу¬
рыч алып, шул бурычны һәм
аның процентларын эшләп түләр¬
гә тиеш булган игенче крестьян).
ЗАПАДНИК — көнбатышчы,
гарепче (Көнбатыш Европа куль¬
турасы (Гарби Аурупа мәдәния¬
те) һәм көнбатышча яшәү рәве¬
ше яклы кеше; көнбатышчы¬
лык (гарепчелек) тарафдары).
ЗАПАДНИЧЕСТВО - көнба
тышчылык, гарепчелек, Көнба¬
тыш (Гареп) мәдәнияте (культу¬
расы) алдында баш иючелек,
Көнбатыш (Гареп) мәдәниятенә
иярүчелек (XIX йөзнең 30—
50 нче елларында барлыкка
53
ЗЕМ
килгән һәм җәмгыятьнең үсе¬
шендә Көнбатыш Европа (Ауру-
па) юлы белән баруны яклый
торган сәяси-иҗтимагый агым).
ЗАПОРОЖЕЦ (казбк ) — Запо¬
рожьелы. Запорожье казагы.
ЗАСТЁНОК — төрмә, зиндан,
хибесханә, таш капчык.
Ст йл и некие застёнки — Ста¬
лин (И. В. Сталин) төрмәләре,
Сталин зинданнары; сталинизм
төрмәләре (зинданнары).
Фашистские застёнки — фа¬
шист төрмәләре, фашист зиндан¬
нары; фашизм төрмәләре (зин¬
даннары); фашистик төрмәләр
(зинданнар).
ЗАХВАТЧИК (воен.) — илба¬
сар, басып алучы, баскынчы.
Иноземные захвбтчики —
чит (ят) ил (дәүләт, мәмләкәт)
илбасарлары (басып алучыла¬
ры, баскынчылары).
Немёцкафашйстские захвбт
чики — немец(алман)-фашист
илбасарлары, немец-фашист ба¬
сып алучылары, немец-фашист
баскынчылары.
Чужеземные захватчики —
к. Иноземные захватчики.
ЗЕМЛЕКОП — җир казучы (эшче).
ЗЕМЛЯК — якташ.
ЗЕМЛЯЧЕСТВО — якташлык,
якташлык җәмгыяте, якташ¬
лык оешмасы (якташ студент¬
лар оешмасы яисә, гомумән, як¬
ташлар оешмасы).
Студенческое землячество —
студентлар якташлыгы, сту¬
дентларның якташлык җәм¬
гыяте (оешмасы).
ЗЕМСТВО — земство (1. Россия¬
дә 1864 — 1918 елларда сайлау¬
лар нигезендә оешкан җирле
үзидарә системасы; 2. Шул ида¬
рә системасының губерна һәм
өяз күләмендәге аерым оешма¬
сы, учреждениесе).
Выборы в земство — земство¬
га сайлаулар.
Зёмская медицина — земство
медицинасы (1864—1918 еллар¬
да халыкка, нигездә авыл җи¬
рендә, медицина ярдәме күрсәтү
оешмасы).
Зёмская почта — земство поч¬
тасы (дәүләт почтасы булмаган
өлкәләрдә корреспонденция-хат
һ. б. тарату өчен оештырылган).
Зёмскһя статистика — зем¬
ство статистикасы, земство мәгъ¬
лүматлары.
Зёмская управа — земство ида¬
рәсе (земствоның губерна һәм
өяз җирле үзидарә органы).
Зёмская шкйла — земство
мәктәбе (башлангыч мәктәп,
уку йорты).
Земские учреждёния — зем¬
ство оешмалары (учреждение¬
ләре) (1864—1918 елларда).
Земский врач — земство вра¬
чы (табибы).
Земский начальник — зем¬
ство идарәсе башлыгы.
Земский собор — земство җые¬
ны (җыелышы) (рус дәүләтендә
оештыру һәм идарә мәсьәләлә¬
рен хәл итү максатында чакы¬
рыла торган җыелыш).
Земский статистический ко
митёт — земство(ның) стати¬
стика комитеты; земство стати¬
стика идарәсе.
Земский суд — земство суды,
земство мәхкәмәсе (патша Рос-
ЗЕМ
54
сиясе өязләрендә хакимият —
полиция органы).
Земский телеграф — земство
телефон-телеграф челтәре.
Казанское губернское зём
ство — Казан губерна(сы) зем¬
ствосы (1864—1918 елларда).
ЗЕМЩИНА — земщина, эемчы-
лар (1. Элек рус дәүләтендә гас¬
кәри булмаган кешеләр, тыныч
тормыш халкы; 2. Явыз Иван
чорында рус дәүләтенең, оприч¬
нинадан аермалы буларак, бояр¬
лар тарафыннан идарә ителгән
өлеше).
ЗЕНИТКА (орудие) — зенит ору-
диесе, зенит тубы, зенит пуш¬
касы (ату коралы).
Зенитная артиллерия — зе¬
нит артиллериясе.
Зенитный расчет — зенит
орудиесе расчеты, зенит тубы
расчеты, зенит пушкасы рас¬
четы.
ЗЕНЙТЧИК — зенитчы (зенит
орудиесеннән, ягъни тубыннан,
пушкасыннан атучы артилле¬
рияче, тупчы).
ЗИПУН — чикмән, әрмәк (озын
чабулы өс киеме).
ЗОЛОТНИК (мера веса) — мыс¬
кал (электә авырлык үлчәү бе¬
рәмлеге — 4,266 грамм).
ЗОЛОТОПРОМЫШЛЕННИК —
1. Алтын сәнәгатьчесе (про¬
мышленнигы), алтын прииска¬
сы (приискалары) хуҗасы (ия¬
се), алтын приискасы тотучы;
2. Алтын сәнәгате (промышлен¬
носте) эшчесе, алтын приискасы
эшчесе, алтын юу сәнәгате эш¬
чесе, алтын табу (чыгару) сәнә¬
гате эшчесе; алтын юучы, ал¬
тын табучы (чыгаручы).
ЗОЛОТОПРОМЫШЛЕННОСТЬ —
алтын сәнәгате (промышленно¬
сте); алтын юу сәнәгате; алтын
табу (чыгару) сәнәгате.
ЗУРНА — сорнай (тынлы му¬
зыка уен каралы).
Татарская зурна — татар сор¬
нае; сорнай.
И
ИГУМЕН — игумен (ирләр мо¬
настыре башлыгы).
ИГУМЕНЬЯ — игуменья, игу¬
мен хатын (хатын-кызлар мона¬
стыре башлыгы).
ИЗБАЧ — ызбач, уку өе (ыз-
басы) мөдире, уку өе (ызбасы)
җитәкчесе; уку өе (ызбасы) ки¬
тапханәчесе (библиотекаре, ке-
тепхакәчесе).
ИЗБА-ЧИТАЛЬНЯ — уку өе,
уку ызбасы.
ИЗБИРАТЕЛЬ — сайлаучы (сай¬
лауларда катнашучы яки сай¬
лауга хокукы булган кеше).
Избирательная система —
сайлау системасы, сайлау тәр¬
тибе.
ИМПЕРИАЛИЗМ — империа¬
лизм (марксизм-ленинизм тәгъ¬
лиматы буенча капитализмның
соңгы стадиясе).
Монополистический импе¬
риализм — монополистик импе¬
риализм (мокополия(ләр)гә ни¬
гезләнгән, корылган, таянган
империализм).
55
КАБ
ИЗБУШКА — кечкенә (бәләкәй)
әй, кечкенә (бәләкәй) ызба; өй¬
чек, ызбачык.
ИКОНА —икона, тәре, образ,
төс. сурәт (христианнарда — нә-
сариләрдә Алланың һәм изге¬
ләрнең сурәте).
Икбна Ббжьей Mdmepu —
Изге Ана (Алла Анасы) икона¬
сы, Изге Ана тәресе, Изге Ана
төсе (образы, сурәте).
ИМЕНИЕ — 1. Имение, утар;
2. Милек.
ИМПЕРИАЛ — империал (1. Пат¬
ша Россиясендә алтын акча;
башта 10 сумлык, 1897 елдан
соң 16 сумлык; 2. Пассажирлар
йөртә торган ике катлы конка¬
ларның (атлы трамвайларның)
һәм омнибусларның өске ка¬
ты).
ИМПРЕССИОНИЗМ — импрес¬
сионизм (сәнгатьтә һәм әдәби¬
ятта XIX йөзнең икенче ярты¬
сында барлыкка килгән инди¬
видуалистик юнәлеш; төшенке¬
лек, иҗтимагый мәсьәләләрдән
читләшү, эчтәлеккә зарар ките¬
реп, форма белән мавыгу бу
юнәлешнең характерлы якла¬
ры булып тора).
ИМПРЕССИОНИСТ — импрес¬
сионист, импрессионизм тараф¬
дары (рәссам, музыкант, язучы).
ЙМЯ — 1. Исем, ат (иск.), кам;
2. Исем, ат, дан, шөһрәт.
Полузабытые именб — ярты¬
лаш онытылган (онытылып бар¬
ган) исемнәр, яртылаш хәтердән
җуелган (җуелып барган) исем¬
нәр, яртылаш истән чыккан (ис¬
тән чыгып барган) исемнәр.
ИНДУИЗМ — индуизм (һинд¬
станлылар, Һиндлеләр арасында
киң таралган дин).
Индуистская религия — ин¬
дуизм диве.
ИНДУС — I. Индус (индуизм ди¬
нен тотучы һиидле, һиндстан¬
лы); 2. (гомумән) һиндле, һинд¬
станлы (һиндстанның җирле
халыклары вәкиле).
ИНОРОДЕЦ — инородец, әҗнә-
би, рус булмаган халык (мил¬
ләт) кешесе (вәкиле) (электә
Россиядә рус милләтеннән бул¬
маган кеше).
Пнорбдческая шкдла — ино-
родецлар мәктәбе, әҗнәби мәк¬
тәп, рус булмаган халыклар
мәктәбе.
Инорддческий вопрбс — ино-
родеплар мәсьәләсе (проблема¬
сы), әҗнәбиләр мәсьәләсе, рус
булмаган халыклар (милләтләр)
мәсьәләсе, җирле халыклар
(милләтләр) мәсьәләсе.
ИСПРАВНИК — исправник (пат¬
ша Россиясендә XVIII йөз ахы¬
рында — XX йөз башында өяз
полициясе башлыгы).
ИСТОРИК — тарихчы, мөәррих
(1. Тарих укытучысы яки тарих
фәннәре галиме; 2. Югары уку
йортларында тарих факультеты
студенты),
Е
КАБАК (в старину питейное
заведение) — кабак, мәйханә
(электә исерткечләр сату уры¬
ны).
КАБ
56
КАБАТЧИК — кабакчы (мәйха¬
нәче), кабак (мәйханә) тотучы,
кабак хуҗасы (электә исерткеч¬
ләр сату урыны тотучы).
КАББАЛА — 1. Каббала (урта
гасырларда яһүдиләрдә һәртөр¬
ле хорафат һәм мистикага корыл¬
ган дини тәгълимат); 2. (күч.}
Аңлаешсыз. буталчык, фән бе¬
лән бәйләнешсез нәрсә (берәр
текст, язылган әйбер турында).
КАББАЛИСТИКА - 1. Кабба¬
листика (каббала белән бәйлән¬
гән йолалар); 2. Аңлаешсыз,
буталчык, серле нәрсә, к. Каб-
балй 2.
КАБРИОЛЕТ — кабриолет, җи¬
ңел арба (ике кәпчәкле, бер генә
утыргычлы җиңел арба).
КАВАЛЕРГАРД — кавалергард
(XVIII йөздә— XX йөз башында
патша армиясендә атлы гвар¬
дия полкында хезмәт итүче сол¬
дат яки офицер).
Кавалергардский мундйр —
кавалергард мундиры (киеме).
Кавалергдрдский полк — ка¬
валергардлар полкы.
Кбнный кавалергдрд — атлы
кавалергард, атка атланган (ат
менгән) кавалергард.
КАГАН — кахан, хакан, каһан
(борынгы төркиләрдә һәм XIII
гасырдан монголларда ил белән
идарә итүче).
КАДЕТ — кадет (1. Кадетлар
корпусында укучы; 2. XIX йөз
ахырында — XX йөз башында
Россиядә конституцион-демо-
кратлар партиясе әгъзасы).
КАДИ (кйдин) — казый (мөсел¬
маннар арасында шәригать ка¬
нуннары буенча мәхкәмә (суд)
эшләрен алып баручы).
КАЗАКИН — кәзәки (җиңсез өс
киеме).
КАЗАЧОК — 1. Казак (яшүсмер
казак, казак малае); 2. «Каза¬
чок» (бию исеме, шул биюнең
көе); 3. Казак малай (электә
дворян тормыш-көнкүрешендә
хезмәтче малай).
КАЗЕМАТ — казамат (1. Төрмә,
зиндан; 2. Артиллерия һәм авиа¬
ция утыннан саклану өчен бетон
корылма).
КАЛЫМ — 1. Калым (кияү та¬
рафыннан кәләшнең ата-анала-
рына түләнә торган акча, мал);
2. (күч.) Калым, салым, ришвәт,
чумара.
КАЛЬЯН — кальян, челем, хур-
хур (Шәрыкта тәмәке тарту
җайланмасы).
КАМЕРДИНЕР — камердинер
(хуҗаның — дворянның, алпа¬
вытның, байның — бүлмә хез¬
мәтчесе).
КАМЕРИСТКА — камеристка
(дворяннар һәм сарай көнкү¬
решендә — хуҗа хатын бүлмә¬
сендә хезмәт итүче асрау).
КАМЕР-КОЛЛЕГИЯ - камер-
коллегия (XVIII йөздә патша
Россиясендә акчалата җыем¬
нарны җыю эшләре белән шө¬
гыльләнгән дәүләт оешмасы, со¬
ңыннан казна палатасы белән
алмаштырыла).
КАМЕР-ЮНКЕР — камер-юнкер
(патша сараенда камергердан
түбәнрәк дәрәҗә).
КАМЗОЛ — камзул (җиңсез кыс¬
ка өс киеме).
57
КИР
КАНДАЛЫ — 1. Богау, зынҗыр
(кешене җәзалау җисеме);
2. (күч.) Авыр бурыч, йөкләмә,
вазифа, эш; коллык, изелгәнлек,
җәбер-золым.
Кандалы рабства — коллык
богавы (богаулары), коллык зын¬
җыр! лар)ы.
КАНОНЕРКА (канонерская лбд-
ка) — канонерка, канонер көй¬
мәсе (уртача калибрлы артилле¬
рия туплары белән коралланды-
рылган хәрби-диңгез корабы).
КАПРАЛ — капрал (хәзер кай¬
бер чит нл армияләрендә, XVIII
йөздә — XIX йөз башында Рос¬
сиядә иң кече командир).
КАПТЕНАРМУС — каптенар¬
мус (электә хәрби частьта азык-
төлек, кием-салым, корал һәм
башка кирәк-яракны саклау
һәм биреп тору эшләрен башка¬
ручы).
КАРАБИН (воен.) — карабин
(кыска көпшәле мылтык-вия-
товка).
КАРАВАН-САРАЙ — кәрванса¬
рай (Шәрыкта, Төркестанда
сәүдәгәрләр, йөк ташучы юлчы¬
лар төшү йорты).
Оренбургский каравйн сарйй —
Оренбург (Оренбур, Ырымбур)
кәрвансарае; Оренбург шәһә¬
рендәге (каласындагы) кәрван¬
сарай.
КАРЦЕР — карцер (берәр нәр¬
сәдә гаепләнгән кешене вакыт¬
лыча ялгызын ябыо тоту өчен
билгеләнгән бик кечкенә бүлмә,
камера).
Тюрёмный кйрцер — төрмә
(зиндан) карцеры.
КАТАЛАЖКА — каталажка, төр¬
мә, зиндан.
КАФТАН — чикмән, бөрмәле чик¬
мән (өс киеме).
Кучерский кафтан — кучер
чикмәне, ат тотучы чикмәне.
Сермяжный кафтбн — 1. Ту¬
ла чикмән; 2. (күч.) Чикмәнле
кеше, ярлы (фәкыйрь, мохтаҗ)
кеше (патша Россиясендә).
КЁЛАРЬ — келарь (монастырь¬
да хуҗалык эшләре белән идарә
итүче монах).
КЕЛЬЯ — 1. Келья, хөҗрә (мо¬
нах бүлмәсе); 2. (күч.) Кечкенә
(аерым) бүлмә.
Монйшеская кёлья — монах¬
лар) кельясы, монах(лар) хөҗ¬
рәсе, монах(лар) бүлмәсе.
КИМВАЛ — кимвал (ике ме¬
талл тәлинкәдән гыйбарәт бо¬
рынгы бәрмә музыка уен кора¬
лы).
КИМОНО — кимоно (японнар¬
ның, кореялыларның һәм Ерак
Көнчыгышта яшәүче башка
кайбер халыкларның халат сы¬
ман киң җиңле милли киеме).
Япбнское кимонб — япон(нар)
кимоносы, япон(нар) халаты.
КИНЖАЛ — хәнҗәр (салкын
сугыш коралы).
Булбтный кинж<1л — булат
(корыч) хәнҗәр.
Черкесский кинжДл — чир¬
кәйләр) хәнҗәре.
КИРАСА — кираса, көбә, көбә
камзул (күкрәкне һәм арканы
саклый торган металл кием).
КИРАСЙР — кирасир, кираса¬
чы (1. XVI йөз ахырында —
XIX йөз башында атлы армиядә
кис
58
хезмәт итүче кираса — кебе
камзул кигән җайдак, гаскәри;
2. Иске рус һәм кайбер Көнба¬
тыш Европа (Аурупа) илләрендә
парад формалары кирасадан гый¬
барәт булган кавалерия полк¬
лары солдаты яки офицеры).
КИСТЕНЬ — кистән, чукмарлы
таяк, чукмар (борынгы сугыш
коралы).
КИШЛАК — кышлак (авыл).
Гбрный кишлбк — тау кыш¬
лагы, тау(лар)да, таулар арасын¬
да урнашкан (утырган) кышлак.
Узбекский кишлйк — үзбәк-
(ләр) кышлагы, үзбәкләр яши
торган кышлак.
КЛАРНЕТ — кларнет (агачтан
ясалган курай сыман тынлы
музыка уен коралы).
КЛАССИЦИЗМ — классицизм
(1. Белем алуның антик, бо¬
рынгы (классик) телләрне, әдә¬
биятны, мәдәниятне өйрәнүгә
нигезләнгән системасы; 2. Ар¬
хитектурада, сәнгатьтә, әдәбият¬
та, мәдәнияттә антик (борынгы)
үрнәкләргә ияреп эш итүгә ни¬
гезләнгән юнәлеш, аеруча
XVII—XIX йөз башында киң
таралыш ала).
Западноевропейский класси¬
цизм — Көнбатыш Европа (Ау¬
рупа) классицизмы, Гарби Евро¬
па классицизмы.
Русский классицизм — рус
(урыс) классицизмы.
КЛИПЕР — клипер (тиз йөреш¬
ле өч мачталы җилкәнле кораб).
КНИГОИЗДАТЕЛЬ — китап
бастыручы, китап нәшер итүче,
китапны дөньяга чыгаручы
(җиткерүче, җиткезүче), нәшир.
КНИГОИЗДАТЕЛЬСТВО —
1. Китап бастыручылык, китап
бастыру (нәшер итү) эше; 2. Ки¬
тап нәшрияты, китап басмаха-
нәсе, басмаханә.
Книгоиздательское дело —
к. Книгоиздательство 1.
КНЯЖИЧ — кенәз малае (улы).
КНЯЖНА — кенәз кызы.
Велйкая княжнб — бөек ке¬
нәз кызы.
КОБЗА — кобза, думбра (укра¬
ин думбрасы).
КОБЗАРЬ — кобзарь (кобзада —
украин думбрасында үзе уйнап
җырлаучы украин халык җыр¬
чысы).
КОГОРТА — когорта (1. Борын¬
гы Римда 600 кешелек гаскәри
берләшмә; 2. (күч.) Бердәм туп¬
ланган кешеләр төркеме).
Преторибнская когбрта —
к. ПреториАнцы.
Римская когбрта — Рим (Рум)
когортасы; римлылар (румилар)
когортасы.
КОЖЕВНИК — 1. Күнче, күн
иләүче (җитештерүче); ману¬
фактурада, фабрикада күн җи¬
тештерү эшчесе; 2. Күн сатучы,
күн белән сәүдә итүче (сәүдә
кылучы), күн сәүдәгәре.
Средневекбвый кожёвник —
урта гасыр(лар) күнчесе.
КОЛЕСНИЦА — 1. Ике көпчәк¬
ле сугыш арбасы; чабыш арба¬
сы (борынгы грекларда һәм
римлыларда); 2. Тантана арба¬
сы, тантана экипажы (олы тан¬
тана вакытларында җигелә тор¬
ган бизәкле зур арба, экипаж).
Беговдя колесница — (ике
көпчәкле) чабыш арбасы.
59
КОН
Воённая колесница — (ике
көпчәкле) сугыш арбасы.
Погребальная колесница —
матәм арбасы (экипажы).
Триумфйльная колесница —
тантана (триумф) арбасы (эки¬
пажы).
КОЛЛЕДЖ — көллия, көллият,
колледж (урта яки югары уку
йорты).
КОЛОДКА — 1. Агач богау;
2. Аяк киеме калыбы; 3. Кыса;
4. Кечкенә бүкән (түмәр, кискә).
Тюрёмная колбдка — төрмә
(зиндан) богавы, төрмәнең (зин¬
данның) агач богавы.
КОЛОДНИК — (агач богаулы)
тоткын.
Ссыльный колбдник — сөрген
тоткыны (сөргенгә җибәрелеп,
агач богау кидерелгән тоткын).
КОЛОКОЛЬНЯ — чиркәү (кәли-
сә) манарасы, чаң манарасы.
КОЛПАК (голоенйй уббр) —
калфак (баш киеме).
Национальный колпйк — мил¬
ли калфак.
Татйрский национальный
колпйк — татар милли калфагы.
КОЛЧАН — ук савыты, ук кы¬
ны.
Колчйн со стрелами — уклы
савыт, уклы кын, ук(лар) са¬
лынган савыт (кын).
КОЛЬТ (воен.) — кольт (револь¬
вер һәм пулеметның бер төре).
КОЛЬЧУГА — көбә күлмәк, кө¬
бә, көбә кием, кольчуга (вак ме¬
талл боҗралардан эшләнгән бо¬
рынгы сугыш киеме).
КОМАНДУЮЩИЙ — 1. Коман¬
дующий, гаскәр(ләр) башлыгы,
сәргаскәр, яубаш (зур гаскәри
берләшмә башлыгы); 2. Коман¬
да бирүче, командалык (җитәк¬
челек, идарә) итүче, боеручы,
боерык бирүче.
Комйндующий войсками воен¬
ного округа — хәрби округ гас-
кәр(ләр)е командующие (сәргас¬
кәре), хәрби округ гаскәр(ләр)е
башлыгы.
Комйндующий фрбнтом —
фронт командующие (сәргас¬
кәре), фронт гаскәр(ләр)е баш¬
лыгы, фронт яубашы; фронт¬
ның гаскәр башы (яубашы, сәр¬
гаскәре).
КОМЕНДОР — комендор (хәр-
би-диңгез флоты тупчысы).
КОММУНАР — коммунар (1. Па¬
риж Коммунасында катнашкан
кеше; 2. Берәр коммунаның әгъ¬
засы).
Коммунйр трудовйй комму¬
ны — хезмәт коммунасы комму¬
нары (хезмәт коммунасы әгъза¬
сы, члены, вәкиле).
Парижский коммунйр — Па¬
риж коммунары (Париж Ком¬
мунасы вәкиле).
КОМСОМОЛ (Коммунистиче¬
ский союз молодёжи) — комсо¬
мол (1918—1991 елларда Совет¬
лар Союзында (Берлегендә) ком¬
мунистик яшьләр союзы).
Комсомольский билет — ком¬
сомол билеты.
Комсомольское собрание —
комсомол җыелышы.
КОНАРМИЯ — к. Армия.
КОНВЕНТ — конвент (кайбер
илләрдә конституция — төп за¬
кон төзү яки аны үзгәртү өчен
чакырыла торган дәүләт вәкил¬
ләре җыелышы, киңәшмәсе).
кон
60
Национальный конвент —
милли конвент (1792 елда Фран¬
цуз буржуаз революциясе вакы¬
тында король төшерелгәннән
соң, гомуми сайлау тәртибендә
сайланган вәкилләр җыелышы).
КОНКА — конка, атлы трамвай
(XIX йөз ахырында — XX йөз
башында тимер юл буйлап ат¬
лар тартып йөри торган трам¬
вай).
Казанская кбнка — Казан
конкасы, Казан атлы трамвае.
КОНТР-АДМИРАЛ — контр-ад¬
мирал (хәрби флотта адмирал¬
дан ике чинга түбәнрәк звание,
дәрәҗә).
Контр адмирбл флбта —
флот контр-адмиралы.
КОНТРИБУЦИЯ - 1. Контри¬
буция (сугышта җиңелгән дәү¬
ләт тарафыннан җиңүче дәүләт¬
кә түләнә торган акча); 2. (күч.)
Ришвәт, акча алу.
КОПЬЁ — 1. Сөңге; 2. (иск.) Ак¬
чаның герб төшерелгән ягы.
Длинное копье — озын сөңге.
Метательное копьё — ыргы¬
та (ата) торган сөңге, ыргыткыч
(аткыч) сөңге.
Наконёчник копьА — сөңге
очы, сөңге очлыгы.
КОРВЕТ — корвет (өч мачталы
борынгы хәрби судно).
Воённый корвёт — сугыш
(яу) корветы, хәрби корвет.
Пйрусный корвёт — җилкән¬
ле корвет (җилкән ярдәмендә
хәрәкәткә китерелә торган кор¬
вет).
КОРНЕТ — 1. Корнет (патша
Россиясендә атлы гаскәр офи¬
церы); 2. Корнет (тынлы музы¬
ка уен коралы).
КОРОБЕЙНИК — кырыктарт¬
мачы, асламчы (кулдай вак-тө¬
як товарлар сатып йөрүче).
Ярмарочный коробейник —
ярминкә кырыктартмачысы,
ярминкә асламчысы.
КОРОЛЕВА — 1. Королева, ха¬
тын-кыз король; 2. Король ха¬
тыны; 3. Ферзь (шахмат фигу¬
расы): 4. (күч.) Беренче хатын-
кыз (кайда да. нәрсәдә дә булса).
КОРОНА (монархическая peed
лия) — таҗ.
Имперская кордна — импе¬
рия таҗы.
Кордна Российской импё
рии — Россия (Русия, Рәсәй) им¬
периясе таҗы.
Цбрская корбна — патша (па¬
дишаһ) таҗы.
КОРСАР — корсар (1. Диңгез
юлбасары, пират; 2. Сугыш ва¬
кытында дошманнарның сәүдә
көймәләрен талау белән шөгыль¬
ләнә торган кораб башлыгы).
Средневекбвые корсбры — ур¬
та гасыр корсарлары (пиратла¬
ры, диңгез юлбасарлары).
КОРТИК — кортик (һава һәм
диңгез флоты офицерлары йөр¬
тә торган тар, озын хәнҗәр).
Морскбй кбртик — диңгез
кортигы (хәнҗәре).
Офицёрский кбртик — офи¬
церлар) кортигы (хәнҗәре).
КОРЧМА — корчма (кәречмә),
трактир.
КОРЧМАРЬ — корчма (кәречмә,
трактир) тотучы, корчма хуҗа¬
сы.
61
KPA
КОСМОПОЛЙТ — космополит,
манкорт (күңелендә милли,
ватанпәрвәрлек хисләре, тойгы¬
лары булмаган, милләт, ватан
мәнфәгатьләре белән хисаплаш¬
мый торган, халкына ят кеше;
♦ бөтендөнья гражданы»).
Безрбдный космополит — нә¬
селсез (нәсел-нәсәпсез, нәсел-
ырусыз) космополит (манкорт);
(күч.) азгын (азу ярган) космо¬
полит.
Космополитические взгля¬
ды — космополитлык (манкорт¬
лык) карашлары, космополит
(манкорт) карашлары; космо¬
политларча фикерләү; космопо¬
литларга хас карашлар (фикер¬
ләр).
КОСМОПОЛИТИЗМ — космопо¬
литизм, космополитлык, ман-
кортлык (бөтен дөньяны кеше¬
нең ватаны дип раслый, мил¬
ләтләрнең бәйсез, мөстәкыйль
яшәү хокукын кире кага, ха¬
лыкларның милли мәдәниятен,
ватанпәрвәрлек традицияләрен
инкарь итә торган караш).
Политический космополи¬
тизм — сәяси (политик) космо¬
политизм (космополитлык, ман-
кортлык).
КОСТЁЛ — костел (католиклар
чиркәве).
КОШАРА — сарык(лар) утары.
КРАВЧИЙ — кравчий, аш-су
башлыгы (урта гасырларда Мәс-
кәү дәүләтендә патшаның ашау-
эчүен оештыручы зат).
КРАЕВЕД — крайны (туган як¬
ны, төбәкне, әтрафны) өйрәнүче,
тикшерүче, танып-белүче.
Краевёдческие организации —
төбәкне, туган якны өйрәнүче
оешмалар.
Краеведческая конференция —
крайны (туган якны, ...) өйрә¬
нүчеләр конференциясе.
Краевёдческие чтения —
крайны (туган якны, ...) өйрә¬
нүчеләр укулары.
КРАЕВЕДЕНИЕ — краеведение,
крайны (туган якны, ...) өйрәнү
(тикшерү, танып белү) гыйлеме.
Историческое краеведение —
тарихи краеведение, край (ту¬
ган як, ...) тарихын өйрәнү
(тикшерү, танып белү).
КРАСНОАРМЕЕЦ — кызылар¬
меец, кызылармияче (1918—
1946 елларда Кызыл Армия
солдаты яисә офицеры).
Демобилизованный красно¬
армеец — демобилизацияләнгән
кызылармияче, хәрби хезмәттән
кайтарылган кызылармияче.
КРАСНОГВАРДЕЕЦ — кызыл¬
гвардияче, кызылгвардеец, Кы¬
зыл гвардиядә хезмәт итүче
(1918—1946 елларда).
КРАСНОЗНАМЁНЕЦ — Кызыл
Байрак ордены белән бүләклән¬
гән кеше (1918—1980 елларда).
КРАСНОФЛОТЕЦ — кызыл-
флотчы, Кызыл Флотта хезмәт
итүче (1918—1946 елларда).
Демобилизованный красно¬
флотец —демобилизациялән¬
гән кызылфлотчы, хәрби хез¬
мәттән азат ителгән (бушатыл¬
ган, җибәрелгән) кызылфлотчы.
КРАСНЫЕ — кызыллар (1.1918—
1920 елларда Россиядәге граж¬
даннар сугышы чорында боль-
К РЕ
62
шевиклар төзегән Кызыл Ар¬
мия сугышчылары; 2. Гомумән,
1917 елгы Октябрь революция¬
се тарафдарлары, коммунист-
болыневиклар һәм алар яклы
кешеләр),
КРЕМЛЬ — кремль, кәрам (кы¬
рым), кирмән, кальга, шәһри-
стан (борынгы шәһәрләрдә үзәк
ныгытма).
Белокйменный кремль — ак
шәһәр, ак кала, ак кәрам (кы¬
рым), ак кирмән, ак кальга, ак
таштан эшләнгән (салынган, ко¬
рылган) кремль.
Городскбй кремль — шәһәр
(кала) кремле (кәрамы, кыры¬
мы, кирмәне), шәһәр кальгасы,
шәһәр ныгытмасы, шәһәрнең
үзәк ныгытмасы.
Казанский Кремль—Казан
Кремле, Казан кәрамы (кыры¬
мы, кирмәне, кальгасы, шәһ-
ристаны), Казанның үзәк ны¬
гытмасы.
Московский Кремль — Мәс-
кәү Кремле, Мәскәү кәрамы
(кырымы, кирмәне, кальгасы,
шәһристаны), Мәскәүнең үзәк
ныгытмасы.
КРЕСАЛО — чакма ташы, чак¬
маташ; ут ташы, утлы таш.
КСЁНДЗ — ксендз (полякларда
католик рухани).
КУЗНЕЦ — тимерче, тимер ос¬
тасы (тимер эшләре остасы).
Кузнецкая лаку га — к. Лачу¬
га.
Кузнечное дёло — тимерчелек
эше, тимерчелек һөнәре (кәсебе).
Кузнёчные поделки — тимер¬
челек эшләнмәләре, тимерчелек
әйберләре; тимерче (тимер оста¬
сы) ясаган эшләнмәләр.
Средневекбвый кузнёи, — урта
гасыр(лар) тимерчесе; урта га-
сыр(лар)дагы тимерче (тимер
остасы).
КУЗНИЦА — 1. Тимерче алачы¬
гы («тимерче*); 2. Чыныктыру
урыны, әзерләү урыны.
Кузнёчный горн — тимерче
учагы.
кулАк (соц.) — кулак, байгу¬
ра, карабай, хәлле крестьян,
(яллы хезмәт кулланучы хәлле
крестьян, игенче).
Зажиточный кулйк — яхшы
(бай, хәлле) тормышлы кулак
(байгура, карабай, хуҗа, кресть¬
ян, игенче); бай (хәлле) кулак.
КУЛАЧЕСТВО — 1. Кулаклар
(байгуралар, карабайлар, бай
(хәлле) хуҗалар, бай кресть¬
яннар, игенчеләр катлавы;
2. (җ.) Кулаклар, байгуралар,
карабайлар, бай (хәлле) хуҗа¬
лар, бай крестьяннар, бай иген¬
челәр.
КУЛИ — кули, кара эшче, йөк
ташучы (Һиндстанда, Япониядә,
Индонезиядә, Кытайда).
КУН — кун (электә төркиләрдә
һәм Кавказ халыкларында ке¬
ше үтергән өчен йолым түләп
котылу).
КУНСТКАМЕРА — кунсткаме¬
ра (1. Сирәк очрый торган әй¬
берләр тупламасы; шундый әй¬
берләрне саклау урыны; 2. (күч.)
Искелек, борынгылык тараф¬
дарлары, иске, элекке тормыш¬
ны яклаучылар җыелган урын).
Кунсткамера Петрй I — Пётр I
63
ЛАМ
кунсткамерасы, Пётр I нең си¬
рәк очрый торган әйберләр туп¬
ламасы (XVIII йез башыннан).
КУНТУШ — кунтуш (электә
поляклар һәм украиннар чик¬
мәне).
КУРЁНЬ — 1. Курень (Запо¬
рожье казакларының хәрби ста¬
ны бүлеге); 2. Саламнан ясалган
куыш, шалаш.
Казйчий курёнь — казак(лар)
курене, казак(лар) станы.
КУРИЯ — курия (1. Борынгы
Римда берничә патриций нәсел-
ыруының берләшмәсе; Рим
империясендә шәһәр белән ида¬
рә кылучы сенат; 2. 1917 елга
кадәр патша Россиясендә һәм
башка кайбер илләрдә мал-мөл¬
кәт, милли, раса билгеләре буен¬
ча яисә башка билге буенча сай¬
лаучылар төркеме; 3. Рим пала¬
сының Ватикан дәүләте белән
идарә итүенә бәйле оешмалар¬
ның гомуми атамасы; 4. Урта
гасырда Көнбатыш Европада
(Аурупада) сеньорның үз васал-
лары белән киңәше-киңәшмәсе).
ДворЯнская курия — дворян¬
нар куриясе, дворян сайлаучы¬
лар (сайлаучыларның дворян¬
нар төркеме).
Курийльная систёма выбо-
рбв — сайлауларның курияләр¬
гә (төрле төркемнәргә) корыл¬
ган (нигезләнгән) системасы.
КУРСАНТ — курсант (1. Гаскә¬
ри уку йорты яисә курслар уку¬
чысы; 2. Курсларда укучы).
Курсант военно-воздушной
академии — хәрби-һава акаде¬
миясе курсанты (укучысы).
КУРФЮРСТ — курфюрст (Гер¬
маниядә феодализм чорында
император сайлауларында кат¬
нашу хокукы булган кенәз).
КУСТАРЬ — кустарь, вак һө¬
нәрче, вак кәсепче (кәсәбәче).
Мелкие кустарй — вак һө¬
нәрчеләр, вак кәсепчеләр (кәсә-
бәчеләр), вак кустарьлар.
Кустарное произвбдство —
1. Вак һөнәрчелеккә (кустарь¬
чылыкка, кәсепчелеккә, кәсә-
бәчелеккә) нигезләнгән (корыл¬
ган) җитештерү; 2. Вак һөнәр¬
челек производствосы (остаха-
нәсе, кярханәсе, эшханәсе).
Кустйрные прбмыслы — кус¬
тарьчылык һөнәрләре (кәсеп¬
ләре, эшләре, кәсәбәләре), вак
һөнәрчелек (кәсепчелек, кәсә-
бәчелек) һөнәрләре (кәсепләре,
КУЧЕР — кучер, ат тотучы.
Е
ЛАВРА — лавра (зур монас¬
тырь).
Кйево-Печёрская лавра — Ки-
ев-Печера лаврасы (монастыре).
ЛАДЬЯ (судно) — көймә (иш¬
кәкле яки җилкәнле зур көй¬
мә).
ЛАЗАРЕТ — лазарет (гаскәри¬
ләр өчен кечкенә хастаханә).
Воённый лазарёт — хәрби
лазарет, гаскәри лазарет.
Похбдный лазарёт — поход
лазареты, сугыш (яу) лазареты.
ЛАМА (рел.) — лама (ламачы¬
лар рухание).
ЛАМ
64
Тибетский лбма — Тибет ла¬
масы; Тибет рухание.
ЛАМАИЗМ — ламаизм, лама¬
чылык (Будда диненең, будда¬
чылыкның Тибетта һәм Монго¬
лиядә таралган аерым бер тар¬
магы).
Ламаистское учение — лама¬
изм (ламачылык) тәгълиматы,
ламаизм өйрәтмәләре.
Монгольский ламаизм — мон¬
голлар) ламачылыгы (ламаиз¬
мы), Монголия (Монгол иле) ла¬
мачылыгы.
ЛАМАИСТ — ламачы, ламаизм
(ламачылык) динен тотучы.
Тибетский ламаист — Тибет
ламачысы (Тибет тауларында
яшәүче, тереклек, тормыш-көн¬
күреш итүче ламачы).
ЛАНДСКНЕХТ — 1. Ландскнехт
(XV йөзнең соңгы чирегендә —
XVII йөздә Германиядә (Алма-
ниядә) яллы сугышчы, солдат);
2. (күч.) Ялчы, хезмәтче.
Немёцкий ландскнехт — не¬
мец (алман) ландскнехты; ял¬
ланган (яллы) немец сугышчы¬
сы (орышчысы, яугире, солдаты,
гаскәрие).
ЛАНДТАГ — ландтаг, өлкә пар¬
ламенты, җирле парламент (Ав¬
стриянең, Германиянең аерым
өлкәләрендә идарә итү органы,
җирле парламент).
ЛАПОТЬ — 1. Чабата (юкә яисә
башка агач кабыгыннан үреп
эшләнгән аяк киеме); 2. (күч.)
Культурасыз, тәрбиясез, артта
калган кеше, чабата.
Лйповые лапти — 1. Юкә ча¬
бата (юкә кабыгыннан үреп, ту¬
кып эшләнгән, ясалган чабата);
2. (күч.) Ялган чабата, аннан-
моннан эшләнгән, начар чабата.
Плетёние лаптёй — 1. Чаба¬
та үрү (туку); 2. (күч.) Юк-бар¬
ны сөйләү, тузга язмаганны
сөйләү, (телдән) чабата үрү.
ЛАТИНИЦА — латин алфави¬
ты, латин әлифбасы, латин
язуы.
Татарская латиница (1927—
1939) — яналиф, латин алфави¬
тына корылган (нигезләнгән)
татар язуы (әлифбасы).
ЛАТИФУНДИСТ — латифундия¬
че, латифундия хуҗасы; зур
җир биләмәсе хуҗасы, зур утар
хуҗасы.
Древнеримский латифун¬
дист — Борынгы Рим (Рум) ла¬
тифундиячесе, Борынгы Рим¬
ның латифундия хуҗасы; Бо¬
рынгы Римдагы латифундия
хуҗасы.
ЛАТИФУНДИЯ — латифундия
(зур биләмә, колбиләүче яисә
алпавыт утары).
Древнеримская латифун¬
дия — Борынгы Рим (Рум) ла¬
тифундиясе, Борынгы Римдагы
(Румдагы) колбиләүче утары.
Рабовладельческая латифун¬
дия — 1. Колбиләүче латифун¬
диясе, колбиләүче утары; 2. Кол¬
биләүчелеккә нигезләнгән (ко¬
рылган) латифундия (зур җир
биләмәсе, утар).
ЛАЧУГА — алачык (кечкенә,
начар өй).
Бедняцкая лачуга (лачуга
бедняка) — фәкыйрь (ярлы)
алачыгы.
65
ЛЕН
Кузнецкая лачуга (лачуга
кузнецА) — тимерче (тимер ос¬
тасы, тимер эшләре остасы) ала¬
чыгы.
Рыбацкая лачуга (лачуга ры-
бакА)~~ балыкчы(лар) алачыгы,
балык тотучы(лар) алачыгы.
ЛЕВ: ПЕЩЕРНЫЙ ЛЕВ - мәга¬
рә арысланы (борынгы казылма
җанвар).
ЛЕГАТ — легат (1. Борынгы
римлыларда император вәкиле,
урынчы; 2. Католиклар чиркә¬
вендә Рим п&пасының рәсми
вәкиле).
Папский легат — папа лега¬
ты (Рим лапасының рәсми вә¬
киле).
Римский легАт — Рим (Рум)
легаты, Рим императоры вәки¬
ле, Рим императорының рәсми
вәкиле, Рим наместнигы.
ЛЕГИОНЕР — легионер, легион¬
чы (легион солдаты, гаскәрие,
сугышчысы, орышчысы, яуги-
ре; легион әгъзасы, кешесе, вә¬
киле).
Иностранный легионер — чит
(башка) ил (дәүләт, мәмләкәт)
легионеры (легиончысы); чит
илдән (дәүләттән, мәмләкәттән)
килгән (җибәрелгән) легионер
(легиончы).
ЛЕЙБ-ГВАРДИЯ — лейб-гвар¬
дия (патша яки сарай каршын¬
дагы гаскәри бүлек).
Царская лейб-гвардия — пат¬
ша (падишаһ) лейб-гвардиясе,
патша каршындагы лейб-гвар¬
дия, патша сарае каршындагы
лейб-гвардия.
ЛЕН — лен (1. Урта гасырларда
аерым шартлар нигезендә эре
феодал тарафыннан вассалга
бирелгән утар, биләмә; шундый
утар, биләмә тоту хокукы;
2. Шундый утарлардан, билә¬
мәләрдән җыеп алына торган
имана, салым).
Лённая систёма феодАльного
землевладения — феодаль җир
биләү(челек)нең лен (ленга ко¬
рылган, ленга нигезләнгән) сис¬
темасы, феодаль җир биләүче¬
лекнең утарга корылган систе¬
масы.
ФеодАлъный лен — феодаль
лен (1. Феодаль утар, биләмә;
2. Феодаль имана, салым).
ЛЕНДЛОРД — лендлорд (XVI—
XVIII йөзләрдә Англиядә җирен
фермерларга арендага — иҗарә-
гә бирүче эре җир хуҗасы —
җир биләүче).
Англййекий лендлбрд—1. Ан¬
глия лендлорды; Англиянең
(Англиядәге) эре җир хуҗасы,
җир биләүче (җирен фермер¬
ларга иҗарәгә бирүче); 2. Ин¬
глиз лендлорды.
ЛЁНИНЕЦ — ленинчы (Совет¬
лар Союзы (Берлеге) чорында
кин таралыш алган төшенчә).
Юный ленинец —яшь ленин¬
чы.
ЛЕННИК — лен хуҗасы, ленчы,
ленник, утар хуҗасы (ленга би¬
релгән утарны биләүче).
Феодальный лённик — фео¬
даль лен хуҗасы, феодаль лен¬
чы, феодаль ленник; феодаль
утар, биләмә хуҗасы.
5 К-5/М1
ЛЕС
66
ЛЕСОПРОМЫШЛЕННИК — ур¬
ман промышленнигы, урман
сәнәгатьчесе, урман сәнәгатендә
(промышленностенда) эшләүче
кеше.
ЛЕСОПРОМЫШЛЕННОСТЬ —
урман сәнәгате, урман промыш¬
ленносте, урман белән эш итү
сәнәгате (промышленносте).
ЛЕСОТОРГОВЕЦ — агач белән
сату итүче, агач белән сәүдә
итүче, агач сатучы, агач сәүдә¬
гәре, агач материаллары белән
сату итүче (сәүдә итүче).
ЛЕТОИСЧИСЛЕНИЕ (летосчис-
лённе) — ел исәбе, сәнәи исәп,
ел хисабы, сәнәи хисап.
Мусульманское летоисчисле¬
ние ( летос числён ие ) — һиҗри
ел исәбе (хисабы), һиҗри сәнәи
исәп, мөселман ел исәбе (хиса¬
бы), мөселман(нар)ча сәнәи
исәп.
ЛЁТЧИК — лётчик, очучы.
Военный лётчик — хәрби лёт¬
чик, хәрби очучы.
Гвбрдии лётчик — гвардияче
лётчик, гвардияче очучы; гвар¬
дия лётчигы, гвардия очучысы.
Лётчик-полярник — поляр
лётчик, поляр очучы; котып
лётчигы, котып очучысы; поляр
полюска (котыпка) очучы (лёт¬
чик).
ЛИВР — ливр (1. Франциядә ис¬
ке көмеш акча; 2. Франциядә
электә 0,5 кг чамасындагы үл¬
чәү берәмлеге).
ЛИКБЕЗ (ликвидация безгра¬
мотности) — ликбез (грамота-
сызлыкны бетерү, наданлыкны
бетерү, укый-яза белмәүчелекне
бетерү).
Политический ликбез — сәя¬
си ликбез, политик ликбез (сәя¬
си грамотасызлыкны бетерү,
сәяси наданлыкны бетерү).
ЛИКТОР — ликтор (1. Борынгы
Римда югары хакимият ке¬
шесен саклап йөрүче кеше;
2. (күч.) Электә гаепле иптәш¬
ләрен чыбыклау вазифасын
үтәүче мәдрәсә, бурса яисә баш¬
ка уку йорты шәкерте, уку¬
чысы).
Римский ликтор — Рим (Рум)
ликторы; римлы (руми) ликтор.
ЛИТОГРАФ — литограф, таш¬
басмачы (литографиядә — таш-
басмаханәдә эшләүче; литогра¬
фия — ташбасма остасы яисә
литография — ташбасмаханә
хуҗасы).
ЛИТОГРАФИЯ — (.Литогра¬
фия, ташбасма (язуны яки рә¬
семне элек ташка төшереп, ан¬
нан соц кәгазьгә төшерү ысу¬
лы; шундый ысул ярдәмендә
төшерелгән рәсем); 2. Литогра
фия, ташбасмаханә (литография
ысулы — ташбасма ысул ярдә¬
мендә басу остаханәсе).
ЛОДКА — көймә, кимә, каек.
Канонерская лбдка — кано¬
нер көймәсе.
ЛОКАУТ — локаут (эшчеләрне
авыр шартларда эшләргә мәҗ¬
бүр итү һәм стачкаларга юл
куймау максаты белән, завод,
фабрика хуҗаларының, пред¬
приятиеләрне ябып, эшчеләрне
массакүләм рәвештә эштән чы¬
гаруы).
ЛОРД — лорд (Англиядә югары
катлаулардан булган дворяннар
титулы).
67
MAP
Лорд-канцлер — лорд-канцлер
(Англиядә лордлар палатасы¬
ның рәисе һәм мәхкәмә — суд
оешмасында югары дәрәҗәле
хезмәткәр).
ЛУЧНИК — җәяле (ук-җәя бе¬
лән коралланган кеше, сугыш¬
чы. яугир, орышчы, хәрби, гас¬
кәри, солдат); җәяле сугышчы.
Конный лучник — ат менгән
җәяле, ат естендәге җәяле, җәя¬
ле җайдак.
Легковооружённый лучник —
җиңел коралланган җәяле, җи¬
ңел корал(лар) белән кораллан¬
ган җәяле (сугышчы, яугир,
орышчы, гаскәри, солдат, хәр¬
би).
ЛЮМПЕН-ПРОЛЕТАРИАТ -
люмпен-пролетариат (җәмгы¬
ятьтә сыйнфый Йөзен югалтып
таркалган кешеләр катлавы:
сукбайлар, хәерчеләр, фахишә-
ләр, караклар һ. б.).
ЛЮТЕРАНИН —лютеран, лю¬
теранчы (лютеран динен тоту¬
чы).
ЛЮТЕРАНСТВО — лютеран¬
лык. лютеранчылык (XVI йөз¬
дән башлап христиан динендә
бер мәзһәп).
МАГАРАДЖА — маһараҗа,
елкән раҗа (Һиндстанда югары
кенәэ титулы).
Индийский магарбджа —
1. Һиндстан(ның) маһараҗасы,
һиндстаннын елкән раҗасы;
һиндстанлы маһараҗа; 2. һинд¬
ле маһараҗа, һиндлеләр(нең)
маһараҗасы, һиндлеләрнең ел¬
кән раҗасы.
МАГИСТР — магистр (1,Урта
гасырларда рухани-рыцарьлар
орденының башлыгы; 2. Патша
Россиясендә һәм кайбер чит
илләрдә университет яисә дини
академия каршында махсус им¬
тихан тоткан һәм диссертация
яклаган кешеләргә бирелә тор¬
ган беренче гыйльми дәрәҗә;
шул гыйльми дәрәҗәгә ия бул¬
ган кеше).
Велйкий магистр Ливонского
ордена — Ливон орденының (Ли¬
вон рухани-рыцарьлар ордены¬
ның) боек магистры.
МАМОНТ — мамонт (бозлык дә¬
верендә яшәгән, хәзер исә ка¬
зылма хәлендә генә табыла тор¬
ган филләр нәселеннән булган
гаять зур гәүдәле йонлач җан¬
вар).
МАНУСКРИПТ — манускрипт,
кулъязма, борынгы кулъязма.
Дрёвние манускрипты — бо¬
рынгы (әүвәлге) кулъязмалар,
борынгы чор (дәвер, заман, га¬
сыр, вакыт) кулъязмалары.
МАНУФАКТУРИСТ - 1. Ману¬
фактурачы (мануфактура, тек¬
стиль фабрика хуҗасы); 2. Ма¬
нуфактурачы, тукымачы, кы¬
зыл малчы (кызыл мал сатучы,
тукыма сатучы, тукыма сату
эшләре белгече).
МАНУФАКТУРЩИК - к. Ma-
нуфактурйст.
МАРКИЗ — маркиз (Кенбатыш
Европадагы (Аурупадагы) Фран¬
ция кебек кайбер илләрдә дво¬
рянлык титулы; шул титулга
ия кеше).
5*
MAP
68
МАРКИЗА — маркиза, маркиз-
(ның) хатыны; маркиз(ның) кы¬
зы.
МАРКИЗАТ — маркизат, мар¬
киз биләмәсе, маркиз хуҗалы¬
гы, маркиз утары (маркизның
феодаль биләмәсе, хуҗалыгы,
утары).
МАСОН (франкомасбн) — ма¬
сон (франкомасон) (масонлык
дини-мистик хәрәкәтендә кат¬
нашучы; масон(нар) ложасы —
оешмасы әгъзасы).
МАСОНСТВО (франкомасбн-
етво) — масонлык (франкома¬
сон л ык) (XVIII йөздә Англиядә
барлыкка килеп, аннары бүтән
илләрдә дә таралган дини-мис¬
тик хәрәкәт).
Масонская ложа — масон(нар)
ложасы, масон(нар) оешмасы;
масонлык ложасы, масонлык
оешмасы.
Член масднской лджи — ма¬
соннар) ложасы (оешмасы) әгъ¬
засы (члены); масонлык ложа¬
сы әгъзасы.
МАУЗЕР — маузер (автоматик
пистолетның яисә винтовка¬
ның бер төре, ату коралы).
МАХНОВЕЦ — махночы (Украи¬
нада 1918—1920 еллардагы
гражданнар сугышы чорында
Нестор Махно җитәкчелегендә
күтәрелгән халык хәрәкәтендә
катнашучы).
МАХНОВЩИНА — махночылар
хәрәкәте (1918—1920 елларда¬
гы гражданнар сугышы чорын¬
да Украинада Нестор Махно
җитәкчелегендә күтәрелгән ха¬
лык хәрәкәте).
МЕДНИК — 1. Бакырчы, бакыр
(җиз) остасы, бакыр (җиз) эшлә¬
ре остасы, бакыр(дан) әйберләр-
эшләнмәләр ясаучы; 2. Бакыр
акча (бакырдан коелган акча).
Древнебулгарский мёдник —
борынгы (әүвәлге) болгар ба¬
кырчысы; Борынгы Болгар дәү¬
ләте бакырчысы (бакыр остасы,
бакыр эшләре остасы).
МЕСТНИЧЕСТВО — местниче¬
ство, урынчылык (XV—XVH йөз¬
ләрдә Мәскәү дәүләтендә бояр¬
ларны дәүләт хезмәтенә ата-
бабаларының тоткан урынна¬
рына һәм нәселләренә карап
урнаштыру тәртибе).
МЕТРОЛОГ — метролог, метро¬
логия белгече, үлчәүләр тарихы
(гыйлеме) белгече.
МЕТРОЛОГИЯ — метрология,
үлчәүләр тарихы (тарих фәне¬
нең төрле заманнарда һәм төр¬
ле халыкларда кулланылган
үлчәүләрне, үлчәү берәмлеклә¬
рен өйрәнүче тармагы).
Историческая метрология —
тарихи метрология, үлчәүләр
тарихы гыйлеме.
МЕЩАНИН - мешан (1. 1775—
1917 елларда патша Россиясен¬
дә һөнәрчеләр, вак сәүдәгәрләр
һәм түбән эштәге хезмәткәр¬
ләрдән торган шәһәр сословиесе
кешесе; 2. (күч.) Тар карашлы,
ялкау кеше, хөрәсән).
Городской мещанйн — 1. Шә¬
һәр (кала) мещаны; 2. (күч.)
69
МУШ
Шәһәр ялкавы, шәһәр хөрәсәне.
МЕЩАНСТВО — 1. Мещаннар
сословиесе, катлавы (мещаннар
сыйнфый-социаль сословиесе,
катлавы>: 2. (җ.) Мещаннар;
3. (күч.) Мещанлык, тар караш¬
лылык, ялкаулык, хөрәсәнлек.
МИССИОНЕР — миссионер, (ди¬
ни. рухи) вәгазьче, вәгазьче
рухани (дине башка булган ха¬
лыкларга икенче бер дин тара¬
тучы, рухани).
Миссионёрская прбповедь —
миссионер вәгазе (үгете, үгет¬
ләве, үгет-нәсыйхәте, өндәве, ча¬
кыруы).
Миссионерская шкдла — мис¬
сионерлар мәктәбе, (дини, рухи)
вәгазьчеләр мәктәбе, вәгазьче
руханилар мәктәбе; рухани вә¬
газьчеләр хәзерләүче (хәзерлән
чыгаручы, хәзерләп чыгара тор¬
ган) мәктәп.
МИССИОНЕРСТВО - 1. Мис¬
сионерлык, (дини, рухи) вәгазь¬
челек эшчәнлеге; 2. (җ.) Мис¬
сионерлар. (дини, рухи) вәгазь¬
челәр, вәгазьче руханилар.
Православное миссионер¬
ство — 1. Православие динендә¬
ге (православие динен тотучы)
миссионерлар, (дини, рухи) вә¬
газьчеләр, вәгазьче руханилар;
православие (православие дине)
миссионерлары, вәгазьчеләре,
вәгазьче руханилары; 2. Право-
славиедәге миссионерлык, вә¬
газьчелек эшчәнлеге (эшләре).
МИТРОПОЛЙТ — митрополит
(православвыйларда иң югары
дини дәрәҗә).
Казйнский митрополит —
Казан митрополиты (Казан мит¬
рополиясе башлыгы, идарәчесе,
Казан дини өлкәсе башлыгы,
идарәчесе).
МОЛЁЛЬНЯ — гыйбадәтханә,
гыйбадәт йорты, гыйбадәт уку
йорты.
Раскольническая молельня —
раскольниклар гыйбадәтханәсе,
раскольникларның гыйбадәт
(гыйбадәт уку) йорты.
МОЛЙТВА — дога, намаз, гый¬
бадәт.
Мусульманская молйтва —
мөселман(нар) догасы, мөсел¬
маннар) намазы, мөселман(нар)
гыйбадәте.
МОЛИТВЕННИК — 1. Догалык
(догалар язылган язу); 2. На¬
мазлык (намаз, дога, гыйбадәт
кылыр өчен билгеләнгән җәймә,
келәм).
МОНЁтчИК — акча сугучы, ак¬
ча ясаучы.
МОРЕПЛАВАТЕЛЬ — диңгез
сәяхәтчесе (илгизәре); диңгезче.
МОРТИРА — мортира (кыска
көпшәле ату коралы, туп).
МУНИЦИПИЙ - муниципий
(Борынгы Рим заманнарында
ирекле идарә итүгә тулы хокук¬
лы авыл общинасы, җәмгыяте).
МУФТИЙ — мөфти (мөселман¬
нарда дини идарә башлыгы).
МУШКЕТ — мушкет, чакмалы
(чакматашлы) мылтык (XVI йөз¬
дә — XIX йөз башында чакма
ташлы борынгы мылтык төре).
МУШКЕТЁР — 1. Мушкетёр,
мушкетчы, (чакмалы) мылтыкчы
НАД
70
(XVI йөздә — XIX йөз башында
мушкет (чакматашлы мылтык)
белән коралланган җәяүле гас¬
кәри, солдат); 2. Мушкетер (ур¬
та йөзләрдә Франциядә гвардия
кавалериясендә хезмәт итүче
дворян).
Н
НАДОЛБЫ (воен.) — баганалар,
казык баганалар (җиргә казып
утыртылган бүкәннәр, бүрәнә
очлары яисә тимер баганалар).
Деревянные надолбы — агач
баганалар, казык баганалар.
Противотанковые нйдолбы —
танкларга каршы (тимер) бага¬
налар.
НАЁМНИК — 1. Ялчы; 2. Яллы
гаскәри, солдат, сугышчы, яугир;
3. (күч.) Сатлык җан, сатылган
кеше, ялчы.
НАЁМЩИК — 1. Наемщик, ял¬
лаучы; 2. Наемщик (хак түләп
вакытлыча файдалануга (мәсә¬
лән, фатир) алучы).
НАИБ — наиб (1. Ислам дине
таралган кайбер Шәрык иллә¬
рендә берәр түрәнең яисә дин
әһеленең ярдәмчесе; кайчакта
җирле полиция башлыгы, авыл
старостасы һ. б.; 2. Элек Кав¬
казда старшина).
НАКОЛЕННИК (воен.) — тез
калканчыгы, тезлек (борын за¬
манда кылыч яки сөңге һөҗү¬
меннән саклану өчен, гаскәри¬
ләрнең тезенә кидерелә торган
күн яисә тимер саклагыч).
НАЛОГОПЛАТЕЛЬЩИК — са
лым (налог) түләүче.
НАЛОЖНИЦА — кәнизәк, җа¬
рия.
НАЛОКОТНИК (воен.) — терсәк
калканчыгы, терсәклек (терсәк¬
кә киелә торган күн яисә тимер
калканчык).
НАМЕСТНИК—урынчы, на¬
местник (1. Патша Россиясендә
ерак өлкәләр белән идарә итүче
кеше; 2. Екатерина II заманын¬
да бер яки берничә губерна
башлыгы — генерал-губернатор;
3. Русьта җирле идарә башлыгы).
НАМЕСТНИЧЕСТВО— 1. Урын
чылык, наместниклык (намест¬
ник, урынчы тарафыннан идарә
ителә торган өлкә); 2. Урынчы¬
лык, наместниклык вазифасы.
Калднское наместничества
Казан наместниклыгы (1781—
1796 елларда).
Наместническая систёма
управления — идарәнең (идарә
итүнең) наместниклыкка ко¬
рылган системасы; наместник¬
лыкка корылган идарә систе¬
масы.
НАРОДОВОЛЕЦ — народоволец
(Россиядә XIX йөзнең икенче
яртысында «Народная воля*
(«Халык ихтыяры*) партиясе
әгъзасы).
НАРОДОВЛАСТИЕ — халык (га-
вам) хакимияте (власте), гавами
хакимият, ягъни демократик
хакимияткә корылган сәяси сис¬
тема.
НАРУЧИ — металл (тимер) җиң¬
сә, беләкчә (борын заманда гас¬
кәриләр киеменең бер өлеше).
71
MOB
НАЦИОНАЛЬНОСТЬ — миля эт.
НЕВОЛЬНИК - 1. Кол; 2. Тот¬
кын. әсир, мәхбүс.
Политический невбльник —
сәяси (политик) тоткын.
НЕВОЛЬНИЧЕСТВО — коллык;
әсирлек, тоткынлык.
НЕГРАМОТНОСТЬ — грамота¬
сызлык, укый-яза белмәү (бел¬
мәүчелек); наданлык.
НЕЗАВИСИМОСТЬ - бәйсезлек,
мөстәкыйльлек.
Государственная незавйси
мость — дәүләт (ил, мәмләкәт)
бәйсезлеге (мөстәкыйльлеге).
Национйлъная независи¬
мость — милли бәйсезлек (мөс¬
тәкыйльлек).
Независимость колбний от
метрополий — колонияләрнең
метрополияләрдән бәйсезлеге
(мөстәкыйльлеге).
Политическая незавйси
мость — сәяси (политик) бәй¬
сезлек (мөстәкыйльлек).
Провозглашение независимо¬
сти — бәйсезлек игълан итү.
Экономическая независи¬
мость — икътисади (экономик)
бәйсезлек (мөстәкыйльлек).
НЕКРОПОЛЬ — некрополь (бо¬
рынгы грекларда зур зират,
каберлек).
Древнегреческий некрбполь —
борынгы грек некрополе, борын¬
гы грек каберлеге (гүрстаны).
Хелуйнский некрбполь — Һи¬
луан некрополе, Һилуан кабер¬
леге (Мисырның Һилуан шәһә¬
рендәге б. э. к. 3 иче меңъеллык¬
ка караган борынгы каберлек,
гүрстан).
НЕОЛИТ — неолит (яңа таш га¬
сыры, таш гасырның соңгы дә¬
вере — якынча б. ә. к. 8—3 нче
меңъеллыклар).
НЕРАВНОПРАВНЫЙ — тиң
(тигез) хокуксыз, тигез хокук¬
лы булмаган, тигез хокукка ия
булмаган.
нищктд — 1. Зур мохтаҗлык;
үтә фәкыйрьлек, ярлылык;
2. (җ.) Хәерчеләр, теләнчеләр,
ярлы-ябагай.
Духбвная нищетй — рухи
мохтаҗлык, рухи фәкыйрьлек,
рухи ярлылык.
Нищетй крепостных кресть¬
ян — крепостной крестьяннар¬
ның (игенчеләрнең) мохтаҗлы¬
гы (фәкыйрьлеге, ярлылыгы),
нйщий — ярлы, фәкыйрь,
мохтаҗ; хәерче, теләнче.
НОБИЛИ — нобильләр (Борын¬
гы Римда һәм урта гасырда Ве¬
нециядә һ. 6. республикаларда
аристократларны — аксөякләр¬
не шулай атаганнар).
НОБИЛИТЕТ — 1. Борынгы
Римда һәм урта гасырларда Ве¬
нециядә һ. б. кайбер республи¬
каларда аристократлар, аксөяк¬
ләр катлавы; 2. (җ.) Аристо¬
кратлар, аксөякләр.
НОВЙК — яңа кеше, дворян, йо¬
мышлы һ. б. (1. XV-XVII йөз¬
ләрдә Мәскәү дәүләтендә яңа
гына дәүләт хезмәтенә кереш¬
кән кеше; 2. Берәр хезмәткә яңа
гына керешкән кеше).
НОВОПОСЕЛЕНЕЦ—яңа (гы¬
на) күчеп килгән кеше, яңа (гы¬
на) күчеп утырган кеше; килме¬
шәк.
нот
72
НОТА (пол.) — нота (бер ил хө¬
күмәтенең икенче ил хөкүмәте¬
нә җибәргән дипломатик мөрә¬
җәгате).
Дипломатическая нбта —
дипломатик нота, дипломатик
мөрәҗәгать.
Официальная нота — рәсми
нота, рәсми мөрәҗәгать.
НОЧЬ: ВАРФОЛОМЕЕВСКАЯ
НОЧЬ — Варфоломей төне
(1. 1572 елның 24 августына
каршы төндә Франциядә като¬
ликларның гугенотларны мас-
сакүләм рәвештә үтерүе —
суюы; 2. (күч.) Вутән карашта
булучыларны массакүләм рә¬
вештә үтерү, кыру, юк итү ту¬
рында әйтелә).
НУЖДА — 1. Мохтаҗлык, яр¬
лылык, фәкыйрьлек, «нужа*;
2. Кирәк, йомыш, ихтыяҗ, ха¬
җәт.
НУМИЗМАТ — нумизмат (1. Ну¬
мизматика белән шөгыльләнү¬
че; 2. Борынгы акчалар һәм ме¬
дальләр җыючы).
НУМИЗМАТИКА - нумизмати¬
ка (борынгы акчаларны һәм
медальләрне өйрәнә торган та¬
рихи дисциплина).
НУНЦИЙ (нунциус) — нунций
(Рим папасының чит дәүләт¬
тәге илчесе).
Пбпский нунций — папа ил¬
чесе (Рим паласы илчесе).
НЭП (новая экономическая по¬
литика) — нэп (яңа икътисади
сәясәт; Совет хөкүмәте тара¬
фыннан 1921 елда кертелгән ва¬
кытлы икътисади сәясәт).
НЭПМАН — нэпман, нэпманчы
(нэп чоры сәүдәгәре).
ОБЕЛИСК — обелиск (өскә таба
очлаеп менә торган күпкырлы
яисә түгәрәк багана рәвешендә¬
ге таш, мәрмәр яисә гранит һәй¬
кәл).
Обелйск е честь воинов, пав¬
ших в Великую Отечественную
войну — Бөек Ватан сугышында
һәлак булган сугышчылар хөр¬
мәтенә куелган обелиск (һәй¬
кәл).
Пбмятный обелйск — истә¬
лек обелискы, истәлек һәйкәле.
ОБЕР-ПРОКУРОР - обер-проку-
pop (патша Россиясендә: 1. Се¬
нат департаментының башлы¬
гы; 2. Синод башында торучы,
синод башлыгы).
ОБЛАСгпиК — 1. Өлкәче, өлкә¬
челек тарафдары; 2. Өлкә оеш¬
маларында эшләүче хезмәткәр.
Сибйрские областники — Се¬
бер өлкәчеләре; Себер өлкәче¬
леге тарафдарлары.
ОБЛАСТНИЧЕСТВО — өлкәче¬
лек (XIX йөздә — XX йөз ба¬
шында Россиядә өлкәләрнең
сәяси-икътисади аерымлануы
яклы булган сәяси-фәлсәфи
агым).
Сибирское областничество —
Себер өлкәчелеге; Себердәге өл¬
кәчелек агымы.
ОВИН — әвен (көлтә, ашлык
киптерү урыны).
ОВОЩЕВОД — яшелчә үстерүче,
яшелчәче; яшелчә үстерү бел¬
гече.
ОВОЩЕВОДСТВО — яшелчәче¬
лек, яшелчә үстерүчелек.
73
ОТЕ
ОВЦЕВОД — сарык үрчетүче,
сарык асраучы; сарык үрчетү
белгече.
ОВЦЕВОДСТВО — сарык асрау¬
чылык. сарык үрчетүчелек.
ОГНЕМЁТ (еоен.) — огнемет,
утаткыч (яндыргыч сыекча бөр¬
ки торган сугыш коралы).
ОГНЕПОКЛОННИК — утка та¬
бынучы, утка табынучы кеше
(зат).
ОГНЕПОКЛОННИЧЕСТВО (ог¬
непоклонство) — утка табыну;
утка табынучылык; мәҗүсилек.
ОГНЕПОКЛОНСТВО — к. Огне¬
поклонничество.
ОГОРОДНИЧЕСТВО — яшелчә
бакчачылыгы, яшелчә үстерү¬
челек, яшелчәчелек.
ОДНОДВОРЕЦ — 1. Однодворец
(XVI11 —XIX йөзләрдә Россиядә
түбән дәрәҗәле дәүләт хезмә¬
тендә булган кешеләрдән чык¬
кан крестьян, игенче); 2. Йорт¬
таш, өйдәш, ихаталаш (бер үк
йортта, өйдә, ихатада торучы).
ОДНОРЯДКА — озын җилән
(Борынгы Русь дәүләтендә бер
рәт төймә тезелгән кием).
ОКЛАД — 1. Хезмәт хакы, эш
хакы; 2. Налог, салым, салым
(налог) күләме, түләү күләме;
3. Камап алу.
Подушный оклдд — җан ба¬
шына салына торган салым
(налог), җан башыннан алына
(түләнә) торган салым күләме,
җан башыннан түләү.
ОКОВЫ — 1. Богау(лар); 2. (күч.)
Ирексез, бәйле булу.
Заковйтъ в окбвы — богаулау,
богаулап кую. богау(лар) киде¬
рү, богауга утырту.
Окбвы рббства — коллык бо¬
гаулары, коллык богавы.
ОКТЯБРИСТ — октябрист (Рос¬
сиядә 1905 елдагы 17 нче ок¬
тябрь Манифестыннан соң ре¬
волюцион (инкыйлаби) хәрәкәт¬
кә каршы көрәш алып бару
һәм Россиядә монархия төзеле¬
шен саклап калу максатында
оештырылган эре буржуазия
партиясе әгъзасы).
ОМНИБУС — омнибус (элек бил¬
геле бер маршрут буенча даими
рәвештә кешеләр йөртә торган
атлы экипаж).
ОРДЕНОНОСЕЦ — орденлы, ор¬
ден алган, орденга ия булган,
орденга лаек булган кеше; ор¬
ден иясе, орден хуҗасы.
ОРДИНАРЕЦ — ординарец (ко¬
мандирның йомышларын үтәү¬
че гаскәри хезмәткәр).
