/р*
ХАЛЫК
КАЗЫНАСЫ
7
эвигазы
ТЧР1К
Д1СЖ1РСС1
АЛМАТЫ .АНА Т1Л1. 1992

ББК 63,2
Ө 20
Редакторы Сырым Бактыгереев
Көне түрйк т/лнен аударган — Б. ЭБ1ЛК^СЫМОВ,
филология гылымының докторы.
Э 20
ЭбЬлгазы. Түр1к шеж^реа.— Алматы: Ана тм^
1991. 208 бет. (Халык казынасы).
18В^ 5-630-00003-9
Хиуа ханы, шыгыс адебиеп мен мэдениепнщ аскан быпр
Өбйлгазы баЬадүр ханнын осы атакты шыгармасы түрш журтынл.
өм>р кешкен елдер меи халыктарды баскдрган мемлекет кдй
раткерлерщщ өмф! меи жүрпзгеи саясаттары, сол кезде бол!а»
1р1-1р1 окигалар туралы баяндайды Шеж,реде Орта Азия, Таях
Шыгыс елдерше кдтысты кызыкты мал1меттер, сондай-а»
кдзак халкын кураган рулар мен тайпалардын көне тарихы
өмф! мен түрмыс-прш1Л1п жайлы кунды деректер көп
0505000000—048
Э ---------------- 044—91
415(05)—92
18В^ 5-630-00003-9	Өбмгазы. 199.
ЭБ1ЛРАЗЫНЫҢ «ШЕЖ1РЕ — И ТҮРК»
АТТЫ ШЫРАРМАСЫ ЖЭНЕ ОНЫҢ КАЗАЩПА
АУДАРМАСЫ ЖАЙЫНДА
XVII гасырдагы түр!к жазба ескертк1штер|ң|ң 1Ш1нен Э61л-
газы баЬадур ханның «Шеж1ре-и түрк» («Түр1к шеж^реа») атты
ытабы елеул! орын алады. Шыңгыс урпактарынан болган хан-
дардың өздерЫң устанган саясаттарына сай келепн тарихтарын
жаздырып калдыруы ертеден дэстүрге айналган болатын («Шың-
гыснама», «Бабырнама», «Шейбанинама», «Жалиг-ат тауарих»,
т. б.). Буларддн аталган шежйренщ екгерекшел1Н бар. Б|р1нш1ден,
кггап авторы Шыңгыс урпагынан шыккдн хан бола турып, эз
тарихын эз1 жазган; ек1нш1ден, ютап тарнхи, эдебн жагынан
аса кунды. Оның себебш Эбилгазының өз сөз!нен 1эдеуге болады.
КпЪбының К1р1спес1нде айтуынша, Эбигазы үш нэрсеш жет1к
меңгерген. Б1рппшс1 — эскери өнер; ек!нш1С1 — акындык өнер жэне
кеп *пл б1лу|; үш!нш1С1 — тарихи окигалар мен ертеде болган
хандардын аттарын, мемлекет, жер-су аттарын жатка бТлуг
Сөйтт, бул к1тапты автор хижраның 1074 жылы, ягни каэ!рп
жыл санауымыз бойынша 1663 жылы жазуга к,р1сед|, б1рак
к1табын аяңтай алмай, 1664 жылы кайтыс болады да, штапты
оның улы Ануш Мухаммед аяктайды.
Енд1 К1тап авторы туралы б,рнеше сөз айта кетей)к.
Эб)лгазы 1603 жылы Хиуа хандыгының орталыгы Үрген1ш
кдласында Жошы урпагынан тараган Араб Мухаммед хан
семьясында дүниеге келген. Шешес! МеЫрбану ханым да Шың-
гыс хан эулет!нен, Эбйлгазыга 4—5 атадан косылатын Жангазы
султаннан туады, Жангазы Арал тең!31 маңындагы казак
руларының ханы болган.
Эбилгазының экес! Араб Мухаммедпң Хибаш, Жолбарыс,
Спандияр, ЭбСлгазы, Шэрт Мухаммед, Хорезмшах, Ауган атты
жет1 баласы болган. Эбьлгазының 6 жасында шешес! өлт, өгей
шешес1Н1ң колында тэрбиеленед!. Экес< салдырган Арысхан
мед1ресес1нде окып, гулама галымдардаи дэрк алады. Осы жыл-
дарда ол халык ауыз эдебиет! шыгармаларын сүйт тыңдап,
тарихты окып, зерттейд!, эскери өнер, мемлекет баскару юн
меңгеред!. 16 жаскд шыккднда экес! оны үйленд1рт,’Үрген|цпчң
жартысын билетт кояды. Араб Мухаммед ханның картайган
шагында балалары бшпкке таласады, 17 жасынан бастап бул
талас-тартыска Эбьлгазы да араласады. Сол согыстың б|р1нде
1621 жылы ауыр жараланып, Эмударияны жалгыз жүзт өтт
кдшады. Бул жылдары ол Маңгышлактагы түр1кпендерд|, Еам
жэне Түрсын хандарды паналайды. 1628 жылы колга түст,
Иранга жер аударылады. 10 жйл бойына Исфахан кдласында
түткында, айдауда болады. Сол жылдарда ЭбСлгазы Көптеген
тарихи, дэр!герл1к жэне эдеби мтаптарды окиды, араб, парсы
плдер1н ерюн меңгерт алады: 1638 жылы Исфаханнан кашыл
3
шыгып, түр1кпен руларының арасында жасырынып жүредь
1640—1641 жылдары Жем (Емб1) езеншщ бойын жайлаган
кдлмак ханы Хо-Орлектщ ордасында түрады. Арал өэбектер!
кеп сыйлык берш, Өбшгаэыны одан сүрап алады. 1лияс би*
бастаган Арал кдэактары Хиуа ханы Спандиярга карсы көтерь
Л1С жасаганда, Өбигазы соларга косылады, 61рак одан жеңЫс
табады. 1643 жылы Эбклгазы Аралга хан болып жарияланады.
Ек1 жыл бойы Хиуага шабуыл жасап жүрш, акыры кдзад, өэбек,
кдракдлпактардын күцпмен 1645 жылы Хиуаны алып, хан тагына
отырады.
Хан болганнан кейш де көршьлес хандыктармен көптеген
үрыстар жүрпзед), тек 1663 жылы гана хандыктың бнлтн бала-
сына берш, өз1 «бейбгг» ктермен айналысуга юркед), ягни сөэ
болып отырган кпапты жазуга отырады.
Өбшгаэының «Түрш шеж1реа» атты ютабы гылым дүниеане
XVIII гасырдың бас кез^нде малхм болады. Бүл ютаптың колжаз-
басын Ресейде түткында жүрген швед офицерлерй Тобыл кдла-
сынан кеэдеспрш, оны Бүхар ахунына орысша аудартады. Одан
швед Шенстрем нем1с тйлше аударады, ол аударма б1раз кедштп,
1780 жылы гана басылып шыгады, ал одан бүрын 1726 жылы
Лейденде француэ плшде басылып шыгады. Осы басылымнан
1770 жылы Тредиаковский орыс плше аударып, бастырып шы-
гарады. Алайда бүл аударма гылым үшш күнды бола алмады.
Оның себеб1, б1р1нш1ден, түп нүскдның б^рнеше плдер аркылы
жеткендНнен болса, екшипден, непзп түпнүскд жарияланба-
гандыктан. Осы кемшййктердщ орнын толтыру максатымен
граф Н. И. Румянцев 1825 жылы Кдзанда «Шеж1решң» түп-
нүскасын И. Хальфиннщ көмепмен араб графикасында бастырып
шыгарады. Бүл басылым Петербург галымдарынан жиңалган
акшага 1ске асады.
«Шеж1рен1ң» баспа бетш көру1 оны жан-жакты эертгеуге кең
жол ашады. Академик X. Френ бүл басылымды:' «Шыгыстану
гылымының данкын шыгаратын үлкен 1С» деп багалаган. Онын
ойынша, бүл басылым Ресей мүсылмандарына өз ата-бабала-
рының тарихын бйлуге көмектесш кана коймайды, олардың
жалпы тарих гылымына деген көзкарасын оятуга ти1С.
Осыдан кейш «Шеж1рен1ң» баспа нүскдсын орыс плше аудд-
ру б1рнеше дүркш колга алынса да, олар сэтс13 шыгады. Тек
1854 жылы гана И. Н. Березин өз1Н1ң «Шыгыс тарихшыларының
штапханасының» Ш-томына Г. С. Саблуков жасаган орысша
аударманы шрпзедй Бүл аударманы Г. С. Саблуков, непз^нен,
Каэан басылымы бойынша жэне Петербургтагы гылым акаде-
миясының музей1ңде сакталган колжазбамен салыстыру непэ1нде
жасайды. Бүдан баскд да «Шеж1ренщ» Геттенгиңде, Берлинде,
Парижде сакталган көипрмелер! бар екенш көрсетед!. М1не, бүл
көипрмелерд) пайдаланыл жэне Даль коллекциясынан Аэия
муЭей1не түскен колжазбаның непзшде 1871—74 жылдары
П. И. Демезон оның сыни нүскасын ек1 кгтап епп бастырып
шыгарады.
Бүл шыгарма — Шыңгыс ханнан бүрынгы жэне одан кей1нп
дэу^рлерде Орта Азия, Таяу Шыгыс елдер^нде болган 1рмп-
уакты окигалар мен мемлекет баскарган кайраткерлер жүрпзген
саясаттың жылнамасы. «Шеж^реден» каэак халкын күраган рулар
мен тайпалардың көне тарихы, экономркасы мен мэдениет!,
этнографиясы жайлы көптеген деректер табамыз. Алайда бүл
снбскя «Хандар шедйрес!» деген желеумен кеп уакыт бойы
эерпсуден бойымызды аулак салып келшк.
Еңбекпң тагы б1р күнды жагы — оныц таза көне түр>к
пшнде жазылуы. Эбспгазының өз1нщ айтуына караганда, бул
еңбекп ол «бес жасар бала түане-пндей епп, карапайым түрщ
ялшде жазган, араб, парсы Т1лдер1нен ешкднддй сөз коспаган».
Эрине, автор заманында көпшйпкке түашкп болган көп-
теген араб, парсы сөздер) (олар шыгармада едэу!р), ппп көне
түрю сөздершщ б^ркатары кдз1рп оцушыга түануге киындык
келпретш! мал!м. Сондыктан «Шеж1реж» түрш халыктарының
бфкдтары элдекдшан өз плдерше аударып алган. Мэселен
Абдолла Файзханүлы казан татары тййне, Риза Нүр түрш тйпне
аударды.
«Түр1к шеж1рес!» кдзак тййне бурын-соңды аударылган емес.
Оныц б|р себеб) — шыгарма тййнщ баска түрщ халыктарынан
гөр| кдзак тййне жакьшдыгы. «Шеж1рен1Ц» алгашкы аударма-
шысы Г. С. Саблуковтың айтуы бойынша, енбек Хиуаның
сол тустагы сөйлеу тййнде жазылган. Ол пл баскд тьпдермен
көп араласпай таза сакталган көне турк) тйп ед|, ол тьп кдз)рп
кдзак, башкүрт, Орынбор татарларының плше жакын. Мүндай
шк1рд1 Эбйпазы шыгармаларының тййн зерттеген А. Н. Кононов,
С. Н. Иванов, Т. Р. Кордабаев снякты галымдар да айтады.
«Шеж1ра» өэбек галымдары тарапынан көп зерттелдй слардын
б|ркдтары бүл шыгарманы еой өэбек эдеби тйпнщ ескерпйш!
репнде кдрайды. Осы ретте Эбйивзынын «Түр)к шеж!рес1» атты
тарнхн еңбепн бупнп кдзак окушысына кдз1рп кдзак пл1нде
жетшзу толгагы жеткен мэселе деп ойлаймыз.
Эрине, шыгарманың кдз!рп графикага түс1р1п1п, текстоло-
гиялык жүмыс жүрпзьпген гылыми не сыни нүскдсы жок. Сон-
дыктан К1тапты ауддру үспнде араб графикасындагы ем баспа
нүскд мен ек! колжазбаны салыстыра отырып, пайдалануга
тура келд), мүнын өз! едэу^р кол байлау болганын айтуымыз
керек. Онын үспне бүл шыгарманы кдзак тйпне аудару үспнде
киындык келпрген мынадай жайларды ескерте кеткен дүрыс
сиякты.
Ең алдымен, улкен киыңдык келпрген жер-су, ел-жүрт атау-
лары мен адам атТары болды. К1тапта слар ссл кездеп аталу-
ларына орай жазылып берьпген жэне слардын б|рсыпыралары —
монгал, араб, парсы сөздерй Олардың орысша транскрнпцня-
лануының (берйлужщ) де жепст турганы шамалы. Сондыктан
олардың жазылуына келгенде, колымызда бар араб графикасымен
басылган ек1 нүскдны жэне ек1 кслжазбаны салыстыра отырып
(булардың эркайсъгсында эр түрл1 берьпген), мүмк!нд1пнше кдз)р-
п кдзакша айтылуына жакындатып беруге тырыстык-
ЕК1НШ1 б1р ескерер жай-этнос, атак-дэреже атаулары болды.
Шыгармада мемлекет, журт, уэлаят, ел, халык. жамагат, кдбила,
ру т. б. атаулардын ара Ж1п ашылмай, ынгайына карай 61р)н1н
орнына б1р1 колданыла берген. Б13, колымыздан келгенше, оларды
кдз!рп түс1Н1ктер1М1эге лайыктап колдануга тырыстык, дегенмен
көп жагдайда көне турмыс-пршйпкп байкдту максатында оларды
өзгертпей де колдандык. Ал шаНар, кдла, кдлга, кент дегендерда
слардын улкен — к)шйппне карай ажыратып колдандык, тек
калга дегендд окушы каламен шатыстырмас үш1н камал деп
өзгертпк.
Б1ркыдыру эңпме билеушйгсрфң атак дэрежеамен байланыс-
5
ты. Шыгармада хан да, каган да, патша да, шах та, эжр де,
ханзада да, шахзада да кездесеш. Осындагы хан сөз1 бмлеуии
бггкенюң бэрше дерл1к колданылыпты, -ппт! ханның балаларының
бэр1Н1ң атына хан деген сөз косыла берштг Б13 солардын хан
болып сайлангандарына гана «хан» деген атакты косып, калган-
дарын ханзада, сүлтан деп атадык (шыгармада оларды шахзада
деп айтатын да жер1 бар). Ал шах сөз1 тек Хорезм шахы Сүлтан
Мүхаммедпен 'байланысты гана айтылды. Билеуипшң көпшййпн
патша деп атапты, 613 де оны жалпы билеуил деген магынада
колдандык.
Бүл еңбек — көркем шыгарма емес, непз^нен, к1мнщ шмнен
туганын, оның үр1м-бүтагын баяндайтын шеж1ре. Сондыктан
ютап б1р сарынды, «ед|», «дедн снякты ет1спк сөздерше аякта-
лып ертеп стилйнде жазылган. Сондыктан 613 де шыгарманың
бүл жел1С1н, сөз саптау мэнерш бүзбауга тырыстык. Кпапта
ара-түра болса да кездесепн этнографиялык суреттер, макал-
мэтелдер мен түракты Т1ркестерд1, шама келгенше, сол күй|нде
не соган жакындатып беруге күш салдык-
Монгол тцпнде кдтын сөз! кез-келген эйелге емес, көп эйелдж
1Ш1ндеп бф басшы, күрмегп, көб!не б1р1нш1 эйелге (бэйбйшеге)
берьлген атак болгандыктан, ол атакты сол күйтде калдырдык.
ал кдлган жагдайда. бупнп айтуымыз бойынша эйел деп алдык.
Ертедеп басылымдар мен колжазбалардд араб жазуымен бай-
ланысты түрл1ше окылатын жерлер мен көршбейтш не өшт
калган түстардын мазмунын алдыңгы эңпменж ыңгайымен
берд!К
Аудармада осындайдан кеткен б1ран-саран кателйктер болса,
окушылардан алдын .ала гапу етулерш сүраймыз.
Бабаш Эб1лңасЫм'>л.
филология гылымының докторы
«ТҮР1К ШЕЖ1РЕС1» К1ТАБЫ ТУРАЛЫ
АЛРЫ СӨЗ
Бисмилла-Ии рахман рахим!
Бастауы да, шег/ де жоң жет! ңат аспан мен
жет! ңат жердг, он сег(з мың галамды «бол» дегенде
болгызган, өзгшң сүшкт1с1 Мүхаммедт/ адам перзент-
тер^не елш1 ңылып жгберген К,үдай тагаланың ңүлы
Шыңгыс ханның үрпагы Араб Мүхаммед ханның үлы
хорезмд^к Эб1лгазы баНадүр хан бүл штапты жазу
себебш былайша айтады.
Шыңгыс ханның ага-бабасы, туыстары мен үрпаң-
тарының туган, өлген жылдары мен жаңсылы-жаман-
ды 1стер/ жайлы парсы немесе түр(к тГйнде к1тап
жазып ңалдыру дэстүрге айналгаи едг К,ай елд!
басңарган хан болса да, оган арнап б1р тарихшы б(р
кггап жазган. Одан б!рнеше жыл өткенде Шыңгыс
эулет1нен ешний б!реу хан болса, оган да өгкенде
жазган тарихшыдан жаңсыраң жазамын деп ек(ний
б1р тарихшы к1тап түзген. Солай ете-ете эр өлкеде
мемлекет басңарган Шыңгыс үрпаңтарының кейбнр/не
он, кейб1р(не жиырма, үианийлер1не отыз штаптан
жазылган. Мен паңырдың алдында Иран мен Түранда
өткен Шыңгыс үрпаңтарының тарихы жазылган он
сег1з байлам еңбек жатыр.
Б1здщ ата-бабаларымыздың ыждагагсыздыгынан
Иэм Хорезм хал^ының надандыгынан Габдолла хан-
нан б1зд(ң аталарымыз айырылган жерден бермен
ңарай б!зге дешнг! тарихымыз жазылмаган екен.
Бүл тарихты жазуды б(р к!с1ге тапсыралың деп
ойлаа ед!к, лайыңты к1а таппадың. Сондыңтан «Же-
Т1м өз к1нд1г1н өз1 кесер» дегендей, өз тарихымызды
Ө31М13 жаздың.
Адам атадан бүл кезге шешн. есеб!н б(р ңүдай-
дың өз! б(лед1, талай шеж1релер жазылган шыгар.
Б1раң 61'р де б(р патша, б1р де б!р эм1р, б!р де б1р
аңылды билеуий өз тарихын өз( жазган емес. Ешк1м
7
жазуга бата алмаган бүл ютапты жазганда-'мен
паңыр жалган айтуды не өз кемийлШмд! жасыруды,
маңсүт еткен екен деп ойлай көрмең1здер. К,үдай
тагала мырзалың ңылып маган бграз нэрсе берген, мен,
эаресе, үш түрлг өнердг жете меңгердгм. Б1ршийа —С
эскери өнер, ягни эскердг басңару, оның тэрпбц атты
эскер мен жаяу эскердг аз не көп болганда шабуылга
ңалай алып шыгу, достарыммен де, дүшпандарыммен
де сөйлесе б!лу; ешнийа — аңындың өнер, ягни түрл!
өлең ңүрылысын саңтай отырып, түркг плтнде месневи,
ңасид, газел, рубаят тэргзд! өлең шыгара алу, араб,
парсы, түр1к сөздер!шң магынасын жепк б!лу; үийн-
ийа — бүрын Арабстан, Иран, Түран, Монголияны
билеген патшалардың өм1р( мен мемлекетпк маңызды
1стер1н, оларда болган 1р1л1-уаңты оңигаларды жатңа
б!лу. Егер Иран мен Үндгстанда менен асатын аңын
не көп пл быепн бцймд{ адам жоң десем, жалган'
айтңандың болар. Бграң мен бглепн мүсылман немесе!
кэшр елдергнде ңаз1рг1 кезде эскери өнердг менен
жепк б(лепн еииам жоң. Эрине, жер шары кең, мен
еспмеген елдерде ондай адам болуы да мүмкгн.
Сонымен, алта ңойган маңсүтымызга орай, бүл
К1тапты хижраның мың жетгйс төрпний жылында
(ңаз1рг1 есеппен 1663 жылы Б. Э.) жазуга к!р1спк,\
атын «Шеж1ре-и түрк» деп атадың, тогыз бапңа\
бөлдгк.
Эуелгг бап:
Адамнан монголга шешн;
е/аний бап:
Монголдан Шыңгыс ханга шешн;
үийний бап:
Шыңгыс ханның туганынан өлгешне шешн;
төрпний бап:
Шыңгыс ханның үш(нш( үлы Үкгдай жайлы, оның
балалары мен үрпаңтары, монгол жүртында
патшалың ңылган өзге де Шыңгыс хан
нэсглдер! туралы;
беаний бап:
Шыңгыс ханның екший үлы Шагатай
үрпаңтарының Мауреннахыр мен Кашңарда
патшалың ңылганы жайлы;
алтыншы бап:
Шыңгыс ханның гаий үлы Толыхан эулейнен
Иран мемлекет1нде бил/к ңылгандар туралы;
жет1нин бап:
Шыңгыс ханның үлкен үлы Жошы хан эулет1нен
Дешт! ңыпшаңта патшалың ңылгандар жайында;
сег131нш1 бап:
Жошы хан үлы Шейбани эулет/нен
Мауреннахырда, Кырымда жэне ңазаң,
Түранда хан болгандар жайында;
тогызыншы бап:
Шейбани эулгпнен Хорезм мемлекетгнде
патша болгандар жайында.
Өм1рдег( болатын нэрселердщ тогыздан асатыны
болмайды деп данышпандар айтңандай, штаптың да
тогыз баптан түрганы өте жарасымды болды.
Эуелг! бап
КДДАЙ ТАГАЛАНЫҢ АДАМ ГАЛАИССАЛАМДЫ
ЖАРАТКДНЫНЫҢ БАЯНЫ
үдай тагала адамды жаратар болганда, Жэ-
б1рэйи галаиссаламды* жер бетшен топы-
рак алып кел деп жүмсады. Ол жерден топырак
алмак болганда, жер хэл* тйпнде одан не кылгалы
жатырсың деп сүрады. Жэб1рэй1л келген жүмысын
айтып ед1, жер: «Менен топырак алмаңыз, өйткеш
ертең адам перзенттер! көбейгенде, б>р1 кэшр, б1р!
залым, б1р> күнэкар болып, күдайдан азап шегер»—
дед1. Жэб1рэй1л кайтып келш, күдай тагалага жердщ
айтканын жетк1здг Күдай тагала Мэкайыл галаис-
саламды ж1берд>, ол да сол сөзд| айтып келдг Одан
соң күдай тагала Исрапыл галаиссаламды ж1берш
ед1, ол да Топырак алмай, еспгенш айтып келдг
Одан кей!н күдай тагала Эз1рей1л галаиссаламды
ж1берд>. Жер оган да жогарыдагы айткандарын айтып
өд|, Өз1рей1л «сенщ айтканыңнан күдайдың хуюм1
кушт,рек» деп, каз!рп кагба түрган жерден топырак
алып келдг
Күдай тагала өзшщ күд1рет!мен ол топыракты
камыр кылып, одан адамның суретш жасап, отыз
тогыз күн Мекке мен Таифтың арасына койды. К,ырык
күн дегенде оган жан бтрдь [быпстщ адамга сэжда
кылмаганы, адамның бежшке барып, одан бүл дүниеге
кайтып келген! айдан анык, күннен мэшЬүр болган-
дыктан, оның нес1н айтайын.
Адам бүл дүниеде мың жыл жасап, ол дүниеге
кетп. «Адам* деген — арабтың жер кыртысы деген
ю
сөз1, өйткеж Өз1рей1л топыракты жердщ үстжен
алмай, кыртысынан алып ед1. Адамның лакабы Са-
фиолла делшедг Адам өз урпактарынан кырык мың
К1С1Н1 көрш өлд|. Өз1 өлер болганда орнына Шес атты
улын койды. Кудай тагала Шест! пайгамбар кылды.
Ол тогыз жүз он ек1 жыл өм1р сүрш, жумакка кет.
Шестщ магынасы гибатолла (кудайдың кулы) демек
болар. Ол өлер уакыты жеткенде, орнына улы Анушты
отыргызды, өз1 үлкен атасы Адамның жолын куып,
тогыз жүз он ек1 жыл бул дүниеде турып, ол дуниеге
кегп. Ануштың магынасы садык (түзу жүрепн)
демек болар. Ол өлержде Кинанды орнына отыргызып,
көп насихат жэне өсиет калдырды. К,инан сепз жүз
кырык жыл атасы жолымен журш, улы МэЬлайылды
орнына калдырып, тэң!р1 салган жерге кетт).
МэЬлайыл заманында адам урпагы көп болды.
МэЬлайыл Бабыл* журтынан Сос атты кала салдырды.
Там үйлер салдырып, кент жасатты. Оган дежн там
үйлер болмаган ед1, адамдар таудың куысында, жап-
сарларында, аңгарларында отырар едг МэКлайыл
елге кай жерден жайлы жер тапсаңдар, сол жерге
кент салып, епн епңдер деп жарлык кылды. Халык
оның айтканын 1стед1. МэЬлайыл тогыз жүз жиырма
жыл жасап, ол дүнияга кет. Өлержде улы Берд1н1
орнына калдырды. Берд1 де тогыз жүз алпыс жыл
жасап, улы Ахнукты өз орнына отыргызып, атасының
артынан кет.
Ахнук-сириани* сөз1. Арабтар д1ни, гылыми,
дэр1герл1к 61Л1МД1 дэр1с деп, соларды меңгерген адам-
ды 1Д1р>с дейд1. Кудай тагала оны сол заманның
халкына пайгамбар кылды. Халыкты сексен ею жыл
кудай жолына үндед). Алла тагаланың эм1р!мен
Өз1рей1л кел1п, 1д1р>с галаиссаламды пер1Н1ң үспне
отыргызып, жумакка алып барды. 1д|р1с сол күннен
осы уакытка шежн жумакта турады. 1д>р1с жумакка
кеткеннен кежн оның орнына улы Мутүшлак отырып,
экес! жүрпзген 1сп жалгастырды. Оның канша гумыр
кешкен! мэл>м емес, өз орнына көп жылдардан соң
улы Лэмекп койып, ахирет сапарына аттанды. Лэмек
те көп жыл жасап, өз орнына улы Нухты отыргызып,
ол дүниеге. кетп.
ек1 жүз елу жаска келгенде кудай тагала
ош пайгамбар кылып, сол кездеп халыкда ж1берд1.
Жет1 жүз жыл Нух халыкты мусылмандыкка үпт-
тед1, ер жэне эйел1 бар сексен адам иман келнрдь
Жет1 жүз жыл жатпай-турмай халыкты кудайга
сенш, иман келт1р1ңдер деп үпттегенде, сексен адам-
ның гана мусылман болганына катты йренжш, Нух
күдай тагаладан сексен адамнан баскаларын жок
кылуын сурап дуга окыды. Нухка Жэб1рэй1л галаис-
салам келш: «Кудай тагала сешң дугаңды кдбыл
кылып, пэлен уакытта жер жүз1ндеп халыктың бар-
шасын суга гарык кылмак болды, саган «кеме жаса-
сын» дед1»,— деп өз1 кемеш калай жасауды үйретп.
Нух пайгамбар кудайга иман келпрген шсшермен
б1рге кеме жасады. Сол кезде жерден су шыкты,
аспаннан жаңбыр жауды. Нух пайгамбар үшар кус-
тың, аякты жануарлардың эр кайсысынан б!р жүптан
алып, мусылмандык кабылдаган сексен К1с1с1мен
кемеге отырды. Жер бепндеп өзге жанды нэрселер-
Д1ң бэр1 суга гарык болды. Алла тагаланың эм1р1мен
су кайта тартылды. Нух М1нген кеме Шам журтын-
дагы Мүсьл шаЬарының касындагы Жуды тауынан
шыкты. Кемеге рэджаб айының алгашкы күш мшш
ед1, алты ай он күн дегенде мухаррам айының онында
кемеден шыкты. Таудың етепнде отырды, юсьлердщ
көпшйпп ауру болды, Нухтың үш улы мен үш келш1
гана сау калды, калгандары ол дүниеге сапар шекп.
Нух пайгамбар үш улын үш тарапкд: Хам атты
улын Үндктан жакка, Сам атты улын Иран жаккд,
Иафес атты улын солтүспк жаккд Ж1бердй Үшеуше
айтты: «Адам перзенттершен үшеущ^зден өзге ешк1м
калган жок, үшеу1Ң13 үш журтта отырыңыз, урпак-
тарыңыз көп болса, сол барган жерлер1Ң13Д1 журт
етш отырыңыз».
Иафесп б^реулер пайгамбар ед1 дейдц б1реулер
пайгамбар емес дейдь Иафес атасының эм1р1мен
Жуды тауынан кепп, Едш мен Жайык суының
арасына коныс тепп. Ек1 жүз елу жыл онда турып,
опат тапты. Иафеспң^сепз улы бар ед1, урпактары
көп болды. Олар мыналар: Түрйс, Хазар, Саклап,
Орыс, Мең, Шын, Кеймар, Тарих. Иафес өлер1нде
ө*з орнына үлкен улы Түр1кп отыргызып, өзге
улдарына: «Баршаңыз Түрнсп патша бйпп, оның
сөзшен шыкпаңыздар»,— деп өсиет кылды, оган
Иафес угланы деген лакдп койды.
Иафес өте эдепп жэне акылды ккй едц атасынан
“1н оның кдлдырган жерш аралап көрдь Оган эоресе
Ыстыккөл деген жер катты үнады, сол жерде турып
калды. Түр1ктердеп кейб!р рэамдер сол юсщен калды.
Түржпң төрт улы бар едц Түтж, Хакал, Барсажар,
Амлак. Түр>к өз1 өлер шагында Түт1кт1 өз орнына
отыргызып, кдйтпас сапарга кетп.
Түпк акылды, дэулетп, жаксы патша болды.
Түр1к арасында көптеген эдет-гурып ережелерш
шыгарды. Парсы журтының алгашкы патшасы Кей-
марспен замандас едь
Күндер де б1р күн аңга шыгып, ки1к устап, кауап
етш жеп отырганда б«р турам ет жерге түсш кегп.
Оны жерден алып аузына салганда, сондайма 61р
дэмд1 болды. Сөйтсе ол жер тузды жер екен. Аска
туз салу эдеп содан калды. Тупк ек! жүз кырык
жыл гумыр кешкеннен соң >өз орнына улы Елще
ханды отыргызып, өз1 Барса келмес деген жерге
кетп.
Елше хан тагы көп жылдар патшалык курып,
асарын асап, жасарын жасап, атасының артынан кет-
п. Өлер^ңде улы Деббакой хаңды орнына калдырды.
Дебпң магынасы тактың төменп жерц бакойдың
магынасы елдщ үлкею деген болады. Ол көп патша-
лык курып, достарының күлгешн, душпандарының
жылаганын көрш сүйшш, улы Күйш ханды өз орнына
отыргызып, Барса келмеске кетп.
Күй1к хан ата тагына отырып, б^рнеше жылдар
адщ патшалык курып, алтыншы улы Алыншаны өз
орнына отыргызып, халык баратын жерге кетп.
Алынша хан көп жылдар патшалык кылды. Нух
пайгамбар заманынан Алынша ханга шейш барша
Иафес эулеп мусылман едь Алынша хан заманында
журт байып, дэулеп тасыды. «Ит сем^рсе иесж
кабар» деген өзбек макалы бар едь Эр ккл өзшщ ең
кимас адамы не улы, не кызы, болмаса ага-шкп
өлсе, соган уксатып, куыршак жасатып коятын болды.
«Бул-паленшенщ суреп» деп оны сүйер ед1, ас кел-
генде оның алдына ас койып, оның жүзш өбш, көзш
сүртер едь оган бас урар едй Бундай эдет кайта-
лана-кайталана путка табынуга экелдь
Алынша ханның епз туган ек1 улы бар едц б1р1 —
Татар, б1р1 — Монгол. Алынша хан картайган соң,
ел1н ек1 улына бөлш бердь Бул екеу1 б1р б1р!не жаман-
^к ойламай, тату-тэтп, бакытты өм1р сүрдь Эуел1
1.1
Татар туралы айтайык, Монголды содан кей!
тармыз.
ТАТАР ХАННЫЦ БАЯНЫ
Татар хан өзшен баскд жеп үрпагына дейш
патшалык күрды. Ол көп жылдар патшалык кылып,
опат тапты. Оның орнына үлы Бүкд хан отырып,
көп жылдардан соң ол да өлдь Одан соң Бүка ханнфң
үлы Иланша елге көп жыл бюппн жүрпзш, опат
тапты. Одан соң таккд отырган оның үлы Атлы хан
болды. Ол да бйрнеше жыл уайым-кайгысыз өм!р
кешп. Цның орнына отырган үлы Атсыз хан б1рнеше
жыл жауын жаулап, аңын аулап, атасы соңынан
кетп. Атасы орнына кдлган Орда хан көп жыл арак
пен кымыз 1Ш1п, кытайы кдмкдны шшш, терең суларды
кешш, атасының артынан кетп. Одан кейш б!рнеше
жыл Байду хан патшалык күрды.
Татар мен Монгол бөлшш, өз алдарына патшалык
күрганнан бер1 араларында кел1спеуш1Л1к болмайтын
ед1. Татар хан үрпактары өэ жершде, монгол урпак-
тары өз жершде бил1к жүрпзер едй Байду хан акыл-
сыз, көрсе кызар Ж1пт болды. Монгол хан үрпакта-
рымен жауласып, оларга көз аларта бастады. Сол
кезде ажал келш жагасынан алып, атасының кдсына
алып кетп. Оның орнына улы Сүйшпи хан отырды.
Сүйшйш хан заманында татар мен монгол елшщ
арасында душпандык оты өрилдц оны Эмударияның
суымен де өилре алмастай болды. Монгол -барлык
кезде де жеңкке жетш жүрдь СүйЫш ханның ктеген
1стер1не Монгол хан жайында айтып болганнан
кей1н оралармыз.

Е к।н ш । ба п
МОНГОЛ ХАН ЖӨНЕ ОНЫҢ ШЫҢГЫС ХАНГА
ДЕЙ1НГ1 ҮРПАКТАРЫ ЖАЙЫНДА
Монгол сөз1 муң жэне ол деген сөздерден
шыккан, журттың Т1Л1 келмегенд1ктен келе-
келе — мугул деп кеткен. «Муңның» магынасы кайгы
екен1н барша түр1к б1ледц ал «ол» дың магынасы
да кайгыга жакын, түнерген дегенге келедь Сонда
моңгол деген1М1з түнерген, кайгылы деген болады.
Бул тайпадан тогыз к1С1 патшалык кылды. Алгаш-
кысы — Монгол хан, соңгысы — Ел хан. Шарафут-
дин Иезди Ө31Н1Ң «Зафарнама» деген ютабының
К1р1спес1нде «Түр1к халкында не нэрсеш болса да,
тогызга апаратын эдет бар, кудай тагала одан артык
жаратпаган, бул эдет Монголдың тогыз ханынан алын-
ган» деп жазады.
Монгол хан көп жылдар патшалык кылды, төрт
улы бар ед|. ҮлКеш — К,ара хан, екшилс! — Өз хан,
үш1нш1С1 — Көз хан, төрт1нш1С1 — Көр хан. Монгол
хан өлер1нде орнына үлкен улы К.ара ханды койып
кетт1.
Кара хан атасынан кейш бүк!л елге патша болды.
Каз1рп Үлытау жэне К1ш1тау дегендерд! ол кезде
Ертагы жэне Кертагы деп атайтын. Ол тауларды
жайлар ед1, кыста Каракум мен Сырдың жагасын
кыстар ед!. Кара хан заманында журттың бэр1 кэтр
болып, араларында б!р де б1р мусылман калмады.
ОГЫЗ ХАННЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН1ШҢ БАЯНЫ
Кдра хан үлкен эйелшен ай десе аузы, күн десе
көз1 бар б>р ул көрдь Ол үш тэулйс анасын ембедь
Түнде анасының түсше К1рш: «Ай, ана! Мусылман
бол, егер мүсылман болмасаң, елсем де сенщ емше-
Г1ңд1 ембесшн» деупп едь Анасы баласын аяп, тэңршщ
б1рл1пне иман келпрдь Үлы анасының емшепн емдц
б1рак анасы керген түс1н, өзшщ мүсылман болганын
ешк1мге айтпады. Түрйс халкы Иафестен Алынша
хан заманына шейш мүсылман едь Алынша хан бол-
ганнан кейш мал мен басы кебейш, халык байлыкка
мас болып, тэңрш! үмытты, дшнен ажырады. Кдра
хан заманында мүлдем кэшр болды. Егер атасының
мүсылман болганын еспсе, оны үлы, егер үлының
мүсылман болганын еспсе, атасы өлт^рер еш. Ол
кезде монголда бала б>р жаскд шыккднша ат коймай-
тын эдет бар едь Бала б1р жаска келгенде, Кдра
хан елге сауын айтып, үлкен той жасады. Той үстшде
угланды көппплйске көрсетш, Хан билерше: «Буган
кандай ат коясыздар, баламыз б1р жаска жетп»,—
дейд1. Сонда бала билердщ жауап бергендерш күтпей:
«Менщ атым Огыз болар, оны бшмек баршаңызга
парыз болар» депть Тойга жиналган үлкенд1-к1Ш1Л1
халык буган таң калып, үлан ез атын ез1 айтып түр,
будан артык жаксы ат болмас деп, атын Огыз койды.
Сондай-ак халык: «Б1р жасар баланың мүндай сейле-
генш ешк1мн1ң еш уакытта еспгеш не кергеш болмас,
бул — б1р жаксылыктың нышаны болар, ем1р1 үзак,
дэулетт! жэне рухы үзаган, жаны жайылган бол-
сын»,— деп, бата кылды.
Огыз Т1Л1 шыгысымен үнем! «алла», «алла» деп
жүрер ед1, оны журт т!л1 келмегесш, аузына келгешн
айтып жүр деп ойлады. Өйткеш «алла»— араб сезц
ал араб т1лш монголдың еш атасы бшген емес. Бала-
ның жүреп мен тцпне «алла» деген сөзд! оны сүйген-
дйстен жэне эулие түткандыктан күдай тагаланың
ез1 салган едь
Огыз өсш Ж1пт болган кезде Кдра хан оган езшщ
1Н1С1 Кер ханның кызын алып бердЁ Оңашада Огыз
кызга: «Бүкш алемдц сеш мен мен1 жараткан — б1р
күдай, оның аты — Алла, онысыз ештеңе кылма, оган
сен1мщ бер1к болсын»,— дейдь Кыз бүл сезда кабыл-
дамады. Огыз орнынан түрып, баска жерге жатты.
16
Сол кезден бастап күнд1з сөйлеспей, түнде баскд
жерге жататын болды. Б1раз уакыт өткеннен кейж
Кара ханга: «Үлың алган эйелш сүймейдц сондык-
тан б1рге жатпайды» деп хабарлады. Муны еспген
соң, К,ара хан тагы б>р щкй Көз ханның кызын
айттырды. Огыз хан оган да жогарыдагы айткднын
кдйталады. Ол кыз да оның айтканын кабылдамады,
солүшш онымен де б1рге жатпады.
Б^рнеше жылдар өтп. Б1р күж аңга шыгып, кайтып
келе жатканда, өзеннщ жагасында к!р жуып отырган
эйелдерд! көрдь Олардың 1шшен атасының 1н1С1 Өз
ханның кызына көз1 түсп. Б1реуд1 ж1берш шакыртсам,
сырым ашылып кдлар деп коркып, өзш шетке шакы-
рып, «ешк1мге айтпаймын» деген уэдесж алып:^«Атам
маган ек1 кыз алып бердц менщ оларды сүймегешм-
нщ себеб1 — мен мусылманмын, олар — кэшр, сендер
мусылман болыңдар деп ед1м, олар көнбедь Егер
мусылман болсаң, мен сеш алар ед1м»,— дедь К,ыз:
«Сен кай жолда болсаң, мен сол жолда болайын»,—
дедь Огыз бул кызды алатынын атасына айтты.
Атасы үлкен той кылып, кызды Огызга алып бердь
Ол кыз мусылман болды, Огыз да оны катты сүйер
ед1.
Будан көп жылдар өтп. Б1р күш Огыз алыс жерге
аңга кетп. К,ара хан барлык эйелдер! мен келшдерж
жинап, ас бердЁ Сөйлесш отырып, эйелжен баласы-
ның соңгы алган эйелж жаксы көрш, бурынгыларына
бармау себебж сурады. Эйелк «Мен бьлмеймж, кел1н-
дерщнщ өздершен сура»,— деп жауап бердь Хан
үлкен келжжен сурап едц ол айтты:
— Балаңыз мусылман болып турады, 613 екеу!м1з-
ге де мусылман болыңдар' деп едц 613 оны кабыл
кылмадык. К1Ш1 келжщ1з мусылман болгандыктан,
оны сол үшщ күигп сүйед!.
Бул сөзд! еспгеннен кейж К,ара хан бектерш
шакыртып, акылдасты, келген корытындысы Огызды
аңда жүргенде устап өлпру болды. К,ара хан елже
К1С1 ж1берш, аңга шыгамын, тез жиналсын деп буйрык
бердь Бул сөзд! Огыздың к1Ш1 эйел1 еатш, еспген-
дерш Огызга жетк1зуге эдей! кки Ж1берд1. Огыз бул
хабарды еспгеннен соң елге ккл ж^берш: «Экем
эскер жиып мен1 өлт1ргел1 келе жатыр, меш колдай-
тындарың маган кел^ңдер, экемд! колдайтындар экеме
барсын»,— деД1. Елдщ көб1 К,ара хан жагына шыгып,
17
азырагы Огыз касына келдй Кдра ханның шцтерппң
көптеген үлдары бар ед1, оларды Кдра ханнан айыры-
лар деп ешк^м ойламас едь Солардың баршалары
Огыз хан касына келдь Огыз оларга үйгыр деп ат
койды. «Үйгыр»— түрк1 сөз1, магынасы баршага мэл^м,
жабысу, косылу дегенге келедк «Сүт >р1Д1» десек, ол
б1р1 б1р1нен айрылып, бөлшектену болады, ал «сүт
үйыды» десек, бтр, б1р1мен жабысып, катык болу
болады. Немесе «имамга үйыды» дегежм^з — имам
түрса түрып, отырса отыру деген сөз. Бүл б1р к1С1ге
багынып, одак болу. Олар келш, Огыздың етепне ек1
колдарымен мыктап жабысты, Огыз оларга «үйгыр-
лар», ягни «б1р1гуш1лер» дедь К,ара хан мен Огыз
эскерлерш сапка түргызып, өзара согысты. Күдай
тагала колдап, Огыз жеңкже жетш, Кдра хан кашты.
К1мн1ң аткдны белпаз. Кара ханның басына ок
тиш, хан сол жарадан өлдё Огыз хан ата тагына
отырды.
ОГЫЗ ХАННЫҢ ХАН БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Огыд хан өз1не караган елд1ң баршасының мүсыл-
ман болуын талап егп. Мүсылман болгаңдарын күр-
меттеп, болмагандарының өзш елт1р1п, бала-шагасын
күл кылды.
Ол кезде Кдра ханга тэуелд! елдерден баскд
да жүрттар көп едг Өрб1р үлкен журттардың, өз
патшасы болар ед>, юипрек елдер соган багынып
түрар ед1. Кдра ханның кол астындагы мүсылман
болган елдер Огызга келш косылды да, мүсылман
еместер! өзге жүртка карап кетп.
Огыз хан жыл сайын моңгол жүртында отырган
елдермен согысып, жеңш келер ед1, акырында олар-
дың бэрш багындырды. Кдшып күтылгандары татар
ханына барып паналады. Татарлар ол кезде шүрилтпен
катар отыратын едь Шүрипт деген б1р үлкен жүрт
ед1, калалары мен кенттер! көп болатын, кытайдың
солтүспк жагында болатын. Үндшер мен тэжжтер оны
шын дейт1н. Огыз хан татарларга шабуыл жасады.
Татар ханы көп эскермен оган карсы түра алмады,
Огыз жеңдк Огыз хан эскершщ колына көп олжа
түст1. Бүл дүнияны артуга ат көл1п аздык
етт1. Өскерд1ң 1Ш1нде б1р шебер адам бар ед«, ол арба
жасауды ойластырды. Сөйтш, арба жасап, барлык
18
олжаны соган тиедк Бүрын арбаның өз> де, аты да жок
ед1. Жүргенде каңк-каңк еткен дыбыс шыгарганына
карай, оның атын «каңк» деп атады. оны жасаган
К1С1Н1 каңклы дед). Бүкйт кднлы ел! осы адамның
балаларынан тарады.
Огыз хан моңгол мен татардың сүйеп б!р бола
түрса да, жетшс ек1 жыл бойына татармен согысты.
Жетгис үш жыл болганда барша татар елж өзже
каратып, мүсылман кылды. Одан соң Огыз кытайды
жэне шүршггп, сондай-ак таңгүтты жеңш алды.
Таңгүтты тэж!ктер тибет дейтж едк Одан кейж барып
кара кытайды багындырды, ол үлкен журт ед). Хал-
кының тус) үндьпер сиякты кара болар едк
Үнд)стан мен Кытаидың арасында, мүхиттың жа-
гасында, Таңгүттың кыста күн шыгысында, жазда
оңтүспк шыгысында, бжк таулардың арасында көп
елдер бар ед|, патшасының атын Итбарак дер ед).
Огыз хан оган шабуыл жасады, үлкен үрыс болды.
Итбарак жеңш, Огыз хан кашты. Үрыс болган жердщ
берп жагында ек) үлкен өзен бар ед). Сол ек> судың
арасында токтап, кдшкан эскерш жиыстырды.
Үлы патшалардың алыс сапарга шыккднда эйел-
дер,н алып жүретж Эдеттер) болатын. Осы эдетпен
нөкерлержщ кейб^реу) де эйелдерж ала жүруил ед).
Огыз ханның б1р беп де эйелш алып барып едь Өз>
үрыста өлш, катыны кашып күтылып, ек> судың
арасында түрган ханның артынан жёттк Эйел жүкп
едк Толгагы келдй Күн суык ед|, к,рей|н десе үй жок,
б1р 1Ш1 Ш1р1ген үлкен агаштың куысына босанды,
үл тапты. Муны ест)ген хан: «Экес1 менщ көз алдымда
согыста өлд1, камкоршысы жок» деп атын К,ыпшак
койып, өз камкорлыгына алды. Түрк, тйпнде )цп
куыс агашты кыпшак дер ед), бүл бала агаш )ш)нде
тугандыктан, атын кыпшак коюы содан ед). Бул кезде
1Ш1 куыс агашты шыпшак дейдь Кдра халык тйп
келмегендйстен к-нщ орнына ш-айтып кеткен. Бүл
баланы хан рз тэрбиешнде устады, ж)пт болганнан
срң көп ел жэне нөкер берш, Огыз ханга жау болган
орыс, олак, мажар, башкыр елдерше Ж1берд1. Кып-
шак үш жүз жыл Дон мен Едйт атты ек) үлкен өзеннщ
жагасында патшалык еттй Барша кыпшак ел1 соның
нэсйпнен шыкты. Огыз ханның заманынан Шыңгыс
ханның заманына шейж Дон, Едйт, Жайың аталатын
бүл үш судың жагасында кыпшактан өзге ел жок
19
ед>. Ол жерде кыпшактар төрт мың жылдай отырды,
сондыктан ол жер Дешт> кыпшак (кыпшак даласы)
деп аталды.
Огыз хан Итбарак ханнан жеңшгеннен кейш он
жет1 жыл өткенде тагы аттанып барып, Итбаракпен сб-
гысып, оны жеңш, Итбарак ханды өлт1рш, жүртын
алып, мусылман болгандарга тимей, тэшрге иман кел-
прмегендерд! өлтйрш, балаларын күл кылып, елше
кайтып келдь
ОГЫЗ ХАННЫҢ ТҮРАН МЕН ҮНД1СТАНГА
ЖОРЫГЫ
Огыз хан бүкъл монгол жэне татар елдершщ
эскерлерш жиып, Талас пен Сайрамга келдь Таш-
кент, Самаркант жэне Бүхара хандары сап түзеп,
согыса алмады, 1р1 калалар мен берйс камалдарга
тыгылды. Ол калаларды өз1 камап, үлдарын Өнд1жан
мен Түркютанга Ж1бердь Алты айда олар Түркютан
мен Өнд^жанды алып, экесшщ кызметше келдк
Огыз хан өз1 басып алган уэлаяттарының бар-
шасына даругалар* койып, Сауаркднт жакка жүрш,
оны алып, даруга койып, Бүхара келдь Оны алганнан
соң Балхыга барып, оны алды да, Гор уэлаятЫна
аттанды. Кдяс ед1, күн катты суык болды. Гордың
тауларына кар көп жауып, эскердщ жүруше киындык
келпрд!. Хан ешк1м менен үзап калмасын деп бүйрык
кылды. Барып Горды алды. Сол кезде жыл келш, жаз
шыкты. Өскершщ санын алып ед1, б1рнеше ккй жетк-
пед1. Оларды сүрап ед1, ешк1м бимедь Тек б!рнеше
күннен соң гана ол ккълер эскердщ артынан жетгп,
хан кызметше барды. Хан олардын хэл-жагдайын
сүраганда, олар айтты:
— Б1рнеше ккя болып эскер соңынан келе жатыр
ед1к, тау -пшнде б1р кеште калың кар жауып, жол
таба алмай, сол жерде жаттык, аттарымыз бен түйеле-
р1м1здщ бэр1 өлд1. Жаз болганнан соң жаяулап келе
жатырмыз,— дед1. Хан бүл адамдарды «карлык» деп
атаңдар деп бүйрык кылды, барлык карлыктар сол
адамдардың нэсълшен шыккан.
Огыз хан одан сон Кабул мен Газнинд! алып,
Кашмир үстше жүрдь Ол кезде Кашмирдщ патша-
сының аты Жагма едь Ол Кашмирдщ биш таулары
мен үлкен өзендерше арка сүйеп, Огыз ханга багын-
20
бады, б1р жылдай сорысты. Ек1 жактан да көп адам
өлд1. Хан жеңш, Кашмирд! алып, Жагманы өлт!рд1,
эскерш быт-шыт кылды. Б1раз уакыт сонда түрып,
кайтып Бадахшан үснмен Самаркантка келд1,
одан Монголстанга барып, үйше түсть
ОРЫЗ ХАННЫҢ ИРАН. ШАМ ЖЭНЕ МЫСЫР
ЖАККА ЖҮРГЕН1Н1Ң БАЯНЫ
Б1р жыл ел-жүртында түрып, екшпп жыл «Иран
жакка аттанамын, б1рнеше жылдык камдарын жаса-
сын»,— деп елге жар салды. Еккшп жылы аттанып,
Талас шаИарына келдк Арыган, ашыккан жэне адаскан
адамдарды алып кел^ңдер деп эскердщ соңына кал-
дырган к1С1лер1 бар едь
Олар ханга кейш калган б!р үйл> болган адамды
алып келд1. Хан одан: «Неге кейш калдың?»— деп
сүрады. Ол К1С1 айтты: «Көл1пм жоктыктан жаяу келе
жатыр ед1м. Өйел1м босанып едц аштыктан анасы
баланы жарытпады. Келе жаткднымда судың жага-
сында б1р шагаланың кыргауылды үстаганын көрдгм,
агашпен шагаланы үрып ед1м, кыргауылды тастай
кашты. Кыргауылды эйел1ме апарып, кауап жасап
беремш деп жүргенде кенппп кдлдым»,— дед1. Хан
бүл пакырга ат, азык жэне дүние-мүлж берш, сен
бүл жорыкка бармай-ак, «кал аш!» дедь Барша калаш
руы сол к1С1Н1ң нэсйпнен тараган. Бүларды каз!р
калаж деп те атайды. Мауреннахырда олар көп бола-
тын, Аймак елше косылады. Хорасан мен Иракта
да б1раз калаштар түрады.
Огыз хан Таластан өтш. Самаркант пен Бүхарага
келд1. Өму дариясынан өтш Хорасанга барды. Ол
шакта Иран жүртында жаксы патша жок ед1, Кейма-
рыс өлш, Гушыңды патша көтермеген кез едь Бүн-
дай уакытты арабтар «малж туаиф» дер ед1, оның
мэн1С1'—«ел сайын бвр төре» дегень Түржтер ондай
уакытты «үй басына кара хан» дер едь мэжо —
«б1р үйде б1р К1С1 хан болар» янш «үй сайын б!р
хан» дегень Иран жүрты сондай едь Огыз хан Хо-
расанды алган соң, Ирак — аджамды*, Ирак —
арабты*, Өз^рбайжанды, Өрменияны, Шамды* алып,
Мысырга* шей1н барды. Бүл елдердщ б1реулер1
согыспен багындырып, б1реулерш өзара келкяп, өзь
не тэуелд! етп.
Шам уэлаятында* түрганда б>р нөкер1не алТын
жак пен үш ок бердь «Бул жакты шыгыс жактагы
адам аягы баспаган б1р шөлге шетш шыгарып көме-
С1Ң, үш окты батыс жактагы сондай жерге көмесщ»
деп купия тапсырма бердь Ол ккН ханның жарлыгын
орындап келдЕ Бул окигадан б1р жыл өткенде үш
үлкен үлын шакырып алып: «Мен жат жерде жүрмш,
1С1м көп, аң аулауга колым тимей түр. Күн шыгыс
жакта, пэлен деген шөлде аң көп деп естщ1м. сонда
барып аң аулап кел^ңдер»,— деп үлкен үлдары —
Күн, Ай,- Жүлдыз үшеуш Ж1берд1. Одан сон Кок.
Тау, Тең1з атты үшж1Ш1 үлдарын шакыртып, о.т<1|на
да агаларына айткдн сөздерж айтып, күн батыс жа\ы
Ж1берд1.
Б1рнеше күн өткенде үш үлкен үлы алтын жак
пен көп ац атып алып, хан алдына экелдк \ ш
К1Ш1 улы үш алтын ок пен көп аң экелпт, экес!нт
алдына коиды.
Хан балаларының жак пен окты тауып келгенде-
р1Н1ң ырымы етш, аң еттерже түрл! астарды костырып,
халыкты шакырып, той кылды. Тапкан алтын жак пен
окты балаларына кайтарып бердг Үш үлкен улы жак-
ты сындырып үшеу1 бөлш алды, К1ш1лер1' 6>р б!р
октан алды.
Басып алган жерлержде көп жылдар турып,
душпандарын күртып, достарын сыйлап, басы Сайрам,
аягы Мысырга шежнп уэлаяттардың баршасына
эк1мдер йып, кайтып өз жүртына оралды.
ОГЫЗ ХАННЫҢ ӨЗ ЖУРТЫНА КЕЛ1П, ТОЙ
- ЖАСАРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Огыз хан алыс сапардан балаларым жэне хал-
кыммен б1рге аман-есен келд1м деп улык той жасатты.
Агаштардын бутагын алтынмен кдптатып, оны лагыл,
жакут, измурт, ферузат жэне дүрр тастарымен
безенд1рд1.
Бүл окига туралы акындар мынадай бэй1т айтар едг
Б<р үйд| Т1КТ1 алтыннан ол шарияр.
Ол үйш безенд|рд| жүрт тан калар
Тогыз жүз жылкы, тогыз мын кой сойдырлы,
Былгарыдан токсан тогыз ыдыс койдырды
Тогызына арак. токсанына кымыз күйгызып,
Барша нвкерлерж арак пен кымызга тойдырды.
Огыз хан алты улына акыл-кеңес айтып, бектерь
не бил1пн айтып, журттар мен калаларды, елдер
мен дүние-мүл1кт! үлеспрт бердь
Огыз паш егп Ө31Н1Ң мырзалыгын,
Алты үлына бпд|рд| ырзалыгын.
Экеане көп көмек берд! олар,
Акыл, ерлж 1стер1мен халыкка үнар.
Одан соң жорыкта көрсеткен кызметтер! мен
ерлштерше лайык эр нөкерлер!не калалар мен камал-
дарды, кенттер мен баскд да сыйлыктарды үлест1рд1.
Үлдарына тагы былай дедг
— С13 үш үлкен үлым, алтын жак тауып экел-
дщ1здер жэне оны бузып (сындырып) алдыңыздар,
сондыктан бүпннен бастап киямет кдйым болганша
С1здерд| «бузык» дес1н. Үш ок тауып келген К1нл
үлдарым, с1здерд! «Үшок» дес(н. Жакты жэне окты
тапкдндарың адамның 1с! емес, тэңрЫң 1С1. Б!зден
бурын өм!р сүрген халык жакты патшага теңеп, өзде-
рш окпыз деп түсшген. Кершген жакпен окты калай
кдрай атса, ок сол жаккд барар. Мен өлгеннен кейш
Күн хан менщ тагыма отырсын. Одан соң халык
Бузык нэсйпнен К1мд1 кабыл кылса, сол патша болсын.
Акыр заман болганша Бузыктың б1р жаксысы патша
болып, озгелер! тактың оң жагына отырсын, ушоктар
сол жагына отырсын, өм!р бойы дүние таусылганша
нөкерл!кке разы болсын!
Огыз хан жүз он алты жыл патшалык кылып, ол
дүниеге кетп.
ОГЫЗ ХАННЫҢ ҮЛКЕН ҮЛЫ КҮН ХАННЫҢ
ПАТША БОЛГАНЫ
Огыз хайиың уйгыр деп ат койган жамагатының
б1р ак сакалдысының Еркыл хожа атты улы
оның өле-өлгежнше уэз1р1 репнде кдсында болып
ед1. Ол акылды, данышпан жэне б1Л1кп юс1 едк
Күн хан да оны уэз^р кылып, оның акылын тыңдап,
айтканын кылар едь Еркыл хожа узак гумыр жасады.
Күндерде 61р күн Күн хан жаңгыз отырганда
оган:
— Өкең жүз он алты жыл жаздың ‘ыстыгында
саяда отырмай, кыстың суыгында үйге тыгылмай,
жорыктарга шыгып, көп журттарды багындырып, с1з
алтауыңызга калдырды. Егер С1'з алтауыңыздың жэне
23
С1здерден болган уландардың баршаңыздың аузыңыз
б1р болмаса, ол журттарыңыз да, байыргы журтта-
рыңыз да, мал-жаныңыз да кетер,— дедь
Күн хан оган: «С13 атама кеңес берген адамсыз,
каз1р атамның орнына атамсыз, С1з не 1сте десещз,
мен соны 1стейм1н»,— дедй
Еркыл хожа айтты:
— Огыз 'ханнан көп журт пен елдер, шаЬарлар,
көптеген дүние-мүл1к пен мал калды. С1з, алты улы-
ның эр кайсысынан төрт улдан болып, каз!р жиырма
төрт патшазада болып турсыз. Мен алтауыңыздан
өзгелершщ ауызы ала бола ма деп коркдмын.
Күн хан Еркыл хожаның сөзш кабыл көрш,
үлкен курылтай шакырды. Жиынга жаксы-жаман
халыктың баршасы келгеннен соң, Огыз ханнан кал-
ган уалаяттар мен елдердц малдар мен дүние-мүлжп
патшазадалардың үлкешне үлкенше, мнпсше к11шше
бөлш бердь Бул жиырма төрп Огыз ханның некел!
эйелдершен туган урпак едц одан өзге күңдершен
туган балалар да көп едь Оларга да эркайсыларының
жагдайына карай үлес бердь
Одан соң Огыз ханнан калган алтын үйд1 т1кт1рд1.
Оның оң жагына алты шатыр, сол жагына алты
шатыр Т1кт1рд1. Сондай-ак үйдщ оң жагына басына
алтын тауык орнаткдн кырык кулаш агашты тургызды,
сол жагына басына күм1с тауык орнаткдн кырык
кулаш агашты түргызды. Ханның жарлыгымен бузык
балалары мен нөкерлер! алтын тауыкты, Үшок бала-
лары мен нөкерлер! күм^с тауыкты атпен шауып
келе жатып атысты. Тауыктарды атып түарген
кюшерге көп сыйлыктар бердь Күн хан экесшщ
1стегенш 1степ тогыз жүз жылкы, тогыз мың кой
сойгызды, тогыз былгары ыдыска арак, токсан был-
гары ыдыска кымыз толтыртты. Кырык тэул^к той
тойлап, сауык курды.
ОГЫЗ ХАННЫҢ ҮЛДАРЫ МЕЦ
НЕМЕРЕЛЕР1Н1Ң АТТАРЫ
.Огыз ханның алты улы бар едц үлкеншщ аты —
Күн хан, екшипс! — Ай хан, үшшипс! — Жулдыз хан,
төртшш1С1 — Көк хан, бесшшк! — Тау хан, алтын-
шысы — Тең1з хан. Бул алтауының эр-кайсысының
некел! катындарынан туган төрт-төрттен улдары бар
24
едц күңдершен туган да балалары көп ед>. Солар-
дын баршасын айтып етк1М1з келед!.
Күн ханның Кдли, Баят, Алкдүйлц Кдраүйл!
атты терт баласы бар ед1. Ай ханңың да терт улы
бДр едк Языр, Ябыр, Дудырга, Деюр. Жулдыз
ханның — ¥шар, Кдрнук, Бекдэлц Кдркын атты терт
улы бар едь Кек ханның терт улы бар едк Баяндур,
Бочина, Жауылдыр, ЖебнЬ Тау ханның Салур,
Емүр, Алажунтты, Үркер атты терт улы болды. Те-
ң13 ханның терт улы бар едк Егдүз, Бекдүз, Ауа,
Кднык.
Огыз ханның бул алты улының жогарыдагы некел!
эйелдершен баскд күңдершен туган тагы да жиырма
терт балалары болды, олардың кдйсысы юмнен туга-
ны мэл1м емес, аттары мынау: Кене, Көне, Торбатлы,
Герейл!, Султанлы, Оклы, Кекл1, Сушылы, Ьарасанлы,
Жүршшь Жамшы, Турымшы, Кой, Суркы (бул
уакытта муны Сурхи дейдО, Коршык, Сабыршык,
Кдрашык, Кдзгурт, Кыргыз, Тэкин, Лала, Мурда,
Шой, Сапыр.
Огыз ханның жиырма терт немересшщ магына-
лары темендепдей. Кдлидың магынасы бер^к, Баят-
тың магынасы — дэулетп. Алкаүйлшщ магынасы —
сүйк1мд1, Кдраүйл1Н1Ң магынасы — кднда болса да
үйлесш отыра беред) деген болады. Язырдың магы-
насы — ел агасы, Ябырдың магынасы — карсы кел-
генд1 кдгып түсер, Дудырганың магынасы — журтты
багындыру мен сактауды б1пуш1, Дүюрдщ магынасы
түюрж деген болады. Үшардың магынасы — шапшаң-
шыл, Кдрнуктың магынасы — үлкеш, Бекдэлшщ
магынасы — сез1 курметп, Кдркынның магынасы —
1скер деген болады. Баяндурдың магынасы — бакыт-
ты. Бочинаның магынасы — талапты, Жауылдырдың
магынасы — намыской, Жебшнщ магынасы —
батыр деген болады. Салурдың магынасы — кылыш-
ты, Емүрдщ магынасы — байлыгы аскан деген болады.
Алажунттының магынасы — ала атты, Үркердщ
магынасы — жаксы 1с 1стеуш1 деген болады. Егдүздщ
магынасы — жаксы кызметкер, Бекдүздщ магына-
сы — жагымпаз, Ауа — жогаргы мэртебелц Кдныктың
магынасы — асыл деген болады.
Күн хан жетпк жыл патшалык кылганнан соң
ез орнына шки Ай ханды отыргызып, хак рахмепне
кетп.
АЙ ХАННЫҢ ПАТШАЛЫК. КЫЛРАНЫ ТУРАЛЫ
Ай хан эдшде батыл, бЫмдк акылды ккй едь Экес1
мен агасының айткан өсиеттерш 1ске асырып, көп
жыл атасы салган жолмен жүрт, хак рахметше
кетп.
ЖҮЛДЫЗ ХАННЫҢ БАЯНЫ
Бул да жаксы патша болды. Ай ханның К1М1 екенш
дэл басып айта алмаймыз, немереа ме, элде туыстары
ма, К1м болса да, Огыз нэсЫнен. Ай ханның Жүлдыз
атты 1Н1С1 бар едц б1рак бул — ол емес. Б1рнеше жыл
патшалык кылып, өз тагына улы Меңд1 1 отыргызып,
өз1 опат тапты.
МЕҢЛ1 ХАН ЖАЙЛЫ
Бул да тэу^р патша болды. Б1рнеше жыл ет жеп,
кымыз 1Ш1п, ак тон, кара кеб1с шшш, ай мен күндей.
сулуларды кушып, сүмбшей жоргаларды, желдей
жүйр1ктерд| мшт, көң1Л1 жеткен жерге ушып, өз
орнына улы Тешз ханды койып, ол дүниеге кетть
ТЕҢ13 ХАН ТУРАЛЫ
Тең13 хан узак жасап, көп жылдар патшалык
кылды. Өбден картайган соң тагын өзшщ улы Ел
ханга берш, өз1 кудайга кулшылык кылып, кайтыс
болды.
ЕЛ ХАННЫҢ ПАТША БОЛРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Ел хан монгол елшщ патшасы болды. (лгерше
татар хандарының тогызыншысы Сүйшш1 хан деген-
013. Ел хан мен Сүйшпи хан б1р кезде патшалык
курды, сондыктан екеушщ арасында урыс-согыс көп
болушы едь Ел хан жеңш келуип едй Сүйш!ш хан
көп сыйлыктармен жэне көптеген уэделермен кыр-
гыз ханына елш1 ж^берш, өзше жак кылды. Ол жер-
лерде моңгол елдержен гөр1 татар елдер> көб>рек ед1.
Б1рак б>р ру мен б(р ру үнем! жауласып жату1иы едц
сондыктан монголдар жеңш шыгушы едь Түрйс елде-
ршде моңголдың тез> өтпеген, колы жетпеген ел жок
ед1. Сол себепт! барша елдер монголдарды күндеп,
«эй, сен! ме?» деп жүруш! едк
26
СүЙ!Н1ш хан кыргыз ханымен тъп табысканнан
кейж өзге түр!к елдерше де елш) Ж1берт, көмек
сурады, пэлен жерде, пэлен айдын пэлежннп күн)
жиналайык, Монголдан кеп 1зд) алайык деп сөз салды.
Ол елдердщ адамдары айткан күнде уэдел) жерге
жиналып, бэр1 монголдың үстше жүрдь
Монголдар үйлер) мен малдарын б!р жерге жиып,
айнала ор казып, эскерлер! күтт отырды. Сүшжш
хан он күн бойы шабуылдап, монголдарды жеңе
алмады. Б1р күн1 Сүйипш хан барлык елдердщ хан-
дары мен бектерш жинап, кеңес күрды. «Монголдарга
баска б!р айла кылмасак, 1С1М13 жаман болатын түр!
бар»,— деп таңертең ертемен ауыр жүктер! мен жаман
малдарын тастап, кейш шепндь Монголдар бүл айла-
ны түанбей, татарлар коркып кашып бара жатыр деп
артынан куды. Татарларга куып жеткен кезде, олар
карсы бурЫлып согыс ашты. Бүл согыста монголдар
ойсырай жең1лд|. Монголдарды өлпре-өлпре үйлерше
жетп, монголдардың барлык мал-жаны, дүние-мүлю
колга түстк Үлкендерш кылыштан өтюзш, юпплерш
пенде кылды. Эрк1м пеПде болгандарды бөлт-бөлт
өз үйлерше алып кегп, монголдан ешк1М калмады,
калгандары к!с1 еопнде күл болып, сол кожасының
атын алып, ол не ел болса, бүл да сол ел болды.
КИЯН МЕН НҮКҮЗД1Ң
ЕЛ БОЛРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Ел ханның үлдары көп едң баршасы согыста өлдк
Б1р К,иян атты К1Ш1 улы бар ед|, оны сол жылы
үйленд1р!п ед1. Ел ханның Ш1сшщ Киянмен күрдас
Нүкүз апы улы бар ед|, оны да сол жылы үйленд^рт
ед1. Екеу1 б1р костагы К1с)лерд|ң колына түст едъ
Он күн дегенде б)р кеште екеу) эйелдер^мен кашып
шыкты. Өздершщ журтына кел1п ед1, жаудан кдйта
кашып келген төрт түл1к малдың түр-түршен де көп
мал бар екен. Ёкеу1 кеңесш: «Егер елге барсак, төрт
тараптагы елдщ бэр1 б)зге жау, журтта отырсак,
жүрген-турганның көзше түспей турмаспыз, одан да
таудың 1ш'1нен журттың аягы жетпейтшдей б1р жер
табалык»,— деп шешт1. Малдарын айдап, таудың ете-
пне барды. Б1р биж таудың 1шше юрт, аркдрдың
салган 131мен таудың үстше көтер1пд|, Токтап, айнала
кдрап көрш ед|, өздер! келген жолдан баска жол жок
27
екен, келген жолдары өте киын, тек түйе мен жылкы
эрең өтетш жол ед1, егер аягын кия басса, жардан
үшып кетердей ед1. Таудың үспнде үлкен б1р жазык
жер бар екен, айнала агып жаткан сулар, Жершщ
шөбв калың, агаштарында түрльтүрл! жемгс-жидек
өсш түр, аңдары да көп жер ед1. Мүны көргеннен
кейж тэң1р1ге шүюршипк етш, коныс тепп. Кдяста
малдарының етш жеп, жазда сүтш 1шш, теркпн
ки1м ет1п кид1. Ол жерге Еркше кон деп ат койды.
Еркшенщ магынасы — таудың кемер!, конның магы-
насы — өтк1р деген болады. К,ыс таудың кары көп
болып, жаз еритш ед1.
Бүл екеушен бала-шага көп болды. Эоресе Киян
эулет! көп болды, Нүкүз эулеп одан аз болды. Киян
эулетш кият дер едь Нүкүз эулетше ек1 ат койды,
бйрнешеуш — нүкүздер, бйрнешеуж — дэрлжен дед1.
Киянның магынасы — таудан күлап, күшпен аккдн
сел деген сөз. Ел ханның үлы сондай тез жэне
күшт! К1С1 ед1. Сондыктан киян дер ед1. Кият —
соның көпше түрь
Бүл екеу! көп жылдар Еркше конда түрды. «Үш-
тары үзап, жандары жайылды». Эрб1р жамагат
бөлек-бөлек омак* болды, эр кдйсысы б1р ру атын
көтердь Тэң1р1м бүйырса, ол жөншен кейш айтармыз.
Омактың магынасы — сүйек деген сөз. Түр,к халкы
б1ршен б1р1 «омагын не?» немесе «сүйегщ К1м?»
деп сүрар едь
Олар төрт жүз жылдан артыгырак Еркше конда
отырды. Мал мен бастары сондай көбейдц б1р жерге
симады. Сондыктан б1р жерге жиылып отырып,
кеңесть Олар мынадай шенпмге келдь «Аталарымыз-
дың айтуына кдраганда, Еркше конның сыртында
кең жерлер, жаксы елдер бар көршедь Ертедеп
613Д1Ң конысымыз сол жерлер екен. Татарлардың бас-
тауымен өзге елдер б1здщ түкымымызды кырып,
жүртымызды алган екен. Күдайга шүк!р, каз!р б1здщ
жагдайымыз жаудан коркып, тау 1шше тыгылатындай
емес. Тау 1шшен жол 1здеп тауып, көшш шыгалык-
К1м б^зге доспын десе, онымен көрк:ел1к, К1м дүшпан-
дык ойласа, онымен согысалык». Осы сөзд1 макүл
көрш, таудан шыгатын' жол 1здед1, таппады. 1штер1нде
б1р тем1рш1 бар ед1, сол айтты: «Пэлен жерде бйр
тем^р кен1 бар, соны ер,тсе, жол болар ед1». Ол жерд1
барып көрш, тем1рш1Н1ң айткднын макулдады. Елге
28
отын жэне көм1р жинатты. Таудың кең жерше агаш
пен көм1рд1 үйш, жетшс терщен көрж жасап, жеттс
жерге курды. Көр1кт1 бэр> б1р1пп басты. Күдайдың
куд1рет1мен от күигп жанганнан соң, тау тем>р болып
ага берд>. Жүкп түйе шыккдндай жол болды. Айдың,
күннщ сагатын есептеп, б1рнеше күнде таудан шыкты.
Сол шыккдн күнш той етш тойлау монголдыН
дэстүрше айналды. Ол күш б>р кесек тем1рд| отка
салып, кызарган кезде оны кышкышпен үстап, төст1ң
үстше койып, эуел! ханы, одан кейш бектер! балгамен
урар ед1. Бүл күнд! тар капастан шыгып, ата жүртына
келген күн1М1з деп күрмет түтар едь
Ол уакытта монголдың патшасы Бөрте шина
деген кият нэсълшен, күрлас руынан шыккдн адам
ед|. 6л көршшес елдерге елнм ж1берш, өздершш
Еркше коннан шыгып келгендерш маглүм кылды. Бу-
ларды багзылары жаксы көрдц багзылары жаман
көрд1. Татар халкы жаман көрш, жау болды. Татар
мен монгол кол жасап, эскер шыгарып, согысты.
Монголдар жеңш, үлкендерш кылыштан өтюзш, кшп-
лерш пенде кылды, төрт жүз елу жылдан кейш
өштерш кдйтарды. Сөйтш, ата конысын кдйтарып
алып, сонда отырды. Ол жерде отырган түрж елдершщ
1Ш1нде татардан көб1 жок едь Еркше коннан шыгып,
татарларды кырып, ата жүртында отырган соң, олар
сол жердеп халыкка бас болды. Кейб>р елдер моңгол-
дарды паналап, моңгол болмаса да, монголмыз деп,
оларга косылып кетп.