ОСЕДЛОСТЬ — утраклык; ут¬
рак тормыш, утрак (бер урында)
яшәү рәвеше.
Городб черты осёдлости —
утраклык сызыгы (чиге) шәһәр¬
ләре (калалары), утраклык сы¬
зыгындагы (чигендәге) шәһәр¬
ләр, утраклык сызыгына (чиге¬
нә) кергән шәһәрләр (патша
Россиясенең көнбатыш район¬
нарында яһүдиләргә торырга
рөхсәт ителгән шәһәрләр).
Перейти к осёдлости — ут¬
рак тормышка (яшәүгә, яшәү
рәвешенә,...) күчү, утраклыкка
күчү, бер урында яшәүгә (көн
итүгә, ...) күчү.
ОСТРОЖНИК — арестант, тот¬
кын, мәхбүс.
ОТЕЧЕСТВО — Ватан, туган ил,
туган җир, туган як, ата йорты.
ОТЕ
74
Защита Отечества — Ватан¬
ны (туган илне) саклау (яклау);
туган җирне (туган якны, ата
йортын) саклау.
Служить Отечеству — Ва¬
танга (туган илгә, уз илеңә) хез¬
мәт итү.
ОТЕЧЕСТВОВЁДЕНИЕ - Ва¬
танны (туган илне) өйрәнү (гый¬
леме, фәне).
Уроки по отечесгмоеёдению —
Ватанны (туган илне) ейрәнү
дәресләре (сабаклары), Ватанны
(туган илне) ейрәнү буенча дә¬
ресләр (сабаклар).
ОТРУБ — җир участогы, җир
кисентесе, отруб (Россиядә
1906—1917 елларда, шәхси
крестьян хуҗалыкларын күбәй¬
тү максаты белән, община җи¬
реннән кисеп алып, аерым
крестьяннарга хосусый милек
итеп бирелгән җир участогы).
ОТТЕПЕЛЬ: ХРУЩЁВСКАЯ .ОТ¬
ТЕПЕЛЬ» — Хрущёв «җепше¬
түе» (Советлар Союзы (Берлеге)
тарихында 1950 нче елның
икенче яртысында илбашы бу¬
лып Н. С. Хрущев торганда, ил¬
дә сәяси басым — эзәрлекләү
режимының берникадәр йом¬
шаруына бәйле, тарихи әдәбият¬
та шул чорга бирелгән атама).
ОТЧЕСТВО — атасы(ның) исеме
(аты); әтисе(нең) исеме (аты).
ОТЧИЗНА — к. Отечество.
ОХАБЕНЬ — якалы җилән, яка¬
лы чикмән (боярларның якалы
чикмәне, якалы җиләне).
ОХРАНКА — охранка (XIX йез
ахырында — XX йез башында
патша Россиясендә, башка кай¬
бер илләрдә яшерен полиция).
Полицейская охранка — по¬
лиция охранкасы; яшерен по¬
лиция.
Царская охрбнка — патша
охранкасы; патша(ның) яшерен
полициясе.
ПАГОДА — пагода (буддистлар
гыйбадәтханәсе).
ПАДИШАХ — падишаһ, пади-
ша, патша.
ПАЖ (соц.) — паж (1. Урта
гасырларда Көнбатыш Европа
(Аурупа) илләрендә, сарай ха¬
диме булып, берәр асылзадәгә
хезмәт итүче дворян улы — үс¬
мер яки егет; 2. Патша сараен¬
да түбән дәрәҗәле хезмәт уры¬
ны; 3. Патша Россиясендә юга¬
ры хәрби училище — пажлар
корпусы шәкерте).
ПАЙДЗА (пайцзё) — к. Басма.
ПАЛАДИН — паладин (1. Урта
йөзләрдә Көнбатыш Европада
(Аурупада) патша сараендагы
вельможа, аксөяк; 2. Урта йөз¬
ләр турындагы романнарда һәм
поэмаларда батыр, баһадир, ка¬
һарман рыцарь; 3. Берәр фикер,
идея өчен көрәшүче).
ПАЛАНКИН — паланкин (Көн¬
чыгышта байлар һәм югары
катлау кешеләре өчен экипаж
хезмәтен үти торган ябык но¬
силка).
75
ПАП
ПАЛАЧ — 1. Палач, җәллад, ар¬
мий, башкисәр, башкыяр (берәр
корал яисә җайланма (балта,
дар һ. б.) ярдәмендә үлем һәм
тән җәзасын үтәүче, башкаручы
кеше): 2. (күч.) Явыз (каты)
изүче, җәзалаучы, җәфалаучы,
кысучы кеше, буучы, юкка чы¬
гаручы (нәрсәне дә булса), па¬
лач.
Палач революции — инкый¬
лабны (революцияне) буучы
(юкка чыгаручы), инкыйлаб
җәллады (палачы, армае, баш¬
кисәре); инкыйлаб тудырган
җәллад.
Топбр палача — җәллад бал¬
тасы (баш кисә торган махсус
балта).
ПАЛАШ — палаш (очы ике йөз¬
ле, озын, туры, очлы кылыч).
ПАЛЕОАЗИАТЫ — палеоазиат¬
лар, палеоазиялеләр (Азиядә
һәм Индонезия утрауларында
бик борынгы заманнардан бир¬
ле яшәп килә торган халык¬
лар).
ПАЛЕОГРАФ — палеограф (па¬
леография белгече).
ПАЛЕОГРАФИЯ — палеография
(1. Борынгы кулъязмаларның
графикасы һәм тышкы күре¬
неше турындагы фән; 2. Нинди
дә булса кулъязманың тышкы
күренеше һәм язылу үзенчәлек¬
ләре).
ПАЛЕОЗАВР — палеозавр (ка¬
зылмаларда гына табыла торган
бик зур кәлтә).
ПАЛЕОЛИТ —• палеолит (таш
дәвернең иң борынгы чоры, иң
беренче кешеләр (палеоитроп
һ. б.) яшәгән заман).
ПАЛЕОНТОЛОГ — палеонтолог
(палеонтология белгече).
ПАЛЕОНТОЛОГИЯ — палеонто¬
логия (хәзерге вакытта казыл¬
маларда гына табыла торган,
ташка әверелеп беткән хайван¬
нарны һәм үсемлекләрне өйрә¬
нүче фән).
ПАЛЕОТЕРИЙ — палеотерий
(казылмаларда гына табыла тор¬
ган тояклы зур хайван, атның
иң борынгы бабасы).
ПАЛИЦА (оружие) — чукмар,
чукмарлы таяк (электә корал
урынына кулланылган, бер ба¬
шы йомры, кыска авыр күсәк).
ПАН — пан (1. Элекке Польша
һәм Литвада алпавыт, барин;
2. Әфәнде, бояр, хуҗа; әфәнде
мәгънәсендә кулланылган мөрә¬
җәгать итү сүзе).
ПАНЦИРЬ (воен.) — 1. Пан¬
цирь, көбә, көбә кием, көбә күл¬
мәк (вак металл боҗралары
бер-берсенә кертеп этләнгән бо¬
рынгы сугыш киеме); 2. Пан¬
цирь, көбә, көбә тышлык (хәрби
корабларның, поездларның мах¬
сус металл тышлыгы).
ПАПА (церк.) — пала (католик
чиркәвенең иң зур рухани баш¬
лыгы).
Авинъбнское пленение рим¬
ских nan — Рим (Рум) папала-
рының Авиньондагы тоткын¬
лыгы (әсирлеге); Рим (Рум) па-
паларының Авиньондагы тот¬
кынлык (әсирлек) чоры (1309—
1378 елларда).
ПАП
76
Пбпа римский — Рим (Рум)
паласы; Руми пала.
ПАПАХА — папаха (гадәттә,
кавказлылар кия торган бүрек,
Кавказ бүреге).
Генербльская папйха — гене¬
рал папахасы (генераллар кия
торган папаха).
Казйчъя naruixa — казак(лар)
папахасы (казаклар кия торган
папаха).
ПАПИРУС — папирус (1. Кыяк
яфраклы күпьеллык тропик
үсемлек; 2. Шул үсемлекнең
сабагыннан телеп этләнгән бо¬
рынгы язу материалы, беренче
тапкыр Мисырда кулланылган;
3. Шундый язу материалына
язылган борынгы кулъязма, та-
рихи-әдәби ядкяр).
Древнеегипетский папйрус —
Борынгы Мисыр папирусы;
Борынгы Мисыр кулъязмасы;
борынгы мисырлылар папи¬
русы (кулъязмасы).
ПАРАБЕЛЛУМ — парабеллум
(автомат пистолетның бер төре).
ПАРАНДЖА — пәрәнҗә, бөркән¬
чек, хиҗап (ислам дине тарал¬
ган илләрдә, халыкларда мөсел¬
ман хатын-кызларының йөз
япкыч челтәрле киеме).
ПАРЛАМЕНТЁР — парламен¬
тер, илче (сугыш алып баручы
якларның берсе тарафыннан
икенчесенә сөйләшүләр өчен
җибәрелгән илче).
Военный парламентер — хәр¬
би (гаскәри) парламентер (илче).
Государственный парламен¬
тёр—парламентеры (ил¬
чесе), дәүләти парламентер (илче).
Нарддный парламентер —
халык (гавам, өммәт) парламен¬
теры (илчесе), гавами (өммәти)
парламентер (илче).
Официальный парламентер —
рәсми парламентер (илче).
ПАРТИЗАН (воен.) — партизан;
халык сугышчысы (яугире), ха¬
лык көрәшчесе (илгә басып
кергән дошман тылында үзле¬
геннән оешып, мөстәкыйль рә¬
вештә хәрәкәт итә торган хәрби
отряд яки төркем сугышчысы;
халык сугышында (көрәшендә)
катнашучы).
Партизбн Великой Отече¬
ственной войны — Бөек Ватан
сугышы партизаны; Бөек Ватан
сугышының халык яугире; ха¬
лык көрәшчесе.
Партизанить во врйжеском
тылу — дошман тылымда пар¬
тизанлык итү; дошман тылын¬
да сугышу (көрәшү).
ПАРУСНИК — җилкәнле кораб,
җилкәнле судно.
ПАСТОР — пастор (протестант¬
лар чиркәве рухание).
Протестантский ndcmop —
протестант пастор, протестант
рухани(е); протестантлар (чир¬
кәве) пасторы, протестантлар
(чиркәве) рухание.
ПАСХА — пасха (1. Яһүдиләр¬
нең һәм христианнарның—нә-
сариләрнең язгы дини бәйрәме;
2. Шушы бәйрәм уңаеннан эрем¬
чек кушып пешерелгән ашам¬
лык, татлы күмәч — кулич).
Пасхальные торжеств*) —
пасха тантаналары; пасха бәй¬
рәме.
77
ПЕР
ПАТЕР — патер (католик побы,
католик рухание).
ПАТИНА (археол.) — кунык
(куп вакытлар үтү аркасында,
бронза өстендә барлыкка кил¬
гән көрәнсу яшел төстәге кат¬
лам).
ПАТРИАРШЕСТВО — патриарх¬
лык (1. Башында патриарх тор¬
ган чиркәү идарәсе; 2. Патри¬
арх дәрәҗәсе һәм вазифасы).
ПАТРИЦИАТ — 1. Патрицийлар
(сыйнфый-иҗтимагый) катла¬
вы; 2. (җ.) Патрицийлар.
Римский патрицийт — 1. Рим¬
дагы (Румдагы) патрицийлар
(сыйнфый-иҗтимагый) катла¬
вы. Римнын патрицийлар кат¬
лавы; 2. (җ.) Рим патрицийла¬
ры, Руми патрицийлар.
ПАТРИЦИЙ — патриций (1. Бо¬
рынгы Римда төп Рим нәселен¬
нән килгән һәм хакимият ба¬
шында торган югары сыйныф
кешесе: 2. Урта йөзләрдә Гер¬
мания (Алмания) шәһәрләрендә
бай бюргерлар нәселеннән бул¬
ган кеше).
Римский патриций — Рим
(Рум) патрицие, Руми патри¬
ций.
ПАХАРЬ — 1. Сабанчы, сукачы,
җир сөрүче; 2. (күч.) Игенче,
сабанчы, крестьян.
ПАША — паша (элекке Төрки я -
дә, Мисырда һәм башка кайбер
илләрдә югары хәрби һәм
гражданлык титулы яисә шул
титулга ия булган кеше).
ПАШАЛЫК - пашалык (1. Элек
Төркиядә паша идарә иткән
өлкә; 2. Паша булу (пашалык)
вазифасы; паша дәрәҗәсе, ти¬
тулы).
ПЕРГАМЕНТ — пергамент (1. Ба¬
рабаннар һәм торбалар ясау
өчен, махсус эшкәртелгән бозау
тиресе; ул кәгазь юк заманда
язу өчен киң кулланылган;
2. Шундый хайван тиресенә
язылгая борынгы кулъязма;
3. Суны һәм майны үткәрми
торган кәгазь).
Древний пергамент — борын¬
гы (әүвәлге) пергамент; борын¬
гы кулъязма.
ПЕРЕВОДЧИК — тәрҗемәче,
тылмач.
ПЕРЕДВИЖНИК — передвиж¬
ник, күчмә күргәзмәче (Россия¬
дә XIX йөзнең икенче ярты¬
сында яшәгән һәм «күчмә күр¬
гәзмәләр* дип йөртелгән чарада
катнашкан рәссам-реалист. Мәсә¬
лән, Репин, Перов, Суриков Һ.6.).
ПЕРЕСТРОЙКА - 1. Үзгәртеп
кору (Советлар Союзында (Бер¬
легендә) 1985—1991 елларда
иҗтимагый аң-фикерне үзгәр¬
түгә, илдә демократияне үсте¬
рүгә һәм салкын сугышны тук¬
татуга юнәлтелгән дәүләт сәя¬
сәте); 2. Гомумән үзгәртеп кору,
үзгәртеп төзү.
Горбачёвская перестройка —
М. С. Горбачёв үзгәртеп корула¬
ры, М. С. Горбачёв чоры (дәвере,
вакыты, заманы, эпохасы) үзгәр¬
теп корулары (үзгәртеп кору¬
ларга этәргеч бирүче ил башы
М. С. Горбачёвка бәйле әйтелә).
Эпдха перестройки — үзгәр¬
теп кору(лар) чоры (дәвере, ва¬
кыты, заманы, эпохасы).
ПЕТ
78
ПЕТИЦИЯ — петиция, үтекеч
язуы, гарызнамә (күп кеше
тарафыннан югары яисә урын¬
дагы хакимияткә бирелә торган
үтенеч язуы).
ПЕТРАШЕВЦЫ — петрашев-
скийчылар (1844—1849 еллар¬
да Петербургта төрле чиндагы
демократик карашлы яшьләр
җәмгыяте, аны оештыручы
М. В. Петрашевский фамилиясе
белән аталган).
ПЕХОТИНЕЦ — пехотачы, җә-
яүле гаскәри, җәяүле солдат.
Гвдрдии пехотинец — гвар¬
дия пехотачысы, гвардия сол¬
даты, гвардия гаскәрие.
Морской пехотинец — диңгез
пехотачысы.
ПИАСТР — 1. Горуш (Төркия,
Мисыр, Сүрия, Ливанда вак
акча); 2. Пиастр (испан тәңкәсе
песоның итальянча атамасы
һәм кайбер илләрдә вак акча
берәмлеге).
ПИКТОГРАФИЯ — пиктогра¬
фия, рәсемле язу, сурәтле язу
(хәреф системасына хәтле бул¬
ган, рәсемнәр ярдәмендә языл¬
ган иң борынгы язу система¬
сы).
ПИРАМИДА ( ист.) — пирами¬
да (Борынгы Мисыр фиргавен-
нәренең — патшаларының ка¬
берләре өстенә төзелгән һәм ни¬
гезе дүртпочмактан, ә ян-якла¬
ры бер түбәгә тоташкан өчпоч¬
маклардан торган гаять зур таш
корылма).
Древнеегипетские пирами¬
ды — Борынгы Мисыр пирами¬
далары; борынгы мисырлылар
пирамидалары.
Пирамида Хебпса — Хеопс
(Хуфу) пирамидасы (б. э. к.
XXVII йөздә төзелгән); Хеопс
кабере (мазары).
Фараоновы пирамиды (пира¬
миды фараднов) — фиргавен пи¬
рамидалары; фиргавеннар ясат¬
кан (төзеткән, салдырган) пира¬
мидалар; фиргавен каберләре
(мазарлары).
ПИРАТ — пират, диңгез юлба¬
сары.
ПИСАРЬ — писарь, пи сер, кятип,
язу-сызучы (1. Элекке заман¬
нарда язу-сызу эшләрен алып
баручы канцелярия хезмәткәре;
2. Күчереп язу остасы, күчереп
язу хезмәтен башкаручы).
Волостнбй пйсаръ — волость
(олыс) писаре (писере), волость
язу-сызучысы (волость идарә¬
сендә язу-сызу эшләрен алып
баручы түбән дәрәҗәдәге кан¬
целярия хезмәткәре).
Канцелярский пйсарь — кан¬
целярия писаре (писере), канце¬
лярия язу-сызучысы (канцеля¬
риядә язу-сызу эшләрен баш¬
каручы).
ПИСТОЛЕТ (оружие ) — писто¬
лет; бератар (чагыштырмача
якын араларда җанлы, җансыз
нәрсәләргә ату өчен кулланылу¬
чы кечкенә ату коралы).
ПИСТОЛЬ — пистоль (1. Роман
илләрендә борынгы алтын акча;
2. к. Пистолет).
ПИТЕКАНТРОП — питекантроп
(500 мең еллар чамасы элек
яшәгән, табигый үсешендә ке¬
ше Һәм кешесыман маймыллар
арасында торган бик борынгы
казылма зат; маймыл-кеше).
79
ПЛЕ
ПЛАКАТ — плакат (1. Көчле
тәэсир бирә торган шигарьле —
лозунглы өндәмә рәсем; 2. Рә¬
сем төшерелгән зур игълан;
3. Патша Россиясендә имана тү¬
ләүче катлау вәкилләренә би¬
релгән паспорт).
Агитационный плакАт —
агитация плакаты, өндәү пла¬
каты, өндәмә плакат (нәрсәгә дә
булса өндәүче, чакыручы пла¬
кат).
ПЛАНТАТОР — 1. Плантатор,
плантация хуҗасы: 2. (күч.)
Изүче, залим.
Рабовладельческий планта¬
тор — 1. Колбиләүче плантатор,
колбиләүче плантация хуҗасы;
2. Колбиләүчелек чоры (дәвере,
заманы, гасыры) плантаторы.
ПЛАНТАЦИЯ — плантация
(1. Аерым үсемлек культура¬
лары җитештерә торган зур
хосусый хуҗалык; 2. Аеруча
җентекле тәрбия сорый торган
махсус үсемлекләр чәчелгән
җир кишәрлеге).
Рабовладельческая плантА¬
ция — 1. Колбиләүчелек чоры
(дәвере, заманы, гасыры) план¬
тациясе; 2. Коллар хезмәтенә
нигезләнгән (корылган) план¬
тация.
ПЛАСТУН — пластун (1. Ку¬
бань казакларының разведка
һәм каравыл хезмәтендәге мах¬
сус җәяүле отряды сугышчысы,
яугире; 2. Казак гаскәрләренең
җәяүле берләшмәләрендәге ка¬
зак).
ПЛАХА — 1. Тумран, бүкән,
кискә (анда үлем җәзасына хө¬
кем ителгән кешенең башын
чабалар); 2. (күч.) Үлем җәза¬
сы; 3. Ярка (икегә ярылган бү¬
рәнә кисәге).
Дубовая плАха— 1. Имән
тумран, имән бүкән, имән кискә
(анда үлем җәзасына хөкем
ителгән кешенең башын чаба¬
лар); 2. Имән ярка (икегә ярыл¬
ган имән бүрәнә кисәге).
Идти на плАху — (күч.) үлем¬
гә бару; үлем җәзасына дучар
булу.
ПЛЕБЕЙ — плебей (1. Борынгы
Римда кол түгел, ирекле, ләкин,
патрицийлардан аермалы була¬
рак, гражданлык хокукыннан
һәм сәяси хокуктан мәхрүм
ителгән түбән катлау кешесе;
2. (күч.) Түбән катлау, түбән
сыйныф, «кара халык* кешесе).
Римский плебей — Рим (Рум)
плебее; Рим дәүләтендәге пле¬
бей; Римның — Рим дәүләте¬
нең түбән катлау (түбән сый¬
ныф) кешесе; римлы плебей, ру¬
ми плебей.
ПЛЕБИСЦИТ - плебисцит
(аеруча әһәмиятле булган зур
бер мәсьәләне хәл итәр өчен, бер
дәүләттәге бөтен халыкның та¬
выш бирүе, референдум).
ПЛЕБС — к. Плебей.
ПЛЕЗИОЗАВР — плезиозавр
(борынгы чорда диңгездә яшә¬
гән, хәзер казылмаларда гына
табыла торган озын муенлы,
кечкенә башлы кәлтә).
ПЛЕН — 1. Плен, әсирлек, мәх¬
бүслек, тоткынлык; 2, (күч.)
Бәйлелек.
Взять в плен — пленга (әсир¬
леккә) алу, пленга (әсирлеккә,
тоткынлыкка) төшерү.
ПЛЕ
80
ПЛЕНЕНИЕ — 1. Пленга, әсир¬
леккә алу; 2. к. Плен 1.
ПЛЕННИК — 1. Әсир, тоткын,
мәхбүс; пленга (әсирлеккә, тот¬
кынлыкка) төшкән кеше, әсир¬
лектәге кеше; 2. (күч.) Әсир,
әсир булган, бирелгән кеше (бе¬
рәр нәрсәгә).
Освободить пленников (плен¬
ных)— әсирләрне (тоткыннар¬
ны, мәхбүсләрне) азат итү, ирек¬
кә җибәрү.
ПЛЕННЫЙ — пленный, к. Плён-
ник 1.
ПЛЕТЕНЬ — читән (чыбыктан
үреп ясалган тәбәнәк киртә).
ПЛЕТЬ (этногр.) — камчы.
Наказание плётью — камчы
белән суктыру (тән җәзасының
бер төре).
Ремённая плеть — каеш кам¬
чы (күн каештан ясалган кам¬
чы).
ПЛ&ГКА — кыска камчы.
ПЛУГ — сабан, сука.
Крестьянский плуг — кресть¬
яннар) сабаны (сукасы), иген¬
челәр) сабаны.
Средневекбвый плуг — урта
гасыр(лар) сабаны.
ПЛУГАРЬ — сабанчы, сукачы
(1. Сабан, сука белән җир сөрү¬
че; 2. Трактор сабанында, сука¬
сында эшләүче).
ПОБЕДА — җиңү (хезмәт яки
яу кырында өстен чыгу).
ПОБЕДИТЕЛЬ — җиңүче, җи¬
ңеп чыгучы; өстенлек казану¬
чы, өстенлеккә ирешүче, өстен
чыгучы.
ПОВЕЛЕНИЕ — боерык, фәрман,
әмер.
Высочайшее повеление. — шөһ¬
рәтле (югары, гали) боерык, фәр¬
ман, югарыдан килгән боерык.
Высочайшее повеление его им-
перйторского высочества — им¬
ператор галиҗәнапларының
шөһрәтле (югары, гали) боеры¬
гы (фәрманы).
Царское повелёние — патша
(падишаһ, падиша) боерыгы,
фәрманы, әмере.
ПОВЕЛИТЕЛЬ — падишаһ, ха¬
ким, патша; боеручы, боерык
бирүче, фәрман бирүче.
Повелйтель мйра — бар дөнья
падишаһы (патшасы, хакиме,
хөкемдары), җиһан хөкемдары,
бөтендөнья хакиме.
Феодальный повелйтель —
феодаль хаким (патша, пади¬
шаһ), феодализм чоры (дәвере,
заманы) хакиме (патшасы, па¬
дишаһы).
ПОВОЗКА — 1, Көймәле арба;
2. Арба.
Кочёвническая повбзка —
күчмә(ләр) (күчмә кабиләләр —
таифәләр) арбасы, күчмән(нәр)
арбасы, күчеп йөрүче(ләр) ар¬
басы.
ПОВСТАНЕЦ — восстаниече,
баш күтәрүче, баш күтәрүдә
(восстаниедә) катнашучы, кузга¬
лышчы, кузгалышта катнашу¬
чы, ихтилялчы, ихтилялда кат¬
нашучы.
ПОГРАНИЧНИК — чик сакчы¬
сы (ил чиген саклаучы хәрби,
гаскәри).
Морской пограничник — диң¬
гез чик сакчысы (диңгездә ил
чиген саклаучы хәрби, гаскәри).
81
ПОД
Отважный пограничник —
батыр (кыю, куркусыз, нык
йөрәкле чик сакчысы.
ПОГРОМ — погром (1. Берәр
милләт яки аерым катлау ке¬
шеләрен үтерүдән, кырудан, мал¬
ларын талаудан гыйбарәт дини-
шовинистик чыгыш); 2. (күч.)
Талау, кыру, җимерү, тар-мар
итү, туздыру.
Еврейский погром — яһүд(и)-
ләр (еврейлар) погромы, яһүд(и)-
ләрне (еврейларны) талау, үтерү,
кыру (патша Россиясендә, фа¬
шистлар Германиясендә һәм кай¬
бер башка илләрдә күзәтелгән).
Черносотенный погрбм —
1. Карагруһчыл погром, талау¬
лар), үтерү(лэр), кыру(лар); ка¬
рагруһчылар погромы, талавы,
үтерүе, кыруы (XX йөз башын¬
да патша Россиясендә).
ПОГРОМЩИК - 1. Погромчы,
погром (талау-үтерү, кыру)
оештыручы; погромда (талау-
үтерүдә, кыруда) катнашучы
кеше; 2. Үтә реакционер, үтә
шовинист.
ПОДАТЬ — салым, җыем (җан
башыннан алына торган салым).
ПОДВОРЬЕ — 1. Кунакханә,
кәрвансарай; 2. Шәһәр читен¬
дәге монастырьга караган шә¬
һәр (кала) чиркәве (кәлисәсе);
3. Хуҗалык, каралты-кура, йорт-
җир.
«Казйнское подвОрье* — Ка¬
зан кунакханәсе, Казан кәрван¬
сарае; Щетинкин кунакханәсе,
Щетинкин номерлары (Казанда
XIX йөзгә караган архитектура
истәлеге).
Крестьянское подвбрье —
крестьян (игенче, сабанчы) ху¬
җалыгы, каралты-курасы, йорт-
җире.
ПОДДАННЫЙ — 1. Подданный,
граждан (билгеле бер дәүләт
гражданлыгындагы кеше);
2. (иск.) Кемгә дә булса буйсы¬
нудагы кеше, хезмәтче.
Быть в пдлном подданстве —
тулы буйсынуда булу, тулысың¬
ча (ахыргача) буйсыну ( кемгә
дә булса).
Подданный императора —
император хозурындагы (хезмә¬
тендәге, карамагындагы) кеше
(зат); император хезмәтчесе.
Подданный Российской импе¬
рии — Россия (Русия) империя¬
се подданные (гражданы).
ПОДДАНСТВО - 1. Граждан¬
лык, гражданлыгында булу;
2. (иск.) Буйсыну, буйсынуда
булу, хезмәттә булу.
Лишиться подданства —
гражданлыксыз калу.
Переменить подданство —
гражданлыкны алыштыру (ал¬
маштыру).
Подданство Российской им
пёрии — Россия (Русия) импе¬
риясе гражданлыгы (граждан¬
лыгында булу).
ПОДЁНЩИК — 1. Көнлекче,
көнлекләп эшләүче; 2. (күч.)
Авыр (кара) эш белән көн күрү¬
че, авыр эштә эшләүче, *кара
эшче».
ПОДЁНЩИНА — 1. Көнлекле
эш; 2. (күч.) Авыр, (кара) эш.
ПОДНАДЗОРНЫЙ — күзәтү
астындагы зат (кеше).
6 K.5/31J
под
82
ПОДПОЛЬЩИК — подпольщик,
яшерен (яшертен) рәвештә эш¬
ләүче (эш йөртүче, эш алып ба¬
ручы).
Антифашистский подпдль-
щи к — фашистларга каршы
эшләүче (эш йертүче, эш алып
баручы) подпольщик, фашист¬
ларга каршы яшерен рәвештә
эшләүче (эш йөртүче, эш алып
баручы).
ПОДПОРУЧИК — подпоручик
(патша Россиясе армиясендә
һәм Россиядә 1918—1920 ел¬
лардагы гражданнар сугышы
чорында акгвардиячеләр армия¬
сендә прапорщиктан бер баскыч
югары офицер дәрәҗәсе, чины
һәм шул дәрәҗәдәге, чиндагы
кеше; шулай ук кайбер башка
дәүләтләр гаскәрләрендәге гас¬
кәри дәрәҗә).
Белогвардейский подпору
чик — акгвардияче подпоручик;
акгвардиячеләр подпоручигы;
ак гвардия подпоручигы;ак¬
гвардиячеләр гаскәре (армиясе)
подпоручигы.
Гвардии подпоручик — гвар¬
дия подпоручигы; гвардиядә
хезмәт итүче подпоручик.
ПОДПРАПОРЩИК - подпра¬
порщик (патша Россиясе армия¬
сендә прапорщиктан бер баскыч
түбән гаскәри дәрәҗә һәм шул
дәрәҗәдәге кеше).
ПОДХОРУНЖИЙ — подхорун¬
жий (казаклар гаскәрендә под¬
поручикка тиң гаскәри звание,
дәрәҗә һәм шул гаскәри дәрә¬
җәдәге кеше).
Казй чий подхорунжий — ка¬
заклар) подхорунжие, каэак-
(лар) гаскәре подхорунжие.
ПОДЪЕСАУЛ — подъесаул (ка¬
заклар гаскәрендә есаулдан бер
баскыч түбәнрәк, патша армия¬
сендә җәяүле гаскәрнең — пехо¬
таның штабс-капитан звание¬
сенә тиң гаскәри дәрәҗә, чин
һәм шул чиндагы, дәрәҗәдәге
кеше).
Казачий подъесаул — каэак-
(лар) подъесаулы, казак гаскә¬
ре подъесаулы.
ПОДЬЯЧИЙ - подьячий (XVI
йөздә — XVIII йөз башында рус
дәүләтендә дьяк ярдәмчесе, при¬
каз, ягъни идарә канцелярия¬
сендә кятип һәм эш башкару¬
чы).
Канцелярский подьячий —
канцелярия подьячие, канцеля¬
рия кятибе, канцеляриядә эш
башкаручы (эшләүче, эш йөртү¬
че) подьячий (кятип).
Площадный подьячий — мәй¬
дан подьячие (кятибе), урам
подьячие (кятибе) (аерым ке¬
шеләр яисә кешеләр төркеме
гозере буенча, үзара килешен¬
гән хакка алар исеменнән төр¬
ле баскычтагы хакимият оеш¬
маларына, вәкилләренә аталган
төрле характердагы документ¬
ларны язып, тутырып бирүче
һәм юллаучы).
Приказнбй подьячий — при¬
каз (идарә) подьячие, приказ
кятибе, приказ канцелярия¬
сендә эшләүче подьячий (кя¬
тиб).
83
ПОП
ПОКОРИТЕЛЬ (воен.) — сугы¬
шып алучы, басыл алучы, яулап
алучы, буйсындыручы.
Покоритель мйра — дөньяны
(җиһанны, галәмне) яулаучы,
дөньяны буйсындыручы, җиһан¬
гир.
ПОЛИТЗАКЛЮЧЁННЫЙ (по¬
литический заключённый) —
сәяси тоткын (сәяси гаеп белән
гаепләнеп, төрмәгә ябылган ке¬
ше).
ПОЛИТКАТОРЖАНИН (поли¬
тический каторжанин) — по¬
литкаторжан, сәяси сөргендәге
кеше (патша Россиясендә сәяси
эшчәнлек өчен кулга алынып,
төрмәгә ябылган, сөргенгә сөрел¬
гән кеше).
ПОЛИЦЕЙМЕЙСТЕР — к. По¬
лицмейстер.
ПОЛИЦМЕЙСТЕР — полицмей¬
стер (патша Россиясе һәм кай¬
бер башка илләрнең зур шәһәр¬
ләрендә полиция башлыгы).
ПОЛОНЯНИК (полонянин) —
к. Пленник 1.
ПОЛПРЕД (полномочный пред¬
ставитель) — полпред, илче; ту¬
лы хокуклы вәкил, тулы вәка¬
ләтле вәкил (Советлар Союзы¬
ның (Берлегенең) чит илләрдәге
дипломатик вәкиленең 1941 ел¬
га кадәрге атамасы).
ПОЛПРЕДСТВО (полномочное
представительство) — тулы хо¬
куклы вәкиллек, тулы вәкаләт¬
ле вәкиллек; полпредлык, илче¬
лек (Советлар Союзының (Бер¬
легенең) чит илләрдәге дипло¬
матик вәкиллегенең 1941 елга
кадәрге атамасы).
ПОЛУКАФТАН — кыска чик¬
мән (өс киеме).
ПОЛУКОЛОНИЯ — ярымколо¬
ния (тыштан караганда мөстә¬
кыйль булып күренсә дә, чын¬
лыкта икътисади һәм сәяси як¬
тан берәр мәмләкәткә бәйле дәү¬
ләт).
ПОЛУКОЧЕВНИК - ярымкүч-
мән, ярым күчмә тормышта
яшәүче кеше.
ПОЛУСОТНЯ — 1. Ярымсотня,
ярты Йөз (казаклар гаскәрендә
илле кешедән гыйбарәт булган
гаскәри берәмлек); 2. Илле.
ПОЛУУСТАВ — ярымустав (бо¬
рынгы грек һәм славян кулъ¬
язмаларындагы язу ысулының
бер төре).
ПОЛЯРНИК — полярник, ко¬
тыпчы (полюска — котыпка җи¬
бәрелгән экспедицияләрдә кат¬
нашучы, поляр якларны тик¬
шерүче, поляр станциядә кыш¬
лаучы).
Советский полярник — совет
полярнигы, совет котыпчысы.
ПОНОМАРЬ — пономарь (пра¬
вославие чиркәвендә иң түбән
дәрәҗәдәге рухани, поп ярдәм¬
чесе).
ПОП — поп (православие динен¬
дәге рухани).
Православный поп — поп, рус
(урыс) побы (православие дине
побы).
ПОПЕЧИТЕЛЬ — попечитель
(1. 1917 елга кадәр патша Рос¬
сиясендә нинди дә булса ведом¬
ство — идарә оешмалары чел¬
тәре, күбрәк мәгариф идарә¬
се оешмалары челтәре белән
6*
ПОР
84
җитәкчелек итүче дәүләт хез¬
мәткәре, ведомство җитәкчесе;
2. Кайгыртучы, тәрбия(ләү)че,
багучы, иганәче, химаяче).
Попечительский совет — по¬
печительләр (багучылар, иганә¬
челәр, ярдәмчеләр, ярдәм итүче¬
ләр, ярдәм кылучылар, химая¬
челәр) советы (шурасы, киңәш¬
мәсе).
ПОРАБОТИТЕЛЬ — кол итүче,
коллыкка төшерүче, изүче,
кысучы, җәбер-золымга дучар
итүче.
Поработитель нарбдов — ха¬
лыкларны коллыкка төшерүче
(кол итүче, кол хәленә калдыру¬
чы), халыкларны изүче (кысучы,
җәбер-золымга дучар итүче).
ПОРТУПЁЙ-ПРАПОРЩИК —
портупей-прапорщик (патша
Россиясе армиясендәге пехота¬
да (җәяүле гаскәрдә) подпрапор¬
щик дәрәҗәсе, чины һәм шул
дәрәҗәдәге, чиндагы кеше).
ПОРТУПЁЙ-ЮНКЕР — порту¬
пей-юнкер (1. Патша Россиясен¬
дә булган хәрби уку йортларын¬
да өлкән юнкер званиесе;
2. Электә кавалериядә подпра¬
порщик чины, дәрәҗәсе һәм
шул чиндагы, дәрәҗәдәге ке¬
ше).
ПОРУЧИ — 1. Металл (тимер,
корыч) җиңсәләр (хәрби кием¬
дә); 2. (чирк.) Укалы җиңсә (ар¬
хиерей киемендә).
ПОРУЧИК — поручик (патша
Россиясе армиясендә һәм кай¬
бер башка илләрдә (мәсәлән,
Польшада) подпоручиктан бер
баскыч югары булган офицер
дәрәҗәсе, чины һәм шул дәрә¬
җәдәге, чиндагы кеше).
Белогвардейский поручик —
ак гвардия поручигы; акгвар¬
дияче поручик; акгвардиячеләр
поручигы; ак гвардиядә хезмәт
итүче поручик (Россиядә 1918—
1920 еллардагы гражданнар су¬
гышы чорында).
Гвардии поручик — гвардия
поручигы, гвардияче поручик,
гвардиядә хезмәт итүче пору¬
чик.
ПОСАД — бистә (1. Кечкенә
шәһәр; 2. Шәһәрнең сәүдә-про-
мышленкость үзәге).
ПОСАДНИК — посадник (борын¬
гы Новгородта кенәзнең шәһәр,
өлкә белән идарә итү өчен бил¬
геләнгән урынчысы яки вече
тарафыннан сайланган шәһәр
башлыгы).
Новгорбдский посддник —
Новгород посаднигы; Новгород
наместнигы; Новгородның өлкә
(шәһәр) башлыгы (идарәчесе).
ПОСЛАНЕЦ — илче, вәкил.
Послднцы мйра — 1.(күч.)
Тынычлык илчеләре, тынычлык
илчелеге вәкилләре; 2. Җир
(Җир шары) вәкилләре.
Посланцы народа — халык
илчеләре; халык вәкилләре; ха¬
лык юллаган илчеләр (вәкил¬
ләр).
ПОСЛАННИК — 1. Дипломатик
вәкил, илчелек вәкиле (илчедән
бер дәрәҗәгә түбән тора); 2. Ил¬
че, вәкил.
Дипломатический послан¬
ник — дипломатик вәкил, илче¬
лек вәкиле.
85
ПРА
Полномочный послйнник пре¬
зидента — президентның (ил
башының) тулы хокуклы, тулы
вәкаләтле вәкиле, илчесе.
ПОСТЕЛЬНИЧИЙ — ятакчы
(XV—XVII йезләрдә Мәскәү дәү¬
ләтендә сарай хезмәтчесе).
Придворный постельничий —
сарай ятакчысы.
ЦОрский постельничий — пат¬
ша (падишаһ, падиша) ятак¬
чысы.
ПОТОМОК — 1. Нәсел, нәсел-нә¬
сәп, нәсел-ыру, токым (кешесе,
вәкиле); 2. Киләчәк (алдагы)
буын, киләчәк буын кешесе,
варис.
Нйши потбмки — 1. Безнең
нәсел (нәсел-нәсәп, нәсел-ыру,
токым); безнең нәсел кешеләре
(вәкилләре); 2. Киләчәк (алда¬
гы) буын кешеләре (вәкилләре).
Потомок татарского мурзы —
1. Татар морзасы (мирзасы) нә¬
селе (нәсел-нәсәбе, нәсел-ыруы,
токымы), татар морзасы нәселен¬
нән булган зат (кеше); 2. Татар
морзасының буыны, варисы.
ПОТОМСТВО — нәсел, нәсел-
нәсәп, нәсел-ыру, токым, буын,
кавем; бала-чага, бала(лар), ва¬
рислар.
ПОЧИНОК — пүчинкә (1. Ур¬
ман эчендә серү эчен телләнгән
җир участогы, ышна җире;
2. Авылдан аерылып чыккан
яңа авыл яисә, гомумән, кечке¬
нә авыл).
Дйльний почйнок — аргы пү¬
чинкә, ерак(тагы) пүчинкә, ерак¬
та урнашкан пүчинкә (теп авыл¬
дан); аргы ышна (ышна җире).
Крестьянский почйнок —
крестьян(нар) пүчинкәсе, иген¬
челәр (сабанчылар) пүчинкәсе
(халкы крестьяннардан — иген¬
челәрдән, сабанчылардан гыйба¬
рәт булган пүчинкә); крестьян
ышнасы, кресгьян(нар)ның ыш¬
на җире.
ПОЧТМЕЙСТЕР — почтмейстер
(электә почта конторасы белән
идарә итүче түрә).
Почтмейстерская долж¬
ность — почтмейстер урыны,
почтмейстер вазифасы.
ПРАВОСЛАВНЫЙ — 1. Право¬
славный, православие динендәге
кеше (зат); 2. Православие ...-ы
(-е), православие дине ...-ы (-е).
Правослйвный человек — пра¬
вославный кеше, православие
динендәге кеше.
ПРАПОРЩИК — прапорщик
(1. Патша армиясендә иң кече
офицерлык чины, дәрәҗәсе һәм
шул чиндагы, дәрәҗәдәге кеше;
2. Совет Армиясендә һәм хәзер¬
ге Россия армиясендә билгелән¬
гән вакыттан тыш хезмәт итүче
кече командир).
Гвйрдии прйпорщик — гвар¬
дия прапорщигы, гвардияче
прапорщик, гвардиядә (гвардия
частенда, хәрби-гаскәри берләш¬
мәсендә) хезмәт итүче прапор¬
щик.
Прйпорщик цОрской Армии —
патша (падишаһ, падиша) ар¬
миясе (гаскәр(ләр)е) прапорщи¬
гы.
ПРАРОДИНА — теп ватан, теп
йорт, иң борынгы ватан, берен¬
че (тәүге) торган җир (берәр
ЛРЛ
86
халыкның, кабиләнең, нәсел-
ыруның, кешенең, шулай ук
хайванның яисә үсемлекнең иң
борынгы ватаны).
Прародина древних тюрков —
борынгы төркиләрнең төп ва¬
таны (төп йорты, иң борынгы
ватаны).
ПРАЩА — праща (борынгы за¬
манда ату коралы — таш атар
өчен кулланылган элмәкле
каеш).
ПРЕВОСХОДИТЕЛЬСТВО (ed
ше, его, их) — галиҗәнап (1. Пат¬
ша Россиясендә генерал-майор
һәм генерал-лейтенант чинын¬
дагы хәрбиләргә яки 4 нче һәм
3 нче класс чиннарына эндәш¬
кәндә әйтелә торган титул, дәрә¬
җә; 2. Чит илнең хөкүмәт баш¬
лыкларына, җитәкчеләренә һәм
әгъзаларына эндәшкәндә, хөр¬
мәтләп әйтелә торган сүз).
ПРЕДПАРЛАМЕНТ — предпар¬
ламент, вакытлы парламент,
вакытлы совет, вакытлы шура
(1917 елның сентябрендә Рос¬
сия Вакытлы хөкүмәтендәге
демократик киңәшмә вәкиллә¬
ренең бер өлешеннән төзелгән,
киңәш бирү хокукы булган
вакытлы совет).
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬ - эшмә¬
кәр, кәсәбәче, кәсепче (пред¬
приятие — эшханә тотучы яисә
сәүдә эше белән шөгыльләнүче).
ЧОстный предприниматель —
шәхси эшмәкәр (кәсәбәче, кә¬
сепче), хосусый эшмәкәр, шәх¬
си (хосусый) сәүдә-сәнәгать эш¬
ләре белән шөгыльләнүче.
ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВО -
эшмәкәрлек, кәсәбәчелек, кәсеп¬
челек (сәүдә-промышленность
яки сәүдә-сәнәгать эшләре бе¬
лән шөгыльләнү).
Торгово промышленное пред¬
принимательство — сәудә-про-
мышленность яки сәүдә-сәнә¬
гать эшмәкәрлеге (кәсәбәчелеге,
кәсепчелеге), сәүдә-сәнәгать эш¬
ләре белән шөгыльләнү.
Частное предпринимдтелъ
ство — шәхси (хосусый) эшмә¬
кәрлек (кәсәбәчелек, кәсепче¬
лек).
ПРЕДСЕДАТЕЛЬ — рәис, пред¬
седатель (1. Җыелышны яки
утырышны алып бару өчен сай¬
ланган кеше; 2. Кайбер оешма,
берләшмә, җәмгыять яки алар-
дагы бүлекләр җитәкчесе;
3. Югары дәүләт органы яки
хөкүмәт, дәүләт җитәкчесенең
рәсми атамасы составында кул¬
ланыла).
Председатель Президиума
Верховного Совета СССР —
СССР Югары Советы Президиу¬
мы рәисе (председателе).
Председатель сельского Со¬
вета (председатель сельсове¬
та) — авыл Советы рәисе (пред¬
седателе).
Председатель Совета Нарбд
ных Комиссаров (СНК) — Ха¬
лык Комиссарлары Советы (Шу¬
расы) рәисе (председателе).
ПРЕЗИДЕНТ — 1. Президент,
ил башы, дәүләт (мәмләкәт)
башлыгы, республика (җөм¬
һүрият) башлыгы, ил (дәүләт,
87
ПРЕ
мәмләкәт) җитәкчесе, респуб¬
лика (җөмһүрият) җитәкчесе
(билгеле бер вакытка ил, дәүләт,
республика башлыгы итеп сай¬
ланган кеше); 2. Президент,
председатель, рәис, башлык,
җитәкче (берәр җәмгыять яисә
оешма белән җитәкчелек итү
өчен сайланып куелган рәис).
ПРЕЛАТ — прелат (католик һәм
англикан чиркәүләрендә югары
дәрәҗәле рухани — архиепископ,
епископ, монастырь башлыгы).
Католический прелйт — ка¬
толик (католиклар чиркәве)
прелаты (рухание).
ПРЕМЬЕР-МИНИСТР — пре¬
мьер-министр (Министрлар Ка¬
бинеты яисә Советы рәисе (пред¬
седателе), хөкүмәт башлыгы).
ПРЕССА — матбутат, вакытлы
матбугат, көндәлек басмалар,
(газета-җурнал һәм башка шун¬
дый вакытлы басмаларның го¬
муми исеме).
«Жёлтая» пресса — урам мат¬
бугаты (басмалары), урам гаэе-
та-журналлары, арзанлы матбу¬
гат (басмалар), арзанлы газета-
журналлар, сай (җиңел) эчтә¬
лекле матбугат (басмалар), сай
эчтәлекле гаэета-журналлар
(ялган, имеш-мимешләр, гайбәт
таратучы вакытлы матбугат —
басмалар, гаэета-журналлар).
Подцензурная пресса — цен¬
зура карамагындагы (күзәтүен¬
дәге, күзәтүе астындагы, күзә-
түчелегендәге) матбугат; цен¬
зура күзәтүендә нәшер ителгән
матбугат.
Татарская прёсса — татар
(вакытлы) матбугаты (басмала¬
ры), татар газета-журналлары.
ПРЕСТОЛОНАСЛЕДИЕ — 1, Тә¬
хет мирасы, тәхет варислыгы
(тәхетнең мирас — варислык
буенча күчү тәртибе); 2. (күч,)
Хакимият мирасы, хакимият
варислыгы (хакимиятнең ми¬
рас — варислык буенча күчү
тәртибе).
Вопросы престолонаследия —
1, Тәхет мирасы мәсьәләләре,
тәхет варислыгы мәсьәләләре;
2, (җ.. күч.) Хакимият мирасы
(варислыгы) мәсьәләләре.
ПРЕСТОЛОНАСЛЕДНИК — тә¬
хет варисы, тәхет мирасчысы.
ЦАрский престолонаследник
(престолонаследник царя) —
патшаның (падишаһның, пади-
шаның) тәхет варисы, патша¬
ның тәхет мирасчысы.
ПРЕТОР — претор (Борынгы
Римда — Румда башта консул
һәм диктатор титулы, соңын¬
нан иң югары суд хакимияте
башлыгы).
Римский прётор — Рим (Рум)
преторы, Рим дәүләте преторы;
римлы (руми) претор, римлы¬
лар (румилар) преторы.
ПРЕТОРИАНЦЫ — преториан-
иар (1. Борынгы Римда — Рум¬
да сайлап алынган иң яхшы
гаскәрләр, башта преторның
шәхси сакчылары; 2. (күч.) Ту¬
пас көчкә таянып, халыкны
көчләүгә нигезләнгән хакими¬
ятнең терәге булып хезмәт итү¬
че гаскәрләр).
ПРИ
88
Древнерймскис преторибн-
цы — Борынгы Рим преториан-
нары; борынгы римлы (руми)
преторианнар.
Преторийнская когбрта —
преторианнар когортасы.
ПРИГОРОД — бистә, шәһәр (ка¬
ла) бистәсе, шәһәр яны (тирәсе)
бистәсе, ян кала (шәһәр).
Казанский пригород (приго¬
род Казйни) — Казан (каласы,
шәһәре) бистәсе, Казан янын¬
дагы (тирәсендәге) бистә, Казан¬
ның ян каласы (шәһәре).
ПРИНЦ — принц, шаһзадә
(Көнбатыш Европада патша,
император яки кенәз гаиләсе
әгъзасының титулы һәм шул
титулга ия кеше, ир-ат); патша
(император, кенәз) улы (малае),
патша туганы (патшаның яисә
императорның, кенәзнең абый¬
сы яки энесе).
Коронбванный принц — 1. Ба¬
шына патша яисә император
таҗы кидерелгән принц, шаһ¬
задә (патша, император улы);
2. (күч.) Тәхеткә (патша, импе¬
ратор тәхетенә) утырган принц,
шаһзадә (патша, император
улы, патша, император туга¬
ны — абыйсы, энесе), хакимият
башына килгән (китерелгән)
принц, шаһзадә.
ПРИНЦЕССА — принцесса (Көн¬
батыш Европада патша, импе¬
ратор яисә кенәз гаиләсе әгъза¬
сының титулы һәм шул титул¬
га ия хатын-кыз); патша (им¬
ператор, кенәз) кызы, патша¬
ның (императорның, кенәзнең)
кыз туганы — апасы, сеңлесе.
ПРИНЦИПАТ — принципат
(б. э. к. 27— б. э. ның 193 ел¬
ларында Борынгы Римда Рим
аристократик республикасын
бетерү нәтиҗәсендә барлыкка
килгән колбиләүчеләр диктату¬
расы).
Римский принципйт — Рим
(Рум) принципаты, Римдагы
принципат (колбиләүчеләр дик¬
татурасы); римлылар (румилар)
принципаты, римлылардагы
(румилардагы) принципат (кол¬
биләүчеләр диктатурасы).
ПРИСЛУГА — 1. Асрау, хезмәт¬
че, ялчы хатын-кыз (хатын,
кыз, туташ), хадимә; 2. (җ.)
Хезмәтчеләр, ялчылар, хадим¬
нәр (хадимәләр), асраулар, асрау
хатын-кызлар; 3. (электә) Ору¬
дие (туп) яисә пулемёт коман¬
дасы, расчеты.
Орудийная прислуга — ору¬
дие (туп) командасы, расчёты,
орудиегә хезмәт күрсәтүче ко¬
манда.
ПРИСТАВ — пристав (1. 1917
елга кадәр патша Россиясендә
кечкенә административ берәм¬
лекнең полиция башлыгы;
2. XV—XVII йөзләрдә рус дәү¬
ләтендә билгеле бер эшкә куел¬
ган күзәтүче).
Вйнный, солянбй пристав—
вино (шәраб), тоз приставы
(күзәтүчесе, күзәтчесе) (XV—
XVII йөзләрдә казнадан шәраб,
тоз сатуны күзәтеп тору вази¬
фасын башкаручы).
Думский прйстав — Дума
приставы (күзәтүчесе, күзәтче¬
се) (патша Россиясендә Дәүләт
89
ПРО
Думасында тәртип саклау белән
идарә кылучы кеше).
Становдй прйстав — стано¬
вой пристав, стан приставы
(патша Россиясендә кайсы да
булса еяэдә полиция участо¬
гы — стан башлыгы).
Судебный прйстав — суд (мәх¬
кәмә) приставы, суд (мәхкәмә)
башкаручысы (патша Россия¬
сендә).
Уёздный становбй пристав —
өяэ(нең) полиция участогы
(стан) приставы (башлыгы).
Чбстный пристав — аерым
пристав (патша Россиясендә
шәһәрнең аерым өлешенә бер¬
кетелгән полиция чиновнигы).
ПРИСТУП (воен.) — (ыргылыш¬
лы) һөҗүм, атака, штурм.
Взять крепость приступом —
крепостьны (кирмәнне, кальга¬
ны) ыргылышлы һөҗүм (атака,
штурм) нәтиҗәсендә алу.
ПРИСЯГА — ант, вәгъдә, ямин,
сүз, гаһет.
Вбинская присАга — сугыш¬
чан ант (гаһет); сугышчы (яу-
гир, орышчы, мөхарәбәче) ан¬
ты.
Присягнуть в верности Рбди-
не — Ватанга (ил-йортка, туган
илгә, туган җиргә) тугрылыкка
(тугры булуга, тугрылык ту¬
рында) ант, вәгъдә, сүз, гаһет
бирү, ант итү, ант эчү.
ПРИХОД (рел.) — мәхәллә, при¬
ход (нәсари диндә).
Какбв поп, такбв и прихдд —
Мулласына күрә мәхәлләсе: Кө¬
түчесе нинди — көтүе дә шун¬
дый (халык әйтеме).
Мусульманский прихбд — мө¬
селманнар) мәхәлләсе, мөсел¬
маннар) өммәте.
ПРИХОЖАНИН (рел.) — мәхәл¬
лә (приход) кешесе.
Правослйвные прихожАне —
православие дине мәхәлләсе
(приходы) кешеләре (халкы);
православие динендәге мәхәллә
(приход) кешеләре (халкы).
ПРОВОКАТОР — 1. Провокатор
(провокация таратучы яшерен
агент); 2. (күч.) Коткычы, кот¬
кы салучы, коткы таратучы,
коткы башы, котыртучы, вәсвә¬
сәче, вәсвәсә салучы.
Политический провокатор —
1. Сәяси (политик) провокатор;
2. Сәяси коткычы (коткы салу¬
чы, коткы таратучы, коткы ба¬
шы, котыртучы, вәсвәсәче, вәс¬
вәсә салучы).
ПРОГИМНАЗИЯ — прогимназия,
тулы булмаган гимназия (пат¬
ша Россиясендә 4—6 сыйныф¬
лы урта мәктәп).
ПРОГРЕСС — прогресс, тәрәк¬
кыят, алгарыш, алга барыш,
алга бару, алга китеш, алга
китү, үсеш, юл алыш, юл алу
(үсеш процессында алга бару,
түбәнге баскычтан үсешнең
югары баскычына күчү, камил¬
ләшү).
Научно-технический про
грёсс — фән-техника прогрессы
(төрәккыяте, алгарышы, үсеше).
ПРОДНАЛОГ (продовбльствев-
ный налбг) — продналог, азык-
төлек салымы, азыклата салым
(Россиядә, яңа икътисади сәя¬
сәткә — нэпка күчкәч, 1921 —
ПРО
90
1923 елларда продразвёрстка
урынына кертелгән азыклата
салым).
ПРОДОТРЯД (продовольствен*
ный отряд) — продотряд, азык-
төлек отряды (Россиядә 1918—
1921 елларда «хәрби комму¬
низм» чорында продразверстка
буенча халыктан азык-төлек
җыеп йөруче эшче-крестьян-
нардан торган кораллы отряд,
төркем).
ПРОДОТРЯДОВЕЦ — продотряд¬
чы, продотряд әгъзасы (вәкиле),
азык-төлек отрядчысы, азык-тө¬
лек отряды әгъзасы, азык-төлек
җыючы (җыеп йөртүче) отряд
әгъзасы.
ПРОДРАЗВЁРСТКА (лродовбль-
ственная разверстка) — прод¬
разверстка, азык-төлек әзерләү
(Россиядә 1918—1921 елларда
• хәрби коммунизм» чорында
азык-төлек әзерләү системасы,
игенне мәҗбүри рәвештә дәү¬
ләткә тапшыру).
ПРОКЛАМАЦИЯ - 1. Прокла¬
мация. (сәяси) листовка, (сәяси)
өндәмә (чакыру, агитация) кә¬
газе (нәрсәгә дә булса өндәү,
чакыру, агитация максаты бе¬
лән таратыла торган сәяси лис¬
товка); 2. Тантаналы (тантана¬
лы рәвештә ясалган) игълан,
белдерү.
Политическая прокламд
цил — сәяси прокламация, сәя¬
си өндәмә (өндәү, чакыру, аги¬
тация).
ПРОКОНСУЛ — проконсул, өл¬
кә наместнигы, өлкә идарәчесе,
өлкә башлыгы (Борынгы Рим
(Рум) дәүләтендә Сенат тарафын¬
нан билгеләнгән өлкә намест¬
нигы).
Проконсульская должность —
проконсул(лык) вазифасы, өлкә
урынчысы (өлкә идарәчесе, өлкә
башлыгы) вазифасы.
ПРОЛЕТАРИАТ — 1. Пролета¬
риат. хезмәт ияләре (сыйныфы),
ялланып хезмәт итүчеләр сый¬
ныфы, юксыллар, мохтаҗлар,
эшчеләр сыйныфы: 2. (җ.) Про¬
летарийлар, хезмәт ияләре, эш¬
челәр, юксыллар, мохтаҗлар,
ялланып хезмәт итүчеләр.
Пролетаридт всего мира —
1. Бөтендөнья пролетариаты, бө¬
тендөнья хезмәт ияләре (эшче¬
ләр, юксыллар, мохтаҗлар, ял¬
ланып хезмәт итүчеләр) сыйны¬
фы; 2. (җ.) Бөтендөнья проле¬
тарийлары (хезмәт ияләре, >>.).
ПРОЛЕТАРИЙ — пролетарий, хез¬
мәт иясе, юксыл, мохтаҗ, эшче.
Пролетарии всех стран, соеди¬
няйтесь.' — Барлык илләрнең
пролетарийлары, берләшегез!
(Советлар Союзы (Берлеге) чо¬
рында коммунистлар фиркасе¬
нең мәгълүм шигаре.)
ПРОЛЁ'1'KA — тарантас, пролет¬
ка (җигүле арбаның бер төре).
ПРОРОК — 1. Пәйгамбәр (пи-
гамбәр), галәйһиссәлам, нәби;
2. Киләчәктән хәбәр бирүче
(салучы, җиткерүче).
Пророк Мохаммед (Мухам¬
мед) — Мөхәммәд пәйгамбәр
(пигамбәр), Мөхәммәд галәйһис¬
сәлам, Мөхәммәд нәби.
Пророк Ной — Нух пәйгамбәр
(пигамбәр).
91
ПУД
ПРОТЕКТОРАТ — 1. Протекто¬
рат (халыкара хокукта көч¬
лерәк дәүләткә көчсезрәк дәү¬
ләтләрне үзенә буйсындырырга
мөмкинлек бирә торган бәй¬
лелек формаларының берсе);
2. Протекторатлык чоры (дәве¬
ре, заманы, вакыты, эпохасы),
бәйлелек чоры (дәвере, ...).
Москбвский протекторат
над Казднским хйнством
(1487—1521) — 1. Казан ханлы¬
гы өстеннән Мәскәү (Мәскәү
дәүләте) протектораты, Казан
ханлыгының Мәскәүгә (Мәскәү
дәүләтенә) бәйлелеге; 2. Казан
ханлыгы өстеннән Мәскәү (Мәс¬
кәү дәүләте) протекторатлыгы
чоры, Казан ханлыгының Мәс¬
кәүгә (Мәскәү дәүләтенә) бәйле¬
леге чоры.
ПРОТЕСТАНТ — 1. Протестант,
протест белдерүче, ризасызлык
белдерүче, килешмәүне белдерү¬
че (җиткерүче); 2. Протестант,
протестантлар (протестантлык)
динен тотучы, протестантлык та¬
рафдары.
Политический протестант—
сәяси протестант, сәяси протест
(ризасызлык) белдерүче, сәясәт
белән килешмәүне белдерүче
(җиткерүче).
ПРОТЕСТАНТИЗМ (протестйнт-
ство) — протестантлык (XVI йөз¬
дә Реформация чорында като¬
ликлыкка протест йөзеннән
барлыкка килгән дини тәгъли¬
матларның гомуми исеме).
ПРОТОИСТОРИЯ — прототарих,
кешелек дөньясының тарихка¬
ча булган чоры (дәвере, заманы,
гасыры, вакыты, эпохасы, эра¬
сы), тарихкача чор (дәвер, ...)
ПРОТОНЕОЛИТ — протонеолит,
неолит алды чоры (эрасы) (па¬
леолит белән неолит арасында¬
гы чор).
ПРОШЕНИЕ (письмо) — гарыз-
намә, гозернамә, гариза, сорау,
үтенеч, гозер; үтенеч язуы (ха¬
ты, кәгазе).
ПРУДОНИЗМ — прудончылык
(XIX йөзнең икенче яртысында
таралган социалистик идеяләр¬
нең, агымнарның бер төре).
ПРУДОНИСТ — прудончы, пру¬
дончылык тарафдары.
ПСЕВДОНИМ — тәхәллүс, псев¬
доним, уйдырма исем (ат, нам),
шартлы исем (иҗат әһеленең
яисә еш очракта яшертен эш
алып баручы сәяси эшлекленең,
инкыйлабчының үзенә алган
уйдырма, шартлы исеме яки фа¬
милиясе, мәсәлән, Г. Тукайның
«Шүрәле» дигән тәхәллүсе).
Литературный псевдоним —
әдәби тәхәллүс (псевдоним), әдә¬
би уйдырма (шартлы) исем (ат,
нам).
Политический псевдоним —
сәяси тәхәллүс (псевдоним), сәя¬
си уйдырма (шартлы) исем (ат,
нам).
ПТИЦЕВОД — кошчы, кош-корт
асраучы, кош-корт үрчетүче;
кош (кош-корт) асраучылык (үр¬
четүчелек) белгече.
ПТИЦЕВОДСТВО — кошчылык,
кош-кортчылык, кош асраучы¬
лык, кош-корт үрчетүчелек.
ПУД- пот (16,380 килограммга
тигез авырлык үлчәү берәмлеге).
ПУЛ
92
Пудбвая г^ря — (бер) потлы
гер.
ПУЛЕМЁТЧИК — пулеметчы
(пулеметтан атучы кеше).
Гвйрдии пулемётчик — гвар¬
дия пулеметчысы, гвардияче
пулеметчы, гвардияле (гвардия
хәрби берләшмәсендә, частенда,
дивизиясендә, полкында һ. б.)
хезмәт итүче пулеметчы.
Красноармейский пулемёт¬
чик — Кызыл Армия пулемёт-
чысы, Кызыл Армиядә (Кызыл
Армия гаскәрләрендә) хезмәт
итүче пулеметчы.
ПУСТЫНЬ — пустынь, мона¬
стырь (кеше яшәми торган җир¬
дә урнаша).
Макйрьевская пустынь
(ХУШ в.) — Мәкәрҗә пустыне,
Мәкәрҗә монастыре.
Райфская Богородицкая пос¬
тынь (XVII в.) — Райфа (Бого¬
родица) пустыне (монастыре).
ПУТЕВОДИТЕЛЬ (книга, бук¬
лет) — юл күрсәткеч, белешмә¬
лек.
Архивный путеводитель — ар¬
хив (мирасханә) юл күрсәткече.
Путеводитель по Казани —
Казан юл күрсәткече, Казан
шәһәре буенча юл күрсәткеч.
ПУШКАРЬ — тупчы (1. Туптан
атучы, артиллерияче; 2. Туп
кою остасы).
ПУШНИНА — җәнлек (киек
җанвар) тиреләре; мех товар¬
лары.
ПЧЕЛОВОД — умартачы, умар¬
тачылык белән шөгыльләнүче;
умартачылык белгече.
ПЧЕЛОВОДСТВО — умарта¬
чылык, умарта (кортлары) ас¬
раучылык, умарта (кортлары)
тотучылык, кортчылык.
Бортевое пчеловбдство — чо¬
лыкчылык, кыргый умартачы¬
лык, (чолыклардан — агач ку¬
ышларыннан) кыргый бал корт¬
лары балын җыю эше (урман¬
дагы кыргый бал кортларының
балын җыю һәм аларны берни¬
кадәр караудан гыйбарәт бик
гади умартачылык).
Пбстбигцное пчеловбдство —
умарталы кортчылык, умарта
тотуга корылган кортчылык
(умартачылык) (бал кортлары
өчен махсус оялар — умарталар
ясауга һәм аларны аерым бил¬
геләнгән бер урында урнашты¬
рыл тотуга нигезләнгән заманча
умартачылык).
ПЭР — пэр (Англиядә, Япония¬
дә һәм 1348 елгы инкыйлабка
кадәр Франциядә иң югары
катлау дворяннарга бирелгән
дәрәҗәле исем; шул исемгә ия
булган кеше).
ПЭРСТВО — 1. Пэрлык, пэр дә¬
рәҗәсе; 2. (җ.) Пэрлар.
ПЯТИАЛТЫННЫЙ (пятиалтын¬
ник) — 1. Унбиш тиен (сумма);
2. Унбиш тиенлек акча.
ПЯТИДЕСЯТНИК — 1. Илле ба¬
шы, иллебаш (урта гасырларда
илле кешедән торган гаскәри
берәмлек башлыгы, мәсәлән,
XVI—XVII йөзләрдә рус дәүлә¬
тендәге стрелецлар — укчылар
гаскәрендә); 2. Пятидесятник,
илленче (XIX гасырның 50 нче
93
РАБ
елларында Россиядә җәмәгать
эшлеклесе, зыялы).
ПЯТИЛЕТКА — бишьеллык
(Советлар Союзы (Берлеге) чо¬
рында ил икътисады үсешен би¬
шәр елга бүлеп планлаштыру.
Пятилётний план развития
народного хозяйства — халык
хуҗалыгы үсешенең бишьел¬
лык планы.
Социалистическая пятилет¬
ка — социалистик бишьеллык.
РАБ — кол, чура (1. Барлык хо¬
куклардан һәм җитештерү ча¬
раларыннан мәхрүм ителгән, үз
хуҗасы — колбиләүченең мил¬
ке булып саналган кеше);
2. (күч.) Крепостной игенче
крестьян, кол дәрәҗәсенә төше¬
релгән игенче крестьян; 3. (күч.)
Кол, тез чүгүче, баш июче, тә¬
линкә тотучы, ялагай, чура).
Античный раб — антик (бо¬
рынгы) чор (дәвер, заман, гасыр,
вакыт, эпоха, эра) колы (чурасы).
Раб бджий (божий раб) —
Алла(һ) колы (бәндәсе), Хода(й)
бәндәсе (колы), мәхлук. Тәңре
колы (бәндәсе), Раббе колы (бән¬
дәсе).
РАБА — к. РабьЬня.
РАБКОР (рабдчнн корреспон¬
дент) — рабкор, эшче хәбәрче.
РАБОВЛАДЁЛЕЦ — колбиләү¬
че (колбиләүчелек җәмгыятендә
өстен сыйныф вәкиле, кол(лар)-
ның хуҗасы).
Знатный рабовладелец —
аристократ (асыл зат, аксөяк,
асыл сөяк, ак кул, галиҗәнап)
колбиләүче, затлы (шөһрәтле)
нәселдән булган колбиләүче.
Рабовладелец-аристократ —
к. Знатный рабовладелец.
РАБОВЛАДЕНИЕ — кол биләү;
колбиләүчелек; колбиләүчелек
җәмгыяте, колбиләүчелек строе.
Рабовладельческий труд —
кол биләүгә (колбиләүчелеккә)
нигезләнгән (корылган) хезмәт
(эш), колбиләүчелек хезмәте
(эше).
РАБОТОРГОВЕЦ — кол(лар) сәү¬
дәгәре, коллар белән сату (сату-
алу) итүче, коллар белән сәүдә
итүче.
Античный работоргдвец —
антик (борынгы, кадими) чор¬
дагы (дәвердәге, замандагы, ва¬
кыттагы, эпохадагы, эрадагы)
кол(лар) сәүдәгәре (коллар белән
сату итүче).
РАБОТОРГОВЛЯ — кол(лар) сәү¬
дәсе, коллар белән сәүдә итү,
коллар белән сату (сату-алу)
итү.
РАБОЧАЯ — эшче хатын-кыз
(хатын, ханым, кыз, туташ).
РАБСЕЛЬКОРЫ (рабочие и
сельские корреспонденты) —
эшче-крестьян хәбәрчеләре, раб-
сел ькорлар.
РАБСТВО — 1. Коллык, коллык
хәле, кол булу хәле, кол булу;
2. Коллык җәмгыяте, коллык
строе; 3. (күч.) Коллык, изү,
изелү; 4. (күч.) Колларча буй¬
сыну, баш ию, бирелү, кол булу.
РАБ
94
Античное рйбство — 1. Ан¬
тик (борынгы, кадими) чордагы
(дәвердәге, замандагы, гасыр-
(лар)дагы. вакыттагы, эпохада¬
гы, эрадагы) коллык; 2. Антик
(борынгы, ...) чор коллык җәм¬
гыяте (строе); 3. (күч.) Антик
(борынгы, ...) чордагы коллык
(изү, изелү).
Духбвное рббство — рухи кол¬
лык (коллык хәле, кол булу хә¬
ле, кол булу); рух коллыгы.
РАБФАК (рабочий факуль¬
тет)— рабфак, эшчеләр фа¬
культеты (Советлар Союзы (Бер¬
легендә) гомуми урта белеме
булмаган яшьләрне югары уку
йортларына әзерләүне гамәлгә
ашыра торган югары уку йорт¬
лары бүлекләре).
РАБФАКОВЕЦ — рабфакчы,
рабфакта укучы, эшчеләр фа¬
культетында укучы, рабфак
укучысы (шәкерте).
РАБЫНЯ — 1. Кол хатын-кыз;
2. Җария, кәнизәк.
Купленная рабыня — 1. Сатып
алынган кол хатын-кыз; 2. Са¬
тып алынган җария (кәнизәк).
РАВВИН — раввин (яһүдиләр
рухание).
РАВВИНАТ — раввинат, рав¬
виннар мәхкәмәсе (суды).
РАВЕЛИН — равелин (борынгы
крепостьларда стенаның тыш¬
кы ягына чыгарып эшләнгән
өстәмә ныгытма).
РАДЖА — раджа, раҗа (Һиид-
станда феодаль кенәзләр һәм
җирле хакимият ияләренең ти¬
тулы, шул титулга ия булган
кеше).
Индийский рбджа — Һинд-
стан раджасы (раҗасы), һинд¬
станлы раджа (раҗа); һинд рад¬
жасы (раҗасы).
РАДИКАЛ (сторонник радика-
лйзма) — радикал (1. Кискен ча¬
ралар үткәрүне, күрүне яклаучы
кеше; 2. Радикаллык тарафда¬
ры (сәясәттә, икътисадта һ. б.).
Политический радикбл —
сәяси радикал (1, Сәясәттә кис¬
кен чаралар үткәрүне, күрүне
яклаучы кеше; 2. Сәяси ради¬
каллык тарафдары).
РАДИКАЛИЗМ — радикализм,
радикаллык (нинди дә булса
өлкәдә кискен чаралар үткәрү¬
не, күрүне яклау).
РАЗБОЙНИК — 1. Юлбасар, та¬
лаучы, юлкисәр, башкисәр, бас¬
кынчы, бандит, пират; 2. (күч.)
Баш күтәрүче, фетнәче, гыйсъ¬
янчы, ихтилялчы; 3. (күч.) Ил¬
басар, башкисәр, баскынчы,
баскак, ерткыч, изүче; 4. (күч.)
Шук кеше (бала), тиктормас
кеше (бала), шаян, наян кеше
(бала), «башкисәр*.
Мятежные разбойники — баш
күтәрүче (баш күтәргән) гыйсъ¬
янчылар (фетнәчеләр), ихтилял-
чылар.
РАЗНОЧИНЕЦ (разночин) —
разночинец, разночин, разночин
зыялы (интеллигент), төрле
чиндагы (дәрәҗәдәге) кешеләр
арасыннан чыккан зыялы (ин¬
теллигент) (XVIII йөз ахырын¬
да — XIX йөздә Россиядә дво¬
ряннардан гайре башка катлау¬
лардан — сәүдәгәрләр, рухани¬
лар, вак түрәләр — мещаннар,
95
РАС
крестьяннар арасыннан чыккан
зыялылар вәкиле).
Революционные разночин¬
цы — инкыйлаби (революцион)
рвэночиннар, инкыйлаби (рево¬
люцион) разночин зыялылар
(интеллигенция, интеллигент¬
лар), терле чиндагы (дәрәҗәдә¬
ге) кешеләр арасыннан чыккан
инкыйлаби (революцион) зыя¬
лылар-
РАЗОРУЖЕНИЕ — 1. Корал¬
сызландыру; 2. Коралсызлану.
Всеббщее и пОлное разоруже¬
ние — 1. Тулы (тулысынча) һәм
массакүләм коралсызландыру;
2. Тулы (тулысынча) һәм мас¬
сакүләм (гомумкүләм) корал¬
сызлану.
РАЗРУХА (эк.) — таркалу, тар¬
калыш, таркаулык; җимерелү,
җимереклек, бөлү, бөлгенлек.
Послевоенная хозАйственная
разруха — сугыштан соңгы хуҗа¬
лык таркалышы (таркаулыгы,
җимереклеге, бөлгенлеге), хуҗа¬
лыкның сугыштан соң тарка¬
луы (таркалышы, ...).
РАЙ — җәннәт, оҗмах, хур
(1. Коръәндә, Тәүратта, Инҗил¬
дә язылганча, вафат булганнан
соң диндар, тәкъва кешенең җа¬
ны мәңгелек рәхәттә яши, рәхәт
чигә торган урын); 2, (күч.) Кү¬
ңелле яшәү, ял нтү яки эшләү
шартлары булган, бик тыныч,
уңайлы, матур, хозур урын).
Земной рай — җирдәге (җи¬
һандагы) җәннәт (оҗмах, хур),
дөньялыктагы оҗмах (хәвеф-
хафасыэ, тыныч, күңелле яшәү,
ял итү яки эшләү шартлары
булган, бик тыныч, уңайлы, ма¬
тур, хозур урын).
РАЛО — 1. Сабан, сука; 2. Тө¬
рән; 3. XIV йөзгә кадәр рус дәү¬
ләтендә, мәсәлән Киев Русенда,
салымның бер төре.
РАНТЬЕ — рантье (базар мөнә¬
сәбәтләре алга киткән илләрдә
рентага, ягъни бернинди хезмәт
куймыйча, кыйммәтле кәгазь¬
ләргә — акцияләргә, облигация¬
ләргә салынган акчадан килгән
керемгә яшәүче кеше).
Французский рантье — Фран¬
ция рантьесы; француз рантье¬
сы.
РАРИТЕТ — раритет, сирәк әй¬
бер, сирәк табыла (очрый) тор¬
ган әйбер, кыйммәтле әйбер,
(кулъязма, документ һ. б.).
Раритетная рукопись — ра¬
ритет кулъязма, сирәк кулъяз¬
ма, сирәк табыла (очрый) тор¬
ган кулъязма, кыйммәтле кулъ¬
язма.
РАСИЗМ — расизм, расачылык
(кешелек дөньясындагы төрле
расаларның акыл Һәм мәдәни
үсеш ягыннан сәләтләре берти¬
гез дәрәҗәдә түгел дип өйрәтә
торган, фәнни булмаган тәгъ¬
лимат һәм шул тәгълиматка
нигезләнгән сәясәт).
Расистский режим — раса-
чыл режим, расачылык режи¬
мы; расачыл тәртипләр, расачы¬
лык тәртипләре; расиэмга ко¬
рылган режим (тәртипләр).
РАСИСТ — расачы, расачылык
(расизм) тарафдары.
АмерикОнские расисты —
Америка расачылары, Америка-
РАС
96
дагы расачылар; америкалы ра¬
сачылар.
Южноафриканские расис¬
ты — Көньяк Африка расачы¬
лары, Көньяк Африкадагы ра¬
сачылар; Көньяк африкалы ра¬
сачылар.
РАСПРАВА — 1.Суд, мәхкәмә
(XVIII—XIX йөзләрдә Россиядә
крестьяннар өчен махсус мәх¬
кәмә, суд); 2. Хөкем, хөкем ка¬
рары; хөкем карарын җиренә
җиткерү, хөкем карарын тор¬
мышка ашыру (үтәү); 3. Җәза,
җәзалау, җәза бирү, җәзага тар¬
ту; физик җәберләү, көчләү; үч
алу.
Волостнйя pacnpdea — во¬
лость суды, олыс мәхкәмәсе.
Кровйвая pacnpdea — канлы
җәза, канлы җәзага тарту; кан¬
лы үч, канлы үч алу.
РАСПЯТИЕ — 1. Тәрегә (хачка)
кадаклау, тәрегә (хачка) кадак¬
лап кую, тәре (хач) баганага
кадаклау (аяк-кулларны тарт¬
тырып тәрегә — хачка кадак¬
лап үтерү — борынгы заманда¬
гы бер җәза ысулы); 2. Распя¬
тие (кул-аяклары җәеп кадак¬
ланган Гайса пәйгамбәр сурәте
төшерелгән зур тәре — хач).
РАТМАН — ратман (1861 елгы
реформага кадәрге Россиядә
шәһәр идарәсе әгъзасы).
РАТНИК — 1. Сугышчы, орыш¬
чы, мөхарәбәче, яугир, солдат,
чирүче, хәрби, армияче, гаскә¬
ри; 2. Ратник, үзирекле (ирекле)
сугышчы (орышчы), үзирекле¬
ләрдән торган (оештырылган,
төзелгән) гаскәр (армия, төркем
һ. б.) сугышчысы (орышчысы)
(элекке Россиядә дәүләт ополче¬
ниесе солдаты, сугышчысы).
РАГУША — ратуша (1. Кайбер
илләрдә, пгул исәптән XVIII—
XIX йөзләрдә патша Россиясен¬
дә, шәһәр үзидарәсе органы;
2. Шул идарә урнашкан бина,
йорт).
Городскбя (городовая) pdmy-
ша — 1. Шәһәр (кала) ратуша¬
сы, шәһәр үзидарәсе; 2. Шәһәр
(кала) ратушасы бинасы (йор¬
ты), шәһәр үзидарәсе бинасы.
TamdpcKan ратуша гброда
Казани — Казан шәһәре (кала¬
сы) татар ратушасы, Казан шә¬
һәре татарлары ратушасы (үз¬
идарәсе) (1781—1855 елларда).
РЕВВОЕНСОВЕТ (революцнбн-
нын военный совет) — реввоен¬
совет, революцион (инкыйлаби)
хәрби совет (шура), хәрби-рево-
люцион совет (шура) (1918—
1921 елларда Советлар Россия¬
сендә армиядә, фронтларда, хәр-
би-диңгез флотларында, елга
флотилияләрендә хакимиятнең
һәм хәрби җитәкчелекнең иң
югары коллегиаль органы).
РЕВКОМ (1. Воевно-революцм-
онный комитет; 2. Революци¬
онный комитет) — 1. Ревком,
хәрби революцион (инкыйлаби)
комитет (1917 елда большевик¬
лар тарафыннан кораллы баш
күтәрү өчен төзелгән сугышчан
җитәкче орган); 2. Ревком, рево¬
люцион (инкыйлаби) комитет
(Россиядә 1918—1920 елларда¬
гы гражданнар сугышы һәм
чит илләр интервенциясе чо-
97
РЕЗ
рында Совет хакимиятенең га¬
дәттән тыш вакытлы җитәкче
органы).
РЕВОЛЬВЕР — револьвер, алта¬
тар (ату коралы, пистолетның
бер төре).
РЕВТРИБУНАЛ (революцион¬
ный трибунал) — ревтрибунал,
революцион (инкыйлабы) трибу¬
нал, революцион суд (мәхкәмә)
(1917 елда Совет хөкүмәте тара¬
фыннан большевиклар һәм Со¬
вет хакимиятенә каршылык күр-
сәткэн, аннан ризасызлык бел¬
дергән кешеләргә каршы көрә¬
шү, ал арны сәяси-хокукый эзәр¬
лекләү, физик яктан юк итү өчен
төзелгән һәм 1922 елгы суд ре¬
формасына кадәр яшәгән мәхкә¬
мә оешмаларының атамасы).
РЕГАЛИЯ — регалия (1. Хаки¬
мият (хакимлек) билгесе, пади¬
шаһлык (императорлык, шаһ¬
лык, ханлык һ. б. хакимлек)
билгесе (таҗ, скипетр һ. б.);
2. Дәүләт монополиясе (акча
сугу һ. б. хокуклар); 3. Билге
(хәрби һ. б.), нишаннар, орден-
медальләр; 4. Кыйммәтле си¬
гара).
Военные регалии — хәрби {гас¬
кәри) регалияләр (билгеләр, ни¬
шаннар, орден-медальләр), хәр¬
биләр (гаскәриләр) тагып (киеп)
йөри торган регалияләр (бил¬
геләр, ...); сугыш чоры (дәвере,
заманы, вакыты) регалияләре
(билгеләре, ...), сугышчан рега¬
лияләр (билгеләр, ...).
ЦАрские регблии — патшалык
(падишаһлык, падишалык) ре¬
галияләре (билгеләре); патша
регалияләре, патша хакимияте
(хакимлеге) регалияләре, пат¬
шаның хакимият (хакимлек)
регалияләре (таҗ, скипетр, тә¬
хет һ. б-)-
РЕГЕНТ — 1. Вакытлы (алмаш)
монарх (патша, император, хан
һ. б. хаким), регент (монарх¬
ның — патшаның, император¬
ның, ханның һ. б. хакимнең
авыруы һәм башкалар сәбәпле,
аның өчен вакытлыча хаким¬
лек. патшалык итүче); 2. Хор
башлыгы, хор җитәкчесе (чир¬
кәүдә).
РЕГЕНТША — регентша, к. Ре¬
гент.
Казанская регентша Сююмби
кё — Казан ханлыгының (пат¬
шалыгының, ,..) вакытлы (ал¬
маш) ханбикәсе Сөембикә (Сө-
енбикә).
РЕДАКТОР — редактор, мөхәр¬
рир, нашир, нәшир (1. Китап¬
лар, газета-журналлар нәшер
итүче, бастырып чыгаручы, ки¬
тапларны, газета-журналларны
дөньяга чыгаруда, нәшер итүдә
житәкчелек итүче, басмаханә ху¬
җасы; 2. Китап, газета-журнал
текстларын редакцияләүче, мө¬
хәррирлек кылучы).
РЕДУТ — редут (мөстәкыйль
оборона тоту өчен вал — җир,
балчык өеме һәм канау белән
әйләндереп алынган күппоч¬
мак рәвешендәге кыр ныгыт¬
масы).
РЕЗАК (археол.) — ташбалта
(бик борынгы заманда балта
урынына кулланылган, эшкәр¬
телгән таш).
7 К-5/311
РЕЗ
98
РЕЗЕРВАЦИЯ ( пол.) — резер¬
вация (кайбер илләрдә, үзләре¬
нең тарихи ватаннарында аз¬
чылык булып калган җирле ха¬
лык вәкилләре яшәү өчен, мәҗ¬
бүри билгеләнгән махсус җир,
биләмә).
Резервйция индейцев США —
АКШ (Америка Кушма Штат¬
лары) индеецлары(ның) резер¬
вациясе.
РЕЗЕЦ (археол.) — кискечташ
(таш дәверендә очлы пластинка
рәвешендәге чакматаштан ясал¬
ган корал).
РЕЙТАР — рейтар (1. XVI- XVII
йөзләрдә Көнбатыш Европада
яллы атлы гаскәри, сугышчы;
2. XVII йөздә—XVIII йөз ба¬
шында рус дәүләтендә рейтар¬
лар полкында хезмәт итүче
атлы гаскәри, сугышчы).
РЕЙХСВЕР — рейхсвер (1914—
1918 еллардагы беренче бөтен¬
дөнья сугышыннан соң 1935 ел¬
га кадәр Германия — Алмания
армиясенең исеме).
РЕЙХСКАНЦЛЕР — рейхсканц¬
лер (1945 елга кадәрге Гер¬
маниядә — Алманиядә импе¬
рия канцлеры, хөкүмәт башлы¬
гы).
РЕЙХСТАГ — Рейхстаг (1. 1945
елга кадәр Германия — Алма¬
ния парламенты; 1933 елга ка¬
дәр — сайланып, фашизм вакы¬
тында билгеләп куелган; 2. Шул
парламент эшләгән бина).
Член рейхстдга — парламент
(рейхстаг) әгъзасы (члены).
РЕПАРАЦИЯ — репарация (су¬
гыш аркасында килгән зарар¬
ларны тулысынча яки өлешчә
каплау өчен, җиңелгән дәүләт¬
тән җиңгән дәүләткә акчалата
яисә әйберләтә түләүләр).
РЕПАТРИАНТ — репатриант
(репатриация тәртибендә иленә
кайтучы яисә кайткан кеше).
РЕПАТРИАЦИЯ — репатриа¬
ция, репатриацияләү; репатриа¬
цияләнү, кире кайтару, кире
кайтарылу (сугыш әсирләренең,
качакларының, дошман тара¬
фыннан чит илгә куылган ке¬
шеләрнең кире үз ватаннарына
кайтарылуы).
РЕСКРЙПТ — 1. Рескрипт, мак¬
тау хаты (мәктүбе, язмасы, на¬
мәсе), данлау (олылау, мәдхия)
хаты (мәктүбе, ...), рәхмәт хаты
(мәктүбе, ...), рәхмәтнамә, мә-
хәббәтнамә (монархның — пат¬
шаның, императорның, ханның,
шаһның һ. б. берәр югары дәрә¬
җәле кешегә мактау, рәхмәт
белдереп язган хаты — мәктүбе,
намәсе яисә язмасы); 2. Рес¬
крипт, белдермә (Борынгы Рим¬
да императорның закон көченә
ия булган җавап белдермәсе).
Цдрский рескрйпт — патша
(падишаһ, падиша) рескрипты,
патшаның (падишаһның, пади-
шаның) мактау (данлау, олы¬
лау, мәдхия, рәхмәт) хаты (мәк¬
түбе, язуы, запискасы, намәсе),
патша рәхмәтнамәсе.
РЕСПУБЛИКАНЕЦ — 1. Рес¬
публикачы, җөмһүриятче, рес¬
публика (җөмһүрият) яклы
кеше, республика (җөмһүрият)
тарафдары (монархиягә, уни¬
тарлыкка каршы кеше, монар-
99
РНК
хияне, унитарлыкны инкарь
итүче кеше); 2. Республикачы
(кайбер илләрдә, мәсәлән
АКШта, республикачылар фир¬
касе әгъзасы); 3. Республикачы
(кайбер иҗат әһелләренең, ка¬
ләм ияләренең тәхәллүсләре —
иҗади кушаматлары).
РЕТУШЬ (ретушёвка) (архе
м,) — ретушь, (ташны) ретушь¬
лау, ретушьланган, кнтеп эш¬
кәртелгән (таш), (ташны) китеп
эшкәртү (эш кораллары ясаган¬
да ташны китеп эшкәртү).
РЕФЕРЕНДУМ — референдум,
гомумхалык (бетен халык) фи¬
керен сорау (белү) (бик әһәми¬
ятле берәр мәсьәлә буенча закон
яисә карар чыгару ечен, аны го¬
мумхалык карамагына тавыш¬
ка кую).
Референдум о государствен
ной независимости Республики
Татарстан (21 марта 1992 гб-
да) — Татарстан Республикасы¬
ның (Җөмһүриятенең) бәйсез¬
леге (мөстәкыйльлеге, азатлы¬
гы) турында референдум; Татар¬
стан Республикасының бәйсез¬
леге мәсьәләсе буенча референ¬
дум; Татарстан Республикасы¬
ның бәйсезлеге турында бөтен
халык (гомумхалык) фикерен
сорау (белү),
РЕФОРМАТ — реформат, Ре¬
формация тарафдары (XVI йөз¬
дә Көнбатыш Европада феода¬
лизмга каршы юнәлдерелгән
һәм католик диненә, папа ха¬
кимлегенә каршы дини көрәш
төсен алган иҗтимагый-сәяси
хәрәкәттә катнашучы).
7*
РЕФОРМАТОР — реформатор,
ислахчы, үзгәртеп коручы, (бе¬
рәр өлкәгә) реформа(лар) кертү¬
че, үткәрүче, уздыручы; рефор-
ма(лар) ясаучы.
Политический реформатор —
сәяси ислахчы (реформатор),
сәясәттә, сәясәт өлкәсендә ре-
форма(лар) үткәрүче, сәясәтне
(дәүләт сәясәтен) үзгәртеп ко¬
ручы.
Религибзный реформатор —
дики(я) ислахчы, дини рефор¬
матор, диндә реформа(лар) үткә¬
рүче (уздыручы, ясаучы), исла-
хияте дикияче, дин өлкәсендә
реформа(лар) үткәрүче.
Татарские религибзные ре
форматеры концд XIX — начй
ла XX века — XIX йөз (гасыр)
ахыры — XX йөз (гасыр) ба-
шы(ндагы) татар дини(я) рефор¬
маторлары (ислахчылары) — та¬
тар ислахияте диниячеләре.
РЕФОРМАТСТВО - 1. Рефор¬
матлык (реформатларның дини
өйрәтүләре); 2. (җ.) Реформат¬
лар, Реформация тарафдарлары.
РЕФОРМАЦИЯ — Реформация
(XVI йөздә Көнбатыш Европада
феодализмга каршы юнәлдерел¬
гән һәм католик диненә, папа
хакимлегенә каршы дини кө¬
рәш төсен алган иҗтимагый-
сәяси хәрәкәт).
Средневекдвая Реформация —
урта гасыр(лар) Реформациясе.
РИКША — рикша, арбалы, ар¬
бачы, арбакәш (элекке Япония¬
дә һәм Кытайда, ике көпчәкле
кечкенә арбага җигелеп, пасса¬
жир йертүче кеше).
РИМ
100
Китайский рикша — кытай¬
лы (чинлы) рикша (арбачы, ар¬
балы, арбакәш); Кытай (Чин)
рикшасы (арбачысы, ...).
РИМ — 1. Рим (Рум) шәһәре
(каласы); 2. Рим (Рум) дәүләте
(Борынгы Рим — Рум дәүләте).
РИМЛЯНИН — римлы, руми
(Рим — Рум дәүләте гражданы;
Рим шәһәре гражданы, Рим
шәһәрендә яшәүче).
РОКОКО — рококо (архитекту¬
рада — мигъмарияттә һәм би¬
зәү сәнгатендә XVIII гасыр баш¬
ларында барлыкка килгән бик
катлаулы, купшы стиль, алым,
ысул).
Здание в стйле рококб — ро¬
коко стилендәге (алымындагы)
бина, рококо стилендә (алымын¬
да) төзелгән (салынган, тор-
гызылган, ясалган, корылган,
җиткерелгән) бина, рококо алы¬
мы (ысулы) кулланып төзелгән
(салынган,,..) бина.
Орнамент в стйле рококб —
рококо стилендәге (алымында¬
гы) орнамент (бизәк, сурәт,
рәсем, нәкыш), рококо стиле
(алымы, ысулы) кулланып тө¬
шерелгән (ясалган) орнамент
(бизәк. ...).
РОМАНТИЗМ — романтизм
(1. Урта гасыр Шәрык әдәбия¬
тында иҗат ысулы һәм юнәле¬
шә; 2. Европа мәдәниятендә
ХУШ йөз — XIX йөзнең берен¬
че яртысындагы идеологии һәм
әдәби-сәнгати юнәлеш: 3. Әдә¬
биятта һәм сәнгатьтә оптимизм
белән сугарылган һәм кеше¬
нең бөеклеген ачык образларда
сурәтләргә омтылучы юнәлеш;
4. Романтиклык, чынбарлыкны
идеаллаштыру (бизәп күрсәтү),
хыялга (хискә, тойгыга) бирелү).
Западноевропейский роман¬
тизм XVIII в*ка - XVIII йөз
Европа (Аурупа) романтизмы.
РОСПАШЪ — сөрү җире (кыры,
басуы), сөрүлек җир; сөргән
(сукалаган, эшкәрткән) җир.
РОССИЯНИН — россияле, русия-
ле, рәсәйле (Россиядә яшәүче
кеше; Россия гражданы).
РОСТОВЩИК — ростовщик, про¬
центка бирүче, рибачы (мохтаҗ
кешеләргә процент белән бу¬
рычка акча биреп торып, шун¬
нан табыш алучы).
РОСТОВЩИЧЕСТВО — ростов¬
щиклык, процентка акча бирү,
рибачылык; ростовщик (процент¬
ка акча бирү, рибачы) шөгыле.
Торгово-промышленное рос-
товщйчество — сәүдә-промыш-
ленность (сәнәгать) ростовщик¬
лыгы (рибачылыгы), сәүдә-про-
мышленностьта ростовщиклык
(рибачылык, процентка акча би¬
рү) шөгыле.
РОСЧИСТЬ — ышна, ышна җир
(кыр, басу), төпләгән җир, ур¬
маннан, агач-куаклардан ар¬
чылган (чистартылган, тазар¬
тылган, арындырылган) җир.
Крестьянские рбсчисти —
крестьян (игенче, сабанчы) ыш¬
налары, крестьяннарның ышна
җирләре (кырлары, басулары),
крестьяннар тарафыннан төп¬
ләнгән, (урманнан, агач-куак-
лардан) арчылган (чистартыл¬
ган, ...) җирләр.
101
РЫБ
РОТМИСТР — ротмистр (1. Пат¬
ша Россиясендә атлы гаскәрнең
эскадрон командиры; 2. Жан¬
дармериядә офицер чины, дәрә¬
җәсе һәм шул чиндагы, дәрәҗә¬
дәге кеше).
РОЯЛИЗМ — роялизм (монар¬
хия яклы булу, король (патта)
хакимлеге яклы булу, король
(патша) хакимиятенә тугры¬
лыклы булу).
РОЯЛИСТ — роялист, монар¬
хист, монархияче, роялизм та¬
рафдары, монархия (монархия¬
челек) тарафдары, монархияне
яклаучы (Көнбатыш Европада
король (патша) хакимлеген як¬
лаучы кеше).
РУБЛЬ — 1. Сум, тәңкә; 2. (күч.)
Акча, сумнар, тәнкәләр.
Золотой рубль — 1. Алтын,
алтын тәңкә (патша Россиясен¬
дә 1847 — 1914 елларда сугыл¬
ган һәм кулланылышта йөргән
алтын акча); 2. Акча, алтын ак¬
ча. алтын сумнар, тәңкәләр.
Рублёвая бумйжка — 1. Бер
сумлык кәгазь акча, бер тәңкә¬
лек кәгазь акча; 2. Акча кәга¬
зе, сумнар, тәңкәләр кәгазе.
РУГА—руга, чиркәү (кәлисә)
хакы (1.Элек дәүләт тарафын¬
нан православие дине әһелләре¬
нә түләнгән акчалата һәм нату¬
ралата хезмәт хакы; 2. Кайва¬
кытта авыл мәхәлләләре тара¬
фыннан мәхәллә чиркәве (кәли-
сәсе) файдасына махсус җыел¬
ган азык-төлек, икмәк һ. б.).
Церковная руга — чиркәү (кә¬
лисә) ругасы, чиркәү (кәлисә)
хакы.
РУЖЕЙНИК — 1. Мылтыкчы,
мылтыклы, мылтыклы сугыш¬
чы (арышчы, яугир, алышчы,
солдат, гаскәр(и), мылтык белән
коралланган сугышчы (орыш¬
чы, ...); 2. Мылтыкчы, мылтык-
(лар) ясаучы (җитештерүче),
мылтык(лар) ясау остасы.
РУНЫ — 1. Рун яамалар(ы) (бо¬
рынгы төркиләрнең, скандинав-
ларның ташъязмаларда, корал,
йорт кирәк-яраклары кебек
нәрсәләрдә сакланып калган иң
борынгы язулары); 2. Руннар,
рук хәрефләре, рун язмаларын¬
дагы (рун язуындагы) хәрефләр,
руник хәрефләр; 3. Руннар (ка¬
релларның, финнарның борын¬
гы халык җырлары).
Древнетк5ркские руны — бо¬
рынгы (әүвәлге, кадими, элекке)
төрки рун язмалар(ы).
Рунйческие писъменЛ — рун
язмалар(ы), рук язулар(ы), ру¬
ник язмалар.
РУСИФИКАТОР — русифика¬
тор, руслаштыручы (урыслаш¬
тыручы); руслаштыру (урыс¬
лаштыру) сәясәтен үткәрүче
(уздыручы, алып баручы), рус¬
лаштыру тарафдары.
РУСИФИКАЦИЯ — русифика¬
ция, руслаштыру (урыслашты¬
ру); көчләп, ирексезләп руслаш¬
тыру (патша Россиясендә рус
булмаган, азчылык милләтләр¬
не, халыкларны көчләп руслаш¬
тырырга тырышудан гыйбарәт
сәясәт).
РЫБОЛОВ — 1. Балыкчы, ба¬
лык тотучы; балык сөзүче; кар¬
мак салучы, балык каптыручы,
РЫБ
102
кармакчы; 2. Балыкчы акчар¬
лак (акчарлакның бер төре).
РЫБОЛОВСТВО — балык тоту*
(чылык), балыкчылык; балык¬
чылык тармагы (халык хуҗа¬
лыгының).
Первобытное рыболовство —
ыруглык җәмгыяте балыкчы¬
лыгы.
РЫНДА (ист.) — сарай сакчы¬
сы, сарай каравылчысы; җан
сакчысы, тән сакчысы (XV—
XVII йөзләрдә Мәскәү дәүләте
патша сараенда).
Придворный рында — сарай
сакчысы, сарай каравылчысы,
сарай(дагы) (сарайда хезмәт итү¬
че) җан сакчысы (тән сакчысы),
патша сакчысы, патшаның җан
сакчысы (тән сакчысы).
РЫЦАРСТВО — 1. Рыцарьлык
(алпарлык), рыцарьлар (алпар¬
лар) катлавы, рыцарьлар сосло¬
виесе; (җ.) рыцарьлар; 2. Ры¬
царьлык (алпарлык) дәрәҗәсе,
рыцарьлык исеме; 3. (күч.)
Шәфкатьлелек, фидакарьлек,
киң күңеллелек, галиҗәнап¬
лык, итагатьлелек.
Средневековое рыцарство —
1. Урта гасыр(лар)дагы рыцарь¬
лык (алпарлык), урта йөзләр¬
дәге рыцарьлар катлавы (сосло¬
виесе); 2. Урта гасыр(лар)дагы
рыцарьлык дәрәҗәсе (исеме);
3. Урта гасыр(лар) фидакарьле¬
ге (рыцарьлыгы, алпарлыгы,
киң күңеллелеге, галиҗәнап¬
лыгы, шәфкатьлелеге, итагать-
лелеге).
с
СААДАК — к. Сагайдак.
САБАН — сабан, сука (җир сөрү
коралы, суканың борынгы бер
төре).
САБАНТУЙ — 1. Сабантуй, Са¬
бан туе, Сабантуй бәйрәме, Са¬
бак туе бәйрәме, Сабан бәйрәме
(татар халкының борынгыдан
килгән бәйрәме; элек язгы чә¬
чүгә кадәр уздырылган, соңрак
язгы кыр эшләре төгәлләнгәч
үткәрелә башлаган); 2. (күч.)
Мәйдан, җыен.
САБЕЛЬЩИК — 1. Кылыччы, сә-
ефче, кылычлы, сәефле; 2. Кы¬
лыччы, сәефче, кылыч (сәеф)
ясаучы, кылыч остасы, кылыч
ясау остасы.
САГА — 1. Сага, хикәя, хикәят,
легенда, риваять, ривая, сөйләк,
кыйсса, дастан, эпос (борынгы
Скандинавия, Исландия, Ирлан¬
дия халыкларының иҗатында,
әдәбиятында батырлар турында
хикәят, проза дастаны); 2. (күч.)
Сага, хикәя, хикәят, легенда,
риваять, ривая, сөйләк, кыйсса,
дастан, эпос, әкият.
Древнескандинбвские сбги —
борынгы Скандинавия (Сканди¬
нав) сагалары (хикәяләре, ...).
САГАЙДАК (саадак, сайдак) —
салак (1. Җәя-ук кыны(сы), са¬
выты, тышча(сы); 2. Кыныга,
савытка, тышчага салынган (ку¬
елган) җәя һәм уклар; 3. Ук,
җәя угы).
103
САМ
САДОВОД — бакчачы, бакча¬
чылык белән шөгыльләнүче,
бакчачылык белгече.
САДОВОДСТВО — 1. Бакчачы¬
лык, бакча үстерү (җиләк-җи-
меш һәм декоратив үсемлекләр
үстерү белән шөгыльләнә тор¬
ган үсемлекчелек тармагы);
2. Бакча хуҗалыгы; 3. Бакча¬
чылык фәне (гыйлеме).
САЙД — к. Сейд.
САЙДАК — к. Сагайдак.
САКЛЯ — сакля, ызба, өй (Кав¬
казда тау халыкларының торагы).
САМ (услбвная мера урожАя
зерновых культур) — сам (чәчү¬
гә тотылган орлыкка караган¬
да ничә тапкыр күбрәк ашлык
җыеп алганны күрсәтүче үлчәү
берәмлеге).
САМАН — саман, саман кирпеч
(үзле балчыкка тизәк, кыл, ту¬
ралган салам, талкыш, кибәк
һ. б. кушып сугылган кирпеч;
мондый кирпечне элек башлы¬
ча Урта Азиядә яшәүче халык¬
лар эшләгән).
СамАнные постройки — саман
каралтылар, саманнан ясалган
(корылган, төзелгән, җиткерел¬
гән) каралтылар (биналар, йорт-
җир), саман кирпечтән ясалган
(корылган, ...) каралтылар.
САМБУК — самбука, самбук
(Борынгы Шәрыкта өч кыллы
музыка уен коралы).
САМОВЛАСТИЕ — 1. Чиклән¬
мәгән (чиксез) хакимият, чик¬
ләнмәгән власть, абсолют (чик¬
ләнмәгән, чиксез) монархия, мот¬
лак монархия; 2. Чикләнмәгән
(чиксез) хакимияткә (властька),
абсолют (чикләнмәгән, чиксез,
мотлак) монархиягә нигезлән¬
гән (корылган) режим, тәртип¬
ләр, дәүләт (идарәсе) корылы¬
шы (системасы).
Неограниченное самавлАс
тие — к. Самовластие 1.
Режим самовластия (само
влАстный режим) — к. Само¬
властие 2.
САМОВЛАСТИТЕЛЬ — чиклән¬
мәгән власть (хакимият) иясе,
монарх (патша, король, хан,
шаһ, император һ, б.), мотлак
(абсолют) монарх (патша, ...).
САМОДЕРЖЕЦ — патша (пади¬
шаһ, падиша), император, (ха¬
кимият вәкаләтләре, хакимияте
чикләнмәгән, чикләнмәгән ха¬
кимияткә ия) монарх.
Российский самодержец —
Россия (Русия, Рәсәй) патшасы
(падишаһы, падишасы), (хаки¬
мият вәкаләтләре, хакимияте
чикләнмәгән) Россия монархы,
Россия императоры.
САМОЗВАНЕЦ — ялган, үзатар
патша (патша улы һ. 6.) (ялган
рәвештә үзен икенче кеше дип
атаучы, ялган исем-ат астында
йөрүче).
САМОПАЛ (воен.) — самопал,
филтәле мылтык (филтә белән
кабызып атыла торган борынгы
мылтык).
САМОПАЛЬНИК — (урта йөз¬
ләрдә) мылтыкчы, филтәле мыл¬
тыкчы; мылтыклы; мылтык¬
лы сугышчы (филтәле мылтык
белән коралланган сугышчы).
САМ
104
САМОСТРЕЛ — 1. Саплы җәя,
үзаткыч, үзаткыч җәя (борынгы
сугыш коралы); 2. Үзатар (үз*
үзен атыл яралаган солдат, хәр¬
би, гаскәри); 3. Үзаткыч (про¬
мышленностьта, ауда һ. б. төрле
үзаткыч җайланмаларның, ме¬
ханизмнарның исеме).
САМОУПРАВЛЕНИЕ — үзида¬
рә, ирекле идарә, мәстәкыйль
идарә, бәйсез идарә, автономия,
мөхтәрият (1. Билгеле бер дәү¬
ләт берәмлегенең, өлкәнең яисә
иҗтимагый җәмгыятьнең мөс¬
тәкыйль рәвештә үз эчке эшлә¬
ре белән идарә итү хокукы;
2. Кайбер илләрдә сайлап куел¬
ган җирле оешмалар тарафын¬
нан башкарыла торган җирле
идарәнең исеме).
Городские самоуправление —
шәһәр (кала) үзидарәсе.
Местное самоуправление —
җирле үзидарә.
САМОХОДКА (саиохбд) (во¬
ен.) — үзйөрешле орудие (туп,
пушка).
САМУРАЙ — самурай (1. Урта
гасырларда Япониядә хәрби
хезмәттәге дворян, югары кат¬
лау кешесе; 2. (күч.) Япон агрес¬
соры, япон баскынчысы (басып
алучысы), япон (хәрби) сугыш
чукмары).
САНДЖАК — санҗак (элек
Төркиядә административ-тер¬
риториаль берәмлек, округ, өл¬
кә).
САНКЮЛОТ — санкюлот (Фран¬
циядә 1789 елгы революция¬
дә — инкыйлабта катнашкан
революционерларның — инкый¬
лабчыларның атамасы).
САРАФАН — сарафан, сарафан
күлмәк (1. Рус хатын-кызлары¬
ның милли өс киеме: сәдәпле,
иркен, җиңсез озын күлмәк,
гадәттә элек киндер тукымадан
тегелгән; 2. Хатын-кыз җәйге
өс киеменең бер төре: гадәттә
иңбашына тасма гына куелган
җиңсез озын күлмәк).
САРДАР — сәрдар (1. Госманлы
империясендә кыр артиллерия¬
се башлыгы; 2. Мисырда ин¬
глизләр идарәсе чорында хадим
гаскәрләре белән командалык
итүче инглиз офицеры; 3. Иран¬
да, Әфганстанда һәм һиндстан-
да кабилә башлыгы, зур түрә).
САРКОФАГ — саркофаг, (зур)
таш табут; дөрбә, төрбә (Борын¬
гы Мисыр, Греция һәм Римда
зур таш табут яки табут хезмә¬
тен үтәгән корылма).
Саркофаг фарабна Тутанха¬
мона — Тутанхамон фиргавен
саркофагы (табуты), Тутанха¬
мон фиргавеннең таш табуты.
САТРАП — сатрап (1. Борынгы
Иранда патшаның үзәктән чит¬
тәге өлкәдәге, провинциядәге
тулы хакимиятле идарәчесе,
урынчысы; 2. (күч.) Гаделсез,
явыз, башбаштак түрә).
САТРАПИЯ — сатрапия (Ахи-
мәниләр чорындагы борынгы
Иранда сатрап карамагындагы
өлкә).
САФЬЯН — сафьян, сәхтиян,
нәфис күн, кәҗә күне, кәҗүл
күн, болгари күн (кәҗә тире¬
сеннән ясалган, үсемлек матдә¬
ләре белән иләнгән, ачык төскә
буялган, юка, йомшак, югары
сыйфатлы күн).
105
С8О
Сафьяновые ичиги — сафьян
читекләр,сәхтиян читекләр, нә¬
фис читекләр, болгар читекләре,
кәҗүл читекләр (кәҗә күнен¬
нән эшләнгән нәфис читекләр),
СБОРНИК — җыентык, җыел¬
ма, мәҗмуга, тупланма.
Исторический сборник — та¬
рихи җыентык (мәҗмуга, туп¬
ланма), тәварихе мәҗмуга (та¬
рихи мәкаләләр, әсәрләр, риса-
ләләр тупланмасы).
Сббрник избранных трудов —
сайланма әсәрләр (хезмәтләр)
җыентыгы (тупланмасы, мәҗ¬
мугасы).
Сборник Русского историче¬
ского общества (РИО/ — Рус-та-
рих җәмгыяте җыентыгы (мәҗ¬
мугасы, тупланмасы) (1867—
1916 елларда чыгып килгән та¬
рихи мәҗмугалар атамасы).
СВАСТИКА — свастика, тәре,
хач (1. Борынгы һиндстанда
очлары бөгелгән тәре, хач төс¬
ле дини яки символик билге;
2. Фашистлар символикасы, эм¬
блемасы).
Фашистская свастика — фа¬
шистлар) свастикасы, фашист-
(лар) тәресе, фашистик свастика
(тәре).
СВЕДЕНЕЦ — (мәҗбүри, мәҗ¬
бүри рәвештә, көчләп) күчерел¬
гән кеше, күчереп утыртылган
кеше.
СВЕРХДЕРЖАВА — бөек дер¬
жава. олы (олуг) держава (дөнья
сәясәтендә, икътисадында күре¬
некле урын тоткан ил, дәүләт,
мәмләкәт).
СВЕТ (мир, континент) —
1. Дөнья, җир, җир йөзе, җир
шары, җиһан, галәм; 2. Конти¬
нент, кыйтга, җир.
Конец света (рел.) —к. Све¬
топреставление.
Новый Свет — Яңа җир, Яңа
кыйтга, Яңа континент (XVI йөз¬
ләрдә европалылар (аурупалы-
лар) тарафыннан ачылган Аме¬
рика кыйтгасының икенче исе¬
ме, атамасы).
Старый Свет — Иске җир, Ис¬
ке кыйтга, Иске континент (XVI
йөздә европалылар тарафыннан
Яңа кыйтга — Америка ачыл¬
ганнан соңында Евразия кон¬
тинентының икенче атамасы),
СВЕТОПРЕСТАВЛЕНИЕ (рел.) —
Кыямәт (көне), ахырзаман, мәх¬
шәр (көне), ахирәт (көне), дөнья
беткән көн (бетү көне), дөнья ку¬
барылу (кубарылган көн), яңа¬
дан терелү, күтәрелү көне (мө¬
селманнар һәм нәсариләр ина¬
нуынча, үлгәннән соң яңадан
терелеп, дөньялыкта кылган
эш-гамәлләр өчен хисап бирү
көне).
СВИДЕТЕЛЬСТВО (документ) —
таныклык, таныклык язуы, ша¬
һәдәтнамә, гуаһкамә, таныкна¬
мә, таныклама; метрика, метри¬
ка язуы.
СВИРЕЛЬ (муз.) — курай, сы¬
бызгы (тынлы халык музыка
уен коралы).
Пастушья свирель — көтүче
сыбызгысы.
СВЙТА — яран, иярчен (бай
һәм дәрәҗәле кешеләр тирәсен¬
дә Йөрүче, озатучы, саклаучы
кеше).
СВОБОДОМЫСЛИЕ — хөр фи¬
керлелек.
СЕМ
106
Рееолюцибнное свободомыс¬
лие — инкыйлаби (революцион)
хөр фикерлелек, инкыйлаби
рухтагы хөр фикерлелек.
СЕИД —сәед (ислам динендә
Мөхәммәд пәйгамбәрнең оныгы
Хөсәеннән килә торган нәсел
кешеләренә бирелгән дәрәҗәле
исем; урта гасыр ахырында
төрки-татар дәүләтләрендә, шул
исәптән Казан ханлыгында,
руханилар башлыгы).
СЕКЙРА — 1. Айбалта (тулма¬
ган айга охшаш, балта сыман
үткен йөзле, озын агач саплы
борынгы сугыш коралы); 2. (күч,)
Балта.
Стрелочная секйра — стре¬
лец! лар) айбалтасы, укчы(лар)
айбалтасы.
СЕКТА — секта, мәзһәп (1. Ха¬
кимлек итүче дини оешмалар¬
дан аерылып чыккан, дини өй¬
рәтүләре һәм йолалары үзгәрәк
булган дини төркем яки общи¬
на, җәмгыять; 2. (күч.) Үзләре¬
нең тар мәнфәгатьләрен генә
күзәтеп, кайгыртып яшәүче ке¬
шеләр төркеме).
Религиозная секта — дини
секта, дини мәзһәп; дин секта¬
сы, дин мәзһәбе.
Секта духобОров — духобор-
лар сектасы, духоборлар мәз¬
һәбе (яәсари диндә — христиан
динендә).
СЕКТАНТ — сектант, мәзһәпче
(1. Хакимлек итүче дини оеш¬
малардан аерылып чыккан,
дини өйрәтүләре һәм йолалары
үзгәрәк булган дини төркем
яки община, җәмгыять әгъзасы;
2. (күч.) Үзенең тар мәнфәгать¬
ләрен генә күзәтеп, кайгыртып
яшәүче кеше),
СЕКТАНТСТВО — 1. Сектантлык,
мәзһәпчелек; 2. (җ.) Сектант¬
лар, мәзһәпчеләр.
Политическое сектантство —
1. Сәяси (политик) сектантлык
(мәзһәпчелек), сәясәттәге сек¬
тантлык (төп сәяси юлдан, мак¬
сатлардан аерылу, аерымлану,
читләшү); 2. (җ.) Сәяси сек¬
тантлар; сәясәттә сектантлар
(төп сәяси юлдан, максатлардан
аерылучылар, аерымланучылар,
читләшүчеләр төркеме).
СЕЛЕНИЕ —авыл, сала, карья,
ил; торак урын, торак җир, то¬
рак пункт.
Селбния Казанского ханства —
Казан ханльсгы(ның) авыллары
(салалары, карьяләре, илләре;
Казан ханлыгының торак урын¬
нары (торак җирләре, торак
пунктлары); Казак ханлыгын¬
дагы авыллар (салалар, .,.), Ка¬
зан ханлыгындагы торак урын¬
нар (торак җирләр, торак
пунктлар).
СЕЛИЩЕ (археол.) — авыллык,
авыл урыны, борынгы (әүвәлге,
элекке, иске) авыл урыны (элек¬
ке заманда авыл булган урын).
СЕЛЬЦО — 1. Кечкенә (кече)
авыл (сала, карья, ил), авылчык
(салачык, карьячек), пүчинкә;
2, Патша Россиясендә алпавыт
авылы, авылчыгы; алпавыт пү¬
чинкәсе (алпавыт утары урнаш¬
кан авыл яисә пүчинкә).
Помещичье сельцо — алпавыт
авылы (саласы, карьясе), алпа-
107
СЕР
выт авылчыгы (салачыгы,
алпавыт пүчинкәсе, алпавыт
биләмәсе (утары), авылы һ. б.
СЕЛЬЧАНИН (сельчан) — авыл
(сала, карья, ил) кешесе, авыл
(сала, ...) җирендә яшәүче (тор¬
мыш итүче, тормыш-көн күреш
итүче) кеше.
СЕЛЯНИН (селян) — к. Сельча¬
нин.
СЕМИБОЯРЩИНА (седъмочйс-
ленвые бояре) — 1. Җиде бояр¬
чылык, җиде бояр идарәсе (Мәс-
кәү дәүләтендә 1610—1612 ел¬
ларда идарә иткән боярлар
хөкүмәте); 2. Җиде бояр идарә
иткән чор (дәвер, заман, вакыт),
җиде бояр чоры (дәвере, ...).
СЕМИЛЕТКА — 1. Җидееллык
мәктәп; 2. Җидееллык (мәсәлән,
план); 3. Җиде яшьлек бала.
Закбнчить семилетку — җи¬
дееллыкны (җидееллык мәктәп¬
не) бетерү (тәмамлау),
Семилётний план развития
народного хозяйства — халык
хуҗалыгының җидееллык үсеш
планы, халык хуҗалыгы үсеше¬
нең җидееллык планы (Совет¬
лар Союзында (Берлегендә)
1959—1965 елларда тормышка
ашырылган).
фабри чнозаводскйя семилет¬
ка (ФЗС) — завод-фабрика җи¬
дееллык мәктәбе (Советлар
Союзында (Берлегендә) 1924—
1934 елларда).
СЕМИНАРИСТ — семинарияче,
семинариядә укучы, семинария
укучысы, семинария шәкерте.
СЕНАТОР — сенатор, санат (иск.)',
сенат (санат) әгъзасы (члены).
Американский сенатор —Аме¬
рика (Америка Кушма Штатла¬
ры — АКШ) сенаторы, Америка
(АКШ) санаты, Америка (АКШ)
сенаты (санаты) әгъзасы (чле¬
ны).
СЕНЬОР — 1. Сеньор (Көнбатыш
Европада җир биләп, шул җир¬
дә чикләнмәгән хакимият иясе
булган феодал); 2. Синьор, әфән¬
де (Испаниядә, Италиядә).
Феоддльный сеньор — феодаль
сеньор, феодализм чоры (дәве¬
ре, заманы, вакыты, эпохасы)
сеньоры.
СЕНЬОРЙЯ — сеньор биләмәсе,
сеньор хуҗалыгы; феодал билә¬
мәсе, феодал хуҗалыгы; фео¬
даль биләмә (хуҗалык).
Средневековая сеньория — ур¬
та йөз (гасыр) сеньор (феодал)
биләмәсе (хуҗалыгы), урта йөз-
(ләр)дәге феодаль биләмә.
СЕРДАР — к. Сардар.
СЕРЕБРЕНИК — көмеш тәңкә,
көмеш акча.
СЕРЕБРЯНИК — көмешче, кө¬
меш остасы, көмешче оста (кө¬
мештән бизәнү һәм көнкүреш
әйберләре ясау остасы).
Серёбряное д$ло — көмешче¬
лек һөнәре (шөгыле, кәсебе, кә-
сәбәсе), көмешчелек сәнгате, кө¬
мештән бизәнү һәм көнкүреш
әйберләре ясау(чылык) һөнәре
(шөгыле, кәсебе, кәсәбәсе, сән¬
гате), көмеш зәркәнчелеге.
СЕРЕДНЯК (соц.) — урта хәлле
крестьян (игенче, сабанчы,
уракчы).
СЕРЖАНТ — сержант (армиядә
һәм милициядә кече команда
СЕР
108
составы вәкилләренә бирелә
торган исем, дәрәҗә һәм шул
исем, дәрәҗәне йөртүче кеше).
ГвЛрдии сержант — гвардия
сержанты, гвардияче сержант.
Младший сержйнт — кече
сержант.
Сержантский состав армии —
армиянең (гаскәрнең, чирүнең,
яуның) сержантлар составы.
Сержантское звание (звйние
сержднта) — сержант званиесе
(дәрәҗәсе, исеме).
Стйрший сержант — өлкән
сержант.
СЕРП И МОЛОТ (символ) —
Урак һәм Чүкеч (Советлар Сою¬
зында (Берлегендә) коммунист¬
лар хакимияте чорында эшче¬
ләр һәм крестьяннар берлеген
белдерүче билге, символ).
СЕСТРА МИЛОСЕРДИЯ — шәф¬
кать туташы.
СИНАГОГА—синагога) (1. Яһүд-
ләрнең гыйбадәтханәсе; 2. Яһүд-
ләрнең дини оешмасы).
СИНОД — синод (1. 1721 елдан
алып патша Россиясендә рус пра¬
вославие чиркәвенең иң югары
коллегиаль органы; 2. Хәзерге
Россиядә рус православие чир¬
кәве патриархы каршындагы
киңәш бирү хокукы булган
орган).
Генеральный синод — генераль
синод, югары синод.
Православный синбд — пра¬
вославие синоды, православие
дине синоды.
Святейший правительствую¬
щий синбд — идарә итүче (ида¬
рәче) изге синод (1721 —1917
елларда православие дине сино¬
дының рәсми исеме).
Синодский регистратор — си¬
нод теркәүчесе (1811 елга кадәр
синодтагы вазифа һәм шул ва¬
зифаны үтәүче кеше).
СИНЬОР — к. Сеньор 2.
СИРДАР — к. Сардар.
СКАЗ — 1. Сөйләк, хикәя(т),
кыйсса, ривая, риваять, легенда
(халык авыз иҗатында берәр
вакыйга яисә шәхес турында
телдән сөйләнә торган хикәя);
2. Сөйләк (беренче затта сөйләү
рәвешендә язылган әдәби әсәр,
хикәя).
Сказ о народных героях — ха¬
лык каһарманнары (геройлары)
турында сөйләк (хикәят, ...).
СКАЗАНИЕ — хикәят, хикәя,
кыйсса, ривая, риваять, легенда,
эпос (тарихи яисә легендар эч¬
тәлекле хикәя).
Былинное сказдние — хикәя-
ти кыйсса (ривая, риваять, ле¬
генда, эпос), легендар хикәят
(хикәя, ...), риваяти хикәят
(хикәя, ...), тарихи хикәят (хи¬
кәя, ...).
Сказание о киевских богаты¬
рях — Киев батырлары (баһа¬
дирлары, алыплары, каһарман¬
нары) турында хикәят (хикәя,
...).
«Сокровенное сказйние мон¬
голов» — «Монголларның сер
итеп сакланучы хикәяте (хи¬
кәясе, кыйссасы,...) »(Х1П йөзгә
караган монгол тарихи хикәя¬
те).
СКАЗИТЕЛЬ — әкиятче, чичән,
бәетче, хикәятче, риваяче, ри-
109
СКЛ
ваятьче, кыйссачы, мөнәҗәтче;
әкият сөйләүче, бәет укучы
(сөйләүче, сөйләп бирүче), хи-
кәя(т) сөйләүче, ривая (риваять)
сөйләүче (бәян итүче, .,.), кыйс¬
са сөйләүче, мөнәҗәт укучы
(бәян итүче); акын.
Народный сказитель — ха¬
лык әкиятчесе (чичәне, ...), ха¬
лык акыны.
Сказитель нарбдных npedd-
ний — халык риваятьләрен (ри-
ваяләрен, легендаларын) сөй¬
ләүче (сөйләп бирүче, бәян итү¬
че).
СКАЗКА — 1. Әкият (халык
авыз иҗаты жанры); 2. Исем¬
лек (XVIII—XIX йөзләрдә пат¬
ша Россиясендә җан башыннан
салым түләргә тиешле кешеләр
исемлеге); 3. Сөйләү, күрсәтү
(мәсәлән, сорау алу вакытында);
4. Әкият, ялган, уйдырма; 5. Әки¬
ят, могҗиза.
Ревйзские скйзки — ревизия
(кеше санын исәпкә алу) исем¬
лекләре (патша Россиясендә
XVIII йөз башында — XIX йөз
уртасында уздырылган ревизия¬
ләр — җан башыннан салым
түләргә тиешле кешеләр санын
исәпкә алу вакытында төзелгән
исемлекләр).
Скдзки бунтовщикбв — баш
күтәрүчеләрнең (фетнәчеләр¬
нең, гыйсъянчыларның, ихти-
лялчыларның) сөйләгәннәре.
Скбзочные герб и — әкият ге¬
ройлары (каһарманнары), әкия-
ти геройлар (каһарманнар).
Татбрские народные скдз-
ки — татар халык әкиятләре.
СКАЗОЧНИК — әкиятче, әкият
остасы (әкиятләр сөйләүче яисә
язучы).
СКАЛЬД — скальд (борынгы
Скандинавиядә җырчы, ша¬
гыйрь).
Древнескандинавский скальд —
борынгы (әүвәлге) Скандинавия
скальды (җырчысы, шагыйре),
борынгы скандинав (Сканди¬
навияле) скальд (җырчы, ша¬
гыйрь).
СКВАЙР — сквайр (1. Англиядә
алпавыт исеменә кушып әйтелә
торган сүз; 2. Англиядә дворян-
нарнын дәрәҗәле титулы һәм
шул титулга, дәрәҗәгә ия кеше;
3. АКШта хезмәт ияләренең
хөрмәтле исеме, атамасы).
Америкднские сквбйры — Аме¬
рика (Америка Кушма Штатла¬
ры — АКШ) сквайрлары (хез¬
мәт ияләре).
СКИПЕТР — скипетр, патша (им¬
ператор, монарх) таягы (кыйм¬
мәтле асылташлар белән бизәп,
сырлап эшләнгән махсус таяк —
патшалык, хакимлек билгесе).
Имперский скипетр — импе¬
рия скипетры, империя таягы;
император скипетры, император
таягы.
СКЛЕП — төрбә (дөрбә), склеп
(мәетне табут белән кую өчен
җир астына казып яисә кыяга
уеп, тишеп ясалган махсус би¬
на).
Родовой склеп — нәсел (нәсел-
ыру, нәсел-нәсәп) төрбәсе (дөр-
бәсе).
Наскблъный склеп — кыяда¬
гы (тау кыясындагы) (склеп),
CKO
110
тау куышындагы (тау куышлы*
гындагы, мәгарәдәге) кыяга (тау
кыясына, тауга) уеп (тишеп)
ясалган төрбә.
СКОМОРОХ — шамакай, сәвә-
ләй, кәмитче, мәзәкче, көлде¬
рүче, кыланчык, комик, клоун,
паяц (1. XI—XVII йөзләрдә рус
дәүләтендә җырчы-музыкант,
шәһәрдән шәһәргә күчеп йөрү¬
че мәзәкче, клоун; 2. (күч.) Хур¬
лыкка, көлке хәлгә, кеше көл¬
кесенә калдыручы).
Дворцовый скоморбх — сарай
(патша сарае) шамакае (сәвәләе,
...), сарайга (патша сараена) хез¬
мәт күрсәтүче шамакай (сәвә-
ләй, ...).
Придворный скоморбх —
к. Дворцовый скоморбх.
СКОРОПИСЬ (вид письмд) —
тиз язу, йөгерек язу.
Скоропись XVIII вёка — ХУШ
йөз(нең) йөгерек (тиз) язуы.
СКОТОВОД — терлекче, терлек
асраучы, терлек үрчетүче; тер¬
лек караучы; терлек асрау (үр¬
четү) белгече.
Кочевые скотоводы — күчмә
терлекчеләр (терлек асраучы¬
лар, терлек үрчетүчеләр), терлек
асраучы (терлек үрчетүче) күч¬
мәләр (күчмәннәр, күчмә каби¬
ләләр).
СКОТОВОДСТВО — терлекче¬
лек, терлек асрау(чылык), тер¬
лек үрчетү(челек).
Домдшнее скотовбдство —
йорт терлекчелеге, йортта тер¬
лек үрчетү(челек).
Пбстбищное скотовбдство —
көтүлек терлекчелеге, көтүлек
(утлау) шартларында(гы) тер¬
лекчелек, җәйләү терлекчелеге.
Стбйловое скотовбдство —
аран терлекчелеге, утрак хуҗа¬
лык (тормыш, тормыш-көнкү¬
реш, яшәү рәвеше) шартларын¬
дагы) терлекчелек.
СКРИПКА — скрипка (скрипкә),
кубыз (сызгыч белән уйнала
торган кыллы музыка уен ко¬
ралы).
СКУПЩИНА — скупщина (элек
Югославиядә һәм Сербиядә пар¬
ламент исеме).
Скупщина Югослбвии — Юго¬
славия скушцинасы, Югославия
парламенты.
СЛАВЯНОФИЛ — славянофил,
славянчы (1. XIX йөздә славя¬
нофиллык тәгълиматы тараф¬
дары; 2. Славяннарның телен,
гореф-гадәтләрен һ. б. хөрмәт
итүче).
Русские славянофилы 40-х—
50-х годбв XIX в.—XIX йөзнең
(гасырның) 40—50 нче елларын¬
дагы рус (урыс) славянофилла¬
ры (славянчылары).
СЛАВЯНОФИЛЬСТВО - славя¬
нофиллык, славянчылык (XIX
йөз урталарында рус либераль
алпавытларының мәнфәгатьлә¬
рен яклаган сәяси-иҗтимагый
агым. Бу агымның вәкилләре
Россия үзенең тарихи үсешен¬
дә үз юлы белән генә барырга,
Көнбатыш Европа мәдәниятен¬
нән сакланып калырга тиеш
дип санаганнар).
Русское славянофильство се¬
редины XIX в. — XIX йөз (га¬
сыр) уртасы (урталарындагы)
ш
СЕК
рус (урыс) славянофиллыгы (сла¬
вянчылыгы).
СВЯТИЛИЩЕ — 1. Гыйбадәтха¬
нә: 2. (күч.) Изге урын, мөкат¬
дәс урын.
Буддийское святилище — Буд¬
да дине гыйбадәтханәсе, будда¬
чылар (будднстлар) гыйбадәт¬
ханәсе, Будда динен тотучылар
гыйбадәтханәсе, пагода.
Святилище богбв — аллалар
яши (тора, тереклек итә) торган
изге урын (җир), аллалар яши
торган мөкатдәс урын (җир), ал¬
лалар яши торган йорт (сарай),
аллалар йорты (сарае) (борынгы
кешеләр ышануында).
Святилище науки — фән йор¬
ты, фән сарае; гыйлем йорты,
гыйлем сарае.
Языческое святйлище — мә¬
җүси гыйбадәтханә, мәҗүсиләр
гыйбадәтханәсе, мәҗүсиләр пот¬
ларга (санәмнәргә, сыннарга,
тораташларга, балбалларга) та¬
бына торган урын (җир); кирә¬
мәт, кирәмәт урыны, кирәмәт
кыры (басуы).
СГОВОР — 1. Сүз берләшү, сүз
куешу, сүз беркетү, килешү;
2. Кыз ярәшү.
Мюнхенский сговор — Мюн¬
хен килешүе, Мюнхендагы —
Мюнхен шәһәрендәге (каласын¬
дагы) сүз берләшү (сүз куешу,
сүз беркетү) (1938 елның 29—
30 сентябрендә Англия, Фран¬
ция һәм фашистик Германия,
Италия хөкүмәтләре арасында
төзелеп, икенче бөтендөнья су¬
гышы башлануга этәргеч бир¬
гән сепарат килешү).
Политический сгбвор — сәя¬
си килешү (сүз берләшү, сүз
куешу, сүз беркетү), сәяси мак¬
саттан (максатлардан) чыгып
төзелгән (ирешелгән) килешү
(сүз берләшү, ...), сәяси максат¬
та (максатларда) килешү (сүз
берләшү, ...).
Преступный сгбвор — җина¬
ятьчел килешү (сүз берләшү, ...),
җинаять максатында (максат¬
ларында) төзелгән (ирешелгән)
килешү, җинаять максатыннан
чыгып төзелгән килешү.
СЕКУЛЯРИЗАЦИЯ — секуляр-
лаштыру (1. Берәр нәрсәне,
мәсәлән мәктәпләрне, дин оеш¬
малары карамагыннан алып,
дәүләт карамагына тапшыру;
2. Чиркәү һәм монастырь мил-
кен конфискацияләү; 3, (күч.)
Дин йогынтысыннан азат итү).
Секуляризация церкбвных зе¬
мель — чиркәү (кәлисә) җирлә¬
рен секулярлаштыру, чиркәү
җирләрен конфискацияләү (дәү¬
ләт файдасына), чиркәү җирлә¬
рен дин оешмалары (чиркәү)
карамагыннан алып, дәүләт ка¬
рамагына тапшыру.
СЕКУНД-МАЙОР — секунд-майор
(1731 — 1798 елларда рус армия¬
сендә офицер чины, дәрәҗәсе
һәм шул чинны, дәрәҗәне йөр¬
түче кеше).
СЕКУНД-ПОРУЧИК - секунд
поручик (1703 — 1722 елларда
рус армиясендә хәрби чин, дә¬
рәҗә һәм шул чиндагы, дәрә¬
җәдәге кеше).
СЕКУНД-РОТМИСТР — секунд-
ротмистр (1730—1797 елларда
СЁГ
112
рус армиясенең гвардияче атлы
гаскәрендә хәрби дәрәҗә һәм
шул дәрәҗәне йөртүче кеше).
СЁГУН —сегун (Япониядә 1192—
1867 елларда хәрби-феодаль
идарәчеләрнең титулы, дәрәҗә¬
се һәм шул титулны, дәрәҗәне
йөртүче кеше).
СЁГУНАТ (бакуфу) — сёгунат,
сёгуннар хөкүмәте (1192—1867
елларда феодаль Япониядә).
СИМВОЛ — символ, билге, эм¬
блема; тамга.
Голубь — символ мйра — Кү¬
гәрчен — тынычлык (иминлек)
символы (билгесе, эмблемасы).
Государственные сймволы
Республики Татарстан—Та¬
тарстан Республикасының (Җөм¬
һүриятенең) дәүләт символлары
(билгеләре, эмблемалары), Та¬
тарстан Республикасының дәү¬
ләтчелек символлары.
Символ рода — нәсел (нәсел-
ыру, ыру, токым, нәсел-нәсәп)
символы (эмблемасы, билгесе);
нәсел (нәсел-ыру, ...) тамгасы
(билгесе).
СИПАЙ — сипай (XVIII йөз ур¬
тасы — 1947 елда Ьиндстанда,
җирле халык арасыннан ялла¬
нып, инглиз колониаль армия¬
сендә хезмәт итүче солдат, гас¬
кәри).
СЛОБОДЧАНИН — к. Слобожа¬
нин.
СЛОБОЖАНИН (слободчанин)—
бистә кешесе, бистәдә торучы,
бистәдә яшәүче, бистәдә көн
күрүче, бистәдә тормыш итүче,
бистәдә тормыш-көнкүреш итү¬
че (кеше).
СЛОВО: «СЛОВО О ПОЛКУ ЙГО-
РЕВЕ* — «Игорь полкы турын¬
да җыр» (рус әдәбияты ядкяре).
СМЕРД — 1. Смерд, крестьян,
игенче, җир кешесе, сабанчы,
авыл кешесе; 2. (күч.) Кара халык,
түбән катлау (сыйныф) кешесе.
Свободные смерды — 1. Ирек¬
ле (азат, бәйсез) смердлар (кресть¬
яннар, игенчеләр,...); 2. Ирекле
(азат, бәйсез) кара халык, ирек¬
ле түбән катлау (сыйныф) кеше¬
ләре.
СМОЛОКУРЕНИЕ — сумала кай¬
нату, сумала куу, чәер кайнату.
СМОЛОКУРНЯ — сумала кай¬
нату (куу) урыны (эшханәсе, кә-
сепханәсе, предприятиесе), чәер
кайнату урыны (эшханәсе, ...).
СМУТА — болгавырлык, фетнә,
чуалыш, гыйсъян, айкалыш,
болганыш, актарылыш, бунт,
буталыш, ихтилял.
Крестьянские смуты — кресть¬
ян (игенче, сабанчы, авыл ке¬
шеләре, сала кешеләре, мужик)
фетнәләре (чуалышлары, гыйсъ¬
яннары, коткылары, ...).
^Смутное время» — «Болга¬
выр заман», «Болгавыр вакыт»
(Россиядә XVI йөз ахырында —
XVII йөз башында сәяси айка¬
лыш, болганыш чорын билге¬
ләүче атама).
СНАЙПЕР (стрелбк) — снай¬
пер, мәргән, төз атучы, туры
атучы (бик төз, туры атучы).
Гвардии снайпер — гвардия
снайперы (мәргәне,...), гвардия¬
че снайпер (мәргән,...).
СОБИРАТЕЛЬСТВО - 1. Җыю¬
чылык, яшәү (тормыш итү, те-
113
сов
реклек итү) эчен кирәк әйбер-
ләр(не) җыю (мәсәлән, җиләк-
җимеш җыю һ.б.) (борынгы
ыруглык җәмгыяте кешеләре
шөгыле); 2. Коллекционерлык,
коллекция(ләр) җыю(чылык),
коллекция(ләр) туплау(чылык),
тупланма(лар) җыю(чылык).
СОБОРНОСТЬ — соборлылык
(рус православие дине фәлсәфә¬
се тарафыннан XIX йөз ахы¬
рында — XX йөз башында ка¬
бул ителгән һәм рус халкының
православие, традицион халык
әхлагы нигезендә берләшүенә
юнәлтелгән дини-фәлсәфи ка¬
рашлар җыелмасы).
СОБРАНИЕ: УЧРЕДИТЕЛЬНОЕ
СОБРАНИЕ — 1. Оештыру җые¬
лышы; (күч.) Вакытлы парла¬
мент; (күч.) Вәкиллекле җыен
(җыелыш); Вәкаләтле җыен
(җыелыш) (кайбер дәүләтләрдә
Төп Закон нигезләрен эшләү
өчен чакырыла торган вәкил¬
лекле орган; 1917 елгы Ок¬
тябрь революциясеннән соң Со¬
ветлар Россиясендә дәүләт ида¬
рәсе формасын билгеләү һәм ил¬
нең Төп Законын — Конститу¬
циясен эшләү өчен, гомуми сай¬
лау хокукы нигезендә 1917 ел¬
ның ноябрь-декабрь айларында
сайланып, 1918 елның 5 (18)
гыйнварында эшли башлаган
һәм 6 (19) гыйнвар иртәсендә
большевиклар тарафыннан ку¬
ып таратылган вәкиллекле ор¬
ган); 2. Оештыру җыены (җые¬
лышы) (нинди дә җәмәгать оеш¬
масын һ. б.).
СОВЕРЕН — соверен; алтын тәң¬
кә, алтын акча, алтын (1489 ел¬
дан Англиядә, XVI йөздән Гол¬
ландиядә борынгы алтын акча;
XX йөз уртасыннан сармая туп¬
лау чыганагы буларак махсус
сугыла).
СОВЕТ — 1. Совет, шура (колле¬
гиаль идарә органнары исемен¬
дә); 2. Киңәшмә, сөйләшү аңла
шу, киңәшләшү, киңәш-табыш
итү; 3. Киңәш; тәкъдим.
Верховный Совет — Югары
Совет.
Верховный Тайный Совет —
Югары Яшерен Совет (1726—
1730 елларда патша Россиясендә).
Военный Совет (Военсовёт ) —
Хәрби Совет; Хәрби Шура.
Временный Всероссийский
Мусульманский Военный Со¬
вет — Бөтен россия Мөселман¬
нарының Вакытлы Хәрби Шу¬
расы (1917 елның апрель—
июль айларында).
Врёменный Совет Российской
Республики (Предпарламент) —
Россия Республикасының (Җөм¬
һүриятенең) Вакытлы Советы
(1917 елда).
Всероссийский Мусульмдн-
ский Военный Совёт (Вошу
рй) — Бөтенроссил (Бөтенрусия)
мөселманнарының Хәрби Шу¬
расы; Хәрби Шура (1917 ел¬
ның июль— 1918 елның март
айларында).
Всероссийский Мусульмдн-
ский Совет — Бөтенроссия (Бө¬
тенрусия) Мөселманнарының
Милли Шурасы; Милли Шура
8 К1/ЗИ
сов
114
(1917елнын май —1918 елның
май айларында).
Высший Совет Народного
Хозяйства (ВСНХ) —Халык
Хуҗалыгының Югары Советы
(1917 — 1932 елларда Советлар
Россиясендә һәм Советлар Сою¬
зында (Берлегендә) сәнәгать
Һәм төзелеш өлкәсендә югары
идарә органы).
Городской Совет народных
denymdmoe (Горсовет) — Ха¬
лык депутатларының шәһәр
Советы.
Государственный Совет Бе-
зопдсности — Дәүләт Куркы¬
нычсызлыгы (Иминлеге) Сове¬
ты.
Государственный Совет Рес
публики Татарстан (Госсовет
PT) — Татарстан Республикасы
(Җөмһүрияте) Дәүләт Советы
(1995 елдан алып Татарстан
Республикасында дәүләт хаки¬
миятенең югары органы).
Европёйский Совёт Безопас¬
ности — Европа (Аурупа) Кур¬
кынычсызлыгы (Иминлеге) Со¬
веты (Киңәшмәсе).
Малый Совёт Народных Ко¬
миссаров (Малый Совнарком) —
Халык Комиссарларының Кече
Советы (Шурасы) (1918—1930
елларда Советлар Россиясендә
һәм Советлар Союзында (Бер¬
легендә).
Мёстные Советы народных
депутатов — халык депутатла¬
рының җирле Советлары.
Революцибнный Воённый Со
вёт (Реввое нсовё т, РВС ) —
Хәрбм-революцион (инкыйлаби)
Совет (Шура) (1917 — 1921 ел¬
ларда Советлар Россиясендә).
Совёт Безопасности Органа
збции Объединённых Наций
(ООН) — Берләшкән Милләт¬
ләр Оешмасы(ның) Куркыныч¬
сызлык (Иминлек) Советы
(БМОнык даими этләүче орга¬
ны).
Совёт Европы — Европа (Ау¬
рупа) Советы (Киңәшмәсе)
(1949 елдан бирле эшләп килә).
Совёт Министров — Ми¬
нистрлар Советы.
Совёт нарбдного хозяйства
(Совнархоз) — халык хуҗалы¬
гы Советы (1917 —1932 һәм
1957—1965 елларда Советлар
Россиясендә һәм Советлар Сою¬
зында (Берлегендә).
Совёт народных denymd
тов — халык депутатлары Со¬
веты.
Совёт Нарбдных Комиссдров
(Совнарком, СНК) — Халык Ко¬
миссарлары Советы (ХКС)
(1917—1946 елларда Советлар
Россиясендә һәм Советлар Сою¬
зында (Берлегендә) югары ида¬
рә оешмасы).
Совёт Национдльностей —
Милләтләр Советы (1924—1991
елларда Советлар Союзында
(Берлегендә) югары идарә ор¬
ганы).
Совёт объединённого дворян¬
ства (Объединённое дворян
ство) — Берләшкән дворяннар
советы (киңәшмәсе) (1906—1917
елларда патша Россиясендә).