МОНГОЛ МЕН ОЗГЕ ТҮР1КТЕРД1Ң ТАРИХЫ
Монгол, түр1к жүрттарының тепн, аттары мен ла-
кдптарын* жазган адам — Кызу йанлы хожа Рашид
айткан екен: Шыңгыс хан эулетшен Иранда патшалык
кылгандардан мүсылман болган Шыңгыс хан үлы
Толыханның үлы Ьалаку, оның үлы Абакд хан, оның
үлы Аргын, оның үлы Газан гали ал — рахмет
ед1. Ол патша болганнан кейш б1р жерд! байтак
кылды.* Мен1 шакырып, жылы жүзбен кдбылдап,
меж уэз1р1 етш тагайындап, бүкьи Иран жүртын
менщ бил1пме бердь Б1р жыл болган соң меж шакы-
рып айтты:
— «Өлкдмдилла, 613 мүсылман болдык. Б1здщ
бабамыз Ьалаку хан Монголстаннан келгеннен бэр!
29
екьүш үрпак өстй Енд1 б1зден кей1н дүнияга кедгендер
монголдын тйпн, сөз1н, жерж, журтын жэне түкыпда-
рын үмытар жэне бйтмес. Монгол жүртында отырган-
дар көп, оның кайсысының сүйеп монгол, кайсылары
монгол емес, солардың баршасын б1р жерге жаэып
калдыр»,— дед1. Мен ханга айттым: «Б1р адамнын
колынан б1р 1С келер, ал мына тапсырмаңыз үлкен к
екен».
Сонда ханайтты:
— Бүл 1с сенен өзге ккйжң колынан келмес. Б1зде
монгол тйпнде жазылган кпаптар бар. Жазылмаган-
дарды жатка б1пет1н к!сйтер1М1з бар,— деп 'межң
касыма бес-алты монгол мен еск1 сөз бъпетж К1сйтерд1
косты. Ханның үлык беп бар ед1, аты — Болат, лака-
бы Шыңсаң, оган: ’«Бүл уакытта монголдың асыл
түб1н сенен артык бъпетж ккл жок жэне монголдың
Т1Л1Н бйлесгң, к)табын*оки аласың»,— деп, оны осы
топтың бастыгы епп койды. Бүл тарихты жазып
бтргенде хижраның жет1 жүз екжип жылы ед1, атын
«Жамиг ат-тауарих» койдым.
Сол Рашид-ад-дин тарихы каз1р мен пакырдың
алдында жатыр. К1таптың басында айтканмын, бүдан
баска да Шыңгыс тарихы жаэылган он жеп К1тап ээ1р
түр. Осы ютаптардың керек жершен көипрш, бсы
шеж1рен1 жазып отырмын. Рашид-ад-диннен бермен
карай үш жүз жеттс ек1 жыл бойы көипрмешъпер
б>р К1таптан 61‘р к^тапкд көипрген сайын жазылган
тарихтың үштен б!р1н немесе жартысын бүзып бүлд1р-
ген. Шеж^релердеп таулардың, өзен-сулардың, 'адам-
дардың аттары моңгол не түр1к тйпнде. Ал көипрмеий-
лер көбжесе парсылык не тэж1к болгандыктан, не
монгол тйпн не түр«к тйнн бйтмейдп Тэжнсп он күн
үйретсе де, моңгол сөзш айтуга тйп келмес едп Сонда
ол кайтып монгол сөз1н дүрыс жазады? К,үдай тагала
маган түр1к жэне парсы тйт1н, оның астарлы сөздерй
н1ң магынасына дей1н б1луд| жазды. Бүл заманда
түр1к пен тэж1кт1ң 1Ш1нде ол плдерд! межң билгежмдеЙ
б1лет1н К1С1 жок. Оның үстже эр нэрсе себеп болып,
б1р жылы калмактың арасында болдым. Сонда мон-
голдыН эдет-гүрпын, тйпн жаксы үйренд!м.
Бүл тарихты жаксылы-жаманды баршасы бйкйн
деп түрки* тйпмен жаздым. Түрки тйпмен, соншалык
бес жасар бала түс1нет!ндей етш жаксы жазыппын,
түс1 1кт1 болсын деп шагатай түрк1с1нен, парсы,
араб Т1лдер1нен б>р сөз коспаймын. Күдай бүйыртып,
ажалдың үндеуипа келш калмаса, бүл кггапты парсы
типнде де жазу ойымда бар. Өз1м туралы көп айтып
кет1п, бастаган эңпмем!зден шыгып кегпк. Эуел,
монголдан баска рулар жөнщен б1лгешм1зд1 жазайык.
одан соң, тэң1р1м бүйыртса, монгол туралы жазармыз.
ТҮР1К ҮРПАКТАРЫ
Огыз ханның дастанында түр^к атын көтерген бес
тайпа елд! айткднбыз, олар — үйгыр, каңлы, кыпшак,
калаш, карлык.
Огыз балалары түр^кпенмен барге Мауреннахыр
мен Хорасанда болды. Кыпшактар Дон, Едй1, Жайык
өзендер1Н1ң арасын мекендед,.
Кдңлы түракпендермен 61рге отырар ед1, түр!кпен-
дер өз алдына ел болганнан кей1н Ыстыккөл,
Шу, Талас өзендер) 1ң жагасын коныстанып көп жыл-
дар отырды. Үргежш патшаларының б«р! Тек1ш хан
каңлының б1р ЭК1М1Н1Ң Түркан атты кызын алды.
Одан Сүлтан Мүхаммед Хорезм шах туды. Сүлтан
Мүхаммед үлы патша болды. Жүртының б»р жагы
Үндктанга, б>р жагы Энд^жан мен Түр1кстанга, б!р
жагы Арабстанга, 6>р жагы Римге дейш баратын едь
Мемлекет1Н1ң орталыгы Үрген1ш каласы едг Кдңды
халкының кай-кайсысы да Түрканга туыс болатын.
Олардың кейб1р< Султан кызметше келш* мүсылман
Д1Н1Н кабылдап, лауазым иел1пн алды. Түркан катын-
ның туган агасы Күмар тепнге Султан Үргеншгпң
даругалыгын бердг Түркдн катынның экесшщ ш1С1 щ
баласы Айналшык мүсылман болып. Султан кызметже
кёлш ед(, оган Гайырхан деп ат койып, Түрмстан
уалаятын баскаруга Ж1берд|. Канлының Кок атты б1р
жаксы К1С1С1 бар едц оган Көк хан деп ат берш, Бүха-
раның эк1М1 етт>. Жалпы каңлыдан келт, Хорезм
шахка нөкер болганы елу-алпыс мыңдай адам едг
Шу мен Талас бойында калган каңлылардың саны да
он мың үйдей бар едг Шыңгыс.хан Талас бойына
келгенде, кэңлыларды кырып-жойып жок кылды.
Каз1рп кдңлылар одан кейщ жиналып, ел болган едг
КАРЛЫК ЕЛ1 ТУРАЛЫ
Карлыкел! Монголиядагы бшк таулардың арасын-
да түратын едц епн епп, мал өоретж, б1р жаксысын
31
хан көтерш, ол өлсе, екшипсш хан сайлар едь ӨзДер!
көп халык емес едц заманның түзу кез1нде ек1 Мың
үйден аспайтын. Сол жүртта төрт мйң жылдай
отырды.
Шыңгыс монгол ел1не хан болганнан кейш баска
журттарды багындырып жүргенде барлас К,убылай
ноянды елип кылып, «маган багынсын» деп карлык-
тарга Ж1берд1. Ол уакытта карлыктың патшасы Арслан
хан деген едц Шыңгыс ханның сөзш кабыл алып,
басы өзшщ кызы етш көп сыйлыктар алып, ханды
көруге елилмен б1рге өз1 барды, өлгенше пендел1ктен
мойын бурмаймын деп ант 1ШТ1. Шыңгыс хан
Арслан ханга өз жамагатынан б1р кыз берш, өз1
камкор болатынын айтып кдйтарды. Кдйтарында
1Иыңгыс хан бектерше карап, «муны неге Арслан хан
дейм13, будан соң Арслан сирак деп атасын» дедь
Монгол т1Л1нде тэж1кт1 сирак дер едь
ҮЙГЫР ЕЛ1 ТУРАЛЫ
Үйгырдың магынасы — жабыскыр дегенге келедң
ягни «сүт уйыды» дегенде, б1р-бф1мен уйысып, жабы-
сып, айырылмастай болды дегень, «Имамга уйыдым»
деген! имамның дегенше көнш, ол отырса отырып,
турса турамын дегеш болар.
Монгол журтында ек1 тау бар, узыңдыгы күн
шыгыстан күн батыска карай созылып жаткдн үлкен
таулар, бйреушщ аты — Токырату буалык. екшипсшщ
аты — Үскынлык текрем. Сол ею таудың арасында
монгол журтының күн батысында тагы б1р тау бар,
оны Куттаг дейдь Осы айтылган таулардың арасында
б1р жерде агып жаткан он сай (өзен) бар, тагы бвр
жерде тогыз сай (өзен) бар, бэр! де үлкен өзендер
ед1. Көне уйгыр ел1 сол сулардың ара-арасында отырар
ед1. Тогыз сайдың жагасында отыргандарды тогыз
уйгыр, он сайдың жагасында отыргандарды он уйгыр
дер едь Жүз жиырма ру ел едь Б1р ккНш патша
көтергенмен, оның дегенш 4степ, оган багынбас едь,
муның өз1 кейш олардың ыдырауына соктырды.
Б1р күж бэр1 жиналып, кеңесть «Б1з бэр1 б1р ек1
бөлек елм13, эр кайсымыз өз алдымызга төре сайлайык.
Ол сайлаган к1С1М13Д1 тыңдамаган мсшщ мал-жаны
б1рдей жойылатын болсын» деп шеигп. Он уйгырлар
Меңлиай деген ккиш төре көтерш, оган Ел елт1р доген
лакдп койды. Тогыз үйгыр өздерше б1р ккш1 төре
көтерш, оган Көл елпр деген лакап койды. Бул
екеушщ үрпактары жүэ жылга шейш төрел1к кылды,
олардың бэрш Ел елпр, Көл елпр дер едь
Олардан кейш төре болгандарды идщүт деп атады.
«Ищшщ» магынасы — эрк>м бьлер, ягни үстамады, Ж1-
берд1 дегенге келед!. Мэселен, «ине ищЬ деген жш
иненщ көэ1нен шыгып кетт! деген сөз, «сиыр ищ1»
деген сиыр сүпн үстап түра алмай, коя берд! деген сөз.
Түр1к халкы жанды күт дер, атың немесе тоның
кутты болсын деген! — өм1рл1 болсын, сенщ бакытыңа
жарасын дегень Сөйпп, «Ид>күт» дегеж халыкка өм1р
беруип дегенге келедй Өзбек оны ер1кт1 кю дер,
екеушщ магынасы б1р. Үйгырлар үш мың жылга жа-
кыносы айтылган жүртта отырды. Одан кейш ыдырап,
эрк1мге олжа болып, жан-жакка бытырап кетн. Б1р
бөлеп жүртында отырып калды, б1р бөлеп Ерт>с
өзеншщ жагасына келдь Бүлардың өз1 тагы үшке
бөЛ1НД1. Б1р бөл!п Бешбалык шаЬарына барып, епн
епп, дэулетп ел болды. Енд1 б1р бөлеп жылкы, кой
багып, Бешбалык маңында көшш-конып, көшпенд!
өм1р сүрдь Үшшил бөлеп Ерпстщ тоганында балык,
күндыэ, тиш, сусар аулап, етш жеп, тергсш киш
күнелтп. Ж|бектен не мактадан, не баска материалдан
ктеген ки1мд1 гүмырында киш көрмеген едь Егер
кыздарын каргаса, «жылкылы, койлы ж!птке түрмыс-
ка шыгып, ет жеп, кымыз 1ш1п, басыңа жаман күн-
дер тусын» дер едь
Шыңгыс хан эаманында үйгырдың идщүты Бауыр-
шык деген к1С1 едй Шыңгыс ханга ккя Ж1бер1п, багы-
ный, оган жыл сайын сыйлык Ж1берер ед|. Шыңгыс
хан Мауреннахырга аттанганда, Бауыршык идщүт
өзшщ эскер1мен оган жолшыбай косылып, ханга көп
кыэмет көрсетп. Үйгыр халкында түрки тЫнде оки,
жаза бьлетшдер көп ед1. Хатшылыкты жэне есеп-
кисап жүрпэуд! жаксы бьлетш едь Шыңгыс ханның
балалары мең немерелершщ түсында хатшылык пен
шеж1ре жазуды үйгырларга тапсырар едь Мауренна-
хырда, Хорасан мен Иракта, К,ытай жүрттарында
хатшылык кызметп үйгырлар аткарды. Шыңгыс хан-
ның орнына отырган Үкщай кдган Хорасан, Мазен-
даран, Геланды билеуд! Көргөэ деген үйгырга тап-
сырып ед1, ол үш уалаяттың алым-салыгының есебш
зз
2-2835
дүрыс жолга койып, оны жинап, жыл сайын Үк1дай
каганга жтберш түрды.
ТЭКРИН ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Мүны кейде Мекрин ел> деп те атайды. Конысы
үйгыр ел1не жакын, биж таулардың 1Ш1нде ед1, асылы
монгол да, үйгыр да емес, баска ел болар. Шыңгыс
хан заманында мың үйдей халык едь Щыңгыс хан
оган: «Тэңр1м маган ёлшеуаз дэулет бердк төрт
тараптагы елдердщ бэр1 багынды, сен не айтасын»,—
деп, елш1 Ж1берд1. Ол кезде тэкриннщ төреа Шына-
ныш деген едй Бөкей деген эдем! кызы бар ед1, соны
бас кылып, көп сыйлыктар алып, ханга ө31 келш багын-
ды. Шыңгыс хан оны күрметтеп, көп сыйлыктармен
Кайтарды. Бөкей атты кызды Шыңгыс хан өз1 алды,
баска эйелдершен артыгырак. көрш сүйер едк Шыңгыс
хан өлгеннен соң оны Үкщай алып, ол да өзге эйел-
дершен артык сүйш өтп.
КЫРГЫЗ. КӨМКАМЖҮТ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Огыз ханның К,ыргыз атты б1р немерео 'болып
ед1, бүлар соның нэсипнен. Бүл уакытта кырняз
нэсьгпнең к1С1 аз калды. Монголдар мен баска да рулар
отка өртеп, суга агызып, олардың жерш басып алып,
өздер, кей1н кыргыз атын алды. Өздер! кай рудан
екенж жаксы б1лед>. Кыргыз жэне Кэмкамжүт —
екеу1 ек1 уэлаят, б1р б1р>не жакын. Екеу! Селрнга
жэне Айкыра мүран деген ек1 өзеннщ жагасына
орңаласкан. Бүл ек1 уэлаятты 1б1р жэне С1б1р деп
атайды. Кыргыз журты оган жакын түрады. К.ыр-
гыздар төресж инал деп атайды. Монгол мен тэж1к-
Т1ң патша дегежндей Шыңгыс хан заманында төре-
лер! Орыс инал деген едь Шыңгыс хан кыргыздарга
«маган багынсын* деп Бура дегенд! Ж1берд1. Орыс
инал елш1Н1 жаксы сыйлап, көп сыйлыктар мен ел
күрметтейтш мсълерш Ж1берш, өз1 бармай, багына-
тынын айтты. Сыйлыктарының басы етш, түмсыгы,
көз1, аягы кызыл ак сүңкар Ж1берд1.
ОРМАНКЫТ ЕЛ1 ЖАЙЛЫ
Бүл ел калың агаштың 1Ш1нде отырар едц сол
үш1н бүларга орманкыт деп ат койды. Бүлардың
34
жүрты кыргызга жакын ед>, Шыңгыс ханга багынды.
Бүлардан баскд тагы б1р Орманкыт атты халык
бар, б!рак ол жогарыдагыга ешкандай туыстыгы
жок. Бүл айтып отырганымыз — монгол нэкүз үрпак-
тарынан тараган, орман 1Ш1нде көп отыргандыктан
орманкыт болып аталып кеткен.
ТАТАР ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Оның аты ерте замандардан мэл1м. Ертеректе
жеттс мың үй болатын, көп рудан түратын ед>, олар-
дың эр кайсысы пален елм1з дер едк Эр ру эр жерде
бөлек-бөлек отырар едк Татардың жаксырагы жэне
көб!реп Кытайга жакын Биүрнаур деген жерде
отыратын ед1. Кытай патшаларына тэуелд! болып,
оган кызмет кылар ед1, окта-текте олармен шайкдсып
та алатын едь Онда кытай патшасы 'эскер Ж1берт,
кырып-жойып, елдерш шауып, өздерше багындырар
ед1. Б^рсыпыра елдер! Айкыра мүран деген судың
жагасында отырар едк Айкыра мүран кыргыз уэлаяты-
ныңтүсынан өткеннен кейш оган жан-жактан к1шкене
өзендер косыла-косыла үлкен озенге айналып, Ащы
тең1зге барып күятын, күйар жерде тең1з жагасында
үлкен шаЬары, айнала кенттер! көп болар едг Көшш
жүрген Малды ауылдары да болады. Жылкылары 1р1
болады, жабагысы б,здщ күнан жылкымыздай^жыл-
кыларының бэр1 ала, өзге түс> болмас едь
ШаЬарының аты Алакшын ед1, шаЬарга жакын
жерде күмю кен! болатын. Ол елдщ кдзаны мен
аяк-табагы бэр) күмктен жасалар едк Өзбектщ
«ала жылкылы, алтын ошакты» деу1 содан.
Шыңеыс хай өлгеннен соң кыргыз жүрты жэне
оның төрт жагындагы жүрттардың баршасы Толы
ханга багынды. Толы хан өлгеннен кейщ билжт!
оның үлкен эйел1, барлык балаларының шешес! Сүшр-
көктай бике алды. Ол өзшщ үш бепн бас кылып,
мың К1сш1 «колдарыңнан келсе шабыңдар, келмесе
хабар алып кел1ңдер» деп Алакшын шаЬарына ж1бердь
Көп уакыттар өткеннен соң ж)берген мың К1С1СШ1
жет1 жүз1 өлш, үш жүз1 үШ бег1мен кайтып келдг
Олар айтты:
— Ест1ген1М13дщ бэр1 рас екен. Күм1ст1 көп
алып ед1к, өзеннщ жогаргы жагында кемен! жүрпзе
35
б1лмегенд1пм1зден көбш тастадык. Ауасы жаман,
ыстык болады екен, адамдарымыэ содан кырылды.
Шыңгыс ханның тарихын айтканда татар халкы
ның оган кдлай багынганын да айтармыз.
ОЙРАТ ЕЛ1Н1Ң БАЯҢЫ.
Агыны бар үлкен суды түр!к тйпнде сай дейдц
тэж^к үлкенж рудхана, К1Ш1С1Н руд, араб уад, монгол
мүран дейдь Монгол жүртының күн шыгысында сепз
су бар едц оны сепз мүран дер едь Ойрат ел> сол
сулардың арасында отырар ед1, оның барлыгы барып
Айкыра мүранга косылар ед1. Ол сепз судың аттары
төмендепдей едй Көк мүран, Он мүран, Кдра үсүн,
Сэбикүн, Еюре мүран, Акар мүран, Шаган мүран,
Жүрже мүран. Шыңгыс хан заманында ойраттың
патшасы Күтка бике ед1, оның ек1 үлы бар ед1, үлкень
Н1ң аты — Иналшы, шшклнщ аты — Түраншы. Күтка
бике алгашында Шыңгыс ханмен жау болып едц кейж
ел болды, кыз берщ, кыз алып, оган багынды. Ойрат-
тармен туыскан, аргы түб1 бвр тагы үш ру ел болды:
Торгауы^, Коры, Толас. Торгауыттың магынасы —
аргы беттеп ел дегеж. Монгол жүртының шет! —
Селенге, оның аргы жагында отыргандыктан торгауыт
деп атаган.
ТОМАТ ЕЛШ1Ң БАЯНЫ
Томат — ойраттың тагы б1р бүтагы. Б|ркочын
түкүм деген кыргыз уэлаятына жакын жерде отырар
ед1. Шыңгыс хан заманында бектержщ аты Татула-
сукар деген ед1. Ол Шыңгыс ханга өз! келш, көрш
багынды.
Болгашын мен Кермушин кыргыздарга жакын
отыратын ек1 ру туыс ел едЁБүлар да Шыңгыс ханның
карамагында едь Төлеңгүт, Орасут, Көстмай деген
үш ру ел де туыс елдер ед>. Бүлардың 1шжде ауруларды
жаксы емдейтж емшклер! көп едь Өздер! кдлың
агаш, орман 1ипнде түрып, эр түрл! сусар, ак тиш,
күндыз сиякты аңдарды, суда балык. кырда ки1к
аулайтын аңшы халык болатын.
НАЙМАН ЕЛ1 ТУРАЛЫ
Наймаңдар — көне журттардың б1р1, малы мен
басы көп өскен халык. Бүрынгыларын б1лмейм1з, 613
36
еснгенде, Кдргыс атты патшалары болган. Ол өлгеннен
кейш 1Н1С1 Инат дегенд, патша кылды. Шыңгыс
хан заманындагы патшаларының аты — Тиаң хан.
Оның Күшл1к атты улы болды. Коныстары монгол
журтында/ Кдракорым деген жерде, епн екпеген.
КЕРЕИТ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Кереиттщ магынасы — кара баран деген. Б1р юсь
нщ жет> баласы бар ед1, барлыгы да кара болды, сон-
дыктан оларды кереиттер деп, олардан тугандарды
да кереиттер деп атап кетп. Бүл да көне ел ед|,
журттары найманга багынатын едь Сондыктан най-
манмен б)рде согысып, б>рде жарасып жатар едк
Кереиттердщ Мэргуз атты атакты патшасы болды.
Оның К.уржакыр, лакабы Буйрык атты улы бар ед|,
оның балалары көп болды. Б>р улының аты Тугрыл
ед1, кытай патшалары оган Оң деп ат койды, оңнын
магынасы — уалаят патшасы деген болар. Шыңгыс
ханмен согысатын Оң хан осы болатын.
ОҢКҮТ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Кытай халкы өз мемлекетшщ шекарасынан басын
тещзге типзш, би>к корган салды. Оны ешк!м сынды-
рып не бузып өте алмас едй Керуен к1рш шыгуы
үшш ек1 жерден ек1 какпа орнатып, оган тем!рден
кулып жасады. Ондай корганды арабтар садд дер,
түргк тшмен торкорка, кытайлар онку дер ед>. Ескен-
Д1р яджуш, маджуш халкын өтюзбеу үшш корган сал-
ды, Анушеруен Шамахы да сондай корган тургызды,
оны бүл уакытта «тем!р капы» дейд> — сол корганның
ес1п дегеш. Кытай корганының да какпалары бар ед>.
Кытай билеушыер! түр!к халкының 1Ш1нен б>рнеше
жамагатка: «С)здер корганның какпаларын сакта-
саңыздар, 613 Нздерге жыл сайын керек — жарак-
тарыңызды берш турайык»,— деп усыныс жасады.
Ол түржтер муны кабыл алып, кдкпаны күзетеп
болды. Бул жумыска үлдарын да, кыздарын да жекп.
Бул күзетшшерд! оңкүт деп атады. Моңгол тЫнде
онкүт дегендеп т — ның магынасы түр1к тшндеп
шы — мен магыналас ягни өркенип, табакшы, есгкш!
дегендегщей. Кдкпаны коргаган к1С1лерд1 онкүт дедц
какпашы дегеж болар.
Шыңгыс хан заманында онкүттар төрт мың үйдей
болатын, бектершщ аты Алакүш тепн ед1. Шыңгыс
хан Кытайга жорык жасарда Алакүш тепнге «маган
багынсын» деп К1С1 Ж1бердц ол ханга кдрсы келмей,
багынды. Шыңгыс хан Кытайга аттанганда Алакүш
тепн эскер1мен оган косылды, корганның какпаларын
ашып, Шыңгыс ханмен 61рге К.ытай жерше барды.
КЫТАЙ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Кытай жүрты екеу, б!реуш кара кытай дейдь
К,ара кытайдың көптеген жамагаты б>р себептермен
өз патшасымен жау болып, кашып, кыргыз уалаятына
келд1. Онда отырган елдер бүларды мүсэтр көрш,
малдарын үрлай бастады. Сондыктан онда отыра ал-
май, Ем1л деген жерге көипп келш, шаЬар салды,
епн епп, байып алды. Бул шаЬарга эр жерден малы-
нан айрылган, арыган-ашкан адамдар жиылды, кырык
мың үйл1к ел болды.
Сол уакытта Шүрнлт деген б1р үлкен журт бар
ед1. Оның патшасы кара кытайдың патшасымен
согысып, жеңюке жегп. Жүртын алып, патшасын өл-
Т1рд5. Оның б1р Тойыс тайпыр атты беп бар ед>. Ол
көп эскер! жэне ел1мен кашып, кыргыз уэлаятына
келд1. Хижраның бесжүз он үипннл жылы одан
эр1 Ем1Л шаЬарында отырган кдра кытайларга келдь
акылды жэне түсшйч мол кйч ед1. Мүнда ек1 жыл
отырганнан соң атак-даңкы төрт тарапкд жайылып
кетт1. Ол Афрасиб нэсипнен едь
Баласагын деген шайарда Ел1к Факырат атты
хан бар ед). Ол шаЬарды моигол Гу балык дер ед1,
гу-дың магынасы — жаксы» балыктың магынасы —
шаЬар, сонда жаксы шаЬар дегеш болмак. Ол калада
түр1к халкы көп едь Кдңлы ел1 уэлаятты шауып,
талап, егшш таптар ед1. Сондыктан Ел1к хан
Кытайдан келген бекке «келсш, уэлаят оган тэуелд!
болады» деп К1С1 Ж1берд1. Ол келш, уэлаятка ие
болды. Ел1кт1 өзшщ нөкер! етш тагайындап, бүдан
былай муны Ел1к түр1кпен десш деп бүйрык берд>,
өзш Гөрхан деп атады. Гөрдш магынась! кытай тйл1нде
үлы патша деген сөз. Одан соң барып Андижанды
алды, одан кейш Түрюстан мен Ташкентп алып,
Самаркантты шапты. К,аланы камап, кала түргында-
зя
рының «жыл сайын пэленше нэрсе берш түрамыз*
деген уэдесш алып, кайтып үйше келд!.
Өриз атты бас бепн бастык кылып Үргежшке
Ж1берд1. Ол Үргежшт! шауып, малын олжа; басын
жет(м кылды, каланы камап отырды. Үргежштщ
патшасы Хорезм шахтарының эулетшен Атсыз деген
К1С1 ед>. Ол амалсыз жыл сайын мың ашраф төлеуге
келгст!, Эриз оган риза болып, кер! кайтты. Атсыз
ашрафын өле-өлгенше берш түрды. Атсыз өлгеннен
соң оның орнына үлы Теюш патша болды, ол да
өз1 өлгенше солай 1стедк Ол өлгеннен кежн үлы
Сүлтан Мүхаммед патша болды, б!рак ол төлеуден
бас тартып, жау болды. Румдык сүлтан Санжар
кажы көп эскермен Түрюстанга барып, Гөрханмен
еогысып, жец1Л1с тапты, Өскержщ бэрж кырып
алды, өз1 кашып Мервке келдг
ТҮРГАК, ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Сүйеп монгол емес, кайсы б1р! түрж нэсипнен.
Түргактың магынасы — сакшы дегенге келедь Пат-
шалар ездерж карауылдау үшж б^рнеше адамды
сакшы етш тагайындар едь олар еслкт! күзеткенде
кезекпен ес!к алдында турып, кезекпен үйыктар
ед|. Бөтен адам келгежн байкаса, колындагы ек1
агашты б1р б1р1не согып не баска дыбыс берер едц
соган карай олардың ояу екежн,не үйыктап отыр-
ганын б1лер едь Үйыктамай отырганы үйыктап
жатканды «енд! сенщ кезепң келд!, сен түргак* деп
оятар ед|. Сол себепп патшаны күзетепн адамдарды
тургактар дер ед|.
МОНГОЛ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Ел ханның үлы К,иян, 1Н1С1Н1ң үлы Нэкүз екеу1
Ерк1не кон тауының 1ш!нде отырганда балалары көп
болды, Киянның балаларын кият, Нэкүз балаларын
дэрл1к1н деп атады. Бара-бара эр жамагат б1р елдщ
атын алып, кият аты да, дэрл1К1н аты да жойылды.
К,иян нэс1Л1нен күрлас руынан Аланко деген эйел
ерс1з үш үл туды. Тэң!р1м бүйырса, оның тарихын
кей1н айтармыз, бүл жерде айтпагымыз сол үш
улдың нэс1Л1 гажайып көп болды, оларды Нирун дед1,
магынасы — пэк нэсьл, түр^кше айтканда «ару түкым»
39
деген болады. Бүл ес1мд1 кою себеб! — монголдардың
түс1Н1п бойынша бүл үш үл нүрдан жаратылды
деп ойлар едк
Шыңгыс ханның үипнпп атасы Кабылханның алты
үлы болып ед1, баршасы батыл, үшкыр, батыр ед(,
соган карап бүл Ж1пттерд1 кияттар дедь Таудан аккан
селш монголдар киян дейдд, кият — соның көпшеск
Кабыл ханның үлкен үлы Бүртанхан, оның үлы Шың-
‘гыс ханның экеа Есуки баЬадур едк Есуки баЬа-
дурдың көз1 шаЬла едц монголдар шаЬланы боржы-
ган дер ед1, сондыктан оның руы, Есуки баЬадурдың
НЭС1Л1 өздерш боржыган киятпыз деп атады. К,ият
ел1 Кдбыл хан үрыктарынан кейш де көп уакыт
солай аталды.
Барша түр1к руларының б1рш калдырмай түгендеп
айтып шыгу б1р адамның колынан келмес, өз1м1зд1Ң
хэл-кад1р1М1зше б1рсыпырасын айтып шыктык, енд1
монгол нэсьлшен болган рулардың тарихын сөз
етей1к.
МЕРК1Т ЕЛ1
Меркггп кейде мекрит деп атайды, б!рак бэр1 —
б1р сөз. Шыңгыс хан заманында ол елге бас болып
жүрген Токта бек1 деген едь Ол үнем! Шыңгыспен
жауласып өтп. Б1р рет Шыңгыс ханның үйш шауып,
катынын олжалап кетп, тагы б1р ретте далада жаң-
гыз жүргенде Шыңгыс ханның өзш үстап алып,
күнын төлепп босатты.
КОҢЫРАТ ЕЛ!
Киян нэсьлшен б1р К1С1 бар еда, оның үш улы
болды. Үлкеш — Жорлык мерген, ек1нш1С1 — Кабай
шере, үш1нш1С1 — Табүдай. Жорлык Кабай шеремен
үрысып калды. Жорлык жагын алып, көздей бастап
ед1, Кабай шере басын аттың жалына жасырып,
бүгып калды. Б1р кезде басын көтердь Жорлык 1Н1С1н
аяп, б1рак коркытайын деп, оның күлагындагы кал-
касын көздед!. Ок кдлканы тесш өтп. Жорлык мер-
генжң Коңырат атты үлы бар ед1, барша коңырат
ел1 соның нэс1Л1нен шыкты.
Кабай шеренщ ек1 үлы бар еда, үлкеж — Енюрес,
К1Ш1С1 — ЕЛконүт, бүлардан ек1 ру ел тарады. Шың-
40
гыс ханның анасының аты ¥лын ед1, оны ¥лын еке,
кейде Үлын кошын дер ед1. Елконүт руынан едь
Тасбудайдың ек1 улы бар ед1, үлкеж щ аты — кара-
нут, барша каранут ел1 — соның нэс1Л1. Екшпп улы
К,онкулуттың Мирани атты бф улы болды, оның
ек1 улы Кррлас жэне Елипкь Бүк1л корлас ел1 К.орлас-
тың, елш1К1 ел1 Елппкшщ нэс1л1 болар едь
ОРМАУЫТ ЕЛ1
Муны бул уакытта Оймауыт деп те атайды. Барша
оймауыт ел1 осы ккл щ нэсьлшен.
КОҢКАМАР ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Ормауыт руынан б>р к1С1 бар ед1, оның үш улы
болды. Үлкежжң аты бимэл1м, ж1пт болган соң жүрт
оган Крңкамар деген ат койды. Крңк-монгол тьлшде
үлкен, үлкен карганы «К.оңк карга» дер едь КдмардыН
магынасы — мурын, жогарыда айткан юсшщ мурны
тым үлкен ед1. Сондыктан коңкамар деп атап кетп,
барша коңкамар руы осы кюнщ нэсьлшен, бул
уакытта өздерш камар руынанбыз дейдь Меңлщ
ечеке коңкамар руынан едь Меңл1к — экесшщ койган'
аты, «ечеке» монгол тшшде ата дегенге келедь Түр1к-
тер курмет тутатын адамның дтына ата дегенд! косып
айтады, мысалы Хак1м ата, Сей1т ата. Меңл1к те
моңголдың курметп К1С1С1 ед1, сондыктан ечеке дер
ед1. Шыңгыс ханның экес! өлгеннен кей1н анасы
Меңл1к ечекеге тид1.
Кереит патшасы Оң хан Меңл1к ечекеге «Екеум^з
б1р1пп, мен сырттан, сен 1штен шабуыл жасап, Шың-
гыс ханды жок кылалык, Кдлган ел1 мен малының
жартысы сен1к1, жартысы мен1к1 болсын» деп к1С1
Ж1берд1.
Оң хан Шыңгыс ханның экеамен де, өз1мен де
дос ед1, Шыңгыс хан оның душпандык ойын сезбес едь
Шыңгыс ханга: «Сенщ үлкен улың Жошыга кызымды
берем1н, өзщ б1здщ үйге кел, екеу1М1здщ де максат —
муратымыз гой, той кылалык, тойды дырдулатып
етк1зел1к» деп к1С1 Ж1берд1. Шыңгыс хан бул сөзге
сежп, Оң ханның үжне жүрдй Жолда Меңл1к ечеке
кездесш, ол Оң ханнан еспгежн Шыңгыс ханга айтты.
Сөйпп, Шыңгыс ханды өл1мнен куткарды. Меңл1к
41
ечеке Шыңгыс ханның кызмепнде болды. Оның аяа-
сын алганда, Шыңгыс он үш жаста едг Сол уакыттан
өз1 өлгенше согыста да, жаксы күндерде де, жаман
күндерде де оның касынан ажырамай, оның кызметш-
де болды. Отырганда да ханның оң жагында бас-
калардан жогары отырар едг
Меңл1к ечекенщ бүрынгы эйелшен үш үлы бар
ед1. Үлкеншщ аты — Көкше, халык оны Бэти дер едь
Шыңгыс ханның такка отырган тарихында Көкшежң
кандай К1С1 екенжайтармыз. Екшин үлына Ерлат деп
ат койды, «атаның сүйген үлы» деген магына бередь
Ол — экес1Н1ң жаксы көретш б1р К1С1Н1Ң аты ед1, оны
анасы да жаксы көрер ед1, бүкьа Ерлат ел! оның
нэс1Л1нен тарайды. Меңлж ечекежң К1Ш1 үлының
аты — Келкет. Клсшщ тьгпнщ кемд1п болса, оны
түр1к халкы бөлтек дер, монгол келк1 дер ед1. Ол
К1С1Н1Ң типнщ кемщп бар ед1, сол үшш оны Келкет
атады, барша келкет ел1 сол ккНнщ нэсйпнен тарайды.
Жогарыда айтып ед1к, моңгол тьгпнде т эрп1 косыл-
ганда бвр нэрсеге катыстыктк б1лд1ред1, түржтеп
лы деген косымшаның (атлы, тоңлы дегендей) магы-
насын б|лд1ред1. Сонда келют — плшщ кемкпп
бар дегеж.
• БАДАЙ ЖЭНЕ КЫШЛЫК ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Келкет руынан бвр кгсшщ ек1 үлы бар ед1, үлкежж
аты — Бадай, юппсшщ аты — Кышлык. Бүл екеу!
Кереит Оң ханның б1р бепнщ жылкышысы ед1. Б1р
күж жылкының сауган сүтш экеле жатып үйдщ
түсына келгенде үй 1плнде сөйлесш отырган бектер-
дщ сөзш естидг Үй иес1 катынына «Ертең Оң хан
аттанып, Шыңгыс ханды үйжен басады, менщ кару-
жарагымды шыгарып кой» дейдь Оң хан мен Шыңгыс
ханның үйлер! б!р б1рже жакын едг Оң хан — экес1,
Шыңгыс — үлы болып, сыйластыкпен отырушы ед1.
Бадай 1шке юрш, сүтп берж, өз1 табынга кетп.
Жылкыга кел1п, еспгежн шкше айтты. Бүлар монгол
ед1, Шыңгыс хан да — монгол, кереит халкы жат ел
ед1. Сондыктан бүлар шыдай алмай, еспгендерш
Шыңгыс ханга кел!п айтты. Мүның тарихы — үзак
эңпме. Бүлардың аркасында Шыңгыс хан тагы б1р
өл1мнен аман калды. Бүл екеуш тархан кылды. Тар-
ханнын мэн1С1 былай. Бул атакты алган к1С1ден ешб1р
42
алым-салык алынбайды, ханга юрпа келсе, еакте
оны ешк1м тексермейд), өз1 юрш, өз1 шыгады. Егер
ол К1С1 К1НЭЛ1 >с жасаса, тогызга шейщ кеипр1лед1,
тогыздан кейж гана сүралады. Бүл артыкшылык
одан тараган тогыз үрпакка дейж сакталады.
Үйс1н елжщ сүйеп монгол түрар. Сэлдүс ел1 де
монголдың б1р атасынан тарайды. Елдүркж ел( —
Сэлдүс елжен айрылган ел. Келют ел1 де — мон-
голдың 61р атасы.
ДҮРБАН ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Монгол билеушшержщ б«р| Бежж киян деген
К1С1Н1Ң бес үлы бар ед1. К1ш1С1 калгандарынан гөр«
жаксырак едь Өкеа өлер>нде халкына осы к«ш1 үлын
төре кылыңдар деп өсиет калдырды. Халык оны
макүлдап, к!ш1 үлын төре койды, аты — К,ажымерген
ед1. Кдлган төрт улы халыкка: «Б1здщ 1ш1 1зден
б1реу1м1зд1 төре кылсаңдар ризамыз, К11ш Ж1м1зге
риза емесшз» деп кайта-кайта сөз салса да, халык
тыңдамады. Сондыктан халкына өкпелеп, төртеу)
жат елге көшш кетп. Монголдар төртеуд! дүрбан
дейд), бүларга да дүрбандар деп ат койды. Төртеу!
өлгеннен. кейж олардың балалары өз туыстарына
кайтып келд|.
БАРЫН ЖЭНЕ СУКАТ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Дүрбан түкымынан б1р адамның үш үлы болды.
Үлкенжщ аты Барын ед1, барша барын ел! соның нэа-
Л1нен тарады. Кпш үлыүйлендц эйел! бала таппады,
сондыктан күң!мен байласын жасады. Күң1 жүкт!
болды, эйел! күңнт ..нен бала түсан де күнде үрар
ед1, б1рак түспедг Б1р күн1 түн жарымында толгатып,
еркек бала тапты. Өкеанщ шапанының етепн кест
алып, баланы орап, үйд!ң артындагы тобылгының
1ш1не апарып койды. Өкес! ергемен дэрет сындыруга
шыкканда жас баланың дауысын еатш, барып караса,
өз шапанының етепне ораулы бдланы көрд!. Өз баласы
екен1н танып, көтерт анасына алып барды. Анасы
бакты, атын Сүкат деп койды, ол — монгол тыщдеп
тобылгы деген сөз.
Күрлеу^т жэне Бүркүт атты ек! ру екеу! де
монгол болар, оның 1ипнде туыстыгы жагынан коңы-
4.1
ратка жакын, ерте кезде конысы да коңыратпен
б1рге болатын.
Өклан ел1 1ң түпк1 непз! монгол болар, бфак
монголдың кай руына жакын екеш мэл1м емес. Оларды
кейде жойрат не хажырат деп те атайды, сүйеп мон-
гол, монгол 1Ш1нде Аланко нэсьлшен болар.
БИЯУЫТ ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Бүл ел — көп рулы ел, шпндеп көб1реп де, жаксы-
рагы да ек1 ру едд, оның б1реуш Жадайын бияуыт,
екшппан Меюрей1н бияуыт дер едь Оның себеб1 олар
Жадайын жэне Меюрейш деген ею үлкен өзеннш
жагасында отырар едк Жүрттары Ойрат жүртына
жакын болар, монголдың дөрл1К1н руынан айыры-
лады.
ЖАЛАЙЫР ЕЛ1Н1Ң БАЯНЫ
Көне ел ед1, есепаз көп болар едь Б1р рет кытай
патшасымен жау болганда эр жерде отырган
жаксыЛы —. жаманды жалайырлардың бэр! б!р жерге
жиылды, жеттпс күрен* ел болды. Рулары көп ед1,
эр кайсысы б1р К1С1Н1 ага сайлап, б>р жүртта отырар
ед1, көб1р^п монгол жүртында, Онон дёген жерде
ед1. Б1р -рет кытайдан көп эскёр келш, б>р жерде
жиылып отырган жалайыр халкын шауып, көп жама-
гатын кырып, мал-мүлкш талап, б1ркатарын күл —
күңд1кке' алып кетп. Шабылган елд1ң аш — арыгы
жеуге ас жоктыктан сахыра пиязыңың (жаужүмыр-
дың) түб1н казып жеп корек ететш.
Шыңгыс ханның жетшнп атасы Дотумен хан өдш,
артында тогыз үлы калдьи Балалардың анасының
аты Мунулүн едь Үлкен үлы Кдйду ханга кыз айт-
тырып, ол калыңдык ойнауга кетп. Үйдш касында б1р
тепс, жаксы жер бар ед1, онда Дотумен ханның үл-
дары ат шаптырып ойнар едп Ол жердш жаужүмыры
көп ед1, жалайырлар ол жерден жаужүмырды көп
казгандыктан, ат жүре алмастай болды. Мүны көрш
балалары анасына айтты. Анасы ашуланып, жаужү-
мыр казыи ^тыргандарды кызметшьлерше сабатты.
Жалайырлар. жиылып барып үлкен 'төбелес болды.
Жалайырдан б1рнеше кю, Мунулүн бастаган жактан
б1рнеше К1С1 өлдп
44
Жалайырлар аш-жалаңаштыктан ызасы кайнап,
ханның жет1 үлымен косып, колга түскеннщ барж
кырды, Мунулүнның ауылын талады, колдарына түс-
кен асты 1шш тойынды. Мүны естп, К,айду хан
аулына келдк Жакын-жуык туыстарымен, руласта-
рымен акылдасып: «Мүндай к жасапсыңдар, бүган
не жауап береаңдер?»,— деп жалайырларга ккп сал-
ды. Жалайырдың ип жаксылары бүл 1ске араласкан-
дарды санады, жетшс юа болды, соларды бала-
шагасымен айдап К.айду ханның алдына алып келд!
де, «бүларга не 1стесең де өзщ бьл» дедь К.айду
хан айналасындагылармен акылдасып ед1, олар
айтты:
— Сен1ң туыстарьгңның каны бүлардың канымен
өтелмес, сондыктан бүлардың үлын күл, кызын күң
ет,— дед). Хан бүл сөзд1 кабыл кылды. Бүл жамагат
өст), б)рак өздерщ жалайырмыз демед), киан үлда-
рымыз деупп ед1. Ол кезде азат күлдардың кожасы-
ның руын устауы дэстүр ед>. Шыңгыс хан болган-
нан кей)н барлык жалайырлар түткын болган жа-
лайырларга ел^ктеп, өздерж монгол киян үлдарымыз
дейтж. Жалайырлар он б1р атага дежн ягни Шың-
гыс ханның төртжил үрпагына дейж пенде болып жүр-
д1. Өр бвр патшазаданың карамагында он үй, жиырма
үй болып жүрер ед1. Олардың непзп түб1 монголдың
дэрл1К1н руынан болар, дэрлшн ел1 нүкүз эулетжен.
МОНГОЛ ПАТШАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
К.иян мен Нүкүз эулет) Еркже конда түрганда,
эр жамагат б1р ру атын алды. К.иян нэсЫнен Күрлас
атты б1р к1С1 болды. Оның нэсьл) баска рулардан
көп болды, он күрлас елв дедк Сол күрлас нэсйгпнен
б)р К1С1Н1 патша көтерд!, б1рак аты белгклз. Содан
кей1н үнем1 сол күрлас елшен патша сайлайтын
болды. Халык Ерк1не коннан шыкканда патшалары
күрлас руынан Бөрте чене деген едь Оның К.оймерйл
атты үлы бар ед1, экес! өлгеннен кейш сол патша
болды. Ол опат-тапкан соң, оның Бешж киян атты
үлын патша көтердь Ол өлгенде оның үлы Тимаш,
ол өлгенде Тимаштың үлы К.ыши мергенд!, ол өлгенде
оның үлы Кожым бурылды, ол өлгенде оның үлы
Бөкебендунды, ол өлгенде үлы Самсаушыны, ол
өлгенде оның үлы К.алмашыны, ол өлгенде оның
45
үлы Тем1рташты, ол өлгенде үлы Меңл1хожаны, 0.1
өлгенде улы Жүлдызды хан көтердк Жүлдыздың ек>
үлы бар ед1, екеу1 де өз1 т1рз кез1нде елдк Б1реу1нен
Дубун баян атты ул, б1реушен Аланко атты кыз
калды. Жүлдыз хан Алаңко атты немересш үлкен
той жасап, Дубун баянга алып бердь Одан кей1н
Жүлдыз хан өл1п, моңгол ел1н1ң яатшасының тагына
немерес! Дубун баян отырды. Б1рак көп узамай отыз
жаска жетпей ол кайтыс болды. Одан б1р> жет1,
б1р1 алты жасар ек! үл калды. Үлкеншщ аты —
Бьпгенүт, К1Ш1С1Н1Ң аты — Бөгенут, кейб1р нүскада
Бьпгедай, Бекжедай деп те айтылады.
АЛАНКОНЫҢ ТАҢГАЖАЙЫП ХИКАЯСЫ
Аланконың күйеу! Дубун баян өлгеннен кейш
атасы Жүлдыз ханның ага-шъзершщ балалары, нөкер-
лер1 эр кайсысы б1зге күйеуге шык деп усыныс
жасады. Аланко олардың бэрше де: «Мен өлгежмше
ешк1мге түрмыска шыкпаймын, үлдарым жпчт бол-
ганша елд1 өз1м баскарамын, одан соң үлдарыма
тапсырамын» деп жауап бердь Бүдан б1рнеше жыл
өткенде б1р кеште үйыктап жатып оянды. Таң сЭрще
түнд1ктен бир жарыктүст!, жарыктың 1шшде түс! шикьл
сары, көз1 көкшы адам елестедд. Аланко шошып,
касында жаткан эйелдерд! түргызбак болып айгай-
лайын деп ед1, дауысы шыкпай, Т1Л1 байланып калды,
түрайын деп ед1, аяк-колының жаны кетш барады,
б1рак акылын жогалткан жок. Ол адам жайлап касына
келш, мүнымен косылысканнан кешн, кайтадан түн-
д1ктен шыгып кетт!. Журт бэр|б>р сенбес деп, бүл
жагдайды ешюмге айтпады. Бес-алты күннен кейш
элг1 адам тагы келдц б1рнөше күнде келш түратын
болды. Б1ршш1 келген күннен кейш Алаңко ек1 кабат
болды. Төрт-бес айлык болганнан соң туыскандары
жиылып келш, жүкт1 болганының жагдайын сүрады.
Алаңко жиылгандарга болган окиганы баяндап бердь
Жэне «Маган ер керек болса, мен ерге шыкдас па
ед!м? Өйел болсам да, ел баскарып отырмын, өз!мд1,
бүк1л халкымды, ек1 үлымды үятка калдырып, мүндай
•ске барамын ба? Нанбасаңыздар, б^рнеше күн жаткан
үшмнщ сыртынан бакылап көрщ1здер, күдай тагала
мен1 үятка калдырмас жэне менщ 1ш1мдеп бала туа
калса, элбетте, кэд1мп адамга үксамас, менщ жүкп
46
болуымда кудай тагаланын хикмет! барлыгын содан
б1лерс1здер»,— дед).
Халык бул сөзд| еспген соң баршасы сенд),
өйткеж Алаңконың М1нез-күлыгьгн б1лет1н едь Деген-
мен күнде кеште үйдщ сыртынан бакылап жатты,
кеэектест ояу отырды. Б)рнеше күннен кейж сахар
уакытында аспаннан б»р жарык пайда болып, үйдщ
түндНнен >шке юрд). Мүны көрген к)С1лер уйыктап
жаткдндарды оятты. Б1рсыпыра уакыттан кейш түн-
Д1ктен кайтып шыгып кетп. Үйд1 бакылап жаткан
адамдардың барлыгы келген-кеткенш көргенмен,
адамның суретш көре алмады. Бүдан кейш Аланконың
сөзщщ шындыгы журтка мэл>м болды.
АЛАНКОНЫҢ БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Аланко осыдан кейщ үш ул тапты. Үлкежж
аты — Бүгүн катгын, барша катгын ел« соның нэсь
лшен. Е|йнш)С)жң аты — Боскын жалжы, жалжүт ел!
соның нэсйлшен. Үшшипа — Бүдыңжар мүнак, оны
хан көтерд!, Шыңгыс хан жэне монголдың көп рулары
соның нэс1Л1 болцр. Бүл үш үлдан болган елдердщ
бэрш нирун дер ед), нирунның магынасы —«ару
түкым руы» деген), өйткеж монголдың түс)Н)п бойын-
ша, ол ру нүрдан пайда болды. Бүдынжардың ек1
үлы бар ед>. Үлкеншщ аты — Бүка, к)Ш)сшщ аты —
Тока. К)ш)с)нен түкым калган — калмаганы белпаз.
Бүдынжар өлген соң Бүканы хан көтердь Оның Доту-
мен атты б>р үлы бар едк Өкес) өлгеннен кейш Доту-
менд! хан көтердк Дотуменнщ тогыз үлы бар едц
сепзш жалайырлар өлт>рд). Оның тарихын жогарыда
эңпме етпк. Үлкен үлының аты Кдйду ед>, ол кыргын-
да аман калды, экесшщ орнына хан болды. Оның
үш үлы болды, үлкеж — Байсанкүр, екшипа — Шыр-
каланкүм, Тайжүт ел1 соның нэсцпнен. Шыркаланкүм-
ның үлкен үлының аты — Мүркад көжше, оның
үлы — Мамикдй каган, оның үлы —- Кддан тайшы.
Кддан — монгол аты, тайшы — кытай сөз1. Магына-
сы — жагымды дауыс дегень К1мде-к1м күлакка
жагымды үнмен айтса, оны тайшы дер едг Оның
үлы — Арал, оның үлы — Баргүтай, лакабы кырыл-
түкед). Өзбек ас жегенде, ас тамагынан өтпей, түрып
кдлган к1с)н) кырлыгушы дейдь түрйс тьлшде тама-
гында б>р нэрсе түрганда кдрлыгады дейдй Сол
47
кырылдак Баргүтай Тайжүт елше бас болып, Шың-
гыс ханмен көп согысты. Үипнип үлының аты —
Жаушын, Жаушын жэне Ертен ел1 щ нэсйи сол
к1С1ден.
К,айду хан өлгеннен кей1н үлы Шыркаланкүм>
өгей анасын алды. Одан ек1 үл болды. Үлкеншщ*
аты — Кэнду чене, юипсшщ аты — Өлекшш чене,.
чене — монголша каскыр деген сөз, сонда соңгысы ’
каншык каскыр. Мүның балалары көп болды, сондык-;
тан оларды ченес дед1, ол — чененщ көпше түр! ягни
каскырлар немесе каскыр үй1р> дегенй Бүларды кейш
нүкүз деп атады, б1рак бүл — бүрынгы нүкүз емес 
ед1. Ол нүкүздщ аты ел йипнде элдекашан жойылып
кеткен едй Үлкен үлы Байсанкүрды хан кылды, ол
акылды, эд1л патша болды, көп жерлерш багындырып,,
достарына жаксылык, дүшпандарына жамандык жа-
сап, б1рнеше жыл патшалык кылганнан соң, үлы
Түмнеш өз орнынан калдырып, кайтпас сапарга кетп.
ТУМНЕ ХАННЫҢ БАЯНЫ
Тумне хан үлы патша болды, барша нирун ру-
ларына көп жылдар патшалык кылды, оның зама-
нында ел1 тыныш жэне дэулетп болды. Оның тогыз
үлы бар ед1, кейб1р!нен б>р ру, ал кейб1ршен екьүш,
Т1ПТ1 төрт ру тарады. Бүл тогызының 1шшде Кдбыл*
жэне Кджулы атты екеу! епз едг Үлкен үлының
аты — Жаксу, оның үш баласы бар едй Үлкен үлы-
ның аты — Бүкакын, екшипа Үрүт, үшшипс! — Ман-
күт. Бүл үшеушщ үландары үш ру ел болды. Екшип
үлы — Иарымшер, одан б!р ру ел болды. Үипнипсь
нщ аты — Кджул, одан Иүрүмжы Барлас туды, бү-
кЁл Барлас ел1 мүның нэсццнен. Аксактемйр осы Бар-
лас руынан едь Барластың магынасы кажыган немесе
тоза бастаган дегенге келедь Төртшип үлы — Сам-
качун, Идүркен руы соның нэсЫнен. Бесшип үлы-
ның аты — Жаткелк!, барша Бодат ел1 осыдан тр-
райды. Алтыншы үлы — Кдбыл хан. Шыңгыс хан
жэне одан баска көп елдер Кдбыл ханның үрпак-'
тарынан пайда болгандар, тэң1р1м буйыртса, олардың'
барлыгың тшст! жершде айтармыз. Жетшшклнщ
аты — Одүрбиян, кикым руы оның нэсЫнен. Сепзш-
Ш1 улы — Болжар доглан. Моңгол аксакты доглан
дер, өйткен! б1р аягы аксак ед1, бүшл Дулат руы —
48
оның нэсЬн. Тогызыншы улының аты — Чынтай,
барша Исут руы бул ккЫң нэсЬннен. Чынтай барша-
сының кенжеа ед1, монголдар кенжеж өтилкен дер,
оның магынасы — от иеа дегеж. Баска улдарын үй-
лещцрш, узата-узата келгенде, үйге ие болып кенжес!
калар, анасы ошагының иес! болар. Монголдык эдет».
бойынша барша улдары кенже улды кад^рлеп, сый-
лар ед1. Чынтай ечекеден туган балалар шетшен
батыр, жаужүрек болды.
Шыңгыс хан Мауреннахырга келгенде Чина ноян
дегенд! отыз мың эскер берш, Хорезм шахы Мухам-
медт! жаулауга Ж1берд>. Ол Султан Мухаммед шах-
тың бала-шагасын, кдзынасын алып Иран, Өз!р-
байжан, Гүржктанды багындырып, тем>р какпадан
өт1П, Дагыстан, Шеркес, Кыпшактарды талкандап,
ЕдЬ1 мен Жайыктан өтш, төрт жылда, Шыңгыс хай
Монгол журтына кайтканда, Алатауда оган келш
косылды. Чина ноянның нэс!л1 иасут руынан едь
Түмне хан өлгеннен соң, оның улы Кдбылды хан
көтерд!. Онын алты улы бар ед,. Үлкежжң аты —
Өк1н жаргак, екшипа — Бартан баЬадур, ек!нипа —
Кутукты менк1, төрт1нш1С1 — Кыдан баЬадур, беанип-
с1 — Кубылахан, алтыншысы — Будан кият. К,ият-
тың магынасын жогарыда айттык, бул жерде де ай-
талык. Таудан аккан селд! моңгол киян дер, киат —
соның көпшеа. Түпк! магынасы — күигп, жылдам
таудан аккан сел эр1 күшп, эр1 жылдам агады. Сол
себепп бул атты Ерюне кон 1Ш1нде отырганда К,иян-
ның балаларыйа койыпты. Көп жылдар өткен соң
эр жамагат б!р ру атын көтердй Мэселен, б>р1 кор-
ласпын, б1р1 дурманмын дейд1, енд! б1р4 коңыратпын
дейдь
Киат аты ел 1ш1нде сакталмады, жок болды. Бу-
дан үш-төрт мың жыл өткенде К,абыл ханның алты
улы болды. Алтауы да батыр, палуан жэне шапшаң
ед1, сол себепп оларга кияттар деп ат конды, барша
кият ел1 соның нэсшнен. Кдбыл хан өл1п, улы Бер-
денд! хан көтердй Оның төрт улы бар едь Үлкеж-
жң аты — Муңдай, ек1нш1С1 — Бөкен тайшы, үиин-
Ш1С1 — Есуки баИадур, төртшипс! — Дөрб1тай. Бу-
лардан болган балаларды да кият дедь Бертен хан
өлгеннен соң улы Есуки баИадурды хан көтердь Есуки
баЬадурдың бес улы бар ед1. Үлкеж — Шыңгыс хан,
экес! койган аты — Темүшын, хан көтергенде Шың-
44
Гыс деп атады. ’ Екшнпа — Жошы касар, ЖошЫНын
магынасы — мейман, касардың магынасы — ара&гын
сабиг, тэж1кт1Н дад дегеж, ягни каскыр, жолбарыс,
кабылан сиякты, еттен басканы жемейтш жануар
дегенге келедк 7өрт1нш1С1 — Тимүке, беанппа —
Белгүтай ечеке. Есукидщ бес үлынын көпшйппнщ
түс1 шикйт сары, көздер! кызгылт болады. Сондыктан
арабтар мүндай түеп шаЬла дер, монголдар бор-
жуган дер ед>. Баягы Аланко айтатын, оган келш ашы-
на болатын адамның да рең1 ак сары, көздер! боржы-
ган болатын. Соның нышаны тогыз атадан барып
шыкты. Борфыган кият деген атау осыдан тарады.
ШЫҢРЫС ХАННЫҢ ДҮНИЕГЕ
КЕЛГЕН1Н1Ң ТАРИХЫ
Шыигыс хан хижраның 559-ншы доңыз
жылында Б|лүн йылдык деген жерде
дүнияга кс.и!. Туганда б1р коп.н жүмып туды. Кш-
д|к шеше болган эйел колын ашып карап едц б1р уыс
кан көрдь Мүны келш экесше айтты, отырган кюлер-
Д1ң еш кайсысы бүл ненщ нышаны екенж айта
алмады, тек б|р км гана «бүл бала дүние жүзже
патша болар, көп елдер мен уэлаяттарды каталдык-
пен өз!не багындырар, бүл — соның нышаны»,— дедь
Ол К1С1Н1Ң айтканындай болды. Өкеа атын Темучин
крйды, хан көтергенде Шыңгыс деп лакап бердк
Шыңгыс ханның аталарын жогарыда айттык, бь
ракбарлыгын б)р жерде айтуды дүрыс көрдж. Шыңгыс
ханның экес! — Есуки баЬадур. Монгол экесж ечеке
дер, оның экес! — Б>ртан хан, екжип атасын эбукен
дер, оның экес1 Кдбылхан, үшжил атасын алынчек
дер, оның экес1 Тумне хан, төртшип атасын бүдатүр
дер, оның экес! — Байсүңкар, бесжип атасын буда-
көр дер, оның экес1 — Кайду хан, алтыншы атаны
мурки дер, оның экес1 — Дотумен хан, жепнш! ата-
ны дутакүн дер еда. Жет> атага шей1н ат кояр, одан
соң коймас. Жет1 атасына дейш б1лу түр1к, тэж!к,
жалпы адам баласына тэн. Түр1к халкында: «Мен
жет1 атамнан бер1 тем1рипм1н (үстамын)», «менш
жеп атам осы жерде туып-өскен», «мен жет> атам
нан жарлылык көргешм жок» деген сиякты сөййем-
дер жи1 кездеседЁ Тэж1ктерде де сондаи сөздер бар.
Енд1 айтып келе жаткдн сөз1м1зден калмалык. Доту-
мен ханның экеа — Бүка хан, оның экеа — Бүзын-
жар хан, ол экеаз, Аланко атты эйелден туды. Алан-
ко Жулдыз ханның немереа ед1. Өкеа — жйтт ке-
31нде өлд1, Жүлдыз атасының колында өсп. Сондык-
тан экес1Н1Ң аты халык 1иинде көп мэл1м емес. Жул-
дыз ханның экеа — Меңл^хожа хан, оның экеа —
Тем1рташ хан, оның экеа — Калмажухан, оның эке-
а — Сымжаушы, оның экеа — Бөкебендур хан,
оның экеа — Кожым бурыл, оның экеа — Кажы
мерген, оның экес! — Тимаж, оның экес! — Беипн
киян, оның экеа — Коймарал, оның экеа — Бөрте
чина. Бөрте чина мен Кианның арасы төрт жүз елу
жылдай. болады. Бул екеушщ арасында өткен к1сь
лердщ аттарын бьлуге көп эрекет кылдык, б1рак мүм-
к1н болмады, еш тарихтан таппадык. Ерк1не конда
отырганда оны ешюм жазбаган. Кианның экеа —
Ел хан, оның экеа — Тең13 хан, оның экеа — Меңл1
хан, оның экеа — Жулдыз хан, оның экеа — Ай
хан, оның экеа — Огыз хан, оның экеа — Кара хан,’
оның экеа— Монгол хан, оның экеа— Алынша
хан, оның экеа — К үй1к хан, оның экес1 — Дёбба-,'
кой хан, оның экес1 — Елше хан, оның экеа — Түпк
хан, оның экес1 — Түрж, оның экесГ — Иафес, оның
экес1 — Нух пайгамбар галаиссалам, оның экеа —
Лэмек, оның экеа — Мэтушах, оның экеа — 1д1р1а
пайгамбар, оның экеа — Бердц оның экеа — МэЬ-
лайыл, оның экеа — Кинан, оның экеа — Шес пай-
гамбар, оның экеа — Адам Сафиолла.
Есуки баЬадур өлгенде оның үлкен үлы Шыңгыс
хан он үш жасында ед1, Ш1лер1 жас едй Бодынжар^
хан нэсйпнщ баршасы Есуки баЬадурга багынар еди
Монголдың эдет! бойынша патша карауындагы елд1Ң$
жылкы, түйе, сиыр, койының, ягни төрт түл1к малы4
ның оннан б1р1н алып отыратын ед1. Егер патшаным
бес не он улы болса, экелер! өлгеннен кей1н оларды№
б1р1н хан көтерер ед1, өзгеа халыкка косылар ед|1
олардан хан жылына б!р ат я б1р түйе алар ед1, олап*
өл1п, балалары калса, өзге халыктан неше мал алса^
олардан да сонша мал алар едь	*
Есуки баЬадүрга мал берш турган ел1 отыз-кыры^
мың үй болатын. Шыңгыс ханды туыстары жас деЦ
52
одан корыкпады, Адам баласында «алмак жаксы,
бермек жаман» дейтш пигыл бар. Шыңгыс ханга мал
бермеу үш1н туыстары одан көшш, алыс отырды.
Есуки баЬадурга багынатын елд1ң 1Ш1нде малы мен
басы көб1рег1 Тайжут руы едй Баска руларга бас
болып, өз руымен баска жерге көиип кетп. Ол уа-
кытта Тайжуттың басшысы Баргунай кырылдак еди
Оның экес1 — К,адан тайшы, оның экес! — Меми-
кай калан, оның экес1 — Мүрынду кенже, оның эке-
С1 — Шыркаланкум, оның экес1 — Кайду ханнан ба-
рып Шыңгыс ханга косылар едй Есуки баЬадурдың
ел1 ек*1 бөл1нд1. Үш улысы Тайжутка косылды, б>р
улысы Шыңгыс хан касында калды. Ханның үлкен
атасы Берден ханнан тугандардан маңгыттың жар-
тысы, өзге'елдерден ек1 жүз үй, жүз үй, елу, он, бес
үйден калды. Мангыт көп емес едц хан касында
кдлган маңгыттардың басшысьгК.ойылдар едй К.ата-
ган, Хажут, Жойрат, К,ият түгел1мен Тайжутка
косылды. Мерк1т ел1 Есуки баЬадурмен жау ед1, ол
Тайжутка косылды, атысып, шабысып, жылкы ай-
дап кетш жүруш! едй
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ ОН ҮШ ЖАСЫНАН КЫРЫК, ЖАСЫНА
ДЕЙ1НГ1 1СТЕР1Н1Ң БАЯНЫ
Шыңгыс ханның анасының аты Оолун еда, ек1
лакабы болушы ед|, б1р1 — Оолун эйке, ек1нш!С1 —
Оолун кошын. Өйке — монгол сөз1, улык деген сөз,
кошын — кытай сөз1, магынасы моңголдагы катын,
тэж1ктег1 бану, өзбектеп бэйб^ше деген сиякты, үй-
Д1Ң, малдың иес1 деген сөз. Ол ккй Акнур руынан ед1,
акылды, кең пейьл, устамды эйел болатын. Крнкамар
руынан 61 р К1С1 бар ед1, ол шайхылык кылар ед1, барша
монголдың тр1 саналатын, аты Меңл1к, лакабы
ечеке едй Монгол халкы оны сыйлап, ечеке атар ед1.
Түр1к халкы ардакты к1С1лер1н ата дер, мысалы, Хактм
ата, Сей1т ата деген сиякты. Шыңгыс ханның анасы
күйеу! өлгеннен кей1н Меңл1к ечекеге турмыска шы-
гып ед1, сондыктан барша коңкамар руы Шыңгыс хан-
га косылды^Муны жазганда бурынгы Монголда, Өз-
бекте патша болгандардың, кеңесш1 билердщ шык-
кан тепн, 1стеген 1стер1 мен айткан сөздер1н айтып,
үлкен к1тап жазсам деп ед1м, б!рак бул жумыс^ы
бастаган соң ауруга ушырадым, наукасым көпке
53
созылып кетп. Сондыктан 1Ш1мнен ойладым:' егер
мен өл1п кетсем, ютап жазылмай калар, өйткеш 613-
Д1ң түкымымызда Иадгар ханнан 613 пакырга ше-
йщп тарихты мендей бйтетш юс1 жбк, бөтен жүрттың
К1С1С1, С1ра, бътмес. Сондыктан бшгеюмш көрге алып
барганнан пайда бодмас деп, Адамнан Жошы ханга
келгенге дешнп көне тарихты карадым. карамай да
айттым, өйткен! оның бэрщ жатка бцтепнед^м. Шей-
бани ханнан өз1ме дежн еш нэрсеге карамадым, өз1м-
шң жадымда бэр1 бар едд. Төрт хатшыны отыргызып
койып, жатып та айттым, турып та айттым, өйткеш
эл1м кемш, акылым азайып бара жатты. Сондыктан
сөз1 кыска болганмен, магынасы кыска болмас деп
ойлаймын.
Тайжуттың азгыруымен Нирун елшщ көп рулары
он үш жасар Шыңгыс ханга жау болып, көп жылдар
атысты, шабысты. Ш^ңгыс хан кырык жаскд толган-
да, барыс жылының басында б1р К1С1 кашып келтп,
Шыңгыска мынадай хабар бердй «Барлык Нирун ел1
жиылып С1здщ үспюзге аттанды. Бөтен журттар-
дан Биауыт, Мерют, Татар елдер! Тайжутпен б1рге
аттанды». Шыңгыс хан бүл уакытта элаз емес ед1,
жаксы мен жамаңды көрш, ащы мен тущыны татып,
ыстык пен суыкты көрш ед1.
Өзше тэуелд! елдердщ малы мен жанын бвр жерге
жинады. Он үш ру ел болды, он үш күрен етш, үй мен
малды, 61 р б1р1не такай дөңгелек етш курды. Дүние,
мал жаксысын пана етш, мыктап байлады, жаманын
күреннщ сыртына койды. Сол уакытта жау келдц
булар күренге арка берш, согыс ашты. Шыңгыс хан-
ның карамагында он мыңдай, жау жагында отыз
мыңдай К1С1 бар едь Үзак та катты шайкас болды.
Акыры, күдай тагала Шыңгыс хан жагында болып,
ол жең^п шыкты. Сол күн1 бес-алты мың юс1Н1 өлпр-
Д1. Тайжуттан Т1р1 түскен к1С1лерд1 байлатып койды.
Жетп1С жерге казан көтергп, оган су толтырды, су
кайнаган уакытта кол-аягын байлап, эр казанга б1р
К1С1Н1Ң аягынан устап турып, басын батырды, эбден
тскенше устап турды. Одан соң Тайжут елше атта-^
нып, халкын шауып, жаксыларының ул-кыздарын
пенде етт1, жамандарын айдап экелш, өз ел1не косты.,
Булар косылганнан кей1н ел1 бурынгыдан да кү-
шейд1. Шыңгыс ханның атагы бүкщ монгол журтына,
жайылды.
и
ШЫҢРЫС ХАННЫҢ КЕРЕИТ ОҢ ХАНМЕН
СОГЫСЫ ЖАЙЫНДА
Жойрат ел1нде Жамүка шешен деген б)реу бар
ед|. Шешен деген акылды деген сөз. Арабтар акыл-
ды, тэж1ктер бахиред, өзбек шешен дер едг Б>здщ
заманымызда шешен деп жаксы сөйлей б)летш адам-
ды айтатын болды, ол да акылды дегеш болар, акылы
жок болса, не сөйлеп үксатады дейсщ. Жамука ше-
шен Оң ханнын үлы Сэнкүнге барып, «Сгз экең екеуг
Ң13 Шыңгыс ханды өздерщ1зге дос көреаз, ал ол
жасырын түрде найман хандары Тиаңмен, Бүйрык
Ханмен б)р1пп, Оң хан мен үлын ордадан куу туралы
келйхөз жүрпзш жүр. Шыңгыс ханның күпия ойын
менен жаксы ешк)м бьлмейд), өйткеж мен онымен
туыспын, б1рге туып, б1рге өспм, екшипден, мен>
өздер)Ң13 жаксы биераздер»,— дейдк Найманмен сөз,
бар дегенге күлактарының елеңдейтш себеб) — кереит
пен найман жүрты б1р туыс жэне катар отырар ед'|,
соган карамастан б)р б)р)мен үнем) жауласып, б>рде
үрысып, б1рде жарасар ед). Жамүка шешеннщ бүл
созше экес) мен баласы иланып калды, б>рак оган
айтты:
— Есуки баЬадүр мен үлы Шыңгыс б>зге есеп-
аз көп жаксылыктар жасады. Б1зге ешкандай жа-
мандык жасамаган адамга 6)3 калай дүшпандык
жасаймыз?
Жамүка көп сөзд), бүзык адам ед), оның сөзше
ерш, досымен дүшпан болган жаксы емес ед>. Оң
ханның Есуки баЬадурдың б>зге гстеген жаксылыгы
көп дегеншщ мэшс) мынау едг
 Кереит елшщ Мэргүз атты патшасы бар ед1, оның
ек1 үлы болды, үлкеншщ аты — Күршакыр, юнлсшш
аты — Күрмаргыз. Өкес) өлгеннен кейш ек1 баласы
елд) ек1ге бөлш, билеп отырды. Күршакырдың бес
үлы болды, үлкен! — Оң хан, екшипс) — Еркекара,
үш)нш)С) — Байтем1р, төртшипс) — Мамишай, бесш-
Ш1С1 — Жакембу. Бэр1 де шетшен акылды, ержүрек
ед1, экес! балаларын үйленд^ргеннен кейш кайтыс
болды. Балалары экеден калган елге, малга дүрыс
иел1к ет1п отыра алмады, аз елге төре көп болды. Оң
хан мен кенже 1Н)С1 Жакембу б>р жак, Еркекара ек1
1Н1С1мен б1р жак болды. Өзара үрысып, Оң хан жеңш
шыкты. Еркекара найман 1шше кашып барып, одан
55
көмек алып келш, Оң ханды куып, журтка ие болды.
Оң хан Есуки баЬадурды паналады. Есуки баЬаду|
эскер1мен аттанып барып, Еркекараны куып, ат^
тагына Оң ханды отыргызды. Еркекара кашып, нага-
шылары Көрханга барды. Ол елпп либерш, Оң хангф
«Өкелер1ң1зден бес ул калып еддщздер, бул шащф
дейш араларыңызда кел1суш1Л1к жок, араларыңызд|
болган жаксылык-жамандыкты умытып, экелер1ң1>
ден калган мал-жанды тең бөлкпп алып, тыныш өмф
сүрщ1здер»,— деп акыл айтты. Оң хан бүган келк>
пед1. Сөзш тыңдамаганына ашуланып, Көрхан эске
р1мен Оң ханга карсы жүрдь Кдра халык Оң хандь
колдамады, сондыктан аз ккдмен Көрханга карсь
шыгудан коркып, Есуки баЬадурга келдь Есуки баЬд
дур тагы да Оң ханды колдап, эскер^мен Көрхани
карсы согысты. Согыста Еркекара каза тапты. О»
ханды хан кылып, кер1 кайтты. Одан соң Оң хан уль
хан болды, дэулеп күннен күнге өсш, халкы көбейда
Сондай жаксылыгын умытып, Оң хан ШыңгыС хани
«кызымды берем1н» деп шакырып алып, басын кес
пек болды. Шыңгыс ханга Бокдай кынжат дегенд
Ж1беред1. Ол юсшж аты Бокдай едд, Оң ханның бока
уылы ед1. Монгол бокауылды кынжат дер ед1. 01
уакытта Шыңгыс пен Оң ханның үйлер! жакын бол
ды. Шыңгыс хан Жамуканың сөзшен, Сэнкүншр
айласынан бейхабар, касына ек1 ккй ертш, Оң хан-
ның үйше аттанды. Жолда Меңл1к ечеке ушырап
Оң ханның айласының бэрш Шыңгыс ханга айтты
Хан Бокдай кынжатка: «Каз1р согым арык, тэң1ри>
буйырса, б1рнеше күн өткен соң барамын, хабар өз1м
нен болсын»,— деп, оны жаксы сыйлап аттандырды
Бул окигадан бес алты күн өткенде Шыңгыс хани
ек) Ж1пт келд1. ҮлкеңЫң аты — Бадай, к1Ш1С1ни
аты — Кышлык. Хабарын сураганда, Бадай айтты
— Кереит Бөке жирен дегеннщ жылкышысы еддк
Кеше сауылган сүтп алып, үйге К1ре бергенде, үйде»
мынадай сөз ест1д1м. Бөке жирен 1 1С1 Алакдга: «Бок-
дай кынжат кайтып келгеннен кейш кеңеспк. Б1здй
айламызды Шыңгыс хан 61ЛД1, енд1 амал-айламе»
1С б1тпейд1. Ертең кешке аттанып, таң алдында Шың<
гысты үйшен басамыз»,— дедд. Муны еспген соң сү*
Т1МД1 бере салып, бул хабарды С1зге жетмзуге асы*
гып келд1к.