Совёт при высочайшем дво-
рё — патша (император) киңәш¬
115
СОВ
мәсе, патша (император) кар¬
шындагы киңәшмә (1769—1801
елларда патша Россиясендә).
Совет рабочих. крестьянских
и красноармейских депута¬
тов — эшче-крестьян һәм кы-
зылврмияче депутатлар (вәкил¬
ләр) Советы (1917—1936 ел¬
ларда Советлар Россиясендә һәм
Советлар Союзында (Берлеген¬
дә).
Совет Сох>за — Союз (Берлек)
Советы (1936—1991 елларда Со¬
ветлар Союзында (Берлегендә)
югары идарә органы, парламент
палатасы).
Совет старейшин — аксакал¬
лар шурасы (советы).
Совет Трудд и Обороны
(СТО)— Хезмәт һәм Оборона
Советы (1923—1936 елларда Со¬
ветлар Союзында (Берлегендә)
оборона һәм хуҗалык тезелеше
белән идарә иткән орган).
Совет уполномоченных — вә¬
каләтле вәкилләр Советы (шу¬
расы, киңәшмәсе).
Совёт Федерации — Федера¬
ция Советы (Россиядә 1993 ел¬
дан башлап эшләп килүче пар¬
ламент палатасы).
Совет Экономической Взаи-
мопбмощи (СЭВ) — Икътисади
(Экономик) Ярдәмләшү Советы
(ИЯС) (1949—1989 елларда со¬
циалистик илләрнең икътисади
берләшмәсе).
Союзный Совет — Союз (Бер¬
лек) Советы (1923—1936 еллар¬
да СССР Үзәк Башкарма Коми¬
тетының үзара тигез хокуклы
ике палатасының берсе).
Учёный совет института —
институт(ның) гыйльми советы
(шурасы, киңәшмәсе).
СОВЕТНИК 1. Советник (пат¬
ша Россиясендә дәрәҗәләр исем¬
леге буенча төрле класстагы
гражданлык чиннары, дәрәҗә¬
ләре атамаларындагы төшенчә);
2. Киңәшче, советник (вазифа
һәм шул вазифаны үтәүче ке¬
ше); 3. (гомумән) Киңәшче, ки¬
ңәш бирүче, киңәш итүче.
Военный советник — хәрби
киңәшче (советник), хәрби эш¬
ләр буенча киңәшче.
Государственный советник —
дәүләт (ил, мәмләкәт) киңәшче¬
се (советнигы), дәүләт (ил, мәм¬
ләкәт) эшләре буенча киңәшче
(советник).
Действительный стАтский
советник — хакыйкый стат¬
ский советник, к. Статский со¬
ветник).
Дипломатический совет
ник — дипломатик киңәшче (со¬
ветник), дипломатия (илчелек)
эшләре буенча киңәшче; илче¬
лек киңәшчесе (советнигы).
Коллежский советник — кол¬
лежский советник, коллегия
советнигы (патша Россиясендә
дәрәҗәләр исемлеге буенча
VI класстагы гражданлык дәрә¬
җәсе, чины).
Надворный советник — на¬
дворный советник (патша Рос¬
сиясендә дәрәҗәләр исемлеге
буенча VII класстагы граждан¬
лык дәрәҗәсе, чикы).
Политический советник —
сәяси (политик) советник (ки¬
8*
сов
116
ңәшче), сәяси эшләр буенча ки¬
ңәшче, сәясәт (политика) эшлә¬
ре буенча киңәшче, сәясәт буен¬
ча киңәшче.
Стйтский советник — стат¬
ский советник (патша Россия¬
сендә дәрәҗәләр исемлеге буен¬
ча V класстагы гражданлык дә¬
рәҗәсе, чины).
Тййный советник — тайный
советник (патша Россиясендә
дәрәҗәләр исемлеге буенча
III класстагы гражданлык дәрә¬
җәсе, чины).
Титулярный советник — ти¬
туляр советник (патша Россия¬
сендә дәрәҗәләр исемлеге буен¬
ча IX класстагы гражданлык
дәрәҗәсе, чины).
Экономический совётник
икътисади (экономик) киңәшче
(советник), икътисади эшләр
буенча киңәшче, икътисад эш¬
ләре буенча киңәшче, икътисад
буенча киңәшче.
СОВЕТОЛОГ — советолог, Совет¬
лар Союзы (Берлеге) буенча бел¬
геч, Советлар Союзын фәнни
(гыйльми) өйрәнү (тикшерү)
буенча белгеч, к. Советология.
СОВЕТОЛОГИЯ — советология,
Советлар Союзын (Берлеген)
фәнни (гыйльми) өйрәнү, Совет¬
лар Союзын фәнни (гыйльми)
тикшерү (Советлар Союзының
тарихын, икътисадын, сәяси тө¬
зелешен һ. б. мәсьәләләрне өй¬
рәнүче гыйльми тармакларның
гомуми атамасы).
СОКОЛЬНИК — 1. Лачынчы,
кошчы (урта гасырларда патша
яисә хан сараенда ау кошларын
тәрбияләүче һәм өйрәтүче аучы);
2. Лачынчы, лачын аулаучы, ла¬
чын аучысы (сунарчысы).
Дворцовый сокольник — сарай
лачынчысы; сарай кошчысы.
СОКОЛЬНИЧИЙ — лачынчы,
кошчы, лачынчылар (кошчы¬
лар) башлыгы (XIV—XVII йөз¬
ләрдә Русьта бөек кенәз хуҗа¬
лыгында сарай вазифасы һәм
чины, кенәз авы җитәкчесе;
XVI йөз ахырында — XVII йөз¬
дә Лачын приказы — Сокольни¬
чий приказ башлыгы).
Княжеский сокольничий — ке¬
нәз (бәк, би) лачынчысы (кош¬
чысы), кенәзнең (бәкнең, бинең)
лачынчылар (кошчылар) баш¬
лыгы (җитәкчесе).
СОКРОВИЩЕ — хәзинә; мал,
байлык, мөлкәт, мал-мөлкәт,
дәүләт.
Несметные сокровища древ¬
них майя — борынгы майялар¬
ның (майя кабиләләренең, майя
халкының) иксез-чиксез хәзи¬
нәсе (маллары, байлыклары,
мал-мөлкәтләре, дәүләтләре).
Сокровища древнетюркской
письменности — борынгы төр¬
ки язма хәзинәләр (ядкярләр,
истәлекләр), борынгы чорга
караган төрки язма хәзинәләре
(ядкярләре, истәлекләре).
Сокровища культуры — мәдә¬
ният (культура) байлыклары
(хәзинәләре), мәдәни хәзинә
(байлык).
СОКРОВИЩНИЦА — 1. Казна
(хәзинәләр, кыйммәтле нәрсә¬
ләр саклау, саклану урыны);
2. Хәзинә, байлык.
117
СОП
Сокровищница искусства —
сәнгать әсәрләре хәзинәсе.
СОЛДАТКА — солдатка, солдат
(гаскәри, яугир, сугышчы, хәр¬
би, орышчы, чирүче, мөхарәбә-
че) хатыны.
СОЛДАТЧИНА — солдат хезмә¬
те, гаскәри хезмәт, хәрби хез¬
мәт, солдатта хезмәт итү, солдат
булу, солдатлык; армия хезмәте,
армиядә хезмәт итү.
СОЛЕВАРЕНИЕ — тоз кайнату
(диңгез яки тозлы күл суын
кайнатып, тоз табу).
СОЛЕВАРНЯ (солеварница) —
тоз кайнату предприятиесе (эш-
ханәсе, сәнәгатьханәсе, заводы,
урыны), тоз кайната торган
предприятие (эшханә, тоз
табу (чыгару) урыны.
СОЛИДАРНОСТЬ — 1. Бердәм¬
лек, бергәлек, теләктәшлек, фи¬
кердәшлек; 2. Уртак җаваплы¬
лык; 3. «Бердәмлек» (XX йөз¬
нең 80 иче елларында Польша¬
да сәяси-иҗтимагый, икътисади
үзгәртеп коруларга көчле этәр¬
геч биргән һәнәри берлек —
профсоюз һәм шул һәнәри бер¬
лек җитәкчелегендәге сәяси-
иҗтнмагын хәрәкәт атамасы).
И нтернационйльная солиддр
ностъ — халыкара бердәмлек
(бергәлек, теләктәшлек, фикер¬
дәшлек), интернациональ бер¬
дәмлек (бергәлек, -..).
Солидарность с бастующими
шахтерами — эш ташлаучы (эш
ташлаган, забастовкачы, забас¬
товка ясаучы) шахтерлар (шах¬
тачылар, шахтада эшләүчеләр,
ташкүмер чыгаручылар яки та¬
бучылар) белән теләктәшлек (фи¬
кердәшлек, бердәмлек, бергәлек).
СОЛОД — салат (шыттырып кип¬
терелгән арыш яки арпа оны;
сыра кайнатуда кулланыла).
СООБЩЕСТВО — берләшмә, бер¬
гәлек, берлек; ширкәт; җәмгы¬
ять; җәмәгатьчелек.
БритАнское соббщество—
Британия (Бөекбритания) бергә¬
леге (берләшмәсе, берлеге) (элек¬
ке Бөекбритания колониаль им¬
периясе җирлегендә бәйсезлек
алган илләрнең ирекле берләш¬
мәсе).
Европейское экономическое
сообщество (ЕЭС) — Европа
(Аурупа) икътисади (экономик)
бергәлеге (берләшмәсе, берлеге)
(1957—1958 елларда барлыкка
килгән икътисади берлек).
Международное сообщество —
халыкара бергәлек, дөнья җәмә¬
гатьчелеге, дөнья җәмгыяте,
дөнья бергәлеге, халыкара шир¬
кәт.
СООТЕЧЕСТВЕННИК — ватан¬
даш, илдәш, ил-ватандаш.
СОПЛЕМЕННИК — 1. Кабилә
дәш, таифәдәш, кавемдәш, ыру¬
даш, нәселдәш, туган, кардәш;
2. (күч.) Якташ.
СОПРОТИВЛЕНИЕ (воен., пал.) —
каршылык, каршы тору, каршы¬
лык күрсәтү; каршылык (каршы
тору, каршылык күрсәтү) хәрә¬
кәте.
Гбды сопротивления — кар¬
шылык (каршы тору, каршы¬
лык күрсәтү) еллары (сәнәләре);
каршылык хәрәкәте еллары (сә¬
нәләре).
СОР
118
Движение сопротивления —
каршылык (каршы тору, кар¬
шылык күрсәтү) хәрәкәте.
Французское движение сопро¬
тивления — француз (Франция¬
дәге) каршылык (каршылык
күрсәтү, каршы тору) хәрәкәте
(1941 —1944 елларда Франция¬
дә фашистлар Германиясе —
Алманиясе баскынлыгы чорын¬
да).
СОРОДИЧ — к. Соплемённик.
СОСЛОВНОСТЬ — 1. Теге яки
бу сословие(нең) вәкиле булу,
(сыйнфый) катлау вәкиле булу;
2. Сословиеләргә бүленү (бүле¬
неш) принцибы (тәртибе), (сыйн¬
фый) катлауларга бүленү (бүле¬
неш) принцибы (тәртибе).
СОТЕННЫЙ — 1. к. Сотник 2;
2. Йөз сумлык, йөз тәңкәлек
(мәсәлән, акча); 3. Йөзлек (ак¬
ча).
Сбтенная бумажка — йөз
сумлык (тәңкәлек) акча, йөзлек
акча (йөз сумлык кәгазь акча).
Сбтенный командир — йөз¬
башы, йөзбашы командир.
СОТНИК — 1. Йөзбашы (урта
йөзләрдә монголларда, төрки¬
ләрдә, русларда һәм украиннар¬
да йөз кешелек гаскәри берәм¬
лек башлыгы; урта гасыр төр¬
ки-татар дәүләтләрендә, XVI—
XVIII йөзләрдә рус дәүләтендә,
Украинада административ-тер-
риториаль һәм хәрби йөз (сот¬
ня) башлыгы); 2. Сотник (патша
Россиясендә казак(лар) җәяүле
гаскәрендәге поручик чинына
туры килгән офицер чины һәм
шул чиндагы кеше).
Стрелецкий сбтник — ук¬
чылар (стрелецлар) йөзбашы
(XVI—XVII йөзләрдә).
Ясбчный сдтник — ясаклы
(ясаклы авыл, салалар) йөзба¬
шы (XVIII йөз урталарына ка¬
дәр ясаклы авыл, салалардан
торган административ-террито-
риаль һәм хәрби йөз (сотня)
башлыгы).
СОТРУДНИЧЕСТВО — 1. Хез¬
мәттәшлек, иптәшлек, булыш¬
лык, аркадашлык, кулдашлык;
хезмәттәшлек (иптәшлек, ...)
итү (кылу); хезмәттәш (иптәш,
...) булу; 2. Оешмада хезмәт
итү, эшләү, хезмәт (эш, вазифа)
башкару; (матбугат органында)
язу, язышу, эшләү.
Европейское экономическое
сотрудничество (ЕЭС) — Евро¬
па (Аурупа) икътисади (эконо¬
мик) хезмәттәшлеге (1957—
1958 елларда барлыкка килгән
икътисади берләшмә).
СОТСКИЙ — сотский, йөзбашы,
йөз вәкиле (патша Россиясендә
XVI—XVIII йөзләрдә төрле
сыйнфый катлау, һөнәри цех
(берлек) мәнфәгатьләрен гәүдә¬
ләндергән кала бистәсе кешелә¬
ре, XVIII йөз ахырыннан алып
1861 елга кадәр дәүләт кресть¬
яннары. аннан соң барлык иген¬
че крестьян катлаулары арасын¬
нан нинди дә булса җәмәгать
эшләрен яисә полиция вазифа¬
сын башкару өчен, (гадәттә) йөз
Йорттан сайланып куелган ста¬
роста, вәкил).
COXA — 1. Сабан, сука (җирне
каплатмыйча сөрө торган борын-
119
СТА
гы җир серу коралы); 2. Coxa,
сабан (Х1П—XVII йөзләрдә рус
дәүләтендә салым берәмлеге).
Большйя сохй — 1. Зур (олы)
сабан (сука); 2. Олы coxa (сабан)
(XVI йөэ уртасыннан мәгълүм
салым берәмлеге).
Дворцовая coxa — сарай соха-
сы (сабаны) (XVI—XVII йөзләр¬
дә Сарай приказына караган
авыллардагы салым берәмлеге).
Мблая сохй — 1. Кечкенә (ке¬
че. бәләкәй) сука (сабан); 2. Ке¬
че coxa (сабан) (XVI йөз урта¬
сыннан мәгълүм салым берәм¬
леге).
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТ — соци¬
ал-демократ (социал-демокра¬
тия тарафдары; социал-демо¬
кратлар фиркасе — партиясе
әгъзасы).
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЗМ —
социал-демократиячелек, соци¬
ал-демократизм (социал-демо¬
кратия идеологиясе — тәгъли¬
маты һәм тактикасы).
СОЦИАЛ-ДЕМОКРАТИЯ —
1, Социал-демократия (XIX йөз¬
нең ахырында халыкара эшче¬
ләр хәрәкәтендә барлыкка кил¬
гән идея-сәяси юнәлеш; социа¬
листик фиркаләрнең — партия¬
ләрнең гомуми исеме); 2. (җ.)
Социал-демократлар.
Русская социдлдемокрбтия —
рус (урыс) социал-демократия¬
се; рус (урыс) социал-демократ¬
лары.
СОЦИАЛИЗМ — социализм, со¬
циализм тәгълиматы (социаль
гаделлек һәм тигез хокуклы-
лыкка нигезләнгән җәмгыять
төзүне максат итеп куйган тәгъ¬
лимат).
Государственный социа
лйзм — дәүләт социализмы.
Полицейский социализм —
полиция социализмы, полиция
режимына (тәртипләренә) ко¬
рылган социализм.
Утопический социализм —
утопик социализм, тормышка
ашмас (чынга ашмас) социа¬
лизм.
СПАРТАНЕЦ - 1. Спартан,
спарталы (Борынгы Грециядә —
Юнанда Спарта дәүләте гражда¬
ны); 2. (күч.) Спартан (үзен авыр
шартларда, мохтаҗлыкларда
яшәп чыныктыручы, тормышта
иң аз һәм ин кирәк нәрсәләр
белән генә чикләнүче кеше).
СРЕДНЕВЕКОВЬЕ — урта га-
сыр(лар), урта йөз(ләр); урта
гасыр(лар) чоры (дәвере, зама¬
ны, вакыты, эпохасы, эрасы)
(бөтендөнья тарихында V га¬
сырдан башлап XV—XVII га¬
сырларга кадәр булган чор).
Феодбльное средневековье —
феодаль урта гасыр(лар), фео¬
даль урта йөз(ләр).
СТАНИЦА — станица (казак¬
ларда зур авыл).
Донские станицы — Дон (ел¬
гасы) буе станицалары (казак
авыллары), Дон (елгасы) буен¬
дагы станицалар; Дон (буе) ка¬
заклары) станицалары (авыл¬
лары).
Казбчья станица — кяаак(лар)
станицасы, казак(лар) авылы.
СТАНИЧНИК — 1. Станицада
(казак(лар) авылында) яшәүче
СТА
120
(тереклек итүче, хуҗалык алып
баручы) казак, станица (авыл)
казагы; 2. Станицадаш, авыл¬
даш; 3. Кыю, гайрәтле егет; юл¬
басар.
СТАРОВЕР (старообрядец) —
1. Старовер, иске йолачы, иске
йола тарафдары (христиан
динендә — нәсари диндә старо-
верлыкны — иске йолачылык¬
ны тотучы кеше, старо-
верлык — иске йолачылык
тарафдары); 2. (күч.) Иске
карашлы, иске гореф-гадәтләр
буенча эш итүче (яшәүче),
консерватив кеше.
Русские староверы — рус
(урыс) староверлары (иске йола¬
чылары, иске йола тарафдарла¬
ры), рус (урыс) халкы арасын¬
дагы староверлар (иске йолачы¬
лар, ...).
СТАРОВЕРЧЕСТВО (старооб¬
рядчество) — 1. Староверлык,
иске йолачылык (рус христиан¬
нары — нәсариләре арасында
XVII йөздә, патриарх Никон-
ның чиркәү реформаларын ка¬
бул итмичә, диндә һәм тор¬
мышта борынгы, иске йола-тәр-
типләрне яклаган һәм шул сә¬
бәпле XX йез башына кадәр
рәсми рус православие чиркәве¬
нең каты эзәрлекләвенә дучар
булган, берничә мәстәкыйль ди¬
ни мәзһәпне берләштергән ди-
ни-иҗтимагый агым); 2. (күч.)
Иске карашлылык, искелеккә
ябышып яту, консервативлык.
Православное староверчество
(старообрядчество) — право¬
славие динендә(ге) иске йола¬
чылык, православие (дине) иске
йолачылыгы.
СТАРООБРЯДЕЦ — к. Старовер.
СТАРООБРЯДЧЕСТВО — к. Ста¬
роверчество.
СТАРОСТА — староста (патша
Россиясе шартларында берәр
кечерәк административ-терри-
ториаль берәмлекнең (мәсәлән,
волостьның), авыл җәмгыяте¬
нең, гомумән, берәр төрле кол¬
лективның эшләрен алып бару,
җитәкчелек итү эчен сайлап
яки билгеләп куелган кеше).
Губнбй староста — губа ста¬
ростасы (XVI—XVII йөз рус
дәүләтендә, кагыйдә буларак,
башта волостька, XVI йөз урта¬
сыннан алып өязгә тәңгәл тер¬
риториаль округ яки өлкә ста¬
ростасы).
Староста общйны (общин¬
ный cmdpocma) — община (мир,
җәмәгать, җәмгыять) староста¬
сы.
Фабричный cmdpocma — фаб¬
рика старостасы (XIX йөз ахы¬
ры — XX йөз башында Англия¬
да).
Церкбвный cmdpocma — чир¬
кәү (кәлисә) старостасы.
СТЕПНЯК (степной человек) —
дала кешесе, далада яшәүче
(тереклек итүче, хужалык алып
баручы) кеше.
Кочевые степняки — күчмә
(күчеп йөрүче) дала кешеләре,
далада яшәүче күчмәләр (күчеп
йөрүчеләр, күчмәннәр, күчмә
кешеләр).
СТОЛБЕЦ (документ) — битек,
төргәк (битләре бер-берсенә
121
СУД
ябыштырылып, озын тасма рә¬
вешендә ясалган һәм түгәрәк¬
ләп терелгән борынгы кулъяз¬
ма документ; XVI—XVII йөз
рус дәүләте приказларында эш
кәгазьләре, документлар шун¬
дый битек-төргәкләр рәвешендә
тутырылган һәм сакланган).
СТОЛЕТИЕ — 1. Йөз, гасыр;
2. Йөз ел, йөзьеллык.
Начйло столётия — гасыр
(йөз) башы, йөзьеллык башы.
Двухсотлетие Казанского
университета — Казан универ¬
ситетының (дарелфөнүненең)
ике йөз еллыгы, Казан универ¬
ситетының (дарелфөнүненең) ике
йөзьеллык юбилее (тантанасы).
СТОЛИЦА — башкала, мәркәз,
пайтәхет, үзәк кала (шәһәр),
баш шәһәр.
Древняя столица — борынгы
(әүвәлге, кадими, элекке, элгә-
реге) башкала (мәркәз,...).
Казйнь — столица Татар-
cmdHa •— Казан — Татарстан¬
ның) башкаласы (мәркәзе, пай¬
тәхете, ...).
СТОПА (мера длины) — табан
(28,8 см га тигез булган борын¬
гы озынлык үлчәү берәмлеге).
СТОЯНИЕ: «СТОЯНИЕ НА УГ¬
РЕ» — «Угра (елгасы) буенда(гы)
капма-каршы (кара-каршы) то¬
ру» (1480 елда Олы Урда ханы
Әхмәд белән Мәскәүнең бөек
кенәзе Иван Ш гаскәр(ләр)енең
озак вакыт сугыш хәрәкәтләрен
башламыйча капма-каршы то¬
РУЫ).
СТОЯНКА (археол.) — торлак,
торулык (борынгы кешеләр —
борынгы ыруглык җәмгыяте
кешеләре яшәгән урын).
СТРУГ (судно) — (ишкәкле һәм
җилкәнле) агач көймә, каек (зур
елга көймәсе).
СТЯГ — әләм, байрак, флаг, ко¬
мач, ялау, тугра (1. XV йөз ахыр¬
ларына кадәр русларда хәрби
байрак — ялау атамасы; 2, (гому¬
мән) Байрак, әләм, флаг,...).
Алый стяг — ал әләм (бай¬
рак, ...).
Военный стяг — хәрби (гас¬
кәри) әләм (байрак,...); сугыш
(яу, орыш, алыш, мөхарәбә)
әләме (байрагы, ...), сугышчан
әләм (байрак, ...).
СУВЕРЕНИТЕТ — 1. Суверени¬
тет, суверенлык (суверен, ягъни
югары хакимият башындагы
кеше хокуклары, югары хаки¬
мият хокуклары); 2. Суверени¬
тет, суверенлык, бәйсезлек, мөс¬
тәкыйльлек (дәүләтнең эчке
һәм тышкы эшләрдә тулы мөс¬
тәкыйльлеге).
Суверенитет Республики Та¬
тарстан— Татарстан Респуб¬
ликасы (Җөмһүрияте) сувере¬
нитеты (суверенлыгы, бәйсезле-
ге, мөстәкыйльлеге).
СУДЕБНИК — судебник, канун-
намә, кануннар (законнар) җы¬
ентыгы (тупланмасы, мәҗмуга¬
сы), карарнамә, карарлар җыен¬
тыгы, законнар(кануннар)һәм
карарлар җыентыгы (XIV—XVI
йөзләрдә рус дәүләтендә һәм
кайбер башка илләрдә, мәсәлән
Бөек Литва кенәзлегендә, фео¬
даль хокук җыентыкларының —
тупланмаларының уртак исеме).
СУЛ
122
Судёбник Ивбна IV (Грдз-
наго) — Иван IV (Иван Гроз*
ный, Явыз Иван, Мөдһиш Иван)
судебнигы (кануннамәсе, карар-
намәсе). Иван IV нең законнар
(кануннар) һәм карарлар җы¬
ентыгы, (1550 елда тәүге тап¬
кыр земство җыены (соборы)
тарафыннан расланган һәм рус
дәүләтен үзәкләштерүдә зур роль
уйнаган феодаль хокук җыен¬
тыгы).
СУЛГАН — солтан (1. XI йөздән
сәлҗүк төрекләрендә, XII йөз¬
нең икенче яртысыннан Мисыр
мәмлүкләрендә, гарәп илләрен¬
дә ил-дәүләт белән хакимлек
итүче монарх, патша; 2. XIV—
XVII йөзләрдә Алтын Урдада
һәм татар ханлыкларында баш¬
лыча хан нәселеннән булган ир-
ат (ханзадә) дәрәҗәсе; 3. Көнба¬
тыш Африкадагы мөселман ил¬
ләрендә эре феодал; 4. Көньяк
Гарәбстандагы кайбер кабилә¬
ләрдә кабилә башлыгы; 5. Баш
киеменә яки ат башына кадап
куела торган каурыйлар яисә
кыл чук; 6. (күч.) Идарәче, ха¬
ким, башлык; 7. (күч.) Башка¬
лардан бик өстен кеше (кайсы
да булса өлкәдә яки җирдә).
Султан Осмйнской Турции —
Госманлы(лар) Төркия(се) сол¬
таны.
• СУЛТАНГАЛЁЕВЩИНА» -
«солтангалиевчелек»(1920—
1930 елларда Советлар Союзын¬
да (Берлегендә) милли респуб¬
ликаларның партия, дәүләт һәм
җәмәгать эшлеклеләренә — баш¬
лыча татарларга һәм башкорт¬
ларга — милли тайпылышта
гаепләп тагылган сәяси ярлык.
Сәясәтче һәм дәүләт эшлеклесе
М. X. Солтангалиев исеме белән
бәйләнгән).
СУННА — сөннә, сөннәт (мөсел¬
ман җәмгыяте алдында торган
барлык мәсьәләләрне хәл итү
чыганагы буларак, Мөхәммәд
пәйгамбәр тормышыннан мисал¬
лар җыелмасы).
СУННИЗМ — сөнниләр, сөннә(т)
кешеләре, сөннә(т) тарафдар¬
лары; сөнниләр мәзһәбе, сөнни
мәзһәп (исламдагы ике төп юнә¬
лешнең берсе; икенчесе — ши¬
гыйләр).
Ислймский суннизм — ислам
(ислам дине) сөнниләре, сөн-
нә(т) кешеләре, сөннә(т) тараф¬
дарлары.
СУННЙТ — сөнни, сөннә кеше¬
се, сөннә тарафдары, сөнни мәз¬
һәп кешесе (тарафдары, вәкиле)
(ислам динендә сөнниләр мәз¬
һәбендәге кеше).
СУРНАЙ (сурна, зурна) — сор¬
най (тынлы халык музыка уен
коралы).
Татарский сурнйй — татар
сорнае (20—30 см озынлыктагы,
4—5 см диаметрлы, бер генә
дерелдәвек телле, камыштан
ясала торган, ачы тавышлы, тын¬
лы музыка уен коралы).
СУФИЗМ — суфичылык (1. Ис¬
лам динендәге мистик-аскетик
юнәлеш; 2. Традипион ислам
тәгълиматы һәм институтлары¬
на турыдан-туры бәйле булма¬
ган рухи тәгълимат; 3. (күч.)
Фани тормыштан, дөньядан ваз
123
СЬЕ
кичеп, гомерне Аллага, дингә
хезмәт итүгә багышлау; 4. (күч.)
Фани тормыш, дөнья мәшәкать¬
ләреннән ваз кичеп яисә чит¬
ләшеп, үзенне нәрсәгә дә булса
багышлау; 5. (күч.) Үтә тәкъва
булып кылану, изге булып кү¬
ренергә тырышу).
Мусулъмд некий суфизм —
мөселман суфичылыгы, мөсел¬
маннардагы суфичылык.
Суфийская литература —
суфичылык әдәбияты (китапла¬
ры), суфичылыкка багышлан¬
ган әдәбият (китаплар).
СФИНКС — сфинкс (1. Сузылып
яткан арыслан кыяфәтендәге
кеше башлы сын, Борынгы
Мисырда куелган; 2. Борынгы
грек мифологиясендә башы
белән күкрәге — хатын-кызга,
гәүдәсе арысланга яисә эткә
охшатып ясалган канатлы жан-
вар).
СФРАГИСТИКА — сфрагистика
(мөһерләрне өйрәнә торган яр¬
дәмче тарихи дисциплина).
СХОД (собрание) — җыен.
Волостнбй сход — волость
(олыс) җыены (XIX йөзнең
икенче яртысында — XX йөз
башында Россиядә крестьяннар-
нын җирле үзидарә органы).
Мирскбй сход — мир (җәмә¬
гать, җәмгыять, община) җые¬
ны; авыл (сала, карья, ил) җые¬
ны, авыл (сала, ...) җәмгыяте
(җәмәгатьчелеге, җәмәгате, об¬
щинасы) җыены.
Народный сход — халык җые¬
ны, гавам җыены, өммәт җые¬
ны.
СХбДКА — җыен, җыелыш,
сходка.
Студенческая ехбдка (ехбдка
студё нтов) — студент(лар)
җыены (җыелышы, сходкасы),
студентлар уздырган җыен
(җыелыш, сходка).
СЪЕЗД (собрание представите¬
лей) — съезд, корылтай, җыен.
Археологический съезд — ар¬
хеология (асаре гатикә) съезды
(корылтае, җыены).
Всесоюзный съезд — бөтенсо¬
юз съезды (корылтае, җыены).
Всетатйрский съезд — бөтен-
татар корылтае (съезды, җые¬
ны).
II Всероссийский съезд му¬
сульман — Бөтенроссия (бөтен-
русия) мөселманнарының икен¬
че корылтае (съезды, җыены)
(1917 елның 21 июлендә —
2 августында Казанда җыел¬
ган).
XX съезд Коммунистической
ndpmuu Советского Сок5за
(КПСС) — Советлар Союзы
(Берлеге) Коммунистлар партия¬
сенең (фиркасенең) XX съезды
(корылтае) (1956 елда Мәскәүдә
уздырылган).
Земские съезды — земство җы¬
еннары (XIX йөз ахыры — XX йөз
башында патша Россиясендә
земство (земчылык) хәрәкәтендә
катнашучыларның легаль бул¬
маган, яшерен киңәшмәләре).
Учредительный съезд — оеш¬
тыру съезды (корылтае, җыены).
Чрезвычайный съезд — гадәт¬
тән тыш съезд (корылтай, җы¬
ен).
сюз
124
СЮЗЕРЕН — сюзерен (феода¬
лизм чорындагы эре җир би¬
ләүче феодал}.
Сюзеренные правй — сюзерен¬
лык хокуклары.
СЮЗЕРЕНИТЕТ — сюзеренлык,
сюзеренлык хокукы (хокук¬
лары).
ТАБЕЛЬ ТАБЕЛЬ О РАНГАХ —
ранглар табеле (җәдвәле), дәрә¬
җәләр табеле, ранглар исемлеге,
дәрәҗәләр исемлеге (патша Рос¬
сиясендә 1722 елда Пётр I тара¬
фыннан кертелгән төрле чиннар¬
ның дәрәҗәсен билгеләү систе¬
масы).
ТАБОР — табор (1. Элек казак¬
ларда олаулар белән стан,
лагерь булып урнашкан гаскәр¬
ләр, хәрби лагерь, стан; бергә
күчеп йөрүче чегән гаиләләре¬
нең төркеме һәм вакытлыча ур¬
нашкан урыны; гомумән күчеп
йөрүчеләр һәм аларның вакыт¬
лыча урнашкан станы, лагере;
2. XV йөзнең беренче яртысын¬
дагы гусчылар (гуситлар) хәрә¬
кәтенең сул, демократик кана¬
тына исем биргән Чехиядәге
авыл атамасы).
Казйчий тйбор — казак(лар)
таборы (станы, лагере), казак¬
лар урнашкан табор, казак(лар-
ның) хәрби (гаскәри) лагере
(станы).
Кочевнический табор ( тббор
кочевников/ — күчмәләр (күч-
мәннәр, күчеп йөрүчеләр табо¬
ры (өере, төркеме); күчмәләр
урнашкан табор.
ТАБОРЙТ — габорит (XV йөз¬
нең беренче яртысындагы гус¬
чылар (гуситлар) хәрәкәтенең
сул, демократик канаты тараф¬
дары; Чехиядәге Табор дигән
авыл исеменнән алынган).
ТАВЕРНА — таверна (кечкенә
трактир, хәрчәүнә, кабак).
ТАВРО — (яндырып, көйдереп
салынган) тамга, терлек там¬
гасы.
ТАЙНОПИСЬ — шартлы язу,
яшерен (яшертен) язу, шартлы
язма, яшерен (яшертен) язма
(аерым кешеләр өчен исәплән¬
гән).
ТАЛЕР — талер, талир, талир
тәңкә; көмеш, көмеш тәңкә (кө¬
мештән сугылган талирга кара¬
та) (Чехиядә Йохимсталь үзә¬
нендә чыгарылган көмештән
сугылган тәңкәләрне «йохим-
сталер» яки кыскартып «талер»
дип атаганнар; XIX йөздә —
XX йөз башында 3 маркага
тигез булган немец тәңкәсе;
XVIII йөздән башлап немец та¬
лирлары Россиядә дә таралыш
алган).
ТАЛМУД — Талмуд (1, Яһүди¬
ләрнең дин-хокук, көнкүреш
мәсьәләләренә караган борын¬
гы, изге дини китабы; 2. (күч.)
Уйламыйча-нитмичә, сукырлар¬
ча ышанып кабул ителергә ти¬
ешле кагыйдәләр, уставлар һ. б.)
ТАМБУР (муз.) — к. Танбур.
ТАМБУРИН — 1. Шөлдермә (кы¬
рыйларында шөлдерләре булган,
125
ТАН
күн киертелгән кыршаудан гай-
барәт барм» музыка уен кора¬
лы); 2. Тамбурин, озынча бара¬
бан (озынча корпуслы зур бара¬
бан).
ТАМГА — 1. Тамга, билге (на¬
сел, насел-ыру билгесе); 2. Там¬
га, мөһер. билге, келаймэ, кирт
(берәр милеккә хуҗа булу бил¬
гесе); 3. Тамга, мөһер (урта йөз¬
ләрдә хан яисә әмир, солтан
мөһере); 4. Тамга (урта йөзләрдә
хан яисә әмир, солтан мөһере
сугылган ярлык, документ);
5. Тамга, тамга салымы, тамга
җыемы (Алтын Урдада, аннан
соңгы татар ханлыкларында,
XVI—XVH йөзләрдә рус дәүлә¬
тендә сәүдәдән, һөнәр-кәсептән
җыелган махсус салым); 6. Там¬
га, култамга, имза; 7. (гомумән)
Тамга, билге.
Алая тамгй — ал тамга, ал
мөһер (XIII йөзләрдән башлап
Чыңгызилар идарә иткән дәү¬
ләтләрдә хан тамгасы булып
йөргән ал төстәге, 5,5х5,5 см
яки 15х]5 см зурлыгындагы
мөһер, мондый мөһер-тамгалар-
ның сары (алтын) һәм күк төс-
тәгеләре дә булган).
Виловйтая (ейлочная) там¬
гй (тамга —сәнәк
тамга (сәнәк сыман тамга).
Воротообрйзная тамгй (там
гй «ворбта» ) — капка тамга
(калка сыман тамга).
Тамгй «гусиные лйпки» — ка¬
заяк тамга (каз тәпиенә охшаш
тамга).
Тамгй дома Бату — Бату йор¬
ты тамгасы, Бату хан нәселе
(ыруы, нәсел-нәсәбе, нәсел-ыруы,
токымы) тамгасы (Бату хан нә¬
селенең ике япле (җәпле) сәнәк
шәкелендәге нәсел тамгасы).
ТАМОЖЕННИК — таможнячы,
таможня хезмәткәре; (иск.)
тамгачы.
Приграничный тамбжен-
ник — чик буе таможнячысы
(таможня хезмәткәре, эшчесе),
чик буе тамга хезмәтендә эшләү¬
че; (иск.) чик буе тамгачысы.
ТАМОЖНЯ — таможня, тамга
хезмәте (дәүләт чиге аша үтә
торган товарларны карап тик¬
шерү, ал ардан салым (пошли¬
на) алу кебек эшләрне башка¬
ручы дәүләт оешмасы).
Государственная таможня —
дәүләт (ил, мәмләкәт) таможня¬
сы, дәүләтнең (илнең, мәм¬
ләкәтнең) тамга (таможня) хез¬
мәте.
Таможенная служба — та¬
можня хезмәте (эше), тамга хез¬
мәте (эше); таможняда (тамга
хезмәтендә) эшләү (хезмәт итү).
Таможенные сббры — тамож¬
ня җыемнары, тамга (хезмәте)
җыемнары; таможняда(н) җы¬
елган акча(лар).
Таможенный досмбтр — та¬
можня тикшерүе, тамга хезмәте
тикшерүе.
ТАНБУР (тамбур) — танбур,
тамбур (гарәпләр, фарсылар,
төркиләрнең һ. б. уеп ясалган,
груша формасындагы, озын муе¬
нына сеңер бәйләп яки агач ки¬
сәкләре (пәрдә, лад) утыртып,
аркылы бүлекләр ясалган, өч ме¬
талл кыллы, 1,1—1,3 м озын¬
ТАМ
126
лыктагы борынгы музыка уен
коралы).
Турецкий танбур (тамбур) —
төрек танбуры (танбурның бер
төре).
Хорасанский танбур (там¬
бур) — Хөрәсән танбуры (тан¬
бурның бер төре).
ТАНК — танк (туп, пулемет ке¬
бек кораллар белән кораллан¬
ды рылган, бронялы, чылбырлы,
үзйөрешле сугыш машинасы).
Лёгкий танк — җиңел танк.
Танк-амфибия — суда да, җир¬
дә дә йөри ала торган танк, ам¬
фибия танк.
Танковая колонна «Колхоз
ник Татарстана» (1943) —
♦ Татарстан колхозчысы» танк
колоннасы, ♦Татарстан колхоз¬
чысы» дигән (исемендәге, ата¬
масындагы) танк колоннасы.
Тяжёлый танк — авыр танк.
ТАНКЕ’ГКА (воен.) — танкетка,
(тиз йөрешле) кечкенә танк
(1930 елда Кызыл Армиядә бер
яки ике пулемет белән корал-
ландырылган бронялы, чылбыр¬
лы, үзйөрешле сугыш машина¬
сы).
ТАНКИСТ — танкист, танкчы,
танкта хезмәт итүче, танк йөр¬
түче.
Гвардии танкист — гвардия
танкисты (танкчысы), гвардия¬
че танкист (танкчы, танкта хез¬
мәт итүче, танк йөртүче).
ТАРАН (воен.) — таран (1. Урта
гасырлардагы сугышларда кир-
мән (крепость, кальга) диварла¬
рын җимерү коралы: 2. Электә
сугыш корабларының борын
өлешендә дошман корабларын
төртеп тишәр өчен ясалган мах¬
сус җайланма; 3. Дошман само¬
летын — очкычын, корабын яки
танкын үз самолёты(ң), кора-
бы(ң) яки танкы(ң) белән бәр¬
дерү).
ТАРАНТАС—тарантас, читән
арба, сиртмәле арба (дүрт көп¬
чәкле, күп очракта өсте ябулы,
җигүле юл арбасы).
ТАТАРИКА — к. Татаровёде-
ние.
ТАТАРОВЁД — татар халкын
(татарларны) өйрәнүче (татар
халкының тарихын, телен, ха¬
лык авыз иҗатын, әдәбиятын,
матди һәм рухи мәдәниятен
фәнни өйрәнүче).
ТАТАРОВЁДЕНИЕ (татари¬
на) — татар халкын (татарлар¬
ны) өйрәнү гыйлеме, татарика
(татар халкының тарихын, те¬
лен, халык авыз иҗатын, әдә¬
биятын, матди һәм рухи мәдә¬
ниятен өйрәнә торган фәнни
тармакларның яки дисципли¬
наларның җыелма атамасы).
ТАФЬЯ — такыя (түбәтәйнең,
кәләпүшнең бер төре).
ТАЧАНКА — тачанка (ике яки
дүрт тәгәрмәчле җиңел арба:
Россиядә 1918—1920 елларда¬
гы гражданнар сугышы чорын¬
да пулемет йөртү өчен файда¬
ланылган).
Конармейская тачанка — ат¬
лы армия (гаскәр, яу, чирү)
тачанкасы (арбасы).
Пулемётная тачйнка — пу¬
лемет тачанкасы (арбасы), пуле¬
мет куелган (урнаштырылган,
127
ТЕН
беркетелгән) тачанка (арба), пу¬
леметлы тачанка (арба), пуле¬
мёт йөртә торган тачанка (ар¬
ба).
ТАШКЫШ (муз.) — ташкош
(татар халкының кызыл яки
ак балчыктан кош (күгәрчен,
үрдәк, әтәч, кәккүк) рәвешендә
яндырып эшләнгән, сыбызгы¬
лы, 2—4 тишекле, көчле та¬
вышлы, кискен тембрлы, флей¬
тага охшаш тынлы музыка уен
коралы).
ТЕВТОНЕЦ — 1. Тевтонлы; Тев¬
тон ордены рыцаре (алпары);
Тевтон ордены кешесе; Тевтон
ордены әгъзасы (члены) (XII
йөз ахырында немец — ал ман
тәре йөртүчеләре төзегән Тевтон
ордены вәкиле); 2. Тевтонлы,
Тевтон ордены дәүләте (мәмлә¬
кәте, иле) рыцаре (алпары),
Тевтон ордены дәүләте (мәмлә¬
кәте, ...) гражданы, Тевтон
ордены дәүләте (мәмләкәте, —)
кешесе (урта йөзләрдә Тевтон
ордены дәүләте гражданы).
ТЕГИЛЯЙ (воин.) — тәге лай
(эченә мамык яки сүс катламы
куеп сырылган, кайвакыт нык¬
лык өчен тыштан калай кисәк¬
чәләреннән кабырчыклар тегел¬
гән билле озын бишмәт, сугыш
киеме; татар ханлыкларында
һәм рус кенәэлекләрендә киң
кулланышта була).
ТЕГЙН — тәгин (1. Урта гасыр
төрки каһанлыкларында (ха-
кандыкларында, каханлыкла-
рында, каганлыкларында) ка¬
ган (хакан, варисы титулы;
2. VIII—XII йөзләрдә угыз, сәл-
җүк, Карахаяилар дәүләтләрен¬
дә хәрби җитәкче яки хан нәсе¬
леннән булган ир заты титулы).
Куль-тезйн (Кюль-тегйн)—
Күлтәгин (VI йөздә Төрки ка-
Канлыгында (хахаклыгында, ...)
Орхок-Екисей (Янәсәй) язмала¬
рыннан мәгълүм каһан (хакан,
...) варисчысы).
ТЕЛОХРАНИТЕЛЬ - тән сак¬
чысы, җан сакчысы, шәхси сак¬
чы (каравылчы).
XdHCKuii телохранитель
(телохранитель хбна) — хан¬
ның тән сакчысы, ханның җан
сакчысы, ханның шәхси сакчы¬
сы (каравылчысы).
ТЁМНИК — төмәнбашы (урта
йөзләрдә Монгол империясендә
һәм Чыңгызилар дәүләтләрендә
10 мең гаскәр туплый алырлык
өлкә (биләмә) — төмән башлыгы
һәм шундый өлкәдә тупланган
шул ук исемдәге 10 меңлек гас¬
кәри берәмлек җитәкчесе, хәрби
җитәкче — сәргаскәр).
Золотоордынский тёмник —
Алтын Урда (Олуг Урда, Җучи
олысы) төмәне, төмәнбашы, Ал¬
тын Урда гаскәрләре(нең) (явы-
(ның), армиясе(нең), чирүе(нең)
төмәнбашы.
Монгбльский тёмник — мон¬
гол төмәнбашы, монгол (Монгол
империясе) гаскәрләре(нең) тө-
мәкбашы.
Ногдйский тёмник — нугай¬
ларның) төмәнбашы, Нугай
олысы төмәнбашы.
ГЕНГРЙ — 1. Тәңре (борынгы
төркиләрдә күктәге баш Алла);
2. Тәңре, Алла(һ), Хода(й), Ила-
ТЕР
128
Һы, Раббе, Хак Тәгалә, Аллаһы
Тәгалә,
ТЕРЕМ — тирмә, йорт, әй (йорт¬
ның өстендәге бина яки манара
рәвешендә салынган аерым
йорт).
Боярский терем — бояр тир¬
мәсе, бояр йорты (әе).
Царский терем — 1. Патша
(падишаһ, падиша) тирмәсе,
патша йорты (өе); 2. (күч.) Зин¬
нәтле тирмә (йорт, әй).
ТЕРМИДОР — Термидор
(1. Франциядә 1793 елда Кон¬
вент тарафыннан кертелгән ре¬
волюцион календарьның 11 иче
ае, 19—20 июльдән 17—18 ав¬
густка туры килә; 2. Франциядә
9 яны термидор да —1794 елның
27 июлендә булган контррево¬
люцион түнтәрелешнең кыскар¬
тылган исеме).
ТЕРМИДОРИАНЕЦ — герм ид ор¬
чы (Франциядә 9 нчы терм и до р-
да — 1794 елның 27 июлендә
булган якобинчылар диктатура¬
сына чик куйган контрреволю¬
цион түнтәрелештә катнашучы).
ТЕРРОРИСТ — террорчы (сәяси
яисә башка максатларда террор¬
чылык белән шөгыльләнүче).
Кон пореволюционный терра
рист — революциягә (инкый¬
лабка) каршы эш итүче (эш
йөртүче, көрәшүче) террорчы.
Политический террорист —
сәяси (политик) террорчы (сәя¬
си максатлардан чыгып террор
белән шөгыльләнүче).
ТЕСАК (холодное оружие) —
кыска кылыч, кыска сәеф (су¬
гыш коралы).
ТЕХНИКУМ — техникум (урта
техник уку йорты).
Сельскохозяйственный тех¬
никум — авыл хуҗалыгы тех¬
никумы.
Техникум лёгкой промышлен¬
ности— җиңел промышлен¬
ность (сәнәгать) техникумы.
ТИВУН — к. Тиун.
ТИГР; САБЛЕЗУБЫЙ ТИГР —
кылыч тешле юлбарыс (мәчеләр
төркеменә, классына караучы,
кылыч сыман озын казык теш¬
ле борынгы казылма ерткыч
җанвар).
ТИМПАН — тимпан (1. Бара¬
бан — литавра сыман борынгы
бәрмә музыка уен коралы;
2. Шөлдерле барабан — телдер¬
мә; 3. (архит.) Бинаның алгы
ягында рәсемнәр һәм сыннар
(скульптуралар) белән бизәлгән
өлеше).
ТИМУРОВЕЦ — тимурчы (Со¬
ветлар Союзында (Берлегендә)
1941—1945 еллардагы Бөек Ва¬
тан сугышы чорында башлангыч
алып, күренекле балалар язучы¬
сы Аркадий Гайдарның «Ти¬
мур һәм аның командасы» по¬
весте герое исеме белән аталган,
сугышчы гаиләләренә, гарип-го¬
рабаларга, карт-корыларга Һ. б.
ярдәм итүне максат итеп куй¬
ган балалар иҗтимагый-патрио-
тик хәрәкәтендә катнашучы).
Пионёрытимуровцы — ти¬
мурчы пионерлар.
Тимуровское движение — ти¬
мурчылар хәрәкәте.
ТИУН (тивув) — тиун (урта га¬
сырларда рус дәүләтендә төрле
129
ТРИ
хезмәтләрдәге кешеләрнең —
хезмәтчеләрнең исеме).
Великокняжеские тиуны —
бөек кенәз(нең) тиуннары, бөек
кенәз(нең) хезмәтчеләре.
ТОЛМАЧ — 1. Тәрҗемәче, тыл¬
мач; 2. Аңлатучы, аңлатып би¬
рүче (кеше).
ТОМАГАВК — 1. Томагавк, су¬
гыш балтасы (Төньяк Америка
индеецларының балта сыман
сугыш коралы); 2. Томагавк
(АКШта хәзерге заман сугыш
коралы булган баллистик раке¬
та исеме).
Индейский томаг&вк — инде¬
ецлар) томагавкы, индеец(лар)-
ның сугыш балтасы.
ТОРГОВЕЦ — сәүдәгәр, сәүдә
итүче (кылучы), сатучы, сату-
алу итүче (кылучы), сату-алучы,
алыпсатар.
Замбрские торгбвцы — чит
ил (дәүләт, мәмләкәт, кыйтга,
тараф) сәүдәгәрләре (сәүдә итү¬
челәре, ...), диңгез арты (аръ¬
ягы) сәүдәгәрләре (сәүдә итүче¬
ләре, ...).
Торгбвец пушнйной — киек,
кыргый җәнлек (җанвар, хай¬
ван) тиресе (мехы) сәүдәгәре,
пушнина сәүдәгәре.
Чбстный торгбвец — хосу¬
сый (аерым) сәүдәгәр (сәүдә
итүче, ...).
ТРАКТ (дорбга) — тракт, юл,
олы юл.
Оренбургский тракт — Орен¬
бург (Ырымбыр) тракты (юлы),
Оренбургка илтүче (баручы,
алып баручы) тракт (юл, олы
юл) (Петербургтан, Мәскәүдән
Казан аша Оренбургка илтүче
олы юл).
Почтбвый тракт — почта
тракты (юлы), почта йөри (йөр¬
тә, ташый) торган тракт (юл,
олы юл).
Сибирский тракт — Себер
тракты (юлы), Себергә илтүче
(баручы, алып баручы) тракт
(юл, олы юл) (Петербургтан,
Мәскәүдән Казан аша Себергә
илтүче олы юл).
ТРАКТИР — трактир, трахтир
(электә ашханәсе булган кунак¬
ханә, соңрак арзан бәяле ресто¬
ран).
Трактир у городскбй застй
вы — шәһәр (кала) заставасы
(сагы, каравылы, кизүе) янын¬
дагы трактир (трахтир), шәһәр¬
гә (калага) керү юлындагы
трактир.
ТРАКТИРЩИК — трактирчы
(трахтирчы), трактир хуҗасы,
трактир тотучы (кеше).
ТРЕЗУБЕЦ (орудие) — өч япьле
(җәпле) сәнәк, өч тешле сәнәк.
Боевбй трезубец — сугыш
сәнәге, өч япьле (җәпле, тешле)
сугыш сәнәге.
Золотбй трезубец (миф.) —
алтын сәнәк, өч япьле (җәпле,
тешле) алтын сәнәк.
Трезубец Нептуна (миф.) —
Нептун сәнәге, өч япьле (җәпле,
тешле) Нептун сәнәге.
ТРЁХПОЛЬЕ - (игенчелектә)
өч басу системасы, өч басу әйлә¬
неше, өч басулы чәчү әйләне¬
ше.
ТРИЕРА (трнрёма) — триера,
трирема (Борынгы Грециядә —
9 К 5/311
TPM
130
Юнанда һәм Римда — Румда
ишкәкле хәрби кораб атамасы).
ТРИУМВЙР — триумвир, өчлек-
че (триумвиратта катнашучы).
Римский триумвйр — Рим
(Рум) —■ Рим (Рум) дәүләте три¬
умвиры (өчлекчесе), Рим триум¬
виратында катнашучы (тору¬
чы).
ТРИУМВИРАТ — триумвират,
өчлек союзы, өч кеше (эшлекле)
берлеге, өч кеше союзы (1. Бо¬
рынгы Римда (Румда) республи¬
ка җимерелер алдыннан югары
хакимиятне кулга төшерү һәм
дәүләт белән идарә итү өчен, өч
эшлекленең — Цезарьның, Пом-
пейның һәм Крассныд сәяси
берлеге, союзы; 2. Гомумән бер¬
гәләп эш итү өчен өч кешенең
килешүе).
ТРОН — тәхет (рәсми кабул итү
мәҗлесләрендә Һәм башка тан¬
таналарда патша яисә импе¬
ратор утырыр өчен, калкурак
урынга куелган, кыйммәтле
асылташлар, алтын һ. б. белән
бизәлгән утыргыч, кәнәфи).
Вступить (воссесть, взойти)
на трон — 1. Тәхеткә утыру
(килү, менү), патшалык (импе¬
раторлык) итә башлау; 2. (күч.)
Хакимияткә (властька) килү,
хакимияткә ия булу, идарә итә
башлау.
Императорский трон (трон
императора) — император тә¬
хете.
Свергнуть с трбна — 1. Тә¬
хеттән төшерү, патшалык (им¬
ператорлык) итүдән алып таш¬
лау (читләштерү, ваз кичтерү);
2. (күч.) Хакимияттән (власть¬
тан) алып ташлау (читләштерү,
ваз кичтерү), идарәдән (идарә
итүдән) алып ташлау.
Трбнная речь — 1. Тәхет но¬
тыгы (монархның — патша яисә
императорның тантаналы оч¬
ракларда сөйләгән нотыгы);
2. (күч.) Хакимият иясенең ха¬
кимияткә килгәндә сөйләгән
вәгъдәләр тулы тантаналы но¬
тыгы — анты.
Трбнное место — 1. Тәхет
урыны, тәхет куелган урын (зал,
бүлмә); 2. (күч.) Хакимияттәге
(властьтагы) «җылы» урын;
кешеләр, халык өстеннән тулы
хакимият (власть, идарә) вәгъдә
итүче «җылы» урын.
Тронный зал — 1. Тәхет залы,
тәхет тора торган зал (гадәттә
мондый залда тантаналар, әһә¬
миятле дәүләт җыеннары, очра¬
шулар уздырыла торган булган);
2. (күч.) Тантаналар уза торган
зал, урын; тантана залы.
ТРОФЕЙ — трофей, ганимәт,
(1. Сугыш малы, яу мал, сугыш
табышы (сугышта җиңеп алын¬
ган әйберләр); 2. Берәр җиңүне,
уңышны, батырлыкны искә тө¬
шерүче истәлек әйбер, ядкяр;
3. Сугыш кораллары рәвешендә
эшләнгән архитектура бизәге).
Трофейное оружие — трофей
(ганимәт) корал(лар), сугышта
(орышта, яуда) җиңеп алынган
(кулга төшерелгән) корал(лар).
ТРУБАДУР — трубадур (1. Урта
гасырларда көньяк Франциядә
131
ТЮР
җырчы, илгизәр шагыйрь ата¬
масы; 2. (күч.) Берәр нәрсәне
бик нык мактаучы, аңа дан
җырлаучы кеше).
ТРУДОВИК — 1. Трудовик (Рос¬
сиядә 1906—1917 елларда эш¬
ләгән I—IV Дәүләт Думаларын¬
да «Трудовая группа», ягъни
«Хезмәт таифәсе» дип исемлән¬
гән һәм крестьян вәкилләрдән,
народниклык — халыкчанлык
юнәлешендәге зыялылардан тор¬
ган демократик мәмзәт — фрак¬
ция әгъзасы); 2. «Трудовик»
(төрле елларда рус (урыс) телен¬
дә чыккан кайбер газеталарның
атамасы).
ТРУДОДЕНЬ — хезмәт көне
(1930—1966 елларда Советлар
Союзында (Берлегендә) колхоз¬
чыларның хезмәтен исәпкә алу
берәмлеге).
ТРУДЯЩИЙСЯ (труженик) —
хезмәт иясе, хезмәтчән, эшчән,
эшче.
Армия трудящихся — к. Армия.
Трудящиеся города и дерев¬
ни — шәһәр (кала) һәм авыл (са¬
ла) хезмәтчәннәре (хезмәт иялә¬
ре, эшчән нәре).
Фабрично-заводские трудя
щиеся — завод-фабрика хезмәт-
чәннәре (хезмәт ияләре), завод-
фабрика эшчеләре (эшчәннә-
ре).
ТУЗЕМЕЦ — туземец, абориген,
җирле кеше, җирле халык ке¬
шесе, җирле халык вәкиле, ил¬
нең төп кешесе.
Туземцы Австралии—Австра¬
лия туземецлары (аборигенна¬
9*
ры), Австралиянең җирле (төп)
халкы (җирле кешеләре, җирле
халык кешеләре, җирле халык
вәкилләре, төп кешеләре).
ТУР (военное сооружение) —
тур (пуля яки ядрәләрдән сак¬
лану өчен, төрле хәрби ныгыт¬
маларда кулланыла, гадәттә
крепость — кирмән стеналары¬
на куела торган, эченә балчык
тутырылган төпсез чыбык кәр¬
зин).
ТЫСЯЦКИЙ — меңбашы (1. XV
йөз уртасына кадәр рус дәүлә¬
тендә шәһәр иреклеләреннән
җыелган гаскәр (ополчение)
башлыгы; 2. Сайлап куелган
старшина, авыл старшинасы
(1861 елгы реформага кадәр пат¬
ша Россиясендә); 3. Туй баш¬
лыгы (борынгы рус туй йола¬
сында).
ТЫСЯЧЕЛЕТИЕ-1. Мең ел,
мең сәнә; 2. Меңьеллык, меңсә-
нәлек, мең ел (сәнә) тулу(ы).
Конец первого тысячелетия
до новой эры — яңа эрага (чорга,
дәвергә, заманга, вакытка, га¬
сырга, эпохага) кадәрле (хәтле)
беренче меңьеллык ахыры (аза¬
гы).
Тысячелетняя дйта — меңь¬
еллык, меңьеллык дата.
тюрьмА — төрмә, зиндан, ка¬
замат, хибес, хибесханә, таш
капчык, япкын, таш япкын,
тимер читлек, рәшәткә арты,
тимер рәшәткә, баструк, острог
(1. Мәхкәмә (суд) тарафыннан
яисә мәхкәмәсез-нисез җина¬
ятьчеләр, җинаятьче дип санал-
ТЮБ
132
ган, тикшерү астындагы кеше¬
ләр ябыла торган урын, бина:
2. (күч.) Тормыш итүе авыр
булган урын).
Пересыльная тюръмй — (бер
җирдән икенче урынга) озату
төрмәсе (зинданы,...), күчерү
төрмәсе.
Плетнёвская тюрьмб — Пе-
ләтән төрмәсе (зинданы, (Ка¬
зан шәһәрендә).
Тюрьмб * Матросская тиши-
нд* — «Матрос тынлыгы» төр¬
мәсе (зинданы, ..,) (Санкт-Пе¬
тербургта).
ТЮБЕТЕЙКА — түбәтәй, кәлә¬
пүш (мөселман халыкларына
хас булган, татар халкында да
киң таралыш алган ир-ат баш
киеме).
Татйрская тюбетейка — та¬
тар түбәтәе, татар кәләпүше,
татарлар (татар халкы, миллә¬
те) кия (киеп йөри) торган түбә¬
тәй (кәләпүш).
ТЮРБАН — 1. Чалма (Шәрык
халыкларында баш киеме);
2. Тюрбан (Европа хатын-кыз¬
ларының шарфтан яки тасма¬
лардан ясалган баш киеме).
ТЮФЯК — 1. Төфәң, төфәнг
(фарсыча) (Шәрыкта ХП йөздән
мәгълүм, урта гасыр төрки-та¬
тар дәүләтләрендә дә кулланыл¬
ган утлы корал — туп; 1 м ча¬
масы озынлыгындагы юан көп¬
шәнең аскы өлешендә дарыга
ут төртү өчен тишеге һәм стан¬
га беркетү өчен җайланмасы
булган бу корал йомры ташлар,
ядрәләр белән аткан). 2. Түшәк;
3. (күч.) Ихтыярсыз кеше.
щ
УГРОВЁД — угыриятче (угыр
яки угор халыкларының теллә¬
рен, мәдәниятен һәм тарихын
өйрәнүче).
УГРОВЕДЕНИЕ — утырият (утыр
яки угор халыкларының теллә¬
рен, мәдәниятен һәм тарихын
өйрәнү) гыйлеме.
УЁЗД — өяз (рус дәүләтендә,
патша Россиясендә һәм Совет¬
лар Союзының (Берлегенең)
башлангыч чорында админи-
стратив-территориаль берәмлек,
XVIII йөз башыннан алып
губернаның бер өлеше).
Арский уёзд — Арча өязе
(1709—1796 елларда Казан гу¬
бернасында административ-тер-
риториаль бүленеш берәмлеге).
Верховь1е (верховскйе) уёз-
ды — югары(гы) өязләр (Идел¬
нең Түбән Новгородтан югары¬
рак агымындагы, ягъни Югары
Иделдәге җирләрне биләгән өяз¬
ләрнең җыелма атамасы).
Низовые (низовские) уёзды —
түбән(ге) өязләр (XVI—XVII йөз¬
ләрдә рус дәүләтендә Иделнең
Түбән Новгородтан астагырак
агымындагы, ягъни Урта һәм
Түбән Иделдәге җирләрне билә¬
гән өязләрнең җыелма атама¬
сы).
Уёздный предводитель дво¬
рянства (предводитель уёздно
го дворянства ) — дворяннар¬
ның өяз башлыгы (җитәкчесе),
өяз дворяннары башлыгы (җи¬
тәкчесе), өязнең дворяннар баш¬
133
УНТ
лыгы (җитәкчесе) (патша Рос¬
сиясендә).
Уёздный попечитель учебного
бкруга — уку округының өяз
попечителе (башлыгы) (патша
Россиясендә).
Царевококшбйский уёзд —
Чар (Царевококшай(ск) өязе
(1708—1920 елларда Казан гу¬
бернасында административ-тер-
риториаль бүленеш берәмлеге).
Цивйльский уёзд — Чуел (Ци-
виль(ск) еязе (1708—1920 ел¬
ларда Казан губернасында ад-
миннстратив-территориаль бү¬
ленеш берәмлеге).
УКРЕПЛЕНИЕ (воённое соору¬
жение) — ныгытма.
Воённые укрепления — хәрби
(гаскәри) ныгытмалар, хәрби
(гаскәри) максатта (максатлар¬
да) тезелгән (корылган, торгы-
зылган, ясалган, күтәрелгән,
күтәртелгән, эшләнгән) ныгыт¬
малар; сугыш (орыш, яу) ны¬
гытмалары, сугыш максатында
тезелгән (корылган, ...) ныгыт¬
малар, сугыш өчен төзелгән
(корылган, ...) ныгытмалар.
Долговременные укрепления —
озак (күп) вакытлы ныгытма¬
лар, озак (күп) вакытка исәп¬
ләнгән ныгытмалар, озак (күп)
вакытка исәпләнеп төзелгән
(корылган,...) ныгытмалар.
Оборонительные укрепле¬
ния — оборона (саклау, саклану)
ныгытмалары, оборона (саклау,
...) максатында (максатларын¬
да) төзелгән (корылган, ...) ны¬
гытмалар, оборона өчен төзел¬
гән ныгытмалар.
УЛАН — 1. Олан, оглан (урта га¬
сыр төрки-татар дәүләтләрендә
атлы гаскәр башлыгы, эре фео¬
даллар катлавы вәкиле); 2. Улан,
олан (патша Россиясендә һәм
кайбер илләрдә җиңел кавале¬
риядә хезмәт итүче гаскәри).
Кавалерийские улбны — ка¬
валерия (атлы гаскәр, атлы ар¬
мия, атлы яу) уланнары (олан¬
нары).
УЛАНКА — улан (углан, оглан,
олан) мундиры (киеме), уланка
(җиңел кавалериядә хезмәт итү¬
че гаскәри (улан) мундиры).
УНИВЕРСИТЕТ — университет,
дарелфөнүн (күп терле белгеч¬
лекләр буенча бүлекләре булган
югары уку йорты).
Вечерний университет — кич¬
ке университет (дарелфөнүн),
кич йөреп укый торган универ¬
ситет (дарелфөнүн).
Восточный разряд Казбнско-
го университета — Казан уни¬
верситетының (дарелфөнүне¬
нең) Шәрык (Көнчыгыш) разря¬
ды (бүлеге) (1807—1855 елларда
Россиядә Шәрыкны гыйльми өй¬
рәнүгә нигез салган тәүге фәнни
үзәк).
Казбнский импербторский
университет — Казан импера¬
тор университеты (дарелфөнүне)
(1804—1917 елларда).
УНТЕР-ОФИЦЕР (унтер) — ун¬
тер-офицер, унтер (элек патша
Россиясе армиясендә һәм кай¬
бер чит илләрдә солдатлар ара¬
сыннан чыккан кече командир
дәрәҗәсе һәм шул дәрәҗәгә ия
булган гаскәри).
УРЯ
134
Унтер-офицер цйрской dp
мии — патша (падишаһ, пади¬
ша) армиясе (гаскәре, чирүе)
унтер-офицеры (унтеры).
УРЯДНИК — урядник, үрәтник
(1. Патша армиясенең казак гас¬
кәрләрендә хезмәт итүче унтер-
офицеры; 2. Патша Россиясендә
еяэ полициясенең түбән чины
һәм шул чиндагы кеше).
Казйчий урядник — казак
уряднигы, үрәтниге. казак(лар)
гаскәр(ләр)е уряднигы, үрәт¬
ниге.
УСТАШЙ — усташлар (1929—
1945 елларда Югославиядә хор¬
ват милләтче фашистлары).
Хорейтские усташй — хор¬
ват усташлары, хорват (милләт¬
че) фашистлары.
УШКУЙ (ускуй, скуй)—уш¬
куй (урта гасырларда ишкәкле
зур кеймә; ушкуйниклар тара¬
фыннан зур елгаларда йереп,
юлбасарлык итү эчен файдала¬
нылган).
УШКУЙНИК — ушкуйник, уш-
куйчы; елга юлбасары, елга бас¬
кынчысы, елга юлкисәре, елга
талаучысы (урта гасырлар рус
дәүләтендә зур елгаларда кеймә
(ушкуй) белән юлбасарлык кы¬
лып йерүче).
ф
ФАБРИКАНТ — фабрикант
(1. Фабрика(лар) хуҗасы, фаб¬
рикалар) тотучы; 2. (күч.) Уй¬
лап чыгаручы, уйдырмачы, та¬
ратучы).
Крупный фабрикант — 1. Эре
(зур) фабрикант, эре фабрика-
(лар) хуҗасы, эре фабрика(лар)
тотучы.
ФАЛАНГА (ист.) — фаланга
(1. Борынгы грекларда — юнан¬
нарда кораллы җәяүле гаскәр¬
нең тыгыз сафка тезелгән тәр¬
тибе, строе; 2. XIX йөзнең бе¬
ренче яртысында француз уто¬
пик социалисты Шарль Фурье
тарафыннан нигезләнгән уто¬
пик социализм тәгълиматында
община, коммуна, кешеләр җәм¬
гыяте; 3. Кайбер илләрдә сәяси
партия (фирка) атамасы; 4. Го¬
мумән, кешеләрнең яисә әйбер¬
ләрнең тыгыз сафка тезелгән
тәртибе).
Испйнская фалйнга — Испан
фалангасы (1933—1950 елларда
Испаниядә фашистлар партиясе
атамасы).
Спартйнская фалйнга —
Спарта (Спарта дәүләте) фалан¬
гасы; спарталылар фалангасы
(Борынгы Грециядә Спарта дәү¬
ләте гаскәр(ләр)енең тыгыз саф¬
ка тезелгән сугышчан тәртибе,
строе).
Утопическая фалйнга — уто¬
пик фаланга (община, җәмгы¬
ять), чынга (тормышка) ашмас
фаланга, кешеләрнең тормыш¬
ка ашмас утопик җәмгыяте.
Фашистская фалйнга — фа¬
шистик фаланга, фашистлар
фалангасы; фашистик партия
(фирка), фашистлар партиясе
(фиркасе); фашистлар сафы.
ФАЛЬКОНЕТ — фальконет
(XVI—ХУШ йөзләрдә кулланыл¬
ган кечкенә калибрлы туп).
135
ФЕР
ФАРАОН — фиргавен (1. Борын¬
гы Мисыр патшасының титулы;
2. Патша Россиясендә полицей¬
скийларга, городовойларга ка¬
рата кимсетеп әйтелгән сүз).
Древнеегйпетский фарабн —
борынгы (борынгыдагы, борын¬
гылыктагы; әүвәлге, әүвәлгедә¬
ге, әүвәлгелектәге; кадими, ка¬
димилектәге; элекке, электәге,
элгәреге, элгәрегелектәге) Ми¬
сыр фиргавене, борынгы (әүвәл¬
ге, ...) чор (дәвер, заман, гасыр,
вакыт, эпоха, эра) Мисыр фир¬
гавене.
ФАШИЗМ — фашизм (1. Фа¬
шизм тәгълиматы һәм гамәл¬
ләре; 2. (күч.) Миһерсезлек,
миһербансызлык, мәрхәмәтсез¬
лек, аяусызлык, кансызлык,
рәхимсезлек, шәфкатьсезлек,
каты күңеллелек).
Немецкий фашйзм — немец-
(лар) фашизмы, алман(яар) фа¬
шизмы.
ФАШИСТ — фашист (1, Фашизм
тарафдары; 2. (күч.) Миһерсез,
миһербансыз, мәрхәмәтсез, аяу¬
сыз, кансыз, рәхимсез, шәф¬
катьсез, рәхим-шәфкатьсез, ка¬
ты күңелле кеше).
Фашйстский режим — фа¬
шистик режим (тәртип), фа¬
шистлар) режимы, фашист тәр¬
типләре, фашистлар урнаштыр¬
ган режим.
ФЕЙЕРВЕРКЕР — фейерверкер
(патша Россиясендә артиллерия
унтер-офицеры).
ФЕЛЛАХ — фәллах (гарәп ил¬
ләрендә игенчелек белән шө¬
гыльләнүче утрак тормыштагы
крестьян, игенче).
Арйбские феллйхи — гарәп
фәллахлары, гарәп игенчеләре
(крестьяннары).
ФЕЛЬДМАРШАЛ — фельдмар¬
шал (патша Россиясендә һәм
кайбер чит илләрдә хәзер дә иң
югары хәрби дәрәҗә һәм шул
дәрәҗәне йөртүче кеше).
Фельдмаршальский жезл —
фельдмаршал таягы (кайбер чит
ил армияләрендә, мәсәлән элекке
Германия — Алмания армиясен¬
дә, фельдмаршаллык дәрәҗәсен
белдерүче махсус таяк).
ФЕЛЬДФЕБЕЛЬ — фельдфебель
(1. Патша Россиясе армиясендә
рота командирының эчке тәр¬
типне саклауда һәм хуҗалык
эшләрен башкаруда ярдәмчесе,
өлкән унтер-офицер; 2. (күч.)
Тупас, надан, урынсызга акыру¬
чы, бакыручы кеше).
ФЕРМЕР — фермер, ферма хуҗа¬
сы (авыл хуҗалыгы предприя¬
тиесе хуҗасы).
Американские фермеры —
Америка (Америка континенты,
Америка кыйтгасы; Америка
Кушма Штатлары) фермерлары
(ферма хуҗалары, авыл хуҗа¬
лыгы предприятиесе хуҗала¬
ры), Американың (Америка
континентының, ...) фермерла¬
ры (ферма хуҗалары, ...), Аме¬
рикадагы (Америка континен¬
тындагы, ...) фермерлар (ферма
хуҗалары, ...).
Фермерское хозяйство — фер¬
мер (ферма хуҗасы, авыл хуҗа¬
лыгы предприятиесе хуҗасы)
хуҗалыгы.
ФЕРМЕРСТВО — 1. Фермерлык,
фермерчылык; фермерлык, фер¬
ФЕС
136
мерчылык хуҗалыгы алые ба¬
ру; 2. (җ.) Фермерлар, ферма
хуҗалары, авыл хуҗалыгы
предприятиесе (предприятиелә¬
ре) хуҗалары.
ФЁСКА (фес) — фәс, терек(ләр)
түбәтәе, гөрек(ләр) кәләпүше
(кайбер меселман илләрендә,
мәсәлән Төркиядә, киселгән ко¬
нус сыман чуклы баш киеме).
ФИЛЁР — филёр, шымчы (по¬
лиция агенты).
Полицейский филёр (филёр
полиции)— полиция филеры
(шымчысы), полиция агенты.
ФИРМАН — фәрман, әмер, бое¬
рык (шаһ яисә хан, солтан әме¬
ре, боерыгы).
ФирмЛн персидского т4ха —
фарсы шаһы фәрманы (әмере,
боерыгы); фарсы иле шаһы фәр¬
маны.
Фирман султ4на — солтан
фәрманы (әмере, боерыгы).
ФЛАГ — флаг, байрак, әләм,
ялау, ту (кабул ителгән зурлык¬
тагы һәм төстәге, гадәттә герб-
лы-тугралы, эмблемалы, бер
ягы таякка яисә бауга, шнурга
беркетелгән тукыма кисәге, ул
ил-дәүләт, гаскәр, партия һ. б.
символы буларак кулланыла).
Государственный флаг — Дәү¬
ләт (ил, мәмләкәт) флагы (әләме,
ялавы, байрагы).
Государственный флаг Рес¬
публики Татарстан — Татар¬
стан Республикасының (Җөм¬
һүриятенең) Дәүләт флагы (әлә¬
ме, байрагы).
ФЛЕШЬ (воен.) — флешь (җәен¬
ке почмак рәвешендә эшләнгән
хәрби ныгытма).
Вагратибновские (Багра-
тидновы) флёши — Багратион
флешьлары, Багратион ныгыт¬
малары (1812 елгы Ватан сугы¬
шы чорында).
ФЛИБУСТЬЕР — флибустьер,
пират, диңгез юлбасары.
Морские флидустъёры XVII
вёка — XVII гасыр (йөз) диңгез
флибустьерлары (пиратлары,
юлбасарлары, башкисәрләре,
юлкисәрләре, талаучылары, бас¬
кынчылары), XVII гасырның
(йөзнең) диңгез флибустьерлары
(пиратлары, ...).
ФЛИГЕЛЬ-АДЪЮТАНТ - фли¬
гель-адъютант (патша, импера¬
тор яраннарына билгеләнгән
яки армия командующиеның
йомышларын үтәүче офицер,
шулай ук шул чиндагы, дәрә¬
җәдәге кеше).
Флйгелъ-адъютйнт егд импе-
рдторского велйчества — импе¬
ратор галиҗәнаплары флигель-
адъютанты.
ФЛОРИН — 1. Флорин (соңрак
күп кенә Европа илләре үрнәк
итеп алган алтын (мәсәлән,
XIII—XVI йөзләрдә Италиядә)
яки көмеш акча); 2. Флорин,
гульден (Голландиядә акча
берәмлеге).
ФЛОТОВОДЕЦ — флот башлы¬
гы, флот җитәкчесе; диңгезче.
Русские флотовддцы XVIII
вёка — XVIII Йөз (гасыр) рус
(урыс) флоты башлыклары (җи¬
тәкчеләре); XVIII йөз (гасыр)
рус (урыс) диңгезчеләре.
ФОРТ — форт (крепость — кир-
мән корылмалары системасын¬
да мөстәкыйль оборона тотар-
137
ХАЛ
лык аерым ныгытма; зур бул¬
маган крепость, кирмән).
Крепостной форт — крепость
(кирмән, кальга, казамат) ны¬
гытмасы (форты).
ФРЕГАТ (воен.) — фрегат (1. Өч
мачталы, җилкәнле элекке су¬
гыш корабы; 2. Су асты көймә¬
ләрен эзләү һәм юк итү, кораб¬
ларны һава оборонасы һәм ра¬
кеталарга каршы оборона белән
тәэмин итү максатында махсус
төзелгән хәзерге заман сугыш
корабы).
Воённоморскдй фрегйт —
хәрби-диңгез фрегаты.
Крейсерский фрегйт — крей¬
сер фрегаты, баш фрегат.
ФУНТ — 1. Кадак (метрик сис¬
темага күчкәнгә кадәр Россия¬
дә 409,51241 граммга яки
0,40951241 килограммга тигез
булган авырлык үлчәү берәм¬
леге); 2. Фунт (инглиз үлчәү бе¬
рәмлекләре системасында авыр¬
лык үлчәү берәмлеге: сәүдә фун¬
ты — 0,45359237 килограммга,
аптека яисә акча фунты (монет¬
ный фунт) 0,373324177 кило¬
граммга тигез).
Английский фунт — инглиз
фунты; Англия фунты, к. Фунт 2.
ФУТ — фут (төрле дәүләтләрдә
төрлечә булган озынлык үлчәү
берәмлеге, инглиз футы 12
дюймга яки 0,3048 метрга ти¬
гез; патша Россиясендә шул ук
озынлыктагы фут сажинның
җидедән берен (70 см чамасы)
тәшкил иткән).
Английский фут — инглиз
футы (инглиз үлчәү берәмлек¬
ләре системасында 12 дюймга
яки 0,3048 метрга тигез булган
үлчәү берәмлеге);
Щ
ХАДЖ — хаҗ (мөселманнар¬
ның Мәккә шәһәренә Кәгъбәгә
барып хаҗ кылуы — исламның
биш терәк баганасының берсе).
ХАДЖЙ — хаҗи (Мәккә шә¬
һәренә Кәгъбәгә хаҗ кылырга
барган мөселман кешесе — мөэ¬
мин-мөселман).
ХАДИС — хәдис, гыйльме хәдис
(ислам фәлсәфәсендә Коръән-
Кәримнән кала иң изге чыга¬
нак; алар Мөхәммәд пәйгамбәр¬
нең тормышы, эшчәнлеге вә
күрсәтмәләре, кылган гамәллә¬
ре, васыятьләре хакындагы ри¬
ваятьләрне тәшкил итә).
ХАЛЙФ (калнф) — хәлифә
(1.Урта гасыр гарәп дәүләтлә¬
рендә XIII йөзгә кадәр югары
дөньяви һәм рухани хакими¬
ятне үз кулында тоткан кеше¬
нең титулы; 2. Барлык мөсел¬
маннарның дин башлыгы була¬
рак элек Мисыр, соңыннан Тер¬
кин солтанының титулы).
Египетский халйф — Мисыр
хәлифәсе.
Правоверный халйф — мөсел¬
ман хәлифә; хак динле (хак
динне тотучы) хәлифә; дингә
нык ышанучы (динне нык тоту¬
чы) хәлифә, тәкъва халифә, дин¬
дар хәлифә.
Калйф на час — бер сәгатьлек
хәлифә, бер мизгеллек хәлифә
(аз вакытка гына хакимияткә
килгән кеше турында әйтелә).
ХАЛ
138
ХАЛИФАТ — хәлифәлек (ба¬
шында хәлифә торган дәүләт).
Арйбский халифйт — Гарәп
хәлифәлеге (661—750 елларда).
Багдйдский халифйт — Баг¬
дад хәлифәлеге (750—945 ел¬
ларда).
Дамйсский халифйт — Ди-
мәшкъ хәлифәлеге, к. Арйбский
халифйт.
Каирский халифйт — Каһирә
хәлифәлеге (909—1171 еллар¬
да).
Кордбвский халифйт — Кор¬
дова хәлифәлеге (929—1031 ел¬
ларда).
Халифйт Аббасйдов — Габба-
силар хәлифәлеге, к. Багдад¬
ский халифйт.
Халифйт ОмейАдов (ОмейМ-
ский халифйт) — Могавияләр
хәлифәлеге, к. Арйбский хали¬
фйт.
Халифйт Фатимйдое — Фа-
тыймилар (Фатыймалылар) хә¬
лифәлеге, к. Кайрский хали¬
фйт.
ХАНСТВО —ханлык (1. Хан
тарафыннан идарә ителә торган
дәүләт; 2. Ханлык дәрәҗәсе (ти¬
тулы); хан булу хәле, ханлык
итү, хан булып тору).
Авйрское хйнство — Авар
ханлыгы (урта йөзләрдә Даг-
станда).
Астрахйнское хйнство —
Әстерхан (Хаҗитархан) ханлы¬
гы (XV йөз —1556 елда Түбән
Иделдәге татар ханлыгы).
Бакинское хйнство — Баку
(Бакы) ханлыгы (урта Йөздә
Азәрбайҗанда).
Бухйрское хйнство — Бохар(а)
ханлыгы (XIX йөздә — XX йөз
башында Төркестанда).
Гянджинское хйнство — Ган¬
җә ханлыгы (XVIII йөздә —
XIX йөз башында Азәрбайҗан¬
да).
Дербентское хйнство — Дер¬
бент ханлыгы (1747—1813 ел¬
ларда Дагстанда).
Джунгйрское хйнство — Җун-
гар ханлыгы (XVII йөзнең 30 нчы
елларында —1757—1758 еллар¬
да Урта Азиядә).
Бревйнское хйнство — Ере¬
ван ханлыгы (1604—1828 ел¬
ларда Әрмәнстанда — Әйястан-
да).
Казйнское хйнство — Казан
ханлыгы (XV йөзнең 30 нчы ел¬
лары ахыры — 40 нчы еллары
башында — XVI йөз уртасын¬
да Урта Иделдәге татар ханлы¬
гы).
Казйхское хйнство — Казакъ
(Казах) ханлыгы (XV—ХУШ йөз¬
ләрдә Казакъстанда).
Калмыцкое хйнство — Кал¬
мык ханлыгы (XVII—ХУШ йөз¬
ләрдә Түбән Идел буенда).
Карабйхское хйнство — Ка¬
рабах ханлыгы (1747—1822 ел¬
ларда Азәрбайҗанда).
Касймовское хйнство — Ка¬
сыйм ханлыгы (XV йөзнең
икенче яртысында — ХУП Йөз¬
дә рус дәүләтенә бәйле татар
ханлыгы).
Кокйндское хйнство — Кә-
канд ханлыгы (1710—1876 ел¬
ларда Төркестанның Фирганә
үзәнендә).
139
ХЛЕ
Крымское хйнство — Кырым
ханлыгы (1443—1783 елларда
Кырым ярымутравындагы һәм
Кара диңгезнең төньяк ярлары
буендагы татар ханлыгы).
Могйльское (Моголистйн-
ское) хйнство — Могул (Могул-
стан) ханлыгы (урта йөздә).
Сибирское хйнство — Себер
ханлыгы (XV йөзнең 20 нче ел¬
ларында — XVI йөз ахырында
Көнбатыш Себердәге татар хан¬
лыгы).
Средневековые татйрские
хйнства — урта гасыр (йөз) та¬
тар ханлыклары.
Талышское хйнство — Та¬
лыш ханлыгы (XVIII йөз урта¬
сы — 1813 елларда Азәрбай¬
җанда һәм Көньяк Дагстан-
да).
Татйрские хйнства — татар
ханлыклары (XIV—XVIII йөз¬
ләрдә).
Тебризское хйнство — Тәбриз
ханлыгы (урта йөзләрдә Төньяк
Иранда).
Тюменское хйнство — Төмән
ханлыгы (XIV — XV йөз урта¬
сында Көнбатыш Себердә).
Тюрко татйрские хйнства —
төрки-татар ханлыклары (XIV—
XVIII йөзләрдә).
Хивинское хйнство— Хива
ханлыгы (XVI—XX йөз башын¬
да Төркестанда).
Шекйнское хйнство — Шекә
ханлыгы (XVIII йөз уртасы —
1819 елда Азәрбайҗанда).
Ширей некое хйнство — Шир-
ван ханлыгы (урта йөзләрдә
Азәрбайҗанда).
ХЕДИВ — хәдиф (1867—1914 ел¬
ларда Госманлы Төркиясе кул
астында вакытта Мисыр идарә¬
чесенең титулы һәм шул ти¬
тулны йөртүче кеше).
Хедйв Егйпта — Мисыр хә-
дифе, Мисырда идарә итүче
(идарә кылучы) хәдиф; Мисыр
идарәчесе, Мисыр башлыгы.
ХИДЖРА — 1. һиҗрәт, һиҗрәт
итү (кылу) көне (вакыты), һиҗ¬
рәт (күчү, күченү) көне, һиҗрәт
вакыты (әһле ислам динендә
Мәхәммәд пәйгамбәр һәм аның
якыннарының 622 елның 16
июлендә Мәккәдән Мәдинәгә
күченү көне); 2. һиҗри ел исәбе
(хисабы), һиҗри ел саны, һиҗ¬
ри сәнәи исәп (хисап), һиҗри
вакыт исәбе (хисабы), һиҗри
календарь, мөселман календаре,
мөселман ел исәбе (хисабы) (мө¬
селман илләрендә, халыкларын¬
да кулланыла торган ай кален¬
даре); 3. (гомумән) һиҗрәт;
һиҗрәт итү (кылу), күчү, күче¬
нү, чит илгә китү, чит җиргә
китү, эмиграциягә китү.
ХИЖИНА — алачык, куыш, өй¬
чек, кечкенә өй.
Гйрная хйжина — тау алачы¬
гы (куышы), таудагы алачык
(куыш, өйчек, кечкенә өй).
Рыбйцкая хйжина — балык¬
чылар) алачыгы, балыкчы(лар)
яшәгән (яшәүче, тормыш-көн¬
күреш иткән, тормыш-көнкүреш
итүче) алачык (өйчек, кечкенә
өй).
ХЛЕБОПАШЕСТВО — игенче¬
лек, иген игүчелек, иген игү,
иген игү эше (шөгыле, хезмәте);
ХЛЕ
140
иген үстерүчелек, иген үстерү,
иген үстерү эше (шөгыле, хез¬
мәте).
Плужное хлебопбшество —
сабан (сука) игенчелеге, сабанга
(сукага) көйләнгән (җайланган)
игенчелек.
ХЛЕБОПАШЕЦ — игенче, иген
игүче, иген үстерүче, иген үсте¬
рү белән шөгыльләнүче.
Вольные (свободные) хлебо¬
пашцы — ирекле (азат, бәйсез)
игенчеләр, иреккә (азатлыкка)
җибәрелгән игенчеләр, азат
ителгән игенчеләр (1803—1861
елларда патша Россиясендә ал¬
павытлар белән ирешелгән
ирекле килешү нәтиҗәсендә,
1803 елгы указ буенча, җирләре
белән бергә крепостной бәйле-
лектән азат ителгән игенчеләр).
ХЛЕБОРОБ — к. Хлебопашец.
ХЛОПКОВОДСТВО — мамыкчы¬
лык, мамык игү, мамык игү эше
(шөгыле, хезмәте), мамык үсте¬
рүчелек, мамык үстерү, мамык
үстерү эше.
ХЛОПКОРОБ — мамыкчы, ма¬
мык игүче, мамык үстерүче, ма¬
мыкчылык белән шөгыльләнү¬
че, мамык игү (үстерү) белән
шөгыльләнүче.
Узбекские хлопкоробы — үз¬
бәк мамыкчылары (мамык игү¬
челәре, мамык үстерүчеләре).
ХОРУГВЬ — 1. Хоругвь, гаскәр
байрагы (әләме, ялавы), гаскәри
(хәрби) байрак (әләм, ялау), су¬
гыш (яу, орыш) байрагы, су¬
гышчан байрак (рус дәүләтен¬
дә); 2. Хоругвь, дини байрак
(әләм) (христиан динендә Гайса
пәйгамбәр сурәте төшерелгән
байрак).
Войсковой хоругвь — гаскәр
хору г вы, гаскәр байрагы (әләме,
ялавы), гаскәри хоругвь (бай¬
рак, ...); сугыш байрагы, сугыш¬
чан байрак.
Церковный хоругвь — чиркәү
хоругвы, чиркәү байрагы (әлә¬
ме).
ХОРУНЖИЙ — хорунжий (1. Пат¬
ша Россиясендә казак(лар) гас¬
кәрендә подпоручикка тиң офи¬
цер чины, дәрәҗәсе һәм шул чин¬
дагы, дәрәҗәдәге кеше; 2. Бай¬
рак (әләм) йөртүче, байракчы,
әләмдар).
ХУНВЕЙБИН—хунвейбин, «кы¬
зыл сакчы* (Кытайда, XX йөз¬
нең 60 нчы елларындагы «куль¬
тура революциясе »нә бәйле рә¬
вештә, 1966—1968 елларда ур¬
та, югары уку йортлары укучы¬
ларын нан махсус төзелгән һәм
илдәге үзгә карашлы сәяси-иҗ¬
тимагый эшлеклеләрне эзәрлек¬
ләү, мәдәни ядкярләрне җиме¬
рү, юк итү белән шөгыльләнгән
төркемнәрдә катнашучы).
ХУНТА — хунта (1. Кайбер Ла¬
тин Америкасы илләрендә төр¬
ле берләшмәләр, группировка-
лар, союзлар; хөкүмәт органы
хакимияте; 2. Хакимиятне үз
кулына законсыз рәвештә тар¬
тып алучы һәм диктатор алым¬
нары белән идарә итүче заго¬
ворчылар төркеме).
Чилийская хунта — Чили хун¬
тасы, Чили дәүлате(ндәге) (мәм¬
ләкәтендәге, илендәге) хунта,
Чили дәүләте хунтасы (1973 ел-
141
ЦАР
да законсыз рәвештә хакими¬
яткә килгән һәм озак еллар дә¬
вамында ил белән идарә иткән).
ХУРАЛ — хурал (Монголиядә,
Россиянең Тыва, Бурятия кебек
кайбер республикаларында юга¬
ры һәм җирле хакимият орган¬
нарының, аерым алганда пар¬
ламентның исеме).
Велйкий хурдл — Беек хурал,
Беек парламент (мәҗлес).
Народный хурдл Монголии —
Монголиянең (Монголстанның,
Монгол иленең) халык хуралы
(парламенты, мәҗлесе).
Щ
ЦАРЕВИЧ — патша (падишаһ,
падиша) улы (углы), патша ма¬
лае, ханзадә.
ЦАРЁВНА — патша (падишаһ,
падиша) кызы.
ЦАРЕДВОРЕЦ — патша (пади¬
шаһ, падиша) яраны (иярчене,
чиновнигы, түрәсе, мәэмүре,
хезмәткәре), сарай яраны (әһе¬
ле, иярчене, ...), патша сарае
яраны (әһеле, ...).
ЦАРЕУБИЙСТВО — патшаны
үтерү (үтереш), патшаны юк итү.
ЦАРИЗМ — царизм, патшалык.
Великодержавный царизм —
беек державачыл царизм (пат¬
шалык); бөек державачылык
царизмы (патшалыгы).
Свержение царизма — патша¬
лыкны (царизмны) бәреп төше¬
РҮ-
ЦАРИЦА — 1. Патшабикә, ха¬
тын-кыз патша, патша хатын,
әби патша; ханбикә; 2. Патша¬
бикә, патша (падишаһ, падиша)
хатыны, ханбикә (хан хатыны);
3. (күч.) Патшабикә, ханбикә,
солтанбикә, асылбикә (җәмгы¬
ять, шәһәр һ. б. күрке булган
иң гүзәл, асыл, затлы хатын-
кыз); 4. (күч.) Патшабикә, әби
патша (идарә кылырга яратучы
хатын-кызлар турында киная
белән әйтелә).
Велйкая царица — бөек пат¬
шабикә, олуг патшабикә.
Царйца Екатерина II (Вто-
рдя) — патшабикә Екатерина II
(Икенче); Әби патша (1762—1796
елларда Россия императоры).
ЦАРСТВО — 1. Патшалык (па¬
дишаһлык, падишалык), патша¬
лык итү, патша(лык) дәрәҗәсе;
(күч.) солтанлык (ханлык,
әмирлек), солтанлык итү; сол¬
танлык) дәрәҗәсе; 2. Патша¬
лык (падишаһлык, падиша¬
лык); (күч.) солтанлык (хан¬
лык, әмирлек) (башында патша
яисә (күч.) солтан, хан, әмир
торган дәүләт); 3.Самодержа¬
вие; 4. (күч.) Патшалык (нинди
дә булса нәрсә, күренеш киң
таралыш алган урын, җиһан).
Боспбрское цйрстео — Боспор
патшалыгы (падишаһлыгы, па¬
ди шалыгы) (б. э. к. V — б. э. ның
IV гасырларында).
Вавилбнское цбрство — Ва¬
вилон (Бабил) патшалыгы (пади¬
шаһлыгы, падишалыгы) (б. э. к.
XIX-VI йөзләрдә).
Венчдться на царство — пат¬
ша (падишаһ, падиша) таҗы
кидерелү (кидертелү), патша-
ЦАР
142
лык (падишаһлык,...) таҗы
кидерелү, таҗдар булу; (күч.)
патша булу, патша итеп тәгаен¬
ләнү, тәхеткә килү (менү, күтә¬
релү).
Второе Болгйрское цйрство —
Икенче Болгар патшалыгы (па¬
дишаһлыгы, ...) (1187—1395 ел¬
ларда Дунай елгасы буенда).
Дамйсское цйрство — Ди-
мәшкъ патшалыгы (падишаһ¬
лыгы, падишалыгы) (б. э. к.
XI—VIII йөзләрдә Якын Көнчы¬
гышта).
«Десять царств» — «ун пат¬
шалык» (падишаһлык, падиша-
лык) (Кытай тарихында 907—
980 елларны үз эченә алган та¬
рихи чор атамасы).
Древнеегипетское царство —
борынгы (борынгылыктагы, ...)
Мисыр патшалыгы (б. э. к.
XXVIII-XXIII йөзләр).
Казйнское царство (царство
Казанское) — Казан патшалы¬
гы; (күч.) Казан ханлыгы, Ка¬
зан йорты, Казан олысы, Казак
вилаяте, вилаяти Казан (1430
еллар ахыры— 1440 еллар ба¬
шы — XVI йөз уртасы).
Касимовское цйрство — Ка¬
сыйм патшалыгы; Касыйм
ханлыгы, Касыйм йорты, Ка¬
сыйм олысы, Касыйм вилаяте,
вилаяти Касыйм (XV йөз¬
нең икенче яртысы — XVII йөз¬
ләр).
Кушйнское царство — Кушан
патшалыгы (б. э. к. 1 меңъел¬
лык ахыры — б. э. к. I—III йөз¬
ләр).
Москбвское цйрство — Мәс-
кәү патшалыгы (XV Йөз ахы¬
ры — XVII йөзләр).
Парфянское цйрство — Пар¬
фян патшалыгы (б. э. к. 250 —
б. э. ның 224 еллары).
Первое Болгарское цйрство —
Беренче Болгар патшалыгы
(681 — 1018 елларда Балкан
ярымутравының төньягында).
Пйльское цйрство — Польша
патшалыгы (1814/1815—1918
елларда).
Хёттское цйрство — Хетт
патшалыгы (б. э. к. XVIII—XII
йөзләрдә Кече Азияда).
ЦАРЬ — патша (1. Падишаһ, па-
диша; (күч.) солтан, хан, әмир
(илдә хөкүмәт һәм гаскәр баш¬
лыгы булып саналган, чиклән¬
мәгән хакимияткә ия булган
идарәче, монарх); 2. (күч.) Бил¬
геле бер урында, җәмгыятьтә,
мохиттә төп көч һәм хөкемдар
булып торучы шәхес яки шу¬
лай итеп күзалланган башка
зат; 3. (күч.) Үз төрендә, үзе
кебекләр арасында иң күренек¬
ле, күркәм булган зат, җанвар,
кош, үсемлек һ. б. нәрсә).
Астраханский царь (царь
Астраханского цйрства) — Әс¬
терхан (Хаҗитархан) патшасы
(падишаһы, падишасы), Әстер¬
хан йорты (олысы, вилаяте)
патшасы; (күч.) Әстерхан ханы,
Әстерхан йорты (олысы, вилая¬
те) ханы, вилаяти Әстерхан ха¬
ны.
Белый царь — ак патша (па¬
дишаһ, падиша) (элек татарлар¬
143
ЦЕЛ
да һәм башка кайбер халык¬
ларда рус патшасының ата¬
масы!.
Вавилбнский царь (царь Ba-
еилбнии) — Бабил (Вавилон)
патшасы (падишаһы,...), Бабил
(Вавилон) дәүләте (иле, мәмлә¬
кәте) патшасы.
Великий царь — беек (олуг,
галиҗәнап) патша (падишаһ,
падиша); патша галиҗәнапла¬
ры (хәзрәтләре).
Казанский царь — Казан пат¬
шасы (падишаһы, ...), Казан
йорты (олысы, вилаяте) патша¬
сы (падишаһы,...); (күк.) Казан
ханы, Казан ханлыгы ханы, Ка¬
зан йорты (олысы, вилаяте) ха¬
ны, вилаяти Казан ханы.
При царе Горбхе — ( күч.)
(бик) борынгы заманда (чорда,
дәвердә, гасырда, вакытта, эпо¬
хада, эрада); саескан сотник,
песнәк писарь (писер) заманда
(вакытта); хан заманында.
Самозваный царь — ялган
(үзатар) патша (падишаһ, пади¬
ша), ялган исем (ат) белән
йөрүче патша, ялган исем ас¬
тында йорүче патша.
Свергнуть царя с престола —
патшаны (падишаһны, пади-
шаны) тәхеттән (хакимияттән,
властьтан) төшерү (бәреп тө¬
шерү).
ЦАрский режим — патша ре¬
жимы, патша тәртипләре.
ЦАрское лбже — 1. Патша (па¬
дишаһ, падиша) урыны (урын-
җире, түшәге, ятагы) (патша
йоклый, ял итә торган урын);
2. Патша ложесы, патша урыны
(театрда һ. б. тамаша урынын¬
да).
Царь-кАлокол — Патша кың¬
гырау; Патша чаң (1733—1736
елларда Мәскәүдә коелган, авыр¬
лыгы 200 тоннадан артык бул¬
ган гаять зур кыңгырау; Мәс-
кәүдәге 1737 елгы янгын вакы¬
тында аның 11,5 тонна чама¬
сындагы кисәге кителеп тешә).
Царь-повелитель — боеручы
(әмер бирүче, боерык бирүче,
фәрман бирүче) патша (пади¬
шаһ, падиша); хөкемдар патша.
Царь-пуигка — Патша туп
(пушка) (1568 елда Мәскәүдә
коелган гаять зур туп).
Царь-танк — Патша танк (бе¬
ренче бөтендөнья сугышы чо¬
рында, 1916 елда, Россиядә ко¬
елган гаять зур танк).
ЦЁЗАРЬ — цезарь (Борынгы
Римда (Румда) император титу¬
лы һәм шул титулга ия кеше).
ЦЕЛИНА — 1. Чирәм җир(ләр),
яткын җир(ләр); 2. (күч.) Кеше
аяк басмаган (үзләштермәгән)
урын(нар) (җирләр), үзләште¬
релмәгән җирләр, кыргый дала,
сахра.
Казахстанская целинА —
1. Казакъстак чирәм җирләре,
Казакъстандагы чирәм җир¬
ләр; 2. (күч.) Казакъстаяда(гы)
үзләштерелмәгән урыннар (җир¬
ләр), Казакъстандагы кыргый
дала(лар), Казакъстан сахрасы.
Поднять целину — 1. Чирам
җирләрне (яткын җирләрне)
күтәрү; 2. (күч.) Кеше аяк бас-
ЦЕЛ
144
маган (үзләштермәгән) урын¬
нарны (җирләрне) күтәрү, үз¬
ләштерү.
ЦЕЛИННИК — 1. Чирәм җир
че, чирәм җир(ләр)не күтәрүче
(үзләштерүче); 2. (күч.) Кеше
аяк басмаган (үзләштермәгән)
җирләрне күтәрүче (үзләштерү¬
че), кыргый даланы үзләште¬
рүче (күтәрүче), сахраны үзләш¬
терүче (күтәрүче).
ЦЕНЗОР — цензор (1. Борынгы
Рим дәүләтендә гражданнарның
санын алу, мал-мөлкәтен билге¬
ләү, салым җыю кебек эшләрне
башкаручы һәм шулай ук ха¬
лыкның әхлагын һәм сәяси
ышанычлылыгын тикшерүче
түрә; 2. Матбугат, сәнгать һәм
сәхнә әсәрләрен күзәтеп, тик¬
шерел торучы, басарга, халык
игътибарына, хөкеменә чыга¬
рырга рөхсәт бирүче).
Политический цензор — сәя¬
си (политик) цензор (күзәтче).
Цбрский цензор — патша цен¬
зоры (кузәтчесе).
ЦЕНТРАЛ — централ, үзәк төр¬
мә, үзәк зиндан, үзәк хибесханә
(1917 елга кадәр патша Россия¬
сендә күбесенчә сәяси тоткын¬
нар җибәрелгән каторга, сөрген
төрмәсе).
Владймирский центрбл —
Владимир централы. Владимир
үзәк төрмәсе (зинданы, хибес-
ханәсе).
ЦЕНТУРИОН — центурион, йөз¬
башы (Борынгы Римда 100 гас¬
кәридән торган центурия (йөз¬
лек) яисә 60—120 сугышчыдан
торган манипула — гаскәри бе¬
рәмлек башлыгы).
ЦЕНТУРИЯ — центурия, йөз¬
лек (Борынгы Римда (Румда):
1. Халыкның милек цензы бу¬
енча хәрби-сәяси бүленеш бе¬
рәмлеге; 2. Йөз кешедән гый¬
барәт гаскәри берәмлек, бүлек).
Римская центурия — Рим
(Рум) центуриясе (йөзлеге),
Рим дәүләте (мәмләкәте) цен¬
туриясе; римлылар (румилар)
центуриясе.
ЦЕСАРЕВИЧ — 1. Патша (пади¬
шаһ, падиша) улы (малае);
2. Тәхет варисы, тәхет мирасчы¬
сы (патша Россиясендә патша¬
ның үзеннән соң тәхеткә уты¬
рырга тиешле улы; тәхет вари¬
сы булган (булып торган) патша
улы (малае), вәли гаһед.
ЦЕСАРЕВНА — 1. Патша (пади¬
шаһ, падиша) кызы; 2. Тәхет ва¬
рисы, тәхет мирасчысы (тәхет
варисы булган хатын-кыз): 3. Пат¬
ша (падишаһ, падиша) улы (ма¬
лае) хатыны, патша (падишаһ,
...) улының (малаеның) хәләл
җефете (тәхет мирасчысы — це¬
саревич булган патша улының
хатыны).
ЦЙРИК — цирик, сугышчы;
яугир, орышчы, солдат, гаскәри
(Монголия Республикасы гаскә¬
ре сугышчысы).
ЦИТАДЕЛЬ — 1. Цитадель, үзәк
ныгытма, үзәк кирмән (кальга,
крепость), шәһристан, эчке шә¬
һәр (кала) (крепость эчендә мөс¬
тәкыйль рәвештә оборона тотар¬
лык итеп ныгытылган хәрби
145
ЧАС
корылма); 2. (күч.) Терәк, ни¬
гез, таяныч, төп терәк, асыл ни¬
гез, төп таяныч.
Крепостнйя цитадель — кре¬
пость (кальга, кирмән) цитаде¬
ле, крепостьның (кальганың,
кирмәннең) үзәк ныгытмасы;
эчке шәһәр (кала).
Неприступная цитадель —
алып булмаслык (булмаган, бул¬
мастай) цитадель (шәһристан,
эчке шәһәр, кала, үзәк ныгыт¬
ма, крепость, кальга, кирмән).
Цитадель гброда (городская
цитадель) — 1. Шәһәр (кала)
цитаделе (үзәк ныгытмасы, кре¬
посте, кирмәне, кальгасы), шәһ¬
ристан; эчке шәһәр (кала);
2. (күч.) Төп терәк, нигез, тая¬
ныч.
Цитадель фашизма — фа¬
шизмның) терәге (таянычы, ни¬
гезе), фашизмның төп терәге
(таянычы).
ЧАДРА — чадра, бөркәнчек,
хиҗап, пәрәнҗә (мөселман ха¬
тын-кызлар өйдән чыкканда,
йөзләрен ят ирләргә күрсәтмәс
өчен, бары күзләрен генә ачык
калдырып, баштанаяк ябына
торган җиңел япма).
ЧАЛМА — чалма (мөселман¬
нарда, гадәттә дин әһелләрендә,
ирләрнең берничә кат урап кия
торган җиңел тукымадан гый¬
барәт баш киеме).
ЧАПАН — чапан, бохар (Боха-
ра) халаты (җилбәгәй җибәреп
йөртелә торган озын чабулы ха¬
лат сыман өс киеме).
ЧАРТИЗМ — чартизм, чартист¬
лык; чартистлык хәрәкәте, чар¬
тистлар хәрәкәте (XIX йөзнең
30—50 иче елларында Англия¬
дә сәяси хокуклар яулап алу
һәм икътисади хәлне яхшырту
өчен алып барылган эшчеләр
хәрәкәте).
ЧАРТИСТ — чартизм (чартист¬
лык) яклы кеше, чартизм хәрә¬
кәтендә катнашучы, чартистлар
хәрәкәтендә катнашучы, чар¬
тизм тарафдары (XIX йөзнең
30—50 нче елларында Англия¬
дә).
Чартистское движение (дви¬
жение чартистов ) — чартизм
(чартистлык) хәрәкәте, чартист¬
лар хәрәкәте.
ЧАСОВНЯ — часовня, кечкенә
чиркәү, кечкенә кәлисә (христи¬
аннарда — нәсариләрдә кечкенә
чиркәү сыман иконалы корыл¬
ма, бина; михрабсыз кечкенә
чиркәү).
Каменная часбвня — таш ча¬
совня, кечкенә таш чиркәү (кә¬
лисә), таштан салынган (корыл¬
ган, төзелгән, торгызылган, би¬
на кылынган) часовня.
Православная часбвня —
1. Православныйлар (правосла¬
вие динен тотучылар) часовня-
сы (кечкенә чиркәве, кәлисәсе);
2. Православие дине часовнясы,
православие диненә караган ча¬
совня (кечкенә чиркәү, кәлисә).
10 K 5/SH
ЧАС
146
ЧАСОВОЙ (воен.) — сак, сак¬
чы, каравылчы, кизү торучы,
кизү, часовой, каравыл, күзәтче,
күзәтеп торучы, каравылда то¬
ручы, кизүдә торучы, күзләүче,
күзләп торучы (үзенә тапшы¬
рылган нинди дә булса постны
корал белән саклап торучы,
каравылда торучы).
Смена часовых — сакчылар
(каравылчылар, кизү) алмашу
(алмашыну), сак (каравыл) ал¬
машу (алмашыну).
Часовые Родины — (күч.) Ва¬
тан сакчылары, Ватанны сак¬
лаучылар.
ЧАСТОКОЛ (воен.) — казык
читән, казык койма, утыртма
читән, утыртма койма (очлан¬
ган башлары өскә каратып, бер-
берсенә терәтеп утыртылган ка¬
зыклардан корылган читән,
койма).
ЧЕКА (ЧК) —чека (1918-1922
елларда Советлар Россиясендә
контрреволюциягә, саботажга
һәм спекуляциягә каршы көрә¬
шүче гадәттән тыш комиссия).
ЧЕКИСТ — чекист, чекачы
1. (1918 — 1922 елларда Совет¬
лар Россиясендә контрреволю¬
циягә, саботажга һәм спекуля¬
циягә каршы көрәш органы
булган гадәттән тыш комиссия¬
дә — чекада эшләгән хезмәткәр;
2. (күч.) Советлар Союзында
(Берлегендә) дәүләт куркыныч¬
сызлыгы органнары хезмәткәре).
Бдительный ч ек ист — уяу
(сизгер, сак) чекист (чекачы,
милиционер).
ЧЕКМЕНЬ — 1. Чикмән (әүвәл¬
ге вакытта гади халык, игенче¬
ләр һ. б. кия торган, калын һәм
тупас постаудан (сукнодан) те¬
гелгән озын чабулы өс киеме);
2. (иск.) Шпнель.
ЧЕЛО: БИТЬ (УДАРЯТЬ) ЧЕ¬
ЛОМ — 1. (иск.) Баш иеп (баш
орып, бил бөгеп) сәламләү;
2. (күч.) Үтенү, сорау, ялвару,
баш ору, баш ию; 3, (күч.) Рәх¬
мәт уку, зур рәхмәт әйтү.
Бигиь челдм царЮ-государю —
1. Патша (падишаһ, падиша)
хәзрәтләрен баш иеп (баш орып,
...) сәламләү; 2. Патша (пади¬
шаһ, ...) хәзрәтләренә ялвару
(баш ору,...). патша хәзрәтлә¬
реннән үтенү (сорау, ялвару,
үтенеп сорау, ..,); 3. (күч.) Пат¬
ша хәзрәтләренә рәхмәт уку
(зур рәхмәт әйтү).
ЧЕЛЮСКИНЦЫ — челюскин-
чылар (1933—1934 елларда
«Челюскин* пароходында Арк¬
тикага — Төньяк котыпка йөзү¬
челәр).
Героическая эпопея челюс¬
кинцев — челюскинчыларның
героик (геройларча, каһарман¬
нарча) эпопеясы.
ЧЕПАН — к. Чапан.
ЧЕРНОРАБОЧИЙ — кара эшче,
кара (авыр) эш эшләүче (баш¬
каручы), кара эштә (эшләрдә)
эшләүче.
ЧЕТВЕРТОВАНИЕ — ботарлап
үтерү, дүрткә ботарлау (кулла¬
рын, аякларын һәм башын
кисеп җәзалау — борынгы җәза
ысулы).
147
ШАШ
Подвергнуть четвертовй-
кию — ботарлап үтерүгә (дүрткә
ботарлауга) дучар итү (тарту).
ЧУМ — чум (төньяк халыкла¬
рында түбәсе кабык яки тире
белән капланган чатыр сыман
күчермә торак, тирмә).
Чум из оленьих шкур — бо¬
лан тиресеннән эшләнгән (тор-
гызылган) чум (тирмә).
ШАНЕЦ - шанец (XVII-XIX
йөзләрдә вакытлыча эшләнгән
хәрби-кыр ныгытмасы; җирдә
казылган окоп).
Возвести шйнец — шанецлар
(хәрби-кыр ныгытмалары) кору
(тезү, торгызу, эшләү, ясау).
Оборонительные шднцы —
оборона шанецлары (хәрби-кыр
ныгытмалары), оборона максат¬
ларында (оборона өчен) корыл¬
ган (тезелгән, эшләнгән, торгы-
зылган, ясалган) шанецлар.
ШАРИАТ — шәригать (мөсел¬
маннарда Коръәнгә нигезләнгән
дин һәм яшәеш, тормыш-көн¬
күреш кагыйдәләре).
По канбнам (закбнам) ша-
pudma — шәригать кануннары
(законнары, низамнары, кагый¬
дәләре) буенча, шәригать буен¬
ча, шәригать кушканча, шәри¬
гать кануннары (законнары,...)
кушканча, шәригатьчә, шәри¬
гатьтә язылганча.
ШАТЁР — 1. Чатыр, шалаш, ку¬
ыш (су үтми торган тукымадан
яки тиредән җиргә кагылган
казыкларга тарттырып ясалган,
вакытлы рәвештә ышыклану,
тору өчен хезмәт итә торган ко¬
рылма); 2. Япма (кояштан яки
яңгырдан саклану өчен ясалган);
3. Чатыр, гөмбәз (архитектура).
Раскинуть шатёр — 1. Чатыр
(шалаш, куыш) кору; 2. Япма
ябу (кояштан яисә яңгырдан
саклану өчен).
Шатёр минарёта —манара
чатыры (гөмбәзе); мәчет (мәс-
җед) манарасы чатыры (гөм¬
бәзе).
ШАХ (титул) — шаһ (Шәрык
илләрендә монарх дәрәҗәсе
һәм шул дәрәҗәгә ия кеше).
Персидский шах — Иран яки
Фарсы иле (дәүләте, мәмләкәте)
шаһы; фарсылар шаһы.
Шах Саудовской Apdeuu —
Согуд Гарәбстаны шаһы.
Шдхский дворец — шаһ сарае
(пулаты, ташпулаты).
ШАХИНШАХ — шаһиншаһ,
шаһлар шаһы (элек Иранда яки
Фарсы илендә монарх дәрәҗәсе
һәм шул дәрәҗәгә ия кеше).
Шахиншахское правитель¬
ство — шаһиншаһ хөкүмәте;
шаһиншаһ төзегән (җыйган,
билгеләгән) хөкүмәт.
ШАХИНШАХИНЯ - шаһин¬
шаһ (шаһлар шаһы) хатыны,
шаһиншаһбикә (элекке Иранда,
к. Шахиншах).
ШАХЙНЯ — шаһ хатыны, шаһ-
бикә, к. Шах.
ШАШКА (оружие) — шашка,
кылыч (сәеф) (бераз бөгелә төш¬
10*
ШЕЙ
148
кән озын йөзле чаба-чәнчә тор¬
ган салкын сугыш коралы).
Вложить шдшку в нбжны —
шашканы, кылычны (сәефне)
кын(ы)га салып кую.
Кавалерийская шйшка — ка¬
валерия (атлы гаскәр, яу, чирү,
армия) шашкасы (кылычы, сәе-
фе); кавалерия (атлы гаскәр, ...)
куллана торган шашка (кылыч,
сәеф).
Шашки наголо — шашкалар¬
ны (кылычларны, сәефләрне)
кыныларыннан чыгарырга.
ШЕЙХ — шәех (1. Гарәбстанда
кайбер күчмә кабиләләрнең
башлыгы; 2. Гарәп илләрендә
авыл старостасы; 3. Мөселман¬
нарда шәригать эшләрен карау¬
чы югары дәрәҗәле рухани,
дини башлык).
Мусульмйнский шейх — мө¬
селманнар) шәехе; (күч.) мөсел¬
ман рухание.
ШИЙТЫ — шигыйләр (ислам
динендә ике төп мәзһәптән бер¬
се булган шигыйчелек мәзһәбе
тарафдарлары).
ШИШАК (воен.) — чичәк, ши-
шәк (урта гасырларда металл¬
дан эшләнгән очлы хәрби баш
киеме).
Вбины в шишакйх — чичәкле
(шишәкле) сугышчылар (орыш-
чылар, яугирләр); башларына
чичәк (шишәк) кигән сугышчы¬
лар (орышчылар, ...).
ШЛЯХ (дорога) — шлях, олы
юл, тракт (электә Идел буеннан
алып Днепрга кадәр далалы
җирләрдә).
Бакйев шлях — Бакай юлы
(шляхы, тракты) (тарихи чыга¬
наклар буенча XVI — XVII йөз¬
ләрдә мәгълүм).
Чумйцкие шляхи — тоз ташу¬
чы яки сатучылар юллары
(трактлары) (XVI — XIX йөзләр¬
дә Кара диңгезнең төньяк яр буе
җирләрендә һәм Кубаньда).
ШЛЯХЕТСТВО — 1. к. Шляхта;
2. Дворяннар, дворяннар (сыйн¬
фый) катлавы (XVIII йөзнең
беренче яртысында Россиядә);
3. Шляхтачылык, дворянчылык.
Российское шляхетство —
Россия (Русия, Рәсәй) дворян¬
нары; Россиянең дворяннар
(сыйнфый) катлавы (XVIII йөз¬
нең беренче яртысында).
ШЛЯХТА — шляхта (XX йөз
башына кадәр Польшада, Лит¬
вада һәм кайбер башка илләрдә
вак дворяннарның гомуми исе¬
ме); дворяннар (сыйнфый) кат¬
лавы.
Польская шляхта — 1. Поль¬
ша шляхтасы; Польшаның дво¬
ряннар (сыйнфый) катлавы; (җ.)
Польша дворяннары; 2. Поляк
шляхтасы; полякларның дво¬
ряннар (сыйнфый) катлавы; по¬
ляк дворяннары.
ШЛЯХТИЧ — шляхтич, дворян,
вак дворян (XX йөз башына ка¬
дәр Польшада, Литвада һәм
кайбер башка илләрдә).
ШОВИНИСТ — шовинист, шо¬
винизм (шовинистлык) тараф¬
дары.
Социал-шовинист ^социал-
шовинист (социал-шовинизм.
149
ШТА
социал-шовннистлык карашла¬
ры тарафдары).
ШПАГА (оружие) — шпага, оч¬
лы кылыч, очлы сәеф (ач, дүрт
яки алты тар кырлы, озын,
туры йөзле, очлы бягттггы борын¬
гы салкын сугыш коралы).
Скрестить шпбги — шпага¬
ларны (очлы кылычларны,
очлы сәефләрне) чарлашу (ку¬
шыру); (куч.) сугыша (алыша)
башлау.
Шпбжный клинбк (клинбк
шпбги) — шпага (очлы кылыч,
очлы сәеф) йөзе.
Шпбжный эфес (эфёс tund-
ги) — шпага (очлы кылыч,...)
эфесы (сабы, тоткасы).
ШПИОН — шпион; шымчы; җа-
сус; яшерен агент; полиция
агенты.
Разоблачить шпибна — шпи¬
онны (шымчыны, җасусны)
фаш итү (ачып салу, ачыклау);
(күч.) шпионны (шымчыны,...)
тоту.
ШПИЦРУТЕН — шпицрутен
(XVIII—XIX йөзләрдә патша
Россиясендә җәзага тартылган
җинаятьчеләрне, солдатларны
суктыру өчен кулланылган озын
сыек тал чыбыгы яки таяк).
Наказать шпицрутенами —
шпицрутеннар (тал чыбыклары,
таяклар) белән җәзалау; шпиц¬
рутеннар белән суктыру (солдат¬
ларны яисә җинаятьчеләрне).
ШТАБ-ОФИЦЕР — штаб-офи¬
цер (патша Россиясе армиясен¬
дә һәм флотында полковник,
подполковник һәм майор дәрә¬
җәсендәге офицерларга бирел¬
гән өлкәк офицер дәрәҗәсе һәм
шул дәрәҗәгә ия кеше).
ШТАБ-РОТМИСТР — штаб-рот¬
мистр (1917 елга кадәр патша
Россиясе армиясендә һәм кай¬
бер башка армияләрдә рот¬
мистрдан түбәнрәк, җәяүле гас¬
кәрдә һәм башка гаскәрләрдәге
штабс-капитан дәрәҗәсенә туры
килгән атлы гаскәр һәм жан¬
дармерия офицеры дәрәҗәсе
һәм шул дәрәҗәгә ия кеше).
Штаб рбтмистрские погб-
ны — штаб-ротмистр погоннары.
ШТАБС-КАПИТАН — штабс-
капитан (1917 елга кадәр пат¬
ша Россиясе армиясендә һәм
кайбер башка армияләрнең җә¬
яүле гаскәрендә, артиллериядә
һ. б. поручик һәм капитан ара¬
сындагы офицер дәрәҗәсе һәм
шул дәрәҗәгә ия кеше).
ШТАЛМЕЙСТЕР (ист.) — штал¬
мейстер, (патшаның) ат абзар¬
лары башлыгы (идарәчесе)
(1917 елга кадәр патша Россия¬
сендә патшаның ат абзарлары
белән идарә итүче сарай чины,
дәрәҗәсе һәм шул чинны, дәрә¬
җәне йертүче кеше).
ШТАНДАРТ — штандарт, бай¬
рак, флаг, әләм, ту (1. Кайбер
армияләрдәге атлы гаскәр бер¬
ләшмәләренең полк байрагы;
2. Кайбер илләрдә ил башы ур¬
нашкан бина һәм сарай өстенә
куела торган президент, монарх
һ. б. әләме).
Военный штандйрт — хәрби
штандарт (байрак, флаг, әләм,
ШТР
150
ту); сугыш штандарты (байра¬
гы, ...).
Штандартное древко — штан¬
дарт (байрак, ...) сабы (таягы,
тоткасы).
ШТРЕЙКБРЕХЕР — штрейкбре¬
хер, хыянәтче (забастока вакы¬
тында эш ташламыйча, хуҗа¬
ларга ялланып, эш ташлаучы¬
лар мәнфәгатьләренә хыянәт
итүче кеше).
Штрейкбрехерское поведе¬
ние — (үзен, үз-үзеңне, үэ-үзен)
штрейкбрехерларча (штрейк¬
брехерлар сыман, хыянәтчеләр¬
чә, хыянәтчел рәвештә) тоту.
штурм — штурм, ыргылышлы
(ярсулы, ашкынулы) һөҗүм;
штурмлау, ыргылышлы һөҗүм¬
гә ташлану (күчү, ыргылу, бару).
Идти на штурм — штурмга,
ыргылышлы (ярсулы, ашкы¬
нулы) һөҗүмгә бару (ташлану,
күчү).
Штурмовдя авиЛция — штурм
авиациясе; (җ.) штурм самолет¬
лары (очкычлары).
Ш турмовая лестница —
штурм, (ыргылышлы, ярсулы)
һөҗүм баскычы, штурм вакы¬
тында (барышында) файдаланы¬
ла торган баскыч (штурм вакы¬
тында крепостька үтеп керү
өчен, аның диварларына эленеп
яисә сөяп куела торган баскыч).
ШТУРМАН — штурман (1. Зур
судноларда һәм хәрби судно¬
ларда кораб йөртүче; 2. Кечкенә
корабларда, пароходларда капи¬
тан ярдәмчесе; 3. Авиациядә
самолетларны йөртү белгече;
4. (күч.) Юл күрсәтүче, алып
баручы, әйдәп баручы).
Штурман ддльнего плдва
ния — еракка (ерак араларга,
араларда) йөзү штурманы, ерак¬
ка йөзүче штурман, еракка
йөзүче корабларны (корабль¬
ләрне, судноларны) йөртүче.
Штурманское училище —
штурманнар училищесы (мәк¬
тәбе), штурманнар хәзерли (хә¬
зерләп чыгара) торган училище
(мәктәп).
ШТУРМОВИК — штурмовик,
(1. Артык югары булмаган би¬
еклектән җирдәге объектларга
һөҗүм итүче хәрби самолет, оч¬
кыч); 2. Штурм самолеты очу¬
чысы (лётчигы); 3. Фашистлар
Германиясендәге хәрбиләште¬
релгән нацистлар оешмасы вә¬
киле, башлангыч чорда нацио¬
нал-социалистлар партиясе әгъ¬
засы).
Вражеские штурмовика —
дошман (каршы як, тараф, дош¬
ман ягы) штурмовиклары, дош¬
манның (каршы якның, тараф¬
ның, дошман ягының) штурм
очкычлары (самолетлары).
Пикирующий штурмовик —
пикега керүче штурмовик
(штурм самолеты), борыны бе
лән аска (җиргә таба) очучы
(ыргылучы, ташланучы) штур¬
мовик.
ШТУЦЕР (ружьё) — штуцер
(I. Борынгы хәрби мылтык;
2. Сырлы, ике көпшәле ау мыл¬
тыгы).
ШТЫК-ЮНКЕР — штык-юнкер
(XVIII йөздә артиллериядәге
офицер дәрәҗәсе, җәя үле гас¬
кәрдә прапорщикка туры килә;
шул дәрәҗәне йөртүче кеше).
151
ЭКО
ш
ЩИТ (оружие) — калкан (бо¬
рынгылыкта гаскәриләрнең кы¬
лыч, сөңге кебек кораллардан
саклану өчен, башта агач кай¬
рысыннан, чыбыктан үреп яисә
тактадан, соңрак күннән яки
металлдан — тимердән, корыч¬
тан махсус эшләнгән саклагыч
корал).
Государственный щит — дәү¬
ләт (ил, мәмләкәт) калканы
(патша Россиясендә дәүләт ха¬
кимияте символы).
Деревянный щит — агач кал¬
кан (агачтан эшләнгән калкан).
Кджаный щит — кун каткан,
тире калкан (күннән, тиредән
эшләнгән калкан).
Металлический щит — ме¬
талл калкан (металлдан эшлән¬
гән калкан),
Спшльчбй щит — корыч кал¬
кан (корычтан этләнгән кал¬
кан).
ЩИТОНОСЕЦ (воен.) — кал¬
канлы (калкан белән кораллан¬
ган) сугышчы (орышчы, яугир,
мөхарәбәче, солдат, гаскәри);
калкан йөртүче, калканчы (урта
гасырларда).
э
ЭВАКУАЦИЯ — 1, Эвакуация¬
ләү (сугыш хәрәкәтләре һәм
башка хәвеф-хәтәр вакытында
кешеләрне, оешмаларны куркы¬
ныч урыннан чыгару; яралы¬
ларны сугыш хәрәкәтләре бул¬
ган урыннан тылга яисә гаскәр¬
ләрне алек биләгән җирләрдән
чыгару); 2. (күч.) Эвакуация
(эвакуацияләнгән кешеләрнең
төпләнү урыны һәм вакыты).
Жить в эвакуации — эвакуа¬
циядә яшәү.
Эвакуация завбда — заводны
эвакуацияләү (тылга — куркы¬
нычсыз урынга күчерү, озату,
җибәрү, чыгару).
Эваку&ция населения в тыл —
халыкны (кешеләрне) тылга
эвакуацияләү (чыгару, күчерү,
озату, җибәрү).
ЭДЙЛ — эдил (Борынгы Римда
(Румда) трибун ярдәмчесе вази¬
фасын үтәүче хезмәткәр).
ЭКОНОМИЗМ — экономизм,
икътисадчылык (XIX йөз ахы¬
рында — XX йөз башында рус
социал-демократик хәрәкәтен¬
дәге агым).
ЭКОНОМИКА — экономика, икъ¬
тисад (1. Җәмгыятьнең хуҗа¬
лык төзелеше, хуҗалык тормы¬
шы; 2. Берәр эшнең хуҗалык
ягы; 3. Хуҗалык тармагының
берәр өлкәсен өйрәнүче фән).
Восстановить экономику —
икътисадны (экономиканы) тор¬
гызу (аякка бастыру, тергезү,
тернәкләндерү, күтәрү, элекке
хәленә кайтару).
Мировйя эконбмика— дөнья
(бөтендөнья) икътисады (эконо¬
микасы).
Мировбя экономическая де
прёссия — дөнья (бөтендөнья)
икътисадындагы депрессия (тор¬
гынлык, төшенкелек), дөнья
икътисадында торгынлык чоры
(дәвере, заманы, вакыты, эпоха-
экс
152
сы) (XX йөзнең 30 нчы елла¬
рында күзәтелгән).
Плановая эконбмика — план¬
лы (планлаштыруга корылган,
нигезләнгән) икътисад (эконо¬
мика).
Поворбт в эконбмике — икъ¬
тисадта (экономикада) боры¬
лыш (кискен борылыш, үзгә¬
решләр, кискен үзгәрешләр).
Рыночная экономика — (ирек¬
ле) базар икътисады (экономи¬
касы), (ирекле) базар шартла¬
рындагы икътисад; (ирекле)
базар шартларына көйләнгән
(җайлашкан, нигезләнгән, ко¬
рылган, яраклашкан, я рак л аш¬
ты рылган) икътисад (җитеште¬
рүчеләр икътисади яктан бәйсез
һәм тигез хокуклы булганда,
халык хуҗалыгы тармаклары¬
ның товар-акча мөнәсәбәтләре,
кануннары нигезендә үсеше).
Склад эконбмики (экономиче¬
ский уклдд) — икътисадның
(экономиканың) характеры (ук¬
лады, тәртибе).
Теневбя эконбмика — яшер-
(т)ен икътисад (экономика),
законсыз (канунсыз) икътисад,
күләгәдәге икътисад.
Экономическая геогрйфия —
икътисади (экономик) геогра¬
фия (җәгърәфия) (икътисад
гыйлеменең бер тармагы).
Экономическая интеграция —
икътисади (экономик) якынаю
(кушылу, берләшү), икътисад¬
ларның үзара якынаюы (кушы¬
луы).
Экономический бйзис произ-
вбдства — җитештерүнең икъ¬
тисади (экономик) базисы (ни¬
гезе, өскормасы).
Экономический кризис — икъ¬
тисади (экономик) кризис (тор¬
гынлык, җимереклек, бөлген¬
лек), икътисадтагы — икътисад
өлкәсендәге кризис (торгын¬
лык, ...), икътисад кризисы (тор¬
гынлыгы, ...).
Экономическое положение —
икътисади (экономик) хәл (ваз¬
гыять, шартлар), икътисад өл¬
кәсендәге хәл, икътисад өлкә¬
сендә килеп туган хәл (вазгы¬
ять, шартлар).
Экономическое эмббрго—
икътисади (экономик) эмбарго
(тыю, чикләүләр) (дәүләтнең
илгә чит ил товарларын, кыйм¬
мәтле әйберләрен кертүне һәм
товарларны, кыйммәтле әйбер¬
ләрне читкә чыгаруны тыюы
яисә чикләве).
ЭКСПЛУАТАЦИЯ (соц.) — экс¬
плуатация, эксплуатацияләү,
изү, кысу (җитештерү коралла¬
ры хуҗаларының кеше хезмәте
нәтиҗәләрен үзләштерүе).
Эксплуатация раббв — кол¬
ларны эксплуатацияләү (изү,
кысу).
Эксплуатация трудящихся —
хезмәт ияләрен (хезмәт халкын,
хезмәт кешеләрен, эшчеләрне)
эксплуатацияләү (изү, кысу).
ЭКСПРЕССИОНИЗМ — экспрес¬
сионизм (XX йөзнең беренче
чирегендә Көнбатыш Европа
әдәбиятында һәм сәнгатендә
барлыкка килеп, тышкы дөнья¬
ны кешенең субъектив хәлен,
кичерешләрен чагылдыру чара-
153
ЭСТ
сы итеп кенә карый торган
юнәлеш).
Экспрессионизм в татйрской
литературе начбла XX вёка —
XX йөз (гасыр) башы татар әдә¬
биятындагы экспрессионизм.
ЭКСПРЕССИОНИСТ — экспрес¬
сионист, экспрессионизм тараф¬
дары, к. Экспрессионизм.
ЭКЮ — экю (1. Урта гасырлар¬
да Франциядә алтын, XVII йөз¬
дән башлап көмеш, XIX йөздә
биш франклык акча; 2. Евро¬
пада 1979 елдан алып XXI йөз
башына кадәр — евродоллар кер¬
телгәнчегә кадәр региональ ва¬
люта берәмлеге).
Золотбй экю — алтын экю;
(күч.) алтын тәңкә, алтын акча,
алтын (тәңкә).
ЭОЛИТ (археол.) — эолит (1. Таш
дәверенең иң борынгы баскы¬
чы; 2. Шул чорга караган үткен
кырлы таш корал, гадәттә чак¬
ма ташы).
Эолитическая эпбха — эолит
чоры (дәвере, заманы, вакыты,
гасыры, эпохасы).
ЭСЕР —эсер (1901 — 1923 ел¬
ларда Россиядә социалист-рево-
люционерлар — сул буржуаз
демократлар партиясе әгъзасы;
«социалист-революционер» тө¬
шенчәсенең башлангыч хәреф¬
ләреннән ясалган кыскартылма
исем).
Левые эсёры — сул эсерлар
(Россиядә 1917—1923 елларда
сәяси партия, социалист-рево-
люционерлар партиясенең сул
канаты).
Прбвые эсёры. — уң эсерлар
(Россиядә 1917—1918 елларда
сәяси партия, социалист-рево-
люционерлар партиясенең уң
канаты).
Состоять в ndpmuu эсёров —
эсерлар партиясендә (фиркасен¬
дә) тору, эсерлар партиясе (фир¬
касе) әгъзасы булу.
ЭФЕС — эфес, кылыч (хәнҗәр)
сабы, кылыч (хәнҗәр) тоткасы.
Эфёс из слонбвой кбсти —
фил сөягеннән эшләнгән (ясал¬
ган) эфес, фил сөягеннән эшлән¬
гән кылыч (хәнҗәр) сабы (тот¬
касы).
Эфёс с гравирдвкой — чокып
рәсем (сурәт, бизәк) төшерелгән
(ясалган) эфес, чокып рәсем
(сурәт, бизәк) төшерелгән кы¬
лыч (хәнҗәр) сабы (тоткасы);
рәсемле (сурәтле, бизәкле) эфес,
рәсемле кылыч сабы.
ЭРЦГЕРЦОГ — эрцгерцог
(1453—1917 елларда Австрия
һәм Австро-Венгрия императо¬
ры гаиләсе әгъзаларының титу¬
лы һәм шул титулга ия кеше).
Эрцгёрцое АвстроВенгёрской
империи — Австро-Венгрия им¬
периясе эрцгерцогы.
ЭРЦГЕРЦОГИНЯ — эрцгерцог
хатыны; эрцгерцог хатын-кыз;
эрцгерцог кызы, к. Эрцгерцог.
ЭРЦГЕРЦОГСТВО — эрцгер-
цоглык, эрцгерцог биләмәсе.
ЭСТАНДАРТ-ЮНКЕР — эстаи-
дарт-юнкер (электә атлы гаскәр¬
дә хәрби дәрәҗә, җәяүле гаскәр¬
дә подпрапорщикка туры килә;
шул дәрәҗәне йөртүче кеше).
этм
154
Эстандбрт-йнкер кавалё-
рии — кавалерия (атлы гаскәр —
яу, дау, чирү, армия) эстандарт-
юнкеры, кавалериядә хезмәт
итүче эстаядарт-юнкер.
ЭТНОЛОГ — этнолог, этнология
белгече, этнология галиме; этно¬
логия белеме (гыйлеме, фәне)
галиме (белгече),
ЭТНОЛОГИЯ — этнология, эт¬
нология гыйлеме (фәне, белеме)
(халыкларның, бигрәк тә борын¬
гы халыкларның килеп чыгы¬
шы — этногенезы һәм этник
үсеше турындагы фән).
Историческая этнолбгия —
тарихи этнология.
ЭШАФОТ — эшафот (үлем җә¬
засын гамәлгә ашыру өчен
ясалган махсус корылма).
ЮВЕЛИР — ювелир, зәркэн(че)
(1. Зәркәнчелек эшләнмәләре
җитештерүче оста; 2. Шул эш¬
ләнмәләр белән сату итүче).
Ювелйр-гравёр — чокып сурәт
(рәсем, бизәк) төшерүче зәркәк
остасы (ювелир).
Ювелирное дёло — ювелирлык
эше (шөгыле, һөнәре), зәркән¬
челек эше.
Ювелирное искусство — юве¬
лирлык (зәркәнчелек) сәнгате,
ювелирлык эше (шөгыле, һөнә¬
ре) сәнгате.
ЮНКЕР — юнкер (1. Эре алпа¬
выт, эре җир биләүче, эре немец
(алман) алпавыты (җир биләү¬
чесе): элекке Германиядә, аерым
алганда Пруссиядә, дворян нәсе¬
леннән булган эре алпавыт, җир
биләүче; 2. Патша Россиясендә
хәрби урта мәктәп, училище уку¬
чысы, курсант; 3. Яшь офицер:
XIX йөзнең 60 нчы еллар урта¬
сына кадәр патша Россиясендә
дворян нәселеннән булган
солдат яки унтер-офицер; бил¬
геле бер вакыт хезмәт иткәннән
сон, махсус имтихан тапшырып,
офицер дәрәҗәсенә ия була ал¬
ган).
Юнкерское землевладение —
юнкер(лар) җир биләүчелеге,
эре алпавыт җир биләүчелеге,
эре немец (алман) алпавытлары
җир биләүчелеге
Юнкерское училище — юн¬
керлар мәктәбе (училищесы).
ЮРТ — йорт (1. Мөстәкыйль
тормыш-көнкүреш белән яшә¬
гән аерым гаилә яисә гаиләләр
(ыруглар) бердәмлеге; 2. Бер
ыругның җир-су биләмәсе;
3. Ил-дәүләтнең бөтен җир-суы,
ил-йорт биләмәләре; 4. Ил, дәү¬
ләт, мәмләкәт).
Казднский юрт — Казан йор¬
ты; (күч.) Казан ханлыгы, Казан
патшалыгы, Казан олысы, Ка¬
зан вилаяте (XV йөз — XVI йөз
уртасы).
Мангытский юрт — Мавгыт
йорты; (күч.) Мангыт олысы,
Нугай (Ногай) йорты, Нугай
Урдасы (XIV йөз ахыры — XVII
йөз).
Мещерский юрт — Мишәр
йорты; (күч.) Мишәр олысы
(XIII йөз ахырында — XTV йөз¬
дә Алтын Урданың Мәскәү, Тү-
155
ЯМ
бэн Новгород һәм Рязань кенәз-
лекләре чигендәге ярым мөстә¬
кыйль өлкәсе).
Сайнов юрт — Батый (Ба¬
тый хан) йорты; (күч.) Батый
олысы; (күч.) Алтын Урда.
Узбеков юрт — Үзбәк (Үзбәк
хан) йорты; (күч.) Үзбәк олы¬
сы; (күч.) Алтын Урда (Алтын
Урда дәүләтенең 1312—1342 ел¬
ларда Үзбәк хан идарә иткән
чордагы атамасы).
ЮРТА — тирмә, киез тирмә,
киез торак, киез өй, киездән
ясалган (корылган, эшләнгән)
торак (өй) (күчмә халыкларда
күчереп йөртү өчен җайланган
түгәрәк киез торак).
ЯДРО (воен.) — ядрә (борынгы
заманда туптан яисә катапуль¬
тадан ату өчен, таштан шомар¬
тып яисә металлдан (тимердән,
чуеннан) коеп ясалган шар фор¬
масындагы снаряд).
Пушечное ядро — туп (пуш¬
ка) ядрәсе, туптан (пушкадан)
ата торган ядрә.
ЯЗЫЧНИК — 1. Мәҗүси; потка
(санамга, таш балбалга, тора¬
ташка) табынучы; утка табыну¬
чы; 2. Күп телләр(не) белүче,
күп телләрдә сөйләшүче кеше,
полиглот.
ЯКОБЙНЕЦ — якобинчы (1789
елгы Француз революциясе чо¬
рында Париждагы радикаль сәя¬
си клуб әгъзасы, революционер-
демократ).
Якобинский клуб — якобин¬
чылар клубы (1789 елгы Фран¬
цуз революциясе чорында).
ЯКОБИНСТВО — 1. Якобинчы¬
лык (якобинчыларның сәяси
тәгълиматлары, принциплары
һәм эшчәнлекләре); 2. (Җ.) Яко¬
бинчылар.
ЯМ — 1. Ям, почта, хәбәр, йөк
ташу (илтү, йөртү), юлаучылар¬
га хезмәт күрсәтү; 2. Ям (ям,
почта хезмәте күрсәтү) авылы
(саласы, карьясе, иле), ям бис¬
тәсе (XIII—XVIII йөзләрдә хал¬
кы ям, ягъни почта ташу йөк¬
ләмәсен үтәгән олы юл, почта
тракты буендагы авыл яисә бис¬
тә); 3. Почта станциясе (XVIII—
XIX йөзләрдә патша Россиясен¬
дә юлаучылар атларын алыш¬
тыра торган почта станциясе).
Ямскйя гоньба — ям йөрү,
ям куу, почта (йөк) ташу (йөр¬
тү), ям (почта) хезмәтен баш¬
кару (күрсәтү, үтәү).
Ямская повинность — ям
йөрү (ям куу) йөкләмәсе, поч¬
та (йөк) ташу (йөртү, илтү) йөк¬
ләмәсе, ям (почта) хезмәтен
башкару (күрсәтү, үтәү) йөклә¬
мәсе.
Ямскйя пбчта — ям почта¬
сы, юлаучыларга (юлчыларга)
хезмәт күрсәтелә торган почта
(почта станциясе), юлаучылар
(юлчылар) атларын алыштыра
торган почта станциясе.
Ямск&я служба — ям йөрү
(ям куу) хезмәте, почта (йөк)
ташу (йөртү, илтү) хезмәте,
юлаучыларга (юлчыларга) хез¬
мәт күрсәтү хезмәте.
яны
166
ЯмскЛя трбйка — җигүле өч
ям (почта) аты, ям тройкасы.
ЯНЫЧАР — янычар, яңа чирү¬
че; янычарлар гаскәре сугыш¬
чысы.
Янычдрская сЛбля — янычар
(яңа чирүче) кылычы (сәефе),
янычарлар гаскәре (чирүе, явы)
кылычы (сәефе),
Янычйрское вдйско — яны¬
чарлар (яңа чирүчеләр)гаскәре
(XIV йөздә — XIX йөзнең берек¬
че яртысында Госманлы Төр-
киясендә мөселманлыкка күч¬
кән нәсариләрдән — христиан¬
нардан, хәрби әсирләрдән туп¬
ланган, өстен хокуклар белән
файдаланган даими җәяүле гас¬
кәр).
ЯРЛЫК (ист.) — ярлык (урта
гасырларда татар ханнарының
фәрман, боерык язуы).
Тархйнный ярлык—тархан
ярлыгы (тарханлык хокукын
бирүче ярлык).
Ярлык хдна СахйбТирёя —
Сәхибгәрәй хан ярлыгы (1523
елга караган мәгълүм ярлык
ТРның Милли музеенда сакла¬
на).
ЯМЩИК — ямщик, ямчы, ям
чабучы, ям йәр(т)үче, кеше
(почта) ташучы (почта яки ке¬
шеләр ташый торган атларны
йөртүче).
ЯРД — ярд (Англиядә; 1. 91,44 см
га тигез булган озынлык үлчәү
берәмлеге; 2. 1,2 акрга тигез
булган мәйдан үлчәү берәмлеге,
к. Акр).
Английский, ярд — инглиз яр¬
ды, к. Ярд.