Шыңгыс хан бул хабарды еспген соң айнала*
.ындагы халыктарга бул хабарды жетюзш, елш баска
«акка көишрш, Балжона булагында кездесетш бол-
ХЫ. Өз1 ек1 мың садакты адамды алып калып, аттын
лылбырынан устап отырды. Күн ею найза бойы кө-
герйпгенде, жау он ек> мың ккпмен келдь Ек1 жак шеп
<урып, урысты. Ханның касында акыл беретшдей
«аңгыт Койылдар Жошын деген бар ед1, хан онымен
кеңестй Ол: «Мен жамагатыммен жаудың арт жагына
шыгып, туымды т!гей1Н, с1з алдынан шабуылдаңыз»
дед1. Хан онымен келктк Кереиттер топ-топ болып
уш рет шабуыл жасады, оны кайтарды. Төрпншще
Оң ханның улы Сэнкүн бастап шабуылга шыгып, б1р-
б>р!мен араласып жүргенде, оның бетше найза тит
жараланды, кереиттерден өлгенде, жаралангандар
да көп болды, амалсыз шепндь Сонда Шыңгыс хан
айтты: «Б13 осы жерде турып согыса берсек, көп шы-
гынга ушыраймыз, өйткеж жау жакка көмек көптеп
келт жатыр. Сондыктан көш соңынан барайык*
деД1 де, колын бастап жүре бердь Жаудың бет! кай-
тып калгандыктан, оларды кууга бата алмады. Шың-
гыс хан Балжона булагында отырган көш соңынан
жетп. Б1рак булактың суы аз болып, су жетпеген-
Шктен тагы да көипп, Куласудың жагасымен жүрдь
Су бойында отырган елге тап болды, одан: «Не елаз?»
деп сурады. Сөйтсе олар: «Коңыратпыз» дедк Ол уа-
кытта коңыратка бас болып жүрген Түр1к имал едь
Шыңгыс хан оган елш1 ж1берш, «Осы уакытка дейш
жамандаспаган куда — анда ед!к. Ел болсаң, одак-
гасым бол, жау болсаң, өз1м келт турмын» дедк Муны
еспген соң барлык коңырат хан алдына келт, оган
багынды. Одан кей1н Шыңгыс хан Куласудан көшт,
Коңканаур деген суга келш, б1раз тыныс алды. Ел-
дүрк1н руынан Аркайшын баЬадурды елип етш, Оң
ханга Ж1берд1. Айткан сөз1 мынау болды. «Ек1 рет
журтыңды алдырып экемнщ ешпне келгенде, екеу!нде
де экем барып, журтыңды алып берт, атан тагына
отыргызып ед1. Өз1м де бес-алты жерде саган жак-
сылыктар кылып ед1м» деп баршасын б!р-б1рлеп са-
нады. Оның бэр1н кгеапка жазсак, сөз узап кетер.
«Мен сенен ел немесе мал тслемеймш, күнэ кылга-
ным жок, не себептен Ө31ңд> кинайсың? Арбаның ек1
арысы* бүпн болса, түзу жүрер. Сенщ дэулепңд,
артып жүрген арбаңның б!р арысы — улың Сэнкүн
болса, б1р арысы — мен ед!м, не үшж дэулетщд! тө-
57
гесш?»— дед1. Аркайшын бүл сөздердщ б1рш кал-
дырмай Оң ханга келт айтты. Оң хан: «Шыңгыс хан-
ның айтканының бэр! рас. Бүл сөзге менщ берер жа-
уабым жбк. Бул 1ст1 бастап жүрген — Сэнкүн, соган
барып айтыңыз»— дедь Аркайшын Сэнкүнге барып
айтып ед1, ол мынадай жауап бердк «Екеум^з согы-
салык, кудай тагала кайсымызды колдаса, сол же-
ңер». Шыңгыс хан жарасайын деп кайта-кайта елш|
Ж1берд1. Оң хан жараспады. Жарасудан үм1т үзген-
нен соң аттанды. Оң хан есгпп, карсы келдк Екеу(
согысты. Шыңгыс хан жеңт, Оң хан баласы екеуГ
бес-алты кюлермен эр жакка кетп.
Кереит ел1 епн егепн, кенттер! көп, шаИарларыя
бай ел ед1, Шыңгыс хан баршасыпа ие болды. Оң хан|
найман Тиаң ханга бара жаткан жолында найман-<
ның Корысамажу жэне Тэнеке атты ек! төрес! кезЛ
десп. Найман мен кереит эуелден еск1 дүшпан ед1.|
Ем төрес! акылдасып, егер 613 мүны өлпрмей Т1р»^
апарсак, Тиаң хан пр| алып калар деп ойлап, жолда*
оны өлпрт, басын Тиаң ханга алып келдь Тиаң хан:
«Мүндай үлы патшаны жэне кэр> ккйш неге өлт1р-;:
д^ңдер, тчр! алып келу керек ед1»,— деп, төрелер^н^
айыптады. Оң ханның басына күмк каптап, беп
еакке каратып, тактың үспне коятын ед1.
Б1р күж Оң ханның кураган басы аузынан тшн('
шыгарып, жалаңдатып койды, мүны сол күт үш рет
жасады. Найманның кариялары мүны жаманшы-
лыкка жорыды. Сэнкүн жүртына кайтып келдь Журты
оны үстап, өлпрмекш! болды. Мүны естп, ол Хотан
уэлаятына кашты. Хотанның эк1М1 калаш руынан
шыккан К,ылыш кара атты к1С1 ед|, Сэнкүнд! үстап;
өлпрт, эйел-баласын, мүлкш, басын кесш Шыңгыс]
ханга Ж1берд1.
ШЫҢГЫСТЫҢ ХАН БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс ханнын күип мен дэулеп күннен күнге
өсе түсп. Жакын отырган елдердщ тек күшплер! гана
оган багынбады, күип жэне саны аз елдер б1р1нен соң
б1р> кел1п Шыңгыска багынды. Хижраның бес жүз
токсан тогызыншы (жаңа есеппен 1202-жылы) до-
ңыз жылында кырык жасында Шыңгысты хан кө-
терд|. Найман мре деген жерде үлкен той жасап, ас.
6ерд1. *К,онкамар руынан Мещпк ечекежң үлы Көкше
58
еген бар ед1, халык оны «тэщржщ бет!» дер едг
’ол келш, «Маган тэң1р!ден ишарат болды. Темучин-
а бар, елге, халыкка «бү күннен соң Темучин де-
<ес!н, Шыңыз десж, жер жүзжщ патшалыгын Шы-
(ызга, оның балалары мен түкымына берд^м» деп
Цтты»— дед). «Шыңның» магынасы үлык жэне кат-
ы деген болар, ыз — оныц көпшесь Көкше Монго-
(ияның суык, кыс күндержде жалаңаш жэне жалаң
1ЯК жүрер ед1. Ол: «Б1рнеше күнде гайыптан б>р ак
юз ат пайда болар, соган мжш, тэң|р1мен сөйлест
селемж» дейтж.
ШЫҢРЫС ХАННЫҢ НАЙМАН ЕЛ1МЕН СОГЫСЫП.
ЖЕҢУ1Н1Ң БА^НЫ
Найман Тиаң хан оңкүт беп Алакүш тепнге к>с1
;алып, «Шыңгыс хан өзжщ т1лж алмагандарды өл-
Прд1. жамандарын өзше багындырды. Кереит жур-
Гымыздың б1р үлкен ел1 ед1, оның ханын да, жаксы-
рарын да кырды, жамандарын оз1не тэуелд! егп, бас-
ка да үсак елдер корыкканнан барып, өздер! багы-
нып жатыр. Бүрынгы жаксылар: «Он дэрупи б!р па-
ластың үстже сияр, ек! патша жер жүзже сыймас*
деуий ед1. Енд1п кезек не сен1к1, не межкь Ол үст1-
мазге аттанбастан бүрын екеум13 б1р1пп, Шыңгыс-
пен согысалык» дед>. Алакүш тегж бүл сөзд1 естшен
соң бар жаксы К1С1С1Н жүмсап, Тиаң ханнан еспген
сөэж Шыңгыс ханга жетк!ЗД1. Шыңгыс хан бүл сөзд1'
Сст1ген соң бектерж шакырып акылдасты. Бектер-
Д1ң бэрг «К,аз1р атымыз болдырган жэне арык, атымыз
оңалган соң найман үстше жүрейак» деди Шыңгыс
ханның экес!н1ң 1Н1С1 Дэрпай ечеке айтты: «Атта-
рыңның шаршаганын дэлел етпеюздер, бүпнп 1ст1
ертеңге калдырганның >С1 б1тпес, шздердщ аттарыңыз
арык болса, мен1Ң ел^мюң аттары сем1з, менщ атта-
рымды М1Н1Ңдер»,— дед1. Хижраның алты жүзжил,
ягни тышкан жылы аттанып, Тиаң хан үстже жүрдк
Шоша' ноянды шолгыншы етж Ж1берш еД1, ол бар
Т1л алып, Шыңгыска Ж1берд1. Оның хабары бойынша,
Тиаң хан Алтай суының жагасында отыр, найман
эскержен баска мерк1т, ойрат жэне жойрат эскерлер!
б1р жерге жиылып, Шыңгыс хан үстже жүрмек екен.
Тиаң хан да Шыңгыстың аттанганын естт, екеу!
карсы үшырасты. Шыңгыс хан согысуга эскерж да-
йындап, оң колына шкй Жошы косарды, сол коошна
үлкен үлы Жошы ханды койып, өз1 орталык эскерщ
баскарды. Ертеден күн батканша катты согыс болды.
Тиаң хан ауыр жаралы болып, найман эскер1, каш-
ты. Тиаң ханды таудың басына алып шыгып, одан
акыл сүрап едг, ол жауап бере алмады. Ханнан үмп<
үзген соң найман * бектер! өздер! акылдасып: «Төре-5
М1зден, ел1М1зден айрылып, жат колга түскенше^
өлген1м1з артык!»— деп таудан түсш, тагы согысты.*
Ңайман колы аз калганда Шыңгыс хан: «Слздердщ
ерл1Г1Ң1з сыйлауга түрады, мен кек алмаймын, кан-
дарыңызды кешпм. Найза-каруларыңызды тастап,
маган кел1ң1здер»,— деп бес-алты рет айгайлады.
Кабыл кылмай, б1р1 калганша согысып, бэр! де өлди
Бүны көрш, Тиаң ханның касындагы к!С1лер ханды
атка өңгерш кашты, жол бойында хан жан тапсырды.
Тиаң ханның Күшлш атты үлы согыстан аман шы-
гып, экесшщ үлкен агасы Бүйрык хан касына барды.
ЖАМҮКА ШЕШЕНН1Ң ӨЛГЕН1Н1Ң БАЯНЫ
Жойрат Жамүка шешен туралы шгерще айткан-
быз. Оң ханның үлы Сэнкүнге жел берш, бүзык-
тыкка итермелеген сол едь Оң хан өлгеннен соц най-
ман Тиаң ханга косылды, ол өлгеннен кейш өз жүр-
тына келд1. Жойрат халкы отырып, кеңесп. «Шыңгыс
хан — 613Д1Ң билеуш1м1з эр1 туысканымыз. Кереит
Оң хан 613Д1Ң К1М1М13 ед1? Найман Тиаң ханды хан
түтып, оган косылып, Шыңгыс ханга ок аттык. Бү-
ның бэр1н бастап жүрген Жамүка шешен, бүдан
күтылмай, 613 ел болмаймыз»,— деп, оны үстап, кол-
аягын байлап, Шыңгыс ханга алып келдй Хан буын-
буынын кесш өлт1р1ңдер деп бүйырды. Буындарын
кесе бастаганда Жамүка түрып: «Шынымды айтсам
Шыңгыс хан колыма түсе калса, оның буын-буынын
кесш өлпрсем деп ойлаушы ед1м, б1рак менщ дегешм
болмады»,— дед1. *
МЕРК1Т ЖЭНЕ ТАҢГҮТ ЖҮРТЫН АЛГАНЫ
Тиаң ханды жеңу! күзде ед1, ол кыс үйпще кыс-
тады. Жазгытүрым Мерк1т үстше жүрд1. Меркггтщ
төрес! Тиан хан Шыңгыска карсы согысканда, онымеи
б1рге болатын Токтабеп ед1. Шыңгыс ханмен согы-
60
са алмай, кашып найман Бүйрык хан касына барды.
Шыңгыс хан Мерк1т елш багындырып, өз карама-
гына косты. Одан соң Тангүт уэлаятына юрд). Таң-
гүттың төрес! калага жасырынды, *аз күнде каланы
алып, жермен жексен кылда, патшасын өлпрш, эр
уэлаятка б>р хак>м койып, өз> кайтып, үйше түст).
ШЫҢРЫС ХАННЫҢ БҮЙРЫК, ХАНМЕН СОГЫСЫ
Таңгүттан кайтып келген жылы үй>нде кыстады,
жазга салым Бүйрык хан үстше жүрш, жакын келд).
Бүйрык хан Шыңгыстың аттанганынан бейхабар, аз
к)с>мен ки)к аулауга шыгып ед). Күтпеген жерде
Шыңгыс эскер>мен кездесш калды. Шыңгыс хан сол
жерде оны үстап алып, басын кест). Тиаң ханның
үлы Күшл>к, мерк)т Токтабеп, балалары Жылауын
жэне Мажармен б>рге аңга бармай үйде халып ед).
Бүйрык хан касынан б)р кю кашып келш, оларга
хабар берд). Күшл>к пен Токтабеп кашып, Ерт)с жак-
ка кетт). Шыңгыс хан Бүйрык ханның үй)Н жэне
ел)н алып, кайтып ордасына түст).
КЫРГЫЗ ХАЛК.ЫНЫҢ ЕЛ БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс хан Алтан мен Түрмышты елнп етш кыр-
гыздарга ж)берд), «маган багынсын» деп талап койды.
Ол уакытта кыргыздардың патшасы Орыс инал деген
ед1. Бүл талапты кабылдап, ханга көп сыйлыктар-
мен жаксы К1с1лер1н ж)берд). Сыйлыктарының басы
етш аягы, көз), түмсыгы кызыл ак сүңкар ж)берд1.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ КҮШЛ1К ПЕН ТОКТАБЕПН1
КУЫП БАРУЫ
К,ыс үй)нде жатып, жаз шыга Күшлшт) куып
Ерт1ске карай аттанды. Ерт>ске жакындаганда ойрат,
карлык елдер) үшырады. Ойраттың беп К,онука, кар-
лыктың ханы Арсылан ед>. Олар өздер) келш Шың-
гыс ханды көрш, оган багынды. Ерт)стщ жагасынан
Күшл1к пен Токтабепн) тапты, олар со^ысуга шама-
лары келмей, кашты. Артынан куып жетш, Токтабеп-
н> өлт)рд), Күшл>к күтылып, Түрк)станга, кара кытай
Гөрхан касына кашты. Гөрхан оны жаксы күрметпен
карсылап, кызын берш, баласы етть Шыңгыс хан
өз)н1ң ордасына кайтты.
ҮЙГЫР ХАЛҢЫНЫҢ ЕЛ БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ,
Үйгыр ел1Н1ң патшасы Ид^күт ол кезде кара кы-
тай Гөрханга тэуелда болып, оган малдай салык тө-
леп түратын еда. Гөрхан өзшщ Шадшм атты нөкерщ
үйгыр халкына даруга етш Ж1берд1. Ол келгеннен
кейш халыкка кысым жасап, көп жолсыздыктар көр-
сегп. Үйгыр халкы бүган шыдай алмай, капа болды.
Ол заманда Шыңгыстың Монгол жер1 мен Кытайды
багындырганы, 1стеген жаксылык-жамандыктары
бүк1л элемге маглүм болып ед1. Идщүт Гөрханның
нөкер! Шадк1мд1 өлт1р!п, Шыңгыс ханга: «Сешң
жещсщ мен жаксылыктарыңды еспш, сенщ махаб-
батыңнан үм1ткермш. Сенщ кызмет^ңде болуга эз!р-
мш»,— деп өзжщ елипсш жзбердг Бүл сөзд! есггкен-
нен кейш Шыңгыс хан өзшщ Дубай деген елнпсш
Идщүтка Ж1берд1. Идщүт көп сыйлыктармен. келш,
ханды көр1п, оган багынды. Шыңгыс хан Идщүтка
глтифат жэне күрмет көрсетш, көп сыйлыктар бердг
Идщүт: «Дүние жүзшщ билеуипсшщ мүндай күрме-
тше ие бола отырып, өзщ1здщ бесшип үлыңыз бол-
сам деп үм1т етемш» деген тьлек бцццрдп Шыңгыс
хан бүл сөзд1 менен кыз тьлеп түр деп үгып, оган б1р
кызын берд1. Жол-жөнекей еске сала кетешк, 'Идь
күттың мэн1С1 монгол тьгпнде бакытты деген болады.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ КЫТАЙ, КДРА ҢЫТАЙ
ЖЭНЕ ШҮРШ1Т УЭЛАЯТТАРЫН АЛГАНЫ
Шыңгыс хан монгол ел1нде өзше карсы түратын
ел жок болгайдыктан, олардың басын косып, б1р жерге
жинап, оларга айтты:
— К,ытай патшасы Алтан ханның экем мен ага-
ларыма ктемеген жамандыгы жок ед1. Енд1 күдай
маган жэрдем берсб, сол~экем мен агаларымның кет-
кен кепн кайтарып, кытай жүртын талкандап. басып
алуга үм1т етш отырмын.
Ханның бүл айтканын костай отырып, оган мына-
дай кеңес бердк «Өуел1 Алтан ханга маган багын деп
елш1 ж1бер,~егер сенщ айтканыңды орындап жйтса,
Т1пт1 жаксы, егер орындамаса, сонда аттану керек»
дед1. Шыңгыс хан Шакыркожа деген нөкерш елпп
етш Алтан ханга Ж1бердо. «К,үдай тагала жер жүзь
нщ бил1гш менщ колыма берш түр, метң атым мен
1С1м элем халкына жайылып түр. Алтан хан, менщ
62
елипмд! көрш, менщ сөз!мд1 еспген соң сен де маган
багынып, меш улы патша деп есепте, егер олай кыл-
мдсаң, көп эскермен аттанып, сежмен достык-душ-
пандыгымызды сынасармыз. Кудай тагала бак-дэуле-
тш к1мшң басына берш, юмд» астына калдырар, оны
өз1 б1лед1»,— дед1. Шакыркожа Алтан ханның орда-
сына*барып, Шыңгыс ханның осы сөзш бастан аяк
айтканнан соң, Алтан хан катты ашуланып, Шакыр-
кожага, «Шыңгыс хан меш өзге түржтердей деп
есептемесш, егер мешмен согысуды каласа, тез кел-
сш, мен онымен согысуга даярмын»,— деп оны кай-
тарды. Шакыркожа кайтар жолында Кытайдың жер
жагдайын, таулары мен суларын, жолдарын көңьпше
сактап, Шыңгыс ханга кайтып келд>, Алтан ханның
айткан сөздерш бастан аяк мэл«м кылды. Шыңгыс
хан муны ест1геннен кей1н көп эскер жинап, Алтан
ханның үст1не жүрдп
Муны естп, Алтан хан да сансыз эскермен өз>
отырган шаЬардан аттанып, б1р жалгыз аяк жолмен
гана асатын б1р таудың жазыгына түсш, жолдың ау-
зында отырды. Шыңгыс хай бул елге юрш, көптеген
кенттерд! алып, адамдарын кырып, кейб1р уэлаяттар-
ды өртедп Алтан хан Шыңгыс ханга карсы көп эскер-
мен Ө31Н1Ң б1р бепн Ж1берд1. Шыңгыс ханның колына
түскендерден 61р адам кашып кел1п, Алтан ханның
ж1берген эскершщ басшысына айтты. «Шыңгыс хан
сансыз көп эскермен келш, К,ытайдың үлкен 61р ка-
ласын алып,'каланы өртеп, адамдарын кырып-жойды,
көптеген туткындармен осы жакка карай келед>, мен
солардан кашып шыктым». Муны естп, Алтан хан-
ның төрес! Шыңгыс эскерще карсы жүрдп Шыңгыс
хан булардың жакындаганын естп, кеп күшпен ке-
лш, урыска К1р1ст|. Кудайдың жэрдем^мен Шыңгыс
хан Алтан ханның төресш жеңш, эскерш талкандап,
көп камалдарына ие болды. Содан кейш Шыңгыс
хан сансыз эскер!мен Алтан хан бекшген жазыкка
карай аттанды. Бул жерде согыс көпке созылды.
Акырында Алтан хйн отыз мың эскершен айрылып,
Ханбалык шакарына шепндь Ханбалыктың билеу-
Ш1С1 болган адам гана «Алтан» деген атакка ие бол-
ган. Осы жеңктен кейш Шыңгыс хан аса көп киын-
дыксыз Кытайдың көп уэлаяттарын өзше багын-
дырды.
АЛТАН ХАНМЕН Т1Л ТАБЫСЫП, ОНЫҢ ХЫЗЫНА .
ҮЙЛЕМ1П, КАЙТЫП КЕЛУ1
Алтан хан Шыңгыс ханнан жең(лш, Ханбалыкка
келгенде Шыңгыс ханның жолшыбай көп уалаят-
тарды алып, Ханбалыкка келе жатканын естцң.-Бек-
терш жинап, олардан: «Шыңгыс ханмен эр1 карай
согыскан дүрыс па, алде жараскан дүрыс па?»— деп
сүрады. Ханның Чың саң деген уэз1рк «Жараскан
дүрыс, өйткеш жарасканнан кейш Шыңгыс хан елше
кайтады. Сонда 613 согыс киыншылыгынан күтылып,
бектерщ1з бен акылшыларыңызды жинап, бүдан эр! не
1стеу1М1зд1 акылдасар ед1к»,— дед1. Алтан хан уэзь
р1 1ң айтканына күлак койып, Шыңгыс ланга өзшщ
эл1 бэлигага толмаган жас кызын бас етш, көптеген
сыйлыктармен елнп ж^бердь Шыңгыс хан елипш ка-
былдап, кызын өз1 алып, кел1с1мге келдо, өз1 эскер1мен
мемлекетше кайтты.
Алтан хан мемлекепшң тыныштыгы бүзылганын
байкап, Темин каласына түруга кетп. Бүл каланы
Алтан ханның экес! салдырган ед1, кала берж камал-
дармен коршалган, кырык фэрсаң* жерд! алып жат-
кан, үлкен б1р өзеннщ бойындагы камал едь Өзеннщ
үлкенд1п сондай, кайыкпен таңгы намазда шыккан
адам акшам намазында ана шетше жетер едь Кдла-
дан айнала тагы да үш камал салынган едь Алтан хан
Ханбалыкты баласына берш, өз1 осы Темин каласына
көшть Көшершде Алтан хан болмашы кылмыс жа-
саган кара кытайдың басшыларын өл1м жазасына
бүйырып ед1, сондыктан оган наразы болган Алтан
ханның баласының карауындагы атка мшерлердш
б^ркатары көптеген жылкы, түйе, сиыр жэне койлар-
ды айдап, Шыңгыс хан эскерше барып косылды.
Оның үстше кара кытайдың б1р Ж1гт көтерЫс шы-
гарып. кейб1р уэлаяттарды басып алды. Шыңгысхан-
га елш1 Ж1берш, артынан өз1 де бүкш халкымен дүние
жүзш1ң эм1рипсше тэуелд! болып, оның күрмеп мен
ракметше ие болды. Алтан ханның ракымсыздыгына
наразы болган баска да кейб^р бектер одан кетш,
Шыңгыс ордасына косылды. Алтан ханның баласы
бес ай түрганнан кейш түраксыздык пен тыныш-
сыздыктан коркып, Ханбалыкты бектерге тапсырып,
өз1 экес1Н1ң касына кепЧ.
Шыңгыс хан Алтан ханның элорегенш ест
Самука баЬадур мен Мескан баЬадурды көп эскер-
мен Ханбалыкты алуга Ж1берд1. Ханбалыкка барар
жолда оларга кара кытайдың ек1 эскер басшысы өз
ескер1мен косылды.
Осы кезде Алтан хан Ханбалыкты аштык жай-
лады деген хабар алды. Сондыктан Ханбалркка өзшщ
ек( бегш басшы ет1п үлкен эскер тобымен б^рнеше
харар* астык ж1берд1. Бул топ Шыңгыс ж^берген
үлкен эскерге ушырасты. Ауыр согыс болды. Алтан
ханның ек1 беп эскер1мен, алып келе жаткан астыгы-
мен колга түсть Алтан хан бул хабарды естп, шы-
дай алмай, у 1ш1п өлдь Будан соң Ханбалык Шың-
гыс хан эскерше багынды. Эскер басшылары Хан-
балыкты казынасымен, үлкен байлыгымен колымызга
алдык деп Шыңгыс ханга шапкыншы ж1берд1. Шың-
гыс хан Ханбалыкка ек1 бепмен Кдтуку ноянды ж!-
берш, оган Алтан ханның барлык казынасын алып
келуд! тапсырды. Бул үш бек ханның барлык казы-
насы мен баска да дүние-мүл1ут1 тең-тең кылып бай-
лап, Щыңгыс ханга жетк1зд1. Шыңгыс хан бес жылда
Кытайдың көптеген уэлаяттарын басып алып, оларга
билеушшер мен даругалар койып, өз1 ордасына кай-
тып келдь
Одаң соң ел Акашин ел1не жорык жасады, ол елд1
бүпнде Таңгут ел1 дейд1, сол елд1 багындырды.
Шыңгыс ханның ойында Кытайга тагы б1р жо-
рык жасап, калган уэлаяттарының барлыгын өз1не
багындыру бар болатын. Б1рак ол ойын кейшге кал-
дыра туруга тура келдь Найман ханы Тиаңның ба-
ласы Күшлпс экес1 өлгесш Түрюстанга кетш едЁ Онда
Шыңгыс ханга карсы топтар бнрюп, Күшл1кт1 билеуил
деп жариялап, Султан Мухаммедпен елил аркылы
байланыс жасап, Гөрханга карсы көтершю жасайды.
Түрк1стан ол кезеңде кара кытайга тэуелд! едк Күшл1к
Гөрханның карамагындагы жердщ жартысын басып
алды. Шыңгыс хан муны естш, «Мемлекепмнщ б1р
жагында мундай кауыпты жау турганда, алыс сапарга
шыгуым дурыс болмас» деп ойлап, Кытайга жорыгын
кейшге калДырды. Осы кезде Мерк1т ханы Токтабеп-
Н1ң К1Ш1 1Н1С1 Куду үш баласымен кашып, найман
журтына келшп деген тагы б1р хабар алды, бэршщ
б1р1пп Шыңгыска карсы шыгу ойларында болса ке-
рек. Шыңгыс буларга карсы көп эскермен, Сүбщай
баЬадур мен коңырат Тугашарды ж1берд1. Шыңгыс
3-2835
65
хан ж1берген эскер оларды Жем муран өзеншщ бо-
йынан тауып, согысып, быт-шыт кылды, көпшзд1пи
түткынга алып, пенде етп. Сөйпп, хижраның алты
жүз он үипнпп жылы (жаңаша 1216 жылы) меркп
патшалыгы жойылды.	:
Шыңгыс ханның Кытайга жасаган жорыгы ке-
З1нде Томат ел1 бүл1нд1, Кытайдан кайтып келген соц
Шыңгыс хан ол елге Бургыл ноянның басшылыгы-*
мен эскер Ж1берд1. Ол елдщ бүл1пн басып, көп түткын-\
мен Хан сарайына келдь	’
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ БАЛАЛАРЫ, ЭЙЕЛДЕР1
ЖЭНЕ КҮҢДЕР1 ЖАЙЛЫ
Шыңгыс ханның эйелдер! мен күңдерй көп болган,
бес жүзден асады делшедк Өйелдершщ бэр1 де хан*
дардың не кыздары, не эйелдер! едй Баршасынаң
артык көрепн бес эйел1 болды. Б^ршшкл — бала-‘
ларыныЯ анасы Бөртекошын, екшппс! — Алтын хан-
ның кызы Конжу, үш1нш!С1 — Күйсу, Тиаң ханныц
эйел1, төртшипс! — Мисүлун, бесшшкл — Исукан*
бүл соңгы екеу| б>р татардың кыздары ед1, екшипсщ
апасы кайтыс болган соң алды.
Шыңгыс ханның төрт үлы болды. Үлкеш — Жо-
шы, екшш1С1 — Шагатай, үшшипа — Үкздай, төрпн-
Ш1С1 — Толы. Жошының магынасы — конак, Үкь
дайдың магынасы — үлы, Толының магынасы —
айна болады. Шыңгыс хан бүлардың эркдйсысына
баскаратын гстерш бөлш бердь Жошының мшдеп —
үйге кожалык ету, конак кдбылдау, той өпазу; Ша«
гатайдың М1ндеп — жазалау, сот жүмысын жүрпзу;
Үкздайга эк1мшзд1к 1стер, мемлекет казынасына и4
болу тапсырылды. Толы 'хан эскери >спен айналысузд
ти1сп болды.
Шыңгыс ханның өзге эйелдершен тагы да бе«
баласы бар едй Кытай жорыгынан келгеннен кейзд
Кытай жершен Алматыга дей1нп елд| баскаруды осц
бес баласына таПсырды, бюак бул бесеу» алгашкМ
төрт агасының кузырында болды.
Шыңгыс хан кейш өзшГң багындырган ел-жүрты^
өзшш төрт үлыНа бөлш бергенде, төртеуш катаф
отыргызып, мынадай акыл бердк «Төртеущ өзара
тату болыңдар, б1р-б1рще жаулык'ойламаңдар». >
Корамсасынан б1р окты шыгарып, оны өз1 сындыр*
( , содан соң б!рнешеуш алып, б1р1кт1рш устап ту-
»ып: «К1М сындыра алады?» деп сурады. Ешк1м сын-
1ыра алмады. Сонда Шыңгыс хан айтты: «Мше, сен-
<ер де осы ок сияктысыңдар. Егер сендер орталарың-
шн б>реу1ңд1 билеуш! етт сайлап, соның айткдны-
ден жүрсеңдер, ешк1'м де сендерд! жеңе алмайды.
2гер б1рл1к болмай, эркайсың өз беттерщше б1р-
Йрще жау болсаңдар, жаңагы жалгыз октай бэр|ңд1
№ талкандайды». Бул — тамаша акыл, таптырмас
:еңес болды.
КҮШЛ1ККЕ ШОША НОЯНДЫ Ж1БЕРГЕН1. ОНЫҢ
КҮШЛ1КТ1 ӨЛТ1РГЕН1 ЖАЙЛЫ
Тиаң ханның улы Күшл1к кашып кара кытай ба-
>ып, Гөрханды паналады. Кейш онымен араздасып,
>ның билеген журтының кейб^реуш басып алып, өз
«аңына моңголдар мен татарлардың Шыңгыс хан-
*а карсыларын жинады. Шыңгыс хан муны ебтт.
>уган карсы Шоша ноян баскарган эскер ж>берд1.
5ул эскер Күгшпкпен согысып, оның колын тал-
;андап, оның үй 1шж колга түбрдц кул — күң кылды.
Сүшлпс азгана адаммен кашып кетп. Б1рнеше күннен
:ей1н оның артыңан куып жетш, юсьлерш талкандады,
нрак өз1 үш адаммен тагы кутылып, Бадахшан жак-
агы Сарыкөл жазыгына кетп. Шоша ноян оны ш-
1ет1п куа бердь 1здеп-1здеп таба алмай келе жат-
;анда, ек1 атты куып келе жаткан адамды кездес-
чрд!. Одан «осындай белпс! бар адамдарды көрдщ
>е?»— деп сурап едц ол сондай үш адам мына жакка
;етп деп, кеткен жагын көрсетп. Багытын б1лген-
1ен кей1н Шоша ноян тездетт куып, Күгшпкп устап,
►асын кес1П, ханга экелдп Хан оган көп сыйлыктар
!ер1П, Ө31Н1Ң курметше бөледп
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ МАХМҮТ ЖЫЛАУЫШТЫ
ХОРЕЗМ ШАХЫ СҮЛТАН МҮХАММЕДКЕ
ЕЛШ! ЕТ1П Ж1БЕРУ1
Шыңгыс хан Махмут жылауышты Хорезм шахы
Гултан Мухаммедке елнп кылып, «Кудай тагала ма-
ан Машырыктан сенщ уэлаятыңа шейшп халыкты
1ерд1. Енд1 сен де маган багынып, менщ балам бол,
:өйт1п мусылман елшщ тыныштыгын сактагайсың»
1егенд1 айт деп Ж1берд1. Махмут жылауыш бул сөзд1
67
Султан Мүхаммедке жетюздь Бйр күш Сүлтан Мү-
хаммед Махмүт жылауышты шакыртып, жеке алып
шыгып: «Сенен б1р сөз сураимын, б!рак расын айт,
сен1ң ханыңның кытай журтын алганы рас па?» деп
сурады. Махмут жылауыш: «Кудай тагаланың аты-
мен ант етейш, менщ билеуипм рас айтады, оның рас-
тыгын кеипкпей өз көз1ң1збен көрес1з»,— деп жауап
бердь Бул сөзге катты ашуланган Султан Мухам-
мед былай дедк
— Махмут, сен менщ мемлекепмнщ каншалык
үлкендНн, күшт1л1пн бшмейсщ. Менен өзш жогары
койып, меш өзшщ улы деп санайтындай оның ка-
рауында канша халык бар? Немесе канша эскер!
бар?
Султан Мухаммедтщ будан эр1 ашуынан коркып,
Махмут жылауыш аса сыпайыгершшжпен: «Шыңгыс
ханның эскер! сенщ эскерщмен салыстырганда ай-
дың жарыгы мен күннщ жарыгындай гана»,— дедк
Бул сөзден кейш Султан Мухаммедпң ашуы басы-
лып, Махмут жылауыш оның эр1 карайгы эрекетшен
өз басын сактап калды. Одан эр! екеу! бейбгг эңпмеге
келш, ек1 жак б1рш б!р1 доспын деп есептеуге, б1р> Щ
жауы екшипсше де жау болып есептелуге, б»р б1р!не
жаманшылык ойламауга кел1стй Махмут жылауыш
Султан Мухаммедтен руксат сурап, дүние жүз1 эм1р-
Ш1С1Н1Ң сарайына кайтты. Султан Мухаммедпен т1л
табысканына Шыңгыс хан шынайы разы болып, Сул-
тан Мүхаммедтщ буган жаманшылык жасамайты-
нына жэне өзшщ де оган өшпендйпкке бармайты-
нына сен1мд1 болды. Дэл сол кезде Багдаттың хали-
фы* Насыр Шыңгыс ханга елип ж1берш, Сүлтан
Мүхаммедтщ үстше б1р1пп аттанайык деп усыныс
жасап ед1, оган жасаскан. шартты бузгысы келмей,
жагымды жауап бермед!, б1рак Султан Мухаммед-
тщ буйрыгымен Гайырханның Шыңгыс ханның елшь
лер1 мен сэуДегерлерш өлпру! бул кел1С1мд1 узакка
жетк1збед1.
СУЛТАН МҮХАММЕД ХОРЕЗМ ШАХТЫҢ
РАЙЫР ХАННЫҢ АКЫЛЫМЕН	I
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ ЕЛШ1ЛЕР1 МЕН
САУДАГЕРЛЕР1Н ӨЛТ1РУ1
Ол уакытта Иран ^ен Туран арасы сондай тыныш,
кау1пс1з болатын. Егер б1р адам басына б1р табак ал-
68
тын койып, Магриптан Машрыкка дейщ жүрсе, еш-
к1м оган Уимес ед1.
Монгол жүртында калалар болмайтын, эр кашан
оларга камаш*. кжм, без, бояу алып барып, саудагер-
лер одан көп табыс табатын. Осындай максатпен
Мауреннахырдың б^рнеше саудагер, б1р>пп, Шың-
гыс хан ордасына б>рнеше түйеж жүктеп товар алып
келдь Шыңгыс хан саудагерлердщ бнреущ өзше ша-
кыртып алып, экелген нэрселершщ багасын сүрады.
Ол экелген нэрсес! б1р теңгел1к болса да оган он тең-
гел1к алтын сүрады. Бүл Шыңгыс ханга жакпай кал-
ды. «Бүл К1С1 мүндай нэрсе б1зде жок, 613 бүрын көр-
меген нэрсе деп ойлайды» деп, казынашысына: «Б1з-
деп маталарды көрсет» дедь Ол мың сандык матаны
алып келд1, оны жаңагы саудагерге көрсеттЁ Енд1
саудагерлердщ баскаларын шакыртты, олардан да
заттарының багасын сүрады. Олар айтты: «Егер 613-
дщ экелген заттарымыз С1здщ назарыңызга ыпгетш-
дей болса, 613 оны С1зге сыйлык ретшде үсынамыз.
С1зге сатып бермейм^з». Бүл ханга үнады, экелген
нэрселершщ бэрш алып, б1р алтын теңкелш затына
он теңкелж алтын берпзд! ж.ше өздерш сыйлап,
конактады. Бектерше: «Бул саудагерлердщ эр кай-
сысына б1р адамнан косыңдар, олар да сауда жасап
кайтсын» дед|. Барлыгы төрт жүз елу адам болды,
олардың 1ш1нен үшеуш — Махмүт Хорезмидь Али
хожа Бухарид!, Юсуп Отрариды Сүлтан Мүхаммедке
елш1 епп ж1бердь Оларга: «Елзге келген саудагерлер
б1здщ ыкыласымыз бен күрнет1М1зге бөленд!, 613 де
С1здерге б1рнеше адам Ж1берд1к, С>здер де сондай
күрмет көрсетер деп сенемш. Күдай тагала екеум^з-
ге дүние жүзш билеуге жазды, сен үлым болып, екеу-
м13 б1р б1р1м1зге кайырымдылык жасасак, халкымыз
да тыныш жэне каушаз болады»,— деп айтыңдар
деген тапсырма бер1лд1. Бүл ж1берген керуен Оты-
рарга кел1П түсп. Отырардың эк!М1 Айналшык Сүл-
тан Мүхаммедтщ туысы ед1, оган Гайырхан деген
лакапты берген де Мүхаммед Хорезм шах болатын.
Саудагерлер Гайырханның кабылдауында болган кез-
де олардың 1шшен Айналшыкты танитын б1реу1 Га-
йырхан демей, Айналшык деп калды. Ол бүган ашу-
ланып, саудагерлердщ барлыгын камауга алуды
бүйырды. Өз1 Сүлтан Мүхаммедке К1С1 Ж1берш, б1р-
неше адам жансыз болып келшп деп хабарлады.
69
Султан Мухаммед ол сөздщ растыгын тексерйей,
камалгандардың барлыгын өлпрш, экелген затта^ын
алыңдар деп буйрык бердь Гайырхан сэудегерлер
мен елшшердщ бэрш өлт!рш, экелгендерш талап ал-
ды. Саудагерлердщ б>реу1 кашып шыгып, бул ха-
барды Шыңгыс ханга жетюздЬ Шыңгыс хан бул
'хабарды ес1Т1п, жаман ашу шакырып, бектер! мен
нояндарына акылдасып, Султан Мухаммедке согыс
ашуга шеипм кабылдады. Өскерш жинап: «Саган
согысуга келе жатырмын, бьлш кой»,— деп юа ж1-
бердь
ЖОШЫ ХАННЫҢ ХОРЕЗМ ШАХЫ
СҮЛТАН МҮХАММЕДПЕН СОГЫСЫ
Шыңгыс ханның үлкен улы Жошы хан Түрюс-
тан маңында отырган, кезшде Күшлшпен б!рге бол-
ган рулардан жиналган халыкты багындыруга аттан-
ды. Ол кезде Султан Мухаммед Шыңгыс ханның
өз^мен согысуга аттанганын ес>тш, эскер жиып, Са-
маркантка келш ед). Сол жерде Жошы хан Түрюстан
тарапындагы елдерд! шапты деген хабар алып, тез-
дет1п. сол жерге аттанды. Жолда Кдбыл мен Кдмаж
деген ек1 судың арасынан көп өл>ктерд> ушыратты,
арасынан т!р1 кдлган б1р адамды тауып, хабар сурады.
Ол айтты: «Жошы ханның б1здщ жер1м1зге келгежн
есптп, одан кашып шыгып ед1к. Жошы эскерй кеше
613Д1 осы*арада куып жетш, кырып, көб1М1зд1 айдап,
кейш кайтты».' Бул хабарды естп, Султан Мухаммед
Жошы ханның эскершщ артынан куып, ертеа күн>
оган жетт1. Жошы хан Султан Мухаммедтщ куып
жететшш көрш, бектермен акылдасты. Олар: «Шың-
гыс хан 613Д1 Султан Мухаммедпен согысуга жь
берген жок, шап деген елдерш шаптык. Жау көп,
613 азбыз, сондыктан 613 жүре бережк, егер 613Д1
куып, азгана эскер жетсе, онымен согысайык»,—
дед1. Сонда Жошы хан турып: «Ертең елге барганда
экеме, агаларыма не айтамын? Алыстан жауды көрш
каштык деймш бе?»— дед1 де, бектершщ сөзш тың-
дамай, жаумен согысуга дайындалды. Жошы хан
алдыңгы эскер тобымен Султан Мухаммед эскерше
карсы б^рнеше шабуыл жасап, тушыга дей)н жет>п,
Султан Мухаммедтщ калканын үш рет шапты. Шах
эскер) кер> шепнуге жакын ед>, осы кезде султан Жа-
70
делетдин үлкен тапкырЛык жэне ерл1к көрсетш, оны
жеңьлуден сактап калды. Согыс кешке дежн сдзылды.
Кеште монголдар өздершщ шебжщ бойында от жа-
гып, өздер! шепжп кетт1. Таңертең Султан Мүхаммед
эскер! монголдардың түнде кетш калганын бьлш, өз
ауылдарына кайтты,
Жошы хан ел!не келш, экесше жорыктың мэн-
жайын айтты. Шыңгыс хан баласының 1стерше риза
болып, оган күрметтер көрсетп.
Сүлтан Мүхаммед өз бектер!мен кеңесш, олардың
эр1 карай согысуды каламайтынын байкап, оларды
таратып, өз жерлерждеп камалдарды күзетуге ж>-
берш, өз1 үй1не түст’|.
Сүлтан Мүхаммедтщ багының тайган себеб1 көп-
ак. Оның б1р> — Шейх Мажиталдин Багдадидың ше-
шес1 Түркан катынмен ашыналык катынаста бол-
ганын естп, өл!м жазасына кесу> болды. Мүны ес1-
Т1п Түркан катын өз айыбын мойындап, б<р табак
алтын мен гауЬар тастарды Шейх Наж1медин Каби-
рига Ж1бер1п, кеш>р1м жасауын өтшдь Шейх: «Оның
төлем! алтын мен гауЬөр емес, өлпрген К1с1жң басы,
межң жэне тагы мыңдаган кюжң басы болар»,—
деп жауап кайырды. Оның үстже д1н иелершщ бас-
шысы Халиф Насретдин Абул-Аббасты муфтил^к-
тен алып, оның орнына Термез сайдлершен Өли
ал-Мэл1к дегенд! койып, оның атын күтба намазында
атауга жэне акшага оюга бүйрык бердк Тагы б>р
себеп болган оның Гайырхан сөзше ерш, Шыңгыс
ханның сэудегерлер) мен елиилерж өлт^руге бүйрык
беру! болды.
Сүлтан Мүхаммедтщ одан баска да жаман 1сте-
р1н айтатын болсак, эңпмем1з үзарып кетер деп, кыс-
каша гана токталдык.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ БҮХАРА ЖҮРТЫНА ЖҮРГЕН1
Хижраның.алты жүз он бес1нш1 жылы (1218 Ж.)
Шыңгыс хан сансыз көп эскермен аттанып, Отырар
үстже келл!. Жолшыбай оган көп эскер>мен карлы*
ханы Арсылан косылды. Бешбалыктан үйгыр идь
күты, Алмалыктан Сыганак тепн көп эскер1мен тагы
косылды. Шыңгыс хан Үкщай мен Шагатайды Оты-
рар>а калдырды. Жошы ханды Хожнүт багытына
ж1берд1, Оддк ноян мен Секту бүканы бес мың адам-
71
мен Панакент пен Ходжент багытына Ж1берд1. Дү-
ние жүзшщ эм1рш1С1 — өз1 Толы хан мен калганэс-
керд! алып, Бүхарага аттанды. Монгол т1Л1нде «Бү-
хара» деген сөз — гылымның жиналган жер! деген
сөз. Шыңгыс хан Отырардан аттанып, Бүхара жак-
кд келе жатканда, таңертең кездейсок Зарнүк кдма-
лына тап болды, таң калганнан кдтты айгайлап та
Ж1берд1. Зарнүк халкы камалдыч айнала жау эскерь
мен толганын байкап, калага бекшш, какпаны жапты.
ЖаЬан патшасының касында оның акылшыларының
б1р| рет1нде Хажет деген б1р мүсылман бар едд, оны
елш1 етш Зарнүк халкына Ж1берд1. Хажет барып,
Зарнүк халкына акыл-кеңес бердь Кдла халкы тү-
гелдей шыгып, көп сыйлыктармен ханды көрдт Шың-
гыс хан оларга ракымшылык жасап, каланы бүдан
былай «Күтлык балык» деп атасын деп бүйырды, ягни
ол «Бакытты кала» дегеш. Кдланың ж1пттерш өз1мен
б1рге жорыкка алып кетп, карттарына рүксат бердк
Бүл жерден аттанып, Торга келдь Тордың халкы
калага камалды. Көптеген келксөздерден кей1н кала
халкы сыйлыктар алып, ханга-келдй Ол халыкты мей-
1рбандыкпен кабылдап, оларга: «Өздерщ1зге жететш
кшм-тамактарыңызды алып каладан шыгыңыз^цар,
калганын эскер таласын»,— дед1. Ханның бүл жар-
лыгын орындап, халык каладан шыкты, калган мал-
дүнияны ханның эскерлер! талап алды. Одан эр1
жорыгын жалгастырып, хижраның алты жүз он ал-
тыншы жылан (1219 ж.) жылында гашура айының
басында Бүхарага кел1п, оны камады. Жарым түнде
Сүлтан Мүхаммедтщ каланы коргауга калдырган
бектер! Көк хан, Сүжшш хан жэне Күшл1к хан
жиырма мың к1С1мен какпадан шыгып, хан эскерше
шабуыл жасады. Бүлардың шыгатынын бйлш отырган
Шыңгыс хан эскер1 согыска араласты. Кескйлескен
үрыстан кейш Шыңгыстың багы жанып, Сүлтан Мү-
хаммед эскерш быт-шыт етш талкандады, барш
кырды. Таң атканнан кейш Бүхараның шейхы, маша-
йыхы бар, молда, муфтш бар, ак сүйек, кдра халкы,
бар-барша халкы каланың какпасын ашып, ханга
келш, өздер! ш багынгандыктарын б1лд|рд1. Шыңгыс
хан атка мшш, калага к1рд1. Каланы аралап, мешге-
тердш шогырланган жерше кел1п: «Мынау Сүлтан
Мүхаммедтщ үй1 ме?»— деп сүрады. Оган: «Жок,
бүл күдай тагаланың үй1»,— деп жауап бердь Аттан
түсш, атын үлемдерге үстатып койып, өз1 мшберге
шырып, кесемен кымыз алдырып 1шп. Куранның
көипрмелер! аттың аягының астында жатты. Сейд-
терд1ң үлкеш бухаралык сейд куранның ат аягының
астында жатканын көрш, мэжтаНадтардан: «Бул ка-
лай?»— деп сурады. МэжтаНадтар: «Ей, сейд, үндеме,
алла тагаланың каНары келдЬ,— дедг Будан шыгып,
кала халкы жиналатын алаңга барды, халыктың бэ-
рш жинатып, мшберге шыгып, оларга былай дедй
— Мусылман кауымының күналары санап тауыс-
КЫСыз. Ек! арадагы кел1С1м шартты буздыңыздар, ме-
Н1ң ж1берген елш1лер>м мен саудагерлер^мд! өлт«р-
д!Ң1здер. Сол үш1н кудай тагала С1здерд1 жазалауга
мен1 Ж1берд1, мен тек оның орындаушысымын. Меш
С1здерд1 баскаруга Ж1берд1. С1здер маган көршт
жаткан дуниялыктарыңызды емес, жер астына тык-
кан байлыктарыңызды кинап-кыстаусыз шыгарып
береаздер.
Буны еспген соң кала халкы өздершщ көржш
турган, тыккан дүния-мүлкш экелш бердг Сол кезде
б1р адам келш, осы калада Хорезмнщ адамдары ты-
гылып жатыр деп хабарлады. Шыңгыс хан монгол-
дарга калага өрт коюды буйырды, өрттен тек тас үй-
лер гана жанбай калды, Бухарада ондай үйлер көп
ед1. К,аланың камалының б1р жершде Султан Мухам-
медтщ б1рнеше бектер! жасырынып жатыр ед1, олар-
ды таптыртып, өлпрдь К,аланы ойрандап, дсермен
жексен етп. Сөйпп, Бухара каңырап бос калды, тек
кей1н каган эм1р1мен оны кайтадан калпына кел-
Т1рд1.
ҮК1ДАЙ КАГАН МЕН ШАГАТАЙ ХАННЫҢ
РАЙЫР ХАНМЕН СОГЫСЫП,
ОТЫРАРДЫ ТАЛКАНДАУЫ
Султан Мухаммед Хореэм шах монгол эскерш
Отырарга келед) деп есептеп, Гайыр ханды елу мың
эскермен Отырар аймагын коргауга калдырган едь
Оның үст)не оган көмекке он мың эскермен Караша
Хажып деген нөкерш жзбердь Гайыр хан алпыс мың
эскермен калага камалды. Шыңгыс балалары Огы-
рарды бес ай камап жатты. Огырардың 1ш1ндеп ха-
ЛЫк түңйте бастады. К,араша Хажып кел)п Гайыр хан-
га: «Отырарды монголдарга берш, өз1м1з аман калып,
тагы да ел болалык».— дедь Гайыр хан оның сөз)н
73
кабыл кылмады, өйткеж бул бүл1кпң басты себеп-
кер1 өз1 екешн бьлетш. Кдраша Хажып бул усынысын
элденеше кайталаса да, Гайыр хан тыңдамады. Со-
дан кей1н б1р кеште Караша Хажып он мың эскерь
мен «Даруаза софы» деген какпадан шыгып, ханза-
далардың кызметше барды. Олар буган: «Өз патшаңа
опа кылмаган екенсщ, б!зге не опа кыласың»,— деп,
оны ой мың к1С1С1мен өлпрдк Монголдар сол какпа-
дан калага юрдь Кдланың халкын сыртка айдап шы-
гып, таяктың астына алды. Гайыр хан каланың орта-
лыгындагы бер1к камалга жиырма мың юсклмен
тыгылды. Эр күн камалдан шыгып согысып, үлкен
ерл1к көрсетш, монголдарды көп шыгынга ушыратты.
Бул согыста өз1 де көптеген адамдарынан айрылды.
Акырында, монголдар камалга басып юрдь Гайыр
хан ею нөкер^мен б1р үйдщ үстше шыгып согысты,
ею нөкер! де өлд1, садагының огы да таусылды, сонда
да үйдщ юршштер^мен корганып, бершмей согыса
бердь Акырында монголдар оны жан-жактан коршап,
прщей колга түардь
Осы кезде Шыңгыстың балалары Шыңгыс Бу-
хараны алып, Самаркантка келе жатыр деген хабар
алды. Үкщай каган мен Шагатай хан өздершщ эскерь
мен соларга косылуга аттанды. Гайыр ханды жол-
шыбай Көк сарай деген жерде өлпрдь
ЖОШЫ ХАННЫҢ ЖЕНДКЕ ЖАСАГАН ЖОРЫРЫ
Жошы хан Огырардан шыгып,. Сыганак келдй
Хасан кажы дейтш б!р мусылман нөкер! бар ед1, соны
Сыганакка елпп етш ж1бердь Халыкка барып түсш-
д1р, мен1 көрш, маган багынсын, каланы берсш дедь
Хасан кажы Сыганакка барып, халыкка муны айта
бастап ед1, оның бет1не түюрш, мазактап өлпрдь
Каланың какпаларын берктп, өздерГсоган камалды.
Бул хабарды естп, Жошы хан ашуга М1НД1, эскерле-
р1не каланы б1рден шабуылдап алуга буйырды. Моң-
голдар каланы б1р сагатка жетюзбей, шабуылдап
алды. Хасан кажының каны үипн он мың адам өл-
т1рд1. Сыганактың бастыгы етш Хасан кажының ба-
ласын койды. Одан аттаныл, Өзкентке келдк Өзкент
халкы каладан шыгып, жаксы сыйлыктармен кел1п,
ханды көрдН. Жошы хан оларга ракымдылык жа-
сап, өздерше де, мал-мүл1ктер1не де тимедк Одан
74
аттанып, Ыснашты камады. Ыснаштың халкы кала-
дан шыгып, согысты. Жошы ханиың эскер! оларды
жең1п, барлыгын өЯпрдь Бүл хабарды естп, Жёнд
эк1М1 кашып Хорезмге кетп. Жошы хан Жантем,р
деген нөкерш елип кылып Женд халкына ж|берд|.
Женд халкы ба!ынгысы келмедц Жантем!рд| өлпруд!
ойластырды. Жантем>р эр түрл> айла жасап, күты-
лып шыгып, Жошыга мүның баршасын айтты. Жошы
хан катты ашуланып, Жендп камады. Кдланы алып,
Жантем<рге кастык ойлагандарды өлпрд|, ө?ге халык-
тың канын киып, барлыгын каланың сыртына шы-
гарып, мал-мүлкш тонап, Эли кожа Гаждуаниды
Жендке эюм кылды.
ОЛАК НОЯН МЕН СЕКТУ БҮК,АНЫҢ ПАНАКЕНТ ПЕН
ХОЖЕНТКЕ ЖОРЫГЫ.
ТЕМ1Р МЭЛ1КТ1Ң ЕРЛ1Г1 ТУРАЛЫ
Шыңгыс хан Панакент пен Ходжентке бес мың
эскермен Олак ноян мен Секту бүканы ж>берд| деп
Ёлгерще айтканбыз. Олак ноян мен Секту бүка Пана-
кентп камады, кала халкы какпаны үш күн бойы жа-
бык үстап, жауды К1рпзбед1. Төрпнпп күн дегенде
кала халкы көп сыйлыктармен шыгып, Шыңгыс хан
нөкерлерш көрдь Бүлар кала халкының 1ипненСүлтан
Мүхаммед шахтың нөкерлерш б«р баска, тэж>ктер мен
кол өнерш!лерд1 б!р баска бөлгп, нөкерлерд! өлп-
рш, кол өнергшлер мен тэж!ктерд1 айдап, Ходжентке
аттанды. Келш Ходжентке түсть Ходжентпң Тем«р
Мэл1к атты билеуш1С1 бар ед1, ол батыл да жаужүрек
адам ед1, онымен жекпе-жекке шыкса, Рүстем мен
Асфандияр да төтеп бере алмас едг Ходжентпң
өзен1н1ң ортасында б1р арал бар ед1, сол аралга ешк>м
ала алмастай б1р камал салгызып ед1, өз> барып мың
адаммен сонда камалды. Олак ноян мен Секту бүка
бүл камалдың бер1кппне таң калып, мүны калай
алудың жолын таппады. Тем1р Мэл<к он ек1 кеме жа-
сатты, соның айналасын (сыртын) ок өтпестей епп
тем1рмен каптатты, көрш отыратын терезе теспрдь
Бүл кемелерд! ок та, өртейпн күралдар да бүза ал-
майтындай епп жасатып ед1. Сол кемелерге М1нш,
күн1 бойы сондай ерл1кпен согысар едь Монголдар
бүларды жеңе алмаган соң, барлык күилн жинады,
елу мыңдай адам болды, алдарына тэж1ктерд1 салып,
кемелерге тас немесе кесек аттырар, олары кемеге
7^
тиш кайтып, суга түсер едь Акырында, моңгол эскер!
оларды тыксыра бастаган уакытта Тем1р Мал1к дүние
мүлжтерш жеттпс кайыкка саЛып, мың эскер1мен
он ек1 кемеге мшш, өзеннщ бойымен төмен жүздь
Олак ноян мен Секту бүка өзеннщ бойымен олармен
жарыса согысты. Тем1р Мэл1к Панакентке келш жет-
кенде, өзеннщ көлденеңшен тартылган шынжырды
көрдь Бүдан кемелердщ өте алмасын көрген ол шын-
жырды үзуге бүйрык берд1, оны үзш эр1 карай жүзе
бердь Б1рак монголдар жер-жерде өзен бойынан ке-
дергълер жасады, Тем1р Мэл1кт1ң жеңклу кауш туды.
Бүл каушп көргеннен кейш Тем1р Мэл1к өзеннен
шыгып, Хорезмге күргакшылыкпен кетп. Монгол
эскерлер! топ-топка бөлшш, оны кууга К1р1ст1. Куып
жетш онымен согыс ашты, оның 61 р мың эскер! ер-
Л1кпен согысып, акырында бэр1 каза тапты. Тем1р
Мэл1кт1 өкшелеп үш монгол соңына түсп. Кдлган
огы үшеу болатын, б1р басы догал окпен монголдың
көзшен атып типздь калган екеу1 мүны көрш, кейш
кашты. Тем1р Мэл1к Хорезмге келш, одан эскер жи-
нап, Кятка кетп. Кяттагы Шыңгыс хан калдырган
эскерлерд1 талкандап, кайтадан Хорезмге келдь Одан
Сүлтан Мүхаммед касына келдь Сүлтан Мүхаммед
мүны аялап, күрмет көрсетп. Одан кепп Шамга бар-
ды, онда б1рнеше жыл түрып, кайтадан Ходжентке
келд1. Шыңгыс хан Ходжентке өзжщ баласын эк1м
етп деп естп, баласымен екеу1 Үкщай каганга бару,-
ды ойлады. Жолда каганның жакын нөкерлершж
б1р1н кездеспрд!, ол Тем1р Мэлжп танып, оны эң-
пмеге шакырды. Одан монголдармен согыс кез1ндеп
ерл1п жөжнде сүрады, Тем1р Мэл1к сол окиганы
баяндап отырганда, оган.щыдай алмай, нөкер оны
байкаусызда жак огымен атып өлпрдк Олак ноян
мен Секту бүка Ходжентп алып, Самаркантта, Шың-
гыс хан эскер1мен косылды.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ САМАРКАНТТЫ АЛУЫ
Сүлтан Мүхаммед Хорезм шах монгол эскершен
коркып, Самаркантта отыз ханның баскаруында ал-
пыс мың түрж, елу мың тэжйс, барлыгы б1р жүз он
мың эскер калдырып едк Бүлардың эр кайсысы карсы
келген жолбарыстан да, арыстаннан да беп кайт-
пайтын ерлер едд. Оның үспне бүл эскерден баска
да есепаз көп адам болатын жэне жиырма пъл де
бар едь Олар каладдн айнала өзенге дейш ор казып
дойып едь Шыңгыс хан Огырарга жорык жасарда
Самарканттың күигп бекшюн, ондагы көп эскерд!
естп, балаларын Огырарга, нояндарды Самаркант-
тың айналасындагы калалар мен кенттерд! багын-
дыруга жүмсаган ед1, өз1 Бухарага барып, оны алып,
Самаркантка бет бурган ед1. Балалары Огырарды
ойрандап, нояндары Самаркднт айналасын талкдн-
дап, Самаркант маңында Шыңгыс хан эскерше ко-
сылган ед>. Шах калдырган есепаз көп эскер Са-
маркднт какпаларынан шыгып, Шыңгыс эскершщ
б>р бөл^пмен согыс ашты. Согыс өте катты болды,
бул согыста хорезмд1ктер көптеген монголдарды
өлт1р1п, б^рсыпыраларын колга түарш, кайтадан ка-
лага к1рдь Келеа күн1 дүние жүзш жаулаушы үрыс-
ка эскерш өз1 бастап К1рд1. Бүл күнп согыс сондай
болды, бүдан кейш хорезмд1ктер кайтып камалдан
шыга алмады, б1рак олар каланың кабыргасында
кешке дейш ерл>кпен шайкасты. Сол кезде Самар-
канттың Шейхисламы мен казиы какпадан шыгып,
Шыңгыс ханга барды. Шыңгыс хан оларга ылтифат-
тар кылып, сыйлык бердк Шейхислам мен кази кай-
тып келш, намаз хан какпасын ашканда, монголдар
артынан жетш, «шке юрш кетп, одан кейш баска
каклаларды да ашып, барлык монголдар калага юрш,
каланы тонауга юркть Султан Мухаммедтщ хандарын
шепнен устап, олармен б1рге мыңдаган К1С1Н1 өлпр-
дь Огыз мың ел жаксысын балаларымен б1рге ноян-
дарга үлеспрд!, одан кейш Шейхислам мен казига
елу мың үйд1 калдырды, калгандарынан ек1 жүз мың
төлем алды. Бул окига хижраның алты жүз бн ал-
тыншы (жаңаша 1219) жылы болып едк
ШЫҢЕЫС ХАН БАЛАЛАРЫНЫҢ
ХОРЕЗМГЕ ЖАСАГАН ЖОРЫГЫ
Ханзадалар <Жошы, Шагатай жэне Үкщай) көп
эскер^мен Үргежш багытына аттанды. Ол кезде Хо-
резмде Султан Мухаммедтщ бектержен Хамар тепн,
Мугыл, Хаж1б жэне Фэридун Гуари десендер бар
едь Хамар тепн Султан Мухаммедтщ анасы Туркан
катынның 1Н1С1 ед1, оны Үргежшке билеуил етш койган
болатын Үрген1ште Хорезм шахтың сарамы маңын-
77
дагы адамдардың, нөкерлердш есеб> болмас ед1> оның
есебш б1р кудайдың өз1 гана б1лер едь Бул мусыл-
мандар кдннен капероз тыныштыкта отыр ед1. Б1р
күн1 кала какпасының алдына бйрнеше атты моңгол-
дар келш, какпа алдындагы аттар мен есектерд! ай-
дап кетп. Жүз мыңдаган адам оларды куа' жөнелдь
Үргежш какпасынан б>р фэрсак жерде Баг күрам
деген бау бар ед1, сол баудың тусында монголдарды
куып жетп. Сөйтсе монгол эскерй сол бауда буларды
жасырын күпп жатыр екен, кугыншылардың ек1
жагынан лап койды. Сол жерде катты урыс болып,
үргежшпктерден тек он адам гана калага кайтып
оралды. Олардың артынан куган монголдар Тенуре
деген мекенге келш, оны кешке шейш тонап, өртеп,
кейш кайтып кетп. Ертеңше монгол эскер! калага
жакын келш, каланы коршап, камалды калай алуды
ойластырды. Султан Мухаммед шахтың Фэридун
Гуари деген беп бес жүз юамен каланың какпасын
күзепп тур ед1, Жошы хан, Шагатай хан жэне Үк1-
дай каганның сансыз көп эскермен каланы коршап
турганын көрдк Ханзадалар Үргежшке елш1 жь
берш: «Егер б1зге багынып, б1зге тэуелд! болсаңыз-
дар, өздерш13 аман калып, бала-шагаларыңыз ^ул-
дыктан кутылады»,— дедь Үргеншгпктер муны кабыл
алмады, тэуелд! болуды каламады. Одан соң Хорезм
эскер! жеп ай бойына монголдармен таңертеңнен
кешке шей1н согысар едь Камалды бузатын каруга
салатын тас таба алмай, тут агашын кесш аткылады.
Монголдар Жейхун дариясын байлап, үргежшпктер-
д1 сусыз калдыруды ойластырды. Бул жумыска үш
мың монгол Ж1бер1лд1. Будан хабардар болып отыр-
ган үргешшпктер үш мың монголды ортага алып
согысып, б1р К1С1Н1 де прг калдырмады. Ханзадалар
өзара кел1се алмагандыктан, Үргежшп ала алмады.
Үргежшп жеп ай бойына ала алмай турганын жэне
ханзадалар арасында ала ауыздык бар екенш ес1тш,
Шыңгыс хан: «Жошы хан мен Шагатай хан Үкщайды
өздерше басшы деп 61Л1П, оның айТканын орындай-
тын болсын. Өзара келкпеушцпкп токтатып, Хорезм
шах аскерше карсы б1р1пп кимыл жасасын»,— деген
буйрык Ж1берд1. Ханзадалар экесшш буйрыгын тың-
дап, Үкщайга багынып, Хорезм эскерше б1р!пп ша-
буыл жасап, акыры Үргежшп алды. Көше көшесше от
койып өртед1, адамдарын далага айдап шыкты. Буның
78
ипнен эртүрл! колөнермен айналысатын жүз мын
/йд1 бөлш шыгарды, жас Ж1пттер мен эйел-бала-
иарды күлдыкка алды, калган адамдарды эр нөкерге
5өлд|, эр кайсысына жиырма төрттен. келдь ханза-
далар оларды өлпруге бүйрык берд1, монголдар олар-
ДЫ ӨЛТ1РД1.
Үргешш шейхы Нэж1метдин Кабиридың атагы
цүние жүз1не белгйп болып ед1. Сондыктан ханзада-
лар шейхка К1С1 Ж1берш: «Шейх аяк астында калма-
сын, бала-Шагасымен каладан шыгып келан»,— дед1.
Оган хэз1рет шейх былай жауап бердк «Мен жалгыз
емеспш, мешң туыстарым, кызметкерлер^м бар». Онда
ханзадалар: «Он кклмен келан»,— дедь Шейх: «Одан
көп болар» дёп жауап кайтарды. Ханзадалар: «Онда
жүз к1С1мен келсш»,— дедь Шейх оган да кел1спед1,
«Онда мың К1с1мен келсш» дедь Сонда шейх айтты:
«Жаксы күнде мен бүлардың бэр>мен сыйлас, дос
ед1м, енд1 жаман күнде бүларды тастап кете алмас-
пын». Бүл кезде монголдар шейх түратын каланың
бөлепне юрш ед1, Шейх б1рнеше монголды өз колымен
өлпрш, өз1 де өлд1, өлер^нде: «Б1з күдайдың ж1берген.
күлымыз, күдайга кайта барамыз»,— дед1.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ НАХИШЕВАН, ТЕРМЕЗ,
БАЛХҢА БАРГАНЫ
Шыңгыс хан Мауреннахырды багындырган соң
балаларын Хорезмге ж1берш, өз1 Самаркантта калып,
жазгытүрымды өтк1зд1, одан соң Нахишеван келдь
одан Термезге келдь Термез түргындары Шыңгыс
ханга багынбай, өз эскерш жасактап, хан эскер^мен
согысты. Шыңгыс хан эскер! көпке ж>бермей, Термезд!
алып, түргындарын кыргынга үшыратты. Монголдар
б1р эйелд! алып келе жатканда, ол: «Мен1 өлпрмеңдер,
мен сендерге б1р эдем1 дүр (жемчуг) берейш» дейдк
«Дүр1ң кайда?» дегенде, «ол менщ 1ш>мде» дейдь
Монголдар эйелдщ 1Ш1н жарып, дүрд1 алды. Сондык-
тан үсталган адамдардың барлыгының 1ш1н жарып
өлпрдЁ
Жең1мпаз хан Термезден Балхыга аттанды. Балх
ол күнде өте эдемц көршп кала ед1, мың ею жүз меиип
жэне мың ек1 жүз моншасы бар едь Кдланың ип жак-
сылары келш, ханды көрш, одан кеипр1м беруш
сүрады. Б1рак хан кеш1р1м бермед!, өйткеш Жалелет-
79
дин ал1 т1р1 едц ол Т1р1 жүргенде бүл халык Шыңеыс
ханга карсылыгын коймайды деп ойлады. Балхының
халкымен катты согыс болып, Балхыны алып, каланы
жермен жексен етп.
Балхыны багындырып, үлы Толыханды Хорасанга
Ж1берд1, өз1 Талканга келдь Талкан катты бекшк
жасалган кала ед1, түргындары берйлпа келмедо,
согыска алдын-ала дайындалып ед1, баскыншылармен
аянбай күресп. Шыңгыс ханмен жеп ай согысты.
Бүл кезде Толыхан Хорасанды багындырып, экесше
келш косылган едь Жаңа күш косылганнан кешн
акыры Талканды алып, адамдарын б1рш калдырмай
өлпрш, каланы жермен жексен етп.
Андрабты алып, халкын кырып, каланы талады.
Одан шыгып Бамиан каласына келдь Бамиан халкы
калага бекшш, көп согысты, талай ерлжтер көрсет-
п. Сол согыстың б!ршде Шагатайдың үлына ок тиш
өлд1. Шыңгыс хан ол немересш жаксы көрер едь
Мүны көрш долданган хан каланы пкелей шабуыл-
мен алды, халкының үлкен-мийсш, жаксы-жаманын
б1рш калдырмай кырып, каланы жермен тепстедк
Бүл каланың атын Шыңгыс хан «Мау балык» деп
атады.ол —«Жаман кала» дегеш.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ ЖАЛЕЛЕТДИНМЕН СОГЫСКДНЫ
Шона ноян мен Сүб1тай баЬадур жэне Туажар
коңыратты Шыңгыс хан Сүлтан Мүхаммедпң
артынан ж^бергенде, Герат билеуппа Хан Мэл1к к1С1
ж1берш: «Мен саган багынамын» деп ед1. Б1рак Туажар
коңырат оның сөзше сенбей, калага согыс ашты. Сол
кезде каладан атылган ок тиш, Туажар коңырат
өлд1. Содан кейш Хан мэлш. Шыңгыс ханнан коркып
жэне Сүлтан Мүхаммед Жалелетдиннщ Газнинге
келгенш естп, оган: «Мен сенщ кызметще бара
жатырмын, батыл бол»,— деп к1С1 Ж1берд1.
Шыңгыс хан Газни, Гүржктан, Забыл, Кабылга
баратын жолдарды бакылау үшш Шөнки, Кдтукы
ноян, Текежек, Мэлка, Өткар калжау баскарган
отыз мың эскер Ж1берд1. «Калжау»— күлшрпш,
эзшкой деген сөз. Катукы ноян Хан Мэл1к Сүлтан
Жалелетдинмен косылуга барады деп еатш, тездетш
оның артына түсп, кешшде оган жетп. Түн 1ипнде
онымен согысуга бата алмай, согысуды ертеңге кал-
80
дырып ед1. Хан Мэл1к түшмен жүрш, Жалелетдин
эскерше косылды. Текежек, Мэлка екеу! өз тобымен
Уалиан каласын камап, енд1 алайын деп түрганда,
Жйлелетдин көп эскермен бүл калага жетчп, монгол-
дың каланы камап түрган б1р мыңдай эскерш тас-тал-
кан етп, аман калгандары Кдгукы ноянга косылды.
Султан . Жалелетдин Хан Мэл1кт1 оң канатка,
Сэйфутдиң Мэл1кт1 сол канатына койып, өз, эскердщ
орта түсын баскарып монголдарга шабуыл жасады.
Монголдар да эскери шеп күрып, сүлтан эскерже
карсы күресть Сүлтан эскер! сан жагынан көп, мон-
голдар аз едц кешке шейш согысты. Кеште монголдар
кулыкка барып, кжзден, баска да нэрседен куыршак
К1С1 жасап, аттың, түйенщ үстше берктп, өздержщ
соңдарынан келе жаткан эскер етш, ертемен согыска
шыкты. Сүлтанның эскер) бүл кулыкка түсчнбей, мон-
голдардың артынан көп күш келд! деп кашуга ыңгай-
ланганда, Жалелетдин: «Монголдар кулык жасап түр,
корыкпаңдар»,— деп айгай салды. Сүлтан эскер!
көң1лдер1н токтатып, шабуылга шыгып, монголдарды
коршап алды. Монголдар бүл шабуылга төтеп бере
алмай кашты, монголдар көп өлдк Шөнки, Кдтукы
азгана эскермен кашып, Шыңгыс ханга келдь Шың-
гыс ханның бүган ызасы кел!П, тез эскер жинауды
тапсырды.
Сүлтан Жалелетдин кер! кайтты. Көп монголды
колга түс1рд1, түскен олжаны бөлу кезжде Хан Мэл1к
пен Сэйфутдин Мэл1к б1р атка бола сөзге келш калды.