Ясельничий — ясельничий,
яслече (XV—XVII йөзләрдә рус
дәүләтендә патша сараендагы
вазифа, XVII йөз башыннан
Мәскәү дәүләтендә ат абзарлары
һәм шулай ук ау этләре, эт авы
белән идарә итү приказы — Ко¬
нюшенный приказ башлыгы).
Придебрный ясельничий — са¬
рай ясельничие (яслечесе); пат¬
ша (падишаһ, падиша) сарае¬
ның ат абзарлары белән идарә
итү приказы (Конюшенный
приказ) башлыгы (XVII йөз ба¬
шыннан).
ЯТАГАН — ятаган (1. Кәкре хән¬
җәр, төрек хәнҗәре: Якын һәм
Урта Көнчыгыш халыкларыңда
XVI йөздән мәгълүм, кылычтан
кыскарак, хәнҗәрдән озынрак
кәкре сугыш коралы; 2. Борын¬
гы төркиләрдә — Себер татарла¬
рында һ. б. халыкларда кыллы,
чиртмә музыка уен коралы).
АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ КУЛЬТУРЫ
СРЕДНЕГО И НИЖНЕГО ПОВОЛЖЬЯ
Урта һәм Түбән Наел буе археологик культуралары
АБАШЕВСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Абашев-
екая культура) — Абашево ар¬
хеологик культурасы (Абашево
культурасы) (бронза дәверендә,
б. э. к. 2 нче меңьеллыкның
3—2 нче чирегендә, урман-дала¬
лы Дон һәм Урта Идел буенда.
Көньяк Уралда яшәүчеләргә
нисбәтле археологик культура).
АЗЁЛИНСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕ¬
СКАЯ КУЛЬТУРА (АзАливская
культура) — Азелино (Азиле)
археологик культурасы (Азели¬
но — Азиле культурасы) (тимер
дәверенең б. э. к. VII—III йөз¬
ләрендә Идел—Нократ (Идел—
Вятка) елгалары арасында яшәү¬
челәргә нисбәтле археологик
культура).
АНАНЬИНСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Аванъин-
ская культура) — Ананьино ар¬
хеологик культурасы (Ананьи¬
но культурасы) (тимер дәверен¬
дә, б. ә. к. VIII—III йөзләрдә,
Чулман (Кама), өлешчә Идел,
Нократ (Вятка) һәм Агыйдел
бассейннарында яшәүчеләргә
нисбәтле археологик культура).
БАЛАНОВСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Баланов¬
ская культура) — Баланово ар¬
хеологик культурасы (Баланово
культурасы) (бронза дәверендә,
б.э.к. 2 нче меңьеллыкның бе¬
ренче яртысы —XI—IX йөзләр¬
дә, Урта Идел буенда яшәүче¬
ләргә нисбәтле археологик куль¬
тура).
БАЛАХНИНСКАЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Балах
внвская культура)— Балахна
археологик культурасы (Балах-
на культурасы) (неолит чорын¬
да, б.э.к. 4 нче меңъеллык ахы¬
ры — 3 нче меңъеллыкта, Ука
(Ока) елгасының түбән агымын¬
да яшәүчеләргә нисбәтле архео¬
логик культура).
БУЛГАРСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕ¬
СКАЯ КУЛЬТУРА (Булгарская
культура) — Болгар (Идел буе
Болгары, Идел буе Болгарстаны,
Идел буе Болгар дәүләте) архео¬
логик культурасы (Болгар —
Идел буе Болгары, ... культура¬
сы) (VII—XIII йөзләрдә Урта
Идел белән Чулман (Кама) буен¬
да яшәүче болгар кабиләләренә
нисбәтле археологик культура).
ВОЛГО-КАМСКАЯ (ВОЛЖСКО-
КАМСКАЯ) АРХЕОЛОГИЧЕ¬
СКАЯ КУЛЬТУРА (Вблго Кам¬
ская — Вблжско-КАмская куль¬
тура) — Идел-Чулман (Идел-Ка-
ма) буе археологик культурасы
(Идел-Кама (Идел-Чулман) буе
Археологические культуры Среднего и Нижнего Поволжья
158
культурасы) (неолит чорында,
б. э. к. 5—3 нче меньеллыклар-
да, Урта Идел белән Чулман
(Кама) буенда яшәүчеләргә нис¬
бәтле археологик культура).
ВОЛОСОВСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Водосов¬
ская культура)— Волосово ар¬
хеологик культурасы (Волосово
культурасы) (энеолит дәверен¬
дә, б. э. к. 3 нче меңъеллык ахы¬
ры — 2 нче меңъеллыкның бе¬
ренче яртысында, Идел—Нок¬
рат (Идел—Вятка) елгалары ара¬
сында, Югары һәм Урта Идел
буйларында яшәүчеләргә нис¬
бәтле археологик культура).
ГАРИНО-БОРСКАЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Гарк-
во-Борская культура) — Гарино-
Бор археологик культурасы (Га¬
рино-Бор культурасы) (к. Тур-
бйнская археологическая куль¬
тура) (энеолит дәверендә, б. э. к.
3 нче меңьеллык — 2 нче меңъ¬
еллык уртасында, Югары һәм
Урта Чулман (Кама) буенда
яшәүчеләргә нисбәтле археоло¬
гик культура).
ГОРОДЕЦКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕ¬
СКАЯ КУЛЬТУРА (Городецкая
культура) — Городец археоло¬
гик культурасы (Городец куль¬
турасы) (тимер дәверендә, б. э. к.
VII йөз — б.э. ның V йөзендә,
Урта Идел, Урта һәм Түбән Ука
(Ока) бассейннарында яшәүче¬
ләргә нисбәтле археологик куль¬
тура).
ЗОЛОТООРДЫНСКАЯ АРХЕО¬
ЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Зо¬
лотоордынская культура)—
Алтын Урда (дәүләте) архео¬
логик культурасы (Алтын Урда
культурасы) (ХШ—XVI йөзләр¬
дә Евразиянең далалы һәм ур¬
ман-далалы төбәкләрендә яшәү¬
челәргә нисбәтле археологик
культура).
ИМЕНЬКОВСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Им4вь-
ковская культура) — Имәнкискә
археологик культурасы (Имән¬
кискә культурасы) (V—VII йөз¬
ләрдә Идел—Чулман (Идел—
Кама) буйларында, Ык һәм
Агыйдел елгалары арасында
яшәүчеләргә нисбәтле археоло¬
гик культура).
КУШНАРЕНКОВСКАЯ АРХЕО¬
ЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА
(Купшар^нковская культура) —
Кушнаренко археологик куль¬
турасы (Кушнаренко культура¬
сы) (VI йөзнең икенче ярты¬
сы — X йөздә Көньяк Урал һәм
Урал алды урман-дала төбәген¬
дә яшәүчеләргә нисбәтле архео¬
логик культура).
ЛОМОВАТОВСКАЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Ломо-
ватовская культура) — Ломова-
тово археологик культурасы
(Ломоватово культурасы) (V—X
йөзләрдә Югары Чулман (Кама)
буенда яшәүчеләргә нисбәтле
археологик культура).
МАЗУНИНСКАЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Мазу-
аквская культура) — Мазунико
археологик культурасы (Мазу-
нино культурасы) (III—V йөз¬
ләрдә Чулман (Кама) буенда
һәм Агыйделнең түбән агы¬
159
Урта һем Түбән Идел буе археологик культуралары
мында яшәүчеләргә нисбәтле
археологик культура).
поспетрогрОмская АРХЕО¬
ЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Пос-
петрогрбмская культура) —
Поспетрогром археологик куль¬
турасы (Поспетрогром культу¬
расы) (X йөз ахыры — XIII йөз
аралыгында Чулман (Кама) бу¬
енда яшәүчеләргә нисбәтле ар¬
хеологик культура).
ПРИКАЗАН СК АЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Прк-
казавская культура) — Казан
яны археологик культурасы
(Казан яны культурасы) (бронза
дәверендә, б. э. к. XVI—IX йөз¬
ләрдә, Идел—Чулман (Идел—
Кама) буйларында яшәүчеләргә
нисбәтле археологик культура).
ПРИКАМСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Прикам¬
ская культура) — Чулман (Ка¬
ма) буе археологик культурасы
(Кама, яки Чулман буе культу¬
расы) (мезолит чорында, б. э. к.
7—4 иче меңъеллыкларда, Урта
һәм Түбән Чулман (Кама) буен¬
да яшәүчеләргә нисбәтле архео¬
логик культура).
ПЬЯНОБОРСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Пьяно-
ббрская культура)— Пьянобор
археологик культурасы (Пьяно¬
бор культурасы) (тимер дәве¬
рендә, б. э. к. III йөз — б. э. нын
III йөзендә, Чулман (Кама) бу¬
енда һәм Агыйделнең түбәнге
агымында яшәүчеләргә нисбәт¬
ле археологик культура).
САЛТОВО-МАЯЦКАЯ АРХЕО¬
ЛОГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА
(Сйлтово-Маяцкая культура) —
Салтау-Маяк археология куль¬
турасы (Салтау-Маяк культура¬
сы) (VIII—X йөзләрдә Дон елга¬
сы буйларында һәм Азов (Азак)
диңгезе белән Түбән Идел ара¬
сында яшәүчеләргә нисбәтле
археологик культура).
СРУБНАЯ (СРУБНАЯ КУРГАН¬
НАЯ) АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ
КУЛЬТУРА — Буралы археоло¬
гик культура, Буралы курган
(корган) археологик культура¬
сы (Буралы курган (корган)
культурасы) (бронза дәверендә,
б. э. к. 2 кче меңьеллык урта¬
сында, Көнчыгыш Европаның
далалы һәм урман-далалы тө¬
бәкләрендә, Днепр елгасыннан
алып Урал тауларына кадәрге
җирләрдә яшәүчеләргә нисбәт¬
ле археологик культура).
ТУРБЙНСКАЯ АРХЕОЛОГИЧЕ¬
СКАЯ КУЛЬТУРА (Турбйвская
культура)— Турбино археоло¬
гик культурасы (Турбино куль¬
турасы) (к. Гарино-Ббрская ар¬
хеологическая культура).
УСТЬ-КАМСКАЯ АРХЕОЛОГЙ-
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Усть-
Камская археологическая куль¬
тура — Кама (Чулман) Тамагы
археологик культурасы (Кама
(Чулман) Тамагы культурасы)
(таш дәверендә, б. э. к. 8—4 нче
меңьеллыкларда, Идел белән
Чулман кушылган төбәктә
яшәүчеләргә нисбәтле археоло¬
гик культура).
ЧЕРКАСКУЛЬСКАЯ АРХЕОЛО¬
ГИЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Чер-
каскульская культура) — Чир-
Археологические культуры Среднего и Нижнего Поволжья 160
кәскүл археологик культурасы
(Чиркәскүл культурасы) (брон¬
за дәверендә, б. э. к. 2 нче меңь-
еллыкның 3 нче чирегендә,
Урал тавы алдында һәм Урал
тавы аръягында яшәүчеләргә
нисбәтле археологик культура).
ЧИЯЛЙКСКАЯ АРХЕОЛОГИ¬
ЧЕСКАЯ КУЛЬТУРА (Чиялйк-
ская культура) — Чиялек ар¬
хеологик культурасы (Чиялек
культурасы) (XIII йөз ахырын¬
да—XIV йөздә Чулман (Кама)
белән Урал алды аралыгында
яшәүчеләргә нисбәтле археоло¬
гик культура).
ПЛЕМЕНА АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ КУЛЬТУР
СРЕДНЕГО Н НИЖНЕГО ПОВОЛЖЬЯ
Урта һәм Түбән Ңдел буе
археологик культуралары кабиләләре
АБАШЕВЦЫ — абашеволылар;
Абашево кешеләре; Абашево
кабиләләре (кавемнәре, Таифә¬
ләре); Абашево (археологик)
культурасы кабиләләре, (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
АЗЁЛИНЦЫ — аэилелеләр; Ази-
ле (Азелино) кешеләре; Азиле
(Азелино) кабиләләре (кавемнә¬
ре, танфәләре); Азелино (Азиле)
(археологик) культурасы каби¬
ләләре (кавемнәре, ... ; кешелә¬
ре).
АНАНЬИНЦЫ — ананьинолы-
лар; Аланьино кешеләре; Анань-
ино кабиләләре (кавемнәре, Таи¬
фәләре); Ананьино (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
БАЛАНОВЦЫ -балановолылар;
Баланово кешеләре; Баланово
кабиләләре (кавемнәре, Таифә¬
ләре): Баланово (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
БАЛАХНЙНЦЫ — балахналы-
лар; Балахна кешеләре; Балах-
на кабиләләре (кавемнәре, Таи¬
фәләре); Балахна (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
11 К-5/311
БУЛГАРЫ — болгарлар (Идел
буе болгарлары); Болгар кеше¬
ләре; болгар (Идел буе болгар)
кабиләләре (кавемнәре, таифә¬
ләре); Болгар (Идел буе Болгар
дәүләте, Идел Болгарстаны)
(археологик) культурасы каби¬
ләләре (кавемнәре, ... ; кеше¬
ләре).
ВОЛГОКАМЦЫ - идел-чул-
манлылар (идел-камалылар);
Идел—Чулман буе кабиләләре
(кавемнәре, таифәләре); Идел—
Чулман буе (археологик) куль¬
турасы кабиләләре (кавемнәре,
... ; кешеләре).
ВОЛОСОВЦЫ — волосоволылар;
Волосово кешеләре; Волосово
кабиләләре (кавемнәре, таифә¬
ләре); Волосово (археологик)
культурасы кабиләләре(кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
ГАРИНОБОРЦЫ — гарино-бор
лылар; Гарино-Бор кешеләре;
Гарино-Бор кабиләләре (кавем
нәре, таифәләре); Гарино-Бор
(археологик) культурасы каби¬
ләләре (кавемнәре, ... ; кешелә¬
ре).
ГОРОДЕЦКИЕ (ПЛЕМЕНА) —
городецлылар; Городец кешелә-
Племена археологических культур Среднего и Нижнего Поволжья 162
ре; Городец кабиләләре (кавем¬
нәре, таифәләре); Городец (ар¬
хеологик) культурасы кабилә¬
ләре (кавемнәре, ... ; кешеләре).
30Л0Т00РДЫНЦЫ — Алтын
Урдалы лар; Алтын Урда кеше¬
ләре; Алтын Урда (Алтын Урда
дәүләте) кавемнәре (таифәләре,
халыклары); Алтын Урда (Ал¬
тын Урда дәүләте) (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
ИМЁНЬКОВЦЫ — имәнкискә-
леләр; Имәнкискә кешеләре;
Имәнкискә кабиләләре (кавем¬
нәре, таифәләре); Имәнкискә (ар¬
хеологик) культурасы кабиләлә¬
ре (кавемнәре, ... ; кешеләре).
КУШНАРЁНКОВЦЫ — кушна-
ренколылар; Кушнаренко ке¬
шеләре; Кушнаренко кабилә¬
ләре (кавемнәре, таифәләре);
Кушнаренко (археологик) куль¬
турасы кабиләләре (кавемнәре,
... ; кешеләре).
ЛОМОВАТОВЦЫ — ломовато-
волылар; Ломоватово кешеләре;
Ломоватово кабиләләре (кавем¬
нәре, таифәләре); Ломоватово
(археологик) культурасы каби¬
ләләре (кавемнәре, ... ; кешелә¬
ре).
МАЗУНИНЦЫ — мазунинлы-
лар; Мазунино кешеләре; Мазу-
нино кабиләләре (кавемнәре,
таифәләре); Мазунино (археоло¬
гик) культурасы кабиләләре
(кавемнәре, ... ; кешеләре).
ПОСТПЕТРОГРОМЦЫ — пост-
петрогромлылар; Постпетро¬
гром кешеләре; Постпетрогром
кабиләләре (кавемнәре, таифә¬
ләре); Постпетрогром (археоло¬
гик) культурасы кабиләләре
(кавемнәре, ... ; кешеләре).
ПРИКАЗАНЦЫ — Казан яны
кешеләре; Казан яны кабиләлә¬
ре (кавемнәре, таифәләре); Ка¬
зан яны (археологик) культура¬
сы кабиләләре (кавемнәре, ... ;
кешеләре).
ПРИКАМЦЫ — чулманлылар;
Чулман (Кама) буе кешеләре;
Чулман (Кама) буе кабиләләре
(кавемнәре, таифәләре); Чулман
(Кама) буе (археологик) куль¬
турасы кабиләләре (кавемнәре,
... ; кешеләре).
ПЬЯНОБОРЦЫ — пьяноборлы-
лар; Пьянобор кешеләре; Пья¬
нобор кабиләләре (кавемнәре,
таифәләре); Пьянобор (археоло¬
гик) культурасы (мәдәнияте)
кабиләләре (кавемнәре, ... ; ке¬
шеләре).
САЛТОВО-М АЯКЦЫ — салтау-
маяклылар; Салтау-Маяк кеше¬
ләре; Салтау-Маяк кабиләләре
(кавемнәре, таифәләре); Салтау-
Маяк (археологик) культурасы
кабиләләре (кавемнәре, ...; ке¬
шеләре).
СРУБНЫЕ ПЛЕМЕНА — бура-
лылар; Бура кешеләре; Бура
кабиләләре (кавемнәре, таифә¬
ләре); Буралы (археологик)
культура кабиләләре (кавемнә¬
ре, ... ; кешеләре)
ТУРБЙНЦЫ — турбинолылар;
Турбкно кешеләре; Турбине ка¬
биләләре (кавемнәре, таифәлә¬
ре); Турбине (археологик) куль¬
турасы кабиләләре (кавемнәре,
... ; кешеләре).
163 Урта һәм Түбән Идел буе археологик культуралары кабиләләре
УСТЬ-КАМЦЫ — Чулман (Ка¬
ма) Тамагы кешеләре; Чулман
(Кама) Тамагы кабиләләре (ка¬
вемнәре, таифәләре); Чулман
(Кама) Тамагы (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
ЧЕРКАСКУЛЬЦЫ (Черкаску*
ляяе) — чиркәе күлле ләр; Чир-
кәскүл кешеләре; Чиркәскүл
кабиләләре (кавемнәре, таифә¬
ләре); Чиркәскүл (археологик)
культурасы кабиләләре (кавем¬
нәре, ... ; кешеләре).
ЧИЯЛИКЦЫ — чиялеклеләр;
Чиялек кешеләре; Чиялек ка¬
биләләре (кавемнәре, таифәлә¬
ре); Чиялек (археологик) куль¬
турасы кабиләләре (кавемнәре,
... ; кешеләре).
11*
ДРЕВНИЕ НАРОДЫ, ПЛЕМЕНА
И ПЛЕМЕННЫЕ СОЮЗЫ
Борынгы халыклар, кабиләләр һәм кабилә берлекләре
АЛАНЫ (ясы) — аланнар (яс-
лар) (I йөздән алып Азов (Азак)
диңгезе буйларында, Кавказ
таулары алдында яшәгән фарсы
телле кабиләләр; аланнарның
бер өлеше 1 меңъеллык башын¬
да — Ш—IV йөзләрдә халык¬
ларның Бөек күчешендә катна¬
ша; аланнар (яслар) — хәзерге
осетиннарның борынгы бабала¬
ры).
АНГЛОСАКСЫ — англосакслар
(VII—X йөзләрдә хәзерге Ан¬
глия җирлегеңдә оешкан кавем,
инглизләрнең борынгы баба¬
лары).
АРЫ — арлар (XI—XV йөзләр¬
дә Нократ белән Чепца елгала¬
ры төбәгендә яшәгән фин-угор
(фин-угыр) кабиләләренең ур¬
так атамасы; «арлар* дигән тө¬
шенчә астында төрки-татарлар
элек-электән хәзерге удмуртлар¬
ның ата-бабаларын күздә тот¬
каннар, халык телендә удмурт¬
лар әле дә шулай атала).
БАДЖГАРДЫ — К. Маджары.
БАРСЙЛЫ (барсула, берсула) —
барсиллар (барсуллар, берсул-
лар) (V—VII йөзләрдә Төньяк-
Көнчыгыш Кавказда яшәгән
төрки ыруг-кабиләләр; IX—X
йөзләрдә өлешчә Урта Идел
буйларына күченеп, Идел буе
болгарлары кабиләләре берләш¬
мәсенә кергәннәр).
БЕЛЕНДЖЁРЫ (беренджбры) -
бәләнҗәрләр (бәрәнҗәрләр) (га¬
рәп язмаларында VI йөз урта¬
ларыннан телгә алынучы төрки
кабиләләр берләшмәсе, IX—X
йөзләрдә бу кабиләләрнең бер
өлеше Түбән Идел буеннан,
Төньяк Кавказдан Урта Иделгә,
Биләр шәһәре тирәләренә күче¬
нә һәм Болгар дәүләте кабилә¬
ләре берләшмәсенә керә).
БЕРЕНДЕИ — бәрәндәйләр
(XI—XII йөзләрдә Кара диңгез¬
нең төньяк яр буе далаларында
яшәгән күчмә төрки кабиләләр;
1146 елдан төрки каракалпак
кабиләләре берләшмәсендә; ХП1
йөз башында, өлешчә, Болгария
белән Венгриягә күчеп китәләр,
калганнары Алтын Урда халкы
арасында йотылган).
БЕРЕНДЖЁРЫ - к. Беленджб-
ры.
БЕРСУЛА — к. Барсйлы.
БЕСЕРМЯНЕ — бисермәннәр
(удмуртларның этнографик төр¬
кеме; килеп чыгышлары ахыр¬
гача ачыкланмаган; Казан хан¬
лыгы чорында Чепца елгасы
буйларына күченеп килгән,
165
Борынгы халыклар, кабиләләр һәм кабилә берлекләре
Идел буе Болгары дәверендә
мөселманлашкан һәм мәгълүм
дәрәҗәдә төркиләшкән фин*
угор (фин-угыр) кабиләләре ва¬
рислары).
БИЛЯРЕ (буляры) — биләрләр
(бүләрләр) (X—XIII йөзләрдә
Урта Иделдә яшәгән төрки
кабиләләр берләшмәсе, Биләр
каласына нигез салучылар дип
уйланыла; X йөздән Идел буе
Болгар кабиләләре берләшмәсе¬
нә керәләр, XI—XIII йөзләрдә
Болгар иленең административ-
территориаль өлкәсен (әмирле¬
ген) тәшкил итәләр).
БОЛГАРЫ (булгары) — болгар¬
лар (V—VI йөзләрдән мәгълүм
төрки кабиләләр берләшмәсе;
630 еллар тирәсендә Дон, Ку¬
бань буйларында Кубрат хан
җитәкчелегендә Бөек Болгар
дәүләтен төзиләр; күрше Хәзәр
каһанлыгы белән көрәш бары¬
шында, 670 елларда, болгарлар¬
ның бер өлеше Дунай тамагы
буена күченә, икенче өлеше
Хәзәр каһанлыгына буйсынып,
соңыннан Төньяк Кавказга
кысрыклана; шулай ук кайбер
болгар кабиләләре Панкониягә
(Венгриягә), Төньяк Италиягә
күченә, өченче өлеше, гарәп-
хәзәр сугышлары көчәюе сәбәп¬
ле, VIII йөздә Урта Идел буйла¬
рына күтәрелә, мондагы төрки
һәм фин-угор (фин-угыр) каби¬
ләләрен дә кертеп, IX Йөз ахы¬
рында — X йөз башында Идел
буе Болгар дәүләтен төзи).
БУЛГАРЫ — к. Болгйры.
БУЛЯРЫ - к. Биляре.
БУРТАСЫ — бортаслар (Урта
һәм Түбән Иделдә IX йөздән
мәгълүм кабиләләр берләшмә¬
се, соңрак феодаль кавем; IX—
X йөзләрдә Хәзәр каһанлыгына,
аннары Идел буе Болгар дәүлә¬
тенә буйсынып яшиләр, Алтын
Урда, Казан ханлыгы дәверлә¬
рендә мәгълүм феодаль кавем;
рус дәүләте шартларында XVII
йөз урталарына кадәр искә
алыналар; ахыр чиктә татар,
мукшы-мордва кебек Идел буе
халыклары этногенезында кат¬
нашып, алар арасында «эреп*
юкка чыкканнар дип исәпләне-
лә).
ВАНДАЛЫ — вандаллар (1. Бо¬
рынгы герман (алман) кабилә¬
ләре; 429—439 елларда Төньяк
Африканы яулап алалар һәм
үз феодаль дәүләтләрен төзи¬
ләр; 465 елда Римны (Румны)
яулап алып, аны талыйлар, күп
кенә антик мәдәният һәйкәллә¬
рен юк итәләр; 534 елда ван¬
даллар Византия тарафыннан
буйсындырыла; 2. (күч.) Мәдә¬
ният ядкярләрен, матди бай¬
лыкларны юк итүчеләр, әрәм-
шәрәм итүчеләр).
ВАРВАРЫ — варварлар (1. Бо¬
рынгы римлыларда (румилар-
да) бөтен чит-ят халыклар, чит
ил кешеләре; 2. (күч.) Культу¬
расыз, тәрбиясез, кыргый, тупас,
дорфа, миһербансыз кешеләр).
ВЕСТГОТЫ — көнбатыш готлар
(борынгы герман (алман) каби¬
ләләре, готларның көнбатыш
тармагы, V йөз башында Ита¬
лиягә бәреп керәләр, 410 елда
Древние народы, племена п племенные союзы
166
Римны (Румны) талыйлар, 418
елда Көньяк Галл иядә Тулуза
корольлегенә нигез салалар;
V йөздә Пиреней ярымутравы¬
ның зур өлешен яулап алалар;
көнбатыш готлар дәүләте VIII
йөздә гарәпләр тарафыннан
яулап алына, к. Готы).
ВОГУЛЫ (вогулнчи) — вогул-
лар (манси халкының элекке
атамасы).
ВОЛЖСКИЕ БОЛГАРЫ — Идел
буе болгарлары, к. Болгары
(булгары).
ВОТЯКИ — арлар (удмурт хал¬
кы ньщ элекке атамасы, к. Ары).
ВЯТИЧИ — вятичлар (урта йөз¬
ләрдә Ука (Ока) елгасының
урта һәм югары агымы бассейн¬
нарында яшәгән көнчыгыш
славян кабиләләре берләшмәсе:
X йөз уртасыннан Киев Русенда;
XII йөздән вятичлар яшәгән
җирләр Чернигов, Ростов-Суз-
даль, Рязань кенәзлекләренә ка¬
рый).
ГАЛЛЫ — галлар (хәзерге Фран¬
ция, Швейцария, Бельгия, Көнь¬
як Германия, Төньяк Италия,
Австрия җирләрен биләгән та¬
рихи Галлия өлкәсендә яшәгән
борынгы һинд-европа кабиләлә¬
ре, кельтларның бер өлеше; хә¬
зерге күп кенә Европа (Аурупа)
халыкларының (французлар¬
ның, итальяннарның, немецлар¬
ның һ. б.) этногенезында мөһим
роль уйнаганнар, к. Кельты).
ГОТЫ — готлар (борынгы гер¬
ман (алман) кабиләләре; III йөз¬
дә Кара диңгезнең төньяк яр
буйларында яшиләр; вестгот-
ларга (көнбатыш готларга) һәм
остготларга (көнчыгыш готлар¬
га) бүленәләр; к. Вестготы, Ост-
гбты).
ГРЁКИ — греклар, юнаннар
(Балкан ярымутравында. Урта
диңгезнең төньяк һәм көнчы¬
гыш яр буйларында, аның күп
санлы утрауларында, Кара диң¬
гезнең төньяк һәм көнчыгыш
яр буйларында яшәгән һәм әле
дә яшәүче борынгы Европа (Ау¬
рупа) халкы, к. Эллины).
ГУННЫ — һуннар (гуннар) (II—•
IV йөзләрдә Көнчыгыш Уралда
Үзәк Азиядән чыккан хуннар
(сөннәр, сөнниләр, к. Х^нну)
белән җирле сармат һәм угор
кабиләләре катнашында оешкан
кабиләләр берләшмәсе; 370 ел¬
ларда һуннарның көнбатышка
таба хәрәкәте халыкларның
Бөек күчешенә этәргеч бирә;
һуннар күченү нәтиҗәсендә үз
биләмәләрен Иделдән башлап
Дунай елгасы буйларына кадәр
җәелдерәләр; Аттила җитәкче¬
леге дәверендә аеруча зур көчкә
ирешәләр, дан-шөһрәт казана¬
лар; 453 елда аның вафатын-
нан соң, һун кабиләләре бер¬
ләшмәсе берничә якка тарала;
һуннар хәзерге Урта Идел буе
халыклары оешуда мөһим роль
уйныйлар).
ЙНКИ — инклар (башта XI—XIII
йөзләрдә Көньяк Америкада,
хәзерге Перу җирлегендә яшә¬
гән индеецлар кабиләсе, соңрак
XV йөздә алар төзегән дәүләттә
идарәче катлау Һәм шулай ук
хөкемдарлар; инклар Көньяк
167
Борынгы халыклар, кабиләләр һәм кабилә берлекләре
Америкада иң борынгы циви¬
лизацияләрнең берсен тудыру¬
чылар булып саналалар).
КЕЛЬТЫ —■ кельтлар (б. э. к.
1 меңъеллыкның икенче ярты¬
сында хәзерге Франция, Швей¬
цария, Бельгия җирлегендә,
шулай ук Көньяк Германиядә
(Алманиядә), Австрия, Төньяк
Италиядә, Чехиядә, Британия
утрауларында, Төньяк һәм Көн¬
батыш Испаниядә, өлешчә Вен¬
гриядә һәм Болгариядә яшәгән,
б. э. к. 1 меңьеллык уртасына
римлылар тарафыннан буйсын¬
дырылган борынгы һинд-евро¬
па кабиләләре).
КИМА КИ (имёки, имйкн) —
кимәкләр (йәмәкләр, имәкләр)
(VII—XIII йөзләрдә Үзәк Азия,
Көньяк Себер һәм Урал төбәк¬
ләрендә яшәгән төрки кабилә¬
ләр; баштарак Көнбатыш Төрки
һәм Уйгыр каһанлыкларына
буйсыналар; X йөздә мөстә¬
кыйль Кимәк каһанлыгын оеш¬
тыралар; XIII йөз башларында
кимәкләр монголлар тарафын¬
нан буйсындырыла; Алтын Урда
дәверендә башка төрки халык¬
лар арасында йотылып бетә¬
ләр).
КИММЕРИЙЦЫ — киммерияле-
ләр (б. э. к. VIII—VII йөзләрдә
Кавказдан алып Фракиягә ка¬
дәр яшәгән Кара диңгезнең
төньяк яр буе кабиләләре; скиф¬
лар тарафыннан кысрыклана
барып, Кече Азиянең зур өле¬
шен басып алалар һәм шунда
җирле ыру-кавемнәр белән ку¬
шылалар).
КИПЧАКИ (кумйны, полов¬
цы) — кыпчаклар (комаынар)
(X—XV йөзләрдә Иртеш (Ир¬
тыш) елгасыннан алып Дунай
елгасы тамагына кадәрге Евра¬
зия киңлекләрендә яшәгән төр¬
ки кабиләләр; көнбатыш һәм
көнчыгыш кыпчакларга бүле¬
нәләр; 1223 елда Төньяк Кав¬
казда һәм Калка елгасы буен¬
дагы сугышта монголлар тара¬
фыннан җиңеләләр; соңрак Ал¬
тын Урданың төп халкын тәш¬
кил итәләр; кыпчак теле дәүләт
теленә әверелә; кыпчаклар та¬
тар, башкорт, казакъ, каракал¬
пак, нугай, үзбәк һ. б. хәзерге
төрки халыклар оешуда катна¬
шалар).
КУМАНЫ — команнар, к. Кип¬
чаки.
КЫЗЫЛБАШИ — кызылбашлар
(электә Кече Азиядә, Сүриядә
һәм Азәрбайҗанда, Иранда
яшәгән, Иран шаһы Исмәгыйль
I нигез салган Сәфәвиләр дәү¬
ләтендә төп хәрби көч, терәк
булган төрки кабиләләр бер¬
ләшмәсе; кызылбаш яугирләр
башларына 12 кызыл тасмалы
биек чалма урап йөри торган
булганнар; XVI—XVII йөз рус
чыганакларында бу төшенчә
астында Сәфәвиләр дәүләтенең
барлык халкы күздә тотыла).
ЛАНГОБАРДЫ — лангобардлар
(б. э. к. 1 меңъеллыкта Эльба
елгасының түбәнге агымының
сул яры буйларында яшәгән бо¬
рынгы герман (алман) кабилә¬
ләре; 568 елда Италиягә бәреп
керәләр һәм 773—774 елларда
Древние народы, племена и племенные союзы
168
Бөек Карл тарафыннан яулап
алынган феодаль дәүләтләрен
төзиләр; Ломбардия дигән та¬
рихи өлкәгә исем бирәләр).
МАВРЫ — маврлар (1. Борын¬
гы чорда римлыларда (руми-
ларда) Мавританиянең төп хал¬
кы атамасы; 2. Урта гасыр Евро¬
пасында (Аурупасында) Пире¬
неи ярымутравының һәм Төнь-
як-Көнбатыш Африканың мө¬
селман халкы атамасы).
МАДЖАРЫ (баджгарды, мадья¬
ры, паекатнры) — маҗарлар
(бәҗгәрдләр, мадьярлар, паска-
тирлар) (X—XIV йөзләрдә Идел¬
дән көнчыгышта, Урал таулары
алдында яшәгән угор (угыр)
телле күчмә кабиләләр берләш¬
мәсе; X йөздә бу кабиләләрнең
бер өлеше Дунай буена күченә
һәм хәзерге венгр (мадьяр) хал¬
кы оешуда катнаша, икенче
өлеше элек яшәгән җирендә ка¬
ла һәм башкорт белән мишәр
этногенезында катнаша дип
исәпләнелә).
МАДЬЯРЫ — к. Маджйры.
МАРКОМАНЫ — маркоманнар
(борынгы герман (алман) каби¬
ләләре; б. э. к. 1 меңъеллык¬
ның икенче яртысында хәзерге
Саксония һәм Тюрингия җир¬
легендә яшиләр; б. э. к. 2 меңь¬
еллык ахырында — 1 меңьел¬
лык башында Майя елгасының
югары һәм урта агымы буйла¬
рына күченәләр; 166—180 ел¬
ларда Римга (Румга) каршы су¬
гышалар; V йөз ахырында хә¬
зерге Бавариядә урнашалар).
МАССАГЁТЫ — массагетлар
(Каспий аръягы һәм Арал диң¬
гезе буендагы күчмә һәм башка
кабиләләрнең борынгы грек
авторлары хезмәтләрендәге җы¬
елма исеме; кайсы тел-кавемгә
карагайлыклары мәгълүм тү¬
гел).
МЁРЯ — мерәләр (1 меңъеллык¬
та Идел белән Ука (Ока) елгала¬
ры арасында яшәгән фин-угор
(фин-угыр) кабиләләре; б. э. ның
1—2 меңъеллыклары чнгендә
көнчыгыш славяннар белән ку¬
шылып. ассимиляцияләнеп бет¬
кәннәр дип фараз ителә).
МУРОМА — муромнар, муром
кабиләләре (6. э. к. 1 меңъел¬
лыктан мәгълүм, Ука (Ока) ел¬
гасы буйларында яшәгән бо¬
рынгы фин-угор (фин-угыр) ка¬
биләләре; соңрак рус кенәзлек-
ләрен ә ясак (салым) түләп тор¬
ганнар; XII йөзгә славяннар бе¬
ләк аралашып-кушылып бет¬
кәннәр).
НАГАЙБАКИ — ңугайбәкләр
(нагайбәкләр) (керәшен татар¬
ларының этнографик төркеме;
килеп чыгышлары нугайларга
бәйләнешле; мәдәният, гореф-
гадәтләрендә Казан төбәге керә¬
шеннәре белән охшаш сыйфат¬
лар күп; 1729 елдан башлап
Уфа ягы керәшеннәре сыйфа¬
тында Уфа өязенең Казан дару-
гасында (өлкәсендә) 25 авыл
тәшкил итәләр; хәзер нигездә
Чкләбе өлкәсендә һәм Баш-
кортстанның Бакалы районын¬
да яшиләр).
169
Борынгы халыклар, кабиләләр (им кабилә берлекләре
ОГУЗЫ — угызлар (VII—XI йәз¬
ләрдә Үзәк, Урта һәм Алгы
Азиядәге терки кабиләләр; XI
йөз уртасында угызларның бер
өлеше Көнчыгыш Европа (Ау-
рупа) далаларына үтеп керә,
сәлҗүкләр җитәкчелегендәге
икенче өлеше Алгы Азия ил-
халыкларын яулап ала. Угыз¬
лар хәзерге төрек, төрекмән,
азәрбайҗан, гагауз, каракалпак
кебек төрки халыкларның
оешуында әһәмиятле роль уй¬
ныйлар).
ОСТГОТЫ — көнчыгыш готлар
(борынгы герман (алман) каби¬
ләләре, готларның Төньяк Ка¬
ра диңгез буендагы тармагы;
375 елда Эрманарих — көнчы¬
гыш готлар короле җитәкчеле¬
гендәге кабиләләр берләшмәсе
һуннар тарафыннан тар-мар
ителә; 488 елда Теодорик җи¬
тәкчелегендә Италиягә бәреп
керәләр һәм 493 елда үз король¬
лекләрен төзиләр, ул VI йөздә
Византия тарафыннан яулап
алына, к. Готы).
ОСТЯКЙ — остяклар, иштәкләр
(Себер халыклары хантларның
элекке исеме).
ПАСКАТЙРЫ — к. Маджары.
ПЕЧЕНЕГИ —бәҗэнәкләр (VIII—
XI йөзләрдә Көнчыгыш Европа
(Аурупа) далаларында яшәгән
күчмә төрки кабиләләр берләш¬
мәсе).
ПЙЛОВЦЫ — к. Кипчйки.
РЙМЛЯНЕ — римлылар; руми-
лар (1. Борынгы Рим дәүләте,
империясе халкының җыелма
исеме; 2. Рим (Рум) шәһәре
халкы).
САВЙРЫ (сувары) — савирлар
(суарлар яки сунарлар) (1 меңъ¬
еллык башыннан алып Каспий
диңгезе тирәләрендә яшәгән,
Хәзәрләргә кардәш күчмә төрки
кабиләләр; һуннар токымыннан
дип уйланыла; V йөз азагы —
VI йөз башында аварлар белән
сугышалар; VI йөзнең икенче
яртысы — 630 елларда Төрки
каһаялыгына, аннары Хәзәр ка-
һанлыгына буйсыналар; хәзер¬
ге Дагстанның яр буйлары өле¬
шендә Савир (Суар яки Сувар)
патшалыгы оеша; VIII йөздә,
гарәп-хәзәр сугышлары бары¬
шында суарларның бер өлеше
Урта Идел буена күченә, анда
Суар бәклеге оеша, соңрак са¬
вирлар (суарлар), болгар каби¬
ләләре берләшмәсенә кереп,
болгар берлеген тудыралар).
САВРОМАТЫ — савроматлар
(б. э. к. VII—IV йөзләрдә Идел
һәм Урал буе далаларында тер¬
лекчелек беләк шөгыльләнүче,
скифларга карендәш күчмә ка¬
биләләр; иҗтимагый тормыш¬
та хатын-кызларның роле зур
була (юлбашчылар, каһиннәр);
савроматларның һәм башка
кабиләләрнең берләшмәсе «сар¬
матлар* дип атала башлый,
к. СармДты).
САКАЛЙБА (ос-сакал йба, сак-
■46) — сәкалибә (әс-сәкалибә,
сәкълаб) (VIII—XII йөзләрдә га¬
рәп язмаларында кайбер Көн¬
чыгыш Европа (Аурупа) кавем¬
Древние народы, племена н племенные союзы
170
нәренең — болгарларның, сла¬
вяннарның, фин-угорларның
(фин-угырларның) уртак ата¬
масы).
САМОЁДЫ (самойдь) — самоед-
лар (саамнарның, ненецларның
һәм башка Төньяк халыклары¬
ның элекке исеме).
САРАЦИНЫ — сарациннар
(1. Антик чор авторлары хез¬
мәтләрендә Көньяк һәм Көнба¬
тыш Гарәбстанда күчмә каби¬
ләләр; 2. Урта гасыр Европа¬
сында (Аурупасында) гарәпләр
Һәм, гомумән, мөселманнар).
САРМАТЫ — сарматлар (б. э. к.
VI—IV йөзләрдә Идел—Урал
буе далаларында яшәгән фарсы
телле борынгы күчмә кабилә¬
ләр, соңрак, б. э. к. IV—III йөз¬
ләрдән башлап, Кара диңгез яр
буйларыннан скифларны кыс¬
рыклап чыгаралар).
СЕЛЬДЖУКИ — сәлҗүкләр
(төрки угыз кабиләләренең җи¬
тәкчеләре Сәлҗүк исеме белән
аталган бер тармагы, к. Огузы).
СКИФЫ — скифлар (Кара диң¬
гезнең төньяк яр буйларында
б. э. к. VI йөздә — б. э. ның III
йөзендә мәгълүм кабиләләр.
Патша скифларына, күчмә, иген¬
че скифларга бүленәләр. Б. э. к.
IV йөздә Скиф дәүләтен төзи¬
ләр; бу дәүләт готлар тарафын¬
нан җимерелгәч, башка кавем¬
нәр арасында йотылалар; скиф¬
ларның бер өлеше төрки телле
булган дип исәпләнелә).
СУВАРЫ — к. Савйры.
ТЕПТЯРИ — типтәрләр (татар
халкының XVIII йөздә хәзерге
Татарстанның көньяк-көнчы¬
гышында һәм Башкортстан-
ның төньяк, көнбатыш җирлә¬
рендә формалашкан субэтник
төркеме (башта — социаль төр¬
кем); типтәрләрнең килеп чы¬
гышында нигездә татарлар һәм
җирле фин-угор (фин-угыр) ха¬
лыклары катнаша; XX йөз ур¬
таларына социаль төркем була¬
рак татарлар һәм өлешчә баш¬
кортлар арасында йотылалар).
ТИССАГЁТЫ — тиссагетлар
(Урта Идел буеның б. а. к. VI—
III йөзләргә караган, күбрәк
аучылык белән шөгыльләнгән
борынгы кабиләләре; Ананьино
яки Городец археологик куль¬
турасы вәкилләре булуы фараз-
лана).
ТОРКИ (гузы, узы) — төрекләр
(гузлар) (Көнчыгыш Европа
(Аурупа) далаларында XI йөз
уртасыннан мәгълүм күчмә
төрки кавем; Руська һәм Ви¬
зантиягә яу чабалар; XII йөздән
каракалпак күчмә төрки каби¬
ләләр берләшмәсенә керәләр,
к. Чёрные клобуки).
ФРАНКИ — франклар (III йөз¬
дә Урта һәм Түбән Рейнда яшә¬
гән герман (алман) кабиләләре,
V йөз азагында Галлияне яулап
алалар һәм Франклар дәүләтен
төзиләр).
ХАЗАРЫ — хәзәрләр (1 меңъ¬
еллык башыннан алып (якынча
IV йөздән) Каспий диңгезенең
төньяк-көнбатыш ярларында,
хәзерге Дагстанның Су лак суы
буйларыннан алып Түбән Идел
буе далаларына кадәр җирләр¬
171
Борынгы халыклар, кабиләләр һәм кабилә берлекләре
дә яшәгән борынгы болгарларга
карендәш төрки телле кавем;
VI йөзнең 60 нчы елларыннан
алып Төрки каһанлыкка буйсы¬
налар; Көнбатыш Төрки каһан-
лык таркалгач, VII йөз уртала¬
рында Хәзәр каһанлыгы оеша.
X йөз ахырларында Хәзәр ка¬
һанлыгы таркалгач, башка
җирле төрки-кыпчак кабиләлә¬
ре белән аралашып-кушылып
бетәләр).
ХАЛДЕИ — халдейлар (б. э. к.
1 меңъеллыкның беренче ярты¬
сында Көньяк Месопотамиядә
(Елгаара өлкәдә) яшәгән борын¬
гы сами телле кабиләләр).
ХЕТТЫ — хеттлар (борынгы за¬
манда Кече Азиянең үзәк өле¬
шендә яшәгән һәм Хетт патша¬
лыгын төзегән кавем; киң мәгъ¬
нәдә — Хетт патшалыгының бө¬
тен халкы).
ХОРЕЗМИЙЦЫ —• харәземле-
ләр (Харәэемдә яшәгән, соңрак
башка халыклар белән кушы¬
лып юкка чыккан борынгы
фарсы телле халык).
ХУННУ (сюяну) — хуннар (сөн-
нәр, сөнниләр) (б. э. к. 1 меңъ¬
еллыкта Үзәк Азиядә яшәгән
төрки кабиләләр берләшмәсе;
б. э. к. III йөз азагында күрше
Кытай (Чин) дәүләте белән
сугышып торучы Хун (Сөн) ка¬
һанлыгы оеша; б. э. ның 87—
93 нче елларына хуинар кытай¬
лар тарафыннан тәмам җиңелә
һәм көнбатышка таба күченер¬
гә мәҗбүр була; андагы җирле
төркиләр белән кушылганнан
соң, Евразия киңлекләрендә Һун¬
нар дигән кабиләләр берләш¬
мәсе барлыкка килә, к. Гунны).
ЧЕРЕМЙСЫ — чирмешләр (хә¬
зерге мари халкының һәм шу¬
лай ук марилар белән чиктәш
Тау ягы чувашларының бер өле¬
шенең урта йөзләрдәге атамасы).
ЧЁРНЫЕ КЛОБУКИ — кара¬
калпаклар (XII йөз уртасында
рус кенәзлекләре белән чиктәш
далалы-урманлы көньяк җир¬
ләрдә төрле күчмә төрки каби¬
ләләрдән — бәҗәнәкләрдән, тө¬
рекләрдән, бәрәндәйләрдән һ. б.
оешкан күчмә төрки кабиләләр
берләшмәсе; рус дәүләтенең көнь¬
як җирләрен саклауда файдала¬
нылалар; татар-монгол яулары¬
ннан соң бер өлеше рус дәүлә¬
тендә кала һәм руслаша, бер
өлеше көньяк-көнчыгыш юнә¬
лештә далаларга күченеп китә).
ЧУЛЫМЦЫ — чулымнар; Чу¬
лым татарлары (Обь елгасы ку¬
шылдыгы Чулымның урта һәм
түбән агымы бассейны төрки¬
ләре; бу борынгы төрки-татар
кавеме хәзерге вакытта руслар
һәм хакаслар тарафыннан
ахыргача ассимиляцияләнеп
бетү алдында тора).
ЭЛЛИНЫ — эллиннар (греклар¬
ның борынгы үзатамасы, элек
бу төшенчә барлык Урта диң¬
гезнең көнчыгыш яр буе хал¬
кына карата кулланылган).
ЭСЕГЁЛИ — әсәгелләр (борын¬
гы болгар кабиләләре берләш¬
мәсенә кергән төрки кабиләләр¬
нең берсе; IX—X йөзләрдә Ур¬
та Идел буенда яшәгәнлекләре
мәгълүм).
Древние народы, племена и племенные союзы
172
ЭТРУСКИ — этрусклар (б. э. к.
1 меңъеллыкта Апеннин ярым¬
утравының төньяк-көнбатышын
биләгән, заманына күрә югары
мәдәнияткә ирешеп, аннал соң¬
гы Рим (Рум) цивилизациясенә
көчле йогынты ясаган борынгы
кабиләләр; килеп чыгышлары
ачыкланмаган (борынгы терки
телле кавем булуы ихтималлы¬
гы да юк түгел); б. э. к. VII йөз
ахырында шәһәр-дәүләтләр бер¬
легенә берләшәләр, б. э. к. V—
III йөзләрдә Рим (Рум) тара¬
фыннан буйсындырылалар).
ЭФТАЛЙТЫ — әфталиләр (V—
VI йөзләрдә Иранга, Төньяк-
Көнбатыш һиндстанга бәреп
кергән кабиләләр берләшмәсе,
V йөздә Урта Азияне, Әфганстан-
ны, Көнчыгыш Иранны биләгән
дәүләт төзиләр).
ЯЗЫКИ — языклар (б. а. к. 1 меңъ¬
еллык башында Азов (Азак) диң¬
гезенең төньяк яр буйларында
күчмә кабиләләрнең хәрби-сәя-
си берләшмәсен җитәкләгән сар¬
мат кабиләсе. Үзәк Европада
(Аурупада) Рим (Рум) өлкәләре¬
нә һөҗүм итәләр. Б. э. к. II йөз¬
дә шунда урнашып алалар һәм
башка кавем-халыклар белән
кушылалар).
ЯСЫ — к. Алйны.
ТЕРМИНЫ И ПОНЯТИЯ ИСТОРИЧЕСКОЙ ГЕОГРАФИИ
Тарихи география төшенчәләре һәм атамалары
АБИССИНИЯ — Абиссиния
Хәбәшстан (хәзерге Эфиопия).
АВСТРАЛИЯ — Австралия
(1. Австралия континенты, кыйт¬
гасы; 2. Австралия дәүләте, мәм¬
ләкәте).
АДЖАРИЯ — Аҗарстан (1. Та¬
рихи өлкә; 2. Аҗарстан Респуб¬
ликасы, Җөмһүрияте).
АДРИАТИЧЕСКОЕ МОРЕ —
Адриатик диңгез; (тар.) Әдрән
диңгез.
АЗЕРБАЙДЖАН — Азәрбай¬
җан (1. Тарихи өлкә; 2. Азәр¬
байҗан Республикасы, Җөмһү¬
рияте).
Ирйнский Азербайджан —
Иран Азәрбайҗаны (Ирандагы
тарихи өлкә).
АЗИЯ — Азия, Азия континен¬
ты (кыйтгасы); (иск.) Асия,
Асия континенты (кыйтгасы).
Малая Азия — Кече Азия.
Передняя Азия — Алгы Азия.
Центральная Азия — Үзәк
Азия.
АЗОВСКОЕ МОРЕ — Азов диң¬
гезе; (тар.) Азак диңгезе.
АЛЖИР —Алжир; (тар.) Әл-
җәзаир (1. Төньяк Африкада
тарихи өлкә; 2. Дәүләт; 3. Шә¬
һәр. кала).
АЛТАЙСКИЕ ГОРЫ — Алтай
таулары.
АЛЬПЫ (Альпийские гбры) —
Альп таулары.
АМЕРИКА — Америка, Амери¬
ка континенты (кыйтгасы).
Латйнекая Америка — Ла¬
тин Америкасы (латин-испан.
португал телләрендә сөйләшүче
халыклар яшәүче Америка).
Северная Америка — Төньяк
Америка.
ЦентрАлъная Америка —
Үзәк Америка.
Южная Америка — Көньяк
Америка.
АМУДАРЬЯ (р.) — Амудәрья
елгасы (суы).
АПЕННИНСКИЙ ПОЛУОСТ¬
РОВ — Апеннин ярымутравы.
АПЕННИНЫ (гбры ) — Апеннин
таулары.
АРАВИЙСКИЙ ПОЛУОСТРОВ
Гарәбстан ярымутравы.
АРАВИЙСКОЕ МОРЕ — Гарәп
диңгезе.
АРАВИЯ — Гарәбстан; Гарәп¬
ләр) иле.
Саудовская Арбвия — Согуд
Гарәбстаны.
АРАЛЬСКОЕ МОРЕ — Арал
диңгезе.
АРМЕНИЯ — Әрмәнсган; (тар.)
Әйястан (1. Тарихи өлкә; 2. Әр-
мәнстая Республикасы, Җөмһү¬
рияте).
Термины и понятия исторической географии
174
Арская сторона — Арча ягы
(Казан артында Арча тарафын¬
дагы җирләр; (күч.) Казан арты).
АРЯ (р.) — Эрә елгасы (суы).
АТЛАНТИЧЕСКИЙ ОКЕАН —
Атлаятик океан.
АФГАНИСТАН — Әфганстан
(1. Тарихи өлкә; 2. Дәүләт).
АФРИКА — Африка, Африка
континенты (кыйтгасы).
Восточная Африка — Көнчы¬
гыш Африка.
Збпадная Африка — Көнба¬
тыш Африка.
Северная Африка — Төньяк
Африка.
Севера Восточная Африка —
Төньяк-Көнчыгыш Африка.
Южная Африка — Көньяк
Африка.
АШИТ (р.) — Ашыт елгасы (суы).
БАЛКАНСКИЕ ГОРЫ — Балкан
таулары.
БАЛКАНСКИЙ ПОЛУОСТ¬
РОВ — Балкан ярымутравы.
БАЛТИЙСКОЕ МОРЕ — Бал-
тыйк диңгезе.
БАРЕНЦОВО МОРЕ — Баренц
диңгезе.
БЕЗДНА (р.) — Бизнэ елгасы
(суы).
БЕЛАЯ (р.) — Агыйдел елгасы
(суы).
БЕЛОЕ МОРЕ — Ак диңгез.
БЕЛОМОРСКО-БАЛТИЙСКИЙ
КАНАЛ — Ак диңгез-Балгыйк
каналы.
БОЛЬШАЯ СУЛЬЧА (р.) — Олы
Сөлчә елгасы (суы).
БОЛЬШОЙ ЧЕРЕМШАН (р.) —
Зур Чирмешән елгасы (суы).
«ВЕЛИКАЯ ВЕНГРИЯ» (MAG¬
NA HUNGARIA) — «Бөек Вен¬
грия»; «Бөек Маҗарстан» (венгр¬
ларның риваятьләрдә тасвир¬
ланган борынгы ватаны; Урал
таулары алдында булган дип
исәпләнелә).
«ВЕЛЙКАЯ ПЕРМЬ* — «Бөек
Пермь» (XV—XVII йөзләрдә
Урал буендагы тарихи өлкә).
«ВЕЛЙКАЯ ТАТАРИЯ» («Вели¬
кая Тартария»)— «Бөек Тата¬
рия* («Бөек Тартария»); «Бөек
Татарстан», «Бөек Татар иле»
(XV—XVIII йөзләр Көнбатыш
Европа (Аурупа) тарихчылары
хезмәтләрендә һәм географик
карталарда Идел буена, Көньяк
Себергә, өлешчә Үзәк Азиягә —
төркиләр яшәгән җирләргә ка¬
рата кулланылган тарихи-гео-
график атама).
ВЕЛИКИЕ ОЗЁРА — Олы күл¬
ләр (Төньяк Америкада).
ВЕЛИКОБРИТАНИЯ — Бөекбри-
тания (1. Тарихи өлкә; 2. Дәү¬
ләт).
ВОЛГА (р.) — Идел елгасы (суы);
(тар.} Итил елгасы (суы), Итил-
су.
Левобережье Вблги — Идел¬
нең сул ярындагы җирләр.
Правобережье Вблги — Идел¬
нең уң ярындагы җирләр.
ВОСТОК — Шәрык, Көнчыгыш.
Блйжний Востбк — Якын
Көнчыгыш.
Дбльний Востбк — Ерак Көн¬
чыгыш.
Средний Востбк — Урта Көн¬
чыгыш.
175
Тарихи география төшенчәләре һәм атамалары
ВОСТОЧНО-КИТАЙСКОЕ мб-
РЕ — Көнчыгыш Кытай (Шәр¬
кый Чин) диңгезе.
ВОСТОЧНО-СИБИРСКОЕ Мб-
РЕ — Көнчыгыш Себер диңгезе.
ВЯТКА (р.) — Вятка елгасы
(суы); Нократ елгасы (суы).
ГЕРМАНИЯ — Германия; (иск.)
Алмания (1. Тарихи өлкә; 2. Дәү¬
ләт).
ГИБРАЛТАРСКИЙ ПРОЛИВ —
Гибралтар бугазы.
ГИМАЛАИ (Гималайские гб-
ры) — Һималай таулары.
ГОБИ (пустыня) — Гоби чүле.
ГОРНАЯ (Нагбрная) СТОРО¬
НА — Тау ягы; (иск.) Җәбәл-
стан (Урта Иделдә Иделнең
уңъяк яр буендагы җирләргә
карата әйтелә).
ГРЕЦИЯ — Греция; (иск.) Юнан-
(стан) (1. Тарихи өлкә; 2. Дәүләт).
ГРУЗИЯ — Грузия; (иск.) Гөр-
җестан (1. Тарихи өлкә; 2. Гру¬
зия. Гөрҗестан Республикасы,
Җөмһүрияте).
ДВУРЕЧЬЕ — 1. Елгаара өлкә,
Мавәраэннәһер (Төркестанда
Амудәрья белән Сырдәрья елга¬
лары арасындагы тарихи өлкә);
2. к. Месопотамия.
ДЁМА (р.) — Дим елгасы (суы).
ДЕШТ-И-КИПЧАК — Дэшти
Кыпчак (урта йөзләрдә Кара
диңгезнең төньяк яр буе җир¬
ләрен, Идел, Днепрның түбәнге
агымнарын, Кубань, Дон буйла¬
рын үз эченә алган тарихи өл¬
кә).
ЕВРОПА — Европа, Европа кон¬
тиненты (кыйтгасы); Аурупа,
Аурупа континенты (кыйтгасы).
Восточная Еврдпа — Көнчы¬
гыш Европа (Аурупа).
Западная Еврбпа — Көнчы¬
гыш Европа (Аурупа).
Центральная Европа — Үзәк
Европа (Аурупа).
ЕВФРАТ (р.) — Евфрат елгасы
(суы); Карасу.
ЕГИПЕТ — Мисыр (1. Тарихи
өлкә; 2. Дәүләт).
ЖЁЛТОЕ МОРЕ — Сары диң¬
гез.
ЗАБАЙКАЛЬЕ — Байкал аръ¬
ягы (арты).
ЗАВОЛЖЬЕ — Идел аръягы;
Идел елгасының (суының) аръ¬
ягы (Урта Иделнең сул ярын¬
дагы җирләр).
ЗАЙ (р.) — к. Степной Зай.
ЗАКАВКАЗЬЕ — Кавказ арты,
Кавказ аръягы; (иск.) Каф та¬
вы (таулары) арты (аръягы).
ЗАКАЗАНЬЕ — Казан арты
(Казан шәһәреннән көнчыгыш,
төкьяк-көкчыгыш һәм көньяк-
көнчыгыш тарафларда Казансу,
Ашыт, Шушма, Миша кебек ел¬
га бассейннарын биләүче тари¬
хи өлкә).
ЗАКАМЬЕ — Кама (Чулман)
аръягы (Түбән Каманың сул
ярындагы җирләр).
Восточное Закбмъе — Көн¬
чыгыш Кама (Чулман) аръягы
(Ык белән Шушма елгалары
арасындагы җирләр).
Западное Закамье — Көнба¬
тыш Кама (Чулман) аръягы
(Шушма белән Идел елгалары
арасындагы җирләр).
ЗАКАРПАТЬЕ — Закарпатье,
Карпат арты, Карпат аръягы
Термины и понятия исторической географии
176
(Карпат таулары артындагы
җирләр).
ЗАПОРОЖЬЕ — Запорожье
(Украинада Днепр буендагы та¬
рихи өлкә).
ЗАУРАЛЬЕ — Урал аръягы,
Урал арты (Урал аръягындагы
җирләр).
ИК (р.) — Ык елгасы (суы).
ИЛЁТЬ (р.) — Илләт елгасы
(суы).
ИНД (р.) — Һинд елгасы (суы)
(һиндстанда).
ИНДИЙСКИЙ ОКЕАН — һинд
океаны.
ИНДИЯ — Һиндстан (1. Тарихи
өлкә; 2. Дәүләт).
ИНДОКИТАЙ (пов) — һинд-
Кытай ярымутравы.
ИНДОСТАН (пов) — Һиндстан
ярымутравы.
ИОНИЧЕСКОЕ МОРЕ — Иония
диңгезе.
ИРАК — Гыйрак (1. Тарихи өл¬
кә; 2. Дәүләт).
ИРТЫШ (р.) — Иртыш, яки Ир-
теш елгасы (суы).
ИССЫК-КУЛЬ (оз.) — Ыссык
күл.
КАВКАЗСКИЕ ГОРЫ — Кавказ
таулары; (иск.) Каф таулары
(тавы).
КАЗАНКА (р.) — Казанка елга¬
сы (суы); Казан елгасы; Казан-
су.
КАМА (р.) — Кама елгасы (суы);
Чулман елгасы (суы).
КАРАКУМЫ (пустыня) — Ка-
раком чүле.
КАРЙБСКОЕ МОРЕ — Кариб
диңгезе.
КАРПАТСКИЕ ГОРЫ — Карпат
таулары.
КАРСКОЕ МОРЕ - Карск диң¬
гезе.
КАСПИЙСКОЕ МОРЕ - Каспий
диңгезе; (иск.) Хәзәр диңгезе.
КИТАЙ — Кытай; (иск.) Чин
(1. Тарихи өлкә; 2. Дәүләт).
КИЧУЙ (р.) — Кичү елгасы
(суы).
КОНДУРЧА (р.) - Кондырча
елгасы (суы).
КОРАЛЛОВОЕ МОРЕ — Мәр¬
җән диңгезе.
КРАСНАЯ ПРЁСНЯ — Кызыл
Пресня (Мәскәү шәһәренең
көнбатыш өлешендәге тарихи
район).
КРАСНОЕ МОРЕ — Кызыл диң¬
гез.
КРЫМ (п ов) — Кырым ярым¬
утравы.
КУБАНЬ (р.) — Кубан(ь) елга¬
сы (суы).
КУБНЯ (р.) — Гәбенә елгасы
(суы); (иск.) Ябынчы елгасы (суы).
КУРДИСТАН — Көрдестан (та¬
рихи өлкә).
КЫЗЫЛКУМ (пустыня ) — Кы-
зылком чүле.
ЛЕВЕДИЯ — Леведия, к. «Вели¬
кая Венгрия».
ЛУГОВАЯ СТОРОНА - Болын
ягы (Урта Иделдә Иделнең
сулъяк яр буендагы, Идел белән
Кама елгалары арасындагы
җирләргә карата әйтелә).
МАГРЙБ — Мәгъриб (Төньяк
Африкада тарихи өлкә).
МАЛАЯ СУЛЬЧА (р.) — Кече
Сөлчә елгасы (суы).
177
Тарихи география төшенчәләре һәм атамалары
МАЛАЯ ЦЙЛЬНА (р.) — Кече
Чынлы елгасы (суы).
♦ МАЛОРОССИЯ» —Украина
(XVII йөз уртасында — XX йөз
башында).
МАЛЫЙ ЧЕРЕМШАН (р.) —
Кече Чирмешән елгасы (суы).
МЕНЗЕЛЯ (р.) — Минзәлә ел¬
гасы (суы).
МЕСОПОТАМИЯ — Месопота¬
мия; Елгаара өлкә; Мавәраэн-
нәһер (Якын Көнчыгышта Тигр
белән Евфрат елгалары арасын¬
дагы тарихи өлкә).
МЁША (р.) — Мишә елгасы
(суы).
МОНГОЛИЯ — Монголия; Мон¬
голлар) иле (1. Тарихи өлкә;
2. Дәүләт).
Внешняя Монголия — Тыш¬
кы Монголия; Тышкы Монгол
иле (хәзерге Монголиянең көнь¬
ягындагы тарихи өлкә).
Внутренняя Монголия — Эч¬
ке Монголия; Эчке Монгол иле
(Кытайның төньягындагы та¬
рихи өлкә).
МРАМОРНОЕ МОРЕ — Мәрмәр
диңгезе.
НАГОРНАЯ СТОРОНА — к. Гор¬
ная (Нагорная) сторона.
НЕЧЕРНОЗЕМЬЕ — кара туф¬
раклы булмаган җир(ләр).
НОВАЯ АНГЛИЯ — Яңа Англия
(АКШның төньяк-көнчыгыш
өлешенең тарихи атамасы).
ОКА (р.) — Ока, яки Ука елга¬
сы (суы).
ОХОТСКОЕ МОРЕ — Охот(а)
диңгезе.
ПАКИСТАН — Пакистан яки
Пакъстан (1. Тарихи өлкә;
2. Дәүләт).
ПАЛЕСТИНА — Палестина;
(иск.) Фәләстыйн (тарихи өл¬
кә).
ПАМИР (горы)—Памир тау¬
лары.
ПЕРСИДСКИЙ ЗАЛЙВ — Фар
сы култыгы.
ПЕРСИЯ — Фарсы(лар) иле;
(күч.) Иран. (1. Тарихи өлкә;
2. Дәүләт).
ПИРЕНЕИ (горы) —Пиреней
таулары.
ПИРЕНЕЙСКИЙ ПОЛУОСТ¬
РОВ — Пиреней ярымутравы.
ПОВОЛЖЬЕ — Идел буе.
Верхнее Поволжье — Югары
Идел буе; Югары Идел.
Казанское Поволжье — Казан
(шәһәре, каласы) янындагы (ти¬
рәсендәге) Идел буе.
Нйжнее Поволжье — Түбән
Идел буе; Түбән Идел.
Среднее Поволжье — Урта
Идел буе; Урта Идел.
ПОДМОСКОВЬЕ — Мәскәү яны
(тирәсе), Мәскәү шәһәре (кала¬
сы) тирәсе.
ПРЕДВОЛЖЬЕ — Идел алды
(Идел елгасының уң ярындагы
җирләр).
ПРЕДКАМЬЕ — Кама (Чулман)
алды (Түбән Каманың уң ярын¬
дагы җирләр).
Восточное Предкамье — Көн¬
чыгыш Кама (Чулман) алды
(Кама алдының Нократ елга¬
сыннан көнчыгыштагы өлеше).
12 K-S/3H
Термины и понятия исторической географии
178
Зйпадное Предкймье — Көн¬
батыш Кама (Чулман) алды
(Кама алдының Иделдән алып
Нократка кадәрге өлеше).
ПРЕДУРАЛЬЕ — Урал алды
(Урал таулары алды).
ПРИБАЛТИКА — Балтыйк буе
(Балтыйк диңгезе буе).
ПРИКАЗАНЬЕ — Казан яны
(тирәсе); Казан шәһәре (каласы)
тирәсе.
ПРИКАМЬЕ — Кама (Чулман)
буе, Кама елгасы (суы) буе.
ПРИУРАЛЬЕ — Урал буе (Урал
тавы (таулары) буе).
Южное Приуралье — Көньяк
Урал буе (буйлары).
ПРИЧЕРНОМОРЬЕ - Кара
диңгез буе.
Сёверное Причерномдрье —
Кара диңгезнең төньяк яр буе.
ПРУССИЯ — Пруссия; Прус(лар)
иле (1. Тарихи өлкә; 2. Электә
дәүләт).
Востбчная Пруссия — Көн¬
чыгыш Пруссия (Балтыйк буен¬
дагы, хәзер нигездә Россиянең
Калининград өлкәсенә караган
тарихи өлкә).
ПЯНДЖ (р.) — Пәнҗ елгасы
(суы).
САРГАССОВО МОРЕ — Саргасс
диңгезе.
РОССИЯ — Россия; Русия; Рә-
сәй (1. Тарихи өлкә; 2. Дәүләт).
САМАРСКАЯ ЛУКА — Самара
(Самар) шәһәре (каласы) янын¬
дагы (тирәсендәге) елга (Идел)
борылышы, яки Самара дугасы.
САХАРА (пустыня) — Сахара,
яки Сәхрә чүле.
Зйпадная Caxdpa — Көнба¬
тыш Сахара, Сәхрә (Төньяк
Африканың көнбатышындагы
тарихи өлкә).
СВИЯГА (р.) — Зөя елгасы
(суы).
СВИЯЖСКАЯ СТОРОНА — Зөя
ягы, к. Горная сторона.
СЕВЕРНОЕ МОРЕ — Төньяк
диңгезе; Котып диңгезе.
СЕВЕРНЫЙ ЛЕДОВИТЫЙ ОКЕ¬
АН — Төньяк Боз океаны; Ко¬
тып дәрьясы.
СЕВЕРНЫЙ ПОЛЮС — Төньяк
полюс; (иск.) Төньяк котып.
СЕМИРЕЧЬЕ — Җидесу (Казах¬
станның (Казакъстанның) көн¬
чыгышындагы тарихи өлкә).
СИБИРЬ — Себер (тарихи-гео-
график өлкә).
СИРИЯ — Сүрия; (иск.) Шам
(1. Тарихи өлкә; 2. Дәүләт).
СКАНДИНАВСКИЙ ПОЛУОСТ¬
РОВ — Скандинавия ярымутра¬
вы.
СОГД (СогдиАна) — Согд, Согыт,
Согыт иле (Урта Азиядә тарихи
өлкә).
СОЛОМОНОВЫ ОСТРОВА — Сө¬
ләйман утраулары.
СРЕДИЗЕМНОЕ МОРЕ —Урта
диңгез; (иск.) Ак диңгез.
СТЕПНОЙ ЗАЙ (р.) — Дала Зәе;
Зәй елгасы (суы).
СУЭЦКИЙ КАНАЛ — Сүәеш
каналы.
СЫРДАРЬЯ — Сырдәрья елга¬
сы (суы).
СЮНЬ (р.) — Сөн елгасы (суы).
ТЕЕЕК (р.) —Терек елгасы (суы).
ТИГР (р.) — Тигр елгасы (суы).
179
Тарихи география төшенчәләре һәм атамалары
ТИРРЕНСКОЕ МОРЕ — Тиррен
диңгезе.
ТЙХИЙ ОКЕАН — Тын океан.
ТОБОЛ (р.)— Тобол, яки Ту-
был елгасы (суы).
ТУРАНСКАЯ РЕКА — Туран
дәрьясы (төрки халыклар җи¬
реннән аккан елга; борын за¬
манда төрки дөньяны фарсылар
шулай атаганнар).
ТУРКЕСТАН—Төркестан; (1. Ур¬
та Азия һәм Казахстан (Ка-
закъстан); 2. Шәһәр).
Восточный Туркестан—Шәр¬
кый Төркестан, Көнчыгыш Төр¬
кестан.
Зйпадный Туркестан — Гар¬
би Төркестан, Көнбатыш Төр¬
кестан.
ТЯНЬ-ШАНЬ (гбры ) — Тянь-
Шань таулары.
УКРАИНА — Украина (1. Та¬
рихи өлкә; 2. Дәүләт).
Закарпйтская Украина — Кар¬
пат арты (аръягы) Украинасы.
Левобережная Украина —
Сулъяр Украина (Днепр елга¬
сының сул ярындагы җирләр).
Правобережная Украина —
Уңъяр Украина (Днепр елгасы¬
ның уң ярындагы җирләр).
Слободскйя Украина — Бис¬
тәләр Украинасы (Украинаның
XVH—XVIII йөзләрдә Россия
составына кергән тарихи өл¬
кәсе).