Хан Мэл1к Сейфутдин Мэл1ктщ басына камшымен
тартып ж1берд1. Сейфутдин Мэл1к Сүлтаннан төрел^к
сүрап ед1, ол кайсысының К1нэл1 екежн аныктай
алмай, төрел1к айта алмады. Сейфутдин МЭл1к өкпе-
леп, түнде өзшщ карамагындагы каңлыларымен
Кэрмен тауына карай кетш калды. Сүлтан Жалелет-
дин Шыңгыс ханның сансыз эскермен келе жат-
канын ес1т1п, оган карсы түра алмайтынын бьгпп,
шепн1п, Сыр суынан өтш кетуд! ойлады. Шыңгыс хан
күн1-түн1 жүр1п, Газнинге кел1П, Жалелетдин осы
арадан он бес күнд1к жерде түр деген хабар алды.
Газнинге өз билеуш1С1н калдырып, Сырдың жагасына
жетуге асыкты.
Сүлтан Жалелетдин кайыктар эз1рлет1П, ертең
ертемен Сыр суынан өтуге эз^рленш жатыр едь Шың-
гыс хан Сыр жагасына жет1п, ертеңге калса, өт1п
81
кететшш түсшш, өз эскерш б1рнеше катар етш саяка
түргызып, Сүлтан эскерш коршап алды. Монгол
эскер! сүлтан эскершен ек1 немесе үш есе юөп ед1.
Сүлтан таң атканда от пен судың арасында түрганын
көрд1. Шыңгыс хан Жалелетдинд! т!р1 колга түсгруд!
ойлады. Эскердщ алдына Өткар калжау мен К,отыр
калжауды койып, оң жагынан да, сол жагынан да
шабуылга шыкты. Сүлтан бес жүз атты эскермен
олармен аянбай согысты, талай ерлжтер де жасады.
Б1рак монголдар дэл өкпе түсынан шабуыл жасап,
шепт! басып юрдь Сүлтанга колга түсуден баска
амал калмады, одан күтылу үшш сеюрш суга түсп
де, эр1 карай судан жүзш шыкты. Шыңгыс хан бүл
ерл1кт1 көз1мен көрш, балаларына: «Атадан үл туса,
сондай болып тусын»,— дедь Сүлтанның бала-шага-
сын, мал-мүлкш алды. Дубай ноян мен Бала ноянды
Жалелетдиннщ артынан кууга жүмсады. Олар Үнддс-
танның орта жерше дейш куып барды, содан кейш
одан 1з-түз таба алмай, кер1 кайтты. Шыңгыс хан
бүл елден кайтып, көрпп уэлаяттарды өз1не каратып,
бэршщ басына өз билеушълерш койып, Самаркантка
келш, кысты сонда өтюздй
ШЫҢГЫС ХАН ЭСКЕР1НЩ СУЛТАН МУкАММЕДПҢ
АРТЫНА ТҮСУ1
Шыңгыс хан Балхыны камап түрганла Сүлтан
Мүхаммедтщ Термезден шыгып, аз к1С1мен Эму суын
кешш өткенш естп, Шина ноян, Сүб1тай баЬадур
жэне Туажар коңыраттың эр кайсысына он мың
адамнан берш, еш жерге токтамай, калайда Сүлтан
Мухаммедп үстап экел^ңдер деп ж^бердь «Жолда
кездескен елдердщ сендерге багындым дегендерше
кеңш1Л1к бер1ңдер, багынбагандарының өздерш өл-4
прш, бала-шагасын күл кылып, каласын өртеңдер.
Үш жылга дейш бүл шаруаны тындырады деп сенемш.
Мен бүл жерде калмаймын, өз жүртыма барамын.
Алган тапсырмаларыңды орындаган соң жүртка кай-
тыңдар»,— дед1. Бектер бүл тапсырманы алганнан
кейш өзеннен өтш, Балхка түсть Одан Герат уалая-
тына барды. Герат билеуипо Хан Мэл1к кала түргын-
дарымен б1рге оларды сыйлыктармен карсылап,
өзшщ багынатынын б!лд1рд1. Шина ноян карсылык
көрмегеннен кейш, ол калага токтамай, эр! карай
82
Сүлтан Мүхаммедпң артынан кетп. Туажар коңырат
соңынан кел1П, Хан Мэл1кпң жэне түргындардың
СӨЭ1Н тыңдамай, согыс ашты, гераттыктар амалсыз
коргануга мэжбүр болды. Туажар коңырат сол согыс-
та кала корганынан атылган жактың огынан өлдк
Өскер! кашып, Шина ноян эскерше косылды. Бүдан
кей1н олар Яссага келдь Яссалыктар бүларга күрмет
көрсетпей, какпаларын жауып алды. Монголдар)
бүларга токтап, уакыт өпазпа келмей жанынан өпп
бара жатыр ед1, яссалыктар оларды келёмештеп,
сөге бастады. Бүган ашуы келген монголдар кдланы үш
күн кдмап, төрпнип күн1 шабуылмен алды, б!р адам-
ды да пр1 кдлдырмай кырды. Одан эр1 Иешабурга ат-
танды. Бүл уакытта Сүлтан Мүхаммед отыз мың мон-
гол өзеннен өт1П дауылдай ждйпап, өзш 1здеп келе
жаткднын ес1тш, бектерш жинап кеңесп. Бектердщ
кеңеам^н өзшщ бала-шага, үй-ошагын Кдрондар бек1-
н1С1не Ж1бер1п, өз1 Ирак жаккд кетп. Нишабурды кор-
гауга Факыра Мэл1к, Ңизаметдин, Эбугали кдпб, Зия-
лы Мэл1к жэне тагы баска бектерж кдлдырды да, өз>
Рейден өтш, Разуинга барды. Үлы Рука-эд-дин отыз
мың к1С1мен сонда ед1. Экесшщ келе жатканын естп,
оган карсы шыкты. Сүлтан Мүхаммед еюнип үлы
Гиаталдинд! оның анасымен Кдрондарга Ж1берд1.
Ол уакытта Шина Ноянмен Сүб1тай байадур Ниша-
бур каласына келш, Сүлтан Мүхаммедпң койган
бектерше: «Б1зге багынсын»,— деп кю Ж1берд1. Бек-
тер көп сыймен үш ккд Ж1бер1п: «Б1зге Сүлтан Мү-
хаммедп алып кел1ңдер, сонда барлык мемлекет аз-
дерге багынады»,— деп сэлем айтты. Шина Ноян
бектерге Шыңгыс ханның мөр1 басылган, үйгырша
жазылган хатты Ж1берд|, мазмүны төмендепдей ед1.
«К,үдай тагала дүние жүзш маган берд1, К1м маган
багынса, бакытты болады, багынбаса көз1 күртыла-
ды». Бектер каланы беруге кел1ст1. Монголдар каланы
багындырып, одан жол көрсетуил алып, Сүлтан Мү-
хаммедтщ 131мен эр1 карай кеттг Одан Мазандаран
барып, көп К1С1Н1 өлт1р1П, каласын жермен жексен етт1.
Одан шыгып Асфараян жолына түс1п, жолда кездес-
кендердщ багынамыз дегенше тимей, карсыласканын
кырып, өртеп, Сүлтан Мухаммедтщ анасы түрган
Илан каласын камап, одан Рей барды. К,аланы алып,
адамдарын- кырып, өз1н жермен жексен етп. Хорезм
шах мүны естп, не 1стер1н б1лмед1. Бектер^мен акыл-
я;
дасып, корыкканнан кайда паналарын бшмей, йкы-
рында Карондарга кетп. Жанындагы к1С1лер жан-
жакка бытырады. Жолда бара жатканда б1р топ мон-
голдар кездесш, олармен согысып жүргенде атына
октиш, кашып Карондарга барды. Онда да түра алмай,
келген жагына кайта кетп. Моңголдар соңынан куып
жетш, үлкен согыс болды. Олар сүлтанның артынан
кууга эскердщ бэрш ж1бермей, б^ркатарын Кдрон-
дарда калдырып едь Сүлтан Мүхаммед Гиланда жеп
күи- түрып, Истидарга кетп. Жолда барлык казына-
сынан айрылып, одан Каспий тещзше жетп. Оның
Абискун деген аралына өпп, онда да байыз таппады.
Сүлтан Гиланнан шыкканда монголцар да оның 1з1мен
куып ед1, б1рак таппай калды. Сондыктан кер1 бүры-
лып, Карондарга келдь Онда Сүлтанның бйрнеше
эйелдер! мен балалары бар едь Оларды колга түардь
Сүлтанның жас балалары Иланда еш, ол каланы
камады. Адам заманынан бермен карай бүл ‘жерде
жаңбыр көп жауатын ед1, кала түргындары жаңбыр
суын су коймасына толтырып алып, судан тапшылык
көрмейпн ед1. Шыңгыс ханның бакытына, Сүлтан
Мүхаммедпң бакытсыздыгына орай, сол жылы
жаңбыр тамбады, он бес күннен үейш су таусылды.
Сүлтан Мүхаммедпң уэз1р1 Нэоретдин шыгып, Шина
ноянга келд1, сол сагатта жер жүзш сел еткен жаңбыр
жауды. Монголдар казына мен байлыкты алды,
уэз1рд1, анасын жэне сүлтанның балаларын Шыңгыс
ханга Ж1берд1. Шыңгыс хан уэз1р1 мен балаларын
өлпруге бүйрык берд1. Бүл хабарды еспген Сүлтан
Мүхаммед есшен айрылды, одан кейш өз1не келе
алмады. «Б13Д1 күдай жаратты, 613 күдайга барамыз»
деп кайт^лай бердь Ол өлген жерде оны орап көметш
кеб1нд1к мата таппай, киш жүрген ки1м1мен көмфй Бүл
окига алты жүз он жепнпп (жаңаша 1220 ж) жылан
жылында болган ед1. Сүлтан Мүхаммед жиырма б>р
жыл патшалык күрды.
Монголдар Нахишеван, Өз^рбайжан уэлаяттарын
алып, оларды талкандап, одан Шерванга барды. Ша-
макыдан он жолбасшы алып, олардың б1рш өлпрш,
калгандарына: «Егер 613Д1 дүрыс жолмен алып жүр-
месеңдер, сендерге де осыны 1стейм1з»,— деп коркыт-
ты. Олар монголдарды Дербент жолымен алып
жүрш. Бүл кезде Дербент жолының бойында К,ып-
шактар мен Аландар отырар ед1. Сүб1тай баЬадур
84
кыпшактарга көп сыйлыктармен кш ж1берш: «С|здер
б1здщ туысымызсыздар, ал Алаңдар — жат жүрт,
сондыктан б1збен б1рге болыңдар»,— дедг К,ыпшак-
тар монголдардың сөзже ерш, аландардан бөлждк
Кыпшактың көмегжен айрылган соң алаңдар мон-
голга төтеп бере алмады, монголдар оларды талап,
кырып, күл етп. Мүны көрш, кыпшактар орыстардан
көмек алып, монголдармен согысты. Монголдар
кулык жасап, кыпшактардан кашты, он ею күн каш-
каннан кейж кайрылып келш согыс ашты, жеп күн
бойына согысты. Б1рак монголдар жең1П, кыпшак-
тарды кырды, көп олжа, түткындар алып, көң|лдер1
жайланып елдерже келдь Шыңгыс ханга көп сый-
лыктар тартып, көрген, жүрген жайларынан есеп
берд1. Хан бүларга разы болып, олардың ерлНн
мадактап, оларды сый-сияпат, атак-дэрежемен жа-
рылкады.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ ТОЛЫ ХАНДЫ ХОРАСАНГА Ж1БЕРУ1
Шыңгыс хан Балхыны алганнан соң, Толы ханды
Хорасанга Ж1'берд1. Толы хан сексен мың эскермен
Мерв үст1не жүрдь Ол уакыт Хорасанның өте 61р
гүлденген кез1 едг Мервтщ дикандары өздержщ
байлыгы мен молшылыгына мастанып, өздерж патша
мен бектерден арТЫкпыз деп санар едь Ол заманда
Сүлтан Мүхаммед Мэжд1мэл1к депенд! Мервке эк1м
кылып ед1, ол жарамсыз ктерге араласты. Сондык-
тан Сүлтан Мүхаммед оны орнынан алып, оның
орнына Мервтщ эк1М1 етш Багдар мэл1к дегенд! кой-
ды. Сүлтан Мүхаммед Иракта жүргенде Мэжд1мэл1к
сүлтанның кызметже бару үшш Иракка кетш едг Сол
кезде монгол эскер! Хорасанга кел1ПТ1 деген хабар
тарады. Сүлтан Мүхаммед Мерв эк1м1не: «Егер мон-
гол эскер! келсе, онымен согыспаңыз, оларга багынып,
каланы берщ1з» деген бүйрык Ж1берд1. Бүл бүйрыкты
алганнан кейж Мерв эк1м1 Багдар мэл1к калада калу-
ды мэслихат көрмей, базар камалына кетп, кала
халкының б1р бөл1п жан-жакка тарап кетт1, ажалы
жеткендер кдлада калды. Ол уакытта Толы ханның
эскершен ек1 сардар көп эскермен Мерв тарапына
кел1п түст1. Багдар мэлжтщ экес1 каланың бардык
халкымен каладан Шыгып, сардарларды көрш, багы-
85
нып, көп дүниелер бердь Сардарлар бүган разы
болып, Мервтен өтт кетп. Ол заманда Сүлтан Мү-
хаммедтщ Бүка түржпен деген б>р эскер басшысы
б1рнеше түржпенмен Мервтщ маңайындагы бГр елаз
жерде жасырыныпжатыр едь Монгол эскер! кеткен-
нен кейш жасырынган жершен шыгып, Мерв кала-
сына К1рд1. Өр жерде кашып жүрген түршпен, тэж1к-
тер жэне Сүлтан Мүхаммедтщ кызметкерлер! Бүка
түржпеннщ касына жиылды, б>рсыпыра күшке ай-
налды. Дэл осы кезде Сүлтан Мүхаммед Абискун
аралында ол дүниеге сапар шеппт! деген хабар тара-
ды. Мервтщ бүрынгы билеуипс! Мэжд1мэл1к Ирактан
есек мшт Мервке келдь Бүка түр^кпен өз1 эюмджтен
үмйтент, Мэжд1мэл1кт1 калага шрпзбедй Б1рак б1р-
ңеше күннен кейш эр түрл1 амал колданып, Мэждь
мэлк калага юрдй Кдланың барша халкы Бүка түрж-
пеннен кетт, Мэжд1мэлжке келт, оны эк1м етт
сайлады. Ол уакытта Сархас халкы монголдарга
багынышты ед1, монголдар Сархастың шейхисламын
Сархаска эк1м етт тагайындап едь Мервтщ шейхис-
ламы Мэжд1мэл1кп жамандап, Сархастың эк1мше
хат Ж1берд1. Ол хатты Мэжд1мэл1ктщ адамдары
үстап алып, Мэжд1мэл1кке бердь Бүл хатты окыгаынан
кейш Мэжд1мэл1к шейхисламды өлпрт, аягынан
сүйреп апарып, өзенге салып жйбердь Жогарыда
Мервтщ соңгы билеушкй Багдар мэл1кМервт1 тастап,
Йазар камалына тыгылды, дегенбГз. Ол Иазар кама-
лынан шыгып, Мазендаранга келт монгол эм1рлерше
Мервте болган жайларды баяндап: «Маган эскер бер-
сеңдер мен Мервп Сздерге багындырып, жыл сайын
эр кайсыңызга б1р шапандык мата берт түрар ед1м»,—
дед1. Монгол бектер! бүгаң кел1С1п, оның карамагына
жеп мың эскер берт, Мервке Ж1бердк Жет1 мың
эскермен Багдар мэл1к Шахирстанга түсп, сонда
барып ол Мэжд1мэл1кт1ң кала эк1М1 болып сайлан-
ганын, оның сексен мың эскер! барын е^пдь Багдар
мэл1к өз колымен Мэжд1мэл1кке хат жазып, онда:
«Моңгол эскер1мен согысып опа таппайсың, мен жеп
мың эскермен саган бара жатырмын, одан да моңгол-
га мойынсүнганың дүрыс»,— дедь Мэжд1мэл1к хатты
окып, мазмүнын үгУнган соң, хат экелген ек1 к1С1ш
өлпрт, жол бойына карауыл койды. Бүл хабарды
еспгеннен кейш жеп мың моңгол эскер! Багдар
мэл1кт1 өлпрт, кер1 кайтып кетт1. Монголдардың бүл
86
хабарын еснген соң, Мэжд1мэл1к енд1 каут жок деп
санап, Мервтщ жаксыларымен шарап шш, мастыкка
бер!ЛД1. Осы уакытта Амуби эк1м1 Ыхтиаретдин
түр1кпен б1рнеше түр1кпендер1мен Мервке келт:
«Монгол эскер! Мервт! камап алгалы келе жатыр.
Эскершщ б|р тобы Амубиге келдь енд| аздан соң
осында келт калар»,— дедк Мэжд1мэл1к катты састы,
халыкка каланы камаган жагдайда кажет нэрселерше
кам жасасын деп бүйрык бердь Өзара келкям бойын-
ша Ыхтиар түртпен өз К1С1лер1мен Мерв пен мон-
голдардың арасындагы б«р үлкен судың жагасына
бек1н1п ед1. Алты жүз эскермен монголдар келт олар-
ды быт-шыт етт талкандап, өздерш сабап, дүние
мүлкш олжалады.
Бул уакытта Толы хан Нашабур,' Хорасанның
б^рнеше уэлаяттарын багындырып, алты жүз он сеп-
31НШ1 жылы мухэррам айының басында сансыз көп
эскермен Мервт! камады. Мервтщ 1Ш1нен эскер
шыгып, моңголдармен согыс ашты. Б>р сагатта б>р
мыңдай монголды өлпрд|. Согыс жиырма күнге
созылды. Акырында Толы ханды ашу кысып, аттан
түст, калканмен басын жауып, какдага карай жаяу
жүпрдь барлык монгол ханның артынан жүпрдь Бул
жолы кала сыртында согысып жүрген мервтштердщ
саны сексен мыңдай ед1, олар коркып, 1шке К1рд1. Ек>
жүз түмен калага шабуыл жасады. МэжД1мэл>к
мына көп күшке төтеп бере алмасын б1лш, амал-
сыздан «багындым» деп, Толы ханга елш> Ж1бердь
Бүдан кей1н ол көп сыйлыктармен каладан шыгып,
ханның алдына барды. Ханды ек1 жүз монголдың
бакылауында калага жйберт, каланың барлык бай-
лыгын, дүние мүлкш беруш талап егп. Бүдан кейш
каланың барлык халкына каладан далага шыгуына
талап койды. Төрт күн бойына халыкты далага шы-
гарды. Олардың 1шшен төрт жүз колөнершмерд!
таңдап алып, еркек, эйел, баланың бэрш эр монголга
төрт жүз адамнан белш берш, өлпруге бүйырды. Сей1т
Газулетдин деген 61 р адам б1рнеше хатшымен өлт1рЁл-
ген адамдардың Т131мш жасады., Он үш күн бойы кала
кдкпасы жанында согысып өлген адамдардың тЫмш
түзд1, оның саны б1р миллион үш жүз мың болды. Оның
үстше ханның эм!р1мен монголдар Мерв каласы-
ның барлык гимараттарын кираггы, олардың 131 де
калмады. Мерв ак сүйектершщ б!р1 эм!р Зиятдинд!
Х7
калага билеуш! етш, Ярмуш дегенд! оның үспнен
карайтын даруга етш калдырды. Оларга кашкан-
пыскан адамдарды жинап, епн екпруге бүйырды.
Толы хан өз1 Мервтен шыгып, тездетш, Нашабурга
барды. Бүдан кейж халык Мервке үш рет жиналды,
үш рет кыргынга тап болды. Б1р кыргында алпыс
мыңдай^адам өлдь
ТОЛЫ ХАННЫҢ НАШАБУРГА ЖОРЫГЫ
Толы хан Мервт! алганнан кейш Нашабурга
келдь Нашабур халкы казыларын ханга Ж1берш,
бейб1тшЬ11к Т1лед1. Хан кабыл кылмады, содан кейш
кала халкы согысты, үлкен согыс болды. Б1рак көп
эскер күцпмен Нашабурды алып, эйел жэне жас
балалардан баска мың жет1 жүз кырык кклш өл-
Т1рД1.
ТОЛЫ ХАННЫҢ ГЕРАТКА жорыгы
Толы хан Нашабурды ойрандап, Герат үстше жүр-
Д1. Гератка жакындаганда өзшщ нөкер> Занбурды
Гераттың аксүйектерше ж!берш: «Маган багынсдң-
дар, өздерщ өл1мнен, бала-шагаларың күлдыктан
күтылады»,— деп талап койды. Мүның алдында гана
Сүлтан Жалелетдин Гератка Мэл1к Шамсутдинд!
билеуш! етш тагайындап, оган жүз мың адам
калдырып, өз1 баска жакка кетш едь Мэлж Шамсут-
дин ханның сөз1н кабылдамай, елшкйн өлпрд!, кала
какпаларын жаптырып, согыска эз1рлендь Елшкпнщ
өлгенж еспген Толы хан катты ызаланып, Гератты
камады. Жет1 күн бойына кескьлескен үрыс болды,
өзеннен су емес, кан акты. Толы хан жагынан мың
жет1 жүзге жуык бектер өлдь Сепзжип күн дегенДе
монголдар камалга пкелей шабуыл бастады, Мэл1к
Шамсутдин эскер! каладан шыгып согысты, кескЁлес-
кен үрыс болды. Бүл шайкаста Мэл1к Шамсутдинге
ок тиш, өлд1. Толы хан ек1 жүздей адаммен каланың
какпасының алдына келш, «Герат түргындары! Б1лш
койыңдар, мен — Шыңгыс ханның баласы Толы
ханмын. Өздерщ өлгьлерщ келмесе, бала-шагаларың
күлдыкта болмасын десеңдер, тыныш өм1р сүремж
десеңдер, каладан шыгып, меш келш көр|ңдер, жыл
сайын Жалелетдинге бергендерщнщ жартысын Шың-
88
рыс ханга берш түрыңдар» деп айгай салды. Мүны
ест1ген гераттыктар еюге жарылды. Жалелетдинд!
жактайтындар: «Күл .болмаймыз, какпаны ашпай-
мыз»,— дед1. Б»рак кала халкының көпшшп какпаны
ашып, Толы ханның алдына барды. Хан калага юрш,
Жалелетдиннщ он ею мың к1С1С1н өлпрдц кала хал-
кының кгтегендерш кеппрд». Мал1к Өбубэюр дегенд!
калага эюм кылып, Маңгытай дегенд! калага даруга
етш, өз1 экесшщ артынан кетш, Талканда экесше
косылды.
Толы хан кеткеннен кейш кдланы Мэлж Өбубэюр
мен Маңгытай б1р»пп баскарып отырды. Осы уакытта
Газнин мен Мамиянның арасында Шыңрыс хан
нояндары мен Жалелетдин сарбаздарының арасында
кеск1лескен согыс болып, монгол нояндарынан көп
адам өлд1. Бүл согыс жайлы хйбар Иракка, Хорасан-
га, Мауреннахырра жайылды. Енд1 Шыңгыс хан
Жалелетдинге карсы түра алмайты пеген п»к»р тара-
ды. Сондыктан Герат халкы Мал1к Эбубэюр мен
Маңгытайды өлт1р»п, билеупп етш Мэл1к Мүбазалдин-
Д1 сайлады. Дүние жүзшщ эм^ршю бүл хабарды
естп, Толы ханга: «Егер сен Герат халкын кырып
келгенде, мүндай жагдай болмас ед»»,— деп, ашу-
ланып Гератка сексен мың эскермен Елппктай ноян-
ды ж1берш: «Герат халкынан б»р де адамды т»р» кал-
дырма»,— деп тапсырды. Елннктай ноян аттанып
келш, Гератты камады, халкы алты күн бойы катты
сорысты, мүсылманы бар, кэп»р1 бар, көп адам өлд».
Кдланың төрт жагынан жиырма мың кюден жүпрш,
каланы алды. Алты жүз мың адамды кырды. Герат
каласын жермен жексен етт», калада он бес-ак адам
т!р1 калды.
Шыңрыс хан Иран мен Түранды багындырды,
дүшпандарының б»р» өлш, б»р» кашып кетт», оган
ешк1м карсы түра алмады. Осы халде кытайлыктар
б^с көтерш, Шыңгыс ханнан бастарын аулакка сала
бастады деген хабар жетт». Бүл хабарды естп, хан
өз1нщ балалары мен бектерш шакыртып, мынадай
тэртш бердь Шагатайды калайда Жалелетдинд»
тауып, колга түс»руге Гилан жакка жүмсады. Үкщай-
ды Газнинге барып, Сүлтан Мүхаммед Сүбек тепннщ
ауылын ойрандауга ж»берд», өз» Түранга баруды ойла-
ды. Үк1дай каган экесжщ бүйрыгын орындап, Сүбек
тегшнщ ордасын талкдндап, Түранга келдй Шагатай
яо
хан Мекрин елше барып, оның маңындагы уэлаятйф-
ды багындырып, көп олжамен Бүхара, Ташкёнт,
Самаркаңт аркылы елше кайтты, Султан Жалелет-
диннен ешб1р хабар таппады.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ 03 ЖҮРТЫНА ОРАЛУЫ
Шыңгыс хан жазгытүрым өз жүртына карай багыт
алды. Жол бойгы уэлаяттар мен калаларга билеушТ-
лер мен даругалар койып, Эму суынан өтш, Бүхарага
келдь Ьүл жерде оган жан-жакка ж1берген ханзада-
лар мен нояндар косылды. Дүние жүз> щ эм!рш1С1
Бүхарага ккл Ж1берш, оларга: «Бипкт! молдасын
Ж1берс1н, б1рер сөз сүрайын деп ед1м»,— дейдй Бү-
харалыктар ханга Ашраф атты кази мен уагызшысын
Ж1берд1. Шыңгыс хан олардан: «Мүсылман деген не
сөз?»— деп сүрады. «Мүсылман деген күдайдың күлы
деген сөз, күдай жалгыз, ол ешюмге үксамайды,
оның түр-түлгасы жок»,— деп жауап бердь Шыңгыс
хан: «Оны мен де бйгемш»,— дедй Дш иелер! тагы да
былай дедк «Пайгамбар — тэң1р1мнщ елшкй, тэшр!
тагала оны өзшщ эм1р1 мен насихаттарын пенделерше
жетк1зу үшш Ж1берген». Шыңгыс хан бүл сөзд! де
күптады. Одан кейш Д1н басылары: «Б1з күнше бес рет
намаз оку аркылы оган күлшылык етем1з»,— деп едь
Шыңгыс хан мүны мактады. Одан эр1 дшбасылары:
«Жыл пшндеп он б!р айда б!р асты кай уакытта- шкь
М1з келсе, сол уакытта 1шем1з, ал б1р ай күнд1з 1шпей,
тек кеште 1шем1з»,— дедь Хан мүны да макүл*көрд1.
Одан соң: «Күдайдың Мекке атты үй1 бар, егер күш-
куатымыз жетсе, оган барамыз»,— дедь Шыңгыс хан
бүган: «Дүние жүз1жң бэрг алланың үй1 емес пе? Б1р
жерге барудың кажет! не?» дедЁ
Бүхара д1н басылары Шыңгыс ханнан өздерш кор-
гайтын жарлык бер!лу1н сүрады, хан мей1р!мдцпкден
жарлык берд1.
Шыңгыс хан Бүхарадан козгалып, Самаркантка
келдиОл жерден Жошы ханга шапкыншы Ж1берд1.
оган 'мынадай бүйрык бердь «Сүйжп балам! Бар
эскерщмен кыпшак даласының барлык аңдарын б1згс
карай куып кер! кайт, мен аң аулайын деп ед1м*.
Жогарыда айтылгандай, ханзадалар Хорезмге
жорык жасау кез1нде Шыңгыс хан балаларына буй-
90
рык лаберт, онда Жошы мен Шагатай Үюдайды
өздерже бастык. санап, оның сөзж орындайтын болсын
деп ед1. Хорезмд! алганнан кейж Жошы хан экес шщ
бүл сөзше намыстанып, Деигп кыпшакка аттанып,
оның барлык ел1н өзже багындырып, аң аулап, күс
салып күн өтк131п едп Атасының ж!берген к>с1С1
келш, атасының бүйрыгын экелген соң, барлык эскерн
мен даланың барлык аңдарын алдына салып куып,
Шыңгыс ханга косылды. Жэне көп тарту-таралгы
экелд!. Жүз мың ат тарту етп, оның жиырма мыңы —
көк, жиырма мыңы — торы, жиырма мыңы — кара,
жиырма мыңы — шүбар, жиырма мыңы — боз бо-
латын. Шыңгыс хрн өз тарапынан баласына деген
экел1к сез1М1н 61лд1рш, сыйлыктар жасады. Жошы
хан жйтерщ баурына тартып, агалык сез!мж б1лд|р-
д1. Шыңгыс хан балаларымен б1раз күн сауык күрып,
аң аулады. Содан кейш өз жүртына оралып, бала-
шагасымен кауышып, шат-шадыман болды.
Осы уакытта Таңгүт эк(м1 Шидарку Шыңгыс
ханга карсы жаулык ойлап жүр деген хабар алды.
Хан көп эскермен аттанып Шидарку үспне жүрдп
Шидарку да сансыз көп эскермен ханга карсы келш,
кескшескен үрыс болды. Акырында Шидарку жеңь
Л1п, кашып, калага барып камалды. Шыңгыс хан оның
жүртын талкандап жэне талап, өз ордасына түстп
Мүның артынша Шидарку ханга елнп ж!берш, оган:
«Хан мен1ң күнамды кенлрш, менщ амандыгыма
кеп!ЛД1к берсе, өзшщ баласы көрепн болса, мен
барып ханды көрер ед!м»,— деп айтып Ж1берд1. Шың-
гыс хан бүл сөздерш кабыл кылып, елипсш көп сый-
лыктармен кайтарды. Шидаркудың елипа аттанып
кет1С1мен, Хан катты ауырып, төсек тартып, жатып
калды.
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ АУЫРЫП, К.АЙТЫС БОЛУЫ
ЖЭНЕ БАЛАЛАРЫНА АЙТКДН ӨСИЕТТЕР1
Шыңгыс хан К,ытай жорыгында жүргенде, 61р түс
көрш, одан өз1 жаман шошынуп едь Өзшщ жуырда
өлетшш ойлап жүр ед1, аяк астынан ауру жабысты.
Өзшщ нашарлаганын сезген Шыңгыс хан балаларын
шакыртты. Жошы хан бүл кезде өлген ед1, оның
балаларын экелд^руд! бүйырды. Оларга көп акыл-
кеңес бердь
«Б>р б!р1ңмен азгана пайда үшш араздаспаңдар.
Егер көңьлдерще сэл күд!к юрсе, оны ойларыңйан
шыгарыңдар, жаудың мекерлйпнен сак болыңдар.
Менщ орныма Үюдайды хан койыңдар, бэрщ оган
багынып, оның айтканын кгтейтш болыңдар». Бала-
лары мен эм^рлерше Үкщайды хан сайлаган күжат
жасауды тапсырды. Тагы ол мынадай өсиет айтты:
«Өз эскер1мен Шидарку келгенше менщ өлгешмд!
ешюмге айтпаңдар, оны эскер!мен өлпр^ңдер, содан
кейш гана менщ өлгешмд! хабарларсыңдар». Осы
кезде оның жаны тэншен үшып кетп. Балалары эке-
С1 щ өсиетш орындап, оның өлгенш ешюмге айтпады.
Б1рнеше уакыт өткенде эскерймен Шидарку келд1,
ханзадалар оны үстап алып өлпрд!, эскерш кырды.
Содан кейш барып Шыңгыс ханның өлгенш хабарлап,
үлкен аза түтты.
Шыңгыс хан б1рде аң аулап жүрш, 61р би1к агаш-
тың астына токтап, касындагыларга: «Мен өлсем, осы
агаштың түбше жерлерс1ңдер»,— деген ед1. Шыңгыс
хан кайтыс болганнан кейш, оның денесш агащ
астауга салып, сол агаштың түбше жерледд. Ол жерд!
Бурхан калдун дер едь Хан жерленген соң ол жерге
калың агаш пайда болды, ок атса, өтпес ед1. Ол жер
кейш ханзадалар мен эм^рлерд! коятын үлкен кауь!м-
га айналды. Шыңгыс хан бүл дүниемен алты жүз
жиырма төртшип тауык жылы (жаңаша 1227 ж.)
коштасты. Доңыз жылы туып, доңыз жылы хан сай-
ланып ед1. Ханңың барлык жасаган гүмыры алпыс
бес жыл ед1, жиырма бес жыл патшалык кылды. Үш
ай бойына жан-жактан халык келш, аза түтып, хан-
задалардың кайгысына ортактасты. Аза түту аяктал-
ган соң эрк1м өз жүртына кетп, мемлекетпң болашак
күрылысы жайында ешюм ештеңе ойлаган жок.
Шыңгыс хан он мың К1СПП б1р юс1ге тапсырды,
оны түмен агасы деп атады; мың ккяш б>р кклге тап-
сырып, оны мың басы, жүз К1сш1 б!р ккпге тапсырып,
оны жүзд1к, он К1С1Н1 б!р К1в1ге тапсырып, оны ондык
деп атады. Түмен, мыңдык, жүздж, ондык 61р б1р1не
косылмасын, егер 61реушде шаруасы , болса, өзшщ
бастыктары аркылы 1стесш деген тэртш болды. Сон-
дай-ак ер болсын, эйел болсын бар керек-жарагы 613
бен инеге шейш бойыида жүрон, жорыкка кджет
карулардың бэрш өз1мен бйрге алып жүретш болсын,
бүл тэртшп бүзган адам ханның кэр1не үшырап,
92
жазалаштын болсын деген тэртт калыптасты. Шың-
гыс хан баласы экеане, шйлер! агаларыш багынуды,
эйелдер! күйеулер1мен ынтымакта болуды, күйеу
балалары атасына катты соз айтпауды, үрыларга
үрлыкты ойыш да алмауды, бүзыктарга жаман кылык
жасамауды катаң ережеге айшлдырды. Шыңгыс хан
акылды, батыр адамды байкдса, оны эскерге басшы
етт тагайындады, икемд! жэне шапшаңшыл адамды
жылкышылыкка, акылы аздау жэне шабан адамды
койшылыкка ж|берд1. Сондыктан да Шыңгыс ханның
бастаган 1С1 күннен күнге 1лгер1 басып, мемлекета
күшейген үстже күшейе бердь Ол айтар едг «Егер
түмен агасы, мың басы, жүзд1к, ондыктар меж жыл-
дың бас-аягында көрш, менщ акыл-кеңес1мд| тың-
дауга талаптанса, үлкен эскер күрамасын баскара
алар, оны 1степс1 келмеген адам бастыктыкка жара-
мас, ондай адам судың ортасына лактырган тас сияк-
ты судың түб1не кепп, кайтып көршбес. Кам өз үйж
дүрыс баскара алса, ол мемлекетт! де баскара алар,
К1м он адамга өз сөз1н тыңдата алса, ол үлкен эскерге
де басшылык ете алар. Кчм де К1м оз^ндеп жаман
кыльнстарынан арылса, мемлекет камын ойлай алар.
Бастыктың алдыш юргенде, оның рүхсатынсыз, сөз
сойлемеу! керек. Рүхсатсыз сөз сойлегенде, жүрт
тыңдаса, жаксы. Егер тыңдамаса, суык тем^рд! бал-
гамен соккан тем1рш!ге үксар».
Шыңгыс ханның мүндай накыл создер! коп ед|.
Оның бэр!н бүл жерде жазар болсак, б!здщ К1табы-
мыздың көлем! тым үлкей!п кетер ед>, сондыктан кей-
б1реулер1н гана сөз етпк.
Тө рт।н ш। бап
ҮК1ДАЙ КАГАННЫҢ ЖЭНЕ БАСКА ДА ШЫҢГЫС ХАН
НЭС1Л1НЕН ПАТША БОЛРАНДАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс хан опат тапкдннан ек1 жыл кейш
Деигп кыпшактан Жошы хан үлдары жэне
Шагатай хан, Толы хан балаларымен, Машрык тара-
пынан БЪпкдай ноян, Елиптай ноян, тагы баскд*бек-
тер жиылып келш, Шыңгыс ханның жазып калдырган
гаЬаднамасын* окытып, ханның айткдн өсиеттерш
естп, Үкщайга хандык саган ти1ст1 дед1. Үкщай:
«Менен де лайыктылар бар, не агам Шагатайды, нё
1Н1м Толыны хан көтер1ңдер»,— дедь Кдярык күнге
дейш шеше алмады. Кдярык күннен соң барлыгы
да: «Б1з Шыңгыс ханның сөзш өзгерте алмаймыз»,—
деп, Шагатай ханның оң колын, Толы ханның сол
колын алып, Үкщайды так үспне отыргызды. Монгол
рэс1М1мен үлкен той жасап, тамашалыктар көрсетп.
Бүл — хижраның алты жүз жиырма жепнип жылы
ед1.
Шыңгыс ханнан соң кейбйр жерлерде бас көтеру-
шшер болып ед1, баршасын басып, Сүлтан Жалелет-
динн1ң кдрсылыгын басу үшш Жармагүн бекп, Айны-
масты отыз мың К1с,мен Иранга жйбердк Ол кезде
Сүлтан Жалелетдйн ол жерге Үндщен келш, Кэрмен,
Шираз, Өз>рбайжан жэне Тевризд! алып, өзге
шаНарларды талкдндап, кдсына көп К1С1 жиып, 61раз
алденш алып ед1. Жармагүн бек 61рсыпыра к1С1мен
Айнымасты 1лгер1 ж1берш ед1. Сүлтан Жалелетдин
олардың келе жаткднын естп, кдшып Диар бакар,
44 '
Үндктан жаккд кетн. Курдтар ат-тонга бола оны
елпрдк Евд1 (иреулер оны баксы болып кетп деп те
айтады. Сойтж, Хорезм шахтарынан дүние жүз!нде
ешк1м калмады.
ҮК1ДАЙ ҢАГАННЫҢ КЫТАЙГА БАРГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Хижраның алты жүз жиырма жетшпп жылы
рабигалауыл айында Үкщдй каган Шагатай, Толы
хандармен б1рге сансыз коп эскермен Кытай тара-
пына жүрдь Кдрамүран деген судың бойында б>р
шаКар бар ед>, соган келдк Бүл шаНардың халкы
кырык күн' камалып согысты. ШаНар халкы жеңьлш,
каганнан 61Т1М тшеп, каланы тапсырды. К,ытай сы-
пайыларынан он ек> мың К1С1 кемемен кашып кетп.
Оддн өзге коп халыкты кырып, бала-шагасын күл
кылып, Кытайдың тагы б1р шаНарына аттанды. Үк1-
дай каган Толы ханды он мың ккимен 1лгер1 Ж1берд1,
оның артынан жай козгалып өз1 жүрдь Ол уакыттагы
Кытай патшасы Алтанхан бүл хабарды еспчп, эм1р-
лержщ б1р-екеуж жүз мың к!С1мен оларга кдрсы
Ж1берд1. Бүл жүз мың ккН Толы ханга жолыгып,
бүларды аз корш, оларды айнала камады, 1стщ жаман
болганын Толы хан 61ЛД1. Сикыршы баксыларга сикыр
кылыйдар деп хүк>м кылды. Сикыршылар үш күн, үш
түн аруак шакырып, сикырлар кылды. Жаздың ыстык
күжнде кар мен жаңбыр жауа бастады. Сондай суык
болды, көп К1С! колын койнынан шыгара алмады.
Кытай эскержщ суыктан берекеа кетш түрганын
байкдп, Толы хан өз эскерше жан-жактан ат койың-
дар деп бүйырды. Монголдар кытай эскерже түс
түстан лап койды, кытайлар жең!лд1, жүз мың эскер-
ден бес мың К1С1 эрең кашып күтылды, өзгелер! түгел
кырылды. Алтанхан бүл хабарды ест1гес1н кашып
кетт1, оның хабарын ешк1м б1лмед1. Кейб1р тарихи
шыгармаларда ол үлкен от жактырып, бала шагасы-
мен сонда өртенж өл1пт1 дегенд! айтады.
Толы хан Кытайдың патшасының өлгенж, кытай
жүртын талкдндаганын кдганга хабарлап, К1С1 Ж1бер-
Д1. Үкщай каганның өз> де Кытайга келш, барлык
уэлаяттарын багындырып, Махмүт жылауышты да-
рута кылып, елже кайтты. Ол уакытта Толы хан
ауырып, коп үзамай өлдь Экешнен кейж он торт жыл
патшалык кылып, экесжщ соңынан кеттй
ҮК1ДАЙ КАГАННЫҢ ХАНЗАДАЛАРДЫ ОРЫС, ШЕРКЕС,
БҮЛГАР, ТҮРАН, БАШКҮРТ ЖЭНЕ БАСКА УЭЛАЯТТАВДЫ
БАГЫНДЫРУГА Ж1БЕРГЕН1
Үкщай каган Кытайды багындырып кдйткдннан
кейш хижраның алты жүз отыз үшшнп ягни мешш
жылы Жошы ханның үлы Бату, өзшщ үлы Күжк,
Толы ханның үлы Менку жэне Шагатай ханның үл-
дарын Орыс, Шеркес, Бүлгар, Түран, Башкүрт жэне
баскд уалаяттарды жауламак үшш Ж1берд1. Өз1 Кдра-
корымда Кытайдан келпрген шеберлер мен зергер-
лерд1 алдыртып, жаксы үйлер салдырып, эдем1 гима-
раттар түргызды. Одан көрш барлык ханзадалар мен
бектер сол гимараттардың маңайына өздерше үйлер
жасатты. Одан кейш зергерлерге алтыннан жэне
күмктен П1л немесе арыстан суретж жасатып, эр
үйдщ алдына күмютен хауыздар (фонтан) жасатты.
П1л мен арыстанның аузынан хауызга шарап төплер
ед1. Агаш пен тастан төрт диуар* салдырды, эр кдй-
сысының үзындыгы ек1 күндж жер едц оган каклалар
жасатты. Егер ханзадалардың заукм сокса, нөкерлер!
он күндж жерден аңдарды куып келш, осы коршау-
ларга камар ед!, Үкщай каган оны аулар едь
Ханзадалар жеп жылдан кейш барган уэлаят-
тарын багындырып, кдйтып келдй Кдганның'хүк1М1-
мен жаңа кдла жасады, ол бүрынгылардан дд жаксы
болды. Үкщай Кытайды багындырып, ханзадалар
өзге жерлерд! тэуелд! етш келгеннен соң, эр тарапкд
К1С1 Ж1берш: «Менщ туыстарым мен руластарым маган
келш, сыйлыктар алып жэне мешмен б1рге той-думан-
га кдтыссын»,— дед1. Оны естп халык жан-жактан
агылып келдь Үкщай кдган ордасында бүрын еш
уакытта болмаган үлкен том.болып, халык б1рнеше күн
думан жасады, каган оларга көп сЫйлыктар үлеспрдь
Б1рнеше күннен кейш жиналган халыккд рүхсат
берд1, эрк^м өз елше кетп. Халык кеткеннен кей1н
Үкщай кдганга ауру жабысып, үзамай кдйтыс болды.
Мүхаммед пайгамбардың дЫне кдрсы б>р К1С1 бар
ед1, сол келш, Үкщай кдганга: «Түнде б1р түс көрд1м.
Шыңгыс хан маган Үюдайга айт, мүсылмандарды
өлт1рс1н дед1»,— дейдк Үкщай оддн: «Бүл сөзд1 Шың-
гыс хан өз1 айтты ма, элде тьлмаш айтты ма?»— деп
сүрады. Ана К1сй «Ханның өз1 айтты»,— дедь Одан
кежн ол К1сщен: «Сен моңгол типн биетш бе едщ?»—
96
деп сурады, ол: «Бьлмеймш»,— деп жауап бердь Сон-
да Үкщдй кдган: «Бүл К1С1 жалган айтып түр, Шыңгыс
хан монгол т1Л1нен баскд тьл бшмейтш ед1, мына
К1С1 1 влт1р1ңдер»,— деп бүйрык бердй Үкщдй кдган
ешк1м койды бауызддмасын, жарып өлпрсш деп
жарлык кылып едй Б1р мусылман базардан б>р кой
алып келш, үй1не мрпзш, еапн байлап, бауыздап,
сойып жатыр ед1, мүны аңдып жүрген б1р монгол үй-
дщ үспнен 1шке к1рш, мүсылманның аяк-колын
байлап, кдганга алып келдь Кдган мэн-жайын анык-
тап, монгрлды өлпруге бүйырды, оган айтты: «Бул
мүсылман менщ хүк1М1мд| бүзган жок. үйшщ 1шше
юрпзш, еспчн бек1тш, бауыздады, ал сен б^реудщ
үйше рүксатсыз юрдщ». Тагы б1рде бвр мүсылман
тем1рш1 төрт-бес 613 жасап, оларын колына үстап,
кдганның өтетш жолында түрды. Кдган өтш бара
жатып, тем1рш1ге көз1 түсш, блр жасауылын жүмсап,
бул К1С1Н1Ң ахуалын бшуге бүйырды. Жасауыл барып
оның ахуалын сүрап, колындагы б1здерш кдганга
алып келдь Кдган ол тем^ршшщ эр 6131 үшш б!р
алтын акша бердь Бвр кдрт ккп бар едц оный не бала-
шагасы, не туыстары жок ед1. Б1р күн1 кдганга келш,
арыз кылды. «Колымда сауда жасайтын ештемем
Жок. егер оган жарайтын ёир нэрсем болса, сауда
жасар ед1м»,— дед1. Кдган оган саудагершйпк жасау
үшш ек1 жүз алтын бер!ңдер деп хүк1м кылды. Кыз-
меткерлерк «Бүл К1С1 өл1м хэл^нде түр, баласы, туыс-
кандары да жок, бүган мүнша алтынды берудщ
кджеп не?» дед1. Онда кдган түрып: «Бүл кк1 мүнда
б1р үм1тпен келд1, мүны бос Ж1беру б1зге лайык емес,
алтынды тез1рек бер!ңдер, өлш кдлмасын»,— дедк
Кдзынашылар карт к1сж1 шакырып, алтынды санап
бергенде, кдрт өлш кетп. Тагы б1р кк1 келш, кдганга
кдржы жок деп ӨТ1Н1Ш айтты. Кдган оган да бес жүз
алтын берпзд!, оны жаратып, тагы келд1, кдган жэне
бес жүз алтын бердй Аз уакыт өткеннен кейш тагы
алтын сүрап келдц сонда кдганның кызметшшер!
кдганга: «С1з бүл ккяге б1рнеше рет алтын бердщ1з,
б1рак соның бэрж жүмсап бтрд!, сондыктан енд1
алтын бермегешң1з дүрыс»,— дедь Кдган олардан бүл
К1С1Н1Ң алтынды неге жүмсап жүргенш сүрады. Олар
айтты: «Алтынды сатып, оган тамак 1шед1, ки1м
киед1, соган жүмсайды»,— дедь Кдган айтты: «Ондай
болса, маган алып келщ1з». Ол адамды кдган алдына
4-2835	97
алып келген соң, кдган оган тагы да бес жүз алтын
бер1п, бүдан былай алтынды ысырап далмай, дүрыс-
тап жумсауга кеңес бердь
Үкщай каганның мундай кылыктары баршылык,
сондыктан оның бэр! б>р ютапкд сыймас, сол себепт!
оны кыскдрттык.
ҮК1ДАЙ КАГАННЫҢ ЭЙЕЛДЕР1 МЕН БАЛАЛАРЫ ЖАЙЛЫ
Үкщай кдганның торт некел! эйелц алпыс күң1 бар
ед1. Үлкен эйелшш аты — Бүракдпын, екшпп эйелшщ
аты — Туракине, мерк1т халкынан едь Кейб1реулер
Туракине ойрат үлыгы Тайырсонның эйел! едц Тайыр-
сонды өлпргенде олжа кылып Үкщай алып ед1 дейдь
Туракине былай эдем1 емес едь б1рак Үкщайга үнаушы
ед1. Үш1ңш1 эйел1 — Мунга, төртшпп Хажыу едь Кд-
ганның жет1 үлы бар ед1, бесеу! Туракинеден, екеу1
күңдершен едь Кдганның үлкен үлы — Ки1к, оның
жүрты Кдмак деген жерде едь Кейб1реулер Маңырак
не Ес1л деп те атайды. Ол Алгадай Шармун деген
Үкщайдың немерес! едь Туракине катынның балалары
атасының бүйрыгын орындап, Ки1к ханды кдган
кылып, экесшщ орнына отыргызды. Мүның үш үлы
бар ед1. Үлкен! — Хожагүл, анасының аты — Кдмаш,
екшип үлы — Багу, ол да Кдмаш катыннан болып
ед1. Оның Хабат атты б1р үлы бар ед1. Үшшпп улының
аты — Оку, оның он үлы бар едь Үкщай кдганның
екшпп улы — Кетен, оның жүрты Таңгүт едь Үшпшп
үлының аты — Көшу, ол гажайып ддна, акылды едц
Үкщай каганның көз1 т1р1сшде өлдь Төртшип үлы —
Кдража, бесшип улының аты Кдшы едь Таңгут
уэлаятын Кдшы деп айтар едц Шыңгыс хан Кднышы
алганда туып ед1, сол үшш Кдшы деп ат койып едь
Ол шарапкор жэне пасык ед1, сондыктан ж1пт кезш-
де өлд1. Ки1к хан атасының орнына патша болды жэне
казынаның ес1пн ашып, агайындарына, пакыр —
м1СК1ндерге, үлкен-мипге бэр1не сыйлык бердц ешк1м
мүндай кылмас ед1, патшалыгы узак болмай, б1р жыл
өткенде дүниеден кайтты.
МЕНКУ КАГАННЫҢ БАЯНЫ
Ки1к хан өлгеннен соң Шыңгыс хан нэсйпнен
патша болатын адам көп едь Толы ханның кдтыны
98
Суркукты бике халкымен келклп, Толы хан бала-
ларының б1реуш патша коймаккд ойы бар едь Жошы-
хан улы Бату олардың 61рж патша кылмаккд риза
ед1. Шыңгыс ханның немерелержщ арасындд Батудан
салтанаты мен кошамеп артык к1С1 жок едь Бату
Дешт) кнпшакта ед1, Бату ханзадаларга, нояндар
мен эм1рлерге «Деигп кыпшаккд кел^ңдер, ортамыз-
дан кел!С1п 61реуд1 хан көтерелж»,— деп кки ж1бердй
Багзылары: «Шыңрыс ханның журты — Керулен, 613
Дешп кыпшаккд бармаймыз»,— деп келмедь Ол уа-
кытта Суркукты бике балалдрына «Деигп кыпшакта
Батудың аягы ауырып жатыр, барып, көңЫн сураң-
ддр»,— дед1. Суркүкты бикенщ балалары Менку хан,
Ьалаку хан, Кубылай хан жэне Мүкеугыл Дешп
кыпшаккд барып, Батуга сэлем.бердь Бату хан Мен-
куд1 көрген соң ханзадаларга, нояндарга, эм^рлерге:
«Мен кдгандыккд Менкуд! лайык көремж, С1здер не
айтасыздар»,— дедь Баскдлары да муны макул көрш,
келес! жылы барлык халыкты жиып, Керуленде
Менкуд) кдган көтермекке келгсп.
Б,р жылдан соң барша халык жиылып, Керу-
ленде Менку ханды кдган көтердц жеп күн той
жасады, эр күнде ек1 арба шарап жэне арак «шш, үш
жүз жылкы мен сиыр, ек1 мың койдан кдуап жасап
жед1. Менку хижраның алты жүз кырык сепзжнп
жылында кдган болды.
Ширамун бастап Киж ханның балалары Менку
кдганды өлпрмекке пэтуаласты. Б,рнеше арбага кдру-
жарактиеп, Ширамунды бес жүз ккимен 1лгер1 ж1бер-
Д1, өздер) оның артынан бармак болды, керек уакытта
кдганның үстже жан-жактан куйылмакшы едй
Ештеңеден хабары жок кдганның нөкержщ 61реу 1-
нщ түйес! жогалып, соны 1здеп жүргенде Ширамун-
ның ордасының үстшен шыкты. Арбаның үспнде
турган кдру-жаракты көрш, кдйтып келш, крганга
хабар бердь Кдган Мыңсар ноянды ек, мың ккНмен
хабар алып келуге Ж1бердь Мыңсар ноян Ширамун-
ның эскерте келдй Ширамун оны көрш, сасып:
«Кдганды көрмекке келе жатырмыз» дед1. Онда Мың-
сар ноян: «Егер кдганды көрмекке келе жатсаң,
меюмен жүр, кдган ордасына барамыз»,— дедй
Ширамун амДлсыз келкйп, кдганның ордасына келш,
кдганды көрд1. Кдган үш күн Ширамун үипн мэжппс
курды, төрт1нш1 күн) так үспнде отырып, Ширамун-
99
ды барша жолдастарымен кысты, сонда барлыгы
да кылган кел1С1мдер1 жөшнде шындарын айта бас-
тады. Кдган Ширамүнның к!с1лер1нен сексен ккйш
өлпрдй Ширамүн мен Кинсханның өзге балаларын
туыскандыктан айырды. Онан кейш барлык ханзада-
лар, нояндар мен эмдрлерге көп сый-сияпат көрсе-
тш: «Өз жүрттарыңызга барыңыздар»,— деп рүхсат
берд1.
МЕНКУ КАГАННЫҢ КҮБЫЛАЙ ХАНДЫ
МАШРЫК ТАРАПЫНДАГЫ, ЬЭЛАКУД! МАГРЫП
ТАРАПЫНДАГЫ МЕМЛЕКЕТТЕРГЕ Ж1БЕРГЕН1
Менку каган Батуга, лакдбы Сайын хан едь оның
үсынуымен таккд отырганнан кежн, оган Амур мем-
лекетж бермекке мэжбүр болды. Машрык тарапында
багынбаган б1рнеше мемлекет бар ед1, сондай-ак
Магрып тарапында да сондай мемлекеттер бар еда.
Күбылай ханды Машрыккд, Ьэлакуды Магрып та-
рапына Ж1берд1, өз1 сансыз көп эскермен Шынмашын
үст^не аттанды. Бүл елде б!р үлкен, берйс кдмалды
кала бар ед1, сол каланы кдмады. Өр шынмашындык
карсылык көрсетп, ала алмады, кыс өтш, жаз келдь
Ауасы ыстык ед1. Өм1рлер: «Ауа ыстык болды, эскер-
дщ көб1реп ыстыктан өлд1, енд1 тагы кыс келе жа-
тыр, сондыктан кдйтайык»,— деп арыз кылды. Кдган
оны кабыл кылмады: «Кдланы алмай, кетпеймш»,—
дед1. Онан соң оган б1р ауру пайда болып, сепз күн
жатып, тогызыншы күш өлдь
КҮБЫЛАЙ ХАННЫҢ КАГАН БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Күбылай каган Толы ханның төртшпп үлы едь
Менку кдган өлгенде Кытайда едь Ойда жокта Менку
кдганның өлгенш естщь көп аза түтты. Аза бпкен-
нен кей1н жанындагы ханзадалар, нояндар мен эм1р-
лер1мен келюш, кдгандык таккд отырды. Оның Артүк
бөке деген 1Н1С1 бар ед1, оны Менку каган Кдракорым-
дагы орддсын баскдруга тастап кетш едц ол таккд
отыргысы келш, Күбылай ханмен жау болып, оның
елилсш өлпрдй Дешп кыпшакта Сайын хан өлгеннен
соң, 1Н1С1 Бүркенщ үспне келш, онымен согысты.
Бүрке жеңш, АрТүк бөке кдшып, Кдракорымга кел-
д1. Ол уакытта Күбылай кдган Артүк бөкенщ хаба-
рын еатш, Кдракорымга келдк Артүк бөке кдган-
100
ның келе жаткднын еатш, кашып кетп, барнеше уа-
кыттан кейан аты арып, тоны тозып, Күбылай каганга
кайтып келдц кдган оның К1нэс1н кеш1рд1. Ол уакытта
Ьалаку ханнан: «Күбылай кдганга багындык, оның
кдгандыгына ризамыз» деген хабар келдь Күбылай
каган Жейхуннан Мысыр, Шамга шейш Ьэлакуге
берд1. Дешт1 кыпшактың барша уэлаяттары Сайын
ханга тэуелда ед1, оны Бүркеге бердь Алтайдан Аму
суының жагасына дейш Алгуга бердь Алгу Шагатай
ханның немерес! едь Одан соң Күбылай каган тэмам
Шын уэлаятын багындырды. Отыз бес жыл патшалык
күрды, жетпк үш жыл гүмыр жасап, опат тапты. Оның
да гажайып жэне жаксы 1стер1 көп ед1, оның барлыгы
б1р к1тапка сыймас, сондыктан осымен кыскарт-
тык..
Б е с।н ш।бап
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ ЕК1НШ1 ҮЛЫ ШАРАТАЙ
ЭУЛЕТ1Н1Ң МАУРЕННАХЫР МЕН КАШКДРДА
ПАТША БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Шагатай хан тамаша жэне саясатшы патша
ед>, акылды жэне дана адам едй Шыңгыс
хан оган Мауреннахырды, Хорезмнщ б1рсыпырасын,
Үйняр, Кашафур, Бадахшан, Балх жэне Газшнге,
Сыр суына шежн берш едк Бүл айтылган уалаят-
тардың еш кайсысына өз1 бармап едц даругалар ко-
йып, өз1 Үкщайдың касында болып едь Молда Скаки
оның З1к1р1 ед1. Б1р күш Скаки дүга окып, б>р эскер
көрпздь Шагатай ханның б!р уэз1р1 бар едй Скаки-
мен жаман едц б1р күн1 уакыт тауып Скакиден өшш
'алды, колга түстрш, зынданга салды, акыры сол зын-
данда өлд1. Шагатай хан б1р ауруга тап болды, тэуш-
тер емш таба алмады. Хижраның алты жүз кыркмн-
шы жылы бү дүниеден өтп.
ШАГАТАЙ ХАННЫҢ ЭЙЕЛДЕР! МЕН
БАЛАЛАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Шагатай ханның эйелдер! мен күңдер! көп ед1,
соның 1ш1нен ек1 эйел1 некел1С1 ед1. Б1р1нщ аты —
Исулун; коңыраттың патшасы Кдба ноян дегеинщ
кызы болатын, Шагатайдың некел! балалары содан
туган. Енд1 б1р1н1ң аты — Түркан катын едц Исулун-
ның С1ҢЛ1С1 болатын, апасы өлгеннен кешн алып едг
Шагатай ханның жеп улы бар ед1. Үлкен! — Мөту-
кен, ек1нш1С1 — Можы, үипннпс! — Бьлдаш, төрт1н-
ш1С1 — Сабын биге, бесшипс! Сарман, алтыншысы —
Исумөңке, жепнш1С1 — Байдар.
102
Шагатай хан өлгеннен сон Мөтукеншң улы Кдра
Ьалаку патша болды, одан соң оның баласы Мүбарак
ах патша болды. Анасы Арруна кдтын мемлекет-
иң жаксы-жаманын сурар едь Одан соң Байдардың
улы Алгу патша болды. Одан кейш Исмеңке улы
Варак хан патша болды. Ею жылдан соң мусылман
болды. Оган Сүлтан Гиатетдин деген лакдп бердй
Шагатай эулепнен иманга көң1л салган сол кки едк
Одан кей1Н Сарман улы Бею патша болды. Оддн ке-
Й1н Мөтукен эулет1нен Бугатемйр патша болды. Одан
кей1н Барактың баласы Дүйшешын патша болды.
Одан кей1Н оның үлы Күнше хан болды. Одан кежн
Мөтүкен урпагынан Талига патша болды. Одан соң
Дүйшешын үлы Есенбүга хан болды. Одан кежн
Хажен хан, одан соң Донитем1р, одан соң Тармашир
хдн болды, ол да мусылман болды. Бүкш Мауренна-
хмр оган ел1ктеп, мүсылман болды. Өуелде Барак
хднмен б1рге мусылман болгандар ол өлгеннен кеЙ1н
кдйтып өз Д1ндерше юрш едц Тармаширмен б1рге
кфгендер кдйтадан өз дшше өтпедь Дүйшешын улы
Боран Тармаширд! елпрш, өз1 патша болды. Одан
соң Дүйшешын немерес! Шоңшы патшы болды, одан
соң соның туысы Есүнтемйр патша болды. Жанкки
мен Есүнтем1р бвр ата, бгр анадан еДь Есүнтем^р
Жанккпж өлпрмек болып едц оны анасы Жанк,с1ге
айтып койды. Екеу1 эскер жинап, өзара согысты.
Есүнтем1р жең1п, ЖанккНж жэне эскерш өлпрд! жэне
амасының емшепн кестй Одан соң Үкщай хан нэсь
жяен Өли султан деген Шагатай эулетш жеңш,
Мауреннахырга патша болды. Одан кей!н Шагатай
аулепнен Кдзан султан хан болды. Шагатай хан эу-
летшен Мауреннахырда жиырма бес К1С1 патша бол-
ды. Одан кей1н Шагатай эулепнен кез-келген эм1рд|
хан жасап, такка отыргызар ед1, б!рак олардың аты
хам болганмен, бил1к үммет мэслихатында ед1. Бү-
растыгын мына жай көрсетедь Кдзан хан гажап
патша болды. Өм^рлер көрЫске барганда, үй 1ш1мен
ңоштасып, бакылдасып кетер едк Түсүп халкынан
Эм1р Кдзгын деген Кдзан сүлтанга багынды. Екеу!
жараспай согысты. К,азан султан жең1п, ел!н талап,
Кдршы кыстады. Өм1р Кдзгын кашып кутылды. Кдр-
шыда көп кар жауды. Кдзай султанның аттарының
барч кырылды. Өм1р казгын бул хабарды есгпп, көп
эсаермен келш Кдзан султанды жеңш, оны өлпрдь
103
Шагатай хан нэсышен Кдзаң сүлтан өлгенге шейш
жүз тогыз жыл салтанат күрды.
Өм1р казгын Үкщай хан үрпагы Данышмандша
дегенд! хан кылды. Ек1 жылдан соң оны өлпрдй Одан
соң Шагатай хан үрпагы Бианкүлыны хан кылды.
Өм1р казгын өлгеннен соң үлы Габдолла Бианкылы
ханның катынына гашык болып, ханды бикүнэ влпрд!
де, оның орнына Шагатай хан түкымы Темйр шахты
хан кылды. Габдолла елгеннен соң Тем!р шахты кол
аягын байлап, дарияга тастап өлпрдЁ Одан кейш
Кдбыл сүлтан хан болды. Одан кейш Үкщай үрпагы-
нан Өм1ртем1р хан болды. Ол өлгеннен соң оның үлы
Мүхаммедсүлтанды атасы орнына хан кылды. Кдзан
ханнан соң айтылган хандардың аты хан ед1, ешбйр
кгке ыктияры болмады.
Барлас руынан Торагай үлы Өмйртемйр өзшщ кан-
дастарын жиып, эскер күрды. Ол заманда Шагатай
хан нэс1Л1нен Түглыктемйр деген Кдшкарда хан бо-
лып ед1. Мауреннахырдың хабарын есггш, көп эскер-
мен сонда келдь Бйрнеше ел оган багынды, б^рнеше
халык ханның колында елд1, б!рнешес1 кашып кетп.
Өм1ртем1р мен Өм^рхасен кашып, Ьазар шпне барды.
Түглыктем1р хан б>р жыл Мауреннахырда түрды,
1лияс хожа атты үлын Мауреннахырдың эк1М1 етш
тагайындап, өз1 Кдшкарга кайтып кетп. Б1р жылдан
соң өлд1. Оның елген хабарын еспш, Өм1ртем1р мен
Өм1рхасен келш, 1лияс хожамен согысты. 1лияс хожа
жещлш, Кдшкарга кетп. Одан соң Мауреннахырда
бүл ек1 эм1рден өзге үлык ккл болмады. Акыры бул
екеу! Балх үспнде б1р б1р1мен согысып, Өм1рхасенд1
елпрш, Мауреннахырды Өм1ртем1р өз1 биледй Өуел1
Сиүргатмышты хан кылды, ол өлгеннен соң үлы Сүл-
тан Махмүдты хан кылды. Махмүд хан Өм1ртем1рд1,
ойың аулепн күрметтеп, ардактар еда, тшп оның
катарына отырмас ед1. Күнд1з-түн1 күран окып намаз
окып, ораза үстап, Өм1ртем1рге дүга келпрш отырар
ед1. Өм1ртем1рд1ң жарлыктарына «Өдгм Махмүдхан,
Өм1ргазы сөз1 13»,— деп жаздыртар едь Тойда немесе
айттарда Өм1ртем1р ханга көр1н1с кылып, эдеппен
пэесш бүгш отырар ед1. Елш1 келгенде эуел1 Өм1рге
көр>н1с кылдырар едь Өм1ртем1рд1ң салтанатынан
отыз үш жыл өпп, гүмырынан алпыс жыл өткенде
Рим үспне барды. Баязитпен жарым кешке дейш
үрысып, Баязит жең1лш, кашуга мэжбүр болды.
104
Махмүд хан оның артынан жетш, үстап, Өм1ртем1р-
ДЩ алдына алып келдь Эм1ртем1р ол жылы Римде
отырып, Баязит пен Махмүд ханды алпрш, К,утпаны
өз атына окытып, жарлыкты өз атынан беретш бол-
ды. Одан соң Римнен кдйтып, Самаркднткд келдц
оддн кытай мемлекетшщ үспне аттанды. Отырарга
келгенде бүл дүниеден ол дүниеге көигп. Өз гүмыры
жеттс б1р жыл, патшалык салтанаты отыз алты жыл
болды. Бүл окига хижраның сепз жүз жетшш! жы-
лында болды.
ТҮГЛЫҢТЕМ1Р ХАННЫҢ МҮСЫЛМАН
БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Шагатай хан эулетшен Емш хожа (лакдбы Есен
Буга хан) Мауреннахырда туып едь Кдшгар, Жар-
кент, Ала тау, Үйгырстан мёмлекеттер1нде Шагатай
хан нэсйпнен патша коярлык ешк!м жок едь Сол
себептен монгол эм1рлер> жиылып, кеңесш, Есен
Бүганы шакыртып, Кдшгар, Жэркент, Ала тау, Му-
гылстанга патша койды. Оның Сатылмыш кдтын де-
ген бэйб1шес1 бар ед1, оддн ул болмады. Есен Бүга-
ның Меңд1 атты кэнизэп бар ед1, оны ордддд сактап
багар ед1. Ол кэнизэк жүкп болды. Хан аң аулауга
кеткенде Сатылмыш катын ол кэнизакты Шерүглы
деген монголга берд1 жэне оган: «Сен бүл мемле-
кетте түрма, уйгыр жүртына көшш кет»,— дед1. Ол
моңгол бүл сөзд1 кабыл алып, көшш кетт1. Ол кэни-
зактың ханнан жүкп болганын жүрттың бэр> б1лш
едь Хан аңнан келгеннен кейш кэнизакты сүрады,
жүрт болган окиганы айтты. Хан Сатылмыш кдтын-
га ештеңе демедк Монгол рэс1М1 бойынша патшаның
неше эйел! болса дд, оның б^реуш бастык кылып,
оның айткднын өзге эйелдер орындауга тшс болатын.
Б1рнеше күннен соң Есен Бүга хан елдк Шагатай
эулепнен патшалыккд лайык ккл кдлмады, эр тайпа
өз алдына б!р хан көтердь Есен Бүга ханның Эм1р по-
ладшы деген эм1р> бар ед1. Меңд1 кэнизактың жүкп
кеткенд1пнен хабардар едй Тастем^р дегенге отыз
кой бердь «Меңд1 кэнизактың хабарын тауып кел-
сең, тагы дд көп акша беремш»,— дед1. Тастем^р көп
жерд1 аралап, монгол жерше келдь Сүрай-сүрай
Шерүглы түрган көшеш тауып, Меңлшщ хабарын
сүрады. Жүрт айтты: «Меңлшщ Есен Бүгаддн бф
үлы бар, аты Түглыктем1р, Шерүглыдан бф үлы бар,
оның аты — Тем1р Малйс». Екеу1 көшеде ойнап жүр
105
ед1. Тастем^р баланы алдап-сулап алып кетш, Өмф
поладшыга алып келдк Одан соң Өм1р поладшы Түг-
лыктем1рд1 хан көтерш, монгол рэс1мшше той жд-
сады. Түглыктем^р хан аз уакытта Кдшгар, Жэркент,
Ала тау жэне Үйгырстанды алып, Мауреннахыр мем-
лекет1Н1ң атын шыгарып, 1лияс хожа атты үлын
Самаркантка койып, өз1 ол дүнмеге кетп.
Ол К1С1 Шыңгыс хан нэсЫнен Кдшгарда мусыл-
ман болды. Оның мүсылман болганының себеб1 мына-
дай ед1. Б1р күш аңда жүргенде көшш келш отырган
б1р үйге көз1 түсп.
Хан үй иесжщ колын байлап маган алып кел^ңдер
деп хүк1м кылды. Жасауылдар барып, оны хан алдына
жетк1зд1. Хан одан: «Менщ жарлыгымды орындамай,
мешң аң аулайтын жер!мде неге жүрешз?»— деп
сүрады. Ханның: «Аң аулайтын жерге ккй бармасын,
барса кол-аягын байлап маган алып кел1ңдер»,—
деген жарлыгы болып едь Бүл байлап алып келген
к1С1шң аты шейх Жамалетдин деген ед1, бүл Бүхари
эулепнен едь Шейх айтты: «Б13 мүсэшрм1з, патша-
ның жарлык кылганын еспгешмйз жок, Кепк деген
жерден келем!3». Хан одан: «Тэжжшз бе?>— деп
сүрады. Ол: «Тэж1кб13»,— дедь Сонда хан: «Тэжнсген
ит жаксы болар»,— деп едь шейх: «Имансыз ккч
болсак, иттен кем болармыз»,— дедь Бүл сөз ханның
көң!Л1не эсер етп. «Мен аңнан кайтып келгесш бүл
ТЭЖ1КП маган алып келерсщ»,— деп жасауылына тап-
сырма бердь Хан аңнан кайтып келгесж шейхты
хан алдына альп келдь
Хан шейхка карап: «Сен имансыз ккй иттен кем
болар дедщ соның мэшс! не?» дед1. Шейх имандылык
туралы эбден жер1не жетк^зш айтып бердь Ханның
тастан кдтты көщл! жүмсарды, кэшрд! сондай жаман
көрш, одан безер болды, көп жылады. Шейхкд: «Мү-
сылмандыкты жария етсем, халыкты баскара алмас-
пын, б1раз сабыр кыл, мемлекеттер1мд1 аралап көрейш,
менщ кдсыма кел»,— дедь Шейх кдйтып өз косына
келд1, б1раз уакыттан кейш шейх ауру болды, бала-
ларына өсиет айтты. «Бүл хан үлык патша болгалы
тур, болмай түрганда ханның касына барып, менщ
сэлем1мд1 жетк131ңдер»,<— дедь Шейх ол дүниеге ат-
танды. Шейхтың үлкен үлының аты Рашитдин едь
Будан б1рнеше жыл өткеннен соң хан Кдшгар, Таш-
кент, Жэркент, Үйгырстан, Өнд1жан, Самаркднт,
106
Букара, тамам Мауреннахырды алды. Шейх Рашит-
дин атасынын өсиетш айтпакка хан ордасына келдц
б1рак ханды көре алмады. Б1р күш таңгы азанда хан
ордасының жанына келт, азан айтты. Хан бул дауыс-
ты ес1тш, «Айгайлаган к1м?»— деп ккй либердй Ол
барып шейхты алып келдь «Сен 613Д1 ертемен уйкы-
дан не үш1н ояттың?» деп сурады. Сонда шейх атасы-
нын айткдн сөздерш түгел. баян кылды. Хан өз1 кали-
ма шаЬадатты айтып, мусылман болды, эм1рлерш
б1р б1рлеп шакыртып, мусылман кылды. Жорас атты
б1р беп бар едь ол айтты: «Б1зде б1р палуан бар, тэж1к
сонымен күрессж, егер оны жыкса, мен мусылман
болайын»,—дедь Хан муны макул көрмедь б1рак
Рашитдин ол шарткд кел1стй Палуанды алып келдь
Шейх онымен күрест жүргенде палуанның кеудесше
б1р рет урып Ж1бер1п ед<, палуан есеңпреп жыгылды.
Б|р замандарда палуан ест жиып, калима шаНадат-
ты айтып, орнынан турды, шейхтың аягына жыгылды.
Муны көрт Жорас эм1р де мусылман болды. Ол күю
жүз алпыс кк'1 мусылман болды. Шагатай ел1 щ 1шш-
де ислам жария болды. Б>рнеше күннен кейш Эм1р
поладшы опат болды, ол Туглыктем^рд! хандык
мэнсапкд жетк1зт ед1, Ө31 эм1р едь Одан жеп жасар
ул кдлды, аты — К,удайдад едц экес шщ мэнсабын
оган берд1. Эм1р поладшы бес агайынды ед1, үшшнв
Ш1с1нщ аты Кдмаралдин едц өз1 акылсыздау, б1рак
палуан еди Б1р күш хан көршкханадд отыр едг, Кд-
маралдин келш: «Күдайдад эл1 жас, мүндай үлкен
елдщ эскер басы болып, баскара алмас, ол эскер
баскаргандай болганга дейш оның мэнсабын маган
берщ!3»,— деп арыз айтты. Хан бүл үсынысты кабыл
кылмады, Кдмаралдин бул өкпесш 1шшде сактады.