Степная Украина — Дала
Украинасы; Далалы Украина
(Украинаның көньяктагы дала¬
лы өлеше; Көньяк Украина).
УРАЛ (р.) — Урал елгасы (суы);
(иск.) Җаек елгасы (суы).
12*
УРАЛЬСКИЕ ГОРЫ — Урал
таулары.
УФА (УФЙМКА) (р.) — Кара
Идел елгасы (суы) (Агыйдел ку¬
шылдыгы).
ФЕРГАНСКАЯ ДОЛИНА — Фир
ганә үзәне (үзәнлеге) (Төрке-
станда).
ХАЗАРИЯ — Хәзәр иле; Хәэәр-
стан (1. Тарихи өлкә; 2. Борын¬
гы төрки дәүләт).
ХИДЖАЗ — Хиҗаз (Гарәбстан
ярымутравындагы тарихи өлкә).
ХИНДУСТАН — һиндстан,
к. Индия.
ХОРАСАН — Хөрәсән (Иранда¬
гы тарихи өлкә).
ХОРЕЗМ — Харәэем (Төркестан-
дагы тарихи өлкә).
ЦЙЛЬНА (р.) — Чынлы елгасы
(суы).
ЧЁРНОЕ МОРЕ — Кара диңгез;
(иск.) Болгар диңгезе.
ШЕШМ А (р.) — Шушма елгасы
(суы) (Түбән Каманың сул ку¬
шылдыгы).
ШОШМА (р.) — Шушма елгасы
(суы) (Вятканың уң кушылдыгы).
ШУМБУТ (р.) — Шомбыт елга¬
сы (суы).
ЭГЕЙСКОЕ МОРЕ — Эгей диң¬
гезе.
ЭФИОПИЯ — Эфиопия; (иск.)
Хәбәшстан (1. Тарихи өлкә;
2. Дәүләт).
ЮЖНО-КИТАЙСКОЕ МОРЕ —
Көньяк Кытай (Чин) диңгезе.
ЯЙК (р.) — Җаек елгасы (суы)
(Урал елгасының элекке атама¬
сы).
ЯПОНСКОЕ МОРЕ — Япон дин
гезе.
ТЕРМИНЫ И ПОНЯТИЯ
ИСТОРИЧЕСКОЙ ГЕОГРАФИИ КАЗАНИ
Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре
һәм атамалары
АДМИРАЛТЕЙСКАЯ СЛОБО¬
ДА — Адмиралтейство бистәсе;
Бишбалта бистәсе (XVIII—XX
йөз башында Казанның көнба¬
тыш читендә урнашкан, к. Веш-
балта).
АКАДЕМИЧЕСКАЯ СЛОБО¬
ДА — Академия бистәсе (XIX
йөзнең икенче яртысында Ка¬
занның көньяк-көнчыгыш чи¬
тендә барлыкка килен, XX йез
башыннан шәһәр эченә керә),
АКИ (дер., с.) — Эки (Әке) авылы
(Казаннан төньяк-көнчыгыш
тарафтагы, Киндерле елгасы бу¬
ендагы Казан ханлыгы чорын¬
нан мәгълүм шәһәр яны авы¬
лы, хәзер шәһәр биләмәсенә
керә).
АМЕТЕВО (дер., с., пос.) —
к. Омётьево.
АРАКЧИНО (Уракчмнб*, «Урах-
чинб», «Рахчнно») (дер„ с., пос.) —
Аракчнно бистәсе; (иск.) Урак¬
чы авылы (XVI йөздән мәгъ¬
лүм Казаннан көнбатыштагы
шәһәр яны авылы, хәзер шәһәр
эченә керүче бистә).
•АРКАДИЯ» (сад)— «Аркадия»
(«Әркәдия») бакчасы (1895 ел¬
дан алып 1920 еллар азагына
кадәрле Казан халкының Ка¬
бан күле буендагы ял итү, кү¬
ңел ачу урыны).
АРМЯНСКАЯ СЛОБОДА - Әр¬
мән бистәсе (ханлык чорында
Казанның көньяк-көнчыгыш
өлешендә оешып, XVIII йөз
башында Кирпеч бистәсе белән
кушыла, 1774 елдан шәһәр чик¬
ләренә керә).
АРСКОЕ ПОЛЕ — Арча кыры
(ханлык чоры Казанының төнь¬
як-көнчыгыш читендә, хәзер
шәһәрнең үзәк өлешенә кара¬
ган җирдә урнашкан кыр, соң¬
рак тарихи-географик урын,
мәйдан; атамасы Арча юнәле¬
шендәге юл башына нисбәтле).
АРХАНГЕЛЬСКАЯ СЛОБОДА —
Архангел бистәсе (Кабан күле
буенда, элекке Колмәмәт авылы
урынында XVI йөз ахырында
барлыкка килгән Архангел авы¬
лы нигезендә XVII Йөз азагын¬
да оеша, XVIII йөз урталарына
шәһәр эчендә кала).
АРХИЕПИСКОПСКАЯ СЛОБО¬
ДА — Архиепископ бистәсе
(XVI йөзнең икенче яртысында
Болак артында, элекке Көрәеш
бистәсе урынында оешкан шә¬
181
Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре
һәр яны бистәсе, XVII йөз ба¬
шыннан шәһәр эчендә кала).
АРХИЕРЕЙСКАЯ ДАЧА —
1. Архиерей дачасы (1781 елда
В. И.Кафтырев тарафыннан Ка¬
занның көньяк-көнчыгыш читен¬
дә, Урта (Аргы) Кабанның би¬
ек ярында архитектор В.В. Рас¬
трелли сызымнарын һәм рәсем¬
нәрен кулланып, Петербург ба¬
роккосы стилендә төзелгән бина,
Казан архиепископлары рези¬
денциясе); 2. Архиерей дачасы;
(күч.) Сөембикә (Сөенбикә) бос¬
таны (бакчасы) (элек Архиерей
дачасы биләгән җирләрнең та¬
рихи хәтергә бәйле гомумиләш-
терелгән атамасы; икенче атама
татар ханбикәсе — Сөембикәгә
бәйле кулланыла; 3. (күч.) Ка¬
бан шәһәрлеге).
БАКАЛДА ( пристань) — Ба-
калтай, Бакалда; Бакалтай (Ба-
калда) пристане (Казансу та¬
магындагы 1920 елда ябылган
пристань).
БАННОЕ (оз.)— Мунча күле
(Казан шәһәр күлләре система¬
сында XVI йөз елъязмалары
буенча мәгълүм күл исеме).
БЕЛОЕ (оз.)— Ак күл (Казан
шәһәр күлләре системасында
XVI йөз елъязмалары буенча
мәгълүм күл исеме).
БЕШБАЛТА (Бежбалтй) (дер.,
сл.) — Бишбалта авылы, бистә¬
се (XVI—XVII йөзләрдә Казан¬
нан көнбатыш тарафтагы шә¬
һәр яны авылы, ХУШ—XX йөз
башында бистә, XX йөз башын¬
нан шәһәр чигенә кертелә, к. Ад¬
миралтейская слободА).
БЛЙЖНИЙ КАБАН (оз.) -
к. Нйжний КабАн.
БОЛЬШАЯ ИГУМНОВА СЛО¬
БОДА — Олы (Зур) Игумный
бистәсе (XVII йөздә Казанның
көнбатыш тарафында, Казансу-
ның уң ярында Елантау ир¬
ләр монастыре тирәсендә оеша,
XX йөздән шәһәр эченә керә).
БОРЙСКОВСКИЙ КАБАН (оз.) —
Борисково Кабаны, к. Верхний
КабАн.
БУЛ АК (реч., канйл-проток ) —
Болак; Болак инеше (елгасы,
суы, каналы) (башта Түбән
(Бирге) Кабаннан агып чыгып,
Казансуга койган инеш, елга,
аннары канал).
ВЕРХНИЙ КАБАН (оз.) - Юга¬
ры Кабан (күле); Борисково
Кабаны (күле) (Кабан күлләре
системасындагы күл).
ВЕШНЯКОВА СЛОБОДА — Веш¬
няков бистәсе (XVI йөзнең икен¬
че яртысында — XVII йөздә Бо¬
лак суының урта агымындагы
шәһәр бистәсе).
ГЛУБОКОЕ (оз.) — Тирән күл
(Казанның көнбатыш тарафын¬
дагы күл).
ГНИЛОЕ (оз.) — Черек күл
(Казан шәһәр күлләре система¬
сында XVI йөз елъязмалары
буенча мәгълүм күл).
ГОЛУБОЕ (оз.) — Зәңгәр күл (Ка¬
занның төньяк читендәге күл).
ГОСТИНЫЙ ДВОР — Сәүдә-ку-
нак йорты, кәрвансарай (1800—
1803 елларда архитектор
Ф. Е. Емельянов тарафыннан рус
классицизмы стилендә корыл¬
ган бина; хәзерге вакытта күп
Термины и понятия исторической географии Казани
182
үзгәртеп корулар кичергән бу
корылмада ТРның Милли му¬
зее, Баш архив идарәсе һ.б. оеш¬
малар урнашкан).
ГОСТИНЫЙ ОСТРОВ — Сәүдә-
кунак атавы; Сәүдә-кунак утра¬
вы (XV йөздә—XVI йәзнең бе¬
ренче чирегендә Казан ханлы¬
гының зур җәйге ярминкәләре
оештырылган утрау; Югары Ос-
лан авылы каршында урнашкан
була. Бу ярминкәләр 1523 елда
Мәскәү дәүләтенең бөек кенәзе
Василий III рус сәүдәгәрләренә
Казан белән сәүдә итүне тыйган¬
чы эшләп килгән; Әби патша¬
ның (Екатерина П нең) 1767 ел¬
да Идел буйлап гизгәндә шушы
утрауда булуы һәм аны италия¬
ле Маркиз Палуччиларга бүләк
итүе турындагы фаразларга бәй¬
ләп, XVIII йөз азагыннан «Мар¬
киз утравы» дип йөртелә баш¬
лый; 1956 елда Куйбышев су¬
саклагычы астында кала).
ГРИВКА (сл.) — Гривка бистәсе;
Тау бистә; Үр бистә (XVIII йөз¬
дә Казанның тәньяк-көнбатыш
читендә, Казансуның уң ярын¬
дагы үр җирдә — гривкада бар¬
лыкка килә, XX йөз башыннан
шәһәр эченә керә).
ГУЗЁЕВО (оз.) — Гузеево күле;
Хуҗа күле (?) (Казан шәһәр күл¬
ләре системасында XVI йәз та¬
рихи чыганаклары буенча мәгъ¬
лүм күл; хәзерге Г. Тукай исе¬
мендәге мәйдан белән Болак ине¬
ше арасында урнашкан булган).
ДАИРОВА БАНЯ — Дәир (Та¬
һир — ?) мунчасы (Казан хаклы¬
гы чорындагы җәмәгать мунча¬
сы; Түбән Болакның уң ярын¬
да урнашкан булган).
ДАЛЬНИЙ КАБАН (03.) —
к. Средний Кабан.
ДЕВЛИКЁЕВО (ДЕВЛЕТКИЛЬ-
ДЁЕВО) (дер., с., пос., микрорай¬
он] — Дәүләки (Дәүләткилде)
авылы, бистәсе, микрорайоны
(Казаннан көньяк-көнчыгыш
тарафтагы шәһәр яны авылы,
аннары бистә, хәзер шәһәр
эчендәге микрорайон исеме).
ДЕРБЫШКИ (дер., с., пос.) -
Дәрвишләр авылы, бистәсе;
(иск.) Дәрбиш (Дәрбишгали)
авылы, бистәсе (Казаннан төнь-
як-көнчыгыш тарафтагы, Ка-
зансу, Нөкъсә суы буйларында¬
гы ханлык чорыннан мәгълүм
шәһәр яны авылы, ханлык чо¬
рындагы аксөяк исеме белән
аталган, хәзер шәһәр эчендәге
бистә, микрорайон).
ЗАБУЛАЧЬЕ — Болак арты;
Болак аръягы (Болак суының
сул ярындагы, аннан көньяк¬
тагы җирләр).
ЗАКАБАНЬЕ — Кабан арты (Ка¬
бан күленнән көньяк-көнбатыш-
тарак, Казанның үзәк өлешен¬
нән аръякта булган җирләр).
ЗИЛАНТОВА ГОРА — Елантау,
Елан тавы (Казанга нигез са¬
лыну турындагы риваятьләрдә
башта еланнар оясы буларак
сөйләнгән, соңрак шунда оеш¬
кан ирләр монастырена исем
биргән, Казансуның элекке, тү¬
бәнге агымы буендагы калку¬
лык, тау).
183
Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре
ИВАНОВСКАЯ ПЛОЩАДЬ -
Иванов мәйданы, к. Первого мая
(пл.).
ИГУМНОВА СЛОБОДА - Игум-
ный бистәсе (к. Большая Игум¬
нова слободб, Малая Игумнова
слобода).
ИЧКА (Йчка-Казань) (протбк
или рукбв р.) — Эчке елга (су);
Эчке Казан елгасы (суы), Эчке
Казаясу (тарихи чыганакларда
XVIII йәз ахырына кадәр искә
алынучы Эчке Казан елгасы,
суы; Казансуныц түбәнге агы¬
мы тармагы (яисә тармаклары)
буларак фаразлана, һәрхәлдә.
Эчке Казанның Утар авыллары
тирәсеннән агып, хәзерге Побе-
дилово бистәсе тирәсендә Иделгә
коюы мәгълүм).
КАБАН (оз.) — Кабан күле.
КАДЫШЕВО (дер.. с.) — Кадыш
авылы (Казаннан теньяк тараф¬
тагы, Казансуныц уң ярын¬
дагы Казан ханлыгы чорыннан
ук мәгълүм шәһәр яны авылы;
Казан ханлыгы чорындагы ак-
сеяк исемен йәртә; хәзер шәһәр
биләмәсенә керә).
КАЗАНСКИЙ КРЕМЛЬ -
к. Кремль.
КАРАВАЕВО (дер.. с., пос.) —
Караяаево авылы, бистәсе; (тар.)
Карабай (Кара би) авылы (Ка¬
заннан төньяктагы борынгы
шәһәр яны авылы, хәзер шәһәр
эчендәге бистә, микрорайон).
КИЗЙЧЕСКАЯ СЛОБОДА -
Кизик бистәсе, (Казан) Кизик
(ирләр) монастыре бистәсе (XVII
йөзнең икенче яртысында, Ка¬
занның төньягында, Кизик ир¬
ләр монастыре — хәзерге Хи¬
миклар мәдәният сарае тирә¬
сендә оеша, 1825 елдан шәһәр
чикләренә керә).
КИНДЕРЙ (с., пос.) — Киндерле
авылы, бистәсе (Казаннан тень-
як-көнчыгыш тарафтагы, Кин¬
дерле елгасы буендагы ханлык
чорыннан ук мәгълүм шәһәр
яны авылы, соңыннан бистә;
хәзер шәһәр биләмәсенә керә).
КИРПИЧНАЯ СЛОБОДА - Кир¬
печ бистәсе (XVII йөздә Казан¬
ның көньяк-көнчыгыш читен¬
дә барлыкка килеп, XVIII йөз
башларында Әрмән бистәсе бе¬
лән кушыла, 1774 елдан шәһәр
чикләренә керә).
КЛЫКЙ (Б. и М. Клыкн) (дер..
с.) — Клык авылы (Казаннан
көнчыгыш тарафтагы, Нөкъсә
суы буендагы, ханлык чорын¬
нан мәгълүм шәһәр яны авы¬
лы, хәзер шәһәр биләмәсенә
керә).
КОЗЬЯ СЛОБОДА — Кәҗә бис¬
тәсе (XIX йөзнең икенче ярты¬
сында Казанның тәньяк-көнба-
тыш читендә, Казансуныц уң
ярыкда оеша, XIX йөз азакла¬
рыннан шәһәр чикләренә керә).
КРАСНАЯ СЛОБОДА — Крас¬
ный бистә; Матур бистә (XVII
йөздә шәһәрнең көнчыгышын¬
да, Казансуның сул ярында
оешып, XVIII йөздәй шәһәр
чикләренә керә).
КРЕМЛЬ (Казанский Кремль) —
Кремль; шәһристан, кала (таш
кала); крепость (кирмән, кальга)
Термины и понятия исторической географии Казани
184
(XIV—XVIII йөзләр тарихи ар¬
хитектура ансамбле).
КУЗЕМЕТЪЕВО (дер., с.. пос.) —
Куземетьево авылы, бистәсе;
(тар.) Хуҗәхмәт (Хуҗа Әхмәт)
авылы, бистәсе (Казаннан көн¬
батыштагы борынгы шәһәр яны
авылы, хәзер шәһәр эчендәге
бистә).
КУЛМАМЁТЕВО (дер.) - Кол-
мәмәт (Колмөхәммәт) авылы
(Казан ханлыгы чорында Түбән
(Бирге) Кабан буена урнашкан
шәһәр яны авылы, соңрак
аның урынында Архангел авы¬
лы, аннары шул ук исемдәге
бистә барлыкка килә).
КУЛЬСЕЙТОВО (Кулсейтово)
(дер., с.) — Колсәет авылы (Ка¬
занная төньяк-көнчыгыщ та¬
рафтагы, Казансуның сул ярын¬
дагы, ханлык чорыннан ук мәгъ¬
лүм шәһәр яны авылы; хәзер
шәһәр биләмәсенә керә).
КУРАЙШЕВА СЛОБОДА - Кө¬
рәеш бистәсе (Казан ханлыгы
чорындагы Болак арты бистәсе;
атамасы ханлык чорындагы ак¬
сөяк исеменә мөнәсәбәтле).
ЛЕБЯЖЬЕ (оз.) — Аккош күле
(Казанның көнбатыш читендә¬
ге күл, хәзер шәһәр эчендә).
МАЛАЯ ИГУМНОВА СЛОБО¬
ДА — Кече Игумный бистәсе
(XVII йөздә Казанның көнба¬
тыш тарафында, Казансуның
уң ярында, Елантау ирләр мона¬
стыре тирәсендә оеша, XX йөз¬
дән шәһәр чигенә керә).
МАРКИЗ (бстров) — Маркиз
утравы, к. Гостйный бстров.
МОКРАЯ СЛОБОДА — Мокрый
(«Мыкрый») бистәсе (XVII йөз¬
дә Казанның көньяк-көнбатыш
читендә, Казансуның сазлыклы
сул ярында барлыкка килә,
XVIII йөздән шәһәр эчендә ка¬
ла).
НАГОРНЫЙ (пос.) — Нагорный
бистәсе; Таулык бистәсе; Тау
бистә (Совет чорында Казан¬
ның төньяк-көнбатыш читендә
оешкан бистә, хәзер шәһәр эче¬
нә керә).
•НЕМЕЦКАЯ ШВЕЙЦАРИЯ» —
«Немец Швейцариясе»; «Ал ман
Швейцариясе» (XIX йөз уртала¬
рыннан шәһәр халкының, биг¬
рәк тә немецларның (алманнар-
ньщ), Казан шәһәренең төньяк-
көнчыгышында, Казансуның
таулы сул ярында урнашкан
элекке дача җирләрендә ял итү
урыны; хәзерге М. Горький исе¬
мендәге Мәдәният һәм ял паркы
тирәсендәге җирләр).
НЙЖНИЙ КАБАН (оз.) — Тү¬
бән Кабан (күле); Бирге Кабан
(куле).
НОВОКРЕЩЁНСКАЯ СЛОБО¬
ДА—Керәшен бистәсе (XVIII
йөздә Иске Татар бистәсе янын¬
да, Кабан артында оешкан шәһәр
яны бистәсе, XVIII йөздән та¬
рихи чыганакларда күзәтелми).
НОВОТАТАРСКАЯ СЛОБОДА
(НОВАЯ ТАТАРСКАЯ СЛОБО¬
ДА) — Яңа Татар бистәсе, Яңа
Бистә (XVIII йөз урталарында
барлыкка килеп, шул йөз ахы¬
рыннан ук Казан шәһәре чиге¬
нә керә).
185
Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре
OMfelЪЕВО (дер., с., пос.) — Эмәт
(Әхмәт) авылы, бистәсе (Казан
ханлыгы чорыннан мәгълүм
шәһәр яны авылы, хәзер шәһәр
эчендәге бистә).
ОТАРЫ (Б., М. м Ср. 0т4ры)
(дер., с., пос.)— Отар авылы, бис¬
тәсе; (тар.) Утар авылы, бистәсе
(Казаннан көньякта, XVI йөз¬
дән мәгълүм шәһәр яны авы¬
лы; хәзер шәһәр эчендәге бис¬
тә).
ПАНСКАЯ СЛОБОДА - Пан-
(нар) бистәсе (XVII йөз тарихи
чыганаклары буенча мәгълүм
Болак арты бистәсе, элекке
Көрәеш бистәсе урынында оеш¬
кан, нигездә әсир, йомышлы
поляклар — «паннар» яшәгән,
XVIII йөздән шәһәр эчендә).
ПЕРВОГО МАЯ (пл.) — Бе¬
ренче май мәйданы (Казандагы
иң борынгы шәһәр мәйданна¬
рының берсе, XVI—XVIII йөз¬
ләрдә Кремльнең Спас манара¬
сы каршында формалаша, баш¬
та Слае, XVIII йөздән Иванов
мәйданы дип атала, 1917 елдан
соң хәзерге исемдә).
ПЛЕТЕНЙ (с.) — Пөләтән авы¬
лы (Казан артындагы шәһәр
яны авылы, XVII йөздән мәгъ¬
лүм, хәзер шәһәр эчендә).
ПЛОТНИЧЬЯ СЛОБОДА - Бал¬
та осталары бистәсе (XVI йөзнең
икенче яртысында Болак артын¬
да, Ямчылар бистәсе янында
оешкан шәһәр яны бистәсе,
XVII йөздә шәһәр эчендә кала).
ПОГАНОЕ (оз.) —Сасы күл
(Казан шәһәр күлләре система¬
сында XVI йөз елъязмалары
буенча мәгълүм күл).
ПОРОХОВАЯ СЛОБОДА — По¬
роховой бистәсе; Дары заводы
бистәсе (Казанның көнбатыш
тарафында, Казансу аръягында,
Казан дары заводы янында бар¬
лыкка килгән, XIX йөз азагын¬
нан шәһәр эченә керә).
ПРЕОБРАЖЕНСКАЯ СЛОБО¬
ДА — Преображение бистәсе,
Преображение (Казак Преобра¬
жение) монастыре бистәсе (XVI
йөзнең икенче яртысында Бо¬
лак артында, элекке Көрәеш
бистәсе урынында оешкан шә¬
һәр яны бистәсе, XVII йөздә
шәһәр эчендә кала).
«РУССКАЯ ШВЕЙЦАРИЯ» -
«Рус Швейцариясе» (Казан шә¬
һәренең төньяк-көнчыгышын-
да, Казансуның сул ярында үр-
ерганаклы урын, XVIII йөздән
шәһәр халкының ял итү уры¬
ны, XIX йөз ахыры — XX йөз
башларында шәһәр бакчасы,
хәзерге М. Горький исемендәге
Мәдәният һәм ял паркы ур¬
нашкан тирәләр).
САЛМА ЧИ (дер.. с.) — Салмачы
(Казаннан көнчыгыш тарафта¬
гы, Нөкъсә суы буендагы, Казан
ханлыгы чорыннан ук мәгълүм
шәһәр яны авылы, хәзер шәһәр
биләмәсенә керә).
САМОСЫРОВО (дер.)— Само-
сырово авылы; (тар.) Шәмсир
авылы (Казакның көнчыгы¬
шындагы шәһәр яны авылы,
XVI йөздән мәгълүм; тарихи
чыганактан күренгәнчә, авыл
Термины и понятия исторической географии Казани
196
аңа нигез салучы Шәмсир (Ка¬
зан өязенең 1565—1568 еллар¬
да төзелгән җир теркәү кенәгә¬
сендә (Писцовая книга) — «Ша-
масырь») атлы татар кешесе
исеме белән аталган; авыл хә¬
зер шәһәр эченә керә).
СЕННАЯ ПЛОЩАДЬ — Печән
базары мәйданы (Печән база¬
рындагы үзәк сәүдә мәйданы,
хәзерге Колхоз базары урнаш¬
кан тирәдә булган, к. Сеннбй
базбр),
СЕННОЙ БАЗАР — Печән база¬
ры (XVI11 йөз — 1930 еллар ба¬
шында Казанда Иске Татар бис¬
тәсенең сәүдә һәм мәдәни-иҗ-
тимагый үзәге, хәзерге Колхоз
базары урнашкан тирәдә бул¬
ган).
СОТЕННАЯ СЛОБОДА — Сотен¬
ная бистәсе; Йөз бистәсе (XVI
йөзнең икенче яртысында —
XVII йөздә Болак артындагы
шәһәр яны бистәсе, XVII йөз
азагыннан шәһәр эчендә).
СПАССКАЯ ПЛОЩАДЬ — Спас
мәйданы, к. Первого мая (пл.).
СРЕДНИЙ КАБАН (оз.) — Урта
Кабан (күле); Аргы Кабан (Ка¬
бан күлләре системасындагы күл).
СТАРОТАТАРСКАЯ СЛОБОДА
(Старая татарская слобода)—
Иске Татар бистәсе; Иске Бистә
(Казанның көньяк-көнчыгы¬
шында, Кабан артында XVI йөз
уртасында барлыкка килгән).
СТРЕЛЕЦКАЯ СЛОБОДА - Ук¬
чылар бистәсе; Стрелецлар бис¬
тәсе (XVI йөзнең икенче ярты¬
сында—XVII йөздә мәгълүм,
халкы нигездә хәрби кешеләр¬
дән — укчылардан торган шәһәр
бистәсе).
СУКОННАЯ СЛОБОДА (СУКОН¬
КА) — Постаучылар бистәсе;
Суконный бистәсе (XVIII йөз¬
нең беренче яртысында Казан¬
ның көньяк-көнчыгыш читен¬
дә, Кабан күле буенда, элекке
Колмәмәт (Архангел) авылы
(бистәсе) урынында, Казан пос¬
тау мануфактурасы янәшәсендә
барлыкка килә; XIX йөз баш¬
ларыннан шәһәргә керә).
СЮЮМБИКЁ (СЮЮНБИКЁ)
БАШНЯ (башня Сююмбккё) —
Сөембикә (Сөенбикә) манарасы;
(тар.) Хан мәчете (Казан
Кремлендә XVI йөзнең икенче
чирегенә караган тарихи архи¬
тектура һәйкәле; ханлык чо¬
рында Хан мәчете комплексына
кергән дип фаразлана).
ТАЙНИЦКИЙ КЛЮЧ - Яшерен
чишмә (кизләү) (Казан Кремле¬
нең Нургали (хәзерге Тайниц-
кий) капкасы тирәсендәге чиш¬
мә; 1552 елда Казанны яклаучы¬
ларга су чыганагы булып хез¬
мәт иткән; XX йөзнең 30 нчы
еллар башында күмелгән).
ТАШАЯК (ярмарка, улица) —
1. Ташаяк ярминкәсе (Казан
ханлыгы чорында түбәнге Бо¬
лакның уң ярында, хәзерге
Ярминкә мәйданы урынында
эшләгән ярминкә); 2. Ташаяк
урамы (бер башы белән Ташаяк
ярминкәсенә орынып торган,
XX йөз азагында ахыргача җи-
мертелгәк борынгы урам).
ТЕАТРАЛЬНАЯ ПЛОЩАДЬ —
Театр майданы (XIX йөздә —
187
Казан шәһәренең тарихи географиясе төшенчәләре
XX йөз башында хәзерге Ирек
мәйданы урнашкан тирәдәге
шәһәр мәйданы; атама мәйдан
янында Рус драма театры бина¬
сы булуга бәйле бирелгән).
ТЕЗЙЦКИЙ ОВРАГ — Таҗик
ермагы (ерынтысы, ерымы,
чокыры) (1530 елларда казы¬
лып, XVI йөзнең икенче ярты¬
сында күмелгән, Хан кирмәнен
бистәдән аерып торган, бер ба¬
шы Болак суына, икенчесе
Кремль тавы артындагы күл¬
ләргә (хәзерге Черек күл тирә¬
сенә) барып тоташкан 10 м ча¬
масы киңлектәге озын чокыр,
сәүдә урыны).
ТЕЗЙЦКИЙ РОВ — к. Тезйц-
кий овраг.
ТИРЯН-УЗЯК («Тереузйк») —
Тирән Үзәк (Казан ханлыгы чо¬
рында Казансуның елга тама¬
гындагы тирән өлеше шулай
аталган).
ТИХВИНСКАЯ СЛОБОДА —
Тихвин бистәсе (XVI йөзнең
икенче яртысында — XVII йөз¬
дә Болак артындагы шәһәр бис¬
тәсе, XVII йөз азагына шәһәр
эчендә кала).
ТУРЫ-КАЗАНЬ (Туру-Казань) —
Туры Казан (Казан ханлыгы чо¬
рында Казансуның туры агым¬
лы түбән өлеше шулай атал¬
ган).
ЦАРЁВ ЛУГ — Патша болыны;
(күч.) Хан болыны (XVI йөз
чыганакларыннан мәгълүм шә¬
һәр яны болыны, Казаннан
Иделгәчә берничә чакрым ара¬
ны биләп торган, казанлылар-
ның ял итү, күңел ачу, җыен.
хәрби өйрәнүләр уздыру урыны
булган).
ЦАРЁВО (оз.) — Патша (Пади¬
шаһ, Падиша) күле; (күч.) Хан
күле (XVI йөз чыганакларын¬
нан мәгълүм шәһәр яны күле,
Хан болынында, хәзерге тимер
юл вокзалы тирәсендә булган).
ЧЁРНОЕ ОЗЕРО —Черек күл
(Казандагы күлләр системасын¬
да борынгы күл, к. Гнилое озе¬
ро).
ЧИНГИЗ (пос.) — Чыңгыз бис¬
тәсе (Совет чорында Казанның
төньяк-көнчыгыш читендә оеш¬
кан бистә, соңыннан Нагорный
бистәсе белән кушыла, к. На¬
горный).
ЮНУСОВСКАЯ ПЛОЩАДЬ —
Юнысовлар мәйданы (Казан¬
ның Иске Татар бистәсендәге
борынгы мәйдан; XVIII йөзнең
икенче яртысында В. И. Каф-
тырев эшләгән шәһәр планына
яраклаштырылган).
ЯГОДНАЯ СЛОБОДА — Җи¬
ләкле бистәсе (XVI йөз ахырла¬
рында Казанның көнбатыш чи¬
тендә, элекке Җиләкле (Ягод¬
ный) авылы урынында оеша,
XIX йөзнең беренче чиреген¬
нән шәһәр чикләренә керә).
ЯМСКАЯ СЛОБОДА — Ямчы-
лар (Ям чабучылар. Ям йөрү¬
челәр) бистәсе (XVI йөзнең
икенче яртысында Казанның
көньяк-көнбатыш читендә ни¬
гездә ямчылар — юлчыларга
хезмәт күрсәтүчеләр һәм почта
ташучылар бистәсе буларак
барлыкка килә, XVI11 Йөздә шә¬
һәр чикләренә керә).
ИСТОРИЧЕСКИЕ ГОРОДА
Тарихи шәһәрләр
АБУ-ДАБИ (ОАЭ) — Эбу-Даби.
АЗОВ — Азов; (тар.) Азак.
АЛАТЫРЬ — Алатыр(ь); (тар.)
Алатур.
АЛЕКСАНДРЙЯ (Егйпет ) —
Искәндәрия; Искәндәр шәһәре.
АЛЖИР — Алжир; Әлҗәзаир.
АНКАРА (Турция) — Энкара.
АРГАМ АКЛИ-САРАЙ (архе¬
ол.) — Аргамаклы Сарай.
АРСК — Арча.
АСТРАХАНЬ — Әстерхан;
(тар.) Хаҗитархан.
АФИНЫ (Греция) — Афина.
БАКУ (Азербайджан) — Баку;
Бакы.
БАЛАКЛАВА (Украйна) — Ба¬
лаклава; (тар.) Балыклы.
БАЛЫМЕР (археол.) — Балы-
мэр.
БАЛЫНГУЗ (археол.) — Балым -
хуҗа.
БАРНАУЛ (Сибирь ) — Барнаул
(Барнавыл).
БАХЧИСАРАЙ (Крым) — Бак-
часарай.
БЕЙРУТ (Лиейн) - Бейрут.
ВЕЛГОРОД-ДНЕСТРОВСКИЙ
( У крайни) — Белгород-Днестров-
ский; (тар.) Аккирмэн.
БЕЛЕНДЖЁР (археол.) — Бэ-
ләнҗәр.
БЕЛОГОРСК (Крым ) — Бело¬
горск; (тар.) Карасубазар.
БЕЛЬДЖАМЁН (археол.) — Бэл-
ҖӘМИН.
БЕРЕНДЖЁР (археол.) — к. Бе-
ленджёр.
БИЛЯР (археол.) — Биләр; Бө¬
ек шәһәр (кала).
БРЯХИМОВ (археол.) — Ибра¬
һим.
БУЛГАР (археол.) — Болгар.
БУЛГАР АЛЬ-ДЖАДЙТ (архе¬
ол.)— Болгар әл-Җәдит, Яңа
Болгар; к. Иски-Казань, Ичкй-
КазАнь.
БУЛЯР (археол.)— Бүләр; к. Би-
ляр.
БУХАРА (Узбекистан)— Бо-
хара.
ВАВИЛОН (археол.) — Вави¬
лон; (тар.) Бабил.
ВОЛГОГРАД — Волгоград; (тар.)
Царицын, Сары Тын.
ГЕРАТ (Афганистан) — Һират.
ГУЛИСТАН (археол.) — к. Гуль-
стан.
ГУЛЬСТАН (археол.) — Гэл(е)-
стан.
ПОЛИСТАН — к. ГульстАн.
ГУРГАНДЖ (ГУРГАНЧ) — к. Ур¬
генч.
ДАМАСК (Сирия) — Димэшкъ.
189
Тарихи шәһәрләр
ДЕЛИ (Индия) — Дәһли.
ДЖУКЕТАУ (археол.) — Җү-
кәтау.
ДИМИТРОВГРАД — Димитров-
град; (тар.) Мәләкәс.
ЕВПАТОРИЯ (Украина) — Ев¬
патория; (тар.) Кизләү.
ЕЛАБУГА — Алабуга.
ЖУКОТИН - к. Джукетау.
ЗАИНСК — Зәй.
ИЗМАИЛ (Украина) —Измаил;
(тар.) Исмәгыйль.
ИРБЙТ (Зап. Сибирь) — Эрбет.
ИРКУТСК — Иркутск; (тар.)
Өркет.
ИСКЕР (археол.) — Искер (Ис¬
ке Ор).
НСКЙ-КАЗАНЬ (археол.) — Ис¬
ке Казан, к. Ичкй-Каэйнь.
ИТЙЛЪ (археол.) — Этил; Итил;
Идел.
ИЧКЙ-КАЗАНЬ (археол.) — Эч¬
ке Казан, к. Искй-КаэАнь.
КАЗАНЬ — Казан.
КАЙР (Египет) — Каһирә.
КАРАКОРУМ (археол.) — Кара-
корым.
КАРФАГЕН (археол.) — Карфа¬
ген.
КАСЙМОВ — Касыйм шәһәре
(каласы) (Ханкнрмән), к. Ме¬
щерский Городёц.
КАФФА — к. Феодбсия.
КАШ АН (археол.) — Кашан.
КАШЛЫК (археол.) — Кашлык.
КЕРМЕНЧУК (археол.) — Кир-
мэнчек.
КОСТЕШТЫ (Молдавия) — Кос-
тешты; {тар.) Бабасалтык.
КРАСНОЯРСК (Сибирь) — Крас¬
ноярск; (тар.) Кыэылъяр.
КРЕМЕНЧУГ (Украина) — Кре¬
менчуг; (тар.) Кирмэнчек.
КРЫМ (Украина) — Кырым;
(тар.) Солхат.
КУЛЬДЖА (Китдй) — Гөлҗа;
Күлҗә.
КУНГУР - Көңгер.
ЛАЙШЕВО — Лаеш.
МАДЖ АР (археол.) — Маҗар.
МЕДИНА (Саудовская Ара¬
вия) — Мәдинә.
МЕККА (Саудовская Ардвия ) —
Мәккә.
МЕШХЕД (Иран) — Мөшһид.
МЕЩЕРСКИЙ ГОРОДЕЦ — Ми-
шар шәһәрчеге, к. Касимов.
МОСКВА — Мәскәү.
МОХША (археол.) — к. Мукша.
МУКША (МУХША) (археол.) —
Мокшы.
НАРОВЧАТ (археол.) — Нару-
чат, к. Мукша.
НОВЫЙ САРАЙ — к. Сарай
аль-Джал йт.
ОРЕНБУРГ — Оренбург; Ырым-
бур.
ОСА — Усы.
ОЧАКОВ — Очаков; (тар.) Ка¬
ра Кирмән.
ОШЕЛЬ (археол.) — Ашлы.
ПЕКИН (Китйй) — Пекин; (тар.)
Ханбалык.
ПЕРЕКОП (Крым) — Перекоп;
(тар.) Ур (Ор) Капусы.
ПЯНДЖ (Таджикистдн) —
Пәнҗ.
ПЯТИГОРСК — Пятигорск;
(тар.) Бкштау.
РИМ (Итдлия) — Рим, Рум.
САКСЙН (археол.) — Саксин.
САРАЙ АЛЬ-ДЖАДИТ (НОВЫЙ
САРАЙ) (археол.) — Сарай эл-
Жәдит (Яңа Сарай); Сарай Бэркэ.
САРАЙ АЛЬ-МАХРУСА (СТА¬
РЫЙ САРАЙ) (археол.) — Сарай
190
Исторические города
әл-Мәхрусә (Иске Сарай; Са¬
рай); Сарай Бату.
САРАЙ-БАТУ - Сарай Бату,
к. Сарай аль-Махрусй.
САРАЙ-БЕРКЕ — Сарай Бэркэ;
к. Сарай аль-Джадйт.
САРАЙЧИК (САРАЙЧУК) -
Сарайчык.
САРАТОВ — Саратов; (тар.)
Сарытау.
САРКЁЛ (археол.) — Саркел;
Шаркил.
СВИЯЖСК — Зея.
СЕМЕНДЁР (археол.) — Сэмэн-
дар.
СИМФЕРОПОЛЬ (Украина) —
Симферополь; (тар.) Ак Мәчет
(Кирмэнчек, Солтан-сарай).
СОБЕКУЛЬ (археол.) — Саба-
хул.
СТАМБУЛ (Турция) — Истан-
бул.
СТАРЫЙ САРАЙ - к. Сарай
аль-Махрусй.
СУВАР (археол.) — Суар; Сувар.
СУЭЦ (Египет) — Сүәеш.
ТБИЛИСИ (Грузия) — Тбили¬
си; (тар.) Тифлис.
ТЕГЕРАН (Иран) — Тәһран.
ТЕМТЮЗ (археол.) — Тәмтүз.
ТЕТЮШИ - Тәтеш.
ТМУТАРАКАНЬ (археол.) — Та-
матарха.
ТОБОЛЬСК — Тобольск; Тубыл.
ТОРЦСК (ТОРЦЬСК) - Терек.
ТУБУЛГАТАУ (археол.) — Ту¬
был гытау.
ТУХЧЙН (археол.) — Тукчын.
ТЮМЕНЬ — Төмән; (тар.) Чыд-
гы Тура (Чыңгыз Тура).
У ВЕК (археол.) — к. Укёк.
УКЁК (археол.) — Үкәк.
УРАЛЬСК — Уральск; (тар.)
Җаек.
УРГЕНЧ (Узбекистан) — Үр¬
гәнен (Гургәнеч).
УФА - Уфа (Өфе).
ФЕОДОСИЯ (Крым) — Феодо¬
сия; (тар.) Кафа (Кефе).
ФЕРГАНА (Узбекистан) — Фир-
ганэ.
ФЕС (Марбкко) — Фәс.
ХЕРСОН (Украина) — Херсон;
(тар.) Сары Кирмән.
ЦАРЕВОКОКША ЙСК - Царе-
вококшайск; Чар (хәзерге Йош¬
кар-Ола).
ЦАРИЦЫН — к. Волгоград.
ЦИВЙЛЬСК - Цивильск; Чуел.
ЧАЛЫМ (ЧЕЛМАТА) (архе¬
ол.) — Чалым; (тар.) Чаллы.
ЧЕБОКСАРЫ — Чабаксар.
ЧЕЛЯБИНСК - Чилэбе.
ЧЕМБАЛО — к. Балаклава.
ЧИНГЙ-ТУРА (археол.) — Чың-
гы Тура (Чыңгыз Тура), к. Тю¬
мень.
ЧУГУЧАК (Kumdii) — Чүгүчәк
(Чүчек); к. Кульджа.
ШЕМАХА (Азербайджан) —
Шәмәһә.
ШУНГАТ (археол.) — Шоңгыт
(Шунгаты, Шонгаты).
ЭР-РИЯД (Саудовская Apd-
вил) — Эр-Рияд.
ЯЛТА — Ялта; (тар.) Ялитэ.
МОНАРХИЧЕСКИЕ ДИНАСТИИ
Патша, хан, хәлифә, солтан, император династияләре
АББАСЙДЫ — Габбасилар;
Габбасилар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(750—1258 елларда Якын, Урта
Көнчыгышта, Теньяк Африкада
идарә кылган, Мөхәммәд пәй¬
гамбәрнең абыйсы Габбастан
башланып киткән гарәп хәли¬
фәләре династиясе).
АЙЮБЙДЫ — Әюбиләр; Әюби-
ләр династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (XII йөз ахы¬
рында — XV йөздә Мисырда,
Сүриядә, Елгаара өлкәдә (Месо¬
потамиядә), Көньяк Гарәбстан-
да хакимлек иткән, 1169 елда
Сәләхетдин нигез салган идарә¬
челәр династиясе).
АФТАСЙДЫ — Әфтасиләр;
Әфтасиләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(1022—1094 елларда гарәп Ис¬
паниясендә идарә иткән дина¬
стия).
АХЕМЕНЙДЫ — Ахимәниләр;
Ахимәниләр династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, токы¬
мы, таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(б. э. к. 558—330 елларда Якын
һәм Урта Көнчыгыш илләрендә
хакимлек иткән, патша Кир II
нигез салган борынгы фарсы
патшалары династиясе).
БАХРЙ — Бәһриләр; Бәһриләр
династиясе (буыны; кавеме, нә¬
селе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (1250—1390
елларда хакимлек иткән, төрки
Мәмлүкләр династиясенә кара¬
ган Мисыр идарәчеләре буы¬
ны).
БОНАПАРТЫ — Бонапартлар;
Бонапартлар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, токы¬
мы, таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(1804—1815, 1848—1870 ел¬
ларда Франция белән идарә ит¬
кән императорлар династиясе).
БУРБОНЫ — Бурбоннар; Бур¬
боннар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (1589—
1792, 1814—1815, 1815-1830
елларда Франциядә, 1700—
1808, 1814—1868, 1878—1931
елларда һәм 1975 елдан алып
Испаниядә, 1735—1805, 1814—
1860 елларда ике Сицилия
корольлегендә идарә иткән пат¬
шалар династиясе).
ВЕЛИКИЕ МОГОЛЫ — Бөек
Могуллар; Бөек Могуллар ди¬
настиясе (буыны; кавеме, нәселе,
Монархические династии
192
ыруы, токымы, таифәсе; гаилә¬
се, семьясы) (1526—1858 еллар¬
да хакимлек иткән. Фиргака
аксөяге Бәбер тарафыннан ни¬
гез салынган Бөек Могуллар
империясе идарәчеләре динас¬
тиясе).
ВИНДЗОРСКАЯ ДИНАСТИЯ —
Виндзорлар; Виндзорлар дина¬
стиясе (буыны; кавеме, нәселе,
ыруы, токымы, таифәсе; гаилә¬
се, семьясы) (1901 елдан алып
хәзергәчә Англия корольләре
династиясе).
ГАБСБУРГИ — Габсбурглар;
Габсбурглар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (1282—
1918 елларда Көнбатыш Европа
(Аурупа) илләрендә—«Изге Рим
империясендә», Австро-Венгрия¬
дә һ. б. илләрдә идарә иткән им¬
ператорлар династиясе).
ГАЗНЕВЙДЫ — Газнәвиләр;
Газнәвиләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (X—
XII йөзләрдә Урта Азиядә
идарә кылган, 962 елда Алып
Тәгин нигез салган, 998—1030
елларда идарә иткән Махмуд
Гаэнәви исеме белән аталган
идарәчеләр династиясе).
ГАННОВЕРСКАЯ ДИНАСТИЯ —
Ганновер династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(1714—1901 елларда Англия
корольләре династиясе).
ГИРЁИ — Гәрәйләр; Гәрәйләр
династиясе (буыны; кавеме, нә¬
селе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (1428—1783
елларда Кырым, Казан ханлык-
ларында идарә иткән татар хан¬
нары династиясе).
ГОГЕНЦОЛ ЛЕРНЫ — Гогенцол
лерннар; Гогенцоллерннар ди¬
настиясе (буыны; кавеме, нәсе¬
ле, ыруы, токымы, таифәсе: гаи¬
ләсе, семьясы) (1415—1918 ел¬
ларда идарә иткән немец (ал¬
ман) корольләре, императорла¬
ры династиясе).
ДЖАГАТАИ — к. Чагатай.
ДЖУЧЙДЫ — Җучилар (Җү-
чиләр); Җучилар (Җүчиләр)
династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы; гаиләсе,
семьясы) (XIII—XVIII гасырда
Алтын Урда, татар ханлыклары
һ. б. дәүләтләр, халыклар белән
идарә иткән, Чыңгыз ханның
өлкән улы Җучи нигез салган
ханнар династиясе).
ИЛЬХАНЫ — к. Караханйды.
ЙОРКИ — Йорклар; Йорклар
династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (1461 — 1485
елларда Англия корольләре
династиясе).
КАПЕТЙНГИ — Капетлар; Ка-
петлар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе: гаиләсе, семьясы) (987—
1328 елларда идарә иткән. Гуго
Капет нигез салган Франция
корольләре династиясе).
КАРАХАНЙДЫ — Караханилар
(Илханнар); Караханилар дина¬
стиясе (буыны; кавеме, нәселе,
ыруы, токымы, таифәсе; гаилә¬
се, семьясы) (927—1212 елларда
193
Патша, хан, хәлифә, солтан, император династияләре
я шагав терки феодаль даүлат
идарәчеләре токымы).
КАРОЛИНГИ — Каролинглар;
Каролинглар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, то¬
кымы, таифәсе; гаиләсе, семья¬
сы) (751—987 елларда борынгы
Франклар дәүләтендә Кыска
(Короткий) Пипиянан башла¬
нып киткән корольләр һәм им¬
ператорлар династиясе).
КОМНИНЫ — Комниннар; Ком-
ниннар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе; гаиләсе, семьясы) (1057—
1059, 1081—1185 елларда идарә
иткән, Исаак Комнин нигез сал¬
ган Византия императорлары
династиясе).
ЛАНКАСТЕРЫ — Ланкастер-
лар; Ланкастерлар династиясе
(буыны; кавеме, нәселе, ыруы,
токымы, таифәсе; гаиләсе, семья¬
сы) (1399—1461 елларда идарә
иткән, Ланкастер герцогы нигез
салган Англия корольләре дина¬
стиясе).
МАМЛЮКИ — Мамлүкләр;
Мамлүкләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (ХП1
йез уртасында — XVIII йез ба¬
шында Мисыр идарәчеләре ди¬
настиясе; Идел буеннан чыккан
кыпчаклар).
МАНГЫТЫ — Мангытлар; Мая-
гытлар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе; гаиләсе, семьясы) (1753—
1920 елларда Бсхара әмирлеге
идарәчеләре династиясе).
13 K-J/811
МЕРОВЙНГИ — МеровеЙлар;
Меровейлар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, токы¬
мы, таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(V йез ахырыннан — 751 елга
кадәр идарә иткән, франклар
дәүләтендә легендар Меровей
нигез салган беренче корольләр
династиясе).
ОМЕЙЯДЫ — Могавияләр; Мо¬
гавияләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (661 —
750 елларда идарә иткән, Мәк¬
кәдәге көрәеш кабиләсенең Мо-
гавия ыруына караган гарәп
хәлифәләре династиясе).
ОСМАНЫ — Госманилар (Гос¬
манлылар); Госманилар динас¬
тиясе (буыны; кавеме, нәселе,
ыруы, токымы, таифәсе; гаиләсе,
семьясы) (1299/1300—1922 ел¬
ларда яшәгән, солтан Госман I
нигез салган төрек дәүләте сол¬
таннары династиясе).
ПЕХЛЕВЙ — Пәһләвиләр; Пәһ-
ләвиләр династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе; гаиләсе, семьясы) (1925—
1979 елларда идарә иткән, Мө-
хәммәтриза шаһ Пәһләви нигез
салган соңгы Иран шаһлары ди¬
настиясе).
РОМАНОВЫ — Романовлар: Ро¬
мановлар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (1613
елдан рус патшалары, ә 1721 ел¬
дан рус императорлары динас¬
тиясе, 1917 елгы Февраль рево¬
люциясенә кадәр идарә итәләр).
Монархические династии
194
РЮРИКОВИЧИ — Рюриклар;
Рюриклар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (IX
йөз ахырында — XVI йөздә рус
кенәзләре, шул исәптән бөек
кенәзләр династиясе).
САВОЙСКАЯ ДИНАСТИЯ — Са-
войялылар; Савойя династиясе
(буыны; кавеме, нәселе, ыруы,
токымы, таифәсе; гаиләсе, әгъ¬
засы) (XI йөздән алып 1416 ел¬
га кадәр Савойя графлыгы,
1416—1720 елларда — герцог¬
лыгы, 1720—1861 елларда Сар¬
диния корольлеге, 1861—1946
елларда берләшкән Италия
корольлеге идарәчеләре).
САКСОНСКАЯ ДИНАСТИЯ —
Саксония династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(919—1024 елларда немец (ал-
ман) корольләре, 962—1024 ел¬
ларда «Изге Рим империясе»
императорлары династиясе).
САМАНЙДЫ — Саманилар; Са-
манилар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(819—999 елларда хакимлек
иткән Урта Азия идарәчеләре
династиясе).
САСАНЙДЫ — Сасанилар; Са-
санилар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(224—651 елларда хакимлек
иткән Иран шаһлары династия¬
се).
СЕЛЕВКЙДЫ — Сәләвкиләр;
Сәләвкиләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(б. э.к. 312—64 елларда Якын
һәм Урта Көнчыгышта, аеруча
Сүриядә идарә иткән патшалар
династиясе).
СЕЛЬДЖУКЙДЫ — Сәлҗүкләр;
Сәлҗүкләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (XI
йөз — XIV йөз башында кайбер
Якын һәм Урта Көнчыгыш ил¬
ләрендә идарә иткән төрки,
угыз солтаннар династиясе).
СЕФЕВИДЫ — Сәфәвиләр;
Сәфәвиләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(1502—1736 елларда хакимлек
иткән Иран шаһлары династия¬
се).
СПАРТОКЙДЫ — Спартоклы-
лар; Спартоклылар династиясе
(буыны; кавеме, нәселе, ыруы,
токымы, таифәсе; гаиләсе, семья¬
сы) (б. э. к. 438—433 елларда
идарә иткән Спарток I патша
нигез салган Боспор патшалыгы
идарәчеләре династиясе).
СТЮАРТЫ — Стюартлар; Стюарт-
лар династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (1371 — 1714
елларда Шотландиядә, 1603 —
1649, 1660—1714 елларда Ан¬
глиядә корольләр династиясе).
ТАЙБУГА — Тайбуга; Тайбуга
династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (XV йөздән
1563 елга кадәр хакимлек ит¬
кән Себер ханнары династиясе).
195
Патша, хан, хәлифә, солтан, император династияләре
ТАХИРЙДЫ — Таһириләр; Та-
һириләр династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(821—873 елларда Херәсәндә —
Урта Азиянең бер өлешендә
идарә иткән, Таһир ибн Хөсәен
нигез салган идарәчеләр дина¬
стиясе).
ТИМУРЙДЫ — Тимериләр; Ти-
мериләр (Аксак Тимер) динас¬
тиясе (буыны; кавеме, нәселе,
ыруы, токымы, таифәсе; гаилә¬
се, семьясы) (1370—1507 ел¬
ларда Урта Азиядә идарә иткән
төрки идарәчеләр династиясе).
ТУЛУНЙДЫ — Толыннар; То¬
лымнар династиясе (буыны; ка¬
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе; гаиләсе, семьясы) (868—
905 елларда Мисыр белән идарә
иткән, Габбаснларның Мисыр¬
дагы урынчысы Әхмәт ибн То¬
лын нигез салган терки идарә¬
челәр династиясе).
ТЮДОРЫ — Тюдорлар; Тюдор-
лар династиясе (буыны; кавеме,
нәселе, ыруы, токымы, таифәсе;
гаиләсе, семьясы) (1485—1603
елларда Англия корольләре ди¬
настиясе).
ФАТНМЙДЫ — Фатыймилар;
Фатыймилар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, токы¬
мы, таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(909—1171 елларда Якын Көн¬
чыгышта идарә иткән, Мөхәм-
мәд пәйгамбәрнең кызы Фатый¬
мадан башланучы гарәп хәли¬
фәләре династиясе).
ХАМЙДЫ — Хәмидиләр; Хәми-
диләр династиясе (буыны; ка¬
13*
веме, нәселе, ыруы, токымы, таи¬
фәсе; гаиләсе, семьясы) (XIV
йөз — XV йөз башында Кече
Азиядә хакимлек иткән динас¬
тия).
ХАШИМЙТЫ — һашпмилар;
Ьашимилар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, то¬
кымы, таифәсе; гаиләсе, семья¬
сы) (1916—1925 елларда һи-
җазда, 1920 елда Сүриядә,
1921—1958 елларда Иордания¬
дә идарә итүче, 1916 елда Хи-
җаз патшасы Хөсәен ибн Гали
әл-Хашнми кигез салган идарә¬
челәр династиясе).
ХУЛАГУЙДЫ — һулагулар;
һулагулар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы) (Чың¬
гыз ханның оныгы һулагу хан
нигез салган, XIII йез уртасы —
XIV йөздә Урта һәм Кече
Азиядә гаять зур мәйданнарны
биләгән империя (Илханнар
дәүләте) белән идарә иткән ди¬
настия).
ХУСЕЙНЙДЫ — Хөсәенлеләр
(Хөсәйниләр); Хөсәенлеләр ди¬
настиясе (буыны; кавеме, нәсе¬
ле, ыруы, токымы, таифәсе; гаи¬
ләсе. семьясы) (грек чыгышлы
төрек офицеры Хөсәен ибн Га¬
ли нигез салган, 1705—1958 ел¬
ларда Туниста идарә иткән ди¬
настия).
ЧАГАТАЙ — Чагатайлар; Чага¬
тайлар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(Чыңгыз ханның улы Чагатай
нигез салган, 1224 елдан алып
Монархические династии
196
XIX йөзгә кадар Урта Азиядә
Чагатай олысы һ. б. дәүләтләр
һәм халыклар белән идарә ит¬
кән ханнар династиясе).
ЧИНГИЗИДЫ (Чингисйды) —
Чыңгызнлар; Чыңгызилар ди¬
настиясе (буыны; кавеме, нәсе¬
ле, ыруы, токымы, таифәсе; гаи¬
ләсе, семьясы) (Чыцгыз хан ни¬
гез салган, ХШ—XVIII йөзләрдә
күп илләр һәм халыклар белән
идарә иткән династия).
ШЕЙБАНЙДЫ - Шәйбанилар;
Шәйбанилар династиясе (буы¬
ны; кавеме, нәселе, ыруы, токы¬
мы, таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(Мөхәммәд Шәйбани нигез сал¬
ган, XV—XIX йөзләрдә Урта
Азиядә, Казахстанда (Казакъ-
станда), Себер ханлыгында,
башка төрки дәүләтләрдә идарә
иткән төрки династия).
ЭЙЮБЙДЫ — к. Айюбйды.
ЯГЕЛЛОНЫ — Ягеллоннар;
Ягеллоннар династиясе (буыны;
кавеме, нәселе, ыруы, токымы,
таифәсе; гаиләсе, семьясы)
(1350—1424 елларда яшәгән
Владислав Ягайло нигез салган,
1386—1572 елларда Польшада,
1377-1401, 1440-1572 еллар¬
да Бөек Литва кенәзлегендә,
1440-1444, 1490-1526 еллар¬
да Венгриядә, 1471—1526 еллар¬
да Чехиядә идарә иткән дина¬
стия).
ИСТОРИЧЕСКИЕ ЛИЧНОСТИ
Тарихи шәхесләр
АББАС 1 —Габбас I (1571 —
1629 елларда яшәгән, 1587 ел¬
дан идарә иткән Иран шаһы,
аның заманында Сәфәвиләр
дәүләте аеруча зур кодрәткә
ирешкән).
АБДУЛ-ЛАТЙФ, хан — Габдел¬
латыйф хан (1475—1517 еллар
тирәсендә яшәгән, 1495—1502
елларда тәхеттә утырган Казан
ханы).
АБУЛЬГАЗЙ БАХАДУР, хан —
Әбелгаэый Баһадур хан (1603—
1663 елларда яшәгән Хива ха¬
ны, язучы һәм тарихчы).
АБУЛЬХАЙР (Абуль-Ханйр),
хан — Әбелхәер хан (1693—
1743 елларда яшәгән Кече Җүз
казакъ ханы, 1731 елда Россия
подданлыгын ала).
АВИЦЕННА (Ибн-Снна) — Әбү-
галнсина (якынча 980 — 1037
елларда яшәгән гарәп галиме,
фәлсәфәчесе, табибы һәм язу¬
чысы).
АЛЕКСАНДР МАКЕДОНСКИЙ —
Искәндәр Зөлкарнәйн (б. э. к.
356 — 323 елларда яшәгән ле-
гендар полководец, б.э. к. 336
елдан Македония патшасы).
АЛЕКСЕЙ IV АНГЕЛ — Алек¬
сей IV; Фәрештә Алексей;
Фәрештә Алексей IV (XII йөз¬
нең икенче яртысында — XIII
йөз башында яшәгән Византия
императоры).
АЛЙ-АКРАМ — Гали Әкрәм
(XV йөз азагыннан яисә XVI йөз
башыннан алып 1556 елгача
яшәгән нугай морзасы, Йосыф
бәк улы; 1552—1556 елларда Ка¬
зак жирләрендә рус яулап алу¬
чыларына каршы милли азат¬
лык сугышында катнаша; 1553
елда Мәмешбирде тарафыннан
Чалым кальгасына чакыртылып
китерелә һәм хан дип игълан
ителә; 1556 елда һәлак була).
АЛМУШ (Алмыш, Алмйс) —
Алмыш; Алмас; Җәгъфәр бине
Абдуллаһ (IX йөз ахырында —
X йөз башында яшәгән Идел
буе Болгар дәүләте идарәчесе —
илтәбәр).
АРАБШАХ (Алй), хан — Гарәб¬
ен аһ (Гали) хан (якынча 1340—
L377/78 елларда яшәгән, Җүчи
(Җучи) нәселеннән булган,
1377 елдан идарә иткән Алтын
Урда ханы).
АСПАРУХ (Исперих), хан —
Аспарух (644—700 еллар тирә¬
сендә яшәгән болгар кабиләләре
юлбашчысы, хан, Кубрат хан¬
ның улы, 681 елда Дунай Бол¬
гариясенә нигез салган).
Исторические личности
198
АТАТЮРК МУСТАФА КЕ¬
МАЛЬ — к. Мустафа Кемйль
Атапбрк.
АТТИЛА (Атилла) — Аттила
(Атилла) (һун кабиләләренең
IV йөз азагыннан яисә V йөз ба¬
шыннан 453 елга кадәр яшәгән
легендар юлбашчысы (434—445
елларда бертуганы Блед белән
берлектә идарә кыла). Көнчы¬
гыш Рим империясенә, Гадлия¬
гә, Төньяк Италиягә һун яула¬
рын җитәкли).
БАТЫЙ-ХАН (Бату-хан, Санн-
хан, Санн-Бату) — Батый (Ба¬
ту, Саин, Саин Бату, Саин
Батый) хан (якынча 1207—
1256 елларда яшәгән, Монгол
империясенең яубашы, җиһан¬
гир, Алтын Урда дәүләтенә
нигез салган шәхес).
БАБУР 3 АХИР ЕД ДИН МУХАМ
МВД — к. Захиреддйн Мухам¬
мед Бабур.
БАТБАЙ — Батбай (VII йөздә
Кара диңгез буе далаларындагы
болгар кабиләләренең юлбаш¬
чысы, Кубрат ханның улы).
БАЯЗЙТ I МОЛНИЕНОСНЫЙ —
Яшендәй Баязит; Баязит I;
Яшендәй Баязит I (1354 яки
1360 елдан алып 1404 елларга
кадәр яшәгән, 1389—1402 ел¬
ларда төрек солтаны булган).
БЕРДИБЁК, хан — Бирдебәк
хан (якынча 1310—1359 ел¬
ларда яшәгән, 1357 елдан ида¬
рә иткән Алтын Урда ханы,
Җанибәк ханның улы).
БИЛЬГЁ-КАГАН — Билге ка-
һан (кахан) (734 елгача яшәгән
Төрки каһанлык идарәчесе,
Күлтәгиннең агасы; энесенең
гаскәре ярдәмендә 716 елда
тәхеткә ия була, уйгыр, татар,
кидань һәм карлуклар белән
сугышлар алып бара; 718,
720—721 елларда Тан империя¬
се (Кытай) гаскәрен җиңеп, со¬
лых килешүләре төзи; аксөяк¬
ләр фетнәсе нәтиҗәсендә һәлак
була).
ВАСИЛИЙ II БОЛГАРОБОЙ¬
ЦА — Василий II; Болгар Кыр¬
гыч Василий; Болгар Кыргыч
Василий II (957—1025 елларда
яшәгән, 976 елдан Византия
империясе императоры, Дунай
буе болгарларын буйсындыр¬
ган).
ВАСИЛИЙ II ТЁМНЫЙ — Васи¬
лий II; Сукыр Василий; Сукыр
Василий II (1415—1462 еллар¬
да яшәгән, 1425 елдан алып
Мәскәү кенәзлеге белән идарә
иткән рус кенәзе).
ВИЛЬГЕЛЬМ I ЗАВОЕВАТЕЛЬ —
Вильгельм I; Яулап алучы
Вильгельм; Яулап алучы Виль¬
гельм I (1028—1087 елларда
яшәгән, 1066 елдан алып Ан¬
глия короле булган).
ВИЛЬГЕЛЬМ II РЫЖИЙ -
Вильгельм II; Җирән Виль¬
гельм; Җирән Вильгельм II
(1056—1100 елларда яшәгән
Англия короле).
ВЛАДИМИР I ЯСНОЕ СбЛ-
НЫШКО (Креститель) — Вла¬
димир I; (Якты) Кояш Влади¬
мир I; Чукындыручы Влади¬
мир; Чукындыручы Владимир I
(980—1015 елларда бөек Киев
кенәзе).
199
Тарихи шәхесләр
ВСЕВОЛОД Ш БОЛЬШОЕ ГНЕЗ¬
ДО — Всеволод Ш; Всеволод Зур
Оя; Зур Оя Всеволод; Зур Оя
Всеволод Ш (1154—1212 еллар¬
да яшәгән» 1173—1212 елларда
беек Киев һәм Владимир кенә-
зе булган).
ГАРУН ар-РАШЙД (Харун ар-
Рашйд) — Һарун әр-Рәшид (әр-
Рәшид) (763 яки 766 елда туып
809 елга кадәр яшәгән, Габба-
силар нәселеннән булган гарәп
хәлифәсе; ул идарә иткән чорда
авыл хуҗалыгы, һенәрләр, сәү¬
дә үсеш кичерә, Византия белән
көрәш алып барыла; аның шә¬
хесе «Мең дә бер кичә» әкият¬
ләрендә идеаллаштырылып би¬
релә).
ГАУХАРШАД — Гәүһәршад
(якынча 1481—1546 елларда
яшәгән, 1531—1533 елларда
Казан ханлыгы белән идарә ит¬
кән сәясәтче һәм дәүләт эшлек-
лесе).
ГЕНРИХ I ПТИЦЕЛОВ — Ген¬
рих I: Коштотар Генрих; Кош-
тотар Генрих I (876—936 ел¬
ларда яшәгән, 919 елдан идарә
иткән Германия (Алмания) ко¬
роле).
ГУЮК, хан — Гүюк хан (1205—
1248 елларда яшәгән, 1246—
1248 елларда Монгол империя¬
сендә идарә иткән, Үгәдәй улы).
ДАВИД IV СТРОИТЕЛЬ — Да¬
вид IV; Төзүче Давид; Төзүче
Давид IV (1073—1125 елларда
яшәгән Грузия патшасы, 1089
елдан алып идарә иткән).
ДЕВЛЕТ-ГИРЕЙ (Девлёт-Ге-
рай), хан — Дәүләтгәрәй хан
(XV йөз азагында яки XVI йөз
башында туып 1577 елга кадәр
яшәгән, 1551 елдан Кырым
ханы, рус дәүләтенә һәм Поль¬
шага каршы яулар оештыручы,
1571 елда Мәскәүне яндыра).
ДЕРВЙШ-АЛЙ, хан — Дәрвиш
Гали (Дәрвишгали) хан (?—
1558. 1554—1558 елларда Әс¬
терхан (Хаҗитархан) ханы,
Әхмәт хан оныгы).
ДЖАГАТАЙ — к. Чагатай.
ДЖАГФАР — к. Алмуш.
ДЖАН-АЛЙ (Еналёй), хан—
Җангали хан (1516 ел тирәсе —
1535 елларда яшәгән, 1519—
1532 елларда Касыйм ханы,
1532—1535 елларда Казан ха¬
ны булып торган; Шәех Алла¬
һияр улы; 1533 елда Йосыф
мирза кызы Сөембикәгә өйләнә;
1535 елда Булат Ширин җитәк¬
челегендәге бәк-морзалар тара¬
фыннан тәхеттән куылып, Иске
(Эчке) Казанда үтерелгән дип
фаразлана).
ДЖАНИБЁК, хан — Җакибәк
хан (7—1357. 1342—1357/58 ел¬
ларда Алтын Урда ханы; Үзбәк
хан оныгы).
ДЖУЧИ, хан — Җучи (Җүчи)
хан (1185—1227 елларда яшә¬
гән монгол яубашы, Чыңгыз
ханның өлкән улы, 1224 елдан
Җучи олысы — Алтын Урда ха¬
ны, Җучиләр династиясенә ни¬
гез салучы).
ЕДИГЁЙ — к. Идегбй.
ЕДИГЕР, хан — к, Ядыгар (Яды-
гАр-Мухаммед).
ЕКАТЕРИНА II (Велйкая) —
(Бөек) Әби патша; Екатерина П;
Исторические личности
200
Әби патша Екатерина П; патша¬
бикә Екатерина II (1725—1796
елларда яшәгән, 1762 елдан
Россия патшабикәсе һәм импе¬
ратор булган).
ЕНАЛЁЙ, хан — к. Джан-Алй
(Еналёй), хан.
ЕПАНЧА, мурза — к. ЯпанчА.
ЕСУ ГЁЙ (Есугэй) — Ясүгәй
(Ясүгәй батыр, баһадир, баһа-
дур) (Чыңгыз ханның татарлар
тарафыннан үтерелгән әтисе,
XII йөздә яшәгән).
ЗАХИРЕДДЙН МУХАММЕД
БАБУР (Велйкий) — Заһирет¬
дин Мөхәммәд Бәбер, Олуг (Бө¬
ек) Бәбер (1483—1530 елларда
яшәгән, 1526 елдан үзе нигез¬
ләгән Бөек Могуллар империя¬
се хөкемдары, Бөек Могуллар
идарәче династиясенең нәсел
башы, шагыйрь һәм язучы).
ИБН-СЙНА — к. Авиценна.
ИВАН IV ГРОЗНЫЙ —Явыз
(Мөдһиш) Иван; Иван IV; Явыз
(Мөдһиш) Иван IV (1530—1584
елларда яшәгән, 1533 елдан
бөек Мәскәү кенәзе, 1547 елдан
беренче рус патшасы; ул идарә
иткәндә, рус дәүләте Казан,
Әстерхан, Себер татар ханлык¬
ларын басып алган).
ИВАН I КАЛИТА — Иван I;
Калта (Акча Капчыгы) Иван;
Калта Иван I (1295/96—1340
елларда яшәгән, 1325 елдан
Мәскәү кенәзлеге белән идарә
иткән бөек Мәскәү кенәзе).
ИДЕГЕЙ — Идегәй (1352—1419
елларда яшәгән, Алтын Урда
әмире булган, Нугай Урдасына
нигез салган легендар тарихи
шәхес).
ИОАНН БЕЗЗЕМЕЛЬНЫЙ —
Җирсез Иоанн (1167—1216 ел¬
ларда яшәгән, 1129 елдан алып
идарә иткән Англия короле).
ИОСИФ СТАЛИН (Джугашви¬
ли) — Иосиф Сталин (Джуга¬
швили); «Халыклар Атасы»;
«Икейөзле Янус» (1879 —1953
елларда яшәгән совет сәяси
һәм дәүләт эшлеклесе, 1922 ел¬
дан РКП(б) ҮК ның Генераль
секретаре).
ИСПЕРЙХ — к. Аспар^х.
КАРЛ VI БЕЗУМНЫЙ — Карл VI;
Акылсыз (Гакылсыз) Карл;
Акылсыз (Гакылсыз) Карл VI
(1368—1422 елларда яшәгән,
1380 елдан хакимлек иткән
Франция короле).
КАРЛ ВЕЛЙКИЙ — Бөек Карл
(742—814 елларда яшәгән, 768
елдан Франклар дәүләте коро¬
ле, 800 елдан алып император,
Каролинглар идарәче династия¬
се вәкиле).
КАРЛ V МУДРЫЙ — Карл V;
Гакыллы (Акыллы) Карл; Га¬
кыллы Карл V (1318—1380 ел¬
ларда яшәгән, 1364 елдан алып
патшалык иткән Франция ко¬
роле).
КОВГОРШАД — к. ГаухаршАд.
КУБРАТ, хан — Кубрат хан
(640 елларгача яши, Бөек Бол¬
гар дәүләтенә нигез салучы
(632 елдан); 605—630 елларда
Төрки каһанлыкка буйсынган
ярым мөстәкыйль ил хөкемда¬
ры; соңрак тулы мөстәкыйль¬
леккә ирешә, Византия ягында
аварларга каршы сугыша; Кара
диңгезнең төньяк-көнчыгыш
яр буйларын яулап ала).