Туглыктем1р хан жет1 жүз отызыншы жылы туды,
Өм1р поладшының колдауымен он сепз жасында хан
болды, жиырма төрт жасында исламды мойындап,
мусылман болды, отыз төрт жасында опат тапты. Хан
өлгеннен соң Камаралдин жаулык отын жагып,
Туглыктем1рдщ баласы 1лияс хожаны өлт!рд|. Ол күн1
Туглыктем1рд1ң нэсьлшен үлкен-к1Ш1С1 бар он сепз
К1С1Н1 ол дүниеге жөнелтп, эр жерге өз адамдарын
жумсап, хан нэсЫнен баска да адамдар болса, өлп-
р|ңдер деп буйрык кылды. Одан соң Кдмаралдин
өзш хан ататып, кутпаны өз атына окытты.
Тугылыктем1рден емшекте калган бф бала бар
107
едц оның анасының аты Эм1рага ед1. Эм1рага кдтыб
бул баланы алып, Күдайдад касына барды. Кдмарал-
дин ол баланы сурап неше рет ккп лйберсе де, Кудай-
дад оны бермедь Осы кезде Эм1р тмпр көп эскермен
Камаралдин үснне келдц бүлар б1р-б1р!мен согысып
жаткднда, Эм>р Күдайдад Туглыктем!рд1Ң улына кдм-
коршы тагайындап, сешмдй кгсшермен Бадахшанга
Ж1берд1. Эм1ртемф Кдмаралдинмен бес рет шай-
кдсты, соңгы рет келе жаткдн хабарын ес1тш, Кдма-
ралдин б1рнеше кгстмен кдшты, оның нэпсщен баскд
ойлары жок ед1. Камаралдинд! б1рнеше күнднс азык-
пен б1р жерге ж^бердц кдсындагы нөкер! ждн-жакка
тарап кетп. Ол жерден оны таба алмады, ол Малнс
Гажымның кызметше кетп. Бадахшанга барган ба-
ланың аты Хэз1р хожа еда, оны алдырып, экеснпң
орнына хан койды. Ол уакыттан бул күнге шей1н
Кдшгар мен Жэркентте патша болгандар сол Хэз1р
хожа нэсшшен едь Ак мангыт тайпасынан Күтлык
кдба деген б1р ккп бар едь Оның 6>р ул, б1р кызы бар
едь Кызын Тем1рбек углан алды. Тем1р Кутлык хан
одан Үжудга келдь Үлының аты Айдуки едь ол Ток-
тамыс ханга нөкер болып едц Токтамыс Орыс ханнан
кдшып, Тем1р бидщ жанына Самаркднт келдц арты-
нан Айдуки мангыт келш: «Орыс хан эскер жиып,
осы жаккд аттанды»,— дедь Тем!р бидщ жэрдем1мен
Токтамыс Орыс ханды жеңш, Жошы ханның халкына
ие болып, Сарай шаЬарында ханның тагына отырды.
Тем1р Кутлык хан кемел1не келген соң Айдуки мангыт
Токтамыс ханнан айрылып, Тем1р Күт-лмк ханга
косылды. Себеб1 Тем1р К¥тлы^ты>< ойоында патша-
лыккд жету жоспары бар едь Сондыктан* Токтамыс
ханга К1СШ1К көрсетер еди-Токтамыс хан оны устап
алпрмекнп болды. Тем!р К¥тяык одан кашып, Эм1р-
тем1рд1ң кдсына келдь Айдуки мангыт Тем1р Күтлмк-
тан айырылып кдлып едд, алты айдан кейш оган келш
косылды. Б|рнеше уакыттан соң Иран мемлекепне
аттанды. Сол кезде Токтамыс хан Самаркднткд келш,
б^рнеше мусылмандарды өлтфш, елш талап, кдйтып
кетт1. Эм1ртем1р бүл хабарды есгнп, кайтып келш,
Самаркднткд токтамай, Токтамыс үст!не аттанды.
Едш суының бойындд Токтамыспен кездесш, согысты.
Эм1ртем1р жеңш, Токтамыс хан кашып кеттц көп
халык кырылды. Тем1р Кү^лык Токтамыс ханнан
кдшып, Эм|ртемф кдсына келд1 деп жогарыда айтып
108
ед1к. Сол Тем1р Кутылык бул жорыкта Эм1ртем1рмен
б1рге согысып ед>. Өм1ртем1рге келш, ол: «Токтамыс
хан менщ жүртым мен-халкымды зорлыкпен алып ед1,
олардың бэр! кдз!р азып-тозып эр жерде жүр деп
еатемж. Рухсат берсещз, соларды жинап, С1здщ
кызметщ1зге алып келпрер ед1м»,— дейдь Өм1ртем1р
рухсат берд1. Тем1р Кутлык елж Ед1л суының бойы-
нан тауып, көийрш Өм1ртем1рдщ жанына экелдь
Б1раз мезпл өткеннен соң Айдуки маңгыт Тем1р Кут-
лыккд: «Бул халыкты Тем1р биге ел еткенщнен не
пайда бар, Темф би бул халыкты Самаркднткд
алып барып, эркдйсысын эр жерге ж!берер, сен оның
улындай нөкер болып жүрерсщ»,— дейдг Тем1р Күт-
лык Айдукидщ сөзж дүрыс санап, тайпаның аксакал-
дарын жиып: «С1здерд1 Тем1р би өлпрж, бала-шага-
ларыңызды жепм кылар» дейдй Сонда олар: «Б1з
сен үшш келд1к, Тем1р бид1 танымаймыз»,— дейдг
Тем1р Күтлык эскесшщ елш алып, журтына кдйтты.
Алтыншы бап
ШЫҢГЫС ХАННЫҢ К1Ш1 ҮЛЫ ТОЛЫ ХАН
НЭС1Л1НЕН ИРАН ЖҮРТЫНДА ПАТША
БОЛГАНДАРДЫҢ ТАРИХЫ
Үк1дай кдганның үлы Күйж хан өлгеннен
соң Толы хан улы Менку кдган болды.
Каганның мэнк:) мынау. К>м де к)мн)ң гиззаты жэне
дэулет) хандык мэртебеанен артык болса, эм)рлер
мен халык оны какан дер жэне к1мнщ мэртебес)
каканнан жогары болса оны каган (каан) дер. Кдган-
нан жогары мэртебе, күрмет болмас.
Ойрат халкынан Аргүн ака дегенд) Хорасанга
эк1м кылып ж1берд>. Аргүн аканың хүк1М)нен он жыл
өткеннен соң, ол өлд). Одан кей)н Менку каган өз)н)ң
)Н1с) Ьэлаку ханга эскерппң бестен б1р>н бер1Ш, Иран
мемлекетш билеуге Ж1берд). Ол барып, оның халкын,
жүртын ойрандап, одан кейж Шам (Сирия) мемлеке-
Т1н алды, тогыз жыл патшалык кылып, дүниеден
өтт). Оның орнына Күбылай каганның хүк)М)мен
Ьэлакудың үлы Абака хан отырды. Он жет) жыл хан-
дык күрып, ол да кайтыс болды. Одан кейш Ьэлаку-
дың ек)нш) үлы Ахмед хан патша болды. Оның патша
болганына ек) жыл толганда Калаку баласы Абака-
ның үлы Аргүн оны өлпрш, оның орнына отырды. Ол
да жет) жыл патшалык кылып дүниеден өтт). Одан
соң Аргүнның 1Н1С1 Кңнайту хан болды. Оның патша-
лыгына төрт жыл толганда Ьэлаку ханның баласы
Байду хан оны өлт)р)п, орнына хан болды. Ол сепз
ай-ак патша болды, оны Аргүн ханның баласы Газан
хан өлт)р)п, орнына хан болды. Толы хан нэсишен
Газан хан Иранда б1р)нш) болып ислам д)Н)н кабыл-
ио
дады, ол жерге исламды жайды, пүтханаларды отка
жакты. Сондыктан Иранның барлык монголы исламга
К1рд1. Патшалык гүмыры тогыз жыл болды, жет!
жүз б1р1нш1 жылы кайтыс болды, жасы отызда ед|.
Оддн соң Аргүн хан үлы Олжайту хан болды. Он үш
жыл патша болып, опат тапты. Одан кей1н оның
үлы Эбусагит хан болды. Эбусагит экеа өлгенде он
ек1 жаста ед1, сондыктан б^рнеше уакыт ыктиярын
эм1р Шобан салдурга бердь он тогыз жыл патша
болганнан кей1н ол дүниеге кетп.
ЭБУСАГИТ ХАННАН КЕЙ1Н ЭМ1РЛЕРД1Ң
К.ЫЛРАН 1СТЕР1Н1Ң БАЯНЫ
Ескерер жагдай мынадай. Бүл хандардың аты
гана хан едь Мемлекет 1стер1нде олардың ыктияры
жок едц оларды эм^рлер шобанилар дер едь Эбусагит
ханнан соң эм>рлер Арпаханды хан кетерд!, ол Толы
хан нэс!Л1нен едь Эли Ойратки Багдад эк1М1 едц
Ьэлаку хан нэстнен Мосы дегенд! хан кылды. Арпа
ханмен согысып, жеңш, Арпа ханды өлпрдц мемле-
кет1н өз1 биледь Ол уакытта Шейх Хасан Жалайыри,
оны шейх Хасан Бэз1рек дейпн, Римнщ эк1М1 едь
Мосының хан болганын естп, Мүхаммед дегенд!
(бүл да Ьэлаку хан нэс1л1нен) хан кылды. Римнен
жэне Күржщен көп эскер жиып, Иран жакка аттан-
ды. Тебриз үспнде Мосы ханмен кездесш, жеңш
шыкты. Эли Ойратки ойрат халкының үлыгы ед1,
өлд1. Мосы хан кашып, ойрат елшщ 1Ш1не барды. Ол
уакытта Шейх Эли Хорасан эюм! едг Бүл хабарды
естп, Хорасанда отырган бүкьл монголды жинап,
Бестам барды. Шыңгыс ханның 1Н1С1 Жошы кдсардың
нэс1л1нен Тагай тем^р деген Мазандаранда эюм ед1,
соны алып келш хан кылды. Мүхаммед хан шейх
Хасан жалайырдың ханы ед1, оның үстше жүрдь Ой-
рат халкымен Мосы хан келш, Тагай тем1рге косыл-
ды. Шейх Хасан Жалайыри бүл хабарды естп, -карсы
келд1. Бүл шайкаста Шейх Хасан Жалайыри жеңш
шыкты. Мосы хан согыста өлдц Тагай тем!р Хорасан-
га кдшты. Селдүрке хан түкымы Шейх Хасан, оны
Шейх Хасан күцпк деп атайтын, Эм1р Сагит ханның
эм1р1мен Рим тарапында хан ед1. Ол бүл хабарды
ес1тш, көп эскермен Шейх Хасан Жалайыридың
үспне жүрдь Екеу1 Нахишеван үспнде согысты.
111
Шейх Хасан Күшйс жеңш, Шейх Хасан Жалайыри
кашып, Сүлтания жакка кеттй Жалайыр ел> оган
багынды. Б1р жылдан кейш Ьэлаку нэс1п1нен Сүли-
мен дёгенд1 хан кылды, Сатыбике кдтынды оган
некелеп косты. Б1рнеше уакыттан соң Шейх Хасан
Бэз1рек Шейх Хасан Күшйспен жауласып Багдатка
барды. ЖаЬан текпр дегенд! хан кылды, эскер жиып,
Шейх Хасан Күшйспен согысып, жеңшш, ’ кдшты.
Багдадка келш, оның ханын өлпрш, өз1 хан болды.
Шейх Хасан Күцпктщ б1р араб кдтыны бар едь
оган Ягүнүб шах деген гашык болды,, эйел де оган
гашык ед1 Б1р күш Ягнүб шах б1р күнэ кылды, ол үшж
Шейх Хасан Күшйс оны зынданга салды. Бүл катын
менщ шахпён байланысымды бйпп калып, зынданга
салган екен деп ойлап, кеште Шейх Хасан мас болып
келгенде, оны елпрдЬ Одан кейш Шейх Хасан Күппк-
тщ Мэл1к ашырап деген шкл бар ед1, агасының орнына
сол отырды. Ьалаку хан нэсйпнен Анушеруен дегенд!
хан кылды. Бйрнеше уакыттан соң оны елт1рйт, өз1 хан
болды. Бүл Мэлйс ашырап өте жагымсыз, арам адам
ед1, сол себепп мүсылмандар эр тарапка кашып
кетть Халсы Мүхиетдин кашып, Дешт1 кыпшактагы
Жэн^бек хан касына барды. Ханга Мэлйс ашырап-
тың арамдыгын баяндады, баска халык та зар жы-
лады. Жэжбек хан көп эскермен аттанып барып,
согысып, Мэлйс ашрапты өлпрш, мал-дүниеоне ие
болды. Бүл окига жеп жүз елу тогызыншы жылы
болып ед1.
Ж е т।н ш। бап
ЖОШЫ ХАН ЭУЛЕТ1НЕН ДЕШТ1 К.ЫПШАК.ТА
ПАТШАЛЫК, К.ЫЛГАНДАРДЫҢ
ТАРИХЫ
ошы ханның анасының аты Бөрте кошын
Аж.\ед|, ол ек1 кдбат кез1нде Шыңгыс хан жокта
Меркат халкының ханы Шыңгыстың үжн шапты.
Бөрте кошынды олжа кылып алып кетп. Оң ханның
катыны Бөрте кошынның жеңешес! едь Оң хан мен
Мерк1т ханының арасында достык бар ед1. Оң хан
Бөрте кошынды сүратып алдырып, Шыңгыс ханга
Ж1берд1. Өйткен! Оң хан мен Шыңгыстың экес1 Есуки
баНадур дос ед1. Бөрте кошын жолда Жошыны
туды. Ол жерде баланы салып алып жүрер ештеңе
болмагандыктан, камырдан корап жасап, соның
1Ш1не салып, алып келдЁ Шыңгыс хан баланы көрш,
кдтты куанды, б1зге Жошы келд1 дедь Монгол тппнде
жошы деп жаңа келген конакты айтар ед1, сол себеп-
тен атын Жошы койды. Естерщ^зде болар, Жошы
хан экесшен бүрын өлд1, ол жөжнде Шыңгыс хан
дастанында айтканбыз.
Шыңгыс хан Жошының өлгежн еспген соң катты
кдйгырып, аза түтты. Ол уакытта мемлекет мэсли-
хатында балалары мен эм^рлерше өсиет жэне наси-
хат айта бастады. Аза түтып бпкеннен соң, Өтнпкен-
ге: «Сен Денгп кыпшаккд бар, Жошы ханның еюннл
баласы Бату, лакдбы Сайып хан, соны экесшщ орнына
отыргызып, 1Н1лер1 мен эм1рлерд1 соган багындыр.
Егер 1Н1лер1 мен эм^рлер сежң сөз1ҢД1 тыңдамаса, өзщ
анда кдлып, маган кдбарла, 613 сенщ айткдныңды
1стел1к»,— дед1. Өтилкен Жошының үлысына жакын-
113
даганда Бату хам хабар алып, шиер! мен балаларын
алдынан лаберда, өз> олардың артынан шыкты. Өтнп-
кенмен көргсш, казаны аза кылды. Үш күннен соң
Өтнпкен Батуды экесш1ң тагана отыргызып. Бату
ханның 1ншер1 мен эм1рлер1не Шыңгыс ханның айт-
кан сөздерш жетк1зд1, барлык халык оны кабыл кыл-
ды. Одан соң монгол рэс1М1мен үлык той жасап,
Батуга аяк берд1, Бату оларга аяк берда, көп сыйлык-
тар үлест1рд1. Дэл сол кезде Шыңгыс хан ордасынан
Шыңгыс хан өлд1 деген хабармен шапкыншы келдь
Бүкш халык аза тутып жыласты. Азадан, кайгыдан
кейш Бату мемлекетш кшп 1нкск Токай тем!рге тап-
сырып, бес 1шс1мен косылып, Өтппкен бэр1 Шыңгыс
ханның тагы орналаскдн Кдракорым тарапына
аттанды, келш Кдракорымда барша эм^рлер мен хан-
задаларга косылып, үлкен аза түтты. Азадан айыккдн
соң Бату хан жэне баска ханзадалар Шыңгыс ханның
өсиетш орындап, Үкщай ханды таккд отырйазып,
үлык той кылып, ханга.аяк берд1, хан ханзадаларга
жэне эм1рлерге аяк бердц казынаның кйгпн ашып,
соншалыкты көп сый-сияпат үлеспрдц ешб1р дэру^ш
сыйлыксыз калмады, бэр1 каны-карык болды.
Кытай мемлекепнен бйрнеше жүрттың билеуша-
лер1 жау болып еда. Үкщай каган ол жаккд жүрмек
болды. Бату ханга бүл сапарга меншен б1рге атта-
найык деп хүк1м кылды. Бату хаң бес Ш1с1мен б1рге
аттанды. Ол сапарда кдган бүл жүрттардың барша-
сын талкдндап, кдйтып Кдракорымга келдъ Бату
ханды Орыс, Шеркес, Бүлгар жэне баскд калаларга
жүмсады, Ө31Н1Ң үлы Күййс ханды, Толы ханның
үлы Менку ханды жэне Шагатай ханның үлы Бай-
дарды бүл сапарда Бату, хадга кызмет кылыңдар
жэне көмек бер1ңдер деп Батуга косты. Бату хан
бүлармен б!рге өзшщ орддсына келдь Батудың шки
Токай тем1р бул жамагатты үш күн конак етп. Бүдан
кежн Бату хан оларды кырык күн бойы конактады.
Одан кейш эскер жимаккд эр жаккд хабаршылар
Ж1берд1. Аз гана мерз1мде есепс13 көп эскер жиылды.
Естерщ1зде болар, Жошы хан Депгп кыпшакта Көк
орда дегеи жерде түратын. Бату ханның мажар, баш-
күрт, орыс, корел, нем1с журттарын багындырганы
жэне өзшщ опат болганы жайлы кейш!рек айтылады.
БҮРГЕ ХАННЫҢ ДЕШТ1 КЫЛШАККЛ
ХАН БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Бату хан өлгеннен соң, Менку каган оның улы
Сартакты хан койды. Ол хандык бил1пне юргспестен
бурын каза тапты. Одан соң оның шкй Олакшыны
хам кылды. Олакшы да аз турып опат болды. Одан
кей1н Менку кдган Жошының баласы Бүрге ханды
хан кылды. Бүрге хан болганнан соң улык той жасап,
көп сыйлыктар бердь Барлык ага-1Н1лер1не Бату хан
багындырган улыстарды бөлш бердц кдганга көп сый-
сияпат Ж|берд1. Одан соң кудай тагала б1р күж Бүрге
ханның көңЬпне мусылмандыктың урыгын сеуш, өз
Д1ЖН1Ң бос нэрсе екежн б1лд1рд|. Б1р Күж аттанып,
агасының салдырган Сарайшыкатты шаЬарына барды.
Мунда Бухарадан көп керуен келш жатыр едг Ол
керуенжң 1Ш1нен ек1 жаксы К1С1Ж б1р аулак жерге
шакыртып, мусылмандыктың шарттары мен тарихын
сурады. Бул К1с1лер мусылманшылыкты жаксы баян
кылды. Бүрге хан таза жүрепмен мусылман болды.
Одан соң К1Ш1 1жс1 Тогай тем1рд1 шакырып, бул сырын
оган айтты, ол жэне мусылман болды. Кэгпр болган
к1С1лермен жамандасты. Акыры алты жүз алпыс төр-
Т1НШ1 жылы ол дүниеге кетп, патшалык өм4р1 жиырма
бес жылга созылды.
МЕНКУ ТЕМ1Р, ТОДА МЕНКУ,
ТОКТАГУ ХАНДАРДЫҢ БАЯНЫ
Бүрге хан өлгеннен соң Менку тем^р хан болды.
Бату хан дэстүрймен ага-1Н1лер1не улыстарды бөлш
бердь Ак орда деген мемлекетп Шибан улы БаЬадур
ханга берд|, К,ум уэлаятын Оран тем^рге берди Оран
темф Токай тем^рдщ баласы едь Өз1 Булгар мемле-
кепне аттанды. Ек1 жылдан кежн кайтып келш,
сансыз эскермен Абака хан үспне аттанып, Иран
мемлекепне барды. Абака ханмен жарасып, кайтып
келд|, б1р б1ртне үнем! сыйлыктар Ж1берт, барып-
келш туратын едь Хижраның алты жүз сексежннп
жылы Абака хан ол дүниеге кетп. Оның орнына
отырган Ахмет хан мусылман ед1. Б1рнеше уакыттан
соң Абака ханның улы Аргун ханның колынан шэшт
болды. Одан соң Аргун хан патша
болды. Дешп кыпшакта Менку тем1р Аргун ханның
патша болганын еапп, Токай жэне Тержтай- деген
115
ек1 бепн бас кылып, сексен мыц ккяш Аргун ханНың
үспне Ж1берд1. Аргун хан бул хабарды есггш Эм1р
Тогажар дегенд! сансыз көп эскермен 1лгер1 Ж1берд1,
өз1 оныц артынан аттанды. Бул ек1 эскер Кдрабак
үспнде согысты. Менку тем!р ханныц эскер! жевдлш,
кашып кетп. Бул хабарды Менку темхр хан еспген-
нен соц куса болып өлдь Одан соц Тода Менку патша
болды. Бул Тода Менку хан залым, дарынсыз адам
едь Токтагу хан оныц залымдыгынан кашып кетп.
Б1раз уакыттан кейш көп эскер жиып келш, Тода
Менкумен согысып, жецш, Тода Менкуд! өлпрш, өз1
патша болды. Көп журттарды багындырып, ата мен
агаларыныц дэстүр!мен көп гс тындырып, акыры бул
дүниеш тастап, ол дүниеге кетп. Патшалык өм1р1
алты-ак жыл болды, Сарайшык шаИарында жерлендь
ӨЗБЕК ХАННЫЦ ХАН БОЛРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Токтагу хан өлгеннен соц Өзбек хан болды. Елд1
он үш жасында ата-бабасының дэстүр!мен баскдрды.
Өрк1мн1ц мэртебес1не карай курмет көрсетш, сыйлык-
тар бердь Елд1ц улыс-улысын исламга юрпздц халык-
тыц дэулет! артты. Одан соц барша Жошы ел1 өзбек
ел1 атанды. Ек1 рет Иран журтына Өбусагит үспне
жүргенмен, Иранды ала алмады, акыры ажал жетш,
ол дүниеге кетп.
ӨЗБЕК ХАННЫҢ ¥ЛЫ ЖЭШБЕКТ1Ң ХАН БОЛРАНЫ
Өзбек хан өлгеннен соц оныц улы Жэшбекп хан
көтердд. Жэшбек хан гажайып мусылман патша бол-
ды, өз1 гүлама, ибалы, акылды ккз едц Сарайшык
шаЬарында такка отырды, шаригатты кдтаң сактар
ед1. Тем1рташ улы Мэл1к ашраф ол кезде Өз1рбайжан
патшасы едц ол өз1 сондай пасык жэне залым адам
ед1. Сондыктан Өз1рбайжанныц ип жаксы адамдары
жан-жакка кдшып кетп. Кдзы Мухиетдин деген адам
Сарайшык шаЪарына кдшып келдь Ол күнде уагыз
айтар едь Б1р күш Кдзы Мухиетдин уагыз айтып бол-
ганнан соц, халыкка Мэл1к ашрафтыц залымдыгы мен
пасыктыгын узак хикая етш айтып бердь Ханнан
бастап барлык жиналган халык жылады. Кдзы Мухи-
етдин Жэшбек ханга: «Егер Мэл1к ашрафтан б1здщ
кепм1зд1 алып бермесец, ертец киямет күш 61здщ
116
колымыз аздщ етег1Ң1зге тиедЬ,— дедь Ханга бул
күшт! эсер етп. Өскер шакыртып, Мэл1к ашрафтың
үст!не аттанды, барып онымен согысып, оны жеңдц
Мал1к ашрафты өлпрт, оның Төрт жүз түйе лагыл
мен жауЬарын, взге де дүниел1ктер1н эскерше үлес-
прш бердь Үлы Берд1бект1 Өз1рбайжанга эк1м етт,
өз1 журтына кдйтып келдк.Одан соң ауруга шалды-
гып, ол узаккд созылды. Хан: «Енд1 мен бул аурудан
жазылмаймын»,— деп, Өз^рбайжандагы улы Бердь
бекп шакыртты. Берд1бек хан келт жеткенше Жэнь
бекке уакыт болды. Ол кдйтыс болар алдында халкын
жиып, оларга кеп насихаттар айтты. Хижраның
жеп жүз елу сепзшип жылы кдйтыс болды, ол он жеп
жыл патшалык курды, Сарайшыкта жерлендй
БВРД1БЕКТ1Ң ХАН БОЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Жэн1бек хан өлгеннен соң Тебризден Берд>бек
хан Сарайшыкка келдь Үш күн аза тутып, азадан
соң барлык ханзадалар мен эм^рлер жиналып, Бердь
бект! хан көтердь Берд1бек хан өте залым жэне
пасык. 1Ш1 кдра аддм ед1. Ага-1Н1С1, барлык туыс-
тарынан ешк1М калдырмай, бэрш өлпрдг Бул пэниден
өз1 өтпейпндей көр1нд1. Акыры патшалыгы узакка
бармады, ек1 жылдан кей1н жеп жүз алпыс ек1нш1
жылы опат тапты. Сайын хан эулеп Берд1бекпен
аякталды. Өзбек 1ш1нде, «Нар мойыны Берд^бекте
кес1ЛД1» деген мысал бар. Буддн соң Жошы ханның
өзге балаларының эулеп патшалык курды.
С е г 1 з 1 н ш 1 бап
ЖОШЫ ХАННЫҢ БЕС1НШ1 ¥ЛЫ ШИБАН
ХАННЫҢ ЭУЛЕТ1НЕН ТҮРАНДА, КДЗАКДА,
К.ЫРЫМДА ЖЭНЕ МАУРЕННАХЫРДА
ПАТШАЛЫК, КЫЛГАНДАРДЫҢ ТАРИХЫ
Шыңгыс ханның үлы Жошы хан, оның үлы
Шибан хан, оның үлы БаКадүр хан, үлы
Жошы Бүка, оның үлы Бадакыл, оның үлы Менку
тем1р, оның үлы Бекконды үглан, оның үлы Эли
үглан, оның үлы Хажы Мүхаммед хан, оның үлы
Махмудек хан, оның үлы Абак хан, оның үлы Толы
хан, оның үлы Шамай сүлтан, оның үлы Ораз сүлтан,
оның үлы БаКадүр сүлтан Махмүдхан, мүның үлы
Мүртаза хан, оның үлы Көилм хан. Бүл жамагаттың
нэс1Л1 Көнлм ханмен б1тедл Көш1м хан Түран уэлая-
тында кырык жыл патшалык кылды, көп жасады,
ек1 көз1 көрмей кдлды. Түранды мың үшжнп жылы
Көнпм ханның колынан Орыс алды. Көипм хан кдшып,
мангыт халкының 1ипне барды, сонда опат тапты.
ТОК.АЙ ТЕМ1Р НЭС1Л1НЕН КЫРЫМДА ПАТША
БОЛГАНДАРДЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс ханның үлы Жошы хан — Токдй тем^р —
Өзтем1р — Сарымша Көнжек үглан — Токкүл хожа
үглан — Той хожа үглан — Токтамыс хан. Оның сепз
үлы бар ед1. Жалелетдин, Жаббарбердц Күййс-
кер1мберд1, 1скенд1р, Өбусагит, Көжек, Кдд1рберд1,
Токкылыхожа. Мүның жййнщ аты Түл1к тем1р, оның
үлы Шина, оның үлы Хасан үглан, оны ешк1л1 Хасан
дер ед1. Оның үлы Мүхаммед хан, оның үлы Тас-
тем1р, оның үлы Гаяталдин хан, оның үлы Хажы-
118
керей. Оның сепз үлы бар едй Дэулетияр, Нүрдэулет
хан, Хайдар хан, Күтлык Замаи, Келдеш меңдц
Керей хан, Жамгүршы, Өзтем^р. Кырымның патша-
лары Хджыкерей нэсшнен, 61рак жердщ кашыктыгы-
ыан олардың кдйсысы кашан патша болганын айту
өте киын болды.
ТОК.АЙ ТЕМ1Р НЭС1Л1НЕН КАЗАКТА ПАТША
БОЛГАНДАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс хан — Жошы хан — Токдй тем1р — Өз-
тем>р — Хожа Баддкүл үглан — Орыс хан — Күйыр-
шык хан — Барак хан — Эбусагит (лакдбы Жэтбек
хан). Оыың тогыз улы бар едй Ираншы, Махмүт
Кдсымке, Мүхаммедхан. Шибанимен согысып, Мү-
хаммед ханның шэй1т болганын айттык. Одан соң
Ет1к, Жаныш, Кднбар, Тыныш, Өсш, Жэуш.
ТОКАЙ ТЕМ1Р НЭС1Л1НЕН МАУРЕННАХЫРДА ПАТША
БОЛГАНДАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс хан — Жошы хан — Токай тем^р — Өз-
тем1р — Абай — Томган — Күтлык тем!р үглан —
Тем^рбек үглан — Тем1р Кутлыкхан Тем1р сүлтан —
Мүхаммедхан — Шуак сүлтан — Маңгышлак сүл-
тан — Ярмухаммед сүлтан — Жансүлтан — Мүхам-
мед сүлтан — Нүрмүхаммед хан — Габдолгазиз хан.
Оның нэсшдерЁ «Рабдолгазиз ханның аталары,
кдзак патшаларының аталары, Кырым патшаларының
аталары Жошы ханның үшпшп баласы Токдй тем^р
хднның нэс1лшенб1з» деп айтып отырады. Хажым хан-
ның, Абдолла ханның жэне Көипм ханның аталары
Жошының бесшпп баласы Шибан ханның нэсъгннен
болар. Естерщ1зде болсын, бүл үш хан б1ршщ артынан
61р1 дүшеден өтп. Жошы ханның өзге үлдары мен
жүрттары жайлы жогарыда айттык.
ЖОШЫ ХАННЫҢ БЕС1НШ1 ¥ЛЫ ШИБАН ХАННЫҢ
ЭУЛЕТ1Н1Ң БАЯНЫ
Жошы хан мажар, башкүрт, орыс, кэрел жэне
немю жүрттарына аттанбак болып: «Жет! жылдык
сапар жарагының кдмын жесш»,— деп елге жарлык
кылды. Эскер жиналып жаткднда өз1 ауырып, көп
узамай кдйтыс болды. Ол жөтнде бүрын дд айтылып,
119
ед1. Шыңгыс хан ол кезде т!р1ед1, немерес! Бату
ханга (лакабы Сайын хан): «Экең кдй жерге барайын
деп дайындалса, сол жерге бас болып барасың»,—
деп хүквм кылды. Сайын хан эскерш жиыстырып
жүргенде Шыңгыс хан елдь Ек1 жылддн кейн Үкщай
кдган болды. Ол Сайын ханга: «Аттан»,— деп жарлык
кылды. Аттанып, орыстың калаларын, уалаяттарын
ала-ала Мэскеуге дейш барды. Сол кезде кэрел,
немю, орыс патшалары жиылып, ор казып, шеп күрды.
Үш айга созылган катты үрыс болды. Акыры б1р күю
Шибан экес! Сайын ханга: «Маган өз нөкерлер!мнен
баска бес-алты мың ккп бергщз, кеште мен олардың
арт жагына өтш жасырынайын. Ертемен С1здер алды-
нан шабуыл жасаганда, мен артынан шабуылдайын»,—
дед1. Сайын хан ертемен шабуылга шыкты, үрыс
кызган кезде Шибан көтершш шапты, ордың жанына
келд1. Шибан ханның өз1 аттан түсш, ордан өтп.
Ордың шлнде айнала арбаны шынжырмен байлап
бектп ед1. Шынжырларын кесш, арбаларын киратты.
Барлыгы жаяулап, найза мен кылыш үстап шапты.
Алдынан Сайын хан, артынан Шибан хан, сбл жерде
жеттс мың ккпш өлпрд!. Ол жүрттардың бэр! Сайын
ханга тэуелд! болды.
Ол сапардан кдйтып келгеннен соң Жошы ханның
үлкен үлы Орда, лакдбы Елппнге, бүл сапарда 1С1М13Д1
бтрген сен болдың деп он мың үйлгк ел бердй 1шс1
Шибан ханга он бес мың үйлпс ел бердь Атасының
орнында отырган К1Ш1 агасы ол сапарда алган олжа
елдерден Кэрелд! Сайын ханга бердц тагы да байыр-
гы елдерден күсшы, найман, карлык. бүйрек деген
төрт рулы елд1 бердь Жэне оган: «Отырар жерщ
агам Алшын мен менщ арамда болсын, жазда Ыргыз,
суыкта Ор, Електен Орал тауына шейш Жайыктың
күн шыгыс тарапын жайла, кыста Аракүм, Кдракүм,
Сыр суының бойы, Шу, Сарысудың аягын кыста»,—
дед1. Шибан хан кэрел жүртына б>р үлын жаңсы бек-
тер1 жэне ел1мен көппрш Ж1берд1. Ол жүрт Шибан
үрпагының колында кдлды. Осы уакытта да Кэрел
жүртының патшалары Шибан хан нэс1л!нен делшедй
Шибан хан осы айтылган жерлерд! жайлап, кыс-
тап отырды, б1рнеше жылдан соң өлдь Оның он ек<
үлы бар едь аттарын репмен айтсак, Байнал, БаЬадүр,
Кызак. Былка, Шерпс, Мерген, Күрткд, Аяшы, Сайыл-
ган, Биянжар, Мажар, К,оншы. Екшол улы БаЬадүр
120
экесшщ орнына отырды. Оның ек1 үлы бар ед1, үлкень
нщ аты — Жошы буга, кшпсшщ аты — Кутлык буга.
Жошы бүга экесшщ орнына отырды. Оның Бадакул,
Бектем^р, Ныкшар, Есбүга атты төрт үлы бар ед1.
Жошы бүга ол дүниеге кеткен соң үлкен үлы Бада-
күл эке тагына отырды. Оның Мың тем1р атты 61р
үлы бар ед1. Ол гажайып акылды, батыр жэне кел!ст!
адам ед1. Сол себептен оны Күлүк Мыңтем1р хан дер
ед1. Түрж тппнде күл1кт1ң магынасы ол барда мен
жамандык көрмеспш деп соган иланса, сол болар.
Мыңтем1рдщ алты үлы болды: Елбек, Ханта, Полад,
Сүй1Н1ш, Тем1ртоңабек, К,онды. Атасы Мыңтем1р
өлгеннен соң үлы Полад оның орнына отырды. Оның
Ибрайым, Гарабшах атты ек1 үлы бар едп Өзбек ол
екеушщ атын Исагараб дер ед1.
ШИБАН ХАН НЭС1Л1НЕН МАУРЕННАХЫРДА ПАТША
БОЛРАНДАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Шыңгыс ханның үлы — Жошыхан, оның үлы —
Шибан хан, оның үлы — БаЬадүр хан, оның үлы —
Жошы бүга, оның үлы — Бадакүл, оның үлы — Мың
тем1р, оның үлы — Полад, оның үлы — Ибрайым
углан, оның үлы — Дэулет шейх үглан, оның үлы —
Эбйлхайыр хан. Оның он б1р"үлы бар ед>, үлкеншщ
аты — Шахбадак сүлтан, оныңек! үлы бар ед1, үлкеш-
нщ аты — Мүхаммед, лакабы Шахбакыт. Ол өз1 акын,
Шибан нэсппнен едь Шахбадак сүлтанның кшп
үлының аты — Махмүт сүлтан, оның үлы — Абдолла
хан. Эбшхайыр ханның екшип улының аты — Хожа
Мүхаммед. Өзбек оны хожыгым тентек дер едь Оның
улы — Жэшбек хан, ол акылсыз к1С1 ед1, оның улы —
1скенд1р хан, ол да акылы кем ккп ед1. Оның ек1 өнер!
бар ед1, б>р1 — намаз оку, екшшкй — каршыга салу.
Оның үлы — белгпп Абдолла хан, оның үлы — Габ-
долмомын. Бүл жамагаттың нэспп Габдолмомынмен
аякТалады. Абдолла ханның хикаяты дүние жүзше
мал1м едц срндыктан оган токталмадык.
Торызыншы бап
ЖОШЫ ХАН ЭУЛЕТ1НЕН ХОРЕЗМДЕ ПАТША
БОЛГАНДАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Полат өлгеннен соң экеанен калган елдерд!
екеуч бөл1с1п, агалы-шип болып, б1р-б1р1не
көшш-конып аралйсы.п, Жайыктың басын жайлап,
Сырдың аягын кыстап, татулыкпен өм1р өпаздк Араб
өлгеннен соң үлы Хажытолы экес1 орнына оТырып,
елге патшалык кылды. Оның б1р үлы бар ед1, оны Тем^р
шейх деп атайтын, экес! өлгеннен кейш оның орнына
отырды. Тем1ршейхтың жптг кез^нде калмактан
ек1 мың К1С1 келш, елш шауып кетть Темйр шейхтың
каЬары келш, эскершщ жиылуын күтпестен жаудың
артынан куып барып согысып ед1, жеңйщ1, өз1 сол
согыста өлд1. Баласы жок ед1, елш жауга шаптырды,
төресшен айрылды. Патшасынан не үл, не 1ш кал-
мады. Үш үм1тс1зд1к б1р1не б1р! жамалды. Сондыктан
халык өзге төрелерге кетп. Тек үйгыр халкының ак-
сакдлдары жиылып келш, ордага юрдь Халыкка
К1С1 ж1берш: «Жүрттың бэр1 баска төреге кетш жатыр,
613 де кетуге үйгарып, бакылдасуга келд1к. Б1рак
б1р сөз1М1з бар. Төренщ эйелдер! мен күңдер! көп
ед1, соларды эбден тексерел!к, б^реушщ болмаса,
б1реушщ бойында бала болса, кетпелк, күтел1к»,—
дед1. Бүл сөзд1 еспген соң ханым айтты: «Өзгес1нде
жок, менщ бойымда үш айлык бала бар». Бүл сөзден
кейш үйгыр халкы Ордадан кетпей, отырды, найман
халкы кетш ед1. Бүл сөзд1 еспген соң олар өзге төреге
де нөкер болмады, орда касына да келмедь Баска елдер
өзге төрелерге нөкер болды. Ханым алты айдан соң
122
б>р ер бала туды, атын Иадкар койды. Үйгыр халкы
барлык кеткен елдерге сүйшпп сүра деп б!р к1сш1
Ж1берд1. Ол к1С1 найман халкына барып ед1, сүйшппге
б!р кара каска ат берд1, кайтып көшш орда касына
келдь Жаңа туган баланы көтерш анасы экесшщ
көр|шсханасына келдц оны төрге отыргызды. Монгол
рэамшде сол жак оң жактан күрметп болар, өйткеж
адам ТЭН1Н1Ң патшасы — Жүрек, оны күдай тагала
сол жакка жараткан. Үйгыр халкы найманды конак
кылып, конаксын деп сол жактан орын берш, өзшен
жогары отыргызды. Осы уакытка шежн найманның
жогары отыруының себебь мше, осыдан. Одан соң
экеа 1ң нөкерлер! үм1т ет!п келдь Ес1кте басы бүтш,
жеңд1 жэне жагалы үйгыр мен найман халкы болды.
Ол екеушщ Иадкар ханның бфлаларына каражымын
деушщ мэша т— өзбек тцпнде каражы деген жаксы-
жаманды, келердькеткенди еңбект1Н1-еңбекс1зд1
ешммжң бепне баспау деген сөз. Иадкар хан ж!пт
болды, одан төрт үл болды. Үлкеж — Бүрге, ек1н-
ш!С1 — Өбубек, үшшцпа — Эмшек, төртшцпа —
Эбек. Өм1нект1ң магынасы — монголша, ол кезде
монгол Т1Л1 эл? үмытыла койган жок ед1, бүл — араб
тйпндеп жан дегенд! бй>д!ред1, оны тэж!к Ьуш дер,
өзбек тш дер, ал монгол эмш дейдк Ал эмшектщ
соңгы ек буыны к!шкене дегенд! б1лд1ред1, өзбек оны
гана немесе кене дер, Х1ппрек атты атгана, К1Ш1 адамды
юшкене дер, сонда эм1нектщ мэша жан гана деген
болар. Енд! айтып келе жаткан сөз1м1зден калмайык.
Иадкар ханның үлкен үлы Бүрге сүлтан гажайып
келкт! Ж1Г1Т ед1. Жүрт ол туралы: «Оның көк1репн
күдай тагала б1теу жараткан екен, төсжщ сүйек-
тершщ арасында шем1ршек болар ед1, мүнда шем1р-
шек жок»,— дер едь Бүрге сүлтанның Ж1птпп мен
Өбшхайырдың карылыгы екеу! б1р уакытта өтш едь
Тем1р би эулепнен Мауреннахырда Өбусашт мырза
өз туыстарынан Габдоллатип мырзаны өлпрш, жүрт-
ка ие болып едь Габдоллатип мырзаның үлы Мүхам-
мед Жөк1 мырза кашып, Эбълхайыр ханга барып
ед1. Эбьлхайыр ханның катыны Габдоллатип мырза-
ның карындасы екен, Мүхаммед Жөкшщ апасы едь
Б1рнеше уакыт хан еапнде түрганнан соң Мауренна-
хырдан б|р кк1 келш: «Сүлтан Эбусагит мырза Самар-
канттан аттанып, Хорасанга кетп, одан эр! Мазан-
даранга бармакдпы»,— деп хабар айтгы. Бүл сөзд1
123
ес1ткен соң Мүхаммед Жөк1 мырза ханнан көйек
сурады. Хан Бүрге сүлтанды шакырып, «Мырза Мү-
хаммед Жөк1 б1зден көмек сүрайды, менщ улдарым
мен жакын шиерймде бул гсп баскаргандай ккл жок.
Сен де менщ үлымсың, өз эскер^ңмен аттан, мен де
эскер косайын»,— дедь Бүрге сүлтан ханның сөзш
кдбыл кылып, Мүхаммед Жөк1 мырзаны алып, отыз
мың кюхмен аттанып, Ташкент келдь Атасынан жэне
өзшен кдлган жэне Өбусагит мырзадан көңйп жарты
болган Шагатай ел1 бүзылып, Мүхаммед Жөк1 мыр-
зага келд1. Одан Ташкентке юрш, Шахрахияны алды.
Одан Сырды өтш, Самарканткд барды. Эбусагмт
мырза Хорасанга кеткенде өз орнына Аргын руынан
Өмйрмэзит дегенд! койып кетш едь Ол өз1не тшсн
кюгмен Самарканттан шыгып, жасау жасап согысты.
Бүрге сүлтан Жөк1 мырзаны Шагатай эскергмен топ
кылды, өз1 сол канатта болды, Өбихайыр ханиың
коскан эскерше Пэшкенд углан дегенд! бас кылып,
оң канатка Ж1берд1. Күдай тагала Бүргенщ туын
жогары етш, Мэзид аргынның эскерй жеңйщь Үрыс
шаЬардың жанында болып едь Өм1рмэзит эскерй ка-
шып шаЬар кдкпасына жеткеншше оларды кылыш-
тан өтк1зд1. Өм1рмэзит колга түспей, шаЬарга юрш
кетп. Кдкпаны коргаудың амалын жасады жэне
болган окиганы баяндап, Өбусатт мырзага ккй
Ж1берд1. Бул хабарды еспгеннен кейш ол Хорасан-
нан эскер жинап, ауыр эскермен өз1 Самаркант жаккд
аттанды, Мухаммед Жөк1 мырза.Көфш мен Кэрмене-
ге келдй Бүхара мен Самарканттан баска барша
Мауреннахыр уэлаяттары Мухаммед Жөюге багын-
ды, барлыгына даругалар койды. Ол уакытта Өбусажт
мырза көп эскермен Балхыга келд! деген хабар кел-
ш. Мүны еспген соң барлык үлкен-кшкп жиылып
кеңес күрды. Бүрге сүлтан айтты: «Күдайга шүк1р
Ташкент, Түркктан жэне Мауреннахыр колымызда
түр, Өзбек пен Шагатайдың ауыр эскер! алдымызда,
ештеңеден кемд1пм1з жок, Аму суының жагасына
барып, жаүды одан өпазбелпс, егер өтсе согысалык».
Шагатай (жлерк «Одан да кдйтып, Сырдан өтш, Шах-
рахияда түралык, Мауреннахырды сактай алмаспыз,
Түркютан менен Ташкентп сактасак та б1зге же-
тер»,— дедй Мухаммед Жөк1 Бүрге сүЛТанның сөзь
Н1ң дурыстыгын бйцц, б1рак елшщ сөз1нен шыга
алмады. Керменеден көшш, Шахрахия жакка багыт
124
алды. Шагатайдың кара халкы Өбусатт мырзаның
келуш күтпей, кашты деп ойлады. Тагы сол күш ел
бүэылып, Эбусагит мырэага кетпек болды. Бүрге сүл-
тан айткан сөзш тыңдамагандарына ашуланды, Шага-
тайдан ешквм калмаганын көрдь Мауреннахыр
жүрты жауднп болды. Содан соң Бүрге сүлтан эскерь
не елд1 шап, талаңдар деп хүк1м кылды. Үш күн шапты,
Т1р1 малды айдагандарынша, өл1 малды жүктеген-
дершше алып, кер1 үйлерше кайтты. Мүхаммед Жөк1
мырза Шахрахияга барды. Эбусатт мырза бүл ха-
барды ес1тш артынан барды. Олар Шахрахияның ка-
ласына камалды. Эбусагит мырза терт ай камады,
ала алмады. Акыры Хожагабит Самарканга барып,
арага жүрш, ант 1шюзш, Мүхаммед Жөю мырзаны
кдладан шыгарып, Эбусатт мырзага көрсетп. Б1рак
ол сөзже түрмай, МухаммедЖөкш! өлпрмей, Хо-
расанның Ыхтиаралдин деген камалына пенде кылып
койды. Бүл окига хижраның сепз жүз алпысыншы
жылы болып ед1.
МАНРЫТ МОСЫ БЕКТЩ БҮРГЕ СҮЛТАННЫҢ
ЕС1Г1НЕ КЕЛ1П КӨМЕК СҮРАГАНЫ
Мосы би мен К,ожас мырза екеу1 жау болып,
үрысты. К,ожас жеңш, Мосы би кашты. «Кдйда бар-
сам, бүл өш1мд1 аламын?»— деп өз өз1мен жэне ка-
сындагылармен кеңесп. Егер бүл 1с б!р мс шщ колы-
нан келсе, Бүргенщ колынан келедь деп ойлап, Бүрге
сүлтанның ордасына келдь Өзшщ жагдайын айтып
ед1, Бүрге султан: «Кош келд1Ң, колымнан келгенш
аямайын, экем хан болсын, сен еапндеп үлык би1
бол»,— деп жаксы карсы алды. Терт жагындагы
елдщ халкын шакырып, үлкен той жасады. Экес1
Иадкарды ак~ки1зге салып хан көтердь Өзбек 1Ш1нде
айтылатын: «ЭбЁлкайыр хан, Казы би болды, Иадкар
хан, Мосы би болды»,— деген сөздщ мэнкл осы болар.
Одан соң сапар жарагын жасап, Мосы бид1 алдына
салып, басшы кылып, жорыкка аттанды. Кыс күш
едц кар калың түсть Бара-бара аттары арыктады,
азыктары таусылды. Халык кер1 кайтуды үйгарды,
б1рак сүлтан «кайтпаймын» дедь Б1рнеше күннен
соң эскер бүрынгыдан да жаман халге жетп. Мосы
би бастаган бектер сүлтанга келш: «Хэл1м1з жаман,
атсыз кдй жерге барамыз, биыл болмаса, келес! жылы
125
келермйз, кдйту дүрыс болар»,— дедь Сүлтан: «Бүпн
жэне ертең таңга дей1н жүрелйс, егер хабар тапсак,
оган амал жасармыз, болмаса кдйтармыз»,— дед1
Ертемен жүрш келе жатыр едь, алдынан б1р кыр
көр1нд1. Кырдың үст1не шышп едь, кырдың астында
бф шуңкыр жерде коп ел көршдЁ Өздер! аттарынан
түсш, хабар алып кел1ңдер деп ек1 ккп Ж1берд1 Олар
барып б1р ккл 1 ертш келдь Одан сүрап ед1, бул Кржас
мырэаның үй1 болып шыкты. Аттанып барып, үйш
камап, мырзаны колга түсйрш, өлтйрд!, елш шауып,
көп олжа түс1рд1, кдлганы багынды. Малай ханзада
деген Кржастың кызы бар ед1, оны Бүрге султан
алды. Ол кыс онда кыстап, жаз шыккдн соң кдйтып
үшне түстг
ИАДКАР ХАННЫҢ ОПАТ ТАПКАНЫ МЕН
БҮРГЕ СҮЛТАННЫҢ ШЭЙГГ БОЛГАНЫ
Бул окигадан б1рнеше жыл өткенде Иадкар хан
опат тапты. Э&лхайыр хан достарын күлдфш, душ-
панддрын жылатып жүрген ккл еш, төрт жагындагы
отырган туыскандарының оның сөз1 өтпеген!, колы
жетпеген! жок ед1. Сол себетгп баршасы бас көтерш,
Эбшхайыр ханды өлт1рд1. Оның улдары мен немерелер!
көп ед1, көп дүшпан оларга да кол сүкты, балалары-
ның б1рнешеу1н өлт1рд1, кдлганддры төрт жаккд
кдшты. Көп елшщ барлыгын тоз-тоз кылды. Ол
уакытта: «Атаң журтын жау шапса, айналдыра 61рге
шап» деген көне сөз бар едь Бул сөзд1 орындагандай
Бүрге сүлтан б1р жДктан кол созды. Бүл окигадан
б1рнеше жылдар өткен соң Эбшхайыр ханның неме-
рес1 Шахбакыт хан туып, атакты жйтт болды. Б1р
күндер! атасының жүртына келдк Азган, тозган елш
жиып, Бүрге сүлтан мен ата-бабасы кдлай болып
турган болса, бул да солай турды, дүшпандыгын сыр-
тына шыгармады. Б1р жылы Сырдың аягын кыстап
ед1 кыстауы Бүрге султаниан б1р тогай жогары бола-
тын. Б1р күн1 Шахбакыт хан халкына: «Бүпн бар-
шасы келш, есйсте жатсын, ертемен аңга шыгамыз»,—
деп жар салды. Нөкерлер! жмналып келген соң жарым
түн болды дегенде аттанып, Бүргешң ордасына
карай жүрд1. Нөкерлер1не: «Таң ата барып Бүргеж
уй1нен басамыз, олжага алаң болмаңддр, үйш айнала
камаңдар, Бүргеж колга түоре көрщдер»,— деп
126
бүйрык берд1. Айткандай орданы ертемен келш кдма-
ды, сүлтанды 1здегт ед1, таба алмады. К,ул мен күң-
дер<нен сүрап едц олар айтты: «С1здер келгенше
бар едь одан соң бөр1М1з жан-жаккд каштык, сүлтан-
ның кайда кеткенш б1лмед1к». Сүлтан ордада жалаңаш
жатыр ед1, ат аягының дыбысын естп, жүпрш сырт-
ка шырып ед1, жау ек^нш көрдь Үй1 тогайдың 1шшде
ед1, еапнщ алдында үлкен камысты көл бар едц
кдмыстың 1Ш1не жүпрт К1рд1. Мүздың үспмен бара
жаткднда аягына кдмыстың шөпр! к!рш, аягын тшп
кетп. Кдн токтамады, кдлың камыстың 1шше к1рдц
аягын тонының етепмен байлап отырды. Шахбакыт
хан кдшкднддрды б1р б1рлеп үстап, олардан сүлтан-
ды сүрап жүр ед1. Бүрге сүлтанның үйгыр халкынан
Мүнеке атты б«р жалшысы бар ед1, ол да кашып жүр
ед1. Бүрге сүлтанды 1здеуш1лердщ б!р1 оны тауып
алды. Одан: «Сен шмсщ?»— деп сүрап ед1, ол: «Мен
аздердщ 1здеп жүрген к1С1лерщм1н»,— деп жауап
бердь Ол жаяу, 1здеуш( аттың үстшде ед1, аттан
түс1п үстауга коркып: «Сүлтан мүнда»,— деп айгай-
лады. Бүл дауысты естп бэр1 жүпргстй Мүнекен!
жетектеп, Шахбакыт хан алдына алып барды. Бүрге
сүлтанды хан жэне оның касындагылардың бэр1 тани-
тын едй «Бүл — сүлтан емес, оның кызметипа»,—
дедь Хан одан: «Сен неге мен Бүргемш дедщ?»—
деп сүрады. Сонда Мүнеке айтты: «Көп жыл дэм-
түзын татып, бейнетш тартып б!рге өсш ед1м, 1здеп
жүрген к1С1лер менщ үспме жиылсын, ол жак бойы
душпандарынан алыстасын деп ед1м, калганын өзщ
жаксы бьлесщ». Шахбахыт хан кызмётпп щ бул 1сш
жаксы көрш, оның кднын киып, оган сыйлык бердь
Одан соң баршалары Бүрген! 1здеуге шыкты. Ол кеште
б1р ел1 кар жауып ед1, б1р кки ауылдың шепндеп
б1р жалаң аяк ккшщ 131мен келе жатыр ед>, көлге
жеткен соң, муздың үспнде ол ктнщ аянянан кызыл
кдн ага бердц сол 1збен келе жатыр ед>, камыстың
1!шнде б>р эдем1 кки отыр екен. Муны көрш, жол-
дастарына айгайлады. Бес-он К1С1 жиылып, устап,
Шахбакыт хан алдына алып барды. Сол бойда сүл-
танды шэйт кылып, үйш шауып, талап, кдйтып үйше
кетп. К,ожас мырзаның кызы Бүрге султанның эйел>
едц оның султаннан ек> айлык баласы бар ед1, оны
ЭбЁлхайыр ханның улы Хожамухаммед олжа кылып
алды. Ол жет1 айдан соң еркек бала тапты, оның
127
атын Жэшбек койды. Оның үлы 1скенд1р, оның .үлы
белгйп Абдолла хан, оның үлы •Габдолмомын хан.
Хожамүхаммед сүлтан акылы кем ккй еда, оны Хожы-
гым тентек дер ед1, ауылдагы эйелдерге откд май
күйып: «Сенщ үлың болар, сешң кызың болар, сенщ
пален немерең болар»,— деп бал ашып, баксылык
кылып жүрер едь ол баласыньщ өзшен болганын, бас-
кадан болганын бшмес ед1, оган акылы жетпейпн.
Жүрт: «Хожыгым Бүрге сүлтанның баласын өз балам
деп жүр»,— дейпн едь Малайханзада өзшщ пайдасы
үшш расын айтпады. Б1здщ аңсакдлдарымыз: «Абдол-
ла хан үлкен атасы Бүргенщ кднын Өбшхайыр
хан үгландарынан, б!рше онын не жиырмасын алды,
613Д1Ң жамагат өзшщ жакыны ед1, бшместйстен оны
кырды, өз1 өлд1, үлы кейш өлд1, нэсйп кдлмады, жүр-
тын жаткд бердЬ,— деп айтып отырушы едй
Енд1 Бүргенщ балаларын эңпмелешк, одан соң,
тэң1р1м бүйыртса, шшерш айтармыз.
БҮРГЕ СҮЛТАННЫҢ ҮЛДАРЫ ИЛБАРЫС ПЕН
БАЛБАРЫСТЫҢ ВАЯНЫ
Бүрге сүлтаннан ек1 үл кдлып ед1, үлкеншщ аты —
Илбарыс, К1ПЛСШЩ аты — Балбарыс, халык 1ппндеп
мэшЬүр аты — Бьлегеш. Емшек емш жүргенде ауы-
рып, ек1 аягы майып болып едь пзеден төменп жагы-
ның жаны жок едй Бүл ек! үл ер жетп, екеу1 де келют!,
акылды, жаксы Ж1пттер болды, ата жүртында жүрдй
Шахбакыт хан Мауреннахырды алды. Жүртта
Иадкар ханның үлдарынан, немерелер^нен баскд еппом
калмады. Енш Илбарыс ханның Үргеншгп кдлай ал-
ганын айтайык. Шахбакыт хан Мауреннахырды алды.
Сүлтан Хусайын мырза Гиратта өз ажалынан өлдь
Шахбакыт хан Хорасанды Хүсайын мырзаның бала-
ларының колынан алды. Хүсайын мырзаның балалары
мен немерелер! көп ед1, үшеу1 кашып күтылды, кдлган-
дарын өлпрдь Ол уакытта Үргешш Хүсайын мырза-
га багынышты ед1 Шахбакыт Үргеншже даруга ж1бер-
Д1. Бүл окигадан бес-алты жыл өткеннен соң Шахис-
майыл келш, Мервте Шахбакыт ханмен үрысты. Же-
ңгске жетш, Шахбакыт ханды алпрдй Оны естшеннен
соң Шахбакыт ханның Үргенппке койган даругасы
кдланы тастап кашып кеттй Шахисмайыл барша
Хорасанды алган соң оның уалаяттарына даруга
Т28
лабердь Хорезмге үш даруга ж>берд>. Бфж Хиык
жэне Ьазарасшке, б1рж Үргежшке жэне б1р1н Уэз1рге
Ж1берд1. Үргежш пен Уэз1рге ж1бергеж екеу! б1рге
туган, асылы араб едь Үргежште түрганының аты —
Субханкүлы, Уэз1рде түрганының аты — Рахманкүлы
ед1. Рахманкүлы Уэз1рге келгеннен соң, Уэз1ржж
бас көтерерлерш жинап ас бердц баршасына калат
үлест1рд|. Ол уакытта Уэз1р|нщ кдзысы Рүмар атты
акылды, галым кдрия ккН ед1, бүл хэюмд! келш көр-
медь аскд шакырганда бармады, аурумын деп дэлрл
айтты. Эк1м ас берген күннщ ертеамен Гүмар кдзы
К1С1 Ж1берш, Арбап бастаган үш-төрт ел агаларын
шакырды. Оларга: «Жаңа келген эммнщ берген сар-
пайы шапаны күтты болсын, жаңа джщ1з де күтты
болсын»,— дед1. Ел агалары бүган таң кдлып: «Жаңа
д1н деген1Ң13 не?»— деп сүрады. Сонда кдзы: «Пат-
шаңыз Шахисмайылдың бүл койган .эюмшщ кдндай
Д1НД1 уагыздайтынын ест1медщ1здер ме?»— деп карсы
сүрак койды. Олар ант 1шш: «Бгзге б)рнеше жылдар
бойы К1м Хорасан патшасы болса, одан даругалар
келер, 613 мүны да сондай болар деп ойладык»,—
дейд1. Кдзы айтты: «Он үш — он төрт жылдай болды
Шахисамайылдың бүл адамды кдмкорлыгына ал-
ганына, бүл өз1 батыл адам. Кдз>р өзш жактайтын
адамы аз болгандыктан, өз максатын орындай алмай
түр. Б1рнеше күн түрып, С1здерд1 эбден багындырган
соң, өзшщ дегенж 1стейд1. Егер аздер осы бастан кдм
жемесещздер, мусылмандыктан айрылып, кэтр бола-
сыздар» Бүл сөзд1 еспген соң барша Уэз1р халкы
бул тк1рд1 ойларына сактады, б)рак ештеңе ктей
алмады.
Сол уакытта Бакырганда Сешт атаның нэсйпнен
Хисаметдин катал деген жаксы К1С1 бар ед1, соган
барып: «Б1зге патша болыңыз, кызылбасты кыра-
лык»,— деп оны шакырды. Ол айтты: «Менщ патша
болганымды бүпн де, кейж де кдбыл кылмас, егер бүл
1СТ1 шындарыңмен колга алсаңдар, мен 'сендерге
б1р жаксы асыл патша тауып берейш». Уэз)р халкы
оның к1м екенж сүрады. Хожа б1рнеше жылда б1р
рет аркдга, өзбек 1шже барып, халыктың ниязын
жинап келер ед1, ол Илбарыс ханның асыл кдсиет-
терж жаксылык Жамандыгын, бэрж айтты. Одан соң
Уэз1р халкынан ек1 жаксы к1а жэне Хожаның б1р
к)С1С1 Хожаның жазган хаты мен Уэз1р халкының
5-2835
129
шакыруын алып Илбарыс ханга барды. Илбарыс 1й1С1
Балбарыспен б>рге аттанды. Уэз^рден баргаң К1с1лерд1
1лгер1 Ж1берд1. Олар кел1п, Уэзйр халкына хабар
кылды. Ел агалары акыддасып, Илбарыска ккп Ж1бер-
дк «Халкымыз пенделжпен өзара араздасып ж*үр.
Кешке ешк1м көрмейтш кезде калага юрш, жасырын-
сын, б1зге К1С1 ж1берс1Н»,— деп. Илбарыс солай ктедц
Илбарыстың К1С1С1 ханның келгенш айтты. Одан соң
өзбектщ үлкен1-к1Ш1С1 бэр! жиылды, какпаларга ккп
койды. Кдла 1ш1ндеп кызылбастарды кырды, еш ккйж
күткармады. Ертеңше Илбарыс келдь Барша халык
хан алдынан карсы шыкты, кала эк1М1 отырган үйге
түс1рдь Елге сауын айтып, үлкен той жасап, өзбек
жэне сарт бэр! ынтымакпен хижраның тогыз жүз
он б1р1нш1, кой жылында Илбарысты хан көтердь
Ертедеп Уэз1рде эк1м отыратын уэлаят көп едц
бүзыла-бүзыла Илбарыс хан келген шакта үш эк1м
билеген уэлаят калып едЬ Ол — Уэз1р, екшцп — Жаңа
шаЬар, үппнш! — Терсек. Илбарыс хан Уэз^рде
болды, Жаңа шаЬарды 1 кп Быегеш сүлтанга берд1,
Терсекке эк1м койды.
ИЛБАРЫС ХАННЫҢ ҮРГЕНПВТ1 АЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Уэз1р халкы кызылбасты* кырганда, б1р жет1м шай-
ханада тыгылып калды, кеш болганнан соң какпадан
шыгып, Үргежшке келдь Жогарыда Үргенпп экгмр
нщ аты Сүбханкүлы, араб, Уэз1р эк1мшщ аты Рахман-
күлы араб деп айтып ед1к. Сүбханкүлы Үргеншгпң
бас көтерерлерш жинап, Уэз1рде болган окигаларды
айтып: «Мен б^рнеше жылдан берц С^здердщ нан-
түздарыңызды жеп жүрм1н,енд1 С1здер менщ кету1мд1
каласаңыздар, кетеюн, түруымды каласаңыздар,
түрайын»,— дед1. Үргешш халкы: «Өлхамдилла,
Шахисмайыл патшдмыз бар, эз1р так үспнде отыр,
бүк!л Ирак пен Хорасан соның колында. Сен
келгел! төрт-бес жыл болды, сенен не б>р эорлык. не
б1р баскалай жамандык көргешм1з жок. Аркадан бес-
он өзбек Уэв1рге келд! деп сен патшаның алдына не
деп барасың, 613 не дейм1з, не деп Ж1берем1з? Өзбек-
Т1ң үй1 не ел1 жок, б1р жерде карайлап түрмас. Бес-он
күннен соң Уэз1рд1 талап, шауып кдйтып кетер, ол
үш1н С1з неге киналасыз»,— дейдк Сонда Сүбхан
күлы айтты: «Егер бүл сөздерщ1зд1 рас айтып түр-
130
саңыздар, мешң алдымда ант 1Ш1Ң13дер»,— дед1. Сол
жерде үлкен-юшкл бар бэрй «Саган жамандык ойла-
маймыз, егер өзбек келсе, алдыңда түрып согыса-
мыз»,— деп ант 1шт1. Одан кейш Субханкулы б»р
алтын теңгеж ортага койып, отыргандарга кдрап:
«Б1р жаксы, жылдам Ж1пт табыңыз, Уэз>рге барып,
окиганы жаксы б!лш келсчн, олар атты к1С1Н1 устамай-
тын»,— дедь Кдрауыл халкының диуандар деген
жамагатынан б!р Кызылөпз деген кю бар ед1, оның
экесч атакты адам едь Ол тура келш: «Мен барайын»,—
дед». Субханкулы: «Сежң айтып келген хабарыңа
мен сенемш, бул теңгеш ал»,— дед1. Ол Уэзарге
барып болган окиганың егжей-тегжежн айтып келдь
Илбарыс хаң Уэз^рде үш ай турганнан соң аттанып,
Үргежш үспне келдь Субханкулы Үргежштщ эскерш
Ө31 бастап, кдладан жарты шакырым шыгып, Илбарыс
ханмен согысты. Илбарыс хан жешп, өлт1ре-өлт1ре
шаИарга келш мрдь Субханкулы барлык эскер^мен
кдза тапты.
Одан соң Илбарыс хан елже кю ж>берш, үжн
көннрш алды. Илбарыс ханның нөкер» аздык кылды.
Иадкар ханның елжщ көб,с1 Абулек пен Өмщ бала-
ларының касында калып койды. Б,р күж Илбарыс
бектерж шакырып: «Б>з б1раз елмен мунда келдк,
ел1М1зд1ң көб1 туган-туыстардың касында калды, енд1
аздерге, макул болса, сол туган-туыстарды шакыр-
сак дейм13»,— дедь Барша бектер: «Б13 С13Д1 будан
бурынырак К1С1 Ж1берер ме екен деп ойлап ед1к»,—
дед1. Сол кезде уйгыр руынан б!р карт к1С1 бар едц
үйден орын тимей, сыртында отыр ед1, орнынан
турып, хан алдына келш кол кусырып турып, б1р
эңпме айтты.
— Бурынгы өткен өзбекпң акыл, тэж!рибес1:
«Төрежң дэулет! боларының нышаны — нөкерге
мей1рбан болар, дэулетпң нышаны агайынга межрбан
болар» деп айтушы едь ^ул сөз Илбарыс ханга жак-
пады. Отырган бектердщ бэр1 ол кклш сөгш: «Ек1
туыскднның арасына сөз жүрпзш, бузатын осындай
адамдардың б1р-екеуш өлпрмесешз, дурыс болмай-
ды»,— дедк
АБУЛЕК ХАҢ МЕН ЭМ1Ң ХАННЫҢ БАЛАЛАРЫНЫҢ
ҮРГЕН1ШКЕ КЕЛШ ХИҮК. ЬАЗАРАСЫП,
ХОРАСАНДЫ АЛГАНЫ
Ол уакытта Иадкар ханныц төрт үлыныц бэр1
өлген ед1. Оныц балаларына: «Б1з келш Уэз^р мен
Үргеюшп алдык. Хиүк пен Ьазарасыптан кызылбас
кетпей түр. Мүнда келш, тэшрден ракым т!лерм1н
десеңдер кел1Ц13дер, ел көп. Хорасан сыртында отыр-
ган ел десе, ол бар, Маңгышлакта түржпен бар»,—
деп, кЮ1 Ж1берд1. Бүл сөзд! еспгеннен кей1н Абулек
ханныц б1р үлы, Эм1Ц ханныц алты үлы үй1 жэне
ел1мен көшш, Үргежшке келдь Илбарыс хан Уэз1рд1
өз1 алып, Үргешшп бүларга бердь Одан кейш Эмщ
ханныц балалары Хиүк пен Ьазарасыпты жи1 шауып
түрганынан коркып, кызыл бастар кашып кегп. Одан
соц Хиүкты, Ьазарасыпты, Кятп алып, Хорасанга
аттанды. Ол уакытта Шахисмайыл өлш едь Өзбек-
терден корыккандыктан Хорасан тауыныц мацындагы
уэлаяттардыц эк1мдер1 кашып кетп. Өзбектщ жер1
кец ед1, эр төре барып, б1рнеше уэлаятка ие болып
түрды. Одан соц күбыласы Хорасанга, күн батысы
Мангышлакка дей1н элсш-эл! жортуылдап, шауып
түрар ед1.
Илбарыс ханныц шкл Бьлегеш сүлтанды жо-
гарыда айттык. Емшектеп кез!нде майып болып, ек1
аягыныц пзес1нен төмен жаны болмай, бүтына
жабысып калган екен. Сондыктан атка отыра алмай,
арбамен жүреш екен. Б1р ккл отырып, жаткдндай
гана жецйт арбаныц тегерпппне тем1р кдптатып,
аргымак аттарга жекпрш, төрт-бес баЬадүр Ж1пт-
терге басын үстатып, Мацгышлаккд дейш жүрер
ед1. Көздемей ататын мерген екен, арбаныц 1Ш1нде
жатып не жүпнш оцды-солды атканда, көз шеспес
ед1. Үлкен согыстарда өз1 Ж1пттерд1 бастап ереу!л
болады екен. Арбаныц басын жетектеген жйтгтерге:
«Былай жүр, олай жүр, 1лгер1, кер! кайт»,— деп айтып
отырады екен, атты кк:1лерден калмай, катар жүрш
отырады екен. Аргымак ат жеккен жецйиарба аттылы
к1сщен калмайды екен. Түршпендер Бйтегеш сүлтанга
багынып, мал берш түрады екен, б^рак нактылы
кесшген салык болмагандыктан, б1рде көп, б1рде аз
берепн ед1. Тэң1р1м бүйырса, Сафиан ханныц хикаяты
мен түр!кпенн1Ц малына кес1мд1 шек бер1лгежн айт-
кымыз келедь Б1рнеше жыл сондай болып отырды.
132
Бшегеш султан өлд1, одан сэл кейш Илбарыс хан
тагы елд1. Илбарыс ханнан жетьсепз ул кдлды. Үл-
кеншщ аты — Султангазы, екшшкя — Мухаммед-
газы, өзгелержщ аты мал1м емес. Бьлегеш султаннан
бес ул калды, үлкенжщ аты — Султанкажы, езге-
лержщ аты мал1м емес. Илбарыс хан Уэз1рд> ал-
ганда журтты кызылбас колынан алдым дейд! жэне
болган балаларының баршасына газы деген ат койды.
Мысалы, Пэленгазы, БаЬадургазы т. т. Бьпегеш сул-
тан туган балаларына Пэленкджы, БаЬманкажы деген
сиякты ат койды. Ол уакытта Иадкар ханның неме-
релершщ 1Ш1нде Бьпегеш султанның үлкен үлы Сүл-
танкджыдан естияры жок едь Оны жаңа шаЬардаң
Уэз1рге экел1й, хан көтердк Султанкажының ел1
жэне нөкер! аз едь Ел, мал, журттың бил)Н Илбарыс
ханның колында ед«. Ол өлгеннен соң үлкен улы
Султангазының колына көштк Ол акылды, б,ртуар
мыкты Ж1пт ед1. Ол заманда ел 1шжде Султан жаксы
не жаман хүк1М кылса да, «Султанкджы жарлыгы»
дейтж сөз бар едь Султанкажы ханга ек) улыс берт
едц б)реу1 хандыктың аты, екжипа Шалан асының
алды. Ол тагы б>р жыл турып, кайтыс болды. Одан
соң үлкен! Өбулек хаңның улы Хасанкулы едь Оны
хан көтерш, Үргежигп бердь Бэр1 де Иадкар ханның
үш баласының улдары ед). Б1рак үшеу> үш бөлек
аттанып, үш бөлек түсер едь Б1р1С1 — Илбарыс
ханның улдары, екжипа — Бьпегеш султанның ул-
дары, булардың К1ш1лершен баска кару устагандары
Хасанкулы заманында оннан көп болды, бэржщ
басы Султангазы султан едь Эмщ ханның алты улы
бар едь үлкеж Сафиан, ек1нш1С1 — Божыга, үшжпп-
С1 — Уаныш, төртжппа — Кал, бесжипа — Акдтай,
алтыншысы — Аганай. Бул алтауының балалары көп
ед1. Хасанкулы заманында бул алтауынан баска
кару устаганы жэне алтау ед1. Хасанкулы хан экеден
жалгыз ед1, б1рак улдары көп ед1. Кдру устаган Бглал
атты б1р улы бар ед1. Экес1 мен екеу! б1р тарапта,
Илбарыс ханның балалары б1р тарапта, Эмщ ханның
көп балалары Хасанкулы ханды Үргежигп жалгыз
өз1 көп билед) деп оган жау болды. Булар көп, Хасан-
кулы хан аз, шыгып урыскандай куаты жок, не )стерш
б|лмед1, Үргешш шаИарына бемндй Ол уакытта Үр-
геюштщ бер1к..кдмалы жок ед1, одан соң Ел1ш султан
камал салдырды. Баршасы келш Үргежшт) камады.
133
Барлык төрелер жасауымен Хорасан какпасына
келдь Хасанкулы хан кдкпадан жаяу шыгып, кдлага
арка сүйеп, шеп күрды. Сырттасылар аттылы, 1штеп-
лер жаяу үлкен согыс болды. Өмщ ханның кпш улы
Аганай султан сол кезде жиырмадан аскан жгпт едд.
Ертеден бес1нге дежн урысып, ала 'алмаганына намыс-
танып, шабуылшыларга бас болып шабуылга шыкты,
жеткен жер!нен кайтпай, найзамен көп ккйш шаншып
өлпрдк Жаяулар окпен эуел1 Аганай султанның атын
атып жыкгы, одан соң өз1н кулатып, басын кест1
Жаяулардың алды найза мен ок, арты кала, кашып
кетер жер1 жок, жан аямай согысты. Аттылар амал-
сыз кайтып костарына тусть Үргешштщ бернсппн
сынады, б1рак калайда Үргеншгп алмай кдйтпаймыз
деп келгсш, отырды. Хасанкулы ханның б1рнешеу-
лершщ ажалына, б1рнешеулер1шң бейнепңе Аганай
султан өле калды. Егер ол елмесе, Хасанкулы ханда
кеткен кандары не өштерй жок ед1, б1рнеше күн тур-
ганнан кейш б1р камалды берш, Үргежштен шыгарып
Ж1бермек едь Аганай султанның елгеш б1тпес жара,
ауыр бейнет болды. 'Үргешш — үлкен шаЬар, тез
катшылык бола калды. Б1р есекпң басы кырык-елу
теңге болды, оган да табылмады. Шыкырык деее,
Үргешш сартының ашуы келер, оның мэшс1 мынау:
Үргежшпң салалар деген жамигаты болар, олардың
б1р дэулетп жаксы ккпа бар едь Үйже б1р ккй юрш
барса, салалардың бес-алты аксакалдары отыр екен,
үй иес1 есекпң З1к1рж* табакка салып, жылкының
үрген казысын турагандай шыкыр-шыкыр етк1зш
турап отыр екен. Халыктың хал-жагдайы ек1 айда
сондай болды. Мунан соңгысын жаңагыдан б1ле
бер1шз. Халык бузылып, каладан кете бастады, ккя
аз калды. Үргешш үлкен шаЬар, б1рак камалды кор-
гауга адам жетпедь Төрт айда каланы алды. Хасан-
кулы ханды, үлкен улы Б1лэл султанмён екеу^н өлпр-
Д1, жас балаларын анасымен Бухарага Ж1берд1. Бул
уакытта ол жамагаттан он бес шакты кки бар.
САФИАН ханның баяны
Сафиан ханды хан көтерш, оган Үргежшп бердк
УЛ1р, Жаңа шаЬар, Терсек, Хорасанды, Дарун мен
Мангышлакты Бүрге султанның Сүлтангазы султан
бастаган немерелер! алды. Су бойында отырган
134
Хиук, Ьазарасып, Кят, Болдымсаз, Никшеж, тау
бойындагы Багабад, Ынсай, Абиурд, ЖаНарда, МэЬна,
Жеже кдлаларын, Эбулхан мен ДэЬстанда отырган
*түр1кпендерд1, булардың баршасын Өмщ ханның төрт
баласы алды. Б1р-б1рже болысып, тыныш отырды.
Сафиан хан түрпспенге: «Тэңршщ буйрыгында зекет
беру — парыз, эр жылда малдарыңыздан зекет бере-
сЧздер, мен кки ж)берш шаптырмайын»,— деп хабар
Ж1берд1. Ол уакытта Ерсары халкы Эбулханда оты-
ратын ед1. Жогарыдагы сөзд1 кабыл алып, б>рнеше
жыл малдарынан эекет берт турды, өздер) багынды.
Б1р жылы Сафиан хан үлкен руларга б1р ккч, к)Ш1
рулардың екеуще, кейде үшеуще б1р ккщен ж)берт
ед>. Барлыгын санап едц кырык мадей болды. Елге
барып, эр К1С1 б1р руга түсть Түркпен Ж1пттер1 кель
С1п, эр руга түскен кюлердщ бэрш өлт1рд1. Б1рнеше
уакыттан кейж бул хабарды ханга жеткгздк Хан
түржпендердщ бул кылган 1стер1не ашуланып, төрт
жкймен аттанды, Эбулханга барды. Ол уакытта Үрген
1штен Эбулханга бару б!р ауылдан екжип ауылга
баргандай ед>. Өйткеж Эму суы Үргежш каласының
түбжен өтш, Эбулхан тауының күн шыгысына барып,
таудың түбже жет>п, күбыла тарапынан үйрмпп күн
батыска барып, одан өт>п, Огыржа барып Мазан-
даран тең13>не куяр едг Эму дариясының ек1 жагы
Огыржага жеткенше егжшйпк, жүз!м багы жэне агаш
өсер едг Жазда малы барлар шыбын-цпркейден
кашып, алыстау жерлердеп кудык басына көшт, кыс
судың жагасына келер едг Байлык пен мамыра жай-
лыктың шег) жок едй ГНшкетден карт Кеилтке шейш
судың ек1 жагында атакты хазар ел1 отырар едь
Карт Кеипттен Эбулхан тауының күн батысына
шейж ек1 жагында Эли ел1 отырар едг Одан тещзге
күйган жерге шей1н түйеип халкы отырар едг Енд1
айтатын сөз1М1ЭД1 жалгастырайык. Эбулханның шетше
келгеннен соң төрелер топ-топ болып эр кайсысы
эр жерден шабуылды коя бердг Ерсары мен Хорасан
салуры аралас отыр ед>. Елд1 сондай катты шапты,
малды айддй алмады, бала-шагасын жет)м кылды,
б1р парасы кашып кутылды. Ат жеткен жерге дейш
шабылмай калган б1р би1к кыр бар ед1. Эбулхан мен
оның арасы аттылыга үш күнд1к жол ед1, оны Шотак
дер ед1, айыбы суы жок, одан баска жау келш жүз
жыл камаса да, ала алмас ед1, жүкп түйе шыгатындай
I и
б>р жолы бар ед1, мен пакыр оны талай көргенмдн.
Кдшкдндар барып оган кдмалды. Шабуылшылар
жиналган соң хан барып Шотаңты камады. Түрйшен
б1р-ек1 күн отырды. Сусыздыктан кырылар болды,
аксакдлдары таудан түсш, Акдтай ханның косын
сүрап келд1, Акдтай ханга көршгс кылып, оган арыз
айтты.
— Б13Д1Ң есту1м1зше, өзбек рэс1М1нде үй-журт
кенже үлынык1 болар. Экесшен бастап барлык ага-
лары кенже баланы сыйлар. Эмщ ханның енд1 калган
кенжеа С1з деп ес1тем1з. Б1здщ сиынарымыз — өзщ1з,
агаларыңыздан барып б1здщ К1нэм1зд1 сүрап алсаңыз,
613 С1зге, С1зд1ң түкымыңызга өм1р бойы багынып
өтуге ант 1шей1к.
Акатай хан ол К1с1лерд1 кдйтарып Ж1берш, барлык
бас көтергендерд! шакыртып алды. Олар Акатай
ханның алдында жогарыдагы айткдндарын кайталап,
ант 1шт1. Акатай хан түрйспендерд! косында кдл-
дырып, агасы Сафиан хан касына барып, түржпен-
дерд1ң К1НЭС1Н кеш1руд1 - өт1нд1. Агасы кеппрдк Одан
шыгып, Божыга хан. одан Уаныш хан, одан Кдл
ханга барып, бэрше түрйспендердщ өпшшж айтты.
Агалары: «Сен не деп шешсең, 61 з көндйс, кандарын
кеипрдж»,— дедь Кдйтып косына келш, түр1кпен-
дерге агаларының айткднын айтты. «Агаларым к1нэ-
ларыңды кешп»,— дедй Түрйшендердщ жүреп
жарылып кете жаздады: «С1з не бер десещз, бе-
рей1к»,— дед1. Акдтай сүлтан олардан: «Хан нөкер-
лершен неше адам өлт!рд1ңдер?»— деп сүрады.
«Жаксы — жаманы бар кырык ккя өлйгп»— дед1
түржпендер. «Онда,— дед1 Акатай сүлтан,— ккл ба-
сына мың койдан береаңдер, биыл шабылдыңдар,
келеа жылдан бастап төлейс)ңдер, одан эр1 кдншадан
төлейт1ндер1ҢД1 агам шешед1». Бүл шеш1мд1 олар
ыкыластарымен кабыл алды. Он алты мың койды
Ерсары, он алты мың койды Хорасан салүры, сепз
мың койды Теке, Сарык жэне Жэум1т бермек болды.
Бүл айтылган елдердщ бэр1 б1р рудан тарайды, бар-
шасын салүр дер едь
Хан кайтып Үргежшке келдй Келер жылы он ек1
жаксысы кырык мың койды айддтып, көп сый-сия-
патпен келш, ханды көрдь Екшпп жыл ккл ж1берш
ед1, жэне бердь Сол кырык мың кой олардың мой-
нында калды. Баска түрйспендерден *де көп алым-
116
салыктар алып түрды. Эму суынын жагасында егш
епп отырган үш ру түртпен бар ед1, оны үш ел дер
ед1. Оларга малмен б,рге нөкер де салды. Будан б,р-
неше жыл еткен соң Сафиан хан өлдк
БОЖЫГА ХАННЫҢ БАЯНЫ
Божыга ханды Үргежшке экелш, хан көтердг
Сафиан ханның бес үлы бар едь Үлкеж — Жүсш,
ек!нш»с1 — Жүн1с, үш!нш1С1 — Эли, төрт1нипс1 —
Агыш, бес!НШ1с1 — Балуан. Бул бесеуше Хиукты бер-
Д1. Божыга хаи заманында Бухарада Еабит хан бар
ед>. Ол б>рнеше рет Хорасан үстше барып, б>рсыпыра
уэлаяттарды алды, калганын өзбектер үнем> шабуыл-
дап, олжа кылып турар ед>. Абиурд, Ынсай, Дарун
ҮрТен1Ш өзбектер шщ колында едк Булар аттанып,
П1л көп1р|не шейга шабар ед>, б|р> кетсе, б,р, барар ед>.
Хожнуд пен Асфриан Ынсайдың арасы атпен конып
баратын жер ед«. Бул екеушщ эк>мдер1 егш епп, мал
бага алмас едк Кыста да, жазда да корганның ]шжде
камалып отырар едк Сондыктан шах ТаКмасыб таң
калды. Божыга ханга елин ж|берш: «Мен ханга ул
болайын. Тем,р би Шыңгыс эулепнс күйеу болды,
оны осы уакытка дейш Тем1р көреген дейдк Мен де
Шыңгыс эулетше күйеу болуды армандаймын»,—
дед1. Шах ТаЬмасыб Өзбек патшасының кызын алды,
жаксы жарасып турар едь Божыга ханның кызы жок
ед1, агасы Сафиан ханның Айша бике атты бой жеткен
кызы бар екен, соны берелш деп шешп. К,ыздың
туган агалары бесеу екенш айттык. Олардың 1шшде
Агыш султан эдемц жомарт, күшт! ж«пт екен, оны
бас кылып мал алгалы тогыз к>с1 ж|бердк Олар барып,
шах ТаКмасыбты көрдк Шах бектерш карсы шы-
гарып, үлкен жиын жасап, сый-курмет көрсетп.
Агыш султанга Хожнуд шаЬарын бердь Отыз жыл
ол. Хожнудта эк1м болып өтп. Өлгенше Хожнудтан
аттанып, еш жерге бармады. Божыга ханга жүгеж мен
ер1 алтыннан тогыз ат, күмвстен тогыз ат, мың метр
ж>бек камаш ж!берд1, хан да кызын патшанын жа-
сауындай епп жасап узатты. Б1рнеше жылдан соң
Божыга хан опат тапты.
УАНЫШ ХАННЫҢ ПАТШАЛЫРЫНЫҢ БАЯНЫ
Уаныш ханды Үргешште хан көтердь Божы-
ганың уш улы бар ед1, үлкежжң аты — Досмухаммед,
ек!НШ1С1Н1ң аты — Ешмухаммед, үипншгсийң аты —
Борым, оны Ешдост дер едь Ол ек1С1не Кятты бердь
Уаиыш ханның уш улы бар ед1, үлкежнщ аты —
Д1нмүхаммед, ек1нш1С1 — Махмут, одан К1Ш1С1 —
Элисултан. Д1нмухаммед ханның анасын Маңгыттан
келген саудагерден сатып алып едң жүз1 кара едь
Өзе «Маңгыт пэлен мырзаның күюнен туган кызы
ед>м. Маңгыт журты бузылды. Мен1 б>р ккй олжа
кылып,* саудагерге сатты»,— деп айтып отырар едь Ек1
кшп улының анасы Маңгыт мырзаларының кызы
ед1. Д1нмухаммед ханды емшектен айырган соң
Эли султанның анасы Би1мге тапсырды. К1м де к<м
маңгыт мырзаларының кызын алса, оны Би1м дер
ед1. Дшмухаммед хан алты жасар кезшде балалармен
кала жасап ойнар едц б1рнешеу1н кдланың 1ш1не,
б1рнешеу1н сыртына койып, сырттагыларга: «Кдлага
шабыңдар, кдйсың бурын жетсеңдер, соган сыйлык
беремш, коркып калгандарыңды өлт1рем1н»,— деупв
ед1. Би1м кел1п: «Көтще кара, кайдагы кала?! Сенщ
айтып турганың — тас пен топырак»,— деп урысар
ед1. Дшмухаммед тура кел1п, кол кусырып тагзым
кылар ед1. Бшмнщ жыны келш: «Мен буган үрса-
мын, ал бул маган тагзым кылады»,— дейтж. Д1Н-
мухаммед сонда: «С13 маган тас пен топырак бар
дед1Ң13, муны аузыңызга тэңр^м салып тур, өйткею
шаИар тас пен топырактан жасалар»,— дейдь Сол
айтканы келдк Дшмухаммед эке колында он тогыз
жаска келд1, экес1 ешнэрсе бермедң Ол уакытта Хо-
расан етеп Астрабадка шёйш Үргежш патшаларына
багынышты ед1, оны тау бойы, Үргежигп су бойы дер
ед1, екеу1 б1р патшаның журты едь Үргежигпң талап-
ты ж1пттер| Хорасанга барып, кызылбаска жорытып,
мал тауып келёр ед1. Дшмухаммед султан б1рнеше
Ж1пттерд1 жинап, Астрабадка барып, одан Мазан-
даранга жортуыл жасау үилн экеонен рухсатсыз
кырык Ж1птпен аттанды. Су жагасымен жүрш Ш1к-
дэл1к деген тогайга барды, одан Динар деген кудыкка
барган кезде алты түйе, отыз кой айдаган б1р К1с1
ушырады. «Кдйда барасың?» деп сурады. Ол кгсг.
«Мухаммедгазы султанның пэлен деген бепнщ но-
138
кер)М1Н, түр1кпенге барып, берепн малддрын алып,
Дарунга келе жатырмын»,— дедь Ол уакытта Дарүн
0К1М1 Илбарыс ханнын улы Мухаммедгазы султан
ед|. К,ойдын 1Ш1нде б>р сары серке бар ед|. Дшмухам-
мед султан айтты: «Осы серкеж б1зге берщ1з, С1зге
таң1р!м буйыртса, кдйтардд сауга берей!к». Ол ка
оны кдбыл кылмады, султанның буган ашуы келдь
Ол К1С1Н1 байлатып урдырды, түйелер! мен койларын
айддп жүре бердь
Б13Д1Н юшкентай кез1м>зде аксакдлдар айтар едь
«Жаман 1СТ1 бул К1Шкентай нэрсе гой, не кылар дейсщ
деп 1стеүш1 болмаңдар, б1здщ журтымыз б1р сары
ешк> себеп болып бузылган»,— деп айткан ешкшер!
осы ешк! екен. Сол бузылганның тарихын айтайык.
Джмухаммед султан Астрабадкд барып, үш-төрт
рет кыэылбастарга жортуыл жасап, коп олжамен
үйлерше кайтты. Койын алдырган к!С1 босанып барып,
болган жагдайды өзжщ бепне айтты, ол бек барып
Мухаммедгазы султанга айтты. Джмухаммед султан-
ның бул 1С1не Мухаммедгазының катты ашуы келт,
кдйтар жолына көп адам ж!берт, султанды устап
экелуге жарлык бердг Ол ж|берген аддмдар жасы-
рынып, күт1П турды. Джмухаммед султандарга кез-
дейсок шабуыл жасап, бэрж устап, жэб|рлеп, бас-
кдларын коя берд| де, Джмухаммед султанды Мухам-
медгазының алдына алып барды. Ол султанды б«р
үйге камап, ес!пн бемтт, алдына б|рнеше юсщен
кдрауыл койды. Олардың б!ркатары үйлерже тарап
кетп де, б|ркатары: «Султанды пенде кылып, елге не
бет!М13Д1 айтамыз»,— деп, жол бойындагы жүрпн-
ш1лерден Уаныш ханга хабар жетк!зд|. Уаныш хан
Д|нмухаммедке экелж көзбен кдрамады, ештеңе
демедй Мухаммедгазы султан Джмухаммедп б!рнеше
күн кдмаганнан соң, колына ургызып, уйгыр халкы-
нан Кудайберд! Риша деген нөкер! бар ед1, кдсына
5—6 к»С1 косып: «Күж-түж жүрш ханга жетюз»,—
деп тапсырма бердг
Күдайберд! Риша күн-түн демей, елге сокпай жү-
рт отырды. Кеште жүрт келе жатканда, ел бар
деген түстарга келгенде Дшмухаммед султан эн салар
едь жолдастарымнын күтзп жүргеш болса, менщ
дауысымды танып, босатып алар деген ойы болушы
едЬ Султан жырласа, Куд*йберд1 «Ришау» дер ед1,
онын бул сөз! Султанга кылыштаганнан жаман
139
эсер етер ед1, меш маскаралап келе жатыр деп
ойлар ед1, К,үдайбердшщ бүл сөз1 ешбйр мэш жок,
тек эдет болып кеткен сөз1 ед1. Көрдппке келгенде, ол
елде сүлтанның казактарының бес-алтауы бар едц
сүлтанның дауысын танып жүпрш келдь Ол елге
түсейш деп ед1, сүлтан намыстанып түспей, тагы
б1раз жүрш түсешк дед1. Күдайберд! оны кабыл
кылып, тагы б1раз жүрш, таң алдында б>р жерге
токтады. Кдсындагы к1сйтердщ бэр> жаткднда, сүл-
танның казактары артынан кел1п, сүлтанды байлаудан
босатты. Сүлтан Күдайбердшщ кылышын алып, өзш
шапты, эр К1С1 б1реуден өлпрдк Өлжтерд! түйеге
артып, жолдан алыс жерге апарып көмдй Жлпттер!
болып бүл 1ст1 ешк1мге айтпаска ант 1штй Одан кейш
Үргешшке келш экесш көрдй Экес1 хабар сүраганда,
Дшмүхаммед экеоне: «Мүхаммедгазы эуел1 кдтты
ашуланган К1сщей 1с кылып ед«, кейш ат-тон берш,
жаксы сыйлап, шыгарып салды»,— дедй Өкес1 оның
айтканына сендй Сол күш базардан мөр оятын ккп 1
тауып, экесшщ атына б1р мөр, Уаныш ханның эйель
нщ атына б1р мөр каздырды. Уаныш ханның атынан
б1р хат жаздырды. Онда Мүхаммедгазы сүлтанга
көп дүгай сэлемнен кейш: «Апаң ауру болды, өлер-
өлмесш тэшр1м өз1 бйтер, арманы — сеш көру»,—
дедй Апасының атынан жазылган екшип хатта: «Бүл
аурудан жазылармын деген үмпчм жок. Ендйт мүра-
тым мен арманым — сеш б1р көрш өлсем деймш, тез
келе көр»,— делшген ед1. Бүл хаттарды өз1шң б1р
сен1мд1 нөкершщ колына берш, калган сөзд! ауызша
айтып, кос атпен Мүхаммедгазыга Ж1бердй Өз1 жо-
рыкта б1рге болган жшггтерш жиыстырып, одан баска
да он бес-жиырма ж^птп өз1не корган кылып, тапкан-
таянгандарын 1илп-жеп, Хорасан жолына көз ппп,
жүрш жатты.
Дшмүхаммед сүлтанның к1С1С1 хатты алып барды.
Мүхаммедгазы сүлтан оның мазмүнын уккан соң
Үргешшке карай аттанды. Үргешштщ какпасынан
кгрш, хан ауласына келш, аттан түсш, апасының
сарайына жүпре юрдь Мүхаммедгазының ол күн1
каны төплуге тию едь Хан сол күш ертемен каршыга
сала шыгып едь Дшмүхаммед сүлтанның кеше күн-
Д1з жолга карап түрганынан, Мүхаммедгазының
келгешнен хабар алып, нөкерлершщ алдына түсш,
үшне асыкты.
140
Жаз күн1 ед1, Мүхаммедгазы апасы отыратын
сарайының 1Ш1не юрш барды, апасының 1Н1С1Н1Ң
келгешнен хабары жок, көргесж турып, карсы келт
екеу1 көр!ст1. Сүлтан айтты:
— Күдайга шүк1р, жаксы болыпсың, сешң хатың
барды, кепппп калмайын деп күж-түж жүрж, жет-
кен1м,— дед|. Апасы: «Мен ауырганым жок жэне
саган хат та Ж1берген1м жок»,— дедь Бүл сөзд! есть
ген соң, Мухаммедгазы отырмай, жүпрш шыкты.
Күб1р-күб1р сөйлескен Дшмухаммедтщ дауысын
естщь Одан соң б»р пале барын 1ш> сезш, аула еапне
бармай, коркып, баска жакка жүпрш бара жатыр
ед1, б1р үлкен ес1к үшырады. 1шше юрсе аткора
екен, 1ш1нде ешк<м жок, шыгатын еснс 1здеп ед1, таба
алмады, тың-тыңдап түрды. Жүпрш жүрген көп
аяктың дыбысы келдг К,орыккандыктан жасырынар
жер 1здед1, б1рак таппады. Содан кей!н атка шөп сала-
тын акырдың 1ш1не жасырынды. Д1нмухаммед кырык-
елу кюмен жүпрш жер-жерд! коймай 1здед1, кызмет-
шЁлердоң б1реу1: «Б1р адамның мына жакка бара
жатканын көрд1м»,— деп аткора жакты көрсеттг Б1р
нөкер! келш, аткораны аралап жүр ед1, бвр кызыл
нэрсе көз1не шалынды, жакындап келш караса, ки1м-
нщ етег! екенш б1пд1. Дшмүхаммедке келш, көр-
гешн айтты. Ол барып, сүлтанды шыгарып алып,
басын кеСт1. Бүл* хабар сол бойда каланың 1шше
эшкере болды. Үргешш пен Уэзйрдщ арасы жакын ед1.
Сүлтангазы сүлтанның нөкерлершщ.Үргежште жүр-
ген б1реу1 сол күш барып Султангазы сүлтанга айтты.
Сүлтанның кшп эйел1 Сафиан ханның кызы ед1.
Сафиан ханның Өли атты үлы карындасын көргел!
барып ед1. Сүлтангазы сүлтан 1шсшщ өлгенш еспген
соң ешк1мге кеңесш, шмрлеспей, ашу үст!нде сол
бойда үшнде жаткан кайын агасы Өли сүлтанды
үстап, өлпрд!. Уаныш хан аңнан келдк Мүхаммед-
газы сүлтанның өлшш көрдг «Дшмүхаммед кдйда?»—
деп сүрады. «Мүхаммедгазыны елпрген бойда С1з-
ден коркып нөкерлер^мен б1р жакка аттанып кетп,
кайда^ кеткенш бклмейм^з»,— десп. Хан шълер! мен
бектерш шакыртып, соларга макүл 1с кылайын деп
тур ед1, Уэз^рден: «Султангазы султан Элид1 өлтф-
д1»,— деген хабар келдь Бул сөзд1 еспгеннен кешн
Уаныш хан не 1стерш бьлмей, дагдарып калды. 1н1лер1
Кдл хан мен Акдтай хан, агасы Сафиан мен Божыга
141
ханның балалары бүл хабарды естп, Сүлтангазы
Сүлтанның ел1 Уаныш ханды шабар деп Үргенпике
асыкты, Уаныш ханның*ел1 де Үргешшке жиылды.
Эмщ ханның балалары өз нөкерлер^мен Үргешшке
келдь Илбарыс ханның ел! Уэз1рге жиылды. Уаныш
хан жарасканды дүрыс көрш ед1, ш1лер1 мен ага-
ларының балалары, нөкерлер! мүны кабыл кылмады,
бэр1 жиылып, Уэз1р үст1не жүрдь Сүлтангазы сүлтан
жаңа шаЬардагы Бълегеш сүлтан балаларына тез
келсш деп ккя жйбердй Олар барамыз дегенмен,
тез келе коймады. Олар келгенше Эмщ хан балалары
Уэз1рге барды. Уэз^рдщ күн шыгыс жагындагы кыр
етепнде Күмкент деген б1р кенп бар едь ол уакытта
гажайып бай едк Сүлтангазы Уэз1рден аттанып, сол
жерге барды. Сүлтангазы сүлтан елге ракымы аз,
арамдыгы көп, нөкерге берер! аз, кызмеп көп адам
ед1. Соңдыктан халык оны өте жаман көрер ед1 Ек1
эскер шеп күрып түрды. Сүлтангазы шеп жасап
жүргенде: «Мына жердщ К1С1С1 аз екен, көбйрек
керек»,— деп ед1, шептщ 1ипндеп өзбектердщ бгрг:
♦К.1С1С1 аз болса, ол жерге жылкыңды не сиырыңды
кой»,— деп айкдйлады, б1рак к1м екенш б1ле алмай,
Сүлтангазы жүре бердь Ек1 жак үрыска юргсш едь
Уаныш хан жеңдь Сол күю жауды куып келш Уэзфге
К1рд1 Илбарыс хан балаларынан Сүлтангазы сүлтан-
ды бас кылып үлкен-к1ш1С1 бар он алты адамды өлттр-
д1. Сүлтангазы сүлтанның эйелдер! көп ед1. Хорасан-
ның Бүрма деген жершде түр1кпенд1 шапканда Үлык
төбе Зенбшбек дегенжң кызын алып ед1, одан ею үлы,
ек1 кызы бар едк Үлкеншщ аты — Гүмаргазы сүлтан,
К1Ш1С1Н1Ң аты — Шергазы сүлтан. Үлкен кызының
аты — ЗаЬра ханым, к1ш1С1нщ аты — Нонаш ханым
Орданы Акатай сүлтанның -нөкерлер! алып едк Рүмар-
газы сүлтан он бес жасында, Шергазы сүлтан он ек1
жасында едц Эмщ ханның өзге балалары эр кайсысы
өздер! олжа кылган сүлтандардың үйлерш талады,
балаларын өлпрд!, кыздары мен эйелдерш олжа
кылды. Акатай сүлтан еш нэрсесш алмады, балаларын
өлпрмедь Ат, түйе берш, кдстарына төрт-бес ккй
косып, Сүлтангазы сүлтанның эйелш ек1 үл, ек1
кызымен Бүхарага Ж1бердь БСтегеш сүлтанның
балалары Жаңа шаЬардан аттанып, К,үмкентке
келгенде үрыс болган жердц ел1ктерд1 көрш, окига-
ның мэн-жайын б1лш, кдйтып үйлерше бармады,
142
Үргешш үст1мен Бухарага барды. Ол жамагаттын
нэсип Мауреннахырда көп болушы ед>, сол кезде
ягни хижраның мың жетшс төртшцп жылында ешюм
калмады. Тау бойы мен су бойы түгелдей Эмщ хан-
ның балаларына калды. Уаныш хан Үргешште отыр-
ды. Одан өзге уалаяттар мен түржпендерд! бөлш
алысты, тыныш көңшмен отырды. Дарүн Мүхаммед-
газы сүлтанның уалаяты ед1, сенщ олжаң деп, Дж-
мухаммед султанга бердг
ГАБИТХАННЫҢ ҮРГЕН1ШТ1 АЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Сүлтангазы султанның улы Гүмаргазы акылды
Ж1Г1Т едц Габит хан кызметшде жүрт, үнем1 одан
жэрдем сурар ед1. Габит хан Үргежштщ бүзылганын
естщ1. Егер Үргежшке барсам, жартысы Өмщ ханның
балаларынык), жартысы мен!К1 болар ед1 деп ойлады.
Барша Өбьлхайыр ханның балалары б^ршт, аттан-
баккд уэде кылды. Ташкенттен Барак хан, Самаркднт-
тан Жуанмүрат хан, Хазардан Хамза мен Мэди
султанның немерелерц Бухарадан Габит хан барлыгы
аттанып, Үргежшке келдк Эмщ ханның балаларының
Хиук*пен Ьазарасыбта отыргандары карсы тура
алмай, Уаныш хан кдсына барды. Уаныш хан да
Үргешште отырудан коркып, бэр1 кыр жагына кдшты.
Габит хан Үргешшке келш, Уаныш хайның соңынан
эскер Ж1берд1. Уэз^рдщ түстж жагындагы Биат кырЫ
деген жерде Уаныш ханның соңынан жетт, барлыгын
колга түс1рд1. Уаныш ханды * Гүмаргазы сүлтанга
бердь Өке каны деп Уаныш ханды өлпрдь Акдтай
ханды Габит хан сактады. Үрген1шт1 Габит хан улы
Габдолгазизге берд1, рл Үргешште түрып кдлды. Сарт
пен түржпен, барша рулардың тауыгының да аягын
сындырмады, отырган жерлержен козгамады. Өзбек-
тщ руларын санап ед1, төртеу болды, б>р бөлегш
Габит хан, б1реуш Хазар төрелерц б1реуш Самаркднт
төрелерц енд! б1реуш Ташкент төрелер) алды. Өр-
кайсысы өз иелжтерше ккН койып, елдерше кдйтып
кетть Уаныш ханның үлдары Махмут пен Өли жау
колына түспей кдшып, Дарунга, Д1нмүхаммед хан
кдсына барды. Өли сүлтан жет! жаста едь Сафиан
ханның үлддры Жүс1п пен Жүшс те жау колына
түспей, Дшмүхаммед султан касына барды. Төре мен
кдр^ның жау колына түспегеншщ бэр1 Дарүнда Дш-
141
мүхаммед касына жиылды, Акатай ханның балалары-
ның Хажым султаннан баскалары юшкентай ед1,
ата-анасымен б1рге Бүхарага кеттц Хажым хан он
сепз жаста ед1, жау келш, елге араласкан кезде кашып
шыга алмады. Экесшщ эр нэрс&нщ мэнкйн б1лепн
акылды б>р нөкер! бар ед1, ол Дурман елшен, аты Жан-
сей1т ед1. Соның үжне барды, б!р көне телпек пен
шекпен киш, колына курык алып, Жансейггпң жыл-
кысын багып жүре бердк Дурман елш Самаркант
төрелер! олжалап алып едц айдап Кызыл рабатка
алып барып, сонда отырды. Үш ай өткеннен соң оны
танитын үргешшпктер б!р-б1рше: «Акдтай ханның
улы Хажым султанды көрд1м, Жансежттщ жылкы-
сын багып жүр екен», деп айта бастады. Жансей1т
Хажым султанга айтты: «Үргеншгпң бул жерде отыр-
гандарының бэр! сеш 61ЛД1, енд! б!р күн таңда, бул
сөз Габит ханга жетер, не айтасың?!»— Хажым сүл-
тан: «Егер колыңыздан келсе, өзщ1з жолдас болыңыз,
келмесе ат берщ1з, мен Д1нмухаммед касына ке-
тейш»,— дед1. Жансешт төрт ат алып, екеуш өз1
мшш, екеуш Хажым султан мш1п, коржындарын
астына салып, үлкен жолмен Үргешшке .келдк Кеме
ол уакытта Үргешш пен Уэз1рдщ арасында жүрепн
ед1, кемеге мшш Дарүндагы Д1нмүхаммед касына
барды.
Д1НМҮХАММЕД СҮЛТАННЫҢ ГАБИТ ХАНМЕН
ҮРЫСКАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Хажым султан келгеннен кейш барлыгы жиылып
кеңесп. Үргешш үспне жүруд! дурыс көрдь Хызыр
елшщ атактылары мен жаксыларын шакырып: «Журт
алуга барамыз, егер көмек берсеңдер, кудай тагала
журтты б1здщ колымызга. түс1рсе, сендерд! тархан
кылалык, сол жактан орын берелж, жаксыларыңцы
нөкер кылалык, өзбектщ б1р жаксы руы кандай болса,
сендер де сондай боласыңдар»,— деп шарт кылды.
Бул елден мың ккй косылды, ек1 мың кйл өэ нөкерлер!
бар, барлыгы үш мың к1С1мен Шшкетке келдь тагы
кеңесп. «Егер Үргешшке барамыэ десек, онда Габит
хан улы Габдолгаэиэ султан бар. Оның үспне судан
өту1М13 керек, судан өтпек — жаудан жаманырак.
Хиукта жау да жок, су да жок»,— деп, Хиүкка хелд1.
Хиүкта б1р даруга бар еда, бес-он ккклмен оны устап,
өлпрдг Ьазарасыбтың даругасы кдшып кетп. Бүл
144,
хабарды еспгеннен соң Габдолгазиз султан Үргежш-
Т1 тастап, экесшщ касына кашты. Габит ханның
бүл 1ске катты намысы келш, эскер шакыртып, Үрге-
нш1 үспне жүрш, Түйе мойныга келдй Өз1 сонда
калып, үглан руынан б1р нөкер! бар ед1, соны бас
кылып бар эскерш Дшмүхаммедке карсы ж^бердь
Оны еатш, Дшмухаммед хан Хиүктан карсы аттан-
ды. Барша нөкерлер! Д1ңмүхаммед ханга «Б13 үш мың
К1С1М13, жау — кырык мың ккН, үрысып, пэтуа таппас-
пыз, одан да. кайтып Дарүнга баралык. Габит хан
өз1 Үргешште түрмас, кайтып кетер, сонда 613 тагы
келерм1з. Үргешшке келш кайту Габнт ханга киын-
ырак, ал б1зге жеңйп»,— деп акыл бердь Дшмүхаммед
сүлтан бүл сөзд1 тыңдамай, аттанды. Барша нөкер-
лер1 шауып, Дшмүхаммед сүлтанның алдына шыгып,
аттан түсш, екьүш жүз к1С) казкатар жүпнш отырып:
«Өтшем1з, кайталык»,— дед1. Дшмүхаммед сүлтан еш
жауап бермей, басып өтш, жүре бердь Тагы алдына
шыгып, ек1 рет сондай кылды. Б1р рет оларга жакын-
дап келш, аттан түстк Б1р уыс топыракты жерден
алып «Тэң1р1м, жанымды саган тапсырдым, тэжмд)
топыракка тапсырдым»,— деп топыракты көйлепнщ
жагасынан койнына Күйып ж)бердь Бектерге карап:
«Мен өлд1м. Егер Нздердщ жандарыңыз менен артык
болса, үрыска бармаңыздар, егер менппмен б,рдей
болса, кдлмаңыздар»,— деп, аттанып жүре берд,.
Халык толкьгп, орындарынан түрды. Акыры барлыгы
жылай-жылай Дшмүхаммед сүлтанның артынан
ерд1. Жаудан: «Бүпн Ьазарасыбтан асып конды»,—
деген хабар келдц күнд1з жатып, кеште жүред, екен.
Дшмүхаммед сүлтан акшамгерде Хуанысытка бар-
ды, онда б1р көлд1ң орны-шүңкыр бар ед). Ол үрыстан
бер1 оны Шексет көл1 дер ед1. Сонда барып, көл-
Д1ң күн батыс жагына аттан түсш отырды. Кеш
болып ед1, карауыл Ж1берш ед1, келш калды деген
хабар экелдь Эскерд! ек1ге бөлд1, б^ршСафиан ханның
улы Жүсшсүлтан баскарды, б)р1н Дшмүхаммед
сүлтан 0з1 баскарды. Акатай ханның үлы Хажы-
мүхаммед сүлтаи Джмүхаммедтщ касында болды.
Уаныш ханның үлы Элисүлтан сепз жаста ед), оны
бес-алты жаксы ккыерге тапсырып:ч «Сендер шетте
турыңдар, 613Д1Ң 1С1М13 жаман болып бара жатса,
шырагымыз сөнбесш, Элид! б1р жакка алып кашың-
аар»,— дед1. Содан соң күдайга сиынып, жолдың ек!
6-2835	145
жагында тыгылып түрды. Өскер келш өте бердь Бф1м
үглан, Кдфыт коңырат бастаган барша бектер бхр топ
болып келе жатыр еда, солар жакындап келе берген
кезде ек1 жактан лап койып, эскердщ соңы хабардар
болганша Б1р!м үглан, Кдфыт коңырат бастаган
бектердщ ажалы жеткешн сол жерде өлпрш, кдл-
гандарының мойнына аркдн тастап, жетектеп кдша
бердь Жылдам Ж1пттер жүз ккп түс1рдй Коңырат
Күнтуар батыр алпыс ккп шаншып жыктым дейд1
екен, Хажым сүлтан айтады екен: «Үрыс кезшде
Д1нмүхаммед сүлтаннан б1р кадам кешн калмадым.
Д1нмүхаммед -сүлтанмен көп эскердщ 1Ш1не к!ре
калдык, атысып жүргенде Дшмүхаммед сүлтанның
колынан жагы шашырап түсе калды, бйццм, үрыста
көзш алдырып, жагының түскешн байкдмады. Аттан
түс1п, жагын алып колына бердкм. Бет1ме кдрап: «Ай,
үгланым сешмен екеу1м1здщ арамыздагы б1р сыр бол-
сын!» дед1. Д1нмүхаммед сүлтан менен ек! жас үлкен
едь сол үрыста ол жиырма жаста едк мен он се-
пзде ед1м».
Жаудан айырылганнан соң колга т!р1 түскен бек-
терд1 Д1нмүхаммед алдына алып келдк «Бүл пален бек,
бүл түген бек»,— деп сүлтанның алдынан б1р бйряеп
ӨТК13Д1. Сүлтан ат үспнде түрганда, б!р бекп алып
келш ед1, оган кдрап: «Кдфыт, сен Габит хан алдында
Үргешш мүсылман емес, кэтр дейтш көр1нес1Ң, не
себептен 613Д1 кэтр дейсщ»,— деп сүрады. Сонда
Кафыт сүлтанның алдына жүпнш: «Осы заманда
мүсылмандык пен кэтрлйс маглүм болар»,— дедь
Сүлтан ештеме демедь Кдфыт коңыраттың бүл сөз1
өзбек арасында осы кезге дейш сакталып калды.
Бектершщ баршасын б1р. жерге жиып, Кдл хан,
Акдтай ханнан бастап Мауреннахырга алып кеткен
елдщ мэселесш сөйлесп. Бектердщ барлыгы:
«Үргешштен алып барган төрелердщ жэне елдерд!
баршасын Ж1берей1к. Егер Габит хан бүл сөз1М1зд1
тындамаса, үй>м1з, ел1М1з болып одан бөлшш кележк»
деп ант 1шт1. Бектерге ат-тон берш, жаксы күрмет
көрсетп. Хажым ханга: «Сен акылды Ж1птсщ, барып
экең мен ел1ҢД1 алып келер кюющ, бул к сенен бас-
кдның колынан келмес»,— деп үйгарым кылды.
Хакым сүлтан мүны кдбыл кылып, бектерф алып,
Габит ханның соңынан кетп. Ханды Бүхарада көрдк
Габит хан жаксы кдрсы алып, күрмет көрсеттц экесш,
146
жэне елж бердк Одан Самаркднткд барып, Кдл
хандм ел1мен кайырды. Өкес1 Акдтай хан мен Кдл
ханнан бастап Үргешштен Мауреннахырга кеткен
елдерден б>р үй кдлдырмай көкпрш, Үргежшке экелдь
Одан соң баршасы кел!се отырып, Үргежште Кдл
ханды хан көтердь Онын заманында Үргежш бай
жэне тыныш болды, сондай арзандык болды, бвр
пулга б1р нан болды дейдь Б1рнеше жылдан соң Кдл
хан хак рахметже кетп.
АКАТАЙ ХАННЫҢ БАЯНЫ
Акдтай ханды Уэз1рде хан көтердй Кдл ханның
ек1 улы бар ед1, б1ржщ аты — Шейхмухаммед, б1рь
нщ аты — Шахназар. Ол екеу!ңе Кятты бердк Б1р-
неше уакыттар өткен соң Өмщ ханның немерелерщщ
баршасы Ж1пт болды. Уэлаят, ел, мал көп болды.
Үлкен агалары Сафиан ханның бес улы бар ед1, Өли
атты улын Султангаэы султан өлпрдц Агыш атты
улы Хорасанның Хожент деген шаЬарында ед1, Жүсш
атты улы колынан кан алдырып едц каны токтамай,
кднсырап өлдк Ек1 улы калды. Б>ржщ аты — Жүнк,
екжипсжщ аты — Палуанкулы. Божыга ханның,
Уаныш ханның жэне Акдтай ханның балалары 61-
р1гш, Сафиан ханның бул ек1 улын Бухарага куалады.
Одан соң Кдл ханның Кятта отырган ек1 улын тагы
Бухарага куды. Одан кежн Акатай хан өз1 Уэз^рде
болды, Үргежшп Өли султан мен Махмут атты бвр
тентек агасы бар ед1, соларга берд1, өз1 Дарунды ал-
ды. Багабадты Хажым ханга бердй Ынсай мен Абуйрд-
ты Джмухаммед ханга бердк Хиук пен Ьазарасыпты
Божыга ханның ек1 улы — Еш пен Доска бердй Тагы
да 61рнеше жыл бейбй-шйпкте отырды. Жэне б!рнеше
жыл өтп. Сафиан ханның улы Жүыспң алганы
Исмайыл би дегеннщ кызы едь Ол уакытта мангыт-
тың беп сол едк Жүшс Бухарадан кырык ккЧмен
кдйын атам касына барамын жэне Үргеншке жортуыл
жасаймын деп аттанды. Кяттың солтүстж жагымен
өпп, Түк каласына барды. Ол уакытта ел ҮргеюШтщ
айналасында Уэз>р үспнде отырар едц Түкте ел
болмас ед1. Ол кеште Түкте конды, ертес! күш Түктщ
камалының үспне шыгып карап, Үргешш каласын
кердь Кдзактарынан: «Көржш турган не кала?»— деп
сурады. Олар: «Үргеюш кдласы»,— дед1. Сонда
ь;	147
Жүню: «Атамның жүрты Үргежшт! көрш түрып, мен
калай маңгытка кете алармын»,— дедь Кдзактары
«С1з не айтсаңыз, б>э соны 1стейм13»,— деп келклм-
дерш бердц сөйтш Үргешшке ба^уды дүрыс деп
шепгп. Ол күн Түкте түрып, күн баткдннан соң жүрш,
жарым акшамда Үргешштщ күбыла жагынан калага
таянды. Аттан түсш, жаяулап Хандык суының жага-
сына келдь Ол уакытта Үргенпп каласын күнде кеште
топ-топ болып жиналып күзетер едь Жүню су жага-
сына келгенде алдынан сондай адамдар шыкты. Жүшс
жерге жабысып жата калды. Күзетшълер кеткеннен
соң камалдың түбше келш, агаш койып, камалга
шыкты. Б1рш б1р1 колынан тартып, камалдың үстше
шыкты. Сары махмүт сүлтанның есйтне келш, жайлап
үшне К1рш, оны үстап алды. Ол б1р белгъгп тентек
К1С1 ед1, Өлисүлтандай жаксы шкинщ аркдсында
Үргешшп билеп отыр едь Оның өл1с1 не пркл бэр!б1р
болатын. Кдсына б!р-ек1 ккп косып, Уэз1рге, Акдтай
хан касына ж1бердй Үргешштщ өзбеп мен сарты
келш, Жүшсп көрд1, сол күш өзш хан көтертп. Мү-
ның келгенш жаксы көрдц Махмүт тентектщ сөз1
мен кылыгынан эбден безер болып ед1. Жүшс хан
акылды, жомарт ккя едь Махмүт тентек Акдтай хан
1касына барып, оган: «Ага, не кылып отырсың, аттан,
Жүшспң кдсында кырык ккя гана бар, Үргешшпң
өзбеп — менщ нөкерлер1м»,— дед1. Хан халкымен
кеңесп, барлыгы да аттанганды дүрыс көрдц хан
мүлэй1м к1С1 едь өз1 аттангысы келмедц б1рак хал-
кының сөзш жыкпай аттанды да, Үргешшке келдй
Жүн1с хан карсы шыкты. Шейх Нэж1меден Кабири-
дщ күн батыс жагында үрысты. Жаз күш, түс уакыты
едь Жүшс хан жеңдй Акдтай хан кашып бара жатыр
едц Жүнгс ханның Кдсым атты б1р үлы бар болатын,
Акатай ханның кызынан туган, ол нөкерлер^мен
куып, ханның артынан жеттк Бабасына сэлем берш:
«Мына ыстыкта кайда барасыэ? Агаштың саясына
түсш, бүпн дем алып, таңда кетерс13»,— дейдг Акатай
хан оган: «Егер маган жаксылык кылгың келсе, меш
токтатпа! Экеңнщ 1Ш1 кдзанның түбшен де кдрарак»,—
дедь Кдсым сүлтан жогарыдагы айткднын үш-төрт
кдйталап ед1, хан көнбедг Ханның кдйтпасын бълген-
нен кейш бабасының атының шылауынан үстап,
шаЬарга кайтарып алып келш, б1р үйге түшрдк Б1рак
бүл үйде өлпрсем, Үргешш сартының барлыгы Акд-
148
тай ханның балаларымен б1р1пп, менщ соңымнан
кдлмас деп ойлап, баска амал жасады. Ханды Сүлей-
мен деген ккя щ үйшде сактап, Уэз1рдеп балаларына
хабар Ж1берд>. «Үлкейген кэр1 ккй атка шапкдндык-
тан күрсагына закым болган екен, ауырып жатыр.
Кдйырып Ж1берей1н десем: «Меш кинап не кыласың,
улдарымның касында болмасам, немеремнщ касын-
дамын»,— деп өз1 көнбейдь Он-он бес күн кдсына
ешк1м Ж1бермей бактырып көремш»,— дед1. Б1р
кеште үш-төрт к1С1ге: «Атамның аяк-колын байлаңыз,
кезд1кт1 кейжп жагынан тыгыңыздар, сонда дэреть
нен кдн келер, б>рак баскд жерше закым түспес,
сонда 1Ш1 ауырганы раскд шыгар»,— деп үйреттЕ рлар
солай ютед!. Өлгеннен кейш ханның өл1пн арбага
салып, Уэз1рге, балаларына ж1берд1. Акдтай ханның
алты улы бар ед1. Үлкеш — Хажымүхаммед, ек1н-
Ш1С1 — Махмут, үш1нш1С1 — Болат, төртжипсп—
Тем1р, бесжшкд — Аллакүлы, алтыншысы — Сүлёй-
мен. Акдтай хан шэй1т болганда, Хажымухаммед
пен Махмут Хорасанда Багабадта ед1, төрт улы
өз1 щ кдсында едЁ Баскд жактагы ек1 үлына: «Экем1з
шэй1т болды»,— деп К1С1 Ж1берд1. Бүл хабарды еспкен
соң Уэз1рдеп 1Н1лер1не: «Пэлен күн1 Үргежште
кездесей1к»,— деп К1С1 Ж1берд1 де, өздер! Үргешшке
аттанды. Хажым хан Үргежштщ күн шыгысынан
Аму суын кешш өтш, Үргешшке бет алды. Уэз^рдеп
үлдары да аттанды. Жүн1с хан бүл хабарды ест1ген
соң Үргежштен шыгып, Бухарага кдшты, кдсында
нөкер! кдлмады,, эр кдйсысы эр жаккд кетп. Кетш
бара жаткднда үлы Кдсым сүлтан экес1нен адасып
калды, экес1 тура Бухарага кетп, үлы кеш бойы
жүрш, таңда б1р кдлың кдмыстың 1ш1мен бара жатыр
ед1, б1р жең!Л су кездестк Сол уакыттан бер1 оны хан
жең!Л1 дер едц Бөрл1 кыры мен Күлгынның арасында
болатын. Ол күн онда жатты. Кдсында б1р К1С1С1 бар
ед1, оган: «Б1р жерден азык алайык. бүл жерден
Бухарага азыксыз жете алмаспыз»,— дедь Нөкер!
«Сен осында отыр, мен елге барып азык алып келейш,
мен1 ешк1М танымас»,— деп аттанып кетть Айдап
отырып, Үргешшке, Хажым хан алдына келш, көр-
генж айтты. Хажым хан көрсетшген жерге К1С1 Ж1-
берш, Кдсым сүлтанды үстап экелш елпрдк Сөйтш,
Сафиан хан түкымынан ешкхм калмады. Кал хан-
ның балаларының бэр1 де өлд1, ешб1р нэсёл калмайды.
149
Уаныш ханның балалары Хорасанда болды, Акдтай
ханның балалары Үргешш пен Уэз^рде болды Божыга
ханның балалары — Еш пен Дос Хиук, Ьазарасыб жэ-
не Кятта болды. Досты хан көтерд!, пакырана дэру!ш
К1С1 ед1. Агасы Еш жауга батыр, нөкерден малын
аямас, акылды, мусылманшылыгы аз, агайынга
тартпайтын ккп ед1. Еш ккшщ эйел! мен кызын былай
койып, Ө31Н1Ң кызметш1лер1н1Ң де эйел кыздарына
кдрап коятын едь Осынысына карап, халык оның
агасы Досты хан көтерген едЁ Еш Хиук агамдйа,
маган Үргежшт! берщдер деп сүрап ед(, бермедь
Сондыктан Еш султан Хиуктан эскер жиып, Үргежш
үспне аттанды. Кум кдлага жакын жердеп Жөнйс
деген жерде жауга кездесть Хажым хан көп, Еш
султан аз ед1, сепз күн урысты, ешкдйсысы б1рш-б1р1
жеңе алмйды. Еш султан өзге елдерден колга пр1
түскен кюшерд! ат-тон берш коя бердц үйгыр мен
наймдннан түскен ккшерд! өлпрдь Акыры жарасты.
Хажым хан Үргежшке кдйтты, Еш султан Хиукха
барып, уйгыр мен найманды куалады. Б!рнеше уакыт-
тан соң тагы аттанып, Үргежшке барды. Хажым хан
1Н1лер1мен б1р>пп кдрсы шыгып, Түк кдласы мен
Үргеншгпң арасында бш апта үрысты, б1рак тагы да
жеңке алмады. Еш сүлтан б!р кеште Хажым ханга
б1лд1рмей аттанып Үргеншлсе шрдь ШаЬарда сарт-
тардан баскд ешк1м жок едь Акдтай ханның балалары
Уэз1рге барды, Еш султан Үргешште отырган өэге
елд1 өэ ыхтиярына коя берд1, уйгыр мен найманның
малын алды, бала-шагасын Уэз1рге куды. Екеу! ек!
жерде жау болып турды, екеу1 де Эли сүлтанга ккй
Ж1берш шакыртты. Элисултан Ынсайда ед1, ккч
барганнан кейш аттанып, Хажым хан кдсына барды.
Одан соң Акдтай хан балйлары, Эли сүлтан, Дш-
мүхаммед хан өлш ед1, оның улы Эбш сүлтан барлыгы
жиылып келш, Үрген1шт1 кдмады, төрт ай болганда
сахар уакытында кдланың корганына шыкты. Султан
атты, нөкерлер! жаяу жауга карсы шыгып ед1, Дурман
халкынан Д1нгали атты б!р нөкер! бар болатын, оның
б!р карындасы бар ед1, оган Еш султан көэ салып
жүрепн едц сондыктан Дшгалидың алдында кднэл!
ед1. Сүлтан кдланың корганына жакын келгенде оны
Д1нгали окпен атты. Ок аттың сауырына тиш ед1, ат
тулап, султан жыгылды, султанның ортан Ж1Л1П сын-
ды, нөкерлер! эр кдйсысы эр жакка кдшып кеттй
ко
Хиүк сартынан Хаклы балуан деген күшп, батыр
Ж1пт бар ед1, оны Еш сүлтан үнем> касынан калдыр-
майтын, сол Хаклыдан баска ешк1м калмады. Ол
сүлтанды жыгылып жаткан жершен көтерш отыр-
гызды, сынган аягын байлады. Сол кезде жау келдй
Хаклы балуан өлгенше согысты, б1рак көптеп-көлем-
деп оны өлпрдй Агасы Дос хан Хиүкта ед1, к1с> ж1-
берш, оны да өлпртп. Еш султанның ек> үлы бар ед>,
үлкеюнщ аты — Шахкүлы, екщцпсшщ аты — Тахир,
оларды Бүхарага Ж1берд1. Онда барганнан соң екеу«
де өлд1. Божыга ханның үш үлы бар, үшеучнен де
нэс1л калмады. Бүл окига хижраның тогыз жүз
алпыс беспшп жылкы жылында болып едк
Хажым ханды хан көтердй ол уакытта отыз тогыз
жаста ед1, Уэз1рд1 оган бердг Үргежигп, Ьазара-
сыбты, Кятты Эли султанга берди ол уакытта Акатай
ханның Аллакүлы жэне Сүлеймен деген балалары
ел1п ед!, төртеу! пр1 едь Хажымүхаммед пен Махмүт
б1р шешеден, Болат пен Текпр б>р шешедон туган
болатын. Махмүт агаасы Хажым хан касында Уэз4р-
де болды. Болатка Хиүктың жартысы мен түрж-
пеннен Үлык төбе мен Көшшп берд1, Тем«рге Хиүк-
тын екшип жартысы мен түржпеннен Кдрабокауылды
берд1, тагы да тыныштыкта отырды.
Д1НМҮХАМЕД СҮЛТАННЫҢ БАЯНЫ
Кдл ханды хан көтергеннен соң Дшмүхаммед
ханга Ынсай мен Абиүрдты бердь Д>нмүхаммед
хан б|р жерде тыныш отыратындай адам емдс ед1,
үнем! кызылбасты шауып түрар едц сол себептен шах
ТаЬмасыб эскер Ж1берд1. Дшмүхаммед хан Ынсайда
едц келген эскер Абиүрдты алып, эк1м койып, кайтып
кетп. Дшмүхаммед хан карсыласпады, сондыктан
барып Кдзүйында шах ТаЬмасыбты көрдй алты ай
сонда түрды. Шах ТаЬмасыбтан Абиүрдты кайта
берут сүрап ед1, бермедь Содан кежн б1р мөрш1ге
ТаЬмасыб шахтың атына мөр ойдырды, Абиүрд эк1м1
атына: «Абиүрдты Дшмухаммед сүлтанга сыйга
бердж, хүк1мд1 көргеннен соң кдланы тапсырсын»,—
деп жарлык жаздырды. Шах ТаЬмасыб аңга кеткен-
де б1р кеште аттанып жүре бердь Шах ТаЬмасыб
оны еспгеиде: «Өз1. келш ед1, өз! кегп»,— дед! де
койды. Д1нмүхаммед хан Абиүрдка кел1п, жарлыкты
151
ЭК1МШҢ колына бердь Экои кдкпаны аша бердц Дшмү-
хаммед үйшё келш түсть Кеште жатып, таңда кдк-
паларга өз кгсшерш койды. Кызылбастан б!р ккйш
калдырмай, барлыгын өлпрдц сөйтш Абиүрдта алаң-
сыз отырды.
Бүл окиганы еспген соң Шах ТаЬмасыб көп
эскермен аттанып, Дшмүхаммед үстше жүрдй Дш-
мүхаммед хан шах ТаЬмасыб жакындап калды деп
есгпп, кырык-елу ккямен аттанып, шахка карсы жүр-
Д1. Бүл уакытта Шах ТаЬмасыб МдшаЬттың оңтүстйс
жагындагы кдра судың бойына келт едь Кдрауылдар
Д|нмүхаммедт1 көрш, шахка хабар бердц шах сен-
бед1. Кдрауыл тагы б!р рет айтып келдц сенбедк Б1р
К1С1 келш, Д1нмүхаммед мше келт кдлды деп хабар
бердь Дшмүхаммед . шах шатырының алдына келш,
шахкд колын үсынды. Шах б1р колын Д1нмүхаммедп
мойнына асып, б1р колымен оның жүрепн үстап едц
жүреп сокпады, М1збакпай шахтың бепне кдрап
түрды. Шах: «Жүрепң тастан жаралган екен, Д1нму-
хаммед»,— дедь Ол күш үлкен той жасап, сыйлык-
тар берт: «Абиүрдты саган берд1м, кылган 1стерщнщ
баршасын кеипрд1м»,— деп аттандырды, өз1 Кдзүйнга
кайтып кетп.
Дшмүхаммед ханның тагы б!р кылган ки мына-
дай. Мерв шаЬарын Рабит хан найман Жолым би
дегенге берш едь Халык ханга кдрсы^ көп гайбат
сөздер айтып, жаман кылыктар көрсетп. Жолым
би бүл сөздерд! есггп, ханнан коркып, ол неше рет
шакырса да, бармай койды. Келмесш бшгеннен соң
отыз мың К1С1 Ж1берш, Жолым бид1 устап алып келщ-
дер деп буйрык бердк Өскер Мервтщ үст1не келген-
де Жолым би Абиүрдтагы Д1нмүхаммед ханга: «Бүл
бэледен меш күткдрсын»,— ден кки ж1бердь Мүны
естйпен бойдд Дшмүхаммед хан Абиүрдтан аттанып,
Мергап аягына келдь Ханның бүйрыгымен эр ккп
агаштың үш бүтагын кесш, екеуш ек! канжыгасына,
б1реуш атының күйрыгына байлады' жэне адамдар
б1р б1р1нен бөлек-бөлек жүрдь Мервтщ жер1 жүмсак
жер болатын едь Кдрауылдарга: «Бүпн жаудың
карауылын байкаңдар, егер алыста болса, үзамай
конамыз»,— дедь Кдрауылдар жаудың карауылын
көрш келд1, ертемен көшш, тагы да аэгана жүрш
конды. Жаудың карауылдары: «Дшмүхаммед хан көп
-эскермен келе жатыр, жайлап көилп жете алмай
152
келед!»,— деп хабарлады. Мүны есггш тагы да ккя
Ж1берш ед1, олар эскерд! алыстан көрш, ете көп
эскер келе жатыр деп айтып барды. Бүны ес1тш:
«1ш1М1зден Жолым би, сыртымыздан Дшмүхаммед
хан, ек1 жаудың ортасында кдлай отырамыз»,— деп
көшш, Бүхарага кашты.
Дшмүхаммед хан Мервке барып, патшалык кы-
лып отырды. Өз1 жауга батыр, жомарт, еш дүние жи-
намайтын ед1, нөкерге мей1рбан, юшшейш, багзы уа-
кытта кылыгы диуаналарга да үксар едц оның кылган
•стерш өз көз1мен көрмей, еспген кю нанбастай едь
Хижраның тогыз жүз алпысыншы сафар жылында
Мерв шаЬарында кырык жасында опат тапты. Ек1
улы бар ед1, үлкеншщ аты — Байында Мүхаммед,
кпшсшщ аты — Өбшмухаммед, оны хан кылып едц
сондыктан экес! пр1 кез!нде оны Өбшхан дер едг
Байында сүлтан акылсыздау ед1, б1р күж экесжщ
көршкпнде отырганда, экесшщ алдына жүпнш: «Ме-
нщ жасым Өб1лмүхаммедтен үлкен, оны хан дейд1,
меш сүлтан дейдц журт өздер! айтпас, С1здщ хүюмь
Ң1з бойынша айтар»,— дедь Хан бүл сөзге не айта-
рын бшмей калды. Ханның түрйспеннщ лайна руы-
нан Түрымжы атты б!р жаксы беп бар едц өте акылды
К1С1 ед1, оның айткан жаксы сөздер! көп едь Сол:
«Патшам, муның төрел^пн мен берейш»,— деп, рүхсат
сурады, хан рүхсат бердь Түрымжы Байында сүл-
танга карап: «Слз туганда, экещз сүлтан болатын,
шщ13 дүниеге келгенде, экещз хан болды. Клсшщ
экес! не болса, үлы да сол болу керек, ягни сүлтаннан
туган сүлтан боп, ханнан туган хан болып аталу ке-
рек»,— дед1. Бүл сөз акымакка дурыс көршш, орны-
нан түрып кетп. Ол экесшен кей1н көп узамай кайтыс
болды. Байында Мүхаммедтщ б1р үлы бар ед1, аты
Түрсын Мүхаммед едц келктц акылды ж1пт ед1, ол
Мервте патша болып ед1, жиырма үш жасында өз нө-
керлершщ 1шшен б1рнеше ккл кеште үйыктап жаткдн
жер^нде пышак салып өлпрдц перзенп жок ед1.
ЭБ1ЛМҮХАММЕДТ1Ң ЭКЕС1НЕН КЕЙ1Н МЕРВТЕ ХАН
БОЛРАНЫ
Өбшханның б1р үлы бар ед1, аты — Жэлел еда,
улымен екеу! эскер тартып Хорасан үстше барды,
төрт жакка шабуылшылар Ж1бердц өз1 МэшЬат үс-
153
пнде жиырма күн түрды. Тэмам Хорасанның кьр
зылбасы МэщЬаткд жиылды. ШаИардың оңтүстж
жагындагы кара судың жагасында ек1 эскер согыстң.
Кызылбастар жеңдк, Жалел сүлтанды бас кылып, он
мың өзбектщ басын кесть Хан жалгыз үлынан айрыл-
ган соң ауру болды. Ешк1м не ауру екенш бшмедц
МэшЬаттан емип экелш ед1, ол айтты: «Бүл ккя үлы-
нан айрылыпты, баска үлы болса, жаксы болып кетер,
ал болмаса, онда жазылмайды»— дедь Онда халык:
«Перзентп күшпен не малга сатып алуга болмас»,—
дед1. Мервте Бибиша атты б1р эйел бар едц эйелдер
эртүрл! өсек айтып жүрупп едц өз1 ерге шыкдаган,
төрт жасар үлы бар едй Үлын бектердщ алдына алып
келд1 де: «Б1р кеште хан мен1 көрш, маган рахымы
түсш ед1, мен содан жукп болып, мына баланы ту-
дым, б1рак осы уакытка дейж ханымнан коркып айта
алмадым»,— дедь Бектер баланы емипге бердь Ол
баланы хан алдына апарып, екеуж де жалаңаштап,
баланы ханның койнына салып, көрпе жауып жат-
кызды, хан ол уакытта ккй танымас едь Ханга: «Бүл —
С1зд1ң үлыңыз»,— деп айгайлады, күнде солай деп
үш рет айгайлар ед1. Хан б1р*пндеп көңцй көтершш,
жаксы бола берд1, оны үлы кылды, атын Нүрмүхам-
мед деп койды. Бала Ж1пт болган кезде Өбйтхан өлдй
Оныңорнына Нүрмүхаммедт! хан көтердй Ол б^рнеше
жыл хандык күрды. Оның заманында Хажым ханның
1Н1лер1 мен балалары Үргежштен барып, Мервт! ша-
уып, Нүрмүхаммедке: «Сен эуел! кашан б|здщ туысы-
мыз болып едщ, соны айт»,— деп, ашу-ызасын кел-
прер ед1. Бүл ызага шыдай алмай, Бүхарага барып,
Абдолла ханга Мервт! сыйлады. Абдолла хан Нүр-
мүхаммедп алып, көп эскермен аттанып, Мервке
келдь Нүрмухаммедтщ ойы— Абдолла хан Мервтз
алып, мен1 кайта кояр, мен оган багынышты болып
отырсам, оның ш1лер1 мен балалары маган тимес деш,
б1рак ол ойлаганы болмады. Абдолла Мервт! алганнан
кейш одан коркып, б1р кеште кашып, Хажым хан ка-
сына келдь Хажым ханмен б1рге кызылбаска барды,
бес жыл кызылбаста түрганнан соң Абдолла хан
өлд1, Нурмүхаммед хан келш, Мервт! алды. Өзш көп
бейнетпен хан көтерген өзбек халкын кырды, сарт
пен түр1кпенд1 коргады. Мүны еспген соң кызылбас
патшасы Шах Габбас Мазыга келш, Мервп кдмады.
Кырык күннен соң бишара болып шыгып, шах Габ-
154
басты көрдь Шах Нүрмүхаммед ханга тэуелд! бол-
ган Мерв, Абиүрд, Ынсай, Дарунның бэр!не эк1м ко-
йып, кдйтып кетп. Нүрмүхаммед ханды жылатып
Ширазда б>р берж кдмалда сактады, Нүрмүхаммед
сонда өлд1. Дшмүхаммед ханнан еш нэсьл кдлмады.
УАНЫШ ХАННЫҢ ЕК1 ҮЛЫНЫҢ ТАРИХЫ
Уаныш ханның үлкен үлының аты — Дшмүхам-
мед, ек1нш1С1н1ң аты Махмүт ед1, оны Сары Махмүт
сүлтан дер ед1, берекеаз, тентек, кдйратсыз, намыс-
сыз, коркдк к1С1 ед1, күдай тагала оган жаксылыктан
зэредей де бермеген ед1. Сол үшж де Сары Махмүт
дер ед1. Өм1ң хан эулепнде осы уакыткд шейш не
еркепнде, не кызында сол тентектен баскд сары я
ак тусп адам болган емес, барлыгы б1р рең болар едь
Б1р күн1 ол халыкпен б>рге боза 1шш отырганда
сырттан б1р к1С1 кел1п: «Жау келш калды»,— дегенде,
отыргандардың барлыгы аттарына жүпрдь ол жүп-
рш келш кдмбадагы бозаны пышакпен нүкып: «Мы-
наның бозасы мынадай», «ананың бозасы мынадай»,—
деп олардын касиетш айтыпты. Ол өлд!, нэсйп кдлма-
ды. Уаныш ханның кшп үлы Элисүлтан ед1, тау
бойындагы Ынсай, Абиүрд, су бойындагы Үргешш,
Ьазарасыб, Кят оның колында едь Тау бойы, су
бойыңда отырган бүл ек1 жүртта болган төре мен ка-
раның ыктияры Өлисүлтанның колында ед1. Өр жылда
күттың басында Үргежштен аттанып, ХораСанды
шауып, күз акырап болганда кайтып Үргежнгп кыстар
ед1. Жорыкка катынаскдн нөкерлерше түр1кпеннщ
койларын үлеспрер ед1, жетпегежне Хорасанның еп-
ншен үлес берер ед1. Б1р жылы аз кЫмен салык жи-
натуга Астрабад барды, нөкерлерш Ж1берш салык
жинатып жүр ед1.
Енд1 кызылбасты айталык. Шах ТаЬмасыб эр
жылда Өли сүлтан келш пэлен уалаятты шауып кетп
деп ес1тер ед1. Биыл кыс Бадар деген бепне: «Он ек1
мың к1С1 алып, Хорасанга бар, Өли сүлтанның хабарын
б1лш, оны Түткиылда бас, эбден атка мшгенше бүл
бүйрыкты ешк1мге айтпа»,— деп тапсырды. Бадар ат-
танып, Бестамга келд1 де: «Өли сүлтан аз ккимен
Астрабадта түрйспеннен салык жинап жүр, нөкер!
эр түрнспеНнщ үй1нде, сүлтан касында ешк1м жок»—
деп естщь Тездетш Астрабадкд келд!. Кызылбастың
155
карасын көрш, султанга хабарлады. Кызылбас он ею.
мың ккл, сүлтан үш мың ккл ед1, хабар ест1ген бойда
аттанып, Көрген суының жагасына келдц мен оны
б1р кезде көрш ед1м. Судың ек1 жагы жар болып, пэ-
лен кенер, түген кенер деген ертеде шауып жасаган
кенерлер! болар.
Жардың жагасына эскерш түардц жардың бойы-
нан ат шаба алмастай ор каздырды, аттары мен тү-
йелерш мыктап байлатты. Сол уакытта кызылбас
жет1п келд1, үрыс басталды. Эр жерден бес жүз мың
адам топ-топ болып шапты, өзбек жаяу, жүпрш окка
төтеп бердь Кызылбастар ордан өте алмады. Олар
мылтык аткднда, өзбектер коска, түйенщ ыгында
бүгып отырды. Оклы халкының беп Абабек сүл-
танга келш, «үрыс тепе-тең болып түр, С1зде атты ккп
жок, кызылбас кашкднда куа, үрыс салайын»,— деп,
рүхсат сүрады. Сүлтан рүхсат бердь Абабек үш жүз
кклмен кызылбастың б1р жагынан үрыс салды, өз-
бектщ барлыгы түс түстан шабуылдады. Абабек кы-
зылбастың сыртына шыга бердь өзбек жаяу алдын-
да, акыры карсыласа алмай кашты, Бадархан аз к1сь
мен эрең күтылды.
Бүдан он бес-он алты жыл өткенде күздщ басын-
да Үргешштен аттанып, Хорасанның Хожент айма-
гына кыстады. Жазга салым аттанып, Иракты ша-
байын, шах ТаЬмасыб келсе, онымен согысайын деп
ойлады. Сол кезде ек1 жауырнының арасына күшпрп
шыкты, муны ешк1мге айтпады, күйд^ретш уакыты
өткеннен соң жыгылды. Халык көрелж дегенде көр-
сетпедц акыры ем болмай, опат тапты. Хижраның
тогыз жүз жетшс алтыншы сиыр жылында кырык
жасында ед1. Сүлтанның тарихын б»р акын өлең кы-
лыпты.
ЭЛИСҮЛТАННЫҢ БАЯНЫ
Элисултан жаксы ккл едй Хажым хан айтады екен.
«Йадкар хан заманынан бул шакка шейш Элидей
К1С1 туган жок, кылыкты ниеп таза, жауга батыр,
жомарт, нөкершщ жагдайына жаксы карайтын, эд1п,
саясатшыл, мойны бер1к адам ед1»,— деп. Өлш бара
жаткднда аталык Атабай деген «Жаны бар ма екен,
жок па екен, көрбй1н»,— деп колын көрпежң астына
тыгып, аягын үстапты. Өлш бара жаткдн ккг1 көзш
156
ашып: «Өлместен бурын абройымды кепрдщ»,—
деп-т1. Эд1летт1п мынадай. Хорасанга аттанып бара
жаткднда, тоганшының кошкдры жогалыпты. Эскер
аттанганда, 1Н1С1 атын 1здеу үшш журткд барса, б!р
коста кошкдрдың басы жатыр екен, алып жанына
байлап, кдйтып эскерге келгенде кошкдр иеа танып
дуга кылып, султанга жүпншп. 1ша басты журттан
таптым депп. Сүлтан 1шсш түйенщ мойнына ас-
тырып өлпршп. Тагы б!рде султан аттанып Фалыз-
дың кенержен өпп бара жатканда, б1р шаЬарлык
аттан түсш, ею кдуын алыпты. Кдуын иеа жүпрш
барып султанга арыз кылыпты, султан сол жерде
шаЬарлыкты келпрш, б!р улкен агашты көмд1рш,
оны соган астырып, жаны шыкканнан соң кеппп.
Султанның ек1 улы бар ед1, үлкешнщ аты — 1скенд1р,
К1Ш1СЖШ аты — Санжар. 1скенд1р атасынан кейж ал-
ты айдан соң өлдц Санжар диуана ед1, сөйтсе де най-
ман Кулмухаммед би ёңбек еткен йемнщ улы ед1 деп,
Ынсайда патша кылды. Султанды сепз күнде б!р
көржкже шыгарар едь к1С1 жагдайын бйлмесж деп,
өз1 султан касына юрш, кдйтып шыгып, султан «мун-
дай дедЬ не «ондай дедЬ деп айтар едь Немесе султан
КызметшЁлержщ б^рже үйрепп кояр едь Кулмухам-
мед өзжщ мейманханасында отырганда: «Абек
султан С1зге б^рнеше кызмет буйырды, пэленге мың
теңге сыйлык кылды, Кудайкулыга бес мың теңге.
Аллакулыны шахка елшипкке ж^берсж, ол бес маю
би тагайын кылсын, б>р нэрсе казынада болса, алып
берсж, болмаганын баскд жерден алып берсж, пэлен
нэрсен! Кудайназарга берсж дед1»,— дейпн. Кул-
мухаммед бидж Санжар султанның касында болып
кылган ктержщ кдйсы 61р!н айтайын, жиырма бес
жыл осылай етш Санжарды патша кылып отырды,
одан соң Санжар өлд1, нэс!л калмады.
АКАТАЙ ХАННЫҢ БАЛАЛАРЫНЫЦ БАЯНЫ
Акдтай ханның алты улы бар едь үлкеж — Хажы-
мухаммед хан, емнипа — Махмут султан, үинншЬ
С1 — Полат султан, төрпнипа — Тем1р султан, бе-
С1НШ1С1 — Аллакулы, алтыншысы — Сүлеймен. Алла-
кулы жиырма ек1 жасында, Сүлеймен он сепз жа-
сында өлд1. Махмут султан кырык жасында өлдц
алты улы калды. Үлкет — Мухаммед, содан кей|
жас рет1мен Эмш, Эли, Мүхаммедэм^н, Араб, АкбабаГ
Эм1н мен Мухаммедэмш экесшен кейш өлдц калгаИ
төртеуш жэне Мухаммед сүлтанның ек1 үлы бар едц
үлкен! — Шахгали, екшшкй — Шахбакыт — ол еке-
уш, алгашкы төртеушен болган б1р жасар, ек1 жасар
үш-төрт ул бала бар едц барлыгын Абдолла хан шэ-
Й1т кылды. Элисүлтан мен Араб сүлтанның' эйелДер!