201
Тарихи шәхесләр
КУЛ ГАЛИ, ио5т — Кол Гали
(якынча 1183—1236 елларда
яшәгән болгар-татар шагыйре,
мәшһүр «Кыйссаи Йосыф»
(1233) лиро-эпик поэмасының
авторы).
КУЛ ШАРЙФ — Колшәриф
(1552 елгача яшәгән, Казан хан¬
лыгында дәүләт эшлеклесе, дин
башлыгы (сәед), шагыйрь; бер¬
ничә мәртәбә илчелек белән
Мәскәүдә була; 1552 елда Ка¬
занны рус явыннан саклауны
оештыручыларның берсе; сугыш¬
та каһарманнарча һәлак була).
КУЛШЕРЙФ (Кул-Шерйф) —
к. Кул Шарйф.
КУЧУМ, хан — Күчем (Күчүм)
хан (7 — 1598 еллар тирәсе.
1563—1598 елларда идарә ит¬
кән, Шәйбанилар нәселеннән
булган Себер ханы).
КЮЛЬ-ТЕГЙН — Күлтәгин
(Төрки каһанлык чорында төр¬
киләрнең яубашы, Билге ка-
һанның энесе, 731 елда вафат).
ЛЖЕДМЙТРИЙ I — Ялган (Үз-
атар) Дмитрий I (1605—1606
елларда Мәскәү дәүләтендә ида¬
рә иткән үзатар патша; Григо¬
рий Отрепьев булган дип исәп-
ләнелә).
ЛЖЕДМЙТРИЙ II («Тишин¬
ский вор») — Ялган (Үзатар)
Дмитрий II («Тушино карагы»)
(1608—1610 елларда Мәскәү
дәүләте белән идарә иткән үз¬
атар патша).
ЛУКА КАНАШЕВИЧ - Лука
Канашевич; Аксак Каратун
(1758 елгача яши, 1738 — 1755
елларда Казан һәм Зөя архи¬
епискобы, миссионер; үзенең
чукындыру эшчәнлеге белән та¬
ныла; 1758 елны Белгород шә¬
һәренә күчерелә).
ЛУЦИЙ ТАРКВЙНИЙ ГОР¬
ДЫЙ — Мәгърур Луций Тарк-
виний (6. э. к. 534/533—510/
509 елларда Борынгы Рим
(Рум) идарәчесе).
ЛЮДОВИК XIV ВЕЛИКИЙ —
Людовик XIV; Бөек Людовик;
Бөек Людовик XIV (1638-1715
елларда яшәгән, 1643 елдан баш¬
лап патшалык иткән Франция
короле).
МАМЙЧ-БЕРДЫ (Мамйш-Бер-
ды) — Мәмеш-Бирде (Мәмеш-
бирде) (?—1556. Казан ханлы¬
гы җирлегендә 1552—1556 ел¬
лардагы Азатлык сугышы җи¬
тәкчеләреннән берсе).
МАРГАРЕТ ТЭТЧЕР («Желёз-
■ая Леди*) — Маргарет Тэтчер
(«Тимер ханым*) (1925 елда ту¬
ган дәүләт һәм җәмәгать эш¬
леклесе, 1979—1990 елларда
Англия хөкүмәте җитәкчесе).
МАХМУД ГАЗНЕВЙ — Мәхмүд
Газнәви (970—1030 елларда
яшәгән, 998 елдан идарә итә
башлаган Газнәвиләр дәүләте
хөкемдары, Газнәвиләр дина¬
стиясенә нигез салучы, ул ида¬
рә иткәндә, Газнәвиләр дәү¬
ләте аеруча зур кодрәткә ире¬
шә).
МЕНГЛЙ ГИРЕЙ, кан — Миң¬
легәрәй хан (7 —1515. 1468—
1515 елларда Гәрәйләр идарәче
нәселеннән булган Кырым ха¬
ны).
МЕНГУ-ТИМУР, хан — Мәнгу
Тимер (Мәнгү Тимер, Мәнгүти-
мер) хан (7—1282. 1266—1282
Исторические личности
202
елларда Алтын Урда ханы бу¬
лып торган, Бату ханның оны¬
гы).
МЕХМЕД II ФАТИХ ЗАВОЕВА¬
ТЕЛЬ — Мәхмүт П, Мәхмүт Фа¬
тыйх, Яулап алучы Мәхмүт,
Яулап алучы Мәхмүт II (1432—
1481 елларда яшәгән, 1444—
1451 елларда идарә кылган те¬
рек солтаны, Кече Азиядә һәм
Балкайда яулап алу сәясәте уз¬
дыра, 1453 елда Константино-
польне яулап ала),
МИХАИЛ КАЛИНИН — Миха¬
ил Калинин («Бөтенхалык ста¬
ростасы») (1875—1946 елларда
яшәгән дәүләт һәм партия эш-
леклесе, 1938—1945 елларда
СССР Югары Советы Президиу¬
мы әгъзасы).
МУКТАДИР (аль-Муктад йр) —
Мөктәдир (әл-Мөктәдир) (921
елда Идел Болгарына илчелек
җибәргән Багдад хәлифәсе).
МУСТАФА КЕМАЛЬ АТА¬
ТЮРК — Мостафа Кемаль Ата-
төрек (1881—1938 елларда
яшәгән, Төркиядә 1918—1923
еллардагы революция җитәкче¬
се, 1920 елдан Милли Мәҗлес
рәисе, 1923 елдан Төркиянең
беренче президенты).
МУХАММЕД (Мохйимед, Ма¬
гомет, Магомед), прорбк —
Мөхәммәд (Мөхәммәд пәйгам¬
бәр, Мөхәммәд галәйһиссәлам)
(570 ел тирәсендә туып 632 ел¬
га кадәр яшәгән, чыгышы буек-
ча гарәпләрнең көрәеш кабилә¬
сеннән, сәүдәгәр, ислам диненә
нигез салучы, 630 елдан алып
Гарәбстан ярымутравындагы,
үзәге Мәккә каласында булган
Ислам гарәп дәүләте идарәчесе).
МУХАММЕД-ЭМЙН (Мухам-
мад-Эмнв) — Мөхәммәд Әмин
(Мөхәммәдәмии) хан (1469—
1518 елларда яшәгән, 1487—
1496, 1502—1518 елларда Ка¬
зан хакы булып торган).
МУХАММЕДЬЯР (Мухам мадь¬
яр), поэт — Мөхәммәдьяр (Мах¬
муд Хаҗи углы Мөхәммәдьяр)
(1497—1549 елларда яшәгән та¬
тар шагыйре, фикер иясе, гума¬
нист, илче; Казанда Мөхәммәд-
әмин хан дөрбәсен караучы-мө-
җавнр; Казаннан хан илчелеге
белән барганда, Муром шәһә¬
рендә әсир итеп кулга алына
һәм 1549 елның көзендә Иван
IV фәрманы буенча җәзалап үте¬
релә; «Төхфәи мэрдан* (Егетләр
бүләге», 1539—1540), «Нурысо-
дур» («Күңелләр нуры», 1542)
поэмалары, «Нәсыйхәт* дигән
тезмә юллар авторы).
НАПОЛЕОН I БОНАПАРТ —
Наполеон I, Наполеон Бонапарт,
Наполеон I Бонапарт (1769—
1821 елларда яшәгән, 1804—
1814 елларда һәм 1815 елның
март — июнендә Франция им¬
ператоры, 1812 елда Россиягә
яу оештыра).
НИКОЛАЙ II (Кровавый) —
Николай II; Канлы Николай II
(1868—1918 елларда яшәгән,
1894—1917 елларда идарә ит¬
кән сонгы Россия патшасы, им¬
ператоры).
НОГАЙ, бек — Нугай бәк (?—
1299/1300. XIII йөзнең икенче
яртысында Алтын Урданың
көнбатыш олысы әмире, 1290
еллардан Җучи (Җүчи) олы-
203
Тарихи июхеслор
сынын выв хакименә әверелә,
Нугай Урдасы аның исеме бе¬
лән атала).
НУРАЛЙ (Нуралй, Муралёй),
беклербёк — Нуралй (Нургали)
(1562 ел тирәсенә кадәр яшәгән
Казан бәге (бие), дәүләт эшлек-
лесе; Булат Ширинбәннең улы;
Шаһгали хан чорында (1551 ел¬
дан) бәкләр бәге; 1551 елның
сентябрендә Мәскәүгә җибәрел¬
гән илчелек җитәкчесе; шуннан
соңгы язмышы билгесез; Казан
Кремлендәге бер капка һәм мә¬
чет анын исеме белән аталган).
НУР СУЛТАН, парйца — Нур¬
солтан (Нурсолтан бикә) (1440—
1510 еллар тирәсендә яшәгән
ханбикә, Казан һәм Кырым
хаялыкларының дәүләт эшлек-
лесе; Нугай Урдасы бәге Тимер
кызы; Каэан ханнары Мөхәм-
мәдәминнең, Габделлатыйфның
әнисе).
ОРДУ-МЕЛЙК (Орлу-Шейх) -
Урда Мәлик (Урда Шәех) хан
(7—1361. 1361 елда Алтын Ур¬
дада хан булып тора).
ОТГОН 111 ЧУДО МИРА — От¬
тов III; Дөнья Могҗизасы От¬
тон; Дөнья Могҗизасы Отток III
(980—1002 елларда яшәгән,
933 елдан алып идарә иткән
«Изге Рнм империясе» импера¬
торы).
ПЁТР 1 (ВЕЛЙКИЙ) - (Бөек)
Пётр I; (Бөек) патша Пётр I
(1672—1725 елларда яшәгән,
1682 елдан алып рус патшасы,
1721 елдан Россия императоры
булган).
ПЛАТОН — Платон, Әфләтун
(б.э.к. 428/427—348/347 еллар¬
да яшәгән борынгы грек (юнан)
философы, Сократ шәкерте).
РЙЧАРД I ЛЬВИНОЕ СЕРД¬
ЦЕ — Ричард С; Арыслан Йөрәк
Ричард I (1157—1199 елларда
яшәгән, 1189 елдан алып Ан¬
глия короле булган).
РИШЕЛЬЁ АРМАН ЖАН ДЮ
ПЛЕССЙ («Орым кардинал») —
Ришелье Арман Жан дю Плес-
си; кардинал Ришелье («Соры
кардинал») (1585—1642 еллар¬
да яшәгән Франция сәясәтчесе
һәм дәүләт эшлеклесе, 1622 ел¬
дан кардинал, 1624 елдан ко¬
роль советы башлыгы).
РОБЕРТ П БЛАГОЧЕСТИВЫЙ
Роберт II; Тәкъва Роберт II
(якынча 970 — 1031 елларда
яшәгән Фракция короле).
САДДАМ ХУСЕЙН - Саддам
Хөсәен (1937 елда туган, 1968
елдан Гыйрак Республикасы
вице-президенты, 1979 елдан —
президент, 2003 елда халыкара
көчләр басымы астында прези¬
дентлык вазифасыннан читләш¬
терелә, 2004 елда кулга алына).
САЙН-ХАН (Сайн-Бату) - к. Ба¬
тый-хан.
САЛАДЙН (СалАх-ад-дин) — Сә¬
лахетдин (Сәлахетдин ибн Әюп)
(1138—1193 елларда яшәгән,
1175 елдан башлап идарә кыл¬
ган Мисыр солтаны, Әюбиләр
династиясенә кигез салучы;
мөселманнарның тәре йөртүче¬
ләргә каршы көрәшен җитәк¬
ләп, җиңүләргә ирешә, 1187 ел¬
да тәре йөртүчеләрнең үзәк шә¬
һәре булган Иерусалимны ала).
САФА-ГИРЁЙ, хан — Сафагәрәй
хан (якынча 1510—1549 еллар-
Исторические личности
204
да яшәгән, 1524—1531, 1535—
1546, 1546—1549 елларда Ка¬
зан ханы булып торган).
САХИБ-ГИРЕЙ, хан — Сэхиб-
гэрэй хая (?—1551. 1521—1524
елларда Казан, 1532—1551 ел¬
ларда Кырым ханы булып тор¬
ган, Гәрәйлар идарәче нәселен¬
нән булган хан).
СЕЛИМ I ГРОЗНЫЙ - Сәлим I:
Явыз Сәлим I (1467/68 яки
1470—1520 елларда яшәгән,
1512 елдан алып Тәркия солта¬
ны булган).
СИМЕОН КАСАЕВИЧ - к. Яды-
гар (Ядыгар-Мухаммад), хан.
СУБУДАЙ - Субудай (Сүбәдәй,
Субай) (ХШ йөздә яшәгән мон¬
гол сәргаскәре, Кенчыгыш Ау-
рупага монгол яуларында кат¬
наша).
СУЛЕЙМАН I КАНУНИ (Велм-
колёпный) — Сөләйман I; Сө¬
ләйман Кануни; Күркәм Сөләй¬
ман; Кануни Сөләйман I; Күр¬
кәм Сөләйман I (1494—1566 ел¬
ларда яшәгән, 1520 елдан идарә
иткән төрек солтаны).
СЮЮМБИКЁ (Сююнбикё) —
Сөембикә (Сөенбикә) (1516—
1560 еллар башы тирәсендә
яшәгән, 1549—1551 елларда ба¬
лигъ булмаган улы Үтәмешгә¬
рәй урынына Казан ханлыгы
белән идарә кылган; Йосыф
бөк кызы; Казан ханнары Җан-
гали (1533—1535), Сафагәрәй
(1538—1549), Шаһгали (1553
тән соң) хатыны; 1551 елда улы
Үтәмешгәрәй белән бергә Мәс-
кәүгә озатыла; халыкта аның
турында риваятьләр, легенда¬
лар сакланган; Казан Кремлен¬
дәге жиде катлы манара аның
исемен йөртә).
ТАМЕРЛАН (Тимур) - Аксак
Тимер; Тамерлан; Тимерләнк;
Тимер бәк (якынча 1336—1405
елларда яшәгән Урта Азия ида¬
рәчесе, Тимериләр династиясенә
нигез салучы).
ТЕМУЧИН (Темуджйн) к. Чин-
гизхан (Чингисхан).
ТИМУР-КУТЛУГ, хан - Тимер
Котлыгъ хан (якынча 1370—
1399 елда яшәгән, 1377—1379
елларда Алтын Урда ханы бу¬
лып торган, Тимер Мәлик бәк
улы).
ТИНИВЁК, хан — Тәнибәк хан
(XIV йөзнең беренче яртысын¬
да яшәгән. 1342 елда Алтын
Урда ханы, Үзбәк ханның олы
улы).
ТОКТА МЫШ (Тохтамыш), хан —
Туктамыш хан (якынча 1350—
1406 елларда яшәгән, 1380—
1397/98 елларда Алтын Урдада
ханлык иткән, Чыңгызилар
нәселеннән булган урта йөз хө¬
кемдары).
ТОНЬЮКУК - Төньюкук (Төр¬
ки каһанлыквың ташъязма бу¬
енча мәгълүм VIII гасырда яшә¬
гән гаскәр башлыгы).
ГУДА-МЕНГУ, хан —Гәдән Мән-
гу; Тәдән Мәнгү хан (XIII йөз ба¬
шында — 1237 елда яшәгән,
1282 елдан идарә иткән Алтын
Урда ханы: Бату хан оныгы,
Мәнгү Тимервең бертуганы; ул
идарә иткәндә, баскаклык сис¬
20 5
Тарихи шәхесләр
темасы кертелә, Карпат таула¬
ры аръягына (1285), Польшага
(1286, 1287) яулар оештырыла).
УГӘДЭЙ - Үгәдәй (1186-1241
елларда яшәгән Чыңгыз хан¬
ның өченче улы, аның варисы
һәм тәхет мирасчысы).
УЛУГБЕК (Улугбек Мухаммед
Тарагай) — Олугбәк (Олугбәк
Мөхәммәт Тарагай) (1394—1449
елларда яшәгән, 1409 елдан Са¬
марканд идарәчесе булган Урта
Азия хөкемдары, йолдызчы-га-
лим һәм мәгърифәтче, Аксак
Тимер оныгы).
УЛУ-МУХАММЕД, хан - Олуг
Мөхәммәд хан (XIV йөз ахырын¬
да туып 1445 елга кадәр яшәгән
Алтын Урда ханы, 1419—1423
еллардагы эчке ызгыш-сугыш-
лар нәтиҗәсендә, Алтын Урда
тәхетен Кече(к) Мөхәммәдкә
калдырып, Урта Идел буена ка¬
чып китәргә мәҗбүр була, бе¬
ренче Казан ханы буларак та
фаразлана).
УРУС-МУХАММАД, хан — Ырыс
Мөхәммәд хан (якынча 1330—
1376 елларда яшәгән, 1360 ел¬
лар уртасыннан Күк Урда ида¬
рәчесе, Чимтай ханның улы).
УТЯМЫШ-ГИРЕЙ, хан — Үтә¬
мешгәрәй хан (1546—1566 ел¬
ларда яши, 1549—1554 елларда
Казан ханы булып исәпләнә;
Сафагәрәй хан белән Сөембикә
ханбикәнең улы).
ХАДЖЙ-ГИРЁЙ, хав — Хаҗи¬
гәрәй хан (7—1480. XV йөз ур¬
тасында Кырым ханлыгына ни¬
гез салучы, аның беренче ханы,
Гыясетдин хан улы).
ХАРУН ар-РАШЙД - к. Гарун
ар-Рашйд.
ХЙДЫРЬ, хан — к. Хызр (Хй-
дырь) хан.
ХУСЁЙН САДДАМ - к. Саддам
Хус4йк.
ХЫЗР (Хйдырь), хав — Хызыр
хан (XII йөз азагында яки Х1П
йөз башында туып 1361 елга
кадәр яшәгән, 1360—1361 ел¬
ларда хакимлек иткән Алтын
Урда ханы).
ЧАГАТАЙ (ДЖАГАТАЙ), хав —
Чагатай (Чагатай хак) (Чың¬
гыз ханның 1242 елга кадәр
яшәгән икенче улы, 1224 елда
Урта Азиядә (Төркестанда) Чага¬
тай олысына нигез салучы).
ЧЕЛУБЁЙ — Челеби (Чиләбе)
(1380 елдагы Куликово сугы¬
шы башланганда рус баһадиры
Пересвет белән бергә-бер алыш¬
кан татар-монгол батыры; ле¬
генда буенча бу алышта батыр¬
ларның икесе дә һәлак була).
ЧИНГИЗ-ХАН (ЧннгнсхКн)-
Чыңгыз хан; Темучик; Темуҗин
(якынча 1155 — 1227 елларда
яшәгән, 1206 елдан үзе нигез
салган Монгол империясе ида¬
рәчесе, Чыңгызилар идарәче
династиясенең нәсел башы).
ШАДИБЁК, хан —Шадибәк хан
(якынча 1380—1412 елларда
яшәгән, 1399—1407 елларда
Алтын Урда ханы булып тор¬
ган).
ШАХ-АЛЙ (ШИХ-АЛЙ, ШИ-
ГАЛЁЙ), хан — Шаһгали (Шәех
Гали) хан (1505—1567 елларда
яши, 1516-1519, 1535-1546,
1546—1551, 1552—1567 еллар-
Исторические пичностн
206
да Касыйм, 1519—1521, 1546,
1551—1552 елларда Казан ха¬
ны була).
ЯДЫГАР (Ядыгёр-Мухаммад),
хав — Ядегэр (Ядкэр) хан, Яде-
гар (Ядкэр) Мэхаммад хан
(1565 елгача яшәгән соңгы Ка¬
зан ханы, 1552 елда адара кыл¬
ган; Әстерхан ханы Касыйм
улы; 1542—1550 елларда Мәс¬
кәү кенэзлегенда хәрби хезмәт¬
тә; 1552 елда Казан тәхетенә
чакырыла; шул ук елны Казан¬
га рус явы вакытында әсир тө¬
шә; 1553 елда Мәскәүдә Симеон
Касаевич исеме белән чукынды¬
рыла).
ЯДЫГЁРЬ, хан — к. Ядыгар
(Ядыгар-Мухамм&д).
ЯПАНЧА — Япанча; Ябынчы
(?—1552. Казан морзасы, 1552
елда рус гаскәрләренә каршы
сугышкан гаскәр башлыгы).
ПРЕДМЕТЫ СРЕДНЕВЕКОВОЙ МЕЖДУНАРОДНОЙ
ТОРГОВЛИ
Урта гасырларда халыкара сәүдә товарлары
БАРСЫ — барслар; (тар.) ау эт¬
ләре.
БЕЛУЖИЙ КЛЕЙ - кырпы ба¬
лыгы җилеме (клее) (мәрсиннәр
(осётр) куыгыннан ясалган,
йөзем шәрабына ачык төс бирү
өчен файдаланылган).
БОБРОВАЯ СТРУЯ — кондыз
агынтысы (кондызның койрык
яны бизләрендә ясала торган ис¬
ле сыекча; аны дару итеп кул¬
ланганнар, ислемай һәм яхшы
сабын ясау өчен тотканнар).
БЕРЁЗОВЫЙ ЛЕС — каен урма¬
ны; каен агачы.
ВОСК — балавыз.
ВОСТОЧНЫЕ ПРЯНОСТИ — Көн¬
чыгыш тәмләткечләр(е), Шәрык
тәмләткечләре (борыч, канәфер,
керән кебек аш тәмләткечләр).
ГОНЧАРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ — чүл¬
мәк (балчык) әйберләр, товар¬
лар, эшләнмәләр.
ДРАГОЦЕННОСТИ — кыйммәт¬
ле. затлы әйберләр; ювелир (зәр-
кән) эшләнмәләр; алтын-кәмеш,
кыйммәтле асылташлар.
ИМБИРЬ — имбир (тропик үсем¬
лек һәм аның җимеше).
КЕРАМИЧЕСКАЯ ПОСУДА —
чүлмәк (керамик) савыт-саба,
чүлмәк кашык-аяк; кызыл бал¬
чыктан эшләнгән (ясалган, җи¬
тештерелгән) савыт-саба.
КОВРЫ — келәмнәр, хәтфә (бәр¬
хет) келәмнәр; паласлар, хәтфә
паласлар; ковёрлар, хәтфә ко-
вёрлар.
КОЛЬЧУГИ — көбәләр, көбә ки¬
емнәр, көбә күлмәкләр (вак
мәгъдән (металл) боҗралардан
эшләнгән борынгы сугыш кием¬
нәре).
МЕХА — тиреләр, мехлар.
Беличьи мехб — тиен тирелә¬
ре (мехлары).
Бобрбвые мехб — кондыз ти¬
реләре (...).
Горностаевы мехб — ас тире¬
ләре (...).
Куньи мехб — сусар тиреләре
(-).
Лйсьи мехб — төлке тиреләре
(...).
Mexd лесных кунйц — урман
сусарлары тиреләре (...).
Соббльи мехб — кеш тирелә¬
ре (...).
МЕЧИ — кылычлар (сәефләр),
туры кылычлар; кончарлар.
МЁД — бал (умарта балы; (иск.)
чолык балы).
Предметы средневековой мелсдународной торговли
208
Пчелиный мёд — умарта кор¬
ты балы; (тар.) кыргый умар¬
та корты (кыргый корт) балы.
НЕВОЛЬНИКИ — 1. Әсирләр,
тоткыннар; 2. Коллар.
ОРУЖИЕ — корал (сугыш ки¬
рәк-яраклары. сугыш коралла¬
ры >-
ПАРЧА — парча, чатма (тукы¬
ма таре).
ПШЕНИЦА — бодай (куль¬
туралы үсемлек).
ПУШНИНА (пушнбн товар) —
җәнлек тиресе; кыйммәтле тире;
җәнлек мехы, кыйммәтле мех.
РАБЫ — коллар.
РОГАТЫЙ СКОТ — мөгезле тер¬
лек.
Крупный рогйтый скот —
мөгезле эре терлек.
РОЖЬ — арыш (культуралы
үсемлек).
РЫБА — балык.
Красная рыба — затлы (кыйм¬
мәтле) балык (чөгә, кырпы ба¬
лыгы һ, б.).
Рыбьи кости — балык сөяк¬
ләре (сөяге); балык геше (Бол¬
гардан Харәэемгә китерелүче
товарлар арасында).
САБЛИ — кылычлар (сәефләр).
Дамйсские сйбли — Димәшкъ
кылычлары (сәефләре).
ХЛЕБ — 1. Иген, ашлык, ик¬
мәк; 2, Икмәк, ипи; 3. Ризык,
тоэ-нкмәк (икмәк тоэ).
Товарный хлеб — товар игене
(ашлыгы, икмәге); сатлык иген;
сәүдә игене.
УКРАШЕНИЯ — бизәнү (бизә¬
нү-ясану) әйберләре.
Восточные украшения — Көн¬
чыгыш бизәнү (бизәнү-ясану)
әйберләре; Көнчыгыштан (Шә-
рыктан) китер(т)елгән бизәнү
әйберләре; Көнчыгышта (Шә-
рыкта) җитештерелгән (эшлән¬
гән) бизәнү әйберләре.
ШАПКИ — бүрекләр.
Меховые шбпки — мех бүрек¬
ләр (мехтан, җәнлек тиресеннән
тегелгән бүрекләр).
ШЁЛК — ефәк (тукыма төре).
ШКУРЫ — тиреләр (терлек,
җәнлек тиреләре).
ЮВЕЛИРНЫЕ ИЗДЕЛИЯ —
ювелир әйберләр (эшләнмәләр),
зәркәнчелек эшләнмәләре (алка¬
лар, йөзекләр, беләзекләр һ. б.).
ЮФТЬ — юфть; йомшак күн
(мөгезле терлек тиресеннән
иләнгән, югары сыйфатлы итеп
эшләнгән күн).
ЯНТАРЬ— 1. Гәрәбә; 2. Гәрәбә
әйберләр (эшләнмәләр); гәрәбә¬
дән эшләнгән (ясалган, җитеш¬
терелгән) әйберләр (эшләнмә¬
ләр); гәрәбәдән эшләнгән бизәнү
(бизәнү-ясану) әйберләре.
РАСПРОСТРАНЁННЫЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИЕ
НАХОДКИ
Аеруча күп очрый торган археологик табылдыклар
АМУЛЕТ - Сети.
БЛЕСНА — ялтыравык, алдавыч
(ялтыравыклы металлдан ба¬
лыкка охшатып ясалган алда¬
выч).
БОРОДОК — тимер тишкеч,
тишкеч (эш коралы).
БРАСЛЕТ (браслетка) - белә
зек (бизәнү әйбере).
Враслётная застёжка — бе¬
ләзек каптырмасы.
Пластйничный браслёт —
яссы (такталы) беләзек.
Плетёный браслет — үрмә
(ишмә) беләзек (үреп, ишеп эш¬
ләнгән. ясалган беләзек).
Шатанный браслет — шатон
беләзек.
БУЛАВКА — булавка; каптырма.
БУСЫ — муенса (муенга тагу
ечен зиннәтле әйбер).
ГАРПУН - гарпун (1. Эре диң¬
гез хайваннарын аулаганда,
бауга бәйләп ыргытыла торган
ыргаклы сеңге; 2. Печән буша¬
та торган тимер таяк; 3. Ике
стенаны беркетә торган тимер
атлама).
ГВОЗДЬ — кадак.
ГЙРЬКА — кечкенә (бәләкәй)
гер; герчек.
ГРЁБЕНЬ — 1. Тарак; 2. Тәрәш-
(ле) тарагы (эрләгәндә кулланы¬
ла).
ГРУЗИКИ-ПЛОМБЫ — батыр¬
гыч пломбалар.
ГРУЗИЛА — батыргыч (кармак
жебекә яки балык ятьмәсенә
бәйләп куелган авыр нәрсә).
ДОЛОТО — етерге (эш коралы).
ЖЁРНОВ (археол.) — тегермән
ташы; он тарта торгаи таш, он
тарту ташы.
ЗАМОК — йозак; бик, биклә¬
веч.
Брбнзовый замбк — бронза
йозак; бронза бик (бикләвеч).
Двернбй замбк — ишек йоза¬
гы; ишек биге (бикләвече).
ЗАПОНКА — каптырма (якага
яки җиңгә куела торган махсус
каптырма).
ЗАСТЁЖКА — каптырма; чыл¬
быр.
Воротничкбвая застежка —
яка каптырмасы; яка чылбыры.
ЗолотЛя поясная застёжка —
алтын билбау (пута, бил каешы)
каптырмасы; камәр каптырма¬
сы.
Одёжная застёжка — кием
(өс киеме) каптырмасы.
14 x-s/aii
Распространённые археологические находки
210
Эполетообрдзные застёжки —
эполет сыман каптырмалар.
ЗЕРКАЛО — көзге.
Брбнзовое зеркало — бронза
кезге.
ЗУБИЛО — тимер кискеч, кис¬
кеч.
ИГРУШКА — уенчык.
Детская игрушка — балалар
уенчыгы.
ИГЛА — 1. Энә, инә; 2. Бишинә
(бәйләү өчен),
ИЗРАЗЕЦ — чынаяк кирпеч,
кафель.
КЕРАМИКА — керамика (1. Бал¬
чыктан ясалган әйберләр — чүл¬
мәкләр, савыт-саба Һ.6.; (архе¬
ол.) аларның кыйпылчыклары
(китекләре, кисәкләре); 2. Шун¬
дый әйберләр ясау эчен кулла¬
ныла торган масса).
КЛЮЧ - ачкыч.
Бронзовый ключ — бронза ач¬
кыч.
Медный ключ — бакыр ачкыч.
КОЛЬЦО — 1. Боҗра; 2. Балдак,
йөзек.
Висбчное колъцб — чигә ал¬
касы.
Колъцб с печйтыо — мөһер¬
ле йөзек (балдак), мөһер-йөзек
(балдак).
КОСА — чалгы.
КРЕСАЛО — чакма ташы, чак¬
маташ.
КРИЦА — руда (мәгъдән) коел¬
масы (эретмәсе), тимер рудасы
коелмасы, тимер коелма; чуен
коелмасы (руданы — мәгъдәнне
яисә чуенны коеп эретеп эш¬
кәртү нәтиҗәсендә барлыкка
килгән, составында углерод, кү¬
керт, фосфор кебек кушылма¬
лар аз микъдарда булган вак-
вак тишекле, көпшәк тимер
массасы).
КРЮК (крючбк) — ыргак (кеч¬
кенә ыргак, ыргакчык); эләктер¬
геч (кечкенә эләктергеч); элгеч
(кечкенә элгеч).
КУЛОН —кулон (чылбырга, му¬
енсага тагылган асылташ яки
бизәкле пыяла кисәге).
ЛИТЕЙНАЯ ФОРМА - кою ка¬
лыбы (формасы) (металл — ти¬
мер, чуен һ. б. кою калыбы,
формасы).
МЕЧ —кылыч, туры кылыч;
кончар.
Варяжский меч — варяг кы¬
лычы, варягларның туры кы¬
лычы; варяг кончары (Скан¬
динавия ярымутравында яшә¬
гән борынгы варяглар кылы¬
чы).
МОЛОТОК — чүкеч.
МОНЕТА — акча; тәңкә.
Золотйя монёта — алтын ак¬
ча; алтын тәңкә.
Мёдная монета — бакыр ак¬
ча; бакыр тәңкә.
Серебряная монёта — көмеш
акча; көмеш тәңкә.
НАКОВАЛЕНКА — сандалчык,
тимерче сандалчыгы; кечкенә
(бәләкәй) сандал, кечкенә тимер¬
че сандалы.
НАПЁРСТОК — уймак.
Медный напёрсток — бакыр
уймак.
ОЖЕРЕЛЬЕ — муенса, мәрҗән
(бизәнү әйбере).
Янтйрное ожерелье — гәрәбә
муенса (мәрҗән).
211
Аеруча күп очрый торган археологик табылдыклар
ПЕРСТЕНЬ — йөзек, балдак,
кашлы йөзек (бизәнү әйбере).
Серебряный перстень — кө¬
меш йөзек (балдак), кашлы
көмеш йөзек.
ПОДВЁСКА — асма бизәнү (би¬
зәнү-ясану) әйбере, асылмалы
бизәнү әйбере (алка); асма (асыл¬
малы) зиннәт.
Серебряные подвёски — асма
(асылмалы) көмеш бизәнү (би¬
зәнү-ясану) әйберләре;
ПОДКОВА — дага (ат дагасы).
ПРОБОЙНИК — тишкеч (эш
коралы).
ПРЯЖКА — прәшкә.
Медная пряжка — бакыр
прәшкә (каеш каптырмасы).
ПРЯСЛИЦЕ — орчык башы
(җеп эрләгәндә орчык башына
кидерелә торган, балчыктан,
таштан, шифердан яисә кур¬
гаштан шомартып эшләнгән
соры яки алсу төстәге, үзәге
агач орчыкка кидерү өчен ти¬
шелгән яссы, түгәрәк пласти¬
на).
ПРЯСЛО — орчык.
ПУГОВИЦА — төймә, сәдәф
(сәдәп).
САБЛЯ — кылыч, сәеф (сугыш
коралы).
СВЕРЛО — борау (эш коралы).
СЕРП — урак (эш коралы).
СЕРЬГА — алка (бизәнү әйбере).
Брбнзовые сёрьги — бронза
алкалар.
СКОБЕЛЬ — ышкы (эш коралы).
СКОБА — 1. Тотка; 2. Атлама,
беркеткеч.
Дверная скоба — ишек тотка¬
сы.
СКРЕБНИЦА — кыргыч, ат кыр¬
гычы.
СТРЕЛА — ук (җәя угы).
Железный наконёчник стре-
лъ1 — тимер ук очы (очлыгы).
Костянбй наконёчник стре¬
лы — сөяк ук очы (очлыгы).
СТРЁМЯ — өзәңге (ат дирбия¬
се).
ТЕСЛО — аркылы балта, бәлҗә
(балтаның бер төре).
ТИГЕЛЬ — эретү табасы (савы¬
ты), тигель.
ТОПОР — балта.
Орнаментированный боевой
топор — бизәкле (бизәкләп эш¬
ләнгән, ясалган) сугыш балта¬
сы.
ТОЧИЛЬНЫЙ КАМЕНЬ - кай¬
рау (үткерләү, үткенләү) ташы,
ау, эш, сугыш коралларын кай¬
рый (үткерли, үткенли) торган
таш.
УДИЛА — авызлык (ат авыз¬
лыгы).
ШИЛО — без (тишкеч эш кора¬
лы).
14
ИСКУССТВО РЕМЕСЛА И ОБРАБОТКИ
ЮВЕЛИРНЫХ ИЗДЕЛИЙ
һөнәрчелек һәм зәркөнчелек сәнгате
АРАБЕСК (арабеска) — арабеск,
арабеска; бизәк, бизәкле орна¬
мент (тезелеш сәнгатендә яф¬
рак, чәчәк, геометрик фигура¬
лардан төзелгән бизәкле орна¬
мент).
ГЛАЗУРЬ — глазурь, ялтыра¬
вык, төсле ялтыравык (керами¬
каны саклау һәм бизәү өчен
файдаланылучы, язу яки бизәк
өстенә салына торган үтә
күренмәле эретмә катламы).
ГРАВИРОВКА - граверлау, чоку
(металлга, сөяккә һ. б. чокып
(чүкеп) рәсем, бизәк төшерү).
ЗЕРНЕНИЕ — бөртекләү (арпа¬
лау).
ЗОЛОЧЕНИЕ — алтынлау, ал¬
тынга (алтын суына) ману, ал¬
тын (алтын суы) йөгертү.
ИНКРУСТАЦИЯ — 1. Кырлау,
ннкрустацияләү, инкрустация
белән шөгыльләнү; каш утыр¬
ту; бнэәк утырту (урнаштыру);
2. Инкрустация (агач, сөяк, таш
яки металл әйберләргә кыйм¬
мәтле материалдан кисеп ур¬
наштырылган бизәкләр).
Инкрустация кймнем — 1. Каш
утырту; 2. Кашлы (асылташлы)
инкрустация.
СКАНЬ — җепкыр, филигрань,
бөтеркә; челтәр бөгү, челтәрләп
бөгү, челтәрләү, челтәр кою,
челтәрләп кою (ишкән, бөтерел¬
гән алтын, көмеш яисә бакыр
җепләрдән зиннәтле бизәнү әй¬
берләре ясау ысулы).
Бугдрчатая скань — бөрчек¬
ле җепкыр (филигрань, бөтер¬
кә); бөрчекле челтәр бөгү, бөр¬
чекле челтәрләү, бөрчекле чел¬
тәр кою, бөртекләү (җепкыр-
ньщ алтын, көмеш яисә бакыр
җеп очларын төен сыман кал¬
кытып калдыра торган катлау¬
лырак ысулы).
ЛИТЬЁ—1. Кою, коеп ясау,
коеп эшләү; 2. Коелма, коелган
эшләнмә, коеп ясалган (эшлән¬
гән) әйбер.
Чугунное литьё — 1. Чуеннан
кою. чуеннан коеп ясау (эшләү);
2. Чуен коелмасы, чуеннан ко¬
елган әйбер, чуеннан коеп ясал¬
ган (эшләнгән) әйбер.
МАЙОЛИКА — майолика (төс¬
ле балчыктан эшләнеп янды¬
рылган һәм өстенә ялтыравык
йөгертелгән яки буяу белән бу¬
ялган эшләнмәләр, нигездә, ке¬
рамик плитәләр; чынаяк кир¬
печ һ. б.).
МОЗАИКА — мозаика (1. Төрле
төстәге пыялалардан, вак таш¬
лардан оештырып ясалган
213
һөнәрчелек Һәм зәркәнчелек сәнгате
нәфис бизәк яки рәсемнәр, су¬
рәтләр; 2. Шундый бизәкләрне
эшләү сәнгате).
ОГРАНКА — 1. Кырлау, кырлар
ясау, кырлап шомарту (пыяла¬
ны, асылташны һ. б.); 2. Кырлы
(кырланган, кырлап шомартыл¬
ган) пыяла (асылташ һ. б.).
ТИСНЕНИЕ — 1. Кысып бизәк
(рәсем, сурәт) төшерү, чокырла-
тып бизәк (сурәт) тешерү (күн,
тукыма, кәгазь кебек әйберләр
өстенә кысу юлы белән рельеф¬
лы рәсем төшерү); 2. Кысу юлы
белән төшерелгән бизәк (сурәт,
рәсем); кысма.
ФРЕСКА — фреска (дымлы шту¬
катурка өстенә суга изелгән
буяу белән төшерелгән рәсем,
сурәт, бизәк).
ЧЕКАНКА — 1. Сугу; кою; чү¬
кеп эшкәртү, чүкеп бизәк (су¬
рәт, рәсем) төшерү; 2. Бизәк,
нәкыш (металл әйберләрдә).
Ружьё с чекйнкой — бизәкле
(нәкышле) мылтык.
Чекйнка монёт — акча сугу
(кою).
ЧЕРНЕНИЕ — кара ягу, карага
(алтын суына) ману, каралту,
кара төс йөгертү (металл әйбер¬
не каралтылган көмешкә ма¬
ну).
ШЛИФОВКА-1. Шомарту;
ялтырату; 2. Шомартылган әй¬
бер; ялтыратылган әйбер (асыл¬
таш һ. б.).
ШТАМПОВКА — 1. Басу, басып
бизәк (рәсем, сурәт) төшерү;
2. Басып бизәк (рәсем, сурәт)
төшерелгән әйбер.
ФИЛИГРАНЬ-I. «. Скань;
2. Су билгесе (яктыга тотып ка.
рагаяда, кәгазьнең кайбер төр¬
ләре эчендә яктырып күренә
торган рәсем, тамга).
КРЫДАТЫЕ СЛОВА, ВЫРАЖЕНИЯ И ЛОЗУНГИ
Канатлы сүзләр, гыйбарәләр һәм шигарьләр
АВГИЕВЫ КОНЮШНИ-Ав¬
гий абзарлары (1. Борынгы грек
мифологиясендә Авгий патша¬
ның күп еллар чистартылмаган
гаять зур ат абзарлары; Геракл
(Геркулес) тарафыннан, елга
агымын абзарларга юнәлтү юлы
белән, бер көндә чистартыла¬
лар; 2. (күч.) Үтә пычрак, таш¬
ландык урын, бүлмә; күптән
җыелып килгән пычраклык,
бозыклык; эштәге күп кеч тү¬
гүне таләп итүче тәртипсезлек,
чуалчыклык).
ВОТ ТЕБЕ, БАБУШКА, И
ЮРЬЕВ ДЕНЬ! — Менә сиңа мә!
Менә сиңа кирәк булса! Менә
сиңа нәрсә килеп чыкты! (1. Из¬
ге Юрий көненә — христиан¬
нарда иске стиль белән 23 ап¬
рельгә һәм 26 ноябрьгә — мө¬
нәсәбәтле гыйбарә. XVI йөз аза¬
гында крепостной крестьяннар¬
га изге Юрий бәйрәмендә (көз
көне) бер алпавыттан икенче
алпавытка күчүне тыюга бәйле
барлыкка килгән; 2. (күч.) Ке¬
ше, милләт хокукларының кы¬
сылуына, көтелгән ялның көт¬
мәгәндә өзелүенә һ.б. карата
киная белән әйтелә.)
ВСЯ ВЛАСТЬ СОВЕТАМ! — Бө¬
тен власть Советларга! (Россия¬
дә 1917 елның Февраль рево¬
люциясеннән алып Октябрь ре¬
волюциясенә кадәр большевик¬
лар партиясенең шигаре).
ГАННИБАЛОВА КЛЯТВА —
Ганнибал анты (1. Борынгы
Рим (Рум) тарихчысы Полибий
һәм башка тарихчылар язуын¬
ча, б, э. к. 247—183 елларда
яшәгән Карфаген яубашы Ган¬
нибалны әтисе Римга (Румга)
гомере буена кан дошманы бу¬
лырга ант иттерә; биргән анты¬
на тугрылыклы калып, Ганни¬
бал гомере буена Римга (Румга)
каршы аяусыз сугышлар алып
бара; 2. (күч.) Кем яки нәрсә
белән булса да көрәштә яисә
нинди дә булса эштә ныклык
һәм эзлеклелек саклау).
ДРАКОНОВСКИЕ ЗАКОНЫ
(меры ваказйвня) — Дракон
законнары (чаралары, җәзасы)
(1.Б. э. к. VII йөздә яшәгән
Афина республикасының берен¬
че канунчысы Дракон үтә кы¬
рыс законнары белән дан каза¬
на. Мәсәлән, яшелчә урлаган
өчен үлем җәзасы карала. Ри-
ваяләр буенча, Дракон үзенең
күп кануннарын кан белән яз¬
ган; 2. (күч.) Аеруча кырыс,
миһербансыз законнар).
216
Канатлы сүзләр, гыйбарәләр һәм шнгарьләр
ИМПЕРИЯ ЗЛА — Явызлык (зо¬
лым, яманлык, әшәкелек) им¬
периясе (Советлар империясе¬
нең эчке һәм тышкы сәясәтенә
карата беренче тапкыр 80 нче
еллар башында AKUI президен¬
ты Рональд Рейган тарафыннан
әйтелә).
МИР ХИЖИНАМ. ВОЙНА ДВОР¬
ЦАМ — Алачыкларга тыныч¬
лык, сарайларга сугыш (1789—
1794 еллардагы Француз бур¬
жуаз революциясе чорында ка¬
лыплашкан һәм алга таба ин¬
кыйлаб» публицистикада, әдә¬
биятта киң таралыш алган
гыйбарә).
МУРЗА В ЛАПТЯХ (мурза-ла¬
потник, мурзё-лАпоть) — чаба¬
талы морза (мырза, мирза)
(1, Морзалар — Алтын Урдада,
урта гасыр татар ханлыкла-
рында өстен катлау вәкилләре;
рус дәүләте шартларында, хөкү¬
мәтнең икътисади, чукындыру
сәясәте нәтиҗәсендә, XVIII йөз
башына күбесе бөлә, гади иген¬
че хәлендә кала, шуның өстенә
урман кисү, урман чыгару бе¬
лән бәйле авыр лашманчылык
эшләренә җәлеп ителә; 2. (күч.)
Үзен башкалардан өстен дип
исәпләгән, әмма гади халык
хәлендә булган кеше; бөлгән
бай).
ПИРРОВА ПОБЕДА - Пирр
жиңүе (1. Б. э. к. 279 елда Эпир
патшасы Пирр Аускул каласы
янында Рим (Рум) гаскәрләрен
җиңүгә ирешә. Әмма Пиррның
тәрҗемәи хәлендә Плутарх бәян
иткәнчә, аның гаскәр(ләр)ендә
югалтулар шулкадәр зур була
ки, ул ♦тагын бер җиңү, һәм
без һәлак булачакбыз* дип әй¬
теп куйган, имеш. Чыннан да,
б. э. к. 278 елда ук Пирр гас-
кәр(ләр)е Рим (Рум) тарафын¬
нан тар-мар ителә; 2. (күч.) Зур
югалтулар исәбенә ирешелгән
шикле җиңү).
ПРИШЁЛ, УВИДЕЛ, ПОБЕ¬
ДИЛ — Килдем, күрдем, җиң¬
дем (1. Плутарх бәяк иткәнчә,
күренекле Рим (Рум) сәргаскә¬
ре Юлий Цезарь б. ә. к. 47 ел¬
да Зела шәһәре янында Понт
патшасы Фарнак II гаскәр-
(ләр)ен тиз арада җиңүе турын¬
дагы хәбәрне Рим (Рум) сена¬
тына шул өч сүз белән иреш¬
тергән; 2. (күч.) Гыйбарә кем¬
нең дә булса тиз, кыю, тәвәк¬
кәл эшен характерлап, мактау
(мактану) сыйфатында яисә ки¬
ная белән әйтелә).
ПРОКРУСТОВО ЛбЖЕ - Про¬
круст ятагы (1. Борынгы грек
мифологиясе буенча Прокруст —
(Сузучы) Полипемон атлы юл¬
басарның кушаматы; ул узып
баручы юлчыларны алдап үзенә
китерә; аларны үзенең ятагына
яткызып, ятактан кыскарак
буйлы кешеләрне ятак озынлы¬
гына җиткереп суза, ятактан
озынрак булганнарның аякла¬
рын ятаккача калдырып кисә;
ахыр чиктә Тисей каһарман
аның үзен дә юлчылары хәлен¬
дә калдыра; 2. (күч.) Нәрсәне
яисә кемне дә булса көчләп
башка төрле рәвешкә кертергә
маташу).
Крылатые слова, выражения и лозунги
216
СВОБОДА. РАВЕНСТВО, БРАТ¬
СТВО — Азатлык, тигезлек, ту¬
гайлык (1789—1794 еллардагы
Француз буржуаз революциясе¬
нең «Кеше һәм граждан хокук¬
лары декларациясе» нигезендә
калыплашкан канатлы тәгъ¬
бир; 1792 елдан Франция рес¬
публикасының рәсми девизы).
СТОЛЫПИНСКИЙ ГАЛСТУК —
Столыпин галстугы (1.П.А. Сто¬
лыпин 1906—1911 елларда пат¬
ша Россиясендә эчке эшләр
министры булып тора; аңарчы
ук, Саратов губернасында губер¬
натор булып торганда, кресть¬
яннар хәрәкәтен аяусыз басты¬
ра: 1905—1907 еллардагы рево¬
люцион хәрәкәтне бастыруга
турыдвн-туры җитәкчелек итә,
хәрби-кыр суды эшчәнлеген,
үлем җәзасы куллануны хуп¬
лый; шул сәбәпле асу өчен кул¬
ланыла торган бауны халык
«Столыпин галстугы» дип атый;
2. (күч.) Дар агачы, асу элмә¬
ге).
ТЮРЬМА НАРОДОВ — Халык¬
лар тэрмәсе (патша Россиясе¬
нең рус булмаган халыкларны
изү сәясәтен характерлаучы бу
тәгъбир француз язучысы һәм
сәяхәтчесе Адольф де Кюстин
сүзләренә барып тоташа. Ул
1843 елда Парижда нәшер ител¬
гән «La Russie en 1839* исемле
китабында бодай яза: «Бу им¬
перия нинди чиксез зур булса
да, ул ачкычы император ку¬
лында булган төрмәдән башка
берни дә түгел». Кюстинның
әсәрен, Россиядә тыелган булу¬
га карамастан, күпләр укый
һәм гыйбарә сөйләмгә килеп
керә. Тәгъбирнең киң тара¬
луына рус марксист-большевик -
лары юлбашчысы В. И. Ленин
хезмәтләре дә булышлык итә).
ХЛЕБА И ЗРЕЛИЩ — икмәк
һәм тамаша (икмәк һәм кәмит)
(1.65—128 елларда яшәгән
Рим (Рум) сатиригы Ювенал-
ның сүзгә-сүз «икмәк һәм цирк
уеннары» (panem et circenses!)
дип тәрҗемә ителүче канатлы
тәгъбире; бу гыйбарә белән ул
акча, азык-төлек өләшү, арзан¬
лы тамашалар оештыру юлы
белән гади халыкны буйсынды¬
рып тотарга омтылучы Рим
(Рум) идарәчеләренең сәясәтен
характерлаган; 2. (күч.) Халык¬
ны алдауга, буйсындырып тоту¬
га корылган дәүләт сәясәте).
СЛОВО НАУЧНОГО РЕДАКТОРА
Данный словарь востребован ве только специалистами, во и ши¬
роким кругом читателей. Более того, работа важна как начальный
шаг в научной разработке татарской исторической терминологии.
Основная задача словаря заключается в обобщении, разработке и
научной систематизация как переводной, так собственно татарской
исторической терминологии.
Татарский народ, древнетюркские предки которого уже в IV—
III веках до н. э„ образовали на евразийском пространстве государ¬
ства, естественно, владеет богатым наследием, в том числе и в облас¬
ти исторической терминологии. Однако, ввиду неожиданных поворо¬
тов колеса истории, в течение веков некоторые термины стерлись из
памяти и выпали из активного употребления, другие — на стадии
забвения, а третьи остались в различных источниках, изданиях.
К сожалению, до сих пор в этой области ве было научно разработан¬
ного, унифицированного, специализированного пособия. Поэтому
в произвольных переводах терминов допускалось много ошибок,
неточностей, калькирование понятий. В то же время современные
общественно-политические процессы, проблемы, связанные с функ¬
ционированием татарского языка как государственного, потреб¬
ностью восстановления и дальнейшего развития системы образова¬
ния на татарском языке выдвинули на повестку дня и проблему
разработки исторической терминологии. Потребность обобщения,
как минимум, двухтысячелетнего наследия и разработки его на науч¬
ной основе все более давали о себе знать. И если рассуждать вот
с этой точки зрения — принципа востребованности, то работа Р Ф. Гал-
лямова очень актуальна. Автор-составитель ве ограничивается толь¬
ко пониманием, констатацией проблемы, но и выполняет весьма
своевременную работу для решения этой проблемы.
Несомненно, как начальный опыт составление русско-татарского
толкового словаря исторических терминов является делом довольно
сложным, требующим много сил и стараний. Некоторые попытки по
составлению такого словаря не увенчались успехом, так как эта рабо¬
та предполагает сбор в различных изданиях — энциклопедиях, слова¬
рях, справочниках, научной литературе, учебниках и пособиях —
терминов, доведение их до определенной «кондиции», нахождение
218
параллельных эквивалентов, соответствующее толкование понятий.
Разумеется, что при переводе терминов с русского на татарский
язык зачастую приходится заниматься и вопросами их этимологии
(происхождения), вникать в тонкости тех или иных промыслов, ре¬
месел.
Б основе словаря наряду с различными энциклопедиями, справоч¬
никами лежат разные переводные, толковые словари, составленные
такими татарскими просветителями, учеными XIX — начала XX ве¬
ков, как К. Насыри, С. Кукляшев, С. Джантурин, Г. Карам, специа¬
листами-языковедами XX в. Д. Вал ид и, Э. Ахунзянов, Р. Газиз,
Л. Махмутова. В этой связи и автор-составитель данного издания
представляется продолжателем давних славных просветительских
традиций в области составления различных словарей.
Конечно, некоторые переводы в книге могут показаться непол¬
ными, несовершенными или полемичными. Думается, что в дальней¬
шем увидят свет и другие словари по исторической терминологии,
переводы в них будут еще более дополнены и обогащены.
Следует отметить и то, что автор-составитель не ставил целью
включение в словарь всех собранных им терминов и понятий.
В любом случае, словарь видится первым изданием, устраняющим
наблюдавшийся заметный застой в области обобщения, научной
разработки татарской исторической терминологии.
Отсутствие в этой области унифицированных общепринятых
стандартов значительно повышает ценность труда. Хочется верить,
что « Ру сско-татарский толковый словарь исторических терминов»
станет настольной книгой по истории Отечества, родного края для
ученых, деятелей науки, преподавателей средних, высших учебных
заведений, студентов и учащихся, любителей истории.
Равиль Амирхан,
доктор исторических наук
ФӘННИ МӨХӘРРИР СҮЗЕ
Әлеге сүзлек белгечләр генә түгел, кин катлау укучылар өчен дә
зарур кулланма булачак. Хезмәт татар тарихи терминологиясен фән¬
ни нигезгә салудагы тәүге җитди адым булуы белән әһәмиятле.
Сүзлекнең асыл максаты татар тәрҗемә терминологиясен, ә киңрәк
планда алганда, гомумән татар тарихи терминологиясен барлау, эш¬
ләү, камилләштерү, мәгълүм бер системага салу, бу юлдагы башлан¬
гычларга җитди этәргеч бирү, яца сулыш өрүдән гыйбарәт.
Борынгы төрки бабалары инде б. э. к. IV—Ш йөзьеллыклардан
башлап ук Евразия киңлекләрендә куәтле дәүләтләр тотып яшәгән
татар халкы, табигый ки, гаҗәеп бай мираска, шул исәптән тарихи
терминологиягә ия. Әмма тарих көпчәгенең көтелмәгән борылышлар
ясап әйләнүенә нисбәтле рәвештә, гасырлар дәвамында төшенчәләр¬
нең кайберләре хәтердән җуелып, тарих арбасыннан, актив кулланы¬
лыштан төшеп калган, икенчеләре инде онытылу дәрәҗәсендә, өчен¬
челәре исә төрледән-төрле чыганакларда, басмаларда «үксез* хәлдә
чәчелеп-таралып ята иде. Аяныч ки, бу мөһим өлкәдә әлегә кадәр
гыйльми эргәгә куелган, мөкәммәл калыпка салынган махсус кул¬
ланма әсбап булмады. Шул сәбәпле төрле «мөгез чыгарулар*, чатак¬
лыклар, төгәлсезлекләр, калька рәвешендәге гыйбарәләр күзәтелә
килде. Шул ук вакытта соңгы дәвердәге ашкынулы нҗтнмагый-
сәяси процесслар, татар телен дәүләт теле итүгә омтылыш, татар
мәгариф системасын яңа җирлектә аякка бастыру ихтыяҗы һ. б.
хасиятләр тарихи терминология өлкәсендәге тәҗрибәне алгы планга
чыгару кебек проблемаларны бөтен җитдилеге белән көн тәртибенә
куйды. Кимендә ике меңъеллык мирасны туплап, бер ноктага җыю,
аны мәгълүм бер гыйльми кысаларда хәл итү кирәклеге үзен көн-
нән-көн ныграк сиздер» башлады. Менә шушы зарурилык принци¬
быннан чыгып фикер йөртсәк, Р. Ф. Галләмов хезмәтенең актуаль¬
леге үтә калку булып күзгә ташлана, Төзүче-автор, проблеманы
аңлап, искәртеп кенә калмыйча, мәсьәләне чишү юнәлешендә үтә
вакытлы, әтрафлы эш башкарып, изге иҗади гамәл кыла.
Хәлбуки, беренче тәҗрибә буларак, русча-татарча тарих термин¬
нарының аңлатмалы сүзлеген төзү — шактый катлаулы һәм чете¬
рекле, күп көч һәм һиммәт куюны сорый торган аш. Мондый сүз¬
лекләр төзү юнәлешендәге моңарчы ясалган кайбер талпынышлар
нәтиҗә бирмәде. Чөнки бу эш төрле характердагы басмаларда —
220
энциклопедияләрдә, сүзлекләрдә, белешмәләрдә, гыйльми әдәбиятта,
дәреслек һәм кулланмаларда чәчелеп яткав төшенчәләрне бөртекләп
туплауны, билгеле бер «кондициягә җиткерү«не, параллель эквива¬
лентлар табуны, аларга тиешле адлатма бирүне таләп итә. Мәгълүм
ки, терминнарны русчадан татарчага тәрҗемә иткәндә, еш кына
ал арның килеп чыгышы мәсьәләләре белән шөгыльләнергә, теге яки
бу тарихи һөнәр алымнарының серләренә төшенергә туры килә.
Безнең бәяләмәгә юлыккан хезмәт, әлбәттә, буш җирдә барлык*
ка килмәде. Монысы гайре табигый хәл булыр иде. Аның нигезендә,
төрле фасылдагы энциклопедияләр, белешмәләр белән беррәттән,
К. Насыйри, С. Күкләшев, С. Жантурин, Г. Кәрам кебек XIX йөз —
XX йөз башы татар мәгърифәтче һәм укымышлы лары, Җ. Вәлиди,
Ә. Ахунҗаиов, Р. Газиз, Л. Мәхмүтова кебек XX йөз тел белгечләре
төзегән төрле тәрҗемә, аңлатмалы сүзлекләр ята. Әлеге җәһәттән бу
сүзлекне мәйданга куючы автор үзе дә төрле сүзлекләр төзү өлкәсен¬
дә элек-электән килгән күркәм мәгърифәтчелек традицияләрен яңа
шартларда дәвам иттерүче, үстерүче буларак гәүдәләнә.
Хәер, русча-татарча тарих терминнарының аңлатмалы сүзлеген
төзү буенча тәүге тәҗрибә буларак, китапта урын алган кайбер тәр¬
җемәләр аерым очракларда бәхәс уяткан сымак та күренергә мөм¬
кин. Уебызча, киләчәктә тарихи терминология өлкәсенә караган
башка сүзлекләр дә чыгар, аларда тәрҗемәләр тагын да тулылана,
байый төшәр. Ә камиллекнең, белгәнебезчә, чиге юк.
Шунысын да шәрехләп китәргә кирәктер. Безгә мәгълүм бул¬
ганча, сүзлектә төзүче-автор үзе туплаган барлык төшенчәләрне дә
кертеп бетерүне максат итеп куймады. Ничек кенә булмасын, сүзлек
татар тарихи терминологиясен туплау, фәнни тикшерү өлкәсендә
моңарчы күзәтелгән сизелерлек торгынлыкка чак куючы, «боз кузга¬
тучы» басма буларак күзаллана.
Әйе, тәрҗемә терминология өлкәсендә беренче буразна сызыл¬
ган. Бу җирлектә мәгълүм бер калыпка салынган гомуми стандарт¬
ларның булмавы хезмәтнен әһәмиятен бермә-бер арттыра. Ыша¬
набыз ки, «Русча-татарча тарих терминнарының аңлатмалы сүзлеге»
Ватан, туган як тарихын өйрәнүче галимнәр, фән әһелләре, урта,
югары уку йортлары мөгаллимнәре, студент һәм укучылар, тарих
сөючеләр өчен алыштыргысыз зарур кулланма булачак, аларны
белем юлына күндереп, ымсындырып торучы өстәл китабына әйлә¬
нәчәк.
Равил Әмирхан,
тарих фәннәре докторы
ЛИТЕРАТУРА
Әдәбият
Ашу кин Н. С., Ашукина М. Г. Крылатые слова.— М.: ФАИР-Пресс,
1999, — 336 с.
Әхмэтъянов Р. Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүз¬
леге.— Казан : Татар, кит. нэшр, 2002.— 272 б.
Башкортстан : Краткая энциклопедия / Гл. ред. Р. 3. Шакуров.—
Уфа: Башкирская энциклопедия, 1996.— 669 с.
Беляев Г. Керәшеннәргә татар-гарәп сүзләрен аңлатыр өчен сүз¬
лек.— Казан : Яңалиф, 1999.— 31 б.
Березгин И. П. Словарь татарского языка с начертанием слов рус¬
скими буквами, с повторением их по-татарски и с переводом на рус¬
ский язык.— Уральск, 1914.— 253 с.
Брей У., Трамп Д. Археологический словарь.— М.: Прогресс,
1990.— 368 с.
Большая советская энциклопедия.— М.: Советская энциклопе¬
дия, 1969—1978.— Т. 1—30.
Большой толковый словарь русского языка.—СПб.: Норинт,
2000. — 1536 с.
Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохоро¬
ва.— Изд. 2-е.—М.: Большая Российская энциклопедия ; СПб.: Но¬
ринт, 2004.— 1456 с.
Босворт К.Э. Мусульманские династии. Справочник по хроно¬
логии и генеалогии / Пер. с англ. П. А. Грязневича.— М.; Гл. ред.
восточн. лит-ры изд-ва «Наука», 1971.— 324 с.
Вэлиди Җ. Татар теленең тулы сүзлеге. — Казан : Татарстан Мәга¬
риф халык комиссариатының гыйльми үзәге басмасы, 1927—1929.—
Т. 1.— 1—2 бүлекләр.
Всемирный биографический энциклопедический словарь.— М.:
Большая Российская энциклопедия, 2000.— 925 с.
Газизова Ф. М. Русско-татарский словарь экономических терми¬
нов : Русча-татарча икътисади атамалар сүзлеге. — Казань : Раннур,
1999. — 448 с.
Ганиев И. И. Фәлсәфи фикер : Белешмә-сүзлек.— Казан : Мәга¬
риф, 2003.— 208 б.
Гыйзззтуллин И. С. Канатлы сүзләр.— Казан : Матбугат йорты,
2000. —320 б.
222
Даль В. В. Толковый словарь живого великорусского языка.
В 4 т— Репринтн. изд-е— М.: Русский язык, 1998.—Т. 1—4.
Ермолаев Н.П. Рюриковичи. Прошлое в лирах (IX—XVI
вв.): Биографический словарь.— М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002.— 189 с.
Жадько Е. Г. Сто великих династий.— М.: Вече, 2001.— 480 с,
Жантурын С. Легать— Уфа, 1911,— 46 б.
Зайнуллин Ж. Г. Шәрык алынмалары сүзлеге.— Казан : Мәгариф,
1994.- 143 б.
Иманколый М. Тәрҗеман руси вэ фарси вэ терки.— 2 басма —
Казан. 1913—41 б.
Ислам. Белегпмә-сүзлек— Казан : Татар, кит. нэшр, 1981.— 191 б,
Краткий русско-татарский словарь исторических терминов /
Сост. Г. М. Мустафина.— Казань, 1993.— 16 с.
Кыскача русча-татарча сугыш сүзләре тылмачы.—М., 1926.—176 б.
Максуды һ. Фәнни камус. Русча-гарәпчә һәм теркичә фәнни
мәҗмугалар буенча тәгъриф кылынган фәнни, әдәби вә сыйнагый
истыйлахлар камусы— 1 бүл.— Казан: «Татарстан» типолитогр.,
1927.-328 б.
Малая энциклопедия персоналий : 2000 великих людей I Сост.
А. К. Золотько, С. А. Кондратюк.—Мл ООО Издательство «АСТ»,
Харьков : Торсинг, 2001.— 656 с.
Махмутов М. И., Хамзин К. 3., Сайфуллин Г. Ш. Гарәпчә-татарча-
русча алынмалар сүзлеге (татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм
фарсы сүзләре).— Казан : Иман, 1993.— 1—2 т.
Насыйри К. Ләһҗәи татари : Толковый словарь татарского язы¬
ка. В 2 т— Казан : Унив-т типолитогр., 1895—1896.— 1—2 т.
Никонов И.Е., Якеменко Б. С. Словарь по истории России IX—
XVI вв— М.: 1RMOS, 1994— 126 с.
Нугманов М. Н. Русско-татарские рукописные словари XVII—
XVIII вв.: Автореф. дис. ... канд. филол. наук— Казань, 1964— 25 с.
Ожегов С. И.. Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского язы¬
ка : 80 000 слов и фразеологических выражений— 4-е изд., доп—
М,: Азбуковник. 1999— 944 с.
Остроумов Н.П. Татарско-русский словарь— Казань, 1892—
246 с.
Отечественная история : История России с древнейших времен до
1917 г.: Энциклопедия. В 5 т—М.: Большая Российская энцикло¬
педия, 1994-1996—Т. 1—2.
Политик-экономик терминнар (русча-татарча һәм татарча-рус-
ча)— Казан : Татгосиздат, 1941— 133 б.
Поспелова Е.М. Географические названия мира: Топонимиче¬
ский словарь— М.: Русские словари : ООО Издательство «Астрель» ;
ООО Издательство «АСТ», 2002— 512 с.
223
Раков Ю. А Сокровища античной и библейской мудрости : Про¬
исхождение афоризмов и образных выражений.— СПб.: Паритет,
2003.- 352 с.
Рахимова Р. К. Татар ювелирлык эше лексикасы һәм сүзлеге :
Лексика и словарь татарского ювелирного дела.— Казан : Фикер,
2002.— 192 б.
Русско-татарский словарь : Русча-татарча сүзлек / Сост. Р. С. Га¬
зизов, Л. Т. Махмутова, Э. М.Ахунзянов.— Казань : Таткнигоиздат,
1955—1959.—Т. 1-4.
Русско-татарский словарь: ок. 47 000 слов / Сост. Э. М. Ахун-
зянов, Р. С. Газизов, Ф. А Ганиев и др.— 4-е изд., испр.— М.: ИНСАН,
1997.— 720 с.
Русско-татарский словарь военных терминов : Русча-татарча хәр¬
би терминнар сүзлеге I Авт.-сост. Р.А. Мугинов.— Казань : Татар,
кн. изд-во, 2000.— 151 с.
Русча-татарча география сүзлеге / Төз. 3. С.Дусаев,— Казан :
Татар, кит. нәшр., 1977.— 192 б.
Русча-татарча иҗтимагый-сәяси сүзлек : Русско-татарский обще¬
ственно-политический словарь,— Казань : Татар, кн. изд-во, 1997.—
127 с.
Русча-татарча мөкәммәл лөгать : Полный русско-татарский сло¬
варь.— Казан, 1911.— 544 б.
Синицына К. Р. Татарстан һәм татар халкы тарихы (XVI га¬
сырның икенче яртысы — XVIII гасыр): Татар урта гомуми белем
бирү мәктәпләре, гимназияләр, лицейлар өчен дәреслек.— Тулыл.
2 нче басма.— Казан: Мәгариф, 2001.— 176 б.
Словарь исторических терминов / Сост. В. С. Симаков.—СПб.:
Лита, 1998.— 463 с.
Словарь исторических терминов, имен и историке-географи¬
ческих названий / Сост. А. П. Торопцев.— М.: ООО Издательство
♦ РОСМЭН-ПРЕСС», 2002.-348 с.
Словарь русского языка. В 4 т. / Гл. ред. А. П. Евгеньева,— 4-е
изд.— М.: Русский язык ; Полиграфресурсы, 1999.— Т. 1—4.
Советская историческая энциклопедия.— М.: Советская энцикло¬
педия, 1961—1976.—Т. 1-16.
Срезневский И. И. Словарь древнерусского языка. В 3 т,—
Репринтн. изд.— М.: Книга, 1989.—Т. 1—3.
Таджикско-русский словарь по истории / Сост. А. М. Мухтаров
и А. А Егани.-2-e изд., доп.—Душанбе: Дониш, 1986.— 201 с.
Татар теле — сүзлекләрдә. Библиографик күрсәткеч : Татар¬
ский язык в словарях. Библиографический указатель / Төзүчеләре
К. М. Мицнуллин, Р.Н. Валиуллин.— Казан : Мастер Лайн, 1998.—
56 б.
224
Татар теленең аңлатмалы сүзлеге / Төзүчеләре И. А. Абдуллин,
Г. X. Ахунҗанов һ. б.— Казан : Татар, кит. нәшр., 1977—1981.— 1 —
3 т.
Татар энциклопедиясе сүзлеге / Баш мөхәррир М. X. Хәсэнов ;
җаваплы мөхәррир Г. С. Сабирҗанов.— Казан : ТР ФА Татар энци¬
клопедиясе институты, 2002.— 830 б.
Татарская энциклопедия : В 5 т. / Гл. ред. М. X. Хасанов, отв.
ред. Г. С. Сабирзянов.— Казань : Изд-во Татарской энциклопедии АН
PT, 2002.— T.l : A—3.— 672 c.
Татарский энциклопедический словарь.— Казань : Институт
Татарской энциклопедии АН РТ, 1999.— 703 с.
Яковер Л. Б. Справочник по истории отечества.— М.: ТЦ «Сфе¬
ра», 1998.— 192 с.
Татарча-русча сүзлек : Татарско-русский словарь / Төз. Р. Гази¬
зов, Н. Исәнбәт, Г. Ишмохэммэтев.— Казан : Татгосиздат, 1950.—
339 б.
Төрекчә-татарча сүзлек / Төз. Р. Әхмәтьянов, Р. Мөхәммәтдингә,
Ф. Ганиев.— М.: Инсан, 1998.— 559 б.
Фэхретдинев Р. Г. Татар халкы һәм Татарстан тарихы.— 2 нче
басма.— Казан : Мәгариф, 2001.— 287 б.
Фахрутдинов Р. Г. История татарского народа и Татарстана.—
Казань : Магариф, 2000.— 255 с.
Ханбикова Ш. С., Сафиуллина Ф. С. Синонимнар сүзлеге.— Ка¬
зан : Хәтер, 1999.— 256 б.
Справочное издание
Автор-составитель
Гал л ямов Рашит Фартович
РУССКО-ТАТАРСКИЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ
ИСТОРИЧЕСКИХ ТЕРМИНОВ
Редактор И. И. Кадырова
Художественный редактор Р. А. Сайфуллина
Технический редактор А. С. Трофимова
Компьютерная верстка Р.М. Галимовой,
Р. Ф. Мубаракзяновой
Корректор Г. Г. Мухаметзянова
Подписано в печать 07.03.2006.
Формат 60x90*/ie- Бумага офсетная.
Гарнитура «Школьная». Печать офсетная.
Печ. л. 14,0. Тираж 2000 экз. Заказ К 5/311.
Издательство «Магариф».
420111. Казань, ул. Баумана, 19.
Тел./факс (843) 292-57-48.
http: //magarif.kazan.ru
E-mail: magarif@mail.ru
ГУП «Полиграфическо-издательский комбинат».
420111. Казань, ул. Баумана, 19.