жүкт! едц ол екеу1н бактырып койып едц б1р> кыз туды,
оны коя бердц екйшпс! ул тауып едц сол күш оны өл-
т1рд1. Тем1р сүлтан кырык жасында өлдц үш үлы бар
едй Мүхаммед, Кдд1рберд1, Эбшхайыр, үшеуш де
Абдолла хан өлт1рд1. Полат сүлтанның төрт улы бар
едй Бабасүлтан, Хамза сүлтан, Крржы сүлтан, Па-
луанкулы сүлтан. Полат султанды үш үлымен Аб-
долла хан шэй1т кылды, Палуанкүлы экесшен бес
жыл соң өлд1. Полат сүлтан акылсыз, кдйратсыз, тен-
тек к1С1 ед1. Б1з халык 1ш1иде умыт болып кетпесш
деп үш-төрт эңпмесш айтайык. Оның ек1 эдеп бар
едь, б<р1С1 — сөйлегенде бйр сөзд1 айтып, артынан
шылк ру дер едц екшшкп — ек1 К1Ш1 бармагын жү-
мып, орта бармдгын бас бармагының үстше койып,
ек1 К1Ш1 бармагына урып, шылк-шылк дыбыс шыга-
рар ед1. Неше түрл! маскдралар мен кимылдар жасар
ед1. Ек1 колын сондай кылып, шылк ру дер едц эр үр^-
ган сайын б1р шылк ру дер едь Б1рде: «Хорасанга
кететш керуен бар ма?»— деп сүрады. Керуен түнеу-
күн1 кетп десть Б1р к1С1ге: «Керуеннш артынан же-
пп, барлыгын кайтарып алып кел»,— деп бүйырды.
Сагша күдыгында керуеннш соңынан жетш, кдйтарып
Хиукка алып келдь Ол мусылмандар: «Сүлтан Хора-
санмен жау болар, баскаларымызды кайырар»,—
деп ойлады. Керуеннщ бэрш сүлтан алдына алып
келд1. Сүлтан оларга кдращ колдарын шылк-шылк
етш: «Маган б1р жеп бэк1 шылк ру»,— дед1 де кол-
дарын төрт-бес рет шыкылдатты. Керуен халкы оны
түсшбед!, сүлтанның нөкерлерк «Маган жеп бэк1
алып кел1ңдер, баскд ештеңе керек емес»,— дегею
деп түс1НД1рд1.
Абдолла хан Үргешш жүртына үш келдц эуелп
келгенде ала алмады, Жаңа арыктан кдйтып кетп.
Абдолла хан Жаңа арыкта түрганда, бес жүз жас
Ж1пт Абдолла ханның кдрауылымен согысалык деп
бара жаткднда, Полат сүлтан мен де барамын деп
аттаныпты. 1н1С1 Тем^рсүлтан: «Жас балалармен б1рге
158
кайда барасың?»— деп токтатпак болганына кара-
маЙ, кеттть Барып карауылдармен үрысканда же-
ңтт1, б«рак урыс кызганнан соң айрыла алмады. Жау-
дың артынан көп кемек келт, бүлар кашты, Хиүктың
какпасының босагасына шыгып алып, күлашын жа-
йып: «Жау келер болсаң кел, шаЬарга калай юрер
екенсщ»,— деп айгайлапты. Үш эйел! бар екен, үл-
кен)Н1ң аты — Өзиза ханым Илбарыс ханның немерес!
ед1. Ол күн1 оның үйже келш, баска эйелдер отыр-
ганда мактанып: «Мен бүпн жауга олай 1стед!м, бы-
лай 1стед1м, ертең таңда былай етт көрсетемш»,—
депть Өзиза ханым баска эйелдерден үялып: «К,ой-
саңшы» десе, оның ашуы келш, сөпп, оган «меге-
жж» депт1, сонда Өжза ханым: «Мегежжнщ ер> ка-
бан болар»,— депт1.
1н1С1 Тем«р сүлтан акылы аз, кылган 1стер> щ бар-
шасы жаксы, жауга батыр, эдьл, өлгеюнше ккп үйше
конак болып, ас ,шпеген ккп едк Б1р рет1 Ьазарасыб-
тан агасын көргел! Хиүкка келтп. Полат сүлтанның
аталыгы үйгыр Енд1бай үйже ас, дэм, сыйлыктар да-
йындап, сүлтанның кайтар жолында тар көшенщ
бойында алдынан шыгып, жүгжт: «Саган еңбек кыл-
ган б1р кэр1 күлыңмын, бул уакытка шейж ккя үйше
түспеген1ңд| де бшемж, меж өзге халыктан артык
сыйлар деген үм1ттем1н, алыс-жакындагы халыкка
айта жүрермж»,— дейдк Тем<р сүлтан ешюмнщ үйже
түспес ед1. Ещцбайдың үйже түсш, асын жептк Кыс
күн1 екен, султанның үспнде алтын зерл! кымбат
тоны бар екен, соны ишарат кылып, аталыктың үс-
пне жапкызыпты да, атын камшылап жүре берпгп.
Тем1р султан айтады екен, он бес жасыма жеткенде
б1р күн бес-он ж1птпен аттанып, Уэз1рд1ң уру дар-
базасынан шыгып, серуендеп жүрт, бвр ауылга кел-
д1м. Үй иес1 үй! 13ГС түст аттаныңыз деп үйже
шакырды. Ол К1С1Н1Ң ниетж кдлдырмай, үйже түспм,
б1р кой сойды. Оның ушасын экеме алып келд1м.'
Өкем: «Бул не?» деп сурады. Касымданялар: «Сүлтан
серуендеп шыгып едц б1р бай үйше шакырып, кой
сойды, бул — соның ушасы»,— дедк Муны естшен соң
экем: «Камшы эКел»,— дедь «Менщ жасым елуге
жет1ПТ1, осы күнге шейщ кки үйще түспеймш.. Сен
он беске жетпей ккп үйже түст, койын жесең, жиыр-
мага жеткенде жылкы жерсщ. Сенен не көрсе, нөкер-
лерщ соны кылар»,—дед1. КкНге устатып койып,
I $9
жүз камшы үрды. Бет1мнен кан акты, ак тоным бар
ед1, кызыл кан болды. Одан соң көршйсханадан шыг
гып бара жатыр ед1м, үлкен агамыз Хажымухаммед
хан кездесш: «Тем^р, аманбысың, халщ неийк?»—
дедь Болган окиганы баяндадым. «Жаксы кылыпты,
бетщнщ канын жумай, тоныңды шешпей ертемен
барып экеңе көрш» дедь Мен солай кылдым. Экем
эуел! насихат айтты, кейш кылган 1С1не пушайман
болып, сен1Ң еншщ болсын деп түржпеннщ түйепп
руын берд1. Түйеш! руы ол кезде бес-алты мың үшпк
ед1. Сол күн1 кудай тагаланы куэ етш, мен өлгенше
К1С1 үй1не түспеске, бйтсем, нөкерлер1мд1 де түор-
меске ант 1шт1м.
МАХМҮТ СҮЛТАННЫҢ БАЯНЫ
Хажым ханмен анасы бвр ед1, акылды, кылыкты,
дүнияга колы кытык, молдалардың, дэруштердщ,
шейхтардың сухбатына кулак салып туратын. Нөкер-
ге аямайтын, малының есебш жадында сактап, жатка
б|летш, окымаган болса да, ай мен жыл есебш айы-
ратын адам едь
ХАЖЫМ ХАННЫҢ БАЯНЫ
Эмщ ханның улдары аркадан Үргетшке келгенде
Акатай хан садак байлап келген жнчт екен. Келген-
нен соң түржпеннщ багынбаган руларын шауып ту-
рар ед1. Акатай хан барып Көклэңелш шауып, шакыр-
лар деген руының бепнщ кызын алып келштк Оны
Акатай хан некелеп алыпты. Ханның ол эйелшен ба-
лалары көп болыпты. Турганы — Хажымухаммед
хан мен Махмут султан, үшкызын узатыпты. Хиж-
раның тогыз жүз отызыншы улу жылында дүниеге
келшт!. Оның кылган үш 1сш айттык, мунда да айта-
йык. Габит хан Үргешшп алып, елш Мауреннахырга
Ж1бергенде өз1 ккпге б1лд!рмей кашып Дарундагы
Дшмухаммед хан касына барып, аттанып: «Журт
талап калмак керек»,— деп кеңес берш, Дшмухам-
мед ханды аттандырып, Хиук пен Ьазарасыб ара-
сында Габит ханмен урыстырып, жеңд1руге себеп
болган Хажым хан едь Екшцп, Габит ханның бек-
терш өлпрмей, Габит хан алдына алып барып, экес1
мен экесшщ агасы — Кдл ханды, Үргенш! өзбепнщ
160
61р1н калдырмай көппрт келт, бузылган Үргеншгп
түзетш, журт кылган Хажым хан едй Үиннии, экесь
нщ өлгежн есгпп, Хорасанның Багабад деген уалая-
тынан тездетт Үргежшке келт, экесж өлпрген Жү-
нк ханның улы Касым сүлтанды өлпрш, экесшщ
кепн алган да Хажым хан ед1. Үргежште Еш сүлтан-
ды өлт|р1п, Хиукта Дос Ханды өлт|рт, ак кжздщ б!р
жагын Өли сүлтан, үш жагын үш 1жс1 устап, Хажым
ханды орта жерге отыргызып, отыз тогыз жасына
жеткенде жылкы жылында хижраның тогыз жүз ал-
пыс бесжде Үргежш уэлаятында хан көтердй
ХАЖЫМҮХАММЕДТ1Ң ХАН БОЛГАНЫНАН ОПАТ
ТАПКДНЫНА ДЕЙ1НГ1 ТАРИХЫ
Хажымухаммедт! хан көтерген соң тогыз жылда
Өли султан өлд1. Хажымүхаммед хан Үргежшп ал-
ды, Махмүт сүлтанга Уэз1рд1 бердь Бүл окигадан
б1рнеше жылдар өткенде Абдолла хан эскер тартып
Үргеюш үст1не келдг Ол уакытта Хажымухаммед
хан Хорасанга барып ед1. Полат сүлтан Хиүкта, Те-
М1р султан Ьазарасыбта едй «Аттанды» деп хабар
келген соң, Тем^р сүлтан көшт Хиүк келдь Ьазара-
сыбтың өзбеп мен сартын, Кдбанактан жогары отыр-
ган өзбек пен сартты — баршасын Хиүкка келт1рд|.
Какпаның алдына үлкен ор каздырды. Үргежш хал-
кы Үргежште, Уэз1р халкы Уэз1рде камалды. Саха-
рада отырган мың үйлк, ек1 мың үйлж өзбектер эр
кайсысы б>р бер1к жерде жиылып отырды, эр күж
Хажымүхаммед ханга б!р к1С1 Ж1берт, күт1п отырды.
Абдолла хан Кдланшыга келдц карауылдары Жаңа
арыкта түратын ед1. Он күн түрганнан соң Хажымү-
хаммед хан келед! деп Хорасаннан ккп келдг Бүл
хабардың шынын не жалганын бьпе алмай, тагы елу
К1С1 ж(берд1. Оларга: «Өуел1 Нукуасыбка, одан соң
Күмкдлага барыңдар, одан Ес1м Мүхаммед атага
барыңдар, егер Хажымүхаммед ханның келе жатканы
рас болса, эскерден кайткдн к!С1 үшырар, алып ке-
Л1ңдер, ол к1С1лер Есвм Мухаммед атага барар»,—
деп айтып Ж1берд1.
Кяттың шагатайларынан алты кки жолыгып
едь оны Абдолла ханның алдына алып келдь Хан ха-
бар сурады. Кяттыктар «Хажымухаммед хан Ын-
сайда ед>, С1здщ келген хабарыңыз барды, сол күж
161
аттанып, суыт келе жатыр, ханнан 613 Б1шкектен ай-
рылдык»,— дед1. Бүл хабарды естнен соң Абдолла
хан Полат султан мен Тем1р султанга «жарасалык»
деп К1С1 Ж1берд1. Булар кабыл кылды. «Бул күннен
соң б1р б1р1М1зге жамандык кылмалык»,— деп серт-
тесп, кайтып Бухарага жүрш кетп. Бул келу!не үш
нэрсе себеп болды. Б1рйпшс1, Абдолла ханның дабы-
сын ес1тш, Рим патшасы Салишах дегенд! кы-
лып Ж1берд1. Одан: «Мен бул жактан, Абдолла хан
ол жактан, Шейх угылыны орта жерден көтерелйс»,—
деп сэлем айтты. Абдолла хан Сэлишахты жаксы
сыйлап кдйтарды. Келгенде Үндгстан жолымен үш
жылда келштй Сэлишах айтты: «Будан Үргежш ба-
райын, одан түрйспен барып, кемеге отырып, Ширван
барсам, Стамбул бул жолдан төрт айлык жер турар».
Үргежшке келдц Хажымухаммед ханның' улы Му-
хаммед Ибрайым Султан оның барша малын алып,
Римге жеткендей каржы берш, Маңгышлакка Ширван
кемесже салып Ж1берд1. Абдолла хан муны есггш
жаман ауырды. Ол уакытта Ширван РимНщ крлын-
да ед1. Мауреннахырдың хажылары мен саудагерлер!
кызылбас жүз1н көрмедйс деп, Үргенйи үстйиен Ман-
гышлак барып, кемеге отырып, Ширванга баратын.
Абдолла хан Үргенпике келместен б1р жыл бурын
хажы Кртас деген көп хажылар мен керуенге бас
болып Хиук келдь Полат султанның үлкен улы Ба-
басултан барша малдарын алып, жаяу Бухарага куып
коя берд1 Хажы Кртас Абдолла хан аттанганда ал-
дына барып жүпнш, арыз кылды. Абдолла хан: «Ха-
жымухаммед хан мендей патша, Үргенйи баска журт,
менщ нөкер1м емес»,— дедь Онда хажы Кртас айтты:
«Таңда тэң1р1 казы болып,. пайгамбар шапагатшы
болганда, сеж устап, жүпнермш де, айтармын: «Ха-
жымухаммед ханның күип Абдолла ханның б1р нө-
кер1нен артык емес едц Абдолла ханның күип жетер
едц ер1нд1, барып менщ хакымды бермед!» дерм1н».
Онда хан: «Б1р үлкен жерден устадың,* жарайды,
колымнан келсе, көрежн»,— депп. Үш1нш1, Уаныш
ханның немерелер1Н1ң баршасы өлдс, Эбклханның
Лолыдан туган б1р намакул улы калды, Мерв пен
Абиурд оган багынышты едк Хажымухаммед ханның
1Н1лер1нщ балалары эр жылда Мервт! шауып, «Лолы
бичеке» деп көп азар бердд. Нурмухаммед хан буган
шыдамай, Абдолла ханга кетп. Ондагы ойы Абдолла
162
ханга Мервт! сыйласам, кей>н оны өз!ме кайырып
берер деп ед1. Абдолла ханды көргеннен соң, ол ат-
танып, Мервке келдц Мервтщ өзбепн Бүхарага ай-
дамакка ккн тагайындады. Жогарыдагы ойы )ске
аспаганнам кейш.Нүрмүхаммед б1р кеште отыз-кырык
ккямен Үргешшке Хажымүхаммед хан касына барды.
Абдолла хан ол келгенде Мерв, Абиүрд, Ынсай жэне
Багабадты алды. Дарунда Хажымухаммед ханның
үлы Арабмүхаммед хан ягни менщ экем калды. Ха-
жымүхаммед хан колында Хорасан мен Даруннан
өзге еш уэлаят калмады. Абдолла хан кайтып Бүха-
рага кетш, сонда кыстады. Үргешш өзбектершщ
аузы ала болды, жартысы: «Абдолла хан келсе, үры-
салык»,— дедй екшип жартысы: «Үрсысып нем!з бар,
бөлшш барармыз, жаксымызды бек кылар, жаманы-
мызды нөкер кылар»,— дедк Хажымүхаммед хан
елдщ үрыспасын бьпгеннен соң Мүхаммед Ибрайым
атты үлын Үргеюшке койды. Сүшшш Мүхаммед ат-
ты үлын оның ек! баласымен, Мүхаммед Ибрайым-
ның б)р баласын өзше ттсп нөкер)мен алып, «Да-
рунга Арабмүхаммед сүлтан касына барамын, жаз-
гытүрым болысымен Ынсайды жаулармын» деп, б<р
түнде Үргешштен шыгып кетп. Ол уакытта Ьазар-
асыбта Тем<р сүлтанның үш үлы бар, Хиүкта төрт
үлы мен Полат сүлтан бар, Үргежштен ХаЖымүхам-
мед хан үлы Ибрайым сүлтан бар, Уэз^рде Махмүт
сүлтанның төрт үлы, ею садак байлаган немерес! бар
ед1. Б1р кезде Абдолла хан келд! деген хабар болды.
Хиүктан он, Ьазарасыбтан он К1С1 1 Даруган атага
карауылдыкка Ж1берд>. Күттың б>р1 күн1 Үргежшп
алдырып, үш карауыл кдшып келдь Бүл хабарды ес-
тчген соң Мүхаммед сүлтан: «Абдолла хан бүдан бү-
рын келгенде экем Ьазарасыбты тастап, Хиүкка үй1,
ел1мен көппп барды. Хиүкта үлкен жиын кылды,
сөйтсе Абдолла хан түра алмай кайтып кетп, бүл
жолы да сондай кылу керек» деп Хиүккд көнгп.
Барлык өзбек сүлтанмен б!рге көшт Хиүкка келдк
Ек1 күн түрганнан кей1н б!р1 б1р1не сенбей, хэз^рет
палуан мазарларына барып күран үстап, ант 1штг.
Мүнымен де б1р б1рше сенбей, Хиүкта жиын кылып:
«Б1р1пп түра алмаспыз, Уэз1рге баралык, күипм13Д1
б1р жерге жиналык»,— деп, ертемен түрып, Тем^р
сүлтанның үш үлы, Полат сүлтан төрт үлымен барша
нөкер халкы арбамен тойга бара жаткдн ккщей намаз
163
уакытында көшт1, түс кайтканда какпадан арбаның
соңы шыкты. Түйелерше жүк артып, тауыктарын
арбаның соңына байлап, жүрш кетп. Ек1 мың үйл1
көшт1ң алды бес1нде, соңы ел жатканда Зет арыгы-
ның аягына барып конды. Кржамкулы атты нөкер!
бастаган Абдолла эскер! үш мың ккймен көш карасы
үзшмей Хиүкка келш юрдь Какпага келш: «Кдлган
өзбек, жаксы — жаманы бар, барлыгы келан, сый-
лык берейш, жаксыларына ханнан саркыт алып бе-
рейш, жамандарын нөкер кылайын»,— деп жар сал-
ды. Халык жиылып барды, барлыгының атын хатка
Т1здг «Таңда аттанамын, малынан жэне жапынан
үм1т еткен адам менщ касымнан калмасын»,- лед1.
Ертемен аттанып, Полат сүлтан соңынан кетп.
Енд1 Полат сүлтанды айтайык. Бесш уакытында
Хиүктан: «Кожамкүлы күсбеп келш, шаЬарга к,р-
д1»,— деп, К1С1 барды. Көңыдерше жаман ой келме-
д1, түйелерш арбаларына мыктап байлап, тауыктары-
на жем берумен болды. Ертемен көшш, үлкен сэске
болганда Алма атыскан камалына барды. Сол уакыт-
та «жау жетт!» деп карауылдар келдь Арбаларды б»р
жерге жиды, алдына жасау жасады, жау да жасау
жасап келд1, үрыс басталды. Акыры Полат жең!лш,
кашты.,Жау көп малга ие болды, б1рак К1СШ1 колга
түаре алмады. Тек Полат сүлтанның үлы К,үлшы
сүлтанды гана Т1р1 түардй Одан баскд сүлтандардың
бэр1 кашып, Уэз1рге барды. Салт атты, сабау камшылы
сүлтандар ек1 күн түрганнан соң, Уэз1р сүлтандары:
«Абдолла ханга 613 ешб1р жамандык жасаганымыз
жок, хажылар мен керуеннщ малын алып, жаман-
дык кылган К1С1 Бабасүлтан, мүны 1Ш1М1зде сактамай-
мыз»,— деп куалады. Өкес1, Полат сүлтан, ек1 шки
Хамза жэне Палуанкүлы төртеу! Хажымухаммед хан
соңынан Дарунга барды. Махмут султанның төрт
улы жэне ек! немерес!, Темар султанның үш улы
Үргежштен Хажымухаммед хан улы Мухаммед Иб-
райым султан үй1мен көшш, Уэз1рге келдь Сонымен
он төре, К1ш1лер1н айтпай-ак кояйын, бүлардың бар-
шасына бас болып турган Махмут султанның Өли
атты үлы бар едц беЛ1 майып, отырганда не жүрген-
де КИ1МН1Ң 1Ш1нде бьлшбес едц атка М1 1п жүре алмас
едц баршаларының акылшысы сол едь Абдолла хан
барып уэз1рд1 камады. Б1р айддн соң: «Бабасултан-
ның кылган кине ашуланып келш ед1м, ол мүнда жок
164
екен. Туыстарым, аздердщ кылган күналарыңыз жок,
меж келт көр1Ң1здер» деп К1С1 Ж1берд1. Султандар
кеңест, б1р< б1р1не: «Абдолла ханмен б1здщ арамызда
кдн не күнэ жок, Хажымүхаммед хан балаларымен
Хорасанда т!р1 түрганда б!зге жамандык кылмас, ба-
рып көрген дүрыс болар»,— десть Келген ккНге тагы
К1С1 косып: «Бектер келш ант 1шсе, шыгып көрем>з»
деп ханга ж,берд1. Абдолла хан Хасан хожа Накып,
аталыгы Саркын би, диуан беп Мүхаммед бакыны,
Самаркднт эк,м1 Хажы би, перуаншысы Достым би
жэне Аргын бид1 Ж1берд|. Бул бесеу> келш, тактын
үспне отырды. Он султан, отыз-кырык кара К1с, олар-
мен б4рге отырып, ант 1шт1. Бектер кдкпага келген
уакытта халык: «Бул келгендер— елд1ң басшы адам-
дары, Абдолла хан булардың б>реу1 щ тырнагын тэ-
мам Үргешшке бермес, бүл к1С1лерд1 ж,бермей уста-
лык, булардың колына: «Б«з бүларды дүшпандыкпен
үстап отырганымыз жок, сыйлап күрметпен сактай-
мыз, егер бүлар өз жөжмен Бүхарага барып түссе,
64з бүл бектерд! шыгарып саламыз» деген хат бере-
Л1К»,— деп үсыныс жасады. Сонда Өли сүлтан бү-
ларга: «С1здер не айтасыздар. Абдолда ханмен еш-
кдшан айырылыспаган туыспыз. Үргежщп б>зге бе-
р4п кетер, не алып барар. Өркдйсымызга Үргежштен,
Уэз^рден артык жер берер. Хажымүхаммед хан бала-
ларымен т4р4 турганда, б1зге жамандык кылу ойында
болса да, кыла алмас»,— дейдь Бектерге халыктың
сөз1 үнамады, ант 1иип отырганда, жНттер олардың
үспне кел1п, султандардың рүксатынсыз «бектерд!
үсталык» деп сөзге араласты. Аксакалдар мүны жөн-
С1з кө^ш, кдйтарып Ж1берд1. Сөйпп бектердщ антына
сент, төрес! бар, кдрасы бар, барып Абдолла ханды
көрд1. Төрелерд! жасауылдар мен Сагрык эк!м1 Еилм
би дегенге тапсырды, өзбект, К,ожамкулы калмаккд
тапсырды. Кожамкулы ру руды, үй үйд1 есепке алып,
он үйл1, жиырма үйл1н1 бвр дэулетп адамга кепьпге
берд1. Хиүкты дүрман Меңлеш биге берд>, Үрген4ш
пен Уэз4рд1 Сарыуглан дегенге берд>, Ьазарасыбты
өз1не нөкер болып жүрген б1р хожа бар ед1, соган
бердц Кятты Үргежпгнк түр4кпенн4ң биат руынан өзь
Н1ң молла имамы бар ед1, соган бердь Хижраның б4р
мың ек1нип жылан жылында Үрпежш жүртын алып,
кдйтып Бүхарага келдь
Полат сүдтан балаларымен Дарунда Хажымухам-
165
мед хан касына барды. Оларга б>р айдан соц: «Абдол-
ла хан Үргешшп алды»,— деп хабар айтып, ккя бар-
ды. Хажымухаммед ханның үлкен улы Сүйнпш Мү-
хаммед султан, оның үлы Ибатолла, екшнп улы ме-
шң экем Араб Мухаммед хан, оның улы Спандияр
султан, Хажымухаммед ханның тагы б>р немерест —
Мухаммед Ибрайым Султанның улы. Хажымухаммед
ханның жэне б!р үлы Мухаммедкали султан, бар-
лыгы үш улы, төрт немерес! Абдолла ханмен Буха-
рага кеттъ Полат султанның улы Дшмухаммед хан-
ның немерес! Абдолла ханга Мервп сыйга берген
Лолы пече — бүлардың барлыгы он б1р төре —
Иракка Шах Раббас касына кетп. Полат султан:
«Жасым жетшске жеткенде кэшр пшне бармаймын,
мен б!р тентек кклмш, меш Абдолла хан не үшш ел-
прер дейсщ»,— деп, Абдолла хан касына кетп. Хажы-
мухаммед хан касында үш мың ккпед!, барлыгы да
үйлерше кайтты, жаксылы-жаманды Хажымухаммед
ханмен жүз елу.ккл кетп. Абдолла хан Бухарага
барганнан соң Полат султанды Күлшы атты үлымен,
Хажымухаммед ханның улы Мухаммед Ибрайым
султанды, Тем1р сүлтанның үш улы — Мүхамңед,
Кдд1рберд1, Өбшхайыр султандарды, Махмут султан-
ның Мухаммед, Өли, Араб, Ак баба атты төрт улын,
Мухаммед эмин султанның Шахгали, Шакбакыт
атты ек1 улын жэне оган жакын тагы да шсйлерш б»р
күнде Сагрык уэлаятында Аксудың жагасында шэ-
ШТ кылды.
Үргешш өзбегшщ белпл! аукатты адамдарына
салык салып, малын алдырды, кара халыктың эрквй-
сысына отыз теңке салды, ол уакытта Абдолла хан-
ның б1р теңкес! б!р ашрафтан артык ед1 Таба алмай,
кашкан кгсшердщ теңкесш кепи болган юсиерден
алды, таба алмагандар улын, кызын сатып төлеген-
дер көп болды. Б1р казаннан ас 1шет1н он ккл, он бес
К1С1Н1Ң барлыгынан баска-баска, он жастагы ер бала-
ны б1р үй деп санады, оган да теңке салды.
Хажымухаммед хан 1ш, балаларымен барып,
Кызуйында щахты көрдь Шах Хажымухаммед хан-
ды кур^етпен карсы алды, косына келгенде аттан
түшртп, колынан устап, колтыктап алып барып, орын-
орындарына отыргызды, кол кусырып карсы алып,
кош келдаюз хан баба!»— дедц көп сыйлык бердо.
Сүйшйн Мухаммед султан еш улымен кэшр шпнде
166
түра алмай, Римге кетп, өзгелер,. Хажымүхаммед
ханмен б»рге үш жыл түрды, жылан жылы барып ед1,
ол жылы турды, келес! жылы кой жылы жалтырак
жулдызы туган кезде Абдолла хан үлы Габдолмомын
хан Хорасанның барлык уалаяттарын алып ед1,
Асфариян деген уалаятта кызылбас камалып ед«, ке-
Л1п оны камады. Асфариян эк1м> к1С1 ж1бердк Шах
Габбас үлкен эскермен Кдзүйыннан шыгып, Бестам-
га келд|.
ХАЖЫМҮХАММЕД ХАННЫҢ ИРАКТАН КЕЛ1П,
ҮРГЕН1ШТ1 АЛГАНЫ, АБДОЛЛА ХАННЫҢ
ҮШ1НШ1 РЕТ ҮРГЕН1ШКЕ КЕЛГЕН1
Ол уакытта Астрабад түр1кпенн!ң Ем1р деген руы-
нан Өшербек дегеннщ колында ед1, Бестам мен Астра-
бад кенп б>р б1рже жакын едк Сүлтандар Хажы-
мүхаммед касына келд! де: «Астрабадтагы түр!кпен
өз ел1 13, Хиүкта эскерден алпыс кки, Үргеннпте кы-
рык К1С1 бар деп ес,тем!з. Барсак түр!кпеннщ көмеп-
мен жүртты алып, одан соң жагдайга карай 1с кылар
ед!к. Шахка айтсак. рүхсат бермес, айтпай-ак осы
кеште жүре берел!к»,— дедк Хан мүны макүл көр-
мед1, б1рак ханның сөзж тыңдамады. Хажымүхам-
мед ханның ек> үлы — Арабмүхаммед сүлтан мен
Мүхаммедкүлы сүлтан, Полат сүлтанның үш баласы,
Баба сүлтан мен Хамза сүлтан, Палуанкүлы сүлтан
елдщ алды жатканда аттанып кетп, сахар уакытын-
да түр1кпенн1Ң карауылы түрган жерге келд>, күн түс
болганда Астрабадка жетп. Хажымүхаммед хан
ертемен шах касына барды, болган окиганы айтты.
Шах айтты: «Абдолла хан пр1 түрганда жүртты тэ-
р!к кылмак дүрыс болмас. Өгар алса да, кейш баста-
рынан айрылар. Енд> олар менен рүхсатсыз кеттц
кайтып менщ касыма келуге үялар, сондыктан баска
жакка кетер. Сен, Ханбаба, олардың артынан бар,
айт, үялмасын жэне корыкпасын, кайтып менщ ка-
сыма келсж».
Хажымүхаммед хан бүл сөзд1 еспген соң ек1 неме-
рес1н косына койып, жалаң атпен жол тартып, Астра-
бадта артынан жетп. Одан Курен тауына келдц Теке
жэне Жэум1Ттен елу-алпыс к!с1 косылды. Ол уакыт-
та Мангышлак бүзылып едк Ерсары Мангыттың көп
шапкдн себебшен Күрд1ш пен Орта күдыкка келш
отыр ед1. Ерсары 1шше келд!, одан бес-алты жүз к!С1
167
косылды. Теке мен Жэум1т Махмут сүлтан балаяа-
рының карауында едь Махмүт сүлтанның Хажымү-
хаммед ханмен анасы бзр еда, сондыктан Хажымүхам-
мед хан балаларына ердц Ерсары Полат сүлтан мен
Тем1р сүлтанның карауында ед1, олар Бабасүлтанга
ердь (мшкекке келген соң Хажымүхаммед хан ек>
үлымен Үргеюшке кетп, Бабасүлтан ек1 1нкг1мен
Хиүкка барды. Сарыүглан Үргеншггщ каласына ты-
гылды, касында елу кккй бар едь Кеш болган соң
камалдың бвр жерш тесш К1рд1 де, Сарыүгланды бас
кылып нөкерлер! щ бэрш кырды. Теке жэне Жэу-
М1ттен бес-алты ккп калды, өзгес! олжаны алды, тү-
йеге астыкты артты, үйлерйне кдйтты. Бабасүлтан
Хиүкка барды, ол уакытта Хиүктың берш камалы
жок едц үлкен кдлага камалды. Сарт камалды бүзды
да, Берд1 Меңлеш бид1 жүз ккпсгмен алпрдк Ьаза-
расыб, Кят эк1мдер1 Бүхарага кашты. Бабасүлтан-
мен 61рге Ерсарыдан келген он бес ккй калды, өзгес!
олжаны алып, түйесше астыкты артып, үйлер^не
кайтты. Бабасүлтан Хиүкта он күн түрды да, Хан-
кадка барды, шкп Хамза сүлтан Ханкадта б1рнеше
күн шарап шермш деп түрды. Бабасүлтан Ьазара-
сыбка барып, жаксы-жаманга бостандык берш кай-
тайын деп, Ьазарасыбтың зынданына түсш ед1, 61р
Ж1г1т күбыла жакка карап: «Эй, бүл келе жаткандар-
га караңыз, бүл не ккьпер»,— дедь Бабасүлтан шы-
еып караса, топ-топ болып жау келедь Бабасүлтан
камалдың үспмен жүпрш, какпаның б1р тактасын
жауып үлгермей, жаудың алды келш, какпаны үш рет
шапты, какпаның алдына жиналды, жүз елу ккй бол-
ды. Хабар сүрады. Сарт оларга: «Бабасүлтан кала-
ның 1Ш1нде, касында эскер! жок, «Н1С1 Хамза сүлтан
Ханкадта»,— дедь Бүл сөзд! есгекеннен кейш кеңес-
Т1 де, бүл түрган жү? елу ккп Ханкадка жүре бердь
Түс уакытында ойда жокта Хамза сүлтанның үспне
барды, ол базар !Ш1не түсш ед1. Жаяу согысты, елу-
алпыс К1С1 бар едь түстен ел жатканша согысты, ел
жатар шакта жау топ-топ болып бел1 ш, 61р тобы
жаяу согысып жүргенде, екшпп тобы үйд1 тесш к!рш,
баршасын үстап, сол жерде атпрдй Енд1 жаудың
бүл жерге калайша тез келгенш айтайык.
Абдолла хан хижраның мың төртшпп крй жы-
лында эскерш жиып, жалтырак жүлдызы туган шак-
та Бүхарадан аттанды. Бүдан бүрын айткднбыз. Ол
16Я
күндерде үлы Габдолмомын хан Асфарайында едь
Бүл кыс үлыммен Хорасанда кыстармын, егер бэр1
дүрыс болса, жазгытүрым Ирак үстже жүрермж деп,
Хожамкүлыга: «Сен ереуьп бол, ШаЬаржойдан өтер-
мж, Кэрдашта Ордекке күш салайын»,— деп хүк^м
кылды. Хожамкүлыга берьлген эскер судан өткен
уакытта Ьазарасыб эк1м1 кашып барды да: «Бүпн
төрт күн болды, Бабасүлтан Ирактан кел1п Хиүкта
Меңлеш бид> өлпрд!»,— деп хабар жетюздк Сол бой-
да кдшып келген хожаны алдына ж1берж, хабар ал-
ганнан соң, Хожамкүлыга: «Сен Үрген1ш үстже жүр,
мен соңцңнан барамын»,— дедь Бабасүлтан Хиүкты
алганнан соң, он үш күнде Базарасыбтың какпасына
жау келдь Хамза сүлтанды Ханкадта алганнан соң
Хожамкүлы жет!СТ1. Сол кеште Хажымүхаммед хан
үспне жүрдг Ханның К1ш1 үлы Мүхаммедкүлы сүл-
тан жауга батыл, мерген, жаксы ж!пт едц ол атасы-
на: «С13 агам екеуЩ13 Үргежште түрыңыз, мен б>р-
неше К1С1Н1 алып Бабасүлтан касына барайын»,—
дед1. Үргеюштщ шагатай жэне түр^кпенжен б^рнеше
к1С1 алды, Бүхарага алып барган Үргеюш өзбепнен
мангыткд саудага барамын деп, бүл ктерден хабар-
сыз көп к1С1 кел)п ед1, б1р-ек1 жүз К1С1 тапты. Баба-
сүлтан касына бармакшы болып, дария жагасымен
Назарасыбка жүрдй Алдарынан жау шыкты. эркай-
сысы жиылып түрды, жау мың ккшен көп едь Хо-
жамкүлы бастап жау үрыс салды, нөкерлер! бүлар-
ды коршап алды; «Сүлтанды күткармай, үстаңдар»,—
деп бүйрык бердь Көп шайкасты, Мүхаммедкүлы
сүлтанның К1С1С1 аз калды. Сүлтан: «Бүлай согыссак,
б1зден б1р де к1С1 калмас, одан да б,р жерден шауып
шыгалык, ажалдымыз өлер, оразылымыз калар, күты-
лармыз»,— дед1. Сүлтанның бүл сөзж макүл көрш,
баршасы б1р жерден көтерме шапты, жау ек1 жары-
ла берд1, ешб1р шыгынсыз жаудан күтылды. Сүлтан
сол кдшканнан экесжщ касына бармады, мангыт
жүртына барды. Мангыттың б!р бас мырзаСы бар
едц аты Күшлнс ед1, соның карындасын Хажымүха-
мед хан Мүхаммедкүлыга алып берш еД1, кайын ата-
сы Күшлж мырзаның үйще барды. Ол үстап алып,
үрыска Ж1берд1. Мүхаммедкүлы сүлтан көп жыл-
дардан соң үрыста өлдк Онымен б1рге кдшып шык-
кандардан б!р к1С1 Үргешшке келдц Хажымүхаммед
хан касына барды. Сол заман Хажымүхаммед хан
160
үлы Арабмухаммед султанмен 61рге кашты, ек> күн
жүрш, үнпнип күн кеште б1р жерге түсш, жатып ед1,
ат аягының дыбысы келдь садактарын байлап тагы
аттанды. Жау өкшелей куып нөкерлер! мен костары-
ның жартысын алды, өздер! аз кгсймен күтылды.
Астрабадкд барып, одан Кдзуйнда шах кдсына барды.
Ьазарасыбкд Абдолла хан өз1 келш, Бабасүлтанды
кдмап, үстап алып өлпрдь Бабасүлтан кдсында өз
нөкер1нен он бес ккя жэне Ерсары түржпеннен үш
К1С1 бар ед1, одан өзгес! Ьазарасыбтың сарты еш. М үны
алган соң кайтып Бүхарага түсп.
Хижраның мың алтыншы тауык жылының ая-
гында Абдолла хан өлД1, ит жылының басында Кдз-
үйында шах Раббаскд: «Абдолла хан өлдЬ,— деген
хабар алып, кки келдг Бүл хабарды ест!ген соң эскер
жинап аттанып, Бестамга келдь Хажымүхаммед хан
шах Раббаскд келш: «Абдолла хан өлгеннен соң өз-
бектер Рабдолмомын ханды алпрер, ол кезде 613
жүртымызга жакын болмасак, б1здщ жамагатымыз-
дан Мауреннахырда кдзак болып жүргендер көп,
олардың б1реу1н халык патша коя салар, одан кейш
б1зге патшалык жетпес»,— деп, одан рүхсат сүрады.
Хажымүхаммед ханның үлы Мүхаммед ИбрайЫм-
ның Бүрындык атты жиырма жасар ж1пт болган бала-
сы бар ед1. Шах Раббас оны алып кдлды. Хажымү-
хаммед ханның Арабмүхаммед сүлтаннан болган
немерес! Спандияр сүлтанга рүксат бердь Спандияр
сүлтан ол уакытта он үш жаста еди Бүлар кеткеннен
соң Нүрым ханга да рүксат бердь Хажымүхаммед
хан Астрабадка келдц одан өтш Күрен тауына келдь
Теке халкының 1ш1не юргеннен соң, енд1 кдйда бара-
рын бълмед). Ол күндерде экес1 мен баласының кд-
сында жаксылы-жаманды он бес-ак ккН бар едь
Саратан шл, күн ыссы, ертемен таң намазын окып,
таудың саясында отыр еД1, Дарүн жактан ек1 аттылы
К1С1Н1Ң кдрасы көр1нд1. ЕкеуЫң Арабмухаммед хан-
ның Рүхарага тастап кеткен нөкер! екенш жакын
келгенде таныды. Олар келш ханмен көртст! жэне
жүпнш мынаны айтты: «Габдолмомын хан елдц кү-
дай тагала С1зге узак жас берсш. Б1з Мервтен келе-
М1з. Габдолмомын ханды кеше көшш бара жаткднда
Замын кдмдлының алдында экесшщ бектер! атып
өлт1рд1, сол кеште 613 6ер1 кегпк».
Мерв эк! шщ кк1С1 келдй «Б13 С13Д1 Ирактан та-
бармыз деп бара жатыр едк. «Шах Габбас Бестамга
келд|» деген хабарды Ынсайда есггпк. Одан Дарүнга
келш, С13Д1Ң түр1кпен 1шше келгенщ!зд1 есчтпк»,—
дед1. Сол сагат бэр> аттанды. Сепз күнде Үрген,шке
келдь Үрген1ш пен Уэз1рд1 Хажымүхаммед хан ал-
ды, Хиүк пен Кятты Араб Мүхаммед хан алды, Ьа-
зарасыбты Спандияр сүлтанга бердг Абдолла хан
Үргешштен айдап алып кеткен өзбектен б,р ккН кал-
май, кдйтып келдг Хажымүхаммед ханның үлкен үлы
Сүйж1ш Мүхаммед сүлтан Римге кетп деп жогары-
да айтып ед1к. Ол: «Абдолла хан өлд!»,— деп естп,
хабар алуга Шерванга келдц одан не- окиганың бол-
ганын естп, кемеге мшш Мангышлактан шыкты,
тышкдн жылының басында Үргешшке келдь Хажы-
мүхаммед хан Үргешш пен Уэ.з1рд1 оган бердц өз!
Хиүккд келш, К1Ш1 үлы — Араб Мүхаммед сүлтан-
ның кдсында болды. Б1р жылдан соң Сүжшш Мүхам-
мед сүлтан кдйтыс болды, 61р үлы калды, аты Абдолла
едь б1р жылддн кей1н ол да кайтыс болды. Хажымү-
хаммед хан хижраның мың он б1ршип барыс жылы-
ның аягында сексен үш жасында кайтпас сапарга
кетп.
АРАБ МҮХАММЕД ХАННЫҢ
ПАТШАЛЫГЫНЫҢ БАЯНЫ
Хажымүхаммед хан өлгеннен соң үлы Араб Мү-
хаммедп хан көтердг Кят уэлаятын Ьазарасыбтың
үспне Спандияр сүлтанга бердг Хан болганына алты
вй толганда Күсжайык дегенде жүрген орыс каза-
гынан* мың К1С1 саратанның басында ойда жокта
Үргешш кдласына мрдг ШаИарда түргындардан бас-
ка К1С1 жок ед|. Ханның ордасы мен эскер! Эму суы-
ның жагасында едь Хиүктан ханга кю шаптырды,
хан жеп күнде келдь Үргешш түргындарынан мың
К1С1 өлпрдц мың кыз бен ж1птп алды, мың арбага
гэу1р дүние-мүл1кп тиедц ки,м, палас, төсек-орын —
баршасын откд жакты. Одан соң Үргешштен шы-
гып, ддрия жагасына барды. Араб Мүхаммед хан-
мың алдынан ор кдзды. Шеп күрып, ек1 күн үрысты,
үш!НШ1 күж эреңдеп шепп алды, орыс жаяу, 61здщ
калык аттылы, кдшып барып, ор кдзып, тагы шеп кү-
рып, үрысты «Ыстык күнде суга жетюзбей алмасак,
гуга жетсе, олар тез корган салып алар жэне артта-
171
рынан көмек келер, не болса да осы жерден күп^р-
малык»,— деп келгсп. Орыс артып жүрген суларын
тауысты, кдн шге бастады, беспшп күж кдны да тау-
сылды. Өзбек эр жерден топ-топ болып шапты, орыс-
ты өлпре-өлпре кдйтты. Орыстар эуел! арбадан шы-
гып урысып едц акыры арбадан шыга алмады. Же-
пнип күт хан эскершщ бэр1 б1р!пп шапты, арбага
келгеннен соң аттан түсш, күрен йипне юрш кылыш-
тасты. Жүз орыс кдшып, дария жагасына барып,
Түк кдмалының куйылысынан агаштан корган са-
лып, балык алып жедь Арабмүхаммед хан барып кд-
мады, он бес күнде барып алды. Орысты алгасын
алты айддн соң мың кдлмак келдй Бүдан бүрын өз-
бек мүсылман болгалы кдлмак келш көрген жок едь
Хожа көЛ1 мен Шейх тауының арасынан өпп, судың
ек1 жагында отырган елд1 Түк кдмалына дешн шап-
ты да, Бүрылжыддн шыгып кетп. Араб Мухаммед
хан артынан жетш, түткындар мен малды алып кдл-
ды, б<рак б1р де б1р калмакты устай алмады.
Мауреннахырдд жүрген Илбарыс хан балала-
рынан Хусырау султан дегенд! найман халкы б!р
кеште Хиүктың 1шше алып келдь «Араб Мухаммед
ханды өлпрш, Хүсырау султанды патшы кыла-
лык»,— деп кеңес кылды. Кеңесте болгандардың 1Ш1-
нен ек1 К1С1 (б1р! — кыргыз Бекбакты батыр, екш-
Ш1С1 — үйс1н Бакты мырза) келш, ханга хабар бер-
Д1. Хусырау сүлтанды үстатып өлт1рд1, келпрген К1С1-
лердщ бастыгы найман Софы мырза деген ёд1, оны
дд өлпрд1, өзгелер^не тимедь
Бүл окигадан ек! жыл өткенде үйгыр халкының
аксакдлы Саш мырза жиырма ккймен' Үргеншгген
Самаркдндкд барып, Хасанкүлы эулепнен Салык
сүлтан дегенд! Үргенппте отырган өзбек шпне алып
келдь Мүны естп Арабмүхаммед хан Хиүктан бар-
ды, халык ханга барды, кдзаккд бармады, б1р-ек! жүз
кдра халык барып едц олар дд кдшып кетп. Салык
сүлтанды дд үстап алып, өлпрдь Жиырма үйгырдың
ешкдйсысын өлпрмедк «Мен кдрашы халкыммен
жаман болман, к1м жамандык кылса, оны күдайга
тапсырдым. Түнеугүн! Софы мырза Хүсырау сүл-
танды алып келд), оны мен алпргежм жок: «Патшам,
сенщ дүшпаның жер бепнде жүрмесш»,— деп, туган
1Н1С1 Баба мырза өз колымен өлпрдь Егер үйгыр
халкы өздер! өлпрем>з десе, өздер! бвлер, мен өз
172
колыммен өлпрмеймш»,— дедь Үйкыр халкы дд өл-
пре алмады.
Енд1 Өбшгазы айтады. «Ертедеп халык бүл за-
манның халкынан жаксырак едь Егер халык, ел
жиылып к1С1 өлт1рер болса, я күнакар сүрар болса,
я б1р 1С баскдрмак колынан келер болса, патша етш
сайлап, үйшщ төршде отыргызып, барша халык ык-
тиярларын оның колына берер ед|».
Бүдан он жылдан соң Бакырган үстшен тагы б«р
мың кдлмак келш, елд, шауып, жеор жэне мал алып
кетт1, олардың артынан куып жете алмады.
Араб Мүхаммед ханның жет« үлы бар ед«, үлке-
Н1 — Спандияр хан, ек1нш1С1 — Хабаш сүлтан, үшш-
Ш1С1 — Илбарыс сүлтан, төрт1нипс1 — Өбйлгазы хан,
бес1нш1с> — Шэр>пмахмүт сүлтан, алтыншысы —
Хорезмшах сүлтан, жепншкч — Ауган сүлтан. Спан-
дияр ханның анасы өз жамагатымыздан едк Хабаш
сүлтан мен Илбарыс султанның анасы — найман
кызы, екеу1 б!р анадан ед1. Өз1мнщ жамагатымды
жогарыда айттым, анамның аты — МеЫрбану ха-
ным, экес! — Жангазы султан, оның аргы атасы —
Йадгар хан, экемнщ де аргы атасы — сол ккп. Шэ-
ршмүхаммед сүлтан мен Хорезмшах сүлтанның ана-
лары б!р, хожа мүдщ шашты эулетшен едь Ауган
сүлтанның анасы Өбьлхайыр хан эулетшен едй Өке-
М13 Араб Мухаммед хан такка отырганына он төрт
жыл болганда, Хабаш сүлтан он алты жаскд, Илба-
рыс султан он төрт жаска жегп, екеу| Хиүкта өсп.
Араб Мүхаммед хан Үргешшке барып ед1. Хиүкта
байлыкка мас болган өзбектщ Ж1пттер1 Хабаш сүл-
тан мен Илбарысты аттандырып, Үргешш пен Уэз!р-
ге жар салып, эскер жиналып үлгермей, ГНшкет де-
ген күдыкка барып он күн түрды. Араб Мүхаммед
хан: «Кдйтып келсж. Уэз1р шаИарын берейж»,— деп
К1С1 Ж1берд1. Барган ккНге: «Кдйтып бармаккд экем-
нен коркамын, эскер жиылсын, содан кейж көрер-
мш»,— деп жауап бердь Өр жерде талапты ж1пттер
болса, топ-топ болып соларга кетп. Араб Мүхаммед
сүлтанның аталастарының балалары да кетп. Сол
уакыттарда халык ханнан сондай коркдр ед>, егер:
«Барша өзбек б1р жылга шей>н үжне К1рш, катыны-
мен жатпасын»,— десе, еш мсжщ оны бүзуга күкы
жок ед1. Хан хөршгске шыгып, халкына: «1нщ13 бен
үлыңызды жас кыздарга ж>бермең13, егер к>мде К1м
171
ж1берсе, менен жаксылык күтпес1Н. Менщ бүл сө-
31МД1 б1р б1рщ1зге айтыңыз»,— деп хүк1м кылса, кГс!
Ж1берш, шаЬарлар мен баэарларда жар салса, бвр ккп
дс оны бүзбас ед1. Халык шпнен Ж1пттердщ кетке-
нш жаман көрсе де, сыртынан ешнэрсе демедц ха-
лык олардың хан үлының касына барганын жаксы
көрдй Өскер барганнан соң Хорасанды шауып кдйт-
ты, экес1не эр үлы б1р кгсщен сауга ж1берд1.
Өскерге жиылган кгсйгер үйд1 үшне кетп, султан
кдсында намысты, арлы жйтгтерден жеттс-сексен
К1С1 калды. Сол уакытта ханның үйгыр Күрбан хажы
деген үлык беп бар едь соны «Балаларым келш меш
көран» деп жүмсады. Ол ертемен кетш, бесш уакы-
тында кайтып келдь Мен экемд! көрейш деп ес!кке
келш ед1м, Хажы да ес1кке келд1, екеум1з ханга бврге
К1рд1к. Хан хажыдан еспген-көргендерш сүрады.
Хажы түрып: «Не айтайын, барганыма пүшайман
болдым. Жогарысы Даруган ата конысы Бакырган
атага шейш отырган өзбек балаларыңның кдсына
жиылыпты. Ит басты, сиыр аяктыдан өзгенщ бэр! бар.
«Меш С1зге атаңыз Ж1берд1» дсп айта бастап ед1м,
мың жерден айгайлап, эркайсысы б>р нэрсе айтып,
сөз тыңдамады. Ханым, ю жаман болды, өзщ13 бь
лерс13, менщ Слзге жаным күйгенде, өзгелердщ тоны-
ның етеп күймес. Енд1 Хиүкка кете көрщ13, бүл за-
лымдардың сөз1 жаман, алыста түра түрыңыз, елм1з,
халыкпыз гой, б1р мэслихат кылармыз»,— дедь Бүл
сөзд1 еспген соң ханның кол-аягы тартылып, ™
байланды: «Ат ерттеп, түйеж жүкте»,— дедь Күн
баткдн соң аттанып Хиүкка кетть Ханнан баска-
ларымыз Хабаш пен Илбарыстың касында жеттстен
артык ккп жок екенш б1лем13. Күдай тагаланың эмь
р1не сөз бар ма, б1р К1сщен: «Бүл сөз рас па, жалган
ба?» деп сүрамады. Хабаш пен б1здщ ханның арасы
ерте кеткен кки түс болмай барып келепн жер едь
Не: «Барып көрш кел»,— деп ккН Ж1бермед1. Өскер-
дщ келген! үйлерше кдйтып кетп, бүрынгы үжнде-
гшер келепндей уакыт.болган жок. Хабаштың Үр-
ген1ш касына жакын келгенше ек1 күн болды. Бүл
көп эскер аспаннан түсп ме немесе жерден шыкты
ма, кайдан келд! деп ойламады. Хан кеткеннен соң
Хабаш пен Илбарыс Кнран кырына барып түсп. Ол
уакытта Мыздакдн кдмалынан К.үйгын деген жерге
шейш бидай еплер еди Б1здщ хан Түк кдмалынын
174
жогаргы жагынан б»р арык кдздырып едг Мен па-
кыр дүниеге келместен б!р жыл бурын мизан бол-
ганда сокдсын көтерер едг Бидайды орган уакытта
журт каны-карык болар ед1. Б1рнеше жылдан сон
арыктың кеңд!П аткдн ок жетпестей болды, судың
аягы Күйгынга барды, одан ащы тешзге жетп. Жаң-
гыз бидай егьлер ед1, атты к1С1 он күнде бидайдың
басынан айналып келе алмас ед1. Ол уакытта жа-
рым мыскал күмк б1р теңге орнына жүрер едц бвр
теңгеге жарты түйе жүпндей бидай берер ед1, б!р
мыскдл күм1ске кыруар бидай берер ед|.
Енд1 айтатын сөз!м1зден калып коймайык. Эр
жерде ханның кдмбага салып койган астыгы болса,
оны нөкерлерге үлеспрд!, муны есшп астык алу үипн
аш-арык кара халыктың бэрГ барды. Бектер арада
жүрд| де, ханнан Уэз!рд1 Хабаш пен Илбарыска алып
бердь Одан соң төрт мың ккчмен барып, Хиүк/га
атасын көрд!, Кдйтып Уэз,рге келш, бес жыл б<р1
экес1, б<р| улы болып түрды. Алтыншы жылы Ил-
барыс сүлтан Абиүрдты шабамын деп Хиуккд келдц
б1рак экеане мрмедь Өскер1мнщ алды-артын жиямын
деп Сагша күдыгына барды. Ол уакытта Хан аттанып
Үргешшке кетп. Илбарыс султанның койган ккпа
артынан барып бул хабарды жетк!зд1. Муны еаткен
соң аттанып, Хиукка келт юрдй Хан ол кезде Риш-
табан атада екен, хан касында жаумен согыскдн-
дай отыз к1С1 бар екен. Сахар уакытында: «Илбарыс
султан-келш Хиукка К1рд<»,— деп Хиуктан кк| келдг
Ханның касындагы хожа, кеңесшшер: «Хиуктың кд-
малына барып түсу керек, С13Д1 келе  жатыр деп
есггкен соң тура алмас, шыгып кетер»,— деп акыл
берд1. Хан суыт жүрш келт, Хиуктың Хэспкен деген
кенпне түсп. Мүны естп Илбарыс Хэспкенге бес
жүз К1С1 ж1берш, атасын үстап экелуге бүйырды.
Хан камалга тыгылып ед1, Илбарыстың ж^берген кк1-
лер| жан-жактан урыс салып, күн баткан соң үйд1ң
эр жер|н тесш 1Ш1не мрш, ханды атка отыргызып,
жетектеп, жарым түнде Илбарыс султанның алдына
алып келдь Экес1н б1р үйге каматтырып, ес!пне кү-
зет койды. Отыз жыл бойы жиган казынасы ит пен
кускд жем болды. Экесшщ бектерш пр1 кдлдырып,
барлык дүние-мүл1ктер!н, малдарын алды, өз1 Хиук-
тан шыгып, үйже кетп. Илбарыс султан экесш ус-
тап, малын алып жаткднда Спандияр султан Ьазара-
175
сыбта, Хабаш султан, мен жэне Шэршмүхаммед сул’-
тан Үргешште халыкты жиып турдык. Илбарыс сул-
тан үст1не жүрмекп аксакдлдар макул көрмедк «Б13-
ге ерегесш, ханды өлт1рер, егер бармасак, малын алып,
өзш Т1р1 тастап кетер»,— десть Илбарыс султанның
үй> б1здщ үйге жакын едь үйше келдй Спандияр сул-
тан Араб Мухаммед ханмен б1рге б1здщ жиылып отыр-
ган жерге келдь Илбарыс султанның үспне бардык,
б1збен урыса алмады, касындагы бес-алты ккимен
кдшып, кырга шыгып кетп. Үйш, елш шаптык, бар-
ша султандар жиылып, хан кдсына бардык. Өкемд!
көрейш деп ордасына юрд1м, намаз окып отыр екен.
Намазды бтрген соң касына жакын келш отырдым
дд: «Илбарыс сүлтан бес-алты кгскпмен кырга шы-
гып кеттц енд1 не акыл береоз»,— дед1м. «Сенщ көңь
лще не келш тур?» деп сурады. Мен айттым: «Бул —
арбаның айдау жолындай анык сиякты, б>рак С13 оны
1стемесс1з». Экем: «Айта бер»,— дедь «Спандияр сул-
тан мен маган хүк1м кылыңыз, Хабаш сүлтан мен
Илбарыс сүлтанды өлпрелж. Одан соң кдлган бес
үлыңыздың еш кдйсысы оздщ айткдныңыздан шык-
пас»,— дед1м. Хан: «Дурыс айтасың»,— дед1 де,
Хүсайын хажы атты аталыгы бар ед1, соның атыя
атап: «Сонымен кеңесежн»,— дед1 жэне маган: «Сен
барып пэленше-түгеншелермен акылдас»,— деп бес
к1сшщ атын атады. Содан кейш: «Спандиярга айт,
соддн соң осы кештщ 1ш1нде маган жауабын айт»,—
деш. Мен барып бэр>мен сөйлесш келд1м де: «Спан-
дияр сүлтан бастап баршасы менщ ойымды макул-
дап, тек кенлкпрмешздер деп жатыр»,— дед!м. Сонда
хан: «Мен Хусайын хажымен кеңесш ед1м, ол: «Үл-
дарыңыздың б1рш өлпрсещз, кдлгандары С1зге сен-
бес»,— дедц сондыктан мен мүндай юп кыла алмай-
мын»,— дед1. Мен айттым: «Бүдан бес-алты жыл бү-
рын Хорасаннан келгенде Хүсайын хажының агасы
Күрбан хажыны Хабаш пен Илбарысты шакырта
Ж1бердщ1з. Екеушщ кдсында жеттстен артык ккп
жок едц С1зге келш: «Ит басты, сиыр аяктыдан
баскдның бэр1 жиылыпты»,— дедь С1зге жалган ай-
тып, С|зд1 ХиүккД” кдшырды. Илбарыс султанның
еопнде күэетнп болып жүрген Достым мен Ес1м
екеу! де Хүсайын хажының жакын шклер!, егер сүл-
тан өлсе, олар да өлу керек. С«зд1 устап түткынддп,
малыңызды алганнан соң, енд1 не калды?»
176
Б1р сагат ойланып отырды да: «Мен мундай 1ске
бара алмаймын, муныады кой, Эбьлгазы!» дедк Хан-
нан үмп үзгеннен соң; аттанып жарым түнде Спан-
дияр сүлтанга бардым да, болган окиганы баяндап
берд,м. «Хан болмаса, С1з барсыз, С1здщ дегежщзд!
1стейш»,— дед1м. Сонда Спандияр султан: «Олай
деме, Эбйлгазы, экем дүрыс көрмеген 1ст1 мен юте
деп ешуакытта айта алмаймын, бүдан соң мүндай
сөзд! маган айтпа!»— дедьКдйтып үй1ме келд1м.
Спандияр сүлтанның нөкершен б1р найман ж!пп ме-
нщ кеше барып сөйлесш кдйткднымды бйпп, Хабаш
сүлтанга хабар бершп. Одан кей1н ол мешмен дүш-
пан болды, экем Хиүкка кетп. Спандияр сүлтан
Ьазарасыбка кетп. Хабаш сүлтан Илбарыс сүлтанга:
«Өкем кдйтып кетп, т?з келсш»,— деп К1С1 шаптыр-
ды. Менщ сырым эшкере болды, ек1 дүшпанның ор-
тасында отыра алмадым, көшш экемнщ соңынан кет-
пм. Маган Кят уалаятын сыйлады. Экем бүл окига-
дан бес ай өткеннен соң өмндь Балаларының өз1не
карсы шыкпагандары — Спандияр сүлтан мен маган:
«Аттансын»,— деп к1С1 Ж1берд1. Шэршмүхаммед сүл-
танның анасы Үргешште ед1, сүлтан Хиүкка экесш
көруге келш ед1, оны кдйта Ж1бермед1. Аттанды.
«Үлдарымның кдсында он жаман ниеттеп к!с1 бар,
егер оларды маган устап берсе, улдарымды үлым деп
ауыздарынан сүйш кдйтармын, егер оларды бермесе,
оларды жау санап, шайкдсамын. Тэң1р1м К1мд1 кол-
даса, сол жеңер»,— деп балаларына ккп ж1берд1.
Бүл сөзд1 еспген бойда коска ккп тагайындадым да:
«С1здер судан өте бер^ңдер»,— деп экем касына бар-
дым. Олар Хиүктан шыгып Кэнд1мкен деген кентке
түскен екен. Хан: «Кдйдан келесщ?»— деп сүрады.
Мен: «Кяттан келемш, ойыма 61р жаман ой келдц
соны С1зге айтайын деп келд1м»,— дед1м. Хан: «Айта
бер»,— дедй Мен айттым: «С1здщ бара жатканыңыз-
ды ол екеу1 бүпн ес1тер, елге шапкыншы ж1берер. С1з
Спандияр сүлтанмен судың берп бепмен жүрсещз,
мен кдз1р кепп, намаз уакытында Кятка барсам, одан
арада б1р конып, ел 1шше жетер ед1м. Өз1мн1ң кдсымда
сепз жүз нөкергм бар, сахарада отырган өзбектер-
дщ көпшй11п Хабаш пен Илбарыс сүлтандардан ко-
рыккдннан б«зге келер. Олардың кдсында екьүш
жүзден артык К1С1 жок-ты. Мен барган соң ол екеуь
нщ кдсына К1С1 Ж1бермесп1н, С1з жылдам жүрсешз,
7-2835	177
бф ок атпай кдшып кетер. Егер мүндай ютемесеңГз.
С13 барганша елдщ жнтттерш жинастырып, кдрсы
келш согысар. Онда кудай тагаланың шмд! колдай-
тыны белпс1з».
Хан отырып: «Бул сөздерд! кхмнен үйренш кел-
дщ?»— деп сурады. Мен: «Ешк1м үйреткен жок, ез
акылым»,— дед1м. Онда хан айтты: «Бул сөзд1 үйрет-
кен адам намакул ккп, сол кющд! алып менщ кдсыма
кел». Амалым жок, кдйта барып, косымды көипрш,
хан кызмепне келд!м, одан көшш Екппкумы деген
жерге түспм.
Ол күн1 тагы да: «Меж Ж1берщ1з, мен болмасам,
Шэршмухаммед султанды Ж1берщ1з. К1С1 жауды ат-
пай, шаппай алар болса, атысып, шабысып не жы-
нымыз бар?! Менщ айткднымды 1стесең1з, Хабаш пен
Илбарыс султандар ок атпастан кдшып кетер, егер
Ъны ктемесешз, к жаман болар»,— дед!м. Хан кд-
был кылмады, одан соң ханның бектер^не айттым,
олар да менщ сөз1мд1 макул көрмедй Акыры, көрш,
б1лш барып, балеге ушырадык. Көипп Өли султан
каздырган Тасты жармыштың сагасына барып едис,
кдрауылдар келдь Жау жакын екен, кдрсы келдд.
Үрыссып едис, тез жеңшдис. Араб Мухаммед ханды
туткындап, Хабаш султан кдсына апарды. Сол сагат
оның көзш ойдырып, К1с1ге тапсырып Хиуктагы ор-
дасына Ж1берд1, өз1 Спандияр султанды куып, Ьаза-
расыбкд кетп. Мен пакыр Кятка бардым, одан Бу-
харага кетпм. Спандияр султан, Шэршмухаммед
султан жэне Хорезмшах султан Ьазарасыбтың. ка-
малына тыгылды. Хабаш пен Илбарыс султандар
кырык күн кдмаганнан соң ккл ж1берш жарасты.
Спандияр султан Меккеге кетп, Шэршмухаммед
султанды алып кдлып, Кятты бердь Хорезмщах сул-
тан он екц Ауган султан он жасында едц Хиукта ана-
ларының кдсында болатын. Шэршмухаммед султан
Кятта төрт ай турганнан соң кдшып Бухарага, менщ
кдсыма келдь Спандияр султан барып бурынгы Шах
Габбасты көрдь Хабаш султанның экесш майып кыл-
ганы хижраның мың отызыншы, тауык жылында едк
Хабаш султан Үргешш пен Уэзфде болды, Илбарыс
Хиук пен Ьазарасыбта болды. Араб Мухаммед ханды
үш күң1 жэне ек1 К1нп улымен кум кдладд елпрдГ
АРАВ МҮХАММЕД ХАННЫҢ ШЭЙ1Т БОЛРАНЫ
ЖЭНЕ СПАНДИЯРДЫҢ ХАН
БОЛРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Б>р жыл болганнан соң Илбарыс султан агасы
Хабаш Султанга айтпай экес! мен ек1 кшп шкпн Хи-
дод келпрштг Спандияр султанның ек1 улы бар ед1,
рткеш үш жаста, к!Ш1С1 жас жарымда, Хиукта Ил-
5арыс султан кдсыяда едь К1ш> Ш1сгАуган султанды
«үны агам өлпрсш деп агасы Хабаш султанга Ж1-
5ерд1. Экеан жэне Хорезмшах атты Ш!С1н, Спандияр
:үдтанның ек1 баласы төртеуш 61р жерде өлт1ртт1.
Хабаш сүлтан: «Бул жас баланың не К1нэс1 бар»,—
цеп, өлпрмей, орыс патшасына Ж1берд1. Ауган сул-
зн орыс колында тогыз жыл турганнан соң кдйтыс
кшды. Одан нэс1л кдлмады. Шах Раббас Спандияр
ултанга: «Хорасан етепне бар, журтыңды ал»,— Деп
*ухсат берш, үш жүз ккй косты. Ол Дарунга келд),
дан Өбухан тауына барды, Теке жэне Сарыктан
етгпс к!С1, Жэумггтен он К1С1 крсылды. Ол уакытта
лбаш султан Аму суының кубыла жагында Түк кд-
асының кдмалында отыр едь Жарым түнде келш,
абаш султанның үйше барып юрд1, өз! үжнде жок
й. Б'ф нөкер!Н!ң үй1не барып, конак болып жатыр
й. Жаудың сырнайы мен кернейш ест1д1 де, аттанып
1шып, 1Н1С1 Илбарыс султанның кдсына барды. Ил-
>рыс сүлтан Хабаш султан екеу! Спандияр султан-
карсы жүрд). Үргежште Араб Мухаммед ханнан
ане менен кдлган жэне Шэршмухаммед султаннан
аган б1раз нөкер бар ед1, барлыгы Спандияр сул-
 жанына жиылды. Бакырган астанасында Сейп
а уалаятынан Назархожа дейтш б1р К1С1 бар едг
4арыс султан оның кызын алып едк Ол жалган
мен! дос көрш, Ярлыкпен Бакырганнан аттанып,
жидияр сүлтанга: «Мен пакыр саган багынуга ке-
к1н, жакын отырган елдерден эскер жиып ала ба-
иын, сондыктан ек1 күн кеиппп келем1н»,— деп
5 Ж1берд1. Өз1 елу К1с1мен ел аралап эскер жинады.
л күңдер! халыктың көпшЫп аттанып: «Спандияр
тганның келген1 жаксы болды, атасын өлпрген
пямдардан күдай куткарды»,— деп, топ-топ болып
андияр сүлтанга келе жатыр едь Назархожа үш-
п жүз эскермен елдщ Спандияр султанга көмек-
ьеле жаткдн үлкен жолының үспнде дарияның
гасына түсш, ор казып, келе жаткдн кюйлердж
174
61р бөлепн сөзбен, б>р бөлепн күшпен өз1не косып,
оларга: «Күддй көрсетпесш, Спандияр сүлтан жүртты
алса, еркектер1ңд1 өлпрер, үргашыларыңды Өбухан
мен Мангышлак түршпешне сатар, егер менщ бүл
сөзгм жалган болса, тэщр! щ каламы үрсын»,— деп,
эр К1С1 1ң алдында б>р ант 1шшт1. Сүлтанга келе жат-
кдн К1С1Н1Ң алды: «Үй-шггерщд1 түржпен олжа ете-
Д1»,— деп ант-су ппкеннен соң корыкты. Кдра халык-
тың жылкы мен сиырдан не өзгетелнч бар. Хабаш
сүятан кдшып кеткенде, жаксы нөкерлершщ барлыгы
кдлып, Спандияр сүлтанга: «С1зд1К1М1з»,— деп түр
едь Назархожаның жакын жеткенш есггкен соң, бар-
лыгы кашып Назархожаның касына барды. Спан-
дияр сүлтан барып үрысты да, жеңйцц. Кдшып, Ман-
гышлаккд барды. Адамгершшнз бар халыктан көп
к1С1 соңынан барды, түрпитеннен үш мың ккп ко-
сылды. Кдйтып келш, Үргеншгп алды. Илбарыс сүл-
танды үстап, өлпрдь Хабаш сүлтан кдшып Сыр бо-
йында отырган каракдлпактарга барды, б!рак онда
да түра алмай, Жем суының жагасында отырган май-
гыт мырзаларынан Шайың мырза деген бар ед1, со-
ган барды». Хабаш сүлтан б>р кезде Үргеншгге отыр-
ган Мангыттан колга түскен елдерд! Шайыңга берш:
«Барып, атаң жүртына отыр, жан-жакка кеткен ел
болса, сен1 жүртка келд! деп сенщ кдсыңа жиылар;
ел болсаң, Хабаш сүлтан жүрт кылды деген жаксы
аты маган кдлар»,— деп, Шайыңга көп сыйлыктар
берш ж1берш ед1. Өз1мнщ жаксылык жасап, ел кыл-
ган нөкер1м деп Жем суындагы Шайың мырзага ке-
лш ед1. Шайың сүлтанды жэне нөкерлерш устап алып,
Хабаш сүлтанды Спандияр ханга Ж1берд1, нөкерле-
ршщ ат-тонын алып, өздерш коя бердь Спандияр
хан Хабаш сүлтанды алып келйямен өлпрдь Хабаш
пен Илбарыстан еш түкым кдлмады.
Хабаш сүлтанды өлпргеннен кеюн ек1 айдан соң
Спандияр хан үйгыр, найманды кырды, одан соң бар-
ша езбекпен жау болды. Өзбек үш бөл1нд1, б1реулер1
мангыт, б1реулер1 кдзак, енд1 б^реулер! Мауреннахырга
кетп. Үш жылдан соң үш жаккд кеткен өзбектерден
он үй, бес үйден жиылып, Аму суының тешзге күяр
жер1нде үш мың үй болды. Бүхарада отырган өзбек-
терден сепз жүз үй жиылып көплп, Кят үспнен мың
үй өзбекке косылмаккд бара жатканда, Спандияр
хан судан өтш, ол өзбектердщ барлыгын кырды. Хиж-
180
раның мың отыз ек!нш1 доңыз жылында хан болып
ед1, он алты жыл патшалык кылып, он жетшцп жыл-
дың басында жылкы жылы опат тапты. Бүдан кежн
болган окигалар пакырының дастандарында баяйда-
лар, енш1 алла!
ЭБ1ЛГАЗЫ ХАННЫҢ ДҮНИЕГЕ КЕЛГЕН1Н1Ң БАЯНЫ
ЖЭНЕ ОНЫҢ АТА-БАБАЛАРЫНЫҢ ТАРИХЫ
Б13 Үргежш уалаятында хижраның мың он төр-
Т1нш1 коян жылы рабигалауыл айының он бес^нде
дүйсенб! күн1 күнжң шыгуымен кдтарласып дүниеге
кел1пп1з. Б13 дүниеге келместен отыз жыл бүрын
Хост мүнарасының жогарысын Кдра айгыр тогайы
дейд1 екен. Аму суы сол жерден жол жасап, агып,
Түк каласына барып, тещзге күйган екен. Сондыктан
Үргежш шөл далада кдлыпты. Үргежштщ кдласы-
ның халкы жаз болса, ханның бастауымен Аму суы-
ның жагасындагы алкдптарда епн епп отырып, епн-
Д1 жинап алганнан кейш Үргежшке кдйтып келед<
екен. Б1з дүниеге келген жылдың жазгытүрым уа-
кытында он жеп ккл орыскд саудага кетт бара жат-
кднда Кошжайык деген жерде мың кдзак орыска
тап болады. Екеуж пр! кдлдырып, баскдларын өл-
пршть Сактаган юсйлерден Үргежштщ хабарын сү-
райды. Олардың 61реу1 түрюстандык ед1, ол: «Үрге-
жш шаНарында эскерден 6»р де ккл жок, нөкердщ
жакын отырганы 6»р күндйс жолда. ШаЬардың б!р
жагы — шөл, ол жактан жүз мың эскер барса да,
шаЬарга к^ргенше байкдлмас»,— дедк Орыстар мү-
ның сөз1не сежп, түркгстандыкты басшы кылып, мың
К1С1 кел1п, Үргежштщ Мырза какпасына юрж, эуел1
дүкенде түрган 61р кдсапшыга кездесж: «Жейтж не <
бар?»— деп сүраган екен. Кдсапшы оны нөкерлер-
Д1ң 6»р1 гой деп ойлап: «Бок жемесең, ештеңе жок,
ет к1с1жң арманы гой»,— депть Орыстар сол күж
жаксылы-жаманды мың К1С1 өлпржтк Экем1з келш
согысып, орыстан 6»р К1С1 кдлдырмай кырыпты. Бүл
окигадан кырык күн өткенде 613 дүниеге келттз.
Атам: «Мүның жолы мен кадамы күтты болды, 61зге
жеңгс экелд! жэне мүның андсының жамагатын га-
зылар дейд1, оның да орны бар»,— деп, атымды Өб1л-
газы крйыпты. Экем1зд1ң аты — Араб Мүхаммед хан,
оның экес1 — Хажымүхаммед хан, оның экес1 —
181
Эмщ хан, оның экес!— Йадгар хан, оның экесг—
Темйршейх, оның экес! — Хажытолы, оның экес! —
Арабшах, оның экес! — Полат, оның экес! — Менку-
тем1р хан, оның экес! — Бадакүл, оның экес! —
Жошы, рның экес! — Шыңгыс хан. Одан кежнп ата-
ларымыз жүртка белпл! болар.
Енд1 анамыз жагындн айталык. Анамыздың
аты — МеНрабану ханым, оның экес1 — Жангазы
сүлтан, оның экес! — Шергазы сүлтан, оның экес! —
Сүлтангазы сүлтан, оның экес! — Илбарыс хан, оның
экес! — Бүрге сүлтан, оның экес! — Йадгар хан, осы
жерден атамыз бен анамыздың аталары косылады.
Алты жаска жеткенде анамыз кдйтыс болды, он
алты жаска жеткенше Үргежште экем^зддң колында
болдык. Одан кейш экем1з Үргешшпң жартысын
үлкен агамыз Хабаш сүлтанга, екшпй жартысын
61зге бердь Б1р жылдан соң Илбарыс пен Хабаш
атты агаларымызбен жаулык басталды. Сол себептен
түра алмай, Хиүкка экем1з кдсына келдж. Олар Кят-
ты сыйлады, ол кезде жазга салым едь алты ай Кятта
түрганнан соң, экем1збен б1рге аттанып, Хабаш пен
Илбарыс үспне бардык. Ол окиганы бүрын да айт-
кднбыз. Б1зд1ң хан топ күрып, Спандияр ханды сол,
мен пакырды оң кылып үлкен үрыс салдык. Мен үш
ат жыгылганша үрыстым, барлык жүрттан кейш шык-
тым. Кдсымда алты ккя болды, артымнан жау куып
келд1, кдйта үрыстык, олар кырык ккя кетерше ат
койды. Кдштык, кдсымдагылардың эркдйсысы эр жак-
ка кетт1, кдсымда б!р-ак ккп калды. Жау артымнан
калмай аткылап келедц б1р уакытта б1р ок аузыма
тиш, иек сүйепмнщ быт-шытын шыгарды, аузымның
1ш1 кднга толып кетп. Дарияның жагасы кдлың тогай
ед1, б1р үлкен агаштың түбше жасырындык, жау 613-
Д1 көрмедь Сөйтш келе жатканымызда атымның аягы
тышканның 1Н1не к1рш кепп күлады, мен төрт-бес
кадам жерге үшып кетпм. Ат орнынан түра салып,
кдшып кетп. Кдсымдагы жас бала едц астындагы
атын бер1н: «Жэке, С1з бара берщ1з»,—- дедь «Бүл —
жат жау емес, мең кдйда барсам да, соңымнан кдл-
мас, одан да судың аргы бепне өтей1н»,— деп ойлап,
тездепп судың жагасына келд1м. Мен барган түс пк
жар екен, түсепн жол таппадым. Содан соң өэеңд!
жагалап жүрш б1р жол тауып, төмен түст1м. Төменде
б1р жардың түб1нде үш кки түр екөн, 613Д1Ң ккзыер
182
екежн 61лд1м, кдстарына келш ед1м, мен> таныды,
б1рак ештеңе демед! жэне маган көмектескен де жок,
өз ютер1мен болды. Садагым мен кылышымды шешш,
енд1 сауытымды шешейж деп жаткднымда, жардың
үст1не бес-алты кйй келш, меж көре салып аткылай
бастады. Кдсымдагы үш кйп жалаңаш едь суга тү-
сш жүре бердь Жау жардан түсейш десе, жол жок,
жардың үстжен меж аткылай бердь Сауытты ердж
кдсына салып, ки1М1ммен суга түспм. Шапкдндд кы-
зып келген ат су 1шуге басын сала бердь колымда
кдмшы да жок, көп бейнетпен атты суга салдым,
атты жанамалап жүре берд!м. Артыма көз тастап ед^м,
жаңагылар эл1 атып түр екен, 61рак күдай сактап, б1р
ок та тимедь Аузымдагы толган кднды түюрш тас-
таймын жэне тола бередь Етжтщ 1Ш1не су толган соң
эр аягым он батпан болды, барша ки1М1м су болды.
Судың орта жерже жеткенде, атымның кулагы мен
мүрны көр1нд1, өзге жер1 су астына кетп. Б>р жасы
үлкен кэрия айтушы ед1. «Эр кашан жаудан кдш-
кднда кжммен суга түссещз, б1р аягыңызды күйыс-
кдннан ӨТК13Ш, аттың күйрыгына койыңыз, б1р аягы-
ңызды үзеңпне койып, өзщйз пк түрыңыз, б1р колы-
ңызбен ерд1ң кейжп кдсын басыңыз, б1р колыңыз-
бен аттың пзгжж тартып түрыңыз. Мүндай кылма-
саңыз, ат сауытты, ки1мд1 к1сж1 алып шыга алмас»
дейтж. Ат батып бара жаткднда сол К1С1 щ сөз1
ес1ме түсе калды, солай 1стед>м. Аттың төсже дейж
жогары шыкты, атылган октай жүзш бердь Судан
аман шыктым, жаңагы үш ккя менщ кдсыма жиыл-
ды. Ек1 күнде Кятка келд1м, нөкерлер^ммен он к1С1
менен бүрын келш, меж өлд^ге жорып отыр екен.
Олармен косылганнан кейж ат пен азык алып, Мау-
реннахырга кетпк. Самаркандка барып, одан өтш
Бүхарада Имамкүлы ханды көрд1м. Үлкен күрмет
кылып: «Жаксы келдщ, ж1пт екенсщ, жүртка кдй-
тып барасың, кдм жеме!»— дедь
Спандияр хан кдшып, кызылбаскд барды. Шэрш-
мүхаммед сүлтан Илбарыс пен Хабаштың касында
кдлып едц б1рак онда тура алмай, межң кдсыма кел-
Д1. Спандияр хан барганда кызылбастың патшасы
Шах Габбас ед1, ол Спандияр ханга: «Дарүн, Ын-
сайга бар, Үргежшке К1С1 ж1бер, Өбухан түрпспежне
К1С1 сал»,— деп рүхсат берш, аттандырды. Спандияр
хан Дарүнга келдц б1зге мс1 Ж1берд1: «Келсж, жүрт-
183
ты б:рге алайык»,— депть Имамкүлы ханнан екьүш
рет рүхсат сүрадык. «Өз1м көмек берш, жүртыңды
алып беремш»,— дедь Спандияр хан Үргеншгге эке-
с1Н1ң, өз1Н1ң жэне менщ нөкерлер!м1збен сөйлестц
көб1реп менщ нөкер!м едь Пэлен айдың палеж күш
деп уэделесть Тагы да аттанып жүрд1, өзшщ касында
үш жүз К1С1С1 бар едц Өбухан лүрйспеншен жүз ккл
косылды. Ол уакытта Илбарыс Хиүкта едц Үргенпи
суы күрып, шөл болып едь Сондыктан Хабаш Түк
каласына жакын жерде Аму суының жагасында шеп
күрып ор казып отыр едь Сахар уакытында келш,
шептщ 1ш1ндеп Хабаштың үйш басты, Хабаш үжнде
жок екен, естп кдшып күтылды. Спандияр' сүлтан
жайында айткднда мүның бэрш айтыппыз.
Б1з Имамкүлы хан кдсында ек1 жыл түрдык. Спан-
дияр хан жүртты алды деген хабар келдь Имамкүлы
хан: «Енд1 бар»,— деп рүксат бердк Шэршмүхам-
медпен б1рге Үргежшке келдйк. Спандияр сүлтанды
хан көтерд!, Хиүк, Ьазарасыб пен Клтты ол алды,
Үргеншгп б1зге бердь Уэз1рд1 Шэр^пмүхаммедке
берд1. Бүл окига хижраның мың отыз үшшип до-
ңыз жылы мизам айында болып едь
ЭБ1ЛГАЗЫ ХАННЫҢ ЖИЫРМА Б1Р ЖАСЫНАН
ЖИЫРМА ҮШ ЖАСЫНА ШЕЙ1Н БАСЫНАН ӨТКЕН1
Мен жиырма жаста ед1м, келер тышкдн жылы
күз епн орып болганнан соң барша халык Спандияр
ханды бдрып көруд! дүрыс көрдь Шэршмүхаммед
сүлтанмен косылып, аттанар болганда Шэршмүхам-
медт1 үш жаксы к1С1С1мен, өз1мнщ акылдасатын ек1
к1С1ммен косып шакырдым. Жиналгандардан: «Хан-
ды көруге аттангалы отырмыз, шздер не айтасыздар,
Спандияр ханнан коркынышымыз бар ма?»— деп
сүрадым. Олар: «Ондай коркыныш жок»,— деп, ат-
тануды макүл көрдь Оларга: «Ешк1мге айтпай-
мыз»,— деп ант 1шк1зш, мынаны айттым: «Спандияр
хан жүрт алгалы б1р жыл болды, кырдан келген
түр1кпендерд1ң жаксыларына рүксат бермей, не үшш
сактап отыр. Өлбетте, оларга берген б1р уэдес! бар.
Б1з барганнан соң өзбекп кырар». Отыргандар: «Оның
амалы кдндай?»— деп сүрады. «Хан касына 613 бар-
масак, Хиүкта отырган өзбект! кыра алмас, сондыктан
бармалык. Егер баруды дүрыс деп шешсешздер, Хи-
1Я4
үкка жакын жеткенде өзбек, түркпен, Спандияр хан-
ның нөкерлер1н1ң баршасы б1зге карсы келер, түрж-
пенд! сол жерде кыралык- Спандияр ханның алдына
барып, мойнымызга аркан салып арыз кылалык-
«Түркпен П1к1рс1з, акылсыз халык, б1здермен ежелп
дүшпан, сол үш1н жанымыздан корыктык- С1зден
рүксатсыз бүл 1ст1 кылдык» деп айталык» дед1м.
Шэршмүхаммед сүлтан меж келеке епп: «Спандияр
ханды өлт1рел1к, Өбшгазы агамды хан көтерелж»,—
дедь Отыргандар межң сөз1мд1 жаман көрт, Шэрт-
мүхаммедтщ сөзте косылды. Үйгыр Халкынан К,үр-
бан хажының үлы Күлм.үхаммед деген отырып:
«Мүндай сөзд! айтпаңыз, егер айткдндай болсаңыз,
Спандияр ханга айтамын»,— дедй Мүнан соң амал-
сыз Спандияр ханды көругө келдпс. Көргеннен соң
үш күн Хиүкта түрдык, төртшш! күн кдйтып кете-
Л1к деп ат ерттетт түрган уакытта: «Үйгыр мен
найманды өлт1р1ңдер, өзге елдерге тимеңдер»,— деген
жарлык бершд!, жер жерден айгайлап табылганын
өлпре берд1. Сол күж шаЬар 1ипндеп үйгыр мен най-
маннан жүз, өзбектен он К1С1 1 өлт!рд1. Барша өзбек-
ке шабуылдап коя бердь Найман баЬанасы мен Ьа-
зарасыбтан Хост мүнарасына дежн отырган өзбекп
шапты, куып жеткендерш өлпрдц жетпегеж 1ң ма-
лын алды. Үйгыр мен найманның кары, жжгг жэне
жаңа туган балаларын б1р айлыгына шейш өлт!рд1.
Шэршмүхаммедп Үргежшке Ж1бердг «Өр жерде
отырган үйгыр, найман болса өлпр»,— деп бүйрык
бердь Меж алып кдлып, б!рнеше К1С1Ж меш багуга
тагайындап, сактады. Үргежштщ өзбеп отырып:
«Өбшгазыны кдлай етсек колымызга алдырамыз,
күшпең алдыра алмаспыз, не болса да баска б1р ама-
лын табалык»,— деп кеңесп. Барша өзбек өз жүртын
тастап: «Бүхарага көшпк. Егер 613Д1 келмесш десе,
Спандияр хан б!зге Өбшгазы мен Мүхаммед Хүсайын
бект! ж!берс1н. Сүлтан агасының уэкшджш, бек бар-
ша түр1кпеннщ уэкйлдптн алып: «Жамандык жок»
деп ант 1шсе, түралык, болмаса Шаршмүхаммедп
алып кетпк»,— деп көшшп. Елдщ алды төрт көипп,
соңы ек1 көшкеннен соң түр!кпендер б1р жаксы к1С1С1н
Спандияр ханга шаптырыпты. Бесш намазын окып
отыр ед1м: «Үргежштен Тэщрберд! келД<»,— дедь
Бүл өз1 түр1кпенжң сыйлы К1С1С1 ед1 эр1 коркак ед1.
Оның коркактыгы менщ жетпеген ажалыма себеп
185
болды. Ханды жэне түржпенд! коркытты. Сол бофде
хан: «Өзбектщ артынан Эбшгазы сүлтан мен Мүхам-
мед Хүсайын бек барсын»,— деп хүк1м кылды. Б1з
аттанып жүре бердж, Үргешшке келдж. Ол уакытта
Үргеншггщ каласы шалде кдлгандыктан, Амусуының
күбыла жагындагы Түк каласының касынан камал са-
лып, сонда отыр едж. Кдмалда өзбектен ешк1м жок,
мен барып үшме түспм. Шэршмүхаммед менщ касы-
ма келдь Мүхаммед Хүсайын бек б1р сарттың үжне
түстк Шэршмүхаммедпен б1рге барган түржпендер,
бекпен 61рге барган түржпендер жеттс-сексен ккп
бек кдсында болды. Өзбектщ баршасы судың аргы
бепнде, олардың 1ске жарайтын отыз ккйс! меш кө-
руге келд1. Бүл айткан сөздер1м1здщ барлыгы б1р
күннщ 1Ш1нде болган окига ед1, түнп намазды окы-
ганнан соң баршалары Жиылып, менщ касыма келш,
жүрт мэслихатын кылды. Шэршмүхаммед сүлтан
бастап: «Бүл кеште төрт жаккд ккп ж1берелж, таң
атканда мың ккя какпада эз1р болсын, Мүхаммед
Хүсайын бектщ басшылыгымен бүл түржпенд! кыра-
лык, Хиүктагы отырган түржпендерд! шабалык, бүл
кыс Хиүктың какпасын камап, жаз шыга алармыз»,—
дед1. Мен оларга: «Бүл түржпенд! кырып тауыса ал-
массыз, Хиүкты камап жатсаңыз. үйщ1з иес1з калар,
калмак келш, үй 1шщ13Д1 алып кетер. Хүсайын бек
бастаган түржпендерд! жаксы сыйлап ж^берелж.
Шэршмүхаммед Киж камалында кыстас 4н, өзбектщ
барлыгын күз болганда көипрш, Шэршмүхаммедпен
613Д1Ң арамызга келпрелж, бес жүз үй, мың үйлж
б1р шеп салып кыстасын. Кдлмак келетж ек1 жолга
карауыл салалык. Күттың оны болганда б1р ккяге үй-
ретел1к, атын терлетш, суыт жүрш менщ алдыма
келс1н де: «Жолга салган 'карауылдардан келемщ,
түнеукүн! кеште кдлмактың үлкен колының жүл-
дыздай болып түрган отын көрдж, карауылдар өздер!
кашты, маган үш ат берш едц екеущ жолда тастап
келемш»,— десш. Сол бойда мен бүл жерден атта-
найын, Шэршмүхаммедке кЫ ж!берейш, ол да сол
бойда аттансын, б1р жерге жиналалык. 1иим1зде көп
болса бес-алты жүз түржпен болар, оларды сол жерде
кыралык. Содан соң Хиүкка баралык. Бүл уакытта
Абухан мен мангышлак түржпендер! астык алуга
Хиүкка келед1, баршасы үйдьүшне кетер, жазгытү-
рым кой коздар уакытта Хиүкта от болмас, сондык-
186
тан Хиүк түрйспен! күмга кетер, сарт епн екпек үшш
кент-кенпне кетер. Хиүк 1Ш1нде Спандияр хан кдсын-
да көп болса жүз, аз болса елу ккл кдлдр, кенеттен
барып кдкпаның алдына түселйс»,— дед!м. Межң сө-
31МД1 тыңддмады, акыры өздершщ басына жэне ма-
ган көп бейнет келпрдь Мүхаммед Хүсайын бек 613-
дщ кдс кылганымызддн хабардар болып, ел үйык-
таган уакытта кдкпадан шыгып, кашты, 61зд1ң келщ-
дер деп шакырган нөкерлер<м1з намаз уакытында
келдь Мүхаммед Хүсайын бек ол уакытта б<раз жерге
жепп кдлып ед1. Үлкен-к1ш<с1 отырып кеңесп. Мен
айттЫм: «Спандияр ханга: «Мүхаммед хүсайын бек
өз1 коркып, кдшты, егер б1здщ ойымызда жамандык
болса, 613 топты жүрт — отыз-кырык К1сж1 шаЬардан
шыгарып коя берер ме едж, егер кдкпаны күзетш
түрсак, кдйдан шыгып кетер ед1»,—дежк* Спандияр
хан бүл сөзге сену! мүмкш. Анадагы айткан сөз1мд1
тагы дд айтамын: «Жазгытүрым болган соң калмаккд
аттанган болып, күтпеген жерден Хиүктың кдкпасы
алдына түселж». Шэршмүхаммед бастап бэр1 менщ
сөз1мд1 макүл көрмед> де, кдз1р аттанбакты дүрыс
көрдЕ Сөйпп Хиүк үст1не жүрдг «Жаман 1с кылды-
ңыз, жүртты бүздыңыз»,— деп айта-айта ек1 күн соң-
дарынан ерд1м. Хикаң арыгының жагасындагы Тас
көгйрж деген жерге барып түспк. Түржпеннщ аш-
арыгын үстап өлт<рд1к, сарткд тимедж, өзге кенттер-
дщ барлыгы Хиүккд көппп ед1. ХанкдЬтан 6>р үй де
көшпеген ед1, эр күнде базар болып түрды. Кырык
күн түрганнан соң кдлмак келд1, елдщ б>р бөлепн
алды дд кайтып кетп. Халыктың намыстысы кдлды,
жамандары үйлерше тарады. Оны түрпспен естщ1,
түрйспендерге Өбуханнан жэне Мангышлактан көмек
келдь Оддн соң Хиүктан шыгып, Шешменщ үспнде
б1збен үрысты. Б1здщ жасауымыз түрган жер б1р
жапан түз болды, олардың жасауының арты алты-
жеп арык болды. ¥рыс кызган кезде аттылы, жаяуы-
мыз бар: «Алла», «алла» деп жүпрдйс, жау кдшты,
жаудың туы алты арыктың ортасында ед1. Жаяулар
тудың сыртына дейш елпре-өлпре жетп, жау кдшты.
Енд1 олжаддн күр кдлмайын деп аттарына жүпрдь
Аттарына мш1п кдраса, жау жеп арыктың ортасына
б1р жерге жиылып, топ болыпты. Б>р сүт пкпрйм уа-
кыт кдрап түрды. Жаудың б1р үлысы кдлып, б1р үлы-
сы кдшып кеткен екен, одан б1здщ хабарымыз жок.
187
Жэне бзр үрыска түсуге батылдары жетпедц каи/гы.
Шэршмүхаммед екеумйз турып кдлдык, эскердщ бэр1
кеткенше түржпен карап түрды. Одан кешн арыктан
б1раб1рлеп өпп, 61зге карай шапты. Сол уакытта межң
касымда ешк1м калмады. 1ш1мнен: «Бул кашкан эскер
коска барып, аттан түсш б1р!ксе жаксы, егер ондай
кылмай, каша берсе, бүпн күн батканша куар болса,
жан калмас»,— деп ойладым. Сүйтпм де, аттың басын
коя берд1м. Эр жерде: «Шепке к!р, шепкё К1р, шепке
юрмесең, түкымың калмас»,— деп айгайладым, шеп-
ке келд1м, отыз-кырык ккя шепке юрмей кетп. Төрт-
бес жүз К1С1 менен бүрын келш, костан эр1 кетш
барады екен, куып жетш кайтардым. Келгенш шепке
К1рпзд1м, аттарының ерлерш алгыздым. Б1здщ К1сь
лердщ соңрмен жау б1рге келд1, жаяулап шептен
шыгЫп, кешке шешн үрыстык. Түрйспендер мылтык
оеы жетпейпндей жерге келш, шеп күрды. Алты күн
үрыстык. Жетшпп күн: «Жарасалык»,— деп К1С1 жь
берш, жарастык. Ызге Спандияр хан: «Жамандык
кылмаймын»,— деп ант бердь Б1з оган: «Сен көшш,
күн шыеыс жакка кет, 613 үжм^зге кетелйс»,— дедйс.
Ол көшш кетт1, 613 шептен шыеып, дария жагасына
барып кондык, одан ертемен үййшзге кетпк. Шабыл-
ганнан калган дарияның ек1 жагасында отырган өз-
бектердщ барлыгы көтерцйп, Үргежшке карай көигп.
Енд1 Спандияр ханды айталык. Оның жараскан-
дагы ойы мынау екен. Ант 1Ш1П өзбекп шептен шы-
гаралык. Шыкканнан соң сол сагат дария бойына
жетк1збей, артынан барып алалык. Осы оймен көшш,
б1здщ жогаргы жагымызга шыкты. Түрпспеңге шы-
дай түрыңдар, өзбек шыкканнан соң артынан бара-
лык деп айтса да, түржпендер тыңдамай, ХанкдЬтың
сыртына шабуылдап коя борттг Хан касында жүз
К1С1 калыпты. Үш күнде ХанкаКты шауып, олжаны
бөл1сш, бф жерге жиылыпты. Одан соң Спандияр
хан Аму суынан өпп, б1здщ соңымыздан жүршТЁ
Б1здщ соңымыздан көшш келе жаткан елдщ б1р кккя
Хожа көл1нде жауды көрш, елге хабар кылыпты. Ел
үрк1п, Бестөбенщ кырының үстшде б1р жагынан суга
арка сүйеп, б1р жагына арбадан корган жасап, күн
ек1 найза бойы көтершген уакытта келш, урыс са-
лыпты. Екеу1 де жаяу, өз1м барып санадым, өзбек
төрт жүз елу К1С1 едк Түржпен бес мың ккй, ею на-
маз арасына шейш үрысты. Өзбектен жиырма ккй
188
елш, жүз К1С1 жаралы болды, түржпеннен жеттс-
сексен к!С1 өлш, ек1 жүз К1С1 жаралы болды. Ол кеште
жатты, таңда кдйтып үйше кетп. Ол жаз Спандияр
хан Хиукта, Шэр!пмүхаммед пен мен пакыр Үрге-
н1ште болдык.
ҮРГЕНЦ11 ӨЗБЕГ1Н1Ң БҮЗЫЛГАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Ел хан жүртынан бездь кетелж дегеннен баска
сөз айтпады, Шолпан жүлдызы туганнан соң топ-топ
болып Бухарага, Түржпен 1Ш1не кегп. Б,р кеткен-
дер1Н1Ң соңынан кудыра К1С1 де Ж1берд1м, оларды кай-
тарып алып келгенше екьүш бөлеп тагы кетп. Межң
касымда түрган жаксылар маган: «Бул халык журт
болмас, С13 кете көрщ1з, 613 соңыңыздан барайык»,—
дедь Аз-аздан кете-кете мизамның акыры, акырап-
тың басында үш топ болды, 61реу1 Бухарага, б1реу!
казак 1Ш1не, енд! б»реу! мангытка көшп. Шэршму-
хаммед Бүхарага кетп, мен кдзак 1нпне кетпм.
Түржстанда Ес1М хан касында үш ай турдым. Ол
уакытта казактың ханы Түрсын хан едц ол Ташкент-
те түратын ед!, Түркктанга келдь Ес1м хан оны көре
барды, меш ес1к алдына койып, өз1 барып Түрсын
хаига көр1Н1С кылып, кайтып келш, межң колымнан
жетектеп алып барды. Түрсын ханга: «Бүл — Йадгар
хан үлы Эбьлгазы, еш уакыт б13ге бул жамагаттан кки
келш конак болган жок ед1, 61зден баргандар көп бо-
лар, бүл С1зд1ң кызмепжзде болганы жаксы»,— дедь
Турсын хан: «Жаксы, сежң айтканың болсын» деп,
өз1мен б1рге Ташкентке алып кетп. Ташкентте Тур-
сын хан касында ек1 жыл турдым. Ек1 жылдан соң
Ес1м хан Түрсын ханды өлпрдь Ес1м ханга: «С1з ек1
ханнан пайда тие ме деп келш ед1м, С1зд1ң 1сщ1з мүн-
дай болды, е1£й руксат болса, Имамкүлы хан касына
кетейш»,— дед1м. «Жаксы айтасың, солай кыл»,—
дед1. Келш Имамкулы ханды көрд1м. Менщ Буха-
рага келген1мд| естп, түрйспен кки Ж1берд1. «Эб1л-
газы сүлтан келсш, жат журтта жүрмесш»,— депп.
Турсын хан Имамкүлының душпаны едц ол елгеннен
соң Имамкулы ханның касында жүрмекке бепм бол-
мады. Имамкүлы хан ек1 рет Түрсын хан касында
жүрш келгежмд! жүмбактап ес1ме салды. Өзбек хал-
кына: «Мен бүл журтта тура алмаспын, С1здер не ай-
тасыздар?» дед1м. Олар: «Уакыт сондай болып тур,
189
түрйспен 1ипне барыңыз, кдшан да болса С1здщ көщ-
Л1Н13 б1зден баска болар деген ойымызда жок. Б1рак
Шэршмухаммедке сенбечйм1з, оның көң1л1 б1зде ме,
элде түржпенде ме, б1лмейм1з»,— дедь Сол кезде
түрйспеннен тагы ккп келдк Спандияр хан түрйспен
Эбйтгазы ханды келпред! деп, оларга сенбей кдшып
Ьазарасыбкд кетть
Одан соң мен бес-алты ккймен Хиүккд келд1м.
Шэршмүхаммед менен ек1 ай кейш Ьазарасыбкд
Спандияр хан кдсына келдд.^Ол екеу! шүгыл жетш,
кдкдага жакын келш түсп, сыртта отырган түрж-
пеннщ кара халкы Спандияр ханның кдсына жиналды,
бес мың К1С1 болды. Менщ кдсымда алты жүз ккп бо-
латын. Б1р күн1 жиырма ккпш Ьазарасыбкд жортуыл
епп Ж1берд1м. Ел шауып, мдл алып келе жаткднда
мас иес1 жортуылдан бүрын келш, Спандияр ханга
хабар кылыпты. Хан Шэршмүхаммедп жүмсап:
«Жортуылды Эбйтгазыга косылмастан бүрын үстаң-
дар»,— деп бүйрык бершп. Жортуылдан: «Б13Д1 кдр-
сыласын»,— деген хабарды алып к-1С1 келдй Б1здщ
Шэршмүхаммедпң аттанганынан еш хабарымыз
жок ед1. Жортуылды кдрсылауга жүз кгст Ж1берд1м.
Хиүктың Күлбанбак кенпнщ күбыла жагында Шэрш-
мухаммед жортуылга кездесшп, сол кезде б1здщ
ж^берген жүз ккй де жетшп. Шэршмүхаммед Спан-
дияр ханга көмек сүрап ккй ж^бершп. Көмек сүрап
б1зге де К1С1 келдц екеу> де б!р уакытта жетгсш, үлкен
үрыс болды. Б1р ет п1С1р1м үрыскдннан кейш жау
кдЪпы. Бүл — үлкен эңпме, оның бэрш айтып жат-
пайык. Тагы жарастык. Сол уакытта ек1 жүз үйл1
өзбектщ жаксы К1с1лер1 Бүхарадан көшш, Кят үсп-
мен Аралга барды. Оны еспгеннен соң Спандияр хан
Шэршмүхаммед пен мею шакырып, Шэршмүхаммед-
ке: «Сен бүл кеште кдшып Өзбек 1Ш1не бар, 613 б1л-
меген болалык»,— дедь Шэршмүхаммед «кдшып кет-
п». Түр1кпенн1ң жаксылары Спандияр ханнан: «1ш-
Ң1здщ кеткенш б1лес1з бе?» деп сүрады. Спандияр
хан ант 1шш: «Б1лмеймш, бул Эбългазының 1с1 бо^
лар»,— депп. Барша түрпспендер .ханның бүл сез1не
сендь Одан б1р күн! Спандияр хан түрпспеннщ жак-
сыларын б1р б1рлеп шакырып, «Эбългазы Бүхарадан
өзбекп ккя ж1берш шакыртып Аралга келпрштц мү-
нан Шэршмүхаммедп Ж1берд1, мүның мэслихатын
кылалык!»— депп. Менщ бүдан^хабарым жок. үйык-
190
тап жатыр ед1м. Таң аткднша шаЬарда болган түрж-
пеннщ барлыгын өзшщ кдсына шрпзш алып, как-
пага ккй койыпты, оган какпадан б!р ккй шыгармауга
жарлык. берыппп. Межң касымда бес-алтыдан ар-
тык К1С1 жок ед1. Таң аткдннан соң меж үстатып,
өз1н1ң сежмд! к!С1лер1нен жиырма ккпге: «Кызылбаскд
апарыңддр»,— деп Ж1берд1. Олар меж Абиүрд эк1М1-
не тапсырып кдйтты. Ол Ираккд апарды. Ол уакытта
Шах Габбас өлш, немерес! Шах Сафи сол жылы
патша болып едь Ьамаданда барып көрд!м, ол меж
АсфаЬанга Ж1берд1, б1р жылга тамаккд он мың теңке
бердь кдшпасын деп ккп тагайындады.
ЭБ1ЛРАЗЫ ХАННЫҢ ИРАКТАН КАШЫП,
ХАН БОЛРАНША БАСЫНАН ӨТК13ГЕН
ОКИРАЛАРЫНЫҢ БАЯНЫ
Иракта АсфаЬан шаЬарында он жыл түрдым.
Он жыл болганда кдсымда үш к1с>м бар ед>, оларга
кдшуымыз керек дед1м. Тамак етуге берген б!р ат бар
едц соны жэне мың теңкеж меж сактап түрган кы-
зыЛбаскд берд1м, ол сепз ат алып келдц оны ешк!м
көрмейт1н жерге жасырдым. Ел жаткдннан соң бар-
лыгын ерлед1М. 1ш>м1зде парсы мен түр1к плж б1ле-
пн к1С1 бар ед>, оны бек кылдым, б1р Ж1птп дастар-
ханшы кылдым жэне б1р Ж1птп кызметкер етпм,
өз1м ат багатын кшмдер1мд| кид1м. Одан соң б1р б1р>-
М1зд1ң сакдлымызды алдык, аттарымызды б!р б!рлеп
сырткд щыгардык, үлкен шаЬарларда жарым кеште
кдкпалар жабык болады, келш кдкпаны шылдырла-
тып ед!М, кдкпаны ашты, шыгып жүре берд1к. Бес-
тамга келгенде үш атым аягына жем түсж жүрМедь
К1Ш1 бес!н уакыты едь Жол үспнде Бестамның Бо-
йыш деген кенпне келд1м. Көрстанда үш к1С1 өл1к
койып жатыр екен, к1мс1ң деп сүрадым. «Сейщшн»,
дед1. Пакыр кк1 екен. «МэшЬад барамыз, атымызга
жем алып бер» деп он теңке берд1м. «Үш атымыз
сем1зд1ктен жүрмеда, кент халкына хабар кыл, аты-
мызды ауыстырар едйс»,— дед1м. Сейщпен косылып
ес1пжң алдына келд1к. Шарбагының саясына отыр-
дык, Б1р Ж1пт оның алдында кол кусырып түрды, б!р
Ж1Г1Т аттарды үстап түрды, мен үш тойган атты
ауыстырмакпен болдым. Сейщ арпа экелд! де, ха-
лыккд хабар кылды. Бңэ сагаттың 1ш1нде ек1 жүз К1С1
келд1, кырык-елу ат келпрдц базар болды, ею атты
191
алдым, б1р атым кдлганда үзын бойлы, ак сакдлды,
жетпюбестен аскдн ккп келш түрды. Бестамның еш
жолы болар едц бф жолы керуен жүрепн, енд! б!реу1
тау шймен жүрш ек1 күнде үлкен жолга косылар
едц оны өзшщ жерплйст! халкынан өзге ккл бшмес
деп есгпп ед1м. <Мыннан Магзыр деген кентке бара-
тын тура жолды айтасыз ба?»— деп сүрадым. Келш
түрган ак сакдлды кк± <Өй, халык, бесшнен бер!
С1здерге екьүш рет айттым, менщ сөз1ме сенбедщ-
дер, Өлхамдилла, мешң сөзнк рас болды. Б1здщ сол
кенттщ ккйсшщ оннан бжр! бшмейтш Магзыр жо-
лын бүл К1С1 не үшш сүрап түр, бүл ккп өзбек ша-
хының түткындарынан болар, К1м де К1м бүган ат бер-
сең1з, күнакар боласыз, колыңыздан келсе үстап Бес-
там эк1мшщ алдына алып барыңыз, егер келмесе, бү-
ган ат бермещз»,— деп айгай салды. Сөзшщ бэр! тэ-
лйкше, түрш плш бшетш б1р ккй жок. Мен Ирак
парсысымен айттым: <С1з бесш уакытынан бер! мешң
1С1ме күман келпрш түрсыз, кояр деп едам, койма-
дыңыз. Магзыр жолын сүрап түрганымның мэтр
былай. Хорасаннан: <Шагатай кандаЬарды кдмады,
одан өтш келш Кдлга бест үспнде Хорасан эскерь
мен үрысты да, жеңдЬ деп шахка ккй барды. Шах
күлдан, карадан ккй кдлмасын, бэр! көмекке бар-
сын» деп хүк!м кылды. Ана отырган ккя — Мухам-
медкүлының эскершң жүз басы, мен АсфаЬаны
шаЬарынанмын. Өкем мен туган бойдд өлптгц анам
бар, шашы агарган ккя, үш жылдан бер1 Мүхаммед-
күлы бекке нөкермш. Бек Хорасанга кететш бол-
ганда, мен де баратын болдым. Онда анам: <¥лым,
экең өлгеннен соң АсфаЬанда жиырма жылдай бала
окытып, б1р галым адам түрып еш, мен оның тама-
гын п1С1р1п, ки1мш тнтп, к1р Жуып ед1м, кетершде Бес-
тамның Магзыр атты кентшенмш деп едЕ Өр жылдд
хат жазып түратын едй үш жылдан бер! хат келмей
калды. Сен кандай үлым болсаң, ол молда да сондай
үлым болып едц оның үй1не бар, пр! болса хатын
алып кел, өлген болса, мен үшш бата окы. Егер мүш
гстемесең, сүпмд! бакыл кылмдймын»,— деп ещ.
Мүш айтып, Мүхаммедкүлыдан рүксат алып ед1м,
Магзырды сүрау себеб^м — сол»,— дед!ң. Бүл сөздд
ес1тш түрган журттың бэрп <Айткдшның бэр1 рас,
ек1 жылдан бер1 хат ждбермеген себеб1 аттан жыгы-
лып, аягы сынып едь кдз1р таякпен сыртка шыгып,
192
юредк ардакты жэне абзал ккя, АсфаЬанда б|р эйелд!
анамдай көрт кетпм, жиырма жыл менщ юр1мд1
жуып, кызмепмд! жасады деп айтып отыратын, оны
молда Шахгали дер»,— дедь Күман кылып түрган
аксакдлга барлыгы жаман көзбен карады, менщ сө-
З1м раскд шыккдсын, ол ештеңе дей алмады. Молда
Шахгалидың үй1 мен, тура жолды жаксылап сүрап
алдым. Кенттщ кдкпасының б!р күлы бар екен, кент
шпне койган, меж кдшып бара жатыр деген аксакдлды
К1С1Н1 ж1берген екен, сол артымнан келт, ки1м1мнен
тартты. Бепне /кдрамастан: «Эй, үры, шахтың дүш-
паны!» дед1м. Ол өзжщ жагдайын айтып, Хорасанга
ала кетуж сүрады. Мен келкйм берд1м. Кдлган б!р
атымды ауыстырып, тура жолмен жаксы жүрш, Хо-
расанның МэЬин деген кенпнен шыктык- МэЬиннен
кдрап ед1м, күм етепндеп ек1 ауыл көрждк МэЬин-
нщ 1Ш1нде б1р ауыл көр1нд1. Кент 1Ш1ндеп үйлердщ
шаңырагы Хорасанда жасалган, күм етепнде отыр-
ган үйлердщ шаңырагын түрпспен жасаган, оны та-
ныганнан соң кдсымдагы жлпттерге: «Күмда отырган
ек! ауыл Өбухан я Мангышлак түрйспень кент 1нпнде
отырган б1р ауыл кызылбаскд багынган түржпен-
дерден, үйлер1нен танып түрмын, сол ек1 ауылга ба-
ралык»,— дед1м. Б1р ауылдың алдына келт ед1к, б»р
жас бала шыкты. «Бүл отырган не халык?»— деп
сүрадым. «Кызыл аякпыз» дед1. «С1здер мангыш-
лакта отыратын едщ1здер, не себептен мүнда кел-
Д1ң1здер?»— деп сүрадым. «Б1зд1 кдлмак шауып, ма-
лымыз бен басымыздан айырды, кдлганымыз жаяу,
жас балаларымызды аркдлап мүнда келгежм^зге үш
жыл болды, жаңадан үй түргызып алдык»,— дед1.
«Бүл арада жакында ел бар ма, ммдер бар?»— деп
сүрадым. Түрщпеннщ Ерсары деген руының өз1м та-
нитын бес-алты кклсшщ атын атады. Сол уакытта үй
иес! келдц одан хабар сүрадым, ол да соны айтты.
Бүл түрйспендер меж үстап кызылбаскд Ж1берген-
дерден баска ед1, сондыктан өз1мнщ к1м екежмд!
айттым, олар таныды. Сол маңда отырган елдерге
хабар берд1, баршасы жиылыгк келдк «Кдз1р күз уа-
кыты, бүл кыс мүнда түрыңыз, жаз болгасын б!р
мэслихат кылалык»,— дедк Кд<с сонда түрдым, жаз-
гытүрым болгасын: «Б1здщ жер!м1з тар, кызылбас
уалаятының 1ш1нде отырмыз. Өбухан тауында теке
халкы отыр, соган барыңыз»,— дедь Сөйтш, ек1 жыл
193
теке халкының 1ппнде түрдым, одан Мангышлаккд
бардым. Ол уакытта Мангышлак түрйспеш бүзылган
екен. Жүз үй кдлып, олар да кдлмаккд багынышты
болыпты. Кдлмактың патпасы менщ келгешмд! есь
тш, жаксы к1С1лерш жгёерш меш алып барды да, бф
жыл сактап, Үргешште отырган ез халкммыздың
1Ш1не Ж1берд1.
ЭБ1ЛГАЗЫ ХАННЫҢ ПАТШАЛЫГЫНЫҢ ТАРИХЫ
Хижраның мың елу екшпп жылан жылында жүр-
тымызбен ел1М1зге келдйс. Алты айдан соң жылкы
жылының басында Спандияр хан опат тапты. Спан-
дияр хан алгеннен б>р жылдан соң хижраның мың
елу төрпннп кой жылының басында пакырыны хан
көтердй Бүдан ек1 жыл бүрын барыс жылының ая-
гында ягни күттың басында кйш шйшз Шэршмүхам-
мед сүлтан кайтыс болып еД1. Спандияр ханнан ек1
үл калып ед1. Үлкеншщ аты — Йошан сүлтан, кшп-
сшщ аты — Ашрап сүлтан. Ол уакытта Имамкүлы
хан өлш, 1Н1С1 Нэшрмүхаммед хан агасы Имамкүлы
хан жер1не хан болып едь Б1з түрйспендерден агамыз-
дың үлдары мен уэлаяттарын сүрадык, бермедь Иэ-
Д1рмүхаммед ханның атына күтба окып, Ашрап сүл-
танды Ж1берд1, 613 жау болып Хиүкты ек1 рет шап-
тык. Онан соң Нэшрмүхаммед хан Хиүк пен Ьазара-
сыбка эк1м Ж1бердь Спандияр ханның үлын, кызын,
эйелш көплрш апарып, Кдршыда өлпрттй Хиүк пен
Ьазарасыбтың билйтн Спандияр хан К1мге берген
болса, Нэдйрмүхаммед ханның Ж1берген бектер! со-
дан айырмады. Келген бектердщ барлыгы да эр кай-
сысы б1р уэлаяттың эк1м1 немесе кала бастыгы еш,
еш кайсысын белплеп, сен эк1м бол деп тагайындап
Ж1берген жок ещ, сондыктан уэлаяттың непзп би-
Л1п түржпендердщ колында болды. Б1з Аралдан ат-
танып кел1п, кеп ел шаптык- Бүл окигалардан бес
ай еткеннен соң Нэд1рмүхаммед хан Хүсырау Сүл-
тан дтты үлының баласы Кдсым сүлтан дегенд! Хи-
үкка ж1берд1. Ол да бүрынгыдай бил1кп түрйспен-
дердщ колына берш койды. Кдсым сүлтан келш деп
еспгеннен соң мен Аралддн аттанып, кеш бойы жүрш
намаз уакытында Хиүктың какласының аузындагы
Кэңдшкан деген кентке келш, шабуыл жасадык.
Оларга: «Тас кешржке жиылыңдар, Тас кепфйстен
194
эр| кеткенщ13, ХанкдЬта су жагасына Аралдан кеме
келтйрш ед1к, кеме түрган жерге жиылыңдар»,— де-
д|м. Шабуылшылар кетп, кдсымда меш коргап жүз
ждксы Ж1пт кдлды, ат жетпеген садаксыз.жас бала-
лар мен жауга зарары тимес карт жэне мерпккен
сонддй к!С1лерден ек1 жүз к1С1 кдлды. Артык аттарды
костагы ондай-мүндайды сактау үили шабуылшы-
лардың артынан бара жатыр ед1к, Хиүктан жау шык-
ты. Хиүккд келген арыктың солтүспк жагымен жүр-
д|к, күбыла жагымен жау жүрдь Жау жетпестен бү-
рын үлкец арыктан өпп, жауга кдрсы жүрш, шеп күр-
дык, Б1здщ жаксы жаманымыз бар, үш жүз К1С1,
оның жүз жиырмасы саддкты, өз1м жаяу болдым,
алпыс К1С1 межмен б«рге түсп, ек1 жүз садаксызды
түп жасау кылдым, жиырма саддктыны ереуьп, жиыр-
ма саддктыны оң жасаудың алдына койдым. Бүлардан
баскд жиырма мылтыктымыз бар ед1. Өткен үлкен
арыгымыз оң колда болды, мылтыктыларды жаяу
кылдык, олар барып б1збен катар түрды, 613 шеп кү-
рып болдык, Ол уакытта жау жетт1, олар б1здей бө-
лек-балек жасамады, жаяу түспедь көпппне сенд1,
б1р бөлек кдз кднаты жасап келд1 де түрды. Кдрасы
мыңболар, жеп-сепз жүзйсауытты, кдлганы шарайна,
дулыга киген, көзшен баскд ашык жер! жок. Б1зде
бес сауытты К1С1 бар. Эуел1 бес Ж1пт б1зден ереуглге
шыкты: «Тайма, батыр, тайма»,— деп айгайлап, 613-
дщ б|р-ек1 ж1птпен шаншысып кдйтты. Ол кайтып
түрган жерше бармастан бүрын он бес К1С1 шыкты,
б1здщ ереу!л оларды да кдйтарды. Ол кдйтып орнына
барганда, жүз ккп шыкты, 6л жетпестен бүрын 613-
дщ ереу!л кдшты, жаяулардың 1шше К1рдь Жаяу-
лардың алды мен ед1м, үйрепп койып ед1м, өзге жаяу-
лардың б|р көз1 жауда, б!р көз1 менде болды. Жау
отыз кадам жерге келгенше отырдым, одан соң түра
келш, жауга ок' жаудырдым. Сол уакытта арык 1Ш1нде
жаткан мылтыктылардың б!рнешеу| б|зге шапкан
жауды аткылады, б1рнешеу1 жаумен араласа жүрш,
аткылады. Жау окка төтеп бере алмай, кдшты. Б1з
артынан 13 баса жүрдж, кдшкан жауды түс^ретш
аттылы К1С1М13 жок, Жаяулап аттанып, Таскөтржке
келд1к. «Кетпеңдер, түрыңдар»,— деген жерде бзр де
адам жок, одан су жагасына кеме түрган жерге кел-
Д1К. Аламанның баршасы олжасымен жиылып отыр,
б1рнешеу1 ет пкпрш жеп отыр, ханы, аксакдлдылык-
195
тары ойларында жок. Ол күш су жагасына жатгык,
ертемен судан өтш, бврнеше күннен соң үйге бар-
дык.
Маглүм болсын, Эбшгазы хан бул ютапты жа-
зып, жартысына келгенде ауру болды, балаларына
өсиет кылып, аяктауды тапсырды.
Бүдан эр1 Эбыгазының үлы Анушмүхаммед!
«Эке өсиетш орындау максатында сөзге шебер бол-
масам да: быгежмд! жазып кдлдыруды дүрыс деп
ойладым» дейдг, енш соныц сөзк.
Нэд1рмүхаммед хан Кдсым сүлтанды касындагы
бектер1мен шакыртып, Бүхарага алдырды, Жакып
төбет бастаган б1рнеше халыкты Хорезмге ж1бердь
Ол келгеннен соң хан тагы келш, Хиүкты шапты,
Жакып төбет ханга карсы шыга алмады.
Эл-кисса. Бухараның бектер! Нэд1рмүхаммед
ханмен жаман болып, Нэд!рмухаммед ханды Бухара-
дан куып шыкты. Оның орнына Нэд1р ханның үлкен
улы Габдолгазизд! Бухарага хан кылды, ханның Хи-
укта турган халкы каланы тастап, кдшып кетп. Одан
соң Эбшгазы хан Аралдан эскермен хижраның мың
елу төртпшп тауык жылының басында аттанып келш,
Хиуккд к1рд1, ата журтына ие болды. «Эр жерде
кашкан, боскан түржпен болса, кайтып келсш кал-
гандарының кднын кепгпм»,— деп жариялады. Ол
уакытта түржпен Гулам батыр, Д1нмухаммед он-
беп, Орыс онбеп деген сардарлар бар едд. Бүлар
түржпенд! үй1, ел1мен алып кдшып, Ьазарасыбтың
артындагы күмда отыратын едь Булардың койган
адамдары ханның жарлыгын айтып, кумдагы түрос-
пендерге хабар жсбердь Түржпендердщ бес-алты
аксакдлдылары келш, ханды көрдй «Б1здщ Слзден
өзге йем1з жок, барар жер(м1з тагы жок»,— деп арыз
айтты. Хан оларга: «Б1з С1здердщ кшаларыңызды
кеппрдж, кеткен кетп, калган калды. Б13 Ьазарасыб-
ка барамыз, аксакдлдылар бастап барша халык ке-
лш, меш көрш, б1здщ сый-сияпатымызды алсый»,—
дед1 Б1рнеше күннен соң хан аттанып, Ьазарасыбкд
барды, каланың сыртында б1р алаңдд шатыр күргы-
зып отырды. Түржпеннщ аксакалдыларына: «Б1з таң-
да үлкен ас берем^з, с1здер шүбат пен кдтык жиып
алып келщ1здер»,— дед1. Олар мүны кош көрш, елде-
196
р!не кдйтып кетп. Ертемен түр!кпендер топ-топ бо-
лыи келе бастады., Хан кеңес кылды: «Түржпендер
эбден жиылганнан соң, оларга ас тартар уакытта тап
берел1к»,— деп шешп. Түржпендер эбден жиыдрп
болган кезде солай 1стед1, сол жерде мың-ек1 мың-
дай түр1кпенд1 өлпрдц аттанып барып түржпеннщ
үйлерщ шапты, бала-шагаларын олжа жэне жеар кы-
лып, кайтып Хиүкка келш түсп.
ЭБ1ЛРАЗЫ ХАННЫҢ ТАШРАНГА САРРАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Өбшгазы хан болмастан бурын түркпендер
Ташран деген жерге барып, шеп курып отырып ед>.
Хан ит жылының аягында аттанып, Ташранда отыр-
ган б1р бөлек түркпендерд! шауып, бала-шагасын
олжа жэне жеар кылып Хиүкка кайтып келдь Одан
соң Ташраннан кашкан, Хиүктан барган, Балхыдан
келген түршпендер Бамыбүрма деген жердщ төң1-
репнде отыр деген хабар алды. Тышкан жылы олар-
дың үспне аттанып, барды. Бүл түржпендер ханның
келгенж естш, үйлерш Кдракдмыс деген жерге Ж1-
берш, КдЬар хожаны бас етш өздер! жалаң аттылы
болып, Бамыбүрмада жиылып, тастан камал салып,
ханмен үрыспакка дайындалып отырды. Ол уакытта
хан эскер^мен келш, олардың камалдарының маңына
түст1. Б1р б1р>мен елш1лест1, б>рак елнлмен 1с бгепедй
Акыры, түржпенмен сап тартып, үрысты. Олар тас-
тан салган коргандарынан шыгып, жаяулап сүрен
салып жүпрд1, кел^п мылтыктыларга араласып,
олардан өт1П, жасауга араласты. Түржпендердщ
амалы таусылып ед1, сол уакытта ханның оң бүйрек-
шкл мен сол бүйрекшкл: «Тайма», «Тайма» деп тү-
р1кпендерд1ң үспне ат койды. Буган шыдай алмай,
түриспендер шепке каша бердц б1рак шепке жеТк1з-
бей б!р де б1реу1н куткармай, бэрж өлпрд). Одан соң
өзбек батырлары барып түрйспеннщ шеб1не мрш,
олардың бэр1н кырып, хан касына келдк Сол бойда
хан аттанып барып, Кдракамыстагы түр1кпен ауыл-
дарына шабуыл жасап, малдарын, бала-шагасын олжа
жэне жеор кылып, Хиукка келш түсть
ЭБ1ЛГАЗЫНЫҢ КДЛМАКПЕН ҮРЫСКАНЫНЫҢ БАЯНЫ
Сиыр жылында калмактың кошыт руынан Күл-
делең дожы тайшы деген келш, Кят уалаятын ша-
уып, колына түскен олжаны алып кайтты. Ол уакыт-
та калмактың Торгауыт руынан Боян деген төрес:
саудага кел1п ед1, оны жүртына Ж1берд1 Кдлмактың
артынан куып, он жеп күнде Жүпрш баш деген жер-
де бес1н уакытында жепп, үрыс салды. Ол кеш сол
жерде жатып, ертеомен калмак үрыска батылы бар-
май, кашып кетп. Хан сол жерге түсш, ас пкНртш
1шш, ат-түйелерш суартып, калмактың артынан ку-
ды, калмак эр жерге ат-түйесш тастап кашты, бол-
мады. Акыры, күтылмасын бшгеннен соң барлыгы
жиылып, б1р шүкыр жерде бүгып отырып, көтерые
ат салды. Ол уакытта хан б!раз ккимен шгерц өзге
халык үбап-шүбап келе жатыр.едц түршпендер ойда
жокта жетш келдь Аттан түсш, жиылып шеп тартуга
уакыт болмады. 1лгерще келе жаткан жшггтер жүз
тайдырмай, аттың үспнде үрыска к1р1сп. Күдай та-
гала бүлардың тауекелж колдап, бүлар жеңдь Б1рде
төресшщ колына ок тид1, тушысын, туын жэне б!рне-
ше калмакты колга түордь Ол кеш сол жерде жатып,
ертес1мен кайтып, б1рнеше күннен соң өз шаЬарына
түсп. Одан кейж түржпеннщ байрак деген б1р тайпа-
сы бар ед1, оның үлкенжщ аты Байраж едь Сол
Өбыгазы ханга багынбай, жау болып едь Сондыктан
коян жылы хан эскермен оның үспне аттанды. Ол
халыктың үй1 Епрек көрген деген судың бойында
едь Ханның бүл сапары өте кызык болды. Б1рнеше
күннен соң елге жакындап келд1м деп, хан косын,
азыгын жэне аттыК жемж б>р жерге калдырды да үш
күнд1к жем жэне азык алып, елд1 үзамай табармыз
деп жеп-сепз күн жүрдц елд! таба алмады. Өскер-
лердщ 1Ш1нде сондай аштык болды, эскер эр жерде
бөл1Н1п-бөл1Н1п калды. Ханның касы»<ца он мың кки-
ден төрт жүз к1С1 калды. Осы төрт жүз ккимен бара
жаткднда ойда жокта теке халкынан б1рнеше сауда-
гер үшырады, олар кашты. Сол жерде б1р-екеу!н үс-
тап елпрдц б!р жүйрж аттылысы кашып күтылды.
Оның артынан куып бара жаткднда б1р мырзаның
үй1не тап болды, оларды алып кайтып келе жат-
канда карауылдар Байраждың ауылынан саудага
бара жаткан теке Уаныш дегенд! үстап алып келдк
198
Ол айтты: «Байраж ауылы осы арадан кдшык емес».
Бул хабарды ест1ген соң хан сол жаккд карай жүрдй
Жакындап келгенде касындагы юсьлер шабуылдауга
кетп, ханның жанында отыз ккп калды. Хан осы отыз
ккямен келш ат койды, сондай урыс болды. Ханның
б1р кулы ада Байражды мылтыкпен урып жыкты,
одан соң бул отыз ж1пт тагы да көтершш түрнспен-
дерд! өлпрш, малын, бала-шагасын олжа жэне жеар
кылып, ханга алып келдь Хан бул ж!пттерге сыйлык
бердц б^рнеше күннен соң кайтып Хиукка түсп.
Одан соң жылан жылы Ем1р елшщ халкын Фож
деген жерден тауып, шауып, олжалап кайтып келе
жатып, Динар деген кудыкка түсть Бекбар сарык
халкы б1лмей, жетш келдй Тэщршщ колдауымен бу-
ларды да жеңш, бала-шага, мал-мүлкш алды, кдйтып
Хиүкка түстп Одан кейш де түрнспенге жи1 шабуыл-
дап, көп олжамен оралып жүрд!, оның бэрш баян-
дасак, сөз узар деп осымен кыскарттык.
ЭБ1ЛРАЗЫ ХАННЫҢ К.АЛМАКПЕН ЕК1НШ1 РЕТ ҮРЫСКАНЫ
¥лу жылы калмактың Торгауыт руынан Меркж
тайшы жэне Окжутпа, Тагыл деген төрелер! бас бо-
лып келш, Ьазарасыбтың б1рнеше кенттерш шауып,
одан халыктың малы Даруганда болар деп онда ба-
рып, колдарына түскен олжаны алып кдйтып тур-
ды. Бул хабарды еспчп, хан Ьазарасыб келш, Буха-
рага кетт1 деп ойласын деп, Иадгар инакты Габдол-
газиз ханга елш! етш Ж1берд1. Барып хабар бер, капы
кдлмасын дед1. Ж1берген елил Даруган тусына бар-
ганда, дариядан өтш хабар алайын деген ой келдь
Дариядан өпп хабар алса, калмак кайтып кетшп.
Кдйткднын бшгесш тездетш келш, бул окиганы айт-
ты. Бул кезге шейш он күн өтш кегп. Хан бул ха-
барды бшгеннен соң бектер!мен кеңесп, олар кууды
жөн көрмедк «Кдлмак кеткел! он күн болды, оган
жете алмаймыз»,— дед1. Хан бул сөзд1 тыңдамай, ат-
танып, кдлмактың соңынан жүрдь Б1рнеше күннен соң
Ердар тауында б1р бөлек белшш калганына жетш,
устап алды да, хабар сурады. Булар айтты: «М1не,
алдыңызда бара жатыр». Буларды өлпрдц тагы жүр-
Д1. Сол кеште сахар уакытында б1р патшасын жэне
алды, одан соң калмактың төрелер! кутылмасын бьл-
геннен соң, кеңесть Акыры, мынадай шеипмге келдь
199
Баршамыз б1р болсак, ешкайсымызды дд күткдрмай
өл-прер дед1 де, бөл1нд1, оразылымыз күтылар, бейне-
Т1М13 түтылар деп Меркзн тайшы б!р топ, Окжүтпа
б1р топ жэне Тагыл б4р топ болып, жан-жаккд карай
кдшты. Хан күн-түн демей куып, Сэкш рабат дегеи
жерде Окжүтпа мен Тагылдың артынан жетп. жасау
жасап келш еда, кдлмак үрыскд кйрмей, Сэкш рабатка
кдмалып, К1С1 ж1берш: «Б1з Өбилгазы ханның жүрты
екенш бшместйстен келш едж, Габдолгазиз ханньШ
жүртына бара жаткдндд адасып келшшз. С1з патшд-
сыз, өлпрсевдз де, пр1 калдырсаңыз да С1з б1лерс1з,
613 — б1р күнэкар күлмыз»,— деп, Үргешштен алган
малддрын алддрына салып айдап, саддк пен’ кылыш-
тарын мойындарына асынып келш, ханның аягына
жыгылып, ант 1шш, серт кылып, айтты: «Бүл күннең
былай бүл жаккд С1зге не С1здщ жүртыңызга жа-
мандык кылмалык. Кдлмактан не өзге^ халыктан к1м
де К1м жамандык кылайын десе, күппм^з жетсе, кдр-
сы түралык, жетпесе хабар кылалык». Хан оларга:
«С1здерд1ң ата не дталарыңыз б1зге жамандык кыл-
ган жок едц С1здер бшместнстен кылдыңыздар»,—
деп кшэларын кеппрш, сый-сияпат берш, жүртына
кдйырып, өздер! кдйтып Хиүкка келш түсп. Иадгар
инакка инактыкты берш, Назарасыбтан Хиүккд кел-
прш, көп сыйлыктар бердк
ЭБ1ЛГАЗЫНЫҢ БҮХАРАГА Б1Р1ҢШ1 БАРРАНЫ
Өл кисса, бүкЁл түрйспенд! өз1не багындырып, б1р-
неше жыл бейб1т жэне тыныш өм1р өпаздЕ Балхы-
дагы Сүбханкүлы ханнан елип келдг «Агам Габдол-
газиз хан кдс кылып, меж өлт1ргел1 жүр, Балхыны
алмак. Менщ атам жэне агамсыз, менщ С1зден баскд
панам жок. Егер С1з онымен жау болып, Бүхараны
шаппасаңыз, ол келш Балхыны алар жэне мен1 би-
күнэ өлт1рер»,— деп арыз айтыпты. Сүбханкүлы хан
ӨбЁлгазы ханның туган 1Н1С1 Шэршмүхаммед сүлтан-
ның кызын алып ед1, хан Өбългазыга күйеу еда. Аб-
долла хан келш Хорезмд! алып, отыз ек1 патшаза-
даны өлт1рш едц олар Өбилгазының туыстары едц
оның кеп де бар едь Балхы ханының сөз1 оның үс-
пне косымша болды. Крй жылы Бүхараның үспне
аттанды. Көк1редл1к деген жерге жеткеңде Беккүлы
инакты мың жпчтпен Кдракөл үспне Ж1берд1, өздер!
200
Сүйшшбаланың үспне жүрдь Барып Сүйшшгп, тагы
отыз-кырык кентп Бухараның кдкпасына дейш шап-
ты, кеп мал алып, олжа жэне жес>р кылып кдйтып
Кек1рдел1кке түсп. Үш күннен соң Беккүлы инак
Кдракелд! жаксылап шауып, көп мал олжамен ханга
косылды. Б1рнеше күннен соң хан көп дэулепмен
Хиүккд күлады.
Одан соң сол жылы Кдракөл үспне аттанды, барып
тагы да Кдракөлд! шауып, Көрд1ш деген жерге түсп.
Габдолгазиз хан Кдршыда едь Бухараның 1Ш1ндеп
бектер Кдракөлдщ шабылганын есгпп бес мың ккя-
мен аттанып, Көрдште ханның артынан жепп, үрыс
салды. Б>рак урыса алмай, каша бердц ол бес мың
кгсщен жүз К1С1 кашып күтылды, өзгесш үстап, өлпрдй
Б1рнеше адам кдшып келш, Кдракөлдщ камалына
к1рш, тыгылды. Хан Кдракөл каласына кдйтып келш,
кдланы алды, оны талан-тараж кылып, 1Ш1не от коя
берд1. Одан кейш Үргешш жакка жүрш кетп. Б1р-
неше күннен соң үлкен олжамен кайтып келш, Хи-
үккд түсп.
Одан кейш мешш жылы аттанып, ЖаЬаржойды
шауып, олжа жэне жеар кылып кайтып келдь Тауык
жылының басында аттанып барып, Йайшыны Нэ-
р1мге шейш шауып олжа жэне жеар алып кайтты.
Габдолгазиз хан жэне Кдсым хан есгпп Бүхарадан
аттанып, Көк1рдел1кке келш, кдшкыннан хабар алып,
согысуга бата алмай, аттарын кырып, азыктары мен
ат жемш тастап, сол жылы Кэрмине үспне барды.
Оны шауып алып, талан-тараж жасап, дарияның
көтршен өпп түсп.
Бүпн таңда б1зге жау келер деген ешммнщ ойында
жок ед1, ол кеште каннан капераз жатты. Сахар бол-
ганда эскер халкы колына түскен малды жүктеп, ат,
түйе, сиырды айдап 1лгер1 кетп. Таң ата берген уа-
кытта көп халык көшш, олжасымен 1лгер1 кетп. Бүл
эскер он бес мың ккя ед1, күн шыкканда ханның кд-
сында бүдан кдлганы жүз к!сщей ед1. Хожамберд!
аталык келш, ханга: «Тажап гапыл жатыпсыз, түры-
ңыз, аттанбак керек»,— дедь Сонда. басы Өбыгазы
хан болып: «Жау кайда?»— дедь Тамлыката деген
жерге жеткенде, эулие: «Үйгырдың косынан б1р К1С1
жогалды»,— дед1, ол к1с1 бүдан үш күн бүрын барып,
Габдолгазиз ханга бүл халыктың келе жаткднынан
201
хабар берген екен, бүны олар бйтмедь Бүхарадангжай-
лап жау шыга бастады, оны көрш, хан аттанып; кет^
кен халыктың артынан жүрдк Кеткен халыктың ал-
дынан үлкен арык шыгып, түйелер! одан өте алмай,
тыгылып түр ед1. Алыстан кырык-елу мыңдай ккя-
нщ карасы көр1нд1. Сол жерге жеткенде ханның ар-
тынан мың шакты К1С1 жетп. Хан да, касындагылар
да аттан түсп, касында жүзге жетер-жетпес ккп бар
ед1. Хан б^рнеше ккпш жиылып түрган түйелерге
Ж1берд1: «Туды түйеге тж жэне кернейд! барынша
тарта бер, жау оны жасау десш де, 613Д1 ереуЁл деп
бйласын»,— дед1. Одан соң Иадгар аталыкты бас кы-
лып, жанындагы жшттерден отыз ж1птп жау тарапы-
нан келген мың ккп щ алдынан Ж1берд1, калган жаяу-
лардан кдтар-кдтар жасау жасады. Бүл отыз Ж1пт
барып: «Алла, жар бол» деп, ол мың ккпге ат койды,
ол мың К1С1 кдша бердц б1р сагаттан соң ол мың кки
кайтып отыз ккпге ат койды, отыз ккя кашып жа-
сауга жетпестен бүрын, кайтадан карсы шапты, сөй-
тш жеп рет б1р б1р1не шабуылдады. Түйе түрган
жерден бестеп, ондап көмек келдц хан касына бес
жүз К1С1 жиылды. Үрыссып жүрген аттылар екьүш
жүз болып калды. Таңда Габдолгазиз хан үлкен жа-
саумен келдц мылтыкты койды, оның түпн1мен адам
б1р-б1р1н көрш болмас ед1. Өбыгазының үлы Ануш
батыр экес1 Кэрминге аттанганда он төрт жасында
едь бүл б1р1нш1 сапары едк Кеткен к1С1лерд1 жинауга
б^рнеше К1С1 Ж1берд1. Жау б1зден төрт есе көп едь
Жау б1здерд1 тыксырды, енд! б1р сагат өтсе, б1зден
б1реу де калмас едь Ханның алдынан алпыс жптг ке-
терЁле ат койды. Ол сэтте Ануш Мүхаммед келш ек1
жүз к1сдмен б1р бүй1рден ат койды. Күдай оңдап,
Габдолгазиз ханның алпыс мың жасагын басып алып,
эр1 карай козгалды. Өбьлгазы ханның касында сексен
жаяу бар едц олар да жау кашты деп сүрен салып,
Габдолгазиз ханның жасауына жүпрдк Оны көрш
түрган екьүш жүз аттылар олар да б!р жагынан ат-
тандасты. Тэң1р1Н1ң бүйрыгымен Габдолгазиз хан
жасауы бүзылып каша бердь Ханның батырлары
жауды тыксыра-тыксыра дарияга жетк^здь Жаудын
б1рсыпырасы дарияга түсш кырылды, б1рнешес1 көшр-
ден өтш кетп. ЕИрнеше батырлар Габдолгазизд! най-
замен шаншыпты, б1рак ол өлмей, эрең дегенде да-
рияга түс1п, одан күтылып кегп. ӨбЁлгазы хан есеп-
202
С13 олжа жэне жесфмен Хиүккд келш түсп. Келген
соң халыкты шакырып, үлкен той жасады.
«Баламыздың алгашкы сапары ед1, жолы да, аягы
да күтты болды, Габдолгазиздей улык патшаны жең-
Д1к, үрыс кезшде үлкен ерл1к көрсетп»,— деп, үлына
эскер косып, Ьазарасыбты бердь Одан соң ит жылы
аттанып, Орданзырды шауып, олжа жэне жеармен
кдйтып келд1, барыс жылы аттанып барып, Бүхара-
ның төшрепн шауып Намазка какпасының кдсына
түст1, он күн оны тонап, кдлага к!рмед1. Себеб1 Габ-
долгазиз хан Самаркднтта едц Бүхараның 1ш1нде
б^рнеше тэж1к пен б1рнеше эйелден баскд к1С1 жок
ед1. «Егер 613 кдлага юрсек, халык «Өбыгазы хан
Бүхараны б1рнеше кдтынның колрнан алды» деп ай-
тар, егер тэң1р!м бүйыртса, Габдолгазиз хан кдланың
1Ш1нде түрганда алармыз»,— деп, малын, жеарш
есепс1з көп алып, Хорезм тарапына кетп. Б1рнеше
күннен соң Хиүккд келш түсп. Содан кешн: «Жасы-
мыз алпыскд келдц бүдан соң мүсылман халкына
жамандык кылудың мэнки жок- Күдай тагала колдап,
ойлаганымызга жетпк. Енд1 кдлган гүмырымды кү-
дай тагаланың пендел^пне, кызылбас пен кдлмактың
күрметтеуше сарп кылармын»,—* деп, патшалык би-
Л1пн үлдарына берш, тэуба кылып, Мауреннахырга
елш1 Ж1бер1п, Габдолгазизбен жарасып, мың жетшс
төрпнпл коян жылында рамазан айында даралфэни-
ден даралбахиге аттанды, патшалыгына жиырма үш
жыл болды.
«Түр1к шеж1рес1» мың жетпк алтыншы жылан
жылындд Хиүк уэлаятында жазылып б1тп.
ТҮС1Н1КТЕМЕЛЕР
(алфавит тэрт1б1мен берйцц)
Арыс — арбаның келш жегепн крс жетегц тертесй
Аталык — ханның жанындагы акылшысы, тэрбиешкй.
Атасы — шелйреде экес1 деген угымдд крлдднылган, 613 оны кеп
жерде каз1рп ягни аргы экес! деген үгымдд колдандык.
ал ез акесш осы кездепдей акес1 деп бердйс.
Ашраф — парсының он сомдык акшасы.
Аяк беру — монгол рэсйшңде хан сайланган кезде оган аяк толы
ас берш, одан хан ауыз тагеннен соң баскалары да ауыз
таепн болган, ол ырым ауыэб|рл1кт|, серттескендйгп
бйшрген.
Эк1м (хакйм)—араб. сайланып крйылатын, эшмшйнк жэне сот
ютерш баскаратын облыс не кдла билеушкй
ЭлэШшас-салам — араб. «Оны (алла) жарылгасын!» деген сөз,
пайгамбарлардың атына жалгаса айтылады. Бул сөз ка~
закша галаиссалам деп те крлдднылады.
Эм>р — (Эмир) араб. өз алдына эскер! бар ру көсемй
Бабыл — Вавилион
Бакауыл — патшага берыепн тамакты тексерш отыратын сешмш
адам.
Бек, би — рудың беделш аддмдары, билш иелерь
ЕаЬалнама — шыгыстың өсиет жашлган штабы. *
Даруга — монгол жаулап алушыларының багындырган кдлага
койып кетепн сен1мд1 адамы, непзйнен, алым-салыктың
дурыс түсуш кддагалайтын болган.
Диуар — кең крршау, кдша. Хандардың аң аулайтын корыгы.
Жасауыл — монг. эскер тэртИин бакылаушы, согыста түскен ол-
жаны есепке алып, бөлуии аддм.
Жейхун — Эму дэрия.
Журт — белгйп рудың көшш жүрепн территориясы, ел; халык
магынасындд да крлдднылган.
Зййр — еркек хайуанның жыныс мүшесй
Инвк — Хиуа эм1ршк:1Н1ң кейбф өз1не сенйш пу басыларына бе-
репн атагы, олар хан сарайындд бедеддГ болган.
Ирак — аджам — араб емес ирак ягни парсылар.
Ирак — араб — араби ирак.
Камаш — араб. мата.
Кент — шагын калашык.
Көшек — үй жанынан салынатын көршк: үйлер (паяилион).
Күрен — монг. көшпел! елдердщ уакытша жиналатын турагы.
Эрбф күренде б1р мың ки!з үй болган.
Кдган (кдан)—ханддрдың ханы ягни ең жогаргы ам!рш1 деген
магынадд.
Кдзф — мусылман заңын жетш бйкт^н, сот кш баскдратын адам.
Кутпа — мепйтте ел билеуип аддмды гэрйптеп окитын намаз.
204
Лакдб ат — араб. Хандар мен эм1рлердщ атына крсымша койы-
латын маддктау (ялш жалган) ат.
Магрып — араб. күн батыс ждк,
Машрык — араб. Чүн шыгыс жак,
МүжтаЬит — араб. мусылман заңының бйлйипазы.
Моголстан — каз1рп Кдзакстанның оңтүстйс облыстары шретш
. территорияның сол кездеп атауы.
Мүфтм — заң шгаруш, оны түс1нд1руцп лауазым несь
Мырза — эм1рд|ң баласы.
Мысыр — Египет.
Ноян — монг. ддла феоддлы, түрйсгердеп бек, арабтардагы өмср-
ге магыналас.
Неиер — монг. өз ершмен эскери кызмет аткдрушы адам.
Омак — сүйек, түкым.
Раджаб — арабша жетйнш ай. Арабша ай аттарын каз1рп ай
аттарына ауддру киындык келпредц арифметикалык амал-
дармен есептегенде 40—50 амал крлдануга тура келедг
Сондыктан текстеп арабша ай аттарын ауддрмай, сол кү-
Й1нде кдлдырдык. Ол аттардың кдз1рп ай атауларының
кдйсысына шамалас келетййн байкду үшш араб ай атта-
рының төмендеп тэрт|61н келпруд! дурыс көрд1к. Мухаррам
(шамамен мусылманша жыл басы — наурызга келедО.
Сафар
Рэби-эууел
Рэби — ахир
Джуммада — эууел
Джуммадд — ахнр
Раджап
Шагбан
Рамазан
Шэббал
Зульхадд
Зульхиджа
Ескерту: Буддн баскд түрйсше ай аттары да кездеседь
Орыс кдзагы — бул жерде кдшкын орыстарды немесе кдэ^рпше
казактарды айтып отыр.
Сеид (Саид)— өздер1н Мухаммедпң тскелей урпактары деп са-
наушылар.
Сириаш — Снрия.
Султан — ханның хандыккд не болмаган үлдары.
Түран — түр,к тайпалары коныстанган жерлердщ жалпы атауы.
Түрк! (түраи)— XV—XIX г.г. Орта Азия мен Кдзакстанда крл-
двнылган түрж эдеби тйп.
Уаяаят — кдз1рп облыс аумагына сай келепн экйишйш атауы.
Фэрсах — кашыктык елшемь Аттылы кклге б,р сагаттык жол
(шамамен 6—8 км).
Хажфа — араб. жергйпкп жерде өэ үстаздарының саясатын
жүрпзуий, орынбасар.
Хан көру — оган багыну деген магынадд.
Харуар — салмак елшемй Шамамен б1р есектйс жүк (80 кг. нан
300 кг.-га дейж).
Хал тШ —г сол кездеп жумсалган т1л деген магынадд.
Хояш — Орта Азияны жаулап алган арабтардың үрпактары.
Шам — Снрия.
МАЗМҮНЫ
Эбшгазының «Шеларе — и түрк» атты шыгармасы жэне оның
кдзакша ауддрмасы ждйындд .	. .
«Түрш шелйрес!» кггабы туралы алгы сөз .
ЭУЕЛ Г1 БАП
Куддйтагаланың Адам галаиссаламды ждраткднының бая-
ны
ЕК1НШ1 БАП
Монгол хан жэне оның Шыңгыс ханга дейшп урпактары
жайындд	15
ҮШ1НШ1 БАП
Шыңгыс хднның дүниеге келгеншщ тарихы
ТӨРТ1НШ1 БАП
Үкщдй кдганның жэне баскд дд Шыңгыс хдн иэсшнен
патша болгандарының баяны .	94
БЕС1НШ1 БАП
Шыңгыс хднның екшпн улы Шагатай эулетшщ Мауренна-
хыр мен Кдшкдрда патша болганының баяны .	102
АЛТЫНШЫ БАП
Шыңгыс ханның кшн улы Толы хан иэсишеи Иран жур-
тыида патша болгандардың тврихы .	110
ЖЕТ1НШ1 БАП
Жошы хан эулетшен Дешп кыпшакта патшалык кылганддр-
дын тарихы	113
СЕГ131Н Ш1 БАП
Жошы ханның бесишл улы Шнбан ханның эулетшен Туран-
дд, Кдзакта, Кырымдд жэне Мауреннахырдд патшалык
кылгандардын тарихы
ТОГЫЗЫНШЫ БАП
Жошы хан эулеттнен Хорезмде патша болганддршың бад-
ны . . .	122
Түс1Н1ктемелер	204
206